ह द

िं ु कायद्या अिंतर्गत कार्ागची शक्ती

कताग: स्थान, कतगव्ये आणि अधिकार: - आमचे कायदे शीर जर्

पररचय

कताग ी सिंकल्पना ी सतत प्राचीन सिंकल्पना आ े. ह द

िं ू कायद्याच्या स्थापनेपासून ते पपढ्यान्पपढ्या आ े. ह द
िं ी
सिंयुक्त कुर्ुिंबातील सर्ागत ज्येष्ठ पुरुष ‘कताग’ [१] चे स्थान िारि करतो. तथापप, े समजून घेिे आर्श्यक आ े की
कताग सिंयुक्त कुर्ुिंब आणि त्याच्या मालमत्ािंचे व्यर्स्थापक म् िून दे खील काम करतो. कुर्ुिंबाचा प्रतततनिी म् िून
काम करिे, कुर्ुिंबातील अल्पर्यीन आणि न्स्ियािंसाठी कल्याि, व्यर्स्थापक, प्रशासक आणि कुर्ुिंबाची इतर
म त्र्ाची कामे आणि जबाबदा welfare्या यास त्याला पर्पुल शक्ती प्राप्त आ े. म् िूनच े पाह ले जाऊ शकते
की कतागला एक पर्शशष्र् स्थान प्राप्त आ े. सूरज बपसी कोअर पर्रुद्ि शी प्रसाद [२] या प्रकरिात “कताग” या
शब्दाची व्याख्या केली र्ेली ोती.

कताग कोि असू शकतो?

ज्येष्ठ सर्ागत पुरुष सदस्य

ज्येष्ठ सर्ागत पुरुष सदस्याला कताग ोण्याचा क्क आ े आणि तो त्याचा क्क आ े. कताग ने मीच कुर्ुिंबातील
सदस्यािंमिून असतो; बा ेरील ककिं र्ा अनोळखी व्यक्ती कताग ोऊ शकत ना ी. जर कुर्ुिंबातील सर्ागत ज्येष्ठ पुरुष
सदस्य न्जर्िंत असेल तर तो कताग म् िूनच चालू रा ील, जर त्याचा मत्ृ यू झाला तर कुर्ूिंबाचा दस
ु रा सर्ागत मोठा
सदस्य कतागचा कायगभार स्र्ीकारे ल. कताग सर्ग कॉपरसेनरच्या सिंमतीने ककिं र्ा कराराने त्याचे स्थान घेतो.

कतनष्ठ पुरुष सदस्य

Cop जर कॉपरसेपससग स मत झाले तर कतनष्ठ कुर्ुिंबातील कताग दे खील बनू शकेल. कॉपरसेसगशी करार करून,
कतनष्ठ पुरुष सदस्य कुर्ुिंबाचा कताग असू शकतो.

Art कताग म् िून मह ला सदस्य

St िमगशास्िानुसार, जर एखाद्या कुर्ुिंबात पुरुष सदस्याची अनुपन्स्थती असेल तर अशा पररन्स्थतीत मह ला कताग
म् िून काम करू शकते. जर पुरुष सदस्य उपन्स्थत असतील परिं तु ते अल्पर्यीन असतील तर त्या र्ेळी दे खील
न्स्िया कताग म् िून काम करू शकतात.

1. प्रतततनधित्र् करण्याची शक्ती

कुर्ुिंबाचे कॉपोरे र् अन्स्तत्र् ना ी, ते आपल्या कत्यागद्र्ारे कायग करते. जेव् ा कोिती ी कायदे शीर ककिं र्ा सामान्जक
बाब येते तेव् ा कताग सिंयुक्त कुर्ुिंबातील एकमेर् प्रतततनिी सदस्य असतो. जेव् ा जेव् ा कुर्ूिंबाकडून दार्ा दाखल केला
जातो तेव् ा तो कतागच्या नार्े दाखल केला जातो ककिं र्ा कुर्ूिंबबयािंपर्रोिात खर्ला भरला असता तर तो कतागच्या
नार्ार्र असतो. राजय्या पर्रुद्ि शसिंर्ा रे ड्डीच्या बाबतीत असे म् र्ले र्ेले ोते की जर कुर्ूिंबाच्या कतागपर्रूद्ि का ी
तनकाल असेल तर ते आपोआपच कुर्ुिंबातील इतर सदस्यािंना बािंिून ठे र्ते.

