‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪5‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪6‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪7‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪8‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪9‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪10‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬
 ‫‪11‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪12‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪13‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪14‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪15‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ھﺬه اﻟﺼﻔﺤﺔ ﻓﺎرﻏﺔ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟ ﻤﻄﺒﻮﻋﺔ‬

‫‪16‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫س اْﻟُﻘﺮآِن‪َ .‬و اﻟ ﱠ‬
‫ﺼﻠﻮُة َو‬ ‫ﺳﻘﺎﻧﺎ ِﻣْﻦ َﻛﺄ ِ‬‫ﻖ اﻟﱠﺬي َﻋﻠﱠَﻤﻨﺎ اﻟﺒَﯿﺎَن َو َھﺪاﻧﺎ إﻟَﻲ اﻟُﺒﺮھﺎن َو َ‬ ‫ﺼ َﻤﺪ اﻟﱠﺬي ﻟَْﻢ ﻳَِﻠْﺪ َو ﻟَْﻢ ُﻳﻮﻟَﺪ َو ِﻣﺜُﻠﻪ ﻣﺎ ُوِﺟَﺪ َو ﻟَْﻦ ُﻳﻮَﺟﺪ‪َ .‬و ھﻮ اﻟﺨﺎﻟ ُ‬
‫اﻟَﺤ ﻤُﺪ و اﻟﱠﺜﻨﺎُء ﻟِﻸَﺣﺪ اﻟ ﱠ‬
‫ﱠ‬
‫ﺳﻠ َ‬
‫ﻢ‪.‬‬ ‫ُ‬
‫ﺻﻠﻲ ا ّ َﻋﻠَﯿِﻪ َو آﻟِِﻪ َو َ‬‫ﱠ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻢ َو اﻟﮫﺎدي إﻟَﻲ اﻟ َﻤْﻨَﮫﺞِ اﻷْﻗَﻮِم ﻧَﺒﯿِ ّﻨﺎ ُﻣَﺤ ﱠﻤﺪ َ‬ ‫َ‬ ‫ﱡ‬ ‫ﺳﯿﱠﻤﺎ َﻋﻠﻲ َ‬
‫ﺳِﯿ ِّﺪھُﻢ اﻟﺨﺎﺗَِﻢ َو اﻟﻨﻮِر اﻷﺗَ ِ ّ‬ ‫ﻦ ِ‬ ‫ﻦ َو اﻷﺋَِﻤِﺔ اْﻟُﮫﺪاِة اْﻟ َﻤْﮫﺪﻳ ّﯿ َ‬ ‫ﺴﻼُم َﻋﻠَﻲ اْﻻْﻧﺒﯿﺎِء َو اﻟ ُﻤﺮ َ‬
‫ﺳﻠﯿ َ‬ ‫اﻟ ﱠ‬

‫ﺣ ﻤﺪ و ﺳﭙﺎس و ﻣﻨّﺖ از آِن ﺧﺪاي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻌ ﻤﺖ و ﻣﻌﺒﻮِد ذي ﺷﻮﻛﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮاغ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﺎ ﻓﺮوغ و ﻧﻮِر رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ و ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ھﺪاﻳﺖ را ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﯿِﻢ‬
‫ﺐ وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻠﻨِﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎِن ﺻﺎﺣ ِ‬

‫ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ھﺮ دو ﺗﺠﻠﻲ ﻳﻚ ﺣﻘﯿﻘﺖاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﻜﯿ ﻤﺎن و ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎِن ﺣﻘﯿﻘﻲ ھ ﻤﺎن اﻧﺒﯿﺎء و رﺳﻮﻻن اﻟﮫﻲ ھﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻨﻪ ھﺴﺘﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺖ ھﺴﺘﻲ و وﺟﻮِد ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻘﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻨﺪ‬‫ﺐ ﺟﺎن و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘ ِ‬ ‫در ﭘﺮﺗﻮ وﺣﻲ‪ ،‬ﺟ ﻤﺎل ﺣﻘﯿﻘﻲ ﺣﻖ را ﺷﮫﻮد ﻧ ﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اوﻟﯿﺎء ﺣﻘﯿﻘﻲ ھ ﻤﺎن ﻋﺎﻗﻼﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛ ِ‬
‫ق طﻮع و ﺑﻨﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﻲﻧﮫﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜ ﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﺣﻜ ﻤﺖ ﻋ ﻤﻠﻲ دو ﺑﺎِل ﻋﺮوج آدﻣﻲ ﺗﺎ ﻣﻠﻜﻮت اﻋﻼﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﺪاي ھ ﻤﻪ رﺳﻮﻻن‬ ‫ھﻮي و ھﻮس را وا ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و طﻮ ِ‬
‫ُ‬
‫ت اْﻟِﺤْﻜ َﻤَﺔ َﻓَﻘْﺪ أوﺗِ َ‬
‫ﻲ َﺧْﯿﺮاً َﻛِﺜﯿﺮا‪[1].‬‬ ‫آﺳ ﻤﺎﻧﻲ و اﻧﺒﯿﺎء ﻋﻈﺎم اﻟﮫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪َ :‬و َﻣْﻦ ُﻳْﺆ َ‬

‫ب اﻻرﺑﺎب ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻜ ﻤﺖ‪ ،‬و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻛﺘﺎب در ﻛﻨﺎر ﺗﺰﻛﯿﻪ و آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺣﻜ ﻤﺖ روش اﻧﺒﯿﺎء اﻟﮫﻲ و اوﻟﯿﺎء آﺳ ﻤﺎﻧﻲ و ﻋﺎرﻓﺎن رﺑ ّﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ھﺴﺖ و اﻳﻦ ﭼﯿﺰي‬ ‫ت ﺑﻪ ﺳﻮي ر ّ‬‫دﻋﻮ ِ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺣﻜ ﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻗﺮآﻧﻲ‪.‬‬

