UNIVERZITET U NOVOM SADU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET
DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Zbornik naučnog skupa

2
Savremene tendencije u turizmu,
hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
 UNIVERZITET U NOVOM SADU
PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET
DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Zbornik naučnog skupa

2
Savremene tendencije u turizmu,
hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
ISBN 978-86-7031-213-5

Glavni i odgovorni urednik izdanja PMF

dr Neda Mimica-Dukić, dekan

Glavni i odgovorni urednik

dr Jovan Plavša

Redakcija
DGTH dr Jovan Romelić
dr Lazar Lazić
Departman za geografiju,
dr Tatjana Pivac
turizam i hotlijerstvo
mr Igor Stamenković
mr Vanja Dragičević
mr Uglješa Stankov
mr Vuk Garača
Nemanja Davidović

Izdavač
Prirodno-matematički fakultet
CIP – Katalogizaцija u publikaцiji Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo
Biblioteka Matiцe srpske, Novi Sad Trg Dositeja Obradovića 3
21000 Novi Sad
338.48(082) tel + 381 (0)21 450 104, 450 105
640.4(082) fax + 381 (0)21 459 696
641/642(082)

NAUČNI skup Savremene tendenцije u Štampa

turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji (2009 Stojkov, Novi Sad
; Novi Sad)
Zbornik naučnog skupa Savremene
tendencije u turizmu, hotelijerstvu i Tiraž
gastronomiji 2009. 2 / (glavni i odgov- 300
orni urednik Jovan Plavša). - Novi Sad :
Prirodno-matematički fakultet, Departman
za geografiju, turizam i hotelijerstvo, 2009. Štampanje Zbornika pomogao
- 197 str. : ilustr. ; 30 cm Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj, Novi Sad.
Tiraž 300. - Bibliografija

ISBN 978-86-7031-213-5
а) Туризам - Зборници; b) Хотелијерство
- Зборници; c) Гастрономија - Зборници
COBISS.SR-ID 241121543
Sadržaj
PLENUM............................................................................................. 5 Miroslav Vujičić, Snežana Besermenji, Igor Stamenković
PLENUM............................................................................................ 5 Mogućnost proširenja pešačke zone Novog Sada –
primer Pašićeve ulice.........................................................................75
Ljiljana Kosar
Upravljanje odnosima sa klijentima u hotelijerstvu................ 7

MARKETING I MENADŽMENT U TURIZMU...............................81

MARKETING AND MANAGEMENT IN TOURISM.......................... 81
SAVREMENI OBLICI TURIZMA..................................................... 11
CONTEMPORARY FORMS IN TOURISM........................................ 11 Lukrecija Đeri
Darivanje kao važan proces ponašanja potrošača.................83
Sanja Pavlović, Snežana Štetić, Todorović Marina
Povezanost ruralnog i etno turizma ........................................... 13 Bela Muhi
Primena marketinga u Razvoju ekološkog turizma
Jovan Romelić, Jovan Plavša, Darko Đurović
Vojvodine sa posebnim osvrtom na birdwatching . .............87
Izleti kao primarni i prateći oblici drugih turističkih
kretanja na Zlatiboru......................................................................... 17 Jelena Kristić, Jadranka Deže
Strateški pravci razvoja turizma u Slavoniji i Baranji.............. 91
Dobrica Jovičić, Aleksandra S. Dragin
Integralan model razvoja ekoturizma......................................... 21 Jelena Krneta
Planiranje promocije turističke ponude Vojvodine................95
Đorđije Vasiljević, Dr Dragoslav Pavić, Željko Anđelković
Stanje i mogućnosti razvoja raftinga kao posebnog Julijana Siljanoska, Nikolce Marinovski,
oblika turizma u Crnoj Gori.............................................................25 Monika Angeloska, Mirjana Ristovska
Integrated Marketing Communication (IMC) –
Important Factor for Development of Tourism
in Republic of Macedonia................................................................99
ODRŽIVI RAZVOJ I TURIZAM.......................................................29
SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND TOURISM............................ 29 Gajić Tamara
Imidž kao element upravljanja brendom u turizmu
Đurđica Perović (Istraživanje imidža Novog Sada)................................................103
Mjesto NP „Prokletije“ u turističkoj ponudi Crne Gore......... 31
Uglješa Stankov, Vladimir Marković, Vanja Dragićević
Snežana Štetić Osnove blog marketinga u turističkoj ponudi.......................108
Značaj i uloga tour operatora za razvoj održivog turizma.....34
Nil Sonuç
Sustaınable development of tourısm in Guadeloupe...........40
INOVACIJE I EDUKACIJA U TURIZMU....................................... 111
Marko Petrović INNOVATION AND EDUCATION IN TOURISM.............................111
Vlasinsko jezero – mogućnosti za razvoj turizma...................45
Andriela Vitić – Ćetković, Tatjana Cvetkov – Čikošev
Savremeni modeli visokog obrazovanja kao
specifičan faktor uspjeha u turizmu i hotelijerstvu.............. 113
TURISTIČKA VALORIZACIJA.........................................................49 Sevcan YILDIZ, Seyran EFİLTİ, Nil SONUÇ
TOURISM VALORIZATION.............................................................. 49 Evaluating the usage of GIS in municıpalities:
Stevan M. Stanković Antalya example............................................................................... 116
Turističke vrednosti limnoloških objekata................................. 51
Miroslav Ivanović
Turistička valorizacija starih gradskih jezgra i značajnih HOTELIJERSTVO I ANIMACIJA U TURIZMU.............................121
seoskih ambijentalnih celina jugozapadne Srbije..................55 HOTEL MANAGEMENT AND ANIMATION IN TOURISM............ 121
Stanojlović Aleksandra Jelena Pješčić, Safet Muratović, Emina Muratović
Potencijal srednjevekovnih utvrđenja u Srbiji Upravljanje rizikom u objektima za odmor
za kreiranje turističkih ruta..............................................................59 i rekreaciju ministarstva odbrane R. Srbije..............................123
Vedrana Babić Tatjana Stanovčić
Potencijali za razvoj ruralnog turizma u opštini Petrovac Uloga računovodstvenih informacija u procesu odlučivanja
na Mlavi, sa posebnim osvrtom na bistričke vodenice.........63 hotelsko-turističkog preduzeća...................................................127
Jelica Marković, Marko Petrović, Igor Stamenković Ana Stranjančević, Bojana Kovačević
Manastiri moravske škole – perspektiva razvoja Ponuda hotela Budvanske subregije u kontekstu
verskog turizma...................................................................................66 savremenih turističkih trendova sa naglaskom
na sportsko-rekreativni turizam..................................................130
Sevcan Yıldız, Nil Sonuç
Byzantine icons during its past and today................................71

3
 TURISTIČKA PRIVREDA...............................................................135 LOVNI TURIZAM I GASTRONOMIJA.........................................171
TOURISM ECONOMY................................................................... 135 HUNTING TOURISM AND GASTRONOMY................................. 171
Svetislav Milenković Dr Risto Prentović, Radan Spasić
Globalna kriza i globalni turizam................................................137 Perspektive lovnog turizma na Šarganu..................................173
Aleksandar Milivojević, Ivona Jovanović Jadranka Delić, Dr Risto Prentović
Resursi železnice kao turistički potencijal Crne Gore..........140 Lovni turizam i zaštita prirode u srp “Gornje Podunavlje”.178
Slobodan Blagojević, Vidoje Stefanović Ristić A. Zoran, Škrinjar Marija
Cene i životni ciklus turističkog proizvoda..............................143 Značaj mesa divljači u ishrani ljudi.............................................183
Senada Nezirović Aleksandra Prodanović
Prirodne odlike banjskih liječilišta Lovstvo u Vojvodini i Mađarskoj kao osnov
u regiji sjeveroistočne Bosne........................................................147 za razvoj lovnog turizma................................................................187
Ana Gardašević Burić Vladimir Barović, Vladimir Marković
Uticaj globalne finansijske krize na turizam Crne Gore......151 Medijska edukacija menadžera u lovnom turizmu..............191
Bojana Kovačević, Ana Stranjančević Branislav Živković
Perspektive razvoja sportsko-rekreativnog turizma Iskustva sa međunarodnog stručnog skupa
u Šajkaškoj zasnovane na značaju turističkih resursa o lovstvu i lovnom turizmu u Žagubici.....................................195
antropogenog porekla...................................................................155
Bojana Kovačević, Ana Stranjančević
Stanje i perspektive sportsko-rekreativnog turizma
u opštini Titel......................................................................................159
Branko Krasojević
Značaj proizvoda starih i umetničkih zanata
kao suvenira u turističkoj ponudi Srbije...................................163
Jovica Petrović, Tatjana Pivac
Koncept i specifičnosti vinskog turizma...................................167

4
Plenum

Plenum

5
6
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Ljiljana Kosar*
Sažetak
Oblast upravljanja odnosima sa klijen-
tima u literaturi je poznata kao Cu-
stomer Relationship Management –
CRM. Ona u stvari predstavlja kon-
kretizaciju poslovne strategije u pot-
punosti orijentisane prema klijenti-
ma. Cilj ovog rada je da se ocene mo-
gućnosti primene strategije CRM –a,
u hotelijerstvu, kako bi se pronašli na-
čini za prevazilaženje krize. Zada-
tak je da se upoznaju osnovne koristi
primene CRM –a u hotelijerstvu, ka-
ko bi se stvorili uslovi za njegovu pri-
menu u domaćoj praksi. Komparativ-
nom i analitičko-sintetičkom metodom
će se pokazati uloga metoda i tehnika
koje podržavaju primenu ovog koncep-
ta. Očekivani rezultati treba da poka-
žu kako u praksi domaćeg hotelijerstva
još uvek nisu u dovoljnoj meri zažive-
li principi CRM –a. Osnovni zaključ-
ci u radu ukazuju na potrebu organi-
zovanja odgovarajućih obuka iz oblasti
CRM –a, za zaposlene u hotelijerstvu,
kako bi se obezbedili osnovni preduslo-
vi za njegovu primenu u praksi.
Ključne reči: CRM, hotelijerstvo, kli-
jent, vrednost, iskustvo, zadovoljstvo
Abstract
Customer relationship management in hotel
industry
Customer Relationship Management -
CRM represents customer driven busi-
ness strategy. The aim of this paper is
to evaluate possibilities of implemen-
tation of CRM in Hotel Industry and
to find ways to overcome the crisis. The
task is to learn the basic use and appli-
cation of CRM in Hotel Industry in or-
der to create conditions for its appli-
cation in the local practice. Compar-
ative and analytical-synthetic meth-
od will show the role of methods and
techniques that support this concept.
Results should be expected to demon-
strate that local hotels do not yet apply
the principles of CRM. The main con-
clusions in this paper indicate the need
to organize appropriate training for
hotel employees in the field of CRM, in
order to ensure the basic conditions for
its application in practice.
Keywords: CRM, hospitality, custom-
er, value, experience, satisfaction
* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
Novi Sad, Trg Dositeja Obradovića 3
Upravljanje odnosima sa
klijentima u hotelijerstvu
Uvod
Kao i sve druge privredne delatnosti i ho-
telijerstvo se suočava sa posledicama svet-
ske ekonomske krize. Dolazi do smanjenja
tražnje za hotelskim uslugama, a kao po-
sledica toga, do pada iskorišćenosti kapa-
citeta. Ovo uzrokuje pad prometa po so-
bi, a samim tim i nepovoljne finasijske
rezultate poslovanja. U uslovima krize,
svi problemi hotelskog poslovanja postaju
još izraženiji. Misli se na visoke troškove
poslovanja, pre svega vezane za tehničku
strukturu kapitala, na sezonski karakter
i znatan udeo živog rada, što je posledica
ličnog karaktera usluge. Uz sve to, zahtevi
tražnje su dinamična kategorija, podložna
čestim promenama. Takođe, konkurenci-
ja na tržištu hotelskih usluga veoma je oš-
tra. U ovakvim uslovima hotelski privred-
ni subjekti kao imperativ svog opstanka
postavljaju orijentaciju prema kvalitetu i
to kvalitetu po meri klijenata, tj. hotelskih
gostiju. Zbog toga je oblast upravljanja od-
nosima sa klijentima u savremenom hote-
lijerstvu aktuelnija nego ikada.
Uticaj svetske ekonomske krize
na hotelijerstvo
Krajem 2008. i u prvoj polovini 2009. godi-
ne uticaj ekonomske krize se u punoj me-
ri odrazio na poslovanje svetskog hoteli-
jerstva. Istraživanja vezana za ekonomske
rezultate poslovanja (The Horwath HTL
Global Hotel Market Sentiment Survey,
Hotels, 2/20/2009, www.hotelsmag.com)
ukazuju na prosečni globalni pad prihoda
od preko 30% u prvoj polovini 2009. godi-
ne, u odnosu na isti period 2008. Ovo je pre
svega posledica opadanja tražnje za hotel-
skim uslugama koja je karakteristična za
sve kategorije korisnika. Znatno lošiji fi-
nansijski rezultati poslovanja svetskog ho-
telijerstva u prvoj polovini 2009. godine su
Tabela 1. Iskorišćenost smeštajnog kapaciteta i prihod po sobi (u US $)
Iskorišćenost u % Prihod po sobi
Region
Okt. 2008 Okt. 2007 Okt. 2008
Azija i
67,3 72,6 91,08
Pacifik
Američki
62,2 66,5 51,52
kontinenti
Evropa 69,6 74,3 78,93
Bliski Istok i
74,7 73,1 100,83
Afrika
Izvor: Prilagođeno prema: Smith Travel Research 2008 (www.strglobal.com)
posledica pada iskorišćenosti kapaciteta,
što je dovelo do pada prihoda po sobi.
Iz Tabele br. 1 se vidi da je kriza najja-
če pogodila makroregione Aziju sa Pacifi-
kom i Evropu.
U uslovima krize, svetsko hotelijerstvo
se suočava sa krupnim problemima veza-
nim za konkurentnost na globalnom tr-
žištu. Neizvesnost i tržišna nestabilnost
neminovno nameću oprez u sprovođenju
poslovnih strategija. Pred hotelijerskom
privredom su ozbiljni poslovni izazovi na
putu ka prevazilaženju krize. Za hotelijer-
stvo prevazilaženje krize znači uspostav-
ljanje, održavanje i unapređenje odnosa sa
klijentima.
Poslovna usmerenost hotelijerstva
prema klijentima – put ka
prevazilaženju krize
U čemu je razlika između hotelskih or-
ganizacija usmerenih prema usluzi i onih
usmerenih prema gostu? Donošenje od-
luka u hotelskim organizacijama usmere-
nim prema usluzi zasniva se na tehnologiji
i težnji ka smanjenju troškova proizvod-
nje, dok se u organizacijama usmerenim
prema gostu ‘’počinje od analize tržišta i
pušta da ono usmerava svaku odluku, sva-
ku investiciju i svaku promenu’’ (Karlson,
1997, str. 53).
Na putu koji nameće svetsko hotelijer-
sko tržište neminovno je preusmeravanje
– od, u domaćim hotelima još uvek pre-
ovlađujuće, orijentacije prema usluzi, do
suštinske orijentacije prema klijentu, od-
nosno gostu. Prvi korak na tom putu jeste
upoznavanje hotelskog gosta. Hotelijer-
stvo orijentisano prema gostu, asortima-
nom, stilom i načinom pružanja usluga
treba da ''proizvodi'' doživljaj zadovolj-
stva, odnosno izaziva pozitivne psihološ-
ke reakcije.
% promene prema 2007.
Pros. prih. po
Okt. 2007 Iskorišćenost
sobi
101,90 -7,4 -11,1
50,40 -6,4 2,2
85,74 -6,3 -7,9
73,12 2,2 37,9
7
 Prema Filipu Kotleru, zaposleni u mar-
ketingu treba da istražuju nove prilike za
kompaniju tako što će pažljivo primeniti
segmentaciju, određivanje cilja i pozicio-
niranje - STP (Segmentation, Targeting,
Positioning). On dalje insistira na prošire-
nju principa ‘’4P’’ (proizvod, cena, distri-
bucija i promocija), tako što se treba po-
starati za ravnopravan tretman svake od
četiri komponente, kao i za kompatibil-
nost sa strategijom STP (Kotler, 2004).
Greške koje nastaju u marketinškoj
praksi kao posledica nedovoljno izraže-
ne poslovne orijentacije prema klijentima
(kupcima) Kotler naziva ‘’smrtnim greho-
vima’’.
Prve i najveće greške, kako navodi Ko-
tler, vezane su za nedovoljno poznavanje
klijenata. Svest o nužnosti dobrog pozna-
vanja sopstvenih klijenata ne treba da do-
lazi u kompaniju spolja, od strane kon-
sultantsakih kuća i drugih agencija za
pružanje intelektualnih usluga, već iznu-
tra, od strane lidera i nosilaca menadžer-
skih funkcija.
Strategijska usmerenost prema klijen-
tu nameće kompanijama potrebu za tržiš-
nom segmentacijom. Značaj segmentacije
tržišta ogleda se u sledećim prednostima:
• uočavanje razlika među klijentima, ra-
di boljeg usklađivanja njihovih potreba
sa materijalnim proizvodima i usluga-
ma kompanije;
• zauzimanje povoljnog mesta na tržištu
(„niche marketing“) na kome je mogu-
će zadovoljiti većinu potreba klijenata
određenog segmenta, što može dovesti
do tržišne dominacije unutar segmenta;
• usmeravanje sredstava na tržišta sa naj-
većom konkurentskom prednošću;
• sticanje konkurentske prednosti;
• specijalizacija kompanije unutar oda-
branog segmenta, zasnovana na boljem
razumevanju potreba klijenata.
Operacionalizacija poslovnih ciljeva,
vezana za privlačenje klijenata oslanja se
na brojne metode i tehnike koje nudi pri-
mena informatičkih tehnologija. Njihovoj
primeni, međutim, prethodi obezbeđenje
odgovarajućih preduslova. Osnovni pre-
duslovi uspešnog ‘’upravljanja iskustvom
potrošača’’ podrazumevaju (Hopson, Ska-
li, 1998, str. 66):
• izvrsne ljudske sposobnosti;
• superioran proizvod;
• impresivnu prezentaciju;
• procese (osnovne i prateće) po meri po-
trošača.
Uspostavljanje, održavanje i
unapređenje odnosa sa klijentima
u hotelijerstvu
Opredeljenje preduzeća za poslovnu stra-
tegiju fokusiranu na klijenta je izraz od-
govarajuće poslovne strategije koja je re-
zultat svesti o njenim mnogostrukim
koristima. Poslovna strategija orijentacije
8
Tabela 2. 10 ključnih grešaka u marketingu i predloga za njihovo prevazilaženje
Deset smrtnih grehova marketinga
Kompanija nije dovoljno usredsređena na
tržište i okrenuta kupcima.
Kompanija u potpunosti ne prepoznaje
svoju ciljnu grupu.
Kompanija nedovoljno poznaje svoje
konkurente i ne prati njihov rad.
Kompanija ne upravlja dobro odnosima sa
svim zainteresovanim stranama.
Kompanija nije sposobna i vešta u
iznalaženju novih prilika.
Marketinški planovi i proces planiranja
kompanije nisu adekvatni.
Politike proizvoda i usluga kompanije nisu
dovoljno pooštrene.
Napori koje kompanija ulaže u izgradnju
identiteta marke i komunikaciju nisu
dovoljni.
Kompanija nije dovoljno dobro
organizovana da sprovodi marketing.
Organizacija nedovoljno primenjuje
dostignuća savremene tehnologije.
Izvor: Kotler, F.: „Deset smrtnih grehova u marketingu“, Adižes, Novi Sad 2004., str. 15
prema klijentu kompanijama pruža odgo-
vor na pitanje ko su njihovi klijenti i koji to
klijenti donose profit. Određena statistič-
ka zakonitost po kojoj mali broj broj lju-
di ima veliki uticaj na događaje (20% ljudi,
80% uticaja) ustanovljena je u Engleskoj
još u 19. veku od strane italijanskog eko-
nomiste Vilfreda Pareta po kome je i do-
bila ime (Kosar, Rašeta, 2005). Tokom 20.
veka ova zakonitost je evoluirala u rele-
vantnu i često korišćenu statističku meto-
du (Pareto analiza) koja se uspešno prime-
njuje u praksi. Sa stanovišta fokusiranosti
na klijenta, ona ukazuje da 20% klijenata
kompanijama donosi 80% profita. Global-
no prepoznatljiv tržišni imidž međuna-
rodnim hotelskim lancima donela je upra-
vo dosledna primena poslovne strategije
fokusiranosti na klijenta.
Upravljanje odnosima sa klijenti-
ma, odnosno CRM (Customer Relation-
ship Management) je integralni poslov-
ni koncept bez koga se danas teško može
zamisliti uspešno poslovanje u bilo kojoj
privrednoj delatnosti, a posebno u hoteli-
jerstvu, s obzirom na poznate specifično-
sti funkcionisanja ove delatnosti, kao što
su: individualizovan rad i lična dimenzi-
ja usluge, različite međusobno uslovljene
faze konzumnog procesa, sukcesivno po-
navljanje pojedinih usluga, heterogenost
asortimana i dr. CRM predstavlja pro-
ces kontinuiranog, planskog i sistemat-
skog usklađivanja poslovne strategije, or-
ganizacione strukture i kulture preduzeća
Deset zapovesti efektivnog marketinga
1 Kompanija izvršava segmentaciju tržišta,
odabira najbolje segmente i razvija čvrstu
poziciju u svakom od njih.
2 Kompanija pravi mape potreba, percepcija,
preferencija i ponašanja kupaca i
motiviše sve zainteresovane strane
da budu zaokupljene usluživanjem i
zadovoljavanjem kupaca.
3 Kompanija dobro poznaje svoje najvažnije
konkurente i njihove vrline i mane.
4 Kompanija od zainteresovanih strana stvara
svoje partnere, tako što ih velikodušno
nagrađuje.
5 Kompanija razvija sisteme za
identifikovanje povoljnih prilika, njihovo
rangiranje i odabir najpovoljnijih.
6 Kompanija upravlja sistemom marketinškog
planiranja koji vodi ka razumljivim,
dugoročnim i kratkoročnim planovima.
7 Kompanija sprovodi jaku kontrolu nad
svojim miksom. proizvoda i usluga.
8 Kompanija stvara jake robne marke tako
što koristi najisplativije instrumente
komunikacija i promocije.
9 Kompanija gradi marketinško vođstvo i
timski duh među različitim sektorima.
10 Kompanija konstantno uvodi tehnologiju
koja joj daje konkurentsku prednost na
tržištu.
(hotela) sa informatičkim tehnologijama,
sa ciljem pribavljanja potrebnih informa-
cija o klijentima, kako bi se na najbolji na-
čin zadovoljile njihove želje, potrebe, za-
htevi i očekivaljnja, a, kao posledica toga,
ostvarila poslovna korist i dobit (Maltho-
use, Calder, 2005).
Uspešna implementacija CRM-a po-
drazumeva suštinsku promenu odnosa
prema klijentima na svim nivoima unutar
svih komponenti organizacione struktu-
re. Ova činjenica je posebno važna za ho-
telijerstvo, imajući u vidu njegovu hetero-
genu i složenu organizacionu strukturu,
kao i tehničko-tehnološku različitost po-
jedinih procesa. Sa stanovišta uspešnosti
primene CRM-a u hotelijerstvu, podela na
poslove koji su vezani za neposredan kon-
takt sa klijentima („front of the house“) i
na one koji to nisu („back of the house“), je
prevaziđena. To znači da svi zaposleni, bez
obzira da li tokom rada direktno kontak-
tiraju sa gostima ili ne, moraju biti svesni
svoje uloge u formiranju odnosa sa klijen-
tima, odnosno svoje pozicije u lancu uslu-
ga koji i za gosta i za hotelijera predstavlja
svojevrstan lanac vrednosti.
U uslovima nedovoljno razvijene in-
formatičke tehnologije, ideje vezane za
upoznavanje i suštinsku posvećenost kli-
jentima nije bilo moguće realizovati u
potpunosti. Danas, međutim, informatič-
ke tehnologije predstavljaju bazu za uspo-
stavljanje CRM-a. Specijalizovane kom-
panije, tržišni lideri u oblasti informatičke
tehnologije, u saradnji sa hotelskim kom-
panijama kreiraju softverske pakete ko-
ji omogućavaju ostvarenje prethod-
no postavljenih ciljeva CRM-a. Osnovne
prednosti uvođenja CRM-a u hotelijerstvu
su sledeće (Buttle, 2008):
• obezbeđenje konzistentno struktuira-
nih i potpunih podataka o klijentima;
• integralna obrada informacija o klijen-
tima preko različitih komunikacionih
kanala (internet, elektronska pošta, te-
lefon, posete);
• prepoznavanje klijenta kao pojedinca i
razumevanje vrednosti pojedinačnog
klijenta;
• optimizacija, automatizacija i nadzor
marketinških, prodajnih i uslužnih pro-
cesa;
• merenje efekata marketinških akcija i
prodajnih aktivnosti;
• uspostavljanje programa lojalnosti kli-
jenata i merenje njihovih efekata;
• racionalizacija poslovanja uštedom vre-
mena i novca.
Nužno je da navedene prednosti budu
prepoznate od strane hotelskih menadžer-
skih timova. Fokusiranost na određeni tr-
žišni segment, odnosno ciljnu grupu je re-
zultat poslovne strategije zasnovane na
osnovnim principima klasifikacije, kate-
gorizacije i specijalizacije u hotelijerstvu.
Informatička podrška koju pružaju odgo-
varajući softverski paketi omogućava re-
alizaciju prethodno kreiranog koncepta u
domenu odnosa sa klijentima. Ovo je po-
trebno naglasiti da bi se izbegao jedno-
stran pristup CRM-u, sveden na njegove
informatičke performanse.
Zbog specifičnosti rada i zapošljava-
nja u hotelijerstvu, dobrim delom vezanih
za različite stručne profile i sezonsko oso-
blje, može doći do velikog profesionalnog i
obrazovnog jaza među zaposlenima. To je
otežavajući faktor uspešnosti CRM-a. Nije
redak slučaj da čak i zaposleni u službama
marketinga i prodaje, raspoložive podatke
o klijentima koji su im dostupni zahvalju-
jući informatičkoj dimernziji CRM-a, nisu
kadri da pretoče u informacije od značaja
za uspostavljanje, održavanje i unapređe-
nje odnosa sa klijentima.
Međunarodni hotelski lanci koriste in-
tegrisani CRM koncept. Njemu prethodi
sinhronizacija poslovnih strategija difern-
cijacije sa informatičkim komponentama
operativnog i analitičkog programa. In-
tegrisani CRM obezbeđuje integrisanost
sa različitim informacionim sistemima i
izvorima podataka, odnosno raspoloži-
vost podataka u svim sistemima, što sma-
njuje mogućnost greške i ostvaruje uštedu
vremena. Na bazi primene integrisanog
CRM-a vrši se interno brendiranje hotel-
skih lanaca. Kao primer može se navesti
IHG (Inter Continental Hotels Group),
prvoplasirana kompanija na listi vodećih
svetskih hotelskih lanaca, kapaciteta 4.108
hotela i 608.225 soba, prema podacima od
Tabela 3. Primer upitnika o kompanijskoj brizi za klijente
Da li vodite računa o svojim kupcima (klijentima) DA NE
1. Da li povrenmeno zatražite od svojih kupaca da vam kažu šta očekuju od
vaše kompanije?
2. Da li, bez obzira na sve, prema svakom svom kupcu ili kolegi pokazujete
ljubaznost i poštovanje?
3. Da li se trudite da što više saznate o svom kupcu i njegovoj kompaniji?
4. Da li uvek trenutno reagujete na žalbe kupaca?
5. Da li odmah odgovarate na telefonski poziv?
6. Da li uvek predvidite malo više vremena za uslugu ili isporuku, za slučaj
nepredviđenih događaja?
7. Da li vodite evidenciju o kvalitetu usluge koju pružate?
8. Da li dobijate pisma u kojima vam se kupci zahvaljuju na uspešnoj saradnji?
9. Da li radite da biste zadovoljili potrebe svojih kupaca, a ne samo zato da
biste nešto prodali?
10. Da li proveravate nakon obavljene usluge ili izvršene isporuke da li su kupci
zadovoljni?
11. Da li za svoje lojalne kupce pripremate specijalne uslove i pogodnosti?
12. Da li ponekad iznenadite svoje kupce neočekivanom uslugom?
13. Da li pokazujete entuzijazam kada uslužujete svoje kupce?
14. Da li stalno tražite načine da poboljšate kvalitet svoje usluge?
15. Da li se ponekad zahvalite svojim stalnim kupcima na saradnji i podršci?
Vrednovanje: svih 15 pozitivnih odgovora – idealan rezultat; više od 11 pozitivnih odgovora –
dobar rezultat koji izržava razmišljanje o kupcima i vođenje računa o kvalitetu usluge koja im
se pruža; 11-7 potvrdnih odgovora – prosečan rezultat; manje od 7 pozitivnih odgovora – loš
rezultat koji ostavlja mnogo prostora za poboljšanja, analizom uzroka negativnih odgovora i
iznalaženjem načina za njihovu transformaciju u pozitivne.
Izvor: Prilagođeno prema: www.plark.net/literatura/mng053.php
30.09.2008. godine (www.ichotelsgroup. svesti zaposlenih na svim nivoima, na kre-
com, 21.11.2008.), u okviru koje posluje iranje nove poslovne kulture i ponašanja u
sedam brendova (Inter Continental Ho- čijoj je osnovi suštinska posvećenost kli-
tels & Resorts, Crowne Plaza Hotels & Re- jentima. Ovo tim pre, ako se ima na umu
sorts, Hotel Indigo, Holiday Inn, Holiday da prosečna kompanija godišnje izgubi 10
Inn Express, Staybridge suites, Candlewo- – 30% svojih kupaca, najčešće zbog loše
od suites). Svaki od brendova ima svoj tr- usluge, da nezadovoljan kupac svoje loše
žišni identitet uspostavljen primenom in- iskustvo prenosi u proseku na 11 drugih
tegrisanog CRM-a. osoba, kao i da su troškovi sticanja novog
Upravljanje odnosima sa klijentima u kupca 6 puta veći od zadržavanja starog
hotelijerstvu obuhvata i automatizaciju (www.plark.net, 2009).
prodaje (SFA – Sales Force Automation), Domaća hotelijerska preduzeća bi u
koja, između ostalog, uključuje upravlja- početnoj fazi svoje suštinske poslovne
nje potencijalnim klijentima, brigu o kli- transformacije trebalo da izvrše autoeva-
jentima u predkonzumnoj fazi hotelskog luaciju i utvrde sopstvene pozicije u pro-
proizvoda, planiranje i projekciju proda- cesu usmerenosti prema klijentima. To
je. Sastavna komponenta automatizacije je moguće popunjavanjem odgovarajućih
prodaje je automatizacija servisiranja kli- upitnika i njihovim analiziranjem. Primer
jenata (CSA – Customer Services Auto- jednog takvog upitnika predstavljen je na
mation) kojom se obezbeđuje dnevno ko- Slici br. 2.
municiranje sa klijentima, putem unapred
određenih postupaka, utvrđenih odgova- Zaključak
rajućim programskim rešenjima (www. Svetska ekonomska kriza je ozbiljno po-
src.si/sr, 2009). (www.src.si/sr/resenja/ godila hotelijerstvo. Oštra konkurencija
crm 26.04.09.). Program nudi mogućnost na hotelskom tržištu izraženija je u perio-
komunikacije sa klijentima i u postkon- du krize, pa je neophodno intenzivirati na
zumnoj fazi hotelskog proizvoda, što či- pore za pridobijanje svakog klijenta. Spre-
ni osnov za građenje programa lojalnosti. ga poslovne strategije fokusiranosti na kli-
Domaće hotelijerstvo se nalazi u fazi jenta sa odgovarajućim alatima informa-
prilagođavanja svetskim standardima po- tičke tehnologije dovodi do kompleksnog
slovanja. Za sada se prevashodno insistira poslovnog koncepta pod nazivom Uprav-
na tehnološkom osavremenjivanju obje- ljanje odnosima sa klijentima – CRM. Us-
kata, koje uglavnom ne prate organizaci- pešna primena CRM-a u hotelijerstvu ni-
ono- kadrovske inovacije. To znači da su je laka i jednostavna, posebno u uslovima
pred domaćim hotelijerskim preduzećima njegove nedovoljne razvijanosti, kakav je
intenzivni napori usmereni na promenu slučaj i sa našom zemljom. Da bi doma-
9
 će hotelijerstvo uspešnije poslovalo, ne-
ophodno je da se suštinski okrene klijen-
tu, da ga dobro upozna i neguje odnose sa
njim. To mu omogućava savremeni CRM
za čiju je implementaciju i očekivane efek-
te, pored logistike, neophodna odgovara-
juća obuka zaposlenih u hotelijerstvu.
Literatura
Buttle, F., (2008): Customer Relationship
Management, Butterworth-Heinemann
10
Karlson,J., (1997): Trenuci istine – moti-
vacija zaposlenih od gubitaka do profi-
ta, Klio, Beograd
Kosar, Lj., Rašeta, S., (2005): Izazovi kva-
liteta, Viša hotelijerska škola, Beograd
Kotler, F., (2004): Deset smrtnih grehova u
marketingu, Adižes, Novi Sad
Malthouse, E., Calder, B., (2005): “Rela-
tionship Branding and CRM”. in Ali-
ce Tybout and Tim Calkins. Kellogg on
Branding. Wiley. pp. 150–168.
Hopson, B.,Skali, M., (1998):Dvanaest ko-
raka do uspeha kroz uslugu, Želnid, Be-
ograd The Smith Travel Research 2008
(www.strglobal.com)
Horwath HTL Global Hotel Market Senti-
ment Survey, Hotels, 2/20/2009, (www.
hotelsmag.com)
www.ichotelsgroup.com, 21.11.2008.
www.src.si/sr/resenja/crm 26.04.09.
w w w.pl a rk . ne t / l it er at u r a /m n g 0 53 .
php18.06.09.
Savremeni oblici turizma

Contemporary Forms
in Tourism

11
12
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Sanja Pavlović*
Snežana Štetić**
Todorović Marina*
Sažetak
Ruralni turizam je zajednički naziv za
sve posebne oblike turizma u ruralnim
područjima. U ruralnom prostoru su
tradicionalno selo i seoska arhitektura,
u njemu se razvija kultura bazirana na
znanjima, veštinama, stanovanju, ode-
vanju, ishrani, narodnim igrama, pe-
smama, legendama. Navedene osobi-
ne ruralnog prostora predstavljaju etno-
grafske turističke vrednosti ili etno-soci-
jalne turističke motive. Povezanost ru-
ralnog i etno turizma se ostvaruje pri-
vlačnostima ruralnih područja u koje
spadaju tradicija, materijalna i duhov-
na kultura, gostoljubivost. Čuvanje tra-
dicije u selima je jedan od faktora ra-
zvoja seoskog turizma. U razvoju rural-
nog turizma pažnju treba posvetiti au-
tentičnosti prostora, ulozi lokalnog sta-
novništva u uređenju i politici razvoja
turističke destinacije, uključenju lokal-
nog stanovništva u ruralni turizam.
Ključne reči: ruralni turizam, etno-
grafsko nasleđe, autentičnost, etno tu-
rizam
Abstract
The correlation of rural and ethno-tourism
Rural tourism is a common expression
for all specific forms of tourism in rural
regions. In a rural area there is a tradi-
tional village with rustic architecture,
the culture based on knowledge, skills,
habitation, clothing, nutrition, folk
dances, songs, legends. The above men-
tioned features of a rural area repre-
sent ethnographic tourist values or eth-
no-social tourist motives. The cohesion
of rural and ethno-tourism is accom-
plished through attractions of rural ar-
eas including tradition, material and
spiritual culture, hospitality. Heritage
preserving in villages is one of the rural
tourism development factors. A In the
development of rural tourism, atten-
tion should be paid to space authentic-
ity, the role of local inhabitants in des-
tination arrangement and in their par-
ticipation in tourism development pol-
icy, as well as to the engagement of lo-
cal inhabitants in rural tourism.
Key words: rural tourism, ethnograph-
ic, heritage, authenticity, ethno-tourism
* Belgrade University, Geography faculty
** The Faculty of Natural Sciences and Mathematics, Novi
Sad, The Department of Geography, Tourism and Hotel
Managment
Povezanost ruralnog
i etno turizma
Uvod
Turizam kao jedna od vodećih privred-
nih grana na globalnom tržištu u stalnoj
je ekspanziji. Nastaju novi oblici turizma,
prilagođeni željama i potrebama svakog
pojedinca. Savremeni turizam je postao
jedan od najznačajnijih fenomena današ-
njice i unosi neverovatne promene u okru-
ženju. Druga polovina dvadesetog veka je
prekretnica od elitnog ka masovnom tu-
rizmu, a početak dvadeset prvog veka
predstavlja povratak kvalitetnom turizmu
kroz specifične oblike turizma. Promene
ponašanja potrošača ogledaju se kroz pre-
strukturiranje turističkih kretanja prema
novim destinacijama. U tom smislu i ru-
ralna područja koja su do tada bila turi-
stički nerazvijena i neinteresantna dos-
pevaju u središte pažnje. Poljoprivreda i
turizam obezbeđuju socio-ekonomski ra-
zvoj ruralnih područja i potpuno ostva-
renje njihovih potencijala, te su platforma
ekonomske diversifikacije u ruralnim za-
jednicama. Ruralne oblasti imaju poseb-
no mesto kao predeli izuzetnih vrednosti,
kao ekološke oaze, osnova razvoja tradici-
onalne kulture i raznovrsnosti etno-kul-
turne baštine. Turizam je jedna od delat-
nosti koja može imati značajan uticaj na
ekonomsku, socijalnu, funkcionalnu i fizi-
onomsku strukturu ruralnog prostora.
Najatraktivnije turističke destinaci-
je danas su one koje imaju očuvanu pri-
rodno-geografsku sredinu, zaštićenu pri-
rodu i antropogene turističke motive koji
privlače turiste. Održivi razvoj turizma u
ruralnim područjima predstavlja uslov-
ljenost korišćenja turističkih prostora, ta-
ko da oni nisu uništeni na takav način da
ih buduće generacije ne mogu koristiti.
Zbog toga se moraju preduzeti određene
mere sa ciljem održivog razvoja turizma.
One destinacije koje nemaju mogućnosti
da ponude takve turističke vrednosti suo-
čene su sa smanjenjem broja turista, a sa-
mim tim i ostalim negativnim efektima
koji se ogledaju u manjem novčanom/de-
viznom prilivu, smanjenju zaposlenosti.
Značaj razvoja ruralnog i etno
turizma za lokalnu zajednicu
Godinama su ruralna područja Evro-
pe i Srbije bila zanemarena i bez razvoj-
nih perspektiva. Ruralni razvoj u savre-
menoj Evropi nije se dogodio slučajno i
odjednom, u proteklih četvrt veka Evrop-
ska ekonomska zajednica (EEZ), a kasnije i
Evropska unija (EU) sve više se u svom ra-
zvoju okreću ruralnim prostorima i njiho-
vom održivom razvoju. Nova politika ru-
ralnog razvoja proširene Unije (EU – 27)
pretpostavlja razradu različitih modela
razvoja prema specifičnim uslovima i po-
trebama teritorije. To se postiže odgova-
rajućim usklađivanjem mera četiri oba-
vezujuće komponente programa ruralnog
razvoja:
• povećanje konkurentnosti podrškom
restruktuiranju poljoprivrednog sekto-
ra;
• poboljšanje stanja životne sredine i pri-
rodnih predela, upravljanjem zemlji-
štem;
• diversifikacija ruralne ekonomije i una-
pređenje kvaliteta življenja na selu;
• podrška primeni lokalne strategije ru-
ralnog razvoja ostvarivane Leader pri-
stupom.
Prepoznati inovacije u okvirima rural-
nog razvoja nije ni malo lak zadatak s ob-
zirom da zavisi od prostornih, privred-
nih, proizvodnih, društvenih, kulturnih i
drugih faktora. U tom smislu ruralna po-
dručja suočena su sa potrebom korišćenja
novih prilika, što, svakako, nije uvek lako
prepoznati i zahteva odlučnost, kreativ-
nost i novi pogled na resurse. U tom smi-
slu sagledavanje koncepta LEADER pro-
grama (francuski: Liaison entre l’action
pour le développement de l’économie ru-
ral, engleski: Links Between Actions for
the Development of the Rural Economy)
može olakšati razumevanje opšteg kon-
cepta ruralnog razvoja (Đorđević, J., To-
dorović, M., 2006).
Segment ruralnog razvoja je razvoj lo-
kalne zajednice i etno turizma koji je Van
den Berghe P. (1992) definisao kao potragu
za netaknutim, autentičnim i egzotičnim
oblicima koje turisti traže. Etno turizam
uključuje putovanja radi poštovanja
kulturne ekspresije i stilova života
egzotičnog autohtonog naroda. Ova vrsta
turizma se odnosi na turističke aktivnosti
u kojima je domaće stanovništvo direktno
uključeno prezentacijom kulture kao
suštinske atrakcije. Etnički turizam je
turizam u kome je posetilac motivisan
pretragom za egzotičnim kulturnim
iskustvima uključujući i artefakte,
nastupe i druge proizvode ili usluge (Yang,
L. 2007). Etnička grupa je socio-kulturno
različita grupa ljudi koji dele zajedničku
istoriju, kulturu, jezik, veru i način života,
a ova etnička obeležja su najočuvanija u
seoskim sredinama. Etno turizam, u kome
je grupa i njegova različita kultura glavna
atrakcija, može poslužiti kao resurs sa
13
 materijalnih i kulturnih aspekata. Seosko
stanovništvo može poboljšati ekonomski
položaj, zapošljavanjem i preduzetništvom
(Moscardo, G., Pearce, P. 1999).
Postoji mišljenje da je ironija etno tu-
rizma u njegovoj autodestruktivnosti, jer
prisustvo turista kvari autentičnost do-
maće kulture. Rituali, ceremonije, nošnja
postaju roba koja se prodaje na turistič-
kom tržištu. Narodna umetnost dobi-
ja drugačiju funkciju. Na drugoj strani su
mišljenja po kojima etno turizam ne uni-
štava lokalnu kulturu, već je ponekad
transformiše i stimuliše njenrazvoja kao i
njeno prisustvo u turističkoj ponudi kroz
stvaranje kvalitetnijeg i dinamičnijeg tu-
rističkog proizvoda. Etno turizam po-
drazumeva uključivanje svih privrednih
i neprivrednih segmenata pri donoženju
odluka o uključivanju lokalne zajednice
u razvoj turizma. Tom prilikom, od pre-
sudnog značaja je rad vlade, turističkih
agencija i privatnih subjekata u pomoći lo-
kalnim zajednicama da realizuju održivi
razvoj turističke industrije. Njihove ini-
cijative imaju za cilj poboljšanje životnog
Sl. 1. Komplementarnost turističkih vrednosti
(foto: M. Todorović)
standarda i zaštitu prirodnog okruženja.
Pored pojave u turizmu označene kao si-
ght-seeing (razgledanje znamenitosti) po-
javljuje se life-seeing (gledanje života). To
je novi momenat dugoročnog planiranja i
razvoja održivog turizma. Predmet turi-
stičkog interesovanja postaje način živo-
ta seoskog stanovništva i aktivno uključi-
vanje u život lokalne zajednice. Umesto u
hotelima turisti borave u privatnom sme-
štaju, postaju gosti koji učestvuju u živo-
tu lokalnog stanovništva (Encensberger,
H. M. 1983).
Očigledno je da se turistima koji pri-
hvataju ovaj segment turističke ponude
dozvoljava mnogo više nego što je klasična
turistička ponuda. Za turističko upozna-
vanje etnografskih turističkih vrednosti
potrebno je znanje iz različitih domena.
Turisti su često nepripremljeni za ono što
ih očekuje u turističkoj destinaciji. Naro-
čito ako se radi o etno turizmu koji upra-
žnjavaju inostrani turisti. Etno ponuda
predpostavlja originalne motive i vredno-
sti, kao i unikatnu turističku ponudu. Uni-
katnost i autentičnost turističke ponude u
etno turizmu utiču na sve veću tražnju za
upravo ovakvim turističkim proizvodima.
14
Međutim, vrlo često se u prezentaciji ove
grupe turističkih motiva vrši osavreme-
njavanje, što dovodi do uniformnosti a če-
sto i degradacije etno vrednosti. Pretvara-
nje motiva u robu, ukoliko to nije znalački
urađeno, predstavlja negativan imidž za
razvoj etno turizma. Kao što znamo, etno-
loško nasleđe doprinosi atraktivnosti turi-
stičke destinacije, pa samim tim moramo
vrlo pažljivo da koristimo ove motive kako
ne bismo doprineli stavanju kontra efek-
ta. Etno-turistička animacija može da ima
‘’hobby������������������������������������
�����������������������������������
holiday’’ oblik, zasnovan na kurse-
vima tradicionalnih zanata, domaće radi-
nosti, pesama, igara, tradicionalnih sport-
skih igara. Ovakva mogućnost provođenja
godišnjeg odmora ima sve veći broj pri-
stalica svuda u svetu. Ono što je naročito
značajno je da ovaj oblik turističke ponu-
de ne privlači samo strane već i veliki broj
domaćih gostiju. Na taj način se vrši jača-
nje razvoja domaćeg turizma i utiče na po-
većani razvoj lokalnih zajednica turistič-
kih destinacija.
U ovu grupu turističkih vrednosti se
ubrajaju proizvodi materijalne i duhov-
ne kulture i folklor. Materijalna kultura je
proizvod čovekovih potreba i težnji, opi-
pljivi deo etnološkog nasleđa. U domen
istraživanja materijalne kulture značaj-
ne za turizam spadaju: narodno graditelj-
stvo, zanatstvo, narodna nošnja, tradicio-
nalna ishrana i pokućstvo, etnoambijenti.
Duhovna kultura kao nedodirljivi deo kul-
turne baštine najprimerenije nosi atribut
tradicionalne, jer je otpornija na prome-
ne u odnosu na materijalnu kulturu. Du-
hovnu kulturu čine običaji, verovanja, re-
ligija, kultovi, magija, mitologija. Narodna
umetnost (folklor) obuhvata usmeno stva-
ralaštvo, muziku, igru, glumovanje, likov-
nu i primenjenu umetnost. U turističkoj
praksi izbor folklornog nasleđa uglavnom
se svodi na narodnu muziku i igru, manje
na likovnu i primenjenu umetnost, najma-
nje na usmeno stvaralaštvo i narodno glu-
movanje.
Značaj jačanja veza etno
i ruralnog turizma
Značaj razvoja ruralnog i etno turizma je
nesumnjiv. Naročito zato što se kroz ra-
zvoj tih delatnosti i njegovim uklapanjem
u ruralni prostor postižu mnogobrojni
privredni i neprivredni efekti koji utiču
kako na razvoj poljoprivrednih gazdinsta-
va, tako i na razvoj celokupne lokalne za-
jednice. To se ogleda, pre svega, kroz:
• Razvoj nedovoljno razvijenih područ-
ja kroz njihovo uključivanje u turistič-
ku ponudu;
• Zapošljavanje većeg broja članova do-
maćinstva pružanjem usluga turistima
koji borave kod domaćina;
• Ostvarivanjem nevidljivog izvoza kroz
plasiranje viška proizvoda seoskog do-
maćinstva (poljoprivredni proizvodi,
meso, mleko, voće, povrće i sl.);
• Plasman proizvoda domaće radinosti
(vez, pletivo, rezbarenje, narodne noš-
nje, umetnički predmeti naivaca i sl.) i
samim tim očuvanje običaja i povratak
starih zaboravljenih zanata;
• Stvaranje mogućnosti za povratak sta-
novništva u deo napuštenih sela i doma-
ćinstava i njihova revitalizacija;
• Proširenje osnova razvoja turizma i po-
većanje prihoda od ove delatnosti;
• Valorizaciju kontinentalnih delova kroz
njihovo uključivanje u turističku ponu-
du;
• Stvaranje osnova za proširenje realnog
kruga turističke tražnje, naročito kod
onih segmenata sa nešto nižim dohot-
kom, ili pak oni koji imaju izuzetno vi-
sok dohodak i traže nešto novo i ori-
ginalno za razrešenje svoje turističke
potrebe (Štetić, S. 2007).
Ruralni turizam kao specifičan oblik
turističkih kretanja istovremeno objedi-
njuje rekreativnu i kulturnu funkciju. Tra-
dicionalno selo je zasnovano na specifič-
noj društveno-ekonomskoj organizaciji.
Ovakav vid organizacije ima temelje u pa-
trijarhalnom načinu života. Nažalost ta-
kav način života počinje da ustupa mesto
modernom životu što uništava tradicio-
nalno selo. Sa druge strane u nekim pro-
storima nastaje turističko selo u koje tu-
risti odlaze za vreme praznika, vikenda i
godišnjih odmora da bi se privremeno vra-
tili prirodnom načinu života. Njegovi po-
setioci su najčešće stanovnici velikih gra-
dova, koji odlaze da osete potpuno nov
život, drugačiji od sumorne svakodnevice.
Ovakav tip sela postaje svakodnevica u ra-
zvijenoj Evropi.
Ruralni turizam u sebi sadrži značaj-
nu edukativnu funkciju, prihvatajući da
je turistički proizvod u ruralnom turiz-
mu razlika u stanju svesti turiste pre i po-
sle posete ruralnoj sredini. Ova značajna
funkcija se manifestuje u povećanju zna-
nja o ruralnom području, uspostavlja-
nju svesti o održivosti ruralnog prostora
i razvijanju shvatanja o važnosti ruralnog
prostora za generacije koje dolaze. Ruralni
turizam uključuje posetu prirodnoj bašti-
ni u ruralnom prostoru, zatim panoram-
ske vožnje, uživanje u seoskom pejzažu i
boravak na seljačkom gazdinstvu. Razvoj
turizma zasnovanog na etno nasleđu utiče
na bolje međuljudsko razumevanje, pošto-
vanje drugih kultura, što uslovljava turi-
zam koji karakteriše društveno-kulturna i
ekonomska održivost. Društveno-kultur-
na održivost podrazumeva turizam koji je
kompatibilan sa kulturom lokalne zajed-
nice, što znači da povećava kontrolu lokal-
ne zajednice nad životom i radom i ojača-
va njen identitet. Razvoj i promocija etno
turizma uključuju niz ekonomskih, soci-
jalnih i kulturnih pitanja kao što su zašti-
ta manjinskih kultura, uticaji turizma, te
je potrebno obezbediti ekonomski održivo
iskustvo koje zadovoljava očekivanja po-
setilaca. Ekonomska održivost etno turiz-

Sl. 2. Umetnički zanati: Bački Petrovac
(foto S. Štetić)
ma zahteva ekonomsku efikasnost i uprav-
ljanje resursima koji će koristiti budućim
generacijama.
Pri određivanju obima ruralnog turiz-
ma, u okviru koga ima još puno termino-
loških i suštinskih lutanja, nedoumica,
nejasnih stavova i sl., nešto je jasniji stav
Eurostata (1998), statističke organizacije
Evropske unije, prema kome se iz dome-
na ruralnog turizma izdvajaju segmenti
masovnog turizma na ruralnom prostoru.
Rasprava o etno turizmu, posledice etnič-
kog kontakta, veza između autentičnosti i
postmodernizma predstavljaju važan kon-
tekst za mnoga istraživanja. Veza između
kredibiliteta u turizmu i etno turizma je
još jedno područje diskusija.
Važan faktor razvoja ruralnog turizma
je čuvanje tradicije u selima. To se odno-
si na rekonstrukciju izgleda mesta i karak-
terističnu gradnju turističkih objekata. Da
bi seljačko gazdinstvo moglo da pruži do-
datne usluge turistima mora biti adekvat-
no opremljeno i organizovano. Turistički
objekti su karakterističnog i tradicional-
nog izgleda, dok iznutra mogu biti moder-
no opremljeni.
Iako turistička poljoprivredna gazdin-
stva ne čine pretežni segment ponude ru-
ralnog turizma, ona su njegova paradigma
u kojoj se prelamaju svi krajnji ciljevi bo-
ravka turista u ruralnom prostoru. S ob-
zirom da turisti očekuju u okvirima ru-
ralnom turizmu tradicionalne, autentične
doživljaje, posebno se mora voditi računa o:
• zastupljenosti regionalnih karakteri-
stika tradicionalnog graditeljstva (bač-
ki, zlatiborski, homoljski, sjenički i sl.) –
turistički proizvod u ruralnom turizmu
koji je vrlo kompleksan, i postoje broj-
ne atrakcije koje interesuju savremenog
ruralnog turistu, te su i mogućnosti za
formiranje ruralnog proizvoda vrlo ra-
znovrsne. Jedna od posebnih specifič-
nosti ruralnog turizma je očekivanje
gosta da će spoznati i doživeti osnovne
arhitektonske karakteristike regional-
nog ruralnog pejzaža.
• tradicionalnom opremanju unutrašnjo-
sti kuće, dvorišta, vrata i okoline - treba
naglasiti da turisti na seljačkom gazdin-
stvu ne očekuju doslovno tradicionalni
enterijer, ali su i vrlo kritični prema tu-
rističkoj ponudi koja nema dovoljno tra-
dicionalnih karakteristika.
• da se poljoprivredni proizvodi, hrana
i piće zasnivaju na tradicionalnoj (ne
konvencionalnoj) poljoprivrednoj proi-
zvodnji – dolaskom na seljačko gazdin-
stvo turista sa pravom očekuje ponudu
tradicionalne visoko kvalitetne hrane i
pića, koja treba da bude pripremljena od
čistih i ne zagađenih namirnica pripre-
mljenu autentičnom lokalnom tehnolo-
gijom uz potenciranje definisanog ge-
ografskog porekla. Pored ishrane gost
očekuje da i nešto od proizvoda može
kupiti i po završetku odmora poneti ku-
ći. Nije redak slučaj da gosti žele i da di-
rektno učestvuju u proizvodnji i preradi
tradicionalne hrane, bilo samo to infor-
mativno, bilo aktivno (pripremanje zi-
mnice, salata, pogača i sl.).
Kompleksnost turističke ponude
ruralnih područja
Ono što je važno naglasiti je da ruralni tu-
rizam na seljačkim gazdinstvima je do-
punska delatnost, i kao takav u mnogim
zemljama uživa posebne benificije koje ne
mogu koristiti drugi vlasnici turističkih
objekata u ruralnom prostoru. Takođe, in-
teresantno je naglasiti da u mnogim ze-
mljama razvijenog ruralnog turizma važi
uslov da prihodi od turizma na seljačkim
gazdinstvima ne smeju biti veći od priho-
da poljoprivrede. Samim tim, posebnu pa-
žnju treba posvetiti svim segmentima ko-
ji čine turistički proizvod u destinacijama
ruralnog i etno turizma. Veoma važan se-
gment ovog proizvoda je i gastronomi-
ja koja daje mnogo više od ukusa i utiska.
Osnova ovog vida ponude turističkih de-
stinacija je proizvodnja specijaliteta na
tradicionalan način i u velikoj meri uslov-
ljen je specifičnostima okruženja. Izvorna
narodna jela – gastronomski specijaliteti
se služe na tradicionalni seoski način i sve
je iz domaće proizvodnje.
Uživanje u specijalitetima lokalne
hrane i ručnog rada omogućava poseb-
no iskustvo posetiocima ruralnih oblasti.
Kroz to lokalne destinacije mogu demon-
strirati svoje posebne kvalitete i karakte-
ristike. Istraživanja pokazuju da su pose-
tioci zainteresovani ne samo za celokupan
kvalitet hrane i ugostiteljskih usluga, već
posebno i za isprobavanje lokalnih speci-
jaliteta. U nekim se oblastima pokazalo da
su kvalitet i karakteristika hrane posebna
slabost u stvaranju kvalitetnog turističkog
proizvoda. Zbog toga, da bi turistički pro-
izvod ruralnog turizma imao posebnost
potrebno je hranu pripremati od biološki
zdravih namirnica, u tradicionalnom pro-
storu i etno-posuđu.
Povećanje potražnje za lokalnom hra-
nom i ručnim radom od strane posetilaca i
organizatora putovanja utiče i na ekonomi-
ju lokalne zajednice, kao i razvoj tradicio-
nalnih ruralnih zanata. Na taj način dolazi
do izražaja i multiplikativni efekat turiz-
ma, koji stvara nove vrednosti za lokalnu
zajednicu i utiče na njen brži razvoj. Po-
državanje lokalne proizvodnje kroz rekla-
miranje lokalne hrane i gastronomije ogle-
da se i kroz stvaranje specifičnih proizvoda
ruralnih etno sredina.. U Bregenzerwald-
u se sir koristi kao glavna tema turističke
ponude. Napravljena je „Sirna tura” koja
uključuje farme, mlekare, male fabrike,
mesta prodaje i restorane, sa ugovorenim
standardima kvaliteta i udruženim
marketinškim kampanjama koje su
povezane sa destinacijom. Proizvodnja vina
i njihov plasman kroz turistički proizvod
ruralnih područja poseban je kvalitet
svake lokalne zajednice. Vinogradi su
resursi koji daju nekom prostoru identitet,
što je izuzetno važan pristup u turizmu,
jer turisti omogućava autentično iskustvo
pri poseti jednoj takvoj oblasti, regionu,
domaćinstvu.
Posebnost turističke ponude predstav-
ljaju tematske gastro-ture (putevi sira, pu-
tevi vina, tartufima u pohode, degustacije
pršute, šunke i sl). Ove ture mogu temat-
ski biti povezane i sa specifičnim mani-
festacijama (roštiljada, kupusijada, dani
bundeve, bućke i sl), ili pak da imaju lo-
kalni/regionalni prefiks (bački, zlatibor-
ski, šumadijski i sl.).
S obzirom na značaj gastronomskog
turizma vrlo je važno napraviti gastro-
nomsku kartu područja, regiona ili cele
države, na kojoj će jasno biti prikazane po-
sebnosti i raznovrsnosti, nacionalna, regi-
onalna i lokalna jela. Na toj karti i poseb-
no bi trebalo da bude obeležena specifična
ponuda (makrobiotička, vegeterianska, ri-
blja i sl.) sa ciljem stvaranja posebnog ru-
ralnog etno proizvoda u turizmu.
Umesto zaključka
Turizam kao vodeća privredna grana sva-
kim se danom sve više razvija i širi. Nasta-
ju novi oblici, prilagođeni željama i potre-
bama svakog pojedinca. Između ruralnog
i etno turizma postoji čitav splet veza, od-
nosa i uticaja, njihove dodirne tačke su
mnogobrojne, veze široke i stalne, a oblici
međuuticaja raznovrsni. Neposredne veze
ruralnog i etno turizma postoje na više ni-
voa: oživljavanje turizma pozitivno utiče
na razvoj seoskih područja, etno i rural-
ni turizam u turističkim područjima delu-
ju na istom prostoru i zajednički im je cilj
njegovo očuvanje i razvoj.
Ruralni i etno turizam su značajne
komponente integralnog i održivog ra-
zvoja i revitalizacije sela, kao i komponen-
te koje nedostaju u podsticanju razvoja
lokalnog tržišta za poljoprivredne i nepol-
joprivredne delatnosti na selu. Pored toga
njihov razvoj predstavlja i poseban podsti-
caj zapošljavanja stanovništva. Baveći se
ovim segmentom turističke ponude lokal-
no stanovništvo različite starosne struk-
ture, školske spreme, kao i različitih afini-
teta mogu pronaći svoje mesto.
Turizam oživljava elemente kulturnog
i socijalnog života koji nestaju ili su posto-
15
 jali, stvarajući atrakcije koje će zadovolji-
ti potrebe turista da se sretnu sa starom
kulturom. Etno motivi se najčešće vezuju
za ruralni prostor, jer je seoska sredina ču-
var tradicije i mesto u kome turisti mogu
da na autentičan način zadovolje kultur-
ne potrebe.
Kako se turizam bazira na korišćenju
različitih prirodnih i antropogenih resur-
sa, posebna pažnja se mora posvetiti odre-
đenim segmentima tog sistema, u ovom
slučaju etno nasleđu. S jedne strane, to
je podržavanje identiteta pojedinih zona,
kao bitan element kompatibilnog privred-
nog razvoja, i paralelno s tim poštovanje
ekonomskih principa dovedeni u najbo-
lji mogući sklad sa ekološkim zahtevima.
Imajući to u vidu, odnos turizam–etno
treba posmatrati kroz konceptualnu or-
ganizaciju turističkog razvojnog sistema
na novim strukturnim osnovama u skladu
sa konceptom održivog razvoja kroz ra-
zvoj suplementarnih i kompatibilnih pro-
izvodnih programa koje u sebi sadrže so-
16
cijalnu, ekonomsku i ekološku dimenziju
održivosti čime zaokružuju integralnost
razvojnog procesa. Turizam svojim razvo-
jem postaje značajan činilac razvoja nera-
zvijenih područja, stvarajući u njima uslo-
ve za razne vrste diverzifikacije ruralnih
prostora i ostvarivanja dodatnih prihoda
seoskom stanovništva, a etno turizam mu
za to pruža izvrsnu osnovu. U tom smi-
slu on postaje podsticajni činilac negova-
nja etno nasleđa.
Literatura
Đorđević, J., Todorović, M., (2006): U su-
sret novim konceptima ruralnog razvo-
ja Srbije, Glasnik Srpskog geografskog
društva, sv. 1, Beograd.
Yang, L. (2007): Planning for Ethnic Touri-
sm: Case Studies from Xishuangbanna,
Yunnan, China, PhD dissertation, Uni-
versity of Waterloo, Canada, 2007
Van den Berghen, P. (1992): Tourism and
the Ethnic Division of Labor, Annals of
Tourism Research, 19, pp. 234-249, El-
sevier Science
Moscardo, G., Pearce P. (1999): Under-
standing ethnic tourists, Annals of To-
urism Research, Vol. 26, No. 2, pp. 416-
434, Elsevier Science
Encensberger, H. M. (1983): Jedna teorija
turizma, Kultura 60-61, Zavod za pro-
učavanje kulturnog razvitka, Beograd.
Štetić, S. ( 2004): New Identity of Touri-
sm of Serbia, International Geographi-
cal union congress, Glasgow
Todorović, M., Štetić S. (2009): Ruralni
turizam, Geografski fakultet Univerzi-
teta u Beogradu, Beograd.
Štetić, S. (2007): Posebni oblici turizma,
Beograd.
Štetić, S., Šimičević, D. (2008): How to de-
velope sustainable tourism in rural de-
stination in Serbia, Glasnik SGD broj 4,
Beograd pp. 19-29
Štetić, S, Šimičević, D., Nicević, M. (2009):
Menadžment turističke destinacije,
SGD, Beograd.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jovan Romelić*
Jovan Plavša*
Darko Đurović**
Sažetak
Zlatibor je, između ostalog, poznat kao
zdravstvena i sportsko-rekreativna turi-
stička destinacija. Uprkos trendu skraći-
vanja dužine odmora, ovi vidovi turizma
koji određuju funkcionalnu turističku
klasifikaciju Planine, po svom karakte-
ru podrazumevaju stacionarni boravak
gostiju, što uglavom uključuje moguć-
nost izletničkih kretanja tokom boravka i
ona su kao sekundarni, prateći fenomen
vrlo razvijena i raznovrsna u čitavoj de-
stinaciji. Izleti su kao primarna pojava
najizraženiji tokom vikendа i praznikа.
Rad је koncipirаn tako da su izletnička
kretanja obrađena i grupisana po lokal-
nim putnim pravcima i koridorima po
kojima se većina izletnika kreće. Nakon
toga, su prikazani turističke vrednosti
značajnih lokaliteta i objekata koje se
nalaze duž svakog izletničkog pravca
uz ocenu njihovog značajа za izletnička
kretanja. Na kraju rada su dati predlozi
mera za unapeđenje izletničkih kretanja
u ovoj destinaciji.
Abstract
Excursions as the primary and backing of
other forms of tourist movements in Zlatibor
Zlatibor, among other things, is known
as health and sport toursim destina-
tion. Despite the trend of shortening the
length of vacations, these types of tourism
that determine the functional classifica-
tion of tourist Mountains, by its nature
it involves stationary guest stay, which
mainly includes the possibility of excur-
sion type movements during their stay
and they are as a secondary, accompany-
ing phenomenon which is very developed
and diversified throughout the destina-
tion. Excursions are a primary phenom-
enon most pronounced during weekends
and holidays. The work is designed so
that the excursion of movement processed
is grouped according to local routes and
corridors in which the majority of hikers
moving. After that, values are shown for
significant tourist sites and facilities that
are located along the direction of each ex-
cursion, with assessment of their impor-
tance for the excursion of movement. At
the end of the papper, suggestions for im-
provement measures have been given for
better movement in this destination.
* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF
Novi Sad
** Turistička organizacija ”Zlatibor”
Izleti kao primarni i prateći
oblici drugih turističkih
kretanja na Zlatiboru
Uvod
Zlatibor je tradicionalno ishodište izleti-
nika iz okolnih emitivnih urbanih naselja
koja se nalaze u kontraktivnoj zoni. Vi-
kendi i praznici su vreme kada izletnika iz
okoline ima najviše, pri čemu broj izletni-
ka u toku prvomajskog praznika prema-
šuje broj od 20 000 osoba. (Turistička or-
ganizacija ”Zlatibor”, 2008).
Turistički lokaliteti u okolini turistič-
kog centra decenijama prvilače mnogo-
brojne posetice koji dolaze i borave na ovoj
plnini. Ova kretanja se javljaju uglavnom
kao individualna, mada se sve više ispo-
ljavaju i u organizovanoj formi. Ekspanzija
razvoja materijalne baze turizma i stvara-
nja novih turističkih lokaliteta na čitavoj
planini i širem području, dovela je do zna-
čajnijeg povećanja obima i pravaca izlet-
ničkih kretanja koja nisu do sada značaj-
nije izučavana.
Iz ovih razloga opredelili smo se za
istraživanje izletničkih kretanja u desti-
naciji Zlatibor, pri čemu smo rad koncipi-
rali tako da ih obradimo i grupišemo po
lokalnim putnim pravcima i koridorima
po kojima se većina izletnika kreće. Na-
kon toga smo ukratko prikazali turistič-
ke vrednosti značajnih lokaliteta i obje-
kata koje se nalaze duž svakog izletničkog
pravca, ocenjujući njihov značaj za izlet-
nička kretanja. Na osnovu svog dosadaš-
njeg iskustva, komparativnom metodom i
terenskim radom, pokušali smo da sazna-
mo obim izletničkih kretanja na svakom
turističkom pravcu i lokalitetima pojedi-
načno.
Izletnička kretanja se razlikuju od
ostalih uglavnom po vremenu trajanja, a
manje po radijusu, to su upravo, kratko-
trajna kretanja u bližu ili dalju okolinu tu-
rističkih disperziva. Najčešći oblici izleta
su poludnevni – tamo gde se radi jedno-
kratno, i dvodnevni – gde radna nedelja
traje pet dana. Prema tome, ova kretanja
su tesno povezana sa radnim vremenom
tokom dana ili sedmice. Radijus i veli-
čina disperzivno-izletničke zone ne mo-
že biti čvrst kriterijum za diferenciranje
ove vrste kretanja. To je veoma relativan
pokazatelj, koji odražava, ne samo uticaj
ekonomskih mogućnosti i brzinu saobra-
ćajnih sredstava, već i bogatstvo i razno-
vrsnost turističkih vrednosti.
Organizovani izleti su sastavni delovi
integrisanog turističkog proizvoda ove de-
stinacije, koji umnogome upotpunjuju bo-
ravak posetilaca i jedan su оd elementarnih
načina za povećanje turističke potrošnje.
Broj i raznovrsnost organizovanih izleta
koji se nude u turističkoj destinaciji su in-
dikator razvijenosti te destinacije. Izleti su,
iako standardni elementi turističke ponu-
de, u ekonomskom smislu vrlo nestabilna
kategorija. Izletnička kretanja su pod ve-
likim uticajem mnogobrojnih faktora koji
mogu da prouzrokuju njihovo otežano od-
vijanje: klimаtski, psihološki, socijalni, po-
litički, organizacioni i mnogi drugi. Odnos
između elastične tražnje i krute turističke
ponude je najočigledniji u izletničkim turi-
stičkim kretanjima.
Izletnička kretanja i prostorna
oragnizacija turizma na Zlatiboru
Prema svojoj turističkoj fizionomiji i
funkciji, Zlatibor se može okarakterisa-
ti kao monocentrična turistička mikro-
regija u kojoj je turističko mesto Zlatibor
centar te mikroregije. Turistički lokalite-
ti u ruralnim sredinama van centra Zla-
tibora svojim mnogobrojnim turističkim
atributima privlače goste koji uglavnom
stacionarno borave u turističkom cen-
tru. Ove tačke su povezane, relativno do-
brim saobraćajnicama lokalnog i regional-
nog karaktera, sa turističkim centrom što
zajedno čine sistem lokalnih izletničkih
turističkih pravaca koji su inicirali izlete
kao sekundarna turistička kretanja (Čo-
mić, Pjevač, 1997).
Mesto Zlatibor je usled koncentraci-
je ugostiteljskih i drugih turističkih ka-
paciteta kategorizovano kao turističko
mesto prve kategorije. U turističkom pro-
metu ukupan broj dolazaka i broj ostvare-
nih noćenja u najvećoj meri se ostvaruje
na Zlatiboru, dok je u okolnim turistič-
kim lokalitetima koji raspolažu smeštaj-
nim kapacitetima, taj broj mali u odnosu
na apsolutne iznose turističkog prome-
ta na čitavom području Zlatibora, a broj
posetilaca Zlatibora na godišnjem nivou
iznosi preko 250.000, koji ostvare preko
1.200.000 noćenja.
Velika konce�������������������������
ntracija smeštajnih kapa-
citeta (oko 18.000 ležajeva) u turističkom
centru generiše veliko broj posetilaca koji
se odlučuju na obilazak turističkih loka-
liteta van centra. (Turistička organizacija
”Zlatibor”, 2007).
Većina gostiju koji dolaze u ovu desti-
naciju koriste sopstveni prevoz, što zna-
17
 či da je njihova pokretljivost tokom bo-
ravka izuzetno velika. Iz tog razloga vrlo
su razvijena izletnička kretanja, a turi-
stičko mesto Zlatibor je polazište većine
izletničkih itinerera koji postoje u ovoj
turističkoj mikroregiji. Zastupljeni su po-
djednako poludnevni i dnevni izleti, koji
se uglavnom organizuju u toku letnje tu-
rističke sezone i toplijeg dela godine, ali se
izleti organizuju i u međusezoni najčešće
vikendom, praznicima ili prilikom kultur-
no-sportskih manifestacija u okolini.
Značaj izletničkih kretanja za turistič-
ku destinaciju je mnogostran. Organizo-
vana izletnička kretanja obogaćuju turi-
stičku ponudu i povećavaju zadovoljenje
turističkih potreba gostiju uz povećanu
turističku potrošnju. Ovo je vrlo značajno
za razvoj ruralnog turizma i seoskih sre-
dina, gde je dinamika razvoja znatno spo-
rija od dinamike razvoja samog turistič-
kog centra.
Posetioci, tokom izletničkih kretanja
se detaljnije upoznaju i bolje doživljava-
ju Zlatibor koji po svojoj strukturi sve vi-
še liči na destinacije slične funkcionlne
usmerenosti.
Na ovoj planini su izletnička kretanja
posebno važna, jer je koncetracija ugosti-
teljskih i drugih turističkih objekata izvr-
šena na malom prostoru, pri čemu je de-
vastiran prirodni ambijent kao izvorni
motiv dolaska gostiju, što preti održivom
razvoju turizma. Kombinovanim, izlet-
ničkim kretanjima smanjuje se pritisak na
sam centar Zlatibora, koji sve manje ima
prostorne kapacitete za rekreativne aktiv-
nosti gostiju.
Izletnički pravci
i izletnički lokaliteti
U dosadašnjem razvoju formirano je pet
turističkih pravaca, izletničkog karakte-
ra, koja su nastala usled kretanja turista
iz centra Zlatibora ka okolnim turističkim
atrakcijama i lokalitetima. Kriterijumi za
izbor ovih pravaca bili su:
1. ostvareni turistički promet,
2. broj i vrsta turističkih atrakcija,
3. postojanje organizovanih izleta.
Na osnovu njih diferencirani su slede-
ći izletnički pravci:
1. Zlatibor-Rožanstvo-Sirogojno-Gosti-
lje-Vodice-Zlatibor
2. Zlatibor-Mokra Gora-Zlatibor
3. Zlatibor-Ribnica-Uvac-Jablanica-Zla-
tibor
4. Zlatibor-Semegnjegovo-Zlatibor
5. Zlatibor - Tara - Drina - Bajina Bašta
- Zlatibor
Pored navedenih turističkh pravaca
koji su se usled velike koncentracije turi-
stičkih atrakcija i velikog turističkog pro-
meta izdiferencirali, postoje turistički lo-
kaliteti van ovih pravaca koji su ishodišta
izletnika sa Zlatibora u manjem obimu –
18
Mačkat, Zlakusa, Mušvete, Zlatar i jezera
na reci Uvac i manastir Mileševa.
Organizacioni faktori
izletničkih kretanja
Oganizovanjem izleta se bavi nekoliko
privrednih subjekata na Zlаtiboru i to:
• Turistička organizacija “Zlatibor”;
• Turističke agencije: ”Zlateks”, ”Adi-
graf”, ”Nekturs”;
• Veću hotelijerski objekti;
Turistička organizacija “Zlatibor“ je pr-
va počela da organizuje izlete u novije vre-
me, jer drugi privredni subjekti u to vreme
nisu imali materijalne i oraganizacione
mogućnosti da se bave ovom delatnošću,
a postojala je potražnja za organizovanim
izletima. TOZ je organizovala izlete do Si-
rogojna, da bi kasnije uvela u svoju ponu-
du i izlet u Mokru Goru. Razvojem i jača-
njem privatne inicijative i nakon stvaranja
uslova da se privatne agencije bave orga-
nizovanjem izleta, Organizacija je smanji-
la ovu vrstu aktivnosti. Pošto je zadatak
TOZ promocija, unapređenje i razvoj tu-
rizma na Zlatiboru, 2005. godine uveden
je izlet za manastir Uvac koji je bio orga-
nizovan terenskim vozilom registrovanim
za pet osoba. Pošto je najam takvog vozi-
la relativno skup ovaj izlet nije zaživeo, ia-
ko su аnkete pokazale da su gosti koji su
bili na ovom izletu bili zadovoljnim pro-
gramom. (Turistička organizacija “Zlati-
bor”, 2005).
Turistička agencija “Zlateks” u svo-
joj ponudi ima izlete za Sirogojno, Mo-
kru Goru i Taru, i ona predstavlja lidera u
oblasti organizovanja izleta. Pored dobre
lokacije agencije na autobuskoj staninci,
agencija ima dobre materijalne i organiza-
cione kapacitete. Ima šest stalno zaposle-
nih, dok u toku sezone zapošljava još pet
radnika. Turistički autobus koji poseduje,
velikog komfora i kapaciteta od 30 sedišta,
je prevozno sredstvo koje obezbeđuje za-
dovoljenje transportnih potreba gostiju, a
istovremeno je vrlo ekonomično.
Turistička agencija “Adigraf” je svoju
ponudu diferincirala od turističke agenci-
je “Zlateks”, jer organizuje drugačije izle-
te. “Adigraf” kreira izlete za Zlakusu, Dri-
nu – Višegrad, pokloničko putovanje i izlet
za Sarajevo. Izlete оrganizuje sopstvenim
terenskim vozilima do nepristupačnijih
lokaliteta do kojih ne vodi asfaltni put, ali
pored svoje atraktivnosti ovi izleti nemaju
masovniji obim te nisu fiansijski isplativi.
Agencija se nalazi na relativno dobroj loka-
ciji, ne poseduje sopstveni autobus što po-
većava troškove organizovanja putovanja.
Turistička agencija “Nekturs” je nova
agencija koja organizuje istovetne izlete
kao i TA “Zlateks”. Lokacija agencije nije
idealna jer se ne nalazi u samom centru,
nema sopstveni vozni park i ima mali broj
zaposlenih (Turistička agencija “Nekturs”,
2008).
Od većih hotelijerskih preduzeća s vre-
mena na vreme Specijalna bolnica “Zlati-
bor”, Hotel “Palisad”, Hotel “Mona” i neki
drugi manji hotelijerski subjekti organizu-
ju izlet za svoje goste, što predstavlja rela-
tivno mali udeo u ukupnom obimu izlet-
ničkih kretanja (www.zlatibor.rs, 2008).
Organizovana izletnička kretanja
Kao što je već pomenuto, značajan broj
gostiju dolazi sopstevnim automobilom,
što znači da oni nisu uključeni u organi-
zovana izletnička kretanja u destinaciji.
Ostali gosti dolazi autobusima, a u naj-
manjoj meri železnicom, i oni predstav-
ljaju ciljnu grupu kupaca organizovanih
izleta. Organizovana izletnička kretanja
na Zlatiboru nudi nekoliko agencija. Pro-
gram izleta je vrlo sličan za sve agencije
pri čemu su se izdvojili nekoliko standar-
dnih izletničkih programa:
Izlet Mokra Gora (10,00 časova, po-
lazak za Mokru Goru; 11, 30 časova , vo-
žnja “ćirom”; 13, 00 časova, završetak vo-
žnje; 13, 30 časova, ručak na železničkoj
stanici “Mokra Gora”; 14, 30 časova, po-
lazak za Mećavnik;14, 45 časova, dolazak
na Mećavnik, obilazak i filmska projekcija;
17, 00 časova, polazak za Zlatibor.
Izlet Muzej na otvorenom “Staro se-
lo” Sirogojno (10, 00 časova, polazak za
Sirogojno; 10, 45 časova, dolazak u “Staro
selo“ i obilazak muzeja, obilazak crkve sv.
Petra i Pavla, prodajna izložba džempera;
12, 00 časova, polazak za Gostilje, poseta
slikara i vajara Vlada Mitrovića; 13, 45 ča-
sova, dolazak u Gostilje i obilazak vodo-
pada;14, 30 časova, ručak u Ljubišu; 16, 00
časova, polazak za Vodice; 15,45 časova,
dolazak na Vodice i obilazak likovne gale-
rije Boža Kovačevića; 16, 30 časova, pola-
zak za Zlatibor.
Izlet Tara - Tara - Perućac (9,00 ča-
sova, polazak; 9, 30 časova, kraća pauza
u hotelu ”Omorika” uz mogućnost šetnje
po naselju Kaluđerske bare;10,45 časova,
Mitrovac na Tari, poseta tepih livadama,
Pančićevoj omorici, vidikovac na banjskoj
steni; 12, 15 časova, Obilazak akumulaci-
onog jezera Perućac;13, 00 časova, poseta
naselju Perućac, izvor reke Vrelo – najkra-
će reke u Srbiji, slobodno vreme za ručak;
15, 00 časova, obilazak manstira Rače kod
Bajine Bašte; 16, 30 časova, poseta izlož-
be proroka Tarabića;18, 00 časova, dola-
zak na Zlatibor.
Izlet na Drinu (08,00 časova, Polazak
sa autobuske stanice na Zlatiboru prema
Višegradu preko Kremana i Mokre Gore;
09, 30 časova, dolazak u Manastir Dobrun
i razgledanje manastira;11,00 časova, do-
lazak u Višegrad, ukrcavanje na turistič-
ki brodić “Zelenika“; Krstarenje započinje
drinskim jezerom od legendarne ćupri-
je na Drini, odakle se krstari 32 kilometra
dolinom i kanjonima reke Drine. Predvi-
đen je i ulazak u kanjon Žepe i poseta mo-
stu na Žepi, Kameničkom potoku. Za sve
učesnike je predviđen ručak koji je uraču-
nat u cenu aranžmana; 18, 00 Povratak na
Zlatibor iz Višegrada).
Izlet u Zlakusu (10, 00 časova, Pola-
zak sa autobuske stanice na Zlatiboru;10,
45 časova, obilazak pećine u trajanju od
45 minuta; 11, 45 časova, obilazak “Terzi-
ća avlije“; 12, 45 časova, poseta čuvenim
grnčarima iz Zlakuse uz kraću prezenta-
ciju grnačarskog zanata i proizvoda od gli-
ne, slobodno vreme; 14, 30 časova, povra-
tak na Zlatibor).
Izlet ”Pokloničko putovanje” (09, 00
časova, polazak za manastir Mileševu; 10,
30 časova, dolazak u manastir Mileševo
i obilazak; 11, 30 časova, preko Bistrice i
Priboja odlazak u manastir Dobrun; 13,
30 časova, polazak za manastir Raču pre-
ko Mokre Gore i Tare uz mogućnost pau-
ze za ručak; 16, 30 časova, polazak na Zla-
tibor).
Izlet Specijalni rezervat Uvac-Mile-
ševa (09, 00 časova, doručak; 10, 00 ča-
sova, polazak na Zlatarsko jezero; 11, 00
časova, dolazak i obilazak Specijalnog re-
zrevata prirode i pomatranje beloglavog
supa;12, 30 časova, polazak u manastir
Mileševu; 13,00 časova, dolazak u mana-
stir, obilazak; 14, 00 časova, ručak u Pri-
jepolju ili Zlataru; 15, 30 časova, povratak
za Zlatibor;19, 00 časova, večera o noće-
nje).
Izleti koji su prikazani su dinamičke
kategorije koje zavise od tržišta, odnosno
od intresovanja tražnje za ovim paketima
i predstavljaju ponudu organizovanih izle-
ta na Zlatiboru u 2008. godini.
Analiza turističkog prometa
Na osnovu podataka dobijenih od strane
turističke agencije “Zlateks“, koja u svojoj
ponudi nudi organizovane izlete za Mo-
kru Goru, Taru i Sirogojno možemo kon-
statovati da je Mokra Gora trenutno naj-
aktuelnije izletničko ishodište gostiju koji
borave na Zlatiboru, odnosno da se najve-
ći obim izletničkih kretanja odvija u prav-
cu ovog lokaliteta. Turistička agencija
“Zlateks“, nudi tri organizovana izleta to-
kom čitave godine, ravnopravno:
Turistička organizacija “Zlatibor” or-
ganizuje izlete istog itinerera, a broj izle-
ta je prikazan u tabeli 2.
Ovi podaci su indikativni i za indivi-
dualna izletnička kretanja, mada je upo-
ređujući broj poseta po pojedinim lokali-
tetima, ova razlika u broju poseta manje
izražena.
Veliki broj poseta Mokroj Gori sa-
mo potvrđuje atraktivnost ove destinaci-
je i ilustruje da je ona u fazi rasta u život-
nom ciklusu proizvoda, s obzirom da je
uvedena na tržište u poslednjoj deceniji.
Broj izletnika koji su organizovano pose-
tili Mokru Goru koristeći usluge turistič-
ke agencije, je više od četiri puta veći od
broja poseta Tari odnosno Sirogojna.
Veći broj posetilaca Tari sa okolinom u
odnosu na broj posetilaca Sirogojnu, po-
kazuje izvesno zasićenje i gubitak interesa
Tabela 1. Broj prevezenih izletnika TA
”Zlateks”
Izletnički lokaliteti Broj osoba
Mokra Gora 3.508
Tara – Perućac – Manastir Rača 828
Sirogojno – Gostilje - Ljubiš 756
Izvor: Turistička agencija ”Zlateks”, 2008. godina
gostiju za izletnička kretanja u Sirogojno.
Muzej “Staro selo” postoji više od 35 godi-
na, pri čemu obim i vrsta dodatnih aktiv-
nosti koje muzej nudi stagnira iz godine
u godinu. Pojavljivanje drugih izletnič-
kih destinacija u ponudi, pre svega Mokre
Gore i Tare, kao konkurentnih destinacija
dovelo je do pada posete Sirogojnu.
Predlog mera za afirmaciju
izletničkih kretanja
Afirmacija turističkih kretanja u turistič-
koj destinaciji Zlatibor postigla bi se pre-
duzimanjem aktivnosti na poboljšanju
materijalne baze razvoja turizma i una-
pređenjem organizacionih faktora. Izlet-
nička kretanja na Zlatiboru se odvijaju,
kao što je već izloženo, ne samo u okvi-
rima geografskih granica planine i admi-
nistrativnim granicama opštine Čajetina
već značajno prevazilaze ove granice. Tre-
nutni sistem upravljanja turističkim de-
stinacijama, za koji su zadužene lokalne
samouprave i lokalne turističke organiza-
cije, nameće strateški cilj formiranja no-
vih turističkih lokaliteta samo na teritoriji
opštine Čajetina, jer bi se tako intezivira-
la izletnička kretanja unutar turističke de-
stinacije Zlatibor. Potvrda ove teze nalazi
se i u manjkavostima organizacinih fakto-
ra koji upravljaju razvojem turizma u dve
ili više administrativnih opštinskih celi-
na. Formirana Regionalna turistička orga-
nizacija Zapadna Srbija nema ingerencije i
efikasnost lokalnih samouprava i organi-
zacija u upravljanju istoimenom destina-
cijom. Posmatrajući u užem smislu druge
destinacije u okolini (Taru, Mokru Goru i
Zlatar) kao konkurentske, potrebno je tu-
ristički valorizovati postojeće prirodne i
antropogene turističke vrednosti u okviri-
ma turističke destinacije Zlatibor.
Na ovaj način će se stvoriti turistič-
ki lokaliteti van centra Zlatibora, koji će
svojom atraktivnošću privlačiti goste na
izletnička kretanja u okvirima destinaci-
je i na taj način će se delimično neutrali-
sati konkurentski uticaj, prvenstveno Mo-
kre Gore.
Posmatrajući u širem smislu, ove desti-
nacije su po prirodnim i antropogenim tu-
rističkim vrednostima komplementarne,
te bi izletnička kretanja trebalo planira-
ti na nivou regije Zapadna Srbija, što se u
izvesnoj meri i događa. Master plan Zlati-
bor-Zlatar predviđa celovitu komplemen-
tarnost ove dve planine. Usled nemoguć-
nosti efikasnog i sistemskog upravljanja
razvojem turizma van teritorije jedne op-
Tabela 2. Broj organizovanih u organizaciji
Turističke organizacije Zlatibor
Godina
Izletnički lokaliteti
2007. 2008.
Mokra Gora 9 izleta 21 izletа
Тara – Perućac –
0 izleta 10 izleta
manastir Rača
Sirogojno-Gostilje-
5 izleta 7 izleta
Ljubiš
Izvor: Turistička organizacija Zlatibor
štine, predlog mera za unapređenje izlet-
ničkih kretanja u turističkoj destinaciji
Zlatibor svešćemo, ipak, samo na teritori-
ju opštine Čajetina.
Za unapređenje izletničkih krteanja,
osnovni preduslov je da se poboljša mate-
rijalna baza putne infrastrukture. Na ovaj
način se postiže laka dostupnost svih lo-
kaliteta, što će omogućiti individualna i,
naročito, organizovana izletnička kreta-
nja.
Ostale mere za afirmaciju izletnič-
kih kretanja predložićemo po izletničkim
pravcima koji su u okviru teritorije opšti-
ne Čajetina:
1. Zlatibor-Rožanstvo-Sirogojno-
Gostilje-Vodice-Zlatibor, kao što je već
rečeno ovaj pravac karakterišu inidvidual-
na i organizovana, kombinovana izletnič-
ka kretanja. Kako se turistički promet na
ovom pravcu smanjuje poslednjih godina,
potrebno je turističko uređenje postoje-
ćih i kreiranje novih turističkih lokaliteta
koji će povećati atraktivnost ovog pravca.
Vodopad u Gostilju, iako je jedna od naj-
većih turističkih atrakcija, nije turistički
uređen. Nedostaju prilazne staze i stepe-
nica koje bi povećale dostupnost pešaka i
povećale njihovu bezbednost, a na taj na-
čin omugućile povećan turistički promet
na ovom lokalitetu.
Rodne kuće Dimitrija Tucovića i Sava
Jovanovića Sirogojna, u Gostilju i Trnavi,
zakonom zaštićena kulturna dobra imaju
značajne turističke vrednosti, što bi uz re-
stauratorske i konzervatorske radove do-
velo do njihovog očuvanja i turistički ak-
tivirale. Pored ovih elemenata, turistička
animacija gostiju koji bi posetili ove loka-
litete od strane obučenih lica, je osnova
adekvatnog nivoa turističke prezentacije
ovih objekata. Formiranje i promovisanje
vidikovca na vrhu Čigota bi bio još jedna
značajana mera za povećavanje atraktiv-
nosti ovog pravca.
Uređenje Stopića pećine je u toku i ne-
ćemo ga obrazlagati.
Nakon sprovođenja ovih aktivnosti,
mahom vezanih za materijalnu bazu ra-
zvoja, potrebna je promocija ovog parcijal-
nog turističkog proizvoda. Ova izletnička,
kružna maršruta bi se mogla promovisati
kao Turistički put. Turistička organizaci-
ja Srbije promoviše turističke puteve, što
znači da bi nakon podnošenja odgovara-
jućeg zahteva, TOS razmatrao promociju
ove rute u turistički put (Pravilnik o tu-
19
 rističkoj signalizaciji, 2005). U slučaju da
mu se dodeli kategorija „turističkog puta„,
ovaj izletnički pravac bi postao prvi turi-
stički put u Zapadnoj Srbiji što bi postao
svojevrstan kuriozitet i generator izletnič-
kih kretanja.
2. Zlatibor-Ribnica-Uvac-Jablanica-
Zlatibor je neafirmisani turistički pravac
velikih turističkih atraktivnosti koje nisu
valorizovane. Sadašnja individualna izle-
tinička kretanja su posledica loše putne
mreže, usled čega su organizovana izlet-
nička kretanja statistički nesignifikantna
(Turistička organizacija Zlatibor, 2008).
Ribničko jezero, veštačka hidro-ako-
mulacija velikih ambijentalnih vrednosti
bi se turistički valorizovala ukoliko bi se
dozvolilo kontrolisano kretanje izletnika
po brani (što je omogućeno na većini bra-
na, npr. Vrutci).
Ski-centar Tornik, na kome je instrali-
rana šestoseda žičara, od podnožija vrha
do visine od 1485 m n.m.v. u toku letnje
sezone nije u funciji. Omogućenje verti-
kalnog transporta do vrha Tornika, sa kog
se pružaju široke vizure i formiranje vidi-
kovca na samom vrhu, omogućilo bi pose-
tu ski-centra i u toku letnje sezone.
Turističko uređenje kompleksa crkve
brvnare; sastavljenog od: crkve, zvonika,
sobrašica, crkvene kuće, starog groblja,
novog groblja, seoske trpezarije i česme, u
selu Jablanica bi se prezentovale turističke
vrednosti izrazititih kulturnih turističkih
atributa. Pored obnavljanja ovog Spome-
nika kulture od velikog značaja za Repu-
bliku Srbiju, organizovanje vodičke služ-
be i formiranje prodavnice suvenira bi bili
sledeći organizacioni elementi u cilju turi-
stičkog aktiviranja ovog lokaliteta.
Izgradnja asfaltnog puta u dužini od po
10 km do manastira Uvac i Dubrava omo-
gućilo bi uključivanje ovih duhovnih cen-
tara u izletnička kretanja verskog karak-
tera.
Ukoliko bi se u organizacinom i ma-
terijalnom smislu sprovele navedene me-
re, uz izgradnju pristupnog puta do crkve
brvnara u dužini od 1 km, stvorili bi se
uslovi za organizovana izletnička kretanja
kombinovanih (rekreativnih i kulturnih)
motiva. Ovaj izletnički pravac, usled svo-
20
je velike razuđenosti i velikih turističkih
vrednosti predela, imaju veliki kapacitet i
potencijal, tako da su ovi pravci razvoja od
strateškog značaja za budući razvoj izlet-
ničkog i drugih vidova turizma.
3. Zlatibor-Semegnjevo-Zlatibor je
pravac izletničkih kretanja motivisanih re-
kreativnim potrebama gostiju. Velika bli-
zina kupališta turističkom centru je jedan
od razloga većeg obima izletničkih kreta-
nja do ovih lokaliteta. Pošto se još neko-
liko novih kupališta gradi, ovo selo i ovaj
pravac bi trebalo i dalje usmeravati razvo-
jem sportske i rekreativne suprastruktu-
re. Komplementarno bi bilo razvijati staze
za planinarenje (delimično već markirane),
biciklističke staze na već postojećim šum-
skim putevima, uređenje lokacija za ribolov
i tome slično. Na ovaj način bi se povećao
broj aktivnosti i objekta za rekreaciju što bi
privuklo goste na izletnička kretanja, čime
bi se ovaj pravac još više afirmisao.
Zaključak
Materijalna baza razvoja turizma do-
življava ekspanziju poslednjih deceni-
ja u turističkoj destinaciji Zlatibor. Ona
se prvenstveno ogleda u povećanju kom-
plementarnih smeštajnih kapaciteta, dok
obim i vrsta propratnih usluga koje se nu-
de posetiocima ne prati rast obima sme-
štajnih kapaciteta. Koncentracija turistič-
kih kapaciteta i usluga u samom centru
Zlatibora ima propratne negativne posle-
dice koje se prvenstveno odnose na deva-
staciju prirodnog ambijenta planinskog
turističkog mesta, nedostatak prostora za
aktivnosti, smanjenje i nestajanje korido-
ra za kretanje gostiju, tj. uopšte do sma-
njenja prostora za druge turističke sadrža-
je sem smeštaja.
Izletnička kretanja značajno utiču na
smanjenje pritiska i anuliranje dispropor-
cije između velike koncentracije gostiju i
relativno malog broja elemenata turistič-
ke ponude u turističkom centru Zlatibora.
Takođe, ova kretanja ka lokalitetima izvan
centra u velikoj meri obogaćuju sadržaj-
nost turističke ponude čitave destinacije.
Formiranjem novih turističkih lokali-
teta, za šta postoje prirodne i antropogene
turističke vrednosti u široj zoni planine i
povećanjem njihove dostupnosti, došlo bi
do afirmacije izletničkih kretanja u čita-
voj destinaciji.
Ovakvim razvojem izletničkog turiz-
ma ostvarilo bi se ne samo rasterećenje
centra, već bi se turistički aktivirale i one
ruralne sredine u kojima do sada turizam
nije bio značajna delatnost.
Na ovaj način generisana izletnička
kretanja, pored navedenih pozitivnih efe-
kata, bi dovela do povećanog zadovoljenje
kulturnih i rekreativnih potreba gostiju,
što bi doprinelo održivom razvoju turiz-
ma čitave destinacije.
Literatura i izvori
Železnice Srbije – Šarganska osmica
Podaci dobijeni od Zavoda za zaštitu spo-
menika kulture Kraljevo, 2008.
Lazarević R. (1981): Potpećka pećina. Tu-
ristički savez opštine Titovo Užice, Ti-
tovo Užice
Lazarević R. (1994): Stopića pećina. Op-
ština Čajetina, Čajetina
Đurović, D. (2007): Turizam na selu. Tu-
ristička organizacija “Zlatibor“, Zlatibor
Grupa autora (2008): Master plan Zlati-
bor – Zlatar, Univerzitet Singidunum,
Beograd
Milosavljević, D. (1995): Manastir Uvac,
Narodni muzej, Užice
Podaci dobijeni od Muzeja „Staro selo„ Si-
rogojno
Pravilnik o turističkoj signalizaciji (2005):
Službeni glasnik RS, Beograd
Ršumović, R., Miroslav, M., Lazarević, R.
(1977): Zlatibor – geografska studija.
SANU, Beograd
Specijalni rezervat “Uvac“, 2008).
Sportsko-turistički centar Bajina Bašta
Turistička agencija ”Adigraf”
Turistička agencija ”Zlateks”
Turistička agencija ”Nekturs”
Turistička organizacija Prijepolje
Turistička organizacija Zlatibor
Turistička organizacija Užice
Čomič, Đ., Pjevač, N. (1997): Turistička
geografija. Savezni centar za unapređe-
nje hotelijerstva-ugostiteljstva, Beograd
www.turizamuzica.rs
www.zlateks.rs
www.zlatibor.rs
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Dobrica Jovičić*
Aleksandra S. Dragin**
Sažetak
Ekoturizam je selektivan oblik turiz-
ma čiji se razvoj zasniva na valorizaciji,
pretežno, prirodnih turističkih atrakci-
ja i odvija se u prostorima sa očuvanom
i atraktivnom prirodom, što su najčešće
zaštićena prirodna dobra. O ekoturizmu
se može govoriti kao o konceptu razvoja
baziranom na setu određenih principa,
ali i kao specifičnom obliku turističkog
prometa kao tržišnoj kategoriji - segmen-
tu turističkog tržišta. I pored značajnih
rezultata na planu jačanja političko-in-
stitucionalnog okvira za razvoj ekoturiz-
ma, pojam i efekti ovog oblika prometa
još uvek izazivaju oštre polemike, pa čak
i dijametralno suprotne stavove u struč-
nim krugovima i najširoj javnosti. Radi
prevazilaženja ovakvih protivurečnosti
i poboljšanja sociokulturnih i ekoloških
efekata, upravljanje ekoturizmom treba
temeljiti na primeni integralnog/celovi-
tog modela, kao osnove za održivi razvoj
ovog oblika prometa.
Ključne reči: ekoturizam, model, trži-
šte, održivi razvoj
Abstract
Integral model of development of ecotourism
Ecotourism is a selective type of tour-
ism which development is relied on val-
orization of, mostly, natural tourism at-
tractions and related to areas with well
preserved nature, usually including pro-
tected areas. Ecotourism can be treat-
ed as a concept of development, based
on implementation of the set of certain
principles, but also as a specific type of
tourism traffic, which is a market cat-
egory, or a segment of tourist market.
Apart from the significant results relat-
ed to the strengthening of political and
institutional frame for ecotourism de-
velopment, notion and effects of this
type of tourism still cause serious po-
lemics, and, even, totally opposed atti-
tudes within experts circles and publici-
ty, in general. In order to overcome such
controversial opinions and enhance so-
cio-cultural and ecological effects, man-
agement of ecotourism should be found-
ed on implementation of the integral
model, as a base for sustainable devel-
opment of the related type of tourism.
Key words: ecotourism, model, market,
sustainable development
* Univerzitet u Beogradu, Geografski fakultet
** Prirodno-matematički fakultet, Departman za
geografiju, turizam i hotelijerstvo
Integralan model
razvoja ekoturizma
Uvod
Pojam selektivnog turizma počeo je da se
koristi tokom 1970-ih godina za označa-
vanje oblika turističkih kretanja koja nisu
inicirana potrebom za boravkom i rekre-
acijom na osunčanim morskim plažama,
već drugim turističkim motivima i cilje-
vima. Pojava selektivnog turizma pred-
stavljala je odgovor ili alternativu masov-
nom turizmu, oličenom prevashodno u
masovnim kretanjima turista ka kupališ-
no-rekreativnim destinacijama Meditera-
na i drugih primorskih područja. Umno-
žavanje različitih turističkih aktivnosti
obuhvaćenih jedinstvenim pojmom - se-
lektivan turizam, vremenom je doveo di-
ferencijacije različitih oblika selektivnog
turizma, kao što su: nautički, zdravstve-
ni, ruralni, avanturistički, lovni, ekoturi-
zam i dr.
Zbog velikog broja motiva koji su po-
kretači turističkih kretanja i različitih
mogućnosti i načina provođenja godiš-
njeg odmora, potpuna klasifikacija selek-
tivnih oblika turizma nije moguća. Uz to,
iz godine u godinu pojavljuju se novi mo-
tivi učešća u turističkim kretanjima a ti-
me i dalja podela turizma na nove oblike.
Osim toga, retko kada je samo jedan motiv
uzrok kretanja, već više njih, pa je nemo-
guće govoriti samo o jednom specifičnom
obliku turizma. Zato, kad je reč o moti-
vu kretanja kao kri­terijumu podele, uglav-
nom se misli na dominirajuću motivaciju
pri odluci turiste da krene u određenu de-
stinaciju. Ovaj rad je posvećen ekoturiz-
mu, pri čemu je posebna pažnja posvećena
analizi principa, tipologije, tržišnih odli-
ka i modela razvoja ovog selektivnog, ali
sve značajnijeg i popularnijeg oblika pro-
meta. U pripremi rada korišćena je litera-
tura eminentnih inostranih eksperata koji
su se bavili ovom problematikom, npr. Ce-
ballos-Lascurain (1988), Fennell (2002),
Muller (2004), Wood & House (1991), We-
aver (1998, 2006) i dr., kao i domaćih au-
tora koji istražuju pitanja ekoturizma,
održivog razvoja i zaštite životne sredine
(Jovičić, 2008, 2009; Stojanović, 2007).
Pojam i principi ekoturizma
Ekoturizam se tretira kao selektivan oblik
turizma čiji se razvoj zasniva na valoriza-
ciji, pretežno, prirodnih turističkih atrak-
cija i odvija se u prostorima sa očuvanom i
atraktivnom prirodom, što su najčešće za-
štićena prirodna dobra. O ekoturizmu se
može govoriti kao o konceptu razvoja ba-
ziranom na setu određenih principa, ali
i kao specifičnom obliku turističkog pro-
meta kao tržišnoj kategoriji, odnosno se-
gmentu turističkog tržišta.
Prvi značajniji radovi i diskusije na te-
mu ekoturizma javljaju se početkom 1980-
ih godina, i u njima se izražava suprot-
stavljanje razvoju masovnog turizma kao
dominantnog trenda u globalnim razme-
rama (Wood & House, 1991). Na taj način
je stručnoj ali i najširoj svetskoj javnosti
upućeno upozorenje da masovan turizam,
pored pozitivnih ekonomskih rezultata,
proizvodi i niz neželjenih ekoloških i so-
cio-kulturnih posledica. Zbog brojnih ne-
dostataka masovnog turizma, prednost bi
trebalo dati “novom” ekoturizmu, zasno-
vanom na principima održivog razvoja.
Ekoturizam zasnovan na održivom razvo-
ju kasnije je dobio naziv alternativan tu­
rizam, pa onda selektivan oblika turizma.
Među ostalim terminima, registrovanim
u svetskoj literaturi i korišćenim radi di-
ferencijacije ekoturizma od masovnog tu-
rizma, izdvajaju se etička putovanja, me-
kani turizam, zeleni turizam i odgovorni
turizam.
Pojava ekoturizma tesno se vezuje za
ime Meksikanca Ceballos-Lascurain-a
(1988), koji je pod ovim pojmom označio
„putovanja u relativno očuvana i nezaga-
đena područja prirode, sa specifičnom na-
merom upoznavanja (istraživanja), div-
ljenja i uživanja u njihovim prirodnim
(naročito se misli na divlju faunu i floru)
i kulturnim vrednostima“. Ova često citi-
rana definicija uključuje dva kriterijuma
– prirodne turističke atrakcije i infor-
mativno-obrazovni karakter turističkog
kretanja, koji su vremenom prihvaćeni u
stručnoj javnosti kao dva od tri ključna
preduslova za shvatanje i razvoj ekoturiz-
ma. Treći kriterijum/preduslov ekoturiz-
ma odnosi se na ekološku i socio-kul-
turnu održivost i on je inkorporiran u
većinu definicija nastalih posle inicijalne
Ceballos- Lascurain-ove.
U periodu posle 1990. godine, u ek-
spertskim krugovima su naglašena shva-
tanja, po kojima ekoturizam predstavlja
značajan instrument za ostvarenje održi-
vog razvoja. Eko-turizam je komponenta-
segment održivog turizma, što proističe iz
njegove potpune orijentisanosti na ostva-
renje koncepta održivog razvoja i ciljeva
koji iz njega proističu.
U skladu sa pomenutim, Wood & Ho-
use (1991) definišu ekoturizam kao „puto-
vanje u područje prirode, sa ciljem shva-
tanja (sagledavanja) kulturne i prirodne
istorije razvoja životne sredine, uz stalnu
brigu o očuvanju integriteta ekosistema,
21
 čime se ostvaruju ekonomski prihodi koji
obezbeđuju egzistenciju lokalnom stanov-
ništvu i iz kojih se finansiraju aktivnosti
zaštite i očuvanja prirodno-ekoloških re-
sursa datog područja“.
Međunarodno društvo za eko-turizam
(The International Ecotourism Society/
TIES) je 1991. godine postavilo definiciju
eko-turizma, koja se često citira u stručnoj
literaturi i koja glasi: “ekoturizam je odgo-
vorno putovanje u prirodna dobra i prede-
le, koje doprinosi zaštiti životne sredine i
obezbeđuje egzistenciju lokalnom stanov-
ništvu”. Ova sažeta definicija je razrađe-
na/obrazložena kroz veći broj principa i
elemenata, koji čine suštinu ekoturizma:
• ekološko okruženje: destinacija eko-
turizma se odnosi na nacionalni park,
park prirode, zaštićeni ekosistem ili po-
dručje divljine;
• ekoturisti: definisani su kao turisti koji
idu na odmor u manjim grupama; oče-
kivan doživljaj u prirodi ili na nekom
egzotičnom mestu jeste kontakt sa pri-
rodom i lokalnom kulturom;
• zaštita prirodno-ekološke sredine:
prirodno-ekološka sredina ekoturizma
mora biti zaštićena i aktivno nadgleda-
na oblast sa prepoznatljivim zaštićenim
objektima;
• ekološka aktivnost: ekoturisti treba
da opušteno šetaju, razgledaju pejzaže,
proučavaju floru, faunu i geološke odli-
ke, komuniciraju sa domicilnim stanov-
ništvom, kupuju autohtone proizvode i
uživaju u različitim sportovima u pri-
rodi;
• ekološki pogodan oblik prevoza: u de-
stinaciji svog kretanja, ekoturisti tre-
ba da koriste ekološki pogodna prevo-
zna sredstva – bicikli, konji, automobili,
električni vozovi...;
• ekološki kontakti: posetioci treba da u
neposrednoj komunikaciji sa lokalnim
stanovništvom prevazilaze kulturne i
jezičke barijere, koristeći pomoć vodiča;
• ekološke informacije: posetioci tre-
ba da se unapred pripreme/informišu
za mesto koje će posetiti kako bi u nje-
mu uživali; domaćini, takođe, treba da
se pripreme za dolazak gostiju kako bi
im pružili adekvatnu sliku o sebi, svojim
odlikama, načinu života i okolnoj priro-
di (www.ecotourism.org).
Modifikovana i proširena verzija Ce-
ballos-Lascurain-ove inicijalne definici-
je, usvojena je 1996. godine kao definicija
ekoturizma Međunarodne unije za zašti-
tu prirode (IUCN). Prema njoj „ekoturi-
zam je odgovorno putovanje u relativno
očuvana (neizmenjena) prirodna područja
radi uživanja i divljenja njihovim prirod-
nim i (pratećim) kulturnim vrednostima,
koje promoviše značaj očuvanja ovih po-
dručja, ima minimalne negativne uticaje
na prirodnu sredinu i donosi pozitivne so-
cio-ekonomske efekte lokalnoj zajednici“
(www.iucn.org/about/work/programmes).
22
Obrazlažući tri ključna kriterijuma
ekoturizma, inkorporirana u mnoge de-
finicije ovog pojma, Weaver (2006) ističe
da je u fokusu ekoturizma, kao prvo, pri-
rodna sredina ili njeni specifični elemen-
ti, kao što su određene vrste faune i flore.
Ekoturizam je, prema tome, oblik turiz-
ma zasnovan na prirodi. Drugo, ekotu-
rizam naglašava edukaciju kao rezul-
tat interakcije između turista i prirodnog
okruženja. Na taj način se ekoturizam ra-
zlikuje od turističkih kretanja u prirodi či-
ji cilj je odmor (klasične ‘3S’ aktivnosti: Sea,
Sand, Sun - odmor na moru, pesku i suncu)
ili onih avanturističkog karaktera (penja-
nje uz strme planinske litice ili splavarenje
na nemirnim vodotokovima). Motivacija
za pomenute aktivnosti je ili hedonističko
uživanje u opuštanju na suncu ili sticanje
nezaboravnog iskustva koje nudi dozu rizi-
ka i ličnog izazova. Prirodna atrakcija u oba
slučaja služi kao pogodno mesto da se po-
menute želje ispune. Treća bitna stvar je
neophodnost održivog razvoja ekoturiz-
ma, u meri u kojoj je to objektivno moguće.
Ovo logički sledi iz drugog kriterijuma jer
želja da se upoznaju, razumeju i cene pri-
rodne lepote podrazumeva i želju da se osi-
gura očuvanje integriteta tih lepota.
Tipologija ekoturizma
Iz razlika u shvatanju i primeni tri ključ-
na kriterijuma ekoturizma proizilazi i di-
stinkcija dvaju tipova ekoturizma. Prvi se
može okarakterisati kao celovit ili komplek-
san tip ekoturizma, koji uključuje holistički
pristup prirodnim turističkih atrakcijama i
afirmiše značaj dubljeg shvatanja ekoturiz-
ma, čiji odlike neposredno proističu iz ce-
lovitog i kompleksnog shvatanja koncepta
održivog turizma u celini (Muller, 2004).
Nasuprot tome, minimalistički tip se nepo-
sredno vezuje za minimalističko shvatanje
koncepta održivog turizma, što uključuje
i elementarni pristup ekoturizmu, koji ak-
cenat stavlja na pružanju jednostavnih in-
formacija o određenom području/ekosiste-
mu, bez celovitog tumačenja i sagledavanja
njegove celine. Oba tipa ukazuju na potrebe
finansijske održivosti ekoturizma i zado-
voljstva turista. Kompleksan tip ekoturiz-
ma je poželjniji, jer je u većoj meri usmeren
na univerzalne i dugoročne rezultate odr-
živog razvoja i manja je verovatnoća proi-
zvođenja neočekivanih negativnih efeka-
ta u prirodno-ekološkoj i socio-kulturnoj
sredini. Međutim, razvoj ovog tipa ekotu-
rizma je zahtevniji, složeniji i iziskuje ve-
ća finansijska sredstva. Minimalistički tip
se može lakše implementirati, jer nudi jed-
nostavniji okvir za upravljanje, ali nosi veće
rizike proizvođenja negativnih (očekivanih
i neočekivanih) efekata, čime se narušava
kredibilitet ekoturizma kao oblika turizma
fokusiranog na koncept održivog razvoja
(Stojanović, 2007).
Podela ekoturizma na „čvrsti“ i „me-
ki“ je u ekspertskim krugovima ustanov-
ljena tokom 1990-ih godina i rezultat je
niza teoretskih istraživanja (Lindeberg,
1991; Weaver, 1998) i empirijskih iskustava
(Chapman, 1995; Palacio & McCool, 1997).
Termin „čvrsti“ ekoturizam predstavlja
bukvalan prevod engleskih reči hard eco-
tourisam, međutim primereniji našem je-
ziku i turizmološkoj terminologiji je izraz
„tradicionalan“ ili „dosledan“ tip ekoturiz-
ma ili „ekoturizam u užem smislu“, pri če-
mu se misli na oblik prometa koji u većoj
meri uvažava temeljne kriterijume ekotu-
rizma. Suštinski gledano, reč je o specifič-
nom obliku turizma zasnovanom na ma-
njim grupama ekoturista koji preduzimaju
duga i specijalizovana putovanja u područ-
ja relativno očuvane prirode, radi zadovo-
ljenja svojih fizičkih i mentalnih potreba.
Turisti koji uzimaju učešće u ovom obli-
ku kretanja, najčešće, ne koriste usluge po-
srednika (agencije i turoperatori), niti uslu-
ge u destinaciji. Za razliku od toga, učesnici
turističkih kretanja koja se označavaju kao
„meki“ ekoturizam (delimičan, površan tip
ekoturizma ili ekoturizam u širem smislu),
po svojim karakteristikama mnogo su bli-
ži konvencionalnom tipu turističke tražnje.
Njihova kretanja su motivisana manjom
željom za ostvarenjem jedinstvenih i sofi-
sticiranih doživljaja u destinacijama ekotu-
rizma. Sadržaji i aktivnosti vezani za eko-
turizam u ovom slučaju predstavljaju samo
segment jednog višenamenskog putovanja,
čije učesnici žele ostvariti različite ciljeve,
potrebe i interesovanja tokom odnosnog
kretanja. Ekoturisti u ovom slučaju preferi-
raju viši nivo komfora i oslanjaju se na uslu-
ge agencija, turoperatora i hotelijere.
Podela ekoturizma na „čvrsti“ i „meki“
tip, na prvi pogled izgleda slična već po-
menutoj tipologiji, prema kojoj se izdvaja-
ju celovit i minimalistički tip ekoturizma.
Međutim, pomenuta tipologija se zasniva
na širem sagledavanju efekata i filozofije
ekoturizma (holistički ili elementarni pri-
stup ekoturizmu, unapređenje održivosti
ili njen status quo), dok su tipovi „čvrsti“ i
„meki“ ekoturizam izvedeni na osnovu tr-
žišnih karakteristika i kvaliteta doživlja-
ja koji ostvaruju učesnici odnosnog oblika
kretanja (specijalizovani ili diverzifiko-
vani ciljevi i potrebe, manji ili veći broj
uslužnih aktivnosti, manje ili veće grupe
posetilaca) (Weaver, 2006). Značaj obe po-
menute tipologije se ogleda u tome što se
na osnovu njih mogu vršiti komparativne
analize, putem kojih se mogu utvrditi do-
minantni modeli ekoturizma u realnom
svetu. Ekoturisti u širem smislu, npr. ne
tragaju za doživljajima koji su skopčani za
mogućim nevoljama i odsustvom fizičkog
komfora, dok su motivi kretanja ekoturi-
sta u užem smislu, snažno etički zasnova-
ni i prožeti željom da se unapredi realan
svet u kome živimo.
Ekoturizam kao tržišna kategorija
Ekoturizam predstavlja mali segment tu-
rističkog tržišta ali koji progresivno raste,
pod dejstvom tržišnih faktora i adekvatne
Tabela 1. Karakteristike „čvrstog“ i „mekog“ tipa ekoturizma
„Čvrsti“ ekoturizam (aktivan, dubinski pristup)
spektar ekoturizma
Snažna posvećenost životnoj sredini
Unapređenje održivog razvoja
Specijalizovana putovanja
Putovanja dužeg trajanja
Male grupe turista
Fizička aktivnost
Psihički izazovi
Mali broj očekivanih usluga
Akcenat na individualnom doživljaju
Napraviti vlastiti turistički aranžman
Izvor: Weaver, 2006
regulative. Analiza međunarodnog turi-
stičkog prometa pokazuje da se od sredine
1980-ih godina smanjuje udeo masovnog
primorskog turizma, koji je bio u usponu
tokom šezdesetih i sedamdesetih godina
prošlog veka, a intenzivira razvoj selektiv-
nih oblika prometa, motivisanih željom za
upoznavanjem prirodnih vrednosti, kul-
ture i tradicije određenih prostornih celi-
na. Turistički paket aranžmani, sačinjeni
od uniformnih sadržaja i usluga, koji mo-
gu zadovoljiti prosečne turističke potrebe
i na kojima se velikim delom zasnivao ra-
zvoj masovnog primorskog turizma, po-
staju sve prevaziđeni, ustupajući mesto
turističkim kretanjima sa naglašenim in-
dividualnim doživljajima, čime se i objaš-
njava porast učešća ekoturizma na tržištu.
Polazeći od podele turističkog prome-
ta prema potrebi kretanja na: rekreativ-
ni, kulturni i kombinovani promet, može
se zaključiti da ekoturizam ima karakte-
ristike kombinovanog prometa. Potreba za
ovom vrstom kretanja najčešće je kom-
binovana: upoznavanje i divljenje novim
prirodnim i kulturnim vrednostima (kul-
turna potreba) i posebna forma osveženja,
odmora i čulnog oporavka u očuvanoj i
atraktivnoj prirodnoj sredini (rekreativna
potreba). Na primeru ekoturizma očita-
va se integralnost turističke potrebe koja
uključuje i rekreativne i kulturne elemen-
te. Nesumnjivo je da će u narednom peri-
odu integralna turistička potreba biti sve
dominantniji činilac podsticanja turistič-
kih kretanja, o čemu treba voditi računa
prilikom kreiranja planova razvoja ekotu-
rizma (Jovičić, 2008).
Sa funkcionalnog i sociološkog stano-
višta, eko-turizam je najčešće individua-
lan ili turizam manjih razmera (turističke
grupe broje do 25 ljudi, a smeštajni kapa-
citeti nemaju više od 100 ležaja), a nosioci
njegovog razvoja su mala/srednja predu-
zeća i agencije koji posluju u atraktivnim
i očuvanim prirodnim dobrima (npr. na-
cionalni parkovi). Turistički sadržaji i ak-
tivnosti namenjeni manjim grupama ljudi
imaju naglašen edukativno-interpretativ-
ni karakter, što podrazumeva distribuciju
različitih štampanih materijala i publika-
cija, organizovanje i uređenje informativ-
no-obrazovnih centara kao i angažova-
nje specijalizovanih turističkih vodiča iz
lokalne zajednice. Individualna ekoturi-
„Meki“ ekoturizam (pasivan, površan pristup)
Umerena posvećenost životnoj sredini
Stabilna, statična održivost
Više-namenska putovanja
Kraća putovanja
Veće grupe turista
Fizička pasivnost
Psihički mir i stabilnost
Veći broj očekivanih usluga
Akcenat na interpretaciji od strane vodiča
Oslanjanje na agencije i turoperatore
stička kretanja ukazuju na snažnu orijen-
tisanost ovog vida prometa na individual-
ne doživljaje i percepcije prirodne sredine,
dok kod grupnih ekoturističkih kretanja
bitnu ulogu imaju agencije i tur-operato-
ri kao posrednici i organizatori ovih gru-
pa, unutar kojih treba omogućiti ostvare-
nje kvalitetnog turističkog doživljaja.
Prezentovane razlike između ekotu-
rizma u užem smislu i ekoturizma u ši-
rem smislu utiču i na procene rezultata
koje ovaj oblik prometa ostvaruje na tr-
žištu. Npr. prema Svetskoj turističkoj or-
ganizaciji, krajem 1990-ih godina učešće
ekoturizma na globalnom turističkom tr-
žištu iznosilo je oko 20% (www.unwto.
org). Slično tome, BTR (2000) je prezen-
tovao podatak da se oko 50% međunarod-
nih turističkih poseta nacionalnim parko-
vima Australije može svrstati u kategoriju
– ekoturistička kretanja, s obzirom da se
glavne aktivnosti turista odnose na pešač-
ke ture kišnim šumama. Međutim, očito
je da se podaci ovakvog tipa mogu smatra-
ti relevantnim samo ako se radi o ekotu-
rizmu u najširem smislu te reči. Nasuprot
tome, prema statističkoj evidenciji ame-
ričke organizacije Speciality Travel In-
dex, učešće ekoturizma (misli se na tradi-
cionalno shvaćen ekoturizam) u ukupnim
turističkim kretanjima američkih turista
iznosilo je sredinom 1990-ih godina samo
1,5 do 2% (www.spectrav.com).
Iz pomenutog se može zaključiti da je
ekoturizam kao koncept širi pojam od eko-
turizma kao selektivnog oblika turističkog
prometa, koji je izrazito tržišna kategorija.
Ključni razlog ovome leži u nemogućno-
sti preciznog sagledavanja obima tražnje
u ekoturizmu, s obzirom da veliki broj tu-
rista koji putuju radi ostvarenja kvalitet-
nog ekoturističkog doživljaja, ne koristi
usluge privrednih subjekata specijalizo-
vanih za ekoturizam. Kao prvo, jedan deo
turista može ostvariti kvalitetan doživljaj
u destinacijama ekoturizma (npr. pose-
te nacionalnim parkovima) bez posredo-
vanja agencija ili korišćenja usluga drugih
komercijalnih preduzeća. Drugo, velika
većina turista koje označavamo ekoturi-
stima u širem smislu, oslanja se na poslo-
vanje konvencionalnih preduzeća turistič-
ke privrede, ne koristeći usluge privrednih
subjekata specijalizovanih za ekoturizam.
To ilustruju podaci da turisti koji poseću-
ju nacionalne parkove SAD-a radije noće
u motelima na obodu nacionalnih parko-
va, nego što odsedaju u specijalizovanim
„eko-konačištima“ unutar nacionalnih
parkova. Treća bitna stvar je to što se ko-
rišćenje (potrošnja) specijalizovanih sadr-
žaja (proizvoda i usluga) tipičnih za eko-
turizam precizno može sagledati samo na
manjim grupama turista koji predstavlja-
ju ekoturiste u užem smislu. Pri tome, je-
dan deo istinskih ljubitelja i učesnika eko-
turizma putuje individualno ne koristeći
turističke aranžmane ili druge usluge pre-
duzeća specijalizovanih za ekoturizam.
Pomenuta tri faktora najbolje objašnja-
vaju diskrepancu između procene da se
oko 50% međunarodnih poseta nacional-
nim parkovima Australije svrstava u eko-
turizam i podatka da je krajem 1990-ih
godina u pomenutoj zemlji bilo zvanično
registrovano samo 600 preduzeća specija-
lizovanih za ekoturizam, sa oko 6.500 za-
poslenih lica (www.ecotourism.org.au).
Predlog modela
za budući razvoj ekoturizma
Bez obzira na napredak teorije i prakse
ekoturizma tokom 1990-ih godina, poje-
dini eksperti izražavaju dileme oko kredi-
bilnosti ekoturizma (Fennell, 2002; Page
& Dowling, 2002, Mader, 2003). Polemič-
ni tonovi i protivurečne ocene ekoturizma
postale su izraženije posle 2002. godine,
koja je bila proglašena za „međunarodnu
godinu ekoturizma“. Osporavanja se jed-
nim delom odnose na neadekvatnu prime-
nu termina „ekoturizam“ za proizvode i
usluge koji ni približno ne ispunjavaju ne-
ophodne kriterijume. Druga vrsta kritika
se temelji na činjenici da većina subjeka-
ta-nosilaca ponude usvaja minimalistički
pristup ekoturizmu, što stvara veće eko-
loške i socio-kulturne rizike.
Imajući u vidu pomenute stavove i kri-
tike, nameće se logičan zaključak da je ce-
lovit i osmišljen pristup ekoturizmu, znat-
no pogodniji od minimalističkog koncepta.
S tim u vezi, Weaver (2006) se zalaže da ce-
loviti pristup ekoturizmu postane zajednič-
ki okvir ili model za razvoj i onog „pravog“
ekoturizma, tj. ekoturizma u užem smislu
i ekoturizma u širem smislu reči. Obrazla-
žući ovu ideju, pomenuti autor ističe da se
nipošto ne sme zanemariti značaj „mekog“
tipa ekoturizma, zbog velikih ekonomskih
prihoda koje on donosi i iz kojih se mogu
finansirati aktivnosti zaštite i unapređe-
nja destinacija ekoturizma. Shodno tome,
celoviti model ekoturizma bi pružio širok
okvir za razvoj rekreativnih aktivnosti (od
skromnih i malobrojnih do izuzetno ra-
znovrsnih rekreativnih mogućnosti), omo-
gućujući nosiocima ponude izbor između
čvrstog (potpunog) i delimičnog (nepot-
punog) pristupa održivom razvoju, zavisno
od karakteristika odnosne destinacije. Na
ovaj način bi se, teoretski gledano, omogu-
ćio univerzalan razvoj ekoturizma.
23
 Tabela 2. Celoviti model ekoturizma u situacijama kada turističko privređi-
(autorova interpretacija ideje koju je ponudio Weaver, 2006) vanje dobije masovan karakter, čime se
Podstiče negira koncept eko-turizma.
holistički pristup; dubinsko razumevanje; pozitivnu transformaciju rezultata; unapređenje
održivosti; održivost u globalnom smislu; ekološku i socio-kulturnu održivost; finansijsku Literatura
održivost; zadovoljstvo turista BTR (2000): International Visitors to Au-
Pogodan je za: stralia in 1999, Bureau of Tourism Re-
male grupe velike grupe search.
specijalizovana putovanja višenamenska putovanja Ceballos-Lascurain, H. (1988): The Futu-
aktivnosti sa fizičkim fizički pasivne aktivnosti re of ’ecotourism’, Mexico Journal, Janu-
izazovima viši nivo pružanja usluga ary 27, 13-14.
i
niži nivo pružanja usluga fokusiran je na interpretaciju Chapman, D. (1995): Ecotourism in Sta-
ističe ličnu interakciju sa grupne turističke aranžmane te Forests of New South Wales: Who Vi-
prirodom sits and Why? State Forests of New So-
individualna putovanja
uth Wales and the University of Sidney.
mogućnosti za turističku Fennell, D. (2002): Ecotourism Program-
skromne rekreaciju razvijene me Planning, CABI Publishing.
Jovičić, D. (2008): Uvod u turizmologiju i
snažan
pristup održivom razvoju
delimičan turističku geografiju, TON plus, Novi
Beograd.
Jovičić, D. (2009): Turistička geografija Sr-
Najveći izazov za implementaciju ova- Zaključak bije, Univerzitet u Beogradu – Geograf-
kvog integralnog modela je kako ga uči- I pored značajnih rezultata na planu ja- ski fakultet, Beograd.
niti dovoljno atraktivnim za ekoturiste u čanja političko-institucionalnog okvira Mader, R. (2003): Latin American ecoto-
širem smislu reči. To bi se moglo ostva- za razvoj ekoturizma, pojam i efekti ovog urism: what is it?, in Global Ecotourism
riti (Weaver, 2006) u destinacijama, kao oblika prometa još uvek izazivaju oštre Policies and Case Studies: Perspectives
što su zaštićena prirodna dobra, gde bi se polemike, pa čak i dijametralno suprot- and Constraints, Channel View, pp. 1-7.
svi tipovi ekoturista podstakli na saradnju ne stavove u stručnim krugovima i najši- Muller, H. (2004): Tourismus und Okolo-
sa turističkom privredom, lokalnim sta- roj javnosti. Na taj način se i opravdanost gie, Wechselwirkungen und Handlun-
novništvom, državnim organima i nevla- teze da je „ekoturizam savest održivog tu- gsfelder, Munchen.
dinim organizacijama. Kroz takvu sarad- rizma“ dovodi u pitanje. Zbog toga, uprav- Lindberg, K. (1991): Policies for Maximi-
nju, svi ekoturisti bi aktivno učestvovali u ljanje ekoturizmom treba temeljiti na pri- zing Nature Tourism’s Ecological and
aktivnostima očuvanja i unapređenja pri- meni integralnog/celovitog modela, kao Economic Benefits, World Resource In-
rodnih dobara, afirmišući simbiozu izme- osnove za održivi razvoj, kako čvrstog ta- stitute.
đu turizma i zaštite prirode. ko i mekog oblika ekoturizma. Suštinski Palacio, V., McCool, S. (1997): Identi-
Putem ovakvog integralnog modela, preduslov za primenu ovog modela pred- fying ecotourists in Belize through be-
ekoturisti postaju važan faktor pozitivnih stavlja kreiranje globalne i akreditovane nefit segmentation: a preliminary anal-
promena u prirodno-ekološkoj i socio- mreže zaštićenih prirodnih dobara, unu- ysis. Journal of Sustainable Tourism, 5,
kulturnoj sredini. Relevantne aktivnosti tar koje bi ekoturisti svojim aktivnosti- pp. 34-43.
koje se nude ekoturistima obuhvataju sa- ma doprinosili očuvanju i unapređenju Page, S., & Dowling, R. (2002): Ecotouri-
đenje drveća (pogodno u područjima pri- ovih dobara i time se afirmisali kao zna- sm, Prentice Hall, London.
rodno izmenjene ili degradirane sredine), čajni faktori održivog razvoja ekoturizma. Stojanović, V. (2007): Održivi razvoj tu-
uklanjanje introdukovanih (unetih) egzo- Nesumnjivi su i veliki izazovi za uspešnu rizma i životne sredine, PMF – Depar-
tičnih biljnih vrsta koje narušavaju sta- implementaciju ovog modela i prepreke tman za geografiju, turizam i hotelijer-
bilnost lokalnog ekosistema, održavanje i uspešnom razvoju ekoturizma, koji uklju- stvo, Novi Sad.
uređenje pešačkih staza, asistiranje u na- čuju: Wood, R., House, S. (1991): The Good To-
učnim istraživanjima (npr. identifikaci- • nepostojanje opšte prihvaćene definici- urist: a Worldwide Guide to the Green
ja biljnih vrsta), učešće u različitim pro- je i tumačenja eko-turizma; Traveller, Mandarin.
jektima vezanim za lokalne zajednice i • činjenicu da lokalne zajednice često ni- Weaver, D. (2006): Sustainable Touri-
sl. Suštinski preduslov za implementaci- su uključene niti obučene za realizaciju sm: Theory and Practice, Elsevier Bu-
ju ovakvog modela je formiranje akredi- projekata vezanih za eko-turizam; tterworth-Heinemann, Oxford.
tovane globalne mreže zaštićenih prirod- • nepravičnu podelu profita na štetu lo- Weaver, D. (1998): Ecotourism in the Le-
nih dobara, u kojima bi bili zastupljeni kalnog stanovništva, u slučajevima ss Developed World, CAB International.
svi tipovi ekosistema i gde bi se usposta- kada međunarodne kompanije/tur- www.ecotourism.org
vio ravnopravan i partnerski odnos iz- operatori ubiraju većinu profita od tu- www.iucn.org/about/work/programmes
među ekoturista, lokalnog stanovništva, rističkog privređivanja; www.unwto.org
privrednih subjekata, državnih organ i ne- • rizike degradacije priodnih i kulturnih www.spectrav.com
vladinih organizacija. vrednosti zaštićenih prirodnih dobara, www.ecotourism.org.au