2. व्यर्स्थापनाची शक्ती

S भास्करन पर्रुद्ि भास्करनच्या बाबतीत, असे म् र्ले र्ेले ोते की कुर्ुिंबातील कतागकडे व्यर्स्थापनाची पूिग
शक्ती आ े. कुर्ूिंबाचा प्रमुख असल्याने त्याच्याकडून कुिाला ी चौकशी करता येिार ना ी. फसर्िूक ककिं र्ा
र्ैरव्यर् ाराच्या प्रकरिािंशशर्ाय तो व्यत्यय आिल्याशशर्ाय सर्ग कौर्ुिंबबक तनिी खचग करू शकतो. तसेच, त्याला
बेदखल करण्याच्या सुपर्िेसारखे का ी पर्शेष अधिकार आ ेत ज्यात कतागने अशी र्रज भार्र्ल्यास कतगव्य
नसताना ी कुर्ूिंबाच्या मालमत्ेच्या का ी पर्शशष्र् भार्ाची मार्िी केली असेल तर ब ु तेकदा तो भार् ा प्रकार
काढून र्ाकला जातो. तो कुर्ुिंबातील सदस्यािंमध्ये भेदभार् करू शकतो आणि त्याला आव् ान दे ता येिार ना ी, जरी
तो कोिाला ी रा ण्याचा आणि दे खभाल करण्याच्या अधिकारापासून र्िंधचत ठे र्ू शकत ना ी.

. 3. उत्पपनार्र शक्ती

Family सिंयुक्त कुर्ुिंबातील सर्ग सदस्य आपले उत्पपन कुर्ुिंबाच्या कत्यागकडे दे तात. तो कुर्ुिंबातील सदस्यािंना
त्यािंच्या र्रजेनुसार र्ार्प करतो र् त्यािंच्या र्रजा भार्र्तो. तो कुर्ुिंबातील सर्ग सदस्यािंना आर्श्यक तनिी प्रदान
करतो. तो कुर्ुिंबातील सदस्यािंमध्ये भेदभार् करू शकतो परिं तु दे खभाल करण्याच्या अधिकारापासून तो र्िंधचत ठे र्ू
शकत ना ी.

4. उपेक्षाची शक्ती

K कत्यागची पराकाष्ठा करण्याची शक्ती मयागहदत आ े आणि त्याला कॉपरसेनर आव् ान दे ऊ शकतात. कताग या 3
पररन्स्थतीत परकीपिाची शक्ती र्ापरू शकतो:

At आपर्कले (कायदे शीर र्रज)

Ut कुतुमथे (इस्र्े र्चा लाभ)

Har िमागथग (अपरर ायग कतगव्ये)

V व् ीव् ी च्या बाबतीत रामराजू आणि आिखी एक पर्रुद्ि कोराडा मल्लेस्र्र रार् आणि इतर, असे सािंधर्तले र्ेले
आ े की र्रील पररन्स्थतीत अल्पर्यीन मुलािंस सिंयुक्त कुर्ुिंबातील सर्ग सदस्यािंना परकेपिाचे बिंिन असेल.
सीआयर्ी पर्रुद्ि र्िंर्ािर शसकेररया फॅशमली ट्रस्र्च्या र्ौती उच्च पयायालयाने ा तनिगय घेतला जेथे कोर्ागचे
म् ििे ोते की, ी बदली कायदे शीर र्रजेच्या ककिं र्ा इस्र्े र्च्या फायद्याच्या ेतूने ना ी तर ती अयोग्य आ े. ).