‫]‪ [1‬ﺑﻘﺮه‪.269 ،‬‬

 ‫‪17‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‬

‫ﻛﺘﺎب »ﺑﺮھﺎن« از دوره ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻔﺎي اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﺸﺘ ﻤﻞ ﺑﺮ ﭼﮫﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ و داراي ﭼﮫﻞ و ﻳﻚ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﺮﻳﻒ در طﻲ دو ﺳﺎل ﻳﻌﻨﻲ ‪ 1363‬ﺗﺎ ‪ 1365‬ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﺎد‬
‫ﻖ ﻗﻢ ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه از ﺳﺎل ‪ 1367‬ﻛﺎر ﻧﮕﺎرش‪ ،‬ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و وﻳﺮاﻳﺶ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ و ﺣﻜﯿﻢ ﻣﺪﻗﻖ آﻳﺔ ا ّ ﷴﺗﻘﻲ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي ]دام ظﻠﻪ[ در ﻣﺆﺳﺴﻪ در راه ﺣ ِ‬
‫ت ﻣﻘﺎﻟﻪ اوﻟﻲ ﺑﻮد از ﭼﺎپ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺤ ﻤﺪﷲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻣﺪرﺳﺎن ﻋﻠﻮم‬ ‫دروس را آﻏﺎز ﻧ ﻤﻮد و در ﺳﺎل ‪ 1373‬اوﻟﯿﻦ ﺟﻠﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ و ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﺷﺮح و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎ ِ‬
‫ﻋﻘﻠﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اظﮫﺎر ﻟﻄﻒھﺎ و ﺗﺸﻮﻳﻖھﺎي ﺑﺮﺧﻲ از آن ﺑﺰرﮔﻮاران‪ ،‬ﺣﻘﯿﺮ را ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻛﺮد‪ .‬ھﻢاﻳﻨﻚ ﭼﺎپ اول ﺟﻠﺪ دوّم ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ و ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﺷﺮح و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎ ِ‬
‫ت ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫پ دوِّم ﺟﻠﺪ اول ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ارﺑﺎب ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫دوّم اﺳﺖ ھ ﻤﺮاه ﺑﺎ ﭼﺎ ِ‬

‫اﻣﯿﺪ ﻛﻪ ھ ﻤﻮاره ﺑﺎران رﺣ ﻤﺖ و ﺣﻜ ﻤﺖ اﻟﮫﻲ ﺑﺮ ذھﻦ و ﺿ ﻤﯿﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺎرد و دﺳﺖ ﻋﻨﺎﻳﺖ وﻟﯿﺶ ﺣﺠﺔ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻌﺴﻜﺮي)ﻋﻠﯿﮫ ﻤﺎ اﻟﺴﻼم( ﻣﺎ را ﻣﺪد ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ان ﺷﺎء ﷲ‪.‬‬

‫ﺣﻮزه ﻋﻠ ﻤﯿﻪ ﻗﻢ‬

‫ﻣﺤﺴﻦ ﻏﺮوﻳﺎن‬

‫ﺑﮫﺎر ‪1384‬‬

‫‪18‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﺳﯿِ ِّﺪ ِ‬
‫ھﻢ اﻟﺨﺎﺗَِﻢ اﻟﮫﺎدي اِﻟﻲ‬ ‫ﺼﻠﻮُة و اﻟ ﱠ‬
‫ﺴﻼُم ﻋﻠﻲ اﻻﺋ ّﻤِﺔ اﻟُﮫﺪاِة اِﻟﻲ ﻧَﮫﺞِ اﻟﱠﻨﺠﺎِة‪ ،‬ﺳﯿ ّﻤﺎ َﻋﻠﻲ َ‬ ‫ﻦ و اﻟُﺒﺮھﺎِن ـ واﻟ ﱠ‬
‫ﻞ اﻟﯿَﻘﯿ ِ‬ ‫اَﻟَﺤ ﻤُﺪ ﻟَِﻤﻦ ﻋﻠﱠﻢ اﻻﻧﺴﺎَن اﻟﺒَﯿﺎَن َو ھﺪاُه اِﻟﻲ َ‬
‫ﺳﺒﯿ ِ‬
‫ﷲ ﻋﻠﯿِﻪ َو آﻟِﻪ و ﺳﻠ ّ َ‬
‫ﻢ‪.‬‬ ‫ﺻﻠ ّﻲ ُ‬
‫ﻖ اﻷﻗﻮِم َ‬‫اﻟﻄ ّﺮﻳ ِ‬
‫ﺳﻞ ﺣﻀﺮت ﷴ)ﺻﻠﻲ ﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ( ﺑﯿﺎراﺳﺖ و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﻛﻪ ﻣﯿﺰان ﻣﺒﯿﻦ و‬ ‫ﻞ ﻛﻞ و اﻓﻀﻞ ُر ُ‬
‫ﺣ ﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﺧﺪاوﻧﺪي را ﺳﺰاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣ ﻤﻜﻨﺎت را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻋﻘ ِ‬
‫ﺠﺖ ﺳﺒﯿﻞ ﺳﻌﺎدت ﻗﺮار داد‪ .‬و ﺳﻼم و ﺻﻠﻮات ﺣﻲ ﻗﯿﻮم ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم)ﻋﻠﯿﮫﻢ اﻟﺴﻼم( ﻛﻪ ﻣﻌﻠ ّﻢ ﻣﻨﻄﻖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ھﺎدﻳﺎن‬ ‫ﺑﺮھﺎن ﻣﺘﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻌ ِﺮّف طﺮﻳﻖ ھﺪاﻳﺖ و ﺣ ّ‬
‫ﻣﻨﮫﺞ ﻋﺒﻮدﻳﺖاﻧﺪ‪ .‬درود و ﺗﺤﯿ ّﺖ ﺑﺮ روان ﭘﺎك و ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺎﻟ ﻤﺎن رﺑ ّﺎﻧﻲ و ﺣﻜﯿ ﻤﺎن ﺻ ﻤﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﻨﺠﻪ ﻋﺰﻣﻲ اﺳﺘﻮار و ھ ّﻤﺘﻲ ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻌﺎرف ﻋ ﻤﯿﻖ و ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻗﯿﻖ را ﺑﻪ‬
‫ب ودود طﻠﺐ‬ ‫ﺧﺎﻣﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺧﻮد ﺗﺤﺮﻳﺮ و در ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب اھﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺼﻮد ارﺑﺎب ﺑﺼﯿﺮت را ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻧ ﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺤﻀﺮ ﻋﺎﻟِﻢ ﻏﯿﺐ و ﺷﮫﻮد و از ﭘﯿﺸﮕﺎه ر ّ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿِﻢ ﺑﺮھﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻮار و ﺑﺮ ﻣﻨﮫﺞ ﻗﻮﻳِﻢ ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺪارد ـ ان ﺷﺎء ﷲ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن ﺷﻔﺎ‬