24
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Đorđije Vasiljević*
Dr Dragoslav Pavić*
Željko Anđelković*
Sažetak
Rafting predstavlja spuštanje čamci-
ma niz „divlje“ reke i pravi je izazov za
avanturiste i istinske ljubitelje prirode
i lepih pejzaža. Današnji rafting pose-
duje ne samo osobine sporta i rekreaci-
je, nego predstavlja i izuzetno popula-
ran vid avanturističkog i sportskog tu-
rizma. Cilj rada je da se kroz upozna-
vanje sa osnovnim pojmovima i desti-
nacijama, kako postojećim, tako i po-
tencijalnim, i analizom nekih rečnih
tokova u Crnoj Gori ukaže na stanje i
mogućnosti razvoja ove vrste rekreacije
kao specijalnog, savremenog i ekološkog
vida turizma u ove države. Zadatak
rada je da se predstave sve najvažnije
karakteristike raftinga, kao i da se oce-
ni stanje i osobine rečnih tokova u Cr-
noj Gori na kojim je moguće upražnja-
vati ovaj sport.
Ključne reči: rafting, splavarenje, turi-
zam, rekreacija, reka, Crna Gora
Abstract
Condition and possibilities of development of
rafting as niche tourism in Montenegro
Nowadays, life in urban areas and
deteriorating condition of our envi-
ronment created a great demand for
spending time in natural surround-
ings. This resulted with the appearance
of special forms of tourism with ecolog-
ical and recreational background, such
as hiking, biking, rafting and other
forms of activities and sports. Rafting,
navigating boats on whitewater, wild
rivers, is a pure challenge for adventur-
ers and true nature and landscape lov-
ers. Today it is not only sport and rec-
reation, but also movement for riv-
ers and nature preservation. The aim
of this paper is to, through presenting
fundamental concept and destinations
(both potential and existing), point out
condition and possibilities of develop-
ing this kind of sport as contemporary,
ecological and niche tourism form.
Keywords: rafting, adventure, tourism,
recreation, river, Montenegro
* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
Prirodno-matematički fakultet, Trg Dositeja
Obradovića 3, Novi Sad
Stanje i mogućnosti razvoja
raftinga kao posebnog oblika
turizma u Crnoj Gori
Uvod
Današnji, sve brži tempo života, koji se na-
ročito uočava u urbanim sredinama, ali i
sve lošije stanje životne sredine, kako na
lokalnom, tako i na globalnom nivou, uči-
nili su boravak u prirodi neophodnim za
održavanje zdravlja, ali i odmor i rekrea-
ciju. Ovakva potreba rezultovala je poseb-
nim, ekološkim vidovima turizma i dopri-
nela popularizaciji sportova i rekreacije
koji su u uskoj vezi s prirodom. Značajno
mesto u sklopu aktivnog odmora zauzi-
ma rafting - spuštanje čamcima niz „div-
lje“ reke.
Cilj rada je da se kroz upoznavanje sa
osnovnim pojmovima i destinacijama, ka-
ko postojećim, tako i potencijalnim, i ana-
lizom nekih rečnih tokova u Crnoj Gori
ukaže na stanje i mogućnosti razvoja ove
vrste rekreacije kao specijalnog, savreme-
nog i ekološkog vida turizma u ove male,
ali turistički atraktivne države.
Razvoj raftinga kroz vreme
Kolevka raftinga je Severna Amerika, od-
nosno rečni tokovi koji se tamo nalaze. Pi-
onir današnjeg modernog raftinga je Džon
Fremont, tada poručnik vojske SAD-a, ko-
ji je 1842. godine vršio istraživanja na re-
ci Plat pomoću preteče današnjeg čamca
za rafting. Sedamdesete godine XX veka
donele su najveći pomak u istoriji raftinga
kada je ovaj sport proglašen olimpijskim i
biva uključen u dvadesete letnje Olimpij-
ske igre u Minhenu 1972. godine (www.
abc-of-rafting.com). Ovo je dovelo do zna-
čajnog razvoja i promocije ovog sporta ali i
opreme za rafting.
Splavarenje u Crnoj Gori nastalo je od
nekadašnje potrebe za transport drvene
građe iz visokih planinskih predela do pi-
lana, a za taj jeftin i efikasan transport ko-
ristili su se rečni tokovi. Celokupan po-
sao transporta balvana vodom nazivao se
“trift”. Prva ideja o sastavljanju više balva-
na u celinu potiče od triftara koji su skivali
dva do pet balvana i uz pomoć improvizo-
vanog vesla išli niz vodu često se zaustav-
ljajući na opasnim mestima. Tako spojene
balvane oni su nazivali “splutina” koji su
kasnije bili osnova za razvoj splavarenja.
Nakon prestanka trifta dolazi se na ideju
da se splutine prošire tj. da se prikuje još
sedam do osam balvana kako bi površina
bila veća i sigurnija. Tako nastaju prve dr-
vene splutine ili splavovi koji služe za pre-
voz ljudi isključivo u turističke svrhe (Mr-
kša, 2004).
Rafting (ili splavarenje po divljim vo-
dama) - jedan od najranijih vidova pre-
voza kojim su se transportovali ljudi i ro-
ba. U bukvalnom smislu, reč „rafting“ se
sa engleskog prevodi kao splavarenje (raft
– eng. splav). Ti drveni splavovi su odav-
no otišli u legendu - zamenili su ih moder-
ni gumeni čamci. Rafting predstavlja spu-
štanje čamcima niz „divlje“ reke i pravi je
izazov za avanturiste i istinske ljubitelje
prirode i lepih pejzaža. Nekada jedno od
prvobitnih sredstava za transport ljudi i
robe (splav), rafting danas poprima ne sa-
mo osobine sporta i rekreacije, nego i po-
kreta za očuvanje reka, rečnih tokova ali i
prirode uopšte.
Rafting je danas izuzetno tražen turi-
stički proizvod. Spada u tzv. aktivne nači-
ne odmora, gde su posetioci osim odmora
uključeni u razne vidove sportskih i re-
kreativnih aktivnosti. Rafting aranžmani
se uglavnom baziraju na saradnji između
rafting klubova i turističkih agencija čiji je
osnovni zadatak promocija i prodaja aran-
žmana u emitivnim turističkim mestima
a za realizaciju i animaciju turista zaduže-
ni su pomenuti klubovi. Moguće je paket
aranžman obogatiti i dodatnim sadrža-
jima koji se mogu se realizovati kroz ra-
zne vidove rekreacije: pešačenje, ribolov,
ekstremni sportovi, friklajmbing, bandži
džamping, paraglajding, ... Ovo sve po-
red rekreativnog može imati i edukativ-
ni karakter: učenje o raznim autohtonim
i retkim primercima flore i faune, ali i o
raznim geološkim i geomorfološkim poja-
vama - geoturizam.
Karakteristike i klasifikacije
reka za rafting
Postoje dva faktora koja, odvojeno ili u
kombinaciji, mogu formirati brzake, to su
topografija dna i veličina protoka.
Topografija dna je primarni faktor u
kreiranju brzaka, uglavnom je stalan u to-
ku vremena i sastoji se od tri podfaktora -
nagiba, suženja i prepreka (www.america-
nwhitewater.org).
• Nagib reke je procenat po kom ona gu-
bi visinu dužinom svog toka. Ovaj „gubi-
tak“ određuje pad reke. Blagi nagibi daju
spore reke, dok se strmi nagibi povezuju
sa „pobesnelim“ bujičnim tokovima.
25
 • Suženja mogu da prouzrokuju brzake
kada je tok reke prinuđen da uđe u znat-
no uži kanal. Ovakav pritisak tera vodu
da teče mnogo brže i da reaguje druga-
čije na stanje na dnu reke.
• Prepreke. Stena ili ispšupčena ivica u
sredini reke ili blizu obale može da po-
remeti tok reke i može da stvori ra-
zne pojave koje mogu biti više ili manje
atraktivne, ali i često opasne za uprav-
ljanje plovnim objektima, odnosno
čamcima.
Veličina protoka zavisi od sezonskih
varijacija hidrometeoroloških prilika, kao
i od eventualno prisutnog antropogenog
faktora (npr. uspori izazvani radom bra-
na). Ovi faktori omogućili su kreiranje in-
ternacionalne skale težine reka koja ima
sledeće klase (www.americanwhitewater.
org):
Klasa I: Lako. Brza voda s malim talasima.
Klasa II: Za početnike. Ravni brzaci sa ši-
rokim, čistim kanalima koji su lako uoč-
ljivi bez izviđanja.
Klasa III: Srednje. Brzaci s umerenim, ne-
ujednačenim talasima koji mogu biti
komplikovani za izbegavanje.
Klasa IV: Napredno. Intenzivni, moć-
ni, ali predvidljivi brzaci koji zahtevaju
precizno upravljanje plovilom u turbu-
lentnoj vodi.
Klasa V: Eksperti. Izuzetno dugi, pu-
ni prepreka i veoma siloviti brzaci koji
izlažu veslača nadprosečnoj opasnosti.
Klasa VI: Ekstremno. Ovakvi spustovi
opisuju se kao ekstremno teški, nepred-
vidljivi i opasni.
Ipak, treba napomenuti da nijedan si-
stem klasifikacije reka nije univerzalno
usvojen, niti se univerzalno može prime-
niti za sve rečne tokove. Takođe, regional-
na ili individualna tumačenja mogu iza-
zvati dodatne nesporazume u klasifikaciji
rečnih tokova (www.americanwhitewater.
org).
Faktori atraktivnosti
rafting destinacija
Među osnovnim faktorima koji utiču na
atraktivnost rečnog toka za rafting kao tu-
rističke aktivnosti mogu se izdvojiti: du-
žina plovnog puta, nagib rečnog korita i
morfologija korita i doline, klimatske ka-
rakteristike, komplementarne prirodne
i antropogene turističke vrednosti, sme-
štajna i ostala infrastruktura i dr.
Dužina plovnog toka mora biti dovolj-
no dugačka da bi se splavarenje moglo od-
vijati i do nekoliko sati, što podrazumeva
kontinuiranu plovnost na nekoliko de-
setina kilometara. Postoji mogućnost da
se prilikom različitog spajanja vodotoka
(ušća, sastavci i sl.) nastavi splavarenje iz
jedne u drugu reku (primer Tare i Drine).
Ukoliko je trasa spusta kratka, posetioci-
ma može vrlo brzo dosaditi splavarenje na
takvim vodotocima. Takođe, na kratkim
26
deonicama gotovo je nemoguće napravi-
ti višednevne aranžmane, što automatski
znači nepotrebnost smeštajnih objekata,
ili pak mogućnost razvoja raftinga samo
kao komplementarne aktivnosti nekog
drugog vida turizma.
Nagib rečnog korita je takođe izuzet-
no bitan za atraktivnost rafting destinaci-
je jer direktno utiče (pored visine vodosta-
ja) na brzinu reke, pa samim tim i brzinu
spusta. Upravno se zbog toga rafting odvi-
ja na planinskim rekama i brzacima i pla-
ninskim deonicama većih vodotoka. Spe-
cifične morflološke odlike korita i doline
(suženja, kaskade, kanjoni i sl.) daju raf-
ting spustu osim brzine i dinamičnost i
dodatnu neizvesnost.
Klimatske karakteristike područja su
takođe veoma bitne, jer je rafting aktiv-
nost koja se odvija na otvorenom. Najpo-
godniji periodi u godini za rafting su pro-
leće (povećan proticaj i brza reka rafting
čine zanimljivijim i “opasnijim”) i leto (po-
većana insolacija i optimalna temperatura
vazduha i vode).
Komplementarne prirodne i antropoge-
ne turističke vrednosti (atraktivni prirod-
ni lokaliteti, kulturno-istorijske vrednosti
i dr.) u neposrednoj i široj okolini se uglav-
nom uključuju u višednevne rafting aran-
žmane i to u obliku izleta.
Slika 1. Detalj iz rafterskog kampa
(Foto: Vasiljević, 2005)
Mogućnost izgradnje smeštajne i osta-
le infrastrukture pri obali reke je izuzet-
no bitna. Veoma je važno da postoji ta-
kva konfiguracija terena koja omogućava
izgradnju smeštajnih kapaciteta (kampo-
vi i sl.), kao i izgradnju prilaza vozilima sa
putnicima, čamcima i ostalom opremom.
Naravno, svaki vid gradnje u ovakvim,
prirodnim i šumskim predelima, gde se
obično splavari, mora biti održiv i idejno i
tehnološki u skladu sa okruženjem.
Analiza karakteristika važnijih
rečnih tokova u Crnoj Gori i
mogućnost razvoja raftinga na
njima
Crna Gora obiluje raznovrsnim hidrološ-
kim oblicima i pojavama koje su posledica
geološkog sastava i građe terena, reljefa i
klimatskih prilika. Ipak, i pored povoljnih
klimatskih odlika za razvoj rečne mreže,
Karta 1. Rečna mreža Crne Gore
(Izvor: www.meteo.cg.yu)
litološka građa, pogotovo u predelu dubo-
kog krša Crne Gore, nije dozvolila razvoj
bogatijih površinskih tokova. Jedino je u
severoistočnom delu, na prostoru fluvio-
krša i klastičnih stena, rečna mreža zna-
čajnije razvijena (Radojičić, 1996).
Reke Crne Gore su izuzetno čiste i bi-
stre. One hidrografski pripadaju Jadran-
skom i Crnmorskom slivu. Jadranskom
slivu odvodnjavaju se slivovi Morače, Ze-
te i Bojane, dok Crnomorskom slivu vodu
nose Tara, Piva, Ćehotina, Lim i Ibar.
Jadranski sliv
Ukupna površina dela Jadranskog sliva
Crne Gore iznosi oko 6.560 km2 ili 47.5 %.
Prema Jadranskom moru otiču Morača, sa
svojim pritokama Zetom i Cijevnom, Ri-
jeka Crnojevića i Orahovštica. Sve njiho-
ve vode, preko Skadarskog jezera, rekom
Bojanom završavaju u Jadranskom moru.
Pored Bojane, neposredno u more uliva se
još nekoliko vodotokova, uglavnom, bujič-
nog karaktera (www.meteo.cg.yu).
Morača nastaje spajanjem Javorskog i
Rzačkog potoka u severnoj Crnoj Gori, is-
pod planine Rzač. Duga je 99,5 km i teče
od severa ka jugu. Uliva se u Skadarsko je-
zero. U svom severnom delu (gornjem to-
ku) Morača je brza planinska reka, i teče
kroz kanjon severno od Podgorice. Nakon
spajanja sa svojom najvećom pritokom,
Zetom, severnije od Podgorice, Morača
ulazi u Zetsku dolinu, kroz koju teče sve
dok se ne ulije u Skadarsko jezero.
Spust Moračom je moguć na isključivo
na veoma visokom vodostaju, jer je inače
rečni tok prepun tesnaca, uskih grla i ra-
zlomljenih stija koje stoje na sredini reke,
pa je i tehnički izuzetno zahtevan za vo-
žnju, što je izuzetno bitno kod komercijal-
nih rafting aranžmana gde je bezbednost
na prvom mestu. Ipak, prema informaci-
jama klubova i osoba koji se bave raftin-
gom u Crnoj Gori, postoji oko 30 km na
kojima je moguć spust ali se ne organizuje
u komercijalne svrhe. Ova relacija počinje
ispod Manastira Morače. Osim bukova i
kanjona Platija, reka prolazi kroz živopi-
snu dolinu sve do Podgorice, pa je vred-
nost raftinga Moračom osim adrenalin-
skog moze biti i pejzažna.
Zeta je desna i najznačajnija pritoka re-
ke Morače u Crnoj Gori sa dužinom od 85
km.
Njena dužina, s podzemnim tokom
, iznosi oko 89 km, a površina sliva 1547
km² (Begović,1981.). Zeta nosi znatnu ko-
ličinu vode pa su na Glavi Zete i Slapu po-
dignute hidrocentrale. Upravo deo od
Glave Zete gde se nalazi istoimeni motel,
pa do drugog visećeg mosta, što je dužina
toka od oko 11 kilometara postoji moguć-
nost upražnjavanja raftinga i kanuinga.
Iako je relacija relativno mala, ona pruža
zanimljiv i atraktivan spust niz ovaj deo
reke Zete. Tamošnji motel “Glava Zete”
mogao bi poslužiti kao baza ili čak sme-
štaj jer osim kreveta raspolaže zatvorenim
restoranom sa letnjom baštom, otvore-
nim bazenom sa skakaonicom za odrasle,
malim bazenom za decu , garderobom za
presvlačenje, itd.
Cijevna je reka koja izvire na severnoj
strani Prokletija, zapadno od planine Tro-
jana (2183 m) u blizini sela Zatrijebac i
protiče kroz Albaniju i Crnu Goru. Površi-
na sliva iznosi 360 km² a od njenih 56 km
Crnoj Gori pripadaju 32 km a na kanjonski
deo otpada 12 kilometara. Srednja dubina
je 5 - 6m u gornjem i oko 15m u donjem
toku. Veoma je brza reka, čak i u ravnici
Zete prosečan joj je pad 3,67% (Radojičić,
1996). U kanjonu je do sada registrovano
813 vrsta biljaka, što čini četvrtinu uku-
pne flore države. Međutim, iako vanredno
značajan za biološku raznovrsnost i grad
Podgoricu, kanjon se u nekim dokumen-
tima pominje kao moguće akumulaciono
jezero, što bi apsolutno uništilo sve njego-
ve vrednosti (www.greenhome.cg.yu). Iz
prethodno prikazanog, razvoj raftinga na
ovom rečnom toku mogao bi znatno ugro-
ziti postojeći ekosistem.
Bojana je 41 kilometar duga reka koja
se nalazi na granici Crne Gore i Albanije.
Otiče iz Skadarskog jezera i uliva se u Ja-
dransko more. Reka Bojana teče u velikim
krivinama sa prosečnim padom od 0,6 %
(Radojičić, 1996) što je čini mirnom rekom
i potpuno nepogodnom za rafting.
Rijeka Crnojevića izvire iz Obodske
pećine, tačnije ispod nje, a samo za vre-
me velikih kiša kreće iz pećine. Nekih 350
m nizvodno ide kratka kanjonska dolina,
a onda se dolina reke proširuje (Raičević,
2003). Ovaj rečni tok nije povoljan za ra-
zvoj raftinga jer i pored izvorišnog dela to-
ka koji je relativno strm i voda brza, nema
dovoljno atraktivne topografske karakte-
ristike za upražnjavanje ove aktivnosti.
Crmnica je rečica koja izvire pod pla-
ninom Sutormanom (945 m) i teče svojom
aluvijalnom ravni Crmničkog Polja. Vodo-
staj u reci Crmnici znatno se koleba, kao i
u svim rečnim tokovima ovog kraja. Ona
nije pogodna za upražnjavanje raftinga.
Crnomorski sliv
Ukupna površina Crnomorskog dela sliva
iznosi oko 7.260 km2 ili 52.5 % crnogorske
teritorije. Sa te površine ka Zapadnoj Mo-
ravi otiče reka Ibar, dok Drinom otiču vo-
de reke Tara, Pive, Lima i Ćehotine (Rado-
jičić, 1996).
Reka Tara se nalazi u središnjem poja-
su severnog dela Crne Gore sa površinom
sliva od oko 1900 km2 (što je oko 14% po-
vršine Republike). Kanjon je usečen izme-
đu Sinjajevine i Durmitora sa leve i Ljubiš-
nje i Zlatnog Bora sa desne strane.
Od ukupne dužine Tara je za čamce i
splavove plovna svojih 96 kilometara i to
od Šljivanskog poljado ušća sa Pivom kod
Šćepan Polja. Konfiguracija terena i posto-
janje pratećih objekata uslovila je podelu
plovnog toka na tri dela. Prvi deo je od
Šljivanskog do Radovan luke, drugi od Ra-
dovan luke do Brštanovice i treći od Bršta-
novice do Šćepan Polja. Potrebno je i do-
dati da je Tara od Šljivanskog do kanjona
Sušice u sastavu N.P. Durmitor, a od tog
mesta je granica između Crne Gore i Re-
publike Srpske. Razlika u nadmorskoj visi-
ni između Šljivanskog i Šćepan Polja je oko
140 metara (Mrkša, 2004). Prvih 25 kilo-
metara rečnog toka zabranjeno za splava-
renje tokom čitave godine (nažalost, jer je
to jedan od najlepših delova kanjona). Ta
deonica, od Džambasovog spomenika (15
kilometara od Mojkovca ka Žabljaku) do
Splavišta se prolazi ukoliko se automobi-
lom krene na Žabljak.
Prvi deo je dužine 40 kilometara i pre-
đe se za 5-6 sati. Pad vode je jako mali, br-
zaci nisu zahtevni osim kad je mali vodo-
staj, ali okolina daje atraktivnost. Svakako
jedan od najlepših doživljaja je prolazak is-
pod mosta na Đurđevića Tari, tačnije ispod
četvrtog luka, zatim najkraća reka Ljutica
dužine 300 metara leva pritoka Tare, Ma-
nastir posvećen Arhgelu Mihajlu na desnoj
obali, zatim Bela i Crna vrela na levoj i de-
snoj obali, Lazin kamen gde je reka najuža
Slika 2. Kanjon reke Tare
(Izvor: www.raftingmontenegro.com)
u celom toku širine oko 6 metara, prelepi
pejzaži i stene koji se naizmenično smenju-
ju sve do Radovan luke (Mrkša, 2004).
Drugi deo dužine 38 kilometara i pre-
đe se za oko 5 sati. Atraktivan je jer se pro-
lazi kroz najdublji deo kanjona koji dostiže
svoju maksimalnu visinu od 1300 metara.
Svakako treba spomenuti i Bailovića sige
na desnoj obali kao jedan od najvećih pri-
rodnih bisera. Naime voda izbija iz pećine
u kojoj se nalazi malo jezero i dalje nastav-
lja slobodan pad preko 15 metara široke si-
ge stvarajući nekoliko vodopada. Takođe
sa leve obale Jovičića sige predstavljaju dar
prirode. Iz dva tri jezera nastaju vodopadi
visine 60 metara i padaju na obalu pa se za-
tim ulivaju u Taru. Vredan pomena je i sta-
ri žičani most koji nije u funkciji ali pravi
avanturisti i danas vole da ga pređu. Takvih
mostova je na Tari dva. Prvi par kilometara
nizvodno od Radovan luke kod sela Tepca
i drugi kilometar uzvodno od Brštanovice.
Pad vode drugi dan je veći i postoji par zah-
tevnijih brzaka kao što su: Tepački buk, Su-
šica, Prodrta usov, itd (Mrkša, 2004).
Treći deo dužine je 18 kilometara i naj-
atraktivniji je zbog činjenice da je na tih 18
kilometra pad vode veći nego na predhod-
nih 78 km. Mada ne oskudeva ni pejzaž-
nim delovima ni izvorima. Brzaci kao što
su: Brštanovački gornja i donja perila, Bo-
rovi, Taranina pošta, Varda, Ćelije, Mla-
dička, Vjernojevića buk su najveći i naj-
zahtevniji na Tari i obično se kaže ko ne
prođe Brštanovicu ne zna šta je splavare-
nje i izazov. Ovaj deo traje oko 3 sata plo-
vidbe (Mrkša, 2004)..
Podela na tri dela uslovljava i pode-
lu turističke ponude i to na jednodnevno,
dvodnevno i trodnevno splavarenje. Naj-
posećeniji jednodnevni spust je svakako
od Brštanovice do Šćepan Polja, mada se
kao jednodnevni izlet javlja i deo od Šlji-
vanskog do Radovan luke, ali ni po ceni,
ni po uzbuđenjima nije konkurentan Br-
štanovici. Dvodnedvni i trodnevni izleti
predstavljaju ceo plovni tok, ali je razlika
u broju noćenja. Tako se kod dvodnevnog
izleta noći samo jednom i to na Radovan
luci, ali se više vremena provodi na vodi,
dok se kod trodnevnog pored Radovan lu-
ke noći i u jednom od kampova na Bršta-
novici (Mrkša, 2004).
Pored splavarenja konfiguracija terena
i prirodno okruženje reke Tare omoguću-
je izdvajanje komplementarnih aktivnosti
i vidova turizma, poput ribolova, plani-
narenja, pešačkih tura, paraglajdinga, fo-
to safarija, itd.
Krajnja tačka raftinga Tarom nalazi u
Šćepan Polju na reci Drini, neposredno
posle spajanja njenih sastavnica, Tare i Pi-
ve. Svi kampovi na ovoj lokaciji su izgra-
đeni po sličnom šablonu u drvetu. Smeštaj
je u drvenim kolibama, a program udopu-
njuju igrališta za odbojku (Slika 1), fudbal,
badminton, predivna terasa sa pogledom
na reku i naravno kulinarski specijaliteti
domaćina. Večernji program počinje ve-
27
 čerom a završava se zajedničkom pesmom
uz logorsku vatru.
Reka Lim, hidrografski najznačajnija
crnogorska reka, nastaje u podnožju Pro-
kletija kao otoka iz Plavskog jezera, na 999
metara nadmorske visine mada njegov
izvorišni deo čine reke Vruja i Grnčar, ko-
je sastavljajući se čine Ljuču, koja se uli-
va u Plavsko jezero. U podnožju Medve-
đe na 299 metara nadmorske visine svoj
put završava kao pritoka DrinReka Lim
je prosto stvorena za sportsko-rekreativ-
ne programe poput splavarenja, kajaka-
šenja, planinarenja, alpinizma, paraglaj-
dinga, slobodnog penjanja, orijentiringa i
sportskog ribolova. Svakako da osim spla-
varenja, nezaboravan doživljaj dopunjuju i
prelepi predeli, veličanstvene klisure ali i
čuvene, i već pomenute, crkve i manastiri
u blizini toka Lima među kojima se ističu
manastiri Mileševa, Davidovica, Kumani-
ca i Đurđevi stupovi.
Najpogodniji period za rafting je od
početka proleća (dolaskom toplijeg vre-
mena) do kraja juna kada se gornji tok Li-
ma puni isključivo od snežnice sa Pro-
kletija i Komova. Tada je moguće spustiti
se celim tokom Lima. Nestankom snega
smanjuje se i kolicina vode što otežava
splavarenje. Za razliku od Tare, Lim je do-
sta toplija reka. Lim u letnjim mesecima je
dosta smireniji a voda toplija, pa se pored
splavarenja posetioci mogu kupati u tiša-
cima (mirnim delovima toka) ili pak spu-
štati u prslucima niz bukove (www.splava-
renje.org.yu).
Gornje Polimlje je povoljnije za spla-
varenje zbog većeg pada rečnog korita i
slapovitih deonica. Od izvorišta Lima do
ulaska u Kumaničke klisure smenjuju se
etape penušavih brzaka i virova. Donji tok
Lima je manje povoljan za rafting i kaja-
kašenjezbog manjih padova rečnog profi-
la. Lim nije pogodan za klasično splavare-
nje (klasičnim drvenim splavovima) zbog
postojanja više deonica na kojima se reka
širi i gde je dubina mala, pa se splavovi la-
ko nasukaju. Njegove karakteristike po-
godne su za spuštanje gumenim čamcima.
Ukoliko je vodostaj mali, jedan deo re-
ke Lim se preskače i to od Andrijevice do
Berana. Razlog tome je loša konfiguracija
terena i korita reke što tu deonicu čini za
nijansu manje atraktivnom od ostalih de-
onica. Ipak, moguće je i tu deonicu preći,
ali uz često prenošenje čamaca preko delo-
va reke koji su zaista plitki. Doduše uz do-
bar vodostaj moguće je i na ovom delu reke
splavariti ali onda se splavarenje poveća-
va za jedan ceo dan pa bi umesto, recimo,
predviđenih tri trajao četiri dana (www.
splavarenje.com). U zavisnosti od vodosta-
ja i dela toka Lima, brzaci pripadaju klasa-
ma od II do V. EKO Kamp “Lučice” organi-
zuje rafting od maja do septembra, tokom
celog plovnog puta Lima od Plavskog jezera
do sela Lučice, odnosno do samog Kampa.
Na toj relaciji dužina reke Lim je oko 120
km. U zavisnosti od doba godine rafting se
28
može organizovati u trajanju od dva ili tri
dana, sa organizacijom šatorskih kampova,
ili kao jednodnevno spuštanje od manasti-
ra Kumanice, ispod Brodareva, do Lučica.
Dnevno se prelazi 25-35 km.
Piva izvire iz vrela Sinjac na planini
Goliji, blizu manastira Pive. Piva je formi-
rala sliv na visokom masivu crnogorskih
planina. Njen kanjon je prosečen kroz pla-
nine Bioč, Volujak, Maglić i Pivsku plani-
nu, dugačak je 33 km, dubok do 1.200 m i
tu reka stvara izuzetnu snagu koja se kori-
sti za hidroelektranu Mratinje koja je pre-
gradila kanjon 1975. Od izgradnje hidro-
elektrane ostalo je još oko 6-7 kilometara
Pive do sastavljanja sa Tarom na Šćepan
polju (Radojičić, 1996). Većim delom go-
dine na Pivi zbog akumulicaije nema do-
voljno vode za splavarenje (a ni dovoljno
dužine), ali desetak dana kad se jezero na-
puni, i brana otvori, ispuste za vodu, tih
6-7 kilometara se pretvori u možda naj-
spektakularniju reku za rafting na Balka-
nu a možda i šire.
Reka Ibar nastaje na severnoj strani
planine Hajla (2400m) u Crnoj Gori iz šest
izvora od kojih su dva stalna. Ukupna du-
žina toka je 276 km, a površina sliva izno-
si 8059 km². Poznat po brojnim brzacima
i bukovima, on je veoma pogodan za ribo-
lov i brojne sportove na vodi, uključujući i
rafting. Ipak, od celokupnog toka Ibra, sa-
mo je 35 km na teritoriji Crne Gore. Iako
Ibar predstavlja dobru osnovu za razvoj
raftinga, kratak tok u Crnoj Gori uslovio
je da se splavarenje uglavnom organizuje
na delu toka koji se nalazi na prostoru Sr-
bije.
Ćehotina je reka u severozapadnoj Cr-
noj Gori desna pritoka reke Drine. Izvi-
re pod planinom Stožerom. Duga je 125
km, a površina sliva iznosi 1380 km². U
gornjem toku protiče kroz usku, do 300
m duboku klisurastu dolinu, iz koje izlazi
kod Pljevalja. Nakon proticanja kroz Plje-
valjsku kotlinu, ponovo ima karakter pla-
ninske reke. U donjem toku, nizvodno od
pritoke Kamenice, opet teče kroz duboku
dolinu, sa mestimičnim eroziono-tekton-
skim proširenjima. Od Vikoča do ušća te-
če teritorijom Bosne i Hercegovine. Uliva
se u Drinu kod Foče (Radojičić, 1996).
Pad rečnog korita Ćehotine je poste-
pen, tako da nadmorska visina kod ušća
Vrulje iznosi 900 m, Kozičke reke 895 m,
Pljevalja 760 m, ušća Vezičnice 750 m, kod
Gradaca 666 m, na granici prema Bosni
500 m, a pri ušću u Drinu 405 m. Poda-
ci o padu ove reke jasno ukazuju na to da
je rafting moguć i atraktivan samo u do-
njem toku u blizini ušća. To su prepozna-
li i iz opštine Foče gde svake godine od
2007 održava „Otvoreno rafting prven-
stvo BiH“.
Zaključna razmatranja
Reke Crne Gore svojim prirodnim i estet-
skim vrednostima predstavljaju ogroman
potencijal za razvoj turizma. U ovom radu
data je isključivo teoretska analiza rečnih
tokova i radi jasnije slike o mogućnosti-
ma razvoja raftinga na ovim rekama mo-
ra se obaviti sistematsko i detaljno teren-
sko istraživanje. Ipak ova početna analiza
može da predstavi dobar osnov i polaznu
tačku za takvo istraživanje. Detaljnijom
inventarizacijaom i daljim istraživanjem
reka pogodnih za rafting, kao i segmenta-
cijom tržišta dobila bi se i jasna slika koliki
je noseći kapacitet ovih prirodnih celina.
Reka Tara je već poznata i priznata raf-
ting destinacija, čak i van granica Crne
Gore i regiona i postavlja se pitanje da li
je potrebno afirmisati i ostale reke koje po
svojim osobinama mogu da se koriste za
ovaj vid turističke aktivnosti. Zato je po-
trebno ustanoviti prirodne i društvene
granice kapaciteta izdržljivosti (nosećeg
kapaciteta) na osnovu istraživanja kojim
se ustanovljava dugoročno nadgledanje
uticaja turizma na ove osetljive prirodne
krajeve. Samo održivi pristup i planski ra-
zvoj bi od ove turističke i sportske aktiv-
nosti stvorio brend na mnogo većem ni-
vou i jasno ucrtao Crnu Goru u raftersku
kartu Evrope i sveta.
Literatura i izvori podataka
Begović, M. (1981): Geografski prikaz na-
selja Glava Zete, diplomski rad, Depar-
tman za geografiju, turizam i hotelijer-
stvo, Prirodno-matematički fakultet,
Novi Sad.
Vukmanović, J. L. (1950): Geografski pre-
gled Crmnice, Narodna knjiga, Cetinje.
Dragović,  R. (2003): Turističko-ekološka
studija doline Lima, doktorska diserta-
cija, Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, Prirodno-matematički fa-
kultet, Novi Sad.
English, D.B.K., Bowker, J.M. (1996): Eco-
nomic Impacts of Guided Whitewa-
ter Rafting: A Study of Five Rivers, Wa-
ter Resources Bulletin Vol. 32, NO. 6,
Amercian Water Resources Associati-
on, USA.
Mrkša, M. (2004): Splavarenje rekom Ta-
rom, diplomski rad, Departman za geo-
grafiju, turizam i hotelijerstvo, Prirod-
no-matematički fakultet.
Radojičić, B. (1996): Geografija Crne Go-
re – Prirodna osnova, Unireks, Nikšić.
Raičević,  J. (2003): Turističke atraktivno-
sti doline Rijeke Crnojevića,  diplomski
rad, Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, Prirodno-matematički fa-
kultet, Novi Sad.
www.abc-of-rafting.com
www.americanwhitewater.org
www.greenhome.cg.yu
www.meteo.cg.yu
www.opstinafoca.rs.ba
www.politika.rs
www.raft.hr
www.raftingmontenegro.com
www.serbiarafting.com
www.splavarenje.com
www.wind.rs
Održivi razvoj i turizam

Sustainable Development
and Tourism

29
30
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Đurđica Perović*
Sažetak
Planinski masiv Prokletija jedinstven
je zbog svoje geomorfološke razuđeno-
sti, značajnih hidrografski resursa, ne-
ponovljivog florističkog ambijenta, kao
i raznovrsne faune. Crnogorski dio Pro-
kletija, prostor visokih prirodnih i eko-
loških performansi, proklamovan kao
peti nacionalni park u Crnoj Gori,
predstavlja izuzetan turistički poten-
cijal. Pored prirodnih vrijednosti ovo
je izrazito multikulturno i multinacio-
nalno područje. Zoni crnogorskih Pro-
kletija pripadaju cjelokupne teritorije
opština Plav i Rožaje, kao i djelovi op-
ština Podgorica, Andrijevica i Berane.
Ova, zasada geografski periferna zona
saobraćajnim povezivanjem i otvara-
njem, ima potencijala da postane jed-
na od najatraktivnijih planinskih zo-
na Crne Gore. Buduću receptivnu bazu
Prokletija treba formirati tako da bude
integrisana u prirodni ambijent, kao
što je „eco lodge“ koncept.
Ključne riječi: nacionalni park, turi-
stički potencijal, turistički razvoj
Abstract
National Park Prokletije as tourism offer in
Montenegro
Massif of Prokletije mountain is
unique in terms of its geomorpholog-
ical scarcity, significant hydrograph-
ic resources, unique floristic ambiance,
as well as diverse fauna. Montenegrin
part of Prokletije, an area of high nat-
ural and ecological performance pro-
claimed as the fifth National Park in
Montenegro, represents an extraordi-
nary tourism potential. Besides its nat-
ural values this is also multicultural
and multinational area. Montenegrin
Part of Prokletije consists of the whole
territories of the Municipalities of Plav
and Rozaje, as well as parts of the Mu-
nicipalities of Podgorica, Andrijevica
i Berane. This Part, which represents a
peripheral part at present, has poten-
tial to become one of the most attrac-
tive mountain regions in Montenegro
by traffic connecting and opening. Fu-
ture receptive base of Prokletije should
be established so as to be integrated
in the natural ambience such as „eco
lodge“ concept.
Key words: national park, tourist po-
tential, tourism development.
* Univerzitet Crne Gore, Fakultet za turizam i
hotelijerstvo, Kotor, duda@ac.me
Mjesto NP „Prokletije“ u
turističkoj ponudi Crne Gore
Uvod
Crnogorske Prokletije smještene su i istoč-
nom dijelu Crne Gore. Zauzimaju 10% te-
ritorije republike, koliko procentualno
iznosi i broj stanovnika na ovom području
u odnosu na broj stanovnika. Ovom pla-
ninskom masivu pripadaju teritorije op-
ština Plav, Rožaje, kao i djelovi opština
Podgorica, Andrijevica i Berane. Prostor
crnogorskog dijela Prokletija je nanera-
zvijeniji prostor u republici, i ako se radi o
veoma vrijednom prirodnom, multietnič-
kom, multinacionalnom i multikonfensio-
nalnom području.. Zahvaljujući ekološkoj
očuvanosti i bogatstvu biodiverziteta ovaj
planinski masiv predstavlja jedan od naj-
atraktivnijih balkanskih predjela. Dobi-
jenim statusom nacionalnom parka, kao
i planiranim saobraćajnim povezivanjem
sa Podgoricom, kao i rekonstrukcijom ae-
rodroma u Beranama, crnogorske Prokle-
tije postaju izuzetno atraktivna turistička
destinacija.
Prirodne vrijednosti
crnogorskih Prokletija
Geomorfološka struktura Prokletija uka-
zuje na složen i moćan sistem visokih
planinskih lanaca, oštrih grebena, ne-
pristupačnih vrhova, dubokih cirkova i
vertikalnih odsjeka, sa strmim i nepro-
hodnim uskiim dolinama.Lednički reljef
daje glavno obiležje predjelu, i ako je iz-
građivanje ledničkog reljefa, u odnosu na
ostale agense tgrajalo relativno kratko.
Klima je veoma neujednačena, što je
uslovljeno lokacijom planinskog vijenca
Komovi Prokletije u graničnoj zoni izme-
đu uticaja jadranske i kontinentalne kli-
me.Zato je južni dio područja Prokletija
pod uticajem jadranske, a sjeverni konti-
nentalne klime.
Hidrografske vrijednosti predstavlja-
ju glacijalnia jezera - Plavsko, Ridsko, Vi-
sitorsko, Rikavačko, Bukumirsko, Ropo-
jansko, Tatarijsko, Bjelajsko i ostala. Sa
izuzetkom Plavskog, ostala jezera pred-
stavljaju tipične primjere i prirodne feno-
mene poznate pod nazivom “gorske oči”.
Bogarstvo i raznovrsnost flore i fau-
ne (biodiverzitet) predstavlja dominantnu
crtu područja Prokletija. Flora crnogor-
skih Prokletija je veoma bogata i razno-
vrsna i u velikoj mjeri ima karakter sred-
njoevropske flore sa značajnim učešćem
arkto-alpijskih i submediteranskih ele-
menata. Poseban kvalitet flore ogleda se u
prisustvu velikog broja endemičnih, ende-
moreliktnih, reliktnih vrsta (tercijernog i
glacijalnog tipa), rijetkih biljnih vrsta, kao
i značajno prisustvo ljekovitih, medono-
snih i drugih biljnih vrsta. Prokletije su
floristički najbogatija planina Balkana,
zauzimajući, na taj način, značajnije me-
sto i od Pinda, Šarplanine, Rile i Pirina1
karakteristika izuzetna horološka he-
terogenost. Bogatstvo vaskularne flore
očitava se u s blizu 2000 vrsta, te se ovaj
planinski masiv može smatrati jednim od
floristički (i vegetacijski) najbogatijih na
čitavom Balkanskom poluostrvu. Anali-
za visokoplaninske flore zapadnog i cen-
tralnog dela Balkanskog polusotrva (zone
iznad 1500 m) koja je obuhvatila sve flor-
ne elemente osim borealnih, pokazuje da
su Prokletije sa 542 vrste na prvom mestu
u odnosu na sve druge planine Balkana.
Skoro 40% ukupne visokoplaninske flore
zapadnog i centralnog Balkana prisustvu-
je na Prokletijama. Od ovog broja na sre-
djeevrospke planinske vrste u čirem smi-
slu otpada skoro 60 % (Stevanović 1996). U
tome se, izmedju ostalog, ogleda sličnost
izmedju Prokletija i Alpa.
Zoniranje crnogorskih Prokletija
Regionalnim projektom „Program inte-
gralnog razvoja crnogorskih Prokletija“
utvrđene su smjernice turističkog razvoja
ovog područja. Unutar zone crnogorskih
Prokletija izdvojene su mikrozone i to:
• Mikrozona Cmiljevića-Turjak (potenci-
jalni kapacitet 10 000 skijaša). Logistič-
ki centri Berane i Rožaje;
• Mikrozona Rožaje-Hajla-Štedin sa mo-
gućnostima za formiranje centra na
Hajli, kapaciteta oko 10 000 skijaša;
• Plavsko-gusinjska mikrozona sa moguć-
nostima za formiranje zimsko-sportske
infrastrukture za oko 5 000 skijaša;
• Mikrozona Veruša-Mokro, sa mogućim
potencijalima 3 500 skijaša.
U kombinaciji sa drugim djelatnosti-
ma, posebno sa proizvodnjom organske
hrane, turizam će predstavljati impuls in-
tegralnog razvoja. Sekundarne zone su:
• Zona Šekular-Mokra planina-Murgaš
(Berane);
• Zona slivnog područja Zlorečice (An-
drijevica);
• Zona Murino-Velika-Čakor (Plav);
• Zona Medun-Korita (Kuči-Podgorica);
• Zona doline Cijevne (Tuzi-Podgorica)
(Radović, 2005).
1 Studija za Nacionalni Park Proletije, Podgori-
ca,2008.
31
 Zone zaštite
u Nacionalnom parku Prokletije
Prva zona zaštite u Nacionalnom Parku
„Prokletije“ obuhvata dvije prostorne cje-
line oko rezervata prirode Hridsko jeze-
ro i rezervata prirode Volušnica. Prostor-
na cjelina oko rezervata prirode Hridsko
jezero uključuje sliedeće planine oko re-
zervata: Mala Bogićevica, Tepsijica, Ve-
liki Hrid sa Hridskom gorom, a takođe i
veći dio Bogićevice, Beljaja i Horolca. Pro-
storna cjelina oko rezervata prirode Vo-
lušnica uključuje sledeće planine oko re-
zervata: veći dio Trojana i Ravnog ključa
sa sjeverne strane rezervata, Vezirovu bra-
du i Karanfile sa sjeveroistočne strane, te
sa istočne strane dolinu Ropojane, masi-
ve Bjeliča i Bora uključujući Maja e Borit
i Šćapicu.
Druga zona zaštite u Nacionalnom
Parku „Prokletije“ čini prostor oko Prve
zone zaštite, obuvatajući: u zapadnom di-
jelu parka - krajnje sjeverne padine Troja-
na, Ravnog ključa i Vezirove brade sa do-
linom Grbaje (Dolja) i dolinom Dolje (od
Alipašinih izvora i ušća Dolje u Ljuču do
ulaza u Dolinu Ropojane); u centralnom
dijelu parka - krajnje sjeverne padine Bo-
ra, masive Tumbe, Crnog vrha, Osoje,
Trokusa, Košutice, Šteka, Konjskog obora
i Kofiljače do naselja u zoni Plava; u istoč-
nom dijelu parka - krajnje sjeverne padine
Treskavice, i Velikog Hrida do Temnjačke
rijeke, kao i Bivoljak, Babino polje i južne
padine Starca, Strmec i Strugovo uključu-
jući Ćafu Bogićevice.
Zaštitna zona oko Nacionalnog parka
Prokletije obuhvata, na istoku – prostor
oko Jelenka uključujući Zavoj, masiv Star-
ca i Mladice sa Javorištem do (Desnog)
Meteha i Komaračke / Temnjačke rijeke,
u centralnom dijelu prostor oko Plava od
granica NP-a do Komaračke rijeke sa Ski-
čom, kao i prostor oko Plavskog jezera do
regionalnog puta Plav – Gusinje, obuhva-
tajući zonu Gusinja da bi na krajnjem za-
padu ova zona obuhvatila južnu stranu
Doline Grnčara.2
Usvojena strategija razvoja turizma
izložena u inoviranoj verziji Master plana
predviđa predviđa podjelu Crne Gore na
šest klastera.Punu turističku afirmaciju
NP „Prokletije“ može imati u oviru pred-
loženog klastera Bjelasica i Komovi, Pro-
kletije-Plav, Rožaje.
Turistički promet
u području Prokletija
Crnogorske Prokletije posjeti mali broj
turista. Prema podacima Ministarstva tu-
rizma za 2004. godinu, ovaj prostor je po-
sjetilo je samo 0,5 procenata ukupnog bro-
ja turista koji su posjetili Crnu Goru.
U strukturi turista preovlađuju doma-
ći turisti (70 procenata). Turisti na prosto-
ru Prokletija u prosjeku ostvare dva no-
2 Studija za NP “Prokletije”, Podgorica, 2008.
32
Karta br.1: Položaj NP „Prokletije“
Izvor: Prostorni plan RCG
ćenja, dok je prosjek za cijelu Republiku 7
noćenja.
Ukoliko stanje turističke djelatnosti
posmatramo iz perspektive mikro centa-
ra, možemo vidjeti da u Plavu nema regi-
strovanih turista i njihovih noćenja iako
postoji 274 turističkih ležaja, Ti su ležaji
u zatvorenom hotelu, koji čeka adaptaciju
i stavljanje u funkciju. Turistička kretanja
su za sada koncentrisani prema Rožaja-
ma, koje je trgovačko središte i uglavnom
su turisti u tranzitu ili u poslovnoj posjeti,
dok manji broj njih opštinu posjeti iz turi-
stičkih razloga.
SWOT analiza Prokletija
Prokletije imaju veliki potencijal za razvoj
planinskog turizma u Crnoj Gori, gdje se
kompletno područje nalazi u inicijalnoj
fazi razvoja. U SWOT analizi područja
Prokletija ističu se samo specifične pred-
nosti i nedostaci te prilike i opasnosnosti,
dok su sveukupni problemi planinskog tu-
rizma u Crnoj Gori zajednički za komple-
tan prostor.
SWOT analiza
Prednosti
Netaknuta priroda i neskorišćenost turizma
okrenutog prirodi;
Veliko interesovanje turista – iseljenika;
Razvijena trgovina i zanatstvo;
Afirmisane manifestacije u Plavu i Rožajama;
Razvoj turističkog informacionog sistema;
Status NP “Prokletije”
Šanse
Razvoj zajedničke turističke destinacije sa
susjedima;
Turističko povezivanje u klasteru Bjelasica,
Komovi, Prokletije;
Saobračajno povezivanje sa Podgoricom;
Rekonstrukcija aerodroma u Beranama;
Integralni razvoj prostora (komplementarne
djelatnosti);
Afirmisanje etno-socijalnih vrijednosti
prostora;
Afirmisanje neagresivnih vidova turizma;
Izvor: Perović, 2009
Mogući vidovi turizma
u NP „Prokletije“
Tržišni segmenti koji bi mogli biti zain-
teresovani za budući turistički proizvod
Prokletija su:
• ljubitelji netaknute prirode,
• sportisti, avanturisti,
• ljubitelji etno vrijednosti.
NP „ Prokletije“ predstavlja izuzetan
potencijal za razvoj brojnih vidova tu-
rizma tokom čitave godine. Osim zdrav-
stvenog, moguće je formirati i sadržaje za
kontrolisani razvoj lovnog i ribolovnog
turizma, zatim ruralnog, speleološkog, al-
pinističkg, ekološkog, kulturnog, etnoso-
cijalnog, vjerskog, sportskog.
Turistički razvoj treba bazirati na pri-
cipima održivosti i fokusirati se na:
• programa otkrivanja prirode, planina-
renja, pješačenja, života u prirodi, ško-
le zdravog života,
• programe alpinizma, adrenalinskih
sportova, sportske kampove,
• wellness programe,
• eko-ruralnih programe.
Budući razvoj turizma na prostoru
Prokletija biće usmjeren na Plav i Rožaje,
gdje će biti najviše receptivnih kapacite-
ta, ali i komplementarnih djelatnosti – za-
natstvo, trgovina, prerada poljoprivrednih
proizvoda. Svoje mjesto naći će i sportski
kampovi za alpinizam i ekstremne spor-
tove, cross-country staze, survival pro-
grami, adrenalinski parkovi, vodeni spor-
tovi na Limu itd.
U Rožajama će se i dalje razvija-
ti ugostiteljstvo, zanati, trgovina, zabav-
ne i sportske manifestacije, kao i prirod-
nu proizvodnju hrane. Turistička ponuda
Turjaka sa hotelom i skijalištem dopunjuje
turističke programe, pogotovo za skijaše
sa manjim prohtjevima. Centar na Turja-
ku može se uspješno povezivati sa sličnim
Nedostatci
Saobraćajna izolovanost (loša saobraćajna
komunikacija između Plava i Rožaja, kao i
njihova nezadovoljavajuća povezanolst sa
Podgoricom);
Nedostatak receptivnih kapaciteta.
Prijetnje
Nastavak depopulacije;
Neplanska gradnja;
Insistiranje na agresivnim vidovima zimskog
turizma;
Razvoj zimskih centara u okruženju:
Saobraćajna izolovanost.
centrom u Lokvama na putu ka Berana-
ma.
Turistički razvoj Prokletija sa zonira-
njem prostora, statusom nacionalnog par-
ka, kao i sa programima koji su bazirani
na divlju i neotkrivenu prirodu, uz gene-
ralno manje agresivne vidove selektivnog
turizma wellnessa, upotpuniće ponudu
turističkih destinacija Bjelasica i Durmi-
tor, u kojima se veći akcenat daje na skija-
nje i ostale zimske sportove. Rast turizma
i integralni razvoj prostora, saobraćajno
otvaranje i povećanje inostrane tražnje
stvoriće se mogućnosti i za investicije u
atraktivne turističke programe.
Područje Prokletija bi povezivanjem
Gusinja i Plava sa Podgoricom dobilo sna-
žan razvojni impuls ne samo za razvoj
turizma nego i za cjelokupan privredni i
društveni razvoj.
Eco lodge koncept u NP „Prokletije“
Eco lodge koncept smještaja se zvanično
promovisao 1994. godine. Predstavlja vr-
stu turističkog receptivnog kapaciteta ko-
je zadovoljava, između ostalih, i sljedeće
kriterijume:
• Štiti prirodne i kulturne komponente
okruženja;
• Tokom izgradnje vrši minimalan uticaj
na okolinu;
• Uklapa se u specifični kontekst okruže-
nja;
• Odlično korenspondira sa domaćim
stanovništvom;
• Daje doprinos održivom razvoju lokal-
ne zajednice.
Polazeći od proširenog koncepta ekotu-
rizma, koji se u poslednje vrijeme definiše
kao geoturizam, a koji omogućava održi-
vost i unapređuje geografske karakteristi-
ke turističkog mjesta – prirodne, kulturo-
loške, pejzažne, ambijentalne vrijednosti,
kao i dobrobit domicilnog stanovništva,
mjesta za eco lodge koncept smještaja u
NP „Prokletije“ i te kako ima. Mnogi na-
cionalni parkovi u svijetu nude ovakav vid
smještaja u samom parku, čuvajući pri-
rodnu sredinu i optimalno upravljajući ot-
padom i energijom.
Zaključak
NP „Prokletije“ predstavljaće biser u cr-
nogorskoj turističkoj ponudi. Zahvaljujući
potencijalima kojima raspolaže moguće je
kroz uspješnu turističku valorizaciju pla-
ninskog masiva pokrenuti sa mrtve tačke
održivi razvoj turizma kao jedinog mogu-
ćeg strateškog pravca razvoja. Ovakav re-
žim zaštite bio je neophodan zato što de-
vastacija prirodnih resursa, divlja gradnja
na nedozvoljenim lokacijama, nekontroli-
sana sječa šuma i privatna uzurpacija op-
štih dobara predtavljaju ozbiljnu prijetnju
ovom veličanstvenom prostoru. Da bi NP
„Prokletije“ bio održiv, kao strogi oblik za-
štite prirode, potrebno je preduzeti niz
mjera. Ekološka edukacija stanovništva,
sankcionisanje divlje gradnje, kao i spre-
čavanje nekontrolisanog krčenja šuma, iz-
među ostalih bile bi neophodne.
Literatura i izvori
1. Radović, M., Ratković, R., Sektorske
studije - Turizam, Vlada RCG, GTZ,
Univerzitet Crne Gore, Podgorica,
2005.
2. Radojičić, B., Geografija Crne Gore,
Prirodna osnova, DANU, Podgorica,
2008.
3. Radojičić, B., Geografija Crne Gore,
Društvena osnova, DANU, Podgorica,
2008.
4. Grupa autora, Eco lodge koncept u Cr-
noj Gori, vlada RCG, GTZ, Podgorica,
2007.
5. Grupa autora, Crnogorske planine –
putopisi, Obod, Cetinje, 2004.
6. Kasalica, S., Sjeverna Crna Gora, tu-
rističko-geografska studija-NIO “Uni-
verzitetska riječ“, Nikšić, 1988.
7. Grupa autora, Studija za NP “Proketi-
je”, Vlada RCG, Podgorica, 2008.
33
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Snežana Štetić*
Sažetak
Turizam je postao jedan od najzna-
čajnijih elemenata ekonomskog razvo-
ja država na globalnom nivou i izuzet-
no važan pokretač ekonomskog, druš-
tvenog i održivog razvoja. Demografske
promene, povećanje slobodnog vreme-
na i diskrecionog dohotka , globalizaci-
ja, i modernizacija transportnih sreds-
tava su odlučujući faktori koji su do-
veli do brzog rasta turizma u svetu. Si-
gurno je da ova delatnost utiče na sve
pore života lokalne zajednice u kojoj
se razvija. To i jeste uzrok želje velikog
broja zemalja da razvija turizam i da
predstavi sve svoje potencijale sa ciljem
njihovog plasmana na domaće i inos-
trano turističko tržište.
Zbog toga je uloga turističke pri-
vrede veoma značajna jer utiče na
mogućnost stvaranja turističkog
proizvoda, njihovu promociju, prezen-
taciju i plasman.
Ključne reči: Tur operatori, održivi ra-
zvoj, resursi, implementacija, posledice
Abstract
Role and importance of tour operators for
developement of susstainable tourism
Tourism has become one of the most
important elements of economic devel-
opment of countries at the global lev-
el and an extremely important driver
of economic, social and sustainable de-
velopment. Demographic changes, in-
creased leisure time and discretion-
ary income, globalization, and mod-
ernization of means of transportation
are the decisive factors that led to the
rapid growth of tourism in the world.
It is certain that this activity affects
all pores of life of local communities in
the developing. That is the cause of the
wishes of a large number of countries
to develop tourism and to promote
their potentials in order of their place-
ment in domestic and foreign tourist
market.
Therefore, the role of tourism is very
important because it affects the pos-
sibility of creating a tourism product,
promoting, marketing and presenta-
tion.
Key words: Tour-operator, sustainable
development, resources, implementa-
tion, consequences
* Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno matematički
fakultet, Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, snegics@gmail.com
34
Značaj i uloga tour operatora
za razvoj održivog turizma
Uvod
Perspektiva razvoja međunarodnog turiz-
ma u svetskim okvirima (prema UNWTO),
je rastući uticaj novih destinacija u regio-
nima koji se razvijaju, i delovanje proce-
sa globalizacije i novonastalih tehnologija,
kao i rast konkurentnosti kroz snižava-
nje cena turističkih usluga i proizvoda. zervate i državne šume. . Odnos između
UNWTO je u svojoj studiji “Vizija turizma
2020.”, izdatoj 2000.g, procenila da je 1990.,
tržišni udeo svetskog turizma Evrope bio
60%, a da će taj procenat, usled sve veće
konkurencije destinacija opasti na očekiva-
nih 46% do 2020.godine. Analize pokazu-
ju da iako Evropa ostaje najveći turistički
receptivni ragion sveta, u velikoj meri ona
gubi svoje tržišno učešće. Razlog je to što
Evropa svoj rast nastavlja slabijim tempom
u odnosu na druge regione - za period od
1995. do 2020. Stopa rasta Evropskog turiz-
ma je predviđena na 3%, dok je za ostale re-
gione, kao što su Bliski Istok, Istočna Azija,
Pacifički region i Južna Azija, očekivan rast
u ovom periodu 7.1% 6.5% i 6.2%. Što uka-
zuje na potrebu povećanog uključivanja tu-
rističke privrede u promociju i plasman tu-
rističkog proizvoda destinacija koje želimo
da razvijamo.
Izuzetno važan segment turističkog tr-
žišta je turističko posredovanje koje čini
okosnicu povezivanja oba pola tržišta, po-
nudu i tražnju. Na tržištu putovanja i tu-
rizma stalno se stvaraju novi oblici pla-
smana usluga. Zbog toga nastaju i novi
oblici pribavljanja usluga povezanih za
putovanja i turizam i menadžmenta pro-
daje. U tom procesu je sve izraženija uloga
pojedinca (turiste i menadžera), privred-
nika (pružaoca turističkih usluga u dome-
nu saobrađaja, smeštaja i ugpostiteljskih
usluga) i profesionalaca (tour operatora i
turističkih usluga).
S obzirom, da su tur operatori zaintere-
sovani da svoj proizvod baziraju na kvali-
tetnoj osnovi, samim tim i na uključivanje
očuvanih i zaštićenih prostora u svoju po-
nudu, njihova uloga je izuzetno značajna.
Odnosno, uloga tur operatora nije samo u
plasmanu ovih prostora na turističko trži-
šte, već i u stvaranju održivog turističkog
proizvoda . Imajući to u vidu, organizatori
putovanja moraju voditi računa i o očuva-
nju prirode što zavisi od nivoa očuvanosti
okoline i odgovarajućeg stepena korišće-
nja turističkih usluga. Tragajući za pro-
storima koji omogućavaju stvaranje odr-
živog proizvoda organizatori putovanja
se poistovećuju sa “turistima tragačima’’
jer se turizam zasnovan na očuvanju pri-
rode može naći u nacionalnim parkovima
i drugim oblicima zaštićene prirode. Broj
poseta u zaštićenim podučjima se značaj-
no povećao krajem XX veka pa su u SAD
između 10% i 24% svih poseta bile usme-
rene na zaštićena područja, a prema istra-
živanjima u Australiji , oko 26.5 miliona
ljudi je posetilo nacionalne parkove, re-
turizma i održivog razvoja mora biti stal-
no prisutan s obzirom da su prirodni i an-
tropogeni resursi osnova stvaranja turi-
stičkog proizvoda tour operatora.
Globalnе promene i budući trendovi
tržišta turističkih usluga
Kraj prošlog i početak ovog veka su poka-
zali koliko je turizam osetljiv i ranjiv prema
kriznim situacijama, ali je i prilagodljiv i
elestičan što se može sagledati kroz predvi-
đanja nakon terorističkog napada 2001.go-
dine kada je obim međunarodnog turizma
na globalom nivou imao neznatan pad, da
bi već 2002. pokazao ponovni rast. Tada su
trendovi na svetskom turističkom tržištu
ukazivali na opadanje globalne ekonomije
koje ima istovremeni uticaj na ekonomiju
turizma i opštu nesigurnost, nakon napa-
da na Njujork i Vašington, i na Avganistan
i Irak, kao i zbog ostalih terorističkih napa-
da, (Bali, Alžir, Egipat … čija su glavan me-
ta upravo i bili turisti);
Kao rezultat ovih dešavanja na global-
nom nivou, tour operatori su se suočili sa
nizom poteškoća u svom poslovanju, kao
što su:
• Prekidanje poslovnih veza i gubitak po-
verenja kod potrošača;
• Velike promene u tražnji;
• Krupne promene u avio-saobraćaju;
• Stvaranje pritiska na poslovanje zbog
opadanja prometa usled povećanih ras-
hoda.
Sve ono što se dešava na globalnom ni-
vou u pogledu bezbednosti i sigurnosi do-
vodi i do promene u ponašanju turista
(Cooper, C. at all, 2005), a posebno u do-
menu putovanja :
• Stvara se novi stav “sačekajmo pa će mo
videti”, koji rezultira kasnijim bukira-
njem;
• Putuje se u mesta koja su bliža mestu
prebivališta, najčešće ka domaćim desti-
nacijama, i raste osetljivost prema ceni;
• Povećavaju se putovanje putničkim au-
tomobilima, autobusom ili vozom,
umesto putovanja avionom;
• U pogledu smeštaja, sve više se koriste
apartmani, kuće za odmor i ostali kom-
 plementarni oblici smeštaja umesto ho-
tela;
• U smislu svrhe i cilja putovanja, turisti
se pri izboru destinacija radije odlučuju
za posete familiji, prijateljima i rodbini.
Nakon ovakvih reakcija potencijal-
ne turističke tražnje na sve ono što se de-
šavalo u svetu , neki prethodno navedeni
faktori imaju i dugoročniji uticaj. Trendo-
vi savremenog razvoja turizma koji utiču
na kreiranje politike turizma i poslovanje
svih segmenata turističke ponude , može-
mo okarakterisati kao:
• Rastuća zabrinutost za bezbednost i si-
gurnost;
• Veće učešće starijih i iskusnijih putnika;
• Rast konkurencije;
• Sve naglašenija važnost cena;
• Stalana ulaganja u povećanje kvaliteta;
• Potreba za kontinuiranim razvijanjem;
• Uvođenje novih tehnologija;
• Partnerstvo državnog i privatnog sek-
tora.
Tur-operatori moraju da procene zahte-
ve turističke tražnje što utiče na pravilnu
politku nastupa na tržištu i plasmana tu-
rističkog proizvoda. Shodno tome, greške
u proceni se ne tolerišu s obzirom na izu-
zetnu konkurentnost na globalnom turi-
stičkom tržištu. Turistički proizvod mora
biti održiv, odnosno takav da zadovolji po-
trebe turista, lokalne zajednice i samog tur
operatora u zavisnosti od njihovih prefe-
rencija (Štetić S.2009). Turista želi da kvali-
tetno provede svoj odmor ili putovanje, lo-
kalna zajednica želi da turizam doprinese
boljem životu u zajednici a tur operator že-
li da njegov gost bude zadovoljan i da ostva-
ri određeni dohodak. Upravo tako koncipi-
ran turistički proizvod može doneti profit
tur operatorima i turističkim agencijama.
Budućnost razvoja, promocije, pla-
smana i realizacije turističkog proizvo-
da možemo oceniti kroz identifikaciju i
sagledavanje budućeg profila turističkog
poslovanja i posredovanja u turizmu. Sa-
gledavajući osnovne elemente turističkog
tržišta, ključne trendove i buduće atribu-
te poslovanja, dolazimo do sledećih činje-
nica:
• Povećana popularnost i i mogućnosti
Interneta sa širokim spektrom aplikaci-
ja za e- servise u turizmu, stvaraju dis-
tribucione kanale manje zavisnim od
tradicionalnih CRS/GDS sistema.
• Internet i podržavajući servisi sa daljim
novim posrednicima će značajno pro-
meniti ulogu tradicionalnih putničkih
posrednika ( turističkih agencija, itd.)
• Veliki deo tržišta nakon 2010godine bi-
će direktno on-lajn rezervisanje od stra-
ne putnika ;
• Virtuelni turisti će sve više da traže
multi medijalne turističke informacije.
• Interaktivni TV i mobilni uređaji će se
koristiti za distribuciju turističkih pro-
izvoda i usluga.
• Većina turističkih organizacija će kori-
stiti Intra mreže
• Pojaviće se razni vidovi smart agenata
na tržištu
• Proizvodi i usluge će imati viši nivo per-
sonalizacije zajedno sa odgovarajućom
potražnjom.
• Povećanje udela stanovništva preko 50
godina u turizmu u industrijalizova-
nim zemljama će povećati tražnju za e-
servisima koji se odnose na putovanja u
inostranstvo, naročito za daleke desti-
nacije kao specifične oblike turizma.
• Dalji rast potražnje za kratke odmore,
dok će klasični odmori i dalje biti pri-
sutni, ali ne značajno;
• Posebna korišćenja elektronskih tehno-
logija će obuhvatiti smart kartice za ra-
zličite funkcije, uključujući šeme uprav-
ljanja odanašoću destinaciji , razni
bonusi za pozitivno ponašanje prema
prirodnoj okolini destinacije itd.
• Internet video će omogućiti potencijal-
nim turistima da preduzmu test-ture
određenih destinacija virtuelnom teh-
nikom;.
• Automatizacija rezervisanja karata (sa-
telitski štampači karata) će biti široko
rasprostanjena i e-rezervacija uključu-
jući uređaje bazirane na mobilnim tele-
fonima biće najveći udeo avio i železnič-
kog saobraćaja tokom sledeće dekade.
• Napori za stvaranje centralnih baza
podataka putničkih informacija će bi-
ti nastavljeni da bi se dobili ekstenzivni
uvidi u individualne preference i šeme
ponašanja tako da bi se te informacije
koristile za aktivno reklamiranje.
• Mobilni vodiči za gradove će biti širo-
ko rasprostanjeni a elektronske brošure
u formi CD-ROM-a će uvećano zameni-
ti papirna izdanja
• Turistički provajderi će lakše i češće
formirati strateška partnerstva, nudeći
komplementarne ponude.
• Male i srednje firme će biti prinuđe-
ne da preduzmu izmene u pristupu po-
slovanju u čemu će im pomoći novi po-
srednici na tržištu ;
• Turističke regije će ubrzano morati da
stvaraju brending i markentiške strate-
gije.
Nove digitalne tehnologije ostavlja-
ju dubok trag kroz obezbeđivanje global-
ne povezanosti i interaktivnosti (Štetić
S.,D.Šimičević, M. Nicić 2009). Sposob-
nost tur operatora da reši probleme i ste-
kne uslove za napredak, presudno zavise
od prepoznavanja odgovarajućih terndova
i njihovog pravovremenog inkorporiranja.
Budućnost turizma će značajno da zavisi
od dostupnosti i pristupačnosti Internet
servisa za veći deo lokalnog stanovništva ,
imidža o turističkim destinacijama, usva-
janju novih tehnologija . Tom prilikom se
mora voditi računa o potrebi za održivim
turizmom da bi se stvorio kvalitetan proi-
zvod i privukli turisti koji u sve većoj meri
shvataju značaj održivog razvoja i stvara-
nja takvog turističkog proizvoda
Održivi razvoj turizma
Odgovorni i održivi razvoj turizma podra-
zumeva pravo na turizam i na slobodu turi-
stičkih kretanja, zadovoljenje ekonomskih,
društvenih i estetskih potreba, uz održa-
vanje karakteristika prirodnog i društve-
nog okruženja i kulturno-istorijskog nasle-
đa. Nekontrolisani razvoj turizma, dovodi
do mnogih neželjenih ekoloških, socijalnih
i kulturnih posledica, što nameće potre-
bu da se turizam kao delatnost razvija kroz
koncepciju održivosti. Zbog toga, celoku-
pna turistička privreda mora da pronađe
put i način održivog poslovanja i omogu-
ći i obezbedi stabilnu i dugoročnu razvoj-
nu osnovu. Jasno je da tur operatori mora-
ju da se prilagode novoj razvojnoj filozofiji
i načinu razmišljanja ukoliko žele da opsta-
nu na globalnom turističkom tržištu. Kra-
jem dvadesetog veka naslućivali smo snagu
turizma a u dvadeset i prvom veku to je po-
stala stvarnost. Turizam se razvija u svim
prostorima nama poznatog sveta, na svim
površinama, visinama i u svim dubinama,
i njegov uticaj se proširio celom planetom.
Razvoj turizma je doveo do povećanog
broja tour operatora, kao i njihovo ukrup-
njavanje na globalnom nivou. Najveći broj
tour operatora je u Evropi i SAD, Kana-
di, Japanu, Južnoj Koreji, Rusiji, Australi-
ji, Novom Zelandu i Latinskoj Americi. Za
razliku od toga, broj tur-operatora je ne-
znatan u zemljama gde turizam još uvek
nije razvijen.. Globalno, tržište koje oni
pokrivaju je oko 12% inostranih putova-
nja, dok je u Evropi njihov udeo u inostra-
nim putovanjima znatno veći i iznosi oko
35% . Na evropskom tržištu su se izdvoji-
li 5 najznačajnijih tur operatora dok ostali
predstavljaju mala i srednja preduzeća ko-
ja zapošljavaju do 100 ljudi. Oni uglavnom
posluju sa ekonomski slabijom klijente-
lom, ili su specijalizovani za određene de-
stinacije, ili pak posebne vrste turizma.
Sve ove agencije svoj opstanak na tržištu
između ostalog zahvaljuju i poslovanju po
principima održivog razvoja.
Pet velikih kompanija na globalnom
nivou je integrisalo aktivnosti (putničke
agencije, tur-operatore, avio-prevoznikje,
hotele, brodske linije za krstarenje), ali ni-
jedna od njih nije isključivo korišćena samo
od jedne organizacije. Na primer, privatni
avio-prevoznici se delimično koriste za ne-
ke od potreba za avio-prevozom, ali veliki
tur-operatori ,osim toga, ugovaraju sarad-
nju i sa ostalim avioprevoznicima kupuju-
ći sedišta/mesta kod drugih tur-operatora .
Kreiranje kvalitetnog
turističkog proizvoda
Strategija turizma omogućava orijenta-
ciju za razvijanje kvaltetnog proizvoda.
Turizam donosi povećanu tražnju koja
predpostavlja stvaranje novih kapaciteta
35
 turističke ponude. To dovodi do stvaranja
nove suprastrukture posebno u domenu
smeštaja i izgradnje specifičnih prostora
za potrebe turizma. Privredna osnova tu-
rizma mora da bude osposobljena i prila-
gođena novim potrebama postojeće infra-
strukture. Tom prilikom se void računa o
zadovoljstvu potrošača s obzirom da su se
njihovi zahtevi značajno povećali u pogle-
du nivoa usluge i njenog kvaliteta.
Poslovni princip „Naš cilj je da nam se
vrati kupac a ne produkt” (korporacija ’Si-
emens’) najbolje oslikava pravilnu politiku
marketing menadžmenta svakog preduze-
ća. Osnova pravilnog kreiranja turističkog
proizvoda je nesumnjivo, kroz prikuplja-
nje sveobuhvatnih, kvalitetnih i verodo-
stojnih marketinških informacija. Tom
prilikom se mora definisati kome je na-
menjen određeni turistički proizvod (tu-
ristički aranžman). Shodno tome, treba
izvršiti segmentaciju ponude prema sadr-
žini, kvalitetu, ceni, načinu prodaje... veo-
ma vađan deo procesa je i utvrđivanje cilj-
nih grupa potrošaća, njihovo lociranje,
postupak prilaska ciljnim grupama, način
kupovine... Ukoliko ne uspemo da odre-
dimo ciljne grupe našeg proizvoda, turi-
stičkog aranžmana, mi nismo zaokružili
proces od ponude prema tražnji, odno-
sno nećemo uspeti da adekvatno plasira-
mo turistički aranžman.
Već je naznačeno da je krajem dvade-
setog veka stvoren prostor za korišćenje
globalnih distribucionih sistema kao ser-
visera na turističkom tržištu. Do tada su
organizatori putovanja na tržištu ima-
li ulogu veleprodavaca odnosno vele ku-
paca. Kombinacijom različitih usluga i
stvaranjem celine sa integralnom cenom,
tur operatori su definisali turistički aran-
žman kao novi proizvod i samim tim, or-
ganizatorima putovanja davali kategoriju
poizvođača na tržištu. Stvaranje distri-
butera na turističkom tržištu izvršilo je
usmeravanje ovog tržišta prema potroša-
čima (turistima). Na taj način savremeno
turističko tržište se omasovljuje, jer se vr-
sta i kvalitet turističkih aranžmana usa-
glašava sa željama, potrebama i mogućno-
stima turističke klijentele.
Kako je savremeno tržište, tržište pot-
puno slobodnog potrošača , to moraju
imati u vidu i tur operatori prilikom for-
miranja paket aranžmana. Turista danas
može sam da bira usluge koje će kupiti i
način na koji će to uraditi ( Štetić S.,D.Ši-
mičević, M. Nicić 2009). Za razliku od
klasišnog poslovanja, kada je turista imao
dve opcije da kupi turistički aranžman,
ili da ga ne kupi, danas on može sam da „
spakuje“ turistički aranžman po želji. On
putem interneta može da kupi ono što želi,
kombinacijom usluga u celinu koja mu kao
„paket’’ najbolje odgovara.
Savremeni turista, tom prilikom, želi
da dobije usluge što boljeg kvaliteta po što
nižoj ceni. Iako je nova tehnologija izuzet-
no poboljšala sistem poslovnih komunika-
36
cija broj poslovnih putovanja je u stalnom
porastu. Iako se govorilo da će era interne-
ta i digitalnih komunikacija zatvoriti vra-
ta klasičnim turističkim agencijama, to se
ipak nije dogodili. Bez obzira na sve, još
uvek postoje brojne turističke agencije i
tur operatori koji svoje brošure štampaju
na izuzetno kvalitetnom papiru. To znači,
da pojava interneta i sve njegove moguć-
nosti ne menjaju praksu već uvode novu
praksu u poslovanju tur operatora i turi-
stičkih agencija.
Sofisticiranost u izboru putovanja
Veoma važna dimenzija koja pokazuje
značaj tur operatora za razvoj turističkih
kretanja je prefinjenost u izboru putova-
nja. Prilikom izbora putovanja, odnosno
odluke o kupovini turističkog aranžmana,
veoma važnu ulogu ima nivo iskustva tu-
riste u putovanju. S obzirom na veliki dija-
pazon turističke ponude i sve zahtevnijoj
turističkoj tražnji, sigurno je da tur ope-
rator ii turističke agencije imaju izuzetno
težak zadatak pri formiranju turističkih
aranžmana. Veliki deo svetskog čovečan-
stva putuje, a njjihove potrebe i zahte-
vi za turističkim aranžmanima se stalno
menjaju. Na taj način, ne možemo reći da
postoje ustaljeni proizvodi koji mogu sa
sigurnošću da se plasiraju. Naprotiv, kon-
kurencija na turističkom tržištu je dosegla
nesagledive razmere, turistička privreda
velike mogućnosti, a tur operatori moraju
da izbore svoje mesto nudeći upravo one
proizvode koji su traženi.
Upravo zbog toga je veoma važno po-
znavanje turističkog tržišta i svih njegovih
elemenata.. Kako sofisticiranost u izboru
putovanja varira u odnosu na kulturu, ta-
kodje varira i prema socio-ekonomskim i
starosnim grupama. Čini se da su boga-
tiji turisti i mladje generacije prefinjeni-
ji i imaju više samopouzdanja kada dodje
do putovanja. Viši stepen sofisticiranosti
znači veće zahteve u odnosu na raznovr-
snost turističkih aranžmana kao i neza-
visnost i fleksibilnost u toku samog pu-
tovanja. To takodje stvara veći kvalitet i
očekivanja raznovrsnih usluga u sklopu
samog turističkog aranžmana. Kako se
jedno turističko tržište razvija to putnici
postaju probirljiviji sa povećanim zahtevi-
ma. Stvaranje iskustva u putovanju stvara
i različite zahteve kod probirljivih segme-
nata turističke tražnje.
Velika ponuda različitih proizvoda kao i
veći izbor, stvaraju veća očekivanja kod tu-
rista. To je očigledno kod onih segmenata
tražnje koji pripadaju zemljama razvijenog
turizma. Tokom dugog razvoja turizma u
zemljama klasične turističke tražnje, kao
što su Velika Britanija, Nemačka, Francu-
ska, stvoreni su standardi putovanja od ko-
jih se ne sme odstupiti. To su, pre svega,
kvalitetna usluga u svim segmentima tu-
rističkog aranžmana, dobronamernost lo-
kalne sredine, VFM, zaštićena životna sre-
dina i održivost poslovanja tur operatora.
Ukoliko je niža sofisticiranost u izbo-
ru turistčckih putovanja to znači da turi-
sti prihvataju više opcija, jer imaju ogra-
ničen izbor i ne znaju koje mogućnosti
postoje (Čomić, Đ., Kosar, Lj., Štetić, S.
2001). Zbog toga se kod ovih turista jav-
ljaju manja očekivanja u vezi sa turistič-
kim aranžmanima. Neiskustvo u putova-
njima kod turista iz nerazvijenih zemalja
utiče i na njihova očekivanja i vrste turi-
stičkih aranžmana koje oni zahtevaju. Taj
deo turističke tražnje nema izgrađene kri-
terijume, jer ne zna čta sve može da zah-
teva. Zbog toga je kod ovog dela turističke
tražnje prilikom izbora turističkog aran-
žmana pojabljuje oprez i zabrinutost. Kao
i želja za putovanje u grupama. Individu-
alna putovanja na ovim tržištima su ve-
oma malo zastupljena. Okosnica rasta
industrije turizma je kompleksna distri-
buciona mreža snabdevača i posrednika
koji mogu biti mala porodična preduzeća
ili velika svetska preduzeća sa višemilion-
skim prihodima. Bez GDS infrastrukture,
veliki deo ovog rasta ne bi bio moguć. U
poslednji dekadama dvadesetog veka dis-
tribucija se razvila od distribucije mesta u
avionu (pretežno) do distribucije različitih
segmenata u turizmu.
Internet i on line putovanja su zauvek
promenili način na koji tur operatori raz-
mišljaju o odnosu prema korisniku. Budu-
ći rast turizma će nesumnjivo biti povezan
sa on line putovanjima. Do kraja XX veka
svetska elektronska trgovinska razmena
je dostigla preko 100 milijardi američkih
dolara. Kupovina on line putovanja ima
najveći procenat u elektronskoj trgovini
(28%) sa preko 30 milijarde dolara zara-
de (Izvor: Jupiter Communications 2005).
Rast je veći u organizovanim putovanjima
kao što su krstarenja, nego u pojedinač-
nim uslugama kao što su prevoz avionom
ili rentiranje automobila koji su rani-
je imali veći učinak u ukupnom rastu tu-
rizma. Međutim, pojavljuju se i veliki pro-
blema i poteskoće da bi se zadržao devizni
priliv od turizma u mnogim zemljama. Ti
problema se ogledaju kroz pojave neuo-
bičajenih kanala komunikacija, nedostat-
ka savremene tehnologije, konkurentnosti
turističkih proizvoda, ugroženost životne
sredine, nemogućnot uklapanja turistič-
kih proizvoda u pojam održivog razvoja
(Douglas, N & Derrett, R , 2001). Zbog to-
ga se pred tur operatore postavljaju cilje-
vi inoviranja poslovanja u svim domenima
sa ciljem dostizanja stepena razvoja koji se
vezuje za budućnost. Snabdevači i posred-
nici na osnovu kojih se formira turistička
distribuciona mreža su unutrašnji fakto-
ri razvoja Bilo da su nezavisni ili udruže-
ni, oni su odgovorni za ostvarivanje širo-
kog programa transformacije. Zbog toga
ovi faktori moraju da naprave novu infra-
strukturu koja bi doprinela vecem doživ-
ljaju korisnika, boljem zadovoljenju nji-
hovih potreba i rastu industrije sa većim
profitom. Jedan od osnovnih uslova stva-
ranja takvog razvoja je održivo poslovanje
tur operatora i turističkih agencija.
Okosnica održivog poslovanja tur ope-
ratora je kompleksna distribuciona mre-
ža snabdevača i posrednika koja je za
osnov svog rada postavila održivi razvoj.
S obzirom da tur operatori koriste razli-
čite usluge na turističkom tržištu, sigur-
no je da svaka od njih ponaosob i poveza-
ne u paket aranžman moraju da zadovolje
kriterijume kvaliteta i održivog razvoja.
Tu pre svega mislimo na kompleks uslu-
ga koje tur operatori pribavljaju od: Veli-
kih, nacionalnih i regionalnih aviokompa-
nija; Hotelskih lanaca , drugih kompanija
koje pružaju usluge smeštaja (pod zaku-
pom ili franšizom) ili smeštajni kapaciteti
u vlasništvu; Kompanija za izdavanje au-
tomobila; Kompanija za krstarenja; Žele-
znickih kompania za prevoz putnika; Te-
matskih parkova, različitih atraktivnosti
i sadržaja (Čomić, Đ., Kosar, Lj., Štetić, S.
2001). Osim toga, moraju se voditi računa
i o spoljnim činiocima koji se sastoje iz ve-
likog broja turističkih organizacija, udru-
ženja, istaživačkih timova i preduzeća po-
vezanih sa informacionom tehnologijom.
Ovi spoljni činioci su veoma važni ne sa-
mo za istražvanja na turističkom tržištu,
već i za promociju i plasman turističkih
proizvoda na lokalnom i globalnom nivou.
Neophodno je da tur operatori stvore
komplementarne politike razvoja održi-
vog turizma koje su u relaciji sa liberaliza-
cijom razmene među državama, što omo-
gućava regulisanje i olakšanje slobodne
cirkulacije roba i usluga. Potrebno je da
se na globalnom nivou obrati posebna pa-
žnja na harmonizaciju odredbi o zaštiti ži-
votne sredine, zaštiti konkurencije i na eli-
minisanje svega što ograničava i otežava
informisanost i zaštitu potrošača, poseb-
no u oblasti turizma, zdravstva i zdrave
hrane. Svi ovi elementi će direktno pomo-
ći razvoju održivog proizvoda turističkih
agencija. To može da se ostvari kroz utica-
je na oblasti kao što su: obrazovanje, kul-
tura, istraživanje, okruženje i nove tehno-
logije. Sve ove oblasti su tesno povezane sa
turizmom, a samim tim imaju uticaja na
održivost poslovanja turističkih agencija i
tur operatora. Iako turizam nije direktno
identifikovan u pomenutim oblastima,
istraživanjima je uočeno da 93% Amerika-
naca veruje da kompanije imaju odgovor-
nost u zaštiti okruženja. ki sistem i raznolikost njihovih shvatanja.
Uzajamna zavisnost i pretnja koja po-
stoji između turizma i prirodnih i kultur-
nih resursa kao i nasleđa lokalne zajed-
nice, je očigledan. Resursi i atraktivnosti
potrebne za razvoj kroz turizam mogu bi-
ti unapređeni i očuvani. Sa rastućim in-
teresovanjem za prirodne i kulturne re-
surse kao i dostignuća lokalne zajednice,
turizam postaje priznat kao delatnost koja
može da razvije određene prostore, stvo-
ri poslove za lokalno stanovništvo i pomo-
gne očuvanju lokalne kulture i običaja. To
znači da turizam ne nudi samo poboljša-
nje života onima koji pružaju usluge, već
i onima koji koriste te usluge. Zbog toga
je izuzetno važno da svi oni koji učestvuju
u kreiranje turističke delatnosti održava-
ju optimalnu ravnotežu kako bi mogli da
provere održivost razvoja. S druge strane,
u turističkim destinacijama gde se stanje
prirodnih i antropogenih resursa pogor-
šava, ekonomija će biti u rizičnoj pozici-
ji jer se turisti usmeravaju prema konku-
rentnim destinacijama. Omasovljavanjem
turističkih kretanja i razvojem turizma
može doći i do neželjenih posledica po re-
surse. Namera turističkog razvoja nije da
negativno utiče na okruženje, međutim,
neke vrste turizma mogu da utiču na uni-
štavanje osetljivih eko-sistema, degrada-
ciju geografskog lika prostora, uništava-
nja planinskih prostora, negiranje lokalne
kulture i trošenja prirodnih i kulturnih
resursa.
Pošto je turizam u osnovi pozitivna
delatnost on kroz značajne prihode koje
ostvaruju lokalne zajednice utiče na mo-
gućnost zaštite i očuvanja biodiverziteta
i postaje snaga za zaštitu životne sredine
naročito u zemljama u razvoju. Stvaranje
zabavnih parkova i prirodnih rezervata je
jedan od primera, na koji način turizam
može uticati pozitivno i profitabilno na
razvoj određenih prostora. Novi koncept
razvoja turizma prirode doživljava znatno
veći rast od uobičajenog razvoja turizma.
U dvadeset i prvom veku njegov rast je oko
20% godišnje za razliku od rasta turizma
po stopi od 7% godi[nje. Takođe postoje i
indikacije da turistički potrošači počinju
da utiču na usmeravanje turističkog po-
slovanja. Turisti, svesni izbora koji su im
dostupni utiču na brži porast tržišne ni-
še eko turista. Međutim, sam ekoturizam
ne može biti odgovor na potrebu za većom
pa\njom prema očuvanju životne sredine.
Različite dimenzije održivog razvoja
u radu tur operatora
Turističke agencije i tur operatori moraju
da savladaju svоје odnose i ponašanja pre-
ma prirodnoj sredini i socio-kulturnim
osobenostima lokalne sredine. Prilikom
formiranja turističkih aranžmana treba
da se uvažavaju kultura, prirodne vred-
nosti, privredni tokovi, tradicija i način
života lokalnih zajednica, njihov politič-
Uloga tur operatora , samim tim, treba da
obezbedi racionalno korišćenje prirodne
sredine i kulturne baštine, afirmaciju au-
tentičnih i specifičnih vrednosti određe-
ne oblast i tradiciju i običaje lokalnog sta-
novništva.
Ekonomska dimenzija uticaja tur ope-
ratora očigledna je kroz povećano zapo-
šljavanje, stimulisanje razvoja infrastruk-
ture i smeštaknih kapaciteta, kao i usluge
drugih privrednih i neprivrednih grana.
Iako tur-operatori u nekim od zema-
lja u koje odvode turiste nemaju veliki
broj direktno zaposlenih, veliki broj de-
latnosti direktno i indirektno zavisi od za-
dovoljavanja potreba turizma. Na taj na-
čin tur operatori mogu imati veliki uticaj
na domicilnu privredu. Dok su Balerean-
ska ostrva bila među najsiromašnijim de-
lovima Španije tokom 1950-ih, do 2000-e
su postala najbogatije – skoro u potpuno-
sti zahvaljujući organizovanom turizmu.
Maldivi se više ne smatraju manje razvi-
jenom zemljom, zahvaljujući ekonom-
skom uticaju turizma, a posebno organi-
zovanog turizma. Kankun u Meksiku je
imao 600 žitelja dok nije počeo da se ra-
zvija turizam. On sada obezbeđuje priho-
de za 600,000 ljudi i podržava još deset
puta veći broj ljudi koji rade za tur opera-
tore i turističke agencije u Severnoj i Juž-
noj Americi i Evropi. U Turskoj devizni
priliv dostiže 30% ukupnog izvoza roba,
od čega veći deo pripada organizovanom
turizmu.Spoljna razmena zemlje (doma-
ćini) i tur-operatora se javlja u obliku pla-
ćanja za hotele i receptivne usluge u turi-
stičkim destinacijama, kao i poreza, taksi
i sličnog. Pored toga, izuzetno je važna i
vanpansionska potrošnja koja može biti
znatna. Količina te ekstra potrošnje može
biti mnogostruko viša od cene paket aran-
žmana.
Socijalne dimenzije putovanja ogleda-
ju se kroz mogućnost upoznavanja dru-
gih kultura i običaja, što ne donosi samo
prosperitet zemljama domaćinima već
utiče na razumevanje i toleranciju kod
turista. (Backman, K. F., and T. D. Potts
1993). Osnova poslovanja tur operato-
ra koja se ogleda u povećanju masovno-
sti i smanjenju cena paket aranžmana (pu-
tovanja) pružila je mogućnost milionima
ljudi da putuju. Glavni doprinos tur ope-
ratora je povećanje obima turizma u mno-
gim destinacijama koje bi inače imale ma-
li turistički razvoj. Ipak, načini na koji su
se različite zemlje i destinacije izborile sa
posledicama ovog povećanja se umnogo-
me razlikuju.
Za sada najveći uticaj turizma su ose-
tile lokalne zajednice receptivnih turistič-
kih destinacija, gde je povećani devizni
priliv obezbedio ekonomski prosperitet.
Efekat ovog fenomena u Španiji, na pri-
mer, je bila obnova španskog identiteta ka-
ko kulturnog tako i gastronomskog. Veliki
tur-operatori su otvorili nova radna me-
sta, posebno za ženski deo populacije u
turističkim agencijama, avio-prevoznici-
ma, aerodromima i hotelima kao i samim
tur-operatorima.
Međutim, pojavljuju se i negativne so-
cijalne posledice. Homogenizacija global-
nih proizvoda i usluga slabi lokalni identi-
tet a to je dodatno pogoršano turističkim
kretanjima (Crotts, J.C. 2004). Nema su-
mlje da ljudi koji dolaze na kraće vreme
u neku drugu zemlju teže da zadrže svo-
je sopstvene navike i prakse- dok se lokal-
ne zajednice prilagođavaju turistima sa
ciljem povećanja deviznog priliva. U slu-
37
 čajevima ranjivih kultura lokalne kultu-
re će trpeti, a lokalno nezadovoljstvo će
se osećati najviše tamo gde su visoke kon-
centracije turista. Usled toga, dolazi do
neželjenih reakcija koje se mogu odraziti
na rad tur operatora. Tur-operatori delu-
ju kao most između ponuđača, klijenata i
zemlje domaćina, pružajući informacije o
destinaciji, bezbednosti i kulturnoj oset-
ljivosti (pravilima oblačenja itd). Kroz tu-
rističke aranžmane sa vodičima, turisti
često zahtevaju detaljniju interakciju i ve-
oma su svesni svoje socijalne i kulturne
odgovornosti.
Dimenzije vezane za prirodno okruže-
nje mogu imati direktan uticaj kroz rad
tur operatora. Tur operatori komunici-
raju sa klijentima uglavnom kroz tradici-
onalne medije-štampane medije, i stoga
brošure trebaju da budu korišćene efika-
sno a da papir dolazi iz obnovivih šuma ili
iz recikliranog papira ukoliko je to mogu-
će. Kancelarije treba da troše što je manje
energije a klijenti trebaju da budu ohrabri-
vani da prave izbore i da se ponašaju na
načine koji su socijalno i ekološki prihvat-
ljivi.
Pri razmatranju indirektnih efekata
tur-operatora potrebno je napraviti razli-
ku između razvijenih i zemalja u razvoju
kada se razmatraju aktivnosti vezane za
ekologiju.Razvijene zemlje imaju tehničke
i finansijske resurse da nadgledaju i spro-
vode ekološke standarde u turističkom ra-
zvoju, a u mnogim slučajevima, i politič-
ku volju da se deluju kroz izradu planova
i projekata. U ovim okolnostima, ukoliko
nastanu problemi (npr. neki pojedinačni
hotel ne održava standarde) postoji osno-
va za pregovore.Zemlje u razvoju često
mogu imati prioritete koji su trenutno ur-
gentniji od pitanja održivog razvoja turiz-
ma. Možda neće postojati ni politička vo-
lja niti tehnički ili finansijski resursi za
nadgledanje ekoloških karakteristika. U
toj situaciji, za tur-operatore i ostale turi-
stičke aktere je važno da usvoje samo-re-
gulaciju, koja će regulisati ove odnose.
Plansko regulisanje izgradnje infra-
strukture (aerodroma,puteva, hotela i
ostale infrastrukture), potreba je zbog
određivanja nosećih kapaciteta prostora.
Planiranjem maksimalnog širenja i gusti-
ne gradnje ostvaruje se prihvatljiva ravno-
teža. Na mestima gde je lokalna vlast sla-
ba postoje brojni primeri prekomernog
razvoja, što dovodi do degradacije resursa
(kulturnih, istorijskih i prirodnih). Pose-
ban problem predstavlja i prekomerni broj
posetilaca u određenim destinacijama ili
na lokalitetima. Preveliki broj turista ni-
je poželjan u predelima očuvane prirode
gde se posebno mora da razvije menad-
žment posetilaca, sa ciljem održivog ra-
zvoja. Zbog toga je izuzetno važna infor-
misanost turista pd strane tur operatora
sa ciljem usmeravanja ekološkog ponaša-
nja. Osim toga , tur-operatori su razvi-
li pravila ponašanja, i pokušavaju da ih se
38
pridržavaju, što i ostvaruju sa određenim
uspehom.
Mnogi tur operatori pokušavaju da uti-
ču na ekološke performanse podugovarača
i destinacija. Oni podržavaju zemlje i regi-
one koji implementiraju procese razvoja iz
Agende 21, i aktivno podržavaju harmoni-
zaciju lokalnih, komunalnih i regionalnih
potreba u planovima turističkog razvoja.
Oni takođe podržavaju mere koje poma-
žu upravljanju posetiocima i vrše eduka-
ciju zaposlenih i povećavaju njihovu svest
o potrebi za održivim razvojem. Upravlja-
nje tokovima turizma preko tur operatora
moguće je u većini zemalja u razvoju. To je
izuzetno važno jer se mogu javiti problemi
u manje razvijenim zemljama sa velikim
obimom turista koji negativno utiču na živi
svet ili postojeću infrastrukturu.
Treba istaći da uključivanje svih stej-
kholdera u zemljama domaćinima/desti-
nacijama može biti efektivna samo ukoli-
ko su tur oepratori uključeni kao aktivni
partneri. Lokalne zajednice receptivnih
zemalja treba da odrede koju ulogu turi-
zam treba da ima u njihovim zajednicama
i koje politike oni žele da slede (Wight, P.
1993). Pokušaji spoljašnjih činilaca (npr.
tur-operatora ili NVO-a) da stvore reše-
nja bazirana na tkz. zapadnim standardi-
ma će skoro sasvim izvesno propasti uko-
liko ne budu prihvaćeni od strane lokalne
zajednice.
Načini implementacije
Tur-operatori treba da definišu ciljeve
uvođenja sveobuhvatne politike odgovor-
nog turizma koje pokrivaju direktne akci-
je i indirektne uticaje. Tur-operatori u po-
slovanju koriste različite alate za stvaranje
sistema povratne sprege koji bi upozora-
vali tur-operatore ali i javne i privatne ak-
tere u destinacijama. Na koji način se vrši
implementacija možemo pogledati iz sle-
dećih primera:
• TUI, jedan od najvećih tur-operatora na
svetu, sa 23 miliona prodatih aranžma-
na, i Scandinavian Leisure Group, deo
MyTravel-a, prate ekološke performan-
se destinacija i podugovarača;
• Mnogi mali tur-operatori pratea i izve-
štavaju o negarivnim posledicama nji-
hovih turističkih aktivnosti. Potrošači
su, takođe, pozvani da skrenu pažnju na
negativne posledice ponašanja tur-ope-
ratora. NVO-e.
• Pomenuta praćenja se obično razma-
traju uz pomoć lokalnih kontakata tur-
operatora u destinaciji;
• Nešto ranije, Inicijativa tur-oprato-
ra (pod okriljem UNER/UNESCO-a i
UNWTO/OMT-a) je obezbedila poče-
tak mreže tur-operatora, radi razvija-
nja politike održivosti i sistema primene
Direktne akcije tur operatora za im-
plementacijom održivog razvoja treba da
obuhvate: energije i proizvodnje otpada kao i zaštita
• bolje informisanje potrošača
• veću upotrebu elektronske komunika-
cije
• smanjivanje upotrebe papira, bolju upo-
trebu recikliranog papira i papira iz ob-
novivih šuma
• eliminaciju upotrebe toksičnih materi-
ja na papiru
• osigurati da koncepti, procedure i prak-
se održivog razvoja budu uključene u
menadžment i reprezentativne progra-
me obuke.
• Osigurati veću primenu pravila ponaša-
nja tur-operatora.
Da li će ove mere imati uspeha zavisi od
usaglašavanja međunarodnih kriterijuma
na osnovu kojih će se meriti ekološke per-
formanse podugovaračkih ponuđača uslu-
ga/roba u cilju da se potrošačima omogući
bolje informisanje; obima upotrebe elek-
tronskih vidova komunikacije i tehnološ-
kih inovacija i progresa koji će omogućiti
razvoj jeftinog, tankog (male težine) papi-
ra za brošure koje imaju visok nivo ekološ-
kih odlika.
Indirektne akcije tur operatora ogleda-
ju se kroz:
• to da tur-operatori treba da unaprede
nadzor nad poslovanjem podugovarača
u odnosu na socijalno i ekološko okru-
ženje ;
• to da tur-operatori treba da razviju
snažnije donose sa akterima iz javnog
i privatnog sektora u svim značajnim
turističkim destinacijama radi podr-
žavanja politike i strategije upravljanja
destinacijom usmerenih ka održivom
razvoju ;
Osim toga, tur operatori treba da za-
štite prirodno i kulturno nasleđe; očuva-
ju zaštićena područja i predele i živi svet u
njima i da poštuju integritet lokaalnih kul-
tura i njihovih socijalnih institucija.
Umesto zaključka
Ukoliko želimo da tur operatori imaju zna-
čajnu ulogu u razvoju održivog turizma
nesumnjivo je da moraju razviti odgovor-
nu turističku politiku. Osim toga, mora-
ju da utiče na bolje informisanje potroša-
ča, posebno oko ekoloških standarda koji
se . posebno je važno osnažiti veze između
tur operatora i lokalnih javnih i privatnih
činilaca u svim značajnim turističkim de-
stinacijama radi podržavanja politika de-
stinacijskog menadžmenta usmerenih ka
održivom razvoju, što bi trebalo da dovede
do istinskog lokalnog partnerstva. Razvoj
vanpansionskih usluga radi stvaranja no-
vih radnih mesta za lokalno stanovništvo u
zemljama u razvoju, kao i veći razvoj lokal-
ne poljoprivrede radi obezbeđivanja speci-
fične hrane za turiste. Tur operatori mogu
uticati i na povećano korišćenja vozila i le-
telica sa nultom emisijom štetnih materi-
ja, kao i na upravljanje potrošnjom vode,
turističkih lokacija od nekontrolisanih tu-
rističkih tokova koji degradiraju kako pri-
rodno okruženje tako i doživljaj posetilaca.
Poseban doprinos tur operatora održivom
razvoju turizma je i kroz ohrabrivanje tur-
operatora da promovišu odgovarajuća pra-
vila ponašanja koja su specifična za za-
štićene prirodne i antropogene resurse.
Podizanje svesti tur operatora o socijalnim
dimenzijama održivog razvoja veoma je
značajno sa aspekta lokalnih zajednica. Tur
operatori treba da osiguraju da su koncepti,
procedure i prakse održivog turističkog ra-
zvoja uključeni u njihov menadžment i re-
prezentativne programe obuke. Osim to-
ga tur operatori treba da postave ciljeve za
održivi turistički razvoj i da na osnovu njih
donose planove razvoja i poslovanja.
Literatura
1. Backman, K. F., and T. D. Potts (1993).
Profiling Nature-Based Travelers: Sou-
theastern Market
2. Cooper, C., Fletcher, J., Fyall, A., Gil-
bert, D. and Wanhill, S. (2005) Touri-
sm: Principles and Practice (3rd edn).
Harlow: Pearson Education.
3. Cronin, J. Taylor, S.A. (1992) Measu-
ring service quality: A re examination
and extension. Journal of Marketing 56
(July), 55-­68.
4. Crotts, J.C. (2004) The effect of cultu-
ral distance on overseas travel behavi-
or. Journal of Travel Research 43,.
5. Crotts, J.C. and Erdmann, R. (2000)
Does national culture influence con-
sumers’ evaluation of travel services?
A test of Hofstede’s model of cross-
cultural differences. Managing Servi-
ce Quality 10 (6).
6. Douglas, N & Derrett, R, (2001) Spe-
cial Interest Tourism. Brisbane: John
Wiley & Sons.
7. Čomić, Đ., Kosar, Lj., Štetić, S. (2001),
Globalna fuga, Đuro Salaj, Beograd
8. Ingram, C. D., and P. B. Durst (1989).
“Nature-Oriented Tour Operators:
Travel to Developing Countries.’’ Jour-
nal of Travel Research, 28 (Fall): 11#15.
9. Štetić. S ( 2007): Posebni oblici turiz-
ma, LI, Beograd
10. Štetić,S.(1997):Alternativni ili masov-
ni turizam-uslov ili posledica održivog
turizma,Zbornik „Održivi turizam u
zaštićenim oblastima“, SMT, Beograd
11. Štetić, S. (2002), Nove tendencije svet-
skih turističkih kretanja, Savremene
tendencije u turizmu , Novi Sad
12. Štetić, S. (2003), Strategija razvoja i pla-
smana turističke destinacije , Savreme-
ne tendencije u turizmu , Novi Sad
13. Štetić S.,D.Šimičević, M. Nicić (2009)
Menadžment turističke destinacije,
SGD, Beograd
14. Štetić S (2009): Achieving a balance
between sustainable development and
economic growth throught tourism,
EnE09 – Zbornik radova,Beograd
15. Wight, P. (1993). “Sustainable Eco-
tourism: Balancing Economic, Envi-
ronmental and Social Goals within an
Ethical Framework.’’ Journal of Touri-
sm Studies, 4 (2): 54-66.
16. “Environmentally Responsible Mar-
keting of Tourism.’’ In Ecotourism: A
Sustainable Option?, edited by E. Ca-
ter and G. Lowman. Chichester: John
Wiley and Sons and Royal Geographi-
cal Society, (1994). pp. 39-55.
39
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Nil Sonuç* Sustaınable development

Abstract
This study discusses the tourism of
of tourısm in Guadeloupe
Guadeloupe Archipel which is a mem-
Introduction Pigeon Island and Jacques Cousteau
ber of the Antilles in the Caribbean Sea
“The most important characteristic of an Underwater Parc is one of the five best di-
between the continents of the North
island is that it is unique.” ving destinations and local sailing condi-
and the South America. Qualitative
François DOUMENGE1 tions here are unique in Caribbean Regi-
methods especially observation and in-
on. For those cruisers who want a little
terview was used. In order to deter-
Christopher Columbus reached to Gu- bit of Europe while in the Caribbean, Gu-
mine the path to follow to organise the
adeloupe on November 3rd, 1493. Af- adeloupe is a good place to start. Howe-
strategy to be adopted for a destina-
ter more than 500 years now, it is placed ver, the fact that you are in the Caribbe-
tion depends on its attractivity compo-
among the most popular destinations of an really makes a difference. The cultural
nents which will be found out through
Caribbeans. Despite the efforts of many intermixture over the years has given the
a number of research and analysis. Ex-
countries to make it their colony, in 1674, island a distinct feeling that differs dra-
amining the site, making the necessary
France connected it to itself and since matically from the mother country.
SWOT and feasibility analysis will
1946 the region is officially dependent to Inside one of the important regions
serve to decide to what extent sustain-
France. according to World Tourism Organiza-
able development is needed.
At Caribbean Sea between the North tion, Caribbeans, being included in the
About the tourism planning and mar-
and South America, Guadeloupe is formed Antilles island groups, the analysis of
keting of Guadeloupe Archipel which
by a group of islands. The biggest islan- Guadeloupe’s tourism by the angle of the
posseses typical islands dynamics, a
ds being Basse-Terre and Grande-Terre, it region it is situated is the subject of this
sustainable tourism-based model was
is consisted of also smaller islands such as study.
tried to be constructed.
Marie-Galante, La Desirade, Les Saintes In international tourism, an island sta-
Keywords: Island dynamics, sustaina-
and of a few other small islands. It embra- tes has a quite different place with its spe-
ble tourism, sustainable development,
ces also the French controlled regions of cial characteristics. Islands, because of
fragility, Guadeloupe
Saint Barthelemy and Saint Martin. Tran- their dynamics, are very fragile destinati-

Table 1. General Information About Guadeloupe Archipel(Island Group)

Official Name Guadeloupe, French transoceanic region (law of 31/12/1982)1
Geographical Location Caraïbes2 (16º 15N, 61º 35W)
Capital Basse-Terre (12000)
Surface Area 1 702 km²
Population 447 002 habitants on 1et january 2006
Regional GDP 7 343 millions of euros in 2005
Unemployment Rate 27,3 % in 2006
Inflation Rate + 2,9 %
Languages French(official), Creole Patois, English (at hotels and touristic places)
Currency Euro
Basse-Terre having dense forests is fertile. La Soufrière, being still
active volcano, has an important place(1,484m). A few rivers water
Surface features Basse-Terre. Grande-Terre is a valley with limestone basement.
Through the north of Point-a-Pitre there are mangroves. The other
small islands are hill and have volcanic origin.
(Source : IEDOM - INSEE)

sportation to Guadeloupe is possible via air ons. These characteristics are:

* Yaşar University, Vocational School, Responsible
of Tourist Guidance Program, Lecturer, İzmir,
Türkiye(Turkey)
and sea. Pointe-à-Pitre is the name of the
city which posseses the important airport.
Guadeloupe, which is known as “the
Emerald Isle” is actually two islands side
by side joined by two bridges. An areal vi-
ew looks like a butterfly. Grand-Terre, the
Eastern island has rolling hills and sugar
cane fields, while the Western island of
Basse-Terre is mountainous and domina-
ted by the volcano of “La Soufrière”.
1 DOUMENGE,François “Aspects de Viabi-
lité des Petits Pays insulaires”,Rapport CNU-
CED, 1983
• Being geographically isolated,
• Provision of available water supply2
• Vulnerability of ecosystem, envi-
ronment,
• Long distance from customer market
(Guadeloupe-Paris flight: 10 hours)
• The colonial history
• Role of private sector
• Professionality and experience for tou-
rist welcoming.
• ...
2 Year 2003 is declared as International Year of
Fresh Water (http://www.wateryear2003.org).