कायदे शीर र्रज:

““ र्रज ”या शब्दाची व्याप्ती खूप पर्स्तत
ृ आ े. े केस-र्ू केस, पररन्स्थतीनुसार पररन्स्थतीर्र अर्लिंबून असते.
तरी ी, पर्र्ेचनासाठी असे म् र्ले जाऊ शकते की ज्या र्ोष्र्ी कुर्ुिंबातील सदस्यािंना आर्श्यक र्ार्तात. दे र् ककशन
पर्रुद्ि राम ककशनच्या बाबतीत; जेव् ा कतागने दोन अल्पर्यीन मुलीिंच्या लग्नाच्या उद्दे शाने एकबित कौर्ुिंबबक
मालमत्ा र् ाि ठे र्ून पर्क्री केली तेव् ा कोर्ागने असे म् र्ले ोते की बालपर्र्ा प्रततबिंिन कायदा १ 29 २ of चे
उल्लिंघन केल्याने अशी कारर्ाई करिे बेकायदे शीर परस्पर सिंबिंि आ े.

Estate इस्र्े र्चा फायदााः

Joint ह द
िं ू सिंयक्
ु त कुर्ुिंबाच्या फायद्यासाठी जे का ी केले आ े ते इस्र्े र्चा फायदा आ े. बालमकिंु ड पर्रुद्ि
कमलार्ती यािंच्या अग्रिी तनिगयात सर्ोच्च पयायालयाने असे म् र्ले आ े की इस्र्े र्च्या फायद्यासाठी जे का ी
केले जाते त्या मालमत्ेच्या फायद्यामध्ये समापर्ष्र् आ े.

अतनर्ायग कतगव्ये:

Term ा शब्द िाशमगक, िाशमगक जबाबदा .्या दशगपर्तो. ह द

िं ू कायद्यािंतर्गत असलेल्या व्यक्तीला श्रद्िा सो ळा,
पर्र्ा या िाशमगक समारिं भािंनी बािंिले जाते कारि ह द
िं ू कायद्यात पर्शेषत: मुलीिंच्या आणि सर्ागत म त्त्र्ाचे
दफनपर्िी यािंचे े पपर्ि कतगव्य आ े. एक ह द
िं ू कताग अतनर्ायग कतगव्ये पार पाडण्यासाठी सिंपूिग मालमत्ा दरू करू
शकतो.

5. तडजोड करण्याची शक्ती

Family कुर्ूिंबाशी सिंबिंधित सर्ग पर्र्ादािंमध्ये तडजोड करण्याची शक्ती दे खील कताग मध्ये तनह त आ े. तो
तडजोडीसिंबिंधित सर्ग तनिगय कुर्ुिंबाशी ककिं र्ा व्यर्स्थापनाशी सिंबिंधित असो. तथापप, जर त्याने तडजोड केलेली कृत्य
पयाय्य नसेल तर पर्भाजनामध्ये त्यास आव् ान हदले जाऊ शकते. तो पयायालयात प्रलिंबबत असलेल्या खर्ल्याची
तडजोड करू शकतो आणि तो सर्ग सदस्यािंना बिंिनकारक असेल. त्याला अपर्ाद फक्त एक अल्पर्यीन कोपरसेनर
असल्यास शसन्व् ल प्रोशसजर कोडच्या ऑडगर 32 तनयम 7 मध्ये नमूद केल्यानुसार कोर्ागने तडजोड मिंजूर करार्ी
लार्ेल.

Contract 6. कजे कराराची शक्ती

Art कतागकडे कजागचा ठे का घेण्याचा आणि कौर्ुिंबबक व्यर्सायाच्या सामापय उद्दे शाने कुर्ुिंबाची उिळि करण्याचे
एक अखिंड अधिकार आ े. फाळिीनिंतर ी सदस्य या दातयत्र्ातून सुर्ू शकत ना ीत.