‫ﻛﺘﺎب »ﺑﺮھﺎن« ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﻨﻄﻖ ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( و ﺟﺰء ﭼﮫﺎرم از ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ و ﻣﮫ ﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﺰء ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﺷ ﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﭼﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﺮ‬
‫ﭘﻠ ّﻪھﺎي ﺑﺮھﺎن ﺻﻌﻮد ﻧ ﻤﺎﻳﺪ و در ﻣﻨﺎھﺞ ﺑﺮھﺎﻧﻲ ﺳﯿﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬رﻓﯿﻌﺘﺮﻳﻦ درﺟﺎت ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع داﻧﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻢ ﻳﻘﯿﻨﻲ و داﺋ ﻤﻲ را اﺣﺮاز ﺧﻮاھﺪ ﻛﺮد و ﺟﻨﺒﻪ دﻳﮕﺮ اھ ﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﺮھﺎن‪ ،‬رﺑﻂ وﺛﯿﻖ آن ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻧﺘﻮﻟﻮژﻳﻚ )ھﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ( و اﭘﯿﺴﺘ ﻤﻮﻟﻮژﻳﻚ )ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ( اﺳﺖ ﻛﻪ ھﻢ ارﺳﻄﻮ و ھﻢ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ اﻛﯿﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن از ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ و ﻓﮫﻢ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن ﭼﻪ در ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ و ﭼﻪ در ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻔﺎي اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﮫﻢ ﻣﺒﺎﺣﺚ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺻﻌﻮﺑﺖ و دﺷﻮاري‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮھﺎن اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﺸﺘ ﻤﻞ ﺑﺮ ﭼﮫﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻮم و ﭼﮫﺎرم را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬

‫‪19‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﺗﻠﺨﯿﺼﻲ از ﻣﻘﺎﻻت اوّل و دوّم ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ داﻧﺴﺖ و ﻣﻮاردي از اﻗﺘﺒﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( از ﻣﻄﺎﻟﺐ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻪ وﺿﻮح در اﻳﻦ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ دﻳﺪ‪ .‬و اّﻣﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل و‬
‫دوّم ﺑﺮھﺎن ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( ﮔﺮﭼﻪ از ﺣﯿﺚ ﻣﻮاد و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﺒﺎھﺖھﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ دارد‪ ،‬اّﻣﺎ از ﺣﯿﺚ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﺼﻮل‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﭼﺸ ﻤﮕﯿﺮي ﺑﺎ ﻛﺘﺎب وي دارد‪.‬‬

‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن ھﻢ از ﺗﺮﺟ ﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ھﻢ از ﺗﺮﺟ ﻤﻪ ﺷﺮوح ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آن ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ را ﺗ ﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﻟﻐﺖ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﺸﺮ ﻣﺘّﻲ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﺗﺮﺟ ﻤﻪ اﺳﺤﻖ را ﺗﻌﺮﻳﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟ ﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ‬
‫دﻳﮕﺮي را ﻧﯿﺰ از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ اﺑﻦ رﺷﺪ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻﺗﯿﻨﻲ وي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺮارد]‪) [1‬ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ (1187‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﻧﺎم ﻣﺘﺮﺟﻢ آن ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬اوّﻟﯿﻦ ﺷﺎرح ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﯿﺰ اﺑﻮﺑﺸﺮ ﻣﺘﻲ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ھ ﻤﭽﻮن ﺛﺎﻣﺴﻄﯿﻮس‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر اﻓﺮودﻳﺴﻲ‪ ،‬ﻳﺤﯿﻲ ﻧﺤﻮي و‬
‫ﭘﺪرش‪ ،‬ﻓﺎراﺑﻲ و ﻛﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﺷﺮوﺣﻲ ﺑﺮ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠ ّﻢ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( ﺑﻪ ﺗﺮﺟ ﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ و ﺷﺮوح ﻋﺮﺑﻲ آن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و از آﻧﮫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻛﺪام ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﻛﺪام ﺷﺮح در دﺳﺘﺮس وي ﺑﻮده ﭼﻨﺪان ﺳﮫﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺴﺮ ﺑﺮھﺎن داﻧﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺆﻟ ّﻒ آن‪ ،‬اّﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﻲ درﺑﺎره وي ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ; زﻳﺮا‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺎرح و ﻣﻔ ّ‬
‫ب ﺑﺮھﺎِن ﺧﻮد از ﻣﺤﺪوده ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ‬ ‫ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﺷﺎرح اﺳﺖ ﻧﺎﻗﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺘِﺒﺲ اﺳﺖ ﻣﻘﻠِ ّﺪ ﻧ ﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در ﻛﺘﺎ ِ‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚھﺎﻳﻲ در ﻣﻘﻮﻻت ﻋﻠﻢاﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬طﺒﯿﻌﯿﺎت و ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﻳﻚ ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ھﯿﭻ ﻛﻮﺷﺸﻲ در دﻗّﺖ در ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬رﻋﺎﻳﺖ رواﻧﻲ و ﺳﺎدﮔﻲ‬
‫ﻟﻐﺎت‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ آرا‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰ از ﺗﻜﺮار ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬درﻳﻎ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﺒﻚ ﻧﮕﺎرش او ﺧﺎﻟﻲ از ﮔﻨﮕﻲ و اﻧﺪﻛﻲ ﻏ ﻤﻮض و‬
‫اﺑﮫﺎم ﻧﯿﺴﺖ و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ھ ﻤﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ ـ ﺑﺠﺰ اﺷﺎرات و ﺗﻨﺒﯿﮫﺎت ـ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺘﺎب اﺷﺎرات و ﺗﻨﺒﯿﮫﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه ﭼﮫﺎر ﻧ ﻤﻂ اﺧﯿﺮ‬
‫آن از ﺳﺒﻚ ﻧﮕﺎرش زﻳﺒﺎ و وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﯿﺮ آن در ﻛﺘﺐ دﻳﮕﺮ وي ﻣﺸﺎھﺪه ﻧ ﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪​1. Gerard.‬‬

‫‪20‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﻓﮫﺮﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻛﻠ ّﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل و ﻧﻈﺎﻳﺮ آﻧﮫﺎ در آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل از ﺑﺮھﺎن اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( ﻛﻪ ﺗﺮﺟ ﻤﻪ و ﺷﺮح آن را اﻳﻨﻚ ﭘﯿﺶ رو دارﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘ ﻤﻞ ﺑﺮ دوازده ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓﺼﻞ اوّل‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‪ ،‬درﺑﺎره ﻏﺮض از ﻓﻦ ﺑﺮھﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﻈﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺼﻠﻲ دﻳﺪه ﻧ ﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ رﻳﺸﻪ در ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ارﺳﻄﻮ دارد‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺰﺋﻲ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪21‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﻟﻒ ـ اﻧﻘﺴﺎم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮّر و ﺗﺼﺪﻳﻖ و روش اﻛﺘﺴﺎب اﻳﻦ دو; ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻳﻘﯿﻨﻲ و ﻏﯿﺮ ﻳﻘﯿﻨﻲ و اﻧﻮاع ﻗﯿﺎس‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻓﺼﻞ اوّل از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻛﺘﺎب ﺟﺪل ارﺳﻄﻮ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ـ اﻧﻮاع ﺗﺼﻮر‪ :‬ﺗﺼﻮر ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ذاﺗﯿﺎت و ﺗﺼﻮّر ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻋﺮﺿﯿﺎت; ﺣّﺪ و رﺳﻢ‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺑﺎب اﻳﺴﺎﻏﻮﺟﻲ )ﻣﺪﺧﻞ( از ﻣﻨﻄﻖ ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ھﻔﺘﻢ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج ـ ﺑﯿﺎن اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻂ ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ھﻢ ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن اﺳﺖ و ھﻢ ﻛﺘﺎب ﺣّﺪ‪.‬‬

