Professional Documents
Culture Documents
İdarəetmə Uçotu ACCA F2 Azərbaycanca PDF
İdarəetmə Uçotu ACCA F2 Azərbaycanca PDF
UÇOTU
MÜNDƏRİCAT
BÖLMƏ A
İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ, MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
A1 İdərəetmə uçotu 1
A2 Verilənlərin mənbələri 47
A3 Məsrəflərin təsnifatı 65
A4 Məlumatların təqdim edilməsi 113
BÖLMƏ B
MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN TEXNİKİ ÜSULLARI
BÖLMƏ C
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI
BÖLMƏ D
NORMATİV MAYA DƏYƏRİ
BÖLMƏ E
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİ
Nicat ilk iş müsahibəsinə gedəcəyi səhər yatıb qalır. Saat işləmədiyi üçün də səhər saatın
zəngi çalmır. Hətta suqızdıran işləmədiyi üçün o, soyuq su ilə yuyunmalı olur. Müsahibəyə
vaxtında çatmaq üçün Nicat avtobus əvəzinə taksi ilə getməli olur. Nicat müsahibədən uğurla
keçir və işə qəbul olunur.
Bununla belə səhər baş verən bütün bu qarışıqlığın Nicatda yaratdığı həyəcan onu düşünməyə
vadar edir. O, gününü planlaşdırmadığı üçün bu cür gözlənilməz hadisələrlə üzləşmişdi.
Plan qurmaq həyatın zəruri tələbidir. Əgər Nicat əvvəlcədən saatın və suqızdıranın işləyib-
işləmədiyini yoxlasaydı o, günə çox sakit və rahat şəkildə başlaya bilərdi. Eynilə, idarəetmə
strukturu da mövcud resurslardan maksimum şəkildə istifadə edə bilmək üçün müəyyən
dövr ərzindəki fəaliyyətləri planlaşdırmalıdır. İnformasiya planlaşdırmanın başlıca tərkib
hissəsidir. Şirkətin informasiyanı ən yaxşı şəkildə istifadə etməsi üçün informasiya müəyyən
xüsusiyyətlərə malik olmalıdır.
Ümumi idarəetmə sisteminin əsas iştirakçılarından biri olan mühasib mövcud verilənlər
əsasında məlumat formalaşdırmalı və bu məlumatlar əsasında müvafiq planı tərtib etməlidir.
O, maliyyə hesabatları, büdcə, idarəetmə uçotunun hazırlanması və ümumi planlaşdırma,
qərarların qəbul edilməsi və nəzarət funksiyalarında iştirakı vacib olan məsələlərə görə
məsuliyyət daşıyır.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
İdarəetmə İnformasiya Sistemi
Menecerlər verilənlər toplusunu qəbul edir, onu məlumata (informasiyaya) çevirib biznes
fəaliyyətlərində hədəflərinə çatmağa şərait yaradacaq nəticələr əldə edir və müvafiq qərarlar
verirlər. Müəssisə üçün məlumat faktoru pul, avadanlıq və işçi qüvvəsi qədər dəyərli və önəmli
resursdur. Bu məlumatlar daima yenilənməlidır və bir çox hallarda bu məlumatlar eyni anda bir
neçə insana lazım ola bilər. Buna görə məlumat dəqiq, düzgün, yığcam, bütöv, yaxşı təqdim
olunan və saxlanıla bilən olmalıdır.
Nəticə etibarilə, məlumatlar müəssisənin uğurlu fəaliyyəti üçün zəruri resurs kimi çıxış
edir. Hazırkı dövrdə müəssisələrin böyük əksəriyyətinin işi elektron kompyuter informasiya
sistemlərindən asıldır. “İnformasiya İdarəetmə Sistemi” (İİS) terminin mənası kompyuterlərə
əsaslanan informasiya sistemi deməkdir. Bununla belə, İİS anlayışı müəssisənin idarəetmə
fəaliyyətlərini məlumatla təmin edən bütün sistemləri əhatə edir. Bu məlumatın müəssisə
daxilində asanlıqla yayılmasını və əldə edilə bilməsini təmin edən fundamental bir sistemdir.
_________________________________________________________________________
Nəticə etibarilə, informasiya hər hansı bir biznesin uğurla fəaliyyət göstərməsi üçün səmərəli
şəkildə idarə edilməli və nəzarətə ehtiyacı olan bir resursdur. Bu Fəsildə keyfiyyətli məlumat və
onun xüsusiyyətləri ilə bağlı anlayışlardan bəhs ediləcək və keyfiyyətli məlumat sistemlərinin plan-
laşdırılma, qərarvermə və nəzarət üzrə idarəetmə proseslərinə verdiyi töhvə nümayiş etdiriləcəkdir.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
İdarəetmə informasiya sistemi (İİS) bütün səviyyələr üzrə menecerlərin öz işlərini rahat görə
bilməsi üçün müəssisə tərəfindən məlumatları yayma vasitəsidir. Müəssisənin mühasibat
sistemləri ümumi idarəetmə sisteminin ayrılmaz hissəsidir. Digər mənbələrdəki verilənləri də
nəzərə alaraq maliyyə üzrə verilənlər toplanır və informasiya şəklində təhlil edilir. Bu da öz
növbəsində bütün səviyyə və vəzifələr üzrə menecerlərin vaxtında və səmərəli qərarlar qəbul
etməsinə şərait yaradır.
Tərif
İnformasiya idarəetmə sistemi planlaşdırma, nəzarət, qərarvermə funksiyalarının
və qərarvermənin təhlil, eləcə də, modelləşdirmə kimi müxtəlif aspektlərinin yerinə
yetirilməsi üçün menecerlərə praktik tədbirlərin vacib olduğu xüsusi hallar üzrə hesa-
batlar, təhlillər, həmçinin, digər məlumatların da daxil olduğu verilənlər və məlumatları
hesabat şəklində təmin edən sistemdir.
_________________________________________________________________________
Tarixən mühasibat sistemləri hər hansı bir informasiya sisteminin ən yaxşı şəkildə tənzimlənmiş
və təkmilləşdirilmiş hissəsi olub. İİS isə mühasibat məlumatları ilə müqayisədə daha çox
məlumatı özündə ehtiva edir. İİS müəssisənin hər bir bölməsində bütün səviyyələr üzrə
menecerləri zəruri məlumatlarla təmin etmək üçün mövcud bütün resursları bir yerə yığmaq
üçün istifadə edilir. Bu, planlaşdırmanın hər üç səviyyəsində iştirak edən menecerlərə vaxtın-
da və səmərəli şəkildə qərar verməyə imkan yaradır.
Nümunə
İşçilər barədə məlumatlar bir çox müxtəlif sənədlərdə qeyd olunur və saxlanılır. Hazırkı
dövrdə müəssisələr məlumat sorğusunu praktiki olaraq yerinə yetirə biləcək məlumatlar ba-
zası sistemini yaratmağa böyük əhəmiyyət verirlər. Müəssisənin İİS-i istənilən işçiyə məxsus
məlumatları məlumatlar bazasından çıxara bilmə imkanı ilə təchiz olunub.
İdarəetmə heyəti işçinin yaşı, qalan xidməti müddəti, işə qəbul olunma tarixi, onun aldığı
əməkhaqqının strukturu və ya onun məzuniyyəti ilə əlaqədar bütün məlumatları istənilən anda
İİS verilənlər bazasındakı müxtəlif mənbələrdən əldə etmək imkanına malikdir.
_________________________________________________________________________
İri müəssisələr öz sistemlərini ehtiyacları olan məlumatları çox diqqətlə müzakirə edib
müəyyənləşdirdikdən sonra qururlar. Planlaşdırılmış sistemlər aydın şəkildə müəyyən olun-
muş aşağıdakı məlumatları özündə əks etdirməlidir:
Nümunə
Transmilli miqyasda fəaliyyət göstərən müəssisə üçün formal olaraq hazırlanmış İİS-də he-
sabatları əvvəlcədən hazırlanmış formata əsasən avtomatik olaraq menecerlər üçün tərtib
edən funksiyalar mövcud ola bilər. Bu funksiyalar tamamilə menecerlərin məlumat tələblərini
qarşılayacaqdır.
Məsələn, satış meneceri müəsisənin satdığı bütün məhsullar cərgəsindən hansı məhsulun
daha rentabelli olduğunu bilmək istəyir. Bu halda İİS satış meneceri üçün ən çox gəlir gətirən
məhsulun müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi hesabat tərtib edir.
_________________________________________________________________________
➢➢ Mühasibat uçotu qeydləri – veksel kitabçası, satınalma sifariş kitabı, kassa kitabı
➢➢ Maliyyə hesabatları – mənfəət haqqında müfəssəl hesabat, maliyyə vəziyyəti haqqın-
da hesabat
➢➢ Mal-materialla bağlı məlumatlar – anbar ledceri, göndəriş qeydləri
➢➢ Gündəlik və həftəlik istehsal olunmalı məhsullar üzrə hədəflərin qeyd olunduğu isteh-
sal cədvəli
➢➢ İnsan resursları (İşçi heyəti) üzrə qeydlər – işçilərin şəxsi məlumatları və onların vaxt
cədvəlləri
➢➢ Bazar tendensiyaları və istehlakçı gözləntilərinin də daxil olduğu marketinq məlumatları
➢➢ Rəhbərliyin təşkilati hədəflərə nail olması üçün emal olunan məlumatlar
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
4 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
İCMAL
Planlaşdırma
Nəzarət
Qeyd olunan məsələlər üzrə menecerləri
hesabat, təhlil və digər fomalarda Qərarvermə
İdarəetmə İnformasiya Sistemi verilənlər və informasiya ilə təmin edir
(İİS) Təhlil
Modelləşdirmə
Tərif
“Əməliyyat, proses, fəaliyyət və ya məhsulların büdcəsi, normativ maya dəyəri (faktiki
məsrəflə müqayisəsi) və faktiki məsrəflərinin müəyyənləşdirilməsi; eləcə də, kənarlaşmanın,
mənfəətliliyin və ya pul ehtiyatlarının sosial istifadəsinin təhlili” istehsalat məsrəflərinin uçotu
adlanır.
İstehsalat məsrəflərinin uçotu məhsula aid olan bütün gəlir və məsrəflərin hesablanması ilə
başlayıb statistik məlumatların hazırlanması ilə bitən, bütün məhsul və xidmətlər üzrə birbaşa
və dolayı məsrəflərin uçota alınması və qeyd edilməsi prosesidir. Məsrəflərin hesablanması
əsasən məhsul üzrə müvafiq məsrəflərin təyin edilməsi və məhsulla əlaqədar gələcəkdə isti-
nad edilə bilən məlumatların yaradılması prosesidir.
İstehsalat məsrəflərinin uçotunun əsas məqsədi idaretmə uçotunda istifadə ediləcək başlıca
məlumatların hazırlanmasıdır. Bura aşağıdakı məlumatlar daxildir:
➢➢ Mal-materialın dəyəri
➢➢ Gələcək məsrəflər
➢➢ Büdcə nəzarəti üçün faktiki və proqnozlaşdırılan məsrəflərin müqayisəsi
İstehsalat məsrəflərinin uçotu sistemlərinə bir çox müəssisələrdə rast gəlmək olar, la-
kin bu sistemlər daha çox istehsalat sektorunda təkmilləşdirilir və istifadə edilir. Bu istehsal
sənayesinin məsrəflərdən asılılığından və mənfəət marjasının arzuolunan səviyyədə olması
üçün istehsalat məsrəflərinin səmərəli şəkildə yoxlanılması və onlara nəzarət olunması ilə
bağlı ehtiyacdan irəli gəlir. İstehsalat məsrəflərinin uçotu müəssisənin bütün şöbələrində tətbiq
edilə bilər. O, sadəcə xüsusi bir şöbəyə aid edilmir.
Nümunə
Büdcədə proqnozlaşdırılmış (normativ və planlaşdırılmış) məsrəflər üzrə A məhsulu aşağıdakı
məsrəf komponentlərindən ibarətdir:
Büdcədə proqnozlaşdırılan
Faktiki məsrəfi göstərən hesabat
məsrəflərin hesabatı
$ $
Birbaşa material məsrəfləri 7 Birbaşa material məsrəfləri 9
Birbaşa əmək məsrəfləri 5 Birbaşa əmək məsrəfləri 5
Birbaşa aid edilə bilən qaimə Birbaşa aid edilə bilən qaimə
məsrəfləri məsrəfləri
3 3
(qablaşdırma və nəqliyyat məsrəfləri (qablaşdırma və nəqliyyat məsrəfləri
kimi) kimi)
İstehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri 3 İstehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri 4
İnzibati qaimə məsrəfləri 2 İnzibati qaimə məsrəfləri 2
Satış və paylama ilə bağlı qaimə Satış və paylama ilə bağlı qaimə
2 2
məsrəfləri məsrəfləri
Ümumi 22 Ümumi 25
Hər iki sütunu müqayisə edərkən biz görə bilərik ki, büdcədə proqnozlaşdırılan məsrəflərlə
faktiki məsrəflər fərqlənir və məhz bu nümunəyə əsasən faktiki məsrəflərin ümumi cəmi büdcə
xərclərindən 3$ çoxdur.
İCMAL
1.3 İdarəetmə uçotu aşağıda göstərilən məsələlərdə istifadə ediləcək “məlumatların təyin
edilməsi, təqdim edilməsi və mənasının izah edilməsi ilə məşğul olan idarəetmənin ayrılmaz
bir hissəsidir.”
Nümunə
Statistik proqnozlar istehsal qrafikinin planlaşdırılmasında istifadə edilir. Fərz edin ki, son bir
neçə il ərzində satış aşağıda göstərilən cədvəldəki kimi olmuşdur:
İl Satış həcmi
1 2.000
2 2.500
3 2.700
İllik satışlar üzrə artan tendensiyanı görmək mümkündür. Məsələn, trendlərin təhlili kimi sta-
tistik üsullardan istifadə edərək ehtimal olunan gələcək satış göstərciləri barədə məlumat
əldə etmək olar. Yuxarıda göstərilənlərə əsasən əgər gələcəkdəki satış həcminin 3.000 vahid
olacağı müəyyənləşdirilibsə, o halda müəssisə proqnazlaşdırılmış tələbi yerinə yetirə bilmək
üçün öz istehsalını proqnozlaşdırılmış satış rəqəmlərinə əsasən planlaşdıracaqdır.
_________________________________________________________________________
İdarəetmə uçotu üzrə mühasib əldə edilən verilənləri təhlil edir və daha sonra bu təhlildən xü-
susi problemlərlə, qərarlarla və gündəlik idarəetmə tapşırıqları ilə əlaqəli məsələlərin həllində
istifadə edir. O, bütün idarəetmə qərarlarını nəzərdən keçirir və bu qərarların müəssisənin
məqsədinə çatmaqda nə qədər faydalı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün onları menecerlərin
perpesktivindən təhlil edir.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 7
Nümunə
Bu Fəslin əvvəlində istehsalat məsrəfləri üzrə mühasibin A məhsulu ilə bağlı bütün məsrəfləri,
yəni həm büdcədə proqnozlaşdırılmış (normativ, planlaşdırılmış), həm də faktiki məsrəfləri
necə qeyd etdiyi göstərilmişdi. Bu verilənlərə əsasən idarəetmə uçotu üzrə mühasib aşağıdakı
cədvəli tərtib edə bilər:
Büdcədə Faktiki
Büdcədən
A məhsulu proqnozlaşdırılan məsrəf
kənarlaşma ($)
məsrəf ($) ($)
Birbaşa material məsrəfləri 7 9 2 (mənfi)*
Birbaşa əmək məsrəfləri 5 5
Birbaşa aid edilə bilən qaimə
3 3
məsrəfləri
İstehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri 3 4 1 (mənfi)
İnzibati qaimə məsrəfləri 2 2
Satış və paylama ilə bağlı qaimə
2 2
məsrəfləri
22 25 3 (mənfi)
Yuxarıdakı məlumatlara əsasən biz görə bilərik ki, müəssisənin maksimal mənfəət əldə etməsi
üçün birbaşa material və avadanlıqla bağlı qaimə məsrəfləri ilə əlaqədar əlavə təhlilə ehtiyac
var.
Məqsəd
a) Məsrəflərin bölüşdürülməsi
Nümunə
Qaimə məsrəflərinin ümumi cəmi olan 10.000$ həmin məsrəfin yarandığı şöbələr üzrə
bölüşdürüləcəkdir. Məsələn, bölüşdürmə nəticəsində istehsal şöbəsinə 5.000$, paylama
şöbəsinə 3.000$ və marketinq şöbəsinə də 2.000$ düşəcək.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Bölüşdürülən məsrəflər istehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri, satışla bağlı qaimə məsrəfləri və
sairə kimi qruplara bölünür.
_________________________________________________________________________
Nümunə
_________________________________________________________________________
1. Rolu
➢➢ əmtəə və xidmətlərin dəyəri (məsələn, istehsal olunan hər bir peçin dəyəri)
➢➢ müəssisənin məsuliyyət mərkəzinin məsrəfi (məsələn, paylama, marketinq və reklam
məsrəflərinin də daxil olduğu satış şöbəsinə aid məsrəflər)
➢➢ müəsisənin gəliri (məsələn, satış qiyməti 1.000$ olan 10.000 peçin satılması ilə ilin bir
rübündə əldə edilən gəlir)
➢➢ mənfəətlilik (məsələn, satılan 10.000 miqdarda peçin maya dəyərinin 850$ olduğu,
satış qiymətinin isə 1.000$ olduğu təqdirdə, gəlirin əldə edilməsi)
➢➢ uyğun satış qiyməti (məsələn, əldə ediləcək gəlir səviyyəsinə əsasən satış qiymətinin
müəyyənləşdirilməsi)
➢➢ mal-material ehtiyatının qiymətləndirilməsi (məsələn, xammal və hazır məhsul üzrə
mal-material ehtiyatlarının dəyərinin müəyyənləşdirilməsi)
➢➢ gələcək məsrəflər (məsələn, müəssisənin gələcəkdə genişlənməsini və ya istehsal
həcmindəki dəyişikliyi nəzərə alaraq gələcək məsrəflərin hesablanması)
Nümunə
İstehsal olunmuş 1.000 ədəd peçin faktiki məsrəfi onun planlaşdırılmış məsrəfləri ilə müqayisə
edilir. Əgər büdcədə planlaşdırılmış məsrəflər 25.000$ olduğu halda faktiki məsrəflərin cəmi
27.000$ olarsa, onda yaranan əlavə məsrəflərin səbəbi araşdırılmalıdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Mətbəx məişət cihazlarının satışı ilə məşğul olan şirkət tərəfindən keçirilən tədqiqatlardan
yerli bazarda nə qədər insanın mətbəx cihazlarından istifadə etdiyini göstərən məlumatın əldə
edilməsi. Bu məlumat idarəetmə heyətinə gələcəkdə hansı məhsulların istehsal ediləcəyi və
nəzərdə tutulan bölgədə satıla biləcəyini müəyyənləşdirmək imkanı verir.
İCMAL
məsrəflərin bölüşdürülməsi
nəticə məlumat
Mühasibat uçotu
İdaretmə uçotu
Nümunə
A Şirkəti yuyucu vasitələrin istehsalı və satışı ilə məşğuldur. A Şirkəti öz müəssisəsinə onu
məsrəf təhlili, ümumi fəaliyyətin qiymətləndirilməsi və hər bir yuyucu vasitənin regional
məhsuldarlığı kimi qərarvermədə istifadə ediləcək məsrəf, maliyyə və idarəetmə ilə bağlı bü-
tün verilənlərlə təmin edən müasir İİS quraşdırır.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
10 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Belə bir mühitdə idarəetmə sistemi məhsullar, bölgələr və xüsusi istehsal dövrlərinə əsaslanan
fəaliyyət göstərciləri barəsində öz fikirlərini bildirmək imkanına sahib olacaq. Sistem müxtəlif
maliyyə şəraitlərində təhlil, yəni “həssaslıq təhlili” aparmaq üçün verilənlərin istifadəsinə imkan
yaradır. Bu təhlil də öz növbəsində aşağıdakı ssenarilərə görə mənfəətlilik səviyyəsinin nə
qədər olacağını təxmin etməyə imkan verən məlumatları təmin edir:
Müəssisə verdiyi qərarların keyfiyyətindən asılı olaraq uğur əldə edə və ya uğursuzluğa dü-
çar ola bilər. Belə ki, qərarların qəbul edilməsi prosesində müraciət edilən informasiya mütləq
düzgün, dəqiq, münasib və vaxtında təmin edilən olmalıdır. Əks təqdirdə qəbul edilən qərarlar
müəssisənin ümumi məqsədinə çatmaq üçün faydalı olmaya bilər. Şirkətin gələcək üç ayda nə
qədər məhsul istehsal olunacağı barədə qərar qəbul etməsi üçün bir sıra məlumatlara ehtiyacı
var. Bunun üçün isə onun bazardakı tələb, mal-material ehtiyatı, gələcək üç ayda tələbin nə
qədər olacağı, bazardakı rəqiblər və ya bu məhsula oxşar məhsulların satışa çıxarılıb-çıxa-
rılmaması və s. barədə məlumatlara ehtiyacı var. Eyni zamanda, şirkət bütün bu məlumatları
kvartal başlamamışdan öncə əldə etməlidir ki, məhsulun istehsalını vaxtında yerinə yetirə bilsin.
_________________________________________________________________________
Qısa test 1
_________________________________________________________________________
Qısa test 2
_________________________________________________________________________
Qısa test 3
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 11
Qısa test 4
İdarəetmə uçotu bir konsepsiya kimi aşağıdakı sahələrdən hansını istifadə edir?
_________________________________________________________________________
Qısa test 5
_________________________________________________________________________
Tərif
Mühasibat uçotu müəyyən müddət ərzində müəssisənin maliyyə vəziyyəti barədə nəticələri
təqdim etmək məqsədilə maliyyə əməliyyatlarının toplanması, təsnifatı, qeydiyyatı və yekun
icmalın hazırlanmasından ibarətdir.
______________________________________________________________________
Mühasibat uçotu eyni zamanda müəssisə daxili struktura aidiyyatı olmayan müəyyən şəxs və
ya təşkilatların istifadəsi üçün maliyyə hesabatlarının hazırlanmasıdır. Bunlara aşağıdakıları
aid etmək olar:
➢➢ Müştərilər
➢➢ Təchizatlçılar
➢➢ Dövlət vergi idarəsi
➢➢ Səhmdarlar
➢➢ Maliyyə təşkilatları
Həm istehsalat məsrəfləri və idarəetmə uçotunda, həm də mühasibat uçotunda istifadə olu-
nan başlıca verilənlər eyni olsa da bu iki uçot qrupundan əldə edilən məlumatlar bir-birindən
fərqlənir. Buna səbəb isə bu iki uçot sisteminə əsasən verilənlərin təhlili üsulunun tamam fərqli
olmasıdır.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
12 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Nümunə
B Şirkəti keçən ilki satışlardan yüksək mənfəət əldə etmişdir. Həm mühasibat uçotu, həm də
idarəetmə uçotu üzrə mühasib bu fəaliyyəti əks etdirmək üçün hesabat tərtib edir.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 13
31 mart 2006-cı ildə başa çatan dövr üzrə mənfəət haqqında müfəssəl hesabat (mənfəət
və zərər haqqında hesabat).
.000$ .000$
Satışlar 1000
Xammal üzrə məsrəflər (300)
Birbaşa əmək məsrəfləri (150)
İstehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri (150) (600)
Məcmu mənfəət 400
İnzibati qaimə məsrəfləri (120)
Satış və paylama ilə bağlı qaimə məsrəfləri (80) (200)
Mənfəət 200
Eyni hesabat informasiyanın idarə edilməsi məqsədilə aşağıda göstərildiyi kimi də tərtib edilə
bilər:
A B C Cəmi
Məhsul
.000$ .000$ .000$ .000$
Birbaşa material məsrəfləri 150 100 50 300
Birbaşa əmək məsrəfləri 50 70 30 150
Əsas məsrəflər 200 170 80 450
İstehsalat ilə bağlı qaimə məsrəfləri 50 70 30 150
Zavod ilə bağlı məsrəflər 250 240 110 600
İnzibati qaimə məsrəfləri 40 50 30 120
Hazır məhsulun maya dəyəri 290 290 140 720
Satış və paylama ilə bağlı qaimə məsrəfləri 40 50 15 80
Satışların maya dəyəri (a) 330 315 155 800
Satışlar (b) 400 500 100 1000
Mənfəət / Zərər = (b) – (a) 70 185 (55) 200
➢➢ Mühasibat uçotu üzrə mühasib tərəfindən tərtib edilmiş MHMH-də (mənfəət və zərər
haqqında hesabat) ümumi mənfəətlilik səviyyəsi 200.000$ olaraq göstərilmişdir. Bura-
dan illik mənfəətin ümumi satışların 20%-i təşkil etdiyini açıq şəkildə görmək olar (200
(mənfəət)/1.000 (ümumi satış) x 100 = 20%). Buna baxmayaraq mənfəət haqqında
müfəssəl hesabatda istehsal fəaliyyətinin nəticələri göstərilmədiyindən, bu hesabat
idarəetmə ilə bağlı qərarlar alınarkən, ehtiyac duyulan yetərli məlumat deyildir.
➢➢ Digər tərəfdən isə istehsalat məsrəfləri uçotu və idarəetmə uçotu üzrə mühasib
tərəfindən hazırlanan təhlillər idarəetmə üçün daha yararlı sayılır. Bu təhlil ümumi
mənfəətə əlavə olaraq hər bir məhsuldan əldə olunan mənfəət faizini göstərir.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
14 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Maliyyə hesabatları məhsul üzrə təhlillərin aparılmasında yararlı olacaq faktları üzə çıxarmır.
Bu qısa təhlil isə diqqət yetirilməli olan məsələləri üzə çıxarır. Bundan sonra C-nin mənfəətlilik
səviyyəsinin artırılması ilə bağlı lazımi qərarları qəbul etmək idarəetmənin öz əlindədir.
_________________________________________________________________________
Qısa test 6
________________________________________________________________________
Verilənlər və məlumat terminləri bəzən bir-birinin yerinə istifadə edilə bilir. Bu qarışıqlığa
səbəb olsa da, əslində onlar sinonim deyillər. Verilənlər emal edilməmiş faktlar olduğu halda,
məlumatlar verilənlərin emal edilmiş forması hesab edilir.
Tərif
_________________________________________________________________________
Tərif
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 15
EMAL OLUNUR
VERİLƏNLƏR MƏLUMATLAR
Nümunə
Su filtrlərinin satışı ilə məşğul olan şirkət su filtrlərindən istifadənin nə qədər olduğunu araşdı-
raraq müəyyən qədər verilənlər əldə edir. Bu tədqiqatlar onlara bu bölgədə satışın nə qədər
ola biləcəyini proqnozlaşdırmağa kömək edəcək. Bu tədqiqat əsasında əldə edilən verilənlər
və məlumat aşağıdakılardan ibarətdir:
Verilənlər
➢➢ Su filtrlərindən istifadə edən şəxslərin sayı.
➢➢ Hər brend üzrə modellərin sayı.
➢➢ Hər brend üzrə daxil olan şikayətlərin sayı.
Məlumat
_________________________________________________________________________
Məlumat müəyyən məna daşıdığı halda, verilənlər bu xarakterə malik deyil. Verilənlərin qəbul
edən tərəf üçün münasib olub-olmadığından asılı olaraq məlumatlar müəyyən bir şəxs üçün
verilən kimi də sayıla bilər.
Nümunə
Menecer satış qiyməti və əldə edilən mənfəətin miqdarı barədə məlumata sahib olsa da, rüb
ərzində şirkət tərəfindən xidmət göstərilən müştərilərin sayı barədə məlumat ona nəzərən
verilən olaraq hesab edildiyi üçün gələcək gəlirlərin planlaşdırılmasında heç bir faydası olmur.
Bununla belə, bu verilənləri müntəzəm olaraq rəhbərliyə hesabat şəklində verən şəxs üçün
məlumat hesab edilir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
ABŞ-ın ştatları və oradakı mal-qara sayı emal edilməmiş verilənlər sayılır. Bu verilənlər heç bir
quruluşa malik olmadıqları üçün onlardan yararlanmaq mümkün deyil. Əgər biz bu verilənləri
bir yerə gətirib təhlil etsək o zaman hansı ştatlarda mal-qara sürülərinin çox olduğunu və hansı
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
16 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
ştatların əhalini dana əti ilə təchiz etməkdə yüksək potensiala malik olduğunu müəyyənləşdirə
bilərik.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Verilənlər Məlumatlar
Qısa test 7
_________________________________________________________________________
1. Dəqiq
Məlumatların qeyri-dəqiq olması zəif və yanlış qərar qəbul etməyə gətirib çıxara bilər. Bu-
nunla yanaşı, məlumatlar yalnız nəzərdə tutulan məqsədlərə uyğun dəqiq olmalıdırlar. Mü-
vafiq məqsədə uyğun olmayan dəqiqlik məlumatın anlaşıqlılığına və işin vaxtında yerinə
yetirilməsinə mənfi təsir göstərir.
Nümunə
Şöbə müdiri İR menecerinə üzərində 175 nəfərlik heyətin işlədiyi, təcili olaraq çatdırılmalı olan
lahiyə və lahiyənin vaxtında çatdırılması üçün əlavə 25 nəfərə ehtiyac olduğu barədə məlumat
verir. Əslində isə lahiyə üzərində 178 nəfər heyət işləyirdi və əlavə olaraq 18 nəfərə ehtiyac
var idi. Şöbə müdiri tərəfindən verilən qeyri-dəqiq məlumat əsasında 7 nəfərə görə şirkət əlavə
məsrəfə girmiş oldu.
_________________________________________________________________________
2. Bitkin
Natamam və ya uyğun olmayan məlumatlar əsasında verilən qərarlar yanlış qərarverməyə gətirib
çıxara bilər. Natamam məlumatlar bəzi hallarda qərar qəbul edilməsini qeyri-mümkün edir.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 17
Nümunə
Müəyyən bir bölgənin əhalisi barədə verilən natamam məlumata əsasən həmin ərazidə al-
koqolsuz içkilərin satışı barədə alınan qərar, içkilərin əksər istifadəçilərinin gənclər olduğu və
gənclərin ümumi əhalinin 20%-ni təşkil etməsi barədə məlumat bilmədən verilirsə, bu qərar
çox pis nəticələrə gətirib çıxara bilər.
_________________________________________________________________________
3. Anlaşılan
Məlumatlar aydın və anlaşılan olmaqla yanaşı bunun üçün lazımi keyfiyyətlərə də malik olma-
lıdırlar. Məlumat onu qəbul edən şəxs üçün anlaşılan olmalıdır ki, həmin şəxs bu məlumatdan
lazımi şəkildə istifadə edə bilsin. Məlumat təqdim edilərkən diqqətlə yoxlanılmalıdır.
Nümunə
Bölgələr üzrə satışlar dairəvi diaqramda yaxşı göstərildiyi halda, illik satışlarla bağlı məlumatlar
sütunlu diaqramda daha yaxşı şəkildə təqdim edilə bilər.
_________________________________________________________________________
4. Münasib
Keyfiyyətli məlumatın ən yaxşı göstəricilərindən biri də onun, tərtib edildiyi işə münasib ol-
masıdır. Münasib olmayan məlumatlar oxuyucunun fikirlərini qarışdıra və onu bezdirə bilər.
Məlumatı təmin edən şəxslər məlumatın istifadə məqsədinin nə olduğunu bildiklərindən əmin
olmalı və yalnız bu məqsədlər üçün lazım olan məlumatı təmin etməlidirlər.
Nümunə
A məhsulunun satışı barədə son iki aya aid məlumat tələb olunur. Lakin, təmin olunan məlumat
həmin məhsulun keyfiyyətləri, bazara daxilolma və son iki aya aid satış məlumatlarını əhatə
edirdi. Verilmiş məlumatların ilk ikisi bu nümunədə tələb edilən məlumatlara uyğun deyildir.
Əlavə olaraq verilmiş məlumatlar onları oxuyan şəxsin və onları hazırlayanın vaxtını boş
yerə sərf etməsinə səbəb olmuşdur, çünki oxucuya lazım olan ancaq son iki aya aid satış
məlumatları idi.
_________________________________________________________________________
5. Etibarlı
İstifadəçi ona təqdim edilən məlumata etibar etməlidir. Başqa sözlə desək, məlumatlar etibarlı
mənbələrdən əldə edilərək həqiqətə uyğun olmalıdır. İstifadəçinin məlumata olan etimadını ar-
tırmaq üçün onlar sənədlərlə də təsdiq olunmalıdır. İrəli sürülən hər bir fərziyyə aydın şəkildə
qeyd edilməlidir.
Nümunə
Müəyyən bir şirkətin “İllik hesabat”ında 20% faiz gəlir əldə edildiyi barədə məlumat verilirsə,
bu məlumat auditor tərəfindən möhür və imza ilə təsdiq edilmiş maliyyə hesabatları ilə təfsilatlı
şəkildə göstərilməlidir. Bu istifadəçinin maliyə hesabatlarına olan inamını artırır.
Lakin, eyni məlumat şirkətin veb səhifəsində yayımlanarsa, istifadəçilər veb səhifələrə etibarlı
mənbə kimi baxmadıqları üçün bu o qədər də inandırıcı olmaz.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
18 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
6. Kommunikasiya kanalı
Məlumatın təqdim ediləcəyi şəxs və məlumatın məzmunu barədə diqqətli mülahizələrdən son-
ra düzgün kommunikasiya üsulu və vasitəsi seçilməlidir. Qeyri-rəsmi məlumatları şifahi şəkildə
çatdırmaq mümkün olduğu halda, rəsmi məlumatlar yazılı şəkildə ötürülməlidir.
Nümunə
Geniş kütləni maraqlandıran məlumatlar gündəlik qəzetlər və televizor vasitəsi ilə ötürülür.
Gizli məlumatlar və ya hesabatlar isə möhürlənmiş zərfdə saxlanılır və yalnız məlumatı əldə
etməli olan şəxsə təqdim edilir. Məsələn, əgər C Şirkətinin rəhbər heyəti əməliyyatları Çin
səviyyəsində genişləndirməyin mümkünlüyü barədə olan hesabatın hazırlanmasını məsləhət
şurasına tapşırırsa, onda hazırlanmış məlumatlar gizli hesab edilir və yalnız rəhbər heyətinə
təqdim edilir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
“Ləzzət çörəkbişirmə” şirkəti öz çörəkbişirmə biznesini son iyirmi ildə uğurla davam etdi-
rir. O, həftədə orta hesabla 20.000 ədəd çörək satışı həyata keçirir. Əgər nə vaxtsa şirkət
tələbatı ödəyə bilməsə, onda müştərilər gözləməyəcək və rəqib şirkətin məhsullarına müraciət
edəcəklər. Buna görə də şirkət nəzərə almalıdır ki, çörək sayı müəyyən səviyyədən, məsələn,
3.000 ədəddən, aşağı düşəndə yenidən çörək istehsal olunmalıdır. Bu məsələyə diqqət
yetirilməməsi tezliklə şirkətin çörək və bütün ehtiyatlarının tükənməsinə gətirib çıxara bilər.
_________________________________________________________________________
8. Səmərəli
Məlumatdan əldə ediləcək fayda onun yaradılması və ötürülməsi üçün çəkilən məsrəfdən çox
olmalıdır.
Nümunə
Ofis işçiləri tərəfindən edilən telefon zənglərinin qeydə alınması telefon zənglərinə görə çəkilən
xərclərdən çoxdursa, onda bu cür zənglərin qeydə alınmamamsı daha məqsədə uyğundur.
Yəni, əgər qeydə alınan zənglərin yoxlanılmasına sərf olunan hər saata görə şöbə müdiri 20$
ödəyirsə və bu iş 3 saata yerinə yetirilirsə, bu zaman bu proses şirkətə 60$-a başa gəlmiş
olur. Əgər telefon zəngləri şirkətə 10$-a başa gəlirsə, deməli zənglərin qeydə alınması şirkətin
maddi ziyanına gətirib çıxarır.
_________________________________________________________________________
Müəsissə daxilində hər bir şəxsin özünə məxsus səlahiyyətləri vardır. Buna uyğun olaraq
da hər bir şəxs tərəfindən tələb olunan məlumat növləri də bir-birindən fərqlənir. Buna görə
də məlumatlar müəyyən edilmiş formada düzgün şəxslərə təqdim edilməlidir. Yanlış şəxsin
məlumatla təmin olunması heç bir işə yaramadığı kimi məlumatın gizliliyinin ortadan qalxması
ilə nəticələnir.
Nümunə
lik daşıyır. Bu məlumatın İR menecerinə təqdim edilməsi halında məlumatın xaricə sızdırılma
və rəqib şirkətlər tərəfindən əldə edilmə ehtimalı yüksəkdir. Bu da rəqib şirkətə eyni planı
məlumatın sızdırıldığı şirkətdən əvvəl reallaşdırmaq imkanı yaradacaqdır.
_________________________________________________________________________
10. Həcm
Münasib məlumat olsa belə, geniş həcmli məlumatın qısa vaxt ərzində oxunulması, anlaşılması
və dərk edilməsi qeyri-mümükündür. İnformasiya İdarəetmə Sistemlərinin (İİS) əksəriyyətində
istisnalı idarəetmə sistemindən istifadə olunur. İstisnalı informasiya sorğu sistemində hesa-
batda ancaq əvvəlcədən planlaşdırılmış parametrlərin həcmini aşan maddələrin göstərilməsi
nəzərdə tutulur.
Nümunə
Səyahətlə bağlı xərclərin göstərildiyi qəbzlərin hamısının bu işdən cavabdeh menecer tərəfindən
yoxlanılmasına ehtiyac yoxdur. Onlardan yalnız əvvəlcədən müəyyən olunmuş həddi keçən
çeklərin hesabatının aparılması zəruri sayılır. Məsələn, sabun istehsalı ilə məşğul olan şirkətin
satış heyətinin hər biri üçün nəzərdə tutulan səyahət xərcləri 500$-1000$ məbləğindədir. Bu
halda cavabdeh menecer yalnız məbləği 1.000$-dan çox olan və qoyulan məhdudiyyətin nə
üçün aşıldığının araşdırılması ilə bağlı olan səyahət xərclərini nəzərdən keçirməlidir.
_________________________________________________________________________
Tövsiyyə
Dəqiq I həcm
Bitkin A Keyfiyyətli məlumatın V Düzgün şəxslə
əlaqə
C göstəriciləri
Anlaşıları C
Səmərəli
C ACCRCCTCCV
Münasib
Etibarlı Komunikasiya Vxtında təmin C
R kanalı edilən
C C T
Qısa test 8
_________________________________________________________________________
Qısa test 9
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
20 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Qısa test 10
Keyfiyyətli məlumatı idarəetmə və onu qəbul edən şəxs üçün yararlı edən xüsusiyyətlər han-
sılardır?
A (a) və (b)
B (a) və (b)
C (b) və (c)
_________________________________________________________________________
Keyfiyyətli məlumat yuxarıda da qeyd edildiyi kimi idarəetmənin qərarvermə prosesinin əsasını
təşkil edir. Buna görə də məlumat etibar edilən olmalıdır. Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə
bəzi amillər vardır ki, məlumatın idarəetmə heyəti və ya onun müxtəlif istifadəçilərinə çatdı-
rılması zamanı onlara da xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu barədə aşağıdakı mövzularda
ətraflı şəkildə bəhs edilir.
1. Məlumatın mənbəyi
Əvvəlki mövzularda da deyildiyi kimi keyfiyyətli məlumat onu istifadə edən üçün münasib və
etibarlı olmalıdır. Bu isə öz növbəsində məlumatın etibarlı mənbələrdən əldə edilməli olduğu
anlamına gəlir. İstifadə ediləcək mənbələr istər müəssisənin daxilində, istərsə də xaricində ola
bilər. Daxili məbələr öz mənşəyini müəssisənin daxilindən, xarici mənbələr isə öz mənşəyini
müəssiənin xaricindən götürür.
İCMAL
Müştəri sifarişlari
2. Məlumatın növləri
Keyfiyyətli məlumatın xüsusiyytələrindən biri olan məlumatın münasibliyi onu qəbul edən
şəxsə yararlı olması üçün onun doğru növə aid olmasını tələb edir. İdarəetmənin istifadə etdiyi
məlumat növləri bunlardır:
Nümunə
Debitor borcları barədə ümumi məlumat müəssisənin müştərilərindən əldə edilən ümumi pul
vəsaitinin miqdarını göstərir və müəssisənin satışı əməliyyatları barədə məlumat əldə etməyə
kömək edir. Kreditor borcları barədə ümumi məlumat isə kredit verənlərə ödənməli olan ümu-
mi pul vəsaitinin miqdarını göstərir. Digər ifadəylə müəssisənin kredit təşkilatlarına nə qədər
borcu olduğunu öyrənməyə kömək edir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
_________________________________________________________________________
Nümunə
Müştərilərin adları göstərilən siyahıda onların ödəməli olduğu məbləği göstərən məlumat, eyni
zamanda hər bir müştərinin nə qədər borcunun olduğunu göstərən məlumatdır. Fərz edək ki,
müştərilər tərəfindən ödənilməli olan debitor borcların ümumi məbləği 100.000$-dır və hər bir
müştərinin adının qarşısındakı məbləğə baxaraq daha çox hansı müştərinin yüklü miqdarda
borcu olduğunu görə bilərik. Məsələn, hər hansı bir müştərinin 25.000$ borcu varsa, onda
bu ümumi debitor borclarının 25%-i təşkil edir. Bu isə nəticə etibarı ilə, bizim həmin müştəri
barədə əlavə tədbirlər görməli olduğumuz anlamına gəlir.
______________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
22 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Tərif
Qeydiyyat nəyinsə dəlil kimi, məlumat kimi və ya gələcəkdə istinad ediləcək sənəd kimi daimi
olaraq qeydiyyatının aparılması deməkdir.
______________________________________________________________________
Emaletmə
Nümunə
Qeydiyyat: Əmtəələrin satışı zamanı hesab-fakturalar tərtib olunur. Bütün hesab-fakturaların
bir sənəd şəklində göstərildiyi daimi qeydiyyata malik olmaq məqsədilə onlar uçot kitablarında
qeydə alınır.
Emal: Yuxarıda göstərilən satışla bağlı qeydlər son altı ay üzrə hər ay həyata keçirilən sa-
tışların hesabatının hazırlanması üçün emal edilə bilər. Nəticədə biz bununla debitor borcları
barədə yekun icmalı əldə etmiş olacağıq. Bu məlumat vasitəsilə biz uzun müddət ödəniş apar-
mayan müştəriləri müəyyənləşdirə bilərik.
______________________________________________________________________
Keyfiyyətli məlumat əldə etmək üçün verilənlər qeydə alınmalı və emal edilməlidir. Müəssisə
əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün münasib və lazımlı sayılan bütün məlumatlar daha
rahat əldə olunacaq və istinad ediləcək şəkildə, həmçinin, uçot kitabının saxlanılması və
maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında dəstək göstərəcək şəkildə emal edilməli və saxlanıl-
malıdır.
Verilənlərin emalı ya əl ilə, ya da kompyuter vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hər iki üsulun
özünəməxsus mənfi və müsbət cəhətlərinin olmasına baxmayaraq verilənlərin kompyuter
vasitəsi ilə emal edilməsinə daha çox üstünlük verilir. Bugünkü dövrdə müəssisələrə daxil olan
və çıxan məlumatların həcmi və mürəkkəbliyini nəzərə alsaq, bu üsulun istifadəsinə rahatlıqla
haqq qazandırmaq olar.
Tarix: hazırlandığı
Kimə: Direktorlar şurasına
vaxtı göstərir.
Kimdən: Şirkət katibəsindən Tarix:
Gələcək
Sənəd İstinad
yazışmalarda
Nömrəsi:
istifadə ediləcək
sənəd nömrəsi.
Mövzu: Həftəlik istehsal planı
Göndərən və
qəbul edən, məsul
şəxslərin adı
Hesabat mətni
Hesabatın etibarlılığını
göstərən, hesabatı
hazırlayan şəxsə
İmza: Şirkət katibəsi məxsus ad və imza.
Hesabatın məzmuna uyğun olan istənilən əlavələr hesabat ilə birlikdə verilə bilər.
_________________________________________________________________________
Qısa test 11
İstifadəçinin ona təqdim edilən məlumata etibar edə bilməsi üçün məlumat hansı mənbədən
əldə edilməlidir:
A Ucuz mənbələrdən
B Etibarsız mənbələrdən
C Etibarlı mənbələrdən
D Yuxarıdakıların heç birindən
_________________________________________________________________________
Qısa test 12
Məlumatın gətirəcəyi fayda onun əldə olunma və ötürülmə məsrəfindən yüksəkdirsə, bu
məlumata aşağıdakı xüsusiyyətlərdən hansını aid etmək olar?
A Etik
B Sərfəli
C Lazımi
D Daimi
_________________________________________________________________________
Qısa test 13
Məsrəf, mənfəət, gəlir və xərclərlə bağlı detalları özündə əks etdirən məlumat növünə deyilir:
A Qeyri-maliyyə məlumatları
B Ümumi məlumat
C Maliyyə məlumatları
D Xüsusi məlumat
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 25
Qısa test 14
Verilənlərin kompyuter vasitəsi ilə emalına əl ilə emalından daha çox üstünlük verilməsinin
səbəb(lər)i nədir?
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Planlaşdırma, qərarvermə və nəzarət hər bir menecerin əsas səlahiyyətlərinə daxildir. Siz plan
qurmamış istədiyiniz məqsəd və hədəflərə çatmaq üçün lazımi qərarları qəbul edə bilməzsiniz.
Qərarlar icra olunmalı və nəticələr nəzarət məqsədilə yoxlanılmalıdır.
Nümunə
Gəlin həyatdan bir misal götürək. Məsələn, sizə bütün ofis işçilərinin istirahət etməsi üçün
həftəsonu gəzintinin təşkil edilməsi həvalə olunmuşdur. Planlaşdırma, qərarvermə və nəzarət
funksiyalarının hər biri bu proses zamanı müəyyən rol oynayacaqdır.
Planlaşdırma
Siz gəzintiyə gələcəyini ehtimal etdiyiniz şəxslərin sayını, gediləcək yerləri və bunlara uy-
ğun məsrəfləri müəyyənləşdirməlisiniz. Siz bütün bunları mümkün alternativ seçimləri
dəyərləndirərək planlaşdırmalısınız.
Qərarvermə
Nəzarət
Gəzintinin baş tutduğu gün nəzarət funksiyası dövriyyəyə girir. Yoxlama prosesi istirahət
mərkəzinin ərzaq və əyləncə təminatları ilə təchiz olunub-olunmaması, gəzinti zamanı istifadə
olunacaq minik vasitələrinin qaydasında olub-olmaması yoxlandıqdan sonra başa çatacaqdır.
Hətta istirahət və gəzinti zamanı hər şeyin plana uyğun getdiyindən və hər kəsin məmnun
olduğundan əmin olmaq üçün nəzarət davam etməlidir.
_________________________________________________________________________
Planlaşdırma, qərarvermə və nəzarət prosesləri çox cüzi fərqlə bir-birindən ayrılır. Onların
yolu bir çox mərhələlərdə bir-birilə kəsişir və son məqsədə nail olma prosesi boyunca arala-
rında əlaqələr qurulur. Planlaşdırma, qərarvermə və nəzarət prosesləri ilə bağlı diaqramda
idarəetməyə aid səlahiyyətlərin bir-birilə necə qarışıq şəkildə əlaqələndiyini görə bilərsiniz.
İdarəetmə nəzarəti üzrə əsas mütəxəssislərdən biri olan R. N. Entoniyə görə bütün menecerlər
planlaşdırma və nəzarətlə əlaqədar qərarlar verdiklərinə görə bu funksiyaların bir-birindən ayrı
yerinə yetirildiyini düşünmək qeyri-mümkündür. Hər üç prosesin ortaq mərhələləri olduğunu
və hər birinin digərinə istinad etmədən öz vəzifəsini yerinə yetirə bilməsinin qeyri-mümkün
olduğunu aydın şəkildə diaqramda görmək olar.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
26 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Qısamüddətli planlaşdır-
Uzunmüddətli strateji planlaşdırma
ma
P
L
A
N Qiymətlən
L dirmə Ətraflı
Dəyərlən
A Məqsədlər Uzun Yüksək sə aylıq, rüb
dirmə
Ş - Daxili mü müddətli viyyəli lük
D hit -Korporativ plan - İstehsalat və illik
- Məqsəd
I məqsəd - Resurslar -Qısamüd
lərə
R - Xarici ləri müəy - Korporativ - Tədqiqat dətli büdcə
çatmağın
M mühit yənləşdir plan və -Standartlar
alternativ
A mək hazırlamaq inkişaf -Məqsədlər
yolları
- Gələcək
gözləntilər
İdarəetmə
nəzarəti
-İşçilərin,
materialla
Seçim rın, avadan
lıqların
Əməliy
- Qərar və pulun
Q yatlar üzrə
vermək səmərəli
Ə Müəyyən nəzarət
- Gözlənilən və effektiv
R ləş
Müəyyən nəticəni şəkildə
A dirmə - Xüsusi
ləşdirmə Dəyərlən açıqlamaq istifadə
R tapşırıqların
dirmə - Bunun sini təmin
V - Məqsəd effektiv
-Mümkün müəyyən etmək üçün
E ləri və səmə
həll -Məlumatın olunmuş: qərarvermə
R - Hədəfləri rəli şəkil
yolları müqayisəsi - Məqsəd -Nəticəni
M - Problem də yerinə
-Alternativ və təhlili - Hədəf və yüksək
Ə ləri / yetirildiyin
imkanlar - Problem səviyyəyə
Məhdudiy dən əmin
lərə gətirmək
yətləri olmaq
uyğun (səmərəli
üçün qərar
olduğundan lik)
vermə
əmin ol- - Nəticənin
maq. məqsəd
lərə görə
uyğunlaş
dırmaq
(effektivlik)
N
Ə
Z Müqayisə etmə
A Tətbiqetmə Toplama
R -Faktiki nəticələrin
Ə -Qərarların -Nəticələrə gözlənilən nəticələrlə
T tətbiq dair məlumat müqayisəsi
edilməsi toplamaq - Nailiyyətin
qiymətləndirilməsi
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 27
5.1 Planlaşdırma
Tərif
a) Qiymətləndirmə
i. Xarici mühit - əməliyyatlara təsir edə biləcək müəssisədənkənar xarici mühit amilləri.
Məsələn, bazar tendensiyaları, üstünlük təşkil edən qiymətlər, müştəri seçimləri.
ii. Müəssisə daxili mühit – müəssisənin quruluşu, iyerarxiya, tapşırıqların bölgüsü, funk-
siyalara müvafiq olaraq işçi heyətinin səlahiyyət və vəzifələri. Məsələn, müəssisənin
şəhər daxilində dörd yeni filial açacağı təqdirdə səlahiyyətlər işçi heyəti arasında necə
bölüşdürüləcək və necə idarə ediləcəkdir.
iii. Gələcək – müəssisənin orta və uzun müddətə (2 ildən 10 ilə kimi) tutmaq istədiyi möv-
qe. Məsələn, müəssisənin məqsədi hal-hazırda istehsal etdiyi məhsulların çeşidini
zənginləşdirərək hazırda qazandığı gəlirin iki qatını əldə etməkdir.
iv. Gözləntilər – müəssisənin fəaliyyətlərinin təsir etdiyi və planlaşdırma prosesi ilə əlaqəli
olan şəxslərin gözləntiləri. Məsələn, müəssisənin xidmət və məhsullarından yararlanan
müştərilər, səhmdarlar və s.
Nümunə
Bir qrup şəxs investisiya şirkəti qurur. Onlara iki lahiyədən birinin seçilməsi təklif edilir:
Enerji şirkəti Avropa İttifaqı sərhədləri daxilində tikildiyi təqdirdə investisiya üçün 20% dövlət
yardımının cəlb edilməsi və investisiyadan illik 20% gəlir əldə etmək mümükündür. Səyahət
şirkətinin qurulması halında investisiyadan 17,5% gəlir əldə etmək mümkündür.
Maliyyə, sosial, ətraf mühit amillərini qiymətləndirərkən onlar eyni zamanda aşağıda göstərilmiş
amilləri də nəzərə almalıdırlar:
_________________________________________________________________________
b) Məqsədlər
Nümunə
Əvvəldə bəhs etdiyimiz investisiya şirkəti ilə nümunəmizi davam edək. İndi isə biz ən az risklə
necə daha çox gəlir əldə edə bilərik deyə hədəfimizi müəyyənləşdirəcəyik. Daha sonra elə
bu məqsədin özünü nəzərə almaqla şirkətlərdən hansının (enerji şirkətinin, yoxsa səyahət
şirkətinin) yaradılmasının daha münasib olduğunu müəyyənləşdirə bilərik.
_________________________________________________________________________
c) Dəyərləndirmə
Nümunə
Yuxarıda göstərilən nümundə,səyahətlər təşkil edən şirkətin yaradılması üçün, çox az kapital
qoyuluşuna ehtiyac var və heç bir tikinti işləri tələb edilmir. Eyni zamanda, bu şirkət yaradıldığı
təqdirdə ondan gələn gəlirlər elə həmin il əldə ediləcəkdir.
Genişləndirilmiş tədqiqatlar nəticəsində aydın olur ki, enerji istehsal edən şirkət yüksək
məbləğdə sərmayə yatırımları və 2 illik inşaat planı əsasında yaradılmalıdır, həmçinin, yaradıl-
dığı təqdirdə ondan gələn gəlirlər yalnız 4 il müddətində əldə ediləcəkdir. Əlavə olaraq enerji-
nin satışı üzrə qoyulan qiymətlərə dövlət tərəfindən nəzarət ediləcəkdir. Bu isə əldə olunacaq
mənfəətə birbaşa təsir göstərəcəkdir.
Bütün bu amillər nəzərə alındıqdan sonra səyahətlər təşkil edən şirkətin yaradılmasının daha
məqsədə uyğun olduğu aydın şəkildə görünür.
d) Uzunmüddətli planlaşdırma
Bu plan seçdiyiniz istiqamətlərə əsasən sizi ümumi təlimatlarla təmin edəcəkdir. Bu növ plan-
laşdırma ali idarəetmə səviyyəsində istifadə olunur.
Nümunə
Fərz edək ki, investisiya qoyuluşu ilə məşğul olan qrupun korporativ planında məqsəd səyahət
şirkəti qurmaqdır. Korporativ planda şirkətin təklif edəcəyi “tətil paketləri” öz əksini tapır. Bu,
“büdcəyə uyğun tətillər” (aşağı qiymətə, daha geniş kütləyə) və ya yuxarı bazar seqmentləri
üçün “yüksək səviyyəli tətillər” (yüksək qiymətə, az həcmli) ola bilər. Proses, həmçinin, tələb
olunan mənfəət və şirkətin gələcəkdə arzu olunan mövqeyə çatması ilə bağlı ümidləri də
özündə əks etdirməlidir, məsələn, şirkətin fiziki qüsurları olan insanların müəyyən bir faizini
işlə təmin etməsi və s.
_________________________________________________________________________
e) Qısamüddətli planlaşdırma
kündür. Bu hədəflərin tapşırıq olaraq yerinə yetirilə bilməsi üçün qısamüddətli planların təyin
olunmasına ehtiyac var. Qısamüddətli planlaşdırmaların iki növü var: taktiki planlaşdırma və
əməliyyat planlaşdırması.
i. Taktiki planlaşdırma əsasən orta səviyyəli idarəetmədə istifadə olunur. Onların vəzifəsi
məhsuldarlığın artırılması və müəssisənin əsas məqsədinə xidmət prinsipini saxlamaqla
pul, insan resursu, material və avadanlığın effektiv və səmərəli şəkildə istifadə olunduğunu
göstərən planın tərtib edilməsi üçün istehsalat və tələb olunan resurslar barədə hesabat apar-
maqdır.
Nümunə
Əgər korporativ planda müəssisənin hədəfinin bazar satışlarının 25%-i əldə edilməsi
göstərilirsə, onda taktiki planlaşdırmaya əsasən satış miqdarının artımına təsir edəcəyi ehti-
mal edilən coğrafi bölgə və ya müəssisənin hədəfi olan bazar payını əldə etməkdə ona yar-
dımçı olacaq məhsul seçimi barədə qərar verilir.
______________________________________________________________________
Əməliyyat planlaşdırmaları şöbə üzrə ətraflı planlaşdırmalar olub, adətən nəzarətçilər (su-
pervayzer) tərəfindən hazırlanır. Belə planlaşdırma bir ildən az olmaq şərtilə istənilən zaman
müddəti üçün nəzərdə tutula bilər və istehsalla bağlı planlaşdırmalarda günlük istehsal meyarı
əsas tutulmalıdır. Belə planlarda əvvəlcədən təyin olunmuş müəyyən standartlar və məqsədlər
mövcuddur. Həmçinin, məlumatın əldə edilməsində əsas məqsəd resursların istifadəsinin
mümkün olub-olmadığını müəyyən etməkdir. Planlaşdırmanın bu mərhələsində nəzarətin
yüksək səviyyədə olması ilə yanaşı qərarvermə prosesinə də tez-tez müraciət olunur.
Nümunə
Burada yuxarıda taktiki planlaşdırma ilə bağlı göstərdiyimiz nümunədən yenidən istifadə
edəcəyik. Bölgə və məhsul seçimi ilə bağlı taktiki plan yekunlaşdırıldıqdan sonra növbə tak-
tiki planın yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan əməliyyat planının hazırlanmasına çatır. Bura
gündəlik tələb olunan işçi saatları, material və s. kimi resurslar daxildir.
_________________________________________________________________________
İCMAL
əməliyyatlara təsir edə
biləcək xarici faktorlar
Planlaşdırmanın mərhələləri
Hədəflərə nail olmaq üçün
müxtəlif alternativ variantların Mümkün minimum risk və məsrəflə
dəyərləndirilməsi maksimum fayda əldə etmək
5.2 Qərarvermə
Planlaşdırma bizə məqsədə çatmağın yollarını göstərir. Planların tətbiqi verilən məqsədə nail
olmağın ən yaxşı yolunun hansı olduğunun qiymətləndirməsini bizdən tələb edir. Bu zaman
qərarvermə prosesinə ehtiyac duyulur və bu proses dövriyyəyə girir.
TƏRİF
Qərarvermə qarşıya qoyulan məqəsədə nail olmaq üçün mövcud bir neçə alternativ variantın
içindən daha yaxşısının seçilməsi prosesidir.
_________________________________________________________________________
Qərarvermə prosesinə eyni zamanda müəssəsisə və onun resurslarının xüsusi fəaliyyət planı-
na uyğun idarə edilməsi öhdəliyi də daxildir. Qərar müzakirənin nəticəsidir və öhdəliyin özünü
əks etdirir.
1.Məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi
Nümunə
D Şirkəti elektron cihazların satışı ilə bağlı biznes fəaliyyətinə başlamaq istəyir.
➢➢ Plan – müştərilərə satmaq üçün cihazların təqdim ediləcəyi yer, müştərilər üçün
maliyyə seçimləri, maliyyə yardımları üçün banklarla əlaqələrin qurulması, hansı
növ elektron cihazlarının satılacağı və s. barədə plan qurmaq.
➢➢ Məhdudiyyətlərin araşdırılması - mağazaların idarə edilməsi ilə bağlı hüquqi qa-
nunvericiliyin, rəqib şirkətlərin eyni ərazidəki mağazalarının, mağazanın yerləşdiyi
ərazidə əhali haqqında məlumatların və sairənin müəyyənləşdirilməsi.
_________________________________________________________________________
İkinci mərhələ məqsədə nail ola bilmək üçün istifadə ediləcək müxtəlif alternativ üsulların
müəyyənləşdirilməsidir. Problemlərin həlli yolları və ya əldə edilən fürsətlər alternativ üsullar
olaraq qiymətləndirilə bilər.
Nümunə
Yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunəni davam etdirək. D Şirkətinin satışı ilə məşğul olmaq istədiyi
cihazlarla bağlı müxtəlif alternativ seçimlərin olduğu siyahı tərtib etməlidir. Onun hansı şirkətin
istehsal etdiyi elektron cihazları satacağı barədə araşdırma aparması da öz məqsədinə nail
olmaq üçün alternativ üsulların müəyyənləşdirilməsi mərhələsinə daxildir.
_________________________________________________________________________
3.Dəyərləndirmə
Müəyyən edilmiş alternativ variantların dəyərləndirilməsi bizi ən düzgün həllə doğru aparır.
Dəyərləndirmə aparılması üçün tələb olunur:
➢➢ Müxtəlif alternativ variantların, onların hər biri üçün tələb olunan resurslar və onla-
rın əldə edilməsinə çəkiləcək məsrəflərlə bağlı məlumatın təqdim edildiyi sənədlərin
müqayisəsi və nəzərdən keçirilməsi.
➢➢ Bu qiymətləndirmə əsasında aparılmış təhlil ən yaxşı alternativ fəaliyyət növünün
seçilməsi barədə qərarların verilməsini asanlaşdırır. Seçilmiş alternativ variant mi-
nimum məsrəflə maksimum fayda əldə etmə prinsipinə uyğun olur. Başqa sözlə
desək, bu variant mövcud şəraitdəki ən optimal seçim olmalıdır.
Nümunə
D Şirkəti (bax: əvvəlki nümunə) satmağı planlaşdırdığı elektron cihazlar və onların brendləri
barədə seçimləri qiymətləndirərkən müxtəlif faktorları nəzərə almalıdır. Bu faktorların bir
qisminə təchizatçı tərəfindən təklif edilən endirimlər, ödəniş şərtləri (kredit üçün təklif edilən
müddət), təchizatçı şirkət tərəfindən satışdan sonra təklif edilən xidmətlər, müştərilərin rəyləri
və s. kimi faktorlar daxildir.
Məsələn, D Şirkəti yuxarıdakı faktorlara əsasən maksimum fayda (yəni, ən uzun kredit müddəti,
yüklü miqdarda güzəşt və s.) gətirəcək televizor brendinin satışının təşkilinə qərar verə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
D Şirkəti elektron cihazlar və onların brendləri barədə dəyərləndirmələr apardıqdan sonra
mənfəət marjası ən çox olan televizorların satışı barədə qərar qəbul edir. Bu məqsədlə şirkət
müştərilərinə təqdim edəcəyi Sony, Sanyo və Sharp kimi televizorları yüksək keyfiyyətli və
bahalı “brend” olaraq müəyyənləşdirir.
Verilən qərarlar nəticəsində aydın olur ki, D Şirkətinin bu biznes fəaliyyətinə başlaması üçün
ən yaxşı məkanda gözəl görünüşə malik sərgi zalı və təcrübəli satış mütəxəssislərinə ehtiyacı
var.
Bu brendlərin satılması barəsində qərar müəssisənin ən yüksək gəlir əldə etməklə bağlı
uzunmüddətli məsqsədinə xidmət edəcəkdir.
_________________________________________________________________________
5.3 Nəzarət
Təri̇ f
Nəzarət
Daha sonra idarəetmə əldə edilən nəticələri qiymətləndirir və müəyyən düzəlişlərə ehtiyac
olub-olmaması barədə qərar verir.
Nəzarət yüksək səviyyəli planlaşdırmaya tətbiq edilərkən bu idarəetmə nəzarəti olaraq adlan-
dırılır. Ətraflı və ya əməliyyat planlaşdırmaları isə əməliyyat nəzarəti tərəfindən idarə edilir.
1. İdarəetmə nəzarəti
Təri̇ f
Əsas məqsədə nail olmaq üçün müəssisə tərəfindən resursların effektiv və səmərəli şəkildə
istifadə edilib-edilmədiyinə nəzarət edilməsi idarəetmə nəzarəti adlanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Şirkət rəhbərliyi bir il ərzində qoyulan investisiyalardan 20% gəlirin əldə edilməsini müəssisənin
hədəfi olaraq təyin edir.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 33
_________________________________________________________________________
Nümunə
Təyin edilmiş plana əsasən fəaliyyət göstərildiyini yoxlamaq üçün əldə edilən faktiki
nəticələrlə gözlənilən nəticələr müqayisə edilməlidir.
Nümunə
Əgər əldə edilən nəticələr gözlənilən nəticələrlə üst-üstə düşmürsə, o zaman idarəetməyə
düzəliş edilməsi məqsədilə yeni fəaliyyətlərin icrası barədə qərarlar qəbul edilməlidir.
Nümunə
Əgər işçilər günlük plan olan 10 ədəd məhsulu istehsal edə bilmirlərsə, bu zaman idarəetmə
işçilər üçün xüsusi təlim kursları təşkil etməlidir. İşçilər bu kursları keçdikdən sonra onlara
məhsuldarlığın artırılması üçün iki həftə vaxt verilir. Əgər onlar bu vaxt ərzində məhsuldarlığı
artıra bilməsələr, onda ya işdən azad ediləcək, ya da vəzifələri aşağı salınacaqdır.
_________________________________________________________________________
2. Əməliyyat nəzarəti
Tərif
Əməliyyat nəzarəti qısamüddətli məqsədlərə nail olmaq üçün fərdi şəkildə verilən tapşırıqla-
rın yoxlanılmasıdır.
_________________________________________________________________________
➢➢ Aşağı səviyyə üçün nəzərdə tutulan təfsilatlı planlar fərdlərə tətbiq edilə bilən
və onların yerinə yetirə biləcəkləri tapşırıqların verilməsini və onların srateji plan və
idarəetmə nəzarəti parameterlərinə uyğunluğunu təmin edir.
Nümunə
Müəssisənin illik məhsul istehsalı barədə qarşısına hədəf olaraq qoyduğu miqdar 12.000
ədəddir. Bu nəticəni əldə etmək üçün iş 10 işçi qrupu arasında bölüşdürülür və hər qrupa
1.200 ədəd məhsul istehsalı tapşırılır.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
34 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
➢➢ Yaxın zaman ilə əlaqəli olan və müəyyən xüsusi tapşırıqlara əsasən hazırlanan
planlardır.
Nümunə
Hər bir qrup üzrə 1.200 ədəd məhsulun istehsal edilməsi ilə bağlı olan uzunmüddətli planı ay-
lıq 100 ədəd məhsulun istehsalının nəzərdə tutulduğu qısamüddətli plan kimi də ifadə etmək
olar.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Fərz edin ki, müəssisənin əvvəlcədən müəyyənləşdirdiyi hədəf olan aylıq 100 ədəd məhsul
istehsalının mümkün olmadığı və bunun məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb oldu-
ğu ortaya çıxır. Buna görə məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinin qarşısının alınması üçün
məhsul istehsal hədəfi 80 ədəd olaraq dəyişdirilir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Döşək istehsalı ilə məşğul olan E Şirkəti yemək stolu istehsalı sektoruna daxil olmaq istəyir.
Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif planlaşdırma, qərarvermə və nəzarət proseslərinin bu qərarın
tətbiq edilməsində necə iştirak etdiyi izah edilir.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 35
P QİYMƏTLƏNDİRMƏ
L
XARİCİ MÜHİT:
KORPORATİV MƏQSƏD
Ş
DƏYƏRLƏNDİRMƏ
I
KORPORATİV PLAN
M
MÜƏYYƏNLƏŞDİRMƏ
MƏQSƏDLƏRİ
Q
Qoyulmuş kapitaldan illik ən az 15% kapital əldə etmək.
HƏDƏFLƏR
Ə
London üzrə ən ucuz yemək stolu istehsalçısı olmaq.
PROBLEMLƏR VƏ YA MƏHDUDİYYƏTLƏR
R
Keyfiyyətli taxta və ya fanerin satınalınması. Bu materialların yerli bazarda
kifayət qədər olmaması və qiymətlərin yüksək olması.
A
MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏ
ALTERNATİV FÜRSƏTLƏR
Q
L
QƏRAR QƏBUL ETMƏK
T Hər dəst stola görə 50$-a qənaət ediləcək, bu isə ilə 50.000$ deməkdir.
İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalı 18% olacaqdır.
BUNUN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMİŞ MƏQSƏD VƏ HƏDƏFLƏRƏ UYĞUN
OLDUĞUNDAN ƏMİN OLMAQ
M
Şirkət Londan üzrə yenə də ən ucuz yemək stolu istehsalçısı olaraq qalır.
Ə
POTENSİAL PROBLEMLƏR
N İDARƏETMƏ NƏZARƏTİ
Ə ƏMƏLİYYAT NƏZARƏTİ
_________________________________________________________________________
Qısa test 15
Hər hansı bir plan keyfiyyətli olmaq üçün aşağıdakı xüsusiyyətlərdən hansını daşımalıdır?
A Dəyişkən/uyğunlaşan
B Sərfəli
C Reallaşdırıla bilən
D Yuxarıdakıların hamısı
________________________________________________________________________
Qısa test 16
Qərarvermə nədir?
1. Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün mövcud bir neçə alternativ variantın ara-
sından daha yaxşısının seçilməsi prosesidir.
2. Faktiki nəticələrlə gözlənilən nəticələrin müqayisəsidir.
3. Müəssisənin qısa və uzun müddətli məqsədlərinin təyin edilməsidir.
4. Daxili və xarici mühit barədə qiymətləndirmənin aparılmasıdır.
_________________________________________________________________________
Qısa test 17
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Təri̇ f
Strateji planlaşdırma müəssisənin uzunmüddətli hədəfləri barədə qərarların verilməsi pro-
sesidir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
_________________________________________________________________________
Təri̇ f
Taktiki planlaşdırma müəssisənin hədəflərinə çatmasını təmin edən orta müddətli planlar
barədə qərarların verilməsi prosesidir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Ekoloji məhsulun istehsalı ilə bağlı müəssisənin uzunmüddətli məqsədinə nail olmaq üçün
icra ediləcək taktiki plan xammal kimi üzvi (ekoliji cəhətdən təmiz) əvəzləyicilər haqqında araş-
dırmaların aparılmasından ibarətdir.
_________________________________________________________________________
Təri̇ f
Taktiki planı yerinə yetirmək və müəssisə hədəflərinə nail olmaq üçün işçi heyəti və resursların
günlük olaraq tənzimlənməsi əməliyyat planlaşdırılması adlanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Əgər taktiki planlaşdırmaya əsasən hər bir işçinin aylıq 1.500 ədəd məhsul istehsal etməli
olduğu göstərilirsə, onda əməliyyat planlaşdırılmasında hər bir işçinin gündəlik fəaliyyət və
məhsuldarlığını göstəriləcəkdir (yəni, günlük olaraq 50 ədəd).
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 39
Planlaş
Planlaşdır Müəssisə dırma Tələb edilən
Məlumatın
manın Tərtib edən Müddət ilə bağlı prosesində məlumatın
Mənbəyi
Növləri aidiyyatı cari xüsusiyyəti
vəziyyət
Keyfiyyət
göstəriciləri.
Xarici, Məsələn,
KİV nəşr edilmiş Məsələn,
tədqiqatlar bazar
trendlərinin
araşdırılması
UZUN BÜTÜN
ALİ Kəmiyyət
MÜƏSSİ
İDARƏETMƏ göstəriciləri
Strateji 2 ildən SƏ BAŞLANDI
(Direktorlar)
Daxili, Məsələn, 10 ilə (Bütün
kimi şöbələr) Məsələn,
istehsal edil-
son beş
miş məhsula
ildə istehsal
çəkilən xərclər
edilən və sa-
barədə idaretmə
tılan məhsul
məlumatları
miqdarı ilə
bağlı ətraflı
məlumat
Kəmiyyət
göstəriciləri
Oxşarlıqlar Fərqlər
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
40 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Planlaşdırmanın səviyyələri
Yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün funksiyalar menecerlərin səlahiyyətlərinə daxil olsa da bun-
lardan sadəcə planlaşdırma menecerlərin ən əsas funksiyası və onlara aid səlahiyyət kimi
hesab edilir. Planlaşdırma müəssisənin bütün sahələrini əhatə edir və müxtəlif səviyyələrdə
xüsusiyyət və miqyasına görə bir-birindən fərqlənir.
Əgər biz müəsissədəki idarəetmə sistemini piramida şəklində təsvir etsək və bu piramidanı
eninə üç hissəyə: yüksək, orta və əməliyyat üzrə idarəetmə səviyyələrinə bölsək, bu zaman
biz bu səviyyələrdəki planlaşdırma fəaliyyətini və planlaşdırma funksiyası üçün tələb olun
keyfiyyətləri diaqramdakı kimi gösətərə bilərik.
Konseptual
Yüksək
səviyyədə
idarəetmə
Strateji
Taktiki
Nümunə
F Şirkəti neft emalı sektoruna girmək istəyir və böyük neft emalı zavodunun tikintisi üçün
növbəti beş ilə 300 milyon dollar sərmayə ayırır (strateji planlaşdırma).
Strateji planın yekun icmalı hazırlandıqdan sonra icra planının tərtib ediləcəyi orta idarəetmə
səviyyəsinə göndərilir.
İdarəetmənin orta səviyyəsində strateji planlaşdırmanın əsas məsələləri tədqiq edilir və planın
(taktiki planlaşdırma) icrası üçün müvafiq qərarlar alınır.
Taktiki planlaşdırma mərhələsi başa çatdıqdan sonra lahiyə ilə bağlı detalların
müəyyənləşdirilməsi (əməliyyat planlaşdırılması) üçün əməliyyat planlaşdırılmasına keçid
alınır.
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 41
_________________________________________________________________________
Qısa test 18
Aşağı səviyyədə idarəetmə adətən aşağıdakılardan hansını yerinə yetirir?
A Taktiki planlaşdırma
B Strateji planlaşdırma
C Əməliyyat planlaşdırılması
D Yuxarıdakıların heç birini
_________________________________________________________________________
Qısa test 19
Taktiki planlaşdırmaya daha çox müvafiq olan zaman müddəti hansıdır?
A Uzunmüddətli
B Ortamüddətli
C Qısamüddətli
D Yuxarıdakıların heç biri
_________________________________________________________________________
Əvvəlki mövzulardan əldə etdiyimiz biliklərə əsasən çox rahatlıqla deyə bilərik ki,
məlumat dəqiq, bitkin, aydın, münasib, vaxtında təmin edilən və maliyyə baxımın-
dan sərfəli olmalıdır. İdarəetmə ilə bağlı qərarların alınması zamanı idarəetmə heyəti
məlumatların bütün bu keyfiyyətlərə malik olduğundan əmin olmalıdır. Lakin buna
baxmayaraq, idarəetmə ilə bağlı məlumatlar idarəetmə qərarlarının verilməsinə mane
olacaq müəyyən məhdudiyyətlərə malikdir.
İdarəetmə ilə bağlı qərarların qəbul edilməsinə təsir edən idarəetmə məlumatlarına
aid məhdudiyyətlər bunlardır:
1. Risk və qeyri-müəyyənlik
2. Qeyri-dəqiq məlumat
Məlumatın qeyri-dəqiq olması dedikdə onun aydın şəkildə ifadə edilməməsi nəzərdə
tutulur. Belə bir məlumatın müxtəlif şəxslər tərəfindən fərqli formada izah edilmə ehti-
malı yüksəkdir. Bu idarəetmənin qərarvermə prosesinə maneçilik törədə bilər.
3. Məlumatın etibarlılığı
4. Vaxt məhdudiyyəti
Əgər qərarlar əvvəlcədən təyin edilmiş müvafiq müddət ərzində qəbul edilmirsə,
bu zaman idarəetmənin göstərdiyi səylər boşa çıxmış olur. Elə bu səbəbdən də
idarəetmə qərarları tez bir şəkildə qəbul etməlidir. Qərarların qəbul edilməsi üçün
düzgün məlumatın lazımi zamanda hazır olması şərtdir. Vaxt məhdudiyyəti münasib
məlumatların axtarışının aparılmasında idarəetməyə mane olur. Buna görə də qərarlar
natamam məlumatlara əsaslanaraq verilir və bu da qərarların keyfiyyətinə mənfi təsir
göstərir.
5. Məlumatın dəyəri
İCMAL
Risk və qeyri-müəyyənlik
Qeyri-dəqiq məlumat
Məlumatın dəyəri
1. (D) – İİS menecerlərə qərarvermə prosesində və müəssisə barədə verilən qərarlar zamanı
kömək edərək müəssisə əməliyyatlatlarının aparılmasında yardımçı olur.
3. (D) – İstehsalat məsrəflərinin uçotu dedikdə aşağıda verilən bütün bəndlər buraya aid edilir.
Bu uçota əsasən büdcə hazırlanır, faktiki məsrəflərlə bağlı məlumatlar toplanır və daha sonra
kənarlaşmanı tapmaq məqsədilə faktiki məsrəflərin normativ maya dəyəri ilə müqayisəsi apa-
rılır.
4. (A) – İdarəetmə uçotu xüsusi olaraq idarəetmə məqsədləri üçün yaradılmışdır. Belə ki, o
həm istehsalat məsrəfləri uçotu, həm də mühasibat uçotu ilə bağlı qeydlərdən istifadə edərək
müvafiq və tam məlumatları tərtib edir. Bu idarəetmənin əldə etmək istədiyi istənilən şeylə
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 43
bağlı məlumat ola bilər və buna görə də məlumat bütün münasib mənbələrdən əldə edilməlidir.
5. (B) – İdarəetmə üzrə mühasibatlıq problemləri, tapşırıqlar və qərarlar kimi xüsusi tələblərlə
əlaqəli olan verilənləri müvafiq şəxslərə təqdim etmək vəzifəsi daşıyır. Qərarlar idarəetmə
üzrə mühasib tərəfindən deyil, menecerlər tərəfindən alınır. İdarəetmə ilə bağlı verilən qərarlar
həmin qərarları tətbiq edəcək şəxs tərəfindən yoxlanılır.
7. (D) – Məlumat verilənlərin yekun icmalının verilməsi, növlərə ayrılması, şərh edilməsi və
onu istifadə ediləcək formaya salmaq üçün icra edilən bütün proseslər nəticəsində əldə edilir.
8. (D) – Məlumat ondan istifadə edən şəxsi yanıltmayaraq onu düzgün məlumatla təmin etmək
və istifadə ilə bağlı nəzərdə tutulan məqsədə xidmət etmək üçün bütün xüsusiyyətləri özündə
birləşdirməlidir.
9. (A) – Əgər kommunikasiya kanalı yanlış seçilərsə, bu məlumatın gizlilik dərəcəsinə mənfi
təsir göstərə bilər. Kommunikasiya kanalı məlumatın məzmununa, onun əldə edilmə vaxtına
və keyfiyyətinə təsir göstərmir.
10. (A) – Keyfiyyətli məlumat aydın, yığcam və dəqiq olmalıdır. Veb səhifələr etibarlı mənbə
hesab edilmədikləri üçün buradan əldə edilən məlumatlara qarşı insanlarda mənfi rəy forma-
laşmışdır.
11. (C) – Məlumat təqdim edilərkən mötəbər və etibarlı mənbələrə əsaslanaraq hazırlanma-
lıdır. Etibarsız mənbələrdən əldə edilən məlumatlar demək olar ki, ümumiyyətlə heç bir işə
yaramır. Tamamilə etibarlı olduğu yoxlanılmadan ucuz mənbələrdən əldə edilən məlumatların
qeyri-dəqiq olma ehtimalı çox yüksəkdir.
12 (B) – Əgər məlumatın istifadəsindən götürülən fayda onun əldə edilməsinə çəkilən
məsrəflərdən çoxdursa, onda bu məlumat sərfəli məlumat hesab edilir. Məlumatın etik və
lazımi olması onun hansı məqsədlər üçün tələb olunduğundan asılıdır. Məlumatın etik he-
sab edilməsi üçün o həm mövcud qaydalara, qanunvericiliyə və hüquqa, həm də məlumatın
nəzərdə tutulan istifadə formasına uyğun olmalıdır. Bu fəsildə ümumiyyətlə məlumatın daimilik
xüsusiyyətindən bəhs edilmir.
13. (C) – Məsrəf, mənfəət, gəlir və xərc anlayışları maliyyə ilə bağlı terminlərdir. Qeyri-maliyyə
məlumatlarında hesablamalardan və rəqəmlərdən istifadə edilmir. Ümumi məlumatlarda isə
maliyyə, qeyri-maliyyə və ya onların hər ikisinə bir yerdə rast gəlmək olar. Xüsusi məlumatlar
isə tələb olunan müəyyən bir məqsəd üçün yaradılır.
14. (D) – Məlumatların kompyuter vasitəsilə emalı daha asan və səmərəli, sürətli və daha
dəqiq şəkildə yerinə yetirilir. Deməli, verilmiş bütün cavablar doğrudur.
15. (D) – Keyfiyyətli plan vəziyyətə görə uyğunlaşan, mövcud şəraitə görə də sərfəli (az
məsrəfə başa gələn) və tətbiq edilə (reallaşdırıla) bilən olmalıdır. Buna görə də bütün cavablar
doğrudur.
16. (A) – Ən yaxşı alternativ variantın seçilməsi qərarvermə adlanır. Nəticələrin müqayisəsi
nəzarət prosesinin bir hissəsidir. Qarşıya məqsədin qoyulması planlaşdırma prosesinə aiddir.
Daxili və xarici mühitin qiymətləndirilməsi də planlaşdırma prosesinin mərhələlərindən biridir.
17. (B) – Verilən variantlardan birincidə planlaşdırma prosesinə aid olan qiymətləndirmə
mərhələləri göstərilmişdir. Nəzarət prosesinin mərhələləri ikinci variantda verilmişdir. Üçüncü
variantda göstərilənlər isə qərarvermə prosesinə aiddir.
18. (C) – Aşağı səviyyədə idarəetmə əsasən nəzarətçi (supervayzer) və briqadirdən ibarət olur
ki, onlar da öz növbəsində yalnız əməliyyat planlaşdırılmasına əsasən fəaliyyət göstəririlər.
Yuxarı və orta səviyyədə idarəetmələr isə əsasən taktiki və strateji planlaşdırma ilə məşğul
olurlar.
19. (B) – Taktiki planlaşdırma ortamüddətli olub bir aydan iki ilə qədər olan müddəti əhatə edir.
Uzun və qısa müddətli planlara isə müvafiq olaraq srateji və əməliyyat planlaşdırılmaları aid
edilir.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
44 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Sınaq sualları
A Müəssisə
B İdarəetmə uçotu
C Mühasibat uçotu
A Bütün müəssisə
B Məhsul, xidmət və ya fəaliyyət
C Müxtəlif bölmə və ya şöbələr
D Yuxarıdakıların hamısı
A Doğru
B Yanlış
A Doğru
B Yanlış
7. Müəssisələr idarəetmə uçotu sistemlərinin yaradılmasında bir çox seçim imkanına malikdir.
A Doğru
B Yanlış
A İdarəetmə
B İstehsalat məsrəfləri
C Mühasibat
D İstehsalat məsrəfləri və idarəetmə
A Doğru
B Yanlış
FƏSİL – A1:
İDARƏETMƏ UÇOTU : 45
10. Xam / emal edilməmiş fakt və rəqəmlərdən ibarət olan ____________ emal edildikdən
sonra ____________ əldə edilir.
11. Verilənlər:
A Müəssisə daxilindən
B Yalnız müəssisənin tək bir şöbəsindən
C A və B
D Yuxarıdakıların heç birindən
13. Qərarvermə prosesi zamanı seçilən ən yaxşı alternativ variantın nəticəsi aşağıdakılardan
hansı olmalıdır?
4. (B) – Yanlışdır. Mühasibat uçotu ilə bağlı məlumatlar adətən müəssisə xaricindəki şəxslər
üçün hazırlansa da, idarəetmə uçotu ilə bağlı məlumatlar sadəcə müəssisə daxilindəki şəxslər
üçün nəzərdə tutulmuşdur.
5. (B) – İdarəetmə uçotunun əsas məqsədi müəssisə daxilindəki işçi və menecerləri maliyyə
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
46 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
6. (A) – İdarəetmə uçotu qərarvermə prosesində idarəetməni zəruri məlumatlarla təmin edir.
7. (A) – Doğrudur. Menecerlər idarəetmə uçotu sistemini yaradarkən elə yaratmalıdırlar ki,
müəssisə menecerləri və işçilər də bundan istifadə edə bilsin. Qanun ilə hər hansı bir format
müəyyən olunmadığı üçün müəssisə istənilən formatda sistem hazırlamaqda azaddır.
9. (A) – Maliyyə hesabatları həmişə keçmişdə yerinə yetirilən əməliyyatların nəticələrini təqdim
edir.
10. (D) – Məlumat, verilənlər düzgün şəkildə toplanıb, süzgəcdən keçirilib və məzmuna uyğun
olaraq təqdim edildikdən sonra əldə edilir.
11. (A) – Verilənlər xammal hesab olunduğu üçün, eyni zamanda da məlumatın emal edilməmiş
formasıdır.
12. (A) – Müəssisənin daxilinə aid olan hər bir şey daxili məlumat hesab edilir. Daxili məlumatın
tək bir şöbəyə aid olması şərt deyil.
13. (C) – Maksimum faydanın maksimum risk və məsrəflə əldə edilməsi müəssisənin böyük
zərərlə üzləşməsinə səbəb ola bilər. Minimum faydanın minimum risk və məsrəflə əldə edilməsi
az mənfəətlə nəticələnəcəkdir və bu da uzunmüddətli müəssisə gəlirinin artırma hədəfinə
mənfi təsir göstərəcəkdir. Minimum faydanın maksimum risk və məsrəflə əldə edilməsi isə
məntiqi cəhətdən səhvdir.
14. (D) – Müəssisə tərəfindən təmin edilən resursların nəzərdə tutulan məqsəd istiqamətində
effektiv və səmərəli şəkildə istifadə edilib-edilmədiyinə nəzarət edilməsi idarəetmə nəzarəti
adlanır. Yüksək səviyyədə nəzarət idarəetmə tərəfindən yerinə yetirilir. Əməliyyat planlaşdı-
rılması aşağı səviyyə işçi heyəti tərəfindən, kritik nəzarət isə müəyyən böhranlı vəziyyətlərdə
tətbiq edilir.
15. (B) – Yüksək, orta və aşağı səviyyələr planlaşdırmanın deyil, idarəetmənin pillələridir.
Srateji, taktiki və əməliyyat səviyyələri isə idarəetmə tərəfindən istifadə edilən planlaşdırma
pillələridir. Kritik, qeyri-kritik və əlverişsiz səviyyələr isə planlaşdırmaya aid deyil, problemlərin
növləridir. Şöbələrarası, şöbədaxili və şöbəxarici səviyyələr də planlaşdırmanın tərkib hissəsi
hesab olunmurlar, lakin onun tətbiq sahələri ilə əlaqəlidirlər.
A2
FƏSİL – A2:
VERİLƏNLƏRİN MƏNBƏLƏRİ : 47
Bununla belə məlumatın mənbəyindən asılı olaraq məlumat ya dəyərli, ya da lazımsız he-
sab edilə bilər. Məlumatları əldə etmək üçün düzgün üsulun hazırlanması və seçilməsi
məqsədəuyğundur. Məlumatın keyfiyyəti bütün bu proseslərin bir yerdə nəzərə alınmasından
asılıdır.
Bu fəsildə məqsəd müxtləlif məlumat mənbələrinin və münasib məlumatı əldə etmək üçün
istifadə olunan seçmə metodların idarəetmə səviyyəsi üzrə qərarvermə prosesində böyük
dəyərə malik məlumatların toplanmasına şərait yaratdığını izah etməkdir.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
İdarəetmə İnformasiya Sistemi
[Nələri öyrənəcəyik–a]
“Məlumatlar” və “Verilənlər” sözləri bəzən biri-birinin yerinə istifadə edilir. Bu isə çaşqınlığa
gətirib çıxara bilər. Lakin bu sözlər sinonim sözlər deyil. Verilənlər “xam”, emal edilməmiş fakt-
lar olsalar da məlumatlar verilənlərin emal olunmuş forması hesab edilir.
Tərif
Verilənlər “xam” (emal edilməmiş) məlumatlardır. Verilənlər faktlar, hadisələr və əməliyyatlardan
ibarətdir.
_________________________________________________________________________
Tərif
“Məlumat” dedikdə, verilənlərin münasib yekun icmal halına salınmış forması nəzərdə tutulur.
Texniki baxımdan məlumat - verilənlərin məqsədyönlü istifadə üçün emal edilməsidir.
_________________________________________________________________________
Məlumatlar müəyyən məna daşısalar da, verilənlərin belə bir xüsusiyyəti yoxdur. Məlumatı
qəbul edən tərəfə onun yararlı olub-olmamasından asılı olaraq bir şəxsin məlumatı başqa
birisinin verilənləri ola bilər.
Verilənlər struktura və məzmuna malik olmurlar, eləcə də, qəbul edən tərəf üçün də müna-
sib olmaya bilərlər. Verilənlər düzgün qaydada təşkil edildikdən, süzgəcdən keçirildikdən və
məzmuna uyğun təqdim edildikdən sonra məlumata çevrilə bilər, çünki yalnız bundan sonra
bu qəbul edən üçün müəyyən “məna” kəsb edir.
Nümunə
Su filtrləri satan şirkətin ərazidə su filtrlərinin istifadəsi ilə bağlı apardığı sorğu
nəticəsində verilənlər toplanır. Bu verilənlər onların həmin ərazidə mümkün satış
həcmlərini qiymətləndirməyə kömək edəcək. Bu sorğu nəticəsində əldə edilən
məlumat və verilənlər aşağıdakılardan ibarətdir:
Verilənlər
Məlumat
➢➢ Su filtrlərindən istifadə edənlər və etməyənlər barədə, eləcə də, əhaliyə verilən içməli
suyun keyfiyyətini göstərən hesabat.
➢➢ Ən çox hansı brendin istifadə olunduğunu gəstərən müqayisəli hesabat.
➢➢ Hər brendin fəaliyyəti barədə təhlil
Verilənlərin təsnifatı
a) Kəmiyyət üzrə verilənlər: bu verilənlər rəqəmlə ölçülə bilər. Belə verilənlər tezliklərin
müəyyənləşdirilməsində və ya şkala üzrində dərəcələrin göstərilməsində istifadə edilə
bilər. Kəmiyyət verilənləri vasitəsilə qruplar arasındakı dispersiya səviyyəsi və əsas ten-
densiyalar müqayisə oluna bilər. Məsələn, məhsulun çəkisi, işçi heyətinin əmək haqqı və
s.
b) Keyfiyyət üzrə verilənlər: bu verilənlər rəqəmlə ifadə olunma xüsusiyyətinə malik deyillər.
Bu cür verilənlər üzərində təcrübə aparılacaq hansısa predmetin keyfiyyətini əks etdirir.
Buraya şifahi və ya əyani təsvirlər daxildir. Verilənlər müxtəlif xüsusiyyətlərə malik ola
bilərlər. Məsələn, məhsulun standartı, işçilərin bacarığı və s.
a) İlkin verilənlər: bu orijinal veriləndir, yəni birinci mənbədən əldə edilir. O, sorğulardan,
müsahibələrdən və s. ibarətdir. Onun fokus qrupu və konkret məqsədi var. Belə verilənlər
xüsusiyyət baxımından “xam”, emal edilməmiş olurlar və məqsədyönlü istifadə üçün onla-
rın emal olunmağa ehtiyacı var. Bu tip verilənlər ən son məlumatı təqdim edirlər. Məsələn,
ölkə əhalisinin sayı, müsahibələr və s.
b) İkinci dərəcəli verilənlər: bu orijinal verilən deyil, lakin ilkin verilənlər əsasında yaradılır.
Bu verilənlər keçmiş dövrə aid olur. Bu verilənlər başqa bir məqsədlə və ya başqa in-
sanlar tərəfindən toplanılsa da cari dövrdə tələb edilən məqsəd üçün istifadə oluna bilər.
Məsələn, dövlət hesabatları və statistik məlumatlar müxtəlif şirkətlər tərəfindən istifadə
oluna bilər.
b) Ardıcıl verilənlər: bu verilənlər diskret xaricindəki digər rəqəmli verilənləri əhatə edir. Bu
verilənlər fiziki ölçülərlə əlaqəlidir. Ardıcıl verilənlərdə rəqəmlər kəsr də ola bilər. Məsələn,
işçinin boyunun 1,53m olması ardıcıl verilən sayılır.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
50 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Daxili mənbə dedikdə müəssisənin daxilində olan mənbələr nəzərdə tutulur, məsələn,
müəssisənin aşağıdakı kimi müxtəlif şöbələri:
1. Maliyyə/mühasibatlıq şöbəsi.
2. Marketinq/satış şöbəsi.
3. İnzibati şöbə.
4. İstehsalat şöbəsi.
5. Satınalama şöbəsi.
6. Anbar şöbəsi.
7. İstehsalat məsrəfləri və idarəetmə uçotu şöbəsi.
Bütün bu şöbələr onlara həvalə olunmuş müxtəlif məsələlər üzrə məsuliyyət daşıyırlar. Onlar
şöbə daxilində əlaqəli məlumatları qeydə alırlar. Şöbədə istifadə olunan sənədlər, qeydlər,
uçot kitabları, ledcerlər və s. şöbədaxili məlumat mənbəyi hesab olunur. Müəssisə informasiya
sisteminin köməyi ilə bütün bu məlumatları toplayır və sonra planlaşdırma, qərarvermə və
nəzarət məqsədi üçün istifadə edir.
1. Maliyyə/mühasibatlıq şöbəsi
Maliyyə şöbəsi müəssisənin pul vəsaiti ilə təchizatına nəzarət və onun idarə olunması-
na görə cavabdehlik daşıyır. Mühasibatlıq hər bir əməliyyatı və işi uçota alır və müəssisəni
maliyyə məlumatları ilə təmin edir.
Şöbə daxilində məlumat mənbələrinə bunlar daxildir: kassa kitabı, maliyyə hesabatları,
ledcerlər, bank hesab çıxarışları, səhm sertifikatları və s.
2. Marketinq/satış şöbəsi
Bu şöbədə son bir neçə ilin satış məlumatları, marketinq strategiyaları və s. qorunub saxlanılır.
3. İnzibati şöbə
İnzibati şöbə dəstək funksiyalarını yerinə yetirir. Bu şöbə gündəlik işlərin normal axınını
təmin etməyə görə cavabdehlik daşıyır.
4. İstehsalat şöbəsi
5. Satınalma şöbəsi
6. Anbar şöbəsi
Bu şöbə daxil olan və çıxan mal-material ehtiyatlarının uçotunun aparılması görə cavabdehlik
daşıyır. Anbar ledceri şöbədə əsas məlumat mənbəyidir.
Bu şöbə maliyyə/mühasibatlıq şöbəsindən ayrı ola da bilər, olmaya da bilər. Bu şöbə kiçik və
orta həcmli müəssisələrdə maliyyə şöbəsinin bir hissəsidir.
Bu şöbə məsrəflərin planlaşdırılması və nəzarəti vasitəsi ilə gəlir və mənfəətin artırılması üçün
təkliflər verilməsinə görə cavabdehdir. Buna görə bu şöbə qərarvermədə istifadə olunması
üçün məsrəflərin uçotunu və təhlilini aparır. Bu şöbə resursların optimal istifadəsinin təmin
edilməsi və mənfəətlilik səviyyəsinin və məcmu mənfəətin ölçülməsi görə cavabdehlik daşıyır.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
52 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
➢➢ Müəssisənin müxtəlif növ xərcləri əsasında müxtəlif başlıqlar altında təsnif edilmiş
məsrəflərin ümumi cəmi (məsələn, material məsrəfləri, əmək haqqları, digər birbaşa
xərclər, reklam və bazarın inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsrəflər və s.).
➢➢ Məhsulun vahid üzrə dəyəri.
➢➢ Məsrəflərə nəzarət strategiyaları.
➢➢ Normativ maya dəyəri və faktiki məsrəflər arasındakı və ya büdcədə nəzərdə tutulan
və faktiki nəticə arasındakı kənarlaşma və onun yaranma səbəbləri.
➢➢ Bütün şöbələr və müəssisə üçün təyin olunan büdcələr/hədəflər.
Qısa test 1
Müəssisənin müxtəlif daxili məlumat mənbələrini sayın. Əlavə olaraq hər bir mənbənin təmin
etdiyi məlumatlardan ən az birini nümunə gətirin.
_________________________________________________________________________
Toplanmış məlumatlar bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna bilər, məsələn:
➢➢ Qərarvermə
➢➢ Resurslardan optimal istifadə
➢➢ Aktivlərin qorunması
➢➢ Məsrəflərin planlaşdırılması və onlara nəzarət
➢➢ Müştərilər
➢➢ Rəqiblər
➢➢ Təchizatçılar
➢➢ Dövlət qurumları
➢➢ Ticarət assosiasiyaları
➢➢ Maliyyə mətbuatı
1. Müştərilər
Rəqiblər
Rəqiblərdən əldə olunan məlumatlar müəssisə üçün vacib qərarlar qəbul edərkən çox vacib-
dir. Rəqiblərdən onların məhsulları, texnologiyaları, qiymətləri, marketinq strategiyaları və s.
barədə əldə olunan məlumatlar müxtəlif qərarların qəbul edilməsi üçün vacibdir.
FƏSİL – A2:
VERİLƏNLƏRİN MƏNBƏLƏRİ : 53
Rəqiblər haqqında məlumatlar müəssisəyə özünün bazar strategiyası və qiymət siyasəti barədə
mühüm qərarlar qəbul etməkdə çox kömək olur. Rəqiblər barədə tələb olunan məlumatlara
aşağıdakılar daxildir:
Nümunə
Mobil telefonlar bazara daxil olarkən onların bir neçə funksiyaları var idi. Mobil telefonlarla
bağlı təklifin artması qiymətlərin düşməsi ilə nəticələndi. Şirkətlər bu rəqabətdə irəlidə olmaq
üçün mobil telefonlara əlavə funksiyalar əlavə etməyə başladılar. Öz növbəsində rəqiblər də
mobil telefonlara yeni funksiyalar əlavə etməyə başladılar. Rəqibləri ilə ayağlaşa bilməyən
müəssisələr isə bazardan çıxmalı olacaqdılar.
_________________________________________________________________________
3. Təchizatçıar
Nümunə
Taxta mebel hazırlayan A Şirkəti B Şirkətindən xüsusi növ taxta alır. B Şirkəti taxtanın qiymətini
qaldırmışdır. Bu A Şirkətinin istehsal məsrəflərini artırmışdır.
4. Dövlət qurumları
Nümunə
Dövlətin vergi siyasəti mal və xidmətlərin qiymətlərinə təsir göstərir. Məsələn, xidmətlərin
üzərinə yeni vergi qoyulduqdan və qanunvericiliyin başqa əlavə xidmətlərə da aid edilməsindən
sonra xidmətlərin qiymətləri qalxır.
5. Ticarət assosiasiyaları
6. Maliyyə mətbuatı
[Nələri öyrənəcəyik–b]
➢➢ Şirkətlərin vebsaytları,
➢➢ Dövlətə məxsus vebsaytlar,
➢➢ Fond birjalarına məxsus vebsaytlar,
➢➢ Jurnal məqalələri və
➢➢ Bazar araşdırması ilə bağlı hesabatlar.
Buraya marketoloqun istifadəsi üçün əvvəllər daxili və ya xarici mənbədən toplanmış hər hansı
məlumatlar da daxildir.
3. Bir çox şirkətlər ciddi məlumat mənbəyi hesab oluna biləcək müxtəlif hesabatlar
dərc edirlər. Maliyyə hesabatları, mal-material ehtiyatları hesabatı, korporativ so-
FƏSİL – A2:
VERİLƏNLƏRİN MƏNBƏLƏRİ : 55
2. Bəzən elə ola bilər ki, istifadəçinin aldığı natamam məlumat ona məqsədlərini
icra etməkdə yardımçı ola bilməsin. Məsələn, istifadəçi müştəri məlumatlarını
tədqiq edərkən satış həcmləri barədə məlumatlarla rastlaşarsa, həmin anda bu
onun heç bir işinə yaramaz.
3. İnternetdə dərc olunmuş məlumatlara gəldikdə isə onların istifadəsi ilə əlaqədar
bəzi təhlükələr mövcuddur. Həmin məlumatların təşəbbüskarları adətən özü
idarə olunan və marketoloqların nəzarətində olanlardır. Buna görə istifadəçilər
təqdim olunan məlumatın doğruluğunu və etibarlılığını tənqidi nöqteyi-nəzərdən
qiymətləndirmək üçün tədbirlər həyata keçirməlidirlər.
6. Məlumatlar və verilənlər dəqiq olmaya bilər. Məlumatın mənbəyi hər zaman yox-
lanılmalıdır. Hətta dövlət nəşrləri və biznes jurnallarının statistikası aldadıcı ola
bilər. Məsələn, bir çox biznes jurnalları öz üzvləri arasında satış imkanları, ba-
zarın artım tempi, bazar həcminin dəyişməsi və satış imkanları barədə proqnoz
vermək üçün sorğu aparır və sonra bu nəticələrin orta hesabını təqdim edirlər.
Çox hallarda bu statistikalar sadəcə ümumi fikri təmsil etmir və sorğu onların
üzvlərinin 10%-dən az hissəsini əhatə edir.
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Biznes mühiti siyasi, iqtisadi, hüquqi, sosial, mədəni, texnoloji və s. faktorların kombinasiya-
sıdır. Bu faktorlar biznesə bir çox yollarla təsir göstərir. Belə müxtəlif faktorlar arasında biznes
fəaliyyətinin mövcud olduğu ümumi iqtisadi mühit də biznes fəaliyyətinin məsrəf və gəlirlərinə
təsir göstərir.
Aşağıdakı cədvəldə ümumi iqtisadi faktorların biznes fəaliyyətinə necə təsir etdiyi göstərilir.
Bunlar əyani faktorlardır və müxtəlif biznes vahidlərinə müxtəlif yollarla təsir göstərə bilər. Bun-
ların milli və ya hətta beynəlxalq səviyyədə təsirləri də ola bilər.
[Nələri öyrənəcəyik–d və e]
Tərif
Seçmə müşahidə nümunələr üzrə verilənlərin toplanmasıdır.
_________________________________________________________________________
Tərif
Adətən istənilən böyük populyasiyadakı hər bir vahidi sınaqdan keçirmək çox baha başa gəlir.
Məsələn, bütün satış hesab-fakturalarını yoxlamaq üçün məsrəflər yol verilməyəcək qədər
yüksək ola bilər.
2. Vaxt məhdudiyyətləri
Əgər məlumatın həcmi böyükdürsə, təkcə buna çəkiləcək məsrəflər deyil, yoxlama üçün sərf
olunacaq vaxt da əhəmiyyətlidir. Adətən tədqiqatın və ya araşdırmanın tamamlanması üçün
vaxt məhdud olur. Seçmə müşahidəsi üsulu ilə müəssisə vaxta qənaət etmiş olur, eyni zaman-
da məlumatın etibarlılıq səviyyəsini də saxlamış olur.
FƏSİL – A2:
VERİLƏNLƏRİN MƏNBƏLƏRİ : 57
3. Əsaslandırılmış əminlik
Əsaslandırılmış əminliyi təmin etmək üçün bütün populyasiyanı yoxlamağa ehtiyac yoxdur.
Bundan əlavə, hətta bütün populyasiyanın yoxlanması tədqiqata xas olan məhdudiyyətlərə
görə mütləq əminliklə nəticələnməyə bilər. Nümunə düzgün seçilibsə, adətən onun yoxlama-
dan keçirilməsi tədqiqatçını əsaslandırılmış əminliklə təmin edir.
Analitik prosedurlar seçmə müşahidədən daha effektiv və daha dəqiqdir və buna görə də ilk
olaraq bu prosedurlara müraciət edilməlidir. Etibarlılıq səviyyəsini artırmaq üçün analitik pro-
sedurlarla yanaşı seçmə müşahidə üsullarını da tətbiq etmək faydalı ola bilər.
Seçmə müşahidə üsullarını iki böyük qrupa bölmək olar: ehtimallara əsaslanan və meylli
(təsadüfi olmayan) seçmə müşahidə.
Tərif
Ehtimallara əsaslanan seçmə müşahidə elə bir seçmə müşahidə üsuldur ki, orada populyasi-
yanın hər bir vahidi nümunəyə daxil edilmək üçün bərabər imkana malikdir.
_________________________________________________________________________
Təsadüfi seçmə müşahidə nümunələrin təsadüfi seçiminə əsaslanır. Belə ki, bu yolla hər bir
nümunə vahidinin müəyyən qədər seçilmək ehtimalı var. Nümunələr əvvəlcədən düşünülmüş
fikrə, qərəzli mövqeyə əsasən seçilirsə, bu seçim statistik seçim sayıla bilməz, çünki bura-
da tədqiqatın bitərəfliyi ortadan qalxmış olur. Təsadüfi seçmə müşahidə zamanı nümunə
çərçivəsini müəyyənləşdirmək vacibdir.
Seçmə müşahidə çərçivəsi populyasiya üzvlərinin hər birini müəyyən edən məlumatların si-
yahısıdır.
Nümunə
Şirkətin sənədləri müştərinin, kadr sənədləri isə işçilərin müəyyən edilməsində istifadə oluna
bilər.
_________________________________________________________________________
Sistematik seçmə müşahidə seçilmiş vahidlər arasında sabit interval tətbiq edərək verilənlərin
nümunə vahidlərinin seçilməsidir. İlk vahid təsadüfi olaraq seçilir. Nümunələr arası intervalın
populyasiyada olan xüsusi bir modellə üst-üstə düşməməsinə diqqət yetirmək lazımdır. Belə
ki, sistematik seçmə müşahidə sistemli şəkildə aparılan təsadüfi seçmə metodudur.
Nümunə
Fərz edin ki, 180 verilənlər vahidi arasından 12 vahid seçilməlidir.
180 : 12 = 15
Beləliklə, 1 və 15 arasında yerləşən təsadüfi başlama nöqtəsindən sonrakı hər 15-ci vahid
seçilir. Təsadüfi başlama nöqtəsi 8-dirsə, onda 8, 23, 38, 53, 68, 83, 98, 113, 128, 143, 158 və
173 seçilmiş vahidlərdir.
Əgər vahidlərin sayı 185-dirsə, onda 185 : 12 = 15.42 olur. Burada 15-ci yoxdursa, 16-cı
vahiddən bir seçmək barədə tərəddüd yaranır. Əgər 16-dan bir seçilərsə, 16 x 12 = 192 olur
və bu zaman sonuncu seçilən vahidin seçmə müşahidəsində olmama riski var. Buna görə
problemi həll etmək üçün təsadüfi başlama nöqtəsi 1 və 10 arasında olmalıdır. Əgər hər 15-ci
vahid seçilərsə, 15 x 12 = 180 olur və son beş vahid ümumiyyətlə seçilməyəcək. Bu problemin
öhdəsindən gəlmək üçün təsadüfi başlama nöqtəsi 1 və 20 arasında olmalıdır.
_________________________________________________________________________
Təsadüfi seçmə müşahidəsində populyasiyanın hər bir üzvü bərabər fürsətə malik olur, lakin
bu sistematik seçmə müşahidədə mümkün deyil.
➢➢ Təsadüfi seçmə üsulları ilə müqayisədə bunu icra etmək daha asandır.
➢➢ Populyasiya üzərindən nümunələri bərabər şəkildə paylaşdırır.
Nümunə
Auditor öz təcrübəsindən bilir ki, müəyyən bir şirkətdə əldə olan mal-materialların 20%-i mal-
material ehtiyatlarının dəyərinin 90%-ni təşkil edir. Nümunə bu 20%-dən seçilir və audit pro-
sedurları tətbiq edilir. Mal-material ehtiyatlarının dəyərinin cəmi 10%-ni təşkil edən qalan 80%
isə fəqli bir təbəqə kimi qəbul edilir. Auditor bu qrup üçün fərqli yoxlama proseduru tətbiq edir,
ya da maddi cəhətdən əhəmiyyətli olmadığı üçün heç bir yoxlama aparmır.
_________________________________________________________________________
Mərhələli seçmə müşahidə zamanı populyasiyada olan hər bir vahid ilkin vahidlər adlanan
çoxlu alt vahidlərə bölünür. İlkin vahidlərdən nümunələr təsadüfi seçilir. Hər bir ilkin vahid daha
sonra yenə bölünür və sonra yenə nümunələr seçilir. Ən son nümunə vahidinə qərar verənə
qədər vahidlərin bölünməsi prosesi davam etdirilir. Mərhələli seçmə müşahidə, həmçinin, alt
qruplara görə seçmə müşahidə kimi də tanınır.
Nümunə
Ev təsərrüfatının tədqiqi zamanı üçmərhələli seçmə müşahidədən istifadə olunur:
➢➢ Mərhələli seçmə müşahidə mürəkkəb strukturlarda istifadə üçün uyğun seçmə üsu-
ludur.
➢➢ Bu seçmə üsulu hədəf populyasiyasının bütün vahidlərinin seçmə müşahidə çərçivəsi
çətin və ya mümkün olmadığı zaman məsrəfləri azaldır.
➢➢ Bu üsul seçmə xətalarını azaldır.
➢➢ Bir-birinə yaxın olan populyasiya vahidləri tələb olunur və bütün populyasiyanın
vahidlərinin sadalanmasına ehtiyac olmur.
➢➢ Daha az işçi qüvvəsi tələb olunur.
qrup üçün təyin edilir. Qruplaşdırılmış seçmə müşahidə birmərhələli və ya ikimərhələli ola
bilər. Birmərhələli seçim zamanı seçilmiş qrupların bütün elementləri nümunəyə daxil edilir,
lakin ikimərhələli seçim zamanı nümunəyə daxil etmək üçün seçilmiş qrupların daxilindəki
elementlərin alt vahidlərinin təsadüfi seçimi aparılır.
Nümunə
Fərz edək ki, həkimlərdən şəxsi müsahibə götürülməlidir. Müsahibə aparan qrup seçmə
müşahidənin birinci mərhələsində nümunə üçün təsadüfi seçimlə xəstəxanalar seçə bilər. O,
bir gün ərzində seçilmiş xəstəxanalardan birinin bütün həkimləri ilə müsahibə keçirə bilər. O,
bu yolla bütün seçilmiş xəstəxanaların həkimləri ilə müsahibə keçirə bilər. Bununla vaxta və
pula qənaət edilmiş olar.
Sadə təsadüfi seçmə müşahidə aparılsaydı, hər dəfə tək bir müsahibə üçün bir xəstəxanaya
getmək çoxlu vaxt alardı. Tədqiqatçı hər dəfə bir xəstəxanaya təkrarən getməli olardı.
_________________________________________________________________________
Tərif
Meylli (təsadüfi olmayan) seçmə müşahidə elə bir seçmə üsuludur ki, burada populyasiyanın
hər bir vahidi nümunəyə daxil edilmək üçün bərabər imkanlara malik deyil.
_________________________________________________________________________
Meylli seçmə müşahidəsi zamanı populyasiyanın hər bir elementinin nümunə üçün seçilmək
ehtimalı məlum deyil. Kvotalaşdırılmış seçmə müşahidə meylli seçmə müşahidənin bir üsulu-
dur.
Kvotalaşdırılmış seçmə müşahidəsi zamanı seçmə müşahidəyə daxil edilmək üçün nəzərdə
tutulan vahidlərin sayı barədə əvvəlcədən qərar qəbul edilir və nümunə vahidlərini seçmək
üçün mühakimədən istifadə olunur. Alt qrupların proporsiyası məlum olduqda və hər bir qru-
pun proporsional qaydada təmsil olunmasına ehtiyac olduqda bu seçmə müşahidədən istifadə
olunur.
Nümunə
Tədqiqatçıya tapşırıq verilir ki, 10 və 12 yaş arasında 100 qız və 100 oğlandan müsahibə alsın.
Oğlan və qızları seçmək tədqiqatçıdan asılıdır. O, namizədləri təhsil səviyyələri və ya faydalı
hesab etdiyi digər kriteriyalar əsasında seçə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Bir nəfər pitsanın müxtəlif növləri barədə 50 nəfərin fikrini öyrənmək istəyir. O, küçədə köşk
qurmaq qərarına gəlir. O, küçədən keçən insanların hər birinə dadmaq üçün pitsa nümunəsi
verir və bununla bərabər tam doldurulmuş 50 anket forması əldə edənə qədər onlardan
müsahibə alır.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A2:
VERİLƏNLƏRİN MƏNBƏLƏRİ : 61
➢➢ Kvotalaşdırılmış seçmə müşahidə başqa seçmə üsulları ilə müqayisədə daha ucuz
başa gəlir.
➢➢ Bazar araşdırması üçün faydalıdır.
➢➢ Tədqiqatçının vaxtına qənaət olunur.
➢➢ Seçmə müşahidənin çərçivəsinə ehtiyac yoxdur.
İCMAL
_________________________________________________________________________
Qısa test 2
Aşağıdakı hansı seçmə müşahidə üsulunda populyasiya alt vahidlərə bölünür və hər bir ilkin
vahid daha sonra yenə bölünür?
Qısa test 3
Sistematik seçmə müşahidə və kvotalaşdırılmış seçmə müşahidə arasında fərqli cəhətləri
göstərin.
_________________________________________________________________________
Müəssisə daxilində mövcud olan mənbələr idarəetmə informasiya sisteminin daxili mənbələri
sayılır.
Məlumatların əsas daxili mənbələri müəssisənin müxtəlif şöbələridir. Müəssisə ilə bağlı hər
bir əməliyyat və ya hadisə məsul olduğu funksiyalara müvafiq olaraq şöbələrin biri tərəfindən
qeydə alınır . Bu şöbələrdə zəruri məlumatları təmin edən müəyyən qeydiyyat kitabları və
ledcerlər saxlanılır.
Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif şöbələrin siyahısı və şöbələr tərəfindən təmin edilən məlumatların
nümunələri verilir
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
62 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
2. (D) – Mərhələli seçmə müşahidə, həmçinin, alt qruplara görə seçmə müşahidə kimi də ta-
nınır. Populyasiya müxtəlif vahidlərə bölünür və sonra nümunələr bu cür vahidlərdən təsadüfi
yolla seçilir. Seçilmiş vahidlər daha sonra yenə alt vahidlərə bölünür. Ən son nümunə vahidi
üzrə qərar verənə qədər vahidlərin bölünməsi prosesi davam etdirilir.
Sınaq sualları
1. ______________ populyasiya üzvlərinin hər bir üzvünü müəyyən edən şərtlərin siyahısıdır.
2. _______________ populyasiyanın hər bir vahidinə seçmə müşahidəyə daxil edilmək üçün
bərabər imkanlar verən seçmə üsuludur.
A İlkin
B İkinci dərəcəli
C Populyasiya
D Nümunə
1. (B) – Seçmə müşahidə çərçivəsi populyasiya üzvlərinin hər bir üzvünü müəyyən edən
şərtlərin siyahısıdır.
2. (D) – Ehtimallara əsaslanan seçmə müşahidə populyasiyanın hər bir vahidinə seçmə
müşahidəyə daxil edilmək üçün bərabər imkanlar verən seçim üsuludur.
Hər hansı bir biznes fəaliyyəti zamanı məsrəflərin ortaya çıxması bu fəaliyyətin zəruri bir
hissəsidir. Biznes ideyalarını qiymətləndirmək, ideyanı son versiyada hazırlamaq, işi qurmaq
və onu idarə etməyin hər biri məsrəf yaradan fəaliyyətlərdir.
Bu fəslin tam başa düşülməsi məsrəfləri düzgün ayırd etməyə və həmçinin, imtahanlarda su-
allara müvəffəqiyyətlə cavab verməyə kömək edəcək. Mühasib olaraq məsrəflərin bu kate-
qoriyaları barədə yaxşı məlumatlı olmaq, xüsusilə, vacibdir. Bu sizə onların üzərində effektiv
nəzarəti təmin etməyə kömək göstərəcək.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
Leyla paltar dizaynı sahəsində bacarıqlıdır və “moda və geyim dizaynı” kursunu təzəcə bitirib.
O, öz mağazasını açmaq istəyir. Leyla ilkin təsis işləri üçün kifayət qədər pul toplayıb və indi
görüləcək işlərin hər biri üçün məsrəfləri müəyyən etməyə çalışır. Ona müxtəlif cür parçalar,
iynələr, tikiş maşınları, saplar və düymələr lazım olacaq. Bundan əlavə, tikiş işini yaxşı baca-
ran dərzilər işə götürülməli və maşınlara xidmət etmək üçün müvafiq sistemlər qurulmalıdır.
Bütün bunlar ona paltar istehsal etməyə kömək edəcək. O, həmçinin, məhsullarını reklam
etdirməli, geyimlər üçün ofis və nümayiş zalı təşkil etməlidir. Bütün bunlar paltar istehsalı ilə
birbaşa bağlı olmasa da paltarların bazarda satılması üçün lazımdır.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Məsrəf spesifik məqsədlər üçün istifadə olunan resurslar üzərindən yaranan xərclərdir. Re-
surslar maddi (material və avadanlıqlar) və ya qeyri-maddi (işçi qüvvəsi, patentlər, müəllif
hüquqları və s.) ola bilər.
Məsrəf məqsədi dedikdə resurslardan istifadənin səbəbi başa düşülür. Məsrəf - “məsrəf
məqsədi” üçün xərclənmiş və ya ona aid edilə bilən məbləğdir.
Məsrəflərin müxtəlif növləri ola bilər və eyni qrupa daxil olan məsrəflər fərqli üsullarla təhlil olu-
na bilər. Maya dəyərinin ənənəvi hesablanma sisteminə əsasən məsrəflər istehsal və qeyri-is-
tehsal məsrəfləri olmaqla iki qrupda təsnifləşdirilir. İstehsal və qeyri-istehsal məsrəfləri birlikdə
ümumi məsrəflər cəmini təşkil edirlər.
Tərif
İstehsal prosesinin fəaliyyəti ilə əlaqədar çəkilən məsrəflərə istehsal məsrəfləri deyilir.
_________________________________________________________________________
İstehsal prosesi ümumiyyətlə xammalın hazır məhsula çevrilməsi prosesidir. Malların hazır
məhsul kimi bazarda satışa çıxarılacağı mərhələyə qədər zavodda çəkilən bütün birbaşa və
ya dolayı məsrəflər istehsal və ya emal məsrəfləri hesab olunur.
Tərif
Şüşə qab-qacağın (stəkan, şüşə qablar və s.) istehsalı zamanı şüşə üçün çəkilən məsrəflər,
işçilərə ödənilən əmək haqqı və şüşə qab-qacağın hazırlanmasında istifadə olunan yanacaq
məsrəflərinin hamısı istehsal məsrəfləri hesab olunacaq.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 67
Malların satılması üçün ilkin qablaşdırmanın tələb olunduğu məhsullar üçün qablaşdırma
məsrəfləri istehsal məsrəflərinin bir hissəsi hesab olunur. Belə hallarda məhsul qablaşdırılma-
yana qədər məhsulun istehsalı tamamlanmamış hesab olunmur. Məs: butulkalara/kartonlara
qablaşdırılan süd və yaxud plastik qablara doldurulan saç şampunları.
Məhsulun istehsalı və ya emalı üçün çəkilən istehsal məsrəfləri məhsulun maya dəyəri ad-
lanır.
Tərif
İstehsal fəaliyyəti ilə bağlı olan məsrəflər istisna olmaqla inzibati məsrəflər, satış məsrəfləri,
paylama məsrəfləri, maliyyə və elmi-tədqiqat/təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər də daxil
olmaqla konsepsiyanın işlənməsindən məhsulun satışına qədər çəkilən məsrəflər qeyri-isteh-
sal məsrəfləridir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Birbaşa material
İnzibati
məsrəfləri
Satış
Birbaşa əmək
məsrəfləri
İCMAL
İstehsal prosesi ilə əlaqəli
çəkilən məsrəflər
İstehsal məsrəfləri
Həmçinin, məhsulun
maya dəyəri deməkdir
Qısa test 1
Ofis binasının mühafizəçisinin əmək haqqı:
A İstehsal məsrəfidir
B Qeyri-istehsal məsrəfidir
C Emal məsrəfidir
D Birbaşa məsrəfdir
______________________________________________________________________
Qısa test 2
Mebel istehsalçısının taxta stullar düzəltmək üçün taxta alınmasına çəkdiyi məsrəflər:
A İstehsal məsrəfidir
B Sabit məsrəfdir
C Adi məsrəfdir
D İdarəetmə məsrəfidir
______________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz istehsal məsrəfləri iki yerə bölünür. Bunlardan biri birbaşa
material, birbaşa əmək məsrəfləri və birbaşa xərclərdən ibarət olan əsas məsrəflər, digəri isə
istehsalat ilə bağlı qaimə məsrəfləridir. İstehsal məsrəflərinin əsas hissələrini bunlar formalaş-
dırır. Növbəti bölmədə bu terminlərin hər biri izah edilir.
1. Material məsrəfləri
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 69
Tərif
Məhsulun istehsalı üçün alınan mallara aid məsrəflər material məsrəfləri adlanır.
______________________________________________________________________
Hazır məhsulun istehsalı üçün istifadə olunan materiallar birbaşa materiallar adlanır. Bununla
əlaqədar yaranan məsrəflər məhsulla müəyyən olunur.
Nümunə
➢➢ Əsas komponent - Qələm istehsalında istifadə olunan plastik. Dəri ayaqqabılar hazır-
lamaq üçün istifadə olunan dəri.
➢➢ Ehtiyat hissələri –Avtomobillərin yığılmasında istifadə olunan qaykalar.
➢➢ Emal prosesində olan məhsul – Böyük qablara yığılan emal olunmuş məlhəm qab-
laşdırma bölməsinə aparılaraq borulara doldurulur. Böyük qablardakı məlhəm növbəti
proses olan qablaşdırma üçün birbaşa material hesab olunur.
➢➢ İlkin qablaşdırma – Süd qablaşdırılmasında istifadə olunan karton bağlamalar birbaşa
material sayılır, çünki süd karton bağlamalarda qablaşdırılmayana qədər “paket süd”
məhsulu tamamlanmış sayıla bilməz.
_________________________________________________________________________
Tövsiyyə
Hazır məhsulun görünüşündən müəyyən oluna bilən hər hansı material birbaşa materialdır
və onunla bağlı olan xərclər birbaşa məsrəflərdir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Brezent kisələrin istehsalında istifadə olunan brezent hazır məhsulda görünən materialdır. O,
birbaşa materialdır.
_________________________________________________________________________
2. Əmək məsrəfləri
Tərif
Birbaşa olaraq istehsal prosesinə və ya xidmətlərin göstərilməsinə cəlb olunmuş işçilərə
ödənilən əmək haqqları əmək məsrəfləri adlanır.
_________________________________________________________________________
Birbaşa əmək məsrəfləri işçilərin iş saatları və ya onlar tərəfindən istehsal olunmuş məhsul
vahidlərinin sayı əsasında hesablanır. Əmək məsrəflərinə daxildir:
Nümunə
➢➢ Nəşriyyat şirkəti üçün kitablar yazan insanların əmək haqqı. Ümumiyyətlə, əsas əmək
haqqı və iş vaxtından artıq iş saatları üçün ödənişlər birbaşa əmək məsrəflərinin bir
hissəsi sayılır.
➢➢ Audit firmasında audit aparan ixtisaslı mühasibin əməkhaqqı.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
70 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
3. Birbaşa xərclər
Tərif
Birbaşa material və birbaşa əmək məsrəfləri istisna olmaqla, spesifik məhsul və ya emal pro-
sesi üçün çəkilmiş bütün xərclər birbaşa xərclərə daxildir.
Nümunə
Kitab nəşri zamanı müəlliflərə ödənilən qonorarlar.
Qaimə məsrəflərinin hamısı məhsulla birbaşa əlaqəsi olmayan dolayı məsrəflərdir (material,
əmək və xərclər). İstehsalat kontekstində qaimə məsrəfləri istehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri
adlanır.
Tərif
Zavodda yaranan və məhsulun maya dəyərinin bir hissəsini formalaşdıran dolayı xərclər is-
tehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri adlanır.
Bunlar zavodda və ya hər hansı başqa istehsal yerində istehsalat fəaliyyəti ilə bağlı olaraq
yaranan məsrəflərdir.
İstehsalat ilə bağlı qaimə məsrəfləri istehsalatdakı köməkçi işlərlə bağlı yaranır. Köməkçi
fəaliyyətlər faktiki istehsal fəaliyyəti xaricində məhsulun hazırlanması üçün vacib olan işlərdir.
Nümunə
İstehsalatda istifadə olunan resurslarla əlaqədar aşağıdakı məsrəflər yaranmışdır:
➢➢ Dolayı materiallar – avadanlıqlar üçün sürtgü yağları, zavodda istifadə olunan yana-
caq
➢➢ Dolayı əmək – zavod nəzarətçisinin əmək haqqı, texniki dəstək mütəxəssislərinin
əmək haqqı, material yükləyənlərin əmək haqqı
➢➢ Dolayı xərclər – zavodun kommunal xidmətləri, zavodun amortizasiyası, zavod texniki
xidməti və təmir işləri.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 71
İstehsal məsrəfləri
Hazır Məhsul
– Gil qab
İCMAL
Hazır məhsulun istehsalında istifadə olunur
Material məsrəfləri
Məhsulda görünür
Qısa test 3
Avtomobillərin istehsal məsrəflərinə daxildir:
A Təkər məsrəfləri
B Avtomobil istehsalına cəlb edilmiş texniklərin əmək haqqları
C İstifadə olunan avadanlıqlara baxan briqadirin əmək haqqı
D Yuxarıdakıların hamısı
_________________________________________________________________________
Qısa test 4
Zavodda yaranan bütün dolayı material məsrəfləri, dolayı əmək haqqları və dolayı xərclərin
daxil olduğu məsrəf aşağıdakılardan hansıdır?
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Müəssisənin bütün fəaliyyətləri ilə əlaqədar olan, birbaşa MHMH-yə (mənfəət və zərər haqqın-
da hesabat) daxil edilən bu məsrəflər istehsal məsrəflərindən çıxılır.
Tərif
Əməliyyatların planlanlaşdırılması və nəzarət işləri də daxil olmaqla biznes fəaliyyətinin idarə
edilməsinə çəkilən hər hansı məsrəf inzibati məsrəf adlanır.
_________________________________________________________________________
1. İşçi heyətini inzibati dəstəklə təmin etmək üçün zavod səviyyəsində çəkilən məsrəflər.
2. Baş ofislə əlaqədar olan və zavodun hesabına ayrılan məsrəflər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
➢➢ Ofisin icarəsi
➢➢ Ofis işçilərinin əmək haqqı – xadimələr, ofis işçiləri
➢➢ Ofisin telefon və elektrik məsrəfləri
➢➢ Hüquqi xidmət xərcləri, audit və ofisin sığorta xərcələri
_________________________________________________________________________
Tərif
Məhsulun satışı və ya xidmətlərin göstərilməsi və bunlarla əlaqədar işlərdən yaranan məsrəflər
satış məsrəfləri adlanır.
Məhsul satışa çıxarılmalı və reklam olunmalıdır ki, müştərilərin məhsul barədə məlumatları
olsun. Bu yolla da bazarda həmin məhsul üçün tələb formalaşdırılır. İstehsal və ya ticarət
müəssisəsi olmasından asılı olmayaraq satış məsrəfləri bütün növ müəssisələrdə yaranır,
çünki bunların hər ikisi məhsullarını bazarda satmalıdırlar. Satış məsrəflərinə məhsulu bazar-
da satmağa kömək edən bütün məsrəflər daxildir.
Nümunə
➢➢ Məhsul satışını stimullaşdırma xərcləri, nümayiş zalı xərcləri
➢➢ Kataloqlar, bannerlər, kitabçalar və s. reklam məsrəfləri
➢➢ Satış və marketinq üzrə işçi heyətinin əmək haqqları, satıcılara ödənilən komissiya
haqqları
_________________________________________________________________________
Tərif
Malların zavoddan və ya anbardan müştəriyə daşınması və/ya paylama kanalının saxlanması
üçün çəkilən məsrəflər paylama məsrəfləri adlanır.
_________________________________________________________________________
Bu məsrəflərə, həmçinin, boş konteynerlərin təkrar istifadə üçün bərpası və təmiri də daxildir.
Mallar satışa hazır olduqdan sonra onları satış yerinə daşımaq lazımdır. Hazır məhsulun
müştəriyə çatdırılması zamanı əmələ gələn məsrəflər paylama məsrəfləri adlanır. Paylama
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 73
kanallarını saxlamaq üçün müəssisə hazır məhsul ehtiyatını saxlayan firmalara, distribütorla-
ra, pərakəndə satıcılara və s. güzəştlər formasında məsrəflər də çəkməlidir.
Nümunə
➢➢ İki nöqtə arasında malların daşınma məsrəfləri, yəni istehsal olunan malların qəbul
nöqtəsi və müştəriyə çatdırılma nöqtəsi
➢➢ Bu dövr ərzində malların sığorta məsrəfləri
➢➢ Malların paylanması üçün istifadə olunan avtomobillərin amortizasiyası
➢➢ Paylama şöbəsindəki avtomobillərin istifadə etdiyi yanacaq
➢➢ Yuxarıdakı qeyd olunan avtomobillərin təmir və texniki qulluq məsrəfləri
➢➢ Təkrar qablaşdırma üçün çəkilən hər hansı məsrəf
_________________________________________________________________________
Tərif
Biznesin maliyyə ilə təmin olunması ilə əlaqədar əmələ gələn məsrəflər, əsasən faiz
ödənişləri, maliyyə məsrəfləri adlanır.
Yuxarıda qeyd olunan məsrəfləri qarşılamaq üçün biznes fəaliyyətinin daimi pul axınına eh-
tiyacı var. Müəssisənin təsis edilməsinə çəkilən məsrəflər – kapital qoyuluşu, dövriyyə kapi-
talı və biznesin gündəlik fəaliyyəti üçün tələb olunan məsrəflər, müəssisənin genişlənməsinə
çəkilən məsrəflər – mövcud fəaliyyətin genişlənməsi üçün tələb olunan kapital qoyuluşu da
buraya daxildir.
Bu məsrəfləri qarşılamaq üçün lazım olan pul məbləği bankdan kredit yolu ilə, həmçinin, səhm
və borc təəhhüdləri (debenturalar) buraxaraq bazardan kapital toplamaqla əldə olunur. Maliyyə
məsrəfləri dövriyyə kapitalını və həmçinin müəssisənin uzunmüddətli maliyyə ehtiyaclarını
qarşılamaq üçün çəkilir. Bu məsrəflər məhsul vahidlərinə aid edilə bilməsə də bölüşdürülmə
müvafiq baza əsasında həyata keçirilməlidir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
t
➢➢ Bina tikintisi üçün götürülmüş sabit müddətli kredit üzrə ödənilən faizlər.
➢➢ Zavod və avadanlığın alınması üçün götürülmüş sabit müddətli kredit üzrə ödənilən
faizlər.
➢➢ Borc təəhhüdləri (debentura) sahiblərinə ödənilən faizlər.
_________________________________________________________________________
Bu müxtəlif növ məsrəflər məhsulun ümumi dəyərini müəyyən edir. Məsrəf uçotu cədvəli
məsrəfləri dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi sisteminə əsasən onları funksiya-
larına müvafiq olaraq təqdim edən əsas sənəddir.
$ $
Birbaşa material x
Birbaşa əmək və ya birbaşa əməkhaqqı x
Birbaşa xərclər x
Əsas məsrəflər x
İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri x
İstehsal/zavod/emal ilə bağlı məsrəflər x
İnzibati məsrəflər x
Satış və paylama məsrəfləri x
Satış məsrəfləri x
Yekun məsrəf x
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
74 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Nümunə
Siz maket oyuncaq avtomobilləri hazırlayan şirkətdə işləyirsiniz. Əgər sizin şirkət məsrəfləri
funksiyalarına uyğun bölüşdürməli olsaydı, siz aşağıda verilən məsrəf təhlilini görə bilərdiniz.
Ümumi zavod
məsrəfləri 0,30
Qeyri-istehsal
məsrəfləri
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 75
İCMAL
Biznesin idarə olunması üçün
çəkilən məsrəflər
İnzibati məsrəflər
Zavod və baş ofis səviyyəsində
yaranan məsrəflər
Qısa test 5
Ofis binasının icarə haqqı aiddir:
➢➢ İstehsal məsrəflərinə
➢➢ Satış məsrəflərinə
➢➢ Paylama məsrəflərinə
➢➢ Yuxarıdakıların heç birinə
_________________________________________________________________________
Qısa test 6
Marketinq üzrə işçi heyətinin əmək haqqı aşağıdakı hansı məsrəf növünün bir nümunəsidir?
➢➢ Satış məsrəfi
➢➢ Paylama məsrəfi
➢➢ Maliyyə məsrəfi
➢➢ Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Hazır mallar və ya hazır məhsullar tamamlanmış və satış üçün hazır olan məhsullardır. Anbarda
olan hazır məhsul satış, paylama və inzibati qaimə məsrəfləri kimi qeyri-istehsal məsrəfləri
nəzərə alınmadan dəyərləndirilir. Xatırlayırsınızsa, əvvəldə istehsal məsrəflərinin məhsulun
maya dəyəri və qeyri-istehsal məsrəflərinin adətən dövri məsrəflər olduğu qeyd edilmişdi. Bu
səbəbdən hazır mal-material ehtiyatları istehsal məsrəfləri kimi dəyərləndirilir. Anbarda olan
hazır məhsulun maya dəyərinə daxil olan məsrəf vahidləri hələ də mal-material ehtiyatlarına
aid edilən məsrəflər kimi qəbul edilir.
Bəzən zavod daxilində əmələ gələn qeyri-istehsal məsrəfləri hazır məhsulun mal- material
ehtiyatları məsrəflərinə daxil edilə bilər. Buna səbəb bu qeyri-istehsal məsrəflərinin birbaşa
istehsal zamanı yaranmasıdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Zavodda işçilərin iş saatlarının qeydiyyatını aparan qeydiyyatçısının əmək haqqı inzibati
məsrəfdir, lakin bununla belə hazır məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Bu ona görədir ki, bu
məsrəflər istehsala yardım göstərmək məqsədilə əmələ gələn məsrəflərdir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
İlin sonuna olan mal-material ehtiyatları ilə bağlı adətən qeyri-istehsal məsrəfləri yaranmadığı
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
76 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
üçün bunlar istehsal məsrəfləri kimi dəyərləndirilir. Qeyri-isehsal məsrəfləri satış məsrəflərinə
yalnız məhsul satıldıqdan sonra daxil edilir. Satış və paylama məsrəfləri mal-material ehtiyat-
larının üzərinə yalnız mal satıldıqdan sonra gəlir. Bu vaxta qədər onlar hazır məhsul ehtiyatla-
rında qalacaqlar və onların dəyəri yalnız istehsal məsrəflərindən ibarət olacaq.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A Şirkəti kişilər üçün dəri portmanatlar hazırlayır. Dəri zavodda kəsilir, portmanatlar tikilir və
hazır məhsul alınır. Zavodun ofisi gündəlik işlərin idarə olunmasına nəzarət edir.
Hazır portmanatların dəyərinə dərinin (birbaşa material) məsrəfi, portmanatları tikən işçilərin
əmək haqqı, portmanatların tam hazırlanmasına çəkilən məsrəf, avadanlığın istismar məsrəfləri
(birbaşa xərclər) və istehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri, yəni maşın yağları, xadimələrin əmək
haqqı və s. daxildir. Zavodun idarə olunması ilə bağlı məsrəflər də bu mərhələdə hazır
məhsulun dəyərinin bir hissəsini təşkil edəcək.
Bu halda, portmanatlar hələ də zavoddadır və mal satılmadığı üçün satış və paylama məsrəfləri
hələ yaranmayıb. Beləliklə, satış və paylama məsrəfləri mal-material ehtiyatlarının dəyərinin
bir hissəsini təşkil etmir.
_________________________________________________________________________
Qeyri-istehsal məsrəfləri satış məsrəflərinin yalnız satış dövründə bir hissəsini formalaşdı-
rır. Bu ona görədir ki, bunlar dövri məsrəflərdir və əmələ gəldiyi dövrə aiddir. Bunun əksinə,
məhsulun maya dəyəri olan istehsal məsrəfləri, hətta məhsul hər hansı müəyyən dövrdə satıl-
madıqda belə məhsulun maya dəyərinin bir hissəsini təşkil edir.
Qısa test 7
Satılmamış hazır məhsul ehtiyatlarının dəyərinə qeyri-istehsal məsrəfləri daxildir.
A Doğru
B Yalnış
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–e və g]
İdarəetmənin vəzifələrindən biri məsrəfləri müəyyən edib onları sabit və dəyişkən məsrəflər
olaraq bir-birindən ayırmaqdır. Əgər müəssisə məsrəfləri aydın şəkildə sabit və dəyişkən
məsrəflərə bölə bilərsə, idarəetmənin beş funksiyasının hər biri bundan faydalanacaqdır.
1. Sabit məsrəf
Tərif
Cari büdcə dövrü ərzində fəaliyyət həcminin dəyişməsindən asılı olmayan və yekun olaraq
sabit qalan məsrəflər sabit məsrəflər adlanır.
_________________________________________________________________________
Sabit məsrəflər müvafiq dövr ərzində biznes fəaliyyəti ilə mütənasib şəkildə dəyişməyən
məsrəflərdir.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 77
Nümunə
Pərakəndə satıcı satış həcmindən asılı olmayaraq icarə və kommunal xidmət məsrəflərini
ödəməlidir.
Sabit məsrəflər yekun cəmdə dəyişmir. Bir vahid üzrə sabit məsrəfin dəyəri istehsal həcmi
artdıqca azalır və azaldıqca da artır.
Bu məsrəflərə, həmçinin, müəyyən zaman müddəti ilə əlaqəli olduqları üçün “dövri məsrəflər”
və ya istehsal fəaliyyəti olmadıqda belə əmələ gəldikləri üçün “sabit məsrəflər” də deyilir.
Bütün sabit məsrəflər qaimə məsrəfləridir, lakin bütün qaimə məsrəfləri sabit məsrəflər de-
yil. Qaimə məsrəflərinə fəaliyyət səviyyəsindən asılı olaraq dəyişən müəyyən məsrəflər da-
xildir. Bu məsrəflərin fəaliyyət səviyyəsi ilə birbaşa əlaqəsi olur və buna görə dəyişkən qaimə
məsrəfləri olaraq təsnif edilirlər. Məs: əlavə iş saatlarına görə mükafat artıq iş saatlarının miq-
darı, enerji məsrəfləri, yanacaq məsrəfləri və hər hansı digər kommunal xidmət məsrəflərindən
asılı olaraq dəyişir. Digər tərəfdən müəyyən qaimə məsrəfləri isə fəaliyyət səviyyəsindən asılı
olmayaraq həmişə sabit qalır, məs: sığorta məsrəfləri, aktivlərin amortizasiyası və s.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Sabit məsrəflər
c) Rəhbərlik tərəfindən xüsusi proqramlar üçün ayrılmış sabit məsrəflər: Bunlar rəhbərlik
tərəfindən qəbul olunan xüsusi proqramlarla əlaqədar məsrəflərdir. Məs: elmi-tədqiqat
və təcrübə-konstruktor işləri, məhsulun bazar təbliğ-təşviqatı, işçilərin təlim xərcləri ilə
əlaqədar yaranan məsrəflər.
İnzibati məsrəflər
Zavod, avadanlıqlar və başqa isteh- Əsas vəsaitlərin saxlanması Rəhbərlik tərəfindən qəbul
sal qurğuları ilə əlaqəli geri qaytarıl- və əməliyyatı ilə əlaqədar edilən xüsusi proqramlarla
ması mümkün olmayan xərclər məsrəflər əlaqədar olan məsrəflər
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
78 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Sabit məsrəflərin qrafiklə təqdimatı barədə təsəvvür yaratmaq üçün sadə bir nümunədən
istifadə edərək qrafik hazırlamağa çalışaq.
Nümunə
Teymur taxta-şalban zavodu işlədir və bu məqsədlə sex icarəyə götürmüşdür. O, illik 6.000$
(yəni hər ay 500$) icarə haqqı ödəyir. Onun digər aylıq xərcləri hər ay dəyişsə də, icarə haqqı
eyni olaraq qalır. Aşağıdakı qrafikdə dövr ərzində dəyişməz qalan sabit məsrəflər təsvir olu-
nub.
700
600
İCARƏ HAQQI
500
MƏSRƏF ($)
400
300
200
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
Yuxarıdakı diaqramdan göründüyü kimi bir illik büdcə dövrü ərzində ümumi illik icarə məsrəfləri
dəyişməz olaraq qalır.
Yuxarıdakı qrafik ümumi sabit məsrəfləri cəmini göstərir. Aşağıdakı qrafik isə istehsal həcminin
artması ilə bir vahid üzrə sabit məsrəflərin azalmasını göstərir.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 79
700
600
Bir vahid üzrə sabit məsrəf
500
MƏSRƏF ($)
400
300
200
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
İCMAL
Sabit məsrəflər (SM) Bir vahid üzrə sabit məsrəf istehsal həcmi artdıqca
azalır və azaldıqca da artır.
Qısa test 8
Aşağıdakıların hansı sabit məsrəfləri daha yaxşı izah edir?
Tərif
Müəyyən fəaliyyət səviyyəsi üçün sabit olan, lakin bəzi nöqtələrdə sabit məbləğlərlə lazımi
tərzdə dəyişən məsrəflər mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflər adlanır.
_________________________________________________________________________
Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəf müəyyən fəaliyyət səviyyəsində və ya dövr müddətində
eyni qalır, sonra dəyişir və yenə müəyyən fəaliyyət səviyyəsində və ya dövr ərzində dəyişməz
olaraq qalır.
Nümunə
Universitet bu il öz tələbələri üçün sərnişin xidmətləri təklif etməyə başlayıb. Bir avtobusun
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
80 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
icarə haqqı bir gün üçün 100$-dır. Bir avtobus maksimum 50 tələbə götürə bilər.
Semestrin əvvəlində yalnız 40 tələbə avtobusdan istifadə etdi. Bu məqsədlə də günü 100$-
a yalnız bir avtobus icarəyə götürüldü. Bu avtobusun məsrəfi tələbələrin sayı 50-dən yuxarı
qalxanadək 100$ qalacaq.
Lakin semestrin ortalarına kimi avtobusdan istifadə edən tələbələrin sayı 40-dan 80-ə qalxdı.
Nəticədə məktəb əlavə 30 tələbə (80 - 50) üçün eyni avtobusdan birini də icarə götürməli oldu.
Bir gün üçün məsrəf 200$ oldu. Bu məsrəf tələbələrin sayı 100-ü (50 + 50) keçənə qədər
dəyişməz qalacaq.
_________________________________________________________________________
Rəhbər və inzibati işçi heyətinin əmək haqqlarının artırılması sabit işçi heyəti məsrəflərinin art-
masına səbəb olacaq. Eynilə, icarə müqaviləsi yenidən bağlanaraq aylıq icarə haqqı nəzərdə
tutulan dövr üçün artırılırsa, məsrəflər yenə də artacaq.
Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflərin qrafik təsviri aşağıdakı nümunənin köməyi ilə izah
olunacaq.
Nümunə
B Şirkətinin ofisi icarəyə götürülmüş binada yerləşir. İllik icarə haqqı 10.000$ təşkil edir.
İcarə müqaviləsinə əsasən icarə haqqı hər iki ildən bir 5.000$ artır. Bu məsrəf dördüncü
ilin sonunadək 15.000$ həddində dəyişməz olaraq qalır və sonra yenə də 5.000$ artır. Bu
mərhələli şəkildə artan sabit məsrəfdir.
35,000
30,000
IlLLİK İCARƏ HAQQI ($)
25,000
20,000
15,000
10,000
5000
X
1 2 3 4 5 6 7
İLLƏR
İCMAL
Qısa test 9
Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəf aşağıdakı hansı bənddə düzgün izah edilir?
Tərif
Fəaliyyət həcminin dəyişməsi ilə bağlı olaraq yekun məsrəflərin dəyişən hissəsinə dəyişkən
məsrəflər deyilir.
_________________________________________________________________________
Ümumi yekun dəyişkən olsa da bir vahid üzrə maya dəyəri dəyişməz olaraq qalır. Məs: ma-
lın 1 ədədinin qiyməti 10$-dır və 10 ədədin qiyməti 100$-dır. Hər bir vahidin qiyməti 10$-dır,
lakin yekun qiymət 100$-dır. Dəyişkən məsrəflər biznes fəaliyyətinin səviyyəsinə əsasən düz
mütənasib şəkildə dəyişir.
Nümunə
➢➢ Birbaşa material və əmək məsrəfləri
➢➢ Dolayı material və əmək məsrəfləri
➢➢ Enerji və yanacaq
➢➢ Sürtkü yağları
➢➢ Avadanlıqlar və ehtiyat hissələri
➢➢ Təkrar satış məqsədilə alınmış məhsullar
_________________________________________________________________________
Nümunə
Qrafikdə dəyişkən məsrəf xəttini göstərmək üçün nümunə kimi dəri çantaların istehsalını
götürək. Fərz edək ki, hər bir çanta üçün dəyəri 50$ olan 2 kvadrat metr dəri tələb olunur.
Bu istehsal olunan hər bir çanta ilə artan material məsrəfidir (yəni, dəyişkən məsrəfdir). Bu
göstərir ki, hasilat artdıqca məsrəf də mütənasib şəkildə artır. Hazırlanan hər bir əlavə çanta
ilə bu məsrəf 50$ artır. Məsrəfdəki bu artımı göstərən qrafik aşağıdakı kimidir:
Y
İ
RƏF
350 MƏS
Rİ
DƏ
300
Ümumi dəyişkən məsrəf
250
200
150
100
50
X
1 2 3 4 5 6
FƏALİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏRLƏ)
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
82 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı diaqramda göstərilir ki, dəyişkən məsrəf fəaliyyət səviyyəsinin dəyişməsinə uyğun
olaraq düz mütənasib şəkildə dəyişir (bu nümunədə bir vahid üzrə 50$). İstehsal nəticəsi art-
dıqca dəyişkən məsrəfin yekun məbləği də artır.
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı qrafikdə dəyişkən məsrəflərin yekun cəmi göstərilir. İstehsalın həcmindən asılı ol-
mayaraq bir vahidin dəyişkən məsrəfi eyni qalır. Buna isə aşağıdakı qrafikdə baxa bilərsiz.
700
600
400
300
200
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
Sabit və dəyişkən məsrəflərdən ibarət olan ümumi məsrəf xətti aşağıdakı diaqramda göstərilir.
700
600
Ümumi məsrəflərin cəmi ($)
500
ti
xət
əf
400 əsr
i m
um Dəyişkən
Üm
məsrəf ($)
300
200
sabit məsrəf xətti
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 83
700
600
500
MƏSRƏF ($)
400
300
200
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
Dəyişkən məsrəfin istehsal həcminə mütənasib olaraq artması ümumi məsrəflərin cəminin
(sabit + dəyişkən) yüksələn xəttlə artması ilə nəticələnir. Orta ümumi məsrəf, yəni sabit və
dəyişkən elementlərdən ibarət olan vahid üzrə məsrəf istehsal həcmi artdıqca azalır. Çünki
bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf sabit qalsa da, digər vahid üzrə sabit məsrəf istehsal həcmi
artdıqca azalır.
Nümunə
C Şirkəti kaska istehsal edir. Bir il üçün sabit istehsal məsrəfləri 4.000$-dır. Bir kaska üçün
dəyişkən məsrəflər 18$ təşkil edir. Baxmayaraq ki, ümumi sabit məsrəflər istehsal olunan
kaskaların sayından asılı olmayaraq yaranır, ümumi dəyişkən məsrəflərin cəmi istehsal olunan
kaskaların say ilə düz mütənasib şəkildə artacaq. Əgər şirkət 50 kaska istehsal edərsə, ümumi
sabit məsrəflərin cəmi 4.000$ və ümumi dəyişkən məsrəf isə 900$ olacaq. 70 kaskanı isteh-
sal etmək üçün ümumi sabit məsrəflər cəmi yenə də 4.000$ olacaq, lakin ümumi dəyişkən
məsrəflərin cəmi isə 900$-dan 1.260$-dək artacaq.
Hər iki istehsal həcmində bir vahid üzrə sabit və dəyişkən məsrəfləri hesablayaq:
Beləliklə, bir vahid üzrə hər iki istehsal həcmində ümumi məsrəfin cəmi - bir vahid üzrə dəyişkən
məsrəflə bir vahid üzrə sabit məsrəfin cəmi şəklində olur:
50 kaska – 18$ + 80$ = 98$
70 kaska – 18$ + 57,14$ = 75,14$
Bir vahidin üzrə məsrəf 98$-dan 75,14$-a düşür.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
84 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
İCMAL
Qısa test 10
Kompüter mikrosxemi istehsal edən zavodda bir mikrosxemin hazırlanması üçün 2,5 saat, hər
saat üzrə də 10$-lıq əmək sərfi tələb olunur. Birbaşa materialın dəyəri 20$ və bir mikrosxem
üçün birbaşa xərclər isə 5$ təşkil edir. Emalatxananın icarə haqqı 1.000$-dır. Gözətçinin aylıq
əmək haqqı 1.000$-dır, inzibati işçi heyətinin əmək haqqı hər ay üçün 2.500$-dır və müdirin
əmək haqqı 2.500$-dır.
Bir ay üçün hasilat səviyyəsi 500 kompüter mikrosxemi olan halda sabit və dəyişkən məsrəflərin
komponentlərini göstərən aylıq hesabat hazırlayın.
_________________________________________________________________________
a) İstehsal olunmuş hər bir əlavə vahid məsrəflərdə daha az mütənasib artıma səbəb olur.
b) İstehsal olunmuş hər bir əlavə vahid məsrəflərdə daha çox mütənasib artıma səbəb olur.
Bu real istehsal şəraitində adi haldır. Dəyişkən məsrəf komponenti istehsal nəticəsi ilə tam
mütənasib şəkildə dəyişə bilməz. Bir çox hallarda bu məsrəf istehsal nəticəsinin səviyyəsi ilə
qeyri-mütənasib şəkildə dəyişir.
Böyük həcmli istehsal zamanı şirkətlər topdansatış üçün və ya müəyyən miqdarda məhsul
alındıqdan sonra güzəştlər təqdim edirlər. Bu, istehsal səviyyəsinin yüksəlməsi ilə müqayisədə
məsrəflərdə dövr ərzində daha az mütənasib artıma gətirib çıxarır.
Nümunə
Fərz edək ki, siz boşqab sayına görə yemək satan restoran işlədirsiniz. Sizin gündəlik satış
hədəfiniz hər biri 5$-dan 500 boşqabdır. Yeməklərin keyfiyyəti və münasib qiymət insanların
sizin restorana olan rəğbətini artırır və sizin yeni gündəlik hədəfiniz 600 boşqaba qalxır.
Yuxarıda qeyd olunan hər iki əlaqə aşağıdakı qrafikdə təsvir olunmuşdur:
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 85
olacaq.
1,500
1,000
500
X
100 200 300 400 500 600 700 800
FƏALİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏRLƏ)
750
Bu diaqramda təsvir olunan vəziyyət məsrəflər müəyyən həddə qədər qalxdıqda və daha son-
ra istehsal nəticəsindəki artıma uyğun olaraq çox yavaş formada artdığı zaman yaranır.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qeyri-xətti / əyrixətli dəyişkən məsrəflər İstehsal olunmuş hər bir əlavə vahid məsrəflərdə
daha az mütənasib artıma səbəb olur.
Növləri
Nümunə
D Dərzi Şirkəti on ildir ki dərzilik biznesindədir. Şirkət bu il 700 kostyum tikmək üçün sifariş gö-
türdü. Bir kostyumun tikilməsi üçün dəyişkən məsrəf 100$-dır. Bu məsrəf sifariş olunan kost-
yumların sayı 500 olanadək dəyişməz qalır. Bundan sonra hər hansı əlavə kostyum tikmək
üçün şirkət əlavə işçi cəlb etməlidir. Bu bir kostyum üzrə dəyişkən məsrəflərdə artıma gətirib
çıxarır. Kostyumların sayı 500 və 600 arasında olduğu zaman bir kostyumun maya dəyəri
100$-dan 110$-a qalxacaq. Kostyumların sayı 600 ədədi keçdikdə bir kostyumun maya dəyəri
bu dəfə 130$-a qalxacaq.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
86 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Qısa test 11
Qeyri-xətti dəyişkən məsrəflər necə artır?
Tərif
Sabit və dəyişkən məsrəflərin sintezindən təşkil olunan məsrəflər yarımdəyişkən qaimə
məsrəfləri adlanır. Bu məsrəflərə qarışıq məsrəflər də deyilir.
_________________________________________________________________________
Başqa sözlə, bu məsrəflər hasilat həcmi ilə müqayisəli diaqrama köçürüldükdə iki müqayisə
obyekti arasında qarışıq əlaqə ortaya çıxır.
Nümunə
Telefon borcu yarımdəyişkən məsrəf üçün yaxşı nümunədir. Bu borc adətən iki komponentə
bölünür – hesab-fakturanın aid olduğu dövr üçün ödəniləcək sabit borc məsrəfləri (burada
müəyyən istifadə həddinə qədər əlavə ödənişlər yoxdur) və bir vahid üzrə istifadəyə görə
ödəniləcək dəyişkən borc məsrəfi (müəyyən istifadə həddindən sonra istehlak olunmuş
vahidlərin sayından asılıdır).
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 87
Dəyişkən məsrəf
Sabit məsrəf
Yuxarıdakı qrafikdə istehlak səviyyəsi 20 vahid olanadək sabit məsrəf 100$-dır. Sonra bu
səviyyədən yuxarı istehlak olunmuş hər bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf tətbiq olunur. Görün-
düyü kimi bu məsrəfdə 100$ sabit element var və qalan hissə istehlak olunmuş vahidlərdən
asılı olaraq dəyişir.
Nümunə
Siz yerli şəhər klubuna üzvsünüz. Siz illik üzvlük haqqı ödəyirsiniz və bu sizə klub üzvlərinin
siyahısında qalmağa imkan verir. Sizə görə bu sabit məsrəf hesab edilir.
Siz, həmçinin, klubun xidmət obyektlərindən, məs: idman və ümumi yığıncaqlar üçün nəzərdə
tutulan zallarından istifadə müqabilində haqq ödəyirsiniz. Bunlar dəyişkən məsrəflərdir, çün-
ki bu haqqlar yalnız bu obyektlərdən istifadə etdikdə ödənilir. Həmçinin, ödəniş bir xidmət
obyektinə görə edilir və bütün ləvazimatlar üçün ümumi haqq ödənilmir.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test 12
Aşağıda verilənlərin hansı yarımdəyişkən məsrəfdir?
c) Dəyişkən məsrəflər
Qısa test 13
Yarımdəyişkən qaimə məsrəfləri:
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Tərif
Kod mal-materialların təsnifatlaşdırılmış dəstinə tətbiq olunan, qısa və dəqiq istinad, asan
daxilolma, müqayisə və təhlil etmə imkanlarına sahib simvollar sistemidir.
Tərif
Kodlaşdırma vasitəsi ilə məsrəflər əlifba və rəqəm kombinasiyası və ya hər ikisinin köməyilə
müəyyən olunur və ətraflı təhlil üçün toplanır.
Bugünkü dövrdə bir çox müəssisələrdə gəlir və xərclərin hər ikisi mühasibatlıq qeydlərinə
düşməzdən əvvəl kodlaşdırılır. Kodlar hərflərlə və ya rəqəmlərlə ifadə oluna bilər. Hərfi kodlar
adətən şirkət adları və ya şəxs adları üçün istifadə olunur.
Spesifik mal-materiala kodu necə təyin edirik? Bu əsasən şirkətin ehtiyaclarından asılıdır.
Kodlaşdırma üçün qəbul olunmuş bəzi üsullar aşağıda göstərilir:
1. Ardıcıl kodlar
2. Bloklu kodlar
3. Rəqəmsal kodlar (riyazi rəqəmli və ya hərfli kodlar)
4. Faset kodlar
5. İyerarxik kodlar
Kredit və nağd pul əməliyyatlarının hər ikisində hər bir vahidi müəyyən etmək üçün onu kod-
laşdırmaq məqsədəuyğundur. Kodlaşdırma təsnifat üçün vahidlərə simvolların verilməsidir.
Effektiv kodlaşdırma vasitəsi ilə eyni kateqoriyaya aid iki vahidin bir hesab-fakturada birləşdirilə
bilməsini asanlıqla müəyyən etmək olar.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
90 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Nümunə
Əgər Tahir eyni şirkət tərəfindən istehsal olunan beş banka portağal şirəsi almalıdırsa, bu beş
banka şirənin hamısı bir hesab-fakturaya daxil edilə bilər.
Bu halda portağal şirələrinin hər bir bankası eyni koda malik olduğu üçün həm Tahirin satış
məlumatlarının onun fakturasına daxil edilməsi, həm də anbar qeydiyyatı asan, sadə və az
vaxt aparan olur.
_________________________________________________________________________
Müəyyən hallarda təfsilatlı və uzun yazılı təsvirlərin yerinə kodlardan istifadə olunur.
Nümunə
E Şirkəti kosmetika sahəsində fəaliyyət göstərir. Onlar müxtəlif növ ətirlər və müəssisələr üçün
kodlaşdırma sistemi qəbul ediblər.
Kodlar ətirin növü, paket tipi və ölçüsü barədə məlumatları təmin etmək üçün işlənib hazırlan-
mışdır.
Bu sistem əsasında, böyük paketdə olan “Musk” kişi ətirləri K (kişilər üçün), M (“Musk” üçün)
və B (böyük paket üçün) hərfi kodları ilə kodlaşdırılır. Eyni şəkildə “Citrus” qadın ətirlərinin kiçik
paketi Q (qadınlar üçün), C (Citrus üçün), və K (kiçik paket üçün) hərfləri ilə kodlaşdırılır.
Nəticədə bütün məhsullar xüsusiyyətlərinə görə təsnif oluna bilir. Belə sistem hətta eyni ətirdən
müxtəlif növ paketlərdə və ölçülərdə mövcud olduğu hallarda da məhsulu müəyyən etməyə
kömək edir.
_________________________________________________________________________
Verilənlərin qeyd olunması və emalı məqsədi ilə kodlaşdırılmış mallar münasib qruplara daxil
edilə bilər. Baş mühasibat kitabı böyük sayda kodlaşdırılmış hesablardan ibarət olacaq. Biz-
nes baş mühasibat kitabı üçün özünün kodlarını təyin edir. Hər bir müştəriyə hesab ayrılır və
ona ayrıca kod nömrəsi verilir.
Kodlaşdırma sisteminin bu cür üstünlükləri olduğu halda düzgün kodlaşdırma sistemini qu-
raşdırmaq da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyri-düzgün kodlaşdırma sistemi bütün verilənlər
bazasını zədələyə bilər.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 91
İCMAL
Qısa test 14
Qeydə alınarkən oxşar əməliyyat və hadisələrin eyni kateqoriya altında verilməsi necə adla-
nır?
A Birləşdirmə
B Kodlaşdırma
C Məsrəf vahidi
D Təsnif etmə
_________________________________________________________________________
7. Bir vahid üzrə qeyri-sabit məsrəflərin dəyişməsi, mərhələli şəkildə artan sabit
məsrəflər, həmçinin, yarımdəyişkən qaimə məsrəfləri ilə əlaqəli hallar da daxil olmaq-
la cəmi məsrəflərin sabit və dəyişkən elementlərini ayırmaq üçün ən yüksək/ən aşağı
təhlil metodundan istifadə.
[Nələri öyrənəcəyik–h]
Ən yüksək/ən aşağı təhlil metodu ümumi məsrəflərin komponentləri olan sabit və dəyişkən
məsrəfləri müəyyən etmək üçün iki müxtəlif fəaliyyət səviyyəsində məsrəfləri müqayisə edir.
Ümumi məsrəflərin sabit elementi müxtəlif dövrlər ərzində dəyişməz qaldığına görə iki müxtəlif
fəaliyyət səviyyəsində ümumi məsrəflərdəki dəyişiklikləri yalnız dəyişkən elementlərə aid
etmək olar.
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf =Ən yüksək ümumi məsrəf−ən aşağı ümumi məsrəf Ən yüksək
vahid miqdarı−ən aşağı vahid miqdarı
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf =Ən yüksək ümumi məsrəf−ən aşağı ümumi məsrəf Ən
yüksək vahid miqdarı−ən aşağı vahid miqdarı
Sabit məsrəf = Ümumi məsrəf (Ən yüksək/ən aşağı fəaliyyət səviyyəsində) – (Ümumi
vahidlərin miqdarı (Ən yüksək/ən aşağı səviyyədə) x bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf
(yuxarıda hesablandığı kimi)
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
92 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Ümumiyyətlə, istehsalın ən yüksək və ən aşağı həcmləri bir vahid üzrə dəyişkən məsrəfi he-
sablamaq üçün istifadə olunur.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıda verilənlər sabun istehsal edən şirkətin aylıq istehsal nəticəsi və bununla bağlı
məsrəflərə aiddir:
Ümumi məsrəfləri sabit və dəyişkən elementlərə bölmək üçün, ən yüksək / ən aşağı təhlil
metodunu tətbiq edin.
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf = Ən yüksək ümumi məsrəf − Ən aşağı ümumi məsrəf / Ən
yüksək vahid miqdarı – Ən aşağı vahid miqdarı
Sabit məsrəf = Ümumi ən yüksək məsrəf – (Ümumi ən yüksək vahid miqdarı x bir vahid üzrə
dəyişkən məsrəf) = 62.000$ – (13.000 vahid x 4) = 10.000$
_________________________________________________________________________
Qısa test 15
Şirkət fərqli fəaliyyət səviyyələrində aşağıdakı məsrəflərə məruz qalır:
Yuxarı/aşağı təhlil metodundan istifadə edərək bir vahid üzrə dəyişkən məsrəfin nə qədər
olduğunu tapın.
A 25$
B 30$
C 35$
D 40$
_________________________________________________________________________
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 93
7.2 Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflər və bir vahid üzrə qeyri-sabit məsrəf
dəyişiklikləri ilə bağlı hallar
Bəzi hallarda mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflər bir vahid üzrə qeyri-sabit məsrəflərin
dəyişməsi ilə birgə əmələ gəlir.
Nümunə
Müəssisənin üç fəaliyyət səviyyəsində aşağıdakı ümumi məsrəfləri vardır:
Bu fəaliyyət çərçivəsində bir vahid üzrə qeyri-sabit məsrəf dəyişməzdir və sonrakı mərhələdə
fəaliyyət səviyyəsi 5.000 vahidi keçdikdə ümumi sabit məsrəflər 2.000$ artır.
Cavab
Fəaliyyət səviyyəsi 5.000 vahidi keçdikdə məsrəf 2.000$ artır. Beləliklə, bir vahid üzrə dəyişkən
məsrəfi hesablamaq üçün biz məsrəflərin bu mərhələdəki məbləğini azaltmalıyıq. Çünki bun-
lar fəaliyyət səviyyəsinin dəyişməsi ilə əmələ gələn, mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflərdir
və təhlillər göstərir ki, ümumi sabit məsrəflər fəaliyyət dövrü ərzində dəyişməz qalır. Beləliklə,
sabit məsrəflərdə mərhələ artımını çıxsaq dəyişkən məsrəflərdə artıma görə biz məsrəfdə
yalnız təmiz artımı nəzərə alırıq.
