80. Škiljan, D.: Pogled u lingvistku . Školska knjiga, Zagreb, 1980.

UPUTA ČITAOCIMA

Umesto predgovora, ovde imamo uputstvo o tome kako korisiti knjigu. Škiljan navodi
teme kojima se bavio, po poglavljima. Težio je da postigne neku vrstu lingvističkog
leksikona (u tom kontekstu spominje monumentalni Simeonov Rječnik ). Knjiga je pisana
tako da je i laici mogu shvatiti. Zato se često ponavljaju razna objašnjenja. Svako
poglavlje, stoga, može da se čita samo za sebe.
Govori o načinu beleženja skraćenica u knjizi, o nazivima za jezike (nisu svi mogli da se
prave na -ski)...itd.
Nakon završetka knjige, čini mu se da je to tek spisak otvorenih lingvističkih problema,
što svedoči o uzavrelosti lingvističkog trenutka.
Bibliografija na kraju knjige je samo selektivna. Obuhvata samo knjige, ali ne i radove.
Ako je neko delo, koje se navodi u knjizi, prevedeno kod nas, naslov originala nalazi se
iza naziva prevoda a inače je poredak obrnut.
Kod isticanja, bitnije stvari su bold , manje bitne italic .

1.UVOD

Lingvistika je, prema tradicionlnoj definiciji, znanost (m.k: ja ću se koristiti terminom

nauka ) o jeziku. Ova definicija nije dovoljno određena ali je egzaktna, budući da "jezik"
ima mnogobrojna i različita značenja. Preciznije određeno, lingvistika je nauka koja jezik
i govor, shvaćene kao dva aspekta čovekove jezičke delatnosti, istražuje u svim njihovim
oblicima i međusobnim relacijama. (Dakle, proučava jezik i kao sistem i kao njegovo
ostvarenje. Ta dva fenomena su duboko isprepletana, što lingvistika ne sme zanemariti).
Jezička delatnost ili jezička praksa je jedan od oblika čovekove (m.k: ljudske)
komunikacijske prakse. To je, kao i svaki vid komunikacijske prakse, specifična forma
društvene prakse kojom čovek deluje na univerzum oko sebe, organizujući ga, menjajući
ga...pritom se koristeći posebnim sistemom znakova- jezikom. Pošto čovek putem jezika
može da izrazi sve procese, objekte, odnose...itd, jezička delatnost nadmašuje okvire
samo jedne nauke, pa i lingvistike. Dakle, mora se proučavati interdisciplinarno.
Jezik je sistem znakova koje ljudi upotrebljavaju u jezičkoj delatnosti. Jezik je, kao
sistem koji počiva na relevantnim odnosima elemenata u skupu, apstraktan, a govor je
njegovo konkretno ostvarenje u nekoj materiji. Na taj je način jezik organizacija govora.
U jezičkom sistemu postoji mreža relevantnih odnosa između jezičkih znakova – to je
stuktura jezika. Međutim, s obzirom na to da se u raznim vidovima komunikacijske
prakse čovek služi raznim znakovima i njihovim upotrebama, da bi lingvistika mogla
definisati svoj objekt, ona mora pronaći specifičnosti jezika i govora u
odnosu prema ostalim znakovnim sistemima. Glavna specifičnost jezika i
govora (koji se ne mogu zamisliti jedan bez drugog jer se međusobno uslovljavaju):
♫ Oni se dijalektički međusobno poništavaju (jezik uništava govor svojom težnjom za
statičnošću. Tj. govor je ovaploćen u dijalektima a oni su veoma različiti i promenjivi. A
u jeziku mora postojati nešto nepromenjivo, poznato svim govornicima – da bi se mogli
sporazumevati).

1
♫ S druge strane, dinamika govora razgrađuje jezički sastav (zato što je univerzum o
kojem se komunicira neprestano promenjiva veličina; da bi komunikcija bila efikasna, u
govoru postoji trajna težnja za promenama (m.k: da s ide u korak s vremenom).
→ Iz ove dve interakcije proizilazi jezička kreativnost: sposobnost jezika i govora da se
prilagođuju stalno novim potrebama jezičke prakse. Ta kreativnost je specifično obeležje
objekta lingvistike i ne može se izbeći u jezičkim istraživanjima.
Dva dela znaka:
Jezik je jedan od sistema znakova; a znak je poseban produkt čovekove prakse koji mora
posedovati dvostruku sposobnost. Dakle, znak ima dva teoretski neazdvojiva dela koji se,
ipak, mogu analizirati svaki za sebe. To su: plan sadržaja (on preslikava neki
«izvanznakovni» podatak /neki podatak iz univezuma/ koji nije sam taj znak) i plan
izraza (prikladan sa se ostvari u nekom obliku materije i tako prenese u procesu
interpersonalne komunikacije).☻Budući de se jezički znakovi - bilo u celini, bilo na
svakom od svojih planova, mogu proučavati i analizirati, tako imamo mnoge lingvističke
discipline. Neke od njih s već uveliko izgradile svoju metodoligiju i definisale svoja
područja pa pretenduju na samostalnost. Neke, pak, tek su u začetku.

Lingvističke discipline:
Fonologija je lingvistička disciplina koja proučava hijerarhijski najniže delove
lingvističkog sistema, na planu izraza. Fonologija proučava nivo distinktivnih obeležja,
nivo fonema i nivo sloga a u specijalnim slučajevima i nivo reči i rečenice. Ipak, osnovna
jedinica njene analize je fonem. Fonema je najmanja jedinica plana jezičkog izraza koja
se linearno više ne može analizirati na manje delove. Fonemu ne odgovara ništa na planu
sadržaja, ali izmene fonema izazivaju promene u sadržaju jezičkog znaka. Tako da fonem
ima distinktivnu tj.razlikovnu funkciju. Fonologija analizira karakteristike pojedinih
fonema, njihove odnose i kombinacije u koje mogu ulaziti, sastavljajući jedinice viših
razina. Dakle, ona izučava fonemske ili fonološke sisteme. Unutar fonoloških sistema,
neki fonemi poseduju zajednička obeležja po kojima stoje u opoziciji prema drugim
fonemima istog sastava (npr.zvučnost i bezvučost). Ta obeležja se nazivaju distinktivna
obeležja. Ona su jedinice na razini nižoj od fonemske, ali nisu linearnog karaktera, već su
unatar fonema superponirana jedno drugome.
Fonetika, nasuprot fonologiji, proučava glasove i njihove kombinacije u govoru s
fizikalnog, akustičkog, artiklulacijskog, psihoakustčkog stanovišta . Glas je artikulisani
zvuk u govoru koji se u komunikacijskom procesu ukazuje kao materijalna realizacija
nekog fonema.

Morfologija je lingvistička disciplina koja proučava jezičke znakove nižih razina –

morfeme i reči – na planu jezičkog izraza, iako ponekad zalazi i na plan jezičkog
sadržaja. Morfem je najmanja jezička jedinica koja ima i plan izraza i plan sadržaja. On
je, dakle, najmanji jezički znak. Izraz morfema naziva se morf. Budući da je morf uvek
kombincija fonema, posebna disciplina koja se bavi ulogom fonema u strukturiranju
morfova je morfofonologija ili morfonologija. Reč do danas u lingvistici nije dovoljno
jasno definisana ali to je kombinacija morfema koja sačinjava čvrstu celinu prikladnu za
stvaranje jedinica viših razina. Naravno, izraz reči može se sastojati od jednog jedinog
fonema, a cela reč može biti i jedan morfem. U pismu je reč najčešće odeljena belinama.

2
Predmet morfologije su morfovi, morfemi i reči u svim njihovim oblicima, vrstama,
promenama i načinima tvorbe.

Sintaksa je lingvistička disciplina koja izučava jezičke znakove na nivoima višim od

nivoa reči, i to, u prvom redu na planu izraza, ali takođe nužno zadire u plan sadržaja.
Prema razini jedinica, sintaksa bi se mogla podeliti na sintagmatiku, sintaksu rečenice i
sintaksu diskursa. Sintagma je objekt sintagmatike. To je autonomni i kompleksni
jezički znak ili deo rečenice koji ima određenu sintaksičku ili semantičku samostalnost.
Rečenica ima više definicija. Ona je kompleksni jezički znak sa ekvivalentom na planu
sadržaja koji je onaj deo diskursa koji i sam može biti diskurs, a da pri tome i preostali
njegov deo bude diskurs. Sam diskurs je jezička jedinica najviše razine u kojoj postoje
bilo kakve zavisnosti između njenih delova. Tradicionalna sintaksa obuhvata obično
sintagmatiku i sintaksu rečenice, dakle bavi se rečenicom i njenim unutrašnjim
ustrojstvom dok je sintaksa diskursa mlada lingvistička disciplina koja se tek počela
razvijati.

Semantika ili, specificiranije, lingvistička semantika je onaj deo lingvistike koji

proučava plan sadržaja u jeziku i u govoru. Za razliku od plana izraza, na planu sadržaja
ne postoji nikakva podela niti terminološka ujednačenost, pa se semantika bavi čitavim
jezičkim sadržajem, na svim nivoima. Osnovna semantička jedinica može se nazvati
semantem: to je ona jedinica plana sadržaja kojoj na planu izraza odgovara morf.
Semantem i njemu ekvivalentan morf sačinjavaju morfem, najmanji jezički znak.
Istorijski određenom društvenom praksom, u semanteme se preslikavaju izdvojeni
podskupovi univerzuma, sastavljeni od elemenata tog univerzuma, elemenata n: oni su
sadržaj semantema. Semantemi se mogu podeliti na gramateme i lekseme. Gramatemi
su oni semantemi u koje se preslikava bar jedan element n preuzet iz samog jezika, a u
lekseme se preslikavaju oni podskupovi univerzuma u kojima postoje elementi n izvan
jezika. Gramatemi su brojem ograničeni dok leksemi nisu, broj elemenata n u njima je
teoretski beskonačan. Leksemi i gramatemi međusobno se kombinuju po određenim
pravilima, na rubu između morfologije, sintakse i semantike. Svakoj jezičkoj jedinici
plana izraza na razinama višim od razine morfa i morfema odgovara kompleksna jedinica
na semantičkom nivou, ali za te jedinice ne postoje posebni nazivi, već se one obično
obeležavaju terminima sa plana izraza. Broj kombinacija leksema je neograničen a
frekvenciju njihove upotrebe određuju potrebe konunikcijske prakse.
Semantička polja:
Svi semantemi koji u svom sadržaju imaju bar jedan zajednički element n, udružuju se u
semantičko polje. A sva semantička polja sa bar jednim zajedničkim elementom n, bilo u
kojem od svojih semantema, sačinjavaju grozd semantičkih polja. Dok je semantika
relativno mlada disciplina u proučavanju jezika, neke druge postoje još od antičkih
vremena.

Leksikologija i leksikografija s bave morfološkim i sematičkim izučavanjem rečničkog

sistema nekog jezika, poređenjem tih sistema u dva ili više različitih jezika i
terminološkim pitanjima.

3
Etimologija je grana lingvistike koja analizira poreklo i razvoj pojedinih reči na planu
izraza i na planu sadržaja, te ih upoređuje sa srodnim rečima iz drugih jezika
rekonstruišući njihovu istoriju i, ukoliko je to moguće, njihovo najstarije stanje.

Stilistika se nalazi na rubu semantikei sintakse, a delimično i izvan lingvistike. Zalazi u

teoriju književnosti; proučava stil tj. način, sredstva i postupke kojima govornici odabiru i
upotrebljavaju jezičke jedinice.

Prema metodologiji i načinu opisivanja, lingvistika se može

podeliti na razne nauke:
Opšta lingvistika je najšira po domenu svog proučavanja. Njen predmet su sve jezičke
pojave. Dakle, jezik i govor u svim svojim kompleksnim odnosima i u svim
pojedinačnim jezicima. Tako shvaćena opšta lingvistka (ponekad zvana i teorijska
lingvistika) može s identifikovati sa lingvistikom uopšte. Ali ako se bavi samo onim što
je u svim pojedinačnim jezicima zajedničko, bez obaziranja na vremenska i prostorna
ograničenja, njeno područje je nešto uže. U tom slučaju, njenom teorijskom pristupu
može se suprotstaviti primenjena lingvistika koja istražuje primene lingvističke teorije u
rešavanju praktičnih zadatka poveznih jezičkim fenomenom, kao što je učenje jezika...itd.
Deskripivna, opisna ili sinhronijska lingvistika teži da opiše stanja jezika u jednom
vremenskom preseku, i teži za tim da prouči detaljno i iscrpno sve jezičke jedinice i
njihove međusobne odnose u takvom preseku, bez obzira na niov status u relaciji prema
jezičnom standardu (m.k: u odnosu na jezički standard?).
Normativna lingvistika izučava jezičke pojave sa tendencijom da – često i na osnovi
nekih vanjezičkih kriterijuma- formuliše i propiše pravila o upotrebi jezičkog sastava u
govoru (uključujući i pisane oblike govora) kako bi, u određenom prostoru i vremenu,
stvorila jedinstvenost i ujdnačenost te upotrebe, što je neophodno za uspešno obavljanje
komunikcijske prakse. Cilj normativne lingvistike je stvaranje jezičkog standarda ili
standardnog jezika.
Dijahronijska ili istorijska lingvistika bavi se vremensom dimenzijom jezičkog
fenomena tj. opisom razvoja jezikâ u vremenu. Ona upoređuje vremenski podeljene
preseke jezičkih sistema i traži zakonitosti koje s uzrokovale promene nastle između tih
preseka.
Ukoliko se, kroz istorijsku dimeniju, porede međusobno srodni jezici, sa istorijskom
lingvistikom poistovećuje se i komparativna ili poredbena lingvistika, no ona se
zapravo bavi međusbnom komparacijom bilo kojih jezika, i srodnih i nesrodnih, i iz
vremenske perspektive i izvan nje, i istražuje sličnosti i podudarnosti među njima.
Komparativom s metodom, ipak, načešće proučavaju srodni jezici.
Geografska ili arealna lingvistika analizira raspodelu jezika i manjih komunikacijsko-
lingvističkih celina u prostoru i njihova razgraničenja i prožimanja.
I komparativna i geografska ispitivanja mogu s obuhvatiti kontrastivnom lingvistikom
koja uočava razlike i sličnosti u strukturama pojedinih jezičkih sastava.
Matematička lingvistika je.specifičan metodološki postupak primenjivanja matematike
u opis i istraživanju jezika. jedan od njenih oblika je kvantitativna lingvistika, koja
statističkim postupcima meri količinske odnose u govoru i jeziku.
Lingvistika ovog veka (m.k. 20.vek) težila je da oštro razlikuje unutrašnju ili imanentnu
lingvistiku od vanjske (m.k: spoljašnje) ili transcedentalne lingvistike. Prva proučava

4
jezik neobazirući se na vanjezičke faktore, a druga, kroz jezičku prizmu, posmatra
vanjezičke činioce.
Psiholingvistika, kombinujući psihološke i lingvističke metode, analizira psihofiziološke
procese i uslove pod kojima se, u različitim situacijama, ostvaruje čovekova jezičika
delatnost. Zanimaju je odnosi jezika mišljenja, procesi ontogenetskog razvoja jezika kod
deteta, učenje jezikai različite patološke pojave u jeziku i u govoru, ...
Sociolingvistika proučava sve mnogobrojne odnose između društvenih i jezičkih
struktura; njihovu međusobnu uslovljenost i interfereciju. Ona se služi sociološkim i
lingvističkim postupcima tako da nije uvek jasna granica između nje i sociologije jezika,
jedne od grana sociologije.

Filologija je jedna od drevnih nauka koja se bavi jezičkim fenomenom. U starije vreme
bila je sinonim za lingvistiku. A ona ustvari, pomoću jezika i kroz jezik, otkriva kulturne
i civilizacijske determinante nekog društva sadržane u jezičkim dokumentimai
spomenicima, prvenstveno onima sa literarnom vrednošću. Prema tome, jezik je objekt
lingvističkog istraživanja i sredstvo filološke analize.
Filozofija jezika teži da, sa filozofskog stanovišta pronikne u bit jezičkog fenomena i
rasvetli njegovu ontološku i gnoseološku ulogu u društvenom i individualnom životu
čoveka.
Neki pokušaji određivanja mesta lingvistike u hijerahijskom ustrojstvu nauka:
Prema jednoj interpretaciji, lingvistika je deo teorije informacije, nauke koja se bavi
procesima prikupljanja, pohranjivanja, obrade i prenošenja podataka i koja je centralni
deo kibernetike, veoma općenite nauke o upravljanju sustavima. U drugoj intepretaciji,
lingvistika je hijerarhijski podređena semiologiji- opštoj nauci o svim sastavima znakova.
Iako je semiologija trenutno slabije razvijena od kibernetike i teorije informacije, ona
pruža prirodniji okvir za lingvistiku jer naglašava znakovni karakter jezičkih sistema, a
ne zanemaruje ni njihovu komunikacijsu ulogu..itd.

2.JEZICI I PISMA SVIJETA

Razgraničenja u jezicima ne zavise samo od lingvističkih, nego i od geografskih,

istorijskih, političkih kriterijuma. Prepostavlja se da danas na svetu postoji oko 3000
jezika. Neki sa par stotina miliona govornika- neki sa desetak govornika. Tako nam je
poznat i veći broj danas izumrlih jezika. Radi lakšeg snalaženja, lingvistika deli jezike na
jezičke porodice ili jezičke skupine. A svaka od njih deli se na potporodice i podskupine.
Porodice se formiraju na osnovu utvrđene istorijske srodnosti. Kod grupisanja u skupine,
takva srodnost se samo pretpostavlja ili se skupine formiraju po geografskom kriterijumu.
Dakako, promene tih kriterijuma mogu se razlikovati, i postoje mnogobrojne podele
jezika sveta, a jedna od njih je sledeća, široko prihvaćena, podela na 19 jezičkih porodica
ili skupina:

1. Indoevropski jezici

5
Najbolje istražena i najraširenija jezička porodica na svetu. Jezici ove porodice govore se
u gotovo celoj Evropi, u krajevima koje su Evropljani naselili (Amerika ($), Australija,
delovi Afrike). Deli se na više porodica:
Indoiranski jezici govore se Prednjoj Aziji i Indiji i mogu se podeliti na indijske i
iranske jezike.
Indijski jezici se dele na:
☻vedski (jezik religioznih himni i tekstova, od kojih su najstariji Rg-Veda- 3.mil.p.n.e.)
☻ sanskrit («izrađen», «uglađen», književni jezik iz Indije od 4. veka pne do 7.veka n.e.,
koji i danas živi u literaturi
☻mlađi srednjoindijski prakrti (veći broj govornih jezika od kojih je najpozntiji pali –
jezik budističkog kanona s početka naše ere)

Savremeni novoindijski jezici govore se na severu indijske države, u Pakistanu, u

Bangladešu i na Šri Lanki (Cejlonu). Najznačajniji od njih, sa najrazvijenijom
pismenošću, su:
☻hindski (hindi)(uz engleski službeni jezik Indije, a pod imenom urdski (urdu)– sa
snažnim muslimanskim, arapsko-persijskim uticajem na leksiku i pismo- i Pakistana).
Katkada se hindski i urdski zajedno pogrešno nazivaju hindustanski. Zatim,
☻bengalski (u severoistočnoj Indiji i Bangladešu)
☻pandžapski (severna ndijai Pakistan)
☻biharski (istok Indije)
☻orijski (istok Indije)
☻asamski (istok Indije)
☻nepalski (Nepal)
☻kašmirski (Kašmir, pripada podskupini dardskih jezika)
☻marathski
☻radžasthanski
☻gudžaratski
☻lahndski
☻sindhski
☻singaleski
☻romski ili ciganski (govornici po čitavom svetu)

Iranski jezici koji su izumrli zovu se staroiranski, a to su:

♣ staropersijski (jezik natpisa Ahemenidskog Carstva)
♣ avestički (jezik Zaratustrinih svetih knjiga, Aveste)
♣ skitski (drevni jezik Skita)
Isto su tako izumrli i srednjoiranski:
♣ pehlevi (jezik Sasanidske države)
♣ partski (jezik Parta)
♣ sogdijski (jezik s početka naše ere u Turkestanu)

Važniji živi iranski jezici su:

♣ persijski (službeni jezik Irana i jedan od službenih jezika Afganistana
♣ afganistanski ili puštu (jedan od službenih jezika Afganistana, govori se i u velikom
delu Pakistana)

6
♣ tadžički (u Tadžikskoj SSR)
♣ beludžski (jezik bez pismenosti u Baludžistanu, podrčju na tromeđi Irana, Afganistana i
Pakistana)
♣ kurdski (jezik Kurda u Iranu, Iraku, Turskoj i SSSR)
♣ pamirski jezici (na Pamiru, u SSSR, Kini i Afganistanu)
♣ osetski jezici (naslednic skitskog)
♣ jagnobski jezici (naslednici sogdijskog)

Grčki jezik predstavlja zasebnu granu unutar indoevropske porodice. Njegov istorijski
razvoj obuhvata više faza:
░ starogrčki ili helenski (1.milenijum p.n.e.- 3.vek p.n.e) Imao je mnogobrojne dijalekte
koji se dele u 4 grupe:
▓ jonsko-atički dijalekti (iz njih će nastati dva književna dijalekta, jonski i atički)
▓ arkadijsko-ciparski (m.k: kiparski) dijalekti
▓ eolski (dao književno narečje)
▓ dorski (dao književno narečje)
░ koine ( zajednički helenski jezik, nastao u 3.veku p.n.e; sredstvo sporazumevanja na
velikom delu Mediterana i okolnih zemalja)
░ bizantski grčki (nastao iz koinea u 3.veku n.e; službeni jezik Istočnog Rimskog Carstva
od.395. do njegove propasti). Iz njega nastaje
░ novogrčki (sa mnogobrojnim dijalektima od kojih cakonski potiče direktno od dorskih
dijalekata). Novogrčki je često zvan samo grčki. On razlikuje učeni, pročišćeni jezik
(katharevusa), koji je sličan starogrčkom, od narodnog jezika (dhimotiki). Danas
katharevusa sveviše ustupa mesto pred dhimotiki. Pored Grčke, novogrčkim se govori i
na Kipru (m.k: Škiljan kaže Cipru), Južnoj Italiji i u Turskoj.