40

It is not easy to overcome these difficul-
ties and get a good position in the compe-
titive touristic market environment. The
important destinations of the world cal-
led as “Northern Countries”, France, Uni-
ted States, European countries etc. Get
the biggest slice of the cake3. Among the
international destinations, small island
states have their share also from the ca-
ke even if it’s limited and that constitutes
a great part of the economy of their states.
These kind of countries develop their to-
urism by conforming their touristic pro-
duct standarts to the conditions of sustaina-
ble development. Well, lets describe shortly
what exactly this “sustainable tourism” is
and try to find out if it’s suitable for tourism
development in Guadeloupe. Is it possible for
tourism to develop without intercepting the
development of other sectors and to contri-
bute to economy without destroying envi-
ronment, without ruining the life and cultu-
re of the people? Can this kind of tourism be
applied to Guadeloupe? Will it be enough to
clear off the negative effects of island dyna-
mics? Can it eliminate the seasonality of tou-
rism? What will happen to fragile elements?
Sustainable or not, will the island have a con-
sistent tourism policy by this means?
Sustainable tourism, according to 1992
Rio Summit is, “Every kind of touristic de-
velopment, planning and activity which
protects and respects on the long term, the
natural, cultural and social resources”. It’s
formed by four unseperable important di-
mensions: cultural, environmental, social,
economic. According to Agenda 21 princi-
ples, it is essential to redefine actors, mar-
ket, new sustainable products in order to
create long term new tourism development
strategies. As a response to fast growing
customer demands, sustainable tourism
should show the sensitivity to respect crea-
tive, developer, basic equilibriums.
Theoretical Framework
By analysing the existing touristic charac-
teristics, the possibilities of sustainable
tourism will be deducted. An appropria-
te decision should be taken for the develo-
pment of Guadeloupe’s tourism. The fra-
mework of planning policy for tourism of
Guadeloupe should be taken into account.
The continuity of tourism in Guadeloupe
with mass tourism of “sun-sea-sand” tri-
angle should be questioned. Or should it
be adapted to changing patterns of touri-
sm demand and fixed to a model with su-
stainable tourism framework should be
decided.
Methodology
The qualitative methods are used in the re-
search. In addition, the existing statistical
data taken from the government sources
3 See: Appendix II: UNWTO Numbers
about tourism was analysed for supporting
the qualitative research part of the study. .
The researcher stayed for 3 months
at Guadeloupe island during her obliga-
tory internship of Master degree studies
(at Université de Savoie, Masters of Euro-
pean Hospitality Management in Fran-
ce) during the summer of 2003. She wor-
ked actively in tourism sector during her
period of stay in the island and she made
her research by using observation, archi-
ve and chasing methods. She took photos
showing the positive and negative sides
and different potentials of the island’s to-
urism. She collected the archive reports
and statistical data about the island’s to-
urism by meeting with the authorities
herself. In addition to this, she intervi-
ewed important tourism authorities and
used the information gathered from these
talks supportive for the research. Among
the persons she interviewed were, Doctor
of Tourism Economics and Environment
and Consultant at the same time, the pro-
fessor at Antilles-Guyane University, Jo-
el Raboteur, The Director of Guadeloupe
Regional Council, M. Citronelle, Director
of St. François and Sainte Anne Hoteliers
Association Vincent Nicaudie, Director of
Pierrre et Vacances Holiday Village Stép-
hane Rabu, The ex-Director of Guadelou-
pe Tourism Office Daniel Arnoux and the
owner of “Griveliere” which is an example
ecotouristic center, being at the same ti-
me the director of Green Valley Associati-
on, Chavou Digar.
The research is also set to an academi-
cal basis with literature review from the
books, articles, and internet sources.
The Results According
to Data Analysis
In this part, as a result of the collected da-
ta, Guadeloupe tourism is exhibited. The
importance of tourism on the economy of
Guadeloupe has been increasing more and
more. Disposing of a dispersed geograp-
hy as a small islands group and the tran-
sportation from one island to other taking
at least an hour is a disadvantage for the
island. As a result of this, population is
agglomerated around Pointe-à-Pitre whe-
re the international airport is situated. Ba-
sse-Terre become more deserted. Agricul-
ture is abandoned, tourism increases its
place in the economy. The declination of
agriculture augments the dependence on
foreign sources which also increases co-
sts and as a result reduces the competitive
power of Guadeloupe.
The majority(80%) of the tourists to
Guadeloupe are coming from France4 at
4 See the 2006 report of activities for Gua-
deloupe tourism numbers at: http://www.
lesilesdeguadeloupe.com/5-article-
detail/2/1249000137-1249000137-gb-comite-
du-tourisme/-the-guadeloupe-islands-tourist-
board.htm and at Appendix I.
summer school holiday times. Apart from
that, it should be indicated that tourists
come from United States by airlines and
also the island is even occasionnally, a
stop for cruise lines (the rival neighbour
islands are more competitive for being a
stopover of cruise lines such as Domini-
can Republic).
The economy of Guadeloupe depen-
ds on tourism, agriculture, light industry
and services. But it especially depends on
France for large subsidies and imports. In
2006 the GDP per capita of Guadeloupe
at market exchange rates, not at PPP, was
€17,338 (US$21,780).
Table 2: Touristic Activity in Guadeloupe
in 2005
2005
Séjour Tourists 369 950
Cruise Tourists 11 130
TOTAL 381 080
Source : INSEE – Enquête sur les flux
touristiques(questionnaire on tourist flows), 2004-
2005
Table 3: Distribution of Passengers by
Place of Residence in 2005 (by %)
Origin 2005
Métropole and La Réunion 92,00 %
Martinique 0,07 %
Guyane 0,04 %
European Union 5,10 %
Other Countries* 2,00 %
Place of Residence not declared 0,80 %
TOTAL 100,00 %
Source : INSEE – Enquête sur les flux
touristiques(Questionnaire on touristic flows), 2005
* (Voyagers living in Switzerland : 64%)
Tourism is a key industry, with 92 % of
tourists visiting from metropolitan Fran-
ce, 5.10 % coming from the rest of Europe-
an Union (Table 2 and 3).
With 1986 Pons Law, the disadvantages
were desired to be turned into advantage
with the tax-free application on the flights
from France to transoceanic lands, and by
this way, the domestic tourism increased
and the authorities tried to increase the to-
urism revenues of the island. However, this
was not sufficient for retrieving the touri-
sm from the seasonality and the disadvan-
tages of the island dynamics.
Despite being at the sixth rank by the
capacity of accomodation in the Caribbe-
an Region in 19975, Guadeloupe, has not
benefited fully from the advantages of its
unique natural and cultural characteristi-
cs (different geographical formations, fo-
rests, sun-sea-sand, Créole culture, etc.)
5 Appendix I, Table 1
41
 and geographical situation (at an impor-
tant point at Caribbeans).
Neighbour islands have founded a po-
litical union and by this reason, the disad-
vantages of island dynamics for Guadelo-
upe doubled as it stayed alone. As a result,
it stays still dependent on France. The wa-
ge costs and operation costs in tourism
sector also being too high is another im-
portant disadvantage. The subjects fea-
tured and exaggerated by national media
such as social conflicts, distrustfulness,
insufficiency of the service quality is anot-
her reason which prepares the loss by the
touristic point of view. In some areas, es-
pecially in Grande Terre, the unbalanced
development of hotel supply and its detri-
mental effects on the environment is a he-
avy blow inflicted on tourism.
Furthermore, the development of to-
urism by destroying agriculture; it is a
great loss to stay a mere spectator to the
suppression of agriculture, a sector whi-
ch otherwise could contribute to develo-
pment of tourism. An elite “island” image
turning into a banal “sun-sea-sand” mass
tourism image means that the private sec-
tor that is, the tour operators will prefer
the rival countries instead of here and this
means a loss of market share.
All these taken into consideration, are
the signs showing that tourism is bad-
ly structured. These are the indicators of
a tourism made without choosing a target
market, of “mass tourism”. The result of a
mentality that desires to develop tourism
at all costs, the result of a movement de-
stroying environment, not caring what the
local residents want or need, destroying ot-
her sectors and creating a seasonal touri-
sm, no matter what happens. This type of
tourism is sensitive to environmental dif-
ficulties and changes, socio-economic and
climatic changes, the division of demand
and of cyclical economy of the world. This
kind of tourism will not contribute to eco-
nomical growth with its expensive infra-
structure. It will even destroy other cu-
rrent industries with its anarchic growth.
Whereas the sustainable tourism will con-
tribute balancedly to growth of the econo-
my and it will effect positively the lives of
the people who live in that area or the ones
who come there for holiday.
Discussion and Conclusion
“Guest never forgets the host who welco-
mes him well”. J.C. Homer (9th century gre-
at globetrotter)
After five difficult years in tourism sec-
tor, since 2000, for the first time in 2006,
Guadeloupe has known an increase in the
number of passengers at the airport(+1,3
%) and in the occupation rates of the ho-
tels(53,5 %). Also an increase in number of
cruise tourists realized(+ 8,0 %). Touristic
activity revitalizes with the new visitors of
42
small hotels, country cottages and guest
houses(gites ruraux, chambres d’hotes).6
With all its resources, the Guadelou-
pe merits success in tourism. In order to
prosper and come to the forefront among
its rivals, and adapt the changing customer
needs in the ever-changing tourism world,
it should make some changes in the met-
hods of management for the development
of tourism. All the actors of tourism sho-
uld come together and do their best for the
success. The success in tourism is rescuing
it from seasonality, using the resources and
efforts effectively to get a prospering result.
Thus, tourism in Guadeloupe has become
an ever gaining sector and with a good ma-
nagement it will even become one of the
worlds top destinations for holiday makers.
As the director of the Tourism Council
in Guadeloupe explained in their activity
report in 2006, Guadeloupe Islands has an
important role in the Tourism Policy and
Touristic Promotion of the destination.
This mission is composed of a three-pha-
sed goal. Promotion outside, local touri-
stic product valorisation and a very good
knowledge and technical assistance of the
sender market.
Accordingly Guadeloupe should turn
its resources into sustainable tourism ad-
vantage and determine its position in in-
ternational tourism market. It should de-
velop two basic policies in order to attain
this objective:
Sustainable Tourism Policy : It should
take precautions in economic, social and
environmental terms and put them into
practice. Some examples are as follows:
• An entrance fee can be demanded for
national parks and touristic places.
• By taking into consideration different
culture characteristics (such as local
flora, drinks, gastronomy, dances, lan-
guage etc.), new concepts can be crea-
ted for tourism diversification.
• Security precautions and number of
employees can be increased. Service qu-
ality can be increased with continuous
education of personnel.
• Coastal laws can be created in order to
protect environment and protect shores
from the non-planned construction.
• Examplary tourism investment projects
such as botanical gardens, cocoa mu-
seum, coffee museum, financially sup-
ported by mostly the European Union,
should be encouraged in Guadeloupe.
These kind of investments should be
distributed to the convenient parts of
the island that need developing, within
a detailed planning.
Marketing policy should be re-exa-
mined. The characteristics of the island
which makes it unique, different and the
attraction elements in terms of tourism
should be at the forefront.
6 http://www.veilleinfotourisme.
fr/79922009/0/fiche___pagelibre/
• By this means Guadeloupe can provide
the support of France and the Europe-
an Union.
• It should remake the segmentation of
its products for example do some new
innovations on accomodation types.
• In order to increase its market share, it
should determine new target markets,
hold its customer profile up and attract
them with the products that they desire.
Tourism Policy and Planning : Guade-
loupe should realize its powerful touristic
potential and provide its planning in or-
der to bring the best profits economically
and to provide a balanced development
with the participation of all actors(local,
national, international partners, host and
guest, employees). It can take as as a basis
the following schema(Table 4) for its tou-
rism planning and marketing :
According to this schema of positioning
of touristic products of Guadeloupe, ten
types of touristic products are described. If
we consider the vertical axis, the price of
the product from the most expensive at the
top to the less expensive at the bottom is
placed. When the horizontal axis is consi-
dered, the product on the left begins with
the most “mass tourism product” and con-
tinues through the more sustainable touri-
stic products on the right end.
After this general overview, lets take
the ten products in more detail.
As the most reasonable priced and
the mass tourism product, first one is the
“package tour” which includes the acco-
modation, transportation and even some
tours at Grande Terre.
As the second traditional and less ex-
pensive product, the VFR(Visiting friends
and relatives) can be considered . The fri-
ends and relatives can come to spend the-
ir holidays at their house and as they pay
for accomodation, it will be a cheaper way
of holiday.
Third and fourth are timeshares and
holiday villages which can meet the 4S
needs of the tourists.
With number 5, we are still at 4S but
this time, with a higher quality with mu-
ch more expensive price. The tourists are
not sensible to realities like paying attenti-
on to protecting environment, sustainabi-
lity, etc. They spend much more money on
accomodation and luxurious things and
expensive activities.
We pass to the right of the axis “susta-
inable” side of the products with number
6. Modern hotels possessing high tech-
nology facilities for business and congre-
ss tourism and spas are environmentally
friendly establisments which obey the ru-
les of sustainability and they apply envi-
ronment-friendly rules conformed with
their whole services.
Number 7 is cruise tourism being the
less sustainable as it causes a lot of pollu-
Table 4. The Schema of Positioning of Touristic Products of Guadeloupe
tion on environment especially on the se-
as is placed on the right side of the axis.
Number 8, ecotouristic products are
friendly with nature, culture, history and
environment. The cocoa and coffee muse-
um, the botanical gardens in Basse Terre
can be given as example for this kind of
sustainable touristic products.
Renting from the owner(the Gite, Me-
uble) system just like in France can also be
applied in order not to build more and more
houses thus not to destroy the environment.
Social Tourism can be considered as
another sustainable touristic product whi-
ch takes as an objective to let the natives
benefit from the touristic possibilities. Do-
ing so not only will create social acceptan-
ce of tourists among the natives but also
will diminish the hostility through the to-
uristic activities in the country.
As a result, the sustainable develo-
pment of tourism in Guadeloupe depen-
ds on the effective communication and
powerful cohesiveness between local, go-
vernmental, national, regional authorities
as well as tourists and host people. If all
the actors contribute to the same objecti-
ve, the development of tourism in the Ar-
chipel Guadeloupe will be more sustaina-
ble and dynamic with its adaptability to
changing tourism trends in the world.
References
Abraham, M., Maragnes, D. Guadeloupe -
Temps Incertains, Janvier 2001 H.S. No
123 Collection Monde
Akış, R. S. Sürdürülebilir Turizm: Eleştirel
Bir Yaklaşım. First Tourism Congress
of Mediterranean Countries, April 17-
21 2002. Antalya.
Bastien, D. avec la collaboration de Le-
moire M. Antilles – Espoirs et Déchi-
rements de l’Ame Créole – Série Monde
- Octobre 1989 -
Bensamel, L., Donsimoni M. Le Tourisme,
Facteur de Développement Local
Blamey, R. K. Ecotourism: The Search
for an Operational Definition. Journal
of Sustainable Tourism, 1997, 5(2):109-
130.
Bronoël, M., Artis, S. Projets Touristiques-
Du Montage des Projets – Guide Savo-
ir-Faire- Les cahiers de l’AFIT(Agence
Française de l’Ingénierie Touristique)
Butler, R.W. Alternative Tourism, Pious
Hope or Trojan Horse? Journal Of Tra-
vel Research, 1990, 28 (3): 40-45.
Carlier, B. Analyse et Conduite des Projets
Touristiques – Lettre du Cadre Territo-
rial, 2001
Cazes, G. Tourisme et Tiers Monde-
Un Bilan Controversé, 1992 Paris,
L’Harmattan
Concurrence et Régulation des Marchés –
La Documentation Française – Cahiers
Français 313 / Mars – Avril 2003
Doumenge, F. “Aspects de Viabilité des
Petits Pays Insulaires”, 1983, Rapport
CNUCED
Doumenge, F., Monnier, Y. Que sais-je?
“Les Antilles Françaises”, 1989 Presses
Universitaires de France
Duhamel, P., Sacareau, I. Le Tourisme
dans le Monde, 1998, Paris, A.Colin,
Collecion Prépas
Erdoğan, N. Sürdürülebilirlik Bağlamında
Ekoturizmin Sosyal, Ekonomik ve Çev-
resel Etkiler Bakımından Değerlendiril-
mesi. First Tourism Congress of Medi-
terranean Countries, April 17-21 2002.
Antalya.
Erdoğan, N. Çevre ve (Eko)turizm. Anka-
ra: Erk, 2003.
Erdoğan, N. Kitle Turizmi, Alternatif Tu-
rizm ve Ekoturizmde Sürdürülebilir-
lik Üzerine bir Değerlendirme. Başkent
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek
Yüksekokulu Ankara. İnternet sitesi:
http://cmyo.ankara.edu.tr/~iktisad/
TURKONF/web/Erdogan.doc
Gamblin, A. Images Economiques du
Monde, 2002, 46e Edition
Gösssling, S. Ecotourism: A Means To
Safeguard Biodiversity and Ecosystem
Functions?,
Ecological Economics, 1999, 29(2): 303-
320. Sweden.
Gubernatis, Thomas de, Agence de la Gu-
adeloupe, IEDOM, Number 10 octobre
2007
Iles et tourisme en Milieu Tropical et Su-
btropical – 1989 Talence, No 10 – Co-
llection “Iles et Archipels”
Lanquar, R., Cazes G. L’Aménagement To-
uristique et Développement Durable,
2000 France, Paris, 5e Edition – Presses
Universitaires de France
Le Petit Futé – Guadeloupe, 2002
Les Cahiers de l’AFIT, 2001 – Piloter le
Tourisme Durable dans les Territoi-
res et Entreprises- Guide de Savoir-fa-
ire. Edité par l’Agence Française de
l’Ingénierie Touristique pour le compte
du Secrétariat d’Etat au Tourisme, Di-
rection du Tourisme, et du Ministère
de l’Aménagement Territoire et de
l’Environnement.
Les Notes Economiques du Crédit Agrico-
le Mutuel de la Guadeloupe, 1998, No 5
Leung, Y. ve Diğerleri, The Role of Recre-
ation Ecology in Sustainable Tourism
and Ecotourism, içinde McCool, S. ve R.
N. Moisey (eds), 2001, Tourism, Recrea-
tion, and Sustainability: Linking Cultu-
re and the Environment. NY: CAB In-
ternational
Mantauban, J.G. Macrodynamique et
Déséquilibre dans une pétite écono-
mie: Le Cas de la Guadeloupe, 1994,
L’Hermes.
Middleton, V. T. C., Hawkins R. Sustaina-
ble Tourism- A Marketing Perspective,
1998 Oxford, Woburn, MA: Butterwor-
th Heinemann
Mieczkowski, Z. Environmental Issues of
Tourism and Recreation, Latham, New
York and London: University Press of
America, Inc. (1995).
Nepal, K. S. Tourism in Protected Areas
The Nepalese Himalaya, Annals of Tou-
rism Research, 2000, 27 (3): 661-681.
Parenteau, A. Le Marketing – Pratique du
Tourisme Réceptif Européen – Collecti-
on aujourd’hui l’Avenir
43
 Pouquet, J. Que sais-je? “Les Antilles Fra-
nçaises”, 1971, Presses Universitaires de
France
Ryan C. ve diğerleri The Gaze, Spectac-
le and Ecotourism. Annals of Tourism,
1999, 27 (1): 148-163.
PY, P., Le Tourisme – Un Phenomene Econo-
mique, 2002 Documentation Française
The Economic Geography of the Tourist
Industry- A Supply Side Analysis, 1998
Routledge, Edited by Ioannides D., De-
bbaye K.G.
Tosun, C. Challenges of Sustainable To-
urism Development in the Developing
World: the Case for Turkey. Tourism
Management, 2001, 22 (3):289-303
Vellas, F. 2002, Economie et Politique du
Tourisme International, Economica.
Vellas, F., Cauet, J.M. Le Touri-
sme et Les Iles, 1997 Harmattan-
Sociétés&Economies Insulaires
Vellas, F. Le Tourisme Mondial, 1996 Ed.
Economica
44
Viard, J. (Groupe présidé par), Réinventer
les Vacances- La Nouvelle Galaxie du
Tourisme, 1998, La Documentation fra-
nçaise- Secrétariat d’Etat au Tourisme
Conséil Régional de Guadeloupe: http://
www.cr-guadeloupe.fr/, 14.09.2009
http://en.wikipedia.org/wiki/Guadeloupe,
14.09.2009
http://www.antilles-info-tourisme.com/
guadeloupe/ , http://www.antilles-info-
tourisme.com/guadeloupe/traces.htm,
14.09.2009
http://www.frenchcaribbean.com/Gua-
deloupe/info/pages/GPMainPage.html,
14.09.2009
http://w w w.worldatlas.com/webima-
ge/countrys/namerica/caribb/gp.htm,
14.09.2009
http://www.voile-en-guadeloupe.com/in-
dex-gb.htm, http://www.voile-en-gua-
deloupe.com/ports-ma.htm, 14.09.2009
http://w w w.senat.fr/rap/r97-345/r97-
3458.html, 14.09.2009
http://communedebouillante.over-blog.
com/, 14.09.2009
ht t p://w w w.on f.f r/g uadeloup e/on f _
g uadeloupe/pat r i moi ne/e cos y ste-
mes/20080303-125823-6088/@@dis-
play_advise.html?oid=IN0000000637,
14.09.2009
http://209.85.129.132/search?q=cache:_
taSuHZjqV8J:www.veilleinfotourisme.
fr/servlet/com.univ.collaboratif.utils.
LectureFichiergw%3FID_FICHIER%3D
26735+Capacit%C3%A9+Hotelier+de+l
a+Guadeloupe+par+rapport+aux+autre
s+iles+dans+la+Mer+de+la+Caraibe&c
d=10&hl=tr&ct=clnk&gl=tr, 14.09.2009
h t t p : // w w w . v e i l l e i n f o t o u r i s m e .
f r/799220 09/0/f iche_ _ _pagelibre/,
14.09.2009
w w w.iedom.fr/download.
asp?nom=CEROM...Guadeloupe.pdf,
14.09.2009
www.insee.fr/fr/insee_regions/guyane/
themes/.../ae46_art01.pdf, 14.09.2009
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Marko Petrović* Vlasinsko jezero –

Sažetak
Vlasinsko jezero locirano je u jugoi-
mogućnosti za razvoj turizma
stočnoj Srbiji, leži na 1213 m nadmor-
Uvod bije, na području opšine Surdulica, neda-
ske visine, nastalo je pregrađivanjem
Dugi niz godina, veoma argumentovano, leko od granice sa susednom Bugarskom.
reke Vlasine. Reljefne formacije ogle-
naučnici upozoravaju svetsku javnost na Od međunarodne drumske saobraćajnice
daju se u bezbroj ostrva, poluostrva
pogubne posledice neracionalnog korišće- E-75 i železničke pruge u dolini Južne Mo-
kao i planinskih predela okolnih Ro-
nja i bespoštednog zagađivanja voda, po- rave, lokacija je udaljena 29 km iz pravca
dopskih planina. Prostor karakterišu
sebno pitkih, bez kojih nema života. Upo- Vladičin Han - Surdulica i 51 km iz prav-
planinska klima i izvanredne biogeo-
zoravajuće posledice nedostatka kopnene i ca Leskovac - Vlasotince - Crna Trava. Od
grafske odlike. Prisutni vidovi turizma:
higijenski ispravne vode danas su eviden- graničnog prelaza Strezimirovci ima sve-
izletnički, zdravstveni, ekskurzioni, eko
tirane na čitavoj planeti Zemlji. To je do- ga 17 km, gde put nastavlja preko Trna ka
i seoski, lovni i ribolovni kao i sportsko-
voljno alarmantan razlog zbog čega bi svi bugarskoj prestonici - Sofiji i 42 km pre-
rekreativni turizam. Posebno su u ek-
hidrografski objekti trebali da budu zaši- ko Bosilegrada, ka graničnom prelazu Ri-
spanziji seoski, eko i izletnički turizam.
ćeniji! Prirodnim jezerima, siromašna hi- barci.Sam lokalitet jezera lociran je u naj-
Cilj rada je isticanje mogućnosti popu-
drografska mreža Srbije, tokom vremena nižem delu Vlasinske visoravni, površine
larizacije jezera, propagiranje njegovih
obogaćena je sa više manjih i većih veštač- od preko 400 km2, okružene gromadnim
vrednosti na širem tržištu i uključiva-
kih akumulacija, čija je osnovna namena Rodopskim planinama - Vardenik (1875
nje raznovrsnije potražnje kao i prona-
proizvodnja električne energije, ali i vodo- m) na jugu, Čemernik (1638 m) i Grama-
laženje načina za unapređenje ponu-
snadbevanje nasalja, industrije, navodnja- da (1721 m) na zapadu, severozapadu i se-
de svih potencijalnih objekata u služ-
vanje obradivih površina kao i korišćenje veru, i grebenom Krvavi kamik (1738 m)
bi turizma u cilju povećanja turističke
u sportsko–rekreativne svrhe. Novonasta- i Ploča (1705 m) na istoku. Jezero se na-
atraktivnosti istih.
le vodene površine, u krajevima u kojima lazi između sliva četiri reke, u vododel-
Ključne reči: turizam, Vlasinsko jeze-
ih ranije nije bilo, uslovile su i uslovljava- nici crnomorskog i egejskog sliva (Cvet-
ro, održivost, mogućnosti razvoja
ju izvesne promene geografskog prostora, ković, 2003). Jedna od bitnih uslova za
posebno u neposrednom okruženju. Aku- razvoj turizma je postojanje kvalitetne in-
Abstract mulacija je nastala izgradnjom brane na fra- i suprastrukture, a pre svega mreže
Vlasina Lake - opportunities for tourism reci Vlasini, na mestu tresave - Vlasinsko saobraćajnica koje povezuju ovu oblast sa
development blato. Prirodni i antropogeni potencija- emitivnim centrima u našoj zemlji i u ino-
Vlasina Lake located in south-east- li vlasinskog kraja dopunjuju izuzetne ka- stranstvu. Vlasinsko jezero, iako pogra-
ern Serbia is on 1213 m above sea lev- rakteristike jezerske akvatorije i povoljne ničnog i perifernog položaja u Srbiji, ima
el, created the river Vlasina rearrange- klimatske odlike područja Vlasinskog je- odličnu lokaciju u odnosu na najpromet-
ments. Relief formations reflected in zera. nije saobraćajnice Balkanskog poluostr-
the islands, peninsulas and Rodopi va. Postojanje graničnih prelaza u blizini,
mountains. Space is characterized by Turističko-geografski položaj moglo bi ovaj hidrografski objekat razviti
mountain climate and excellent bio- Među akumalacijama Srbije, nizom oso- u tranzitnu turističku stanicu, koja bi veli-
geographical features. Present forms of benosti ističe se Vlasinsko jezero, koje se ki broj turista iz južnog dela Srbije, Bugar-
tourism: excursion, health, excursion, nalazi u jugoistočnom delu Republike Sr- ske i Makedonije zaustavljala u ovaj kraj.
eco and rural, hunting, piscatorial and
sports tourism. The aim of the paper
emphasizing the promotion of opportu-
nities of this lakes, promoting its value
in the broader market and the inclu-
sion of other demand and also finding
the ways for the improvement of facil-
ities offer all the potential in the tour-
ism services in order to increase tourist
attractiveness them.
Key words: tourism, Vlasina lake, sus-
tainability, development opportunities

* student četvrte godine studija turizma, Departman za

geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Trg Dositeja
Karta 1. Turistička karta Opštine Surdulica
Obradovića 3, Novi Sad Izvor: Prospekt TO Surdulica

45
 Prirodne turističke vrednosti
Geološko–geomorfološke
odlike slivnog područja
Geomorfološke karakteristike jezera sa
karakteristikama obalskih delova daju
uvid u trenutno stanje i mogućnosti isko-
rišćavanja obala jezera za eventualno ure-
đenje plaža i receptivnih objekata potreb-
nih za boravak turista i razvoj turizma.
Obala akumulacije je veoma razuđena
sa brojnim zalivima, zatonima, rtovima,
ostrvima i poluostrvima. Istočna i sever-
na obala su znatno razuđenije od južne i
zapadne. Na formiranje obale utiče i abra-
zija izazvana radom talasa, a utiče i na po-
vremeno oburvavanje rastresite mase. U
jezeru se nalaze dva veća ostrva i nekoli-
ko manjih, a posebnu atrakciju predstav-
ljaju „ploveća ostrva“, kao posledica odra-
vanja zemljišne mase. Naime, na područje
današnjeg jezera nekada su se nalazile de-
bele naslage treseta, nastale vekovnim ta-
loženjem ostataka biljaka i životinja. Veli-
ka količina vode koja je potopila Vlasinsku
kotlinu i formirala jezero, podlokavala je
erozijom na dnu jezera pojedine komplek-
se tresetišta debljine 30 cm do 1 m, otki-
dala ih od obale jezera i od tako otkinu-
tih tresetišta stvorena su „ploveća ostrva“,
koja predstavljaju pravi kuriozitet veli-
ke estetske vrednosti. Ostrva obrasla tra-
vom, lokalno stanovništvo ponekad kori-
sti i na njih prebacuje stoku sa obale na
obalu jezera (Cvetković, 2003). Vlasinska
visoravan okružena padinama gromad-
nih planina srednjih visina, sa jezerom i
celim slivnim područjem leži na čvrstim
vododrživim stenama, kristalastim paleo-
zojskim škriljcima (iz starijeg paleozoika),
silikata različite otporne i vododržive mo-
ći, kao i mlađih eruptivnih tvorevina, ko-
je su poznate kao izrazito vododržive, ali
i debelim naslagama jezerskih sedimena-
ta (u dnu visoravni). Ovaj geološki sastav
bio je od presudnog značaja, s obzirom na
svoju vodonepropustljivost i mogućnost
fundiranja brane na čvrstoj steni. Od po-
vršinskih zemljišta preovlađuju podzoli u
višim, a u nižim krajevima, smeđa kise-
la zemljišta i gajnjače, kao karakteristič-
na šumska zemljišta (www.vlasinskojeze-
ro.com).
Klimatske odlike
Planinski prostor na kome se nalazi Vla-
sinsko jezero, zbog visoke nadmorske vi-
sine, odlikuje se hladnim zimama i svežim
letima, sa izraženim apsolutnim amplitu-
dama temperature vazduha, što jasno po-
tvrđuje kontinentalnost klimata. Klimat-
ski elementi koji su relevantni za razvoj
turizma su svakako pored temperature
vazduha i padavine, oblačnost, insolacija,
vetrovi i relativna vlažnost vazduha. Po-
dručje Vlasinskog jezera ima tipične ka-
rakteristike planinske klime. Zbog nad-
morske visine, od preko 1200 m, klima se
odlikuje dugim i hladnim zimama i krat-
46
kim i svežim letima. Jesen je toplija i suvlja
od proleća. Samo obrazovanje akumulaci-
je uticalo je na klimatske prilike na Vla-
sinskoj visoravni, jer nakon njenog na-
stanka, srednja godišnja temperatura je
nešto niža, temperaturni ekstremi znatno
su smanjeni. Apsolutne maksimalne tem-
perature vazduha na Vlasinskom jezeru
zabeležene su u julu i augustu do +30,5°C,
a najniže u januaru do -25,8°C. Prosečne
godišnje padavine za sliv Vlasinskog jeze-
ra iznose 880 mm vodenog taloga (Poda-
ci o klimi dobijeni u periodu od 1990. do
1999. godine, Stanković, 2000). Vlasinsko
jezero sa okolinom odlikuje se znatnom
vetrovitošću, što zbog velike nadmorske
visine, što zbog otvorenosti ka susednim
terenima.
Najveću učestalost imaju zapadni ve-
trovi, koji donose najveće količine padavi-
na (kraj proleća i početak leta), a najmanje
vetrovi sa juga, koji donose topao vazduh,
pa izazivaju naglo topljenje snega i pove-
ćano priticanje vode u jezero (Cvetković,
2003). Analizom klimatskih elemenata re-
levantnih za razvoj turizma, može se reći
da oblast Vlasinskog jezera predstavlja sti-
mulativnu komponentu u odnosu na čove-
kov organizam. Osnovni hidro-klimatski
pokazatelji ukazuju na zdravu planinsku
klimu, takozvana „Fabrika krvnih zrna-
ca“, te se Vlasinko jezero u turističkoj po-
nudi i izgradnji treba tretirati kao letnji i
zimski planinsko – rekreativni – turistič-
ki objekat. Subplaninsko – planinski kli-
mat ovog područja jača organizam i pod-
stiče razmenu materija, a takođe vrlo prija
i asmatičarima i srčanim bolesnicima, kao
i drugim ljudima sa fiziološkim tegobama
(Podaci dobijeni od Turističke Organiza-
cije Surdulica, 2008).
Hidrografske odlike
Vlasinsko jezero spada u red veštačkih, ra-
dom stvorenih jezera. Nastalo je izgrad-
njom brane 1949. godine na mestu gde je
reka Vlasina isticala iz tresave koja se na-
zivala Vlasinsko blato. Vlasinska tresava
je u to vreme bila najveća te vrste u Srbi-
ji! Po nizu osobenosti, hidrografskom re-
žimu, vodnom bilansu i živom svetu bila
je jedinstvena u Evropi. Površina tresa-
ve iznosila je 10,5 km2, a sama tresava je
imala jezersku preteču koja je usled nega-
tivnog vodenog bilansa i bujanja vegetaci-
je, vremenom preobraćena u tresavu. Taj
proces je i danas prisutan u plitkim zali-
vima jezera (Stanković, 2000). Pri maksi-
malnom usponu, površina jezera iznosi 16
km2, a zapremina blizu 165 km3. Jezero je
izduženo u pravcu duže ose, dužine 9 km
u smeru sever – jug i ima oblik nepravil-
ne elipse maksimalne širine 3,5 km. Naj-
veća dubina vode je 22 m (izmerena kod
brane). Dužina, veoma razuđene, obalske
linije iznosi 132 km. Vlasinsko jezero pri-
pada slivu Crnog mora, a izgradnjom aku-
mulacije “Lisina“ na istoimenoj reci, pri-
toci reke Dragovištice (koja se na teritoriji
Bugarske uliva u reku Strumu), kanalom
je prebačen deo vode iz sliva Egejskog mo-
ra, što predstavlja primer hidrološke pi-
raterije. Najznačajnije pritoke su Šaovi-
ca, Manojlovica i Cvetkova reka, Babina i
Milovanova reka, Murina, Pojište i druge.
Oblast akumulacije se odlikuje najveđim
koeficijentima oticanja u Srbiji, koja iznosi
više od 60% izlučenih padavina. Površina
slivnog područja je preko 150 km2. Najve-
ću količinu vode gubi glavnom otokom –
Vlasinom i odvodnim kanalom ka reci Vr-
li (kanalom dugim 660 m, preko 18 m3/s
vode se odvodi do tunela i usmerava ka
turbinama hidroelektrana „VRLA I - IV“)
(Blaženčić, 1997). Temperatura vode je va-
žan aspekt kupališnog turizma i direktno
je povezana sa boravkom ljudi na jezeru i
bavljenjem sporta na vodi. Srednja meseč-
na temperatura vode iznosi 9,2°C, što ovo
jezero stvrstava u red hladnijih, dok od-
govarajuća temperatura, viša od 18°C, je
prisutna svega oko 40 dana u godini, kada
pogoduje kupačima. Ledeni pokrivač za-
država se više od 60 dana, što ukazuje na
jak uticaj planinske klime. Boja vode po-
red obale je svetlija sivo-plava, a na većim
dubinama izrazito plava. Takva boja jeze-
ra, sa zelenim priobalnim površinama da-
je poseban kolorit sadašnjem vlasinskom
pejzažu. Sliv Vlasinskog jezera je klasifi-
kovan kao izvorište za vodosnabdevanje 1.
reda u Srbiji.
Biljni i životinjski svet
Sliv akumulacije pripada području koje je
potencijalno šumsko, ali je kao posledica
vekovnih seča i eksploatacije šuma zarad
formiranje pašnjaka, livada i oranica, da-
nas pod šumom nešto više od 1/3 površi-
ne Vlasinske visoravni. Najzastupljenija
šumska formacija slivnog područja jeze-
ra je brdska bukova šuma najviše na pa-
dinama Čemernika. Od ostalih formacija
zastupljeni su još i breza (najveća staništa
u našoj zemlji!), hrast cer i sladun, javor,
grab, a na samim obalama Vlasinskog je-
zera, topola i vrba. Okolina obiluje i leko-
vitim biljem, šumskim voćem i pečurka-
ma, koje se svakako mogu uvrstiti u deo
turističke ponude ovog kraja. U šumama
i travnatim površinama u okolini jeze-
ra sreću se srne, divlje svinje, jazavci, li-
sice, više vrsta ptica grabljivica, zatim ze-
čevi, veverice i dve vrste kuna. Na samoj
obali jezera obitava više vrsta divljih pata-
ka, gusaka i čaplji, a takođe i poljskih pti-
ca poput fazana, poljskih jarebica, prepe-
lica i druge vrste. Najveća koncentracija
biomase je u centralnom delu jezera. Ispi-
tivanjem sastava i strukture zooplankto-
na (1991-1993) registrovane su 54 vrste.
Maksimum jedinki je u letnjim, a mini-
mum u prolećnim mesecima. Riblji fond
jezera obuhvata 16 vrsta iz pet porodica
od kojih su dve vrste alohtone (ohridska
pastrmka i potočna mrena), a sve ostale
autohtone (grgeč, šaran, babuška, lipljan,
amur, klen, karaš, potočna pastrmka...).
Vršenjem redovnih poribljavanja, posled-
njih godina, znatno je poboljšan riblji fond
(Blaženčić, 1997). Sav ovaj potencijal čini
odličnu bazu za razvoj eko, lovnog i ribo-
lovnog turizma i uspešnijeg očuvanja ži-
votne sredine.
Antropogene turističke vrednosti
Istorijska i etnografska građa ukazu-
ju da je na Vlasinskoj visoravni bilo živo-
ta i ljudskih naseobina i u davnoj prošlo-
sti. Nema pouzdanih podataka kada je ova
visoravan naseljena, jer mnogi ostaci sta-
rih naselja i materijalne kulture i nazivi za
mesta i zemljišta (toponimi), selišta, ma-
nastirišta, groblja, stara utvrđenja i rim-
ski kasteli, ukazuju da je to bilo pre dola-
ska Slovena (Blaženčić, 1997). Pouzdano
se zna da su, pre dolaska Slovena na ove
prostore, pored Rimljana i Vizantinaca
(Romeja), živeli i Vlasi, koji se od VII veka
spajaju sa doseljenim slovenskim življem i
sasvim se asimiluju u Slovene. U srpskoj
srednjevekovnoj državi oni su bili seljač-
ko stanovništvo koje se pretežno bavilo
stočarstvom, za šta su imali izvanredne
uslove na Vlasinskoj visoravni. I sam na-
ziv Vlasina apsolutno upućuje na Vlahe,
kao i niz drugih toponima i reči u govo-
ru ljudi ovog kraja (Cvetković, 2003). Ra-
di podizanja turističke aktivnosti u kon-
tekstu valorizacije jezera neophodno je
uključiti i antropogene vrednosti koje bi
doprinele interesantnijem boravku turi-
sta i zadovoljenju njihovih kulturnih po-
treba koje su neotuđive od bavljenja fizič-
kim aktivnostima. Značajniji spomenici
kulture su: manastir u selu Palji, crkve u
Božici, Klisuri, Kula u Klisuri, Romanov
grad kod Surdulice, rimski kastel kod se-
la Bitvrđe i drugi.Spomen obeležja vezana
za događaje i ličnosti iz istorijske prošlosti,
ima ih 37 i pretežno su vezana za događa-
je iz Drugog svetskog rata. Najbrojnije su
spomen-ploče, ima ih 35. Spomen česme
su takođe brojne, a očuvsno je njih 14. Po-
dignute su u spomen poginulima u ratovi-
ma od 1912. do 1918. godine (Vlasinsko je-
zero, TO Surdulica).
Posebnu pažnju gostiju privlači jedin-
stvena vlasinska tradicionalna odeća, na-
ročito šarenilo ženske nošnje koja je ukra-
šena raznim vezovima sa više detalja.
Nošnja se sastoji od vunenog “litaka“ (mu-
jera) crne boje, što predstavlja gornji deo
odeće. On je ukrašen šljokicama, širiti-
ma, gajtanima i tkanicama. Ispod mujera
je bela košulja, takođe ukrašena čipkama
oko vrata, ruku i donjeg dela, a opasana
tkanicama. Glava je pokrivena maramom.
Devojke često upliću u kosu poljsko cveće
i oko vrata nižu toliko metalnog novca ko-
liko kuća može da podnese. Nošnja muš-
karaca je sa manje boja. Oni nose smeđe
ili bele, crno opšivene, suknene dolome,
široko krojene vunene čakšire, koje se is-
pod kolena sužavaju poput kamašni, i sve
se to dopunjava malom šubarom ili šeši-
rom, gumenim opancima, jelekom i vune-
nim čarapama. Ispod se nosi bela košulja,
a zimi se nose tzv.“gunjače“ postavljene ja-
gnjećim krznom (Cvetković, 2003). Ova-
ko originalna narodna nošnja, koja se ne
sreće u drugim krajevima Srbije, ukazuje
na veliki uticaj bugarske i vlaške etnolo-
gije, što prizor čini krajnje atraktivnim za
sve postioce. Već godinama, na području
Vlasine se organizuju brojne likovne ko-
lonije, slikara amatera iz Niša, Beograda,
Leskovca, a poslednjih godina sve je veći
odaziv umetnika iz Makedonije, Bugar-
ske i Rumunije. Kulturno-umetnička ma-
nifestacija “Vlasinsko leto”, organizuje se
svake godine krajem jula. Posećenost po-
dručja Vlasinskog jezera je višestruko po-
većana, čime se cene pansionskih usluga
u svim smeštajnim kapacitetima podižu i
do 30 %!
Smeštajni kapaciteti
i turistički promet
Smeštajni kapaciteti i kapaciteti za pru-
žanje usluga ishrane, pića i napitaka, još
uvek nisu u dovoljnoj meri izgrađeni i vid-
no nezadovoljavaju potrebe sve brojnijih
posetilaca. Ako se turisti odluče da do-
đu, dočekaće ih ponuda hotela “Vlasina”
i “Jezero”, pansiona “Narcis”, odmarališta
“Zastava PES”, “Srbija šume”, “Zele Velj-
ković”, “Nevturs”, zatim odmarališta hi-
droelektrane “Surdulica”, elektrodistribu-
cije “Leskovac”, termoelektrane “Kostolac
– kopovi”, ferijalnog saveza, Zavoda za za-
pošljavanje “Surdulica­­” i drugi. Mnogo je
i luksuznih vila i vikendica i dva uređena
kampa – Ribarski kamp i kamp Vlasina.
Tabela 1. Pregled broja turista i ostvarenih
noćenja na Vlasinskom jezeru
Prosečan
Noćenja broj
2008. Turisti
turista noćenja
turista
domaći 5.631 24.402 4,3
strani 879 2.685 3,1
ukupno 6.510 27.087 - Ekskurzioni i omladinski turizam.
Izvor: www.stat.gov.rs/publikacije
Od inostranih turista, preovlađuju tu-
risti iz Bugarske, Makedonije, Grčke, Ru-
munije i Mađarske (www.stat.gov.rs).
Mnogi turisti smeštaj nalaze u vikendica-
ma i kućama za odmor smeštenim u buj-
nim četinarskim i brezinim šumama. Pro-
cenjuje se da u ovim objektima ima preko
hiljadu kreveta. U svim objektima cene
pansionskih usluga su veoma povoljne, uz
posebne pogodnosti za organizovane gru-
pe, seminare i rekreativnu nastavu.
Mnogi vlasnici vikendica imaju ugo-
vor sa Turističkom organizacijom opštine
Surdulica, da zajedničkim radom olakša-
vaju smeštaj gostima. Na Vlasinskom je-
zeru u “Narcisu“ se nalazi turističko-in-
formativni centar, gde radnici turističke
organizacije dočekuju goste, daju im de-
taljne informacije o slobodnim mestima
i pokazuju vikendice u kojima mogu pro-
vesti odmor (Vlasinsko jezero, TO Surdu-
lica).
Postojeći i potencijalni
vidovi turizma
Izletnički turizam. Vlasinsko jezero sa
svojim dobrim geografskim položajem
i solidnom saobraćajnom povezanošću
sa potencijalnim inicijativnim centrima,
može računati na svetlu budućnost razvo-
ja ovog vida turizma. Tome doprinosi i či-
njenica sve većeg broja vikendica i kuća za
odmor, a samim tim i izletnika iz okolnih
naselja – Surdulica, Crna Trava, Vlasotin-
ce, Vranje, Leskovac, Niš, Bela Palanka,
Pirot i dr. Lokaliteti u blizini jezera kom-
plementiraju ponudu jezera, tako da su vr-
lo zanimljivi i sve posećaniji pravci od je-
zera ka Surdulici, Stazimirovcima, zatim
preko Božice do Lisinskog jezera i preko
Crne Trave do planine Čemernik.
Stacionirani (boravišni) turizam. Po
uslovima za odmor, rekreaciju i sport, Vla-
sinsko jezero je pogodno za ovaj vid turiz-
ma sa dužim zadržavanjem u pomenutim
smeštajnim kapacitetima. U prvom redu,
prirodni uslovi omogućuju odmor u tiši-
ni sa obiljem zelenih površina, bogatstvom
planinskih izvora, čistim i prozračnim vaz-
duhom, obiljem snega u zimskom delu go-
dine, što stvara povoljne uslove za stacioni-
ranje gostiju u svakom periodu godine. U
toku boravka, moguće je upražljavati sport-
ski lov i ribolov, vožnju nautičkim objekti-
ma, kupanje i sunčanje, kao i šetnje po oko-
lini, dok je zimi omogućeno skijanje na dve
uređene ski staze, kao i sankanje.
Zdravstveno – lečilišni turizam. Kli-
ma vlasinskog kraja pogoduje anemičnim
i premorenim osobama, a takođe i rekre-
ativcima i sportistima za jačanje organiz-
ma i kondicije. Takođe, epitetom „fabrika
krvnih zrnaca“, Vlasinsko jezero dobija još
jednu prednost, koju tek čeka svetla bu-
dućnosti u „eksploataciji“ iste.
Vlasinsko jezero sa hidroenergetskim po-
strojenjima, smeštajnim kapacitetima,
prirodnim lepotama i znamenitostima,
privlačno je i od interesa za đačke i stu-
dentske ekskurzije. Gosti često iskoriste
odmor, da pored kupanja, obnove kondici-
ju šetnjom i branjem lekovitog bilja i šum-
skih plodova. Vraćaju se tako sa odmora
noseći razne čajeve, tegle i flaše sa sokom,
džemom od borovnica, malina, kupina,
jagoda, kao i marinirane lisičarke, smrč-
ka i drugih gljiva. Očigledan je nedostatak
ugostiteljske baze za omasovljenje ovog vi-
da turizma!
Seoski turizam. Bogatstvo okolnih na-
selja predmetima domaće radinosti, etno
i ambijentalnih vrednosti srpske, vlaške i
bugarske populacije samo doprinosi blizi-
na Vlasinskog jezera i u prioritetu je valo-
rizacija istih, uz izvesnu adaptaciju i uređe-
47
 nje seoskih domaćinstva. Sve čari Vlasine
i Vlasinskog jezera možete upoznati odla-
skom do okolnih naselja uz mogućnost an-
gažovanja lokalnog turističkog vodiča.
Lovni i ribolovni turizam. Bogatstvo
kopnene i jezerske faune čini osnovnu ba-
zu za razvoj ova dva oblika turizma. Po-
stojeći lovni rezervat na Vardeniku, ne-
daleko od samog hidrografskog objekta,
poslužiće kao stecište svih ljubitelja priro-
de i lova, a bogati riblji fond jezera i njego-
vih pritoka, privlači sve veću pažnju sport-
skih ribolovaca i zaljubljenika u jezero.
Sportsko – rekreativni turizam. Ovaj
vid turizma čini spoj svih navedenih, gde
se uspešno mogu spojiti svi spomenu-
ti motivi koji bi učestvovali u sportu i re-
kreaciji svih posetioca u letnjem periodu.
Postojanje dveju ski staza, omogućeni su
smučarski sportovi u zimskom delu godi-
ne. Prva staza se nalazi u neposrednoj bli-
zini hotela “Jezero“ i duga je 500 m, dok je
druga na putu Promaja - Crna Trava, kod
pansiona “Narcis“, u dužini od oko 300
m. Sa ovih staza se pruža pogled na jeze-
ro prekriveno snegom i ledom debljine do
40 cm, koji se zadržava i do 60 dana, što
omogućava klizanje na ledu, jer u toku zi-
me, akvatorija Vlasinskog jezera predstav-
lja najveću ledenu površinu u našoj zemlji.
48
Zaključak
Izvanredne klimatske karakteristike ko-
je vladaju na Vlasinskoj visoravni, odli-
čan turističko-geografski položaj, kao i
relativno dobra saobraćajna povezanost,
predstavljajući preduslov za dalji razvoj
brojnih vidova turizma na Vlasinskom je-
zeru. Veliki problem afirmaciji i razvoju
turizma predstavlja neuređenost i stihij-
ska gradnja na ovom prostoru! Jedan od
najvećih problema ovog prostora je činje-
nica da se Vlasinsko jezero nalazi u kraju
koji spada u, ekonomski i privredno, naj-
nerazvijenije delove naše republike, gde je
broj stanovnika u stalnom opadanju i gde
je, još uvek, glavna grana privrede - po-
ljoprivreda. Urbanog stanovništva je ma-
lo, navike turističkih kretanja ljudi iz ovog
kraja nisu na zavidnom nivou ili su u pot-
punosti neizgrađene, tako da ni sam ra-
zvoj turizma ne može ići progresivnijom
linijom. Ipak poslednjih godina turizam
na Vlasini se budi, turistički razvoj uzima
maha. Izgrađuju se objekti na jezeru, na-
ročito vikendice. Skoro je izgrađen i nov,
privatni pansion i restoran “Narcis“. Pute-
vi se modernizuju, popravljaju, asfaltiraju,
takođe i postavljaju turističke informativ-
ne table na prilazima jezeru. Neophod-
na je i mnogo bolja organizacija turistič-
kih akcija svih ustanova koje imaju udela
u razvoju turizma na Vlasini. Treba osmi-
sliti program turističke afirmacije jezera,
propagirati njegove vrednosti na širem tr-
žištu i uključiti što brojniju i raznovrsniju
turističku klijentelu i zainteresovati ih za
lepote Vlasinskog jezera. Predispozicvije
postoje, naročito prirodne, ostalo je ljud-
ski faktor i na tome treba raditi.
Literatura i izvori podataka
Blaženčić, J. (1997): Hidrološka studija
Vlasinskog jezera, Biološki fakultet, Be-
ograd
Vlasinsko jezero, Turistička organizacija
opštine Surdulica
Opštine u Srbiji 2005, Republički zavod za
statistiku, Beograd
Stanković, S. (2000): Jezera Srbije, limno-
loška monografija, Prirodno- matema-
tički fakultet, Beograd
Cvetković, D. (2003): Turistička valoriza-
cija Vlasinskog jezera, Diplomski rad,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo, Prirodno-matematički fa-
kultet, Novi Sad
www.vlasinskojezero.com
www.stat.gov.rs/publikacije
Turistička valorizacija

Tourism Valorization

49
50
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Stevan M. Stanković*
Sažetak
Turističke vrednosti jezera nisu samo
njihova privlačnost, prepoznativost,
neponovljivost, postojeći rariteti i ljud-
skom rukom stvorena obeležja, već sve
to zajedno, uz posebno uvažavanje geo-
grafskog položaja, pristupačnosti i ste-
pena očuvanosti ekosistema. Za turi-
stičku valorizaciju jezera najvažniji je
objektivni kvalitet koji se doživljava i
procenjuje jer definiše dijalektički od-
nos subjekat – objekat. Reč je o trajnom
procesu procenjivanja turističkih vred-
nosti, koje su, kao i jezera, promenlji-
ve u vremenu i prostoru. Pogoršanje sa-
mo jednog kvaliteta može toliko redu-
kovati turističku vrednost da ona više
ne pobuđuje pažnju turista.
Ključne reči: Turistička valorizacija,
elementi, faktori, jezera, prostorno pla-
niranje.
Abstract
Touristic values limnological objects
Touristic values lakes are not only their
attraction, recognizability, unique-
ness, existing rarities and features cre-
ated by human hand, but all that in
concert, with special consideration to
geographic location, accessibility and
to degre preservation of the ecosys-
tem. For touristic valorization of lakes
the most important quality is the one
which can be experienced and estimat-
ed as a dialectical relation between the
subject and the object. It is a perma-
nent process of assessment and rating
of touristic values which are, like the
lakes, changeable in time and space.
Degradation of only one character may
reduce the touristic value so much that
it does not attract tourists any more.
Key words: Touristic valorization, ele-
ments, faktors, lakes, spatial planing.
* Geografski fakultet, Beograd
Turističke vrednosti
limnoloških objekata
Uvod
Jezera su hidrografski objekti kojih ima u
gotovo svim delovima naše planete. Nji-
hov tačan broj nikada neće biti utvrđen,
jer je reč o evolutivnim objektima, od kojih
jedni nastaju, a drugi nestaju i pred našim
očima. Prirodna i veštačka jezera (akumu-
lacije), pojedinim regijama, zemalja i kon-
tinenatima daju posebna obeležja i veoma
su značajna za turizam. Poseban značaj u
smislu turističke valorizacije jezerima pri-
daju kontinentalne zemlje među kojima
prednjače Švajcarska, Austrija i Mađarska.
Stepen razvijenosti turizma, obim doma-
ćih i stranih posetilaca, izgrađenost mate-
rijalne baze turističke receptive na jezeri-
ma pomenutih zemalja često prevazilazi
primorske turističke centre i predstavlja
obrazac planskog i osmišljenog iskorišća-
vanja jezera kao objekata velike turističke
vrednosti. Stanje turizma na jezerima Sr-
bije nije zadovoljavajuće zbog neadekvat-
ne turističke valorizacije.
Limnologija, kao nauka o jezerima, ra-
zvila se na osnovu istraživanja prirod-
nih jezera, ali se istraživači do detalja ba-
ve i veštačkim jezerima, posebno njihovim
vodnim bilansom i uticajem na okolinu.
Ovo zbog toga što se neka veštačka jezera
po značaju mogu upoređivati samo sa naj-
većim prirodnim limnološkim objektima.
Raznovrsnost limnoloških objekata
Bez obzira što su jezera veoma različita
po geografskom položaju, nadmorskoj vi-
sini, saobraćajnoj pristupačnosti, načinu
i vremenu postanka, dimenzijama, vod-
nom bilansu, fizičkim, hemijskim, biološ-
kim i geografskim karakteristikama, ima-
ju mnogo zajedničkih osobina. To je od
značaja za primenu metode komparacije
prilikom proučavanja za različite potrebe,
posebno za turizam. Odgovarajućim me-
todološkim postupcima i pristupima ja-
sno se definišu pojave i procesi od značaja
za sveobuhvatnu delatnost na jezerima i u
njihovom priobalnom pojasu.
Ukupna površina jezera na Zemlji pro-
cenjuje se na 2.680.000 km2 . To znači da je
vodeno prostranstvo jezera 30,3 puta ve-
će od površine Srbije i zbog toga se mora
do detalja istraživati, štititi i valorizovati.
Jezera se moraju uvažavati pri izradi pro-
stornih planova posebne namene uz na-
glašavanje evolutivnosti i slabe moći sa-
moprečišćavanja vode. Ovakav pristup
važi za slatkovodna, slanasta i slana jeze-
ra, prirodne limnološke objekte i akumu-
lacije, bez obzira na njihovu veličinu i tre-
nutni značaj za turizam i druge delatnosti.
Iz nauke ka operativi
Osnivačem savremene limnologije sma-
tra se švajcarski naučnik Fransoa Alfon-
so Forel (1841-1912), profesor Univerziteta
u Lozani. On je 1885. godine na Međuna-
rodnom geografskom kongresu u Lon-
donu izložio osnovna načela limnologije,
prezentovao metode proučavanja i ukazao
na ciljeve i zadatke ove naučne discipli-
ne. Brojni zaključci švarcarskog naučnika
i danas se uvažavaju. Godine 1901. godi-
ne F. A. Forel je objavio udžbenik “Opšta
limnologija”. Na ovu publikaciju detaljno
je ukazao veliki Jovan Cvijić 1902. godine
(Cvijić J. 1989).
Godine 1922. osnovana je Međunarod-
na asocijacija za teorijsku i primenjenu li-
mnologiju, koja je ubrzo imala 800 čla-
nova iz celog sveta. Osnovni zadatak ove
asocijacije bio je organizacija međunarod-
nih limnoloških kongresa, jer su se zna-
nja o jezerima brzo umnožavala. Godine
1934. Sedmi kongres Međunarodne asoci-
jacije za teorijsku i primenjenu limnologi-
ju, održan je u Beogradu. Znanja iz teori-
je i prakse prezentovalo je 70 referenata iz
više zemalja (Stanković Sn. 1934).
Brojne veze, uslovljenosti, direk-
tne, indirektne i povratne sprege, kolizi-
je i komplementarnosti, sinhroni i asin-
hroni procesi, uređenost i stohastičnost,
simetričnost i asimetričnost, spajanje,
prožimanje, razdvajanje i izolovanje, evo-
lutivnost ekoloških pokazatelja i sve veće
potrebe čoveka i društva za vodom, stav-
ljaju pred limnologiju sve složenije zadat-
ke. Mnogi od njih moraju se uspešno re-
šavati prilikom turističke valorizacije i
izrade planova posebne manene i defini-
sanja namene prostora. Zadaci se mogu
uspešno rešavati samo uz uvažavanje po-
vezanosti i uslovljenosti vode, kopna, kli-
me, biosfere, čoveka i ljudskog društva.
Navedeni stavovi važe i za one koji se
bave turističkom valorizacijom limnološ-
kih objekata. Bez obzira što turizam ni-
je ni veliki ni trajan potrošač jezerske vo-
de, on traži visok kvalitet vode, uslovljava
izvesne promene kvaliteta, sezonski se
manifestuje i zahteva poseban pristup li-
mnološkim objektima. Jezera su manji i
veći rezervoari vode koja je sve potrebni-
ja domicilnom stanovništvu i turistima i
ima pravu upotrebnu vrednost samo ako
je čista i ako je moguće njeno višestrano
korišćenje.
Naučno objašnjavanje pojava i procesa,
uz dobru prostorno-planersku dokumen-
taciju i radove na terenu, podrazumeva
dugotrajan i strpljiv rad pojedinaca, eki-
51
 pa naučnika i praktičara različitih stru-
ka. Samo tako limnologija može da u je-
dinstvenu celinu sintetizuje slatkovodna,
slanasta, slana, uvorna, protočna, prirod-
na i veštačka jezera. Geografska, biološka
i hemijska proučavanja, čine trojstvo sa-
vremene limnologije, na koje se nadove-
zuju građevinarstvo, prostorno planira-
nje, melioracije, ribarstvo, turizam, sport,
rekreacija i nautika. Bez obzira na osnov-
nu namenu, gotovo sve akumulacije ima-
ju izvesne atribute turističke privlačnosti
i time omogućuju razvoj turizma kao do-
punske delatnosti.
U svetu je prihvaćeno shvatanje da je
prošlo vreme formiranja velikih veštačkih
jezera i potapanja značajnih prostranstava
obradivog zemljišta, jer se isto tretira kao
potrošno dobro. Društvo se mora oprede-
ljivati za višenamenske akumulacije koje
u najmanjoj meri narušavaju ekološke od-
nose. Stručnjaci koji se bave problemima
kompleksnog iskorišćavanja hidrograf-
skih objekata, uvažavaju postulate, ko-
ji poput proverenih istina o vodi i osnovi
sveukupnog opstanka, u potpunosti važe i
za jezera. Čini se da se uvek i gotovo svuda
u procesu prostornog planiranja veća pa-
žnja posvećuje kopnenim nego vodenim
površinama. Sporadično tretiranje jezera
umanjuje njihovu turističku vrednost, što
sa stanovišta razvoja privrede i racional-
nog korišćenja postojećih potencijala, nije
ispravno (Stanković M. S. 2006).
Samo plansko koršćenje jezerske vode i
sprečavanje zagađivanja iste, znači doma-
ćinsko upravljanje jezerima, jer mnoga od
njih zbog ograničenih dimenzija, malog
stepena samoregulacije, više interesenata
za korišćenjem njihove vode, lako su pod-
ložna degradaciji do potpunog uništenja.
Primer prekomerno zagađenja jezera Pa-
lić, obimnih radova i materijalnih izdata-
ka za njegovu sanaciju i još uvek nerešenih
problema ukazuje da je preventivno oču-
vanje čistoće jezerske vode uvek bolje od
saniranja posledica njene prekomerne za-
gađenosti. Tone plutajućeg materijala, po-
sebno plastičnih boca, koje se povremeno
uklanjaju sa površine jezera Potpeć na Li-
mu i intenzivno zasipanje vučenim nano-
som najuzvodnijeg sektora, samo su deo
degradacije jezerskog akvatičnog sistema i
smetnja rada postojeće hidroelektrane. U
vezi s tim, turističke vrednosti su gotovo u
potpunosti anulirane.
Svako jezero ima svoj sliv i pod jakim
je uticajem pojava i procesa koji se u nje-
mu odvijaju. U vezi sa tim, posebno kod
sistema akumulacija na jednoj reci (Više-
grad, Perućac, Zvornik na Drini; Sjeničko,
Zlatarsko, Radoinjsko na Limu; Ovčarsko-
kablarsko, Međuvršje, Parmenac na Za-
padnoj Moravi), važno je da uzvodnije lo-
cirani korisnici vode, nemaju veća prava
od nizvodnije lociranih korisnika.
Vodoprivreda je sveopšta delatnost na
hidrografskim objektima. Ova delatnost
ima određene metode proučavanja jezera
52
i izvođenja radova na terenu, od kojih su
mnogi značajni za turističku valorizaci-
ju. Upotrebljiva voda je proizvod ljudskog
rada. Ovakav postulat je utoliko značajni-
ji ukoliko je sliv urbanizovaniji, gušće na-
seljen i privredno aktivan. Na takvim pro-
storima javlja se veći broj korisnika vode i
veći broj zagađivača. Kolizije interesenata
potrebno je svoditi na minimum, a kom-
plementarnosti razvijati do realno mogu-
ćih granica.
Voda jezera se mora uvažavati kao po-
seban predmet privređivanja. Pri tome je
od značaja korišćenje jednom ili dva puta
već upotrebljavane vode. Ukoliko je posle
prve upotrebe voda manje zagađena, lakše
i jednostavnije se može koristiti drugi, tre-
ći i četvrti put. U tom smislu potrebno je
uvažavati ekološku valencu, tj. takvo op-
terećenje vode i priobalja koje ne izaziva
štetne posledice, posebno na kvalitet vode
za potrebe turizma i rekreacije.
Turistička valorizacija i planiranje
Turistička valorizacija predstavlja kom-
pleksnu ocenu prirodnih i antropogenih
vrednosti od značaja za razvoj turizma. Uz
svrsishodno prostorno planiranje i jasno
definisanu namenu prostora, nameće se
kao jedno od najvažnijih pitanja teorijsko-
metodoloških osnova turizma i njegovog
praktičnog razvoja, jer on ima globalni ka-
rakter i ubraja se u profitabilne delatnosti.
Godine 2010. u međunarodnom turizmu
učestvovaće 1.006.400.000 turista, dok će
ih 2020. biti 1.561.100.000. Kada ovima do-
damo tri do pet puta više onih koji svoje tu-
rističke potrebe zadovoljavaju unutar svo-
jih zemalja, turizam se jasno nameće nauci
i operativi, inicijativi i receptivi. Godine
2009. prihodi od međunarodnog turizma
u svetu dostigli su 950 milijardi amaričkih
dolara. Deo toga realizovan je u turističkim
mestima u priobalju brojnih jezera.
Turistička valorizacija je od značaja za
prostorno planiranje na različitim nivoi-
ma. Uvažava se kod akcija zaštite i prirod-
nih i antropogenih turističkih vrednosti.
Od značaja je za osmišljavanje poslovanja
turističke receptive. Do detalja se uvaža-
va u turističkoj ponudi i propagandi na tu-
rističkom tržištu. Turistička valorizacija
se ne sme izjednačavati sa klasičnom eko-
nomskom valorizacijom, jer brojne pri-
rodne i antropogene vrednosti, nisu ro-
ba u klasičnom ekonomskom smislu i ne
podležu svim elementima zakona ponude
i potražnje. Ovakvo shvatanje najbolje po-
tvrđuje činjenica da turizam koristi neke
objekte, pojave, procese i događaje, koji za
niz drugih delatnosti nemaju gotovo nika-
kav značaj. To važi i za brojna jezera, čija
se voda, priobalje, biljni i životinjski svet,
ambijent, kurioziteti, endemiti, estetski i
drugi atributi privlačnosti mogu valorizo-
vati samo posredstvom turizma (Stanko-
vić M. S. 1975).
Za utvrđivanje turističke vrednosti ne-
kog jezera najvažniji je objektivni kvalitet,
koji se subjektivno doživljava, jer stoji u di-
jalektičkom odnosu na relaciji subjekat –
objekat. Turistička valorizacija predstav-
lja procenjivanje i rangiranje turističkih
vrednosti jedne vrste ili jedne pojave na
određenom prostoru, ali i svih turističklih
vrednosti na određenoj teritoriji. Vredno-
vanje jezera za turistu je najčešće emotiv-
no i subjektivno. Za istraživača, mora biti
realan i objektivan odnos, naučno uteme-
ljen, kroz literaturu i praksu proveren. O
jednoj turističkoj vrednosti jednog jezera,
moguće je izreći brojne slične ali i različite
sudove. To je sa aksiološke i filozofske tač-
ke gledišta ispravno. Za razliku od toga pri
turističkoj valorizaciji, za potrebe prakse,
moraju se uvažavati korisnost, retkost i u
objekte uloženi rad, odnosno, materijalna
sredstva (Čomić Đ 1990).
Korisnost je osobina jezera da može za-
dovoljiti jednu ili više turističkih potre-
ba (sportska, kulturna, psihička, statusna,
prestižna, interpersonalna, estetska). Ko-
risnost jezera je širok pojam, jer neka za-
dovoljavaju veći, a neka manji broj turi-
stičkih potreba, ali je sigurno da nema
jezera koje zadovoljava sve turističke po-
trebe svih potencijalnih turista.
Retkost se iskazuje u smislu rariteta,
kurioziteta, relikta, endemita i neumno-
živosti i neprenosivosti jezera kao hidro-
grafskih objekata složene životne zajedni-
ce. Ne postoje dva ista jezera kod nas i u
svetu. Samo jedno je, neponovljivo i neu-
množivo veštačko Đerdapsko jezero, kao
što su to i lednička jezera u vrletima Pro-
kletija i Šar planine, ili eolska u okoli-
ni Subotice. Jedinstveno po dubokoj vodi
u uklještenim meandrima doline Uvca je
Sjeničko jezero. Retko po načinu postanka
je Zavojsko jezero u istočnoj Srbiji. Plove-
ća ostrva (tresetišta) plutaju samo po po-
vršini Vlasinske akumulacije.
Količina uloženog rada i materijalnih
sredstava, doprinose povećanju turistič-
ke vrednosti jezera. Reč je o pristaništima,
marinama, zimovnicima, plažama, kupa-
lištima, sportskim terenima. smeštajnim i
ugostiteljskim kapacitetima, tj. o infrastruk-
turnim i suprastrukturnim objektima. Po-
znavanje osnovnih i posebnih turističkih
kapaciteta prostora za razvoj turizma na je-
zeru mora se u procesu valorizacije i pro-
stornog planiranja zasnivati na proverenim
podacima istraživanja elemenata turističke
ponude i turističke potražnje, kako bi se iz-
begla saturacija u prostoru.
Pored veštačkih jezera na Zapadnoj
Moravi, na sektoru Ovčarsko-kablarske
klisure, nalaze se dve planine, tri beton-
ske brane, dve hidroelektrane, deset ma-
nastira, jedna banja, nekoliko potkapina i
pećina, više izvora pijaće vode, restorani
na vodi i kopnu, tranzitni put i železnička
pruga, jedan planinarski dom, jedan kamp
i jedan hotel.
Turistička vrednost Đerdapskog jezera
zasniva se ne samo na njegovom bogatstvu
vodom i dimenzijama, već i na kompozitnoj
dolini koju čine Golubačka klisura, Ljupko-
vska kotlina, klisura Gospođin vir, Donje-
milanovačka kotlina, klisure Mali kazan i
Veliki kazan, Oršavska kotlina i Sipska kli-
sura. Reć je i o Nacionalniom parku Đer-
dap. Ističu se brojna arheološka nalazišta,
od kojih Lepenski vir, Dijana i Pontes ima-
ju svetski značaj. Postoje ostaci utvrđenih
gradova (Golubac, Ram, Fetislam) i sred-
njovekovni sakralni objekti. Brana sa hi-
droelektranom Đerdap I, ubraja se u naj-
posećenije centre Đerdapa. Na istoj su
uređene brodske prevodnice, pogranični
prelaz ka Rumuniji i odvija se drumski sao-
braćaj. Nekoliko seoskih i gradskih naselja
(Golubac, Dobra, Tekija, Donji MIlanovac,
Kladovo) glavni su turistički centri kraj
Đerdapske akumulacije i imaju odgovara-
juće smeštajne i ugostiteljske kapacitete.
Brojne manifestacije uslovljene Dunavom,
Đerdapskim jezerom i tradicijom etnički
raznovrsnog stanovništva povećavaju tu-
rističku vrednost, jer je izbor lokacija (pri-
jezerske, panoramske, ruralne, urbane, ar-
heološke, spomeničke) veliki i raznovrstan
(Stanković M. S. 2005).
Jezera kao turistička vrednost uslov-
ljavaju rekreativni, sportsko-manifestaci-
oni, kulturno-manifestacioni, izletnički,
stacionarni i nautički turizam. U umere-
nim geografskim širimana pogoduju let-
njem stacionarnom turizmu, naročito
kada temperaturom vode i njenim kvali-
tetom omogućuju kupališnu sezonu. Kako
je kupanje veoma raširen i mnogima lako
dostupan vid opšte rekreacije, istoj se po-
svećuje posebna pažnja. Turistička vred-
nost jezera proističe iz njihove rekreativ-
ne funkcije, lepote pejzaža, kuriozitetnosti
pojava na njima i u priobalju. Veća prirod-
na jezera i velike akumulacije imaju odli-
ke samostalnih turističkih vrednosti. To
znači da sama po sebi imaju dovoljno ele-
menata privlačnosti i uslovljavaju bogat i
sadržajan boravak turista.
Turistička valorizacija jezera zahteva
poznavanje niza elemenata, pojava i proce-
sa, koji spadaju u domen istraživanja većeg
broja nauka i praktičnih delatnosti. Neke
metode turističke valorizacije se ne mo-
gu primeniti na svim jezerima sa podjed-
nakim uspehom, te se istraživanja moraju
prilagođavati lokalnim uslovima. Metoda
komparacije, koja se često primenjuje, uka-
zuje na jezera sa većim i manjim mogućno-
stima za razvoj turizma. Otežavajuću okol-
nost često predstavlja nedostatak podataka
konkretnih merenja i osmatranja na tere-
nu, što dovodi do smanjenja broja poka-
zatelja koji se upoređuju i na osnovu toga
objekti, pojave i procesi rangiraju.
Elemenati turističke
valorizacije jezera
Elementi, pojave i procesi koji su od zna-
čaja za turističku valorizaciju jezera, broj-
ni su i raznovrsni. Ističu se: geografski po-
ložaj, saobraćajni položaj i povezanost,
turistički položaj, funkcionalni položaj,
genetski tip jezerskog basena, morfome-
trijske karakteristike, termički režim je-
zerske vode, toplotni bilans, vodni bilans,
toplotna zaliha jezerske vode, boja i pro-
vidnost, hemijski sastav i mineralizacija,
bogatstvo jezera organskom masom, za-
štita jezera, kolebanje nivoa vode, kvalitet
i veličina plaža, postojeći objekti od zna-
čaja za turizam i dr. Ovom prilikom uka-
zujemo na neke od njih, bez pretenzija da
su konačni.
Geografski položaj se uvažava kao
oznaka geografske dužine, geografske ši-
rine, nadmorske visine, stepena kontinen-
talnosti i pripadnosti odgovarajućem kli-
matskom pojasu. Određuje se analizom
karata. Turistički položaj se definiše kao
odnos kontraktivne zone jezera i disper-
zivnih zona gradova, industrijskih centa-
ra i regija gušće naseljenosti u okolini. Od-
nos kontraktivne i disperzivne zone može
se grafički i kartografski prikazivati i do-
prineti daljim analizama. U vezi sa ovim
moraju se uvažavati osobenosti turističko-
geografskog položaja jezera prema drugim
turističkim vrednostima u okruženju. Sa-
obraćajni položaj i povezanost analizira-
ju se prema stepenu izgrađenosti saobra-
ćajnica, vrstama saobraćaja i frekvenciji
tokom godine. U većini slučajeva najveći
značaj za razvoj turizma na jezerima ima
drumski saobraćaj. Kako automobil u naj-
većoj meri zadovoljava želje subjekta za
turističkim putovanjima, izučavanje pra-
vaca drumskog saobraćaja je od posebnog
značaja. U tom smislu osobenosti položaja
mogu se analizirati u smislu tranzitnosti,
kontaktnosti, spajanja i prožimanja.
Genetski tip jezera važan je pokazatelj
turističke vrednosti. Od načina postanka
jezerskog basena zavise berojni elementi,
pojave i procesi od značaja za turističku
valorizaciju. U prvom redu reč je o osobe-
nostima obale i priobalnog pojasa, pristu-
pačnosti, morfologiji sublakustrijskog
reljefa, izgledu i morfometrijskim karak-
teristikama, odnosu dubine, površine i za-
premine vode, termičkom režimu, protoč-
nosti, biljnom i životinjskom svetu. Velika
raznovrsnost jezera po načinu postanka
njihovih basena, posebna je odlika ovih
hidrografskih objekata.
Morfometrijske karakteristike jezera su
brojčani podaci o jezerskom basenu i vo-
denoj masi u njemu. Odražavaju način po-
stanka jezerskog basena i procese njegovog
razvitka, ukazuju na sadašnje stanje i opre-
deljuju dalje evolutivne procese. Od znača-
ja su kod izrade registra jezera na određe-
noj teritoriji, kod komparativnog prikaza
dva ili više limnoloških objekata u smislu
turističke vrednosti, kao i kod proučava-
nja pojezerja. Kako je turistička valorizaci-
ja jezera često uslovljena veličinom jezera,
morfometrija se mora uvažavati do deta-
lja. Misli se na dužinu, širinu, dubinu jeze-
ra, dužinu obalske linije, koeficijent njene
razuđenosti, zapreminu vode, pomeranje
obalske linije, zapreminu vode između po-
jedinih izobata, ugao nagiba jezerskog dna,
amplitudu i periodu seša, brzinu i osobine
vetrovnih i kompenzacionih struja i sl.
Termički režim jezerske vode osnova je
za određivanje dužine kupališne sezone,
ali i za gotovo sve pojave, procese i obli-
ke živog. Kod jezera umerenih geografskih
širina, razlikujemo tri temperaturna sloja
jezerske vode. Topli površinski sloj naj-
značajniji je za turizam, posebno za kupa-
nje, nautiku i ribolov. U vezi sa ovim je to-
plotni bilans jezera, koji se izučava samo
za veće limnološke objekte. Reč je i o to-
plotnoj zalihi jezerske vode koja ukazuje
da jezerska voda leti snižava temperaturu
priobalnog vazduha, a zimi je povišava, či-
neči klimat, u oba slučaja, prijatnijim, jer
ima sedativna i stimulativna obeležja.
Vodni bilans jezera potrebno je dobro
poznavati, jer od načina hranjenja vodom
i gubljenja vode zavise temperatura vo-
de, toplotni bilans, temperaturna zaliha,
protočnost, čistoća, samoprečišćavanje,
stabilnost obalske linije, biljni i životinj-
ski svet, ribolov, plovidba, izgled i veliči-
na plaža, pristupačnost pojedinih sekto-
ra obale i lokacija turističko-ugostiteljskih
objekata. n Od posebnog značaja je pro-
točnosti vode jezera koja imaju više prito-
ka i uvek samo jednu otoku.
Vodostaj i vodostanje jezera predstav-
ljeni kolebanjem nivoa vode, posledica je
načina hranjenja jezera vodom, gubljenja
vode, pluviometrijskog režima, konfigura-
cije jezerskog basena i intenziteta korišće-
nja vode. Ukoliko su amplitude kolebanja
manje, utoliko su uslovi za turizam po-
voljniji, obalska linija stabilnija i izbor lo-
kacija za turističko aktiviranje veći.
Boja i providnost jezerske vode spada-
ju u estetske atribute privlačnosti. Boja se
određuje Forel-Uleovom skalom koja ima
21 redni broj i 13 opisa boja. Najveću turi-
stičku vrednost imaju jezera plave i zelene
vode. Providnost jezerske vode odrđuje se
Sekijevom pločom, koja je bele boje i preč-
nika 30 cm. Jezera svetlijih tonova i ma-
nje zagađene vode imaju najveću provid-
nost. Providnost jezerske vode varira do
41,6 m (jezero Mešju u Japanu) do 0,5 m
(Palić, Ludaš).
Hemijski sastav jezerske vode utvrđuje
se odgovarajućim analizama. Ukoliko je je-
zerska voda hemijski čistija, utoliko je pri-
kladnija za turističku valorizaciju. U tom
pogledu izuzetak čine slanasta i slana je-
zera, bogata hemijskim materijama koje im
daju posebna svojstva. Voda i mulj sa dna
jezera Rusande, bogate mineralnim ma-
terijama, koriste se za spravljanje blatnih
obloga (fango, peloid) i upotrebljavaju kao
prirodni lekoviti faktor u banji Rusandi.
Bogatstvo jezera organskom masom,
prilikom turističke valorizacije istražu-
je se za svaki limnološki objekat poseb-
no. Prema sadržaju organskih hranljivih
materija, koje čine zooplankton, fitoplan-
kton, bentos i nekton, kao i prema moguć-
53
 nostima za organsku produkciju, jezera
mogu biti distrofna, oligotrofna i eutrofna
(Vecer G. R. 2001).
Kvalitet i veličina plaža ocenjuju se sa-
mo na većim jezerima. Plaže na kojima je-
dan kupač može koristiti 30 m 2 označavaju
se luksuznim. One na kojima je površina
20 m2 po kupaču nazivaju se konfornim.
Kod koncentracije jedan kupač na 15 m2
izdvajaju se plaže srednjeg standarda. Pla-
žama niskog standarda označavaju se one
sa 10 m2 po kupaču, s tim što sve mora-
ju imati odgovarajuće sanitarne čvorove,
priručne ambulante, kabine za presvlače-
nje, spasioce, školu plivanja, dnevni bar,
suncobrane, ležaljke i sl.
Zaključak
Limnologija, nauka o jezerima, ima sve veći
značaj jer se broj limnoloških objekata ne-
prestano povećava stvaranjem novih aku-
mulacija. Prirodna jezera i akumulacije če-
sto imaju jedan ili više atributa turističke
privlačnosti. Zbog toga su na brojnim pri-
merima (naročito u centralnoj Evropi ko-
54
ja je izrazito kontinentalna) čest predmet
turističke valorizacije, pod kojom podra-
zumevamo kompleksnu ocenu svih ele-
menata, pojava i procesima na jezerima i
u njihovim priobalnim prostorima, koji su
od značaja za turizam. Turističke vredno-
sti jezera proističu iz njihovog geografskog,
turističkog, saobraćajnog i funkcionalnog
položaja. Zavise od morfometrijskih poka-
zatelja, vodnog bilansa, termičkog režima,
čistoće vode, boje i providnosti, živog sveta,
temperaturnih odnosa tokom godine, kva-
liteta plaža, uslova za plovidbu, ribolov i
nautiku, pristupne saobraćajne infrastruk-
ture, veličine, vrste i strukture receptivnih
objekata u priobaljuu, kao i od komplemen-
tarnosti jezera sa okruženjem, čime se po-
stiže bogatstvo sadržaja turističkog borav-
ka i jasno podstiču turistički ekonomski
efekti svih učesnika u receptivi.
Literatura
Cvijić J. (1989), Forelova opšta limnologi-
ja. Sabrana dela Jovana Cvijića, knjiga 5,
Govori i članci, Srpska akademija nauka
i umetnosti, “Književne novine” i Zavod
za udžbenike i nastavna sredstva, Beo-
grad.
Čomić Đ. (1990), Neki teorijski i praktič-
ni aspekti turističke valorizacije. “Turi-
zam” broj 6, Turistički savez Hrvatske,
Zagreb.
Stanković M. S. (2005), Jezera Srbije - li-
mnološka monografija. Zavod za udžbe-
nike i nastavna sredstva, Beograd.
Stanković M. S. (2006), Jezera sveta – li-
mnološka monografija. Zavod za udžbe-
nike, Beograd.
Stanković M. S. (1975), Turistička valori-
zacija veštačkih jezera SR Srbije. Poseb-
na izdanja Srpskog geografskog druš-
tva, knjiga 41, Beograd.
Stanković Sn. (1934), Sedmi međunarod-
ni limnološki kongres u Jugoslaviji. Gla-
snik Srpskog geografskog društva, sve-
ska 20, Beograd.
Vecer G. R. (2001), Limnology – Lake and
River Ecosystem, London.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Miroslav Ivanović*
Sažetak
Jugozapadna Srbija prostorno pred-
stavlja raskrsnicu različitih ideologi-
ja, kultura, mentaliteta, vera, te boga-
tog materijalnog i duhovnog nasleđa
prožetog izuzetnim prirodnim vredno-
stima. Stara jezgra gradova su mesta u
kojima su nekada bili centri trgovine,
kulture, susreta i zabave, a obuhvata-
ju čaršije, trgovačke ulice, bazare, pija-
ce... Interesantni su delovi ulica koji se
odlikuju tradicionalnom arhitekturom
balkansko-orijentalnog stila. Opšta za-
ostalost kraja sačuvala je mnoge arha-
ične oblike života i rada. U nekim seo-
skim celinama su se zadržali najstariji
tipovi kuća i privrednih zgrada, primi-
tivni način stočarenja i privređivanja.
Kako su ove celine nedovoljno turistički
afirmisane, a u kontekstu održivog tu-
rizma, u radu se razmatra njihovo tre-
nutno stanje, neophodna zaštita, ade-
kvatna turistička promocija i utvrđuje
stepen turističke privlačnosti.
Ključne reči: stara gradska jezgra, se-
oske ambijentalne celine, turistička va-
lorizacija, jugozapadna Srbija, kultur-
ni turizam
Abstract
Touristic valuation of old city and remarkable
rural enviromental centres in Southwestern
Serbia
Territorialy, Southwestern Serbia is in-
tersection of diferent ideologies, cul-
tures, mentalities, religions and rich-
full material and humankind harit-
age impregnationed with splendid nat-
ural values. Old city centres where the
market, cultural, meeting and enter-
tainment centres were placed, imply
old downtowns, market streets, fairs,
shops... Street parts with preserved tra-
ditional balkan and oriental arhitec-
ture are specially concerned. In some
rural centres, the oldest types of hous-
es, economy buildings, primitive breed
cattling and economizing, are con-
served. As these centres are insuffi-
ciently known in tourism, these scien-
tific paper describes their present sit-
uation, protection necessity, adequate
touristic promotion and deduces the
level of their touristic attractiveness, in
sustainable tourism concept.
Key words: old city centre, rural envi-
romental centre, touristic valuation,
Southwestern Serbia, cultural tourism
* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
Trg Dositeja Obradovića 3, 21000 Novi Sad
Turistička valorizacija starih
gradskih jezgra i značajnih
seoskih ambijentalnih celina
jugozapadne Srbije
Uvod
Prostor Jugozapadne Srbije predstavlja
tromeđu Srbije, Crne Gore i Republike
Srpske i donekle se poklapa sa administra-
tivnom granicom Zlatiborskog okruga, ko-
ji se u literaturi pominje još i pod pojmo-
vima Užički ili Zlatiborski kraj, a u starijoj
literaturi označen je pojmom Stari Vlah
(Ristić, 1963). Pogranični položaj ima ve-
liki značaj za savremena turistička kreta-
nja, jer predstavlja osnovu za složena stru-
janja (mešanje starosedelačkih i prolaznih
plemenskih i etničkih skupina). U među-
sobnim dodirima ove struje su dovele do
mešanja kulturnih osobenosti, pri čemu je
stvorena nova kultura, kao rezultat uticaja
strane kulture sa lokalnom. Iz ovoga pro-
izilazi da ovo područje može, posebno za
strane turiste, predstavljati destinaciju sa
značajnim kulturnim dobrima neuobiča-
jenog, kuriozitetnog karaktera, sa zastu-
pljenošću evropskog i azijskog identiteta.
Posmatrano područje se od Malje-
na, Povlena i Bukova, odnosno valjevskih
planina koje ga na severu odvajaju od Po-
drinja i Kolubare, pruža na jug do Kame-
ne gore, Mrkog vrha i Lise (Crna Gora), na
jugozapadu do Zlatara i Jadovika, Giljeva
na jugu i Javora i Golije na jugoistoku. Na
zapadu mu granica prati republičku gra-
nicu sa Bosnom i Hercegovinom, a na ju-
gozapadu republičku granicu prema Cr-
noj Gori.
Danas, na istraživanom području, eg-
zistira 439 naselja, od čega 12 gradskog
i 427 seoskog tipa. Gradska naselja su i
centri administrativnih jedinica Okruga
(RZZS - Užice, 2009).
Osnovne karakteristike
posmatranih kulturnih resursa
Prema važećem Zakonu o kulturnim do-
brima, stara gradska jezgra i značajne se-
oske ambijentalne celine se , zbog svojih
fizičkih, umetničkih, kulturnih i istorij-
skih svojstava, svrstavaju u Prostorno kul-
turno-istorijske celine koje obuhvataju ur-
bana ili ruralna naselja ili njihove delove,
odnosno prostor s više nepokretnih kul-
turnih dobara od posebnog kulturnog i
istorijskog značaja (Službeni glasnik RS br.
71/94). Ova tipologija se poklapa i sa sa-
vremenim klasifikacijama inostranih te-
oretičara (prema članku UNESCO-a: The
different type of cultural heritage prostor-
ne kulturno-istorijske celine obuhvata-
ju stara jezgra gradova, značajnije seoske
ambijentalne celine, sakralne objekte, et-
noparkove, manastirske komplekse, sred-
njevekovne gradove i utvrđenja) (Hadžić,
2005).
Prostorne kulturno-istorijske celine su,
ustvari, ambijentalne celine koje obuhva-
taju čaršije, trgovačke ulice, bazare, pijace.
Ovo su mesta u gradskim sredinama u ko-
jima su nekada bili centri trgovine, kultu-
re, susreta i zabave. Interesantni su delovi
ulica koji se odlikuju tradicionalnom ar-
hitekturom balkansko-orijentalnog stila.
Ove celine su kao po pravilu, u svim grad-
skim centrima posmatranog područja, ne-
dovoljno afirmisane, a još manje uređene i
dostupne turistima.
Stara jezgra gradova
U Užicu postoji nekoliko prostornih ce-
lina koje poseduju ambijentalne vredno-
sti. Carina - Nemanjina ulica od Rakijske
pijace do raskršća sa Ratarskom ulicom,
predstavlja jednu od najočuvanijih ambi-
jentalnih celina iz druge polovine 19. veka.
Kako bi se zadržao prvobitni izgled ambi-
jenta, neophodno je sprečiti nekontroli-
sanu izgradnju ili adaptaciju postojećih
objekata i ovom delu ulice pored stambe-
nog dati i trgovačko-zanatski karakter sa
većim brojem radnji.
Belo groblje - na ovom lokalitetu nala-
zilo se najstarije užičko groblje iz 19. veka.
Posleratnom izgradnjom deo nadgrobnih
spomenika je nestao, deo uništen, a neki
od spomenika su dislocirani. Ovaj prostor
bi se mogao adaptirati u parkovsku povr-
šinu gde bi preostali spomenici našli svo-
je mesto.
Trg Svetog Save - u ovoj zoni lociran je
veliki broj objekata od kojih je deo stavljen
pod zaštitu, a preostali deo koji posedu-
je spomenička svojstva bi trebalo zaštititi.
Kako bi se zadržala ambijentalna vrednost
prostora neophodno je planski pristupiti
uređenju trga.
Trg partizana - građen je 60-tih godi-
na 20. veka, a otvoren 3. jula 1961. godi-
ne. Podignut je na mestu Žitne pijace. Po
55
 obodu Trga locirani su Narodno pozori-
šte, Narodna biblioteka, Gradski bioskop
Cinema city i brojne poslovne i stambe-
ne zgrade koje imaju svojevrsnu kulturnu,
spomeničku i arhitektonsku vrednost.
Jugovićeva ulica br. 5-9. Na ovom pote-
zu, objekti su građeni u drugoj polovini 19.
veka. U njima su bile smeštene kovačnica,
mehana i pekara, a na spratu je bio stam-
beni prostor.
Deo ulice Dimitrije Tucović - na delu
ulice, od Robne kuće Progres do Dositeje-
ve ulice sa obe strane, nalaze se zgrade iz
druge polovine 19. veka koje su služile kao
stambeni prostor sa poslovnim prostorom
u prizemlju.
Jazovi - čine deo grada od Lovačkog
doma ka Gradskoj plaži. Čini ga nekoli-
ko objekata pod zaštitom države i drugi
objekti građeni u ranijim periodima (za-
natske radionice i slično) pa se samim tim
može tretirati kao ambijentalna celina
(Vujović, 1984).
Uži centar sela Godovik, osam kilome-
tara od Požege takođe je interesantna am-
bijentalna celina kojom dominira mana-
stir Svetog Đorđa koji se prvi put pominje
u 17. veku, mada se po predanju pominje
još u 14. veku kao metoh manastira Svetog
Ahilija u Arilju.
Stara čaršija u Bajinoj Bašti i donji deo
glavne ulice u Novoj Varoši, takođe su je-
dinstvene kulturno-istorijske celine sa
očuvanim zgradama iz 19. veka, koje po-
seduju ambijentalne vrednosti, i crkvama.
Značajne seoske ambijentalne celine
Etno selo Štitkovo u opštini Nova Varoš
predstavlja tipičan primer živog etno se-
la. Očuvana prvobitna arhitektura ko-
ja se razlikuje od arhitekture ostalih sela,
posledica je njegove funkcije kao jednog
od sedišta starovlaške plemićke porodice
Raškovića. Pripada starovlaškom tipu na-
selja sa objektima koji su karakteristični
kako po vrsti tako i po nameni.
Opšta zaostalost ovog kraja sačuvala je
mnoge arhaične oblike života i rada, po-
godne za antropogeografska i sociološka
ispitivanja. Ovde su se zadržali najstari-
ji tipovi kuća i privrednih zgrada, primi-
tivni način stočarenja i proizvodnje oruđa.
Kuće su postavljene u nizu, licem okrenu-
te ka crkvi i školi. Sama konstrukcija kuća
je atipična za seoska naselja jer je kuća u
potpunosti kopija zidane gradske kuće 19.
veka kakvih još ima po okolnim varošima:
Prijepolju, Užicu, Priboju i Novoj Varoši
(Ivanović, 2004).
Svaka kuća u prizemlju ima podrum
koji je zidan od kamena, a meštani tvr-
de da su podizani na ostacima porušenih
dvora knezova Raškovića, što je moguće
jer su kameni blokovi mnogo bolje i lepše
obrađeni nego što je uobičajeno kod obič-
nog naroda ovog kraja. Dovraci su takođe
lepo oblikovani i iznad svakih podrum-
skih vrata uklesane su godine gradnje ku-
će (1891, 1896, 1898). Ova pojava nije ne-
56
poznata u zapadnoj Srbiji, ali činjenica da
svaka kuća i to samo u centru sela ima
ove ploče je jedinstvena. Na podrumima
se uočavaju prorezi koji su služili kao puš-
karnice. Podrumi su korišćeni kao duća-
ni, mehane, pekare, a u jednoj je bila i ko-
vačnica.
Kao još jedan primer sela koje se od-
likuje nenarušenom tradicionalnom ar-
hitekturom je Tičije polje, zaselak sela
Milakići, udaljen desetak kilometara od
Brodareva. Desetak kuća razbacano je na
visoravni ispod vrha Malinik na Kamenoj
gori (www.turizamprijepolje.org.rs).
Centralno mesto u selu zauzima zgra-
da koju meštani ustupaju retkim posetio-
cima, pre svega, planinarima. Temelji i do-
nje prostorije su napravljeni od kamena, a
sprat od drvenih trupaca koji su ručno te-
sani. Nedavno je zgrada dobila i kupatilo,
a stari vajati su pretvoreni u bungalove.
Sve kuće su pokrivene šindrom, na-
pravljene na padini, pri čemu svaki nivo
kuće ima zaseban ulaz. U donjem nivou se
nalazi dnevni boravak gde se loži i spre-
maju obedi. Tu spava najstariji član poro-
dice. Ostali članovi porodice spavaju na
spratu u posebnoj prostoriji za spavanje.
Mladi bračni parovi imaju posebnu kuću
koja je obično bez prozora.
Etno-parkovi
Etno-parkovi ili muzeji pod otvorenim ne-
bom su prirodni kompleksi u čiju su sre-
dinu smešteni objekti kulturnih tekovina
naroda. Namera je da se na jednom mestu
skupi veći broj originalnih građevina sa ši-
rih područja i postave tako da im se ne na-
ruši izvorni izgled. Na prostoru Zlatibor-
skog okruga nalaze se: Etno-park (Staro
selo Sirogojno), Etno-park Terzića avlija
u kom se neguje srpska seoska tradicija, i
Drvengrad (Mećavnik) kao savremena re-
produkcija starog srpskog sela.
Etno selo ili Staro selo Sirogojno je sme-
šteno na istočnim padinama planine Zla-
tibor (890 m.n.v). U malom planinskom
selu je smešten kompleks starih seoskih
građevina, koje pripadaju dinarskom tipu
gradnje narodnog neimarstva, u kome se
čuva materijalna kultura jugozapadne Sr-
bije. Građevine su prikupljene iz okolnih
zlatiborskih sela i preseljene u Sirogojno.
U jesen 1979. godine počinje ostva-
rivanje prvih planova vezanih za traga-
nje za arhitekturom starih neimara, sa ci-
ljem prenošenja u muzejski kompleks, a da
bi se očuvala, proučila i prezentovala au-
tentičnost stare građevine u kojim se od-
vijao život ljudi zlatiborskog kraja u 19.
veku. Ovom prilikom pronađen je i veli-
ki broj primeraka starog pokućstva, po-
suđa, poljoprivrednih alatki i oruđa, koje
su koristili ljudi ovih krajeva za izvršava-
nje svojih delatnosti. Prikupljani su i po-
daci o razvitku porodice, o promenama
odnosa u porodici, običajima i verovanji-
ma. Izgradnja je počela tokom letnjih me-
seci 1980. godine. Svi objekti su autentič-
ni, osim tora, kulače, uljanika i mišane
koji su rekonstruisani prema pronađenim
uzorima, jer ih nije bilo moguće preneti. U
muzeološkoj postavci nalazi se 45 objeka-
ta, koji se prostiru na 55 ha prostrane liva-
de. Turistički najatraktivniju celinu čine
dve okućnice sa dva zadružna domaćin-
stva (Fridrik, 1987). ��������������������
U pokućstvima se na-
laze: kuća, zgrada (vajat) gostinska zgrada,
ambar, salaš, mlekar, pekara, uljanik, mi-
šana, kačara, staja...
Etno park Terzića avlija zvanično sa
radom počinje 19. septembra 1995. godi-
ne. Podigao je i obnovio Saša Drndarević u
spomen dedi Milovanu Terziću i ostalim
Terzićima. Nalazi se u selu Zlakusa, neda-
leko od centra sela (www.zlakusa.com).
Terzića avlija predstavlja tradicionalno
seosko dvorište koje se sastoji od dve stare
srpske kuće. Jedna je građena od nepečene
cigle sa krovom na četiri vode, pokrivenim
starim biber crepom i datira sa kraja 19.
veka. U njoj se odvijao svakodnevni poro-
dični život. Druga je gostinjska kuća u ko-
joj su se primali i posluživali gosti za slavu
i slične prilike. Za vreme Drugog svetskog
rata, u njoj je radila i jedna od prvih se-
oskih škola. Danas je tu postavka stare
učionice, sa starim klupama skamijama i
ostalim školskim inventarom tog doba. U
dvorištu se nalazi i nekoliko ekonomskih
objekata (mlekara, šupa, salaš, novoiz-
građeni letnjikovci, mala letnja pozornica
i brvnara za prodaju suvenira) kao i bunar
dubok 12 metara sa hladnom bukovom
vodom. Starija kuća adaptirana je u tro-
sobni apartman sa elementima etno sti-
la, a za potrebe seoskog turizma. Gostinj-
ska kuća preuređena je u muzej. Muzej se
sastoji od dve prostorije: jedna je posta-
vljena kao etno soba i deo je stalne po-
stavke, a druga, sa izložbenim vitrinama,
predviđena je za tematske izložbe iz boga-
te zbirke etno parka: narodna nošnja, an-
tikvarne knjige, srpske marke i novac, sta-
re razglednice Zlatiborskog okruga, razni
spisi iz doba Kraljevine i sl. Pored velikog
savremenog apartmana (6 ležajeva) nalazi
se manji vajat koji služi za prenoćište pla-
ninara (2 ležaja sa slamaricama).
Mećavnik, etno-selo Drvengrad, se na-
lazi u Mokroj Gori i zauzima prostor od
3.200 m². Izgradnju je započeo reditelj
Emir Kusturica, 2002. godine, u sarad-
nji sa UNICEF-om. Zvanično je otvoren
26.09.2004. godine kada je održana pre-
mijera Kusturičinog filma Život je čudo, u
sali seoskog bioskopa (www.mecavnik.in-
fo).
Mećavnik je etno-park sastavljen od
drvenih građevina i brvnara starovlaškog
tipa gradnje. Predstavlja jedinstvenu ce-
linu u kojoj se mogu, u autentičnom am-
bijentu, videti objekti narodnog neimar-
stva. Mokrogorska parohija je poslednjih
godina proširena za još jednu crkvu, cr-
kvu Svetog Save na Mećavniku. To je jed-
nobrodna građevina sa polukružnom ap-
sidom na istoku i trostepenim krovom na
ulazu. Zauzima centralno mesto u etno- Tabela 1: Turistička valorizacija prostornih kulturno-istorijskih celina
parku.
Elementi turističke valorizacije
Ponuda Mećavnika je upotpunjena i Opšta
galerijom u kojoj svoja dela izlažu umet- Prostorne celine / Mesto
vrednost
nici iz Srbije i celog sveta. Postavke se me- A1 A2 A3 A4 B1 B2
njaju jednom mesečno. Prodavnica gale-
2
rija nudi unikatne predmete od drveta, 2 3 2 4 4
Stare ambijentalne 1
vune i ostalih prirodnih materijala, biljne Užice 3 2 3 3 4
celine 1 2,8
preparate, domaći med, čajeve i suvenire 2 4 2 4 4
sa znakom Mećavnika.
Srednja vrednost 2,3 3,0 1,3 2,3 3,7 4,0
Posetioci Drvengrada mogu posetiti i
bioskop sa vrhunskim zvukom i slikom i 2 3 2 2 3 3
Uži centar sela
kapacitetom od 100 mesta, kako bi pogle- Požega 2 3 1 2 3 5
Godovik 2,7
dali kratkometražni film koji je u tom tre- 3 3 2 3 3 4
nutku na repertoaru. Srednja vrednost 2,3 3,0 1,7 2,3 3,0 4,0
U okviru etnografskog muzeja se na-
3 3 2 3 4 4
laze objekti i predmeti vezani za prošlost Stara čaršija
Bajina
3 3 1 3 3 3
podneblja, kao i vodenica, mlekara i obje- Bašta 3,0
4 3 2 3 4 3
kat u kome se proizvode džem, sokovi,
slatko i hrana za bebe. Srednja vrednost 3,3 3,0 1,7 3,0 3,7 3,3
3
3 3 2 3 3
Nova 4
Rezultati sprovedene Selo Štitkovo
Varoš
3 3 1 3 4
4 2,9
3 4 1 2 3
turističke valorizacije 0
Metod koji je korišćen u ovom radu je kva- Srednja vrednost 3,0 3,3 1,3 2,7 3,3 3,7
litativno-kvantitativni metod koji se naj- 2 4 4 3 3 5
češće koristi u našim naučnim krugovima. Zaselak Tičje polje Prijepolje 1 4 2 2 2 5
Ocene unapred postavljenih elemena- 1 3 3 3 3 4 3,0
ta valorizacije, kreću se u rasponu od 1 do
Srednja vrednost 1,3 3,7 3,0 2,7 2,7 4,7
5, a obeležavaju veličinu prostora kontrak-
tivne zone, odnosno, značaj same kultur- Opšta turistička vrednost starih jezgra gradova i seoskih celina 2,9
no-istorijske celine. Vrednovanje se vrši 5 5 5 5 5 5
na osnovu sledećeg kriterijuma: Staro selo Sirogojno Sirogojno 5 5 3 4 5 5
• Ocena 1 (nedovoljan kvalitet) – nije za 4 5 4 5 5 5 4,7
turističku prezentaciju,
Srednja vrednost 4,7 5,0 4,0 4,7 5,0 5,0
• Ocena 2 (kvalitet zadovoljava) – lokalni
turistički značaj, 3
4 4 4 2 2
Etno park Terzića 4
• Ocena 3 (dobar kvalitet) – regionalni Zlakusa 4 4 4 3 2
Avlija 4 3,3
značaj, 3 4 4 2 3
• Ocena 4 (vrlo dobar kvalitet) – širi regi-
onalni značaj i Srednja vrednost 3,7 4,0 4,0 3,7 2,3 2,3
• Ocena 5 (odličan kvalitet) – međuna- 5 5 1 2 2 1
Mokra
rodni turistički značaj. Mećavnik 5 5 1 2 2 1
Gora 3,9
4 5 2 3 3 2
Činjenica je da je proces valorizacije Srednja vrednost 4,7 5,0 1,3 2,3 2,3 1,3
subjektivan tako da je u radu primenjen
Opšta turistička vrednost etno parkova 4,0
intersubjektivni metod učestvovanjem
stručnjaka različitih naučnih disciplina Napomena: Prvi red ocena dao je Magistar etnologije-antropologije, drugi – diplomirani geograf i treći – Ma-
(magistar etnologije-antropologije, diplo- gistar turizma, autor.
mirani geograf i magistar turizma)
Izbor elemenata turističke valorizaci- nirnice, informativne table, česme, klu- se, uglavnom, nalaze u centrima gradskih
je značajna je faza koliko i samo vredno- pe, toaleti) i sredina, npr. ambijentalna celina Cari-
vanje. Odabir elemenata je takav da obu- • A4 - Uklopljenost u turističko bogatstvo na u Užicu se nalazi u širem centru grada,
hvata sve one elemente koji čine osnovu (položaj u odnosu na ostale turističke ali zbog loše saobraćajne infrastrukture u
buduće turističke prezentacije prostornih vrednosti u okruženju). ovom delu grada nema uslova za parking i
kulturno-istorijskih celina. dodatno turističko opremanje).
Ovom prilikom formiran je skup ele- 2. B. Dodatni elementi: Stanje seoskih ambijentalnih celina se
menata: • B1 - Umetničke vrednosti (estetski kva- ne razlikuje umnogome od starih grad-
1. A. Opšti elementi: liteti, raritetnost kulturno-istorijskog skih jezgara. Ocenjene su srednjim oce-
• A1 - Mikrolokacijski položaj i dostu- značaja) i nama 2,7-3,0 što znači da imaju regionalni
pnost (položaj u okviru užeg geograf- • B2 - Kulturno istorijski značaj (istorija značaj, pri čemu su mikrolokacijski po-
skog prostora tj. naselja, blizina saobra- prostora i njegova uloga u prošlosti). ložaj i dostupnost ocenjeni kao najlošija
ćajnica), vrednost. Ove sredine, i pored kulturno-
• A2 - Turistička vrednost ambijenta (vr- Grupa prostornih kulturno-istorijskih istorijske i umetničke vrednosti, nemaju
sta geografskog prostora, raznolikost, celina koja je označena kao stara gradska adekvatnu turističku opremljenost, što im
očuvanost prirode i uređenost ambijen- jezgra ima regionalni značaj tj. nalazi se umanjuje turističku vrednost i ograničava
ta), u stanju dobrog kvaliteta. Osnovni pro- ih na regionalni značaj.
• A3 - Turistička opremljenost (smeštajni blemi sa kojima se susreću ove celine su: Etno-parkovi, kao prostorne celine ko-
i ugostiteljski objekti, prodavnice, suve- loš turistički položaj i dostupnost (mada je neguju narodnu tradiciju, poseduju kul-

57
 turno-istorijske i umetničke vrednosti ši-
reg regionalnog i međunarodnog značaja.
Primat među ovim celinama ima Etno-se-
lo Sirogojno (4,7). Turistička dostupnost i
položaj, manji kulturni-istorijski značaj i
niža umetnička vrednost, naspram dobre
turističke opremljenosti i turističke vred-
nosti ambijenta su vrednosti koje Etno-
park Terzića avliju svrstavaju u celinu re-
gionalnog značaja.
Neki aspekti turističkog aktiviranja
posmatranih resursa u cilju razvoja
kulturnog turizma
Dosadašnja valorizacija kulturno-istorij-
skog nasleđa u jugozapadnoj Srbiji, poka-
zuje da raspolaže velikim brojem objekata
i prostornih celina koji poseduju izuzet-
ne arhitektonske, istorijske, ambijental-
ne i dokumentarne vrednosti zbog kojih
je, pored dosadašnjih, neophodno predu-
zeti mere pravne i tehničke zaštite i revi-
talizacije.
Proces ekonomizacije kulture i kul-
turnih dobara, svakako, sa sobom nosi i
određeni stepen rizika. Proces turističkog
iskorišćavanja i neplanske komercijaliza-
cije može dovesti do degradacije i devasti-
ranja kulturnog nasleđa koje je, u osnovi,
neponovljivo. Oživljavanje kulture zna-
či njeno uklapanje u savremene tokove ži-
vota, njenu ekonomizaciju u meri koja ne
ugrožava kulturna dobra i kulturne vred-
nosti, ali može bitno uticati na materijal-
ni položaj kulture, kulturnih ustanova,
zaposlenih u kulturi i perspektive razvo-
ja kulturnog turizma.
U toku urbanizacije gradskih sredina
mnogi spomenici kulture koji su bili pod
zaštitom su srušeni nakon skidanja zašti-
te po zahtevu urbanista. Tako su, vreme-
nom, u Užicu uništene zgrada partizanske
štamparije Romanovića i Miloševića, ču-
vena Sokolana, zgrada Bogdana Zlatića u
Adi i dr.
Imajući u vidu značaj spomeničke ba-
štine, programom urbanističke zaštite
trebalo bi obezbediti da, zavisno od kate-
gorije, spomenici kulture budu na odgo-
varajući način zaštićeni, da sačuvaju svoje
osnovne kulturološko-istorijske, graditelj-
ske, umetničke i ambijentalne vrednosti i
uključivanje spomeničkog fonda u aktivno
korišćenje i prilagođavanje novim potre-
bama korisnika (Ivanović, 2009).
58
Jedan od bitnih preduslova za ove ak-
cije je obezbeđenje građevinskih i komu-
nalno-higijenskih standarda koji bi bi-
li kontrolisani od strane odgovarajućih
stručnih službi opština i nadležne organi-
zacije za zaštitu spomenika kulture.
Prostornim planom bi trebalo planira-
ti i usmeravati osnovne pravce razvoja koji
uvažavaju i doprinose očuvanju kulturnog
i istorijskog spomeničkog nasleđa.
Za deo spomenika i prostornih celi-
na kojima još nije utvrđena tačna name-
na trebalo bi izvršiti njihovo aktiviranje u
okviru određenih delatnosti – kulturno-
istorijskih, zanatsko-trgovačkih, ugosti-
teljskih, turističkih i dr.
Nastaviti sa valorizacijom nepokretnih
kulturnih dobara i izrađivati predloge za
proglašenje zaštite i odgovarajuće katego-
rizacije. Pravovremenom valorizacijom bi
se sačuvao niz stambenih i drugih objekata
i zbog svojih arhitektonskih vrednosti kao
vrednih primeraka gradske arhitekture.
Uz navedene osnovne stavove neop-
hodno je za pojedine delove grada i celine
urediti detaljne planove valorizacije, za-
štite i revitalizacije jer je to najadekvatniji
način da se utvrdi dalji tretman objekata i
prostornih celina.
Programom zaštite trebalo bi obezbe-
diti i mere u cilju privremene zaštite obje-
kata od propadanja, nekontrolisane i ne-
stručne rekonstrukcije i podizanja novih
objekata neposredno uz zaštićene objek-
te i u sklopu ambijentalnih celina (Ivano-
vić, 2009).
Kao posebnu meru zaštite trebalo bi
analizirati uticaj saobraćaja na spomenike
i prostorno-ambijentalne celine kao i pej-
zažnoj obradi prostora oko njih.
Od naročitog značaja je i stalna briga
o spomenicima kulture tako da bi treba-
lo doneti odluku na opštinskim nivoima o
tekućem održavanju i staranju o spomeni-
cima i spomen-obeležjima.
Zaključak
Jugozapadna Srbija obiluje spomenici-
ma kulture gde su zastupljeni najrazliči-
tiji oblici, od arheoloških nalazišta, pre-
ko istorijskih spomenika, do savremenih
oblika kulturnog uzdizanja. Svi ovi obli-
ci trebalo bi da na adekvatan način budu
uključeni u kreiranje i razvoj kulturnog
turizma i da, kao takvi, postanu stalna po-
nuda u ostalim oblicima turističkih kre-
tanja, kao što su sportsko-rekreativni, ek-
skurzioni, izletnički turizam i sl.
Prezentacija spomenika kulture i ure-
đenost su oblici turističkog uobličavanja
prostora na kome se nalaze. Turistička
uloga spomeničkog nasleđa zahteva nje-
govu konzervaciju, restauraciju i rekon-
strukciju.
Nedostaju uređeni prostori u okvi-
ru spomenika gde bi se turisti mogli od-
moriti i uživati u ambijentu. Potrebni su
parkinzi, sanitarni uređaji, ugostiteljski
objekti i smeštajni kapaciteti. Turističke
vrednosti su na svrsishodan način prika-
zane u Sirogojnu, koje je redak primer tu-
rističke iskorišćenosti etnografskog na-
sleđa. Principi Međunarodne povelje o
kulturnom turizmu nisu primenjeni, jer
poštovanje kulturnog nasleđa nije preva-
gnulo nad svim drugim pobudama. Turi-
stičkoj valorizaciji spomenika kulture do-
prinosi komplementarnost sa turističkim
vrednostima u okruženju dok će sintezni
pristup proučavanju spomenika kulture i
multidisciplinarnost olakšati njihovu pre-
zentaciju na turističkom tržištu.
Literatura
Vujović, J. (1984): Turistička valorizacija
spomenika opštine Titovo Užice, Srpsko
geografsko društvo, Beograd
Ivanović, M (2009): Kulturno nasleđe u
turizmu jugozapadne Srbije, Zadužbina
Andrejević, Beograd
Ivanović, M. (2004): Etnosocijalne karak-
teristike sela Štitkovo kao osnova za ra-
zvoj ruralnog turizma, diplomski rad,
autorski reprint, Novi Sad
Ristić, M. (1963): Stari Vlah, NIP Turistič-
ka štampa, Beograd
Službeni glasnik RS br.71/94
Fridrik, R. (1987): Zlatiborska brvnara i
muzej narodnog graditeljstva “Staro se-
lo” u Sirogojnu, Republički zavod za za-
štitu spomenika kulture, Beograd
Hadžić, O. (2005): Karakteristike turistič-
kog proizvoda u kulturnom turizmu i
markentinške implikacije, Časopis Tu-
rizam br. 9, Departman za geografiju,
turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad,
str. 15-20
Podaci dobijeni iz Republičkog zavoda za
statistiku Grada Užica, 2009.
http://www.turizamprijepolje.org.rs
http://www.zlakusa.com
http://www.mecavnik.info
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Stanojlović Aleksandra* Potencijal srednjevekovnih

Sažetak
Predmet istraživanja ovog rada je pro-
utvrđenja u Srbiji za kreiranje
učavanje značaja koji dvorci i utvrđe-
nja imaju u formiranju turističkih ru-
ta kao specijalizovanih turističkih pro-
turističkih ruta
izvoda. Ove rute su se pokazale kao ve-
Uvod Primeri uspešnih turističkih ruta u
oma uspešne na turističkom tržištu.
Pod pojmom turistička ruta smatra se utvr- svetu su brojni i raznovrsni po svojoj te-
Cilj ovog istraživanja je da se ukaže na
đeni pravac putovanja koji se obično sastoji matici. Međutim, analizom atrakcija u
potencijal srednjevekovnih tvrđava u
od puteva sa značajnim pejzažnim, kultur- okviru ovih ruta zapaža se značajno uče-
Srbiji u kreiranju turističkih ruta. Ti-
nim, istorijskim, geološkim ili prirodnim šće arhitektonskih vrednosti, pri čemu
me bi se mogao sagledati proces razvi-
vrednostima, a uključuje razgledanje i in- poseban značaj imaju dvorci i utvrđenja.
janja turističkog proizvoda baziranog
terpretaciju lokaliteta koja se nalaze u okvi- Turistička ponuda, bazirana na posetama
na kulturnoj baštini. U toku rada, ko-
ru ove rute. Turističke rute vezuju se za tvrđavama, predstavlja specifični tematski
rišćenjem istorijskog metoda, kabinet-
linearne ili kružne saobraćajnice koje po- turistički proizvod. Među tematskim ru-
skog rada, komparativne analize i me-
vezuju tematski određene lokalitete koji su tama, one sa tematikom vezanom za dvor-
tode valorizacije dolazi se do zaključa-
interesantni određenim segmentima turi- ce i utvrđenja pokazale su se kao najuspeš-
ka o realnom potencijalu i adekvatnim
sta i upakovani u jedinstven turistički proi- nije, kao Dvorci Loare i Zemlja Katara u
merama koje je neophodno preduzeti
zvod. Turističke rute su se u praksi pokaza- Francuskoj, Put dvoraca i Romantični put
da bi se ovi resursi iskoristili u procesu
le kao izuzetna šansa za razvoj nerazvijenih u Nemačkoj, pa Kraljevski gradovi Slovač-
razvoja turizma Srbije.
regija koje poseduju kulturne resurse. Tu- ke i drugi. (Mangion, Tamen, 1998)
Ključne reči: turizam, kulturni turi-
rističke rute privlače različitu klijentelu Radi sagledavanja mogućnosti formi-
zam, turističke rute, tvrđave, turistič-
- međunarodne turiste koji posećuju ru- ranja ovakvih ruta u Srbiji neophodno je
ka valorizacija
tu kao deo svog odmora, zatim turiste koji sprovesti kompletnu i sveobuhvatnu valo-
su stacionirani na jednom mestu i poseću- rizaciju prostora na kome bi se mogla for-
Abstract ju rutu u vidu dnevnih ekskurzija, kao i do- mirati tematska ruta.
The subject of this research is the ex-
maće dnevne posetioce.
amination of the importance that cas-
Osnovni koncept turističkih ruta je po- Srednjovekovne tvrđave u Srbiji
tels and fortreses have in creating
vezivanje serije turističkih atrakcija radi Širom Srbije postoji veliki broj impresiv-
touristic routes as specialized touris-
promovisanja turizma i ohrabrivanje turi- nih ostataka utvrđenja iz srednjovekovnog
tic products. These routes turned to be
sta da putuju od jedne do druge lokacije. perioda, koji se nalaze uglavnom duž važ-
very succesful in numerous cases. The
Rute znatno variraju po dužini, opsegu i u nih saobraćajnica, u blizini ili u okviru na-
main goal is to indicate the potential
temi koja povezuje lokalitete u njihovom selja. U idealno zamišljenoj predstavi srp-
of medieval fortreses in Serbia on cre-
okviru. Ciljevi koji bi se postigli formira- skih oblasti u srednjem veku isticale su se
ating touristic routes. By that it could
njem ovih ruta odnose se na privlačenje tvrđave, krupnih razmera i masovnih zi-
be introspected the developement proc-
posetilaca, povezivanje kulturnih atrak- dina. Postavljane su na mestima koja su u
ess of touristic product that is based
cija, interpretaciju nasleđa, angažovanje strateškom smislu pažljivo birana - na do-
on cultural heritage. During this study,
lokalnih zajednica, zaštitu i konzervaciju minantnim bregovima, ulazima u klisure
by using the desk-research, historical
nasleđa i podsticanje održivog razvoja tu- ili uz važne vodene tokove. Kameni bedemi
method, comparation method and val-
rizma. (Meyer, 2004) zatvarali su gradska naselja, palate vladara,
orisation method, the conclusion was
Mnoge međunarodne institucije, me- velike manastire ili su bili namenjeni zaštiti
made about real potential and ade-
đu kojima se ističe Savet Evrope, bavile su naselja i rudnika. Stara utvrđenja davno su
quate means, which must be taken in
se pitanjem kulturnog turizma kroz razvi- izgubila svoje nekadašnje funkcije, napu-
order to use these resurces in proces of
janje širokog spektra tema koje podržava- štena su i ostavljena zubu vremena i nehatu
tourism developement in Serbia.
ju kulturnu koheziju. Takvim pristupom ljudi. Danas, ova dragocena svedočanstva
Key words: tourism, cultural tourism,
došlo se do ideje formiranja kulturnih ru- prošlosti, postala su deo kulturnog nasle-
touristic routes, castles, touristic val-
ta. Program kulturnih ruta Saveta Evrope đa. Probuđen je interes istraživača i kon-
orisation
nastao je 1987. godine. Formirane su broj- zervatora da se te drevne ruševine sačuva-
ne rute: Putevi hodočašća, Istorijske i le- ju od daljeg propadanja i tako, uz obnove
gendarne ličnosti Evrope, Evropsko nasle- i uređenje, prilagode potrebama savreme-
đe, Parkovi i bašte - predeli, Arhitektura nog čoveka. (Đidić, 2008)
vojnih utvrđenja u Evropi, Industrijsko
nasleđe Evrope, Evropski gradovi otkrića, Kratak pregled najznačajnijih
Evropski putevi svile i tekstila, Popular- utvrđenja u Srbiji
ni festivali u Evropi, Romanska umetnost 1. Srednjevekovno utvrđenje Bač smešte-
u Evropi, Kulturni koridori jugoistočne no je u meandru Mostonge. Grad su čini-
Evrope, vinske rute i brojne druge. Evrop- li tvrđava i podgrađe izgrađeni na manjem
ska unija je, takođe, podstakla određene rečnom ostrvu. Prema pisanim izvori-
inicijative, posebno 1992. godine, kada je ma, Bač je od XI veka sedište županije i
* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, formiran Rimski put (Via Romana) u te- biskupsko sedište. Pretpostavlja se da je
Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom žnji da se povežu postojeće rute kulturnog novo utvrđenje izgrađeno u vreme kralja
Sadu, Dositeja Obradovića 3, Novi Sad, Srbija; turizma i istovremeno integrišu rimski ar- Karla Roberta (1338–1342). To je glavno i
sandrastanojlovic@yahoo. com heološki lokaliteti. najveće utvrđenje u Bačkoj.