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf=Ən yüksək ümumi məsrəf − Ən aşağı ümumi məsrəf / Ən
yüksək vahid miqdarı−Ən aşağı vahid miqdarı
=(68.000$ – 2.000$) – 38.000$ / 8.000 vahid – 4.000 vahid=28.000$4.000$ =7$ (bir vahid
üzrə)
Fəaliyyət səviyyəsi 4.000 vahid olan dövrdəki sabit məsrəflər = 38.000$ – (4.000 x 7$ / vahid)
= 10.000$
Buna görə də, fəaliyyət səviyyəsi 7.000 vahid olduqda ümumi məsrəf = Dəyişkən məsrəf +
Sabit məsrəf + Mərhələli şəkildə artmış sabit məsrəf
Qısa test 16
20X7-ci ildə şirkətin ümumi məsrəflərinin cəmi 150.000$ və istehsal 10.000 vahid təşkil edib.
Növbəti 20X8-ci il üçün ümumi məsrəfləri 220.000$ təşkil edən 15.000 vahid istehsal etmək
məqsədilə büdcə hazırlanıb. Şirkətin istehsal qabiliyyəti illik 12.000 vahiddir. Şirkət öz fəaliyyət
həcmini aşarsa, onun sabit məsrəfləri 20.000$ artacaq.
A 14$
B 10$
C 16$
D 20$
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
94 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
[Nələri öyrənəcəyik–i]
Bu metod xətti funksiyanı ifadə etmək üçün geniş istifadə olunan statistik metoddur. Bu me-
toda əsasən verilmiş xətt müntəzəm məruzə olunan müşahidələr vasitəsi ilə toplanmış ardıcıl
verilənlərə uyğun olaraq qrafikə daxil edilir.
İki dəyişkən arasında xətti əlaqəni nəzərə alsaq, düz xəttin tənliyi aşağıdakı kimi verilə bilər:
y = a + bx
Burada: y - ümumi məsrəfi təmsil edir.
Nümunə
F Şirkəti gigiyenik pudra istehsal edir. Pudra paketlərinin aylıq istehsalı barədə məlumatlar
aşağıda verilib. Cədvəldə verilən məlumatlar pudra paketlərinin istehsalı üzrə dəyişkən
məsrəflərə aiddir. Bir il üçün sabit məsrəf 10.000$-dır. Verilən məlumatlar əsasında xətti qrafik
çəkin.
Yanvar ayını götürün. Burada, x = 5.000 və y = 55.000. Sabit məsrəf 10.000$, buna görə də a
= 10.000, “b” isə aşağıdakı kimi hesablanacaq:
y = a + bx
55.000 = 10.000 + b (5.000)
5.000b = 45.000
b=9
Məsrəfləri Y oxunda və istehsal olunmuş vahidlərin miqdarını X oxunda göstərməklə biz qra-
fiki hazırlaya bilərik. Verilən fəaliyyət səviyyəsinə uyğun gələn nöqtələri qrafikə köçürdükdən
sonra biz onları birşləşdirərək maili xətt çəkirik. Qrafikdən gördüyümüz kimi düz xətt alınır və
bu da xətti bərabərliklə təmsil oluna bilməni göstərir.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 95
TTİ
XƏ
A
SİY
EN
ND
TE
DƏYİŞKƏN MƏSRƏF
MƏSRƏF ($)
SABİT MƏSRƏF
o = koordinatın başlanğıcı
a = kəsişmə nöqtəsi, y = a + bx xəttinin Y oxu ilə kəsişdiyi nöqtə (x = 0 olduqda y-nin dəyəri)
b = “y = a + bx” xətt əyrisi (qradient – x bir vahid artdıqda y-dəki dəyişiklik)
x = müstəqil dəyişən
y = x-dan asılı olan dəyişən
_________________________________________________________________________
Xətti funksiyalar və tənliklər tendensiya xəttinin qrafikdə göstərilməsi üçün bizə yardım edir. Bu
tendensiya xətti qrafikə köçürüldükdə bizə məsrəflərin də tendensiaysını göstərir.
Bu bizə gələcək tendensiyalar barədə proqnoz verməyə kömək edir. Sadəcə qrafikə baxmaqla
mövcud vəziyyətin qısa təhlilini aparmaq mümkündür.
Skaterqramın nöqsanları
a) Tendensiya xəttinin qrafikə daxil edilməsi şəxsi mövqenin təsirinə məruz qala bilər.
b) Bəzən müşahidələr düzgün olmadığı üçün tendensiya xətti hadisələr barədə dəqiq
təsəvvür yaratmaya da bilər.
Qısa test 17
Şəxsi mövqe tendensiya xəttinin düzgün çəkilməsinə təsir göstərə bilər.
A Doğru
B Yanlış
[Nələri öyrənəcəyik–j]
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
96 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Tərif
Ayrıca məsrəfin müəyyən edilməsinin tələb olunduğu məhsul, xidmət, avadanlıq vahidi və
ya coğrafi yer məsrəf obyekti adlanır.
_________________________________________________________________________
Məsrəf obyekti üçün təyin olunan məsrəflər ya birbaşa, ya da dolayı məsrəflər olur. Ra-
hat izlənə bilən və iqtisadi cəhətdən səmərəli qaydada məsrəf obyektinə təyin oluna bilən
məsrəflər birbaşa məsrəflərdir.
Dolayı məsrəflər asanlıqla məhsula aid edilə bilmir. Məsrəf obyekti ilə birbaşa əlaqəsi olmadığı
üçün dolayı məsrəflər məhsullara və məsrəf obyektlərinə bölüşdürmə əsasında təyin olunur.
Nümunə
➢➢ İstehsal müəssisəsi
Paltar fabrikində istehsal olunan paltarın bir vahidi məsrəf obyektidir.
➢➢ Qeyri-istehsal müəssisəsi
Proqram təminatı firmasının hazırladığı biznes resurslarının maliyyə planlaşdırılması
paketi həmin firmanın məsrəf obyekti olacaq.
_________________________________________________________________________
Tərif
Məsrəflərin onlara nisbətdə müəyyən olunan məhsul və ya xidmət vahidinə məsrəf vahidi
deyilir.
Məsrəf vahidi kəmiyyətlə ifadə olunur. O, məsrəflərlə əlaqəsi olan məhsulların bir və ya daha
çox miqdarını göstərir və asanlıqla pulla ifadə oluna bilir. Məsrəf vahidi məsrəfləri toplayarkən
istifadə olunan ən kiçik vahiddir.
Nümunə
Fərqli sənaye sahələri və onların məsrəf vahidi əsasları:
Gübrə Ton
Qaz Kubfut və ya kubmetr
Daxili dekorasiya Hər sifariş üzrə
Reklam Hər sifariş üzrə
_________________________________________________________________________
9.3 Məsrəf mərkəzi
Tərif
İstehsal məsrəfləri mərkəzləri əsasən istehsal fəaliyyəti ilə məşğuldurlar – məs: xammalın
hazır məhsula çevrilməsi. Birbaşa məsrəflər adətən bu şöbədə yaranır, məs: mexaniki sexlər,
montaj sexləri və s.
İCMAL
Qısa test 18
Məsrəfləri məsrəf vahidlərinə aid edilə bilən istehsal və ya xidmət yeri, funksiya, fəaliyyət və
ya avadanlıq vahidləri necə adlanır?
A Məsrəf obyekti
B Məsrəf vahidi
C Məsrəf mərkəzi
D Yuxarıdakıların heç biri
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
98 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Qısa test 19
Şəkər istehsalı sənayesində bir ton _____________
A Məsrəf vahididir
B Məsrəf mərkəzidir
C Məsrəf obyektidir
D Yuxarıdakıların hamısı
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–k]
İdarəetmə prosesində nəzarət funksiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu prosesin icrası üçün
müəssisə məsuliyyət sahələrinə bölünür. Bunlar məsrəf mərkəzləri, mənfəət mərkəzləri, in-
vestisiya mərkəzləri, və gəlir mərkəzləridir. Fəaliyyət göstərdiyi sənaye sahəsindən asılı olaraq
müəssisədə bunların bəziləri və ya hamısı mövcud ola bilər.
Tərif
Məsrəfləri məsrəf vahidlərinə aid edilə bilən istehsal və ya xidmət yeri, funksiya, fəaliyyət və
ya avadanlıq maddələri məsrəf mərkəzi adlanır.
Nümunə
Kağız istehsal edən dəzgah onunla bağlı bütün məsrəflər üçün məsrəf mərkəzi sayılır. Bu
məsrəf mərkəzinin məsuliyyəti bu sahənin nəzarətçisinin üzərinə düşür.
_________________________________________________________________________
Tərif
Mənfəət mərkəzi biznesin məsrəf və gəlirlərinə məsul olan hissəsidir. O, biznes mərkəzi,
biznes vahidi və ya strateji biznes vahidi adlana bilər.
Mənfəət mərkəzində, həm istehsal amili, həm də istehsal nəticəsi pulla ifadə olunur. Bu
bölmələrin menecerləri adətən məsrəfləri gəlirlərlə əlaqələndirən ölçülərə müvafiq olaraq
qiymətləndirilirlər, məs: əməliyyat mənfəəti və ya ümumi mədaxil.
Nümunə
Parça istehsal edən şirkət üç müxtəlif parçanın istehsalı və satışı üzrə üç müxtəlif bölməyə
sahibdir: pambıq, şifon və ipək. Bu bölmələr həm məsrəf, həm də gəlirə görə cavabdeh olduq-
ları üçün şirkətin mənfəət mərkəzləri hesab edilirlər. Bu bölmələrin menecerləri bu bölmələrin
gəlirlərinə görə məsuliyyət daşıyırlar.
_________________________________________________________________________
Tərif
İnvestisiya mərkəzi mənfəət mərkəzidir və onun fəaliyyəti cəlb edilmiş kapital üzrə gəlirlərlə
ölçülür.
İnvestisiya mərkəzi bölməyə aid olan mənfəət və investisiyaların hər ikisi üçün məsuliyyət
daşıyan fəaliyyət sahəsidir. İnvestisiya mərkəzinin meneceri məsrəf və gəlirlərə, həmçinin, in-
vestisiya aktivlərinə, məs: dəzgahlar, bina və s. görə məsuliyyət daşıyır. Planlaşdırma məqsədləri
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 99
üçün investisiya mərkəzin qarşısında investisiyalar üzrə müəyyən gəlirlilik dərəcəsinin əldə
edilməsi vəzifəsi qoyulur. Nəzarət məqsədləri üçün fəaliyyət qiymətləndirilməsi investisiya
gəlirlərindəki kənarlaşmaya görə aparılır və faktiki investisiyanın mənfəətlilik əmsalı (İMƏ) və
tələb olunan gəlirin nisbəti ilə ölçülür.
Nümunə
Əgər bölmənin fəaliyyəti yalnız əldə etdiyi mənfəətlə deyil, həmçinin, bölməyə cəlb edilmiş
kapital üzrə gəlirlərlə ölçülürsə, parça istehsal edən şirkətin (Bax: əvvəlki nümunə) mənfəət
mərkəzlərini investisiya mərkəzləri kimi də qəbul etmək olar.
Əgər parça istehsal edən şirkət 1-ci bölməyə 75.000$, 2-ci bölməyə 100.000$ və 3-cü bölməyə
150.000$ investisiya qoyuluşu etməyə qərar verərsə, o zaman bu investisiya mərkəzlərinin
fəaliyyəti onların hər birinə cəlb edilmiş kapital üzrə gəlirlərə görə ölçüləcək.
_________________________________________________________________________
Tərif
Gəlir mərkəzi istehsala görə heç bir məsuliyyət daşımadan gəlirin artırılması üçün çalışan
mərkəzdir.
Nümunə
Yuxarıdakı nümunədə parça istehsal edən şirkətin müxtəlif yerlərdə yerləşən satış ofisləri gəlir
mərkəzləridir.
_________________________________________________________________________
Məsrəf mərkəzi məsrəfləri müəyyən edir və daha yüksək gəlirin təmin edilməsinə nəzarət
edir.
Nümunə
20.000 ədəd məhsulun hər biri satış qiyməti 10$ olmaqla satıla bilər. Satış meneceri 25.000
ədəd məhsulun da eyni qiymətə satılmasına qərar verir. Əlavə 5.000 ədədi (25.000 – 20.000)
satmaq üçün o, əlavə 75.000$ satış xərci çəkməlidir.
Bu halda gəlir 5.000 x 10$ = 50.000$ artacaq. Buna baxmayaraq, mənfəət 25.000$ azalacaq.
Ona görə ki, gəlir 50.000$ artsa da 75.000$ əlavə satış xərci çəkilməlidir. (50.000$ – 75.000$
= 25.000$ - zərər)
Mənfəəti
Məsuliyyət Mənfəət mərkəzi maksimumlaşdırılması
mərkəzlərinin
növləri
İnvestisiya üzrə gəlirlərin
İnvestisiya mərkəzi optimallaşdırılması
Gəlirin maksimumlaşdı-
Gəlir mərkəzi rılması
Nümunə
Aşağıdakı nümunədə məsrəf mərkəzinin konsepsiyası və fəaliyyəti barədə ətraflı şəkildə da-
nışılır.
Kitab şirkətinin idarəetmə komitəsi kitab istehsalının faktiki məsrəfini öyrənmək istəyir. Bir il
üçün istifadə olunan materialın məsrəfi 4.000$-dır. İstehsalda iştirak edən 5 nəfər təcrübə
keçən işçiyə xərc kimi bir il üçün 1.000$ ödənilir. Kitab istehsalına sərf olunan vaxtın 20%-də
dəzgahdan istifadə olunur və bir il üçün tam amortizasiya dəyəri 2.000$ təşkil edir. Bir il üçün
elektrik enerjisi haqqı 1.200$-dır. Kitab istehsalı emalatxananın 4.000$ dəyərində olan bir illik
icarə, kommunal və istismar xərclərinin yarısını təşkil edir. İnzibati şöbədə işləyən işçi hesab-
layır ki, o, vaxtının 30%-ni kitabların mühasibatına, satışına və marketinqinə sərf edir. Onun
illik əmək haqqı 16.000$-dır. Layihənin ümumi illik gəliri 50.000$-dır və kitab satışından bura
10.000$ daxil olur. Layihənin bir il üçün ümumi məsrəfləri 49.000$-dır.
Qeyd 1: – Elektrik enerjisi tələb olunduğu üçün dəzgahlardan istifadəyə istinad olunub.
Kitab istehsalı bütün məsrəflərin 34%-ni təşkil edir (16.440$ / 49.000$ x 100). Buradan gələn
gəlir bütün gəlirin 20%-ni təşkil edir (10.000$ / 50.000$ x 100).
Məsrəf mərkəzinin apardığı təhlillər qərar qəbul edənlər üçün imkan yaradır ki, diqqəti prosesdə
səhvlərin baş verə biləcəyi, eləcə də, dəyişikliklərin faydalı və ya zəruri ola biləcəyi hər hansı
bir məsələ üzərində cəmləşdirsinlər.
Yuxarıdakı təhlildən əldə olunan məlumatlara əsaslanaraq məsrəf mərkəzinin meneceri işin
təşkilinin daha səmərəli yolları barədə təkliflər verə bilər, daha az elektrik enerjisi istifadə edən
avadanlıq axtara bilər və s.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 101
_________________________________________________________________________
İCMAL
Məkana, şəxsə/avadanlığa görə
Məsrəf mərkəzi
məsuliyyətin müəyyən edilməsi.
Qısa test 20
Məsuliyyət mərkəzləri ilə əaqədar aşağıdakı ifadələrin bəziləri və ya hamısı doğrudur:
(i) İnvestisiya mərkəzi üçün cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir mərkəzinin fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan ölçüdür.
(ii) Mənfəət mərkəzləri yalnız xidmət müəssisələrində olur.
(iii) Hər bir məsrəf və gəlir mərkəzinin məsul meneceri var.
A Yalnız (i)
B Yalnız (ii)
C (i) və (ii)
D (i) və (iii)
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–l]
Müəssisəyə nəzarət menecerlərin əsas vəzifəsidir. Səmərəli nəzarət üçün fəaliyyət nəticələri
qiymətləndirilməlidir. Yuxarıda göstərilən mərkəz növlərinin menecerləri faktiki rəqəmləri
büdcədə proqnozlaşdırılan (gözlənilən) rəqəmləri müqayisəli şəkildə təqdim etməlidirlər. Bun-
dan başqa nəzərdə tutulan nəticələrdən hər hansı yayınma ilə bağlı onlardan izahat da tələb
olunur. Onların, həmçinin, spesifik məlumatlara ehtiyacları var.
İCMAL
Məsrəf mərkəzi Məsuliyyət daşıdıqları məsrəflər
menecerləri barədə məlumatlar.
Qısa test 21
Mənfəət mərkəzi menecerinin hansı məlumatlara ehtiyacı var?
1. (B) – Ofis binasının gözətçisinə ödənilən əmək haqqı qeyri-istehsal məsrəfidir. Çünki o,
istehsalat fəaliyyətində iştirak etmir, ofis binasını mühafizə edir.
2. (A) – Əsas məhsulun istehsalı üçün material alınması üçün əmələ gələn məsrəflər həmişə
istehsal məsrəfləri hesab olunur. Sabit məsrəf ümumi məsrəflərin elementlərindən biridir. Adi
məsrəflər mütəmadi olaraq yaranan məsrəflərdir. İdarəetmə məsrəfi isə müəssisənin tam
idarə edilməsi və fəaliyyət göstərməsi üçün əmələ gələn məsrəflərdir.
3. (D) – İstehsal məsrəfinə bütün birbaşa material məsrəfi, birbaşa əmək məsrəfi və birba-
şa xərclər daxildir. Şinin dəyəri, texniklərin əmək haqqları, briqadirin zəhmət haqqı istehsal
məsrəfləri meyarlarına uyğun gəlir. Belə ki, onların hamısı istehsal məsrəflərinin bir hissəsini
təşkil edir.
4. (A) – Bütün bu məsrəflər istehsal ilə bağlı qaimə məsrəflərinin bir hissəsidir. İstehsal
məsrəflərinə istehsalla bağlı bütün məsrəflər daxildir. Qeyri-istehsal məsrəfləri və qaimə
məsrəfləri məhsul satılanadək zavoddan kənarda baş verən fəaliyyətlərlə bağlıdır.
6. (A) – Marketinq personalı məhsulun satışına kömək etdiyi üçün bu, satış məsrəfi hesab olu-
nur. Paylama məsrəfi istehsal bitdikdən sonra mallar son istehlakçıya çatanadək əmələ gələn
məsrəfdir. Maliyyə məsrəfləri biznesi məliyyələşdirmək məqsədilə çəkilən məsrəflərdir. Elmi-
tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və
ya yeni istehsal üsullarını tapmaq üçün çəkilir.
7. (B) – İlin sonuna olan mal-material ehtiyatlarındakı satılmamış hazır məhsulların dəyəri
zavoddan çıxana qədər yaranan məsrəflər əsasında qiymətləndirildiyi üçün qeyri-istehsal
məsrəfləri olan satış, paylama, inzibati qaimə məsrəfləri, elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 103
işləri üzrə və maliyyə xərcləri bura daxil edilmir. Bu məsrəflər hazır məhsul ehtiyatlarına yalnız
satılacaqları dövrdə daxil edilirlər.
8. (A) – Sabit məsrəf büdcə dövründə sabit qalır. Sabit məsrəflərin müəyyən dövr ərzində sabit
qalmaqlarına baxmayaraq onlar həmişəlik sabit qalmırlar. Tədqiq olunan hər bir dövr ərzində
onlar dəyişə bilər.
9. (C) – Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəf müəyyən fəaliyyət səviyyəsinə və ya müəyyən
dövrə qədər dəyişməz qalır, sonra artır və yenə müəyyən fəaliyyət səviyyəsinə və ya müəyyən
dövrə qədər dəyişməz qalır. Bunu pilləkəndəki pillələrlə müqayisə etmək olar, çünki pillələr də
müəyyən hündürlüyə qədər qalxır sonra düz olur, sonra yenidən qalxır.
10. Əmək məsrəfləri, material məsrəfləri və birbaşa xərclər istehsal olunan hər bir vahidlə
dəyişir. Onlar dəyişkən məsrəflər kimi müəyyən olunur. Emlatxananın icarə haqqı, gözətçinin
əmək haqqı, inzibati işçilərin və bölmə menecerinin əməkhaqqı, hətta hər hansı bir ayda is-
tehsal olmasa belə ödənilməlidir. Məhz bu səbəbdən bunlar sabit məsrəflər hesab olunurlar.
Hesablamalar və səbəbləri $
Dəyişkən məsrəflər
Material məsrəfi 20$ x 500 mikrosxem 10.000
11. (B) – Qeyri-xətti əlaqə göstərir ki, məsrəf istehsal həcmi ilə qeyri-mütənasib şəkildə artır.
Məsrəflər düz mütənasib şəkildə artanda iki dəyişən arasındakı əlaqə xətti olur və bunu qrafikə
düz xətt kimi köçürmək olur. Məsrəf istehsal nəticəsi ilə bərabər miqdarda arta bilməz. İstehsal
nəticəsi artdıqda heç artmayan məsrəf sabit məsrəfdir.
12. (D) – Telefon danışıq haqqlarına müəyyən sabit ödənişlər (aylıq abunə haqqı) və əlavə da-
nışıq müddətinə görə bir vahid üzrə istifadə haqqları daxildir. Çox zaman internetdən istifadə
haqqına sabit minimum ödəniş, eləcə də, faktiki istifadə və yükləməyə əsaslanan dəyişkən
məbləğ daxildir. Avtomobil icarə haqqına, həmçinin, sabit minimum ödəniş və avtomobilin fak-
tiki kilometrajına əsaslanan dəyişkən məbləğ daxildir.
13. (B) – Yarımsabit məsrəflər sabit və dəyişkən elementlərdən ibarət olurlar. Onlar dəyişkən
elementlər səbəbindən istehsal həcminə görə dəyişirlər və sabit elementlərə görə istehsal
nəticəsinə müvafiq olaraq düz mütənasib şəkildə dəyişmirlər. Bu məsrəflər istehsal nəticəsi
ilə eyni istiqamətdə dəyişsələr də eyni nisbətdə dəyişmirlər. Məs: iki növbəli iş zamanı əmələ
gələn amortizasiya dəyəri bir növbəli işdəki amortizasiya dəyərindən yalnız 50% artıq ola
bilər. Bu, istehsal nəticəsində formalaşan nisbətən kiçik dəyişikliklərə görə fərqlənsə də eyni
nisbətdə dəyişə bilməz.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
104 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
14. (B) – Oxşar əməliyyatların və hadisələrin eyni kateqoriya altında verilməsi əməliyyatlara
istinad olunmasını və itən məlumatların müəyyən olunmasını asanlaşdırır.
15. (B)
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf=(Ən yüksək ümumi məsrəf – Ən aşağı ümumi məsrəf) / Ən
yüksək vahid miqdarı – Ən aşağı vahid miqdarı
16. (B) – Fəaliyyət səviyyəsi 12.000 vahidlik istehsal gücünü aşdıqda sabit məsrəflər 20.000$
artır. Beləliklə, biz bir vahid üzrə dəyişkən məsrəfləri hesablamaq üçün bu artım məbləğini
məsrəflərdə azaltmalıyıq.
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf=(Ən yüksək ümumi məsrəf – Ən aşağı ümumi məsrəf) / (Ən
yüksək vahid miqdarı – Ən aşağı vahid miqdarı)
17. (A) – Tendensiya xəttinin qrafikə köçürülməsi şəxsi mövqenin təsirinə məruz qala bilər,
çünki bu xətt aparılmış müşahidələrin əsasında çəkilir. Bu müşahidələr onları həyata keçirən
şəxsin qərəzli mövqeyini əks etdirə bilərlər.
18. (C) – Məsrəflər məsrəf mərkəzlərində müəyyən olunan vaxt ərzində toplanır və daha sonra
həmin dövrdə və həmin sahədə mövcud olan fəaliyyətlərə əsasən bölünür. Məsrəf obyekti elə
bir şeydir ki, onun üçün ayrıca məsrəf dəyərləndirilməsi tələb olunur. Məsrəf vahidi məsrəflərin
müəyyənləşdirilib ifadə olunması üçün istehsal nəticəsinin miqdarını müəyyən edən vahiddir.
19. (A) – Məsrəf vahidi məsrəflərin müəyyənləşdirilib ifadə olunması üçün istehsal nəticəsnin
miqdarını müəyyən edən vahiddir. Şəkər istehsalı sənayesində şəkərin məsrəfi adətən “bir
ton” kimi ifadə olunur.
20. (D) – Məsuliyyət mərkəzlərinə mərkəzin fəaliyyəti üçün məsul olan menecerlər rəhbərlik
etməlidir. İnvestisiya üzrə gəlirdən istifadə etməklə yatırılan investisiyadan nə qədər mənfəət
əldə edildiyi hesablanır. Bu, investisiya mərkəzinin işini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan
bir meyardır. Mənfəət mərkəzlərinin yalnız xidmət müəssisələrində olması fikri isə düzgün
deyil.
Sınaq sualları
1. İstehsalat işçiləri birbaşa istehsal olunan malların üzərində işləyirlər və onların əmək
məsrəfləri _________________________ kimi qeyd olunur.
A Birbaşa xərclər
B Birbaşa əmək məsrəfləri
C Dolayı əmək məsrəfləri
D İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri
2. Şəxs 750$ məbləğində sabit əmək haqqı alır, məhsuldarlıqdan asılı olaraq komisyon haqqı
300$ və illik mükafatı isə 250$-dır. Ümumi əmək məsrəfi nə qədərdir?
A 250$
B 750$
C 300$
D 1.050$
A Doğru
B Yanlış
4. İlkin qablaşdırma üçün istifadə olunan qablaşdırma kağızı və karton kimi materiallar necə
adlanırlar?
A Dolayı xərclər
B Dolayı material
C Birbaşa material
D Birbaşa xərclər
5. Birbaşa məsrəflər aşağıdakılardan hansının tərkib hissəsidir?
A İstehsal məsrəflərinin
B Qeyri-istehsal məsrəflərinin
A Birbaşa xərclər
B Satış və paylama məsrəfləri
C Dolayı xərclər
D İnzibati məsrəflər
A Birbaşa material
B Satış məsrəfi
C Birbaşa xərc
D Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri
9. Aşağıdakı məlumatlar əsasında bir vahid üzrə istehsal məsrəfini tapın. İstehsal olunan
vahidlərin ümumi sayı 500 ədəddir. Bunların hamısı il ərzində satılıb. Fərz edək ki, ilin əvvəlinə
və ilin sonuna olan mal-material ehtiyatında heç nə yoxdur.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
106 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Materiallar 1.500$
Birbaşa əmək məsrəfləri 1.200$
Dolayı materiallar 500$
A 3200
B 2700
C 5295
D 4200
10. Şirkət M məhsulunu istehsal edir. M məhsulunun bir vahidi üçün 1 kq A və 2kq B materialı
tələb olunur. A və B materiallarının bazar qiymətləri cari il üçün müvafiq olaraq 1.50$ və 2.00$-
dır. Növbəti ilə A materialının qiyməti 10% artacaq, B materialının isə bazar qiyməti olduğu
kimi qalacaq. Əgər şirkət növbəti il 5.000 ədəd M məhsulu istehsal etmək istəyirsə, o zaman
birbaşa materialların yekun qiymətini hesablayın.
A 8.250$
B 20.000$
C 28.250$
D 15.000$
A Daha artıq istehsal həyata keçirmək üçün əlavə dəzgahların istismarı ilə bağlı məsrəflər
B Telefon və elektrik enerjisi haqqları
C Zavodun illik icarə və sığorta ödənişləri
D Yuxarıdakıların hamısı
14. Dəyişkən məsrəfə bənzər xüsusiyyətə malik olub, istehsal nəticəsindəki dəyişikliklə
müqayisədə qeyri-mütənasib şəkildə dəyişən məsrəf necə adlanır?
A Yarımdəyişkən məsrəf
B Qeyri-xətti və ya əyrixətli dəyişkən məsrəf
C Sabit məsrəf
D Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəf
16. Kosmetika məhsulları istehsal edən şirkətin üç müxtəlif istehsal səviyyəsində yaranan
məsrəfləri aşağıdakı kimidir.
Ən yuxarı/ən aşağı təhlil metodundan istifadə edərək bir kosmetika dəsti üçün ümumi sabit
məsrəflərin və ümumi dəyişkən məsrəflərin cəmini tapın.
17. Skaterqram metodunda iki dəyişən arasındakı xətti əlaqənin olmasını fərz etsək, düz xətti
tənlik aşağıdakı bəndlərin hansında düzgün verilibdir?
A y = a - bx
B y = a / bx
C y = a + bx
D y = a x bx
18. Aşağıdakı məlumat istehsalçı şirkətin son üç ay ərzində istehsal etdiyi məhsul və ümumi
məsrəflərin cəminə aiddir:
(1) Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf istehsal səviyyəsi ayda 5.000 ədədə çatanadək
dəyişməz olaraq qalır.
(2) İstehsal bir ayda 3.000 ədəd həddinə çatdıqda aylıq sabit məsrəf 3.000$ artır.
Aprel ayında istehsal həcmi 2.800 ədəd olarsa, ümumi məsrəf nə qədər olacaq?
A 40.000$
B 35.000$
C 37.400$
D 44.000$
19. Fəaliyyət səviyyəsi 1.200 vahid olduqda ümumi məsrəflərin cəmi 90.000$-dır. Ümumi
məsrəflərə sabit və dəyişkən məsrəflərin hər ikisi daxildir. Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf
55$-dırsa, “Y = a + bx” xətti tənliyindən istifadə edərək verilən istehsal səviyyəsindəki sabit
məsrəfi tapın.
A 36.000$
B 12.000$
C 24.000$
D 48.000$
20. Hər bir istehsalçı şirkətdə sadəcə bir məsrəf obyekti ola bilər və bu məsrəf obyekti bütün
şirkətlərdə eynidir.
A Doğru
B Yanlış
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
108 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
21. İnvestisiya üzrə müəyyən gəlir dərəcəsini əldə etmək məsuliyyətini aşağıdakılardan han-
sına aiddir?
A Mənfəət mərkəzi
B Məsrəf mərkəzi
C Gəlir mərkəzi
D İnvestisiya mərkəzi
23. “y = 500 + 20x” xətti tənliyindən istifadə edərək aşağıdakı boşluqları doldurun.
Xəttin qradienti __________, müstəqil dəyişən _____________, asılı dəyişən isə __________-
dir və xətt y-oxunu __________nöqtəsində kəsəcək.
1. (B) – Mağazanın işçilərinin əmək haqqı çəkilən əmək məsrəflərinin bir hissəsini təşkil edir.
Təmir və texniki xidmət haqqları isə birbaşa xərclərdir. Briqadir və texniki xidmət personalının
əmək haqqları isə dolayı əmək məsrəflərini təşkil edir. İstehsal ilə bağlı qaimə məsrəfləri də
zavodda istehsaldan əlavə mövcud olan işlərlə bağlı yaranan xərclərdir.
2. (D) – Birbaşa əmək məsrəfləri sabit əmək haqqları və komisyon ödənişlərindən ibarətdir. Mü-
kafat (bonus) adətən dolayı məsrəf hesab olunur. Beləliklə, ümumi birbaşa əmək məsrəflərinin
cəmi = 750$ + 300$ = 1.050$-dır.
4. (C) – İlkin qablaşdırma məhsulun tamamlanması üçün mühüm amildir. O, birbaşa materi-
alların bir hissəsini təşkil edir. Dolayı material hazır məhsulun tərkibinə daxil deyil. Birbaşa və
dolayı xərclər material məsrəflərindən fərqli olan xərclərdir.
5. (A) – Birbaşa məsrəflər istehsal fəaliyyəti ilə birbaşa bağlı olan məsrəflərdir.
6. (C) – Məsrəf vahidləri üzrə birbaşa və rahat şəkildə bölüşdürülə bilinməyən xərclərə dolayı
xərclər deyilir. Məs: zavodun icarə və sığorta haqqı, amortizasiya, avadanlığın, binanın təmiri,
texniki xidməti və s.
8. (C) – Nəzarətçi avadanlığın düzgün işləməsinə nəzarət edir. Buna görə ona ödənilən əmək
haqqı zavodla bağlı xərclərin bir hissəsini təşkil edir
Həlli yolları
H1 Bir vahid üzrə dolayı əmək məsrəfləri = Ümumi dolayı əmək məsrəfləri / İstehsal olunan
vahid miqdarı
Qeyd: inzibati qaimə məsrəfləri, satış və paylama üzrə qaimə məsrəfləri qeyri-istehsal
məsrəfləri hesab olunurlar.
H2 Bir vahid üzrə inzibati məsrəflər = Ümumi inzibati məsrəflər / istehsal olunan vahid miqdarı
H3 Bir vahid üzrə satış və paylama məsrəfləri = Ümumi satış və paylama məsrəfləri / istehsal
olunan vahid miqdarı
10. (C) – M məhsulunun bir vahidi üçün üçün 1 kq A materialı və 2 kq B materialı tələb olunur.
Buna əsasən 5.000 vahid M məhsulu istehsal etmək üçün 5.000 kq A materialı və 10.000 kq
B materialı lazımdır.
Nəticə olaraq, M məhsulu üçün birbaşa material məsrəfləri 28.250$ olacaq (8.250$ + 20.000$).
11. (A) – Dəzgahlara istismar məsrəfi mərhələli şəkildə artan sabit məsrəfdir, çünki müəyyən
istehsal nəticəsi səviyyəsindən sonra əlavə məhsul istehsal etmək üçün əlavə dəzgahlara
ehtiyac yaranır. Telefon danışıq və elektrik enerjisi haqqları yarımdəyişkən məsrəflərdir, çünki
onlar həm sabit, həm də dəyişkən elementləri özlərində əks etdirirlər. Zavodun illik icarəsi və
sığortasına görə edilən ödənişlər sabit məsrəflərdir. Onlar istehsal nəticəsindən asılı deyillər
və istehsal nəticəsinin səviyyəsindən asılı olmayaraq dəyişməz qalırlar.
12. (D) – Bütün göstərilən hallar dəyişməyən və ya ümumi fəaliyyət səviyyəsinin təsirinə
məruz qalmayan xərclərə aiddir. Başqa sözlə desək, bu məsrəflər istehsalın davam edib
etməməsindən asılı olmayaraq yaranırlar.
13. (D) – Burada faner stolun (məsrəf və həcm baxımından) əsas tərkib hissəsidir. Onun
miqdarı hər stol üçün sabit olacaq və odur ki, hazırlanan stolların sayına görə dəyişəcək. Bina
və yol tikintisi layihələrində istifadə olunan sementin və betonun həcmi bir kvadrat metr üçün
dəyişmir, lakin binanın ölçüsündən və ya yolun sahəsindən asılıdır.
14. (B) – Qeyri-xətti və ya əyrixətli dəyişkən məsrəf halında istehsal olunan hər bir əlavə
vahid az və ya çox mütənasibli məsrəf artımına səbəb olur. O, dəyişkən məsrəflərdə olduğu
kimi düz mütənasib şəkildə dəyişməyərək istehsal nəticəsinə görə qeyri-mütənasib şəkildə
dəyişir. Yarımdəyişkən məsrəf müəyyən səviyyəyə qədər sabit qaldıqdan sonra dəyişir. Sa-
bit məsrəf fəaliyyət səviyyəsi çərçivəsində sabit qalır. Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəf
müəyyən fəaliyyət səviyyəsinə qədər dəyişməz olaraq qalır, sonra artır və yenə də yeni
fəaliyyət səviyyəsinə qədər dəyişməz qalır.
16. Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf =Ən yüksək ümumi məsrəf − Ən aşağı ümumi məsrəf / Ən
yüksək vahid miqdarı – Ən aşağı vahid miqdarı
Sabit məsrəf = Ən yüksək ümumi məsrəf – (Ən yüksək vahid miqdarı x bir vahid üzrə dəyişkən
məsrəf)
17. (C) – İki dəyişən arasındakı xətti əlaqə olduqda düz xətti tənlik “y = a + bx” kimi olur.
Burada,
18. (C) – Sabit məsrəf 3.000 ədəddən sonra artır. 4.000 və 3.500 vahidlik fəaliyyət səviyyələrinin
hər ikisi 3.000-dən yuxarı olduğu üçün biz ən yüksək/ən aşağı təhlil metodunu tətbiq edərək bir
vahid üzrə dəyişkən məsrəfi tapmaq üçün ümumi məsrəfdən 3.000$ çıxmayacağıq.
Bir vahid üzrə dəyişkən məsrəf = Ən yüksək ümumi məsrəf − Ən aşağı ümumi məsrəf / Ən
yüksək vahid miqdarı – Ən aşağı vahid miqdarı
19. (C) – y = a + bx
Burada,
y - ümumi məsrəfdir,
a - dəyişməyən sabit məsrəfdir,
b - bir vahid üzrə dəyişkən məsrəfdir,
x - isə istehsal olunan vahidlərin miqdarıdır.
90.000 = a + 55 (1.200)
a = 90.000 – 66.000
a = 24.000
Sabit məsrəf 24.000$-dır.
20. (B) – “Yanlış” – Məsrəf obyekti məsrəflərinin ayrıca müəyyən olunmasını və toplanmasını
istədiyi fəaliyyət, məhsul və ya xidmət vahidi, müştəri, müəssisənin başqa məsrəf yığını və ya
seqmenti ola bilər. Bu obyekt bütün istehsalçı şirkətlər üçün eyni ola bilməz, çünki bu obyekt
rəhbərliyin ehtiyaclarına uyğun olaraq müəyyən edilir.
FƏSİL – A3:
MƏSRƏFLƏRİN TƏSNİFATI : 111
21. (D) – İnvestisiya mərkəzinin məqsədi mərkəzin investisiyalar üzrə gəlirini maksimal həddə
çatdırmaqdır.
22. (D) – Məsrəf mərkəzinin meneceri məsul olduğu sahə üzrə məsrəflərin müəyyən edilməsi
və onlara nəzarət olunmasına görə məsuliyyət daşıyır.
23 – Xətt əyrisi 20-dir, müstəqil dəyişən X-dır, asılı dəyişən Y-dır və xətt Y-oxu ilə 500
nöqtəsində kəsişir.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
112 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
A4
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 113
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
Tim taxta-şalban zavodunu idarə edir və bu məqsədlə zavodun sexini icarəyə götürüb. O,
6.000$ illik icarə haqqı (yəni hər ay 500$) ödəyir. Onun digər aylıq xərcləri hər ay üzrə dəyişsə
də icarə məsrəfi eyni olaraq qalır. Aşağıdakı qrafik dövr ərzində dəyişməz qalan sabit məsrəfləri
təsvir edir.
700
600
İCARƏ HAQQI
500
MƏSRƏF ($)
400
300
200
100
X
100 200 300 400 500 600
FƏALLİYYƏT SƏVİYYƏSİ (VAHİDLƏ)
Bu fəsildə informasiyanın təqdimatının geniş yayılmış və sadə üsulu olan qrafiklərin istifadəsinə
də yer veriləcək.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
İnformasiya aydın şəkildə təqdim edilməli və ikimənalı olmamalıdır. Belə təqdim olunmadığı
halda məlumat oxucuda çaşqınlıq yarada bilər. Məlumat hesabatlar, cədvəllər, diaqramlar,
qrafiklər, şəkillər formasında müxtəlif metodların köməyilə təqdim oluna bilər.
Bu Fəslin əvvəlki bölmələrində informasiyanın təqdim edilməsindən ətraflı şəkildə bəhs edilir.
1.2 Hesabat
Tərif
______________________________________________________________________
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 115
Hesabat informasiyanın düzgün və təşkil olunmuş formada təqdimatıdır. Bir qayda olaraq
verilən tapşırıqla bağlı nəticələr hesabatda göstərilir. Bu sənəd, həmçinin, tövsiyələr, təkliflər
və ya müəssisənin gələcək fəaliyyətlərinə təsir edə bilən digər məlumatları da özündə əks
etdirə bilər.
Hesabatlar idarəetmə alətləridir. Onlar, bir qayda olaraq, planlaşdırma, qərarvermə, təşkil və
nəzarət etmə kimi müxtəlif idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirmək üçün rəhbərliyə yardım
göstərir. Hesabatın hazırlanmasında məqsəd aşağıdakılardır:
e) Qısa və uzun müddətli planlar hesabatlardan alınan məlumatların köməyilə müəyyən olu-
na bilər.
ə) Onlar gələcəkdə qəbul ediləcək hər hansı qərar üçün mühüm istinad mənbəyidir.
Hər hansı hesabatı hazırlamazdan əvvəl problemi təhlil etmək zəruridir. Bu hesabatın
məqsədlərini müəyyən etməyə kömək edir.
Hesabatlardan kimin istifadə edəcəyini bilmək zəruridir. Hesabatın miqyası və üslubu hədəf
auditoriyaya görə müəyyən olunur.
Həll olunması zəruri olan ideya və ya mövzuların müəyyən edilməsi lazımdır. Bu başlıqların
ilkin çərçivəsini tərtib etməyə kömək edir.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
116 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
İdeya və mövzular müəyyən edilən kimi tələb olunan məlumatları kateqoriyalara görə
yerləşdirmək lazımdır. İnformasiyanın iki növü ola bilər:
ə) İnformasiyanı tənzimləyin
3. Hesabatın quruluşu
Hesabatların bir çox növləri mövcuddur. Hər bir hesabat növünün öz strukturu və məzmunu
olsa da, onların hamısı aşağıdakıları özündə ehtiva edir:
a) Başlıq
b) Xülasə
Hesabatın 100-200 sözdən ibarət qısa xülasəsi bu başlıq altında verilməlidir. Buna, həmçinin,
icraedici xülasə də deyilir. Xülasə hesabatın məqsədinin bəyan edildiyi, başlığının izah edildiyi,
əsas bölmələrinin, eləcə də, nəticə və yekunun qeyd edildiyi ümumi icmaldır. Bu hissə adətən
hesabat tamamlandıqdan sonra yazılır.
c) Mündəricat
Mündəricat hesabatın müvafiq səhifə nömrələri ilə yanaşı onların bölmə və alt bölmələrinin
siyahısını özündə əks etdirir. O, hesabatın quruluşunu göstərir.
Hesabatın hansı şəxs və ya müəssisənin adından yazıldığını qeyd etmək vacibdir, eləcə də,
hesabatın kim və ya hara üçün hazırlandığını göstərmək də zəruridir.
d) Giriş
➢➢ hesabatın məqsədi
➢➢ mövzunun qısa tarixçəsi və məzmunu
➢➢ problemin təsviri
➢➢ hesabatın miqyası
➢➢ hesabatda istifadə olunan məlumatların növü
➢➢ ehtimallar və məhdudiyyətlər
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 117
e) Hesabatın mətni
Bu hesabatın əsas hissəsidir. Burada bütün məlumatlar və təhlillər öz əksini tapır. Bu bölmə
məlumatların müvafiq qaydada təqdim edilməsi və hesabatın oxunmasını asanlaşdırmaq üçün
başlıqlara və yarımbaşlıqlara bölünür.
ə) Nəticə
Nəticə hesabat mətnindən çıxarılır. O, təhlilin nəticələrini və hesabatın əsas ideyalarını qısa
şəkildə yekunlaşdırır. Nəticə yığcam şəkildə yazılır. Hesabatın əsas hissəsində müzakirə olu-
nan hər bir mövzu üçün ən azı bir nəticənin olması lazımdır.
f) Tövsiyələr
Bu bölməyə hesabatı hazırlayan şəxsin öz qənaətləri əsasında verilən təklif və tövsiyələr da-
xildir. Tövsiyələr ardıcıllıqla nömrələnməlidir. Bütün hesabatlarda mütləq qaydada tövsiyələr
bölməsinin olması zəruri deyil.
h) İstinad siyahısı
x) Əlavələr
Bu hissədə hesabat mətninə daxil edilə bilinməyən əlavə təsdiqləyici məlumatlar verilir. Məs:
müsahibə üçün istifadə olunan sorğu vərəqəsi və s.
i) Terminlər lüğəti
Əgər hesabatda çox saylı “jarqon”lardan istifadə edilərsə, terminlər lüğəti daxil edilməlidir. Bu,
oxucunun terminləri hesabatı hazırlayanın istədiyi kimi başa düşməsinə imkan yaradır.
Qısa test 1
_________________________________________________________________________
4. Hesabatın növləri
Hesabatın üç əsas növü vardır: rəsmi hesabat, qeyri-rəsmi hesabat və memorandum hesa-
batı.
a) Rəsmi hesabat
Rəsmi hesabat adətən digər müəssisənin nümayəndəsi üçün yazılır və ya həmin müəssisədəki
baş menecer üçün nəzərdə tutulur. Bir qayda olaraq belə hesabat qeyri-rəsmi hesabatdan
daha uzundur və müfəssəl araşdırmanın aparılmasını tələb edir. Rəsmi hesabatlar müəssisədə
təsdiq olunan müəyyən təlimatların əsasında hazırlanır. Rəsmi hesabatın əsas formatı aşağı-
dakı struktura malik olur:
i. Ön bölmə
➢➢ Titul səhifəsi: bu səhifə başlığı, hesabatı hazırlayan şəxsin adını, nəzərdə tutulan
auditoriyanı, hesabatın tarixi, statusunu (onun məxfi və ya təcili olub-olmaması) və s.
özündə ehtiva edir.
➢➢ Mündəricat: müvafiq səhifə nömrələri ilə hesabatın bölmə və yarımbölmələrini
özündə əks etdirən siyahı.
b) Qeyri-rəsmi hesabat
Qeyri rəsmi hesabat rəsmi hesabatın əksinə olaraq qısadır. Onlar adətən daxili istifadə üçün
hazırlanır. Qeyri-rəsmi hesabatın quruluşu daha sadədir. Bölmələr tələb olunduqda dəyişdirilə
bilər.
Adı/Başlığı
Tarix:
Mövzu:
Giriş:
Təhlil:
Nəticə:
c) Memorandum Hesabatı
Memorandum hesabatları rəsmi hesabatlardan çox qısadır. Daha çox insanın xəbərdar ola
bilməsi və mümkün qədər tez icra edilə bilmək üçün nəticələr qısa şəkildə göstərilir. Bu hesa-
batlar istəyə uyğun dəyişdirilə bilər və qeyri-rəsmidir. Hesabatı hazırlayan məlumatları daha
uyğun hesab etdiyi tərzdə tərtib edə bilər.
[Nələri öyrənəcəyik–b və c]
Məlumatların təqdim edilməsinin daha geniş yayılmış üsullarından biri də cədvəl formasıdır.
Bir qayda olaraq cədvəl vasitəsilə rəqəmli məlumatlar təqdim olunur.
2.1 Cədvəl
Tərif
Cədvəl məlumatları kateqoriyalara bölmək üçün sətir və sütunlardan ibarət olan xüsusi for-
matdır.
_________________________________________________________________________
Cədvəl oxşar kateqoriyalı məlumatları özündə əks etdirir. O, məlumatları daha səmərəli
şəkildə təqdim etməyə imkan verir. Cədvəl çoxölçülü məlumatların sətir və sütunlar formasın-
da təsnifləşdirilməsini özündə əks etdirir.
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 119
Nümunə
_________________________________________________________________________
Məlumatları cədvəl formasında təqdim edərkən riayət edilməli olan ümumi təlimatlar:
Məlumatların təqdimatının daha bir geniş yayılmış üsullarından biri də qrafik və ya diaqram-
lardır. Onlar müxtəlif məlumatların başa düşülməsini daha da asanlaşdırır. Diaqramlar və ya
qrafikərin köməyilə müxtəlif məlumatlar arasındakı əlaqəni müqayisə etmək mümkündür. Di-
aqramlarda əks olunan məlumatlar mətndə təqdim olunan məlumatlardan daha tez oxuna
bilər.
2.2 Diaqram
Tərif
Diaqram - məlumatların qrafiklər, diaqramlar, rəqəmlər və ya hər hansı digər formada vizual
təqdimatıdır.
Diaqramın xüsusiyyətləri
➢➢ Məlumatları diaqramda təqdim etmək üçün hər hansı bir format istifadə oluna bilər.
➢➢ Diaqramda çoxsaylı dəyişənlər mövcud ola bilər.
➢➢ Qrafik təsvirli olmaqla yanaşı diaqramların başa düşülməsi asandır.
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
120 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Sütunlu diaqramlara bəzən zolaqlı diaqramlar da deyilir. Onlar cədvəllə müqayisədə daha
çox üstünlüyə malikdir. Sütunlu diaqramlar adətən çoxsaylı məlumatlar qrupunu təqdim və ya
müqayisə edir.
Tərif
_________________________________________________________________________
➢➢ Sütunlu diaqramlar müxtəlif qrupların tezlik paylanmasını təqdim etmək üçün istifadə
oluna bilər.
➢➢ Sütunlu diaqramlar kəmiyyət, eləcə də, keyfiyyət məlumatlarını təqdim etmək üçün
istifadə oluna bilər.
➢➢ Müəyyən bir dövrdən sonra baş verən dəyişikliklər effektiv şəkildə sütunlu diaqramlar-
da təqdim oluna bilər.
b) Sütunlu diaqramların növləri
Sadə sütunlu diaqram tək sütunların köməyilə konkret elementə münasibətdə müxtəlif
maddələr arasındakı fərqi təsvir edir.
Nümunə
İl Mənfəətlər ($m)
20X4 200
20X5 240
20X6 300
20X7 360
20X8 370
Sadə sütunlu diaqram yuxarıdakı verilən məlumatları aşağıdakı qaydada təqdim etmək üçün
istifadə oluna bilər:
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 121
Mənfəət
İllər
_________________________________________________________________________
Sadə sütunlu diaqramın yuxarıda göstərilən nümunəsindən görünür ki, məlumatların qrafiki
təsvirlə təqdimatı asanlıqla başa düşülür və oxucuya məlumatı aydın şəkildə şərh etməyə
kömək edir.
Diaqramda nəyin göstərildiyi başlıqdan aydın şəkildə anlamaq olar. X oxu illəri, Y oxu isə
“milyon $” ilə mənfəətləri göstərir. Diaqrama baxaraq B Şirkətinin mənfəətinin dövr ərzində
artdığını demək olar.
Komponent sütunlu diaqramlar hər bir dəyişən üçün birdən artıq komponent olduqda hazırla-
nır. Onlar müxtəlif komponentləri, eləcə də, ümumi rəqəmləri təsvir edirlər. Sütunlar bir-birinin
üzərində yerləşdirilir. Müxtəlif rənglər və ya ştrixləmə ümumi rəqəmin müxtəlif komponentlərə
necə bölündüyünü göstərir.
Nümunə
Komponent sütunlu diaqram hər bir ilin məcmu mənfəətlərinin komponentlərini və məcmu
mənfəətlərdə baş verən dəyişikliyi özündə əks etdirir.
300
200
100
0
2004 2005 2006 2007 2008
İllər
Qısa test 2
Aşağıdakı cədvəldə A şirkətinin son dörd il üzrə satışları göstərilir. Aşağıda göstərildiyi kimi
satışlar üç müxtəlif məhsul növü üzrə reallaşdırılır:
_________________________________________________________________________
Faiz göstəricili komponent sütunlu diaqramlar hər bir komponentin ümumi göstəricidə sahib
olduğu faktiki rəqəmli göstəricini faizlə ifadə edir. Sütunların hündürlüyü eynidir. Hər bir sütu-
nun bölmələrinin uzunluğu müxtəlif komponentlərin nisbətinə uyğun olaraq fərqlənə bilər. Y
oxu faizi təsvir edir.
Nümunə
İllər
_________________________________________________________________________
Hər bir komponentin məcmu (ümumi) göstəricidəki pay nisbətini bilmək üçün faiz göstəricili
komponen sütunlu diaqramlardan istifadə olunur. Yuxarıdakı nümunədən aydın olur ki, M
şöbəsinin mənfəətlər nisbəti hər il üçün N şöbəsinin mənfəətlər nisbətindən çoxdur.
Mürəkkəb sütunlu diaqramlar, həmçinin, çoxsütunlu diaqramlar kimi də tanınır. Onlar müxtəlif
komponentləri özündə əks etdirən iki və daha artıq sütundan ibarət olurlars. Bu diaqramlar
komponentlərin müqayisəsinə imkan verir. Mürəkkəb sütunlu diaqramlar komponent sütun-
lu diaqramlarla, demək olar ki, eynidirlər. Bu iki diaqram arasındakı fərq ondan ibarətdir ki,
mürəkkəb sütunlu diaqram məcmu rəqəmi göstərməsə də, komponent sütunlu diaqramdan
fərqli olaraq komponentləri aydın şəkildə müqayisə edir.
Nümunə
B Şirkətinin mənfəətləri
250
200
Mənfəət (mln.$)
150
100
50
0
2004 2005 2006 2007 2008
İllər
Nümunədən belə aydın olur ki, mürəkkəb sütunlu diaqramlar müxtəlif komponentlərin birbaşa
müqayisəsini göstərir. Hər iki şöbənin mənfəətləri ayrı-ayrı sütunlarda göstərilir.
Tərif
Xətti qrafik dəyişənin dəyəri üzrə dəyişikliyi ifadə edən nöqtələri xətlə birləşdirməklə yaradılan
qrafikdir.
______________________________________________________________________
BÖLMƏ – A: İDARƏETMƏ İNFORMASİYASININ MAHİYYƏTİ,
124 : MƏNBƏYİ VƏ MƏQSƏDİ
Xətti qrafik müəssisənin işçi heyətinə qrafikdə qarışıqlıq yaratmadan bir neçə dəyişəni tək qra-
fik üzərində təsvir etməyə imkan verir. Bu dəyişənlərin qiymətindəki artma və azalma hər bir
dəyişən üçün bir xəttin çəkilməsi ilə təsvir edilə bilər. Xətti qrafiklər bir qayda olaraq müəyyən
bir dövr ərzində tendensiyaları göstərmək üçün istifadə olunur.
XY-xətti qrafiki müstəqil və asılı dəyişənlər arasındakı əlaqəni göstərir. Asılı dəyişən rəqəmli
olduqda və müstəqil dəyişən zamanı ifadə etdikdə vaxt ardıcıllığı qrafiki tərtib oluna bilər.
Şərq
(milyonl $)
Satışlar
Qərb
Şimal
Şərti işarələr
Zaman
2.5 Skaterqram
Tərif
Skaterqram dəyişən kəmiyyət və ya kəmiyyətlərinin dəyərindəki ardıcıl dəyişikliklərin təsvir
edildiyi hər bir nöqtənin qrafikə daxil edilməsilə yaradılır.
________________________________________________________________________
Xətti qrafikdən fərqli olaraq skaterqramda qrafik nöqtələri xətdən istifadə edilərək birləşdirilmir.
Skaterqram adətən iki dəyişənin biri-biri ilə əlaqəsini göstərmək üçün istifadə olunur.
Diaqram 5. Skaterqram
Şərti işarələr
(milyonl $)
Şərq
Satışlar
Qərb
Şimal
Zaman
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 125
Tərif
Dairəvi diaqram bütöv dairənin tam məlumatı, dairənin bölündüyü seqmentlərin isə tam
məlumata daxil olan məlumatları göstərdiyi qrafik təsvirdir.
_________________________________________________________________________
Dairəvi diaqramın hər bir bölməsi ümumi məlumatların proporsional miqdarını və ya faizini
təsvir edir. Dairəvi diaqramlar adətən müxtəlif seqmentləri öz aralarında müqayisə etmək üçün
deyil, seqmenti bütöv dairə ilə müqayisə etmək üçün istifadə olunur.
Qərb 17%
Şimal 57%
Tərif
Tezlik paylanması dəyişənləri müxtəlif qruplar üzrə qruplaşdıran və hər belə qruplara düşən
müxtəlif dəyişənlər üzrə müşahidələrin sayını göstərən rəqəmli cədvəldir.
_________________________________________________________________________
Ümumiyyətlə, idarəetmə emal edilməmiş formada müəyyən məlumatlara malik olur. Tez-
lik paylanması rəhbərliyə məlumatların daha faydalı olan sistematik formada təşkilinə və
yerləşdirilməsində kömək edir. Tezlik paylanması cədvəl, histoqram və poliqonlar formasında
təsvir oluna bilər.
Nümunə
Aşağıdakılar riyaziyyat test imtahanı verən 15 tələbədən ibarət bir qrupa aid olan emal
edilməmiş məlumatlardır. Verilə biləcək maksimum qiymət 10 baldan 10-dur.
8 6 5 8 4 5 7 6 9 7 8 8 10 3 8
Ən aşağı qiymət 3 və ən yuxarı qiymət isə 10-dur, deməli, qiymət 3-10 arası dəyişir.
_________________________________________________________________________
Tezlik paylanmasından istifadə edərək məlumatları təqdim etməyin necə faydalı olduğu
nümunədən aydın olur.
Qrup tezlik paylanması dəyər aralığına əsasən verilənlərin müxtəlif qruplar üzrə qruplaşdırıl-
masıdır. Verilənlər çox olduqda onları qruplara görə bölmək çox vacibdir.
_________________________________________________________________________
30 gün ərzində şirkətin ABŞ dolları ($) ilə ifadə olunan gündəlik mənfəəti aşağıda cədvəldə
göstərilir:
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 127
Ən aşağıdan ən yuxarıya qədər olan mənfəət aralığı 2.900-dür (ən aşağı dəyər olan 5.400-
dən ən yuxarı dəyər olan 8.300-ə qədər). Bu aralığı 500-lük qruplara bölmək daha rahatdır.
Buna qruplaşdırmanın genişliyi deyilir. Qruplaşdırmanın genişliyi vəziyyətə görə fərqi ola bilər.
Bununla, yuxarıdakı məlumatlar qrup tezlik paylanmasından istifadə etməklə aşağıdakı kimi
təqdim edilə bilər:
Qrup tezlik paylanması məlumatları bərabər intervallı qruplara bölür. Ayrı-ayrı fərdi maddələr
qruplara bölündüyündən onlar öz fərdi xüsusiyyətlərini itirirlər.
Qrup tezlik paylanması həm diskret, həm də stabil verilənlərin təqdim edilməsi üçün istifadə
edilə bilər. Stabil verilənlər dəyişənlərin ala biləcəyi hər hansı bir dəyərdir. Məs: əgər qrup-
lar 1–dən 20-dək, 21-dən 40-dək, 41-dən 60-dək və s. olarsa, 20,5 dəyişənini nə 1–dən 20-
dək, nə də 21-dən 40-dək olan qruplara yerləşdirmək olmaz. Buna görə də verilənlər istənilən
dəyəri ala bildikləri təqdirdə onları stabil qrup kateqoriyasına daxil etmək lazımdır.
Nümunə
Şirkətin işçiləri ümumi tibbi yoxlanışdan keçiblər. Onların çəkiləri kiloqramla aşağıdakı qayda-
da qeydə alınıb:
65,2 54,3 71,6 68,9 70 63,2 59,3 56,8 56 72,1 49,6 57,8 63 63,9
71,6 68,2 61,3 61 52,9 76,3 74,5 57,8 72 67,2 59,5 70,3 64,2 59
_________________________________________________________________________
Qrup tezlik paylanmasından istifadə etməklə stabil verilənləri təqdim edərkən diqqət
ediləcək məsələlər:
1. Əmin olmaq lazımdır ki, hər bir mümkün dəyər daxil edilə bilər. Bununla belə, birinci və
axırıncı qruplar açıq sonluqlu (iki tərəfi də açıq) qruplardır. Yuxarıdakı nümunədə ol-
duğu kimi 50 kq-dək hər hansı qiymət birinci qrupa və 75-dən yuxarı hər hansı qiymət
axırıncı qrupa daxil edilə bilər.
2. Həmçinin, əmin olmaq lazımdır ki, heç bir dəyər birdən artıq qrupa daxil olmasın.
Buna görə də əgər müəyyən edilmiş qruplar 51-dən 55-ə, 55-dən 60-a, 60-dan 65-ə
və s. olarsa, bu yanlış olacaq, belə ki, 60 dəyəri 55-dən 60-a və 60-dan 65-ə qədər
olan hər iki qrupa da daxil olmuş olacaq.
3. Qruplar stabil olmalıdır. Məsələn, 51-dən 55-dək, 56-dan 60-dək, 61-dən 65-dək
müəyyən olunmuş qruplar stabil qruplar deyil, çünki 55,5 dəyərini bu qruplardan hər
hansı birinə daxil etmək mümkün olmayacaq.
Qısa test 3
Müəssisə 30 gün ərzində hər gün üçün vahidlərlə ifadə olunan aşağıdakı istehsal nəticəsinə
malikdir. Verilənlərə əsasən qrup tezlik paylanması hazırlayın.
Kumulyativ tezlik paylanması hər bir qrupun yuxarı qrup həddindən az və ya ona bərabər
dəyişənlərinin tezliyini göstərir. Bu, qrup intervallarının tezliyinin əvvəlki qrup intervallarının
tezliyi ilə toplanması nəticəsində əldə olunur.
Nümunə
Günlərin
Mənfəətlər $ Kumulyativ tezlik
sayı
1.000-ə qədər 2 2
1.000-2.000 arası 4 6=2+4
2.000-3.000 arası 3 9=6+3 Yekun dəyər ümumi
kumulyativ tezliyə
3.000-4.000 arası 6 15 = 9 + 6 uyğun olmalıdır.
Nümunə
8+7
1.000 - 1.499 7 1.500-dən az 15
1.500 - 1.999 6 2.000-dən az 21 15+6
Şərhi
Buradan anlamaq mükündür ki, ümumi 30 günün 3 günündə satış 500 vahiddən, 8 günündə
1.000 vahiddən, 15 günündə 1.500 vahiddən az olub və s.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Şərhi
Buradan anlamaq mümkündür ki, ümumi 30 günün 27 günündə satış 499 vahiddən, 22
günündə 999 vahiddən, 15 günündə 1.499 vahiddən artıq olub və s.
_________________________________________________________________________
2.8. Histoqram
Qrup intervalı bərabər ölçüdə olduqda histoqramın sütunlarının eni də bərabər ölçüdə olma-
lıdır.
Nümunə
Şirkətin
işçilərinin çəkilərinin tezliyi
İşçilərin sayı
Qrup sıfırdan başla-
madıqda şkaladakı
kəsintini göstərmək
üçün ziqzaq xətt
çəkilir
Çəki (kq-la)
_________________________________________________________________________
Sütunların en ölçüsü qrupların ölçüsündən asılı olaraq dəyişir. Qrup intervalları bərabər ölçülü
olmadıqda sütunların hündürlüyü tezliyə deyil, tezlik sıxlığına əsaslanır.
Standart qrup intervalı ölçüsünün seçilməsi: standart qrup intervalı ölçüsü ən çox
təkrarlanan tezlik ölçüsüdür.
Tezlik sıxlığının müəyyən edilməsi: Tezlik sıxlığı hər bir tezliyin standart qrup intervalı ilə
hasili və onun faktiki qrup intervalına bölünməsi nəticəsində əldə edilir. Sütunların hündürlüyü
tezlik sıxlığına uyğun gəlir.
Nümunə
Aşağıdakı məlumat bir gün ərzində meyvə satıcısından alma alan adamların sayını əks etdirir:
2. Açıq sonluqlu qrupların bağlı olması lazımdır. Buna görə də birinci qrupu >1 ≤ 2
göstərməklə və axırıncı qrup isə >7 ≤ 10 göstərməklə bağlana bilər.
Adamların sayı
Almalar (kq-la)
_________________________________________________________________________
Histoqramın şərhi
Tezlik poliqonu qrup tezlik paylanması üzrə informasiyanın qrafik təsviridir. O, müstəqil şəkildə
və ya histoqramın köməyi ilə qurula bilər.
Nümunə
Çəki (kq-la)
_________________________________________________________________________
Sütunların yuxarısında orta nöqtələri birləşdirmək üçün çəkilən xətlər tezliklərin trendini təqdim
edir. Yuxarıdakı nümunədə tezliklər ortadakı qruplarda yüksək, hər iki sonluqdakı qruplarda
isə alçaqdır.
➢➢ Nəticələr: burada təhlilin nəticələrinin və hesabatın əsas ideyalarının qısa yekun ic-
malı verilir.
➢➢ Tövsiyələr: hesabatı hazırlayanın qənaətlərinə əsasında verilən təklif və tövsiyələr
daxildir.
➢➢ İstinad siyahısı: istinad edilən məlumat mənbəyi.
➢➢ Əlavələr: əlavə təsdiqləyici məlumatlar verilir.
➢➢ Terminlər lüğəti: oxucuya hesabatda istifadə edilən terminləri başa düşməyə kömək
edir.
Satışlar (.000$)
Məhsul C
Məhsul B
Məhsul A
İllər
Ən aşağı: 560
Ən yüksək: 890
Bu göstərici 50-dir.
560 - 609
610 - 659
660 - 709
710 - 759
760 - 809
810 - 859
860 - 909
Tezlik
560 - 609 IIII II 7
610 - 659 III 3
660 - 709 IIII II 7
710 -759 III 3
760 - 809 III 3
810 - 859 II 2
860 - 909 IIII 5
30
FƏSİL – A4:
MƏLUMATLARIN TƏQDİM EDİLMƏSİ : 135
Sınaq sualları
A Rəsmi
B Memorandum
C Assosiasiya
D Qeyri-rəsmi
2. Aşağıdakı cədvəldə şirkətin 22 günlük satış tezliyi göstərilir. Təqdim olunan məlumatlardan
istifadə edərək histoqram qurun.
A Histoqram
B Ehtiyatların vəziyyətinə dair qrafik
C Zolaqlı diaqramlar
D Yuxarıdakılardan heç biri
1. (A) – Rəsmi hesabat adətən digər bir müəssisədə hər hansı vəzifəli şəxs və ya eyni
müəssisədə baş menecer üçün yazılır. Qeyri-rəsmi hesabatlar bir qayda olaraq daxili istifadə
üçün hazırlanır. Memorandum hesabatında nəticələr daha çox insanların onlarla tanış ola və
hər hansı dəyişiklikləri mümkün qədər tez həyata keçirə bilmələri üçün qısa şəkildə göstərilir.
Günlərin sayı
Satış (vahidlə)
3. (C)
B1
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 137
BÖLMƏ - B
MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN TEXNİKİ
ÜSULLARI
Bir evin tikilməsi üçün lazım olan əsas materiallar taxta-şalban və kərpic, paltar üçün parça,
gözəl bir rəsm əsəri üçün isə tablo və boyalardır. Xammal hər hansı bir məhsulun istehsalında
mühüm tərkib hissəsi kimi birbaşa olaraq məhsula şamil edilir və nəticə etibarilə, məhsulun
birbaşa xərclərinin bir hissəsini yaradır.
Bununla siz imtahanda müvafiq suallara düzgün yanaşmağı və onları mükəmməl şəkildə həll
etməyi öyrənirsiniz. Həmçinin, idarəetmə mühasibi olaraq siz, məhsulun ümumi xərclərini
azaltmaq üçün xammal xərclərinin faydalı şəkildə necə idarə olunması və nəzarət edilməsi
barədə rəhbərliyi yönləndirmək iqtidarında olacaqsınız.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
a) Mal-materialların uçotu
ı Mal-material ehtiyatlarının sifarişi, qəbulu və buraxılması üçün vacib olan
müxtəlif prosedur və sənədləri təsvir etmək
ıı Mal-materialların faktiki və uçotda əks olunan ehtiyatlarının yoxlanılması , eləcə
də, uyğunsuzluqların və itkilərin azaldılması üçün istifadə olunan nəzarət pro-
sedurlarını təsvir etmək
ııı Mal-material ehtiyatları hesabında uçot yazılışları və qalıqları göstərmək
ıv Mal-material ehtiyatlarının (ehtiyatda saxlanılan mal-material ehtiyatları da daxil
olmaqla) sifarişi və saxlanma xərclərini müəyyənləşdirmək, izah etmək və he-
sablamaq
v Materialın optimal sifariş səviyyəsini hesablamaq və izah etmək
vı Güzəştlər olduqda materialın optimal sifariş səviyyəsini hesablamaq və nüma-
yiş etdirmək
vıı Mal-material ehtiyatları tədricən yeniləndikcə onların üçün çəkilən xərcləri
azaltmaq məqsədilə hesablamalar aparmaq
vııı Materialların tədarükü zamanı tələbin sabit olduğu müddətdə material sifariş
səviyyəsini müəyyən etmək üçün müvafiq metodları izah və tətbiq etmək
ıx Mal-material ehtiyatları üzrə dövrün sonuna olan qalığın və mal-material bura-
xılışlarının dəyərini FİFO (İMİM), LİFO (SMİM), AVCO (Orta dəyər) metodları
vasitəsilə hesablamaq
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
138 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Giriş
Mal-materialların yaxşı idarə olunmaması istifadə edilən xammala həddən artıq investi-
siya qoyulmasına və zəif nəzarətə səbəb olduğuna görə təşkilati böhranla nəticələnə bilər.
L Şirkətinin aşağıda verilmiş hipotetik nümunəsində təşkilatın məsrəflərinə ümumi nəzarətdə
mal-materialın idarə olunmasının vacibliyi və ona olan ehtiyac vurğulanır.
Praktiki nümunə
İdarəetmə İnformasiya Sistemi
L Şirkəti iyirmi beş ildir ki, keyfiyyətli hazır qida məhsulları üzrə aparıcı təchizatçı kimi fəaliyyət
göstərir. ABŞ-ın Medison şəhərində yerləşən şirkət pərakəndə satış, ərzaq xidməti və sənaye
bazarlarına xidmət göstərir. Şirkət, həmçinin, restoranları da təchiz edir.
Şirkətin inkişaf etməsinə baxmayaraq mal-material ehtiyatlarının zəif idarə edilməsi onun
mənfəətliliyinə təsir göstərirdi. Şirkət mal-material təminatının azala biləcəyi qorxusu ilə mal-
materialları davamlı olaraq sifariş edir və lazım olandan artıq ehtiyat saxlayırdı. Əməliyyatlar
üzrə vitse-prezident Robert Alva problemi belə izah edirdi: “Bizim heç vaxt mal-material eh-
tiyatlarının nəzarət sisteminə inamımız olmayıb. Sistemə güvənimiz olmadığı üçün həmişə
ikiqat yoxlama aparmışıq. İstehsalın tələblərinə uyğun kifayət qədər xammalın olmasından
əmin olmaq üçün biz həmişə artıq xammal sifariş edirdik. Bizim 150-dən çox müxtəlif xammal
ehtiyatlarımız var və lüzumsuz şəkildə mal-material ehtiyatları yaradırdıq. İzafi mal-material
ehtiyatlarına yatırılan pul birbaşa olaraq mənfəətə təsir göstərir”.
Mal-material ehtiyatlarını düzgün qorumaq üçün çoxlu vaxt, həmçinin, olduqca böyük işçi
qüvvəsi istifadə olunurdu. Şirkət hər il 6 dəfə fiziki mal-material ehtiyatlarının inventarizasi-
yasını keçirirdi, bu da zavodun bağlanması və hər şeyin hesablanması demək idi. Şirkətin
biznesi mövsümi xarakter daşıdığına və külli miqdarda pul mal-material ehtiyatlarında don-
durulduğuna görə gəlirin az olduğu dövrlərdə banklardan kredit götürmə zərurəti meydana
çıxırdı. Banklar krediti mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsinə əsasən verirdilər və bu
qiymətləndirmə də lazımi qaydada həyata keçirilmədiyi üçün şirkətin problemləri yaranmağa
başlayırdı.
Beləliklə, vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün şirkət mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət
sistemini tətbiq etdi. Yeni sistem mal-materialların qalığını düzgün əks etdirməli və bununla
da avtomatik olaraq mal-material ehtiyatlarına tez-tez nəzarətin və fiziki yoxlamanın xərclərini
azaltmalı idi. Mal-material ehtiyatlarının idarə edilməsi üzrə məqsədəuyğun şəkildə avtomat-
laşdırılmış və kompüterləşdirilmiş sistemin seçilməsi şirkətə rahatlıq gətirdi. Onlar yeyinti
sənayesi üzrə ixtisaslaşan sistemi seçdilər. Şirkətin inkişaf tempinə baxdıqda (15% mürəkkəb
faiz) proses və sistemləri müəyyən edilmiş formaya salmaq üçün onların dərin ehtiyaclarının
olduğu hiss edilirdi. Yuxarıdakı sistemi tətbiq etməklə onlar mal-material ehtiyatlarının idarə
edilməsində 99% dəqiqliyə nail oldular. Mal-material ehtiyatlarının bütün hərəkəti, daxil olması
və çıxarılması ştrix kodlardan istifadə etməklə kompüterləşdirilmiş sistem sayəsində qeydə
alınırdı. Qeyd edilənlər L Şirkətinin mal-material ehtiyatı üzrə mütəmadi nəzarət sisteminə
sahib olmasına kömək etmişdir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıda verilmiş praktiki nümunə, mal-material ehtiyatlarının yaxşı idarə edilməsi tədbiri kimi
mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət sisteminin vacibliyini nümayiş etdirir. Hazırkı Fəsil
bu anlayışı daha geniş təfsilatla araşdırır.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
“Nələri öyrənəcəyik – a” bölməsi istehsal prosesində vəsaitin tədarükü, qəbulu, idarəsi, saxlan-
ması və istifadəsi üzrə müvafiq vəsait idarəetmə sisteminin tətbiqi və istismarı ilə əlaqədardır.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 139
Nümunə
Əgər ayaqqabının emalı zamanı dərinin keyfiyyəti aşağı olarsa istehsal olunan ayaqqabı ra-
hat, cəzbedici və dözümlü olmayacaq. Bu vəziyyət ucuz ayaqqabı istehsal edən mağazalar
üçün məqbul olsa da, bahalı ayaqqabılar satan böyük firmalar üçün qəbuledilməzdir.
_________________________________________________________________________
Ucuz qiymət üçün keyfiyyətdə güzəşt edilməsi arzuolunan deyil. Xammalın alınması zama-
nı yeganə ölçü meyarı alınan xammalın qiymətinin istehsal ediləcək məhsulun spesifikasına
əsasən tələb edilən keyfiyyət və miqdar ilə tarazlaşdırılmış olmasıdır.
Nümunə
Arqio Qormani imkanlı və məşhur şəxslər üçün geyimlər istehsal edən yüksək keyfiyyətli ma-
ğazadır. İstehsalda ən keyfiyyətli parçalardan istifadə edilir. Həmin parçalar bazarda satılan
aşağı keyfiyyətli materiallardan daha bahalıdır. Əgər Arqio Qormani istehsalat xərclərini azalt-
maq istəsə o, daha ucuz parçadan istifadə etməyəcək, çünki bu halda alıcılar onların kostyum-
larını almayacaq. Digər tərəfdən, əgər alternativ parça istehsalçısı eyni keyfiyyətli materialı
daha ucuz qiymətə hazırlaya bilərsə, o zaman Arqio Qormani bu imkandan istifadə edərdi.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Yeni il ərəfəsində şirniyyat və qənnadı mağazalarına tələb olduqca yüksək olur. Bu ərəfədə şir-
niyyatlar mağazalara arasıkəsilmədən çatdırılmalıdır. Əgər müəssisədə şəkər çatışmazlığı baş
verərsə istehsal dayanacaqdır. Nəticədə şirkət mağazaları şirniyyat ilə təchiz edə bilməyəcək
və satışdan əldə edə biləcəyi məbləği də itirəcəkdir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Nümunə
Materialların saxlanması
Tikinti sənayesində istifadə olunan sement hava keçirməyən konteynerlərdə saxlanmalıdır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
140 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Əgər sement rütubətlə təmasa keçərsə, qatılaşar və nəticədə istənilən tikinti fəaliyyətində
istifadəsiz hala gələr. Bu, qeyri-düzgün saxlanma nəticəsində xammalın itkisi ilə nəticələnən
haldır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
İstehsalat
Yumşaq mebel istehsalında dülgər parçanı divana sırımazdan əvvəl həmin parçanı müxtəlif
ölçülərdə kəsməli olur. Parça tam şəkildə divana uyğun gəlmək üçün ən mükəmməl ölçüdə
kəsilməlidir. Əgər bu halda dərzi lazımi təcrübəyə sahib deyilsə və parçanı səhv şəkildə
kəsərsə, parça divana tam uyğun olmayacağı üçün bütünlüklə xarab olacaq.
_________________________________________________________________________
Mal-materialın idarə edilməsilə bağlı anlayışa sahib olduqdan sonra onlara nəzarət məqsədilə
istifadə edilən prosedurları nəzərdən keçirək. İstənilən mal-material ehtiyatları üzrə nəzarət
sistemi xammalın tədarükündən başlayır. Xammalın tədarükünün ilk mərhələsi onun sifarişi-
dir.
Material ümumi xərclərin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir və bu səbəbdən hansısa bir artım və
ya azalma mənfəətliliyə təsir edir. Materiallarla əlaqədar bütün əməliyyatların düzgün qeydə
alınması (kəmiyyət və dəyər baxımından) vacibdir. Bura xammalın sifarişi, qəbulu, buraxılma-
sı və mal-material ehtiyatlarının inventarizasiyası ilə yanaşı hər bir əməliyyatdan sonra mal-
material qalığının müəyyən edilməsi də daxildir.
Faktiki olaraq mütəmadi nəzarət sistemi hər hansı bir əməliyyat baş verdikdə mal-material
ehtiyatının faziləsiz qeydiyyatını təmin edir. O, həmçinin hər bir fiziki əməliyyatın yaxından yox-
lanmasını da təmin edir. Mal-material ehtiyatının davamlı olaraq inventarizasiyası mal-material
ehtiyatına mütəmadi nəzarət sisteminin tərkib hissəsidir. Proses mal-material ehtiyatlarının
uçot qalığının onların faktiki qalığını əks etdirməsini təmin edir və eyni zamanda da anbardakı
materialların uçot qalığı və faktiki qalığı arasında hər hansı uyğunsuzluğun olub-olmamasını
üzə çıxarır.
1. Alış tələbnaməsi
Anbar
bölməsindən alış Alış
tələbnaməsinin sifarişlərinin
qəbul edilməsi hazırlanma-
(bu malların satın sı və yerinə
alınması üçün yetirilməsi
rəsmi sifarişdir)
Mal-materialın
mədaxili üzrə
Xammal təchizatının Mal-material qaimənin
mənbələrini araş- təchizatını Mal- hazırlanması
dırmaq və uyğun əldə etmək materialların
təchizatçını seçmək yoxlanması və
(maddənin tələb sınağı
olunan keyfiyyəti,
kəmiyyəti və
qiymətinə əsasən)
İndiki dövrdə sənaye sahələri böyük miqyasda fəaliyyət göstərirlər və mal-materialın hərəkətini
izləmək üçün düzgün sistemə ehtiyac vardır. Mal-materialın alınmasının, mədaxilinin, yoxlanıl-
masının və onun hər bir hərəkətinin qeydə alınması üzrə bütöv prosesi elmi yolla idarə etmək
üçün hazırda müəssisələrin mal-materialların alınması prosedurlarına nəzarət edən ayrıca
satınalma şöbələri mövcuddur.
Xammal istehsalda istifadə olunmaq üçün alındığına görə satınalma və istehsalat şöbələri
arasında daimi əlaqə olmalıdır.
Xammalın alınması prosesi anbar şöbəsinin satınalma şöbəsinə formal alış tələbnaməsi
göndərməsi ilə başlayır. Mal-material ehtiyatlarının səviyyəsi endikdə və istehsalda
gecikmələrin və ya dayanmaların olmaması üçün xammalın yenidən sifarişinə ehtiyac duyul-
duğu zaman anbardar alış tələbnaməsi tərtib edir.
Alış tələbnaməsi materialın alınması üçün formal sifariş rolunu oynayır. Sifariş anbarın
yenidən doldurulması (müntəzəm sifariş) və ya xüsusi bir iş (xüsusi sifariş) üçün yarana bilər.
Müntəzəm mal-materiallar üçün forma anbardar, xüsusi mal-materiallar (yəni, istehsalda və
ya xüsusi layihələrdə sərf edilən materiallar) üçün forma isə şöbə müdiri tərəfindən dolduru-
lur. Müntəzəm mal-materiallar üçün alış tələbnaməsi həmin mal-materialların ehtiyatı sifariş
səviyyəsinə qədər endikdə tərtib edilir. Lakin xüsusi mal-materialların sifarişi planlaşdırma və
ya istehsalat şöbəsinin tələbi əsasında həyata keçirilir. Alış tələbnaməsini ilkin sifarişi edən
şəxslə yanaşı, adətən ya sex rəisi, ya da zavod rəhbəri imzalayır.
Nümunə
D Şirkəti rəqəmsal saatlar istehsal edir. Rəqəmsal saatlar istehsalında əsas xammal yarım-
keçirici çiplərdir. Anbar şöbəsi istehsalat şöbəsindən 10.000 çipin verilməsi sifarişini almışdır.
Həmin anda anbar şöbəsinin 15.000 yarimkeçirici çipi var idi və sifarişi yerinə yetirdikdən
sonra anbarda cəmi 5.000 çip qalacaqdır. Bu halda, ehtiyatların tükənməsi vəziyyətinə yol
verməmək üçün anbar şöbəsi dərhal satınalma şöbəsinə daha çox çip almaq üçün alış
tələbnaməsi göndərəcəkdir.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
142 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Alış
tələbnaməsi
№ _____________________________
Tarix ____________________________
Şöbənin adı __________________________________
Mal-materialın tələb olunduğu tarix _____________________________
_____________________________
Anbar şöbəsinin rəhbərinin imzası
Alış tələbnaməsi edildikdən sonra satınalma şöbəsinin müdiri müvafiq satıcını seçir. Nəzərdə
tutulan təchizatçılardan kotirovkalar və təkliflər istənilir. Kotirovkalar və ya sorğular əmtəənin
qiyməti, təklif olunan keyfiyyət, çatdırılma tarixi, nəqliyyat növü, ödəmə şərtləri və təchizatçının
nüfuzu haqqında məlumat verir.
Ən yaxşı kotirovkanı seçdikdən sonra satınalmaların rəhbəri və ya vəzifəli şəxsi rəsmi alış
sifarişi verir. Təchizatçı tərəfindən verilən kotirovka sadəcə təklif olduğu halda, alış sifarişi
həm onu verən müəssisə, həm də təchizatçını müqavilə öhdəliyi üzrə əlaqələndirir. Alış sifarişi
razılaşdırılmış və müqavilədə öz əksini tapmış şərtlərə əsaslanan tarif üzrə müəyyən edilmiş
miqdarda mal-materialın təchiz edilməsinə dair yazılı tələbdir.
Sifarişin nüsxələri alış tələbnaməsini vermiş anbar şöbəsinə, yoxlama şöbəsinə və anbar
uçotu bölməsinə verilir.
Alış sifarişinin nüsxələri müvafiq alış tələbnamələri ilə birgə hər hansı bir sonrakı istinadı asan-
laşdırmaq üçün qovluğa qoyulur.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 143
Alış sifarişi
№ _____________________________
Tarix ____________________________
Kotirovka və ya sorğuya istinad
Kimə,
(təchizatçının adı)
Ümumi
Üstəgəl: Vergilər
Üstəgəl: Daşınma
Yekun
Çatdırılma tarixi ___________________________________
Çatdırılma yeri___________________________________
Yoxlamanın növü __________________________________
Ödəmə şərtləri ____________________________________
Qiymət dəyişməsi üzrə maddə (əgər varsa) ___________________________
İCMAL
Qısa test 1
Alış sifarişi nə zaman verilir?
Qısa test 2
Təchizatçıların kotirovkalarını müqayisə və analiz etdikdən sonra, _____________ təklif edən
təchizatçı seçilir.
Satıcı materialı təchiz etdikdən sonra həmin material müvəqqəti olaraq qəbul bölməsində sax-
lanılır. Qəbul edilən material aşağıdakı sənədlərlə müşayiət olunur:
Materialın keyfiyyətini və spesifikasiyaya uyğunluğunu yoxlamaq üçün qəbul bölməsi onu yox-
lama şöbəsinə göndərir.
Bir qayda olaraq qəbul bölməsi əsas giriş qapısına və ya yoxlama şöbəsinə birbaşa bitişik olur.
İri müəssisələrdə müstəqil yoxlama şöbələri var və görülən işin miqdarı olduqca böyük olur.
Yoxlama şöbəsi qəbul edilən materialın arzuolunan spesifikasiya və standartlara uyğunluğunu
dəqiqləşdirir.
Anbar şöbəsi və qəbul bölməsi daxili nəzarət məqsədləri üçün ayrılır. Anbar şöbəsi xammalın
fiziki qəbulu və verilməsi üçün cavabdeh olduğu halda, qəbul bölməsi yalnız tələb edilən ma-
terialın alındığını yoxlayır.
Mal-materialın mədaxili üzrə qaimə. Yoxlama şöbəsində təsdiqlənən mallar anbara formal
mədaxil üçün ötürülür. Mal-materialın mədaxili üzrə qaimə (MMQ) hazırlanır və onun üzərində
yoxlamanın müsbət nəticəsini göstərən dərkənar olur və ya ona yoxlama şəhadətnaməsi
əlavə edilir.
Mal-materialın mədaxili üzrə qaimə bir neçə nüsxədə hazırlanır. Bir nüsxə yoxlama şöbəsində
qalır. Bir nüsxə sifarişin icra edildiyini göstərmək üçün alış şöbəsinə göndərilir. Digər bir nüsxə
mühasibatlığa göndərilir. Mühasibatlıq mal-materialın mədaxili üzrə qaimə, alış sifarişi və
təchizatçının hesab-fakturasını yoxladıqdan sonra ödəməni həyata keçirir. Nüsxələr həm də
anbarlara və istehsalat şöbələrinə göndərilir.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 145
Mal-material
təchizatçısı
Mal-materiallar qəbul
bölməsi tərəfindən
qəbul edilir və
yoxlama şöbəsi
tərəfindən yoxlanılır
İCMAL
mühasibatlıq hesab-fakturaya və
mal-materialın mədaxili üzrə qaiməyə
əsasən təchizatçıya ödəniş edir
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
146 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Qısa test 3
Adətən aşağıdakı məqsədlərdən biri üçün idarəetmə baxımından qəbul bölməsi və anbar
şöbəsi ayrı saxlanılır:
Mal-materialın geri qaytarılması üzrə qaimə malların istehsalatdan anbara qaytarılmasına eh-
tiyac olduqda tərtib edilir. Bunun səbəbi istehsalat şöbəsində saxlanılan materialların tələb
ediləndən çox olması ilə nəticələnən istehsal qrafikindəki dəyişikliklər ola bilər. Bu qaiməyə
əsasən qaytarılan materialların miqdarı və dəyəri anbar kitabının mədaxil hissəsində yazılır.
Bəzən müxtəlif səbəblərə görə material təchizatçıya qaytarılmalı olur. Bunun səbəbləri ma-
terialdan yoxlanma zamanı imtina edilmə, artıq miqdarın çatdırılması və ya səhv materialın
göndərilməsi ola bilər. Bu halda anbar və ya yükləmə şöbəsi materialların geri qaytarılması
üzrə qaimə tərtib edir.
Geri qaytarılma adətən mal-materialın mədaxili üzrə qaimənin hazırlanmasından əvvəl baş
verir və bu səbəbdən də anbar ledceri və kitabının debetinə yazılmır. Bu hal baş verdikdə uçot
kitablarında düzəlişlər etməyə ehtiyac qalmır.
Anbar kartları və anbar ledcerləri materialın qeydə alınmasının iki müxtəlif növləridir. Anbar
kartları materialın hərəkətini kəmiyyət cəhətdən qeydə alır. Lakin anbar ledceri materialların
hərəkətinin həm kəmiyyət, həm də xərclər baxımından qeydiyyatını təmin edir.
Anbar şöbəsi anbar kartları üzrə, mühasibat şöbəsi isə anbar ledceri üzrə qeydiyyat aparır.
Anbar kartları və anbar ledcerinin formatı növbəti “nələri öyrənəcəyik” bölməsində göstərilib.
AT – Alış Tələbnaməsi
AS – Alış Sifarişi
(MMQ) – Mal-materialın Mədaxili üzrə Qaimə
Yoxlama
Mal-materiallar Qəbul bölməsi Mal-materiallar şöbəsi
Mühasibat Mal-materiallar
şöbəsi MMQ və anbara
göndərilir və bəli Qəbul edildi
AS-nin əsasında
təchizatçının he- anbar MMQ
sab-fakturasının tərtib edir xeyr
ödənilməsi barədə
qərar verir
Mal-materiallar
təchizatçıya
geri qaytarılır
Materiallar yalnız müvafiq səlahiyyətə əsasən anbardan buraxılır. İstehsalat büdcəsi istehsal
olunacaq məhsulun miqdarına qərar verir (istehsalat büdcəsinin detalları üçün Fəsil C3-ə ba-
xın). İstehsalat şöbəsi istehsal üçün lazım olan materialın kəmiyyətini də müəyyənləşdirir. Bu
miqdar mal-materialların buraxılması üzrə tələbnamədə qeyd olunur. Əvəzində material əldə
etmək üçün briqadir bu vərəqəni anbar şöbəsinə göndərir. Briqadirin planlaşdırılan miqdardan
yuxarı material tələbi daha yüksək səlahiyyətli şəxs tərəfindən təsdiq olunmalıdır (məs: isteh-
salat rəhbəri).
Briqadir _____________________
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
148 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Anbardar materialın anbarlardan buraxılması üçün anbar kartına yazılış edir. Onun bir nüsxəsi
kəmiyyət və dəyər cəhətdən materialın anbar ledcerində qeyd edilməsi üçün anbar uçotu
bölməsinə göndərilir.
İCMAL
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Nümunə
Müəssisənin anbar şöbəsində 400 müxtəlif çeşidli xammal var. Anbardar hər bir material
maddəsi üçün ayrıca anbar kartı hazırlayır. Bu kartlar hər bir material maddəsinin daimi qey-
diyyatının olması üçün onların hər birinin qəbulu, buraxılması və qalığı üzrə aparılan qeydiy-
yatları əks etdirir.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 149
_________________________________________________________________________
Bir çox müəssisələr mal-material ehtiyatlarının səviyyəsinə nəzarət etmək üçün ikili anbar
sistemini qəbul ediblər. Bu sistemdə iki ayrı anbar mövcuddur
Mal-material 2-ci anbardan buraxılır, lakin 1-ci anbardakı miqdardan istifadə etmək zərurəti
yarandıqda sifariş verilir. Bu sistem mal-material ehtiyatları üzərində dövrü nəzarəti təmin
etməyə və alış tələbnamələrinin vaxtında verilməsinə kömək edir.
Nümunə
P Şirkətinin istehsal etdiyi pul kisələrinin əsas komponentlərindən biri zəncirbənddir. Anbar-
dar zəncirbəndlərin sayını yoxlamaq üçün ikili anbar sistemindən istifadə edir. Mal-material
ehtiyatlarında 1000 ədəd zəncirbənd var. Zəncirbəndin yenidən sifariş səviyyəsi 200 ədəddir.
Anbardar 200 zəncirbəndi 1-ci anbarda, yeridə qalan 800 (1000-200) ədəd zəncirbəndi isə 2-ci
anbarda saxlayır.
O, bütün mal-material tələbnamələrini 2-ci anbardan yerinə yetirir. Əgər 2-ci anbarda
zəncirbəndlərin mal-material ehtiyatları tələbnamələri yerinə yetirməyə kifayət etmirsə o,
dərhal alış tələbnaməsini tərtib edir.
_________________________________________________________________________
İkili anbar sistemi işin təkrarlanmasına səbəb olduğuna görə hal-hazırda bu sistem müəssisələr
tərəfindən o qədər də çox istifadə edilmir. Bu sistem eyni material maddəsi üçün iki anbarda
iki fərqli yazılışın aparılmasını tələb edir ki, bu da öz növbəsində işi yüngülləşdirmək əvəzinə
daha da artırır!
Anbar kartı
Anbar ledcerində pul dəyərləri ilə birlikdə bütün mədaxil, buraxılış və qalıqların kəmiyyətcə
qeydiyyatı aparılır. Anbar maddələrinin hərəkəti anbar ledcerində və anbar kartlarında eyni
ilkin mənbə sənədlərinin əsasında qeyd edilir.
➢➢ Anbar kartı materialın kəmiyyətcə qeydiyyatı olduğu halda anbar ledceri materialın
həm kəmiyyət, həm də dəyər baxımından qeydiyyatıdır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
150 : TEXNİKİ ÜSULLARI
➢➢ Anbar kartında qeydlər anbardar tərəfindən, anbar ledcerində isə mühasibat şöbəsində
tərəfindən aparılır.
➢➢ Anbar kartı anbarın daxilində, anbar ledceri isə anbarın xaricində saxlanılır.
Anbar kartı və anbar ledcerinin paralel qaydada aparılması oğurluq halları və uyğunsuzluqla-
rın yaranmaması üçün mal-material ehtiyatları üzrə daxili nəzarətə kömək edir.
Anbar kartı və anbar ledcerinin qalıqlarının eyniliyini yoxlamaq üçün onların üzləşdirilməsi
dövri olaraq və yazılışlar əsasında aparılır (bununla daxili yoxlamanın olması təmin edilir).
Adətən qalıqlar arasında fərq olmamalıdır, lakin aşağıdakı səbəblərə əsasən fərqlər yarana
bilər:
Mal-material_______________ Kod______________
Məbləğ
Məbləğ
Miqdar
Miqdar
Miqdar
qiymət
qiymət
qiymət
*MMQ – Mal-materialın mədaxili üzrə qaimə
**MGQQ – Mal-materialın geri qaytarılması üzrə qaimə
***MBT – Mal-materialların buraxılması üzrə tələbnamə
Anbar kartı və anbar ledceri mövcud qalıqların hətta düzgün təsvirini versə belə davamlı fiziki
inventarizasiya tələb olunur. Bunun səbəbi odur ki, faktiki qalıqları fiziki inventarizasiya üzə
çıxarır.
Mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət anbar kartı, anbar ledceri və ehtiyatların davamlı
olaraq sayılmasından ibarətdir. Bu sistem mal-material ehtiyatının kəmiyyət və dəyər qeydiy-
yatını aparır və mövcud fiziki mal-material ehtiyatının davamlı yoxlanılmasını aparır. Material
qalıqlarının nəzərdən keçirilməli olduğu müddət və ya dövrlər mal-material ehtiyatının dəyəri
və ya əhəmiyyətindən asılıdır. Müəyyən materialların yoxlanılması ildə bir dəfədən çox olma-
lıdır.
Nümunə
➢➢ “Zəncirbənd” maddəsi üçün unikal kodu olan bir anbar kartı hazırlanacaqdır. Hər dəfə
zəncirbənd anbara mədaxil edildikdə və ya istehsala buraxıldıqda bu kartda müvafiq
olaraq mədaxil və buraxılma yazılışları aparılacaqdır.
➢➢ Zəncirbəndlər üçün anbar ledceri də hazırlanacaqdır. Anbar ledcerində zəncirbəndlərin
mədaxili və buraxılması kəmiyyət və keyfiyyət baxımından qeydə alınacaqdır. Bu yolla
bütün yazılışların materialların hərəkətinə uyğunluğu təmin ediləcəkdir.
➢➢ Bundan əlavə, anbar kartında və anbar ledcerində yazılmış məbləğin yekununun
uyğun gəlməsi üçün zəncirbəndlərin ehtiyatları dövrü intervallar ilə inventarizasiya
ediləcəkdir.
Bu məsələdə hər hansı mərhələdə faktiki və uçot qalıqları üst-üstə düşməzsə, bu uyğunsuz-
luq dərhal aradan qaldırılacaqdır.
_________________________________________________________________________
Mal-material ehtiyatlarının faktiki qalıqlarını yoxlamaq üçün praktikada digər çox istifadə olu-
nan metod dövri inventarizasiya metodudur. Bu metoda əsasən mal-material ehtiyatı ildə bir
dəfə sayılır. Adətən, bu yoxlama maliyyə hesabatlarında rəqəmləri əks etdirmək üçün ilin
sonunda aparılır.
Mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət sistemi mal-material ehtiyatlarının daha üstün tutu-
lan sayılma metodudur. Çünki o, mövcud mal-material ehtiyatı haqqında məlumat təmin edir
və bunun nəticəsində istehsalda gecikmə və dayanmaların yaranmasının qarşısı alınır. Mal-
material ehtiyatına mütəmadi nəzarət sistemində mal-material ehtiyatları ildə cəmi bir dəfə sa-
yılır ki, bu da öz növbəsində mal-material ehtiyatlarında olduqca ciddi çatışmazlıqlara gətirib
çıxara bilər.
İCMAL
anbardakı maddələrin hərəkətinin
kəmiyyət cəhətdən qeydiyyatı
anbar ledceri
mühasibatlıq tərəfindən aparılır
Mal-material ehtiyatına nəzarət istehsalın lazımi axınını təmin etmək, itki və materialın kor-
lanmasının qarşısının almaq məqsədilə materialın alınması, saxlanması və istifadəsinə sis-
tematik nəzarəti özündə birləşdirir. Mal-material ehtiyatlarına mütəmadi nəzarət sistemi və
dövri inventarizasiyadan əlavə mal-material ehtiyatlarına, həmçinin, seçmə üsullar əsasında
da effektiv nəzarət oluna bilər.
Mal-material ehtiyatlarına seçmə nəzarətinin bəzi metodları bunlardır:
Bütün mal-material ehtiyatı maddələri dəyər, istehlak edilmə xüsusiyyəti və dövr ərzində
əvəzedilmənin tezliyinə görə 3 kateqoriyaya ayrılır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
152 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Bir qayda olaraq “A” kateqoriyalı maddələr anbarda saxlanılan ümumi maddələrin təxminən
10-20% kimi kiçik bir hissəsini təşkil edir, lakin ümumi mal-material ehtiyatlarının dəyərinin,
təxminən, 70-80%-i həcmində güclü kapital qoyuluşunu tələb edir. Buradan belə bir əhəmiyyətli
nəticəyə gəlmək olar ki, bu kateqoriyadan olan mal-materiallar daha qiymətli olmaqla yanaşı
müəssisənin əməliyyat fəaliyyəti üçün nisbətən daha böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Uyğun
olaraq, bu kateqoriya anbar rəhbərlərinin ehtiyatlı davranmasını və maksimum diqqətini tələb
edir.
Bir qayda olaraq “B” kateqoriyalı maddələr nisbətən az əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, bu maddələr
anbarda saxlanılan materialın təxminən 20-30%-ni, mal-material ehtiyatlarına ümumi kapital
qoyuluşunun isə 20-30%-ni təşkil edə bilərlər. Bu kateqoriyalı maddələr nisbətən az qiymətli və
əməliyyat fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən nisbətən az vacib olduqları üçün daha az yoxlanılır.
Bir qayda olaraq “C” kateqoriyalı maddələr mal-material ehtiyatlarının bütün həcminin 70-
80%-ni təşkil etsələr də yüksək kapital qoyuluşu tələb etmirlər (ümumi mal-material ehtiyatları
dəyərinin təxminən 0-20%-i). “C” kateqoriyalı maddələr mal-material ehtiyatlarına ən az kapital
qoyuluşunu təşkil etdiyi və ən az əhəmiyyət kəsb edən maddələr olduqları üçün, həmçinin, ən
az yoxlanılan kateqoriya hesab olunurlar.
Mal-materiallar istehlak sürətinə görə sürətli, yavaş və hərəkətsiz ola bilər. Sürətlə hərəkət
edən maddələr elə də çox diqqət tələb etmir, çünki onlar müntəzəm intervalda yeniləri ilə əvəz
edilirlər və özlərində pul vəsaitlərini dondurmurlar.
İCMAL
“A” kateqoriyası: ən qiymətli və
əməliyyat fəaliyyəti üçün nisbətən
daha vacibdir, ehtiyatlı davranış və
maksimum diqqət tələb edir
“B” kateqoriyası:
nisbətən az qiymətli və əməliyyat
faliyyəti baxımından az vacib olub
FƏMD təhlili daha az yoxlanılırlar
“C” kateqoriyası: ən az
əhəmiyyət kəsb edir,
nadir hallarda yoxlanılır
Anbar nəzarətinin seçmə
metodları Z –zəruri; maksimum diqqət
ZVA təhlili V – vacib; orta diqqət
A – arzuolunan; ən az diqqət
H – hərəkətsiz; istehsal
şöbəsi tərəfindən tələb
edilməyən maddələr
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 153
Nümunə
Mal-material maddəsi istehsalat prosesində tez-tez istifadə edilmədikdə yavaş hərəkət edən
hesab olunur. Dülgər sexində mebeli parıldatmaq üçün istifadə olunan lak taxta şalbana
nəzərən yavaş hərəkət edən maddədir. Taxta şalban laka nisbətən davamlı olaraq istifadə
olunur. Əgər lak taxta şalban qədər eyni miqdarda istifadə olunmursa o, yavaş hərəkət edən
maddə olaraq təsnif edilir.
_________________________________________________________________________
Pul vəsaitləri yavaş hərəkət edən maddələrdə uzun müddət ərzində dondurulduğuna görə bu
maddələr çox diqqət tələb edirlər. Müəyyən digər materiallar üçün istehlak tempi onların mal-
material ehtiyatları kimi saxlanması müddəti ilə müqayisədə olduqca az ola bilər.
Bəzi maddələr istehsalat şöbəsi tərəfindən uzun müddət tələb edilmirlər. Müəyyən vaxtdan
sonra bu maddələr hərəkətsiz maddələr kimi müəyyən edilirlər. Adətən, bir maddə isehsalat
planında və ya biznes təbiətində yaranan dəyişikliyə görə köhnələrsə hərəkətsiz hala gəlir.
Qısa test 4
Mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət sistemi aşağıdakılardan hansını təmin edir?
[Nələri öyrənəcəyik–c və g]
Əməliyyat Yazılış
Materialların qəbulu Dr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv) X
Kr Müxtəlif təchizatçıların hesabı (öhdəlik)
Satın alınan və anbara qəbul olunan vəsaitlər X
Birbaşa vəsaitlərin istehsala Dr Yarımfabrikatlara nəzarət hesabı (aktiv) X
buraxılması Kr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv)
İstehsala buraxılan xammal X
Birbaşa vəsaitlərin anbara Dr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv) X
geri qaytarılması
Kr Yarımfabrikatlara nəzarət hesabı (aktiv) X
Anbara qaytarılan xammal
Xammallın təchizatçıya geri Dr Müxtəlif təchizatçıların hesabı X
qaytarılması Kr Mal-material ehtiyatı hesabı
X
Dolayı xammal alınanda Dr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv) X
Kr Müxtəlif təchizatçıların hesabı (passiv)
X
Dolayı vəsaitin istehsala Dr Zavod üzrə qaimə xərclərinə nəzarət hesabı (aktiv) X
buraxılması Kr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv)
İstehsala buraxılan dolayı vəsaitlər X
Dolayı vəsaitin anbar Dr Mal-material ehtiyatı hesabı (aktiv) X
qaytarılması Kr Zavod üzrə qaimə xərclərinə nəzarət hesabı (aktiv)
Anbara qaytarılan dolayı vəsaitlər X
Vəsaitlərin Dr MHMH X
oğurlanması/itkisi Kr Mal-material ehtiyatı hesabı
Oğurlanan vəsaitlər X
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
154 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Tövsiyyə
Aşağıdakı hallarda
Aşağıdakı hallarda mal-material ehtiyatı
mal-material ehtiyatı hesabına kredit
hesabına debet yazılışı verin
yazılışı verin
Xammalın (həm birbaşa, həm də dolayı) Alınmış vəsaitlərin təchizatçılara
alınması qaytarılması
Materialların (həm birbaşa, həm də dolayı) Xammalın (həm birbaşa, həm də dolayı)
istehsaldan anbara qaytarılması istehsala buraxılması
Nümunə
01/02/08 tarixdə 5.000$ dəyərində mal-materiallar (həm birbaşa, həm də dolayı materiallar)
satın alınmış və anbara mədaxil edilmişdir. 15/02/08 tarixində istehsalat şöbəsi istehsalda
istifadə etmək üçün 2.500$ dəyərində birbaşa xammal, 1.500$ dəyərində isə dolayı xammal
tələb edir Saxlama şöbəsi bu materialları həmin tarixdə istehsala göndərir. 01/03/08 tarixdə
500$ dəyərində birbaşa materiallar və 450$ dəyərində dolayı materiallar anbara qaytarılır. Bu
əməliyyatlar üçün jurnal yazılışını tərtib edin.
Anbardakı
Tarix Əməliyyat Jurnal yazılışı $ $
dəyər
Dr Mal-material ehtiyatı hesabı 5.000 5.000
Materialların
01/02/08 Kr Təchizatçı hesabı 5.000
mədaxili
Qəbul edilən materiallar
Birbaşa Dr Yarımfabrikatlar hesabı 2.500 (2.500)
vəsaitlərin Kr Mal-material ehtiyatı hesabı
15/02/08
istehsala İstehsala buraxılan vəsaitlər 2.500
buraxılması
Dolayı Dr Zavod üzrə qaimə xərclərinə nəzarət hesabı 1.500 (1.500)
vəsaitlərin Kr Mal-material ehtiyatı hesabı
15/02/08
istehsala Anbara buraxılan dolayı vəsaitlər 1.500
buraxılması
Birbaşa Dr Mal-material ehtiyatı hesabı 500 500
vəsaitlərin Kr Yarımfabrikatlar hesabı
01/03/08
anbara geri Anbara qaytarılan birbaşa vəsaitlər 500
qaytarılması
Dolayı Dr Mal-material ehtiyatı hesabı 450 450
vəsaitlərin Kr Zavod üzrə qaimə xərclərinə nəzarət hesabı
01/03/08
anbara geri Anbara qaytarılan dolayı vəsaitlər 450
qaytarılması
Anbar- 1.950
larda
qalıq
_________________________________________________________________________
Mal-material ehtiyatı hesabı üzrə qalıqlar hər hansı anda mövcud olan mal-material ehtiyatı-
nın dəyərini vurğulayır. Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatının dəyərləndirilməsi vəsaitin
buraxılışı üçün qəbul edilən metoddan asılıdır.
Tövsiyyə
İMİM tez xarab olan əmtəələr üçün və əməliyyatların sayı məhdud olduqda əlverişlidir. Bu
metoda əsasən, dövrün sonuna olan qalıq dəyəri sonuncu alınan partiyanın dəyərinə bərabər
olur və buna görə də materialın bazar dəyərinə ən yaxın dəyər hesab edilir. Bu metod mal-
material ehtiyatlarının real dəyərini göstərir.
Nümunə
Əsas məlumat
Alış
Qalıq/Dövrün sonuna
Tarix Mədaxil Buraxılış
mal-material ehtiyatı
Vahid Vahid Vahid
Vahidlər üzrə Məbləğ Vahidlər üzrə Məbləğ Vahidlər üzrə Məbləğ
qiymət qiymət qiymət
1-ci 600 3.50 2.100 600 3.50 2.100
6-cı 300 3.50 1.050 300 3.50 1.050
300 3.50 1.050
8-ci 750 3.80 2,850
750 3.80 2,850
300 3.50 1,050
12-ci 600 3.80 2,280
150 3.80 570
600 3.80 2,280
15-ci 300 3.40 1,020
300 3.40 1,020
600 3.80 2,280
28-ci 150 3.50 510
150 3.40 510
Dövrün sonuna olan 150 vahid mal-material ehtiyatı hər vahid üzrə 3,40$ qiymətində
dəyərləndiriləcəkdir.
_________________________________________________________________________
SMİM metoduna əsasən sonuncu daxil olan maddə birinci buraxılmalıdır. Bu metodun məqsədi
hazırkı alışların dəyərini yarımfabrikatlar və ya digər əməliyyat xərcləri üzrə bölüşdürmək və
ən əvvəlki xərcləri mal-material ehtiyatında saxlamaqdır.
Burada mal-materialların hazırkı dəyərləri hazırkı satış qiymətləri ilə uyğunlaşdırılır. Xərclərin
və gəlirlərin bu cür uyğunlaşdırılması bu metodun mübahisəli olmasının əsas mahiyyətini
təşkil edir. Metodun digər bir məhdudiyyəti ondan ibarətdir ki, dövrün sonuna olan mal-material
ehtiyatları maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda (MVHH) hazırkı dəyəri ilə göstərilmir.
Nümunə
Qalıq/Dövrün sonuna
Tarix Mədaxil Buraxılış
mal-material ehtiyatı
Vahid Vahid Vahid
Vahidlər üzrə Məbləğ Vahidlər üzrə Məbləğ Vahidlər üzrə Məbləğ
qiymət qiymət qiymət
1-ci 600 3,50 2.100 600 3.50 2.100
6-cı 300 3.50 1.050 300 3,50 1.050
300 3.50 1.050
8-ci 750 3.80 2,850
750 3.80 2,850
300 3.50 1,050
12-ci 450 3.80 1,710
300 3.80 1,140
300 3.50 1,050
15-ci 300 3.40 1,020 300 3.80 1,140
300 3.40 1,020
300 3.40 1,020
28-ci 300 3.80 1,140 150 3.50 525
150 3.50 525
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları hər vahid üzrə 3,50$ qiymət əsasında
dəyərləndiriləcək.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 157
Bu metod hər hansı material buraxılışınının orta çəkili qiymətini hesablamaq üçün alınan hər
bir partiyanın ümumi dəyərindən istifadə edir. Material vahidinin buraxılış qiyməti hər bir par-
tiyanın ümumi alış dəyərlərinin cəminin buraxılma tarixinə kimi alınmış materialların ümumi
həcminə nisbəti kimi hesablanır.
Nümunə
Yuxarıdakı nümunədə verilən məlumata əsasən orta çəki metodunu tətbiq etməklə buraxılış-
ların dəyərini hesablayın.
Həlli
Orta çəki metoduna uyğun olaraq buraxılışlar bu cür qəymətləndiriləcək:
300 + 750
Mal-material ehtiyatlarının reyestri Orta çəki metodu ilə aşağıdakı kimi aparılacaq:
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları hər vahid üzrə 3,61$ qiymət əsasında
dəyərləndiriləcək.
əks bir metoddur. Belə ki, “alış” hesabı fasiləsiz olaraq yeniləndiyi halda, “mal-material”
ehtiyatı dövrü olaraq (hər uçot dövrünün sonunda, məs: hər həftə, ay, rüb və s. ) yenilənir.
Bu metod ilə orta qiymət dövrün sonunda hesablanır. Burada qiymətləndirmə müəyyən dövr
ərzində ümumi alışlara görə təyin edilir.
Dövrün əvvəlinə material ehtiyatları X Dövrün əvvəlinə materialların dəyəri+(Alınmış vahidlər x Alış dəyəri)
Dövrün əvvəlinə materiallar vahid+ Alınmış vahidlər
Nümunə
Bu metod qiymətləndirmə üçün kəmiyyəti nəzərə alır, lakin o, işin dəyərləndirilməsi üçün uy-
ğun deyil. Çünki hər bir işə həmin işin müəyyən mərhələsi sona çatdıqdan sonra qiymət qoyu-
lur. Bu metodla isə mal-material ehtiyatları müəyyən dövrün sonunda qiymətləndirilir.
İCMAL
birinci buraxılan mal-materialın va-
hid qiyməti birinci alınan partiya-
nın vahid qiymətində qeyd olunur
Qısa test 5
R Şirkəti 160.000$ dəyərində xammal alıb. Məbləğin 25%-i nağd ödənilib, yerdə qalan məbləğ
isə 3 ay ərzində ödəniləcəkdir. Alınmış materialların 60%-i istehsalat şöbəsinə buraxılmışdır.
[Nələri öyrənəcəyik–ç]
Mal-material ehtiyatı ilə əlaqəli olan iki növ xərclər vardır; əmtəənin alış dəyəri və mal-material
ehtiyatında saxlanmasının dəyəri. Bunlar müvafiq olaraq sifariş xərcləri və saxlama xərcləri
kimi tanınır.
Nümunə
Hər sifariş üzrə sifariş xərci 100$-a bərabərdir. Bura sifarişin verilməsi, işlənməsi, reklam və
təklifin dəyərləndirilməsi üzrə bütün xərclər daxildir. İl ərzində cəmi 10 sifariş yerləşdirilərsə,
ümumi sifariş xərcləri 1000$ (100$ x 10) olacaq.
Digər tərəfdən, əgər bütün illik tələb eyni zamanda sifariş edilərsə, sifarişlərin sayı il ərzində
10-dan 1-ə enəcəkdir. Həmçinin, nəticə etibarilə, həmin dövr üzrə ümumi sifariş xərcləri 100$
(100$ x 1) olacaq. İllik 900$-a isə qənaət ediləcəkdir.
_________________________________________________________________________
Sifariş edildikdən sonra materialı təchiz etməklə satıcı o sifarişi yerinə yetirir. Bu zaman da-
şınma ilə bağlı xərclər yaranır. Qəbul etmə xərci materialın təchizatçıdan müəssisəyə və ya
depoya çatdırılmasına çəkilən xərcdir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
160 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
Bir konteyneri bir yerdən digərinə göndərməyin xərci 500 $-dır. Konteynerin həcmi isə 5.000
kiloqramdır. 0-5.000 kiloqram arası istənilən material həcmi üçün daşınma xərci 500$ olaraq
qalacaqdır. Göndərilməli olan partiyanın həcmi 5.000 kiloqramdan çox olsa bu xərc də arta-
caqdır.
Beləliklə, əgər B Şirkəti yanvar ayında 1.000 kiloqram, iyun ayında isə növbəti 1.000 kiloqram
material sifariş edərsə, hər iki əməliyyat üçün birlikdə 1.000 $ (500 $ + 500 $) xərc çəkməli
olacaq. Əgər B Şirkəti yanvar ayında 2.000 kiloqram material sifariş etmiş olsaydı, xərc cəmi
500 $ təşkil edərdi.
_________________________________________________________________________
Materialların yoxlanılması xərci ümumi sifariş xərclərinə yalnız bu yoxlamalar seçmə əsasında
(yəni hər alınan partiyadan yalnız seçmə materiallar yoxlanılır) həyata keçirildikdə təsir
göstərir. Bu halda, əgər il ərzində sifariş edilən partiyaların sayı artarsa, yoxlama və sınaqların
da sayı artır. Nəticədə, yoxlama xərci və materialın sifariş xərci də artır.
Nümunə
Əgər hər partiyanın yoxlama və ya sınaq xərci 50$ təşkil edirsə və yoxlanılacaq partiyaların
sayı 10 ədədə bərabərdirsə, onda il ərzində cəmi yoxlama və ya sınaq xərci 500$ olacaq.
Lakin əgər 5 partiya alınarsa, xərc yarıbayarı azalacaq. Əgər il ərzində təftiş və yoxlamaların
sayı 10-dan 20-dək artarsa, cəmi yoxlama və ya sınaq xərci həmin dövr üçün 1.000$ olacaq.
Burada 500$ əlavə xərc yaranır.
_________________________________________________________________________
Əgər bütöv partiya yoxlanılarsa, təftiş xərci sifarişlərin sayından asılı olmadığı üçün sifariş
xərcinin bir hissəsini təşkil etməyəcəkdir. Bu halda, təftiş xərci ayrıca qaimə xərci kimi qəbul edilir.
Yuxarıda qeyd edilən sifariş, qəbul etmə və yoxlama xərcləri birlikdə “sifariş xərcini” təşkil edir.
1. Faiz məsrəfləri
Hər satınalma zamanı təchizatçıya ödəmə tələb edilir. Bu ödəniş mal-material ehtiyatına ka-
pital qoyuluşudur. Əgər alış üçün lazım olan məbləğ bankdan və ya digər mənbədən borc
alınırsa, onda ödənilməli olan faizlər mal-material ehtiyatına investisiya qoyuluşunun xərci kimi
çıxış edir.
Nümunə
Fərz edin ki, xammal almaq üçün bankdan 8% dərəcə ilə 100.000$ məbləğində dövriyyə kapi-
talı kreditə götürülür. Kreditə görə ödənilən 8.000$ (100.000$ x 8%) faiz mal-material ehtiyatı-
na investisiya qoyuluşunun xərcidir.
_________________________________________________________________________
2. Saxlama xərci
Saxlama xərcləri başlıca olaraq, binanın icarəsi, binanın və mal-material ehtiyatının sığorta
olunması ilə əlaqədardır. Sığorta xərci yalnız partiyanın sayındakı dəyişikliyə görə dəyişərsə,
saxlama xərclərinin tərkibinə daxil edilir.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 161
Adətən, sahənin icarə haqqı orada saxlanılan materialın həcmindən asılı olmayaraq sabit
xərcdir. Əgər sifariş edilən material saxlanılan yerin həcmindən artıq olarsa yeni sahə icarəyə
götürülməlidir. Bu əlavə sahə adətən çox başa gəlir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
1.000 kiloqramadək material yerləşən 45 kvadrat metr anbar sahəsi üçün ödənilən icarə haqqı
50,000$ təşkil edir. Bu, saxlama xərcidir.
_________________________________________________________________________
Anbardakı mal-material ehtiyatı təbii fəlakət, yanğın, sel və s. kimi hallara qarşı sığortalanma-
lıdır. Sığorta xərci Sığortalanan mal-material ehtiyatının dəyərindən asılıdır. Adətən, Sığorta
bütöv mal-material ehtiyatının hamısını əhatə edir. Bu xərc anbarda olan mal-material ehtiya-
tının həcmi çoxaldıqca artır. Əgər sifariş edilən partiyaların həcmi çoxdursa onda avtomatik
olaraq anbardakı mal-material ehtiyatı da artacaq və nəticədə sığorta xərci də çoxalacaqdır.
Nümunə
Sığorta xərci mal-material ehtiyatının dəyərinin 1%-nə bərabərdir. 50.000$ dəyərində olan
mal-material ehtiyatının sığorta xərci 500$ (50.000$ x 1%) təşkil edir. Əgər şirkət saxlanılan
mal-material ehtiyatının dəyərini 100.000$-a qədər artırmaq qərarına gələrsə, onda sığorta
xərci də artaraq 1.000$ (100.000$ x 1%) olacaqdır.
_________________________________________________________________________
3. Digər xərclər
Digər xərclərə köhnəlmə, xarab olma və oğurluq riskləri daxildir. Material və tərkib hissələri
köhnəldikdə və/və ya istifadəsiz hala gəldikdə mövcud mal-material ehtiyatı tullanmalıdır və
onun xərci maliyyə hesabatından (MHMH) silinməlidir. Oğurluq halları nəticəsində yaranan
zərər də maliyyə hesabatından silinməlidir.
Təchiz edilən malların aşağı keyfiyyətli olması və ya vaxtında çatdırılmaması kimi əvvəlcədən
bilinməyən hadisələrin mal-material ehtiyatına nəzarət sisteminin nizamlı fəaliyyətinə mane
olması ehtimalı mövcuddur. Ehtiyatda saxlanılan mal-material hazırda lazım olan mal-material
ehtiyatından artıq miqdarda saxlanılan mal-material ehtiyatıdır. Bu miqdar, tələb və təklifdə
qeyri-müəyyənliyin təsirlərini aradan qaldırmaq üçün saxlanılmalı olan minimum mal-material
ehtiyatıdır. Bu ehtiyat, həmçinin, təhlükəsizlik ehtiyatı da adlandırılır. Mal-materialların ehtiyat-
da saxlanması xərci də mal-material ehtiyatının ümumi saxlanma və sifariş xərcinin bir hissəsi
hesab edilir.
Yuxarıdakı bütün xərclərin hamısı birlikdə mal-material ehtiyatının ümumi saxlanma xərcini
təşkil edir.
Köhnəlmə
Xarab olma
Pisləşmə
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
162 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Qısa test 6
Mal-material ehtiyatının saxlanma xərci mal-material ehtiyatına qoyulan investisiyanın ümumi
xərcidir və aşağıdakılardan birini özünə daxil edir:
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Müəssisə mal-material ehtiyatının sabit kəmiyyətdə sifariş edilməsi sistemini tətbiq etdikdə
sifarişin həcmi böyük rol oynayır. Bunun səbəbi odur ki, sifarişin həcmi həm sifariş, həm də
daşıma xərclərinə təsir göstərir.
Sifarişin həcmi böyük olduqda il ərzində yerləşdirilməli olan sifarişlərin sayı azalacaq və
nəticədə, sifariş xərci də azalacaq. Lakin bu halda, eyni zamanda saxlanılmalı olan material-
ların miqdarı artdığı üçün saxlama xərci artacaq.
Sifarişin həcmi azaldıqda saxlama xərci azalacaq, lakin illik sifarişlərin sayı artacaq. Beləliklə,
sifariş xərcləri də artacaq.
Belə olduqda, mal-material ehtiyatının ümumi sifariş və saxlama xərcini minimallaşdıran opti-
mal sifariş miqdarının hesablanması əsas rol oynayır.
Böyük sifariş (daha az sayda sifarişlər) Yüksək daşınma xərcləri Azalan sifariş xərci
Kiçik sifariş (daha çox sayda sifarişlər) Yüksək sifariş xərci Azalan daşınma xərcləri
Tərif
Optimal təkrar sifariş miqdarı və ya iqtisadi sifariş miqdarı (İSM) sifarişin elə həcmidir ki, həmin
sifariş həcmi üçün sifariş və saxlanma məsrəflərinin cəmi mümkün olan ən az səviyyədə olur.
_________________________________________________________________________
Materialların saxlanılması
Xərc
xərci əyrisi
İSM
Sifariş miqdarı
Qrafikdə məcmu xərclər əyrisi, saxlama xərcləri əyrisi və sifariş xərcləri əyrisi göstərilib. Baş-
lanğıcda sifariş xərcinin çox və saxlama xərcinin az olduğu vaxt məcmu xərclər yüksək olur.
Sifariş xərci az və saxlama xərci çox olduqda isə məcmu xərclər artan istiqamətdə olur. Bir
xərc minimallaşdırılaraq digər xərcin artmasına gətirib çıxardıqda və ya əksinə olduqda bu hal
baş verir.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 163
Lakin məcmu xərclər əyrisinin minimum səviyyədə olduğu bir nöqtə var. Həmin nöqtədən həm
sifariş xərcləri əyrisini, həm də saxlama xərcləri əyrisini kəsən düz xətt çəkilərsə, bu düz xətt
hər iki əyrinin kəsişməsindən keçəcək. Yəni cəmi xərclər o zaman ən minimum səviyyədə
olur ki, sifariş və saxlama xərcləri bir-birinə bərabər olsun. Bu, iqtisadi sifariş miqdarı (İSM)
düsturunun çıxarılmasında ən vacib rol oynayan faktordur.
İSM düsturu çıxarılan zaman həmin düsturun doğru olması üçün bir neçə əsas fərziyyə yerinə
yetirilməlidir:
2xDxCₒ
İSM =
Ch
Burada
İSM-in hesablanmasında istifadə edilən əsas verilənlər hesablamanın edildiyi dövr ərzində
sabit qalmalıdır.
Anbarda hər zaman optimal sifariş miqdarına bərabər sayda material vahidləri saxlanılmadığı-
na görə illik saxlama xərcini hesablamaq üçün orta mal-material ehtiyatı götürülür. Biz bu miq-
dardan az və ya çox mal-material ehtiyatı saxlaya bilərdik. İllik saxlama xərcini hesablamaq
üçün biz hər vahid üzrə illik saxlama xərcini mal-material ehtiyatının orta səviyyəsinə vururuq.
Bu orta səviyyə İSM-i 2-yə bölməklə əldə edilir.
Nümunə
Aşağıda verilənlər əsasında iqtisadi sifariş miqdarını hesablayın. Həmçinin, il ərzidə verilməli
olan sifarişlərin sayını qeyd edin və hesabladığınız məbləğləri qısaca izah edin.
Cavab
kiloqram
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
164 : TEXNİKİ ÜSULLARI
İl ərzində verilməli olan sifarişlərin sayı = Mal-materialın illik istehlakı/ İSM = 10.000/2.500
= ildə 4 sifariş
Sifariş və saxlama xərclərini minimum səviyyədə saxlamaq üçün ildə həcmi 2.500 kiloqram
olan 4 sifariş verilməlidir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı sual optimal təkrar sifariş həcminin necə hesablanmalı olduğunu göstərir. Növbəti
nümunə bunu daha yaxşı başa düşməyinizə kömək edəcək.
Nümunə
T Şirkəti televizorlar üçün trubka istehsal edir. 20X8-ci ildəki əməliyyatların təfsilatı aşağıdakı
kimidir:
Cavab
İSM-i hesablamaq üçün illik istifadənin vahidlər ilə ifadəsini, hər sifariş üzrə sifariş xərcini və
hər vahid üzrə illik saxlama xərcini bilmək lazımdır. Hesablama bu cür olacaq:
Hər sifariş üzrə sifariş xərci = (verilmiş) hər sifariş üzrə 50$
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 165
Tövsiyyə
Yuxarıda sifariş və saxlama xərclərinin İSM –də bərabər olduğunu müzakirə etmişdik.
Gəlin bunun doğruluğunu təsdiq edək.
İllik sifariş xərci = (Sifariş üzrə müvafiq xərc x İllik istifadə) / İSM
= 2.793$
Trubkaların illik saxlanma xərci = Bir trubka üzrə illik saxlanma xərci x Bütün dövr ərzində
anbarda olmuş orta trubka sayı
Ona görə də sifariş üzrə saxlanma xərci bu cür olacaqdır = İSM x Trubka üzrə illik sax-
lanma xərci2
= (93.09 x 60$) / 2
= 2.793$
Beləliklə, yuxarıda da göstərildiyi kimi sifariş və saxlama xərcləri İSM-də bərabər olurlar.
İCMAL
Qısa test 7
B Şirkəti M Şirkətini ildə 24.000 diyircəkli yastıq ilə təchiz etmək öhdəliyini götürüb.
Qiymətləndirməyə əsasən hər diyircəkli yastıq üzrə mal-material ehtiyatının saxlama xərci
aylıq 10 sent təşkil edir. Diyircəkli yastıq istehsalının hər partiyasının təşkili xərcləri 324$ təşkil
edir.
[Nələri öyrənəcəyik–e]
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
166 : TEXNİKİ ÜSULLARI
İSM- in yuxarıdakı modeli mal-material vahidinin qiymətinin il ərzində sabit qalmasını fərz
edir. Lakin bəzi hallarda təchizatçı qiymətdə güzəştlər edərsə material vahidinin qiymətində
dəyişikliklər ola bilər. Satıcılar/təchizatçılar sifariş edilən mal-material ehtiyatının həcmindən
asılı olaraq müxtəlif növ güzəştlər təklif edir.
Əgər güzəşt tətbiq edilərsə, bundan öncə çıxardığımız İSM düsturu artıq tətbiq edilə
bilməyəcək. İSM sifariş edilən mal-material ehtiyatının müxtəlif miqdarları üzrə yekun xərclərin
(ümumi sifariş və saxlama xərclərinin) hesablanması yolu ilə çıxarılacaqdır.
Nümunə
Müəssisə sifariş etdiyi mal-materialın miqdarına görə aşağıdakı endirimləri əldə edə bilər:
8.0 500-dən az
Cavab
Cədvələ əsasən müxtəlif sifariş miqdarları üzrə ən aşağı illik cəmi xərc 500 ton sifariş verildikdə
əldə edilir.
Nümunə
Əgər minimum 2.000 ədəd sifarişə görə təchizatçıdan 5% güzəşt əldə edilərsə, ən optimal
sifariş miqdarı nə qədər olmalıdır?
vahid
$ $
Alış məsrəfi (H1) 18.000 19.000
Saxlama məsrəfləri (H2) 300 2.000
Sifariş məsrəfləri (H3) 300 45
İllik cəmi məsrəflər 18.600 21.045
Hər vahid üzrə məsrəf 10,33 10,52
Cədvəldəki hesablamalar göstərir ki, ən əlverişli sifariş həcmi 1.800 vahiddir. Belə olduğu hal-
da ən münasib variant 1.800 vahid sifariş etməkdir, çünki bu sifariş həcmində hər vahid üzrə
məsrəflər nisbətən daha aşağıdır.
Alternativ olaraq, cəmi illik məsrəflər aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə hesablana bilər:
Burada
P = alış məsrəfi
D = illik tələb
Q = təkrar sifariş həcmi
C = sifariş məsrəfi
C = saxlama məsrəfi
Həlli yolları
Güzəştlər tətbiq edildikdə optimal sifariş miqdarı yuxarıdakı qayda ilə təklif olunan güzəştləri
də nəzərə almaqla hər sifariş həcmi üçün cəmi ümumi məsrəfləri hesablamaqla müəyyən
edilir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
168 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Qısa test 8
S Şirkəti dondurma istehsalı ilə məşğudur. Aşağıda S Şirkətini xüsusi növ ədviyyatla təchiz
edən təchizatçının təklif etdiyi güzəştlərin siyahısı göstərilib.
İllik tələb 1.000 litrdir. Hər sifariş üzrə məsrəf 150$-dır və illik saxlama xərci mal-materialın
dəyərinin 20%-ni təşkil edir. “İqtisadi Sifariş Miqdarı”nı hesablayın.
[Nələri öyrənəcəyik–g]
Xammalın mal-material ehtiyatı üzrə təchizatı partiyalar şəklində deyil, tədricən olacağı
təqdirdə İSM-in əvvəlki düsturu sifariş həcminin hesablanması üçün yararlı olmayacaq. Opti-
mal sifariş həcminin hesablanmsı üçün İSM-in fərqli modelindən istifadə olunacaqdır. Bu mo-
del də İSM-in doğru olması üçün demək olar ki, eyni fərziyyələrə əsaslanır. Fərq yalnız ondadır
ki, burada təchizat tədricən baş verir. Mal-material ehtiyatlarının bu modeli “istehsal sifarişi
modeli” də adlandırılır, çünki bu model istehsal ediləcək və satışa qədər anbarlarda saxlanıla-
caq hazır məsulların mal-material ehtiyatlarına daha uyğundur.
Bu metoda əsasən optimal sifariş miqdarı üçün düstur aşağıdakı kimi verilir – (İqtisadi parti-
yanın miqdarı)
Burada
Nümunə
N Şirkəti kənd təsərrüfatında istifadə edilməsi üçün üzvi gübrə istehsal edir. Gübrənin tərkib
hissələrinə illik tələb, hazırlama və saxlama məsrəfi aşağıda ətraflı şəkildə verilib. Optimal
sifariş miqdarını hesablayın.
Cavab:
İllik tələb 3.600 kiloqram olaraq verilib, ona görə də A = 3.600 kiloqram.
Buna görə də, istehsal dərəcəsi illik 3.600 kiloqram olacaq. İstehsal və ya istehlak dərəcəsi iş
növbəsi üzrə, ya da illik ola bilər.
Tələbin səviyyəsi iş növbəsi üzrə 15 gübrə topu və iş növbələrinin sayı 480-dir. Buna görə
də, istehlak dərəcəsi = 480 iş növbəsi x hər növbə üzrə 15 gübrə topu = 7.200 kiloqram
Ona görə də istehlak dərəcəsi 7.200 kiloqramdır.
Saxlama xərci xammal dəyərinin 18%-ni təşkil edir = 15$ x 18% = 2,7$
Hər sifariş üzrə hazırlama məsrəfi 60$-dır.
Optimal sifariş miqdarı üçün düstur –
Qısa test 9
A Şirkəti kənar təchizatçıdan mal-material maddəsini satın alır. Təchizatçı bu materialdan hər
gün 50 vahid təmin edir. İllik istifadə 5.000 vahiddir. İstehsal üçün tələb hər günə 20 vahiddir.
Hər vahidə düşən qiymət isə 7$-dır. İllik hər vahid üzrə saxlama məsrəfi bir vahidin qiymətinin
25%-ni təşkil edir və hər sifariş üzrə hazırlanma məsrəfi isə 300$-dır.
[Nələri öyrənəcəyik–h]
Tərif
Təkrar sifariş səviyyəsi mal-material ehtiyatının əvvəlcədən müəyyən edilmiş elə bir miqdarıdır
ki, o miqdara çatdıqda mütəmadi nəzarət sistemində mal-material ehtiyatlarına təkrar sifariş
verilir.
_________________________________________________________________________
Maksimal səviyyə
Mal-material ehtiyatı səviyyəsi
Minimal səviyyə
Ehtiyatda saxlanılan mal-material /
kritik səviyəsi
Vaxt intervalı
X oxu vaxt intervalını və Y oxu mal-material ehtiyatının səviyyəsini göstərir. Mal-material eh-
tiyatının səviyyəsini təsvir edən xətlər düz xətt əyriləri olub mal-material ehtiyatı səviyyəsinin
sabit dərəcədə, tədricən aşağı endiyini göstərir. Fərziyyədə bildirildiyi kimi material sifariş
səviyyəsi yalnız mal-material üçün tələb dərəcəsi sabit olduqda hesablana bilər.
Qrafikdən də göründüyü kimi A nöqtəsi maksimum mal-material ehtiyatı səviyyəsi, O nöqtəsi
material sifariş səviyyəsi və B nöqtəsi minimum mal-material ehtiyatı səviyyəsidir.
Material sifariş səviyyəsi mal-material ehtiyatını yeniləmək üçün yeni sifarişinin verilməsinə
ehtiyac yaranan səviyyədir. Bu sifarişi verməklə, mal-material ehtiyatı minimum səviyyəyə
enməmişdən qabaq yenilənmiş olur. Biz minimum səviyyəni sonrakı mərhələlərdə öyrənəcəyik.
Yuxarıdakı düstura görə material sifarişi mal-material ehtiyatının elə səviyyəsində verilməlidir ki,
material ehtiyatlarının tükənməsinin qarşısı alınsın. Hətta mal-material ehtiyatının yenilənməsi
üçün sifarişin icrası maksimum mümkün vaxt aparsa və mal-material ehtiyatının istehsala bu-
raxılması dərəcəsi maksimal olsa belə ehtiyatların tükənməsi baş verməyəcək.
Və ya
Təkrar sifariş səviyyəsi = Minimum səviyyə + (Orta istifadə x Orta tədarük dövrü)
Nümunə
T Şirkəti üzgüçülük üçün xilasedici dairələr istehsal edir. Onlar bu dairələri istehsal etmək üçün
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 171
plastik materialdan istifadə edirlər. T Şirkəti müvafiq mal-material idarəetmə sisteminə sahib-
dir. Plastik lövhənin həftə ərzində maksimal istifadəsi 75 lövhə və material sifariş müddəti 4-6
həftə arasındadır. Material sifariş səviyyəsini hesablayın.
Cavab
Material sifariş səviyyəsini riyazi olaraq hesablamaq üçün məs: maksimal material sifariş
müddəti, mal-material ehtiyatının maksimum istifadəsi (ədədlə ifadə edilmiş), mal-material eh-
tiyatının minimum səviyyəsi, mal-material ehtiyatı istehlakının orta dərəcəsi və orta tədarük
müddəti kimi əlavə rəqəmlərə də ehtiyac var. Ona görə də biz digər terminlərin də mənalarını
anlamağa çalışacağıq.
İCMAL
Tərif
Bu minimum səviyyə ehtiyatların tükənməsinə görə istehsala mənfi təsirlərin olmaması üçün
saxlanılmalı olan mal-material ehtiyatının ən aşağı qalıq miqdarıdır. Mal-material ehtiyatı
səviyyəsinin bu nöqtədən aşağı istənilən enişi istehsala və dolayısı ilə də mənfəətə zərər
verəcək.
Nümunə
Cavab
Minimum səviyyə = Material sifariş səviyyəsi – (Orta istifadə x Orta tədarük dövrü)
Bizə material sifariş səviyyəsi məlumdur, amma orta tədarük dövrünü hesablamalıyıq. Çatdı-
rılma dövrü 4-6 həftə kimi verilmişdir. Odur ki, minimum dövr 4 həftə olduğu halda, maksimum
dövr 6 həftədir.
Minimum mal-material ehtiyatı səviyyəsi = Material sifariş səviyyəsi – (Orta istifadə x Orta
tədarük dövrü) = 450 – (50 x 5) = 200 lövhə
_________________________________________________________________________
İCMAL
Minimum səviyyə
(MS) MS = təkrar sifariş səviyyəsi –
(orta istifadə x orta tədarük dövrü
düstur
orta çatdırılma dövrü = (maksimum
dövr + minimum dövr)/2
Tərif
Maksimum səviyyə istənilən zamanda mal-material ehtiyatının maksimum həcmini göstərir.
_________________________________________________________________________
Bu səviyyəyə çatma onu göstərir ki, mal-material ehtiyatı tezliklə lazım olan izafi səviyyəyə
çatacaq və pul vəsaiti lazımsız olaraq mal-material ehtiyatı və anbarda dondurulacaqdır.
Nümunə
S Şirkəti Londonun ən böyük tennis təlim mərkəzlərindən birini 1.000 tennis topu ilə təchiz
etmək haqqında müqavilə imzalayıb. Mal-materialın artıq saxlanmaması üçün şirkət saxlaya
biləcəyi mal-material ehtiyatının maksimal səviyyəsini bilməlidir. S Şirkəti üçün material sifariş
miqdarı 186 vahiddir. Mal-materialın çatdırılma müddəti 2-3 həftədir. Mal-materialın minimum
istifadəsi 25 vahid, maksimum istəfadəsi isə 60 vahid kimi verilib.
Cavab
Maksimum səviyyəni hesablamaq üçün biz ilk növbədə təkrar sifariş səviyyəsini bilməliyik.
= 60 x 3
= 180 vahid
Maksimum səviyyə = Material sifariş səviyyəsi + Material sifariş miqdarı – (Minimum istifadə x
Minimum tədarük dövrü)
= 180 + 186 – (25 x 2)
= 316 vahid
İCMAL
Maksimum səviyyə
(MAS)
Aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə mal-materialın orta ehtiyat səviyyəsini hesablamaq olar:
Və ya
Nümunə
Yuxarıda T Şirkəti haqqında olan nümunədə biz minimum səviyyəni 200 lövhə hesablamışdıq.
Əgər bu halda material sifariş miqdarı 102 lövhədirsə, mal-materialın orta ehtiyat səviyyəsi bu
cür hesablanacaqdır:
T Şirkətinin orta mal-material ehtiyatı səviyyəsi 251 lövhədir. Bu rəqəm T Şirkətinə mal-material
ehtiyatında dondurulmuş pulun məbləği haqqında fikir formalaşdırmağa imkan verəcək.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Minimum və maksimum mal-material
ehtiyatı səviyyələrinin orta qiymətidir
Tərif
Kritik səviyyə mal-material ehtiyatının minimum səviyyədəki həcmdir və ehtiyatların tükənməsi
vəziyyətinin qarşısını almaq üçün dərhal satınalmanın həyata keçirilməsi üçün xəbərdarlıq
rolunu oynayır.
_________________________________________________________________________
Kritik səviyyədə mal-material ehtiyatı səviyyəsi elə təhlükəli dərəcədə aşağıdır ki, istehsalın
fasiləsizliyini pozmamaq üçün dərhal və təcili satınalmaya ehtiyac duyulur.
Nümunə
P Şirkəti duz məhlulu istehsal edir. Şirkət keçmişdə qablaşdırmada yaranan mal-material ça-
tışmazlığı ilə əlaqədar böyük itkilərlə üzləşmişdi. Şirkət bu yaxında Polo xəstəxanasını 15.000
şüşə duz məhlulu ilə təchiz etmək haqqında böyük sifariş almışdır. Müəssisə indi düzgün mal-
material ehtiyatı sistemini inkişaf etdirmək istəyir. Onun birinci üstünlük verdiyi amil istehsala
başlamazdan əvvəl mal-material ehtiyatının kritik səviyyəsini bilməkdir ki,ilk növbədə istehsal
qəflətən dayanmasın. Siz bu vəziyyəti həll etmək üçün ixtisaslı bir mühasib kimi yenicə işə
götürülmüsünüz. Mal-material ehtiyatının orta istehlakı aylıq 1.500 şüşədir və təcili satınalma
üçün tədarük müddəti 4 gündür. Mal-material ehtiyatının kritik səviyyəsini hesablayın:
Cavab:
Təcili satınlama üçün tələb edilən tədarük müddəti günlər ilə ifadə edildiyinə görə kritik
səviyyənin hesablanması üçün hər günə düşən orta istehlakın bilinməsi tələb olunur.
İCMAL
Mal-material ehtiyatının minimum
səviyyəsindəki həcm
Nümunə
Müəssisə geyim hazırlamaq üçün 3 xammaldan istifadə edir: pambıq, neylon və pambıq qarı-
şığı. Aşağıdakı cədvəldə hər 3 xammal haqqında rəqəmlər verilmişdir:
Həftəlik istehsal 175 və 225 vahid arasında dəyişir və orta göstərici 200 vahiddir. Aşağıdakı
miqdarlar necə olacaq?
Cavab
Bizə minimum, maksimum və orta istehsal həcmləri vahidlərlə verilib. Mal-materialın hər vahid
üzrə istehlakı da məlumdur. Maksimum istifadə səviyyəsi bu cür hesablana bilər:
Maksimum istifadə = Vahidlər üzrə maksimum istehsal x hər məhsul üzrə lazım olan mal-
material vahidləri
Minimum istifadə = Vahidlər üzrə minimum istehsal x hər məhsul üzrə lazım olan mal-material
vahidləri
Orta istifadə = Vahidlər üzrə orta istehsal x hər məhsul üzrə lazım olan mal-material vahidləri
ya da
Pambıq qarışığının material sifariş səviyyəsi = Minimum səviyyə + (Orta istifadə x Orta
tədarük müddəti)
= 2.000 + (1.200 x 3)
= 2000 + 3.600 = 5.600 kiloqram
(d) Pambığın orta mal-material ehtiyatı səviyyəsi = Minimum səviyyə + ½ Material sifariş
həcmi
= 4.000 + ½ x 10.000
= 4.000 + 5.000 = 9.000 kiloqram
ya da
Pambığın maksimum səviyyəsi = Material sifariş səviyyəsi + Material sifariş miqdarı – (Mini-
mum istifadə x Minimum tədarük müddəti)
Pambığın orta mal-material ehtiyatı səviyyəsinin iki müxtəlif düsturdan istifadə etməklə iki
müxtəlif cavab alınır.
_________________________________________________________________________
Qısa test 10
E Şirkəti istehsalda iki növ xammal komponentindən istifadə edir: plastik və ksiqon adlı
kimyəvi maddə. İstifadə haqqında aşağıda ətraflı məlumat verilir:
QT 1-in cavabı
Düzgün variant - A
Alış sifarişi yalnız o zaman verilir ki, materialı tələb edən şöbə formal alış tələbnaməsi göndərsin.
Lazım olandan artıq mal-materialın saxlanılmasının qarşısının alınması üçün həmin şöbə özü
birbaşa alış sifarişi tərtib etmir. Anbar və mühasibat şöbəsi satınalma şöbəsindən alış sifarişi
göndərməsini istəmək səlahiyyətinə sahib deyil.
QT 2-in cavabı
Düzgün variant - A
Satınalma şöbəsinin əsas vəzifəsi müəssisənin tələb etdiyi əmtəə və xidmətləri ən tez zaman-
da və keyfiyyətdə güzəştə getməmək şərtilə ən aşağı qiymətdə təmin etməkdir. Buna görə də
ən keyfiyyətli əmtəə və xidmətləri ən aşağı qiymətə satan təchizatçı daha münasibdir.
QT 3-ün cavabı
Düzgün variant - A
Daxili nəzarətə müxtəlif işçilər və şöbələr arası vəzifələrin bölgüsü və çarpaz yoxlama sistemi
daxildir. Bu səbəbdən qəbul edən bölmə və anbar fərqli funksiyalar kimi fəaliyyət göstərir ki,
onlar bir-birini nəzarətdə saxlasınlar.
QT 4-ün cavabı
Düzgün variant - D
Mal-material ehtiyatlarına mütəmadi nəzarət sistemi hər hansı uyğunsuzluq və ya itki baş
verdikdə, onların hər birinin dərhal aydınlaşdırılmasını təmin edir. Mal-material ehtiyatının in-
ventarizasiyası ildə bir dəfə dövri inventarizasiya sistemi ilə aparılır. Bütün mal-material ehti-
yatlarının yoxlanması üçün istehsal ildə bir dəfə dayandırılmalı olur. Mal-material ehtiyatları
üzrə qeydlərin aparılması mal-material ehtiyatına nəzarət sistemində olduqca böyük rol oy-
nayır.
QT 5-in cavabı
Düzgün variant - C
QT 6-ın cavabı
Düzgün variant - D
Mal-material ehtiyatının satın alınması üçün götürülmüş kreditə görə ödənilən faiz, mal-
material ehtiyatının saxlanması üçün yaranan məsrəflərin bir hissəsini təşkil edir. Menecerin,
anbar gözətçisinin, zavod sahibinin maaşı sabit məsrəflərdir, yəni bu məsrəflər mal-material
ehtiyatının saxlanıb-saxlanmamasından asılı olmayaraq yaranır. Buna görə də bu məsrəflər
mal-material ehtiyatının saxlanması nəticəsində yaranmırlar. Eləcə də, mal-material ehtiyatı-
nın saxlanması məsrəflərinin bir hissəsini təşkil etmirlər.
QT 7-in cavabı
Düzgün variant - C
İSM-i tapmaq üçün biz hər vahid üzrə illik saxlama məsrəfini hesablamalıyıq.
Saxlama məsrəfi hər diyircəkli yastıq üzrə aylıq 10 sent kimi verilmişdir. Odur ki, hər
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
178 : TEXNİKİ ÜSULLARI
diyircəkli yastıq üzrə illik saxlama məsrəfi belə hesablanacaq = 0,10$ x 12 ay = 1,2$
(1$ = 100 sent, buna görə də 10 sent = 10$/100)
diyircəkli yastıq
QT 8-in cavabı
S Şirkəti
Sifariş Hər litr 1.000 litr üçün Sifariş məsrəfi Mal-material ehtiyatının Cəmi
həcmi üzrə alış məsrəfi saxlama məsrəfi xərclər
(ton- qiymət
larla) ($)
1000 x hər litr (1000/sifariş (Saxlama məsrəf2) x hər litr
üzrə qiymət həcmi) x 150 üçün alış məsrəfi x 20%
Cədvəldə aparılan hesablamalar onu göstərir ki, ən əlverişli sifariş həcmi 1.000 litrdir. Ona
görə də sifarişlər 1.000 litrlik partiyalarla həyata keçiriləcəkdir.
QT 9-un cavabı
Düstura əsasən:
QT 10-un cavabı
(b) Minimum səviyyə = Material sifariş səviyyəsi – (Orta istifadə x Orta tədarük müddəti)
Plastik komponent üçün minimum səviyyə = 450 vahid – (50 vahid x 5) = 200 vahid
Ksiqon komponent üçün minimum səviyyəsi = 300 vahid – (50 vahid x 3) = 150 vahid
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 179
Qeyd:
Hesablama qeydi
Orta tədarük müddəti = (Maksimum dövr + Minimum dövr) / 2
Plastik komponent üçün orta tədarük müddəti = (6+4) / 2 = 5 həftə
Ksiqon komponent üçün orta tədarük müddəti = 2+4) / 2 = 3 həftə
(c) Maksimum səviyyə = Material sifariş səviyyəsi + Material sifariş miqdarı – (Minimum
istifadə x Minimum tədarük dövrü)
Plastik komponent üçün maksimum səviyyə = 450 vahid + 300 vahid – (50 vahid x 4)
= 650 vahid
Ksiqon komponent üçün maksimum səviyyə = 300 vahid + 500 vahid – (25 vahid x 2)
= 150 vahid
Sınaq sualları
Sual 1
A Alış tələbnaməsi
B Materialın mədaxili üzrə qaimə
C Alış sifarişi
D Materialın geri qaytarılması üzrə qaimə
Sual 2
Mal-material xərclərinin düzgün qeydiyyatının aparılması və ona nəzarət başlıca olaraq nəyi
təmin etmək üçündür?
Sual 3
Alış sifarişi müəyyən edilmiş mal-materialın verilən müddətdə verilən qiymət əsasında
təchizatını tələb edən yazılı sənəddir:
A Doğru
B Yanlış
Sual 4
A Baş direktor
B Malların yoxlanılması şöbəsi
C Təchizatçı
D İcraçı direktor
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
180 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Sual 5
A Kritik səviyyə
B Maksimum səviyyə
C İqtisadi miqdar
D Material sifariş səviyyəsi
Sual 6
A Minimum səviyyə
B Kritik səviyyə
C Optimal səviyyə
D Sabit səviyyə
Sual 7
S Şirkəti yağ tənəkələri satın almaq istəyir. İllik istifadə 5.000 tənəkə, hər sifariş üzrə məsrəf
250$, mal-material ehtiyatının saxlama məsrəfi isə 20$-dır.
A 500
B 354
C 400
D Yuxarıdakılardan heç biri
Sual 8
S Şirkəti haqqında yuxarıdakı 7-ci sualda əgər hər yağ tənəkəsi üzrə alış məsrəfi 100$ olarsa,
cəmi illik məsrəflər nəyə bərabər olacaq?
A 500.000$
B 503.351$
C 507.071$
D 503.540$
Sual 9
L Şirkətinin aylıq istifadəsi 400 vahiddir. Hər vahid üzrə alış məsrəfi 15$-dır. Saxlama və sifariş
məsrəfləri müvafiq olaraq qiymətin 10%-ni və 100$ təşkil edirlər. Cari il üçün cəmi mal-material
ehtiyatı məsrəfləri (alış məsrəfi, saxlama və sifariş məsrəfləri də daxil olmaqla) 75.000$ təşkil
edir. Əgər İSM tətbiq edilsə cari sifariş siyasəti ilə müqayisədə qənaət edilən məbləğ nə qədər
olacaq (dollar ilə)?
A (800)
B 800
C (1800)
D 1800
Düzgün variant - D
Materialların geri qaytarılması üzrə qaimə artıq qəbul edilmiş mal-materialın geri qaytarılma-
sı zamanı hazırlanır. Alış tələbnaməsi istehsal şöbəsinin mal-materiala ehtiyacı yarandıqda
hazırlanır. “Materialların qəbul edilməsi üzrə qaimə” adı altında bir sənəd yoxdur. Alış sifarişi
yalnız satınalmalar olduqda hazırlanır.
FƏSİL – B1 (I HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 181
Düzgün variant - D
Düzgün variant - A
Münasib təchizatçını təyin etdikdən sonra satınalmalar üzrə menecer və ya digər vəzifəli şəxs
təchizatçıya formal alış sifarişi göndərir. Alış sifarişi sifarişdə müəyyən edilmiş mal-materialın
verilən müddətdə tərəflər arasında razılaşmış qiymət əsasında təchizatını tələb edən yazılı
sənəddir.
Düzgün variant - B
Bir qayda olaraq materialların qəbulu bölməsi ilə yanaşı olan yoxlama şöbəsinin vəzifəli şəxsi
mal-materialın mədaxili üzrə qaiməni imzalayır. Təchizatçı mal-materialın təchiz edilməsinə
məsuliyyət daşıyır. Baş direktor və ya icraçı direktor şirkətin rəhbəri olub, mal-materialın
mədaxili ilə deyil, daha böyük məsələlər ilə məşğuldur.
Düzgün variant - D
Düzgün variant - B
Düzgün variant - C
Düzgün variant – D
$
Alış məsrəfləri (4.800 vahid x 15$) 72.000
Sifariş məsrəfləri (4.800/800 x 100) 600
Saxlama məsrəfləri (800/2 x 15 x 10%) 600
Cəmi məsrəflər 73.200
Çıxılsın: İlkin mal-material ehtiyatı məsrəfləri 75.000
Qənaət 1.800
B1
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 183
BÖLMƏ - B
MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN TEXNİKİ
ÜSULLARI
Müəssisələr insan resursları olmadan mövcud ola və öz işlərini tənzimləyə bilməzlər. Hər bir
müəssisənin əsasını insan beyni təşkil edir və insan beyni onun idarə edilməsini təmin edən
başlıca resursdur. Mexanikləşdirmə bir çox aspektlərdən yararlı olsa da, onu idarə edən in-
san olmadıqca bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. İnsan resurslarının əsas əhəmiyyəti ondan
ibarətdir ki, bu resursun verdiyi nəticə motivasiya və yaxşı stimul sayəsində daima artırıla və
təkmilləşdirilə bilər.
Əmək məsrəfləri iş prosesində ən böyük paya sahibdirlər. Məsələn, kompüter proqramlarının
hazırlandığı müəssisədə pul vəsaitləri məxaricinin 60%-ni işçilərin əmək haqqları təşkil edir.
Bəzi istehsal müəssisələrində bu məsrəf cəmi istehsal məsrəflərinin 10%-ni təşkil edə bilər.
Belə olduqda da bu qədər məsrəf cəmi istehsal məsrəflərində böyük hissəyə sahibdir.
Bu fəsildə əmək məsrəfləri, onların birbaşa və dolayı məsrəflər olaraq təsnifatından bəhs
ediləcək. Müxtəlif mükafatlandırma metodları, həvəsləndirmə mexanizmləri də burada
müzakirə olunacaq. Siz həmçinin iş qüvvəsinin dövriyyəsi, onun səbəbləri və qarşısının alın-
masında istifadə olunacaq vasitələrlə tanış olacaqsınız.
Mühasib əmək məsrəflərinin spesifik xüsusiyyətlərini yaxşı dərk etməlidir, çünki bu, məsrəfin
əsas elementlərindən biridir. Bunlar sizə menecment hesabatları hazırlayarkən və imtahan
verən zaman çox kömək göstərəcək.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
a) Mal-materialların uçotu
ı Birbaşa və dolayı əmək məsrəflərinin hesablanması.
ıı Yaranan əmək məsrəflərinin görülən işlə əlaqələndirilməsində istifadə edilən
metodlar.
ııı Əmək məsrəflərinin mədaxil və məxaricini qeyd etmək üçün ikili və ledcer
yazılışların hazırlanması.
ıv Müxtəlif mükafatlandırma metodları – vaxtamuzd və işəmuzd ödəmə
sistemləri, fərdi və qrup üzrə həvəsləndirici mexanizmlər.
v İş qüvvəsinin dövriyyə səviyyəsinin hesablanması, məsrəflər və səbəblərin
təhlili.
vı Əmək səmərəliliyi, əmək qabiliyyəti və istehsal həcmi nisbətlərinin izahı və
hesablanması.
vıı Əmək hesabındakı ikili yazılışların şərhi.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
184 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Giriş
Aşağıda “Praktiki nümunə” başlığı altında verilən, anbarın idarə edilməsi ilə bağlı yaranan
əmək məsrəfləri haqqında yazılan məlumatlar sizdə bu məsrəflər və onların idarə edilməsi
haqqında anlayış formalaşdıracaqdır.
Praktiki nümunə
Əmək məsrəfləri anbarın cəmi əməliyyat məsrəflərinin 60%-ni təşkil edir. Sərfəli əməliyyatların
həlli yolu çox sadədir: əmək məsrəflərini idarə etməyin daha yaxşı yolunu tapırsınız və bunun-
la səmərəliliyi artırırsınız.
Lakin bir çox menecerlər üçün əmək məsrəflərini azaltmaq ideyası hazırkı işçilərin sayını azalt-
mağı və geridə qalan işçilərin məhsuldarlığını artırmağı nəzərdə tutan daha yaxşı cihazlar, son
model qurğuların əldə edilməsinə gətirib çıxarır. Belə düşünən menecerlər öz görüş bucaq-
larını yenidən gözdən keçirməlidirlər; onların yeni qurğulara olan heyranlığı dardüşüncəlilik
ola bilər. İdarəetmə uçotu üzrə məşhur mühasiblərdən biri qeyd edir ki, “menecerlər adətən
unudurlar ki, işçi qüvvəsinin düzgün idarə edilməsi qənaət etməyin və xidmətin yaxşılaşdırıl-
masının ən yaxşı üsuludur”.
Əməyin idarə edilməsi “insan resurlarından” istifadə edir və prosesin inkişafını irəli apar-
maq üçün onu “insan kapitalına” çevirir. Bugünün uğurlu menecerləri yaxşılaşdırma, ölçmə,
yerləşdirmə, yoxlama, məlumatlandırma və motivasiya kimi mərhələlər vasitəsilə işçi qüvvəsini
daha yaxşı idarə etmək üçün güclü informasiya texnologiyası və sistem dəstəyi ilə silahlanıb-
lar.
Məqsəd: əmək məsrəflərini aşağı səviyyədə saxlayaraq daha ağıllı və sürətli işləmək.
Hər bir müəssisənin məqsədi əmək məsrəflərini azaltmaqla yanaşı məhsuldarlığı artırmaq-
dır. Əmək məsrəflərinin ümumi məsrəflərin tərkib hissəsi olaraq əhəmiyyəti danılmazdır. Bu
fəsildə əmək məsrəflərini hesablamağın düzgün yolu izah edilir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıda verilmiş praktiki nümunə, mal-material ehtiyatlarının yaxşı idarə edilməsi tədbiri kimi
mal-material ehtiyatına mütəmadi nəzarət sisteminin vacibliyini nümayiş etdirir. Hazırkı Fəsil
bu anlayışı daha geniş təfsilatla araşdırır.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Əmək məsrəfləri ayrılıqda birbaşa və dolayı əmək məsrəfləri kimi qeydə alınır. Əmək
məsrəflərinin bu cür təsnifatının əsas səbəbi aşağıdakı kimidir:
İCMAL
Qısa test 1
A Birbaşa materialları hazır məhsula çevirən işçi qüvvəsinin səyinin nəticəsidir və fiziki
cəhətdən hazır məhsula və xidmətə aid edilə bilir.
B Müvafiq əsasdan istifadə etməklə məhsula əsasən bölüşdürülür.
C Məhsulun hazırlanmasında iştirak etmir, amma ümumilikdə bu işə öz töhfəsini verir.
D Zavodla bağlı qaimə məsrəflərinin bir hissəsini təşkil edir.
Yaranan əmək məsrəflərini görülən işlə əlaqələndirmək üçün istifadə edilən metodlar bunlar-
dır:
Birbaşa əmək məsrəfləri məhsula, prosesə və ya işə birbaşa aid edilir. Bu məsrəflər görül-
müş iş üçün ya işəmuzd, ya da vaxtamuzd təyin edilir. Vaxtamuzd prinsipində hər vahidə
düşən məsrəf istehsala sərf edilən iş saatlarının sayına görə hesablanır. İşəmuzd əsasında isə
məsrəf müvafiq normaya əsasən təyin edilir.
Nümunə
Proqram təminatı şirkəti müştərisi üçün əməliyyat sistemində xətaları aradan qaldıran proq-
ram hazırlayır. Bu layihə üzərində 10 işçi günə 8 saat olmaqla 25 gün işləyib. İşçi işlədiyi hər
saata görə 20$ alır. Birbaşa əmək məsrəflərinun cəmi belə olacaq: 10 (işçi) x 8 (saat/hər günə)
x 25 (gün) x 20$ = 40.000$. Bu 40.000$-ın hamısı birbaşa olaraq layihəyə aid edilir, çünki hər
saata 20$ olmaqla 200 işçi saatı (8 saat x 25 gün) istifadə edilib.
_________________________________________________________________________
İstənilən dolayı əmək məsrəfi zavodla bağlı qaimə məsrəflərinə əlavə edilir və müvafiq olaraq
məhsula, prosesə və ya işə görə təyin edilir və bölüşdürülür.
Ümumiyyətlə, dolayı əmək məsrəfi hər hansı fəaliyyətdə sərf edilən birbaşa iş saatları
nəticəsində yaranır. Məs: istehsal artan zaman birbaşa əmək məsrəfləri ilə yanaşı nəzarətçi
məsrəfləri (dolayı əmək məsrəfləri) də artır. Buna görə də dolayı əmək məsrəfləri məhsula
adətən birbaşa işçi saatlarının faiz nisbəti əsasında təyin edilir.
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 187
Nümunə
Çətir istehsal edən müəssisədə hər birbaşa əmək saatına 12$ ödənilir. Dolayı işçi saatı üçün
edilən ödəniş birbaşa işçi saatının ödənişinin 35%-i təşkil edir. Buna görə də hər birbaşa işçi
saatına düşən ödəniş 12$ x 35% = 4,20$-dır.
Burada birbaşa əməyə çətiri istehsal edən işçilərin gördüyü iş daxil olduğu halda dolayı əmək
məhsulun satış üçün qablaşdırılması və pərakəndə satıcıya daşınmasında iştirak edən işçilərin
əməyidir. Birbaşa əmək saatları artıqda və daha çox çətir istehsal edildikdə dolayı əmək saat-
ları da artır. Bu dolayı əməyin birbaşa əməkdən yarandığını göstərir.
Dolayı əmək məsrəflərinin təyinatı və bölüşdürülməsi hər hansı qaimə məsrəflərində olduğu
kimi yerinə yetirililir. Bu mövzu Fəsil - D3-də daha ətraflı izah edilir.
İCMAL
Qısa test 2
3. Əmək məsrəflərini qeydə almaq üçün istifadə olunan ikili və ledcer yazılışları
Əmək hesabı əmək haqqı yazılışlarının qeyd edilməsi üçün istifadə edilən hesabdır. “Əmək
haqqı nəzarət hesabı” bu məqsədlər üçün istifadə edilən əmək hesabıdır. İkili yazılışlar birinci
bu hesaba əlavə edilir və sonra emal prosesində olan məhsullar və qaimə məsrəfləri üzrə
hesablarda yenidən bölüşdürülür. İkili yazılışlar aşağıdakı kimi olur:
Əməliyyat 1
Bütün maaş və əmək haqqı xərcləri (birbaşa + dolayı) birinci “əmək haqqı nəzarət hesabının”
debet yazılışında qeyd edilir və müvafiq məbləğ “nağd / bank hesabının” kredit yazılışında
qeyd edilir. Bu xərclər müəyyən olunur və əmək haqqı nəzarət hesabının debetə yazılışında
qeyd edilir.
Əməliyyat 2
İstehsala sərf edilən birbaşa işçi saatlarının məsrəfləri “emal prosesində olan məhsul hesa-
bına” köçürülür və “əmək haqqı nəzarət hesabının” kredit yazılışında qeyd edilir. Bu xərclər
faktiki olaraq “emal prosesində olan məhsul hesabında” qeyd edilir.
Əməliyyat 3
Müxtəlif şöbələrdə (məs: istehsal, satış, paylama və s.) yaranan dolayı əmək məsrəfləri mü-
vafiq üsula əsasən bölüşdürülür. Hesablanmış dolayı məsrəflər sonra “istehsalla bağlı qaimə
məsrəfinin nəzarət hesabında” qeyd edilir.
Bu ikili yazılışlar ödənilmiş əmək haqqları üçün olub emal prosesində olan məhsulda və qaimə
məsrəflərinin nəzarət hesabında qeyd edilir. Aşağıdakı çıxarışlar ledcer hesablarından götü-
rülüb. Bu çıxarışlar yuxarıda izah edilən ikili yazılışlara aydınlıq gətirən natamam hesablardır.
Debet Kredit
Tarix $ Tarix $
Bank hesabı 1.000 Emal prosesində olan məhsul 750
Qaimə məsrəflərinə nəzarət 250
Debet Kredit
Tarix $ Tarix $
Əmək haqqı 750
nəzarət hesabı
Debet Kredit
Tarix $ Tarix $
Əmək haqqı 250
nəzarət hesabı
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 189
Tövsiyyə
Yuxarıdakı ikili yazılışların yekun icmalını aşağıdakı kimi vermək olar:
Nümunə
$
(a) Nağd olaraq ödənilən əmək haqqı (40% dolayı) 49.000
(b) Nağd olaraq çəkilən istehsal xərcləri 41.800
(c) İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri 41.000
Sizdən yuxarıdakı əməliyyatlar üçün ikili yazılışlar hazırlamaq tələb olunur (S Şirkətində inteq-
rasiya olunmuş mühasibat sisteminin tətbiq olunduğunu nəzərə alın).
Cavab
S Şirkəti
$ $
(a) Debet Əmək haqqı nəzarət hesabı 49.000
Kredit Nağd pul 49.000
Bu yazılış birbaşa və dolayı ödənmiş maaşların ikili yazılışının uçotunu
həyata keçirmək üçün verilmişdir.