Italski jezici su se u drevno doba govorili na tlu današnje Italije. Dele se na dve grane:
♂ oskičko- umbrijski jezici
♂ latinsko- faliskički jezici (ovoj grupi pripada i:
♀ latinski, poznat već iz 7-6.veka pre n.e.; On se prvo proširio na čitavu Italiju a onda
postao osnovno sredstvo vojne i trgovačke komunikacije na zapadnim područjima
Rimskog Carstva. Već u 1.veku pre n.e., razdvaja se na književni tj.klasični i pučki jezik.
Književni je bio, sve do19.veka, jezik učene i političke Evrope a sve do danas to je jezik
katoličke crkve. Latinski je službeni jezik Vatikana, tako da je pogrešno govoriti o njemu
kao o mrtvom jeziku. Iz pučkog ili vulgarnog latinskog, razvija se čitav niz romanskih
jezika:
♀ portugalski (u Portugalu, Brazilu, Gvineji Bisao, Mozambiku i Angoli, Zelenortskoj
Republici...)
♀ galicijski (veoma srodan portugalskom; govori se u Galiciji- španskoj pokrajini)
♀ španjolski (m.k: španski) ili kastiljanski (Španija, i gotovo sve države Srednje i Južne
Amerike: Argentina, Bolivija, Čile, Dominikanska Republika, Ekvador, Gvatemala,
Honduras, Kolumbija, Kostarika, Kuba, Nikaragva, Panama, Paragvaj, Peru, Salvador,
Urugvaj, Venecuela; onda Meksiko, Saharska republika, Maroko, Filipini, jugozapadne
zemlje SAD.

7
♀ Hebrejsko-španski ili sefardski jezik je jezik potomaka Jevreja proteranih iz Španije u
15.veku. Još se ponešto upotrebljava na Balkanu (i u SFRJ) u Maloj Aziji, na Bliskom
Istoku, Alžiru, Maroku.
♀ katalonski (delovi Španije i Francuske, Andora)
♀ francuski (Francuska, Luksemburg, Monako, Haiti, Belgija, Švajcarska, Kanada,
zemlje Severne i Ekvatorijalne Afrike :Burundi, Centralnoafrička Republika, Čad,
Dahomej, Gabon, Gornja Volta, Gvineja, Kamerun, Kongo, Mali, Mauritanija, Niger,
Obala Slonovače, Ruanda, Senegal, Togo, Zair; Severna Afrika: Maroko, Tunis, Alžir;
Bliski Istok: Sirija, Liban; Indokina: Vijetnam, Kampućija Laos). U južnoj francuskoj
govori se i
♀okcitanski, neadekvano nazvan provansalski .
♀ retroromanski se deli na tri dijalekta: gružunski ili rumančki, furlanski i tirolski ili
ladinski ili dolomitski.
♀ italijanski je službeni jezik Italije i San Marina i jedan je od švjcarskih jezika. Govori
se u delu Jugoslavije (Istra) i u bivšim kolonijama –Libiji, Etiopiji i Somaliji.
♀ sardski se govori na Sardiniji
♀ dalmatski je izumrli jezik koji se govorio u Splitu (do 11.veka) i Dubrovniku (do
15.veka) a na Krku (veljotski) i u 19.veku.
♀ istroromanski ili istriotski ima mali broj govornika u Rovinju, Istri...itd.
♀ rumunski se govori u Rumuniji, delu Mađarske, Bugarske i Jugoslavije.
♀ arumunski je jedan dijalekt rumunskog u Makedoniji, Grčkoj i Albaniji.
♀ moldavski je službeni jezik Moldavske SSR se neznatno razlikuje od rumunskog.
♀ istrorumunski se govori po selima Istre.

Keltski jezici se dele na tri grane:

◦ galsku čiji jedini predstavnik je galski, jezik Galije (Francuske, Južne Nemačke,
Severne Italije). Izumro početkom n.e.
◦ gaelsku gde spadaju: irski, škotski i manski ( na ostrvu Manu u Irskom moru, u
izumiranju).
◦ britsku gde spadaju: bretonski (Bretanja), velški ili kimrički (Walles) i kornvalski
(izumro u 18.veku)
Svi se živi keltski jezici povlače pred engleskim odnosno francuskim.
Zbog nekih zajedničkih osobina, italski i keltski jezici se često ujedinjuju i italsko-
keltsku skupinu indoevropskih jezika.

Germanski jezici najjači su indoevropski jezici po broju govornika. Dele se na tri grane:
╩ severna (U severogermanske jezike spadaju skandinavski ili nordijski jezici koji su se
relativno kasno počeli granati iz staronordijskog:
ξ danski (Danska, Južna Švedska, Norveška)
ξ švedski (Švedska i Finska)
ξ norveški (Norveška; sa dva ravnopravna standardna oblika: bokmål ili riksmål, pod
snažnim uticajem danskog i nynorsk ili landsmål, bliži norveškom narodnom jeziku, ali u
povlačenju.)
ξ islandski (na Islandu)
ξ faerØerski (neslužbemi jezik danskog otočja na Atlantiku)

8
╩ zapadna (među zapadnogermanskim jezicima, najrašireniji je:
ξ engleski ( njegova najstarija faza (5.-9.vek) naziva se ponekadi anglosaski. Engleski je
službeni jezik velikog broja država: V.Britanija, Irska, SAD, Kanada, Australija, Novi
Zeland, Južnoafrčka Republika, bivše kolonije: Bahama, Barbados, Belize, Bocvana,
Fidži, Gana, Gvajana, Hong Kong, Indija, Jamajka, Kenija, Liberija, Malavi, Malta
Mauricius, Namibija, Nigerija, Rodezija, Sijera Leone, Svaziland, Tanzanija, Uganda,
Zambija). Njemu je srodan
ξ frizijski (nestandardizovani jezik u Nizozemskoj, Sev. Nemačkoj... itd.)
ξ nemački (Nemačka, Austrija, Lihtenštajn, Švajcarska; a govori se i u Luksemburgu u
obliku specifičnog dijalekta- leceburškog; zatim u delovima Francuske, Sev.Italije,
Poljske, SSSR). Deli se na: visokonemačke (koji daju književni standard) i niskonemačke
dijalekte.
ξ nizozemski ili holandski (je blizak niskonemačkom. Nizozemska, Južnoafrička Rep.,
Antili, Istočna Indija. U Belgiji je, pod imenim flamanski, uz francuski, službeni jezik.
ξ afrikaans ili burski je nastao iz nizozemskog. Njime govore nizozemski doseljenici u
Južnoj Africi ; danas je jedan od službenih jezika Južnoafričke Republike.
ξ jidiš je jezik evropskih Jevreja. Nastao je na osnovi srednjovekovnog nemačkog, s
primesama hebrejskog i slovenskih jezika; govori se u Srednjoj i Istočnoj Evropi i SAD.
╩ istočna (predstavnik istočnogermanskih jezika je:
ξ gotski (jezik gotskih plemena poznat iz prevoda Biblije iz 4.veka. Govoren u delovima
Evrope kojima su Goti prolazili. Potpuno je nestao. U 18. veku je još postojao njegov
daleki istočni izdanak –krimski gotski- ali i on je izumro.

Baltički jezici su zasebna potporodica indoevropskih jezika koji se govore na južnim

obalama Baltičkog mora. Njima pripada:
® staropruski (izumro u 18.veku)
® litavski (službeni jezik Litavske SSR, prisutan i u Istočnoj Poljskoj)
® letonski ili latvijski (službeni jezik u Latvijskoj SSR).
Iako su baltički jezici poznati iz relativno kasnog razdoblja (najranije iz 16.veka), oni s –
naročiti litavski- zbog arhaičnosti svoje morfologije vrlo značajni za indoevropeistička
istraživanja.

Slovenski jezici su, kako se pretpostavlja, se razvili iz

§ praslovenskog- jezika pradomovine Slovena severno od Karpata u 3-2 veku pre n.e.,
koji se danas, u nedostatku bilo kakvog pisanog spomenika može samo lingvistički
rekonstruisati. Njegovoj kasnoj fazi blizak je
§ staroslovenski- jezik prvih pisanih slovenskih spomenika koji su u svojim prevodima
Biblije fiksirali u 9.veku Konstantin1 i Metodije u misionarskom pohodu među
Slovenima. Svakako, imao je odlike njihovog kraja, okoline Soluna a kasnije je doživeo
veliki broj nacionalnih redakcija u slovenskim jezicima i uticao, osobito kod Južnih i
Istočnih Slovena na formiranje nacionalnih književnih jezika. ponefde se – kod Rusa i
Bugara- zadržao s promenama sve do 18.veka kao književni jezik, a kod Srba je, u
hibridnom spoju s narodnim jezikom, pod imenom slavenoserbski ostao u školskoj i
književnoj upotrebi do polovine 19.veka.
Današnji se slovenski jezici dele na:
1
Ćirilo?

9
§ istočnoslovenske:
· ruski je najveći
· ukajinski ili maloruski je srodan ruskom. Pored Ukrajine i okolnih delova SSSR-a,
njime se, pod imenom rusinski, govori u SFRJ (SAP Vojvodina).
· beloruski je takođe blizak ruskom. Govori se u Belorusiji, Litvi, Poljskoj, Rusiji.
I ukrajinski i beloruski dugo su se vremena odupirali težnji za dominacijom ruskog.
§ zapadnosovenske:
· češki ( govori se u Češkoj, Moravskoj i Malo u Jugoslaviji)
· slovački ( Slovačka, Mađarska, Jugoslavija)
· poljski (Poljska, pogranični delovi Nemačke, Čehoslovačke i SSSR-a)
· kašupski ( neki gasmatraju pilskim dijalektom. Govori se u Poljskoj, u okolini grada
Gdynije)
· lužičkosrpski ili sorapski ili vendski (sa dva dijalekta: gornjolužički i donjolužički) se
govori u Nemačkoj, u predelu Lužice. No, većina govornika je dvojezična. Pritisak
nemačkog je snažan.
· polapski ( nekada jezik porečja Labe, izunmro u 18.veku).
§ južnoslovenske:
· hrvatskosrpski ili srpskohrvaski je u ovoj grupi najveći po broju govornika. To je
maternji jezik stanovnika Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i drugih
delova SFRJ. Govori se i u Austriji, Mađarskoj, Čehoslovačkoj i Italiji. U njemu se
razlikuju tri dijalekta: štokavski, kajkavski, čakavski, nazvani prema obliku upitne
zamenice, i četvrti , torlački ili timočko-prizrenski koji se danas najčešće smatra jednim
od oblika štokavskog. Prema refleksu praslovenskog glasa jat, unutar ovih dijalekata
mogu se diferencirati: ijekavski, ekavski, jekavski i ikavski sistemi. Premda su od 15.veka
sva tri dijalekta imala bogatu literaturu, od 17.veka sve više jača ugled štokavskog, pa je
taj dijalekt od 1836., zahvaljujući delovanju Ljudevita Gaja i Ilirskog preporoda, posto
osnova književnog jezika Hrvata, aod 1868. i Srba, nakon uspeha reformi Vuka
Karadžića. Štokavski dijalekt je temelj današnjeg standardnog jezika koji se javlja u
nekoliko varijanti: kao hrvatski književni jezik (sa ijekavskom osnovicom), srpski
književni jezik (sa ekavskom osnovicom), bosanskohercegovačka varijanta
hrvatskosrpskog tj. srpskohrvatskog (ijekavska), crnogorska varijanta hrvatskosrpskog
tj. srpskohrvatskog (ijekavska). U Jugoslaviji se još govori i
· slovenski ili slovenački (Slovenija, Austrija, Italija)
· makedonski ( Makedonija, Grčka, Bugarska, Albanija)
· bugarski je srodan makedonskom. Govori su u Bugarskoj i susednim područjima.
Zbog zajedničkih drevnih elemenata i sličnosti u strukturama, smatra se da su baltički i
slovenski jezici potekli iz jednog. Tako da se čsto govori o balto-slovenskoj skupini
jezika.

Albanski jezik je sam za sebe jedna od potporodica indoevropskih jezika. Pored

Albanije, govori se na Kosovu i u Makedoniji. Pomalo i u Grčkoj i Italiji. Postoje dva
dijalekta: gegijski i toskijski, na kom se zasniva standardni jezik.

10
Jermenski 2jezik takođe predstavlja samostalnu potporodicu indoevropskih jezika.
Govori se u SSSR-u : Jermeniji, Azerbejdžanu i Gruziji ali i u Turskoj, Iranu, na Bliskom
Istoku, u enklavama po celom svetu. )

Hetitski jezik pripada slbije poznatoj porodici izumrlih maloazijskih jezika. Naime, toj
grupi pripada
▲ hetitski iz 19-12 veka pre n.e. koji je dešifrovan sa tablica pronađenih kod Boğaz
Köya u Turskoj
▲ luvijski
▲ palajski

▲karijski
▲ likijski
▲ lidijski
Za poslednja tri još nije utvrđeno da li pripadaju indoevropskoj porodici.

Toharski jezik je tekođe poseban indoevropski jezik upotrebljvan u području kineskog

Turkestana u 1.milenijumu n.e. to je jezik prevoda svetih budističkih tekstova koji se
delio na dva dijalekta: toharski A ili turfanski i toharski B ili kučanski, danas oba izumrla.

Na širem mediteranskom području govorili su se mnogi jezici od kojih se neki smatraju

indoevropskim a drugima se poreklo ne može utvrditi. Takvi su npr: makedonski ili
staromakedonski (jezik države Filipa Makedonskog, verovatno sličan grčkom a možda i
njegov dijalekt), trački (na istočnom delu Balkanskog poluostrva), frigijski (sličan
tračkom; maloazijski jezik), ilirski (jezik iz naših krajeva. Možda je iz njega potekao
albanski), mesapski , venetski...kao i neki najverovatnije neindoevropski jezici koje je
prekrio indoevropski supstrat: pelazgički (naziv za predgrčki supstrat pre dolaska Grka),
hatski (prehetitski jezik Male Azije), ligurski (preindoevropski jezik dela Italije) i
relativno poznat, ali tajanstven etrurski (u Italiji; sa prilično spomenika od kojih se
najveći čuva u zagrebačkom Arheološkom muzeju apotiče iz 8. veka pre n.e. Zatrt je
latnskim a njegov odnos prema indoevropskim još uvek je dosta nejasan).
Indoevropska komparativna lingvistika deli sve indoevropske jezike u dve velike
skupine: kentum-jezike i satem-jezike, prema tome nakoji se način u njima reflektuju
velarni okluzivi (k i g) iz praindoevropskog. U kentum- jezicima (grčki, italski, keltski,
germanski, hetitski, toharski) velarni okluzivi ostaju nepromenjeni, dok seu satem.
Jezicima (indoiranski, baltički, slovenski, jermenski i albanski) menjaju u sibilante i
šuštave (s, z, š, ž). Neziv ovih skupina potiču od latinske i avestičke reči za broj 100-
centum i satəm.

2. Semitsko- hamitski jezici

I ova porodica jedobro istražena. Unutar nje imamo:

2
Škiljan kaže Armenski

11
♥ Semitski jezici (zasebna porodica unutar semitsko- hamitske porodice. Dele se na
♪ istočnosemitske jezike (Oni su već davno izumrli. To su:
‫ ﷲ‬akadski (kasnije se razvija u asirsko-babilonski, jezik koji je istisnuo sumerski (za koji
se ne može odredit pripadnost nijednoj znanoj jezičkoj porodici).
♪ zapadnosemitske jezike:
‫ ﷲ‬kanaanski jezici:
‫ ﷲ‬starokanaanski ( izumrli jezik natpisa iz 1400 god pre n.e.)
‫ ﷲ‬fenički (jezik Feničana iz 1.milenijuma pre n.e.) sa svojim izdankom –punskim
(govorio se u severnoafričkoj jezičkoj koloniji Kartagi, današnjem Tunisu, 6.vek pre n.e.
-4.vek n.e.)
‫ ﷲ‬moabitski (slabo poznt jezik iz 9.veka pre n.e.)
‫ ﷲ‬hebrejski ili starohebrejski (jezik Starog zaveta i Jevreja. Govorio se od 2.milenijuma
pre n.e. do početka naše ere. Kasnije, jezik religije i liturgije. Uprkos tome što se nije
upotrebljavao kao sredstvo govorne komunikacije i što je bio raspršen po celom svetu,
obnovljen je u savremenom Izraelu kao nacionlni i državni jezik pod imenom ivrit.
‫ ﷲ‬aramejski (nastao krajem stare ere i traja do .veka nove ere i dolaska Arapa, čijim
savremenim oblikom govore ljudi u Libanu i Siriji)
‫ ﷲ‬sirijski ili asjorski (Irak, Turska, SSSR)
‫ ﷲ‬arapski (od 7.veka pa nadalje govorni i književni jezik velike civilizacije kojim
danas, u različitim nacionalnim oblicima, govori preko120 000 000 ljudi. Deli se na:
‫ ﷲ‬severnoarapski (Općenito proširen)
‫ ﷲ‬južnoarapski (jug Arabije, Hadramaut, Oman, Sokotra)
Arapski je danas jedini ili jedan od službenih jezika mnogih severnoafričkih i
prednjoazijskih država (Alžir, Bahrein, Egipat, Irak, Izrael, Jemen, DNR Jemen, Jordan,
Katar, Kuvajt, Liban, Libija, Maroko, Mauritanija, Oman, Saudijska Arabija, Sirija,
Somalija, Sudan, Tunis). Poseban oblik arapskog predstavlja
‫ ﷲ‬malteški (bio pod italijanskim uticajem. Zajedno sa engleskim, službeni jezik Malte)
‫ ﷲ‬ugaritski (jezik glinenih pločica iz Ra's Shamraha, iz 14.veka pre n.e. On je, prema
nekima, jedan od oblika kanaanskog. Malo je poznat).
♪ etiopske jezike
‫ ﷲ‬ge'ez (od 5.-9. veka govorni a zatim svedo 19.veka jezik književnosti i religije u
Etiopiji). Njegovo mesto zauzeo je
‫ ﷲ‬amharski (službeni i književni jezik Etiopije).
‫ ﷲ‬tigrinja (službeni jezik Eritreje)
‫ ﷲ‬tigre (govori se u Eritreji, bez pismenosti)
‫ ﷲ‬gurage (južno od Adis Abebe)

♥ Kušitski jezici obuhvataju semitsko- hamitske jezike u Istočnoj Africi. Najznačajniji

su:
‫ ﷲ‬somalski (uz arapski, jedan od službenih jezika Somalije)
‫ ﷲ‬galla (bez pismenosti. Južna Etiopija, Sever Kenije)
‫ ﷲ‬bedža (bez pismenosti. Gornje porečje Nla i Crvenog mora)
‫ ﷲ‬afarski (bez pismenosti. Eritreja i Somalija).

♥ Egipatski jezik je posebna grana unutar semitsko-hamitskih. Deli se po fazama na:

‫ ﷲ‬staroegipatski (3.milenijum pre n.e.)

12
‫ ﷲ‬novoegipatski (2.milenijum pre n.e.)
Oba su bila jezici egipatske države. Zatim:
‫ ﷲ‬demotski (1.milenijum pre n.e.)
‫ ﷲ‬koptski (izdanak demotskog koji se upotrebljavao sve do 17.veka n.e. kada ga je
definitivno potisuo arapski. Danas je to samo jezik liturgije koptske hrićanske crkve.)

♥ Berberski jezici su semitsko- hamitski jezici Severne Afrike i Sahare. Tu spadaju:

‫ ﷲ‬libijski ( izumro. Poznat po natpisima i 4.veka pre n.e.). kao i bespismeni jezici:
‫ ﷲ‬tuareški (jezik Tuarega i Beduina u Sahari)
‫ ﷲ‬šleh ili šilh ( u Maroku oko Agadira i Marakeša)
‫ ﷲ‬kabilski (u planinama Maroka, Alžira, Tunisa, Libije)
‫ ﷲ‬rifski (severni Maroko).
Ponekad, naročito u starijoj literaturi, egipatski, kušitski i berberski jezici zajedno
sačinjavaju hamitsku skupinu. Otuda i naziv semitsko-hamitska porodica.
Postoje neke teorije o srodnosti semitsko-hamitskih i indoevropskih jezika.
Pretpostavljeni prajezik od kog bi poticale obe ove porodice ili i mnoge druge (po
mišljenju pojedinaca čak i svi jezici sveta), naziva se nostratički.