‫د ـ ﻣﺒﺪأﻳﺖ ﺗﺼﻮّر ﺑﺮاي ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗ ﻤﺎﻣﯿ ّﺖ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮّر‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوّم‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻣﺮﺗﺒﺖ ﻓﻦ ﺑﺮھﺎن اﺳﺖ و ھ ﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﻞ اوّل‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮي در ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺰﺋﻲ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ ـ ﻏﺮض از ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ طﻮر ﻛﻠ ّﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺤﺼﯿﻞ آن ﺑﻪ ﺣ ّ‬
‫ﻖ و ﻳﻘﯿﻦ ﺑﺮﺳﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮھﺎن ﻣﻔﯿْﺪ ﺣﻖ و ﻳﻘﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﻓﻨﻮن‪ ،‬ﻣﻘّﺪم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ـ ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺪل را ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ ﺑﺮھﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪.‬‬

‫ج ـ ﻧﺴﺒﺖ ﻗﯿﺎس ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺑﺮھﺎن‪.‬‬

‫د ـ ﺗﻘّﺪم زﻣﺎﻧﻲ ﺟﺪل و ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ و ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﺑﺮھﺎن‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ھﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠ ّﻢ ذھﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻋﻠ ﻤﻲ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗ ﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ آورده ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺟ ﻤﻠﻪ ﻓﺼﻞ اول از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ارﺳﻄﻮ در ﻓﺼﻞ ﻣﺬﻛﻮر آورده‪ ،‬ﻛﯿﻔﯿﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺠﮫﻮل از ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ(‬
‫در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺐ اﺻﻠﻲ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﻓﺼﻞ ﺳﻮّم آﻣﺪه ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ اﻧﻮاع ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠ ّﻢ‪ :‬ﺗﻌﻠ ّﻢ ﺻﻨﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻠﻘﯿﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺄدﻳﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻠﯿﺪي و ﺗﻨﺒﯿﮫﻲ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠ ّﻢ ذھﻨﻲ و ﻓﻜﺮي و ﻓﺮق اﻳﻦ دو‪ .‬طﺮح ﻧﻈﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺐ ﺣ ّ‬
‫ﺴﻲ را‬
‫ﻓﻜﺮي ﻧ ﻤﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ب ـ ﻣﻘّﺪﻣﺎت ﺗﺼﻮّر و ﺗﺼﺪﻳﻖ‪.‬‬

‫ج ـ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﻪ ﺑﯿﻦ ذھﻨﻲ و ﺣ ّ‬

‫ﺴﻲ ﻓﺮق اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫د ـ ﻣﻌﻨﺎي »ﻋﻠﻢ ﺳﺎﺑﻖ« در ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠ ّﻢ ذھﻨﻲ‪.‬‬

‫ھـ ـ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻠ ّﻢ ﺣﺪﺳﻲ‪ ،‬ﻓﮫ ﻤﻲ و ذاﺗﻲ‪.‬‬

‫و ـ اﻧﻮاع ﻗﯿﺎس ﺣ ﻤﻠﻲ و اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‪ :‬اﻧﻔﺼﺎﻟﻲ و اﺗ ّﺼﺎﻟﻲ‪ .‬اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗ ﻤﺜﯿﻞ‪.‬‬

‫ز ـ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻘﻮه و ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و اﺧﺘﻼف درﺟﺎت ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻘﻮّه‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﮫﺎرم‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺒﺎدي اﻗﯿﺴﻪ اﺳﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ و ﻓﺼﻞ اوّل از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻛﺘﺎب ﺟﺪل و ﻛﺘﺎب ﺧﻄﺎﺑﻪ وي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺒﺎدي ﻗﯿﺎس ﺑﻪ ﻣﺼﱠﺪق و ﻏﯿﺮ ﻣﺼﱠﺪق و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺼﱠﺪق ﺑﻪ ﺿﺮوري‪ ،‬ظﻨّﻲ و ﺗﺴﻠﯿ ﻤﻲ )ﻣﺴﻠ ّﻢ(‪.‬‬

‫ب ـ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺒﺎدي ﺿﺮوري ﺑﻪ ﺿﺮورﻳﻪ ظﺎھﺮ و ﺿﺮورﻳﻪ ﻏﯿﺮ ظﺎھﺮ‪ .‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺿﺮورﻳﻪ ﻏﯿﺮ ظﺎھﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﻠﯿ ّﻪ و وھ ﻤﯿ ّﻪ‪ .‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺿﺮورﻳ ّﻪ ﻋﻘﻠﯿﻪ ﺑﻪ اوّﻟﯿﺎت و ﻏﯿﺮ اوّﻟﯿﺎت‪.‬‬

‫ج ـ اﻧﻘﺴﺎم ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﻪ اوّﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺿﺮورﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ،‬ﻣﺠﺮّﺑﺎت‪ ،‬ﻣﻈﻨﻮﻧﺎت‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺗﺮات‪ ،‬وھ ﻤﯿ ّﺎت‪ ،‬ﻣﺸﮫﻮرات‪ ،‬ﻣﺴﻠ ّﻤﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮﻻت و‪...‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻣﺒﺎدي ﻋﻠﻮم و اﺻﻨﺎف ﺣﺪ وﺳﻂ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻛﺜﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ اوّل از ﻣﻘﺎﻟﻪ دوم و ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول‬
‫ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺰﺋﻲ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﻣﻄﻠﺐ »ﻣﺎ« ﻣﻄﻠﺐ »ھﻞ« و ﻣﻄﻠﺐ »ﻟﻢ« و‪...‬‬

‫ب ـ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳ ﻤﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ذات‪ .‬وﺿﻊ ﺗﻌﺎرﻳﻒ در ﺗﻌﻠﯿ ﻤﺎت )ﻋﻠﻮم رﻳﺎﺿﻲ(‪.‬‬

‫ج ـ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺒﺎدي ﺑﻪ ﻣﺮﻛّﺐ و ﻣﻔﺮد‪ .‬ﻣﺮﻛﺐ ﺑﻮدِن ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺘﻌﺎرﻓﻪ و اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﺻﻨﺎﻋﺖ )ﻋﻠﻢ(‪.‬‬

‫د ـ ﺗﺄ ّ‬
‫ﺧﺮ ﻣﻄﻠﺐ »ﻟﻢ« از ﻣﻄﻠﺐ »ﻣﺎ« و اﻧﻘﺴﺎم ﻣﻄﻠﺐ »ﻟﻢ« ﺑﻪ ﻟﻢ اﺛﺒﺎﺗﻲ و ﻟﻢ ﺛﺒﻮﺗﻲ‪.‬‬