Debet Emal prosesində olan məhsul hesabı 29.400
Debet İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri hesabı 19.600
Kredit Əmək haqqı nəzarət hesabı 49.000
Bu yazılış birbaşa və dolayı əməkhaqlarının bölüşdürülməsinin uçotunu
həyata keçirmək üçün verilmişdir.
60% birbaşa, 40% dolayı
(b) Debet İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri hesabı 41.800
Kredit Nağd pul 41.800
Bu yazılış istehsalla bağlı qaimə məsrəfləri yaranmasının uçotunu həyata
keçirmək üçün verilmişdir.
(c) Debet Emal prosesində olan məhsul hesabı 41.000
Kredit İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri hesabı 41.000
Bu yazılış istehsala çəkilən qaimə məsrəflərinin uçotunu həyata keçirmək
üçün verilmişdir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
190 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Qısa test 3
Qısa test 4
Əmək məsrəflərinin uçotu üçün yuxarıda göstərilən yollardan başqa bu məsrəflər, həmçinin,
iş rejimi kartı, iş rejimi cədvəllərində, iş cədvəli və s. yerlərdə qeydə alınır. Müəssisələrin
istifadə etdiyi müxtəlif ölçü vahidlərindən asılı olaraq müxtəlif üsullar tətbiq edilir. İşçilərin iş
rejimi cədvəlləri vaxtamuzd ödəmə əsasında, işəmuzd iş tapşırıği cədvəli isə işəmuzd ödəmə
əsasında icra edilir.
Əmək məsrəfləri haqqında məlumatları adətən bir neçə şöbədən əldə etmək olar. Bu
məlumatları çox vaxt aşağıdakı şöbələrdən əldə etmək mümkündür:
➢➢ Kadrlar şöbəsi
➢➢ İstehsal planlaşdırma şöbəsi
➢➢ İş vaxtına nəzarət şöbəsi
➢➢ Məsrəflərin uçotu şöbəsi
Bu şöbələr müxtəlif vəzifələrə görə məsuliyyət daşıyırlar. Kadrlar şöbəsi müəssisənin bütün
fəhlə və işçilərinin məlumatlarını saxlayan tam təchiz olunmuş şöbədir. Onun yerinə yetir-
diyi çoxsaylı vəzifələrə aşağıdakılar daxildir:
İş vaxtına nəzarət şöbəsi iş qrafikinin qeydə alınması və saxlanılmasına görə məsuliyyət da-
şıyır. Bu qeydiyyat maaş cədvəllərinin hazırlanmasına kömək edir və başlıca istinad mənbəyi
sənədləri kimi çıxış edir. Əmək məhsuldarlığının təhlilinin aparılmasında və buna əsasən də
məsrəflərə nəzarətdə yaxından iştirak edir.
➢➢ İşçi nömrəsi
➢➢ Şöbə
➢➢ Ödəniş norması
➢➢ İş/partiya nömrəsi
➢➢ Müştəri nömrəsi
1. İş rejimi kartı
Davamiyyət cədvəli
Ad: -------- Təyinat: ------- İşçi nömrəsi: ---------- Məzuniyyət hüququ: ---------
Yaş: ---- Şöbə: ---------- İstifadə olunan məzuniyyət günlərinin sayı:
-----
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Yan
Fev
Mar
Apr
May
İyun
İyul
Avq
Sen
Okt
Noy
Dek
Q: işə gəlmədiyi günlər FM: fərqlənmə məzuniyyəti
M: məzuniyyət günləri Ö-li: ödənişli məzuniyyət
X: xəstəliyə görə icazə G: İşə gecikmə qeydləri
AM: analıq məzuniyyəti Əİ: İş vaxtından əlavə iş saatları
Ö-siz: ödənişsiz məzuniyyət
Yuxarıda iş cədvəlinə aid nümunə işçilərin davamiyyət cədvəli kimi istifadə edilir. Davamiyyət
cədvəli hər bir işçi üçün bütün ili əhatə edəcək şəkildə hazırlanır. Bu gəliş və gediş vaxtlarının,
iş fasiləsinin qeydiyyatını aparmaq üçün istifadə edilir.
2. İş rejimi kartı
Birbaşa əməyin düzgün təhlili və qeydiyyatı üçün hər bir müəssisə işə sərf edilən vaxtın təfsilatlı
təhlilini aparmalıdır. İş cədvəli işçilər tərəfindən hər bir iş üçün hazırlanır və burada hər bir işə
sərf edilən vaxtla bağlı məlumatlar qeyd edilir. İş cədvəlində, həmçinin, həmin işin necə yerinə
yetirilməli olduğu göstərən təlimatlar da yazılır. Bu qeydlər xəta ehtimallarını azaldır və əl ilə
yazılan hesabatın aparılmasında vaxta qənaət edir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
192 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Şirkətin adı
Vədəli hesab
tələbnamə
nömrəsi
nömrəsi
Material
Məbləğ
Məbləğ
Məbləğ
Qiymət
Şöbə
Şöbə
Şöbə
Tarix
Tarix
Tarix
$
$
$
Cəmi Cəmi Cəmi
İcmal
Proqnozlaş-
Kənarlaşma
Məsrəf
Faktiki
dırılan
İş üçün
Birbaşa material
İstehsal edilən məhsul vahidləri----------
məsrəfləri
Birbaşa əmək məsrəfləri Vahid üzrə məsrəf ----------
İstehsalla bağlı qaimə
məsrəfləri
İstehsal məsrəfləri Qeydlər ----------
İnzibati qaimə məsrəfləri
Satış və paylama ilə
bağlı qaimə məsrəfləri
Satış məsrəfləri Hazırladı ----------
Mənfəət/zərər
Satış qiyməti Yoxladı ----------
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 193
3. Əməliyyat kartı
Əməliyyat kartı, həmçinin, işəmuzd iş tapşırığı cədvəli də adlandırılır. Bundan işəmuzd əsasda
çalışan işçilərin əmək haqqlarını və gördükləri işin məsrəflərini müəyyən etmək üçün istifadə
edilir. İşəmuzd işləyənlərə ödəniş yalnız imzalanmış əməliyyat kartları əsasında edilir.
Əməliyyat kartında cəmi istehsal, geri qaytarılmış məhsul vahidləri və yararlı məhsullar haq-
qında məlumatlar göstərilir. Əmək haqqları yalnız yararlı məhsullara əsasən ödənilir.
Əməliyyat kartı
İşçinin adı: ---------- Ümumi partiya həcmi: --------
İş saatlarının sayı: --------- İşə başlama vaxtı/tarixi: ----------
Həftə sayı: ----------- İşi bitirmə vaxtı/tarixi: ---------
Tarix: -----------
Komponent nömrəsi: ---------
İş sifarişi nömrəsi: --------
Əməliyyat: ----------
İş təlimatları: ---------
İstehsal olunan Geri qaytarılan Yararlı məhsul
Qiymət Məbləğ ($)
məhsul vahidləri məhsul vahidləri vahidləri
İCMAL
iş cədvəli
Əmək məsrəflərinin uçotu metodları hər iş üçün işçilər tərəfindən hazırlanır
Qısa test 5
Məhsul bir deyil, bir neçə işçidən ibarət qrup tərəfindən hazırlanıbsa həmin məhsulun hazırlan-
masında hər bir işçinin payını ölçmək mümkün deyil. Həmçinin, yüksək səviyyədə avtomatlaş-
dırılmiş istehsal sistemində də hər bir işçinin istehsaldakı payını müəyyən etmək olmur. Belə
hallarda işəmuzd ödəmə sistemi yerinə vaxtamuzd ödəmə sistemindən istifadə edilir. Məs:
tikinti işində işçilərə vaxtamuzd ödəmə sistemi əsasında ödəniş edilir. Burada məntiq ondan
ibarətdir ki, işçinin əməyi fərdi olaraq ölçülə bilən deyil.
Nümunə
İşçilər işdə sərf etdikləri saata görə əmək haqqı alırlar. Həmin sənaye sektorundakı geniş
yayılmış faktoları nəzərə almaqla (məs: təhlükəli hallar) hər saata, günə, həftəyə və ya aya
görə sabit əmək haqqı norması əvvəlcədən müəyyən olunur. Məs: döyüş sursatları hazırlayan
zavodda çalışan işçilər yüksək risk şəraitində çalışdıqları üçün onların əmək haqqı norması
da yüksək olmalıdır. Vaxtamuzd ödəmə sisteminə əsasən çalışan işçilərin əmək haqqlarını
hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
Əmək haqqı = İşçinin işlədiyi saat miqdarı x Hər saata düşən əmək haqqı norması
Nümunə
Rauf gündə 8 saat işləyir və işlədiyi hər saata görə 6$ əmək haqqı alır. Onun günlük əmək
haqqı vaxtamuzd ödəmə sisteminə əsasən bu cür hesablanacaq:
Vaxtamuzd ödəmə sistemi əsasən dolayı işçilər, nəzarətçi (supervayzer) və idarə heyətinin
əmək haqqlarının hesablamasında tətbiq edilir.
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 195
(a) Bu sistem əsasında daha çox istehsalın olması üçün stimullaşdırıcı əsas yoxdur, çün-
ki ödəmə vaxta əsasən aparılır.
(b) Bu sistem əmək haqqı ödənişinin baha başa gələn metodudur, çünki iş vaxtından
əlavə iş saatalarına görə daha yüksək normada ödəniş olur.
(c) Bu sistemə əsasən işçilərin ödənişi gördükləri işin məhsuldarlığına görə yox, işlədikləri
vaxta görə ödənilir. Nəticədə bu ödəmə sisteminə əsasən istehsal normativlərini
müəyyən etmək çətin olur.
(d) İşçilər daha aşağı sürətlə çalışmağa meyl göstərirlər.
Yuxarıdakı müzakirələr yalnız sadə vaxtamuzd ödəmə sistemlərinə aiddir. Vaxtamuzd ödəmə
sisteminin əsasında yaradılan digər başqa həvəsləndirmə mexanizmlərinə yüksək əmək haq-
qı dərəcəsi üzrə sistemi, hesablanmış günlük iş sistemini və dəyişkən vaxtamuzd ödəmə sis-
temini misal göstrmək olar. Dəyişkən vaxtamuzd ödəmə sistemi aşağıda qısa şəkildə izah
olunub.
Bu ödəmə sistemi dəyişkən işəmuzd ödəmə sistemi ilə eynidir. Fəaliyyətin müəyyən səmərəlilik
səviyyəsinə qədər işçiyə əsas vaxtamuzd əmək haqqı ödənilir. Fəaliyyətin səmərəlilik
səviyyəsinə əsasən saatbaşı həyata keçirilən ödəniş həmin dərəcəni keçdikdən sonra ar-
tır. Müxtəlif səmərəlilik səviyyələrində ödənilən bonuslar əyani şəkildə aşağıdakı cədvəldə
göstərilib.
Nümunə
Həftədə 40 işçi saatına normal normativ istehsal nəticəsi 80 vahiddir. Tərlan həftədə 100 vahid
istehsal edir. Tərlanın əmək haqqını dəyişkən vaxtamuzd ödəmə sistemi əsasında hesablayın.
Şirkətin siyasətinə əsasən normal istehsal səviyyəsi əldə edilərsə, bu səviyyəyə qədər hər
saata görə 9$ sabit norma, istehsal normal istehsal nəticəsi olan 100%-dən çox olarsa, 11$
ödənilməlidir.
Tərlan 100 vahid istehsal edir, bu da normal istehsalın 100%-dən çoxdur (yəni, 80 vahidin
100%-i = 80 vahid).
Onun səmərəlilik səviyyəsi = istehsal elediyi vahidlərin sayı / normal istehsal nəticəsi x 100
= 100/80 x 100 = 125%
Nəticə etibarilə, o, şirkətin siyasətinə uyğun olaraq normal istehsal nəticəsi olan 100%-dən çox
məhsul istehsal etdiyinə görə onun əmək haqqı daha yüksək əmək haqqı dərəcəsi olan hər
saata görə 11$-dan hesablanaraq ödəniləcək.
İCMAL
Qısa test 6
Xalidə həftəlik normativ olan 40 saata 110 vahid istehsal edir. Normal həftəlik istehsal nəticəsi
90 vahiddir. Xalidənin həftəlik əmək haqqını şirkətin aşağıda göstərilmiş əmək haqqı qaydala-
rına əsasən hesablayın:
Qısa test 7
Əmək haqqı ödənişinin vaxtamuzd ödəmə sisteminə əsasən aparılması zamanı istehsalın
keyfiyyətinə kəmiyyətindən daha çox əhəmiyyət verilir.
A Doğru
B Yanlış
İşəmuzd ödəmə sistemində işçilərə istehsal etdikləri vahidlərin sayına görə ödəniş edilir. İs-
tehsal səviyyəsi işçinin istehsal etdiyi məqbul/yararlı hazır vahidlərin sayını hesablamaqla
müəyyən edilir.
Əmək haqqı = İstehsal edilmiş vahidlərin sayı x Hər vahid üzrə işəmuzd
ödəmə dərəcəsi
Nümunə
İşçi istehsal etdiyi hər vahidə görə 2$ əmək haqqı alır. Əgər o, 50 vahid istehsal edərsə,
2$ x 50 vahid = 100$ qazanacaq. Əgər 100 vahid istehsal edərsə, 2$ x 100 vahid = 200$
alacaq.
Bu sistemdə işçiyə ödənilməli olan əmək haqqını onun gördüyü işin ümumi həcmi ilə
əlaqələndirməyə səy göstərilir. Bu metoda əsasən işçi daha yaxşı məhsuldarlığa görə daha
yüksək əmək haqqı alır.
İşçi məhsuldarlığın artmasıyla əldə etdiyi yüksək əmək haqqıdan daha çox fayda qazanır.
Sahibkar da işçilərin məhsuldarlığının artması ilə hər vahidə düşən məsrəfin azalmasından
xeyir götürür.
Nümunə
Vaqifə istehsalın hər vahidinə görə 2$ ödəniş edilir. O, həftədə normativ olaraq 40 saatlıq iş
görür. Hər dolayı iş saatına düşən istehsalla bağlı qaimə məsrəfi 1$-dır. Aşağıdakı cədvəldə
əmək məhsuldarlığının artması ilə hər vahidə düşən məsrəfin necə azaldığı daha aydın
göstərilir.
Cəmi əmək
Hər vahid üzrə
haqqı İstehsalla
Vaqifin məsrəf
(2$ x istehsal bağlı Cəmi emal
istehsal etdiyi (Cəmi məsrəf /
edilən qaimə məsrəfləri
vahid miqdarı istehsal edilən
vahidlarin məsrəfi
vahidlərin miqdarı)
miqdarı)
80 180 40 200 200 / 80 = 2,5$
100 200 40 240 240 / 100 = 2,4$
120 240 40 280 280 / 120 = 2,33$
Cədvəldən də göründüyü kimi hər vahid üzrə cəmi məsrəf işçi daha çox məhsul vahidi istehsal
etdikcə azalır. Çünki işəmuzd ödəmə sisteminin istehsal edilən məhsul sayına görə ödəniş
etməsinə baxmayaraq yerdə qalan məsrəflər vaxt ilə əlaqəlidir və istehsal edilən vahidlərin
sayından asılı olmayaraq sabit qalır.
İşəmuzd ödəmə sistemində əmək haqqının hesablanması üçün sabit işəmuzd ödəmə və
dəyişkən işəmuzd ödəmə kimi müxtəlif metodlar mövcuddur. Dəyişkən işəmuzd ödəmə
sistemlərinə əmək haqqı ödənişində geniş şəkildə istifadə olunan Teylor və Merik ödəmə
sistemlərini nümunə göstərmək olar.
Əmək haqqı = İstehsal edilən vahidlərin sayı x Hər vahid üzrə işəmuzd ödəmə dərəcəsi
Nümunə
Standart normal istehsal nəticəsi həftəlik hər vahid üzrə normativ əmək haqqı dərəcəsi 2$
təşkil etməklə 100 vahid olaraq müəyyən olunub. Əgər işçi səviyyədən yuxarı əlavə nəsə
istehsal edərsə, 100 vahiddən yuxarı hər bir vahid üzrə 3$ əlavə ödəniş alacaq. İşçi əgər 150
məhsul vahidi istehsal edərsə, 2$ x 100 vahid + 50 vahid x 3$ = 350$ qazanc əldə edəcək.
Gördüyünüz kimi, işçi daha çox istehsal etdiyi üçün əlavə mükafat əldə edir.
Əlavə mükafat, həmçinin, istehsal nəticəsi müəyyən səviyyəni keçdikdən sonra istehsal edilən
bütün vahidlər üzrə yüksək dərəcədə ödənilə bilər.
Bu əmək haqqı ödəmə sistemi 2 alt qrupa - Teylor və Merik dəyişkən işəmuzd ödəmə
sistemlərinə bölünür.
Teylor dəyişkən işəmuzd ödəmə sistemi iki və ya daha çox sabit işəmuzd ödəmə
dərəcəsinə əsaslanır. Bu işəmuzd ödəmə dərəcələrindən biri istehsal etdikləri vahidlər təyin
edilən minimum istehsal səviyyəsindən aşağı olan işçilərə ödənilir. İstehsal etdikləri vahidlər
təyin edilən minimum istehsal səviyyəsindən yüksək olan işçilərə isə hər işə görə daha yüksək
dərəcə ödənilir.
Lakin bu əmək haqqı ödəmə sistemləri artıq elə də çox istifadə olunmur, çünki indi əmək
haqqı işçi və işə götürən arasında qarşılıqlı müqavilə əsasında təyin edilir. İşçinin maraqlarını
müdafiə etmək üçün hər bir ölkədə tətbiq edilən minimum əmək haqqı şərtləri bu müqavilələrdə
nəzərə alınır.
İCMAL
Qısa test 8
Əmək haqqı ödənişinin işəmuzd ödəmə sistemində işçiyə ödənməli olan ödəniş nəyin əsasında
yerinə yetirilir?
Qısa test 9
Həftəlik normal istehsal nəticəsi 80 vahid olaraq müəyyən olunub. 75%-lik səmərəlilik səviyyəsi
üçün əmək haqqı ödəmə dərəcəsinin normal işəmuzd ödəmə dərəcəsi kimi müəyyən olunub.
Bu səviyyədən yuxarı əlavə istehsal edilən hər vahidə görə normal dərəcədən yüksək ödəniş
veriləcək. Normal işəmuzd ödəmə dərəcəsi 2$, 75%-dən yuxarı əlavə vahidlər üçün işəmuzd
ödəmə dərəcəsi isə 3$-dır.
Əgər işçi həftədə 70 vahid istehsal edərsə, onun əmək haqqını hesablayın.
Vaxtamuzd ödəmə sistemi işçini var gücü ilə çalışmağa həvəsləndirmir. Sadə işəmuzd ödəmə
sistemində isə işçi minimum əmək haqqı ilə təmin olunmur. Bu hallarda məhsuldar işçilər öz
fəaliyyətlərini təkmilləşdirməyə həvəsləndirildikləri halda astagəl və ya yeni işçilər tamamilə
ruhdan düşürlər.
Bu əmək haqqı ödəniş sistemləri əsasında işçilər adətən işlədikləri saatlara görə minimum
əmək haqqı ilə təmin edilir və əgər işçi minimum normativ istehsalı nəticəsini aşarsa, əlavə
məbləğ ödənilir.
Nümunə
Bu növ sistemlərdən biri Qant iş rejimi və bonus sistemidir. Bu metoda əsasən əmək haqqı
ödənişi aşağıdakı kimi hesablanır:
İstehsal Ödəniş
Əgər istehsal nəticəsi müəyyən olunan
Vaxtamuzd ödəmə dərəcəsi (təmin olunur)
normativdən aşağıdırsa
Vaxtamuzd ödəmə dərəcəsinin 20%-i
İstehsal nəticəsi normativ səviyyədədirsə
(adətən) qədər bonus
İstehsal nəticəsi normativ səviyyədən
Normal işəmuzd ödəmə dərəcəsinin 120%-i
yuxarıdırsa
Əmək haqqı ödəməsinin bir neçə oxşar mexanizmləri mövcuddur. Lakin onların bir çoxunda
yorucu hesablamalar tələb olunduğu üçün bu iş sektorunda artıq istifadə olunmur.
Həvəsləndirici planlar əsasən işçiləri daha məhsuldar işləməyə həvəsləndirmək üçün tətbiq
olunur. Bu planlar ya ayrı-ayrı fərdlərə, ya da qruplara şamil edilir. Qrup üzrə həvəsləndirmə
mexanizmində qrupun əldə etdiyi bütün stimullar onun üzvləri arasında bölüşdürülür. Fərdi
həvəsləndirmə mexanizmləri isə hər bir işçiyə ayrı-ayrılıqda onların gördüyü işin keyfiyyətinə
görə həvəsləndirmə mükafatı ödəyir.
Bu sistem yüksək standartlı məhsul istehsal etməyə həvəsləndirilə bilən məhsuldar və ixtisas-
laşmış işçilərin işə götürülməsini asanlaşdırır. Sistemin ən nəzərəçarpan xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, işçilərə iş vaxtından əlavə işləməyə icazə verilmir. Müstəsna hallarda iş vaxtın-
dan əlavə görülən işə görə heç bir ödəniş edilmir.
Nümunə
İxtisaslaşmış işçilərin işə götürüldüyü biznes sektorlarda başlıca olaraq yüksək əmək haq-
qı dərəcəsi müəyyən olunur. Əgər normal ödəmə dərəcəsi hər saata görə 9$ təşkil edirsə,
yüksək əmək haqqı sisteminə əsasən işçiyə hər saata görə 12$ ödənilir.
Kompüter proqramları hazırlayan şirkətlər adətən digər sektorlara nisbətən işçilərinə daha
yüksək ödənişlər, həmçinin, maaşda daha çox artımlar təklif edirlər. Çünki bu müəssisələr in-
formasiya texnologiyaları sahəsi üzrə mütəxəssislərin xidmətlərindən istifadə edirlər və yüksək
təhsilə sahib olan bu peşəkarlar öz işlərinə qarşı daha məsuliyyətlə yanaşırlar.
Gündəlik istehsal normativlərini yerinə yetirmək üçün işçilər arasında öz işinə düzgün yanaşma
hissi formalaşdırılmalıdır. İş normativlərinin müəyyən olunması göstərilən vaxt məhdudiyyətləri
çərçivəsində verilən vəzifənin başa çatdırılması üçün son tarixin təyin edilməsi deməkdir.
Yüksək əmək haqqı dərəcəsi daha çox işin asanlıqla ölçülə bildiyi hallarda tətbiq olunur. İş-
çinin məhsuldarlığı adətən ona saat hesabı verilən ödənişin çox olduğu hallarda yüksək olur.
➢➢ Əmək haqqı dərəcəsi sektordakı orta əmək haqqı göstəricisindən yüksək olduğu üçün
işçiləri uzun müddət saxlamaq mümkün olur.
➢➢ İşçilər daha çox istehsal etməyə həvəsləndirildikləri üçün hər vahidə düşən əmək
məsrəfi azalır.
➢➢ İşçilər işə həvəsli olduqları üçün onlara daha az nəzarət tələb olunur.
➢➢ Əmək haqqı dərəcəsi yüksək olduğu üçün çox sayda işçini cəlb edir.
➢➢ Sistem həm işçi, həm də işəgötürən üçün faydalıdır. İşə götürən istehsal nəticəsinin
hər vahidinə düşən məsrəfin aşağı olmasından fayda götürür, işçi isə aldığı yüksək
əmək haqqından faydalanır.
Sistemin əsas mənfi cəhəti isə ondan ibarətdir ki, yüksək əmək haqqı məhsuldarlığı başlanğıc
mərhələdə artırır, sonradan isə işçilər məhsuldarlığın artırılmasında çox da maraqlı olmur-
lar. Bu əmək problemlərinin yaranmasına, məhsuldarlığın azalmasına və nəticədə mənfəət
itkisinə gətirib çıxarır.
Nümunə
Malik hər saatbaşına 9$ aldıqda 80 vahid, 10$ aldıqda isə 100 vahid istehsal edir. Bir həftəlik
iş 40 saatlıq iş rejimindən ibarətdir. Hər saatbaşına qaimə məsrəfi 3$ olaraq müəyyən edilib.
Birinci halda saatbaşına düşən ödəniş 9$ + 3$ = 12$, ikinci halda isə 10$ + 3$ = 13$ olacaq.
Hər iki halda hər vahidin emal məsrəfi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Yüksək əmək haqqı dərəcəsində= (40 işçi saatı x 13$) / 100 vahid=5,2$
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 201
Yüksək əmək haqqı dərəcəsi metodunda məhsuldarlıq artdıqca hər vahidə düşən əmək haqqı
dərəcəsi aşağı düşür.
Fərdi həvəsləndirmə planları işçiləri fərdi olaraq onların fəaliyyət göstəricilərinə əsasən müka-
fatlandırır. Həvəsləndirmə mükafatı hər bir işçi üçün ayrıca hesablanır və onların əsas əmək
haqqlarından artıq və yüksək olur.
Fərdi bonus ödənişi hər bir işçi üçün fərqli ola bilər. Bu işçini öz məhsuldarlığını artırmağa
həvəsləndirməyin ən effektiv yoludur. İşəmuzd ödəmə sisteminə əsaslanan həvəsləndirmə
mükafatlarına aid nümunə aşağıda verilib.
Nümunə
Fabrikdə çalışan bir işçi gündə 8 saat iş görür. Hər saatbaşına normativ istehsal nəticəsi 100
vahid və saatbaşına düşən normativ əmək haqı ödəniş dərəcəsi isə 50$-dır. Əmək haqqı
ödəməsində şirkət aşağıdakı dəyişkən ödəniş planlarını təklif edib:
Hesablayın:
Cavab:
(a) Normal işəmuzd ödəmə dərəcəsi = Hər saata düşən cəmi əmək haqqı / Hər saata düşən
cəmi istehsal nəticəsi
= 50 / 100
= 0,50$ (hər vahid üzrə)
(b) Normativ işəmuzd ödəmə dərəcəsindən aşağı dərəcə = Normal işəmuzd ödəmə dərəcəsi
x 80%
= 0,50 x 80%
= 0,40$ (hər vahid üzrə)
(c) Normativ səviyyədə və ya ondan yuxarı olduqda təyin ediləcək işəmuzd ödəmə dərəcəsi =
Normal işəmuzd ödəmə dərəcəsi x 125%
= 0,50 x 125%
= 0,625$ (hər vahid üzrə)
Nümunə
İstehsaldakı hər 25% artıma görə 100$ bonus qrupun 20 üzvü arasında proporsional şəkildə
bölüşdürüləcək.
Cavab
İstehsal Vahidlər
Faktiki 110
Normativ 80
Əlavə (ekstra) 30
Qrup üçün bir neçə müxtəlif həvəsləndirmə mexanizmləri var. Onlardan biri Pristmanın isteh-
sal üzrə bonus planıdır. Bu planda normativ istehsalı keçən qruplar mükafatlandırılır.
Nümunə
Ehtiyat hissələri istehsalı üçün sexdə 12 nəfərdən ibarət işçi qrupu fəaliyyət göstərir. 26 iş
günü ərzində normativ istehsal 18.200 vahiddir. Günlük 8 saat iş rejimində hər saata düşən
normativ əmək haqqı dərəcəsi 15$-dır. 24 iş günündən ibarət aylıq istehsal 23.000 vahiddir.
Yuxarıdakı halda hər günə düşən normativ istehsal bu cür hesablanacaq: 18.200 vahid / 26
iş günü = 700 vahid (hər günə). Buna görə də 24 iş günündə normativ istehsal belə olacaq:
24 x 700 vahid (hər günə) = 16.800 vahid. 24 gün ərzində faktiki istehsal isə 23.000 vahiddir.
Normativdən əlavə istehsal = 23.000 vahid – 16.800 vahid = 6.200 vahid.
Nəticədə Pristmanın istehsal üzrə bonus planına əsasən normativ istehsalı keçən işçi qrupu
ümumi qazancın/məcmu gəlirin 25%-i qədər bonus almalıdır.
rilir. Digər qrup həvəsləndirmə mexanizminə əsasən isə bonus işçilərə istehsalçının əldə
etdiyi əlavə dəyərin faizi nisbətində verilir. Əlavə dəyər material məsrəflərini cəmi istehsal
məsrəflərindən çıxmaqla hesablanır.
Digər həvəsləndirmə
mexanizmləri
Mənfəət bölgüsü planına əsasən işçilər normativ əmək haqqlarından əlavə müəssisənin
mənfəətindən pay əldə edirlər. Mənfəət işçilər arasında ya nağd şəklində, ya təxirə salınmış/
möhlət verilmiş ödəniş kimi, ya da ikisinin qarışığı kimi bölüşdürülür.
Mənfəət bölgüsü mexanizminin müəssisəyə verdiyi üstünlük ondan ibarətdir ki, müəssisə yan-
lız müəyyən ildə qazandığı məbləği həm istehsal, həm də qeyri-istehsal sahələrində çalışan
işçilərə ödəyir. Ona görə də öhdəlik faktiki olaraq qazanılan məbləğdən asılı olur.
➢➢ Müəssisə göstərdiyi səydən asılı olmayaraq zərərə gedə və ya aşağı mənfəət əldə
edə bilər və bu da nəticədə aşağı pay bölgüsünə gətirib çıxara bilər. Bu, işçilərin
nəzarətindən kənar olan səbəblər nəticəsində baş verə bilər.
➢➢ Müəssisə mənfəət elan olunana qədər gözləməlidir.
Mənfəət bölgüsü müəssisənin səhm payları kimi də verilə bilər. Bu, ortaq tərəfdaşlıq hallarında
müəssisədə tətbiq olunur. Bu mexanizmə əsasən işçilər müəssisənin ortağına çevrilir. İşçilər
nəticə etibarilə kapitalda hissə sahibi olur və mənfəət hüquqlarına yiyələnir.
b) Qeyri-pul mükafatları
Qeyri-pul mükafatlarına işçiyə sahibkar tərəfindən qeyri-nağd şəkildə təqdim edilən faydalar
daxildir. Məsələn, yaxşı iş şəraiti və s. Bu, işçiyə onun məhsuldarlığına görə pul vəsaiti for-
masında verilən mükafatlara daxil deyil. Belə qeyri-pul mükafatları işçinin səmərəliliyinin və
məhsuldarlılığının artmasına müsbət təsir göstərir. Qeyri-pul mükafatlarından hər kateqoriya-
dan olan işçilər fayda götürə bilər. Qeyri-pul mükafatlarına aşağıdakıları nümunə göstərmək
olar:
Dolayı işçilər üçün həvəsləndirmə sistemlərini tətbiq etmək bir qədər çətindir, çünki iş
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
204 : TEXNİKİ ÜSULLARI
normativləri müəyyən etmək və görülən işi mütləq vahidlərlə ölçmək asan deyil. Texniki qulluq,
daxili nəqliyyat, yoxlama, qablaşdırma, təmizlik, mühafizə kimi fəaliyyətlər asanlıqla ölçülə
bilmir.
Həvəsləndirmə sistemlərini tətbiq etmək nə qədər çətin olsa da, dolayı işçiləri də mükafatla
təmin etmək lazımdır, çünki:
➢➢ Bonus ödənişlərinin yalnız birbaşa işçilərə edilməsi narazılığa və işçi tətillərinə səbəb
ola bilər, çünki dolayı işçilər daha çox qazanmaq üçün heç bir imkana malik olmurlar.
➢➢ Dolayı işçilər də bonusdan ödəmə sisteminə daxil edilməlidirlər, çünki onlar da ümumi
tapşırığın yerinə yetirilməsində paya sahibdirlər.
➢➢ Dolayı işçilər üçün bonus mexanizmlərinin tətbiqi onlarda komanda əhval-ruhiyyəsi
yaradır və təmir, anbarın saxlanılması, materialın saxlanması və s. ilə bağlı tapşırıqla-
rın yerinə yetirilməsi üçün lazımi səviyyədə dəstək göstərilir.
➢➢ Əgər dolayı işçilərdə narazılıq yaransa, birbaşa işçilər də öz işlərində müvəffəq ola
bilməyəcəklər, çünki onların işi əsasən dolayı işçilərdən asılıdır.
Nümunə
Uzun illərdən bəri çörəkçilik sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisə öz çörəkxanalarında nor-
mativ maya dəyəri metodunu tətbiq edir. Yeni il bayramı yaxınlaşır və hər il olduğu kimi on-
lar maksimum sayda piroq və peçenyelər satmaq istəyirlər. Hər aya normativ olaraq 1.400
kiloqram şirniyyatın bişirilməsi nəzərdə tutulub. Aylıq standart iş günü 28 gündür. Rəhbərlik
müəyyən olunan aylıq normativi keçdikləri təqdirdə birbaşa və dolayı işçilərin hamısına bonus
verəcəyini bildirib.
Normativi keçdikdə veriləcək bonus hər kiloqrama 20$ olaraq qeyd edilib.
Mükafat işçilər arasında cəmi mükafatın müəyyən olunan nisbətindən asılı olaraq
bölüşdürüləcək. Mükafatın 80%-i birbaşa işçilər olan çörəkçilərə, 10%-i köməkçilərə və digər
10%-i isə elektrik sobalarının daimi olaraq yoxlanmasını və texniki qulluğunu təmin edən
işçilərə veriləcək.
➢➢ Əgər çörəkçilər standartın 130%-dən çox şirniyyat hazırlasalar, onlar əlavə olaraq hər
kiloqrama görə 5$ alacaqlar.
➢➢ Texniki qulluqla məşğul olan işçi heyəti elektrik cihazlarının xarab olmasına görə işin
dayandırıldığı hər saata görə 2$ cərimə olunacaqlar.
Cavab
Günlük normativ istehsal nəticəsi =Aylıq normativ istehsal nəticəsi / Aylıq standart iş günlərinin
miqdarı
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 205
=1.400 / 28
= günlük 50 kiloqram şirniyyat
Yekun ümumi mükafat = Artıq istehsal nəticəsi x 20$ = 660 kiloqram x 20$ = 13.200$
(c) Çörəkçilərə (birbaşa işçilərə) veriləcək əlavə bonusun hesablanması = nəticə 130% olduq-
da 30%, yəni 330 kiloqram artıq istehsal olub (1.100 kq-ın 30%-i)
(d) Texniki qulluqla məşğul olan işçi heyətinə verilən cərimənin hesablanması = Sobanın xarab
olaraq qaldığı işçi saatları x Hər işçi saatına təyin edilən cərimə= 5 saat x 2$ (hər saatbaşına)
= 10$
➢➢ “Halsi” planı
➢➢ “Rovan” planı
Tövsiyyə
Halsi planı və Rovan planı vaxtamuzd ödəmə sisteminə əsaslanır.
Halsi planı: bu plana görə vaxt və iş gedişatı əsasında normativ vaxt və iş həcmi müəyyən
olunur.
Bu plana əsasən:
➢➢ Tələb olunan orta iş müddətindən az vaxtda işi görən işçi vaxtamuzd ödənən əmək
haqqı ilə yanaşı qənaət edilən saatlara görə bonus alır.
➢➢ Tələb olunan orta iş müddətindən çox vaxtda və ya elə tələb olunan orta iş müddətində
işi bitirən işçi vaxtamuzd ödənən əmək haqqı alır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
206 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Bonus (premiyə məbləği) qənaət edilən saata görə ödənilməli olan əmək haqqının 50%-i ol-
malıdır.
Nümunə
Müəyyən bir işi başa çatdırmaq üçün tələb olunan normal vaxt 15 işçi saatıdır. Halbuki, işçilər
müəyyən olunan iş hədəfini 12 saata yerinə yetirirlər. Hər saatbaşına düşən əmək haqqı 8$-
dır.
(Faktiki sərf edilən vaxt x Hər saatbaşına düşən əmək haqqı dərəcəsi) + 50% (Qənaət edilən
vaxt x Hər saatbaşına düşən əmək haqqı dərəcəsi)
= 96$ + 12$
= 108$
Rovan planı: bu plana görə işçilər vaxtamuzd ödəmə sistemi əsasında tələb olunan minimum
əmək haqqını alırlar.
Nümunə
Müəyyən bir işi başa çatdırmaq üçün tələb olunan normativ işçi saatı 12 saatdır. İşçi hədəfə
10 saata çatır. Hər saatbaşına düşən əmək haqqının 10$ olduğunu fərz edərək Rovan planına
əsasən yekun əmək haqqını hesablayaq:
(Faktiki sərf edilən vaxt x Hər saatbaşına düşən əmək haqqı) + ((Qənaət edilən vaxt) /
Standart vaxt) x Faktiki sərf edilən vaxt x Hər saatbaşına düşən əmək haqqı)
_________________________________________________________________________
Ölkələrdə tətbiq edilən minimum əmək haqqı qanunu işçiyə ödənilməli olan minimum saat he-
sabı əmək haqqını müəyyən edir. Normal iş saatlarına görə ödənilən əmək haqqından əlavə
işəgötürən işçiyə iş saatından əlavə görülən işə görə də əmək haqqı ödəməli ola bilər.
Normal iş saatlarından əlavə görülən işə görə normativ əmək haqqıdan əlavə ödənilən əmək
haqqı əlavə iş saatlarına görə mükafat kimi ifadə edilir.
Tövsiyyə
Əlavə iş saatları müştərinin xüsusi sifarişinə görə yaranmadıqda əlavə iş saatları müka-
fatı adətən dolayı əmək məsrəfləri kimi qeyd edilir.
Əlavə iş saatlarına görə ödənilən əmək haqqı adətən normativ əmək haqqıdan daha yüksək
dərəcədə ödənilir. Halbuki, bu əmək haqqı qanunla müəyyən edilən minimum əmək haqqı
ödənişinin tərkib hissəsi deyil. Bu iş saatlarına görə ya normativ əmək haqqı dərəcəsinin ikiqa-
tı ödənilir, ya da normativ əmək haqqı dərəcəsindən yüksək istənilən dərəcədə ödəniş edilir.
Əlavə iş saatlarına görə ödəniş = Əsas əmək haqqı + əlavə iş saatlarına görə mükafat
Nümunə
Müəssisə verilən sifarişi yerinə yetirmək üçün iki həftə boyunca işçilərə əlavə iş saatları təyin
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 207
etməlidir. Normativ saatbaşı əmək haqqı 10$-dır və idarəetmə iş vaxtından əlavə vaxtda
görülən hər bir işə saatbaşı 18$ ödəməyə razılıq verib. Həftəfə 5 iş günü, hər günə isə nor-
mativ iş saatı 8 saat təyin edilib. Üç işçi - A, B və C üçün iş saatlarının miqdarı aşağıdakı kimi
qeydə alınıb:
Bu işçilər üçün əlavə iş saatlarına görə ödənilcək əmək haqqını və əlavə iş saatları mükafatını
hesablayın.
Cavab
Hər bir işçi üçün 2 həftə ərzində normativ iş saatları = 8 saat (hər günə) x 5 gün (hər həftəyə)
x 2 həftə = 80 saat
Əlavə iş saatları bonusu = Faktiki iş saatları – Normativ iş saatlar
Əlavə iş saatlarına görə ödəniləcək əmək haqqı və əlavə iş saatlarına görə mükafatın hesab-
lanması
İşçinin faktiki olaraq
(Normativ iş saatları
Əlavə iş saatlarına
(Əlavə iş saatlar x
işlədiyi iş saatları
iş saatlarına görə
görə əmək haqqı
Əlavə iş saatları
görə mükafat
Əsas maaş
Normativ
mükafat)
saatlar
x 10$)
18$)
İşçi
Bu xərclər ümumiyyətlə qaimə məsrəfləri kimi qeyd edilir. Halbuki, əgər iş vaxtından əlavə iş
saatı müəyyən xüsusi bir iş və ya proses üçün sərf edilərsə, məsrəf həmin işin və ya prosesin
qaimə məsrəfi kimi təyin edilir. Qeyri-normal bir səbəbə görə, məs: daşqın, zəlzələ və ya digər
başqa təbii fəlakətlərlə əlaqədar sərf edilən əlavə iş saatları üzrə məsrəflər isə birbaşa olaraq
zərər və mənfəət hesabında göstərilir.
Boşdayanma vaxtı demək olar ki, bütün müəssilərdə müşahidə olunan adi bir haldır. Boşda-
yanma vaxtına görə ödəmə dəzgahın xarab olması, materialın olmaması, zəif istehsal plan-
laşdırılması kimi qaçılmaz səbəblərdən yaranan qeyri-məhsuldar vaxta görə ödənilən əmək
haqqıdır. Daha yaxşı idarəetmə üsulları və daha yaxından nəzarət ilə boşdayanma vaxtına
səbəb olan bir çox hallar aradan qaldırıla bildiyi üçün idarəetmə həmişə mümkün qədər bu
boşdayanma vaxtını azaltmağa çalışır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
208 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Bu məsələ avadanlığın fasiləsiz işləməsini təmin edən və tələb olduqda təmiri həyata keçirə
bilən, texniki qulluq üzrə daha yaxşı işçi heyətini işə götürməklə həll edilə bilər. İşçilərin
görməyə işlərinin olmadığı halları aradan qaldırmaq üçün düzgün iş planının hazırlanması da
faydalı ola bilər.
Qısa test 10
A Doğru
B Yanlış
Qısa test 11
Müəssisədə işəmuzd ödənmə sistemi əsasında əmək haqqı ödənilir. Bu işəmuzd ödəmə pla-
nına əsasən hər standart iş saatına görə 12$ ödənilir. İstehsalın hər bir vahidinə görə müəyyən
olunan normativ vaxt 6 dəqiqədir.
Əgər işçi bir gündə 8 saat işləməklə 100 vahid istehsal edirsə, onun ümumi əmək haqqı həmin
gün üçün nə qədər olacaq?
A 160$
B 100$
C 120$
D 200$
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Tərif
Nümunə
32% olduqca yüksək göstəricidir və bu idarəetmənin dərhal lazımi tədbirlər görməli olduğunu
göstərir.
İş qüvvəsinin dövriyyəsi müəssisələrə baha başa gəldiyinə görə bu onlar üçün əsas
problemlərdən biri hesab edilir. Halbuki, bu, iş fəaliyyətində qaçılmaz bir hadisədir. Müxtəlif
səbəblər buna təsir edə bilər. Bu səbəbləri geniş şəkildə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 209
1. Gözlənilməz hallar
Bu, rəhbərliyin işçiyə işi tərk etməsini tələb etdiyi və ya işçinin öz şəxsi səbəblərinə görə işi tərk
etməli olduğu hallardır. Aşağıda buna dair nümunələr göstərilib:
Adından da göründüyü kimi bu, idarəetmənin vaxtında düzəliş məqsədli tədbirlər görməklə
aradan qaldıra biləcəyi hallardır. Bu kateqoriyaya başlıca olaraq aşağıdakılar daxildir:
Bütün bu səbəblər müvafiq tədbirlər görməklə aradan qaldırıla bilər. İşçilərlə onların işə dair
gözləntiləri haqqında açıq müzakirələrin aparılması işçilərin uzun müddət əldə saxlanılmasını
təmin edə bilər.
a) Önləyici məsrəflər
b) Əvəzetmə məsrəfləri
Bu, yüksək iş qüvvəsi dövriyyəsi ilə əlaqədar yaranan məsrəflərdir. Əvəzetmə məsrəfləri
dedikdə işçilərin işə götürülməsi, onlara təlimlərin keçirilməsinə çəkilən məsrəflər başa düşü-
lür. Bu məsrəflər yeni işçi qüvvəsinin aşağı məhsuldarlığı və istehsalda tullantıların çox olması
səbəblərindən yaranan itkilərdir. Bunlara daxildir:
➢➢ Təlim verilmiş işçilərin müəssisəni tərk etməsi zamanı gələn yeni işçilərin təlimlərinə
çəkilən məsrəflər.
➢➢ Yeni və təlim keçməmiş işçilərlə bağlı yaranan mənfəət itkiləri.
➢➢ İşə götürmənin artması ilə əlaqədar kadrlar şöbəsində yaranan məsrəflər.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
210 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
$
Satış 4.500.000
Dəyişkən məsrəflər
Birbaşa material məsrəfləri 2.500.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 500.000
Qaimə məsrəfləri 500.000
Sabit məsrəflər 450.000
Mənfəət 550.000
Şirkətin istehsal məsrəfləri üzrə mühasibi yuxarıda göstərilmiş maliyyə vəziyyətini tədqiq
etdikdən sonra belə nəticəyə gəldi ki, iş qüvvəsinin dövriyyəsinə görə mənfəət keçən illə
müqayisədə daha aşağı olub. Birbaşa iş saatlarının cəmi 91.000 olaraq qeydə alınıb.
Burada:
Təlim keçənlər işə yeni girdikləri üçün onların işlədikləri saatların yalnız yarısı məhsuldar olub.
İşçi əvəzetmələrinə görə isə 5.000 iş saatı itkiyə gedib.
İş qüvvəsinin dövriyyəsi səbəbindən olan aşağı məhsuldarlığa görə yaranan mənfəət itkisini
hesablayın.
Cavab
Təlim keçənlər işlədikləri saatların yalnız yarısı qədər məhsuldar olublar, buna görə də
məhsuldar iş saatları 2.000 / 2 = 1.000 olacaq.
Satışların nəticəsi 4.500.000$ olub. Bu səbədən hər məhsuldar birbaşa işçi saatına düşən
satış 4.500.000$ / 90.000 iş saatı = 50$ (1 saata)
İtkiyə gedən iş saatlarına görə satış itkisi = Birbaşa işçi saatları üzrə satış x İtkiyə gedən iş
saatları
= 50$ x 6.000
= 300.000$
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 211
Bunlara əsasən əgər iş qüvvəsinin dövriyyəsi olmasaydı, satış həcmi belə olardı:
İtkiyə gedən iş saatlarına görə mənfəət itkisini hesablamaq üçün biz itkiyə gedən iş saatlarına
görə satış itkisi hesablamaq üçün istifadə etdiyimiz yolu tətbiq edəcəyik.
İtkiyə gedən iş saatlarına görə birbaşa əmək məsrəfləri yalnız işçi əvəzetməsinə görə itkiyə
gedən iş saatlarına görə hesablanacaq, çünki onlar ümumilikdə itkiyə gedən yeganə iş saatlar-
dır. Təlim keçənlərin məhsuldarlığının yalnız 50% təşkil etməsinə baxmayaraq, onların saatları
faktiki olaraq fəaliyyətlərində sərf edilir.
H1
= (Faktiki iş saatlarına görə cəmi məsrəflər / Qeydə alınan faktiki iş saatları) x işçi əvəzetməsinə
görə itirilən iş saatları
= (500.000$ / 91.000) x 5.000
= 27.473$ (yuvarlaqlaşdırılıb)
H2
= (Cəmi material və qaimə məsrəfləri / Satışın ümumi məbləği) x İtkiyə gedən satış məbləği
= (3.000.000$ / 4.500.000$) x 300.000$
= 200.000$ (yuvarlaqlaşdırılıb)
$
A İş qüvvəsinin dövriyyəsinin olmaması halında satış 4.800.000$
(4.500.000$ + 3.000.000$)
B Çıxılsın:
Birbaşa əmək məsrəfi
Mövcud olan 500.000
Əlavə 27.473 527.473
C Birbaşa material və qaimə məsrəfləri
Mövcud olan 3.000.000
Əlavə 200.000 3.200.000
Çıxılsın:
D Sabit məsrəflər (maliyyə dövrü boyunca sabit qalır) 450.000
E Mənfəət (A-B-C-D) 622.527
F Faktiki mənfəət 550.000
G Mənfəət itkisi (E - F) 72.527
Göründüyü kimi iş qüvvəsinin dövriyyəsi mənfəəti 72.527$ azaldıb. Ona görə də iş qüvvəsinin
dövriyyəsi mümkün ən aşağı səviyyəyə qədər endirilməlidir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
212 : TEXNİKİ ÜSULLARI
İCMAL
önləyici məsrəflər iş qüvvəsinin dövriyyəsinin
Əlaqəli məsrəflər azaldılması üçün
Qısa test 12
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Hər bir müəssisədə mövcud əmək resurslarının səmərəli istifadəsinin olub-olmadığını bilmək
üçün əmək məhsuldarlığı ölçülməlidir. Əmək məhsuldarlığının əsas meyarı məhsuldarlığın art-
ması ilə məhsul vahidi məsrəflərinin azalmasıdır. Bu eyni iş saatları ərzində daha çox məhsul
vahidlərinin istehsal edilməsi zamanı baş verir.
Nümunə
Samir işinin birinci ayında gündə 8 saat işləməklə 50 məhsul vahidi istehsal edib. Bir aydan
sonra onun məhsuldarlığı artdı və indi o, 8 saatlıq iş günündə 60 vahid istehsal edə bilir.
Yuxarıda müzakirə edilən müxtəlif əmək haqqı planları, əsasən də mükafatlandırma planları
işçiyə artan məhsuldarlığa görə əlavə məbləğin ödənilməsi ilə bağlıdır. Emerson məhsuldarlıq/
səmərəlilik mexanizmi və Qant iş bonus mexanizmi üzrə məhsuldarlıq mükafatlandıran əmək
haqqı ödəmə sistemləri ilə bağlı göstərilə biləcək nümunələrdir.
Normativ maya dəyəri metodu hər saat hesabı, normativ vaxt kəsiyinə düşən normativ isteh-
sal sistemindən istifadə edir. Bunun vasitəsilə də istehsalın normativ dərəcəsi hesablanır və
işçilərin səmərəliliyinin ölçülməsi üçün onların məhsuldarlığı bu normativlə müqayisə edilir.
Rəhbərlik istehsalın cəmi məsrəflərini azaltmaq üçün səy göstərməklə yanaşı istehsal edilən
məhsulun keyfiyyətini və məhsuldarlığını artırır. Müəssisənin bu məqsədlərinə nail olmasında
əməyin idarə edilməsi vacib rol oynayır.
Nümunə
Tahir həftədə 40 saat işləyir. O, hər saatbaşına 15$ əmək haqqı alır və istehsal qaimə məsrəfləri
həftəlik 250$ təşkil edir. Tahirin həftəlik istehsal nəticəsi belə olacaq:
Hər iki həftədə hər vahidə üzrə məsrəfin fərqini müəyyən edin.
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 213
Cavab
Yuxarıdakı nümunədən də göründüyü kimi iş görülməsi üçün tələb olunan saatların artması ilə
nəticələnən istehsal artımı məsrəfləri azaltmır. Yuxarıdakı nümunədə əgər Tahirin məhsuldarlığı
artsaydı, məsrəflər azalardı. Yəni, əgər Tahir eyni iş saatları ərzində müəssisənin əlavə iş sa-
atlarına görə ödəniş etməsinə ehtiyac qalmadan 280 vahid istehsal etsəydi məsrəflər azalardı.
Bu halda vahidin maya dəyərində ağlasığmaz azalma olmasına baxmayaraq, yenə də qeyd
etməliyik ki, işçi qüvvəsinə lazımi səviyyədə təlimin verilməsi və istifadə etdikləri alətlərin daha
da yaxşılaşdırılması ilə məsrəflərdə azalma əldə etmək olar.
Nümunə
Aşağıdakı cədvəldə ventilyator istehsal edən şirkətin müəyyən bir layihə üzrə iki illik statistik
göstəriciləri verilib.
20X7 20X8
İstehsal edilən ventilyatorların sayı (həftəlik) 1.800 2.400
İşçi saatları (həftəlik) 360 240
Əlavə məlumat
Cavab
20X7-ci il üçün
Əmək məhsuldarlığı = 1.600 ventilyator / 360 işçi saatı
= 5 ventilyator (hər işçi saatı üzrə)
20X8-ci il üçün
Əmək məhsuldarlığı = 2.400 ventilyator / 240 işçi saatı
= 10 ventilyator (hər işçi saatı üzrə)
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
214 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Əmək məhsuldarlığı avadanlıq istifadəsinə görə iki dəfə artıb. Bu artıma görə işçilər daha
yüksək əmək haqqı gözləyə bilərlər.
Məhsuldarlıq hər bir müəssisədə böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki məsrəflərin azaldılmasın-
da əsas vasitələrdən biridir. Buna görə də müəssisələr çalışmalıdırlar ki, istehsalı artırmaqla
yanaşı məhsuldarlığı da artırsınlar. Yalnız məhsuldarlığın artırılması da məsrəflərı azalda bilər.
İCMAL
resursların səmərli şəkildə istifadə
edilib-edilmədiyinə baxmaq
Hər bir müəssisə müəyyən dövrə üçün müəyyənləşdirilən büdcə əsasında fəaliyyət göstərir.
Büdcə resurslara olan tələbi, həmçinin, onların istifadəsini göstərən müəyyən gələcək dövr
üçün hazırlanan maliyyə hesabatıdır. Bunula yanaşı bu hesabat müəyyən bir iş üçün tələb
olunan iş saatları normativlərini və bu iş saatları ərzində istehsal edilməsi gözlənən istehsal
nəticəsini müəyyənləşdirir.
Müxtəlif əmək nisbətləri bizə büdcə ilinin sonundakı faktiki fəaliyyət nəticələri ilə büdcədə
proqnozlaşdırılmış normativ fəaliyyət nəticələrini müqayisə etməyə kömək edir. Bu
məqsəd üçün aşağıdakı üç əmək nisbətindən istifadə edilir:
Əmək qabiliyyəti nisbəti= (Faktiki işlənmiş iş saatları / İatehsal amilləri üzrə büdcədə
proqnozlaşdırılmış iş saatlarl) x 100
İstehsal həcmi fəaliyyətinisbəti= (Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları / İstehsal
nəticəsi üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış iş saatları) x 100
Nümunə
Müəssisə müəyyən edilmiş istehsal səviyyəsinə çatmaq üçün büdcədə 50.000 iş saatı proq-
nozlaşdırmışdır. Faktiki istehsal üçün tələb olunan normativ iş saatlarının 40.000 saat olaraq
hesablandığını fərz edin. Faktiki görülən iş saatları isə 35.000 saatdır. Yuxarıdakı məlumata
əsasən gəlin müxtəlif nisbətləri hesablayaq.
Əmək səmərəliliyi məhsuldarlığı nisbəti= (Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları /
Faktiki işlənmiş iş saatları) x 100
Burdan belə qənaətə gəlmək olar ki, işçi qüvvəsi yaxşı nəticə göstərərək 114,28% səmərəlilik
səviyyəsində çalışıb.
Əmək qabiliyyəti nisbəti=(Faktiki işlənmiş iş saatları / İstehsal nəticəsi üzrə büdcədə proqnoz-
laşdırılmış işçi saatları) x 100
=35.00050.000 x 100
=
70%
İstehsalın həcm əmsalı= (Faktiki istehsalı nəticəsi üzrə normativ iş saatları / İstehsal nəticəsi
üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış iş saatları) x 100
=40.00050.000 x 100
=80%
İstehsal nəticəsi üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış işçi saatı 50.000 saat olaraq müəyyən olun-
sa da faktiki istehsal üçün tələb olunan normativ işçi saatı yalnız 40.000 saat olmuşdur. Nəticə
etibarilə həmin müddətdə planlaşdırılan istehsal həcminin yalnız 80%-i istehsal edilib. İstehsal
həcmi nisbəti büdcədə planlaşdırılan istehsal ilə müqayisədə faktiki istehsal nəticəsinin faiz
nisbətini göstərir.
Yuxarıdakı nisbətlərə əlavə olaraq boşdayanma vaxtına nəzarət etmək üçün boşdayanma
vaxtı nisbəti də faydalıdır. Bir əvvəlki “Nələri öyrənəcəyik” bölməsində boşdayanma vaxtı ilə
artıq tanış olmuşuq.
Nümunə
Həbib illik 2.400 saat işləyir, bunun da 400 saatı qeyri-məhsuldar olub normal boşdayanma
vaxtı kimi qəbul edilir. Yuxarıda verilmiş düstur əsasında boşdayanma vaxtı nisbətini hesab-
layaq.
=4002.400 x 100
= 16,67%
Qısa test 13
Hansı nisbət büdcədə proqnozlaşdırılmış ümumi işçi saatları ilə müqayisədə işçilərin işlədikləri
işçi saatlarının faiz nisbətini göstərir?
1. (A) – Birbaşa əmək məsrəfləri fiziki olaraq hazır məhsula və ya xidmətə əsasən müəyyən
edilə bilir və buna görə də birbaşa olaraq məhsul və xidmətlərə aid edilir. Bu məsrəf əsas
məsrəflərin bir hissəsini təşkil edir. Ümumi xüsusiyyətə malik olan və bütün şöbələr üzrə çəkilən
qaimə məsrəfləri müvafiq əsasdan istifadə etməklə bölüşdürülür. Dolayı əmək məsrəfləri
məhsulun tərkibi, quruluşu və ya formasını dəyişməsə də, bu onun istehsal işinə və başa çat-
dırılmasına kömək edir. Bu məsrəf zavodla bağlı qaimə məsrəflərinin bir hissəsini təşkil edir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
216 : TEXNİKİ ÜSULLARI
2. (B) – Dolayı əmək məsrəfləri məhsula bir neçə müvafiq əsaslara görə bölüşdürülür, məs:
birbaşa işçi saatlarının faiz nisbəti əsasında. Yanlız birbaşa və aid edilə bilən məsrəflər birbaşa
olaraq məhsullara şamil edilir. Birbaşa bölüşdürmə məhsullara deyil, şöbələrə tətbiq edilir və
ona görə də bu variant səhvdir.
3. (B) – Əmək haqqı nəzarət hesabı müvəqqəti hesabdır. Dövrün sonunda hesabın balansı
sıfıra bərabər olur. Hesabdakı balans digər hesablara köçürülür və bu o deməkdir ki, hesab
günbəgün artmır. Hesabın balansı azalır, lakin düzgün cavab isə balansın sıfırlandığının qeyd
olunduğu cavabdır. Hesabın balansı bütöv fəaliyyət dövrü üzrə sabit qala bilməz, çünki əmək
haqqı məsrəfləri mütəmadi olaraq bu hesabdan tutulur və başqa hesablara köçürüldükləri
üçün azalırlar.
4. (D) – İstehsal, satış, paylama və s. kimi şöbələrdə görülən dolayı iş saatlarının məsrəfləri
müvafiq əsasda maya dəyərinə bölüşdürülür. Bu yolla hesablanan dolayı məsrəflər daha son-
ra qaimə məsrəfləri nəzarəti hesabına yazılır və əmək haqqı nəzarət hesabı sıfırlanır. Birbaşa
əmək məsrəfləri emal prosesində olan məhsul hesabına yazılır.
5. (B) – Kadrlar şöbəsi işçilərin şəxsi məlumatlarını saxlayır və istehsal planlaşdırması şöbəsi
iş sifarişləri və iş cədvəlləri/qrafikləri ilə əlaqəli tapşırıqları yerinə yetirir.
6. Xalidə 110 vahid istehsal edib və bu normativdən yuxarıdır. Xalidənin səmərəlilik səviyyəsi
110 / 90 x 100 = 122,22%-dir. Buna görə də ona şirkətin qaydalarına əsasən saatbaşına 12$-
lıq norma üzrə əmək haqqı ödənişi ediləcək.
7. (A) – Vaxtamuzd ödəmə sisteminə əsasən işçilər istehsal etdiklərinə əsasən deyil, işdə sərf
etdikləri saatların əsasında əmək haqqı alırlar. İşçilər istehsalın həcminə görə narahat deyillər
və ona görə də keyfiyyətə daha çox əhəmiyyət verirlər.
8. (B) – İşəmuzd ödəmə sisteminə əsasən işçilər istehsal etdikləri vahidlərin sayına görə əmək
haqqı alırlar. Bu, işçilərə istehsalı artırmaq üçün stimul verir. İşçi daha çox istehsal etdikcə
müvafiq olaraq daha çox əmək haqqı alır.
9. İşçi istehsal nəticəsi 70 vahiddir. Bu nəticə normal istehsalın (70 / 80 x 100) = 87,5%-dir.
Normal istehsalın 70%-i 60 vahiddir. Buna əsasən 75%-dən yuxarı məhsul vahidlərinin miq-
darı 70 – 60 = 10 vahiddir.
Ona görə də onun əmək haqqı = 75%-lik səmərəlilik səviyyəsinə qədər olan istehsal nəticəsi
x Normativ əmək haqqı dərəcəsi + 75%-dən yuxarı istehsal nəticəsi x Əlavə ödəniş dərəcsi =
60 x 2$ + 10 x 3$ = 150$
10. (A) –Boşdayanma vaxtı işçidən asılı olmayan gözlənilməz hallara görə itirilən işçi saatları-
dır. Boşdayanma vaxtı işçilərə ödənişin edildiyi ümumi işçi saatlarının bir hissəsidir.
Əməkhaqları = İstehsal vahidləri x Hər vahidin istehsalı üçün tələb olunan normativ iş saatları
x Hər saatbaşına düşən normativ ödəniş = 100 x (6 / 60) x 12$ = 120$
12. (A) – İş qüvvəsinin dövriyyəsi işçinin müəssisədə işə qəbul olunması və işdən çıxmasının
hərəkət dövriyyəsini göstərir. Müəyyən zaman müddəti ərzində iş qüvvəsinin dövriyyə nisbətini
hesablamaq üçün müəssisəni tərk edən işçilərin sayı, müəssisədə işə qəbul olunan işçilərin
sayı və həmin dövrdə işçilərin orta sayı nəzərə alınır.
13. (C) – Əmək qabiliyyəti nisbəti büdcədə proqnozlaşdırılmış ümumi işçi saatları ilə
müqayisədə işçilərin işlədikləri işçi saatlarının faiz nisbətini müəyyən edir. Bu nisbəti aşağıda-
kı düsturla hesablamaq olar:
Əmək qabiliyyəti nisbəti= (Faktiki olaraq görülən iş saatları / İstehsal amilləri üzrə büdcədə
proqnozlaşdırılmış iş saatları) x 100
FƏSİL – B1 (II HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 217
Sınaq sualları
1. Dəzgahların texniki qulluğu ilə məşğul olan işçinin əmək haqqı nəyə nümunədir?
A Avadanlığın məsrəfi
B Dolayı əmək məsrəfləri
C Əməyin mühafizəsi üzrə məsrəflər
D Birbaşa əmək məsrəfləri
2. Birbaşa əmək məsrəfləri məhsula, prosesə və ya işə bəzi müvafiq əsaslara görə bölüşdü-
rülür və təxsis edilir.
A Doğru
B Yanlış
3. Bütün əmək haqqı və maaş məsrəfləri (həm birbaşa, həm də dolayı) birinci olaraq hansı
hesabın debet yazılışında qeyd edilir?
5. Dilarə həftə ərzində 40 saat işləyib. O, həmin həftədə 40 məhsul vahidi hazırlayıb. Hər vahid
üzrə əmək haqqı norması 1$-dır. O, həftənin sonunda 40$ qazanıb. Onun üçün hansı əmək
haqqı ödəniş planı tətbiq edilib?
A Doğru
B Yanlış
A Doğru
B Yanlış
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
218 : TEXNİKİ ÜSULLARI
8. Müəssisənin istehsal şöbəsində 50 işçi işləyir. Hər saatbaşına normativ əmək haqqı
dərəcəsi 10$-dır. Müəssisənin əmək haqqı mexanizmi işəmuzd ödəmə sistemi əsasında qu-
rulub. Müəssisə hər ay 20 gün fəaliyyət göstərir. İş saatları gün ərzində 8 saat təşkil edir. İş
vaxtından əlavə iş saatlarına görə ödəniş əsas ödənişin 50%-ni təşkil edir. Müəssisə istifadə
edilməyən 20% əlavə istehsal gücünə malikdir. Əgər müəssisə müvəqqəti olaraq işə əlavə 20
işçi götürərsə (əlavə istehsal gücünü istifadə etmək məqsədilə), onun əmək haqqı məsrəfləri
necə olacaq?
9. Müəssisə əmək haqqı ödənişində işəmuzd ödəmə sistemini tətbiq edir və işçilərinə vaxta-
muzd ödəmə dərəcəsinin 90%-nə qədər ödəniş ediləcəyinə zəmanət verir. Günə 9 iş saatı
olmaqla hər saatbaşına görə 20$ ödəniş edilir. İstehsalın hər bir vahidi üçün müəyyən olunan
normativ iş saatı yarım saatdır. İşəmuzd ödəməyə görə hər normativ iş saatı üzrə 15$ ödənilir.
Əgər bir işçi bir günün 9 saatında 500 vahid istehsal edərsə, onun həmin gün üçün ümumi
əmək haqqı nə qədər olar?
A 3.375$
B 4.500$
C 5.000$
D 3.750$
10. Müəssisədə hər birbaşa iş saatına 25 vahid normasında tək bir məhsul istehsal edilir. Dövr
ərzində büdcədə 660 birbaşa iş saatı proqnozlaşdırılıb, faktiki olaraq 640 saatda iş görülüb və
16.390 vahid istehsal edilib.
Tələb olunur:
1. (B) – Müəyyən iş, müqavilə, iş sifarişi və ya hər hansı başqa məsrəf vahidinə əsasən birba-
şa olaraq yaranmayan, aid edilə bilməyən və müəyyən edilə bilməyən istənilən əmək məsrəfi
dolayı əmək məsrəfi adlanır. Avadanlıq məsrəfi avadanlıq istehsal etməyin məsrəfləri olub
uzunmüddətli aktiv məsrəflərinin bir hissəsini təşkil edir. İşçinin texniki qulluq məsrəfləri ava-
danlığın texniki qulluq məsrəflərinin bir hissəsini təşkil etmir. Birbaşa əmək məsrəfi məhsulu
istehsal edərkən görülən işlərə görə yaranan məsrəflərdir.
2. (B) – İstehsal amilləri üzrə birbaşa əmək məsrəfləri məhsula, prosesə və ya işə hər bir saat
üzrə və ya hər vahid üzrə birbaşa olaraq müəyyən olunur. Təyinat və proporsional bölüşdürmə
qaimə məsrəfləri olduqda tətbiq edilir.
3. (C) – Bütün əməkhaqqı və maaş məsrəfləri (həm birbaşa, həm də dolayı) birinci olaraq
əmək haqqı nəzarət hesabının debet yazılışında qeyd edilir və müvafiq məbləğ ümumi ledcer
düzəlişləri və ya nağd pul vəsaiti/bank hesabının kredit yazılışında qeyd edilir.
5. (D) – İşəmuzd ödəmə sistemi işçiyə istehsalın nəticəsinə görə ödəniş edir. Dilarə əmək
haqqını işəmuzd ödəmə dərəcəsinə əsasən (1$ x 40 vahid = 40$) qazanıb. Sualda vaxtamuzd
ödəmə dərəcəsi verilməyib.
bu sisteminə əsasən işçiyə adətən işlədiyi saatlara görə vaxtamuzd ödəmə dərəcəsi üzrə mi-
nimum əmək haqqının və normativi keçdiyi halda isə əlavə məbləğin ödənilməsinə zəmanət
verilir.
7. (A) – Fərdi mükafatlandırma mexanizmi hər bir işçini onların gördüyü işin kəmiyyətindən
və keyfiyyətindən asılı olaraq mükafatlandırır. Birinci normativlər müəyyən edilir və sonra bu
normativlər üzrə yüksək fəaliyyət nəticəsinə görə mükafat verilir.
8. (A) – Müvəqqəti olaraq götürülmüş əlavə işçilərə görə cəmi əmək məsrəflərində artım olacaq.
Əmək haqqları = İstehsal vahidləri x Hər vahidin istehsalı üçün tələb olunan normativ iş saat-
ları x Hər saatbaşına düşən normativ ödəniş
Əmək səmərəliliyi nisbəti= (Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları / Faktiki işlənmiş
iş saatları) x 100
Əmək qabiliyyəti nisbəti= (Faktiki işlənmiş iş saatları / İstehsal amilləri üzrə büdcədə proqnoz-
laşdırılmış iş saatları) x 100
İstehsal həcmi nisbəti= (Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları / İstehsal nəticəsi
üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış iş saatları) x 100
BÖLMƏ - B
MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN TEXNİKİ
ÜSULLARI
İstənilən məhsul istehsalında birbaşa məsrəflər qədər dolayı məsrəflərin çəkilməsi də labüd-
dür. Şirniyyat hazırlayarkən xəmir və ya onu bişirənin əməyi qədər şirniyyatın birbaşa olaraq
tərkib hissə olmayan, lakin şirniyyatın bişirilməsində vacib olan elektrik enerjisi də (sobanın
sərf etdiyi) böyük əhəmiyyət daşıyır. Heç kəs bişməmiş şirniyyatı almaq istəməz!
Ona görə də birbaşa məsrəflərla yanaşı dolayı məsrəfləri də hazır məhsula daxil etmək
önəmlidir. Dolayı məsrəflər qaimə məsrəfləri də adlandırılır.
Bu fəsildə qaimə məsrəflərinin hazır məhsula aid məsrəflərə düzgün şəkildə daxil etməyin
müxtəlif yolları izah ediləcək. Bu fəsildə, həmçinin, qaimə məsrəflərinin uçot prosedurları, on-
ların normadan aşağı və yuxarı səviyyədə bölüşdürülməsi anlayışlarından da bəhs edilir.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
N Şirkəti qənnadı məmulatlarının ticarəti ilə məşğul olan müəssisədir. Şirkət qənnadı
məmulatlarının bütün çeşidlərini topdan satış dilerindən alır və pərakəndə satır. Şirkətin sahibi
olan Ceyhun satış qiymətini hər vahid üzrə 10$ kimi təyin edib. O, yekun məsrəfləri qənnadı
məhsullarının satınalınma məsrəfləri (material məsrəfləri) ilə onların pərakəndə ticarətçilərə
satılmasına yardım edən satıcıların məsrəflərinin cəmi kimi müəyyənləşdirib. Ceyhun bunlar-
dan əlavə başqa bir məsrəf müəyyənləşdirmədi. Nəticədə, cəmi məsrəflər hər vahid üzrə 7$
oldu. Buna görə də Ceyhun elə hesab edirdi ki, onlar 30% ((10 – 7) / 10 x 100) mənfəət əldə
edəcəklər.
Halbuki ilin sonunda müəssisə məsrəf və gəlirlərin hesabatını apardıqda böyük itkinin olduğu
aşkar olundu. Tamamilə təşviş içində olan Ceyhun təlim keçən SMA mühasibinə müraciət edir.
Hesabları təhlil edəndən sonra mühasib Ceyhuna deyir ki, o, birbaşa çəkilən bütün məsrəfləri
daxil etməsinə baxmayaraq müəssisədə yaranan dolayı məsrəfləri nəzərə almayıb. O, ofisi
qurarkən, anbar icarəyə götürərkən, qənnadı məmulatlarını pərakəndə satıcılara paylayarkən
və onları topdansatış mərkəzindən gətirərkən və s. böyük miqdarda xərc çəkib. Bunlar birba-
şa olaraq məhsula, yəni qənnadı məhsullarına aid edilə bilən xərclər deyil. Bu xərclər dolayı
məsrəflər olsa da, onlar da birbaşa məsrəflər kimi məhsula aid edilməlidirlər.
Məhsul qiyməti müəyyən olunarkən həm birbaşa, həm də dolayı məsrəflər nəzərə alınmalıdır.
Bütün dolayı məsrəfləri toplayıb satılan məhsulların orta göstəricisinə böldükdə hər məhsula
əlavə 4$ düşür. Nəticədə hər məhsula düşən faktiki ümumi məsrəf 7$ + 4$ = 11$ olsa da,
Ceyhun məhsulları 10$-dan satıb. Məhz buna görə də Ceyhun dolayı məsrəflərin məhsullara
təyin olunması metodlarını bilmədiyi üçün onları zərərinə satıb.
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı nümunədən biz aydın görürük ki, dolayı məsrəfləri məhsul məsrəflərinə düzgün
şəkildə daxil etmək vacibdir. Dolayı məsrəflər biznesin idarə olunmasında eyni dərəcədə
lazımlıdır və buna görə də bu məsrəflər bərpa olunmalıdırlar. Bu fəsildə dolayı məsrəflərin
(qaimə məsrəflərinin) məhsullara tətbiq edilməsi metodlarını ətraflı şəkildə izah ediləcək.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–a]
“Nələri öyrənəcəyik” bölməsində birbaşa və dolayı xərclər müzakirə ediləcək. Bu kitabın digər
fəsillərində də birbaşa və dolayı məsrəf terminlərindən istifadə etsək də, nəzərə alın ki, bu
terminlər müxtəlif müəlliflər tərəfindən müxtəlif mənalarda istifadə edilib.
Birbaşa məsrəflər dedikdə istehsal edilən vahidə fiziki olaraq asanlıqla aid edilə bilən birbaşa
material, birbaşa əmək və digər birbaşa xərclər başa düşülür.
Nümunə
Müəyyən bir iş üçün sərf edilən birbaşa material məsrəfləri material alış tələbnaməsinə əsasən
və həmin işə təyin edilməli olan birbaşa əmək məsrəfləri isə işəmuzd iş tapşırığı cədvəlinə
əsasən müəyyən oluna bilər.
İşəmuzd iş tapşırığı cədvəli (digər adıyla iş rejimi kartı) işçinin müəyyən iş üçün sərf etdiyi vaxtı
göstərir. İşəmuzd iş tapşırığı cədvəllərinin qeydiyyatı ya əllə, ya da elektron formada aparıla
bilər.
_________________________________________________________________________
Bunun əksinə olaraq, dolayı (qaimə) məsrəflər öz xüsusiyyətlərinə görə istehsal edilən fiziki
vahidlərə birbaşa olaraq aid edilə bilmir. Halbuki qaimə məsrəfləri çəkilməmiş əmtəələri hazır-
lamaq qeyri-mümkün olardı.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 223
Nümunə
Dəftər istehsalında istifadə edilən vərəqlər material alış tələbnaməsindən asanlıqla məhsula
aid edilə bilər. Ona görə də vərəqin məsrəfi aid edilə bilən məsrəfdir. Dəftəri cildləmək üçün
istifadə edilən avadanlıq hər gün aşınmaya və köhnəlməyə məruz qalır. Avadanlığın amor-
tizasiya da məhsulun istehsalına daxil olan məsrəflərdən hesab olunur. Bu məsrəf məhsula
asanlıqla birbaşa olaraq aid edilə bilmədiyinə görə bu məsrəf məhsulun dolayı (qaimə) məsrəfi
hesab olunur.
_________________________________________________________________________
Qaimə məsrəflərinə (yəni, dolayı məsrəflərə) hər hansı istehsal fəaliyyəti üçün vacib olan
amortizasiya, yanacaq, isitmə, işıqlandırma, materialın daşınması, təmir, xüsusi mülkiyyət
vergiləri, gündəlik əməliyyatları təmin edən xidmət məsrəfləri və s. kimi məsrəflər daxildir. Bu
məsrəflər məhsula asanlıqla aid edilə bilmədiyi üçün məhsula əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş
müvafiq əsaslara uyğun təyin edilməlidirlər.
Dolayı məsrəflərin məhsullara təyin edilməsi dərəcəsi uçot ilinin əvvəlində büdcədə proqnaz-
laşdırılmış rəqəmlər əsasında müəyyən edilir. Dolayı məsrəflərin məhsullara təyin edilməsi
qaimə məsrəflərinin bölüşdürülməsi və təxsisatı adlanır. Bu anlayışları “Nələri öyrənəcəyik - 3”
bölməsində ətraflı şəkildə öyrənəcəyik.
Nümunə
Dəftər istehsalı ilə bağlı yuxarıdakı nümunəni davam etdirək. Bu müəssisədəki kağız məsrəfləri
(birbaşa material məsrəfi) məhsula, çap olunan materiala və ya kitaba birbaşa olaraq təyin
edilir. Çap avadanlığının amortizasiyası isə müvafiq əsasdan istifadə etməklə məhsula təyin
ediləcək.
_________________________________________________________________________
1. Hər bir şöbənin öz məsrəfləri o şöbələrdə (daha dəqiq desək, məsrəf mərkəzlərində) top-
lanır.
2. Şöbələr üzrə məsrəflər onlardan keçən fiziki vahidlərə (ya da istehsal nəticəsinin hər
hansı başqa göstəricisinə/ölçü vahidinə) tətbiq edilir. Bu mərhələ qaimə məsrəflərinin
bölüşdürülmə mərhələsi adlanır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
224 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
Nümunə
A Şirkəti dəri portmanat istehsal edir. Tələb olunan əsas xammallar dəri, boya və yüksək
keyfiyyətli saplardır. Bunlardan başqa portmanatləri tikmək üçün tikiş maşını, həmçinin, onları
tikəcək işçilər də lazımdır. Bu avadanlıqlar olduqca çox texniki qulluq tələb edir. A Şirkətinin
məsrəflər uçotu cədvəli aşağıda kimidir:
$
Birbaşa material məsrəfləri
Dəri 400
Boya 250
Sap 100
Birbaşa əmək məsrəfləri 400
Əsas məsrəflər 1.150
Avadanlığın texniki qulluğu 400
1.550
Məsrəflərin uçotu cədvəlindən çıxarış bütün xərcləri müxtəlif başlıqlar altında göstərir.
Əgər hər hansı bir ayda cəmi məsrəflər artarsa və ya azalarsa, rəhbərlik bu fərqi dərhal
məsrəflərin aylıq uçotu cədvəlinə baxmaqla araşdıra bilər. Bu, rəhbərliyə məsrəflərə nəzarət
etmək üçün düzgün düzəlişlər aparmaqda kömək edir.
Birbaşa və dolayı məsrəflər arasında incə bir fərq var. Çünki bir biznes sektorunun birbaşa
məsrəfləri başqa bir sektorun dolayı məsrəfləri ola bilər.
Nümunə
Çap işləri ilə bağlı müəssisələrdə kartric və kağız birbaşa materiallardır. Onların məsrəfləri
birbaşa material məsrəfləri olacaq.
Eyni kartric və kağız məsrəfləri isə avtomobilin ehtiyat hissələrini istehsal edən müəssisədə in-
zibati qaimə məsrəfləridir. Burada onlar yalnız mühasibat şöbəsində qeydiyyat aparmaq üçün
istifadə edilir. Uçotun aparılması əsas istehsal fəaliyyət ilə müqayisədə ikinci dərəcəli fəaliyyət
sayılır.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 225
İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri ilə əlaqədar ikili yazılışlar aşağıdakı kimidir:
İkili yazılışlar
Zavodla bağlı çəkilən
Debet Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri üzrə nəzarət hesabı
qaimə məsrəfləri
Kredit Ödənilməli xərclər üzrə nəzarət hesabı
– amortizasiyadan
Bu yazılış, zavodla bağlı yığılan qaimə məsrəflərinin uçotunu
başqa dolayı xərclər
həyata keçirmək üçün verilmişdir.
üçün
Zavodla bağlı çəkilən Debet Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri üzrə nəzarət hesabı
qaimə məsrəfləri Kredit Amortizasiya üçün təminat hesabı
– dövr ərzində yığılan Bu yazılış, zavodda olan uzunmüddətli aktivlərin yığılan
amortizasiya üçün amortizasiyasının uçotunu həyata keçirmək üçün verilmişdir.
Debet Emal prosesində olan məhsul üzrə nəzarət hesabı
İşə görə və ya dövr Kredit Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri üzrə nəzarəti
ərzində bölüşdürülən hesabı
zavodla bağlı qaimə Bu yazılış, iş sifarişi nömrəsi üzrə ardıcıllıqla izlənən zavodla
məsrəfləri əlaqəli qaimə məsrəflərinin uçotunu həyata keçirmək üçün
verilmişdir.
İCMAL
Məsrəflər
Birbaşa Dolayı
Qısa test 1
Dolayı məsrəflər niyə məhsula təxsis edilməlidir?
[Nələri öyrənəcəyik–b]
_________________________________________________________________________
Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi bu prosedur 2 mərhələli olub qaimə məsrəflərinin toplanma-
sından və sonra da onların istehsal edilən məhsullara tətbiq edilməsindən ibarətdir. Qaimə
məsrəflərinin çəkildiyi iki növ məsrəf mərkəzi var: istehsal məsrəfləri mərkəzi və xidmət
məsrəfləri mərkəzi. Məhsulun faktiki olaraq emal və istehsalı istehsal məsrəfləri mərkəzində
yaranır, xidmət məsrəfləri mərkəzi isə istehsal məsrəfləri mərkəzini xidmət ilə təmin edir.
Birinci mərhələdə şöbələrə uyğun olaraq çəkilən qaimə məsrəfləri toplanır. Cəmi qaimə
məsrəfləri istehsal və xidmət məsrəfləri mərkəzlərinə bölüşdürülür və təxsis edilir. Sonra ikin-
ci mərhələdə bu məsrəflər həmin məsrəf mərkəzlərində emal edilən məhsullara tətbiq edilir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
226 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
Məsrəflər hər bir məsrəf mərkəzinə uyğun olaraq toplanır. Məsrəflər məsrəf mərkəzlərinə
uyğun şəkildə həm bölüşdürülür, həm də təxsis edilir. Qaimə məsrəflərinin məsrəf
mərkəzlərinə düzgün əsasda təyin edilə bildiyi hallarda məsrəflər məsrəf mərkəzlərinə görə
bölüşdürülürlər. Məsrəfləri müvafiq məsrəf mərkəzlərinə dəqiqliklə aid edə bildikdən sonra
onların bölüşdürülməsi həyata keçirilir.
Nümunə
Böyük müəssisələr öz işçilərinin yeməkxana imkanları ilə təmin edirlər. Əgər müəssisədə
yeməklər kupon siteminə görə verilirsə, yeməkxana məsrəfləri müxtəlif şöbələrə/məsrəf
mərkəzlərinə hər şöbədəki işçilər tərəfindən təqdim edilən kuponlar əsasında bölüşdürülə bilər.
Bu nümunədə gördüyünüz kimi bizim yeməkxana məsrəflərini bölüşdürmək üçün düzgün
əsasımız mövcuddur. Yemək kuponları düzgün əsasdır, çünki hər bir kupon bizə hər şöbənin
yediyi yeməklərin məsrəflərini göstərə bilən dəyərə sahibdir.
_________________________________________________________________________
Məsrəflərin məsrəf mərkəzlərinə təxsisatı qaimə məsrəflərini məsrəf mərkəzlərinə təyin etmək
üçün dəqiq əsas olmadıqda yerinə yetirilir. Bu halda biz adətən məsrəfləri mümkün ən müvafiq
əsasdan istifadə etməklə təxsis edirik.
Nümunə
Yuxarıdakı yeməkxana nümunəsini davam etdirək. Əgər müəssisənin kupon sistemi olm-
sasaydı onda müəssisə hər şöbənin istehlak etdiyi yeməyin məsrəflərini düzgün hesablaya
bilməyəcəkdi. Bu halda biz yeməkxana məsrəflərini müxtəlif şöbələrə təyin etmək üçün ən
müvafiq əsasdan istifadə edəcəyik. Biz yeməkxana məsrəflərini hər şöbəyə təyin etmək üçün
əsas kimi həmin şöbələrdəki işçilərin sayını nəzərə alacağıq.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 227
Tövsiyyə
Məsrəflərin bölüşdürülməsi müəyyən/aid edilə bilən dolayı məsrəf elementlərinin ya
məsrəf mərkəzlərinə, ya da məsrəf vahidlərinə təyin edilməsinə əsaslanır. Məsrəflərin
təxsisatı isə onların iki və ya daha artıq məsrəf mərkəzləri və ya məsrəf vahidləri arasında
gözlənilən mənfəət nisbətində bölüşdürülməsindən ibarətdir.
Biz xidmət məsrəfləri üzrə mərkəzin qaimə məsrəflərini istehsal məsrəfləri mərkəzinə yenidən
bölüşdürməliyik. Çünki xidmət mərkəzləri istehsal məsrəfləri mərkəzlərinə xidmət göstərirlər.
Buna görə də istehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlər onlara göstərilən bu xidmətlərin məsrəflərini
öz üzərlərinə götürməlidirlər. Bu proses qaimə məsrəflərinin yenidən təxsisatı adlanır, çünki
bir dəfə xidmət məsrəf mərkəzlərinə bölüşdürülən qaimə məsrəfləri həmin mərhələdə yenidən
istehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlərə təxsis edilir.
Nümunə
Plastik mallar istehsal edən zavodda istehsal şöbəsi plastik materialların əridilməsi və hazır-
lanması ilə məşğuldur. Anbar şöbəsi material tələbnamələrini qəbul edib onları təmin etməklə
məşğuldur. Bu, anbar şöbəsinin istehsal şöbəsinə göstərdiyi xidmətdir.
Əgər təxsisatın birinci mərhələsində anbar şöbəsinə 400$ elektrik məsrəfləri təxsis edilirsə,
bu məsrəf müvafiq əsasda istehsal şöbəsinə yenidən təxsis edilməlidir. Əsas kimi istehsal
şöbəsindən gələn tələbnamələrin sayını nəzərə almaq olar.
İstehsal şöbələrinə görə bölüşdürülən və təxsis edilən qaimə məsrəflərini əldə etdikdən sonra
biz bu məsrəfləri müvafiq vahidlərin ümumi sayına bölürük. Ən çox istifadə edilən vahid ma-
şın- saat və işçi saatıdır.
Yuxarıdakı prosedur bizi hər maşın-saatına/işçi saatına (ya da istifadə olunan başqa bir
vahidə) düşən dərəcə ilə təmin edir. Bu dərəcə hər məhsulun istehlak etdiyi maşın və ya işçi
saatlarının sayına vurulduqda həmin məhsullara təyin ediləcək qaimə məsrəflərinin məbləği
əldə edilir.
Nümunə
Fərz edək ki, istehsal şöbəsinə bölüşdürülən avadanlıq üzrə ümumi texniki qulluq məsrəfləri
120.000$ və şöbədə qeydə alınan maşın-saatları 6.000-dir. Avadanlığın texniki qulluğu
məsrəfləri məhsula hər vahid üzrə tələb olunan maşın-saatlar əsasında aid edilməlidir, çünki
bu proses üçün ən uyğun əsasdır.
Əgər emal edilən məhsulun bir vahidi 5 maşın-saat tələb edirsə, məhsula təyin ediləcək qaimə
məsrəfləri belə hesablanacaq:
Nəticədə məhsula təyin ediləcək qaimə məsrəfləri 100$ olur. Bu məbləğ həmin məhsulun
istehsal edilməsinə çəkilən bütün dolayı məsrəfləri göstərir.
ləşdirilməsinin daha ətraflı proseduru qısa şəkildə aşağıdakı kimi verilə bilər:
c) İstehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlərin hər biri üçün ayrıca qaimə məsrəf dərəcəsini he-
sablamaq.
r
r/t
ili
ad
ed
lü
ürü ə
is
üşd ilə
xs
böl
tə
n
də
ni
Cəmi qaimə Hər məhsula
ye
X
məsrəfləri bölüşdürülür / təxsis edilir təyin edilir
ye
böl ni
üşd də
ürü n
lür tə
/ tə
xsi
xs ilə
se is ə də
dili
r
ed
ili ü rm tifa
r
şd i s
lü ən
İ Bö ind
s
cə
rə
də
İCMAL
funksiyalara, dəyişkənliyə
təsnifatı və s. görə
məsrəflərin qeyd
edilməsinə kömək edir
kodlaşdırma
daimi sifariş nömrələri verilir
İstehsalla bağlı qaimə
məsrəflər toplanır
məsrəflərinin bölüşdürülmə qaimə məsrəflərinin
dərəcələrinin müəyyən bölüşdürülməsi və təxsisatı məsrəflər məsrəf mərkəzlərinə
edilməsi prosedurları bölüşdürülür və təxsis edilir
Qısa test 2
Qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcələrinin hesablanmasında iki mərhələdən ibarət olan
prosedurda qaimə məsrəfləri birinci olaraq:
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 229
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Məsrəflər müəyyən məsrəf mərkəzlərinə uyğun olaraq asanlıqla ayırd edilə bildikdə məsrəf
mərkəzlərinə görə bölüşdürülürlər.
Nümunə
Texniki qulluq şöbəsinə göndərilən istehsal alətlərinin məsrəfləri qaimə məsrəfləri kimi qəbul
edilir. Çünki onlar birbaşa material məsrəfləri deyil, dolayı material məsrəfləridir. Bu məsrəflər
yanlız texniki qulluq şöbəsinə aid olduğu üçün bölüşdürmə prosesində bu şöbəyə təyin
ediləcək.
Müəyyən qaimə məsrəfləri xüsusi məsrəf mərkəzinə sərf edildikdə bölüşdürmə zamanı bu
qaimə məsrəfləri yalnız bu mərkəzə aid edilir.
Nümunə
Avadanlıq müəyyən bir sexdə xarab olduqda onun təmir olunması üçün çəkilən məsrəflər
həmin sexə (məhsulun hissələrinin emal edildiyi məsrəf mərkəzinə) aid edilir. Bu məsrəf bu
sexdə yarandığı üçün qaimə məsrəfi bölüşdürülmə prosesində yalnız bura təyin edilir.
Nümunə
Elektrik enerjisinin fasiləsiz təchizatının tələb olunduğu böyük istehsal müəssisəsində elektrik
enerjisi adətən müəssisənin daxilində istehsal edilir. Bu, elektrik enerjisinin fasiləsiz təchizatını
təmin edir. Bu halda elektrik enerjisinin istehsalı əsas istehsal fəaliyyəti ilə müqayisədə ikinci
dərəcəli fəaliyyətdir və buna görə də bu fəaliyyətdə sərf edilən məsrəflər qaimə məsrəfləri
olaraq müəyyən olunur.
Şöbələrin istifadə etdiyi elektrik enerjisini müəyyənləşdirmək üçün hər bir şöbəyə daxili sayğac
quraşdırılıb. Bu halda elektrik enerjisi məsrəfləri hər bir şöbəyə şöbənin sayğac göstəricisi
əsasında təyin ediləcək. Burada elektrik enerjisi məsrəfinin bölüşdürülməsi məsrəfin təyin
edilməsinin düzgün əsası olduğu üçün yerinə yetirilib.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Müəssisə bir neçə şöbəyə bölünüb və bunlardan biri də istehsal şöbəsidir. Bu şöbədə üç ədəd
avadanlıq var; əritmə, qəlibləmə və yekun emal avadanlığı. Hər bir avadanlıq üzrə sərf edilən
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
230 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi məqsədilə bütöv istehsal şöbəsini vahid məsrəf
mərkəzi kimi qəbul etmək əvəzinə biz avadanlıqların hər birini ayrıca məsrəf mərkəzi kimi
nəzərə alacağıq.
Müəyyən məsrəflər xüsusi bir məsrəf vahidinə və ya məsrəf mərkəzinə aid edilə bilmir. Təxsisat
bu cür qaimə məsrəflərin proporsional olaraq ədalətli (ən uyğun) əsasda iki və ya daha artıq
şöbələrə bölüşdürülməsi prosesidir. Bu, qaimə məsrəflərinin müəyyən şöbəyə və ya məsrəf
mərkəzinə bütövlüklə bölüşdürülə bilmədiyi hallarda həyata keçirilir.
Nümunə
Yuxarıdakı “müəssisə daxilində elektrik enerjisi istehsalı” ilə bağlı nümunəni davam etdirək.
Əgər sayğaclar hər bir şöbədə quraşdırılmayıbsa, elektrik enerjisi məsrəflərinin şöbələr üzrə
bölüşdürülməsində problem yarana bilər.
Bu halda biz ən uyğun əsasdan istifadə edəcəyik, məs: hər şöbədəki işıqlandırma nöqtələrini
nəzərə alacağıq. Bununla biz lazımi səviyyədə dəqiqlik əldə etmiş oluruq. Hər bir işıqlandırma
nöqtəsi və ya elektrik enerjisi nöqtəsinin gücü kilovat ilə verildiyi üçün biz hər şöbədə işıq is-
tehlakının təqribən düzgün göstəricisini əldə etmiş olacağıq. Belə olduğu təqdirdə bu proses
qaimə məsrəflərinin bölüşdürülməsi yox, təxsis edilməsi prosesi sayılır.
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı nümunədə istifadə edilən əsas tam olaraq dəqiq göstərici kimi görunməsə də hər
hansı başqa əsasla müqayisədə ən çox dəqiqliyi təmin etdiyi üçün biz ondan istifadə etməliyik.
Ola bilsin ki, buna etiraz olaraq bütün işıqlandırma nöqtələrinin həmişə istifadə edilmədiyi fikri
irəli sürülə bilər. Belə ki, təxsisatın vəzifəsi məhz bundan ibarət olub, dəqiq bir əsasın olmadığı
yerdə qaimə məsrəflərini az da olsa yaxın əsaslara görə təyin etməkdir.
Nümunə
Bir xadimənin (bütün şöbələrin təmizlənməsinə görə) əmək haqqı bütün şöbələr tərəfindən
çəkilən ümumi məsrəfdir. Bu halda bizim bu məsrəfi müxtəlif məsrəf mərkəzlərinə dəqiqliklə
təyin etmək üçün düzgün əsasımız yoxdur. Buna görə də biz hər bir şöbənin/məsrəf mərkəzinin
döşəməsinin sahəsini ən uyğun əsas kimi götürəcəyik.
Bu üsul bizim üçün kifayət qədər düzgün məsrəf təxsisatını təmin edəcəkdir. Şöbənin sahəsi
nə qədər böyük olarsa bir o qədər çox məsrəf təxsis ediləcək. Çünki belə olduqda xadimə
şöbəni təmizləmək üçün daha çox vaxt və əmək sərf edir.
Məsrəfin bölüşdürülməsi ilə onun təxsisatı arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, bölüşdürmə
məsrəfi bütöv halda bir məsrəf mərkəzinə təyin edir, təxsisat isə həmin məsrəfləri məsrəf
mərkəzləri boyunca bəzi müvafiq əsaslarda paylayır. Başqa sözlə, məsrəfin bölüşdürülməsi
birbaşa olur, təxsisatda isə müvafiq əsasa ehtiyac var.
Qaimə məsrəflərinin məsrəf mərkəzlərinə təxsisatı üçün müvafiq əsasın seçilməsi mühüm
qərardır. Əgər seçilmiş əsas düzgün deyilsə bu qaimə məsrəflərinin məhsullara normadan
yuxarı və ya aşağı səviyyədə təyin olunmasına gətirib çıxaracaq. Təxsisat üçün istifadə olunan
kriteriyalardan biri qaimə məsrəflərinin şöbənin əldə etdiyi mənfəət əsasında təxsis edilməsidir.
Nümunə
Birdən artıq şöbəyə/məsrəf mərkəzinə nəzarət edən nəzarətçinin əmək haqqı onun hər şöbədə
sərf etdiyi vaxt əsasında təxsis ediləcək. Bu, ədalətli və düzgün əsasdır, çünki o yerinə yetir-
diyi işin saatlarına görə əmək haqqı alır. Belə olduqda hər şöbəyə düşən nəzarət məsrəfləri
nəzarətçinin hər şöbədə sərf etdiyi vaxt nisbətində müəyyən olunur.
Qaimə məsrəflərini məsrəfin çəkilməsində daha çox rol oynayan amil əsasında da təxsis
etmək olar.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 231
Qaimə məsrəflərini məsrəf mərkəzlərinə təxsis etməyin ən çox istifadə edilən əsasları aşağı-
dakı kimidir:
Şöbə
A
Şöbə
C
İCMAL
Qısa test 3
Yanlız müəyyən şöbədə çəkilən qaimə xərcləri:
_________________________________________________________________________
Qısa test 4
Aşağıda qeyd edilmiş məsrəflərin təxsisatını göstərin:
$
Sabit məsrəflər
İcarə haqqı və icarə qiymətləri 4.000
Sığorta 20.000
Zavod və avadanlıqların amortizasiyası
25.000
Ümumi şöbə xərcləri 37.500
Dəyişkən məsrəflər
Dolayı əmək haqqları 15.000
Yanacaq və elektrik enerjisi 20.000
Texniki qulluq məsrəfləri 10.000
D şöbəsi xidmət şöbəsidir və yerdə qalan bütün digər şöbələr isə istehsal şöbələridir.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 233
4. Xidmətlər məsrəfi üzrə mərkəzin məsrəflərinin bu mərkəzin hər gün işlədiyi hallar-
da qarşılıqlı xidmət metodundan istifadə etməklə istehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlərə
yenidən təxsis edilməsi.
[Nələri öyrənəcəyik–d]
➢➢ Biz ilkin olaraq xidmət məsrəfləri üzrə mərkəzin məsrəflərini istehsal və xidmət
məsrəfləri üzrə mərkəzlərə şamil edirik.
➢➢ Xidmət məsrəfləri üzrə mərkəzlərə təyin edilən yekun qaimə məsrəfləri yenidən is-
tehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlərə müvafiq əsasda (məs: anbarlar üçün anbar
tələbnamələrinə, texniki qulluq üzrə şöbədə çəkilən işçi saatlarına görə) təyin edilir.
Nümunə
Böyük istehsal müəssisəsində anbar şöbəsi istehsal şöbəsinə, həmçinin, texniki qulluq
şöbəsinə (xidmət məsrəfləri mərkəzinə) xidmət göstərir. Bu şöbə istehsal şöbəsinin material
tələbnamələrini, texniki qulluq şöbəsinin isə alətlər və digər avadanlıqlar üzrə tələbnamələrini
yerinə yetirir. Bu, xidmət şöbəsinin müvafiq olaraq istehsal və xidmət şöbələri üçün çalışma-
sının bir nümunəsidir.
_________________________________________________________________________
Həmçinin, ola bilər ki, iki xidmət şöbəsi bir-birinə xidmət göstərsin. Bu üsul qarşılıqlı xidmətin
göstərilməsi kimi tanınır.
Nümunə
Anbar şöbəsi texniki qulluq şöbəsinə alətlər və avadanlıqların tələbnamələrini yerinə yetirməklə
xidmət göstərir. Həmçinin, texniki qulluq şöbəsi anbar şöbəsinə orada olan yeşik, rəf, tempe-
ratura nəzarət avadanlıqları (tez xarab olan malları saxlamaq üçün istifadə edilən), tərəzi və
s. kimi aktivlərin təmiri/texniki qulluğu istiqamətində xidmət göstərir. Burada anbar və texniki
qulluq şöbələri bir-birilərinə xidmət göstərirlər. Bu, qarşılıqlı xidmətlərin olduğu vəziyyətə bir
nümunədir.
Xidmət məsrəfləri mərkəzləri bir-birilərinə (bir-birindən qarşılıqlı asılı olan) xidmət göstərdikdə,
biz xidmət məsrəflərinin təxsisatında qarşılıqlı xidmət metodundan istifadə edirik. Xidmət
şöbələrinin bir-birilərinə xidmət göstərməsi faktı göstərilən xidmətlərin dəyərinin az olması
səbəbindən az əhəmiyyətli ola bilər. Halbuki, böyük müəssisələrdə müxtəlif xidmət məsrəfləri
mərkəzləri tərəfindən böyük həcmdə xidmətlər göstərildiyi üçün bu metod daha faydalı olur. Bu
metod vaxt aparan metod olduğu üçün cəlb edilən məsrəflər yüksək olduğu hallarda səmərəli
hesab edilir.
Qarşılıqlı şəkildə bir-birindən asılı olan xidmət məsrəfləri üzrə mərkəzlərə aid olan məsrəflərin
istehsal məsrəfləri üzrə mərkəzlərə yenidən təxsisatı aşağıda izah edilir.
Biz ilk olaraq bir xidmət mərkəzinin digərinə xidmət göstərdiyi, lakin ondan heç bir xidmət
görmədiyi halla bağlı sadə bir suala cavab tapmağa çalışacağıq.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
234 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
Texniki
A şöbəsi B şöbəsi Anbar
İstehsal şöbələri qulluq
$ $ $
$
İşıqlandırma və isitmə 15.000 20.000 6.000 2.500
İcarə haqqı 20.000 40.000 7.000 5.000
Dolayı material 25.000 30.000 - -
məsrəfləri
Dolayı əmək haqqları 4.000 6.000 3.000 5.000
Avadanlıqların 7.500 9.500 - -
amortizasiyası
Cəmi 71.500 105.500 16.000 12.500
Anbar şöbəsi A şöbəsindən 20.000$ dəyərində, B şöbəsindən 50.000$ dəyərində və texniki qul-
luq şöbəsindən isə 10.000$ dəyərində tələbnamə alıb. Texniki qulluq üzrə işçilər A şöbəsində
200 saat, B şöbəsində 375 saat, anbarda isə 50 saat işləyiblər. Təkrarlanan bölüşdürmə
metodundan istifadə etməklə xidmət məsrəflərini istehsal şöbələrinə təxsis edin.
Bu o deməkdir ki, bu şöbəyə təxsis edilən istənilən məsrəf yerdə qalan şöbələr arasında 2:5:1
nisbətində bölüşdürüləcək.
Texniki qulluq şöbəsi A, B və anbar şöbələrindəki işlərə 200:375:50 nisbətində vaxt sərf edir.
Bu o deməkdir ki, bu şöbəyə təxsis edilən məsrəflər yerdə qalan şöbələr arasında 200:375:50
nisbətində bölüşdürüləcək.
Təxsis ediləcək
Texniki qulluq
B şöbəsi
A şöbəsi
Təxsisat
Anbar
əsası
$ $ $ $ $
İşıqlandırma və Birbaşa yoxdur 15.000 20.000 6.000 2.500
isitmə
İcarə haqqı Birbaşa yoxdur 20.000 40.000 7.000 5.000
Dolayı məsrəflər Birbaşa yoxdur 25.000 30.000 - -
Dolayı əmək yoxdur 4.000 6.000 3.000 5.000
haqqları
Avadanlıqların Birbaşa yoxdur 7.500 9.500 - -
amortizasiyası
Təkrarlanan bölüşdürməyə yanlız yaranan məsrəflər çox olduğu hallarda müraciət edilir.
Bu üsul uzun və yorucu hesablamalara ehtiyac yaratdığı üçün yanlız faydalı və xeyirli olduğu
hallarda istifadə edilməlidir.
Xidmət məsrəfləri üzrə mərkəzlər arasında yenidən təxsis edilməli olan miqdar çox az olduqda
bütün xidmət şöbələrinin məsrəfləri bu şöbələrin bir-birinə xidmət göstərməsinə baxmayaraq
yalnız istehsal şöbələri üzrə yenidən təxsis edilir.
Texniki qulluq üzrə şöbəyə təxsis edilməli olan cəmi məsrəflər = 12.500$
İstehsal şöbələrində sərf edilən iş saatlarının cəmi = 200 + 375 = 575 saat
Texniki qulluq şöbəsin üzrə paylaşdırma/bölüşdürmə nisbəti = 200 : 375
B şöbəsi
A şöbəsi
Təxsisat
ediləcək
şöbələri
İstehsal
Texniki
Təxsis
qulluq
Anbar
əsası
cəmi
$ $ $ $ $
İşıqlandırma və isitmə Birbaşa yoxdur 15.000 20.000 6.000 2.500
İcarə haqqı Birbaşa yoxdur 20.000 40.000 7.000 5.000
Dolayı material Birbaşa yoxdur 25.000 30.000 - -
məsrəfləri
Dolayı əmək haqqları yoxdur 4.000 6.000 3.000 5.000
Avadanlıqların Birbaşa yoxdur 7.500 9.500 - -
amortizasiyası
Aralıq cəmi yoxdur 71.500 105.500 16.000 12.500
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
236 : TEXNİKİ ÜSULLARI
2:5
Şöbədə sərf
Texniki qulluq edilən iş
saatları 12.500 4.348 8.152 (12.500)
şöbəsi
200:375:50
Cəmi 80.479 125.021 0 0
_________________________________________________________________________
Qısa test 5
M Şirkətinin 3 istehsal və 2 xidmət şöbəsi var. Aşağıdakı məlumatlar 20X9-cu il may ayındakı
şöbələr üzrə paylaşdarımanın icmalından əldə edilib:
$ $
İstehsal şöbələri
A 4.800
B 4.200
C 3.000 12.000
Xidmət şöbələri
X 1.400
Y 1.800 3.200
15.200
Bu metod təxsis edilməli olan qaimə məsrəflərinin məbləğini hesablamaq üçün eynigüclü
tənliklərdən istifadə edir. Təxsis edilməli olan qaimə məsrəflərini yuxarıdakı kimi hesablamaq
əvəzinə burada xətti tənliklərdən istifadə edilir. Bu proses aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir.
Yuxarıda M Şirkəti haqqında verilən nümunəni eynigüclü tənliklər metodu ilə hesablayaq.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 237
Nümunə
Fərz edin ki, anbar şöbəsinin yekun qaimə məsrəfləri X və texniki qulluq şöbəsinin qaimə
məsrəfləri Y-dir.
X = 16.000 + 50 / 625Y
X = 16.000 + 0,08Y ...........(I tənlik)
Verilmiş qaimə məsrəfləri 16.000-dir və texniki qulluq şöbəsindən təxsis edilməli olan hissə bu
şöbənin məsrəfləri üzrə 50/625 nisbətindədir.
Y = 12.500 + 1/8X
Y = 12.500 +0,125X...........(II tənlik)
Verilmiş qaimə məsrəfləri 12.500-dür və anbar şöbəsindən təxsis edilməli olan hissə bu
şöbənin məsrəflərinin 1/8-i nisbətindədir.
Yuxarıdakı iki tənliyi həll edərək biz anbar və texniki qulluq şöbələrinin yekun (cəmi) qaimə
məsrəflərini tapa bilərik.
Gəlin, I tənlikdəki Y-i əvəz edək.
Əldə edilən cəmi qaimə məsrəfləri istehsal şöbələri üzrə verilmiş nisbətlərdə paylaşdırılacaq:
Paylaşdırma
Cəmi qaimə
məsrəfləri
şöbəsi - A
şöbəsi - B
İstehsal
İstehsal
Texniki
nisbəti
qulluq
Anbar
Xidmətlə bağlı
qaimə məsrəfləri
71.500 105.500 16.000 12.500
xaricində olan
qaimə məsrəfləri
Anbar 17.712 2:5:1 4.293 10.733 (17.172) 2.146
Texniki qulluq 14.646 200:375:50 4.686 8.788 1.172 (14.646)
Cəmi 80.479 125.021 0 0
Bununla da xidmətlə bağlı qaimə məsrəfləri istehsal və xidmət şöbələrinə bir mərhələdə təxsis
edilir.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
238 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Qısa test 6
Müəssisənin 3 istehsal və 2 xidmət şöbəsi var. Məsrəflərin şöbələr üzrə bölüşdürülməsinin
20X8-ci ilin iyul ayındakı icmalında aşağıdakı məlumatlar verilib:
$ $
İstehsal şöbələri
A 16.000
B 13.000
C 14.000 43.000
Xidmət şöbələri
Anbar 4.680
Alət otağı 6.000 10.6800
Cəmi 53.680
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Qaimə məsrəfləri faktiki əsasa görə hesablanarkən dərəcə həmişə faktiki yaranan qaimə
məsrəflərinin əsasında hesablanır. Qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi faktiki yaranan
qaimə məsrəflərini müəyyən dövr ərzində istehsal edilən faktiki istehsal vahidlərinə bölməklə
hesablanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıda verilən məlumatlara əsasən qaimə məsrəflərinin dövr üzrə faktiki bölüşdürülmə
dərəcəsini hesablayın.
_________________________________________________________________________
Qaimə məsrəfləri adətən dövri məsrəflərdir, yəni onlar fəaliyyət dövrü ərzində yaranırlar.
Buna görə də bölüşdürülmə dərəcəsini faktiki rəqəmlər əsasında hesablamaq üçün fəaliyyət
dövrünün sonunu gözləmək lazımdır. Bu üsul qaimə məsrəflərinin ən dəqiq tətbiq forması
olmasına baxmayaraq onların ilin sonunda məhsul vahidlərinə təyin edilməsi olduqca gecdir.
Faktiki dərəcələr bir çox dəyişikliklərə məruz qaldığı üçün əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş
bərpa dərəcəsinə daha çox üstünlük verilir. Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş bölüşdürülmə
dərəcəsinin istifadə edilməsinin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
Nümunə
Xüsusiyyətlərinə görə dolayı əmək məsrəfləri, texniki qulluq məsrəfləri və s. kimi qaimə
məsrəfləri dəyişkən məsrəflərdir. Amortizasiya, icarə haqqı, vergilər və s. kimi digər məsrəflər
isə sabit məsrəflərdir. İstehsal səviyyəsindəki istənilən dəyişiklik dəyişkən məsrəflərdə
dəyişikliyə səbəb olduğu halda sabit məsrəflər dəyişməz olaraq qalır. Nəticədə bölüşdürmə
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
240 : TEXNİKİ ÜSULLARI
əsasının aylıq həcminə görə hesablanan qaimə məsrəfinin dərəcəsi aydan-aya böyük həcmdə
dəyişə bilər.
2. Hər ay (məs: mövsümi və ya digər dəyişikliklərə görə) çəkilən qaimə məsrəflərinin ümumi
səviyyəsindəki dəyişikliklərin təsirini azaltmaq.
Nümunə
Qaimə məsrəfləri qış aylarında isitmə məsrəflərində, yay aylarında kondisioner məsrəflərində
yaranan artıma görə fərqlilik göstərə bilər.
Nümunə
Tərif
Müəssisə üzrə bərabər səviyyəli qaimə məsrəfləri dərəcəsi müəssisədəki bütün şöbələr üçün
hesablanan qaimə məsrəflərinin vahid bərpa dərəcəsidir.
Ən uyğun əsas olduqları üçün bölüşdürmə əsası kimi ən çox maşın-saatlar, ya da işçi saatları
götürülür.
Qaimə məsrəfinin bu metodu daha çox bütün şöbələrində vahid məsrəf strukturu olan tək bir
məhsul növü istehsal edən sənaye sahələrinə uyğundur. Çünki qaimə məsrəflərinin dərəcəsi
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 241
Nümunə
B Şirkətinin iki istehsal şöbəsi var və bu şöbələrlə bağlı məlumatlar aşağıda verilib. Qaimə
məsrəfləri üçün onların vahid bərpa dərəcəsini hesablayın.
Qaimə məsrəflərinin müəssisə üzrə bərabər səviyyəli bölüşdürülmə dərəcəsi= (Cəmi qaimə
məsrəfləri / Cəmi iş saatları)
=340.000 / 70.000
= 4,86$ (hər iş saatı üzrə)
Yuxarıdakı kimi hesablanan qaimə məsrəflərinin dərəcəsi dövr üzrə bütün məhsullar üçün
istifadə edilir.
Məhsullar müxtəlif proseslərdən keçdiyi zaman, eləcə də, onlar maşın-saatlar, iş saatları
(bölüşdürmə əsasları) kimi müxtəlif resurs kəmiyyətləri istehlak etdikləri zaman bu metoddan
istifadə düzgün olmazdı. Bu halda hər şöbənin ayrı qaimə məsrəfləri bölüşdürülmə dərəcəsi
olduğu üçün qaimə məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşüdürülmə dərəcəsi hesablanmalıdır.
Tərif
Qaimə məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşdürülmə dərəcəsi müəssisədəki hər bir şöbə üçün
iş fəaliyyətlərinə uyğun olaraq ayrılıqda hesablanan qaimə məsrəfi dərəcəsidir.
Qaimə məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşdürülmə dərəcəsi= (Müvafiq şöbə üzrə qaimə
məsrəfləri / Müvafiq şöbə üzrə maşın−saatlar / iş saatları)
Hər şöbə üçün bölüşdürülmə dərəcəsini hesablamaq üçün büdcədə proqnozlaşdırılmış qaimə
məsrəflərini büdcədə proqnozlaşdırılmış maşın-saatlar və ya iş saatlarına, ya da uyğun hesab
edilən başqa bölüşdürülmə əsasına bölmək lazımdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
B Şirkəti haqında olan yuxarıdakı nümunənin davamı olaraq stul və stol şöbələri üçün ayrı-
ayrılıqda qaimə məsrəfləri dərəcəsini hesablayaq:
Stul şöbəsi üzrə qaimə məsrəfləri =Şöbənin qaimə məsrəfləri / Şöbə üzrə iş saatları
=140.000$ / 20.000 = 7$
Stol şöbəsi üzrə qaimə məsrəfləri =Şöbənin qaimə məsrəfləri / Şöbə üzrə işçi saatları
=200.000$ / 50.000 = 4$
Bu halda müəyyən bir məhsul şöbələrin birində prosesdən keçmirsə, həmin şöbənin qaimə
məsrəfləri bu məhsula aid edilmir.
Qaimə məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşdürülmə dərəcəsi əsasən müxtəlif şöbələrin sərf edilən
maşın-saatları və ya işçi saatları fərqli olduqda istifadə edilir. Bu dərəcələr hər şöbədəki müxtəlif
iş şəraitlərinə uyğun olaraq hesablanır. Bu üsul hər bir məhsulun bütün şöbələrdən keçmədiyi
çoxprofilli müəssisələrdə qaimə məsrəflərini məhsula aid etməyin ən düzgün yoludur.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
242 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
Müəssisə həm qısaqol, həm də uzunqol köynəklər istehsal edir. Uzunqol köynəklər 3 şöbədən
(A, B, C) keçdiyi halda, qısaqol köynəklər iki şöbədən (A və C) keçir. A şöbəsi üçün qaimə
məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşdürülmə dərəcəsi 50 sent, B şöbəsi üçün 8$ və C şöbəsi üçün
50 sentdir. Hər qısaqol köynəyə sərf edilən iş saatlarının 5-dir. Bir qısaqol köynəyin istehsalı
üçün A şöbəsindən 3 saat, C şöbəsindən isə 2 saat tələb olunur.
Qaimə məsrəflərinin şöbələr üzrə bölüşdürülmə dərəcəsinə uyğun olaraq bölüşdürülən qaimə
məsrəfləri:
Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, qaimə məsrəflərinin müəssisə üzrə bərabər səviyyəli
bölüşdürülmə dərəcəsi metodu tətbiq edilsəydi qısaqol köynəklər B şöbəsinin lazım olma-
yan əlavə qaimə məsrəflərinin yükünü də daşımalı olacaqdı. Əslində onlar yanlız A və C
şöbələrində emaldan keçir və nəticədə köynəklərə yanlız bu şöbələrə aid qaimə məsrəfləri
tətbiq edilməlidir.
_________________________________________________________________________
i. Birbaşa iş saatları
ii. Maşın-saatlar
iii. Birbaşa material məsrəflərinin faiz nisbəti
iv. Birbaşa əmək məsrəflərinin faiz nisbəti
v. Əsas məsrəflərin faiz nisbəti
İş saatı dərəcəsi = Şöbə üzrə bölüşdürülən/təxsis edilən qaimə məsrəflərinin cəmi / Sərf
edilən birbaşa iş saatları
Nümunə
İstehsal şöbəsində bölüşdürülən qaimə məsrəfləri 10.000$ dəyərindədir və sərf edilən iş saat-
ları 5.000-dir. Qaimə məsrəfinin bölüşdürülmə dərəcəsi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Əgər istehsalın bir vahidi üçün 1,5 saat tələb olunursa, onda məhsula bölüşdürülən qaimə
məsrəfi “2$ (hər iş saatı üzrə) x 1,5 saat (hər vahid üzrə) = 3$” olacaq.
Qaimə məsrəflərinin böyük hissəsi iş saatlarına əsaslandığı üçün bu metod elmi metod he-
sab edilir. Bu üsulun, xüsusilə, işçi saatlarına əsaslanan sənaye sektorlarında tətbiqi çox
yararlıdır. Qaimə məsrəflərinin əksəriyyəti əsasən bu resurs kəmiyyəti üzrə yaranır. Bunlara
işçilərin rifah səviyyəsini artırma xərcləri, yeməkxana xərcləri və s. daxildir. Ona görə də qaimə
məsrəflərinin hesablanması üçün bu metod ən düzgün metod hesab edilir.
Bu metoda əsasən qaimə məsrəfləri istehsala sərf olunan maşın-saatlar əsasında məhsulun
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 243
Maşın−saatlar üzrə dərəcə = Qaimə məsrəflərinin miqdarı / Şöbə üzrə sərf olunan maşın−
saatlar
Nümunə
İstehsal şöbəsinə bir ayda bölüşdürülən qaimə məsrəfləri 25.000$, sərf edilən maşın-saatlar
isə 2.500-dür. Bölüşdürülmə dərəcəsi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Əgər bir məhsulun istehsalı üçün iki maşın-saat tələb olunursa, bu məhsula düşən qaimə
məsrəfi = 2 saat x 10$ (hər maşın-saatı üzrə) = 20$
Nümunə
Bu metoda əsasən qaimə məsrfələrinin dərəcəsini hesablamaq üçün bölüşdürmə əsası kimi
şöbənin istifadə etdiyi birbaşa material məsrəfləri nəzərə alınır. Bu dərəcə faiz nisbəti kimi
verilir və belə hesablanır:
Birbaşa material məsrəflərinin faiz nisbəti dərəcəsi =Qaimə məsrəflərinin miqdarı / Birbaşa
material məsrəfləri x 100
Nümunə
Nəticə etibarilə, əgər hər vahid üzrə sərf edilən material məsrəfi 100$ olarsa, bir vahid üçün
təyin ediləcək qaimə məsrəfi: “100 x 25% = 25$” olacaq.
Bu metoda daha çox material məsrəfləri məhsulun ümumi məsrəflərinin ən əsas tərkib
hissəsi olduqda üstünlük verilir. Halbuki bu metod geniş istifadə edilən metod deyil.
Nümunə
İstehsal şöbəsinə bölüşdürülən qaimə məsrəfləri 7.000$, çəkilən birbaşa əmək haqqı məsrəfləri
35.000$-dır.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
244 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Əgər məhsulun birbaşa əmək mərəfləri 100$-dırsa, məhsulun maya dəyərinə bölüşdürülən
qaimə məsrəfi = 100 x 20% = 20$ olacaq.
Birbaşa əmək məsrəflərinin faiz nisbəti metodu əsasən çox iş qüvvəsinin tələb olunduğu
və əmək məsrəflərinin yekun məsrəflərin ən mühüm tərkib hissəsi olduğu şöbələrdə istifadə
olunur.
Əsas məsrəflər birbaşa material, birbaşa əmək məsrəflərininin və digər birbaşa məsrəflərin
cəminə bərabərdir. Qaimə məsrəfləri məhsulun əsas məsrəflərinə əlavə edilən məsrəflərin
tərkib hissəsidir. Əsas məsrəflərin faiz nisbəti metodu məhsulun əsas məsrəflərinin faiz
nisbətinə uyğun olaraq qaimə məsrəflərini maya dəyərinə bölüşdürür. Bu dərəcə aşağıdakı
kimi hesablanır:
Əsas məsrəflərin faiz nisbəti dərəcəsi =Qaimə məsrəflərinin miqdarıƏsas məsrəflər x 100
Nümunə
İstehsal şöbəsində çəkilən qaimə məsrəfləri 10.000$, əsas məsrəflər isə 100.000$-dır.
Əsas məsrəflərinin cəmi 100$ olan məhsulun maya dəyərinə bölüşdürülən qaimə məsrəfləri:
100$ x 10% = 10$
İCMAL
bütün şöbələr üçün vahid qaimə
məsrəfləri bərpa dərəcəsi
müəssisə üzrə
bərabər səviyyəli bölüşdürmə əsası: maşın-saatlar
hesablama metodu və ya iş saatları
Qısa test 7
Müəssisənin istehsal şöbəsinin aylıq büdcəsi aşağıdakı kimidir:
Qısa test 8
Müəssisənin iki şöbəsi var: X və Y. Aşağıda verilən məlumatlar 20X8-ci il yanvar ayının məsrəf
uçotundan götürülüb.
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 245
Hesablayın:
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–g]
Yuxarıda P Şirkətiylə bağlı nümunədə (5.2) qeyd edildi ki, qaimə məsrəfləri məhsul vahidlərinə
əvvəlcədən müəyyən edilmiş bölüşdürülmə dərəcələrinə uyğun olaraq bölüşdürülür. Bu
dərəclər büdcədə proqnozlaşdırılmış qaimə məsrəflərini büdcədə proqnozlaşdırılmış məhsul
vahidlərinə bölməklə hesablanır. Halbuki, bu göstəricilər də dəyişikliyə məruz qala bilər.
Nümunə
Fərz edin ki, büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal vahidləri 200, büdcədə proqnozlaşdırıl-
mış qaimə məsrəfləri 400$-dır. Bu halda qaimə məsrəflərinin əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş
bərpa dərəcəsi 400$ / 200 = 2$ (hər vahid üzrə) olacaq. Faktiki qaimə məsrəfləri 420$, isteh-
sal edilən vahidlərin sayı 230 olarsa, onda qaimə məsrəflərinin faktiki dərəcəsi 420$ / 230 =
1,83$ (hər vahid üzrə) olacaq.
_________________________________________________________________________
Cədvəldən də aydın olduğu kimi faktiki göstəricilər və maya dəyəri metoduna görə hesabla-
nan məsrəflər arasında fərq var. Bu istehsal məsrəfləri uçotunda səhvə yol verildiyini göstərir.
İstehsal məsrəfləri uçotu qaydalarına görə yekun uçot qeydləri və maliyyə uçotu qaydalarına
görə isə faktiki uçot qeydləri fəaliyyət dövrünün sonunda məsrəflərdə yaranan fərqlərə görə
üzləşdirilməlidir.
qaimə məsrəfləri 1,83$ olmuşdur. Qaimə məsrəfləri hər vahid üzrə normadan 0,17$ yuxarı
səviyyədə bölüşdürülmüşdür.
Yekun qaimə
Hər vahid üzrə qaimə
Vahidlər məsrəfləri
məsrəfləri
$
Bölüşdürülən qaimə məsrəfləri 2$ 230 460$
Faktiki qaimə məsrəfləri 1,83$ 230 420$
Bu cədvəl qaimə məsrəflərinin normadan 40$ çox bölüşdürüldüyünü əks etdirir. Oxşar qayda-
da müəssisə bölüşdürülən qaimə məsrəflərin faktiki çəkilən qaimə məsrəflərindən az olması,
yəni qaimə məsrəflərinin normadan aşağı səviyyədə bölüşdürülməsi halı ilə də qarşılaşa bilər.
Tövsiyyə
Bir sözlə
Qaimə
Absorbsiya Faktiki məsrəflərinin
edilən qaimə çəkilən qaimə normadan
məsrəfləri məsrəfləri yuxarı səviyyədə
bölüşdürülməsi
Qaimə
Absorbsiya Faktiki məsrəflərinin
edilən qaimə çəkilən qaimə normadan
məsrəfləri məsrəfləri yuxarı səviyyədə
bölüşdürülməsi
Nümunə
Müəssisə fəaliyyət dövrü üçün qaimə məsrəflərini büdcədə 600.000$ dəyərində proqnozlaş-
dırmışdır. Müəssisə qaimə məsrəflərini maya dəyərinə büdcədə proqnozlaşdırılmış maşın-sa-
atlarına görə bölüşdürmək qərarına gəlib. Dövr ərzində sərf edilməli olan büdcədə proqnozlaş-
dırılmış maşın-saatları 600.000 saatdır.
Dövr üzrə faktiki olaraq çəkilən qaimə məsrəfləri 650.000$, sərf edilən maşın-saatları isə
560.000 saat olub. Qaimə məsrəflərinin normadan aşağı və yuxarı səviyyədə bölüşdürülmə
dərəcəsini hesablayın və izah edin.
Cavab
$
Faktiki çəkilən qaimə məsrəfləri 650.000
Məhsula bölüşdürülən qaimə məsrəfləri (1$ x 560.000 saat) 560.000
Normadan aşağı səviyyədə bölüşdürülən qaimə məsrəfləri 90.000
Qaimə məsrəfləri normadan aşağı səviyyədə bölüşdürülüb, çünki sərf edilən maşın-saatlar
büdcədə proqnozlaşdırılmış saatlardan azdır. Həmçinin, faktiki çəkilən qaimə məsrəfləri daha
çoxdur, çünki qaimə məsrəflərinin faktiki dərəcəsi büdcədə proqnozlaşdırılmış 1$ əvəzinə hər
maşın-saat üzrə 650.000$ / 560.000 = 1,16$-dır.
Qısa test 9
Müəssisə 20X8-ci ilin dekabrında başa çatan 6 aylıq dövr üzrə aşağıdakı məlumatları verib.
Büdcədə
Faktiki
proqnozlaşdırılmış
Qaimə məsrəfləri 250.000$ 300.000$
İstehsal vahidlərinin sayı 200.000 200.000
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Maya dəyərinə
Debet Emal prosesində olan məhsul üzrə nəzarət hesabı
bölüşdürülən
Kredit İstehsal qaimə məsrəfləri üzrə nəzarət hesabı
/ bərpa
Bu yazılış, məhsula bölüşdürülən istehsalla bağlı qaimə məsrəflərinin
edilən qaimə
uçotunu həyata keçirmək üçün verilmişdir.
məsrəfləri
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
248 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Nümunə
$ $
1. Debet İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri üzrə nəzarət hesabı 4.000
Kredit Nağd / ümumi ledcer düzəliş hesabı 4.000
Bu yazılış, istehsala bağlı yaranan qaimə məsrəflərinin uçotunu
həyata keçirmək üçün verilmişdir.
Müvafiq hesablar qaimə məsrəflərinin yarandığı mərhələdə istehsalla bağlı qaimə məsrəfləri
üzrə nəzarət hesabının debet yazılışında qeyd edilir. İkinci mərhələdə qaimə məsrəfləri
müəssisənin müvafiq istehsal prosesinə/vahidinə bölüşdürülür. Yuxarıdakı nümunədə qaimə
məsrəfləri emal prosesində olan məhsul üzrə nəzarət hesabına bölüşdürülüb.
İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri üzrə nəzarət hesabında qalan qalıq normadan aşağı/yuxa-
rı səviyyədə bölüşdürülmüş qaimə məsrəfləri hesabına köçürülür, sonra da tədricən oradan
mənfəət və zərər hesabına köçürülür.
İCMAL
debet – istehsalla bağlı qaimə
məsrəflərinə nəzarət hesabı
yaranan qaimə məsrəfləri
kredit - nağd/ümumi ledcer
düzəliş hesabı
Qısa test 10
Faktiki çəkilən qaimə məsrəflərinin məbləğı hansı hesabın debet yazılışında qeyd edilir?
_________________________________________________________________________
1. (C) – Dolayı məsrəflər adətən tək bir məsrəf mərkəzində deyil, bütün məsrəf mərkəzlərində
yaranır. Buna görə də bu məsrəflər məhsullara təxsis edilməlidir. Dolayı xərclər sadəcə bir
dəfə çəkilmir, onlar mütəmadi olaraq çəkilən xərclərdir. Dolayı məsrəflər məhsullara birbaşa
olaraq qoyulmadıqları üçün onların iki dəfə təyin edilməsi mümkün deyil.
3. (B) – Əgər xərclər yanlız müəyyən şöbə üzrə çəkilərsə bu xərclər asanlıqla həmin şöbəyə
aid edilərək orada bölüşdürülə bilər. Qaimə məsrəfləri məhsul vahidinə aid edilə bilmədiyi üçün
birbaşa məhsula görə bölüşdürülə bilməz. Qaimə məsrəfləri heç vaxt xidmət həyata keçirən
xidmət şöbələrində bölüşdürülmür, bunun əvəzində xidmətin göstərildiyi bütün şöbələr üzrə
bölüşdürülür. Yanlız bir şöbəyə aid olan qaimə məsrəfləri başqa heç bir şöbəyə bölüşdürülə
bilməz.
Təxsisat
İstehsal şöbələri Xidmət şöbələri
5. nisbəti
A B C X Y
$ $ $ $ $
İlkin 4.800 4.200 3.000 1.400 1.800
paylaşdırmaya
görə
Xidmət şöbəsi 20:40:30:10 280 560 420 (1.400) 140
X
Xidmət şöbəsi 40:20:20:20 776 388 388 388 (1.940)
Y
Xidmət şöbəsi 20:40:30:10 78 155 116 (388) 39
X
Xidmət şöbəsi 40:20:20:20 16 8 8 7 (39)
Y
Xidmət şöbəsi 20:40:30:10 2 3 2 (7) 0
X
5.952 5.314 3.934 0 0
6.
olarsa,
P = 4.680 + 10 / 100N
P = 4.680 + 0,1N........... .. (1-ci tənlik)
N = 6.000 + 20 / 100P
N = 6.000 + 0,2P........... .. (2-ci tənlik)
Xidmətlərin təmin olunmasına çəkilən məsrəflər şöbələr üzrə aşağıdakı kimi paylaşdırılacaq:
Müəssisənin 20X8 iyul ayı üçün olan xidmət məsrəflərinin istehsal şöbələri üzrə təxsisatını əks
etdirən hesabat.
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
252 : TEXNİKİ ÜSULLARI
Paylaşdırma
Cəmi qaimə
məsrəfləri
Şöbə A
Şöbə B
Şöbə C
Texniki
nisbəti
qulluq
Anbar
Qaimə məsrəfləri Birbaşa 16.000 13.000 14.000 4.680 6.000
Xidmətlərlə bağlı
qaimə məsrəflərinin
yenidən təxsisatı
Xidmət şöbələrinin cəmi (yekun) qaimə məsrəflərinin dəyərini bildiyimiz üçün qaimə məsrəfləri
istehsal və xidmət şöbələri üzrə bir vahid mərhələdə paylanır.
Qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi= (Qaimə məsrəflərinin miqdarı / Sərf edilən ma-
şın−saatlar) x 100
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 253
Həlli yolu
= 45.000$ + 60.000$
= 105.000$
9.
Büdcədə
Faktiki
proqnozlaşdırılmış
Qaimə məsrəfləri (a) 250.000$ 300.000$
İstehsal vahidlərinin sayı (b) 200.000 200.000
Hər vahid üzrə qaimə məsrəəflərinin dərəcəsi 1,25$ 1,50$
(a/b)
Müəssisənin 20X8-ci ilin dekabrında başa çatan 6 aylıq dövrü üzrə qaimə məsrəflərinin
aşağı/yuxarı səviyyədə bölüşdürülməsini göstərən hesabat
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
254 : TEXNİKİ ÜSULLARI
$ Səbəb
Yaranan qaimə məsrəfləri 300.000$ İstehsal vahidlərinin eyni sayda olmasına
baxmayaraq hər vahid üzrə qaimə
Büdcədə proqnozlaşdırılmış
250.000$ məsrəfləri daha çoxdur. Büdcədə
qaimə məsrəfləri
proqnozlaşdırılmış dərəcə 1,25$ olduğu
Qaimə məsrəflərinin aşağı halda faktiki dərəcə hər vahid üzrə 1,5$-
50.000$
səviyyədə bölüşdürülməsi dır.
10. (C) – Faktiki çəkilən istehsalla bağlı qaimə məsrəflərinin məbləği istehsalla bağlı qaimə
məsrəfləri üzrə nəzarət hesabında debet, nağd/ümumi ledcer düzəliş hesabında isə kre-
dit yazılışına qeyd edilir. Məhsula bölüşdürülən qaimə məsrəfləri isə emal prosesində olan
məhsul üzrə nəzarət hesabında debet yazılışına qeyd edilir. Qaimə məsrəflərinin aşağı/yuxarı
səviyyədə bölüşdürülməsi hesabının balansı isə mənfəət və zərər haqqında hesaba köçürülür.
1. Birbaşa xərclər:
2. Müəssisə üzrə bərabər səviyyəli bölüşdürülmə dərəcəsi metodu aşağıda verilənlərin han-
sından istifadə edir?
A Qaimə məsrəflərini bütün məhsullara təyin etmək üçün vahid bir dərəcədən istifadə
edir.
B Müxtəlif şöbələr üçün müxtəlif dərəcələrdən istifadə edir.
C Müxtəlif məhsullar üçün müxtəlif dərəcələrdən istifadə edir.
D Yuxarıdakıların hamısından.
3. Ümumi qaimə məsrəfləri bütün şöbələr üzrə müvafiq əsaslarda təxsis edilir, çünki
4. C Şirkətinin 5 şöbəsi var. Bu şöbələrdə 20X8-ci ilin dekabr ayı üzrə çəkilən dolayı məsrəflərlə
bağlı məlumatlar aşağıda göstərilib.
P Q R S T
S 30% 40% 20% - 10%
T 10% 20% 50% 20% -
5. Aşağıda verilən məlumatlar F Şirkətinin 20X8-ci ilin sonunda başa çatan dövr üzrə
büdcəsindən götürülüb:
$
Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri 93.000
Birbaşa material məsrəfləri 300.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 150.000
Birbaşa xərclər 76.000
Saatlar
Birbaşa iş saatları 232.500
Maşın-saatlar 75.000
6. N Şirkətinin qaimə məsrəfləri bölüşdürülmə dərəcəsi hər maşın-saat üzrə 4,75$-dır. Dövr
üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış maşın-saatları 46.000 saatdır. Eyni dövr ərzində faktiki
çəkilən qaimə məsrəflərinin cəmi 205.665$, qeydə alınan faktiki maşın-saatlar isə 43.000 sa-
atdır.
A I hal qaimə məsrəflərinin normadan aşağı səviyyədə bölüşdürülməsinə, II hal isə nor-
madan yuxarı səviyyədə bölüşdürülməsinə səbəb olacaq.
B I hal qaimə məsrəflərinin normadan yuxarı səviyyədə bölüşdürülməsinə, II hal isə nor-
madan aşağı səviyyədə bölüşdürülməsinə səbəb olacaq.
C Hər iki halda qaimə məsrəfləri normadan yuxarı səviyyədə bölüşdürüləcək.
D Hər iki halda qaimə məsrəfləri normadan aşağı səviyyədə bölüşdürüləcək.
A Doğru
B Yanlış
İki istehsal mərkəzində istehsal tələbləri ilə əlaqədar məlumatlar isə aşağıdakı kimidir:
Tələb olunur:
(a) Qarşılıqlı xidmət metodundan istifadə etməklə xidmət mərkəzlərinin məsrəflərini yenidən
təxsis etdikdəndən sonra istehsal mərkəzləri 1 və 2-də cəmi qaimə məsrəflərini hesablayın.
(b) İstehsal mərkəzi 1 üçün qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsini ən müvafiq əsasdan
istifadə etməklə hesablayın. Bölüşdürülmə əsası kimi seçdiyiniz bölüşdürülmə dərəcəsinin
səbəbini qısaca izah edin.
10. İki məsrəf mərkəzindən (T1, T2) ibarət olan müəssiə iki növ məhsul istehsal edir: P və Q.
Bunula bağlı aşağıda büdcədə proqnozlaşdırılmış məlumatlar verilib:
Məsrəf mərkəzləri T1 T2
Bölüşdürülən və təxsis edilən sabit qaimə məsrəfləri 864.000$ 432.000$
Hər vahid üzrə birbaşa iş saatları
Məhsul P 7,5 3
Məhsul Q 4,5 6
Hər məhsul üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal nəticəsi 18.000 vahiddir. Sabit qaimə
məsrəfləri birbaşa işçi saatları əsasında bölüşdürülür.
A 33,02$
B 40,50$
C 34,02$
D 50,00$
11. R şirkəti sabit qaimə məsrəflərini maşın-saatlar əsasında maya dəyərinə bölüşdürür.
Keçən il ərzində çəkilən cəmi qaimə məsrəfləri 120.000$, sərf edilən maşın-saatlar isə 45.520
FƏSİL – B1 (III HİSSƏ):
MAL-MATERİAL, ƏMƏK VƏ QAİMƏ MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU : 257
olub. Sabit qaimə məsrəfləri normadan 6.200 aşağı səviyyədə bölüşdürülüb. Büdcədə proq-
nozlaşdırılmış maşın-saatların 42.000 saat olduğunu nəzərə alaraq sabit qaimə məsrəflərinin
bölüşdürülmə dərəcəsini hesablayın.
A 2,64$
B 2,50$
C 2,86$
D Yuxarıdakılardan heç biri
1. (D) – Birbaşa xərclərı məhsula aid etmək mümkün olduğu üçün onlar məhsulun maya
dəyərinə birbaşa əlavə edilir. Dolayı xərclər məhsula müvafiq əsas üzrə təxsis edilir. Birbaşa
və ya dolayı olmasından asılı olmayaraq çəkilən bütün xərclər məhsulun maya dəyərinə daxil
edilməlidir. Birbaşa xərclər istifadə edilən avadanlığın məsrəflərinə əlavə edilə bilməz. (C)
variantı qeyri-müəyyən cavabdır.
2. (A) – Qaimə məsrəflərinin müəssisə üzrə bərabər səviyyəli bölüşdürülmə dərəcəsi metodu-
na görə bütöv müəssisə üzrə vahid bir dərəcədən istifadə edilir. Müxtəlif şöbələr üçün müxtəlif
dərəcələr qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsinin ikimərhələli hesablanma metodun-
da istifadə edilir. Müxtəlif məhsullar üçün müxtəlif dərəcələr isə hər birinin emal prosesi bir-
birindən olduqca çox fərqlənən məhsullarda təyin edilir.
3. (C) – Ümumi qaimə məsrəfləri birdən çox və ya bütün məsrəf mərkəzlərində yaranır. Hər bir
məsrəf mərkəzi tərəfindən çəkilən qaimə məsrəflərinin məbləği müxtəlif ola bilər. Buna görə
də bu məsrəflər müvafiq məsrəf mərkəzlərinə bəzi uyğun əsaslara görə təxsis edilir. Ümumi
qaimə məsrəfləri yanlız biznes məqsədləri üçün çəkilən ümumi xərclərdir.
4. (C) – C Şirkətinin 20X8-ci ilin dekabr ayı üzrə xidmət şöbələri məsrəflərinin yenidən təxsisatı
haqqında hesabatı
5.
a)Birbaşa material məsrəflərinin faiz nisbəti dərəcəsi =Qaimə məsrəflərinin miqdarı / Birbaşa
material məsrəfləri x 100
= 31%
BÖLMƏ – B: MƏSRƏFLƏRİN UÇOTUNUN
258 : TEXNİKİ ÜSULLARI
b) Birbaşa əmək məsrəflərinin faiz nisbəti dərəcəsi =Qaimə məsrəflərinin miqdarı / Birbaşa
əmək məsrəfləri x 100
= 62%
c) Əsas məsrəflərin faiz nisbəti dərəcəsi =Qaimə məsrəflərinin miqdarıƏsas məsrəflər x 100
= 17,68%
=93.000$ / 232.500
=93.000$ / 75.000
Həll yolu
Əsas məsrəflər = Birbaşa material məsrəfləri + Birbaşa əmək məsrəfləri + Birbaşa xərclər
$
Faktiki çəkilən qaimə məsrəfləri 205.665
Bölüşdürülmüş qaimə məsrəfləri 4,75$ x 43.000 204.250
Normadan aşağı səviyyədə bölüşdürülmuş qaimə məsrəfləri 1.415
9.
Mərkəz 1
Prosesdə avadanlıq daha çox əhəmiyyət daşıdığına görə ən müvafiq əsas maşın-saatlardır.
10. (C) – Biz ilkin olaraq hər şöbədə sərf edilən cəmi saatları hesablamalıyıq ki, hər şöbədə
qaimə məsrəflərinin saatbaşı bölüşdürülmə dərəcəsini tapaq.
Şöbə T1 T2
Məhsul P 135.000 54.000
(7,5 x 18.000) (3 x 18.000)
Məhsul Q 81.000 108.000
(4,5 x 18.000) (6 x 18.000)
Cəmi saatlar (a) 216.000 162.000
Hər şöbəyə bölüşdürülən cəmi qaimə məsrəfləri (b) 864.000$ 432.000$
Hər şöbə üçün bölüşdürülmə dərəcəsi (b/a) 4$ 2,67$
= (T1 şöbəsindəki işçi saatları x T1 şöbəsi üçün qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi)
+ (T2 şöbəsindəki işçi saatları x T2 şöbəsi üçün qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi)
= (4,5 x 4$) + (6 x 2,67$)
= 34,02$
11. (B)
BÖLMƏ - B
Məsrəf mühasibatlığının
metodları
Marjinal metod məsrəfləri xarakterlərindən asılı olaraq müəyyən qruplara bölür: istehsal
dəyişdikcə dəyişənlər (məs: xammal mərsəfləri) və dövr ərzində sabit qalanlar (məs: icarə
haqqı). Bu metod tətbiq olunan zaman yalnız dəyişkən istehsal məsrəfləri məhsulların maya
dəyərinə daxil edilir.
Bunun əksinə olaraq dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu bütün
məsrəflərin – həm sabit, həm də dəyişkən istehsal məsrəflərinin məhsulun maya dəyərinə
daxil edilməsini tələb edir.
Bu fəsildə məhsulların maya dəyərinin hesablanmasında tətbiq olunan bu iki metoddan bəhs
edilir. Fəsildə bu metodların tətbiqi ilə hesablanmış mənfəətin hansı hallarda fərqli olması
izah edilir və bu fərqin səbəbindən söhbət açılır.
Marjinal metod haqqında bilik təşkilatın gəlirinin iki metod altında nece fərqləndiyini başa
düşmək üçün çox önəmlidir. Onu da bilmək vacibdir ki, marjinal metod qərarvermə üçün fay-
dalı olduğu halda, dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu xarici hesabat
üçün faydalıdır. İmtahanda bu mövzu ilə bağlı bir neçe sual da olur.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
B Şirkəti kitab nəşri ilə məşğuldur. Şirkət öz gəlirini dolayı bölüşdürmə metodu ilə hesablayır
və maliyyə hesabatlarını buna uyğun təqdim edir.
Şirkətin 20X8-ci il üçün mənfəəti 250,000$, ondan əvvəlki il üçün mənfəəti isə 240,000$
göstərilmişdir. 20X8-ci ildə satışın əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına baxmayaraq həmin
il üçün mənfəətin artması şirkətin rəhbərliyinə təəccüblü göründü. Onlar bu faktın izahını
soruşdular. Bu anlaşılmaz nəticə direktorları çox çaşqın vəziyyətə saldı və onlar şirkətin
mənfəətinin faktiki olaraq nə qədər olduğunu öyrənənə qədər biznesin inkişafı haqqında yeni
qərarlar vermək istəmədilər.
Şirkətin maliyyə meneceri maliyyə hesabatlarının təhlili nəticəsində müəyyən etdi ki, şirkət
20X8-ci ildə az satış həyata keçirməsinə baxmayaraq, onun böyük miqdarda kitab ehtiyatı
olmuşdur.
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq edilən zaman kitabların isteh-
sal və ya dərc olunmasına çəkilmiş sabit məsrəflər kitabların maya dəyərinə daxil edildiyindən,
bu dövr ərzində çəkilmiş sabit məsrəflərin əhəmiyyətli hissəsi mənfəət haqqında ətraflı hesa-
batda xərc olaraq göstərilməmişdir; sabit məsrəflərin bir hissəsi xərc kimi deyil, mal-material
ehtiyatlarının dəyərinin bir hissəsi kimi göstərilmişdir. Bu fakt həmin dövr üçün mənfəətin
yüksək olmasına səbəb olmuşdur. Maliyyə meneceri vəziyyəti direktorlar şurasına izah etdi.
O, həmçinin, biznesin inkişafı haqqında qərarlar verilərkən maliyyə hesabatlarında göstərilmiş
mənfəətdən istifadə etməməyi məsləhət gördü. Bunun əvəzində o, nəşriyyatın məcmu
mənfəətini (satış qiyməti çıxılsın dəyişkən məsrəfləri göstərən marja) göstərən hesabat təqdim
etdi və məcmu mənfəətin qərar qəbul etmə məqsədləri üçün daha yaxşı göstərici olduğunu
izah etdi (nəzərə alın ki, bu halda mənfəət marjinal metodun tətbiqi ilə hesablanmış olur).
_________________________________________________________________________
Girişi tam başa düşmədinizsə, narahat olmayın. Bu fəsildə məcmu mənfəət anlayışı və onun
istifadə olunması haqqında söhbət açılacaq, həmçinin, dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metodu (bundan sonra, bölüşdürülmə), eləcə də, onun prosedur və anlayışları
izah ediləcək.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Biz artıq öyrənmişik ki, istehsalın həcmində olan dəyişikliklərin sabit və dəyişkən məsrəflərə
təsiri eyni deyil. Dəyişkən məsrəflər (marjinal məsrəflər) istehsalın həcmindəki artım və ya
azalmaya uyğun olaraq dəyişirlər (məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflər sabit qalır), amma
sabit məsrəflər adətən istehsalın həcmindən asılı olmayaraq dəyişməz qalırlar. Bununla belə
daha uzun müddət nəzərə alınarsa, sabit məsrəflər də zaman keçdikcə dəyişirlər.
Əgər sabit məsrəflər məhsulların maya dəyərinə daxil edilərsə, müxtəlif mühasibat
dövrlərində istehsal olunmuş məhsul və ya xidmətlərin maya dəyəri həmin dövr üçün isteh-
salın/xidmətin həcmindən asılı olaraq dəyişir.
Bunun nəticəsi olaraq, bəzi nəzəriyyəçilər hesab edirlər ki, məhsulların maya dəyərində bu
dəyişikliklərin olmaması üçün sabit məsrəflər maya dəyərinə daxil edilməli deyil. Bu üsul
marjinal metod adlanır.
_________________________________________________________________________
Tərif
Marjinal metod tətbiq edilən zaman dəyişkən məsrəflər məhsul vahidinin maya dəyərinə da-
xil edilir, dövr üçün sabit məsrəflər isə ümumi məcmu mənfəətdən xərc kimi çıxılır. Marjinal
metodun əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun məsrəf davranışına aid edilməsi və qərarvermə
prosesində yardım göstərməsidir.
CİMA Rəsmi Terminologiyası, 2005
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 263
_________________________________________________________________________
Marjinal metoda əsasən hesablanmış maya dəyərinə birbaşa material məsrəfləri, birbaşa
əmək məsrəfləri, birbaşa xərclər və dəyişkən qaimə məsrəfləri daxil edilir. Marjinal metod
məsrəf növləri arasında fərqi nəzərə aldığı üçün qərarvermədə çox faydalıdır.
Marjinal maya dəyəri anlayışını başa düşmək üçün ilk növbədə marjinal məsrəfin nə olduğunu
anlamaq lazımdır. Marjinal məsrəfin tərifi aşağıdakı kimi verilmişdir:
_________________________________________________________________________
Tərif
Marjinal məsrəf istehsal və ya xidmət təminatının olmadığı dövrdə qarşısı alına biləcək hər bir
istehsal və ya xidmət vahidinin məsrəfinə deyilir.
CİMA Rəsmi Terminologiyası, 2005
_________________________________________________________________________
Başqa sözlə, istehsalın həcmi bir vahid artarkən və ya azalanda ümumi məsrəflərdə baş
verən dəyişikliyin məbləği marjinal məsrəfə bərabər olur. Marjinal məsrəf və dəyişkən məsrəf
terminlərindən eyni anlayışı bildirmək üçün istifadə olunur.
Nümunə
R Şirkəti tualet avadanlıqları istehsal edən şirkətdir. Bir ədəd hamam sabununun istehsalı
üçün dəyişkən məsrəf 1.50 dollardır. Şirkət hazırda bir həftə ərzində 1,000 ədəd sabun istehsal
edir. Şirkətin bir həftə üçün sabit məsrəfləri 500$ təşkil edir. Buna görə bir həftə ərzində sabun
istehsalına çəkilmiş ümumi məsrəflər 2,000$-a (1.50$ x 1,000 + 500$) bərabərdir. Əgər şirkət
sabun istehsalını bir vahid artırmaq qərarına gələrsə (yəni, məs: 1001 ədəd sabun istehsal
olunsa), ümumi məsrəf 2,001.5$ (1.50$ x 1,001 + 500$) olacaqdır. Bu, bir ədəd əlavə məhsul
istehsalı üçün çəkilməli olan əlavə məsrəfin 1.50$ olmasını göstərir. Yuxarıda göstərilən anla-
yışa əsaslanaraq söyləmək olar ki, 1.50$ məhsulun marjinal məsrəfidir (və məhsul vahidi üçün
dəyişkən məsrəfidir).
Marjinal metodun tətbiqi zamanı istifadə olunan məcmu mənfəət anlayışı mənfəətin he-
sablanması üçün alternativ üsuldur. Burada məcmu mənfəət satışdan ümumi dəyişkən
məsrəfləri çıxmaqla hesablanır.
çıxılsın Mənfəət
Məcmuu
mənfəət
çıxılsın Sabit
məsrəf
Satış
Dəyişkən
məsrəflər
Dövr üçün məcmu mənfəət vahid bir sistemi təşkil edir və bu sistem özündə sabit məsrəfləri
cəmləşdirməklə digər qalıqlar mənfəəti təşkil edir. Bu məsrəflər sabit məsrəflər və mənfəətin
cəmini təşkil etdikləri üçün onlara məcmu mənfəət deyilir.
İstehsal olunmuş və satılmış məhsulların satış qiyməti və dəyişkən məsrəfi eyni olur. Buna
görə məhsul vahidləri üzrə məcmu mənfəət də bərabər olur. Beləliklə, məhsul vahidi üzrə
dəyişkən məsrəflər və satış qiyməti dəyişmədiyi üçün məhsul vahidi üzrə məcmu mənfəət
də müxtəlif mühasibat dövrləri üzrə sabit qalır (məhsul vahidi üzrə məcmu mənfəət dəyişmir,
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
264 : metodları
məhsul vahidi üzrə mənfəət isə müxtəlif dövrlərdə fərqli olur). Əgər məhsul vahidi üzrə
mənfəət deyil, məcmu mənfəət məlum olarsa, gələcək dövrlər üçün mənfəətin planlaşdırıl-
ması daha asan olur.
Mənfəət satışdan gələn gəlirlə satış məsrəflərinin (sabit məsrəflər daxil) fərqinə bərabərdir.
Beləliklə, satışın həcmi artdıqda məhsul vahidi üzrə mənfəət də artmış olur (satış artdığında
sabit məsrəflər artmadığı üçün).
Digər tərəfdən məcmu mənfəət satılmış malların sayına uyğun olaraq dəyişsə də məhsul
vahidi üzrə məcmu mənfəət sabit qalır. Məcmu mənfəətə nəzarət etmək və onu proqnozlaş-
dırmaq mənfəətlə müqayisədə daha asan olduğundan bu göstərici idarəetmə qərarlarının
verilməsində geniş istifadə olunur. Bu növ qərarlara nümunə kimi ən mənfəətili məhsulların
müəyyən olunmasını, məhsul istehsalında istifadə olunacaq komponentlərin şirkət tərəfindən
hazırlanması və ya alınmasını və s. kimi qərarları göstərmək olar.
Nümunə
R Şirkətinin 20X8-ci ilin yanvar ayı üçün maliyyə hesablamalarından bir parça aşağıda
göstərilmişdir:
500, 600 və 1200 ədəd büdcələşdirilmiş istehsal səviyyəsi üzrə məcmu mənfəəti hesabla-
maq üçün aşağıdakılar tələb olunur:
i) Məcmu mənfəəti hesablamaq üçün satışdan əldə olunan gəlirlərdən dəyişkən satış
məsrəflərini çıxmaq.
ii) Ayın sonuna satılmamış qalan məhsulları dəyişkən istehsal məsrəfləri ilə
dəyərləndirmək.
iii) Şirkətin ümumi mənfəətini hesablamaq üçün ümumi məcmu mənfəətdən ümumi sabit
məsrəfləri çıxmaq.
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 265
$ $ $
Satış (a) 10,000 12000 24,000
Çıxılsın:
Dəyişkən
məsrəf
Satılmış
məhsulların
ümumi
dəyişkən 2,500 3,000 6,000
məsrəfləri (b)
Çıxılsın: 5$ 5$ 5$
Mənfəət/
(zərər)
Məhsul vahidi
üzrə məcmu
mənfəət
_________________________________________________________________________
ıı) Məcmu mənfəət sabit məsrəflərdən çox olduğu halda müəssisə mənfəətlə
fəaliyyət göstərir (3-cü hala bax)
ııı) Məcmu mənfəət sabit məsrəflərə bərabər olduqd müəssisə nə mənfəət, nə
də zərərlə fəaliyyət göstərir (2-ci hala bax)
ıv) Məcmu mənfəət sabit məsrəflərdən az olduqda müəssisə zərərlə fəaliyyət
göstərir (1-ci hala bax)
v) Məhsul vahidi üzrə məcmu mənfəətdən fərqli olaraq məhsul vahidi üzrə
mənfəət sabit qalmır. O, fəaliyyət səviyyəsi dəyişdikcə dəyişir.
fəaliyyət səviyyəsi
Yuxarıdakılardan istifadə etməklə marjinal metodun mənfəətin təyin olunması üçün daha
yaxşı vasitə olmasını növbəti şəkildə əsaslandırmaq olar:
➢➢ Əgər fəaliyyət həcmi dəyişmirsə və satış həcmi sabit məsrəflərə təsir göstərmirsə,
sabit məsrəflər heç vaxt dəyişmir (müəyyən hüdudlar çərçivəsində). Buna görə
də mənfəəti hesablamaq üçün sabit məsrəflər satışdan çıxılmalı deyil. Mənfəət he-
sablamaları daha çox məcmu mənfəətin təhlilinə əsaslanmalıdır. Ümumi məcmu
mənfəətdən ümumi sabit məsrəfləri çıxmaqla xalis mənfəəti hesablamaq olar.
➢➢ Sabit məsrəflər həmişə fəaliyyətin müəyyən dövrünə aid olur. Satışın həcmində
dəyişiklik baş verdikdə belə bu məsrəflər dəyişmir. Bu səbəbdən marjinal metod tətbiq
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 267
Qısa test 1
Marjinal metod ilə bağlı aşağıda deyilənlərdən hansılar doğrudur?
(i) Məhsul ethiyatlarının dəyərinin hesablanması üçün yalnız dəyişkən məsrəflər nəzərə
alınır.
(ii) Mənfəətlilik marjinal məcmu mənfəətlə təyin olunur.
(iii) Dəyişkən məsrəflər məhsulun maya dəyərinə daxil edilir, sabit məsrəflər isə xərc
kimi çıxılır.
A (i) və (ii)
B (ii) və (iii)
C (i) və (iii)
D Hamısı
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–b və c]
2.1. Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod ara-
sındakı fərqlər.
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq olunan zaman istehsalla
bağlı çəkilmiş bütün məsrəflər (həm dəyişkən, həm də sabit məsrəflər) məhsulun maya
dəyərinin bir hissəsi hesab olunurlar. Bu metodun tətbiqi zamanı yalnız qeyri-istehsal
məsrəfləri (həm sabit, həm dəyişkən) dövrü məsrəflər hesab olunurlar.
Digər tərəfdən marjinal metod tətbiq olunan zaman sabit məsrəflər məhsulun maya
dəyərinə daxil edilmir. Yalnız dəyişkən istehsal məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil
edilir və mal-material ehtiyatı buna uyğun dəyərləndirilir. Həm sabit istehsal məsrəfləri,
həm də qeyri-istehsalat məsrəfləri (həm sabit, həm dəyişkən) dövri məsrəflər hesab olu-
nurlar və məhsulun, eləcə də, mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində nəzərə alın-
mırlar.
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
268 : metodları
Nümunə
37.50 37.50
-Sabit qaimə məsrəfləri 2.00 -
-Dəyişkən qaimə məsrəfləri 6.00 6.00
_________________________________________________________________________
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metodu arasında əsas
fərqlər aşağıdakı cədvəldə göstərilmişlər:
Marjinal metod tətbiq olunan zaman heç bir sabit istehsalat məsrəfi məhsulun maya dəyərinə
aid edilmir. Yalnız dəyişkən istehsal məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil edilir və ona
görə də, mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində yalnız dəyişkən məsrəflər nəzərə
alınır. Nəticədə, fəaliyyət səviyyəsindən asılı olmayaraq məhsul vahidinin maya dəyəri sabit
qalır.
Bunun əksinə olaraq bölüşdürülmə metodunun tətbiqi zamanı sabit istehsalat məsrəfləri
məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Buna görə fəaliyyət səviyyəsi dəyişdikdə məhsul vahidi-
nin maya dəyəri də dəyişir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
100,000 dollardır. Məhsul vahidi üçün dəyişkən məsrəflər isə (həm birbaşa, həm də dolayı
məsrəflər daxil olmaqla) 10$ təşkil edir. 20X8-ci ilin aprel ayında şirkət 10,000 ədəd məhsul
istehsal etmişdir. Buna görə, hər məhsula 10$ sabit məsrəf düşür (100,000$ / 10,000) və bu-
nunla da məhsul vahidinin istehsal məsrəfinin 20$ (10$ dəyişkən məsrəf + 10$ sabit məsrəf)
olduğunu hesablamaq olar.
Lakin 20X8-ci ilin may ayında istehsal həcmi artaraq 12,500 olmuşdur. Beləliklə, məhsul va-
hidi üzrə sabit istehsal məsrəfini 8$ (100,000$ / 12,500) hesablamaq olar. Nəticədə, məhsul
vahidinin istehsal məsrəfi 18$ (10$ + 8$) təşkil edir.
Yuxarıdakı nümunə göstərir ki, fəaliyyət həcmində dəyişiklik olduğu zaman (məs: 10,000-dən
12,500-ə), bölüşdürülmə metodunun tətbiqi ilə hesablanmış istehsal məsrəfi də dəyişir (20$-
dan 18$-a).
_________________________________________________________________________
Nümunə
20X8-ci ilin may ayında S Şirkəti 1,500 ədəd məhsul istehsal etmiş və 1,200 ədəd satmışdır.
S Şirkətinin məsrəfləri haqqında məlumatlar aşağıda göstərilmişdir:
Birbaşa material 10
Birbaşa əmək 8
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 3
Sabit qaimə məsrəflərinin məhsul vahidinə bölüşdürülmə dərəcəsi 2
Hər iki metod üçün ümumi format aşağıda göstərilmişdir. Bunları yadda saxlamaq məsləhət
görülür, çünki imtahanda sizə faydalı olacaq:
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
270 : metodları
$ $ $
Satış x
Çıxılsın: İstehsal məsrəfləri
Birbaşa material x
Birbaşa əmək x
Birbaşa xərclər x
Əsas məsrəflər
Dəyişkən istehsal qaimə məsrəfləri x
Sabit istehsal qaimə məsrəfləri (məhsul vahidi üçün büdcələşdirilmiş sabit x
məsrəf x istehsal olunmuş məhsulun sayı) x
İstehsal məsrəfləri
Dövrün əvvəlində və sonunda olan mal-material ehtiyatları arasında fərq x
x
x
Satılmış malların maya dəyəri
Ümumi marja
Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmədə aşağı və ya yuxarı olması x
Çıxılsın: Qeyri-istehsal məsrəfləri x/(x)
İnzibati qaimə məsrəfləri
Satış və çatdırılma qaimə məsrəfləri
Xalis mənfəət x
x x
x
$ $
Satış x
Çıxılsın: Dəyişkən məsrəflər
Birbaşa material x
Birbaşa əmək x
Dəyişkən qaimə məsrəfləri x
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları (x)
arasında fərq x
Mənfəət və zərəri hər iki metodla hesablamağı başa düşməyin ən asan yolu hər hansı
nümunədə bunun izah olunmasıdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
B Şirkəti isti hava şarlarının istehsalı və satışı ilə məşğuldur. Şirkət normativ maya dəyəri
metodunu tətbiq edir və onun normativ maya dəyəri göstəriciləri aşağıdakı kimidir.
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 271
$
Satış qiyməti 80
Birbaşa material 11
Birbaşa əmək 19
20X8-ci ilin dekabr ayı, 20X9-cu ilin yanvar və fevral ayları üçün faktiki məlumat:
Verilmiş məlumatdan istifadə etməklə bölüşdürülmə metodu və marjinal metod vasitəsilə he-
sablanmış mənfəət arasında fərqi göstərin.
1-ci halda istehsal satışa bərabərdir (dövrün əvvəlinə və sonuna olan məhsul ehtiyatı
eynidir)
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
272 : metodları
Dekabr 20X8
.000$ .000$
Satış 10,000 ədəd x 80$ 800
Çıxılsın: Dəyişkən məsrəflər
İstehsal məsrəfləri
Birbaşa material (10,000 x 11$) 110
Birbaşa əmək (10,000 x 19$) 190
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (10,000 x 8$) 80
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan məhsul ehtiyatı arasındakı fərq 0
H1
(420)
Satış xərcləri (800 x 5%)
380
Məcmu mənfəət 40
Çıxılsın: Sabit qaimə məsrəfləri
380
İstehsal
İnzibati
Satış
100
Xalis mənfəət
36
22 (158)
222
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu ilə hazırlanmış mənfəət he-
sabatı
Dekabr 20X8
.000$ .000$
Satış 10,000 ədəd x 80$ 800
Çıxılsın: Tam istehsal məsrəfləri
(H2) 10,000 x 43$ 430
Dövrün əvvəlində və sonunda olan material ehtiyatları arasındakı fərq (H4) 0
Təyin olunmuş tam istehsal məsrəfləri (430)
İnzibati məsrəflər
Satış məsrəfləri {22 + (800 x 5%)} 36
62
(98)
Aşağı (az) bölüşdürülmüş sabit istehsal qaimə məsrəfləri (H3)
Xalis mənfəət
50
222
Həll yolları:
H1 Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatı arasındakı fərq (marjinal metod)
.000$
Dövrün əvvəlinə mal-material ehtiyatı (1,000 x (11$ + 19$ + 8$) 38
Dövrün sonuna mal-material ehtiyatı (1,000 x (11$ + 19$ + 8$) (38)
Xalis təsir 0
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 273
Nəticə: Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatı eyni olduqda dolayı
məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metodla hesablanmış
mənfəət arasında fərq olmur.
Məhsul vahidinə bölüşdürülən tam məsrəf = Məhsul vahidi üçün dəyişkən məsrəf + Məhsul
üçün sabit məsrəf = (11$ + 19$ +8$) + 5$ = 43$
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq olunan zaman mal-material
ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində bütün istehsal məsrəfləri istifadə olunur.
Dekabr 20X8
$
Bölüşdürülmüş sabit istehsal qaimə məsrəfləri 50,000
10,000 ədəd x 5$
Çıxılsın: Sabit istehsal qaimə məsrəfləri (100,000)
.000$
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı {1,000 x (11$ + 19$ +8$ + 5$)} 43
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı {1,000 x (11$ + 19$ + 8$ + 5$)} (43)
Xalis təsir 0
Nəticə: Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları eyni olduqda marjinal və
bölüşdürmə metodları ilə hesablanmış mənfəət arasında fərq olmur.
2-ci halda istehsal satışdan çox olmuşdur (yəni, dövrün sonuna olan mal-material ehti-
yatı dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatından çox olmuşdur)
Marjinal metoda əsasən hazırlanmış mənfəət hesabatı
Yanvar 20X9
.000$ .000$
Satış 15,000 x 80$ 1,200
Çıxılsın: Dəyişkən məsrəflər
İstehsal məsrəfləri
Birbaşa material (20,000 x 11$) 220
Birbaşa əmək (20,000 x 19$) 380
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (20,000 x 8$) 160
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları
arasındakı fərq (H1) (190)
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
274 : metodları
Yanvar 20X9
.000$ .000$
Satış 15,000 x 80$ 1,200
Çıxılsın: Tam istehsal məsrəfi
İstehsalın maya dəyəri (H2) 20,000 x 43$ 860
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları
arasında fərq (H3) (215) (645)
Həlli yolları
H1 Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları arasında fərq (marjinal metod)
.000$
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları
(1,000 x (11$ + 19$ +8$)) 38
Çıxılsın:
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları
(6,000 x (11$ + 19$ + 8$)) (228)
Xalis təsir (190)
Qeyd: Mühasibat uçotundan bildiyimiz kimi dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları satı-
şın maya dəyərinə əlavə olunur, dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları isə satışın maya
dəyərindən çıxılır. Burada da eyni prinsipdən istifadə olunur.