3. Baskijski jezik ili euskara

Neki ga dovode u vezu sa kavkaskim i starim mediteranskim jezicima ali...ipak se on ne
može povezati sa ni jednim danas poznatim jezikom. Severozapad Španije i malo u
Francuskoj.

4. Kavkaski jezici
Govore se na Kavkazu i dele na severnokavkaske ( adigejski ili čerkeski, kabardinski,
čečenski, inguški, abhaski..itd Ima ih mnogo. Mnogi su i bez pisma) i južnokavkaske (
gruzijski, mingrelski, lazijski).
Kavkaski jezici se ponekad poveziju sa baskijskim u zajedničku euskaro-kavkasku
skupinu.

5. Ugrofinski jezici
Severna Evropa i Azija, obale Baltičkog i Severnog ledenog mora a delimično i Srednja i
Istočna Evropa. Oni su dobro istraženi a srodnost među njima utvrđena. Ponekad se
nazivaju i uralskim jezicima. Dele se u nekoliko potporodica:
►Finski jezici (pored nekih sasvim malih jezika izumiranju, ovde spadaju i: finski,
estonski, karelijski, vespijski, komski ili permski, votjački ili udmurtski, laponski...itd.)
►Ugarski jezici ( mađarski, hantijski ili ostjački, mansijski ili vogulski).
►Samojedski jezici ( Neki ih smatraju i potpuno zasebnom porodicom. To su jezici
nomada Samojeda na Severnom moru i u Sibiru: jurački ili nenecki, selkupski,
nganasanski ili tavgijski, enecki.
6. Turkijski jezici
Azijska prostranstva od Male Azije do Mongolije, jug azijskog dela Sovjetskog Saveza,
Sibir. Ovi jezici se katkada nazivaju i tursko-tatarskom jezičkom porodicom. Postoje
vrlo različite podele. Jedna od njih je sledeća:
◄ Istočnoturkijski jezici ( tuvinski, jakutski, kirgiski, altajski)

13
◄Zapadnoturkijski jezici (izumrli bugarski koji s govorio na području Bugarske i dao
ime slovenskom jeziku ,čuvaški, turkmenski, azerbejdžanski, tatarski, krimsko- tatarski,
kazahski, uzbečki. Nabrojano je još par manjih jezika u SSSR-u među kojima je i
baškirski. Među zapadnoturkijskim jezicima izvan SSSR-a značajan je ujgurski na
severozapadu Kine, a najvažniji je turski kojim se govori u Turskoj, na Kipru, Bugarskoj,
Albaniji, SFRJ. Jedna od starijih faza tj.13.-15.veka, naziva se seldžučkim. Turski je
pretrpeo značjne uticaje arapskog i persijskog ali je isto tako ostavio neizbrisiv trag na
jezicima balkanskog područja. Pa i na našem.)

7. Mongolski jezici
Centralna Azija. (halha-mongolski, burjatski, kalmički, orjatski).

8. Tungusko- mandžurski jezici

Sibir, Mandžurija. Ovi jezici imaju malo govornika (par desetina hiljada) i izumiru.Ova
grupa se deli na tunguske jezike ( tunguski ili evenkijski, evenijski ili lamutski) i
mandžurske jezike ( mandžurski, nanajski ili goldski).
Turkijski, mongolski i tungusko-mandžurski jezici često se smtraju srodnima i
sačinjavaju altajsku skupinu koja se zajedno sa ugrofinskim jezicima ujedinjuje u
uralo-altajsku jezičku skupinu.

9. Azijski jezici izvan porodica

Jezici Jugoistočne Azije koje neko žele da uvrste u altajsku skupinu ali za to nema
nikakvih dokaza su: japanski i njegov dijalekt okinavski, te korejski i ainu.

10. Paleosibirski jezici

Još se nazivaju i paleoazijskim jezicima i njima se govori na severoistoku Sibira.
Kriterijum okupljanja je više-manje geografski. To su: čukotski, korjački, giljački,
kamčadalski. Svi se povlače pred ruskim.
U nekim podelama uralo-altajski, paleosibirski i azijski jezici izvan porodice zajedno se
geografski grupišu u evroazijsku skupinu jezika.

11. Dravidski jezici

Jug Indije. To su: teluški, tamilski, malajalamski, kanara kao i mnogi drugi.

12. Burušaski jezik

Jezik bez pismenosti koji se govori u Indiji i Pakistanu. Iako ga neki povezuju sa
dravidskim jezicima, čini se da ne pripada nijednoj poznatoj porodici.

13. Kinesko-tibetski jezici

Kina i Jugoistočna Azija (nekada Indokina). Dele se na veći broj potporodica:
▼ kineski jezik (najrašireniji jezik na svetu. Njime govori preko 800 000 000 ljudi.
Ustvari, on obuhvata veći broj dijalekata: severnomandarinski – dijalekt područja
Pekinga na kom se zasniva nacionalni i službeni jezik Kine i savremeni kineski jezik,
kwo-yu danas poznatiji pod imenom putong-hwa, wu, kantonski, min, hunanski),

14
▼tajski jezici (tajski- službeni jezik Tajlanda, laoski- službeni jezik Laosa, tai – na
Severu Vijetnama, chwang, tung. Neki ovde uključuju i vijetnamski ili anamski dok ga
neki smatraju mon- khmerskim jezikom.
▼tibetsko- burmanski jezici (tibetski i burmanski).
Kinesko-tibetskoj porodici često se pridružuju još neke skupine: himalajski jezici (lepča,
itd.), lolo-bodo-naga-kačin jezici (lolo, bodo, naga i kačin), miao-jao jezici (miao i
jao).

14. Mon-khmerski jezici

Burma i Indokina. To su: mon, khmerski ili kampućijski, nikobarski, semanški...itd.

15. Jezici munda

Na području Indije, u lingvistički izdvojenim enklavama, govore se međusobno prilično
različiti jezici poznati pod imenom munda. Najznačajniji su: santali, mundarski, ho, sora,
gadaba.
Jezici munda zajedno sa mon-khmerskima svrstavaju se katkada u austrazijsku
porodicu, a oni i kinsko-tibetski ponekad se nazivaju jezicima Jugoistočne Azije.

16. Jezici Australije i Okeanije

Austrlija, ostrva Tihog okeana. Jezici su podeljeni po geografskom kriterijumu. Dele se u
nekoliko skupina:
☺ Indonezijski jezici se govore u Malaji, Indoneziji, na Filipinima i Madagaskaru. To
su: malajski ili indonezijski, javanski, batački, sundski, balijski, madurski, dajački,
makasarski, tagaloški...itd.
☺ Polinezijski jezici su: havajski, tahitski, samoanski, tonga, rarotonga i maorski.
Indonezijski i polinezijski jezici često se smatraju zajedničkom malajsko- polinezijskom
jezičkom skupinom.
☺Melanezijski jezici su: fidžijski, areare, tauna... itd.
☺Mikronezijski jezici su: ultihi, tobi, sonsoral, naurski...itd. Imaju malo govornika.
☺Australski jezici su mnogobrojni (po nekima 228). Vrlo slabo istraženi jezici
domorodačkog stanovništva Australije. Među njima: aranta, valdžbiri...itd.
☺Papuanski jezici (ima ih nekoliko stotina). Nova Gvineja, Timor i okolna ostrva. To
su: ono, kate, kubai, kobou, mikoru (4000 govornika).
Melanezijski, mikronezijski, australski i papuanski jezici se zajedno ponekad srstavaju u
austronezijsku skupinu jezika.

17. Jezici Crne Afrike

Južno od oblasti semitsko- hamitskih jezika govore se ovi jezici koji su frupisani po
geografskom kriterijumu. Najčešća podela je:
◘ Sudansko- gvinejski jezici: fulbe, volof, mandingo, soninke, malinke, songoi, dogon,
ašanti, mosi, ewe, joruba, kanur, ibo, zande, tuba, hausa (neki smatraj da ovaj i srodni
jezici predstavljaju čadsku skupinu semitsko-hamitskh jezika), nubijski, dinka...itd.
◘ Bantu jezici, međusobno genetski srodni, podeljeni su po raznim kriterijumima.
Nedovoljno su istraženi a evo nekih koji imaju uglavnom novostvorenu pismenost:
pongve, luba, kongo (Kongo) lomongo, svahili (od Tanzanije do Somalije), ganda

15
(Uganda, Kenija), ruanda (Ruanda), rundi (Burundi) ngola ili bunda;....nguni jezici: zulu,
svazi, xhosa ili kafir, secvana...itd.
◘ Khoisanski ili hotentotsko- bušmanski jezici su: san ili bušmanski, khoi ili nama ili
hotentotski.

18. Američki indijanski jezici

Dele se po geografskom a samo delimično po genetskom kriterijumu. Oni su u
izumiranju.
● Severnoamerički indijanski jezici su mnogbrojni ali samlo govornika. Dele se na
arzne načine. Najpoznatija je podela u 6 skupina: eskimsko- aleutski, koje neki ubrajaju
u paleoazijske: eskimski i aleutski; aglonkinsko- vakaški jezici od kojih je najbrojniji
čipeva; na-dene jezici: athapaski jezici i njihov predstavnik navajo;

19. Posrednički jezici

Posrednički jezici nastaju na dva načina:

Kontaktni jezici- nastaju iz normalne komunikacijske prakse između govronika
različitih prirodnih jezika, čije se karakteristike stapaju u nov jezik. Kontaktni jezici
mogu postati maternji jezici. Najpoznatiji kontaktni jezik je kreolski ili francuski
kreolski (na Antilima, mešavina francuskog i crnačkih jezika), itd...
Veštački međunarodni jezici- su plod zamisli pojedinca ili konvencije. Nikada ne
mogu postati maternji jezici. Najpoznatiji je esperanto (1887, Zamenhof).

Pismo je sistem grafičkih znakova u kojem se ostvaruju jedinice nekog jezika. danas
je poznato gotovo hiljadu različitih pisama.
Piktogrami su najstariji oblici čovekovog beleženja događaja. Sadržaj iskaza
označen je slikom, često već rano shematizovanog oblika i uz ponavljanje istih
znakova. Takavi zapisi se, stoga, mogu čitati na bilo kojem jeziku. Njihova mana je
nemogućnost beleženja apstraktnih pojmova i odnosa. Civilizacije Maja i Azteka u
Srednjoj Americi su imale ovakva pisma.
Ideogrami su dalji stupanj razvitka pisma u kom se jačom shematizacijom i čvršćom
vezom između grafičkog i jezičkog znaka postiže to da grafički znak postaje ne slika
nego simbol nekog pojma. Dakle, ideogramom je moguće prikazati i apstraktne
pojmove. Sasvim ideografskih pisama nema jer se svugde javlja fonetizacija: reči
različitog sadržaja ali istog ili sličnog izraza se dopunjavaju dodatnim znakovima koji
bliže objašnjavaju izraz. To je postupak koji liči na rebus i vodi do toga da se neki
znakovi potpuno odvoje od svog prvobitnog sadržaja i da se u njima ostvaruje samo
plan izraza. Buđući da su morfemi jezikâ koj se na taj način pišu najčešće
jednosložni, grafički znakovi odgovaraju jednom slogu.
Ideografsko- slogovna pisma je, za razliku od piktografama i čistih ideograma,
potrebno učiti čitati i pisati. Najpoznatija takva pisma su: klinasto pismo Sumera i
Akada u Mesopotamiji ( sa kasnije vrlo razvijenom fonetizacijom), egipatski
hijegoglifi (sa izraženim slikovnim karakterom u početku, i kasnijim jednostavnijim
oblicima- hijeratskim i demotskim pismom), kinesko pismo, ...itd.

16
 Slogovna pisma se sastoje od znakova od kojih svaki odgovara jednom slogu a veza
sa sadržajem je nestala. Budući da je broj slogova u svakom jeziku definisan i ne
suviše velik, i broj grafičkih znakova je ovde mnogo manji ne go u ideografsko-
slogovnim pismima. Iz klinastog pisma se razvilo hetitsko klinasto pismo.
Najverovatnije pod uticajem egipatskih hijeroglifa, nastala su semitska slogovna
pisma (u kojim najčešće dolazi do potpune redukcije vokala, pa znak za konsonant
označava svaki slog s tim konsonantom). Najznačajnije je feničko pismo koje je
uticalo na čitav niz drugih: aramejsko (iz kog se razvijaju pehlevi i hebrejsko
kvadratno pismo, obnovljeno u savremenom Izraelu; u tom pismu, zbog pravilne
interpretacije biblijskih tekstova, katkada se ponova javljaju dijakritički znakovi za
vokale. To je puno pisanje ili scriptio plena), imamo i ge'ez- koristi se u Etiopiji za
amharski jezik. Iz kineskih ideograma nastalo je japansko pismo. Njegova dva oblika
hiragana i katakana se i danas upotrebljavaju u Japanu.
Alfabeti su logički nastavak slogovnih pisama u kojima je postojala scriptio plena.
Dakle, u njima, svakom fonemu odgovara jedan grafički znak. Ovakva pisma imaju
najmanje znakova. Prvi pravi alfabet, poznat iz 8.veka pre n.e. je grčki alfabet (nastao iz
semitskih slogovnih pisama, najverovatnije iz feničkog. I danas se njime piše u Grčkoj i
na Kipru a sva savremena evropska pisma su se razvila iz njega), iz grčkih znakova
prilagođenih latinskom jeziku nastala je latinica, glagoljica je najstarije slovensko pismo
koje su najverovatnije stvorili Konstantin i Metodije. Imala je više oblika. Danas su je
istisnule latinica i ćirilica. Ćirilicu su stvorili Konstantin i Metodije na osnovu grčkog
alfabeta. Iz grčkog alfabeta razvila su se još neka pisma: gotsko, koptsko, jermensko i
gruzijsko. Aramejsko pismo je bilo direktno izvorište arapskom pismu koje nekad beleži
vokale a nekad ne. Zato se ovo pismo teško može svrstati bilo među slogovna pisma, bilo
među alfabete. (u BiH u 17.veku, bilo je prilagođeno i hrvatskosrpskom jeziku- tada se
naziva arabica). U Indiji postoji čitav niz međusobno srodnih pisama sa karakteristikama
i slogovnih pisama i alfabeta. Znakovi pisma mogu se protezati sleva nadesno: grčki
alfabet, glagoljica, latinica, ćirilica, indijska pisma; zdesna nalevo: semitska pisma i
arapsko; naizmenično (sleva nadesno i zdesna nalevo): bustrofedon- na najstrarijim
grčkim i latiničkim spomenicima; odozgo nadole: kinesko pismo.
Redosled znakova u gotovo svim pismima je strogo određen i u većini njih vuče poreklo
od redosleda znakova u semitskim pismima: alfabet je dobio naziv po prva dva znaka u
feničkom pismu ('alef i bet). Abeceda je dobila ime po prva četiri slova latinice a azbuka
po imenu prvih dvaju slova glagoljice.

Grafemika je nauka koja se bavi oblicima grafičkih znakova u pismima, njihovim

sastavima i njihovim odnosom prema fonološkim sistemima. Najmanja grafička jedinica
kojoj odgovara neki fonem, naziva se grafem (dok je slovo je najmanji znak koji se piše
samostalno i odvojeno u nizu) pa grafemi mogu biti jednostavni (ako se upotrebljava
jedan grafički znak) i složeni: digrami (sa dva znaka – naše lj), trigrami ( francusko
eau), tetragrami itd. Grafemi su monovalentni ako su uvek ostvarenje jednog fonema
(naše g se uvek čita kao g), polivalentni ako su ostvarenje više fonema (francusko s je s i
z) ili ekvivalentni ako su dva grafema ostvarenje istog fonema (špansko b i v).
Posmatrana nezavisno od fonoloških sastava, prema tome kako se ona sama ostvaruju,
pisma mogu biti gravirana, slikana, rukopisna ili tipografska a prema obliku samih
grafema razlikuju se majuskula (sa znakovima jednake veličine) i minuskula

17
(sa pojedinim znakovima koji se izdužuju ispod ili iznad zamišljene crte). Po nagibu,
slova pisma se dele na uspravna –kapitala i koso položena – kurziv.
Interpunkcija je (zajedno sa dijakritičkim znacima) skup znakova u pismu kojima se
beleže nefonemski jezički elementi (pauza, intonacija, naglasak, ton...itd.) i skup pravila
o upotrebi tih znakova od kojih su danas najčešći: belina među rečima . , : «» - ( ) ? !
akcenatski znaci...itd. Kodifikacija tih pravila zajedno sa nekim drugim pravilima o
upotrebi grafičkih znakova naziva se pravopis ili ortografija. Pravopis može biti:
etimološki ako ostvaruje starija ili rekonstruisana stanja jezika, fonematski ako grafički
znakovi reprodukuju foneme, fonetski ako slova odgovaraju glasovima – takav je,
uglavnom, naš pravopis, i morfematski ako teži za tim da reprodukuje čitave morfeme i
njihov granice.
Znakovi za brojeve su u svim pismima u osnovi ideogrami jer se pridružuju sadržaju a ne
izrazu. Rimske brojke nemaju znak za nulu, dok ga arapske brojke imaju.

3. SUVREMENA LINGVISTIČKA TEORIJA I NJEZINI POJMOVI

Prva svedočanstva zanimanja za jezik predstavljaju pisma drevnih civilizacija: Egipćana,

Sumera, Akada, Jevreja, Kineza...
Indijski gramatičari (Pâņini, iz 5. ili 4. veka pre n.e., tvorac najstarije sačuvane
sanskritske gramatike i Patañjali, iz 2.veka pre n.e.) koji su se bavili domenom
morfologije i približili pojmu fonema.
Grci su se, takođe isključivo na građi sopstvenog jezika, bavili filozofsko- jezičkim
pitanjima porekla jezika. Među filozofima, najznačajniji su Platon i Aristotel a među
gramatičarima (bavili se tumačenjem klasičnih tekstova, posebno Homera) Aristarh,
Dionizije Tračanin, Apolonije Diskol, leksikograf Hesihije.
Rimski gramatičari koji opisuju latinski jezik: Varon, Kvintilijan, tvorac teorije retorike,
Remije Palemon, Elije Donat, Priscijan Gramatik.
Prema tome, u starom veku se jezička proučavanja, uz leksikografske studije, svode
uglavnom na gramatiku (sistemski opis pravilnosti i nepravilnosti nekog jezika, na
različitim nivoima) i retoriku (skup pravila o izražajnoj i lepoj upotrebi određenog jezika
u govoru).
U srednjem veku se ta tendencija nastavlja, naročito u opisu latinske gramatike ali se
istovremeno počinje obraćati pažnja i na nacionalne jezike (prilagođavanje grčkog i
latinskog pisma fonologiji tih jezika ili svtaranje novog pisma i gramatička deskripcija tih
jezika).
Arapski gramatičari su, u težnji da što vernije interpretiraju reč Kurana, stvorili
izvanredne opise arapskog (gramatičar Sîbawaihi iz 8. veka i leksikograf Fîrûzâbâdî iz
14.veka, autor rečnika u 100 svezaka).
U razdoblju humanizma i renesanse se povećava broj gramatika nacionalnih jezika,
putovanja donose opise mnogih neevropskih jezika, pa se stvaraji veliki poliglotski
rečnici. Zbog toga se u 17.veku javlja tendencija za sistematizacijom jezikâ i traženjem –
najčešće još uvek po modelu latinske tradicionalne gramatike i aristotelovske logike –
njihove zajedničke biti. Tako nastaju filozofske gramatike od kojih je najpoznatija
Grammaire générale et raisonée Port- Royala čiji su autori Arnauld i Lancelot.
U 19.veku, iz poređenja različitih jezika, javlja se komparativna metoda kojom se, još
uvek bez stvarne vremenske dimenzije, utvrđuju srodnosti između indoevropskih jezika

18
što podstiče težnju za rekonstrukcijom prajezika. Ovim izučavanjima doprinelo je
izučavanje sanskrita (1786. Englez William Jones upozorava Evropu na bliskost
sanskrita sa većinom evropskih jezika i s iranskim). Prvi komparatisti su bili Rasmus
Rask (u njegovim poređenjima još nema sanskrita), Franz Bopp koji se obično smatra
začetnikom komparatistike jer je, između ostalog, objavio i prvi udžbenik poredbene
indoevropske gramatike, Jakob Grimm (germanistika), Georg Curtius (klasična
filologija), Friedrich Diez (romanistika), Josef Dobrovský i Franc Miklošić (slavistika).
Smatra se da je početak opšte lingvistike kao zasebne nauke povezan sa 19.vekom i
njegovim najvećim teoretičarem jezika Wilhelmom von Humboldtom. Za njega je jezik
«specifična emanencija duha» i aktivno učestvuje u formiranju čovekove spoznaje. Za
njega je jezik relativno samostalan organizam čiji se stupnjevi mogu izučavati i ima
«unutrašnju snagu». Jezik je delovanje (enérgeia) a ne delo (érgon) i u sebi obuhvata
analizu spoljašnjeg sveta. Ova Humbildtova teza nagovestiće jednu od osnovnih
pretpostavki moderne lingvistike- razlikovanje jezika i govora.
Razvoj drugih nauka u 19. veku, odrazio se i na lingvistiku. Tehnološki napredak
potpomaže ispitivanja u fonetici; Darwinove teorije podstiči Augusta Schleichera,
predstavnika biologizma u lingvistici, da pretpostavi kako se jezici u svom razvitku
unutar jedne porodice granaju poput stabla, pod uticajem fizike; Johannes Schmidt
suprotstavlja tome teoriju valova (m.k.talasa) prema kojoj se jezici razvijaju
isprepletano, sa međusobnim interferencijama. Predstavnik psihologizma u lingvistici je
Heymann Steinthal koji se zalaže za tezu da je struktura pojedinog jezika odraz
«psihologije naroda» koji se njime služi.
U drugoj polovini 19.veka u Nemačkoj se javlja vrlo značajna škola mladogramatičara
(Karl Brugmann, Berthold Delbrückö Hermann Paul, August Leskien), koja
nastavlja uporedna izučavanja u oštroj opoziciji sa prvim komparatistima, unoseći u njih
istorijsko vremensku dimenziju. Oni, zapravo, zasnivaju istorijsko komparativnu metodu.
Na ovu se tradiciju, u 20.veku, kod nas nadovezuju: Aleksandar Belić, Petar Skok,
Stjepan Ivšić, i Fran Ramovš.
Iako je lingvistika u 20.veku krenula potpuno drugim pravcima, jedan njen deo se
nadovezuje na Humboldtove teorije. Tome je mnogo pridoneo i Italijanski filozof
Benedetto Croce. Humboldtove i njegove misli nastavljaju predstavnici nemačkih
idealističkih lingvističkih škola. U Italiji se pod uticajem Crocea formirala čitava škola
poznata pod imenom neolingvisti (ili, ponekad, s metodološkog stajališta, arealna
lingvistika).
Sve ove škole 19. i 20. veka, osim pozitivistički usmerenih mladogramatičara, po svojoj
osnovnoj filozofskoj orijentaciji su idealističke jer veruju u nadređenost i aktivnu ulogu
duha u odnosu na materiju. Jezik je usko povezan ili čak identičan sa duhom. Jezik utiče
na čovekov život i spoznaju. Oni upozoravaju na dinamičke interferencije između jezika i
govora, što je veći deo moderne lingvistike sasvim zanemario. Ove škole negiraju
mogućnost komunikacije jezikom: jer međusobno različiti jezici pojedinaca različito
kreativno oblikuju spoznaju spoljašnjeg sveta i zbog toga što su duh, jezik i kreativnost
unapred zadani od neke više sile pa je sama komunikacija nepotrebna i besmislena. Ali,
ove škole su podstakle i nekoliko važnih pitanja na koje savremena lingvistika još i danas
nije u stanju u potpunosti odgovoriti. To su npr: odnos jezika i mišljenja i odnos jezika i
stvarnosti .