59
 2. Petrovaradinska tvrđava nalazi se u
Petrovaradinu kod Novog Sada. To je for-
tifikaciono-urbanistička celina podignuta
na desnoj obali Dunava, na mestu rimskog
Kuzuma i srednjevekovnog Petrikona.
Izgled današnjeg Petrovaradina nastaje u
XVIII veku kada je izgrađena tvrđava, po
sistemu francuskih utvrđenja graditelja
Vobana, a prema projektu austrijskih voj-
nih inžinjera. Sastoji se iz Gornjeg i Do-
njeg grada. Zaštitnim arheološkim istra-
živanjima otkriveni su kulturni slojevi od
srednjeg paleolita do austrijskog perioda.
3. Beogradska tvrđava uzdiže se iznad
ušća Save u Dunav, u gradskom jezgru Be-
ograda. Krajem I veka na ovom mestu for-
miran je Rimski logor. Prisustvo vizan-
tijske vojne posade u XII veku i izgradnja
novog utvrđenja snažno utiču na razvoj
grada. Veliki uspon Beograd doživljava
početkom XV veka, u doba despota Ste-
fana Lazarevića, kada postaje glavni grad
Srbije. Velike promene nastaju u vreme
austrijske okupacije u XVIII veku izgrad-
njom bastionih artiljerijskih fortifikacija.
Beogradska tvrđava se istražuje od 1936.
godine, a konzervacija se vrši od pedese-
tih godina.
4. Vršačka tvrđava predstavlja ostat-
ke manjeg srednjovekovnog utvrđenja iz-
duženog oblika, na bregu poznatom kao
Kula, sa istočne strane grada Vršca. Utvr-
đenjem dominira kula sa tri etaže koja se
nalazi u istočnom delu platoa. Istraživa-
njima je utvrđeno da su u pitanju osta-
ci dvorca sagrađenog u prvoj polovini XV
veka.
5. Smederevska tvrđava nalazi se na
desnoj obali Dunava, kod Smedereva. Naj-
monumentalniji je spomenik vojnog ka-
raktera i jedno od najvećih utvrđenja u Sr-
biji. Podignuta je početkom XV veka od
strane despota Đurđa Brankovića. Tvr-
đava je podeljena na Mali i Veliki grad. U
Velikom gradu je postojao mitropolijski
kompleks, opasan sa devetnaest kula, dok
se u Malom gradu nalazio utvrđeni vla-
darski dvor. Smederevska tvrđava se istra-
žuje više decenija, a izvođeni su i konzer-
vatorsko-restauratorski radovi.
6. Tvrđava Ram nalazi se u selu Ram na
desnoj obali Dunava, između Velikog Gra-
dišta i Kostolca. Podigao ju je sultan Ba-
jazit II za odbranu od ugarskog napada.
Pored donžon kule, tvrđava ima još četiri
kule. Građena je kao tipično vojničko arti-
ljerijsko utvrđenje, a u centralnom delu se
nalaze ostaci džamije. U blizini tvrđave se
nalazi karavan saraj sagrađen u isto vreme
kad i tvrđava.
7. Golubačka tvrđava smeštena je na
desnoj obali Dunava na samom ulazu u
Đerdapsku klisuru. Izgrađena je počet-
kom XIV veka, proširena tokom srpske i
turske vlasti, a danas postoje impresivni
ostaci tvrđave. Postoji devet masivnih ku-
la koje su međusobno povezane bedemom
i raspoređene tako da brane grad, kako sa
kopna tako i iz vode. Istraživačko-konzer-
60
vatorski radovi su vršeni u periodu 1969
- 1987.
8. Tvrđava Fetislam nalazi se na samoj
obali Dunava zapadno od Kladova. Čine je
malo i veliko utvrđenje. Malo utvđenje je
podignuto 1524. godine od strane Turaka,
a veliko u periodu 1717 – 1739. Fetlisam-
ska utvrđenja su korišćena do 1867. godine.
9. Šabački grad (Sava, Zaslon) je utvr-
đenje u današnjem Šapcu na obali Save.
Utvrdu je u današnjem obliku podigao
Isabeg Isaković 1471. godine po osmanlij-
skom obrascu. Danas je opstala samo juž-
na polovina tvrđave pošto je severnu polo-
vinu odnela reka.
10. Koznik je srednjovekovno utvrđenje
u dolini Ibra, 8 km od Brusa, u ataru sela
Grad, a pominje se 1381. godine u pove-
lji kneza Lazara. Smatra se da je ovaj grad
utvrdio i koristio gospodar Radič Postu-
povič, čelnik despota Stefana, a njime je
vladao i Đurađ Branković. Danas postoje
znatni ostaci utvrđenja.
11. Lazarev grad je srednjovekovno
utvrđenje u Kruševcu, izgrađen je 1371.
godine kao dobro utvrđeni dvor i presto-
nica kneza Lazara Hrebeljanovića. Turci
ga osvajaju i ruše 1454. godine. U okviru
arheoloških ostataka utvrđenja nalaze se
ostaci donžona, palate, konjušnice i bede-
ma, kao i dobro očuvana srednjovekovna
crkva Lazarica. U okviru kompleksa danas
se nalazi i Narodni muzej Kruševac.
12. Maglič je srednjovekovna tvrđava
na grebenu iznad Ibra, na oko 25km od
Kraljeva. Postavljen je na vrhu stenovitog
grebena koji dominira okolinom. Smatra
se da ga je podigao Uroš I početkom XIV
veka, a 1337. godine obnovio ga je arhie-
piskop Danlio II. Nakon pada pod Turke,
Maglič postaje sedište nahije, a značajan
je u vreme Bečkog rata i Drugog srpskog
ustanka. Tvrđava je dobro očuvana i ubra-
ja se u najlepše spomenike srpske srednjo-
vekovne arhitekture.
13. Prokupački grad (Hisar) je tvrđava
na uzvišenju iznad današnjeg istoimenog
grada. Utvrđenje je nastalo u 14. veku kao
zaštita oblasti od najezde Osmanlija. Da-
nas postoje temelji i dobro očuvane Cita-
dela i Vodena kula.
14. Niška tvrđava je gradsko utvrđenje
u centru Niša na desnoj obali Nišave. To-
kom svoje istorije tvrđava se nalazila u po-
sedu Rimljana, Vizantije, Stefana Nema-
nje i Osmanlija. Današnji izgled nastao je
u XVIII veku, a tvrđava spada među najo-
čuvanije ovog tipa u Srbiji.
15. Markovo kale (tvrđava Vranje) na-
lazi se na oko 3km od Vranja. Još od XI
veka, kada je bio u vlasti župana Vukana,
po narodnom predanju bio je grad Marka
Kraljevića, a danas postoje samo skromni
ostaci tvrđave.
16. Pirotski grad je zidano vojno utvr-
đenje podignuto uz obalu Bistrice na ste-
ni, kod uzvišenja Sarlah. Čine ga tri celine:
Gornji, Srednji i Donji grad. Gornji grad je
podignut krajem XIV veka, u vrema kneza
Lazara, a Srednji u vreme despota Stefa-
na. Donji grad je izgrađen u ravnici i imao
je tri kapije, a odbrana je ojačana vodenim
kanalom. Arheološka iskopavanja su vrše-
na u periodu 1970-1986. godine.
17. Soko grad je utvrđenje u kanjonu re-
ke Moravice, oko 2km južno od Sokoba-
nje, na nepristupačnom uzvišenju. Podi-
gnuto je na temeljima antičkih građevina
u XIII veku, a sastoji se od Donjeg i Gor-
njeg grada. Utvrđenje je uništeno i opu-
stošeno od strane Turaka.
18. Stari Ras je srednjovekovni kom-
pleks spomenika koji se nalazi oko 11km
zapadno od Novog Pazara. Bio je jedna od
prvih prestonica srpske srednjovekovne
države Raške, odakle je vladao veliki žu-
pan Stefan Nemanja. Najznačajniji loka-
litet je Gradina, koji se, zajedno sa obli-
žnjim manastirom Sopoćani, manastirom
Đurđevi Stupovi i crkvom Svetih aposto-
la Petra i Pavla, od 1979. godine nalazi na
UNESKO-voj listi svetske kulturne bašti-
ne.
19. Novo brdo je jedna od najvećih srp-
skih srednjovekovnih tvrđava, a nalazi se
na oko 20km istočno od Prištine. Podi-
gnuta je početkom XIV veka zbog zašti-
te bogatog rudarskog naselja. Danas je ceo
prostor u ruševima, a ostaci svedoče o nje-
noj nekadašnjoj veličini.
20. Zvečan je utvrđenje na reci Ibar kod
Kosovske Mitrovice, podignuta u XI ve-
ku kao pogranično utvrđenje župana Vu-
kana. Jedno je od najstarijih danas očuva-
nih srpskih srednjovekovnih utvrđenja. U
sklopu tvrđave nalazio se jedan od kra-
ljevskih dvorova Nemanjića. Do kraja XIV
veka u Zvečanu su se često menjali gospo-
dari, tokom XV veka ovde se nalazila tur-
ska posada,a u XVIII veku je napuštena.
Većina ovih tvrđava pripada kategoriji
spomenika od izuzetnog značaja, a pored
ovih postoji još čitav niz ostataka sred-
njovekovnih utvrđenja i kula širom Srbi-
je. (Đidić, 2008)
Formiranje turističkih ruta sa
srednjovekovnom tematikom u
Srbiji
Srednjovekovne tvrđave ostavljaju im-
presivni vizuelni efekat kod posmatrača,
imaju bogatu istoriju i ostavljaju moguć-
nost pričanja legendi i priča, a predstav-
ljaju i mesta održavanja turističkih ma-
nifestacija. Ovakvi lokaliteti u Srbiji su u
dosta lošem stanju, decenijama zapušteni
i zanemarivani od strane države, lokalnog
stanovništva i turističke industrije. Oni se
mogu, uz adekvatne planove restauracije i
izgradnje turističke infrastrukture, na vr-
lo inventivan način iskoristiti za kreiranje
interesantnog turističkog proizvoda. Ipak,
za razvijanje konkurentne turističke po-
nude moguće je iskoristiti potencijale sa-
mo najočuvanijih spomenika iz srednjove-
kovnog perioda. To se, pre svega, odnosi
na tvrđave i manastire.
Stanje resursa u Srbiji koji bi mogli biti
uključeni prilikom formiranja turističkih ruta
Trenutno stanje turističkih resursa u Sr-
biji odlikuje se velikim brojem neiskori-
šćenih i nevalorizovanih kulturnih resur-
sa, neiskorišćenim mogućnostima razvoja
atraktivnih turističkih proizvoda, kao i
slabo razvijenom infrastrukturom. Posto-
ji izuzetan potencijal za razvoj raznih te-
matskih ruta, pri čemu dominiraju one sa
tematikom vezanom za rimski i srednjeve-
kovni period.
Geografski položaj područja prostira-
nja ovakvih ruta je relativno dobar zbog
blizine koridora X, Ibarske magistrale i
plovnog koridora VII (Dunavska tran-
sferzala). Nažalost, saobraćajna i turistič-
ka infrastruktura Srbije je najvećim delom
slabog kvaliteta, tako da u neposrednoj
blizini ovih lokaliteta nema pristupnih
puteva, uređenih odmorišta i receptiv-
nih objekata odgovarajućeg kvaliteta. Sa-
mi kulturni spomenici nalaze se u lošem
stanju i u stalnoj su opasnosti od unište-
nja, a značajnijih ulaganja nije bilo duži
niz godina.
Atrakcije kulturnog nasleđa iz ovog
perioda u Srbiji su prostorno „razbacane”.
Nisu dovoljne da privuku kritičnu masu
turista, pa bi se njihovim itinererskim po-
vezivanjem i kreiranjem dodatnih atrakci-
ja i događaja, potencijalno moglo obezbe-
diti da one postanu dovoljno interesantne
velikom broju posetilaca. Turistička po-
nuda vezana za tematske rute u Srbiji ne
postoji, a interpretacija na lokalitetima
varira od dobre do izrazito slabe. Menad-
žment i marketing takođe varira kod po-
jedinih lokaliteta i uglavnom je dodeljen
na staranje lokalnim turističkim organi-
zacijama i muzejskim ustanovama. Obje-
dinjeni marketing i partnerstvo postoji u
malom obimu, ali je najčešće lokalnog ili
regionalnog karaktera. Na osnovu sve-
ga navedenog, može se zaključiti da turi- Slika 1: Mapa srednjovekovnih utvrđenja u Srbiji; Autor: Stanojlović Aleksandra
stički potencijal kulturno-istorijskog na-
sleđa u Srbiji nije dovoljno iskorišćen, da noj temi, lokaliteti ne nude isto ili slično Potencijalne turističke rute u Srbiji
su resursi i turistička infrastruktura, iako turističko iskustvo. U takvim situacijama U skladu sa uslovima, a na osnovu pro-
postojeći, u dosta lošem stanju, ali da po- turisti gube interesovanje da posete više stornog prostiranja postojećih lokaliteta u
stoje napori za unapređenjem trenutnog od jednog lokaliteta. Kvalitet saobraćaj- Srbiji mogu se formirati nekoliko potenci-
stanja. Mogli bismo reći da bi razvoj turi- ne mreže, uređenost i održavanje prosto- jalnih ruta. One se u odnosu na koridore
stičkih ruta sa istorijskom tematikom zna- ra uz puteve, stajališta i odmorišta, važni koje prate mogu podeliti na one koje pra-
čajno pospešio razvoj turizma u Srbiji, po- su faktori u odluci turista za posetu ne- te tok Dunava i one (više ruta) kroz Srbiju.
sebno na prostoru neposrednog okruženja koj destinaciji, a samim tim i važan fak- Ruta duž Dunava – Ruta duž toka Du-
ovih ruta. tor doživljavanja rute. Kod razvoja i me- nava počinjala bi od granice sa Hrvatskom i
nadžmenta tematskih ruta partnerstvo je završavala bi se na Đerdapu. Ova zamišlje-
Strategija razvoja tematskih ruta u Srbiji neophodno, s obzirom na to da je kvalitet na ruta bi obuhvatala obilaske tvrđave Bač,
Za uspešan razvoj tematskih ruta neop- i institucionalizacija partnerskih odno- Petrovaradinske, Kalemegdanska i Smede-
hodan je adekvatan plan radi stvaranja sa jedan od ključnih faktora uspeha. Pri- revske tvrđave, a zatim bi se na ulasku u
usklađenog sistema istraživanja, zaštite likom formiranja turističkog proizvoda Đerdapsku klisuru obilazile Ramska, Go-
i turističke interpretacije rute kao i nje- ovog tipa, mora biti stvoren prepoznat- lubačka i tvrđava Fetislam. Ova ruta mo-
nih ključnih atrakcija. Kompleksnost kul- ljiv brend i sprovoditi se adekvatan mar- gla bi uključivati posetu Fruškogorskim
turno-istorijske rute, zahteva strategijski keting proizvoda, kako bi se stvorila svest manastirima, razgledanje Novog Sada, Be-
pristup upravljanju. Formiranje turistič- kod širokog auditorijuma o postojanju ograda, Smedereva i Đerdapske klisure,
ke rute moguće je samo kroz uklapanje turističke rute. Dakle, radi realizovanja kao i posetu arheološkim nalazištima u bli-
postojećih atrakcija u jedinstvenu temu, strategije razvoja turističkih ruta, neop- zini. Ova ruta ima najveći potencijal krei-
što se pokazalo kao dobar način promo- hodno je sprovesti niz mera i akcija, koje ranja i sprovođenja turističkog programa,
visanja kulturnog turizma. U tematizaciji u Srbiji moraju biti opsežne i profesional- zbog veoma dobrog stanja resursa i već iz-
treba voditi računa da, uprkos jedinstve- no sprovedene. građenog sistema turističke ponude. Ponu-

61
 da je moguća u okviru nautičkog turizma
(krstarenje Dunavom) kao i u sklopu ture
koja bi se sprovodila regularnim drumskim
saobraćajnicama. Trenutno je u izradi pro-
jekat Put kulture - tvrđave na Dunavu pod
pokroviteljstvom Ministarstva kulture, sa
ciljem promovisanja kulturnog turizma na
ovom koridoru.
Rute kroz Srbiju – U Centralnoj Srbiji
bi se moglo formirati, u odnosu na njihovo
geografsko prostiranje, čak i više od jedne
srednjevekovne rute.
1. Moravski put (Lazarev put) - ruta ko-
ja bi pratila koridor E-75, počinjala bi
u Beogradu i kretala se ka jugu - ka
Kruševcu i obuhvatila bi posete Beo-
gradskoj i Smederevskoj tvrđavi, ma-
nastirima Manasiji i Ravanici, zatim
ostacima kula u Stalaću i Kruševcu
(Lazarev grad). Ruta bi se ovde i zavr-
šila.
2. Ibarski put (Put Nemanjića) – ruta bi
kretala od Beograda Ibarskom magi-
stralom ka Čačku, sa posetom mana-
stirima u Ovčarsko-kablarskoj klisuri,
zatim bi se stiglo u Užice (poseta Užič-
koj tvrđavi), a potom bi usledila poseta
manastiru Mileševa (Prijepolje) i put bi
se nastavio ka Raškoj i kompleksu Stari
Ras. Nastavak puta bio bi ka Kraljevu,
a uključena bi bila i poseta tvrđavi Ma-
glič i manastiru Žiči.
3. Istočna ruta (Granica Vizantije) - kre-
nula bi iz Beograda lokalnim putem do
Smedereva, sa obilascima tvrđava, za-
tim bi se preko Kostolca stiglo do Ram-
ske tvrđave i Golupca, put bi se nasta-
vio duž Đerdapske klisure do Kladova
i tvrđave Fetislam. Zatim bi se od Ne-
gotina put nastavio do Zaječara, ka So-
ko banji, pa preko Knjaževca do Piro-
ta i Niša.
Velika kružna srednjevekovna ruta -
postoji mogućnost formiranja jedne velike
kružne rute koja bi obuhvatila većinu ovih
lokaliteta. Ova ruta bi počinjala u Beogra-
du, pratila bi koridor E-75, kretala bi se
kroz Smederevo ka Kruševcu, a obuhvata-
62
la bi posete manastirima Manasiji i Rava-
nici, kao i Lazarevom gradu u Kruševcu.
Zatim bi se preko Aleksandrovca (Koznik)
i Prokuplja (Hisar) kretala ka Nišu, Piro-
tu i Vranju. Odatle bi se ruta preusmerila
ka Kosovu, ka Prištini (Novo brdo), Kosov-
skoj Mitrovici (Zvečan) i Novom Paza-
ru (Stari Ras). Nastavila bi se kroz Rašku
do Kraljeva (Maglič), pa ka Užicu, Valje-
vu i Šapcu (tvrđava Sava). Ruta bi se zavr-
šila na početnoj stanici u Beogradu. Ipak
formiranje ovakve rute u sadašnjim uslo-
vima nije moguće, kao ni u bliskoj buduć-
nosti, pre svega zbog loše infrastrukture i
opšteg stanja lokaliteta. Pored poseta tvr-
đavama, neizostavni deo kulturnih ruta je
poseta manastirima koji se nalaze u blizi-
ni ili u okviru samih tvrđava. To su: Rava-
nica, Manasija, Žiča, Studenica, Đurđevi
Stupovi, Sopoćani, Mileševa, Dečani i dr.
Do sada nije bilo projekata koji bi poveza-
li ove lokalitete ili formirali pojedine rute.
Ipak, čine se individualni napori instituci-
ja zaduženih za očuvanje spomenika u ob-
novi ovih lokaliteta.
Zaključak
Na osnovu svega navedenog o konceptu tu-
rističkih ruta, dolazi se do zaključka o nji-
hovom velikom značaju za razvoj turistič-
kih regija. Pošto su se tematski turistički
proizvodi, na svetskom tržištu, pokaza-
li kao veoma uspešni, kreiranje turističkih
ruta bi moglo znatno pospešiti razvoj tu-
rizma u Srbiji. U Srbiji postoji veoma do-
bra osnova za formiranje većeg broja ruta
sa srednjovekovnom tematikom. Kulturno-
istorijski značaj svih lokaliteta iz ovog pe-
rioda je veliki, a ovi lokaliteti upakovani u
turističke rute imaju dovoljno atraktivno-
sti za potencijalni razvoj turizma. Kulturne
rute počinju da se formiraju, a dobar pri-
mer je nedavno izrađeni Master plan stva-
ranja rute Rimskih careva. Ipak, trenutno
stanje tvrđava u Srbiji upućuje na to da one
nisu dovoljno atraktivne da privuku veći
broj turista, te je neophodno kroz dodat-
ne sadržaje unaprediti sistem atrakcija. Po-
red toga, neophodni su i programi vezani
za poboljšanje infrastrukure (opšte, putne i
turističke), kao i sistem zaštite i adekvatne
interpretacije rute i pojedinačnih lokalite-
ta. Dakle, radi afirmacije ovakvih ruta, ne-
ophodno je, najpre, izgraditi adekvatnu tu-
rističku infrastrukturu i sprovesti detaljnu
valorizaciju resursa, kao i stvoriti plan ra-
zvoja. Tek nakon zadovoljavanja ovih zah-
teva može se očekivati turistička afirmaci-
ja, čime bi Srbija otvorila put ka evropskom
turističkom tržištu.
Literatura i izvori
Briedenhann, J., Wickers, E. (2003) Touri-
sm routes as a tool for the economic de-
velopment of rural areas – Vibrant hope
or imposible dream. Tourism manage-
ment, July isue.
Bruce, D. (2006) Contested identities: The
disonant heritage of European town
walls and walled towns. International
journal of heritage studies, Vol 12. pp
234-254.
Deriko, A. (1950) Srednjevekovni gradovi
u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Beo-
grad.
Đidić, P. (2008) Tvrđave i ostaci utvrđe-
nih gradova. JP Beogradska tvrđava, Be-
ograd.
Mangion, T., Tamen, I. (1998) Europe-
an cultural routes. Council of Europe,
Strasbourg. (http: //culture.coe.fr)
Meyer, D. (2004) Tourism routes and ga-
teways: Examples and a selection of key
isues for development of tourism rou-
tes and gateways and their potential
for pro-poor tourism. Tourism. London:
ODI. (www.pppilot.org.za)
Master plan kulturno-istorijske rute Put
rimskih careva, Ministarstvo ekonomi-
je i regionalnog razvoja, Vlada Republi-
ke Srbije, Beograd, 2007.
Popović, M., Simić, G. (2003) Utvrđenja u
Srbiji. Regionalni zavod za zaštitu spo-
menika kulture, Smederevo.
World Archaeological Congres (www.
wac.uct.ac.zal)
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Vedrana Babić* Potencijali za razvoj ruralnog

Sažetak
Bistrica, selo u opštini Petrovac na
turizma u opštini Petrovac na
Mlavi, krajem XX veka je proglaše-
no zaštićenom etno celinom. Broji 12
vodenica, od kojih su neke još uvek u
Mlavi, sa posebnim osvrtom
na bistričke vodenice
funkciji.
Tema rada su objekti tradicionalne
namene i arhitekture za mlevenje braš-
na – vodenice u funkciji razvoja rural-
nog turizma u selu Bistrica.
Uvod što se zbog povezanosti sa auto-putem,ne
Sa aspekta održivosti razmatrano je
Čista i očuvana priroda, zdrava životna smatra velikom udaljenošću. Najbliži gra-
trenutno stanje, potrebni nivo zaštite,
sredina, sadržaji koji će omogućiti akti- dovi kojima opština gravitira i koji gravi-
turistička promocija, kao i učešće lo-
van, a relaksirajući odmor postali su po- tiraju njoj su Požarevac (36 km), Svilajnac
kalnog stanovništva u turističkom ra-
treba savremenog čoveka i on nastoji da (40 km), Kučevo (35 km) i Žagubica (42
zvoju.
zadovolji tu potrebu. Sve češće i u sve ve- km). Blizina ovih gradova se u turističkom
Na jednom malom prostoru vremenom
ćem broju u ruralna područja stižu gosti iz pogledu do sada ogledala u vikend poseta-
je oubličena retka prirodna kulturno
urbanih sredina. ma stanovnika ovih mesta.
– istorijska (tradicionalna) celina koja
Evropa je tu potrebu odavno shvatila. Regionalni put Beograd-Žagubica-Bor
ima potencijal da predstavlja značajan
Nemačka, Francuska, Austrija, Velika Bri- najvažnija je saobraćajnica koja prolazi
turistički lokalitet Istočne Srbije.
tanija i Italija su predvodnici u ponudi se- kroz centralni deo opštine i povezuje po-
Ključne reči: Bistrica, zaštićeno po-
oskog turizma Evrope. dručja vrednih kulturno-istorijskih moti-
dručje, vodenice, valjarice, ruralni tu-
Srbija, suočena sa mnogobrojnim pro- va i velikih gradskih centara Stiga i Pomo-
rizam
blemima, ali i neznanjem, pravi pionirske ravlja sa istočnim delovima naše zemlje
korake u ovoj oblasti. kao posebnom turističkom regijom, gde
Abstract Opština Petrovac na Mlavi razvija se ističu: Borsko jezero, Brestovačka ba-
Bistrica, village in community Petrov-
upravo ovakav vid turizma, sa izradom nja, Gamzigradska banja, Zlotska i Rajko-
ac, endwise of XX century is voted for
početnih osnova i projekata. va pećina, Đerdapsko jezero...
protected traditional area. Count 12
Kompleksi ekološki zdravih, starih ku- Autoput Beograd-Niš (E 75, udaljen sa-
water-mill and some of them is still in
ća, bačija i salaša u Pothomolju, ali i no- mo 20 km) je veže sa severom i jugom ze-
function.
vi, savremeno opremljeni i kategorisani mlje, a i van granica, sa srednjom i južnom
Theme of work is object with tradition-
objekti u selima petrovačke opštine, spre- Evropom.
al character and architecture for mill-
mni su da prihvate sve goste koji budu po- Za kvalitet same putne mreže se može
ing and flatting in function of develop-
želeli da se ovde odmore i pripreme za no- reći da su pojedine deonice u lošem stanju
ment rural tourism in Bistrica.
ve napore. i da zahtevaju značajnija sredstva ulaganja
From view of sustainable development,
Opština je spremna za razvoj ruralnog radi poboljšanja saobraćajne infrastruk-
present state, level of needed protec-
turizma kao jedne od najvećih mogućno- ture ovog dela Istočne Srbije.
tion, touristic promotion, as including
sti svog napredovanja u vremenu koje do- Zapaža se i nedostatak odgovaraju-
local community in project was con-
lazi. ćih putokaznih oznaka, čime je putnici-
sidered.
ma, bilo da su namerni da borave u ovim
In a small space a rare natural, cultur-
Turističko – geografski položaj predelima, ili samo prolaze kroz ovaj kraj,
al – historical and tradicional cent-
U južnom delu Braničevskog okruga, za- uskraćena odgovarajuća informisanost.
er wich should be represent an inevi-
uzimajući središnji deo sliva reke Mlave,
table tourist destination of rural tour-
prostire se teritorija opštine Petrovac na Prirodni potencijali
ism in community Petrovac and East-
Mlavi. Nalazi se između Gornjačkih pla-
ern Serbia.
nina i stiške ravnice. Reljef
Key words: Bistrica, protected area,
Prostire se na površini od 654. 9 km² Zauzimajući središnji deo sliva reke Mla-
water-mill, rural tourism
i sačinjava je 34 naselja. Grad Petrovac ve, između Gornjačkih planina na jugu i
kao središte opštine, nalazi se na obala- Stiga na severu, opština se nalazi na kon-
ma Mlave i predstavlja saobraćajni centar taktu dve geomorfološke celine koje su
ovoga kraja. uslovile postojeće fizičko-geografske ka-
U administrativno-političkom pogle- rakteristike. Ovo područje se može oka-
du, opština Petrovac se graniči sa opština- rakterisati kao brdsko-ravničarsko, čije
ma Malo Crniće, na severu, Despotovac, reljefne karakteristike izuzetno pogodu-
na jugu, Žabari i Svilajnac, na zapadu i Ku- ju razvoju ruralnog turizma. Niski tereni
čevo i Žagubica, na istoku. uslovljavaju razvoj poljoprivrede (organ-
Nalazi na jednom od saobraćajno naj- ska proizvodnja zdrave, prirodne hrane), a
značajnijih pravaca u okviru Braničevskog stvaraju i dobre uslove za izgradnju kva-
okruga koji povezuje Bor, Žagubicu i Pe- litetnih saobraćajnica i neophodne infra-
trovac, na jednoj, sa Požarevcem i autopu- strukture.
tem Beograd-Niš, na drugoj strani. Brdovita područja, sa najvišim vrhom
Petrovac se nalazi 127 km od aerodro- Homoljskih planina-Štubej 940 m, razbi-
* Student doktorskih studija iz oblasti turizma ma u Beogradu i 200 km od Novog Sada, jaju monotoniju koja se obično vezuje za

63
 ravničarske krajolike. Ona stvaraju razno-
lik pejzaž koji pruža mnoštvo mogućno-
sti za rekreaciju i prijatan ambijent u se-
oskoj idili.
Klima
Geografski položaj opštine Petrovac uka-
zuje na pripadnost umerenokontinental-
noj klimatskoj zoni. Prelazna doba se od-
likuju vremenskom promenljivošću, dok
su leta usled uticaja Azorskog anticiklo-
na sa dosta stabilnim vremenom i povre-
menim pljuskovitim padavinama lokalnog
karaktera. Vremenske prilike u hladnijem
delu godine, pod uticajem su ciklonske ak-
tivnosti sa Atlantika i Sredozemlja i zim-
skog tzv. Sibirskog anticiklona (Miljković,
1992).
Prema podacima iz meteorološke sta-
nice Petrovac, za period od 1965-1984. go-
dine, srednja godišnja temperatura vaz-
duha iznosi 10. 8ºC. Najhladniji mesec je
januar (-0.2ºC), a najtopliji je jul (20. 0ºC).
Na ovoj teritoriji najveću učestalost
javljanja pokazuju vetrovi severoistočnog
i severozapadnog pravca.
Srednja godišnja relativna vlažnost
vazduha iznosi 77. 4%. Po godišnjim dobi-
ma, najvlažnija je zima (81. 5%), zatim je-
sen (77. 6%), proleće (76. 0%), pa leto (74.
5%).
Najmaja oblačnost je leti, najvedri-
ji mesec je avgust sa 4. 3 desetine, a naj-
oblačnija je zima i mesec decembar sa 7. 8
desetina neba prekrivenog oblacima.
Srednja godišnja suma osunčavanja
izražana u časovima sijanja Sunca, iznosi
1967. 5 časova. Najveća dužina sunčevog
sjaja je u avgustu (294. 5 h), dok je najma-
nja u decembru (57. 1 h).
Maksimalna količina taloga je u junu
(106. 5 mm), a najsuvlji mesec je mart (42.
6 mm).
Padavine u obliku snega mogu se javiti
od oktobra do aprila.
Opštinu odlikuju povoljne klimatske
prilike koje zajedno sa čistim vazduhom
i očuvanom prorodnom sredinom, pred-
stavljaju kombinaciju koja prija zdravlju i
psihofizičkom okrepljenju.
Hidrografija
Hidrografsku arteriju petrovačke opštine
čini reka Mlava. Nastaje u jugoistočnom
delu Žagubičke kotline od otoke Žagubič-
kog vrela i Velike Tisnice.
Mlava je jedna od najdužih reka u
Istočnoj Srbiji, čija ukupna dužina iznosi
oko 150 km. Od formiranja, do ušća u Du-
nav kod Kostolca, Mlava teče kroz Žagu-
bičku kotlinu, Gornjačku klisuru, Mlavu i
Stig. Karakteristike planinske, nezagađe-
ne reke, Mlava je zadržala u gornjem de-
lu sliva, odnosno od Žagubice do Petrovca.
Zahvaljujući reljefnim karakteristika-
ma, opština je bogata rečnim tokovima
različitih karaktera i izvorima, od kojih
mnogi imaju lekovita svojstva i za koje su
64
vezani mnogi paganski običaji ovoga kra-
ja.
Biljni i životinjski svet
Raznovrsna flora i fauna ovog dela Srbije
pruža dobre osnove za razvoj seoskog tu-
rizma. Na ovim predelima su raznovrsne
biljne i životinjske zajednice našle pogod-
ne uslove za opstanak i razvoj.
Opština raspolaže i lovnim rezervatom
površine 60 000 hektara. Orografski, hi-
drografski, pedološki i klimatski uslovi na
ovim terenima su veoma povoljni, te ove
prostore naseljavaju kako visoka, tako i ni-
ska i pernata lovna divljač, što u mnogo-
me proširuje tržište kome ruralni turizam
pretenduje.
Bistričke vodenice u funkciji razvoja
ruralnog turizma
Srbija je zemlja koja pokušava da uhva-
ti korak sa Evropom, da prihvati savreme-
ni način življenja, da prihvati brzinu ko-
jom se živi u velikim svetskim centrima.
U isto vreme, Srbija je i zemlja u čijim lju-
dima živi tradicija, sećanje na prošlost, u
čijim ljudima još uvek postoji veza sa ko-
renima, ljudima koji se razneže gledajući
požutele slike iz prošlih vekova.
Upravo ta slika nove, moderne
Srbije, koja se nazire u velikim gradskim
centrima, čini da se u njenim selima
stanovništvo okreće Srbiji iz 19. veka,
vrećajući se svojim korenima, ali ovaj put
s ciljem da urbanom čoveku 21. veka pruži
mesto za odmor, opuštanje i zadovoljstvo.
Savremeni tokovi života nose sa sobom
niz prednosti, ali i mnogo nedostataka.
Brz ritam življenja, svakodnevni streso-
vi, izazivaju kod svakog čoveka potrebu za
mirom, želju za pogledom na umirujuću
sliku zelenih pejzaža, pomisao na žubor
reke, kliktaj ševe, na nešto što će ga vra-
titi korenima, osvežiti novom snagom za
povratak u vrtlog života u urbanoj sredini.
U selima Srbije, u gotovo svakom
domaćinstvu, naći će se poneki predmet
koji već godinama nije u upotrebi, sklonjen
i zaboravljen, ali nije bačen. Možda će
nekad, zbog nečeg, ponovo ugledati
svetlost, namenjen nečemu drugom, a ne
onom čemu je prvobitno služio.
Ljudi u naseljima opštine Petrovac
na Mlavi shvatili su potrebu čoveka
današnjice. Iz ovog kraja, poslednjih
denecija prošlog veka mnogi su pre Srbije,
potražili Evropu kao sigurno utočište i
mesto odakle će doneti kapital. Dugo je
već taj kapital dobra, ali neiskorišćena
materijalna osnova, a danas je, konačno,
deo bogate turističke ponude ovog kraja.
U selu Bistrica odnedavno se čuje buka
vodeničnog točka, kao u stara vremena ka-
da su meštani okolnih sela donosili džako-
ve žita i kukuruza, od kojih se mlelo braš-
no u vodenicama na Mlavi i Bistričkoj reci
i mesili slavski kolači, vruće pogače i naj-
slađa « parena proja « i « vlaški kačamak».
Povoljan geografski položaj,
blizina i dobra povezanost sa gradom,
velika ponuda sadržaja zanimljivih
potencijalnim turistima su razlozi zbog
čega su se Bistričani zainteresovali za
ruralni turizam.
Selo Bistrica se nalazi pored regionalnog
puta koji povezuje centar Braničevskog
okruga sa Žagubicom i Borom. Leži na
istoimenoj reci, a od grada je udaljeno
desetak kilometara. Deo sela Bistrice od
oko 156 katastarskih parcela utvrđeno
je 1986. godine za kulturno dobro od
velikog značaja. To je kulturno – istorijska
celina u čijem sklopu su tri valjarice,
deset vodenica, crkva sa crkvištem, salaš,
pet kuća, od kojih je jedna sa pomoćnim
zgradama, zatim zgrada mesne zajednice ,
stare škole i mehane. Danas to predstavlja
najuređeniji deo sela, a crkva , kroz istoriju
poznata pod imenom Đerinac, crkvena
porta i okolina crkve mesto je okupljanja.
Posebno u danima svetkovina ovde se
okupljaju ne samo meštani i njihovi gosti,
već i ostali stanovnici opštine i Homolja.
Tada bi se slučajnom namerniku moglo
učiniti da je zalutao u vremenu i na čudan
način stigao u 18. i 19. vek, jer sve što vidi
podseća ga na to vreme : frulaš i kolo,
šarene nošnje Srba i Vlaha, tezge gde se
mogu probati i kupiti med i rakija, ali i
rakijske kace i burad, grnčarija, “ težinjavo
platno”, ručno tkani ćilimi, vuna i kožusi,
zvona i praporci, opanci od svinjske i
goveđe kože…
A malo niže od crkvene porte, u am-
bijentu netaknute prirode, na planinskoj
reci Bistrici, u dužini od 5 kilometara, od
njenog izvora u podnožju planine Veli-
ki Sumorovac pa do njenog izlaska iz sela,
nalaze se vodenice i valjarice.
Ovaj kompleks postrojenja za
mlevenje žita i valjanje sukna nastao je u
vremenskom periodu od 19. do sredine
20. veka i predstavlja specifičnost ne samo
mlavskog kraja, nego i celog Braničevskog
okruga. Pojava električnih mlinova u
drugoj polovini 20. veka, učinila je da
vodenica na Bistričkoj reci utihnu i da ih,
ponekad samo, obiđu deca dok se igraju.
Ipak, poslednjih godina vodenice
i valjarice su oživele, opet se okreće
vodenički točak i klizi meko i mirisno
brašno. Tu��������������������������������
pored vodenice, uz vatru, ko-
tlić i sač, svaki gost, ako je voljan, može
sam samleti brašno, skuvati kačamak i is-
peći proju ili pogaču, pa uz homoljski sir
i vruće mleko dočekati, kao nekad, zvez-
danu noć ispod Homolja i miran san ko-
ji okrepljuje.
Zaključak
Umoran od svakodnevice, stresnih situ-
acija, tempa života u urbanoj sredini, da-
našnji radni čovek sve više žudi za po-
vratkom korenima. Sa nostalgijom se seća
svega što je deo prošlosti, a najviše pito-
mih ravnica, proplanaka prošaranih be-
lim stadima, bogatih šuma, noći pored to-
ple peći i mirisa dunja. Sve te slike deluju
umirujuće i osvežavaju napete nerve čove-
ka današnjice.
Gostoljubivost ljudi sa sela i savremeno
opremljena domaćinstva do kojih se stiže
dobro urađenim putevima nude udobnost
neophodnu za normalan život. Očuvana
priroda i dobra turistička ponuda pruži-
će tako potreban mir, ali i upotpuniti dan
gradskog čoveka koji je ipak navikao da
bude aktivan.
Opština Petrovac ima sve predispozi-
cije za razvoj ruralnog turizma. Zauzima
područje sa izvanrednim i raznovrsnim
prirodnim karakteristikama koje najbolje
oslikavaju mnogobrojna vrela, potoci, re-
čice, šume, pitome padine, zelenilo, leko-
vito bilje i bogata dolina Mlave sa opijaju-
ćim pejzažom i rodnom zemljom na kojoj
sve uspeva.
Gosti dolaze i bilo bi ih i više, jer ima
se čim, ima se gde. Ono što nije dobro –
nema ko. Mladost je u zemljama Zapadne
Evrope. Zato opština i meštani koji su tu,
ulažu napore da se mladi vrate i posvete
razvoju ovoga kraja, ali i cele Srbije. Vode-
nice i valjarice svojim šumom privlače lju-
de koji žude za povretkom korenima, ko-
ji se sa nostalgijom sećaju svega što je deo
prošlosti, a najčešće pitomih ravnica, pro-
planaka prošaranih belim stadima, boga-
tih šuma, noći pored tople peći, mirisa du-
nja, žubora reke i zvuka vodeničnog točka
koga reka pokreće.
Sve te slike i zvuci deluju umirujuće i
osvežavaju napete nerve čoveka današnji-
ce. Gostoljubivost ljudi sa sela i savremeno
opremljena domaćinstva do kojih se sti-
že dobro urađenim putevima nude udob-
nost, a očuvana priroda i turistička ponu-
da pružiće potreban mir, ali i upotpuniti
dan gradskog čoveka koji je ipak navikao
da bude aktivan.
Literatura
Životić, A. (2000): Vek lovstva Mlavskog
kraja, Lovačko udruženje «Trest», Pe-
trovac
Peruničić, B. (1980): Petrovac na Mlavi,
SO Petrovac na Mlavi, Beograd
Kanic, F. (1986): Srbija-zemlja i stanovniš-
tvo, knj. P, Beograd
Miljković, Lj. (1992): Homolje-geograf-
ska monografija, Institut za geografiju
PMF-a u Novom Sadu, Novi Sad
Stojanović, V.(2007): Održivi razvoj turiz-
ma i životne sredine, Univerzitet u No-
vom Sadu, Prirodno- matematički fa-
kultet, Novi Sad
Bakić, O.(2002): Marketing menadzment
turističke destinacije, Ekonomski fakul-
tet u Beogradu, Beograd
Miljković, Lj. i Mirković,S.(1985): “Turi-
stička valorizacija prirodnih potencija-
la Homolja”, Zbornik radova Instituta
za geografiju, Univerzitet u Novom Sa-
du Prirodno-matematički fakultet, No-
vi Sad, stranice 133-135
Mladenović,B. i Jacanović,D.(2002): Nase-
lja Braničeva, Cotos, Požarevac
Ranković, L.(2002):Sveti srpski pravoslav-
ni manastir Vitovnica, Sveti manastir
Vitovnica, Vitovnica
Regionalna privredna komora Požarevac
(2005), Koncepcija razvoja turizma na
Dunavu i dunavskom zaleđu područ-
ja podunavskog i braničevskog okruga,
Požarevac
65
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jelica Marković*
Marko Petrović**
Igor Stamenković***
Sažetak
U radu se istražuju mogućnosti razvo-
ja verskog turizma u Srbiji na primeri-
ma manastira Moravske škole. Godi-
na 2009. proglašena je od strane Svet-
ske turističke organizacije (UNWTO) i
Svetske asocijacije za verska putovanja
(WRTA) za Godinu verskog turizma,
doprinoseći atraktivnosti i pozicionira-
nju religioznih objekata u svesti turista
i turističkoj ponudi. Cilj rada je upo-
znavanje sa nasleđem manastira, pre-
zentacija i ponude u odnosu na celo-
kupnu turističku ponudu i mogućnost
popularizacije verskog turizma. Istra-
žiće se udeo turista, od ukupnog broja
poseta Srbije, koji za motiv imaju po-
setu manastirima, kao i pronalaženje
načina za unapređenje ponude verskih
objekata u službi turizma, u cilju spro-
vođenja slične organizacije u navede-
nim manastirima i povećanja atrak-
tivnosti istih.
Ključne reči: manastiri, Moravska
škola, religiozni turizam, Srbija, po-
nuda.
Abstract
Morava school’s monasteries – development
perspective of faith tourism
This paper is concerned with the possi-
bility for development of Faith tourism
in Serbia - example Morava school’s
monasteries. Year 2009 is declared to
be from the UNWTO and WRTA for
the Year of Faith tourism, contributing
to the positioning of faith objects in the
minds of tourists. The aim is the herit-
age from the monasteries, presentation
with offer and the possibility of Faith
tourism promotion. It’ll be explore per-
centage of tourists which have a motive
for the visit monasteries, finding ways
for the improvement of religious facil-
ities, in order to similar organizations
in these monasteries and the same in-
crease in attractiveness.
Key words: Morava school, monaster-
ies, religious tourism, Serbia, offer.
* student četvrte godine turizma, snoopy.1986@yahoo.
com, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
PMF, Novi Sad
** student četvrte godine turizma, m_petrovic86@
yahoo.com, Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, PMF, Novi Sad
***asistent, igorrrogi@yahoo.com, igor.stamenkovic@
dgt.uns.ac.rs, Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, PMF, Novi Sad
66
Manastiri moravske škole –
perspektiva razvoja
verskog turizma
Uvod
Bogata istorija srpskog naroda uslovila je
da na prostoru centralnog dela Srbije kra-
jem XIV i prvoj polovini XV veka nastanu
neka od najlepših srednjevekovnih zda-
nja srpske sakralne arhitekture. Kao novi
stil u gradnji manastira pojavio se morav-
ski stil - spoj elemenata raškog i srpsko-
vizantijskog stila, takozvana autohtoni
dualizam. Intenzivnih boja, freske mana-
stira, odaju sjaj i uglađenost, kao i viteš-
ki duh feudalnog društva poznog srednjeg
veka u Srbiji. Manastiri Moravske škole,
danas locirani uz prometne međunarod-
ne (E-75) i regionalne saobraćajne pravce,
postaju sve posećeniji od strane brojnih
inostranih i domaćih posetilaca, koji uz
adekvatnu turističku infra- i suprastruk-
turu, mogu da postanu još privlačniji turi-
stima. Predstavnici ove arhitektonske ško-
le su mnogobrojni, ali kao primeri u ovom
radu, uzeti su manastiri Ravanica, Mana-
sija, Ljubostinja, Koporin i crkva Lazarica.
Turističko-geografski položaj
Izabrani manastiri nalaze se u središ-
njem delu Srbije, u dolinama reka Velike
Morave i Zapadne Morave i njihovih pri-
toka, te obuhvataju istočne i južne delo-
ve Šumadije i Pomoravlja. Manastir Ra-
vanica lociran je u dolini istoimene reke,
na području opštine Ćuprija, Lazarica se
nalazi na području gradskog naselja i op-
štine Kruševac, Manasija u dolini gornjeg
toka Resave, na području opštine Despo-
tovac, Ljubostinja je locirana na području
trsteničke opštine, a manastir Koporin na
području opštine Velika Plana. Svi spome-
nuti objekti locirani su u blizini međuna-
rodnog puta E-75 i prometne železnice Be-
ograd – Niš kao i magistralnog puta M-5
(Kraljevo – Kruševac - Pojate), što poveća-
va mogućnost povećane turističke potra-
žnje. Najbliža naselja predstavljaju pola-
zne punktove koji čine disperzivne centre
Srbije: Kragujevac, Kruševac, Kraljevo, Ja-
godina, Smederevo, kao i najveće emitiv-
ne zone – Beograd i Novi Sad. Udaljenost
emitivnih centara se kreće do 300 km.
Istorijski pregled manastira
Manastir Ravanica – zadužbina kneza
Lazara Hrebeljanovića, podignuta je oko
1375.godine. Po pogibiji kneza Lazara na
Boju na Kosovu, 28. juna 1389. i preno-
sa njegovih moštiju u Ravanicu, ovo po-
staje mesto hodočašća. Ravanica je cuva-
la njegove mošti sve do 1690.godine, kada
su za vreme Velike seobe Srba premešte-
ne, najpre u Budim, Sentandreju, a potom
u obnovljeni manastir u Vrdniku (Rava-
nica na Fruškoj Gori), da bi nakon tri ve-
ka bile vracene u njegovu zadužbinu. Po
svojim arhitektonskim i likovnim obelež-
jima ravanička crkva predstavlja početak
moravske škole (Mileusnic, 1995). Crkva
predstavlja originalno arhitektonsko reše-
nje nastalo spajanjem svetogorske tradici-
je trolisne osnove i modela upisanog krsta
sa pet kupola. Crkva je zidana naizmenič-
nim redovima kamena i opeke. Ukrašena
je dekorativnim elementima i bogatom re-
ljefnom plastikom. Bila je ograđena čvr-
stim odbrambenim zidom sa sedam kula,
od kojih je danas očuvano tri. Živopisanje
ravanicke crkve završeno je oko 1387.go-
dine i predstavlja prvi samostalni stil srp-
skog slikarstva srednjeg veka, nazvan “de-
korativni stil”, zbog bogatih zlatnih listica
i skupocene azurno plave pozadine, živo-
pisnih ukrasa i ornamenata koji se prosti-
ru po odelima svetaca i oklopima svetih
ratnika. Proporcije likova slikane su po Er-
miniji, svetogorskom slikarskom prirucni-
ku, gde je osnovna mera (modul) dužina
nosa. Takvi likovi su graciozni, blago ma-
niristicki izduženi i elegantni. Ovaj stil br-
zo se raširio i na ostale crkve Pomoravlja.
Ktitorska kompozicija je izmenjena i dosli-
kana je Lazareva pogibija. Na njoj se, po-
red kneza Lazara nalazi i knjeginja Milica
i njihovi sinovi Stefan i Vuk (http://www.
autentik.net/pomoravlje/crkve).
Svoj prestoni grad u Kruševcu knez La-
zar, po svemu sudeći, podiže u periodu oko
1374. godine, kada kao najmoćniji oblasni
gospodar učvršćuje vlast na čitavoj osvoje-
noj teritoriji. U jezgru svog velikog utvrđe-
nja gradi crkvu, posvećenu arhiđakonu Ste-
fanu, patronu dinastije Nemanjića. Crkva
poznatija pod nazivom Lazarica, građena
je u periodu od 1377/78. do 1380. godine,
u slavu prvorođenog sina Stefana, nasled-
nika prestola. Ispred ove crkve je osveštana
srpska voska pred polazak na Boj na Koso-
vo (http://www.pravoslavlje.nl/foto_mana-
stiri_crkve/crkva_lazarica_krusevac.htm).
Osnova crkve je u obliku trikonho-
sa, sažete varijante upisanog krsta, sa ku-
polom nad srednjim prostorom. Apside
su iznutra polukružne, a spolja petostra-
ne. Način zidanja Lazarice je u osnovi vi-
zantijski: naizmenično smenjivanje ho-
rizontalnih redova kamena sa po tri reda
opeke povezane malterom. Ubrzo nakon
pada Srbije pod tursku vlast, u Lazarici
zamire bogoslužbena aktivnost jer posta-
je nepristupačna za Srbe. ��������������
Sve do XIX ve-
ka smenjuju se periodi obnove i stradan-
ja crkve. Konačna restauracija bila je 1904.
godine kada je crkvi vraćen prvobitan iz-
gled. U Lazarici je postojao stari živopis iz
vremena Kneza Lazara koji je nepovratno
izgubljen (Mileusnić, 1998).
Manastir Ljubostinja – sa crkvom
Uspenja Bogorodice zadužbina je knegin-
je Milice, žene kneza Lazara. Građen je od
1388. do 1405. godine u moravskom sti-
lu, trikonhalne osnove razvijenog tipa sa
kupolom i pripratom. Arhitekta je bio Ra-
de Borović, poznatiji kao Rade Neimar iz
narodnih srpskih pesama. Najveći dopri-
nos moravskoj skoli Ljubostinja je dala
svojim slikanim fasadama koje prekriva-
ju grubo zidanje i imitirala se skupa te-
hnika naizmeničnog zidanja kamenom i
opekom, koja se može videti kod Ravani-
ce. Fasade su ukrašene kamenom deko-
racijom i rozetama sa floralnim motivi-
na, naročito motivom ljiljana. Po predanju
kneginja Milica je podigla hram na mestu
gde je prvi put videla kneza Lazara na dan
Svetog Stefana (Mileusnić, 1995). Postoje
dva živopisa. Prvi, pred sam Kosovski boj i
koji je sačuvan samo u fragmentima. Dru-
gi živopis je radio, na poziv kneginje Mi-
lice, posle boja, slikar Makarije čiji potpis
se takodje sačuvao do današnjih dana. Os-���
likao je ceo hram. U priprati na zapadnoj
strani oslikao je porodicu Kneza Lazara.
Na jednoj strani su Knez Lazar i Knegin-
ja Milica, a na drugoj sinovi Stefan i Vuk
(Petković, 2003). Vrednost ovog man-
astira uveličale su dve žene toga vremena
Vlastelinka Jelena Mrnjavčević, posle gu-
bitka svoje porodice na Kosovu, na poziv
Kneginje Milice, dolazi u Ljubostinju gde
se zamonašuje i dobija ime Jefimija. Kne-
ginja Milica, u monaštvu Evgenija, i Jefi-
mija su dane provodile u molitvi sa tugom
u srcu. U zlatu, na svili, Jefimija je izvez-
la ćivot za pokrov kneza Lazaru. Sada je
ovo umetničko delo neprocenjive vredno-
sti izloženo u muzeju Srpske pravoslavne
crkve u Beogradu. Poznata je i njena za-
vesa kojom je darovala manastir Hilandar.
Obe monahinje su ovde i umrle. Evgenija,
sahranjena je na levoj strani ulaza u crk-
vu, a Jefimija na desnoj (http://www.man-
astir-lepavina.org/vijest.php).
Manastir Manasija (Resava) – je peto-
kupolna građevina i kao takva najsličnija
je manastiru Ravanica. Ima osnovu pravo-
ugaonika sa upisanim krstom. U naosu če-
tiri slobodna stuba nose glavnu kupolu, a
još četiri manje osmougaone kupole su na
uglovima crkve. Zidana je naizmeničnim
ređanjem kamenih blokova spojenih de-
belim slojem maltera bez opeke.
Manastir štite zidine tvrđave sa jedana-
est kula, među kojima se visinom ističe Des-
potova kula sa severne strane (Mileusnić,
1995). U manastirskoj porti ima ostataka
dve stare građevine iz prvobitnog manastir-
skog komleksa. Južno od crkve nalaze se zi-
dovi velike trpezarije ili takozvane „Resav-
ske škole“, a desno od glavnog ulaza crkve
postoji Mali konak, rekonstrisan 1958. godi-
ne. Sa istočne i severne strane su novi kona-
ci. Manastir Manasija je poznat po srednjo-
vekovnoj Resavskoj školi koja je obuhvatala
prepisivačko-prevodilačku delatnost kojom
je rukovodio Konstantin Filozof, savreme-
nik despota Stefana Lazarevića. Za knjige
iz Resave se govorilo da su dobre, pouzda-
ne, dobro izvedene, da nema grešaka u re-
čima, slogu i akcentu i da resavski prepisi
uživaju veliki ugled. Sam despot je napisao
nekoliko dela od kojih je najpoznatije “Slo-
vo Ljubve” (http://www.despotovac.com/
index.php). Posebnu vrednost Manasije či-
ni njen živopis koji po lepoti spada u najzna-
čajnija ostvarenja u starom srpskom slikar-
stvu. Od brojnih fresaka ističu se ktitorska
kompozicija na kojoj je prikazan despot Ste-
fan Lazarević, zatim Uspenje presvete Bogo-
rodice, Parabola o zabludelom sinu, Priče-
šće apostola, a verovatno najpoznatija freska
iz Manasije jeste Sveti ratnici (http://www.
spcportal.org/index.php).
Manastir Koporin – ���������������������
zadužbina je despo-
ta Stefana Lazarevića iz 1408. godine. Iako
pripada moravskoj grupi u arhitekturi crkve
ima izvesnih odstupanja: umesto trikonho-
sne osnove, osnova hrama je pravougaona sa
apsidom nepravilnog kružnog oblika. Fre-
sko-slikarstvo manastira je po mnogo čemu
zanimljivo, a posebno je naglašen crtež. U
donjoj zoni su prikazane stojeće figure, me-
đu kojima je i despot Stefan. Druga zone po-
svećena je stradanju Hristovom, a iznad nje
je ciklus Velikih praznika (Mileusnić, 1998).
U Koporinu su 70-tih godina prošlog veka
otkrivene mošti Stefana Lazarevića. Bila je
to velika senzacija, jer se smatralo da despot
počiva u svojoj glavnoj zadužbini, manasti-
ru Manasiji (Radović, 2001).
Verski turizam u svetu i kod nas
Verski, religiozni, hodočasnicki ili poklo-
nički turizam predstavlja savremeni, se-
lektivni vid turizma koji sa u sadašnjem
obliku javio početkom XX veka. U aktu-
elnom društvu preuzima višestruk značaj,
jer su za verski turizam vezani ekonomski,
organizacioni, kulturološki i antropološki
aspekti koji su prisutni i u drugim fenome-
nima ljudske pokretljivosti (Maca, 2009).
Na Svetskom kongresu turizma u Raveni
1990. godine, ovaj vid turizma definisan je
kao “humana promocija, oblik solidarno-
sti i prijateljstva, susret naroda, njihovih
kultura i religija, ucenja miru medju ljudi-
ma, postovanje prirode i valorizacija pri-
rodnih i antropogenih objekata” (Radović,
2001). Vukonić navodi tri oblika u kojima
se ver­ski turizam najčešće pojavljuje:
• kao hodočašće,
• kao masovna okupljanja povodom zna-
čajnih religijskih datuma,
• kao obilazak i posete svetim mestima i
obje­ktima (Stamenković, 2006).
Prema podacima Svetske turističke or-
ganizacije (UNWTO) iz 2008., verski turi-
zam je redak segment koji, uprkos global-
nim finansijskim problemima, ne beleži
pad prometa. Stručnjaci predviđaju da će
2020. ������������������������������������
godine godišnje “lutati” oko 1,6 mi-
lijardi turista u svetu, a da će među njima
biti 15 % onih koji na put kreću s jasno de-
finisanim verskim ciljem, što je znatno vi-
še nego do sada. Verska putovanja ima-
ju podjednaku važnost u svim religijama
sveta. Pravi verski turizam je delatnost
novijeg datuma, a odlikuje ga brzo širenje,
posebno u katoličkom svetu. Rim je, kako
beleže hroničari, danas više meta hodoča-
snika, nego takozvanih “masovnih turi-
sta”. Epicentar svetskog verskog turizma
su Meka i Medina, a za turiste - vernike
vrlo je privlačan i Jerusalim (http://www.
b92.net/putovanja/vesti).
Balkan kao mesto hodočašća, bila je te-
ma beogradske konferencije koja je orga-
nizovana posle prvog Sajma verskog turiz-
ma 2009. u Rimu i Konferencije o verskim
putovanjima 2009. u Moskvi. Srbija je tu-
rističke poslenike i delegate Srpske pra-
voslavne crkve imala na oba skupa. Sma-
tra se da cilj organizatora putovanja treba
da bude očuvanje vrednosti hodočašća
koja moraju ostati sveta mesta i za budu-
ce generacije i zato je neophodna sarad-
nja verskih i državnih institucija kako bi
se ukazalo na bogatstvo, multietničnost i
multikonfesionalnost Balkana.
Ljudi hodočaste da bi se ispunili duhov-
nom snagom koja će im pomoći da se no-
se sa problemima svakodnevnog života. U
turističkom smislu, verski turizam je šan-
sa Srbije, jer u svetu, jugoistočnu Evropu
smatraju egzotičnim delom kontinenta.
Raznolikost kofesija doprinosi toj egzoti-
ci, a ta raznolikost je u istoriji, mnogo puta,
bila kamen spoticanja. Religiozna putova-
nja su izuzetna šansa da Jugoistočnu Evro-
pu promovišemo onako kako bi svet treba-
lo da nas spozna, da se zaintersuje i dođe da
vidi šta to Balkan nudi. Agencija „Dobro-
činstvo“ koja radi u okviru Srpske pravo-
slavne crkve, dve decenije nudi programe
putovanja za hodočasnička mesta Srbije i
čitavog Balkana i povećava opštu zaintere-
sovanost za obilaske sakralnih zdanja. Tu-
risti koji dođu iz Severne Amerike ili Za-
padne Evrope, u sklopu jednog aranžmana,
mogu da vide najzanimljiva i najlepša sve-
ta mesta Srbije, Grčke i Bugarske. Na ova-
kve ture mahom kreću grupe iz SAD, Italije
i Francuske, ali je na sajmu u Rimu, gde su
promovisani katalozi za verska putovanja,
bilo veliko intersovanje i iz drugih zemalja,
pogotovo iz zemalja Dalekog istoka (http://
www.glassrbije.org/index).
Turistička valorizacija manastira i
mogućnost unapređenja
Turistička valorizacija predstavlja utvr-
đivanje ili procenu vrednosti turističkih
atraktivnosti, pri čemu su, za ovu prili-
67
 ku, uzeti elementi: turističko-geografskog nost prostora, koja je znatno niža od osta- rističkoj literaturi potkrepljujemo činje-
položaja, umetničke vrednosti manasti- lih elemenata turističke valorizacije. Na nicom da je statistika turi­zma ignorisala
ra, turističke vrednosti ambijenta, turi- ocenu ovog segmenta najlakše je pozitiv- podatke koji se odnose na utvrđi­vanje ve-
stičke atraktivnosti i prepoznatljivosti, no uticati sa ciljem povećanja opšte turi- ličine ove pojave. Koliko je nama pozna­to
izgrađenost i opremljenost prostora i op- stičke vrednosti manastira. Drugi element do sada nema ni jedne zemlje koja u okvi-
šta turistička vrednost. Valorizacija se vr- na koji se takođe može uticati jeste atrak- ru svojih oficijalnih statističkih službi ima
ši primenom kvalitativno-kvantitativnog tivnost. Informisanost turista o manasti- poseban ogranak za praćenje verski mo-
i komparativnog metoda. Za komparaciju rima i njihovim vrednostima je nedovolj- tivisanog turisti­čkog prometa. Zbog toga
su uzeti manastiri Raške škole: Studenica, na i zato je neophodna jača i jedinstvena ne postoje sistematski i globalni pokaza-
Sopoćani, Žiča, Mileševa i Gradac. U ko- propaganda. telji ovog oblika turističkih kre­tanja. I po-
joj meri se turizam može povezati sa ovim red toga mnogi ljudi ove struke tvrde da
kulturno-istorijskim spomenicima poka- verski turizam pripada najvećim migracij­
zaće rezultati analize pojedinih elemena-
Turistički promet Srbije i udeo skim kretanjima u savremenom čovečan-
ta turističke valorizacije. verskih turista stvu. Sa tim opštim trendom u svetu po-
Vrednovanju osnovnih elemenata tu- Usled nepovoljnih ekonomsko-političkih klapa se manje-više i situacija kod nas.
rističke valorizacije pristupa se na osnovu okolnosti 90-tih godina prošlog veka, tu- Pedesetih godina XX veka osnove teorije
rezultata njihove analize, u cilju formira- rizam u Srbiji je zamirao, pa ambicije o ra- o verskom turizmu postavi­li su autori ko-
nja opšte turističke vrednosti. Opšta oce- zvoju turizma u kontinentalnom delu nisu ji su najčešće pisali o verskom kato­ličkom
na turističke vrednosti manastira iѕvodi usklađivale sa mogućnostima. Veoma je hodočašću. Povratak religiji (ili obnova re-
se na osnovu vrednovanja svih elemenata. teško utvrditi realan broj posetilaca anali- ligije) na našim prostorima intenziviran je
Svaki manastir ocenjujemo ocenama ziranih manastira, čemu doprinosi nepo- za vreme i neposre­dno posle ratnih suko-
od 1 do 5 na sledeći način: stojanje relevantnih podataka. Svi podaci ba na teritoriji bivše SFRJ. Taj proces je sa
• ocena 1 (nedovoljan kvalitet) – nije za se odnose na slobodne procene monaha. većim ili manjim tempom nasta­v io da se
turističku prezentaciju Najposećeniji su manastiri u blizini puta razvija, posebno religijskom identifika­
• ocena 2 (kvalitet zadovoljava) – lokalni E-75, Koporin, Manasija i Ravanica, a ne- cijom kod mladih koji su, paradoksalno
turistički značaj što manje posećeni Lazarica i Ljubostinja, ili ne, odga­jani i vaspitavani u ateističkoj
• ocena 3 (dobar kvalitet) – regionalni koji su locirani u blizini magistralnog pu- sredini. Ljudi sve više vremena posveću-
značaj ta Kraljevo – Kruševac. Na osnovu poda- ju verskim aktivnosti­ma, bilo poštova-
• ocena 4 (vrlo dobar kvalitet) – širi regi- taka dobijenih od monaha, najveća pose- njem verskih običaja ili akti­vnim učešćem
onalni značaj ćenost beleži se u aprilu, maju i junu, kao u verskim obredima i praznicima ili obila-
• ocena 5 (odličan kvalitet) – međuna- i u septembru i oktobru za vreme đačkih i skom sakralnih objekata. Tek tu se nala­
rodni turistički zanačaj studentskih ekskurzija. Na primer, u Lju- zi šansa za turizam sa verskim motivima
Opšta turistička vrednost analizira- bostinji u tom periodu bude 80 do 90 au- odno­sno za turističku ponudu koja tim
nih manastira Moravske škole je vrlo do- tobusa posetilaca. Od inostranih turista motivima udo­voljava, ali koja ih i podsti-
bra. Vrlo dobar turistički položaj, velike zapažene su manje grupe grčkih, francu- če (Turizam br.8, str.72, 73).
umetničke vrednosti, kao i velika turistič- skih, italijanskih, a poslednjih godina i ki- Prema podacima Turističke Organizacije
ka vrednost ambijenta i atraktivnost pred- neskih turista koji žele da osete srednjo- Srbije u našoj zemlji je 2008. godine boravilo
stavljaju dobru podlogu za turističko ak- vekovni duh na tlu Srbije (Radović, 2001). 2.266.166 turista koji su ostvarili 7.334.106
tiviranje ovih manastira. Na ovu ocenu Tvrdnju da se verskom turizmu nije noćenja. Njihova istraživanja iz 2003. godi-
negativno utiče izgrađenost i opremlje- pridava­la dovoljna pažnja u naučnoj tu- ne govore da u domaćem turizmu poseće-
nost manastira zajedno sa gradovima, re-
Tabela 1. Ocena turističko-geografskog položaja manastira kama i jezerima učestvuju sa oko 16% od
ukupnog turističkog prometa države (http://
položaj u srednja ocena www.serbia-tourism.org). Međutim, iako je
kontraktivna
manastir odnosu na pristupačnost tur.-geo.
zona procenat koji posećuju manastire još uvek
saobraćajnice položaja
skroman, sve veći broj je onih koji se odlu-
Koporin 5 5 4 4.00 čuju na ovakav vid putovanja. Nadležni iz
Lazarica 5 5 5 5.00 putničke agencije “Dobročinstvo” govore da
Ljubostinja 5 4 4 4.33
je raspon u životnoj dobi religioznih turista
veliki, od učenika osnovnih škola do osoba
Manasija 5 5 4 4.66 starijih od 80 godina. Kada je reč o obrazo-
Ravanica 5 5 4 4.66 vanju na putovanja idu od zemljoradnika do
prosečna ocena: 5.00 4.80 4.20 4.53 univerzitetskih profesora. Preko ove agenci-
je za skoro 20 godina poslovanja putovalo je
Izvor: Radović, 2001.
oko 50.000 turista u duhovne centre u ze-
mlji i inostranstvu.
Tabela 2. Turistička valorizacija analiziranih manastira
turistički umetnička opšta tur. Verska opredeljenost stanovništva
manastir ambijent atraktivnost izgrađenost
položaj vrednost vrednost
Republike Srbije kao bitan uslov
Koporin 5 4 5 5 4 4.00
razvoja domaće ponude verskog
Lazarica 5 5 3 5 3 4.33
turizma
Ljubostinja 4 5 5 5 4 4.66
Manasija 5 5 5 5 4 4.83 Na osnovu podataka iz tabele 1., a prema
podacima popisa stanovništva iz 2002.
Ravanica 5 5 5 5 4 4.83
godine može se zaključiti da u Srbiji ima
prosečna od ukupnog broja stanovnika (oko 7,5 mi-
4.80 4.80 4.60 5.00 3.80 4.53
ocena: liona) 40.068 stanovnika koji su se izja-
Izvor: Radović, 2001. snili da nisu vernici (ateisti) što čini oko

68
0,53%, 197.031 je neizjašnjenih (agnostika
i drugih), a nešto više od 137.000 spada u
kategoriju nepoznato što je oko 4,5%. To je
ukupno oko 374.000 stanovnika ili samo
5% onih koji ne spadaju u kategoriju ver-
ski opredeljenih, što predstavlja iznenađe-
nje za državu u kojoj je decenijama atei-
zam imao status državne religije.
Nasuprot njima popis stanovništva
2002. godine pokazao je da oko 95% gra-
đana oseća pripadnost nekoj od crkava i
verskih zajednica. Oko 6,4 miliona gra-
đana pripada Srpskoj pravoslavnoj verois-
povesti, 411.000 Rimokatoličkoj, 240.000
Islamskoj i oko 81.000 Protestantskoj ve-
roispovesti. Evidentna je činjenica da gra-
đani iskazivanjem svoje verske opredelje-
nosti identifikuju ne samo svoju duhovnu
i kulturnu orijentaciju nego često i svoj et-
nički identitet. Skoro 20.000 vernika pri-
pada nekoj religijskoj zajednici koja se ne-
može podvesti pod ponuđene. Samo 473
osobe iskazuju svoju veru, ali ne žele da
se svrstavaju u neki religijski pokret. I ove
osobe mogu imati veoma časne, humane
i pozitivne karakteren osobine ličnosti ali
pretpostavka je iz intelektualnih razloga
se ograđuju kao osobe koje bi trebalo da
se priključe nekoj zajednici, čime ustvari
grade upravo jednu novu kategoriju.
Srbi ogromnom većinom pripadaju srp-
skoj pravoslavnoj crkvi (Popis stanovniš-
tva, 2002), ali jednim malim delom i novim
crkvama i veroispovednim zajednicama:
baptistima, adventistima, jehovinim svedo-
cima i drugim novim evanđeoskim crkva-
ma. Slovačka nacionalna manjina se identi-
fikuje sa svojom Slovačkom evangeličkom
crkvom, dok Mađari većim delom pripa-
daju Rimokatoličkoj crkvi, a manjim Kal-
vinističkoj hrišćanskoj reformatskoj crkvi.
Rusini i Ukrajinci u Vojvodini doživljava-
ju Grkokatoličku crkvu kao oslonac svojih
etničkih posebnosti. Bunjevačka nacional-
na manjina traži da u krilu Rimokatoličke
crkve bude prepoznata i uvažena njena et-
nička osobenost, odnosno da se preko cr-
kvenog jedinstva Bunjevci ne asimiluju u
hrvatsku naciju. Hrvatska nacionalna ma-
njina je najjača i najbolje organizovana na-
cionalna zajednica unutar Rimokatoličke
crkve u Srbiji. Albanska nacionalna manji-
na većim delom pripada islamskoj verois-
povesti, manjim Rimokatoličkoj crkvi, a u
poslednje vreme deo Albanaca prilazi i no-
vim Protestantskim crkvama. Vrlo sličnu
konfesionalnu diferencijaciju srećemo i u
romskoj etničkoj grupi, s tim što su oni po-
deljeni uglavnom između islamske i pravo-
slavne veroispovesti (Stamenković, 2009).
Sve ovo jasno pokazuje da je Srbija au-
tohtono multireligijska država u kojoj slo-
bodno deluju ne samo velike tradicional-
ne crkve, pravoslavna i rimokatolička,
nego i stare protestantske crkve, luteran-
ska i kalvinistička, kao i brojne nove hri-
šćanske evanđeoske zajednice koje su u
Evropi i Americi nastajale tokom 19. i 20.
veka. Od 14. veka u Srbiji je snažno pri-
sutna islamska verska zajednica, a od 16.
veka i religiozno-etnička jevrejska zajed-
nica. Ono što je karakteristično za reli-
gijsku strukturu Srbije jeste da je njena
multireligioznost autohtona, što znači da
nova religijska učenja u Srbiju nisu dono-
sili imigranti, nego se samo domicilno sta-
novništvo izdelilo u brojne konfesije i ver-
ske zajednice. Zahvaljujući tome Srbija je
danas na religijskom planu jedna iznutra
potpuno otvorena država, jer je njena reli-
gijska struktura moderna i evropska.
Dinamična i razuđena religijska struk-
tura današnje Srbije predstavlja sna-
žan potencijal u procesu demokratizacije
društva i organizacije verskih turističkih
kretanja. Postojeći podaci ukazuju na po-
tencijalno veliku grupu domaćih verskih
turista. Sve je više stanovnika koji se kre-
ću ka duhovnim centrima i svetinjama.
Zakoni i pravni akti koji idu u prilog
održivom razvoju verskog turizma
u Srbiji
Veoma važnu stvar u čitavom procesu oko
organizacije verskog turizma u Srbiji i nje-
nim manastirskim kompleksima pred-
stavlja proglašenje Zakona o crkvama i
verskim zajednicama, koji je donela Na-
rodna skupština Republike Srbije u 2006.
godini, 20. aprila. Posle viševekovne tira-
nije nad crkvom u svim državama komu-
nističkog režima, ovakav dokument je od
velike važnosti za mnoge putnike i hodo-
časnike koji imaju razvijenu kulturu po-
sećivanja svetih mesta. Posebno treba na-
glasiti da je jedan od bezbednosnih uslova
organizovanja verskih putovanja upra-
vo deo zakona koji govori o Ograničenji-
ma ispoljavanja verske slobode. U Članu
3. ovog zakona stoji: “Sloboda veroispo-
vesti ili verskog uverenja može biti pod-
vrgnuta samo onim ograničenjima koja
su propisana Ustavom, zakonom i ratifi-
kovanim međunarodnim dokumentima,
a neophodna su u demokratskom društvu
radi zaštite javne bezbednosti, javnog re-
da, morala i zaštite slobode i prava drugih.
Verska sloboda se ne sme koristiti tako da
ugrožava pravo na život, pravo na zdrav-
lje, prava dece, pravo na lični i porodični
integritet i pravo na imovinu, niti tako da
se izaziva i podstiče verska, nacionalna ili
rasna netrpeljivost”.
U delu zakona o Zaštiti imovine u Čla-
nu 27. se predviđa da: “Sakralna i kulturna
baština crkava i verskih zajednica, uklju-
čujući i nepokretna kulturna dobra, ne
može biti predmet prinudnog izvršenja ili
otuđenja u postupku stečaja ili prinudnog
poravnanja. Do donošenja propisa o vra-
ćanju imovine crkava i verskih zajednica
nadležni državni organ ili organ lokalne
samouprave može im na njihov zahtev, u
skladu sa zakonom, ustupiti na korišćenje
oduzetu imovinu ili njene delove.”
To znači da su nevažeće sve imovin-
ske transakcija koje su se desile posle mar-
ta 2006. godine. Inače, u Srbiji je od 1995.
bilo oko 20 nacrta zakona o restiruciji. Po-
trebno je izvršiti naturalno vraćanje imo-
vine (zamenska restitucija ili natural-
na supstitucija) u zemljištu ili zgradama.
Oko 45.000 hektara (0,5% ukupne površi-
ne Srbije) je i dalje sporno. Najviše zahteva
je podnela Srpska pravoslavna crkva, oko
700. Problem je što čitava Južna, Zapad-
na i Istočna Srbija nema zemljišni katastar
do 1953. godine. Ove činjenice otežavaju
proces izgradnje infrastrukture, prošire-
nja smeštajnih kompleska i drugih bitnih
elemenata za prihvat domaćih i stranih
vernika i turista. Mnogi manastirski kom-
pleksi van svojih poseda imaju objekte ko-
ji bi se mogli staviti u funkciju objekata za
pružanje različitih uslužnih i ugostitelj-
skih delatnosti.
Deo koji se odnosi na Informativnu i iz-
davačku delatnost u Članu 43. ističe: “Ra-
di unapređivanja verske slobode i slobode
informisanja crkve i verske zajednice ima-
ju pravo da u skladu sa Ustavom i zako-
nom koriste javni radiodifuzni servis, kao
i da samostalno ostvaruju sopstvenu in-
formativnu i izdavačku delatnost...”. Ovo
znači da konfesije imaju pravo da same
biraju način i sredstva kako bi se njihova
kulturna i duhovna baština mogla što lep-
še i jasnije predočiti široj turističkoj i osta-
loj javnosti.
Svi navedeni delovi treba da se dopu-
ne ukazima koje bi se odnosili na organi-
zaciju verskog turizma, gde bi veliku od-
govornost imala država, i gde bi se putem
radiodifuznog servisa promovisala po-
klonička putovanja. Isto tako, postojala bi
novčana sredstva predviđena za finansi-
ranje eventualnih projekata za izradu po-
trebnih propagandnih sredstava, promo-
ciju na sajmovima i ostale reprezentacije
(miltijezične brošure, turističke razgled-
nice, tematske karte za poseban profil tu-
rista i lokalitete, promotivni filmovi, bil-
dbord reklame i baneri, Veb sajtovi sa što
sadržajnijim Veb stranicama i tačnim in-
formacijama i tako dalje).
Nažalost, Zakon o turizmu iz 2005. kao
i novi predlog zakona iz 2009., zatim Stra-
tegija turizma Republike Srbije iz 2006. i
drugi dokumenti nedovoljno prepoznaju
turistički potencijal mnogobrojnih Hri-
šćanskih i drugih svetinja u Srbiji i na Bal-
kanu. Sve nadležne institucije kao što su
Ministarstvo ekonimije i regionalnog ra-
zvoja, Turistička organizacija Srbije, Srp-
ska pravoslavna crkva i Visoko obrazovne
institucije morale bi raznim pravilnicima,
ukazima i protokolima definisati ciljeve i
prioritete budućeg razvoja.
Zaključak
Verski turisti su ljudi različitog starosnog
doba, obrazovanja i materijalnog stanja,
koji su u potrazi za blagostanjem i duhov-
nim mirom. Verski turizam koji se najče-
šće pojavljuje u vidu hodočašća, masovnih
okupljanja povodom značajnih religijskih
69
 datuma i obilazaka i poseta svetim mesti-
ma i objektima, jedan je od mogućih pra-
vaca kojim Srbija može ići u pogledu pozi-
cioniranja na turističkom tržištu. Srbija bi
sa svojih 110 manastira i 44 crkve brvnare
mogla da bude značajno odredište verskih
turista iz celog sveta (Stamenković, 2005a).
Kulturno-umetničko blago posmatranih
manastira Moravske škole ulazi u red naj-
većih srpskih ostvarenja hrišćanske kul-
ture koja je vekovima stvarana. Mnogi od
manastira odoleli su zubu vremena i saču-
vali se do današnjih dana. Na njihovim zi-
dinama očuvani su srpska istorija i kultu-
ra koja svedoči o slavi i stradanju srpskoga
naroda, a poseta mesta sa duhovnim i isto-
rijskim vrednostima iz prošlosti dovodi do
jačanja nacionalnog identiteta. Manastiri
moravske škole privlače ne samo iskonske
hrišćanske vernike i pobožnike, koji svoju
molitvu pronalaze u njima, već i ljubitelje
arhitekture i slikarstva koji dolaze diveći se
umećima srednjovekovnog čoveka.
Međutim, iako su ovo velelepna zdanja,
njihova turistička ponuda je još uvek skro-
mna izuzev izrade suvenira. Za poboljša-
nje turističke ponude potrebno je osmi-
sliti dodatne sadržaje. Uvođenje vodičke
službe u manastire na srpskom i stranim
jezicima bi svakako poboljšalo prezenta-
ciju samih manastira. Do sada se to svo-
dilo na dobru volju monaha, kojima to ni-
je zanimanje. Organizovanje duhovnih
koncerata profesionalnih horova ili izlož-
be sa religioznim temama u vreme ma-
nastirskih slava takođe može doprine-
ti bogaćenju turističke ponude. Za sve je
to potreban sklad institucija, koje bi mo-
gle doprineti boljoj prezentaciji i turistič-
koj afirmaciji zdanja koja predstavljaju deo
budućih svetskih trendova u turizmu.
70
Literatura i izvori podataka
Vuković, B., (1990): Turizam i religija, Za-
greb.
Maca, K., (2009): Poklonička putovanja,
verski turizam istorijsko-kulturološki
pristup, Službeni glasnik i Hrišćanski
kulturni centar, Beograd.
Mileusnić, S., (1995): Vodič kroz mana-
stire u Srbiji, Srpska književna zadruga,
Beograd.
Mileusnić, S., (1998): Srednjovekovni ma-
nastiri Srbije, Prometej, Novi Sad.
Nedeljković, M, Nedeljković, S., (2001):
Akcija revitalizacije manastira Đurđevi
Stupovi i njen značaj za razvoj verskog
turizma u našoj zemlji, Turizam br.8,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo, PMF, Novi Sad.
Petković, S., (2003): Kulturna baština Sr-
bije, Pravoslavna reč, Novi Sad.
Radović, T., (2001): Turistička atraktiv-
nost manastira Moravske škole, di-
plomski rad, Departman za geografiju,
turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad.
Zakon o turizmu, (2005): Službeni glasnik
Republike Srbije, broj 45/05, Beograd.
Zakon o crkvama i verskim zajednicama,
(2006): Službeni glasnik Republike Srbi-
je, broj 36/06, Beograd.
Popis stanovništva, domaćinstava i stano-
va u 2002., Republički zavod za statisti-
ku, Beograd.
Program sa naučnog skupa, (2008): Verski
turizam kao deo održivog razvoja Fruš-
ke Gore, Fakultet za sport i turizam –
TIMS, Novi Sad.
Stamenković, I. (2005a): Religijski turi-
zam, oblici i motivi na primeru Pravo-
slavlja, Zbornik radova Departmana za
geografiju, turizam i hotelijerstvo, str.
173-188, br. 33-34, PMF, Novi Sad.
Stamenković, I. (2005b): Srbija kao pravo-
slavna turistička destinacija u post-turi-
stičkom dobu, Zbornik radova naučnog
simpozijuma “Srbija i savremeni procesi
u Evropi i svetu” – Tara, str. 723-730, 25.
i 26. maj 2005. godine, Beograd.
Stamenković, I., (2006): Religiozni turi-
zam i pravoslavlje, Pomoćni udžbenik,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo, Prirodno-matematički fa-
kultet, Novi Sad.
Stamenković, I., (2009): Odnos hrišćan-
skih crkava prema verskom turizmu,
Magistarska teza, Departman za geo-
grafiju, turizam i hotelijerstvo, Prirod-
no-matematički fakultet, Novi Sad.
Strategija turizma republike Srbije, (2006):
Ministarstvo trgovine, turizma i uslu-
ga, , Horwath Consulting Zagreb i Eko-
nomski fakultet Beograd, Beograd.
Jarčov, V., (2001): Auto karta Srbije i Crne
Gore, Evrogeomatika, Beograd.
Web site-ovi:
http: //www.cuprija.rs/cuprija-grad/kulr-
tura/ravanica-manastir.html
http: //www.autentik.net/pomoravlje/
crkve_i_manastiri/ravanica.php
http: //www.pravoslavlje.nl/foto_manasti-
ri_crkve/crkva_lazarica_krusevac.htm
http: //www.glassrbije.org/index
http: //www.b92.net/putovanja/vesti
http: //www.manastiri.rs/eparhije/zicka/
ljubostinja/ljubostinja.htm
http: //www.manastir-lepavina.org/vijest.
php?id=3441
http: //www.despotovac.com/index.
php?option=com_content&task=view&
id=19&Itemid=31
http: //www.spcportal.org/index.
php?pg=708&lang=sr
http: //www.serbia-tourism.org/istrazivanje
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Sevcan Yıldız*
Nil Sonuç**
Abstract
The aim of this study is to describe
icons which carry a great importance
for the Christian belief. The meaning of
icons, their contributions to the Chris-
tianism is described. The related terms
such as iconoclasm and iconastasis are
also explained through literature re-
view. The materials and the produc-
tion methods of icons are another sub-
ject which is taken into account. As the
icons are one of the most important at-
traction elements of the churches which
has a great importance for tourism,
they have to be understood very well.
Keywords: Byzance, Icon, Iconostasis.
* Akdeniz University, Manavgat Vocational School,
Antalya, Türkiye
** Yaşar University, Vocational School, İzmir, Türkiye
Byzantine icons during its
past and today
Introduction
Art created by Roman Empire during the
three centuries following the birth of Jesus
carries a symbolic characteristic. Chris-
tians sheltered themselves in catacombs or
buried their death people or did ceremo-
nies there in order to escape from the pros-
ecution of paganist Romans. Christians
showed their religious emotions by sym-
bols taken from the profane art which only
they can understand the meaning: fish, pi-
geon, flowered garden, sheepman, etc. The
frescoes decorating the walls of catacombs
with these kind of symbols attract atten-
tion with their liveliness and freshness.
These reveal the designs taken from the
Roman Art, mostly Roma’s Eastern prov-
inces have always developed and enriched
according to aesthetics and religious point
of view. However beginning the end of 4th
century BC., the situation changed after
the acceptance of Christianity as official
government religion by Emperor the Great
Constantine. Churches began to be built
in every part of the Empire, their walls and
ceilings were ornamented with frescoes
and mosaics using at the beginning old
christian designs. However, after the end of
4th century, this decor changed. Because,
the idea that art has a higher objective than
ornamentation, that it’s duty is to train and
educate the people believing this religion.
By this means, the events told by the holy
books about the Christian Saints and the
martrys began to be used as the subject of
the frescoes and at the same time certain
proportions tried to be followed between
the ornamentation and building which
turned Byzantium art into a monumental
character (Aslanapa, 1973).
With these developments, fine arts are
connected without exception to church,
religion and religious beliefs. They were
under the rules of the religion and reli-
gious people. The artists worked under
their rules dependent on the ordered sub-
jects, imprisoned in very narrow harbours
and obeying just to the examples they
were given (Grigory, 1979).
Churchmen ornamented the walls of
praying places with mosaic pictures as
well as painted ones in order to tell the
people who were not able to read the Bi-
ble, the history of Christianity, the life of
Jesus and Apostles and the Saints. These
were used instead of the writing (callig-
raphy) in Islam. However these pictures,
instead of being natural, gave importance
to meaning and magnificence leading to
the primitive and strange descriptions. A
great eastern art effect can be realizedon
them also. Great importance is dedicated
to gilding and ornementation, even draw-
ing Jesus on the pictures like an Emperor
dressed in extraordinary gilded clothes.
Painted pictures in Byzantium art can
be seen as the pictures of frescoes, mosa-
ics, icon and hand-written books pictures
(Arseven, 1943).
Icon
It derives from the “eiko” verb in Greek
and means to ornament, compare to.
Icons are accepted as holy objects made
by the Eastern Christians belonging to
Orthodox Christian religious sect, for
prayer. Holy people of Christianism and
some events written in holy books are giv-
en as pictures by the icons.
Icons in their symbolisms have been
a tool for explaining themselves, a com-
mon language. Other than teaching of the
events in holy books such as Bible, anoth-
er aim is to make the holy saints known
to the future generations. Icons are also
an indispensable part of the Christian re-
ligious ceremonies. According to the sev-
enth Ecumenical Council’s decisions, a re-
ligious ceremony cannot be without icon
(Yılmaz, 1992).
Icons Coming in Sight
At Byzance, without possessing a holy rel-
ic, churches wouldn’t be sanctified as a
rule. Out of a few privileged persons, no-
body would have holy relic at home. As a
result of this search of direct and emo-
tional relation with the God, instead of
holy relic, home icons began to be made.
These pictures painted on a small piece of
wooden panel, were easily carried and the
extraordinary power which the holy relics
were accepted to have was also dedicated
to these pictures, too. These pictures lat-
er began to be a part of individual daily
prayer and they gained a social dimension
(Kaplan 2001).
There are some legends about the first
appearance of the icons. According to
some, praying with icons began when one
of the authors of Bible, Luke painted Vir-
gin Mary’s picture after the death of Jesus.
According to another myth, praying
with icons again began after the death of
Jesus. At the house of one of the students
of John, there told to be a picture of John
ornamented with flowers and a candle was
told to be burning in front of it.
71
 On the other hand, in the “exit” part
of the holy book, any kind of picture is
forbidden and follows as: “You shouldn’t
make engraved cross for yourself, you
shouldn’t make the copy of the one up in
the sky or the one down on the floor or
the one underground in the water, you
shouldn’t bend down in front of them, you
shouldn’t pray them” (Yılmaz, 1992).
Iconoclastic Movements
A movement called iconoclastic contro-
versy is created after 8th century till the
mid-9th century period. The reason for
this action which is opposite the icons’
descriptions can be analyzed in three
groups:
1. Anatolian people takes pictures as the
praying tool and they respect much
more to the abstract.
2. The effect of the Judaism developing as
a religion away from the descriptions,
in Anatolian Region and other sur-
rounding countries.
3. On the 7th century, the spreading and
efficiency of Islam through the regions
in Anatolia.
As a result of the iconoclast move-
ments, except Italy, nearly in all Byzanti-
um country, because of the envy of pic-
ture, countless mosaics, pictures, frescoes
and icons were destroyed or were com-
pletely withdrawn. The most harm was
given in İstanbul. Because, this was the
place where developed as art and culture
capital of Byzance since the 5th centu-
ry and was the place where in 6th and 7th
centuries, the art was the most intensely
developed(Şahin, 1956).
Byzantine Emperor Leon III Isavras
forbade praying to and with the icons.
At 8th century as there were still people
who didn’t obey his order, he made the ho-
ly pictures in churches destroy and with-
drew them.
In İznik city, with the Christian Ecu-
menical Council’s decision taken in 780
meeting, these pictures were accepted
again in the churches; and icons were hang
on the walls of the churches and praying
face to face with the icons has gained a re-
ligious importance (Yılmaz, 1992).
At 730, when Emperor Leon declared
the iconoclasm as the government’s offi-
cial doctrine, all icons have begen to de
destroyed and moved out of the church-
es, also various pressure was applied to
those who support icons. However, at
the meeting in İznik Council during Em-
press Eirene Period, praying with icons
was again accepted. Later, during the pe-
riod of Emperor Leon V, with the Hagia
Sophia Council in 815, the iconoclasm
again went into effect. In 843 during the
council again in Hagia Sophia, praying to
icons was again accepted and from that
time until today it continues to exist in all
Orthodox Churches (Anonyme, 1999).
72
The Rules of Icon Picture
• It is convenient to church and tradition
with the smallest hint.
• The use of colours is not arbitrary, it is
relared to the symbolic description lan-
guage of the mystical theology.
• The writings are quite detailed and col-
our symbolism is given an importance.
Eastern Church’s certain liturgical col-
ours are related to etheral hiearchy and
every colour has important symbolic
meanings.
• The colouring of the icons were not
freely made by monaster’s icon paint-
ers. The colours used on the clothes of
certain saints were symbolizing their
world of spirit and their characters.
• It was impossible for the eastern paint-
ers who were guided by the church, to
leave the traditional colours and de-
signs. They devoted themselves to this
work as the humble copiers of the first
divine examples.
Iconostasis
Icons are put on the wooden curtain
called “icocostasis” or “templon” in front
of the apse of the church, according to a
certain order. During the ceremony, the
icons of Mary, Jesus and John the Baptist
are hang on one-man-height first row of
the three doored wooden curtain which
divides the place where the congregation
takes place “naas” and the place where the
clergymen continuing the ceremony takes
place(Rice).
Following these, takes place the Saint
or Saints icon accepted as the protector of
the church. Especially during the ceremo-
ny, in front of these icons which carry an
exceptional importance, the people burn
candles, bend down with respect in front
of them, kiss them and pray.
Especially the big icons which are
made in big dimensions and as ablation,
covered with silver, are the most impor-
tant icons of the church in front of which
people come to pray and by taking out a
cross, bending down with respect and
kiss, sometimes praying by touching them
(Akkaya,2000).
Iconostasis is a kind of division between
the bema which is known as the God’s
home, the center altar and the nave where
congregation is joined together. Iconostasis
is not a barrier between the concrete world
and abstract world; it is a symbolic border
and it has the role of calling belief owners
to Kudas ceremony. Iconostasis, covered by
icons has three doors being on the border of
the sky kingdom and earth kingdom, also
represent the passage from the earth to sky
kingdom. Very little chapels excluded, on an
Orthodox church’s iconostasis, takes place
a proskynetarion (an icon stand) where
the icon of a holy person or holy persons to
whom the church is dedicated is placed.
In a typical Byzantine church, iconos-
tasis is on two rows. The row below is des-
ignated for the bigger icons and the above
row to quite small icon series.
On the row bove where small icons
take place, Dodekaorton or Twelve Apos-
tles are described (Akkaya, 2000).
The Role of Icons in Orthodox Religiousness
The first thing an orhtodox religious per-
son who goes for following a religious cer-
emony into a church does is to go to icon-
ostasis and salute, offer respect, courtesy
and attachment to them. The icons at the
iconostasis are kissed according to an or-
der. First Jesus icons, then Mary icons and
then Saints and angels’ icons are kissed.
Later, they go over the ambon(analegion)
in front of the iconostasis and they kiss
the icon which is a special icon shown
here related to ceremony, they bend their
head and salute, take out a cross, make
a prayer, and for not disrespecting it, go
backwards walking and join the ceremo-
ny or go out of the church. Sometimes for
special icons, a proskynetarion is allocat-
ed and the believers burn candles here.
A special importance is dedicated to
icons at homes. Each orthodox family hang
on the east wall of their living room or bed-
room which they call the “beautiful coin”.
The guests, when they enter to the room
where icon takes place, they bend their
heads down to salute, they take out a cross
and they greet the owner of the house. Icons
take place not only at homes and churches
but also in every kind of civil constructions,
at schools, at military constructions, at var-
ious clubs and social associations. Some be-
lievers carry their icons even with them and
take it out before praying. Icons are valuable
family relics and they are handed over from
generation to generation.
An icon doesn’t gain the element of
praying before it is sanctified. Only after
ceremony, an icon creating a link between
the secular and divine and communicates
with the prayers(Rice). The beginning of
this communication is related to the re-
ligious person’s trueheartedness and not
having bad thoughts.
According to Orthodox belief an icon
is a place where God’s reflection is. There,
as the copy of Jesus, of Mary and the oth-
ers which are described appear; icon is a
place of prayer for believers. By praying
in front of a holy icon, a mystical integra-
tion is accepted to realize between these
truehearted belief owners and the copy of
the holy person seen on the icon. The fact
that these holy and respected famous ex-
amples be carried during the ceremonies
all the way along the roads or be brought
by the clergymen next to the sick peoples’
beds, should never be astounding. The re-
lation between icon and its prototype (the
real model taken in hand as original) is so
powerful that many icons have gained the
miraculous speciality (Akkaya, 2000).
In orthodox belief system the fact that
icons possess an artistic value besides their
service of description and didactic ob-
jectives, attracts attention . After iconol-
astic controversy, the descriptive and di-
dactic icons show a parallel development
with monumental wall pictures and min-
iature art iconographies. On the oth-
er hand, praying icons protected their at-
tachment to tradition and they’ve been the
representative of a distinctive locution, in-
sight. (Akkaya, 2000). The continuing at-
tachment to tradition of Eastern Ortho-
dox Church in religious art does not mean
the artistic insufficiency. Icons and icon
art should be evaluated in its own cultur-
al context and without prejudice. Most of
the Orthodox church painters have been
in an anonymous activity. An icon picture,
not being the work of an artist with its ho-
ly identity is realized at monasteries spe-
cialized in this field. Every monaster is a
school which possesses a tradition essen-
tially transferred from generation to gen-
eration. Icons in general are group crea-
tions that every artist works about his own
speciality. An artist draws the eyes, anoth-
er the hair, the third one the hands, fourth
clothes. Thus, artistic individuality has
been cleared off and the production event
itself became the creative factor. To be able
to understand differing character of ortho-
dox icons can be possible under the light of
special conditions and theology that makes
it present (Akkay, 2000).
The Comparison of Icons of Ortho-
doxy and Catholicism – Most Ortho-
dox, in attempting to distinguish between
Orthodoxy and Roman Catholicism,
usually mention the Pope or Purgatory,
sometimes the filioque. Historically, the
differences, however, are far more numer-
ous and quite profound.
Also, in modern times, since Vatican II
of thirty years ago, that major, if not tragic
attempt, to “update” Roman Catholicism
(e.g., the revision of canon law), the differ-
ences between Orthodoxy and the follow-
ers of the Pope have widened.
The icon is an artistic depiction of
Christ, the Mother of God and the Saints.
God the Father cannot be painted, be-
cause He has never been seen. God the
Holy Spirit has appeared as a dove and as
“tongues of fire.” He may be shown in this
way. God the Son became a man, and He
may be painted in His human form.
Icons are more than sacred pictures.
Everything about them is theological. For
example, they are always flat, flat so that
we who inhabit the physical world will un-
derstand that the world of the spirit where
Christ, His Mother, the angels, the saints,
and the departed dwell, is a world of mys-
tery which cannot be penetrated by our
five senses.
Customarily, Roman Catholicism has
historically employed statues in its wor-
ship. The statues are life-like and three-
dimensional. They seem to imitate the art
of ancient Greece. Both arts are naturalis-
tic. The Latins portray Christ, the Moth-
er of God, the saints, even the angels, as if
they were in a state of nature. This “natu-
ralism” stems from the medieval idea that
“grace perfects nature.”
The person or persons are represent-
ed on the icon as deified. He or she is not
a perfect human being, but much more:
They are transfigured and glorified. They
have a new and grace-filled humanity.
Important to remember is the Latin
theory of grace: It is created by God for
man. Orthodoxy teaches, as we recall, that
grace is uncreated, and impacts all crea-
tion. It is a mysterious extension of the
Divine Nature. Orthodox iconography re-
flects this truth, even as Roman Catholic
statues reflect its idea of grace.
Again, icons are a necessary part of
Orthodox piety. The Orthodox honor and
kiss icons, a devotion which passes from
the icon to the person or persons repre-
sented in them. Icons are not idols and
the Orthodox do not worship them. Wor-
ship is reserved for God alone. The statues
set up in Roman Catholic temples are not
commonly venerated; they are visual aids
and decorations.
The Production of Icons
Hard and durable trees are chosen in order
to make an icon. Especially redwood, oak,
hornbeam, walnut trees are preferred. On
the single-piece and even wooden panel,
many layers of adherent is applied. After
the adherent dries and hardens, burnish-
ing with porous stone an even surface is
provided. This surface is corrected with
adherent mixed with plaster. The aim is
to protect the wood from the moisture.
Generally on the wood, a flax cloth is
sticked with adherent and later plaster is
applied. Thus, the wood is ready to paint.
The main lines of the picture is drawn on
this prepared panel with a pencil or a thin
brush. Acorrding to traditional painting
style, one to one yellow of egg with vin-
egar are mixed with natural powder col-
ours and painting is realized. After the
icon is painted, a protective varnish is ap-
plied over it. Thus varnish shows the col-
ours brighter. Time passing by, the works
of art lose their bright look. Because of the
candles lampblack, and the oxidizing and
darkening of the varnishes. They have to
be regularly cleaned and restorated. From
time to time, some icons have been cov-
ered with silver as an offering. Even if the
prayers at the churches believe as they
touch these icons, the silver cover would
be protector, in fact, the harm that the sil-
ver causes is much more. Beginning from
the 17th century, the saints of the icons
were covered with silver panels exclud-
ing the face and hands. After the picture
is completed and the paint is dried, writ-
ings are made on the icons. Before these
writings are finished, the icon is not com-
pleted. Writings are in each icon’s own
language. When the icon is completed, ac-
cording to belief, in order to gain a bless-
ed character, it has to be preserved in a
church or in a sacred building or praying
place where altar is located at least 40 days
(Yılmaz, 1992).
Conclusion
Icons, their physical appearance and the
deeper, religious, emotional meanings we-
re the subject of this work. We tried in a
way, to make known and understood the-
se religious and cultural element of Chri-
stianism which is essential to the visits of
religious tourism. Religion and spirituali-
ty are still among the most common mo-
tivations for travel - many major tourism
destinations have developed largely as a
result of their connections to sacred peo-
ple, places and events.
References
Akkaya, T. (2000). Ortodoks İkonaları,
Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Akurgal, Ekrem Ancient Civilizations and
Ruins of Turkey
Anonim, (1999). Dinler Tarihi Ansiklo-
pedisi, Medya Ofset, İstanbul.
Arseven, E. C. (1943). Sanat Tarihi Ansik-
lopedisi, Marif Matbaası, İstanbul.
Aslanapa, O.-Mansel, M. A. (1973). Sanat
Tarihi, İnkılap ve Aka Yayınevleri,
İstanbul.
Baıley, K. (1981). Genel Kültür Ansiklo-
pedisi Uygarlık ve Sanat, Cilt 4, Cem
Yayınevi, İstanbul.
Ching, Francis D.K. A Visual Dictionary
of Architecture
Crosby, Art Through the Ages
Deniz, S.-Aydos, S. (1995). Sanat Tarihi,
Sek Yayınları, Ankara.
Eyice, S. (1973). Hacettepe Üniversitesi
Sanat Tarihi Bölümü Ders Notları, An-
kara.
Eyice, S. (1994). Sanat Tarihi, Cilt 2,
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklope-
disi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Or-
tak Yayını, İstanbul.
Grigory, P. (1979). Olaylar İçinde Büyük
Sanatçılar ve Üstün Yapıtları, İnkılap
ve Aka Kitabevleri, İstanbul.
Güvenli, Z. (1968). Başlangıçtan Bugüne
Türk ve Dünya Sanat Tarihi, Varlık
Yayınları, İstanbul.
Kaplan, M. (2001). Bizans’ın Altınları,
Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Orcasberro, S. (1999). “Mozaiğin Kısa Bir
Tarihi”, Sanat Dünyamız, Bizans Özel
sayısı, Sayı 69-70, Yapı Kredi Kültür ve
Sanat Yayınları, İstanbul.
Pekün, S. -Çolakoğlu, L. (1998). Sanat
Tarihi-I, İnkılap Yayınevi, İstanbul.
Rice, David Talbot, Art of the Byzantine
Era, Thames and Hudson 1963
Rodley, Lyn, Byzantine Art and Architec-
ture An Introduction,
Seçkinöz, M. (1986). Resim II. Süsleme Re-
smi ve Süsleme Sanatları Tarihi, Mil-
73
 li Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı
Yayınları, Ankara.
Şahin, T. E. (1996). Sanat Tarihi, Serhat
Yayınları, İstanbul.
Timothy, Dallen, Olsen, Daniel, Tourism,
Religion and Spiritual Journeys
Tunay, M. İ. (1989). Tarih Boyunca
İstanbul Semineri, Edebiyat Fakültesi
Basımevi, İstanbul.
Yılmaz, N. (1992). İkonalar, Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara
www.ilahi-tr.org/hak-batil-dinler/35135-
hiristiyan-mezhepleri.html,14.09.2009
h t t p : //c a t h o l i c t r e n c h e s . b l o g s p o t .
com/2007/10/catholic-and-orthodox-
churches.html, 14.09.2009
74
http://en.wikipedia.org/wiki/Orthodox_
Church , 14.09.2009
http://www.religiousmall.com/
14.09.2009
http://www.ocf.org/OrthodoxPage/read-
ing/ortho_cath.html , 14.09.2009
h t t p : // i m a g e s . g o o g l e . c o m . t r /
i m g r e s ? i m g u r l = h t t p : // w w w. o r -
t hodox photos.com/g raph ics/icon.
jpg&imgrefurl=http://www.orthodox-
photos.com/Icons_and_Frescoes/&us
g=__3rR9dWQKSgKWa5K3SRRzrgd-
4Bc=&h=382&w=310&sz=49&hl=tr&s
tart=1&tbnid=ZTzgs4M0XBtboM:&tb
nh=123&tbnw=100&prev=/images%3F
q%3DOrthodox%2Bicons%26gbv%3D2
%26hl%3Dtr , 14.09.2009
, h t t p : // i m a g e s . g o o g l e . c o m . t r /
i m g re s?i m g u rl=ht t p://w w w.c at h-
o l i c s h o p p e r . c o m /c a t h o l i c s h o p -
p e r _ i c o n . j p g & i m g r e f u r l = h t t p : //
www.catholicshopper.com/&usg=_ _
d98yV I f ig DM i EGlUt N k pMuc jC
F E = & h = 2 9 5 & w =1 7 9 & s z =1 2 & h l
= t r& s t a r t= 3 & t b n i d = c P 3 H F O s P_
Z2geM:&tbnh=115&tbnw=70&prev=/
images%3Fq%3DCatholic%2Bicons%26
gbv%3D2%26hl%3Dtr , 14.09.2009
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Miroslav Vujičić*
Snežana Besermenji*
Igor Stamenković*
Sažetak
Za razliku od drugih oblika turizma,
gradski turizam nema izražen sezon-
ski karakter, te turisti dolaze tokom ce-
le godine. Zato je bitno obezbediti im
adekvatnu ponudu i dodatno ih ani-
mirati tokom njihovog boravka. Sva-
ki veći grad ima pešačku zonu u užem
jezgru grada, koja se koristi pored osta-
log i u turističke svrhe.
Novi Sad ima sve veću turističku tra-
žnju, koja se menja iz godine u godi-
nu, ali turistička ponuda grada je mi-
nimalna i nije odgovarajuća trenutnoj
tražnji. Cilj ovog rada je prezentovanje
Pašićeve ulice sa svim kulturno-istorij-
skim nasleđem koje poseduje i moguć-
nost njegovog aktiviranja u turističke
svrhe, kroz proširenje pešačke zone sa
Zmaj Jovinom ulicom.
Ključne reči: Gradski turizam, No-
vi Sad, pešačka zona, kulturno-istorij-
sko nasleđe
Abstract
Possibility of expansion of Novi Sad
pedestrian zone – the example Pasiceva Street
Unlike other forms of tourism, urban
tourism doesn’t have strong season-
al character, so tourist come through-
out the whole year. Therefore, it is im-
portant to provide them with adequate
offer and further animate them dur-
ing their stay. Every bigger city has a
pedestrian zone in the narrow part of
town, which is used for tourist and oth-
er purposes.
Novi Sad has a growing tourist de-
mand, which varies year by year, but
the tourist offer of the is at low lev-
el and much below of the demand.
The aim of this paper is the presenta-
tion of Pasic Street with all its cultur-
al and historical heritage and possibil-
ity of its activation for tourist purposes,
throughout the extension of pedestrian
zone with Zmaj Jovina street.
Key words: Urban tourism, Novi Sad,
pedestrian zone, cultural-historical
heritage.
* Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad
Mogućnost proširenja pešačke
zone Novog Sada – primer
Pašićeve ulice
Staro gradsko jezgro Novog Sada
i kulturno-istorijski objekti u
Pašićevoj ulici
Začetci naselja od kojeg se istorija sadaš-
njeg Novog Sada može pratiti u kontinui-
tetu do naših dana padaju u godinu 1694.
Te godine, na pustom, barovitom i dunav-
skim rukavcima ispresecanom bačkom ze-
mljištu izgrađen je mostobran nasuprot Pe-
trovaradinskoj tvrđavi, objektu koji je tada
strateški od prvorazredne važnosti. U jed-
nom osvrtu na istoriju Novog Sada kaže
se : „Varoš je ova bila naseljena na pusta-
ri Isailovu“ – nešto dalje spominje se Gor-
nje i Donje Isailovo – „a pre toga zvala se
Varadinski Šanac ili prosto Šanac, nemač-
ki Militär-Shanz, latinski Fossatum Petro-
varadiniense (Petrović, 1997).“ Od samog
nastanka grada proistekla je urbana nase-
obina koja ima svoj istorijski hod, a na toj
istorijskoj osnovi je nastala i kulturno-isto-
rijska baština Novog Sada kao antropoge-
ne turističke vrednosti. Ključ uzroka ra-
zvoja iako vremenski relativno kratke, ipak
snažne demografske privredne i kulturne
ekspanzije, se krije u gradskom, odličnom
geografskom položaju. Taj položaj je uslo-
vio da se Novi Sad razvije u snažan centar
ka kome gravitiraju okolna naselja. Danas
je to centar sa mnogobrojnim funkcijama
i velikim potencijalom, koji će u narednom
vremenu imati velike mogućnosti ekspan-
zije (Tomić, 2002).
Najstariji deo grada je predeo današnje
Dunavske i Zmaj Jovine ulice. To je sta-
ro gradsko jezgro koje predstavlja najrani-
je naseljeno gradsko područje, te je samo
po sebi područje od izuzetnog istorijskog
značaja. Ovaj deo grada je značajan i po
tome što je u njemu bilo središte ekonom-
skog, kulturno-prosvetnog i političkog ži-
vota grada.
Vladičin (episkopski) dvor sa crkvom
Sv. Đorđa i zgradom Gimnazije predstav-
lja duhovno središte grada.Vladičin dvor
sagrađen je 1904. godine po projektu ar-
hitekte Vladimira Nikolića na gotovo istoj
lokaciji starog Episkopskog dvora. U ovo
elektičarsko delo ukomponovani su ele-
menti različitih arhitektonskih stilova:
srpsko-vizantijski, romanički, barokni, pa
i elementi islamske umetnosti, a prostor-
no rešenje prilagođeno je površini uličnog
rastera. To je visoko jednospratno zdanje,
uže fasade okrenute prema trgu i centru
grada, sa dva bočna trakta nejednake du-
žine, između kojih je slobodan prostor. Fa-
sada je obrađena u specijalnoj vrsti opeke.
Zgrada je od velikog istorijskog-arhitek-
tonskog i urbanističkog značaja
Saborna crkva Sv. Đorđa (Georgija)
Sadašnji oblik hram je dobio 1902. godi-
ne, kada je za njegovu adaptaciju (preu-
strojenje) plan izradio budimpeštanski ar-
hitekta Milan Harminc, Slovak poreklom
iz Kulpina u Bačkoj. Plan se čuva u arhi-
vi srpske crkvene opštine u Novom Sa-
du. Tada je obnovljena crkva koja je na
istom mestu sagrađena već u prvoj polo-
vini XVIII veka. Saborna crkva u Novom
Sadu je jednobrodna građevina, trodelne
apside, sa manje istaknutim pevničkim is-
padima, sa visokim, vitkim zvonikom, ele-
gantnih proporcija. Fasade su raščlanje-
ne pilastrima između kojih su prozori sa
bogato profilisanim okvirima neobarokne
stilizacije. Lokacija objekta datira još iz
vremena formiranja naselja i sa susednim
objektima, Episkopskim dvorom i Gimna-
zijom, sagrađenom na mestu starije škole
iz XVIII veka, središte je u koje su se stica-
li putevi iz severne, zapadne i istočne Bač-
ke. Saborna crkva sa ikonostasom i zidnim
slikama spada u zaštićeno kulturno dobro
i nedavno joj je obnovljena spoljašnja fasa-
da sa zvonikom.
Zgrada srpske crkvene opštine. Jed-
nospratna, sa svodovima u prizemlju, sa
karakterističnom plastikom u međusprat-
nom prostoru fasade. Detalji plastike oko
spratnih prozora i oko table nad ulazom
u međuspratnom vencu dozvoljavaju dati-
ranje u prvu polovinu XIX veka ili u kraj
XVIII veka. Na fasadi prema crkvi je baro-
kni kalkan (Milanović-Jović O, 1892)
Platoneum se nalazi se na uglu ulica
Svetozara Markovića i Zlatne grede. Zgra-
da potiče iz 18. veka. Potpuno je renovira-
na 1852. godine u stilu klasicizma sa ele-
mentima romanike. Naziv zgrada nosi po
Platonu Atanackoviću, svojevremeno vla-
dici bačkom. Od 1864. godine ona je bi-
la sedište Matice srpske, bačkih episkopa,
Srpske čitaonice, Muške realne gimnazije,
Mađarske gimnazije, Industrijske zanat-
ske škole, Više pedagoške škole, Novosad-
skog univerziteta. Godine 1981. trajno je
ustupljena Vojvođanskoj akademiji nauka
(danas srpska akademija nauka, odeljenje
u Novom Sadu). Dekorativni sistem pri-
menjen na fasadama «Platoneuma» oce-
njen je kao najvredniji u gradu izveden u
odlikama stila romantizma.
75
 Nikolajevska crkva je najstarija pra-
voslavna bogomolja u Novom Sadu. To
je jednobrodna građevina podignuta pre
1730. godine, a posvećena je prenosu mo-
štiju Svetog Nikole u Bari. Godine 1848/49.
razorena je u buni da bi 1864. godine bila
obnovljena prilogom mnogostruke dobro-
tvorke Marije Trandafil. Ikonostas je izra-
dio Pavle Simić. Zidne slike se pripisuju
Dimitriju Petroviću, Nikoli «Kerefeki» Di-
mišiću i Živku Petroviću. Nikolajevska cr-
kva sa ikonostasom je zaštićeno kulturno
dobro;
Urbano jezgro starog Novog Sada, ko-
me pripada Trg slobode, Zmaj Jovina i
Dunavska ulica, je multifunkcionalan i
atraktivan prostor ekipiran raznovrsnim
i vanserijskim sadržajima od kojih se ne-
ki mogu naći samo u ovom delu grada.
Zbog toga je staro gradsko središte vrlo
privlačno za veliki broj stanovnika ne sa-
mo grada već i šireg gradskog i gravitacio-
nog područja. Ne treba zaboraviti da je ur-
banističko planiranje uređenja i građenja
grada doprinosilo stvaranju privlačne sli-
ke Novog Sada - modernog grada sa kul-
turnim identitetom.
Staro urbano jezgro Novog Sada je tu-
ristički lokalitet koji privlači ekskurziste
svojim kulturnim, arheološkim i eduka-
tivno-prirodnjačkim vrednostima. Grad
bi trebao da organizuje kulturno-umet-
ničke i zabavne priredbe u istorijskim gra-
đevinama i da na taj način udahne jedan
novi život (Pivac T, 2004).
Položaj, pristupačnost i uređenost
Turistima nije sve jedno u kakvoj će se
sredini kretati i pod kojim uslovima. Taj
prostor treba da bude organizovan, ure-
đen i opremljen. Radi zadovoljenja izra-
ženih potreba turista nije potrebno samo
postojanje potencijala. Da bi usluga bila
kompletna potrebno je prostor opremiti
adekvatnom opremom, koju nazivamo tu-
rističkom. Planiranje turističkog uređenja
prostora je kreativan, ali i veoma odgovo-
ran zadatak. Težnja turističkog uređe-
nja prostora je da se planiranjem maksi-
miziraju pozitivni efekti u prostoru, a da
se negativni minimiziraju (Kicošev, Dun-
čić 1998.).
Položaj jezgra grada Novog Sada je do-
bar, lako je dostupan pešacima poprečnim
ulicama iz bilo kog smera. Do njega vodi
više autobuskih linija iz različitih delova
grada, dok za parkiranje postaje već pre-
opterećen. Starom jezgru i Pašićevoj uli-
ci može se prići iz više pravaca, sa Buleva-
ra Mihajla Pupina sve do Dunavske ulice,
zatim preko ulice Modene, koja je zatvore-
na na početku i omogućen je prolaz samo
vozilima sa specijalnom dozvolom, zatim
preko Njegoševe ulice do Trifkovićevog
trga gde se nalazi i parking. Do Pašićeve
ulice direktno se može ući preko trga Ma-
rije Trandafil koji je sada proširen.
Auto-parkinzi su nedovoljni za trenut-
nu frekvenciju grada motornim vozilima.
76
Najveći parking je kod robne kuće Bazar,
zatim postoji montažni parking na sprat
kod pozorišta, kao i joše jedan pored nje-
ga. Isto se na Trifkovićevom trgu nalazi
parking. Moguće je i parkirati u manjim
ulicama u užem jezgru, ali samo određeno
vreme (2 sata), jer je uža zona grada.
Turistička opremljenost se u poslednje
vreme poboljšava. Postoje spomen ploče
na bitnijim objektima, koje pružaju dodat-
ne informacije. Postavljeni su putokazi na
ulicama, kao i informativne table sa ma-
pom grada. Kod novootvorene Turističke
organizacije Novog Sada nalazi se kompi-
juterska informativna tabla, koja je dosta
ograničena i trebalo bi je bolje osmisliti.
Trebalo bi na bitnijim lokacijama u gradu
postaviti slične ovakve table, gde bi turi-
sta mogao lako doći do bitnih informaci-
ja, kao na primer, gde je određena lokacija,
kako se do nje dolazi, koji objekti postoje
u gradu itd. Posebna tema su suvenirnice,
kojih jako malo ima u užem gradskom jez-
gru, a veoma su bitne za turiste, poznato je
da svaki turista voli da ponese suvenir ko-
ji će ga asocirati na određeno putovanje.
Dobra lokacija bi bila Pašićeva ulica, gde bi
bile i niže cene lokala za inznajmljivanje, u
odnosu na Zmaj Jovinu i Dunavsku ulicu.
Grad bi mogao i da pruži neke pogodnosti
na određeni period prilikom otvaranja lo-
kala sa suvenirima, koji će doprinositi po-
pularizaciji imidža grada Novog Sada.
Nezaobilazni elemenat uređenja pro-
stora je i osvetljenje koje ne treba da se
ograniči samo na element javne rasvete,
već na način da se svetlosnim efektima
formira ambijent i istaknu objekti i pro-
storni elementi. Za sada je samo dodat-
no osvetljen Trg Slobode, gde je dodatno
osvetljena Katedrala, Gradska Kuća i okol-
ne građevine. Na nekim deonicama Zmaj
Jovine, Dunavske i drugih poprečnih uli-
ca ugrađeno je podno osvetljenje, a dodat-
no su popločane. Ovo podno osvetljenje
je dosta popularno u evropskim gradovi-
ma, jer stvara prelep ambijent tokom no-
ći. Najlepše istaknuti su Vladičanski dvor
i Saborna crkva koji su osvetljeni velikim
reflektorima. Važan poduhvat, koji će do-
prineti stvaranju još prijatnije slike centra
Tabela 1. Promet turista i broj noćenja u Centralnoj Srbiji i Vojvodini
Republika Srbija
Centralna
Ukupno
Srbija
Godina Dolasci
2001 2129128 1844792
2002 2209675 1926838
2003 1997947 1752333
2004 1971683 1732616
2005 1988469 1727966
2006 2006488 1739290
2007 2306558 1992336
2008 2266166 1935610
Izvor: Republički zavod za statistiku, Statistički godišnnjak 2001-2008 Beograd
grada je zelenilo. ''Gradsko zelenilo'' ure-
đuje sve zelene površine, a postavljene su
i viseće saksije koje dodatno oplemenjuje
ceo prostor centra grada. Miletićeva ulica
je nedavno ukrašeno drvenim klupicama
za odmor, kao i velikim saksijama sa stili-
zovanim zelenilom.
Turistički promet
Turistički promet predstavlja jedan od po-
kazatelja razvoja turizma na nekoj od tu-
rističkih destinacija, može da se prati na
osnovu podataka o broju posetilaca (tu-
rista) i podataka o ostvarenom broju no-
ćenja. Praćenje ovih podataka bitno je pri
planiranju daljeg razvoja turizma, usled
kompletnog preseka efekta (promet turi-
sta i ostvarena noćenje) dosadašnjeg plana
turizma.
Najveće posete kako domaćih, tako i
stranih turista, uglavnom su vezane za go-
dine kada je Novi Sad bio domaćin velikih
svetskih manifestacija, pre svega sport-
skih. Početkom devedesetih dolazi do pa-
da posete inostranih turista usled nepo-
voljne ekonomske i političke situacije u
našoj zemlji. Dolazi do smanjelja organi-
zovanja sportskih, sajamskih i drugih ma-
nifestacija. Možemo videti iz tabele 1. da
se u 2008. godini povećao broj dolazaka
turista u Vojvodinu u odnosu na protekle
godine. Novi Sad je posebno posećen to-
kom održavanja „Exit“ festivala, pretežno
od strane Britanskih turista.
Pojam i vrste pešačkih zona u svetu
Pešačke zone ili (auto-slobodne zone)
predstavljaju područija naselja, obično
gradova usled veće koncentracije saobra-
ćaja, gde je zabranjen automobilski sao-
braćaj. Osnivaju ih zajednice koje žele da
imaju zone u kojima ne dominiraju auto-
mobili. Pretvaranje ulice ili zone u slo-
bodnu zonu bez automobila se naziva „pe-
destrianisation“, u prevodu pretvaranje u
pešačku zonu. Izraz pešačka zona, odno-
sno „pedestrian zone“ koristi se u britan-
skom engleskom, a većina evropskih drža-
va koristi sličan izraz kao recimo Francuzi
„zone piétonne“, Nemci „Fußgängerzone“,
Španci „zona peatonal“.
Republika Srbija
Centralna
Vojvodina Ukupno Vojvodina
Srbija
Noćenja
284336 7195272 6447743 747529
282837 7206734 6482639 724095
245614 6684592 5998431 686161
239067 6642623 5956667 685956
260503 6499352 5764474 734878
267198 6592622 5869252 723370
314222 7328692 6494205 834487
330556 7334106 6453164 880942
 Pešačke zone imaju mnogo različitih
stavova i pravila prema vozilima koje idu
na snagu čoveka (biciklovi, skejtovi, tro-
tineti itd.). Neka vozila su skroz zabran-
jena, neke zemlje zabranjuju samo one na
točkovima, dok neke zemlje prave odvo-
jene zone unutar pešačkih zona specijal-
no za ovakva vozila izolujući ih od pešaka.
Standardna pravila koja će važiti za sve
zone još uek nisu utvrđena.
Veliki broj evropskih gradova učinili su
svoj uži centar auto-slobodnom zonom još
tokom 1960-ih godina. Ove zone, zavisi od
veličine, često su ispraćene sa auto-parkin-
gom na njenim krajevima. Centralni Ko-
penhagen predstavlja jednu od najvećih i
najstarijih pešačkih zona. Auto-slobodna
zona nalazi se na Strøget-u,
�����������������������
pešačkoj šo-
ping ulici, koja u stvari nije samo jedna uli-
ca, već se radi o seriji avenija koje se me-
đusobno presecaju i stvaraju jednu veliku
pešaču zonu, koju na pojedinim mestima
preseca automobilski saobraćaj. Većina
ovih zona dozvoljava ulaz kamionima za is-
poruku tokom jutra dok još nema puno pe-
šaka, kako bi se radnje snabdele potrebnom
robom. Isto tako dozvoljen je prolaz vozili-
ma za održavanje čistoće u večernjim sati-
ma kada su radnje zatvorene.
Prva pešačka zona sa tržnim centrom
ciljno izgrađena u Britaniji bila je „Ste-
venage“. Većina gradova su odavno za-
branili kretanje motornih vozila u užem
gradskom jezgru. Ovom primeru odgo-
vara Venecija, povezana brojem ostr-
va i laguna, ispresecana kanalima, gde
je striktno ograničen saobraćaj morot-
nim vozilima. Njima je zabranjen dalji
prolaz ka gradu i moraju da se zaustave
na parkingu na vrhu kopnenog vijadukta,
odatle se može nastaviti peške ili vodenim
putem, jedini dalji prolaz vozila imaju
putem plaže. Drugi primeri su „Cinque
Terre“ u Italiji, zatim Gent u Belgiji, koji
je jedan od najvećih pešačkih zona u
Evropi. Stari grad na Rodosu zatvoren
je za motorna vozila usled preuskih i
strmih ulica. Zatim srednjovekovni grad
Mdina na Malti ne dozovoljava upotrebu
motornih vozila unutar zidina, nazivaju
ga još i „tihi grad“ usled izostanka
saobraćaja. Postoje još brojni primeri
pešačkih zona, koje se sve više razvijaju
tokom zadnjih decenija našeg veka, usled
preopterećenja motornog saobraćaja i
brojnih automobilskih nesreća postaju sve
aktuelnije rešenje.
Pešak. Pešaci su sastavni deo svakog
transportnog sistema. Svaki vozač postaje
pešak onog momenta kada napusti vozilo
ili siđe sa bicikla. Korisnici javnog prevoza
ubrajaju se u pešake onda kada idu do sta-
nice javnog prevoza i opet od stanice do
svoje destinacije. Kako bi ceo transportni
saobraćaj funkcionisao efikasno moramo
planirati potrebe i očekivanja pešaka.
Pešački objekti ili „pešačke staze“ omo-
gućuju ljudima dovoljno prostora da šeta-
ju javnim stazama, koje su odvojene ili to-
talno isključene od saobraćaja motornih
vozila. One poboljšavaju pokretljivost pe-
šaka i omogućuju im dostupnost i alterna-
tivne načine putovanja od kuće, sa posla,
do parkova, do „šoping zona“, turistič-
kih atrakcija, škola, stanica javnog prevo-
za i drugo. Ako im pomenuto uopšte nije
omogućeno, sledeći slučajevi se dešavaju:
• Ljudi su prinuđeni da šetaju po kolo-
vozu, uzrokujući povećane šanse suda-
ra i saobraćajnih nesreća. Oko 8% sao-
braćajnih nesreća kada pešak strada je
usled hodanja kolovozom.
• Neobezbeđivanje sigurnog mesta za še-
tanje obeshrabruje, često i onemoguću-
je ljudima da biraju pešačenje kao me-
tod transporta.
• Odsustvo pešačkih staza može da oteža
pristup određenim destinacijama hen-
dikepiranim osobama.
Rešenje je obezbeđivanje dobrih pešač-
kih obejkata za pešake. Utvrđivanje poli-
tike i dizajniranje standarda koji će dopri-
neti razvoju sigurnih mesta za šetnju, ovo
predstavlja dobru polaznu tačku u razvo-
ju pešačke zone zajednice. Sa ovim pravi-
lima i dizajnima na snazi, razvoj pešačke
zone postaje rutina i prirodni deo izgrad-
nje kolovoza, planiranja ulica itd. Planovi
mogu da budu na lokalnom nivou, a mogu
biti i integrisani u regionalni pa i u nacio-
nalni razvojni plan.
Pešačka zona u Pašićevoj ulici
Pašićeva ulica je delimično već pretvorena
u pešačku zonu, tačnije od Vladičanskog
dvora do kraja zgrade Srpske akademije
nauka. Ostatak ulice, sve do trga Marije
Trandafile, je još uvek otvoren za saobra-
ćaj. Usled lokacije u užem gradskom jez-
gru i kulturno-istorijskih objekata koji se
nalaze unutar pomenute ulice, bilo bi do-
bro produžiti pešačku zonu i na ostatak.
Moguće bi bilo ograničiti kretanje vozila
Slika 1. Pašićeva ulica-uređena pešačka zona sa oznakom (foto: M. Vujičić)
na samo ona sa dozvolom, odnosno pri-
meniti metod prolazne rampe kao u ulici
Modene. Ovaj metod je već odavno prime-
njen u više gradova. Navešće se Kembridž,
gde je ulaz vozilima striktno zabranjen od
ponedeljka do subote u periodu od 10 sa-
ti ujutru do 16 sati poslepodne, ostale sat-
nice vozila mogu da prolaze uz specijalne
dozvole. Ovo je stavljeno kako bi se zaštito
stari grad Kembridža, kako bi se napravi-
la auto slobodna zona i „shoping“ pešačka
zona (http://www.cambridge.gov.uk).
Pri pravljenju pešačke zone moraju da
se ispoštuju određena pravila. Ova pravila
su drugačija ne samo za svaku državu, ne-
go često variraju od grada do grada, jer ka-
ko je navedeno nema još uvek usvojenog
standarda koji bi važio za sve. Navešće se
američki metod po kome se prave pešač-
ke zone, odnosno minimalna pravila koja
moraju da se ispoštuju kako bi pešačka zo-
na bila sigurna za pešake:
• 7-12 stopa (3-4 metra) široka pešačka
staza, vizuelno i funkcionalno odvojena
od trotoara za vozila
• Pešačka staza koja je glatka, bez puko-
tina, nagiba, udubljenja, da se ne kliže,
prijatna za šetnju
• Bez objekata koji predstavljaju prepreke
na glavnoj stazi
• Pešačke staze su ravne i prave i ne zala-
ze u trotoar za vozila
• Sve visinske promene na pešačkim sta-
zama imaju pešačke rampe (tamo gde se
seku sa trotoraom za vozila)
• Pešačka staza je fizički odvojena od tro-
toara za vozila sa jednim ili više verti-
kalnih objekata
• Najmanje jedna veća lampa na raskršću
pešačke zone i trotoara za vozila (tamo
gde se seku i pešaci prelaze mora da bu-
de jače osvetljenje)
• Pešački prelazi koji seku trotoar sa vo-
zilima moraju biti jasno obeleženi i mo-
77