Məhsul vahidi üzrə tam bölüşdürülmüş məsrəf = məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf +
məhsul vahidi üzrə sabit məsrəf = (11$ + 19$ + 8$) + 5$ = 43$
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq edilərkən mal-material ehti-
yatlarının dəyərləndirilməsi üçün bütün istehsal məsrəfləri istifadə olunur.
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 275
.000$
Sabit qaimə məsrəfləri büdcələşdirilmiş istehsal həcmi əsasında bölüşdürülür. Əgər fak-
tiki istehsal büdcələşdirilmiş istehsaldan çox olarsa, bu, qaimə məsrəflərinin yuxarı(çox)
bölüşdürülməsi ilə nəticələnir və ya əksinə.
$
Bölüşdürülmüş sabit istehsal qaimə məsrəfləri 100,000
20,000 ədəd x 5$
Çıxılsın: Sabit istehsal qaimə məsrəfləri (100,000)
Nəticə: Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları dövrün əvvəlinə olan mal-material ehti-
yatlarından çoxdur, yəni dövr ərzində istehsal olunmuş məhsulların sayı satılmış məhsulların
sayından çox olmuşdur. Bu halda dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu-
na əsasən hesablanmış mənfəət marjinal metoda əsasən hesablanmış mənfəətdən yüksək
olur.
Bunun əsas səbəbi dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq edilən
zaman sabit istehsal məsrəflərinin məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsidir. Beləliklə, döv-
rün sonuna olan mal-material ehtiyatlarında artım olduqda sabit istehsal qaimə məsrəflərinin
böyük hissəsi xərc kimi göstərilmək əvəzinə mal-material ehtiyatlarının maya dəyərinə daxil
edlilir.
Buna görə bölüşdürmə metodu tətbiq olunan zaman sabit istehsal məsrəflərinin bir hissəsi
maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda mal-material ethiyatlarının dəyəri kimi qeyd olunur.
Marjinal metod tətbiq olunan zaman isə bütün sabit istehsal məsrəfləri dövr üçün məsrəf ola-
raq göstərilir.
Ümumi qayda olaraq deyə bilərik ki, dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları dövrün
əvvəlinə olan mal-material ehtiyatlarından çox olduqda dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metodu marjinal metodla müqayisədə daha yüksək mənfəət nümayiş
etdirəcəkdir.
3-cü hal – satış istehsaldan çoxdur, yəni dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları
dövrün əvvəlinə olanlardan azdır
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
276 : metodları
Fevral 20X9
.000$ .000$
Satış
(14,000 x 80$) 1,120
Çıxılsın: Dəyişkən məsrəflər
Istehsal məsrəfləri
Birbaşa material (11,000 x 11$) 121
Birbaşa əmək (11,000 x 19$) 209
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (11,000 x 8$) 88
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları arasında fərq (H1)
Düzəliş edilmiş istehsal məsrəfi 114
Satış məsrəfləri (1,200,000 x 5%)
Məcmu mənfəət marjası
532
56 (588)
Çıxılsın: Sabit qaimə məsrəfləri
İstehsal 532
İnzibati
Satış
100
36
Xalis mənfəət (zərər) 22 (158)
374
Fevral 20X9
.000$ .000$
Satış 14,000 x $80 1,120
Çıxılsın: Tam istehsal məsrəfi
İstehsal olunmuş məhsulların maya dəyəri (H2) 11,000 x 43$ 473
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları arasında fərq (H3) 129 (602)
359
Həll yolları
H1 Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları arasında fərq (marjinal metod)
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 277
.000$
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları (6,000 x (11$ + 19$ + 8$)) 228
Çıxılsın:
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları (3,000 x (11$ + 19$ + 8$)) (114)
Məhsul vahidi üzrə tam bölüşdürülmüş məsrəf = məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf +
məhsul vahidi üzrə sabit məsrəf =(11$ +19$ + 8$) + 5$ = 43$
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq olunan zaman bütün isteh-
sal məsrəfləri mal-material dəyərləndirilməsində istifadə olunur.
H3 Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları arasında fərq (dolayı məsrəflərin
maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu)
.000$
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları (6,000 x (11$ + 19$ + 8$ + 5$))
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları (3,000 x (11$ + 19$ + 8$ + 5$)) 258
(129)
Xalis təsir
129
Sabit qaimə məsrəfləri büdcələşdirilmiş istehsal həcmi əsasında bölüşdürülür. Əgər fak-
tiki istehsal büdcələşdirilmiş istehsaldan çox olarsa, bu, qaimə məsrəflərinin yuxarı(çox)
bölüşdürülməsi ilə nəticələnir və əksinə.
$
Bölüşdürülmüş istehsal qaimə məsrəfləri 11,000 ədəd x $5
Çıxılsın: Sabit istehsal qaimə məsrəfləri 55,000
Yuxarı/aşağı bölüşdürülmə (100,000)
(45,000)
Bu, 2-ci halda göstərilmiş vəziyyətin tam əksidir. Beləliklə, bu halda marjinal metoda əsasən
hesablanmış mənfəət dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metoduna əsasən
hesablanmış mənfəətdən böyük olur.
Aşağıdakı səbəblərdən dolayı, dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları dövrün əvvəlinə
olanlardan az olduqda dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu ilə hesab-
lanmış mənfəət həmin dövr üçün marjinal metodla hesablanmış mənfəətdən az olur:
➢➢ Hazırki dövrün sabit məsrəflərinin daha az hissəsi növbəti dövrə ötürülmüşdür (sabit
məsrəflər mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil edildiyi üçün)
➢➢ Ötən dövrün sabit məsrəflərinin daha böyük hissəsi hazırki dövrə ötürülmüşdür.
Tövsiyyə
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları dövrün sonuna olan mal-material ehti-
yatlarından çox olduqda dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metoduna
əsasən hesablanmış mənfəət marjinal metodla müqayisədə daha az olacaqdır.
Yuxarıda müzakirə etdiyimizə əsaslanaraq bele bir nəticə çıxara bilərik ki, istehsal olun-
muş məhsulların sayı satılmış məhsullardan çox olduqda dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metodu ilə hesablanmış mənfəət marjinal metodla hesablanmış mənfəətdən
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
278 : metodları
həmişə çox olur. Bunun səbəbi dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu-
nun istehsalı “mükafatlandırmasıdır”. Əksi isə satışın istehsaldan çox olduğu zaman doğ-
rudur. Bu halda marjinal metodla hesablanmış mənfəət dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metodu ilə hesablanmış mənfəətdən yüksək olur, çünki marjinal metod ya-
naşması istehsalı deyil, satışı “mükafatlandırır”.
Nümunə
1-ci ay 2-ci ay
Satış 1,900 2,200
İstehsal 1,950 2,100
1-ci ayın başlanğıcında mal-material ehtiyatları 200 ədəd olmuşdur. Hər ay üçün mənfəət və
ya zərər həm bölüşdürülmə metodu, həm də marjinal metod vasitəsilə hesablanır. Məhsul
vahidinin satış qiyməti 50$, məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflər isə 35$ olmuşdur. 1-ci
ayda ümumi sabit istehsal məsrəfləri 11,700$, ikinci ayda isə 12,600$ təşkil etmişdir.
1-ci ay 2-ci ay
Ayın əvvəlinə olan mal-material 200 250
ehtiyatları
İstehsal 1,950 2,100
Çıxılsın: Satış 1,900 2,200
Ayın sonuna olan mal-material 250 150
ehtiyatları
1-ci ay 2-ci ay
Satış (a)
95,000 110,000
Çıxılsın: Dəyişkən istehsal məsrəfləri,
məhsul vahidi üzrə 35$ olmaqla 68,250 73,500
1-ci ay 2-ci ay
Satış 95,000 110,000
Çıxılsın: Dəyişkən istehsal
məsrəfləri, 68,250 73,500
məhsul vahidi üzrə 35$
olmaqla
Çıxılsın: Mal-material
ehtiyatları arasında fərq
Üstəgəl: Ayın əvvəlinə mal- 7,000 8,750
material ehtiyatları (200 x 35$) (250 x 35$)
Çıxılsın: Ayın sonuna mal- 8,750 (1,750) 5,250 3,500
material ehtiyatları 250 x 35$) (150 x 35$)
Yuxarıdakı hesabatlardan görmək olar ki, satışın istehsaldan az olduğu 1-ci ayda mar-
jinal metoda əsasən hesablanmış mənfəət bölüşdürmə metoduna əsasən hesablanmış
mənfəətdən az olmuşdur (marjinal metod satışı “mükafatlandırdığı” üçün). Bölüşdürmə me-
toduna əsasən hesablanmış mənfəətin daha çox olması bu metodun satışı deyil, istehsalı
“mükafatlandırdığını” göstərir.
2-ci ayda vəziyyət tam əksinədir,yəni satış istehsaldan daha çox olmuşdur. Buna görə mar-
jinal metodla hesablanmış mənfəət bölüşdürmə metoduna əsasən hesablanmış mənfəətdən
böyükdür.
_________________________________________________________________________
Qısa test 2
S Şirkəti növbəti məlumatı təqdim etmişdir:
$
Satış qiyməti
Birbaşa material 1,000
Birbaşa əmək 120
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 270
20
İstehsal 1,000
Verilmiş məlumatdan istifadə edərək 20X8-ci ilin aprel və may ayları üçün mənfəəti marjinal
və bölüşdürmə metodlarına əsasən hesablayın.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Biz artıq öyrənmişik ki, bölüşdürmə metodu tətbiq edilən zaman bütün istehsal məsrəfləri
mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil edilir. Mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil
edilən məsrəflərə sabit istehsal məsrəfləri də aiddir. Bunun əksinə olaraq marjinal metodun
tətbiqi zamanı yalnız dəyişkən məsrəflər mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil edilir.
Mal-material ehtiyatlarının dəyəri kimi uçota alınmış məsrəflər növbəti əməliyyat dövrlərinə
ötürülür və mal-material ehtiyatları satıldığı dövrdə mənfəət haqqında müfəssəl hesabata
xərc kimi daxil edilirlər.
Nəticə etibarı ilə, iki metoda əsasən hesablanmış mənfəətlər arasında fərqin əsas səbəbi
dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində olan fərqdir. Başqa
sözlə, bölüşdürmə metodu tətbiq edilən zaman sabit istehsal qaimə məsrəflərinin bir hissəsi
mal-material ehtiyatlarının maya dəyərinə daxil edilir, marjinal metod tətbiq edilən zaman
isə daxil edilmir. Bu hissənin məbləği iki metoda əsasən hesablanmış mənfəətlər arasındakı
fərqə bərabərdir.
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları bərabər olmazsa, bu iki meto-
da əsasən hesablanmış mənfəətlər də fərqli olacaqdır. Mal-material ehtiyatları artarsa və
ya azalarsa, bölüşdürmə metodu ilə hesablanmış mənfəət marjinal metodla hesablanmış
mənfəətdən fərqli olacaq. Əgər mal-material ehtiyatlarının miqdarı dəyişməzsə, bu zaman bu
iki metodla hesablanmış mənfəət arasında heç bir fərq olmayacaq.
1-ci hal
2-ci hal
Üzləşdirilmə hesabatı
Üstəgəl: Çıxılsın:
Və ya Və ya
Çıxılsın: Üstəgəl:
_________________________________________________________________________
Nümunə
B Şirkəti nümunəsinə baxın
1-ci hal və 2-ci hal üçün hər iki metodla əldə edilmiş mənfəətləri üzləşdirin.
Marjinal və bölüşdürmə metodları ilə əldə olunmuş mənfəətlər arasındakı fərq, bu iki meto-
dun mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində müxtəlif üsullardan istifadə etməsinin
nəticəsidir. İlk öncə biz dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatlarının sayı ara-
sındakı fərqi hesablayacağıq.
Həll yolu
Mal-material ehtiyatlarının dəyərindəki fərqin əsas səbəbi odur ki, marjinal metod 5$ sabit is-
tehsal məsrəfini (B Şirkəti nümunəsində hesablandığı kimi) mal-material ehtiyatının dəyərinə
daxil etmir. Buna görə mal-material ehtiyatları marjinal metoda əsasən dəyərləndirildikdə on-
ların dəyəri bölüşdürmə metodu ilə müqayisədə 5$ daha az olur.
_________________________________________________________________________
Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki metoda əsasən hesablanmış mənfəətlər arasında fərq an-
caq qısamüddətli dövrdə, mal-material ehtiyatlarının səviyyəsi dəyişdikdə baş verir. Əgər
mal-material səviyyəsi sabit qalırsa, bu zaman hər iki metoda əsasən hesablanmış mənfəət
arasında heç bir fərq olmayacaqdır. Uzunmüddətli dövr nəzərə alınarsa hər iki metoda
əsasən hesablanmış mənfəət eyni olacaqdır. Belə ki, mal-material ehtiyatlarının dəyəri kimi
göstərilən məsrəflər (və bununla da, müfəssəl mənfəət hesabatında xərc kimi göstərilə
bilməyən) sonda müfəssəl mənfəət hesabatında xərc kimi silinəcəkdir. Dövrdən dövrə
bu metodlar arasında fərqin yaranmasına səbəb sadəcə olaraq satışın hansı dövrdə baş
verməsidir.
İCMAL
_________________________________________________________________________
Qısa test 3
Qısa Test 2-dəki bölüşdürmə və marjinal metodla əldə olunmuş mənfəətləri üzləşdirin.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 283
[Nələri öyrənəcəyik–e]
a) Qısamüddətli dövr üçün məhsul vahidinin marjinal məsrəfi sabit olaraq qalır. Marjinal meto-
dun bu xüsusiyyəti məhsulun qiymətləndirilməsində çox faydalıdır.
Nümunə
Marketinq departamenti ABŞ-da yerləşən bir şirkətdən 1000 ədəd məhsulu 13$ qiymətinə
(normal satış qiymətindən aşağı, lakin məhsulu vahidi üzrə dəyişkən məsrəfdən yuxarı
qiymət) satın almaq təklifi aldı.
Şirkətin sabit xərcləri fəaliyyət səviyyəsindən asılı olmayaraq yarandığına görə hətta əgər
şirkət məhsulları normal satış qiymətindən aşağı qiymətə satsa belə bu, məcmu mənfəəti
artıracaq. Son nəticədə mənfəət də artacaqdır. Mənfəətdə artım ABŞ şirkətinə satışdan əldə
olunan məcmu mənfəətə bərabər olacaqdır.
b) Marjinal metod tətbiq olunan zaman sabit qaimə məsrəfləri dövri məsrəflər hesab olunur-
lar və mənfəət hesablanan zaman məcmu mənfəətdən çıxılırlar. Buna görə də bölüşdürmə
metodundan fərqli olaraq bu halda qaimə məsrəflərinin az və ya çox bölüşdürüldüyü hal
mövcud olmur.
c) Marjinal metod tətbiq olunan zaman sabit məsrəflər dövri məsrəf hesab olunurlar və ya-
randığı ildə müfəssəl mənfəət hesabında xərc kimi göstərilirlər. Sabit xərclər növbəti mühasi-
bat dövrünə ötürülmədiyi üçün marjinal metod dövr üçün əsl mənfəəti göstərir.
ç) Marjinal metod şirkətin rəhbərliyinə müxtəlif idarəetmə qərarlarını verməkdə yardım edirr
(məs: istehsal etmək və ya satın almaq, zavodu bağlamaq və ya istehsalı davam etdirmək və
s. Bu haqda daha ətraflı F-1 fəslində öyrənəcəyik).
d) Marjinal metod tətbiq edilən zaman ümumi məsrəfləri dəyişkən və sabit məsrəf kateqori-
yaları üzrə təsnifləşdirmək lazımdır. Məsrəflərin onların davranışına görə təsnifləşdirilməsi
rəhbərliyə məsrəflər üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir.
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
284 : metodları
a) Bəzən məsrəfin sabit və ya dəyişkən olmasını müəyyən etmək çox çətin olur. Məsrəflərin
əksəriyyəti nə tamamilə sabit, nə də tamamilə dəyişkən olur. Məs: telefon məsrəfləri iki
hissədən ibarət olur, birinci hissə - abunəlik ödənişləri sabitdir, ikinci hissə isə telefon
istifadəsindən asılı olaraq dəyişir.
b) Marjinal metod istifadə olunarkən fərz edilir ki, sabit məsrəflər nəzərdə tutulan dövr
ərzində dəyişməyəcək. Bu fərziyyə hər zaman doğru olmur. Sabit məsrəflər nəzərdə tutulan
dövr ərzində və ya bir dövrdən digərinə dəyişə bilər.
İcmal
Marjinal metod
Üstünlükləri Çatışmazlıqları
Nümunə
İcarə haqqının qalxması və ya əmək haqqının yüksəlməsi səbəbdən sabit məsrəflər dövr
ərzində arta bilər.
c) Marjinal metod tətbiq olunan zaman sabit məsrəflər istehsalda olan və ya istehsal olun-
muş mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil edilmir. Sabit məsrəflər nəzərə alınmadığı
üçün mal-material ehtiyatlarının dəyəri faktiki dəyərdən daha az qiymətləndirilmiş olur.
ç) Marjinal metod vasitəsi ilə mənfəətliliyin dəyərləndirilməsi qısamüddətli dövr üçün faydalı-
dır, lakin uzunmüddətli mənfəət tam məsrəflərə (dəyişkən və sabit) əsəsən təyin olunmalıdır.
Marjinal metod tətbiq edilən zaman qərarvermə məqsədləri üçün sabit məsrəflər nəzərə
alınmır, lakin uzunmüddətli dövr üçün şirkət sabit məsrəflərə xərclədiyi pulu geri qazanmağı
bacarmalıdır.
Marjinal metod tətbiq olunarkən qərarlar yalnız dəyişkən məsrəflərə əsasən verilir. Bunun
nəticəsində elə hal yarana bilər ki, satışdan əldə olunan gəlir sabit məsrəflərə çəkilmiş
xərcləri əhatə edə bilməsin. Bölüşdürmə metodu istifadə olunan zaman isə sabit məsrəflər
məhsulun maya dəyərinin bir hissəsi kimi nəzərə alınırlar (yəni, məhsula aid edilirlər).
Beləliklə, bu, sabit məsrəflərə çəkilmiş bütün məsrəflərin dövr ərzində geri qazanılmasını
təmin edir.
a) Bölüşdürmə metodu tətbiq edilən zaman dövrün sonuna olan mal-material ehtiyat-
larının dəyərinə daxil edilmiş sabit qaimə məsrəfləri növbəti dövrə keçirilir. Müvafiq
məhsullar satılmayana kimi bu qaimə məsrəfləri gəlirdən xərc kimi çıxılmır. Beləliklə,
bölüşdürmə metodu qarşılaşdırma prinsipinə uyğun hesablamalar tələb etdiyindən
hesablanmış mənfəət də daha məntiqəuyğun olur.
a) Bölüşdürmə metodu tətbiq edilən zaman məhsul vahidinin maya dəyəri dövr ərzində isteh-
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 285
sal olunan məhsulun sayından asılı olaraq dəyişir. Bu metodun əsas çatışmazlıqlarından biri
kimi sabit istehsal məsrəflərinin məhsul vahidlərinə bölüşdürülməsinin subyektiv seçimdən
asılı olmasıdır. Buna görə də qərarların qəbulu zamanı bölüşdürmə metodunun istifadəsi
məqsədəuyğun deyil.
b) Bölüşdürmə metodu tətbiq edilən zaman məsrəflər xarakterinə (yəni sabit və dəyişkən)
əsasən deyil, mənşəyinə görə (yəni birbaşa material, istehsal qaimə məsrəfləri, satış və
çatdırılma qaimə məsrəfləri və s.) təsnifləşdirilir. Buna görə də nəzarət məqsədləri üçün
bölüşdürmə metodu faydalı deyildir.
c) Bölüşdürmə metodunun tətbiqi məhsula tələb kifayət qədər olmayanda belə istehsalı ar-
tırmağı şirkət rəhbərinin marağında olmasını təmin edir. Belə ki, bunun nəticəsində maliyyə
hesabatlarında daha yüksək mənfəət göstərmək mümkün olur.
İcmal
Bölüşdürmə metodu
1. (D) - Marjinal metod tətbiq edilərkən yalnız dəyişkən məsrəflər toplanır və məhsulun
maya dəyərinə daxil edilərək hesablanır. Dövr üzrə sabit məsrəflər isə bütünlüklə xərc kimi
mənfəətdən çıxılır. Buna görə mənfəətlilik marjinal məcmu mənfəətin (satış çıxılsın dəyişkən
məsrəflər) istifadəsi ilə hesablanır. Bu metodun tətbiqi zamanı yalnız dəyişkən istehsalat
məsrəfləri mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində nəzərə alınır.
2.
Həll yolları
HY2
Məhsul vahidi üzrə sabit istehsal qaimə məsrəfləri = 200,000$ / 1,000 ədəd
= 200$
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 287
Məhsul vahidi üzrə tam bölüşdürülmüş məsrəf = məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf +
məhsul vahidi üzrə sabit məsrəf = (120$ + 270$ + 20$) + 200$ = 610$
HY3
Dövrün sonuna və əvvəlinə olan mal-material ehtiyatlarının fərqi ( absorbsiya metodu ilə)
HY4
3.
Sınaq sualları
1.
Marjinal metod tətbiq edilən zaman, dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatlarının
dəyərləndirilməsində istifadə edilir:
A Bütün məsrəflər
B Ümumi istehsal məsrəfləri
C Dəyişkən istehsal məsrəfləri
D Ümumi dəyişkən məsrəflər
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
288 : metodları
2.
3.
S Şirkəti ofis mebeli istehsal edir. Şirkət əməliyyatının ilk ilinə aid növbəti məlumatı təqdim
etmişdir:
Əgər şirkət bölüşdürmə metodunu tətbiq edərsə, şirkətin məhsullarının maya dəyəri və ümu-
mi marjası nə qədər olar?
A 144,000$ ; 60,000$
B 180,000$ ; 36,000$
C 120,000$ ; 40,000$
D Heç biri
4.
Əgər R Şirkəti bölüşdürmə metodunu tətbiq edirsə, şirkətin mənfəəti nə qədər olacaq-
dır?
A 2,100$
B 100$
C 8,100$
D Heç biri
FƏSİL – B2:
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu və marjinal metod : 289
5.
20X9-cu il iyun ayının sonuna mal-material ehtiyatının olmadığını nəzərə alaraq 20X9-
cu il iyul ayının sonuna olan mal-material ehtiyatlarının dəyərini həm marjinal, həm də
bölüşdürmə metodu ilə hesablayın.
A 75,000$ və 87,000$
B 84,000$ və 96,000$
C 84,000$ və 96,000$
D 75,000$ və 96,000$
6.
(i) Əgər satılmış məhsulların sayı istehsal olunmuş məhsulların sayından çox
olarsa, marjinal metoda əsasən hesablanmış mənfəət bölüşdürmə metoduna
əsasən hesablanmış mənfəətdən yüksək olacaq.
(ii) Əgər satışın sayı istehsalın sayından az olarsa marjinal metoda əsasən hesab-
lanmış mənfəət bölüşdürmə metodu ilə hesablanmış mənfəətdən az olacaqdır.
(iii) Satışın sayı və istehsalın sayı mənfəətin hesablanmasında heç bir fərq yaratmır.
(iv) Marjinal və absorbsiya metodu ilə hesablanmış mənfəətlər arasındakı fərq mal-
material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində yaranan fərqin nəticəsində əmələ gəlir.
7.
R Şirkəti ilin sonuna qədər 20,000 ədəd məhsul istehsal edir. Aşağıdakı statistik məlumatlar
məlumdur:
A 50,000$
B 70,000$
C 40,000$
D 60,000$
BÖLMƏ – B: Məsrəf mühasibatlığının
290 : metodları
1. (C) - Marjinal metod elə bir metoddur ki, burada əsas məsrəflər və dəyişkən istehsalat
qaimə məsrəfləri mal-material ehtiyatlarının dəyərləndirilməsində istifadə olunur.
$
Satış (10,000 x 18$) 180,000
Birbaşa material (3$ x 12,000) 36,000
Birbaşa əmək (5$ x 12,000) 60,000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (2$ x 12,000) 24,000
Sabit istehsal qaimə məsrəfləri 24,000
İstehsal məsrəfi 144,000
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material
ehtiyatlarının fərqi (H1) (24,000) 120,000
Həlli yolları
$
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları 0
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları
(12,000 - 10,000) x (144,000$ /12,000) (24,000)
(24,000)
4. (C)
İyun 20X9
$
Marjinal metoda əsasən hesablanmış mənfəət 10,100
Sabit qaimə məsrəflərinə görə mal-material ehtiyatlarında
uyğunlaşdırma
200 ədəd x 10$ (azalma) (2,000)
5. (A)
İzahı:
25 29
Bir ədəd məhsulun məsrəfi
Ümumi mal-material ehtiyatlarının dəyəri 75,000 87,000
Əgər istehsal satışdan çoxdursa, bölüşdürmə metodu ilə hesablanmış mənfəət marjinal
metodla hesablanmış mənfəətdən yüksək olur. Digər tərəfdən əgər satış istehsaldan çoxdur-
sa bu zaman marjinal metodla hesablanmış mənfəət bölüşdürmə metodu ilə hesablanmış
mənfəətdən yüksək olur.
7. (D) - Marjinal metodla mənfəət = Bölüşdürmə metodu ilə mənfəət – (dövrün sonuna olan
mal-material ehtiyatları) x (Sabit istehsal məsrəfləri/istehsalın ədədlə sayı)
50,000$ = Bölüşdürmə metodu ilə mənfəət – (2,000 ədəd) x (100,000$ / 20,000 ədəd)
BÖLMƏ - B
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN
ÜSULLARI
İstehsal sistemləri həm mütəmadi, həm də partiyalar şəklində yerinə yetirilə bilər. Müştəri
sifariş verdikdə istehsal müxtəlif işlərə bölünür. Xüsusiyyətlər işin xarakterindən asılı olaraq
dəyişir.
Sifariş əsasında paltar tikilməsi ilə məşğul olan sektorlarda dükanlardan gələn geyim sifarişləri
həmin geyimlərin növlərinə (tələb olunan materiala, rəngə, modelə və dəbə) görə müəyyən
olunur. Bu halda hər dükandan gələn iş sifarişi müxtəlif olacaqdır. İşə əsaslanan maya dəyəri
metodu bu cür işlər üçün məsrəfin təyin olunması və hesablanmasına kömək edir. Müəyyən
sənaye sahələri üçün məhsulları kiçik partiyalarla istehsal etmək rahat olduğuna görə onlar
partiyalı istehsala müraciət edirlər. Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu bu sənaye
sektorları tərəfindən istifadə olunur.
Bu fəsildə siz xüsusi işlərə və ya hər partiyaya görə məsrəflərin hesablanmasını öyrənəcəksiniz.
Adətən mühasiblərdən hər iş/partiya ilə əlaqəli məsrəflərin hesablanıb təhlil edildiyi menecment
hesabatlarının işlənib təqdim olunması tələb olunur. Bu fəsil sizə yalnız bunu yerinə yetirməyə
deyil, həm də bununla bağlı imtahan suallarını da düzgün həll etməyə kömək edəcək.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Eyni zamanda, o, böyük mağazalar üçün yüksək keyfiyyətlə bişirilmiş yeməklər hazırlayır.
O, bu məsrəflərin də qeydinin aparılması üçün ayrı məsrəf hesablama sistemi istəyir. O,
yeməkləri mağazalara həftəlik partiyalarla verdiyinə görə bu məsrəf hesabalama metodu par-
tiya xüsusiyyətinə malik olmalıdır. Bu fəaliyyət üçün məsrəflərin qeydə alınması hər partiya
üçün ayrı hazırlanacaqdır.
Praktiki nümunə
Bu, mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodudur.
Müştəri tərəfindən müəyyən növ iş/məhsul/xidmət üçün xüsusi tələb olduğu zaman hər iş ayrı-
lıqda yerinə yetirilir. Bunun əksinə, əgər müştəri eyni məhsuldan uyğun partiyalarla çox sayda
tələb edirsə, istehsal partiyalara uyğun olaraq aparılır.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Tərif
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu məsrəflərin hər bir işə görə müəyyən edildiyi xüsusi sifariş
formasıdır.
İdarəetmə uçotu üzrə Mühasiblər İnstitutunun rəsmi terminologiyası – 2005
Marjinal metoda əsasən hesablanmış maya dəyərinə birbaşa material məsrəfləri, birbaşa
əmək məsrəfləri, birbaşa xərclər və dəyişkən qaimə məsrəfləri daxil edilir. Marjinal metod
məsrəf növləri arasında fərqi nəzərə aldığı üçün qərarvermədə çox faydalıdır.
Marjinal maya dəyəri anlayışını başa düşmək üçün ilk növbədə marjinal məsrəfin nə olduğunu
anlamaq lazımdır. Marjinal məsrəfin tərifi aşağıdakı kimi verilmişdir:
_________________________________________________________________________
Nümunə
İnteryer dizaynı ilə məşğul olan şirkət üçün hər bir iş müxtəlif xüsusiyyətlərə malik fərqli iş
kimi qəbul edilir. Hər bir müştəri öz şəxsi zövqünə uyğun olaraq evi üçün fərqli interyer dizaynı
tələb edəcəkdir. Buna görə burada işə (lahiyəyə) əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə
olunması məqsədəuyğundur.
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 295
İstehsal prosesi ərzində asanlıqla müəyyən oluna bilən iş istehsal məsrəflərinin hesablan-
ması məqsədi üçün ayrılıqda nəzərə alınır. Ümumilikdə praktikaya uyğun olaraq hər bir iş
sifarişinin müəyyən olunmasını və istinad edilə bilməsini asanlaşdırmaq üçün onlara ayrı-ayrı
nömrələr verilir. Bu nömrə material məsrəflərini, əmək məsrəflərini və digər xərclərin əlavə
edildiyi məsrəf hesabını göstərir.
İşə əsaslanan maya dəyəri metodunun əsas məqsədi birbaşa material məsrəflərini, birbaşa
əmək məsrəflərini və istehsalla bağlı qaimə məsrəflərinin hər bir sifarişə ayrıca aid edilməsi,
hər bir iş üçün mənfəət və ya zərərin hesablanmasıdır.
İşə əsaslanan maya dəyəri metodunun xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi göstərilə bilər:
Səhifə 249
İş – 1 İş – 2 İş – 3
Yuxarıda göstərilən diaqramdan görünür ki, hazırlanmış hər sifariş bir-birindən fərqlənir. İş
– 1-ə görə şkaf istehsalının, iş - 2-yə görə stul istehsalının, iş - 3-ə görə isə stol istehsalının
olması hər bir iş üzrə fərqli məhsulun istehsal edildiyini göstərir.
Tərif
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu oxşar məhsulların partiyalarla istehsal
olunduğu sənaye sektorunda tətbiq olunan maya dəyəri metodudur.
_________________________________________________________________________
Bu metod işə əsaslanan maya dəyəri metodunun kiçik dəyişikliklərin edildiyi başqa bir forma-
sıdır. İşə əsaslanan maya dəyəri metodunda olduğu kimi partiyaya aid olan bütün məsrəflər
(birbaşa və dolayı) toplanır və partiyanın ümumi məsrəfi hesablanır. Partiyanın ümumi
məsrəflərini partiyadakı məhsul vahidlərinin sayına bölməklə partiyanın məhsul vahidi üzrə
məsrəfini hesablamaq olar.
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodunun xüsusiyyətləri işə əsaslanan maya dəyəri
metodunun xüsusiyyətlərinə oxşardır, çünki hər ikisi məhsula əsaslanan maya dəyərinin he-
sablanması metodudur. Onların məqsədi məhsulun dəyərinin təyin olunmasıdır. Tək fərqləri
odur ki, partiya müəyyən seriyalarla istehsal olunan məhsullardan ibarət olduğu halda
sifarişə əsaslanan iş ya seriyalı, ya da ardıcıl olaraq istehsal olunur. Lakin hər iş sifarişinin
özünəməxsus fərqli xüsusiyyətləri vardır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
296 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Stul növü - A
Stul növü - B
Aşağıdakı cədvəl işə və mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodlarının xüsusiyyətlərini
göstərir:
İCMAL
Aralarındakı fərq
istehsal prosesində müəyyən oluna bilmir istehsal prosesində müəyyən oluna bilir
Qısa test 1
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu hər bir işi aşağıdakılardan hansı kimi qəbul edir?
_________________________________________________________________________
Qısa test 2
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu aşağıdakılardan hansının tələblərinə cavab
verəcək şəkildə hazırlanıb?
[Nələri öyrənəcəyik–b]
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu xüsusi iş sifarişlərinə görə məhsulların istehsal edildiyi
sənayelər üçün uyğundur. Bu metod aşağıdakı hallarda tətbiq oluna bilər:
1. Hər işdə digərindən fərqli olaraq fərqli material, fərqli əmək ehtiyatları və dolayı
vasitələrdən istifadə olunur.
2. Belə istehsal təkrar olunan və mütəmadi deyil.
3. Hər bir iş istehsal prosesi ərzində özünə aid fərqli xüsusiyyətləri qoruyub saxlayır.
4. Hər bir iş digərlərindən fərqli olur.
5. Hər hansı iki iş bir-birindən asılı olmur. Hər hansı bir işdə istifadə olunan resurslar,
görülən işlər və fəaliyyətlər xüsusi olaraq həmin işə aid olur.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıdakılar işə əsaslanan maya dəyəri metodunun tətbiq olunduğu biznes sektorlarıdır:
a) Təyyarə istehsalı sənayesi – təyyarə istehsalında sifariş alındıqdan sonra işə başla-
yırlar. İstehsal alıcı tərəfindən verilmiş xüsusiyyətlərə uyğun olaraq həyata keçirilir.
Buna görə də işə əsaslanan maya dəyəri metodu bu sənaye üçün əlverişlidir.
b) Gəmiqayırma sənayesi – gəmi istehsalı da hər sifariş qəbul olunduqdan sonra həyata
keçirilir. İstehsal müştərinin istəklərinə uyğun olaraq həyata keçirilir. İşə əsaslanan
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
298 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
maya dəyəri metodunda məsrəflər hər iş sifarişinə görə ayrılıqda qeydə alındığını
üçün bu sektorda da bu metoddan istifadə olunur.
c) Sifarişə uyğun geyim istehsalı sənayesi – sifarişə görə hazırlanan geyimlər adından
da göründüyü kimi hər müştərinin fərqli tələblərinə uyğun olaraq hazırlanır. Qəbul olu-
nan sifarişlər fərqli olduğuna görə bu iş sektorunda da işə əsaslanan maya dəyəri
metodundan istifadə olunur. Aydındır ki, hər iş üçün fərqli resurslardan, yəni material,
əmək və dolayı vasitələrdən istifadə olunur.
_________________________________________________________________________
Mal partiyasına əsaslanan maya maya dəyəri metodu məhsulların istehsaldan və ya satışdan
əvvəl müəyyən müddət mal-material ehtiyatlarında qalmasına imkan yaradır. Məsrəflərin top-
lanıb məhsula görə müəyyən edilməsi prinsipləri və prosedurları işə əsaslanan maya
dəyəri metodunda olduğu kimidir. Hər partiyaya müvafiq bir partiya nömrəsi verilir. Bir
məhsula düşən məsrəf partiyanın ümumi məsrəfini partiyada olan məhsul vahidlərinin sayına
bölməklə hesablanır.
Partiyada olan məhsul vahidi üzrə məsrəf =Partiya üzrə çəkilən ümumi məsrəf / Partiyada
istehsal olunan məhsulların sayı
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu aşağıdakı hallarda istifadə olunur:
Nümunə
Aşağıdakılar mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodunun tətbiq olunduğu sənaye
sahələridir:
Hazır geyimlər
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 299
İCMAL
_________________________________________________________________________
Qısa test 3
Aşağıdakı hansı hallarda işə əsaslanan maya dəyəri metoduna üstünlük verilir?
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
1. İşin mərhələləri
Hər bir sifarişin ümumi yaranmış məsrəflərini hesablamaq üçün ayrıca sifariş üzrə məsrəflər
uçotu cədvəlinin hazırlanması vacibdir. Sifariş üzrə məsrəflər uçotu cədvəlinin formatı hər
müəssisədə işin xüsusi tələblərinə və siyasətinə uyğun olaraq müxtəlifdir. Bu cədvəldə sifa-
riş istehsal prosesindən keçdikcə faktiki yaranmış birbaşa material məsrəfləri, birbaşa əmək
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
300 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Maya dəyərinin hesablanmasının digər metodlarından fərqli olaraq işə əsaslanan maya dəyəri
metodunda bütün mal-material ehtiyatlarına aid məsrəfləri bir hesabda qeyd etmək mümkün
deyil.
Çünki hər bir iş digərindən bir çox xüsusiyyətinə görə fərqlidir və buna görə də hər iş üçün ayrı
qeydlərin hazırlanmasına ehtiyac duyulur.
Sifariş üzrə məsrəflər uçotu kartı işlə bağlı yaranmış məsrəflərə aid bütün məlumatları özündə
ehtiva edir. Bu kartda material, əmək və qaimə məsrəfləri ayrı-ayrılıqda qeyd edilir.
Avtomobil hissəsinin təmiri üçün sifariş iş üzrə məsrəflər uçotu cədvəlinin bir nümunəsi
aşağıda verilmişdir:
Götürülmə tarixi
Təklif olunan qiymət 190,60$ Faktura qiyməti 200,00$
21.11.20X8
Material Əmək Qaimə məsrəfləri
dərəcəsi
Mərkəzi
Qiymət
Ödəniş
Miqdar
Məsrəf
Məsrəf
Məsrəf
Məsrəf
Bonus
QMBD
Tarix
Saat
Saat
İşçi
Tələbnamə
Tarix
$ s $ s $ s
Sifariş məsrəflər uçotu kartının yuxarı hissəsində material, əmək, qaimə məsrəfləri və onların
hansı ödəniş dərəcəsi ilə məhsulun dəyərinə əlavə edilməsi haqqında məlumatları qeydə alı-
nır. Kartın aşağı hissəsində isə bu məsrəflərin cəmi, həmçinin, mənfəəti hesablanır.
3.2. İşə və mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodlarında məsrəflərin uçotu
Sifarişin material məsrəfi materialın sifarişi üçün göndərilən anbar tələbnamə vərəqəsinə
əsasən təyin olunur. Anbar tələbnamə vərəqəsində sifarişin nömrəsini yazmaq üçün boş yer
saxlanılır. Bu vərəqə Sifarişnə aid ediləcək material məsrəflərini qeydiyyatının aparılacağı
sənəddir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
7123 nömrəli sifarişlə bağlı dövr ərzində 10 tələbnamə göndərilib. Hər tələbnamə 50$ dəyərində
idi. 7123 nömrəli sifarişin məcmu material məsrəfi bu 10 tələbnamənin material məsrəflərinin
toplanması ilə hesablanmalıdır. Bu zaman 7123 nömrəli sifarişin məcmu material məsrəfi 10
x 50$ = 500$ olacaqdır.
_________________________________________________________________________
Hər sifariş üçün əmək məsrəfləri sifariş üzrə məsrəflər uçotu cədvəllərində qeyd edilmiş hər
sifarişə sərf olunan müddət müəyyən olunaraq hesablanır. Bir işçi bir gün ərzində bir neçə
sifariş üzərində işləyə bilər. Hər sifarişə aid iş rejimi cədvəli və iş tapşırığı cədvəli belə halda
əmək məsrəflərini hesablamaqda istifadə oluna bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
3-cü dərəcəli işçi olan Rüfət 13 nömrəli sifarişə gündə 3 saat vaxt sərf edir. 3-cü dərəcəli işçilər
bir saatlarına görə 20$ əmək haqqı alırlar. Onun əmək haqqı 13 nömrəli sifarişə sərf etdiyi
vaxta uyğun olaraq bu əmək haqqı dərəcəsinə görə hesablanacaq. Buna əsasən 13 nömrəli
işə çəkilən əmək məsrəfləri 20$ (bir işçi saatı üzrə) x 3 işçi saatı (bir gündə) = 60$ olacaqdır.
_________________________________________________________________________
Birbaşa xərclər həmin sifarişə görə yaranmış birbaşa xərclərin müəyyən edilərək material və
əmək məsrəflərinin hesablandığı kimi hesablanır.
Nümunə
50 nömrəli inşaat işi üçün asfalt zavoduna görə ödənilən 750$-lıq icarə haqqı həmin sifarişin
birbaşa xərclərinə əlavə olunur. Əgər bu xərc iki iş arasında bölüşdürülərsə, bu zaman ümumi
məbləğin 50 nömrəli işə sərf olunan zaman nisbətinə uyğun hissəsi bu işə əlavə olunacaq.
_________________________________________________________________________
Müəyyən bir işin qaimə məsrəfləri həmin məsrəflərin bölüşdürülmə dərəcəsinə əsaslanaraq
hesablanmalıdır və qaimə məsrəflərinin uyğun hissəsi işə aid edilməlidir. Bu məsrəflər maşın-
saat dərəcəsi və ya işçi saatı dərəcəsinə əsasən bölüşdürülməlidir.
İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri əvvəlcədən təyin olunmuş qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə
dərəcəsinə əsasən bölüşdürülür və təxsis edilir. İnzibati, satış və paylama ilə bağlı qaimə
məsrəfləri rəhbərliyin strategiyasına uyğun olaraq bölüşdürülür.
Qaimə məsrəflərinin müvafiq təyinatı vacibdir, çünki bu, işlərə müvafiq qiymətin qoyulmasına
təsir edir. Sabit qaimə məsrəflərinin işin qiymətinə əlavə olunması sifariş olunan işə norma-
dan artıq qiymətin qoyulmasına gətirib çıxara bilər. Əksər hallarda sabit qaimə məsrəfləri işin
qiymətinə əlavə olunmur, çünki bu məsrəflər sifarişdən asılı olmayaraq yaranırlar.
Nümunə
dəyərinə əlavə olunmamalıdır, çünki bu məsrəf boş yerə qiymətə təsir göstərəcəkdir. Sifariş
olmasa belə icarə haqqı ödənilməlidir və buna görə bu məsrəf sifarişin qəbulundan dolayı
yaranmış məsrəf deyil.
_________________________________________________________________________
Diaqram 3: İşə və mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodlarında məsrəflərin uçotu
Sifariş üzrə məsrəflər uçotu kartı / cədvəlində bir iş sifarişinə aid olan məsrəflər toplanır və
bu cədvəl müstəqil məsrəf mərkəzi kimi qəbul edilir. Yuxarıda verilən məsrəflərin cəmi bizə
bir iş sifarişinin məcmu məsrəfini verəcəkdir. Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu
da bənzər uçot prosedurlarından istifadə edir, lakin uçot bir iş sifarişinə əsasən deyil, məhsul
partiyasına əsasən aparılır.
İCMAL
material tələbnamə vərəqəsi / material
material məsrəfləri
fakturasına əsasən müəyyən olunur
Böyük müəssisələrdə məsrəfləri qeyd etmək və təhlil aparmaq üçün kompyuterlərdən istifadə
olunur. İş (lahiyə) ilə bağlı məsrəflər müxtəlif növ qeydləri aparmağı bacaran xüsusi proqram-
lar vasitəsi ilə kompyuterlərdə qeyd olunurlar. Bu proses aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:
a) Hər bir işə fərqli kodun verildiyi kod sistemi hazırlanır. Sifariş məsrəfləri ilə bağlı
qeydlər hər koda uyğun olaraq qeyd olunur.
b) Kod sistemi yalnız sifarişlərin (işlərin) nömrələrini deyil, həm də hər sifarişlə bağlı ya-
ranmış məsrəflərin növlərini də göstərir. Kod sistemi proqrama uyğun kodlaşdırılıb və
hər növ məsrəf əvvəlcədən müəyyən olunmuş kod dəstinə uyğun olaraq qeyd olunur.
c) Sistem sifarişin nömrələrinə və məsrəfin növlərinə görə məsrəflərin ətraflı təhlilinə
imkan verən xüsusiyyətlərlə təchiz olunb. Bu təhlil istifadəçiyə kənarlaşmaları təyin
etməyə və müqayisə aparmağa kömək edir. Bu xüsusiyyətlər nəzarət funksiyası üçün
çox faydalıdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
B Şirkəti tədbirlərin təşkili ilə məşğul olan şirkətdir. İl ərzində toy mərasimlərinin təşkili ilə bağlı
2365 nömrəli iş və işgüzar biznes tədbirinin təşkili ilə bağlı 5698 nömrəli sifariş yerinə yetiril-
mişdir. Aşağıdakı məsrəflər bu sifarişlərə aiddir. Sifariş işlərinin məcmu məsrəfini hesablayın.
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 303
Səyahət xərcləri, şirkətin öz avadanlığının istifadə xərci kimi yaranmış qaimə məsrəfləri və
s. hər işə sərf olunan birbaşa işçi saatına 15$ olaraq bölüşdürülmüşdür. 2365 nömrəli sifariş
üçün sərf olunan birbaşa işçi saatları 50 saat, 5698 nömrəli sifariş üçün isə 70 saatdır.
Cavab
Sifariş № Sifariş №
2365 5698
Material məsrəfləri 4.000 5.000
Əmək məsrəfləri 6.000 7.500
Birbaşa xərclər (icarə haqqı və digər xərclər) 1.250 2.000
Hər birbaşa iş saatına 15$ olaraq bölüşdürülmüş 750 1.050
qaimə məsrəfləri (50 x 15$) (70 x 15$)
Məcmu məsrəf 12.000 15.550
_________________________________________________________________________
2. Qüsurlu məhsul vahidlərinə sərf olunan işin məsrəfi / təkrar işləmə məsrəfi
Görülən hər bir iş nəticəsində bəzi qüsurlu məhsullar istehsal edilə bilər. Bu səbəbdən yenidən
işləməyə görə yaranan məsrəflər də iş sifarişinin məsrəfində öz əksini tapmalıdır. Qüsurlu
məhsullarla bağlı yaranan təkrar işləmə məsrəfləri həmin sifarişin məsrəflərinə daxil edilməlidir.
Lakin bir neçə iş icra olunduqda və qüsurun hansı işə aid olduğunu təyin etmək mümkün olma-
dıqda bu məsrəf müəssisənin istehsalla bağlı qaimə məsrəflərinə əlavə olunur.
_________________________________________________________________________
Nümunə
4558 nömrəli iş yerinə yetirilərkən təkrar işlənməli olan 20 ədəd qüsurlu məhsul istehsal edilir.
Hər yenidən işləməyə görə çəkilən məsrəf 3$-dır. Bu məsrəf həmin müvafiq işə əlavə oluna-
caq (20 x 3$ = 60$)
İnşaat işlərində sement və qumu qarışdırmaq üçün istifadə olunan beton qarışdıran maşı-
nın təmirə ehtiyacı var. Bu avadanlıq hər inşaat işində istifadə olunduğuna görə ümumi iş
üçün faydalıdır. Buna görə bu avadanlıqla bağlı yaranan məsrəf sadəcə bir lahiyəyə deyil,
istifadəsindən asılı olaraq proporsional şəkildə bütün işlərin ümumi məsrəfinə əlavə olunacaq.
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
304 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Nümunə
1259 nömrəli iş ilin sonunda tam olaraq yerinə yetirilməmişdir. Bu işlə bağlı aşağıdakı məsrəflər
yaranmışdır:
Cavab
1259 nömrəli işin istehsalda olan məhsulunun məsrəfi aşağıdakı kimi hesablanır:
$
Birbaşa material məsrəfləri 500
Birbaşa əmək məsrəfləri (1,6$/saat x 250 saat) 400
Avadanlıq üçün icarə haqqı 150
Qaimə məsrəfləri(250 saat x 2$) 500
1.550
_________________________________________________________________________
İşlərə (lahiyələrə) adətən məsrəflərə müəyyən faiz dərəcəsində mənfəət əlavə edərək
qiymət qoyulur. Bu, məsrəfin daxil edildiyi qiymətqoyma dərəcəsi adlanır. Mənfəət mar-
jaları müəssisənin əhatə etmək istədikləri məsrəflərə və ya oxşar işlərin bazardakı rəqabət
qiymətlərinə uyğun olaraq müəyyən olunur.
Nümunə
$
Birbaşa material məsrəfləri 2.500
Birbaşa əmək məsrəfləri 1.500
Bölüşdürülmüş qaimə məsrəfləri 1.200
Məcmu məsrəf 5.200
Əgər şirkət mənfəət marjasını məsrəfin 25%-i olaraq təyin edibsə, işin qiymətini hesablayın.
Cavab:
İşin məcmu məsrəfi 5.200$ dollardır. Məsrəfə əlavə olunan mənfəət marjası onun 25%-dir.
Buna görə 4785 nömrəli işə aşağıdakı kimi qiymət qoyulacaqdır:
5. İş (lahiyə) hesabları
İşlərin bütün məsrəflərinin uçotu iş hesablarında aparılır. Hər bir iş üçün ayrıca hesab olur.
İkili yazılışlarla bağlı məlumatlar hər bir işdə yaranmış bütün məsrəflərin qeyd olunduğu iş
kartlarından götürülür.
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 305
Yaranmış birbaşa material, əmək və qaimə məsrəfləri iş hesabının debit yazılışına qeyd olu-
nur. Digər işlərə ötürülənlər və anbarlara geri qaytarılan materiallar iş hesabının kredit yazılı-
şına qeyd olunur. Qalıq satış məsrəfi hesabına köçürülür.
_________________________________________________________________________
Nümunə
C Şirkəti evlərin və ofislərin istifadəsi üçün sifarişə əsasən mebel istehsal edir. Aşağıda onun
müxtəlif işlərində il ərzində yaranmış xərclər verilmişdir.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
306 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Tələb olunur
İş № 1236–dan 1500$ dəyərində material anbarlara geri qaytarılmışdır. 1200$ dəyərində ma-
terial 1654 nömrəli işdən 1236 nömrəli işə ötürülmüşdür. 1900$ dəyərində material isə 4689
nömrəli işdən 1654 nömrəli işə ötürülmüşdür.
İş № 1236 keçən il tam olaraq yerinə yetirilməmişdir və bu işlə bağlı aşağıdakı məsrəflər
yaranmışdır:
$
Birbaşa material məsrəfləri 1.650
Birbaşa əmək məsrəfləri 800
Təxsis olunmuş qaimə məsrəfləri 650
3.100
İş № 1236 27.000$
İş № 1654 26.000$
İş № 4689 25.000$
Cavab
Aşağıda verilmiş işə əsaslanan ledcer hesabları hər işlə bağlı yaranmış məsrəfləri və əldə
edilmiş mənfəəti hesablamaq üçün hazırlanmışdır:
İş № 4689 1.900
(İş № 4689-dan qəbul edilmiş
materiallar)
26.030 26.030
23.700 23.700
Satış məsrəfi
$ $
İş № 1236 24.900
İş № 1654 24.830
İş № 4689 21.800
Mənfəət və zərər haqqında hesab 71530
71.530 71.530
_________________________________________________________________________
Məsrəfləri uçota almaq üçün iş (lahiyə) hesablarının əvəzinə müvafiq işlərin hesabından da
istifadə etmək olar. Bu metod işlərin yerinə yetirilməsi üçün bir mühasibat dövründən artıq
müddət tələb olunduğu hallarda istifadə edilir.
İş üzrə məsrəflər uçotu kartı da eyni məlumatlara uyğun olaraq, lakin fərqli formatda hazırlanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
D Şirkəti iş sifarişinə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə edir. İşlər üzrə xərclər aşa-
ğıda verilmişdir:
İş № 102 İş № 103
$ $
Birbaşa material məsrəfləri 2.000 3.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 1.500 1.800
Bölüşdürülmüş istehsal qaimə məsrəfləri 850 620
Faktura dəyəri 5.000 6.500
İnzibati və satış qaimə məsrəfləri hər iş saatı üzrə 2$ dərəcəsində bölüşdürülür. İş № 102-də
qeydə alınmış iş saatlarının miqdarı 200, iş № 103-də isə 350 saatdır. Hər işdən əldə olunan
mənfəəti hesablayın.
Cavab
İş № 102 İş № 103
$ $
Birbaşa material məsrəfləri 2.000 3.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 1.500 1.800
Bölüşdürülmüş istehsal qaimə məsrəfləri 850 620
İnzibati və satış qaimə məsrəfləri 400 700
(hər birbaşa iş saatı üzrə 2$ dərəcəsində (2$ x 200 saat) (2$ x 350 saat)
bölüşdürülmüşdür)
İşin məcmu məsrəfi (a) 4.750 6.120
İşlərin faktura dəyəri(b) 5.000 6.500
Mənfəət (b-a) 250 380
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu müəssisə tərəfindən, həmçinin, daxili xidmətləri təşkil edən
şöbələrin məsrəflərinə nəzarət üçün göstərici kimi istifadə olunur. Məs: istehsal şöbələrinə
xidmət göstərən anbar və ya texniki qulluq şöbəsi.
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 309
Xidmət şöbələri Sifariş üzrə məsrəf mərkəzləri kimi nəzərə alındıqda hər sifariş və ya iş üçün
onların çəkdikləri məsrəflər ayrılıqda hesablanır. Bu zaman istifadəçi şöbələrə işin məsrəflərinin
təsadüfi paylanmasının əvəzinə onların istifadə etdiyi xidmətlərin miqdarına uyğun olaraq
işlərin xüsusi məsrəflərinin hesablanmasına imkan yaranacaqdır.
Daxili şöbələrin ayrı-ayrılıqda Sifariş üzrə məsrəf mərkəzi olaraq nəzərə alınmasının bir çox
müsbət cəhətləri vardır:
1. İstifadəçi şöbələrinə məsrəflər onların istifadə etdiyi xidmətlərə görə təyin olunduğuna
görə onlar bu xidmətlərin istifadəsində daha diqqətli və daha məsuliyyətli olurlar.
2. Müəyyən hallarda xidmət şöbələri istifadəçi şöbələrə faktiki olan məsrəf əvəzinə nor-
mativ məsrəf dəyərini təyin etməli olurlar. Bu halda əgər yaranmış faktiki məsrəflər
normativ məsrəflərdən çox olarsa şöbələri onların səmərəlilik səviyyəsinə görə
dəyərləndirmək olar.
3. Məsrəflər xidmət şöbələrinin göstərdiyi hər işə uyğun olaraq ayrıca müəyyən olunur
və bu məsrəflər müvafiq şöbələrə təyin olunur. Bu, işin məcmu məsrəfinin hesablan-
masında dəqiqliyi təmin edir.
4. Xidmət şöbələrinin məqsəd və məsrəfləri ayrı-ayrılıqda müəyyən olunduğu üçün bu
planlaşdırılma işini asanlaşdırır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Müəssisənin anbar şöbəsi bir neçə növ mal-material ehtiyatı saxlayır və şirkətdə materiala
olan tələbləri qarşılayır. Əgər bu xidmət şöbəsini iş üzrə məsrəf mərkəzi kimi qəbul etsək və
onun tərəfindən görülmüş hər “iş sifarişinə” görə məsrəfləri hesablasaq, bu zaman biz işlə
bağlı yaranan məsrəflərin müəyyən məbləğini anbarlara aid edə biləcəyik. (Yuxarıdakı 3-cü
bənddə deyildiyi kimi)
Bundan başqa, əgər anbar tərəfindən göstərilmiş və istifadəçi şöbələr tərəfindən qarşılanacaq
olan hər xidmət üçün normativ maya dəyəri 5$ olaraq müəyyən olunarsa, bu zaman istifadəçi
şöbələr istifadə olunan xidmətlərə qarşı daha məsuliyyətli olmağa məcbur olacaqlar. Çunki
onlar artıq bu xidmətlərə görə pul ödəyirlər. (Yuxarıdakı 1-ci bənddə deyildiyi kimi)
Əgər xidmətlərin faktiki məsrəfi 6$ olarsa, bu zaman faktiki məsrəf normativ maya dəyərindən
çox olacaqdır. Bu da rəhbərliyi məsrəfləri azaltmaq üçün lazımi tədbirləri görməyə və ya əgər
normativ maya dəyəri düzgün deyilsə, onu yenidən nəzərdən keçirməyə vadar edəcəkdir. (Yu-
xarıdakı 2-ci bənddə deyildiyi kimi)
_________________________________________________________________________
Mal partiyası məsrəflərinin uçotu və qeydə alınması iş məsrəflərin uçotuna oxşardır. Hər partiya
üçün hesablar iş (lahiyə) hesablarına oxşar qaydada həyata keçirilir. İstehsalda olan məhsul,
qüsurlu məhsulların yenidən işlənməsi və mal partiyasının məsrəflərinə əsasən qiymətqoyma
ilə bağlı görülən işlər iş sifarişinə əsaslanan maya dəyəri metodundakı işlərlə eynilik təşkil edir.
Bir partiyadakı bir məhsulun məsrəfi partiyanın məcmu məsrəfini həmin partiyada istehsal
olunmuş məhsulların sayına bölməklə hesablanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
E Şirkəti müştərilərin aylıq tələbinə uyğun olaraq partiyalarla müxtəlif keyfiyyətli kağızlar isteh-
sal edir. Aylıq 20.000 vərəq kağızın məsrəfləri ilə bağlı məlumatlar aşağıda verilmişdir. Verilmiş
məlumata əsaslanaraq bir vərəq kağızın məsrəfini hesablayın.
$
Birbaşa material 4.500
Birbaşa iş saatları 300
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
310 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Cavab
Hesablamalar $
Birbaşa material məsrəfləri 4.500
Birbaşa əmək məsrəfləri 9$ (hər iş saatı üzrə) x 300 saat 2.700
İstehsal qaimə məsrəfləri 1,5$ (hər birbaşa iş saatı üzrə) x 300 saat 450
İnzibati və satış qaimə məsrəfləri 450-nin 90%-i 405
Partiyanın məcmu məsrəfi 8.055
Partiya üzrə istehsal olunmuş kağızın 8.055$ / 20.000 20.000
vərəqlərinin sayı
Bir vərəq kağızın məsrəfi 0,40
_________________________________________________________________________
İCMAL
qüsurlu məhsulların yenidən
işlənməsi məsrəfi sifariş işinin
məsrəflərinə daxil edilir
qüsurlu məhsulların iş məsrəfi müəyyən işin yenidən işləmə
/ təkrar işləmə məsrəfi məsrəfi yalnız həmin işə hesablanır
müəyyən bir işin müəyyən olunma-
mış yenidən işləmə məsrəfi istehsal
qaimə məsrəflərinə əlavə olunur
_________________________________________________________________________
Qısa test 4
Natamam işlərin məsrəfi növbəti mühasibat dövrünə aşağıdakılardan hansı kimi ötürülməlidir?
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 311
Qısa test 5
Aşağıdakı yaranmış məsrəflərdən hansı iş hesabına debit yazılışı olaraq qeyd olunur?
[Nələri öyrənəcəyik–d]
İşin məsrəflərinin hesablanması birbaşa material məsrəfini, birbaşa əmək məsrəfini və qaimə
məsrəflərinin sifarişinə aid olunan hissəni toplamaqla həyata keçirilir. Verilən məlumata görə
iş məsrəflərinin hesablanmasının mərhələləri aşağıda göstərilmişdir:
Nümunə
Xüsusi sifarişlə zavodların tikintisi ilə məşğul olan mütəxəssis 20X8-ci ilin may ayında 3 ayrı
sifarişi yerinə yetirmişdir. Bu işlərin nəticəsində aşağıdakı məsrəflər yaranmışdır:
İş A İş B İş C
Birbaşa material məsrəfləri 524$ 671$ 382$
Birbaşa əmək məsrəfləri
İxtisaslaşmış işçilərin iş saatı 158 170 16
Yarı-ixtisaslaşmış işçilərin iş saatı 316 190 30
Tikinti sahəsi ilə bağlı xərclər 118$ 170$ 25$
İşin satış qiyməti 3.318$ $2.750 1.950$
20X9-cu ilin aprelin 30-da tamamlanmışdır 100% 80% 25%
1. İşin başa çatdırılması üçün tələb olunan birbaşa material qeydə alınmışdır.
2. Birbaşa əmək məsrəfləri ödənilmişdir: ixtisaslaşmış işçilərin hər iş saatına 5$, yarım-
ixtisaslaşmış işçilərin hər iş saatına 4$.
3. Tikinti sahəsi ilə bağlı xərclər nəticədən asılı olaraq dəyişməyə meyllidirlər.
4. İnzibati xərclər ildə 440$ dollardır və birbaşa iş saatları əsasında müvafiq işlər üzrə
bölüşdürülməlidir.
5. İş tamamlandıqda inşaat rəhbəri hesablanmış mənfəəti hər sifarişdə müfaviq şəkildə
bölüşdürür; mənfəətin 20%-i bonus olaraq tikinti işçilərinə və 80%-i isə şirkətə. Hesab-
lanmış zərər şirkət tərəfindən ümumi olaraq bölüşdürülür.
Cavab
Sualda verilmiş məlumata əsaslanaraq işin məsrəfi və mənfəəti / zərəri belə hesablanır:
İşin məsrəfi
İş A İş B İş C
$ $ $
İş B İş C
($) ($)
Cari maya dəyəri 2.631 630
Başa çatdırıldığı vaxt məsrəfi
B - 20% (material istisna olmaqla) (H3) 490
C- (material istisna olmaqla) (H3) 744
Proqnozlaşdırılan məcmu məsrəf (a) 3.121 1.374
Satış qiyməti (b) 2.750 1.950
Mənfəət (Zərər) (b - a) (371) 576
İşçi heyətinin bonusu (115)
Şirkətə veriləcək mənfəət (zərər) payı (371) 461
Həll yolları
H1
İş A
İş B
İş C
H2
İş A
İş B
İş C
Cəmi iş saatları = 16 + 30
= 46 saat
İnzibati xərclər = 46 x 0,5
= 23$
H3
B işi 80% tamamlanmışdır. Buna görə də 100% tamamlanmış B işinin məsrəfini hesablamaq
üçün qalan 20%-i də əlavə etmək lazımdır. Bir qayda olaraq material nöqteyi-nəzərindən işlər
adətən 100% tamamlanmış hesab olunurlar (yalnız əmək və qaimə məsrəfləri tamamlanma-
mış qəbul olunur). Beləliklə, material məsrəflərinin 100% tamamlandığını qəbul edərək biz
yalnız həmin hissəni əlavə edirik.
Bu məsrəf 80%-lik məsrəfdir. İndi isə proqnozlaşdırılan məsrəfin qalan 20%-ni bu məlumata
əsasən aşağıdakı kimi hesablayacağıq:
1.960$/80% x 20%
= 490$
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıdakı məlumat iki sexdən – əritmə və qəlib sexindən – ibarət olan zavoda aiddir. Bütün
məhsullar bu iki sexdən keçir:
Əritmə Qəlib
Material məsrəfləri 7.000$ 600$
Birbaşa əmək haqqları 3.500$ 1.800$
İşlərin qaimə məsrəfi 1.750$ 1.200$
Birbaşa iş saatları 14.000 7.200
Maşın-saatlar 28.000 14.400
Zavodda tamamlanmış işlərdən biri 1177 nömrəli işdir və aşağıdakı göstəricilər bu işə aiddir:
Əritmə Qəlib
Material məsrəfləri 100$ 20$
Birbaşa əmək haqqları 50$ 25$
Birbaşa iş saatları 300 100
Maşın-saatlar 250 300
Cavab
Əritmə Qəlib
Material məsrəfləri 100 20
Birbaşa əmək haqqları 50 25
Əsas məsrəf 150 45
Aşağıdak hesabat 1177 nömrəli işin qaimə məsrəflərinin müxtəlif metodlara əsaslanaraq
təxsisat olunması nəticəsində əldə edilən istehsal məsrəflərini göstərir.
Cəmi
Əritmə Qəlib
(İş № 1177)
$ $
$
(a) Material məsrəfləri üzrə dərəcə
metodu:
Əsas məsrəf 150 45 195
25 40
İşlərin qaimə məsrəfləri 65
(100$-ın 25%-i) (20$-ın 200%-i)
İstehsal məsrəfi 175 85 260
(b) Əmək məsrəfləri üzrə dərəcə
metodu:
Əsas məsrəf 150 45 195
Məcmu qaimə məsrəfləri təxsisatın metodundan asılı olaraq dəyişir. Məcmu material məsrəfi
120$ (100$ + 20$) olur. Əmək məsrəfi 75$ (50 + 25) dollardır. Material məsrəfləri əsas
məsrəflərin daha böyük hissəsini təşkil etdiyinə görə bu məsrəf istehsal qaimə məsrəflərinin
təyin olunmasında əsas kimi götürülə bilər. Sərf olunan saatlara gədikdə istifadə olunmuş
maşın-saatlar 550 (250 + 300), iş saatları isə 400 (300 + 100) saatdır. Maşın-saatlar iş sa-
atlarından daha çox istifadə olunduğuna görə onlar əsas olaraq götürülə bilərlər. Material
məsrəflərinin faizi metodu və maşın-saat üzrə dərəcə metodu bu halda daha dəqiq metodlar
hesab olunurlar.
_________________________________________________________________________
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodundakı prosedur işə əsaslanan maya dəyəri
metodundakı prosedura oxşardır. Hər partiya bir iş kimi nəzərə alınır və məsrəflər ümumi ola-
raq partiya üçün hesablanır. Beləliklə, bir vahid məhsulun yekun məsrəfi aşağıdakı düsturdan
istifadə edilərək hesablanır:
Bir vahid məhsulun məsrəfi=Partiyanın məcmu məsrəfi / Partiyada olan məhsulun sayı
1. (A)
Zavod və sexlərdə yerinə yetirilən hər bir işin/iş sifarişinin hesablanması üçün işə əsaslanan
maya dəyəri metodundan istifadə olunur. Ona görə də hər bir iş məsrəflərin toplandığı və
müəyyən olunduğu müstəqil məsrəf mərkəzidir.
2. (C)
Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodunun tərifinə görə bu metod məhsulların satış
məqsədi ilə və ya şirkətdaxili istifadə üçün partiyalarla istehsal olunduğu hallar üçün uyğundur.
3. (D)
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu verilmiş bütün hallar üçün əlverişlidir. Bu metod hər işin
digərindən fərqli olduğu iş sektorlarında istifadə olunur. İstehsal təkrar olunmayandır və
mütəmadi deyil.
4. (A)
Emal prosesində olan məhsul (EPOM) fəaliyyət dövrünün sonunda təyin olunacaq natamam
işlərin məcmu dəyəridir. Buna görə növbəti mühasibat dövrünə bu məbləğ dövrün əvvəlinə
olan mal-material ehtiyatı kimi keçirilir.
5. (D)
Birbaşa material, birbaşa əmək məsrəfləri və istehsal qaimə məsrəfləri iş hesabının debit ya-
zılışına qeyd olunur, çünki bu hesabın əsas hədəfi bu xərcləri nəzərə alaraq hər bir iş üçün
mənfəət və ya zərəri hesablamaqdır.
Sınaq sualları
A Standart.
B Qeyri-standart.
C Yuxarıdakıların hər ikisi.
D Yuxarıdakıların heç biri.
4. İşə əsaslanan maya dəyəri metodu aşağıda verilmiş hansı sənaye sektoruna tətbiq edilə
bilər?
5. S Şirkəti iş sifarişinə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə edir. Zavodla bağlı qaimə
məsrəfləri birbaşa əmək məsrəflərinin büdcədə proqnozlaşdırılmış 50%-i dərəcəsində isteh-
sala tətbiq olunmuşdur. Normadan aşağı və ya yuxarı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri hər
ayın axırında satılmış məhsulların məsrəf hesabına aid edilir. Əlavə məlumatlar aşağıdakı kimi
verilmişdir:
1. 251 №li iş 20X7-ci ilin yanvar ayında yerinə yetirilməkdə olan tək iş idi və ona aid hesab-
lanmış məsrəflər aşağıdakı kimidir:
$
Birbaşa material 6.000
Birbaşa əmək 3.000
Zavodla bağlı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri 1.500
10.500
2. 252, 253 və 254 nömrəli işlərə 20X7-ci ilin fevral ayında başlandı.
3. Birbaşa material tələbnamələrinin yekun məsrəfləri fevral üçün 39.000$-a bərabərdir.
4. Fevral ayında 30.000$ birbaşa əmək məsrəfləri yarandı.
5. Fevral ayında faktiki zavodla bağlı qaimə məsrəfləri 48.000$ olmuşdur.
6. 20X7-ci il fevral ayının 28-də hələ də davam etdirilən iş 4.200$ birbaşa material və 2.700$
birbaşa əmək məsrəflərindən ibarət olan 254 nömrəli iş idi.
20X7-ci il fevral ayında istehsal olunmuş malların məsrəfləri nə qədərdir?
A 85.400$
B 92.000$
C 86.250$
D 90.650$
6. F Şirkəti iş sifarişinə əsaslanan maya dəyəri sisteminə malikdir. 20X7-ci mart ayının ümumi
ledcer qeydiyyatı üzrə emal prosesində olan məhsul hesabında aşağıdakı debit (kredit) yazı-
lışları qeydə alınmışdır:
$
Mart 1 Qalıq 18.000
Mart 31 Birbaşa material məsrəfləri 60.000
Mart 31 Birbaşa əmək məsrəfləri 45.000
Mart 31 Zavodla bağlı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri 40.500
Mart 31 Hazır məhsula (150.000)
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
318 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
F Şirkəti birbaşa əmək məsrəflərinin büdcədə proqnozlaşdırılmış 90% dərəcəsinə uyğun ola-
raq qaimə məsrəflərini istehsala tətbiq edir. 20X7-ci il mart ayının sonunda hələ də davam
etdirilən 365 №li işə 3.375$ dəyərində zavodla bağlı qaimə məsrəfləri aid edilmişdir. 365 № li
işə aid edilən birbaşa material məsrəflərinin dəyəri nə qədər olmuşdur?
A 3.375$
B 4.500$
C 6.375$
D 13.500$
7. K Şirkəti sifariş əsasında işləyən bir şirkətidir. Şirkət 999 №li sifariş üzərində işləyən işçilərin
əməkhaqqı ödəniş planını belə hazırlamışdır: işi bitirmək üçün normal vaxtdan az vaxt sərf
edən işçilərə normal ödənişin (bir saat üzrə) 60%-i dərəcəsində bonus ödəniləcək.
A 36.00$
B 50.40$
C 60.00$
D Yuxarıdakıların heç biri
8. Şirkət işə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə edir. İş № 007 üçün tələb olunur:
A 174.00$
B 120.00$
C 102.00$
D 156.75$
1. (B)
İş sifarişləri qeyri-standart olurlar, çünki hər bir iş digərindən fərqlidir və müştərinin xüsusi
istəyinə uyğun olaraq hazırlanır. Buna görə də hər bir işi yerinə yetirmək üçün qeyri-standart
prosedurlardan istifadə olunur.
2. (C)
İşə əsaslanan maya dəyəri metodunun əsas məqsədi hər bir iş üzrə mənfəət və ya zərəri he-
sablamaq üçün birbaşabir-birin material məsrəflərini, birbaşa əmək məsrəflərini və istehsalla
bağlı qaimə məsrəflərini dəqiqliklə məhsula təyin etməkdən ibarətdir.
3. (A)
İş sifarişləri bir-birindən fərqli olduğu halda mal partiyaları bir-birinə oxşar ola bilər. Buna görə
də daha böyük mal partiyasını kiçik hissələrə bölmək əlverişli olduğu zaman partiya şəklində
istehsal həyata keçirilir. Partiyalar bir-birlərindən fərqli ola da bilərlər, olmaya da bilərlər. Lakin
sifariş işləri əsasən bir-birindən fərqli olur. Həm sifariş işlərinin, həm də partiyaların məsrəfləri
həmişə ayrıca hesablanır.
FƏSİL – B3 (I HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 319
4. (D)
İşə əsaslanan maya dəyəri metodu dəmiryol lokomotiv istehsalı və nəşriyyat sektorunda tətbiq
oluna bilər, çünki bu iş sektorlarında sifariş işləri bir-birindən fərqli olur.
5. (C)
Məhsulun normal məsrəfi istifadə olunmuş faktiki birbaşa material məsrəflərindən, fakti-
ki birbaşa əmək məsrəflərindən və tətbiq olunmuş qaimə məsrəflərindən ibarət olur. Veril-
miş məlumatda deyilir ki, zavodla bağlı qaimə məsrəfləri birbaşa əmək məsrəflərinin 50%-i
dərəcəsində tətbiq olunmuşdur. Buna görə biz zavodla bağlı qaimə məsrəfləri üçün də eyni
faizi tətbiq edirik.
$ $
İstifadə olunmuş birbaşa material məsrəfləri 39.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 30.000
Zavodla bağlı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri (30.000$ x 50%) 15.000
Yaranmış istehsalat məsrəfləri 84.000
Üstəgəl: emal prosesində olan məhsul (1 yanvar 20X7) 10.500
Hesaba alınan istehsal məsrəfləri 94.500
Çıxılsın: emal prosesində olan məhsul (28 fevral 20X7)
Birbaşa material məsrəfləri 4.200
Birbaşa əmək məsrəfləri 2.700
Zavodla bağlı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri 1.350 8.250
Normal xərclərlə istehsal olunmuş malların məsrəfi 86.250
6. (C)
Cavabı əldə etmək üçün iki mərhələli əməliyyatdan istifadə olunmuşdur. Birincisi, dövrün so-
nunda ümumi ledcer qeydiyyatı üzrə emal prosesində olan məhsulun (EPOM) qalığını hesab-
layın. Debit yazılışlarını əlavə etdikdən və kredit yazılışlarını çıxdıqdan sonra qalıq 13.500$-a
bərabər olur. Bu məbləğ həm də xüsusi ledcer qeydiyyatında 365 №li işin qalığıdır, çünki bu iş
ayın sonunda hələ də davam etdirilən yeganə işdir.
İkinci olaraq 365 № li işə aid edilmiş birbaşa material məbləğini hesablayın:
$ $
365 №li işə aid məcmu məsrəf 13.500
Çıxılsın: Zavodla bağlı tətbiq olunmuş qaimə məsrəfləri 3.375
Birbaşa əmək məsrəfləri (3.375$ / 0,90) 3.750 7.125
365 №li işə aid birbaşa material məsrəfləri 6.375
7. (B)
8. (A)
$
Birbaşa material məsrəfləri 36,00
Birbaşa əmək məsrəfləri 24,00
Birbaşa xərclər 12,00
Əsas məsrəflər 72,00
İstehsalla bağlı qaimə məsrəfləri (H1) 48,00
İstehsal məsrəfləri 120,00
Qeyri-istehsal qaimə məsrəfləri (H2) 54,00
Məcmu məsrəf 174,00
H1
H2
BÖLMƏ - B
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN
ÜSULLARI
Öyrənmə elə bir mütəmadi prosesdir ki, onun nəticəsində biz bilik və dərəcələr əldə edirik.
Bu proses bir sıra aralıq proseslərdən ibarətdir və müvafiq şəkildə bir səviyyəni bitirərək
digərinə keçmək mümkün olur. Eynilə SMA-nın (Sertifikatlaşdırılmış Mühasiblər Assosiasiya-
sı) səviyyələri də buna misal ola bilər.
Oxşar şəkildə müəyyən istehsal prosesləri də davamlıdır və istehsal böyük həcmdə baş verir.
Bu istehsal prosesləri bir-birindən fərqlənən bir sıra kiçik proseslərdən ibarət olurlar və hər
bir proses istehsala daxil olan məhsuldan tam fərqli məhsul hasil edir. Sonuncu prosesin ye-
kununda hazır məhsul istehsal olunur. Bu növ müəssisələr tərəfindən istifadə olunan maya
dəyərinin hesablanması sistemi proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodudur.
Bu fəsildə proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu anlayışı, birgə və əlavə məhsulun maya
dəyərinin hesablanması və tətbiq edilən uçot prosedurlarının incəlikərindən ətraflı şəkildə bəhs
ediləcək. Proseslərlərə əsaslanan maya dəyəri metodu çoxsaylı prosesləri özündə birləşdirən
ardıcıl istehsalın xüsusiyyətlərinə diqqət yetirir.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
Bu, mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodudur.
A Şirkəti zavodla bağlı qaimə məsrəflərini birbaşa əmək məsrəflərinə əsasən təyin edən
iş üzrə maya dəyəri metodundan istifadə edirdi. İstehsal üzrə menecerlərin ümumi məhsul
məsrəflərinə nəzarət etmək üçün birbaşa iş saatlarını azaltmaqdan başqa çarələri yox idi.
Müəssisə 2004-cü ildə prosesə əsaslanan maya dəyəri metoduna keçməyi qərara aldı. Yeni
sistem müxtəlif hissələri və ya məhsulları ümumi istehsal vahidinə çevirir. Proses üzrə məsrəf
mərkəzinə aid istehsal vahidi hesablandıqdan sonra bir istehsal vahidi üzrə məsrəfi hissəyə
təyin edilmiş vahidlərin sayına vurmaqla müəyyən bir hissənin maya dəyəri müəyyən edilir.
Yeni prosesə əsaslanan maya dəyəri metodu işlərin qaimə məsrəflərinin proseslərə tətbiq
edilməsinə imkan verir. Bu proseslər isə menecerlərin məsrəflərə nəzarət üzrə birbaşa
məsuliyyət daşıdıqları proseslərdir. Eyni zamanda yeni metod həyata keçirilən işlərlə daha sıx
bağlıdır.
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunun istifadəsi A Şirkətinə məsrəfləri daha yaxşı
idarə və təyin etməyə, məsrəflərin düzgün bölgüsünü, həmçinin, menecerlərin məsrəflərə görə
məsuliyyətlərinin müəyyən edilməsinə kömək etdi.
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Tərif
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu mütəmadi, təkrarlanan əməliyyatlar və ya
proseslərin ardıcıllığı nəticəsində ortaya çıxan xammal və xidmətlərə tətbiq edilə bilən maya
dəyərinin hesablanması metodudur.
_________________________________________________________________________
Prosesə əsaslanan maya dəyəri metodu eyni dövr ərzində istehsal olunmuş bütün məhsul
vahidlərinə onlara aid bütün məsrəflərin hesablanması və orta məsrəfin çıxarılması yolu ilə
tətbiq edilir.
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu eyni növ məhsulların ardıcıl və toplu istehsalı ilə
məşğul olan müəssisələrdə istifadə olunur. Maya dəyərinin hesablanması metodu əsas is-
tehsal sistemi və onun xüsusiyyətləri əsasında inkişaf etdirilir. Proseslərə əsaslanan maya
dəyəri metodu müxtəlif proseslərə bölünə bilən ardıcıl istehsal sisteminin nəzərə alınması
ilə də təkmilləşdirilmişdir. Bu metod neft emalında, ərzaq emalında, kağız hazırlanmasında,
kimya və əczaçılıq istehsalında və s. istifadə edilir ki, burada son məhsul geniş çeşidli məhsul
vahidlərinin keyfiyyətini özündə əks etdirir.
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu hər əməliyyatın/prosesin məsrəfini müəyyən etmək
və hər prosesin sonunda hesablanan məsrəfləri məhsula tətbiq etmək funksiyasını daşıyır.
Məhsulun ümumi məsrəfi onun keçdiyi bütün proseslərin ümumi məsrəfini istehsal olunmuş
məhsulların sayına bölməklə əldə edilir.
Nümunə
Pambıq zavodunda pambıq əyirmə və toxunma kimi iki mərhələdən keçir. Bir pambıq bağla-
masına düşən məsrəf iki prosesin məsrəflərinin (əyirmə və toxunma proseslərinin) toplanması
və bu məsrəfi istehsal olunmuş son məhsulun ümumi sayına bölməklə hesablanacaqdır.
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 323
Bütün istehsal prosesi hər birinin sonunda aralıq məhsulun istehsal edildiyi proseslər ardıcıllığı
hesab olunur. Hər bir prosesin istehsal nəticəsi prosesin istehsal amilindən asılı olaraq fərqli
xüsusiyyətə malikdir. Onlar həm əmtəəlik, həm də qeyri-əmtəəlik ola bilərlər.
1. Prosesə aid məsrəflər müəyyən dövr üzrə hesablanır. Bu dövr bir həftə, bir ay, altı
ay və ya bir il ola bilər. İşə (lahiyəyə) əsaslanan maya dəyəri metodundan fərqli olaraq
məsrəflər vaxtaşırı qeydə alınır.
2. Birbaşa məsrəflər, habelə, dolayı məsrəflər açıq şəkildə müəyyən edilmiş bütöv bir
proses və ya əməliyyat üzrə toplanır və hesablanır. Burada məsrəf mərkəzi proses və
ya əməliyyatdır.
3. Məsrəflər proseslərə görə hesablanır, birbaşa olaraq məhsula aid edilmir. Hər vahid
üzrə məsrəfi əldə etmək üçün hər prosesin ümumi məsrəfi dövr ərzində istehsal olun-
muş məhsulun ümumi sayına bölünür.
4. Normal əməliyyat zərərinə aid məhsul vahidlərin məsrəfi mal və əmtəə vahidlərindən
irəli gəlir, belə ki, istehsal zamanı müəyyən itkilərin olması normaldır, məs: buxarlan-
ma, daralma/kiçilmə və s.
Nümunə
Əgər bir boya zavodunda hər gün 2.500 litr boya emal etmək üçün tələb olunan aylıq ümumi
məsrəf 5.000$ və günlük itki 50 litr boya olarsa, bu normal haldır. Bu zaman 5.000$ olan bütöv
məsrəf yalnız (2500 – 50) = 2450 litr boyanı əhatə edəcək.
5. Hər hansı bir proses üzrə dövrün sonunda hansısa emal prosesində olan məhsul
(natamam iş) “hazır məhsula bərabər” hesab edilir. Bu mövzudan sonrakı “Nələri
öyrənəcəyik” başlıqlı bölmələrdə bəhs edəcəyik.
6. Bir prosesin məsrəfi ötürülərək digər prosesin məsrəfinə əlavə edilir, çünki bir prose-
sin istehsal nəticəsi digər prosesin istehsal amili hesab olunur.
Nümunə
Fərz edək ki, boya emalı iki prosesdən ibarətdir: 1-ci proses və 2-ci proses. 1-ci prosesin
sonunda yaranmış ümumi məsrəf 650$-dır. Bu məsrəf ötürülərək 2-ci prosesin məsrəflərinə
əlavə olunacaq.
_________________________________________________________________________
Son istehsal
İstehsal amili II Proses
nəticəsi
İstehsal
I Proses
nəticəsi
I Prosesin istehsal
nəticəsi. II Prosesin
istehsal amilidir
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
324 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu, adından da göründüyü kimi, məhsulun bir
sıra proseslərdən keçdiyi sənaye sahələrində tətbiq olunur. Bu metod məhsulların istehsal
mərhələlərindən keçdiyi mərhələli prosesdən ibarətdir. Hər istehsal mərhələsi məhsula yeni
dəyər əlavə edir. Lakin hər xüsusi məhsul toplusu üçün məsrəfləri müəyyən etmək olduqca
çətindir, çünki istehsal ardıcıldır.
➢➢ İstehsal bir sıra eyni növ məhsulların istehsalından ibarətdir. Məs: şəkər, rafinad za-
vodları və süd məhsulları istehsal edən müəssisələr eyni növ məhsullar istehsal edir.
➢➢ İstehsal bir sıra proseslərdən ibarət olur və bir prosesin istehsal nəticəsi digər bir
prosesin istehsal amilini təşkil edir. Məs: neft emalı zavodlarında xam neftin saflaş-
dırıldığı prosesin istehsal nəticəsi neftin yenidən saflaşdırılaraq emal edildiyi digər bir
prosesin istehsal amilini təşkil edir.
➢➢ Davamlı olaraq kütləvi istehsal aparılır. Məs: dərman sənayesində dərmanlar yüksək
miqdarda davamlı olaraq istehsal edilir.
➢➢ Bütöv istehsal prosesindən fərqli olaraq fərdi sifariş işlərinin xüsusiyyətlərini müəyyən
etmək çətindir.
Nümunə
Şəkər istehsalı sənayesində şəkər davamlı olaraq istehsal edilir və nəticədə gələn sifarişlərdən
asılı olaraq hər sentnerə görə (ton və ya kq-a görə) şəkərin məsrəfini hesablamaq çətinləşir.
Məsrəf bütün proseslərin məsrəflərini bir yerə toplamaqla və onları istehsal edilmiş məhsulun
ümumi miqdarına bölməklə hesablanmalıdır.
_________________________________________________________________________
Proseslərə əsaslanan sənaye müəssisələrinə davamlı şəkildə vahid məhsul istehsal edən
müəssisələr və fərqli məhsullar istehsal edən müəssisələr daxildir. Aşağıda müəyyən nümunələr
verilmişdir – bütün bu müəssisələr məsrəfləri hesablamaq üçün proseslərə əsaslanan maya
dəyəri metodundan istifadə edir:
Qısa test 1
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu hansı hallarda istifadə olunur?
_________________________________________________________________________
Qısa test 2
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunda bir prosesin istehsal nəticəsi:
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Yuxarıda verilmiş proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunun xüsusiyyətləri onu göstərir
ki, normal zərəri formalaşdıran proses xammal vahidlərindən irəli gəlir. Davamlı istehsal
sistemində materialların bir hissəsi və ya natamam emal olunmuş materiallar adətən proses
ərzində itkiyə gedir.
“Əməliyyat zərəri” termini xammal istehsal amilinin miqdarı ilə istehsal nəticəsi arasındakı fərqi
ifadə edir. Yaranmış itkiləri hesablamaq üçün bu itkilər normal və normadan artıq zərər kimi
müəyyənləşdirilməlidir.
Müəyyən istehsal prosesləri vardır ki, onlarda zərərin olması mütləqdir. Bu zərərlər normal
vəziyyətlərdən qaynaqlanır.
Normal zərər qaçılmazdır və çox vaxt buxarlanma, kimyəvi dəyişiklik, məhsulun nümunə və
ya sınaq məqsədilə istehsaldan götürülməsi, istehsalçıdan asılı olmayaraq məhsulun qüsurlu
olmasına və ya məhsulun fiziki itkisinə təsir edən digər səbəblər buna təkan verir.
Ümumiyyətlə, proses zərəri eyni zamanda emal nəticəsi olan və ölçülə bilən olmasa da, müm-
kün satış dəyərinə malik tullantı və qalıqlardan ibarət olur. Prosesdə əmələ gəlmiş tullantı və
qalıq da normal zərərin bir hissəsidir.
Nümunə
Ayaqqabı fabrikində dəri parçaları müxtəlif forma və ölçülərə bölünərək ayaqqabılar düzəldilir.
Bu prosesdə dəri qeyri-bərabər və müxtəlif kəsildiyindən itkiyə gedir. Korlanmış dəri hissələri
istifadə oluna bilməz, belə ki, onlar kiçik parçalar şəklində olduğundan ayaqqabının hər hansı
bir hissəsini formalaşdıra bilmir. Bu halda zərər həmin istehsal prosesinə aiddir və normal
zərərdir. Lazımsız dəri parçaları hissələr şəklində satıla bilər ki, onlardan da kəmər və ya kiçik
çantaların düzəldilməsində istifadə oluna bilər.
Tərif
Təkrar istifadə imkanına görə “itki” və “qalıq” belə ifadə oluna bilər:
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
326 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Tullantı: Təkrar istifadə imkanına malik atılmış cisimlər adətən sonradan emal olunmayan ma-
terial kimi və ya xammal əvəzinə yenidən istehsala cəlb olunur.
Əgər zərər gözlənilməz və qeyri-normal hallar səbəbi ilə baş verərsə, bu “normadan artıq
zərər” adlanır. Gözləniləndən artıq yaranmış hər hansı bir zərər “normadan artıq zərər” adlanır.
İstehsala təsir edən qeyri-normal hallara yanğın, mexanizmin sıradan çıxması, elektrik kəsintisi,
işçilərin tətili kimi gözlənilməz hallar daxildir. Normadan artıq zərər, həmçinin, prosesdə olan
diqqətsizlik, keyfiyyətsiz və qüsurlu materiallardan istifadə, eləcə də, prosesin qəbul edilmiş
normal çərçivədə yerinə yetirilməməsi kimi hallara istinad edə bilər.
Nümunə
Yuxarıdakı nümunəyə diqqət yetirək, ayaqqabı fabrikində istifadə olunan dərinin hər 1000
metrinə düşən normal zərər 5 metrdir. Fabrik yeni işçi götürüb və yeni işçinin dərini yanlış
şəkildə kəsməsinə görə istifadə olunan dərinin hər 1000 metrinə düşən zərər 12 metrə qədər
artmışdır. Müəyyən edilmiş 5 metrlik zərərdən çox olan 7 metrlik zərər (12-5) normadan artıq
zərər hesab ediləcəkdir ki, bu zərər prosesə xas deyildir və proses zamanı diqqətsizlik ucba-
tından yaranmışdır.
Normadan artıq zərərin hesablanması
_________________________________________________________________________
Normal nəticə ilə faktiki nəticə arasındakı fərq normadan artıq zərərdir.
Normal hasilat = istehsala daxil edilmiş vahidlər – vahidlərdə olan normal zərər
3. Qeyri-normal qazanc
Normal zərər nisbi rəqəmdir. Faktiki zərər normal zərərdən çox və az ola bilər. Əgər faktiki
zərər normal zərərdən çoxdursa, bu normadan artıq zərər hesab olunur. Lakin əgər faktiki
zərər normal zərərdən az olarsa, bu qeyri-normal qazanc kimi qiymətləndirilir.
Odur ki, qeyri-normal qazanc zərərin azalmasıdır və öz-özlüyündə faktiki qazanc deyildir. Qey-
ri-normal qazanc, normadan artıq zərərin hesablandığı qaydada hesablanır.\
Nümunə
Vahidlər
Faktiki daxil olan 1,500
Normal zərər 250
Normal hasilat (1,500-250) 1250
Faktiki hasilat 1,400
Qeyri-normal qazanc faktiki hasilatla normal hasilat
arasındakı fərq olacaqdır
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 327
Qeyri-normal qa-
Normadan zanc
artıq zərər
??????
?????
Daxil olan
materiallar ????
I Proses
Qısa test 3
Aşağıdakı fikirlərdən hansı yanlışdır?
A Normal zərər qaçılmaz olduğu halda normadan artıq zərərin qarşısını almaq müm-
kündür.
B Normadan artıq zərər əməliyyatlar standartlara uyğun aparıldığı zaman istehsal olun-
ması mümkün olan məhsul vahidlərini əks etdirir.
C Heç bir mümkün satış dəyəri olmayan maddələr qalığa aiddir.
D Yuxarıdakılardan heç biri
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunda hər bir proses üçün ayrı hesablama aparılır.
Son prosesdə tamamlanmış məhsullar Hazır Məhsul Hesabına göndərilir.
Hər vahid üzrə məsrəfi hesablamazdan əvvəl proses üzrə hesab anlayışını başa düşməyə ça-
lışaq. Hər proses üçün ayrıca hesab hazırlanır. (Proses üzrə hesablar aşağıdakı nümunələrdə
izah edilmişdir.)
Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu üzrə hər bir hesab prosesi müvafiq proseslər za-
manı yaranmış bütün xərcləri qeydə alır. Bu hesab material məsrəfi, birbaşa xərclər və prosesə
aid qaimə xərclərinin debet hesabına yazır. Materialların tullantısı və qalıqların satışından əldə
edilmiş qazanc isə kredit hesabına yazılır.
Bu hesabın balansı digər proseslərə ötürülən istehsal olunmuş məhsulun məsrəfidir. Məhsul
vahidləri tam hazır olduğu zaman Hazır Məhsul Hesabına ötürülür. Bəzi hallarda prosesin
hasilatının müəyyən bir hissəsi mal-material ehtiyatında saxlanılır və balans növbəti prosesə
ötürülür. Bir vahid üzrə məsrəf aşağıdakı kimi hesablanır:
Bir vahid üzrə məsrəf=Ümumi məsrəf−Normal zərərin tullantı dəyəriDaxil olan məhsulun ümu-
mi sayı−Normal zərər sayı
Nümunə
İstehsal zamanı məhsul üç müxtəlif prosesdən keçir: A, B və C. Dörd həftəlik bir dövr ərzində
1,000 ədəd məhsul istehsal olunur və aşağıdakı məlumat verilir:
Birbaşa istehsal məsrəfi 4,500$ olub birbaşa əməkhaqqı məsrəfi əsasında proseslərə
bölünməlidir. Əməliyyat hesabı hazırlayın və hər vahid üzrə məsrəfi müəyyən edin.
Cavab
Artıq Proses C-də hazır məhsullar istehsal edilir. Məsələdə verilir ki, 1,000 ədəd məhsul isteh-
sal olunub. Buna görə də, son mərhələdə istehsal olunun hər məhsul üzrə məsrəf
Həll yolları
H1
Ümumi istehsal məsrəfi 4,500$-dır. Məsələyə əsasən bu məsrəf birbaşa əmək haqqlarına
əsasən bölüşdürülməlidir. Buna görə də nisbət 15:7:8 olacaqdır.
Ümumi 4,500
Qeyd
Bü nümunədə vahidlər sırası (material) prosesin başlanğıcında istehsala gedən birbaşa ma-
terialın miqdarını müəyyənləşdirir. Əgər hər hansı normal və ya normadan artıq zərər olmaz-
sa, bu olduğu kimi növbəti prosesə ötürülür. (Bu haqda növbəti mövzular daxilində müzakirə
aparacağıq)
Sonrakı proseslərə əlavə materiallar daxil edilərsə, bu vahidlər əsas (baza) material olaraq
qiymətləndirilmir, bunlar sadəcə prosesin tamamlanması üçün tələb olunan əlavə materiallar-
dır.
Lakin bəzən elə hallarda ola bilər ki, bəzi əlavə materiallar da sonrakı proseslərdə baza (əsas)
material sırasına daxil edilsin. Belə hallarda müvafiq hissələr də (əlavə materiallar) kəmiyyət
sütununa yazılır.
Əmək məsrəfləri və digər xərclər yarandığı zaman debet yazılışı üzrə hesablanır. Hər hansı
qaimə xərci verilmiş məlumata əsasən lazımi şəkildə proseslərə bölüşdürülür.
_________________________________________________________________________
Qısa test 4
Məhsul 2 müxtəlif prosesdən keçir: A və B prosesləri. A prosesinin nəticəsi B prosesinə ötü-
rülür və B prosesinin nəticəsi də öz növbəsində hazır məhsula ötürülür. Aşağıdakı detallar bu
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
330 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
_________________________________________________________________________
Qısa test 5
Prosesə daxil edilmiş materialların dəyəri
_________________________________________________________________________
4. Normal və normadan artıq zərər və qeyri-normal qazancı əhatə edən proses üzrə
hesab hazırlayın
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Normal və normadan artıq zərər anlayışları Nələri Öyrənəcəyik 2 bölməsində izah edildi. Pro-
ses üzrə hesabda bu iki zərərin hesablanma qaydası fərqlidir.
Normal proses zərəri istehsal məhsullarından irəli gəlir, yəni istehsalın ümumi məsrəfi yalnız
istehsal olunmuş məhsul vahidlərinin üzərinə düşür (zərərə getmiş vahidlər nəzərə alınmır). İs-
tehsal zamanı yaranan hər hansı tullantı dəyəri ümumi məsrəfdən çıxılacaqdır ki, bu məsrəfin
həddini azaldacaqdır. Nəticə etibarilə, məsrəflər istehsala daxil olmuş bütöv vahidlərdən qay-
naqlansa da məsrəf yalnız məhsul vahidləri ilə bağlı olacaq. Bununla bağlı olaraq məsrəf
normal zərərin tullantı dəyəri dərəcəsinə endirilir.
İstehsal edilmiş hər məhsul üzrə ədədin maya dəyəri= (Ümumi proses məsrəfi – normal zərərin
tullantı dəyəri) / (Daxil edilmiş vahidlərin sayı – normal zərər sayı)
Nümunə
Fərz edək ki, istehsala daxil edilmiş material sayı 100 ədəddir və zərər isə 5%-dir, o zaman
məhsul sayı 100-dən onun 5%-ni çıxmaqla alınan 95 olacaq (95 vahid). Əgər prosesdə yaran-
mış məsrəf 200$ və qalığın satışından əldə edilmiş gəlir 10$ olarsa, onda hər 95 vahid üzrə
məsrəf:
İstehsal olunmuş hər məhsulun məsrəfi 200$−10$ / (100−5) ədəd= 1vahid üzrə 2$
Əgər yuxarıdakı nümunədə məhsulun qalığı üçün yenidən satış dəyəri yoxdursa, 200$-lıq
məsrəf 95 vahid arasında paylanacaqdır: 200$/95= hər vahid üzrə 2,11$
_________________________________________________________________________
Normal zərər üçün hesab yazılışında normal itki vahidləri əməliyyat hesabatının kreditlə
göstərilmiş kəmiyyət sütununda qeyd edilir. Məhsul qalığının hər hansı tullantı dəyərini miq-
dar sütununun kredit hissəsində reallaşdırıla bilən dəyər kimi qeyd etmək lazımdır. Bu nor-
mal hasilat məsrəfini azaldır. İstifadə edilə bilən vahidlərin hər biri əməliyyat zərərini paylaşır.
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 331
Nəticədə yuxarıdakı nümunədə normal zərər satış dəyərində qeyd ediləcəkdir, məs: 10$.
Nümunə
Vahidlər $
Materiallar 1,000 5,000
İş 500
Xərclər 350
Bölüşdürülmüş qaimə məsrəfləri 450
Prosesdə ortaya çıxan normal zərər 5%dir. Qalıq satıldığı halda satış dəyəri 20$-dır. Proses
hesabı hazırlayın və Proses 2-yə ötürüləcək materialların məsrəfini müəyyənləşdirin.
Cavab
_________________________________________________________________________
Normadan artıq zərərin miqdarı müvafiq prosesdə kredit yazılışına qeyd edilir. Bundan əlavə,
normadan artıq zərər üzrə hesab açılır və tullantı dəyərinin olduğu hallar normadan artıq zərər
hesabında kredit yazılışı olaraq qeyd edilir. Buradakı balans sonda qazanc və zərərin maya
dəyərinin hesablanmasına ötürülür. Normadan artıq zərərin dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır:
Normadan artıq zərərin dəyəri = Normal hasilat üzrə normal məsrəf x Normadan artıq zərər
vahidləri / Normal hasilat
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
332 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Nümunə
Yuxarıdakı prosesdə əgər faktiki hasilat 900 vahid olarsa, o zaman 50 vahidin qalığı (950-900)
normadan artıq zərər vahidləri olacaqdır. Qeyd edildiyi kimi, bu vahidlər normal mal və əmtəə
vahidlərinin hesablandığı formada hesablanır.
Əgər normadan artıq zərərin vahidləri marketdə 200$-a satılarsa, o zaman normadan artıq
hesab belə hazırlanacaqdır.
Normadan artıq zərər kimi, qeyri-normal qazanc da normal istehsalın məsrəfinə təsir etmir.
Proses üzrə hesab kəmiyyət və qeyri-normal qazancın dəyəri ilə qeyd edilir və qeyri-normal
qazanc hesabı kredit yazılışına qeyd edilir. Qeyri-normal qazancın vahidləri normadan artıq
zərərin qiymətləndirildiyi yolla aparılır.
Qeyri normal qazanc dəyəri=Normal hasilat üzrə normal məsrəf x Qeyri−normal qazanc
vahidləri / İstehsal olunmuş normal vahidlər
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 333
Qeyri-normal qazanc hesabı məhsul vahidləri ilə nominal dəyər üzrə qiymətləndirilən qeyri-
normal qazanc yazılışlarını, habelə, qalığın satışı ilə bağlı tənzimləmə üzrə daxilolmaları əhatə
edəcəkdir. Hesab balansı mənfəət və zərər hesabına ötürülür. Hesab yazılışları aşağıdakı
kimidir:
Nümunə
Fincan iki müxtəlif prosesdən keçir: gil və digər maddələrin qarışdırılaraq fincan formasını
alması (qarışdırılma prosesi) və fincanın sobada sərtləşdirilməsi (sərtləşdirmə prosesi). Aşa-
ğıdakı məlumatlara əsasən sizdən proseslər üzrə hesablar, normadan artıq zərər və qeyri-
normal qazanc üzrə hesablar hazırlamaq tələb olunur.
Cavab
Mənfəət və zərər
üzrə hesab (balans
göstəricisi)
1,300
Mənfəət və zərər
üzrə hesab (balans
göstəricisi) 1,190
70 1,890 70 1,890
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 335
(500x5$)
Tapşırıqlar
H1
1 vahid üzrə normal məsrəf=Ümumi məsrəf – Normal zərərin dəyəri / (Ümumi daxil olan
miqdar – Normal zərər miqdarı)=(100,000$ +40,000$+20,000$+13,500$)− 2,500$ /
10,000−500=173,500$ − 2,500$ / 9,500= 1 vahid üzrə 18$
Tullantı dəyəri (sərtləşdirmə prosesi)= 500 vahid x 1 vahid üzrə 5$= 2,500$
H2
1 vahid üzrə normal məsrəf=(Ümumi məsrəf – Normal zərərin dəyəri) / (Ümumi daxil olma sayı−
Normal zərər sayı)=(169,200$ + 30,000$+24,000$+22,610$)− 4,700$ / 9,400−470=245,810$
− 4,700$ / 8,930= 1 vahid üzrə 27$
9,000 vahidin (sərtləşdirmə prosesinin hazır məhsulunun) normal məsrəfi = 9,000 x 27$=
243,000$
Tullantı dəyəri (sərtləşdirmə prosesi) = 470 vahid x 1 vahid üzrə 10$= 4,700$
_________________________________________________________________________
Nümunə
P Şirkəti yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal edir. Bu məhsul istehsal zamanı 2 prosesdən
keçən Elba məlhəmidir. Hər bir prosesdə çəki zərəri (itkisi) istehsala daxil olmuş məhsulun
5%-ni və normal zərər faizi isə 10% təşkil edir. Proses A üzrə 1kq-a 80$-lıq və Proses B üzrə
1kq-a 200$-lıq qalıq düşür. İstehsala aid olan xərclər aşağıdakı kimidir:
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
336 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Proses A Proses B
Materiallar (kiloqramla) 1,000 70
Material dəyəri 125,000 14,000
Konversiya məsrəfləri 36,000 15,250
Hasilat (kiloqramla) 830 780
Prosesdə açılış və bağlanış işinin olmamasını fərz edərək proses üzrə hesablar hazırlayın.
Cavab
Tapşırıqlar
Proses A
20
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 337
Proses B
Proses A
1 vahid üzrə normal məsrəf=(Ümumi məsrəf – Normal zərər dəyəri) / (Ümumi daxil olma sayı
– normal zərər sayı)=(125,000$ + 36,000$ ) – (80$ x 100) / 1,000 – (100+50)=153,000$ =
180$850
Proses B
1 vahid üzrə normal məsrəf=(Ümumi məsrəf – Normal zərər dəyəri) / (Ümumi daxil olma
sayı – normal zərər sayı)=(149,400$ + 14,000$ + 15,250$ )− (200$ x 90) / (830 + 70) –
(90+45)=160,650 / 765=210$
_________________________________________________________________________
İcmal
Məhsul vahidləri hesabına əldə edilir
Qeyri-normal
qazanc Normal istehsal məsrəfinə təsir etmir
Qısa test 6
Aşağıdakılar Proses A üçün nəzərdə tutulmuş detallardır:
A 271,50$
B 140$
C 181$
D 452,50$
Qısa test 7
Tullantının (qalığın) satışından əldə edilmiş pul aşağıdakılardan biri ilə bağlıdır
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Yuxarıdakı məsələlərlə bağlı belə fərz edilir ki, istehsal baxımından bütün hasilat tamamlanıb
və burada emal prosesində olan məhsul yoxdur. Lakin həqiqətdə bu göründüyü qədər asan
deyil. Adətən prosesdə başlanğıc iş və həmçinin, yekun iş olur.
Ümumi proses məsrəfləri müəyyən müddət ərzində tamamilə istehsal olunmuş vahidlərdən,
habelə, qismən (yarımçıq) istehsal olunmuş vahidlərdən yaranır. Ekvivalent vahidlər anlayışı
tamamlanmış və emal prosesində olan məhsul vahidləri arasında proses məsrəfini bölməyə
kömək edəcəkdir.
Tərif
Ekvivalent vahidlər prosesin tamamilə hazır məhsuluna bərabər (ekvivalent) tutulan natamam
istehsal məhsullarıdırlar. Bu, proses məsrəflərini hazır vahidlə emal prosesində olan məhsul
vahidləri arasında bölməyə kömək edir.
Bu prinsip emal prosesində olan məhsul (EPOM) və hazır məhsul bölgüsü arasında əməliyyat
məsrəfləri aparılan zaman tətbiq olunur.
_________________________________________________________________________
Nümunə
İlin sonunda 50 vahid tam hazır olduğu təqdirdə material və qaimə məsrəflərinə nəzərən yalnız
25% tamamlanmışdır. 20 natamam məhsul ekvivalent olaraq hazır məhsula çevriləcəkdir: 20
x 25%= 5 vahid (ədəd, məhsul)
_________________________________________________________________________
Hər prosesdə EPOM-un tamamlanması üzrə faiz nisbətinin hesablanması aparılır. Ekvivalent
vahidlərin hesablanması bu tamamlanma faiz nisbətinə əsaslanır. Adətən əvvəlcədən plan-
laşdırılmış istehsal qrafikinə və büdcə planlarına əsasən faiz nisbəti əldə olunur. Ekvivalent
istehsal üçün formul aşağıdakı kimidir:
Emal prosesində olan məhsulun ekvivalent vahidi = prosesdə olan vahidlərin faktiki sayı X
tamamlanmış işin faizi
Nümunə
Görülmüş işin 25%-i həcmində qismən tamamlanan 800 məhsul 800x25%=200 ekviva-
lent məhsul şəklində olacaqdır. 800 vahidin 75% natamam və ya yalnız 25% hazır oluğunu
söyləmək əvəzinə deyirik ki, bu vahidlər 200 hazır vahidə bərabərdir (ekvivalentdir).
_________________________________________________________________________
İş və qaimə İş və qaimə
məsrəflərinə məsrəflərinə
nəzərən 75% = nəzərən 75 vahid
hazırdır hazırdır
Emal prosesində olan məhsulu ekvivalent məhsul kimi qiymətləndirmək üçün aşağıdakı qay-
dalara əməl edirik. Qaydalar daha yaxşı anlaşılsın deyə nümunələr çərçivəsində verilmişdir.
Nümunə
Aşağıda Proses 1-in detalları verilmişdir. EPOM və hazır məhsula ayrılacaq miqdarı müəyyən
edin. İstehsala daxil olan məhsul 1000 vahiddir və hazır məhsul 750 olduğu halda, EPOM
vahidlərinin sayı 250-dir. Material məsrəfi 1,500$-dır və konversiya məsrəfləri 1,200$-dir.
EPOM materiala nəzərən 100% və emal məsrəflərinə nəzərən 40% hazırdır.
2,700$ ümumi məsrəf hazır və emal prosesində olan məhsullar arasında bölüşdürülməlidir.
Mərhələ 1
Mərhələ 2
Hazır işin faizini emal prosesində olan məhsul vahidlərinə vurun. Bunlar da, həmçinin,
“material”a və “iş və qaimə məsrəfləri”nə görə ayrı olacaqdır.
Verilmiş nümunədə işin materiala əsasən tamamlanma faizi 100%-dir, emal məsrəflərinə
əsasən isə 40%-dir. Aşağıdakı cədvəl iş faizini emal prosesində olan məhsul vahidlərinə vura-
raq ekvivalent vahidləri hesablayır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
340 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
Faizi
faizi
Daxil olan say 1,000
Çıxılsın:
Hazır məhsul 750 100 750 100 750
Emal 250 100 250 40 100
prosesində olan
məhsul
Balans vahidləri 0
1,000 850
Mərhələ 3
Ekvivalent vahidlərin sayını müəyyən etdikdən sonra bir ekvivalent vahid üzrə məsrəfi hesab-
layırıq. Bu hesablama da “material”a nəzərən ekvivalent vahidlər və “iş və qaimə məsrəfləri”nə
nəzərən ekvivalent vahidlər kimi bölünəcəkdir.
Aşağıdakı hesabat ümumi məsrəfləri ekvivalent vahidlərin sayına bölməklə 1 ekvivalent vahid
üzrə məsrəfi hesablayır.
Mərhələ 4
Bu mərhələdə hər kateqoriyaya daxil olan vahidləri 1 ekvivalent üzrə məsrəfə vurmaqla EPOM
vahidləri və hazır (tamamlanmış) vahidlər üzrə ümumi məsrəfi hesablayırıq. Məsrəf “material”
və “iş və qaimə məsrəfləri” üzrə ayrılıqda hesablanır.
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 341
nəzərən ekvivalent
Emal məsrəflərinə
1 ekvivalent vahid
1 ekvivalent vahid
üzrə emal məsrəfi
Ümumi məsrəf
vahidlər
Məsrəf
Məsrəf
(c+f)
(b)
(d)
(a)
(c)
(e)
(f)
Hazır 750 1,5 1,125 750 1,4117 1,059 2,184
vahidlər
Emal 250 1,5 375 100 1,4117 141 516
prosesində
olan
məhsul
Ümumi proses məsrəfi hazır məhsul və emal prosesində olan məhsul arasında bölünür.
_________________________________________________________________________
Qısa test 8
Aşağıda Proses A haqqında təfsilatlar verilmişdir. EPOM və hazır məhsul arasında
bölüşdürülməli olan miqdarı müəyyənləşdirin. Prosesə daxil olan məhsul 1,500 kiloqram və
hazır məhsul isə 1,125 kiloqram olduğu halda emal prosesində olan məhsul 375 kiloqramdır.
Material məsrəfi 2,250$, konversiya məsrəfləri isə 1,800$-dır. Materiala əsasən EPOM 100%,
konversiya məsrəflərinə əsasən isə 60% tamamlanmışdır.
4,050$ olan ümumi məsrəf , hazır məhsul və emal prosesində olan məhsul arasında
bölünməlidir.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
342 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Qısa test 9
İstehsal müəssisəsi məhsul məsrəfinin hesablanması sistemindən istifadə edir.
A 5,000,000$
B 4,300,000$
C 4,000,000$
D Yuxarıdakılardan heç biri
_________________________________________________________________________
Bu o deməkdir ki, proses 1-dən tam şəkildə proses 2 üçün dövrün sonuna olan mal-material
ehtiyatına ötürülən zaman orjinal materialın 100% hazır hesab olunmasına baxmayaraq
əlavə olunan materiallar mütəmadi şəkildə emal olunur və onlar 100%-dən az tamamlanmış
mərhələdə olaraq proses 2 üçün EPOM hesab oluna bilərlər.
Nümunə
Konserv zavodunda proses 1-ə birbaşa materiallar olaraq əlavə olunan metal parçaları proses
2-yə ötürülən zaman 100% hazır hesab olunur və proses 2 – də dövrün sonuna olan mal-
material ehtiyatının hesablanması zamanı materiallara nəzərən 100% hazır hesab ediləcək .
Lakin proses 2-də konserv qapaqlarının hazırlanması üçün əlavə olunan materiallar müvafiq
materiala nəzərən yalnız 50% hazırdır və bu, dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları
(EPOM) üzrə hesablamalarda öz əksini tapacaqdır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
F Şirkəti ərzaq istehsal edir və bu ərzaq iki prosesdən keçir. Proses A tamdır və Proses B üzrə
aşağıdakı məlumat verilir. Proses C-yə ötürülməli olan, Proses B-nin sonunda emal prosesində
olan məhsulun dəyərini hesablayın və Proses B haqqında hesab hazırlayın.
Vahidlər
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları 0
Proses A-dan ötürülən birbaşa materiallar 2,000 vahid
Məsrəflər $
Proses A-dan ötürülən birbaşa materiallar 5,000
Proses B-də olan əlavə materiallar 2,000
Emal məsrəfləri 1,200
900 vahidlik dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı hazırdır:
Proses 1 materialına nəzərən
Proses 2-də əlavə olunan materiala nəzərən 100%
Emal məsrəflərinə nəzərən 60%
40%
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 343
Cavab
Tamamlanma
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
vahidlər
faizi
faizi
faizi
Daxil olan 2,000
vahidlər
Çıxılsın:
Hazır
məhsullar 1,100 100 1,100 100% 1,100 1,100
100
Emal
prosesində
olan 900 100 900 60% 540 360
məhsul 40
8,200
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
344 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
İcmal
Qısa test 10
S Şirkəti proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə edir. Aşağıdakılar şirkətin A
şöbəsinin yanvar ayı üzrə məsrəfləridir.
$
Birbaşa materiallar 46,200
Emal məsrəfləri
Birbaşa iş 21,000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 4,680
Sabit qaimə məsrəfləri 4,000 29,680
75,880
Birbaşa materiallar prosesin müxtəlif mərhələlərində təqdim olunur . Bütün emal məsrəfləri
proses boyunca bərabər şəkildə ortaya çıxır.
1 yanvar tarixi üzrə dövrün əvvəlinə ehtiyatda mal-material qalmamışdır. Yanvar ayı ərzində
2,200 vahidin istehsalına başlanmış, 1,800 vahid tamamlanmış və B şöbəsinə ötürülmüşdür.
Mühəndislər belə hesaba aldılar ki, 31 yanvarda prosesdə olan vahidlər birbaşa materialla-
ra nəzərən 75%, emal məsrəflərinə nəzərən 80% tamamlanmışdır. Tamamlanan və ötürülən
vahidlərin məsrəfini, eləcə də, EPOM üzrə məsrəfi hesablayın.
6. Orta çəki və İMİM (İlkin mədaxil, ilkin məxaric) metodlarından istifadə etməklə emal
prosesində olan məhsulla, prosesdən prosesə ötürülən məhsul arasındakı əməliyyat
məsrəflərini bölüşdürün.
[Nələri öyrənəcəyik–g]
Dövrün sonuna olan EPOM-dan əlavə dövrün əvvəlinə emal prosesində olan məhsul var-
sa (EPOM), vahidlər üzrə məsrəfi müəyyən edən zaman onların hər ikisinin tamamlanma
mərhələlərini nəzərə almaq lazımdır. Bir proses üzrə hesablamanın sonunda prosesdə olan
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 345
vahidlər növbəti prosesə ötürülən zaman həmin prosesin əvvəlinə olan EPOM hesab edilir,
onların qiymətləndirilməsi məsrəfin gedişatından asılıdır.
Nümunə
_________________________________________________________________________
Bele hallarda dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatını hesablayan zaman Orta çəki və
İMİM (İlkin mədaxil, ilkin məxaric) metodlarından istifadə olunur.
i. Dövrün əvvəlinə olan natamam EPOM üzrə görülmüş işə görə hazır ekvivalent
vahidlər ayrılıqda hesablanır
ii. Dövrün sonuna olan EPOM üzrə görülmüş işə görə ekvivalent vahidlər ayrılıq-
da hesablanır
iii. Yuxarıdakı iki mərhələdə hesablanmış ekvivalent vahidlər, növbəti proseslərə
ötürülən və tamamlanan vahidlərə əlavə olunur.
Bu metod vasitəsilə dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatının məsrəfi əvvəlki prosesdən
alınır və cari prosesdə başlanan və tamamlanan vahidlərin məsrəfləri ayrılıqda hesablanır.
Proseslərarası ötürülən vahidlərin məsrəflərini əldə etmək üçün dövrün əvvəlinə olan EPOM
vahidlərini tamamlamaq məqsədilə yaranan əlavə məsrəflər toplanır.
Təqdim olunmuş və tamamlanmış 1 vahid üzrə məsrəfi, habelə, dövrün sonuna olan EPOM
–un 1 vahid üzrə məsrəfini hesablamaq üçün cari proses zamanı materiallar üzrə yaranmış
faktiki məsrəflər toplanır.
Tamamlanan və ötürülən vahidlərin iki ekvivalent vahidi vardır - biri tamamlanan və ötürülən
vahidlər üçün, digəri isə proses ərzində tamamlanan dövrün əvvəlinə olan EPOM vahidləri
üçün.
Nümunə
Həmçinin, İMİM metodundan istifadə etməklə ötürülən hasilatın dəyərini və dövrün sonuna
olan EPOM-u hesablayın.
$
Dövrün əvvəlinə olan EPOM (2,000 vahid)
Materiallar (100% hazır) 5,000
İş (60% hazır) 3,000
Qaimə məsrəfləri (60% hazır) 1,500
Yekun 9,500
Prosesə 8,000 vahid təqdim olunmuşdur. Prosesin sonunda, emal prosesində olan 2,000 va-
hid vardır və tamamlanma mərhələsi bu cür olacaqdır:
Materiallar 100%
İş 50%
Qaimə məsrəfləri 50%
Materiallar 95,000
İş 60,00
Qaimə məsrəfləri 30,000
Cavab
Qeyd olunur ki, 8,000 vahid növbəti prosesə ötürülüb. Həmçinin, bu da göstərilmişdir ki, mal-
material ehtiyatının hesablanmasında İMİM metodundan istifadə edilməlidir. Beləlikə, İMİM
metoduna əsasən, növbəti prosesə ötürülmüş vahidlər dövrün əvvəlinə olan mal-material eh-
tiyatından və 6,000 vahid isə cari dövr istehsalından irəli gəlib.
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 347
tamamlanma
tamamlanma
Vahidlərin
Vahidlərin
İl ərzində
İl ərzində
faizi
sayı
faizi
sayı
Mərhələ1 Dövrün əvvəlinə 2,000 - sıfır *40 800
olan mal-material
ehtiyatı üzrə
görülmüş iş
(8,000
Təqdim olunmuş və
Mərhələ 2 ötürülmüş vahidlər -
üzrə görülmüş iş
(təqdim olunmuş 2,000
vahidlər - dövrün
= 6,000) 100 6,000 100 6,000
sonuna olan
EPOM)
*dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatları üzrə vahidlər iş və qaimə məsrəflərinə nəzərən
60% tamamlanıb və dövr ərzində bunlar üzərində görülmüş iş qalan 40% üçün hesablanacaq
(100-60).
* 800 vahid “ekvivalent vahidlər haqqında hesab” üzrə mərhələ 1-də hesablandığı üçün ekvi-
valent vahidlər hesab olunur.
➢➢ Cari prosesdə təqdim olunan və tamamlanan 6,000 vahidin dəyərinin ölçülməsi belə
olacaqdır:
$
2,000 vahidin dəyərinin ölçülməsi (dövrün əvvəlinə 18,731
olan mal-material ehtiyatından)
6,000 vahidin dəyərinin ölçülməsi (cari proses) 140,480
Ümumi 159,211
2,000 vahidin (dövr ərzində təqdim olunmuş vahidlər ) dəyərinin ölçülməsi aşağıdakı kimi ola-
caqdır:
$
Materiallar (100% hazır) ıı -ıı *2,000 vahid x 11,875 23,750
İş (50% hazır) ıı -ıı *1,000 vahid x 7,6923= 7,693
7692,30
Qaimə məsrəfləri (50% ıı -ıı *1,000 vahid x 3,8462= 3,846
hazır) 3846,20
Ümumi 35,289
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 349
Qeyd: Yuxarıdakı hesablamalar zamanı məsrəflərdə artan yuvarlaqlaşdırma aparılıb ki, hər
vahid üzrə düşən məsrəfi aşağıya doğru yuvarlaqlaşdırmaq mümkün olsun.
_________________________________________________________________________
Mal-material ehtiyatının orta dəyər metodundan istifadə edən zaman ekvivalent hazır məhsullar
dövrün əvvəlinə olan EPOM-un natamam vahidləri üzərində görülən işə görə hesablanmır.
Başqa sözlə, əvvəlki dövrdə qismən tamamlanmış vahidlərlə bilinməyən dövr ərzində həm
başlanan, həm də sona çatdırılan vahidlər arasında fərq qoyulmur.
Mal-material ehtiyatlarının yaradılması ilə bağlı məsrəflər proses zamanı yaranan məsrəflərə
element şəklində əlavə edilir və yekun nəticə aşağıdakıların ümumi məsrəflərinə bölünür:
Orta dəyər metodu istifadə edilən zaman aşağıdakı iki məsələni yadda saxlamaq lazımdır:
i. Hazır məhsullar İMİM metodunda olduğu kimi iki kateqoriyaya bölünməməlidirlər
(məs: dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı və yeni təqdim olunmuş hazır
məhsullar)
ii. Dövrün əvvəlinə olan EPOM-un məsrəfi, məs: əvvəlki dövr ərzində dövrün
əvvəlinə olan EPOM-dan qaynaqlanan məsrəf, cari dövr ərzində yaranmış
məsrəfə əlavədir.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
350 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Ayrı ekvivalent
vahidlər
Müəyyən həddə
Dövrün sonuna qədər olan prosesdən
olan EPOM qaynaqlanan məsrəflər
nəzərə alınır.
Nümunə
Aşağıdakı məlumat 20x9-cu ilin fevral ayı ərzində A prosesi üçün nəzərdə tutulub
İstehsal qeydləri
31 dekabr 20x9-cu il üçün prosesdə olan vahidlər 8,000
(EPOM materiallara nəzərən 100%, iş və qaimə məsrəflərinə
nəzərən 25% hazırdır)
Yanvar, 20x9-ci il üçün prosesə daxil edilən vahidlər 32,000
Yanvar, 20x9-cu il üçün təqdim olunan ümumi vahidlər 40,000
İstehsal hesabatı aşağıdakı nəticələri göstərir
Hazır vahidlər 28.000
31 Yanvar 20x9–cu ildə prosesdə olan vahidlər 12,000
(EPOM materiallara nəzərən 100%, iş və qaimə məsrəflərinə
nəzərən 33,33% hazırdır)
Məsrəf qeydləri $
31 Dekabr 20x8-ci ildə olan EPOM
Material 2,400
İş 400
Qaimə məsrəfi 400
Yanvar, 20x9-cu il üçün olan məsrəf $
Material 10,240
İş 6,000
Qaimə məsrəfi 6,000
Hesablanacaq ümumi məsrəf 25,440
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 351
Mal-material ehtiyatı üzrə məsrəfin hesablanmasında orta dəyəri metodunu tətbiq edərkən,
hazırlayın:
Cavab
tamamlama
tamamlama
Vahidlərin
Vahidlərin
Il ərzində
Il ərzində
faizi
sayı
faizi
sayı
I Mərhələ Hazır məhsullar 28,000 100 28,000 100 28,00
üzərində görülmüş
işlər (təqdim
olunmuş vahidlər-
dövrün sonuna
olan EPOM)
II mərhələ Dövrün sonuna 12,000 100 12,000 33,33 4,000
mal-material
ehtiyatı üzrə
görülmüş iş
40,000 40,000 32,000
Orta dəyər metodu ilə müqayisədə İMİM metodu üzrə ekvivalent vahidlərin hesablanmasında
çox vacib bir fərq vardır. Orta dəyər metoduna əsasən dövrün əvvəlinə olan EPOM üzrə görül-
müş iş, ekvivalent istehsalın hesablanmasında nəzərə alınmır.
Ondan fərqli olaraq İMİM metodu dövrün əvvəlinə olan EPOM üzrə görülmüş işi də nəzərə alır.
İMİM metodu və orta dəyər metoduna əsasən 1 vahid üzrə məsrəfin hesablanmasında fərq
bundan ibarətdir ki, orta dəyər metoduna görə dövrün əvvəlinə olan EPOM üzrə görülmüş işin
məsrəfi 1 ekvivalent istehsal vahidinin məsrəfinə əlavə olunur.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
352 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Bunun əksinə olaraq, İMİM metodundan istifadə edərək proses məsrəflərinin bölüşdürülməsini
həyata keçirərkən dövrün əvvəlinə olan EPOM üzrə görülmüş işin məsrəfi nəzərə alınmır.
Orta dəyər metodu üçün istifadə olunan format/diaqram (qrafik) İMİM metodunda olduğu ki-
midir
28,000 vahid $ $
Materiallar (100% tam) 28,000 vahid x 0,316= 8,848 8,848
İş (100% tam) 28,000 vahid x 0,2= 5,600 5,600
Qaimələr (100 % tam) 28,000 vahid x 0,2= 5,600 5,600
Ümumi 20,048
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 353
Tövsiyyə
İMİM metodu: dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatında hər element üzrə tamam-
lanma dərəcəsi verilən zaman qəbul edilir, lakin hər məsrəf elementinin dəyəri verilmir.
Orta çəki metodu: dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatında hər element üzrə
tamamlanma dərəcəsi verilmir, lakin hər məsrəf elementinin dəyəri verilir.
İcmal
prosesə birinci daxil olan vahidlər
birinci tamamlanmalıdır
_________________________________________________________________________
Qısa test 11
Orta çəki metodunda hər vahidin məsrəfi ______________
_________________________________________________________________________
Qısa test 12
İMİM metodu nəyi doğru hesab edir?
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 355
[Nələri öyrənəcəyik–h]
Emal prosesində məhsul olduğu zaman proses hesabları dövrün əvvəlinə və sonuna olan emal
prosesləri üzrə məhsulların olduğu yerlərdə yaradılır. Bu barədə əvvəlki “Nələri Öyrənəcəyik”
başlığı altında olan mövzularda bəhs edilmişdir. Dövrün əvvəlinə və ya sonuna olan emal
prosesində məhsul olduğu zaman və ya hər iki halda proses hesablarının necə hazırlandığını
və əks etdirildiyini görəcəyik.
_________________________________________________________________________
Nümunə
20X9-cu il yanvar ayı ərzində A prosesinə 4,000 vahid daxil edilmişdir. Ayın sonunda 3,000
vahid növbəti prosesə köçürülmüşdür və 1,000 vahid tamamlanmamışdır. Emal prosesində
olan məhsula görə tamamlanmış işin faizi aşağıdakı kimi proqnozlaşdırılır:
Material 75%
Konversiya məsrəfləri 50%
Məsrəf haqqında məlumatlar aşağıdakı kimidir:
$
Təqdim olunmuş materiallar 116,000
Cavab:
Materiallar Konversiya
məsrəfləri
Ekvivalent vahidlər
Ekvivalent vahidlər
Tamamlanma faizi
Tamamlanma faizi
Vahid
Cəmi/qalıq Sıfır
3.750 3,500
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
356 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Cəmi 67.2419
Qiymətləndirilmə hesabatı
Məsrəf/
Ekvivalent Məcmu
ekvivalent məsrəf
vahidlərin Məsrəf$
vahid
sayı $
$
Tamamlanmış 3,000 67.2419 201,726
vahidlər
Emal prosesində
olan məhsul
Materiallar 750 38.6133 28,960
Konversiya məsrəfi 500 28.6286 14,314 43,274
245,000
Vahid sayı
$
_________________________________________________________________________
Qısa test 13
Y Şirkətində iki prosesdən keçən komponent istehsal edən şöbə fəaliyyət göstərir.20X8-ci il
noyabr ayı ərzində 80,000 komponent üçün birinci prosesə material daxil edilmişdir. Dövrün
əvvəlində emal prosesində olan məhsul yox idi. 60,000 vahid tamamlandı və növbəti mərhələyə
ötürüldü. Növbəti mərhələyə ötürülməyən vahidlər əmək haqqı və qaimə məsrəflərinə görə
natamam bitmiş olaraq hesablandılar. Yaranmış məsrəflər aşağıdakı kimidir:
İkinci prosesə keçənlərdən 56,000 vahid tamamlandı və hazır məhsul anbarlarına ötürüldü.
4,000 vahid prosesdə bitməmiş olaraq qaldı, lakin ¼ hissə əmək haqqı və qaimə məsrəfləri
nöqteyi-nəzərindən tamamlanmışdır. Tamamlanmış komponentlər üçün qoruyucu qablaşdır-
ma həyata keçirdikdə birinci prosesə mədaxildən sonra ikinci prosesin sonuna qədər heç bir
material məsrəfi yaranmır. İkinci prosesin sonunda yaranmış proses məsrəfləri aşağıdakı ki-
midir:
20X8-ci il noyabr ayı üçün yaranmış məcmu məsrəflərin uçotunu, proses üçün məsrəf
elementlərinin təhlilini, bitmiş və natamam bitmiş məhsulları və proses hesablarını özündə
cəmləşdirən məsrəf təhlili hesabatı hazırlayın.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–i]
İndiyə qədər biz normadan artıq qazanc və normadan artıq zərərin müəyyən olunduğu proses
hesablarının şahidi olduq. Bu, ya normadan artıq qazancın, ya da normadan artıq zərərin baş
verdiyi hallarda olurdu. Müəyyən hallar ola bilər ki, zərər və qazanc müxtəlif mərhələlərdə
müəyyən oluna bilər. Əgər bir prosesdə zərər olmuşdursa növbəti prosesdə normadan ar-
tıq qazanc və daha sonrakı prosesdə isə normadan artıq zərər ola bilər. Bu, proseslərin
özünəməxsus xüsusiyyəti səbəbindən baş verə bilər. Aşağıdakı nümunə bizə bunu daha yaxşı
başa düşmək üçün kömək edəcək:
_________________________________________________________________________
Nümunə
Cavab
Həll yolları
H1
Verilmiş mədaxil və məxaric (istehsal) göstəricilərinə əsaslanaraq hər proses üçün normal
zərərin, normadan artıq zərərin və normadan artıq qazancın miqdarını hesablaya bilərik.
Məntiqi yanaşma belə olmalıdır ki, hər hansı proses üçün məxaric, mədaxil vahidlərindən
normal zərəri çıxdıqda alınan miqdara bərabər olmalıdır. Əgər prosesin sonunda məxaric
(istehsal) bu göstəricidən çoxdursa, bu zaman normadan artıq qazanc və əgər istehsal bu
göstəricidən azdırsa, bu zaman normadan artıq zərər olacaqdır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
358 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Vahidlərin sayı
Vahidlərin sayı
$
Normal zərər 300 900
Birbaşa materiallar 6.000 18,000 (300 x$30/10)
Əlavə materiallar 10.000 5,000 5,700 32,100
Birbaşa əmək Proses 2 hesabı
H2
hər vahidin normal məsrəfi=(Məcmu məsrəf−Normal zərərin tullantı dəyəri) / (Məcmu mədaxil
miqdarı−Normal zərərin miqdarı)
=$32,100+$5,000+$6,000−$4565,700−114
=$42,6445,586=$7.6341
hər vahidin normal məsrəfi=(Məcmu məsrəf−Normal zərərin tullantı dəyəri) / (Məcmu mədaxil
miqdarı−Normal zərər miqdarı)
=$42,751+$7,500+$3,000−$8405,600−168
=$52,4115,432=$9.6486
_________________________________________________________________________
Qısa test 14
S Şirkəti 3 prosesdən keçən məhsul istehsal edir: A, B və C prosesləri. Məsrəf göstəriciləri
haqqında məlumatlar aşağıda verilmişdir.
məsrəfləri
Hər proses üçün normal zərər hasilatın 5%-i miqdarında proqnozlaşdırılır. Dövrün əvvəlinə
və ya sonuna emal prosesində olan məhsul olmamışdır. Dövr üçün proses hesabı hazırlayın.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–j]
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
360 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Tərif
Birgə məhsullar istehsal prosesi nəticəsində bir-birindən iki və daha çox hissəyə ayrılan və hər
biri lazımı qədər yüksək satış dəyərinə malik olan əsas məhsullardır.
_________________________________________________________________________
Birgə məhsulun fərqləndirici xüsusiyyəti odur ki, bir məhsul eyni prosesdə digər məhsulla birgə
istehsal olunmadan hasil (istehsal) oluna bilməz. Bu məhsullar adətən satılandan sonra da
emal prosesinə ehtiyac duyurlar.
_________________________________________________________________________
Nümunə
_________________________________________________________________________
Yuxarıda sadalanan təsnifləndirmə həmişə və bütün hallarda eyni olmaya bilər. Çünki zaman
dəyişdikcə və texnologiya yeniləndikcə bunlar da dəyişə bilər.
_________________________________________________________________________
Tərif
Əlavə məhsul hər hansı bir məhsulun(əsas məhsulun) istehsalı zamanı təsadüfən istehsal
olunan məhsuldur.
_________________________________________________________________________
Əlavə məhsul birgə məhsul kimi əsas istehsal fəaliyyətinin nəticəsidir. Lakin əlavə məhsullar
nisbətən az həcmdə istehsal olunurlar.
Əlavə məhsullar ümumiyyətlə silsiləvi(fasiləsiz) istehsal sənayelərində formalaşırlar. Birgə
məhsul istehsal edən sənayelər və əlavə məhsul istehsal edən sənayelər bir-birindən növünə
görə deyil, yalnız həcminə görə fərqlənirlər. Məhsulun əlavə məhsul və ya birgə məhsul olma-
sını təyin edən istehsal prosesi deyil, onların müvafiq satış dəyəridir.
i. Süd emalı sənayesində yağ və pendir istehsalı ilə yanaşı kərə yağı da istehsal
olunur (kərə yağı əlavə məhsuldur).
ii. Meşə sənayesində yonqar taxta şalban istehsalının əlavə məhsuludur.
Lakin əlavə məhsul və əsas məhsul arasındakı münasibət iqtisadiyyatda və sənayelərdə olan
vəziyyətlə bağlı və ya elmdəki yeniliklərlə əlaqəli dəyişir. Bir zaman sənayedə əlavə hesab
olunan məhsul əsas məhsula, əsas hesab olunan məhsul əlavə məhsula çevrilə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Sabun hazırlama sənayesində qliserin sabun istehsalının əlavə məhsulu idi. Amma zaman
keçdikcə qliserinə olan tələb yüksəldiyinə görə o, əsas məhsula çevrildi.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 361
Birgə məhsul
Əlavə məhsul
Aşağıdakı cədvəl birgə və əlavə məhsul arasındakı əsas fərqləri özündə cəmləşdirir.
_________________________________________________________________________
Qısa test 15
Birgə məhsullar hansı prosesin nəticəsidirlər?
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–k]
Birgə məhsullar istehsalın özünəməxsus xarakterinə görə yaranırlar. Digəri ilə eyni vaxtda is-
tehsal olunmadığı təqdirdə birgə məhsul yarana bilməz. Lakin bu məhsulların müəyyən olunub
tanınması ayrılma nöqtəsində baş verir. Bu ana qədər məhsulların yaranmış bütün məsrəfləri
ortaq məsrəflər hesab olunur. Bu andan sonra yaranmış məsrəflər istehsal olunan ayrıca hər
birgə məhsul üçün asan müəyyən oluna bilirlər.
Ortaq məsrəflərin bölüşdürülməsinin birinci metodu məhsulların fərdi olaraq gəlir əldə etmək
imkanı ilə əlaqəli olmaya bilər. Müvafiq satış dəyəri məhsulların gəlir gətirmə qabiliyyəti ilə
əlaqəlidir. Müvafiq satış dəyəri (mümkün xalis satış dəyəri) məhsulun adi bazar şəraitində
proqnozlaşdırılan satış dəyərindən onun proqnozlaşdırılan tamamlanma və satışa çıxarılma
məsrəfini çıxmaqla hesablanır. Bu, satış məqsədi ilə yaranmış məsrəfləri əhatə edir, məs:
qablaşdırılma məsrəfləri, satış xərcləri və s. Bu məsrəflər məhsulu tamamlamaq üçün başqa
heç bir məsrəfi özünə daxil etmir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Burada, ayrılma anında olan satış dəyəri, satış məqsədləri üçün yaranmış satış və digər
xərclərin məcmusudur.
Cavab:
A B C Cəmi
Satış dəyəri 2,500 3,000 1,500 7,000
Çıxılsın: Bölüşdürülmüş məsrəflər 1,714 3,429 857 6,000
Mənfəət/Zərər 786 (429) 643 1,000
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 363
A B C Cəmi
Satış dəyəri 2.500 3,000 1.500 7,000
Çıxılsın: Bölüşdürülmüş məsrəflər 2,143 2,571 1,286 6,000
Mənfəət/Zərər 357 429 214 1,000
Yuxarıdakı cavabda göründüyü kimi birgə məsrəflərin təxsisatının əsasını dəyişdikdə hər
məhsulun mənfəəti də dəyişir. Ümumi cəmi mənfəət eyni (yəni 1,000$) olaraq qalır .
_________________________________________________________________________
Əlavə məhsullar nisbətən aşağı kommersiya dəyərinə malik olurlar və buna görə onların
dəyərləndirilməsi üçün xüsusi məsrəf hesablanma sistemini tətbiq etmək məsləhət görülmür.
Aşağıdakılar onlara aid olan alternativ metodlardır:
a) Əlavə məhsulların mümkün xalis satış dəyəri, adətən, ayrılma anına qədər olan
məcmu istehsal məsrəfindən çıxılır.
b) Əlavə məhsulların dəyəri ilə əsas məhsulların satış dəyəri toplanır və ayrılma anına
qədər olan məcmu istehsal məsrəfləri mənfəəti hesablamaq məqsədi üçün bundan
çıxılır.
c) Əlavə məhsulların satış dəyəri mənfəət haqqında müfəssəl hesabatda təsadüfi gəlir
kimi qeyd olunur. Lakin əlavə məhsulların dəyərləri cüzi olduğuna görə bu metod
məsləhət görülmür.
d) Əlavə məhsullar iri həcmdə istehsal olunduqda və satış dəyərləri əhəmiyyətli olduqda
onlar birgə məhsullar hesab olunurlar və buna uyğun olaraq dəyərləndirilirlər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A məhsulundan 1,200 ədəd istehsal olunan istehsal prosesində əlavə məhsul olan B
məhsulundan da 200 ədəd istehsal olunmuşdur. İstehsal məsrəfləri 3,500$ məbləğində ol-
muşdur. Əsas məhsul olan A 5,000$-a satıldı. Əlavə məhsullar satışdan 350$ gəlir gətirdilər.
B məhsulunun hər vahidi üçün 1$ qablaşdırma xərci yaranmışdır. Ayrılma anına olan mənfəəti
hesablayın.
Cavab
$ $
Birgə məsrəflər (yəni, ayrılma anına qədər olan məsrəflər) 3,500
Çıxılsın: B məhsulunun mümkün xalis satış dəyəri
B məhsulunun satış dəyəri
Çıxılsın: Yaranmış qablaşdırılma məsrəfləri (200 x 1$) 350 (150)
A məhsulunun xalis istehsal məsrəfi (200)
A məhsulunun satış dəyəri 3,350
Ümumi mənfəət (5,000$ - 3,350$) 5,000
1,650
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
364 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
İcmal
yalnız ayrılma anına uyğun olaraq
_________________________________________________________________________
Qısa test 16
Proses nəticəsində dörd birgə məhsul istehsal olunur: P, Q, R və S. Cəmi istehsal və satış
dəyəri aşağıda verilmişdir. Yaranmış məcmu birgə məsrəflər 10,000$-dır.
_________________________________________________________________________
Qısa test 17
Əlavə məhsullar dəyərləndirilirlər:
_________________________________________________________________________
Səhifə 306
Qısa test 18
İstehsal prosesi nəticəsində əlavə məhsul istehsal olundu. Əlavə məhsulun mümkün xalis
satış dəyəri 500$-dır. İstehsalın ümumi məsrəfi 5,000$ məbləğində olmuşdur. Əsas məhsul
7,500$-a satılmışdır. Xalis istehsal məsrəfləri belə olacaqdır:
A 2,500$
B 3,000$
C 4,500$
D 1,500$
_________________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (II HİSSƏ):
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN METODLARI : 365
Qısa test 19
İstehsal prosesi nəticəsində iki birgə məhsul istehsal olunmuşdur, Yaşıl – 200 vahid və Mavi –
250 vahid. Ayrılma anına qədər yaranmış birgə məsrəflər 4,000$ olmuşdur. Bunlar aşağıdakı
kimi bölüşdürüləcəklər:
A A - 1,667$, B - 2,333$
B A - 1,532$, B - 2,468$
C A - 1,888$, B - 2,112$
D A - 1,778$, B - 2,222$
[Nələri öyrənəcəyik–l]
İndi biz məsrəflərin məhsullara bölüşdürülmə metodlarını bildikdən sonra birgə və əlavə
məhsullara aid olan proseslərin proses hesablarını hazırlaya bilərik.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Üç birgə məhsul iki prosesdə emal olunur: Birinci prosesin nəticəsi ikinci prosesə ötürülür,
hansında ki, üç birgə məhsul, Ağ, Qara və Boz alınır. Bunlar üçün satış dəyəri verilmişdir.
Proses 1 Proses 2
Materiallar (10.000 vahid) 20,000$
Emal məsrəfləri 25,500$ 75,400$
Normal zərər 5% 5%
Normal zərərin tullantı dəyəri 1$ 3$
Hasilat 9,000 Ağ - 4,500 vahid satılmışdır,
bir vahid 50$
Qara - 2,000 vahid satılmışdır,
bir vahid 40$
Boz - 2,000 vahid satılmışdır,
bir vahid 30$
Hər iki proses üçün hesab hazırlayın. Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material ehtiyatları
sıfırdır. Vahidlərin fiziki kəmiyyətlərinə əsaslanaraq (həcminə, sayına və s.) birgə məsrəfləri
bölüşdürün.
Cavab
Vahidlərin $ Vahidlərin $
sayı sayı
Materiallar 10,000 20,000 Normal zərər 500 500
(500 x 1$)
Normadan artıq
zərər
Emal məsrəfləri 25,500 (H 1 and H 2) 500 2,368
Proses 2 9,000 42,632
Həll yolları
H1
Mədaxil 10,000
Normal zərər 5% 500
Normal istehsal 9,500
Faktiki istehsal 9,000
Normadan artıq zərər 500
H2
Normadan artıq zərər səmərəli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
Vahidlərin
sayı
sayı
$
$
Proses 1 hesabı 9,000 42,632 Normal zərər (450 x 3$) 450 1,350
Normadan artıq zərər
Emal məsrəfləri 75,400 H3 and H4
Ağ H 4 50 682
Qara H4
Boz H4 4,500 61,412
2,000 27,294
2,000 27294
9,000 118,032 9,000 118,032
H3
Mədaxil 9,000
Normal zərər 5% 450
Normal istehsal 8,550
Faktiki istehsal 8,500
Normadan artıq zərər 50
H4
Normadan artıq zərər səmərəli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
_________________________________________________________________________
Qısa test 20
F şirkəti iki prosesdə iki birgə məhsul istehsal edir. Birinci prosesin nəticəsi ikinci prosesə ötü-
rülür, hansında ki, P və Q birgə məhsulları istehsal olunur. Bunlar üçün satış dəyəri verilmişdir.
Proses 1 Proses 2
Materiallar (15,000 vahid) 30,000$
Emal məsrəfləri 35,500$ 75,500$
Normal zərər 5% 5%
Normal zərərin tullantı dəyəri 2$ 4$
İstehsal 13.500
P - 5,080 vahid satılmışdır, bir vahid 45$
Q - 7,620 vahid satılmışdır, bir vahid 30$
Hər iki proses üçün proses hesabını hazırlayın. Dövrün əvvəlinə və sonuna olan mal-material
ehtiyatları sıfırdır. Birgə məsrəfləri vahidlərin fiziki kəmiyyətlərinə əsaslanaraq bölüşdürün.
_________________________________________________________________________
1. (A) - Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu silsiləvi və kütləvi istehsalın olduğu sənaye
sahələri üçün uyğundur və bu sənayelərdə tətbiq olunur. İstehsal müəyyən vaxtda bir sifariş
üzərində işləyirsə, bu zaman məsrəflərin qeydiyyatını aparmaq üçün iş sifarişinə əsaslanan
maya dəyəri metodu istifadə olunur. Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu isteh-
sal partiyalarla olduqda tətbiq olunur və qeyri-maddi xidmət təchiz olunduqda isə məsrəfləri
xidmət və ya əməliyyata əsaslanan maya dəyəri metodu ilə hesablayırıq.
2. (D) - Prosesə əsaslanan maya dəyəri metodunda bir prosesin məxarici adətən növbəti
prosesin mədaxili olur, əgər bu proses sonuncu prosesdirsə, o zaman bu, son (hazır) məhsul
olur. Proses itkisi bütün proses hasilatı deyil, adətən proses hasilatının müəyyən bir faizidir.
3. (C) - C variantından başqa bütün variantlar doğrudur. Tullantı, müəyyən satış dəyəri malik
atılan materialdır, itki isə heç bir dəyərə sahib olmayan atılan materialdır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
368 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
4.
Vahidlər
Vahidlər
S
$
Birbaşa material 5,000 5,000
Əlavə material 6,000
Birbaşa əmək 7,000
İstehsalat xərcləri 2,000
5,000 20,000
Proses ‘B’ hesabı (bütün məsrəf B
prosesinə köçürülmüşdür’)
5,000 20,000 5,000 20,000
Vahidlərin sayı
$
$
Proses A 5,000 20,000
Material 3,000
Birbaşa əmək 4,000
İstehsalat xərcləri 2,000 Hazır məhsullar hesabı 5,000 29,000
5.(A) – Hesaba mədaxil edilmiş materialların dəyəri proses üçün yaranmış məsrəf olduğuna
görə proses hesabına debit olunur. Hesaba kredit olunmuş hər hansı məbləğ gəlir və ya ya-
ranmış xərcləri azaldan məbləğdir.
6. (C)
Vahidlər-kiloqram
Material mədaxili 1,000
Normal zərər 5% 50
Normal hasilat 950
Növbəti prosesə ötürülmüş faktiki hasilat 930
Normadan artıq zərər 20
hər vahidə düşən normal məsrəf=(Məcmu məsrəf−normal zərərin tullantı dəyəri) / Məcmu
mədaxil kəmiyyəti−normal zərər kəmiyyəti
=5,000$+3,600$− 01,000−50
= 9.05$
7. (B) – Normal zərərin tullantı dəyərinə görə satışdan əldə olunmuş pul vəsaiti həmişə normal
zərərin faktiki vahidlərinə görə əldə olunur. Normadan artıq qazanc olduqda satış yalnız faktiki
zərərə görə olacaqdır. Normadan artıq qazancın vahidləri normal zərərin vahidlərindən çıxıla-
caqdır və pul vəsaiti yalnız bunlara görə qəbul olunacaqdır. Normadan artıq qazanc vahidləri
satılmış olanlar deyil.
8.
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
faizi
faizi
Mədaxil olmuş vahidlər 1,500
Çıxılsın:
Hazır məhsul 1,125 100 1,125 100 1,125
Emal prosesində olan 375 100 375 60 225
məhsul
Qalıq vahidlər 0
Cəmi 1,500 1,350
görə ekvivalent
Hər ekvivalent
Hər ekvivalent
Materiala görə
vahidə düşən
vahidə düşən
emal məsrəfi
Cəmi məsrəf
məsrəflərinə
ekvivalent
vahidlər
vahidlər
Məsrəf
Məsrəf
Emal
Vahidlərin
Vahidlərin
sayı
sayı
$
$
Material məsrəfi 1,500 2,250 Hazır məhsullar hesabı 3,187
Emalprosesində olan
Emal məsrəfləri 1,800 məhsul hesabı 863
4,050 4,050
9. (C)
Məcmu hasilat = Təqdim olunmuş vahidlər – Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları
(EPOM)
Bütöv şəkildə tamamlanmış istehsal vahidlərinin dəyəri = Məcmu istehsal (hasilat) x bir vahidin
məsrəfi
Bir ekvivalent
Bir ekvivalent
vahidin emal
məsrəflərinə
Cəmi məsrəf,
ekvivalent
məsrəfi,$
vahidlər
material
vahidlər
məsrəfi
vahidin
Məsrəf
Məsrəf
Emal
11. (B) – Vahid məsrəfinin orta çəki metoduna görə bütün vahidlər dövrün əvvəlinə olan
EPOM-da və emal prosesində yaranmış bütün məsrəfləri özündə cəmləşdirməlidirlər. A vari-
antı yalnız İMİM metodu olduğu halda doğru olardı. C və D variantları məntiqəuyğun deyillər
və məna kəsb etmirlər.
12. (A) – İMİM metodunun irəli sürdüyü “İlkin mədaxil İlkin məxaric” üsuluna əsasən prosesə
ilk daxil edilən vahidlərin ilkin olaraq tamamlanmalı olduğu nəzərdə tutulur.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
372 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
B variantı, son mədaxil ilk məxaric metodu olduğu üçün İMİM metodu deyildir.
C variantı uyğun gəlməyən versiyadı.
D variantı orta çəki metodu olan halda uyğun gəlir.
13. Sualda deyilir ki, tamamlanmamış və növbəti prosesə ötürülmüş vahidlər əmək haqqları və
qaimə məsrəflərinə görə yarım tamamlanmışlar. Bu o deməkdir ki, bu vahidlər əmək haqqı və
qaimə məsrəflərinə görə 50% tamamlanmışlar. Bütün digər məlumatları nəzərə alaraq proses
1 üçün ekvivalent vahidlər hesabatını hazırlayaq.
Tamamlanma
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
vahidlər
Vahidlər
faizi
faizi
faizi
Daxil edilmiş 80,000
vahidlər
Çıxılsın:
Hazır və
növbəti prosesə
ötürülmüş 60,000 100 60,000 100 60,000 100 60,000
Emal prosesində
olan 20,000 100 20,000 50 10,000 50 10,000
Proses 2-də dövrün sonuna olan EPOM, əmək haqqları və qaimə məsrəflərinə görə ¼ hissədə,
yəni 25% tamamlanmışdır. Prosesə mədaxil edilmiş vahidlərin cəmi 60,000 vahiddir.
Tamamlanma
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
vahidlər
faizi
faizi
faizi
Mədaxil edilmiş 60,000
vahidlər
Çıxılsın:
Hazır və
növbəti prosesə 56,000 1 56,000 100 56,000 100 56,000
ötürülmüş 00%
4,000 4,000 25 1,000 25 1,000
Emal prosesində 1
olan məhsul 00%
Cəmi 60,000 57,000 57,000
H2
Vahidlər $ $
Hazır və növbəti prosesə
ötürülmüş 56,000 1.10213 61,719
EPOM
Material 4,000 0.82143 3,286
Əmək 1,000 0.122S1 123
Qaimə məsrəfləri 1,000 0.15789 158
3,567
14.
Vahidlər $ Units s
Birbaşa materiallar 30,000 40,000 Normal zərər H2 1,500 -
Materiallar 11,750
Normadan artıq 2,103
Birbaşa əmək 7,800 zərər H2 and H3 900
Bölüşdürülmüş qaimə 1,900
məsrəfləri
Proses B hesabı 64,484
Birbaşa əmək haqqlarına 5,137 H3 27,600
əsasən bölüşdürülən
qaimə məsrəfləri
30,000 66,587 30,000 66,587
Həll yolları
1.
Digər qaimə məsrəflərinin$13,500 məbləğində olmağı verilmişdir. Bunlar, başqa heç bir
məlumat olmadıqda birbaşa əmək haqqlarına əsasən bölüşdürülməlidirlər.
2.
Mədaxil 30,000
Normal zərər 5% 1,500
Normal hasilat 28,500
Faktiki hasilat 27,600
Normadan artıq zərər 900
3.
Normadan artıq zərər keyfiyyətli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir:
Vahidlər S Vahidlər $
Process A hesabı 27,600 64,484 Normal zərər H4 1,380 2,760
Birbaşa materiallar 9.375
Birbaşa əmək 6,000
Bölüşdürülmüş qaimə 2,300 Proses C hesabı H5 26,900 85,512
məsrəfləri 3,951
Birbaşa əmək əsasında
bölüşdürülmüş qaimə
məsrəfləri H1
Normadan artıq qazanc H5 680 2.162
4.
Mədaxil 27,600
Normal zərər 5% 1,380
Normal hasilat 26,220
Faktiki hasilat 26,900
Normadan artıq qazanc 680
5.
Normadan artıq qazanc keyfiyyətli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
Hər vahidin normal məsrəfi=(Məcmu məsrəf−normal zərərin tullantı dəyəri) / (Məcmu mədaxil
kəmiyyəti−normal zərər kəmiyyəti)
Vahidlər $ Vahidlər $
Proses B 26,900 85,512 Normal zərər H6 1,345 4,035
(1,345 x 3$)
Birbaşa materiallar 11,050 Normadan artıq zərər 755 3,110
Birbaşa əmək 6,700 H6 və H7
Bölüşdürülmüş qaimə Hazır məhsullar H7 24,800 102,129
məsrəfləri 1,600
Birbaşa əmək əsasında
bölüşdürülmüş qaimə
məsrəfləri H1 4,412
26,900 109,274 26,900 109,274
6.
Mədaxil 26,900
Normal zərər 5% 1,345
Normal hasilat 25,555
Faktiki hasilat 24,800
Normadan artıq zərər 755
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
376 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
7.
Normadan artıq zərər keyfiyyətli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
15. (D) - Birgə məhsullar eyni fəaliyyət nəticəsində hasil olunduqlarına görə eyni material,
əmək və prosesin nəticələri hesab olunurlar.
16. (A)
Bölüşdürülmüş
Məhsul Hasilat Hesablama
məsrəf,$
P 200 200/1,725 x 10,000$ 1,159
Q 300 300/1,725 x 10,000$ 1.739
R 525 525/1,725 x 10,000$ 3,044
S 700 700/1,725 x 10,000$ 4.058
P Q R S Cəmi
$ $ $ s $
Satış dəyəri 8,000 10,500 13,125 14,000 45,625
Çıxılsın:
bölüşdürülmüş məsrəflər (1,159) (1,739) (3,044) (4,058) (10,000)
17. (A) - Əlavə məhsullar adətən bazarda satılır və buna görə həmişə mümkün xalis sa-
tış dəyərində reallaşdırılırlar. Bunların istehsal məsrəfləri ümumi istehsal məsrəflərinin bir
hissəsidir, çünki onlar hamısı eyni prosesin nəticəsidirlər. Digər iki variant (c) və (d) eyni olaraq
əlavə məhsulların dəyərləndiriliməsinə uyğun gəlmirlər, çünki bunlar əlavə məhsulları müm-
kün xalis satış dəyəri ilə deyil, məsrəfə uyğun olaraq dəyərləndirirlər.
18. (C) - Əlavə məhsulların satışından əldə olunan gəlir istehsal məsrəfini azaltdığı üçün xalis
istehsal məsrəfi əlavə məhsulların satış dəyərinin ümumi istehsal məsrəflərinə aid edilir.
$
İstehsal məsrəfi 5,000
Çıxılsın: Əlavə məhsulun satış dəyəri (500)
Xalis istehsal məsrəfləri (a)
Əsas məhsulun satış dəyəri (b) 4,500
Satışdan əldə olunan gəlir (b - a) 7,500
3,000
19. (D) - Tapşırıq bizdən iki məhsul arasında bölüşdürüləcək olan birgə məsrəfləri hesablama-
ğı tələb edir. Bu məsrəfləri bölüşdürməyin yalnız iki yolu vardır: hasilata əsasən bölüşdürmək
və satış dəyərinə əsasən bölüşdürmək. Tapşırıqda verilmiş məlumat yalnız istehsal haqqında
olduğuna görə biz məsrəfləri hasilata əsasən bölüşdürəcəyik.
20.
Həll yolları
H1
Mədaxil 15,000
Normal zərər 5% 750
Normal hasilat 14,250
Faktiki hasilat 13,500
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
378 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
H2
Normadan artıq zərər keyfiyyətli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
H3
Mədaxil 13,500
Normal zərər 5% 675
Normal hasilat 12.825
Faktiki hasilat 12.700
Normadan artıq zərər 125
H4
Normadan artıq zərər keyfiyyətli vahidlərlə eyni əsasa uyğun olaraq dəyərləndirilir.
Sınaq sualları
1. Aşağıdakı göstəricilərdən hansı sifarişə əsaslanan maya dəyəru metoduna deyil, proseslərə
əsaslanan maya dəyəri metoduna aid edilir?
2. L Şirkəti tək bir əməliyyatlıq prosesdə məhsul istehsal edir. Normal zərər mədaxilin 10%-dir.
Zərər prosesin sonunda baş verir.
A 82,500$
B 89,500$
C 90,882$
D 80,784$
3. Aşağıdakı şirkətlərdən hansı nisbətən daha çox proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu
sistemindən istifadə etməyə üstünlük verə bilər?
A Benzin istehsalçısı
B Vitraj pəncərə istehsalçısı
C Yolların və körpülərin inşaatı şirkəti
D Yuxarıdakıların hamısı
4. Prosesdə əmələ gəlmiş normadan artıq qazanc:
A 1,000$
B 11,500$
C 1,009$
D Heç biri
Dövrün sonuna olan EPOM materiala görə 100%, əmək və qaimə məsrəflərinə görə isə 75%
tamamlanmışdır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
380 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Dövrün sonuna olan emal prosesində olan məhsulun (EPOM) dəyəri nə qədərdir?
A 2,211$
B 2,000$
C 2,103$
D 4,500$
7. Məhsul istehsalı ilə məşğul olan fabrikdə məhsullar P prosesindən Q prosesinə ötürülür.
Q prosesinin P prosesindən qəbul etdiyi vahidlər maya dəyərinin hesablanması ilə bağlı
məqsədlər üçün necə nəzərə alınır?
A EPOM vahidləri
B Ekvivalent vahidlər
C Mədaxil edilmiş material
D Hazır məhsul
8. Aşağıdakı hallardan hansı birində proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə
olunur?
Proses A Proses B
Mədaxil (kq) 10,000 8,500
Mədaxilin normal zərəri (kq) 10% 8%
Faktiki hasilat (kq) 8,500 7,900
Hər bir proses üçün normadan artıq zərər və ya normadan artıq qazanc olduğunu təyin edin.
Proses A Proses B
A Normadan artıq qazanc Normadan artıq qazanc
B Normadan artıq qazanc Normadan artıq zərər
C Normadan artıq zərər Normadan artıq qazanc
D Normadan artıq zərər Normadan artıq zərər
10. Aşağıdakı məlumatlar proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodundan istifadə edən isteh-
salat şirkətinə aiddir:
A 29,600$
B 25,500$
C 33,000$
D Yuxarıdakıların heç biri
Vahidlər Məbləğ
($)
Məcmu məsrəflər 8,400 396,000
Məcmu hazır məhsul 6,000 300,000
Dövrün sonuna olan EPOM 2,400 96,000
Normal zərər - -
Dövrün sonuna olan EPOM üçün tamamlanma faizi bütün məsrəflərdə eynidir.
A 40%
B 80%
C 20%
D 60%
1. (B) - İstehsalın ekvivalent vahidləri anlayışı sifarişə əsaslanan maya dəyəri metodunda
deyil, proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunda istifadə olunur. Ekvivalent vahidlər emal
prosesində olan məhsulların tamamlanmamış vahidlərinin əvəzinə olan tamamlanmış hasila-
tın təsəvvür edilən vahidləridir. A variantı – istehsalın müəyyən edilə bilən partiyaları sifarişə
əsaslanan maya dəyəri metodunun göstərici xüsusiyyətidir.
2. (C)
90,882
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
382 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
H1
Hesablamalar Vahidlər
H2
3. (A) - Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu davamlı şəkildə eynicinsli məhsulları isteh-
sal edən sənayelərə tətbiq olunur. Benzin istehsalı davamlı şəkildə olan prosesdir, hansı ki,
hər nöqteyi-nəzərdən eyni olan eynicinsli məhsulların istehsalı ilə nəticələnir.
B variantı – Vitraj pəncərə istehsalı xüsusi sifariş tələblərinə əsasən baş verir və buna görə
işə, ya da mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu tətbiq olunacaqdır.
C varinatı – Yol və körpü istehsalında müqaviləyə əsasən maya dəyəri metodu uyğun gəlir.
4. (B) - Proses hesabı normadan artıq qazancın kəmiyyəti və dəyəri ilə debit olunur, normadan
artıq qazanc hesabı isə kredit olunur. Bu, normadan artıq zərərin dəyərindəki azalmanı effektiv
şəkildə hesaba alır.
5. (C)
Vahidlər
Material mədaxili 1,500
Çıxılsın:
Normal zərər 5% (1,500 x 5%) 75
Normal hasilat 1.425
Faktiki hasilat 1,300
Normadan artıq zərər (1425 - 1300) 125
Normadan artıq zərər vahidlərinin dəyəri = normadan artıq zərər vahidləri x hər vahidə düşən
məsrəf = 125 x 8.07$
= 1,009$
6. (A)
Tamamlanma
Tamamlanma
Tamamlanma
Ekvivalent
Ekvivalent
Ekvivalent
vahidlər
vahidlər
vahidlər
faizi
faizi
faizi
P prosesindən
köçürülmüş 5,000
vahidlər
Çıxılsın:
Həll yolu 2
Cəmi 2,322
24,200
7. (C) - Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodunda hər proses ümumi əməliyyatın bir
hissəsini icra edir və bunu növbəti prosesə hazır məhsul kimi ötürür, hansı ki, növbəti prosesdə
bu, sonrakı emal üçün mədaxil/xammal kimi nəzərdə tutulur. Buna görə də P prosesindən Q
prosesinə ötürülmüş məhsullar Q prosesin üçün mədaxil materialları olacaqdır.
8. (D) - Proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu məhsulun birdən artıq istehsal prosesindən
keçdiyi hallarda vahidin orta dəyərinin təyin olunması ilə əlaqədardır. Bu, eyni vahidlərin
(məhsulların) vahid istehsal prosesində davamlı şəkildə istehsal olunduğu hallara uyğundur.
Variant (a) – Mal partiyasına əsaslanan maya dəyəri metodu üçün uyğundur.
Variant (b) – Məhsullar homogen (eynicinsli) olmadıqda işə və ya mal partiyasına əsaslanan
maya dəyəri metoduna uyğun gəlir.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
384 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Variant (c) – Bu da, həmçinin, işə (sifarişə) əsaslanan maya dəyəri metodunun hər bir fərqli iş
və ya istehsala tətbiq olunduğu haldır.
9. (C)
Proses A Proses B
Mədaxil (kq) 10,000 8,500
Mədaxilin normal zərəri (kq) 10% 8%
Normal zərər (kq) 1,000 680
Normal hasilat (kq) (H1) 9,000 7,820
Faktiki hasilat (kq) 8,500 7,900
Normadan artıq qazanc (Normadan artıq - 80
qazanc > Normal hasilat)
Normadan artıq zərər (Normal hasilat > 500 -
Faktiki hasilat)
Həll yolları
H1
10. (A)
Bir ekvivalent
Vahidlər vahidin məsrəfi, $
$
11. (B) - Hər ekvivalent vahidə düşən məsrəf = Cəmi məsrəflər / Hazır məhsullar
= 300,000$ / 6,000
= 50$ (hər vahidə)
Dövrün sonuna olan EPOM dəyərləndirilməsi = Dövrün sonuna olan vahidlər X tamamlanma
faizi X bir ekvivalent vahidin məsrəfi
12. (D) - Əlavə məhsullar əsas məhsullara nəzərən ikinci dərəcəli məhsullardır və əsas
məhsul hesab olunan məhsulların istehsal prosesi zamanı hasil olurlar. Onlar əsas məhsul
və ya məhsullarla müqayisədə müvafiq olaraq daha az vacibliyə (satış dəyərinə) malik olurlar.
Əgər şirkət bazarda olan tələbə əsasən əlavə məhsulları əsas məhsul olaraq istehsal etməyi
qərara alırsa əlavə məhsullar əsas məhsullara çevrilə bilərlər.