19
Osnovno obeležje gotovo svih značajnijih lingvističkih pravaca 20.veka je njihovo
strukturalističko usmerenje, pa se savremena lingvistika često izjednačuje sa
strukturalističkom lingvistikom. Strukturalizam se rodio u lingvistici onog trenutka kada
se počela obraćati pažnja i n ajezički sistem i na njegovu strukturu. Pošto je u lingvistici
doveo do brojnih otkrića, strukturalistički metod je prenesen i na druge humanističke
nauke. Prvi nagoveštaji strukturalističkog pristupa jeziku nalaze se u delima dvaju
Poljaka, to su: Jan Baudouin de Courtenay i Mikołaj Kruszewski. Njihov rad je
poznat pod imenom kazanjska škola, po mestu u kom su delovali – Kazanju.

Osnivačem savremene strukturalističke lingvistike iz čijeg su dela potekle gotovo sve

značajnije evropske lingvističke škole smatra se Ferdinand de Saussure, švajcarski
lingvista rođen 1857. u Ženevi. Školovao se u lajpcigu kod mladogramatičara u čijem je
duhu, ali nadilazeći neke njihove postavke i nagoveštavajući postojanje sistema u jeziku,
objavio raspravu značajnu za indoevropeistiku Mémoire sur le système primitif des
voyelles dans les langues indo-europénnes. Predavao je u Parizu i Ženevi gde je
poslednjih godina održao tri ciklusa predavanja iz opšte lingvistike. Umro 1913. a
njegovi učenici Bally i Séchehaye su 1916. objavili Kurs opšte lingvistike (Cours de
linguistique générale) na osnovu njegovih beležaka. On smatra da je osnovni zadatak
lingvistike izučavanje jezika samoga za sebe i u sebi. Dakle, van nekih drugih socijalnih,
istorijskih...itd. fenomena. Zbog toga on traži za lingvistiku novo mesto u hijerarhiji
nauka i pronalazi ga u jednoj budućoj opštoj nauci o znakovima – semiologiji. On je prvi
eksplicitno utvrdio da je jezik sistem znakova. Celokupnost jezičkog fenomena on naziva
jezičkom delatnošću (langage) koja je suviše mnogoznačna i kompleksna da bi mogla
biti objekat jedne jedine nauke. Da bi unutar jezičke delatnosti definisao jezik, on polazi
od analize komunikacijskog procesa ukom govornik odašilje jezičku poruku slušaocu.
Naravno, govornik i slušalac mogu zameniti uloge. Sve ono što je u komunikacijskom
procesu vezano za pojedinca i njegovu volju i što ima fizikalna obeležja (emitovanje i
percepcija zvučnog talasa i pokretanje samog procesa) de Saussure naziva govor
(parole). S druge strane, prepoznavanje organizacije u toj fizikalnoj produkciji i
identifikaciju znakova koju vrši slušalac tokom komunikacijskog procesa rukovodeći se
društvenim normama koje jedine osiguravaju identičnost znaka za govornika i slušaoca i
omogućuju samu komunikaciju, de Saussure naziva jezikom (langue) i upravo je to
osnovni predmet lingvističkog izučavanja. Dakle, jezik je društveno determinisan a govor
je individualan. Jezik je psihička a govor psihofizička pojava. Dihotomija jezik-govor,
kao i preferiranje jezika obeležiće celu postsosirovsku epohu. M.K: sad se govori o
Sosirovoj podeli jezičkog znaka na označitelj i označeno. Sosir ističe neodvojivost ova
dva dela poredeći to sa dve strane istog papira. Oni su, takođe, negativno definisani
prema svim drugim označiteljima i označenima. Ali, budući da se sistem ne može
zasnivati na negativno definisanim veličinama, Sosir uvodi i pojam vrednosti (valeur).
To je veza kojom su unutar svakog pojedinog znaka međusobno povezani označitelj i
označeno. Za Sosira je jezik forma a ne supstanca. Veza između označitelja i označenog
je arbitrarna tj.proizvoljna. Naravno, kad je ta veza jednom uspostavljena, ona postaje
konvencionalna. Sosir tvrdi da je jezički znak nužno linearan jer se, sa aspekta slušaoca,
jednodimenzionalno proteže bilo u vremenu bilo u prostoru: dakle, znakovi i njihovi
delovi poređani su uvek sukcesivno. Kasnije su otkrivene i nelinearne jedinice u jeziku a
pitanje je nije li linearnost, onakva kakvom je Sosir zamišlja, svojstvo znaka samo u

20
njegovoj upotrebi, dakle u govoru. Posmatranje jezika kao sastava čistih i
asupstancijalnih vrednosti, dovelo je Sosira do direktnog suprotstavljanja
mladogramatičarskoj lingvistici. On je razlučio dijahronijsku od sinhronijske
lingvistike. Za razliku od mladogramatičara, smatrao je da sinhroniji treba dati prednost
u lingv.ispitivanju. Za strukturalističku lingvistiku sinhronijski presek jezičkog sastava
postaje statički rezultat prethodne dijahronijske dinamike dok se dijahronoijsko kretanje
prikazuje kao niz sukcesivnih sinhronija. Takođe, Sosir razlikuje sintagmatske i
asocijativne odnose (danas ih lingvisti radije nazivaju paradigmatskim odnosima). Dve
jezičke jedinice ulaze u sintagmatske odnose onda kada se, zbog linearnog karaktera
jezičkog znaka, nađu u vremenskom ili prostornom sledu jedna iza druge. S druge strane,
svaki jezički znak podstiče u našem mozgu čitav niz asocijacija. To su asocijativni
odnosi. Jezik se smatra jednim apstaktnim skupom znakova. Poruka ili postava, kako se
to danas naziva u lingvistici je podskup jezika koji može biti ostvaren u jednom
govornom aktu. Ovom podskupu pripšadaju sintagmatski odnosi. Oni se konkretizuju u
govoru. Asocijativni odnosi su relacije između jedinice koja stoji na određenom mestu u
poruci i svih onih jedinica koje bi na tom mestu mogle stajati. Sosir se još bavi i
fonetikom...itd.
U Švajcarskoj se odmah nakon Sosira formirala ženevska škola čiji su najpoznatiji
predstavnici Albert Séchehaye i Charles Bally, Sosirovi učenici i izdavači Kursa, i
Henri Frei. Zadatak ove škole bio je očuvanji i inetrpretacija Sisirove lingvističke misli.
Ali sau težili i da dopune njegovu teoriju. Tako su pokušali da stvore lingvistiku govora
jer se Sosir nije bavio govorom smatrajući ga asistematskim i individualnim fenomenom
u kom se ne javlja ništa bitno što već pre nije postojalo u samom jeziku. Postsosirovska
lingvistika će posmatrati kovor isto kao Sosir (izuzev nestrukturalističkih idealistički
orijentisanih pravaca). Ženevska škola nikad nije stvorila pravu lingvistiku govora ali su
nagovestili na kojim bi se područjima tradicionalne lingvistike to moglo temeljiti.
Séchehaye se bavio psiholongvistikom; mišljenjem i jezikom; interakcijok između
društva i pojedinca. Bally je razvio stilistiku koja istražuje kako se i u kojim jezičkim
oblicima u govornim zajednicama javlja emotivna obojenost izraza. Prema tome, njegova
stilistika ne izučava stil pojedinca nego opšta pravila pri izražavanju pojedinih osećanja.
Njegova teorija se katkada naziva afektivna lingvistika. Frei nastavlja njegova
istraživanja. Učenje ženevske škole kod nas ma specifičan način nastavlja Petar
Guberina.
Druga znamenita lingv.škola na čijem je čelu bio Sosirov učenik Antoine Meillet, koja
se smatrala naslednikom nekih aspekata Sosirove teorije, bila je francuska sociološka
škola. Naj poznatija Meilletova dela su Uvod u poredbeno proučavanje indoevropskih
jezika ( Introduction à l' étude comparative des langues indoeuropéenes) i La méthode
comparative en linguistque historique (Poredbena metoda u historijskoj lingvistici). On
se više bavio indoevropeistikom nego opštom lingvistikom. Izgradio je čvrste principe
komparativne metodologije u lingvistici. Meilletov naslednik, savremeni francuski
lingvista Émile Benveniste je razradio teoriju o strukturi indoevropskog korena i
morfološkim principima njegove upotrebe. Još jedno Meilletovo delo je Linguistique
historique et linguistique générale (Historijska i opća lingvistika). On je bio jedan od
retkih lingvista koji je smatrao da jezik treba posmatrati prvenstveno kao društveni
fenomen. Jezik ima različite oblike u različitim socijalnim sredinama, što se da objasniti
ekonomskim i tehnološkim uzrocima. Razlika se najviše uočava na planu leksema i

21
posebno je interesantno proučavati na koji način reči iz jedne društvene sredine prelaze u
drugu. To su socijalne posuđenice. Meilletovi istomišljenici su Joseph Vendryès čije je
delo Le Langage jedna od prvih modernih sinteza nauke o jeziku na evropsko tlu i
Marcel Cohen.
U SAD je nastala sociolingvistika a kasnije se proširila u Evropu, pa i u Jugoslaviju. Na
razvoj sociolingvistike uticala je generativna gramatika tako što je razvila neke metode
pogodne za proučavanje odnosa jezika i društva...itd. Sociolongvistika interferira sa
sociologijom jezika. Ponekad nije potrebno praviti distinkciju između ove dve discipline.
Basil Bernstein je bio socilolog koji se bavio jezikom, kao i Joshua Fishman
(Sociologija jezika ( The Sociology of language)). Sociolongvistikom se bave i: Dell
Hymes koji se bavi komunikativnom kompetencijom tj. sposobnošću čoveka da od više
jezičkih podsistema odabere najprikladniji za određenu društvenu situaciju; William
Labov, Jean Dubois...itd.
Sociolingvistika predstavlja odlučan odgovor strukturalističkom neobaziranju na
društveni aspekt jezičke delatnosti.
Praški lingvistički krug sledio je Sosairove postavke. Naročito u fonologiji, oblasti koju
su oni prvi otvorili. Predstavnici: Sergej Karcevski (Sosirov učenik), Vilém Mathesius,
a posebno su značajni Trubecki i Jakobson. Nikolaj Sergejevič Trubeckoj se smatra
osnivačem savremene fonologije (zbog toga se praško učenje često naziva i fonološkom
školom). On je prvi oštro podelio fonologiju od fonetike. Fonologija je za njega nauka
koja se bavi fonemama tj. apstraktnim jedinicama jezičkog sistema a fonetika ispituje
njihove konkretne, artikulacijske ili akustičke realizacija – glasove. Po njemu, fonem je
skup fonološki pertinentnih crta koje sadržava neka fonička (kod Sosira- akustička) slika.
U govoru postoji beskonačna raznolikost glasovnih produkcija (varijante) a one se u
jeziku svoda na konačan skup invarijantnih fonema. Do fonema pojedinog sistema dolazi
se istraživanjem njihove distribucije ili metodom minimalnih parova: pertinentnom
fonološkom crtom smatra se ona karakteristika fonema čijom izmenom nastaje izmena u
sadržaju jezičke jedinice a to se ispituje poređenjem reči koje se razlikuju najviše u
jednom elementu, kao npr.kosa i koza. Ako se dva glasa nalaze u komplementarnoj
distribuciji, dakle ako, premda su srodni, ne mogu nikada stajati u istom fonetskom
kontekstu, onda su oni, kao kombinatoričke varijante, realizacije istog fonema. Kad se
jednom stvori popis fonema nekog jezika, oni se moraju svrstati prema svojim
karakteristikama u sistem. Trubeckoj uvodi mnoga pravila o odnosima među fonemama.
Odnos opozicije u koji ulaze svaka dva različita fonema obeležen je prisustvom ili
odsustvom nekog artikulacijskog svojstva glasa (npr. opozicija između zvučnih i
bezvučnih fonema). Trubeckoj je prvi počeo da tabelarno i shematski prikazuje fonološke
sastave.
Njegovo delo je nastavio Roman Jakobson, najslavniji savremeni predstavnik praške
škole. Delovao je u Moskvi, Pragu, Skandinaviji i SAD (gde je bio začetnik harvardske
škole). Pisao je mnoga dela o raznim oblastima lingvistike. Preuzeo od Trubeckog pojam
opozicije smatrajući da su bitne jedino binarne opozicije, dakle dvojčani odnosi u kojima
se isključivo posmatra odsutnost i prisutnost nekog elementa. To je princip binarizma.
Ovaj princip on primenjuje u svim oblastima lingvistike. Tako u fonologiji dolazi do
pojma distinktivnog obeležja: to je minimalno obeležje prisustva ili odsustva nekog
artikulacijsko-akustičkog svojstva pomoću kojeg se jedna fonema razlikuje od druge. Po
njemu, fonema je skup distinktivnih obeležja. Za opis fonoloških sastava svih jezika

22
dovoljno je uspostaviti 12 pari distinktivnih obeležja. Poput fonema, i distinktivna
obeležja se određuju kao najmanje jedinice jezičkog izraza čije promena dovodi do
izmene jezičkog sadržaja, no razlika među njima je u tome što su foneme sukcesivne
jedinice koje nužno slede jedna iza druge u vremenu ili prostoru a distinktivna obeležja
su simultana i ostvaruju se u govoru u istom vremenu ili u istom prostoru. On ističe da
jezik nije samo sredstvo međuljudske komunikacije već da obavlja i mnoge druge
funkcije. U tome mu je pomogla teorija informacija .On razlikuje šest funkcija jezika:
referencijalna (koja se odnosi na kontekst, dakle komunikacijska), emotivna (ako se
odnosi na govornika), konativna (ako je usmerena prema slušaocu, np.vokativi i
imperativi), fatička (ako je u žarištu sam govorni kanal), metajezička (ako, poput
gramatike ili lingvistike govori o jeziku) i poetska (ako je usredotočena na samu poruku,
kao što Jakobson veruje da je slučaj u umetnosti). Jakobsonov značaj je u ome što je
pažnju lingvista odvratio od isključivo komunikacijske funkcije jezika.
Pražani nisu proučavali samo segmente (slogove, foneme ili distinktivna obeležja) nego
i intonaciju, tonove i naglasak tj. suprasegmentalne elemente ili suprasegmentalna ili
prozodijska distinktivna obeležja, a u tom slučaju se obeležja unutar fonema zovu
inherentnima.
Po svojim teoretskim stavovima (mada se u nekim pitanjima s njima nije slagao)
pražanima je blizak André Martinet. Njegova najpoznatija dela su: Économie des
changements phonétiques (Ekonomija fonetskih promena), La linguistique synchronique
(Sihnronijska longvistika), Éléments de linguistique générale (Elementi opšte lingvistike)
i Jezik i funkcija (Functional View of Language). Jedan od najvećih Martinetovih
doprinosa je uvođenje pojmova prve i druge artikulacije koje se zajedničkim imenom
nazivaju dvostruka artikulacija. Polazi se od toga da je jezik artikulisan i da se jedinice
viših razina mogu podeliti na manje jedinice koje mogu da učestvuju u stvaranju drugih
jedinica. Prvom artikulacijom ili deobom dobijaju se manje jezičke jedinice (ili znakovi)
koje imaju i izraz i sdržaj. Dakle, dobijaju se jedinice sa značenjem. Njih Martinet naziva
monem (uobičajenji termin je morfem). Monem/morfem može biti gramatički i leksički.
To su gramateme (u Martinetovoj terminologiji: gramatički monem ili morfem) i
lekseme. Izraz morfema (ili morf) deli se dalje drugom artikulacijom na najmanje
linearne jedinice koje nemaju sadržaja ali svojom promenom izazivaju promene u
sadržaju. To su foneme. Naš lingvista Radoslav Katičić uvodi smatra da postoji i treća
artikulacija kojom se plan sadržaja morfema analizira na najmanje, i dalje nedeljive,
elemente sadržaja, koji bi po svojim karakteristikama odgovarali fonemima. Ipak, broj
fonema u svakom jeziku je mali i ograničen a za njihove ekvivalente na planu sadržaja se
to ne može dokazati. Činjenica da postoji ograničen i saglediv broj fonema od kojh se
može napraviti velik broj morfema i neograničen broj rečenica je ono što Martinet naziva
ekonomijom: postizanje ravnoteže između težnje za uštedom u trošenju energije
(upotreba malog broja jedinica) i težnje za što boljom komunikacijom (mali broj jedinica
nije pogodan za komuniciranje). Ekonomija je jedan od osnovnih pokretača promena u
jeziku. Svoju teoriju je uspešno primenio na fonologiju. Dokazao je da je strukturalistički
pristup i otkrivanje sistema moguće ne samo u sinhronijskoj nego i u dijahronijskoj
fonologiji. Fonološke sisteme opisuje tabelarno i shematski. Rupe u sistemu nastaju kada
fonemi nekog jezika nemaju svoje zvučne parove. Martinetovo učenje često se naziva
funkcionalnom lingvistikom jer se bavi jez.jedinicama i jezikom u funkciji
interpersonalne komunikacije. On ima takav pristup i u funkcionaloj sintaksi u kojoj se