‫ھـ ـ ﻋﻠﯿ ّﺖ ﺣﺪ وﺳﻂ در ﻗﯿﺎس‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را در ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول و ﻓﺼﻞ ھﺠﺪھﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ دوم ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺒﺎدي ﺑﺮھﺎن آورده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ دوازدھﻢ از ھ ﻤﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻓﺼﻞ اول از ﻣﻘﺎﻟﻪ دوّم ﺑﻪ طﻮر واﻓﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ھ ﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻓﺼﻞ ھﻔﺘﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول و ﻓﺼﻞ ﺳﻮّم از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻮّم ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺑﺮھﺎن »ﻟﻢ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره ﻛﯿﻔﯿﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﺠﮫﻮل از طﺮﻳﻖ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻋﯿﻦ ھ ﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻓﺼﻞ اول از ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در اﺑﺘﺪاي اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﺪﻣﯿﻪ را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﻣﺰﺑﻮر از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﻈﯿﺮ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ طﺮح‬
‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﻼطﻮن آن را در ﻣﺤﺎوره ﺑﺎ ﻣﻨﻮن ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و آن اﺷﻜﺎل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﺻﻮﻻ ﺗﻌﻠ ّﻢ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣ ﻤﻜﻦ اﺳﺖ؟! اﻳﻦ ﺷﺒﮫﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻓﺼﻞ‬
‫اول ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ھﻔﺘﻢ‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﮫﻢ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ »ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠ ّﺖ وﺟﻮد« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﯿﺮ آن در ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در اﻳﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﻠﻢ ﻣﻜﺘ َ‬

‫ﺴﺐ‪.‬‬
‫س ُﻣْﻮﺗَﻠَ ٌ‬
‫ﻒ ﻳَﻘﯿﻨﻲ‪.‬‬ ‫ب ـ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮھﺎن ﺑﻪ‪ :‬ﻗﯿﺎ ٌ‬

‫ﺴﻢ‪ .‬ﺑﺤﺚ اﺳﺘﻘﺮاء در اﻧﺎﻟﻮطﯿﻘﺎي ُاوﻟﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ دوم ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم از ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج ـ اﺳﺘﻘﺮاء ﺗﺎم و ﻧﺎﻗﺺ ـ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﺳﺘﻘﺮاء ﺗﺎم ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﻣﻘ ّ ِ‬

‫ﻢ‪ ،‬ﺑﺮھﺎن اّن ﻣﻄﻠﻖ و دﻟﯿﻞ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻠﺨﯿﺼﻲ از ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫د ـ ﻣﻔﺎد ﺑﺮھﺎن اّن و ﻟ ّ‬

‫ﺐ وﺟﻮد اﻛﺒﺮ و ﺳﺒﺐ وﺟﻮد اﻛﺒﺮ در اﺻﻐﺮ‪.‬‬

‫ھ ـ ـ ﺳﺒ ِ‬

‫و ـ ﻣﻨﻮط ﺑﻮدن ﻟ ّﻤﯿﺖ ﺑﺮھﺎن ﺑﺮ اﻧﻜﺸﺎف ﻋﻠﯿ ّﺖ اوﺳﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻛﺒﺮ‪.‬‬

‫ز ـ ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﺖ اوﺳﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻛﺒﺮ‪.‬‬

‫ح ـ ﻓﺼﻞ و راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ ﺟﻨﺲ و ﻧﻮع‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﻓﺼﻞ ھﺸﺘﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻳﻘﯿﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺒﱠﺐ از راه ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻊ از ﺑﺮھﺎن ﺧﻮد ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ از‬
‫ﺟ ﻤﻠﻪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻓﺼﻞ دوم و ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ و ﻓﺼﻞ ﻧﮫﻢ‪ .‬ﺷﯿﺦ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮي را ﻧﯿﺰ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﺿﺮورت در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺿﺮورﻳ ّﻪ و ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪن آن از ﻋﻠ ّﺖ‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ـ ﻛﯿﻔﯿﺖ راﺑﻄﻪ ﺣﺪود در ﺑﺮھﺎِن ﻳﻘﯿﻨﻲ اِﻧ ّﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدھﻢ از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ج ـ واﺳﻄﻪ ﺷﺪن ﻣﻀﺎف در ﻗﯿﺎﺳﺎت ﻋﻠﻮم‪.‬‬

‫د ـ ﻗﯿﺎس اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﻠ ّﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﯿﺎس ﺧﻠﻒ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺮھﺎن اﻧ ّﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ھـ ـ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻳﻘﯿﻦ ﺗﺎم و داﺋﻢ در ﺑﺮھﺎن‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ اﺻﻐﺮ ﺑﺎ اوﺳﻂ در ﺑﺮاھﯿﻦ‪.‬‬

‫ز ـ ﻗﺮﻳﺐ ﻳﺎ ﺑﻌﯿﺪ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻳﺎ ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺑﻮدن ﻋﻠ ّﺖ در ﺑﺮھﺎن ﻟ ّﻤﻲ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﮫﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺣﻜﺎم ﺑﺪون ﺳﺒﺐ و درﺑﺎره اﺳﺘﻘﺮاء و ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ دو اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺎﻟﻮطﯿﻘﺎي ُاوﻟﻲ )ﻗﯿﺎس( ارﺳﻄﻮ ﻣﻘﺎﻟﻪ دوّم ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫اھﻢ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺑ ِﯿ ّﻦ و وﻳﮋﮔﻲھﺎي آﻧﮫﺎ‪.‬‬

‫ب ـ ﻓﺮق ﺗﺠﺮﺑﻪ و اﺳﺘﻘﺮاء و ﻛﯿﻔﯿ ّﺖ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﺮﺑﻪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ دھﻢ‬

‫ﺺ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠ ّﺖ اﻧﺘﺎج اﻋ ّ‬
‫ﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻛﻠﯿﺎت ﺧ ﻤﺲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎب ﺑﺮھﺎن; و ﻟﺬا ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ارﺗﺒﺎط زﻳﺎدي ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺧ ّ‬
‫ﻞ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﺼﻞ ﻧﮫﻢ از ﻛﺘﺎب ﻣﺪﺧ ِ‬
‫اھﻢ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻄﺮوﺣﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﻟﻒ ـ اﻋـﺘﺒﺎرات ﻻﺑﺸﺮط‪ ،‬ﺑﺸﺮط ﻻ و ﺑﺸﺮط ﺷﻲء در ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ .‬ﻓـﺮق ﺟﻨﺲ ﺑﺎ ﻣـﺎده و ﻓـﺼﻞ ﺑﺎ ﺻﻮرت‪.‬‬