Slika 2. Pašićeva ulica – neuređena pešačka zona (foto: M. Vujičić)
raju sadržati bar znak, ako ne i signalni
znak (semafor)
• Semafori su podešeni za vremensku šet-
nju od 2,8 stopa po sekundi
• Poželjno je minimum 50% hlada tokom
pešačke zone, a obavezan je na pešač-
kim stajalištima
• Poželjni su objekti pešačke zone (toaleti,
klupe za odmaranje, telefonske govorni-
ce, informativne table, fontane sa piju-
ćom vodom i drugo)
• Poželjno je zelenilo, mali parkovi unu-
tar veće pešačke zone sa mestima za od-
mor i vodom za piće (Ryall, 2005)
U prethodnom tekstu je već navede-
no da je Pašićeva ulica delimično zatvo-
rena, odnosno od početka iz Zmaj Jovine
ulice pa sve do zgrade srpske akademije na-
uka. Ovaj deo je lepo uređen, ponovo po-
pločan, lepo osvetljen i ukrašen zelenilom
u cvećem u malim saksijama koje vise na
lampama. Posebno je osvetljen Vladičan-
ski dvor i Saborna crkva, koji predstavljaju
lep ambijentalni dodatak ovoj pešačkoj zo-
ni. Jedini manjak jeste oglasna tabla koja bi
trebala da stoji na početku ulice i ukazuje
na značajne kulturne spomenike, kao i ne-
dostatak informativne table na dvoru i Sa-
bornoj crkvi, koje bi mogle da daju pešaci-
ma bar osnovne informacije o pomenutim
objektima. Ostatak ulice sve do trga Mari-
je Trandafile koji je otvoren za saobraćaj ne
ispunjava ni minimum sigurnosnih uslova
koji bi trebali da se ispune kako bi posto-
jala pešačka zona. Početna širina pešačke
zone do prve raskrsnice je 3 metra sa obe
strane, da bi se nakon prve raskrsnice suzi-
la na neprihvatljivih 1,5 metara. Veće pro-
širenje za zaustavljanje se nalazi od broja
32-36. Ovaj drugi deo bi se morao proširi-
ti kako bi se nesmetano odvijala cirkulacija
pešaka (po pravilu da dvoje mogu da se mi-
moiđu). Staza pešačke zone je u neadekvat-
nom stanju, počevši od materijala koji je
78
dotrajao. Staza je puna pukotina, ispupče-
nja, udubljenja koji su opasni po sigurnost
pešaka. Na određenim deonicama pešačke
staze postoje stubići (vertikalni objekti) ko-
ji odvajaju fizički i vizuelno stazu od troto-
ara za vozila. Trebalo bi ih postaviti tokom
cele ulice, kako bi se zaštitili pešaci, reci-
mo u Londonu su tokom cele pešačke staze
dignute ograde visoke oko 1,5 metara koje
odvajaju pešake od trotoara. Korišten je ra-
zličit materijal za izgradlju staze, što uma-
njuje estetski izgled zone. Malo je signalnih
znakova tokom ulice i ne postoje rampe ko-
je odvajaju raskrsnice od pešačkih sta-
za. Rasveta (ukrasni fenjeri) tokom ulice
je solidna, te je ulica dobro osvetljena no-
ću. Zgrade su odgovarajuće visine, pa pro-
uzrokuju delimični hlad tokom dana. To-
kom cele pešačke staze nema objekata koji
bi predstavljali prepreke pešacima. Izosta-
nak informativnih tabli na bitnijim objek-
tima, jedino zgrada Matice srpske na glav-
Slika 3. Izgled pešačke staze u Pašićevoj ulici
(foto: M. Vujičić)
nom ulazu ima oskudnu tablu sa godinom
osnivanja. Solidan parking na trgu Marije
Trandafile, gde bi pešaci mogli da ostavljaju
svoja vozila pri putu ka užem jezgru grada.
Pešačka zona je već delimično ofor-
mljena, samo bi se trebala dodatno una-
prediti i izgraditi. Ovo bi prvenstveno po-
godovalo lokalnom žitelju grada, a onda i
posetiocima koji dolaze u sve većem broju.
Potrebno bi bilo odrediti prioritete i po-
stepeno uređivati pešačku zonu. Plan bi
se trebao sprovesti na nivou grada, kasnije
može biti proširen i na Pokrajinu.
Zaključak
Pešačka zona - potreba svakog grada i gra-
đanina, a logično i turiste. Svi evropski,
pa i svetski gradovi imaju uređene pešač-
ke zone, to je jednostavno deo modernih
i urbanih naselja. Ljudima nije svejedno
gde pešače i u kakvoj se okolini kreću. Ov-
de dolaze pešačke zone sa svojim uređe-
njem prostora, pružajući jednu harmo-
ničnu okolinu i zanimljivu rutu kojom će
pešaci koračati. Postoje različite pešačke
zone, sa različitim namenama, svrhom iz-
gradnje, svaki grad drugačije uređuje svo-
je ulice shodno urbanoj sredini i moguć-
nostima, tako da nema zvaničnog šablona.
Pešačke zone treba prilagoditi gradu i nje-
govim potrebama.
Svake godine je sve više turista što se
može videti iz priložene tabele u radu,
prema nekim predviđanjima taj broj će sa-
mo rasti. Usled toga dobro uređena pešač-
ka zona spada u red prioriteta kada pri-
čamo o razvoju gradskog turizma. Nije
dovoljno osposobiti ulice samo za šetanje,
treba opremiti staze, uvrstiti nove sadrža-
je (zelenilo, rasveta, objekti pešačkih zona,
radnje) kako pešaci ne bi bili samo „nemi“
prolaznici nego indirektni učesnici drugih
aktivnosti. Za tako nešto je potrebno pla-
niranje i uključivanje raznih stručnjaka na
razvojnom planu. Nije kratkoročan plan,
nego drugoročan plan sa stalnim nadgle-
danjem, usavršavanjem i dopunjavanjem
u skladu sa tendencijama razvoja turizma
i potreba turista.
U radu je obrađena samo jedna ulica u
užem gradskom jezgru Novog Sada, tre-
balo bi obraditi sve ulice koje spadaju pod
ovu kategoriju, kako bi se napravila atrak-
tivna i konkurentna sredina za razvoj
gradskog (urbanog) turizma u pomenu-
tom gradu i kako bi se postigle obostrane
koristi, kako za pešake tako i za grad.
Literatura
Kicošev,S., Dunčić, D. (1998): Geografske
osnove prostornog planiranja, PMF, In-
stitut za geografiju, Novi Sad
Hadžić, O. (2005): Kulturni turizam, De-
partman za geografiju, turizam i hoteli-
jerstvo – PMF, Novi Sad.
Tomić, P., Bjelica, L., Stojanović, V. (2002):
Kulturna dobra u turističkoj ponudi
Vojvodine, Departman za geografiju,
turizam i hotelijerstvo – PMF, Novi Sad.
Tomić, P., Lazić, L., Pavić, D., Pavlica, K.,
Pajović, T., (2003): Novi Sad na dlanu,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo – PMF, Novi Sad.
Petrović, P. (1997): Novi Sad, Matica Srp-
ska, Novi Sad.
Grupa autora, (1982): Građa za proučava-
nje spomenika kulture Vojvodine, Po-
krajinski zavod za zaštitu spomenika
kulture, Novi Sad.
Pivac, T. (2004): Turistička atraktivnost ur-
banih centara Bačke kao značajnog po-
tencijala razvoja gradskog turizma, ma-
gistarska teza, Departman za geografiju,
turizam i hotelijerstvo – PMF, Novi Sad.
Ryall, T., McClendon, C., Meyers, B., Roe-
dler, A., Eagan, M., Lazenby, B., Ohland,
M., (2005): Pedestrians policies and de-
sign guidelines, Maricopa Association
of goverments, USA.
Rickert, T., Coffinbargar, S., Ward, J., Su-
llivan, M. (2000): Kane County Bicycle
and Pedestrian Plan, Chapter 4: Pede-
strian Design Guide, USA.
http://www.cambridge.gov.uk
http://wapedia.mobi/en/Pedestrianisation
79
 Marketing i menadžment
u turizmu

Marketing and Management

in Tourism

81
82
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Lukrecija Đeri* Darivanje kao važan proces

Sažetak
Kupovina i darivanje poklona pred-
ponašanja potrošača
stavljaju veoma zanimljivo područ-
Uvod turističkih usluga ili drugih poklona po-
je istraživanja ponašanja potrošača i
Pokloni su, s obzirom na novac koji se sva- slovnim partnerima ili lojalnim kupcima
zbog svog simboličnog i zbog praktičnog
ke godine na njih troši i s obzirom na uti- postalo je deo svakodnevnog poslovanja.
značenja. Važnost darivanja potkre-
caj koji imaju na raspoloženje darodavca i Danas se daruju pokloni u najrazličitijim
pljuje i činjenica da njene korene može-
primaoca poklona, veoma zanimljivo po- situacijama a samo darivanje motivisano
mo pronaći još u starom Vavilonu.
dručje ponašanja potrošača. Proizvodi i je mnogobrojnim faktorima. Takođe, sve
Davanje poklona kao simbolički čin ko-
usluge odabrane kao darovi predstavlja- je prisutnije i samodarivanje čije su okol-
munikacije, ima jasno izražene i često
ju više od običnih, svakodnevnih izbora. nosti i motivacija prikazane u Tabeli 4.
skrivene motive koji se rangiraju od če-
Zbog svog simboličkog značenja, povezuju
stitanja, izraza ljubavi, do obaveza i
se sa važnim događajima kao što su venča- Način darivanja
dominacije. Postoji pet načina davanja
nja, veridbe, rođendani, promocije, godiš- Davanje poklona je simbolički čin komu-
poklona: poklanjanje među grupama,
njice, putovanja, dobro obavljeni posloni nikacije, sa jasno izraženim i skrivenim
poklanjanje među kategorijama, po-
pregovori ili druge prilike. značenjima koja se rangiraju od čestitanja,
klanjanje unutar grupe, međuljudsko
Poklanjanje se definiše kao “proces raz- izraza ljubavi, do obaveza i dominacije.
darivanje i samodarivanje.
mene poklona” između darodavca i prima- Priroda odnosa između darodavca i pri-
Kod darivanja poslovnih saradnika
oca (Cohn, Schiffman, 1996). Ta je defini- maoca poklona je važan činilac pri odabi-
treba voditi računa o meri, očekivanji-
cija dosta široka i obuhvata poklone koji se ru poklona.
ma, kao i o kulturološkim navikama i
daju samoinicijativno, kao i one koji pred- Postoji pet načina davanja poklona koji
poslovnoj praksi partnera.
stavljaju obavezu. Uključuje poklone upu- su prikazani u Tabeli 1:
Ključne reči: turističko preduzeće, da-
ćene drugima i one namenjene samom se- • poklanjanje među grupama,
rivanje, pokloni, poslovno darivanje,
bi, odnosno, samodarivanje. • poklanjanje među kategorijama,
poslovna praksa, kulturološke razlike
• poklanjanje unutar grupe,
Istorija poklona • međuljudsko darivanje i
Abstract Korene običaja davanja poklona, može- • samodarivanje.
Purchase and presentation of gifts are
mo pronaći još u Vavilonu. U doba rim-
very interesting research area of cus-
skog carstva su tokom Saturnalije (Satu- Poklanjanje među grupama događa se
tomer behavior, because of its symbol-
ralie), festivala koji se organizovao u slavu uvek kada jedna grupa razmenjuje poklo-
ist and practical meaning. How im-
Boga Saturna, Rimljani - Imperatoru, kao ne sa drugom grupom (npr. jedna porodi-
portance presentation is shows the fact
i jedni drugima, davali poklone privezane ca poklanja turističko putovanje drugoj
that its roots can be found even in an-
za grane zimzelenog drveta koje su nazi- porodici). Proces i ishod donošenja odlu-
cient Babylon.
vali Strenae (Strenae). Kako obično biva, ka porodice razlikuju se od donošenja od-
Presenting the gifts is a symbolic act
takva praksa je eskalirala u pokušaj da se luka pojedinca. Isto tako, i pokloni koji su
of communication and has clearly ex-
na taj način ostvari korist i ostavi utisak, namenjeni porodici razlikuju se od onih
pressed or often hidden motives. This
pa je počelo poklanjanje skupocenih daro- koji se daju svakom članu porodice poje-
are ranked from congratulation, ex-
va - garderobe i predmeta napravljenih od dinačno. Npr. “uobičajeni” svadbeni po-
pressions of love, commitment to the
zlata i srebra. klon mladencima najčešće obuhvata proi-
domination. There are five ways of giv-
Godine 324. običaj Saturnalije je kul- zvode za pokućstvo, a ne nešto čime bi oni
ing gifts: bestow between the groups,
turološki zapostavljen, jer je novi hrišćan- zadovoljili svoje lične potrebe - turistič-
bestow among specific people catego-
ski imperator Konstantin imao potrebu da ko putovanje ili vikend u velnes (wellne-
ries, bestow inside specific group, inter-
zadovolji mase i obe svoje nove religije, pa ss) centru. Međutim, taj jaz se može pre-
personal and self-presentation.
je Saturnalije zamenio Božićem. vazići davanjem poklona u vidu novčanog
Additionally, when the business asso-
Deo tradicije darivanja poklona u za- iznosa.
ciates are presenting it should be taken
padnom svetu usko je povezana i sa Tri U slučaju poklanjanja među kategorija-
into consideration following: the expec-
Mudraca koji su nosili darove Isusu. Izvan ma, pojedinac daruje grupu (npr. prijatelj
tations, cultural habits and practice of
judejsko-hrišćanskog sveta i Druidi su poklanja paru turističko putovanje za go-
the partners.
pravili darove od svoje „svete biljke“ ime- dišnjicu braka) ili grupa daruje pojedinca
Keywords: tourism company, pres-
le i poklanjali ih na početku svake Nove (npr. prijatelji zajedno skupe novac i kupe
entation, gifts, business presentation,
Godine. drugom prijatelju zajednički rođendanski
business practices, cultural differences
Vremenom se običaj davanja poklo- poklon). Strategije odabira poklona poput
na proširio i na ostale sfere života, tako i “kupovine za više primatelja” ili “zajednič-
na turizam. Poklon putovanja, darivanje ke kupovine” (koje se odnose na poklanja-

Tabela 1. Pet podgrupa darivanja između darodavca i primaoca poklona

Pojedinac Grupa Sam «ja» ili «mi»
međuljudsko poklanjanje među
Pojedinac samodarivanje
darivanje kategorijama
* Prirodno-matematički fakultet, Departman za poklanjanje među poklanjanje među poklanjanje unutar
Grupa
geografiju, turizam i hotelijerstvo, Trg Dositeja kategorijama grupama grupe
Obradovića 3, Novi Sad Izvor: (Cohn, Schiffman, 1996)

83
 nje među kategorijama), naročito su kori- Tabela 2.- Glavne razlike između darivanja majki u anglo-keltskoj, kinesko-
sne u slučaju problematičnog primatelja, vijetnamskoj i izraelskoj kulturi
nekom kome “nijedan poklon nije dovolj- Kinesko-vijetnamske
Elementi darivanja Anglo-keltske majke Izraelske majke
no dobar” (Hill, Romm, 1996). majke
Poklanjanje unutar grupe može se oka- Motivacija
rakterisati stavom “to smo sami sebi po-
kratkoročni/
klonili”, to jest, grupa daruje sebe ili svo- Opravdanje kratkorični ciljevi dugoročni ciljevi
dugoročni ciljevi
je članove (Schiffman, Kanuk 2004). Npr.
zaposleni bračni par može smatrati da im prestižni pokloni, praktični pokloni,
Značenje važnost za primaoca
naporno radno vreme skraćuje mogućno- rođendanski pokloni manje količine novca
sti slobodnog vremena provedenog zajed- posebne prilike, npr.
kineska Nova godina i
no. Zbog toga oni sami sebe daruju poklon Vreme darivanja rođendani, verski rođendani i potrebe
razne nagrade
putovanjem za godišnjicu u obliku krsta- praznici
renja po Sredozemnom moru. Izbor poklona
Suprotno tome, međuljudsko dariva- visok prioritet,
nje uključuje samo dve osobe darodavca i niski prioritet,
Uključenost društveni i psihološki niski prioritet
primaoca poklona. Po svojoj prirodi me- finansijski rizici
rizici
đuljudski pokloni su “intimni”, budući da majka dominira nad
darodavcu pružaju mogućnost izražava- mlađom decom, ali je
nja odnosa prema primaocu poklona. Us- Uticaj porodice deca majka
pod uticajem starije
pešni su oni pokloni koji odražavaju po- dece
znavanje i razumevanje primaoca poklona Uticaj promocije statusni simbol roba na popustu roba na popustu
od strane darodavca i njihovog međusob-
nog odnosa. (Npr. poklanjanje prijatelju kvalitet, natprosečna
Atributi poklona prosečna cena prosečna cena
cena
turističkog putovanja u skladu sa njego-
vim interesovanjima može se protumačiti Prezentacija
kako ga odlično poznajemo). Istraživanje trenutno odgođeno trenutno
Poruke
pola darodavaca i njihovog stava prema samozadovoljstvo samozadovoljstvo samozadovoljstvo
davanju poklona osobi istog pola (žena že- pojedinačni pokloni,
ni ili muškarac muškarcu) i davanju po- brojni pokloni, majke
Razdvajanje poruke najstarije dete je pojedinačni pokloni
klona osobi suprotnog pola (muškarac že- su favorizovane
favorizovano
ni ili žena muškarcu), pokazalo je da je i Razumevanje poruke uvek ponekad nikad
muškarcima i ženama lakše davati poklo-
ne osobi istog pola, međutim, intenzivniji Reakcija
osećaji povezuju davanje poklona između Dostizanje cilja često najčešće nikad
suprotnih polova. Povratna informacija izražena manje izražena najmanje izražena
Pre par godina “Asocijacija za istraži-
Upotreba često privatna često zajednička isključivo privatna
vanje potrošača” (Association for Consu-
mer Research) iz države Juta (Utah), SAD, Izvor: (Hill, Romm, 1996)
proučavala je darivanje dece od strane nji-
hovih majki (međuljudsko darivanje) u ra-
Tabela 3.- Karakteristike darivanja dece od strane majke u Vojvodini kod mešovitih
zličitim kulturama:
brakova (majka Mađarica, otac Južnoslovenskog porekla)
• anglo-keltskoj (majke rođene u Austra-
liji); Elementi darivanja Majke poreklom Mađarice
• kinesko-vijetnamskoj (majke rođene u Motivacija
Vijetnamu) i
Opravdanje kratkoročni i dugoročni ciljevi
• izraelskoj (majke rođene u Izraelu) (Hi-
ll, Romm, 1996). Značenje praktični pokloni, rođendanski pokoloni, pokloni za verske
praznike, pokloni važni za primaoce
Iako u svakoj od tih kultura majka igra Vreme darivanja posebne prilike (rođendani, imendani, verski praznici, nova
ključnu ulogu u darivanju porodice, u Ta- godina, venčanje, nagrade...)
beli 2. ipak možemo uočiti glavne razlike Izbor poklona
među tim grupama.
Uključenost visoka uključenost majke, pažnja se obraća na finansijski rizik
Autonomna Pokrajina Vojvodina kao
multinacionalna i multikulturna sredi- Uticaj porodice majka donosi odluku u dogovoru sa mužem
na koja je specifična u odnosu na anglo- Uticaj promocije želja za poklanjanjem, poklon kupljen na popustu
keltsku, kinesko-vijetnamsku i izraelsku
Atributi poklona kvalitet, cena (prosečno skupa)
kulturu veoma je interesantna za prouča-
vanje darivanja dece od strane majki kod Prezentacija
mešovitih brakova (majka Mađarica, otac Poruke trenutno zadovoljstvo
Južnoslovenskog porekla). Anketa je iz- Razdvajanje poruke pojedinačni pokloni, dete koje dobija poklon je u prvom planu
vršena na reprezentativnom uzorku (100
Razumevanje poruke najčešće
mešovitih brakova) u odnosu na region i
odgovara cilju anketiranja, kojim se želeo Reakcija
dobiti komparativni rezultat u odnosu na Dostizanje cilja najčešće
gore navedene kulturne grupe. Rezultati
Povratna informacija izražena
ankete prikazani su u Tabeli 3.
Samodarivanje se javlja onda kada su Upotreba najčešće lična
i darodavac i primalac poklona ista oso- Izvor: (Istraživanje autora, 2009)

84
ba (Sherry, et al., 1995). Do određenog ste-
pena, samodarivanje odražava “duševno
raspoloženje”. Ako potrošač kupovinu tu-
rističkog proizvoda ili usluge vidi kao “ku-
povinu nečega što mu je potrebno”, on-
da se radi jednostavno o “kupovini”. Ali
ako isti potrošač istu kupovinu posmatra
kao “samodarivanje”, onda to dobija po-
sebno značenje za njega (Mick, DeMoss,
1996). Potrošači sami sebe mogu “počasti-
ti” poklonima u obliku raznih proizvoda
(odeća, obuća, nakit), turističkog putova-
nja, usluga (odlazak kod frizera ili u resto-
ran) ili doživljaja (npr. spust niz brzu reku
- rafting). Postoje niz specifičnih okolno-
sti i motivacije koje mogu potaknuti na sa-
modarivanje, npr. nagraditi se zbog lič-
nog dostignuća, učiniti nešto lepo sebi ako
smo loše raspoloženi, razvedriti se ako su
praznici, zadovoljiti neku svoju potrebu
kao odgovor na stresnu situaciju u kojoj se
nalazimo, proslaviti nešto ako smo došli
do viška novca, zadržati dobar osećaj ku-
povinom poklona za sebe itd. (Schiffman,
Kanuk, 2004).
Tabela 4. ilustruje specifične okolnosti
i motivacije koje mogu podstaći potrošače
na samodarivanje.
Poslovno darivanje
Poslovni pokloni su sastavni deo poslov-
nog odnosa između partnera na turistič-
kom tržištu. Njima se ne samo iskazuje
pažnja, nego i utiče na formiranje i nego-
vanje uspešnih poslovnih odnosa.
Prilikom posete poslovnom partneru u
stranoj zemlji, bez obzira da li je već uspo-
stavljena uspešna poslovna saradnja, ili se
radi o prvom susretu, ne sme se zaboraviti
poklon kao znak pažnje. Pokloni su važan
deo poslovnog stila i dobar način da se us-
postave dobri poslovni odnosi.
Poklanjanje predstavlja mnogo vi-
še od samog čina predaje poklona. To je
način na koji se izdvaja pojedinačni po-
slovni partner i turističko preduzeće ko-
je on predstavlja od ostalih, ali i način da
taj gest ostane upamćen po jedinstvenom
pristup i načinu na koji se turističko pre-
duzeće obraća svojim poslovnim partne-
rima i kupcima.
Važno je da poklon bude primeren i da
predstavlja mnogo više gest pažnje i po-
štovanja nego, što treba da je u srazme-
ri sa poslovnim poduhvatom. Primanje
poklona uvek izazive određene emocije.
Mnogi ljudi se od srca obraduju čak i naj-
manjem poklonu. Zbog toga se osoba ko-
ja prima poklon oseća polaskanom ne sa-
mo zbog sitnice koju je primla, nego i zbog
prijatnog društva osobe od koje je dobi-
la poklon. Sam čin primopredaje poklo-
na dobar je početak za stvaranje pozitivne
atmosfere za početak pregovora. Ipak, ne
proizvodi svaki poklon istu emociju. Stoga
je važno obratiti pažnju ne samo na to ka-
ko se poklanja, već i šta i kome se poklanja.
Najvažnije je otkriti koji je odgovara-
jući poklon za određenu poslovnu priliku.
Tabela 4.- Okolnosti i motivacije za
samodarivanje
Okolnosti Motivacija
lično dostignuće nagraditi se
loše raspoloženje biti dobar prema
sebi
praznici razveseliti se
stres zadovoljiti potrebu
višak novca proslaviti
potreba otkloniti stres
duže vreme nije popraviti
ništa kupljeno za raspoloženje i
samog sebe zadržati dobar
osećaj
ostvarenje željenog potsticaj ostvarenja
cilja cilja
ostalo ostalo
Izvor: (Mick, DeMoss, 1990)
Kao prvo, važno je informisati se o tome
da li određena turistička kompanija ima
neka određena pravila vezana za (ne) pri-
manje ili vrednost poslovnih poklona. To
će uštedeti vreme pri odabiru poklona i
osigurati da se izbegnu neprijatne situaci-
je prilikom predaje poklona.
Kod kupovine poslovnih poklona uvek
treba birati proizvode poznatih robnih
marki koje imaju potvrđen kvalitet. Pri
tom treba obratiti pažnju da poklon ne bu-
de previše skup. Za to postoje dva razloga:
poslovni partner može osetiti neprijatnost
ili obavezu da uzvrati istom merom dok je
u pojedinim zemljama vrednost poklona
i zakonski određena. Ukoliko poklon nije
primeren, on prelazi protokolarne grani-
ce i postaje kontraproduktivan i nezako-
nit, prerastajući ponekad i u mito.
Posebnu pažnju treba obratiti na vreme
predaje poklona, koje bi po pravilu treba-
lo da bude odmah po završetku događaja,
bilo da je reč o pregovorima, neformalnim
sastancima ili manifestacijama. Ukoli-
ko se poklon ne preda prilikom pregovora
već se uručuje neposredno pre potpisiva-
nja ugovora, to može biti pogrešno protu-
mačeno, najčešće kao vid podmićivanja
partnera. Poželjno je da svaki poklon prati
i kratka poruka, koja će mu dati posebnu,
ličnu notu. Pored toga, treba uvek nastoja-
ti da se poklon preda lično. Ovaj vid pre-
daje poklona omogućava da se uspostavi
mnogo bolji i prisniji kontakt sa poslov-
nim partnerom, što će se povoljno odrazi-
ti i na dalje poslovne odnose.
Darivanje poklona poslovnim partnerima u
različitim zemljama
Prilikom poslovnog darivanja važno je
pripaziti na utisak koji se želi ostaviti na
poslovnog partnera i na to, da li će oda-
brani poklon zaista dati očekivane rezul-
tate i obradovati osobu kojoj poklanjate.
Dobar utisak se najčešće gradi na pravil-
nom izboru i originalnosti poklona, jer je
poklon ujedno i stil, te se i onaj koji daruje
i onaj koji prima time definišu.
Pored toga šta se poklanja, važno je i
kome je namenjen poklon. Kod darivanja
poslovnih saradnika u inostranstvu važno
je iz koje zemlje partner dolazi. Treba vo-
diti računa o meri, o očekivanjima, kao i
kulturološkim navikama i poslovnoj prak-
si partnera.
Neke multinacionalne kompanije pro-
pisale su veoma stroga pravila svojim za-
poslenima u vezi prihvatanja poklona.
Upravo ta pravila imaju za cilj da pomo-
gnu izbegavanje problema koji mogu za-
desiti poslovne ljude na poslovnim puto-
vanjima.
U Brazilu, Engleskoj, Panami i Peruu
rado će se odazvati pozivu na ručak, dok
Grci preferiraju večernja druženja. Kine-
zi takode cene dobru gozbu. Zemlje po-
put Malezije i Paragvaja, sa velikom sto-
pom korupcije odbacuju bilo koji poklon
koji bi se mogao smatrati mitom. U Singa-
puru, zaposlenima u državnim službama
nije dozvoljeno prihvatanje poklona, dok
je u SAD uspostavljena granica vrednosti
poklona koja ne sme pređi 25$. Darivanje
u Meksiku nije obaveza, ali je lep gest, pa
će rado prihvatiti promotivni poklon od
partnerskog turističkog preduzeća. Ar-
gentinci ne očekuju poklone od poslov-
nih partnera, osim u slučaju dugogodišnje
saradnje, a skupi predmeti nisu dobar iz-
bor, jer ih smatraju mitom. U Brazilu me-
nadžer neće prihvatiti poklon na prvom
sastanku, već samo na neformalnim dru-
ženjima. Ruže, koje se povezuju s roman-
tičnom ljubavlju, nikako nije pametno po-
klanjati poslovnim partnerima u Kanadi.
U SAD nema toliko zabranjenih
proizvoda, a posebno su im dragi originalni
pokloni specifični za neku državu. Dobar
su izbor i lokalne umetnine, knjige, sveće
ili kvalitetni prehrambeni proizvodi. U
Maleziji nije poželjno davati poklon pre
uspostavljanja nekog bližeg odnosa ili
boljeg upoznavanja. U nekim zemljama
kao sto su Japan, Indonezija i Filipini,
razmena poklona je duboko ukorenjena u
tradiciju.
U Aziji i Srednjem Istoku je od velike
važnosti korišćenje samo desne ili obe ruke
u činu prihvatanja ili davanja poklona, a u
Japanu i Hong Kongu poželjno je koristiti
obe ruke. U Singapuru, primalac poklona
Vas srdačno može odbiti čak tri puta pre
nego sto će primiti poklon, dok se u Čileu
pokloni odmah otvaraju. U Indoneziji
je čak učestalo davanje manjih poklona
normalna pojava. Za Japan i Kinu, davanje
poklona je ceremonija sa jasno odredenim
ritualima. Pokloni se mogu uručiti svim
osobama koje učestvuju u pregovorima,
ali poštujući hijerarhiju ili redosled
predstavljanja. Kinezi obično odbijaju
poklone na prvom sastanku, ali im
svakako treba ponuditi i drugi put. Samo je
u slučaju dugogodišnje saradnje prikladno
doneti poklon velike vrednosti, jer će se
Kinezi u suprotnom osećati neugodno.
S obzirom na to da broj četiri i bela boja
85
 simbolizuju smrt, neprimereno je donositi
poklone u setu koji se sastoji od četiri dela.
Zanimljivi pokloni za Kineze su cigarete,
hemijske olovke, upaljači, kancelarijski
pribor, žestoko piće, knjige i slike. Za
viši menadžment pametno je pripremiti
skuplje poklone, poput mobilnih telefona.
U Japanu je ritual darivanja bitniji od
vrednosti poklona, a na početku saradnje
Japanci dva do tri puta odbijaju darove.
Lepo upakovan poklon daruje se sa obe
ruke, i to na kraju sastanka. Latini sve
odnose prihvataju kao lične, tako da će
svaka zemlja koja potiče iz navedenih
kultura očekivati poklone kao sredstvo za
unapređenje ličnih odnosa i poslovanja.
Evropa je kontinent gde ne postoje jasno
uobličena tradicija poklanjanja. U Francu-
skoj se razmenjuju lepo upakovani kvali-
tetni pokloni manje vrednosti, ali najčešće
tek na drugom sastanku. U Nemačkoj pri-
hvataju poklone posle završetka uspešnih
pregovora. Knjige, kvalitetano piće ili CD
(CD) klasične muzike su poželjni, a neće bi-
ti srećni ako im se poklone predmeti koji
„donose nesreću», poput kišobrana ili no-
ževa. Italijani su vrlo darežljivi, pa za njih
treba pripremiti lepo upakovane skuplje
poklone. Na prvom sastanku nije obave-
zno darivanje, ali je pametno imati poklon
u torbi ako italijanski partner ipak odluči
da pokloni nešto. Noževi i makaze simboli-
zuju lošu sreću, pa nije preporučljivo dati ih
Italijanima. Holanđani ne očekuju poklo-
ne na sastancima, već samo u slučaju pri-
jateljskih odnosa sa poslovnim partnerima.
Švajcarci će prihvatiti poklon sa logotipom
partnerskog preduzeća, ali i svaki drugi dar
manje vrednosti. Ako se primi poklon od
švajcarskog partnera, svakako se mora uz-
vratiti. Rusi će prihvatiti male darove koje
ne mogu lako da nabave u svojoj zemlji, a
menadžeri u Irskoj očekuju mali poklon tek
nakon potpisivanja ugovora. U Grčkoj če-
sto razmenjuju poklone - skupa vina, pred-
mete za kuću, ručni rad ili proizvode sa lo-
gotipom preduzeća. Neće biti srećni ako
prime jeftino vino ili oštre predmete. Turci
će prihvatiti poklon od poslovnog partne-
ra ako nije previše ličan ili preskup. Španci
nemaju običaj darivanja tokom poslovnih
sastanaka, posebno ne na prvom susre-
tu. Tek nakon sklapanja ugovora, partneru
se može zahvaliti, darujući mu neku sitni-
cu, poput kancelarijskog pribora, knjige ili
umetnine.
Poslovno poklanjanje postaje sve po-
pularnije marketinško sredstvo turističke
86
privrede i u Srbiji. Na taj način domaćini
sve više teže da ostvare bolje i neposredni-
je poslovne odnose sa partnerima iz ino-
stranstva. Srbi su gostoljubiv i otvoren na-
rod koji voli da poklanja. Tu kulturološku
osobinu smo preneli i na poslovni domen.
Poklon je između ostalog i naša suptilna
poruka pažnje i naklonosti i zbog toga mu
je potrebno ponekada posvetiti nešto vi-
še pažnje nego što je to kod nas uobičaje-
no, kako bi se postigao maksimalan efe-
kat. Izvorni srpski proizvodi ili ono što
na najbolji način prezentuje našu zemlju
sve više dobija na značaju kod darivanja
stranih poslovnih partnera. Pored uobiča-
jenih publikacija o našoj državi ili grado-
vima, često se strancima daruju kvalitet-
na domaća pića, rakija i vino. Srbi umeju
da poklone i kvalitetno ulje na platnu. U
poklone ravnopravno možemo uvrstiti i
korporativne materijale kao što su bloko-
vi, kalendari, olovke i sl. koji su skoro svu-
da postali standard u poslovnom dariva-
nju (www.serbianfurniture.org.).
Zaključak
Pokloni su sastavni deo poslovnog odno-
sa između partnera na tržištu. Njima se
ne samo iskazuje pažnja, nego i utiče na
formiranje i negovanje uspešnih poslov-
nih odnosa. Poklanjanje predstavlja mno-
go više od samog čina predaje poklona. To
je način na koji se izdvaja pojedinačni po-
slovni partner i preduzeće koje on pred-
stavlja od ostalih, ali i način da taj gest
ostane upamćen po jedinstvenom pristup
i načinu na koji se preduzeće obraća svo-
jim poslovnim partnerima i kupcima kako
na domaćem tako i na inostranom tržištu.
Zbog toga je potrebno voditi računa o me-
ri, očekivanjima, kao i o kulturološkim na-
vikama i poslovnoj praksi partnera.
Pokloni često dobijaju posebna znače-
nja kao uspomene. Oni uključuju u sebe
jednostavnu korist dobivenu smanjenjem
stresa odmorom na moru, osećanjem ko-
ja pobuđuju fotografije sa ranijih putova-
nja, osećanjem zadovoljstva zbog uspeš-
nog spusta niz brzu reku ili zbog dobro
obavljenog posla.
Posedovanje fotografija i raznih drugih
poklona sa putovanja ili pregovora poma-
žu ljudima u nastojanju da stvore posebna
značenja tim predmetima i da zadrže pri-
jatan osećaj na prošlost, što je bitno za vla-
stitu privatnost.
Mogli bi postaviti pitanje, zašto je po-
nekim ljudima toliko značajna prošlost?
Smatra se da nostalgija omogućuje ljudi-
ma da sačuvaju vlastiti identitet posle ne-
ke velike promene u životu (Đeri, 2006).
Nostalgija se može temeljiti na porodi-
ci i prijateljima; na predmetima donetih
sa putovanja ili poslovnih pregovora; na
posebnim događajima kao što su godišnji
odmori provedeni u prijatnom društvu ili
dobro sklopljeni poslovi.
Literatura
Otnes, C., Lowrey, T., M., Kim, Y.,(1993):
Gifts Selection for Easy and Difficult
Recipients: A Social Roles Interpreta-
tion, Journal of Consaumer Research,
229-244.
Hill, C., Romm, C., T., (1996): The role of
mathers as Gift Givers: A lamparision
Across Three Cultures”, Advances in
Consumer Research, 23, ur: Kim P. Cor-
fman, J. G. Lynch, Ml. Provo, UT: Asso-
ciation for Consumer Research, 26.
Mick, D., G., DeMoss, M., (1996): To Me
from Me: A Deskriprive Phenomenolo-
gy of Self-Gifts, u: Advences in Cona-
umer Research, ur.: Goldenberg, Gorn,
Pollay, shay Sayre, David Horne, “I
Shop, Therefore I Am: The Role of Po-
ssesions for Self Definition”, u: Adven-
ces in Consumer Research, sv. 23, ur.:
Kim P. Corman, John G. Lynch Jr., Pro-
vo, UT, Association for Conaumer Re-
search, 323.
Cohn, D., Y., Schiffman, L., G., (1996): Gif-
ting: A Taxonomy of Private Realm Gi-
ver and Recipient Relationships, City
University of New York, Baruch Colle-
ge, 2.
Cohn, D., Y., Schiffman, L., G., (1996): Gif-
ting: A Taxonomy of Private Realm Gi-
ver and Recipient relationships, City
University of New York, Baruch Colle-
gwe, 2-7.
Sherry Jr, J., F., McGrath, M., A., Levy, S.,
J., (1995): Monadic Gifting: Anatomy of
Gifts to the Self, u: Contemporary Mar-
keting and Consumer Behavior, ur. John
F. Sherry Jr., Thousand Oaks, CA, Sage,
399.
Schiffman, L., G., Kanuk, L., L., (2004):
Istraživanje potrošača, Prentice Hall,
Upper Saddle River, New Jersey, Mate,
Zagreb.
Đeri, L., (2006): Istraživanje ponašanja
potencijalnih turista pri izboru turistič-
ke destinacije na primeru Bačke. Autor-
ski reprint, Novi Sad.
www.serbianfurniture.org.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Bela Muhi* Primena marketinga u

Sažetak
Savremeni trendovi u svetskom turiz-
Razvoju ekološkog turizma
mu traže prostore izvorne ili minimal-
no izmenjene životne sredine. Ekoturi-
zam je rastuća tržišna niša u okviru ši-
Vojvodine sa posebnim
osvrtom na birdwatching
re industrije putovanja, sa mogućnošću
da bude važno sredstvo održivog ra-
zvoja. Birdwatching (posmatranje pti-
ca) je oblik turizma koji se u svetu ubr-
zano razvija, a poslednjih godina i kod
Uvod Ekologija i turizam
nas beleži uspon. Za uspešan razvoj
Sa porastom zagađenja, buke i tenzijom Poslednjih nekoliko decenija bez sumnje
ovih oblika turizma potrebni su ne sa-
svakodnevnice, veliki broj ljudi „beži” u je period krupnih i brzih promena u me-
mo atraktivni resursi, kapaciteti i kva-
nezagađenu prirodu, mir, tišinu. Posled- đunarodnom okruženju. Među njima je
litetan proizvod, već i efikasna organi-
njih godina sve više turista želi da odmor posebno izražen povećani značaj usluž-
zacija i marketing. U tom kontekstu u
provede u očuvanim prirodnim sredina- nog sektora i u okviru njega turizma, ko-
ovom radu se ukazuje na značaj mar-
ma, etnookruženju ili ruralnim krajevi- ji sve više predstavlja kulturnu i civili-
keting koncepcije u razvoju ekološkog i
ma. Stoga ne čudi da se razvila posebna zacijsku potrebu savremenog čoveka. S
birdwathing turizma Vojvodine.
grana turizma, koja se naziva ekoturizam. obzirom na ekonomske i šire društvene
Ključne reči: Ekoturizam, posmatra-
Ekoturizam je ekološki odgovorno pu- konotacije turizma, on je danas uobličen u
nje ptica, marketing, promocija
tovanje i poseta u relativno očuvana po- „industriju bez granica”. Turizam je feno-
dručja radi uživanja u prirodi (i pratećim men koji je u XX. veku poprimio globalne
Abstract kulturnim odlikama). Turizam useme- dimenzije. Gotovo da nema zemlje u svetu
Modern trends in world tourism are
ren na destinacije u prirodi u suštini pred- koja, u većem ili manjem obimu, ne razvija
seeking for minimally changed envi-
stavlja putovanje u područja sa očuvanom inostrani i domaći turizam. Turizam, kao
ronment. Ecotourism is a growing mar-
prirodom, a ekoturizam ostvaruje ko- grana privrede danas proširuje svoju glo-
ket niche in the broader travel indus-
rist za lokalno stanovništvo u ekološkom, balnu ulogu, proizvodeći 11,4% svetskog
try, with the possibility to be an im-
kulturnom i ekonomskom smislu (Štetić, bruto nacionalnog proizvoda prema po-
portant tool for sustainable develop-
2007). Birdwatching (posmatranje ptica) dacima Svetskog saveta sa putovanje i tu-
ment. Birdwatching is a form of tour-
je aktivan hobi koji podrazumeva boravak rizam (WTTS).
ism which is developing rapidly world-
u prirodi, takmičarski duh i visoku fizič- Naglašen uspon svetskog turizma mo-
wide and in the last few years in our
ku i mentalnu aktivnost, a osnova je do- že se objasniti dejstvom niza činilaca, me-
country too. For development of ecot-
bro poznavanje ptica i njihovo prepozna- đu kojima posebno mesto zauzimaju: opšti
ourism and birdwatching torusim not
vanje izoštrenim čulima. U Evropi više od ekonomski rast, povećanje ličnih prihoda,
only attractive resources, capacity and
2 miliona turista godišnje putuje u potra- viši obrazovni i kulturni nivo stanovniš-
quality product are needed, but effi-
zi za pticama. tva, intenzivna izgradnja smeštajnih kapa-
cient organization and marketing too.
Karakteristike prostora, posebno geo- citeta, usavršavanje saobraćaja i veći pro-
In this context, this paper indicates the
grafsko-saobraćajni položaj, širok spektar tok informacija o atraktivnim regionima
importance of marketing concept in the
prirodnih i društvenih pogodnosti, stanje na Zemlji (Jovičić, 2000). Takođe i višak
strategy of long-term development of
biodiverziteta, flora, fauna, klima, kultur- slobodnog vremena usled skraćivanja rad-
ecological and birdwatching tourism in
no-istorijsko nasleđe, prigodne manifesta- ne nedelje i dužeg godišnjeg odmora, mo-
Voivodina.
cije, antropogeni faktori i ostala obeležja derni saobraćajni i telekomunikacioni si-
Key words: Ecotourism, birdwatching,
u Vojvodini predstavljaju dobru osnovu za stemi, viši nivo ekološke svesti itd. utiču
marketing, promotion
njeno uključivanje u najvažnije međuna- na jačanje turističkih kretanja.
rodne tokove ekoturizma i birdwatchin- Savremeni trendovi u svetskom turiz-
ga. Tako se ovi oblici turizma označavaju mu traže prostore izvorne ili minimalno
kao veliki turistički potencijali Vojvodine. izmenjene životne sredine. Na početku
Razvoj ekološkog i birdwatching turizma masovnog razvoja turizma, najveće inte-
može da odigra bitnu ulogu u povećanju resovanje je bilo vezano za letnje destina-
raznolikosti turističke ponude u Vojvodi- cije i egzotična mesta. Međutim, otuđe-
ni. Ekoturizam, kao specifična tržišna ni- nost u megapolisima, posebno u bogatijim
ša i kao deo šireg koncepta održivog turiz- zapadnim državama, kao i zasićenost kla-
ma, definisan kao odgovorno putovanje u sičnim oblicima turizma, doveli su do sve
oblasti prirode koje čuva životnu sredinu i većeg interesovanja za povratak prirodi i
kulturne vrednosti i podržava blagostanje okretanje tradiciji.
lokalnog stanovništva, predstavlja veliku Ekspanzivan i nekontrolisan razvoj tu-
razvojnu šansu za turizam Vojvodine. Tu- rizma tokom proteklih nekoliko deceni-
ristički proizvodi Vojvodine treba upravo ja praćen mnogim neželjenim ekološkim,
da se zasnivaju na raznolikosti prirodnih i socijalnim i kulturnim posledicama na-
ostalih resursa, očuvanosti prirodne sre- meće potrebu da se i ova delatnost podve-
dine, bogatstvu kulturno-istorijskih spo- de pod koncepciju održivog razvoja. Odr-
* Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, menika i gostoljubivosti i srdačnosti sta- živost razvoja turizma, pre svega zavisi
Vojvode Putnika bb. 21 208 Sremska Kamenica, Srbija novništva. od mogućnosti životne sredine da obez-

87
 bedi stabilnu i dugoročnu razvojnu osno-
vu. Pred svim učesnicima i nosiocima tu-
rističke delatnosti nameće se jasan zahtev
da se prilagode ovoj novoj razvojnoj stra-
tegiji i načinu razmišljanja. Zbog nave-
denih činilaca sve više dolazi do značaja
koncepcija održivog turizma, po mnogim
autorima to jeste najvažniji izazov i zada-
tak turizma u 21. veku. Održivi turizam
treba da se temelji na integralnom, holi-
stičkom pristupu, koji podrazumeva me-
đusobnu povezanost i saradnju svih čini-
laca koji utiču na razvoj turizma.
Prema proceni Međunarodne unije za
zaštitu životne sredine pri Ujedinjenim
nacijama (International Union for Con-
versation of Nature – IUCN), svaki turista
dnevno u proseku, baci oko 1 kg čvrstog
otpada, što na godišnjem nivou proseč-
no iznosi oko 182 miliona tona otpada.
Zbog toga mnogobrojni naučnici, pogoto-
vo ekolozi upozoravaju na to da nekontro-
lisani turizam predstavlja ozbiljnu pretnju
za biljni i životinjski svet. Takođe oni upo-
zoravaju da dodatni izvor opasnosti pred-
stavlja nesavesnost turista, koji često ko-
riste znatno više resursa nego što im je
potrebno za ugodno provođenje odmora,
nanoseći time ozbiljnu štetu kako lokal-
nom stanovništvu, tako i planeti Zemlji
(Jovičić, 2000).
Ekološki turizam i birdwatching
Ljudima je potrebno da žive u simbiozi sa
prirodom, ali u visokourbanizovanim ze-
mljama i gradovima eko-sistem je pore-
mećen pod uticajem hipertrofirane teh-
nologije. Stanovnici tih bučnih velikih
gradova pretenduju da se bar jednom go-
dišnje vrate tišini i prirodnom načinu ži-
vota (Tomić, 2004). Međunarodno druš-
tvo za ekoturizam - The International
Ecotourism Society/TIES, (ranije poznato
kao Društvo za ekoturizam - The Ecotou-
rism Society/ TES) uobličilo je 1991. godi-
ne jednu od prvih definicija: „Ekoturizam
je odgovorno putovanje u oblasti priro-
de, kojim se čuva životna sredina i odr-
žava blagostanje lokalnog stanovništva.”
Ekoturizam je rastuća tržišna niša u okvi-
ru šire industrije putovanja, sa mogućno-
šću da bude važno sredstvo održivog ra-
zvoja. Sa globalnom prodajom merenom
milijardama dolara godišnje, ekoturizam
je industrija koja teži da iskoristi prednost
tržišnih kretanja. Istovremeno, u njemu se
često posluje prilično različito od drugih
segmenata turističke privrede, jer je eko-
turizam definisan kroz svoje rezultate u
održivom razvoju: zaštiti oblasti prirode,
obrazovanje posetilaca o održivosti i stva-
ranje koristi za lokalno stanovništvo.
Birdwatching može poslužiti kao jedan
od najboljih primera uspešne realizacije
ekoturizma u širem i u užem smislu. Pret-
postavke u vezi sa postojanjem ekoturiz-
ma u užem smislu su povezane sa prirod-
nom sredinom i njenim karakteristikama,
i ta sredina treba da bude ekološki čista,
88
mirna, neprenaseljena, neizgrađena i eko-
loški očuvana. U širem smislu ekoturizam
mora biti rezultat zaštite celokupnog eko-
sistema kao i klasičnog turizma (Tomić,
2008).
Birdwatching nije masovan oblik turiz-
ma, već spada u specijalna interesovanja,
koje Strategija o razvoju turizma Republi-
ke Srbije preporučuje za razvoj u buduć-
nosti. Turisti koji dolaze u potragu za pti-
cama čine to tokom cele godine a njihovi
zahtevi uključuju objekte za smeštaj ma-
njeg kapaciteta (porodični hoteli, seoska
domaćinstva ili objekti u lovištima), au-
tentičnu hranu, piće i lokalne vodiče. Te-
ritorija Srbije, odn. Vojvodine je izrazito
bogata staništima i vrstama ptica od kojih
su mnoge retke i ugrožene, a samim tim i
privlačne za ovu ciljnu grupu. U bliskom
okruženju Srbije (u Mađarskoj, Bugarskoj,
Rumuniji, Crnoj Gori) birdwatching se
uveliko razvija i sve više učestvuje u stva-
ranju deviznog turističkog prihoda. Osim
ekonomske strane, značaj se ogleda i kroz
pružanje alternative neodrživom gazdo-
vanju prirodom (lov, ribolov, seča šuma),
odnosno kroz podsticaj održivog razvoja.
Ekološki turizam i birdwatching
u Vojvodini
Tokom uspešnog perioda razvoja turizma
u Jugoslaviji osamdesetih godina, u Vojvo-
dini su se odvijali pojedini oblici turizma
koji su postepeno dobijali na svojoj fizio-
nomiji, a i rezultatima. Najuspešniji rezul-
tati su bili u razvoju lovnog i tranzitnog
turizma. Tih godina je veliki broj stranih
turista prolazio i dolazio u Vojvodinu i za
njih je postojala turistička ponuda koja je
imala za cilj obogaćenje sadržaja boravka.
Tu ponudu su činile brojne kulturne, za-
bavne i druge manifestacije, ali su posto-
jali i drugi pokušaji da se potencijali i spe-
cifičnosti vojvođanskog prostora ponude
turistima (Tomić, 2002).
Bogata i raznovrsna prirodna bašti-
na Vojvodine koja se ogleda kroz veliki
broj zaštićenih prirodnih dobara, vrsta
i ekosistema, posebno onih od međuna-
rodnog značaja, predstavlja neprocenji-
vo nacionalno blago i potencijal. Osnovu
za razvoj ekoturizma Srbije i Vojvodine
predstavljaju zaštićena područja: 5 na-
cionalnih parkova, 5 Ramsar lokalite-
ta, jedan rezervat biosfere, 120 rezervata
prirode, 20 parkova prirode, oko 470 spo-
menika prirode (od kojih su mnogi na te-
ritoriji Vojvodine), kao 215 biljnih i 427
životinjskih vrsta, koje su označene kao
prirodne retkosti. Prema podacima Za-
voda za zaštitu prirode Srbije, pripremlje-
na je dokumentaciona osnova za preko
1000 zaštićenih dobara u Srbiji, koja tre-
nutno obuhvataju oko 5% teritorije Re-
publike. Cilj zaštite je da se obuhvati oko
10% područja Republike do 2010. godine.
1971. godine je u Iranskom gradu Ramsa-
ru potpisan međunarodni sporazum o za-
štiti vlažnih staništa, i od tada se više sto-
tina vlažnih staništa širom sveta nalaze na
spisku zaštićenih Ramsarskih područja. Iz
Vojvodine se na listi Ramsarskih vlažnih
područja nalaze: Obedska bara, Ludoško
jezero, Carska bara, Slano Kopovo i La-
budovo okno. Od ove godine se na spisku
Ramsarskih područja nalazi i Gornje Po-
dunavlje, dok je Zasavica nominovana za
izbor sledeće godine, a Koviljsko-petro-
varadinski rit je predložen za nominaci-
ju. Broj registrovanih vrsta ptica u Srbiji
iznosi oko 360, od kojih se oko 240 i gnez-
de kod nas. Među gnezdaricama oko 100
(ili 40%) vrsta se nalazi na listi ptica kojima
su na nivou Evrope potrebne mere zaštite
(Species of European conservation concern
ili SPEC lista), a među njima je i pet glo-
balno ugroženih vrsta. U okolini Zrenja-
nina nalaze se brojne bare i mesta gde se
gnezde najrazličitije vrste ptice, počev od
Carske bare poznate po koloniji čaplja, za-
tim Melenačkog atara i jezera Rusanda, lo-
višta kod Belog Blata i Čenćanskih jezera.
U Vojvodini se posmatranje ptica već ne-
koliko godina unazad organizuje Liga za
ornitološku akciju Srbije i Društvo za za-
štitu i proučavanje ptica Vojvodine.
Kao i svi oblici održivog turizma, eko-
turizam je dinamična oblast, sa novim
tehnikama i pristupima koji se konstan-
tno razvijaju. Mnogo različitih učesnika
mora biti uključeno u njegovo sprovođe-
nje – uključujući preduzetnike, vladu, ne-
vladine organizacije i lokalne zajednice.
Odgovorni preduzetnici moraju biti pod-
staknuti da pravilno upravljaju turistima
uz pomoć smernica, certifikacija i propi-
sa. I država mora biti spremna da na pra-
vilan način finansira upravljanje ekoturiz-
mom ili će rizikovati narušavanje svojih
prirodnih i kulturnih resursa i, u kraj-
njoj liniji, svog položaja na brzo rastu-
ćem međunarodnom turističkom tržištu.
Imajući u vidu tendencije u našoj zemlji i
kretanja na domaćem turističkom tržištu,
može se proceniti da je ekoturizam još u
početnim fazama razvoja u Srbiji i u Voj-
vodini. Razlog je nedovoljna motivisanost,
kako potencijalnih stvaralaca ovog turi-
stičkog proizvoda, tako i posrednika – tu-
rističkih agencija, prvenstveno zbog niske
profitabilnosti. Kao izuzetke od pravila u
Vojvodini treba izdvojiti nekoliko zaštiće-
nih oblasti, Carsku Baru, Palić-Ludaš, na-
cionalni park Fruška gora.
Kada se govori o razvoju ekoturizma
u Vojvodini mora se imati u vidu prime-
na međunarodnog standarda za ekoturi-
zam „Green Giole 21” i koristi koje njegova
primena donosi. Tom prilikom treba ima-
ti u vidu i Globalni kodeks etike u turizmu
Svetske turističke organizacije. Deklaraci-
ju o eko-turizmu iz Kvebeka, Preporuke za
razvoj održivog turizma u osetljivim po-
dručjima, Direktive za očuvanje biodiver-
ziteta i sl. U politici razvoja turizma kao
nezaobilaznog i značajnog sektora, Srbi-
ja, odn. Vojvodina mora imati u vidu no-
vi pristup usklađivanja turističkog razvoja
koji minimalno ugrožava životnu sredinu,
odnosno utiče na njenu očuvanost.
Primena marketing koncepcije
u razvoju ekološkog turizma i
birdwatchinga
Krajem XX. veka uticaj faktora ekološ-
kog okruženja sve više dobija na značaju.
Sve veća svest o značaju očuvanja zdra-
ve prirodne sredine zahteva ekološki pri-
stup u marketing mendžmentu turistič-
ke destinacije. Jedini efikasan pristup u
razvoju turizma jeste uspostavljanje od-
govarajuće ravnoteže između razvo-
ja turizma i zaštite i unapređenja pri-
rodnog okruženja (Kicošev, 2007).
Suština sadržaja marketinga i sve što je
ovim pojmom obuhvaćeno izraženo je u
sledećoj definiciji Filipa Kotlera, jednog
od najeminentnijih marketing stručnja-
ka današnjice: Marketing je analiziranje,
organizovanje, planiranje i kontrolisanje
potencijalnih izvora kupaca, politike i ak-
tivnosti preduzeća, sa stanovišta želje da
se zadovolje potrebe i zahtevi izabranih
grupa kupaca i na toj osnovi ostvari do-
bit (Kotler, 1991). Kada je reč o marketing
koncepciji, treba istaći da se ispoljava ten-
dencija primene ove koncepcije i van pri-
vrednih organizacija, pa se ona tako pre-
nosi sa mikro na makroplan. To znači da
je svest o želji za uspešnijim zadovoljenjem
potreba sadašnjih i budućih potrošača po-
stala osnovna linija vodilja za organizova-
nje privrede i pojedinih privrednih gru-
pacija, tako i za turizam (Unković, 2007).
Poslednjih godina u marketinškoj nau-
ci iz oblasti turizma dobija se na znača-
ju upravljački aspekt marketinga (mar-
keting menadžment), odnosno kako i na
koji način planirati, organizovati i kon-
trolisati sve one brojne marketing aktiv-
nosti u turizmu, koje se paralelno odvi-
jaju na mikro i makro nivou. Marketing
u turizmu će se menjati shodno prome-
nama pretpostavki na kojima se zasni-
va njegova pimena. Predstojeće razdoblje
će se karakterisati značajnim i turbulen-
tnim promenama, prvenstveno u okru-
ženju, čije su pojavne manifestacije već
uočljive. Sposobnost nosilaca marketing
aktivnosti da budu usmereni ka ostvare-
nju dugoročnih ciljeva, uz istovremenu
prilagodljivost u okviru rešavanja tekućih
zadataka i prihvatanju novih šansi, biće od
presudnog značaja za ostvarivanje cilje-
va marketinga u turizmu (Popesku, 2002).
Osnovni cilj marketing aktivnosti u eko-
loškom turizmu jeste formiranje takve tu-
rističke ponude, koja će turistima pruži-
ti širok dijapazaon raznovrsnih sadržaja
u cilju zadovoljenja njihovih želja i potre-
ba. Da bi se to obezbedilo, neophodno je
da svi subjekti koji pružaju turističke uslu-
ge najpre međusobno sarađuju, a onda ko-
ordiniraju i sa onim organima i instituci-
jama koji taj razvoj usmeravaju na makro
nivou. Svi nosioci turističke politike ko-
ji koordiniraju razvoj turizma na svim ni-
voima treba da budu tako organizovani
da njihova aktivnost maksimalno odraža-
va sadašnje i očekivane zahteve domaćih i
stranih turista. (Bakić, 2009)
Ekoturizam je potkomponenta u okviru
oblasti održivog turizma i predstavlja pr-
venstveno održivu verziju turizma zasno-
vanog na prirodi, a uključuje i ruralne i kul-
turne elemente turizma. Ekoturizam teži u
svim oblicima da dostigne rezultate održi-
vog razvoja. Ipak, važno je razjasniti da sve
turističke aktivnosti – bilo da se usko vezu-
ju za odmor, konferencije, kongrese ili saj-
move, zdravlje, avanture ili ekoturizam –
treba da imaju za cilj održivost. To znači da
planiranje i razvoj turističke infrastruktu-
re, njeno dalje poslovanje kao i njen marke-
ting treba da se usredsrede na environmen-
talne, društvene, kulturne i ekonomske
kriterijume održivosti. Posebno je važno
da razvoj ekoturizma i birdwatching turiz-
ma u Vojvodini bude ne samo sredstvo za
postizanje ukupnog održivog razvoja tu-
rizma, već i adekvatan pristup za repozici-
oniranje Vojvodine kao turističke destina-
cije na međunarodnom tržištu stvaranjem
poželjnog imidža regije sa bogatstvom pri-
rodnih i kulturnih resursa (Tomić, 2008).
Ekoturizam se mora planirati i nji-
me upravljati na takav način da uspeš-
no dostigne svoje ključne društvene i en-
vironmentalne ciljeve, a to zahteva i
specijalizovani marketing da bi se privukli
putnici koji su prvenstveno zainteresovani
za posetu oblastima prirode (Wood, 2002).
Imajući u vidu ukupne resurse za razvoj
ekoturizma Vojvodine, sadašnje stanje ra-
zvoja, očekivana kretanja na međunarod-
nom tržištu i razvojne ambicije bilo bi po-
trebno da Vlada Republike Srbije donese
nacionalnu strategiju razvoja ekoturizma
i definiše osnove za njenu primenu, na na-
čin kako je to već učinjeno u nekim sused-
nim zemljama. Potrebno je takođe, osloniti
se na nevladine organizacije, zbog njiho-
vog već potvrđenog značaja u razvoju ovog
oblika turizma u svetu (Tomić, 2008).
Budući da su svi prirodni preduslovi is-
punjeni, kao i da već postoji zainteresova-
nost gostiju, neophodno je sprovesti niz
aktivnosti kako bi se na adekvatan način
predstavile destinacije ekološkog turizma,
kao i mogućnosti za posmatranje ptica. Na
domaćem tržištu promocija može utica-
ti na povećanje svesti o potrebi očuvanja
i zaštite prirode i iskoristiti u privlačenju
novih ciljnih grupa koji će takođe omogu-
ćiti ostvarivanje prihoda od pružanja ra-
zličitih usluga.
Zaključak
Razvoj ekološkog i birdwatching turizma
može da odigra bitnu ulogu u povećanju
raznolikosti turističke ponude u Vojvodi-
ni. Ekoturizam, kao specifična tržišna niša
i kao deo šireg koncepta održivog turizma
predstavlja veliku razvojnu šansu za tu-
rizam Vojvodine, koji ako se na pravi na-
čin iskoristi može postići dobre rezultate
i postati lider u okruženju. Karakteristike
prostora, posebno geografsko-saobraćajni
položaj, širok spektar prirodnih i društve-
nih pogodnosti, stanje biodiverziteta, flo-
ra, fauna, klima, kulturno-istorijsko nasle-
đe, prigodne manifestacije, antropogeni
faktori i ostala obeležja u Vojvodini pred-
stavljaju dobru osnovu za njeno uključiva-
nje u najvažnije međunarodne tokove eko-
turizma i birdwatchinga.
Ekološki i birdwatching turizam ne za-
htevaju velika finanskijska ulaganja i mogu
doneti značajnu materijalnu dobit. Među-
tim za uspešan razvoj ovih oblika turiz-
ma nedostaje turistička infrastruktura,
pre svega osmatračnice, uređene i obeleže-
ne staze kroz rezervate, info mape i propa-
gandni materijal, vizitorski centri i vodič-
ke službe. Takođe je potrebno napraviti i
kvalitetan marketing plan koji će na najbo-
lji način predstaviti potencijale Vojvodine.
Osnovni cilj marketing plana i aktivno-
sti u ekološkom turizmu jeste formiranje
takve turističke ponude, koja će turisti-
ma pružiti širok dijapazaon raznovrsnih
sadržaja u cilju zadovoljenja njihovih že-
lja i potreba. Da bi se to obezbedilo, neop-
hodno je da svi subjekti koji pružaju turi-
stičke usluge najpre međusobno sarađuju,
a onda koordiniraju i sa onim organima i
institucijama koji taj razvoj usmeravaju na
makro nivou. I država mora biti spremna
da na pravilan način finansira upravljanje
ekoturizmom ili će rizikovati narušavanje
svojih prirodnih i kulturnih resursa i, u
krajnjoj liniji, svog položaja na brzo rastu-
ćem međunarodnom turističkom tržištu.
Literatura
Bakić, O. (2009), Marketing menadžment
turističke destinacije, 4. dopunjeno iz-
danje, Educons Univerzitet, Sremska
Kamenica, str. 26-28.
Hrabovski-Tomić, E. (2008), Selektivni
oblici turizma, Fakultet za uslužni bi-
znis, Sremska Kamenica, str. 67-82.
Jovičić, D. (2000), Turizam i životna sre-
dina - koncepcija održivog turizma, Za-
dužbina Andrejević, Beograd, str. 15.
Kicošev, S. (2007), Turističko uređenje ru-
ralnog prostora, Prirodno-matematički
fakultet, Departman za geografiju, tu-
rizam i hotelijerstvo, Novi Sad, str. 136.
Kotler, P. (1991), Marketing Management,
Analysis, Planning and Control, 7th edi-
tion, Prentice Hall Int. London, pp. 73.
Kotler, P (2003), Marketing od A do Z,
Adizes, Novi Sad, str. 65.
Održivi i odgovorni razvoj turizma u XXI
veku, Agenda 21 za turističku privredu -
Opšti etički kodeks u turizmu, Turistič-
ka organizacija Srbije, Beograd, 2000,
str. 24.
Popesku, J. (2002), Marketing u turizmu,
Čigoja, Beograd, str 37-40.
Simončeska, L., Kosarkoska, D., Prango-
ska Lj. (1998), Planiranje u funkciji us-
89
 pešnog menadžmenta u turizmu, Ho-
telska kuća 98 - zbirka stručnih radova,
Hotelijerski Fakultet, Opatija, str. 863.
Strategija razvoja turizma Republike Srbi-
je, drugi fazni izveštaj - Strateški mar-
keting plan - Horwath Consulting Za-
greb, Ekonomski Fakultet Beograd,
2005. str. 14.
Štetić, S. (2007), Posebni oblici turizma,
Forma B, Beograd, str. 151.
90
Tomić, E. (2002), Komparativna analiza
marketing aktivnosti seoskog turizma
Nr Mađarske i Vojvodine, specijalistič-
ki rad, Prirodno-matematički fakultet,
Departman za turizam, Novi Sad, str.
35-38.
Tomić, E. (2004), How to achieve sustain-
able development of rural tourism in
Vojvodina?, 17th Biennial International
Congress, Tourism&Hospitality Indu-
stry, Opatija
Unković, S., Zečević B. (2007), Ekonomika
turizma, Centar za izdavačku delatnost
Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Be-
ograd, str. 134.
Wood, M. E. (2002), Ekoturizam – princi-
pi, postupci i politike za održivost, Ce-
nORT, Beograd
http://www.ecotourismserbia.com - Cen-
tar za razvoj eko i ruralnog turizma Sr-
bije
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jelena Kristić*
Jadranka Deže*
Sažetak
Slavoniju i Baranju treba da gleda-
mo kao zaokruženu i logički oblikova-
nu turističku regiju, unutar koje bi se
posebno isticala lokalna različitost,
a Slavonija i Baranja afirmisala kao
atraktivna turistička destinacija za-
snovana na konceptu turističkog kla-
stera. U Slavoniji i Baranji ne mogu
podjednako da se razvijaju svi selektiv-
ni oblici turizma, već bi naglasak tre-
bao da se stavi na one oblike koji imaju
objektivno najpovoljnije mogućnosti za
razvoj na ovom području, a to su seo-
ski, zdravstveni, kongresni, lovni i ribo-
lovni turizam, te ekoturizam. U tu svr-
hu potrebno je da se operacionalizuju
kvalitetni, realni i međusobno kompa-
tibilni strateški planovi na lokalnom,
regionalnom i državnom nivou.
Ključne reči: selektivni oblici turizma,
klasteri, strateško planiranje, Slavoni-
ja i Baranja
Abstract
Strategic lines of tourism development in
Slavonia and Baranya
Slavonia and Baranya should be vi-
ewed as a comprehensive and logi-
cally formed tourism region, within
which strong emphasis is placed on lo-
cal diversity, while establishing Slavo-
nia and Baranya as an appealing tou-
rist destination based on tourism clu-
stering. Not all selective forms of tou-
rism can be equally developed. Inste-
ad, attention should be focused on tho-
se forms that, objectively, have the most
favourable opportunities for develo-
pment. These are farm tourism, health
tourism, congress tourism, hunting and
fishing tourism, and ecotourism. To
achieve this requires the development
of well-devised, legitimate and mutu-
ally compatible strategic plans at the
local, regional and national levels.
Keywords: selective forms of tourism,
clusters, strategic planning, Slavonia
and Baranya
* Poljoprivredni fakultet u Osijeku, Trg Svetog Trojstva 3,
31000 Osijek, Hrvatska
Strateški pravci razvoja
turizma u Slavoniji i Baranji
Uvod
Osnovni i početni problem kako da se kre-
ira smislena i kvalitetna turistička regi-
ja Slavonije i Baranje je davanje primata
onim selektivnim oblicima turizma koji će
moći da se operacionalizuju u ovom turi-
stičkom području. Razumljivo je da se Sla-
vonija i Baranja mora orijentisati na one
selektivne oblike turizma koji odgovaraju
njenim regionalnim karakteristikama ko-
ji će stvoriti dodatne sadržaje i kod turi-
sta emocionalno kreirati dodanu vrednost
i tako intenzivirati valorizaciju celokupne
turističke regije.
Svi oblici selektivnog turizma svojim
specifičnim parcijalnim turističkim proi-
zvodima obogaćuju celokupnu turističku
ponudu, podmiruju neke nove turističke
potrebe, a po mogućnosti se i diferenci-
raju od konkurencije. Njima se maksimal-
no vrednuju postojeći turistički resursi,
što doprinosi ne samo imidžu Slavonije i
Baranje, već cele Hrvatske kao kvalitetne
destinacije koja se više ne oslanja na ma-
sovni turizam, već na turizam koji odiše
izrazitom jednostavnošću i jeftinoćom, a
karakteriše ga manje zahtevna turistička
tražnja.
U metodološkom smislu, u radu će se
analizirati trenutno stanje turizma Sla-
vonije i Baranje, te deduktivnim pristu-
pom naglasiti važnost strateškog pla-
niranja i razmišljanja. Na kraju će se
metodom sinteze izvesti zaključak o nuž-
nosti implementacije strateških plano-
va zasnovanih na pravilno postavljenim
dugoročnim ciljevima turističkog klaste-
ra Slavonije i Baranje. Strateško planira-
nje pri tome predstavlja upravljački pro-
ces stvaranja i održavanja usaglašenosti
između ciljeva privrednog subjekta i re-
sursa kao i prisutnih tržišnih mogućno-
sti (Lamb, 1998).
Grafik 1. Struktura smeštajnih kapaciteta u Slavoniji i Baranji 2007.
Izvor: Državni zavod za statistiku www.dzs.hr
Analiza postojećeg stanja turizma
u Slavoniji i Baranji
Slavonija i Baranja predstavlja regiju sači-
njenu od pet županija smeštenih u Panon-
skoj nizini na istoku Republike Hrvatske
između reka Save, Drave i Dunava, površi-
ne 12.466 km2. Graniči sa Mađarskom, Sr-
bijom i Bosnom i Hercegovinom, a prema
poslednjem popisu stanovništva iz 2001.
godine ima 891.259 stanovnika. Pretež-
no je ravničarsko područje koje s obzi-
rom na kontinentalnu klimu pogoduje ra-
zvoju poljoprivrede tako da se privredne
komparativne prednosti Slavonije i Bara-
nje nalaze uglavnom u poljoprivredi i šu-
marstvu.
Značajnija turistička područja Slavo-
nije i Baranje su veći gradovi te pojedina
područja i događanja kao što su su Parko-
vi prirode Kopački rit i Papuk, Đakovački
vezovi, Vinkovačke jeseni, a tu i brojni vi-
nogradi, slavonska gastronomija i enologi-
ja, te folklor. Sve navedeno na neki način
predstavlja i uporišne tačke, odnosno no-
sioce turizma u Slavoniji i Baranji.
Svaki turistički proizvod mora bi-
ti usklađen sa stanjem na turističkom tr-
žištu, odnosno pre svega sa potrebama i
željama turista. Turističko tržište je di-
namično i konkurentno, a na nosioci-
ma turističke ponude je da dijagnostiku-
ju i shvate motive turista, kako bi mogli da
kreiraju turistički proizvod koji odgovara
upravo njihovim potrebama i željama.
Osnovu smeštajne ponude u Slavoni-
ji i Baranji čine hoteli, privatan smeštaj te
ostali oblici smeštaja s ukupnim kapacite-
tom od oko 4.500 ležajeva (slika 1). Ovakvo
stanje je prilično zadovoljavajuće, pogoto-
vo ako se uzme u obzir da se više od 50%
smeštajne ponude može pohvaliti višom
kategorizacijom, koja je u većini slučajeva
usledila nakon renoviranja i obnove sme-
91
 štajnih objekata. Ovde svakako moramo
da spomenemo turistička seoska porodič-
na gazdinstva koja pružaju uslugu seoskog
turizma, ali isto tako čine važnu kariku u
smeštajnom lancu. Iako se u Slavoniji i Ba-
ranji zadnjih par godina beleži pozitivan
trend razvoja ovakvog oblika turizma, na-
žalost razvoj nije ravnomeran u svim po-
dručjima kao što je prikazano u tabeli 1.
Nažalost samo dve županije Slavonije
i Baranje mogu da se pohvale registrova-
nim turističkim seoskim porodičnim gaz-
dinstvima, dok ostale tri županije za sada
nemaju turističkih objekata koji se na pra-
vilan način bave seoskim turizmom ili su
Tabela 1. Broj registrovanih turističkih
seoskih porodičnih gazdinstva (TSPG) u
2007. godini po županijama Republike Grafik 2. Trend kretanja broja turista u Slavoniji i Baranji u periodu od 2001– 2007.
Izvor: Državni zavod za statistiku, www.dzs.hr
Hrvatske
ŽUPANIJA Broj Broj sledeće operativne tržišne segmente za 2. Analiza situacije – analiza spoljašnjeg
TSPG ležajeva Slavoniju i Baranju: i unutrašnjeg okruženja, pri čemu se
Bjelovarsko- 2 16 • domaće tržište uglavnom koristi SWOT analiza.
bilogorska • vodeća tržišta Austrije, Italije i Nemač-
Dubrovačko- 70 23
ke Na osnovi analize unutrašnjeg i spo-
neretvanska • tržišta srednje Evrope – Mađarska, Češ- ljašnjeg okruženja, moguće je da se izradi
ka, Poljska, Slovenija, Srbija, Crna Gora, SWOT analiza za područje Slavonije i Ba-
Istarska 64 253
Slovačka, te Bosna i Hercegovina ranje, dakle, sa navedenim snagama, sla-
Koprivničko- 6 22 • potencijalna tržišta – Francuska, Velika bostima, prilikama i pretnjama (tabela 2.).
križevačka Britanija, Švajcarska Iz tabele 2. se vidi da Slavonija i Bara-
Krapinsko-zagorska 7 20 • marginalna tržišta – skandinavske ze- nja ima neospornih turističkih potenci-
Međimurska 8 10 mlje, prekookeanske zemlje. jala koji mogu da joj pomognu u kreira-
nju kvalitetnog turističkog regiona. Još
Osječko-baranjska 56 192 Pre donošenja i implementacije mogu- je ohrabrujuće što razni svetski trendo-
Sisačko-moslavačka 8 27 ćih strategija razvoja turizma svakako tre- vi u turizmu mogu da se primene i u po-
Splitsko-dalmatinska 31 12 ba da se izvrše dve međusobno povezane nudi turističkog klastera Slavonije i Bara-
aktivnosti koje čine bazu strateškog plani- nje, te da postoji prostor za kvantitativno
Šibensko-kninska 21 16
ranja, a to su: i kvalitativno menjanje turističke ponu-
Varaždinska 6 6 1. Definisanje misije – određuje se svrha de. Povezivanje u klastere pri tome ima za
Vukovarsko-srijemska 2 0 i smer delovanja. Misija uvek mora bi- cilj stvaranje dodane vrednosti (Horvat,
ti motivirajuća i treba da se odnosi na Kovačević, 2004). Opasnost predstavlja-
Zadarska 41 248
neko duže vreme; ju već ustaljene slabosti ovog područja ko-
Zagrebačka 30 41 je kratkoročno teško mogu da se prome-
UKUPNO 352 886
Izvor: Hrvatska gospodarska komora, www.hgk.hr Tabela 2. SWOT analiza Slavonije i Baranje
u procesu registrovanja. No, svakako se u SNAGE SLABOSTI
narednom periodu očekuje daljnji razvoj
bogato kulturno-istorijsko nasleđe, nedostatak profesionalnog kadra,
smeštaja na seoskom području kroz re- srazmerna sigurnost destinacije, loša saobraćajna infrastruktura,
noviranje tradicionalnih seoskih kuća, ali prirodne lepote, nedostatak dodatnih sadržaja,
i dodatnim uređenjem novih smeštajnih prirodni resursi, nema turističkog “znati kako”
kapaciteta. nezagađeno tlo, nepovoljan imidž turističke destinacije,
Prema dostupnim podacima Državnog očuvanost prirodnog područja, nedostatak investicija u turizam
zavoda za statistiku u Slavoniji i Baranji blizina emitivnih tržišta,
je 2007. godine boravilo oko 170.000 tu- gastronomske mogućnosti,
razvijenost poljoprivrede
rista, što predstavlja povećanje od 83% u
10. seoski način života
odnosu na 2001. godinu (slika 2.). Ono što
je pri tome simptomatično je činjenica da PRILIKE PRETNjE
je prosečni boravak dva dana, iako Slavo- razvijanje zdravstvenog i velnes turizma, onečišćenje okoline neracionalnim
nija i Baranja ima šta da ponudi i da zain- svetski trend zdravog života, upravljanjem u turizmu,
teresuje turiste na duži boravak i veću tu- zdrava hrana i briga za okolinu, neadekvatna saradnja svih subjekata koji
rističku potrošnju. ekološka poljoprivreda, učestvuju u kreiranju turističkog proizvoda,
lovni turizam, nepovoljna događanja u važnijim emitivnim
Nažalost, uprkos povećanju broja turi-
mogućnost upotrebe kulturnih i istorijskih tržištima, što može da dovede do opadanja
sta, Slavonija i Baranja još uvek beleži naj- znamenitosti u turističkoj ponudi, turističke tražnje,
niži broj i prihod od turista od svih turi- repozicioniranje turističkog proizvoda međunarodna konkurencija,
stičkih klastera u Republici Hrvatskoj, a prodaja hrvatskih proizvoda kroz turizam nedovoljne stimulacije za turizam od strane
kojih inače ima ukupno deset. samoinicijativa preduzetnika u turizmu države,
Ako uzmemo u obzir geografsku se- 10. saobraćajna povezanost nepovoljna kreditna i fiskalna politika
gmentaciju turističkog tržišta, dobijamo 7. nepovoljna zakonska regulativa

92
ne na bolje, te pretnje koje mogu da dođu
iz spoljašnjeg okruženja, a čije delovanje,
ukoliko bi se pojavile, ne bi bilo baš be-
zazleno. Osim toga, boljim definisanjem
ciljnih tržišta, turistički proizvod se stva-
ra na višem kvalitativnom nivou, a može i
treba da dođe i do specijalizacije turistič-
ke ponude. U tu svrhu potrebno je, narav-
no, nakon obavljene segmentacije tržišta,
te identifikovanja ciljnih tržišnih segme-
nata, kroz strateški plan razvoja turizma
ustanoviti pravce razvoja turizma Slavo-
nije i Baranje.
Strateški ciljevi turističkog klastera
Slavonije i Baranje
Strateški planovi postoje u svim tržiš-
no orjentisanim receptivnim turističkim
zemljama i u pravilu su komplementarni
prostornim i urbanističkim planovima na
nivou čitave zemlje (Gilbert, 1990). Iako se
izrada strateškog plana principijelno od-
nosi na privredne subjekte, a ujedno pred-
stavlja sastavni deo procesa strateškog
menadžmenta privrednog subjekta kojom
on treba da preispita svoje poslovanje i da
ga prilagodi svojim najprikladnijim mo-
gućnostima u odnosu na neprekidne pro-
mene u okolini, strateški plan moguće je
postaviti i na nivou uže ili šire turističke
destinacije (Kotler, 1998).
Ciljevi svakog turističkog subjekta pro-
izlaze iz misije. Sredstvo koje će nam po-
moći za ostvarivanje ciljeva u turizmu je
strategija, odnosno, umešnost planiranja
i usmeravanja svih resursa subjekta turi-
stičke ponude u cilju ostvarenja njegovih
dugoročnih ciljeva. Empirijski se može
utvrditi da bi dugoročni ciljevi turističkog
klastera Slavonije i Baranje, između osta-
loga, trebali da budu sledeći:
• Slavonija i Baranja kao prepoznata turi-
stička destinacija,
• kreiranje i razvijanje celovitog turistič-
kog proizvoda Slavonije i Baranje,
• razvijanje selektivnih oblika turizma
karakterističnih za ovo područje,
• ulaganje u turističku infrastrukturu či-
me bi se povećala dužina boravka i po-
trošnja gostiju,
• ulaganje i edukacija profesionalnog i
kvalitetnog menadžmenta i turističkog
kadra,
• upravljanje turizmom na osnovama
principa održivog razvoja,
• stvaranje konkurentnosti turističke de-
stinacije Slavonije i Baranje u okviru
domaćih i međunarodnih granica,
• podizanje nivoa kvaliteta usluge ugosti-
teljskih i smeštajnih kapaciteta,
• privlačenje novih emitivnih tržišta,
• organizacija kvalitetnog marketing-
programa,
• zajednička promocija svih interesnih
grupa turističkog klastera.
Slavonija i Baranja kao turistička de-
stinacija bi, kako je već prethodno usta-
novljeno, trebala da se specijalizuje za po-
jedine oblike selektivnog turizma kao što
su seoski, zdravstveni, lovni i ribolovni,
te ekoturizam, i na taj način stekne kon-
kurentsku prednost. Konkurentnost tako
osmišljene destinacije zavisi od sposobno-
sti povećanja turističkih prihoda, sposob-
nosti stalnog privlačenja posetilaca, pru-
žanja zadovoljstva i iskustva/doživljaja za
pamćenje, profitabilnosti, obezbeđivanja
kvaliteta života za lokalno stanovništvo
i očuvanja prirodne okoline (Ritchie and
Crouch, 2003).
Turistički klaster Slavonije i Baranje bi
mogao da postane prekretnica u stvaranju
saradnje svih turističkih subjekata uklju-
čenih u klaster, ali i javnih subjekata koji
su u mogućnosti da poboljšaju turističku
delatnost, jer bi u njemu istovremeno mo-
rala da postoji konkurencija i kooperaci-
ja bez kojih je nemoguće ostvariti osnov-
ni cilj svih subjekata, a to je stvaranje i
kreiranje Slavonije i Baranje kao kvalitet-
no zaokružene turističke destinacije. Ovo
tim pre što je turizam centralni faktor in-
tegrisanosti evropskih regionalnih ekono-
mija i unapređenja respektabilnih prirod-
nih i kulturnih izvora (Paulo, 2000).
Glavni izazov još uvek ostaje kako or-
ganizovati marketing na koordinisan i or-
ganizovan način, te da se spoje sve turi-
stičke organizacije iz županija u jednu
organizaciju za upravljanje destinacijom
koja će da stoji iza jedinstvenog marketin-
ga i poruke s imidžom regiona kao i zajed-
ničkog nastupa u sprovođenju akcija i ini-
cijativa koje će da dovedu do privlačenja
više gostiju koji će da prenoće.
Prema tome, u razdoblju od sledećih
pet godina potrebno je da se usmere napo-
ri na izgradnju daljnjih smeštajnih kapa-
citeta i poboljšanje opšte konkurentnosti,
nakon čega će da uslede smišljene i koor-
dinisane marketinške akcije sa jedinstve-
nom porukom o destinaciji. Ovo je veoma
važno za nadolazeći period zbog nove sa-
obraćajne povezanosti (koridor Vc) kao i
otvaranje više avio-linija do osječkog ae-
rodroma, jer će tim putem sve više i više
ljudi dolaziti u ovaj region.(SMPCT, 2009)
Nakon ostvarivanja navedenih ciljeva
turističkog klastera, moguće je pozicioni-
rati Slavoniju i Baranju, odnosno utvrditi
mesto na zamišljenoj rang-listi međusob-
no konkurentskih proizvoda u percepci-
ji, odnosno svesti turista. Turistički pro-
izvod Slavonije i Baranje će verovatno
morati da prođe proces tzv. repozicioni-
ranja u odnosu na konkurenciju. Biće, na-
ime, potrebni veliki marketing-napori i
na mikro, mezo i makro-nivou kako bi se
opercionalizovala modifikacija poziconi-
ranosti turističkog regiona Slavonije i Ba-
ranje, jer sadašnje stanje i stvarni imidž
destinacije nisu niti povoljni niti dovoljno
jasno determinisani.
Pravilno postavljena i primenjena turi-
stička politika koju bi sinergijski sprovo-
dili svi turistički subjekti, neophodna je
da bi se ostvarila jača koordinacija aktiv-
nosti svih učesnika u turizmu, usmerenih
na realizovanje postavljenih ciljeva. Mar-
keting-naporima svih nosilaca turističke
ponude, koji direktno ili indirektno uče-
stvuju u turizmu, stvorili bi se dugoročni
razvojni uslovi koji bi uticali na stvaranje
povoljne klime za ulaganje u turizam, te
time i povoljne efekte za ubrzaniji razvoj
Slavonije i Baranje u budućnosti. Neop-
hodna je i primenljivost strateških plano-
va kako bi mogli lako da se implementi-
raju u svakoj turističkoj situaciji. U svrhu
ostvarivanja svih postavljenih ciljeva, po-
trebno je stvoriti strateške planove na lo-
kalnom, regionalnom i državnom nivou.
Pojedinačni planovi turističkih subjeka-
ta u Slavoniji i Baranji bi trebali da budu
kompatibilni sa turističkim planovima re-
giona Slavonije i Baranje, ali i sa strateš-
kim turističkim planom Republike Hr-
vatske, a koji je upravo donesen za period
2010-2014. godine.
Zaključak
Postojeći turistički potencijali bi treba-
li da se intenzivnije valorizuju, a od velike
važnosti je staviti akcent na integrisanje
svih oblika selektivnog turizma u kvali-
tetno osmišljenu i postojanu celovitu tu-
rističku ponudu. Selektivnim oblicima tu-
rizma bi se produžila i turistička sezona i
povećali prihodi od turizma. U Slavoni-
ji i Baranji bi trebalo da se usmeri na kre-
iranje, razvoj i promovisanje selektivinih
oblika turizma kao što su seoski, zdrav-
stveni, kongresni, lovni i ribolovni turi-
zam i ekoturizam, dok bi se ostali selektiv-
ni oblici turizma, koji nisu tako specifični
za ovo područje, mogli da se koriste tek za
višu turističku valorizaciju područja.
Strateškim planovima bi se eliminisa-
lo pragmatično delovanje, koje bi na kraju
omogućilo ostvarivanje postavljenih na-
cionalnih, regionalnih i pojedinačnih tu-
rističkih ciljeva. Svaka određena situacija
zahtevaće i poseban pristup i konkretnu
strategiju koja će da zavisi i o odabranoj
ciljnoj tržišnoj grupi, kao i o raspoloživim
resursima za operacionalizaciju odabra-
ne strategije. Optimalna strategija će za-
pravo biti ona, koja će na najbolji način da
alocira turističke resurse, pomoću koje će
se ostvariti svi postavljeni ciljevi u odno-
su na utrošena sredstva, vreme i napore.
Potrebno je primeniti onu strategiju koja
će podržati privredni rast ovog područja
orjentišući se na određen broj selektivnih
oblika turizma.
Literatura
Gilbert, D. (1990): Strategic Marketing
Planning for National Tourism, Revue
de Tourisme, Janvier-Mars, Bern, str.18.
Horvat, Đ., Kovačević, V. (2004): Clusteri
– put do konkurentnosti, CERA PROM
i M.E.P. Consult, Zagreb, str. 7.
Kotler, Ph. (1998): Upravljanje marketin-
gom, knjiga I, Informator, Zagreb, str. 287.
93
 Lamb, C. W., Hair, J. F., McDaniel, C.
(1998): Marketing, 4th Ed., South-We-
stern College Publishing, Cincinnati,
Ohio, str. 24.
Meler, M., Cerović, Z., Magaš, D.(2005):
Developing of Tourist Destination
Competitiveness in Global Markets
Condition, 2005 International Confe-
rence “Global Markets in Dynamic En-
vironments: Making Positive Connecti-
94
ons through Strategy, Technology and gford,  Oxfordshire: CABI Publishing,
Knowledge”, Lisabon July 12-16, str. str. 118.
821-827. SMPCT (2009) – Strategic Marketing
Paulo, R. (2000): Tourism in the Europe- Plan of Croatian Tourism 2010-2014,
an Union, International Journal of Con- THR & Horwath HTL, Barcelona 2009,
temporary Hospitality Management, str. 643.
Vol., No. 12, str. 11. www.dzs.hr
Ritchie, J. R. B. and Crouch, G. I., (2003): www.hgk.hr
The Competitive Destination: A Susta-
inable Tourism Perspective, Wallin-
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Jelena Krneta* Planiranje promocije

Sažetak
Da bi se promocijom postigli pozitivni
turističke ponude Vojvodine
efekti, ona mora biti adekvatno ispla-
nirana. Planiranje podrazumeva slo-
Uvod analize obuhvatile su organizacionu struk-
žen proces i implementaciju određenih
turu turističkih organizacija sa stanovi-
koraka. U ovom radu analiziran je pri-
Promocija turističke destinacije šta marketinga, izradu promotivnog pla-
stup turističkih organizacija u Vojvodi-
Posmatrana kao element marketinškog na, kriterijume za izradu plana promocije,
ni procesu planiranja promocije. Ova
spleta, promocija predstavlja složen sistem odabir promotivnih aktivnosti i materija-
analiza obuhvatila je kriterijume za
komunikacije između organizacije, tržišta la i određivanje promotivnog budžeta, kao
izradu promotivnog plana, određiva-
i različitih oblika javnosti. Sistem promo- i sprovođenje istraživanja tržišta, merenje
nje promotivnog budžeta i odabir pro-
cije sastoji se od kombinacije različitih ko- efekata promotivnih aktivnosti i kontrolu
motivnih materijala i aktivnosti, istra-
munikacionih aktivnosti. Da bi se ovim ak- izrađenog promotivnog plana.
živanje tržišta, kontrolu plana i mere-
tivnostima postigli željeni efekti, složenim Za potrebe ovog istraživanja formuli-
nje efekata realizovanih aktivnosti. Re-
sistemom komunikacije potrebno je uprav- sana je hipoteza da turističke organizaci-
zultati istraživanja pokazali su da tu-
ljati (Kotler et al, 2006). Promocija pred- je u Vojvodini ne sprovode planiranje pro-
rističke organizacije neadekvatno pri-
stavlja i jednu od strategija kojom turistič- mocije na stručan i adekvatan način, koji
stupaju planiranju promocije i da ovu
ke organizacije deluju na tržište turističke podrazumeva implementaciju određenih
fazu marketing menadžmenta shvata-
tražnje. Promotivna strategija podrazume- faza i aktivnosti.
ju kao formalnost. Rad u prvi plan isti-
va planiranje, sprovođenje i kontrolu ko- Svrha istraživanja bila je da ukaže na
če potrebu promene načina poslovanja
munikacije sa tržištem (Mounthino, 2005). postojeće probleme u sprovođenju plani-
turističkih organizacija u cilju poveća-
ranja promocije i da na osnovu dobijenih
nja efikasnosti promotivnih aktivnosti
Planiranje rezultata definiše smernice kojima bi se
koje realizuju.
Jedan od osnovnih problema u organizaci- ovaj proces unapredio u smislu povećanja
Ključne reči: planiranje, promocija,
ji turističke destinacije je neadekvatan pri- efikasnosti promocije.
turističke organizacije, Vojvodina
stup procesu planiranja marketinških ak-
tivnosti. Planiranje je često shvaćeno kao Postupak i metode istraživanja
Abstract formalnost i nepotrebna aktivnost. Među- Istraživanje je realizovano kao transver-
In order to achieve positive effects pro-
tim, sprovođenje faze planiranja je više- zalna studija empirijskog karaktera. U ra-
motion has to be properly planned.
struko korisno. Ono podstiče sistematski du je korišćen i analitičko-sintetički me-
Planning is complex process and impli-
pristup poslovanju, podrazumeva jasno tod, dok je prilikom obrade podataka i
cates implementation of several phas-
definisanje ciljeva i poslovne politike, ko- implementacije rezultata korišćen stati-
es. This paper analyses approach of
ordinaciju aktivnosti i utvrđivanje kriteri- stički metod. Za prikupljanje podataka
tourist organizations in Vojvodina to
juma za merenje uspešnosti sprovedenih korišćena je nestandardizovana istraži-
promotion planning process. This anal-
aktivnosti. Planiranje omogućava predvi- vačka tehnika anketiranja.
ysis includes promotion planning cri-
đanje i proaktivno delovanje. Proces pla- Istraživanje je sprovedeno u periodu
teria, budgeting and promotion activi-
niranja podrazumeva nekoliko koraka: jul-septembar 2008. godine. Obuhvatilo
ties selection criteria, market research,
analizu, planiranje, primenu i kontrolu, je turističke organizacije koje posluju na
promotion plan control and promo-
od kojih svaki ima podjednako značajnu teritoriji Vojvodine, a koje se bave promo-
tion effects monitoring. The research
ulogu u ovom procesu (Haton, 2003). cijom turističke ponude gradova i opština.
results indicate that promotion plan-
Istraživanjem je obuhvaćen hotimi-
ning process is considered as formality
Turističke organizacije čan uzorak od 15 turističkih organizacija
and not approached in adequate way
Osnovni zadatak turističkih organizacija je opštinskog, odnosno gradskog nivoa, što
by management of tourist organiza-
da sinhronizuju i koordiniraju celokupnu predstavlja 46,87% od njihovog ukupnog
tions. This paper highlights the need for
aktivnost turističke destinacije. Turističke broja u Vojvodini. Uzorak je bio heterogen
change of tourist organization`s busi-
organizacije imaju značajnu ulogu u razvoju u pogledu geografske rasprostranjenosti,
ness approach aiming better effective-
turizma destinacije i to sa stanovišta kreira- veličine (broja zaposlenih) i visine godiš-
ness of realized promotion activities.
nja proizvoda, marketinga i promocije turi- njeg budžeta.
Key words: planning, promotion, tour-
stičke destinacije. Osim toga, one su glav- Prikupljeni podaci obrađeni su statistič-
ist organizations, Vojvodina
na veza između turističke privrede i organa kim postupcima. Iz prostora deskriptivne
vlasti (Kotler, Bowen i Makens 2005). Turi- statistike najviše je primenjivana aritme-
stičke organizacije formiraju se na nacional- tička sredina, a iz prostora komparativne
nom, regionalnom i lokalnom (opštinskom) statistike, u slučajevima testiranja značaj-
nivou. Njihove aktivnosti moraju biti uskla- nosti razlika između pojedinih prosečnih
đene na svim organizacionim nivoima. skalarnih vrednosti, korišćen je T-test.