23
sintagme (kombinacije monema) i sami monemi klasifikuju prema funkcijama što ih
obavljaju u rečenici. Autonomne sintagme su one sintagme čija funkcija ne zavisi od
njihovog položaja u rečenici. Martinet reč definiše kao autonomnu sintagmu sastavljenu
od međusobno nedeljivih monema.
U Danskoj je nastala škola koja je Sosirove postavke, naročito onu da je jezik čista forma
a ne supstancija, docela do krajnjih konsekvencija. Otto Jespersen, Vigg BrØndal bili su
orijentisani prema logici u lingvistici. Louis Hjelmslev je bio BrØndalov saradnik koji je
logičarsko usmerene danske lingvistike primenio na Sosirove temelje i stvorio
kopenhašku školu. Hjelmslev je, poput Sosira, bio nezadovoljen svim dotadašnjim
proučavanjima jezika smatrajući da ona pripadaju transcedentalnoj lingvistici koja samo
pomoću jezika istražuje neke druge objekte. Smatrao je da će on stvoriti imanentnu
lingvistiku čiji će predmet biti sam jezik. Hjelmslev svoju teoriju naziva glosematika. U
osnovi te teorije nalazi se težnja da od lingvistike stvori egzaktnu nauku koja će kasnije
moći da posluži koa metodološki model svim humanističkim naukama i koja će zauzimati
ono mesto koje matematika zauzima u prirodnim naukama. Hjelmslev ima neuobičajenu i
komplikovanu terminologiju. (zato je i nisam pisala).
Američka lingvistika se razvijala gotovo paralelno da evropskom ali nezavisno od nje, sve
do dolaska Romana Jakobsona. Zato je imala malo različitu terminologiju i metodologiju.
Na početku američke lingvistike stoji William Dwight Whitney ali stvarnim pionirom se
smatra Franz Boas jer je prvi uočio da se indijanski jezici u Americi moraju opisivati na
nov način, sa novom metodologijom prilagođenom ovakvim jezičkim sastavima. Boasov
učeni Edward Sapir je nastavio Boasov rad i razradio originalne teorije u delu
Language. Sapirovo učenje sae često zove etnolingvistika (ovo se ne sme mešati sa
engleskom etnografskom ili kontekstualnom lingvistikom koj aje imala neka slična
gledišta a čiji su prestavnici Bronisłav Malinowski i John R. Firth.) Sapir tvrdi da
različiti jezici, učestvujući u čovekovoj spoznaji, različito i determinišu društvene sredine
u kojime se upotrebljavaju. Ovu tvrdnju je do krajnjih konsekvencija doveo njegov
saradnik Benjamin Lee Whorf. Naime, prema tzv. Sapir-Whorfovoj hipotezi (kojoj Sapir
i nije autor), jezik bitno određuje čovekov svet. Kao dokaze, Whorf daje indijanske jezike
u poređenju sa engelskim, francuskim i nemačkim. Sapir je dao novu tipološku
klasifikaciju jezika koja se na zasniva na morfološkom kriterijumu već na kriterijumu
koncepata: posmatra se koji se koncepti najčešće izražavaju morfološko-sintagmatskim
strukturama pojedinog jezika. Leonard Bloomfield , Sapirov savremenik napisao je
značajno delo Language i dugo bio najuticajniji od svih američkih lingvista. I njegova
lingvistika je u biti strukturalistička. Njegovo učenje je poznato po imenima jelska škola
ili behavioristička škola jer je preuzeo behaviorizam, popularan pravac u američkoj
psihologiji. Interesovao se za jezičke reakcije na određene lingvističke i izvanlinvističke
stimuluse. Zato se morao zadržati na fizikalnoj strani jezičke delatnosti. Detaljno je
razradio analizu plana jezičkog izraza a za plan sadržaja je smatrao da se ne može opisati.
Ovakav stav doneo mu je glas protivnika semantike. Na temelju Bloomfieldove teorije
koja zahteva da se lingvistička analiza zasniva na konkretnim činjenicama, razvio se
deskriptivizam. Deskripcija nekog jezika uvek polazi od korpusa- skup jezičkih postava
bilo u pisanom bilo u govorenom obliku. Ograničeni na korpus, deskriptivisti moraju
izostaviti sve one elemente jezike koji se u tom korpusu ne pojavljuju. Zato je važan
izbor pravog korpusa. Korpus se opisuje isključivo na planu izraza. To se vrši
posmatranjem i analizom distribucije jezičkim jedinica (na fonološkoj, morfološkoj ili

24
sintaktičkoj razini). Na sintaktičkoj razini distribucija se proučava metodom neposrednih
sastavnica3 (immediate constituents). Bloomfieldovi učenici: Charles F. Hockett,
Zellig Harris (Methods in Structural Linguistics gde je pokušao da dokaže mogućnost
analize plana izraza bez ikakve relacije sa saržajem, i da odstrani semantiku kao
neegzaktnu disciplinu iz domena lingvistike. Značajan je po tome što je uočio
nesavršenost metode neposrednih sastavnica4 koja nije kadra da opiše diskontinuirane
sintaksičke5 ili odnos afirmativnih i negativnih; aktivnih i pasivnih rečenica. On je uveo
transformacije- pravila pomoću kojih se jedna sintaksička struktura preoblikuje u drugu,
sebi srodnu. Uočivši da sintaksičke relacije ponekad prelaze granice rečenice, počeo je
operisati pojmom diskursa- jezičke jedinice najviše razine definisane bilo kakvim
zavisnostima između svojih delova (tako diskurs može biti jedan razgovor, čitava knjiga
itd.). Time su udareni temelji sintaksi diskursa. Kenneth L.Pike je takođe uveo
transformacije u okviru svoje tagmemike, posebnog lingvističkog učenja u kojem je
osnovna jedinica tagmem.
Razvijajući svoju metodologiju na planu izraza, gajeći formalni pristup i zanemarujući
sadržaj, američka lingvistika j ostala na površini, ne zahvatajući svu kompleksnost
jezičkog fenomena.
Noam Chomsky je posredstvom Jakobsona upoznao evropsku tradiciju i uočio slabosti
deskriptivne lingvistike, preuzeo je od distribucionalizma, naročito od Harrisa, neke
metode i stvorip danas opštepoznatu transformaciono-generativnu gramatiku. Ovom
teorijom konačno prestaje jez između evropske i američke lingvistike jer su je prihvatili i
jedni i drugi. U svojim prvim delima Syntactic Structures (Sintaksičke strukture) i
Aspects of the Theory of Syntax (Vidovi sintaksičke teorije) u centar interesa lingvista
stavio je područje sintakse. Odbacio je pojam korpusa i celokupan deskriptivistički
pristup. On uvodi pojam kreativnosti- sposobnost govornika nekog jezika da, na osnovu
ograničenog broja jezičkih postava koje je čuo, proizvede beskonačan niz rečenica.
Gramatiku zamišlja kao kibernetičko ustrojstvo u kom na inputu ulaze određeni bazični
podaci a na outputu izlaze sve rečenice nekog jezika. Dakle, gramatika Chomskog ne
opisuje konkretne rečenice zatečene u nekom korpusu nego (to su potvrđene rečenice)
već sve rečenične postave koje govornik prihvata ili bi mogao prihvatiti kao rečenice
svog maternjeg jezika (ovjerene rečenice). Gramatičko ustrojstvo sastoji se od tri
sastavnice - sintaksičke, fonološke, semantičke. Dubinska struktura (deep structure)
nosi sav bitan sadržaj. Pravila kojima se dolazi do dubinskih struktura su derivacije a
njihova primena može se grafički prikazati pomoću derivacijskih stabala. Površinske
strukture (surface structure)- kompleksnije rečenice koje se javljaju ili se mogu javiti u
jeziku i govoru- se dobijaju primenom transformacija ne dubinske. Transformacije su
specifične za svaki jezik dok se derivacijski postupci opisuju kao zajednički svim
jezicima. Dubinske strukture su jednake u svim jezicima. Ovakva gramatika proizvodi ili
generira beskonačne nizove overenih rečenica, pa opisuje govornikovo poznavanje
jezika (competence) koje se razlikuje od upotrebe jezika (performance). Kasnije, u
knjizi Studies on Semantics in Generative Grammar (Studije o semantici u generativnoj
gramatici) je malo revidirao svoje stavove pa govori o tome da se u specifičnim
slučajevima semantička interpretacije može primeniti i na površinske strukture: ovaj

3
M.K: neposrednih konstituenata
4
M.K: neposrednih konstituenata
5
Škiljan kaže: sintakTičke.

25
razvoj njegove teorije ponekad se naziva interpretativnom semantikom. U delu Language
and Mind (Jezik i um) Chomsky pridaje filozofsku dimenziju svojim teorijama. Prva
slaba tačka njgove teorije je pojam overenosti. Trebalo je uvesti i kriterijume te
overenosti po kojima će se određivati pripada li neka rečenica određenom jeziku ili mu ne
pripada. Taj kriterijum Chomsky pronalazi u idealnom govorniku ili slušaocu- u njima
je objedinjeno celokupno znanje nekog jezika. To se u praksi nužno svodi ili na intuiciju
samog istraživača ili na ograničenu grupu izvornih govornika. Filozofsku dimenziju
svojim razmišljanjima Chomsky je izarazio u delu Language and Mind (Jezik i um). Iz
radova Chomskog razvijaju se mnoga proširenja među kojima je najpoznatije
generativna semantika koju predstavljaju dela Georgea Lakoffa i Johna Rossa. Negde
između generativne sintakse i generativne semantike nalazi se teorija dubinskih padeža
Charlesa Fillmorea. Dubinski padeži su npr.agens, objekt, instrument, cilj, izvor...koji
se odnose prema glagolu u rečenici. Pomoću njih se može najbolje objasniti dubinska
struktura. Posebno mesto među onima koji nadrastaju Chomskoga je Sebastijan
Konstantinovič Šaujman. Njegova aplikativno- generativna lingvistika izložena je u
knjizi Strukturnaja lingvistika (Strukturalna lingvistika). On razlikuje genotipski jezik
(razina idealnih objekata visoke apstrakcije, koji su zajednički većem broju pojava druge
razina) i fenotipski jezik (u kojem se transformacijama dobijaju konkretniji objekti
realnih jezika). Pri tome se upotrebljavaju matematičke operacije aplikacija. On jezik
posmatra samo kao kibernetički kod i namerno ne vodi računa o dinamici koja izrasta iz
odnosa jezika i govora i jezika i društva.
Psiholingvistika nastaje u SAD-u. Prvi impuls za njeno rađanje dala je teorija informacija
a drugi podsticaj je došao od transformaciono-generativne gramatike. Tako se u
psiholingvistici razlikuju dve generacije istraživača: behavioristi koji istražuju «jezičko
ponašanje» pojedinca ( psiholog Charles Osgood, lingvista Thomas Sebeok, B.F.
Skinner) a druga generacija se bavi pitanjem unutrašnjih mentalnih procesa kod
pojedinca u toku jezičke komunikacije (Eric Lenneberg). Među sovjetskim lingvistima
ističe se A.A. Leontijev. Neke teme iz širokog spektra interesovanja psiholingvistike su:
izučavanje psihofizičkih procesa u čovekovoj jezičkoj delatnosti (ispituje se: motivacija,
mišljenje, namera, nervna kontrola i motoričke manifestacije govora), razvoj jezika i
govora kod deteta, učenje jezika i bilingvizam sa psihološkog stanovišta (ovim se bavi
primenjena psiholingvistika koja može da unapreda nastavu stranih jezika), svi vidovi
patoloških jezičkih ponašanja. Svako savremeno psihološko izučavanje stavlja pojedinca
i u društveni kontekst- tu se4 susreću psiholingvistika i sociolingvistika.
Govori se o tome kako Marx i Engels nisu u svojim delima detaljno razmatrali pitanje
jezika. ali Nikolaj Jakovljevič Marr, površno apsorbujući osnovne postavke marksizma,
stvorio je marizam. Ovaj dobar poznavalac kavkasih jezika u odnosu baze i nadgradnje
jezik vidi kao nadgradnju. Uvodi pojam stadijalnosti jezičkog razvitka (čiji su stupnjevi
paralelni sa stupnjevima oblika društvene proizvodnje i društvenih odnosa od prvobitne
zajednice do socijalizma). Bavi s monogenezom jezika (tvrdeći da se u početku svih
jezika nalaze četiri osnovna korena: sal, ber, jon, roš). Nakon Marrove smrti, marizam je
postao u Sovjetskom Savezu jedina službeno dopuštena lingvistika. Sve ostale grane
lingvistike su stagnirale sve do Staljinove intervencije.
Henri Lefebreu je kritikovao strukturalizam smatrajući da je on negacija svakog kretanja
i da je nespojiv sa marxovom teorijom. Adam Schaff je imao jedno nestrukturalističko i
marksistički orijentisano poimanje jezičkog fenomena. Otpori strukturalizmu javljaju se

26
dobrim delom kao odgovor na teorije Chomskoga. Većina tih otpore se poziva na
Marxova i Engelsova stanovišta. Unutar poststrukturalističkih kretanja ističu se Jean-
Baptiste Marcellesi i Denis Slakta koji u centar ispitivanja stavljaju iskazivanje diskursa
(trenutak u kom govornik, prisvajajući deo jezičkog sistema, u govoru uspostavlja vezu
sa svetom oko sebe). Italijanski lingvisti koji sa marksističkih pozicija pokušavaju da
pronađu puteve skrivene strukturalizmu (m.k. kritikuju strukturalizam): Tullio De
Mauro, Ferruccio Rossi- Landi, Angusto Ponzi. Odbacivanje strukturalističkog
pristupa javlja se i drugde u Evropi.

4. FONOLOGIJA

I fonologija i fonetika bave se jedinicama najnižih razina, manjim od jezičkog znaka i to

samo na planu izraza. No dok fonologija proučava apstraktne jedinice s aspekta jezika,
fonetika analizira njihovu materijalizaciju sa aspekta govora. Fonetika je disciplina koja
izučava fizikalne osobine realizacije jezičkih jedinica manjih od znaka (a ponekad i same
znakove) u govoru, i to s njihovog akustičkog, artikulacijskog i psihoakustičkog aspekta.
Fonetika se, prema različitim kriterijumima, može podeliti na mnoge grane. Npr. na
deskriptivnu ili sinhronijsku fonetiku (koja analizira trenutna stanja) i istorijsku ili
evolutivnu fonetiku (koja ispitujeuzroke i načine manjenja fonetskih jedinica u vremenu).
Komparativna fonetika upoređuje načine govorne realizacije u većem broju jezika a
kombinatorička fonetika utvrđuje pravila po kojima se glasovi ponašaju unutar većih
jedinica. Artikulacijska ili fiziološka fonetika se bavi produkcijom jezičke jedinice u
govoru a akustička fonetika se bavi slušaočevom percepcijom (u novije vreme pomaže joj
psihoakustika). Teorijska fonetika bavi se teoretskim vidom fonetskih istraživanja za
razliku od primenjenefonetike. Eksperimantalna fonetika se bavi laboratorijskim
eksperimentisanjem u koje daje rezultate drugim granama fonetike. U ispitivanju
artikulacijskih pokreta, ona se služi mnogim instrumentima i metodama (palatografija-
na veštačkom nepcu dobija se otisak pritiska jezika. Instrument je palatogram;
labiografija- beleže se pokreti usana; rentgenografija- snimanje položaja govornih organa
i njihovih pokreta pomoću rentgena; laringoskopija i stroboskopija- posmatranje titranja
glasnica. U ispitivanju akustičke strane govorne produkcije, koristi se kimoraf, fonograf,
magnetofon, oscilograf i spektrograf. Jedan od osnovnih objekata fonetike- glas je
artkulisani zvuk u govoru koji je materijalna realizacija apstraktne jezičke jedinice,
fonema. Glasovi se proizvode pomoću govornih organa: dijafragma, pluća, grkljan,
glasnice, usna i nosna šupljina, jezik, nepce, zubi, usnice. Prema tome da li pri njihovoj
produkciji vazušna struja ulazi ili izlazi, svi glasovi se mogu podeliti na ekspiratorne i
inspiratorne (ređi su. To su klikovi karakteristični za neke afričke jezike). Ekspiratorni
mogu biti oralni (vazdušna struja izlazi krz usnu šupljinu) i nazalni (i kroz nosnu).
Takođe razlikujemo vokale ili samoglasnike (glas izgovoren bez ikakve prepreke),
sonante (glas izgovoren s malom preprekom ili suženjem u govornim organima) i
konsonante ili suglasnike (kod kojih postoji jača prepreka u vazdušnoj struji). Glasovi
mogu biti zvučni i bezvučni (u zavisnosti od toga da li pri realizaciji glasnice titraju ili
ne). Vokali su uvek a sonanti većinom zvučni. Prema podignutosti jezika postoje visoki
(i), srednji (a) i niski (u) vokali. A prema položaju usana labijalizovani (o,u) i
nelabijalizovani (i,e). Prema napetosti artikulacije: otvoreni (a) i zatvoreni (i,u). Prema

27
trajanju: dugi i kratki vokali. Dva vokala spojena u jednu artikulacijsku celinu u kojoj
ostaju sva kvaliteta sačinjavaju diftong. Sonanti obuhvataju poluvokale ili
polukonsonante (npr. j), nazale (m, n, nj) i likvide (l,lj, r). Prema mestu artikulacije,
sonanti i konsonanti se dele na usnene ili labijale (bilabijale p,b,m i labiodentale f,v),
zubne ili dentale (t, d, n, z, s), alveolare (l, r, š, ž, c, č, ć, đ, dž), cerebrale ili kakuminale
(ţ i d u indijskim jezicima. Sa jezikom pritisnutim o vrh tvrdog nepca), tvrdonepčane ili
palatale 6(j, lj, nj), mekonepčane 7ili velare ili (pogrešno) guturale (k ,g, h), uvulare (r),
faringale i laringale (npr.u arapskom). Konsonanti se po načinu artikulacije dele na
eksplozive ili okluzive ili zatvorne suglasnike (u jednom trenutku artikulacije dolazi do
potpunog prekida vazušne struje, a zatim do eksplozije- p, t, k, b, d, g), frikative ili
spirante ili tjesnačne (bez prekida - s, š, z, ž, v, f) i afrikate ili slivene suglasnike (koji su
njihova kombinacija- c, č, ć, dž, đ). Postoje još mnoge mogućnosti podele glasova.
Glasove u govornom nizu proučava kombinatorička fonetika. Slog je najmanja fonetska
jedinica koja se izgovara jedinstvenom artikulacijom. Granicu sloga je teško odrediti.
Nekad se stavlja tamo gde se završava implozija (sužavanje puta vazdušnoj struju kroz
govorne organe) i počinje eksplozija (njegovo otvaranje). Svaki slog ima svog nosioca-
glas koji se izgovara s najvećim otvorom. Slogovi mogu biti otvoreni ili zatvoreni; dugi
ili kratki (zavisi od dužine njihovog nosioca) i naglašeni ili nenaglašeni.
I kombinatoričku i evolutivnu fonetiku zanimaju različiti procesi menjanja kojima su
podložni glasovi kad se nađu u nekom fonetskom nizu. Jedan od najraširenijih takvih
procesa je asimilacija ili jednačenje- težnja za izjednačavanjem dvaju glasova u kontaktu
ili u neposrednoj blizini. Asimilacija je progresivna ako prvi glas deluje na drugi,
regresivna u obratnom slučaju i recipročna ako glasovi međusobno deluju. Može biti i
potpuna (affero< adfero) i delimična (actus< ‫٭‬agtus). Može biti kontaktna (ako se
događa pri dodiru dvaju glasova) ili distantna. Posebni slučajevi asimilacije su
palatalizacija- kada se suglasnik umekšava pred prednjim vokalima i harmonizacija
(česta kod ugrofinskih i nekih azijskih jezika). Disimilacija ili razjednačavanje je kad se
dva slična ili ista glasa u susedstvu počinju više međusobno razlikovati. I ona može biti
kontaktna ili distantna. Među ostalim mnogobrojnim procesima, važniji su: metateza
(promena mesta glasova: žlica> ‫٭‬lžica), epenteza (umetanje glasa, etimološki
neopravdanog, radi lakšeg izgovora- skuplji> ‫٭‬skupji), proteza (stavljanje nekog glasa na
početak reči- jarbol> lat.arbor), haplologija (izostavljanje jednog od dva uzastopna ista
sloga- tragikomedija> tragikokomedija).
Fonologija se ponekad naziva i fonemika i funkcionalna fonetika. Ona istražuje funkciju
glasova u jezičkom sistemu. Fonologija se deli na sinhronijsku i dijahronijsku. Opšta
fonologija utvrđuje fonološke zakonitosti koje važe u svim jezicima i u svim vremenima.
Fonem je najmanja linearna jedinica plana jezičkog izraza kojoj ništa ne odgovara na
planu sadržaja, ali čijom izmenom dolazi do promene sadržaja jezičkog znaka. Ova
sposobnost fonema da utiče na plan sadržaja naziva se njegovom distinktivnom
funkcijom. Jedan fonem ima beskonačno mnoga varijanata u svojoj glasovnoj realizaciji
(sve dok njihovo variranje ne utiče na promenu sadržaja), ali neke od tih varijanata-
kombinatoričke varijante, uslovljenje su kontekstom (npr. palatalizovano k ispred e i i, a
pred drugim vokalima nepalatalizovano). Te varijante na apstraktnom se nivou nazivaju
alofonima. Prema drugim definicijama, fonem je skup distinktivnh obeležja, a ona su

6
Prednenepčani?
7
Zadnjonepčani?

28
najmanje nelinearne jedinice plana jezičkog izraza čije promene takođe izazivaju izmene
sadržaja znaka. Prema Jakobsonu, ima 12 pari distinktivnih obeležja: vokalnost/
nevokalnost, zvučnost/ bezvučnost...itd. ne postoje svi parovi u svim jezicima. Ona
distinktivna obeležja koja su neophodna zovu se pertinentna, a ostala redutantna. Skup
odnosa u kji ulaze foneme u nekom jeziku zove se fonološki ili fonemski sistem.
I fonologija i fonetika bave se i nečim što prevazilazi granice jednog glada i jednog
fonema. To su suprasegmentalna ili prozodijska obeležja. U svakom nizu fonema u
jeziku ili glasova u govoru pojedini se slogovi na izvestan način ističu. To
isticanjeslogova njihov je akcent ili naglasak. Akcenti su deo intonacije rečenice.
Metrika izučava naglasak i ritam i njihovu primenu u poetskom stvaranju. U okviru
suprasegmentalnih obeležja postoji fonologija reči i fonologija rečenica. Morfofonolofija
ili morfonolofija ispituje fonološki različite oblike izraza jednog i istog oblika morfema.
Ona istražuje i demarkativnu funkciju fonema i prozodijskih obeležja, kojom oni
označavaju početak ili kraj nekog morfema ili reči. Pauza je prekid nakon morfema ili
reči. ona ponekad ima i distinktivnu ulogu u fonologiji. U susretu dva morfema ili dve
reči neretko dolazi do fonoloških promena. Za to se koristi indijski termin sandhi. Za
beleženje glasova, fonema, akcenata, tonova, intonacije... koristi se Fonetska
transkripcija koju je predložilo (A.P.I) Međunarodno fonetsko udruženje. Ona se beleži
unutar uglastih zagrada -[ a ]- i može biti uska (teži da prikaže što veći broj glasovnih
varijanata) ili široka (zapisuju se samo glasovi relevantni u komunikaciji). Široka je
bliska fonološkoj transkripciji kojom se unutar kosih zagrada -/ a /- beleže isključivo
fonemi koji pripadaju nekom fonološkom sastavu.