‫ﻞ ﺟﻨﺲ ﺑﺮ ﺟﻨﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع‪.‬‬ ‫ب ـ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﺟﻨﺲ اﻋﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻔﻞ در ﺣ ﻤﻞ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﻘّﺪم ﺟﻨ ِ‬
‫ﺲ ﺟﻨﺲ و ﻓﺼ ِ‬
‫ﺖ ﻧﻮع ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﻮع‪.‬‬
‫ج ـ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﺗﺤ ِ‬

‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدھﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره ﺷﺮوط ﻣﻘّﺪﻣﺎت ﺑﺮھﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل ﻓﺼﻞ دوّم از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ)رﺣ ﻤﻪ ﷲ( در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺪﻣﯿﺖ و‬
‫اﻋﺮﻓﯿﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ و طﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬طﺒﯿﻌﺖ ﻛﻠﯿﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻏﺎﻳﺎت آن و‪ ...‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﻣﺬﻛﻮر از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺤﺚھﺎﻳﻲ دﻳﺪه ﻧ ﻤﻲﺷﻮد‪ .‬وي ﺗﻨﮫﺎ در‬
‫ت ﺧﻮد ﺑﻪ طﻮر ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﻧ ﻤﻮده‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ان اﻟﻄﺮﻳﻘﺔ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺔ‪....‬‬
‫ﻣﻄﻠﻊِ ﻛﺘﺎب طﺒﯿﻌﯿﺎ ِ‬

‫اھﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ اﻗﺪﻣﯿﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﺮھﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺣﯿﺚ زﻣﺎن‪ ،‬ذات و ﻣﻌﺮﻓﺖ ـ ﺻﺪق‪ ،‬اوّﻟﯿﺖ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪.‬‬

‫ب ـ ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺪﻣﯿﺖ و اﻋﺮﻓﯿﺖ ﻧﺰد ﻣﺎ و طﺒﯿﻌﺖ و ﺗﻄﺒﯿﻖ اﻳﻦ اوﺻﺎف ﺑﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﻛﻠﯿﺎت ﺟﻨﺴﻲ و طﺒﺎﻳﻊ ﻧﻮﻋﻲ‪.‬‬

‫ج ـ اﻗﺪﻣﯿﺖ و اﻋﺮﻓﯿﺖ ﻋﻠﻞ ﺑﺴﯿﻂ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻮاﻋﻞ و ﻏﺎﻳﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻟﯿﻞ ﺧﻮد در طﺒﯿﻌﺖ و اﺧﺬ اﻳﻦ ﻋﻠﻞ در ﺑﺮھﺎن‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوازدھﻢ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﺑﺎره ﻣﺒﺪأ ﺑﺮھﺎن‪ ،‬طﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮھﺎن ﺑﻪ طﻮر ﻛﻠﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﺒﻲ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﻣﻌﺎدل اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻓﺼﻮل دوّم‪ ،‬ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻧﮫﻢ‪ ،‬دھﻢ و ﻳﺎزدھﻢ از ﻣﻘﺎﻟﻪ دوّم ﺑﺮھﺎن‬
‫ارﺳﻄﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اھﻢ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ ـ ﻗﻀﯿﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﺑﺮھﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﻀﯿﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺒﺪأ ﺑﺮھﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل ﻓﺼﻞ دوم از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ب ـ ﻓﺮق ﺣﺪ )ﺗﻌﺮﻳﻒ( ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺴﻠﱠﻤﻪ و ﺑﺎ ﻣﻄﻠ ِ‬

‫ﻖ ﻣﻘّﺪﻣﻪ‪.‬‬

‫ج ـ اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع و اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪.‬‬

‫د ـ ﺗﻔﺎوت ﻋﻠﻮم در ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﯿﺮي اﻧﻮاع ﻣﺒﺎدي‪.‬‬

‫ھـ ـ ﻓﺮق اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻣﺼﺎدره ـ ﻧ ﻤﻮﻧﻪاي از اﻗﺘﺒﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ از ﻛﻼم ارﺳﻄﻮ و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ آن‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ دھﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ اول از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫و ـ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑﺮھﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺿﺮوري ـ ﻣﻐﺎﻟﻄﺎت ﺑﺮھﺎﻧﻲ ـ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻐﺎﻟﻄﻲ ﺟﺪﻟﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪ اوّل از ﺑﺮھﺎن ارﺳﻄﻮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪[1].‬‬

‫ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺳﭙﺎس‬

‫در ﺧﺎﺗ ﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻗﻠﻢ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻲﺷﺎﺋﺒﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد آﻳﺖ ﷲ ﻣﺤ ّﻤﺪﺗﻘﻲ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي )دام ﻋﺰه اﻟﻌﺎﻟﻲ( و ﺗﺸﻮﻳﻖھﺎ و رھﻨ ﻤﻮدھﺎي‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﻳﺸﺎن ـ در اﻳﻦ اﺛﺮ و آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ـ ﺻ ﻤﯿ ﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜّﺮ و ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ راھﻨ ﻤﺎﻳﻲھﺎ و ﺗﺬﻛّﺮات ﻣﻔﯿﺪي ﻛﻪ در طﻮل ﻗﺮﻳﺐ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻧﮕﺎرش و ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻠ ّﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗ ﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﮫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧ ﻤﻮده‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت ﻻزم را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬از ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺳﻼﻣﺖ و اداﻣﻪ اﻓﺎﺿﺎت ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧ ﻤﻮده‪،‬‬
‫اﻋﺘﻼ و ﻋﻈ ﻤﺖ ﻧﻈﺎم اﻟﮫﻲ و ﻓﺮھﻨﮓ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﻼﻣﻲ را آرزوﻣﻨﺪم‪ .‬از ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد آﻳﺖ ﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ )دام ﻋﺰه اﻟﻌﺎﻟﻲ( ﻧﯿﺰ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺨﺼﻲ و ﻣﺤﺸﺎي ﺧﻮد را در‬
‫ت روزاﻓﺰون طﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﯿﺎر ﺣﻘﯿﺮ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم و ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﻋﺰّ ِ‬

‫اﻳﻨﻚ ﺧﺪاي را ﺳﭙﺎس ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺪ ھ ﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻠﺪ دوم ﺗ ﻤﺎﻣﺎً ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﺳﺘﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدي )دام ﻋﺰه( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ھﺮ دو ﻣﺠﻠﺪ‬
‫ﻓﮫﺮﺳﺖﻧﮕﺎري ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪ آﻧﻜﻪ ﻣﻘﺒﻮل طﺒﻊ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﻀﻞ و ارﺑﺎب ﺣﻜ ﻤﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺖ َوإِﻟَْﯿِﻪ ُأﻧِﯿﺐ‬
‫َوﻣﺎ ﺗَْﻮﻓﯿﻘﻲ إِﻻ ّ ﺑِﺎ ِ َﻋﻠَْﯿِﻪ ﺗََﻮﱠﻛْﻠ ُ‬