B3
FƏSİL – B3 (III HİSSƏ):
Xidmət / məsrəf hesablama əməliyyatı : 385
BÖLMƏ - B
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN
ÜSULLARI
Əldə etdiyimiz hər bir maddi məhsulun qiyməti olduğu kimi qəbul etdiyimiz bütün qeyri-maddi
xidmətlər üçün də müəyyən olunmuş qiymətlər mövcuddur. Mehmanxanada təqdim olunan
qidanın qiyməti var, deməli, qonaqpərvərliyin də dəyəri var. Xidmət məsrəfinin hesablanma
üsulu xidmət məsrəfinin maliyyələşdirilməsi adlanır.
İndiyədək öyrəndiyimiz məsrəf hesablanma sistemi əsasən məhsul məsrəfləri ilə bağlı idi.
Xidmət və əməliyyatlar üzrə məsrəflərin hesablanması isə xidmətlərin qiymətləndirilməsindən
bəhs edir. Xidmətlər qeyri-maddidir və təqdim edilmiş xidmətin məsrəfinin düzgün hesablan-
ması mürəkkəb bir prosesdir. Bu məsələdə əsas amil xidməti təmin edən şəxsin intellektidir.
Bu fəsil sizə məsrəf xidmətlərinin hansı situasiyalarda faydalı olması haqqında söhbət açacaq
və xidmət təminatının yekun məsrəfini müəyyən etməyə kömək edəcəkdir.
Müasir dövrdə xidmət sənayesi çox yüksək səviyyədə fəaliyyət göstərir. Xidmət fəaliyyəti ilə
məşğul olan bir sıra tanınmış şirkətlər maliyyə xidmətləri sektorunda fəaliyyət göstərirlər. Bir
mühasib kimi sizdən təmin edilmiş hər xidmət vahidi üzrə məsrəfi hesablamaq tələb oluna
bilər. Bu Fəsli öyrənməklə siz bu kimi vəziyyətlərdə belə tapşırıqları həll etmək, eləcə də,
göstərilmiş xidmət üçün düzgün qiymətləndirmə aparmaq iqtidarında olacaqsınız.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Hər hansı bir xidmətin hasilatı gözlə görünmür və qeyri-maddi olmasına baxmayaraq onun
təchizatına görə xərclər çəkilir. Aşağıdakı praktik nümunə pərakəndə satış nöqtələrindəki
xidmətin təminatı ilə bağlı müxtəlif məsrəfləri aydınlaşdırır.
Praktiki nümunə
Xidmətin birbaşa təchizatı ilə bağlı olan bütün məsrəflər birbaşa məsrəflərə daxildir. Məsrəflər
göstərilmiş xidmətin növündən asılıdır. Bütünlükdə müəyyən bir xidmətin təminatına cəlb olun-
muş işçilərin gəlir və məvacibləri bu kadrların təlim xərcləri, kredit kartlarının qəbulu ilə bağlı
yaranmış xərclər, xidmətləri təklif etmək məqsədilə malların satın alınması və sığorta xərcləri
xidmətlə bağlı birbaşa məsrəflərə daxildir (məs: malların paylanmasında istifadə olunan ma-
şının sürücüsü).
Dolayı məsrəflər xidmətin təklif edilməsinə çəkilmiş məsrəflərdir: hər halda bu xərclər birbaşa
olaraq konkret xidmətə aid edilə bilməz. Pərakəndə mağaza üçün kirayə, kommunal və yer
xərcləri kimi adi xərclər dolayı məsrəflərə nümunə olaraq göstərilə bilər. Bu məsrəflər fakti-
ki məsrəflərdir, belə ki, xidmətin yerinə yetirilməsi bu məsrəflərə yol açır, lakin bu məsrəflər
pərakəndə mağaza xidmətləri ilə birbaşa bağlı olmadığı andan etibarən dolayı məsrəflər he-
sab olunurlar. Uçot məqsədi ilə dolayı məsrəfləri xidmətə görə tənzimləmək lazım gəldikdə
çox zaman bu nisbi satışlar və ya xidmət üçün ayrılmış yerin faizinə əsasən müəyyənləşdirilir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıda qeyd edilənlər xidmət məsrəfləri ilə bağlı bizə dolğun fikirlər təqdim edir, belə ki,
xidmətlərə sərf olunmuş məbləğin miqdarı haqqında rəhbərliyə aydın məlumat vermək üçün
müvafiq informasiya dəqiq formada tərtib və təqdim olunmalıdır. Bu fəsil əlaqədar məsrəfləri
müəyyən etməkdə və onları müdriyyətə təqdim etməkdə, eyni zamanda ümumi qərarvermə və
xidmətlər üçün qiymətlərin təyin olunma prosesində sizə yardım edəcək.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Tərif
Xidmət məsrəfi təsisatı/xidməti təmin etmək məqsədilə çəkilən xərcdir. Xidmət məsrəfinin
hesablanması göstərilən xidmətin məsrəfini müəyyən etmək üçün tətbiq edilmiş hesablama
metodudur.
_________________________________________________________________________
Xidmətlər təbiət etibarilə qeyri-maddi xarakter daşıyırlar. Onları ölçü vahidlərinə görə asan-
lıqla dəyərləndirmək olmur. Buna görə də xidmət məsrəflərin hesablanması müvafiq xidmət
təminatına sərf olunan vəsaitlərin dəqiq təhlil olunmasını tələb edir. Xidmət məsrəflərinin hansı
sahələrdə tətbiq edildiyini müəyyənləşdirmək məqsədilə xidmətlərin xarakterik xüsusiyyətlərini
qeydə almaq vacibdir. Xidmətlərin aşağıdakı müxtəlif fərqli xüsusiyyətləri vardır:
1. Məhsullar maddi olduğu halda xidmət hasilatı qeyri-maddidir. Məs: salonda saç kəsimi
xidməti qeyri-maddi olduğu halda, qayçı istehsalı ilə məşğul olan müəssisədə qayçı
maddi məhsuldur.
2. Xidmətlər həm daxili, həm də kənar müştərilər üçündür, məs: paylama xidməti
şirkətlərin daxili şöbələrinə tətbiq olunduğu halda, nəqliyyat operatorları bu xidməti
FƏSİL – B3 (III HİSSƏ):
Xidmət / məsrəf hesablama əməliyyatı : 387
kənar müştərilər üçün təmin edir. Xidmət məsrəfləri kənar müştərilərə göstərilmiş
xidməti qiymətləndirməyə, habelə, onlar üçün ədalətli satış qiymətləri təsis etməyə
kömək edir. Xidmətlər daxili müştərilərə göstərildiyi hallarda, xidmət məsrəfinin he-
sablaması bu xidmətlərin təchizatı üçün çəkilmiş məsrəfləri müəyyən etməyə və təmin
edilmiş xidmətin keyfiyyətini qiymətləndirməyə kömək edir.
3. Xidmət məsrəfləri xidməti təmin edən şəxslərə əsasən hesablanır. İşçi məsrəflərinin
və birbaşa xərclərin məbləği xidmət müəssisələrindəki maddi məsrəflərlə müqayisədə
olduqca yüksəkdir.
4. Təmin edilmiş xidmət eyni zamanda həm istehsal, həm də istehlak edilir. Maddi
məhsullar yalnız istehsal başa çatdıqdan sonra istifadə edilir, məs: qonaq qarşılama
xidməti eyni zamanda istehsal və istehlak olunur. Ofisiant hər dəfə etdiyi xidmətləri
hesablaya bilməz, bu səbəbdən onları daha sonra hesablamaq lazım gəlir. Hər halda
yeni bir televiziya aldığınız zaman ondan əldə etdiyiniz faydaya görə illər boyu zövq
alacaqsınız.
5. Xidmətlər olduqları kimi qalmaq qabiliyyətinə malik deyillər və nəticə etibarilə, əgər
xidmət çatışmazlığı varsa bu çatışmazlığı əvvəlcədən planlaşdırmaq qeyri-mümkün-
dür. Əgər oteldə turistlərin sayı artarsa, otel əlavə turistlər üçün əlavə xidmətlərin
göstərilməsinə qadir deyil.
6. Hər bir müştəriyə tətbiq edilən xidmət standartlara görə dəyişir. Avtobus xidməti üzrə
operator hər sərnişin qrupunu tam eyni standartlara malik xidmətlərlə təmin etməyə
də bilər. Belə ki, xidmətlər fərqli xarakterə malik olurlar.
Hər hansı bir fəaliyyətin xidmət kimi təsnifləşdirilməsi üçün onun verilmiş xüsusiyyətlərlə üst-
üstə düşməsi və əldə edilmiş mənfəətin qeyri-maddi olması labüddür.
Nümunə
Maliyyə məsləhətxanası öz müştərilərini idarəçilik və vergi planlaşdırması, yeni bizneslərin
yaradılması, fəaliyyətlərin genişləndirilməsi, birləşmələr, satınalmalar və s. üzrə maliyyə
məsləhət xidmətləri ilə təmin edir.
Yuxarıdakı halda xidmətlər müştəri tərəfindən əldə edilmiş mənfəət kimi qiymətləndirilir, belə
ki, istənilən aspektdən yanaşdıqda müştəri düzgün addım atmış olcur. Bu mənfəət konkret
deyil, mücərrəddir.
_________________________________________________________________________
Aşağıda xidmət təminatı ilə məşğul olan təchizatçıların ümumiləşdirilmiş siyahısı verilmişdir:
➢➢ Tur operatorlar (tətil və səyahət sifarişləri ilə məşğul olan insanlar)
➢➢ Dəmiryol/hava limanları və sərnişin nəqliyyatı operatorlarının digər növləri
➢➢ Xəstəxanalar
➢➢ Yeməkxanalar/iaşə xidməti təchizatçıları
➢➢ Malların daşınması xidməti
➢➢ Enerjinin toplanması, ötürülməsi və paylanması ilə məşğul olan şirkətlər
➢➢ Otellər
➢➢ Telekommunikasiya xidməti təminatçıları
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
388 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
İcmal
Hasilat qeyri-maddidir
Xüsusiyyətlər
Yüksək işçi məsrəfləri və birbaşa xərclər
Xidmətlər
Qısa test 1
Xidmət məsrəfləri aşağıdakı müəssisələrdən hansına daha uyğun gəlir?
A Tur operatorlar
B Kağız istehsal edən müəssisə
C Ticarət konserni
D Yuxarıdakılardan heç biri
Qısa test 2
Xidmətin xarakterik xüsusiyyətləri hansılardır?
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Yuxarıdakı bölmədə xidmət məsrəf hesablanmasının tətbiq olunduğu müxtəlif halları aydınlaş-
dırdıq. Hər xidmət sahəsinin fərqli məsrəf ölçüsü mövcuddur. İstehsal və hasilat məsrəf he-
sablamasından fərqli olaraq, bütün xidmətlər üçün vahid standart məsrəf müəyyənləşdirilməsi
yoxdur. Aşağıdakı qrafik siyahı müxtəlif xidmət sahələrində istifadə olunan məsrəf ölçülərini
müəyyənləşdirir.
Yuxarıdakı göstərilənlərin bir deyil, ikiqat məsrəf ölçüsü vardır. Tur operatorun məsrəfi
gedilən yola görə deyil, hər sərnişinin getdiyi yola görə hesablanır. Karqo nəqliyyatının yaran-
mış məsrəfinə təkcə gedilən yol deyil, eləcə də, nəqliyyat vasitəsilə daşınan yükün həcmi təsir
edir. Nəticədə nəqliyyat şirkətlərində, xidmətin məsrəf ölçüsünə həm kilometr faktoru, həm də
sərnişinlərin qət etdiyi yol faktoru daxildir .
Xidmət məsrəfinin hesablanması hər zaman sabit, yarı-dəyişkən və dəyişkən xidmət növlərinə
görə təsnifləşdirilir. Sabit, yarı-dəyişkən və dəyişkən xidmət növləri hesablanır və hər xidmət
növünün ümumi məsrəfi vahidin ümümi sayına/həcminə bölünür.
Hər xidmət məsrəfi mərhələlərlə hesablanır. Vahid üzrə dəyişkən, vahid üzrə yarı-dəyişkən
və vahid üzrə sabit məsrəflər vahid üzrə yekun məsrəfi müəyyənləşdirmək üçün toplanır. Bu,
həmişə ya ümumi zaman, ya da vahid zaman müddətinə görə hesablanır.
I Mərhələ
Vahid üzrə dəyişkən məsrəfin hesablanması =Xidmət təminatında ortaya çıxan yekun dəyişkən
məsrəfTəmin edilmiş xidmət vahidlərinin sayı
II Mərhələ
Vahid üzrə sabit məsrəfin hesablanması =Xidmət təminatında ortaya çıxan yekun sabit
məsrəfTəmin edilmiş xidmət vahidlərinin sayı
III Mərhələ
Bu üç addım ayrı-ayrı hesablandıqdan sonra vahid üzrə yekun məsrəfi hesablamaq üçün
onları toplayırıq.
Vahid üzrə
sabit məsrəf
Nümunə
Aşağıda verilənlərə əsasən nəqliyyat vasitəsinin qət etdiyi hər kilometr üçün sərf olunmuş
məsrəfi hesablayaq
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
390 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Tapşırıq
Hər km-a
Hesablama $ düşən məsrəf,
$/km
Sabit xərclər Verilib
Yol xərcləri Verilib 500
Sığorta xərcləri Verilib 100
Qaraj kirayəsi 200$/ay X 12 ay 600
Sürücünün maaşı 2.400
1 ilə düşən sabit məsrəf 1ildə 3.600$/ 6.000 km 3.600 0.60
Dəyişkən məsrəf
1 km-ə düşən amortizasiya
15.000$/150.000 km 0.10
1 km-ə düşən benzin məsrəfi 1km-ə düşən məsrəf=
1km-ə düşən texniki qulluqla bağlı 0.80$/8km=0.10 $/km 0.10
çəkilən məsrəf
1 km-ə düşən dəyişkən məsrəf 0.20
_________________________________________________________________________
İcmal
İcmal
Qısa test 3
A Nəqliyyat şirkətinin iki avtobusu iki ərazi arasında 100 km məsafə qət edir. Hər avtobusda
oturacaqların sayı 50 sərnişin üçün nəzərdə tutulmuşdur. Aşağıdakı qeydlər onların aylıq ki-
tabçasından götürülmüşdür.
$
Sürücü və konduktorlar üçün maaş 3,000
Nəzarətçinin əməkhaqqı
Dizel və benzin 1,500
Təmir və texniki dəstək 6,000
Vergi və sığorta 1,500
Amortizasiya 2,000
Faiz və digər xərclər 3,000
2,500
Səyahət etmiş sərnişinlərin faktiki sayı həcmin 80%-ini təşkil edib. Avtobuslar hər gün
hərəkətdə olublar. Hər avtobus qayıdış səfərləri edib. Gedilmiş yola görə hər (1) sərnişinə
düşən məsrəfi hesablayın.
_________________________________________________________________________
Qısa test 4
C Şirkətinin ”kiçik müəssisə” hesablarının emalı departamenti aşağıdakı məlumatı hazırla-
mışdır. Hər müştəriyə görə hesablamanı aparmaq üçün tələb olunan məsrəfi hesablayın.
$
Maddi məsrəflər, məs: dəftərxana Hər müştəri üçün 2$
ləvazimatları
İşçi heyətinin aylıq əmək haqqları 10,000
Digər müxtəlif emal xərcləri Hər müştəri üçün 5$
Ofisin aylıq kirayə haqqı 7,500
İllik sığorta xərcləri 12,000
Qeydə alınmış bir sıra müştəri halları 2,500
Belə hesab etmək olar ki, C Şirkəti bu departamentdə oxşar işləri həyata keçirir və hər
müştəri üçün xərclər də eynidir.
_____________________________________________________________________
FƏSİL – B3 (III HİSSƏ):
Xidmət / məsrəf hesablama əməliyyatı : 393
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Yuxarıda müzakirə edilən qaydada toplanan xidmət məsrəfləri bir çox hallarda rəhbərlik
tərəfindən informasiya kimi istifadə olunur. Toplanan məsrəflərin təhlili elə şəkildə olmalıdır
ki, faydalı məlumat mənbəyi kimi istifadə oluna bilsin. Adətən aşağıdakı qaydalar nəzərə
alınmalıdır.
Nümunə
Nəqliyyat operatoru nəqliyyat xidmətlərinə nəzarət üzrə yüksəlmiş məsrəflərə görə narahat-
dır. Məsrəflərin yuxarıda deyildiyi kimi sabit, dəyişkən və yarı-dəyişkən məsrəflərə bölünməsi
hər kateqoriya daxilində ayrı-ayrılıqda yaranmış məsrəfləri aşkara çıxara bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Əgər yeməkxana xidmətləri üçün yarana biləcək standart məsrəflər ilə $20,00 olaraq təyin
edilərsə və faktiki məsrəf 25,000$ olarsa, standartlardan yayınma təhlil edilməli və düzəlişlər
aparılmalıdır.
3. Məsrəf xidmətləri şirkət çərçivəsində həm yerli müştərilərə göstərilən xidmətlər üçün , həm də
xarici müştərilərə/şöbələrə göstərilən xidmətlər üçün hesablanır. Xidmət yerli departamentlərə
tətbiq edilən zaman idarəni hər an yarana biləcək məsrəflərdən xəbərdar etmək üçün məsrəf
təsisastı qurulan andan etibarən məsrəflərə nəzarət formalaşır. Xidmətlər kənar müştərilərə
tətbiq edilərsə, müştərilərin ödəyəcəyi məbləğ hesablanmalıdır. Nəticə etibarilə, məsrəf hesa-
batlarına uyğun olaraq hesablanmış məsrəflərə mənfəət marjası əlavə etməliyik.
Nümunə
_________________________________________________________________________
4. Göstərilmiş xidmət xüsusi aspektlərinə görə fərqləndiyi halda hər xidmət üçün məsrəf ayrı-
ayrılıqda hesablanmalıdır.
Nümunə
Maliyyə məsələləri üzrə məsləhət xidmətləri sferasında hər müştəriyə göstərilən xidmət
xarakterinə görə fərqlidir. Bəzi müştərilər yalnız vergilərin hesablanması xidməti ilə təmin
edildikləri halda digərləri gələcək biznesləri üçün maliyyə planlaşdırma xidmətlərindən yarar-
lana bilərlər. Bu hallarda hər bir xidmət müştəri üçün fərqli şəkildə hesablanacaqdır. Bu,
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
394 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
hər müştəri üçün ayrı hesab aparmağı tələb edəcəkdir. Müxtəlif xidmət sənayelərində müxtəli
faktorlar vardır ki, onlar məsrəflərinə görə təhlil edilməlidir. Bu ona görədir ki, hər xidmət növü
digərindən tam fərqlidir, eləcə də, onlara aid olan məsrəflər də öz növbəsində fərqli olur.
_________________________________________________________________________
Daxili xidmətlərlə bağlı hesablanan xidmət məsrəfi işçi şöbələrin məsrəflərinə nəzarət funksi-
yasını daşıyır. Adətən işçi şöbələri xidmət şöbələrinə müəyyən məbləğdə ödənişlər edirlər ki,
bu da həmin şöbələr üçün məsrəf hesab olunur. Şirkətlərdə müstəqil məsrəf mərkəzləri kimi
fəaliyyət göstərən şöbələrdə xidmət məsrəfi aşağıdakı istiqamətlərdə kömək edir:
Nümunə
Təmir və təmizlik işləri ilə məşğul olan bir şöbə bütün şöbələrə iş formaları şəklində xidmətlər
təklif edir. İşçi şöbələri yaranmış məsrəf müqabilində əldə etdikləri dəyəri hesablamaq üçün
ayrı-ayrılıqda göstərilmiş hər xidmətə görə məsrəfləri hesablaya bilər. Bu məlumatdan istifadə
edərək işçi şöbələri kənardan işçi götürüb-götürməmək barədə qərar qəbul edə bilərlər.
İcmal
Xidmət sahələrində yerinə yetirilən fəaliyyətlərin müxtəlifliyi səbəbilə məsrəf sistemi müxtəlif
hallarda müxtəlif cür istifadə olunur. Aşağıda iki müxtəlif istiqamətdə xidmət məsrəfi izah edil-
mişdir.
1. Nəqliyyat xidmətləri
Xidmət növlərinə ən sadə misal nəqliyyat xidmətidir. Sərnişin nəqliyyatı və yük payla-
ma xidmətləri şirkətlər, turist və ya digər sərnişinlər kimi kənar müştərilərə xidmət edir.
Adətən aşağıdakı mərhələlər yerinə yetirilir.
Nümunə
Şagirdləri evlə məktəb arasında daşımaq üçün məktəb tərəfindən 50 oturacağa malik av-
tobus tutulur. Əgər avtobus orta hesabla 45 şagirdi evlə məktəb arasında aparıb-gətirərkən
onların hər biri üçün 100 km məsafə qət edirsə və fəaliyyət məsrəfi 500$ nəzərdə tutul-
muşdursa, hər tələbəyə görə məsrəf belə olacaqdır:
Tələbələr üçün gedilən ümumi məsafə = 45 tələbə x 100 km= 4,500 km (tələbələr üçün
gedilən məsafə)
Hər tələbə üçün gedilən yola görə məsrəf= 500$/4,500km tələbələr üçün gedilən məsafə=
0,11$ (hər tələbə üçün gedilən yola görə )
_________________________________________________________________________
Hesabatda bölmələr şəklində təqdim edilmək üçün bu məsrəflər aralarındakı fərqlər üzrə
təsnifləşdirilməlidirlər.
Dəyişkən məsrəflər
Hərəkət edən nəqliyyat vasitəsinin yanacaq məsrəfləri, yağlanma ilə bağlı məsrəflər, təmir
xərcləri, amortizasiya məsrəfləri gedilən yola əsasən hesablandıqda məsrəflər bu bölməyə
daxil edilir.
Sabit məsrəflər
Sabit xərclərə adətən işçi heyətinin maaş və əmək haqqları, təmir heyəti, sürücülər və s.
üçün çəkilən məsrəflər aiddir. Vahid il üzrə sabit illik təmir xərcləri, nəqliyyat vasitəsinin istifadə
müddəti əsasında hesablanan amortizasiya xərcləri, nəqliyyat vasitəsinin alınması üçün borc
götürülmüş kapitalın faizi də bu bölməyə daxildir.
Yarı-dəyişkən məsrəflər
Bəzən müəyyən məsrəflər vardır ki, onlar yarı-dəyişkəndir və bu bölməyə daxil edilməlidir.
Yarı-dəyişkən məsrəflərə nəqliyyat vasitələrinin kirayəsi və əlavə işçi götürülməsi üçün çəkilən
məsrəflər daxil edilə bilər. Fəaliyyət səviyyəsi müəyyən olunmuş həddi keçərsə məsrəflər də
artır.
Nümunə
Nəqliyyat üçün nəzərdə tutulmuş həftəlik məsrəf 500$-dır. Lakin faktiki məsrəf 550$ təşkil
edir. Müqayisə üçün məsrəflər qaydalı şəkildə sabit və dəyişkən məsrəflərə ayrılmalıdırlar.
______________________________________________________________________
ii. Qərarvermə prosesində yardım etməlidir. Bölgü və təsnifat elə aparılmalıdır ki,
bu, qərarvermə prosesində rəhbərliyə yardım etmiş olsun. Bölgü əsasında hansı
məsrəflərin müəyyən edilmiş limiti aşmasını müəyyən etmək lazımdır.
Nümunə
Məsrəflərin sabit və dəyişkən müvafiq bölgüsü məsrəf tendensiyasını , yəni onların ar-
tıb-azalmasını və ya sabit qalmasını müəyyənləşdirməyə kömək edə bilər. Fərz edək
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
396 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
ki, məsrəf hesabatında sərnişinlərin sayının artması ilə nəqliyyat vasitələrinin kirayəsi
üzrə sabit məsrəfin də artması qeyd olunur. Bu zaman rəhbərlik kirayə əvəzinə nəqliyyat
vasitələrinin satın alınması versiyasını nəzərdən keçirə bilər.
Nümunə
Cəmi yekun məsrəflərin tam məsrəflər olması üçün xidmət təminatına aid bütün məsrəflər
- yanacaq məsrəfləri, nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası, sığorta məsrəfləri, təmir və s.
kimi məsrəflər nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu zaman xidmət göstərən şəxs yaranmış bütün
məsrəfləri qarşılamaq üçün ödənilməli olan düzgün məbləği əldə edəcəkdir.
Nümunə
Fərz edək ki, istehsal müəssisəsi daxili paylama qurğularından istifadə edir. Məsrəf hesabatı
istifadə olunmuş müəssisədaxili nəqliyyat vasitələrinin məsrəflərinə tamamilə təsir edəcəkdir.
Əgər bu məsrəf kənar xidmət təminatçılarının təklif etdiyi məbləğdən çox olarsa, bu zaman
müəssisə daxili xidmətlərdən istifadəyə davam edib-etməmək və ya onları kənar təchizatçılarla
əvəz etmək barədə qərar qəbul edə bilər.
_________________________________________________________________________
Yuxarıda qeyd edilən məqsədlərə nail olmaq üçün mühasib xidmət məsrəflərinin hesablanması
və qeydə alınma yollarının tərtibinə görə cavabdehdir. Paylama departamentinin məsrəflərini
uyğun formada digər istehsal şöbələri üzrə proporsional şəkildə bölüşdürmək də mühasibin
öhdəliyindədir. Bu zaman məsrəflər dəqiq şəkildə hesablanmalıdır.
İcmal
yanacaq məsrəfləri
sığorta məsrəfləri
Nümunə
Aşağıdakı cədvəl iki yük maşını işlədən nəqliyyat şirkətinin aylıq məsrəfidir:
20X9-cu ilin noyabrında iki yük maşının hər biri ay ərzində 450 ton mal daşıyıb. Maşınların qət
etdikləri yol ardıcıl olaraq 105 km və 150 km-dir.
Sizdən yuxarıda verilmiş cədvələ əsasən 20X9-cu ilin noyabr ayı üçün əməliyyat məsrəf
cədvəlini hazırlamaq tələb olunur.
Belə hesab edilir ki, amortizasiya gedilmiş yolun məsafəsinə görə alınır.
Cavab:
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
398 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
2. Yeməkxana xidmətləri
İndiki zamanda yeməkxana xidmətləri, demək olar ki, bütün iri müəssisələrdə təmin edilir. İşçilər
bu xidmətlərə görə nominal haqq ödəyir. Buna baxmayaraq, bütünlükdə xərclər işçilərdən
tutulan kiçik miqdarda məbləğlə ölçülmür. İaşənin aktual məsrəfi ilə işçilərdən tutulan məbləğ
arasındakı fərq müəssisə tərəfindən təşkil olunur. Məqsəd aşağı qiymətə keyfiyyətli qida təmin
etməkdir. Dotasiyanın miqdarının hesablanması vacibdir. Bu hesablama qida ximətlərinin ye-
kun məsrəfinin hesablanması, daha sonra isə işçilərə tətbiq edilən nominal xərclərin çıxılması
nəticəsində alınır. Qiymət fərqi təşkilat tərəfindən qoyulan məbləği göstərir.
Yeməkxana xidmətləri üzrə məsrəfləri müəyyənləşdirmək çətindir, belə ki, hər işçiyə göstərilən
fərqli xidmətlərin qiymətinin hesablanması mürəkkəb prosesdir. Hər halda standart bir yemək
hər gün verilərsə məsrəfləri müəyyənləşdirmək mümkündür. Yeməkxana rəhbərliyi materialla-
rın sayına olan tələbi qiymətləndirməklə bütün işçi heyəti üçün qida və içki təminatını həyata
keçirməkdə yardım göstərə bilər.
a) Ərzaq: ət, balıq, quşçuluq məhsulları, süd, çay və tələb olunan digər qida növləri
b) İşçi: Aşpaz və yeməkxana rəhbərliyinin əmək haqqları
c) Xidmətlər: buraya qaz, elektrik, enerji, işıq və su məsrəfləri daxildir
ç) İşlədilən ləvazimatlar: qaşıq-çəngəl-bıçaq dəsti, stollar, şüşə məmulatları, salfetlər,
təmizlik ləvazimatları və xidməti təmin etmək məqsədilə yeməkxana heyəti tərəfindən
istifadə olunan digər ləvazimatlar
d) Qiamə xərcləri - bunlar kirayə xərcləri, amortizasiya, sığorta və s. kimi sabit məsrəflərdir.
Yuxarıda göstərilmiş məsrəflər daxili yeməkxana məsrəfləri hesab olunur. Lakin otel və resto-
ranlar yuxarıda verilmiş xidmətləri mütəmadi şəkildə kənar müştərilərə göstərir. Məsrəf təhlili
və hesablama üsulları isə yuxarıda göstərilmiş qaydalarla oxşarlıq təşkil edir.
Verilmiş məsrəflərin sabit və dəyişkən məsrəflər olaraq təsnifatı aşağıdakı kimidir:
Dəyişkən məsrəflər
Təchizat məsrəfləri, istehlak ehtiyatları, qaz, mətbəx avadanlıqları üçün elektrik enerjisi və
s. təqdim olunan yemeklərin miqdarından asılı olduğu üçün bütün bunlar dəyişkən məsrəflər
olaraq təsnifləşdirilir.
Sabit məsrəflər
Kirayə məsrəfləri, mətbəx avadanlıqlarının amortizasiyası və müdriyyətə aid olan digər illik
dəyişməyən məsrəflər sabit məsrəflər hesab olnur.
Adi bir hal üçün tələb olunan dotasiya məbləğini hesablamağa çalışaq.
Nümunə
$
Ərzaq və içki 12.500
Amortizasiya 1.500
Cavab
Yekun məsrəf və hər yeməyə düşən məsrəf aşağıdakı kimi hesablana bilər
$
Dəyişkən məsrəflər
Sabit məsrəflər
Amortizasiya 1.500
Yuxarıda verilmiş hesablamalar onu göstərir ki, hər yeməyə düşən məsrəf 1.27$-dır, lakin əldə
olunan mənfəət yalnız 70 sentdir. Bu səbəbdən 25.000 yemək vahidi üzrə dotasiya məbləği
kimi ayrılan aşağıdakı məbləği qarşılamalıdır.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
400 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
İcmal
təchizat: balıq, quşçuluq
məhsulları, tərəvəz, un
xidmətlər: qaz, elektrik,
Yeməkxana məsrəfləri enerji, işıqlandırma
kirayə məsrəfləri
Dəyişkən məsrəflər
amortizasiya
Sabit məsrəflər
inzibati məsrəflər
Qısa test 5
İşəgötürən tərəfindən göstərilən yeməkxana xidmətlərinin məsrəfi qarşılanır:
_________________________________________________________________________
1. (A) - Tərifə görə xidmət məsrəfinin hesablanması müştərilərə göstərilmiş xidmət üzrə
çəkilən məsrəfin hesablanmasıdır. Bu məsrəflər qeyri-maddidir. Ona görə də yuxarıda verilmiş
cavab variantlarından A doğrudur, çünki yalnız bu variantda müştərilərə qeyri-maddi xidmətin
göstərilməsi qeyd olunur. Kağız istehsalı maddi vahidlərlə ölçülə bilər. Ticarət müəssisəsi alış
və satış proseslərində vasitəçi rolunu oynayır və bundan əldə olunan mənfəət maddi vahidlərlə
ölçülür.
2. (B) - Müştərilərə göstərilən xidmətlər mütləq şərtlərlə ölçülə bilməz. Ona görə də xidmətlər
qeyri-maddi olduqları üçün maddi vahidlərlər ölçülə bilməz.
3. Ay üzrə sərnişinlər üçün gedilən məsafənin hesablanması
2 avtobus mütəmadi olaraq hərəkətdədir. Beləliklə, hər gün gedilən yol 200 km x 2 = 400 km
Ayın 30 günü avtobuslar hərəkətdə olublar, beləliklə, aylıq gedilmiş yol 400 km x 30 gün=
12.000 km
Sərnişinlər üçün gedilən yol (bəzi hallarda ton-kilometr və ya sentner-kilometr) məsrəfin (və
ya daşınmış yük vahidlərinin) hesablanması üçün lazım olan gedilən məsafə ilə sərnişinlərin
sayının hasilidir.
FƏSİL – B3 (III HİSSƏ):
Xidmət / məsrəf hesablama əməliyyatı : 401
Sabit məsrəflər
Dəyişkən məsrəflər
0,041
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
402 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
4.
Vahid
Yekun
üzrə
Hesablamalar məsrəflər,
məsrəf,
$
$
Aylıq sabit məsrəflər
17,500 7,00
Yekun məsrəflər
36,000
Müştərilərin sayı Verilib
2500
Hər müştəriyə düşən məsrəf
14,40
C Şirkəti hər müştəri hesabını aparmaq üçün 14.40$ tələb edir.
Sınaq sualları
3. Aşağıda verilmiş məsrəfin ölçü vahidlərinin göstərilmiş sənaye müəssisələri üçün uyğun
olub-olmadığını qeyd edin
A Doğru
B Yanlış
4. T Şirkətində və R şirkətində hər sərnişin-km üzrə görə məsrəf müvafiq olaraq 5$ və 6$-a
gəlib çıxır. Hər iki şirkət eyni standartlarda xidmət təklif edir. Hər iki şirkət müştərilərdən hər
sərnişin milinə görə 7$ alır.
A T Şirkəti
B R Şirkəti
Ay ərzində yük maşını gündəlik 100 ton xammal və avtobus 25 sərnişin daşıyıb. Bir ayda yük
maşını 3,000 km, avtobus isə 2,000 km gedib. Aylıq iş günü 25 gündür.
Sınaq sualları
1. (C) - Həkimlər pasiyentlərinə qeyri-maddi xidmət təmin edən mütəxəssislər hesab olunurlar.
Nəticə etibarilə, fəaliyyətə görə məsrəflərin hesablanması üçün daha uyğun metod xidmət
məsrəf hesablanmasıdır.
3. (A) - Doğru. Ölçü vahidləri qeyd edilmiş sənaye müəssisələri üçün uyğundur
4. (A) - Operatorlar tərəfindən müştərilərə tətbiq edilən xərclərin eyni olmasına baxmayaraq R
Şirkəti ilə müqayisədə T Şirkətinin məsrəfləri daha aşağıdır. Nəticə etibarilə, T Şirkətinin əldə
etdiyi mənfəət (7$-5$=2$), R Şirkətinin əldə etdiyi mənfəətlə (7$-6$=$1) müqayisədə daha
yüksək olacaqdır.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
404 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
5.
Dəyişkən xərclər
Yük maşını
Avtobus
Dəyişkən məsrəflər
12,000 50,000
BÖLMƏ - B
İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ UÇOTUNUN
ÜSULLARI
Ənənəvi məsrəf hesablama sisteminə əsasən dolayı qaimə məsrəfləri istehsal olunan məhsul
sayı, maşın-saatlar və ya iş saatlarına uyğun olaraq hesablanır. Məhsula çəkilən məsrəflərin
hesablanmasında bölüşdürülən ümumi məsrəflər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İstehsal texno-
logiyaları təkmilləşərək və mexanikləşərək funksional şəkildə ixtisaslaşdıqca bölüşdürülmüş
məsrəflərin ümumi məsrəflərdəki yeri artır. Bu fakt azacıq da olsa məsrəf hesablama prosesi-
nin təsadüfi xarakter almasına şərait yaradır.
Bu fəsil müasir məsrəf hesablama texnikalarını alternativ məsrəf hesablama metodu kimi an-
lamaqda sizə yardım edəcək.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Bu praktik nümunə hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyərinin necə tapılmasını göstərir
Praktiki nümunə
A şirkəti digər elektron avadanlıqlarla birgə televizor da istehsal edir. Məsrəflərin uçotu
cədvəlinə əsasən bir televizorun maya dəyəri 280$ və 25% xeyir əlavə etdikdən sonra isə
satış qiyməti 350$ olaraq müəyyən edildi.
Halbuki, rəqiblərin qiymətlərini və bazarın vəziyyətini nəzərə alanda A şirkətinin bir televizoru
300$-dan baha satması mümkün deyil.
İdarəetmə mühasibi vəzifəsində çalışan Samir A şirkətinə hədəf göstəriciyə əsaslanan maya
dəyərini tapmaqda kömək etdi. O, A şirkətinin məsrəf hesablayıcı qrupuna izah etdi ki, hədəf
qiymət yeni məhsulun əlavə olunmuş cəhətləri və rəqiblərin oxşar məhsullar üçün təklif
etdikləri qiymətlər nəzərə alınaraq müəyyən edilməlidir.
Şirkət rəhbərliyi satışdan gələn mənfəət əmsalını 20% təyin etmək istəyir. Buna görə də hər
məhsulun hədəf mənfəəti 300$-ın 20%-i, yəni 60$ olmalıdır.
Nəticə etibarilə, hər yeni model televizorun hədəf maya dəyəri 240$ olacaq. Bu qiyməti cari
maya dəyəri olan 280$ ilə müqayisə etdiyimiz zaman ortada 40$-lıq boşluq olduğunu görürük.
A şirkəti bu boşluğu doldurmaq üçün dəyər təhlili, dəyər mühəndisliyi və digər məsrəflərin azal-
dılması metodlarına nəzər yetirir. Beləliklə, bu cür alternativ məsrəf texnikaları şirkətə bazarda
rəqabət aparmağa kömək etdi.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Fəaliyyətə əsaslanan maya dəyəri metodu sadə dillə qaimə məsrəflərinin məhsullara təyin
edilməsinin bəsit istehsal həcmindən(və ya maşın/iş saatı) daha real əsaslarla təyin edilməsi
kimi izah oluna bilər. FƏMD metodu, həmçinin, qaimə məsrəfləri və onları yaradan səbələr
arasında əlaqəni də göstərməyə cəhd edir.
Ənənəvi məsrəf hesablama sistemləri və FƏMD arasında nəzərəçarpan oxşarlıqlar var. Hər
iki sistem altında birbaşa olmayan məsrəflər yayarlı əsasları istifadə edərək təyin edilir. FƏMD
sistemi altında birbaşa olmayan məsrəflərin hər bir komponenti məsrəflərin kvantı üzrə fərqli
əsaslarla təyin edilir.
Fəaliyyətə əsaslanan hesablama sistemi qaimə məsrəfləri ilə səbəb-nəticə əlaqəsi olan
fərdi fəaliyyətləri müşahidə edərək ənənəvi məsrəf hesablama sistemini təkmilləşdirir.
FƏMD sistemi fərdi fəaliyyət məsrəflərini hesablayır və fəaliyyət məsrəflərini məhsul və ya
xidmətlərə aid edir.
Tərif
Fəaliyyətə əsaslanan maya dəyəri (FƏMD) metodu fərdi fəaliyyətləri məsrəflərə fundamental
dəyər obyektləri kimi təyin edən yanaşmadır.
_________________________________________________________________________
Tərif
Məsrəf faktoru fəaliyyətin məsrəfini artıran istənilən amil ola bilər. Məs: fəaliyyət nəticəsində
əldə edilən hissələrin keyfiyyəti fəaliyyət əsasında tələb olunan işə və bunun da əsasında
resurslara təsir göstərir.
_________________________________________________________________________
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri metodu məsrəflərin azaldılmasında vacib rol oyna-
yır. Müəssisələr məhsulların aşağı qiymətə satışını təmin etmək üçün aşağı istehsal məsrəfləri
əldə etmək məqsədilə, eləcə də, bazardakı mövqeyi, məhsul satışı üzrə liderliyi və hətta ba-
zara nüfuzetmə dərəcəsini qoruyub saxlamaq məqsədilə hədəf göstəriciyə əsaslana maya
dəyəri metodundan istifadə edirlər. Avtomobil istehsalında, elektronika sənayesində, eləcə də,
fərdi kompyuterlərin istehsalında bir çox tanınmış şirkətlər hədəf göstəriciyə əsaslanan maya
dəyəri metodundan və hədəf göstəriciyə əsaslanan qiymətdən istifadə edirlər.
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri məhsulun ümumi dəyəri üçün maliyyə hədəfidir. Bu,
hədəflənən ən böyük göstəriciyə əsaslanan qiymətdən və əməliyyat nəticəsində gözlənilən
gəlirdən (rəhbərlik şirkətin strategiyaları və maliyyə hədəfləri əsasında təyin edir) alınır.
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri metodu idarəetmə aləti olaraq gözlənilən yekun
mənfəəti əldə etmək üçün məhsulun həyat dövriyyəsinin bütün mərhələlərində məsrəfə
nəzarəti gücləndirməklə mənfəətliliyi artırır.
Tərif
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri metodu məhsulun həyat dövriyyəsinin məsrəflərini
azaldan elə fəaliyyətdir ki, keyfiyyət, etibarlılıq kimi alıcı tələblərini məhsul planlaşdırmasında
nəzərə almaqla yanaşı tədqiqat, araşdırma və prototip fazalarında mümkün məsrəf azaltma
metodlarını yoxlamadan keçirir. Adi bir məsrəf azaltma texnikası olmağına baxmayaraq bu,
hərtərəfli strateji profil idarəetməsinin bir hissəsi hesab olunur.
_________________________________________________________________________
Bir vahidə düşən hədəflənən məsrəf = bir vahidə düşən hədəflənən qiymət – bir vahidə
düşən hədəflənən mənfəət
Normal halda hədəflənən qiymət məhsulun inkişaf mərhələsində istifadə olunur. Potensial alı-
cıların ehtiyacları istiqamət olaraq qalır. Çətinlik bu ehtiyacları təmin etməkdədir. İstehsalçı və
ya xidmət təminatçısı məhsul və ya xidmətin dəyərini potensial alıcının qəbul edə biləcəyi kimi
qiymətləndirməyə çalışır. Dəyəri alıcının qəbul edə biləcəyi kimi qiymətləndirməyə çalışarkən
istehsalçı və ya xidmət təminatçısı geniş bazar tədqiqatından istifadə edir. Məhsula və ya
xidmət növünə əlavə olunan funksiyalar potensial qiymətə təsir edir.
Rəqabətli bazarda hədəf göstəriciyə əsaslanan qiymət təyin olunarkən rəqiblərin oxşar
məhsullara təyin etdikləri qiymətlər də nəzərə alınır. Məhsul istehsalı üçün sifarişlərdə
isə hədəflənən qiymət alıcının müəyyən spesifikasiyalı məhsula görə ödəməyə razı olduğu
miqdardır.
Rəhbərlik şirkət startegiyası və maliyyə hədəfi əsasında hədəflənən gəliri müəyyən edir. Gəlir
hədəfi “İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalı” (ənənəvidə üsulda olduğu kimi) kimi ifadə olunmaq
əvəzinə, “satışın mənfəətlilik əmsalı (əməliyyatın mənfəəftlilik/gəlirlilik əmsalı) olaraq verilir.
Hədəflənən maya dəyərini təyin edildikdən sonra qiymətləndirilmiş maya dəyəri ilə
müqayisə edilir. Maya dəyəri üzrə qiymətləndirmələr cari xammal, əmək və qaimə məsrəfləri
standartlarına əsasən aparılır. Əksər hallarda hədəflənən maya dəyəri qiymətləndirilən maya
dəyərindən az olur. Onların arasındakı bu fərq “Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri
metodundakı kəsir” adlanır.
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri metodundakı kəsir = qiymətləndirilən maya dəyəri
– hədəflənən maya dəyəri
Bu boşluğu bərpa etmək üçün məsrəflərin idarə edilməsi üzrə mühasiblər hədəf maya dəyərini
hər bir məsrəf elementi arasında funksiyalara uyğun şəkildə bölüşdürməkdə mühəndis plan-
laşdırması və lahiyələndirməsi üzrə mütəxəssislərə köməklik göstərirlər. Məhsul mühəndisləri
xammal və hissələrin istifadəsi, əmək istifadəsi üçün standartları müəyyən edirlər.
İstehlakçı gözləntiləri
və satış proqnozları
əsasında hədəf
satış
qiymətinin təyin
edilməsi
Uzunmüddətli
mənfəət məqsədləri
və planlaşdırılmış
istehsal həcmi
əsasında hədəf
mənfəəti təyin
edilməsi
Tərif
Həyat dövriyyəsinə əsaslanan maya dəyəri metodu məhsulun ilkin planlaşdırılma mərhələsindən
sifariş etmə və istifadəyə yararsız olduğu mərhələyə qədərki dövriyyə tsiklində baş verən hər
bir məsrəfin izlənilməsi və hesablanması sisteminə istinad edir.
_________________________________________________________________________
Həyat dövriyyəsinə əsaslanan maya dəyəri termini “məhsul dövriyyə tsikli” və “müştəri dövriyyə
tsikli” anlayışlarının hər ikisini əhatə edir.
FƏSİL – B4:
Alternativ məsrəf hesablamalarının əsasları : 411
“Məhsul dövriyyə tsikli” termini məhsulun keçdiyi mərhələlərin ardıcıllığına istinad edir. Belə
hesab olunur ki, hər bir məhsulun həyat dövriyyəsi var. Məhsul yaradılır, təkmilləşdirilir və
müəyyən bir vaxtda, ola bilsin ki, məhv olur. Lakin məhsulun bu mərhələlər üzrə irəliləməsi
mütləq deyil. Bəzi məhsullar bir mərhələdə əbədi qalır (məs: süd).
Məhsulun dövriyyə tsikli 3 geniş mərhələyə bölünmüş ola bilər. Bu mərhələlərdən hər birinə
Tədqiqat və İnkişaf, Lahiyələndirmə, İstehsal, Marketinq, Paylama və Müştəri xidmətləri adla-
nan fəaliyyətlərdən ən az biri daxildir. Dövriyyə tsiklinin mərhələləri bunlardır:
i. Tədqiqat və İnkişaf
ii. Lahiyələndirmə
i. İstehsal
ii. Marketinq
iii. Paylama
Tədqiqat
Lahiyələn Satış sonrası
və İstehsal Marketinq Paylama
dirmə xidmət
İnkişaf
Həyat dövriyyəsinin üzrə məsrəfləri qiymətləndirmək üçün məhsulun dövriyyə tsiklinin müxtəlif
mərhələlərində çəkilən məsrəfləri hesablamaq əsasdır. Məhsulun dövriyyə tsiklinin müxtəlif
mərhələlərində çəkilən məsrəflər aşağıda qeyd olunub.
İstehsal
məsrəfləri
Planlaşdırma və
lahiyələndirmə
Məsrəflər
İllər
Dövriyyə tsikli məsrəflərinin digər bir növü müştəri dövriyyə tsikli məsrəfləridir. Müştəri dövriyyə
tsikli məsrəflərinə müştərinin bir məhsulu və ya xidməti başqa birisi ilə dəyişənə qədər əldə
etmək və istifadə etmək üçün çəkdiyi məsrəflər daxildir. Məs: avtomobilin müştəri dövriyyə
məsrəflərini hesablamaq üçün onun maya dəyərinin üzərinə istifadə və qorunma məsrəfləri
gəlinib reallaşdırma qiyməti çıxılır. Müştəri dövriyyə tsikli məsrəfləri qiymət barədə qərar
verərkən vacib amil ola bilər.
İCMAL
Planlaşdırma vəLayihələndirmə Tədqiqat və inkişaf xərci,
məhsul Lahiyələndirilmə xərci
Hər bir təşkilat keyfiyyət, etibarlılıq və qiymətinə görə şöhrət qazanır. Qeyd olunanlar arasında
keyfiyyət rəqabətdə ən vacib silah hesab olunur. Keyfiyyət məhsul istehsalı və ya xidmətlər
sektorunun mükəmməllik göstəricisi, başqa sözlə, məhsul və ya xidmətlərin istehlakçıların
tələblərinə cavab vermə dərəcəsidir.
Bu metod cari fəaliyyətə mane olan səbəblərin həllini axtararaq müştəri məmnuniyyətini
artırmağa çalışır. Onun məqsədi işçi iştirakını artırmaq, onların təminatçılarla əlaqəsini
möhkəmləndirmək və təşkilatda davamlı keyfiyyət artımı üzrə atmosfer formalaşdırmaqdır.
➢➢ Müştərini məmnun et: Keyfiyyəti təyin edən müştəridir. Buna görə də, ÜKİ müştərilərin
məhsul və xidmətlərlə bağlı ehtiyaclarını anlamaq və təmin etməklə onları məmnun
etməyə çalışır. Mövcud müştəriləri əldə saxlamaq və yenilərini cəlb etmək naminə
müştərilərin zövq və seçim dəyişiklikləri nəzərə alınır.
Bundan əlavə, ÜKİ həm xarici, həm də daxili müştəriləri razı salmalıdır. Xarici müştəri məhsulun
əsas alıcısı və ya son istifadəçisidir. Daxili müştəri isə şirkət daxilindəki elə fərd və ya depar-
FƏSİL – B4:
Alternativ məsrəf hesablamalarının əsasları : 413
tamentdir ki, digər bir departament onu məhsul və ya xidmətlərlə təmin edir. Xarici müştərilər
şirkətin gələcək müştərilər üzərində təsirə malik olduqlarına görə ÜKİ üçün vacib əhəmiyyət
kəsb edirlər.
Sınaq sualları
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Maya dəyərinin hesablanması üzrə ənənəvi və alternativ metodlar arasındakı fərq aşağıdakı
cədvəldə göstərilmişdir:
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
414 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
Sınaq sualları
2. Aşağıdakılardan hansı fəaliyyətə əsaslanan maya dəyəri (FƏMD) metodu və ənənəvi maya
dəyəri hesablamaları ilə bağlı doğru qeyd edilməmişdir.
FƏSİL – B4:
Alternativ məsrəf hesablamalarının əsasları : 415
A Hamısı doğrudur
B (i) və (ii)
C Yalnız (İİİ)
D Yalnız (i)
1. (C) - ÜKİ metodu bütün qüsur və israfları aradan qaldırmaq və keyfiyyətdə davamlı irəliləyişə
nail olmaq funksiyasını daşıyır.
2. (B) - (iii) variant hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyərinin hesablanmasına aid olduğu
üçün düzgün deyil.
Sınaq sualları
2. Bunlardan hansı məhsulun ilkin planlaşdırma mərhələsindən sifariş etmə və istifadəyə ya-
rarsız olduğu mərhələyə qədərki həyat dövriyyəsində baş verən hər bir məsrəfin izlənilməsi və
hesablanması sisteminə istinad edir?
1. (C) - Fəaliyyətə əsaslanan maya dəyəri metodu dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metoduna alternativdir.
2. (D) – Həyat dövriyyəsinə əsaslanan maya dəyəri metodu məhsulun ilkin planlaşdır-
ma mərhələsindən sifariş etmə və istifadəyə yararsız olduğu mərhələyə qədərki həyat
dövriyyəsində baş verən hər bir məsrəfin izlənilməsi və hesablanması sisteminə istinad edir.
BÖLMƏ – B: İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİ
416 : UÇOTUNUN ÜSULLARI
C1
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 417
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI
Effektiv plan məqsədlərə nail olmaqda istənilən müəssisə üçün əhəmiyyətlidir. Büdcə maliyyə
hədəfinə çatmaq üçün əməliyyatların yerinə yetirilmə mərhələsi olmaqla yanaşı, əsas
etibarilə, müəyyən hədəfə çəkilən xərclərin qiymətləndirilməsidir, məs: 100.000$ məbləğində
satış həyata keçirmək üçün müəssisə 50.000$ istehsala, 20.000$ reklama və 10.000$ da
məhsulların paylanmasına görə xərc çəkməlidir. Əgər müəssisə ən yaxşı büdcəni hazırlayarsa
və bütün şöbələr bu büdcənin parametrlərinə uyğun idarə olunarsa, nəticə etibarilə, işin əsas
hissəsi görülmüş olar.
Lakin bu proses göründüyü qədər asan deyil. Optimal büdcənin hazırlanması həqiqi proqnoz-
ların, müvafiq keçmiş məlumatların uyğun təhlilinin aparılmasını və effektiv smeta hazırlamaq
bacarığının olmasını tələb edir.
Xarici faktorlar optimal büdcəyə mənfi təsir göstərə bilərlər, lakin büdcə yuxarıdakı faktorlara
əsasən hazırlanarsa daha effektiv olar.
Bu fəsildə müəssisənin nə üçün büdcədən istifadə etdiyinin səbəbləri, eləcə də, büdcənin ha-
zırlanması və bu prosesdə istifadə olunan inzibati prosedurlar izah edilir.
Burada qeyd olunan fundamental prinsiplərin dərk edilməsi sizə peşəkar səviyyədə
büdcələrin hazırlanmasında çox əhəmiyyətli yardım göstərəcək.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Aşağıda biznes məktəbinin faktiki büdcə hazırlanması prosesi haqqında mövzuya uyğun ha-
zırlanmış praktik nümunəsi göstərilmişdir. Bu mərhələdə sizin büdcəni hazırlamağınız tələb
olunmur. Lakin bu nümunəni nəzərdən keçirmək gələcəkdə əsl büdcələrin necə hazırlanması-
nı başa düşməkdə sizin üçün faydalı olacaq.
Praktiki nümunə
Hər il sentyabr ayından başlayaraq biznes məktəbində büdcə məsələləri üzrə məsul işçi
tərəfindən növbəti maliyyə ili üçün illik büdcə hazırlanır. Büdcə məsələləri üzrə məsul işçi
sədr, xəzinədar, direktor, dörd şöbənin başçısı və inzibati işçi qrupunun bir üzvündən ibarət
olan Büdcə Komitəsini təmsil edir. Sonda bu büdcə tətbiq edilmək üçün idarə heyəti tərəfindən
yoxlanılır və təsdiq olunur.
Büdcə sənədlərinin hazırlanması və istənilən sonrakı düzəlişlərə görə büdcə məsələləri üzrə
məsul işçi öhdəçilik daşıyır. Büdcənin hazırlanması prosesi il ərzində baş verən müvafiq
vəziyyətlərə əsasən və ya təkmilləşdirilmək üçün dəyişdirilə bilər. Proses ümumi olaraq aşa-
ğıdakı kimi təsvir oluna bilər:
Sentyabrda büdcə məsələləri üzrə məsul işçi təlimatlar, tələbə yardım formaları, ofis/elmi ava-
danlıq, binaların təmiri ilə bağlı sənədlər də daxil olmaqla yeni büdcənin hazırlanması ilə bağlı
lazım olan materialları, eləcə də, ötən ilin faktiki nəticələrinin çap olunmuş versiyasını və mü-
vafiq şöbə üçün nəzərdə tutulan hər bir məsrəf kateqoriyasının (büdcə hədəfləri) bu ilki büdcə
göstəricilərini hər bir şöbə və idarənin başçısına göndərir.
Şöbə və idarə rəhbərləri büdcəni hazırlayır və onu yoxlamaq, eləcə də, lazımi dəyişikliklər
etmək üçün məruzə etdikləri direktora təhvil verirlər. Oktyabrda büdcə hesabatının ilkin yox-
lanması baş tutur. Dekabrın əvvəlində müdir büdcəni şöbə və idarə başçılarının tələblərinin
qeyd edildiyi nüsxə ilə birlikdə büdcə məsələləri üzrə məsul işçiyə ötürür. Büdcə məsələləri
üzrə məsul işçi bina təmiri/yenidənqurma işləri, ofis mebeli və avadanlıqlarının alınması ilə
bağlı tələblərin qeyd edildiyi sənədi təchizat xidmətləri və inzibati işlər şöbəsinin başçısına
göndərir.
Büdcə məsələləri üzrə məsul işçi müşavirə zamanı xəzinədar və digərləri ilə birlikdə büdcənin
gəlirləri ilə bağlı olan hissəsini hesablayır. Bura təhsil haqqı artımlarının, ianə gəlirlərinin,
xeyriyyə və maliyyə yardımlarının və s. qiymətləndirilməsi aiddir.
Yanvarın əvvəlindən büdcə məsələləri üzrə məsul işçi hər bir şöbənin büdcə tələblərini tərtib
edir, gözlənilən gəlir və xərcləri müqayisə edərək Büdcə Komitəsinin iclası üçün hesabat ha-
zırlayır.
Büdcə Komitəsi məqsəd və ehtiyacları müəyyən edərək yeni ehtiyatların istifadəsi haqqında
kriteriyalar təyin edir.
Büdcə Komitəsi fevral ayında əsas avadanlıq ehtiyaclarına və qurumun maliyyə tələbi ilə
nəticələnən proqram/işçi heyəti dəyişikliklərinə xüsusi diqqət yetirməklə təklif olunan büdcəni
nəzərdən keçirir. Fevral ayının sonundan etibarən gələn tədris ili üçün müəssisənin idarə
heyətinə təhsil haqqı səviyyələri ilə bağlı tövsiyələr verilir.
Rəyasət heyəti təhsil haqqlarını təyin etdikdən sonra büdcə komitəsi yeni və əlavə proqramla-
rın təsdiqlənməsi məsələlərinə diqqət yetirərək təklif olunan büdcənin nəzərdən keçirilməsini
davam etdirir.
Aprel ayında keçirilən iclasda rəyasət heyəti fəaliyyətdə olan büdcəni və kapital məsrəfləri
büdcəsinin yekun icmalını nəzərdən keçirir və təsdiq edir. Təsdiqləndikdən sonra may ayının
1-dən etibarən xəzinədar şöbə və idarə müdirlərinin rəhbərlərinə yeni maliyyə ili üçün təsdiq
olunmuş büdcənin nüsxəsini göndərir.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 419
Tərif
Büdcə təyin edilmiş müddət üçün planlaşdırılmış gəlirlər, xərclər, aktivlər, öhdəliklər və pul
vəsaitlərinin hərəkətinin də daxil olduğu kəmiyyət göstəricilərinin verildiyi hesabatdır. Büdcə
müəssisənin koordinasiya fəaliyyətlərinə kömək edir və nəzarəti asanlaşdırır. Planlaşdır-
ma sabit aparıcı büdcə əsasında aparılsa da nəzarət faktiki məsrəflərin dəyişkən büdcə ilə
müqayisəsi nəticəsində həyata keçirilir.
Büdcə proqnozdan fərqlidir. Proqnoz yalnız gələcəkdə nəyin baş verəcəyindən xəbər verir.
Digər tərəfdən, büdcə yeni hədəflərə çatmaq üçün məqsədləri gələcəyə və metodologiyaya
görə planlaşdırmaqda müəssisəyə kömək edir.
1. Büdcə uçot dövründən (büdcə dövrü kimi də adlanır) əvvəl hazırlanır və təsdiqlənir.
Nümunə
20X8-ci ilin büdcəsi 20X8-ci il başlamazdan əvvəl, yəni 20X7-ci ilinin sonuna qədər hazırlan-
malıdır.
_________________________________________________________________________
4. Büdcə gəlirlər, xərclər, pul vəsaitlərinin hərəkəti və cəlb ediləcək kapitalla bağlı hesabatlar-
dan ibarətdir.
5. Büdcə sabit və dəyişkən formada ola bilər. Sabit büdcə xüsusi fəaliyyət həcminə əsasən
hazırlana bilər, məs: satılacaq malların miqdarına əsasən. Dəyişkən büdcə isə fəaliyyətin fak-
tiki səviyyəsinin dəyişməsinə əsasən məsrəf səviyyəsini dəyişdirə biləcək şəkildə hazırlanır.
Dəyişkən büdcə daha çox biznes fəaliyyətlərinin nəzarəti üçün istifadə olunur. Bu anlayış daha
sonra E3 Fəslində ətraflı müzakirə olunacaq.
Nümunə
İstehsalat şirkətindən əmək və xammalların smetasını hazırlamaq üçün gələcək istehsalı plan-
laşdırmaq tələb olunur. Bu məlumat satış büdcəsindən əldə edilə bilər.
20X9-cu il üçün bölgələr üzrə satış büdcəsi satış şöbə menecerləri tərəfindən aşağıdakı kimi
hazırlanmışdır:
Bütün müəssisə üçün məcmu satış 50.000 vahid olmuşdur. Buna əsasən satış büdcəsi aşa-
ğıdakı kimi olacaqdır:
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
420 : HAZIRLANMASI
Bu satış büdcəsinin köməyi ilə istehsal şöbəsi material və əmək məsrəflərinin büdcəsini ha-
zırlayır.
_________________________________________________________________________
Qısa test 1
_________________________________________________________________________
Büdcənin müxtəlif funksiyaları müəssisə üçün olan faydaları göstərir və büdcənin hazırlanma
səbəbini daha ətraflı şəkildə araşdırır.
Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi büdcələr müəssisənin əməliyyat planlaşdırmasını göstərən ilkin
hesabatlardır. Büdcə hazırlanması prosesi müəssisənin gələcək məqsədlərinə çatmaq üçün
planlaşdırmanın ayrılmaz bir hissəsidir.
Müəssisənin planı bütün funksional büdcələrin yekun hesabatı olan əsas büdcə formasında
verilir. Əsas büdcə idarəetməni müəssisə məqsədlərinə çatmaq üçün funksional büdcələrin
necə koordinasiya ediləcəyi barədə ideyalarla təmin edir.
Nümunə
Bütün dünyada televizora olan cari tələbin 10.000.000 ədəd olduğu güman edilir. A Şirkəti Ya-
poniyada fəaliyyət göstərən televizor istehsalçısıdır. 20X8-ci ilə qədər A Şirkəti illik 10.000.000
televizor istehsal edir və satırdı.
Lakin şirkət geniş bazar imkanlarını nəzərə alaraq müəssisənin 20X9-cu il üçün istehsal və
satış büdcəsini illik 1.000.000 ədəddən 2.500.000 ədəd televizora qədər artırmağa qərar verir.
_________________________________________________________________________
2. Koordinasiya
Koordinasiya müəssisə məqsədlərinin əldə edilməsi üçün bütün biznes fəaliyyətlərinin sinx-
ronlaşdırılmasıdır.
Əsas büdcəni hazırlamaq üçün bütün funksional büdcələr arasında sinxronizasiya ol-
malıdır. Büdcənin hazırlanması prosesi hər bir şöbəyə məxsus büdcənin ümumi təşkilati
məqsədlərə uyğunluğunu təmin etmək funksiyasını daşıyan şöbələrarası dialoqun aparılma-
sını zəruri edir.
Lakin bəzən koordinasiya işi çox çətin olur. Çünki hər bir funksional bölmənin özünəməxsus
planları olur və bu planları müəssisənin məqsədinə çatmaq üçün əsas büdcəyə inteqrasiya
etdirmək mümkün olmaya bilər.
Nümunə
20X9-cu il üçün 6.000 vahid mal-material ehtiyatı saxlamaq məqsədilə müəssisənin büdcə
siyasəti hazırlanmışdır. Bu siyasət müəssisənin mal-material ehtiyatının heç bir zaman
tükənməməsi üçün qəbul edilmişdir. Müəssisənin 20X9-cu ilin əvvəlinə olan mal-material ehti-
yatının 5.000 vahid olacağı gözlənilir.
İstehsal büdcəsi müəssisə siyasəti və satış büdcəsi ilə uyğunlaşdırıldıqdan sonra hazırlan-
malıdır. Nəticə etibarı ilə, istehsal şöbəsi büdcəni 101.000 vahid üzrə hazırlamalıdır. İstehsal
büdcəsi hazırlanarkən 100.000 vahidlik satış büdcəsi və mal-material ehtiyatı 5.000 vahiddən
6.000 vahidə çıxarıldığı üçün əlavə 1.000 vahidlik artım da nəzərə alınmalıdır.
_________________________________________________________________________
3. Motivasiya
Büdcə müəssisənin məqsəd və hədəflərinə uyğun fəaliyyət göstərmək üçün menecerləri mo-
tivasiya edir.
İşçilərin motivasiyasını yüksək səviyyədə saxlamaq üçün büdcədə qarşıya qoyulan məqsədlər
yerinə yetirilə bilən olmalıdır. Hədəflərə görə mükafatların təyin olunması və ya işçilərin büdcə
kənarlaşmaları üzrə məlumatlarla təmin olunması onlarda motivasiya yarada bilər.
Nümunə
C Şirkətinin marketinq şöbəsinə büdcə satışlarından savayı satış üçün 1.000 ədəd əlavə
sifariş verildi. Nəticədə etibarilə, 20X9-cu ilin iyun ayı üçün olan istehsal və satış büdcəsi
yenilənməlidir. Bu da istehsalat şöbəsində əlavə işə səbəb olacaq.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
422 : HAZIRLANMASI
Rəhbərlik, həmçinin, işçilərə istehsal etdikləri hər bir əlavə vahidə görə satılan məhsuldan 2$
mükafat təyin edə bilər. Mükafat sisteminə görə işçilər müəssisənin məqsədinə nail olmaqda
daha da həvəsli olacaqlar.
_________________________________________________________________________
4. Nəzarət
Nəzarət məqsəd və planların yerinə yetirildiyini əyani şəkildə yoxlamaq üçün zəruri olan
tədbirdir. Büdcə biznesin əməliyyat fəaliyyətinin nəzarətində geniş istifadə olunan vasitədir.
Əgər faktiki fəaliyyət büdcədə nəzərdə tutulanla müqayisə olunarsa, eləcə də, fərq və ya
kənarlaşma yoxlanılarsa büdcələr daha effektiv olar. Müqayisə prosesi və kənarlaşmaların/
fərqlərin üzə çıxarılması və daha sonra lazımi tədbirlərin görülməsi prosesi büdcə nəzarəti
adlanır.
Tərif
Büdcə nəzarət prosesi dövri prosesdir. Bu proses həm də büdcə nəzarət tsikli adlanır. Proses
aşağıdakı diaqramda təsvir olunmuşdur:
Büdcənin
hazırlanması
Düzəlişlərin Fərqlərin
edilməsi analizi
Büdcəyə təkrar
baxışdan
keçirilməsi və
hesabat
Büdcə nəzarəti faktiki işin büdcə ilə müvafiq olmadığı hallarda rəhbərliyə vaxtında lazımi
tədbirlərin görülməsi üçün kömək edir.
Nümunə
İstehsal müəssisəsinin büdcə dövrü bir ildir. Lakin daha yaxşı nəzarət üçün müəssisə büdcə
dövrünü on iki aylıq büdcə dövrlərinə ayırır və hər ayın sonunda faktiki göstəriciləri müvafiq
büdcə göstəriciləri ilə müqayisə edir.
Yanvar ve fevral aylarında rəhbərlik xammalın faktiki məsrəflərinin normativ maya dəyərindən
çox olduğunu müşahidə etmişdir. Büdcədə nəzərdə tutulan faktiki göstəricilərin bu cür
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 423
müqayisəsi büdcə nəzarəti adlanır. Ətraflı tədqiqatdan sonra rəhbərlik mal-material ehtiyatı
sisteminin pis idarə edilməsi ilə qısa müddətdə təcili satınalmaların yerinə yetirildiyini və bunun
da xammal məsrəfinin artımı ilə nəticələndiyini üzə çıxarmışdır.
Bu səbəbdən problemin həlli kimi mal-material ehtiyatlarına mütəmadi nəzarət sistemi irəli sü-
rülür. Bu nəzarət sistemi keyfiyyətli, lazımi miqdarda və münasib qiymətə xammalın vaxtında
alınmasını təmin edir. Beləliklə, büdcədən kənarlaşmanın yoxlanılması müəssisəyə vaxtında
lazımi düzəlişlərin edilməsində yardımçı oldu.
_________________________________________________________________________
Çox vaxt menecerlərin fəaliyyəti onların şöbəsinə təyin olunan büdcə əsasında qiymətləndirilir.
Bəzi müəssisələrdə verilən büdcəyə uyğun göstərilən fəaliyyət əsasında menecerlərə pul yar-
dımı və ya maaş artımı formasında mükafatlar təqdim olunur.
Nümunə
Tahir ayaqqabı şirkətində satış üzrə menecerdir. 20X8-ci il üçün onun satış hədəfi 25.000 va-
hid idi. Lakin o, 26.000 vahid sata bilib.
6. Əlaqə
İdarəetmənin bütün səviyyələri büdcənin hazırlanması prosesində iştirak edir. Büdcənin hazır-
lanması prosesinin aşağıdakı tərkib hissələri var:
a) Planların yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar üst səviyyədən aşağı səviyyəyə qədər əlaqənin
yaradılması,
b) Yüksək səviyyə idarəetməsinin (idarəetmə iyerarxiyasının aşağı səviyyəsindəki) nəzarətçilər
(supervayzerlər) vasitəsilə işin gedişatı barədə (icrası çətinlik yaradan planlar haqqında)
məlumatlandırılması.
Müxtəlif şöbələrin büdcə hazırlanması prosesini əlaqələndirmək üçün şöbələr arası horizontal
əlaqə zəruridir.
Büdcənin hazırlanması başa çatdıqdan sonra büdcə planı həyata keçirilmək üçün idarəetmənin
bütün şöbələrinə təhvil verilir. Büdcə ilə əlaqədar vəzifəsi olan hər kəs həyata keçirəcəyi işlərlə
tanış olmalıdır. Əlavə olaraq, hədəfin uğurla həyata keçirilməsi üçün bütün funksional şöbələr
arasında ümumi əlaqə olmalıdır.
Tövsiyyə
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Qiymətləndirmə
Məqsəd Planlaşdırma
Aydın və xüsusi məqsədlərin
təyin edilməsi
Dəyərləndirmə
Mümkün alternativ
strategiyalar
Seçim və həyata
keçirmə Əsas planın tətbiqi
Müqayisə
Nəzarət
1. Qiymətləndirmə
a) Xarici mühit: müəssisənin fəaliyyətinə təsir edəcək xarici amillər, məsələn, bazar tenden-
siyaları, üstünlük təşkil edən qiymətlər və müştəri seçimləri.
b) Müəssisədaxili mühit: müəssisənin quruluşu, iyerarxiya, tapşırıq və vəzifələrin bölgüsü,
funksiyalara əsasən işçi heyətinn məsuliyyəti, məs: müəssisə şəhərdə dörd yeni şöbə açarsa,
cavabdehlik işçi heyəti arasında necə bölüşdürülməlidir.
c) Gələcək: uzunmüddətli dövrdə (2 ildən 10 ilə qədər) müəssisə hansı səviyyədə olmaq
istəyir, məs: müəssisə məhsullarda müxtəlifliyə yol verməklə cari mənfəətdən iki dəfə çox
mənfəət əldə etmək niyyətindədir.
d) Gözləntilər: müəssisənin planlaşdırması və fəaliyyəti ilə əlaqəli olan şəxslərin gözləntiləri,
məs: müəssisə məhsulları və xidmətlərinin istifadəçiləri və alıcıları, səhmdarlar və s.
2. Məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi
Müəssisə məqsədlərini müəyyən etdikdən sonra onları necə həyata keçirmək barəsində
düşünməlidir. Müəssisənin məqsədlərinə nail olmaq üçün fəaliyyət və ya strategiyaların bir
neçə yerinə yetirilə bilən alternativ kursları olmalıdır. Alternativ seçimlər bu məqsədlərin əldə
edilməsində çıxış yolu və fürsət kimi qiymətləndirilməlidir.
İdarəetmə ən az məsrəflə ən çox mənfəət gətirəcək alternativi seçməlidir. Başqa sözlə desək,
fəaliyyətin seçilmiş alternativ kursu mövcud şərait üçün optimal olmalıdır.
Məqsədlərə nail olmaq üçün optimal alternativlər və ya strategiyalar seçilir və onlar uzun
müddətli plana daxil edilirlər. Bu plan gələcək satış, istehsalat, maliyyə tələbləri, kapitala
çəkilən xərclər, mənfəət kimi məsələləri əhatə edir. Buna baxmayaraq məqsədlərə nail olmaq
və nəzarət məqsədilə uzunmüddətli plan daha qısa dövrlərə bölünür. Lakin bu cür planların
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
426 : HAZIRLANMASI
müddəti mövsümi dəyişiklikləri nəzərə alacaq qədər uzun olmalıdır. Məs: nəzarət məqsədi
üçün hazırlanan beşillik uzunmüddətli plan hərəsi bir il olmaq şərtilə beş qısamüddətli plana
bölünür.
6. Nəticələrin müqayisəsi
Strategiya və ya plan rəhbərlik tərəfindən onun gedişatına davamlı olaraq baxıldıqda və hər
hansı bir dəyişikliyə görə lazımi düzəlişlər edildikdə uğurla həyata keçirilə bilər. Bununla ya-
naşı, plan həyata keçirildikdən sonra onlara əməl edildiyindən əmin olmaq üçün faktiki və
gözlənilən nəticələr müqayisə edilməlidir. Məs: il ərzində əldə olunan məhsul və mənfəət plan-
da proqnozlaşdırılan göstəricilərlə müqayisə edilməlidir.
Bəzən ortaya çıxan kənarlaşmanı düzəltmək və müəssisənin məqsədinə nail olmaq üçün
idarəetmə bütün mümkün strategiya və alternativləri nəzərdən keçirir, gələcək planlaşdırmanı
və nəzarət dövriyyəsini təkmilləşdirir. Normal olaraq yüksək idarəetmə nəzarət funksiyasını
məqsədlərə nail olmaq üçün yerinə yetirir. Bu nəzarət idarəetmə nəzarəti adlanır.
Lakin əməliyyat nəzarəti müəssisənin nəzarətedici səviyyəsi tərəfindən yerinə yetirilir.
Əməliyyat mərhələsində menecerlər mütəmadi və gündəlik əməliyyatlara görə cavabdehdirlər.
Məsuliyyət mərkəzləri üzrə hesabat işçilərin və şöbələrin məqsədə doğru olan fəaliyyətlərini
ölçmək üçün istifadə olunur.
Bu sistemə görə təşkilati strukturda göstərilən hər bir məsuliyyət səviyyəsi üzrə fəaliyyət he-
sabatı hazırlanır. Bu hesabatlar faktiki və gözlənilən nəticələrin müqayisəsini əhatə edir. Belə
ki, hesabatlar rəhbərliyi əməliyyatlar üzrə məlumatlarla təmin etdiyi üçün rəhbərlik effektiv
nəzarət sistemindən istifadə edə və arzu olunan məqsədlərə çatmaq üçün düzəlişlər edə bilər.
1. Müəssisə strukturu
2. Ətraf mühit
Sabit mühitlə müqayisədə dinamik mühit sürətlə dəyişir. Məs: mobil telefon bazarı texnolo-
giya sahəsində baş verən dəyişikliklərə görə dinamik bazar hesab edilir. Planlaşdırma və
nəzarət sisteminə, həmçinin, müəssisənin inkişafı və fəaliyyətinə təsir edən bir çox faktorlar
var. Belə mühit faktorlarına tələb, rəqabət və makrosəviyyəli faktorlar aiddir. Əgər müəssisə
bazarda müxtəlif məhsullar istehsal edib satarsa, onun planlaşdırma və nəzarət sistemi
mərkəzləşdirilməmiş olar.
3. Texnologiya
Texnoloji dəyişiklikər sürətli olduğundan müəssisə onlara uyğunlaşmalıdır. Belə bir uyğunlaş-
ma yeni istehsal prosesinin təqdim edilməsi ilə nəticələnir. Bu dəyişikliklər istehsal məsrəflərinə
təsir edir. Bunların öhdəsindən gəlmək üçün rəhbərlik planlaşdırma və nəzarət sistemində mü-
hüm dəyişikliklər etməlidir.
[Nələri Öyrənəcəyik – c]
Büdcə prosesinin səmərəli işləməsindən əmin olmaq üçün inzibati müdaxiləyə ehtiyac var. Bu
prosedurlar büdcəni tərtib etmək üçün lazım olan məlumatları toplamaqda kömək edir.
Büdcənin hazırlanması prosesi hər bir müəssisədə fərqli olur. Lakin aşağıda göstərilən
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 427
Kiçik müəssisələrdə (mağazalar, kiçik ticarət obyektləri) büdcənin hazırlanması ilə bağlı işləri
bir nəfər idarə edə bilər.
Lakin böyük müəssisələrdə bir nəfərin bütün biznes funksiyalarını idarə etməsi çətindir və buna
görə funksional vahidlərin (satış şöbəsi, istehsalat şöbəsi, maliyyə şöbəsi və s.) fəaliyyətinə
müxtəlif insanlar tərəfindən baxılır.
Nümunə
Şirkət iki növ məhsul istehsal edir: X və Y məhsulları. Müəssisə hər iki məhsulun istehsalı üçün
eyni xammaldan istifadə edir. Lakin xammal təchizatı aşağı səviyyədədir.
Bazar araşdırmasına əsaslanaraq Y məhsuluna olan bazar tələbinin yüksək olduğu müşahidə
olunur. Büdcə komitəsi ali idarəetmənin təsdiqi ilə X məhsulundan (alıcı tələbini ödəmək üçün)
sadəcə 1.000 ədəd və Y məhsulundan maksimum sayda istehsal etmək barəsində qərar verdi.
_________________________________________________________________________
Baş icraçı
direktor
3. Uçot heyəti
Uçot heyətinin rolu şöbə büdcələrinin hazırlanmasına cavabdeh olan funksional menecerləri
müxtəlif xidmətlərlə (məs: keçmiş informasiya ilə təmin etmə, büdcə hazırlanması təlimatlarına
aid məsləhətlərlə) təmin etməkdir.
Uçot heyəti büdcələrin tərkib hissəsi ilə bağlı qərarlar verməsə də funksional menecerlərə
büdcə hazırlanmasında köməklik göstərir. Uçot heyəti büdcə komitəsi ilə birlikdə funksional
menecerlərin büdcəni vaxtında təhvil verməsini təmin edir.
Büdcə təlimatı idarəetmə uçotu üzrə mühasib və büdcə komitəsi ilə birgə hazırlanır. Burada
büdcənin məqsədləri göstərilir. Həmçinin, büdcənin tərtib edilməsi və büdcə məlumatlarının
istifadəsi zamanı müxtəlif proqram və prosedurlar təklif olunur. Büdcə təlimatları funksional
menecerlər və eyni zamanda büdcə prosesinə cəlb olunmuş uçot heyəti üçün yaxşı istinad
mənbəyidir.
İCMAL
Qısa test 2
Büdcə və büdcə nəzarəti sözləri eyni mənanı verir və bir birini əvəz edə bilər.
A Doğru
B Yanlış
Nümunə
Təhsil müəssisəsinin uzunmüddətli planı beş il ərzində təhsil standartlarına görə dünya
səviyyəsində tanınmasına nail olmaqla bağlı görüləcək tədbirlər ola bilər.
İstehsal müəssisələri üçün uzunmüddətli plan istehsal gücünü beş il ərzində hazırkı səviyyənin
iki qatına çıxarmaq ola bilər.
_________________________________________________________________________
Ali idarəetmə ümumi müəssisə məqsədlərini funksional şöbə başçılarına izah edir. Şöbə baş-
çılar isə ümumi müəssisə məqsədinə çatmaq üçün funksional planlar hazırlayırlar.
Uzunmüddətli planlarla yanaşı büdcənin hazırlanması ilə bağlı digər vacib məqamlar da
şöbələrə çatdırılmalıdır. Bura aşağıdakı nümunələr aiddir:
a) Əmək haqqında müxtəlif müavinətlər və artımlar.
b) İstehsalda gözlənilən dəyişikliklər.
c) Sənaye tələbində və təklifində gözlənilən dəyişikliklər.
Büdcə dövrü büdcənin hazırlanması və istifadəsi dövrüdür. Büdcə dövrü adətən 12 ay olur,
lakin vəziyyətdən asılı olaraq dövr daha uzun və ya qısa da ola bilər. Büdcə dövrü sənayedən
sənayeyə və ya hətta sənaye daxilində də fərqli ola bilər.
Nümunə
Çox vaxt inşaat sənayesi üzrə lahiyələrinin müddəti 12 aydan çox olur. Əgər lahiyə müddəti 36
ay olarsa, onda bu lahiyənin büdcə dövrü də 36 ay olur.
Biznes fəaliyyətlərində isə büdcə dövrü xarici hesabatın hazırlandığı mühasibat dövrü ilə eyni
olur.
_________________________________________________________________________
Müxtəlif biznes fəaliyyətləri və onların büdcə dövrləri ilə bağlı nümunələr aşağıda göstərilmişdir:
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
430 : HAZIRLANMASI
Kapital məsrəfləri Bir ildən çox Kapital lahiyələrin icrası adətən bir
ildən çox olur.
Elmi-tədqiqat və təcrübə- Bir ildən çox Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor
konstruktor işləri işləri üzrə lahiyələr bir ildən artıq
davam edir
b) biznes siyasəti
Nümunə
D Şirkəti tikinti sahəsində fəaliyyət göstərir. Normal olaraq tikinti müəssisəsinin büdcə dövrü
lahiyənin dövründən asılıdır. Lakin müəssisə siyasətinə uyğun olaraq D Şirkətinin büdcə dövrü
12 aydır.
Əsas büdcə faktoru (həmçinin, əsas və ya məhdudlaşdırıcı faktor adlanır) verilmiş büdcə dövrü
ərzində müəssisənin fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Digər mümkün məhdudlaşdırıcı faktorların
arasından əsas büdcə faktoru büdcə dövrü ərzində mənfəətliliyin artırılması üçün göstərilən
səylərə qarşı maksimum maneəni göstərir.
Əsas büdcə bütün funksional büdcələrin müfəssəl hesabat formasıdır. Büdcəni uğurla tətbiq
etmək üçün bütün funksional büdcələr koordinasiya edilməli və bir-biri ilə əlaqələndirməlidirlər.
Bütün funksional büdcələrin bir-biri ilə əlaqəsi olduğu üçün bir funksional büdcənin
məhdudlaşdırıcı faktoru digər büdcələrə də təsir edə bilər.
Rəhbərlik ilk növbədə əsas büdcə faktorunun təsir etdiyi büdcəni müəyyən etməli və həmçinin,
planlaşdırmadan əvvəl əsas büdcə faktorunun bütün funksional büdcələrə olan təsirini nəzərə
almalıdır. Əsas büdcə faktoru maliyyə, istehsal qabiliyyəti, müştəri tələbi, xammal və s.
məsələlərlə bağlı ola bilər.
Nümunə
E Şirkəti mebel istehsal edən müəssisədir. O mebel istehsalı üçün əsasən tik taxtasından (me-
belin üzərinə qabıq kimi yapışdırılır) istifadə edir. Tik taxtasına olan tələb kəskin şəkildə azdır.
Bu xammalı E Şirkətinin əsas büdcə faktoruna çevirir.
Bir çox hallarda potensial tələb əsas büdcə faktorudur. Lakin xammalın azlığı, ixtisaslaşmış
işçilərin olmaması və ya tam uyğun olmayan istehsal qabiliyyəti kimi faktorlar da fəaliyyəti
məhdudlaşdıra bilər. (əsas büdcə faktorları ilə əlaqədar daha ətraflı məlumat üçün Fəsil E2-yə
baxın)
Ümumiyyətlə, büdcəni şöbə rəhbərləri hazırlayır, lakin bundan əvvəl şöbə rəhbərləri təşkil
etdikləri işçi qrupla birgə şöbə büdcəsini hazırlayırlar. Şöbə başçıları hazırladıqları büdcəyə
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 431
və təyin olunan məqsədlərin əldə edilməsinə görə məsuliyyət daşıyırlar. Məs: satış şöbəsinin
başçısı satış və satışla bağlı qaimə məsrəflərinə əsasən büdcəni hazırlamalıdır. Sonradan ali
idarəetmə və şöbə başçısı arasında büdcə ilə bağlı müzakirə aparılmalıdır.
Bir çox hallarda funksional büdcələr satış büdcəsindən asılı olur. Buna görə əksər hallarda
satış büdcəsi digər funksional büdcələrdən əvvəl hazırlanır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi,
əgər əsas büdcə faktoru müştəri tələbindən fərqli bir faktordursa, bu zaman satış büdcəsi
(məs: istehsal qabiliyyəti və ya xammal təklifi kimi) əsas büdcə faktoru ilə sinxronlaşdırılmalı-
dır.
Keçmiş dövrə aid məlumatlar (məs: keçən ilin faktiki satış və alışları) büdcənin hazırlanma-
sında əsas amildir. Lakin keçmiş dövrə aid məlumatlara əlavə olaraq idarəetmənin siyasəti və
(həm xarici, həm də daxili) mühitdə baş verə biləcək dəyişikliklər də nəzərə alınmalıdır.
Nümunə
Keçən il M Şirkəti 20.000 şüşə çaxır satmışdır. Satış şöbəsi bu keçmiş dövrə aid məlumatı
büdcə hazırlayarkən başlanğıc istinad nöqtəsi kimi kimi seçə bilər. Lakin buna əlavə olaraq
biznes mühitində baş verə biləcək dəyişikliklər, məsələn, rəqiblərin qiymətləri aşağı salmaları,
tələbdə artım kimi faktorlar da nəzərə alınmalıdır. Əgər son illlərdə çaxır istehlakının azaldı-
ğı nəzərə çarparsa M Şirkəti bu il üçün büdcəni 18.000 şüşə çaxıra əsasən planlaşdıra bilər.
5. Büdcələrlə bağlı müzakirələrin aparılması
Aşağı səviyyə menecerləri büdcəni hazırlayıb bir üst səviyyə menecerlərinə təhvil verməlidirlər.
Daha sonra bu menecerlər də lazımi əlavələr etdikdən sonra büdcəni təsdiq üçün baş
menecerə göndərirlər.
Hər bir mərhələdə danışıqlar aparılır və büdcə ümumi razılıq əsasında tərtib edilir. Büdcə
hazırlanması prosesindəki bu danışıqlar effektiv idarəetmə vasitəsi rolunda çıxış edir. Bunun
köməkliyi ilə idarəetmənin bütün səviyyə menecerlərinin büdcə hazırlanma prosesində iştirakı
təmin olunur. Bu da onları məqsədə nail olmaqda daha məsuliyyətli edir.
Nümunə
20X9-cu il üçün Cavid və Ceyhun məhsuldan 1.000 ədəd istehsal etmək qərarına gəlirlər. On-
lar büdcəni şöbə müdirləri Qadirə yoxlamaq üçün təhvil verirlər. Lakin tələb 1.200 ədəd olduğu
üçün Qadir bu qədər istehsalın olmasını istəyir.
Əlavə işçi qüvvəsi cəlb edilərsə Cavid və Ceyhun verilən hədəf planını yerinə yetirmək üçün
1.200 vahid istehsal etməyə razılaşırlar. Burada danışıqlar prosesi idarəetmənin iki səviyyəsi
arasında gedir.
Qadir 1.200 ədəd istehsal üzrə hazırlanan büdcəni əlavə işçi qüvvəsini də nəzərə alaraq
baş menecərinə, A Zavodunun menecerinə təhvil verir. A Zavodunun meneceri də büdcə
ilə əlaqədar müzakirələr aparır və büdcəni istehsal şöbəsinin baş mencerinə və ya büdcə
komitəsinə təhvil verir.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
432 : HAZIRLANMASI
Baş direktor
Büdcənin təsdiqi (İstehsal)
A B
zavodunun zavodunun
meneceri meneceri
Büdcənin hazırlanması
Şöbə müdiri Şöbə müdiri Şöbə müdiri Şöbə müdiri Şöbə müdiri
Qadir Pərviz Sadiq Rəhim Davud
Büdcə komitəsi bütün şöbələrin büdcələrinin bir-birinə uyğunluq təşkil etdiyini təmin edir.
Nümunə
Şirkətin satış üzrə şöbəsi şirkətin yeganə məhsulu üçün çox iddialı bir plan irəli sürür. Satış və
istehsalat büdcəsini sinxronlaşdırmaq üçün istehsalat şöbəsi istehsalı artırmalıdır.
İdarəetmənin qərarına əsasən istehsalat şöbəsi işlərini maliyyə və insan resursları şöbələrinə
görə də uyğunlaşdırmalıdır.
➢➢ Əgər rəhbərlik əlavə növbədə işləməklə bağlı qərar verirsə, bu zaman müəssisə
həmkarlar ittifaqı ilə işçilərə normal iş vaxtından artıq iş saatına görə ödənəcək məbləği
razılaşdırmalıdır. Buna görə də istehsalat və insan resursları şöbələrinin işlərini koor-
dinasiyalı şəkildə qurmaları çox zəruridir.
➢➢ Əgər rəhbərlik yeni avadanlıq alınması ilə bağlı qərar verərsə, o zaman satınalma
və istehsalat şöbəsi maliyyə şöbəsində kifayət qədər pul vəsaitinin olub-olmadığını
müəyyənləşdirməlidir.
Bundan başqa plan barədə anbar şöbəsi menecerinə də xəbər verilməli və əlavə xammal və
hazır məhsulların saxlanılması üçün kifayət qədər yerin olub-olmadığı öyrənilməlidir.
Beləliklə, göründüyü kimi istehsalat meneceri istehsalın artımı ilə bağlı təkbaşına qərar verə
bilməz. Onun istehsalat planı müəssisənin digər şöbələri üçün də münasib olmalıdır.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 433
Şöbə büdcələri büdcənin şöbə başçısı tərəfindən qəbul edilməzdən və digər şöbələrlə uy-
ğunlaşdırılmazdan əvvəl kifayət qədər təkmilləşdirilməlidir. Koordinasiya və yenidən baxış
prosesləri həyata keçirilən zaman büdcədə nəzərdə tutulan mənfəət və zərər hesabı, pul
vəsaitlərinin hərəkəti və büdcədə proqnozlaşdırılan maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat ha-
zırlanır. Bu, bütün funksional büdcələrin birlikdə bütöv müəssisəyə lazımi səviyyədə mənfəət
gətirəcəyini təmin edir.
Büdcə komitəsi əsas büdcəni təsdiqlədikdən sonra büdcədə göstərilən planlar yerinə yetirilmək
üçün müvafiq məsuliyyət mərkəzlərinə (satış üzrə şöbə, istehsalat şöbəsi və s.) göndərilir.
Büdcənin hazırlanması bir dəfəlik iş deyil. Büdcə təsdiqləndikdən sonra büdcənin hazırlanma
prosesi dayandırılmamalıdır. Fəaliyyət mühitində baş verən dəyişikliklərə əsasən büdcə da-
vamlı şəkildə yenilənməlidir. Büdcə dövrü ərzində bücəyə təsir edəcək faktorlar dəyişərsə
yerdə qalan büdcə dövrü üçün yenilənmiş plan/büdcə hazırlanmalıdır.
Rəhbərlik hazırlanmış büdcənin effektiv şəkildə yerinə yetirilməsini və qazancın əldə edilməsini
təmin etməlidir. Əlavə olaraq büdcədə proqnozlaşdırılan göstəricilər ilə faktiki göstəricilər da-
vamlı müqayisə olunmalı, əhəmiyyətli kənarlaşmalar araşdırılmalı və düzəlişlər edilməlidir.
İcmal
Büdcələrin razılaşdırılması
Büdcələrin uyğunlaşdırılması və
onlara yenidən baxılması
Qısa test 3
Büdcənin hazırlanması prosesi zamanı məhsula olan tələb əsas büdcə faktorudur. Buna görə
də digər funksional büdcələrdən əvvəl satış büdcəsi hazırlanmalıdır.
A Doğru
B Yanlış
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
434 : HAZIRLANMASI
2. (B) – Büdcə maliyyə baxımından ifadə edilən əməli tədbir planıdır. Digər tərəfdən büdcə
nəzarəti büdcədən müəssisənin müxtəlif fəaliyyətlərinin planlaşdırılması və nəzarəti üçün
istifadə edir. Büdcə nəzarəti büdcədə proqnozlaşdırılan göstəricilərlə faktiki göstəriciləri
müqayisə edir və kənarlaşma baş verdikdə də onları təhlil edir.
3. (B) – Ümumiyyətlə, bazar tələbi əsas büdcə faktorudur. Nəticə etibarı ilə satış üzrə büdcə
funksional büdcələrdən daha əvvəl hazırlanır. Əgər əsas büdcə faktoru bazar tələbindən fərqli
olarsa bu halda əsas büdcə faktoru ilə bağlı olan funksional büdcə ilk olaraq hazırlanmalıdır.
Sınaq sualları
A Funksional məsuliyyətlər
B Büdcənin hazırlanma rejiminin məqsəd və təlimatları
C Müəssisədəki idarəetmə iyerarxiyası
D Yuxarıdakılardan hamısı
(i) Büdcə komitəsi bütün şöbələrin uyğun büdcə ilə bağlı koordinasıya işini təşkil etməli
və danışıqlar aparmalı və sonda əsas büdcəni hazırlamalıdır.
FƏSİL – C1:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ MAHİYYƏTİ VƏ MƏQSƏDİ : 435
7.
A Kəmiyyət
B Keyfiyyət
C Qeyri-maliyyə
D Mənfəət
(b) ____________ sistemi istənilən ziddiyəti üzə çıxarır və onlarda düzəlişlərin aparılmasına
imkan yaradır.
A Büdcə planlaşdırması
B Büdcənin idarə olunması
C Büdcə nəzarəti
D Büdcə koordinasiyası
(c) ______________ verilmiş büdcə dövrü ərzində müəssisənin fəaliyyətini məhdudlaşdırır.
A Xammalın yoxluğu
B İş saatlarının məhdudiyyəti
C Maşın-saatların məhdudiyyəti
D Əsas büdcə faktoru
(d) Aşağıdakılardan hansı büdcə hazırlanması prosesinə cəlb olunan inzibati prosedurların
düzgün ardıcıllığını göstərir?
(e) Bir çox hallarda digər funksional büdcələr ______________ asılı olur.
A Əsas büdcədən
B İstehsal büdcəsindən
C Satış büdcəsindən
D Yuxarıdakıların heç birindən
Büdcəyə cəlb olunan kapital həcminin büdcə dövrünə heç bir təsiri yoxdur. Həmçinin, mühasi-
bat ilinin də büdcə ilə əlaqəsi yoxdur.
3. (B) – Müəssisə məqsədlərinə nail olmaqda cavabdeh olan şəxslərin funksional məsuliyyətləri
və səlahiyyətləri bölgüləri təşkilati strukturda göstərilir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
436 : HAZIRLANMASI
4.(D) – Əsas büdcə faktoru hansı ehtiyatın çatışmazlığından asılı olaraq fərqli vəziyyətlərə
görə həm məhsula olan tələb, həm xammalın əldə edilməsi, həm də maliyyə məsələləri ola
bilər.
6.(C) – Büdcə təlimatı işçilərin və prosedurların məsuliyyətini ətraflı şəkildə göstərən təlimatlar
toplusudur. Bu təlimatlarda büdcənin hazırlanması və istifadəsi ilə bağlı qeydlər və formalar
da göstərilir. Buna görə də büdcə təlimatı prosesin sonunda deyil, əvvəlində hazırlanmalıdır.
7.
(b) (C) – Büdcəyə nəzarət sistemi bütün təzadları üzə çıxarır və onlarda düzəlişlərin aparılma-
sına imkan yaradır.
(c) (D) – Əsas büdcə faktoru verilmiş büdcə dövrü ərzində müəssisənin fəaliyyətini
məhdudlaşdırır.
(d) (B) – Büdcə komitəsinin yaradılması, Təşkilati strukturun hazırlanması, Büdcə təlimatının
hazırlanması.
(e) (C) – Bir çox hallarda digər funksional büdcələr satış büdcəsindən asılı olur.
C2
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 437
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI
Biznes planlaşdırması gələcəklə bağlı perspektiv tədbirlər toplusudur və gələcək fəaliyyətləri planlaş-
dırmaq üçün proqnozlaşdırma olduqca əhəmiyyətlidir. Təsəvvür edin ki, siz müəyyən məhsullar istehsal
edən zavoda irihəcmli investisiya yatırmaq istəyirsiniz. Bunu etməzdən əvvəl həmin mallar üçün yarana-
caq tələbi qiymətləndirmək istəməzdinizmi? Proqnozlaşdırmanın da əsl vəzifəsi məhz bundan ibarətdir. Bu
halda dəyişən ünsür mallar üçün olan tələbdir. Oxşar proqnozlaşdırma, həmçinin, biznes müəssisələrində
digər dəyişənlər üçün həyata keçirilir. Rəhbərlik bu prosesi asanlaşdırmaq üçün müxtəlif statistik üsullardan
istifadə edir. Bu üsullar təhlilin aparılmasına, büdcənin tərtib edilməsinə və proqnozlaşdırmaya kömək edir.
Statistik və riyazi üsullar nəinki yalnız keçmiş tendensiyaları təhlil etməyə, hətta gələcək tendensiyaları
proqnozlaşdırmağa kömək edir. Bu da öz növbəsində gələcək gözlənilməz hadisələrə qarşı hazırlıqlı olma-
ğa çox kömək edir.
Bu fəsildə planlaşdırma və büdcə tərtibatı prosesində mühüm rol oynayan reqressiya təhlili, skaterqram və
proqnozlaşdırma kimi müxtəlif statistik alətlərin izahına yer verilir. Bu, maya dəyərinin müəyyən edilməsində
əlavə üsulların öyrənilməsi üçün mühüm zəmindir və həmçinin, yoxlama nöqteyi nəzərindən meyar rolunu
oynaya bilər.
Nələri öyrənəcəyik
a) Maya dəyərinin sabit və dəyişkən elementini proqnozlaşdırmaq üçün ən yüksək/ən aşağı təhlil
metodundan istifadənin üstünlükləri və çatışmazlıqları.
b) Skaterqram və minimal xətalı xətti funksiyaların tərtibi.
c) Məsrəflərlə bağlı verilənlərin təhlili.
Giriş
Praktiki nümunə
Alkoqolsuz içkilər istehsal edən şirkət reqressiya təhlilinə əsaslanan proqnozlaşdırma modeli-
ni təqdim etmişdir. Bu model qazlaşdırılmış alkoqolsuz içki brendi üçün əldə edilib, ötən üç il
ərzində hər ay məhsul vahidlərinin müəyyən sayının artım tempinə əsasən qiymətləndirilib və
həmçinin, ilin hər ayında mövsümi təsirlər müəyyən edilib.
Bu model nəinki alkoqolsuz içkilərə tələbatın yay ayları ərzində daha çox olması ilə bağlı ümu-
mi fikirləri təsdiq etdi, hətta il boyu hər ay üzrə satışları dəqiqliklə proqnozlaşdırdı.
[Nələri öyrənəcəyik–c]
1. Mənası
Tərif
İki dəyişən arasındakı bu qarşılıqlı əlaqə əmsalla, yəni “korrelyasiya əmsalı” ilə ölçülür.
Tərif
Korrelyasiya əmsalı dəyişənlər arasındakı korrelyasiyanı əks etdirən faktordur. Bu əmsal “r”
hərfi ilə göstərilir.
________________________________________________________________________
Başqa sözlə desək, əmsal dəyişənlərin əlaqəli olduqları həddi, əlaqənin güclü (təsirli), orta
və ya zəif (təsirsiz) olub-olmamasını təsvir edir.
Korrelyasiya əmsalı bir dəyişənin dinamikasında baş verən dəyişikliyin digər dəyişənin dina-
mikasındakı dəyişikliyə necə təsir etdiyini göstərir.
Korrelyasiya əmsalının dərəcəsi və ya həddi Pirson korrelyasiya əmsalı olan “r” ilə ölçülür
(həmçinin, “məhsul anı üzrə korrelyasiya əmsalı” kimi də tanınır).
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 439
Korrelyasiya əmsalı “0” da daxil olmaqla (+1) və (–1) dəyişən miqyas aralığı üzrə ölçülür. Bu-
nunla korrelyasiya əmsalı olan r (–1) və (+1) arasında dəyərə malik olmalıdır. Əgər qiymət
bu hüdudlardan kənara çıxarsa, bu hesablamada səhv olduğunu göstərir. Bu aşağı və yuxarı
dəyər həddləri aşağıdakıları bildirir:
Nümunə
Aşağıdakı məlumatlar 10 illik dövr ərzində 100 ml ətriyyat üçün şüşə qabların istehsalı və
onların istehsal məsrəfləri ilə bağlı olan məlumatlardır. Bu məsrəflər istehsal olunan şüşə ətir
qablarının sayından asılı olaraq dəyişir. Korrelyasiya əmsalını hesablayın.
Yuxarıdakı məlumatda istehsal (şüşə qabların satış həcmi) və onunla əlaqəli ‘məsrəflər’ qarşı-
lıqlı əlaqədə olan dəyişənlərdir. Gəlin şüşə qabların istehsal miqdarını X və “məsrələri” Y kimi
qeyd edək. Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi istehsal həcmi artdıqca məsrəflər də artır.
Bir dəyişəndə yaranan dəyişiklik digər bir dəyişəndə dəyişikliyə səbəb olur.
r dəyərini – korrelyasiya əmsalını hesablamaq üçün biz ilk öncə düstur üçün tələb olunan bü-
tün zəruri məlumatlara malik olub-olmadığımızı qiymətləndirməliyik.
İndi isə biz verilən məlumatların köməyilə yuxarıdakı tənliyin komponentləri üçün qiymətləri
hesablamağa davam edirik
X
Y
(Şüşə qabların XY X2 Y2
(Məsrəf)
miqdarı)
25 275 6.875 625 75.625
28 300 8.400 784 90.000
30 333 9.990 900 110.889
33 350 11.550 1.089 122.500
35 377 13.195 1.225 142.129
37 400 14.800 1.369 160.000
40 444 17.760 1.600 197.136
43 475 20.425 1.849 225.625
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
440 : HAZIRLANMASI
n = pairs of data = 10
Bu dəyər ətir şüşə qablarının istehsal həcmi ilə istehsal məsrəfləri arasında nisbi müsbət kor-
relyasiyanın olduğunu göstərir. Nəticə ‘1’ olmadığı üçün bu nisbi (natamam) korrelyasiya
hesab edilir. ‘1’ rəqəmi daha əvvəl izah edildiyi kimi tam əlaqəni ifadə edir. Buna baxmayaraq,
bu göstərici ‘1’ rəqəminə daha çox yaxın olduğu üçün biz onu çox yaxın korrelyasiyalı nəticə
hesab edə bilərik.
İCMAL
Müəyyən dövr ərzində toplananan və qeydə alınan məlumatların dəyərinin xronoloji ardıcıllıqla
düzülüşünə zaman sıraları deyilir. Zaman sıralarının korrelyasiyası qeydə alınan ‘zaman’ (za-
man kəsiyi) ilə ‘dəyərlər’ arasında əlaqə olduqda mövcud ola bilər.
Nümunə
A Şirkətinin məhsuluna olan tələbat bazarda oxşar və daha keyfiyyətli məhsullar olduğu üçün
illər ərzində tədricən azalmışdır. Bu məhsul haqqında məlumatlar aşağıda verilib. İstehsal
rəqəmlərinin hər hansı bir trendi göstərib-göstərmədiyini və müvafiq illə istehsal həcmi arasın-
da hər hansı bir korrelyasiyanın mövcud olub-olmadığını müəyyən edin.
İstehsal
İllər
(.000 məhsul vahidi)
0 40
1 36
2 30
3 28
4 22
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 441
Cavab
Burada ‘illər’ və istehsal vahidləri dəyişənlərdir. Gəlin ‘illər’i X və ‘istehsal vahidləri’ni isə Y
adlandıraq.
X Y XY X2 Y2
0 40 0 0 1.600
1 36 36 1 1.296
2 30 60 4 900
3 28 84 9 784
4 22 88 16 484
ΣX = 10 ΣY = 156 ΣXY = 268 ΣX = 30
2
ΣY = 5.064
2
Beləliklə, istehsal illəri ilə istehsal edilən məhsul vahidləri arasında qismən mənfi korrelyasi-
ya vardır. Buna baxmayaraq, bu rəqəmin ‘–1’-ə olduqca yaxın olmağı onların arasında demək
olar ki, tam mənfi korrelyasiyanın olduğunu göstərir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıda verilən birinci sualda r = 0,997 olduğu üçün; determinasiya əmsalı aşağıdakı kimi
hesablana bilər:
r2 = (0,997)2 = 0,994.
_________________________________________________________________________
Qısa test 1
A – 2,0
B – 1,2
C0
D +1,2
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
442 : HAZIRLANMASI
Qısa test 2
Korrelyasiya əmsalı:
Qısa test 3
Determinasiya əmsalı:
Korrelyasiya iki və ya daha artıq dəyişən arasındakı ikitərəfli əlaqədə qarşılıqlı asılılıq həddinin
ölçü meyarıdır. Bir dəyişənin dinamikasındakı dəyişiklik digər dəyişənin dinamikasına da təsir
edirsə, bu zaman bu dəyişənlər arasında korrelyasiya olduğu qəbul edilir.
Əgər bir müstəqil dəyişənin dinamikasındakı dəyişiklik digər müstəqil dəyişənin dinamikasına
təsir etmirsə, bu zaman bu iki müstəqil dəyişən arasında heç bir əlaqənin olmadığı qəbul edilir.
Korrelyasiyanın riyazi olaraq ifadə edilməsi mümkün olduğundan o, korrelyasiya əmsalı kimi
tanınan ‘r’ simvolu ilə ifadə edilir.
Digər sözlə, korrelyasiya əmsalları qarşılıqlı asılı olan iki dəyişən arasındakı əlaqənin həddini
ölçür.
Əgər ‘r’ ilə ifadə olunan iki dəyişən arasındakı korrelyasiya ya tam olaraq –1, 0, və ya +1-ə
bərabər, ya da buna yaxın olarsa, bu zaman siz korrelyasiya dəyəri ilə determinasiya faktoru
arasındakı əlaqənin xarakterini asanlıqla şərh edə bilərsiniz. Bu əlaqə ya tam müsbət, ya da
tam mənfi olur, ya da heç bir əlaqənin olmadığı göstərilir. İki dəyişən arasındakı əlaqə bir biri-
nin təsiri altındadır.
1. Korrelyasiya dərəcəsi
Tərif
Korrelyasiya dərəcəsi dəyişənlərin əlaqəli olduqları həddi, yəni birinin o birinin dinamikasına
təsir etdiyi həddi bildirir.
_________________________________________________________________________
a) Tam korrelyasiya
Tam korrelyasiya olduqda verilən dəyişənlər arasında tam xətti əlaqə mövcud olur. Bu
dəyişənlər üçün verilən dəyərlər qrafikdə düz xətt üzərində çəkilə bilər.
Nümunə
Temperatur dəyişikliyi Farenqeyt və Selsi dərəcələri ilə ifadə olunub. Selsi dərəcəsi üzrə tem-
peratur qalxdıqca Farenqeyt göstəricilərində də aşkar qalxma müşahidə olunur:
Selsi şkalası üzrə dərəcələri X-oxu və Farenqeyt şkalası üzrə dərəcələri isə Y-oxu üzərində
göstərməklə bunu qrafikdə aşağıdakı kimi təsvir edə bilərik:
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 443
Farenqeyt
Selsi
Beləliklə, qrafik nöqtələrini birləşdirməklə biz Selsi və Farenqeyt dərəcələri arasında tam
əlaqəni göstərən düz xətti əldə edirik.
Yuxarıdakı qrafik hər iki dəyişənin eyni istiqamətdə hərəkət etdiyi əlaqəni göstərir. Bununla
belə, tam korrelyasiyalı dəyişənlər əks istiqamətlərdə hərəkət edə bilərlər. Əgər belə bir əlaqə
mövcuddursa, bir dəyişən artdıqda digər dəyişən azalmalıdır.
Nümunə
Əgər siz su ilə doldurulmuş stəkana daşları qoysanız, bu halda suyun səviyyəsi daşların həcmi
ilə tam mütənasib şəkildə artacaq.
Bu halda ‘daşların həcmi’ ilə ‘daşların əvəz etdiyi suyun litr həcmi’ dəyişənlər olaraq götürüləcək.
‘Daşların həcmi’ni Y-oxunda və ‘suyun litr həcmi’ni isə X-oxunda göstərməklə biz aşağıdakı
qrafiki tərtib edə bilərik:
Daşların həcmi
Suya salınan daşların həcmi artdıqca daşların əvəz etdiyi suyun litr həcmi də tam mütənasib
şəkildə artır.
_________________________________________________________________________
b) Nisbi korrelyasiya
Nisbi korrelyasiyada tam xətti əlaqə yoxdur. Belə korrelyasiyanın nəticələrinə əsasən bəzi
dəyərlər qrafikdə xətdən yuxarıda, bəziləri isə xətdən aşağıda göstərilib. Burada bir dəyişənin
dinamikasındakı dəyişiklik digər dəyişənin dəyərində qeyri-proporsional dəyişikliyə səbəb
olur.
Nümunə
Benzin bakında 10 litr yanacaq olan avtomobil hamar yolda çala-çuxurlu yolla müqayisədə
daha çox səyahət edə bilər. Belə ki, yol nə qədər hamar olarsa, avtomobilin qət edəcəyi
məsafə də bir o qədər çox olar.
Bu halda biz avtomobilin qətetmə məsafəsində proporsional dəyişikliyin hər zaman yolun
keyfiyyətindəki dəyişikliklə eyni olacağını deyə bilmərik. Beləliklə, əlaqəli olmalarına baxma-
yaraq dəyişənlər qeyri-proporsional dəyişirlər.
Qət etmə məsafəsini Y oxu və yolların keyfiyyətini isə X oxu üzərində göstərsək.
Yuxarı
Yolların keyfiyyəti
Qrafikdə göstərilən nöqtələr müəyyən istiqamətdədir, ancaq düz xətt formalaşdırmır. Bu ona
Yolların keyfiyyəti
görədir ki, qətetmə məsafəsi yolların keyfiyyətində dəyişikliklə qeyri-proporsional şəkildə
Aşağı keyfiyyətli Daha yaxşı
fərqlənir. Beləliklə, burada nisbi müsbət korrelyasiya vardır.
________________________________________________________________________
İki dəyişən arasında əlaqə, həmçinin, nisbi mənfi korrelyasiya da ola bilər. Bu halda, dəyişənlər
əks istiqamətdə hərəkət edirlər.
Nümunə
Yuna olan tələbat temperatur yüksəldikcə azalır. Temperaturun artması ilə tələbatın qeyri-pro-
porsional azalması nisbii mənfi korrelyasiyanın olduğunu göstərir.
Tələbatı Y oxu və temperaturu isə X oxu üzərində göstərməklə biz aşağıdakı qrafiki əldə edirik:
Yuna tələbat (kiloqramla)
Yuna tələbat (kiloqramla)
Temperatur (Selsi)
Temperatur (Selsi)
Hava temperaturu artdıqca yuna olan tələbat da azalmağa başlayır, lakin bu qeyri-proporsio-
nal şəkildə baş verir.
Bu tam korrelyasiya vəziyyətinin birbaşa əksidir. Bu halda verilən dəyişənlər arasında tamamilə
heç bir korrelyasiya olmur.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 445
Nümunə
Beton yollar yağıntıların miqdarına təsir etmir. Bir bölgədəki beton yolların sayı yağıntıların
miqdarına təsir etməyəcək. Beləliklə, bu heç bir əlaqənin, korrelyasiyanın olmadığı bir haldır.
________________________________________________________________________
Qrafik şəkildə təqdim etsək, mövcud olmayan korrelyasiya üçün diaqram aşağıdakı kimi
görünəcək:
İCMAL
a) Müsbət korrelyasiya
Tərif
Əlaqəli dəyişənlər eyni istiqamətdə hərəkət etdikdə korrelyasiya müsbət korrelyasiya adlanır.
________________________________________________________________________
Nümunə
Bir bölgənin yerləşdiyi yer dəniz səviyyəsindən nə qədər yüksək olarsa, orada qar yağıntısı bir
o qədər çox olar. Bu halda bir dəyişənin dəyəri – ‘yüksəklik’ artdıqca digər dəyişənin dəyəri -
‘qar yağıntısı’ da artır. Bu müsbət korrelyasiyanın bir nümunəsidir.
b) Mənfi korrelyasiya
Tərif
Əlaqəli dəyişənlər əks istiqamətlərdə hərəkət etdikdə yaranan korrelyasiya mənfi korrelyasi-
ya adlanır.
_________________________________________________________________________
Mənfi korrelyasiya dəyişənlər arasında əks əlaqəninin olduğunu göstərir, yəni bir dəyişənin
aşağı dəyərləri digər dəyişənin yüksək dəyərləri ilə eyni vaxtda baş verir. Bu dəyişənlər ara-
sında bir-birinin əksinə olan əlaqənin, əks dəyişikliyin olduğunu göstərir.
Nümunə
Yüksək hündürlükləri nəzərə alaraq biz bir daha deyə bilərik ki, daha yüksək hündürlüklər
aşağı temperaturlarla əlaqəlidir. Beləliklə, bu halda bir dəyişənin daha yüksək ölçüləri digər
dəyişənin daha aşağı ölçülərinə gətirib çıxarır. Bu əks korrelyasiyanın mövcud olduğu haldır.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Korrelyasiya əmsallarının şərhi onların hansı məna kəsb etdiyini anlamaqda bizə kömək edir.
‘r’ əmsalı bir dəyişənlə digər dəyişən arasındakı əlaqənin növünü başa düşmək üçün istifadə
edilə bilər.
Nümunə
Ətriyyat qablarının istehsalı ilə bağlı əvvəlki nümunəyə istinad edərək müsbət korrelyasiya
əmsalı 0,997 (demək olar ki, 1) istehsal olunan ətriyyat qablarının miqdarı ilə onların istehsal
məsrəfləri arasındakı nisbi müsbət korrelyasiyanı bildirir.
Ətriyyat qablarının sayı və onların istehsal məsrəfləri düz mütənasib şəkildə dəyişir. Bu o
deməkdir ki, az miqdar istehsal aşağı istehsal məsrəflərinin, daha yüksək miqdar isə daha
yüksək istehsal məsrəflərinin yaranmasına səbəb olacaq. Bu şərh müvafiq olaraq bizə korrel-
yasiya əmsalından istifadə etməklə istehsalı planlaşdırmağa kömək edə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A Şirkəti ilə əlaqədar əvvəlki nümunədə korrelyasiya əmsalı, ‘r’ = – 0.991 idi. Bu illər və isteh-
sal olunan məhsul vahidləri arasındakı nisbi mənfi korrelyasiyanın olduğunu göstərir.
Fərqli şəkildə ifadə etsək, illər və miqdar (istehsal həcmi) bir-biri ilə tərs mütənasib şəkildə
dəyişir. Bu o deməkdir ki, hər sonrakı il ardıcıl daha aşağı istehsal səviyyələrinə uyğun gəlir.
Bunun əksinə olaraq ardıcıl daha yüksək istehsal səviyyələri isə əvvəlki illərə uyğun gəlir. Bu
statistika bizə istehsala davam edib-etməməklə bağlı qərarları qəbul etməkdə kömək edə bilər.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Determinasiya əmsalının ifadə olunduğu r2 faydalı hesab olunur, çünki bu əmsal digər dəyişənə
əsasən proqnozlaşdırıla və qiymətləndirilə bilən bir dəyişənin fərqlənmə nisbətini verir. O,
verilən qrafikə nəzərən nəticələrin proqnozlaşdırılmasında sizin necə dəqiq ola biləcəyinizi
müəyyən etməyə imkan verən bir ölçüdür.
Determinasiya əmsalı izah olunan dəyişikliyin tam dəyişikliyə olan nisbətidir. Determi-
nasiya əmsalı 0 və 1 ədədləri arasında (özləri də daxil) yerləşir, yəni 0 ≤ r2 ≤ 1. r, –1 və +1
arasında dəyişdiyindən müvafiq olaraq x və y arasında xətti əlaqənin gücünü bildirir.
Determinasiya əmsalı minimal xətalı xəttə ən yaxın məlumat faizini ifadə edir.
Nümunə
Əgər r = 0,9 və r2 = 0,81 olarsa, bu o deməkdir ki, y-də tam dəyişikliyin 81%-i x və y arasındakı
xətti əlaqə ilə izah edilə bilər. y-də tam dəyişikliyin digər 19%-i isə xətti əlaqə vasitəsilə izah
edilə bilməyən dəyişiklik kimi qalır.
________________________________________________________________________
Determinasiya əmsalı qrafikdə nöqtələrin birləşdirilməsi ilə əldə edilən reqressiya xəttinin
verilən məlumatları nə qədər düzgün ifadə etdiyinin göstəricisidir. Əgər reqressiya xətti ska-
terqramdakı hər bir nöqtəni kəsərək keçirsə, deməli baş verən dəyişiklikləri izah etmək müm-
kündür.
0,8 və ya daha artıq korrelyasiya əmsalı güclü korrelyasiyanı, eləcə də, 0,5 və ya daha az
korrelyasiya əmsalı zəif korrelyasiyanı bildirir.
Bununla belə, korrelyasiya əmsalı dəqiq olmayana qədər və ya demək olar ki, –1, +1 və ya 0
olmadıqca, bu iki dəyişən arasındakı əlaqənin dəqiq xarakterini müəyyən etmək üçün kifayət
qədər yaxşı izah oluna bilmir. Nəticə etibarilə, determinasiya əmsalı bizə dəyişənlər arasındakı
əlaqəni daha yaxşı anlamağa kömək edir.
Nümunə
İki dəyişən arasında korrelyasiya əmsalı 0,7-dir. Tam olaraq aydınlaşdıra biləcəyimiz odur ki,
sualda verilən iki dəyişən arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Bu nisbi müsbət korrel-
yasiyadır. Buna baxmayaraq, əgər biz bu əmsalın kvadratını hesablasaq, biz determinasiya
əmsalını, r2 = 0,49-u əldə edirik. Bu onu bildirir ki, dəyişənlərin 49%-i nəzərdə tutulan əsas
faktorla və yerdə qalanı isə digər faktorlarla izah edilə bilər.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
448 : HAZIRLANMASI
İCMAL
Qısa test 4
Dəyişənlər arasında korrelyasiya dərəcələri ola bilər:
A Tam
B Nisbi
C Heç biri
D Yuxarıdakıların hamısı
_________________________________________________________________________
Qısa test 5
Əgər determinasiya əmsalı 0,36-dırsa, bu halda dəyişənlər arasında korrelyasiya aşağıdakı-
lardan hansına bərabərdir?
A 0,13
B0
C 0,6
D Yuxarıdakılardan heç biri
_________________________________________________________________________
Qısa test 6
Müsbət korrelyasiyada:
A Bir dəyişənin daha yüksək ölçüləri digər dəyişənin daha yüksək ölçülərinə uyğundur.
B Bir dəyişənin daha yüksək ölçüləri digər dəyişənin daha aşağı ölçülərinə uyğundur.
C Bir dəyişənin daha aşağı ölçüləri digər dəyişənin daha yüksək ölçülərinə uyğundur.
D Yuxarıdakılardan heç biri.
_________________________________________________________________________
1. Xətt
2. Funksiya: bir elementlə başqa bir element arasında, və ya bir neçə element arasındakı
əlaqəni bildirir.
3. Reqressiya təhlili: aşağıdakıları yerinə yetirmək üçün istifadə olunan riyazi üsuldur:
Reqressiya təhlili:
➢➢ Bir və ya daha artıq cavab dəyişəni (həmçinin, asılı, izah olunan və ya proqnozlaşdı-
rılan dəyişənlər kimi də tanınır) arasındakı əlaqəni müəyyən edir,
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 449
İki dəyişən arasında yaxın əlaqəni öyrəndikdən sonra biz indi başqa bir dəyişənin məlum
dəyərinə əsasən digər dəyişənin dəyərini təyin etməyə çalışacağıq. Reqressiya təhlili bir
dəyişənin (müstəqil dəyişən) məlum dəyəri əsasında digər dəyişənin (asılı dəyişən) naməlum
dəyərini proqnozlaşdırmaq üçün istifadə olunan statistik üsuldur.
Bu, şərti olaraq x və y olan iki dəyişən arasındakı orta əlaqəni təsvir edən reqressiya xətti
vasitəsilə tamamlanır. Reqressiya xətti məlumatları qrafik üzərində ən yaxşı təsvir edən xətt
hesab olunur.
Bu dərsliyin tələblərinə əsasən siz yalnız iki dəyişən üzərində reqressiyanın aparıldığı sadə
xətti reqressiyanı öyrənəcəksiniz.
Bu üsul xətti tənlikdən istifadə etməklə iki dəyişən arasındakı əlaqəni təsvir edən statistik üsul-
dur. O asılı dəyişənin ən yaxşı qiymətini təyin etməyə kömək edir.
Bu üsul riyazi tənlikdən istifadə etməklə verilən müşahidələrin sayına əsasən “minimal xətalı
xətt”in (verilən şərtləri ən yaxşı təsvir edən xətt) qrafik üzərində qurulmasını nəzərdə tutur.
Burada biz Fəsil – B3-də bəhs edilən xətti tənlikdən istifadə edəcəyik. Tənlik aşağıdakı kimi x
və y dəyişənləri arasındakı xətti əlaqəni təsvir edir:
y = a + bx
Hər hansı verilən şərtlərə əsasən biz yalnız bir dəyişən üçün məlumatlara malik olacağıq,
digər dəyişən isə “y = a + bx” düsturundan istifadə etməklə əldə edilməlidir. Əgər biz bir
dəyişənin, şərti olaraq, x-in dəyərini biliriksə, indi biz y-in dəyərini tapmaq üçün tənliyə daxil
edilə bilən a və b verilənlərinin dəyərlərini əldə etməli olacağıq.
Aşağıdakı mərhələlər a və b-nin dəyərini tapmaq üçün bizə kömək edəcək tənlikləri qurmağı
göstərir.
Tənlik “y = a + bx” fəaliyyətin hər bir dövrü üçün aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:
Dövr 1: y1 = a + bx1
Dövr 2: y2 = a + bx2
Dövr n: yn = a + bxn
Σy = na + bΣx................. (1)
Bir daha y = a + bx tənliyinin hər iki tərəfini x-ə vurmaqla siz aşağıdakı düsturu əldə edirsiniz:
Yuxarıdakı tənlikdəki ‘a’-nın dəyərini (2) tənliyində yerinə qoymaqla aşağıdakı düstur əldə edi-
lir:
Nümunə
Yarımdəyişkən
İstehsal
Ay qaimə məsrəfləri
(məhsul vahidləri ilə)
($)
İyul 220 22
Avqust 220 23
Sentyabr 240 23
Oktyabr 240 25
Noyabr 260 25
Dekabr 260 27
Ən kiçik kvadrat üsulu ilə reqressiya xəttini tapın. Əgər istehsal səviyyəsi 2.700 məhsul
vahidinə çıxarsa, yanvar ayında yarı-dəyişkən qaimə məsrəfləri nə qədər ola bilər?
Cavab
Reqressiya əmsalını hesablamaq üçün düstura əsasən tələb olunan məlumatın hesablanma-
sı:
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 451
Yarımdəyişkən
İstehsal həcmi
Ay qeyri-istehsal
(x)
məsrəfləri ($) x2 xy
İyul 220 22 48.400 4.840
Avqust 220 23 48.400 5.060
Sentyabr 240 23 57.600 5.520
Oktyabr 240 25 57.600 6.000
Noyabr 260 25 67.600 6.500
Dekabr 260 27 67.600 7.020
CƏMİ Σx = 1.440 Σy = 145 Σx2 = 347.200 Σxy = 34.940
n= 6
Bilirsiniz ki:
Σy = na + bΣx ..............................................(i)
Σxy = aΣx + bΣx2.........................................(ii)
145 = 6a + 1.440b..........................................(iii)
34.940 = 1.440a + 347.200b...........................(iv)
Siz a və b-nin dəyərlərini tapmaq üçün yuxarıdakı tənlikləri həll etməlisiniz. Bu məqsədlə bir
tənliyi digərindən elə çıxmalıyıq ki, a və ya b-nin ikisindən biri ixtisar olunsun.
(iii) tənliyi müşahidə etməklə biz görə bilərik ki, əgər biz 6a-nı 240-a vursaq 1440 əldə etmiş
oluruq.
b = 140 / 1.600
b = 0,0875
a və b-ni əldə edilən dəyərlərlə əvəz etdikdən sonra tənlik aşağıdakı kimi olur:
y = 3,167 + 0,0875x
Bu halda:
y = 3,167 + 0,0875x
y = 3,167 + (0,0875 × 2700)
y = 236,25 + 3,167
y = 239,417
Beləliklə, əgər yanvar ayında istehsal həcmi 2.700 məhsul vahidi təşkil edirsə, yarımdəyişkən
qaimə məsrəfləri 239,417$ olacaq.
Tövsiyyə
Yuxarıdakı əlaqə riyazi tənlik kimi ifadə olunan “minimal xətalı xətti funksiya” formasında
təqdim olunur. Verilən nümunəyə əsasən hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflər istehsal
nəticəsindən asılı olmayaraq 0,0875$ olmaqla sabit qalacaq. Digər tərəfdən, sabit məsrəf olan
“a” ümumilikdə sabit qalsa da istehsal nəticəsinin dəyişikliyindən asılı olaraq hər məsul vahidi
üzrə dəyişməkdə davam edəcək.
Yuxarıdakı tənliyin “y = 3.17 + 0.0875x” qrafik təsviri aşağıda verilib. Bu təsvir dəyişən və sa-
bit hissədən ibarət olan (Fəsil - B3-də bəhs edilən) yarımdəyişkən qaimə məsrəflərinin qrafik
təsviri ilə eynidir.
1. Güman edilir ki, iki dəyişən arasında davamlı stabil əlaqə mövcuddur. Belə ehtimal olunur
ki, x-in dəyəri yalnız y-dəki dəyişiklik nəticəsilə bağlıdır. Halbuki, x-in dəyərindəki dəyişiklik
başqa səbəbə görə də ola bilər.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 453
Nümunə
Dondurmaya olan tələb temperatur yüksəldikcə artır. Əgər cari ildə dondurmaya olan tələb
ötən ildən əhəmiyyətli dərəcədə artmışdırsa, bu yalnız yüksək temperaturla izah oluna bilməz,
xüsusilə də, əgər temperatur səviyyəsi əvvəlki ildə olduğu kimi eynidirsə. Tələbin artması,
həmçinin, istehlakçıların sayındakı artımla da müşahidə oluna bilər.
_________________________________________________________________________
2. Bu xətti funksiyaya görə dəyişənlər arasında keçmişdə mövcud olan əlaqələri gələcək
dövrlərə də tətbiq etmək olar. Keçən zaman ərzində dəyişən mühitlər və ya dəyişənlərin
özlərinin dəyişən dinamikası da bu əlaqələrin dəyişməsinə səbəb ola bilər.
Nümunə
Uzaqda yaşayan insanlarla əlaqə saxlamaq üçün əl yazısı ilə məktubların yazılması və onların
poçt şöbəsi vasitəsilə müvafiq ünvana göndərilməsi ənənəvi rabitə vasitəsi idi. Halbuki, yeni
texnologiyanın yaranması ilə əlaqədar olaraq məktubların elektron poçtla göndərilməsi onların
əllə yazılmasına olan ehtiyacı əhəmiyyətli dərəcədə azaltmışdır. Müvafiq olaraq hər il əllə ya-
zılan məktubların sayında əhəmiyyətli azalma müşahidə olunmuşdur.
_________________________________________________________________________
3. Dəyişənlər arasında xətti əlaqəni təxmin edir, lakin əlaqə qeyri-xətti də ola bilər. Dəyişənlərin
“y = a + bx” tənliyinə uyğun gəlməmə ehtimalı da var.
Nümunə
Yuxarıdakı iki nümunədə (dondurma və temperatur, əl ilə yazılan məktublar və elektron poçt-
la göndərilən məktublar) dəyişənlər bir-birinə uyğun olaraq dəyişmədiyi üçün əlaqələr xətti
deyil. Onlar bir-biri ilə qeyri-proporsional şəkildə dəyişirlər. Burada əyrixətli əlaqə mövcuddur.
Dəyişənlər arasında əlaqələrin çoxu xətti olmaya bilər.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test 7
Reqressiya təhlili ilə bağlı aşağıdakılardan hansı düzgündür?
Qısa test 8
y = a + bx reqressiya xəttində y ümumi məsrəfi və x məhsul vahidlərini ifadə edir. a və b müva-
fiq olaraq sabit məsrəfləri və hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəfləri ifadə edir. a 200$ və
b isə 2,5$-dır. Əgər 305 məhsul vahidi istehsal edilirsə, məsrəflər nə qədər olacaq?
A 1.075
B 200
C 875
D 1.100
_________________________________________________________________________
Qısa test 9
y = a + bx reqressiya xəttində y telefon danışıq hesabının məbləğini, x isə istehlak olunan
vahidləri bildirir. 200 vahid istehlak edildikdə hesab məbləği 2.500$ təşkil edib və 500 va-
hid istehlak edildikdə isə hesab məbləği 4.900$ təşkil edib. Verilənlərə əsasən aşağıdakı
bəndlərdən hansında ‘a’ və ‘b’-nin dəyəri müvafiq olaraq göstərilib?
A 500$ və 10$
B 900$ və 9$
C 600$ və 15$
D Yuxarıdakılardan heç biri
_________________________________________________________________________
[Nələri Öyrənəcəyik – a]
Ümumi məsrəfləri sabit və dəyişkən məsrəf komponentlərinə ayırmaq üçün ən yüksək/ən aşa-
ğı təhlil metodu, sadə reqressiya metodu və s. bir neçə üsul mövcuddur.
Bu üsulda daha yüksək istehsal həcmi daha aşağı həcmlə və həmçinin, bunlara müvafiq
məsrəflər bir-biri ilə müqayisə olunur. Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəfi tapmaq üçün
məsrəflər arasındakı fərq istehsal həcmləri arasındakı fərqə bölünür.
Bu üsul məsrəflərin silsilə boyunca eyni dinamikanı izləmədiyi vəziyyətdə (məs: əgər material-
ların alışında kəmiyyət endirimi (iri həcmdə satın alınan materiallara görə endirim) səbəbindən
daha yüksək həcmdə dəyişkən məsrəflərdə qeyri-xəttilik mövcuddursa və ya zamanla tədris
həcminin azalma effekti səbəbindən hər məhsul vahidi üzrə hesablanan işçi qüvvəsinin aza-
lırsa) mümkün olan ən yaxşı nəticənin əldə edilməsi və təhlil üçün ən yüksək və ən aşağı
istehsal səviyyələrinin nəzərə alınmasından ibarətdir.
Ümumi məsrəflərin sabit elementi müxtəlif dövrlər ərzində çox vaxt dəyişməz qaldığına görə
fəaliyyətin iki müxtəlif səviyyələrində ümumi məsrəflərdə müşahidə olunan dəyişikliklər yalnız
dəyişkən komponentlərə aid edilə bilər.
Qeyd etməliyik ki, ən yüksək və ən aşağı nöqtələrin təsadüfi qaydada seçilməsi istisna olunur.
Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf müəyyən edildikdən sonra fəaliyyətin hər hansı
səviyyəsi üçün ümumi dəyişkən məsrəf hesablanır və daha sonra bu ümumi dəyişkən məsrəf
həmin səviyyə üçün olan ümumi məsrəfdən çıxılır.
Sabit məsrəf = Ümumi məsrəf (ən yüksək / ən aşağı fəaliyyət səviyyəsində) – (Ümu-
mi məhsul vahidləri (ən yüksək / ən aşağı səviyyədə) × Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən
məsrəf (yuxarıda hesablandığı kimi).
Nümunə
Aşağıdakı məlumatlar sabun istehsalı ilə məşğul olan şirkətin aylıq istehsal həcminə və əlaqəli
məsrəflərinə aiddir.
Ümumi məsrəfləri sabit və dəyişən komponentlərə ayırmaq üçün ən yüksək / ən aşağı təhlil
etodunu tətbiq edin.
Sabit Məsrəf = Ən yüksək fəaliyyət səviyyəsində ümumi məsrəf – (Ən yüksək fəaliyyət
səviyyəsində ümumi məhsul vahidləri × Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf)
Gəlin bunu ən aşağı fəaliyyət səviyyəsi ilə yoxlayaq (10.000 məhsul vahidində)
= 4$
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
456 : HAZIRLANMASI
Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflər və hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflərdə
dəyişikliklərin müşahidə olunduğu hallarda
Mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflərin hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflərdəki
dəyişikliklərlə paralel baş verdiyi hallarla da olur.
Nümunə
Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf ilkin fəaliyyət səviyyəsi ərzində sabitdir və fəaliyyət
səviyyəsi 5.000 vahidi keçdikdə ümumi sabit məsrəflərdə artım 2.000$ təşkil edir.
7.000 məhsul vahidinin istehsal edildiyi fəaliyyət səviyyəsində ümumi məsrəflər nə qədər olar?
Cavab
Fəaliyyət səviyyəsi 5.000 məhsul vahidini keçdikdə ümumi sabit məsrəfdə 2.000$ artım olur.
Beləliklə, hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəfi hesablamaq üçün biz məsrəflərdəki artım
məbləğini azaltmalı olacağıq. Buna səbəb fəaliyyət səviyyəsində dəyişikliyə görə baş verən
mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflərdir və təhlilə əsasən ümumi sabit məsrəflərin bütün
fəaliyyət dövründə olduğu kimi qaldığı güman edilir. Beləliklə, sabit məsrəflərdə olan artımı
çıxmaqla biz yalnız dəyişkən məsrəflərdəki artım səbəbindən yaranan məsrəflər üzrə artımı
nəzərə almış oluruq.
Buna görə də 7.000$ məhsul vahidinin istehsal edildiyi fəaliyyət səviyyəsində ümumi məsrəflər
Bəzən ola bilər ki, hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflər ya xammalın qiymətində, ya da
birbaşa əmək məsrəfləri üzrə əmək haqqı tarifində baş verən dəyişiklik səbəbindən dəyişə
bilər. Belə hallarda sabit və dəyişkən məsrəfləri ayırmaq üçün ən yüksək/ən aşağı təhlil meto-
dundan aşağıda göstərildiyi kimi istifadə olunur.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 457
Nümunə
İstehsal həcmi 6.000 məhsul vahidini keçdikdə hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəflər
(bütün istehsal həcmi üçün) 5% aşağı düşür. Bu halda 2.500 məhsul vahidinin istehsalı üçün
ümumi istehsal məsrəfləri nə qədər olmalıdır?
Buna görə istehsalın 6.000 məhsul vahidindən az olduğu hallarda dəyişkən məsrəf 6$-dır
(yəni, 5,70$ / 95%).
a) Əgər istehsalın yüksək və aşağı səviyyələri ən son həddə olarsa, bu, araşdırılan ümumi
məsrəflər aralığındakı sabit və dəyişkən məsrəf komponentlərini tam olaraq göstərməyə
bilər. Buna səbəb odur ki, seçilmiş nöqtələr qrafik üzrə bütün məlumat nöqtələrini təmsil
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
458 : HAZIRLANMASI
İCMAL
Qısa test 10
Şirkətin müxtəlif fəaliyyət səviyyələrində aşağıdakı məsrəfləri yaranmışdır:
Ən yüksək/ən aşağı təhlil metodundan istifadə etməklə hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən
məsrəfi tapın.
A 25$
B 30$
C 35$
D 40$
_________________________________________________________________________
[Nələri Öyrənəcəyik – b]
Düz xətt vasitəsilə iki və ya daha artıq element arasında bərabərliyin qrafik üzərində təqdimatı.
Bu elementlər riyazi ifadələr formasındadır.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 459
Skaterqram, həmçinin, xətti funksiyanın ifadə edilməsinin geniş yayılmış statistik üsuludur.
İki dəyişən arasında xətti əlaqəni fərz edərək düz xətt tənliyini aşağıdakı qaydada qura bilərik:
y = a +bx
Burada:
Gəlin skaterqramdakı minimal xətalı xəttə baxaraq sabit və dəyişkən məsrəfləri qiymətləndirmək
üçün aşağıdakı nümunəni götürək.
Nümunə
Aşağıdakı skaterqram fəaliyyət səviyyəsinə dair keçmiş məlumatları və ondan irəli gələn
məsrəfləri daxil etməklə qurulub. Ümumi məsrəf Y oxu və istehsal edilən məhsul vahidlərinin
həcmi isə X oxu üzərində göstərilir. Biz qrafik üzərində verilən fəaliyyət səviyyələrinə uyğun
bütün nöqtələri daxil edib həmin xətləri birləşdirməklə trend xəttini çəkə bilərik.
Gələcək dövr ərzində 50.000 vahid istehsalı planlaşdırılırsa, biz bu skaterqramla ümumi
məsrəfi proqnozlaşdıra bilərik.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
460 : HAZIRLANMASI
Cavab
Yuxarıdakı qrafikdən göründüyü kimi xəttin şaquli oxla kəsişdiyi nöqtə bizim sabit
məsrəflərimizdir. Bu nümunədə sabit məsrəf 1.400$-dır. Xətt əyrisi hər məhsul vahidi üzrə
dəyişkən məsrəfin dəyərini verir. Biz qrafik nöqtələrindən birinin qiymətini götürməklə hər
məhsul vahidi üzrə dəyişən məsrəfi hesablaya bilərik. 20.000 məhsul vahidinin istehsal edil-
diyi fəaliyyət səviyyəsində ümumi məsrəf 7.500$ və 25.000 məhsul vahidinin istehsal edildiyi
fəaliyyət səviyyəsində isə ümumi məsrəf 9.000$ təşkil edir.
Hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf = (X2 – X1) / (Y2 – Y1) = (9.000$ – 7.500$) / (25.000
– 20.000) = 0,3$
Qrafikdən gördüyümüz kimi dəyişənlər arasındakı əlaqə düz xətt ilə göstərilib, beləliklə, biz
xətti tənlikdən istifadə edə bilərik.
Burada:
Hər məhsul vahidi üzrə sabit və dəyişkən məsrəfləri daxil etməklə aşağıdakı tənliyi əldə edirik:
Y = 1.400 + 0,3X
Bu tənlikdən istifadə etməklə biz verilən fəaliyyətin ümumi məsrəfini proqnozlaşdıra bilərik.
Y= 1.400 + 0,3(50.000)
Y= 16.400$
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 461
2. Skaterqramların çatışmazlıqları
Qısa test 11
Aşağıdakılardan hansı trend xəttinin qurulmasına təsir edə bilər?
[Nələri Öyrənəcəyik – d və f]
3. Reqressiya təhlili modelləri dəyərləri əvvəlcədən müəyyən oluna bilən bir və ya daha
artıq dəyişənlərin əsasında başqa bir dəyişənin dəyərini proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə olunur. Reqressiya xətti X-in (müstəqil dəyişən) hər hansı bir müəyyən dəyərinə
əsaslanaraq Y-in (asılı dəyişən) dəyəri barədə ən yaxşı proqnozu verməyə kömək edir.
Burada başqa bir dəyişənin dəyərinə təsir edən və ya proqnozlaşdırma üçün istifadə olu-
nan dəyişən müstəqil dəyişən, təsir göstərilən və proqnozlaşdırılan dəyər isə asılı dəyişən
adlanır. Bununla biz reqressiya tənliyinin köməyilə konkret fəaliyyət səviyyəsi (müstəqil
dəyişən) üçün ümumi məsrəfi (asılı dəyər) proqnozlaşdıra bilərik.
Reqressiya təhlili metodunda ən yüksək/ən aşağı təhlil metodunda fərqli olaraq nəticələrin
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
462 : HAZIRLANMASI
y = mx + c
Burada:
y = ümumi məsrəf
m = hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf
x = məhsul vahidlərin sayı / istehsal nəticəsinin həcmi
c = sabit məsrəfləri bildirən verilən
Bu tənlikdən istifadə etməklə reqressiya xətti çəkilə bilər. Biz bu tənlikdən müvafiq olaraq hər
məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəfi və sabit məsrəfləri ifadə edən m və c-nin dəyərini təyin
etmək üçün aşağıdakı iki tənliyi əldə edə bilərik. Bu iki tənlik aşağıdakı kimidir:
Σy = nc + mΣx
Σxy = cΣx + mΣx2
Burada:
x = müstəqil dəyişən
y = asılı dəyişən
n = müşahidələrin sayı
Σx = müstəqil dəyişənin dəyərlərinin cəmi
Σy = asılı dəyişənin dəyərlərinin cəmi
Σx2 = müstəqil dəyişənin dəyərlərinin kvadratları cəmi
Σxy = x və y məhsullarının cəmi
m = hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf
c = sabit məsrəf
Bu iki tənliyi həll etməklə biz sabit və dəyişkən məsrəfləri birbaşa hesablamaq üçün aşağıdakı
düsturu alırıq:
Nümunə
Aşağıdakı cədvəldə şirkətin 5 illik dövr üçün satış və müvafiq olaraq qaimə məsrəfləri göstərilir.
Məsrəflərin sabit və dəyişkən komponentlərini tapın.
2 10.000 5.400
3 12.000 5.800
4 11.000 5.500
5 14.000 5.600
Cəmi 55.000 27.300
Cavab
Gəlin fərz edək ki, x satışı təmsil edən müstəqil dəyişəndir və y qaimə məsrəflərini təmsil edən
asılı dəyişəndir. Biz qaimə məsrəflərin sabit və dəyişkən komponentlərini tapmaq üçün yuxa-
rıda göstərilən düsturlardan istifadə edəcəyik.
m = 0,11; yəni hər məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf 0,11$ təşkil edir.
15.000 məhsul vahidi üçün ümumi məsrəf = 0,11$ × 15.000 + 4.250$ = 5.900$
________________________________________________________________________
➢➢ Müstəqil və asılı dəyişənlər arasındakı əlaqə demək olar ki xətti olduqda xətti reqres-
siya optimal nəticələri göstərir.
➢➢ Reqressiya təhlildən istifadə etməklə tək xətti tənliyi müəyyən etmək olar. Tənlik
müstəqil dəyişənlərin əvvəlcədən müəyyən edilmiş dəyərləri əsasında asılı dəyişənlərin
dəyərlərinin dəqiq proqnozlarını verir.
➢➢ Təxmin ediləcək dəyərə təsir edən birdən artıq əsas dəyişən (müstəqil) olduqda
çoxsaylı reqressiya təhlil metodu skaterqram metodu ilə müqayisədə proqnozlaşdır-
ma üçün daha uyğun vasitədir.
➢➢ Xətti reqressiya təhlili nəticələrin vahidliyini təmin edir, eyni modeldən və məlumatdan
istifadə edən iki insan eyni nəticələri əldə edir.
➢➢ Xətti reqressiya təhlili asılı dəyişənin qiymətinə təsir edən hər bir müstəqil dəyişənin
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
464 : HAZIRLANMASI
İCMAL
Qısa test 12
C Şirkəti talk tozu istehsal edir. Toz bağlamalarının aylıq istehsalı ilə bağlı məlumatlar aşağıda-
kı cədvəldə verilir. Cədvəldəki məlumatlar toz qablaşdırma paketlərinin istehsalının dəyişkən
məsrəfləri ilə əlaqədardır. Bir il üzrə sabit məsrəfin məbləği 10.000$ təşkil edir. Aşağıda verilən
məlumatlara əsasən minimal xətalı xətti funksiyanı qurun.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 465
[Nələri Öyrənəcəyik – e və g]
Keçmiş dövrə aid məlumatlara əsaslanan proqnozlaşdırma yalnız stabil qiymətlər olduğu
halda etibarlıdır. Buna baxmayaraq, qiymətlər çox vaxt inflyasiya və deflyasiya şəraitində
böyük təsirə məruz qalırlar. Pul vəsaitinin alıcılıq qabiliyyəti davamlı olaraq qeyri-stabil ol-
duqda məhsulun keçmiş dövrə aid məlumatlar əsasında təyin olunan maya dəyərində belə
dəyişikliklər əks olunmur.
Buna görə də belə qiymət dəyişikliklərinin təsiri əsasında düzəliş edilməyən istehsalat
məsrəfləri uçotu həm daxili, həm də kənar istifadəçini yanılda bilər. Çünki düzəliş edilməmiş
keçmiş dövrə aid məlumatlar və ya proqnozlaşdırılmış məlumatların əsasında qəbul edilən
qərarlar yanlış ola bilər.
Qiymət dəyişiklikləri ilə əlaqədar məlumatlara düzəliş edilməsi üçün qiymət indeksindən
(qiymət indekslərindən) istifadə edilir. Bu indekslər qiymətlərdə dəyişikliklərin səviyyəsini,
eləcə də, inflyasiyanın və ya deflyasiyanın səviyyəsini müəyyən edir. Verilən dövr ərzində
xüsusi mallar və ya xidmətlər qrupu üçün qiymət indeksi qiymətlərin standart orta qiymətidir.
Bu indeks dövrlər arasında qiymətlərin necə fərqləndiyini müqayisə etmək üçün istifadə olu-
nan statistikadır. O, konkret tarixdəki (baza dövründəki) qiymətlərlə müqayisədə qiymətlərin
necə dəyişdiyini göstərir. Baza dövrü 100 saylı indeks ədədinə malikdir.
Qiymət səviyyəsi indeksindən istifadə edərək qiymətlərə düzəliş edilməsini daha yaxşı başa
düşmək üçün aşağıdakı nümunəyə baxaq.
Nümunə
Şirkət ötən üç il üçün qiymət səviyyəsi indeksinə və ümumi məsrəflərə dair aşağıdakı
məlumatları təqdim etmişdir.
Qiymət indeksindən istifadə etməklə 5 illik dövr üçün ümumi məsrəfləri proqnoz qiyməti
səviyyəsinə görə yenidən hesablayın.
Cavab
Düzəliş edilmiş
Qiymət səviyyəsi
İl ümumi məsrəflər
indeksi
($)
20X3 105.000 × 130/100 136.500
20X4 120.000 × 130/108 144.444
20X5 122.000 × 130/112 141.607
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
466 : HAZIRLANMASI
‘Məhsulun həyat dövriyyəsi’ termini məhsulun öz istifadə müddəti ərzində keçdiyi mərhələlərin
ardıcıllığına istinad edir. Hər bir məhsulun müəyyən həyat dövriyyəsinə malik olduğu iddia
edilir. Belə ki, məhsul buraxılır, inkişaf etdirilir və zamanın müəyyən anında ömrünü başa vura
bilər.
Məhsulun həyat dövriyyəsi yeni məhsulun təqdim edilmə, mərhələli şəkildə qəbul edilmə,
konkret vaxt ərzində yaxşı satılma və daha sonra tədricən dövriyyədən çıxarılma prosesini
təsvir edir. Bununla belə, məhsulun bu mərhələlər üzrə inkişafı da mütləq deyil.
Bəzi məhsulların həmişəlik (məs: süd) bir mərhələdə qaldığı hesab edilir.
Məhsulun bazara ilk girdiyi dövr məhsulun birinci mərhələsidir. Dövriyyənin bu nöqtəsində çox
az sayda istehlakçı bu məhsuldan xəbərdar olduğu üçün və ya yeni məhsuldan istifadə etmək
istəmədikləri üçün satış həcmi və satış artımı olduqca azdır. İlkin mərhələdə məhsul üçün
rəqabətin səviyyəsi ya az olur, ya da heç olmur. Yeni məhsulla bağlı elmi-tədqiqat və təcrübə-
konstruktor işləri, eləcə də, marketinq xərclərinə görə bu mərhələdə məsrəflər yüksək olur.
Məhsulun bazara çıxarılması mərhələsində əsas məqsəd məhsul üçün bazarın yaradılması
və müştəri tələbinin formalaşdırılmasıdır.
2. İnkişaf mərhələsi
Əgər istehlakçı məhsuldan xəbərdar olarsa və onu qəbul edərsə, bu halda məhsul inkişaf
mərhələsinə daxil olur. Bu mərhələdə satış həcmində sürətli artım və hər məhsul vahidi üzrə
məsrəflərin azalması səbəbindən məhsul daha artıq mənfəət gətirir. Bu mərhələdə rəqabət
aşağı olaraq qalır, buna baxmayaraq yeni rəqiblərin bazara daxil olması da gözlənilir. Bu
mərhələdə həmçinin qiymət rəqabəti və marketinq məsrəflərində artım ehtimalları da ola bilər.
İnkişaf mərhələsində müəssisə məhsulun bazar payını və müştərinin brendə bağlılığını artır-
mağa çalışır.
3. Yetkinlik mərhələsi
Əvvəlki mərhələlərdə davam gətirən məhsul bu mərhələdə daha uzun müddət qalmağa meylli-
dir. Məhsul yetkinlik səviyyəsinə çatdıqda satış artım tempi aşağı düşür və sonda dayanır. Ba-
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 467
zar bötüvlükdə bu mərhələdə yaxşı mənfəət əldə edir. Satış azalan templə artır və daha sonra
stabilləşir, buna baxmayaraq növbəti mərhələdə (tənəzzül) artım gözlənilmir. Bu mərhələdə
qiymət müharibələri və kəskin rəqabət baş verir. Müəssisə mənfəətini maksimal dərəcədə
artırmaqla yanaşı bazarda öz payını müdafiə etməyə çalışır.
4. Tənəzzül mərhələsi
İCMAL
Məhsul satışı ilə inkişaf edən və davamlı gəlirlərə malik olan müəssisənin stabilliyi və uğurlu
fəaliyyəti üçün məhsulun həyat dövriyyəsi modelinin vacibliyini anlamaq mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Aşağıdakılar məhsulun həyat dövriyyəsindən istifadəni göstərir:
1. Məhsulun həyat dövriyyəsi modelinin dərk edilməsi məhsulun bazara daxil edilməsi
və bazardan çıxarılması üçün uyğun vaxtın təyin edilməsinə, bazarda öz mövqeyini
tutması, uğurlu və ya uğursuz olmasına təsir göstərir.
2. Məhsulun həyat dövriyyəsi modeli məhsulun olduğu cari mərhələ ilə bağlı təsəvvür ya-
radır. Bu model gözlənilən gələcək satış artımı, bazardakı rəqabət dərəcəsi və s. ilə bağlı
məlumatlar verir. Müəssisə belə məlumatların əsasında gələcək satışları proqnozlaşdıra
və öz marketinq strategiyasını planlaşdıra bilər.
3. Məhsulun həyat dövriyyəsi mənfəətlərin saxlanılması məqsədilə müəssisəyə gəlirin əldə
edilməsi və ya məsrəflərin azaldılması üçün qabaqlayıcı tədbirləri görməyə imkan
verən konsepsiyadır. Həyat dövriyyəsi modelinin köməyilə konkret dövriyyə zamanı satış
və məsrəflərin dəqiq və real qiymətləndirilməsi əsasında daha etibarlı və doğru qərarlar
qəbul edilə bilər.
4. Məhsulun həyat dövriyyəsi modeli proqnozlaşdırma vasitəsilə uzunmüddətli
mənfəətliliyin təmin edilməsi üçün faydalı vasitədir.
İzah edildiyi kimi məhsulun həyat dövriyyəsi modeli məhsulun yararlı olduğu müddət ərzində
müxtəlif mərhələlərdən necə keçdiyini göstərir.
Bütün məhsulların həyat dövriyyəsinin istənilən mərhələsində hər bir biznes funksiyası üçün
məsrəflər yaranmaqda davam edir.
➢➢ Tənəzzül mərhələsi: daha əvvəl müzakirə edildiyi kimi məhsula olan tələb bu
mərhələdə azalır. İstehsalçılardan keçmişdə satılan məhsullarla bağlı satış son-
rası servis xidmətlərinin göstərilməsi tələb olunur. Satış sonrası servis xidmətlərin
göstərilməsi, ehtiyat hissələrinin təmin edilməsi, ekspert xidmətlərinin göstərilməsi,
məhsullardan imtina olunması və ya utilizasiya ilə bağlı məsrəflər bu mərhələdə ya-
ranır.
➢➢ Qiymətqoyma
➢➢ Reklam
➢➢ Məhsulun planlaşdırılması
➢➢ Marketinqin digər aspektləri
Məhsula olan tələb məhsulun həyat dövriyyəsinin müxtəlif mərhələlərinin xüsusiyyətlərini dərk
etməklə proqnozlaşdırıla bilər.
Nümunə
Məs: elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri ilə bağlı xərclərin yüksək məbləği məhz
məhsulun həyat dövriyyəsinin ilkin mərhələsində yaranır. Məhsulun həyat dövriyyəsinin hər
bir mərhələsi məhsulun istehlakçılar tərəfindən qəbul edildiyi həddi müəyyən edir. Bütün bu
funksiyalar, nəticə etibarı ilə, satışın proqnozlaşdırılmasını asanlaşdırır.
________________________________________________________________________
Məhsulun həyat dövriyyəsi nəzəriyyəsinə əsasən yeni məhsulun satışı ilkin mərhələdə
sürətli templə artır, daha sonra artım tempi aşağı düşməyə başlayır və nəhayət müəyyən
bir müddətdən sonra satış azalır. Bu, məhsul dövriyyəsi üzrə diaqramın köməyilə asanlıqla
müəyyən edilə bilən məhsul satışının ən ümumiləşmiş nümunəsidir.
Buna baxmayaraq, sürətlə artan texnoloji yeniliklər və bazardakı rəqabət mobil telefonlar,
noutbuklar və s. kimi bir çox məhsullar üçün ümumi həyat dövriyyəsinin müddətini azaldır.
Bunun nəticəsində məhsul satışının proqnozlaşdırılması ilə yanaşı həyat dövriyyəsi modeli
məhsulun həyat dövrünün (bazara giriş və mərhələli şəkildə bazardan çıxarılmasına qədər
olan müddətdə) keçid mərhələlərinin təhlilinə də kömək edir.
Əksər mühasibatlıq sistemləri dövri əsasda gəlirlər, məsrəflər və mənfəət barədə məlumatları
təmin etsələr də məhsulun həyat dövriyyəsi ərzində gətirdiyi mənfəətlərə nəzarət etmirlər.
Məhsul məsrəflərinə onların bütün həyat dövriyyəsi ərzində nəzarət edilməməsi məhsulun
mənfəətliliyi barədə aydın təsəvvür yaratmaqda rəhbərliyə mane olur, çünki bununla məhsulun
faktiki həyat dövriyyəsinin mənfəəti qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Həyat dövriyyəsinə əsaslanan maya dəyəri metodu istehsal dövründə əldə olunan mənfəətlərin
istehsaldan əvvəl və sonra yaranan məsrəfləri qarşılaya bilib-bilməyəcəyini müəyyən etmək
üçün məhsulun bütün həyat dövriyyəsi üzərindən məsrəfləri qiymətləndirir və toplayır. Həyat
dövriyyəsi məsrəflərini hesablamaq üçün məhsulun həyat dövriyyəsinin müxtəlif mərhələlərində
yaranan məsrəfləri müəyyən etmək vacibdir.
Nümunə
Qısa test 13
Aşağıdakı məlumatlar əsasında qiymət indeksindən istifadə etməklə baza ilinin qiymət
indeksinə uyğun olaraq ümumi qaimə məsrəflərini yenidən hesablayın.
Qiymət səviyyəsi
İl Qaimə məsrəfləri ($)
indeksi
20X3 100 20.000
20X4 105 22.000
20X5 110 23.500
20X6 113 24.150
20X7 116 25.200
20X8 120 26.000
[Nələri Öyrənəcəyik – h və i]
Proqnozlaşdırma büdcə tərtibatının əsasını təşkil edir. Büdcə tərtib edilərkən məsrə və gəlir
bəndlərinin hesablanmasındakı qeyri-müəyyənlik müxtəlif proqnozlaşdırma üsullarını uğur-
lu formada tətbiq etməklə aradan qaldırıla bilər. Proqnozlaşdırma metodları geniş şəkildə
keyfiyyət və kəmiyyət üsulları qruplarına bölünə bilər.
Zaman sıraları məlumat nöqtələrinin sırasını ifadə edir, yəni həmin zaman ərzində qeydə
alınan rəqəmlər və ya dəyərlər məlumat sıralarının trendini göstərir.
Nümunə
Ötən beş il ərzində aylıq satış həcmi və ötən on il ərzində konkret mövsüm üzrə satışlar zaman
sıralarına aid nümunələridir.
_________________________________________________________________________
Zaman sıralarının təhlili gələcək dövr üçün trendi proqnozlaşdırmaq məqsədilə konkret dövr
ərzində ardıcıl intervallarda toplanılan məlumatların trendinin başa düşülməsinə yönələn proq-
nozlaşdırmanın kəmiyyət üsullarından biridir. Bu metoda əsasən keçmiş dövrə aid məlumatlar
onun xarakterini başa düşmək üçün toplanılır və bunların əsasında nəzərdə tutulan dəyişənin
qiymətləndirilməsi barədə gələcək proqnozlar verilir.
1. Uzunmüddətli trend
qalıb-qalmadığını təhlil etmək üçün nəzərdə tutulan uzun bir dövrə aid dəqiq məlumat trendi-
dir. Faktiki zaman sıraları əsasında trendi başa düşmək üçün trend xətti qrafik üzərində təsvir
olunur.
Qrafikdən müşahidə edə bilərik ki, uzunmüddətli trend xəttində göstərildiyi kimi dəyişən konk-
ret istiqamətə hərəkət edir.
Bu, dəyişənin hərəkət dinamikasını başa düşməyə və hərəkətin xarakterini gələcək proqnoz-
lara tətbiq etməyə imkan verir.
Nümunə
Müəssisə son altı ili əhatə edən zaman sıralarını göstərən aşağıdakı məlumatları təqdim et-
mişdir.
İndi isə müəyyən müddət ərzində dəyişənlərin dəyərində trend dəyişikliklərini aşkar etməyə
çalışaq.
Satış gəlirləri: Verilən məlumatdan biz satış gəlirlərində artım tendensiyasının olduğunu
müşahidə edə bilərik. 2-ci və 3-cü illər arasında satış gəlirlərində azalma olmasına baxmaya-
raq verilən dövr üçün satış gəlirlərində ümumi artan tendensiya müşahidə olunur.
Mənfəət: Vaxt sıraları mənfəətdə 1-ci ildən 2-ci ilə artımın, 3-cü ildən 4-cü ilə azalmanın, 5-ci
və 6-cı illər arasında isə dəyişikliyin olmadığını göstərir. Beləliklə, verilən dövr ərzində mənfəət
məbləğində konkret hərəkət istiqaməti müşahidə olunmur.
İstehsal həcmi: Verilən vaxt sıralarını müşahidə etməklə biz istehsalın artdığı 4-cü il istisna
olmaqla, istehsal həcminin hər il azaldığını görə bilərik. Bu səbəbdən də son 6 il ərzində ümu-
mi istehsal həcmində azalan tendensiya vardır.
_________________________________________________________________________
2. Dövri dəyişikliklər
Bəzən verilən məlumat sırasında dəyişikliklər dövri olaraq baş verə bilər. Dövri dəyişikliklərin
ümumi səbəbi biznes mühitində müəyyən dövrdən bir təkrarlanan dəyişikliklərdir. Burada da
dəyişən uzun dövr ərzində təhlil edilir.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 471
Nəzərdə tutulan dəyişənin gələcək dinamikası müvafiq müddət ərzində biznes mühitində baş
verə biləcək mümkün dəyişikliklər nəzərə alınmaqla proqnozlaşdırıla bilər. (məs: gözlənilən
iqtisadi artım trend xəttinin yuxarıya doğru hərəkət etməsinə səbəb ola bilər və ya əksinə).
3. Mövsümi dəyişikliklər
Mövsümi dəyişiklik qısa zaman ərzində baş verən zaman sırası komponentidir. O, bir il ərzində
və ya bir ildən az bir zaman ərzində, məs: rüblük, aylıq və ya həftəlik, müntəzəm və proqnoz-
laşdırıla bilən dəyişiklikləri göstərir.
Zaman sıralarını göstərən xətt əyrisi qrafikdə əks etdirilərkən bu əyri ardıcıl illərin müəyyən
dövrü ərzində oxşar xüsusiyyətləri ifadə edir ki, bu da mövsümi dəyişikliyin göstəricisidir.
Nümunə
Əgər bir neçə il ərzində qış geyimlərinin satış tendensiyasını müşahidə etsək qış mövsümündə
satışın müşahidə olunan bütün illər ərzində əhəmiyyətli dərəcədə artmasının şahidi ola bilərik.
Qış mövsümündə artan bu satış tendensiyası mövsümi dəyişikliklərə aid edilir. Buna görə də
biz qarşıdan gələn illərdə qış geyimlərinin satışının qış mövsümü ərzində artacağını proqnoz-
laşdıra bilərik.
_________________________________________________________________________
4. Qeyri-müntəzəm dəyişiklik
Bəzən zaman sırası hər hansı konkret trendi göstərə bilmir və dəyişən ziddiyyətli şəkildə
hərəkət edə bilər. Nəzərdə tutulan dəyişənin xaotik davranışı ilə əlaqədar hər hansı bir səbəbi
müəyyən etmək çətindir. Bu növ dəyişikliklər bir qayda olaraq zaman sırasının uzun bir dövrü
ərzində deyil, bir neçə gün və ya ay üçün təhlil həyata keçirilən zaman müşahidə olunur.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
472 : HAZIRLANMASI
1. Zaman sıralarının təhlili digər təhlil metodları ilə müqayisədə böyük üstünlüklərə ma-
likdir. Bu dəyərlərdə, əyrilərdə və müəyyən bir dövr ərzində təşkilati proseslərdə
dəyişiklikləri müəyyən etmək üçün faydalı vasitədir.
2. Zaman sıralarının təhlili digər üsullarla müəyyən edə bilmədiyimiz dəyişikliyin
istiqamətini, mərhələli ən son həddini və metodlardan istifadə edilərək müəyyən
oluna bilməyən yubanma və ya dəyişikliyi müəyyən etmək üçün əhəmiyyətlidir.
3. Zaman sıralarının təhlilinə əsasən araşdırma asanlıqla əldə oluna bilən keçmiş dövrlərə
aid qeydlər əsasında aparılır.
4. Zaman sıralarının təhlili müəssisənin fəaliyyətinin dəyərləndirilməsini asanlaşdırır. O,
verilən dəyişənin dəyərini ötən illər ərzindəki tendensiya ilə müqayisə edir və bu yolla da
müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşıb-yaxşılaşmadığını, zəifləyib-zəifləmədiyini və ya bu
dövr ərzində sabit qalıb-qalmamasını göstərir.
5. Zaman sıralarının təhlili dövriyyənin, sinxronlaşdırmanın və iki zaman sırası arasındakı
əlaqənin təhlili üçün çoxsaylı prosedurlar təklif edir. Bu təhlil iki zaman sırası arasında
müntəzəmliyə nəzarət etməyə kömək edir.
1. Zaman sıralarının təhlili zamanı məlumat itkisinə səbəb ola biləcək vaxt intervalları
seçilə bilər.
2. Araşdırma məqsədləri üçün seçilmiş zaman intervalları kiçik olmaqla yanaşı istənilən
nəticəni əks etdirməyə bilər. Bu da zaman nöqtələri və nəticələr arasında təsadüfi
əlaqəni dəqiqliklə müəyyən etməyə imkan verməyəcək.
3. Zaman sıralarının təhlilində nəzərə alınan vaxt intervalının uzunluğu səbəbindən proq-
nozlaşdırmada xəta olması mümkündür. Buna səbəb Y dəyərlərinin (asılı dəyərlər)
təxmini olan X dəyərlərinə (müstəqil dəyərlər – vaxt anları) müvafiq olmasıdır.
4. Zaman sıralarının təhlilində nə Y dəyərləri, nə də zaman nöqtələri reallığı tam olduğu
kimi əks etdirmir.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 473
İCMAL
Qısa test 14
Aşağıdakı bəndlərdən hansı/hansıları düzgündür?
A (i)
B (i) və (ii)
C (ii) və (iii)
D Yuxarıdakıların hamısı
_________________________________________________________________________
Trendin tapılması metodlarından biri də dəyişkən orta göstəricilər metodudur. Dəyişkən orta
göstəricilər proqnozlaşdırma məqsədləri üçün zaman sıralarının təhlilində geniş şəkildə istifadə
edilir. O, verilən dövrlərin müxtəlif nəticələrinin orta göstəricisidir. Dəyişkən orta göstəricilər
metodu təsadüfi və böyük dəyişikliklərin təsirini aradan qaldırmaq üçün geniş bir müddət
ərzində əldə olunan nəticələri zaman sırası məlumatından yenidən bölüşdürür. Dəyişkən orta
göstəricilər mövsümi dəyişikliklərin təsirlərini aradan qaldırır və gələcək təhlil üçün məlumat
qrupunu neytrallaşdırır.