5.MORFOLOGIJA

Morfologija je lingvistička disciplina koje se bavi najmanjim jezičkim znakovima tj.

morfemama i kompleksim jedinicama prve više razine tj.rečima. Morfem je najmanji
jezički znak okji ima i izraz i sadržaj. Pojedini morfemi mogu imati više morfova čijom
promenom ne dolazi do izmene na planu sadržaja. Ako su takvi morfovi u
komplementarnoj distribuciji, oni se nazivaju alomorfima (npr. vuk/ vuc-/vuč-). U
mnogim jezicima postoje slučajevi da morf nekog morfema nije izražen ni jednim
fonemom nego odsustvom fonema tako da ima oblik Ø. Morfološki sistem nekog jezika
čine sintagmatski i paradigmatski odnosi mofrema. Podela morfema na lekseme i
gramateme. Reč je ono što se piše između dve beline u tekstu. Prema Bloomfieldu, reč je
minimalna slobodna forma tj. najmanji oblik koj ima odrđeno značenje kad stoji sam za
sebe. Funkcionalističko shvatanje reči: ona je kombinacija morfema (ili jedan jedini
morfem) koji kao čvrsta celina učestvuje u oblikovanju jedinica viših razina. Tvorba reči
opisuje način na koji se morfeme udružuju u reč. Dva osnovna postupka tvorbe reči su
derivacija (leksemama se dodaju razne gramateme i tako se dobiajju nove reči) i
kompozicija (slažu se dve ili više leksema a zatim im se pridružuj gramateme). Način
tvorbe reči ima veliku važnost pri određivanju tipološke pripadnosti pojedinog jezika.
Morfeme koje ulaze u strukturu neke reči imaju različite nazive prema funkciji koju
vrše...itd. Koren je temeljni leksički morfem koji je nosilac osnovnog sadržaja i na koji
se pridodaju svi drugi morfemi u formiranju reči. Afiksi su leksički i gramatički morfemi
koji se pridodaju korenu a koji ne mogu biti samostalni. To su prefiksi (nalaze se ispred
korena), sufiksi (iza korena), infiksi (unutar korena, tako da ga pretvaraju u

29
diskontinuirani koren) a nekad se spominu i konfiksi (boring! ) i, transfiksi (kojima se
koren prekida na nekoliko mesta kao u semitskim jezicima). Reč može imati osnovu ili
bazu i nastavke. Reduplikacija ili udvajanje se takođe može svesti na afiksaciju ali se
u indoevropskoj lingvistici posebno obrađuje. To je pojava da afiks ponavlja deo morfa
ili celi morf korena (bar-barin). Druga bitna promena u indoevropskoj morfologiji je
prevoj, alternacija ili apofonija. Složenice se dobijaju kada se kompozicijom dva
leksema, koja mogu biti samostalni koreni, spoje u jednu reč. U morfološkim opisima
često se govori o vrstama reči. Prema morfološkim karakteristikama, reči se dele na
promenjive (reči u kojima se jedan ili više gramatema menjaju dok leksemi ostaju
nepromenjeni. Dakle, alomorfi se ne uzimaju u obzir. Menjanje tih gramatema je
fleksija) i nepromenjive. Promenive su: imenice, pridevi, zamenice, brojevi, glagoli.
Prve četiri se zajedničkim imenom zovu imena. Fleksija imenâ je deklinacija a fleksija
glagola konjugacija. Nepromenjive reči su: prilozi, predlozi, veznici, uzvici. Imena i
glagoli imaju kategoriju broja (jednina, množina a ređe i dvojina, trijal, kvadrijal). Imena
imaju kategoriju roda (živ/neživ; /muški/ženski/srednji; gramatički/prirodni) i padeža
(nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, ablativ, instrumental, lokativ a u
neindoevropski jezicima i ilativ, abesiv, elativ, sublativ, delativ, faktitiv, socijativ...itd.).
Glagoli i jzamenice imaju kategoriju lica. Glagoli imaju kategoriju aspekta ili vida
(svršenost/nesvršenost), stanja ili lika (aktiv/pasiv...), vremena (sadašnjost-prezent;
prošlost- preterit, imperfekt, perfekt, aorist, pluskvamperfekt; budućnost- futur), načina
(indikativ, kondicional, imperativ, optativ, konjuktiv...). Imenice mogu imati funkciju
subjekta i predikata. Mogu biti opšte, lične, zvirne, apstraktne, konkretne...Pridevi mogu
biti gradivni, prisvojni, kvalitativni...Imaju komparaciju. Zamenice mogu biti imeničke i
pridevske (zavisi od toga šta zamenjuju u sintaksičkoj strukturi) a razlikujemo lične,
prisvijne, pokazne, odnosne, upitne...Brojevi (glavni, redni, priloški...), glagoli (izriču
radnju proces, stanje ili zbivanje. Mogu biti svršeni/nesvršeni, aktivni/ pasivni, prelazni/
neprelazni...), prilozi (za vreme, mesto, način...), predlozi , veznici (koordinativni i
subordinativni), uzvici, član ili partikula. Naravno, ovo se razlikuje od jezika do jezika.
u nekim jezicima postoje i neke druge gramatičke kategorije.
Morfologiji i semantici pomaže leksikologija koja se bavi proučavanjem rečnika
(skupova reči) pojedinih jezika i otkriva u njima zakonitosti koje važe za sve jezike. Njoj
se pridružuje onomastika koja izučava sisteme vlastitih imena. Ona se deli na
antroponimiju (izučava vlastita imena ljudi), etnonimiju (izučava imena naroda i
stanovnika), toponimiju (izučava nazive mesta. Npr. oronimija –o imenima gorâ,
hidronimija – o imenima voda...itd.)

6. SINTAKSA

Sintaksa proučava jezička jedinice više od razine reči. Dakle, proučava skupove reči ili
sintagme, rečenice i diskurs. Prema razini objekata, sintaksa bi se mogla podeliti na:
sintagmatiku, sintaksu rečenice i sintaksu diskursa. Sintagmatika istražuje sintagme.
Sintagma je skup reči izdvojen po određenim kriterijumima. Ti kriterijumi nisu tačno
odeređeni. Zato ima mnogo definicija sintagme. Kod funkcionalista, ona je deo koji se
izdvaja analizom rečenice. Prema nekima, sintagma je skup od dve reči od kojih jedna,
bilo sintaksički bilo semantički, određuje drugu....itd.

30
Sintaksa rečenica proučava rečenice. Rečenica se, poput sintagme, može definisati na
razne načine. Tradicionalna definicija kaže da je rečenica misao izrečena rečima. Prema
fonetsko-fonološkom kriterijumu, rečenica je celina ostvarena između dve potpune
pauze. Ili: rečenica je gramatički celovita struktura. ...itd. Škiljan smatra ovu definiciju
trenutno najupotrebljivijom: rečenica je onaj deo diskursa koji sam može biti diskurs ali
tako da i preostali deo bude diskurs. Glavni delovi rečenice su: subjekt i predikat a
sporedni su: objekt, apozicija i atribut (dopunjavaju subjekt ili objekt), adverbijalne i
priloške oznake...Sintaksu zanima i red reči u rečenici (logotaksija), intonacija rečenica,
kongruencija (pravila o morfološkom slaganju sintaksički povezanih reči), rekcija
(pravila o morfološkom odnosu glagola i imena koja su im objekti).
Pokušaj preovlađivanja nedorečenosti tradicionalne sintakse dao je američki
deskriptivizam metodom neposrednih sastavnica8. Neposredne sastavnice su oni delovi
rečenice ili jedinica nižih razina koji su sintaksički međusobno povezani u neke celine.
Na svakoj razini, od rečenice do reči, određuju se najveće celine pa se te celine opet dele
na svoje neposterdne sastavnice. Raščlanavanje se nastavlja save dok se ne dođe do
razine morfema.
Čomski je dao veliki doprinos sintaksi svojom TG9 gramatikom.
Martinet je uveo funkcionalnu sitanksu. Istražujući funkciju monema i sintagmi, on
razlikuje autonomne, funkcionalne, zavisne i predikativne tj. nezavisne suntagme.
Otkako je Harris uveo pojam diskursa kao jezičke jedinice najviše razine u kojoj postoje
bilo kakvi odnosi međusobne zavisnosti, moguće je zamisliti i sintaksu diskursa.
Sintaksi se često pridružuje stilistika (ispituje kako govornici pojedinog jezika biraju i
upotrebljavaju jezičke jedinice u govoru). Savremena stilistika ima svoje korene u
antičkoj i srednjevekovnoj retorici, poetici, metrici. Figure su postupci kojima se
postiže veća izražajnost u govoru.

7. SEMANTIKA

Semantika je lingv.disciplina koja izučava plan jazičkog sadržaja na svim njegovim

razinama. Ponekad se za semantiku koriste termini semasiologija ili onomasiologija.
Semantika može biti sinhronijska i dijahronijska . Dijahronijskoj semantici bliska je
etimologija (istraživanje porekla pojedinih reči i njihovog izvornog sadržaja i analiza
razvitka tog sadržaja). Semantici pomažu i otkrića leksikologije. Semantikom su se bavili
još grčki filozofi. Od tradicionalne semantike ostali su nam neki i danas bitni termini:
sinonimija (kad u jednom jezičkom sastavu koegzistira dve ili više reči (kasnije: i
morfema) sa istim ili približno istim sadržajem a različitim izrazom. U lingvistici je još
aktuelno pitanje postoje li potpuni sinonimi), homonimija (kad reči ili morfeme istog
izraza imaju različit sadržaj . Etimologija često pokazuje zajedničko poreklo takvih
imenica), polisemija (kada jdna reč ima različite sadržaje), antonimija (obuhvata reči i
morfeme čiji su sadržaju komplementarno suprotni npr. uzak/yakın büyük/küçük...).
Postoje različite definicije u okviru semantike. Sadržaj znaka je onaj njegov deo na koji
se preslikava neka pojava iz vanjezičkog univerzuma. Značenje znaka je njegov odnos

8
Konstituenata
9
Moja skraćenica

31
prema fenomenima iz vanjezičkog univerzuma. Smisao je ostvarivanje tog odnosa u
konkretnoj komunikacijskoj situaciji. Svaki znak mora da ima sadržaj a značenje i smisao
mogu i izostati. Za jedinicu koja obuhvata plan sadržaja morfema, kojoj na planu izraza
odgovara morf, upotrebljavaju se termini: semantem, sem i semem. Pominje se
semantički trokut10 gde je isprekidana crta oznaka arbitrarnosti te relacije.

Na izvestan način, s tim su u vezi pojmovi denotacije (ekstenzivno ili eksplicitno

značenje reči, onaj sadržaj koj prihvataju svi govornici nekog jezika) i konotacije
(intenzivno ili implicitno značene, koje reč zadobija u određenoj situaciji za pojedinog
govornika).
Situaciona analiza pretpostavlja da jezičke jedinice imaju svoj sadržaj samo u konkretnoj
vanjezičkoj situaciji u kojoj se u komunikacijskom procesu upotrebljavaju. Ova teorija
zahteva potpun i iscrpan opis svih situacija u kojima se neki jezički znak može upotrebiti.
Kontekstualna analiza bavi se mogućnošću iscrpnog tačnog nabrajanja svih lingvističkih
konteksta nekog semantema (pošto semantemi- minimalne semantičke jedinice na nivou
znaka- pronlaze svoj pravi sadržaj tek unutar šireg lingvističkog kontksta, sintagmi
rečenica ili diskursa).
Danas s enajčešće govori o komponencijalnoj analizi (u svakom semantemu se otkriva
ograničen broj konstitutivnih elemenata koji namaju ekvivalenta na planu izraza ali
njihova izmena utiče na promenu tog plana, kao što se svaki morf analizira na foneme sa
jednakom takvom karakteristikom. Ovi konstitutivni elementi (npr. «krava» = «govedo»
+ «žensko») ponekad se zovu semi11 nekad figure sadržaja. Pretpostavlja se da je broj

10
Trougao
11
Seme? Na srpskom.

32
figura sadržaja u svakom jeziku ograničen i da se njihovim kombinacijama dobija
neograničen broj semantema.
Zahvaljujući ovome, u semantiku se uvodi veoma značajan termin semantičkog polja.
Naime, svi semantemi koji imaju neke zajedničke figure sadržaja mogu se svrstati u
jednu celinu i mogu se posmatrati njihovi međusobni odnosi. Ovo se pokazalo vrlo
efikasno u domenu boja, domaćih životinja, odeće..itd.
Hiponimija je logički odnos inkluzije pri čemu su hiponimi svi oni semantemi koji su
koordinirano unutar semaničkog polja podređeni nekom drugom semantemu, a on je
njihov hiperonim. Npr. «ljubav» i «mržnja» su dva hiponima hiperonima «osećanje». To
je antonimija (pošto se hiponimi međusobno isključuju. Kao «visok» i «nizak».
Komplementarnost je kade se hiponimi nadopunjuju unutar svog hiperomima (npr.
«muško» i «žensko» a reciprocotet kada dva suprotna hiponima semantički zavise jedan
od drugog («kupovati» i «prodavati»).
Govori se o Čomskom ali čitaću ja već njega...
Semantiku zanimaju i : onomatopeje ( Svaki jezik stvara onomatopeje u okviru svog
fonološkog sastava); tabui (red reči čija je upotreba u određenim situacijama zabranjena
zbog nekih socioloških i civilizacijskoh razloga. Npr.psovke, imena božanstava);
eufemizmi (koji na ublaženi način izriču neku tabu reč), idiomi (kada čitava sintagma
odgovara jednoj reči. npr. vući za nos = poigravati se), fraza ili frazeologema (dolazi do
semantičkih pomaka od uobičajenog sadržaja. Npr. udarati glavom o zid.
Semantem je jedinica plana sedržaja koja je približena morfu na planu izraza i zajedno s
njim sačinjava celinu morfema. Značenje semantema je odnos semantema sa
vanjezičkim univerzumom. Univerzum se može podeliti na rzličite podskupove. Delom,
ti skupovi zavise od čovekove percepcije tj.jezika kojim govori i načina na koji on
kategoriše stvarnost a delom i od stvari koje su zajedničke svim jezicima (zajednički
oblici društvene prakse, materijalna jedinstvenost univerzuma, čovek kao biološko,
društveno i istorijsko biće...). Dakle podskupovi univerzuma sastoje se od beskonačno
mnogo elemanata ali ti podskupovi moraju sadržavati iskup uslova koje neki element
mora ispunjavati da bi bio uključen baš u taj podskup. Taj skup uslova možemo nazvati
pojam.
U govoru se vrlo retko komunicira čitav preslikan podskup tjčitavo značenje semantema.
Ono je obično ograničeno konkretnim potrebama komunikacijske prakse. To su
konkretizacije – sužavanja opsega značenja.

8. JEZIČKA RAZNOLIKOST

Govori se o tome kako su svi kriterijumi za određivanje jezičke raznolikosti odbačeni

dolaskom strukturalizma...posebno se razmatra raznolokost jezika u vremenu od
raznolikosti u prostoru. U istraživanju jezičke raznolikosti bez vremenske dimenzije
mogu se razlikovati:
Horizontalna raznolikost obuhvata diferencijaciju jezičkih sistema u prostoru i obično
ih ozučava u njihovoj povezanosti sa geografskim, etnografskim i političkim činjenicama.
Mnoj je blisko istraživanje jezika u kontaktu i problematika prevođenja.

33
Vertikalna raznolikost ili stratifikacija podrazumeva diferenciranje jezičkih sistema na
istom području između različitih grupa govornika. Ovde je bitna sociološka determinanta.
Komplikacija je u tome šo se horizontalni i vertikalni stratumi stalno prepliću.
I u horizontalnoj i u vertikalnoj raznolikosti najmanju jedinicu kojom se operiše
predstavlja idiolekt- jezički sastav pojedinog govornika.dakle, to su jezičke osobenosti
određenog govornika. Iako je svaki pojedinc određen svojim društvom i postoji
preplitanje između individualnog i društvenog, ipak neki smatraju da nema nikakvog
smisla izučavati govor pojedinca. Oni kao osnovnu jedinicu u skupu jezičke raznolikosti
obično uzimaju lokalni ili mesni jezički sistem. Dakle, to je sistem koji je zajednički
govornicima na nekom geografski a neretko i sociološki ograničenom i relativno malom
prostoru, a taj se sistem razlikuje od standardnog jezika i najčešće nema pisani oblik.
Govornici, naravno, uvek poznaju i standardni jezik. Neke terminologije govore o
lokalnim sastavima kao o vernakularima ali postoji i naziv varijetet. Postoji i termin
dijalekt ili narečje. To je podsistem nekog hijerarhijski višeg jezika, sa izrazitim
fonološkim, morfološkim, sintaksičkim i semantičkim odstupanjima i koji se proteže na
određenom prostoru. Po nekima, dijelekt je skup međusobno povezanih (i obično ,
komunikacijski komutabilnih) lokalnih jezičkih sistema koji se razlikuje od ostalih takvih
skupova. Mnogi dijalekti imaju i pisanu formu. Dijalektologija proučava i poredi
dijalekte. Jezik se može definisati kao skup svih jezičkih sistema čiji govornici osećaju
zajedničku pripadnost jednom komunikacijskom sredstvu. Takvi kriterijumi su
izvanlingvistički pa ih je teško utvrditi. Definisati i izdvojiti neki jezik na osnovu
identičnosti pojedinih jezičkih razina nije lako i to uglavnom ne uspeva. Jezik se u
lingvistici shvata kao fenomen izrastao u svesti njegovih govornika iz spleta jezičkih i
vanjezičkih determinanti. Popisi jezika sveta temelje se na nelingvističkim činjenicama.
Da bi se izbegla terminološka zbrka, ponekad se svaka jedinica u skupu horizontalne ( a
katkada i vertikalne) raznolikosti naziva idiom. To je, dakle, zajednički termin za svaki
pojedini idiolekt, lokalni jezički sastav, dijalekt i jezik.
Lingvistička geografija, geografska lingvistika ili geolingvistika proučava prostorno
protezanje pojedinih idioma i njihovo međusobno razgraničavanje. Ispitivanja se
uglavnom vrše na terenu, pomoću ankete. Dakle, imamo anketne listiće za beleženje
rasprostranjenosti neke jezičke jedinice koriste se specijalne karte a skup karata za
izvesno područje naziva se lingvistički atlas. Izoglosa je linija na lingvističkoj karti koja
označava granicu između područja rasprostiranja dveju jezičkih jedinica različitog oblika
ali ekvivalentne upotrebe. U zavisnosti od razine, izoglose mogu biti na: izofone,
izomorfe, izosintagme...Ako se pravac više izoglosa podudara, tada se govori o
svežnjevima izoglosa. Dakle, lingv.geogr.teži da što preciznije odredi granice između
idioma a naročito između jezika (jezičke granice). Njih je lakše definisati tamo gde se
susreću dva međusobno nesrodna ili vrlo različita jezika. ako je neki jezik sa svih strana
jasno razgraničen nekim drugačijim jezikom (kao što je slučaj sa nacionalnim manjinama
unutar neke države), tada se govori o jezičnom otoku12. Smatra se da svi govornici koji
upoterbljavaju jedan jezički sistem i poseduju svest o tom zejedništvu, ma koliko se
njihovi idiolekti, lokalni jezički sastavi i dijalekti međusobno razlikovali, sačinjavaju
jednu jezičku zajednicu. U 19.veku mnogo se bavilo odnosom između jezika i nacije.
Smatralo se da se to mora podudarati a i politika je težila tome da svaka nacija ima svoju
sopstvenu državu. Ali, u praksi, situacija da se na području jedne države nalazi jedna
12
Jezičkom ostrvu?