‫وﻳﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ‪ :‬ﺑﮫﺎر ‪.1384‬‬

‫ﺣﻮزه ﻋﻠ ﻤﯿﻪ ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ ﻏﺮوﻳﺎن‬

 ‫]‪ [1‬در ﺗﮫﯿﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‪ ،‬از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻋﺮﺑﻲ أﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﻋﻔﯿﻔﻲ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻪام‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اﻟ ﻤﻘﺎﻟُﺔ اﻻوﻟﻲ‬

‫ﻦ اﻟﺨﺎﻣﺲ‬‫ﻣﻦ اﻟﻔ ّ‬

‫اﻟﻔﺼ ُ‬
‫ﻞ اﻷوّل‬

‫ض ﻓﻲ ھﺬا اﻟﻔﻦ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺪﻻﻟِﺔ ﻋﻠﻲ اﻟﻐﺮ ِ‬

‫ﻖ ﺣﺎﺻﻼ ﻟﻨﺎ ﺑﻘﯿﺎس ّﻣﺎ;‬ ‫ﺐ ﺑﺎﻟﻔﻜﺮِة ﻣﻦ اﻟﺘﺼﺪﻳ ِ‬ ‫ﺴ ُ‬ ‫ﻖ‪ ،‬و اﻵﺧُﺮ اﻟﺘﺼﻮُّر‪ ،‬و ﻛﺎن اﻟ ﻤﻜﺘ َ‬ ‫ﻞ ﺑﻐﯿِﺮ اﻛﺘﺴﺎب ﻓﻜﺮي ﻗﺴ ﻤﯿﻦ]‪ :[1‬أﺣُﺪھ ﻤﺎ اﻟﺘﺼﺪﻳ ُ‬ ‫ﺐ ﺑﺎﻟﻔﻜﺮِة و اﻟﺤﺎﺻ ُ‬ ‫ﺴ ُ‬ ‫ﻟ ّﻤﺎ ﻛﺎن اﻟﻌﻠُﻢ اﻟ ﻤﻜﺘ َ‬
‫ﻞ ـ أّن‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬‫ﻟ‬ ‫ا‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻘ‬‫ﻟ‬ ‫ا‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ﻮ‬‫ﻘ‬‫ﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬‫ّ‬ ‫إ‬ ‫و‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬‫ﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬‫ّ‬ ‫إ‬ ‫ـ‬ ‫ن‬‫ﺎ‬‫ﺛ‬ ‫ٌ‬
‫د‬ ‫ﺎ‬‫ﻘ‬‫ﺘ‬ ‫ﻋ‬‫ا‬ ‫ﻪ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ُ‬
‫ﺪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻳ‬‫ُ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﯿ‬ ‫ﻘ‬‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪:‬‬ ‫َ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺗ‬ ‫ا‬‫ﺮ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫َ‬
‫ﻖ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻟ‬ ‫ا‬ ‫ﱠ‬
‫ن‬ ‫ﺐ ﺑﺎﻟﻔﻜﺮِة ﻣﻦ اﻟﺘﺼﻮّر ﺣﺎﺻﻼ ً ﻟﻨﺎ ﺑﺤٍّﺪ ﻣﺎ; ﻛﺎن ﻛ ﻤﺎ أَ‬ ‫ﺴ ُ‬‫و اﻟ ﻤﻜﺘ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻦ‪ :‬و ھﻮ إّﻣﺎ اﻟﺬي ُﻳﻌﺘﻘُﺪ ﻓﯿﻪ اﻋﺘﻘﺎًد واﺣًﺪ; و اﻻﻋﺘﻘﺎُد اﻟﺜﺎﻧﻲ اﻟﺬي‬ ‫ﯿ‬ ‫ﻘ‬‫ﯿ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺑ‬ ‫ٌ‬
‫ﻪ‬ ‫ﯿ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻪ‬‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫;‬ ‫ﻪ‬ ‫ﯿ‬ ‫ﻓ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻘ‬‫ﺘ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻻ‬ ‫ا‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ھ‬ ‫ُ‬
‫ل‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ز‬ ‫ُ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ن‬‫ﺎ‬‫ﻛ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫إ‬ ‫ﻪ‬‫ﯿ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮ‬ ‫ھ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ﻮ‬‫ﻜ‬‫ﻳ‬ ‫ّ‬ ‫ﻻ‬ ‫ق ﺑﻪ ﻻ ﻳ ﻤﻜُﻦ أَ‬‫اﻟ ﻤﺼﱠﺪ َ‬
‫ِ‬
‫ﻖ اﻷوِّل‪ ،‬أو إن ﻛﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪاً ﻛﺎن ﺟﺎﺋَﺰ اﻟﺰوال إﻻ ّ أّن‬ ‫ﻞ اﺳﺘﺤﻜﺎُم اﻟﺘﺼﺪﻳ ِ‬ ‫ﺚ ﻟﻮ ﻋﺴﻲ إن ُﻧﺒ َّﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻄَ َ‬ ‫ﻞ ﺑﻞ ھﻮ ﺑﺤﯿ ُ‬ ‫ﻞ و ﻻ ﺑﺎﻟﻘﻮِّة اﻟﻘﺮﻳﺒِﺔ ﻣﻦ اﻟﻔﻌ ِ‬ ‫ذﻛﺮﻧﺎه ﻏﯿُﺮ ﻣﻌَﺘﻘﺪ ﻣﻌﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌ ِ‬
‫َ‬ ‫ﻀﻪ اﻣﻜﺎٌن; و ﻣﻨﻪ إﻗﻨﺎﻋﻲ ظﻨّ ٌ‬
‫ﻞ و إّﻣﺎ ﺑﺎﻟﻘﻮِة اﻟﻘﺮﻳﺒِﺔ‬ ‫ﻲ دوَن ذﻟﻚ‪ :‬و ھﻮ أْن ُﻳﻌﺘﻘَﺪ اﻻﻋﺘﻘﺎُد اﻷوُّل و ﻳﻜﻮَن ﻣﻌﻪ اﻋﺘﻘﺎٌد ﺛﺎن ـ إّﻣﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌ ِ‬ ‫اﻻﻋﺘﻘﺎَد اﻷوَّل ﻣﺘﻘﺮٌّر ﻻ ُﻳﻌﺘﻘﺪ ﻣﻌﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻟﻨﻘﯿ ِ‬
‫ﺐ‪.‬‬ ‫ت أﻳﻀﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺮاﺗ َ‬ ‫ً‬ ‫ﻦ ﻻ ﻳﺘﻌﺮّض ﻟﻪ و ھﻮ ﺑﺎﻟﺤﻘﯿﻘِﺔ ﻣﻈﻨﻮٌن; ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻘﯿﺎﺳﺎ ُ‬ ‫ﻀﻪ إﻣﻜﺎﻧﺎً و إِْن ﻟﻢ ﻳﻌﺘﻘﺪ ھﺬا ﻓﻸّن اﻟﺬھ َ‬ ‫ﻞ ـ أَّن ﻟﻨﻘﯿ ِ‬
‫ﻣﻦ اﻟﻔﻌ ِ‬