Verilən zaman sıraları üçün dəyişkən cəm müəyyən edilmiş dövrlərin (məs: üç il və ya üç rüb
və s.) sayı üçün hesablanır. Dəyişkən cəm əsasında həmin dövr üçün orta göstərici hesablanır.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
474 : HAZIRLANMASI
İndi isə aşağıdakı nümunənin köməyilə orta dəyişkən göstəricilərin hesablanmasını dərk
etməyə çalışaq.
Nümunə
Cavab
Satış
İllər Dəyişkən cəm Orta dəyişkən göstərici
(məhsul vahidləri ilə)
20X4 200
20X5 250 675 (200 + 250 + 225) 225 (675/3)
20X6 225 735 (250 + 225 + 260) 245 (735/3)
20X7 260 765 (225 + 260 + 280) 255 (765/3)
20X8 280
_________________________________________________________________________
Vaxt sıralarında nəzərə alınan məlumat dəsti tək olduqda dəyişkən orta göstəricilər yuxarıdakı
nümunədə göstərildiyi kimi orta dəyərlə göstərilir, lakin məlumat dəsti cüt olduqda dəyişkən
orta göstəricilər orta dəyərlə göstərilmir. Bu halda biz dəyişkən orta göstəriciləri hesablamalı-
yıq.
Nümunə
Yuxarıda verilən nümunədə əgər biz daha bir il əlavə etsək və müvafiq satış həcmi 300 olsa,
orta dəyərlə göstərilmiş dəyişkən orta göstəricilər aşağıdakı kimi hesablanacaq:
Satış
Dəyişkən Dəyişkən orta Orta dəyərlə göstərilmiş
İllər (məhsul
cəm göstəricilər dəyişkən orta göstəricilər
vahidləri ilə)
20X4 200
267.5 [(255+280)/2]
20X8 280 840 280
20X9 300
_________________________________________________________________________
Dəyişkən orta göstəricilərin qrafik təqdimatı aşağıdakı nümunənin köməyilə izah edilir.
Nümunə
_________________________________________________________________________
7.2. Büdcə proqnozlarının verilməsi üçün mövsümi dəyişikliklər (additiv və multiplika-
tiv)
Zaman sıralarının təhlilinin iki modeli mövcuddur: mövsümi dəyişiklikləri qiymətləndirmək üçün
istifadə olunan additiv model və multiplikativ model.
1. Additiv model
Zaman sıralarının təhlilindən istifadə etməklə gələcəyi proqnozlaşdırmaq üçün biz nəzərdə
tutulan müəyyən dövr ərzində dəyişənə təsir göstərən müxtəlif faktorları nəzərə alırıq. Bura
uzunmüddətli trendi, dövri dəyişiklikləri, mövsümi dəyişiklikləri və qeyri-müntəzəm dəyişiklikləri
daxil etmək olar.
Additiv modelə əsasən sıra faktorları, yəni mövsümi dəyişikliklər, uzunmüddətli trend, dövri
dəyişikliklər və qeyri-müntəzəm dəyişikliklər bir-birlərindən asılı deyillər və bir-birlərinə heç bir
təsir göstərmirlər.
Nümunə
Buna görə də bu metoda əsasən aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə vaxt sıraları proqnoz-
laşdırılır:
y=T+S+C+I
Burada:
Dövri dəyişikliyin hər bir fazasının təsiri təqribən 10 - 12 illik uzun bir zaman ərzində hiss olu-
nur, buna baxmayaraq gələcək ümumilikdə bir rüb, 6 ay və ya maksimum 1 il ola bilən qısa
müddət üçün proqnozlaşdırılır. Buna görə də dövri dəyişikliyin dəyişən üzərindəki təsiri çox da
əhəmiyyət kəsb etməyə bilər.
Həmçinin, zaman sıralarının təhlilində bir qayda olaraq əvəlki ilin çıxarıldığı və yeni ilin əlavə
edildiyi dəyişkən orta göstəricilərdən istifadə olunur. Bu yolla dövri dəyişikliklərin zaman sıra-
larının təhlilinə təsiri nəzərə alınır.
Buna görə də zaman sıraları düsturu dövri dəyişkənliyin təsirini nəzərə almamaq şərtilə aşa-
ğıdakı kimi yazıla bilər : y = T × S × I
Güman edilir ki, qeyri-müntəzəm dəyişikliklər trendə cüzi təsir göstərəcək və bu səbəbdən də
nəzərə alınmaya bilər. Buna görə də faktiki zaman sıraları yalnız uzunmüddətli trend və möv-
sümi dəyişikliklər nəzərə alınmaqla müəyyən edilə bilər.
Nümunə
Aşağıdakı cədvəldə verilənlər D Şirkətinin son üç ildə rüblər əsasında hazırlanmış sa-
tış məlumatlarıdır (.000$).Additiv modeldən istifadə etməklə trendin mövsümi dəyişiklik
komponentlərini tapın.
İl Faktiki
20X6 I II III IV
420 440 500 620
20X7 I II III IV
450 460 540 660
20X8 I II III IV
500 490 590 690
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 477
Cavab
Orta dəyərlə
Rüblər Dəyişən
Faktiki
göstərilmiş dəyişkən Mövsümi dəyişikliklər
İllər
orta
Y
orta göstərici (Y-T)
göstərici
T
2006 I 420
II 440
495
III 500 498,75 1,25
502,5
IV 620 505 115
507,5
2007 I 450 512,5 (62,5)
517,5
II 460 522,5 (62,5)
527,5
III 540 533,75 6,25
540
IV 660 543,75 116,25
547,5
2008 I 500 553,75 (53,75)
560
II 490 563,75 (73,75)
567,5
III 590
IV 690
Qeydlər:
Ardıcıl orta dəyərlə göstərilmiş dəyişkən orta göstəricilər də eyni qaydada hesablanır:
_________________________________________________________________________
Nümunə
İl Rüblər Cəmi
I II III IV
20X6 1,25 115
20X7 (62,5) (62,5) 6,25 116,25
20X8 (53,75) (73,75)
Orta qiymətlər (58,125) (68,125) 3,75 115,625 (6,875)
_________________________________________________________________________
c) Trendin proqnozlaşdırılması
Mövsümi faktorlara görə dəyişikliklərin cəmi əsas trend xəttinə münasibətdə ideal şərtlərdə
0 (sıfır) olmalıdır. Buna görə də rüblük kənarlaşmaların cəminin sıfra bərabər olması üçün
6,875-ə düzəliş etməliyik, yəni hər rüb üzrə “–6,875 / 4 = –1,72” olmalıdır.
Nümunə
Cəmi
Mövsümi dəyişikliklərin
(56,405) (66,405) 5,47 117,345 0
trendi
Proqnozlaşdırılan dövr üçün dəyişkən orta göstəricilər trendi müşahidə dövrü ərzində vaxt
sıraları trendində artımının ədədi ortasını hesablamaqla müəyyən edilir.
2008 2009
Rüblər III IV I II
Baza trendi
(2008-ci ilin II rübü üçün orta dəyərlə
563,75 563,75 563,75 563,75
göstərilmiş dəyişkən orta göstəricilər)
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 479
2. Multiplikativ model
y=TxSxIxC
Nümunə
Multiplikativ modelə əsaslanaraq ötən üç ilin verilən rüblük məlumatlarından istifadə edərək
şirkətin satışlarını proqnozlaşdırın.
Cavab
Orta dəyərlə
Dəyişkən orta göstərilmiş Mövsümi
Faktiki
İllər Rüblər göstərici dəyişkən orta dəyişikliklərin faizi
(a)
(b) göstərici (d) = [(a) / (c)] × 100
(c)
I 280
II 360
20X4 325
III 350 330 106
335
IV 310 340 91
345
I 320 347,5 92
350
II 400 355 113
20X5
360
III 370 362,5 102
365
IV 350 367,5 95
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
480 : HAZIRLANMASI
370
I 340 372,5 91
375
II 420 376,25 112
20X6
377,5
III 390
IV 360
Rüblər
İl Cəmi
I II III IV
20X4 106 91
20X5 92 113 102 95
20X6 91 112
Orta qiymətlər 91,5 112,5 104 93 401
Bütün rüblər üçün modifikasiya edilmiş (dəyişilmiş) orta faiz hər bir rüb üçün 100 olması fərz
edilməklə 400-ə çatmalıdır. Lakin məbləğ 401-dir; buna görə də hər bir rüb üzrə 0,25 düzəliş
edilməlidir.
Rüblər
Cəmi
I II III IV
Orta qiymətlər 91,5 112,5 104 93 401
Düzəliş (0,25) (0,25) (0,25) (0,25) (1)
Mövsümi dəyişikliklər trendi 91,25 112,25 103,75 92,75 400
Orta dəyərlə göstərilmiş dəyişkən orta göstəricilərin trendindəki orta faiz artımı = (376,25 –
330,00) / 7
= 6,607
= 401,11
Σy = nc + mΣx
Σxy = cΣx + mΣx2
Zaman sıralarının təhlilində müstəqil dəyişkən zamandır. Verilən tənliklərdə x zamanı ifadə
edən müstəqil dəyişkəndir, y isə zamandan asılı olan dəyişkəni ifadə edir. x-in hər bir dəyərinə
müvafiq olan y dəyərini düz xətt tənliyində m və c-nin dəyərlərini təyin etməklə və yerlərinə
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 481
qoymaqla əldə ətmək olar. Burada m dəyişkən element (x-ın əmsalı), c isə sabit elementdir.
İndi isə zaman sıralarının təhlili üzrə reqressiya tənliklərindən istifadə etməklə gələcək
nəticələrin necə proqnozlaşdırıla biləcəyini başa düşmək üçün nümunəyə baxaq.
Nümunə
Aşağıda verilənlər son 5 ildə fərdi Kompyuterlərin satışı ilə məşğul olan şirkətin satış həcmini
göstərir. Verilən məlumatlara əsaslanaraq 6-cı il üçün gözlənilən satış həcmini proqnozlaşdı-
rın.
Satış həcmi
Dövr
(.000 məhsul vahidi)
20X2 30
20X3 32
20X4 34
20X5 36
20X6 38
Cavab
Növbəti il üçün satış həcmini proqnozlaşdırmaq üçün biz aşağıdakı düsturlardan istifadə
edəcəyik:
Σy = nc + mΣx
Σxy = cΣx + mΣx2
Bildiyimiz kimi zaman sıralarının təhlilində x müstəqil dəyişkən olan zamanı, asılı dəyişkən y
isə satış həcmini ifadə edir. Məsələnin asan həlli üçün biz “x”-ı “X” ilə əvəz edirik və
X = x – 20X1
X y Xy X2
1 30 30 1
2 32 64 4
3 34 102 9
4 36 144 16
5 38 190 25
Cəmi 15 170 530 55
Aşağıdakı nəticəni əldə etmək üçün tənlik 3-ü tənlik 2-dən çıxın:
m=2
c-nin qiymətini əldə etmək üçün m-in dəyərini tənlik 1-də yerinə qoyun. Buna əsasən də:
c = 28
‘y’, yəni verilən ilə münasibətdə satış həcmini hesablamaq üçün m və c-nin dəyərlərini
y = 40
Nümunə
Satış proqnozu üçün reqressiya xətti ötən beş ilin məlumatları əsasında aşağıdakı kimidir:
Y = 343 + 0,2X. Altıncı ilin ikinci ayı üçün satış vahidlərini proqnozlaşdırın.
Burada:
X = 62 (nümunədə beş il, yəni 60 ay verildiyinə görə altıncı ilin ikinci ayı = 2)
Satış proqnozu: Y = 343 + 0,2X
= 343 + 0,2(62)
= 343 + 12,4
= 355,4
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıdakı statistik məlumatlara əsasən 20X2-ci ilin üçüncü rübü üçün Y-in dəyərini proqnoz-
laşdırın.
n = 100
ΣY = 1,525
ΣY = 2,536
b = –2,36
Qeyd edildiyi kimi X-in dəyəri (2002-ci ilin üçüncü rübü üçün) 7 olacaq.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 483
Y = a + bx
= 75,10 + (–2,36) (7)
= 75,10 – 16,52
= 58,58
_________________________________________________________________________
[Nələri Öyrənəcəyik – m və n]
8.1. Giriş
İndeks
İndeks bir-biri və ya bəzi istinad rəqəmi ilə müxtəlif dəyişənləri ölçmək və müqayisə etmək
üçün istifadə edilən ölçü çubuğuna oxşayır.
İndeks rəqəmləri
İndeks rəqəmləri müəyyən dövr ərzində qiymət və ya kəmiyyətdə dəyişiklik faizini əks etdirən
rəqəmlərdir. İndeks rəqəmləri baza dəyərlərinə nisbətdə 100 dəfə böyük şəkildə ifadə edilir.
8.2 Qiymət indeksi və kəmiyyət indeksi
a) Qiymət indeksi
Nümunə
Böyük Britaniyada pərakəndə qiymət indeksi (PQİ) məişət istehlakı üçün alınan və ya istifadə
edilən malların və xidmətlərin qiymətində baş verən dəyişikliyi ölçür. PQİ ərzaq məhsulları,
səyahət xərcləri, məişət məhsulları və xidmətləri, istirahət məhsullarının və s. daxil olduğu
müxtəlif pərakəndə məhsulların qiymətləri əsasında hesablanır. PQİ müxtəlif mal və xidmətlərin
qiymət dəyişiklikdən asılı olaraq artır və ya azalır. PQİ-dəki artım malların qiymətində ümumi
artım olduğunu və ya bunun əksini göstərir.
_________________________________________________________________________
Burada:
Nümunə
G Şirkəti dəri kurtkaları 20X5-ci ildə 20$, 20X6-da 25$, 20X7-də 30$ və 20X8-də 35$-a satıb.
Baza ilinin 20X5-ci il olduğunu fərz edərək 20X6-20X8-ci illər üçün qiymət indeksi aşağıdakı
qaydada hesablaya bilərik:
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
484 : HAZIRLANMASI
_________________________________________________________________________
Kəmiyyət indeksi
Nümunə
T Şirkəti Böyük Britaniyada yüksək keyfiyyətli mebel istehsalını və satışını həyata keçirir. T
Şirkətinin satdığı şkafların ümumi sayı 20X5-ci ildə 4.000, 20X6-cı ildə 6.000, 20X7-ci ildə
9.000 və 20X8-ci ildə 10.000 ədəd təşkil edib. Baza ilinin 20X5-ci il olduğunu fərz edərək
20X6-20X8-ci illər üçün kəmiyyət indeksi rəqəmləri aşağıdakı qaydada hesablana bilər:
20X7−ci il
20X8−ci il
_________________________________________________________________________
Sabit baza indeksi bir zaman nöqtəsi əsasında hesablanır. Bu indeks yalnız bütün dövr ərzində
qiyməti dəyişilməz olaraq qalan əmtəələr üçün faydalıdır. Məs: on iki ay ərzində supermarketdə
satılan şirniyyat məmulatlarının qiyməti.
Nümunə
20X6-cı ildə bir sendviçin qiyməti 4$, 20X7-ci ildə 5$, 20X8-ci ildə 6$ və 20X9-cu ildə 7$
təşkil edib. Baza ilinin 20X6-ci il olduğu fərz edilərək 20X7-20X9-cu illər üçün sabit baza
indeksləri aşağıdakı qaydada hesablana bilər:
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 485
_________________________________________________________________________
Silsiləli baza indeksi bir əvvəlki zaman anına əsasən hesablanır. Bu indeks hər hansı əmtəələr
qrupu üçün istifadə edilə bilər, lakin dövr ərzində dəyişən qiymətlərə malik olan məhsullar üçün
silsiləli baza indeksindən istifadə edilməsi daha uyğun hesab edilir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Baza ilinin 20X6-ci il olduğu fərz edilərək 20X7-20X9-cu illər üçün silsiləli baza indeksləri aşa-
ğıdakı qaydada hesablana bilər:
_________________________________________________________________________
Mürəkkəb indeks rəqəmləri müxətlif növ əmtəələr üçün hesablanır. Onlar birdən artıq məhsul
növünü əhatə edirlər. Lakin məhsulların bir-birilə oxşarlıqları var.
Nümunə
Mənzil məsrəflərinin indeks rəqəminə kirayə, kommunal vergiləri, texniki xidmət xərcləri, təmir
işləri, sığorta və s. komponentləri daxil etmək olar.
_________________________________________________________________________
Sadə məzmunlu mürəkkəb indeks müvafiq indeksi hesabladığımız il üçün əmtəələrin bütün
qiymətlərini əlavə etməklə tapıla bilər. İndeks rəqəmi baza il ərzində bütün əmtəələrin ümumi
qiymətinin eyni formada bölünməsi ilə tapılır.
Nümunə
_________________________________________________________________________
Xüsusi çəkili məcmu indeks rəqəmi sadə məzmunlu mürəkkəb indeks rəqəmindən daha
dəqiqdir. Çəkilər müxtəlif komponentlərə aid olunur və daha sonra indeks rəqəmi hesablanır.
Məs: qiymət indeksi üçün komponentlərin miqdarı çəki olaraq hesab edilə bilər və öz
növbəsində kəmiyyət indeksi üçün komponentin qiyməti də çəki olaraq nəzərə alına bilər.
W = Çəki faktoru
Vn = Cari zaman anında komponentin dəyəri
Vo = Baza zaman anında komponentin dəyəri
Nümunə
Əvvəlki nümunədə verilən məlumatlara əlavə olaraq müxtəlif komponentlərin qiymət indeks
kəmiyyətləri aşağıdakı qaydada verilir:
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 487
20X9-cu ildəki
20X7-ci ildəki 20X8-ci ildəki
Miqdarı qiymət
Məhsul qiyməti (sentlə) qiymət (sentlə)
Qo (sentlə)
Po P1
P2
Süd (hər litr üzrə) 20 litr 50 70 80
Şəkər (hər kq üzrə) 8 kq 25 30 40
Çay tozu (hər kq üzrə) 6 kq 85 100 110
Po Qo
P1 Qo
P2 Qo
Məhsul qiyməti qiymət qiymət
Qo
Laspayer indeksi xüsusi çəkili orta indeksin ayrıca bir növüdür. Bu indeks hər zaman baza
dövrünə aid çəkiləri istifadə edir.
1. Laspayer qiymət indeksi: Laspayer qiymət indeksi baza dövrünün kəmiyyətlərindən çəki
kimi istifadə edir.
Paaşe indeksi orta çəki indeksinin xüsusi halıdır. O, cari dövrə aid çəkiləri istifadə edir.
1. Paaşe qiymət indeksi: Paaşe qiymət indeksi cari dövr kəmiyyətlərindən çəki kimi istifadə
edir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
488 : HAZIRLANMASI
2. Paaşe kəmiyyət indeksi: Paaşe kəmiyyət indeksi cari dövr qiymətlərindən çəki kimi istifadə
edir.
Nümunə
Aşağıdakı siyahı Məryəmin şorba bişirmək üçün istifadə etdiyi ərzaqlar və onların qiymətlərini
özündə əks etdirir.
Tələb olunur:
Əgər 20X4-cü il baza ili kimi götürülərsə, 20X6-cı ildə aşağıdakı qiymət indeksini və kəmiyyət
indeksini hesablayın.
Cavab
_________________________________________________________________________
İndekslərin üstünlükləri
Qısa test 15
L Şirkəti bir tək məhsul istehsal etmək üçün dörd adda müxtəlif məhsul alır və onlardan istifadə
edir. Aşağıdakı cədvəldə 20X8-ci il üçün faktiki məsrəflər və 20X9-cu il üçün büdcədə proqnoz-
laşdırılan məsrəflər göstərilir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
490 : HAZIRLANMASI
[Nələri Öyrənəcəyik – o]
Sıra və sütunlardan ibarət olan elektron cədvəl, həmçinin, iş cədvəli kimi də tanınır və rəqəmli
və ya maliyyə verilənlərinin qeydə alınması və müqayisəsi üçün istifadə olunur. Əvvəllər iş
cədvəlləri yalnız kağız formatında mövcud idi, ancaq indi onlar əsasən rəqəmli informasiyanı
sətir və sütunlarda əks etdirən kompyuter proqramları (məs: MS Excel) vasitəsilə yaradılır
və saxlanılır.
Elektron cədvəllər rəqəmlərlə işləyən hər hansı sahədə istifadə edilə bilər və onlar mühasibat-
lıq, büdcə tərtibatı, satışın proqnozlaşdırılması, maliyyə analizi kimi işlərdə və elmin müxtəlif
sahələrində geniş şəkildə tətbiq olunurlar.
Elektron cədvəllərin ən son versiyaları həm maliyyə, həm də elmi və ya mühəndislik işlərinin
tətbiqi üçün hesablayıcı və qrafiki alətlərin geniş çeşidinə malik olur.
Elektron cədvəl proqram paketlərinin yaradılmasından əvvəl idarəetmə üzrə mühasibat uçotu
personalı ya əllə, ya da kalkulyatorların köməyilə müxtəlif hesablamalar edirdi. Buna baxma-
yaraq elektron cədvəl proqram paketləri bazara daxil olduqdan sonra onların iş üslubunda
böyük dəyişiklik və dönüş yarandı. Elektron cədvəllərdən istifadə etməklə bir neçə saatlıq işi
bir neçə dəqiqə ərzində 100 faiz dəqiqliklə yerinə yetirmək mümkün oldu.
Elektron cədvəllər o qədər geniş şəkildə istifadə edilir ki, kompyuterdən istifadə edən hər hansı
şəxs kompyuter elektron cədvəllərindən xəbərdardır. Elektron cədvəllər idarəetmə uçotunda
istifadə edilən mühüm alətdir və müxtəlif hesabatların və maliyyə hesabatlarının hazırlanma-
sına kömək edir.
Elektron cədvəl faylda olan blank vərəqidir və müxtəlif düzbucaqlı xanalardan ibarətdir.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 491
Elektron cədvəldə hər hansı rəqəm, mətn və ya dəyərlər onların yazıldığı xanaya istinadla
təyin edilir. Ən yuxarı sətirdə sütun nömrələri və ən sol sütunda isə sətir nömrələri göstərilir.
Bunlar yuxarıdakı diaqramda boz rənglə işarələnib.
Horizontal olaraq işarələnmiş qutu 5-ci sətiri göstərir. Şaquli olaraq işarələnmiş sütun E sütu-
nunu göstərir. Bunların kəsişdiyi yer isə E5 xanasıdır. Hər hansı xanaya istinad analoji olaraq
sütun və sətir nömrəsini verməklə yerinə yetirilir.
Nümunə
Əgər biz A2 və B5 xanalarındakı rəqəmləri hasilini əldə etməliyiksə, bunun üçün biz düsturu
xanada “=A2*B5” kimi yazırıq.
Xanada müvafiq olaraq A2 və B5 xanalarındakı ədədlərin hasili göstəriləcək. Fərz edək ki, A2
xanasındakı dəyər – 25, B5 xanasında isə – 5-dir. Nəticədə xanada 25 və 5 ədədlərin hasili
olan 125 (25 × 5) ədədi göstəriləcək.
_________________________________________________________________________
Əsas menyu paneli (menu bar), formatlaşdırma paneli (formatting toolbar) və stan-
dart alətlər paneli (standard tool bar) dəyərlərin sayının cəminin göstərilməsi, rəqəmlərin
və mətnin köçürülməsi (copy) və yapışdırlması (paste), materialın müxtəlif yollarla redaktə
edilməsi və sairə kimi müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməkdə bizə kömək edir.
mın faylları ilk dəfə açıldıqda istehsalçının standartlarına əsasən elektron cədvəl paketi üç iş
vərəqindən ibarət olur və zərurət yarandıqda əlavə iş vərəqləri artırıla bilər.
Paketdən praktiki istifadə elektron cədvəllərin iş prinsipini daha yaxşı başa düşməyə imkan
verəcək. Daha aydın təsəvvürə malik olmaq üçün tövsiyə olunur ki, tələbələr bu fəsildəki
nəzəri biliklərə yiyələndikcə elektron cədvəllərin funksiyalarını da praktik sınaqdan keçirsinlər.
Elektron cədvəllər yekun nəticələri tez bir zamanda əldə etməyə kömək edir. Qərarvermə
zamanı müxtəlif alternativləri işləyib hazırlamalı və həyata keçirmək üçün bir seçim etməlisiniz.
Bu halda elektron cədvəllər müxtəlif seçimlərin aydın təqdimatına kömək edir.
1. Riyazi hesablamalar
Bu elektron cədvəllərin ən başlıca funksiyasıdır. Elektron cədvəl, həmçinin, hər bir əməliyyatın
ekranda göstərildiyi kalkulyator kimi işləyir. Mürəkkəb hesablamalar sadəcə uyğun düstur daxil
edilərək çox asanlıqla yerinə yetirilə bilər.
Nümunə
Hesab edin ki, uzun bir dövr üçün, məs: 20 il üçün əsas məbləğ üzrə ümumi faizi hesablamaq
istəyirsiniz. Bunun əllə hesablanması üçün uzun vaxt tələb olunur, ancaq elektron cədvəl bunu
bir neçə dəqiqədə yerinə yetirə bilir.
_________________________________________________________________________
2. Məlumatın sıralanması
Nümunə
Bir qrup şəxsin adı, yaşı və boyları ilə bağlı məlumatları özündə əks etdirən cədvəldə
məlumatlar adların əlifba sırasına uyğun verilə bilər. Məlumatların sıralanması tələb olunarsa,
proses şəxslərin boy və ya yaşlarının artma və ya azalma qaydasına, eləcə də, istifadəçinin
istədiyi hər hansı sıralama formatına uyğun olaraq sadə sıralama funksiyası əmri ilə yerinə
yetirilə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
4. Redaktə etmə
Məlumatda dəyişikliklər istənilən mərhələdə edilə bilər. Hər hansı rəqəmin dəyişdirilməsinin
ən sadə yolu müvafiq xanaya gələrək onu aktivləşdirmək və istənilən dəyişikliyi daxil etməkdir.
Bu funksiya, xüsusilə, hər hansı hesablamada əsas məlumat dəyişdikdə çox faydalıdır. Biz
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 493
sadəcə tələb olunan dəyişikliyi yerinə yetiririk və proqram yeni nəticə üçün bütün funksiya-
nı təkrar hesablayır. Bu seçim hər zaman açıqdır və gələcəkdə düzəlişlərin edilməsi tələb
edildikdə çox faydalıdır.
Nümunə
Biz 5.000$ təşkil edən xərcləri 7.000$ təşkil edən gəlirdən çıxmaqla mənfəətin 2.000$ olduğu-
nu hesablamışıq. Əgər bəzi səbəblərə görə gəlir və xərclər müvafiq olaraq 4.500$ və 6.000$
olarsa, bu halda biz sadəcə bu yenilənmiş rəqəmləri gəlir və xərclər haqqında hesabata daxil
edərək avtomatik şəkildə yenilənmiş mənfəətin 1.500$ olduğunu hesablayacağıq.
_________________________________________________________________________
5. Formatlaşdırma
Əvvəlcədən yazılmış olan məlumat arzu olunan tərzdə format edilə bilər. Bu funksiya bizə
şrift, hərflərin ölçüsü, mətnin abzası, nömrələmə, üslub və s. ilə əlaqədar dəyişikliklər etməyə
kömək edir. Məs: bu funksiya ilə mətn tələb olunan müəyyən ölçüyə və şriftə görə yazıla bilər,
rəqəmlər vergül qoyulmaqla yazıla bilər və müəyyən mühüm rəqəmlər isə rənglərdən və ya
kölgə effektlərindən (qalın şrift) istifadə edilməklə xüsusi olaraq seçilə bilər. Sətir və sütunlar
zərurət yarandıqda əlavə edilə və ya silinə bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Hesab edin ki, cədvəl tələbələrin yaşını göstərir. Siz orijinal məlumatı müdaxilə etmədən yaşın
“14-dən aşağı” və ya “14-dən yuxarı” olub-olmadığını göstərmək üçün əlavə sütun daxil edə
bilərsiniz.
_________________________________________________________________________
Bu elektron cədvələ xas olan ümumi xüsusiyyətdir. Bir xanada olan məlumat digər xanaya çox
asanlıqla gətirilə (move) və ya köçürülə (copy) bilər. Bu məlumat mətndən hər hansı parça,
cədvəl, rəqəmlər və hətta düstur ola bilər.
Nümunə
Hesab edə ki, sütun başlığı olan ‘Təfsilatlar’ sözü hazırlanacaq bir sıra cədvəllərdə istifadə
edilməlidir. Bu başlığın hər bir cədvəl üçün təkrarən yazılmasına ehtiyac yoxdur. O, sadə
şəkildə köçürülə (copy) və istənilən sayda xanalara yapışdırıla (paste) bilər.
_________________________________________________________________________
7. Axtarış və yerdəyişmə
Siz bu funksiyanın köməyilə saniyə ərzində məlumatı axtara və redaktə edə bilərsiniz. Bu
funksiyanın köməyi əvəzsizdir, məs: bununla kiçik rəqəmi daha çoxsaylı rəqəmlərin, mətnin və
ya hərfli/rəqəmli məlumatların arasından tapıb dəyişdirmək olar.
Nümunə
Əgər siz işçilərin adı, yaşı, vəzifəsi, əmək haqqı ilə bağlı məlumatları və ünvanları özündə əks
etdirən sütun və sətirlər cərgəsindən konkret bir işçinin əmək haqqı məlumatını axtarıb tap-
maq istəyirsinizsə, sizə sadəcə axtarış pəncərəsində həmin işçinin adının ilk üç hərfini yazmaq
lazım gələcək və bir neçə saniyə ərzində məlumat sizin qarşınızda olacaq.
_________________________________________________________________________
8. Məlumatın qorunması
Konkret bir xanada olan xüsusi məlumat kənar şəxslər tərəfindən dəyişdirilməmək üçün
kilidlənə bilər.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
494 : HAZIRLANMASI
Nümunə
Hesab edək ki, biz mürəkkəb hesablamalardan istifadə edərək dörd il üçün ümumi mənfəəti
hesablamışıq. Əlbəttə ki, bunun hər hansı mümkün dəyişikliklərdən qorunmasına ehtiyac var.
Buna xananın kilidlənməsi vasitəsilə nail olmaq olar. Bu funksiya konkret bir xana üçün aktiv
edildikdə orada olan məlumatlara kənar şəxslər tərəfindən düzəliş və ya redaktə edilməsi
mümkün olmur.
_________________________________________________________________________
9. Print əməliyyatı
Mətn və ya rəqəmlər bu funksiyadan istifadə etməklə çap edilə bilər. Xanaların çap edilməsi
ilə bağlı seçim edilə bilər. Çap əmri, həmçinin, daxil edilmiş materialın fonda xanalar olmadan
çap edilməsinə imkan verir.
Cədvəllər sərt diskdə saxlanıla və gələcəkdə tələb olunduğu zaman istifadə oluna bilər.
Kompyuter elektron cədvəllərinin başlıca rolu məlumatların qeydə alınması, emal olunması,
təhlil və təqdim edilməsi üçün prosedurların sadələşdirilməsindən ibarətdir. Belə ki, elekt-
ron cədvəllər vasitəsilə böyük həcmdə olan məlumatları emal etmək mümkün olduğu üçün bu
sistem müvafiq məqsədə nail olmaqda artıqlaması ilə xidmət edir. Bunun nəticəsi olaraq insan
xətaları ehtimalının yüksək olduğu əllə aparılan hesablamalara olan ehtiyac aradan qalxır.
Mühasibatlıqda elektron cədvəl (spread sheet və ya spreadsheet) şəxsin hər hansı müəssisəyə
aid olan əməliyyatları özündə əks etdirən məlumatları yoxlamaq üçün istifadə etdiyi sütun və
sıralardan ibarət böyük səhifədir. Bu cədvəl qərar qəbul edən zaman nəzərdən keçirib istifadə
etmək üçün lazım olan bütün məsrəfləri, gəlirləri, vergiləri və digər əlaqəli məlumatları tək bir
vərəqdə menecerə təqdim edir.
Elektron cədvəl məlumatı müəyyən edilmiş sütun və sətirlər görə qruplaşdırır. Məlumatlar
cəmi və ya məcmu məbləği əldə etmək üçün düstur vasitəsilə toplana bilər. Elektron cədvəl
proqramı müxtəlif mənbələrdən məlumatı toplayaraq yekun icmal təqdim edir və qərar
qəbul edən şəxsə şirkətin maliyyə vəziyyətini nəzərdən keçirməkdə yardım etmək məqsədilə
məlumatı arzu olunan formatda təqdim edir.
Elektron cədvəl məlumatları bir yerə gətirərək onu toplu şəkildə təqdim edə bilir. Bu menecerlik
funksiyalarının yerinə yetirilməsini ilə bağlı olaraq elektron cədvəlin gətirdiyi ən böyük üstün-
lükdür. Müvafiq qaydada təşkil olunan məlumat strateji, taktiki və əməliyyat planlaşdırması,
qərarvermə və nəzarət prosesinin müxtəlif mərhələlərində menecerlər üçün faydalı ola bilər.
Məlumat elektron cədvəllərdə, həmçinin, daha təfsilatlı şəkildə təqdim edilə bilər. Məs: yekun
hesabat cəmlənmiş və ya bir yerə toplanmış rəqəmləri özündə əks etdirir. Yekun göstəricini
formalaşdıran bütün rəqəmlərdən ibarət təfsilatlı sənəd versiyası da elektron cədvəl proqra-
mında saxlanıla bilər.
İCMAL
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 495
Qısa test 16
İş cədvəlləri nələrdən ibarətdir?
A Rəqəmli və maliyyə məlumatlarını qeydə almaq və müqayisə etmək üçün istifadə edilən
sətir və sütunlardan
B Məlumatları qeydə almaq üçün istifadə olunan sütunlardan
C Məlumatları müqayisə etmək üçün istifadə olunan sətirlərdən
D Adi mətni yazmaq üçün istifadə olunan boş vərəqlərdən
_________________________________________________________________________
Qısa test 17
Kompyuter elektron cədvəlinin köməyilə _________________________ sadəcə uyğun düstu-
ru daxil etməklə çox asanlıqla yerinə yetirilə bilər:
10. Kompyuter elektron cədvəlləri üçün proqramlar, onların istehsal məsrəfləri uçotu
və idarəetmə uçotunda istifadə olunması.
[Nələri Öyrənəcəyik – p]
1. Büdcələr: Elektron cədvəllərin köməyilə faktiki nəticələrlə gəlir və xərclər büdcəsi müqayisə
oluna və kənarlaşma təhlili aparıla bilər. Gəlir və xərclər büdcəsinə aid proqnozlaşdırılan və
eləcə də, faktiki nəticələri elektron cədvələ daxil etdikdən sonra siz elektron cədvəllərin müxtəlif
funksiyalarından istifadə etməklə yaranan kənarlaşmanı təhlil edə bilərsiniz.
2. Maliyyə hesabatları: maliyyə hesabatlarını elektron cədvəldə daha tez və dəqiq şəkildə
hazırlamaq olar.
4. Konsolidasiya: bir neçə hesabatı bir yerdə birləşdirməklə konsolidə edilmiş hesabatın
hazırlanması elektron cədvəllərlə daha asandır. Bu menecerlər tərəfindən planlaşdırma və
qərarvermədə istifadə olunan vacib bir vasitədir.
Nümunə
Hesabat başlıqlarından etibarən istifadəçi müxtəlif hesablamalar üçün müxtəlif düsturlar daxil
edə bilər. Aşağıdakı ikinci elektron cədvəldəki hesablamaları bunlara nümunə göstərmək olar.
A B C D E F G H I
1 Aylıq əməkhaqqı hesabatı
2
İşçinin
3 00:00:00 5642 5643 5644 5645 5646 5647 5648
kodu
Dərəcə Dərəcə Dərəcə Dərəcə
4 Vəzifəsi Supervayzer Məmur Briqadir İşçi
3 3 3 3
Baza
5 20.000 10.000 7.000 3.000 2.500 2.500 2.500 2.500
əməkhaqqı
İnflyasiya
6 3000 1500 1050 450 375 375 375 375
premiyası
Ev kirayə
7 4000 2000 1400 600 500 500 500 500
müavinəti
Ezamiyyət
8 400 200 140 60 50 50 50 50
pulu
Tibbi
9 1500 1500 1500 1500 1500 1500 1500 1500
müavinət
Ümumi
10 28.900 15.200 11.090 5.610 4.925 4.925 4.925 4.925
əməkhaqqı
Çıxılsın:
11 Maaşdan
tutulmalar
Əməkhaqqı
müqabilində
12 1000 500 400 400 400
verilən
kredit
Sığorta
13 2400 1200 840 360 300 300 300 300
fondu
14 Gəlir vergisi 5780 3040 2218 1122 985 985 985 985
15 20.720 9.960 8.032 3.628 3.640 3.240 3.640 3.240
16
Aşağıdakı diaqram müvafiq qrafikdə hər bir rəqəmin hesablanması üçün istifadə olunan xana-
lardakı düsturu göstərir.
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 497
A B C D
1 Aylıq əmək haqqı hesabatı
2
3 İşçi kodu 5641 5642 5643
4 Vəzifəsi Supervayzer Məmur Briqadir
5 Baza əmək haqqı 20000 10000 7000
6 İnflyasiya premiyası = B5*15% = C5*15% = D5*15%
7 Ev kirayə müavinəti = B5*20% = C5*20% = D5*20%
8 Ezamiyyət pulu = B5*2% = C5*2% = D5*2%
9 Tibbi müavinət 1500 1500 1500
10 Ümumi əmək haqqı = SUM (B5:B9) = SUM (C5:C9) = SUM (D5:D9)
11 Çıxılsın: Maaşdan tutulmalar
Əmək haqqı müqabilində
12 1000
verilən kredit
13 Sığorta fondu = B5*12% = C5*12% = D5*12%
14 Gəlir vergisi = B10*20% = C10*20% = D10*20%
= B10- = C10- = D10-
15
SUM(B12:B14) SUM(C12:C14) SUM(D12:D14)
Üstünlükləri
İCMAL
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
498 : HAZIRLANMASI
1. (C) – ‘r’-in dəyəri – 1-dən + 1-dək olan aralığın hüdudlarından kənara çıxa bilməz.
3. (A) – Determinasiya əmsalı korrelyasiya əmsalının kvadratıdır. Bütün digər variantlar isə
yanlışdır.
4. (D) – Dəyişənlər arasında korrelyasiya dərəcələri yuxarıda qeyd olunanların hamısı, yəni,
tam, nisbi dərəcədə ola və ya mövcud olmaya bilər. ‘r’-in qiyməti –1 və ya +1 olduqda korrel-
yasiya tamdır. ‘r’-in qiyməti –1 və +1 arasında yerləşdikdə korrelyasiya natamamdır. Korrelya-
siya dərəcəsi ‘r’ = 0 olduqda isə bu korrelyasiyanın olmadığını göstərir.
5. (C) –
6. (A) – Müsbət korrelyasiyada bir dəyişənin daha yüksək göstəriciləri digər dəyişənin daha
yüksək göstəricilərinə uyğundur. Bir dəyişənin daha yüksək göstəriciləri başqa bir dəyişənin
daha aşağı göstəricilərinə uyğun gəlirsə, deməli, bu göstərici mənfi korrelyasiyanı ifadə edir.
Bir dəyişənin daha aşağı göstəricilərinin digərinin daha yüksək göstəricilərinə uyğun olduğu
yerdə bu yenə də mənfi korrelyasiya əlaqəsinin olduğunu göstərir.
7. (A) – Reqressiya təhlilində ‘n’ hərfi “minimal xətalı xətt”in çəkilməsi tələb olunan məlumat
çütlüklərinin sayını bildirir. Σx2, (Σx)2 kimi eyni hesablama deyil; Σx2 hesablandığı kimi x2 üçün
dəyərlərin cəmidir və (Σx)2 isə “x-in cəminin” kvadratıdır.
8. (A)
y = a + bx
= 200$ + 2,5$ (350)
= 200$ + 875$
= 1.075$
9. (D)
y = a + bx
4.900 = a + 500b
– 2.500 = a + 200b
---------------------------
2400 = 300b____
Beləliklə, b = 2.400 / 300 = 8
b-nin qiymətini tənliyə daxil etməklə,
4.900$ = a + (500 + 8$)
a = 900$
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 499
10. (B)
11. (A) – Trend xəttinin qrafik üzərində qurulması şəxsi qeyri-obyektivliyin təsirinə məruz
qala bilər, belə ki, çəkilən xətt aparılan müşahidələrə əsaslanır. Bu müşahidələr onları aparan
şəxsin şəxsi qeyri-obyektiv mövqeyinə məruz qalır. Müşahidələrdə heç bir təhrifin olmayaca-
ğının mümkünlüyü nadir haldır. Qrafik kağızının keyfiyyətinin trend xəttinin qurulması ilə heç
bir əlaqəsi yoxdur.
12. Yanvar ayını nəzərə alsaq, burada x = 5.000 və y = 55.000. Sabit məsrəf 10.000$-dır.
Buna görə də a = 10.000-dirsə, “b” indi aşağıdaki kimi hesablana bilər:
y = a + bx
55.000 = 10.000 + b (5.000)
5.000b = 45.000
b=9
Minimal xətalı xətt aşağıda verildiyi kimi qrafik üzərində çəkilə bilər:
Məsrəfləri Y oxu və istehsal edilən məhsul vahidlərinin həcmini isə X üzərində yerləşdirməklə
biz qrafiki qura bilərik. Verilən fəaliyyət səviyyələrinə uyğun bütün qrafik nöqtələrini təsvir
etməklə və sonra həmin nöqtələri birləşdirməklə trend xəttini çəkə bilərik. Qrafikdən görünəcəyi
kimi alınan xətt düz xətt olacağı üçün xətti tənliklə ifadə edilə bilər.
13.
14. (D) – Zaman sıralarının təhlili proqnozların edilməsi üçün dövr ərzində müntəzəm interval-
larda toplanmış məlumat trendinin başa düşülməsinə yönələn proqnozlaşdırmanın kəmiyyət
üsullarından biridir.
Mövsümi dəyişiklik bir il ərzində və ya bir ildən az bir dövr, rüb, ay və ya həftə ərzində müntəzəm
və ya proqnozlaşdırılan dəyişiklikləri göstərən zaman sıralarının komponentidir.
Zaman sıralarının təhlili digər təhlil metodları ilə mqayisədə böyük üstünlüklərə malikdir.
Zaman sıralarının təhlili dövr ərzində göstəricilərdə dəyişiklikləri, dəyişikliklərin əyriliyini və
istiqamətini müəyyən etmək üçün olduqca faydalı üsuldur.
15.
16. (A) – Elektron cədvəl rəqəmli və maliyyə məlumatlarını qeyd və müqayisə etmək üçün
istifadə olunan bir neçə sətir və sütundan ibarət olur. Elektron cədvəllərdə məlumatları qeydə
almaq üçün yalnız sütunlar və məlumatları müqayisə etmək üçün yalnız sətirlərdən istifadə
edilməsi hər hansı idarəetmə fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi üçün kifayət etməyəcək. Boş
vərəqlər də hesabatın aparılması üçün kifayət deyil.
17. (B) – Düstur qutusuna (formula box) və ya xanaya (cell) müvafiq düsturu daxil etməklə
müxtəlif toplama, çıxma, bölmə və vurma kimi riyazi hesablamalar olduqca tez aparıla bilər.
Orfoqrafik yoxlama, məlumatların sıralanması və məlumatların qorunması üçün əsas menyu-
da (menu bar) ayrı-ayrı əmrlər var. Bu funksiyalar üçün düstur zəruri deyildir.
Sınaq sualları
A1
B –1
C 0,08
D –0,08
Ar=+1
Br=0
Cr=–1
D Yuxarıda qeyd olunanların heç biri
Ar=+1
Br=0
Cr=–1
D Yuxarıda qeyd olunanların hamısı
A Mövcud olmur
B Nisbi müsbət
C Tam müsbət
D Tam mənfi
A Yüksək
B Güclü
C Zəif
D Aşağı
10. Aşağıdakı rəqəmlərdən hansı korrelyasiya əmsalı üçün mümkün rəqəm deyildir?
A 0,99
B –1,00
C 0,11
D 1,01
A Yüksək
B Orta
C Zəif
D Yuxarıda qeyd olunanların heç biri
12. On məlumat cütlüyündən minimal xətalı xətti (y = a + bx) tapmaq üçün reqressiya təhlili
aparılır. Hesablamalar nəticəsində aşağıdakı məlumatlar əldə edilmişdir:
Minimal xətalı xətti funksiyada (ən yaxın tam ədəd) ‘a’-nın dəyəri neçədir?
A 20
B 25
C 26
D 30
13. Şirkət hər il yanvar, aprel, iyul və oktyabr aylarında Avropa ölkələrinə taxıl ixrac edir.
Aşağıdakı məlumatlar son dörd il ərzində rüblük əsasda ABŞ dolları (milyon $) ilə ixrac edilən
taxılın qiymətini əks etdirir. Bu məlumat əsasında multiplikativ modeldən istifadə etməklə möv-
sümi dəyişiklikləri müəyyənləşdirin.
(Taxıl,milyon $ ilə)
İl Yanvar Aprel İyul Oktyabr
20X5 150 250 250 150
20X6 350 250 450 350
20X7 650 750 850 850
20X8 450 550 550 650
14. Şirkət illik satış məlumatlarını təqdim etmişdir. Dörd illik dövriyyəni təxmin etməklə və ad-
ditiv modelindən istifadə etməklə mövsümi dəyişiklikləri müəyyənləşdirin.
İl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Satış vahidləri
40 42 46 44 50 48 54 52 56 60
(milyon)
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 503
15. Kompyuter elektron cədvəlində sətir və sütunların kəsişdiyi yer necə adlanır?
A Birləşmə (Joint)
B Əlaqə (Connection)
C Vahid (Unit)
D Xana (Cell)
16. Məlumat elektron cədvələ bir dəfə daxil edildikdən sonra formatlaşdırıla bilməz.
A Doğru
B Yanlış
18. Elektron cədvəl proqram paketi istehsal məsrəfləri və idarəetmə üzrə mühasiblərin iş üs-
lubunu dəyişmişdir.
A Doğru
B Yanlış
19. Elektron cədvəldə məlumatların daxil edildiyi və işləndiyi sətir və sütunlardan ibarət tor
necə adlanır?
A İş cədvəli
B Cədvəl
C Diaqram
D Məlumat bazası
20. Kənar şəxslərin icazəsiz girişinin və orada dəyişiklik edilməsinin qarşısını almaq üçün
xüsusi xana, iş cədvəli və ya iş kitabını hansı funksiyadan istifadə etməklə kilidləmək olar?
21.
A B C
Axırıncı rübdə məhsul vahidləri ilə minimum istehsal
1 1.000
səviyyəsi
2
3 2008-ci il üçün məhsul planlaşdırması
4 1-ci rüb 15%
5 2-ci rüb 22%
6 3-cü rüb 12%
7 4-cü rüb 38%
8
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
504 : HAZIRLANMASI
B 12 xanası 3-ci rüb üçün istehsal planını göstərir. Hər bir rüb üçün istehsal səviyyəsi axırıncı
rübdə istehsal olunan məhsul vahidlərinə əsaslanaraq hesablanır. Xana üçün ən uyğun düs-
turu seçin.
A =B1 + (B1*B4)
B =B10 + (B10*B5)
C =B11 + (B11*B6)
D =B12 + (B12*B7)
(i) Yalnız böyük həcmli məlumatların təqdim edildiyi və hesablanmalı olduğu hallarda
daha faydalıdır.
(ii) Dəyişkən büdcənin hazırlanması üçün daha uyğundur.
(iii) Onlar elə işlənib hazırlanıb ki, məlumatları hətta qrafiklə də göstərmək mümkündür.
23. Aşağıdakılar ümumi istehsal nəticəsi və ümumi istehsal məsrəfləri arasındakı əlaqəni
(korrelyasiya) müəyyən etmək və araşdırmaq üçün toplanılan məlumatlardır.
İstehsal olunan
məhsulun ümumi Ümumi məsrəflər
vahidi
50 70
80 82
110 94
200 130
310 174
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C2:
STATİSTİK ÜSULLAR : 505
1. (D) – Korrelyasiya əmsalı, həmçinin, “Pirson korrelyasiya əmsalı” və eləcə də qarışıq anlar
üzrə korrelyasiya əmsalı kimi də adlanır. Beləliklə, doğru cavab (d)-dir.
2. (B)
3. (B)
5. (C)
8. (B) – Zaman sıraları Müəyyən dövr ərzində toplananan və qeydə alınan məlumatların ardıcıl
düzülüşüdür. Bundan əlavə, bu sıralar sonsuz deyil, məhdud sıralardır.
9. (C) – Əmsal 1 və ya –1-ə nə qədər yaxın olarsa, korrelyasiya bir o qədər güclü olar. Beləliklə,
korrelyasiya əmsalı 0,5 və ya daha az olduqda bu korrelyasiyanın zəif olduğu göstərir.
10. (D) – Korrelyasiya əmsalı həmişə –1 və +1 arasında yerləşir. Bu halda 1,01 korrelyasiya
əmsalı üçün mümkün nəticə deyil.
11. (D) – Müstəqil dəyişənlər arasında korrelyasiya yuxarıda göstərilənlərdən heç biri deyildir,
ona görə ki, iki müstəqil dəyişən arasında heç bir əlaqə mövcud deyil. Korrelyasiya qarşılıqlı
asılılıq deməkdir və bu mövcud olduğu zaman onların əlaqəli olduğunu söyləmək olar.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
506 : HAZIRLANMASI
12. (C)
13.
2.700 675
Oktyabr 650
14.
Orta dəyərlə
göstərilmiş Mövsümi
Satış vahidləri 4 illik dəyişkən
İl dəyişkən orta dəyişkənliklər
(milyon) Y orta göstərici
göstərici Y-T
T
1 40
2 42
43,00
3 46 44,25 1,75
45,50
4 44 46,25 (2,25)
47,00
5 50 48,00 2,00
49,00
6 48 50,00 (2,00)
51,00
7 54 51,75 2,25
52,50
8 52 54,0 (2,00)
55,50
9 56
10 60
15. (D) – Kompyuter elektron cədvəllərində sətir və sütunların kəsişdiyi yer xana adlanır.
İstifadəçi bu xanalara mətn və eləcə də, rəqəmləri yaza bilər.
16. (B) – Elektron cədvəldə məlumat daxil etdikdə onu istədiyiniz kimi formatlaşdıra bilərsiniz.
Formatlama funksiyası şriftlər, istifadə olunan simvolların ölçüsü, mətnin abzas yeri, nömrələmə
və yazı stilləri və s. kimi dəyişiklikləri etməyə kömək edir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
508 : HAZIRLANMASI
17. (C) – Sıralama funksiyasının köməyilə məlumatı artan və ya azalan sıraya görə düzmək
olar. Müxtəlif yerlərdən oxşar məlumatları bir yerə toplamaq üçün filtr funksiyasından istifadə
olunur. Keçid vermə funksiyası bir xana ilə eyni cədvəldəki və ya başqa bir cədvəldəki xana
arasında əlaqəni təmin edir. Qoruma funksiyası heç kəsin dəyişiklik edə bilməməsi üçün xüsu-
si bir xananı bağlamaq üçün istifadə olunur.
18. (A) – Elektron cədvəl proqram paketləri təkmilləşdirilməmişdən əvvəl istehsal məsrəfləri
və idarəetmə üzrə uçot aparan işçi heyəti əllə və ya kalkulyatorların köməyilə müxtəlif hesab-
lamalar aparırdı. Elektron cədvəl proqramları istehsal məsrəfləri və idarəetmə üzrə uçotun
aparılmasında olduqca mühüm vasitədir, belə ki, bu sistemlər müxtəlif hesabatların və maliyyə
hesabatlarının hazırlanmasına çox kömək edir.
19. (A) – Elektron cədvəl, həmçinin, sətir və sütunlardan təşkil olunan iş cədvəli kimi də ta-
nınır. MS Excel elektron cədvəl proqramının faylları ilk dəfə açıldıqda standart olaraq üç iş
vərəqindən ibarət olur və zəruri olduqda əlavə iş vərəqləri əlavə edilə bilər.
20. (B) – Kənar şəxslər tərəfindən icazəsiz girişin və dəyişikliklər edilməsinin qarşısını almaq
üçün qoruma funksiyasının köməyilə konkret cədvəl xanası, iş vərəqi və ya iş kitabları kilidlənə
bilər. Keçid vermə funksiyası müvafiq xananın eyni və ya digər cədvəldəki başqa bir xana ilə
əlaqəsini təmin edir. İdxal etmə funksiyası (import) ilə digər proqramlara aid fayllar elektron
cədvəl proqramına idxal edilə (import) və istənilən formada istifadə edilə bilər. Filtr funksiyası
oxşar məlumatları cədvəl daxilindəki müxtəlif yerlərdən bir yerə toplamağa kömək edir .
21. (C) B12 xanasındakı dəyər 1571-dir.
22. (A) – Elektron cədvəllərin daha geniş həcmli informasiyalar üçün məlumatları qrafik və
diaqramlar formasında göstərmək məqsədilə işlənib hazırlanmasına baxmayaraq, onlar daha
az həcmli məlumatlar üçün də əlverişli hesab olunurlar.
23.
(a) 0,9125 və müsbət
X Y XY X2 Y2
50 75 3.750 2500 5.625
80 85 6.800 6.400 7.225
110 90 9.900 12.100 8.100
200 150 30.000 40.000 22.500
310 180 55.800 96.100 32.400
ΣX = 750 ΣY = 580 ΣXY =106.250 ΣX2 = 157.100 ΣY2 = 75.850
y = a+ bx
= 51,26 + 0,4316x
= 51,26 + 0,4316 (500)
= 51,26 + 215,80
= 267,06
Və
a=0
a= 116 – b (150)
a= 116 – (0,4316) (150) = 51,26
(d) 256.732,50$
y = a + bx
= 54.807,50$ + (500 məhsul vahidi) (403,85$)
= 54.807,50$ + 201.925,00$
= 256.732,50$
50 məhsul vahidinin istehsalı səviyyəsində sabit məsrəflər = Ümumi məsrəf – Dəyişkən məsrəf
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN
HAZIRLANMASI
Müəssisə məqsədlərə necə nail olmağı özündə əks etdirən əsas plan hazırlayır. Eyni qay-
da ilə, hər bir müəssisənin əsas planlarını maliyyə nöqteyi-nəzərindən ifadə edən əsas
büdcə vardır.
Biz planlaşdırma mövzusunu Fəsil A1-də öyrənmişdik. Öyrəndiyimiz kimi əsas büdcə stra-
teji plan üzrə hazırlanır. Nəticə etibarı ilə, əsas büdcə strateji planın pul ilə ifadəsidir. Hər bir
şöbənin strateji planda göstərilən məqsədlərinə nail olmasına kömək edən taktiki plan da
mövcuddur. Funksional büdcələr bu taktiki planların pul və həmçinin, istehsal olunan və
ya satılan məhsul vahidləri ilə ifadə formasıdır.
Əsas büdcə aparıcı büdcə faktoru üzrə (məs: müəssisəyə yüksək səviyyədə mənfəət əldə
etməyə imkan verməyən məhdud resurs faktoru) tərtib olunur və bütün funksional /şöbə
büdcələr(i) əsas büdcəyə müvafiq olaraq idarə edilir və tənzimlənir. Funksional büdcələr
aparıcı büdcə faktoru nəzərə alınaraq ali idarəetmənin təyin etdiyi parametrlər əsasında ha-
zırlanır.
Bu fəsildə “aparıcı büdcə faktoru” izah ediləcək və müxtəlif funksional büdcə konsepsiyaları ilə
bağlı məlumatlar təqdim ediləcək.
Burada sizə, həmçinin, funksional büdcələrin yoxlanılması və əsas büdcəni hazırlamaq üçün
onların necə tərtib edilməsi göstəriləcək. Bu, şəxsi biznesinizi qurarkən sizin üçün və ya biz-
nes fəaliyyətlərinin idarə edilməsində başqalarına kömək etməkdə faydalı ola bilər.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
Sevda kulinariya sahəsi üzrə magistr dərəcəsi almışdır. O, şokolad istehsal ilə bağlı biznes
fəaliyyətinə başlamışdır. Biznes fəaliyyətinin ilk ilində bir transmilli şirkətdən “Yeni İl” bayramı
üçün 10.000 qutu şokolad sifarişi almışdır. Bundan əlavə, o, Londanda yerləşən bir çox mağa-
zalardan və fərdi müştərilərdən sifariş alıb. Ümumi sifarişin həcmi 50.000 ədəd şokolad qutusu
təşkil edir.
O, şokoladları vaxtında çatdırmaq üçün dərhal əlində olan xammalla istehsala başladı. Xam-
mal az olduğundan istehsal qəflətən dayandırıldı. Bu kritik mərhələdə daha artıq xammalın
tədarükü çox vaxt apardı və o, sifarişi vaxtında çatdıra bilmədi.
O, bütün olanları götür-qoy etdikdən sonra qabaqcadan lazımi miqdarda xammalın proqnoz-
laşdırılmasında səhvə yol verdiyini başa düşdü.
[Nələri öyrənəcəyik–a, b və c]
Aparıcı büdcə faktorunu başa düşmək üçün ilk növbədə “məhdudlaşdırıcı faktor” konsepsi-
yasını bilmək lazımdır. Məhdudlaşdırıcı faktor (həmçinin, əsas faktor və ya idarəedici faktor)
istehsal üçün lazım olan məhdud xammal və ya istehsal olunmuş məhsula bazardakı məhdud
tələb ola bilər. Əslində bu, qısamüddətli dövr ərzində müəssisənin məhsula olan bazar tələbini
qarşılamağa və mənfəətin maksimumlaşdırılmasına mane olur. Lakin uzunmüddətli dövr
ərzində müəssisə çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün daha çox xammal təşkil edə bilər.
Məhdudlaşdırıcı faktorlara aşağıdakılar aiddir:
➢➢ Xammalın çatışmazlığı
➢➢ İxtisaslaşmış işçi qüvvəsinin məhdudluğu
➢➢ Məhdud istehsal həcmi
➢➢ Məhsula olan məhdud tələb
Biznes funksiyalarının qarşılıqlı asılılığına görə bir funksiyaya təsir edən məhdudlaşdırıcı
faktor(lar) (məs: satış, istehsal, xammal tədarükü və s.) digər büdcələrə də təsir edə bilir.
Aparıcı büdcə faktoru bütün mümkün məhdudlaşdırıcı faktorlar arasından büdcə dövrü za-
manı mənfəətliliyin artırılmasına maksimum dərəcədə mane olan faktordur. Əsas büdcə amili
verilmiş büdcə dövründə müəssisənin fəaliyyətini məhdudlaşdırır.
Əsas büdcə amili bütün funksional büdcələrə təsir etdiyindən müəssisə onu büdcəni hazırla-
mamışdan qabaq müəyyən edir. Digər funksional büdcələr aparıcı büdcə faktorunun xüsusi
büdcə proqnozlaşdırmasındakı təsiri nəzərə alınaraq hazırlanır.
Nümunə
Müəssisənin marketinq meneceri büdcə dövrü ərzində satışa olan tələbinin 10.000 məhsul
vahidi olacağını gözləyir. Lakin cari istehsal gücü cəmi 9.000 məsul vahididir və qısa müddət
ərzində istehsal gücünü artırmaq mümkün deyil.
Məhdud istehsal gücü (burada əsas büdcə amili) istehsal həcmini və buna uyğun olaraq satış
həcmini məhdudlaşdırır. Buna görə də müəssisənin ilkin olaraq istehsal büdcəsinə yenidən
baxmağı məqsədəuyğundur və daha sonra satış, mal-material və s. kimi digər funksional
büdcələr bu büdcəyə uyğun olaraq hazırlanmalıdır.
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 513
Əsas büdcə amili müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi sahədəki məhdudiyyətləri göstərir. Məs:
müştəri tələbi əsas büdcə amili olduqda müəssisə onu artırmaq üçün lazımi təbirlər (bazarda
təbliğat-təşviqat fəaliyyəti üçün büdcədən daha çox pul vəsaiti ayırmaqla) görməlidir.
Bir çox hallarda məhsula olan potensial tələb əsas büdcə amilidir. Daha çox müşahidə olunan
əsas büdcə amilləri aşağıdakı kimidir:
Nümunə
1. İstehsal gücü əsas büdcə amili olduqda müəssisə müvafiq istehsal gücünü əlavə zavod
almaqla artıra və vəziyyəti asanlaşdıra bilər.
2. İxtisaslaşmış işçi qüvvəsinin əsas büdcə amili olduğu halda müəssisə işə daha çox ixtisas-
laşmış işçi götürməklə çatışmazlığı aradan qaldıra bilər.
_________________________________________________________________________
İcmal
Qısa test - 1
A Büdcənin hazırlanmasına görə cavabdeh olan şöbə başçıları tərəfindən idarə edilə biləcək
faktordur.
B Müəssisənin bütün funksional büdcələrinə təsir edir.
C Bütün büdcələrə nəzarəti təmin etmək üçün büdcə komitəsinin büdcəyə daxil etdiyi faktor-
dur.
D Həmçinin, təklif faktoru kimi də tanınır.
[Nələri öyrənəcəyik–b və c]
Əvvəlki fəsillərdə öyrəndiyimiz kimi müəssisənin əməliyyat büdcəsi bütün funksional fəaliyyət
(funksional büdcələr) büdcələrindən və funksional büdcələrin konsolidə edildiyi, büdcə döv-
rü ərzində müəssisənin mənfəətini proqnozlaşdıran əsas büdcədən ibarətdir. Funksional
büdcələr ən çox satış, istehsal, material (istifadə və satınalma), əmək və qaimə məsrəfləri ilə
bağlı fəaliyyətlər üçün hazırlanır.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
514 : HAZIRLANMASI
Nümunə
A Şirkətinin satış üzrə meneceri 20X9-cu il dekabr ayı üçün aşağıdakı məlumatı təqdim etmiş-
dir:
A şirkəti
20X9-cu il dekabr ayına olan satış büdcəsi
Büdcədə Büdcədə
Məcmu
Məhsullar proqnozlaşdırılmış proqnozlaşdırılmış
satış gəliri
satış satış
Hər məhsul vahidi
Məhsul vahidi $
üzrə, $
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 515
_________________________________________________________________________
Müəyyən müəssisələrdə satış üzrə büdcə menecerlerin fərdi məqsədlərinə görə alt qruplara
bölünə bilər. Satış büdcəsi aşağıdakı kimi alt qruplara bölünə bilər:
➢➢ məhsullar
➢➢ idarəetmə öhdəliyi
➢➢ sahə və s.
İCMAL
Qısa test - 2
M Şirkəti A və B məhsullarının satışı ilə məşğuldur. 20X9-cu il üçün planlaşdırılmış satış həcmi
aşağıdakı kimidir:
A məhsulunun planlaşdırılmış hər vahid üzrə satış qiyməti 10$, B-nin qiyməti isə 20$-dır. İllik
satış büdcəsini hazırlayın.
_________________________________________________________________________
2.2. İstehsal büdcəsi
İstehsal büdcəsi büdcə dövrü üzrə proqnozlaşdırılmış satış həcmidir. İstehsal büdcəsi normal
olaraq satış büdcəsinə əsasən tərtib olunur. İstehsal planı satış planına uyğun olmalı və eyni
zamanda xammalın və hazır məhsulun mal-material ehtiyat səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.
İstehsal büdcəsini hazırlayarkən müəssisə satış hədəfindən az olan istehsalın məhsul tələbini
qarşılamama riski ilə üzləşə biləcəyini və digər tərəfdən nəzərdə tutulandan artıq istehsal ol-
duqda mal-materialların saxlanılması üçün əlavə anbar tələb olunacağını bilməlidir. Bu, həm
də hazır məhsul üzrə mal-material ehtiyatı üçün əlavə investisiya tələb edir.
İstehsal büdcəsi istehsal sistemində olan məhdudlaşdırıcı faktorları (məs: ixtisaslaşmış işçi
qüvvəsinin mövcudluğu, zavodun istehsal gücü, mexanizmin istehsal gücündəki uyğunsuz-
luq, xammalın əldə edilməsi və s.) müəyyən edir. Əgər istehsal sistemində məhdudlaşdırıcı
büdcə amili mövcud olarsa, müəssisəyə əlavə işçilər götürməsi və ya öz işçilərinin əlavə
işləməsi, əlavə avadanlıq icarəyə götürülməsi və ya yeni xammal mənbələrinin araşdırılması
ilə əlaqədar lazımi tədbirlər görməlidir.
İstehsal büdcəsini hazırlamaq istehsal menecerinin öhdəliyidir. İstehsal büdcəsi istehsal olu-
nacaq məhsulların miqdarı ilə ifadə olunur və burada istehsal məsrəflərini də göstərmək olar.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
516 : HAZIRLANMASI
Nümunə
A Şirkətinin satış meneceri və anbar menecerinin təmin etdiyi informasiyaya əsasən hazırla-
nan istehsal büdcəsi:
A Şirkəti
20X9-cu il dekabr ayı üzrə istehsal büdcəsi
Göy məhsul Qırmızı
(vahidlə) məhsul
(vahidlə)
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satışlar 10.000 40.000
Üstəgəl: dövrün sonuna tələb olunan mal-material ehtiyatı 500 4.500
_________________________________________________________________________
Aşağıda qeyd olunan büdcələr istehsal büdcəsindən asılıdır və istehsal büdcəsi tərtib olun-
duqdan sonra hazırlanmalıdırlar:
Qısa test - 3
B Şirkəti kosmetika və gigiyena məhsulları istehsal edir. Şirkətin istehsal siyasəti həmişə
ilin sonuna olan mal-material ehtiyatının 10.000 vahid olmasıdır. Satış büdcəsi proqnozları-
na əsasən gələn ilin məhsul satışı 1.000.000 ədəd olacaq. Müəssisənin istehsal büdcəsini
göstərin.
_________________________________________________________________________
Birbaşa material tədarükü büdcəsi büdcə dövrü ərzində məhsulun planlaşdırılmış istehsal
nəticəsinin həcmi üçün tələb olunan materialın proqnozlaşdırılmasıdır. Ümumiyyətlə, birbaşa
material tədarükü büdcəsi kəmiyyət baxımından ifadə olunur. Lakin bu büdcə həm kəmiyyət
baxımından, həm də pul ilə ifadə olunur. İstehsal meneceri və ya istehsal nəzarətçisi adətən
istehsal büdcəsinin tələblərinə cavab verəcək material həcmini proqnozlaşdırılar.
a) Lazımi materialların arzu olunan keyfiyyət və miqdarda lazımi vaxtda alınmasını təmin
etmək üçün satınalma şöbəsinə tədarük planlaşdırmasında kömək etmək.
b) Material istehlakı üzərində nəzarətin yaradılmasına kömək edir. Birbaşa material
tədarükü büdcəsi faktiki tədarükün münasib dövr ərzində müqayisəsi və bununla ya-
naşı fəaliyyətin dəyərləndirilməsi meyarı kimi çıxış edir.
Nümunə
Əvvəl verilən məlumatlara əlavə olaraq 31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə
verilən bu məlumatı nəzərə alın.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
518 : HAZIRLANMASI
Göy Qırmızı
məhsul məhsul
Büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal 10.300 42.500
Hər bir “X” məhsulu üçün tələb olunan material miqdarı 5 kiloqram 2 kiloqram
Hər bir “Y” məhsulu üçün tələb olunan material miqdarı 8 kiloqram 3 kiloqram
A Şirkəti
20X9-cu il dekabr ayı üzrə birbaşa material istehlakı büdcəsi
Ümumi
Göy məhsul Qırmızı məhsul
($)
material istehlakı
Ümumi material
Ümumi material
istehsalı üçün
istehsalı üçün
(vahidlə)
(vahidlə)
İstehsal
İstehsal
Ümumi
həcmi
həcmi
(Kiloqram)
(Kiloqram)
(Kiloqram)
(Kiloqram)
Kiloqram
(a+b)
(b)
(a)
Nümunə
20X9-ci il dekabr ayı üzrə A şirkətinin təqdim etdiyi məlumat aşağıdakı kimidir:
X materialı Y materialı
1 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə mal-material ehtiyatı 14.000(vahid) 13.800
(vahid)
31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə büdcədə proqnozlaşdırılmış 10.000 (vahid) 12.500
mal-material ehtiyatı (vahid)
Alış qiyməti 2$ 3,5 $
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 519
A Şirkəti
20X9-cu il dekabr ayı üzrə birbaşa material tədarükü büdcəsi
Material X Material Y
(vahid) (vahid)
Material istehlakı büdcəsinə əsasən istehlak olunacaq
*136.500 *209.900
miqdar
Üstəgəl: Dövrün sonuna olan büdcədə proqnozlaşdırılmış
10.000 12.500
mal-material ehtiyatı
146.500 222.400
Çıxılsın: İlin əvvəlinə olan proqnozlaşdırılmış mal-material
14.000 13.800
ehtiyatı
Satın alınacaq məhsulların ümumi cəmi 132.500 208.600
Büdcədə proqnozlaşdırılmış alış qiyməti 2$ 3,50 $
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satınalma məsrəflərinin cəmi 265.000 730.100
Nəzarət məqsədilə material üzrə menecer illik satınalma büdcəsini adətən 12 aya bölür.
Qısa test - 4
Sərinləşdirici avadanlıqların istehsalı ilə məşğul olan şirkətin satış üzrə meneceri ildə
60.000 ədəd hava sərinləşdiricisi satmağı planlaşdırır. İstehsal üzrə menecer hər bir hava
sərinləşdiricisinə düşən xammalın dəyərini aşağıdakı kimi proqnozlaşdırmışdır:
Xammal X- 4 vahid
Xammal Y- 6 vahid
Dövrün əvvəlinə və sonuna olan hazır məhsul və xammal ehtiyatı balansı aşağıdakı kimi proq-
nozlaşdırılmışdır:
Nümunə
Göy Qırmızı
məhsul məhsul
Hər istehsal vahidinə düşən iş saatı 7 saat 3 saat
Hər iş saatı üzrə ödəniş 8$ 8$
A Şirkəti
20X9-cu il dekabr ayı üzrə birbaşa əmək məsrəfləri büdcəsi
Göy Qırmızı
Cəmi
məhsul məhsul
A. Büdcədə proqnozlaşdırılmış *
10.300 *
42.500 52.800
istehsal (vahidlə)
B. Hər vahid üzrə tələb olunan iş
7 saat 3 saat -
saatı
C. Cəmi iş saatı (A × B) 72.100 127.500 199.600
D. Hər iş saatı üzrə ödəniş ($) 8 8 8
E. Cəmi əmək haqqı ($) (C × D) 576.800 1.020.000 1.596.800
*Bu göstəricilər üçün 20X9-cu il dekabr ayına olan istehsal büdcəsinə baxın.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test - 5
İş saatlarının çatışmazlığı ilə bağlı yaranacaq problemləri aradan qaldırmaq üçün hansı ad-
dımlar atıla biləcəyini təklif edin.
_________________________________________________________________________
Ümumiyyətlə, mühasib istehsalat meneceri ilə əməkdaşlıq edərək keçmiş dövrə aid məlumatlar
və proqnozlaşdırılan istehsal/fəaliyyət həcminə əsaslanaraq zavodla bağlı qaimə məsrəfləri
büdcəsini hazırlayır. Bəzi müəssisələrdə istehsal meneceri öz şöbəsinə görə bu büdcəni ha-
zırlayır və nəhayət ali idarəetmə onu təsdiqləyir.
Nümunə
A Şirkəti
20X9-cu il dekabr ayı üzrə zavodla bağlı qaimə məsrəfləri büdcəsi
Dəyişkən məsrəflər
Dolayı material (H1) 15.450 38.250 53.700
Dolayı əmək (H2) 6.180 46.750 52.930
106.630
Yarı-dəyişkən məsrəflər
Enerji (dəyişkən xərclərə 33.240 37.000 70.240
əlavə olaraq) (H3)
Texniki qulluq (dəyişkən 15.300 29.250 44.450
xərclərə əlavə olaraq) (H4)
114.790
Sabit məsrəflər
Amortizasiya 50.000 75.000 125.000
İcarə haqqı 20.000 20.000 40.000
Cəmi
165.000
Cəmi məsrəflər
386.420
Həll yolları
Göy məhsul =10.300* vahid × 1,5 = 15.450$
Qırmızı məhsul = 42.500* vahid × 0,9 = 38.250$
*Bu göstəricilər üçün 20X9-cu il dekabr ayına olan istehsal büdcəsinə baxın.
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 523
H2
Göy məhsul = 10.300* vahid × 0,6 = 6.180$
Qırmızı məhsul = 42.500* vahid × 1,1 = 46.750$
H3
Enerji
Cəmi məsrəf = cəmi dəyişkən məsrəf + cəmi sabit məsrəf
Göy məhsul = 8.240$ (10.300 vahid × 0,8) + 25.000$ = 33.240$
Qırmızı məhsul = 17.000$ (42.500 vahid × 0,4) + 20.000$ = 37.000$
H4
Saxlanma
Cəmi məsrəf= cəmi dəyişkən məsrəflər + cəmi sabit məsrəflər
Göy məhsul = 10.300$ (10.300 vahid × 1,0) + 5.000$ = 15.300
Qırmızı məhsul = 21.250$ (42.500 vahid × 0,5) + 8.000$ = 29.250
_________________________________________________________________________
2. Satış və paylama ilə bağlı qaimə məsrəfləri büdcəsi
Biz artıq satış büdcəsinin necə hazırlandığını öyrənmişik. Satış büdcəsi hazır olduqda ilk
məsələ satış və paylama məsrəflərini proqnozlaşdırmaqdır. Əslində satış və paylama büdcəsi
ayrı-ayrılıqda hazırlanır, lakin sadə olsun deyə iki qaimə məsrəfləri büdcəsi burada birlikdə
göstəriləcək. Satış meneceri satış büdcəsini hazırlamaqda cavabdeh olduğu kimi paylama
meneceri də paylama büdcəsi üçün cavabdehdir.
Satış üzrə qaimə məsrəflərinə aiddir:
➢➢ Satış üzrə işçi heyətinə çəkilən məsrəflər (maaş, komisyon xərcləri, səyahət xərcləri
kimi).
➢➢ Satış ofisi ilə bağlı məsrəflər (ofis maaşları, ofis binasının icarə haqqı, ofis binasının
amortizasiyası, ofisin telefon və elektrik xərcləri kimi).
➢➢ Bazar təbliğat-təşviqat məsrəfləri (reklam məsrəfləri, ödənişsiz nümunələr, cəlbedici
ikinci qablaşdırma və s. kimi)
Paylama büdcəsinə anbar və paylama məsrəfləri (məs: paylama işi ilə məşğul olan işçilərin
maaşları, sürücülərin maaşları, nəqliyyat vasitəsi ilə bağlı xərclər, paylama üçün nəzərdə tu-
tulan nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası və s.) daxildir.
Nümunə
Aşağıdakı məlumatlar A Şirkətində 20X9-cu ildə proqnozlaşdırılan satış və paylama ilə bağlı
qaimə məsrəflərini göstərir. İlin sonuna olan satış gəliri 1.600.000$-dır.
Həlli
A Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə satış xərcləri büdcəsi
$ $
A. Dəyişkən xərclər
Satış komisyonu (1.600.000-nin 6%-i) 96.000
Əmək haqqı və maaşlar 40.000
Səyahət xərcləri 48.000
Reklam və təbliğat-təşviqat xərcləri 16.000
Satış üzrə dəyişkən xərclərin cəmi 200.000
Nümunə
A Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə satış xərcləri büdcəsi
$
İnzibatı işlər üzrə qaimə məsrəfləri
Dəftərxana ləvazimatı 3.000
Çap etmə 5.000
Maaşlar 20.000
Ofisin icarə haqqı 2.000
Telefon xərcləri 500
Elektrik xərcləri 900
Müxtəlif xərclər 1.600
Cəmi 33.000
_________________________________________________________________________
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 525
İCMAL
İCMAL
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Pul vəsaiti büdcəsi pul vəsaiti hərəkətlərinin ətraflı şəkildə proqnozlaşdırılmasıdır (məs: büdcə
dövrü ərzindəki pul vəsaitinin mədaxili və ayrılması). Pul vəsaiti büdcəsini hazırlamağın əsas
məqsədi gəlir və kapital məsrəfləri üçün kifayət qədər pul vəsaiti təmin etməkdir. Buna görə də
pul vəsaiti büdcəsini digər funksional büdcələrlə əlaqələndirmək zəruridir.
Pul vəsaiti büdcəsi müəssisənin tələblərindən asılı olaraq aylıq, həftəlik və hətta günlük ola-
raq hazırlana bilər. Bu kassa kitabına, ümumi ledcerə və əvvəlki ilin pul vəsaiti büdcəsinə
əsaslanaraq maliyyə meneceri tərəfindən hazırlanır. Bu büdcə idarəetməyə tələb olunandan
artıq pul vəsaitinin saxlanmasının qarşısını almağa kömək edir və qısamüddətli investisiya
şərtlərinə əsasən artıq pul vəsaitini investisiyaya çevirərək onun optimal istifadəsini təmin edir.
Digər tərəfdən dövr üçün pul vəsaiti büdcəsini hazırlayarkən pul vəsaiti defisitləri qabaqcadan
müəyyən edilə və pul vəsaitinin müvəqqəti təşkili üçün vacib addımlar atıla bilər.
➢➢ Büdcə dövrü ərzində bütün pul vəsaiti mədaxilini və ödənişlərini nəzərə alın.
➢➢ Pul vəsaitinə olan tələbi müəyyən etmək üçün kapital məsrəfləri büdcəsi də daxil ol-
maqla bütün funksional büdcələri nəzərə alın.
➢➢ Büdcə dövrü ərzində xalis pul vəsaiti hərəkətlərini müəyyən etmək üçün nəzərdə tutu-
lan bütöv pul vəsaiti mədaxilindən pul vəsaiti ödənişlərinin hamısını çıxın.
➢➢ Yalnız pul vəsaiti balansına təsiri olacaq əməliyyatları nəzərə alın.
Nümunə
C Şirkəti müxtəlif dəri çantaların istehsalı və satışı ilə məşğuldur. Aşağıda verilən 31 dekabr
20X8-ci il tarixli dövrün sonuna olan maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdır (balans hesabatı).
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
526 : HAZIRLANMASI
C Şirkəti
31 dekabr 20X8-ci il tarixinə maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
$ $
Aktivlər
Uzunmüddətli aktivlər
Zavod və avadanlıq məsrəf hesabı ilə 30.000
Çıxılsın: Amortizasiya (7.500)
22.500
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatı 30.000
Debitor borcları 22.500
Pul vəsaiti 52.500
105.000
Cəmi aktivlər 127.500
Kapital və öhdəliklər
Səhm kapitalı (hər biri 10$) 34.000
Ehtiyatlar və artıqlar 15.000
Cari öhdəliklər
Kreditor borcları 60.000
Elan olunmuş divident 18.500
Cəmi kapital və öhdəliklər 127.500
Müəssisə 20X9-cu ilin ilk rübü üçün pul vəsaiti büdcəsini hazırlamağı planlaşdırır. Aşağıdakı
əlavə məlumat müəssisə tərəfindən verilmişdir:
1. Aşağıda 20X9-cu ilin ilk rübü üçün (Yanvar - Mart) büdcədə proqnozlaşdırılmış məlumatlar
verilmişdir:
2. Bütün kredit satışları satışdan sonrakı ayda, ticarətlə bağlı kreditor borcları isə bir ay sonra
ödənilir.
Tələb olunur:
Cavab
C Şirkəti
20X9-cu il yanvar-mart dövrü üçün pul vəsaiti büdcəsi
Yanvar 20X9 Fevral 20X9 Mart 20X9
$ $ $
Mədaxil
Satış
Nağd satışlar 7.500 9.000 12.000
Kreditlə satışlar (Qeyd 1) 22.500 27.000 30.000
Cəmi mədaxil 30.000 36.000 42.000
Ödənişlər
Kreditor borcları (Qeyd 2) 60.000 25.500 20.500
Elan edilmiş divident 18.500
İşçi heyətinin maaşı 6.750 6.750 6.750
İcarə haqqı 15.400
Cəmi ödənişlər (82.150) (32.250) (45.750)
Xalis pul vəsaiti hərəkəti (52.150) 3.750 (3.750)
Üstəgəl: Dövrün əvvəlinə olan pul vəsaiti
52.500 350 4.100
balansı
Dövrün sonuna olan qalıq 350 4.100 350
Qeydlər:
1. Məhsulu kreditlə alan bütün müştərilərə 1 aylıq kredit verildiyindən MVHH-də göstərilən
debitor borcları 20X9-cu ilin yanvar ayında yığılacaq. 20X9-cu ilin yanvar ayına olan kredit
satışlarının ödənişləri fevral ayında alınacaq və bir sonrakı aylarda da belə davam edəcək.
2. Ticarət üzrə debitor borcları kimi ticarət üzrə kreditor borclar da 1 ay gecikmə ilə ödənilir.
Beləliklə, MVHH-də olan debitor borcları 20X9-cu ilin yanvar ayında ödənilir. Eynilə, yan-
var ayındakı kreditlə satınalmalar fevralda ödənilir və sonrakı aylarda da 1 ay gecikmə ilə
ödənilir.
_________________________________________________________________________
Qısa test - 6
D Şirkəti bir növ məhsul - qaz sobası istehsal edir. İdarəetmə gələn ilin ilk yarısında istehsalı
və satışı artırmağı planlaşdırır. Aşağıdakılar növbəti səkkiz ayın planıdır:
Geriyə qalan satışlar çatdırılmadan sonrakı 2 ay ərzində tam ödənilir. Satın alınan materiallar
isə çatdırmadan sonra bir ay ərzində ödənilir və istehsalata daxil olmazdan əvvəl bir ay anbar-
da saxlanılır. Əmək haqqları, dəyişkən və sabit məsrəflər yarandıqları ayda ödənilirlər. İyulda
tələbə cavab vermək üçün 20.000$-lıq yeni avadanlıq alınacaq. İyun və avqustda reklam kam-
paniyası üçün 4.000$-lıq ödəniş edilməlidir. Oktyabrda direktorlar 2.000$-lıq divident ödənişi
etməyi planlaşdırırlar.
Müəssisə 1 iyun tarixi üçün bank hesabında 4.000$ olmasını nəzərdə tutur.
Tələb olunur:
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Nümunə
dekabr 20X9-cu il tarixində bitəcək gələn ilki maliyyə dövrü üçün planlaşdırır. 20X9-cu il üçün
aşağıdakılar proqnozlaşdırılır:
E Şirkəti
31 dekabr 20X8-ci il tarixinə MVHH
$ $
Aktivlər
Uzunmüddətli aktivlər
Tikililər 60.000
Zavod və avadanlıq məsrəf hesabı ilə 249.300
Çıxılsın: Amortizasiya 100.000 149.300
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatı 41.765
Debitor borcları 26.104
Pul vəsaiti 5.800
73.669
Cəmi aktivlər 282.969
Kapital və öhdəliklər
Kapital və ehtiyatlar
Səhm kapitalı (hər biri 10$) 200.000
Ehiyatlar və artıqlar 73.600
Cari öhdəliklər
Kreditor borcları 9.369
Cəmi kapital və öhdəliklər 282.969
2. Hazır məhsullar
M L
Büdcədə proqnozlaşdırılan satış (vahidlə) 6.000 5.300
Hər vahid üzrə büdcədə proqnozlaşdırlan satış qiyməti 32$ 44$
1 yanvar 20X9-cu il tarixinə olan hazır məhsullar 1.200 270
31 dekabr 20X9-cu il tarixinə olan hazır məhsullar 530 1.600
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatının vahid üzrə məsrəfi 20$ 28$
3. İstehsal məlumatları
i. Birbaşa materiallar
X Y
İstehsal vahidinə düşən material
M məhsulu 1,5 kg 2 kq
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
530 : HAZIRLANMASI
L məhsulu 0,5 kq 4 kq
İlin əvvəlinə olan material ehtiyatı 1.470 8.000
İlin sonuna olan material ehtiyatı 800 1.330
Satın alınacaq materialın hər bir kq-ı üzrə büdcədə proqnozladırılmış 1,50$ 1,00$
məsrəf
ii. Birbaşa əmək məsrəfləri
M və L məhsulunun hərəsindən bir ədəd istehsal etmək üçün müvafiq olaraq 2 və 3 bir-
başa iş saatı tələb olunur. Bir saatlıq birbaşa əmək məsrəfi 4,80 $-dır.
iii. Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri
Proqnozlaşdırılan zavodla bağlı qaimə məsrəfləri 20.000$-lıq amortizasiya nəzərə alın-
maqla 103.100$-dır. Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri birbaşa iş saatına əsasən bölüşdü-
rülür.
iv. Proqnozlaşdırılan satış və paylama ilə bağlı qaimə məsrəfləri illik 40.500$-dır.
v. Dövrün əvvəli və sonunda istehsal prosesində olan məhsul yoxdur.
vi. Tikililərə aid kapital məsrəfi olan 200.000$ ilin üçüncü rübündə yaranacaq.
vii. Büdcədə proqnozlaşdırlan rüblük mədaxil və ödənişlər aşağıdakı kimidir:
Tələb olunur
E Şirkəti üçün 31 dekabr 20X9–cu il tarixində başa çatan il üzrə aşağıdakı büdcələri hazırla-
yın:
(i) Satış üzrə büdcə.
(ii) İstehsal büdcəsi (kəmiyyətlə).
(iii) Birbaşa material məsrəfləri büdcəsi (istehlak və tədarük).
(iv) Birbaşa əmək məsrəfləri büdcəsi.
(v) Satılmış məhsulların maya dəyəri büdcəsi (İMİM-ə metoduna (ilkin mədaxil, ilkin məxaric)
əsasən).
(vi) Pul vəsaiti büdcəsi.
(vii) Büdcədə proqnozlaşdırılmış mənfəət və zərər hesabı (mənfəət və zərər haqqında hesa-
bat).
(viii) Büdcədə proqnozlaşdırılan MVHH (balans hesabatı).
Cavab
(i)Satış üzrə büdcə
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə satış büdcəsi
Məhsullar Büdcədə proqnozlaşdırılmış satış Satışdan gələn cəmi gəlir
Məhsul vahidi Vahid üzrə ($) $
M məhsulu 6.000 32 192.000
L məhsulu 5.300 44 233.200
Cəmi 425.200
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 531
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə istehsal büdcəsi
M məhsulu L məhsulu
(vahidlə) (vahidlə)
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satış 6.000 5.300
Üstəgəl: Hazır məhsulların dövrün sonuna olan ehtiyatı 530 1.600
Cəmi tələb
Çıxılsın: Hazır məhsulların dövrün əvvəlinə olan ehtiyatı 1.200 270
Büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal 5.300 6.630
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə birbaşa material istehlakı büdcəsi
İstehsal vahidi
Cəmi material
üzrə material
üzrə material
(vahidlə)
(vahidlə)
istehlakı
istehlakı
material
İstehsal
İstehsal
Cəmi
Cəmi
Cəmi
(Kq) (Kq) (Kq) (Kq) (Kq) $
(a) (b) (a + b)
Material X 5.330 1.5 7.995 6.630 0,5 3.315 11.310 16.965
Material Y 5.330 2 10.660 6.630 4 26.520 37.180 37.180
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə birbaşa material tədarükü büdcəsi
Material X Material Y
(vahidlə) (vahidlə)
Material istehlakı büdcəsinə əsasən istehlak olunacaq miqdar 11.310 37.180
Üstəgəl: İlin sonuna olan büdcədə proqnozlaşdırılmış mal- 800 1.330
material ehtiyatı
12.110 38.510
Çıxılsın: dövrün əvvəlinə olan planlaşdırılmış mal-material
ehtiyatı (1.470) (8.000)
Satın alınacaq məhsul vahidlərinin cəmi 10.640 30.510
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satınalma qiyməti 1.50 1,00
Büdcədə proqnozlaşdırılmış cəmi satınalma məsrəfi ($) 15.960 30.510
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
532 : HAZIRLANMASI
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə birbaşa əmək məsrəfləri büdcəsi
M məhsulu L məhsulu Cəmi
A. Büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal (vahidlə) 5.330 6.630 11.960
B. Məhsul vahidi üzrə tələb olunan iş saatı 2 saat 3 saat
C. Cəmi iş saatı (A x B) 10.660 19.890 30.550
D. Hər iş saatı üzrə ödəniş ($) 4,80 4,80 4,80
E. Cəmi əmək haqqı ($) (C x D) 51.168 95.472 146.640
(vi) Satılmış məhsulların maya dəyəri büdcəsi (İMİM metodundan istifadə edərək)
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə satılmış məhsulların maya dəyəri
büdcəsi
M məhsulu L məhsulu
Vahidlə $ Vahidlə $
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı 1.200 24.000 270 7.560
Üstəgəl: İstehsal məsrəfi (H1) 5.330 109.798 6.630 194.126
Çıxılsın: Dövrün sonuna olan mal-material (530) (10.918) (1.600) (46.848)
ehtiyatı (H1)
Satılmış məhsulların maya dəyəri 6.000 122.880 5.300 154.838
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə pul vəsaiti büdcəsi
1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb
Mədaxil
Satış 93.300 133.700 133.700 53.400
Cəmi mədaxil 93.300 133.700 133.700 53.400
Çıxılsın: Ödənişlər
Kreditor borcları 9.570 12.000 13.300 7.000
İşçi heyətinin maaşı 44.000 47.320 35.320 20.000
Digər xərclər 13.300 53.189 250.380 6.731
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixinə mənfəət haqqında müfəssəl hesabat
$ $
Satış 425.200
Çıxılsın: Satılmış məhsulların maya dəyəri
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı 31.560
Üstəgəl: İstehsal məsrəfi
Material məsrəfləri (16.965$ + 537.180$) 54.145
Əmək məsrəfləri (51.168$ + 95.472$) 146.640
Qaimə məsrəfləri 103.100
Çıxılsın: Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı
(10.918$ + 46.848$) (57.766) (277.679)
Məcmu mənfəət 147.521
Çıxılsın: Satış və paylama ilə bağlı qaimə məsrəfləri (40.500)
Xalis mənfəət 107.021
E Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixinə maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
$ $
Uzunmüddətli aktivlər
Tikililər (60.000$ + 200.000$) 260.000
Zavod və avadanlıq ilkin dəyərində 249.300
Çıxılsın: Amortizasiya (100.000$ + 20.000$) (120.000) 129.300
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatı (H3) 60.296
Debitor borcları (H4) 37.204
Cəmi aktivlər 486.800
Kapital və öhdəliklər
Kapital və ehtiyatlar
Səhm kapitalı (hər biri 10$) 200.000
Ehtiyat və artıqlar 73.600
İllik xalis mənfəət 107.021
Cari öhdəliklər
Kreditor borcları (H5) 13.969
Bank overdraftı 92.210
Cəmi kapital və öhdəliklər 486.800
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
534 : HAZIRLANMASI
Həll yolları
H1
Hazır məhsulların məsrəfi
Məhsul M
$ $
Birbaşa material məsrəfləri
X (hər kq üzrə 1,5 kq X 1,50$) 2,25
Y (hər kq üzrə 2 kq X 1$) 2,00
4,25
Birbaşa əmək məsrəfləri (hər saat üzrə 4,80$ x 2 saat) 9,60
Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri (3,375$ (H2) x 2 saat) 6,75
Hər məhsul vahidi üzrə istehsal məsrəfi 20,60
Cəmi istehsal məsrəfləri (5.330 x 20,60$) 109.798
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı (20,60$ x 530 vahid) 10.918
Məhsul L
$ $
Birbaşa material məsrəfləri
X (hər kq üzrə 1,5 kq X 1,50$) 0,75
Y (hər kq üzrə 4 kq X 1$) 4,00
4,75
Birbaşa əmək məsrəfləri (hər saat üzrə 4,80$ x 3 saat) 14,40
Zavodla bağlı qaimə məsrəfləri (3,375$ (H2) x 3 saat) 10,13
Hər məhsul vahidi üzrə istehsal məsrəfi 29,28
Cəmi istehsal məsrəfləri (5.330 x 20,60$) 194.126
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı (29,28 $ x 1.600 vahid) 46.848
H4 - Debitor borcları
$
Dövrün əvvəlinə olan debitor borcları balansı 26.104
Üstəgəl: Satış (satış büdcəsi) 425.200
Çıxılsın: satışa görə mədaxil (pul vəsaiti büdcəsi) (414.100)
Dövrün sonuna olan debitor borcları balansı 37.204
H5 - Kreditor borcları
$
Dövrün əvvəlinə olan kreditor borcları balansı 9.369
Üstəgəl: Satınalma (satınalma büdcəsi) 46.470
Çıxılsın: Satınalmalara görə ödənişlər (pul vəsaiti büdcəsi) (41.870)
Dövrün sonuna olan kreditor borcları balansı 13.969
Qısa test - 7
Bütöv müəssisənin mənfəəti üzərində qurulmuş əməliyyatlara ümumi təsir göstərmək üçün
bütün digər büdcələri bir yerdə birləşdirən büdcə __________________ adlanır.
A Dəyişkən büdcə
B Pul vəsaiti büdcəsi
C Əsas büdcə
D Kapital məsrəfləri büdcəsi
Ehtimal təhlili həssaslıq təhlili olub daxil edilən kritik məlumatlar üzrə dəyişikliklərin qərar
modelindəki gözlənilən dəyərlərə olan təsirini ölçür. O, lahiyəyə və onun effektivliyinə təsir
edəcək müxtəlif riskləri araşdırır.
Əgər faktordakı kiçik dəyişiklik nəticədə nisbətən böyük dəyişikliyə səbəb olursa, bu lahiyənin
sözügedən faktora qarşı həssas olduğunu göstərir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
536 : HAZIRLANMASI
Nümunə
Əmək məsrəfi dərəcəsinin artması lahiyənin mənfəətliliyinə böyük təsir göstərdiyi halda
məhsul vahidi üzrə material məsrəfinin mənfəətliliyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir olmazsa belə
nəticəyə gəlmək olar ki, lahiyə əmək məsrəfi dərəcəsinə qarşı daha çox, material məsrəfləri
üzrə dəyişikliyə daha az həssasdır.
_________________________________________________________________________
Təhlillər qərar qəbul edən şəxsləri lahiyənin parametrlərə uyğun olub-olmaması üzrə infor-
masiya ilə təmin edir. Kritik faktorlar müəyyən olunduqda qərar qəbul edən şəxslər fikirlərini
yalnız həmin həlledici faktorlar üzrə cəmləşdirə və beləliklə də lahiyənin dayanıqlılığını təmin
edə bilər.
Nümunə
F Şirkəti yeni lahiyəsinin əmək məsrəflərinə qarşı çox həssas olduğunu müəyyən etmişdir.
Buna görə də zavodun harada tikilməsi ilə bağlı qərər verərkən əmin olmaq lazımdır ki, təyin
olunmuş yerdə uzuc işçi qüvvəsi olsun.
_________________________________________________________________________
Əgər lahiyə onun üçün kritik olan faktora qarşı olduqca həssasdırsa, bu zaman həssaslıq
təhlili idarəetməni gözlənilməz hadisələrə qarşı plan hazırlamağa vadar edir.
Nümunə
Yuxarıdakı nümunədə F Şirkətinin lahiyəsinin əmək məsrəfinə qarşı həssas olduğunu qeyd
etmişdik. Bunu nəzərə alaraq idarəetmə arzuolunmaz vəziyyət yarandıqda əlavə işçi qüvvəsi
cəlb etməklə əlaqədar əvvəlcədən gözlənilməz hadisələrə qarşı plan hazırlaya bilər.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Lahiyənin məhsula olan potensial tələbdəki dəyişikliklərə qarşı həssaslığını müəyyən etdikdə
belə hesab edilir ki, lahiyəyə təsir edə biləcək digər faktorlar dəyişməz qalacaqdır. Əslində
məhsul vahidi üzrə material məsrəfləri, əmək məsrəfi dərəcəsi, satış tələbi kimi bir sıra fak-
torlar müxtəlif dərəcələrdə elə dəyişikliklərə məruz qalırlar ki, bu dəyişikliklərin nəticəsində
meydana gələcək effekti müəyyənləşdirmək çox çətindir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Hətta lahiyənin əmək məsrəflərinə qarşı həssas olduğu müəyyən olunsa belə əmək
məsrəflərinin nə zaman və nə dərəcədə artıb-azalacağını müəyyən etmək qeyri-mümkündür.
_________________________________________________________________________
Həssaslıq təhlilinin tətbiqi
Nümunə
S Şirkəti kompyuter proqram paketi hazırlayır. Proqram paketinə olan illik tələb hər biri 50$
olmaqla 8.000 ədəd proqnozlaşdırılmışdır. Şirkət, həmçinin, proqram paketinin daha yeni ver-
siyasını da təkmilləşdirir. Bu yeni proqram paketi gələn il bazara buraxıldıqda şirkət köhnə
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 537
$ $
Satış qiyməti 50
Məsrəflər
Birbaşa material məsrəfləri 10
Birbaşa əmək məsrəfləri 30
Qaimə məsrəfləri 5 45
Mənfəət 5
Proqnozlaşdırılan tələb (vahidlə) 8,000
Proqnozlaşdırılan pul vəsaiti hərəkətləri (5$ x 8.000 vahid) $40,000
$
Gəlir (47,5$ x 8.160) 387.600
Məsrəflər (45$ x 8.160) (367.200)
Mənfəət 20.400
$
Gəlir (50$ x 8.000) 400.000
Məsrəf (47,10 x $8.000) (376.800)
Mənfəət 23.200
_________________________________________________________________________
Qısa test - 8
Əvvəlki nümunədəki S Şirkəti ilə əlaqədar nümunəni davam etdirərək lahiyənin həssaslığını
aşağıdakı şərtlər daxilində yoxlayın:
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
538 : HAZIRLANMASI
➢➢ Qərar qəbul edən şəxslər qabaqcadan ssenarini daha yaxşı müəyyən edə bilirlər.
➢➢ Belə planlaşdırma gələcəklə bağlı olan qeyri-müəyyənlikləri cari qərarlarla əlaqələndirir.
➢➢ Bu metod strateji idarəetmədə, proqnozlaşdırmada və biznes modelləşdirilməsində
bir vasitə kimi geniş istifadə edilir.
Ssenari planlaşdırması prosesi aşağıdakı kimidir:
1. Müştərinin həll edilməsini gözlədiyi əsas biznes problemlərini, həmçinin, planlaşdırmanın
əhatə dairəsini və zaman çərçivəsini müəyyən edin.
2. Kritik faktorları müəyyənləşdirmək üçün hərtərəfli müsahibələr/seminarlar təşkil edərək
gələcək haqqında suallar soruşun.
3. Gələcəkdə xarici mühitdəki kritik qeyri-müəyyənlikləri bilmək üçün cari və gələcək
elementləri, həmçinin, onların kritik faktorlara olan təsirlərini müəyyənləşdirmək lazımdır.
4. Əldə edilən məlumatları əlaqəli nümunə qruplarına ayırın. Bu yolla müxtəlif ssenarilər
yaradıla bilər. Məqsəd bir sıra potensial ssenariləri əhəmiyyət dərəcəsinə uyğun olaraq
(ən yaxşı və ya münasib ideyalar formasında) müxtəlif kiçik ssenarilər formasında qrup-
laşdırmaqdır.
5. Müəyyən olunan ssenariləri daha çox məlumat əlavə edərək təkmilləşdirin. Bu, ssenarinin
biznesə hansı yolla təsir göstərəcəyini müəyyən etməyə kömək edir.
6. Bu mərhələdə ssenarilər artıq biznes modeli və bazar proqnozları kimi formalaşdırıla bilər.
7. Ssenari planlaşdırması prosesi başa çatdıqdan sonra mümkün alternativlər
müəyyənləşdirilə və gözdən keçirilə bilər. Sonra şirkət müvafiq strategiyalar da yarada
bilər.
1. (B) – Əsas büdcə amili müəssisənin bütün funksional büdcələrinə təsir edir. O, müəssisə
fəaliyyətini məhdudlaşdırır və buna görə də məhdudlaşdırıcı faktor adlanır.
2.
M Şirkəti
20X9-cu il üçün nəzərdə tutulan satış büdcəsi (1000$-la):
3.
B Şirkəti
Gələn ilinin 31 dekabr tarixində başa çatan il üzrə istehsal büdcəsi
Sabun
(vahidlə)
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satış 1.000.000
Üstəgəl: büdcədə proqnozlaşdırılmış dövrün sonuna olan mal-material 10.000
ehtiyatı
Cəmi tələbat 1.010.000
Çıxılsın: dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı (H1) 10.000
Tələb olunan istehsal 1.000.000
Həll yolları
H1
Əvvəlki il üzrə dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı cari ildə dövrün əvvəlinə olan mal-
material ehtiyatıdır. Beləliklə, dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı, həmçinin, 10.000
məhsul vahididir.
4.
Mərhələlər:
1. İlk əvvəl hazır məhsullar üçün büdcədə proqnozlaşdırılmış göstəriciləri hesablayın.
2. Sonra birbaşa material tədarükü üçün büdcədə proqnozlaşdırılan göstəriciləri hesablayın.
Mərhələ 1: Hazır məhsulların proqnozlaşdırılan istehsal miqdarının hesablanması.
Vahid
İllik proqnozlaşdırılan satış 60,000
Üstəgəl: dövrün sonuna olan balans 11,000
71,000
Çıxılsın: dövrün əvvəlinə olan balans 8,000
Təxmin edilən istehsal 63,000
➢➢ İstehsal olunacaq məhsulların sayını azaldacağına görə dövrün sonuna olan mal-
material ehtiyatını azaltmaq.
➢➢ Yeni işçi qüvvəsi cəlb etməklə istehsal həcmini artırmaq.
➢➢ İşçilərin vaxt itkilərini və ya boşdayanma saatlarını azaltmaqla müəssisə mövcud
əmək qüvvəsinin vaxtından daha səmərəli istifadə edə bilər.
➢➢ İstehsal əmsalını artırmaqla məhsul üçün tələb olunan istehsal saatını azaltmaq olar.
➢➢ Mövcud işçi qüvvəsini əlavə vaxtda işləməyə təşviq edərək istehsal həcmini artırmaq
olar.
6. Nağd satışlar ay ərzində yerinə yetirilən satışların 40%-ni təşkil edir. Geriyə qalan 60%
mədaxil isə satışdan iki ay sonra qəbul edilir. Satınalmalar istehsalata daxil olmazdan əvvəlki
ayda yerinə yetirilsə də bir aylıq kredit götürüldüyündən kreditorlara olan borc istehsala başla-
nılan ayda ödənilir. Bütün pul vəsaiti hərəkətlərinı nəzərə aldıqda hər altı aylıq xalis pul vəsaiti
hərəkətlərindən görünür ki, ilk üç ayda D Şirkətinin pul vəsaiti hərəkətləri mənfidir. Həmçinin,
may-fevral ayları ərzindəki pul vəsaiti balansı da mənfidir.
D Şirkəti
İyun-noyabr dövrü üzrə pul vəsaiti büdcəsi
İyun İyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr
$ $ $ $ $ $
Mədaxil
Nağd
satışlardan 12.800 16.000 19.200 20.800 22.400 25.600
gələn mədaxil
Debitorlardan
16.800 19.200 19.200 24.000 28.800 31.200
gələn mədaxil
Cəmi mədaxil
29.600 35.200 38.400 44.300 51.200 56.800
(A)
Ödənişlər
Kreditorlara olan
8.000 9.600 9.600 11.200 12.000 12.000
ödənişlər
Dəyişkən
12.000 14.400 14.400 16.800 18.000 18.000
məsrəflər
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 541
$
Gəlir (50$ x 8.000) 400.000
Məsrəf (44,8$ x 8.000) (358.400)
Mənfəət 41.600
$
Gəlir (52$ x 7.760) 403.520
Məsrəf (45$ x 7.760) (349.200)
Mənfəət 54.320
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
542 : HAZIRLANMASI
Sınaq sualları
A Doğru
B Yanlış
A Satış büdcəsi
B İstehsal büdcəsi
C Əmək məsrəfləri büdcəsi
D Yuxarıdakıların heç biri
3. Aşağıdakı məlumatlardan istifadə edərək G Şirkəti üçün 20X9-cu ilin başa çatan dövrü üzrə
rüblük istehsal büdcəsini hazırlayın:
4. 3-cü sualda verilən məlumatlara əsasən G Şirkəti üçün 20X9-cu ilin başa çatan dövrü üzrə
birbaşa əmək məsrəfləri büdcəsini hazırlayın. Məhsul vahidi üzrə məsrəfin 1.5$ olduğunu fərz
edin.
5. Aşağıdakı məlumatlardan istifadə edərək G Şirkəti üçün 20X9-cu ilin başa çatan dövrü üzrə
zavodla bağlı qaimə məsrəfləri büdcəsini hazırlayın.
Büdcədə proqnozaşdırılmış istehsal göstəriciləri (vahidlə) aşağıdakı kimidir:
(a) Hər bir rüb üçün dolayı material tələbi aşağıdakı kimidir:
(b) Hazır məhsul vahidinə 1 saat dolayı iş saatı sərf edilir. Məhsul vahidinə düşən dolayı
əmək məsrəfi 0.8$-dır.
(c) Hazır məhsul vahidinin istehsalı üçün 2 vahid enerji (at gücü (HP)) istehlak olunacağı
proqnozlaşdırılır. Bir at gücünə enerji məsrəfi olaraq 0.75$ xərclənir.
(ç) Məhsul vahidinə texniki qulluqla bağlı dəyişkən məsrəf 0.5$-dır. Bu məsrəf cəmi məhsul
vahidləri sayı ilə düz mütənasibdir.
(d) Bəzi sabit məsrəflər aşağıdakı kimidir:
Ay üzrə ($)
Düz xətt metodlu amortizasiya 3.000
İcarə haqqı (anbar, emalatxana və s.) 2.000
Sabit enerji məsrəfləri 1.000
Texniki qulluqla bağlı sabit məsrəflər 1.000
6. İstehsalçı bir məhsulu istehsal etmək üçün 5 kq xammal tədarük etməlidir. Aşağıda növbəti
dövr üçün büdcədə proqnozlaşdırılmış göstəricilər barədə məlumat verilmişdir:
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 543
Vahidlə
Satış 11.875
Dövrün əvvəlinə olan hazır məhsul ehtiyatı 2.500
Dövrün sonuna olan hazır məhsul ehtiyatı 1.875
Kq
Dövrün əvvəlinə olan mal-material ehtiyatı 31.250
Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı 33.125
Növbəti dövrün büdcəsinə əsaslanaraq nə qədər (kq) xammal tədarük edilməli olduğunu tapın.
A 55.078
B 58.125
C 61.328
D 63.672
7. K Şirkəti pambıq köynək istehsalı ilə məşğuldur. O, üç növ köynək istehsalı ilə bağlı sifariş
almışdır: uzunqol, yarımqol və qısaqol köynək.
Ay ərzində cəmi 50.000 köynək istehsal edilib təhvil verilməlidir. Uzunqol, yarımqol və qısaqol
köynəklərin nisbəti müvafiq olaraq 2:2:1 kimidir. Bir köynəyin satış qiyməti aşağıdakı kimidir:
Uzunqol - 20 00$
Yarımqol - 15,00$
Qısaqol - 12,50$
1. (B) – Məhdud resurslardan heç biri daimi olaraq əsas büdcə amili ola bilməz. Əsas büdcə
amili biznes mühiti şəraitindəki dəyişiklərə əsasən dəyişə bilər. İstehsal gücü əsas büdcə
amili ola bilər, lakin bunu yeni zavod almaq/icarəyə götürməklə və ya əlavə iş növbəsi təşkil
etməklə aradan qaldırmaq olar. Əksər hallarda məhsula olan tələb əsas büdcə amili kimi
qəbul olunur və bu tələbi artırmaq çox çətindir.
Məhsula olan tələbdən başqa tez-tez müşahidə edilən əsas büdcə faktorları aşağıdakı kimidir:
a) Xammal çatışmazlığı
b) Məhdud istehsal gücü
c) İş saatlarının məhdudluğu
2. (B) – Birbaşa material tədarükü büdcəsi istehsal büdcəsindən asılıdır.
3.
G Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə istehsal büdcəsi
1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb
Vahidlə Vahidlə Vahidlə Vahidlə
Büdcədə proqnozlaşdırılmış satış 700 850 1.000 1.150
Üstəgəl: Büdcədə proqnozlaşdırılmış 300 350 400 450
dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatı
Cəmi tələb 1.000 1.200 1.400 1.600
Çıxılsın: dövrün əvvəlinə olan mal- 200 300 350 400
material ehtiyatı
Tələb olunan istehsal 800 900 1.050 1.200
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 545
4.
G Şirkəti
20X9-cu ilin başa çatan dövrü üzrə birbaşa əmək məsrəfləri büdcəsi
1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb
İstehsal olunacaq məhsulun miqdarı 800 900 1.050 1.200
Məhsul vahidi üzrə birbaşa əmək məsrəfi 1,5 1,5 1,5 1,5
- 1,5 $
Birbaşa əmək məsrəfləri cəmi 1.200$ 1.350$ 1.575$ 1.800$
5.
Mərhələ 1: Dəyişkən xərcləri hesablayın.
i. Dolayı material
Cəmi
1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb
$
Dəyişkən vahidlər (hər bir
məhsul vahidi üzrə 2 at gücü
1.600 1.800 2.100 2.400
vahidi)
Məhsul vahidi üzrə enerji
0,75 0,75 0,75 0,75
məsrəfi
1.200 1.350 1.575 1.800 5.925
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
546 : HAZIRLANMASI
3-cü 4-cü
1-ci rüb 2-ci rüb Cəmi
rüb rüb
$ $ $
$ $
Enerji - dəyişkən 1.200 1.350 1.575 1.800 5.925
- sabit (1.000$ x 3 ay) 3.000 3.000 3.000 3.000 12.000
Cəmi enerji xərcləri 4.200 4.350 4.575 4.800 17.925
Texniki qulluqla bağlı məsrəf - dəyişkən 400 450 525 600 1.975
- sabit (1.000 x 3) 3.000 3.000 3.000 3.000 12.000
Texniki qulluqla bağlı cəmi məsrəf 3.400 3.450 3.525 3.600 13.975
G Şirkəti
31 dekabr 20X9-cu il tarixində başa çatan il üzrə zavodla bağlı qaimə məsrəfləri
büdcəsi
1-ci rüb 2-ci rüb 3-cü rüb 4-cü rüb Cəmi
$ $ $ $ $
Dəyişkən məsrəflər
Dolayı material 2.000 2.400 2.700 2.800 9.900
Dolayı əmək məsrəfləri 640 720 840 960 3.160
Cəmi dəyişkən məsrəflər
2.640 3.120 3.540 3.760 13.060
(a)
Yarı-dəyişkən məsrəflər
Enerji 4.200 4.350 4.575 4.800 17.925
Texniki qulluqla bağlı
3.400 3.450 3.525 3.600 13.975
məsrəf
FƏSİL – C3:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASI : 547
Cəmi yarı-dəyişkən
7.600 7.800 8.100 8.400 31.900
məsrəf (b)
Sabit məsrəflər
Amortizasiya 9.000 9.000 9.000 9.000 36.000
İcarə haqqı 6.000 6.000 6.000 6.000 24.000
Cəmi sabit məsrəflər (c) 15.000 15.000 15.000 15.000 60.000
Cəmi (a + b + c ) 25.240 25.920 26.640 27.160 104.960
6. (B) – Büdcəyə əsasən istehsal həcmi: (11.875 + 1.875 – 2.500) = 11.250 vahid
İstehsal üçün tələb olunan xammal: (11.250 x 5) 56.250 kq
Büdcəyə əsasən tədarük olunan xammal: (56.250 + 33.125 – 31.250) = 58.125 kq
7.
(a) Satış büdcəsindəki satış gəliri 825.000$ olacaq.
(b) İstehsal büdcəsindəki köynək istehsalı aşağıdakı kimi olacaq:
Uzunqol - 22.000
Yarımqol - 19.000
Qısaqol - 10.500
(c) Xammal istehlakı büdcəsindəki istehlak göstəriciləri aşağıdakı kimi olacaq:
Pambıq 26,000 kq
Sap 104,000 qutu
Düymə 52,000 bağlama
(d) Xammal tədarükü büdcəsinə əsasən cəmi tədarük xərcləri 884.000$ olacaq.
(e) Əmək məsrəfləri büdcəsinə əsasən cəmi əmək haqqı məsrəfləri 948.125$ olacaq.
Hesablamalar
Satış büdcəsi
Köynəklərin sayı
Satış qiyməti Satış gəliri
Köynəklərin növü (50.000 vahid, 2:2:1
($) ($)
nisbətdə)
Uzunqol 20.000 20,00 400.000
Yarımqol 20.000 15,00 300.000
Qısaqol 10.000 12,50 125.000
Cəmi satış 50.000 825.000
İstehsal büdcəsi
Köynəklərin növü Köynəklərin
Qısaqol
Qısaqol
Qısaqol
Uzunqol
Uzunqol
Uzunqol
Yarımqol
Yarımqol
Yarımqol
Xammal növü Köynəklərin növü
Sap (qutu)
Pambıq (kq)
Əmək büdcəsi
548 : HAZIRLANMASI
Tələb olunan
Düymə (bağlama)
köynək istehsalı
51.500
10.500
19.000
22.000
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
Tələb olunan
51.500
103.000
25.750
ixtisaslaşmış iş
51.500
10.500
19.000
22.000
50.000
10.000
20.000
20.000
saatları
5,00
1,50
1,50
2,00
Dövrün
əvvəlinə olan
Tələb olunan yarı- mal-material Tələb olunan Hazır köynəklərin
ixtisaslaşmış iş ehtiyatı
1.500
3.000
750
pambıq (kq) dövrün sonuna
saatları
3,00
0,50
1,00
1,50
olan ehtiyatı
Dövrün
25.750
5.250
9.500
11.000
7.500
1.500
1.000
5.000
2.000
4.000
1.000
(7,50$ / saat) Tələb olunan
Hazır köynəklərin
661.875,00
118.125,00
213.750,00
330.000,00
sap (qutu)
Tələb olunan dövrün əvvəlinə
tədarük olan ehtiyatı
Əmək haqqı –
103.000
21.000
38.000
44.000
miqdarı
6.000
1.000
2.000
3.000
Yarı-ixtisaslaşmış
52.000
104.000
26.000
işçilər
(5,00$ / saat) Tələb olunan
Satınalma
286.250,00
26.250,00
95.000,00
165.000,00
qiyməti ($) düymə
2
5
10
(bağlama) Tələb olunan
Cəmi əmək haqqı köynək istehsalı
($) Tədarük
xərcləri ($)
948.125,00
144.375,00
308.750,00
495.000,00
884.000
104.000
520.000
260.000
51.500
10.500
19.000
22.000
51.500
10.500
19.000
22.000
C4
FƏSİL – C4:
DƏYİŞKƏN BÜDCƏ : 549
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN
HAZIRLANMASI
Büdcə, ümumiyyətlə, sabit fəaliyyət səviyyəsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Faktiki nəticələr isə
fəaliyyəti dəyərləndirmək üçün istifadə edilir. Lakin faktiki fəaliyyət büdcədə proqnozlaşdırılmış
fəaliyyətdən fərqli olduqda onların müqayisəsi mürəkkəbləşir.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
A Şirkəti büdcədə 20.000 vahid istehsal həcmi proqnozlaşdırdığı halda 15.000 vahid faktiki
istehsal həcminə nail olmuşdur. İstehsal məsrəfləri büdcədə 325.000$ proqnozlaşdırıldığı halda
faktiki məsrəf 300.000$ olmuşdur. Əgər müəssisə 325.000$-lıq proqnozlaşdırılmış məsrəfi
300.000$-lıq faktiki məsrəflə müqayisə etdikdə 25.000$ qənaət etdiyi nəticəsinə gəlirsə, bu,
yanıldıcı ola bilər və düzgün tədbirlərin görülməsində çətinlik yaradar. Nəticə etibarı ilə, büdcə
nəzarəti sisteminin öz məqsədinə nail olmasının qarşısı alınmış olar.
[Nələri öyrənəcəyik–a, b və c]
Sabit büdcə müvafiq büdcə dövrü ərzində nəzərdə tutulan müəyyən istehsal həcmi üzrə hazır-
lanan əsas büdcəyə əsaslanır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, ümumi müəssisə planlaşdırması-
nın məqsədinə əsas büdcə vasitəsilə nail olunur.
Tərif
Sabit büdcə əldə olunacaq faktiki fəaliyyət səviyyəsindən asılı olmayaraq dəyişməz qalan
büdcədir.
_________________________________________________________________________
Sabit büdcə mənfəət planlaşdırmasının tələblərini təxmini olaraq qarşılayır. Buna baxmaya-
raq faktiki nəticə və satış büdcədə proqnozlaşdırılmış həcmdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqli
ola biləcəyi üçün bu büdcə məsrəflərə nəzarət üsulu kimi faydalı olmaya bilər. Daha yaxşı və
düzgün nəticələr üçün faktiki və büdcədə proqnozlaşdırılmış məsrəflərin müqayisəsi büdcədə
proqnozlaşdırılmış fəaliyyət səviyyəsi faktiki fəaliyyət səviyyəsi ilə, demək olar ki, ox-
şar olduqda aparılmalıdır. Buna görə də praktikada bu çox vaxt nəzarət deyil, planlaşdırma
vasitəsi kimi istifadə olunur. Sabit büdcə icarə haqqı, amortizasiya və s. kimi sabit xüsusiyyətə
malik olan xərclər əsasında hazırlanır.
_________________________________________________________________________
Sabit büdcə əməliyyatları daha sabit və fəaliyyətindəki hər hansı dəyişikliklərin büdcəyə və ya
faktiki məsrəflərə çox az təsiri olan müəssisələrdə daha faydalıdır.
Üstün cəhətləri
1. Sabit büdcə bütöv müəssisənin əməliyyat planını daha asan və anlaşılan formada əks
etdirir. Bu büdcə planlaşdırma vasitəsi kimi istifadə edilir.
FƏSİL – C4:
DƏYİŞKƏN BÜDCƏ : 551
2. Bu, büdcə hazırlanmasının ənənəvi üsulu olub bir çox menecerlər tərəfindən qəbul edilən
vasitədir.
Zəif cəhətləri
Dəyişkən büdcə məsrəf həcmini faktiki fəaliyyət səviyyəsindəki dəyişikliklərə uyğun olaraq
dəyişdirmək üçün hazırlanır. Dəyişkən büdcələr əsasən biznes fəaliyyəti üzərində nəzarəti
həyata keçirmək üçün istifadə olunur. Onlar daha elastik, faydalı və praktikdirlər.
Dəyişkən büdcədə müxtəlif fəaliyyət səviyyələrində hər bir gəlir və xərc maddəsi üzrə proqnoz-
laşdırılmış məbləğ göstərilir. Əslində dəyişkən büdcə hər bir fəaliyyət səviyyəsi üçün nəzərdə
tutulan müxtəlif sabit büdcələrdən ibarət olur.
Tərif
Dəyişkən büdcə fərqli məsrəf dinamikası modellərinə görə hesablamalar həyata keçirilərək
istehsal nəticəsinin həcmindəki dəyişikliyə uyğunlaşacaq şəkildə hazırlanır.
1. Dəyişkən büdcə müxtəlif məsrəf dinamikası modellərini təyin edir. Məs: müxtəlif fəaliyyət
səviyyələrində məsrəfləri proqnozlaşdırmaq üçün onları sabit, dəyişkən və yarı-dəyişkən
komponentlərə görə təhlil edir.
2. Bu büdcə istehsal nəticəsinin həcmi dəyişdikcə ona uyğun dəyişəcək formada hazırlanır.
Məs: müxtəlif fəaliyyət səviyyələri üçün məsrəflərlə bağlı proqnoz dəstləri hazırlanır.
Üstün cəhətləri
Zəif cəhətləri
2. Uzunmüddətli dövrdə məsrəf dinamikası dəyişə bilər. Məs: sabit məsrəflər sabit qalmır
və dəyişkən məsrəflər isə istehsal/satış həcminə uyğun olaraq proporsional şəkildə
dəyişmir. Buna görə də məsrəf dəyişkənliklərinə görə təhlil düzgün nəticələr vermir və
nəticə etibarı ilə, dəyişkən büdcə qeyri-effektiv olur.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
552 : HAZIRLANMASI
Qısa test -1
Sabit və dəyişkən büdcə arasındakı hər hansı iki fərqi izah edin.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Sabit büdcə
Nəticə etibarı ilə, bu göstəriciləri istifadə etməklə istehsal olunmuş faktiki məhsul miqdarına
görə dəyişdirilmiş büdcəni asanlıqla formalaşdırmaq olar.
Nümunə
B Şirkətinin 20X6-cı ilin dekabr ayı üzrə dəyişdirilmiş büdcəsi aşağıdakı kimidir:
$
Vahid üzrə dəyişkən məsrəflər
Dolayı əmək məsrəfi 6
Texniki qulluqla bağlı məsrəf 1
Enerji/yanacaq məsrəfi 7
FƏSİL – C4:
DƏYİŞKƏN BÜDCƏ : 553
Sabit məsrəflər
Amortizasiya 5.000
Nəzarətçilərin maaşları 9.000
Zavodun icarə haqqı 8.000
Büdcə dövrünün sonunda faktiki istehsal həcminin 2.000 vahid olduğu müəyyən olunmuşdur.
Verilənlərə uyğun olaraq 20X6-cı il dekabr ayı üzrə dəyişdirilmiş məsrəf büdcəsi aşağıdakı
kimi hesablana bilər:
2.000
İstehsal səviyyəsi $
Dəyişkən məsrəflər
Sabit məsrəflər
Amortizasiya 5.000
Nəzarətçilərin maaşları 9.000
Zavodun icarə haqqı 8.000
Cəmi sabit məsrəflər 22.000
Cəmi məsrəf (28.000$ + 22.000$) 50.000
Tövsiyyə
a) İstehsal səviyyələrinin adları və göstəricilərinin hər biri üçün bir sütun çəkin.
Aşağıdakı səbəblərə görə ilk olaraq istehsal səviyyələrinin intervalını müəyyən etmək vacibdir:
Nümunə
C Şirkəti dekorativ lampa istehsal edən müəssisədir. Lakin fəaliyyətlərinin ikinci ili olduğuna
görə C Şirkətinin marketinq şöbəsi 20X8-ci ildə əldə ediləcək satış həcmi barədə verilən proq-
nozlardan əmin deyil.
➢➢ İlk əvvəl yarı-dəyişkən məsrəflərin sabit hissəsini müəyyən edin. Həmçinin, vahid üzrə
dəyişkən məsrəfi müəyyən edin. Fəsil C1-də artıq bunun necə edildiyini öyrənmisiniz
(ən yüksək/ən aşağı metodu).
➢➢ Sonra hər bir istehsal səviyyəsi üzrə yarı-dəyişkən məsrəflərin dəyişkən hissələrini
hesablayın (yuxarıda qeyd edildiyi kimi).
➢➢ Sabit və dəyişkən məsrəfləri toplayaraq hər bir istehsal səviyyəsi üzrə yarı-dəyişkən
məsrəflərin cəmini hesablayın.
➢➢ Yarı-dəyişkən məsrəf dinamikasının hansı hallarda istifadə olunacağı təqdim olunan
məlumatda verilə bilər.
d) Sabit məsrəflər bütün istehsal səviyyəsi intervalı boyunca eyni olaraq qalır. Buna bax-
mayaraq bəzi hallarda mərhələli şəkildə artan sabit məsrəflər də (yəni müəyyən isteh-
sal səviyyəsindən sonrakı sabit məsrəf artımı) nəzərə alınmalıdır.
e) Bütün istehsal səviyyələrində eyni sabit məsrəf yaranacaq. Əgər hər hansı bir isteh-
sal səviyyəsinin sabit məsrəfində artım olarsa, həmin istehsal səviyyəsi üzrə sabit
məsrəfləri yenidən hesablamağı unutmayın.
ə) Sonra hər bir istehsal səviyyəsi üzrə cəmi məsrəfləri hesablayın.
Aşağıdakı nümunədə müxtəlif istehsal nəticlərinin həcminə görə büdcənin necə hazırlanması
qaydası göstərilir.
Nümunə
$
Satış qiyməti 525
İstehsal vahidi üzrə dəyişkən məsrəf
Material məsrəfləri 30
Əmək məsrəfləri 20
Qaimə məsrəfləri 10
FƏSİL – C4:
DƏYİŞKƏN BÜDCƏ : 555
Son dörd il ərzində texniki qulluq və təmirlə bağlı məsrəflər, həmçinin, satış şöbəsinin maaşları
aşağıdakı kimi olmuşdur:
$
Maaşlar 95.000
İcarə haqqı 66.000
Amortizasiya 74.000
İnizibati işlər üzrə məsrəflər 65.000
Cəmi sabit məsrəflər 300.000
D Şirkəti
31 dekabr 20X8-ci il tarixində başa çatan il üzrə dəyişkən büdcə
1.000 1.500 2.000
İstifadə olunan istehsal gücü
vahid vahid vahid
$ $ $
Satış 525.000 787.500 1.050.000
Dəyişkən məsrəflər
Material məsrəfləri (vahid üzrə 30$) 30.000 45.000 60.000
Əmək məsrəfləri (vahid üzrə 20$) 20.000 30.000 40.000
Qaimə məsrəfləri (vahid üzrə 10$) 10.000 15.000 20.000
Cəmi dəyişkən məsrəflər 60.000 90.000 120.000
Yarı-dəyişkən xərclər
Texniki qulluq və təmirlə bağlı məsrəflər (H1) 79.800 91.200 102.600
Satış şöbəsinin maaşları (H2) 66.000 72.600 79.200
Cəmi yarı-dəyişkən xərclər 145.600 163.800 181.800
Sabit məsrəflər
Maaşlar 95.000 95.000 95.000
İcarə haqqı 66.000 66000 66000
Amortizasiya 74.000 74000 74000
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
556 : HAZIRLANMASI
Hesablamalar
Vəhidlə $
Ən yüksək istehsal nəticəsi 2.500 Cəmi məsrəf 114.000
Ən aşağı istehsal nəticəsi 1.200 Cəmi məsrəf 84.360
Fərq 1.300 29.640
Nəticə etibarı ilə, məhsul vahidi üzrə dəyişkən məsrəf = 29.640$ / 1.300 vahid = 22,30$
Ən aşağı istehsal həcmində sabit məsrəflərin hesablanması:
Sabit məsrəf = Cəmi məsrəf – Dəyişkən məsrəf
= 84.360$ – (22,80$ x 1.200 vahid) = 57.000$
Nəticə etibarı ilə, hər istehsal səviyyəsi üzrə yarı-dəyişkən məsrəf aşağıdakı kimi olacaq:
Vahidlə $
Ən yüksək istehsal nəticəsi 2.500 Cəmi məsrəf 85.800
Ən aşağı istehsal nəticəsi 1.200 Cəmi məsrəf 68.640
Fərq 1.300 17.160
Nəticə etibarı ilə, vahid üzrə dəyişkən məsrəf = 17.160$ / 1.300 vahid = 13,20$
Beləliklə, hər bir istehsal səviyyəsi üzrə yarı-dəyişkən məsrəf aşağıdakı kimi olacaq:
FƏSİL – C4:
DƏYİŞKƏN BÜDCƏ : 557
Ümumi
Dəyişkən məsrəf Sabit məsrəf
məsrəf
$ (a) $ (b)
$ (a + b)
13.200
1.000 vahid
(13,20$ x 1.000 52.800 66.000
19.800
1.500 vahid
(13,20$ x 1.500 52.800 72.600
26.400
2.000 vahid
(13,20$ x 2.000) 52.800 79.200
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test -2
E Şirkəti kiçik mətbəx ləvazimatlarının istehsalı və satışı ilə məşğuldur. Son dörd ildə
müəssisənin satış və inzibati işlər üzrə xərcləri aşağıdakı kimidir:
Tələb olunur:
Müəssisənin istehsal gücünün 80%-ni (yəni 9.600 vahid) istifadə edəcəyini fərz edərək 20X8-
ci ildə yaranacaq məsrəfləri hesablayın.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
558 : HAZIRLANMASI
1.
• Statikdir.
• Yalnız bir istehsal səviyyəsi üçün • Dinamikdir.
hazırlanır. • Müxtəlif istehsal səviyyələri üçün
• Büdcə dövrünün əvvəlində planlaşdırılan hazırlanır.
istehsal nəticəsinin həcminə əsaslanır. • Büdcə dövrü ərzində həqiqətən əldə
• Mənfəət planlaşdırması tələblərini edilən məhsul həcminə əsaslanır.
çətinliklə qarşılayır. • Mənfəət planlaşdırmasına kömək edir.
• Məsrəflərə nəzarət vasitəsi kimi uyğun • İdarəetməyə məsrəflərə nəzarət
deyil. etməkdə kömək edir.
Lakin büdcə planlaşdırılması vasitəsi Buna görə nəzarətə uyğun vasitədir.
kimi istifadə edilə bilər. • İstehsalın istənilən səviyyəsində
• Büdcədə proqnozlaşdırılmış və faktiki büdcədə proqnozlaşdırılan və faktiki
məsrəflər arasında müqayisə yalnız məsrəflər arasında müqayisə aparıla
büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal bilər.
səviyyəsi ilə faktiki istehsal səviyyəsi
təxmini oxşar olduqda aparılır.
2.
Vahidlə $
Ən yüksək istehsal nəticəsi 9.360 Cəmi məsrəf 89.392
Ən aşağı istehsal nəticəsi 8.040 Cəmi məsrəf 79.888
Fərq 1.320 9.504
Nəticə etibarı ilə, vahid üzrə dəyişkən məsrəf = 9.504$ / 1.320 vahid = 7,20$
Müəssisə istehsal gücünün 80%-ni istifadə etdikdə gözlənilən satış və inzibati xərclər:
Sınaq sualları
1. Sabit büdcə məsrəflərə nəzarət üsulu kimi yardımçı vasitə deyil, çünki:
A Statik
B Dinamik
C Dəyişməz
D Yuxarıdakıların heç biri
3. Aşağıda verilənlər F Şirkətinin iki istehsal səviyyəsi üçün hazırladığı dəyişkən büdcələrdir.
Müəssisənin istehsal gücündən 100% istifadə etdikdə 10.000 vahid məhsul istehsal olunur.
20X1-ci ilin aprel ayında 5.000 vahid məhsul istehsal olunub və faktiki nəticələr aşağıdakı
kimidir:
Büdcəyə nəzarət hesabatı məhsul vahidi üzrə olan fərqi ________ kimi göstərəcək:
A 5$ müsbət
B 6$ mənfi
C 2$ mənfi
D 2$ müsbət
4. L Şirkətinin 500 vahid məhsul istehsalı üçün hazırladığı aylıq büdcə aşağıdakı kimidir:
$
Birbaşa material məsrəfləri 20.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 15.000
Digər dəyişkən xərclər 10.000
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
560 : HAZIRLANMASI
Faktiki istehsal və satış 450 vahid oldu. Satış gəliri 76.500$ oldu. Faktiki material, əmək və
digər dəyişkən məsrəflər müvafiq olaraq 16.000$, 17.000$, 8.800$-dır.
Boşluqları doldurun:
1. (C) – A cavabı yanlışdır, çünki sabit büdcəyə vəziyyətdən asılı olaraq yenidən düzəliş edilə
bilər.
B cavabı yanlışdır, çünki sabit büdcə mənfəət planlaşdırması tələblərini az da olsa qarşılayır.
3. (C)
4.
Hesablamalar
proqnozlaşdırılmış
üzrə büdcədə
üzrə büdcədə
Kənarlaşma
məsrəf ($)
500 vahid
450 vahid
məsrəf
məsrəf
məsrəf
Vahid
üzrə
Birbaşa material məsərfləri 20.000 40 18.000 16.000 2.000
Birbaşa əmək məsrəfləri 15.000 30 13.500 17.000 -3.500
Digər dəyişkən xərclər 10.000 20 9.000 6.800 200
Cəmi dəyişkən məsrəflər 45.000 90 40.500 41.800 -1.300
Sabit xərclər 25.000 50 25.000 25.000 0
Cəmi məsrəf 70.000 140 65.500 66.800 -1.300
Vahid üzrə normativ maya
140 146 148
dəyəri
Üstəgəl: 20% mənfəət 28 29 22
Vahid üzrə satış qiyməti 168 175 170
Satış gəliri 78 600 76.500 -2.100
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
562 : HAZIRLANMASI
C5
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 563
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN
HAZIRLANMASI
Müəssisənin uzunmüddətli gələcəyi onun gəlir gətirəcək aktivləri əldə etmək, təkmilləşdirmək
və əvəz etmək bacarığından asılıdır. Yaranan investisiya imkanlarına yiyələnmək üçün müna-
sib qərarlar qəbul edilməlidir. Əmlak, zavod və avadanlıqla əlaqədar yaranan kapital məsrəfləri
ilə bağlı qəbul edilən investisiya qərarları biznes fəaliyyəti üçün vacib rol oynayır. Bunlar böyük
məbləğdə pul vəsaiti tələb edərək biznesin uzunmüddətli gələcəyinə təsir edirlər. Nəticə etiba-
rı ilə, yanlış bir qərar biznesi təhlükə ilə üzləşdirə bilər.
İnvestisiya ilə bağlı verilən təkliflər peşəkar tərzdə dəyərləndirilməlidir.
Səhmdarların sərvətinin maksimallaşdırılması üzrə məqsədin həyata keçirilməsinə diqqət ye-
tirildiyini yoxlamaq üçün münasib məlumat toplanmalı və müvafiq tərzdə təhlil edilməlidir. Risk
dəqiqliklə müəyyən olunmalı və təhlil edilməlidir. Müəssisənin Maliyyə Vəziyyəti Haqqında He-
sabatı (MVHH) əvvəlki illərin investisiyalarını və bu investisiya qərarlarının müəssisəyə olan
təsirini əks etdirə bilər.
Bu fəsildə investisiya qoyuluşunun qiymətləndirilməsinin əsas konsepsiyalarından bəhs
ediləcək və bu prosesə ümumi olaraq nəzər yetirəcəyik.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
Günay xanım yaxşı mənfəət gətirən, avtomobillərə birbaşa servis xidməti göstərən restora-
nının sahibi ve meneceridir. Günay restoranın parklama sahəsini artırmağı planlaşdırır. Onun
hesablamalarına görə parklama sahəsinin planlaşdırılan artımından sonra qazancı bir aya
2.000$ artacaq. Günay parklama sahəsinin genişləndirilməsi işinə görə 18.000$-a başa
gələcək bir təklif aldı.
9 ay ərzində əlavə qazanc vasitəsilə ilkin kapital qoyuluşu geri ödəniləcəyinə görə Günay bu
təklifi qəbul etmək qərarına gəldi.
_________________________________________________________________________
Bu Fəsildə kapital (gəliri artırmaq üçün çəkilən xərclər) və gəlir məsrəfləri (əməliyyat məsrəfləri)
arasındakı fərqdən, həmçinin, dövriyyə kapitalı, uzunmüddətli aktivlər və kapital məsrəfləri
büdcəsinin hazırlanması prosesindən bəhs ediləcək.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Nümunə
_________________________________________________________________________
Adətən investisiya qoyuluşu ilə bağlı qərarlar çox böyük məbləğdə pul vəsaitinin ayrılmasına
gətirib çıxarır. Bir çox hallarda müəssisə investisiya qoyuluşu ilə bağlı dərhal ödənişlər etməli
olur. Müəssisənin investisiya qoyuluşundan fayda əldə etməsi üçün uzun illər tələb olunur.
Məhz buna görə müəssisənin investisiya qoyuluşunun biznes fəaliyyətinə təsiri uzun illər da-
vam edir.
Tövsiyyə
luşu ilə bağlı qərarvermə prosesinin effektiv şəkildə qiymətləndirilməsi imkanı verir. Bu
sistem idarəetmə üçün kapital investisiyası lahiyələrinin qiymətləndirilməsi və yerinə yetirilməsi
ilə bağlı strategiya və prosedurların təkmilləşdirilməsi imkanı yaradır. Bu sistemlə aşağıdakılar
təmin olunur:
2. Strateji qərarların qəbul edilməsi: investisiya qoyuluşu böyük məbləğdə pul vəsaiti tələb
edir. Müəssisə investisiya qoyuluşundan uzun illər ərzində qazanc əldə edir. Nəticə etibarı ilə,
investisiya qoyuluşunun müəssisənin qazandığı mənfəətə böyük təsiri vardır. Münasib inves-
tisiya qoyuluşu ilə müəssisə yaxşı nəticələr əldə edə bilər. Digər tərəfdən düzgün olmayan
investisiya qoyuluşu müəssisəni iflasa uğrada bilər.
4. İtkilərin qarşısının alınması: investisiya qərarları ilə bağlı müəssisənin geri addım atması
mümkün deyil. Müəssisə yeni alınan zavod və avadanlığın digər istifadə vasitəsini tapmaq
və ya onu satmaqla bağlı çətinliklərlə üzləşə bilər. Nəticədə müəssisə uzunmüddətli aktivin
alınması ilə bağlı olan investisiyanı məsrəf kimi qeyd etməli olacaq. Düzgün planlaşdırma
müəssisənin investisiya qoyuluşu ilə bağlı yalnış qərarların qəbul edilməsinin qarşısını alır.
Düzgün nəzarət də investisiya qoyuluşunun yerinə yetirilməsini və plana uyğun olaraq icra
olunmasını təmin edir.
5. Saxtakarlığın qarşısının alınması: adətən investisiya qoyuluşu ilə bağlı qərarlar böyük
məbləğdə pul vəsaiti tələb edir. İnvestisiya zamanı hər hansı bir saxtakarlıq müəssisənin
böyük məbləğdə pul itkisinə səbəb ola bilər. Hətta bəzi hallarda bu müəssisənin nüfuzuna
bərpası mümkün olmayan zərər yetirə bilər. Müəssisə kapital qoyuluşu üzərində ciddi nəzarət
tədbirlərini həyata keçirməklə saxtakarlığın baş verməsinin qarşısını ala bilər.
İCMAL
Qısa test - 1
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Tərif
Nümunə
Nümunə
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 567
Nümunə
➢➢ Lisenziyanın alınması.
➢➢ Patent yaradılmasına çəkilən xərclər.
_________________________________________________________________________
ç) Hər hansı biznes müəssisəsinin satın alınması.
Nümunə
A Şirkəti toxuculuq müəssisəsidir. O, toxuculuqla məşğul olan başqa bir müəssisəni alır. Bu A
Şirkətinin qazanclarını artıracaq.
_________________________________________________________________________
2.2. Gəlir məsrəfləri
Tərif
Gəlir məsrəfləri gəlir əldə etmək məqsədi ilə istehlak olunan ehtiyatlara çəkilən məsrəflərdir.
Bu birbaşa fayda əldə etmək üçün təkrarlanan məsrəflərə çəkilən xərclərdir. Çəkilən bu
məsrəflərin qazancının bir il ərzində istifadə olunacağı gözlənilir. Buna görə də bu məsrəflər
adətən mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilir. Lakin bu qazanc MVHH-nin (ba-
lans hesabatının) hazırlandığı tarixə qədər tam olaraq istifadə edilməyibsə, bu zaman qazanc
istifadə edilməyən hissə qabaqcadan ödənilmiş məbləğ kimi MVHH-də (balans hesabatında)
göstərilir. Bu cür göstərilməsinə baxmayaraq bu gəlir məsrəfi olaraq qalır.
Nümunə
İcarə haqqı ödənişləri gəlir məsrəfləri olub bir qayda olaraq mənfəət və zərər haqqında hesa-
batda göstərilir. Əgər 36.000$-lıq icarə haqqı 1 aprel 20X8-cu il tarixindən 31 mart 20X9-cu il
tarixinə qədər olan dövr üçün ödənilibsə və MVHH 31 sekabr 20X8-ci il tarixində hazırlanar-
sa, o zaman 31 dekabr 20X8-ci il tarixinə kimi olan 9 aylıq icarə haqqı (27.000$) mənfəət və
zərər haqqında hesabatda göstərilir. Balans (9.000$) isə MVHH-da əvvəlcədən ödəniş kimi
göstərilir.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
568 : HAZIRLANMASI
İCMAL
Qısa test - 12
Ceyhun polad istehsalı ilə məşğuldur. Aşağıdakı xərcləri kapital və gəlir məsrəfləri kimi qrup-
laşdırın.
(a) Kompyuterin satın alınması.
(b) Müəssisənin elektrik istifadəsinə görə etdiyi ödəniş .
(c) İşçi heyəti maaşları.
(ç) Kompyuter serverinin quraşdırılması məsrəfləri.
(d) Ofis binasının genişləndirilməsi.
(e) Bank kredit faizi.
(ə) Kompyuterlərin icarə haqqları.
(f) Nəqliyyat vasitələrinin satın alınması.
(g) Direktorların maaşı.
(h) Yeni binanın tikilməsinə çəkilən məsrəflər.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 569
Tövsiyyə
➢➢ Hüquqi məsələlər: müəssisənin lahiyə ilə bağlı üzləşə biləcəyi hər hansı bir məhkəmə
prosesi.
➢➢ Etik məsələlər: lahiyə hüquqi olsa da etik olmayan xarakterə malik olarsa, bu zaman
müəssisənin nüfuzuna zərər gələ bilər.
➢➢ Dövlət qanunvericiliyi: lahiyəyə tətbiq oluna biləcək müxtəlif qanunlar. Məs:
məşğulluq haqqında qanun, ətraf mühit haqqında qanun, rəqabət haqqında qanun
və s.
➢➢ Siyasi məsələlər: baş verə biləcək hökumət dəyişikliyinin lahiyəyə təsiri.
➢➢ Rəqabət: rəqiblərin lahiyəyə olan təsirləri.
Mərhələ 5: Qərar qəbul edilməsi
Qərarvermə zamanı aşağıdakı qərarlardan biri qəbul edilə bilər:
a) Lahiyənin qəbul edilməsi / lahiyədən imtina edilməsi
Belə qərarlar müstəqil lahiyələrdə verilir. Lahiyələr arasında rəqabət olmur. Lahiyə təklifini
qəbul edə və ya ondan imtina edə bilərsiniz. Əgər tələb edilən lahiyə minimal standartları qar-
şılayırsa təklif qəbul edilir; əks təqdirdə imtina edilir.
b) Bir-birini istisna edən seçimlər
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
570 : HAZIRLANMASI
Bəzən lahiyələrin seçimi zamanı bir lahiyənin qəbul edilməsi digərininin/digərlərinin qəbul
edilməməsi ilə nəticələnir. Seçiləcək lahiyə ilə bağlı meyarlar əvvəlcədən müəyyən olunur. Ən
yaxşı lahiyə qəbul edilir və digərlərindən isə imtina edilir.
Bu proses “qəbul-imtina etmək” yoxlamasını tətbiq etməklə rəqabət aparan lahiyələrin məqbul
olduğunu nəzərdə tutur. Əgər bütün lahiyələrdən bu yoxlamanı tətbiq etdikdən sonra imtina
olunarsa, o zaman uğrunda rəqabət aparılası lahiyə olmayacaq.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Büzmələnmiş karton qutu istehsalçısı yeni büzmələnmiş karton istehsal edən avadanlıq almaq
istəyir. Müəyyən olunmuş meyarlara görə avadanlıq lazımi texniki şərtlərə cavab verməli və
mühasibat gəlirlilik səviyyəsi 15 % olmalıdır.
4 təchizatçı - Kamran, Lətif, Mahir və Natiq kotirovkanı alıcılara təqdim etdilər. Kamranın ko-
tirovkasından texniki səbəblərə görə imtina edilir. Natiqin avadanlığının ARR-i yalnız 10% ol-
duğu üçün ondan da imtina edilir. Yalnız Lətif və Mahirin avadanlıqları texniki şərtlərə uyğun
olduğu üçün rəqabəti davam etdirirlər. Avadanlıqların mühasibat gəlirlilik səviyyəsi müvafiq
olaraq 16% və 20%-dir.
Mahirin avadanlığı qəbul olunur və bu da Lətifin avadanlığından imtina edildiyi mənasına gəlir.
_________________________________________________________________________
Diaqram 1: Kapital məsrəfləri büdcəsini hazırlayarkən nəzarə alınan məsələlər və
görüləcək tədbirlər.
bilər:
a) İcra olunacaq investisiya qoyuluşu lahiyələrinin həcmini proqnozlaşdıraraq. Adətən
nəzərdə tutulan kapital məsrəfləri müəssisənin büdcə dövrü ərzində malik olduğu pul
vəsaitindən çox olur. Bu halda müəssisə lahiyələri maliyyələşdirmək üçün müxtəlif
mənbələrdən borca pul vəsait alınması barədə lazımi tədbirlər görməlidir.
b) Nəzərdə tutulan pul vəsaiti balansına nail olmaq üçün uzunmüddətli büdcə planı
hazırlayaraq. Müəssisə investisiya qoyuluşunu büdcə dövrü ərzində gözlənilən pul
vəsaiti izafiliyindən asılı olaraq seçir.
3.2. İnvestisiya qoyuluşu proseduru
1. İnvestisiya qoyuluşu lahiyəsinin qiymətləndirilməsi
İnvestisiya qoyuluşu lahiyəsinin qiymətləndirilməsi prosesinə aşağıdakı mərhələlər daxildır:
a) İlkin dəyərləndirmə
Lahiyəni başlamazdan əvvəl lahiyənin texniki-iqtisadi və kommersiya baxımdan özünü doğ-
rultmasının mümkünlüyü barədə qərar qəbul edilməlidir. Bunun üçün müəssisə lahiyənin
müəssisənin uzunmüddətli strateji məqsədlərinə uyğun olub-olmadığını nəzərdən keçirməlidir.
b) Ətraflı şəkildə qiymətləndirmə
Lahiyənin ilkin qiymətləndirilməsinin ardınca müəssisə lahiyədən əldə olunacaq pul vəsaiti
hərəkətinin müəssisənin fəaliyyətinə və dəyərinə iqtisadi dəyər qatıb-qatmayacağını
müəyyənləşdirməlidir. Müəssisə lahiyənin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olaraq üzləşəcəyi bir sıra
məsrəf və gəlirləri əvvəlcədən müəyyən edir. Bu mərhələyə, həmçinin, həssaslıq təhlilinin
yerinə yetirilməsi və mümkün maliyyə resursları mənbələrinin təhlili də daxildir.
c) İdarəetmə heyətinin təsdiqi
Müəssisənin fəaliyyətinə və pul vəsaiti hərəkətlərinə maddi təsiri olan müəyyən əhəmiyyətli
lahiyələri müəssisənin ali idarəetmə heyəti təsdiqləməlidir. Lahiyənin təsdiqi üçün ali idarəetmə
heyəti aşağıdakıların təmin olunmasını tələb edir:
➢➢ Dəyərləndirmə ətraflı şəkildə yerinə yetirilməlidir.
➢➢ Lahiyə müəssisənin uzunmüddətli strategiyasına uyğun olmalıdır.
➢➢ Lahiyə müəssisənin gəlirliliyinə öz töhfəsini verməlidir.
ç) Lahiyənin icrası
Bu mərhələdə lahiyə məsuliyyəti onu öz üzərinə götürən və onun inkişafına nəzarət edəcək
tərəfə verilir. Lahiyənin yerinə yetirilməsi üçün lazımi ehtiyatlar təmin olunacaq və xüsusi
hədəflər təyin ediləcəkdir. Daha sonra lahiyə qrupu həmin hədəflərə nail olmaq istiqamətində
çalışacaq.
d) Lahiyəyə nəzarət
Kapital məsrəflərinin yarandığı lahiyələrin icrası üçün uzun müddət tələb olunur. Lahiyənin
qrafikə uyğun davam etdirildiyini yoxlamaq üçün lahiyənin gedişatına nəzarət etmək vacib-
dir. Lahiyənin icrasında hər hansı bir yubanmanın olması daima onun məsrəflərini artırır.
Lahiyə məsrəflərinin büdcə çərçivəsində olub-olmadığını yoxlamaq da zəruridir. Hər hansı bir
gözlənilməyən hadisə baş verdikdə lahiyə ilə əlaqəli olan bütün məsrəf və faydalar yenidən
qiymətləndirilməlidir.
e) Lahiyə sonrası audit
Son və yekun mərhələyə fayda, məsrəf, itki və ilkin lahiyə planından yayınmalar ilə bağlı sor-
ğunun aparılması daxildir. Bu araşdırmada lahiyənin gözlənilən nəticələrə uyğun aparılıb-apa-
rılmaması və gələcək qiymətləndirmələr üçün bu lahiyədən hansı nəticələrin çıxarıla biləcəyi
göstərilir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
572 : HAZIRLANMASI
4. Sadə və mürəkkəb faiz arasında, eləcə də, nominal və effektiv faiz dərəcələri ara-
sındakı fərq.
Mürəkkəb faiz metodu və diskontlaşdırma metodu.
Cari dəyəri pul vəsaitlərinin illik və daimi hərəkətləri düsturlarından istifadə edərək
hesablayın.
[Nələri öyrənəcəyik–d, e və i]
Faiz: İnvestisiyanın qoyuluşu və borc pul götürüldüyü müddətdə müvafiq olaraq qazanılan
və ya ödəniləcək pul vəsaitidir. Borc verən borc alana müəyyən müddətdə onun pulundan
istifadə etmək hüququ verdiyinə görə faiz tətbiq edilir. Faiz borc verənin öz ehtiyatından istifadə
etməməyinin və borc alanın borcu qaytarmamaq riskini kompensasiya edir.
Faizi hesablamağın iki üsulu vardır. Birincisi sadə faiz, ikincisi isə mürəkkəb faizdir.
Gələcək son ödəniş tarixində investisiyanın dəyəri daxil olmaqla qazanılan faiz investisiyanın
gələcək dəyərini təşkil edir.
Tərif
Gələcək dəyər hal-hazırki dövrdə sadə və ya mürəkkəb faiz dərəcəsinə əsasən investiya
edilmiş məbləğin gələcəkdəki dəyəridir.
_________________________________________________________________________
Gələcək dəyər həm sadə, həm də mürəkkəb faiz metodu ilə hesablana bilər. Bunun necə
həyata keçirildiyinə nəzər salaq.
Sadə faiz dərəcəsi borc götürülən və ya investiya qoyuluşu dövründə hər il eyni məbləğdə
ödənilən və ya əldə edilən pul vəsaitidir. Sadə faiz dərəcəsinin hesablanması düsturu:
GD = CD + nrCD
Burada:
CD = Cari dəyər (investisyaya qoyulmuş əsas məbləğ)
r = faiz dərəcəsi
n = illərin sayı
GD = Gələcək dəyər (müəyyən dövr ərzində investisiya edilən pul vəsaitinin cəmi)
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 573
Nümunə
Ceyhun illik 12%-lik sadə faiz dərəcəsi ilə 10.000$ investisiya qoyur. Ceyhunun 5 ildən sonrakı
qazancını hesablayın.
GD = CD + nrCD düsturundan istifadə edərək hesablayın
Burada:
CD = İnvestisiyaya qoyulmuş məbləğ = 10.000$
r = faiz dərəcəsi = 12%
n = illərin sayı = 5
GD = dövr ərzində investisiya edilən pul vəsaitinin cəmi
GD = 10.000$ + (5 x 0,12 x 10.000$) = 16.000$
_________________________________________________________________________
Sadə faiz dərəcəsində faiz əlavə gələn faizlərlə əldə edilən məbləğə görə deyil, yalnız əsas
məbləğ üzrə hesablanaraq qazanılır və ya ödənilir.
Nümunə
10.000$ 10%-lik sadə faiz dərəcəsinə əsasən 3 illik borca verilir. Faiz illik olaraq 10.000$ x
10% = 1.000$-dır. Cəmi faiz 1.000$ x 3 = 3.000$-dır. 10.000$-lıq ilkin investisiyanın gələcək
dəyəri 13.000$-dır.
_________________________________________________________________________
4.1. Mürəkkəb faiz: Əgər faiz əvvəlki dövrlərdə əlavə olunan faizlərin də daxil olduğu məbləğə
əsasən hesablanırsa, bu, mürəkkəb faiz adlanır. Mürəkkəb faiz metoduna əsasən faiz əsas
məbləğ üstəgəl toplanan faizlərə görə hesablandığından, nəticə etibarı ilə, faiz faiz gətirir.
Nümunə
Yuxarıda verilən nümunəni davam etdirərək üç il üçün olan mürəkkəb faiz dərəcəsini hesab-
layaq:
Üç ildən sonrakı gələcək dəyər 13.310$ olacaq. Nəzərə alın ki, bu, əvvəldə sadə faiz dərəcəsinə
əsasən hesablanmış 13.000$-lıq gələcək dəyərdən böyükdür. Çünki faiz əvvəlki il üzrə əldə
olunan faizə əsasən hesablanır.
Yuxarıdakı hesablamaları aşağıdakı düsturun köməyi ilə göstərə bilərik:
GD = CD(1+r)n
Burada:
GD = Gələcək dəyər
CD = Cari dəyər
r = Faiz dərəcəsi
n = Dövrlərin sayı
_________________________________________________________________________
Sadə və mürəkkəb faiz dərəcəsi arasındakı fərq
1. Sadə faiz dərəcəsi əsas investisiya məbləğinə əsasən hesablanır. Mürəkkəb faiz isə hər
dövrdə əsas investisiya məbləği üstəgəl əvvəlki illərdə toplanan qazanılan faizdən ibarət
olur.
2. Mürəkkəb faiz sadə faizlə müqayisədə əvvəlki illərdə əldə olunan faiz dərəcəsinə əsasən
hesablandığına görə daha çox gəlir gətirir. Məhz buna görə də mürəkkəb faiz investorlar üçün
daha sərfəlidir.
Nümunə
Pərviz 1 yanvar 20X8-ci il tarixində Rasimə 1 il sonra 8%-lik faizlə geri qaytarmaq şərtilə
100.000$ məbləğində borc pul verir. 1 ildən sonra Rasim Pərvizə 100.000$ üstəgəl 8.000$-lıq
borc faizi ödəyir.
X məhsulunun 1 yanvar 20X7-ci il tarixindəki qiyməti 1$ idi və Pərviz X məhsulundan verilən
əsas kapitalla 100.000 vahid ala bilirdi. Həmin dövrdə inflyasiyanın 5% olması nəticəsində
X məhsulunun qiymətinin 1.05$ olduğunu fərz edək. 1 avqust 20X8-ci il tarixində Pərviz
100.000$-ı geri alır və hal-hazırda o, eyni məbləğlə X məhsulundan sadəcə 100,000$/1,05$
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 575
= 95.238 vahid ala bilər. Başqa sözlə desək, həmin məbləğin alıcılıq qabiliyyəti 100.000 –
95.238 = 4.762 vahid, təqribi 5% aşağı düşmüşdür.
Əgər Pərviz əsas kapitalın alıcılıq qabiliyyətini qoruyub saxlamaq və inflyasiya zamanı itkiləri
kompensasiya etmək istəyirsə, o, daha yüksək faiz dərəcəsi tələb etməlidir.
Pərvizin tətbiq etdiyi nominal faiz dərəcəsi aşağıdakı kimi hesablanacaq:
m = (1 + r)(1 + i) – 1 x 100
m = (1,08) (1,05) – 1 x 100
m= 13,4%
Qeyd: Əsas məsələ real/effektiv faiz dərəcəsini və faiz dərəcəsini eyni zamanda əlavə etmək
deyil. Yuxarıda qeyd edilən düsturdan istifadə olunmalıdır.
_________________________________________________________________________
4.3. Mürəkkəb faiz metodundan istifadə və diskontlaşdırma
Mürəkkəb faiz metodundan istifadə prosesində cari dəyərə mürəkkəb faizi əlavə etməklə
gələcək dəyəri tapırıq. Diskontlaşdırma isə bunun əksidir; cari dəyəri tapmaq üçün gələcək
dəyərdən faiz çıxılır. Reallıqda bu əksinə işləyir. Yuxarıda gələcək dəyəri tapmaq üçün istifadə
olunan düsturu aşağıdakı kimi də istifadə edə bilərik:
CD = GD x (1 / (1 + r)n)
Burada:
GD = Gələcək dəyər
CD = Cari dəyər
r = faiz dərəcəsi
n = dövrlərin sayı
Nümunə
4 il sonra 146.410$ məbləğində vəsaitin əldə olunması gözlənilir. Diskont dərəcəsinin 10%
olduğunu güman etsək, cari dəyər nə qədər olar?
CD = GD / (1 + r)n
= 146.410$ / (1 + 0,10)4
= 146.410$ / 1,46410
= 100.000$
Tövsiyyə
Yuxarıda qeyd edilən nümunədə “1 / (1 + r)n” düsturu gələcək dəyərin cari dəyərini
tapmaq üçün tələb olunan “diskont faktoru”nu hesablayır. İnvestisiya qoyuluşunu
qiymətləndirmək üçün imtahanda bir çox diskont faktorlarını hesablamaq lazım gələcək.
Hər dəfə onları hesablamağa vaxt itirməmək üçün tələb olunan hallarda diskont faktorlar
və annuitet faktorlar cədvəldə hazır formada veriləcəkdir.
Nümunə
5 il müddətində hər ilin sonunda əldə olunacaq 10.000$-ın cari dəyərini 8%-lik diskont faktoru
vasitəsilə tapın. Diskont cədvəlindən istifadə edərək müvafiq diskont faktorunu tapın.
Kumulyativ cari dəyər faktorları cədvəlinə istinad etsək, görərik ki, 5 dövrün sırası və 8%-lik
sütunlar üzrə aşağıdakı xanaların cəmi 3,993-dür. Bu, o deməkdir ki, 5 il müddətində hər ilin
sonunda əldə olunacaq 1$-lıq annuitetin cari dəyəri 8%-lik diskont dərəcəsi ilə 3,993$-dır.
Nəticə etibarı ilə, 10.000$-lıq annuitetin cari dəyəri 3,993 x 10.000$ = 39.930$ olacaq.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
576 : HAZIRLANMASI
Tövsiyyə
Yuxarıda qeyd edilən düsturdan istifadə edərək hər il ayrı-ayrılıqda investisiyaya qo-
yulan məbləğlərin gələcək dəyərini tapmaq olar. Sonra isə əldə etdiyiniz nəticələri top-
lamalısınız. Lakin bu çox uzun yoldur. Aşağıda verilən düstur müəyyən olunmuş illər
ərzində annuitetin gələcək dəyərini tapmağın daha asan üsuludur.
GD = (A x ((1 + r)n+1 – 1) / r) – A
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 577
Burada:
A = İllik investisiya olunan sabit məbləğ
r = faiz dərəcəsi
n = dövrlərin sayı
Nümunə
3 il müddətində 12%-lik faiz dərəcəsi əsasında hər il 250.000$ investisiya olunur. İnvestisiya
olunan cəmi məbləğin gələcək dəyərini tapın.
Burada:
r = 12% = 0,12
A = 250.000$
N = 3 il
_________________________________________________________________________
Qısa test - 4
3 il müddətinə 10%-lik faiz dərəcəsi əsasında hər il 100.000$ investisiya olunur. İnvestisiya
olunan cəmi məbləğin gələcək dəyərini tapın.
_________________________________________________________________________
4.5. Pul vəsaitlərinin daimi hərəkətinin cari dəyəri
Yuxarıda müzakirə olunan annuitetə müəyyən illər ərzindəki hesablamalar daxildir. Gələcəkdə
ödəniləcək və ya əldə ediləcək annuitet, məs: sonsuz olan annuitet pul vəsaitlərinin daimi
hərəkəti adlanır.
Pul vəsaitlərinin daimi hərəkətinin cari dəyəri = A / R
Burada:
A = pul vəsaitlərinin daimi hərəkətinin məbləği
R = diskontlaşdırma dərəcəsi (onluq kəsr şəklində göstərilir)
Nümunə
İllik 10.000$ dəyərində olan pul vəsaitlərinin daimi hərəkətinin 8%-lik diskont dərəcəsi üzrə
cari dəyəri 10.000$ / 8% = 125.000$ olacaq.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
578 : HAZIRLANMASI
5. Pul vəsaiti hərəkətləri ilə mənfəət arasındakı fərq və pul vəsaiti hərəkətlərinin in-
vestisiya qoyuluşunun qiymətləndirilməsi ilə mütənasiblik təşkil etməsi.
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Nümunə
Gələcəkdə investisiya məbləğindən daha çox qazanmaq məqsədilə cari dövrdə 200.000$
məbləğində investisiya yatırsaq, bu bizim məxaricimiz olacaq.
_________________________________________________________________________
İnvestisiya yatırılması üzrə qərarın pul vəsaiti hərəkətini dəyərləndirmək üçün mənfəət
əvəzinə həmin lahiyədən nə qədər maliyyə vəsaiti əldə olunacağını planlaşdırmaq daha
məqsədəuyğundur. İnvestisiya qoyuluşu ilə bağlı qərar nəticəsində əldə edəcəyimiz gəlir in-
vestisiya təklifini qəbul etmək üçün kifayət qədər yüksək olmalıdır. İnvestisiya yatırılması ilə
bağlı qərarlar münasib hesab edilən pul vəsaiti hərəkətlərinə əsaslanmalıdırlar. Aşağıda verilən
nümunədə pul vəsaiti hərəkətlərinə uyğun hesab ediləcək məsrəflərə aydınlıq gətiriləcək.
Nümunə
Nəticə: Lahiyənin pul vəsaiti hərəkəti müsbət olduğu üçün maliyyə baxımından
məqsədəuyğundur və buna görə də qəbul olunmalıdır.
6. Fərdi investisiya qoyuluşu üçün münasib pul vəsaiti hərəkətlərinin aşkar olunma-
sı və qiymətləndirilməsi.
[Nələri öyrənəcəyik–g]
Pul vəsaiti hərəkəti investisiyanın birbaşa nəticəsi olduğu halda, artan tendensiyaya malik
olduqda və gələcəkdə baş verəcəyi halda münasib hesab edilir/nəzərə alınır. İnvestisiya və
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 579
lahiyə üzrə pul vəsaiti hərəkətini müəyyən edərkən aşağıdakılar nəzərdən alınmalıdır:
6.1. Pul vəsaiti hərəkətinin icra olunan lahiyənin nəticəsi olub-olmadığını yoxlayın
Əsas məsələ pul vəsaiti hərəkətinin icra olunan lahiyənin nəticəsi olub-olmadığını yoxlamaq-
dır. Lahiyənin nəticəsi olmayan pul vəsaiti nəzərə alınmır və bu səbəbdən çıxılır.
Nümunə
B Şirkəti müəssisəsinin son bir neçə ildə icarəyə götürdüyü binada yeni avadanlıq quraş-
dırmalıdır. Yeni avadanlığının quraşdırılmasından asılı olmayaraq icarə haqqı ödənilməlidir.
İcarə haqqı yeni avadanlığının nəticəsi olmadığına görə avadanlıq investisiyasının
qiymətləndirilməsində nəzərə alınmamalıdır.
_________________________________________________________________________
6.2. Artan/əlavə pul vəsaiti hərəkəti
Yalnız pul vəsaiti hərəkətindəki artımlar, məs: lahiyə nəticəsində yaranan artan/əlavə pul
vəsaiti hərəkətləri nəzərə alınmalıdır. Lahiyə ilə bağlı məsrəflərdə hər hansı bir qənaət edilən
məbləğ və ya azalma da nəzərə alınmalıdır. Əlavə pul vəsaiti hərəkətinə sadə nümunə kimi
zavod və tikiliyə qoyulan ilkin investisiya, yeni zavod hesabına yaranan satışlardan gələn pul
vəsaiti mədaxili və satışla bağlı olan birbaşa məsrəfləri göstərmək olar.