Prom र्चनपिािंर्र कजगाः जेव् ा कताग एखाद्या कौर्ुिंबबक ेतूसाठी ककिं र्ा व्यर्सायासाठी कजग घेत असेल ककिं र्ा
र्चनपि नोर्ची अिंमलबजार्िी करतो तेव् ा कुर्ुिंबातील प्रत्येक सदस्यालासुद्िा त्याच्या / ततच्या / ततच्या
नसलेल्या पैशाच्या दे यकापर्रुद्ि दार्ा दाखल केला जाऊ शकतो. तो एक पार्ी. जरी त्यािंच्याकडे सिंयुक्त कौर्ुिंबबक
मालमत्ेत र्ार्ा आ े तर मयागहदत उत्रदातयत्र् आ े.
 7. करारामध्ये प्रर्ेश करण्याची शक्ती

The कुर्ुिंबातील कताग सिंपूिग कुर्ुिंबाच्या र्तीने करार करू शकतो आणि असे करार कुर्ुिंबातील सदस्यािंना बिंिनकारक
असतात. ी सत्ा दे ण्यामार्ील कारि असे आ े की जर अशा शक्तीने त्याला ब ाल केले ना ी तर व्यर्साय करिे
अशक्य ोईल.

K कतगव्य कतगव्य

Tenance दे खभाल

Joint ह द
िं ू सिंयक्
ु त कुर्ुिंबातील सर्ग सदस्यािंना कोपरसेपर्री असो ककिं र्ा दे खभाल करण्याचा क्क ना ी. सर्ग
सदस्यािंची दे खभाल करिे कताग यािंचे कतगव्य आ े. कुर्ुिंबातील कोित्या ी सदस्याला दे खभाल करण्याच्या
अधिकारापासून र्िंधचत ठे र्ले जाऊ शकत ना ी आणि जर ते असतील तर ते कोर्ागसमोर आव् ान दे ऊ शकतात आणि
त्यािंचा क्क आणि दे खभाल दरु
ु स्तीचा क्क सािंर्ू शकतात.

. पर्र्ा

Art कतागचे कतगव्य आ े की त्यािंनी कुर्ुिंबातील अपर्र्ाह त सदस्यािंना पर्शेष करून मुलीिंच्या लग्नात र्ुिंतर्ून ठे र्िे
कारि त्यािंचे लग्न ह द
िं ू कायद्यात पपर्ि मानले जाते. चिंद्र ककशोर पर्. नानक चिंद यािंच्या बाबतीत असे म् र्ले र्ेले
ोते की लग्नाचा सर्ग खचग सिंयुक्त कुर्ूिंबातून खचग करिे कतागचे कतगव्य आ े, ककिं र्ा जर एखाद्या प्रकरिात ा खचग
इतर का ी स्िोतािंकडून घेण्यात आला असेल तर पर्चारल्यार्र त्यािंना परतफेड करार्ी लार्ेल.

Ender खाती दे िे

Law ह द
िं ू कायद्यात कताग कौर्ुिंबबक व्यर्सायाचे खाते सािंभाळण्याचे बिंिन नसते, परिं तु फाळिीच्या र्ेळी जर का ी
कॉपसगसगने मार्िी केली तर ती दे ण्याची जबाबदारी त्याच्यार्र आ े. कोित्या ी र्ैरर्तगन ककिं र्ा फसर्िूकीसाठी
त्याला जबाबदार िरता येईल.