Cilj, zadaci i hipoteza istraživanja Rezultati istraživanja

Cilj istraživanja bio je da analizira pristup
turističkih organizacija procesu planiranja
promocije. Da bi se postigao postavljeni cilj
bilo je neophodno izvršiti analize na osno-
* samostalni istraživač, Novi Sad, vu kojih je moguće proceniti adekvatnost i
krneta.jelena@gmail.com stučnost pristupa planiranju promocije. Te
Marketing služba u turističkim
organizacijama
Rezultati istraživanja pokazuju da 80% tu-
rističkih organizacija u Vojvodini u svojo
organizacionoj strukturi nema posebnu

95
 službu koja se bavi poslovima marketin- Tabela 2. Deskriptivni parametri ajtema marketing službe i kriterijuma za planiranje
ga. Svega jedna petina, odnosno 20% tu- Posebna
Std. Std. Error
rističkih organizacija ima formiranu mar- Kriterijum služba za N Mean
Deviation Mean
keting službu. marketing
Sopstvena ima 3 2,67 1,528 ,882
Plan promocije istraživanja
Plan promocije, i to na godišnjem nivou, nema 8 4,00 1,773 ,627
izrađuje 86,67% turističkih organizacija. Za Istraživanja ima 2 5,50 ,707 ,500
većinu, izrada ovakvog plana predstavlja i drugih
osnovu za odobravanje budžetskih sredsta- organizacija nema 9 3,22 1,202 ,401
va. Nasuprot njima, 13,33% turističkih orga-
nizacija ne izrađuje promotivni plan. Preporuke ima 3 3,67 ,577 ,333
stručnih
Kriterijumi za izradu plana promocije i nauč.
Najvažniji kriterijumi, kojima se tu- institucija nema 9 4,33 1,323 ,441
rističke organizacije rukovode prilikom
izrade plana promocije su iskustva iz pret- Iskustva iz ima 3 1,33 ,577 ,333
hodnog perioda i raspoloživi budžet, dok prethodnog
najmanji značaj imaju sprovedena istra- perioda nema 11 2,09 1,221 ,368
živanja, preporuke stručnjaka i iskustva
drugih (Tabela 1). Raspoloživ ima 3 2,33 ,577 ,333
budžet
Tabela 1. Kriterijumi za izradu plana nema 10 2,40 1,713 ,542
promocije
Primeri ima 3 5,33 ,577 ,333
Kriterijum Aritmetička sredina drugih TO
(M) nema 9 4,11 1,764 ,588
Iskustva iz 1,93
prethodnog perioda Tabela 3. T-test
Raspoloživ budžet 2,38
t-test for Equality of Means
Istraživanja drugih 3,64
Sig. Mean Std. Error
organizacija t df
(2-tailed) Difference Difference
Sopstvena 3,64
Equal
istraživanja
variances -1,144 9 ,282 -1,333 1,165
Preporuke stručnjaka 4,17 Sopstvena assumed
istraživanja
Primeri drugih TO 4,42 Equal
variances not -1,232 4,223 ,282 -1,333 1,082
Da bi se utvrdilo da li postoje razlike assumed
u odabiru kriterijuma za izradu promotiv- Equal
nog plana između turističkih organizaci- variances 2,518 9 ,033 2,278 ,905
Istraživanja
je koje imaju i onih koje nemaju posebnu drugih assumed
marketing službu primenjen je T-test. organizacija Equal
Utvrđeno je da su sprovedena istraživa- variances not 3,555 2,564 ,049 2,278 ,641
nja, preporuke stručnjaka i prethodna isku- assumed
stva važniji za turističke organizacije koje
Equal
imaju marketing službu, dok su istraživanja Preporuke variances -,826 10 ,428 -,667 ,807
drugih i primeri drugih organizacija važniji stručnih assumed
za turističke organizacije koje nemaju služ- i nauč.
institucija Equal
bu marketinga. Raspoloživost budžeta po-
variances not -1,206 8,566 ,260 -,667 ,553
djednako je važan kriterijum za obe grupe assumed
turističkih organizacija (Tabela 2).
Iako su na prvi pogled uočene izvesne Equal
Iskustva iz variances -1,021 12 ,327 -,758 ,742
razlike, na osnovu analize dobijenih vred-
prethodnog assumed
nosti T-testom i realizovanog nivoa zna-
perioda Equal
čajnosti, moguće je konstatovati da ne po-
variances not -1,525 7,595 ,168 -,758 ,497
stoje statistički značajne razlike između
assumed
ove dve grupe turističkih organizacija u
odabiru kriterijuma za izradu promotiv- Equal
nog plana (Tabela 3). variances -,065 11 ,950 -,067 1,033
Raspoloživ assumed
budžet
Kriterijumi za određivanje Equal
promotivnog budžeta variances not -,105 10,397 ,919 -,067 ,636
Prilikom određivanja promotivnog assumed
budžeta, turističke organizacije najviše se Equal
rukovode iskustvima o potrebama pret- variances 1,147 10 ,278 1,222 1,066
Primeri assumed
hodnih godina i raspoloživim ukupnim drugih TO
budžetom, dok najmanje važane kriteri- Equal
jume predstavljaju istraživanja i stručne variances not 1,808 9,884 ,101 1,222 ,676
procene (Tabela 4). assumed

96
Tabela 4. Kriterijumi za određivanje
promocionog budžeta
Kriterijum Aritmetička sredina
(M)
Potrebe prethodnih 1,70
godina
Preostali budžet 2,80
Slobodna procena 2,90
Sopstvena 3,22
istraživanja
Procene stručnjaka 3,29
Kriterijumi za odabir vrste i količine
promotivnih materijala i aktivnosti
U procesu donošenja odluke o vrsti i ko-
ličini promotivnih materijala i aktivnosti,
turističke organizacije najviše se rukovo-
de raspoloživim budžetom i iskustvima iz
prethodnog perioda, a najmanje istraživa-
njem tržišta, stručnim sugestijama i sop-
stvenim procenama (Tabela 5).
Istraživanje tržišta
i merenje efekata promocije
Najviše turističkih organizacija, 53,3% do
sada nije sprovodilo isteraživanja tržišta
za potrebe planiranja promocije. Povre-
mena istraživanja sprovodi 40,0%, a vrlo
česta samo 6,7% turističkih organizacija.
Efekte svojih promotivnih aktivno-
sti najveći broj turističkih organizacija,
66,7% meri povremeno. Svega 13,3 % turi-
stičkih organizacija vrlo često meri efekte
sprovedenih aktivnosti, dok 20,0% takva
merenja do sada nije sprovodilo (Slika 1).
Kontrola plana promocije
Kontrolu plana promocije redovno vr-
ši 35,7% turističkih organizacija. Izrađeni
plan ne kontroliše 21,4%, a to ponekad či-
ni 42,9% turističkih organizacija.
Diskusija
Prema podacima dobijenim ovim istraži-
vanjem, većina turističkih organizacija u
Vojvodini nema posebno organizovanu
službu za marketing, niti stručnjaka an-
gažovanog na poslovima marketinga. To
ukazuje na prevaziđen sistem poslovanja.
Naime, bez adekvatnih istraživanja trži-
šta, kreiranja proizvoda destinacije u skla-
du sa tržišnim potrebama, uspostavlja-
nja sardnje sa drugim akterima u razvoju
turizma, pravilno koordiniranih i usme-
renih promotivnih aktivnosti, turistička
destinacija ne može očekivati uspeh na tu-
rističkom tržištu. Zbog toga, neophodno
je da marketinške aktivnosti planiraju i re-
alizuju stručnjaci u okviru posebne služ-
be turističke organizacije. Ograničavaju-
ći faktor u formiranju posebne marketing
službe može da predstavlja mali broj za-
poslenih u većini turističkih organizacija.
Kako je pokazalo istraživanje, većina
turističkih organizacija izrađuje plan pro-
mocije i to na godišnjem nivou. U većini
slučajeva izrada ovakvog plana predstavlja
Tabela 5. Kriterijumi za odabir
promotivnih materijala i aktivnosti
Kriterijum Aritmetička sredina
(M)
Raspoloživ budžet 1,43
Iskustva iz 1,71
prethodnog perioda
Sprovedena 3,60
istraživanja
Sugestije stručnjaka 3,73
Slobodna procena 3,78
osnovu za odobravanje budžetskih sred-
stava, jer je aktivnost turističkih organi-
zacija uglavnom usmerena na promociju.
To upućuje na konstataciju da se planira-
nju promocije pristupa formalno, pre sve-
ga u cilju ispunjavanja propisanih uslova.
Takođe, evidentno je da promotivne pla-
nove izrađuju i turističke organizacije ko-
je nemaju marketing službu ili angažova-
nog marketinškog stručnjaka. To je često
razlog neadekvatnog kreiranja promotiv-
nih planova.
Kriterijumi na osnovu kojih turistič-
ke organizacije planiraju promociju go-
votre o neusklađenosti poslovanja sa tr-
žišnim trendovima. Naime, promotivne
aktivnosti se planiraju uglavnom na osno-
vu ranijih iskustava i trenutno raspoloži-
vog budžeta, a ne na osnovu istraživanja
i stručnih procena. Takav pristup često
dovodi do uzaludnog trošenja značajnih
sredstava na pogrešne promotivne kora-
ke. Ovu konstataciju potvrđuje i činjenica
da ne postoje statistički značajne razlike
u odabiru kriterijuma između turističkih
organizacija koje imaju i onih koje nemaju
marketing službu. To ukazuje na nefunk-
cionisanje marketinga u turističkim orga-
nizacijama i evidentnu formalnost posto-
janja marketing službi.
O neadekvatnosti planiranja promo-
cije govore i kiriterijumi na osnovu kojih
turističke organizacije određuju budžet
za promociju. Promotivni budžet utvr-
đen na osnovu ranijih iskustava, preosta-
log iznosa i slobodnih procena retko može
da obezbedi realizaciju promotivnih ak-
tivnosti usklađenih sa realnim potreba-
ma destinacije. Skromna sredstva name-
njena promociji posledica su nedostatka
ukupnih budžetskih sredstava namenje-
nih turističkim organizacijama. Među-
tim, turističke organizacije imaju i druge
mogućnosti finasiranja, koje se za sada vr-
lo malo koriste. Takođe, turističke orga-
nizacije vrlo retko konsultuju finansijske
i marketinške stručnjake koji bi mogli da
asistiraju u raspodeli i planiranju budžet-
skih sredstava.
Kriterijumi na osnovu kojih se vrši
odabir vrste i količine promotivnih ma-
terijala i aktivnosti ne odgovaraju zahte-
vima marketinškog planiranja. I u ovom
slučaju najznačajniju ulogu imaju raspolo-
živi budžet i prethodna iskustva, što nije u
skladu sa realnim potrebama tržišta.
Sa stanovišta upravljanja marketingom,
zabrinjavajući je podatak da više od polo-
vine turističkih organizacija ne sprovodi
istraživanje tržišta za potrebe planiranja
svojih aktivnosti. Bez egzaktnih podataka
dobijenih kontinuiranim istraživanjem tr-
žišta nije moguće očekivati pozitivne efek-
te realizovanih aktivnosti. Ograničavajući
faktor predstavlja nedostatak kompeten-
tnih kadrova, koji bi se bavili istraživanji-
ma. Međutim, turističke organizacije mo-
gu da koriste baze podataka i statistike
različitih organizacija i institucija iz zemlje
i inostranstva, koje se bave istraživanjima u
turizmu. Iako su, zahvaljujući savremenim
tehnologijama komunikacije, ovakvi po-
daci lako dostupni, turističke organizacije
retko koriste tu mogućnost.
Istraživanje je pokazalo da većina tu-
rističkih organizacija, makar povremeno,
meri efekte svojih aktivnosti. Međutim,
potrebno je naglasiti da metode, koje pri
tome primenjuju, ne daju najpouzdanije
rezultate. Kao najčešći parametar uspeš-
nosti promotivnih aktivnosti primenjuje
se broj turista. To u određenim slučajevi-
ma može realno da pokaže uspešnost pro-
mocije, ali postavljeni promotivni ciljevi
često su drugačiji. Zbog toga, neophodno
je primenjivati i druge metode za merenje
efekata promotivnih aktivnosti.
Iako većina turističkih organizacija,
uglavnom povremeno, kontroliše izrađe-
ni plan promocije, veliki je broj onih ko-
je ovu fazu planiranja ne sprovode. To još
jednom upućuje na zaključak o neade-
kvatnom pristupu planiranju promocije.
Rezultati sprovedenog istraživanja ja-
sno ukazuju da ne postoji primena defi-
nisanih faza u procesu marketinškog pla-
niranja i potvrđuju hipotezu da turističke
organizacije u Vojvodini neadekvatno
i nekompetentno pristupaju planiranju
promocije.
Zaključak
Promotivne aktivnosti turističke destina-
cije ne mogu se odvijati nekontrolisano i
nasumično. Da bi se promocijom posti-
gao određeni efekat, ona mora biti ozbilj-
no i stručno isplanirana. Proces planira-
nja promocije obuhvata nekoliko jasno
definisanih koraka, koje je potrebno sledi-
ti da bi se kreirao kvalitetan plan. Među-
tim, ovaj postupak nije dovoljno prihvatiti
samo formalno. Za njegovu uspešnost po-
trebno je, pre svega, imati razvijenu svest
o neophodnosti ozbiljnog pristupa plani-
ranju.
Na osnovu dobijenih rezultata istraži-
vanja, moguće je zaključiti da turističke
organizacije u Vojvodini još uvek nisu sve-
sne značaja planiranja svojih aktivnosti. U
tom smislu, planiranje promocije uglav-
nom je posledica ispunjavanja formalno-
sti za odobravanje i raspodelu budžetskih
sredstava. Zbog toga su brojne promotiv-
ne aktivnosti sprovedene po inerciji i na
osnovu slobodnih procena. Takav pristup,
97
 posmatrano dugoročno, ne može pokazati
značajnije pozitivne efekte.
Da bi se promenio pristup planiranju
kao aktivnosti marketing menadžmenta i
promocija učinila efikasnijom, trebalo bi,
pre svega, izvršiti profesionalizaciju turi-
stičkih organizacija. To bi podrazumevalo
angažovanje adekvatno obučenih i kompe-
tentnih kadrova, osavremenjavanje pristu-
pa poslovanju i povećanje svesti o potrebi
planiranja poslovnih aktivnosti. Takođe,
trebalo bi intenzivirati saradnju sa struč-
nim i naučnim organizacijama i institucija-
98
ma, okrenuti se tržišnom poslovanju, kon-
tinuirano sprovoditi istraživanja, redovno
kontrolisati izrađene planove i meriti efek-
te svih realizovanih aktivnosti.
Literatura
Bakić, O. (1995): Marketing menadžment
turističke destinacije. Čigoja štampa,
Beograd
Bakić, O. (2000): Marketing u turizmu.
Ekonomski fakultet, Beograd
Haton, A. (2003): Planiranje u marketin-
gu. CLIO, Beograd
Kotler, P., Bowen, J., Makens, J. (2005):
Marketing for Hospitality and Tourism.
Pearson Education International, Har-
low
Kotler, P., Wong, V., Saunders, J., Arm-
strong, G. (2006): Osnove marketin-
ga. Mate i Zagrebačka škola ekonomije
i menadžmenta, Zagreb
Kovačević, S. (1999): Big idea. CLIO, Be-
ograd
Mounthino, L. (2005): Strateški menad-
žment u turizmu. MASMEDIA, Zagreb
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Julijana Siljanoska*
Nikolce Marinovski**
Monika Angeloska*
Mirjana Ristovska*
Abstract
The contemporary market based econ-
omies are using one new approach in
definition of its own promotional strat-
egies, it is more known as integrat-
ed marketing communication. The in-
tegrated marketing communication
(IMC), or communication with the au-
ditorium impose it self as a main con-
dition for company’s market survival.
The implementation of IMC in the
tourism is one of the most important
factors for the development of the tour-
ism in one country. With this paper it
is shown the importance of IMC for the
juridical persons in the tourism sec-
tor in the creation of adequate market-
ing strategies for successful appearance
on the tourism market. Also, this paper
is affirming the actual situation in the
tourism sector in Republic of Macedo-
nia, is evaluating the usefulness of IMC
for work in the tourism sector and gives
solutions in the creations of appropri-
ate system of IMC in tourism. Used
methods: descriptive method, compar-
ative analysis, desk research, field re-
search.
Key words: Integrated marketing, com-
munication, Macedonia
* Faculty for administration and management for
informatic system, University St. Kliment Ohridski -
Bitola, Republic of Macedonia; j.siljanoska@yahoo.com
** Master of business administration, Prilep- Republic of
Macedonia
Integrated Marketing
Communication (IMC)- Important
Factor for Development of Tourism
in Republic of Macedonia
Introduction
The contemporary market based economi-
es are using one new approach in definition
of its own promotional strategies, it is more
known as integrated marketing communi-
cation. The integrated marketing commu-
nication (IMC), or communication with
the auditorium impose it self as a main
condition for company’s market survival.
Two main factors change the face of cu-
rrent marketing communications. The first
factor is pointed of the market to the deve-
lopment of more closed relationships with
consumers and second factor is the tech-
nological development directed the massi-
ve marketing to the segmental marketing.
IMC is a process of building and imple-
mentation of continuing program marke-
ting and communication with current and
potential consumers. IMC implementati-
on in the tourism is one of the main fac-
tors of tourism’s development in one coun-
try. Republic of Macedonia is country with
wonderful natural beauty, appropriateness,
natural rarities and potential tourism de-
velopment. Making concept for overall de-
velopment for this country is to use natural
beauties as base of the progress.
The modern industrial world where pe-
ople live, the world that man has created,
is blocking him and act uncomfortable,
the reason why tourism presents as ge-
taway from this world, to something new,
unknown, faraway and danger. Current,
modern person is different from others,
because of developed individuality and
personality, unpredictable with special
style of living that changes continuously.
The people’s live style changes look for fast
changing of tourist product’s consumer’s
needs and requests, so the changes be-
come more complex and heterogeneous,
connection for fast reaction, adaptation
and self creativity like innovation on the
side of tourist offer. Tourist companies to
meet needs, wishes and expectations of
modern person, they must develop good
integrated marketing communications.
With IMC, especially IMC’ instruments,
create placements of necessary informati-
on toward the tourists; act to make deci-
sion for possible touristy destinations. We
must think that current consumers have
enough information.
Integrated marketing
communications and promotional
mix
Successful marketers use market concepts
and marketing relationships in the deve-
lopment of their marketing programs that
are directed to the consumers. The consu-
mers are core of integrated marketing co-
mmunications1. IMC provides information
to the consumers for product’s brand, the
company and the product itself. P. Kotler
has definition of IMC “as the concept whe-
re companies are carefully integrated and
coordinate many communication’s cha-
nnels with main objective to transfer cle-
ar, consistent and attractive message of the
company, their products and services”2.
With IMC confirms do people accumulate
information and does the accumulated in-
formation takes action on behaviour in the
wholesale process. The success of IMC’s
programs can be observed in the ability
of the company to make identification of
auditorium’s members and to understand
their needs. IMC does not means only
sending messages directed to auditorium,
but recognition and perceiving the messag-
es from the auditorium. Integrated mar-
keting is very important. ���������������
Integrated mar-
keting communications “tool” that assist
marketers to complete consumer’s infor-
mation, following classification according
demography and preferences. It shows that
marketers use advertisement, wholesale
promotion, public relationships, personal
selling, very important to send informati-
on to the target consumers of company’s
existence and values directed to the consu-
mers and public. Approach to IMC reque-
sts recognition of all that places where cli-
ent can have a contact with the company,
products and the brand
����������������������
name. Every con-
tact with the brand name carries message3.
1 Kotler P., Armstrong G., Saunders J., Vong
V.: “Principle of marketing”, Financial Time
Prentice Hall, 2000, p.663
² Ib dem, p. 634- 635
3 Kotler Philip: “Kotler on marketing: how to
create, win and dominate markets”, The Free
Press, A Devision of Simon& Schuster, Inc.,
1999, p.116
99
 Promotion has different forms used to
inform and “persuade” consumers, and
from the other side, the fact is that is com-
plex system of manufacturer’s commu-
nications and consumers. In that system
can be created positive attitude of product
or services that has to be accepted from
the same consumers. The main goal of
the promotion consumers to make known
what characteristics and activities the
company offers, to impulse attention and
finally to provide their acceptance that in-
crease wholesale and company profit.
Whole mix marketing communication
of the company is known as promotion-
al mix. Promotion mix is special adver-
tisement mix, personal selling, promotion
of the selling, public relationship and in-
strument direct marketing that company
use it, to achieve objectives of advertise-
ment and marketing. The marketers aim
its instrument best possible of promotion-
al mix. All instruments of the promotion-
al mixes, Kotler classified in two groups4:
1. Instruments of massive communica-
tion:
• Advertisement: The way of massive co-
mmunication directed to stimulation
and gaining more and more likable con-
sumer of one product
• Promotion of selling: it is adding on ad-
vertisement and personal selling, moti-
vate the client to purchase the products
• Public relationships: Relationship with
consumers by persuading positive pu-
blicity, building “cooperative image”
2. Instrument of direct (personal) com-
munication
• Personal selling: becomes to direct co-
mmunications between staff and con-
sumers
• Direct and on-line marketing: direct
marketing is marketing through variety
advertisement means that come up to
direct interaction with consumers, ge-
nerally request the consumers to direct
answer, but on-line marketing works by
on-line channels and electronic training.
Rapid technical and technology deve-
lopment directed at that IMC, is powerful
instrument in one company’s selling pro-
ducts and services.
Special review of fundamental
marketing communication in
tourism
The tourist companies in the world, du-
ring the past decades, developed the art
of massive marketing. But in 21st Century
the marketing management in tourism
encounter with new reality in marketing
communications with tourists. Having in
mind this new environment with commu-
nication in tourism, marketars has to con-
4 Kotler P., Armstrong G., Saunders J., Vong V:
citirano delo, p.629
100
sider the function of the media and in-
struments in IMC’s tourism. What IMC
with its instruments offers to the poten-
tial tourists, it is related to acknowledge-
ment of their wishes, needs and expecta-
tions. Consistentency of the message that
IMC sends, converge to varity of auditori-
um, but realize the same object, and it is
offer of touristic product and service, the
form that tourist likes and expects.
What is the first approach to tourisam
promotion is special and specific?
Fundamental in tourism everything
starts and ends with the man as cruci-
al factor. Touritic offer si is very specific
in realtion with classic offer. The analogy
to make definition of the problem leads in
to working out of the promotion in touri-
sm, everything to start from fundamental
promotional forms: tourits advertisement,
promotion of seling as tourism’s promoti-
on seling, public realtionships as raltion-
ships with tourist’s pubulic etc. But, in
this case IMC and promotional activities
in tourism develop very tight, and many
structual elements will be neglected.
Very specifics IMC’s rules in tourism
that impose are5:
• IMC in tourism do not persuade touri-
sts to visit some destinations, but has
many complex activities
• IMC must provide pleasant stay, richer
content f the stay, wide animation of the
tourists
• IMC has to persuade the tourists that
will have pleasant stay and they will ha-
ve beautiful remember when they live.
The picture shows promotional activi-
ties of IMC’s tourism on tourists. In the
practice must use individual promotional
forms or combination from all, in order to
achieve optimal effects.
All this promotional activities and IMC,
where it is possible, must have definition,
to organize and establish all techniques of
work. They must have foundation on con-
crete situation, respecting companies’s all
specifics. We must point no pattern exist
that can be implemented everywhere. Pro-
motion and IMC are widespread in all ser-
vices and sections of tourist business. IMC,
including and common activities in touri-
sm, will conclude with better results, i.e.
higher effects in selling tourist’s products.
Separate use of only one form of promoti-
onal activities, neglecting the others, will
not conclude in desired results.
The selective forms of truism
in Macedonia
The Macedonians tourist map is not a sim-
ple and dispense. On the east side is Berovo
5 Radovič M., Marič R.: “Inostrana iskustva
i tendencije u ravoju turizma, izazovi razvo-
ja na prelazu u XXI vek”, Jubilarno izdanje
IEN, Beograd, 1999, str. 81
Picture 1: Promotion activities and integretd
marketing komunication in tourisam
Source: Parente E.D. “Advertising campaning Strate-
gy”, Thompson, London, 2006, p. 86
with nearest villages and the Smolars wa-
terfalls in Strumica, on the west side of co-
untry there is a very famous village Braj-
cino, along Prespa and Galicnik on Bistra.
Lakes and monasteries complex in Ohrid
with different attractive locations are on-
ly one part of Macedonians natural rarities
which are offered to the tourists which are
coming to visit and met the country. Euro-
pe has been a long time ago recognizes the
requests of the tourists. The trend of Eu-
ropeans, Americans, and those from the
east, is an alternative tourism. Unfortuna-
tely, Macedonia is still forcing mass touri-
sm, and little attention is paid to the deve-
lopment of alternative tourism. Macedonia
has been successfully marginalizing tou-
rism, which may be one of the guaranteed
sources of foreign exchange inflows. From
the tourist sector in the state are brought
about 180 million dollars per year, but the-
re are not items for the alternative tourism
in these reports yet6. There is an Agency for
the development and promotion of tourism
in Macedonia, which started with work in
August 2008. Although the country esta-
blished this agency, yet there is no well-de-
veloped strategy for tourism development.
But despite the fact that Macedonia has de-
veloped a large number of strategic docu-
ments (National strategy for tourism deve-
lopment, Master Plan of the Government
of RM, Annex strategic plan for tourism
development 2006-2008 and a few others),
in this country are missing a number of ac-
tive developments, such as: promoting co-
untry through organized participation in
international tourism fairs, the conquest of
new tourist markets, and the like. By Mace-
donia has not developed sufficiently strate-
gic approach to the growth of tourism yet,
it can be concluded that there is no enough
developed integrated marketing commu-
nication with the users of tourist products
and services. Country devotes all efforts to
follow the world trends in the development
of marketing in tourism, for which witne-
6 www.uslugi.gov.mk
sses and several national portals “Explo- Table 1: Number of tourists and tourist overnights in different places and facilities for
ring Macedonia”, “Go Macedonia. What tourists accommodations”
about this country aspires to the develo- Tourists Overnights
pment of IMC in the tourist sector can be Total Domestic Foreign Total Domestic Foreign
realized through efforts of tourists entities
to develop strategy in some directions, of Total 49 881 26 542 23 339 123 376 68 031 55 345
course, with the help from the Agency for Tourist places
the development and promotion of touri- Skopje 11 221 1 337 9 884 20 650 1 820 18 830
sm, in the direction of country promotions
Spas 2 308 1 975 333 13 790 11 915 1 875
on greater international trade fairs with re-
cognition Macedonia stands, audio-visu- Mountains 4 166 3 691 475 9 760 8 499 1 261
al material, even the Macedonian nights Other tourist 23 487 14 662 8 825 64 004 37 960 26 044
(with participation of well-known groups, places
cocktail parties and traditional Macedo- Other places 8 699 4 877 3 822 15 172 7 837 7 335
nian dishes), press conference with video
presentation for foreign media and rear Types of accommodation facilities
operators and the like., as well as winning Hotels- total 33 161 13 941 19 220 73 854 28 887 44 967
new markets through the targeting MTV’s Hotels ***** 5 455 586 4 869 10 374 982 9 392
tourist market, broadcasting advertising
Hotels **** 11 263 4 049 7 214 27 135 8 489 18 646
spots, etc.
Hotels *** 2 809 1 017 1 792 5 947 2 385 3 562
Mass Tourism in Macedonia Hotels ** 8 646 5 198 3 448 17 948 9 551 8 397
Possibilities and potentials of Macedonia
Hotels * 4 988 3 091 1 897 12 450 7 480 4 970
in the development of mass tourism are
mainly targeted towards the lake and mo- Boards 322 40 282 494 46 448
untain tourism. Although in the world mo- Motels 290 241 49 433 341 92
re and more is leaving this form of tourism Overnight places 490 102 388 869 178 691
and in the tourism all the roads lead to the
Health spa 2 055 1 738 317 12 998 11 168 1 830
individual, segmented tourism, we are still
put the emphasis on mass tourism. In Ma- Mountain homes 50 50 / 140 140 /
cedonia, the mass tourism during the sum- and houses
mer period is the most represented in the Workers resorts 708 664 44 3 536 3 259 277
Ohrid Lake and in the winter on the slopes Child and Youth 2 726 2 396 330 8 438 7 588 850
of some of the most famous mountain in resorts
the country: Pelister, Mavrovo etc.
Youth hotels 322 168 154 536 287 249
The numbers from the State Bureau
of Statistics in Macedonia, notify that for Houses, holiday 1 752 1 428 324 3 625 2 680 945
2008, the most famous place is Ohrid. flats and rooms for
In the Table 1, in this paper, the sta- rent-Total
tistical data are presented through the Sleeping car 589 397 192 589 397 192
numbers of tourists in Macedonia for the Non- categorized 7 416 5 377 2 039 17 864 13 060 4 804
period from 2007 to 2008 by overnights, facilities for
the numbers of tourists and overnights in accommodation
the different tourist places, according to Source: State statistics institute of RM
various facilities for tourists’ accommoda-
tion, using the State Statistical Office data. main trump cards in attracting domestic velopments of this kind of tourism is also,
According to data of the Institute, the and foreign tourists. Ohrid is the main to- no or less informed tourists from all co-
number of tourists in 2008 (ending with urist destination during the whole year. In untries.
the month of June) was 49.881 and num- the past few years in this city has been de-
ber of overnights was 123.376, of which veloped congress tourism. Numerous an- Alternative tourism
it can been seen that the number of do- cient sites, many churches, especially the Macedonia investing many efforts for the
mestic tourists in 2008 has increased for old part of town, always will be very inte- development of alternative tourism, par-
16.3% compared to that in the same peri- resting for local and foreign guests. Tou- ticularly through the development of the
od in 2007, and the number of foreign to- rist offers for Ohrid can be meet at diffe- following forms:
urists has increased 7.5%. rent web pages. Rural tourism: a number of villages
Unfortunately, in Macedonia, the esti- Mountain tourism: Mountains in Ma- and village’s households are included in
mates about the tourist season are given cedonia have the pristine beauty. Walking the development of this kind of tourism.
through the “free evaluation” of some spe- to the Macedonian mountains, it can be Tourist sector and the Government of the
cialist. felt the spirit of ferment, the “storm” and Republic of Macedonia are using all me-
As we mentioned at the beginning the their power, their beauty and attraction, ans and media for promoting rural touri-
main forms of mass tourism in Macedo- which flow the feelings about our mino- sm. However, today, in terms of emphasi-
nia are7: rity comparing with their sizes, but at the ze used of IMC, during the placement of
Lake tourism: the clear water of Doj- same time the pride that we are having it. tourist product of rural tourism, must be
ran, Prespa and the Ohrid Lake are the The fact is that Macedonia has the natu- used all the instruments of mass and per-
ral potential for the development of this sonal communications.
kind of tourism, but an active promoti- Spiritual tourism: There are abo-
7 Силјаноска Ј. (2008): „Интегрираните
on of our attractive tourist destinations is ut thirty “living” monasteries and chur-
маркетинг комуникации- бите фактор за
развој на туризмот“, Магистерски труд,
needed, as well as to rebuild infrastructu- ches in Macedonia, and three times more
Економски Институт- Скопје, стр.139 re. One of the basic reasons for the low de- of holy places all opened for visitors. The

101
 most visited holy places are: the mona-
stery “St.Jovan Bigorski”, the church “St.
Sofia, the monastic complex “St. Naum”,
the monastery” Treskavec “etc.
Ecological tourism: visits of national
parks, healthy food, visit the environment
in which certain kinds of flora and fau-
na survives, etc. Such places in Macedo-
nia are lot, but they are not promoted in
the world.
Conclusion
In tourism, which is likely the only one
in the global market, which with its pro-
duct records world-scale competition wi-
th practically no limitations and mar-
keting, IMC have great importance for
attracting customers-tourists. The per-
formance of IMC in tourism is reflected
in the skills to identify and target audito-
rium and to understand their needs and
102
wishes. With regards to the modern tou-
rists, which have specific needs and desi-
res, the implementation of IMC plays an
important role and it is an important fac-
tor for the development of tourism in a
country. Macedonia has the potential for
tourism development and it remains on-
ly the need to develop IMC for a grea-
ter level of tourism expansion. Country
has not yet put a strong emphasis neit-
her on the growth of tourism nor on offi-
cially defined goals from the Department
of Tourism, nor on the IMC, which has
to be developed and practiced. Impro-
ving the results in the tourist sector can
be achieved with restoring reputation of
the country as a safe and peaceful. New
trends of marketing combined with vari-
ous instruments should be the one of the
leading means for Macedonian tourist
sector in affirmation and marketing the-
ir products, all over the competitive tou-
rist market.
Literature
Kotler P., Armstrong G., Saunders J., Vong
V.(2000): “Principle of marketing”, Fi-
nancial Time Prentice Hall,
Kotler Philip (1999): “Kotler on marketing:
how to create, win and dominate mar-
kets”, The Free Press, A Devision of Si-
mon& Schuster, Inc.,
Radovič M., Marič R.(1999): “Inostrana
iskustva i tendencije u ravoju turizma,
izazovi razvoja na prelazu u XXI vek”,
Jubilarno izdanje IEN, Beograd,
Силјаноска Ј. (2008): „Интегрираните
маркетинг комуникации- битен
фактор за развој на туризмот“,
Магистерски труд, Економски
Институт- Скопје,
www.uslugi.gov.mk
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Gajić Tamara*
Sažetak
Brend menadžment je u samom vrhu
interesovanja u turističko-ugostiteljskoj
delatnosti. Stvaranje i upravljanje ja-
kim brendom se smatra jednim od bit-
nih zadataka menadžmenta za uspeh
bilo koje ugostiteljske i turističke organi-
zacije. Jaki brendovi donose seriju pred-
nosti uslužnim firmama kao što su: ve-
ća lojalnost potrošača, veća sposob-
nost da se izdrže krizne situacije i posti-
gne opstanak na tržištu, veći profit, ve-
ća tržišna vrednost, povoljnije reagova-
nje potrošača na promene cena, licen-
ciranje i mogućnost proširenja brenda.
Tačnije, ukazuje se na isticanje veze iz-
među imidža i brenda, jer rad na pozi-
tivnom imidžu je zapravo upravljanje
brendom ili markom destinacije. Kada
se uspostavi imidž destinacije, sledi re-
produkcija slike date destinacije u ja-
vnosti, koju percipiraju turisti. Stvara
se jedna pojednostavljena, pojašnjena i
prosuđena slika koja nastaje ljudskim
opažanjem, doživljajem, razmišljanjem
i iskustvom.
Ključne reči: brend, imidž, turizam.
Abstract
Image as an Element of Brand Management
in Tourism (Research on the destination
image of Novi Sad)
Brand Management occupies a near the
top position within tourism and hotel
industry. Building and management of
strong brands are considered crucial el-
ements in brand management regard-
ing success of tourism or hospitality or-
ganisations. Strong brands offer a se-
ries of advantages to service companies
such as increased loyalty of consumers,
greater ability to tackle crisis to make
good position on market, higher prof-
it, improved market value, favourable
consumer reactions to price changes, li-
censing an opportunity to broaden the
brand. More precisely, the paper indi-
cates the interrelationship of image and
brand, since the work on positive image
is actually brand management of a des-
tination. Once the image of a destina-
tion is created, then the public repro-
duction of the destination picture per-
ceived by the tourists follows, when a
simplified, clarified and reviewed pic-
ture is formed by human observation,
contemplating and experience.
Key words: brand, image, tourism
* Prirodno-matematički fakultet, Departman za
geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.
Imidž kao element upravljanja
brendom u turizmu
(Istraživanje imidža Novog Sada)
Uvod
U poslednjih 20. godina hotelijerstvo uo-
čava porast broja novih brendova. Brz rast
brendiranja hotela, u proseku oko 285
brendova, širom sveta u 2006. godini, do-
nosi probleme turističkim potrošačima
(Aaker, 1990). Mnogi hotelski gosti su zbu-
njeni eksplozijom brojnih brendova i nisu
u mogućnosti da razlikuju mnogo sličnih
brendova, koje nude hotelske kompani-
je u istom opsegu cena. Prema podacima
,,Hotel & Motel Magazine“ (2004), ukupan
broj brendova u uslugama smeštaja bio je
preko 25 (npr. Residence Inn by Marri-
ot Suites by Hilton, Extended Stay Ame-
rica, i Candlewood Suites by InterCconti-
nental...). Činjenice nalažu, da hoteli bez
izgrađenog brenda ostvaruju gubitke na
tržištu usled porasta konkurencije. Stu-
dije ,,Forgacs-a“ (2003) pokazuju da bren-
dirani hoteli u Sjedinjenim Američkim
Državama ostvaruju povećanje turistič-
kog prometa za oko 70% u 2000. godini,
u poređenju sa 1990. godinom, što samo
ukazuje na značaj marke ili brenda. Tako-
đe je obelodanjeno da brendirani hoteli
u Sjedinjenim Državama, vođeni američ-
kim hotelskim lancima, raširenim po ce-
lom svetu, dominiraju na tržištu što se ti-
če ukupnog broja smeštajnih kapaciteta;
više od 70% hotela u Sjedinjenim Američ-
kim Državama ima brendirano ime, od-
nosno do 40% njih u Kanadi, 25% u Evropi
i približno 10% u ostalim delovima sveta
(Ball, 1994). Prethodno istraživanje je ot-
krilo da većina poslovnih turista i turista
čija je svrha putovanja odmor i zabava, vi-
še vole da odsedaju u brendiranim hoteli-
ma i odlaze u poznate destinacije, nego u
one koje su „bez marke“ (Ries, 1998). Ho-
telski gosti manje rizikuju kada izaberu
dobro poznat internacionalni brend, nego
kada izaberu neki nezavisni ili nepoznati
hotel. U poređenju sa nezavisnim objek-
tima, brendirani hoteli imaju konkurent-
ske prednosti u pouzdanim brend imeni-
ma, sofisticiranim menadžment sistemom
za zaradu i čestim programima za goste.
Hunt (1971) je bio među prvima koji je
otkrio značaj i ulogu imidža. On je obrazlo-
žio da se imidž destinacije sastoji od lokaci-
je i karakteristika koje su specifične za tu lo-
kaciju; holističkih utisaka, funkcionalnosti i
psiho-logičkih atributa (ili više emotivnih i
nedodirljivih) i to je ono što je jedinstveno za
mesto i što deli sa drugima. Najnovije gru-
pe studija ukazuju na to da formacija imidža
uključuje: upotrebu čestih izvora informa-
cija i prirode tog izvora, bez obzira da li su
turisti prvi put tu ili stalni posetioci, moti-
ve putovanja, prethodna iskustva putovanja
na odmor i socijal-demografske promenljive
koje uključuju godine, pol, nivo zarade i ze-
mlju porekla (Quelch, 2003).
Koncept, definisanje i međusobna
povezanost imidža i brenda uz osvrt
na literaturu i vladajuće stavove
Nijedan segment turističke ponude ne
može tako dobro kreirati autentičnost i
prepoznatljivost destinacije, kao što to
može da se postigne brendingom. To vr-
lo često utiče na sam rukovodeći sektor
da restruktuira svoje korporacijske misi-
je, te se orijentiše više ka brendingu nego
ka samom turističkom proizvodu (Rayner,
2002).Vrlo često se ističe da je brend nešto
što obeležava i ističe kvalitet usluga turi-
stičke ponude u određenoj destinaciji ili
smeštajno-ugostiteljskom objektu. Nasto-
janje menadžmenta da izgradi prepoznat-
ljiv imidž grada utiče na privlačenje turi-
stičkih potrošača i njihovo zadržavanje.
Osim toga, izgrađen imidž brenda desti-
nacije ostvariće i druge pozitivne efekte u
domenu jačanja posebnih oblika turizma,
pomoći će privlačenju investicija, te uko-
liko je vođen strogo organizovanim siste-
mom menadžmenta uspeće da vrati desti-
naciji osećaj pripadnosti i lokalni identitet
rezidentnom stanovništvu (Balmer, 2000).
Brending se odnedavno smatra
vrhunskom temom i izazovom sa kojom
se suočava turistička industrija. “Brend
je ime, simbol, logo, reč, markica, ili dru-
ga grafička oznaka koja identifikuje i di-
ferencira odredište; prenosi obećanje o
nezaboravnom putnom iskustvu koje je
asocirano sa odredištem; simbol takodje
služi da bi se konsolidovalo i ojačalo pri-
jatno sećanje uspomena sa tog odredišta”
(Khan, 1999).
Kotler at al. (2005) opisuje 5 poželjnih
karakteristika brend imena:
1. brend ime treba da isporuči kvalitet i
prednosti proizvoda ili usluga;
2. ime mora biti prepoznatljivo, lako za
izgovor i za sećanje;
3. mora biti originalno;
4. da bi postao globalni brend, ime bren-
da mora biti lako i pozitivno interpre-
tirano ili prevedeno na strane jezike;
5. ime brenda može biti pravno zaštićeno
zaštitnim znakom, patentom ili zako-
103
 nom protiv plagijata. Takodje, postoje
definicije vrednosti brenda:“vrednost
brenda je skup vrednosti i odgovor-
nosti povezanih sa brendom, imenom
i simbolom koji pridodaju ili umanju-
ju od vrednosti proizvoda ili usluga ili
kompaniji ili korisniku.“ Keler (2001)
definiše brend kao “različiti efekti po-
znavanja brenda, na odziv potrošača,
na reklamu brenda.“
Vrlo često se pristupa strategiji proši-
renja brenda kada kompanija teži da na
osnovu poznatog brenda uvede nove pro-
izvode u turističku ponudu. Novi brend,
stvoren iz postojećeg brenda kroz takvo
proširenje brenda se naziva podbrend ili
baby brend (Srivastava, 1991). Matični
brend je postojeći brend koji stvara no-
vo proširenje brenda. Strateška prednost
vrednosti brenda se može ostvariti putem
„kobrendiranja“ (kooperativno) i saveza
brendova (Dunn, 2004). Iako kobrendi-
ranje postoji već više godina, koncept nije
široko prihvaćen kao popularna strategi-
ja za reklamiranje usluga do 90-tih. Pred-
nost kobrendiranja je u tome što će neko-
liko različitih brendova snažnije uticati na
svest korisnika o brendu i distribuciji, a u
odnosu na sami brend ili nezavisno delo-
vanje brenda.
Dart (2004) je sumirao povoljnosti
brendiranja i za klijente i za kompanije.
Prednosti za klijente su:
• pomaže klijentima da procene kvalitet
proizvoda i usluga, naročito ako klijenti
nisu u mogućnosti da ih probaju;
• pomaže smanjenju vidnog rizika klije-
nata pri kupovini;
• kijenti su voljni da probaju brendirani
koncept zbog većeg prihvatanja usta-
novljenog proizvoda ili usluga;
• pomaže uštedi vremena i novca u traže-
nju pri kupovini.
Prednosti brenda za davaoce usluga su:
• olakšavanje segmentacije tržišta stvara-
njem krojenog imidža;
• olakšava reklamne napore;
• daje kompaniji potencijal da privuče kli-
jente koji žele da plate neku premiju za
brend;
• ojačava imidž firme, ako je njen brend
uspešan;
• pomaže u negovanju lojalnosti brendu i
stabilizaciji podele tržišta;
• smanjuje cenu izbacivanja novih proi-
zvoda ili usluga.
Finansijski efekti su važan uslov za iz-
gradnju jednog brenda. Primeri uticaja
brenda na ekonomske rezultate su: ušteda,
zatim smanjenje promocionih troškova,
troškova centralnog sistema za rezerva-
cije, nabavke i drugih povoljnih finansij-
skih paketa (Zeithaml, 2002). Brend me-
nadžeri bi trebalo da znaju da je brend
jedan od najvrednijih dobiti i da njime tre-
ba da se upravlja sa velikom opreznošću,
104
posebno ako se izabere proces proširenja
brenda. Brend rukovodioci treba da osi-
guraju da se proširenje brenda zasniva na
potrebama kupca, više nego na perspekti-
vi onih koji razvijaju brend. Privlačenjem
novih korisnika, jedna od prednosti pro-
širenja brenda, ali oni što razvijaju brend
treba da budu dovoljno oprezni da bi zadr-
žali i postojeće klijente. Dobro upravljanje
brendom ne povećava samo profit, nego i
ojačava njegov značaj i vrednost (Beeton,
2005). Ako prošireni brendovi ne odgova-
raju originalnim osobenostima matičnog
brenda, fokusna tačka osobina matičnog
brenda može biti iskrivljena u mislima po-
trošača. Kad se ime brenda širi da bi se po-
nudilo prepoznavanje, poverenje i asocija-
cija o kvalitetu, vrlo često postoji značajan
rizik, da iako uspešno u početku, prošire-
nje brenda može biti podložno konkuren-
ciji. Proširenje bi trebalo da poboljša glav-
ni brend, ali postoji i rizik da proširenje
može prouzrokovati negativne asocijativ-
ne atribute (Getz, 1994). Proširenje mo-
ra odgovarati brendu; značajna asocijaci-
ja koja je zajednička brendu i proširenju
brenda može da obezbedi osnovu za uskla-
đenje. Proširenje obično kreira nove aso-
cijacije u vezi brenda, a neke od njih mo-
gu naškoditi brendu. Asocijacije o brendu
kreirane proširenjem, takođe mogu zama-
gliti oštar imidž. Moguće je da najgori po-
tencijalni rezultat proširenja brenda bude
propuštena šansa da se kreira nova vred-
nost brenda.
Aktivnosti vezane za vrednost bren-
da mogu biti uopšteno kategorizovane u
dva tipa: doživljaji klijenta (svest o bren-
du, asocijacija o brendu, doživljeni kvali-
tet) i ponašanje klijenta (lojalnost brendu,
spremnost da se plati visoka cena). Doživ-
ljeni kvalitet je procena klijenta o proizvo-
du ili sveukupna visina i nadmoć usluge
(Davis, 1995). To je zasnovano na subjek-
tivnoj oceni potrošača o proizvodu i kva-
litetu usluga. Doživljaj kvaliteta proizvo-
da ili usluga je često korišćen kao strateški
instrument od strane firme. Visokodo-
življeni kvalitet znači da kroz dugoročno
iskustvo vezano za brend potrošači prepo-
znaju razlike i superiornost brenda. Pre-
ma tome, visoko doživljen kvalitet bi na-
veo potrošača da izabere baš taj brend
pre nego neki drugi konkurentski, odno-
sno nivo do kog je korisnik doživeo kva-
litet brenda odlučuje poboljšanje vredno-
sti brenda. Svest o brendu je sposobnost
potrošača da prepozna ili da se seti da je
brend član određene kategorije proizvoda.
Iako su klijenti potpuno svesni specifičnog
brenda, to ne znači da oni više vole brend
ili asociraju bilo koji viši atribut brendu, a
to se odnosi baš na poznavanje brenda i
njegovu identifikaciju pod različitim uslo-
vima. Svest može uticati na percepciju i
stavove i može pospešiti izbor brenda i lo-
jalnost (Odin, 2001).
Asocijacija o brendu je sve ono što je
povezano u memoriji sa brendom (Pike,
2002). Asocijacija o brendu implicira ne
samo utisak o individualnom brendu, ne-
go i o imidžu kompanije koja nudi proi-
zvod ili uslugu. Asocijacija takođe sadrži
koncept vrednosti po kojima korisnik mo-
že da diskutuje o brendu i osobenostima
brenda. Moguće je kreirati asocijaciju o
brendu i onda kada turista nema direktno
iskustvo sa proizvodom ili uslugom. Ve-
za sa brendom će biti jača kad je bazirana
na češćim iskustvima i izlaganjima. Kad je
jedna asocijacija lako povezana sa dodat-
nim asocijacijama, prethodna postaje jača.
Imidž brenda je grupa ili komplet aso-
cijacija o brendu koje korisnici pamte.
Različiti tipovi asocijacija o brendu sa-
činjavaju imidž brenda, uključujući i pro-
izvodne ili neproizvodno vezane atribute,
funkcionalne, eksperimentalne ili simbo-
lične prednosti, a iznad svega stavove o
brendu (Morrison, 1996; Hammel, 2000).
Veoma je važno sprovoditi istraživanje
imidža destinacije, jer je imidž način raz-
mišljanja , osećaj potrošača o nekom bren-
du. Potrebno je istaći da je za brending
destinacije bitno da se u fazi izgradnje i
kasnije upravljanja sopstvenim brendom
imidž može oblikovati pomoću malog
broja bitnih i relevantnih informacija.
Lojalnost brenda je definisana kao po-
vezanost klijenta sa brendom. Vrednost
brenda se oslanja na broj ljudi koji su ko-
risnici brenda. Odin (Odin et all, 2001)
predlaže nivo osetljivosti za diferencija-
ciju lojalnosti od inertnosti. Drugim re-
čima, ponavljanje kupovine pod uslovima
jakih osetljivosti će se smatrati kao lojal-
nost brendu. Za korisnike koji imaju ten-
denciju da ponovo kupe isti brend i ko-
ji daju veliki značaj brendu koji biraju se
kaže da su lojalni brendu. Nasuprot, po-
novna kupovina pod uslovima jake oset-
ljivosti brenda se smatra kupovnom iner-
cijom. U ovom slučaju klijent ne pridaje
važnost brendu za kupljeni proizvod ili
uslugu. Klijent nije sposoban da razliku-
je dotični brend od nekog drugog alterna-
tivnog brenda.
Anketno istraživanje
na području Novog Sada
Imidž mesta je sastavni deo same odluke
o kupovini turističkog proizvoda. Ističe se
da posetioci mogu posedovati malo direk-
tnog iskustva za dato odredište pre svoje
posete, i zbog same prirode turizma, koji
uključuje putovanje, nisu u mogućnosti da
isprobaju odredište pre kupovine i puto-
vanja. Turizam je okarakterisan kao kupo-
vina “neopipljivog“. Iskustvo je kupovina
“opipljive“ komponente, kao što su sme-
štaj u hotelu, ali ni to ne predstavlja pravu
kupovinu, već samo pravo na upotrebu na
određeni vremenski period. Dalje, uslu-
ge smeštaja predstavljaju pomoćnu ulogu,
ili ulogu podrške za vreme odmora ili pu-
tovanja, a iskustvo (opipljiva srž turizma)
se stvara međusobnim delovanjem pose-
tioca i odredišta, kao i lokalnog stanov-
ništva. Ove poslednje grupe ne uključuju
samo lokalno stanovništvo, već i posred-
nike turističke industrije (vodiče, vozače, i
druge koji mogu, ili ne moraju biti lokalno
stanovništvo) kao i druge turiste. Imidž se
stvara u fazi boravka na destinaciji, kroz
jednostavan model, koji se ogleda u tome
što će mnogi turisti putovati i zabavljati se
sa drugim turistima – sa ljudima u hote-
lu, ljudima u sklopu turističkog aranžma-
na, putnicima na krstarenjima, posedovati
sličanosti duha avanture odmora, te za-
jedno stvarati svest o toj destinaciji i dalje
prenositi svoja razmišljanja i utiske.
Postoji potreba da u mnogim slučajevi-
ma traganje za turističkim informacijama
bude pojednostavljeno, i to jednostavnim
izborom omiljenog poznatog mesta koje
diktira visoki stepen lojalnosti. Tačnije da
se kupi prepoznatljiv turistički prizvod ili
usluga, a to se može objasniti nizom fakto-
ra. Kupovina odredišta se odnosi na kupo-
vinu neopipljivih iskustava – iskustva koja
imaju tendenciju da budu i skupa i rizična,
u smislu da loš odmor i troškovi u vezi tog
odmora, kao i izgubljeno vreme se ne mo-
gu povratiti. Gubitak psihološkog osveže-
nja, koje je inače namera odmora, posedu-
je potencijal da ugrozi i druge društvene
mreže. Izbor poznatog mesta ne treba da
bude kopija prošlih iskustava, jer prošla
iskustva i promena prirode odredišta mo-
že značiti da se prošlost nikad u celosti ne
ponavlja. Prema tome, imidž brenda ne-
kog mesta predstavlja vrednu funkciju u
odlukama kupovine i pozitivni imidži su
važne vrednosti odredišta.
Uloga imidža može biti objašnjena ski-
com 1. Izvor dijagrama se zasniva na kon-
ceptu Leiper-ovih turističkih sistema.
Dijagram zasnovan na geografskim od-
nosima povezuje zonu koja stvara turiste
sa zonom koja prima turiste. Ključna de-
finicija turizma podrazumeva da putova-
nje do odredišta i nazad naglašava privre-
menu prirodu iskustva. Ova privremena
priroda, koja pomaže da se turistički put
razume kao neobično iskustvo, može bi-
ti shvaćena i kao putovanje iz rekreacio-
nih razloga. U ovom dijagramu geograf-
ski entiteti su bili zamenjeni konceptima
“turistički sistem snabdevanja” i “turistič-
ka potražnja” koji je podeljen na dva dela:
“interpersonalna potražnja” i “intraperso-
nalna potražnja”. Turistički sistem snab-
devanja uključuje povezanost stvarnog
proizvoda u zoni odredišta (hotel, temat-
ski park ili aktivnost) sa putničkim agen-
tom u zoni koja stvara turizam. Takođe,
može da uključi i internet. Prema tome,
sistem snabdevanja nije geografski pove-
zan kao po Leiper-ovoj originalnoj formu-
laciji i zapravo može da zauzme prostor na
web-u.
Komponente ovog sistema uključu-
ju marketinšku organizaciju i stvarnu ak-
tivnost, i određeni menadžeri za atrakci-
je ulažu napor u dizajn proizvoda, u cenu
Slika 1. Uticaj medija i kreacije imidža odredišta
(Izvor: Balmer, 2000)
i u komunikaciju sa klijentima da bi uti-
cali na prodaju. Iz potrebe sistem uklju-
čuje proizvod na odredištu i prema to-
me uključuje originalni prostorni element
Leiper-ove ideje. Skica 1. takođe uključu-
je komponente putovanja kao i u original-
nom Leiper-ovom modelu, i prema tome
putovanje nije samo funkcija premošća-
vanja geografskog prostora, već i doprino-
si turističkom iskustvu. Sistem snabdeva-
nja i turistička potražnja nisu prostorno
ograničeni (Balmer, 2000). Potražnja mo-
že postojati u obe zone, ali ključni faktor
u sklopu konceptualizacije predstavljen na
skici je podela između društvenih i ličnih
faktora u sklopu same potražnje. Ako se
uzme u obzir važnost brendiranja od po-
sebnog značaja su interpersonalni i intra-
personalni aspekti koji se odnose na imidž
marke. Interpersonalni aspekt može da
uključi prestižne faktore povezane sa od-
morom u datoj lokaciji. Neka odredišta i
neke lokacije skoro da mogu da evociraju
imidže jednostavnim pomenom njihovih
imena (Lewis, 2000).
Imidž je takođe važan u odnosu na in-
trapersonalne koncepte o sebi. Imidž do-
deljuje puno određenih uloga koje uklju-
čuju (Echtner et all, 1991):
• informisanje sistema snabdevanja o to-
me šta promovisati, kako promovisati,
koga promovisati i kako dizajnirati pro-
izvod koji se kupuje;
• informisanje turista šta da kupe i do ko-
je mere je ta kupovina u skladu sa po-
trebama i sopstvenim imidžom. Takođe
informiše turiste o tome kako da se po-
našaju i konzumiraju proizvode.
Imidž destinacije, a kasnije i imidž
brenda destinacije reprodukuje u javnosti
njenu sliku koju percipiraju turisti, kao i
lokalno stanovništvo te destinacije.
Metod istraživanja i rezultati
Istraživački metod je zasnovan na anketi-
ranju turista ili korisnika turističkih proi-
zvoda. Ciljna grupa istraživanja su bili oni
koji su boravili u novosadskim hotelima u
periodu između 10. marta i 15. juna 2008.
godine. Anketni upitnik je distribuiran u
nekoliko većih hotela u gradu: Park, Alek-
sandar i Novi Sad, gde je podeljeno 300
upitnika od kojih je obrađeno i analizira-
no 150. Anketni listići ispitanika koji nisu
odgovorili ni na jedno pitanje nisu uzeti u
razmatranje. U ovoj anketi je učestvovalo
52,4% muške i 47,6% ženske populacije.
Na osnovu starosne grupe, većina se ukla-
pa u godišta između 30 i 51 godine. U ovu
svrhu je utvrđen i adekvatan uzorak, koji
reflektuje realnu strukturu turista u No-
vom Sadu.
Za svrhu istraživanja, osnovni upitnik
je preveden na dva jezika, ali zbog relativ-
no nezadovoljavajućeg odziva i vraćenih
upitnika, kao i teškoća u pristupanju ho-
telima, jedino su indikativni rezultati bi-
li pribavljeni, koji mogu služiti kao dobar
primer i početna tačka za reprezentativ-
ni kvalitet istraživanja. Na osnovu datih i
obrađenih odgovora, može se zaključiti da
ima karakteristika grada i uslužnih vred-
nosti koje se mogu koristiti za izgradnju
imidža, a samim tim i stvoriti jedan upe-
čatljiv imidž brenda grada. Poistovećuju-
ći segment turiste i njihovo zadovoljstvo i
nezadovoljstvo sa kvalitetom ponuđenih
usluga ukazaće gde i koliko bi se prime-
nile korektivne mere, u svrhu opstanka,
postizanja konkurentnosti i upravljanja
promenama na globalnom turističkom tr-
žištu. Prema tome “trade mark” ili brend,
je odraz kvaliteta određene lokacije i zbog
brenda je moguće uticati na ekonomski
razvoj i kreiranje turističke lojalnosti tu-
rista i lokalnog stanovništva.
U analizu su uzeta samo neka od pitan-
ja iz anketnog upitnika. Dobijeni indikati-
vni rezultati mogu biti korišćeni u razvoju
pozitivnog imidža brenda grada i mogu
postati prepoznatljivi nosioci gradskog
turizma, zatim nosioci brending kampan-
je, promotivnih materijala, te turističke
privrede i turističke zajednice. Pored da-
tih rezultata preliminarno sprovede-
no istraživanje ukazuje na mogućnosti
kreiranja imidža grada i formiranje sli-
ke u svesti turista o gradu Novom Sa-
du, na sledeći način: grad je udoban za
život, ima izgrađenu infrastrukturu, bo-
gate kulturne baštine, očuvane prirodne
sredine, sa relativno dobrom organizaci-
jom gradskog prevoza, siguran za turiste
i stanovnike, odan tradiciji naroda, odiše
gostoljubivošću i tolerancijom itd. Zado-
105
 Tabela 1. Zadovoljstvo turista pojedinim uslugama turističke ponude Novog Sada
Karakteristike vezane Ukupan broj Zadovoljavajući ili Nezadovoljavajući ili
Bez odgovora Zadovoljava (%)
za imidž grada odgovora pozitivni odgovori negativni odgovori
Priroda i okruženje 145 5 108 37 74,48
Uređenost parkova 130 20 82 48 63,07
Mesta za parkiranje 135 15 48 87 35,56
Komfor u hotelima 104 46 71 33 68,26
Šoping centri 150 - 87 63 58,00
Kulturne vrednosti 128 22 76 52 59,37
Gradske atrakcije 145 5 83 62 57,24
Manifestacije 69 81 42 27 60,86
Sajmovi 72 78 33 39 45,83
Čistoća 150 - 103 47 68,66
Gostoprimstvo
136 14 88 48 64,70
lokalnog stanovništva
Bezbednost u gradu 122 28 98 24 80,32
Ishrana i smeštaj 150 - 139 11 92,66
Turistički izleti 134 16 93 41 69,40
Suveniri 150 - 46 104 30,66
Organizacija
Gradskog prevoza 100 50 75 25 75,00
Turistička signalizacija 98 52 39 59 39,79
(Izvor: podaci dobijeni anketnim istraživanjem, N=150)

voljni ispitanici su namerno izdvojeni, sa
ciljem da ukažu na elemente kvaliteta u
momentu istraživanja i elemente koji se
mogu poboljšati i dodatno razviti. Podaci
pokazuju da je najveći broj ispitanika za-
dovoljan bezbednošću u gradu ili tačnije
imali su osećaj sigurnosti s obzirom da
su ovi prostori dugi niz godina imali loš
imidž siromašne i ratom pogođene teri-
torije. Zatim, turisti su takođe dali viso-
ke ocene prirodnom okruženju; 74,48%
se izjasnilo zadovoljnim po ovom pitanju,
preciznije 108 turista bilo je zadovoljno, te
37 njih nezadovoljno.
Od drugih segmenata turističke ponu-
de kojima su turisti bili zadovoljni mogu
se izdvojiti čistoća u gradu, (68,66% za-
dovoljnih turista); zatim dostupnost tu-
rističkih izleta (68,40%); te kulturno-ma-
nifestacione vrednosti koje su takođe
pozitivno ocenjene od strane posetilaca
grada.
Osim elemenata koji su vezani za sam
grad, ispitanici su imali prilike da ocene
i usluge smeštaja, što se takođe odnosi-
lo na sam komfor u hotelima, kao i kvali-
tet ishrane. Od ukupnog broja anketira-
nih 139 se izjasnilo veoma zadovoljnim
smeštajem i ishranom u objektima u koji-
ma su odseli, a svega njih 11 izjasnilo se
negativnom ocenom. Zatim, što se tiče
komfora u hotelskim objektima takođe su
pozitivno ocenjeni: ukupno 68,26% turi-
sta izjasnilo se da je zadovoljno udobnošću
ili komforom smeštajni jedinica. Uslu-
ge koje su dobile nešto lošije ocene veza-
ne su uglavnom za dostupnost suvenira u
turističkoj ponudi, kao i sama turistička
signalizacija, koja realno posmatrajući ni-
je na zavidnom nivou. Segmenti turističke
ponude koji potrebuju hitnu korekciju su
upravo oni koji su vezani za promotivno-
propagandni deo turističkog poslovanja,
jer je to prioritetan uslov za opstanak na
turističkom tržištu i održavanje dobre po-
zicije.
Loš imidž se reflektuje na turizam cele
regije, a takodje i na sve druge sektore so-
cijalnog i političkog života. Izgradnja po-
zitivnog imidža je važan proces ukoliko
određena turistička destinacija želi da na-
preduje u novom globalnom turističkom
okruženju.
Zaključak
Poznato je da je imidž destinacije počet-
na tačka koja određuje očekivanja poseti-
oca što se koristi kad se vrednuje doživljaj
posetioca u smislu da je stvarni doživljaj
delimično procenjen po referentnim oče-
kivanjima, ali i važan segment upravlja-
nja brendom turističke destinacije. Imidž
brenda nekog mesta treba da obezbedi du-
goročnost turističkog poslovanja, a da bi
destinacija bila uspešno pozicionirana na
tržištu potencijalnim potrošačima mora da
obezbedi diferencijalne koristi u odnosu na
konkurenciju. Kreiranjem imidža stvaraju
se svi uslovi da se privuku investicioni su-
bjekti, koji će baš destinaciju sa izgrađenim
imidžom prepoznati na globalnom rastu-
ćem turističkom tržištu, te izdvojiti iz go-
mile konkurentskih destinacija.
Stvaranje imidža je povezano sa su-
bjektivnim stavovima turista, kao i ostalih
interesnih grupa prema njihovim vizuel-
nim doživljajima, prepoznatljivosti i svim
privednim i kulturnim aktivnostima u da-
toj destinaciji. To je zapravo jedna pojed-
nostavljena i prosuđena slika koja nastaje
ljudskim opažanjem, doživljajem, razmi-
šljanjem i iskustvom.
Turisti imaju svoje sopstvene strategi-
je informisanja i formiranja slike o gradu.
Oni traže informacije o destinaciji i ponu-
di, zatim mogu postati lojalni određenoj
marki, a ako nemaju baš nikakva iskust-
va, prosto traže prepoznatljive destinaci-
je na tržištu.
Brending proces zahteva velika ula-
ganja, a činjenica je da što se više ulaže
u njega time se više i dobija na kvalitetu
turističkog proizvoda ili usluge. Samo onaj
brend koji održi data obećanja privući će
lojalne kupce koji će se u određenim vre-
menskim intervalima vraćati. Upravo je to
prioritetni zadatak brendinga destinacije,
da formira prepoznatljivost na tržištu i da
stekne lojalnost turista.
Brendiranje je još uvek jedna od na-
jaktuelnijih istraživačkih tema u ugosti-
teljstvu i turizmu, a brojne turističko-
ugostiteljske kompanije, koje već dugo
posluju, su prihvatile sistem proširenja
brenda kao jednu od svojih strategija za
dalju ekspanziju.
Istraživanje imidža brenda grada no-
si velike prednosti u turističkom poslovan-
ju, jer će upravo na taj način menadžment
sistem postati siguran da će strogom kon-
trolom postojeće ponude i korekcijom pro-
blema u njoj postići pozitivne efekte poslo-
vanja. Turista je glavni segment turističke
delatnosti, a ako je turista zadovoljan bren-
dom destinacije, tada ona slobodno se
može reći, ima izgrađen pozitivan imidž.
Ako ta destinacija ima pozitivan imidž, ta-
da indirektno i njeno najviše rukovodstvo
uživa pozitivan imidž kod svih interesnih
grupa. Dobar imidž Novog Sada doprineće

106
i dobrom imidžu države, turističke privre-
de, stanovništva koji su deo grada.
Literatura
Aaker, D.A. (1990): Brand extensions, Slo-
an Management Review, 31(4), 47-56.
Ball, B., (1994): Redefining the Sales and
Marketing Relationship, Potentials in
Marketing, 19-32.
Balmer, J.M.T., (2000): Managing the
Multiple Identities of the Corporation,
California Mangement Review (Vol. 44
No. 3, 72-86).
Beeton, S. (2005): Film Induced Tourism,
Clevedon: Channel View Publications.
Dart, C., (2004): Brands Are Alive. The
Free Press, New York.
Davis, S.M. (1995): Brand Asset Manage-
ment, Kuzmacki & Associates, Chicago.
Dunn, M., (2004): Creating the Brand-
Driven Business, Handbook of Bussine-
ss Strategy, 241-245.
Echtner, C.M and Ritchie, J.R.B. (1991):
The meaning and measurement of de-
stination image, The Journal of Tourism
Studies, 2(2), 2-12.
Forgacs, D., (2003): Brand Asset equilibri-
um in Hotel Management, Internatio-
nal Journal of Contemporary Hospitali-
ty Management, 15(6), 340-342.
Getz, D. (1994): Which tourists do we
want? Tourism Down Under Conferen-
ce, Palmerston North, Massey Univer-
sity.
Hamel, G., (2000): Leading the Revoluti-
on, Harvard Business School Press, Bo-
ston.
Hotel & Motel Management (2004):
Extended – stay hotel brands survey,
October 4.
Hunt, J.D. (1971): Image as a factor in tou-
rism development, Journal of Travel Re-
search, 13(2), 15-19.
Keller, K.L. (2001): Buliding customer-ba-
sed brand equity, Marketing Manage-
ment, 10(2), 14-19.
Khan, M.A. (1999): Restaurant Branding,
New York, John Wiley & Sons, Inc.
Kotler, P. Bowen, J., and Makens, J., (2005):
Marketing for Hospitality and Tourism,
Upper Saddle River, NJ: Prentice - Hall.
Lewis, R.C. (2000): Marketing leadership
in hospitality, New York: John Willey &
Sons, Inc.
Morrison, A.M. (1996): Hospitality and
Travel Marketing, New York: Delmar.
Odin, Y., (2001): Conceptual and Operati-
onal Aspects of Brand Loyalty, Journal
of Business Research, 53(2), 75-84.
Pike, S. (2002): Destination image analysis,
Tourism Management, 23(5), 541-549.
Quelch, J., (2003): The Return of Brands,
Harvard Business School Press, Boston.
Rayner, J., (2002): Corporate Social Res-
ponsibility Monitor, Gee, London.
Ries, A. (1998): Immutable Laws of Bran-
ding, New York: Harper Business.
Srivastava, R.K. (1991): Brand equity,
Cambrige: Marketing Science Institute.
Zeithaml, V.A. (2002): Consumer percep-
tions of price, quality and value, Journal
of Marketing, 52, 2-22.
107
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Uglješa Stankov*
Vladimir Marković*
Vanja Dragićević*
Sažetak
Blogovi su postali vrlo popularna forma
objavljivanja na Internetu. Ova forma
„ličnog dnevnika na Internetu“, ubrzo je
postala daleko više od načina da se jed-
nostavno i brzo iznese lični stav. Turi-
stička delatnost je uvek bila spremna za
primenu novih tehnologija u svojim re-
dovima, što je bio slučaj i sa ovom teh-
nologijom, te su se pojavili blogovi turi-
stičkih profesionalaca, preduzeća i or-
ganizacija, ali i brojnih turista koji su
opisivali svoja turistička iskustva. Na
taj način se oformila posebna tehnika
Internet marketinga tj. promocije - blog
marketing. Predmet ovog rada čini blog
marketing u okvirima turističke privre-
de. Zadatak rada je da prikaže osno-
ve blog tehnologije, osnovne karakteri-
stike blog marketinga i ukaže na bazič-
ne načine primene blog tehnologije u tu-
rizmu, odnosno na strani turističke po-
nude. Cilj rada je ukaže na značaj Veb
marketing, kao deo šireg koncepta Inter-
net marketinga.
Ključne reči: blog, blog marketing, tu-
ristička ponuda
Abstract
Blog Marketing Basics for tourism offer
Blogs have become very popular form of
publishing on the Internet. This form of
«personal journal on the Internet», soon
became much more than simple way to
of easy and quick Internet publishing.
Tourism sector was always ready to im-
plement new technologies. It was also the
case with blog technology. Many blogs of
tourist professionals, companies and or-
ganizations appeared and also many
tourists who were describing their trav-
el experience. However, the use of blogs in
business is required to be included in the
general marketing activities. The subject
of this paper is to present the basics of
blog technology, the basic characteristics
of blog marketing and to point out the
ways of using blog technology on the side
of the tourism offer. The aim of this paper
is to stress the importance of Web mar-
keting, as a part of broader concept of In-
ternet marketing.
Keywords: blog, blog marketing, tour-
ist offer
* Prirodno-matematički fakultet, Departman za
grografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, ugljesa.
stankov@dgt.uns.ac.rs, vladimir.markovic@dgt.uns.
ac.rs, vanja.dragicevic@dgt.uns.ac.rs
108
Osnove blog marketinga u
turističkoj ponudi
Uvod
U prethodnih nekoliko godina blogo-
vi su postali jedan od najpopularnijih vi-
dova objavljivanja sadržaja na Internetu
(Bressan, Csurka, Hoppenot, & Renders,
2008). Blog bi se najjednostavnije mogao
okarakterisati kao lični dnevnik na Ve-
bu. Termin “Blog” nastao je skraćivanjem
dve reči - Web Log, što bi se moglo u ovom
kontekstu prevesti kao Veb dnevnik (di-
ary), odnosno javnom vođenju dnevnika
putem Veb stranice.
Za razliku od Veb sajtova, bilo oni lič-
ni ili vođeni od strane kompanija, blogovi
predstavljaju pravi primer kreiranja sadr-
žaja od strane korisnika. Od 2004. godine
blog postaje jedan od dominantnijih nači-
na predstavljanja pojedinaca i firmi na In-
ternetu (Varagić, 2008).
Blog je u osnovi Veb sajt i tako posma-
tran ne bi mogao biti uključen u Inter-
net promocione tehnike. Međutim, blog
kao zavisna forma (deo Veb sajta) naglo
se razvijala i kompanije su uvidele njegove
promotivne vrednosti. Danas se blogovi
planirano „dodaju“ Veb stranicama kom-
panija kako bi se postigli promotivni ci-
ljevi kompanija. U tom smislu, blogovi se
mogu svrstati u jednu od tehnika Internet
promocije koja se naziva blog marketing.
Blog marketing bi se mogao okarak-
terisati kao marketing koji podrazume-
va upotrebu Veb sajtova koji su primarno
sačinjeni od ličnih i profesionalnih zapa-
žanja u formi dnevnika ili žurnala (Dac-
ko, 2005).
Turizam je u svojoj osnovi „lični doživ-
ljaj“ turističkih atraktivnosti. Turistički
blogovi upravo prenose lične doživljaje tu-
rista na određenoj turističkoj destinaciji,
koji mogu imati snažan uticaj na donoše-
nje odluka o putovanju kod budućih turi-
sta (Pan, MacLaurin, & Crotts, 2007). Do-
nosioci odluka u turističkom marketingu
moraju razumeti blogove, kao snažno pri-
hvaćenu i korišćenu tehnologiju. U ovom
radu će biti predstavljene osnovne karak-
teristike blogova sa aspekta primene u
marketingu i turističkoj ponudi.
Tehničke karakteristike blogova
Tehnički posmatrano, blog predstavlja vr-
stu automatizovanog Veb sajta (mikro Veb
stranice sa unapred definiranom formom
koja ih dinamički kreira), gde se sadržaj
(tekstovi, slike, multimedija) unosi i prika-
zuje hronološki, što predstavlja bitnu ra-
zliku u odnosu na klasičan prikaz sajtova
sa vestima, gde se posebno izdvajaju naj-
važnije vesti. Na ovaj način se dobija pra-
vičan prikaz svih članaka (blog unosa) ko-
ji se objavljuju (Varagić, 2008).
Osnovni elementi sadržaja bloga su:
• naslov unosa (teksta, slike, multime-
dije), ili naslov post-a (od engleske reči
„post“, što znači “objaviti”), uključujući
i datum unosa. To je najvažniji promo-
tivni elemenat blog sadržaja. Na osnovu
naslova čitaoci uglavnom biraju da li će
uopšte pregledati sadržaj ili ne. Naslov
unosa predstavlja link na rezultatima
pretraživanja različitih pretraživača, što
opet predstavlja veoma bitan promotivni
elemenat koji utiče na “vidljivost” bloga;
• tekst/sadržaj unosa. Relevantnost blo-
ga upravo zavisi od relevantnosti sadr-
žaja;
• link ka kompletnom sadržaju. U slu-
čaju prikaza dela sadržaja, link koji vodi
do celokupnog sadržaja; i
• link ka komentarima (postavljanju ko-
mentara). Veza ka komentarima gde či-
taoci bloga mogu na jednostavan način
da ostave svoj komentar na datu temu.
Postoje dva osnovna načina kreiranja
blogova:
• Kreiranje bloga na Veb adresi. Ova-
ko kreirani blogovi imaju mogućnost
veće slobode kreiranja izgleda i dodat-
nih funkcija, kao i nemogućnost gaše-
nja, sem na osnovu slobodne volje nje-
govog vlasnika.
• Kreiranje bloga putem besplatnih
blog servisa. Prednost ovakvog kreira-
nja bloga, pored brzina i jednostavnosti
kreiranja, je i mogućnost trenutne pro-
mocije bloga zbog velike posećenosti
besplatnih blog servisa (Varagić, 2008).
Vrste blogova
Blogovi pokrivaju veliki broj različitih te-
ma. Obično su u najvećoj meri tekstualnog
oblika, ali postoje podgrupe vrsta blogova
u odnosu na njihovu koncepciju i sadržaj,
koje su dobile i svoje posebno ime:
1. Foto blogovi (Photoblogs, takođe se
pojavljuje naziv Sketchblog).
2. Video blogovi (Vlogs, Videocasting).
3. Audio blogovi (���������������������
Podacasting����������
, Audioca-
��������
sting).
4. Muzički blogovi (MP3 blogs).
5. Mikro blogovanje (Micro-blogging)
(Varagić, 2008).
Prema autorima i temama koje obrađu-
ju blogovi se mogu podeliti na dve velike
grupe: lične i poslovne blogove.
 Lični blogovi ne uključuju samo lične
teme, već su pisani na različite teme iz
ugla viđenja pojedinca. Popularne teme
uključuju politiku, muziku, porodicu,
roditeljstvo, putovanja, zdravlje, godišnje
odmore, religiju, književnost, fotografiju
itd.
Poslovni blogovi uključuju lične
blogove profesionalaca koji su posvećeni
njihovoj profesiji, kao i blogove kompanija
koje su uvidele prednosti komuniciranja sa
potrošačima putem novosti i obaveštenja,
ocena proizvoda, priča za korisnike,
svedočenja i slično (http://wordpress.
com). Imajući u vidu predmet ovog rada
detaljnije će biti predstavljeni poslovni
blogovi i njihove promotivne mogućnosti.
Prema ciljanoj grupi, poslovni blogovi
dele se na eksterne i interne blogove
(namenjen zaposlenima). Eksterni blog
je sredstvo komunikacije sa spoljašnjom
okolinom preduzeća (tržištem) i kao takav
može biti:
• blog kao potpora prodaji. Namena mu
je isključivo u promovisanju i predstav-
ljanju proizvoda/usluga, stvaranju slike
prisutnosti na tržištu, prikupljanju hu-
manitarnih donacija i slično;
• blog za stvaranja boljih odnosa sa
kupcima. Kao što mu samo ime kaže,
svrha bloga je stvaranje novih i učvršći-
vanje postojećih odnosa između kupa-
ca/potrošača i organizacije. Osoba koja
vodi blog je obično zaposlena u predu-
zeću, ali se angažuju profesionalci. Va-
lja naglasiti da je segmentacija tržišta
mnogo bolje i uže definisana nego kod
prethodnog tipa bloga; i
• blog za razvijanje tržišnih marki.
Stvaranje brenda, identiteta i diferen-
cijacija od konkurencije cilj je ove vr-
ste bloga (Cooper, Grutzner, & Cooper,
2008).
Blog kao promotivno sredstvo
Kako je već naglašeno, blog može biti kori-
šćen kao snažno sredstvo Internet promo-
cije. Tu se prvenstveno misli na poslovne
blogove. Svi blogovi mogu egzistirati sa-
mostalno (tada se u velikoj meri može go-
voriti o generalnom Veb marketingu) ili u
okviru postojećeg Veb sajta (kada se blog
koristi kao Internet promotivna tehnika).
Postoji više bitnih razloga zbog kojih
kompanije koriste blog u svojim promo-
tivnim nastupima na Internetu:
• velika vidljivost blogova na pretraživa-
čima,
• direktna komunikacija sa potrošačima,
• sredstvo su za kreiranje tržišnih marki,
• sredstvo su za razlikovanje od konku-
rencije,
• omogućavaju stvaranje ličnih odnosa sa
potrošačima,
• omogućavaju bolje upoznavanje tržiš-
nih niša,
• sredstvo su za izgradnju on-line repu-
tacije,
• omogućavaju iznošenje ličnih stavova i
viđenja i
• sredstvo su za internu komunikaciju u
kompanijama (Wright, 2006).
U okviru blog marketinga ističe se šest
ciljeva primene bloga:
1. Informisanje i edukacija javnosti i
trenutnih potrošača. Ovo je najčešća
svrha poslovnog bloga. Neke kompani-
je koriste blogove da obaveste javnost
o promenama u kompaniji, novim pro-
jektima i drugim događajima, dok dru-
ge pomažu svojim korisnicima da do-
biju određena znanja, reše probleme,
razmenjuju ideje i slično.
2. Obezbeđivanje korisničkog servi-
sa. Blog je dobar način za obezbeđiva-
nje pomoći oko korišćenja proizvoda i
usluga.
3. Stvaranje slike o identitetu kompa-
nije. Osnova ideja je da se kompanija
predstavi kao odgovorna organizaci-
ja prema svojim potrošačima i okolini.
4. Zabava korisnika bloga. Zabavni sa-
držaji obično privlače korisnike pono-
vo vrati na blog kompanije istovreme-
no stvarajući pozitivnu sliku o njoj.
5. Podstiču korisnike na akciju. Cilj
bloga ne treba da bude čista propagan-
da. Blog treba da ponudi dodatne sadr-
žaje u vezi sa proizvodom ili uslugom
koji će indirektno voditi ka novoj ku-
povini.
6. Ohrabrivanje dijaloga sa postojećim
i potencijalnim potrošačima.
Većina preduzeća kombinuje nekoliko
prethodno navedenih ciljeva u okviru
jednog bloga, ali postoji praksa kreiranja
nekoliko paralelnih blogova (Gardner,
2005).
Blog marketing i turistička ponuda
Blog marketing kao važan deo Internet
promocije u budućnosti će imati sve veći
značaj. Kao personalizovana forma nastu-
pa na Internetu u velikoj predstavlja sadr-
žaje koje kreiraju sami korisnici i nose u
sebi pečat subjektivnosti. Subjektivni po-
gledi posebno se cene u polju turizma gde
zvaničan turistička promocija često pre-
teruje u superlativnim opisima proizvo-
da i usluga.
Kada su tehnički i vizuelno uklopljeni
u okvir Veb sajta turističkih preduzeća i
organizacija, blogovi mogu biti snažan on-
line alat koji omogućava:
• brz i jednostavno upravljanje sadržajem
Internet prisustva. To je naročito važno
kod frekventnih promena informacija o
cenama, specijalnim ponudama, turi-
stičkim atraktivnostima, kalendara do-
gađaja i drugo.
• dobru vidljivost i rang na glavnim Inter-
net pretraživačima; i
• društvenu interakciju. Blogovi ohrabru-
ju društvene on-line odnose između po-
stojećih i potencijalnih potrošači, jer
imaju mogućnost postavljanja komen-
tara, fotografija, upitnika, ocena kvali-
teta sadržaja, razmenu sadržaja i drugo
(http://www.blizzardinternet.com).
Pojava blogova koji se bave turizmom i
putovanjima utiče na strukturu rezultata
pretrage putem Internet pretraživača. Ve-
liki broj turističkih blogova se pojavljuje
zajedno sa klasičnim zvaničnim ili nezva-
ničnim Veb sajtovima turističkih destina-
cija, preduzeća i organizacija (npr. www.
visitserbia.org i www.blog.visitserbia.org).
Kako je naglašeno, blogovi imaju dobru
vidljivost na Internet pretraživačima. Vrlo
često blogovi imaju bolju vidljivost od zva-
ničnih turističih Veb sajtova (npr. Google-
ov www.blogger.com).
Turistička preduzeća shvataju da blo-
govi mogu biti jeftiniji i efikasniji način
za propagandu, ali i da omogućavaju no-
vi način koji može da pomogne u defini-
sanju destinacijskog imidža korporativ-
nog imidža. Pojedina hotelska preduzeća
ohrabruju posetioce da postavljaju ko-
mentare na zvaničnim hotelskim blogo-
vima, a za uzvrat nude razne popuste kao
nagradu (npr. http://blog.marriottprovi-
dence.com, www.hiltongardenphilly.com/
blog).
Blogovi imaju vrlo ograničenu moguć-
nost za distribuciju turističkih proizvoda
i usluga. Razlog za to leži u često ograni-
čenim tehničkim mogućnostima blogova
koji nisu kreirani za on-line transakcije.
Distributivna mogućnost blogova ogra-
ničena je na postavljanje linkova i banera
koji usmeravaju ka Veb sajtovima name-
njenih distribuciji i elektronskoj kupovini.
Posebna vrednost bloga u turizmu ležu
u njegovom doprinosu marketing menad-
žmentu, menadžmentu i istraživanjima
za potrebe marketinga. Intenzivnu ulogu
blogovi mogu imati u određivanju profila
potrošača, obezbeđivanju novih potroša-
ča, uključivanju i angažovanju potrošača
u aktivnosti preduzeća, kreiranju svesti o
brendu i jačanju snage brenda, upravljanju
reputacijom i obezbeđivanju korisničkih
i potrošačkih servisa. Takođe, blogovi se
mogu koristiti za analizu konkurentskih
strategija, istraživanje tržišta i kao interni
komunikacioni sistem u okviru turistič-
kih preduzeća i ogranizacija. Blogovi će
najveći uticaj upravo imati na istraživanja
za potrebe marketinga. (Akehurst, 2009).
Postoje i ograničenja upotrebi blogova
u turizmu. Osnovno ograničenje leži u sa-
moj prirodi sadržaja bloga, koji je subjek-
tivne prirode. Postoji velika mogućnost
objavljivanja negativnih informacija o tu-
rističkoj destinaciji ili preduzeću. Takođe,
javljaju se i brojni primeri nelojalne kon-
kurencije, kada zaposleni iz drugih predu-
zeća svesno postavljaju netačne informa-
cije o konkurenciji.
Ukoliko se poslovni blogovi ne održava-
ju, odnosno ukoliko se ne pišu novi posto-
vi stvara se negativna slika o neažurnosti
109
 kompanije i njenih zaposlenih. Neažuran
blog se na taj način pretvara u svoju su-
protnost i od korisnog promotivnog alata
postaje opterećenje za promociju preduze-
ća. Istovremeno sa ažurnošću osvežavanja
sadržaja, bitan je i kvalitet sadržaja koji se
objavljuje. Ordinaran, neinventivan i neza-
nimljiv sadržaj predstavlja isto opterećenje
kao i neažurnost održavanja bloga.
Zaključak
Blogovi, kao forma ličnog dnevnika, su je-
dan od najpopularnijih vidova objavljiva-
nja sadržaja na Internetu. Za razliku od
Veb sajtova, blogovi predstavljaju pravi
primer kreiranja sadržaja od strane kori-
snika, koji je značajan deo Internet marke-
tinga. Poslovne organizacije u velikoj meri
koriste Veb marketing.
Turistička delatnost koja je uvek spre-
mna za uvođenje novih tehnologija pri-
hvatila je i Veb marketing, pre svega u
svojim promotivnim aktivnostima. Pri-
vredno razvijene zemlje, koje istovremeno
visok stepen korišćenja Interneta u svo-
jim privredama koriste u velikoj meri Veb
110
marketing. Srbija, ne prati u dovoljnoj me-
ri pozitivne trendove u primeni Veb mar-
ketinga. Između brojnih ograničavajućih
faktora, kao što su inertna privreda, nizak
stepen korišćenja Interneta od strane in-
dividualnih korisnika, izdvaja se nedovolj-
na stručna osposobljenost i razumevanje
generalnog Internet marketinga od stra-
ne privrednih korisnika. Turistička po-
nuda se takođe uklapa u navedenu sliku.
Veb marketing ima vrlo velike mogućnosti
u promociji, što ne bi smeo da ignoriše ni
jeda deo turističke ponude u Srbiji. Budu-
ći razvoj turizma u Srbiji, pored investira-
nja u materijalnu osnovu, u velikoj meri će
zavisti od kvalitetne promocije, pre svega
na Internetu. Veb marketing treba da bu-
de jedan od stubova buduće promocije tu-
rističke ponude Srbije.
Literatura
Akehurst, G. (2009): User generated con-
tent: the use of blogs for tourism orga-
nisations and tourism consumers, Ser-
vice Business, 3 (1), 51-61.
Bressan, M., Csurka, G., Hoppenot, Y.,
& Renders, J. (2008): Travel blog assi-
stant system, URL: http://eprints.pas-
cal-network.org/archive/00003535/01/
Visapp_MMIU_TBAS.pdf
Cooper, S., Grutzner, F., & Cooper, B.
(2008): Tips and Traps for Marketing
Your Business, McGraw-Hill
Dacko S. G.(2008): The advanced dicti-
onary of marketing: putting theory to
use, Oxford University Press, Oxford
Pan, B., MacLaurin, T., & Crotts, J. (2007):
Travel Blogs and the Implications for
Destination Marketing. Journal of Tra-
vel Research, 46(1)
Susannah G. (2005): Buzz Marketing with
Blogs, Wiley Publishing, Inc, Hoboken
Varagić, D. (2008): Blog kao način shva-
tanja i prihvatanja intenzivnijeg kori-
šćenja Interneta, uključujući poslov-
nu i promotivnu primenu, URL: http://
www.draganvaragic.com/
Wright J, (2006): Blog Marketing, Mc-
Graw-Hill, USA
http://www.blizzardinternet.com/blogging/
http://wordpress.com
 Inovacije i edukacija
u turizmu

Innovation and Education

in Tourism

111
112
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Andriela Vitić – Ćetković*
Tatjana Cvetkov – Čikošev**
Sažetak
Kompleksnost ostvarivanja međuna-
rodne marketing konkurentnosti u sa-
vremenim uslovima ističe važnost edu-
kacije ljudskih resursa, kao jednog od
ključnih resursa ekonomskog razvoja.
Cilj ovog rada je da ukaže na potrebe
za multidisciplinarnim obrazovanjem
kadrova u turizmu i hotelijerstvu koje
zahtijeva kombinaciju znanja, sposob-
nosti i vještina, kao i za inovativnim
modelima obrazovanja koji idu u pri-
log Evropskom prostoru visokog obra-
zovanja.
Metodologija rada je bazirana na
istraživanju literature i case study-ja.
Očekivani rezultati odnose se na ana-
lizu uticaja koje modeli visokog obra-
zovanja u turizmu i hotelijerstvu mo-
gu imati na konkurentnost destinacije,
kao i na promjene koje se u tom smislu
iziskuju u Crnoj Gori.
Ključne riječi: visoko obrazovanje, tu-
rizam, hotelijerstvo, inovacije, Crna
Gora
Abstract
Complexity of achieving international
marketing competitiveness nowadays
emphasizes the importance of human
resources’ education, as one of the key
resources of economic development.
The purpose of this paper is to point
out needs for multidisciplinary edu-
cation of human resources in tourism
which request a combination of knowl-
edge, competences and skills; as well a
need for innovative models of educa-
tion as support of European space of
higher education.
Selected methodology is literature –
based research and case studies.
Expected results refer to analysis of in-
fluence that innovation in higher edu-
cation in tourism may have to destina-
tions competitiveness, as well to chang-
es that may be needed in Montenegro.
Key words: higher education, tour-
ism, hotel industry, innovations, Mon-
tenegro
* Univerzitet Crne Gore, Fakultet za turizam i
hotelijerstvo, Stari grad 320, 85330 Kotor, Crna Gora
** student postdiplomskih studija, Univerzitet u
Beogradu, Ekonomski fakultet, Beograd, Srbija
Savremeni modeli visokog
obrazovanja kao specifičan
faktor uspjeha u turizmu i
hotelijerstvu
Uvod
Kompleksnost ostvarivanja međunarod-
ne marketing konkurentnosti u savreme-
nim uslovima ističe važnost obrazovanih
kadrova, kao jednog od ključnih resursa
ekonomskog razvoja. Konkurentnost u tu-
rizmu i hotelijerstvu može se ostvariti na
različite načine. Jedan od njih je obrazo-
vanje, razvoj i obuka kadrova na različi-
tim nivoima upravljanja i operacija. U tom
smislu, sve veći broj zemalja se okreće ula-
ganjima u obrazovanje kadrova u turizmu
i hotelijerstvu, kao investiciji sa visokom
stopom prinosa, koja zahtijeva kombina-
ciju znanja, umijeća, sposobnosti i vješti-
na (Prikaz 1).
PRIKAZ 1: Obrazovanje u turizmu
Izvor: Jafari, J. (2006): Modeli obrazovanja i stučne obuke u turizmu, Turistički pregled, Ministarstvo trgovine,
turizma i usluga RS, Beograd, 2, broj 8, str. 6
Hotelijerstvo zapošljava najveći dio
radne snage u okviru turističke privrede.
Radno -intenzivna priroda ove djelatno-
sti važan je potencijal za kreiranje novih
radnih mjesta, što je posebno važno ako
se uzme u obzir visoka stopa nezaposleno-
sti u mnogim zemljama. No, treba nagla-
siti činjenicu da se promjene u obrazova-
nju u turizmu i hotelijerstvu pod uticajem
globalnog marketing okruženja mahom
vezuju za promjenu u prirodi industri-
je koja od radno-intenzivne sve više po-
stoje industrija bazirana na znanju (en-
gl. knowledge-based industry)1. Drugim
1 Go, F. M.(1998): ”Globalization and Emerging
Tourism Education Issues”, Global Tourism. 2nd
edition, Butterworth and Heinemann, p. 447.
riječima, postoje rastući zahtjevi u obla-
sti obrazovanja kadrova, koje u sve većoj
mjeri treba da bude zasnovano na inova-
cijama, kompatibilno zahtijevima globa-
lizacije u turizmu i hotelijerstvu. Stoga,
promjene u obrazovanju uvrštavamo u još
jedan specifičan faktor uspjeha u hoteli-
jerstvu.
Savremeni modeli visokog
obrazovanja u turizmu i
hotelijerstvu
Uticaj na razne forme turističkog obrazo-
vanja treba da bude ostvaren od najma-
nje tri tipa subjekata: državnih institu-
cija, univerziteta i turističke privrede. U
tom smislu, potrebno je razgraničiti neke
termine u vezi obrazovanja kadrova. Na-
ime, pod pojmom obrazovanja, najčešće
se podrazumijeva “formalni sistem obra-
zovanja koji uobičajeno daju visoke struč-
ne škole, politehnike i fakulteti na dodi-
plomskim i postdiplomskim studijama.“
2 Razvoj kadrova se uglavnom odnosi na
doškolovavanje putem formalnih ili ne-
formalnih oblika obrazovanja (npr. u aso-
cijacijama turističke privrede). Obuka ka-
drova najčešće predstavlja sticanje znanja
2 Bakić, O. (2006): Edukacija menadžera kao
strateški cilj za unapređenje razvoja turizma
Srbije, Turistički pregled, Ministarstvo trgo-
vine, turizma i usluga RS, Beograd, broj 7, str.
10.
113
 i vještina vezanih za konkretnu poslovnu
aktivnost ili korišćenje savremene tehno-
logije, a mogu je izvoditi asocijacije turi-
stičke privrede, obrazovne institucije isl.
Nadalje, stručna obuka, odnosno trening,
često se vezuje za operativne oblike rad-
nog angažovanja, dok se termin obrazova-
nje često koristi za upravljačke instance.3
U današnjim uslovima, kada znanje brzo
zastarjeva, a pojava savremenih tehnič-
ko-tehnoloških sredstava je sve učestalija,
stavlja se naglasak na koncept doživotnog
učenja (engl. life-long learning) i kombi-
nuju se sve tri pomenute edukativne for-
me. Kako izazovi u turizmu i hotelijerstvu
mogu biti ekonomski, demografski, teh-
nološki, socijalni, kulturni, politički i dru-
gi, na donosiocima odluka je da vrše stal-
ne inovacije znanja u tom domenu i time
se približavaju zahtjevima Evropskog pro-
stora visokog obrazovanja.
Modele za obrazovanje kadrova u tu-
rizmu i hotelijerstvu možemo podijeliti
na otvorene i zatvorene.4 U okviru otvo-
renih modela, formalni i neformalni obli-
ci obrazovanja se prožimaju. Drugim rije-
čima, formalne kvalifikacije se dobijaju na
visokoškolskim institucijama, a inicijative
u vezi razvoja i obuke često potiču od ho-
telsko-turističke privrede. Zatvoreni mo-
del obrazovanja stavlja apsolutni naglasak
na formalne institucije obrazovanja, pa
su razvoj i obuka potisnuti u drugi plan.
S obzirom na rastuću međunarodnu kon-
kurenciju i sve naglašenije potrebe za uče-
stalom inovacijom znanja, zatvoreni si-
stem obrazovanja sve više ustupa mjesto
otvorenom sistemu.
Poznavanje turističkih struktura,
funkcija, operativnih potreba, strategija i
trendova koji će oblikovati budućnost za-
htijeva multidisciplinarno znanje koje se
može ponuditi putem savremenih progra-
ma uz pomoć univerziteta, podršku dr-
žavnih institucija, participaciju poslovnih
udruženja i hotelsko-turističkih preduze-
ća. U tekućim uslovima globalizacije trži-
šta, hotelsko-turistička preduzeća sve vi-
še postaju organizacije koje uče i to putem
benčmarkinga, transfera znanja, unapri-
jeđenja vještina kadrova itd. Nedostatak
odgovarajućih kadrova, naročito onih na
menadžment pozicijama, može ozbiljno
ugroziti konkurentsku poziciju hotelsko-
turističkog preduzeća. Nadalje, preduzeća
zahtijevaju novi profil kadrova, koji će bi-
ti na bazi principa doživotnog učenja per-
cipirati potrebe poslodavca i prilagođava-
ti se zahtjevima dinamičnog marketing
okruženja.
3 Jafari, J. (2006): Modeli obrazovanja i stučne
obuke u turizmu, Turistički pregled, Mini-
starstvo trgovine, turizma i usluga RS, Beo-
grad, broj 8, str. 6.
4 Bakić, O. (2006): Edukacija menadžera kao
strateški cilj za unapređenje razvoja turizma
Srbije, Turistički pregled, Ministarstvo trgo-
vine, turizma i usluga RS, Beograd, broj 7, str.
11.
114
Promjene u obrazovanju kao
specifičan faktor uspjeha u turizmu
i hotelijerstvu Crne Gore
U uslovima globalizacije tržišta i savre-
menog međunarodnog marketing okru-
ženja, kvalitet raspoloživih ljudskih re-
sursa i razvojni potencijal u obrazovanju i
stručnom osposobljavanju kadrova posta-
je jedan od ključnih faktora od kojih zavi-
si svaka nacionalna ekonomija i njen kon-
kurentski položaj.
U bivšoj Jugoslaviji dominantno je bio
zastupljen zatvoreni sistem obrazovanja u
turizmu i hotelijerstvu, u kome je nagla-
sak stavljan na formalne institucije obra-
zovanja, dok su postojale izražene slabosti
po pitanju saradnje sa hotelsko-turistič-
kom privredom u domenu obuke, speci-
jalizacije i oblikovanja programa obrazo-
vanja. Takav sistem u uslovima narasle
PRIKAZ 2: Izvođenje zahtjeva u pogledu ljudskih resursa u turizmu
Izvor: GTZ i Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine (novembar 2006): Strategija razvoja ljudskih resursa
u sektoru turizma u Crnoj Gori (nacrt), Podgorica, str. 13.
konkurencije i brzog zastarijevanja znanja
u turizmu i hotelijerstvu nema perspekti-
vu, a apsolutni primat dobija prožimanje
formalnog i neformalnog sistema obra-
zovanja, njegovanje principa doživotnog
učenja i podsticanje inicijativa u vezi ra-
zvoja i obuke od strane hotelsko-turistič-
ke privrede i ostalih stejkholdera u turiz-
mu i hotelijerstvu.
U Master planu – strategiji razvoja tu-
rizma u Crnoj Gori do 2020. godine nagla-
šen je nedostatak i potreba razvoja struč-
nih kadrova, spremnih da se prilagode
potrebama savremenog međunarodnog
marketing okruženja u turizmu i hoteli-
jerstvu. Nadovezujući se na Master plan,
Strategija razvoja ljudskih resursa u sek-
toru turizma u Crnoj Gori polazi od pre-
mise da visoki kvalitet turističkih usluga,
može samo da se realizuje visokokvalitet-
nim obrazovanjem i usavršavanjem struč-
nih kadrova na svim nivoima i uz saradnju
različitih institucija (Prikaz 2).
Prema prognozama WTTC5, u okviru
predviđenih 25.000 radnih mjesta u crno-
gorskom turizmu u 2016. godini, distribu-
cija stručnih kadrova (kako visokoobra-
zovanih, tako i onih drugih) u srednjem i
dužem roku može biti sljedeća:
• 65% u klasičnom segmentu „Sunce, pla-
ža“ (Primorje),
• 20% u segmentu “Wellness“ i “Liječili-
šta/banje”,
• 12% u oblasti „Putovanja u gradove/
Kratka putovanja“ i u MICE-/Kongre-
snom turizmu,
• 3% u oblasti Planinskog i aktivnog tu-
rizma (skijanje, treking, splavarenje,
itd.).
Medjutim, obrazovne institucije u Cr-
noj Gori još uvjek ne proizvode dovolj-
no visokostručnih kadrova za pomenute
specifične potrebe hotelsko-turističke in-
dustrije u periodu do 2016. godine. Kad
je riječ o Univerzitetima, iako ohrabru-
juće djeluje primjena Bolonjske deklara-
cije6, potrebno je puno zalaganja kako bi
Univerzitet dobio ulogu lidera u kreiranju
i razvoju projekata koji će u punom smi-
slu odgovoriti na izražen deficit ljudskih
resursa u turizmu i hotelijerstvu i u koji-
ma će partnerstvo sa ostalim akterima u
hotelsko-turističkoj privredi Crne Gore
obezbijediti osposobljavanje kadrova za
vršenje većeg broja zadataka (»multi-ta-
sking«).
5 GTZ i Ministarstvo turizma i zaštite životne
sredine (novembar 2006): Strategija razvo-
ja ljudskih resursa u sektoru turizma u Crnoj
Gori (nacrt), Podgorica, str.
6 “Bolonjska deklaracija je zajednička deklara-
cija evropskih ministara obrazovanja potpi-
sana u Bolonji 19. juna 1999. godine, a odno-
si se na reformu sistema visokog obrazova-
nja u Europi.“ (http://hr.wikipedia.org/wiki/
Bolonjski_proces, 10.11.2006.)
 Raspoloživost kvalifikovanih i kompe-
tentnih ljudskih resursa za hotelsko-turi-
stički sektor treba da se ostvari razvojem
specifičnih ustanova, kao i podešavanjem
trenutne reforme sistema obrazovanja i
stručnog osposobljavanja prema potreba-
ma i tražnji hotelsko-turističkog sektora.
Osim podizanja kvaliteta hotelsko-turi-
stičkog proizvoda, poboljšanja kapacite-
ta obrazovanja i njegovog usklađivanja sa
međunarodnim standardima, praćenje
promjena u domenu obrazovanja i kompa-
tibilan razvoj ljudskih resursa u turizmu
i hotelijerstvu treba da rezultira i u pove-
ćanju stope zaposlenosti i životnog stan-
darda stanovništva u Crnoj Gori. Sa tog
aspekta, potrebna je efikasna primjena
Strategije razvoja ljudskih resursa u sek-
toru turizma u Crnoj Gori, kojom su obu-
hvaćeni modaliteti organizovanja poslo-
davaca, uvođenje inovativnih obrazovnih
institucija, uvođenje integrisanog siste-
ma informacija o tržištu rada, razvoj me-
toda finansiranja obuke itd. U tom smislu,
kao rezultati treba da se jave: povećanje
uspješnosti upravljanja i marketing komu-
niciranja u hotelsko-turističkoj industriji,
stvaranje pozitivne radne atmosfere, sti-
mulacija zaposlenih, itd.
Zaključak
Međunarodna konkurentnost u turizmu
je u velikoj mjeri definisana kvalitetom
ljudskih resursa. Obrazovne institucije,
koje i same predstavljaju organizacije koje
uče, treba da podstaknu studente na kon-
tinuirano učenje, inovativne ideje i krea-
tivno mišljenje, čime visoko obrazovanje
postoje specifičan faktor uspjeha u turiz-
mu i hotelijerstvu.
U Crnoj Gori, bey obzira na promje-
ne i početna prilagođavanja na bazi tren-
dova Evropskog prostora visokog obrazo-
vanja, još uvjek egzistira zatvoreni sistem
obrazovanja. Problemu edukacije kadro-
va u turizmu i hotelijerstvu Crne Gore po-
trebno je pristupiti na različitim razina-
ma. Obrazovni sistem mora biti planiran i
koordiniran na nacionalnoj razini, uz po-
dršku državnih i privatnih obrazovnih in-
stitucija, lokalnih vlasti, raznih udruženja
uz podsticaje unutar samih hotelsko- tu-
rističkih preuzeća. Potrebno je uspostaviti
čvršće partnerstvo između visokoškolskih
institucija, asocijacija turističke privrede i
menadžment-kompanija, čime bi se dopri-
njelo kreiranju otvorenog modela obrazo-
vanja u turizmu i hotelijerstvu, koji nalaže
i Bolonjska deklaracija. Programi eduka-
cije treba da se kontinuirano prilagođa-
vaju i oblikuju tako da pruže jasnu viziju
savremenog turizma i hotelijerstva, odno-
sa, međuzavisnosti, promjena i trendova
unutar date industrije. U tom smislu, po-
trebna je aktivnija uloga države koja treba
da podstiče umrežavanje tj. jačanje veza
između edukativnih institucija, hotelsko-
turističke privrede i javnih institucija. Re-
zultat treba da bude rastući broj naučno-
istraživačkih i konsultantskih projekata,
ali i treninga koji će bolje pripremiti ka-
drove u turizmu i hotelijerstvu za zahtje-
ve savremenog poslovanja. No, ne treba
zaboraviti i važnost prosvjećivanja kom-
pletne populacije u Crnoj Gori u vezi sa
pitanjima održivog razvoja u turizmu i za-
htjevima koje se nameću kod destinacija
koje nastoje da zadovolje standarde me-
đunarodne marketing konkurentnosti.
U skladu sa trendovima u sferi visokog
obrazovanja i potrebama tržišta rada, po-
trebno je formirati i regionalne centre za
obuku hotelsko-turističkih kadrova, čiji bi
zadaci bili: razvoj i unapređenje kvalifika-
cija i njihovo usaglašavanje sa potrebama
tržišta rada; praćenje, procjenjivanje i is-
pitivanje regionalnih potreba tržišta rada
za znanjima i vještinama u oblasti turiz-
ma i hotelijerstva, modifikovanje posto-
jećih i razvijanje novih programa obuke,
odnosno modula obrazovanja i osposo-
bljavanja; prikupljanje i pružanje informa-
cija o obrazovanju, osposobljavanju i obu-
ci po pojedinim regionima i na nivou Crne
Gore, u smislu podrške strategijama regi-
onalnog razvoja itd. Sa tog aspekta, obra-
zovne institucije treba da edukuju kadrove
ne samo u pravcu posjedovanja savreme-
nih znanja, već i razvoja kritičkog mišlje-
nja, ali i osposobljenosti za pružanje viso-
kokvalitetnih usluga, što su samo neki od
potrebnih parametara za odgovor na iza-
zove globalnog turističkog tržišta .
Literatura
Bakić, O. (2006): Edukacija menadže-
ra kao strateški cilj za unapređenje ra-
zvoja turizma Srbije, Turistički pregled,
Ministarstvo trgovine, turizma i usluga
RS, Beograd, broj 7
Go, F. M. (1998): Globalization and Emer-
ging Tourism Education Issues, Global
Tourism, 2nd edition, Butterworth and
Heinemann, London
GTZ i Ministarstvo turizma i zaštite ži-
votne sredine (novembar 2006): Strate-
gija razvoja ljudskih resursa u sektoru
turizma u Crnoj Gori (nacrt), Podgorica
Hawkins, D. (September 2004): Sustaina-
ble Tourism Competitiveness Clusters
– Application to World Heritage Sites
Network Development in Indonesia,
Asia Pacific Journal of Tourism Resear-
ch, Vol. 9, No. 3
Jafari, J. (2006): Modeli obrazovanja i stuč-
ne obuke u turizmu, Turistički pregled,
Ministarstvo trgovine, turizma i usluga
RS, Beograd, 2, broj 8
Vitić, A (May 2006): Global directions -
Challenges and Opportunities for En-
terprises in Montenegro, (conference
proceeding: “Economy and Transition
Management“), Timisoara, Romania
Palmer, A., Bejou, D. (1995): Tourism De-
stination Marketing Alliances, Annals
of Tourism Research, 22, no. 3
Vlada RCG, UNEP/MAP, Vlada Republi-
ke Italije (2005) : Nacionalna strategija
održivog razvoja – Crna Gora (nacrt),
Podgorica
Walker, J. R. (2004): Introduction to hos-
pitality management, Upper Saddle Ri-
ver, N.
http://www.competitiveness.com
http://hr.wikipedia.org/wiki/Bolonjski_
proces
http://www.tourismuninet.org
115
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Sevcan YILDIZ*
Seyran EFİLTİ*
Nil SONUÇ**
Abstract
Nowadays there has been many chang-
es in the point of view of the people to
life, their expectations, and objectives
with the fast developing information
and communication technologies. So-
cieties profit from the advantages of
the information age, demand to a high-
er life standart with better quality be-
sides providing basic needs, demand-
ing the realization of much more effec-
tive and productive service. The Geo-
graphical Information Systems (GIS)
have got their share from the fast de-
velopments in information and com-
munication systems. Today, Geograph-
ical Information Systems are used by
many different disciplines in their own
sectors.
In this study, 19 municipality show-
ing activity in Antalya area was tak-
en from the web site of Antalya Gover-
norship. As a result of the researches, it
has been found out that 2 municipal-
ities use GIS, 1 municipality plans to
use it, the rest 16 municipalities don’t
use.
Key Words: Information Communica-
tion Technolgy, Tourism, GIS, Antalya
* Akdeniz University, Manavgat Vocational School,
Manavgat, Antalya, Türkiye
** Yaşar University, Vocational School, Responsible of
Tourist Guidance Program, Lecturer, Bornova, İzmir,
Türkiye
116
Evaluating the usage
of GIS in municıpalities:
Antalya example
Introduction
GIS as a data collection, analysis and serv-
ice tool depending on information tech-
nology is defined as a management style
by means of which compact and compli-
cated location information can be checked
efficiently; a whole of a system which
lets usage of geographical data more
profitably(Bensghir and Akay, 2006:33).
Last days when the tourism activities
are developing fastly in Turkey, despite
possessing many natural beauties, histor-
ical places as touristic potential, the ad-
vertisement of these can not be sufficient-
ly made and the touristic places can not
be offered all together. The most impor-
tant problem of Turkey about advertising
is that it is still made in traditional ways.
(Akyüz vd, 2008).
By means of “Geographical Informa-
tion Systems”, the disadvantages are de-
sired to be overcome, the loss of time
because of not updated or insufficient in-
formation. With the help of internet tech-
nology, information will reach a wider tar-
get market and more productive results
will be taken. Domestic and foreign tour-
ists that will visit our country will be able
to examine the touristic centers in the
regions that they will go, to have infor-
mation about the centers and the guests
coming with the aim of finding an acco-
modation will be able to make reservation
by means of GIS.
GIS in Tourism
In today’s world while a transformation
period related to information technolo-
gies is being lived, the change in the needs
and expectations of touristic consumers
effects tourism industry. The communi-
cation possibilities that information tech-
nologies provide make it easier to reach
the information which makes unknown
places more reachable. Different types of
sites attract different customers’ attention
as we consider the variety of needs of de-
mand to travel. The travel motivations of
individuals who reach wide information
about different touristic destinations vary
according to the attraction of informa-
tion they reached. Furthermore, techno-
logical developments, provide an increase
and variety of possibilities offered to tour-
ists thus making their travel experienc-
es more enjoyable. (Yılmaz and Öncüer,
2003: 337). For this reason, the informa-
tion communication technologies such
as GIS play an important role in creating,
collecting, analysind and distributing the
information. (Polatoğlu; 1994:67).
The Application Areas of GIS for Tour-
ism Objectives:
• Inventory of Tourism Resource; GIS
application, creates a great potential da-
tabase for sector users. This application
helps determine the long term trends,
planning problems and policies of tour-
ism industry.
• Convenience of Site; GIS is used to de-
termine residential places, infrastruc-
ture possibilities, natural resources and
the possible capacity of an area growth
as a touristic destination.
• Measuring and Analysing the Ef-
fects of Tourism; This application con-
tains following the tourism activities
and trends and answering “what has
changed?” question.
• Visitor Flow; This analysis is impor-
tant to research the tourist behaviours
in a region or area, to protect environ-
ment, to provide a better infrastructure
for the activities.
• Evaluation of Potential Effects of
Tourism Development; This category
includes the applications that defrag-
ment all the characteristics of GIS. The
effects on tourism of GIS applications
in related region is analysed. (Arıkan et
al.,2005: 42-43).
GIS as a Management Tool
at Local Authorities
From the viewpoint of the local author-
ities offering public service, GIS has im-
portant application areas such as urban
development, infrastructure services, se-
curity, management, finance, education,
transportation, touristic attraction cent-
ers, social service places (Bensghir, Akay,
2006: 34).
First steps in GIS field were made by a
geographical information systems project
including the inventory studies of deter-
mining the size and type of usage of the
country’s areas in Canada in 1963 (Cömert
ve Bostancı, 1999:171). Today, with the 40
years of knowledge and with the support
of satellite technologies, geographical in-
formation systems have entered into daily
life. (Bensghir, Akay, 2006: 31).
Taking its place in Turkey’s agenda es-
pecially in the years 1990s the Geograph-
ical Information Systems(GIS), nowadays
is subject to different application areas as
managerial tool by public and private as-
sociations. However, some of our munic-
ipalities in our country are faced with
many problems while benefiting from
the GIS as a management tool. (Arıkan et
al.,2005).
At local authorities offering public
service, having as a priority computer ori-
ented technologies such as GIS have be-
come an obligation. During the period of
foundation, it will bring success to the sys-
tem’s application; to research how GIS is
applied in the world and by which munic-
ipalities, to analyse the examples, to put
into effect the objective and strategy of
usage of the GIS, to realize the education
and orientation of personnel, to update
the technology, the to form the necessary
conditions for service and applications
(Ülkenli, 1997).
Research Method
The research is formed by three phases. At
the first phase, the subject and population is
fixed. At the second, as the population was
not so big, the application was done and the
data was collected by questionnaire tech-
nique. Concordantly with the objective of
the research, 19 municipality(Alanya, Ak-
seki, Aksu, Demre, Döşemealtı, Elmalı,
Finike, Gazipaşa, Gündoğmuş, İbradı, Kaş,
Kemer, Kepez, Konyaaltı, Korkuteli, Kum-
luca, Manavgat, Muratpaşa, Serik Mu-
nicipalities) taken from the internet site
of Antalya Governorship was taken in-
to the scope of the research and the ques-
tionnaires were applied to municipalities
by telephone interview. With the last and
third phase the data collected was analysed
and the result reached. As the result of the
researches it was found out that, 2 mu-
nicipalities used GIS, 1 municipality plan
to use it, and the rest of 16 municipalities
don’t use it.
Findings
At the research analysis, despite the fact
that GIS has a ten year old history in
Türkiye, 21% of municipalities told that
they know GIS, but they can not buy it be-
cause of the high cost of program Among
the municipalities active in Antalya re-
gion, 84% don’t use, 11% use and 5% will
plan to use GIS.
According to data of the municipalities
which plan to use GIS, only one munici-
pality acting in Antalya region told that it
planned to apply GIS in 2009. According
to information gathered from the munici-
palities it was found out that, they plan to
use dynamic maps, they will benefit from
GIS for every unit of municipality, they
unify the tourism information systems
Table 1: Some GIS Studies Made in Turkey and Their Results
Name of the Study Result
Akyüz, A.F., Karakütük, İ. By means of GIS technology based Tourism Information
and Durduran, S.S., Tourism Systems, the negativities such as the difficulty to reach data,
Oriented Geographical insufficiency of information, not updated information, and the
Information System loss of time will be cleared off.
Applications Antalya
Example, Türkiye XIII. ESRI
Users Meeting, ODTÜ
Congress and Culture Center,
Ankara, 2008.
Gülbay, Y., Designing Tourism The possibility of tourists to form their own and elastic tour
Tour Routeings by Using GIS, routeings and by the way, creating touristic diversification.
Fethiye Example, Ankara Tourism types which need to be developed in this way,
University, Sciences Institute, very easily develop and new forms of tourism are created.
Master Thesis, 2007, Ankara, Planning experts while fixing plans, needs of facility and
Türkiye. construction decide very correctly. The sectoral investors
find the points for constructing touristic facilities without
facing capacity pproblems. Government programmes tourism
sector investments sobersidedly. The protection of resources
not taking place in tourism inventories or not known at all
augmented. The balance between the coastal and inland areas’
usage is provided with the diversification of routeings and
the pression over the environmental resources is diminished.
Promotion of our country in the World with its rich culture and
tourism inventory. Provide savings of time, effort and resource
in tourism sector. Tourism economics with many alternatives
keeping the week sides of the sector, creating sustainable
employment in our country’s economy. Chain our cultural
resources, make their inventories, creating possibilities to share
with the curious.
Bensghir, T. K., Akay, A., There are many diverse problems of reasons why in Türkiye
Geographical Information conditions, geographical information systems are not widely
Systems (GIS) as Public Policy used apart from some metropolitan municipalities. Financial
Tool : and technical insufficiencies about soft and hardware, lack of
Evaluation of Municipalities’ experts about this field are the most important ones. Because
GIS Applications, of the reaction to new technologies, personnel relationships
Contemporary Local and the change of personnel, as always, the organizational
Authorities, Vol 15 Issue 1 problems forestall the technological ones. The problems not
Jan. 2006, s. 31-46. being technical such as The bureaucratic hindrances to flow of
information, monopoly for reaching info, the endurance versus
personnel changes affect Türkiye as they do all the developing
countries.
Bektaş F., Göksel, Ç., Remote This study offers an analysis of Bozcaada and Gökçeada land
Sensing ve Geographical covers by using 2000 year Landsat 7 ETM imagery with the
Information System integration of GIS and perception from distance. GIS analysis
Integration Gökçeada was used in the analysis of slope and exposure criteria and
and Bozcaada Example, illustration of the results. By using map superpositioning
Pretmmob- Chamber of Map system, the relationship between slope and exposure critical
and Cadastral Engineers values relationships is put into effect. The results of the GIS
10. Türkiye Map Scientific and analysis showed that the existing inhabitance in Gökçeada
Technical Congress 28 March and Bozcaada is convenient for the urbanism. Remote sensing
- 1 April 2005, Ankara. and GIS integration study resulted in the fact that Gökçeada
ve Bozcaada have protected their natural beauties as there
hasn’t been over and irregular construction. In the last years,
to protect the situation, natural resources and natural cover in
the islands which attract many tourists, the new technologies
especially GIS integration ability with satellite imagery and
analysis and data collecting with high closeness to reality,
economically, fast and with many periods should be used.
with GIS, they will use GIS for following actively the GIS in their tourism market-
tourism activities and the budget allocat- ing and planning activities. This means a
ed for GIS will be 5000 USD and above. lack of information for them which cre-
ates difficulties for developing future
Conclusion plans and even leads to taking wrong de-
As a result of the study done, it’s found out cisions. For the two municipalities that al-
that GIS is not known so much and not ready began using the system, GIS finds
used widely in Antalya region which is the many application areas such as tourism
capital of tourism at the south Mediterra- resource inventory, residential conven-
nean coast of Turkey. From 19 municipali- ience, measuring and analysing tourism
ty of the region, only two use GIS and only impacts, visitor orientation and flow, eval-
one plan to use it. This shows us that, An- uation of potential effects of tourism de-
talya municipalities are not yet using very velopments.
117
 Name of the Study Result Çelik, K., “Turizm Kaynakları Bilgi Siste-
Çelik, K., Creating Tourism Gümüşhane city is one of the economically under-developed mi (TKBS) Oluşturulması: Gümüşhane
Resources Information cities of Türkiye. The sector which can develop the city Örneği”, TMMOB Harita ve Kadastro
System (Tkbs), Gümüşhane economically is tourism. In the region as there is, old Christian, Mühendisleri Odası10. Türkiye Harita
Example, TMMOB Chamber Armenian and Greek residence the different values belonging Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart -
of Map and Cadastral to different civilisations should be promoted by GIS. With the 1 Nisan 2005, Ankara.
Engineers, 10. Türkiye Map promotion of local values, there exists a potential of tourism. Erdoğan, S. and Tiryakioğlu, İ., “The
Scientific and Technical Karaca Cave, Tomara Waterfall, Karagöller and Çit Valley are
Use Of GIS In Tourısm- Advertısıng
Congress 28 March - 1 April places that can rarely be seen in other places in the world.
2005, Ankara. Especially Zigana Mountain Valleys are in usable condition in Actıvıtıes: A Model For Afyon”, 3 rd
every season. Cultural, historical and natural values’ sufficient GIS Days in Turkey, 6-9 October, 2004,
promotion with TKBS will increase demand from abroad. İstanbul.
With the usage of TKBS, the coordination among the many Gülbay, Y., Turizm Tur Güzergahlarının
investments oon the region will be provided. TKBS, will provide CBS Kullanılarak Etkileşimli
the collecting and storage of the necessary situational or non- Tasarlanması, Fethiye Örneği, An-
situational data healthfully. By the angle of construction the kara Üniversitesi, Fen Bilimleri En-
promotion of the architectural characteristics, planning of the
stitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007, An-
village locations and the attraction for tourism investment
will be possible by this way. With TKBS, the illustration of the kara, Türkiye.
accomodation places at antik locations, the tour routenings Polatoğlu, A., “Türk Kamu Yönetiminde
offered to tourism sector will create contentment. Bilimin Kullanımı ve Sorunları”, AİD,
C.27, S.4, Aralık-1994.
Erdoğan, S. and Tiryakioğlu, Afyon Touristic Information System plays a role of prooting
İ., The Use Of Gıs In Tourısm- Afyon at regional level and is a touristic information resource. Yılmaz, B. S. & Öncüer, M. E., Bilgi Ekon-
Advertısıng Actıvıtıes: A Compared to classical maps, much more easily renewed and omisinin Turizm Endüstrisinde Yol
Model For Afyon, 3 rd GIS it has a potential to reach a very wide audience by internet. Açtığı Değişimler. II. Ulusal Bilgi,
Days in Turkey, 6-9 October, Besides, as integrated wiith geographical information system Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildir-
2004, İstanbul. techhnology, it has an advantage over the classical maps such iler Kitabı, (331-342), 17 – 18 Mayıs
as analysis, questioning and showing the images of touristic 2003, Derbent, İzmit. Beta Basım Yayım
places. Again over internet, it gives the possibility to reach Dağıtım A.Ş.: İstanbul, 2003.
the links of the web sites of accomodation and transportation
Ülkenli, Z., Coğrafi Bilgi Sistemlerinin
companies and and reach the information or make reservation.
The multimedia and geographical information system Ülkemizde Kullanımı Üzerine, Sanal
supported and internet based tourism information system Gazete, Yıl 2, Sayı 4, İstanbul, 1997.
made known by this study can be taken as a prototype of share http://www.gisday.com/
of information over internet. Furthermore, this system will be a http://www.gis.com/whatisgis/
prototype of tourism information systems in our country which h t t p : // p d f s e r v e . i n f o r m a w o r l d .
is not still widely applied. com/736121_758064766_908038874.
pdf
If the GIS is used properly, tourism Arıkan vd., Turizm ve Coğrafi Bilgi Sis- http://www.elec.qmul.ac.uk/crumpet/
sector managers will be more success- temleri, Detay Yayıncılık, Ankara, 2005. docs/papers/3g2001-crumpet.pdf
full in following and creating long term Bektaş F., Göksel, Ç., “Uzaktan Algılama ht t p://w w w. r u r a l g i s .o r g /
trends, grasping planning problems and ve Coğrafi Bilgi Sistemi Entegrasyonu‘ conference/2004proceedings/thurs/
forming policies. Furthermore, tour op- Gökçeada ve Bozcaada Örneği”, Pret- session3/thurs_3_13_30.pdf
erators and travel agencies will also de- mmob Harita Ve Kadastro Mühend- http://wgrass.media.osaka-cu.ac.jp/gisi-
velop new touristic destinations by using isleri Odası 10. Türkiye Harita Bilimsel deas06/viewpaper.php?id=144
GIS. Local authorities will use it to decide Ve Teknik Kurultayı28 Mart - 1 Nisan http://www.gisdevelopment.net/applica-
the infrastructural possibilities. System 2005, Ankara. tion/miscellaneous/me05_011pf.htm
will also contribute to the visitor behav- Bensghir, T. K., Akay, A., “Bir Kamu Poli- http://www.goasdoue.com/hotspots/
iour research and adapt to future changes tika Aracı Olarak Coğrafi Bilgi Sistem- http://fama2.us.es:8080/turismo/turis-
for investment objectives. leri (CBS): Türkiye’de Belediyelerin CBS monet1/economia%20del%20turismo/
Uygulamalarının Değerlendirilmesi”, analisis%20geografico/GIS%20applica-
References Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 15 Sayı 1 tion%20in%20tourism%20planning.pdf
Akyüz, A.F., Karakütük, İ. ve Durduran, Ocak 2006. http://www.buffalocity.gov.za/news2006/
S.S., Turizm Amaçlı Coğrafi Bilgi Sis- Cömert, Ç., Bostancı T., “Turistik Bil- oct/oct9_gis.stm http://www.gisdevel-
temi Uygulamaları Antalya Örneği, gi Sistemleri ve Trabzon Örneği”, Yer- opment.net/application/urban/over-
Türkiye XIII. ESRI Kullanıcıları el Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi view/ma04138abs.htm
Toplantısı, ODTÜ Kongre ve Kültür Uygulamaları Sempozyumu, Karaden-
Merkezi, Ankara, 2008. iz Teknik Üniversitesi, Trabzon, 1999.