34
nacija koja jedina govori jednim jezikom sasvim je izuzetna. Više različitih jezika na
nekom širem geografskom području sačinjava jezički savez ili ligu. Ali ovaj termin u
nekim drugim terminologijama ima drugo značenje. Dijahronijskim istraživanjima
geogr.lingv. je doprinela otkrivši sa se promene u sistemu prvo javljaju u određenom
užem području da bi se kasnije protegnule i na širi prostor. Dakle, vremenom dolazi do
širenja izoglos ai njihovih svežnjeva. Područje u kom je promena već nastupila za tu
promenu je njena centralna zona a okolina u kojoj će tek nastupiti je njena periferna
zona. Ovo je blisko Schmidtovoj teoriji valova13.
Međutim, jezici u skupu prostorne raznolikosti se neprestano međusobno susreću bilo da
su u neposrednom dodiru pa veće grupe njihovih govornika stalno stanuju na susdnim
prostorima bilo da pojedini govornici, menjajući mesto, dolaze u nove jezičke sredine. U
prvom slučaju najčešće se govori o jezicima u kontaktu. Jezički sistem koji je za nekog
govornika prvo naučeni i najčešće korišćeno sredstvo komunikacije zove se maternji
jezik. Supstrat je termin koji se koristi u tradicionalnom lingvističkom posmatranju
dodira dvaju jezika. Ovaj termin označava jezik koji se na određenom području govorio
ali ga je istisnuo drugi jezički sistem, u kojem su ostali tragovi prethodnog sustava (tako
je ilirski jezik bar indirektan supstrat slavenskim jezicima u našim krajevima14). Ovaj se
novi jezik nekad zove i superstrat. Međutim superstrat može biti i kulturno ili politički
nadmoćniji jezik koji se u nekoj regiji govori, (...), paralelno sa komunikacijski manje
relevantnim autohtonim jezikom15. Dok su supstrat i superstrat daleko zanimljiviji za
dijahroniju, za sinhronijsko posmatranje jezika u kontaktu najznačajniji je pojam
adstrata- susednog jezika koji utiče na sastav sa kojim se nalazi u neposrednom dodiru
(npr. slovenski i italijanski u Slovenskom Primorju ili hrvatsko-srpski i italijanski u Istri
jedan su drugome adstrati). Svaki supstrat ili superstrat u određenoj epohi nužno je bio
adstrat. Danas kada je komunikacija toliko uznapredovala na vrlo prostranim područjima
ne može se govoriti samo o proučavanju susednih idioma i njihovih dodira već se moraju
obuhvatiti i drugi dodiri osim geografskih. To je veoma značajno prilikom proučavanja
uticaja jezikâ velikih civilizacija na jezike koji se koriste u manje razvijenim sredinama.
Međusobni uticaji jezikâ u kontaktu uočajau se na fonološkom, morfološkom,
sintaksičkom, leksičkom i semantičkom planu. Uglavom uticaji idu od jezika razvijenije
kulture prema jeziku manje razvijene civilizacije. Ali u nekim domenima uticaj može biti
i suprotan (Npr. na fonološkom planu), koliko god bio minimalan. Posuđenice ili
tuđice16 su jezičke jedinice preuzete iz jednog sistema u drugi. Fonološke posuđenice
nikad nisu uklopljene u novi sistem i predstavljaju upotrebu fonema iz nekog drugog
jezika17. Morfološke posuđenice su retke. Leksičke posuđenice su najčešće. Takva je
svaka reč preuzeta iz tuđeg jezika. Ali dok neke reči govornici tako i shvataju (computer,
interview18) druge se sasvim inkorporiraju u nov sistem (npr. internacionalne reči grčkog
ili latinskog porekla). Neke leksičke pozajmljenice su neophodne u komunikacijskoj
praksi i stoga postaju integralan deo rečnika jezika u koji su ušle. Sintaksičke posuđenice
podarzumevaju prenošenje sintaksičke strukture jednog sistema u drugi (čekati na
nekoga nastalo od nemačkom auf jemanden warten). Ova vrsta posuđenica zapravo
13
Talasa
14
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.140.
15
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.140.
16
Pozajmljenice / Pozajmice?
17
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.141.
18
Ovo može da govori govornik hrvatskog jezika čiji je pravopis drugačiji od našeg.

35
pripada kalkovima, potpunoj transpoziciji svih elemenata plana sadržaja iz jednog
jezika u drugi uz traženje ekvivalenata i na planu izraza19 (neboder prema skyscraper,
polusvet prema francuskom demi-monde).
Specifičan slučaj kontakta jezika je kada se unutar jednog govornika ili jedne grupe
govornika dodiruju dva ili više jezičkih sastava. To je višejezičnost, nasuprot
jednojezičnosti (govornici poznaju samo jedan jezik). Za izučavanje višejezičnosti
najprikladnija je dvojezočnost (istovremeno vladanje dvama sistemima). Iako su nekad
smatrani za sinonime, savremena teorija razlikuje dve vrste dvojezičnosti: bilingvizam i
diglosiju. Postoje različite interpretacije ovih termina, posebno kod sociolingvista.
Bilingvizam (ili, ako se radi o većem broju jezika- plurilingvizam) je situacija u kojoj
govornik ili grupa govornika upotrebljava naizmenično i bez ikakve razlike s obzirom a
komunikaciski kontekst dva ili više sustava. 20 Rani bilingvizam nastaje kad su oba jezika
usvojena do 4.godine, a kasni bilingvizam nastaje ako se jedan od jezika nauči posle
4.godine. npr.u školi. Bilingvizam može biti simetričan (govornik jednako dobro poznaje
oba jezika) ili asimetričan (jedan jezik poznaje bolje od drugog). U ovom drugom
slučaju, prema nivou poznavanja razlikuju se: pasivni bilingvizam (govornik razume jezik
ali ga ne upotrebljava aktivno), nereceptivni bilingvizam (govornik govori ali slabo
razume jezik), pismeni bilingvizam (govornik razumeva pisani tekst ali bez oralne
upotrebe), tehnički bilingvizam (govornik poznaje jezik samo u okvirima neke struke).
Sa stanovišta sociolingvistike vrši se i podela na socijalni tj.društveni bilingvizam
(obuhvata celu drtuštvenu grupu na određenom prostoru) i individualni bilingvizam
(pojedinačna i izolovana pojava bilingvizma).
Poseban slučaj bilingvizma je diglosija (situacija u kojoj govrnik ili grupa govornika
koriste dva jezika naizmenično, u zavisnosti od konteksta. (npr. hrvatsko-latinska
diglosija do 1848. kada su određene društvene situacije zahtevale upotrebu latinskog
jezika). Ako je ovde reč o više jezičkih sistema onda se to naziva poliglosija. Taj termin
se ne sme mešati sa poliglotijom koje jezapravo sinonom općenitog i nadređenog pojma
višejezičnosti 21.
Do interferencije jezika gotovo redovno dolazi u slučaju poznavanja dva ili više jezičkih
sastava. Teoretski posmatrano, to se može odigrati na tri načina: supstitucija (potpuno
zamenjivanje jednog sistema, ili dela sistema, drugim), komutacija (naizmenična
upotreba oba sistema), amalgam (kad se dva jezika spoje u jedan novi sastav). Ovakve
pojave se uvek analiziraju na svim jezičkim nivoima. Pozajmljenice i kalkovi takođe su
posledica interferencije jezika. A sve ovo je predmet i psiholingvistike.
Jezici u kontaktu i interferencija jezika su vrlo kompleksni fenomeni jer su povezani sa
kontaktima kultura i civilizacija i omogućavaju komunikaciju među njima; zato ove
pojave nisu samo lingvistički već i izvanlingvistički uslovljene. To ih čini vrlo
interesantnim i perspektivnim za sociolingvistiku.
Sa horizontalnom raznolikošću jezika i sa višejezičnošću u uskoj vezi je i prevođenje-
pretvaranje jezičkih jedinica jednog sastava u jedinice drugog sastava, ali tako da se
sačuva najveća moguća identičnost na planu njihovih sadržaja. Pored teškoća u
pronalaženju takvi ekvivalentnih jedinica, postoje i teškoće u poređenju dveju kultura . U
osnovi većine lingv.teorija nalazi se bar implicitno neverovanje u mogućnost prevođena.

19
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.141.
20
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.142.
21
D.Škiljan, Pogled u lingvistiku, Školska knjiga, Zagreb, 1980, str.142.

36
Ali, praksa pokazuje suprotno. Potoji ljudsko prevođenje ( čiji se isključivo oralni oblik
naziva interpretacija) i strojno22 ili automatsko prevođenje.
I pozajmljenice i kalkovi mogu se smatrati izvesnim elementarnim oblicima prevođenja.
Ali, o tome je već bilo govora.
Prevođenje «ad literam» je proširen oblik kalka pri kojem se reč po reč, ili morfem po
morfem prenose iz jednog jezika u drugi, pronalazeći najbliži sadržajni ekvivalent ili
izraz. To se uglavnom dešava prilikom mašinskog prevođenja (npr. What's the big idea?
se prevodi Šta je velika ideja? umesto Šta ti pada na pamet?).
S druge strane, u nedoslovnom prevođenju prevodilac pokušava da nađe sadržajne
ekvivalente dvaju sastava a pri tom može bitno odstupiti od izomorfosti planova izraza pa
se prema stupnju tog odstupanja navode sledeći postupci: transpozicija (zamena dela
diskursa jednog sistema bliskim po izrazu ali drugačijim delom diskursa u drugom
sistemu. Npr. Il ne fait que rire u Uvek se smeje); modulacija (promena lingv.stajališta,
npr.Forget it u Ne misli na to); ekvivalencija (potpuno menjanje izraza u skladu sa
normom u jeziku na koji se prevodi, npr: Open to the public u Slobodan ulaz); adaptacija
(usklađivanje delimično i plana sadržaja sa kulturom i iskustvom jezika na koji se
prevodi, npr; zidanje Skadra u neki prevod sa ekvivalentnim civilizacijskim
konotacijama).
Kod mašinskog prevođenja imamo ulazni jezik s kog se prevodi i izlazni jezik. Međutim,
probleme polisemije, homonimije, sinonimije itd., uvek bolje rešava ljudski prevodilac.

Dok se za horizontalnu stratifikaciju interesuje lingvistička geografija, za vertikalnu se

prvenstveno interesuje sociolingvistika. Tu pomažu i mikrosociolingvistika (izučava
jezičke sisteme na razini pojedinca, porodice i manjih društvenih grupa) i
makrosociolingvistika (priučava sisteme velikih društvenih grupa, klasa i čitavih
društava). Različiti vertikalni stratumi mogli bi se zajedničkim imenom nazvati socijalni
dijalekti, sociodijalekti ili sociolekti. Sociolekti nisu toliko vezani za sociološki
relevantne grupe koliko za određene društvene situacije u kojima se upotrebljavaju. Tako
imamo svakodnevni ili razgovorni jezik, pa kultivisani jezik, pisani jezik...
Kada dođe do čestih kontakata između govornika različitih jezičkih sastava, dolazi do
stvaranja pomoćnog jezika pomoću kog oni komuniciraju. Najjednostavniji od njih su
sabiri čija je upotreba ograničena na sasvim specifične situacije. Pa onda pidžini koji su
nešto kompleksniji. Naravno, ni jedni ni drugi nikom nisu maternji jezici. Ali ako pidžin
nekom postane nekom maternji jezik, onda se on zove kreolski jezik. Karakterisičan je
primer francuskog kreolskog jezika na Haitiju. Smatra se da su sabiri pomoćni jezici
izrasli n aromanskoj a pidžini na engleskoj osnovi. Takvi jezici do sada nisu postajali
državni službeni jezici.
Ako se umesto mešanog jezika kao pomoćni jezik proširi neki već postojeći jezik ne
menjajući mnogo svoje lingvističke karakteristike, onda se on zove koine. Npr. engleski
je koine velikog dela sveta. Termin koine nekad označava i svaki zajednički jezik
izrastao na bazi nekoliko dijalekata, i tada se u svom značenju približava standardnom
jeziku.
Specijalni jezici predstavljaju «podsisteme» nerazumljive za sve ljude koji žive na tom
području. Nastaju: zbog potrebe da se komunicira unutar određene skupine govornika; iz
želje da ostali ne razumeju o čemu se govori; kao težnja neke društvene grupe da se
22
Mašinsko

37
razlikuje od druge i stvori sebi identitet. To su žargoni (npr. tehnički, sportski
žargon...itd.), tajni jezici (jezik kriminalaca, prostitucije...itd.), argoi (studentski,
učenički, porodični argot...itd.).
Standardni jezik se stvara standardizacijom. On se formira dogovorom a njegova forma
se kodificira u gramatikama, rečnicima i pravopisima. U osnovi je statičan. Jednom
uveden, standardni jezik i sam postaje sociolekt. Nekad se za njega kaže da je to
književni ili literarni jezik ali atj termin nije najbolji. On se katkada naziva i službenim
jezikom. Mada, ne mora svaki standardni biti i služeni jezik.
Postoji jezik kulture. Onda, svetski jezici (nekad grčki i latinski a danas engleski, ruski,
francuski, španski, arapski i kineski).
Purizam je preterana borba protiv varvarizama (tuđice, provincijalizmi, dijalektizmi,
neologizmi, arhaizmi).
U praksi, tj.u živoj reči je jako teško održavati standardni jezik. Tako da pravih govornika
standsrdnog jezika i nema nego se razvija supstandardni jezik koji teži za slićnošću sa
standardom ali nije sa njim identičan.
Varijante nastaju kad se razviaju dva ili više oblika standardnog jezika koji se, kao
standrardi, razvijaju u različitim nacijama. Ukoliko se varijante vremenom približuju,
govori se o konvergenciji a ako se udaljavaju, to je divergencija.

9. JEZIČKA SRODNOST

Klasifikacija jezika je razvrstavanje skupa jezika u podskupove koji i smai mogu bite
podeljeni u nove podskupove. U nekim klasifikacijama svaki jezik pripada samo jednom
podskupu, pa je to hijerarhijska podela. Negde,pak, jedan jezik se svrstava u dva ili više
skupova.
Ograničenje raznolikosti jezika uvedeno klasifikacijom naziva se srodnost jezika. Srodni
su jezici oni koji pripadaju istom podskupu.
Postoje tri vrste jezičke srodnosti: kontaktna srodnost (srodnost proistekla iz međusobnih
dodira govornika različitih jezika i međusobnog preuzimanja jez.jedinica), tipološka
srodnost (ako jezici imaju zajeničke crte u svojim strukturama. Pre svega se misli na
sličnost ulaženja morfoloških jedinica u sintagmatse odnose) i genetska srodnost (jezici
za koje može da se dokaže da vode poreko od istog prajezika). Pojedini jezici mogu biti
srodni i na sva tri načina. U suštini, samo je genetska srodnost srodnost u pravom smislu
reči. i navođenje jezika sveta zasniva se na uspostavljenju genetskih veza.
Kontaktna srodnost je, dakle, inerferencija različitih jezičkih sistema u međusobnom
dodiru. O tome je već bilo reči u poglavljima o bilingvizmu, diglosiji i jezicima u
kontaktu. Dakle, ako se između dva ili više jezika koji koegzistiraju uz iste granice na
istom širem prostoru jave slične karakteristike strukture, tada se može govoriti o jezičkom
savezu ili ligi (npr.balkanski jezici: makedonski, bugarski, grčki, albanski,
rumunski...itd.koji pokazuju veću bliskost u strukturi nego što bi se to očekivalo prema
dalekoj gnetskoj srodnosti tih jezika); a postoji i mogućnost interferencije udaljenih
jezika čiji su govornici na neki način došli u dodir (npr.engleske leksičke i sintaksičke
pozajmljenice u našem jeziku).

38
Tipološka srodnost ustvari podrazumeva poređenje dva ili više jezika u cilju utvrđivanja
stepena podudaranja u jedinicama i njihovom slaganju. Ova istraživanja se uglavnom
vrše na morfološkom nivou pa se ova srodnost naziva i morfološka klasifikacija ili,
ponekad, tipološka klasifikacija jezika.
Tradicionalna tipološka klasifikacija pre svega ispituje odnos između leksičkih i
gramatičkih morfema i načine na koje oni zajedno sačinjavaju sintagme. Ova klasifikacija
potoče iz nemačke predmladogramatičarske lingvistike 19.veka a stvorila su je braća
Friedrich i August Wilhelm von Schlegel. Oni su razlikovali flektivne, aglutinativne i
amorfne jezike. Ovu podelu je usavršio Wilhelm von Humboldt dodajući još jedan tip,
inkorporativne jezike.
Današnja podela je ovakva:
Izolativni ili amorfni ili korenski jezici su oni jezici u kojima su sve reči nepromenjive i
me mogu se analizirati na morfeme. Dakle, reč se uvek podudara sa morfemom i svaka je
za sebe svoj sopstveni koren. Odnosi između reči u rečenici izražavaju se njihovim
međusobnim položajem...Takav je npr.kineski i vijetnamski.
Aglutinativni ili afksativni jezici su oni u kojima leksički i gramatički morfemi zajedno
sačinjavaju jednu reč ali unutar nje ostaju jasno odeljeni. Gramatemi koji se dodaju na
leksemu u obliku prefiksa, sufiksa ili infiksa u principu imaju samo jedan gramatički
sadržaj. Jednom leksičkom korenu može pristupiti veći broj gramatema a u nekim je
jezicima njihov međusobni položaj irelevantan za sadržaj reči. Turski, mađarski, bantu.
Flektivi jezici su oni u kojima se gramatički morfemi pridodaju leksičkom ali se često,
unutar reči, više ne mogu jasno razdvojiti. Jedan gramatem može imati više gramatičkih
sadržaja. Indoevropski jezici. M.K: semitski.
Polisintetički ili inkorporativni ili aglomeracijski jezici ne razlikuju jasno reč od
rečenice. Ovde veći broj leksičkih morfema sa pripojenim gramatemama sačinjava
sintaksičku složenicu koja ima kompleksan sadržaj. Severnoamerički indijanski jezici
popun eskimskog ili irokeškog.
Ovoj se podeli obično pridodaje i potpodela na analitičke i sintetičke jezike. Analitički
jezici su oni u kojima se odnosi reči u rečenici izaražavaju zasebnim gramatičkim
morfemima, kao što su različite čestice i predlozi. Kod sintetičkih jezika takvi odnosi se
iskazuju pomoću gramatičkih morfema koji su ujedinjeni u jednu reč zajedno sa svojim
leksemom. Grubo posmatrajući, samo su izolativni jezici analitički. Međutim analitički
procesi su prisutni i u drugim tipovima, pa pojedini lingvisti razlikuju: aglutinativne
sintetičke (turski i bantu), aglutinativne analitičke (tibetski), flektivne sintetičke (latinski,
slovenski) i flektivne analitičke (engleski, francuski). Polisintetički su najrazvijeniji tip
unutar sintetičke grupe.
Tradicionalna tipološka klasifikacija jezika je kasnije menjana i osporavana jer u praksi
svaki tip jezika ima bar malo karakteristika drugih tipova.
Podelu prema procesima morfološko-sintaksičkog strukturiranja je do češki lingvist
Vladimír Skalička. On govori o pet tipova takvih procesa koji su izmešani u raznim
jezicima, pa nije neophodno da jedan jezik ima samo jedan sistem. To su: spoljašnja
fleksija (čovek-a, čovek-u; lat: homin-is, homin-i ); unutrašnja fleksija ili introfleksija
(eng.man, men; M.K: ‫ كتب‬، ‫ ;)كتاب‬aglutinacija (lat: or-a-tor, cant-a-tor; srpski:kov-ač,
nos-ač, pev-ač; tur: ev-im, ev-ler-im, ev-im-den, ev-ler-im-den); polisinteza (lat: anim-

39
adverto23; srpski: noso-rog; indon: mata-hari24); izolovanj25e (franc: à mon père; engl:
to my father; srpski: od tada). Ovi tipovi se mogu svesti na tri osnovna: fleksiju,
aglutinaciju i izolovanje.
Sapirova tipologija jezika je danas najrazrađeniji pokušaj klasifikacije. On razlikuje
bazične ili konkretne koncepte (iskazane korenima ili nezavisnim rečima: čovek,
rad, rad- -iti),
derivacijske koncepte (iskazane najčešće afiksima: pev-ač),
konkretne koncepte odnosâ (takođe u formi afiksa: pre-vući, pre-dati).
o Jezici koji nemaju ovaj koncept, za Sapira su jezici sa čistim sintaksičkim
relacijama . Oni mogi biti
 jednostavni [1.i4.koncept]= kineski i ewe( izolativni i analitički) i
tibetski ( aglutinativan i analitički)
 kompleksni[1., 2. i4.koncept] )= turski (aglutinativan i sintetički),
šiluk (simbolizacijski i analitički), kampućijski (fuzijsko-izolativan
i analitički)
o Jezici koji imaju ovaj koncept su za Sapira jezici sa složenim sintaksičkim
relacijama koji se takođe dele na
 Jednostavne: bantu (aglutinativan i sintetički), francuski (fuzijski i
analitički)
 Kompleksne : latinski, grčki, hrvatskosrpski (fuzijski i sintetički),
aglonkinski (fuzijski i polisintetički), engleski (fuzijski i
analitički), arapski i hebrejski (simbolizacijsko-fuzijski i
sintetički). Itd.
čiste koncepte odnosâ (u obliku afiksa ali i posebnih reči: predlozi od, pred. ).

Jezici se služe raznim vrstama koncepata. Svaki koncept se može podeliti na:
aglutinativan, fuzijski (sa spolj.fleksijom), simbolizacijski (sa unut.fleksijom) i
ponekad izolativni. A s obzirom na stupanj kompleksnosti reči postoji i podela na:
analitičke, sintetičke, polisintetičke. Booooring! 
Pored svega ovoga, u svakom jeziku postoji bar mali deo zajednićkih sličnosti s svim
ostalim jezicima. To su jezičke univerzalije. Neke od njih su: svi jezici imaju
konsonante, vokale26, slogova tipa CV, kategoriju broja i lica, distinkcija između
subjekta i predikata...itd. Uzrok je ili zajedničko poreklo svih jezika (nema dokaza),
ili istovetnost logičkih struktura (kao u teorijama Port-Royala), ili urođena sposobnost
čoveka da se služi jezikom (Čomski)...itd. Škiljan smatra da razlog za postojanje
univerzalija treba videti u tome što su svi jezici sveta aspekti jedinstvene ljudske
prakse, na svim jezicima se komunicira o istom univerzumu i to pomoću čovekovih
biološki, društveno i istorijski određenih sposobnosti.
Genetska srodnost ima čvrst kriterijum. Genetski su srodni oni jezici za koje se
može dokazati da su u nekom prethodnom periodu predstavljali jedan jezički sistem.
Za sve jezike zajedničkog porekla kaže se da pripadaju jednoj jezičkoj porodici ili
jezičkoj familiji. Porodica jezika je ustvari hijerarhijski uređen skup jezika unutar
koga se odnosi među elementima mogu predočiti genealoškim stablom. Jezik iz kog
23
«opažam», bukvalno: «duh okrećem prema nečemu»
24
«sunce», bukvalno: «oko-dan»
25
U knjizi piše «izoliranje». Da li je to bolje prevest kao izolacija ili izolovanje?
26
Najmanje tri.