Ation प्रतततनधित्र्

Commonly सामापयत: कताग या नार्ाने ओळखले जािारे कुर्ुिंबातील सर्ागत ज्येष्ठ सदस्य म् िजे सिंयुक्त सिंयुक्त
कुर्ुिंबातील प्रतततनधित्र् करिारे . कुर्ुिंबाचे कॉपोरे र् अन्स्तत्र् ना ी, ते आपल्या कत्यागद्र्ारे कायग करते. कताग
आपल्या कुर्ुिंबाच्या र्तीने सर्ग कर, थकबाकी इत्यादी कामे पार पाडण्यासाठी बािंिील आ े. कातागर्र त्याच्या
कुर्ुिंबाच्या र्तीने ी खर्ला भरला जाऊ शकतो.

K कताग चे उत्रदातयत्र्

Maintain जबाबदारी सािंभाळण्याची जबाबदारी

Reason र्ाजर्ी खचग करण्याची जबाबदारी

Property मालमत्ा दरू न करण्याची जबाबदारी

New नर्ीन व्यर्साय सुरू न करण्याची जबाबदारी

खाते दे ण्याची जबाबदारी

[१] राम पर्रुद्ि खेरा

[2] (1980) 6 आय.ए. 88

[]] मान पर्रुद्ि जयानी

[]] जनध्यायलमश्रीम्मा पर्रुद्ि कृष्िर्ेपमा आकाशर्ािी 1957 एपी 434

[]] ए. किंु जीपोककरुट्र्ी पर्. ए. रघुनी

[]] नोपनी इपव् ेस्र्में ट्स (प्रा.) शल. पर्. सिंतोख शसिं

[7] आकाशर्ािी 1949 नार् 128

[8] आकाशर्ािी 1950 मॅड 588

[]] प्रान्प्तकर पर्. सेठ र्ोपर्िंद राम आकाशर्ािी १ 66 .66 एससी 2

[10] आकाशर्ािी 1959 कॅलरी

[11] युतनयन ऑफ इिंडडया पर्. श्री राम आकाशर्ािी 1965 एससी 1531

[12] नेमी चिंद पर्रुद्ि ह रा चिंद, 2000 (1) एचएलआर 250 (राज.)

C तनष्कषग

Hindu सिंयुक्त ह द
िं ू कुर्ुिंबातील कताग ी सिंकल्पना केर्ळ कुर्ुिंबातील एका पदाबद्दल ना ी तर ती एक म त्त्र्पूिग
व्यार् ाररक ेतू आ े. तो पर्श्र्स्त, भार्ीदार ककिं र्ा कुर्ुिंबाचा एजिंर् ना ी तर तो त्या कुर्ुिंबाचा प्रमुख आ े जो तो
सर्ोत्म मार्ागने चालपर्तो.

पूर्ी असे मत ोते की मुलर्ी सिंयुक्त कौर्ुिंबबक मालमत्ेत ताबा शमळर्ू शकत ना ी परिं तु ह द
िं ू र्ारसा दरु
ु स्ती
कायदा २०० 2005 सिंमत झाल्यानिंतर े मत सोडले र्ेल.े या दरु
ु स्ती कायद्याने मुलीिंना पुिािंइतकेच क्क हदले
आ ेत. ). ह द
िं ु उत्राधिकार कायदा १ 195 6 195 च्या कलम अधिक तकगसिंर्त ठरपर्ण्यात आले आ े आणि सुजाता
शसिंर् पर्रुद्ि श्री मनु र्ुप्ता यािंनी हदल्ली उच्च पयायालयाने हदलेल्या र्त्
ृ ानुसार आता या कुर्ुिंबातील मह ला
सदस्या ी कुर्ुिंबाचा कताग ोऊ शकते.
 केंद्रीकरि ी व्यर्स्थापनाची उत्म र्ुरुककल्ली आ े आणि ी कताग पुरपर्ते. कत्यागकडे बर्‍याच शक्ती आ ेत
म् िून कत्यागर्र ी अनेक िनादे श लार्ण्यात आले आ ेत जेिेकरून आपल्या शक्तीचा र्ैरर्ापर करु नये. जरी तो
त्याच्या शक्तीचा र्ैरर्ापर करतो