118
Table 2: Values Belonging to Municipalities that use GIS
Questions Category f % ∑%
1. Do you have CBS in your city hall web page? Yes 2 11 100
2005 1 50
2. What year did you start using the CBS?
2007 1 50
Static Map 100
3. Which map are you using? Dynamic Map 2 100
Other
Regional Consulting
4. From where do you get technical support about 100
Organisation
GIS?
Municipality Units 2 100
Arcinfo
Intergraph
Mapinfo 100
5. Which GIS software package do you use? Autocad
Netcad Webgis 1 50
Micro Station 1 50
Other
Urban Activity 2 100 100
Municipality Streets and
2 100
Facilities
Environment- Parks- Gardens 1 50
Utilities and Construction 1 50
Water- Canal- Natural Gas-
1 50
Telephone
6. For which fields does your municipality benefit Existing maps 2 100
from GIS?
Infrastructure 1 50
Transportation 1 50
Public transportation 1 50
TV Cabling 1 50
Application of Town Planning 2 100
Public Works 2 100
Other
7. Does your municipalitiy’s GIS let make digital Yes 2 100 100
map copies of transportation network, parcel datas,
touristic places etc.? No

1-3 ay 1 50 100
8. How often do you update GIS files?
4-7 ay 1 50

9. Does your municipality have on its web site a map Yes 1 50 100
promoting your city’s touristic resources? No 1 50

10. Does this system have contribution to your city’s Yes 2 100 100
touristic resources’ promotion? No
11. Do you consider to integrate on your e- Yes 2 100 100
municipality your tourism information system with
GIS? No

Tourism Resource Inventory 1 50 100

Convenience of Residential
1 50
Area
12. For which touristic purposes does your
Following Touristic Activities 2 100
municipality use its GIS?
Management of Visitors 1 50
Evaluating Potential Impacts of
1 50
Tourism Development
13. Do you think of giving links to accomodation Yes 2 100 100
facilities, transportation companies agecies for
commercial purposes on your municipality’s site? No

119
 Questions Category f % ∑%
14. With the other cities having touristic resources I agree. 2 100 100
and GIS integrated, would you like to join to a Türkiye
Tourism Database? I don’t agree.

15. Would you let this kind of database include Yes 100
commercial elements? No 2 100
16. Benefits of GIS I agree I’m indecisive. I don’t agree.
Makes it possible for everybody to share the
100
information
Makes it easy to gather all information together 100
Makes the flow of information faster, spending less
100
time
Easier and cheaper to update the information 100
Having no repetition of data 100
Having a convenient data standart 100
Offering to consumer a better decision possibility 100
Being economic 100
17. The Problems of Municipalities in order to form
I agree I’m indecisive. I don’t agree.
their GIS
First investment to informatics being too costly 100
Insufficiency of laws and regulations in judicial and
100
technical area
Act with deliberation to reengineering programs
because of the lack of information at the local 100
authority levels.
Resistance by personnel to new technology
100
applications
18. What GIS brought to municipalities I agree I’m indecisive I don’t agree
Efficient management, questioning, control
100
mechanism
Increase the communication to top among the
50
municipality, community and tourists
Municipalitiy now can contribute the promotion of
50
touristic values of city by means of the system
Provide trustfullness, respect, prestige to
50
municipality
Prodvide make correct decisions 50 50
Fast and errorless proceeding 100
Provide profitable working possibility 100
Need less employee 50 50
Let efficient control 100
Yes 2 100 100
19. Was your personnel educated for GIS?
No
Data Processing 2 100 100
Media and PR 2 100
GIS 1 50
Public Housing 2 100
20. Municipality Units joining to education
Editorial Office 1 50
Culture and Fair 1 50
Utilities and Construction 2 100
Other
2001-3000 USD 100
21. How much is the total budget allocated for
3001-5000 USD
creating GIS ?
5000 and above 2 100
2001-3000 USD 100
22. How much is the yearly budget allocated for
3001-5000 USD
running GIS?
5000 and above 2 100

120
Hotelijerstvo i animacija
u turizmu

Hotel Management
and Animation in Tourism

121
122
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jelena Pješčić*
Safet Muratović**
Emina Muratović***
Sažetak
U ovom radu predstavljen je način i
modeli upravljanja rizikom u objekti-
ma za odmor i rekreaciju Ministarstva
odbrane R. Srbije, što će doprineti većoj
organizaciji rada, kao i na boljoj popu-
ni kapaciteta u hotelima sa kojim ras-
polaže Ministarstvo odbrane R. Srbi-
je ( u daljem tekstu MO) u svim uslovi-
ma i pravovremenom donošenju odlu-
ka od strane menadžera i menadžmen-
ta hotela.
Problem istraživanja je usmeren na si-
stematsko istraživanje mogućnosti na-
stanka rizika u objektima za odmor i
rekreaciju MO, a posebno smo ukaza-
li na značaj uvođenja standarda u na-
vedene objekte, čime se povećava ni-
vo usluga što je značajno za dolazak
gostiju i još većoj popuni kapaciteta.
Ključne reči: upravljanje, rizik, Mini-
starstvo odbrane, menadžment, hoteli,
informacioni sistem, baza podataka.
Abstract
Risks managing in mod’s of Republic of Serbia
recreation and vacation objects
In this article the modalities of risks
managing in MOD’s of Republic of Ser-
bia recreation and vacation objects are
presented, which will provide better
organisation and filling hotel capaci-
ty which Ministry of Defence of Repub-
lic of Serbia (MOD further on) manag-
es, in all conditions, as well as manag-
er’s and hotel management’s decisions
in right time.
The problem of research is directed to
systematic study on possibility of risks
emerging in MOD’s objects for recrea-
tion and vacation; the importance of
introducing standards in those objects
is particularly pointed out, which the
hotel service puts on higher level and
that is significant for greater number of
guests in hotels.
Keywords: managing, risk, Ministry of
Defence, management, hotels, informa-
tion system, data base.
* Univerzitet Crne Gore, Metalurško- tehnološki fakultet,
Podgorica
** Ministarstvo odbrane R. Srbije
*** Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu
Upravljanje rizikom u
objektima za odmor i rekreaciju
ministarstva odbrane R. Srbije
Uvod
Istovremeno sa rastućim interesom za
menadžment, sve veći broj, naročito mla-
dih ljudi, danas je zainteresovan da posta-
ne nosilac poslova koje obuhvata menad-
žment, odnosno da postane menadžer.
Menadžerska profesija je danas veo-
ma aktuelna i tražena, tako da je potreb-
no da se o menadžeru kao nosiocu pro-
cesa upravljanja u preduzeću govori malo
detaljnije. Zanimljivo je razmotriti ulogu
i zadatke menadžera, potrebne osobine,
znanja i sposobnosti, a posebno treba ana-
lizirati kako se vrši obrazovanje i obuka
za menadžere i kako se postaje menadžer.
Pitanje od koga treba krenuti je ko je
menadžer i koji su njegovi osnovni poslo-
vi, uloge i zadaci. Menadžer je čovek ko-
ji se bavi menadžerskim, odnosno uprav-
ljačkim poslovima u nekoj kompaniji,
administraciji ili nekoj drugoj instituciji.
To je čovek koji upravlja poslovima preko
drugih ljudi. To znači da je osnovni posao
svakog menadžera rad sa ljudima. Ovaj
rad obuhvata usmeravanje ljudi da oba-
ve svoj posao, organizovanje i povezivanje
pojedinačnih poslova u efikasan ukupan
zadatak. Ovo globalno definisanje poslo-
va i zadataka koje obavlja svaki menadžer
može se precizirati i raščlaniti na niz poje-
dinačnih poslova koje svakodnevno obav-
lja svaki menadžer. To su sledeći poslo-
vi: planiranje, organizovanje, odlučivanje,
rukovođenje, koordinacija, motivacija lju-
di, raspoređivanje i ocenjivanje ljudi i po-
slova, rešavanje konflikata, itd.
Hotelsko turistička privreda je jedna
od najznačajnijih grana svake nacionalne
privrede, koja postaje sve više potreba, a
ne luksuz, a proučavanjem uspešne turi-
stičke ponude bave se najviši državni or-
gani, time što se o turizmu raspravlja na
globalnom nivou.
U radu je naglašeno da menadžment sa
najvišim državnim organima i institucija-
ma, moraju agresivnije nastupati na pita-
njima marketinga na domaćem i inostra-
nom tržištu, kao i radi donošenja drugih
normativnih i zakonskih akata koji omo-
gućavaju dalji razvoj ukupne turističke
ponude pod povoljnim finansijskim uslo-
vima.
U okviru Ministarstva odbrane posto-
je ustanove koje se bave pružanjem usluga
odmora i rekreacije, te planskog podizanja
psihofizičke kondicije po najpovoljnijim
uslovima pilota, padobranaca, izviđača,
diverzanata, operatera na radarima, stu-
denata Vojne akademije, učenika srednje
vojne škole i usluga rehabilitacije u banji
i na planini po uputima vojnih zdravstve-
nih organizacija u sledećim objektima:
• hotel „Breza“ Vrnjačka Banja,
• hoteli „Omorika“ i „Beli bor“ i depadans
„Javor“ na Tari;
pružanjem protokolarnih usluga najvišim
državnim organima, rukovodiocima siste-
ma odbrane i njihovim domaćim i stranim
gostima u objektima posebne namene:
• vila „Sombor“ u Vrnjačkoj Banji,
• vile „Srna“ u Moroviću i
• vila „Dijana“ u Karađorđevu;
ugostiteljskim uslugama u sledećim objek-
tima:
• ugostiteljski deo hotela „Bristol“ u Be-
ogradu,
• restoran „Knežev Lad“ u Beogradu i
• restorani „Jeremičak“ i „Radmilovac“ na
Tari i
lovstvom i šumarstvom u sledećim lovi-
štima:
• „Karađorđevo“ u Karađorđevu i
• „Morović“ u Moroviću.
Navedene delatnosti su od izuzetne
važnosti za sistem odbrane, s obzirom da
iste štite lični standard profesionalnih pri-
padnika Vojske, neprekidnost i sigurnost
u snabdevanju, pružaju zaštitu od mono-
polističkog delovanja na otvorenom trži-
štu, a pre svega omogućavaju realizaciju
propisanih i stečenih pripadajućih prava
na kvalitetan, efikasan i ekonomičan na-
čin, kao što je organizovano u ministar-
stvima odbrane zemalja u okruženju.
Upravljanje rizikom
Upravljati znači donositi odluke, pri čemu
svaka odluka uključuje rizik. Proces odlu-
čivanja, shvaćen u užem značenju, pred-
stavlja izbor između dve ili više alternativa
različitog nivoa rizika. Cilj svakog hotel-
skog sistema na duži rok jeste maksimizi-
ranje zaštite standarda gostiju, što znači
da je zadatak menadžera da donose odlu-
ke koje će rezultirati većim nivoom usluga
za goste hotela.
Upravljanje se ne može posmatrati ne-
zavisno od upravljanja kvalitetom, ali se
nikako ne može reći da je sistem upravlja-
nja decidno (podsistem) sistema upravlja-
nja kvalitetom i obratno. Najtačnije bi bilo
reći da se ovi sistemi uzajamno prožima-
ju, pri čemu, uz mnogo istih elemenata,
123
 svaki od njih ima i svoje značajne speci-
fičnosti. Nije slučajno da se u standardi-
ma serije ISO 9000 ne razmatraju ekološki
aspekti, kao što nije slučajno što su stan-
dardi za ekološko upravljanje dobili sa-
svim nove brojeve, odnosno što čine seri-
ju ISC 14000, a nisu ušli u seriju ISO 9000,
za upravljanje kvalitetom.
Upravljanje rizikom predstavlja obu-
ku za donošenje odluka koje u sebi sadr-
že rizik.
Prema tome, upravljanje rizikom je
vrlo složena i izuzetno specifična aktiv-
nost, koja zahteva multidisciplinarni pri-
stup. Ovo se odnosi i na upravljanje rizi-
kom u objektima za odmor i rekreaciju
Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, gde
pretpostavljeni organ navedenih ustanova
preduzima sve mere i aktivnosti iz svoje
nadležnosti da bi smanjio nivo rizika ko-
ji se pojavljuje u navedenim ustanovama.
Osim navedenih standarda potrebno je
da svako hotelsko preduzeće uvede i stan-
darde u bezbednosti i zaštiti, kao i HASAP
u ishrani, što je cilj i naših objekata.
Neizvesnost rizika
Neizvesnost i rizik su međusobno uslov-
ljeni pojmovi. Uslovljenost, ali i međusob-
no razlikovanje ovih pojmova, predmet su
našeg interesovanja u ovom delu rada. Po-
sebnu pažnju poklanjamo rizicima sa koji-
ma se susreću hotelski i turistički sistemi
u svom radu pri pružanju usluga stanov-
ništva.
Pojam “neizvesnost” često se upotre-
bljava u vezi sa rizikom, a neki autori1, ko-
risteći ga u određenim kontekstima čak ga
i izjednačavaju, tj. upotrebljavaju ga kao
sinonim. Veliki broj autora pojam “nei-
zvesnosti” povezuju sa nedostatkom zna-
nja o tome šta će se, ili šta se neće dogodi-
ti u budućnosti.
Nivo rizika ocenjen od strane me-
nadžera ili pojedinaca igra ključnu ulogu.
Nivo do kog se oceni rizik tesno korelira
sa raspoloživošću informacija i mogućno-
šću provere verovatnoće te informacije.
Iako informacija nije u “papirnatom obli-
ku” primaocu donosi novost, novu vred-
nost koju on može adekvatno iskoristiti.
Informacija nije stvar, materija ili energi-
ja. Ona je neopipljiva, ne može se potroši-
ti, ne može se smanjiti. Može samo zasta-
reti i izgubiti na vrednosti2.
Iz činjenice da znanje nastaje sintezom
raspoloživih informacija i ne podrazume-
va više znanja, možemo zaključiti da nivo i
tip informacija o prirodi rizične aktivnosti
ima važan uticaj na neizvesnost.
Mogućnost da se predvidi buduća po-
sledica neke akcije je strogo uslovljena obi-
mom i tipom informacije i mogućnošću za
1 Красуља Д. , Иванишевић М. : Пословне
финансије, Економски факултет Београд,
2000 године, стр.335-336.
2 Срића В. , Спремић М. : Информационом
технологијом до пословног успеха,
Синергија, Загреб, 2000., стр. 4.
124
procenu posledica akcije. Na smanjenje
nivoa neizvesnosti može uticati dovoljan
broj informacija, ali ne treba zaboraviti da
one imaju svoju cenu. Prikupljanje, obra-
da, čuvanje, prenos, razmena i upotreba
informacija u upravljanju poslovnim siste-
mima (uključujući i hotelsko-turističke si-
steme) stvaraju izvesne troškove.
Prikupljanje informacija neformalnim,
jeftinije je nego formalnim putem, ali na
takav način dobijene, informacije je znat-
no teže formirati u obliku koji će omogu-
ćiti njihovu efikasnu eksploataciju. Pro-
cenjeno je da je čuvanje informacija u
elektronskom obliku jeftinije i efikasnije
za 70% od tradicionalnog papirnatog obli-
ka. Zahvalnost za ovakvo stanje duguje-
mo stalnom unapređenju informacionih
sistema.
U razvijenijim zemljama informacio-
ni sistemi su dosta razvijeni i oni poma-
žu menadžerima u donošenju upravljač-
kih odluka. Kod nas je situacija suprotna
i još u zemlji nije zaživeo jedinstveni eko-
loški informacioni sistem.
Rizik-menadžer
To su individualci ili organizacije koje pre-
uzimaju odgovornost i koje imaju ovlašće-
nje da izvrše ili zahtevaju procenu, da bi
se smanjio postojeći ili potencijalni rizik.
Međutim, može se odnositi i na različite
grupe zainteresovanih strana koje imaju
mogućnost da preduzmu aktivnosti, kako
bi se smanjio određeni rizik. U situacija-
ma gde postoje mogućnosti rizika iz razli-
čitih izvora, obično se preduzima zajed-
nička timska akcija.
Uspešno rešavanje pitanja i problema
ostvarivanja bezbednih uslova rada i ži-
vota i upravljanja rizicima i opasnostima
moguće je ukoliko se poznaju fenomeni
kojima se upravlja i metode upravljanja (
Nikolić V, 2005). U kompleksu različitih
mera i aktivnosti posebno mesto pripada
obrazovanju koje se, zapravo, posmatra i
određuje kao osnovni preduslov za uprav-
ljanje rizicima u životnoj sredini, odnosno
kao osnovna preventivna mera sa kojom se
suočavaju Rizik-menadžeri.
Upravljanje rizikom i zaštita životne
sredine u neposrednoj su vezi sa ostva-
rivanjem kvaliteta radne i životne sredi-
ne, odnosno pored obezbeđivanja konti-
nualne egzistencije sistema kao aspekti
upravljanja kvalitetom imaju podržavaju-
ću ulogu u ostvarivanju zahtevanog kva-
liteta sistema. Sa aspekta kvaliteta siste-
ma kao što su kvalitet proizvoda, kvalitet
bezbednosti zaštite na radu i kvalitet za-
štite životne sredine, kao parcijalni od-
govori, pojavili su se sistemi upravljanja
kvalitetom (ISO 9000), upravljanje bez-
bednošću i zdravstvenom zaštitom (ISO
18000), upravljanje zaštitom životne sre-
dine (ISO 14000), promovisan je i sistem
upravljanja rizikom (ISO 17000), mada je
poslednjih godina primetna tendencija
ka integrisanom sistemu upravljanja. In-
tegrisanje parcijalnih sistema upravljanja
u jedinstven integralni sistem upravljanja
omogućava optimalno ispunjavanje ci-
ljeva parcijalnih sistema, a u okviru inte-
gralnog cilja i svrhe upravljanja (totalnim)
kvalitetom sistema.
Danas više nije sporna uloga znanja i
učenja za upravljanje rizikom, što znači da
Rizik-menadžeri znanjem, svešću, odgo-
vornošću, stavovima, vrednostima, pona-
šanjem i pravovremenim donošenjem od-
luka mogu uspešno upravljati rizikom.
Oblici i vrste rizika
Alan V. Hilel je utemeljio statičko-dina-
mičku analizu rizika. Pod dinamičkim ri-
zicima podrazumevamo one rizike koji
nastaju kao rezultat problema u privredi,
kao što je promena tehnologije u predu-
zećima koja utiču na celokupan proizvod-
ni proces. Stalno prisustvo ovih rizika ne
znači i jednak intezitet delovanja, što do-
vodi do smanjene mogućnosti njihovog
predviđanja. Statički rizici nastaju kao re-
zultat prirodnih opasnosti (poplava, ze-
mljotresa i dr.) i ljudskih propusta. Pode-
la rizika može biti različita, pa ih tako neki
teoretičari dele na subjektivne i objektiv-
ne. A sa stanovišta izbora metoda uprav-
ljanja rizikom, isti se mogu podeliti na
prenosive i neprenosive. Na globalnom ni-
vou mogu biti međunarodni, regionalni i
državni. Podela može biti i prema oblasti
dešavanja na ekonomski, ekološki, hemij-
ski, poljoprivredni itd.
U našim objektima koji se bave pruža-
njem ugostiteljsko turističkih usluga, mo-
gu se pojaviti poslovni i vanposlovni rizi-
ci. Poslovni rizik je rizik ostvarenja bruto
finansijskog rezultata poslovnog sistema.
Ostvarljivost tog rezultata može ugroziti
objekte za odmor i rekreaciju iznenadnim
štetnim događajima, koji mogu proizaći iz
samog sistema ili pak iz njegovog okruže-
nja. Iz ove činjenice proizilazi podela po-
slovnih rizika na unutrašnje i spoljne. Ova
klasifikacija zaokuplja pažnju velikog bro-
ja naučnika koji se bave problematikom ri-
zika i neizvesnosti, tako da možemo kon-
statovati da postoji veliki broj klasifikacija.
Klasifikacija koja sledi, predstavlja, po
svom sadržaju, prilično obuhvatnu klasifi-
kaciju u pogledu unutrašnjih i spoljnih ri-
zika.
Ipak nećemo ulaziti u tumačenje nave-
denih rizika po grupama i unutar grupa.
Naše istraživanje pokazuje da bi bilo neop-
hodno da unutrašnji poslovni rizik klasifi-
ciramo na bazi kriterijuma, kao što su: po-
slovna funkcija i funkcija menadžmenta.
Sledeća podela unutrašnjih poslovnih
rizika u našim ustanovama, povezana je
sa obavljanjem menadžerskih funkcija kao
što su: planiranje, organizovanje, kadrov-
sko popunjavanje, vođenje i kontrolisanje.
U objektima za odmor i rekreaciju Mi-
nistarstva odbrane i Vojske Srbije, menad-
žment i menadžeri susretali su se sa slede-
ćim rizicima.
 Prekid električne energije, kvarovi, ot- Tabela 1 : Poslovni rizici u objektima za odmor i rekreaciju
kazivanje grupa za boravak u našim objek- REDNI UNUTRAŠNjI POSLOVNI RIZICI REDNI SPOLjNI POSLOVNI RIZICI
tima, prijem artikala sa isteklim rokom BROJ BROJ
proizvodnje, ranjavanje prilikom izvođe- 1 RIZIK ORGANIZACIJE PREDUZEćA: 1 RIZIK OD ELEMENTARNIH
nja lova, požarima, izmenama jelovnika -rizik kvaliteta organizacije NEPOGODA:
zbog neisporuke artikala hrane, neisprav- -rizik elastičnosti preduzeća -rizik od požara
nost tehničkih sredstava, a posebno ras- -rizik jednostranosti organizacije -rizik od poplava
hladnih uređaja u kojima se čuvaju lako -rizik od zemljotresa
kvarljivi artikli hrane. Navodimo primer 2 RIZIK STRUKTURE OBJEKATA: 2 PRIVREDNI I TRŽIŠNI RIZICI:
nestanka električne energije u jednom na- -kvantitativni rizik -apsolutni tržišni rizik
šem objektu gde smo napajanje električne -rizik rentabilnosti -relativni tržišni rizik
energije automatski prebacili preko agre- -kvalitativni rizik
gata. Kako je bio zimski period, zbog ra- -rizik prekida proizvodnje hrane
-rizik jednostranosti strukture
da kotlovnice koja isto zavisi od električ-
-rizik nestabilnosti
ne energije, morali smo zbog grejanja da -rizik finansijskih sredstava
isključimo rashladne uređaje, ali smo sve -rizik jednostranosti
artikle premestili u vozila koja poseduju
3 RIZIK UPOTREBE RESURSA 3 RIZIK IZVRŠENjA UGOVORENIH
termoking i tako je zahvaljujući ispravno- -kvalitativni kadrovski rizik OBAVEZA
šću agregata i vozila, upravljanje rizikom -kvantitativni kadrovski rizik -rizik ispunjenja obaveza prema
bilo pravovremeno i adekvatno. Da nisu -rizik kadrovske strukture potrošačima i dobavljačima
preduzete navedene mere i da se nije rizi- -rizik u upravljanju kadrovima
kom upravljalo, nastupile bi katastrofalne 4 RIZIK UPOTREBE RESURSA 4 DISTRIBUTIVNI RIZICI
posledice, gde bi došlo do kvarenja artika- -rizik distribucije hrane i pića
la hrane, a gosti naših objekata bi mogli da -rizik od pucanja vodovodne mreže
se prehlade, čime bi narušili zdravstveno -manipulativni rizik
stanje gostiju i zaposlenih. Kada bi izraču- 5 RIZIK ULAGANjA KAPITALA U NOVIJU 5 RIZIK OD RATA
nali koji bi sve troškovi bili da se nije re- TEHNOLOGIJU ZA PRERADU HRANE -rizik zagađenja od NHB dejstva
agovalo adekvatno, može se zaključiti da -rizik od diverzantsko-terorističkih
je ulaganje u objekte isplativo. Na osnovu grupa
iznetog vidi se da je menadžment objek- 6 RIZIK INFORMISANjA 6 POLITIČKI RIZICI
ta na vreme izvršio servisiranje i nabavku
opreme koja se u jednoj nepredvidivoj si-
tuaciji višestruko isplatila.
Ovakih i sličnih primera je bilo dosta
gde smo se uspešno upravljali rizikom i ni-
je dolazilo do neželjenih posledica.
Na sve navedene rizike koji su se po-
javljivali u našim objektima, menadžment
i menadžeri su pravovremeno reagovali i
uspešno su ih svojim sposobnostima spre-
čili, zahvaljujući i obučenosti zaposlenih,
tako da neželjenih posledica nije bilo,
Tako uspešnom upravljanju rizikom u
našim objektima prvenstveno je doprinela Shema 1: Poslovne funkcije
dobra obučenost zaposlenih, jer se obave-
zno izvodi obuka na svim nivoima. Osim
navedenog, posebno se preduzimaju sani-
tarno-bezbednosne mere u našim objekti-
ma, kao i preventivne planske i nenajavlje-
ne kontrole koje sprovodimo redovno.
Na vreme vršimo opravku materijal-
no-tehničkih sredstava, a redovno i plan-
ski zanavljamo pokretne stvari. Posebnu
pažnju posvećujemo održavanju tehnike
i objekata da ne bi ugrozilo korisnike na-
ših objekata.
Šta se sve mora preduzeti u takvim si-
tuacijama, izuzetno je teško pitanje, i ra-
zni naučnici imaju različit pristup. Proces
upravljanja rizikom možemo razmotriti
kroz šest međusobno povezanih faza3:
Analiza i obrazloženje navedenih faza
upraljanja rizikom prikazaćemo u slede-
ćim radovima.

3 Опширније видети Муратовић С. (2005):

Управљање еколошким ризиком при
водоснабдевању на општинском нивоу,
Магистарски рад, Географски факултет
Београд.стр.57-68. Shema 2: Rizici menadžerskih funkcija u našim objektima

125

Shema 3: Faze upravljanja rizikom
Zaključak
No osnovu iznetog možemo zaključiti da
se upravljanje rizikom u objektima za od-
mor i rekreaciju Ministarstva odbrane i
Vojske Srbije uspešno realizuje, a sve za-
hvaljujući obuci koja se redovno sprovodi
na svim nivoima upraljanja.
Prikazali smo i primer upravljanja ri-
zikom prilikom nestanka električne ener-
gije, koji može poslužiti i drugim sličnim
organizacijama koje se bave pružanjem
ugostiteljsko-turističkih usluga. Navedena
je važnost finansiranja i ulaganja u objekte
i tehniku da do rizika ne bi došlo.
U daljem periodu potrebno je posvetiti
veću pažnju upravljanju rizikom u u našim
objektima od strane menadžmenta, radi br-
žeg i efikasnijeg donošenja odluka i moguć-
nosti popune hotelskih kapaciteta sa pra-
vovremenim donošenjem odluke od strane
menadžera i njihovo podvrgavanje sistem-
skoj analizi, s ciljem pronalaska adekvatnih
metoda za upravljanje u hotelijerstvu.
Predlog:
• Da se na svim nivoima i dalje sprovodi
obuka kadra, posebno u vanrednim si-
tuacijama, s obzirom da iz dešavanja u
svetu vidimo da od toga nisu pošteđeni
ni ugostiteljsko-turistički objekti, a po-
sebno od diverzantsko terorističkih ak-
cija
• da se svakodnevno vodi računa o sani-
tarno-bezbednosnim merama
• da se redovno uzimaju uzorci hrane i la-
boratorijske analize vode
• da se svakodnevno kontroliše rezidual-
ni hlor vode
• redovno vrši investiciono i osnovno
održavanje objekata i materijalno-teh-
ničkih sredstava i
• da se uvedu standardi iz oblasti uprav-
ljanja kvalitetom, u životnoj sredini,
bezbednosti i zaštiti na radu , kao i oba-
vezan HASAP sistem.
126
Literatura
Krasulja D. , Ivanišević M. : Poslovne fi-
nansije, Ekonomski fakultet Beograd,
2000 godine, str.335-336.
Srića V., Spremić M. : Informacionom teh-
nologijom do poslovnog uspeha, Siner-
gija, Zagreb, 2000., str.
Muratović S. (2005) : Upravljanje ekološ-
kim rizikom pri vodosnabdevanju na
opštinskom nivou, Magistarski rad, Ge-
ografski fakultet Beograd.
Muratović S. (2005): Upravljanje ekološ-
kim rizikom pri vodosnabdevanju“, na-
učni rad na naučnom simpozijumu sa
međunarodnim učešćem Srbija i savre-
meni procesi u Evropi i Svetu; Nacional-
ni park „Tara“, 26 i 27 maj 2005. godine
str. 859-868.
Muratović S. „Organizacija odnosa prema
životnoj sredini u Vojsci Srbije i Crne
Gore („VSCG“, naučni rad: časopis Eko-
logika br. 45/2005. Beograd, str. 57-60.
Muratović S.(2005) : „Rizik –menadžment
pri vodosnabdevanju“ naučni rad; časo-
pis Ekologika br. 46/2005. Beograd;
Muratović S. „Upravljanje ekološkim ri-
zikom za potrebe vodoobezbeđenja uz
proces izgradnje informacionog siste-
ma“, naučni rad, Tuzla 2005. ; Tuzla
Muratović S.(2005) : „Model informacio-
nog sistema u funkciji upravljanja eko-
loškim rizikom pri vodosnabdevanju
opštine“; naučni rad za Zbornik radova
VGI br. 12/06 Beograd.
Muratović S. (2005) : S. Bakrač, „Zagađe-
nje vode-uticaj na životnu sredinu“ XIII
Međunarodni naučni skup čovek i rad-
na sredina, Univerzitet u Nišu fakultet
Zaštite na radu, 20-21, 10.2005. godi-
ne, Niš.
Nikolić V. (2005) : „Obrazovanje za zaštitu
radne i životne sredine u Srbiji –prak-
sa i razvoj-“ XIII Međunarodni naučni
skup čovek i radna sredina, Univerzitet
u Nišu fakultet Zaštite na radu, 20-21,
10.2005. godine, Niš.
Dedić M. (1997): Uvod u humani menad-
žment, Univerzitet u Tuzli, Tuzla.
Deželjin J. i dr. (1999) : Poduzetnički me-
nadžment-izazov, rizik, zadovoljstvo,
Alineja, Zagreb.
Drucker F.P. (1995) : Post-kapitalističko
društvo, Beograd.
Živković D., Lješević A. M. (2005): Digi-
talna kartografija, Geografski fakultet
Beograd, Beograd.
Frančula N. (1999) : Digitalna kartografi-
ja, drugo izdanje, Sveučilište u Zagrebu,
Geodetski fakultet, Zagreb.
Gayle Woodside, ‘’Hazardous Materials
and Hazardous Waste Management’’,
John Wiley & Sons, Inc., New York, 1999.
Gradešić I.(1995) : Političko odlučivanje,
Alineja, Zagreb.
Gržetić I. (1999) : Upravljanje rizikom i nje-
gova procena, Rudarsko- geološki fakul-
tet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.
Jovanović P. (1996) : Menadžment, Grafo-
slog, Beograd.
Jovičić Z. (1996) : Opasne materije, Insti-
tut za kvalitet radne i životne sredine,
Niš.
Koontz H., H.Njeihrich (1994) : Menad-
žment, Mate, Zagreb.
Mandić G. (2004): Sistem obezbeđenja i
zaštite, Fakultet civilne odbrane, Beo-
grad
Marković D. (1999): Prostorni informacio-
ni sistemi-skripta, VTA i Centar za ŠO-
NID, Beograd.
Oldcorn Rodzer (1990): Menadžment,
Svjetlost, Sarajevo.
Smith A. (1998): Istraživanje prirode i
uzroka bogatstva naroda, Global book,
Novi Sad.
Stavrić B. Kokeza G. (2002): Upravljanje
poslovnim sistemom ekonomike predu-
zeća i menadžment, TMF, Beograd.
Srića V. Spremić M. (2000): Informacio-
nom tehnologijom do poslovnog uspe-
ha, Sinergija, Zagreb.
Todić D. Čok V. Vukasović V. Mijuško-
vić O. Dabić Lj. Pavličević B. (2000): Za-
konodavstvo Evropske unije o životnoj
sredini i zemlje u tranziciji, Beograd.
Todorović J. Ćuričin D. Janošević S. (2002):
Strategijski menadžment, Beograd.
Uzunović R. (1996): Sistem upravljanja
okolinom-ISO 14 000, ISO 9 000 i ISO
14 000 Put ka TQM, SIM Koledž, Ma-
šinski fakultet u Nišu.
Podaci Direkcije za turizam i proizvodnju
UOL SMR MO
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Tatjana Stanovčić*
Sažetak
Upravljanje hotelsko-turističkim pre-
duzećem pretpostavlja stalno prilago-
đavanje preduzeća izmijenjenim uslo-
vima poslovanja. Poslovne odluke kroz
koje se upravljanje izražava, moraju se
zasnivati na blagovremenim, potpu-
nim i adekvatnim informacijama, uko-
liko se želi da one budu cjelishodne.
Računovodstvo se stoga često definiše
kao podfunkcija funkcije upravljanja.
Ovim radom želi se ukazati na moguć-
nosti korišćenja metodoloških osnova
savremenog menadžerskog računovod-
stva u pripremi odgovarajuće informa-
cione podloge odlučivanja u specifič-
nim uslovima poslovanja hotelsko-tu-
rističkih preduzeća.
Ključne riječi: prihodi, rashodi, troš-
kovi, izvještavanje po segmentima, ra-
čunovodstvo troškova.
Abstract
The role of accounting information in
decision-making hotel and tourist companies
Management of hotel-tourist compa-
ny assumes constant adjustment of
the company amended to the terms of
business. Business decisions through
which management expresses, must
be based on timely, complete and ade-
quate information, if you want them to
be purposeful. Accounting is thus often
defined as podfunction of management
features. This paper wants to point to
the possibility of using the methodolog-
ical basis of modern management ac-
counting in the preparation of the in-
formation base decision-making in
specific business conditions, hotel and
tourist enterprises.
Key Words: Revenue, Expenditures,
Expenses, Reporting by segments, Cost
accounting
* Univerzitet Crne Gore, Fakultet za turizam i
hotelijerstvo Kotor, stanja@cg.ac.yu
Uloga računovodstvenih
informacija u procesu
odlučivanja hotelsko-
turističkog preduzeća
Uvod
Upravljanje hotelsko-turističkim predu-
zećem bez adekvatne informacione podlo-
ge nezamislivo je u bilo kojem vremenu, a
posebno danas kada informacije predstav-
ljaju preduslov uspjeha na svakom nivou
upravljanja. Prema tome računovodstvo,
kao dio ukupnog informacionog sistema,
predstavlja važnu funkciju koja poma-
že upravi preduzeća u procesu donošenja
odluka. Računovodstvena funkcija obu-
hvata evidentiranje poslovnih događaja,
obradu podataka, izradu i objavljivanje fi-
nansijskih izvještaja. Krajnji proizvod ra-
čunovodstvene evidencije predstavljaju
informacije iskazane u finansijskim izvje-
štajima. Ispravnost poslovnih odluka, pre-
ma tome, zavisi od kvaliteta informacija
sadržanih u finansijskim izvještajima.
Zahtjevi korisnika
računovodstvenih informacija
Finansijski izvještaji su jedan od nezaobi-
laznih, moglo bi se reći i najvažnijih, izvo-
ra informacija potrebnih za donošenje po-
slovnih odluka. Zavisno od toga kome su
informacije namijenjene razlikuju se in-
terni i eksterni korisnici. Interni korisni-
ci nemaju iste informacione potrebe kao
i eksterni korisnici. Korisnici računovod-
stvenih informacija koji se svrstavaju u
grupu eksternih korisnika su: investito-
ri, povjerioci, kreditori, kupci, država, vla-
snici i javnost1.
Investitori, postojeći ili potencijalni, na
osnovu informacija sadržanih u finansij-
skim izvještajima procjenjuju performan-
se uprave, kao i buduće performanse ho-
telsko-turističkog preduzeća. Na osnovu
ovih procjena oni donose odluke o tome
da li će investirati u određeno preduzeće.
Povjerioci koji su pozajmili ili namje-
ravaju da pozajme novac hotelsko-turi-
stičkom preduzeću procjenjuju, na osno-
vu informacija sadržanih u izvještajima,
likvidnost, novčani tok, profitabilnost i fi-
nansijski položaj hotelsko-turističkog pre-
duzeća. Ove procjene potencijalnim po-
1 Jovanović K., Radovanović R.: Finansijsko
računovodstvo, Ekonomski fakultet Beograd,
2005., str. 6.
vjeriocima služe kao osnov za donošenje
odluke o tome da li će odobriti zajam ili ne,
dok postojeći povjerioci na osnovu infor-
macija procjenjuju sposobnost dužnika da
plati kamate i vrati u roku glavnicu duga.
Dobavljači i drugi kreditori na osnovu
finansijskih izvještaja procjenjuju sposob-
nost dužnika da izmiri obavezu.
Kupce interesuju finansijski i prino-
sni položaj njihovog dobavljača jer na taj
način procjenjuju sigurnost svojih izvora
snabdijevanja.
Država preko svojih organa i tijela kori-
sti finansijske izvještaje hotelsko-turistič-
kih preduzeća koristi za procjenu: adekvat-
nosti alokacije resursa, uspješnosti vođenja
ekonomske politike, oportunosti poreske
politike i regularnosti poslovanja preduze-
ća. Uspjeh odnosno neuspjeh pojedinačnog
hotelsko-turističkog preduzeća odražava se
kako na turističku privredu tako i na druš-
tvo u cjelini. Lokalna zajednica procjenjuje
na osnovu finansijskih izvještaja hoteslko-
turistička preduzeća koja posluju na nje-
nom području, mogućnosti zapošljavanja,
izgradnje lokalne infrastrukture i slično.
Većinski vlasnici su zainteresovani za
stalan rast vrijednosti preduzeća i stoga za
zadržavanje dobiti, manjinski vlasnici če-
sto prednost daju isplati visokih dividen-
di, uprava preduzeća investiranjem često
želi da stvori osnov za rast profita u bu-
dućnosti,
Interni korisnici, pri čemu se prvenstve-
no misli na menadžere i zaposlene, zahti-
jevaju drugačije informacije u odnosu na
eksterne korisnike, kako po vrsti i obimu
informacija tako i po učestalosti sastav-
ljanja. Oni zahtijevaju informacije koje im
pomažu u procesu planiranja, procjena i
kontrole nad poslovanjem hotelsko-turi-
stičkim preduzećem. U prvom redu, kao
najvažniji korisnici internog izvještavanja
su menadžeri čiji je osnovni zadatak uprav-
ljati preduzećem. Stoga su informacije i iz-
vještaji za interne potrebe analitički, puni
detalja i pored stvarnih često sadrže i pla-
nirane veličine. Njihova forma i sadržaj ni-
je propisana zakonom već je definisana za-
htjevima samih internih korisnika2. Da bi
2 Žager K., Smrekar N., Oluić A.: Računovod-
stvo malih i srednjih preduzeća, Mikrorad
d.o.o. Zagreb, 2009., str. 36.
127
 menadžeri mogli adekvatno realizovati po-
stavljene ciljeve potrebne su im računovod-
stvene informacije koje su ne samo usmje-
rene na prošlost i postojeće stanje već im
omogućuju projekciju budućeg poslovanja
hotelsko-turističkog preduzeća.
Zaposleni, s druge strane, uvidom u fi-
nansijske izvještaje procjenjuju mogućno-
sti uprave hotelsko-turističkog preduze-
ća da ispuni obaveze koje su prema njima
prihvatile, kao i mjeru u kojoj su sigurna
njihova radna mjesta.
Računovodstveni menadžment –
informaciona podloga u procesu
odlučivanja hotelsko-turističkih
preduzeća
Bez dobro uređenog računovodstvenog
sistema nema ni kvalitetne informacio-
ne podloge kako za potrebe internih tako
ni za potrebe eksternih korisnika. Stoga je
prilikom razmatranja kvaliteta informaci-
ja odnosno finansijskih izvještaja potreb-
no voditi računa o načinu funkcionisanja
informacionog sistema iz kojeg se takve
informacije generišu. Računovodstveni si-
stem predstavlja sastavni dio ukupnog in-
formacionog sistema svakog, pa tako i ho-
telsko-turističkih preduzeća.
Računovodstveni menadžment u okvi-
ru poslovnog sistema predstavlja pro-
ces identifikacije, mjerenja, akumulacije,
analize, pripreme, interpretacije i raz-
mjene vrijednosno izraženih informaci-
ja, potrebnih menadžmentu za planiranje,
ocjenjivanje i kontrolu unutrašnjih orga-
nizacionih odnosa, koji garantuju određe-
ni stepen korišćenja resursa, ali i utvrđi-
vanje odgovornosti za te resurse3. Prema
tome, računovodstveni menadžment slije-
di osnovne zadatke računovodstvenog in-
formacionog sistema, ali s osnovnom ori-
jentacijom na zahtjeve internih korisnika
odnosno menadžera. Osnovni mu je zada-
tak, dakle, da primjenom računovodstve-
nih instrumenata obezbijedi prikupljanje,
organizaciju, sumiranje i objavljivanje re-
levantnih podataka, koji će preoblikovani
u ciljne informacije biti podobne za dono-
šenje cilju usmjerenih odluka.
Kvalitet informacija računovodstvenog
menadžmenta mjeri se dostignutim stepe-
nom njene upotrebne vrijednosti, koja je
utoliko veća, ukoliko je informacija ciljno
orjentisana problematici donošenja odre-
đene poslovne odluke.
Informacije koje je sa računovodstve-
nog aspekta moguće pratiti kroz tokove
zajedničke za pojedine poslovne procese i
aktivnosti su4:
3 Peršić M., Janković S.,: Menadžersko računo-
vodstvo hotela, Fakultet za turistički i hotel-
ski menadžment Opatija, Zagreb, 2006., str.
4.
4 Bodnar, G.H., Hopwood, W.S., Accounting
Information System, Prentice Hall, 1995., str. 5.
128
• cikluse ostvarivanja prihoda (poslovne
promjene vezane za prodaju proizvoda
odnosno pružanja usluga korisnicima
kao i evidentiranje s njima povezanih
plaćanja),
• cikluse nastanka izdataka (poslovne
promjene vezane za pribavljanje proi-
zvoda i usluga iz okruženja i preuzima-
nje obaveza koje iz tih odnosa proizila-
ze),
• cikluse toka proizvodnje (poslovne pro-
mjene vezane za pretvaranje pribavlje-
nih resursa u ciljane proizvode i uslu-
ge) i
• cikluse finansiranja (poslovne promje-
ne vezane za postupke pribavljanja, ko-
rišćenja i upravljanja kapitalom i goto-
vinom).
Instrumentima računovodstvenog me-
nadžmenta treba obezbijediti ekonomsku
valorizaciju ciljeva pojedinih centara od-
govornosti (smještaj, hrana, piće, sport,
zdravlje i sl.) i njihovu usklađenost sa glo-
balnim ciljevima hotelskog poslovnog si-
stema kao cjeline. Takvim pristupom u
oblikovanju informacija računovodstve-
nog menadžmenta moguće je ukazati na
neusklađenost ciljeva, na neravnomjerno
ili slabo korišćenje određenih mogućno-
sti, na postojanje uskih grla, na neracio-
nalnosti u radu i na druge faktore od zna-
čaja za ostvarenje postavljenih ciljeva.
Izvještaji računovodstvenog menad-
žmenta su orjentisani internim korisni-
cima, a služe kao osnova za proces plani-
ranja, usmjeravanja, motivacije, kontrole
i ocjene ulaganja resursa. Orijentacija je,
prvenstveno, na informacije na osnovu
kojih se donose odluke o budućnosti.
Prilikom sastavljanja izvještaja raču-
novodstvenog menadžmenta treba uze-
ti u obzir procese harmonizacije koji su
prisutni u međunarodnom računovod-
stvu, ali i standarde odnosno računovod-
stvenu metodologiju za hotelsku industri-
ju (USALI).
Interno izvještavanje prema
USALI metodologiji
USALI metodologija postavljena je, pr-
venstveno, da bi se udovoljilo zahtjevima
hotelskih menadžera. Suština njihovog
zahtjeva sastojala se u tome da računo-
vodstvene informacije o internim rezul-
tatima polaze od jedinstvenog sistema
prepoznavanja, bilježenja, klasifikacije,
organizacije i objavljivanja vrijednosno
izraženih podataka na način da se mogu i
eksterno upoređivati.
Predmet izvještavanja prema standar-
dima USALI su operativni segmenti, ko-
ji imaju karakter profitnih ili troškovnih
centara odgovornosti, s tim što odražava-
ju specifičnosti poslovnih procesa i aktiv-
nosti u hotelskim poslovnim sistemima.
Operativni segmenti se javljaju kao djelovi
hotelskog poslovnog sistema koji nemaju
pravni subjektivitet, ali predstavljaju zao-
kruženu cjelinu, za koju treba obezbijedi-
ti informacije o relevantnim troškovima,
o relevantnim prihodima kao i o parci-
jalnim rezultatima. Ovo nameće potrebu
da hotelska preduzeća prihvate jedinstve-
ni način klasifikacije, organizacije i objav-
ljivanja podataka o elementima internog
rezultata, što je standard sistema USALI.
Sistem USALI omogućava da se uz odgo-
varajuću informatičku podršku svaki po-
slovni događaj obuhvati na mjestu i u vre-
menu gdje je određena poslovna promjena
nastala te da budu dostupni ovlašćenim li-
cima u jedinstvenoj bazi podataka inte-
gralnog informacionog sistema.
Prema USALI metodologiji hotel pred-
stavlja osnovnu obračunsku jedinicu (pro-
fitni centar), koja ima više internih obra-
čunskih jedinica – odjeljenja hotela – i
svaka od njih ima sopstveni obračun pri-
hoda, troškova i dobitka. Ovakav inter-
ni obračun rezultata omogućava uspješno
operativno upravljanje pojedinim vrstama
prihoda i troškova po odjeljenjima. Raču-
novodstveni menadžer, na taj način, može
u svojim izvještajima jasno razgraničiti i
uspostaviti vezu između određenih inter-
nih prihoda i troškova za svako pojedino
odjeljenje (mjesto troškova), i neposred-
no dovesti u vezu sa osobom čije su odlu-
ke uticale na njihov nastanak. U računo-
vodstvenoj teoriji ovakav pristup poznat
je kao načelo odgovornosti, i predstav-
lja osnovno načelo od kojeg se polazi pri-
likom sastavljanja izvještaja računovod-
stvenog menadžmenta.
Menadžer je odgovoran da prihodi-
ma određenog segmenta može direktno
ili indirektno pokriti one troškove koje je
određena aktivnost izazvala. Metodološ-
ka osnova obuhvatanja prihoda polazi od
utvrđivanja bruto prihoda, koji je rezul-
tat orjentacije na određena tržišta i defini-
sanog asortimana ponude. Za visinu pri-
hoda značajna je dobra procjena platežne
sposobnosti svih segmenata korisnika
usluga. Za iskazivanje u izvještajima zna-
čajni su neto prihodi, koji predstavljaju ra-
zliku između bruto prihoda i svih popusta
ili umanjenja. Samo su neto prihodi pola-
zišna veličina izvještavanja u propisanim
USALI izvještajima po segmentima.
Prilikom obuhvatanja troškova potreb-
no je poštovati računovodstveno načelo
uzročnosti, koje zahtjeva da se za svaki se-
gment za koji se utvrđuje interni rezultat
budu zaračunati svi prihodi i rashodi ko-
ji se i odnose na određeni segment nezavi-
sno od toga da li i kada su prihodi napla-
ćeni, a rashodi isplaćeni. Smatra se da su
prihodi i rashodi nastali u onom segmen-
tu i u onom obračunskom periodu u kome
su realizovani učinci hotelskog preduzeća.
S tim u vezi, svaki pojedini izvještaj je
tako definisan da određenom menadže-
ru, koji je odgovoran za određeni segment,
mjesto troškova, grupu učinaka ili aktiv-
nost, pruži i informacije o stepenu pokri-
venosti nastalih rashoda sa odgovaraju-
ćim prihodima. Na taj način se menadžeru
određenog hijerarhijskog nivoa neposred-
no ukazuje na one troškove odnosno pri-
hode za koje je i odgovoran, a to su poslov-
ni prihodi i poslovni rashodi određenog
nivoa odgovornosti. S druge strane, po-
sebno se izdvajaju zajednički troškovi i
prihodi za koje je odgovoran menadžment
na višim nivoima upravljanja.
U okviru internog izvještavanja prema
standardima USALI uvtrđuju se dva nivoa
internog rezultata, i to: bruto profit se-
gmenta i rezultat segmenta.
Elementi u strukturi izvještaja5:
1. Bruto prihodi od realizacije učinaka
segmenata
2. Popusti, rabati, gratis i sl.
3. Neto prihodi od realizacije učinaka se-
gmenata (1.-2.)
4. Varijabilni troškovi segmenata (troš-
kovi od prodaje učinaka)
a) troškovi sirovina i materijala
b) ostali varijabilni troškovi usluga
prehrane
c) (+/-) troškovi razmjene sa ostalim
odjeljenjima
d) neto varijabilni troškovi od proda-
tih usluga
e) ostali troškovi od prodatih usluga
f) ukupno (a+b+c+d+e+f)
5. Bruto profit (gubitak) (3.-4.)
6. Ostali prihodi segmenta (npr. od iznaj-
mljivanja prostora,
7. od ostalih aktivnosti, poslovanja sa
drugim odjeljenjima, i sl.)
8. Bruto profit (gubitak) i ostali prihodi
segmenta (5.+6.)
9. Ostali specifični troškovi segmenta
a) plate i naknade zaposlenih
b) ostala primanja zaposlenih
c) ostali troškovi
d) ukupno ( a+b+c)
10. Rezultat segmenta ( 7.-8.)
Prema tome, bruto profit segmenta
utvrđuje se kao razlika neto prihoda od
realizacije i troškova sadržanih u proda-
tim učincima (proizvodima i uslugama),
a to su varijabilni troškovi. Za hotelsko-
turističko preduzeće ovo znači da se pri-
hodi ostvaruju kao rezultat neposrednog
pružanja osnovnih usluga segmenta, kao
na primjer, u odjeljenju smještaja to su no-
ćenja, u odjeljenju prehrane to su obroci, i
5 Prema Uniform System of Accounts for the
Lodging Industry, Educational Institute of
the American Hotel&Motel Association
sl. Međutim, uz prihode i troškove proda-
tih učinaka koji su ostvareni u određenom
segmentu, mogu se pojaviti i ostali priho-
di i troškovi koje, takođe, treba na odgova-
rajući način prikazati u okviru parcijalnih
rezultata perioda. Tako će se u struktu-
ri varijabilnih troškova izvršiti korekcije
u smislu da se dio troškova prebaci inter-
no na ostale segmente ili se dio troškova iz
ostalih segmenata preuzima, što se doga-
đa u situacijama kada se dio resursa odje-
ljenja prehrane koristi u odjeljenju pića ili
obrnuto6.
Ukoliko hotelsko-turističko preduze-
će ne realizuje dio prihoda iz osnovne dje-
latnosti, već iz aktivnosti koje su sa njom
indirektno povezane, kao što je iznajmlji-
vanje prostora za konferencije, ili iz raz-
mjene sa drugim odjeljenjima, tada se
navedeni realizovani prihodi moraju po-
sebno iskazati. Njihov uticaj na rezultat
iskazuje se kao bruto profit segmenta kori-
govan za ostale prihode segmenta.
U svim izvještajima koji se sastavlja-
ju prema USALI metodologiji odvojeno
se prikazuju plate i naknade zaposlenih
kao i ostala primanja zaposlenih iz razlo-
ga što u hotelsko-turističkim preduzeći-
ma troškovi rada imaju karakter mješovi-
tog troška, pri čemu fiksnu komponentu
predstavljaju troškovi stalno zaposlenih,
dok varijabilnu komponentu čine plate se-
zonskih radnika, naknade učenika i stu-
denata na praksi kao i angažmani za pri-
vremene i povremene poslove. Kategorija
ostali troškovi po svom karakteru i sadrža-
ju predstavljaju troškove koji se dodjeljuju
određenom segmentu, na primjer za uslu-
ge prehrane to su troškovi otpisa sitnog
inventara, ugovorenih servisnih usluga,,
telefonski troškovi, uniforme, permanen-
tno obrazovanje i trening i sl. Jednostav-
no, hotelsko-turističko preduzeće bez ove
kategorije troškova ne bi uspjelo da pruži
kvalitetnu uslugu u svom asortimanu po-
nude7.
Rezultat segmenta utvrđuje se kada se
iz ukupnih neto prihoda pokriju svi vari-
jabilni troškovi i dio fiksnih troškova koji
pripadaju određenom segmentu.
6 Peršić M., Janković S.,: Menadžersko računo-
vodstvo hotela, Fakultet za turistički i hotel-
ski menadžment Opatija, Zagreb, 2006., str.
340.
7 Prema Uniform System of Accounts for the
Lodging Industry, Educational Institute of
the American Hotel&Motel Association
Zbirni izvještaj po segmentima preu-
zima dobijeni neto prihodi od prodaje iz
pojedinačnih izvještaja, kao i varijabilne
troškove sadržane u prihodima od proda-
je koji se dodatno koriguju. S obzirom da je
hotelijerstvo radno-intenzivna djelatnost
to sastavni dio svakog izvještaja predstav-
lja kategorija plate i naknade, ali ti se po-
daci kasnije iskazuju i kao zbirni pregled
na nivou hotelskog preduzeća kao cjeline.
Zaključak
Različiti interesi korisnika finansijskih iz-
vještaja dovode do različitih potreba za
informacijama. Jedna informacija nema
isti značaj za sve korisnike, odnosno ran-
giranje informacija po važnosti je različito
kod različitih korisnika. Računovodstvo
ne može uticati na poslovanje hotelsko-
turističkog preduzeća, međutim računo-
vodstvene informacije mogu uticati na
odluke korisnika, koje se na različite na-
čine mogu odraziti na buduće poslovanje.
USALI, s jedne strane, predstavlja me-
todološku osnovu obuhvatanja relevan-
tnih kategorija internog obračuna u spe-
cifičnim uslovima poslovanja hotelskih
preduzeća dok, s druge strane, predstavlja
osnovu za transparetno računovodstveno
izvještavanje internih i eksternih korisni-
ka.
Literatura
Bodnar, G.H., Hopwood, W.S., Accoun-
ting Information System, Prentice Hall,
1995.
Jovanović K., Radovanović R.: Finansijsko
računovodstvo, Ekonomski fakultet Be-
ograd, 2005.
Jovanović K.,: Uloga računovođa u proce-
su finansijskog izvještavanja, Časopis za
računovodstvo, reviziju i poslovne fi-
nansije, br.10.
Meigs R., Meigs W.,: Računovodstvo: te-
melj poslovnog odlučivanja, MATE
d.o.o., Zagreb, 1999.
Peršić M., Janković S.,: Menadžersko raču-
novodstvo hotela, Fakultet za turistički
i hotelski menadžment Opatija, Zagreb,
2006.
Uniform System of Accounts for the Lod-
ging Industry, Educational Institute of
the American Hotel&Motel Associati-
on
Žager K., Smrekar N., Oluić A.: Računo-
vodstvo malih i srednjih preduzeća, Mi-
krorad d.o.o. Zagreb, 2009.
129
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Ana Stranjančević*
Bojana Kovačević**
Sažetak
Na svetskom turističkom tržištu kon-
tinuirano se beleži sve izraženija tu-
ristička tražnja za aktivnim provođe-
njem odmora, te sportsko-rekreativni
kao savremeni oblik turizma poprima
sve značajniju ulogu u okviru global-
nog turističkog prometa.
Ukoliko želi da ostvari konkurentsku
prednost na tržištu, hotelijerstvo mo-
ra da bude orjentisano na turiste po-
nudom onih hotelijerskih usluga i pro-
izvoda koji su predmet njihovih intere-
sovanja i zahteva.
Hoteli Budvanske subregije nužno mo-
raju izvršiti specijalizaciju svoje ponu-
de prema zahtevima na tržištu, te pri-
lagoditi proizvode i usluge globalnom
trendu razvoja sportsko-rekreativnog
turizma.
Kjučne reči: hotelska ponuda, sport,
rekreacija, Budvanska subregija
Abstract
The hotel industry offer in Budva sub-region
due to the sport-recreational tourism
development
There has been a constant tourist de-
mand for dynamic holidays on the glo-
bal tourist market. As a consequence,
sport-recreational tourism continuous-
ly gains popularity and has an impor-
tant role in the global tourist flow.
If the hotel industry should become
competittive and gain advantage on
the market, then it needed to be cus-
tomer-oriented, that is, it should fulfil
customers’ needs and comply to their
interests.
It is necessary that the hotels of Bud-
va sub-region specialize in their offer
to the tourist according to market de-
mands, and adapt their products and
services to the global trend of the sport-
recreational tourism development.
Key words: hotel supply, sport, recrea-
tion, Budva sub-region
* ACIMSI, Univerzitet u Novom Sadu, Trg Dositeja
Obradovića 5. Asistent na Fakultetu za turizam, Bar.
** diplomirani geograf-turizmolog
130
Ponuda hotela Budvanske
subregije u kontekstu savremenih
turističkih trendova sa naglaskom
na sportsko-rekreativni turizam
Uvod
Početak XXI veka obeležavaju novi glo-
balni razvojni trendovi u privredi i druš-
tvu. Kao posledica tih promena, savreme-
ni trendovi su veoma dominantni u oblasti
turizma i hotelijerstva, možda i izraženiji
u odnosu na ostale privredne grane. Inova-
cije se ne javljaju samo u okviru ekonom-
ske, već i političke, poslovne, kulturne, so-
ciološke i psihološke dimenzije turizma;
iz čega proističe bitna specifičnost hoteli-
jerstva da ono postepeno izlazi iz klasič-
nih okvira njegovog tretmana kao jedno-
stavne i jednoobrazne uslužne delatnosti.
S obzirom na prosečne godišnje stope ra-
sta koje beleži krajem drugog i početkom
trećeg milenijuma, savremeni turizam se
može smatrati jednim od najznačajnijih
socio-ekonomskih fenomena današnjice.
Kontinuirani rast turizma, manifestovan
stalnim povećanjem turističkog prometa i
potrošnje, kao i uključivanjem novih sloje-
va stanovništva u međunarodne turistič-
ke tokove i njihovom segmentacijom, iza-
ziva sve oštriju konkurenciju na svetskom
turističkom tržištu. Savremeni turisti po-
staju sve zahtevniji, a njihove potrebe sve
više sofisticirane, izražavajući tražnju za
novim destinacijama, novim oblicima po-
nude i najrazličitijim sadržajima tokom
turističkog boravka. To nužno dovodi do
potrebe za diverzifikacijom hotelske po-
nude i specijalizacijom proizvoda i usluga
u hotelijerstvu.
Međunarodno tržište više nije tržište
proizvoda i usluga, niti tržište prodavaca,
već je savremeno tržište danas isključivo
tržište kupaca, odnosno potrošača. Nave-
dena konstatacija se odnosi na kompletno
svetsko tržište, pa tako i na turističko trži-
šte i tržište hotelskih proizvoda i usluga.
To znači da globalno orjentisan kreator
hotelskog proizvoda ne može da osmišlja-
va, stvara, ali ni da prodaje svoj proizvod
po sopstvenom nahođenju, već se mora
nužno okrenuti zadovoljavanju potreba i
želja potrošača, prihvatajući tržišnu logi-
ku njih samih / kupaca. Kako bi uspešno
poslovale, savremene hotelske kompanije
u samom vrhu prioriteta, koji usmeravaju
i orjentišu njihovo tržišno ponašanje, mo-
raju pozicionirati potrošače. One bi treba-
lo da pojam tržišta shvataju na novi, mo-
difikovan način, tretirajući ga kao skup
većeg broja različitih grupacija ili segme-
nata potrošača, tzv. tržišnih niša. Ovi tr-
žišni segmenti imaju zajedničke karak-
teristike u vidu istih ili srodnih / sličnih
potreba i zahteva, na koje bi hotelijeri tre-
balo da odgovaraju svojom specijalizo-
vanom ponudom. Hotelske kompanije bi
trebalo svoje poslovanje da fokusiraju na
konkretne tržišne segmente, čije su potre-
be i želje prethodno identifikovane istra-
živanjem tržišta.
Prema Kotleru (1999), planiranje, ra-
zvoj i očekivani rezultati realizacije proi-
zvoda moraju sadržati sve elemente kva-
liteta, konkurentske diferencijacije i
pozicioniranja, odnosno moraju imati od-
govarajuću tržišnu upotrebljivost, da bi
predstavljali deo tržišne ponude. Iz tog ra-
zloga neophodno je što preciznije definisa-
ti karakteristike proizvoda, kako primarne
tako i sekundarne i dodatne, i optimizira-
ti proces njegovog razvoja i menadžmenta.
Proizvod i / ili usluga hotelskog preduzeća
se može, jedino putem njegovog pravilnog
definisanja, jasno odrediti, odnosno pre-
cizno dimenzionirati u okviru konkretne
ponude pojedinog hotela.
Prilagođavanje hotelske ponude
savremenim trendovima u razvoju
turizma sa naglaskom na sportsko-
rekreativni turizam
Za savremeni globalni turizam nije zani-
mljivo ono što je univerzalno, uniformno i
bezlično, već upravo ono što je originalno,
specifično i unikatno.
Autentična iskustva, jedinstvenost i
originalnost su elementi ponude koji pri-
vlače moderne turiste, a time i jedan od
ključnih faktora za uspešnost savremenih
hotelskih preduzeća.
Najrazličitiji produkti tehnološkog na-
pretka koji obeležavaju današnjicu ima-
ju snažan efekat na segment slobodnog
vremena i rekreacije u hotelskom i sme-
štajnom sektoru. Sve učestalije korišće-
nje interneta za informisanje, rezervisa-
nje i kupovinu turističkih aranžmana; kao
i pojava niskobudžetnih avio kompani-
ja, nedostupne, udaljene i skupe turistič-
ke destinacije približili su masama poten-
cijalnih turista širom sveta.
 Naučno-tehnički progres, povećanje
nivoa kulture stanovništva i visine druš-
tvenog standarda omogućili su porast
broja aktivnosti koje se mogu upražnjavati
u slobodno vreme, a za koje se do nedavno
nije znalo. Radi se o konceptu aktivnosti
tokom slobodnog vremena koji je prilago-
đen kompletnoj populaciji – od dece do
starijih osoba, od onih koji su u dobroj psi-
ho-fizičkoj formi do onih manje aktivnih,
slabijeg zdravstvenog stanja i kondicije,
od bogatih do siromašnih, žena i muška-
raca. Dakle, sve kategorije turista su kon-
zumenti aktivnosti slobodnog vremena
ne samo kao posmatrači, već i kao aktiv-
ni učesnici. Radi se o amaterskom bavlje-
nju različitim sportsko-rekreativnim ak-
tivnostima, konzumiranju relaksacionih i
“banjskih” usluga, učestvovanju u zabav-
nim i razonodnim programima, posetama
kulturno-istorijskim spomenicima, izleti-
ma u prirodi i upražnjavanju obrazovno-
informativnih kurseva tokom slobodnog
vremena.
Prema Čačiću (1998) prilagođavanje
svih aktivnosti hotelskog preduzeća zah-
tevima tražnje i uopšte tržišnim tendenci-
jama ogleda se u proširivanju asortimana
usluga na sport i rekreaciju (izgradnjom
sportskih terena i dvorana, otvorenih i za-
tvorenih bazena, teretana i sl.), zabavu i
razonodu (disko klubovi, kockarnice i ka-
zina), zatim u širem izboru smeštaja (npr.
apartmanskim i rezidencijalnim) i ishrane
(specijalizovani restorani) i u uvođenju ni-
za usluga za goste (npr. rent-a-car).
Adektvatno implementiranje različi-
tih aktivnosti koje se upražnjavaju tokom
slobodnog vremena u okvire hotelske po-
nude izvesno zahteva posebno smeštaj-
no okruženje u okviru koga postoji širok
spektar ponuđenih sadržaja, među koji-
ma neki imaju status primarnih aktivno-
sti. Stutts (2001) navodi četiri tipa poseb-
nog smeštajnog okruženja:
1. smeštaj koji se bazira na određenoj ak-
tivnosti,
2. tematski smeštaj,
3. jedinstveni smeštaj i
4. ostale vrste netradicionalnog smeštaja.
Osnova za svaku od ovih vrsta poseb-
nog smeštajnog okruženja jeste central-
ni koncept, aktivnost ili tema, koja ostaje
kao središte smeštaja bez obzira na ostale
aktivnosti ili pogodnosti koje su u ponudi.
Glavna tema smeštaja baziranog na odre-
đenoj aktivnosti je vrsta aktivnosti, bilo fi-
zička ili mentalna, u kojoj gost učestvuje.
Primeri uključuju centre za golf, lovačke
kuće, muzičke kampove, ribolovačke kam-
pove, kazino centre, turističke komplekse
sa igralištima za tenis, zatim hotele speci-
jalizovane za aktivnosti kao što su peca-
nje, lov, planinarenje, ronjenje, kao i ranč
hotele za goste koji žele da jašu konje.
Na svetskom turističkom tržištu konti-
nuirano se beleži sve izraženija turistička
tražnja za aktivnim provođenjem odmo-
ra, te sportsko-rekreativni kao savremeni
oblik turizma poprima sve značajniju ulo-
gu u okviru globalnog turističkog prome-
ta. Kao posledica naglog razvoja ovog vida
turizma javljaju se i specijalizovane forme
smeštaja, tzv. sport-hoteli.
Sport-hotel je poseban oblik smešta-
ja koji se odlikuje programima specijalizo-
vanih sadržaja. Prema Kosar (2002), sport-
hotel se u novije vreme, sudeći po praksi
hotelskog poslovanja, sve više nameće kao
poseban tip objekta. Namenjen je određe-
nim kategorijama korisnika, prevashodno
sportskim ekipama, ali i amaterima, izra-
zitije okrenutim sportu i rekreaciji. Za ovaj
tip hotela karakteristično je da raspola-
že sportskim terenima, odnosno namen-
ski uređenim i opremljenim prostorima
za potrebe navedenih kategorija korisnika.
Osnovne ugostiteljske usluge su, takođe,
prilagođene njihovim potrebama. Oprema
soba za smeštaj obično izlazi iz okvira uo-
bičajenih standarda, narošito kad su u pi-
tanju dimenzije kreveta. Sadržaj i kalorij-
ska vrednost doručka i glavnih obroka, kao
i vreme njihovog usluživanja, takođe, izla-
ze iz okvira uobičajenih standarda. U po-
gledu mikrolokacionih specifičnosti, po-
godnim punktovima za gradnju ovog tipa
hotela smatraju se neposredna okruženja
sportskih kompleksa (stadiona, sportskih
hala s sl.), klimatska mesta koja stimulativ-
no deluju na ljudski organizam, priobalna
područja reka, jezera i dr.
Prilagođavanje ponude hotela
Budvanske subregije savremenim
trendovima u razvoju turizma sa
naglaskom na sportsko-rekreativni
turizam
Kako bi došlo do uspešnog uključivanja
sportsko-rekreativnih sadržaja u okvire
hotelske ponude neophodno je obezbeđe-
nje preduslova za transformaciju hotelijer-
stva shodno potrebama sportsko-rekrea-
tivnog turizma. U prvom redu se misli na
preduslove iz domena planiranja, organi-
zovanja i vođenja procesa implementaci-
je ove vrste sadržaja u ponudu konkretnog
hotela, zatim infrastrukturne izgradnje i
zakonodavne regulative, kao i obezbeđenja
uslova u ekonomskom pogledu i regrutova-
nja odgovarajućih kadrovskih resursa.
Prema Plavši (2007) infrastruktura
sportskog turizma podrazumeva devet ka-
tegorija: (1) prirodna sredina, (2) servisne
službe, (3) transport, (4) objekti i tereni, (5)
zabava, (6) smeštaj, (7) nasleđe, (8) izgrađe-
na suprastruktura i (9) organizatori. Oči-
gledno preklapanje kategorija koje čine ba-
zu hotelske i osnovu sportsko-rekreativne
ponude, upućuju na nužnost da se sport-
sko-rekreativni turizam, kao element ho-
telske ponude, mora oslanjati na određene
kombinacije navedenih faktora koji su ne-
ophodni za podršku sporta i turizma, s jed-
ne i hotelijerstva, s druge strane.
Zakonska regulativa za hotelsku industriju
u Crnoj Gori i specijalizacija hotela
Prema Pravilnuku o klasifikaciji, mini-
malnim uslovima i kategorizaciji ugosti-
teljskih objekata (2003), donetom od stra-
ne Ministarstva turizma i zaštite životne
sredine u Vladi Republike Crne Gore, po-
red obaveznih i kvalitativnih standarda za
svaku kategoriju ugostiteljskog objekata,
predviđaju se i standardi kojima se odre-
đuje kategorija specijalizacije hotela. Pra-
vilnikom su obuhvaćene dve vrste hotela
koji se mogu ubrojati u vrstu sport hotela,
a to su golf hotel i tenis hotel.
Golf hotel je hotel koji se graniči sa
golf terenom sa 18 rupa, sertifikovanim
od strane Udruženja profesionalnih igra-
ča golfa (PGA), sa mogućnošću korišće-
nja vozila i manjim terenima sa kratkom
travom bez prepreka; koji ima profesional-
nu prodavnicu sa mogućnošću iznajmlji-
vanja golf opreme uključujući i kolica, za-
tim centar za učenje golfa gde obuku na
terenu vrše golf profesionalci sa sertifika-
tom PGA-a, kao i spremište za golf torbe
i usluge prevoza do golf terena. Ova vrsta
hotela, takođe, mora imati posebne hotel-
ske golf aranžmane, poželjne rezervacije
za hotelske goste, klub sa restoranom i ba-
rom, svlačionice i tuševe, kao i bazen, sau-
nu i masažni centar unutar hotela.
Tenis hotel je hotel koji se graniči sa
ekstenzivnim teniskim kapacitetima ko-
ji obuhvataju teniske terene za šampiona-
te, teniske terene sa raznim podlogama i
sa osvetljenjem za noćne igre, odobrene
od strane federacije; zatim profesionalne
prodavnice sa mogućnošću iznajmljivanja
teniske opreme, kao i akreditovanu školu
za učenje tenisa koja nudi intenzivne kur-
seve tenisa, gde obuku na terenu vrše te-
niski instruktori sa sertifikatom Udruže-
nja profesionalnih tenisera (PTA). Tenis
hotel prema Pravilniku, takođe, mora sa-
držati posebne hotelske tenis aranžma-
ne, poželjne rezervacije za hotelske goste,
klub sa restoranom i barom, svlačionice i
tuševe, kao i bazen, saunu i masažni cen-
tar unutar hotela.
Iako su pomenutim pravilnikom pred-
viđeni uslovi pod kojima se konkretan ho-
tel može smatrati tenis ili golf hotelom,
praksa svedoči da na prostoru Budvanske
subregije ne postoji nijedan hotel ove vr-
ste.
Evidentno je da su troškovi za izgrad-
nju nove i / ili prenamenu postojeće in-
frastrukture za potrebe sport hotela (bi-
lo da se radi o tenis, golf ili nekom drugom
sport hotelu) veliki, te da Budvanska su-
bregija ne raspolaže njima. U cilju obo-
gaćivanja i osavremenjavanja hotelske
ponude ovim vidom sadržaja, uprkos ne-
zavidnoj situaciji u pogledu nedostat-
ka novčanih sredstava, kao jedno od mo-
gućih rešenja nameće se partnersvto sa
predstavnicima različitih sportsko-rekre-
ativnih organizacija. Naime, hotelijeri bi
trebalo da ostvare saradnju sa predstavni-
131
 Tabela 1. Sportsko-rekreativni sadržaji u hotelima Budvanske subregije
Turističko naselje Hotel “The Queen
Hotel „Palas”, Hotel „Splendid“, Hotel „Mediteran“,
SADRŽAJ/ HOTEL „Slovenska plaža”, of Montenegro”,
Petrovac Bečići Bečići
Budva Rafailovići
Zatvoreni bazen √ √ √ √
Otvoreni bazen √ √ √ √ √
Centar za relaksaciju
i pružanje banjskih √ √ √
usluga (spa i wellness)
Centar za vežbanje
√ √ √
(fitness)
Vodeni zabavni park √
Bilijar sala √
Kuglana √
Trim kabinet √ √
Sauna √ √ √ √
Masažni centar √ √ √ √
Igralište za mali fudbal √ √ √
Igralište za košarku √ √ √
Igralište za rukomet √ √ √
Teniski teren √ √ √
Teren za stoni tenis √ √
Teren za odbojku √ √ √ √ √
Teren za odbojku na
√ √ √
pesku
Pitch and Putt teren √
Staza za šetnju √ √ √
Staze za nordijsko
√
hodanje
Teren za boćanje √ √ √
Sala za aerobik √ √ √
Sala za tae-bo √
Sala za pilates √
Sandolina / Pedalina √ √ √
Kajak √
Skuter za vodu √
Daska za jedrenje √
Motorni čamac √ √
Skije za skijanje na vodi √ √
Ronilački klub √
Padobran √
Bicikl √
Pikado √
Izvor: Izvedeno prema podacima zvaničnih sajtova hotela
cima sportskih klubova i društava koji u realizacije navedene ideje su sledeći: kre- snije usluge sve zahtevnijem savremenom
svom vlasništvu već imaju sportske objek- iranje kvalitetnog i održivog plana, inve- hotelskom gostu, kroz zadovoljavanje nje-
te (hale, bazene i sl.), terene (teniske, ko- stiranje od strane hotelijera u rekonstruk- govih sportsko-rekreativnih potreba.
šarkaške, fudbalske i sl.) i rekvizite (lopte, ciju i modernizaciju postojećih objekata i Saradnja hotelijera sa sportsko-rekre-
bicikle, trenažere, daske i skije za vodu i terena (tamo gde je neophodno), organi- ativnim organizacijama opravdana je i sa
sl.) i koji u okviru svojih redovnih aktiv- zaciono povezivanje hotelijera sa vlasni- aspekta dileme da li se i koliko ovako defi-
nosti organizuju sportske događaje (ta- cima postojećih terena i trening centara, nisani tipovi sport hotela (konkretno golf
kmičenja, događaje netakmičarskog tipa, zajednički administrativni pristup i inten- i tenis hoteli) uklapaju u globalni pristup
smotre / revije, manifestacije sportsko-za- zivan marketinški nastup na tržištu. Ko- sportsko-rekreativnom turizmu. Sport
bavnog karaktera). Povezivanje sa centri- ordinirana politika, administracija i mar- hoteli podrazumevaju uže specijalizovane
ma za relaksaciju i pružanje banjskih uslu- keting, kao i efikasna i efektivna upotreba varijante koje odgovaraju sportskom tu-
ga (spa i wellness centri) i sa klubovima za zajedničkih resursa izvesno bi donela po- rizmu i specifičnim tržišnim nišama, dok
vežbanje (fitness klubovi), poželjno je za zitivan rezultat ovog partnerstva. Oba su- sportsko-rekreativni turizam obuhvata ši-
one hotele koji ove sadržaje nemaju u svo- bjekta u pomenutom partnerstvu imala bi ri aspekt koji uključuje raznovrsnije, pre-
joj ponudi. Preduslovi za početak uspešne isti cilj – pružanje kvalitetnije i komplek- težno amaterske aktivnosti bazirane na

132
rekreaciji, relaksaciji, razonodi i zabavi,
prevashodno netakmičarskog karaktera.
Upravo takve aktivnosti bi bilo moguće
realizovati u okviru saradnje hotela i ra-
zličitih sportsko-rekreativnih organizaci-
ja na prostoru Budvanske subregije.
Primeri prilagođavanja ponude hotela
Budvanske subregije pod uticajem razvoja
sportsko-rekreativnog turizma
Veliki broj renoviranih ili novoizgrađenih
hotela Budvanske subregije, uglavnom vi-
soke kategorije, u okviru svoje ponude, po-
red osnovnih uslga prenoćišta i ishrane,
nude i različite vidove animacije, sporta i
rekreacije kojim boravak gostiju čine sadr-
žajnijim, a zadovoljstvo gosta većim. Hoteli
uglavnom u svom sastavu imaju savremeno
opremljene centre za relaksaciju i pruža-
nje banjskih usluga (wellness i spa centre)
i teretane koje nude organizovane progra-
me vežbanja (fitness programe). U svakoj
od navedenih aktivnosti sudeluje obučen i
stručan kadar, programi se izvode uz nad-
zor trenera, fizio-terapeuta, kozmetičara,
pedikira, stručnjaka za lepotu, a neretko i
uz konsultacije lekara. U tabeli koja sledi
prikazani su sportsko-rekreativni sadržaji i
aktivnosti koje su deo ponude nekoliko re-
prezentativnih hotela Budvanske subregije.
Iz tabele 1. se vidi koji se zajednički
sportsko-rekreativni sadržaji preklapaju u
ponudi pet odabranih hotela. Najčešći sa-
držaji kojima raspolaže većina hotela su
otvoreni i zatvoreni bazen, teren za odboj-
ku, sauna i masažni centar. Otvoreni ba-
zen i teren za odbojku su sadržaji koje svih
pet hotela ima u svojoj ponudi. Četiri od
pet hotela ima još i zatvoreni bazen, sau-
nu i masažni centar. Centar za relaksaciju
i pružanje banjskih usluga (spa i wellness)
je deo ponude tri od pet budvanskih ho-
tela, što je veoma značajno sa aspekta po-
vezanosti sportsko-rekreativnih i spa-we-
llness sadržaja, odnosno kompatibilnosti
rekreacije i relaksacije.
Najmanje zastupljeni sadržaji u ponu-
di hotela su: zabavni vodeni park, bilijar
sala, kuglana, „pitch and putt“ teren, sta-
ze za nordijsko hodanje, sala za tae-bo, sa-
la za pilates, kajak, skuter za vodu, daska
za jedrenje, ronilački klub, padobran, bi-
cikl i pikado, koje poseduje samo po jedan
hotel. To upućuje na potrebu intenzivni-
jeg uključivanja navedenih saržaja i aktiv-
nosti u ponudu hotela.
Najraznovrsniju i najsavremeni-
ju sportsko-rekreativnu ponudu posedu-
je hotel „Splendid“, dok najveći izbor ak-
tivnosti ovog tipa nudi turističko naselje
„Slovenska plaža“. Hotel „Mediteran“ u
svom sastavu ima vodeni zabavni park,
koji predstavlja jedinstvenu ponudu na
prostoru čitave Crne Gore.
Na osnovu izloženog može se konsta-
tovati da Budvanska subregija, posebno sa
aspekta razvoja sportsko-rekreativnog tu-
rizma, nema dovoljno razvijenu različitost
u hotelskoj ponudi. Evidentno je egisti-
ranje relativno velikog broja sportsko-re-
kreativnih sadržaja i organizovanih aktiv-
nosti ovog tipa u okviru ponude hotela na
području Budvanske subregije. Međutim,
sportsko-rekreativni sadržaji i aktivnosti u
ovim hotelima (još uvek) predstavljaju sa-
mo komplementarni / dopunski deo po-
nude, koji se gostima nudi kako bi se upot-
punilo i kvalitetnije organizovalo njihovo
slobodno vreme tokom turističkog borav-
ka. Ne samo u Budvanskoj subregiji, već na
prostoru čitavog Crnogorskog primorja, ni-
je zabeležen nijedan primer specijalizova-
nog sportskog hotela, npr. golf ili tenis ho-
tela, čija bi osnovna ponuda bila bazirana
na sportskim aktivnostima. Takođe, ne po-
stoji nijedan hotel koji je namenjen i opre-
mljen prevashono za pripreme sportskih
ekipa.
Ograničavajući faktor uspešnog po-
slovanja većine hotelskih preduzeća Cr-
nogorskog primorja jeste odsustvo tržiš-
ne orjentacije ka određenim segmentima
tražnje. Kao posledica toga javlja se veliki
broj hotela koji za sve vrste i kategorije go-
sta pružaju deo potrebnih i zahtevanih sa-
držaja, a ni za jedan tržišni segment ne nu-
de kompletnu uslugu. Izuzetak ne postoji
ni u pogledu sportsko-rekreativne ponude
hotela na ovom području.
Kako bi se ispunila očekivanja i zado-
voljile potrebe gostiju motivisanih spor-
tom i rekreacijom, pored ponude sport-
sko-rekreativnih sadržaja i aktivnosti,
kompletan koncept poslovanja takvog ho-
tela mora biti prilagođen ovoj kategoriji
gostiju: u okviru usluge smeštaja – treba
prilagoditi dimenzije opreme u sobama,
dok u okviru ugostiteljskih usluga – obro-
ke treba pripremati prema režimu ishra-
ne sportista, uz poželjne konsultacije sa
sportskim lekarima.
Klasična ponuda (smeštaj i hrana) je
sve manje dovoljna da ispuni očekiva-
nja, potrebe i zahteve savremenih turista.
Umesto toga traže se inovativne turistič-
ke ponude koje pored osnovnog standar-
da nude i neobična iskustva, iznenađenja
i podsticaje. Turisti sve više očekuju ugo-
đajnu, odnosno emocionalnu dodatnu ko-
rist: ambijent, doživljaj, razonodu, zabavu,
avanturu, sport, rekreaciju, autentičnost.
Učesnici na strani ponude na global-
nom turističkom tržištu, sve aktivnije rea-
guju na promene strukture motiva turista
i nove oblike njihovog ponašanja na puto-
vanjima, posredstvom brojnih strategija.
U kontekstu ove teme, veliki značaj imaju
raznolike strategije specijalizacije u hotel-
skom sektoru, gde dolazi do pojave razli-
čitih tipova hotela: kazino, zdravstveni, za
relaksaciju (wellness), romantični, klup-
ski, single, bebi, za decu, kongresni, sport-
ski (fudbalski, tenis, golf), za ljubitelje ja-
hanja, lova, ribolova i sl. Prema mišljenju
mnogih autora, oni bi mogli uskoro da,
od klasičnih hotela za sve svrhe, naprave
marginalne pojave.
Primeri uspešnog prilagođavanja hotelskog
proizvoda savremenim trendovima u
razvoju sportsko-rekreativnog turizma
Sve veći značaj ovog turističkog trenda
potvrđuje i uključivanje sportsko-rekrea-
tivnih sadržaja i aktivnosti u ponude broj-
nih svetskih lanaca hotela, klubova za od-
mor i zabavnih parkova.
Prema Plavši (2007), svaki smeštajni
objekat unutar Sveta Volta Diznija (Dizni-
lenda) na Floridi ima svoje sportske objekte.
Klub Mediteran, jedna od najvećih kom-
panija na tržištu klupskih odmora, nudi te-
matske odmore koji se sastoje od više sport-
skih aktivnosti. Uspeh kluba Mediteran,
naveo je i druge kao što su Klub Aldiana,
Klub Eskolet, Klub Mark Verter, Klub Val-
tur, Sansejl klubove i Klub Robinzon da se
ugledaju na ovu formulu. Isti autor navodi
da se Klub Svetica na Kanarskim ostrvima
reklamira kao “Svetsko sportsko odmara-
lište broj jedan” nudeći ono što opisuje kao
objekte svetske klase za preko 20 sportova.
Klub golfa La Manga na Kosta Blanki
u Španiji je britansko odmaralište u lancu
hotela Hajat, sa tri terena za golf, dve plaže,
velikim brojem bazena za plivanje, travnja-
cima za kuglanje i 18 terena za tenis.
Vodeći svetski lanci hotela, kao što su
Hilton, Forte i slični, razvijaju posebno
stilizovane odmore, tzv. “radne odmore” i
“extra akcione odmore” koji uključuju ra-
znovrsne sportske aktivnosti. Iako hoteli
sa sportskim i fitnes objektima i specijal-
nim programima nisu nov fenomen, nji-
hova ekspanzija je značajna.
Poslednjih godina odmarališne obla-
sti kao što je španska Sunčana obala, došle
su do zaključka da mogu ekonomski pro-
fitirati od dolaska britanskih zaljubljenika
u golf tokom zime, dok je Florida već ne-
koliko godina poznata po kursevima golfa
uključenim u ponude hotela.
Kao primer uspešnog prilagođavanja ho-
telskog proizvoda savremenim trendovima
u razvoju sportsko-rekreativnog turizma
može se navesti hotel „Limak Arcadia Golf
& Sport Resort“ 5* smešten na plaži prioba-
lja Šerik, u mestu Belek, u Antaliji (Turska).
Potencijali za razvoj sportsko-rekrea-
tivnog turizma Budvanske subregije ba-
ziranog na različitim sportovima, sa po-
sebnim akcentom na golfu, mogli bi se
turistički vrednovati i iskoristiti na osno-
vu uspešne formule pomenutog hotela u
Antaliji. Takođe, mogućnosti organizova-
nja golf odmora i drugih vrsta odmora ko-
ji se pretežno tiču sporta, odnosno tokom
kojih bi sport bio dominantna aktivnost,
mogle bi se proceniti po uzoru na ovo po-
znato golf i sport odmaralište.
Zadak turističke i hotelske privrede Bud-
vanske opštine je utvrđivanje mogućnosti
primene ideje „Limak Arcadia Golf & Sport
Resort“-a u inoviranju i razvoju hotelske po-
nude na prostoru Budvanske subregije. Ra-
znovrsnost i kvalitet sportsko-rekreativnih
sadržaja ovog hotela, kao i organizacija i na-
133
 Tabela 2. Sportsko-rekreativni sadržaji u hotelu „Limak Arcadia Golf & Sport Resort“ 5* skih proizvoda i usluga, posredstvom izla-
SADRŽAJ / BROJ 1 2 3 Više od 5 ženja u susret različitim interesima poten-
Otvoreni bazen za odrasle √
cijalnih potrošača, grupisanih u tržišne
segmente, neophodan uslov budućeg us-
Otvoreni bazen za decu √ pešnog poslovanja ovih preduzeća.
Zatvoreni bazen √ Turisti prevashodno motivisani sport-
Vodeni zabavni park √ sko-rekreativnim sadržajima i aktivnosti-
ma još uvek se ne odlučuju da kao destina-
Tobogan √
ciju, gde će upražnjavati ovaj vid odmora,
Bilijar sala √ odaberu Crnogorsko primorje i Budvan-
Teren za mini golf √ sku subregiju. Razlog tome je i u činjeni-
ci da komletna i kvalitetna ponuda sport-
Teren za tenis √
sko-rekreativnog tipa na ovom prostoru
Teren za stoni tenis √ još uvek ne postoji, ali i to da hotelijeri
Teren za odbojku √ svoje marketinške aktivnosti nedovoljno
Teren za odbojku na plaži √ usmeravaju ka ovoj tržišnoj meti, odnosno
ka tržištu sportsko-rekreativnog turizma.
Teren za mimi fudbal √ Agresivnijom promocijom i intenzivni-
Izvor: Izvedeno prema podacima zvaničnog sajta: www.putovanja.info/sr/destinacije/2-Turska/letovanje/57- jim nastupom na odgovarajućim tržisti-
Belek/hoteli/121-hotel- Limak_Arcadia_Golf_&_Sport_Resort.com ma bi se mogao privući ovaj segment i na
taj način ostvariti visoki prihodi uz zado-
Tabela 3. Sportsko-rekreativne aktivnosti u hotelu „Limak Arcadia Golf & Sport Resort“ 5*
voljstvo gosta, što je imperativ poslovanja
AKTIVNOSTI URAČUNATE U CENU ARANŽMANA svakog preduzeća, pa i hotelskog.
Sportsko-rekreativna animacija Ne Bez obzira na negativnu ocenu realno-
sti postojanja specijalizovanih sport hote-
Škola ronjenja Ne la na prostoru Budvanske subregije ostaje
Obuka za sportove na vodi Ne nada da će se, po ugledu na konkurentske
Centar za vežbanje (fitness centar) Da destinacije, uvidevši višestruku korist od
razvoja sportsko-rekreativnog turizma,
Sauna Da
nosioci turističke i hotelske politike ovog
Masažni centar Ne područja, odlučiti za transformaciju i pri-
Izvor: Izvedeno prema podacima zvaničnog sajta: www.putovanja.info/sr/destinacije/2-Turska/letovanje/57- lagođavanje budvanskih hotela ovom sa-
Belek/hoteli/121-hotel- Limak_Arcadia_Golf_&_Sport_Resort.com vremenom, sve intenzivnijem i sve domi-
nantnijem turističkom trendu.
čin poslovanja, model su po kome bi trebalo trošač, neminovno dolazi i do segmentira-
da posluju budvanski hoteli, koji se opredele nja hotelske ponude. Kao rezultat ovog pro- Literatura
za specijalizaciju ove vrste. cesa ustanovljavaju se novi standardi čijom Čačić, K., (1998): Poslovanje preduzeća u
Šansu za kreiranje, implementaciju i ra- primenom nastaju specijalizovane forme turizmu, Ekonomski fakultet, Beograd.
zvoj sportsko-rekreativne hotelske ponude hotelskog proizvoda. Na taj način se obez- Kosar, Lj., (2002): Hotelijerstvo, Viša hote-
veoma dobro je iskoristila Antalija u Tur- beđuje prodor na ciljna tržišta, odnosno lijerska škola, Beograd.
skoj, koja je postala sinonim za sportsko- konkurentnost kojom se stiče odgovaraju- Kotler, Ph., (1999): Priciples of Marketing,
rekreativni turizam i za zimske pripreme ći tržišni status i ostvaruje krajnji cilj po- Prentice-Hall Inc, New York.
sportskih ekipa. Uporedi li se Antalijska ri- slovanja – profit uz satisfakciju potrošača. Plavša, J., (2007): Sportsko-rekreatvini tu-
vijera, jedan od evropskih lidera u ovoj gra- Ukoliko želi da ostvari konkurentsku rizam, Skripta, Prirodno-matematički
ni turizma, sa Crnogorskim primorjem, prednost na tržištu, hotelijerstvo mora fakultet, Departman za geografiju, turi-
konkretno Budvanskom subregijom, uoči- da bude orjantisano na turiste ponudom zam i hotelijerstvo, Novi Sad.
će se velike razlike, ali i bitne sličnosti ovih onih hotelskih usluga i proizvoda koji su Pravilnuk o klasifikaciji, minimalnim
područja. Ključna diferencija po kojoj Bud- predmet njihovih interesovanja i zahteva. uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih
vanska subregija zaostaje za Antalijom jesu Hoteli Budvanske subregije nužno mo- objekata (2003), Ministarstva turizma i
stvoreni uslovi i izgrađena sportsko-rekre- raju izvršiti specijalizaciju svoje ponude zaštite životne sredine u Vladi Republi-
ativna infrastruktura. Međutim, jedan od prema zahtevima na tržištu, te prilago- ke Crne Gore, Podgorica.
glavnih razloga zašto je Antalija popularna diti proizvode i usluge globalnom trendu Rakin, R., (1989): Animacija u turizmu,
destinacija za sport i rekreaciju tokom čita- razvoja sportsko-rekreativnog turizma. Založba Mladinska knjiga, Ljubljana –
ve godine jeste blaga mediteranska klima. Podsticajni faktor za takav smer poslova- Zagreb.
Klima na primorju Budvanske subregije nja jeste činjenica da hoteli koji se bazi- Stutts, A., (1997): Gaming Marketing and
gotovo je identična klimi u mediteranskom raju na određenim aktivnostima, u ovom Entertainment, College of Hotel and
delu Turske, što je najznačajnija zajednička slučaju sportsko-rekreativnim, ne zah- Restaurant Management, University of
karakteristika ova dva područja. Preostaje tevaju specijalne preduslove, osim kli- Huston.
još da se ispuni drugi preduslov za razvoj me i pogodnog terena, koji su na područ- Stutts, A., (2001): Hotel and Lodging Ma-
ovog vida turizma – da se izgradi kvalitet- ju Budvanske subregije izuzetno povoljni. nagement-An Introduction, Jonh Wiley
na infrastruktura koju bi činili smeštajni Jedino što nedostaje je kvalitetan koncept. & Sons, Inc, New York.
kapaciteti, sportski tereni i centri za razli- Zadrže li se kao dominantne karakteri- www.budvanska-rivijera.co.yu
čite vrste rekreacije. stike hotelskih preduzeća Budvanske su- www.hotelanimation.com
bregije, uniformisanost postojećih hotela www.hotel mediteran.info
Zaključak i jednoličnost njihove ponude, negativ- www.queenofmontenegro.com
Tražnja za hotelskim uslugama nastaje i no će se odraziti na promet turista i obim www.putovanja.info/sr/destinacije/2-Tur-
segmenira se pod uticajem mnogobrojnih njihove potrošnje, i dugoročno posmatra- ska/letovanje/57-Belek/hoteli/121-ho-
faktora. Prateći ovaj trend, odnosno sledeći no, na kompletan imidž hotelijerstva ovog tel-Limak_Arcadia_Golf_&_Sport_Re-
marketing koncept u čijem je središtu po- područja. S toga je specijalizacija hotel- sort.com