Əlavə pul vəsaiti hərəkətlərini müəyyənləşdirərkən aşağıdakı faktorları yadda saxlamaq la-
zımdır:
1. İtirilmiş xərclər nəzərə alınmır
İtirilmiş xərclər lahiyə başlamazdan əvvəl çəkilən xərclərdir. Bu xərclər lahiyənin icra olu-
nub-olunmamasından asılı olmayaraq “itirilmiş” hesab edilir və lahiyəyə başlamazdan əvvəl
çəkilmiş olurlar. Onlar lahiyənin nəticəsi olaraq artıb-azalmırlar.
Nümunə
Əgər araşdırmanın nəticəsi kimi hər hansı bir lahiyəyə start verilərsə, bu məbləğ investisiya
qiymətləndirilməsində nəzərə alınmır. Bu xərclər lahiyənin icra edilib-edilməməsindən asılı ol-
mayaraq artıq itirilmiş hesab olunur.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Nümunə
Tərif
Alternativ dəyər aktivin nəzərdə tutulan hər hansı bir məqsəd əvəzinə başqa bir məqsəd üçün
istifadə edildiyi zaman əldə edilə biləcək faydanın itirilməsidir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Müəssisə sahib olduğu boş bina üçün 2 milyon dollar dəyərində təklif alır. Təklif verən tərəfin
məqsədi boş binanı zavod kimi istifadə etməkdir. Müəssisə təklifi qəbul edərsə, daha sonra bu
bina hesabına əldə edəcəyi gəlirdən imtina etmiş olacaqdır. 2 milyon $ nəzərə alınan alternativ
dəyərdir.
_________________________________________________________________________
İnvestisiya qiymətləndirilməsi ilə bağlı qərarlar verilərkən alternativ dəyər ilkin dəyərdən daha
münasib hesab edilir. Keçmişdə çəkilən xərclər dəyişdirilə bilməz.
Nümunə
Mövcud zavodda istifadə üçün hər biri 15$-a alınan ‘X’ komponentindən mal-material ehti-
yatında 20.000 ədəd vardır. Quraşdırılması nəzərdə tutulan yeni zavodda bu komponentdən
10.000 ədəd istifadə olunacaq.
İCMAL
Qısa test - 5
Aşağıdakılardan hansı lahiyə başlamazdan əvvəl çəkilir və lahiyənin nəticəsi ona təsir etmir?
A Alternativ dəyər
B İtirilmiş xərc
C Əlavə sabit məsrəf
D Əlavə dövriyyə kapitalına qoyulan investisiya
7. Diskont pul vəsaiti hərəkətinin xalis cari dəyər (XCD) və daxili gəlirlilik dərəcəsi
(DGD) metodlarının izahı.
XCD, DGD və investisiyanın geri ödəməsinin (diskontlaşdırılmış və diskontlaşdırılma-
mış) hesablanması.
[Nələri öyrənəcəyik–h, j və k]
7.1. Xalis cari dəyəri hesablayın və investisiya qiymətləndirilməsi metodu kimi yararlı-
lığını müzakirə edin.
Lahiyələr arasından müsbət və maksimum XCD və DGD-si olan lahiyələr seçilməlidir. XCD və
DGD investisiya təkliflərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan diskont pul vəsaiti hərəkətinin
metodları hesab olunurlar. Bu səhmdarların sərvətlərinin artıb-artmayacağını göstərir.
1. Xalis cari dəyər
Tərif
İnvestisiyanın (lahiyənin) xalis cari dəyəri (XCD) ilkin investisiya məbləği ilə investisiyadan
gələcək diskontlaşdırılmış pul vəsaitlərinin ümumi cəmi arasında olan fərqdir.
Əvvəlki mövzuda pulun dəyərinin pul vəsaiti hərəkətlərinin vaxtından necə asılı olduğunu
öyrəndik. İnflyasiyanın pulun dəyərinə olan təsirinə görə müxtəlif vaxtlarda əldə edilən və
ödənilən eyni məbləğli pul vəsaitinin də dəyəri müxtəlif olur. Müxtəlif dövrlərdəki pul vəsaitlərini
müqayisə etmək üçün onların cari dəyərləri hesablanır. Daha sonra xalis cari dəyər aşağıdakı
kimi hesablanır:
Bu cari dəyər müsbət (pul vəsaiti mədaxili məxaricdən böyükdür), mənfi (pul vəsaiti məxarici
mədaxildən böyükdür) və ya sıfır (pul vəsaiti mədaxili və məxarici tam olaraq bərabərdir) ola
bilər. Bir qayda olaraq bütün müsbət cari dəyəri olan müstəqil lahiyələr və ya rəqabət şəraitində
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
582 : HAZIRLANMASI
isə ən yüksək xalis cari dəyərə malik olan lahiyələr qəbul edilir.
Nümunə
İl $
1 60.000
2 50.000
3 45.000
XCD 25.470
Lahiyənin XCD-si müsbət 25.470$ olduğundan lahiyə qəbul olunmalıdır. Müsbət XCD xalis
pul vəsaiti mədaxilinə bərabərdir və bu da investisiyanın investisiya olunan məbləğdən daha
çox qazanc gətirəcəyini göstərir.
_________________________________________________________________________
7.2. Cari dəyəri hesablamaq üçün diskont faktor necə müəyyən olunur?
Bir qayda olaraq müəssisələr borclama dərəcəsinə bərabər və ya ondan çox olan gəlirlilik
dərəcəsini özlərinə hədəf olaraq təyin edirlər. Məs: müəssisə avadanlığın alınması üçün
500.000$ investisiya qoyur və bu da pul vəsaiti məxarici olaraq qəbul edilir. Müəssisə 500.000$-
dan çox qazanmaq məqsədilə investisiya edir. Müəssisə bankdan 10%-lik faiz dərəcəsi ilə
kredit götürmüşdür. Bu faiz müəssisə üçün borclanma dərəcəsi sayılacaq. Müəssisə gəlirlilik
dərəcəsinin 12%-dən çox olmasını gözləyir. Bu dərəcə müəssisənin hədəf gəlirlilik dərəcəsi
olaraq təyin olunub.
7.3. Düzgün vaxtın seçilməsi ilə bağlı fərziyyələr və şərtlər
Diskontlaşdırılmış dəyər gözlənilən pul vəsaiti hərəkətinin tarixindən asılıdır. XCD-nin hesab-
lanması ilə bağlı fərziyyələrə aşağıdakılar aiddir:
1. İlkin pul vəsaiti məsrəfləri birinci dövrün əvvəlində çəkilib. Bu il də “0” kimi qəbul
edilir. İlkin investisiyanın cari dəyəri investisiyanın dəyəri ilə eynidir. Dövr indidən baş-
layaraq hesablandığına görə diskontlaşdırmaya ehtiyac yoxdur. 0-cı il üçün diskont
faktoru 1.000-dir.
2. Dövr ərzində icra olunan hər hansı bir əməliyyat dövrün sonunda baş vermiş kimi
nəzərdə tutulur. Məs: 2-ci il ərzində olan mədaxil əməliyyatları ilin sonunda baş tutub-
muş kimi fərz edilir.
3. İlin əvvəlində baş verən pul vəsaiti hərəkətləri yalnız diskontlaşdırma məqsədilə
əvvəlki ildə baş veribmiş kimi fərz edilir.
Nümunə
1 yanvar 20X8-ci il tarixində 60.000$-lıq pul vəsaiti ödənişi diskontlaşdırma məqsədilə 20X7-ci
ildə icra edilibmiş kimi fərz edilməlidir.
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 583
İCMAL
Tərif
İnvestisiya lahiyəsinin gəlirlilik dərəcəsi kapitalın tələb olunan gəlirlilik dərəcəsi və ya borc-
lanma dərəcəsidir. Bu dərəcə lahiyənin pul vəsaiti hərəkətinin diskontlaşdırılmasında istifadə
edilərkən xalis cari dəyər sıfıra bərabər olur.
_________________________________________________________________________
Başqa sözlə ifadə etsək, pul vəsaiti hərəkətini diskontlaşdıran zaman mədaxil və
məxariclərin cari dəyərləri bir-birinə bərabər olur.
2. DGD-nin hesablanması
Aşağıda qeyd edilən iki vəziyyətdə DGD-nin hesablanması üçün iki fərqli üsul istifadə oluna
bilər:
Nümunə
Beləliklə, biz daxili gəlirlilik dərəcəsinin təqribi 12% olduğu qənaətinə gələ bilərik.
_________________________________________________________________________
4. Lahiyənin pul vəsaiti mədaxilləri eyni olmadıqda
Bu zaman interpolyasiya metodundan istifadə olunur. Bu halda XCD-nin hər iki diskont
dərəcəsində hesablanması tələb olunur. (Müsbət və mənfi XCD-nin göstərilməsi daha yaxşı
olar).
Burada:
“a” tətbiq edilən hər iki gəlirlilik dərəcəsindən aşağıdır.
“b” hər iki dərəcədən böyükdür.
“A” - “a” dərəcəsini tətbiq etdikdə əldə edilən XCD-dir.
“B” - “b” dərəcəsini tətbiq etdikdə əldə edilən XCD-dir.
Nümunə
Pul vəsaiti
Dövr hərəkəti
$
0 (6.000)
1 1.450
2 3.250
3 500
4 1.450
5 600
6 1.450
10%-lik CD
14%-lik CD
Pul vəsaiti
Cari dəyər
Cari dəyər
faktorları
faktorları
hərəkəti
Dövr
$
0 (6.000) 1,000 (6.000) 1,000 (6.000)
1 1.450 0,909 1.318 0,877 1.272
2 3.250 0,826 2.685 0,769 2.499
3 500 0,751 376 0,675 338
4 1.450 0,683 990 0,592 858
5 600 0,621 373 0,519 311
6 1.450 0,564 818 1,456 661
XCD 560 (61)
XCD=10%+(560/560
_________________________________________________________________________
4. Qərar qəbul etmə qaydası
Daxili gəlirlilik dərəcəsi müəssisənin qoyduğu investisiyanın borclanma dərəcəsindən və ya
təyin olunan gəlirlilik dərəcəsi hədəfindən yüksək olan bütün müstəqil lahiyələri qəbul edin.
Diaqram 2: XCD və DGD
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
586 : HAZIRLANMASI
İCMAL
Qısa test - 6
Hal-hazırda müəssisənin avadanlıqlarının istehsal gücü tam istifadə olunmur və buna görə 5
illik müddət üçün subpodrat müqavilə əsasında iş sifarişi qəbul etmək planlaşdırılır.
Müəssisənin ehtiyacdan artıq avadanlığı var və istifadə etmədiyi təqdirdə onları satmağı
fikirləşir. Müəssisə subpodrat işini ehtiyacdan artıq olan avadanlıqları istifadə edərək yerinə
yetirməyi nəzərdə tutur. Avadanlığın xalis balans dəyəri 200.000$-dır, lakin cari balansdan silmə
dəyəri isə 150.000$-dır. Əgər avadanlıq beş il ərzində istifadə edilərsə, o zaman gözlənilən
balansdan silmə dəyəri 25.000$ olacaqdır. Avadanlığın amortizasiyası beş il müddətində
düz-xətt metodu əsasında aparılacaqdır.
Hər ilin sonunda subpodrat işindən əldə olunacaq xalis pul mədaxili aşağıdakı kimi proqnoz-
laşdırılır:
1-ci il 50.000$
2-ci il 65.000$
3-cü il 60.000$
4-cü il 70.000$
5-ci il 65.000$
Tələb olunur:
İllik borclanma dərəcəsi 10% olan kapitalın xalis cari dəyərini (XCD) hesablayın.
10%-lik diskont faktorları:
1-ci il 0,909
2-ci il 0,826
3-cü il 0,751
4-cü il 0,683
5-ci il 0,621
_________________________________________________________________________
7.5. İnvestisiyanın geri ödəmə müddəti
Lahiyənin ilkin investisiyaya qoyulan məbləğinin gözlənilən müddətdə geri qayıtmasına in-
vestisiyanın geri ödəmə müddəti deyilir. İnvestisiyanın geri ödəmə müddəti ilkin investisiyanın
yaratdığı gözlənilən pul vəsaiti mədaxilinə əsaslanır. İnvestisiyanın geri ödəmə müddəti xalis
pul vəsaiti mədaxilinin ilkin investisiyanın məbləğinə bərabər olduğu vaxtı müəyyən etməklə
hesablanır.
FƏSİL – C5:
KAPİTAL MƏSRƏFLƏRİ BÜDCƏSİNİN HAZIRLANMASI VƏ DİSKONT PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ : 587
Nümunə
Müəssisə 1 yanvar 20X4-cü il tarixində 100.000$ dəyərində yeni avadanlıq satın almışdır.
Müəssiə avadanlığı istifadə etməyə başlayır və avadanlığın istehsal etdiyi məhsulların satışı
başladığı zaman pul vəsaiti mədaxili də başlayır. 20X8-ci ildəki cəmi mədaxil 100.000$-dır. Bu
o deməkdir ki, avadanlıq üçün investisiya edilən məbləğ tam olaraq 20X8-ci ilin sonunda, yəni
5 il müddətinə (01.01.X4 - 31.12.X8) geri ödənilmişdir. Beləliklə, bu investisiyanın geri ödəmə
müddəti 5 ildir.
_________________________________________________________________________
İnvestisiyanın qiymətləndirilməsi metodu kimi geri ödəmə müddətinin üstünlükləri
1. Bu metodu başa düşmək və hesablamaq asandır.
2. İlkin investisiya hesabına tezliklə əldə olunan pul vəsaiti gəlirləri likvidliyin maksimum
səviyyəyə çatdırılmasına kömək edir.
3. İlkin investisiya hesabına tezliklə əldə olunan pul vəsaiti gəlirləri risklərin minimum səviyyəyə
çatdırılmasına kömək edir.
İnvestisiyanın qiymətləndirilməsi metodu kimi geri ödəmə müddətinin çatışmazlıqları
1. Bu metodda pulun zaman dəyəri nəzərə alınmır.
2. İnvestisiyanın geri ödəmə metodunda mənfəətlilik nəzərə alınmır.
İnvestisiyanın geri ödəmə müddətinin düsturu = İlkin investisiya / İllik pul vəsaiti
mədaxili
Nümunə
Müəssisə yeni avadanlığı almaq üçün 250.000$ xərcləmişdir. Avadanlıqdan gələn illik pul
vəsaiti mədaxili 60.000$ olacaq. İnvestisiyanın geri ödəmə müddətini hesablayın.
İnvestisiyanın geri ödəmə müddəti = İlkin investisiya / İllik pul vəsaiti mədaxili
Nümunə
İnvestisyanın geri ödəmə müddəti 4-cü və 5-ci illərin sonları arasındadır, başqa sözlə desək,
investisiya 5 il ərzində geri ödənəcək.
_________________________________________________________________________
7.6. Pul vəsaiti hərəkətinin diskontlaşdırılmaması metodunun pul vəsaiti hərəkətinin
diskontlaşdırılması metodu ilə müqayisədə bəzi mənfi cəhətləri vardır. Pul vəsaiti
hərəkətinin diskontlaşdırılması metodu aşağıdakı səbəblərə görə üstün sayılır:
1. Diskontlaşdırma zamanı pulun zaman dəyəri və pul vəsaiti hərəkətinin düzgün vaxt
seçimi nəzərə alınır.
Nümunə
1 ildən sonra əldə edəcəyimiz 100.000$-ın cari dəyəri pul vəsaiti hərəkətinin diskontlaşdırılma-
ma metoduna əsasən 100.000$ olacaqdır. Buna baxmayaraq, pul vəsaiti hərəkətinin diskont-
laşdırma metoduna əsasən diskont dərəcəsi 10% olarsa, bu məbləğin hazırkı dəyəri 100.000$
deyil, 90.900$ (0,909 x 100.000$) kimi fərz edilməlidir. Bu daha məntiqlidir. Əgər hazırkı vaxt-
da 10%-lə 90.000$ məbləğində investisiya qoyulsa, ilin sonuna olan məbləğ 100.000$-a qədər
artacaq.
_________________________________________________________________________
2. Diskontlaşdırma, həmçinin, qeyri-müəyyənliklərin nəzərə alınmasına kömək edir
Pul vəsaiti hərəkəti daha uzaq gələcəyə aid olduqda qeyri-müəyyənliklər daha da artır. Qeyri-
müəyyənliklər artdıqca dəyər öz növbəsində daha da azalır. Diskontlaşdırma bunu əks etdirir.
3. Lahiyələr lahiyə müddətinin sonuna qədər nəzərə alındığı üçün tam dəyərləndirmə
təmin olunur.
4. Manipulyasiyaya qarşı həssas olan mənfəətdən fərqli olaraq hesablamalar zamanı
yalnız pul vəsaiti hərəkətləri nəzərə alınır.
5. Pul vəsaiti hərəkətinin diskontlaşdırılması metodu qoyulacaq investisiyaların
səhmdarların sərvətinə necə təsir etdiklərini göstərə bilər.
İCMAL
7.7. İnvestisiyanın özünü doğrultması ilə əlaqədar XCD, DGD və investisiyanın geri
ödəmə hesablamalarının şərh edilməsi
Bu fəsildə investisiya qoyuluşunun maliyyə baxımdan özünü doğrultmasını təhlil edən müxtəlif
metodlar izah olundu. İnvestisiya qoyuluşunun maliyyə baxımdan özünü doğrultması təhlilinə
əsasən qərarlar qəbul olunur. Bu qərarvermə qaydaları aşağıda izah olunmuşdur.
1. Xalis cari dəyər: Bu qaydaya əsasən müsbət və ya rəqabət şəraitində ən yüksək xalis cari
dəyərə malik olan bütün müstəqil lahiyələr qəbul edilməlidir
Daxili gəlirlilik dərəcəsi: Bu qaydaya əsasən DGD-si müəssisənin borclanma dərəcəsindən və
gəlirlilik dərəcəsi hədəfindən böyük olan bütün müstəqil lahiyələr qəbul olunmalıdır.
Nümunə
Təsəvvür edin ki, gəlirlilik dərəcəsi hədəfi 14%, borclanma dərəcəsi 12%-dir. Bu zaman daxili
gəlirlilik dərəcəsi bu iki dərəcədən də yüksək olmalıdır, yəni 15% və ya daha çox olmalıdır. Bu
müəssisənin xərclədiyindən və gözlədiyindən daha çox qazanmasını təmin edəcək.
_________________________________________________________________________
2. İnvestisiyanın sadə və diskontlaşdırılmış geri ödəmə müddəti: Bu müddət ilkin inves-
tisiyanın yaratdığı pul vəsaiti mədaxilinin pul vəsaiti məxaricinə bərabər olana qədər keçən
müddətdir. Bu nəticənin əldə edilə biləcəyi investisiya təklifi qəbul olunmalıdır.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
590 : HAZIRLANMASI
Nümunə
Y lahiyəsi Z lahiyəsi
Lahiyələrin XCD-si müsbət olduğundan onların hər ikisinin maliyyə baxımdan özünü doğrultma
ehtimalı yüksəkdir. Buna baxmayaraq hər iki lahiyəni seçmək mümkün olmadığından XCD-si
daha böyük olan Z lahiyəsi seçilməlidir.
XCD metoduna üstünlük verilməsinin səbəbi onun maliyyə üzrə idarəetmənin başlıca
məqsədinə uyğun olmasıdır. Buna investisiya gəlirlərinin maksimallaşdırılması; ən yüksək
XCD-si olan lahiyəni seçməklə səhmdarların sərvətinin maksimum səviyyəyə çatdırılmasını
_________________________________________________________________________
Qısa test - 7
Aşağıdakı məlumat istehsalçı müəssisə üçün təklif edilən investisiya ilə bağlı
məlumatdır:
İl 1 2 3 4
Satış və istehsal 157.50 135.00 135.00
(vahidlə) 337.500 0 0 0
25,0
Satış qiyməti ($ - vahid üzrə) 0 24,00 23,00 22,00
Sabit qaimə məsrəfləri mövcud sabit məsrəflərin təxsisatını göstərir. Sabit məsrəflərin cəminin
dəyişməz olaraq qalacağı gözlənilir.
Tələb olunur:
Vergiləri və vergi məqsədləri üçün amortizasiyanı nəzərə almadan təklif olunan investisiyanın
xalis cari dəyərini hesablayın və nəticələri şərh edin.
_________________________________________________________________________
7. XCD-in hesablanması
0 1 2 3 4
İl
.000$ .000$ .000$ .000$ .000$
İlkin məsrəf (1800.00)
Satış gəliri 8.437,50 3.780,00 3.105,00 2970,00
Birbaşa material məsrəfləri (1.822,50) (850,50) (729,00) (729,00)
İstehsalla bağlı dəyişkən (2.025,00) (945,00) (810,00) (810,00)
məsrəflər
Reklam (1.462,50) (225,00)
Nəticə: Lahiyənin XCD-si müsbət olduğundan maliyyə baxımdan özünü doğrultma ehtimalı
yüksəkdir və qəbul olunmalıdır.
Qeyd:
Sabit məsrəflər qaimə məsrəflərinin təxsisatına daxil olduqlarından və investisiya qərarı onlara
təsir etmədiyindən nəzərə alınmırlar.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
594 : HAZIRLANMASI
Sınaq sualları
Kumulyativ diskont
İl Pul vəsaiti hərəkəti
faktoru - 10%
1 - 7 il (mədaxil) İllik 97.000 $ 4,23
7 (qalıq dəyəri) $23.000 0,84
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN
HAZIRLANMASI
Birinci dəfə dərsə gedən tələbə standart geyim, standart davranış və etik qaydaları haqqında
bilgilərlə tanış olur. Həyatın hər bir anında öyrənməli və ya riayət etməli olduğumuz müəyyən
standartlar mövcuddur.
Sənaye sektorunda həyata keçirilən hər bir işin standartlarının olması menecerlər üçün faktiki
fəaliyyəti qiymətləndirmək üçün meyar rolunu oynayır və işlər üzrə qarşıya qoyulmuş keyfiyyət
hədəfinin standart vaxt və məsrəflə əldə edilməsini təmin edir. Normativ maya dəyəri yal-
nız məsrəf hədəfini göstərmək üçün təyin olunmur, o, həmçinin, faktiki məsrəflərlə standart-
lar arasındakı kənarlaşmanı təhlil edərək məsrəflərə nəzarət etmək üçün təşkil edilmişdir.
Kənarlaşmanın təhlili konsepti çoxdan mövcud olan bir üsul olmasına baxmayaraq hətta bu
gün də o, nəzarət üsulu kimi əhəmiyyətini itirməyib. Müxtəlif sektorlardakı bir çox müəssisələr
normativ maya dəyəri üsulundan istifadə edirlər.
Dəyişkən və ya dəyişdirilmiş büdcə də (istehsal nəticəsinin həcmindəki dəyişiklilərə əsasən
dəyişdirilə bilən büdcə) nəzarət vasitəsi kimi geniş şəkildə istifadə olunur.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
H şirkəti mebel istehsal edir. 20X7-ci il yanvar ayında şirkət hər birindən 45 ədəd olmaqla fa-
ner lövhələr və şalban aldı. Şirkət rəhbərliyi bu materiallarla 25 dəst divar şkafı istehsal etmək
mümkün olduğunu proqnozlaşdırır. Həmçinin, bu işin 30 günə yerinə yetiriləcəyi proqnozlaşdı-
rılır. Bu proqnozlar əsasında şirkət məhsul qiymətlərini müştərilərinə açıqladı.
20X7-ci il fevral ayının axırına kimi əldə olan materialdan yalnız 22 dəst şkaf istehsal olundu.
Bundan əlavə bu qədər məhsulun istehsalı işçilər tərəfindən 30 günə yerinə yetirildi. Materia-
lın səmərəsiz istifadəsi və işçilərin qeyri-məhsuldarlığı nəticəsində hazırlanan şkafların maya
dəyəri artdı ( çünki hər bir şkafa daha çox material və əmək dəyəri düşdü). Rəhbərlik bu
vəziyyətin şirkətin mənfəətinə təsir edə biləcəyindən narahat idi.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Şirkətin büdcəsi müəyyən il üçün gözlənilən satış gəlirləri və bu satışları reallaşdırmaq üçün
çəkiləcək məsrəflər üzrə biznes planıdır. Satış gəlirləri və məsrəflərin qiymətləndirilməsi dəqiq
olmalı və lazımi qaydada idarə olunmalıdır. Məqsəd isə bütün mümkün vəziyyətlərdə hədəf
olaraq qarşıya qoyulmuş/büdcədə proqnozlaşdırılmış mənfəətin əldə edilməsi olmalıdır.
Müxtəlif büdcə növləri və onların hazırlanması əvvəlki fəsillərdə izah edilmişdir. Büdcə proq-
nozlaşdırmış məlumat olduğu üçün əldə ediləcək faktiki nəticələri əks etdirməyə bilər və bu da
büdcədə proqnozlaşdırılan rəqəmlərlə faktiki rəqəmlər arasında kənarlaşmaya səbəb ola bilər.
Büdcənin nəzarət məqsədi üçün istifadəsini təmin etmək üçün büdcədə proqnozlaşdırı-
lan rəqəmlərlə faktiki rəqəmləri təhlil və bir-biri ilə müqayisə etmək lazımdır. Bu proses
məsrəflər, satışlar və mənfəət üzrə büdcədə proqnozlaşdırılan və faktiki rəqəmlər arasındakı
kənarlaşmanı ortaya çıxarır. Bu rəqəmlər isə şirkətin büdcə hədəflərinə çatıb-çatmamasının
göstəricisidir.
1.1. Büdcədən kənarlaşma
Kənarlaşma faktiki rəqəmlərin müəyyən hədəf göstəricilərinin müqayisə olunmasıdır. Bu
göstəricilər müəyyən olunmuş bir standart və ya büdcə rəqəmi ola bilər. Faktiki rəqəmlər
büdcədə proqnozlaşdırılan rəqəmlərlə müqayisə edildikdə büdcə kənarlaşması adlanan
fərqlər ortaya çıxır.
Pul şəklində ifadə olunan məsrəflər və ya gəlirlər üzrə proqnozlaşdırılan büdcə rəqəmləri və
faktiki rəqəmlər arasındakı fərq büdcədən kənarlaşma adlanır.
Lakin biz bənzər olmayan məsrəf, gəlir və mənfəət rəqəmlərini müqayisə edə bilmərik. Biz
büdcəni hər hansı miqdar dəyişiklikləri zamanı faktiki satış rəqəmləri ilə uyğunlaşdırmaq üçün
dəyişməli, daha sonra onu faktiki nəticələrlə müqayisə etməliyik. Faktiki satış həcminə uy-
ğun dəyişdirilmiş büdcələr proqnozlaşdırılmış məsrəflər haqqında daha dəqiq və həqiqətə
uyğun informasiya verəcəkdir. Büdcədən kənarlaşma dəyişdirilmiş büdcə ilə faktiki rəqəmləri
müqayisə etməklə tapıla bilər.
1.2. Büdcədən kənarlaşmanın səbəbləri
Büdcədən yayınma məsrəfdə kənarlaşmalar, məhsula olan tələb və ya satış qiymətlərindəki
dəyişikliklər kimi bir çox faktorlar nəticəsində ortaya çıxır. Büdcədən kənarlaşmaya səbəb olan
məsrəf büdcələrinə aid yeddi növ kənarlaşma var.
FƏSİL – C6:
BÜDCƏ NƏZARƏTİ VƏ HESABATI : 599
Nümunə
20X8-ci il ərzində D Şirkəti satış büdcəsini 120.000 vahid üzərindən proqnozlaşdırdı. Bu qədər
satışın həyata keçirilməsi üçün büdcədə proqnozlaşdırılan məsrəflərin miqdarı isə 500.000$
məbləğində nəzərdə tutulmuşdu. Lakin faktiki satışlar 100.000 vahid, məsrəflər isə 450.000$
oldu. Bu cəmi məsrəflər üzrə 50.000$–lıq büdcə kənarlaşmasına gətirib çıxardı.
_________________________________________________________________________
Hər bir məsrəf üzrə ayrıca kənarlaşmanı hesablamaq üçün material, əmək və qaimə məsrəfləri
üzrə təfərrüatlı büdcə hazırlanmalıdır. Kənarlaşmaları hesablamaq üçün bu məsrəflər daha
sonra faktiki məsrəflərlə müqayisə edilir.
Bütün bu kənarlaşmaların hesablanması və təhlili Fəsil D2–də, onların səbəbləri və onlara
nəzarət isə Fəsil D3-də ətraflı şəkildə izah olunmuşdur.
İCMAL
Qısa test - 1
Qısa test - 2
Aşağıdakı büdcələrdən hansı büdcədə proqnozlaşdırılmış satış və faktiki satış həcmi arasın-
dakı büdcə kənarlaşmasını hesablamaq üçün istifadə olunur?
A Sabit büdcə
B Dəyişdirilmiş büdcə
C Davam edən büdcə
D Fəaliyyətə əsaslanan büdcə
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Büdcə kənarlaşmaları büdcə və faktiki rəqəmlər arasındakı fərqi ortaya çıxararaq idarəetməyə
nəzarət edilə bilən sahələri müəyyən etməyə kömək edir. Çox zaman kənarlaşmalara
idarəetmənin müəyyən məsrəfləri təsdiq edib-etməməsi haqqında qəbul etdiyi qərarlara
əsasən böyük həcmdə nəzarət etmək olur.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Kənarlaşmalara onların baş vermə səbəbləri tapıldığı zaman nəzarət oluna bilir. Müvafiq me-
necer kənarlaşmaya səbəb olan məsrəflərə nəzarət edə bildiyi zaman kənarlaşmanın özünə
də nəzarət etmək mümkün olur.
Məsrəfin nəzarət edilə bilən olması nisbi amildir. Briqadir və ya menecer tərəfindən nəzarət
edilə bilməyən məsrəfə başqa bir şöbənin meneceri və ya daha yüksək bir vəzifəli şəxs
tərəfindən nəzarət edilə bilər. Bundan əlavə, qısa dövr ərzində nəzarət edilə bilməyən məsrəfə
uzun dövr ərzində nəzarət oluna bilər.
Nümunə
Texniki qulluq şöbəsində yaranan məsrəfə nəzarət funksiyasını həmin şöbənin nəzarətçisi
həyata keçirə bilər, lakin texniki qulluq şöbəsindəki sex üçün ayrılmış məsrəflərə həmin sexin
briqadiri nəzarət edə bilməz.
_________________________________________________________________________
Nəzarət sisteminin əsas elementi faktiki fəaliyyətlə büdcədə proqnozlaşdırılmış fəaliyyətin
müqayisəsi nəticəsində məlumatın toplanmasıdır.
Büdcələr kənarlaşmaları yarandıqdan sonra müəyyənləşdirən sonrakı nəzarət sistemidirlər.
Planlaşdırılan fəaliyyətlərdən yayınmaları azaltmaq məqsədilə gələcəkdə mümkün ola biləcək
kənarlaşmaları aradan götürmək üçün nəzarət tədbirləri həyata keçirilməlidir. Əvvəlki təcrübələr
əsasında olan planlaşdırma ilkin nəzarət sisteminin bir növüdür. Bu potensial təhlükələri il-
kin mərhələdə təyin edərək baş verməzdən öncə qarşısının alınması üçün lazımi tədbirlərin
görülməsinə kömək edir.
3.1. Sonrakı nəzarət sistemi
Sonrakı nəzarət sistemi idarəetməni fəaliyyətin sonunda məlumat ilə təmin edir. Fak-
tiki nəticələr büdcədə proqnozlaşdırılmış nəticələrlə müqayisə olunur. İstehlak olunmuş
xammal, əmək, qaimə məsrəfləri və s. kimi müxtəlif göstəricilər ölçülür və qeyd olunur. Bu
mərhələdən sonra faktiki nəticələrlə büdcədə proqnozlaşdırılmış nəticələr arasında baş verən
kənarlaşmaların səbəbləri müəyyənləşdirilir.
FƏSİL – C6:
BÜDCƏ NƏZARƏTİ VƏ HESABATI : 601
Nümunə
Nümunə
Müəssisə rəhbərliyi 20X8-ci il üçün investisiyanın mənfəətlilik əmsalını (İMƏ) 10% olaraq plan-
laşdırmışdır. Nəqliyyat məsrəfləri 20X8-ci ilin mart ayında 15% artdı. Qiymət artımına görə
müəssisə 10%-lik investisiyanın mənfəətlilik əmsalı hədəfinə çata bilməyəcək. İlkin nəzarət
sistemindən istifadə edərək rəhbərlik hər rübün sonunda müəssisənin taktikasını dəyişə bilər.
10%-lik İMƏ məqsədinə çatmaq üçün yeni strategiya hazır məhsulun qiymətini artırmaq və ya
xammalı daha ucuzu ilə əvəz etmək ola bilər.
_________________________________________________________________________
Bu sistemlər xeyli vaxt tələb edə bilər, çünki bu cür möhkəm planları hazırlamaq üçün çoxlu
məlumat toplanmalıdır.
İCMAL
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
602 : HAZIRLANMASI
Qısa test - 3
[Nələri öyrənəcəyik–d]
[Nələri öyrənəcəyik–e]
təsirinə əhəmiyyətli dərəcədə məruz qalan məsrəflərdir. Nəzarət edilə bilən məsrəflərə do-
layı məsrəfləri, zavodda istifadə olunan yağlama, kəsmə alətləri və enerji ilə bağlı yaranan
məsrəfləri nümunə göstərmək olar.
Nəzarət edilə bilməyən məsrəflər isə rəhbərliyin üzərində heç bir təsir güçü olmadığı
məsrəflərdir. Məsələn, dövlət qurumları tərəfindən müəyyən olunan sabit ödənişlər/rüsumlar.
Belə hallarda idaretmə ödənilməli olan məbləğə təsir etmək iqtidarında olmur.
Bəzi məsrəflərə bir neçə menecer tərəfindən tam və ya müəyyən səviyyədə nəzarət olunur.
Məs: menecerlərin təchizatçılarla qiymət barəsində sövdələşmələri və ya münasib qiymətə
yaxşı keyfiyyətli mal satan təchizatçılarla iş qurmaları nəticəsində material məsrəflərinə
nəzarət edilə bilər.
Digər tərəfdən isə bəzi məsrəflərə məsuliyyət mərkəzi menecerləri tərəfindən müəyyən
dərəcədə nəzarət edilə bilir. Məs: həm istehsal meneceri, həm də satınalma meneceri xam-
malın məsrəflərinə görə eyni səviyyədə məsuliyyət daşıyırlar. İstehsal meneceri xammalın
miqdarına nəzarət edərkən satınalma meneceri həmin materialın qiymət səviyyəsinə nəzarət
edir. Belə məsrəflər hər iki menecerin nəzarəti altında olmasına baxmayaraq hər bir menecer
məsrəfin yalnız nəzarət etdiyi hissəsinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Birgə nəzarət olunan
məsrəflər məsuliyyət mərkəzləri üzrə məsrəf hesabatı sistemində səlahiyyət hüdudlarının
daha aydın olmasına kömək edə bilər.
Məsrəflərə nəzarət edilə bilmə dərəcəsi iki amildən asılıdır. Biri müddət amili, digəri isə
qərarvermə səlahiyyətidir.
➢➢ Əvvəlki dövrlərdə qəbul olunan qərarların səbəb olduğu məsrəflər qısa müddətdə
nəzarət edilən bilən deyil. Məs: uzunmüddətli aktivin alınması məsrəfi nəzarət oluna
biləndir, çünki yalnız rəhbərliyin təsdiqi ilə yaranır. Lakin aktivin sonrakı dövrlərdəki
amortizasiyası nəzarət edilə bilən deyil. Məsrəflər kifayət qədər müddət olduqda
nəzarət edilə və ya azaldıla bilər.
➢➢ Bənzər olaraq qərarvermə səalhiyyətinin də məsrəflər üzərində təsiri mövcuddur.
Məsuliyyət mərkəzinin menecerinin məsrəflər üzərində qərar vermək hüququ varsa,
o, məsrəflərə nəzarət edə bilər. Məs: ali idarəetmə xammalı başqa bir təchizatçıdan
almağa və özünün bu materialı istehsal edən şöbəsini bağlamağa qərar verə bilər.
Buradakı məsrəflər ali idarəetmə səviyyəsində nəzarət edilə bilən olsa da orta və alt
idarəetmə səviyyələrində nəzarət edilə bilən deyil.
Buna görə də bütün məsrəflər hər hansı bir şəxs tərəfindən yalnız müəyyən dərəcədə və
müəyyən dövr ərzində nəzarət edilə biləndir. Məsrəflərə nəzarət məsuliyyətinin müxtəlif
səviyyələr üzrə bölüşdürülməsinə baxmayaraq baş direktor bütün məsrəflərə görə məsuliyyət
daşıyır.
5.2. Nəzarət edilə bilən və nəzarət edilə bilməyən məsrəflərin fərqləndirilməsi
Aşağıdakılar nəzarət edilə bilən və nəzarət edilə bilməyən məsrəflər arasındakı əsas fərqlərdir.
Bütün birbaşa və dəyişən məsrəflər Bir çox dolayı və sabit məsrəflər bu növə
nəzarət edilə bilən məsrəflər sayılır. aid edilə bilər.
Qısa test - 5
Nəzarət edilə bilən və nəzarət edilə bilməyən məsrəflər arasındakı fərqi/fərqləri göstərin.
(i) Bütün məsrəflər qısa dövrdə nəzarət edilə bilən, uzun dövrdə isə nəzarət edilə
bilməyən məsrəflərdir.
(ii) Nəzarət edilə bilən məsrəflərə şöbə menecerləri böyük dərəcədə təsir edə bilərlər,
amma onların nəzarət edilə bilməyən məsrəflərə heç bir təsiri yoxdur.
(iii) Menecerlərin nəzarət edilə bilən məsrəflər barədə qərar vermək səlahiyyətləri vardır,
amma nəzarət edilə biləməyən məsrəflər barədə belə səlahiyyətləri yoxdur.
(iv) Bütün dəyişən məsrəflər, ümumiyyətlə, nəzarət edilə bilən məsrəflərdir, sabit məsrəflər
isə adətən nəzarət edilə bilməyən məsrəflər olur.
A (i) və (ii)
B (ii) və (iv)
C (iii) və (iv)
D Yuxarıdakıların hamısı
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Nümunə
_____________şirkətinin menecerinə
Tarix: 11 may, 20X1
Mövzu: 20X1-ci il aprel ayı üçün əsas məsrəflərə nəzarət hesabatı
Bu cür hesabatlara kənarlaşmanın faizlə dərəcəsini göstərən sütun da əlavə edilə bilər.
_________________________________________________________________________
Nəzarət hesabatına aid başqa bir misal:
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
606 : HAZIRLANMASI
Nümunə
_______________şirkətinin menecerinə
Tarix: 11 may, 20X1
Mövzu: Kənarlaşmanın səbəbləri və tövsiyə edilən tədbirlər
Kənarlaşma Kənarlaşmanın
Tövsiyə edilən tədbirlər
$ səbəbi
Satış həcmini düzgün
Bazar haqqında
Satış həcmində proqnozlaşdırmaq üçün bazara
(5.000) verilən zəif
kənarlaşma uyğun qabaqcadan sorğular
proqnozlar
aparmaq.
Əmək Məcmu mənfəət marjasını
məsrəflərində Əmək haqqlarında artırmaq üçün vahid üzrə satış
(4.000)
dərəcə ilə bağlı artım qiymətini artırmaq
kənarlaşma
Nəzarət hesabatları rəhbərliyin tələblərinə və şirkətin strategiyasına uyğun olaraq həftəlik, ay-
lıq, yarım aylıq və ya illik müddət üzrə hazırlana bilər.
Sınaq sualları
Dəyişdirilmiş Faktiki
Sabit büdcə Kənarlaşmalar
büdcə nəticələr
.000$
.000$ .000$
75.000 vahid .000$
70.000 vahid 70.000 vahid
Satış qiyməti 2.250 2.100 2.400 300 müsbət
Dəyişkən birbaşa
(525) (490) (500) 10 mənfi
istehsal məsrəfləri
Dəyişkən qaimə
(150) (140) (180) 40 mənfi
məsrəfləri
Məcmu mənfəət 1.575 1.470 1.720 250 müsbət
Sabit istehsal
(600) (600) (520) 80 müsbət
məsrəfləri
Sabit qeyri-istehsal
(300) (300) (320) 20 mənfi
məsrəfləri
Mənfəət 675 570 880 310 müsbət
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
608 : HAZIRLANMASI
C7
FƏSİL – C7:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ DAVRANIŞ ASPEKTLƏRİ : 609
BÖLMƏ - C
BÜDCƏNİN
HAZIRLANMASI
Büdcə şirkət üçün planlaşdırma və idarəetmə vasitəsidir. Bu yalnız məsrəfə nəzarət mexa-
nizmi deyil, həm də müəssisənin planlaşdırma və idarəetmə fəaliyyətlərinin tərkib hissəsidir.
Onun hədəfi müəssisəsənin məqsədlərinə çatmaq və müəssisənin işçi heyətini bu isitqamətdə
həvəsləndirməkdir.
Mükəmməl büdcə hazırlama sistemi işçi heyətini hədəf birliyinə təşviq edir (belə hallarda işçi
heyətinin məqsədləri müəssisənin məqsədləri ilə üst-üstə düşür). Nəzarətçi heyətin idarəetmə
proseslərində geniş iştirakı hədəf birliyini təmin edə bilər.
Bu fəsildən əldə edəcəyiniz biliklər gələcəkdə idarəetmə uçotu üzrə mühasib vəzifəsində ça-
lışdığınız zaman müəssisənin hədəf birliyini təmin etmək məqsədi ilə büdcənin hazırlanması
sisteminin təşkilində sizə kömək edəcək. Bu fəsildəki məlumatların mənimsənilməsi sizin həm
də mövzu ilə bağlı sınaq suallarına cavab verməyinizə kömək edəcək.
Nələri öyrənəcəyik
Giriş
Praktiki nümunə
A Şirkəti 2010-cu ilin büdcəsini hazırladı. Satış büdcələri marketinq üzrə menecer tərəfindən
özünün geniş təcrübəsinə əsaslanaraq hazırlandı.
Sonra məlum oldu ki, X məhsulunun satışı büdcədə proqnozlaşdırılan qədər olmayıb. Səbəb
rəqiblərin X məhsuluna alternativ olaraq gətirdiyi məhsulların X məhsulunu bazardan çıxarma-
sı olmuşdur. Aşağı idarəetmə səviyyəsində satış heyəti bu vəziyyətdən xəbərdar olub, lakin
büdcənin hazırlanması prosesinə cəlb olunmayıblar. Aşağı idarəetmə səviyyəsinin düşüncələri
nəzərə alınmayıb. Nəticə etibarilə, büdcə real şəraitə uyğun olmayıb.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Tərif
Motivasiya fərdi müəyyən tərzdə hərəkət etməyə vadar edən psixoloji və emosional hissləri
izah edən geniş anlayışdır. Demək olar ki, fərdin həyata keçirdiyi hər bir fəaliyyət müəyyən
həvəsləndirmə hisslərindən irəli gəlir.
Nümunə
Bir insan özü üçün yemək hazırlayarkən və ya yemək üçün restorana gedərkən onu bu işə
aclığı həvəsləndirir, motivasiya edir.
_________________________________________________________________________
Müəssisə səviyyəsində motivasiya fərdin və ya komandanın onlar üçün müəyyən edilmiş
məqsədlərə çatmağa nə qədər istəkli olduğunu göstərir. Motivasiya səviyyəsi nə qədər
yüksəkdirsə, fərd və ya komanda da bir o qədər çox işləyir və müəssisə məqsədlərinə
nail olmaqda bir o qədər çox maraqlı olurlar.
Motivasiya müəssisədəki fərdlərin, rəhbərlərin və komandaların iş davranışlarını izah etməyə
kömək edir. Bu həm də şirkətlərə fərdlər, rəhbərlər və komandaların fəaliyyətləri və nəticələri
arasında əksər hallarda olan fərqləri anlamağa kömək edir.
Buna görə də müəssisə işçilərini həvəsləndirmək üçün nə etməli olduğunu başa düşməlidir.
Çünki prinsip etibarilə fərdin, rərbərin və ya komandanın ərsəyə gətirdiyi hər bir nəticə onların
bacarıqlarının və motivasiya səviyyələrinin birləşməsindən yaranır.
Nümunə
Bəzi müəssisəlar satış komandaları arasında motivasiya səviyyəsini artırmaq məqsədi ilə
komisyon və ya həvəsləndirmə sistemləri tətbiq edir. Adətən satıcılar və satış komandaları
ümumi satış gəlirinin müəyyən faizini sabit məvaciblərinə əlavə olaraq alırlar. Bu onlar üçün
bacarıqlarını ən yaxşı səviyyədə nümayiş etdirməkdə daha çox həvəsləndirmə və ya motiva-
siya rolunu oynayır.
________________________________________________________________________
FƏSİL – C7:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ DAVRANIŞ ASPEKTLƏRİ : 611
İCMAL
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Nümunə
Marketinq meneceri bilir ki, satış və paylama məsrəfləri keçən ilə nisbətən 5% artıq olacaq.
Əgər o büdcədə 10% artım tələb etdiyi təqdirdə rəhbərlik təklif edilən artımı 5% məbləğində
azaltsa və yalnız 5% artıma icazə versə belə onun əsas tələbi yerinə yetirilmiş olacaq.
_________________________________________________________________________
Menecerler gələn ili də nəzərə alaraq cari ildə həddindən artıq məsrəfə yol verə bilərlər.
Tərif
Nümunə
B Şirkətinin satış üzrə meneceri Nigar büdcədə illik 56.000 vahid satış hədəfi qoyub. Əslində
isə o bilir ki, satışa olan potensial tələb təqribən 60.000 vahiddir. Beləliklə, o, çox əziyyət
çəkmədən hədəf olaraq müəyyən olunmuş 56.000 vahid satışa nail olacaq. Bu nümunədə
büdcə təhrifi 4.000 vahiddir.
_________________________________________________________________________
Büdcə təhrifi büdcədə proqnozlaşdırılmış məsrəfləri reallaşdırmaq üçün artıq məsrəflərə yol
vermək meylini artırdığı üçün həm də büdcə qərəzi adlanır. Bu, öz növbəsində gələn il üçün
marjanın olduğunu da göstərir.
Nümunə
C Şirkətində satış və paylanma üçün faktiki ümumi məsrəflər 5.000$ məbləğindədir. Büdcə
hazırlanarkən proses üzrə cavabdeh olan menecer Əli məbləği 5.500$ olaraq müəyyən etmiş-
dir, yəni o, büdcəni 500$ artıq göstərmişdir. O, büdcə ilində rəhbərlik qarşısında büdcənin artıq
hesablanmasını izah etmək məcburiyyətində qalmamaq üçün göstərilən məbləğin hamısını
xərcləmək istəyir. Bu, ona çətinlik çəkmədən gələn il üçün daha yüksək büdcəylə təmin olun-
maq üçün də şərait yaradacaq.
Büdcənin uğurlu alınmasına görə mükafatlandırılma sisteminin tətbiqi büdcə təhriflərinin art-
masına da imkan yarada bilər. Büdcə təhrifi baş verən zaman büdcə nəzarəti sistemi moti-
vasiya vasitəsi, fəaliyyətin dəyərləndirilməsi vasitəsi və nəzarət sistemi kimi yararlılığını itirir.
_________________________________________________________________________
2. Baş menecerlər tərəfindən müəyyən olunmuş hədəflər
FƏSİL – C7:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ DAVRANIŞ ASPEKTLƏRİ : 613
Büdcə üçün müəyyən edilmiş hədəflər işçilərin davranışına təsir edir. Əksər hallarda menece-
rin / şöbənin fəaliyyəti büdcə hədəflərinə görə qiymətləndirilir. Heç kim ona zəif işçi damğası
vurulmasını istəmir. Buna görə də rəhbərlik tərəfindən əllərindən gələni etmələri üçün işçilərə
əlçatmaz hədəflərin qoyulması işçilərin bu hədəflərə etirazı ilə nəticələnə bilər. Ali idarəetmə
büdcənin uğur qazanmağı üçün işçiləri ilə məsləhətləşməli və onların inamını qazanmalıdır.
Əgər hədəflər asanlıqla əldə oluna bilən olsalar, onlar işçilərini imkanlarının hamısından
istifadə etməyə həvəsləndirə bilməyəcək.
Hədəflər ali idarəetmə və işçilər tərəfindən birgə müəyyən olunmalıdır. Bu hədəflər işçilərdə
hədəfin əlçatmaz olduğu düşüncəsini yaradacaq heç bir səbəbə məhəl qoymadan onları
əllərindən gələni etməyə həvəsləndirməlidir.
3. Suboptimal planlaşdırma
Hədəflər fərdlər tərəfindən müəyyən olunub rəhbərlik tərəfindən təsdiq edildiyi üçün müəssisə
və şöbə məqsədləri arasında yarana biləcək ziddiyyət hədəflərə yenidən düzəliş edilməsinə
gətirib çıxara bilər. Bəzi məhdudlaşdırıcı faktorlar müəssisənin hədəflərini maksimallaşdırma-
ğına mane ola bilər; buna görə də optimal nəticəyə nail olmaq üçün büdcə hazırlanarkən ehti-
yatlı olmaq lazımdır. Məqsədlər müəssisənin fəaliyyətinə təsir edəcək hər bir faktorun səmərəli
istifadəsini təmin edəcək şəkildə müəyyənləşdirilməlidir.
Nümunə
D Şirkətində zavodun istehsal gücü 50.000 vahiddir. 1 vahidin istehsalına 3 iş saatı tələb olu-
nur. Məhdudlaşdırıcı faktor iş saatlarıdır, o da cəmi 90.000 saatdır. 90.000 iş saatı daxilində
maksimum 3.000 məhsul vahidi istehsal oluna bilir. Bu halda zavodun istehsal gücündən tam
şəkildə istifadə etmək mümkün deyil, lakin planlaşdırma elə olmalıdır ki, məhdudlaşdırıcı fak-
tor, yəni iş saatları optimal şəkildə istifadə oluna bilsin.
_________________________________________________________________________
Suboptimal planlaşdırma menecerləri həvəsdən sala bilər.
Nümunə
Satınalma üzrə menecer topdansatış miqdarına əsasən endirim əldə etmək üçün satın alına-
caq xammalın miqdarını büdcə üzrə çox təyin etdi. Satınalma menecerinin büdcəsini isteh-
sal büdcəsi ilə uzlaşdırarkən məlum oldu ki, hədəflənən satınalma miqdarı istehsal şöbəsinin
tələbindən qat-qat artıqdır. İstehsal şöbəsinin xammala olan potensial tələbi satınalma şöbəsi
üçün məhdudlaşdırcı faktor oldu.
Buna görə də satınalma büdcəsində dəyişiklik etmək lazım gəldi. Bu satınalma menecerinin
motivasiyasının aşağı düşməsinə səbəb ola bilər.
_________________________________________________________________________
2. Aşağı səviyyə idarəetməsinin büdcənin hazırlanmasında iştirakı
Büdcənin yerinə yetirilməsində iştirak edən bütün şəxslərin büdcənin hazırlanmasında və büdcə
danışıqlarında iştirak etməsi onları daha da həvəsləndirə bilər. Amma əgər onlara əlçatmaz
hədəflər həvalə olunsa və ya danışıqlar zamanı hədəflər izahat verilmədən dəyişdirilərsə, bu
da onları həvəsdən sala bilər.
Qısa test - 1
Büdcə qərəzinin (büdcə təhrifinin) büdcə planlaşdırılması və büdcə nəzarəti sistemi üçün
nəticələrini müzakirə edin.
[Nələri öyrənəcəyik–c]
menecerləri həmin hədəfə nail olmaq üçün cəhd etməkdən belə çəkindirə bilər. Ən yaxşı hal
isə çətin, ancaq əldə oluna bilən hədəflər təyin etməkdir.
Büdcə hədəfini təyin etmək çox çətin işdir. Hədəf işçiləri əllərindən gələni etməyi həvəsləndirə
biləcək qədər yüksək olmalı, lakin işçilərin əldə edə bilməyəcəkləri formada və həvəsdən sa-
lacaq qədər də yüksək səviyyədə olmamalıdır.
Hədəfə çatmaq məqsədi ilə işçiləri həvəsləndirmək məqsədinə bərabər səviyyədə əhəmiyyət
verilməlidir. Bu səviyyəyə qədər motivasiyanı fəaliyyət səviyyəsi ilə bir yerdə yüksəltmək
mümkündür. Lakin bu səviyyədən yuxarı hədəflər əlçatmaz olduğu üçün motivasiya səviyyəsi
kəskin şəkildə aşağı düşür. Bu, asan hədəflər qoyulduğu halda büdcənin işçiləri əllərindən
gələni etməyə həvəsləndirmək məqsədinin uğursuz alınması faktına əsaslanır.
Büdcənin planlaşdırma, nəzarət, koordinasiya, həvəsləndirmə və s. kimi bir neçə funksiyaları
var. Büdcənin çətinlik səviyyəsini təyin edərkən bunların hamısı nəzərə alınmalıdır. Planlaşdır-
ma və nəzarət təyin olunan hədəflərin müəssisənin bütövlükdə fəaliyyəti üçün ən yaxşı variant
olmasını və hədəflərin menecerlərin bir çoxu üçün əlçatan olmasını tələb edir.
Lakin əgər büdcə həvəsləndirmə vasitəsi kimi nəzərdə tutulursa, onda menecerlər üçün qo-
yulan hədəflər ən yaxşı nəticənin əldə edilməsinə gətirib çıxarmayacaq. Çünki bu hədəflər
yüksək dərəcədə səmərəli olsa da, motivasiya edəcək xüsusiyyətlərə malik olmurlar.
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Stimul planları işçiləri büdcə hədəflərinə nail olmaq üçün daha səmərəli işləməyə
həvəsləndirmək üçün istifadə olunur. Bu planlar ya fərdlərə, ya da işçi qruplarına tətbiq edilir.
Qrup həvəsləndirmə mexanizmlərinə əsasən bütün qrup tərəfindən qazanılmış stimul qrupun
üzvləri arasında bölüşdürülür. Fərdi həvəsləndirmə mexanizminə əsasən stimullar hər bir işçi-
nin iş keyfiyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı ödənilir.
Aşağıda yaxşı həvəsləndirmə mexanizminin əsasları göstərilmişdir:
➢➢ İşçi məhsuldarlığın artımına görə səxavətlə mükafatlandırılmalıdır.
➢➢ Stimulun hesablanması sadə və qeyri-peşəkar tərəfindən də başa düşülə biləcək
qədər asan olmalıdır.
➢➢ İş normativləri diqqətli araşdırmalar əsasında təsis edilməlidir. İş şəraiti və işi başa
çatdırmaq üçün tələb olunan lazımi müddət və iş gücü də nəzərə alınmalıdır.
➢➢ Fərdin istehsal nəticəsini yoxlamaq, saymaq və siyahıya almaq üçün sadə, anla-
şılan sistem olmalıdır. Nəticələr gündəlik qeydə alınmalıdır ki, işçilər nə qədər is-
tehsal etdiklərindən xəbərdar olsunlar. Bu onlara gəlirlərini hesablamağa və ya
qiymətləndirməyə imkan verir və stimul effektini artırır.
➢➢ Müəyyən olunan standartlardan yüksək fəaliyyətlərə görə yüksək mükafat
ödənilməlidir. Bu işçinin ruh yüksəkliyini daha da artırdığı üçün məhsuldarlığın da art-
ması ilə nəticələnəcəkdir.
➢➢ Stimul planları əməliyyatların öz qaydas ilə getməyində rol oynayan dolayı işçiləri də
əhatə etməlidir.
4.1. Rəhbərliyin həvəsləndirilməsi mexanizmlərinin növləri
Həvəsləndirmə mexanizmləri və ya mükafat sistemi müəssisənin öz işçilərinin səy və
töhfələrinin əvəzinə ödəmək üçün istifadə etdiyi müəssisədaxili prosesləri və strategiya-
ları əhatə edir.
Həvəsləndirmə mexanizmlərinin məqsədi müəssisənin ümumi məqsədlərinə çata bilməyi üçün
səriştəli işçiləri cəlb etmək, saxlamaq və həvəsləndirməkdir. Səmərəli həvəsləndirmə
mexanizmi fərdin gərgin işini və nəticələrinin əvəzini qaydasınca ödəyən sistemdir.
Həvəsləndirmə mexanizmləri və mükafatlandırma sisteminin işçilər üçün 3 əsas komponenti
və ya səviyyəsi var:
a) Məvacib: bu işçinin pulla mükafatlandırılmasının əsas səviyyəsini təşkil edir. İşçinin
məvacibi gördüyü işlə birbaşa əlaqəlidir. İşin tələbləri nə qədər çoxdursa, maaş da bir o
qədər yüksək olur.
b) Bonus: bir çox müəssisələrdə işçi nə qədər yaxşı fəaliyyət göstərirsə, o qədər də əlavə
mükafat alır. Bu əlavə mükafatlar əsasən bonus və ya digər stimullar (məs: şirkətin
FƏSİL – C7:
BÜDCƏNİN HAZIRLANMASININ DAVRANIŞ ASPEKTLƏRİ : 615
Nümunə
Həvəsləndirmənin vacibliyini dərk edən bir çox müəssisələr “İşçi səhm hüququ planı”nı tətbiq
etməyə başladılar və burada müəssisənin səhmlərindən işçilərə də müəyyən bir hissə verilir.
Müəssisə daha yaxşı fəaliyyət göstərdikcə işçilərin səhmləri də dəyər qazandığına görə bu
işçiləri daha çox işləməyə həvəsləndirir.
_________________________________________________________________________
Hər üç komponent işçiləri mükafatlandırır və buna görə də müəyyən fəaliyyət kursu
seçməyə həvəsləndirir. Yüksək məvaciblər işçiləri daha çətin və daha məsuliyyətli işlər
götürməyə həvəsləndirir. Bonuslar işçiləri müəyyən işlərdə daha çox işləməyə həvəslənirdiyi
halda, mənfəətin bölüşdürülməsi mükafatları müəssisənin ümumi məqsədlərinə çatmaqda
kömək etmək üçün onları bir komandanın üzvləri kimi işləməyə həvəsləndirir.
Nümunə
Səməd F Şirkətində konveyerdə işləyir. O, illik 20.000$ qazanır. Şirkətdə yenicə nəzarətçi
vakansiyası elan olunub. Baxmayaraq ki, bu iş daha artıq məsuliyyət və iş saatları tələb edir,
Səməd bu işi öz öhdəsinə götürməyə həvəslidir, çünki bu işdə onun məvacibi 40.000$ olacaq.
Sonra o, daha çox işləməyə həvəsli olur, çünki il ərzində yaxşı fəaliyyət göstərərsə, o əlavə
olaraq 4.000$ bonus da əldə edə biləcək. Daha sonra isə Səməd digər nəzarətçilərə kömək
etməkdə həvəsli olur, çünki əgər müəssisə ümumi istehsal hədəflərinə nail olsa, o buna görə
əlavə 4.000$ bonus da əldə edəcək.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test - 2
Aşağı stimul işçiləri mükafatlandırır, daha çətin və daha məsuliyyətli işlər üzrə öhdəçilik
götürməyə həvəsləndirir.
A Doğru
B Yanlış
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Uğurlu büdcə hazırlamaq üçün hədəf səviyyəsi təyin olunarkən idarəetmənin bütün
səviyyələrinin büdcə hazırlanmasında iştirak etdiyindən və prosesin şəffaf aparıldığın-
dan əmin olmaq lazımdır.
Bəzən funksional menecerlərin təyin etdikləri suboptimal məqsədlərə görə funksional büdcələr
optimal mənfəət əldə etmək üçün olan korporativ məqsədlərlə uzlaşmır. Belə halda korporativ
məqsədlər və şöbələr üzrə məqsədlər arasındakı ziddiyəti danışıqlar yolu ilə həll etmək vacibdir.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
616 : HAZIRLANMASI
Büdcə danışıqları və uzlaşdırma ilə bağlı inzibati proseslər büdcə yekunlaşana qədər davam
edir. Bütün menecer və işçilərin büdcə iclaslarında iştirakı işçilərin büdcə məqsədləri ilə
bağlı fikirlərindəki anlaşılmazlıqları, ziddiyyətləri və şübhələri aradan qaldırır.
5.1. Büdcənin hazırlanmasında kollektiv yanaşmanın üstünlükləri
1. İşçilərin büdcə hazırlanması prosesində iştirakı işçilərə rəhbərliyin büdcə hədəflərini
təyin edərkən qarşılaşdığı dilemmaları başa düşməyə kömək edir. Bu, işçilərin büdcə
hədəflərinə çatmaq barədə götürəcəkləri öhdəliklərlə razılaşmalarını təmin edir.
2. Əgər işçilər büdcə hazırlanması prosesində iştirak etsələr, aşağı səviyyədəki problemlərdən
daha çox xəbərdar olduqlarına görə onlar haqqında ali səviyyəli idarəetməyə məlumat
vermək imkanı əldə edəcəklər. Bu, həqiqətə daha uyğun hədəflər təyin etməyə kömək
edəcək.
3. Əgər büdcə təklifi işçilərə heç bir izahat verilmədən ləğv olunarsa bu, işçiləri həvəsdən
sala bilər. Bu ehtimal kollektiv yanaşma üsulu ilə aradan qalxır.
4. Əgər hədəflər işçilərlə məsləhətləşərək müzakirə olunarsa işçilər bu hədəflərə özləri razı
olduqlarına görə nail olmaq üçün əllərindən gələn hər şeyi edirlər.
5.2. Büdcənin hazırlanmasında kollektiv yanaşmanın çatışmazlıqları
1. Əgər işçilər büdcə hazırlanması prosesində iştirak etsələr, onların bəziləri özlərini
rəhbərliklə danışıqlara məcbur edilmiş kimi hiss edə bilərlər. Onlar ali səviyyəli
idarəetmənin qarşısında danışıq apara / ünsiyyət qura bilməyə və beləliklə, rəhbərlər nə
təklif etsələr onunla razılaşmalı ola bilərlər. Bununla da müəssisə büdcə hazırlanmasında
kollektiv iş görmək məqsədinə nail olmamış olar.
2. Prosesin tam proqramlaşdırıldığı hallarda, yəni istehsal amili və istehsal nəticəsi arasın-
da əlaqə məlum olduğu zaman kollektiv iş prosesi yalnız vaxt itkisi olur.
3. Fərdin şəxsiyyəti / davranışı kollektiv iş prosesinin faydalarını məhdudlaşdıra bilər. Əgər
işçi utancaqdırsa və heç bir təklif vermirsə, onun büdcə hazırlanmasında iştirakı prosesə
heç bir töhfə verməz.
[Nələri öyrənəcəyik–f]
Tərif
Aşağıdan yuxarıya (istiqamətlənən) yanaşma hər bir şöbənin öz büdcəsinin təşkilində iştirak
etməyə imkan yaradan sistemdir.
_________________________________________________________________________
Yuxarıdan aşağıya (istiqamətlənən) yanaşmanın əksi olan aşağıdan yuxarıya (istiqamətlənən)
yanaşma aşağı səviyyə menecerlər tərəfindən təyin edilən, sonradan mərhələlərlə təkrar baxı-
lan hədəflərlə başlayır. Şöbələr üzrə büdcələr yığıldıqdan sonra müəssisənin ümumi büdcəsi
hazırlanır. Bu büdcə sisteminin uğurlu olması üçün vacib olan şöbələrarası koordinasiyanı
təmin edir.
Büdcə hazırlanmasına bu cür yanaşma onu tətbiq etməyə cavabdeh olanların işə daha çox
cəlb olunmasına icazə verdiyinə görə onlar tərəfindən bəyənilir. Bu səbəbdən sözügedən
üsulu kollektiv büdcə və ya büdcə hazırlanmasında kollektiv yanaşma da adlandırırlar.
2. Aşağıdan yuxarıya (istiqamətlənən) yanaşmanın uyğunluğu
Aşağıdan yuxarıya (istiqamətlənən) yanaşma bütün səviyyələrdən olan menecerlərin büdcə
hazırlanması prosesinə cəlb olunmasını mümkün edir. Bu yanaşmaya əsasən hədəflər aşağı
səviyyə idarəetmə tərəfindən (əsl iş şəraitindən xəbərdar olanlar) təyin edildiyinə görə onların
hazırladığı büdcə ali səviyyə idarəetmə (aşağı səviyyədəki problemlərdən xəbərdar olma-
yanlar) tərəfindən hazırlanan büdcə ilə müqayisədə reallığı daha çox əks etdirir. Aşağıdan
yuxarıya (istiqamətlənən) yanaşma əsasında məqsədlər arasındakı ziddiyyətlər aradan
qaldırıla bilər.
Bu yanaşma daha çox büdcə təşkili prosesi mürəkkəb olduğuna görə aşağı səviyyəli
idarəetmənin cəlb olunmasının vacib olduğu iri və formalaşmış müəssisələr tərəfindən tətbiq
edilir.
6.3. Büdcəyə etiraz yanaşması.
Əgər büdcə korporativ məqsədlərlə uzlaşmırsa və ya lazım olandan yüksək, yaxud lazım olan-
dan aşağı hesablamalara (büdcə təhrifi) və s. görə şöbələrarası mübahisə varsa, büdcəyə
düzəliş etmək lazımdır. Belə düzəlişlərin aparılması üzrə proses danışıqlar/razılaşdırma pro-
seduru adlanır. Bu yanaşma büdcəyə etiraz yanaşması və ya büdcənin müzakirə edilərək
dəyişdirilməsi üzrə yanaşma adlanır.
Bütün funksional menecerlər, ali səviyyə menecerləri, büdcənin hazırlanmasında iştirak edən
mühasiblər və büdcə komitəsi üzvləri danışıqlar prosesinə cəlb olunmalıdırlar. Əgər büdcə
prosesində iştirak etmiş işçilərin hamısı ilə müzakirə olunmadan büdcədə düzəliş aparılarsa,
bu onların həvəsdən düşmələri ilə nəticələnə bilər.
Büdcəni hazırlayan şəxslər düzəlişlərin aparılmasının səbəbləri barədə məlumatlandırılmalıdırlar.
Danışıqlar zamanı həm aşağı səviyyə idarəetməsi, həm də ali səviyyə idarəetməsi bir-birlərinə
problemlər barədə məlumat verməlidirlər. Ali səviyyə idarəetməsi hədəflərin vacibliyini izah
etməklə aşağı səviyyə idarəetməsini onların əldə edilməsinə razı sala bilər. Eyni zamanda
aşağı səviyyə idarəetməsi aşağı səviyyədəki problemləri ali səviyyə idarəetməsinə izah edə
bilər. Bu, həvəsləndirici olduğu qədər əlçatan olan real vəziyyətə uyğun büdcə hədəflərinin
təyin edilməsi ilə nəticələnəcəkdir.
Aşağı səviyyə idarəetməsi hədəfləri danışıqlar prosesi nəticəsində qəbul etdiyinə görə onların
əldə edilməsi üçün əllərindən gələni etməyə çalışacaqlar.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
618 : HAZIRLANMASI
Qısa test - 3
Büdcəyə yuxarıdan aşağıya (istiqamətlənən) yanaşma hansı növ müəssisələr üçün daha mü-
nasibdir?
A Böyük müəssisələr
B Kiçik müəssisələr
C Qeyri-kommersiya müəssisələri
D Yuxarıdakıların hamısı
Qısa test - 4
Yuxarıdan aşağıya (istiqamətlənən) yanaşma və aşağıdan yuxarıya (istiqamətlənən) yanaş-
manın büdcə hazırlanması metodlarına gətirdiyi məhdudiyyətləri qısaca müzakirə edin.
_________________________________________________________________________
Sınaq sualları
(c) – (C) Büdcə təhrifi hədəfi yerinə yetirməyi asanlaşdırmaq üçün bilərəkdən məsrəflərin
həddindən artıq çox hesablanması və / və ya gəlirlərin daha az hesablanmasıdır.
BÖLMƏ – C: BÜDCƏNİN
622 : HAZIRLANMASI
D1
FƏSİL – D1:
NORMATİV MAYA DƏYƏRİ SiSTEMLƏRİ : 623
BÖLMƏ - D
NORMATİV MAYA
DƏYƏRİ
Bu bölmə normativ maya dəyəri anlayışı, bu anlayışın faydası, normaların müəyyən olunması
üçün metodlar və həmçinin, büdcənin hazırlanması üsulları və büdcənin praktiki faydası haq-
qında məlumat verilir.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
Normativ maya dəyərinin istifadəsi haqqında aparılan sorğunun nəticələrinə əsasən respon-
dent qurumlar normativ maya dəyərini müxtəlif səbələrə görə öz müəssisələri üçün mühüm
hesab edirlər.
Ənənəvi olaraq məsrəflərə nəzarət və fəaliyyətin qiymətləndirilməsi üçün normalara alət kimi
baxılıb, lakin normalar, həmçinin, digər maliyyə və idarəetmə məqsədləri üçün də geniş şəkildə
istifadə oluna bilər. Hər bir sənayedə çətin, lakin əldə edilə bilən normaların təyin edilməsi ar-
tıq adət halını alıb. Sorğu göstərir ki, respondentlərin 42 faizi normaları bu üsulla, 48 faizi isə
keçmiş fəaliyyət nəticələrinə əsasən təyin edirlər.
Bu halın mümkün səbəblərindən biri keçmiş fəaliyyətin çətin, lakin əldə edilə bilən məqsəd
kimi nəzərdən keçirilməsidir. Respondentlərin yalnız 6 faizi hər şey hər zaman uğurlu gedəcəyi
halda normaları əldə edilə biləcək səviyyədə təyin edir. Normaların bu şəkildə təyin olunması-
na ən böyük tənqid odur ki, bu üsulla müəyyən olunmuş normalar faydalı ola bilməz, çünki hər
şeyin bir anda pis getməsi ehtimalı var və bu normalar faktiki real hədəf deyillər.
Sorğu nəticəsində müəyyən olunmuş digər önəmli fakt respondentlərin 90%-nin təyin etdikləri
normaları ildə bir dəfə və ya daha tez-tez yenidən nəzərdən keçirməkləridir. Bu, kommersiya
təşkilatlarının normaları uyğun səviyyədə müəyyən etmək və ehtiyac olduğu halda normalara
düzəliş etmək istəyini göstərir.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Normativ maya dəyəri büdcələşdirilmiş məsrəflər ilə səhv salına bilər. Büdcə bütün fəaliyyət
növü/əməliyyat və ya şöbə/təşkilat üçün məsrəf məhdudiyyətini müəyyən edir. Normativ maya
dəyəri isə oxşar məlumatı göstərsə də məhsulun bir vahidi, hər-hansı bir konkret əməliyyat və
ya proses üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, həm normativ maya dəyəri, həm də büdcə
müəssisənin əməliyyat və məsrəflərinə nəzarət məqsədi ilə istifadə olunur.
Tərif
Normativ maya dəyəri müəyyən dövr ərzində istehsal olunmuş məhsul, komponent və ya
xidmətin bir vahidi üçün əvvəlcədən hesablanmış məsrəfə deyilir. Normativ maya dəyəri bir
sıra müxtəlif əsasların tətbiqi ilə müəyyən edilə bilər. Normativ maya dəyəri əsasən fəaliyyətin
ölçülməsi, nəzarət, mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi və satış qiymətlərinin təyin
olunmasında geniş istifadə edilir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Normativ maya dəyərindən istifadə etməklə, müxtəlif məsrəf elementlərinin gözlənilən
məbləğini müəyyən etmək olar:
➢➢ Əmək qüvvəsinin səmərəlilik dərəcəsi
➢➢ İşçilərin, materialların və digər xərclərin qiymət və kəmiyyəti
➢➢ Qaimə məsrəfləri
FƏSİL – D1:
NORMATİV MAYA DƏYƏRİ SiSTEMLƏRİ : 625
➢➢ İstehsalın həcmi
Normativ maya dəyəri böyük miqyasda istehsalla məşğul olan və ya təkrar mərhələli iş prinsipi
ilə işləyən sahələr üçün əlverişlidir.
_________________________________________________________________________
Normativ maya dəyərindən bir çox məqsədlər üçün istifadə etmək mümkün olsa da
müzakirəmizi normativ maya dəyərinin fəaliyyətin qiymətləndirilməsi və məsrəflərə nəzarətdə
olan rolu ilə məhdudlaşdıracağıq. Müəssisənin əldə etdiyi göstəriciləri qiymətləndirərkən nor-
mativ məsrəflər faktiki göstəriciləri müqayisə etmək üçün müvafiq əsası təmin edir (normativləri
təyin etməklə və kənarlaşma təhlilini aparmaqla).
_________________________________________________________________________
Tərif
Normativ dəyər metodu nəzarət metodudur. Bu metod tətbiq edilərkən normativ gəlir və
məsrəflər faktiki nəticələrlə müqayisə edilib kənarlaşma hesablanır. Sonradan, bu kənarlaşma
müəssisənin fəaliyyətini təkmilləşdirmək üçün istifadə edilə bilər
Normativ maya dəyəri sisteminə daxil olan mərhələlər aşağıdakı diaqramda təsvir edilib:
MÜQAYİSƏ
Əhəmiyyətli kənarlaşmaları
araşdırmaq
Normativ Faktiki
məsrəflər/ məsrəflər/
Düzəlişlə bağlı addımlar atmaq
gəlirlər gəlirlər
Nümunə
H Şirkəti mobil telefonların istehaslı ilə məşğul olan müəssisədir. Şirkətin iş şəraitini nəzərə
alaraq bir telefonun istehsalı üçün tələb olunan normativ zaman 10 saat olaraq hesablan-
mışdır. Faktiki olaraq isə bir telefonu istehsal etmək üçün orta hesabla 11 saat sərf edilmiş-
dir. Faktiki fəaliyyəti norma ilə müqayisə etdikdə mənfi kənarlaşmanın olduğu müəyyən edilə
bilər. Bu kənarlaşmanın məbləği işçilərin 1 saatlıq ödənişinə bərabərdir. Şirkətin rəhbərliyi
kənarlaşmanın mümkün səbəblərini araşdıracaq və lazımi düzəlişlər edəcək.
Əgər normalar təyin olunmasaydı fəaliyyət səviyyəsini ölçmək və düzəliş etmək mümkün ol-
mazdı.
Normativ maya dəyəri sistemi “istisnalar üzrə idarəetmə prinsipinə” əsaslanır. Kənarlaşmaları
təhlil edərkən şirkətin rəhbərliyi plana uyğun şəkildə yerinə yetirilməyən maddələrə diqqət
ayırır.
Normativ maya dəyəri sisteminin digər vacib prinsipi şirkətin rəhbərliyinə məsrəflərə nəzarətə
daha az vaxt ayırmaq imkanın verilməsidir. Bu sistem şirkətdə qurulduqdan sonra kənarlaşmalar
olduğu halda avtomatik olaraq hesabat hazırlanır.
Qısa test 1
Normativ maya dəyəri haqqında olan aşağıdakı fikirlərdən hansı doğru deyil?
A Normativ maya dəyəri məsrəflərin hesablanması üçün bir üsuldur (işə əsaslanan
maya dəyəri metodu, proseslərə əsaslanan maya dəyəri metodu kimi).
B Normativ maya dəyəri nəzarət məqsədi üçün istifadə edilən bir üsuldur.
C Hər bir məsrəf elementi üçün norma müəyyən edilə bilər.
D Normativ maya dəyəri faktiki xərclər ilə müqayisə olunur və mövcud kənarlaşmalar
hesablanır
2. Normativ maya dəyəri, marjinal maya dəyəri və dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
bölüşdürülməsi metodları arasında fərqləri izah və təsvir etmək
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Marjinal maya dəyəri və dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi üsulları bu kitabın
B2 fəslində izah olunub. Bu iki metod əsasən aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə fərqlənir:
Məhsulun maya dəyərində məsrəf elementi: hər iki metodun tətbiqi zamanı həm dəyişkən,
həm də sabit idarəetmə məsrəfləri qeyri-istehsal məsrəfi hesab edilir. İki metod arasında fərqin
mənbəyi istehsal məsrəfidir; dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq
edilərkən həm sabit, həm də dəyişkən istehsal qaimə məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil
edilir. Marjinal maya dəyəri metodu tətbiq edilən zaman isə yalnız dəyişkən qaimə məsrəfləri
məhsulun maya dəyərinə daxil olunur.
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Normativ maya dəyəri metodu özü ümumilikdə “normativ maya dəyəri” anlayışı əsasında
müəyyən olunan metoddur.
Normativ maya dəyəri qarşıya məqsəd kimi qoyulmuş məsrəf səviyyəsidir. Norma ideal şərait
altında fəaliyyət üçün hesablanmış məsrəfdir və əgər iş şəraitində dəyişiklik baş verərsə, nor-
maları da yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac yarana bilər.
Ümumi məsrəfə nəzarət etməyin ən yaxşı üsulu hər bir məsrəfə ayrıca nəzarət etməkdir. Bu
səbəbdən, məhsulun bir vahidinə düşəcək məsrəfi ümumilikdə müəyyən etmək əvəzinə hər
bir məsrəf növü üçün (məs: xammal, əmək məsrəfləri və qaimə məsrəfləri üçün) ayrılıqda
normaları təyin etmək daha məqəsədəuyğun olar. Beləliklə, normativ maya dəyəri sisteminin
hazırlanmasında ilk adım hər bir məsrəf elementi üçün ayrıca normanın müəyyən edilməsidir.
Məsrəf elementi dedikdə birbaşa material, birbaşa əmək məsrəfləri və qaimə məsrəfləri
nəzərdə tutulur.
Normaların müəyyən edilməsi xüsusi diqqətlə yerinə yetirilməlidir, belə ki, normativ maya dəyəri
sisteminin uğurlu fəaliyyəti istifadə olunan normalardan asılıdır. Normaları təyin edərkən
müəssisənin əvvəlki dövrlərdəki fəaliyyət göstəriciləri istifadə olunarsa keçmiş dövrlərdə möv-
cud olan qeyri-effektivlik sonrakı dövrlərə də ötürülə bilər.
Nümunə
Z Şirkəti istehsal ilə məşğul olur. Müəssisənin daxili qaydalarına əsasən, normativ maya
dəyəri tarixi məlumata əsaslanaraq hesablanır. Fəaliyyətin ilk ilində istehsal olunmuş hər
məhsul üçün 30 kq material istifadə edilirdi. Sonrakı illərdə isə norma keçmiş illərdə çəkilən
məsrəflərin əsasında müəyyən edildi. Xammaldan istifadə üzrə norma məhsul vahidi üçün 30
kq təyin olumuşdu.
Əslində istehsalatın ilk ilində təcrübənin az olması və qeyri-stabil iş prosesi nəticəsində böyük
miqdarda material israf olunmuşdu. İkinci ildə təcrübə artdığından müəssiənin fəaliyyəti də
daha təkmil oldu (sənayedə qəbul olunmuş səviyyədən xeyli aşağı olsa da) və bu, müsbət
kənarlaşma ilə nəticələndi.
Beləliklə, əgər normalar əvvəlki illər üzrə olan məlumatlar əsasında təyin edilirsə və normala-
rın tətbiqi zamanı tarixi məlumatdan başqa heç bir məlumat nəzərə alınmırsa (məs: istehsal
prosesi standartları, eyni sənayedə fəaliyyət göstərən digər şirkətlərin məsrəfləri), müəssisə
bir dövrdən digərinə qeyri-səmərəli nəticələri ötürəcək və göstəricilər düzgün olmayacaq.
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metoduna əsasən bütün sabit və dəyişkən
istehsal məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil edilir və yalnız qeyri-istehsal məsrəfləri döv-
ri xərclər hesab olunur. Normativ qeyri-istehsal məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil
edilmir. Əvəzində onlar çəkildikləri dövr üçün məsrəf kimi uçota alınırlar.
Digər tərəfdən marjinal metoda əsasən yalnız dəyişkən istehsal məsrəfləri məhsulun maya
dəyərinə daxil edilir. Sabit istehsal məsrəfləri və bütün qeyri-istehsal məsrəfləri (həm sabit,
həm də dəyişkən) dövri məsrəf hesab olunur və məhsulun maya dəyərinə daxil edilmirlər.
Aşağıdakı cədvəldə hər iki metodun tətbiqi ilə məhsulun normativ maya dəyərinin müəyyən
edilməsi arasındakı fərqlər təsvir edilir.
Nümunə
Dolayı məsrəflərin Marjinal məsrəf
maya dəyərinə metodunun tətbiqi ilə
bölüşdürülməsi normativ maya dəyərinin
metodu müəyyən edilməsi
ilə müəyyən olunmuş $
normativ maya dəyəri (Məhsul vahidi üzrə məsrəf)
$
İCMAL
Mal-material ehtiyatlarının
qiymətləndirilməsini və mənfəətin
Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
planlaşdırılması zamanı bütün
bölüşdürülməsi metodu ilə
məsrəfləri əks etdirir
Məhsul vahidi üzrə
normativ dəyər Mal-material ehtiyatlarının
qiymətləndirilməsini və mənfəətin
Marjinal metod planlaşdırılması zamanı yalnız
dəyişkən məsrəfləri əks etdirir
Qısa test 2
Aşağıdakı təkliflərdən hansı normativ maya dəyəri sistemini daha yaxşı təsvir edir?
A variant doğru təklif deyil. Məhsulun normativ maya dəyəri məsrəflərin hesablaması metodu
deyil; o, yalnız məsrəflərə nəzarət üçün istifadə olunan üsuldur.
FƏSİL – D1:
NORMATİV MAYA DƏYƏRİ SiSTEMLƏRİ : 629
2. (A) - Normativ maya dəyəri məhsul vahidi üzrə əvvəlcədən müəyyən edilmiş məsrəfdir. Nor-
mativ maya dəyəri faktiki məsrəfləri müqayisə etmək imkanı yaradan bir modeldir.
1. Marjinal metod tətbiq edilən zaman aşağıdakı məsrəflərdən hansı vahid üzrə normativ maya
dəyərinə daxil edilmir?
2. İlin sonuna olan mal-material ehtiyatlarının dəyəri ____________ üsulu ilə hesablandıqda
__________ üsulu ilə hesablanmış dəyərdən daha yüksək olur.
1. (B) - Marjinal metod tətbiq edilən zaman sabit zavod qaimə məsrəfləri daxil olmaqla bü-
tün sabit xərclər normativ qiymətlər müəyyən edilərkən nəzərə alınmır. Bununla belə satış və
bölüşdürmə, inzibati məsrəflər də daxil olmaqla bütün dəyişkən məsrəflər (əgər varsa) maya
dəyərinə əlavə edilir.
2. (A) - Bölüşdürülmə metodu tətbiq edilən zaman ilin sonuna olan mal-material ehtiyatlarının
dəyəri marjinal metoddan daha yüksək olur, çünki ilk üsul tətbiq edilən zaman sabit məsrəflər
də məhsulun maya dəyərinə əlavə edilir.
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
630 : DƏYƏRİ
D2
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 631
BÖLMƏ - D
NORMATİV MAYA
DƏYƏRİ
Normativ maya dəyəri müəssisənin məsrəflərə nəzarət sisteminin əsasını təşkil edir. Nor-
mativ maya dəyərinin hesablanması prinsiplərini dərindən başa düşmək kənarlaşma təhlili
vasitəsilə mərsəflərə nəzarəti həyata keçirmək üçün vacibdir.
Kənarlaşma təhlili normativ maya dəyəri və normativ gəlirlərlə faktiki göstəriciləri müqayisə
edərək kənarlaşmaların hesablanmasından ibarətdir. Kənarlaşmaları yaradan səbəblər
müəyyən edilə və müəssisənin fəaliyyətini təkmilləşdirmək üçün istifadə oluna bilər. Bu fəsildə
gəlir və məsrəf elementlərinin kənarlaşma təhlili mərhələlərlə izah ediləcək.
Bir mühasib kimi, faktiki göstəricilərlə ayrılan büdcəni müqayisə edib ortaya çıxan fərqləri izah
etmək işinizin bir hissəsidir. Bunu daha yaxşı həyata keçirə bilmək üçün siz bu fəsildə izah
olunan kənarlaşmaları anlamalı və yadda saxlamalısınız. Çalışmaları işləmək mövzunu daha
yaxşı anlamaqda kömək edəcək. Bu, imtahan üçün ən vacib mövzulardan biridir və ona görə
də bu çalışma mətni üzərində səylə işləmək imtahanda uyğun sualları düzgün cavablandır-
maqda sizə köməkçi olacaqdır. İş həyatınızda da normativ maya dəyərinin hesablanması və
kənarlaşma təhlili haqqında biliyinizin olması sizə çox yardımçı olacaq, çünki bu anlayış bütün
dünya üzrə geniş istifadə olunur.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
H Şirkəti vinil kənarları olan stollar istehsal edir. 20X6-cı ilin yanvar ayında müəssisə 40 ədəd
vinil və qatlı kağızlar satın almışdı. Müəssisənin idarəetmə heyəti bu materiallardan istifadə
edərək 30 ədəd stolun istehsal edilə biləcəyəni hesabladı. Həmçinin, onların hesablamalarına
əsasən stolları istehsal etmək 40 gün vaxt aparacaqdı. Müəssisə bu hesablamaları əsas tuta-
raq müştərilərinə qiyməti elan etdi.
20X6-cı ilin fevralın sonuna mövcud materialdan istifadə etməklə yalnız 26 stol istehsal edil-
mişdi. Bununla yanaşı, bu 26 stolu istehsal etmək üçün işçilər 40 gün vaxt sərf etmişdilər. Ma-
terialdan qeyri-səmərəli istifadə və işçilərin qeyri-səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi olaraq stolların
maya dəyəri artdı (çünki hər stol istehsalına daha çox material və işçi payı düşdü). Şirkətin
rəhbərliyi bunun müəssisənin rentabelliyinə mənfi təsir edəcəyindən narahat idi.
Buna görə də rəhbərlik bu vəziyyətin səbəblərini təhlil etməyə başladı. İstifadə edilmiş ma-
terialların keyfiyyəti və işi yerinə yetirmə səviyyəsi haqqında araşdırma nəticəsində məlum
oldu ki, istifadə edilən materiallar standartdan aşağı keyfiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində
material israfının yüksək olması və hər bir stolun istehsalı üçün nəzərdə tutulmuş normativdən
daha çox materialın istifadəsi ilə nəticələndi. İşçilərin məhsuldarlığı isə səbəb kimi qəbul edil-
mir, çünki belə halda onlar hər stol istehsalı üçün daha çox vaxt sərf etməli olurdular.
Bu kənarlaşmaların təhlili nəzarət sisteminin bir hissəsi olan düzəliş addımları üçün başlan-
ğıc nöqtəsidir. Bu fəsildə kənarlaşmaların hesablanması və təhlilini daha dərindən müzakirə
edəcəyik.
Tövsiyyə
Qiymət kənarlaşması üçün: verilmiş miqdar üçün faktiki qiymətlə normativ qiymət
müqayisə edilir.
Kəmiyyət və ya həcm kənarlaşması üçün: verilmiş qiymət üçün normativ kəmiyyətlə
faktiki kəmiyyət müqayisə edilir.
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 633
X X X
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Satış qiyməti məhsulun hər vahidi üçün faktiki satış qiyməti ilə normativ satış qiyməti arasın-
dakı fərqin faktiki satış miqdarına vurulması ilə hesablanır.
Kənarlaşma məhsulun normativ satış qiymətindən aşağı və ya yuxarı satıldığını müəyyən edir
və satış qiymətində dəyişikliyin müəssisənin ümumi gəlirinə necə təsir etdini müəyyənləşdirir.
Bu növ kənarlaşmalara səbəb bazarda rəqabət mühitinin dəyişməsi, şirkətini strategiyasında
dəyişiklik və s. digər amillər səbəb ola bilər.
Əgər faktiki satış qiyməti normativ qiymətdən böyükdürsə, bu, satış qiymətinin daha yüksək
olması nəticəsində gəlirin də daha yüksək olmasının göstəricisidir və bu səbəbdən şirkət üçün
əlverişli (F) kənarlaşmadır. Əks hal baş verərsə, bu, əlverişsiz (A) kənarlaşmadır.
Satış qiyməti kənarlaşması həm bölüşdürülmə metodu, həm də marjinal metod tətbiq edilərkən
hesablanır.
Bölüşdürülmə metodu tətbiq edilərkən satış qiyməti kənarlaşması aşağıdakı kimi hesablanır:
Satış qiymətində kənarlaşma = (Məhsul vahidi üzrə normativ satış qiyməti – Məhsul vahidi
üzrə faktiki satış qiyməti) x Faktiki satış miqdarı
Və ya
Tövsiyyə
Faktiki mənfəət marjası (Məhsul vahidi üzrə faktiki mənfəət) = Faktiki satış qiyməti –
Məhsul vahidi üzrə normativ maya dəyəri
Lakin
Normativ mənfəət marjası (Məhsul vahidi üzrə normativ mənfəət) = Normativ satış
qiyməti – Məhsul vahidi üzrə normativ maya dəyəri
Marjinal metod
Mənfəət marjası qiymət kənarlaşması = (Faktiki məcmu mənfəət marjası – Normativ marja)
x Faktiki satış həcmi (hər ikisi məhsulun normativ maya dəyəri əsasında hesablanır)
Satış marjası qiymət kənarlaşması =(Normativ məcmu mənfəət marjası – Faktiki məcmu
mənfəət) x Faktiki satış həcmi
Əgər faktiki marja normativ marjadan böyükdürsə, kənarlaşma əlverişlidir (F); əks halda
əlverişsizdir (A).
Nümunə
M Şirkəti müxtəlif ədviyyatlardan cem və jele istehsal edir. Şirkət verilmiş məlumat əsasında
aşağıdakı kənarlaşmaları hesablamaq istəyir:
Normativ Faktiki
Satış (vahidlərin sayı) 900 1000
Hər vahid üzrə satış qiyməti 15$ 12$
Hər vahid üzrə dəyişkən məsrəflər 10$ 9$
Hər vahid üzrə marja 5$ 3$
Cəmi sabit məsrəf 900$ 800$
1.Satış qiymətində kənarlaşma = (Məhsul vahidi üzrə normativ satış qiyməti – Məhsul vahidi
üzrə faktiki satış qiyməti) x Satışın faktiki miqdarı
2. Satış marjası qiymət kənarlaşması = (faktiki məcmu mənfəət marjası – Normativ məcmu
mənfəət marjası) x Satışın faktiki miqdarı
Həll yolları
HY1
Əgər faktiki satış həcmi normativ həcmdən böyükdürsə, kənarlaşma əlverişlidir (F); əks
təqdirdə kənarlaşma əlverişsizdir.(A)
Tövsiyyə
Qeyd edilməlidir ki, satış həcm kənarlaşması normativ qiymətə əsasən deyil, normativ
mənfəətə (və ya məcmu mənfəətə) əsasən hesablanmalıdır.
Nümunə
M Şirkəti nümunəsinin davamı
Cavab
1. Satış həcmində kənarlaşma = (Normativ satış miqdarı – Faktiki satış miqdarı) x Məhsul
vahidi üzrə normativ mənfəət
2.Satış marjası həcm kənarlaşması = (Büdcələşdirilmiş satış miqdarı – Faktiki satış miqdarı) x
Məhsul vahidi üzrə normativ məcmu mənfəət
= (900-1.000)x 5$
= 500$ (F)
Həll yolları
HY1.
Məhsul vahidi üzrə normativ mənfəətin hesablanması = Məhsul vahidi üzrə büdcələşdirilmiş
satış qiyməti – Məhsul vahidinin maya dəyəri
=15$-(10$+(10$+900$/900 ədəd)
=4$
Ümumi satış kənarlaşması qiymətdə və satış həcmində eyni zamanda baş vermiş
dəyişikliklərin birlikdə müəssisənin mənfəətinə (bölüşdürülmə metodu tətbiq edilərkən) və ya
məcmu mənfəətinə (marjinal metod tətbiq edilərkən) təsirini göstərir. Analoji olaraq ümumi
satış kənarlaşması da faktiki satış ilə normativ satış arasındakı fərqi göstərir.
Nümunə
M Şirkəti nümunəsinin davamı
Cavab
Həll yolları
H1.
Məhsul vahidi üzrə normativ mənfəətin hesablanması = (Normativ satış qiyməti – (Normativ
dəyişkən məsrəflər + Normativ sabit məsrəflər))
= (15-(10+1))$
= 4$
HY2.
Qarşılaşdırma:
=(900x5$) – (1000x2$)
=4500$-2000$
=2500$ (A)
Qarşılaşdırma:
Ümumi satış marjasında kənarlaşma = Satış marjası həcm kənarlaşması + Satış marjası
qiymət kənarlaşması
_________________________________________________________________________
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 637
Qısa test 1
Diş pastası istehsalçısı olan C Şirkəti üçün aşağıda verilmiş məlumatlardan istifadə edərək
növbəti kənarlaşmaları hesablayın.
Normativ Faktiki
Satış (ədədlərlə) 15.000 14.000
Məhsul vahidinin satış qiyməti 10$ 12$
Məhsul vahidininin maya dəyəri 7$ 10.50$
Hər vahid üzrə marja 3$ 1.5$
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Əgər satın alınmış materialların miqdarı faktiki olaraq istifadə olunmuş material miqdarından
fərqlənirsə və material ehtiyatları onların satınalma qiyməti ilə qiymətləndirilirsə:
Material
qiymətində
kənarlaşma
Satın alınmış
Normativ qiymət X faktiki kəmiyyət
Birbaşa material
məsrəfində
ümumi
kənarlaşma
İstifadə olunmuş
Normativ qiymət X faktiki kəmiyət
Material
qiymətində
kənarlaşma
Faktiki istehsal
Normativ qiymət X üçün normativ
kəmiyyət
Əgər satın alınmış material üçün ödənilmiş məbləğ normativ qiymətdən fərqlənirsə birbaşa
materialın qiymət kənarlaşması mövcud olacaq.
Əgər materialın faktiki qiyməti onun normativ qiymətindən böyükdürsə, bu, materialın satın
alınması üçün daha yüksək məsrəf çəkildiyini göstərir və buna görə də kənarlaşma əlverişsizdir
(A).
Nümunə
Boya istehsalçısı olan S Şirkəti 20X9-cu ildə aşağıdakı normativ və faktiki məsrəflərlə qarşı-
laşıb.
$
Birbaşa material məsrəfləri (5kq, 1 kq-ı 10$) 50
Birbaşa əmək məsrəfləri (3 saat, 1 saatı 13$) 39
Dəyişkən qaimə xərcləri (1 əmək saatı 5$) 15
Ümumi normativ dəyişkən məsrəflər 104
Məhsul vahidi üçün normativ marja 21
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 639
Şirkət 10.000 ədəd məhsul istehsal etməyi planlaşdırıb. Faktiki nəticə isə aşağıdakı kimidir:
Birbaşa material istifadədə kənarlaşma istehsalda istifadə olunan xammalın faktiki miqdarı ilə
həmin sayda məhsulun istehsalı üçün normativ miqdar arasındakı fərqi göstərir. Bu fərq sonra
normativ qiymətə vurulur.
Əgər istehsalda istifadə olunan xammalın faktiki miqdarı normativ miqdarından böyükdürsə
kənarlaşma əlverişsizdir (A); əks təqdirdirdə əlverişlidir (F).
Nümunə
S Şirkəti nümunəsinin davamı:
Materialdan istifadədə kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ miqdar – Faktiki miqdar)
x Normativ material kənarlaşması
_________________________________________________________________________
Ümumi birbaşa material məsrəfində kənarlaşma faktiki istehsal olunmuş məhsullar üçün nor-
mativ material məsrəfi və faktiki material məsrəfi arasındakı fərqə bərabərdir. Başqa sözlə,
bu göstərici materiallar üçün çəkilmiş faktiki məsrəflə büdcələşdirilmiş məsrəfi müqayisə edir.
Burada:
Əgər istifadə olunmuş materialların miqdarı dövr ərzində satın alınmış materiallardan çoxdur-
sa, bu, əvvəlki dövrlərdən ötürülmüş materailları da bir hissəsinin istehsal üçün istifadə olun-
duğunu göstərir. Bu səbəbdən faktiki material məsrəfi satın alınmış materiallar üçün çəkilmiş
faktiki məsrəf və istifadə olunmuş materialların normativ dəyərinin cəmi kimi hesablanmalıdır.
Nümunə
S Şirkəti nümunəsinin davamı
Ümumi material kənarlaşması = Faktiki istehsal üçün normativ material məsrəfi – faktiki ma-
terial məsrəfi
Xatırladaq ki, ümumi material kənarlaşması iki kənarlaşmadan təşkil olunur. Beləliklə, sadəcə
bu iki kənarlaşmanı toplamaqla ümumi material kənarlaşmasını hesablamaq mümkündür.
Üzləşdirmə:
Faktiki istifadə olunmuş materialların miqdarı dövr ərzində alınmış materialdan az olarsa, bu,
material ehtiyatnın bir hissəsinin növbəti dövrə ötürülməsini göstərir. Digər tərəfdən qeyd olun-
malıdır ki, qiymət kənarlaşması bütün satın alınmış məhsullar üçün hesablanır.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A şirkəti istehsal üçün 10.000 vahid Y materialını satın almışdır və bu materialdan yalnız
8.000-ni məhsul istehsalı zamanı istifadə etmişdir. Qalan 2.000 vahid material növbəti ilə
ötürüləcəkdir.
Bununla belə, qiymət kənarlaşması hesablanılan zaman satın alınmış materialın ümumi miq-
darı – 10.000 istifadə olunacaqdır.
_________________________________________________________________________
İCMAL
Qısa test 2
Aşağıda G şirkətinin normativ maya dəyərini hesablamaq üçün istifadə etdiyi kart verilmişdir
$
Birbaşa material (1 kq-ı 5$, 10 kq) 50
Birbaşa işçi qüvvəsi (1 saatı 10$, 5 saat) 50
Dəyişkən qaimə məsrəfi (1 iş saatı üçün 2$) 10
20
Hər vahid üçün normativ marja
Hər vahid üçün normativ satış qiyməti 130
[Nələri öyrənəcəyik–c]
əmək haqqında
kənarlaşma
Ümumi əmək
məsrəfində Nomrativ əmək Faktiki ödənilmiş
kənarlaşma haqqı
X birbaşa iş
saatları
əmək
məsrəflərinin
effektivliklə bağlı
kənarlaşması
Faktiki istehsal
Normativ əmək
X üçün normativ iş
haqqı
saatları
Birbaşa əmək haqqında kənarlaşma istehsal üçün sərf olunmuş saat sayı ilə işçinin bir saat
üçün normativ və faktiki əmək haqları arasındakı fərqin hasilinə bərabərdir.
Əgər faktiki birbaşa əmək məsrəfi normativ məsrəfdən böyükdürsə, deməli, birbaşa əmək
üçün daha yüksək məsrəf çəkilmişdir və buna görə də kənarlaşma əlverişsizdir (A); əks
təqdirdə kənarlaşma əlverişlidir (F).
Birbaşa əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat
üçün faktiki əməkhaqqı) x Faktiki iş saatları
Nümunə
Normativ Faktiki
İstehsal 15.000 14.000
Məhsul vahidi üçün iş saatı 5 saat 5,5 saat
1 saat üçün əmək haqqı 7$ 8$
Əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün faktiki
əmək haqqı) x Faktiki iş saatları
Birbaşa əmək məsrəfinin səmərəliliyində kənarlaşma faktiki istehsal olunmuş məhsullar üçün
tələb olunan normativ iş saatları və faktiki iş saatları arasındakı fərqlə 1 saat üçün normativ
əmək haqqının hasilinə bərabərdir.
Əgər məhsulları istehsal edən zaman sərf edilmiş faktiki əmək saatları bu məhsulların isteh-
salı üçün normativ əmək saatlarından çoxdursa, nəticədə kənarlaşma əlverişlidir (F); əks
təqdirdə kənarlaşma əlverişsizdir (A).
➢➢ Qeyri-qənaətbəxş təlim
➢➢ İşçi qüvvəsinin qeyri-qənaətbəxş idarə olunması
➢➢ İşçilərin narazılıqları
➢➢ Pis iş şəraiti
➢➢ Nasaz maşın və avadanlığın istifadəsi
Nümunə
S Şirkəti nümunəsinin davamı
= (İstehsal üçün tələb olunan normativ iş saatları – Faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ
əmək haqqı
Birbaşa əmək məsrəflərində ümumi kənarlaşma faktiki istehsal olunmuş məhsullar üçün nor-
mativ birbaşa əmək haqqı və faktiki ödənilmiş birbaşa əmək haqqı arasındakı fərqdir. Başqa
sözlə, bu göstərici əmək məsrəfləri üçün çəkilmiş faktiki məsrəfi və büdcələşdirilmiş məsrəfi
göstərir.
Əgər faktiki olaraq istehsal olunmuş məhsullar üçün normativ əmək haqqları faktiki ödənilmiş
əmək haqqından böyükdürsə, bu, daha az əmək haqqının çəkildiyini göstərir və buna görə də
kənarlaşma əlverişlidir (F); əks təqdirdə isə kənarlaşma əlverişsizdir (A).
Birbaşa əmək məsrəfində kənarlaşma = istehsal üçün normativ birbaşa əmək haqqı
– ödənilmiş faktiki birbaşa əmək haqqı = (İstehsal olunmuş məhsullar üçün normativ
iş saatları x 1 saat üçün normativ əmək haqqı) – (Faktiki iş saatları x 1 saat üçün
faktiki əmək haqqı)
Nümunə
S Şirkəti nümunəsinin davamı
kənarlaşmalarını üzləşdirin.
Birbaşa əmək məsrəfində ümumi kənarlaşma = Faktiki istehsal üçün normativ əmək məsrfələri
- Faktiki əmək məsrəfləri
Üzləşdirmə:
_________________________________________________________________________
Qısa test 3
F Şirkətinin normativ məsrəf kartı aşağıda göstərilmişdir:
$
Birbaşa material (5 kq, 1 kq üçün 20$) 100
Birbaşa əmək məsrəfi (2 saat, 1 saat üçün 45$) 90
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (iş saatı üçün 18$) 36
34
Məhsul vahidi üçün normativ marja
Məhsul vahidinin normativ satış qiyməti 260
1,150.000
Üstəgəl: Marja
6,627.500
Məhsul vahidinin faktiki satış qiyməti (265$)
[Nələri öyrənəcəyik–d]
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 645
Ümumi Normativ
dəyişkən qaimə Faktiki iş dəyişkən qaimə
məsrəflərində saatları
X məsrəfləri
kənarlaşma dərəcəsi
dəyişkən qaimə
məsrəflərində
səmərəliliklə bağlı
kənarlaşma
Normativ
Faktiki istehsal dəyişkən qaimə
üçün normativ X məsrəfləri
iş saatları dərəcəsi
Bu kənarlaşma faktiki işlənmiş saatlar üçün normativ dəyişkən qaimə məsrəfləri ilə faktiki
dəyişkən qaimə məsrəfləri arasındakı fərqdir.
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma əsasən aşağıdakı amillərin təsiri nəticəsində ya-
ranır:
Əgər normativ dəyişkən qaimə məsrəfləri faktiki dəyişkən qaimə məsrəflərindən böyükdürsə,
kənarlaşma əlverişlidir (F), əks təqdirdə əlverişsizdir (A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərinin ümumi məbləği istehsal olunmuş məhsulların sayından birbaşa
asılı olduğu üçün istehsal həcmində dəyişiklik məhsul vahidi üzrə normativ dəyişkən qaimə
məsrəfinə təsir etmir və buna görə də yalnız istehsal həcmində dəyişlik olduğu halda heç bir
kənarlaşma mövcud olmur. Eyni zamanda əgər məhsul vahidi üçün faktiki dəyişkən qaimə
məsrəfi məhsul vahidi üçün normativ dəyişkən qaimə məsrəfindən fərqli olarsa kənarlaşma
mövcud olur.
Burada,
Nümunə
F Şirkəti üçün aşağıda verilmiş məlumatlardan istifadə edərək qaimə məsrəflərində kənarlaşmanı
hesablayın:
Normativ Faktiki
İstehsal 12.000
Məhsul vahidi üçün tələb olunan maşın-saat 6 saat 7 saat
Maşın-saat üzrə dəyişkən qaimə məsrəfi 5$ 4,25$
_________________________________________________________________________
İstehsal üçün lazım olan faktiki iş saatlarının miqdarı istehsal üçün lazım olan normativ saatlar-
dan az olarsa kənarlaşma əlverişlidir (F), əks təqdirdə kənarlaşma əlverişsizdir (A).
Nümunə
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün norma-
tiv iş saatları – Faktiki iş saatları) x Dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
= (72.000 – 84.000) x 5$
= 60.000$ (A)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəfləri kənarlaşması bölüşdürümüş dəyişkən qaimə məsrəfləri ilə
faktiki olaraq baş vermiş dəyişkən qaimə məsrəfləri arasındakı fərqin nəticəsində yaranır.
Əgər dövr ərzində bölüşdürülmüş dəyişkən qaimə məsrəfləri faktiki olaraq çəkilmiş dəyişkən
qaimə məsrəflərindən böyük olarsa, kənarlaşma əlverişlidir (F), əks təqdirdə kənarlaşma
əlverişsizdir (A).
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 647
Nümunə
F Şirkəti nümunəsinin davamı
Üzləşdirmə:
Yuxarıdakı hesablamalarda təxmin edilir ki, işçi qüvvəsi boş dayandığı müddətdə qaimə
məsrəfi baş verməmişdir . Bu ehtimalın irəli sürülməsinin səbəblərindən biri, məs: işçilərin
işləmədikləri müddətdə avadanlıqların da çalışmaması ola bilər.
Qısa test 4
Aşağıda C Şirkətinin normativ məsrəf kartı göstərilmişdir
Məbləğ
$
Birbaşa material (8kq, 1 kq-ı 100$ olmaqla) 800
Birbaşa əmək qüvvəsi (6 saat, 1 saatı 100$ olmaqla) 600
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (1 iş saatına 20$) 120
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Bölüşdürülmə metodu tətbiq edilən zaman istehsal məsrəfləri (məs: birbaşa və ya dolayı,
eləcə də, dəyişkən və ya sabit) məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Beləliklə, sabit istehsal
məsrəfləri də məhsulun maya dəyərinin bir hissəsini təşkil edir. Bu, sabit qaimə məsrəflərinin
həcmində kənarlaşmanı yaradır.
Bu səbəbədən bölüşdürülmə metodu tətbiq olunan zaman aşağıdakılardan hər ikisini hesab-
lamaq lazımdır:
Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, marjinal metod tətbiq olunan zaman yalnız dəyişkən isteh-
sal məsrəfləri məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Sabit istehsal məsrəfləri isə dövrü məsrəf
olaraq götrülür və birbaşa olaraq həmin dövr üçün mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc
kimi göstərilir.
Marjinal metod tətbiq edilən zaman sabit qaimə məsrəflərninin istehsal səviyyəsindən asılı
olmayaraq sabit qaldığı hesab olunur. Bu fikrə görə, istehsal səviyysində dəyişiklik baş verdiyi
zaman, bu dəyişikliyin sabit qaimə məsrəflərinə heç bir təsiri olmur. Bu səbəbdən marjinal
metod tətbiq edilən zaman yalnız sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma hesablanır
Diaqram 5.
Faktiki sabit
Faktiki iş qaimə məsrəfləri
saatları X
dərəcəsi
sabit qaimə
məsrəflərində
kənarlaşma
sabit qaimə
Büdcələşdirilmiş məsrəflərinin
iş saatları X bölüşdürülmə
Sabit qaimə dərəcəsi
məsrəflərində
ümumi
kənarlaşma
sabit qaimə
Faktiki iş məsrəflərinin
saatları X bölüşdürülməsi
dərəcəsi
sabit qaimə
məsrəflərində
tutumla bağlı
kənarlaşma
sabit qaimə
Faktiki istehsal məsrəflərinin
üçün normativ X bölüşdürülmə
iş saatları dərəcəsi
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 649
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma faktiki sabit qaimə məsrəfləri və büdcələşdirilmiş (və ya
icazə verilən) sabit qaimə məsrəfləri arasındakı fərqdir.
Adətən təşkilatda məsrəflərə nəzarət düzgün həyata keçirilərsə, bu kənarlaşma əlverişli olur.
Digər tərəfdən bəzi dəyişkən qaimə məsrəfləri səhv olaraq sabit kimi təsnifləşdirilərsə, bu
kənarlaşma əlverişsiz olur.
Nümunə
P Şirkəti növbəti məlumatları təqdim etmişdir:
Miqdar
$
Birbaşa material (10 kq, 1 kq-ı 2$ olmaqla) 20
Birbaşa iş qüvvəsi (3 saat, 1 saatı 20$ olmaqla) 60
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (1 iş saatına 8$) 24
Ümumi normativ dəyişkən məsrəf 104
Verilmiş məlumata əsaslanaraq sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma aşağıdakı kimi hesab-
lanır:
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma = büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri – faktiki sabit
qaimə məsrəfləri = 165.000$ – 80.000$ = 85.000 (F)
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
650 : DƏYƏRİ
Sabit qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma faktiki istehsal üzrə bölüşdürülmüş sabit
qaimə məsrəfləri və dövr üçün büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri arasındakı fərqdir. Bu
kənarlaşma, həmçinin, istehsal tutumu kənarlaşmasına və səmərəlilklə bağlı kənarlaşmaya
bölünə bilər.
Nümunə
Sabit qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma = Büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri
– (Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi x Faktiki istehsal üçün normativ saatlar) =
165.000$ - (5$ (HY1) x (30.000 saat (HY2)) = 165.000$ - 150.000$ = 15,000$ (A)
Və ya,
= (33.000-30.000) x 5
= 15.000$ (A)
Həll yolları:
HY1
= 165.000$ / (11.000 x 3)
=5$
(HY2)
= Faktiki istehsal x Məhsul vahidinin istehsalı üçün tələb olunan normativ vaxt
Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma istehsal olunmuş məhsullar üçün
tələb olunan normativ iş saatları ilə faktiki iş saatları arasındakı fərqdir. İşçilər həvəslə çalışır-
larsa, bu kənarlaşma əlverişli ola bilər. Digər tərəfdən, əgər istehsalda daha az bacarıqlı işçilər
çalışırsa, kənarlaşma əlverişsiz ola bilər. Əgər faktiki iş saatları büdcələşdirilmiş saatlardan az
olarsa kənarlaşma əlverişli və ya əksinə çox olarsa kənarlaşma əlverişsizdir.
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 651
Nümunə
Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ iş
saatları – Faktiki iş saatları) x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
Həll yolları:
(HY1)
Faktiki istehsal üçün normativ iş saatları = Faktiki istehsal x Məhsul vahidi üçün tələb olunan
normativ iş saatlarının miqdarı = 10.000 vahid x 3 saat = 30.000
(HY2)
İstehsal iş saatları = Faktiki istehsal x Məhsul vahidinin istehsalı üçün faktiki tələb olunan iş
saatları = 10,00 x 3,5 saat = 35.000 saat
Sabit qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma büdcələşdirilmiş iş saatları ilə
faktiki iş saatları arasında fərqin qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsinə uyğun olaraq
qiymətləndirilməsidir. İşçilərin iş vaxtından əlavə işləmələrinin və ya məhsullara yüksək tələbin
nəticəsində kənarlaşma əlverişli ola bilər və ya sifarişlərin azlığı nəticəsində yaranan aşağı
istehsal səbəbindən əlverişsiz ola bilər. Əgər faktiki iş saatları normativ saatlardan az olarsa
kənarlaşma əlverişli olur.
Nümunə
P Şirkəti nümunəsinin davamı
Verilmiş məlumatdan istifadə etməklə sabit qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı
kənarlaşmanı aşağıdakı kimi hesablamaq olar:
Qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma = Büdcələşdirilmiş sabit qaimə
məsrəfləri – (Faktiki iş saatları x Sabit qaimə məsrəflərinin böüşdürülmə dərəcəsi)
Sabit qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma dövr ərzində faktiki istehsal məsrəflərinə bö-
lüşdürülmüş sabit qaimə məsrəfləri ilə dövr ərzində baş vermiş faktiki sabit qaimə məsrəfləri
arasındakı fərqdir.
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
652 : DƏYƏRİ
Nümunə
Sabit qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşmanı hesablayın və sabit qaimə məsrəflərində alt-
kənarlaşmaları üzləşdirin:
Sabit qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma = (İstehsal olunmuş məhsullar üçün normativ iş
saatları x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi) – Faktiki sabit qaimə məsrəfləri
Üzləşdirmə :
Həmçinin, sabit qaimə məsrəflərinin həcmində kənarlaşma = Sabit qaimə məsrəflərində is-
tehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma + Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma
= 25.000(A) + 10.000(F)
= 15.000 (A)
İCMAL
Sabit qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma = (İstehsal olunmuş məhsullar üçün nor-
mativ iş saatları x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi ) – Faktiki sabit
qaimə məsrəfləri
büdcələşdirilmiş sabit qaimə
SQMK üzrə xərclərin məsrəfləri - sabit qaimə məsrəflərinə
kənarlaşması çəkilmiş faktiki xərc
SQMK həcm
büdcələşdirilmiş iş saatları - faktiki iş
kənarlaşması
saatları) x SQMK bölüşdürülmə drəcəsi
Qısa test 5
P Şirkəti növbəti məlumatı təqdim etmişdir:
Büdcələşdirilmiş/ Faktiki
normativ
Satış 950 vahid 850 vahid
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 653
[Nələri öyrənəcəyik–j]
İndiyə qədər öyrəndiyimiz material faktiki və normativ rəqəmlər verildiyi halda kənarlaşmaları
necə hesablamağı göstərir. Fəslin bu hissəsində isə kənarlaşmaların verildiyi hallarda faktiki
və normativ rəqəmləri necə əldə etməyin üsulları göstərilir.
Nümunə
Ümumi satış marjası kənarlaşması = Satış marjasında qiymət kənarlaşması + Satış marjasın-
da həcm kənarlaşması
Satış marjasında qiymət kənarlaşması = (Məhsul vahidi üçün normativ məcmu mənfəət –
Məhsul vahidi üçün faktiki məcmu mənfəət ) x Faktiki satış kəmiyyəti
Qısa test 6
Aşağıdakı məlumatdan istifadə etməklə çatışmayan rəqəmləri hesablayın:
Nümunə
Aşağıdakı məlumat C şirkəti tərəfindən təqdim edilmişdir. C şirkəti normativ məsrəf sistemini
tətbiq edir.
(a) Məhsul vahidi üçün normativ satış qiymətini Z ilə işarə edək.
Material qiymətində kənarlaşma = (Normativ material qiyməti – Faktiki material qiyməti) x Fak-
tiki istehsal
Qısa test 7
K şirkəti tərəfindən verilmiş aşağıdakı məlumata əsaslanaraq hesablayın:
Normativ Faktiki
İstehal ? 1.000
Məhsul vahidi üçün material 5 kq 4 kq
Məhsul vahidi üçün materialın 20$ ?
qiyməti
Nümunə
C şirkəti növbəti məlumatı təqdim etmişdir. Aşağıdakı kənarlaşmaları hesablamaqda şirkətə
kömək edin:
Qeyd: Hesablamalar apararkən əlverişsiz məsrəf kənarlaşması üçün mənfi rəqəmdən istifadə
edin:
(b) məhsul vahidi üçün tələb olunan iş saatlarının sayını hesablamaq üçün əmək haqqında
kənarlaşma düsturundan və ya əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma düstu-
rundan istifadə edə bilərik.
Məhsul vahidi üçün tələb olunan iş saatlarının sayını Y ilə, 50.000 vahidin istehsalı üçün tələb
olan vaxtı isə (50.000 x Y) ilə işarələyək.
Əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün faktiki
əməkhaqqı ) x Faktiki iş saatları
_________________________________________________________________________
Qısa test 8
Növbəti məlumatlardan istifadə etməklə ilə çatışmayan rəqəmləri hesablayın:
Nümunə
Normativ Faktiki
75.000
İstehsal (məhsul vahidlərinin sayı) -
4, 5
Məhsul vahidinin istehsalı üçün iş saatları ?
?
1 iş saatı üçün dəyişkən qaimə məsrəfləri 6,50$
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün norma-
tiv iş saatları – Faktiki iş saatları) x Dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 657
(b) İş saatı üçün faktiki dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsinin hesab-
lanması:
_________________________________________________________________________
Qısa test 9
Aşağıda S Şirkətinin A məhsulu haqqında məlumat verilmişdir:
[Nələri öyrənəcəyik–g və h]
Məsrəflərə bir çox amillər təsir edir və bu təsirlərin nəticəsində zaman etibarilə məsrəflər
dəyişir. Məsrəflərin bu dəyişməsi kənarlaşma olaraq bilinir. Məsrəflə bağlı kənarlaşmanın
bəzi səbəbləri aşağıda verilmişdir:
Əmək məsrəfləri: ucuz iş qüvvəsi varsa, azaldıla bilər, məs: yeni işə götürülmüş işçi aşağı
əmək haqqı və ya təqaüd ilə işləyirsə.
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
658 : DƏYƏRİ
Eyni zamanda bacarıqlı iş qüvvəsi daha yüksək maaş tələb etdiyindən ixtisaslı kadrlar istifadə
olunduqda əmək məsrəfləri də artır.
Bundan əlavə əgər istehsal şöbəsinin müəyyən standartlara cavab verən materiala və ya yax-
şı keyfiyyətli materiala ehtiyacı varsa, onda yüksək qiymətə satılan xammala alternativ olmaya
bilər. Əgər xammal çatışmamazlığına görə qiymətlər qalxarsa və ya əgər material heç bir plan-
laşdırma və təhlil aparılmadan satın alınarsa, onda xammaldan istifadədə israfçılıq ola bilər ki,
bu da əlverişsiz kənarlaşma ilə nəticələnəcək.
2. Materialın istifadəsi: Əgər keyfiyyətli material istifadə olunarsa istehsal olunan məhsul
da keyfiyyətli olacaq və bu, əlverişli nəticələr verəcək. Əgər planlaşdırma aparılıbsa və
material heç bir israfçılıq olmadan ən əlverişli yararlılıqla istifadə olunursa, bu da əlverişli
nəticələr verəcək.
Digər tərəfdən, əgər israfçılıq, oğurluq/xırda oğurluq baş verərsə və/ və ya material düzgün
bölüşdürülməzsə, bu, əlverişsiz nəticə/əlverişsiz material istifadəsi ilə bağlı kənarlaşma ilə
nəticələnəcək.
3. Əmək qüvvəsi ilə bağlı məsrəf: Əgər şirkət bazarda olandan daha aşağı əmək haqqı ilə
işçi qəbul edə bilirsə, bu, əlverişli nəticələr verəcək.
Buna baxmayaraq, əgər əmək haqqı qalxarsa və ya daha yüksək ixtisaslı işçilərdən
istifadə olunarsa və ya təcili işi tamamlamaq üçün əlavə iş qüvvəsi işə götürülərsə, bun-
ların nəticəsində əlverişsiz kənarlaşma olacaq.
Buna baxmayaraq həmkarlaq ittifaqı şirkətə çox müdaxilə etsə və işçilər üçün köməkçi
asudə vaxt və işdənkənar digər tələblər irəli sürsə, bu, vaxt itkisi ilə nəticələnəcək və is-
tehsalda vaxt itkisi, eləcə də, son məhsulda qüsurlar ilə nəticələnəcək.
6. Məsrəflərin idarə olunması: Əgər qaimə məsrəfləri səmərəli və qənaətcil şəkildə idarə
olunarlarsa, bu, əlverişli nəticə verir. Digər tərəfdən artıq məsrəflərin çəkilməsi arzuolun-
maz nəticələr verə bilər. İş vaxtından əlavə çalışmağa görə ödənişlər, enerji məsrəfləri və
s. israfları aradan qaldırmaq üçün mütənasib şəkildə idarə olunmalıdır.
Yuxarıda müzakirə olunan səbəblər göstərir ki, məsrəf kənarlaşması təhlilini etmək
müəssisə üçün məsrəflərin idarə olunması və biznesdə qalmaq istiqamətində həyati
əhəmiyyət kəsb edir.
Əgər rəhbərlik məsrəflərlə bağlı təşkilat üçün təhlükə və ya risk hiss edərsə, məsələni
araşdırmalıdır. Hər bir amilin araşdırılması çox vaxt aparan və bahalı ola bilər. Hər hansı
xüsusi kənarlaşmanın araşdırılması üçün rəhbərlik aşağıdakı amilləri nəzərə almalıdır.
7. Keyfiyyət: Əgər təşkilat yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal etmək istəyirsə, o, yüksək
keyfiyyətli materiallardan istifadə etməlidir. Bunun nəticəsində də məhsulun qiyməti ar-
tacaq və bu, material məsrəflərinə mənfi təsir göstərəcək. Şirkət bazarda ucuz material
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 659
Eyni prinsip iş qüvvəsinə də aiddir: Əgər şirkət yaxşı bacarıqlara malik effektiv işçi heyətinə
sahib olmaq istəyirsə, o, yüksək maaşla işə götürməlidir. Yüksək maaşın qarşılığı olaraq
şirkət yaxşı məhsul əldə edir. Əvvəlki nümunədə olduğu kimi yenə də şirkət düzgün plan-
laşdırma aparmalı və hər şöbədə hansı növ işçilərə ehtiyac olduğunu müəyyən etməlidir.
10. Qarşılıqlı əlaqəli kənarlaşmalar: kənarlaşmalar qarşılıqlı əlaqəli ola bilər və belə hallarda
kənarlaşmalardan birinin əlverişli, digərinin isə əlverişsiz ola bilməsi ehtimalı yüksəkdir.
İCMAL
iş qüvvəsi məsrəfləri: daha
az (F), daha çox (A)
Kənarlaşmalar hər şeyin plana uyğun getmədiyini rəhbərliyin diqqətinə çatdırır. Kənarlaşmalar
müəssisədə müəyyən problemlərin mövcud olması haqqında xəbər verir və rəhbərliyin
diqqətini onlara cəlb edir. Əgər rəhbərlik normativlər (gözləntilər) üzrə kənarlaşmalar olduğun-
dan agah olarsa, onlar belə kənarlaşmaları düzəltmək üçün tədbir görmək imkanına sahib ola-
caqdır. Əhəmiyyətli əlverişsiz kənarlaşmalarla bağlı heç bir tədbir görülməsə, bu, müəssisənin
mənfəətinə mənfi təsir göstərəcək.
Əgər əlverişli kənarlaşmalar baş verərsə onlar da araşdırılmalıdır. Mümkündür ki, əlverişli
kənarlaşmanın yaranmasına səbəb bilinməyən bir faktordur və bu faktordan gələcəkdə bizne-
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
660 : DƏYƏRİ
“Mühasib tələbə”-nin 2006-cı il may buraxılışında dərc edilmiş məqalədə (“Normativ maya
dəyərində kənarlaşma təhlili” haqqında) bu, aşağıdakı kimi izah edilib.:
“Normativ ” termini məhsul vahidi üçün qabaqcadan müəyyən edilən, qiymətləndirilən məsrəf
və gəlirlərdir. Normativ maya dəyəri adətən “məhsul vahidi üçün büdcə” kimi təqdim edilir.
Beləliklə, dolayı məsrəflərin normativ dəyərinə bölüşdürülməsi metodu tətbiq olunan zaman
sabit məsrəflərlə bağlı bəzi əlavə kənarlaşmaları da hesablamağa ehtiyac var. (bundan əvvəlki
“Nələri Öyrənəcəyik” bölməsində müzakirə olunmuşdur).
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 661
1.
a) Satış marjasında qiymət kənarlaşması = (Məhsul vahidi üçün normativ məcmu mənfəət –
Məhsul vahidi üçün məcmu mənfəət) x Faktiki satış həcmi
(Faktiki satış marjası normativ satış marjasından böyükdür. Buna görə də kənarlaşma
əlverişlidir)
= (15.000 – 14.000) x 3$
= 3.000$ (A)
(Faktiki satış həcmi normativ satış həcmindən azdır, buna görə də kənarlaşma əlverişlidir)
(c) Ümumi satışda kənarlaşma = Satış marjasında qiymət kənarlaşması + Satış marjasında
həcm kənarlaşması
Və ya düsturu tətbiq etməklə ümumi satış marjası ilə bağlı kənarlaşmanı həm də aşağıdakı
kimi hesablaya bilərik:
Ümumi satış marjasında kənarlaşma = Ümumi normativ məcmu mənfəət – Ümumi faktiki
məcmu mənfəət
(Faktiki satış marjası normativ satış marjasından azdır, buna görə də kənarlaşma əlverişlidir)
2.
b) Materialın istifadəsi ilə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ kəmiyyət –
Faktiki kəmiyyət) x Normativ material qiyməti
(c) Ümumi material kənarlaşması = Faktiki istehsal üçün normativ material məsrəfi - Fak-
tiki material məsrəfi
3.
(a) Əmək haqqı ilə bağlı kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün
faktiki əmək haqqı)
= 5$ x 32.500
= 162.500$ (A)
(b) Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ
iş saatları – Faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
(c) Əmək məsrəflərində ümumi kənarlaşması = faktiki istehsal üçün normativ əmək
məsrəfləri – faktiki əmək məsrəfləri
Və ya
4.
(Faktiki dəyişkən qaimə məsrəfləri normativ dəyişkən qaimə məsrəflərindən azdır, buna
görə də kənarlaşma əlverişlidir)
(b) Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün
normativ iş saatları – Faktiki saatlar) x Dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə
dərəcəsi
(istehsala sərf olunmuş faktiki saatlar istehsal üçün tələb olunan normativ saatlardan azdır,
buna görə də kənarlaşma əlverişlidir).
(Faktiki dəyişkən qaimə məsrəfləri faktiki istehsal üçün tələb olunan normativ dəyişkən qaimə
məsrəflərindən azdır. Buna görə də kənarlaşma arzuolunandır.
VƏ YA
5.
=200.000$ - 190.000$
=10.000
(F)
Sabit qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma = Büdcələşdirilmiş sabit qaimə
məsrəfləri – ( Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi (HY1) x Faktiki isteh-
sal üçün normativ saatlar)
Həll yolları
HY1
(c) Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün norma-
tiv iş saatları – Faktiki iş saatları) x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
(d) Sabit qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma = (Büdcələşdirilmiş iş saat-
ları – Faktiki iş saatları) x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
Həll yolları
HY1
HY2
Faktiki iş saatları = Faktiki istehsal x Məhsul vahidi istehsal etməyə sərf olunan faktiki saatlar
(e) Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ iş saatları x Sabit
qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi) – Faktiki sabit qaimə məsrəfləri
Həlli yolları
HY1
Faktiki istehsal üçün normativ saatlar = Faktiki istehsal x Məhsul vahidi üçün tələb olunan
normativ saatlar
= 900 vahid x 10 saat = 9.000 saat
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
664 : DƏYƏRİ
6.
(b) Ümumi satış marjasında kənarlaşma = Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma +
Satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşma
Satış marjası gəlirdə kənarlaşmadır. Məsrəfdə kənarlaşmadan fərqli olaraq əlverişsiz gəlir
kənarlaşmasını müsbət rəqəm olaraq götürməliyik.
Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma = (Normativ satış kəmiyyəti – Faktiki satış
kəmiyyəti)
20.000 = Z
7.
(b) Material vahidinin faktiki satış qiymətini Z ilə işarələyək (materialın qiymətində
kənarlaşma əlverişsiz olduğu üçün materialın faktiki qiyməti normativ qiymətindən bö-
yük olmalıdır).
Qeyd: əlverişsiz məsrəf kənarlaşması üçün tənliyi həll edərkən mənfi işarədən istifadə
edin.
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 665
8.
Əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün faktiki
əmək haqqı) x Faktiki iş saatları
Qeyd: əlverişsiz məsrəf kənarlaşmasını göstərmək üçün tənliyi həll edərkən mənfi işarədən
istifadə edin
9.
(b) Məhsul vahidini istehsal etmək üçün tələb olunan normativ maşın saatlarını Z ilə
işarələyək
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün norma-
tiv iş saatları – Faktiki iş saatları) x Dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
Sınaq sualları
1. Normativ məsrəf kartına əsasən normativ əmək haqqı 5$-dır. Faktiki iş saatları 15.000 olub.
Əgər əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 5.000$-dırsa, hansı miqdar normativ
iş saatlarına uyğun iş görülüb?
A 14.000
B 16.000
C 10.000
D 20.000
2. Materialın faktiki satış qiyməti 1 kq üçün 10$-dır. Dövr ərzində ümumilikdə 10.000 kq mate-
rial satın alınmışdır və materialın qiymətində kənarlaşma 15.000$ (F) təşkil etmişdir. Materialın
1 kq-ı üçün normativ qiyməti hesablayın.
A 5$
B 8.54
C 11.5$
D Yuxarıdakılardan heç biri
Normativ Faktiki
Birbaşa iş saatları (1 vahid üçün) 3 saat 3.5 saat
İş qüvvəsi dərəcəsi (1 saat üçün) 10$ 9$
Ümumi istehsal
20.000 vahid
A 100.000$ (A)
B 100.000$ (F)
C 50.000$ (A)
D 50.000$ (F)
A 60.000$ (A)
B 70.000$ (A)
C 70.000$ (F)
D Yuxarıdakılardan heç biri
Sual 6
A Faktiki dəyişkən qaimə məsrəfləri normativ dəyişkən qaimə məsrəflərindən çox ol-
duqda
B Faktiki dəyişkən qaimə məsrəfləri normativ dəyişkən qaimə məsrəflərindən az olduq-
da
C Faktiki dəyişkən qaimə məsrəfləri normativ dəyişkən qaimə məsrəflərinə bərabər ol-
duqda
D Yuxarıdakılardan heç biri
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 667
Sual 7
Aşağıdakı vəziyyətlərdən hansında satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma əlverişsiz olur?
8. Maşının tərkib hissələrindən birini istehsal etmək üçün tələb olunan normativ zaman 4 sa-
atdır, lakin faktiki olaraq bir hissəni istehsal etmək üçün 3.5 saat sərf edilmişdir. Normativ
dəyişkən qaimə məsrəfləri əmək saatına görə 3$-dır. Büdcə dövrü ərzində 7.500 bu növ tərkib
hissəsi istehsal olunub. Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşmanı he-
sablayın.
A 11.250 (A)
B 12.150 (A)
C 12.150 (F)
D 11.250 (F)
A (i)
B Həm (i), həm də (ii)
C Həm (ii) , həm də (iii)
D Yuxarıdakıların hamısı
10. B Şirkəti 2 kq məhsul istifadə edir və bu məhsulun kq-nı 5$ qiymətinə satın alır. 20X9-cu
il yanvar ayında faktiki istehsal 2.500 vahid olmuşdur və ümumi qiyməti 27.000$ olan 3.000
kq xammaldan istifadə edilmişdir. Artıq qalmış material olmayıb. Birbaşa metrial qiymətində və
istifadəsində kənarlaşma necə olacaq?
A 6.500$ 4.500$
B 12.500$ 4.000$
C 12.500$ 10.000$
D 15.000$ 5.000$
11.
Büdcələşdirilmiş
İstehsal və satış (vahidlərin sayı) 10.000
İş saatları 50.000
Sabit qaimə məsrəfləri 40.000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 50.000
İş qüvvəsi faktiki olaraq 51.000 saat fəaliyyətdə olmuşdur. Dəyişkən qaimə məsrəflərində
kənarlaşma əlverişsiz 48.000$-dır. Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 10.200$ əlverişsiz
olmuşdur.
Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (faktiki istehsal üçün normativ iş saatları
– faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
2. (C) - Materialın qiymətində kənarlaşma əlverişidir. Faktiki olaraq materialın normativ qiyməti
onun faktiki qiymətdən çoxdur. Material vahidi üçün normativ qiyməti Z ilə işarələyək.
Materialın qiymətində kənarlaşma = (Məhsul vahidi üçün normativ qiymət – Məhsul vahidi
üçün faktiki qiymət) x Satın alınmış materialın faktiki kəmiyyəti
4. (A) - Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ
iş saatları – Faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
5. (C) - Əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün faktiki
əmək haqqı) x Faktiki iş saatları
6. (A) - Məsrəf kənarlaşması halında faktiki məsrəf normativ mərsəfdən çox olduqda kənarlaşma
əlverişsiz olur. Faktiki məsrəf normativ məsrəfdən çox olarsa dəyişkən qaimə məsrəfləri üçün
FƏSİL – D2:
KƏNARLAŞMALARIN HESABLANMASI VƏ TƏHLİLİ : 669
8. (D) – Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün
normativ iş saatları - Faktiki saatlar) x Dəyişkən qaimə məsrəflərininbölüşdürülmə dərəcəsi
9. (A) - (i) və (ii) kənarlaşmanın səbəbimi aydınlaşdırmağa kömək edəcək, amma (iii) bu
məqsəd üçün faydalı deyil
10. (C)
Material qiymətində kənarlaşma əlverişsizdir. Belə ki, müəssisə material üçün 15.000$ məsrəf
gözlədiyi halda faktiki 27.000$ xərc çəkmişdir.
Buna baxmayaraq material çox qənaətcil istifadə olunub. Normaitvlərə əsasən bu miqdarda
məhsul istehsalı 5.000 kq xammal tələb etməli idi , lakin şirkət yalniz 3.000 kq istifadə etmişdir.
Buna görə də, materialda istifadədə kənarlaşma əlverişlidir.
11.
(a)
Birbaşa əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ
iş saatları – Faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
-(13.000$) = (49.000 saat – 51.000 saat ) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
-(13.000) = -(2.000) saat x 1 saat üçün normativ əməkhaqqı
(b)
Birbaşa əmək haqqında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı - 1 saat üçün faktiki
əmək haqqı) x Faktiki iş saatları
(c)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma = (1 iş saatı üçün normativ dəyişkən qaimə məsrəfi
– 1 iş saatı üçün faktiki dəyişkən qaimə məsrəfi) x Faktiki iş saatları
-(4.080$) = (1.00$ - 1 iş saatı üçün faktiki dəyişkən qaimə məsrəfli) x 51.000 saat
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
670 : DƏYƏRİ
Buna görə də
(ç)
-(3.350$) = (50.000 saat x 0.80$ ) – (51.000 saat x Faktiki sabit qaimə məsrəfi)
- (3.350$) – 40.000$ - (51.000 saat x Faktiki sabit qaimə məsrəfi)
43, 350$ = 51.000 saat x 1 iş saatı üçün faktiki sabit qaimə məsrəfi
(d)
Faktiki sabit qaimə məsrəfi = 1 iş saatı üçün faktiki sabit qaimə məsrəfi x faktiki iş saatları
Dəyişkən sabit qaimə məsrəfləri = 1 iş saatı üçün dəyişkən sabit qaimə məsrəfi x İş saatları
BÖLMƏ - D
NORMATİV MAYA
DƏYƏRİ
Bir çox hallarda şirkətlər büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəətin bir-birinə uyğun olmama-
sı ilə qarşılaşırlar. Bu cür hallarla rastlaşan şirkətlər anlayırlar ki, yalnız məsrəfləri uçota almaq
və sonra büdcə dövrünün sonunda kənarlaşmaları hesablamaq müəssisənin uğurlu fəaliyyəti
üçün kifayət deyil. Əgər şirkət fərqlərin səbəbələrini təhlil edə bilərsə, büdcə və faktiki nəticələr
arasındakı fərqi doldura bilər. Təşkilatın faktiki mənfəətinin büdcələşdirilmiş mənfəətdən niyə
fərqli olmasını anlamaq hər bir təşkilat üçün əsas vəzifədir. Buna görə büdcə nəzarəti və nor-
mativ maya dəyəri metodunu tətbiq edən bütün təşkilatlar üçün büdcələşdirilmiş mənfəətlə
faktiki mənfəəti üzləşdirmək əhəmiyyətlidir.
Bu fəsil həm marjinal maya dəyəri metodu, həm də dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
böıüşdürməsi metodu tətbiq edilən zaman büdcələşdirilmiş və faktiki mənfəətin üzləşdirilməsi
metodlarını müzakirə edir.
Bu mövzu ACCA imtahanı üçün tədris proqramına yeni daxil edildiyindən imtahanda bu fəsillə
bağlı sualları gözləmək olar. Bu səbəbdən mövzuya diqqət yetirməyiniz vacibdir. Mənfəətlərin
üzləşdirilməsi mühasiblərin işinin vacib hissəsidir, ona görə də büdcələşdirilmiş mənfəətlə
faktiki mənfəətin üzləşdirilməsi haqqında bilik sizə iş həyatınızda əhəmiyyətli yardım etmiş
olacaq.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
a) Normativ maya dəyəri üçün dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu
tətbiq edilən zaman büdcələşdirilmiş və faktiki mənfəətin üzləşdirilməsi.
b) Normativ maya dəyəri üçün marjinal maya dəyəri metodu tətbiq edilən zaman
büdcələşdirilmiş mənfəət və ya məcmu mənfəəti faktiki mənfəət və ya məcmu mənfəətlə
üzləşdirmək
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
672 : DƏYƏRİ
Giriş
Praktiki nümunə
B Şirkəti qısa müddət öncə öz əlaqədar təşkilatlarında büdcə nəzarəti və normativ maya
dəyəri metodunu təqdim etməyə başlayıb. 20X9-cu ilin sonunda şirkətin mənfəəti 125.000$
olmuşdur. Şirkətin direktorlar şurası üçün bu, təəccüblü hal idi, belə ki, büdcəyə əsasən
gözlənilən mənfəət 150.000$ idi. Şirkətin rəhbərliyi faktiki nəticələrlə planlaşdırılmış nəticələr
arasındakı bu cür böyük fərqin səbəblərini öyrənmək istəyirdi. Şirkətin mühasibinə faktiki və
büdcələşdirilmiş mənfəətləri üzləşdirmək və hər bir kənarlaşmanın arxasındakı səbəbləri ay-
dınlaşdırmaq tapşırıldı.
Mühasib dərhal kənarlaşmalar üçün səbəbləri göstərən hesabat hazırladı. Hesabatın nəticələri
göstərirdi ki, şirkətin məhsullarına tələbin azalmasına görə müəssisə məhsulları aşağı qiymətə
satmaq məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. Həmçinin, müəyyən olundu ki, büdcə dövrü ərzində
işçilərin əmək haqqları artırıldığı üçün əmək məsrəfləri də artmışdı. Bu bilik olmadan B Şirkəti
müvafiq problemə necə yanaşmaq lazım olduğunu bilməyəcəkdi. İndi onlar bu biliyə sahib
olduqları üçün məhsulun maya dəyərini aşağı salmaq üzrə daha ucuz iş qüvvəsi və daha ucuz
təchizatçılar axtara bilərlər.
_________________________________________________________________________
Bu fəsil həm marjinal maya dəyəri metodu, həm də dolayı məsrəflərin maya dəyərinə
böıüşdürülməsi metodu tətbiq edilən zaman büdcələşdirilmiş və faktiki mənfəəti üzləşdirmək
haqqında məlumatları özündə əks etdirir.
1. Normativ maya dəyəri üçün dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi meto-
du tətbiq edilən zaman büdcələşdirilmiş və faktiki mənfəətin üzləşdirilməsi.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Tövsiyyə
Büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəətin üzləşdirilməsini başa düşmək üçün ən yaxşı üsul
nümunələr üzərində çalışmaqdır.
Nümunə
B Şirkəti tərəfindən təqdim edilmiş məlumatı nəzərdən keçirin. Bölüşdürmə metodu tətbiq
edilərkən yaranan bütün kənarlaşmaları hesablayın və büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki
mənfəəti üzləşdirin.
$
Birbaşa material
4 kq A materialı, hər kq-ı 5$ olmaqla
2 kq B materialıı, hər kq-ı 20 $ olmaqla 20
Birbaşa iş qüvvəsi 40
(Məhsul vahidi üçün 5 saat, 1 saatı 15$ olmaqla) 75
Dəyişkən qaimə məsrəfləri (1 iş saatı üçün 5$ olmaqla)
25
Yuxarıdakı normativ maya dəyəri kartına əsaslanaraq B Şirkəti 20X9-cu ildə istehsal edəcəyi
10.000 məhsul vahidi üçün büdcəsini aşağıdakı kimi hazırlayıb:
$ $
Satış 10.000 məhsul vahidi, hər biri 200$ olmaqla 2.000.000
Birbaşa material
A – hər kq-ı 5$ olmaqla 40.000 kq 200.000
B – hər kq-ı 20$ olmaqla 20.000 kq 400.000
Birbaşa əmək məsrəfləri
1 saatı 15$ olmaqla 50.000 saat 750.000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri
1 saatı 5$ olmaqla 50.000 saat 250.000 1.600.000
Sabit qaimə məsrəfləri 200.000
200.000
Büdcələşdirilmiş mənfəət
Şirkət, həmçinin, 20X9-cu ilin dekabr ayı üçün olan faktiki nəticələri də vermişdir.
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
674 : DƏYƏRİ
(Dövr ərzində istehsal olunmuş bütün məhsullar satılıb. İlin sonuna satılmamış məhsul ehtiyatı
qalmayıb).
$ $
Satış 10.500 məhsul vahidi, hər biri 199$ olmaqla 2.089.500
Birbaşa material
A – hər kq-ı 6$ olmaqla 40.000 kq 240.000
B – hər kq-ı 20$ olmaqla 23.000 kq 460.000
Birbaşa əmək məsrəfləri
1 saatı 15$ olmaqla 63.000 saat 945.000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri
1 saatı 4$ olmaqla 63.000 saat 252.000 1.897.000
Həll yolu
HY 1
b) Satış qiyməti kənarlaşması = (Normativ satış qiyməti – Faktiki satış qiyməti ) x Faktiki
satış miqdarı
A materialı B materialı
= (5$ - 6$) x 40.000 kq = (20$ - 20$) x 23.000 kq
= 40.000$ (A) =0
ç) Material istifadəsində kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün normativ material miqdarı – Fak-
tiki miqdar) x Materialın normativ qiyməti
A materialı B materialı
= (42.000(HY 2) – 40.000) x 5$ =(21.00(HY 2) – 23.000) x 20$
= 10.000$ (F) = 40.000$ (A)
Həll yolu
HY2
FƏSİL – D3:
Büdcələşdİrİlmİş və faktİkİ mənfəət : 675
d) Əmək haqqlarında kənarlaşma = (1 saat üçün normativ əmək haqqı – 1 saat üçün faktiki
əmək haqqı) x Faktiki iş saatları
e) Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma (Faktiki istehsal üçün normativ iş saat-
ları – Faktiki iş saatları) x 1 saat üçün normativ əmək haqqı
Həll yolu
HY3
10.500 məhsul vahidinin istehsalına sərf olunmalı iş saatı: 10.500 x 5 =52.500 saat
g) Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün nor-
mativ iş saatları – Faktiki iş saatları) x Dəyişkən qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
= (52.00(HY4) – 63.000 ) x 5$
= 52/000$ (A)
Həll yolu
HY4
h) Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma = (Faktiki istehsal üçün nor-
mativ iş saatları – Faktiki iş saatları) x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
Həll yolu
HY5
= (200.000/50.000 saat)
= 4$ (iş saatı üçün)
x) Sabit qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma = (Büdcələşdirilmiş iş saat-
ları – Faktiki iş saatları) x Sabit qaimə məsrəflərinin bölüşdürülmə dərəcəsi
= (50.000(HY6) – (63.000)) x 4$
= 52.000 (F)
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
676 : DƏYƏRİ
Həll yolu
HY6
= 10.000 x 5
= 50.000 saat
= 200.000; - 178.000$
= 22.000$ (F)
B Şirkəti
$ $ $
Büdcələşdirilmiş xalis mənfəət 200.000
Satışda kənarlaşma
Satış həcmində kənarlaşma 10.000 (F)
Satış qiymətində kənarlaşma 10.500 (A) 500 (A)
Birbaşa materialda kənarlaşma
Material qiymətində kənarlaşma – A 40.000 (A)
Material istifadəsində kənarlaşma - A 10.000(F)
30.000 (A)
Material qiymətində kənarlaşma - B
Material istifadəsində kənarlaşma - B SIFIR 70.000 (A)
40.000 (A) 40.000(A)
Birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma
Əmək haqqında kənarlaşma
Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı SIFIR 157.500
kənarlaşma 157.500 (A) (A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində ümumi
kənarlaşma
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 63.000 (F) 10.500 (F)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə 52.500 (A)
bağlı kənarlaşma
Sabit qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma
Sabit qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı 42.000(A) 32.000 (F)
səmərəlilik kənarlaşması 52.000(F)
Sabit qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı istehsal 22.000(F)
tutumu kənarlaşması
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 14.500
Faktiki mənfəət
Qısa test 1
_
Aşağıda Y Şirkətinin mühasibi tərəfindən təqdim olunmuş məlumat verilmişdir.
$
Birbaşa materialın qiymətində kənarlaşma 20.000 (F)
Birbaşa materialın həcmində kənarlaşma 65.000 (A)
Birbaşa əmək haqqlarında kənarlaşma 29.000 (A)
Birbaşa əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 18.000 (A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 8.000 (F)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma 5.500 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 28.000 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində istehsal tutumu ilə bağlı kənarlaşma 10.000 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 12.000 (A)
Satış həcmində kənarlaşma 40.000 (F)
Satış qiymətində kənarlaşma 16.000 (A)
Tələb olunur:
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Normativ məsrəflər marjinal maya dəyəri metodu ilə müəyyən olunan zaman yalnız dəyişkən
məsrəflər nəzərdən keçirilməlidir. Belə ki, bu metod tətbiq edilən zaman sabit məsrəflərin is-
tehsal səviyyəsindən asılı olmayaraq dəyişməz qalacağı güman edilir. Marjinal metodun təbiqi
zamanı sabit məsrəflər dövrü məsəf kimi qəbul edilir.
Marjinal maya dəyəri metodunun tətbiqi zamanı büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəətin
üzləşdirilməsi mərhələləri dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodu ilə eyni-
dir. Yeganə fərq sabit məsrəflərin təqdimatındadlr: sabit məsrəflər məcmu məfəətdən çıxılır.
$ $
Planlaşdırılmış məcmu mənfəət XX
Satışda kənarlaşma
Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma X
Satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşma X XX
Birbaşa materialda kənarlaşma
Material istifadəsində kənarlaşma X
Material qiymətində kənarlaşma X XX
Birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma
Əmək haqqında kənarlaşma X
Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma X XX
Dəyişkən qaimə məsrəflərində ümumi
kənarlaşma
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
678 : DƏYƏRİ
Nümunə
B Şirkəti nümunəsinin davamı
Hesab edin ki, B Şirkəti marjinal maya dəyəri metodunu tətbiq edir. Yuxarıdakı nümunədə he-
sabladığımız kənarlaşmalara əlavə olaraq, satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşmanı və
satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşmanı da hesablamalıyıq. Bu kənarlaşmaların köməyi
ilə büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəəti üzləşdirə bilərik.
B Şirkəti
20X9-cu ilin dekabr ayı üçün büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəətin üzləşdirilməsi
$ $ $
Büdcələşdirilmiş məcmu mənfəət (HY1) 400.000
Satışda kənarlaşma
Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma (HY2) 9.500 (F)
Satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşma (HY3)
20.000 (F)
10.500 (A)
Birbaşa materialda kənarlaşma
Material istifadəsində kənarlaşma – A 40.000 (A)
Material istifadəsində kənarlaşma – B 10.000(F) 30.000 (A)
Material qiymətində kənarlaşma – A 70.000 (A)
0
Material qiymətində kənarlaşma – B 40.000(A)
40.000 (A)
Birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma
Əmək haqqında kənarlaşma 0
157.500
Əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 157.500
(A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma (A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı 63.000
kənarlaşma (F)
52.500 10.500 (F)
Məcmu mənfəət (A)
Çıxılsın: Büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri 192.500
Çıxılsın: Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma
Faktiki mənfəət 200.000
22.000(F) (178.000)
14.500
Həll yolları
HY1
FƏSİL – D3:
Büdcələşdİrİlmİş və faktİkİ mənfəət : 679
=2.000.000$ - 1.600.000$
=400/000$
HY2
Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma = (Faktiki satış həcmi – Büdcələşdirilmiş satış
həcmi) x Normativ məcmu mənfəət marjası
HY3
Satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşma = (Faktiki məcmu mənfəət marjası - Normativ
məcmu mənfəət marjası) x Faktiki satış həcmi
Nümunə
B Şirkəti nümunəsinin davamı
Hesab edin ki, satışla bağlı və inzibati məsrəflər çıxılmazdan öncə B şirkətinin faktiki mənfəəti
25.600$ təşkil edirdi, satışla bağlı və inzibati məsrəfləri isə 11.100$ olmuşdur.
$ $ $
Satışdan əvvəlki faktiki mənfəət və inzibati məsrəflər 200.000
Satışda kənarlaşma
Satışda həcmlə bağlı kənarlaşma 10.000(F)
Satışda qiymətlə bağlı kənarlaşma 10.500 (A) 500 (F)
Faktiki satış çıxılsın məhsulların normativ maya dəyəri
10.500 (F)
Birbaşa materialda kənarlaşma
Material qiymətində kənarlaşma – A
Material istifadəsində kənarlaşma – A 40.000 (A)
Material qiymətində kənarlaşma – B 10.000(F) 30.000(A) 70.000 (A)
Material istifadəsində kənarlaşma – B SIFIR
Birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 40.000 (A) 40.000(A)
Əmək haqqında kənarlaşma
157.500 (A)
Əmək məsrəflərində səmərəliliklə ilə bağlı kənarlaşma
SIFIR
157.500(A)
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
680 : DƏYƏRİ
Qısa test 2
M Şirkətinin mühasibi tərəfindən təqdim olunmuş məlumat aşağıda göstərilmişdir. M Şirkəti
marjinal maya dəyəri metodunu tətbiq edir. Verilmiş məlumatdan istifadə etməklə marjinal maya
dəyəri metodu üçün büdcələşdirilmiş mənfəətlə faktiki mənfəətin üzləşdiriməsini göstərin.
$
Birbaşa materialın qiymətində kənarlaşma
50.000 (A)
Birbaşa materialın həcmində kənarlaşma
25.000 (F)
Birbaşa əmək haqqlarında kənarlaşma
10.000 (A)
Birbaşa əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma
16.500 (F)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma
8.400 (A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma
6.000 (F)
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma
10.000(A)
Satış marjasında həcmlə bağlı kənarlaşma
31.000 (A)
Satış marjasında qiymətlə bağlı kənarlaşma
21.000 (F)
Faktiki zərər 10.000$ olmuşdur.
1. P şirkəti
$
Büdcələşdirilmiş mənfəət 110.000
Satışda kənarlaşma
Satış həcmində kənarlaşma 40.000 (F)
Satış qiymətində kənarlaşma 16.000 (A) 24.000(F)
Birbaşa materialda kənarlaşma
Birbaşa materialda qiymətlə bağlı kənarlaşma
20.000 (F)
Birbaşa materialda həcmlə bağlı kənarlaşma 45.000(A)
65.000(A)
Birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma
Birbaşa əmək haqqlarında kənarlaşma
Birbaşa əmək məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 29.000(A) 47.000(A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində ümumi kənarlaşma 18.000(A)
Dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma
Dəyişkən qaimə məsrəflərində həcmlə bağlı kənarlaşma 2.500(F)
8.000 (F)
5.500 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşmalar
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 28.000(A) 50.000 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində tutumla bağlı tutum kənarlaşma 10.000(A)
Sabit qaimə məsrəflərində səmərəliliklə bağlı kənarlaşma 12.000(A)
Faktiki mənfəət (5.500)
M şirkəti
$
Büdcələşdirilmiş mənfəət 187.000
Satışda kənarlaşma
Satışda həcmlə bağlı kənarlaşma 31.000 (A)
Satışda qiymətlə bağlı kənarlaşma 21.000 (F) 10.000 (A)
1. F Şirkəti 20X9-cu il dekabr ayında bitən dövr üçün növbəti məlumatı vermişdir.
Şirkət dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodunu tətbiq edir. F Şirkətinin
mühasibi kənarlaşmaları aşağıdakı kimi hesablamışdır:
$
Ümumi satışda kənarlaşma 20.000 (A)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 10.000(A)
Ümumi birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 7.500 (A)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 2.200 (A)
Ümumi sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 1.000 (F)
20X9-cu il dekabr ayında bitən dövr üçün büdcələşdirilmiş mənfəətin 15.000$ olduğunu bilərək
20X8-ci ilin dekabr ayında bitən dövr üçün faktiki mənfəəti hesablayın?
A 53.700$ zərər
B 23.700$ zərər
C 53.700$ mənfəət
D 23.700$ mənfəət
2. T Şirkətinin mühasibi tərəfindən 20X0-cu ilin dekabr ayı üçün verilmiş məlumat aşağıda
göstərilmişdir. Şirkət marjinal maya dəyəri metodunu tətbiq edir.
$
Ümumi satış marjasında kənarlaşma 18.000 (F)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 8.000(A)
Ümumi birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 1.000 (F)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 400 (F)
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 3.000 (F)
Büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri 67.000
Dövr üçün büdcələşdirilmiş məcmu mənfəətin 48.500$ olduğunu nəzərə alaraq, 20X0-cu ilin
dekabr ayı üçün faktiki mənfəəti/zərəri hesablayın.
A 4.100$ zərər
B 4.100$ mənfəət
C 26.900$ zərər
D Yuxarıdakılardan heç biri
3. Dolayı məsrəflərin maya dəyərinə bölüşdürülməsi metodunu tətbiq edən şirkət üçün
büdcələşdirilmiş mənfəət və müxtəlif kənarlaşmaların köməyilə sistemdə faktiki mənfəəti
hesablayarkən aşağıdakı kənarlaşmalardan necə istifadə edilməlidir?
4. S şirkətinin mühasibat departamenti cari ilin birinci rübü üçün növbəti məlumatı rəhbərliyə
təqdim etmişdir.
FƏSİL – D3:
Büdcələşdİrİlmİş və faktİkİ mənfəət : 683
Tələb olunur:
(a) Satışda qiymətlə bağlı kənarlaşma və satışda həcmlə bağlı kənarlaşma uyğun olaraq
_________ və __________ olacaqdır.
A 3.800$
B 20.000$
C 20.200$
D Məlumat qeyri-dəqiqdir.
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
684 : DƏYƏRİ
$
Birbaşa material 1 kq üçün 10 $ olmaqla 5 kq 50
Birbaşa iş qüvvəsi 1 saat üçün 15$ olmaqla 2 saat 30
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 1 saat üçün 5$ olmaqla 2 saat 10
90
Məhsul vahidi üçün normativ dəyişkən qaimə məsrəfləri
Üstəgəl: məhsul vahidi üçün normativ məcmu mənfəət 30
$ $
121$ qiymətinə 10.000 məhsulun satışı 1.210.000
Faktiki mənfəət
Digər məlumatlar:
$
Ümumi satış marjasında kənarlaşma 13.000 (F)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 160.000(A)
Ümumi birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 25.000 (A)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 12.50 (A)
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 9.200 (F)
Tələb olunur:
1. (B)
F Şirkəti
Müxtəlif kənarlaşmalar və büdcələşdirilmiş mənfəətin köməyi ilə 20X9-cu ilin dekabr ayı
üçün faktiki mənfəətin hesablanması
FƏSİL – D3:
Büdcələşdİrİlmİş və faktİkİ mənfəət : 685
$
Büdcələşdirilmiş mənfəət 15.000
Ümumi satışda kənarlaşma 20.000(mənfi)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 10.000 (mənfi)
Ümumi birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 7.500 (mənfi)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 2.200 (mənfi)
Ümumi sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 1.000(müsbət)
Faktiki zərər
(23.700)
2. (A)
T Şirkəti
Müxtəlif kənarlaşmaların və büdcələşdirilmiş mənfəətin köməyi ilə 20X0-cu ilin dekabr ayı üçün
faktiki mənfəətin hesablanması
$
Büdcələşdirilmiş məcmu mənfəət 48.500
Ümumi satış marjasında kənarlaşma 18.000(F)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 8.000(A)
Ümumi birbaşa iş qüvvsində kənarlaşma 1.000(F)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 400(F)
Faktiki məcmu mənfəət
Çıxılsın: Büdcələşdirilmiş sabit qaimə məsrəfləri 67.000 59.900
Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 3000 (F)
64.000
Faktiki zərər
(4.1000)
4. (B)
a) Satışda kənarlaşma
Satışda həcmlə bağlı kənarlaşma = (NK – FK) x Məhsul vahidi üçün normativ mənfəət
b) 144.000$ (HY1)
c) 147.800(HY1)
d) Düzgün cavab C-dir
Faktiki mənfəət 20.200$ olacaqdır (HY2)
BÖLMƏ – D: NORMATİV MAYA
686 : DƏYƏRİ
HY1
Normativ Faktiki
(kq/saat)
(kq/saat)
Qiyməti
Qiyməti
İstifadə
İstifadə
Ümumi
Ümumi
olunub
olunub
məsrəf
məsrəf
($)
($)
Material 16.000 5 80.000 16.500 4.8 79.200
Əmək haqqları 16.000 1 16.000 18.000 0.8 14.400
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 16.000 1 16.000 18.000 0.9 16.200
Sabit qaimə məsrəflləri 16.000 2 32.000 18.000 38.000
144.000 147.800
HY2
$ $
Faktiki satış gəliri 168.000
Çıxılsın:
Material 79.200
Əmək haqqları 14.400
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 16.200
Sabit qaimə məsrəfləri 38.00 147.800
Əlverişli Əlverişsiz $
Büdcələşdirilmiş mənfəət 20.000
Satışda kənarlaşma
Satış qiyməti 8.000
Satışda kənarlaşma 4.000
Birbaşa material
Qiymət 3.300
İstifadə 2.500
Birbaşa iş qüvvəsi
Əmək haqqı 3.600
Səmərəlilik 2.000
Dəyişkən qaimə məsrəfləri 1.800
Dəyişkən qaimə məsrəflərində səmərəlilik 2.000
Sabit qaimə məsrəfləri 2.000
Sabit qaimə məsrəflərində səmərəlilik 4.000
Tutumla bağlı kənarlaşma 4.000
18.700 18.500 200
Faktiki mənfəət
20.200
5.
B Şirkəti
tarixində bitən dövr üzrə marjinal maya dəyəri metodu ilə faktiki mənfəətin hesablan-
ması
$
Büdcələşdirilmiş məcmu mənfəət (HY1) 297.000
Ümumi satış marjasında kənarlaşma 13.000(müsbət)
Ümumi birbaşa materialda kənarlaşma 160.000(mənfi)
Ümumi birbaşa iş qüvvəsində kənarlaşma 25.000(mənfi)
Ümumi dəyişkən qaimə məsrəflərində kənarlaşma 12.500( mənfi)
Faktiki məcmu mənfəət
112.500
Çıxılsın: Büdcələşdirilmiş sabit məsrəf 79.200
Çıxılsın: Sabit qaimə məsrəflərində kənarlaşma 9.200 ( müsbət)
70.000
Faktiki mənfəət
42.500
Həll yolu
HY1
BÖLMƏ - E
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
ÖLÇÜLMƏSİ
Müasir dövrdə “şirkətin missiyası” anlayışı çox tez-tez istifadə olunur. Şirkətin missiyası dəqiq
olaraq nədən ibarətdir, bu missiyalar nə üçün hazırlanır və dərc edilir?
Şirkətin missiyası “Biz nə üçün fəaliyyət göstəririk?” sualına verilən cavabdır. Bu şirkətin
əsas məqsədinin qısa təsviridir və həm müəssisədaxili, həm də ictimai məqsədlər üçün
nəzərdə tutulub. Şirkətlərin missiyaları hər bir şirkətə görə dəyişir, lakin bütün şirkət missiya-
ları geniş mənada müəssisənin cari imkanlarını, müştərilər üzərində mərkəzləşmə dərəcəsini,
fəaliyyətləri, biznes strukturunu və korporativ ictimai öhdəlikləri əks etdirir.
Bütün strategiyalar, məqsədlər və hədəflər şirkət missiyası üzrə qarşıya qoyulmuş məqsədə
nail olmaq üçün hazırlanır. Məs: mənfəəti daha da artırmaq üçün resursların səmərəli istifadəsi
ən yaxşı halda strategiya və ya hədəf ola bilər. Bu missiya, yəni şirkətin qurulma məqsədi ola
bilməz. Şirkətin missiyası səhmdarların, işçilərin və cəmiyyətin gəlirini daha da artırmaqdan
və ya dünya bazarından pay sahibi olmaqdan ibarət ola bilər. Şirkətin mənfəətini daha da ar-
tırmaq ona bu missiyaya nail olmağa kömək edə bilər.
➢➢ bu, müəssisədəki hər bir insanın eyni məqsəd üçün çalışmasını təmin edir.
➢➢ bu, səmərəli biznes planlaşdırması üçün müqayisə xidməti göstərir.
➢➢ bu, korporativ hədəflərin təyin olunmasına kömək edir.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
Aşağıdakı qeyd B Şirkətinin (transmilli kommersiya şirkətinin) şirkət missiyasından çıxarışdır.
B Şirkəti güclü inkişaf üçün iqtisadi artım, ətraf mühitin mühafizəsi və ictimai inkişafa eyni
səviyyədə əhəmiyyətin verilməsi fikrini dəstəkləyir.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–a və b]
Şirkət missiyası ümumi şəkildə şirkətin əsas hədəf(lər)indən ibarət olan, dərc edilmiş he-
sabat şəklində olur. Burada şirkətin yerinə yetirməli olduğu və buna səy göstərəcəyi ümumi
təlimatlar göstərilir, eləcə də, müvafiq missiyanın əsaslandığı mühakimə və dəyərlərin ümu-
mi xülasəsini verir. Bu müəssisə üçün məhsul və bazar baxımından onun fəaliyyət dairəsini
müəyyənləşdirən və onun dəyərlərini və prioritetlərini əks etdirən dayanıqlı məqsəd/hədəf he-
sabatıdır.
Akoff 1986-cı ildə yaxşı şirkət missiyasının malik olmalı olduğu 5 əsas xüsusiyyəti
müəyyənləşdirib:
Məqsəd
Bu müəssisənin
məqsədi nədir?
Normativ qaydalar və
davranış
Əməliyyat qaydaları
Şirkət missiyası müəssisənin fəaliyyət məqsədini aydın və müfəssəl şəkildə təsvir etməlidir.
Bu missiya cəmiyyət tərəfindən qəbul olunan və ölçülə bilən müəssisənin əxlaqi/etik mövqeyi,
ictimai nüfuzu, hədəf bazarı, məhsulları/xidmətləri, coğrafi yerləşmə sahəsi və müəssisənin
inkişaf və mənfəətlilik gözləntiləri kimi anlayışlara tətbiq edilən meyarları əhatə etməlidir.
Şirkət missiyasının məqsədi strateji qərarın dəyərləndirilməsində ilk nəzərə alınacaq fikir ol-
malıdır. Şirkət missiyası çox sadədən tutmuş çox mürəkkəb fikirlər qrupuna qədər olan ideya-
lardan ibarət ola bilər.
Hər bir şirkət missiyası fəaliyyət normalarını müəyyənləşdirən və missiyanın yerinə yetirilməsini
istiqamətləndirən dəyərlər tərəfindən dəstəklənir.