40
 potiču navedeni jezici naziva se jezik-predak ili jezik-majka dok su jezici iz njega
nastali jezici-potomci ili jezici-kćerke. Ponkad se jezik-predak zove i prajezik ali taj
termin se češće koristi samo za prvi, ajčešće samo rekonstruisani, jezik predak čitave
porodice ili nekog njenog samostalnog dela. Porodice se mogu deliti na potporodice a
one na grane koje imaju skupine ili grupe. U drugoj terminologiji skupina označava
ili porodicu ili skup jezika za koje se nije moglo dokazati postojanje genetske
srodnosti nego su svrstani prema kontaktnoj ili tipološkoj srodnosti (npr.jezici
Australije i Okeanije). Hrvatskosrpski pripadaindoevropskoj porodici, eventualno
satem – porodici, slovensko-baltičkoj grani, slovenskoj skupini i južnoslovenskoj
podskupini. Praslovenski mu je jezik –predak. Prajezik mu je praslovenski tačnije
praindoevropski. Dakle Schleicherova «teorija stabla»odlično pokazuje genetske
srodnosti dok je Schmidtova «teorija valova27» prikladnija za prikazivanje kontaktnih
i tipoloških interferencija. Glotokronologija28 je izračunavanje vremenskog razmaka
između jezika- pretka i jezika-potomka iliizračunavanje vremena u kom su se dva
jezika-potomka razgranala od istog pretka. Ova metoda sastoji se u tome da se
izračuna procenat zadržani podudarnosti (fonoloških a i semantičkih) u ograničenom
broju najosnovnijih reči. Što je procenat veći, to je vremenski ramak manji.metodu je
uveo Morris Swadesh po uzoru na metod C-14 za izučavanje starosti predmeta koji se
ne mogu drugačije datirati. Prema Swadeshu, nakom 1000 godina, biće 72% sličnosti,
2000 52%, 3000 37%, 9000 2%. Problem ove metode je teškoća u sastavljanju
ograničene liste osnovnih reči (215, 200 ili 100) za koju se može pretpostaviti da se
javljaju u svim jezicima sveta i da su najmanje podložne «negenetskim» vrstama
promena. Takav je: glabol biti, brojevi 1, 2 i 3. a problem je i u pronalaženju
ekvivalenata jer negde ostaju fonološki ekvivalenti ali se promeni sadržaj...itd.

10. KOMPARATIVNA METODA

Komparativna lingvistika ima za cilj upoređivanje i utvrđivanje identičnosti,

sličnosti i razlika između bilo koja dva ili više jezika i određivanje karaktera tih
pojava. Ovo je prvo počelo sa indoevropskim jezicima i pre svega se zasnivalo na
ispitivanju genetske srodnosti. Pošto je genetska srodnost povezana sa dijahronijom,
počela se oblikovati komparativno-istorijska metoda. Ona je karakteristična samo za
istraživanje genetske srodnosti i ne upotrebljava se u kontaktnim i tipološkim
istraživanjima. Njen ciljevi su utvrđivanje genetske srodnosti (koje se može a i ne
mora, nakon izvesnog vremena, odražavati i u tipološkoj srodnosti), definisanje
starijih stanja jezika i, ako je to moguće, rekonstruisanje onog zajedničkog idioma iz
koga su svi nastali. U tradicionalnoj komparativno-istorijskoj lingvistici postoje tri
osnovna principa koje je formulisao Antoine Meillet. To su: princip komparativno-
istorijske metode poznat pod imenom princip jezičkog kontinuiteta, po kojem jezici
evoluiraju bez naglih i revolucionarnih promena. Ovo načelo proizilazi iz
komunikacijske funkcije jezika i njegove težnje za stabilnošću u vremenu jer bi nagle
promene sistema poništile mogućnost komunikacije. Drugi je princip arbitrarnosti
jezičkog znaka koji je izrekao Sosir i prema kojem veza između izraza i sadržaja

27
Talasa.
28
Glotohronologija

41
 unutar jednog znaka nije motivisana ničim u prirodi tog znaka niti univerzuma. Da
jezički znak nije arbitraran, jezici se ne bi mogli različito razvijati u dijahroniji (ako
bi se uopše mogli razvijati). Osim toga, nearbitrarni znakovi bi morali u svim
jezicima biti isti tako da bi postojao samo jedan jezik. Treći je princip pravilnosti
fonetskih promena koji su definisali mladogramatičari: ako se u nekom jezičkom
sistemu pod određenim uslovima i u određeno vreme promeni jedan fonem, svi će se
takvi fonemi tog sistema i u isto vreme i u istim uslovima promeniti na isti način.
Pravilnost ovih promena i podudarnosti koje na taj način nastaju se zovu fonetski
zakon.
Fonetski zakoni čine osnovu komparativno-istorijske metode. Problem nastaje kada
se jave fonetske pojave koje su izuzeci. Mladogramatičari koji su potvrđivali
bezizuzetnost fonetskih promena, uveli su u svoja istraživanja i unutrašnji uzrok
javljanja izuzetaka- analogiju. Analogija je uspostavljanjes ličnosti među različitim
jezičkim oblicima i uklapanja oblika koji razvojem jezika i delovanjem fonetskih
zakona narušavaju čistoću paradigmatskih odnosa, ponovo u strukturu tog sastava.
Ona uglavom funkcioniše na morfološkoj razini29. To je tzv. materijalna analogija. A
postoji i formalna ili stvaralačka analogija koja podrazumeva fenomen stvaranja
novih oblika na osnovu postojećih. Npr. noga : nogomet = glava: glavomet.
Analogijom, naročito materijalnom, se mogu objasniti mnogi izuzeci od delovanja
fonetskih zakona i zbor toga u komparativno-istorijskim izučavanjima treba voditi
računa o tome.
Spoljašni uzroci koji ograničavaju bezizuzetnost fonetskih zakona su pre svega vreme
i prostor ali i uticaji supstrata, adstrata, kontaktne srodnosti, pozajmljenice kao i
mnogi društveno- istorijski uslovi. Međutim, da bi se poredila dva oblika, nije
dovoljna podudarnost na planu izraza negi i na planu sadržaja. A plan sadržaja se
mnogo brže menja.
Etimologija se bavi utvrđivanjem semantičkih veza između različitih morfema u
vremenu i prostoru. Ona izučava razvoj pojedinih reči, upoređuje starija i mlađa
stanja te srodne reči iz drugih jezika, pokušava da rekonstruiše njihovu istoriju i
njihovo najstarije stanje, naročito na planu jezičkog sadržaja. Otkriveno i
rekonstruisano najstarije stanje obično se zove etimon. Etimologija u užem smislu
uspostavlja poreklo oblika unutar jednog jezika i utvrđuje zakonitosti njihovog
razvoja. Istorijska etimologija proučava istorijsku stvarnost pomoću jezičkih
činjenica. Komparativno-istorijska etimologija se bavi utvrđivanjem genetskih veza
između jezika i traženjem njihovog zajedničkog porekla. Tumačenje porekla reči ne
zanima sami lingviste već mnoge govornike koji često izvode pogrečne zaključke ali
ti zaključci ponekad utiču na promenu plana izarza. Ovakla lažna tumačenja nazivaju
se pučkom etimologijom ili paretimologijom. Tako se naša reč «moralno» može
interpretirati kao ono što se mora a «lojalno» kao «debelo, puno loja», a «poliklinika»
pogrešnim povezivanjem postaje «poluklinika».
Da bi se naka pojava smatrala fonološkom podudarnošću ona se mora u svim
posmatranim oblicima nalaziti na istom mestu u nizu fomena koji sačinjavaju morf.
Taj morf mora uvek mora imati bar približno sličan sadržaj a sama fonološka
podudarnost mora biti rekurentna što znači da se uočen odnos fonema mora ponavljati

29
Nivou.

42
u većem broju morfova pod istim uslovima. Podudarnosti na planu izraza koje
nemaju nikakvih podudarnosti na planu sadržaja se odbacuju.
Retrospektivna lingvistika ide od mlađih jezičkih stanja ka starijima a prospektivna
lingvistika obrnuto.
Rekonstrukcije uglavnom sežu do prajezika poput indoevropskog, semitsko-
hamitskog ili bantu. Povremeno se javljaju pokušaji da se prodre dalje pa da se
pronađe imaju li oni međusobno neke genetske veze. Ova razmatranja su povezana sa
teorijama o poreklu i o postanku jezika. one najčešće imaju oblik teorije o
monogenezi jezikâ, dakle o njihovom zajedničkom poreklu. U svojo jafetitskoj teoriji,
N.J.Marr kaže da su se svi jezici sveta razvili iz četiri osnovna korena: sal, ber, jon i
roš. U savremenoj lingvistici javlja se nostratička teorija koja je još uvek u razvitku.
Teorije o postanku jezika ili glotogoniji nastale su uglavnom izvan lingvistike bez
pretenzija da objašnjavaju moguće lingvističke posledice svojih tvrdnji. Tako teorija
uzvika ili puh-puh teorija smatra da se jezik razvio iz spontanog krika laganom
evolucijom pokreta i pretvaranjem krika u artikulisane glasove. Teorija oponašanja
ili bau-vau teorija tumači postanak jezika kao imitaciju zvukova u prirodi. Dok su
ove dve teorije biologističke, druge su više antropološki usmerene. Takva je
nativistička ili ding-dong teorija po kojoj je jezik nastao kao odgovor na zvukove u
prirodi, pri čemu bi čovek povezivao impresivnu vrednost tih zvukova sa sadržajem.
Radna ili je-ho-ho teorija tvrdi da je jezik izašao iz zvukovnih produkcija koje su
sponatano nastajale od pokreta mišića pri radu. Psihološkom bi se mogla smatrati
Wundtova teorija evolucije prema kojoj je jezik skup proizvoljnih izražajnih kretnji
nastalih evolucijom prethodne faze instinktivnih kretnji. Postoji i mitološka teorija po
kojoj su se ljudi prvo sporezumevali krikovima i gestovima a zatim su, iz kulta
meseca, oponašanjem mesečevih faza pomoću oblika usana i obraćanjem mesecu
tako artikulisanim glasovima, tako razvio jezik. Ove teorije više okučavaju da objasne
nastanak govora a ne jezika. U lingvistici je aktuelno i pitanje da li je prvo nastao
jezik ili govor. Ti je slično pitanju kokoške ili jajeta. To je pogrešno postavljeno
pitanje jer se jezik i govor međusobno uslovljavaju.

11. SEMIOLOGIJA

Semiologija ili semiotika je opšta nauka o svim sistemima znakova koji se pojavljuju
u društvenom životu čoveka. Ova nauka se rodila sredinom 20.veka. američki filozof
Charles Sanders Peirce stvorio je naziv semiotika za opštu teoriju o znakovima.
Kasnije je Sosir uveo termin semiologija. Danas se Sosiriov termin koristi uglavnom
na frankofonom području a ovaj drugi na anglofonom. Charles Morris je izvršio
podelu semiotike na semiološku semantiku, koja proučava odnos između znaka i
onoga što je njime označeno, semiološku sintaksu, koja se bavi odnosima među
znakovima unutar sistema i semilošku pragmatiku koja izučava relacije između
znakova i čoveka koji ih upotrebljava. Semiologijom se bave i Louis Hjelmslev, Éric
Buyssens, Pierre Guiraud, Georges Mounin i vrlo značajan Argentinac Luis
Prieto. Kao i Roland Barthes, Jurij Lotman i Julia Kristeva. Znak, u najširem
smlislu te reči, je svaka pojava koja za čoveka označava neku drugu pojavu. Dakle
oznaka je svaka pojava koja za čoveka supstituira neku drugu pojavu.odnos između
oznake i vanznakovnog fenomena može se nazvati preslikavanje. Svaka oznaka se

43
 mora sastojati od označitelja i označenog . Označitelj je onaj deo oznake koji je
pogodan da se ostvari u nekoj materiji i tako bude dostupan čovekovoj percepciji a
označeno je onaj deo oznake na koji se presikava neki fenomen iz univerzuma.
Neke su oznake stvorene u komunikacijske svrhe a neke ne; neke su produkt
delovanja čoveka (manifestacije30 i semovi31 ) a neke nastaju u univerzumu
(indikatori32) a čovek ih samo interpretira. ; ta motivacija može biti motovisana ili
arbitrarna. (to su neki kriterijumi u klasifikaciji oznaka).
Semovi (i simboli i znakovi) su predmet semiologije komunikacije, znamenja i
manifestacije su predmet semilogije značenja, a simptomoma se bave prirodne
nauke. Semiologije komunikacije i semilogija značenja mogle bi su ujediniti u opštu
semiologiju, a zakonitosti vezane za sve tipove oznaka izučavala bi jedna univerzalna
semiologija za koju bi prikladan naziv bio semiotika.
Lingvistika se najviše bavila semilogijaom komunikacije. Analiza izraza sema i
sadržaja sema pruža nam mogućnost klasifikacije semova. Svi izrazi semova u nekom
sastavu čine polje izraza tog sastava a svi sadržaji čine polje sadržaja ili noetičko
polje. Unutar jedne vrste sistema semova jednom se izrazu može pridružiti jedan i
uvek samo jedan i isti sadržaj (to je jednojednoznačno pridruživanje : npr. zelonom
svetlu na semaforu uvek se pridružuje isti sadržaj «idi»). Kod jednovišeznačnog ili
višejednoznačnog pridruživanja jednom elementu s jednog plana pridružuje se više
elemenata s drugog plana (tako 0 označava i nulu i slovo o). I napokon, u nekim
sistemima, među kojima su i prirodni jezici, postoji i viševišeznačno pridruživanje
gde se veći broj različitih izraza isprepletano pridružuje većem broju sadržaja iz
noetičkog polja tog sistema. Tako se ponekad u našem jeziku izrazi čovek i muškarac
mogu nesmetano zamenjivati u oba svoja osnovna sadržaja. Semiološki sistem,
kakvim se bavi semiologija komunikacije, je sređen skup semova među kojima
vladaju određeni odnosi. To mogu biti sintagmatski odnosi (među jedinicama u
nekoj postavi) i paradigmatski odnosi (među jedinicom u toj postavi i onim
jedinicama koje bi na njenom mestu mogle stajati). Sistem, koji je apstraktan, treba
razlikovati od konkretne i materijalne upotrebe semiološkog sistema na isti način na
koji se u lingvistici razlikuje jezik od govora. U svakom semiološkom sastavu, pa i u
jeziku, nužno postoji norma na kojoj se zasniva mogućnost komunikacije jer ona
osigurava identičnost semova kod govornika i kod slušaoca. Ta norma je u jeziku
implicitna, dakle izrasla iz same jezičke delatnosti i unutar nje. Tu normu je moguće
kršiti tokom komunikacijskog procesa. U drugim sistemima semova norma je
eksplicitna, što znači da su sve mogućnosti upotrebe već sadržane u samom sastavu a
svako kršenje norme mora biti i poništavanje komunikacije. Na taj način je jezik
dinamički sistem sa inherentnom kreativnovću a ostali sastavi se nedinamički i
nekreativni. Dakle, dinamički sistemi su prirodni jezici a nedinamički su kodovi.
Oni kodovi kji imaju, poput prirodnih jezika, imaju dvostruku artikulaciju, koji imaju
fonološki, morfološki...itd.nivoe, koji imaju razrađenu strukturu sintagmatskih i
paradigmatskih odosa, su veštački jezici33. Ostalo je dosadno...nisam ni čitala.
30
Npr.različiti oblici umetnosti, moda...(njih čovek nije stvorio u komunikacijske svrhe).
31
Oni se dele na semove sa motivisanom interpretacijom ili simbole (npr.meteorološki simboli ili simboli-
upute na aerodromu) i znakove, kod kojih je interpretacija arbitrarna (npr.u prirodnim jezicima).
32
Motivisani indikatori su simptomi (tako je povišena telesna temperatura simptom bolesti a dim je
simptom vatre) a arbitrarni su znamenja (npr.astrološko tumačenje položaja zvezda, čitanje iz dlana...itd).
33
Škiljan kaže: umjetni jezici.

44
12. FORMALIZACIJE U LINGVISTICI

Formalizacija je proces koji obeležava svaki naučni pristup. Nakon primarnog

skupljanja i posmatranja činjenica i objekata, istraživač mora stvoriti neku teoriju
kako bi mogao te otkrivene pojave opisati i klasifikovati. Formalizacija je pretvaranje
intuitivne teorije u formalan sistem pravila i postupaka koji se može uvek na isti način
ponoviti i proveriti na svakom novom objektu istraživanja. Formalni sistem mora
sadržavati popis znakova koji se u njemu upotrebljavaju, skup pravila formacije, skup
aksioma i skup deduktivnih ili transformacijskih pravila. Jednom stvoren, formalni
sistem je promenjiv i njegova adekvatnost se mora stalno iskušavati.
Matematička lingvistika je prisutnost matematičkih metoda u lingvistici. Ona
obuhvata dva osnovna tipa postupaka. Jedni su karakteristični za kvantitativnu
matematiku (dakle, onu koja operiše izbrojivim jedinicama) a drugi za
nekvantitativnu matematiku (u kojoj za jedinice nije bitno svojstvo izbrojivosti).
Matematička lingvistika kvantitativnog tipa obično se identifikuje sa lingvističkom
statistikom. Ona operiše različitim pojmovima poput: frekvencija- broj pojavljivanja
nekog svojstva kod članova zadatog skupa, modus ili normalna vrednost- član
zadatog skupa čija je frekvencija najveća, srednja vrednost ili medijan –aritmetička
sredina brojeva u nizu, od koje se izračunava devijacija ili odstupanje pojedinog
konkretnog broja, distribucija ili raspodela pojedinih frekvencija, rang- položaj
pojedinog člana skupa s obzirom na njegovu frekvenciju u odnosu na druge članove
tog skupa. Lingvistička statistika se susreće sa velikim brojem problema ali je uprkos
tome formulisala mnoge zakone od kojih su najpoznatiji Zipfovi zakoni, nazvani
prema tvorcu ove metode- Georgeu Kingsleyju Zipfu. (sad se daju neke formule i
gluposti). Utvrđivanje najfrekventnijih reči umogućilo je sastavljanje bazičnih
rečnika koji sadrže takve reči i koji se mogu primeniti u učenju jezika, pri
automatskom prevođenju...itd.Rezultati lingvističke statistike unapredili su i
kriptografiju (nauku o šifrovanju i dešifrovanju tajnih pisama), stenografiju (način
beleženja brzog usmenog govora), glotohronologiju i druge oblasti.
Matematička lingvistika nekvantitativnog tipa je mnogo češće primenjivana i
popularnija. Primena teorije skupova na jezik. Algoritmi -koji su doveli do pojave
mnogih formalnih gramatika u lingvistici. Formalna gramatika je skup u obliku
algoritama izraženih pravila za opis nekog jezika. Logika u lingvistici. Teorija
informacije je najnoviji izvor za formalizacije u lingvistici. Ona govori o sistemima i
načinima sakupljanja, čuvanja, prenošenja, transformacije i distribucije informacija.
Njen osnovni objekt je informacija. Osnovno sredstvo međuljudskog prenošenja
informacija je jezik. Paralelnost ovih dveju nauka postaje očigledna ako se pojmovi iz
lanca komunikacijskog procesa uporede sa lingvističkim terminima.
Komunikacijski proces počinje od pošaljioca koji je kanalom (nekom materijom
sposobnom da bude organizovana tako da se njome može preneti informacija)

45
povezan sa primaocem. Pošaljilac i primalac, naravno, mogu zameniti svoje uloge.
Da bi on međusobno saobraćali moraju imati zajedničku apstraktnu organizaciju
oznaka (kod). U konkretnom komunikacijskom procesu, kanal nije organizovan
celim kodom niti se njiegovom celokupnošću prenosi informacija već se iz tog skupa
izdvaja jedan njegov isto tako apstraktan podskup- poruka ili vest. Lingvistički
termini za pošaljioca i primaoca su govornik i slušalac. Za lingviistiku je koristan i
pojam buke u kanalu- to su smetnje različitog porekla koje u kanalu ometaju da se
poruka prenese. Zato u većini semioloških sistema postoji ugrađena redundancija,
sama po sebi neinformativna mogućnost da se na osnovu nekih jedinica u poruci
predvide druge. U prirodnim jezicima, redundancija na planu izraza, na fonološkom
nivou iznosi oko 55%. Entropija je veličina suprotna i komplementarna redundanciji
jer ona izražava stupanj neizvesnosti pojavljivanja neke jedinice u poruci-

46