‫]‪ [1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺑﮫ ﻤﻨﯿﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﮫﺮي‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1349‬ص‪ ،192‬ﻧﯿﺰ اﺳﺎس اﻻﻗﺘﺒﺎس‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﻳﻦ طﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺪرّس‬
‫رﺿﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1361‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﮫﺮان‪ ،‬ص‪.340‬‬

‫‪28‬‬

‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اول‬

‫از ﻓﻦ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻓﺼﻞ اوّل‬

‫ﻏﺮض از ﻓﻦ ﺑﺮھﺎن‬

‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﻮاه از راه اﻛﺘﺴﺎب ﻓﻜﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد و ﺧﻮاه ﺑﺪون اﻛﺘﺴﺎب ﻓﻜﺮي ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﺼﻮّر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ از راه ﻗﯿﺎس ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺼﻮرات اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ از راه ﺣّﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺼﺪﻳﻖ داراي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻳﻘﯿﻨﻲاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ھ ﻤﺮاه ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﻀﯿﻪ اﻋﺘﻘﺎد دوﻣﻲ ﻧﯿﺰ ـ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻮه ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿﺖ ـ وﺟﻮد دارد و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻘﯿﺾ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﻣ ﻤﻜﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﻲ ﻳﻘﯿﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن زوال اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد دوّم ھﺮﮔﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻳﻘﯿﻦاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ دوﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺗﺼﺪﻳﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻨﮫﺎ ﻳﻚ اﻋﺘﻘﺎد وﺟﻮد دارد و اﻋﺘﻘﺎد دوّﻣﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ـ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻮهاي ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ ّﺖ اﺳﺖ ـ اﺻﻼ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﮔﺮ ﺷﺨﺺ را ﺑﺪان ﺗﻨﺒ ّﻪ دھﯿﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺗﺼﺪﻳﻖ اول او‬
‫ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاھﺪ رﻓﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﺗﺼﺪﻳﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ھﻢ در آن‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد دوّم وﺟﻮد دارد‪ ،‬زوالﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد اوّل ھ ﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺘﻘﺪ ھﻢ در‬
‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮاي ﻧﻘﯿﺾ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ از ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت اﻗﻨﺎﻋﻲ و ظﻨّﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﯿﻦﺗﺮ از ﻳﻘﯿﻦ و ﺷﺒﻪ ﻳﻘﯿﻦ اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر اﻋﺘﻘﺎد اول اﻋﺘﻘﺎد دوﻣﻲ ـ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺾ اﻋﺘﻘﺎد‬‫ﺻﻮرت ﻗﻮّه ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿ ّﺖ ـ در ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﻜﺎِن ﻧﻘﯿ ِ‬

‫‪29‬‬
 ‫ﮐ ﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪ رﺳﻪ ﻓﻘﺎ ھﺖ‬ ‫______________________________________________________________‬ ‫ﺷﺮح ﺑﺮ ھﺎ ن ﺷﻔﺎ‬

‫اول ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ ھﻢ در ﻣﻮاردي اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد دوّم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ آن اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ذھﻦ ﻓﺮد ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﻧﺸﺪه‪ ،‬از آن ﻏﻔﻠﺖ دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در واﻗﻊ‪ ،‬آن ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﻣﻈﻨﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﺑﺮاي ﺗﺼﺪﻳﻖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻗﯿﺎﺳﺎت ﻧﯿﺰ داراي ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﺷﻔﺎ‬

‫ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻔﺎ ﺟﺎﻣﻌﺘﺮﻳﻦ و ﻋ ﻤﯿﻘﺘﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﻼم ﺳﺮاغ دارﻳﻢ‪ .‬اّﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺣّﺪ ﻣﻔﺼّﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺗﺪرﻳﺲ‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺤﺚھﺎ و ﺑﺨﺶھﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪ ،‬ﻗﺴ ﻤﺘﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي آن ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶھﺎ را ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﻛﻨﯿﻢ‪ .‬ﻛﺘﺎب »ﺑﺮھﺎن« ﭼﻨﯿﻦ ھﺪﻓﻲ را ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪودي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫دوره ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻔﺎ ﻣﺸﺘ ﻤﻞ ﺑﺮ ﭼﮫﺎر ﺑﺨﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬طﺒﯿﻌﯿﺎت‪ ،‬رﻳﺎﺿﯿﺎت و اﻟﮫﯿﺎت‪ .‬و ھﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﭼﮫﺎر ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻳﻚ »ﺟ ﻤﻠﻪ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟ ﻤﻠﻪ اول در ﺑﺎب‬
‫ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﺸﺘ ﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 9‬ﻓﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓﻦ اوّل‪ :‬ﻣﺪﺧﻞ‬

‫ﻓﻦ دوّم‪ :‬ﻣﻘﻮﻻت‬

‫ﻓﻦ ﺳﻮّم‪ :‬ﻋﺒﺎرات‬

‫ﻓﻦ ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﻗﯿﺎس‬

‫ﻓﻦ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺑﺮھﺎن‬

‫ﻓﻦ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺟﺪل‬

‫ﻓﻦ ھﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﻔﺴﻄﻪ‬

‫ﻓﻦ ھﺸﺘﻢ‪ :‬ﺧﻄﺎﺑﻪ‬

‫ﻓ ﻦ ﻧ ﮫ ﻢ‪ :‬ﺷ ﻌ ﺮ‬

‫ﻛﺘﺎب »ﺑﺮھﺎن« در ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪ ﻧﺎم »آﻧﺎﻟﯿﺘﯿﻚ دوم« و ﻛﺘﺎب ﻗﯿﺎس ﺑﻪ ﻧﺎم »آﻧﺎﻟﯿﺘﯿﻚ اول« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬واژه »آﻧﺎﻟﯿﺘﯿﻚ« ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟ ﻤﯿﻦ ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﻪ »آﻧﺎﻟﻮطﯿﻘﺎ«‬
‫ﺗﻌﺮﻳﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اھ ﻤﯿﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﺮھﺎن‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﺼﺎره ھ ﻤﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻨﻄﻘﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ھﺪف از‬

‫‪30‬‬