Nümunə
Əczaçlılq məhsulları istehsal edən və tibbi sığorta həyata keçirən M Şirkəti ictimai şəkildə
aşağıdakı dəyərlərin şirkət missiyası məqsədlərinin göstəriciləri olaraq qəbul edildiyini bildirir:
Əyləncə müəssisəsi olan Uolt Disney (məqsədlərin göstəricisi olaraq) özünün dəyərlərini aşa-
ğıdakı kimi bildirir:
Nümunə
a) Məqsəd
Şirkət missiyası biznes fəaliyyətinin davam etdirilməsinin kommersiya səbəblərini təmin edir
və buna əsasən də iki şeyi müəyyənləşdirmiş olur:
Şirkət missiyası günbəgün biznes fəaliyyətlərinə ötürülərək tətbiq edilməlidir. Məsələn, əgər
biznes fəaliyyətinin missiyası yüksək səviyyədə müştəri xidməti göstərməkdirsə, onda bunun-
la bağlı strategiyanın səmərəliliyinə nəzarət edən siyasət və normalar təşkil olunmalıdır.
d) Dəyərlər və mədəniyyət
Biznes fəaliyyətinin dəyərləri sadə, adətən ümumi olaraq bəyan edilməmiş biznes fəaliyyətində
işləyən insanların inanclarıdır. Dəyərlər əsas fəlsəfi anlayışlar üzrə müəyyən oluna bilər.
Eyni zamanda yüksək səviyyəli korporativ hədəflər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:
Əldə edilə bilən olmalıdır: verilən vaxt çərçivəsində və mühitdə onlara nail olmaq mümkün
olmalıdır.
Müəyyən müddətə əsaslanmalıdır: verilmiş vaxt çərçivəsində əldə edil bilən olmalıdır.
1. Strateji hədəflər hər bir müəssisə üçün fəaliyyət həcmini daha da artırmaq, məqsədlərə nail
olmaq, yenilik gətirmək və rəqabət apara bilmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Belə hədəflər orta za-
man müddətindən tutmuş uzunmüddətli vaxt intervalına qədər doğru prioritetlərə uyğun olaraq
təşkil olunduğu üçün müəssisənin fəaliyyət istiqamətini müəyyənləşdirir. Müəssisənin yüksək
səviyyə rəhbərliyi strateji hədəflərə görə məsuliyyət daşıyır. Strateji hədəflər müəssisənin
ümumi fəaliyyəti nəzərə alınaraq qiymətləndirilir. İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalı (İMƏ)
BÖLMƏ – D: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
694 : ÖLÇÜLMƏSİ
və illik xalis mənfəət strateji səviyyədə hədəfləri müəyyənləşdirərkən istifadə olunan bəzi
göstəricilərdir.
2. Əməmliyyat hədəfləri ətraflı şəkildə hazırlanır və hər bir strateji məqsədə nail olmaq üçün
şirkətin iş planını müəyyənləşdirir. Əməliyyat hədəfləri adətən orta səviyyə idarəetməsinin
öhdəliyidir. Əməliyyat planları üçün istifadə olunan göstəricilər müəssisənin xüsusi bir
şöbəsinin fəaliyyəti üzrə ümumi icmal təqdim edir. Məs: verilmiş dövr ərzində faktiki
mənfəətlə büdcədə proqnozlaşdırılmış mənfəəti müqayisə edir.
3. Taktiki hədəflər səciyyəvi və adətən qısamüddətli olur və strateji hədəfləri dəstəkləmək üçün
nəzərdə tutulur. Taktiki hədəf adətən əməliyyat planının tərkib hissəsi olaraq aralıq/vasitəçi
hədəfdir və aşağı səviyyə idarəetməsinə həvalə olunur. Bu hədəflər gündəlik fəaliyyətlərə
əsasən təyin olunur və bir gündə və ya verilən müddət ərzində geri qaytarılan məhsul və ya
istehlakçı şikayətlərinin sayı kimi fiziki göstəricilərdən istifadə edilir.
Qısa Test - 1
[Nələri öyrənəcəyik–c və d]
İqtisadi və bazar mühiti və dövlət qanunvericiliyi kimi xarici amillər müəssisənin fəaliyyətinə
təsir edir. Buna görə də müəssisə öz fəaliyyətini qiymətlədirərkən fəaliyyətinə təsir edən
amilləri nəzərə almalıdır.
1. Bazar mühiti
Bazar mühitinə təsir edən amillərə iqtisadi artım, ÜDM–in artımı, inflyasiya trendləri, valyuta
kursundakı dəyişiklik, biznesdə dövri dəyişikliklər mərhələsi, vergi dərəcələri və s. kimi amillər
daxildir. Bu amillərin müəssisənin fəaliyyətinə olan təsiri labüddür.
Bu makroiqtisadi amillərə əlavə olaraq aşağıdakı amillər də müəssisənin fəaliyyətinə təsir edir:
Müştərilərin zövqündə dəyişmələr məhsula olan tələbə və daha sonra da mənfəətliliyə təsir
edir. Məs: əgər qeyri-idman mühitində idman geyimləri ilə gəzmək trendi varsa, bu, ümumi
geyim mağazalarının fəaliyyətinə təsir göstərəcək.
Eynilə, bazara yeni rəqibin daxil olması da proqnozlaşdırılmış satışlara təsir edəcək. Məs: mü-
asir dövrdə ərzaq malları supermarketlər tərəfindən satılır, bu da öz növbəsində ərzaq malları
satan kiçik dükanların biznes fəaliyyətinə mənfi təsir göstərmişdir.
2. İqtisadi mühit
İqtisadi mühitin biznes fəaliyyətinə böyük təsiri var. İqtisadi mühit ümumi tələb və təklifi artı-
rıb-azaldaraq biznes fəaliyyətinə təsir edir. Tələb və təklif arasındakı natarazlıq müştərlərin
itirilməsi ilə və ya qiymətqoyma məcburiyyəti ilə nəticələnə bilər və bu da müəssisənin
fəaliyyətinə mənfi təsir edə bilər.
FƏSİL – E1:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 695
Ümumi iqtisadi artım dərəcəsi, inflyasiya dərəcəsi, məsrəf, kapitalın mövcudluğu və digər iqti-
sadi amillərin də müəssisənin fəaliyyətinə böyük təsiri var.
3. Dövlət qanunvericiliyi
Nümunə
Böyük Briyaniyada qaz təminatı sahəsində fəaliyyət göstərən dövlət qurumu “OFGAS” qaz sa-
tış qiymətlərinə nəzarət edir. “OFGAS” inhisarçıların bazardakı qaz satışı ilə bağlı fürsətlərdən
istifadə etməsinin qarşısını alır.
Halbuki, bu müəssisələrin fəaliyyətinə mənfi təsir edir, çünki əgər onlar qiymətqoymada azad
olsaydılar, yaxşı gəlir əldə etmiş olardılar.
_________________________________________________________________________
Dövlət siyasəti iqtisadi, ictimai və siyasi mühitə təsir edir. Məs: hökumətin maliyyə və pul
siyasətləri kimi iqtisadi siyasətlərinin bazar, maliyyələşdirmə mühitinə və s. təsiri var. Bu
mühitlər üzrə dəyişikliklər öz növbəsində müəssisələrə də təsir edir.
İCMAL
müştərilərin zövq və
seçimlərində dəyişmə
yeni texnologiyalar,
qloballaşma və liberallaşma
Qısa Test - 2
İqtisadi mühit tələb və təklif arasında natarazlığın yaranmasına səbəb olaraq müəssisənin
fəaliyyətinə mənfi təsir edir.
A. Doğru
B. Yanlış
_________________________________________________________________________
➢➢ Müəssisə ilə əlaqəsi olan müxtəlif maraq qrupları və müəssisə arasında uyğun
məqsədləri müəyyənləşdirir.
➢➢ Müəssisə məqsədlərini və etik anlayışları təyin edir.
➢➢ Müəssisə xarici aparıcı qruplar tərəfindən tanınmanı və dəstəyin verilməsini artırır.
2. (A) – İqtisadi mühit biznes fəaliyyətinə ümumi tələb və təklifi artırmaqla və ya azaltmaqla
təsir edir. Tələb və təklif arasındakı natarazlıq müştərilərin itirilməsi ilə və ya qiymətqoyma
məcburiyyəti ilə nəticələnə bilər və bu da müəssisənin fəaliyyətinə mənfi təsir edə bilər.
3. Aşağıdakılardan hansı Akoff tərəfindən müəyyən edilmiş, yaxşı şirkət missiyasının malik
olmalı olduğu əsas xüsusiyyətlərdir?
A. Yuxarıdakıların hamısı
B. (i) və (ii)
C. (ii) və (iii)
D. Yalnız (i)
A. Yüksək keyfiyyətli dadlı və əsas yeməkləri, eləcə də, içkiləri uyğun qiymətə satmaq.
B. Hər bir müştəriyə çevik, peşəkar, qayğıkeş və nəzakətli xidmət göstərildiyini təmin
etmək.
C. Müştərilərimiz, qonaqlarımız və bütün heyət üzvlərimiz üçün təmiz, gigiyenik, rahat və
yaxşı şəraiti olan binalardan istifadə etmək.
D. Yuxarıdakıların hamısı.
(c) M otelinin fəaliyyətinə təsir edən aşağıdakı xarici amilləri aşağıdakı üç qrup üzrə
təsnifləşdirin:
Bazar mühiti
İqtisadi mühit
Dövlət qanunvericiliyi
FƏSİL – E1:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 697
2. –
3. (D) –
4. –
(a). (D) – Bütün fikirlər missiyanın şərtlərini təmin etdiyi üçün münasibdir.
Şirkət missiyası
(b) A. Konkret, ölçülə bilən, əldə edilə bilən və münasib olmalı və müəyyən müddətə
əsaslanmalıdır
B. Strateji
C. Əməliyyat
D. Taktiki
(c) M otelinin fəaliyyətinə təsir edən xarici amillərin təsnifləşdirilməsi.
A. Bazar mühiti
B. İqtisadi mühit
C. Bazar mühiti
D. Dövlət qanunvericiliyi
BÖLMƏ – D: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
698 : ÖLÇÜLMƏSİ
E2
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 699
BÖLMƏ - E
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
ÖLÇÜLMƏSİ
Hər hansı bir biznes sisteminin əsl məqsədi arzu olunan məqsədlərə çatmaq və davamlı olaraq fəaliyyəti
təkmilləşdirməyi bacarmaqdır. Biznes fəaliyyətinin çatışmazlıq hiss olunan sahələrində təkmilləşdirməyə
kömək edən əks-məlumatlandırmanın təmin olunması ilə fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi həyati əhəmiyyətə
malikdir.
Tədris və ya motivasiya yönümlü mühazirələrdə biz həmişə natiqə öz fəaliyyətinin nəticəsi haqqında bilməyə
kömək edən əks-məlumatlandırma anketini doldururuq. Bu onun fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi üçün sadə
vasitə rolunu oynayır. Bunun kimi idarəetmə uçotunda da maliyyə fəaliyyəti, müştəri məmnunluğu və s.
kimi müxtəlif parametrlərdən istifadə edərək biznes fəaliyyətini ölçməyə istiqamətlənmiş müxtəlif üsullardan
(məs: balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəli) istifadə olunur. Maliyyə fəaliyyətini qiymətləndirməyə kömək
edən əməliyyatların səmərəliliyi və effektivliyi, istehsal dövriyyəsində məsrəf səmərəliliyi kimi bir çox başqa
parametrlər var.
Bu fəsil bütün bu fəaliyyət nəticələrini ölçmə parametrlərini, xüsusən də strateji vasitə kimi idarəetmə
məqsədlərini müəssisə fəaliyyəti ilə bir arada tutmaq məqsədilə geniş istifadə edilən balanslaşdırılmış
qiymətləndirmə cədvəlini ətraflı şəkildə izah etməyə yönəlib. Texniki mühasib kimi gələcəkdə siz bu strategiya-
ların ali səviyyə idarəetməsinin istifadəsi üçün müəssisə fəaliyyət hesabatının hazırlanmasında/tərtib olunma-
sında böyük əhəmiyyəti olduğunu görəcəksiniz.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
F Şirkəti Şotlandiyada fəaliyyət göstərən aviasiya şirkətidir. Bu şirkət balanslaşdırılmış
qiymətləndirmə cədvəlindən istifadə edir. Şirkətin məqsədləri, göstəriciləri, hədəfləri və
təşəbbüsləri aşağıdakı cədvəldə təqdim olunmuşdur.
Maliyyə fəaliyyətinin göstəriciləri maliyyə analitikləri tərəfindən kredit və investisiya ilə bağlı
qərar qəbulu üçün istifadə olunan vasitələrdir. Bu metod müəssisənin vəziyyətini müəyyən
etmək üçün maliyyə hesabatlarından götürülmüş məlumatları istifadə edir. Analitiklər riskləri,
trendləri müəyyən etmək və hər-hansı qeyri-adiliyi aşkar etmək üçün müəssisənin fəaliyyət
nisbətlərini keçmiş fəaliyyətlə, eləcə də, sənayə ilə bağlı statistik göstəricilərlə müqayisə
edirlər. Bu analitik vasitə həm müəssisələr arasında, həm də şirkət daxilində müqayisələrin
aparılmasını asanlaşdırır.
Bu metod həm istehsal, həm də xidmət sektorunda mənfəətliliyi, likvidliyi və riski təhlil etmək
üçün istifadə oluna bilər.
1. Mənfəətlilik göstəriciləri
Mənfəətlilik nisbətləri verilmiş vaxt müddətində müəssisənin əməliyyatların icrası ilə bağlı
müvəffəqiyyətini ölçür. Müəssisənin rəhbərliyi adətən əməliyyatların icrası ilə bağlı səmərəliliyi
ölçməyə meyllidir. Bundan əlavə, sahibkarlar/səhmdarlar öz pul vəsaitlərini yaxşı mənfəət ümi-
di ilə investisiya kimi yatırırlar. Müəssisənin əməliyyatların icrası ilə bağlı səmərəliliyi və sahib-
karlara/səhmdarlara kifayət qədər mənfəət təmin etmək qabiliyyəti əsasən təşkilat tərəfindən
qazanılmış mənfəətdən asılıdır. Müəssisənin mənfəətlilik nisbətləri aşağıda müzakirə olunur.
Ümumi mənfəət marjası nisbəti daha aşağı məsrəfə məhsul istehsal etmək üçün materialın və
iş qüvvəsinin rəhbərlik tərəfindən hansı dərəcədə səmərəli istifadə olunduğunu göstərir. Yüksək
ümumi mənfəət marjası yaxşı idarəetmənin işarəsidir. Daha yüksək faiz məsrəflər üzərində
daha yaxşı nəzarətin və satışlardan lazımı səviyyədə əldə edilən mənfəətin göstəricisidir.
Burada:
Burada:
Xalis mənfəət marjası nisbəti xalis mənfəət və satış arasındakı əlaqəni göstərir. Bu məhsulun
istehsalında, idarə edilməsində və satışında idarəetmənin səmərəliliyini göstərir. Müəyyən
vaxt ərzində xalis mənfəət marjası nisbətinin təhlili qeyri-normal şərtlərə və ya xərclərə
görə mənfəətdəki ilbəil baş verən kənarlaşmaları göstərir. Yüksək nisbət aşağı düşən satış
qiymətləri, yüksələn məsrəflər və ya məhsula olan tələbin azaldığı dövrlərdə müəssisənin
fəaliyyətini davam etdirmə gücünün göstəricisidir.
Burada:
d) Xərclər nisbəti
Xərclər nisbəti ilə satılmış məhsulların maya dəyəri və ya digər əməliyyat xərcləri vasitəsilə is-
tehlak olunmuş satışın faizi hesablanır. Yüksək xərc nisbəti xərclərin gəlirlə müqayisədə daha
çox olduğunu göstərdiyi üçün arzuolunmaz haldır.
Satılmış məhsulların maya dəyəri nisbəti = (Satılmış məhsulların maya dəyəri / Xalis satış)
x 100
Əməliyyat nisbəti = (Satılmış məhsulların maya dəyəri + Əməliyyat xərcləriXalis satış x 100
Biznes fəaliyyətinə cəlb edilmiş kapital xalis aktivlər üçün cəlb olunmuş ümumi maliyyə ehti-
yatlarına bərbərdir.
Xalis aktivlər = Əsas vəsaitlərin cəmi + Cari aktivlər – Cari öhdəliklər (bank kreditlərini çıxmaq-
la)
Cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir=Faiz və vergilərdən əvvəlki gəlir / Cəlb edilmiş ümumi
kapitalın orta göstəricisi x 100
Kapitalın mənfəətlilik əmsalı (KMƏ) xalis gəliri səhmdarların orta kapitalı ilə müqayisə edərək
səhmdarların investisiyadan nə qədər qazandıqlarını ölçür. Yüksək faiz kapitalın səmərəli
istifadəsini və sahibkar investisiyalarının daha yaxşı mənfəətlilik əmsalının olduğunu göstərir.
Burada:
Səhmdarın kapitalı və ya xalis dəyər = Ödənilmiş səhm kapitalı + Səhmlər üzrə mükafat +
ehtiyatlar və artıqlar – yığılmış zərər
Və ya
Səhm üzrə mənfəət (SÜM) nisbəti səhmdar investisyalarının mənfəətliliyini ölçmək üçün geniş
şəkildə istifadə olunur. Bu, müəssisənin səhm üzrə mənfəətlilik qabiliyyətini göstərir. Çox vaxt in-
vestorlar investisiya qərarları qəbul etməzdən öncə müəssisənin səhm üzrə mənfəətini ümumi
sektorun orta göstəricisi və digər müəssisələrin səhm üzrə mənfəət göstəricisi ilə müqayisə edirlər.
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 703
Səhm üzrə mənfəət = Kapital sahiblərinə düşən xalis mənfəət / Dövriyyədə olan adi
səhmlərin sayı
Səhm üzrə divident nisbəti SÜM kimi dividentlər vasitəsilə səhmdarlara çatan real qazancı
göstərir. Bu nisbət müəssisənin səhmdarlara ödədiyi dividentin dərəcəsini göstərir.
Səhm üzrə divident = Kapital sahiblərinə ödənilmiş divident / Dövriyyədə olan adi səhmlərin
sayı
2. Likvidlik göstəriciləri
a) Cari nisbət
Cari nisbət müəssisənin qısamüddətli ödəmə qabiliyyətini ölçür. Bu cari öhdəliyin hər bir dolları
üçün cari aktivlərin mümkünlüyünü/uyğunluğunu göstərir. Cari nisbət nə qədər yüksək olarsa
cari öhdəliklərlə müqayisədə cari aktivlərin miqdarı və müəssisənin cari öhdəliklərini yerinə
yetirmək qabiliyyəti də yüksək olur. Əgər cari nisbət 2-nin 1-ə nisbətindədirsə və ya daha çox-
dursa, adətən bu halda müəssisənin yaxşı qısamüddətli maliyyə gücünə sahib olduğu qəbul
edilir.
Əgər cari nisbət 1-dən kiçik olarsa (cari öhdəliklərin dəyəri cari aktivlərin dəyərindən yüksək
olarsa), şirkət qısamüddətli öhdəliklərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilər.
Burada:
Cari aktivlər = Debitor borclar + Mal-material ehtiyatı + Nağd pul vəsaiti + Bank hesabı +
Satılan bilən qiymətli kağızlar + Əvvəlcədən ödənilmiş xərclər + İl ərzində nağd pul vəsaitinə
çevrilə bilən digər bütün aktivlər
Cari öhdəliklər = Kreditor borcları + Bank overdraftı + Yığılmış xərclər + Qısamüddətli bank
krediti + Gəlir-vergi öhdəliyi + İl ərzində son ödəmə müddəti başa çatan digər öhdəliklər
Cəld likvidlik əmsalı cəld və ya likvid aktivlər və cari öhdəliklər arasındakı əlaqəni
müəyyənləşdirir. Likvid aktivlər asanlıqla və dərhal dəyər itkisi olmadan nəğd pul vəsaitinə
çevrilə bilən aktivlərdir. 1-ə bərabər olan və ya daha böyük olan ani likvidlik əmsalı müəssisənin
qənaətbəxş cari maliyyə vəziyyətini göstərir.
Ani likvidlik əmsalı (Cəld likvidlik nisbəti) = Likvid aktivlər / Cari öhdəliklər
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
704 : ÖLÇÜLMƏSİ
Burada:
Xalis dövriyyə kapitalı (XDK) nisbəti bəzən müəssisənin likvidlik vəziyyətini ölçmək üçün
istifadə olunur. Bu, mal-material ehtiyatı ilə əlaqəli olan maliyyə ehtiyatlarının miqdarını
göstərir. Bu nisbət mal-material səviyyəsindəki dəyişiklikləri nəzarətdə saxlamaq üçün vacib
əhəmiyyət kəsb edir. Yüksək XDK nisbəti müəssisənin əlində yüksək miqdarda mal-material
ehtiyatının olduğunu göstərir. Yüksək nisbətin olması müsbət hal deyil, çünki bu, potensial
satış imkanlarına təsir edə bilər.
Burada:
3. Fəaliyyət nisbəti
Fəaliyyət nisbəti müəssisə aktivlərinin gəlirin əldə edilməsində nə dərəcədə səmərəli istifadə
olunduğunu təhlil etməyə kömək edir. Bu nisbətlər dövriyyə nisbətləri adlandırılır, çünki onlar
müəssisənin aktivlərini gəlirə çevirmək sürətini ölçməyə kömək edir. Buna görə də sadə dildə
fəaliyyət nisbətləri satış və aktivlər arasındakı əlaqəni göstərir. Fəaliyyət nisbətlərinə aşağıda-
kı izahları verilən mal-material dövriyyəsi nisbəti, aktivlərin dövriyyəsi nisbəti, debitor borcları-
nın dövriyyəsi sürəti və s. daxildir.
Mal-material dövriyyəsi nisbəti satış məsrəfinə uyğun olaraq ifadə olunur və aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
Orta mal−material ehtiyatı =Dövrün əvvəlinə olan mal−material ehtiyatı + Dövrün sonuna
olan material ehtiyatı / 2
Aktivlərin dövriyyə nisbəti müəssisənin satışı artırmaq məqsədi ilə mövcud aktivlərdən nə
dərəcədə səmərəli istifadə etdiyini göstərir. Bu nisbət bir növ müəssisənin qiymətqoyma
strategiyasını göstərir. Yüksək mənfəət marjasına malik olan müəssisə aşağı aktiv dövriyyə
nisbətinə malik olmağa meyllidir və əksinə. Buna görə də aşağı aktiv dövriyyə nisbəti artıq is-
tehsal gücü və ya xammalın qeyri-münasib təchizatı nəticəsində baş verə bilən sabit aktivlərin
səmərəsiz istifadəsini və ya sıradan çıxmasını göstərir.
Bu nisbət aktivlərin 1$ vahidi üzrə nə qədər gəlir əldə edildiyini göstərir və aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
Debitor borclar üzrə dövriyyə =Kredit satışı / Orta debitor borclar (dəfə/illik)
Bu nisbət, həmçinin, orta debitor borclardan istifadə etməklə də hesablana bilər. Belə olan
halda bu, orta statistik müştərinin ödəniş etməyə sərf etdiyi günlərin sayını göstərir.
Kreditor borclar üzrə dövriyyə = Kredit alışı / Orta kreditor borcları (dəfə/illik)
Orta ödəmə müddəti müəssisənin öz borclarını ödəmək üçün neçə gün sərf etdiyini əks
etdirir. Bu aşağıdakı kimi hesablanır:
Bu nisbət orta kreditor borclardan istifadə etməklə də hesablana bilər. Belə olan halda bu,
müəssisənin öz borclarını ödəmək üçün sərf etdiyi günlərin orta miqdarını əks etdirir.
“Öhdəliklərin kapitala nisbəti” biznes fəaliyyətində borc almaq yolu ilə maliyyələşdirilən və
ya borc pul vəsaiti ilə investisiyaya qoyulan aktivlərin nisbətini göstərir. Öhdəliklərin kapi-
tala nisbəti müəssisənin stabilliyini və uzunmüddətli borclarını ödəmək qabiliyyətini
müəyyənləşdirməyə kömək edir.
öhdəliklərin kapitala nisbəti daha çox borc alınmış pul vəsaiti deməkdir. Bu nisbət nə qədər
yüksək olarsa bölüşdürülməyə hazır olan gəlirlərlə bağlı olaraq səhmdarların durumu bir o
qədər çox mənfi təsirə məruz qalacaq.
Səhmdarların pul vəsaiti fonduna aksiya səhm kapitalı və ehtiyat kapital daxildir. Yadda saxla-
yın ki, imtiyazlı səhmlər səhmdarların pul vəsaitləri kimi deyil, borc olaraq nəzərə alınır.
Əməliyyat səviyyəsi nisbəti sabit məsrəflərin əməliyyat gəlirləri və satışlar arasındakı əlaqəyə
göstərdiyi təsiri ifadə edir.
Əməliyyat səviyyəsi nisbəti bir neçə formada hesablana bilər. Yüksək sabit məsrəflərə malik
olan müəssisələr yüksək əməliyyat səviyyəsi nisbəti göstərəcəklər və buna görə də onların
gəlirləri satışlarda olan dəyişikliklərə qarşı çox həssas olacaqdır.
Bu mənfəətin faiz ödənişlərini neçə dəfə qarşılaya biləcəyini göstərir. Bununla mənfəətin
faizlərin və digər maliyyə məsrəflərinin ödənilməsinə kifayət edib-etmədiyi ölçülür. Bu
müəssisənin öz borcunu ödəmək qabiliyyətini əks etdirir.
Əgər müəssisə daha yüksək faizləri ödəmək gücünə malikdirsə, bu, onun faiz öhdəliklərini
yerinə yetirmək üçün daha yaxşı vəziyyətdə olduğunu göstərir.
Faizləri ödəmə gücü göstəricisi =Faiz və vergidən əvvəlki gəlir / Faizlə bağlı xərclər
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 707
Qısa test - 1
Aşağıdakı məlumat B Şirkətinin maliyyə hesabatlarından götürülüb.
20X7 ($)
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatı 310.000
Ticarət debitor borcları 440.000
Nağd pul vəsaiti 93.250
Ümumi cari aktivlər 843.250
Cari öhdəliklər
Ticarət kreditor borcları 313.500
Bank overdraftı 66.500
Ümumi cari öhdəliklər 380.000
Tələb olunur:
B Şirkətinin likvidlik vəziyyətini qiymətləndirmək üçün cari nisbəti və ani likvidlik nisbətini he-
sablayın.
_________________________________________________________________________
“... əgər ali idarəetmə maliyyə rəqəmlərinin idarə edilməsinə həddindən artıq əhəmiyyət
verərsə müəssisənin uzunmüddətli özünü doğrultma qabiliyyəti təhlükə altına düşmüş
olur.” – Professor R. S. Kaplan
Fəaliyyətin qeyri-maliyyə göstəricilərinin əsas diqqət mərkəzi müəssisə növünə görə dəyişir
və eyni zamanda onlar hazırlanan fəaliyyət hesabatlarının səviyyəsinə (strateji və əməliyyat)
uyğun olaraq da fərqlənirlər.
Nümunə
Hər hansı bir məhsul üçün bazar payı fəaliyyət göstəricilərinin strateji səviyyəsidir. Digər
tərəfdən, işçi qüvvəsinin dövriyyə dərəcəsi, müştəri məmnunluğu hesabatları və s. fəaliyyət
göstəricilərinin əməliyyat səviyyəsidir.
_________________________________________________________________________
Bütün mövcud fəaliyyət mexanizmləri pulla ölçülə bilmədiyi üçün fəaliyyətin qeyri-maliyyə
göstəricilərinə ehtiyac var.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
708 : ÖLÇÜLMƏSİ
Fəaliyyət
Fəaliyyət meyarları Münasib fəaliyyət göstəriciləri
iyerarxiyası
Nisbi bazar payı, satışda artım, müştəri bazası
Rəqabət qabiliyyəti Strateji
göstəriciləri
İstehsal/satış həcmi, texniki şərtlər, çatdırılma
Çeviklik Əməliyyat sürəti və s. ilə bağlı dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmə
qabiliyyəti
Xidmət keyfiyyəti Əməliyyat Operativlik, səriştə, rahat istifadə, etibarlılıq və s.
Resursların istifadəsi Əməliyyat Məhsuldarlıq, səmərəlilik və s.
Əməliyyat İnnovativ proses fəaliyyəti, fərdi innovativ
Yenilikçilik
Əməliyyat fəaliyyət və s.
Fəaliyyətin strateji və əməliyyat meyarları və hər bir meyar üçün münasib olan fəaliyyət
göstəriciləri aşağıda verilmişdir:
Qeyd olunmuş fəaliyyətin qeyri-maliyyə göstəriciləri arasında bəziləri kəmiyyətlə bağlı olduğu
halda digərləri kəmiyyətlə bağlı deyil. (Bunlar daha çox keyfiyyət göstəriciləridir).
Nümunə
Nisbi bazar payı, satışda artım, məhsuldarlıq və s. fəaliyyət göstəriciləri kəmiyyət göstəriciləri
kateqoriyasına, istehsal həcmi, texniki şərtlər, çatdırılma sürəti ilə bağlı dəyişikliklərə uyğun-
laşa bilmə qabiliyyəti, operativlik və s. fəaliyyət göstəriciləri isə keyfiyyət göstəriciləri kateqori-
yasına aid edilirlər.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Robert S. Kaplan və D. P. Norton 1994-ci ildə 12 korporasiya üzrə apardıqları tədqiqata əsasən
belə nəticəyə gəlmişdilər ki, müəssisə fəaliyyətinin ənənəvi göstəriciləri rəqabət mühitində
fəaliyyət göstərən idarəetmənin işinə yaramır. Tarazlaşdırılmış ölçmə sisteminə ehtiyac oldu-
ğunu dərk edərək onlar “balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəli” adlanan yeni ölçmə
sistemi yaratdılar.
Bu cədvəl davamlı olaraq rəhbərliyin strategiyasının əsasını təşkil edən nəzəriyyələri yox-
layır. Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlinin əsas məğzi fəaliyyətin hər hansı xüsusi
normativlərə uyğun saxlanılmasını deyil, onun inkişaf və təkmilləşdirilməsini əhatə edir.
➢➢ Müştəri məmnuniyyəti
➢➢ Maliyyə fəaliyyəti
➢➢ Müəsisədaxili biznes prosesi
➢➢ Təlim və inkişaf
Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlinin əsas ideyası odur ki, heç bir ölçü müəssisənin
strateji müvəffəqiyyətə doğru inkişafını uyğun şəkildə qiymətləndirə bilmir. Lakin səciyyəvi ola-
raq dörd əsas sahə üzrə qruplaşdırılmış çoxsaylı göstəricilər müəssisənin fəaliyyətinin arzuo-
lunan müfəssəl qiymətləndirilməsini təmin edə bilər.
Bundan əlavə müəssisənin kritik uğur amilləri ilə birbaşa əlaqəli olaraq balanslaşdırılmış
qiymətləndirmə cədvəli effektiv şəkildə fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsini/dəyərləndirilməsini
müəssisənin strategiyası ilə əlaqələndirir.
d) Müəssisə ilə əlaqəli olan həm xarici, həm də daxili məsələlər nəzərə alınır. Məs: müştəri
məmnuniyyəti işçi məmnuniyyəti ilə birgə nəzərə alınır.
f) Fəaliyyət göstəriciləri biznes fəaliyyəti ilə bağlı prioritetlər üzrə dəyişikiklərə uyğun olaraq
dəyişdirilə bilər. Buna görə də balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəli dəyişdirilə bilən
ölçmə sistemidir.
təmin edir.
h) Çoxsaylı fəaliyyət göstəriciləri nəzərə alındığı üçün zəif fəaliyyəti gizlətmək çətindir, buna
görə də menecerlər fəaliyyət göstəricilərini təhrif edə bilmirlər.
i) Menecerlər fəaliyyətin müxtəlif istiqamətləri üzrə qiymətləndirildiyi üçün onlar müəssisə üçün
xeyirli olan sahələrin inkişafı istiqamətində daha çox səy göstərirlər.
b) Bu cədvəldə sadəcə dörd perspektiv nəzərə alınır və digər maraqlı tərəflər nəzərə alınmır.
Məs: rəqiblər, təchizatçılar və nizamlayıcılar.
c) Dörd perspektivin hər birinə aid olan göstəricilərin seçilməsi əsas problemdir. Çünki
göstəricilər mühüm olmalıdır. Bu göstəricilər tədricən dəyişə bilər, lakin bu dəyişikliklər nəzərə
alınmaya bilər.
d) Bir çox göstəricilərin olmasına baxmayaraq həddindən artıq çox göstərici istifadə olun-
mamalıdır. Əks halda bu təhlilin aparılmasını çətinləşdirə bilər. Bundan başqa göstəricilər
ziddiyyətli və nəticə etibari ilə də çaşdırıcı ola bilər.
Nümunə
Müştəri məmnuniyyəti keyfiyyətli məhsullar təmin etməklə qazanıla bilər. Buna baxmaya-
raq keyfiyyəti təkmilləşdirmək/saxlamaq üçün yüksək məsrəflərə ehtiyac ola bilər. Bu halda
məsrəfin azaldılması və keyfiyyətin yüksəldilməsi göstəriciləri bir-birinə qarşı ziddiyyət təşkil
edə bilər.
_________________________________________________________________________
f) Bu cədvəlin icra olunması korporativ mədəniyyət fəaliyyəti üzrə diqqət mərkəzi ilə bağlı
dəyişiklik edilməsini tələb edə bilər. Məs: balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlinin qəbul
edilməsindən sonra müəssisə şöbələr üzrə fəaliyyət göstərən deyil, proses qrupları üzrə
fəaliyyət göstərən müəssisə kimi qəbul ediləcək.
İCMAL
missiyanı müəyyənləşdirir
müştəri məmnuniyyəti
maliyyə fəaliyyət
əsas fəaliyyət göstəriciləri müəssisədaxili biznes
prosesi
təlim və inkişaf
1. Maliyyə göstəricisi
Bu anlayış maliyyə fəaliyyəti ilə bağlı göstəriciləri əhatə edir. Bu sahə müəssisə strategiyası və
onun yerinə yetirilməsinin müəssisənin mənfəətliliyinə töhfə verib-vermədiyini qiymətləndirir.
Bu mərhələ uzunmüddətli fəaliyyətlərə aiddir. Bu nəzəriyyənin yaradıcıları olan Kaplan və Nor-
tona görə belə fəaliyyətlər üç pillədə qiymətləndirilə bilər: ani artım, davam gətirmə və məhsul.
Mərhələlər Göstəricilər
Artım Satış həcmləri, gəlirdə artım və s.
Davam gətirmə İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalı, cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir
Məhsul İnvestisiyanın geri ödəmə müddəti və gəlirin həcmi
Bu perspektivə əlavə olunmuş iqtisadi dəyər, gəlir artımı və məsrəflərdə azalma kimi digər
göstəriciləri də daxil etmək olar.
2. Müştəri
Müştərilər müəssisədə marağı olan ən vacib tərəflərdən biridir. Müəssisə müştərini nəzərə
almadan uzunmüddətli dövrdə inkişaf edə, davam gətirə və məhsul götürə bilməz. Müştəriyə
satınalma ilə bağlı qərarlar verməkdə kömək edəcək müəssisə anlayışı mövcuddur.
Nümunə
Apple şirkəti özünün innovativ məhsulları ilə tanınır. Bu Apple şirkətinin müştərilər arasındakı
imicidir. Buna görə də yeni stolüstü kompyuter və ya dizüstü kompyuter almaq istəyən biri
başqa şirkət yerinə Apple şirkətinə üstünlük verəcəkdir.
Müəssisə özünün yaxşı müştəri xidmətinə görə tanına bilər. Şirkətin bu xüsusiyyəti müştəriləri
müəssisəyə cəlb edəcəkdir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Aşağıdakı hədəflər və göstəricilər bu perspektivlərə daxildir:
Hədəflər Göstəricilər
Müəssisənin texnoloji imkanlarının rəqib müəssisələrlə
Texnoloji imkanlar
müqayisəsi
Yeni innovativ məhsul Yeni məhsulun satış faizi
Dövriyyə müddəti, ədədin maya dəyəri və istehsal
İstehsal keyfiyyəti
nəticəsi
Faktiki və planlaşdırılmış buraxılış vaxtlarının
Yeni məhsulun bazara çıxarılma
müqayisəsi, yeni məhsulun bazara çıxarılmasına sərf
vaxtının azaldılması
edilən faktiki müddət
Lahiyə məhsuldarlığının
Texniki səmərəlilik
artırılması
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
712 : ÖLÇÜLMƏSİ
4. Təlim və inkişaf
Bu perspektiv istehsal amilləri və qeyri-maddi aktivlər üzrə fəaliyyətin diqqət mərkəzinə alın-
ması ilə bağlıdır. Bunlara daxili biznes proseslərində qərara alınmış işlərin yerinə yetirilməsi
üçün ehtiyac duyulan işçi heyətinin bacarıqları, işçilərin məmnuniyyəti və məlumat sistemlərini
misal göstərmək olar.
Nümunə
Aşağıdakı hədəflər və göstəricilər bu perspektivə daxildir:
Hədəflər Göstəricilər
Texnoloji sahədə liderlik Yeni növ məhsulun hazırlanması
İstehsalla bağlı təlim Yetkinlik səviyyəsi üçün lazım olan proses müddəti
İnformasiya sistemlərinin Məsrəflərlə bağlı mövcud əks-məlumatlandırma, müştərilər
keyfiyyəti üçün əldə edilə bilən onlayn məlumatların faizi.
Bazara daxil olmaq üçün sərf olunan müddətin rəqiblərlə
Bazara daxil olma müddəti
müqayisəsi, bazara girmək üçün sərf olunan faktiki müddət
Məhsul hədəfi Satışın 80%-nə bərabər olan məhsulların faizi
_________________________________________________________________________
Maliyyə
perspektivi
Müştərilər Biz nəyi
bizi necə Məqsədlər Hədəflər təkmilləşdirməliyik?
görür?
Göstəricilər Təşəbbüslər
Təlim və inkişaf
perspektivi
Məqsədlər Hədəflər
Göstəricilər Təşəbbüslər
2.4. Əsas fəaliyyət göstəriciləri, onların hədəflərlə və müəssisə missiyası ilə əlaqəsi
Müəssisə yuxarıda qeyd olunmuş perspektivlərin hər biri üçün aşağıdakı amilləri
müəyyənləşdirməlidir.
a) Strateji hədəf
Strateji hədəf strategiyanın xüsusi anlayışı olaraq onun müəyyən perspektivdən yanaşmaq-
la nəyi əldə etməli olduğunu göstərir. Məs: müştəri nöqteyi-nəzərindən strateji hədəf üstün-
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 713
lük verilən təchizatçı olmaqdır, maliyyə nöqteyi-nəzərindən isə strateji hədəf müəyyən artım
faizinə nail olmaqdır.
b) Göstəricilər
c) Hədəflər
d) Təşəbbüs
Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlində hər bir strategiya üzrə aşağıdakı dörd sual so-
ruşulur:
Bu suallar dörd müxtəlif perspektiv arasında əlaqə və onlar üçün göstərici rolunu oynayır.
Nümunə
Maliyyə perspektivi: fərz edin ki, artım strategiyası müəyyən olunub və bunun üçün qəbul
edilmiş göstərici gəlir artımıdır. Bu, maliyyə perspektivinə aid ediləcəkdir.
Müştəri perspektivi: təsəvvür edin ki, sadiq müştərilər gəlirdə artımla nəticələnən təkrar biz-
nes fəaliyyətini təmin edirlər. Bu halda müştəri perspektivinə aid olan göstərici müştəri sadiqliyi
olacaqdır.
Növbəti yaranan sual isə belədir: Müəssisə ən yüksək səviyyədə müştəri sadiqliyinə nail ol-
maq üçün daxili biznes prosesləri baxımından nəyi təkmilləşdirməlidir?
Daxili biznes prosesləri üzrə perspektiv: təsəvvür edin ki, bu perspektivə əsasən ən yüksək
səviyyədə müştəri sadiqliyinə bazara innovativ məhsullar çıxarmaqla nail olmaq olar. Bu halda
bu perspektiv üçün göstərici yeni məhsulun bazara çıxarılma dövriyyəsi olacaqdır.
Təlim və inkişaf: fərz edin ki, yeni məhsulun bazara çıxarılması üçün hazırlanma dövrü-
nün müddəti işçilərə yeni lahiyələndirmə prosesləri haqqında təlimlərin verilməsi yolu ilə
təkmilləşdirilə bilər. Buna görə də bu perspektivə əsasən işçilərin təlimi göstərici olacaqdır.
_________________________________________________________________________
Bu dörd suala cavab tapmaqla müəssisə hər bir dörd perspektiv üzrə əsas məqsədləri
müəyyənləşdirir və sonra bu perspektivlərə əsasən fəaliyyət göstəricilərinə qərar verir.
Nümunə
Təlim və inkişaf perspektivi: bacarıq, səriştə, məlumat və işçi dəstəyi kimi resursların möv-
cud olması yaxşı biznes proseslərini yerinə yetirməyə kömək edir.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
714 : ÖLÇÜLMƏSİ
Daxili biznes prosesləri üzrə perspektiv: işçilərin dəstəyi və lazımi resursların olması inno-
vativ məhsulların istehsalı ilə nəticələnəcəkdir.
Müştəri perspektivi: innovativ məhsulların istehsalı müştəriləri cəlb edəcək və yaxşı biznes
prosesləri ilə (yaxşı satış sonrası xidmət ilə) nəticələnəcəkdir. Bu da öz növbəsində müştəriləri
qane edəcək və onların müəssisə tərəfindən əldə saxlanılmasına şərait yaradacaq.
Diaqram 2: Dörd perspektiv arasında əlaqənin qurulması təmin edən strategiya xəritəsi
Səhmdarların sərvətinin
artırılması
Yeni
Yeni müştərilərdən, Aktivlərin
Maliyyə müxtəlif Maya dəyərinin
məhsullardan təkmilləş istifadəsinin
perspektivi əldə edilən istehlakçı təkmilləş
gəlir seqmentlərindən dirilməsi
dirilməsi
əldə edilən gəlir
Texnoloji
yeniliklərin Korporativ
Təlim və inkişaf İşçilərin diqqət
səriştəsi mədəniyyət
perspektivi mərkəzində
saxlanılması
2.5. Kritik uğur amilləri, onların hədəflərlə və şirkət missiyası ilə əlaqəsi
Kritik uğur amilləri müəssisənin hədəflərə nail olmağı təmin etmək üçün fəaliyyət göstərməli
olduğu sahələrdir.
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 715
Nümunə
Onlar korporativ hədəflər və idarəetmə informasiya sistemləri (İİS) arasında əlaqəni təmin edir.
Kritik uğur amilləri anlayışı 1960-cı ildə D. Ronald Daniel tərəfindən yaradılmışdır. Kritik uğur
amilləri müəssisəyə fəaliyyət üzrə məhdud sayda kritik dəyişənləri diqqət mərkəzində saxla-
yaraq yoxlamağa imkan verir. Korporativ məqsədlər/hədəflər yekun nəticələrdir və kritik uğur
amillərinin təmin olunması məqsədlərin/hədəflərin əldə edilməsini təmin edir.
Kritik uğur amillərini müəyyənləşdirməyin ümumi üsulu yoxdur. Onlar biznes fəaliyyətinin
növündən, sektorun növündən və müəssisənin xüsusi gələcək perspektivindən asılı olaraq
dəyişə bilər. Məs: telekommunikasiya şirkəti üçün daim güclü şəbəkənin təmin olunması kritik
uğur amillərindən biri ola bilər. Pərakəndə satış şəbəkəsi isə hər mağazada mövcud anbar
ehtiyat səviyyəsini lazımı səviyyədə saxlamalıdır.
Səciyyəvi olaraq kritik uğur amillərinin istinad etdiyi mənbələri aşağıdakı kimi qeyd etmək olar:
a) Sektorun növü. Məs: istehsal, xidmət, ticarət, lahiyələndirmə sek-
toru və s.
b) Rəqabət. Məs: kiçik müəsisələr öz kritik uğur amillərini Tələbələrə “Student Accountant”
müəyyənləşdirmək üçün sektordakı əsas böyük müəssisələrin (“Mühasib tələb”) jurnalının
fəaliyyətinə istinad edə bilərlər. 2006-cı il avqust buraxılışını
c) Dəyişkən mühit amillər. Məs: qanunun tələb etdiyi dəyişikliklər, is- oxumaq tövsiyə olunur. Burada
tehsal amillərinin əldə edilə bilməsi və məsrəfi, müştəri seçimində “kritik uğur amilləri” haqqında
dəyişikliklər və s. Moda sektorundakı müəssisə fəaliyyətinini məqalə var.
davam etdirmək üçün mütləq müştəri zövqü və seçimlərindəki
dəyişiklikləri nəzərə almalıdır.
d) Xüsusi vəziyyətlər. Məs: müəssisənin qısa müddət ərzində əldə
edilməli olan hədəfi mövcud ola bilər. Kritik uğur amilləri hədəfin
qısamüddətli dövr ərzində əldə edilməsini təmin etmək üçün
müəyyənləşdirilməlidir.
Kritik uğur amilləri hər hansı bir funksiyadan cavabdeh olan və ya şöbəni idarə edən rəhbərin
nəzarəti altında olan amillər əsasında müəyyən oluna bilər. Bunlar kritik uğur amillərinin da-
xili mənbələri adlandırıldığı halda, digərləri tamamilə menecerin nəzarətindən kənarda olan
amillər əsasında müəyyən olunan xarici mənbələr ola bilər.
Korporativ hədəflərin əsas prinsiplərindən asılı olaraq kritik uğur amilləri aşağıdakı kimi
təsnifləndirilə bilər:
Bunlara gündəlik fəaliyyətin təmin olunması üçün mütəmadi olaraq nəzarət olunur və adətən
bu amillər maliyyə və ya kəmiyyət vasitələri ilə izah olunurlar. Məs: büdcədə proqnozlaşdırılan
ilə müqayisə olunan istehsal miqdarı, büdcədə proqnozlaşdırlan ilə müqayisə olunan gəlir
hədəfləri və s. Bu kimi kritik uğur amilləri tez-tez xüsusi funksional sahə üzrə fərdi menecerin
və ya icraçının fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.
Bu amillər gələcək yönümlüdür. Onlar gələcək dövr ərzində müəssisənin nail olmağı plan-
laşdırdığı hədəflərə yönəlir. Məs: elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri əsasında yeni
məhsulun hazırlanması, müəssisə resurs planlaşdırmasının yerinə yetirilmə lahiyəsi, İSO ser-
tifikatlaşdırması və s. kritik uğur amilləri.
Müəssisə strateji hədəflərinin əldə edilməsini təmin etmək üçün gələcək kritik uğur amillərinə
əməl etməyi bacarmalıdır.
Uyğun kritik uğur amillərinin hazırlanması müəssisə fəaliyyət ölçmə sistemlərinin əsasını təşkil
edir. Bu göstərici sistemi müştərilər, investorlar, işçilər və s. kimi maraqlı tərəflərin hədəfləri
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
716 : ÖLÇÜLMƏSİ
ilə əlaqəlidir. Fəaliyyət nəticələrini ölçmə sisteminin hazırlanması prosesinə yuxarıda qeyd
edilənlərlə yanaşı aşağıdakılar da daxildir:
Hər bir kritik uğur amilləri üçün “əsas fəaliyyət göstəricilərinin” müəyyən olunması çox vacibdir.
Bu kritik uğur amillərini təmin etməklə hədəflərin əldə olunmasına nəzarət edilməsi prosesinə
kömək edəcək.
Aşağıdakı cədvəl korporativ hədəflərin, kritik uğur amillərinin və əsas fəaliyyət göstəricilərinin
bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə necə əlaqəlı olduğunu göstərir.
Nümunə
Aşağıdakı cədvəldə strateji məqsədlər, müvafiq kritik uğur amilləri və əsas fəaliyyət göstəriciləri
haqqında nümunələr verilib:
_________________________________________________________________________
Qısa test – 2
Hədəflər Göstəricilər
Operativ təchizat Müştəri tərəfindən müəyyən edilən vaxtda çatdırılma
İstehsalla bağlı biliklər Məhsulun yetkinlik səviyyəsi üçün lazım olan proses
müddəti
Uğur nisbəti Satışda artım və şöbə üzrə əməliyyat gəliri
Müştəri ilə əməkdaşlıq Müştərilərlə əməkdaşlıq üzrə lahiyələrin sayı
Yeni məhsul buraxılışı Planlaşdırılmış buraxılışla faktiki buraxılış tarixinin
müqayisəsi
Bazara daxil olma vaxtı Yeni məhsulun bazara daxil olmasının rəqiblərlə
müqayisəsi
Qazanc Səhm üzrə mənfəət və kapitalın mənfəətlilik əmsalı
Yeni məhsullar Yeni məhsulun satış faizi
Texnoloji imkanlar Müəssisənin texnoloji imkanlarının rəqib müəssisələrlə
müqayisəsi
Texnoloji yeniliklərdə liderlik Yeni növ məhsul istehsalı üçün lazım olan müddət
Fəaliyyətin davam etdirilməsi Pul vəsaitlərinin hərəkəti
Məhsul hədəfi Satışın 80%-nə bərabər olan məhsulların faizi
Lahiyə məhsuldarlığı Texniki səmərəlilik
Üstünlük verilən təchizatçı Əsas hesab üzrə satınalmaların payı
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Pul müqabilində dəyər əsasən müəssisənin daxili əməliyyatlarını və onların pul istifadəsi ilə
əlaqəli olan aşağıdakı üç ünsürü ifadə edir.
➢➢ Qənaət
➢➢ Səmərəlilik
➢➢ Effektivlik
a) Qənaət lazımi keyfiyyəti qoruyub saxlayaraq tələb olunan və ya istifadə edilən resurs-
lar üzrə məsrəfin aşağı salınmasıdır.
Bu üç göstərici bir-birilə ziddiyyət təşkil edə biləcəyi kimi bəzən bir-birini tamamlaya da bilər.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
718 : ÖLÇÜLMƏSİ
Nümunə
Xammalın daha ucuz növünün satın alınması (qənaət) verilmiş pul miqdarı ilə əldə edilə biləcək
vahidlərin sayını daha da artırmağa (səmərəlilik) kömək edə bilər. Bu, vahidlərin hər biri üzrə
yüksək fəaliyət göstəricisinin əldə edilməsi (effektivlik) kimi arzuolunan hədəflə ziddiyyət təşkil
edə bilər.
Nümunə
Mənzil istismar idarəsinin perspektivindən yanaşdıqda evlərə ikiqat şüşəli pəncərələrin qu-
raşdırılması sakinlərin yaşayış keyfiyyətini təkmilləşdirmək üçün bir vasitə ola bilər. Ucuz
pəncərələrin satın alınması (qənaət) pəncərələrin quraşdırılacağı evlərin sayını artırmağa
kömək edə bilər (səmərəlilik). Lakin bu qənaət böyük ehtimalla pəncərələrin pis olması ilə bağ-
lı narazılığa gətirib çıxaracaq. Məs: pəncərələrin tərləməsi və səs keçirməsi, nəticə etbarilə,
yaşayış keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarmayacaq (effektivlik).
_________________________________________________________________________
İdarəetmə uçotu sistemi pul müqabilində dəyər haqqında rəhbərliyə məlumat verməyə qa-
dir olmalıdır. Pul müqabilində dəyərə nail olunub-olunmayacağı əsaslandırılmış səbəblərlə
rəhbərliyə məruzə olunmalıdır.
Pul müqabilində dəyər maliyyə fəaliyyətini nəzərə alır. Buna baxmayaraq qeyri-kommersiya
təşkilatları da keyfiyyət kimi qeyri-maliyyə fəaliyyətini nəzərə alırlar.
Nümunə
Malik gəlir məqsədli olmayan, yoxsul insanlara xidmət etmək üçün fəaliyyət göstərən
xəstəxanada satınalmalara görə məsuliyyət daşıyır. Hər hansı dərmandan az qaldıqda Malikə
satınalma tələbnaməsi göndərilir. Malik satınalma tələbini əldə edən kimi təsdiq edilmiş
təchizatçılar siyahısında olan müəyyən təchizatçıya zəng edir və dərman üçün sifarış verir.
Təchizatçı “növbəti gündə çatdırılma” ya zəmanət verir.
Şahin işə yeni təyin olunmuş məsrəf üzrə menecerdir və o, bəzi qaimələrdə təchizatçının
“növbəti gün çatdırılma” xidməti üçün əlavə 100$ ödəniş tələb etdiyini görür. Şahin bu məsələni
pul müqabilində dəyər məzmununda qiymətləndirmək istəyir.
Pul müqabilində dəyər mütəmadi olaraq 3 ünsürün, yəni əməliyyatlarda effektivlik, səmərəlilik
və qənaət ünsürlərinə görə dəyərləndirilir.
Effektivlik
Effektivlik işin görülmüş olması deməkdir. Malik dərmanı çox qısa vaxt müddəti ərzində əldə
etməsinə görə çox effektivdir, yəni o, beş gün əvəzinə dərmanı bir günə əldə edir.
Səmərəlilik
Səmərəlilik vaxt kimi amillərlə əlaqəlidir. Məlumatda qeyd edilir ki, “Malik satınalma tələbini
əldə edən kimi” sifariş verir. Bu da işin yerinə yetirilməsində Malikin səmərəli olduğunu göstərir.
Qənaət
Qənaət pulun nə dərəcədə qənaətcil, ehtiyatlı şəkildə istifadə olunduğunu göstərir. Yuxarı-
da qeyd edilən vəziyyətə əsasən isə pul qənaətli şəkildə istifadə olunmayıb. Çünki müəyyən
sifarişlərə görə əlavə 100$ ödənilib. Bu məsrəf sifarişi 5 gün qabaqcadan verməklə aradan
qaldırıla bilərdi.
Bundan əlavə Malik satınalmanı siyahıdakı digər təsdiq olunmuş təchizatçılara dərman və
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 719
çatdırılma qiymətləri ilə bağlı sorğu göndərmədən “təsdiq olunmuş təchizatçılar siyahısındakı
sadəcə bir təchizatçıya” sifariş verərək yerinə yetirir. Sifarişin verildiyi bu təchizatçı ən ucuz
şərtləri təklif etməmiş ola bilər.
Qeyd olunanlara əsasən deyə bilərik ki, Malik hədəfinə nail olmaqda effektiv və səmərəli
hərəkət etmişdir, lakin o, işin yerinə yetirilməsi üçün ən qənaətcil yolu seçməmişdir.
_________________________________________________________________________
Səmərəlilik nisbəti = Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları İstehsal üçün tələb
olunan faktiki iş saatları x 100
İstehsal gücü nisbəti =Faktiki işlənmiş saatlar / Büdcədə proqnozlaşdırılmış iş saatları x 100
3. Fəaliyyət nisbəti və ya istehsal həcmi ilə bağlı nisbət büdcədə proqnozlaşdırılmış isteh-
sal həcminə nisbətən ümumi istehsalı ölçür. Bu nisbət faktiki iş üçün tələb olunan normativ iş
saatlarını büdcədə proqnozlaşdırılmış iş saatları ilə müqayisə edir.
Nümunə
Büdcədə proqnozlaşdırılmış istehsal 500 saata 15.000 vahiddir. Faktiki istehsal 503 saata
14.700 vahid olub.
Burada:
Faktiki istehsal nəticəsi üçün tələb olunan normativ saatlar = 14.700 x 500 / 15.000 = 490 saat
Səmərəliliklə bağlı nisbət=Faktiki istesal üçün tələb oluan normativ iş saatlarıİstehsal üçün
tələb olunan faktiki iş saatlarıx 100 = 490 / 503 x 100 = 97,42%
_________________________________________________________________________
Qısa test - 3
Tələb olunur:
[Nələri öyrənəcəyik–d]
İstehsal müəssisəsində məhsul vahidinin maya dəyəri istehsal olunmuş bütün vahidlərin
ümumi məsrəfini istehsal olunmuş vahidlərin ümumi sayına bölməklə hesablanır. İstehsal
müəssisələrində məhsul vahidinin maya dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üsulları və bu metod-
ların hər birinə uyğun olan fəaliyyət göstəriciləri aşağıdakı kimidir:
Müqaviləyə əsaslanan maya dəyəri metodu işin uzunmüddətli vaxt üçün yerinə yetirilməli oldu-
ğunu nəzərdə tutan və işə əsaslanan maya dəyəri metodunun bir formasıdır. Nəticə etibarilə,
işə əsaslanan maya dəyəri metodu ilə əlaqəli olan fəaliyyət göstəriciləri eyni dərəcədə
müqaviləyə əsaslanan maya dəyəri metodu üçün də keçərlidir. Müqaviləyə əsaslanan maya
dəyəri metodu tikinti işlərinin və ya mühəndis/texniki lahiyələri kimi uzunmüddətli lahiyələr
üçün uyğun olan maya dəyəri metodudur.
Müqaviləyə əsaslanan maya dəyəri metodunda nəzərə alınmalı olan başqa fəaliyyət
göstəriciləri aşağıdakı kimidir:
1. Hər bir müqaviləyə ayrıca məsrəf mərkəzi və ya vahidi kimi baxıldığı üçün hər müqavilə
üzrə ayrıca müqavilə hesabları hazırlanmalıdır.
2. Müqavilələr adətən bir mühasibat dövründən daha uzun müddətə icra olunur və ya da-
vam etdirilir. Buna görə də müqavilə müddəti ərzində yaranacaq müxtəlif məsrəflərin
qiymətləndirilməsi üçün müvafiq fəaliyyət göstəriciləri qoyulmalıdır. Bu cür göstəricilərin
müəyyən olunmadığı hallarda büdcədə proqnozlaşdırılmış məsrəflərlə faktiki məsrəflər
arasında böyük dərəcədə kənarlaşma ilə nəticələnəcək artıq məbləğ xərclənə bilər.
3. Müştərinin təklif edəcəyi müqavilə qiyməti yarana biləcək məsrəflərin proqnozlaşdırılması
əsasında əvvəlcədən qiymətləndirilir və razılaşdırılır. Nəticə etibarilə, proqnozlaşdırılan-
dan artıq yaranan məsrəf həm də həmin müqavilədən qazanılmış gəliri azaldacaq.
4. Müqavilənin tamamlanması üçün vaxt da əvvəlcədən müəyyən olunur və razılaşdırılır.
Bunun üçün müqavilələr adətən bir mühasibat dövründən daha artıq müddətdə icra olun-
duğu üçün müqavilənin tamamlanması üçün uyğun vaxtın müəyyənləşdirilməsinə xüsusi
diqqət yetirilməlidir.
5. Müqavilənin hər bir mərhələsi yerinə yetirilən zaman aparıcı şəxsdən bunu təsdiq edən
sənəd alınır. Ödənişlər bu sənədlərə əsasən əvvəlcədən müəyyən olunmuş razılığa uy-
ğun olaraq müştərilərdən qəbul olunur. Buna görə də bu sənədlərin vaxtında əldə edilməsi
üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir.
Adından göründüyü kimi prosesə əsaslanan maya dəyəri metodu istehsal nəticəsi əldə
edilənə qədər bir çox proseslərdən keçən sənaye sahələrinə aid edilir. Bu, məhsulun isteh-
sal üçün müxtəlif mərhələlərdən keçdiyi prosesdən ibarət olur. Hər bir istehsal mərhələsi
məhsula yeni dəyər əlavə edir. Buna görə də istehsal fasiləsiz davam etdiyi üçün müxtəlif
komponentlərin bir yerə gətirilməsi nəticəsində əldə edilən xüsusi bir məhsul üzrə
məsrəfləri aydınlaşdırmaq və fəaliyyət göstəricilərini müəyyən etmək çətindir.
Bu səbədən prosesə əsaslanan maya dəyəri metodunda məsrəflər birbaşa məhsullara de-
yil, proseslərə aid edilir. Hər vahid üzrə maya dəyərini əldə etmək üçün proses məsrəfləri
əvvəlcə müəyyənləşdirilir, sonra bu müddət ərzində istehsal olunmuş vahidlərin ümumi sayına
bölünür.
Bir prosesin istehsal nəticəsi (sonuncu proses istisna olmaqla) növbəti prosesin isteh-
sal amili hesab olunduğu üçün bu proseslə bağlı məsrəf növbəti prosesə ötürülür və onun
məsrəflərinə əlavə edilir.
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 721
Prosesə əsaslanaraq fəaliyyət göstərən sənaye sahələri ardıcıl əsasla tək bir məhsulu emal
edən müəssisələr və çoxməhsullu müəssisələr olaraq təsnifləşdirilə bilər. Aşağıda bu sahələrə
aid bəzi nümunələr göstərilib. Onların hamısı məsrəfləri müəyyən etmək üçün prosesə
əsaslanan maya dəyəri metodunu tətbiq edir.
➢➢ Mədənlər və karxanalar
➢➢ Pambıq istehsalı
➢➢ Yun və cut toxuculuğu
➢➢ Kimyəvi maddələr
➢➢ Plastik kağız istehsalı
➢➢ Neft emalı zavodları
➢➢ Konserv zavodları
Prosesə əsaslanan maya dəyəri metodu mühitində fəaliyyət aşağıdakı səbəblərə görə təsirə
məruz qala bilər:
1. Normadan artıq əməliyyat zərərinə görə itkinin miqdarı: normadan artıq əməliyyat
zərərinin qarşısı alına bilər. Xüsusi diqqət yetirməklə bu idarəetmə tərəfindən nəzarət al-
tında saxlanıla bilər. Normadan artıq əməliyyat zərəri vahidləri aşağıdakı kimi hesablanır:
Normal istehsal nəticəsi = (İstehsal amili vahidləri – Vahidlər üzrə normal əməliyyat zərəri)
5. Resursların istifadəsi
i. Xidmət və istehsal sektorunda istifadə olunan fəaliyyət göstəriciləri.
ii. Xüsusi hallarda resursların istifadəsi üçün göstəricilərin müəyyən olunması.
Mənfəətlilik
i. İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalının və əlavə gəlirin hesablanması.
ii. İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalının və əlavə gəlirin üstünlükləri və
məhdudiyyətləri.
Xidmət keyfiyyəti
i. Xidmət və istehsal sektorlarında fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi ilə bağlı
məsələlərin fərqləndirilməsi.
ii. Xidmət sektoru üçün uyğun olan fəaliyyət göstəriciləri.
[Nələri Öyrənəcəyik – e, f və g]
Biz artıq istehsal sənayesi üçün fəaliyyətin həm maliyyə, həm də qeyri-maliyyə göstəricilərini
hərtərəfli şəkildə müzakirə etmişik. Bu “Nələri Öyrənəcəyik” bölməsində isə xidmət sektoru
üçün uyğun olan fəaliyyət göstəricilərini müzakirə edəcəyik.
Xidmətlər qeyri-maddi xüsusiyyətə malikdirlər. Onlar asanlıqla ölçü vahidlərinə görə hesab-
lana bilməzlər. Buna görə də xidmət məsrəflərinin toplanıb hesablanması xidmət göstərmək
üçün istifadə olunmuş istehsal amillərinin diqqətli şəkildə təhlilini tələb edir. Xidmətə əsaslanan
maya dəyəri metodunun tətbiq edildiyi sahələri müəyyənləşdirmək üçün xidmətlərin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini qeyd etmək vacibdir.
Aşağıda qeyd olunanlar istehsal sektoru ilə müqayisədə xidmət sektorunun müxtəlif
səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirirlər:
manı insanlara qarşı necə davranılması xidmət sektorunun vacib tərkib hissəsidir.
3. Eyni zamanda baş verən istehsal və istehlak: Təmin olunan xidmət həmişə eyni
zamanda istehsal və istehlak olunur. Maddi məhsullar yalnız istehsal tamamlan-
dıqdan sonra istehlak olunur. Məs: restoranda yeməyin istehsalı və istehlakı (yəni,
xidmətlər) eyni zamanda baş verir. Ofisiant yeməyi sizə daha sonrakı tarixdə istehlak
edə bilməyiniz üçün təqdim edə bilməz. Lakin yeni televizor aldığınız zaman onun
faydasını gələcək illərdə də görəcəksiniz.
Nümunə
_________________________________________________________________________
Yuxarıdakı halda xidmətlər müştəri məmnuniyyətinin bütün aspekləri üzrə əldə edilmiş fayda-
ya əsasən ölçülür. Bu fayda maddi deyil, mücərrəddir.
_________________________________________________________________________
İCMAL
xidmət növlərin əksəriyyəti
qeyri-maddidir
Fitzqerald 1993-cü ildə bəzi digər tədqiqatçılar və 1996-cı ildə Mun ilə birgə xidmət sektorun-
da fəaliyyət göstəriciləri haqqında araşdırma həyata keçirib. Onlar bu nəticəyə gəliblər ki, bu
sektorda fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsinin altı meyarı var. Fəaliyyət göstəriciləri üçün təklif
edilən bu altı meyar aşağıdakı kimidir:
1. Maliyyə fəaliyyəti
Maliyyə fəaliyyəti xidmət sektoru tərəfindən kredit və investisiya ilə bağlı qərarların qəbul
edilməsində istifadə olunan göstəricidir. Bu göstərici müəssisənin vəziyyətini müəyyən etmək
üçün maliyyə hesabatlarından götürülmüş məlumatlardan istifadə edir.
Analitiklər riskləri, trendləri və hər hansı xüsusiyyətləri aşkara çıxarmaq üçün müəssisənin
nisbətlərini keçmiş fəaliyyətlə və eləcə də, sektorun statistik göstəriciləri ilə müqayisə edəcəklər.
Bu analitik fəaliyyət göstəricisi müəssisələrarası və eləcə də, müəssisədaxili müqayisələrə
kömək edir.
2. Rəqabət qabiliyyəti
Bu qabiliyyət nisbi bazar payı, satış artımı, müştəri bazası ilə bağlı göstəricilər və s. köməyilə
ölçülə bilər. Hər hansı rəqiblərin olmadığı şəraitdə göstərilən xidmət fəaliyyətlərinin müqayisəsi
çox çətindir.
3. Xidmət keyfiyyəti
Emal sənayesində məhsul keyfiyyəti fiziki götəricilərə, yəni görünüş, uzunluq, çəki və
sürət və tutum kimi fəaliyyət göstəricilərə aid olur.
Xidmət keyfiyyəti məhsul keyfiyyəti ilə müqayisədə daha çox göstəricilərə malikdir.
Bu mövzu üzrə tədqiqat mütəxəssisləri qrupu xidmət keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün
aşağıdakı on iki xidmət meyarını müəyyən etmişlər:
Nümunə
_____________________________________________________________________
Belə halda müştərinin mühmanxana xidmətindən məmnun olduğunu qeyd etmək olar.
_________________________________________________________________________
Nümunə
Nümunə
Belə bir hesabat nümunə olaraq peşəkar mühasibatlıq təlimi kursunun keçirilməsinə əsasən
hazırlana bilər. Tələbələrdən tədris kursunda iştirak edib təlimi tamamladıqdan sonra onlardan
tədrisin keyfiyyəti, mühazirəçinin lazım olduqda tapılması/yararlılığı, materialın yararlılığı və ya
sinif otağının ab-havası kimi müxtəlif amillər haqqında rəy bildirmələri xahiş oluna bilər. Müva-
fiq nəticələr müştərilərin hansı dərəcədə məmnun olduğunun göstəricisidir.
_________________________________________________________________________
b) Daimi müştəri fəaliyyət göstəriciləri: daimi müştərilər hər hansı bir müəssisənin uğuru-
nun əsasını təşkil edir. Çünki onlar məhsulları/xidmətləri müəssisəyə yenidən sifariş verir
və ünsiyyət yolu ilə müəssisəni reklam edərək müəssisəyə yeni müştəriləri cəlb etməyə
kömək edir.
Yeni müştərini əldə etmək onu qoruyub saxlamaqdan daha asandır. Daimi müştəriləri
həvəsləndirmək üçün xatırlatma zəngləri etmək və ya növbəti gəlişlərində pulsuz hədiyyələr
təqdim etmək kimi müxtəlif taktikalar istifadə oluna bilər.
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 725
Nümunə
L mağazası qadın geyimləri satır. Mağazanın strategiyasına əsasən alıcı bir dəfə mağaza-
ya gəldikdə onun əlaqə nömrəsi alınır, gələcəkdə yeni kolleksiya gətirilən zaman marketinq
şöbəsi müştərini məlumatlandırmaq üçün ona zəng edir.
_________________________________________________________________________
Bunların hamısı marketinq taktikalarıdır, lakin daimi müştərilər davamlı yüksək keyfiyyətli
məhsul və ya xidmətlər əsasında yaranır. Çünki yeni müştəri aqressiv reklam vasitəsi ilə
əldə edilə bilər, lakin müştəri yalnız keyfiyyətdən razı qaldığı halda yenidən gələcək.
Buna görə də belə hesab etmək olar ki, məhsulun keyfiyyəti nə qədər yaxşı olarsa, müştərini
əldə saxlama dərəcəsi də bir o qədər yüksək olar.
Müştəri sadiqliyi proqramları pulsuz məhsullar, kuponlar və sadiqlik xalları kimi mükafatlar və
stimullaşdırıcı hədiyyələr təklif edir.
Nümunə
İri supermarket sadiqlik proqramına uyğun olaraq bir dəfəyə 500$-dan artıq alış-veriş edən
müştərilərinə sadiqlik kartları paylamağı qərara aldı. Kart sahiblərinə müxtəlif hallarda 5%
güzəşt və alış zamanı mükafat xalları qazanmaq fürsəti kimi fərqli həvəsləndimə mexanizmləri
təklif olundu.
_________________________________________________________________________
Müştəri sadiqliyi proqramı müştəriləri eyni müəssisədən təkrar nəsə almağa həvəsləndirir. Bu,
həm də müştəriləri eyni müəssisədən nə isə almaqla bağlı başqalarına təklif və tövsiyələr
etməyə ruhlandırır.
Buna baxmayaraq müştəri sadiqliyini əldə etməyin ən yaxşı yolu keyfiyyətli məhsul/
xidmət təklif etməkdir. Buna görə də müştəri sadiqliyi məhsulun keyfiyyətini ölçmək üçün
istifadə oluna bilər.
d) Münasib yer və əldə edilə bilən olma: müəssisənin münasib yerdə olması oraya
nə dərəcədə asanlıqla gedilməsini göstərir. Məs: müəsisənin yaxın məsafədə olması.
Müəssisənin coğrafi mövqeyinin onun fəaliyyətinə təsiri böyükdür.
Əldə edilə bilən olma ehtiyat səviyyəsinin lazımi qədər olub-olmadığını göstərir. Məs:
xəstəxanada olan tibb bacılarının sayı və ya mehmanxanadakı ofisiantların sayı xidmətin nə
dərəcədə əldə edilə bilən olduğunu göstərir.
Nümunə
F Oteli hava limanı yaxınlığında yerləşən beşulduzlu mehmanxanadır. Otel müştərilərini hava
limanından mehmanxanaya və əksinə çatdırmaq üçün pulsuz servis avtobusu təklif edir. Bu,
mehmanxananın təklif etdiyi xidmətə əlavə olacaqdır və nəticə etibarilə, müştəriləri məmnun
edəcəkdir.
Nümunə
Məhsul çox yaxşı olduğu halda geniş şəkildə əldə edilə bilən deyilsə potensial müştərilər
məhsulu almağa qadir olmayacaqlar. Buna görə də məhsulun hər kəs üçün əlçatan olmasını
təmin edən müvafiq satış mağazaları şəbəkəsi olmalıdır.
_________________________________________________________________________
məsrəfi diqqətlə idarə olunmalıdır ki, keyfiyyətin müəssisəyə uzunmüddətli təsiri arzuolunan
olsun. Bu məsrəflər keyfiyyət üçün görülən tədbirlərin həqiqi göstəricisi olmalıdır və onlar
keyfiyyət məsrəfi təhlili ilə ən yaxşı şəkildə müəyyən edilir.
4. Elastiklik/çeviklik
5. Resurslardan istifadəsi
Bu, resursların nə dərəcədə səmərəli istifadə edilə biləcəyini göstərir. Bu halda fəaliyyət
məhsuldarlıq, məs: bir iş saatında göstərilmiş xidmət əsasında ölçülə bilər.
VƏ YA
Faktiki məhsuldarlıq = Faktiki istehsal nəticəsi / Faktiki olaraq istehlak edilmiş resurslar
Bir saat üzrə bir nəfərə düşən ton miqdarı, bir əməliyyatçı gününə olan kompyuter məhsul
nəticəsi kimi sadə nisbətlər məhsuldarlığı ifadə etmək üçün istifadə edilir.
6. İnnovatorluq
Bununla həm göstərilən xidmət prosesində, həm də xidmət məzmununda təqdim olunan inno-
vativlik nəzərdə tutulur.
Nümunə
İnnovativ fəaliyyət göstəriciləri təqdim olunan yeni xidmətdən gələn məcmu mənfəətlə mü-
vafiq elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflərin müqayisəsini özündə əks
etdirə bilər. Bundan əlavə bir ildə təklif edilən yeni xidmətlərin sayı innovativ fəaliyyətin yaxşı
göstəricisi ola bilər.
_________________________________________________________________________
Bu altı meyarın hər biri üçün fərqli göstəricilər var. Onlardan bəziləri aşağıdakı cədvəldə verilib:
Meyar Göstərici
➢➢ Mənfəətlilik
Maliyyə fəaliyyəti ➢➢ Kapitalın strukturu
➢➢ Pul vəsaitlərinin hərəkəti
➢➢ Nisbi bazar payı
➢➢ Bazar payının ələ keçirilməsi
Rəqabət qabiliyyəti
➢➢ Müştərinin əldə saxlanılma dərəcəsi
➢➢ Satışda artım
➢➢ Şikayətlərin sayı
➢➢ Müştəri əks-məlumatlandırması
Xidmət keyfiyyəti
➢➢ Müştərinin əldə saxlanması/sadiqliyi
➢➢ Etibarlılıq
➢➢ Çatdırılma vaxtı
➢➢ Müştəri müracitələrinin cavablandırılmasında çeviklik
Elastiklik/Çeviklik ➢➢ İşçilərin müxtəlif işləri görmək bacarıqları
➢➢ Təklifi bazardakı tələb dəyişikliklərinə uyğunlaşdır-
maq qabiliyyəti
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 727
➢➢ İstifadə dərəcəsi
Resurslardan istifadə ➢➢ Məhsuldarlıq
➢➢ Bir iş saatında göstərilmiş xidmət
➢➢ Yeni məhsulların/mövcud məhsuldakı yeni
xüsusiyyətlərin sayı
İnnovatorluq
➢➢ Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə
xərclənən məbləğ
Yuxarıda qeyd edilən altı meyardan ilk ikisi fəaliyyəti (uğuru / müvəffəqiyyətsizliyi) keçmişdə
qəbul edilən qərarların və görülən tədbirlərin nəticəsi olaraq göstərir. Digər meyarlar indiki dövr
üçün rəqabətə davamlılıq fəaliyyətini (uğuru / müvəffəqiyyətsizliyi) göstərir və buna görə də
cari fəaliyyət göstəricilərinə uyğun gəlir.
İCMAL
12 meyar İstifadə imkanı, görünüş, əldə edilə bilən olma,
təmizkarlıq, rahatlıq, kommunikasiya, səriştə,
səmimilik, etibarlılıq, operativlik və təhlükəsizlik
Nümunə
_________________________________________________________________________
Qısa test - 4
Cari il Əvvəlki il
Müştərilərlə bağlı sorğular
Yeni müştərilər 15.000 12.500
Mövcud müştərilər 25.000 22.000
İl ərzində xidmət göstərilmiş müştərilərin sayı
Yeni müştərilər 6.000 10.000
Mövcud müştərilər 10.000 11.000
İl ərzində göstərilmiş fəaliyyət növləri
X fəaliyyəti 1.000 1.250
Y fəaliyyəti 800 1.000
İşçilərin sayı
X fəaliyyəti 50 55
Y fəaliyyəti 100 80
İl ərzində qəbul edilmiş şikayətlərin sayı 700 340
İllik satışdan əldə edilən ümumi mənfəət 28% 40%
Həll edilmiş müştəri şikayətlərinin sayı 620 310
Təklif edilmiş yeni xidmətlər 2 5
Tələb olunur:
A Şirkətinin əvvəlki ili ilə müqayisədə altı meyarının hər birini dəyərləndirin.
_________________________________________________________________________
5.3. Mənfəətlilik
Nəzarət edilə bilən mənfəət fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsinin ənənəvi üsuludur. Bu üsul yal-
nız menecerin təsir edə bildiyi və ya nəzarət edə bildiyi məsrəfləri və gəlirləri əks etdirir. Bu
şöbənin nə qədər yaxşı idarə edildiyinin göstəricisidir. Nəzarət edilə bilən mənfəət anlayışı
menecerin nəzarətindən kənarda qalan məsələlərin onun fəaliyyətinə təsir etmədiyini təmin
edir. Nəzarət edilə bilən mənfəətdən menecerin gəlir və eləcə də məsrəflərlə bağlı məsuliyyət
daşıdığı hallarda itifadə olunur.
Nümunə
Hər bir şöbə menecerinin fəaliyyəti nəzarət edilə bilən mənfəət əsasında ölçüləcəkdir. Eynilə,
hər bir şöbənin fəaliyyəti bütövlükdə adi edilə bilən mənfəət əsasında ölçüləcəkdir.
_________________________________________________________________________
Bu üsulun məntiqi metod olaraq üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada yalnız menecerin nəzarət
etməyə qadir olduğu məsələlər nəzərə alınır.
Bu üsul nəyin nəzarət edilə bilən və nəyin nəzarət edilə bilməyən olduğuna qərar vermək çətin
olduğu üçün tənqid olunur. Həm də bu üsuldan menecerin fəaliyyət nəticələrini ölçmək üçün
istifadə oluna bilər, lakin bu bütöv bir şöbənin fəaliyyətini ölçmək üçün səmərəli üsul deyil.
Mənfəətin fəaliyyət göstəricisi kimi istifadəsindəki çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün in-
vestisiya mərkəzlərinin fəaliyyətinin dəyərləndirilməsində ən münasib fəaliyyət göstəricisi olan
İMƏ-dən istifadə olunur. Bu, şöbənin investisiya kimi yatırılan hər bir dollarına görə mənfəətliliyi
göstərir. Bu əmsal bir qayda olaraq faiz şəklində ifadə olunur, faiz nə qədər yüksək olarsa İMƏ
bir o qədər yaxşıdır. İMƏ adətən şöbə və ya investisiya mərkəzi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi
üçün istifadə olunur.
Cəlb olunmuş aktivlər = Ümumi aktivlər – Cari öhdəliklər = Ümumi xalis aktivlər
VƏ YA
İMƏ biznes fəaliyyətinə yatırılmış hər bir dollar üçün qazanılmış mənfəəti göstərir. İnvestisiya-
nın mənfəətlilik əmsalı gəlirləri, məsrəfləri və investisiyaları bir faiz göstəricisində birləşdirərək
nəzərə alan göstəricidir. Hər bir müəssisənin İMƏ-si sektorun orta İMƏ göstəricisinə əsasən
və həmin xüsusi müəssisə və ya strateji biznes vahidinin üzləşəcəyi iqtisadi amillər nəzərə
alınaraq dəyərləndirilməli olsa da uğurlu firmalar üçün İMƏ 10 faizdən başlayib 50 faizdən çox
olan faiz göstəricisinə qədər dəyişə bilər.
Nümunə
Aşağıda rəhbərliyin diqqətində olan iki müstəqil lahiyə haqqında məlumatlar verilmişdir. İMƏ-
dən fəaliyyət göstəricisi kimi istifadə edərək aşağıda verilmiş lahiyələrin hər birini dərəcələndirin:
A Lahiyəsi B Lahiyəsi
$ $
Satış 24.000 33.800
Satış məsrəfi 17.500 26.800
İnvestisiya 110.000 120.500
Cavab
A Lahiyəsi B Lahiyəsi
$ $
Mənfəət (Gəlir – Satış məsrəfi) 6.500 7.000
İMƏ –Mənfəətİnvestisiyax 100 =6.500110.000x 100 =7.000120.500= 100
İMƏ 5,91 % 5,81%
Əgər mənfəət fəaliyyət qiymətləndirilməsi üçün göstərici kimi istifadə olunursa B lahiyəsi A
lahiyəsindən daha yüksək mənfəətə malik olduğu üçün ona üstünlük verilməlidir. Lakin əgər
idarəetmə tərəfindən investisiyaya qoyulmuş hər bir doların mənfəətliliyi (İMƏ) fəaliyyət
qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunursa A Lahiyəsi daha yaxşı mənfəətlilik əmsalı göstərdiyinə
görə də bu lahiyə seçiləcəkdir.
Daha yaxşı nəticələrin əldə edilməsi üçün İMƏ şöbə fəaliyyətinin ölçülməsində istifadə olun-
duqda yalnız şöbənin aid edilə bilən və rəhbər tərəfindən nəzarət edilə bilən kapitalı
nəzərə alınmalıdır (nəzarət edilə bilən mənfəətdə olduğu kimi).
Buna görə də İMƏ (şöbə fəaliyyətinin ölçülməsi üçün) belə hesablana bilər:
İMƏ =Nəzarət edilə bilən aid edilə bilən şöbə mənfəəti / Şöbənin cəlb olunmuş nəzarət
edilə bilən aid edilə bilən aktivləri x 100
a) İMƏ-nin üstünlükləri
i. Çoxtərəflilik
İMƏ hesablanarkən gəlirlər, məsrəflər və eləcə də, investisiyalar kimi müxtəlif aspektlər nəzərə
alınır. Buna görə də şöbələrin fəaliyyətinin İMƏ-dən istifadə olunaraq qiymətləndirilməsi daha
məntiqlidir.
İMƏ şöbəyə qoyulmuş investisiyanı nəzərə alır və buna görə də müxtəlif ölçülü şöbələrlə
müqayisə olunmaq imkanı verir.
iii. Elastiklik/çeviklik
İMƏ şəraitdən asılı olaraq dəyişdirilə bilər.
iv. Sadəlik
İMƏ-nin hesablanması çox asandır. Bütün tələb olunan rəqəmlər maliyyə hesabatlarından
götürülə bilər.
b) İMƏ–nin çatışmazlıqları
İMƏ şöbələr və ya investisiya lahiyələri üçün fəaliyyət göstəricisi kimi gəlirə daha yaxşı alter-
nativ ola bilər. Buna baxmayaraq İMƏ-nin fəaliyyətin qiymətləndirilməsi meyarı kimi istifadəsini
məhdudlaşdıran müəyyən çatışmazlıqlar mövcuddur.
Nümunə
Veilən bu iki lahiyəyə nəzər salın: Faktiki olaraq daha gec tarixdə geri ödəməyə başlayan
(müddətin sonuna doğru ödəmə), 5 illik investisiyanın geri ödəmə müddəti olan A lahiyəsi
və 3 illik investisiyanın geri ödəmə müddəti olan B lahiyəsi. Yəni investisiyanın geri ödəmə
dövrü iki illik inkişaf/yetkinlik müddətindən sonra başlayır. B lahiyəsində mənfəətin zaman
dəyəri A lahiyəsindəki zaman dəyərindən fərqlidir. İMƏ-də bu fakt nəzərə alınmadığı üçün B
lahiyəsi seçilə bilər. Əslində isə investisiyanın geri ödəmə müddəti daha tez başladığına görə
A lahiyəsinə üstünlük verilə bilər.
_________________________________________________________________________
iii. Elastiklik/çeviklik
İMƏ–nin vəziyyətə uyğunlaşdırılmaq üçün dəyişdirilə bilməsi bir üstünlükdür. Buna baxmaya-
raq elastiklik nəticələri fərqli göstərməklə onları özünə sərf edəcək şəkildə istifadə etmək üçün
istifadə olunanda bu üstünlük çatışmazlıq ola bilər.
iv. Uyğunsuzluq
Müxtəlif maddələrin hesabalanmasında sabit uyğun bir format yoxdur. Məs: gəlir bəzən faiz və
vergidən əvvəl, bəzən isə faizdən və vergidən sonra nəzərə alınır. Eynilə, investisiya bəzən
xalis aktivləri və bəzən aktivlərin ümumi dəyərini nəzərə alır. Buna görə hesablamalardakı bu
elastikliyin özünə sərf edəcək şəkildə istifadə etmək üçün sui-istifadə olunma ehtimalı var.
Başqa sözlə, elastikliyə görə müxtəlif nəticələr göstərilə bilər.
Nümunə
v. Qısamüddətli təhlil
İMƏ hesablanarkən yalnız qısamüddətli investisiyalar nəzərə alınır. Avadanlıqların texniki qul-
luğu və yeni proqram versiyaları ilə təminatı kimi uzunmüddətli məsrəflər nəzərə alınmır. Buna
görə də yüksək uzunmüddətli məsrəflərə malik olan lahiyələrin başlanğıc dövrdə investisiya-
nın yüksək mənfəətlilik əmsalına malik olduğu düşünülə bilər.
Qısa test - 5
C Şirkətinin iki müstəqil şöbəsi ilə bağlı aşağıdakı məlumatlar təqdim olunmuşdur:
A şöbəsi B şöbəsi
$ $
Satış 30.000 40.000
Satış məsrəfi 20.000 30.000
Cəlb olunmuş əməliyyat aktivləri 125.000 141.250
Tələb olunur:
3. Əlavə gəlir
Faizlə ifadə olunan İMƏ–dən fərqli olaraq əlavə gəlir mütləq kəmiyyət göstəriciləri ilə (yəni dol-
lar məbləği ilə) ifadə olunur. Əlavə gəlir investisiya mərkəzinin aktivlər üzrə minimum gəlirlilik
dərəcəsindən çox əldə etdiyi əməliyyat gəliridir. Başqa sözlə, bu, şöbəyə və ya investisiya
mərkəzinə investisiyaya qoyulmuş pul ehtiyatlarından investisiya xərcləri çıxıldıqdan sonra
qazanılmış xalis mənfəətdir.
Nümunə
$
Əməliyyat aktivlərin cəmi 150.000
Gəlir 63.000
Xərclər 40.000
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 733
Cavab
Şöbə fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi zamanı şöbə üzrə aid edilə bilən mənfəət nəzərə alınır və
şöbə üçün cəlb edilmiş kapital üzrə şərti faiz kapitaldan çıxılır. Bunun üçün aşağıdakı düstur-
dan istifadə edə bilərsiz:
ƏG (Əlavə gəlir) = Şöbə üzrə aid edilə bilən mənfəət – Şöbə üzrə investisiya xərcləri
Nümunə
Aşağıda iki müxtəlif şöbə tərəfindən hazırlanan, rəhbərliyin müzakirə etməyi düşündüyü iki
müstəqil lahiyə haqqında məlumat verilmişdir. ƏG-dən fəaliyyət göstəricisi kimi istifadə edərək
və gəlirlilik dərəcəsini 5% qəbul edərək bu lahiyələrdən birini seçin.
Cavab
Əgər mənfəət fəaliyyətin dəyərləndirilməsi üçün göstərici kimi istifadə olunursa B lahiyəsinin
mənfəəti A lahiyəsinin mənfəətindən daha çox olduğu üçün B lahiyəsi seçilməlidir. Lakin əgər
göstərici olaraq investisiyaya qoyulmuş hər bir dolların mənfəətlilik əmsalı (İMƏ) istifadə olu-
narsa onda A lahiyəsi daha yaxşı mənfəətlilik səviyyəsinə olacaq. Buna görə də A lahiyəsi
seçilməlidir.
Əgər əlavə gəlirə əsasən dəyərləndirilmə aparılarsa, bu halda A lahiyəsi seçilməlidir. Çünki A
lahiyəsi B lahiyəsindən daha çox əlavə gəlirə malikdir.
Tövsiyyə
İnvestisiyanın mənfəətlilik əmsalı və əlavə gəlirin hər ikisi məsuliyyət mərkəzləri üzrə
hesabatın hazırlanmasında investisiya mərkəzləri üçün iki əsas fəaliyyət göstəricisi he-
sab olunurlar.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
734 : ÖLÇÜLMƏSİ
1. ƏG–in üstünlükləri
a) Qərarvermə
ƏG qərarvermə üçün yaxşı vasitədir. Çünki bu halda əlavə gəlir müsbət olarsa lahiyə qəbul
olunur və ya mənfi olduqda qəbul olunmur. Bu, bütövlükdə müəssisə üçün çox yaxşıdır.
ƏG-də şöbələr və lahiyələrlə bağlı müxtəlif risklər nəzərə alınır və buna görə də ƏG fəaliyyət
nəticələrinin ölçülməsi üçün İMƏ-dən daha yaxşı vasitədir.
Çatışmazlıqlar
Riskin nəzərə alınmasına və investisiyanın investisiya xərcləri vasitsilə dolayı yolla nəzərə
alınmasına baxmayaraq ƏG müxtəlif şöbələrin həcmindəki fərqləri nəzərə almır və buna görə
də müqayisə üçün yaxşı vasitə deyil.
Nümunə
L Şirkəti müxtəlif investisiyalara malik olan iki müstəqil şöbənin fəaliyyətini dəyərləndirir. X
şöbəsinin investisiya həcmi 40.000$-dır və Y şöbəsinin investisiya həcmi 75.000$-dır. X və Y
şöbələri tərəfindən qazanılmış gəlir müvafiq olaraq 5.500$ və 6.000$-dır. Borclanma dərəcəsi
10%-dır.
Buradan Y şöbəsinin ƏG-si X şöbəsinin ƏG-sindən çox olduğu üçün Y şöbəsinin yaxşı
fəaliyyət göstərdiyi nəticəsinə gəlmək olar. Buna baxmayaraq əgər İMƏ-ni hesablasaq nəticə
fərqli olacaqdır:
X şöbəsinin İMƏ-si: Y şöbəsinin İMƏ-si:
İMƏ dolayı olaraq şöbələrin həcmini nəzərə alır və buna görə də İMƏ-yə uyğun olaraq Y şöbəsi
üçün investisiyanın mənfəətlilik əmsalı X şöbəsi üçün olandan azdır. Nəticə etibarilə, fəaliyyət
İMƏ-dən istifadə olunaraq qiymətləndirilərsə X şöbəsinin daha yaxşı fəaliyyət göstərdiyini
demək olar.
_________________________________________________________________________
ƏG faizlə deyil, mütləq şəkildə/kəmiyyət göstəriciləri ifadə olunur. Buna görə də daha yüksək
əlavə dəyərə malik olan, lakin faizlə ifadə edildikdə digər lahiyədən daha az gəlirli olan lahiyənin
qəbul olunma ehtimalı var. Bu, yanlış qərarın qəbul olunmasına gətirib çıxara bilər. Bu üsulun
əsas məhdudiyyəti odur ki, əlavə gəlir faizlə fadə edilmədiyi üçün yüksək dərəcədə müxtəlif
ölçülərə malik bölmələrin müqayisəsi üçün yararlı deyil. Bu, hətta nisbətən aşağı fəaliyyət
göstəricisi olan daha böyük əlavə gəlirə malik olacağı düşünülən böyük bölmələrin xeyrinədir.
Əlavə gəliri hesablayarkən gözlənilən gəlirlilik dərəcəsi nəzərə alınır. Lakin gözlənilən gəlirlilik
dərəcəsi özü yanlış ola bilər və bu fəaliyyətin qeyri-dəqiq dəyərləndiliməsinə gətirib çıxara
bilər. Arzuolunan gəlirlilik dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi çətindir. Yanlış gəlirlilik dərəcəsinin
nəzərə alınması qərar qəbul edəni yanılda bilər.
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 735
Nümunə
E Şirkəti ilə bağlı verilmiş məlumatlardan istifadə edərək A şöbəsi üçün ƏG-ni hesablayın:
A şöbəsi
Cavab
E Şirkətinin:
Gəlirlilik dərəcəsindəki dəyişikliklə əlavə gəlir və buna uyğun olaraq veriləcək qərar dəyişir.
Buna görə də gözlənilən gəlirlilik dərəcəsi ehtiyatlı şəkildə müəyyən olunmalıdır.
Qısa test - 6
Satış 1.000.000$
İlin əvvəlinə balans dəyərində olan xalis aktivlər 3.125.000$
İlin sonuna balans dəyərində olan xalis aktivlər 3.250.000$
Xalis gəlir 800.000$
Gəlirlilik dərəcəsi 11%
_________________________________________________________________________
1. –
1. Cari nisbət cari aktivlərin cari öhdəliklərin cəminə olan nisbətidir. Cari nisbət nə qədər
yüksək olarsa müəssisənin qısamüddətli ödəmə qabiliyyəti də bir o qədər yüksək olur.
Buna əsasən B Şirkəti hər 1$ dəyərində olan cari öhdəlik üçün 2,22$ dəyərində olan cari
aktivlərə malikdir. Başqa sözlə, B Şirkətinin cari aktivləri cari öhdəliklərindən iki dəfədən də
çoxdur. Bu o deməkdir ki, B Şirkəti nağd pula çevirərək öz cari öhdəliklərini ödəyə biləcək
səviyyədə cari aktivlərə malikdir. Bundan başqa B Şirkətinin mal-materialdan daha çox likvidlik
xüsusiyyətinə malik olan böyük miqdarda ticarətlə bağlı debitor borcları var. Mal-material ehti-
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
736 : ÖLÇÜLMƏSİ
yatının nağd pula çevrilməsi mal-materialın satışından asılı olduğu üçün çox vaxt apara bilər.
Bunun əksinə, ticarətlə bağlı olan debitor borcları şübhəli olmaması şərtilə tez bir şəkildə
pula çevrilə bilər.
2. Ani likvidlik nisbəti likvid aktivlərin cari öhdəliklərin cəminə olan nisbətidir. Likvid aktivlər
tələb olunan halda və dərhal nağd pula çevrilə bilmədiyi üçün mal-material ehtiyatını çıxmaqla
hesablanır. Ani likvidlik nisbəti nə qədər yüksək olarsa, müəssisədə pul vəsaitlərinin hərəkəti
bir o qədər yaxşı olar.
Bu, B Şirkətinin 1$ dəyərində olan hər bir cari öhdəlik müqabilində 1,4$ dəyərində likvid aktivə
malik olduğunu göstərir. Bu o deməkdir ki, cari öhdəliklər üzrə ödəniş zəruri olduqda B Şirkəti
çevik şəkildə nağd pula çevirmək üçün kifayət qədər aktivlərə malikdir. B Şirkətinin ani likvidlik
nisbəti 1-dən az olmadığı üçün bu qənaətbəxş sayıla bilər.
Nəticə etibarilə, hər iki nisbətin təhlili göstərir ki, B Şirkəti güclü likvidlik vəziyyətinə və möhkəm
qısamüddətli ödəmə qabiliyyətinə malikdir.
2. –
Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlində nəzərə alınan dörd perspektiv var. Onlar aşağı-
dakı kimidir:
➢➢ Maliyyə perspektivi
➢➢ Müştəri perspektivi
➢➢ Daxili biznes prosesləri perspektivi
➢➢ Təlim və inkişaf perspektivi
Məqsədlər Göstəricilər
Uğur dərəcəsi/nisbəti Satışda artım və şöbə üzrə əməliyyat gəliri
Qazanc Səhm üzrə mənfəət və kapitalın mənfəətliliyi əmsalı
Fəaliyyətin davam etdirilməsi Pul vəsaitlərinin hərəkəti
Məqsədlər Göstəricilər
Operativ təchizat Müştəri tərəfindən müəyyən ediən vaxtda çatdırma
Müştəri əməkdaşlığı Müştərilərlə əməkdaşlıq lahiyələrinin sayı
Yeni məhsullar Yeni məhsulun satış faizi
Üstünlük verilən təchizatçı Əsas hesab üzrə satınalmaların payı
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 737
Məqsədlər Göstəricilər
İstehsal keyfiyyəti Məhsulun həyat dövriyyəsi, bir vahid və istehsal nəticəsi
üzrə məsrəf
Yeni məhsulun buraxılışı Planlaşdırılmış buraxılış cədvəli ilə faktiki buraxılış
cədvəlinin müqayisəsi
Lahiyə məhsuldarlığı Texniki səmərəlilik
Texnoloji imkanlar Müəssisənin texnoloji imkanlarının rəqib müəssisələrlə
müqayisəsi
Məqsədlər Göstəricilər
İstehsalla bağlı biliklər Məhsulun yetkinlik səviyyəsi üçün lazım olan proses
müddəti
Bazara daxil olma vaxtı Yeni məhsulun bazara girişi və rəqabət
Texnoloji yeniliklərdə liderlik Yeni növ məhsul istehsalı üçün lazım olan müddət
Məhsul hədəfi Satışın 80%-nə bərabər olan məhsulların faizi
3. –
(a) Səmərəliliklə bağlı nisbət = Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatlarıİstehsal üzrə
faktiki iş saatlarıx 100
= 12095x 100
= 126%
(b) İstehsal gücü ilə bağlı nisbət = Faktiki işlənmiş iş saatlarıBüdcədə proqnozlaşdırılmış iş
saatlarıx 100
= 95100 x 100
= 95%
(c) Fəaliyyət nisbəti =Real məhsul üçün normativ saatlarBüdcədə proqnozlaşdırılmış saat-
larx 100
=120100 x 100
= 120%
Həll yolları
H1
Normativ iş saatı üzrə istehsal nəticəsi = 10.000 vahid / 100 iş saatı = 100 vahid
H2
Faktiki istehsal nəticəsi üzrə normativ iş saatları = 12.000 vahid / 100 vahid = 120 iş saatı
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
738 : ÖLÇÜLMƏSİ
H1 – Rəqabətə davamlılıq
Cari il Keçən il
Yeni müştərilər 600015000 x 100 = 40% 10000125000 x 100 = 80%
Mövcud müştərilər 1000025000 x 100 = 40% 1100022000 x 100 = 80%
Şikayətlərin sayı = Qəbul edilmiş sikayətlərin sayı / Xidmət göstərilmiş müştərilərin sayı
H3 - Elastiklik/çeviklik
Müştəri şikayələrinə cavabların sayı =Həll edilmiş məsələlərin sayı / Qəbul edilmiş şikayətlər
sayı
H4 - Resursların istifadəsi
Cari il Keçən il
X fəaliyyəti 100050 = 20 125055 = 22,7
Y fəaliyyəti 800100 = 8 100080 = 12,5
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 739
5. –
İMƏ-nin hesablanması
A şöbəsi B şöbəsi
Gəlir 30.000 40.000
Çıxılsın: Məsrəf (20.000) (30.000)
Xalis mənfəət 10.000 10.000
İMƏ =Mənfəətİnvestisiya x 100 = 10.000125.000 x 100 = 10.000141.250 x 100
8% 7,08%
İMƏ-nin yuxarıdakı hesablanmasından aydındır ki, A şöbəsi B şöbəsindən daha yaxşı fəaliyyət
göstərir.
6. –
Həll yolları
Sınaq sualları
Mənfəətin artımı 6% 4% 8%
Müştəri şikayətləri 5% 10% 80% azalma
Müştərinin əldə saxlanılma 47% 48% 30% artım
dərəcəsi
Yeni müştərilərin sayı 360 300 25% artım
Buraxılmış yeni qida məhsulları 25 20 30
İşçilərin əldə saxlanılması 78% 75% 85%
dərəcəsi
Sifarişlərin vaxtında 92% 90% 98%
çatdırılması
2. Fəaliyyət göstəriciləri üzrə tədqiqat mütəxəssisləri tərəfindən təklif edilmiş on iki meyarın
köməyi ilə mehmanxananın göstərdiyi xidmətin keyifiyyətini qiymətləndirin.
S şöbəsi M şöbəsi
$ $
Ümumi əməliyyat aktivləri 100.000 80.000
Gəlir 107.000 90.000
Xərclər 82.000 68.900
(a) Həmin müəssisənin investisiya üzrə minimum mənfəətlilik əmsalı dərəcəsi 12,5%-dir.
(b) Korporativ vergi dərəcəsi 35%-dir.
(c) Xərclərə S Lahiyəsində 50.000$ dəyərində olan 10%-lik faizlə verilmiş borc təəhhüdü
(debentura) və M Lahiyəsində 10.000$ dəyərə malik olan 11%-lik faizlə verilmiş kredit
daxildir.
4. V Şirkəti yüksək keyfiyyətli və son dəbə uyğun çantaların istehsalı üzrə ixtisaslaşıb. O, ge-
niş ixracat bazarına malikdir. Şirkət fəaliyyətin nəticələrinin ölçülməsi üçün balanslaşdırılmış
qiymətləndirmə cədvəlini tətbiq etmişdir.
A. 8,00%
B. 19,05%
C. Verilən məlumat bunun üçün uyğun deyil
D. Yuxarıdakılardan heç biri
(2 bal)
A. 0,15 dəfə
B. 6,67 dəfə
C. 0,42 dəfə
D. 63.000$
(2 bal)
(2 bal)
(2 bal)
A. 166,67$
B. 102,04$
C. 222,22$
D. 133,33$
5.
A. Maliyyə perspektivi
B. Müştəri perspektivi
C. Daxili biznes prosesləri üzrə perspektiv
D. Təlim və inkişaf perspektivi
Artım/azalma
1. –
Faktiki Əvvəlki
Fəaliyyətin
Göstəricilər göstərici göstərici Hədəflər
qiymətləndirilməsi
20X7-ci il 20X6-cı il
Məhsul vahidi üzrə maya
dəyəri 5$ azalıb. Bu,
Məhsul vahidi üzrə
125$ 130,00$ 121$ keçən ilki göstəricidən
maya dəyəri
yaxşıdır, lakin hədəfə nail
olunmamışdır.
Məhsul vahidi üzrə
satış qiyməti 13$ artıb.
Rəqiblər də qiymətlərini
qaldırırlar. Buna
Məhsul vahidi üzrə
172$ 159,00$ 170$ baxmayaraq, M Şirkəti
satış qiyməti
tərəfindən edilən artım
daha böyükdür. Bu, satış
miqdarına / müştərilərin
sayına təsir edə bilər.
Cəlb edilmiş kapital
Cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir 2% azalıb.
18% 20% 22%
üzrə gəlir Keçən illə və hədəflə
müqayisədə pis nəticədir.
Satış gəlirində artım 6%
olub. Hədəf 8% artım
6% 4% 8%
Gəlir artımı əldə etmək idi. M Şirkəti
hədəfə nail olmamışdır.
Faktiki Əvvəlki
Fəaliyyətin
Göstəricilər göstərici göstərici Hədəflər
qiymətləndirilməsi
20X7-ci il 20X6-cı il
Faktiki Əvvəlki
Fəaliyyətin
Göstəricilər göstərici göstərici Hədəflər
qiymətləndirilməsi
20X7-ci il 20X6-cı il
Keçən illə müqayisədə
daha 5 yeni məhsul
Buraxılmış yeni qida
25 20 30 buraxılmışdır. Buna
məhsulları
baxmayaraq hədəfə nail
olunmamışdır.
Keçən ilə nisbətən 3%
İşçilərin əldə artım olmuşdur. Buna
78% 75% 85%
saxlanılma dərəcəsi baxmayaraq hədəfə nail
olunmamışdır.
Faktiki Əvvəlki
Fəaliyyətin
Göstəricilər göstərici göstərici Hədəflər
qiymətləndirilməsi
20X7-ci il 20X6-cı il
Nisbət 3% artmışdır. Keçən
Edilmiş sifarişlər
ildən daha yaxşı nəticədir,
müvafiq vaxtda 92% 90% 98%
lakin verilən hədəfdən
çatdırılması
aşağıdır.
Meyarlar / xidmətin
Göstəricilər
keyfiyyət amilləri
Rahat gedilə bilən yerdə Hava limanı və ya dəmiryolu vağzalından mehmanxanaya
olması nəqliyyat vasitəsi, mehmanxanaya gəlmək üçün yol xəritəsi
Mehmanxana binası / otaqlar / restoran / işçi heyətinin
Estetika / görünüş
görünüşü
Mövcudluq Parklama ərazisinin, yemək və başqa yerlərin mövcudluğu
Təmizlik / səliqə Otaqların / foyenin təmizliyi və qida gigiyenası
Rahatlıq Yataqların rahatlığı, təklif edilən qidanın müxtəlifliyi
Rəhbərlik və işçi heyəti arasında kommunikasiyanın
Kommunikasiya
səviyyəsi
İşçi heyəti və rəhbərlik tərəfindən göstərilən xidmətlərin
Səriştə
keyfiyyəti
Nəzakət İşçi heyətinin nəzakətliliyi
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
744 : ÖLÇÜLMƏSİ
S Lahiyəsi M Lahiyəsi
Detallar
$ $
Gəlir 107.000 90.000
Çıxılsın: Əməliyyat xərcləri (faizlər istisna olmaqla) (82.000) (68.900)
Faiz və vergidən əvvəlki gəlir 25.000 21.100
Çıxılsın: borc təəhhüdləri (debentura) üzrə faiz (5.000) (1.100)
Faizdən əvvəlki gəlir 20.000 20.000
Çıxılsın: 35%-lik vergi (7.000) (7.000)
Xalis əməliyyat mənfəəti 13.000 13.000
= 500$ = 3.000$
Nəticə
4. –
(a) – (B)
Cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir =Faiz və vergidən əvvəlki gəlir / Xalis aktivlər x 100
=19,05%
(b) – (A)
63.000$ / 420.000$
= 0,15 dəfə
(c) – (C)
FƏSİL – E2:
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİNƏ ÜMUMİ BAXIŞ : 745
=1.000.000$534.000$
= 1,87 dəfə
(d) – (D)
(e) – (A)
5. –
(a) – (C)
Daxili biznes proseslər üzrə perspektiv “Nəyi təkmilləşdirməliyik?” sualına cavab verən
göstəricilərin ölçülməsinə zəmin yaradır.
(b) – (A)
Pul müqabilində dəyər adətən müəssisənin daxili əməliyyatları və onların puldan istifadəsi ilə
əlaqəli olan üç ünsürü ifadə edir.
BÖLMƏ - E
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
ÖLÇÜLMƏSİ
Bugünki dövrdə korporasiyalar rəqabət apara bilmək və hədəflərin yerinə yetirliməsini davam
etdirə bilmək üçün məsrəf nöqteyi-nəzərdən səmərəli olmalıdırlar. Biznes fəaliyyətinə təsir
edən iqtisadi və digər dəyişənlərin dinamik xüsusiyyətə malik olmasına görə müəssisələr
sadəcə məsrəflərə nəzarət etmək üçün deyil, məhsul vahidinin maya dəyərini azaltmaq üçün
də səmərəli addımlar atmalıdırlar.
Məsrəflərin azaldılması mütəmadi olaraq davam edən prosesdir və burada diqqət sadəcə
xüsusi vəziyyətdə müvəqqəti olaraq məsrəflərin azaldılmasına deyil, daimi nəticənin əldə
edilməsinə yönəldilib. Bu, dəyər təhlili vasitəsilə yerinə yetirilə bilər. Bu təhlilə əsasən fəaliyyət
məsrəfləri ilə bu fəaliyyətin nəticəsində əldə edilən dəyər müqayisə edilərək müəsisənin hər bir
fəaliyyəti təhlil edilir. Məqsəd eyni ehtiyatları sərf etməklə daha yüksək əlavə edilmiş dəyərin
və ya eyni miqdarda əlavə edilmiş dəyəri daha az ehtiyat sərf etməklə əldə edilməsidir.
Bu fəsil sizə məsrəflərə nəzarət, məsrəflərin azaldılması və dəyər təhlili anlayışlarını başa
düşməyə imkan verəcək. Bu anlayışları öyrəndikdən sonra siz onların müxtəlif biznes
ssenarilərində necə istifadə olunduğu haqqında biliyinizi nümayiş etdirməyə qadir olacaqsınız.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
Avtomobil istehsalı müəssisəsi müştərilərin rəğbətini qazanmaq üçün avtomobilin istifadəsi
nəticəsində hər km üzrə yaranan məsrəfləri azaltmağa çalışır. Bu davamlı olaraq artan neft
qiymətlərinə görə çox vacib idi. Bu müəssisə məsrəflərə nəzarət, məsrəflərin azaldıma-
sı və dəyər təhlili ilə bağlı işlərin yerinə yetirilməsi üçün müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşmış
mütəxəssis qrupu yaratmağa qərar vermişdir. Məs: müzakirə edilmiş lahiyələrdən biri avtomo-
bilin təhlükəsizliyini və funksionallığını qurban vermədən çəkisinin azaldılması ilə bağlı idi ki,
nəticədə avtomobil 1 km üçün daha az yanacaq tələb edəcəkdi.
Bu, məsrəflərin azaldıması və dəyər təhlili prinsiplərini tətbiq etməklə yerinə yetiriləcək.
Müzakirə edilmiş digər tapşırıq isə dəyər əlavə etməyən yardımçı avadanlıqların azaldıl-
ması idi ki, bunun da nəticəsində müştəri dəyəri qorunaraq məsrəf azaldılacaqdı. Avtomobil
hissələrinin məsrəflərini azaltmaq üçün mütəxəssis qrupu eyni zamanda bu ehtiyat hissələrini
və komponentlərini istehsal edən şirkətlərlə danışıqlara başladı.
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Hədəf göstəriciyə əsaslanan maya dəyəri metodu Fəsil - B4-də hərtərəfli şəkildə izah olunmuş-
dur. Məsrəflərə nəzarət müəssisə tərəfindən əvvəlcə hər bir məsrəf mərkəzləri rəhbərlərinin və
işçilərinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün hədəflərin təyin olunması və sonra bu hədəflərin
faktiki nəticələrlə müqayisə edilməsi yolu ilə həyata keçirilir.
Məsrəflərin azaldılması, digər tərəfədən, çox yüksək olan hər hansı səciyyəvi və ya xüsusi
xərci azaltmaq üçün qəbul edilmiş olan planlaşdırılmış təşəbbüsdür. Məsrəflərin azaldılması
planı davamlı proses deyil, lakin bu hər hansı problemin yarandığı hallarda onun həll edilməsi
istiqamətində hazırlanır.
Məsrəflərə nəzarətin birinci mərhələsi faktiki məsrəfin müqayisə edilə biləcəyi fəaliyyət
normativlərinin və ya hədəflərinin qoyulmasıdır. Dəyişkən büdcə müvafiq büdcə limitlərini
müəyyənləşdirmək üçün şərait yaradır və bunun faktiki fəaliyyətlə müqayisəsinə kömək edir.
Üçüncü mərhələdə isə faktiki məsrəflər büdcə limitləri (yəni normativlərlə) ilə müqayisəsi olu-
nur və lazım gələrsə düzəlişlər edilməsi üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirilir.
Tədqiqatçılar aşağıdakı amillərin məsrəflərə effektiv nəzarət sisteminin yaradılması üçün va-
cib olduğu qənaətinə gəlmişlər:
FƏSİL – E3:
MƏSRƏFLƏRİN AZALDILMASI VƏ DƏYƏRİN ARTIRILMASI : 749
Müəssisə məsrəflərə nəzarət üçün işçilərin anlamadığı və bundan əlavə, əldə edilə biləcəyini
təsəvvür etmədikləri hədəflər qoymaqla işçiləri nə həvəsləndirə, nə də mükafatlandıra bilər.
Mürəkkəb maliyyə göstəriciləri və peşə jarqonlarının istifadə edildiyi hesabatlar işçilərin
əksəriyyəti üçün heç bir məna ifadə etmir.
İşçilər çox vaxt məsrəf nəzarətinin hər hansı bir formasına dərin şübhə ilə yanaşırlar. Əgər
işçilərdə məsrəf şüurunun formalaşmasını, müsbət münasibətin yaradılmasını istəyirsinizsə,
bu zaman sistemin davranış aspektlərinə böyük diqqət yetirməlisiniz. Tam iştirak, real
normativlər, çevik və dəqiq hesabat məruzəsi, həddindən artıq təzyiqin və senzuranın olma-
ması məqbul məsrəflərə nəzarət sisteminə töhfə verir.
Məsrəflərə nəzarət üçün yaxşı tədbir fəhlələrə/işçilərə fəaliyyət göstəricilərinin müəyyən olun-
masında söz hüququ vermək və məsrəflərə nəzarət edilməsi üçün iş sistemlərinin dəyişdirilməsi
yolunda onların məsləhətlərinə qulaq asmaq ola bilər.
Fəaliyyətə əsasən ödəniş planları daimi şəkildə işçilərin, müştərilərin və ümumi müəssisənin
dəyişkən ehtiyaclarını təmin edəcək şəkildə uyğunlaşdırılmalıdır. Planın müddəti üç və ya dörd
ildən artıq ola bilməz.
Rəhbərlik hədəflər, əldə edilməli olan normativlər və kənarlaşmaların təhlili haqqında işçilərə
məlumat ötürərkən çox diqqətli olmalıdır. Rəhbərlik yeni həvəsləndirmə mexanizminin yanlış
davranışları mükafatlandırmadığından əmin olmalıdır.
İCMAL
Qısa test - 1
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Müəssisə ilə bağlı xoşagəlməz halları aradan qaldırmaq üçün məsrəflərin azaldılması və
gəlirin artırılması metodlarının çevik tətbiqi vacib olduqda məsrəflərin azaldılmasından istifadə
edilir. Məsrəflərin azaldılması üsulu mənfəətlilik səviyyəsinə sürətli şəkildə təsir edir. Bu, birba-
şa məsrəflərin və ya qaimə məsrəflərinin azaldılması yolu ilə əldə edilə bilər.
Hər bir müəssisədə mövcud əmək resurslarından səmərli istifadə edilib-edilmədiyini müəyyən
etmək üçün əmək məsrəfləri ilə bağlı məshuldarlıq ölçülməlidir. Əmək məsrəfləri ilə bağ-
lı səmərəliliyinin ən böyük göstəricisi məhsuldarlığın artımı ilə bağlı məhsul vahidinə düşən
maya dəyərinin azaldılmasıdır. Bu, eyni miqdarda iş saatı ilə daha çox sayda vahid istehsal
edildiyi zaman baş verir.
Nümunə
Sədaqət işə başladığı ilk ayda gün ərzində 8 saat işləmiş və 50 vahid məhsul istehsal etmişdir.
Bir aydan sonra onun məhsuldarlığı artdı və indi o, 8 saatlıq iş günündə 60 vahid istehsal edə
bilir.
_________________________________________________________________________
Normativ maya dəyəri sisteminə əsasən bir saat üzrə normativ istehsalı normativ iş müddətinə
bölərək istehsalın normativ dərəcəsi əldə edilir. İşçilərin səmərəlilik səviyyəsinin ölçülməsi üçün
onların məhsuldarlığı bu normativlərlə müqayisə edilir. Rəhbərlik ümumi istehsal məsrəflərini
azaltmağa cəhd edərkən eyni zamanda məhsuldarlığı və istehsal edilmiş məhsulun keyfiyyətini
artırır.
İş qüvvəsinin idarə edilməsi belə vaxtlarda bu hədəflərə nail olmaq istiqamətində müəssisə
üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nümunə
Samir həftə ərzində 40 saat işləyir. O, bir saata 15$ qazanır. İstehsal üzrə qaimə məsrəfləri bir
həftəyə 250$ təşkil edir. Samirin həftəlik istehsalı aşağıdakı kimidir:
Tələb olunur:
Cavab
Yuxarıdakı nümunədən görmək olar ki, iş saatlarındakı artımla yüksələn istehsaldakı artım
məsrəfləri azaltmır. Yuxarıdakı halda əgər Samirin məhsuldarlığı artsaydı məsrəflər azalmalı
idi. Əgər müəssisə əlavə iş saatlarına görə əmək haqqı ödəməli olmadan Samir eyni iş saatları
ərzində 280 vahid istehsal etsəydi məsrəflər azalmalı idi.
Baxmayaraq ki, bu məhsul vahidi üzrə maya dəyərində böyük dərəcədə azalmanı göstərir, uy-
ğun azalmaya iş qüvəsinin xüsusi təlimi və işçilərin işləmək üçün daha yaxşı əmək alətləri
ilə təmin edilməsi vasitəsilə nail olmaq olar.
FƏSİL – E3:
MƏSRƏFLƏRİN AZALDILMASI VƏ DƏYƏRİN ARTIRILMASI : 751
Nümunə
V Şirkəti ventilyator istehsal edən müəssisədir. Aşağıda verilənlər xüsusi lahiyənin iki illik
müddəti üçün statistik göstəriciləri göstərir.
20X7 20X8
İstehsal edilmiş ventilyatorlar (bir həftədə) 1.800 2.400
İş saatları (bir həftədə) 360 240
Əlavə məlumat
Əmək məhsuldarlığı = 1.800 ventilyator / 360 saat Əmək məhsuldarlığı = 2.400 ventilyator
/ 240 saat
İstehsal prosesində maşınlardan istifadə edildiyi üçün əmək məhsuldarlığı iki dəfə artmışdır.
Əmək məhsuldarlığındakı artıma görə işçilər daha yüksək maaş gözləyə bilərlər.
_________________________________________________________________________
Buna görə də məhsuldarlıq məsrəflərin azaldılması vasitəsi olduğu üçün hər bir müəssisədə
böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu səbəbdən müəssisə istehsalı artırarkən məhsuldarlığı da
nəzərə almalıdır. Sadəcə məhsuldarılığın artırılması da məsrəfləri azalda bilər.
Əgər material yaxşı planlaşdırma ilə, bazarın araşdırılmasından sonra lazımi miqdarda və
yaxşı sövdələşmə bacarıqları ilə satın alınarsa, bu öz növbəsində məsrəflərin azaldılmasına
kömək edəcək müsbət qiymət kənarlaşması ilə nəticələnəcəkdir. Əgər müəssisə materialın
istifadəsi ilə bağlı yaxşı təlim keçərsə və / və ya standartlara uyğun və yüksək keyfiyyətli
məhsulla təmin edərsə, onda istehsal artacaq. Əgər istehsalda yüksək keyfiyyətli materialdan
istifadə edilərsə, istehsal edilmiş məhsul da yaxşı keyfiyyətə malik olacaq və məsrəflərin azal-
dılması üçün müsbət nəticələr verəcək.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
752 : ÖLÇÜLMƏSİ
Nümunə
Materialın saxlanılması
Tikinti sənayesində istifadə edilən sement rütubətə davamlı kisələrdə qablaşdırılmalıdır. Əgər
sementə rütubət nüfuz edərsə, sement bərkləşir və nəticə etibarilə, tikinti fəaliyyəti üçün
istifadəyə yararsız hala gəlir. Bunu düzgün olmayan saxlanma nəticəsində xammalın itkisi
halına nümunə vermək olar.
İstehsal
Üzlük çəkilən mebel istehsalında dülgər parçanı divanın üzərinə keçirmək üçün müxtəlif
ölçülərdə kəsməlidir. Parça divan üçün tam düzgün ölçülərdə kəsilməlidir ki, bu divanın quru-
luşuna uyğun olaraq dəqiq olsun. Bu halda əgər dərzi yaxşı təlim keçməyibsə və parçanı necə
gəldi kəsirsə, parça divananın ölçüsünə uyğun gəlmədiyi və buna görə də istifadəyə yararsız
olduğu üçün bu parçanın israf olunmasına gətirib çıxaracaq
_________________________________________________________________________
Əgər müəssisə brend məhsullar istehsal etmək istəyirsə, yüksək keyfiyyətli standartlara uyğun
istehsal amillərindən istifadə etməlidir. Buna da məhsulun qiymətinin və material məsrəflərinin
artmasına gətirib çıxaracaq. Müəssisə daha ucuz materialın olub-olmadığı barədə bazar
araşdırması aparmalı və düzgün, ətraflı məlumatlar əsasında qərar qəbul etməlidir.
Eyni mexanizm əmək məsrəflərinə də aiddir. Əgər müəssisə yaxşı bacarıqlara malik olan fay-
dalı işçi heyətinə sahib olmaq istəyirsə, onları yüksək əmək haqqı ilə təmin etməlidir. Lakin bu-
nun əvəzində müəssisədəki istehsalın səmərəliliyi artacaqdır. Digər tərəfdən, müəssisə aşağı
əmək haqqı ilə ixtisaslaşmamış işçiləri işə götür bilər və məhsuldarlığı artırmaq üçün onlara
təlim keçə bilər. Bubdan əlavə, müəssisə hər bir şöbədə ehtiyac duyulan işçi heyətin növünü
müəyyənləşdirərkən planlaşdırma yaxşı aparmalıdır.
Marketinq məsrəfləri satış və paylama məsrəflərindən ibarətdir, buna görə məsrəflərin azaldıla
biləcəyi müxtəlif sahələrə malikdir. Məsrəflərin marketinq fəaliyyətlərinin sistemli təhlili yolu
ilə azaldıla bildiyi əsas sahələr bazar araşdırması, reklam, satış sonrası xidmətlər, paylama
kanalları, satış təbliğ-təşviq planları, nəqliyyat, qablaşdırma, məhsulun anbarda saxlanılması,
materialın istifadəsi və satıcının komisyonları ilə bağlı sahələr ola bilər.
Maliyyə məsrəfləri əsasən biznes fəaliyyətinə cəlb edilmiş kapital üzrə məsrəflərdən təşkil
olunmuşdur. Buna görə cəlb edilmiş kapitalın səmərəli istifadəsindən əmin olmaq üçün
məsrəflərin azaldılması ilə bağlı müvafiq tədbirlər görülməlidir. Rəhbərlik artıq biznes fəaliyyəti
üçün mənfəətli olmayan aktivlərin yoxlanmasını həyata keçirməlidir. Eynilə, uzun müddət
hərəkətsiz qalan səhmlər barədə tədbirlər görülməlidir. Maliyyə meneceri dövriyyə kapitalının
siklini mümkün qədər qısaltmağa çalışmalıdır. Başqa sözlə, dövriyyə kapitalına qoyulumuş
ümumi investisiyanı mümkün qədər azaltmaq üçün xammal üçün edilən ödəniş ilə satışdan
nağd pulun qəbul edilməsi arasında keçən vaxt ən aşağı səviyyəyə endirilməlidir.
Nağd pulun əməliyyat dövriyyəsinə təsir edə biləcək əsas amillər kreditor borcları və debi-
tor borcları hesabları ilə bağlı kredit şərtləridir. Bunun görə də məsrəflərin azaldılması üçün
müştərilərə verilən kreditin və təchizatçılardan alınan kreditin şərtlərinə diqqət yetirilməlidir.
6. Rasionallaşdırma
Burada əsas məsələ odur ki, insanlar ümumi məqsəd üçün bir yerə toplaşdıqda yax-
şı müəyyənləşdirilmiş sistem tətbiq edilməlidir. Bu, hər bir işçiyə ondan nəyin gözlənildiyini
bilmək imkanı verir. Bu mexanizm səmərəlilik və effektivliyi artırmaqla yanaşı qarışıqlıq və
təkrarlanmanın qarşısını alır.
7. Standartlaşdırma və sadələşdirmə
Bu, standart materialın partiya halında satın alınması əvvəlkindən fərqli olaraq alıcı üçün
güzəştlər əldə etmək imkanı verdiyi üçün qaimə məsrəflərini azaltmaqla məsrəflərə qənaət
edilməsinə kömək edəcək. Normativ məhsulun istehsalı və satın alınması qüsurların və is-
tehsal müddətinin azaldılmasına səbəb olur. Bundan əlavə materialın vaxtında çatdırılmasını
təmin edir və satınalma, istehsal və satışın ən az mal-material ehtiyatı ilə sürətli ardıcıllıqla
yerinə yetirilməsinə imkan verir.
8. Müəssisə və Üsullar (“M və Ü”)
Məsrəflərin azaldılması “M və Ü”-nün köməyi ilə effektiv şəkildə yerinə yetirilə bilər. Bu,
müəssisənin müxtəlif ofis, məmur və inzibati işlər üzrə üsul və prosedurlarında təkmilləşdirmələr
etmək məqsədi ilə müxtəlif fəaliyyətlərin sistemli tədqiqatı və öyrənilməsidir.
Müəssisə işinin tədqiqi ehtiyatların effektiv istifadəsi üçün müəssisədə həyata keçirilən bü-
tün fəaliyyətlərin sistemli təhlili və fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi üçün normativlərin təyin
olunmasıdır.
Əmək fəaliyyətinin ölçülməsi ilə hər bir əməliyyat və ya ixtisaslı işçi tərəfindən tapşırığı
yerinə yetirmək üçün sərf edilən vaxt və sonra bunun vasitəsilə hər bir əməliyyatın yerinə
yetirilməsi üçün ən yaxşı vaxtı müəyyənləşdirilir.
Bundan əlavə, müəssisə işini tədqiq edərkən və normativləri qoyarkən aşağıdakı məlumatların
istifadəsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
İCMAL
əmək məhsuldarlığının
təkmilləşdirilməsi
materialın istifadəsinin
təkmilləşdirilməsi
material və əmək məsrəflərinin
azaldılması
rasionallaşdırma
normativləşdirmə və sadələşdirmə
müəssisə və üsullar
3. Dəyər təhlili.
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Dəyər təhlili məsrəflərin azaldılması məqsədilə istifadə edilən üsuldur. Bu üsula əsasən itki,
demək olar ki, bütün biznes proseslərində mövcuddur və itkinin aradan qaldırılması üçün
həmin proseslərin təkmilləşdirilməsi və daha da yaxşılaşdırılması fürsətləri də hər zaman
var. Dəyər təhlili müəssiə proseslərində vacib olmayan, yəni müştəri məmnuniyyətinə təsir
etmədən kənarlaşdırıla bilən hər hansı məsrəflərin müəyyənləşdirilməsi üçün müəssisə ilə
bağlı olan proseslərin sistemli təhlilidir.
Dəyər təhlili müştəri üçün məhsulun dəyərini azaltmadan hər hansı tapşırığın yerinə yetirilməsi
üçün ucuz alternativlərin müəyyənləşdirilməsi üçün yaradıcı yanaşmadır. Bu eskiz lahiyələrdə
təkmilləşdirmələrlə, materialın xüsusiyyətlərində dəyişikliklərlə və ya proses üsullarındakı mo-
difikasiyalarla nəticələnə bilər.
FƏSİL – E3:
MƏSRƏFLƏRİN AZALDILMASI VƏ DƏYƏRİN ARTIRILMASI : 755
Dəyər təhlili üsulunun əsas məqsədi təklif edilmiş məhsulun keyfiyyətinin qorunub sax-
lanması və ya təkmilləşdirilməsi halında normativləşdirmənin, istifadənin və məhsulların/
proseslərin səmərəliliyinin nəzərdən keçirilməsi ilə məsrəflərin azaldılması və fəaliyyətin
təkmilləşdirilməsidir.
1. İstifadə dəyəri: məhsulun istifadə edildiyi faktiki məqsədə əsaslanan dəyəri. Məs:
ərzaq məhsullarının saxlanılması üçün istifadə edilən soyuducu istifadə dəyərinə ma-
likdir.
2. Məsrəf dəyəri: hər hansı bir əşyanın istehsalına cəlb edilmiş material, əmək və qaimə
məsrəflərinin ümumi məbləği.
3. Ticarət markası dəyəri: məhsulun cəlbediciliyi və arzu olunan olması ilə bağlı və
həmin məhsula sahib olmağın gətirdiyi eqo və ya ehtiram dəyəri. Məs: bahalı brilyant
boyunbağına sahib olmağın gətirdiyi dəyər.
4. Mübadilə dəyəri: bu dəyər məhsul və ya xidmət mübadiləsində əldə edilə biləcəki
real pul miqdarını, yəni həmin məhsulun və ya xidmətin bazar qiymətini əks etdirir.
1. Münasib məlumatın əldə edilməsi: dəyər təhlilinin birinci mərhələsi məhsul haqqın-
da bütün münasib məlumatların toplanmasıdır. Buna məhsulun və ya əşyanın başlıca
və ya əsas funksiyasının və kinci dərəcəli funksiyalarının müəyyənləşdirilməsi daxildir.
Rəqiblərin məhsulu və üsulları haqqında məlumatlarla yanaşı məhsulun hər bir funk-
siya üzrə material, əmək və qaimə məsrəfləri də müəyyənləşdirilir.
2. Alternativlərin müəyyənləşdirilməsi: Bu mərhələ, həmçinin, breynstorminq (be-
yin fırtınası) mərhələsi olaraq da adlanır. Bu mərhələdə məhsulu istehsal etmək
üçün daha yaxşı yol tapmaq üçün bütün alternativlər müəyyənləşdirilr və qeyd edi-
lir. Bu prosesə məhsulun istehsalı üçün müxtəlif material, üsul və ya dizaynla bağlı
məlumatların aşkar edilməsi daxildir.
3. Alternativlərin dəyərləndirilməsi: ikinci mərhələdə qeydə alınmış bütün alternativlər
dəyərləndirilir və həmin üsulun münasib və yerinə yetirilə bilən olmasına əsasən təhlil
olunur. Alternativlərin hər biri ilə bağlı olan məsrəflər də dəyərləndirmə üçün hesab-
lanır.
4. Ən yaxşı alternativin seçilməsi: dəyərləndirmə əsasında məhsulun istehsalı üçün
ən real və məsrəf baxımından səmərəli olan üsul seçilir. Məsrəfləri azaldan və daha
yüksək müştəri məmnuniyyətini təmin edən alternativ ən yaxşı alternativ hesab olunur.
5. Ali idarəetməyə tövsiyə təkliflərinin verilməsi: məsələyə baxılması və təsdiqi üçün
hesabat hazırlanır və rəhbərliyə təqdim edilir. Əgər rəhbərlik təklifi qəbul edib təsdiq
edərsə verilən təkliflər sonra yerinə yetirilir.
6. Təkliflərin yerinə yetirilməsi: rəhbərliyin təsdiqindən və icazəsindən sonra bu üsul
yeni məhsulun istehsalı üçün hazırlanır və icra edilir.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
756 : ÖLÇÜLMƏSİ
7. Müşahidə: icra edilən yeni üsul müşahidə üçün müəyyən müddətdən sonra
qiymətləndiriləcəkdir. Yeni üsulun yerinə yetirilməsi nəticəsində məsrəflərə qənaət
araşdırılacaq və hesablanacaqdır.
Nümunə
H Şirkəti ölkə ərazisində lahiyələr həyata keçirir. Şirkət kotirovkaları qəbul edib dəyərləndirərək
hər hansı bir bölgə üzrə səlahiyyətli dilerlərdən patentli/brend məhsullar satın alır. Sifariş ən
aşağı qiymətlər təklif edən və lahiyə ərazisinə yaxın yerləşən dilerə verilir. Hərtərəfli təhlildə
lahiyə ərazisinə yaxın regionlarda yerləşən dilerlərdən satınalmanın qiymət fərqi az həcmdə
məhsulun sürətli daşınması, rəsmi sığorta prosedurları, müxtəlif regionların vergi qanunlarının
tələbləri ilə əlaqədar məsrəfləri müqayisə etdikdə nəzərə alınmayacaq qədər cüzi idi.
Belə ki, əslində satınalma prosesi dəyər əlavə etmək əvəzinə dəyəri məhv etməkdə idi və
buna görə də ləğv edildi. Əvəzində bu məhsulların tədarükü mərkəzləşdirilmiş qaydada böyük
sənaye şəhərində yerləşən baş qərargah tərəfindən yerinə yetirildi.
_________________________________________________________________________
Dəyər təhlili üsulunun ən yaxşı cəhəti odur ki, onun yerinə yetirilməsinə orta dərəcəli səylər,
vaxt və məsrəflər tələb olunur. Bu az bir saylə proseslərin səmərəliliyində yüksək artım təmin
edərək müəssisənin əməliyyatlarda “başdan sona qədərə” yanaşmanın gətirdiyi iş yükünü
artırmır. Əgər mövcud proseslər çoxsaylı təkrarlanmalar və artıq qalmalardan ibarət olsaydı,
bu üsulun nəticəsi rəhbərliyin və işçilərin ruh yüksəkliyini artıracaqdı.
İCMAL
istifadə dəyəri
məsrəf dəyəri
məhsulun dəyərini müəyyənləşdirən
amillər
ticarət markası dəyəri
mübadilə dəyəri
alternativlərin müəyyənləşdirilməsi
alternativlərin dəyərləndirilməsi
müşahidə
Qısa test - 2
Dəyər təhlili haqqında aşağıda verilən fikirlərdən hansı doğrudur?
A. Yuxarıdakıların hamısı
B. (i), (ii) və (iii)
C. (ii) və (iv)
D. (i) və (ii)
1. –
2. – (D)
Dəyər təhlili məsrəflərin azaldılması məqsədilə həyata keçirilir. Bu təhlil itkini aradan qaldır-
maqla məhsulun fəaliyyətini/faydasını yüksəltməyə çalışır. Dəyər təhlili orta səviyyəli cəhdlər,
vaxt və məsrəflə yerinə yetirilə bilər. Buna görə də (i) və (iv) fikirlər doğru deyil.
Sınaq sualları
A. Hər hansı bir məsrəflərin azaldılması proqramını hazırlamazdan əvvəl lazımi tədqiqat
aparılmalıdır.
B. Məsrəflərin azaldılması bir dəfə həyata keçirildikdə uzunmüddətli faydalar verən
birdəfəlik proqramdır.
C. Məsrəflərin azaldılması üzrə proqramlar işçilərin etirazına səbəb olur.
D. Məsrəflərin azaldılması üzrə proqramlar effektiv nəticələr əldə etmək üçün fəaliyyətin
bütün səviyyələri üzrə yerinə yetirilməlidir.
2. S Şirkəti kənd təsərrüfatı məhsularının ticarəti ilə məşğuldur. Təhlil göstərir ki, yüksək
məsrəflərə görə onlar hətta zərərsizlik nöqtəsinə çatmaq üçün böyük çətinlik çekirlər. Məsrəfləri
daha yaxşı idarə etmək və mənfəətliliyi artırmaq üçün rəhbərlik müəyyən tədbirlər görmüşdür.
1. – (B)
Məsrəflərin azaldılması proqramlarından müsbət nəticələr əldə etmək üçün onlar mütəmadi
olaraq yerinə yetirilməlidir. Beləliklə, B cavabı doğru deyil.
2. –
BÖLMƏ - E
FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
ÖLÇÜLMƏSİ
Fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi ABŞ federal hökumətindən tutmuş ən kiçik könüllü qruplara
qədər qeyri-kommersiya və dövlət sektorundakı müəssisələr üçün yüksək əhəmiyyətə ma-
likdir. İnsan resursları ilə bağlı göstəricilər ən münasib, ən geniş əhatə dairəsinə malik olan
funksiya, əməliyyatlar və strategiyalardır. Funksiya göstəricilərinə işçilərin səmərəliliyi və ef-
fektivliyi daxildir.
Əməliyyat göstəricilərinə hər bir işçi üzrə gəlir göstəriciləri və eləcə də, idarəetməni fəaliyyət və
hər bir işçi üzrə mənfəətliliklə və həmçinin, idarəetməni fəaliyyət və investisiyanın mənfəətlilik
əmsalı ilə əlaqələndirən geniş göstəricilər daxildir. Göstəricilərin ölçülmə sistemləri üzrə me-
todu yerinə yetirərkən nəzərə alınmalı olan maddələrə istehsal nəticəsi ilə yekun nəticələrin
əlaqələndirilməsi, məlumatın keyfiyyəti, götəricilərin yetkinliyi və natamamlığı daxildir.
Bu fəsil fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi zamanı ölçülə bilməyən hədəflərlə bağlı problemləri
tədqiq edir və dövlət sektorunun hədəfi kimi “Pul müqabilində dəyər” anlayışından bəhs edir.
Bu fəsli bitirdikdən sonra siz müəssisə üçün ən müvafiq fəaliyyət göstəricilərinin hansılar oldu-
ğunu öyrənmiş olacaqsınız.
Nələri̇ öyrənəcəyi̇ k
Giriş
Praktiki nümunə
R xeyriyyə cəmiyyəti sosial yardım işləri ilə məşğuldur. Onun internat məktəbində kimsəsiz
uşaqlara təhsil pulsuzdur. Cəmiyyətin bütün xərcləri qəbul edilən ianələrlə qarşılanır. Xeyriyyə
cəmiyyətinin rəhbəri cəmiyyətin fəaliyyətini təhlil etmək istəyir. O, gözlənilməz olaraq aşkar
etdi ki, hər hansı fəaliyyət parametrini müəyyənləşdirmək üçün ölçülə bilən müəssisə hədəfləri
təyin olunmalıdır. Hətta bir çox cəhdlərdən sonra o anladı ki, cəmiyyətin digərlərindən daha
üstün hər hansı səciyyəvi hədəfini müəyyənləşdirmək, demək olar ki, qeyri-mümkündür.
Buna görə o idarəeetmə üzrə mühasiblə məsləhətləşdi və ona cəmiyyətin yerinə yetirdiyi hər
bir fəaliyyət üçün qənaət, səmərəlilik və effektivliyi ölçmək məsləhət görüldü. Bu göstəricilər
yalnız cəmiyyətin fəaliyyətinin qiymətləndiriləsi ilə bağlı olan ehtiyacları ödəyə bilər.
_________________________________________________________________________
Bu fəsildə fəaliyyətin idarə edilməsində ölçülə bilməyən hədəflərlə bağlı problemlərə, qey-
ri-kommersiya təşkilatlarında çoxsaylı hədəflərin olması problemlərinə və dövlət sektorunun
hədəfi kimi pul müqabilində dəyər anlayışlarına əsas yer veriləcək.
[Nələri öyrənəcəyik–a]
Ənənəvi olaraq yalnız birbaşa formada maliyyə hesabatlarına əsaslanan maliyyə fəaliyyət
göstəriciləri, (məs: cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir) fəaliyyətin qiymətləndirilməsi üçün istifadə
edilirdi. Lakin analitiklər tezliklə anladılar ki, yalnız maliyyə fəaliyyətinin ölçülməsi ümumi biz-
nes fəaliyyəti haqqında fikir söyləmək üçün qeyri-dəqiq ola bilər. Ümumi vahid göstəriciyə ehti-
yac olduğu ortaya çıxdı. Maliyyə vasitələri ilə ölçülməsi mümkün olmayan, lakin eyni dərəcədə
vacib olan bir çox fəaliyyət göstəriciləri mövcuddur.
Bir çox qeyri-maliyyə amilləri şirkətin bazar dəyərinə töhfə verir və bu dəyər üzərində
uzunmüddətli təsirə malikdir. Bu qeyri-maliyyə göstəriciləri maliyyə təhlili ilə müqayisədə daha
çox gələcək perspektivə istiqamətlənib. Bu göstəricilər əməliyyat fəaliyyətləri ilə əlaqəlidir və
menecerin fəaliyyətinin diqqət mərkəzində saxlanılmasına və işçilərin fəaliyyətinin daha yaxşı
qiymətləndirilməsinə kömək edir. Fəaliyyətin qeyri-maliyyə göstəriciləri qeyri-maliyyə vasitələri
ilə ifadə edilir və ölçülə bilən və ya keyfiyyət xarakterli ola bilər.
Qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri mövcud bütün fəaliyyət meyarları pul ilə ölçülə bilmədiyi
üçün çox vacibdir.
Strateji və əməliyyatla bağlı fəaliyyət meyarları və hər bir meyar üçün müvafiq qeyri-maliyyə
fəaliyyət göstəriciləri aşağıdakı kimidir:
Fəaliyyət
Fəaliyyət meyarları Müvafiq fəaliyyət göstəriciləri
iyerarxiyası
Nisbi bazar payı, satışda artım, müştərilərlə
Rəqabət qabiliyyəti Strateji
bağlı göstəricilər
İstehsal / satış və ya xidmətin həcmi, texniki
Elastiklik/çeviklik Əməliyyat şərtlər, çatdırılma sürəti və s. ilə bağlı
dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmə qabiliyyəti
Operativlik, səriştə, rahat istifadə imkanı,
Xidmət keyfiyyəti Əməliyyat
etibarlılıq və s.
Resurslardan istifadə Əməliyyat Məhsuldarlıq, səmərəlilik və s.
İnnovativ proses üzrə fəaliyyət, fərdi
İnnovatorluq Əməliyyat
innovativ fəaliyyət və s.
FƏSİL – E4:
FƏALİYYƏTƏ NƏZARƏT EDİLMƏSİ VƏ HESABATIN HAZIRLANMASI : 761
Qeyd edilmiş qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri arasında bəziləri ölçülə bilən olduğu halda
digərləri ölçülə bilməyəndir (onlar daha çox keyfiyyət göstəriciləridir).
Nümunə
Müştəri məmnuniyyəti, xidmət keyfiyyəti və daha yaxşı satış sonrası xidmət kimi fəaliyyət
göstəriciləri brend dəyərini formalaşdırır və buna görə də bu göstəricilər qısamüddətli dövr
üçün məsrəf yarada bilər, lakin uzunmüddətli dövr üçün uğuru təmin edir.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A Şirkəti əsasən Avropada rezin əlcək istehsalı və satışı ilə məşğul olan ABŞ şirkətidir. Şirkət
bu il fəaliyyəti boyunca ən yüksək gəlirini əldə etmişdir. Lakin satış məlumatlarını yoxlayarkən
əslində satışların aşağı düşdüyü və artan gəlirin əlverişli xarici valyuta mübadilə dərəcələri ilə
bağlı olduğu üzə çıxmışdır.
Buna görə də maliyyə fəaliyyət gostəriciləri daha yaxşı fəaliyyəti ifadə etdiyi halda satış
həcminin (ölçülə bilən qeyri-maliyyə fəaliyyət gostəricisinin) yoxlanması bunun doğru olmadı-
ğını göstərdi.
_________________________________________________________________________
Nümunə
A Şirkəti istehsal etdiyi əlcəklərin keyfiyyətinə görə özünü bazar lideri hesab edirdi. Başlan-
ğıcda bu belə olsa da daha sonra rəqiblər öz imkanlarını təkmilləşdirərək daha yaxşı məhsul
istehsal etməyə başladılar. A Şirkətinin rəhbərliyi bazar tədqiqinin müəssisə üçün zəif sahə
olduğu qənaətinə gəldi və buna əsasən şirkəti daha çox rəqabətqabiliyyətli etmək üçün bazar
tədqiqatı şöbəsi yaratmağa qərar verdi.
_________________________________________________________________________
Qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri məhsul/xidmət keyfiyyəti kimi maliyyə vasitələri ilə ifadə
edilə bilməyən aspektlərin ölçülməsi işini asanlaşdıra bilər.
Nümunə
A Şirkətinin rəhbərliyi daha keyfiyyətli əlcəklər istehsal etmək və bazarın lideri olmaq üçün öz
hədəflərinə nəzarət etmək məqsədilə “nisbi keyfiyyətin” (qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəricisi)
ölçülməsinə ehtiyacın olduğunu aydınlaşdırdı.
_________________________________________________________________________
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
762 : ÖLÇÜLMƏSİ
Qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri müəssisənin gələcək fəaliyyəti ilə bağlı bəzi fikirlərin for-
malaşmasına kömək edir.
Nümunə
Qısa test - 1
(i) sadəcə maliyyə fəaliyyəti üzrə göstəricilər bütün tələblərə cavab vermir.
(ii) bütün mövcud fəaliyyət meyarları pul ilə ölçülə bilməz.
(iii) onlar diqqəti, əsas etibarilə, qısamüddətli müəssisə strategiyalar üzərində
cəmləyir.
A. Yuxarıdakıların hamısı
B. Yalnız (i)
C. Yalnız (ii)
D. (i) və (ii)
[Nələri öyrənəcəyik–b]
Nümunə
Mexaniki sexin (yəni məsrəf mərkəzinin) meneceri dövri məsrəfi azaltmaq üçün qabaqlayıcı
texniki qulluğa pul sərf etməməyi qərara ala bilər. Qərar məsrəf mərkəzinin yüksək səmərəlilik
göstərməsinə kömək edə bilər. Lakin bu qərar böyük gəlir itkisinə səbəb ola biləcək və isteh-
salda dayanmaya gətirib çıxaracaq avadanlığın xarab olması riskini də daşıyır.
_________________________________________________________________________
Lakin cüzi pul ehtiyatları fərdi lahiyələr və ya məhsullara aid istehsal planlaşdırılması üzərində
daha çox diqqəti cəmləməklə müştəri tələbinin yeni sahələri ilə bağlı geniş bazar tədqiqatlarında
və ya təkmilləşdirilmiş istehsal üsulları ilə bağlı elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərində
daha yaxşı istifadə edilə bilər. Bu göstəricilər müəssisənin uzunmüddətli dövr ərzində
fəaliyyət göstərmə qabiliyyətini təmin edə bilər.
Qısamüddətli maliyyə fəaliyyəti üzərində təzyiqin olması çox vaxt müəssisələrin yeni məhsulun
formalaşdırılmasına, proseslərin təkmilləşdirilməsinə, insan ehtiyatlarının inkişafına, informa-
siya texnologiyalarına, məlumat bazasına və sistemlərinə və eləcə də, müştərilərə və bazarın
inkişafına sərf edilən ehtiyatları azaltmalarına səbəb olur.
Qısamüddətli dövr ərzində mühasibat uçotu modeli bu xərc azaltmalarını, hətta bu azaltmala-
rın müəssisənin aktiv ehtiyatını və onların gələcək iqtisadi dəyər yaratmaq qabiliyyətinə zərər
verdiyinə baxmayaraq, gəlir hesabatında artım kimi göstərir. Qısaca, bu müəssisələr maliyyə
və qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəricilərini yanlız taktiki əks-məlumatlandırma və qısamüddətli
əməliyatlara nəzarət üçün istifadə edirlər.
Ənənəvi olaraq menecerlər çox vaxt öz fəaliyyətlərində uzunmüddətli maliyyə və mühüm qeyri-
maliyyə fəaliyyətlərinə əsas diqqəti ayırmadan, müstəsna dərəcədə qısamüddətli maliyyə
fəaliyyətlərinə böyük yer vermişlər.
Diqqətəlayiq məqam odur ki, son zamanlar mühasibat uçotu qalmaqallarının çoxu menecerlərin
üzərində qısamüddətli fəaliyyət hədəflərinə nail olmaq üçün yüksək təzyiqlə bağlı yaranıb. Bir
çox menecerlər artıq fəaliyyəti ölçmək üçün daha geniş baxış çərçivəsinə və strateji məsrəf
idarəçiliyi sistemlərini tətbiq etmək üçün yeni texnologiya imkanlarına ehtiyacın olduğunu dərk
etməyə başlayıb.
Qısamüddətli fəaliyyət göstəricilərinə ümumi mənfəət nisbəti, xalis mənfəət nisbəti, səhm üzrə
mənfəət (SÜM), cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir, investisiyanın mənfəətlilik əmsalı (İMƏ), əlavə
gəlir (ƏG) və əlavə edilmiş iqtisadi dəyər kimi mənfəətlilik nisbətləri daxildir.
Cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir, İMƏ, ƏG və SÜM göstəriciləri kimi mənfəətlilik göstəriciləri
uzunmüddətli missiyaları (yüksək artım kimi) olan müəssisələr / şöbələr / lahiyələr üçün mü-
nasib olmaya bilər. Müəssisənin aktivlərində olan nisbətən yüksək artım müəssisənin artı-
ma istiqamətləndiyinin göstəricisi ola bilər və buna uyğun olaraq uzunmüddətli aktivlərin xalis
dəyəri ilə dövrlərin sayınının müqayisəsi uzunmüddətli fəaliyyət göstəricisi hesab edilir.
Maraqlıdır ki, İMƏ, ƏG və SÜM göstəriciləri müəssisənin aktivlər bazası genişləndikdə nisbətən
pis fəaliyyət nəticəsi göstərə bilərlər və buna görə də bu göstəricilər artım hədəflərinə uyğun
göstəricilər olmaya bilər. Diskont pul vəsaitlərinin hərəkəti üsulları (məs: xalis cari dəyər,
daxili gəlirlilik dərəcəsi) da cari investisiyanın gələcək iqtisadi faydalarını nəzərə aldıqları üçün
uzunmüddətli mənfəətlilik göstəriciləri hesab olunurlar.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
764 : ÖLÇÜLMƏSİ
İCMAL
Qısamüddətli və uzunmüddətli
fəaliyyət arasındakı əlaqə
Qısa test - 2
_________________________________________________________________________
[Nələri öyrənəcəyik–c]
Xidmət sektoru tərəfindən fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi üçün istifadə edilən müxtəlif üsullar
mövcuddur. Bəzi müəssisələr tərəfindən istifadə edilən yanaşmaya əsasən rəhbərlik göstərilən
xidmətin keyfiyyətini görmək üçün gözlənilməz şəkildə müəssisəyə baş çəkir. Digər mexa-
nizm isə müəssisə xarici agentliklərinin istifadəsidir. Burada müəssisə xarici agentlikləri
tərəfindən təyin olunan şəxslər müştəri qismində xidmətdən istifadə etməyə göndərilir və aş-
kara çıxardıqları nəticələri müəssisəyə rəsmi şəkildə məruzə edirlər.
Xidmət müəssisələri çox vaxt daha asan ölçülə bildiyi üçün maliyyə fəaliyyəti üzrə göstəricilərə
lazım olduğundan çox diqqət yetirirlər. Bu tendensiya uzunmüddətli fəaliyyətin səviyyəsini
mümkün qədər yüksəltmək əvəzinə qısamüddətli fəaliyyət nəticələrinin təkmilləşdirilməsinə
FƏSİL – E4:
FƏALİYYƏTƏ NƏZARƏT EDİLMƏSİ VƏ HESABATIN HAZIRLANMASI : 765
Aşkar edilmişdir ki, fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi sistemi yaradılarkən aşağıdakı üç maddə
haqqında qərar verilməsinə ehtiyac var:
[Nələri öyrənəcəyik–d]
Kommersiya təşkilatlarında çox vaxt cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir, ümumi mənfəət marja-
sı nisbəti və səhm üzrə mənfəət kimi göstəricilərə əsasan mənfəətliliyi göstərən fəaliyyət
nəticələrinin ölçülməsi sistemindən istifadə olunur. Çünki kommersiya təşkilatlarının əsas
hədəfi mənfəət əldə etmək və səhmdarların sərvətini daha da artırmaqdır.
Lakin qeyri-kommersiya təşkilatlarının belə məqsədi olmadığı üçün onların fəaliyyətini ölçmək
məqsədilə bu fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsi sistemindən istifadə etmək effektiv olmazdı.
Buna baxmayaraq qeyri-kommersiya təşkilatları üçün fəaliyyət göstəriciləri eyni xəttlər üzrə
təsnifləşdirilə bilər. Məs:
➢➢ Hər xəstə üzrə məsrəf, hər həbs üzrə məsrəf (hüquq mühafizə orqanları xidmətlərində)
kimi maliyyə fəaliyyəti göstəriciləri
➢➢ Qəbul edilmiş şikayətlərin sayı, həyata keçirilmiş əməliyyatların sayı, ölüm hallarının
nisbəti kimi qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri
➢➢ Dövlət sektorundakı müəssisələrdə işçilərin davranışı, göstərilən xidmətin keyfiyyəti
kimi fəaliyyətin keyfiyyət göstəriciləri
Nümunə
Məktəb üçün hədəflər və fəaliyyət göstəriciləri ilə bağlı nümunələr aşağıdakı kimidir:
Hədəflər Göstəricilər
➢➢ Mümkün qədər çox sayda tələbəyə dərs ➢➢ Məktəbdə təhsil alan
deyilməsi tələbələrin sayı
➢➢ Çoxlu sayda fənnlərin təklif edilməsi / geniş ➢➢ Təklif edilən fənnlərin sayı
çərçivədə təhsilin verilməsi
➢➢ Tələbələrə informasiya texnologiyaları haq- ➢➢ İstifadəyə verilmiş
qında təhsil verilməsi kompyuterlərin sayı
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
766 : ÖLÇÜLMƏSİ
_________________________________________________________________________
Bu göstəricilərin məna kəsb etməsi üçün onlar zaman keçdikcə oxşar müəssisədaxili və
xarici fəaliyyətlərlə, oxşar müəssisələrin nəticələri ilə, hədəflər və əsas trendlərlə müqayisə
edilməlidirlər.
İstehsal amilləri, yəni istifadə edilmiş ehtiyatlar fəaliyyətin dəyərləndirilməsi üçün göstərici kimi
istifadə edilə bilər. Məs: işə götürülmüş müəllimlərin sayı, istifadəyə verilmiş kompyuterlərin
sayı, məktəb kitabxanasında istifadəyə verilən kitabların müxtəlifliyi və s. məktəbin fəaliyyətini
ölçmək üçün istifadə edilə bilər.
Bəzən istehsal nəticəsi fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsində istifadə edilir. Məs: imtahandan
keçmə göstəricisi və alınan qiymətlər, iş tapan məzunların sayı və s.
➢➢ Faydalananlar
➢➢ Pul ehtiyatları ilə təmin edənlər
Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəli isə hədəflərə nail olmaq üçün ehtiyac duyulan mis-
siyanın müəyyənləşdirilməsi, missiyaya nail olmaq üçün strategiyaların ümumi təsviri, əsas
müştəri tələblərinin dərk edilməsi, daxili biznes fəaliyyəti proseslərinin müəyyənləşdirilməsi və
təşkilati infrastrukturun qiymətləndirilməsi ilə başlayır.
Balanslaşdırılmış qiymətləndirmə cədvəlinin məğzi odur ki, heç bir göstərici təkbaşına stra-
teji müvəffəqiyyət istiqamətində müəssisənin inkişafını lazımınca qiymətləndirə bilməz. Lakin
ümumi olaraq aşağıdakı dörd əsas sahədə qruplaşdırılmış çoxtərəfli göstəricilər müəssisənin
fəaliyyətinin arzu olunan, müfəssəl qiymətləndirməsini təmin edir:
➢➢ Müştəri məmnuniyyəti
➢➢ Maliyyə fəaliyyəti
➢➢ Daxili biznes prosesləri
➢➢ Təlim və inkişaf
Pul müqabilində dəyər anlayışına üç ünsür - qənaət, səmərəlilik və effektivlik daxildir. Qənaət
pul ehtiyatların nə dərəcədə düzgün istifadə edildiyini göstərir. Səmərəlilik istehsal amilləri/
nəticəsi nisbətini mümkün qədər yüksəltmək üçün resurslardan nə dərəcədə düzgün istifadə
edildiyini göstərir. Effektivlik isə hədəflərə nə dərəcədə nail olunduğunu göstərir.
FƏSİL – E4:
FƏALİYYƏTƏ NƏZARƏT EDİLMƏSİ VƏ HESABATIN HAZIRLANMASI : 767
“Qeyri-kommersiya təşkilatlarında idaretmə nəzarəti” (6-cı nəşr, Homvud, İllinoys, Örvin, 1999)
adlı kitablarında Riçard Entoni (Richard Anthony) və Deyvid Yanq (David Young) qeyri-kom-
mersiya təşkilatlarının fəaliyyətinin aşağıdakı üç göstərici əsasında qiymətləndirilə biləcəyini
təklif etmişlər:
7. Reytinq siyahısı
8. Mənfəətlilik nisbətləri
Bununla belə qeyri-kommersiya təşkilatları (başlıca hədəfləri olmasa da) bəzi maliyyə
hədəflərinə malik ola bilərlər. Dövlət müəssisələri müəyyən olunan məsrəf büdcəsi çərçivəsində
fəaliyyət göstərməlidir. Ali məktəb və ya universitet fəaliyyət göstərə bilmək üçün tələbələrə
münasib təhsil haqqı müəyyənləşdirməlidir. Buna oxşar olaraq xəstəxana göstərilən tibbi
xidmətlərə görə xəstələrdən müəyyən məbləğin ödənilməsini tələb edə bilər.
[Nələri öyrənəcəyik–e]
Hər bir menecerin şəxsi fəaliyyəti təşkilatın məsuliyyət mərkəzinin və ya şöbəsinin ümumi
fəalyyətindən fərqlidir. Səmərəli fəaliyyət göstərən menecer şöbənin çətin əməliyyatlarına
nəzarət edə bilər və bunun vasitəsilə də şöbənin fəaliyyətini təkmilləşdirə bilər.
Buna baxmayaraq, müvafiq şöbə müəssisənin bütün şöbələri arasında ən pis fəaliyyət
göstərən şöbə də ola bilər. Nəticə etibarilə, şöbənin fəaliyyətini qiymətləndirmək üşün istifadə
edilən göstəricilərin rəhbərliyin fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilməyəcəyi
qənaətinə gəlmək olar.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
768 : ÖLÇÜLMƏSİ
Menecerin fərdi fəaliyyətini onun nəzarət etdiyi şöbənin fəaliyyətindən ayırmağın bəzi praktiki
problemləri mövcuddur. Menecerin fəaliyyəti onun məsuliyyət sahəsinə əsasən ölçülməlidir.
Menecerin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə onun nəzarətindən kənarda qalan sahələr daxil
edilməməlidir.
Alternativ olaraq menecerin fəaliyyəti mütəmadi intervallarla təyin edilmiş müəyyən hədəflə
bağlı olaraq ölçülə bilər. Bu hədəflər müəssisənin ümumi işi ilə əlaqəlidir.
Buna əlavə olaraq idarəetmənin fəaliyyət nəticələrinin ölçülməsində istifadə olunan bəzi sub-
yektiv göstəricilər (fəaliyyət göstəricisinə əsaslanan reytinq və ya dərəcələndirmə) və maliyyə
göstəriciləri (məsələn, ümumi idarəetmə fəaliyyəti nəticələrini biznes fəaliyyətinə qoyulmuş
investisiyaya əsasən ölçən cəlb edilmiş kapital üzrə gəlir nisbəti) mövcuddur.
[Nələri öyrənəcəyik–f və g]
Müqayisə üçün daxili (müəssisənin daxili işləri ilə bağlı olan) və xarici mühit (başqa
müəssisələrin müvafiq funksiyalarında ən yaxşı praktika ilə bağlı olan) haqqında məlumat tələb
edilir və bu məlumat öz növbəsində məlumat əldə etmənin müxtəlif texniki üsulları tərəfindən
istənilən vaxt əldə edilə bilən olmalıdır. Müasir informasiya sistemləri sadəcə menecerlərə biz-
nes fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsində dəstək olan vasitə deyil, həm də müqayisə kimi bir çox
qərarvermə vasitələrinin ayrılmaz hissəsidir.
7. Proseslər üzrə müqayisə: müəssisələr bunu bənzər işlə məşğul olan və ya bənzər
xidmətləri təklif edən “ən yaxşı təcrübə”yə malik müəssisələrin sahib olduğu təcrübələrinin
köməyi ilə müəyyən əsas prosesləri və əməliyyatları təkmilləşdirmək üçün istifadə edirlər.
8. İctimaiyyətə açıq olan vasitələr üzrə müqayisə: bu üsulda müqayisə edən tərəf
müştərilərlə bağlı olan jurnallar, qəzetlər və s. kimi ictimai mənbələrdən məlumat toplayır,
təhlil edir və hesabat hazırlayır. Aşağıdakılar ictimaiyyətə açıq olan vasitələr üzrə müqayisənin
mərhələləri/ prosesidir:
➢➢ Yoxlama üçün məhsulları əldə edilməsi, təhlil edilməsi və hesabat hazırlamaq üçün
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
770 : ÖLÇÜLMƏSİ
9. Ümumi baxış/nəzarət müqayisəsi: bu, hər bir iştirakçıya baş çəkən, nisbi üstünlük
və zəiflikləri, ən yaxşı təcrübələri müəyyən edən və çox vaxt məsləhətlər verən və hətta
təkmilləşdirmə fəaliyyətlərini asanlaşdıran komanda tərəfindən həyata keçirilir. Aşağıdakılar
ümumi baxış/nəzarət müqayisəsinin mərhələləri / prosesidir:
Qısa test - 3
_________________________________________________________________________
Rəhbərliyə hesabatların təqdim edilməsi artıq Fəsil - D4-də müzakirə edilib. Aşağıdakı
məqamlar fəaliyyətlə bağlı hesabatlar məzmununda çox vacibdir.
Rəhbərliyə təqdim edilən fəaliyyət hesabatlarının müxtəlif növləri vardır. Bunlara aşağıdakılar
daxildir:
➢➢ Qrafik üzrə hesabatlar / dövri hesabatlar (məs: gündəlik istehsal hesabatları, həftəlik
satış hesabatları, aylıq fəaliyyət hesabatları)
➢➢ İstisna hallar üzrə hesabatlar – qeyri-adi bir şey baş verdikdə hazırlanan və rəhbərlikdən
xüsusi diqqət tələb edən hesabatlardır (məs: sabit bazar mühitinin olmasına baxma-
yaraq gəlirlərin sürətlə aşağı düşdüyünü göstərən satış hesabatı).
➢➢ Tələb hesabatları – tələb / rəhbərliyin istəyi ilə bağlı hazırlanır (məs: xüsusi bir həftədə
bölgələr üzrə satış hesabatı).
Rəhbərliyə təqdim edilən müfəssəl fəaliyyət hesabatının tərkib hissələrinə bir qayda olaraq
aşağıdakılar daxildir:
➢➢ Titul vərəqi
➢➢ İcmal
➢➢ Mündəricat
➢➢ Giriş
➢➢ Əsas mətn
➢➢ Nəticə
➢➢ Tövsiyələr
➢➢ Təsdiq / İstinadlar
➢➢ Əlavələr
Aşağıda satınalma şöbəsi üçün hazırlanmış, rəhbərliyə təqdim edilən fəaliyyət hesabatının
nümunəsi verilmişdir.
Nümunə
Mövzu: 10 avqust 20X1 tarixində başa çatmış həftə üzrə satınalma şöbəsinin kənarlaşma ilə
bağlı hesabatı
Proqnozlaşdırılan
1 kq üçün faktiki
normativ qiymət
Faktiki istehlak
kənarlaşma ($)
Qiymətlə bağlı
normativ, kq
kənarlaşma
edilmiş, kq
qiymət ($)
1 kq üçün
İzahat
($)
($)
_________________________________________________________________________
Aşağıda şaquli təhlil üçün hazırlanmış rəhbərlik üçün fəaliyyət hesabatının nümunəsi verilmiş-
dir.
BÖLMƏ – E: FƏALİYYƏT NƏTİCƏLƏRİNİN
772 : ÖLÇÜLMƏSİ
Nümunə
Likvidlik
Həm cari nisbət, həm də likvid nisbəti müvafiq olaraq 3,43-dən 4,04-ə və 2,57-dən 3,25-ə
qədər nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışlar. Cari aktivlər və likvid aktivlər hər ikisi ödəniş vaxtı
gəldikdə və ya lazım olduqda cari öhdəlikləri ödəmək üçün kifayət qədər nağd pul yaratmaq
qabiliyyətinə malikdirlər
Əlavələr
1.– (D)
(iii) bəndindəki fikir düzgün deyil, çünki qeyri-maliyyə fəaliyyət göstəriciləri diqqəti uzunmüddətli
müəssisə strategiyaları üzərində cəmləyir.
2.– (D)
Verilmiş bütün göstəricilərdən uzunmüddətli fəaliyyət nəticələrini ölçmək üçün istifadə edilir.
3.– (D)
Sınaq sualları
B. Çoxlu sayda fənnlərin təklif edilməsi / (ii) Yeni qəbul edilmiş tələbələrin sayı
geniş çərçivədə təhsilin verilməsi
C. Tələbələrə informasiya texnologiyaları (iii) Qiymətlərlə ifadə edilmiş imtahandan
haqqında təhsil verilməsi keçmə dərəcəsi
D. Cəmiyyətə təsir etmək (iv) İş tapan və yaxşı nəticələr göstərən
tələbələrin sayı
E. Yüksək səviyyəli təhsil vermək (v) Məktəbdə təhsil alan tələbələrin sayı
F. Səriştəli məzunlar hazırlamaq (vi) İstifadəyə verilmiş kompyuterlərin sayı
A. Yuxarıdakıların hamısı
B. (i), (ii), (iii) və (iv)
C. (i), (ii), (iii), (iv) və (v)
D. (iv) və (vi)
1. –
2. – (C)