134
Turistička privreda

Tourism Economy

135
136
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Svetislav Milenković*
Sažetak
Globalni turizam se približava satu-
racionom nivou ekonomskog rasta i ra-
zvoja u svim kriznim periodima glo-
balnog društveno-ekonomskog sistema.
Neobuzdana pohlepa svetskog kapitala
i profitna diskrepanca između razvi-
jenih i nerazvijenih, pretvara globalni
svetski turizam u kolebljive krizne mo-
mente nepredvidive fleksibilnosti.
Cilj rada je u tome da prepozna ka-
ko globalni turizam podnosi globalnu
ekonomsku krizu sa svih aspekata ko-
ji određuju njegov ekonomski opsta-
nak, ili, bolje rečeno, ekonomsku održi-
vost. Regionalizacija trendova turistič-
ke potrošnje i turističke ponude, u glo-
balnoj krizi, izlaze iz svojih optimizira-
jućih usklađenosti. To se, na strani glo-
balne turističke tražnje, pretvara u sni-
žavanje masovnosti i ekonomske efek-
tivnosti, a na strani turističke ponude
u neravnotežu rasta kvaliteta usluga i
elastičnosti turističke ponude u odno-
su na relevantne pokazatelje ekonom-
ske krize.
Ključne reči: globalna, kriza, turizam,
usklađivanje, pošast.
Abstract
Global crisis and global tourism
Global tourism is approaching the sat-
uration level of economic growth and
development in all crisis stages of the
global socio-economic system. The re-
lentless greed of the global capital and
profit discrepancy between the devel-
oped and undeveloped converts global
tourism into oscillating crisis moments
of unpredictable flexibility.
The objective of the work is to recog-
nize how global tourism stands the glo-
bal economic recession from the all as-
pects that are determining its econom-
ic survival or, better to say, econom-
ic sustainability. The regionalization of
tourist consumption and offer trends
during the recession goes beyond the
optimized harmonization level. As far
as the global tourist demand is con-
cerned, this is being turned into the de-
cline of mass tourism and econom-
ic effectiveness; as to the tourist offer, it
is manifested in the disbalance of the
service quality growth and elasticity of
tourist offer, on one hand, and relevant
indicators of global crisis on the other.
Key words: global, crisis, tourism, har-
monization, plague
* Ekonomski fakultet Kragujevac
Globalna kriza
i globalni turizam
Uvod
Ekonomska kriza danas dovodi u pitanje
socijalnu integraciju sistema, što, izgleda,
zahteva intervencije upravo po socijalnoj
osnovi. Masovna otpuštanja zaposlenih
širom najrazvijenijih zemalja Evrope go-
vore o tome da je kriza nastupila i u njoj.
Vlade Velike Britanije, Nemačke, Francu-
ske uveliko se bave kriznim paketima, do
sada neviđenih akcija i kriznih (mahom fi-
nansijskih) mera, kako bi omogućile pri-
vrednicima da se bar ,,održe u sedlu”(1)
(Deans, Kroeger, 2009). Iz pomenutih pri-
mera moguće je registrovati najmanje dve
karakteristike, koje odlikuju aktuelnu glo-
balnu krizu:
Prvo, njena dubina je takva da ju je ne-
moguće savladati spontanim merama re-
strikcija i restruktuiranja na makro i mi-
kro nivou. Šta više, državna intervencija
je, finansijski gledano, veća nego ikada u
istoriji, iz čega bi se moglo zaključiti da su
struktura i dubina krize takve da ju je ne-
moguće prevazići bez pozamašne novča-
ne intervencije države, a na račun pore-
skih obveznika i privrede u celini; i
Drugo, iz primera posrnuća ili propasti
pojedinih banaka, osiguravajućih društa-
va i sl. vidi se da kriza neće ostaviti neta-
knute i velike sisteme proizvodnje i uslu-
ga, niti će se državna intervencija svesti na
spasavanje svih po malo. Već sada se mo-
že zaključiti da će posledice krize biti di-
rektno povezane sa dubokim strukturnim
promenama svih elemenata društveno-
ekonomskog sistema.(2)(Deans, Kroeger,
2009)
Stalno širenje proizvodnih struktura,
uz težnju da se minimizacijom troškova
postigne maksimizacija profita, reflekto-
valo se i na sve druge segmente društve-
no-ekonomskih sistema. To je izazva-
lo gomilanje neodgovarajućeg proizvoda,
gušenje pravih finansijskih tokova, nelo-
jalnost političkih igara i pucanje optimal-
nih odnosa tražnje i ponude, opadanje za-
poslenosti i realnog dohotka. Zbog toga
svetski turizam očekuje veliki ,,cunami”
recesionih posledica, koje mogu da pre-
rastu u potpuno narušavanje turizma kao
delatnosti, a, sa druge strane i opadanje
nivoa turističkih potreba.
Čini se da je svetska ekonomska kriza,
odnosno recesija, došla u pogrešno vreme
za svetski turizam. To tvrdimo zbog toga
što je svetski turizam tek oformio masov-
nu fizionomiju, tj. njen kvantitativni deo
i bio je spreman da pređe u kvalitativni.
Međutim, ekonomska kriza ne samo da je
usporila prelazak iz masovnog u moder-
ni i postmoderni turizam, već je počela da
narušava i njegov masovni sistem negativ-
nim stopama turističke tražnje i ponude.
Svetski turizam, u globalnoj krizi, mo-
ra da:
• Ostvari održivi nivo ponude i potražnje;
• Sačuva tržišnu vrednost prirodnih i an-
tropogenih turističkih atraktivnosti;
• Sačuva regionalnu preraspodelu turi-
stičkog tržišta;
• Uspostavi odgovorni, a ne agresivni
marketing i menadžment; i
• Cenovnom elastičnošću i kvalitetom
usluga opravda poverenje turista.
Osnovni stabilizatori i
destabilizatori odnosa globalne
krize i globalnog turizma
Iako se u svetu sve više javlja strah iza-
zvan ekonomskom krizom, u turizmu taj
strah može, s’ jedne strane, da bude po-
kretač novog turističkog kvaliteta, a s’
druge strane, destabilizator odnosa turi-
stičke tražnje i ponude. Međutim, čini se
da osnovne stabilizatore i destabilizatore
odnosa globalne krize i globalnog turizma
možemo da svrstamo u dve osnovne gru-
pe i to:
• One koje predstavljaju društveno-eko-
nomske zajednice, ili veće regionalne
celine; i
• One koje odražavaju opšte performan-
se globalnog društveno-ekonomskog si-
stema.(3)(Yeoman, 2008)
Globalna kriza i globalni turizam se
najoptimalnije reflektuju u konsenkven-
cama dominantnih prostornih celina i
perspektivnih maksimizacija odnosa svet-
skog kapitala i svetske moći. To se, dalje,
odslikava u dominaciji pohlepe najboga-
tijih, koji čine mali deo svetske turističke
potrošnje i srozavanja srednje klase, koja
čini najveći deo svetske turističke tražnje.
Stabilizatore i destabilizatore odnosa glo-
balne krize i globalnog turizma, u tom slu-
čaju, tražimo u:
1. snazi SAD u svetu. Ova zemlja je pr-
va osetila globalnu krizu na indirektan
način. To znači da je ona želela da što
pre pad proizvodnje, zaposlenosti, tj.
realni sektor, prikaže kao pad finansij-
skog sektora, jer su glavne finansijske
institucije sveta baš na njenoj teritori-
ji. SAD nastavljaju ekstenzivnu spolj-
nu politiku, koja će direktno uticati
na globalne ekonomske odnose i poli-
137
 tičku stabilnost. Posedovanjem veta u
UN, SAD dominantno utiče na mnoge
globalne odluke. Naročito treba ista-
ći neprihvatanje kjoto-protokola, što u
globalnom turizmu znači zaoštravanje
konflikta sa zaštićenim delovima ži-
votne sredine u svetu. To dalje povla-
či smanjenje prodora i razvoja eko-elit-
nog, odgovornog i tzv. mekog turizma
na tim prostorima. Zato globalni turi-
zam još uvek ne može da istakne pot-
punu selektivnost i trajnu održivost.
Snagom dolara, uticajem na velike ho-
telske lance i investicione poduhvate
u turizmu, SAD ne moraju mnogo da
brinu za globalnu krizu u globalnom
turizmu;(4)(Yeoman, 2008)
2. ekspanziji ekonomskog rasta i razvoja
u ekonomijama Kine i Indije, kao i sve
većoj ulozi grupe BRIK, što utiče na fi-
zionomiju geopolitičkih, ali i regional-
no-turističkih odnosa u svetu. Indija je
brzim razvojem softverskih tehnologi-
ja u svetskim razmerama dostigla po-
slovnu dominaciju, što ublažava delo-
vanje ekonomske krize u ovoj zemlji.
To daje impulse turističkim radnici-
ma Indije da s punim pravom žele da
više od pet miliona turista bude aktiv-
no u njihovim turističkim destinacija-
ma. S druge strane, Kina, koristeći ni-
sku cenu radne snage, svoj ekonomski
rast zasniva na što većem asortima-
nu proizvoda. Putem izvoza ona već
ostvaruje veliki suficit, koji krizu može
da dovede samo u bilansnu ravnotežu.
Zbog relativno stabilnih cena turistič-
kih usluga, region Kine i Dalekog Isto-
ka je u stalnom turističkom usponu; i
3. snazi Evropske Unije u svetskim druš-
tveno-ekonomskim odnosima. Inte-
grisana Evropa je i jači segment, od-
nosno region svetske ekonomije.
Uvođenje tzv. šengen-viza pokreće ve-
ću mobilnost stanovnika unije. To mo-
že da učvrsti položaj unije u svetskom
turizmu. Međutim, ekonomska kriza
to ometa, pa će zato turizam EU i dalje
da stagnira. Ako se nastavi dalja rece-
sija, promeniće se i struktura turista, a
osetiće se i pad i u onim zemljama ko-
je nemaju veliki akumulirani kapital iz
prethodnih razvojnih perioda (Špani-
ja, Portugalija, Mađarska, Rumunija).
Globalna kriza na globalni turizam, iz
ugla EU, najviše će da ugrozi emitiv-
ne turističke zemnje zbog pada finan-
sijskih sredstava. To ugrožavanje neće
drastično da smanji broj putnika, već
broj dana provedenih na odmoru.U
imitivnim zemljama ekonomska kriza
na turizam deluje usporavanjem inve-
sticionih ulaganja, pooštravanjem kre-
ditno-monetarne i fiskalne politike,
kao i na pad obima putovanja domaćeg
stanovništva.
Kada govorimo o opštim obeležjima
turističkih putovanja, globalnog rasta i
138
razvoja turizma i uticaja globalne krize na
te promenljive, ističemo dve velike grupe
faktora:
Prvu grupu faktora označava ,,životni
stil” i sadrži dohodak pojedinaca, radno
mesto, dostignuti nivo obrazovanja i flek-
sibilnost; i
Drugu grupu faktora označava ,,životni
ciklus”, gde godine i životno okruženje po-
jedinaca imaju uticaja i na veličinu i na tip
turističke tražnje.
Pozicioniranje globalnog turizma, u
globalno-kriznim promenama, predstav-
lja sledeće karakteristike:
1. Odnos između prihoda i turizma je vr-
lo komplikovan. Na primer, neke tu-
rističke aktivnosti su veoma osetljive
na prihode. Dodatna putovanja i sku-
pi smeštaji u, npr. zimskim odmori-
ma, jesu tipičan prikaz ovakvog shva-
tanja. Osnovna razlika je između onih
koji su zaposleni i onih koji nemaju po-
sao. Uticaj nezaposlenih na veličinu
turističke tražnje je očigledan, ali pri-
roda potraživanja od strane zaposle-
nih jeste promenljiva, zbog njihove ne-
izvesnosti. Vrsta posla ne samo da ima
uticaja na sklonost ka putovanju, ko-
je je determinisano prihodom, već i na
obim potražnje. Pod dejstvom global-
ne krize globalni turizam ide u slede-
ćim pravcima:
• Padanju nivoa zaposlenosti;
• Promeni turističke ponude;
• Sve veće dominacije malih i srednjih
preduzeća, kao ponuđača, ali i potro-
šača turističkih usluga; i
• Animiranja svih finansijskih institu-
cija da, uz najbolje uslove, omoguće
optimalno funkcionisanje održivog
turizma;
2. U svetskom turizmu plaćeni ili nepla-
ćeni odmor, u uslovima krize, reflektu-
je sledeće:
• Na strani turističke tražnje smanjuju
se, istovremeno, fond slobodnog vre-
mena i raspoloživa finansijska sred-
stva, za njen stalni rast. To znači da
u globalnoj krizi turistički ponuđači
treba da snize cene do nivoa održivo-
sti rentabiliteta. Visokim kvalitetom
zadržaće i one turiste kojima kriza
nije smanjila akumulirani kapital; i
• Na strani turističke ponude nepla-
ćeni odmor u recesiji može da bude
i pozitivan, jer povećava broj sezon-
skih radnika, koji često, radeći u tu-
rizmu, u isto vreme koriste turistič-
ke usluge;(5)(Wall, Mathieson, 2006)
3. Životni stil turista koriste mnogi tu-
ristički radnici da bi istakli kom se-
gmentu oni pripadaju. Izdvajaju se sle-
deći:
• oni koji moraju da rediguju svoje tu-
rističke navike i potrebe u skladu sa
oblicima delovanja ekonomske krize;
• oni koji, po sistemu ugledanja, ne že-
le da redukuju svoje turističke navi-
ke;
• oni koji koji se organizuju prema svo-
jim psihofizičkim sklonostima i unu-
trašnjim motivima;
• oni najjačeg integriteta, koji ne me-
njaju svoje navike; i
4. U kriznim rizičnim poslovima obrazo-
vanje, pri formiranju turističkih grupa,
turističkih radnika i lokalne zajednice,
ima osnovni zadatak da sačuva dosa-
dašnji tempo edukacije, da u periodu
recesije taj dostignuti nivo usavršava u
međusobnim kontaktima.(6)(Milenko-
vić, 2009)
Globalna kriza i globalni turizam su
izazovne varijante velikih razmera.
Njihov odnos obuhvata čovečanstvo
sa različitim ambicijama, navikama,
razvijenim materijalnim sredstvima,
geo-političkim odnosima što, u kraj-
njoj konsekvenci, ne izaziva sukob sve-
tova, već izaziva sukob naroda. Taj su-
kob naroda, u globalnom turizmu,
pretvara se u sukob segmentnih gru-
pa potrošača, jer globalna kriza mora
da izvrši revalorizaciju zarada na gore,
a profit na dole. Zbog toga ona povla-
či novac iz realnog sektora u finansij-
ski sektor, što turizmu ne omogućava
rast i razvoj. Sa pogledom u budućnost
globalnog turizma, globalna kriza mo-
že da poremeti, ili poboljša sledeće va-
rijanse:
• Svet promenljivih vrednosti, tj. mo-
guće turističke potrošnje i njene in-
teresne potrošnje. To se, dalje, re-
flektuje u promenljivost odnosa
turizam-životna sredina, tj. da eko-
nomska kriza, uništavajući životnu
sredinu, ne razvija globalni turizam;
• Rast rizika u globalnom turizmu od-
slikava snalaženje u globalnoj krizi.;
• Polarizacija svetskog bogatstva uslo-
viće polarizaciju globalnog turizma
prema stopama rasta globalne krize;
• Promene u poslovanju, na polju svet-
skog turizma u uslovima globalne
krize, sve više težište usmeravaju ka
zemljama u tranziciji i zemljama ko-
je imaju brz ekonomski razvoj;
• Sve veća urbanizacija učiniće da se
globalni turizam, u uslovima glo-
balne krize, oblikuje prema veličini,
ekonomskoj moći i turističkim navi-
kama tih urbanih središta;
• Ekonomska kriza će znatno da uz-
drma razvoj turističke infra i supra
strukture, tako da zajedno sa ener-
getskom krizom može direktno da
utiče na pad obima turističkih puto-
vanja;
• Smanjenje zaposlenosti i određenih
sredstava za život i usavršavanje ljudi
usporiće zahuktali proces edukacije
i dominacije informacionih tehno-
logija, što može da uspori rad tour-
operatora, velikih hotelskih lanaca i
klaster sektora. To će globalnom tu-
rizmu smanjiti tokove rasta kvalite-
 ta proizvoda, ali i smanjenje želja se-
gmentnih grupa potrošača;
• Ekonomska kriza u globalnom turiz-
mu naročito će da smanji kapacitet
turističke izdržljivosti životne sre-
dine;
• Globalni turizam u globalnoj krizi
mora, po svaku cenu, da zadrži ga-
stronomski identitet, jer kvalitetna
hrana može da aktivira sve materi-
jalne i ljudske resurse, koji su veza-
ni za njenu proizvodnju, degustaciju
i konzumaciju; i
• U globalnoj krizi razvoj i primena
novih tehnologija ne mogu da se za-
ustave u globalnom turizmu, već će
biti potpora njegovom kolebanju i
izlasku iz recesije.
Zaključak
U poslednje vreme i ekonomisti i turizmo-
lozi se sve više bave globalnim turizmom
u procesu globalne krize. Ova proučava-
nja su doprinos sa kojima se pokušalo ra-
svetliti problematika predviđanja.Objaš-
njenja su logična, a podaci su rezultat
istraživanja regionalne i tržišne statistike
i nacionalne informatike. Osnovna greška
najnovijih istraživanja je u tome što se ak-
cenat stavlja i dalje na kvantitativne, a ne
na kvalitativne promene. Međutim, naj-
izrazitije krizne promene zahtevaju kva-
litativne promene u globalnom turizmu,
kako bi se održao njegov kvantitet. I dalje
je teško shvatiti globalni turizam u krizi
preko velikog broja promenljivih. To zna-
či da je potrebno izvršiti odabir varijabli i
to sistemskom analizom, kako bi outputi
postali glavni faktori strateškog rešavanja
kriznih problema.
Veliki pomak je napravljen u poslednje
dve decenije kod predviđanja turizma, ali
i dalje mnoga dešavanja ostaju nepoznani-
ca. Sociološke i psihološke faktore je veo-
ma teško iskazati kvantitativno, kao i ne-
očekivane krize i razaranja, što je slučaj u
tekućoj recesiji.
Rad, analizirajući ponašanje globalnog
turizma u globalnoj krizi, pokušava da te
specifičnosti predvidi u periodu kriznih
kolebanja. Neke od tih specifičnosti brže
se prilagođavaju svim kriznim promena-
ma menjajući obim, strukturu, kvalitet,
prostornu dimenziju i vremensko traja-
nje odmora. Druge strukture turista kri-
zu prihvataju kao nužnu potrebu restrik-
cije svojih turističkih putovanja i odmora,
ili, pak, prelaska sa inostranih na domaća
putovanja, često u obliku vikend turizma,
posete festivalima, rođacima i prijateljima
i, u krajnjoj konsekvenci, ekskurzijama i
jednodnevnim izletima.
U kriznim procesima globalni turizam
sačuvaće regionalnu rasprostranjenost,
ali će da poveća kretanja prema ruralnim
područjima i eko-centrima. Takođe kri-
za nameće oprez turističkih radnika da
što bolje sačuvaju ono što imaju i, uz mala
ulaganja, sve to rekonstruišu, a ne da kre-
ću u nove grinfild investicije.
Globalni turizam, u uslovima global-
ne krize, snižava stope turističke tražnje
u top destinacijama, održava nivo tražnje
i ponude na nivou nultog rasta u onim de-
stinacijama koje imaju najviše alternativ-
nih oblika turizma i, konačno, u novim
svetskim destinacijama ulazi sa velikim
rizikom.
Literatura
Deans, G., Kroeger, F.,(2009): Rastegni se!,
MATE, Zagreb, str. 31-55;
Deans, G., Kroeger, F.,(2009): Rastegni se!,
MATE, Zagreb, str. 125-143;
Yeoman, I., (2008): Tomorrow’s Tourist,
Elsevier, International Edition, str. 15-
25;
Yeoman, I., (2008): Tomorrow’s Tourist,
Elsevier, International Edition, str. 3-11,
41-63;
Wall, G., Mathieson A., (2006): Tourism,
Pearson Prentice Hall, International
Edition, str. 51-75;
Milenković, S., (2009): Turizam i ekono-
mija, Ekonomski fakultet, Kragujevac,
str. 341-350.
139
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Aleksandar Milivojević*
Ivona Jovanović*
Sažetak
Turistički vozovi bazirani na valoriza-
ciji resursa železnice ističu se u turi-
stičkim ponudama evropskih zemalja.
Nakon 80-ih godina prošlog veka i turi-
stičkih izleta vozom na pruzi Beograd-
Bar, valorizacija železničkih resursa u
turizmu Crne Gore je mimo puke tran-
sportne komponente, zapostavljena.
Iako je Crna Gora obdarena izuzetnom
železničkom trasom i jednim od najvi-
ših železničkih vijadukata na svetu, in-
teresne grupe u turizmu Crne Gore još
uvek nisu ponudile turistički proizvod
koji može u punom smislu valorizovati
pomenute resurse.
Ovaj rad se bazira na materijalu pri-
kupljenom kroz intervjue sa predstav-
nicima železnice i turističke privre-
de Crne Gore. Ima za cilj da doprinese
porastu svesti o potrebi valorizacije že-
lezničkih resursa Crne Gore.
Ključne reči: turistički proizvod, žele-
znica, Crna Gora
Abstract
Resources of railway as montenegrin tourism
potential
Tourism products based on valoriza-
tion of railway’s resources are increas-
ingly emphasizing in tourist offers of
European countries.After 80’s and
tourism excursions on a railroad Bel-
grade-Bar, valorization of railway’s re-
sources in tourism apart from sim-
ple transport component is underesti-
mated. Although Montenegro possess-
es unique railway’s route and the one
of the highest railway’s viaducts in the
world, Montenegrin stakeholders in
tourism didn’t offer tourism product
which may completely valorize those
resources.
This paper is based on material col-
lected by the interviews with represent-
atives of railway and tourism industry
of Montenegro. It has an aim to con-
tribute to awareness of need of Mon-
tenegrin railway’s resources valoriza-
tion.
Key words: tourism products, railway,
Montenegro
* Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora,
milivojevic.aleksandar@gmail.com, ivonaj@cg.yu
140
Resursi železnice kao
turistički potencijal Crne Gore
Uvod
Putovanje vozom kao turistički proizvod,
uživa sve veću popularnost u svetu. Da
920 000 kilometara pruge predstavlja izu-
zetan resurs svedoči podatak o značajnom
porastu tur-operatora specijalizovanih za
prodaju turističkih aranžmana bazira-
nih na putovanjima vozom i razgledanju
zemlje iz putničkog vagona (L. Delpont,
M.E. Lauriot-Prevost „Les trains nommes
désir“, L’EXPRESS, 23.05.2003).
Iako je Crna Gora obdarena izuzetnom
željezničkom trasom, interesne grupe u
turizmu još uvek nisu ponudile turistič-
ki proizvod koji bi mogao u punom smi-
slu valorizovati njene železničke resurse.
Nakon kraćeg osvrta na istorijat i ra-
zvoj crnogorske željezničke mreže kao i na
atraktivnosti kojima ona obiluje, u ovom
radu biće predstavljene dosadašnje inici-
jative kada je u pitanju železnički turizam
u Crnoj Gori i izneti predlozi za turistič-
ku valorizaciju najatraktivnijih železnič-
kih dionica.
Istorijat i razvoj crnogorske
železničke mreže
Prvi pragovi železničke pruge na teritori-
ji današnje Crne Gore postavljeni su na sa-
mom početku XX veka. Austro-Ugarska je
1901. godine na svojoj teritoriji izgradila
prugu uskog koloseka od Uskoplja do Ze-
lenike koja je obuhvatala deo današnje Cr-
ne Gore od Zelenike do Sutorine.
Prva železnička pruga u nezavisnoj
Knjaževini Crnoj Gori bila je pruga uskog
koloseka Bar-Virpazar. Izgrađena je uz
pomoć italijanskog kapitala (od 1905. do
1908. godine) i u to vreme imala je veli-
ki ekonomski i politički značaj („Dr Bra-
nislav Marović o razvoju željezničke mre-
že u Crnoj Gori“, POBJEDA, 07.06.2009).
Železnička trasa je polazila iz luke Bar (na
obali Jadranskog mora), prolazila preko
planine Sutorman i spuštala se u Virpazar
(na obali Skadarskog jezera). Atraktivnost
ove trase ogledala se u mnogobrojnim ser-
pentinama kojima se pruga uzdizala sve
do dostizanja nadmorske visine od 550m.
Ovom prugom prevozili su se putnici kao i
roba sve do 1959. godine, kada je pruga de-
finitivno zatvorena, a šine uklonjene kako
bi ustupile mesto asfaltnom putu.
Između dva svetska rata u Kraljevini
Jugoslaviji, Crna Gora povećava svoju že-
lezničku mrežu novim prugama uskog ko-
loseka. Godine 1927. izgrađena je pruga
Podgorica-Donja Plavnica (19,8km), a za-
tim 1938., železnička pruga Nikšić-Bile-
ća (71 km) koja je povezala Crnu Goru sa
ostalim krajevima unutar Kraljevine.
Nakon drugog svetskog rata, u periodu
stvaranja socijalističke Jugoslavije, Crna
Gora značajno unapređuje svoju železnič-
ku mrežu. Izgrađuju se nove pruge nor-
malnog koloseka: Nikšić-Titograd 1948.,
Titograd-Bar 1959., Beograd-Bar 1976.
Godine 1984. izgrađena je železnička pru-
ga Podgorica-Bajze koja je povezala glav-
ni grad Crne Gore sa Albanijom. Poseb-
no mesto u ovom poglavlju zauzima pruga
Beograd-Bar, tačnije crnogorski deo pruge
na deonici Vrbnica-Podgorica-Bar (167,4
km). Povezivanje Dunava sa Jadranskim
morem ostvareno je 25. maja 1976. godi-
ne, kada je pruga i zvanično otvorena.
Najznačajnija crnogorska pruga pola-
zi iz Bara. Prvih nekoliko kilometara pra-
ti jadransku obalu do Sutomora, gde pro-
dužava tunelom Sozina (najduži tunel na
pruzi Beograd-Bar, 6170 m) da bi zatim
nastavila, kroz crmničku regiju (pozna-
tu po vinima) i basen Skadarskog jezera,
ka glavnom gradu Podgorici. Od Podgori-
ce, pruga nastavlja svoj put dolinom reke
Morače uzdižući se narednih 60 km nad
kanjonima reke Morače i Tare sve do Ko-
lašina. Produžavajući ka severu zemlje, že-
leznička trasa prati dolinu reke Tare pro-
lazeći kroz Nacionalni park Biogradska
gora sve do Mojkovca, potom prati dolinu
reke Lim sve do Bijelog Polja i granice sa
Srbijom odakle nastavlja ka Beogradu. Iz-
gradnjom ove pruge (1959-1976), zatvore-
ne su trase uskog koloseka Bar-Virpazar,
Podgorica-Donja Plavnica, Uskoplje-Ze-
lenika i Nikšić-Bileća, kao nerentabilne i
manje važne u odnosu na novu magistral-
nu prugu, kojom je Crna Gora dobila di-
rektnu vezu sa Srbijom, a odatle sa čitavim
Balkanom i dalje sa Evropom.
Turistički potencijal gravitacionog
područja železničke pruge Vrbnica-
Bar
Uže gravitaciono područje pruge obuhva-
ta 5 crnogorskih opština od krajnjeg ju-
ga do krajnjeg severa zemlje i bogato je
izvanrednim prirodnim lepotama. Živo-
pisni predeli kojima prolazi pruga Bar-
Vrbnica, kao i objekti izgrađeni na njoj, či-
ne ovu trasu jedinstvenom. Sastavni deo
pruge sačinjen je od 107 vijadukata či-
ja ukupna dužina iznosi 7943 m. i 106 tu-
nela ukupne dužine od 51597m(!). Najni-
žu nadmorsku visinu trasa beleži u Baru,
svega 3m, a najvišu kod Kolašina, čak 1032
metra. Najuzbudljivija deonica je ona od
Podgorice do Kolašina na kojoj pruga za
60 km savladava visinsku razliku od 1000
m. Ove karakteristike uslovljavaju veoma
malu brzinu vozova koja iznosi svega 50
do 90 km/čas, u zavisnosti od deonica ko-
jima vozovi prolaze.
Železnička pruga sukcesivno prolazi
kroz 4 klimatske zone, od blage medite-
ranske na obali sve do oštre kontinental-
ne na severu zemlje, dok male razdaljine
između ovih klimatskih zona omoguća-
vaju istovremeno razvoj primorskog i pla-
ninskog turizma. Trasa prolazi i kroz dva
Nacionalna parka, Skadarsko jezero i Bio-
gradska gora kao i kroz dva atraktivna ka-
njona, kanjone reka Morače i Tare.
Skadarsko jezero predstavlja najveće
jezero na Balkanu i najznačajnije je stani-
šte ptica u Evropi sa preko 280 vrsta. Oko
samog jezera nalazi se dvadesetak mana-
stirskih kompleksa pa iz tog razloga ovaj
lokalitet nazivaju Zetskom Svetom gorom.
Danas je ovaj lokalitet značajni turistički
centar pogodan za biciklistički, kupališ-
ni, ali i ribolovni turizam koji tokom se-
zone svakodnevno privlači veliki broj ino-
stranih i domaćih turista. Crmnička regija
u neposrednoj okolini Skadarskog jezera
poznata je po velikom broju proizvođača
domaćeg vina sorte Vranac pa je neizbež-
no pomenuti brojne vinske podrume ko-
ji privlače turiste u želji da u autentičnim
podrumima i konobama probaju domaće
crnogorske specijalitete uz čašu domaćeg
Vranca. Na obali Skadarskog jezera, nalazi
se mesto Virpazar kroz koje danas prola-
zi pruga, a iz kojeg je nekad saobraćao pr-
vi voz u Crnoj Gori. Na mestu nekadaš-
nje železničke stanice u planu je izgradnja
Istorijskog muzeja crnogorske železnice či-
me će Virpazar biti dodatno turistički va-
lorizovan.
Nacionalni park Biogradska gora pred-
stavlja jednu od posljednjih evropskih pra-
šuma, sa vegetacijom karakterističnom za
džunglu. Park se nalazi u centralnom delu
planine Bjelasice, između reka Tare i Lima
i proteže na 5400ha. Raspolaže sa 26 bilj-
nih ekosistema, 86 različitih vrsta drve-
ća i više od 220 biljnih vrsta. Danas je ovo
jedna od najposećenijih izletničkih de-
stinacija klijenata koji sa primorja dolaze
da provedu jedan ili više dana u prirodi, a
uređena staza oko Biogradskog jezera kao
i planinski putevi i pešačke staze na Bjela-
sici, pogodne su za razvoj Hiking&Biking
turizma.
Valorizacija železnice
u turizmu Crne Gore
Iskustva iz nekadašnje SFRJ
U Crnoj Gori turističke ponude bazirane
na putovanju vozom radi upoznavanja ze-
mlje ne predstavljaju novost. Renomirana
crnogorska receptivna turistička agenci-
ja Montenegro express, uspešno je organi-
zovala 80-ih godina prošlog veka grupne
izlete vozom namenjene inostranim turi-
stima. Gosti su iz hotela autobusima tran-
sferisani do željezničke stanice u Baru gdje
su se potom ukrcavali u voz kojim bi puto-
vali sve do mesta Mojkovac na severu Cr-
ne Gore, da bi potom autobusom obišli ču-
veni most na Djurdjevića Tari1. Povratak
do hotela takođe je bio organizovan auto-
busom. Ovaj izlet je bio veoma popularan
i uspešno je organizovan sve do izbijanja
građanskog rata u nekadašnjoj Jugoslaviji.
Pored ponuda Montenegro Express-
a, zabeležili smo još jedan zanimljiv pri-
mer turističke ture vozom. U razgovo-
ru sa g. Vukašinom Ćulafićem, vlasnikom
turističke agencije Exclusiv tours iz Bud-
ve, dobili smo podatak da je istih godina,
ova agencija, na izričit zahtev predstavni-
ka nemačkih turističkih agencija i nemač-
kih novinara organizovala izlet od Beo-
grada do Bara Titovim Plavim vozom2.
Inicijative novijeg datuma
U periodu obnavljanja Crne Gore kao tu-
rističke destinacije, nakon 2000.g, ponovo
je prepoznat turistički potencijal crnogor-
ske železničke trase i preuzete su određe-
ne inicijative. Preduzeće Željeznička infra-
struktura Crne Gore je 2007. organizovalo
promotivno putovanje namenjeno ino-
stranim diplomatskim predstavnicima u
Crnoj Gori, na relaciji Podgorica-Most na
Maloj Rijeci (sa pauzom na mostu) - po-
vratak ka Podgorici i nastavak ka Plavni-
ci (na obali Skadarskog jezera). Ing.Tatjana
Bulatović, direktor sektora za održavanje
građevinske infrastrukture u gore pome-
nutom preduzeću navodi da je intereso-
vanje za ovu turu bilo toliko da je organi-
zator morao da angažuje dodatne vagone
kako bi ugostio sve zainteresovane izlet-
nike.
U oktobru 2008. godine, turistička
agencija Exclusive tours organizovala je
izlet vozom od Bara do Kolašina (sa po-
vratkom autobusom), za specijalnu gru-
pu nemačkih turista (50 čitalaca ljubitelja
štutgartskih dnevnih novina u pratnji dva
nemačka novinara).
1 Most na Đurđevića Tari nalazi se na raskr-
snici puteva ka Mojkovcu, Žabljaku i Pljevlji-
ma. Projektovao ga je ing.Mijat Trojanović,
profesor Beogradskog univerziteta, a izgrad-
nja je trajala od 1937. godine do 1940. godi-
ne. U vrijeme kada je završen, bio je to naj-
veći drumski betonsko-lučni most u Evro-
pi. I danas je jedan od najljepših i najvisoči-
jih drumskih lučnih mostova u svijetu. Dug
je 365m, visok 168-172 m. Ima pet lukova, od
kojih najveći ima raspon od 116m.
2 „Plavi voz” je popularno ime za specijalni
voz, napravljen 1959. za potrebe jugosloven-
skog predsednika Tita. Voz je imao sveča-
ni salon sa trpezarijom, tri vagona sa eksklu-
zivnim apartmanima i vagon restoran. Ceo
voz je bio klimatizovan i opremljen najsavre-
menijim audio sistemom, a enterijerom su
dominirali mahagoni, orahovina, svila, vuna
itd…
Poslednja promocija železničke pruge
Bar-Vrbnica u turističke svrhe realizova-
na je u maju 2009. pod nazivom „Voz ak-
tivnog turizma“. Radi se o akciji koju je
pokrenulo Austrijsko-crnogorsko par-
tnerstvo za Bjelasicu i Komove u sarad-
nji sa Železničkim prevozom Crne Gore,
austrijskom železnicom (OBB), turistič-
kom agencijom „3E travel“ i Nacionalnom
turističkom organizacijom. Organizova-
na je tura takozvanim „nostalgičnim vo-
zom“ sa autentičnim salonskim vagonima
dovezenim iz Austrije specijalno za ovu
priliku. Voz je krenuo iz Bara i saobraćao
do željezničke stanice u Mojkovcu, oda-
kle je posetiocima bio obezbeđen autobu-
ski prevoz do Nacionalnog parka Biograd-
ska gora. Cilj ove ture je prvenstveno bila
promocija Hiking&Biking turizma na Bi-
ogradskoj gori, ali i želja da se posetiocima
na jedinstven način prezentuje crnogorski
pejzaž iz voza.
Nakon ove promotivne akcije, izvesno
je da će se „nostalgični voz“ i dalje koristiti
u turističke svrhe, najpre indirektno, kao
prevoz namenjen biciklistima i planinari-
ma koji se upućuju u Biogradsku goru, ali
i kao turistička tura vozom koja bi mogla
biti cilj sama po sebi („Voz aktivnog turiz-
ma“, POBJEDA, 27.05.2009).
Crna Gora pred budućim izazovima
železnickog turizma
I pored već pomenutih inicijativa od stra-
ne turističkih agencija i Nacionalne turi-
stičke organizacije, javno preduzeće Želje-
znički prevoz Crne Gore nema konkretnih
upita za organizaciju namenskih turistič-
kih tura vozom po Crnoj Gori. Mogući ra-
zlozi slabog interesovanja leže u činjenici
da ovakav turistički proizvod nije dovolj-
no marketinški propraćen, ali i da žele-
zničko preduzeće u okviru svog voznog
parka ne raspolaže posebnim turističkim
vagonima koji bi bili namenjeni isključivo
za turističke izlete. Za dosadašnje promo-
tivne ture koristili su se vagoni iz svakod-
nevne upotrebe u saobraćaju, stari i pre-
ko 20 godina.
U crnogorskoj železnici učinjeni su u
poslednje vreme određeni pomaci na po-
dizanju nivoa kvaliteta železničkog put-
ničkog saobraćaja. Naime 5 vagona, ka-
paciteta 300 sedišta koji od 12. juna 2009.
godine saobraćaju na relaciji Bar-Beograd
remontovani su i modernizovani u „TZV-
Gredelj“ u Zagrebu. Ovi vagoni predstav-
ljeni su na promotivnoj vožnji koja je orga-
nizovana 4. juna 2009. godine na relaciji
Podgorica-Golubovci-Podgorica, a u cr-
nogorskom preduzeću Železnički saobra-
ćaj najavljena je kupovina dva nova elek-
tromotorna voza za lokalni prevoz.
Predlog turističke ture vozom
Nakon obavljenih razgovora sa stručnjaci-
ma iz crnogorske železnice i predstavnici-
ma turističkih agencija, a u cilju realizacije
141
 jednog izleta vozom po Crnoj Gori, sma-
tramo da bi železnička trasa Bar – Virpa-
zar – Podgorica – Kolašin bila najpogod-
nija za turističku eksploataciju. Tokom
izleta vozom bilo bi zanimljivo ponudi-
ti turistima pauzu radi posete mestu Vi-
rpazar na obali Skadarskog jezera i vin-
skim podrumima crmničkog regiona kao
i čuvenom Mostu na Maloj Rijeci , naj-
višljim železničkim vijaduktom u Evropi
(202 m)3. Povratak iz Kolašina mogao bi
se organizovati autobusom uz eventual-
nu posetu Nacionalnog parka Biogradska
gora (20 kilometara udaljenog od Kolaši-
na kanjonom reke Tare) i manastira Mo-
rača iz 13 veka.
Sama organizacija ovakvog izleta ne
predstavlja previše teškoća i može se la-
ko uskladiti sa zahtevima gostiju. Jed-
na od mogućnosti bila bi zakup posebne
kompozicije za izlet na teritoriji Crne Go-
re. U tom slučaju, voz bi se mogao zaustav-
ljati na različitim mestima izvan stanica,
po zahtevu gostiju. Druga mogućnost je-
3 11. septembra 2008. oko 11h00, Belgijanac
Sedrik Dimon, skocio je sa padobranom sa
mosta na Maloj Rijeci. Po recima ovog avan-
turiste, mosta na Maloj Rijeci je idealan za
bejz-dzamp zbog svoje visine i konfiguraci-
je terena (u kanjonu) pri cemu je uticaj vetra
znatno oslabljen.
142
ste priključivanje jednog ili dva namen-
ska vagona za turiste na jedan od vozova
koji svakodnevno saobraćaju na liniji Bar-
Bijelo Polje ili Bar-Beograd. U ovom slu-
čaju, posetioci bi kretali u unapred utvr-
đeno vreme polaska voza, a program bi se
usklađivao sa zvaničnim redom vožnje na
ovoj liniji.
Zaključak
Turistički potencijal resursa železnice Cr-
ne Gore je nesumnjivo veliki i značajan
za celu zemlju, a kao najatraktivnija tra-
sa svakako se ističe deonica od Bara do
Kolašina na železničkoj pruzi Bar - Beo-
grad. Prirodne lepote nacionalnih parkova
kao i jedinstveni prizori koji se mogu do-
živeti sa ove crnogorske pruge daju poseb-
nu čar turističkim izletima železnicom po
čemu se sasvim sigurno izdvajaju od osta-
lih izleta u ponudi crnogorskih turističkih
agencija. Kako bi se obezbedila podrška
razvoju sličnih projekata, osim poboljša-
nja kvaliteta i modernizacije lokalnog sao-
braćaja u Železnici Crne Gore potrebno je
uspostaviti i razviti razne vidove saradnje
sa turističkim agencijama i turističkom
privredom. Takođe neophodno je upo-
znati i lokalno stanovništvo sa značajem
i vrednošću železničkih resursa, ali i pod-
staći razmenu međunarodnih iskustava
radi buđenja svesti o železničkom nasleđu.
Literatura
BOJANIĆ M., Ni vozova nema više, Pobje-
da, 7. dec.2008.
BURZANOVIĆ S. et al., 100 godina Želje-
znice Crne Gore, Obod, Željeznica CG,
Cetinje-Podgorica, 2009. (neobjavljena
monografija)
CVIJOVIĆ D., Dr Branislav Marović o ra-
zvoju železnice u Crnoj Gori, Pobjeda,
7. Jun
2009
CVIJOVIĆ D.,Od Vrbnice do Bara 107
mostova, Pobjeda, 20.jun, 2009
CVIJOVIĆ D., Uskoro subvencije za že-
ljeznički prevoz, Pobjeda, 4.jun, 2009
COLLECTIF, Le patrimoine ferro-
viaire, enjeux, bilan et perspec-
tives, Revue d’histoire des che-
mins de fer, n°20-21, AHICF, 1999
DELPONT L., Des trains nommés désir,
L’Express, 29.05.2003.
M.B. Sređivanje vagona prvi put u 15 go-
dina, Vijesti, 4 jun 2009
STAMATOVIĆ J., Paganini nije dočekao
voz, Pobjeda, 9.nov. 2008.
TIJANIĆ S., Ćirom prevezeno 16 000 turi-
sta, Dan, 27 nov.2008
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Slobodan Blagojević*
Vidoje Stefanović**
Sažetak
Turistički proizvod predstavlja zajed-
nički rezultat ukupne ponude jednog
područja. To je ukupnost materijalnih
i nematerijalnih momenata koji pri-
padaju izvornoj i izvedenoj turističkoj
ponudi određenog turističkog prosto-
ra. U turizmu se cenama, kao novča-
nim izrazom količine rada, razmenju-
ju određene količine rada za koristnost
«dobra» (neproduktivna dobra) kojima
se zadovoljavaju pojedine vrste potreba
iz grupe celovite turističke potrebe. Iz
toga je faza životnog ciklusa u kojoj se
nalazi turistički proizod od bitnog uti-
caja na formiranje njegove cene.
Ključne reči: turistički proizvod, život-
ni ciklus, cene, turistička tražnja.
Abstract
Prices and life cycle of tourist product
Touristic offer represents common re-
sult of an areas all around offer. It is
a totality of material and non-mate-
rial moments which belong to source-
ful and derived tourist offer of the spe-
cific touristic area. Prices, in tourism,
are used to exchange specific amounts
of work for the usefulness of «goods»
(unproductive goods), which are used
to satisfy some type of needs from
the group of full tourist need. Life cy-
cle phase in which the touris product
is specified, is of great importance on
forming the price.
Key words: tourist product, life cycle,
prices, tourist demand.
* PMF, Novi Sad
** PMF, Niš
Cene i životni ciklus
turističkog proizvoda
Uvod
Na svakom se tržištu posebna pažnja po-
svećuje proizvodu, robi koja se traži, pro-
daje i troši na tom tržištu. To je sasvim ra-
zumljivo, jer je proizvod konačan, finalni
rezulaztat rada odredjene aktivnosti na
temelju čega se ocenjuje društvena oprav-
danost i korisnost takve delatnosti. Zani-
mljivo je da se u teoriji turizma dosta du-
go pažnja possvećivala pretežno ponudi
u celini,odnosno faktorima te ponude, a
mnogo manje, ili bolje reći jedva, proizvo-
du kao konačnom rezultatu rada učesni-
ka te ponude, tj. “dobru” koje se konačno
i plasira na turističko tržište. (Č. Petrović,
2001.g.)
Odredjivanje sadržine turističkog pro-
izvoda predstavlja složenu proceduru bu-
dući da turističko tržište ne predstavlja
jedinstveni oblik – predmet, vec zbir vi-
še materijalnih i nematerijalnih proizvoda
(usluga) koje objedinjuje turistički potro-
šač svojim konzumiranjem. Ostaje otvo-
reno pitanje – da li se pod turističkim pro-
izvodom podrazumevaju samo proizvodi
koji potiču od materijalne proizvodnje i
plasiraju se na turističko tržište ili tu spa-
daju i turističke usluge koje predstavljaju
skoro 80% turističke potrošnje.Ako se radi
o neposrednoj kupovini odredjene hrane
ili pića u nekom hotelsko – ugostiteljskom
objektu taj čin ima karakter usluge. Takvo
“pretvaranje” robe u usluge je logično bu-
dući da se u ugostiteljstvu roba ne prodaje
u izvornom obliku kao što je to slučaj u tr-
govini, već se na odredjen način preradju-
je (od većeg broja različitih prehrambenih
proizvoda pravi se jedan nov – jelo, koje
se neposredno daje kupcu za njegovu mo-
mentalnu konzumaciju; slična je situacija i
kod pića koja se na poseban način servira-
ju i nude gostima).
Dinamičnost turističkog proizvoda
Za razliku od običnog proizvoda koji je
konstantan, turistički proizvod se nalazi
u jednoj dinamičnoj formi prilagodjava-
nja ka korisniku budući da se on ne zado-
voljava jednokratnim korišćenjem, nego
traži svakodnevnu raznolikost potroš-
nje. Kako u zadovoljenju turističkih potre-
ba učestvuje veliki broj delatnosti teško se
može dati odredjena samostalna definici-
ja turističkog proizvoda. Zadovoljavanje
turističkih potreba je nazamislivo samo
u jednom vidu usluga ili samo u kupova-
nju jednog proizvoda. Kompleksnost ovih
potreba ogleda se u kompleksnosti roba
sa kojima se zadovoljavaju turističke po-
trebe. Široki asortiman roba sa kojima se
zadovoljavaju turističke potrebe kao i ra-
zličite kombinatorike koje se prave medju
njima u procesu zadovoljavanja potreba,
stvaraju dosta poteškoća nosiocima ponu-
de u nastojanju da turistima ponude takav
proizvod koji bi mogao da zadovolji kom-
pleksne potrebe”.
Odredjeni teoretičari, potenciraju da
turistički korisnik, koristeći svoje slo-
bodno vreme za turističke ciljeve sve vre-
me konzumira i formira (a ne proizvodi)
svoj sopstveni turistički proizvod. Taj pro-
ces teče bez obzira na sadržinu inicijal-
nog proizvoda koji je kupio i koristio kao
osnovu za korišćenje slobodnog vremena
na turistički način. Zato je stvaranje tu-
rističkog proizvoda sastavni deo turistič-
ke potrošnje i delimično proizvoda. Dakle,
korisnik sam “montira” odnosno sam
formira turistički proizvod.
Zbog specifičnosti koje su prisutne pri-
likom opredeljivanja pojma turističkog
proizvoda najbolje je da se turistički proi-
zvod sagleda sa dva aspekta: ( B. Vukonić,
2004.g.)
1. sa aspekta nosilaca ponude
2. sa aspekta nosilaca potrošnje
Sa aspekta nosilaca ponude turistički
proizvod se može posmatrati iz dva ugla :
a) turistički proizvod sa aspekta proizvo-
djača
b) turistički proizvod sa aspekta prodav-
ca
a) Sa aspekta proizvodjača pojam turi-
stičkog proizvoda podrazumeva zbir svih
roba i usluga koje proizvodi (stvara) tu-
ristička privreda. Nedostatak ovakve de-
finicije ogleda se u tome što sa ovom de-
finicijom nisu obuhvaćeni oni elementi
turističkog proizvoda koji predstavljaju
njegov sastavni – dodatni deo, a spadaju
u grupu primarne turističke ponude. Ne
može se pričati o dobrom hotelu i dobroj
hrani ukoliko on nema more ili jezero za
korišćenje u letnjem periodu, ukoliko ne-
ma uredjene plaže i ukoliko se ne nalazi na
mestu sa dobrim (povoljnim) klimatskim
uslovima. U nastajanju da se nadje defini-
cija turističkog proizvoda sa ovog aspek-
ta odredjeni teoretičari zaboravljaju da sa-
stavni deo turističke ponude koja se nudi
turističkom korisniku (u odredjenim slu-
čajevima odlučujući momenat efektuira-
nja turističke ponude) su elementi koji ne
ulaze direktno u turistički proizvod, a pri-
padaju primarnoj turističkoj ponudi. Ova-
143
 kav pristup, po mišljenju odredjenog broja
teoretičara je karakterističan za prvi ra-
zvojni period turizma, kada je potražnja
bila veća od ponude, a osnovni problem je
bio da se proizvodi, a ne da se prodaje. Tu-
rističko tržište u tom periodu je bilo trži-
šte prodavaca a potražnja se izjednačava-
la sa ponudom, odnosno proizvodnjom i
proizvodnim mogućnostima.
b) Sa aspekta prodavca turistički proi-
zvod se definiše kao zbir elemenata izne-
tih na turističko tržište sa ciljem da se
prodaju turističkim korisnicima. Ova-
kva definicija dopunjuje nedostatak pret-
hodne definicije – sa aspekta proizvodjača
– budući da ovde nije reč o izvoru (pore-
klu) turističkog proizvoda ili usluge. Pre-
ma ovoj definiciji na turističkom tržištu se
nude svi proizvodi i usluge koji pripadaju
i primarnoj i sekundarnoj turističkoj po-
nudi, a imaju za cilj da zadovolje turistič-
ke potrebe. Medjutim, problem prilikom
ovakvog definisanja turističkog proizvoda
ogleda se u ulozi posrednika koji se javljaju
na turističkom tržištu. Pritom posrednici
– agencije turistima nude dva vida “pro-
izvoda”. Jedan “proizvod” je vezan za po-
dručje gde će turista boraviti (hotel, sme-
štaj, hrana i dr.) dok se drugi “proizvod”
odnosi na izlete i kretanje u okolnim me-
stima koji organizuju turistički posredni-
ci. Smatra se da ova definicija može odgo-
varati višem stepenu razvoja turizma kada
se javlja tržište potrošača i deviza “kako i
kome da se proda”.
2) Sa aspekta nosilaca potrošnje – po-
trošača, turistički proizvod se smatra kao
kompleksan proizvod koji turisti troše a
“proizvodi” ga celokupna turistička pri-
vreda. Postavljanje potrošača odnosno tu-
rističkog korisnika u fokus svih privred-
nih procesa jeste rezultat novog tržišnog
stanja koje karakterišu razvijene proi-
zvodne snage i porast nacionalnog do-
hodka, a to se poistovećuje sa pojavom
jednog novog pogleda na proces privredji-
vanja gde se u prvi plan analizira tržište
sa svojim odnosima gde polazna i završna
premsae jeste potrošač. Posle svega, može
se raći da turistički proizvod predstavlja
zbir različitih pogodnosti, roba i uslu-
ga koje služe za zadovoljenje turističkih
potreba kupca tokom njegovog putova-
nja ili boravka u nekom mestu. Iako se
ova definicija smatra najpotpunijom ona
ima svoj nedostatak koji se ogleda u kori-
šćenju proizvoda u pripremnom periodu
kada turista nije pošao na turističko pu-
tovanje. Sama turistička potrošnja počinje
mnogo ranije.
Smatra se da se turistički proizvod
u svojoj „kakvoj takvoj“ formi javlja pu-
tem ponude koju daju turističke agencije.
Medjutim, sam razvoj turističkog tržišta
traži odredjenu modifikaciju prvobit-
ne pojave turističkog proizvoda pa se ta-
ko u praksi često sreću pojmovi „paket
usluge“, „ travelling (putovanje) „ i sl. Ova
imena rezultat su turističke potražnje ko-
144
ja traži drugi vid robe i usluga. Dakle, tu-
rista traži kompletan aranžman, uslugu,
koja rezultira ujedinjavanjem više pojedi-
načnih proizvoda, odnosno traži se obje-
dinjena prezentacija pojedinačnih roba i
usluga. Tako se pojavila celina sastavljena
od više elemenata (pojedinačni turistič-
ki proizvod i druge pogodnosti koje često
nemaju materijalni karakter) koja dobi-
ja odredjeno ime - integralni turistički
proizvod. Sa dodatkom „integralni“ da-
to je k znanju da se radi o celokupnom
predmetu razmene koji je u takvom obli-
ku prezentovan na tržištu. (V. Stefanović,
2004.g. )
U suštini, integralni turistički proi-
zvod je rezultat raznolikosti ponudjenih
proizvoda, koje turista nije u stanju da po-
jedinačno „konzumira“ ,budući da za to ne
postoje ni prostorni, ni vremenski uslovi.
Zato on dolazi kao turistički proizvod sa-
satvljen od više elemenata čiji osnovni cilj
jeste da na najbolji mogući način zadovo-
lji turističke potrebe. Ovakva ponuda in-
tegralnog turističkog proizvoda najpre se
javila u agencijskom poslovanju. To je bi-
la posledica funkcija koje obavlja turistič-
ka agencija na tržištu, sa ciljem da obezbe-
di pojedinačne nosioce turističke ponude,
odnosno da zastupa njihove interese. Ali ,
ne treba zaboraviti da turista konzumira
i druge proizvode koji nisu obuhvaćeni u
aranžmanu agencije. Uvek treba da se uz-
me u obzir da o broju i vidu pojedinačnih
proizvoda, kada će ih koristiti odlučuje
sam turista, koji po pravilu kupuje na turi-
stičkom tržištu paket, ali ne uvek i agencij-
ski paket. Sa razvojem proizvodnih snaga
i odnosa koji znači izmenjen način živo-
ta stanovništva, turistički proizvod dobija
jednu drugu dimenziju koja je različita od
prvobitne i u stalnoj je dinamici,što dik-
tira izmenjena turistička potražnja. To se
vidi u načinu ponude koju plasiraju turi-
stičke agencije, a gde ona stalno obuhva-
ta nove elemente. Ipak, turistički proizvod
treba shvatiti nesto šire, odnosno obuhva-
titi sve ono sto turista konzumira tokom
svog „turističkog vladanja“.
Slika 1: Analiza životnog ciklusa hotela kroz br. posetilaca
Životni ciklus turističkog proizvoda
Svaki proizvod u periodu od njegove po-
jave preko proizvodnje pa sve do njegove
smrti, ima svoj ciklus, takozvani životni
ciklus proizvoda. Ovaj životni ciklus kod
različitih proizvoda je različit. Kod nekih
proizvoda životni ciklus je kratak, odmah
nakon njegove proizvodnje se konzumira
(mleko, hleb i dr.) a kod nekih ovaj ciklus
ima nešto duži period (odeća, obuća) dok
kod odredjenog broja proizvoda životni
ciklus je izražen jako dugim vremenskim
periodom (električni aparat, zlatnici i dr).
Životni ciklus klasičnog proizvoda ko-
ji prolazi kroz pet faza ne može se izjed-
načiti sa životnim ciklusom turističkog
proizvoda.Kako turistički proizvod pred-
stavlja „specifičan proizvod“ proizilazi da
i životni ciklus ovog tipa proizvoda je ne-
što karakterističniji. Na turističkom tr-
žištu se može pričati o odredjenim spe-
cifičnostima u vezi sa životnim ciklusom
proizvoda, na primer kako nastaju i ži-
ve na tržištu pojedini vidovi i oblici tu-
rističkog proizvoda. Svakako da osnovne
karakteristike životnog ciklusa proizvo-
da na turističkom tržištu proizlaze oda-
tle što najveći broj konstituivnih elemena-
ta čine usluge.
Tako, na primer, ako se uzme putova-
nje jedne grupe turista u aranžmanu jed-
ne turističke agencije može se lako videti
da ona tokom realizacije aranžmana mo-
že biti smeštena u razlicitim hotelima. Ti
hoteli mogu biti različiti po kategoriji ili
po izgledu i komforu, budući da su jedni
stariji a drugi kasnije gradjeni. To znači da
iako za turistu ovaj aranžman predstav-
lja jedan „paket“ turističkog proizvoda, ži-
votni ciklus tog proizvoda je različit što
zavisi od prostora gde se koristi taj proi-
zvod. Proizilazi de neki proizvod (hoteli,
restorani, prevozna sredstva) tokom re-
alzicaije aranžmana se prvo nalazi u fa-
zi uvodjenja (ako su novi i brzo stavljeni u
upotrebu) neki u fazi zrelosti (ako uživaju
renome i od visokog su kvaliteta, marke i
kategorije) ili u fazi izumiranja (ako su za-
stareli, dotrajali i amortizovani).
 U prvoj fazi uvodjenja od izgradnje
objekta on je još uvek nepoznat za pose-
tioce i njega ce posećivati veoma mali broj
posetilaca. Prosečno korišćenje u ovoj fa-
zi bice oko 50%.
U drugoj fazi životnog ciklusa (faza ra-
sta), hotel treba da bude mnogo više po-
sećen čemu će doprineti propaganda koja
treba dobro da se organizuje kao i kvali-
tet usluga koje moraju biti na visokom ni-
vou kao što odgovara izgledu i renomeu
hotela. U ovoj fazi iskorišćavanje kapaci-
teta ovog vida objekta tebalo bi da bude
oko 70-80%.
Faza zrelosti predstavlja kulminaciju u
iskorišćcavanju stacionarnih i ugostitelj-
skih kapaciteta hotela. U ovoj fazi treba da
se postižu najbolji rezultati a iskorišćenost
treba da se kreće oko 90-100% .
Faza zasićenosti u suštini je faza signa-
lizacije rukovodiocima da je objekat doži-
veo svoj maksimum i da predstoji nova fa-
za, faza opadanja i da treba da se razmišlja
o daljim aktivnostima kako bi se održao
odredjeni visok nivo iskorišćenosti.
U ovoj fazi iskorišćavanje kapaciteta
opada za odredjen procenat i on bi trebalo
da se kreće oko 90-80% .
Poslednju fazu, fazu opadanja karak-
teriše rapidno smanjenje broja posetilaca
ovog objekta. Ovde treba da se razmišlja
o motivima koji odbijaju posetioce da po-
sete ovaj objekat. Kada objekat doživi ovu
fazu treba da se razmišlja o njegovoj re-
konstrukciji kako bi ova faza prešla u oživ-
ljavanje i izgradnju novog imidža, čime bi
otpočeo novi životni ciklus transformisa-
nog proizvoda, kao da je novi proizvod.
Kada se govori o životnom ciklusu tu-
rističkog proizvoda, interesantno je ana-
lizirati životni ciklus sa aspekta prodajne
cene i dobiti koji se ostvaruje u razičitim
fazama životnog ciklusa turističkog proi-
zvoda.
U prvoj fazi cene su relativno visoke
što proizilazi iz velikih troškova koji su
napravljeni zbog izgradnje novog turistič-
kog proizvoda, dok dobit u početnoj fazi
ne postoji ili se javlja u manjem obimu. Svi
“proizvodjači” ovog tipa proizvoda žele da
skrate ovu fazu životnog ciklusa budući da
kretanje ekonomskih parametara ukazuje
na nerentabilno poslovanje.
Za razliku od životnog ciklusa klasič-
nog – industrijskog proizvoda, faza pora-
sta se razlikuje kod turističkog proizvoda
po tome što, iako se cene smanjuju zbog
smanjenja troškova investiranja, troško-
vi za proizvodnju u turizmu se ne menja-
ju puno budući da se radi o usluzi u tu-
rističkom proizvodu. Takodje, u ovoj fazi
dobit raste, a cene ostaju iste ili se sma-
njuju, budući da se iskorišćenost kapacite-
ta povećava.
U trećoj fazi cene su stabilne, a dobit
počinje da opada budući da se u ovoj fazi
oseća potreba za uvodjenjem nekih novih
i većih promotivnih aktivnosti gde su po-
trebna nova finansijska sredstva.
Slika 2: Kretanje prodajnih cena i dobiti kroz životni ciklus turističkog proizvoda
Legenda: C – prodajna cena; D – ostvarena dobit
Kod turističkog proizvoda u četvrtoj
fazi životnog ciklusa beleži se opadanje i
dobiti i cena.
U petoj fazi, isto tako, opadaju cene, ali
sa manjim obimom, ili čak se mogu zadr-
žati na istom nivou, ali dobit rapidno opa-
da i to u vćcem obimu od opadanja ce-
na. I dalje se računa, kao i u cetvrtoj fazi
na smanjenje broja posetilaca,pa nadlež-
ni treba da reaguju i preuzmu brže i neod-
ložne aktivnosti oko “saniranja” turistič-
kog proizvoda.
Cene turističkog proizvoda
Cene predstavljaju novčani izraz vredno-
sti proizvoda. Kada je reć o odredjivanju
cene turističkog proizvoda javlja se odre-
djena specifičnost. Ovakva specifičnost je
prisutna zbog pojava koje su imanentne
u definisanju samog turističkog proizvo-
da. Postoje različite cene za iste hotelske
usluge, kao i različite cene za iste smeštaj-
ne uslove u odredjenom hotelu (pr. razli-
čita je cena soba koje imaju pogleda na je-
zero, u odnosu na cene soba koje nemaju
takav pogled). Ovakva situacija otežava
ne samo definiciju, već i formiranje cena
u turizmu.
Može se reći da je cena turističkih pro-
izvoda i usluga novčani (ili materijalni)
izraz trenutne vrednosti turističke ponu-
de (izražena kroz proizvode i usluge) ko-
ja se javlja na turističkom tržištu. Cenu
turističkog proizvoda odredjuje turistič-
ko tržište gde se sreću ponuda i potražnja.
U zavisnosti koji element preovladjuje na
tržištu, zavisi i visina cene. (S. Čerović,
2006.)
Ovakva konstatacija može se prihvati-
ti kada se radi samo o jednom turističkom
proizvodu (pr. ponuda hotela). Medjutim,
kada se radi o jednom paketu proizvoda
tada se javlja složenost prilikom odredji-
vanja cena. Kada jedna turistička agencija
nudi “paket usluga” ,ona u tom paketu sa
jedinstvenom cenom za turiste spaja niz
pojedinačnih cena (cena prevoza, cena ho-
telskog smeštaja, cena ishrane u raznim
restoranima, cena posete kulturno - isto-
rijskim spomenicima i dr.).Pri tome, svaki
učesnik priliom odredjivanja “svoje” cene
uvek teži ka tome da stvari što veći profit.
Prilikom formiranja cene turističkog
proizvoda sagledavaju se tri aspekta :
1. Formiranje cene na osnovu realnih
troškova, odnosno na bazi turstičke
ponude,
2. Formiranje cene na osnovu potražnje i
3. Formiranje cene na osnovu konkuren-
cije
Prilikom utvrdjivanja polaznih os-
nova cene treba posebno obratiti pažnju
u kojoj se fazi životnog ciklusa nala-
zi turistički proizvod. Cena turističkog
proizvoda treba da bude različita u poje-
dinim fazama životnog ciklusa. Tako na
primer, u početnoj fazi (fazi uvodjenja)
cene turističkog proizvoda su veće zbog
visokih investicija, a u drugim fazama ce-
na se stabilizuje ili opada. Turistička prak-
sa pokazuje da kapaciteti turističke po-
nude zastarevaju sa dotrajalošću, pošto
neki proizvod u odredjenom momentu
razvoja ne može da zadovolji potrebe tu-
rista. Kod takvog proizvoda koji se nala-
zi na kraju svog životnog ciklusa, čak i sa
snižavanjem cena ne može se poboljšati
opšta situacija. Izlaz treba potražiti u dru-
gim rešenjima, u najvećem broju slučajeva
u modifikaciji proizvoda ili uvodjenju no-
vog. Pri formiranju cene deluje niz faktora
koji se mogu grupisati kao:
• Objektivni – unutrašnji gde ulaze svi
uslovi poslovanja u preduzeću. Domi-
nantno mesto zauzumaju troškovi koji
su napravljeni za „izgradnju“ tursitičkog
proizvoda, kao i troškovi koji su pravlje-
ni „za aranžiranje“ turističkog proizvo-
da sa svim instrumentima marketinga.
• Spoljašnji – gde spadaju okolina gde se
nalazi preduzeće, prirodna sredina, kli-
matski faktori i dr.
• Institucionalni - gde ulaze sve propisa-
ne mere i aktivnosti koje primenjuje dr-
žava u oblasti turističke privrede.
145
 Donju granicu cene turističkog proi-
zvoda odredjuju unutrašnji – objektivni
faktori na bazi ostvarenih troškova, a gor-
nju granicu uglavnom spoljašnji faktori.
Cena turističkog proizvoda mora da po-
krije sledeće troškove:
• proizvodne troškove, kao i sve troškove
koji se odnose na pojedine usluge,
• distributivne troškove, propagandne
troškove, kao i troškove unapredjenja
prodaje,
• profit (dobit) koji preduzeće treba da
ostvari kako bi moglo da povrati ulo-
ženi kapital i da ostvari odredjenu aku-
mulaciju.
Imajući u vidu gornje konstatacije vi-
di se da prilikom formiranja cena u naj-
većoj meri deluju tržišni elementi koji su
uvek prisutni na turisticčom tržištu. Me-
dju važnije elemente koji odredjuju tržiš-
ne uslove, a time i deluju na cene u turiz-
mu spadaju:
1. Faza životnog ciklusa u kome se nalazi
proizvod dosta utiče na visinu cena. Po
pravilu najveća cena je u fazi uvodjenja
i u fazi opadanja.
2. Način kupovine turistickog proizvo-
da, tj. da li je u pitanju direktna kupo-
vina, plaćanje gotovinom, pojedinačna
ili grupna kupovina. U praksi, kada po-
stoji grupna kupovina tada je cena niža
sa odredjenim popustima, dok je poje-
dinačna viša; ako je plaćanje gotovin-
sko i unapred cena je manja, a na kre-
dit je viša
3. Elastičnost cene je usko povezana sa
načinom kupovine pa zbog toga delu-
je na cenu turističkog proizvoda, tako
da su kod njega cene dosta elastične i
iz perioda u period variraju
146
4. Isto tako i konkurencija deluje na ce-
nu, jer se radi o “proizvodima” koji mo-
gu da se ponude na većem broju lokaci-
ja sličnog kvaliteta koji mogu izmedju
sebe da konkurišu kako bi privukli ve-
ći broj turista
5. Lokacija ima isto veliko delovanje na
cenu, posebno kada se radi o hoteli-
ma. Zahvaljujuci činjenici, da se neki
objekat nalazi na lokaciji koja ima nat-
prosečne kvalitete (lepu prirodu, razne
spomenike, prometne komunikacije i
dr.) može da postigne daleko veće ce-
ne od prosečnih objekata. Obrnuta si-
tuacija može da se javi kod objekata ko-
ji nemaju prosečne vrednosti i moraju
da se pomire sa nižim cenama.
Diferencijacija – diskriminacija cene
istog proizvoda u turizmu, može da se vr-
ši po različitim kriterijumima. Prema J.
Kripendorfu najčešće se za diferencijaciju
primenjuju sledeći kriterijumi:
• vreme kupovine, tj. kada se koristi turi-
stički proizvod (leti, zimi, noću, danju )
• kategorija kupca (da li su kupci pojedin-
ci, roditelji, deca, studenti; da li se kupu-
je grupno i dr.)
• dužina korišćenja prostorije od strane
turista u mestu destinacije (jedna ce-
na je za jednodnevni boravak a druga
za višednevni; ili jedna cena je za jedan
obrok, a sasvim druga cena za pun pan-
sion – srazmerno je manja u odnosu na
jedan obrok)
• mesto turističkog subjekta u kanali-
ma distribucije (ukoliko ima posredni-
ka daje se odredjena provizija i cena se
povećava)
• vreme i način placanja (ako se plaća
unapred daje se popust i cena je manja,
ako se plaća na kredit cena je veća za ka-
matu i druge manipulativne troskove)
• način korišćenja : ukoliko turista traži
posebne usluge (posluženje u sobi, jed-
nokrevetna soba, soba sa televizorom)
cena se povećava
• poreklo turista (jedna je cena za doma-
će goste a druga za strane goste)
Umesto zaključka
Način formiranja i donošenja odluka o ce-
nama predstavlja značajan momenat u ce-
lokupnoj turističkoj politici a posebno i
u domenu politike turističkog proizvoda.
Neadekvatne cene mogu da odbiju kupca
i da dovedu do negativnih posledica. Pro-
mašaj u vodjenju politike cena turističkog
proizvoda u najvećem slučaju ima velike
posledice za nosioce turističke ponude.
Literatura
Bakić dr Ognjen – ”Marketing u turizmu”,
Ekonomski fakultet, Beorgad, 1999.g.
Čerović dr Slobodan – ”Istraživanje turi-
stičkog tržišta”, Želnid, Beorgad 2006.g.
Popesku dr Jovan – ”Marketing u turiz-
mu”, VTŠ, Beorgad, 2002.g.
Pirjevec dr Boris – ”Počela turizma”, Eko-
nomski fakultet, Zagreb, 2002.g.
Vukonić dr Boris – ”Rečnik turizma” ,
Masmedia, Zagreb, 2001.g.
Vukonić dr Boris- ”Marketing turizmu”,
Vjesnik, Zagreb, 2004.g.
Unković dr Slobodan – ”Ekonomika turiz-
ma”, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001.
Burkart A., Medlik S. – ”Tourism Past”,
Heinemann, London, 1981.g.
Stefanović dr Vidoje – ”Ekonomika turiz-
ma”, PMF, Niš 2008.g.
Petrović dr Časlav – ”Politička ekonomi-
ja”, Prosveta, Niš, 2001.g.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Senada Nezirović*
Sažetak
Predmet ovog rada su prirodna obi-
lježja banja u regiji Sjeveroistočne Bo-
sne, jedne veće teritorijalne cjeline, ko-
ja ima solidne, ali djelimično iskorište-
ne mogućnosti za razvoj balneo turiz-
ma. Cilj rada je da se istaknu prirodne
predizpozicije i kompleksnost turistič-
kih mogućnosti u razvoju zdravstveno
rekreativnog turizma u regiji sjeveroi-
stočne Bosne.
Ključne riječi: Banjska liječilišta, regi-
ja sjeveroistočne Bosne, zdravstveni tu-
rizam.
Abstract
The aim of the work is natural features
of spas of north-east Bosnia, which in-
cludes a rather big area which poten-
tial is only partially used for the devel-
opment of spa tourism. The aim of the
work is to emphasise natural predis-
positions and complexity of tourist ca-
pacities for the development of health
and recreational tourism in the region
of north-east Bosnia.
Key words: Spas health cares, region of
north-east Bosnia, Health tourism.
* Doktorant PMF u Sarajevu, Bosna i Hercegovina
Prirodne odlike banjskih
liječilišta u regiji
sjeveroistočne Bosne
Uvod
Banjska lječilišta su posebne zdravstvene
ustanove u kojima se koriste ljekovite vo-
de i peloid u balneološke svrhe. (Kurtović,
2006) Putovanje radi očuvanja i unapređe-
nja zdravlja u prirodno ili klimatsko liječi-
lište koje obuhvata boravak u mjestima s
ljekovitim izvorima, nazivamo zdravstve-
ni turizam. (Pirjevec, Kesar, 2002) Prirod-
na liječilišta i klimatska mjesta imaju sta-
bilizacionu važnost kod mnogih oboljenja.
Liječenje i preventiva, rekreacija, rehabi-
litacija, izlet i odmor u prirodna liječili-
šta potvrdili su zdravstveni značaj banja
u funkciji dopune liječenja i sanaciji obo-
ljenja. Balneoklimatske terapije jačaju or-
ganizam ili sprečavaju obnavljanje bolesti.
Zahvaljujući ljekovitim svojstvima i ambi-
jentu banjska liječilišta postaju zdravstve-
ni i rekreacioni centri, pogodni za odmor.
Ljekovite vode u regiji Sjeveroistočne Bo-
sne na zadovoljavajućem su nivou, ali nisu
još uvijek dovoljno iskorištene.
Osnovni geografski podaci o
Sjeveroistočnoj Bosni
Sjeveroistočna Bosna zahvata površi-
nu 6.820 km² ili 13,3% teritorije Bosne i
Hercegovine. (Hodžić, Kofrc, 2006) Dej-
tonskim mirovnim sporazumom 1995.,
ovo područje administrativno je podije-
ljeno granicom na dva dijela. Teritorijal-
no manji dio 2.649 km² ostao je u Fede-
raciji Bosne i Hercegovine, drugi veći dio
4.151 km² pripada entitetu Republika Srp-
ska. Regiju Sjeveroistočne Bosne okružu-
ju rijeke Sava, Bosna, Krivaja i Drina. Ovaj
prostor čine dvije prirodno i turistički ra-
zličite cjeline, ravničarski uz rijeke i pla-
ninsko kotlinska oblast sa nadmorskom
visinom od 916m. (Majevica) do 1537m
(Žep). Geografski položaj regije ukazu-
je na pripadnost umjerenokontinental-
noj klimatskoj zoni. Brdovita područja do
1050m, imaju nižu zimsku temperaturu,
sniježne padavine se javljaju od novembra
do marta. Prelazna godišnja doba su jasno
izražena, jesen je toplija od proljeća. Pro-
sječna godišnja maksimalna temperatu-
ra iznosi 16ºC, dok je najviša julska 29ºC.
Od sredine juna do sredine oktobra 28 da-
na je sa temperaturom višom od 30ºC, što
predstavlja mogućnost korištenja turistič-
ke ponude banja. Na krajnjem jugu regije,
iznad 1500m, preovladava planinska kli-
ma sa hladnom i sniježnom zimom, krat-
kim i svježim ljetom. Regiju odlikuju po-
voljne klimatske prilike, očuvani pejzaži
sa čistim zrakom što čini osnovu razvoja
zdravstveno rekreativnog turizma. Osim
terapijskih vrijednosti i turističke privlač-
nosti, područje je veoma ugodno i povolj-
no za turistička kretanja.
Prirodne odlike banja u regiji
Sjeveroistočne Bosne
Od otkrića ljekovitih svojstava termalnih
izvora, banje su imale veliki značaj za li-
ječenje i rekreaciju ljudi. Bosna i Hercego-
vina ima više banjskih centara različitog
stepena razvijenosti i turističke afirmaci-
je. Regija sjeveroistočne Bosne je bogata
mineralnim i termalnim izvorima, na či-
jim svojstvima su formirana banjska lije-
čilista koja pružaju mogućnost rehabilita-
cije na osnovu čega su stekla zdravstveno
rekreativnu tradiciju kao što su: Crni Gu-
ber u Srebrenici, Banja Ilidža u Gradačcu,
Slana Banja u Tuzli i Banja Dvorovi u Dvo-
rovima kod Bijeljine. Među značajnim lje-
kovitim izvorima u ovoj regiji su Terme u
Gračanici, Muška voda u Kladnju,Vitinka
u Kozluku kod Zvornika i Kiseljak kod Tu-
zle. (karta 1.)
Banja Crni Guber u Srebrenici
Srebrenica se nalazi u južnom dijelu regi-
je sjeveroistočne Bosne, uz rijeku Križevi-
cu na 370 m nadmorske visine. Južnu gra-
nicu općine predstavlja rijeka Drina, što
je i dio državne granice između Bosne i
Hercegovine i Srbije. Površina općine Sre-
brenica je 527 km². (Služba za imovinsko
pravne poslove općine Srebrenica, 2005)
Saobraćajno je povezana sa Tuzlanskom
kotlinom i centralnom Bosnom. (Regula-
cioni plan grada Srebrenice, 1997) Još u
vrijeme rimske uprave, na ovom područ-
ju se razvijalo rudarstvo. (Službeni gla-
snik, 1981) Na mjestima odrona rudarskih
okna u tamnim glinovitim škriljcima, po-
javili su se mineralni izvori koji obruše-
nim rudarskim rovovima izbijaju na po-
vršinu zemlje. Mineralni izvori različite
jačine i hemijskog sastava, predstavljaju
dodatni ekonomski potencijal i moguć-
nost razvoja zdravstveno rekreacionog tu-
rizma u Srebrenici. (Grupa autora, 2003)
Dosadašnjim istraživanjima u podnožju
rudonosne planine Kvarc pronađeno je 48
147
 Guberovih izvora je 13°C, osvježavajućeg
kiselotropnog ukusa, ima pH vrijednost 5.
(Miholić, 1955) (tabela 1.) Guberovi izvo-
ri su arsensko željezne mineralne vode, i
mogu se koristi kao dopunsko sredstvo u
liječenju anemije (malokrvnost usljed ve-
likog gubitka željeza), oštećenja sluznice,
glavobolje, endokrinih smetnji kod žena,
oboljenja kože, reumatizam zglobova i ko-
stiju. (Projekat za revitalizaciju motela na
Vrelu Guber, 2002)
Ljepotu Guberovih izvora upotpunjuje
pošumljena okolica. Miješana crnogorič-
na i bjelogorična šuma spušta se istočnim
padinama planine Kvarc do samih vrela
i uz šetališnu stazu dugu 1.300 metara. I
ako ima dobar prirodnogeografski položaj
i divnu okolinu, za kvalitetnu valorizaci-
ju ovog turističkog potencijala nedostaju
smještajni kapaciteti i drugi prateći sadr-
žaji u razvoju zdravstvenog turizma. (sli-
ka 2.)

Banja Ilidža u Gradačcu

Gradačac se nalazi u sjeverozapadnom di-
jelu regije sjeveroistočne Bosne, na obala-
ma riječice Gradašnice, u podnožju Maje-
vice i Trebave, na prosječnoj nadmorskoj
Karta 1. Geografskoturistički položaj Banja u regiji Sjeveroistočne Bosne visini 129 m, zahvata južni i jugoistoč-
ni dio ravnice Posavine. Površina općine
mineralnih izvora čija se ljekovita svojstva na voda, Mala i Velika Kiselica su medi- Gradačac je 218 km², ima povoljan geo-
upoređuju sa najpoznatijim mineralnim cinski obrađeni. (Grupa autora, 1976) Pre- grafski položaj, saobraćajno je povezan sa
vodama Evrope. (Aneks II, 1985) Ljekoviti ma hemijskoj analizi, Guber voda (0,772 sjevernom i srednjom Bosnom. (Sarajlić,
mineralni izvori, Kožna voda, Mali Guber, gr/l), najviše ima gvožđa, aluminija, kalci- 2002) U Gradačcu se nalaze ljekovite vo-
Sinusna voda, Ljepotica, Crni Guber, Oč- ja, natrija i magnezija. Temperatura vode de, na čijim izvorištima je izgrađena Ba-
nja Ilidža. (Arhiva općine Gradačac, 2006)
Tabela 1. Fizička i hemijska svojstva mineralnih izvora Grni Guber (slika 3.) Ljekoviti izvori Banje Ilidža su
Kationa grama milimola Preračunato u krute natrij kalcij bikarbonatne sulfatne hipo-
materije termne vode sa temperaturom 29,5°C, pH
H 0,0000167 0,01657 0,0022
vrijednost je 7,1(alkalna) (tabela 2.) Prema
hemijskim analizama ljekovito blato (pe-
Na 0,004527 0,1969 0,5857 loid) sadrži 3,3 puta više mineralnih ma-
K 0,005136 0,1314 0,6645 terija od vode. Ljekovite vode banje Ilidža,
Ca 0,01 0,2538 1,294 pomažu u liječenju oboljenja metaboliz-
ma, lezije nerava, reumaskih, neuroloških
Mg 0,003888 0,1599 0,5031
i ginekoloških oboljenja. (Arhiv hotela Ba-
Sr 0,00000222 0,00003 0,0003 nja Iliđža, 2006)
Ba 0,0002468 0,0018 0,0319
Al 0,04185 1,552 5,415
Slana Banja u Tuzli
Tuzla je smještena u središnjem dijelu re-
Fe 0,1232 2,206 15,94 gije sjeveroistočne Bosne, ispod planine
Mn 0,0008627 0,01571 0,1116 Majevica, na prosječnoj nadmorskoj visi-
Zn 0,007123 0,1089 0,9216 ni od 239 m, središte je tuzlanskog kan-
tona i treći grad po veličini u Bosni i Her-
Pb 0,00004618 0,00022 0,006 cegovini. Općina Tuzla zahvata površinu
Cu 0,0001034 0,00163 0,0134 303 km², ima povoljan geoprometni po-
Ni 0,00001915 0,00033 0,0025 ložaj, saobraćajno je povezana sa Panon-
skom nizijom i Jadranskom obalom. (Gru-
Co 0,00003549
pa autora, 2007) Zahvaljujući ljekovitoj
Aniona vodi, izgrađeno je liječilište i termalno ku-
Cl 0,000544 0,0153 0,0704 palište Slana Banja.(www. Tuzla. ba) (sli-
ka 4.) Prema analizi u sastavu termalnih
SO4 0,5324 5,324 66,16
izvora najviše ima natrija, kalcija i hlori-
HAs 0,008049 0,05752 1,041 da. Voda Slane Banje je bez mirisa, slanog
Sil.oks 0,05589 0,9306 okusa, (koncentracija soli 33%), ima pH
Mineralizacija 0,772 g/l vrijednost 8,6 (alkalna). Temperatura vo-
de je 27,7 ºC. (tabela 3.) Prema fizičko he-
Temperatura 13˚C, pH - 5
mijskim osobinama termomineralna voda
Izvor. Miholić S., 1955 Slane Banje (313mg/l) je jodna, bromna,

148
sumporna, natrijum hloridna slanica, do- Tabela 2 : Fizička i hemijska svojstva mineralnih voda banja Ilidža
puna je u liječenju reumaskih oboljenja, Kationa mg/l Mikro mg/l Rastvoreni gasovi mg/l
neuralgija, steriliteta i respiratornih upa- elementi
la. (Arhiva hotela Slana Banja, 2006) Na 275,0-287 Li 230,240 CO2 39-50
K 7,8 – 7,9 Rb 100-110 O2 1,75-1,85
Banja Dvorovi u Dvorovima kod Bijeljine
Bijeljina zahvata krajni sjeveroistočni dio Mg 6,0 – 10,0 Ba 10-14 N2 15,60-15,86
regije u prostranoj ravnici Semberiji, ima Ca 44,0 -50,0 Ag 0,2-0,3 H2S 0,07-0,10
površinu 734 km². U naselju Dvorovi, 6km
Fe 0,1 Cr 2 CH4 0,03-0,05
udaljenom od Bijeljine, pronađeni su ter-
malni izvori na čijim ljekovitim svojstvi- Ukupno: 333,3-355,4 Zn 4-5 Ukupno: 67,45- 69,86
ma je izgrađena Banja Dvorovi. (slika 5.) Aniona Ni 1
Izvori termomineralne vode se nalazi na HCl3 662,7-671,0 Co 0,5 pH -7,1 (alkalna)
dubini od 1.345 metara, sa temperatu-
rom od 75°C. Prema fizičko-hemijskim SO4 150,0 – 170,0 Cu 1 Eh, mV +100
svojstvima termalna voda je oligomine- Cl 35,0-42,0 Cu 1
ralna, hidrokarbonatna, hloridna, bogata F 2,25-2,27 Al 83 Radioaktivnost 0,397
natrijem, kalcijem, ima pH vrijednost 7,2 milimikrokirija
(alkalna). Ljekovita svojstva termomine-
Br 0,05-0,06 Pb 1
ralnih izvora Banje Dvorovi pomažu u li-
ječenju dijabetesa, gastrointestinalne bo- J 0,02 Sr 1,950-2,10 Mineralizacija mg/l 1,229-1,274
lesti, ginekoloških, kožnih i reumaskih NO3 3,40-3,44 As 3-4 Suhi ostatak mg/l 903-939
oboljenja. U sastavu liječilišta nalazi se NO2 0,01-0,02 Mn 20 Temperatura vode 28,5-29,5
pet bazena, što je od velikog značaja za ko- ºC
rištenje Banje u ljetnoj sezoni. Kompleks
HPO4 0,08-0,70 Cs 8-10
Banje Dvorovi okružen prostranim parko-
vima i šetalištima, povoljan je za prijatan HS 0,05 Ti 1-2
odmor i razvoj zdravstveno rekreativnog Ukupno: 853,61- Mo 0,5
turizma. (www.banjadvorovi.com) 889,49
Hg 0,2
Mineralni izvori Terme u Gračanici
Se 1-2
Gračanica zahvata sjeverozapadni dio re-
gije sjeveroistočne Bosne, u donjem to- Sd 0,2
ku rijeke Spreče na magistralnom putu Izvor. Arhiv hotela Banja Iliđža, 2006.
Tuzla-Doboj, ima površinu 219 km². Sa-
obraćajno je povezana sa dolinama rije- Tabela 3: Fizička i hemijska svojstva mineralne vode Slana Banja
ka Bosne i Drine. Na području Gračanice Kationi mg/l Anioni mg/l
su otkrivena tri nalazišta termomineral-
Na 115,61302 Hlorida Cl 197,02101
ne vode koje su dobile naziv Terme to su:
Željezni kiseljak, Sočkovac 1 i Sočkovac K 0,02430 Br 0,00170
2. Željezni kiseljak ima okus kisele vode Ca 0,41272 J 0,00010
i temperaturu 24˚C. Izvori Sočkovac 1 i 2
Mg 0,288880 Sulfata (SO) 0,01403
su natrujum, kalcijum, hidrokarbonatne
kiselice. Temperatura ovih izvora je 39˚C. MH4 0,0030 Tiosulfata (S203) 0,3132
Ljekovita svojstva izvora Terme djeluju na Hidrokrbonata (HCO3) 0,23200
reumatska i kožna oboljenja, pomažu u li- Slobodno otopljenih oksida 313,64232
ječenju bubrega i izbacivanju kamena iz
bubrega. Na osnovu ljekovitih svojstava Koloidno otopljenih oksida 313,64200
izvora Terme u Gračanici se može razvi- Željezni oksid (Fe 2O3) 0,00121
jati zdravstveno rekreativni turizam. (Stu- Mineralizacija 313,64353
dijska analiza razvojnih mogućnosti Ter-
Izvor. Arhiv privrednog preduzeća Slana Banja, 2006, Tuzla
me, 1986)
to kod muškaraca. Ljekovita svojstva ovog na voda. Prema fizičko-hemijskoj analizi
Muška voda u Kladnju izvora i očuvana priroda planine Konjuh Kozlučka mineralna voda predstavlja ze-
Kladanj zahvata jugozapadni dio regije su osnova razviju rekreativnog turizma u mno-alkalni kiseljak koji je vrlo pogodan
sjeveroistočne Bosne, prostire se dolinom Kladnju. (Elaborat o kulturnom i prirod- kao stona voda, dok kao dopunsko sred-
rijeke Drinjače, uz putni pravac Tuzla- Sa- nom nasljeđu općine Kladanj, 1990) stvo za liječenje djeluje kod bolesti pro-
rajevo u podnožju planine Konjuh, na pro- bavnih organa, hroničnog katara želuca i
sječnoj nadmorskoj visini 560m, ima povr- Mineralna voda Vitinka crijeva, hronične upale žuči i žučnih pu-
šinu 331 km². Kladanj je postao poznat po u Kozluku kod Zvornika teva, te bolesti metabolizma, a sadrži i li-
ljekovitoj vodi, koja je dobila naziv muška Zvornik se nalazi u istočnom dijelu regi- tijum koji je neophodan za regeneraciju
voda (Akva vita Kazanova). Poznati tur- je sjeveroistočne Bosne, uz rijeku Drinu krvnih zrnaca. Mineralna voda se eksplo-
ski putopisac Evlija Ćelebija u 17 stoljeću na istočnim obroncima planine Majevi- atiše putem flaširanja u tvornici Vitinka.
dao je naziv ovoj vodi izvor mladosti. Pre- ce, ima površinu 370km². Zvornik ima po- (www.zvornik.net)
ma analizima ubraja se u oligomineralne voljan geostrateški položaj jer se u njemu
izvore, ima pH vrijednost 7,9. Muška voda ukrštaju važni putevi prema Sarajevu, Be- Tuzlanski Kiseljak
pozitivno djeluje na smanjenje krvnog pri- ogradu, Novom Sadu, Bijeljini i Tuzli. Na Mineralni izvor Tuzlanski Kiseljak nala-
tiska i šećera u krvi, poboljšava cirkulaci- putnom pravcu Zvornik-Bijeljina u naselju zi se 13km jugozapadno od Tuzle. Izvor je
ju krvi, jača vitalnost organizma, naroči- Kozluk nalazi se zemnoalkalna mineral- kaptiran i uređen krajem prošlog stoljeća.

149
 Po svom sastavu mineralna voda Tuzlan-
skog kiseljaka je natrijum-magnezijum-hi-
drokatbonatna kisela mineralna voda svr-
stana u zemno alkalne slabo murijatične
(slane) hladne kiseljake sa temperaturom
od 14˚C. Zahvaljujući svojim fizičko-he-
mijskim osobenostima mineralna voda
Tuzlanski Kiseljak odlikuje se visokim
stepenom kvaliteta. Ljekovitim svojstvi-
ma pozitivno djeluje na poremećaje u pro-
bavnim organima, glavobolju, vrtoglavice,
stres, aritmiju srca, infarkt, dijabetes. Mi-
neralna voda Tuzlanskog Kiseljka se upo-
trebljava za piće, rijetko za kupanje. Nase-
lje Kiseljak pripada izletničkoj zoni grada
Tuzla, te je njegova balneološka funkci-
ja više rekreativna.(Prostorni plan općine
Tuzla, 2000)
Zaključak
Budući razvoj zdravstvenog turizma u re-
giji Sjeveroistočne Bosne, temelji se na
valorizaciji ljekovitih voda i njihovom
iskorištavanju u zdravstvene svrhe. Za tu-
rističku valorizaciju Banja neophodna je
materijalna osnova zasnovana na turistič-
kim kapacitetima i kvalitetnoj strukturi
zaposlenika. To se prvenstveno odnosi na
Banju Crni Guber. Vrijeme nakon 1996.
godine izdvajamo kao poseban period, jer
za turistička kretanja u Srebrenicu ne po-
stoje uvjeti. Ratnim dejstvima znatno su
uništeni i oštećeni smještajni kapacitet,
banjsko liječilište nije u funkciji. Prirodna
mineralna radioaktivna željezno-arsen-
ska voda Guber poznata u Evropi i svije-
tu, upoređivana sa čuvenom vodom Le-
viko u Italiji, smatra se boljom od nje, jer
se može upotrebljavati u prirodnom sta-
nju, bez opasnosti od poremećaja u pro-
bavnim organima. Rekonstrukcijom po-
stojećih objekata, izgradnjom turističkih
kapaciteta sa pratećom infrastrukturom
na bližim lokalitetima mineralnih izvo-
ra, primjenom savremenih metoda u obla-
sti zdravstvene rehabilitacije, pružanjem
kvalitetnih usluga, pakovanjem mineral-
ne vode (kao lijeka) za tržište, Banja Guber
bi ponovo stekla reputaciju najznačajni-
jeg lječilišta i klimatskog mjesta u Sjevero-
150
istočnoj Bosni. Slana Banja svoje liječenje
zasniva na slanoj vodi, koja se eksploati-
še u ovom području. Razvojem postoje-
će smještajne infrastrukture omogući-
lo bi se bolje pozicioniranje zdravstvenog
turizma u Tuzli. Zbog toga su neophod-
na ulaganja u izgradnju novih smještaj-
nih objekata u neposrednoj blizini Banje,
otvaranje manjih pansiona i razvoj smje-
štajnih kapaciteta u domaćinstvima. Lje-
kovita voda Banje Ilidža ima veoma zna-
čajnu ulogu u turističkoj ponudi Gradačca
i okoline. Prema idikacijama pomaže u li-
ječenju, savremenih“ oboljenja , što či-
ni osnovu za njeno dalje funkcionisanje
u razvoju zdravstvenog turizma Sjeveroi-
stočne Bosne. Banja Dvorovi je najmlađe
liječilište u sjeveroistočnoj Bosni. Ljekovi-
te vode Banje Dvorovi su postale pozna-
te, što potvrđuje sve veći broj posjetilaca
iz godine u godinu u ovo lječilište. Primje-
nom savremenih metoda zdravstvene re-
habilitacije, pružanjem kvalitetnih uslu-
ga, izgradnjom novih turističkih objekata
sa pratećom infrastrukturom Banja Dvo-
rovi može da zauzme značajno mjesto u
zdravstvenom turizmu regije. Gračanič-
ke Terme su termomineralne vode sa vi-
sokom količinom prirodnog ugljendioksi-
da. Za korištenje ovog prirodnog resursa u
medicinske svrhe, neophodna je realizaci-
ja banjskog liječilišta. Vitinički kiseljak,
Kladanjska mineralna voda i Tuzlan-
ski kiseljak posjeduju sve predispozicije
da postanu primamljive destinacije zdrav-
stvenog turizma ove regije. Izgrađenom
infrastrukturom, povećnjem prometa
domaćih i stvaranjem uvjeta za dolazak
inostranih turista aktivirao bi se razvoj
zdravstveno rekreativnog turizma kao no-
vog turističkog područja u regiji Sjeveroi-
stočne Bosne.
Izvori i literatura
Kurtović H.,(2006): Banjska mjesta BiH-
centri zdravstvenog turizma, Zbornik
radova,Turizam kao faktor regionalnog
razvoja, Tuzla, str.139-142,
Pirjevec., i Kesar., (2002): Počela turizma,
Zagreb, str. 8.
Hodžić K., i Kofrc H., (2006): Turizam u
funkcjiek.razvoja regiona sjeveroistoč-
na Bosna, Zbornik radova, turizam kao
faktor regionalnog razvoja,Tuzla.
Služba za imovinsko pravne poslove opći-
ne Srebrenica, (2005): Srebrenica.
Regulacioni plan grada Srebrenice, (1997):
Odjeljenje za urbanizam i stambeno-
komunalne poslove, Srebrenica, str.4-
10.
Službeni glasnik, (1981):SO 4/81, Prostor-
ni plan općine Srebrenica, Srebrenica,
str.1-26.
Grupa autora, (2003): Strateški plan eko-
nomskog razvoja općina Srebrenica,
Srebrenica.
Aneks II: Investicioni program za izgrad-
nju hotelsko banjskog objekta “ Argen-
tarija“ u Srebrenici,(1985) Banja Guber
Centar za rehabilitaciju i krvne bolesti,
Srebrenica, str. 1-30.
Grupa autora, (1976): Zbornik radova pre-
duzeća za turizam, rekreaciju i liječe-
nje“ Guber“ Srebrenica, str.1-31.
Miholić S., (1955): Kemijska analiza mine-
ralnog vrela Crni Guber Srebrenica, Ve-
selin Masleša, Sarajevo.
Projekat za revitalizaciju motela na Vre-
lu Guber, (2002): AD Guber, Srebreni-
ca, str.1-13.
Sarajlić E., (2002): Gradačac od 1945 do
1991., biblioteka „Alija Isaković“, Gra-
dačac.
Arhiva općine Gradačac,(2006): Grada-
čac.
Arhiv hotela banja Iliđža, (2006): Grada-
čac.
Grupa autora, Tuzla, Fotomonografija,
BOSNIA ARS, (2007): Tuzla.
www.tuzla.ba.
Arhiv privrednog preduzeća Slana Banja,(
2006): Tuzla.
www.banjadvorovi.com
Studijska analiza razvojnih mogućnosti
Terme, Gračanica., (1986): Gračanica
Elaborat o kulturnom i prirodnom naslje-
đu općine Kladanj., (1990): Kladanj.
www.zvornik.net
Prostorni plan općine Tuzla, 1986-2000,
Općinski zavod za urbanizam, Tuzla.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Ana Gardašević Burić*
Sažetak
U uslovima globalne finansijske krize,
Crna Gora mora računati na određe-
ne rizike koji će u narednim godinama
uticati na slabljenje preformansi ra-
zvoja. Između ostalog, izvjesno je da će
finansijska kriza smanjiti potrebu za
putovanjima i po tom osnovu dovesti
do pada turističke tražnje i potrošnje u
cjelini. Iz tog razloga, država treba da
pojača turističku promociju, razmotri
finansiranje velikih kulturnih i sport-
skih manifestacija koje mogu privu-
ći značajan broj turista, ali dio tereta
prilagođavanja moraju preduzeti i sa-
ma turistička
preduzeća korigovanjem cijena turi-
stičkih usluga.
Ključne riječi: globalna finansijska
kriza, turizam, privredni razvoj, pri-
vredni rast
Abstract
The impact of financial crisis on tourism in
Montenegro
In the global financial crisis, Montene-
gro must count on a certain risk in the
coming years will affect the loss of per-
formance development. Among other
things, certain that the financial crisis
will reduce the need for travel and that
lead to the fall of tourist demand and
consumption in general. For this rea-
son, the state should enhance the pro-
motion of tourism, consider the financ-
ing of large cultural and sports events
that can attract a significant number
of tourists, but the burden of adjust-
ment must take alone, and tourist
companies adjusting prices of tourist
services.
Key words: global financial crisis,
tourism, economic development, eco-
nomic grown
* Fakultet za turizam, Bar
Uticaj globalne finansijske
krize na turizam Crne Gore
Kako je došlo do globalne
finansijske krize?
U poslednje dvije godine svjetsku eko-
nomsku scenu uzdrmale su turbulencije
koje su izazvane prvo finansijskom, a za-
tim ekonomskom krizom, čiji je intenzitet
po mnogima najjači do sada. Naime, sve
počinje da se dešava na američkom hipo-
tekarnom tržištu. Banke su pored klasič-
nih hipotekarnih kredita odobravale i tzv.
sub-prime kredite sa znatno višim rizi-
kom. Banke su ove kredite odobravale bez
učešća, bez uvida u kreditnu sposobnost
klijenta, čak i bez ikakve provjere prihoda
uz znatno više kamate tj. bez adekvatnog
obezbjeđenja. Postavlja se pitanje zašto su
banke tako smanjile kriterijume pri odo-
bravanju kredita? Razlog tome bilo je raz-
mišljanje o mogućnosti prodaje založene
nepokretnosti u slučaju da klijent bude u
nemogućnosti da izmiri obaveze po osno-
vu kredita. Odobravanje ovih kredita lici-
ma bez kreditne istorije i visokog kredit-
nog rizika podržano je od strane američke
vlade koja je 1992. godine pokrenula pro-
gram Affordable housing.
Vlada je obezbijedila državno pokriće
za kredite koje su odobravale dvije speci-
jalizovane privatne agencije (Fannie Mae i
Freddie Mac) i podsticala poslovne banke
da izdaju tzv. sub-prime kredite.¹ Povolj-
na cijena kredita dovela je do velike tra-
žnje za nekretninama što je vršilo priti-
sak na cijene. U periodu od 1997-2006.
godine cijene nekretnina u SAD-u su po-
rasle za čak 124%. Tom rastu je doprini-
jelo vođenje ekspanzivne monetarne po-
litike koju su vodile američke Federalne
rezerve. Međutim, kada je došlo do rasta
kamatnih stopa klijenti kojima su kredi-
ti bili odobreni nijesu više bili u moguć-
nosti da ih vraćaju. Istovremeno pucanje
cjenovnog mjehurića na tržištu nekretni-
na dovelo je do drastičnog pada cijena ne-
kretnina. Tada su dužnici shvatili da im se
više isplati da ne vraćaju svoje kredite, već
da dozvole bankama da putem hipotekar-
nog potraživanja preuzmu nekretnine. Da
bi banke naplatile svoja potraživanja pri-
stupile su masovnoj prodaji nekretnina,
što je dovelo do još većeg pada cijena ne-
kretnina, a prevelika ponuda je onemogu-
ćila njihovu brzu prodaju. Time su ban-
ke bile dovedene u poziciju da ne mogu
da nadoknade ni polovinu vrijednosti du-
ga eventualnom prodajom nepokretnosti.
Zbog nemogućnosti ispunjavanja obaveza
prema deponentima, na prvom udaru su
se našle velike investicione banke na Wall
Street-u. Hipotekarna kriza je u vrlo krat-
kom periodu dovela do bankrota najve-
ćih investicionih banaka, a kao primjer se
može navesti banka Lehman Brothers ko-
ju su formirala tri brata još 1850.godine.
Ova banka se obratila za finansijsku po-
moć Federal Reserve Bank SAD, ali be-
zuspješno, pa je shodno zakonu podnijela
zahtjev za likvidaciju i u septembru 2008.
godine prodata za jako nisku sumu. Broj-
ne velike kompanije su dramatično izgu-
bile na svojoj vrijednosti od kojih su neke
uspjele da izbjegnu bankrotstvo zahvalju-
jući državnoj intervenciji (Bear Stearns,
American International Group, B&B, Hy-
po Real Estate, Landsbanki, Dexia i dr.).
Takođe, treba istaći da je država naciona-
lizovala Fannie Mae i Freddie Mac, koje su
kontrolisale oko 50% sveukupnih hipote-
karnih kredita u SAD.
Kriza likvidnosti bankarskog sekto-
ra prerasla je u finansijsku krizu, upravo
zbog činjenice što su nenaplativi krediti
postali osnova novih hartija od vrijednosti
tj. banke su sub-prime kredite pretvarale
u hartije od vrijednosti sa pokrićem u hi-
potekarnim kreditima i dalje ih preproda-
vale investitorima koji su bili željni špeku-
lativnog profita. Umjesto da se obezbijedi
disperzija rizika, sekjuritizacija suprime
hipotekarnih kredita omogućila je da se
kriza bankarskog sektora proširi na čitav
finansijski sistem SAD-a i šire. Globalni
kreditni slom doveo je do panike na svjet-
skim finansijskim tržištima, kada je došlo
do pada cijena akcija kao i značajne kon-
trakcije na kreditnim tržištima, čime je
usled povećane cijene kapitala i umanjene
tražnje, umanjen i privredni rast.
Profesor ekonomije na Stanford Uni-
verzitetu, John Taylor, objašnjava kako je
nakon buma moralo doći do krize. On ar-
gumentovano navodi da viškovi likvidno-
sti i investicionih sredstava stvaraju priti-
ske koji prvo vode u ekonomski-finansijski
bum, a zatim, prije ili kasnije, u recesiju
ili krizu, ne zato što postoji negdje greš-
ka, već jednostavno zato što je bum neodr-
živ na dugi rok. On smatra da je za ovakvu
konstataciju dovoljna samo zdrava logika,
bez ekonometrijske analize složene empi-
rije. Kako su niske kamatne stope vodile
ubrzanju izgradnje i prodaje stanova i ku-
ća tako se stvarao vještački bum na tržištu
nekretnina. Pošto bum nije održiv na dugi
rok, nužno je vodio krizi, samo je bilo pita-
nje u kojem će se tačno momentu dogodi-
ti prelomna tačka. Taylor smatra da u bolje
uređenim sistemima bum traje duže i ima
151
 veće pozitivne efekte, a da se kriza deša-
va kasnije, ali nije moguće predvidjeti ko-
liko će kriza trajati i kakve će efekte imati
na gubitak bogatstva i dohotka i kakve će
fiskalne troškove generisati.
Proces globalizacije je omogućio da se
kriza prenese van granica SAD. Prvo se
prenijela na EU, pa na Rusiju i post-tranzi-
cione privrede da bi na kraju zahvatila Ki-
nu, Indiju, Brazil i dr.zemlje.
Ekonomska kriza u Crnoj Gori
Neminovno je da se kriza postepeno pre-
nosi i na Crnu Goru, a u kojoj mjeri osta-
je da vidimo, jer je jako teško procijeniti,
imajući u vidu da međunarodne finansij-
ske institucije svoje prognoze koriguju na
mjesečnom nivou.
Izražena zavisnost Crne Gore od prili-
va stranih direktnih investicija, nediver-
zifikovanost robnog izvoza i usmjerenost
prvenstveno na tržišta EU koja su pogođe-
na finansijskom krizom, zatim zavisnost
budžetskih prihoda od uvoza (visoko uče-
šće PDV prihoda u strukturi budžetskih
prihoda) kao i volatilnost strateških sekto-
ra turizma i građevinarstva potvrđuje da
će ekonomski rast biti usporen.³ Ono što
se očekuje jeste da će fleksibilnost crno-
gorske privrede omogućiti lakše prilago-
đavanje očekivanim uticajima sa global-
ne scene.
Dosadašnji makroekonomski podaci
ukazuju da je Crna Gora ostvarivala di-
namičan privredni rast od 10,7% u 2007. i
8,1% u 2008.godini. Ministarstvo finansija
Crne Gore procjenjuje da će doći do pada
stope privrednog rasta, u 2009. godini, na
5%, što je vrlo optimistična procjena. In-
flacija je smanjena sa 7,7% u 2007. na oko
7,0% u 2008.godini, dok se u 2009. godini
procjenjuje 4,5%. Što se tiče nezaposleno-
sti, primjetno je kontinuirano smanjivanje
stope nezaposlenosti, sa 11,9% u 2007. na
10,9% u 2008.godini, dok se u 2009. pro-
cjenjuje na 10,3%. Primijetno je smanje-
nje učešća spoljnjeg duga u BDP sa 16,5%
u 2007. na 14,4% u 2008, dok se njegovo
povećanje učešća u BDP očekuje u 2009.
godini.
Može se zapaziti i pad neto stranih di-
rektnih investicija sa 18,7% učešća u BDP
u 2007. na 16,5% u 2008. godine. Negati-
van trend se očekuje i u 2009. godini. Me-
đutim, ostvareni priliv stranih direktnih
investicija je ipak značajan za Crnu Goru
imajući u vidu globalnu krizu.
Deficit tekućeg računa platnog bilan-
sa činio je 32,5% BDP-a u 2007.godini, a
35,9% u 2008.godini. Deficit je pod opre-
djeljujućim uticajem robnog deficita i zna-
čajnog učešća potrošačkih dobara u rob-
nom uvozu. Crna Gora ima problem sa
deficitom tekućeg računa platnog bilansa,
koji je najviši u Evropi. Stručnjaci smatra-
ju da ukoliko se u dužem vremenskom pe-
riodu zadrži deficit tekućeg računa, a pri-
liv stranih investicija se drastično smanji,
a dođu na otplatu krediti koji su sada uzi-
152
Tabela br.1. Makroekonomski pokazatelji
2007.
Rast realnog BDP, %
Inflacija, %
Stopa nezaposlenosti, %
Spoljni dug, % BDP
Neto SDI, % BDP
Saldo tekućeg računa u % od BDP
Izvor: Ministarstvo finansija, CBCG
*procjene
mani, može doći do smanjenja novčane
mase, koja može imati recesioni efekat na
privredu Crne Gore.
Ukoliko se nastavi pad stranih direk-
tnih investicija, Vlada Crne Gore će mo-
rati koristiti spoljnju finansijsku podrš-
ku MMF-a, koje se za sada odriče, ukoliko
ljetnja turistička sezona 2009. bude ja-
ko loša. Ukoliko bi turistička sezona bila
uspješna to bi bila značajna podrška finan-
sijskoj stabilnosti zemlje.
Kao i vlade drugih zemalja i Vlada Crne
Gore je preduzela neke mjere u cilju ubla-
žavanja negativnih efekata globalne eko-
nomske krize, a to su:*
• Jačanje investicija u infrastrukturu i ja-
čanje podrške razvoju privatnog sekto-
ra;
• Smanjenje tekuće neproduktivne
budžetske potrošnje;
• Podršku građanima i privredi obezbje-
đivanjem dodatne likvidnosti;
• Socio-ekonomske mjere.
Uticaj globalne ekonomske krize
na crnogorski turizam
U vremenu globalne ekonomske krize
očekivanja u turizmu nisu baš optimistič-
na, jer se smatra da je turizam sektor ko-
ji može potencijalno biti na udaru. Pro-
gnoze ukazuju da će u 2009. godini doći
do smanjenja broja turista na globalnom
nivou. Naime, međunarodni turistički
dolasci u svijetu, u 2008. godini, iznosili
su 924 miliona, što je 16 miliona više ne-
go u 2007. godini. Porast od 5% tokom pr-
vih šest mjeseci 2008. godine omogućio je
pad na +1% u drugoj polovini godine. To-
kom godine se zapaža usporenost turistič-
ke tražnje što je uslovila ekstremno nesta-
bilna svjetska ekonomija.
S obzirom da se u 2009. godini oče-
kuje nastavak problema na svjetskoj eko-
nomskoj sceni, stručnjaci Svjetske turi-
stičke organizacije očekuju stagnaciju ili
blagi pad u inostranom turističkom pro-
metu (od 0% do -2%). Kakav će ishod bi-
ti zavisi od razvoja ekonomske situacije u
svijetu. Ukoliko svjetska ekonomija poka-
že znake ranijeg oporavka, u međunarod-
nom turizmu se može bilježiti blagi porast
prometa, ali ukoliko se problemi budu da-
lje produbljivali može se očekivati opada-
jući trend.
2008. 2009.*
10,7 8,1 5,0
7,7 7,0 4,5
11,9 10,9 10,3
16,5 14,4 19,1
18,7 16,5 12,4
32,5 35,9 -
Što se tiče crnogorskog turizma može
se reći da je u poslednjih nekoliko godi-
na bilježio rast turističkog prometa. I po-
red pozitivnog trenda postojala su različi-
ta mišljenja o uspješnosti prošlogodišnje
sezone.
Podaci pokazuju da je turističku sezo-
nu 2008. pratio evidentan trend rasta kada
su u pitanju dolasci i noćenja turista, kao
osnovni statistički pokazatelji, za period
prva tri kvartala. Prema podacima Mon-
stata, u prvih devet mjeseci 2008. godine,
Crnu Goru je posjetilo 1.119 hiljada turi-
sta, što je za 4,9% više nego u istom pe-
riodu 2007. godine. Broj dolazaka doma-
ćih turista je povećan za 5,6%, a stranih za
4,8%, s tim što su domaći turisti zabilježili
nešto manji broj noćenja za prva tri kvar-
tala 2008. godine u odnosu na isti peri-
od prethodne godine (-3,1%), dok su stra-
ni turisti ostvarili veći broj noćenja za 7%.
U posmatranom periodu ostvareno je
7.446,4 hiljade noćenja, što u odnosu na
isti period prethodne godine predstavlja
rast od 5,8%.
Mnogi su imali negativan stav o uspješ-
nosti turističke sezone 2008., jer su je pra-
tile i određene negativnosti kao što su ne-
završeni građevinski radovi na pojedinim
putnim dionicama, nedovoljan broj par-
king mjesta, problemi u vodosnabdjeva-
nju i stvaranju privremenih otpada uz ma-
gistralne puteve, neplanska gradnja bez
dozvole, što značajno doprinosi uništenju
prirodnog ambijenta i sl.
Međutim, trend rasta prekinuo je če-
tvrti kvartal 2008., kada je zabilježen pad
turističkog prometa.
Takođe, turistički promet u Crnoj Go-
ri, u prvom kvartalu 2009.godine, iska-
zan brojem ostvarenih noćenja i dolazaka
i domaćih i stranih turista, pokazuje nega-
tivan trend. Ostvareno je ukupno 256.580
noćenja, uz 56.558 dolazaka, što je za 16,7,
odnosno 14,4% respektivno niže u odno-
su na isti period prošle godine. Ovi podaci
ukazuju da se u turizmu Crne Gore djeli-
mično osjećaju posljedice krize.
Ukupan broj noćenja stranih turista
značajno opada što se može vidjeti iz tabe-
le. Ono što se uočava jeste da strani turisti
dolaze većinom iz zemalja iz okruženja.
Turisti iz Bosne i Hercegovine, Srbije, Ma-
kedonije, Rusije, Albanije i Italije ostvari-
li su preko 50 % noćenja u prvom kvarta-
lu 2009.godine.
 Broja noćenja turista iz Srbije, Rusije i Tabela br.2. Strana noćenja
Italije se znatno smanjio, u prvom kvar- 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
talu 2009. u odnosu na prvi kvartal 2008. januar 7.766 7.807 7.573 3.383 9.605 13.007 33.151 56.355 59.119
godinu. Međutim, broj noćenja gostiju iz
Bosne i Hercegovine, Makedonije i Alba- februar 9.125 11.514 6.204 6.308 11.544 16.982 35.664 80.094 66.389
nije bilježi pozitivan trend što je samo dje- mart 9.826 7.974 5.099 10.870 16.655 15.318 44.251 83.486 65.575
limično ublažilo pad ukupnog broja no- Izvor: CBCG
ćenja stranih turista sa 219.935 u prvom
kvartalu 2008. na 189.923 u prvom kvar-
talu 2009., kojih je za oko 30.000 manje u
odnosu na isti period prošle godine.
Takođe se, iz tabele br.4, može uočiti da
i broj domaćih noćenja u prvom kvartalu
2009. bilježi negativan trend što je rezul-
tat finansijske krize. Na smanjenje doma-
će tražnje i opadanje turističkog prometa
značajno je uticala nelikvidnost bankar-
skog sistema i ograničena ponuda kredit-
nih sredstava. To će sa jedne strane po-
skupjeti troškove finansiranja privrede,
a sa druge strane će uticati negativno na
agregatnu tražnju, što će posljedično do-
vesti do usporavanja rasta realnog sekto-
ra. Istina je da prvi kvartal ne može po-
služiti za preciznije tumačenje kretanja na
Grafik br.1, Ukupno noćenja
godišnjem nivou, ali je neminovno da će
Izvor: Ministarstvo finansija CG, CB
sektor turizma zabilježiti umjereniju sto-
pu rasta nego prethodnih godina. Tabela br.3. Noćenja stranih turista nja zemalja odakle dolaze turisti. Pod uti-
To potvrđuju podaci za naredne mje- 2008. 2009. cajem globalne finansijske krize očekuje
sece, npr. u aprilu mjesecu Crnu Goru je se smanjenje tražnje za turističkim uslu-
januar/mart januar/mart
posjetilo 29.724 turista koji su ostvarili gama, i iz tog razloga treba pojačati tu-
123.582 noćenja, što je manje u odnosu na BiH 59.834 58.378 rističku promociju Crne Gore i sagledati
prethodnu godinu. Srbija 64.919 38.073 mogućnosti za finansiranje velikih kultur-
Domaćih turista je bilo 6.677 i ostvarili Makedonija 15.492 15.326
nih i sportskih manifestacija koje bi mo-
su 26.725 noćenja, a stranih turista 23.047 gle privući značajan broj stranih turista. S
sa ostvarenih 96.857 noćenja. Najsvježiji Rusija 19.714 13.356 obzirom na situaciju na tržištu nije realno
podaci Ministarstva turizma, za jun 2009. Albanija 11.629 10.991 očekivati ponavljanje trendova rasta koji
godine govore da je Crnu Goru posjeti- Italija 16.434 6.516 su zabilježeni prethodnih godina.
lo 30.398 turista, što je 11% manje nego u
Ostali 31.913 47.283
istom periodu prošle godine. Zaključak
Da li će turistička sezona 2009. u Crnoj Ukupno: 219.935 189.923 Crna Gora će osjetiti posljedice global-
Gori biti dobra zavisi od ekonomskog sta- Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore nog ekonomskog usporavanja, ali ne u
mjeri u kojoj su zahvaćene razvijene eko-
Tabela br.4. Domaća noćenja nomije. Predstojeća ljetnja sezona nosi
brojne izazove kada je u pitanju crnogor-
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
ski turizam. Pod uticajem globalne krize
januar 61.618 48.187 33.634 20.150 25.406 35.040 41.475 41.598 25.279 doći će do smanjenja zaposlenosti i sma-
februar 56.774 45.133 37.492 34.406 30.185 35.124 25.220 22.436 22.507 njenja zarada na globalnom nivou, što će
mart 54.335 48.953 21.472 28.733 22.083 29.903 20.542 22.776 17.711
uticati na smanjenje životnog standar-
da, a prirodna reakcija pojedinaca je da se
Izvor: CBCG odreknu onoga što im najmanje ugroža-
va standard. Obično su u takvim uslovima
Tabela br.5. Strani posjetioci ,,prva na udaru’’turistička putovanja, zato
Crna Gora treba da pojača turističku pro-
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
mociju, da razmotri finansiranje velikih
januar 1.990 1.928 2.126 1.559 2.423 3.859 9.870 11.891 11.134 kulturnih i sportskih manifestacija ko-
februar 2.009 2.573 1.782 2.452 2.993 5.943 9.962 17.200 14.426 je mogu privući značajan broj turista, ali
dio tereta prilagođavanja moraju preduze-
mart 3.076 2.487 1.898 2.955 4.823 5.947 14.001 15.690 14.631
ti i sama turistička preduzeća. S obzirom
Izvor: CBCG da je nivo cijena turističkih usluga u Crnoj
Gori viši od konkurentskih destinacija, je-
Tabela br.6. Domaći posjetioci dini način da se u ovim uslovima reaguje
jeste politikom snižavanja cijena.
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
januar 9.530 8.522 7.393 5.019 5.576 8.129 7.298 8.104 6.430 Literatura
februar 8.944 9.075 7.738 7.612 6.847 7.941 5.794 6.908 5.562
Filipović, S. (2009.): ,, Srpska privreda na
udaru globalne ekonomske krize’’, Ko-
mart 9.518 8.707 5.976 6.810 6.492 8.184 5.424 6.271 4.375 paonik biznis forum, Savez ekonomi-
Izvor: CBCG sta Srbije

153
 Taylor, John B. (2008.): ,, The financial Cri-
sis And The Policy Responses: An empi-
rical Analysis Of What Went’’, Working
paper, IMF
Kvartalni izvještaj glavnog ekonomiste
Centralne banke CG, III kvartal 2008.,
CBCG
Kvartalni izvještaj glavnog ekonomiste
Centralne banke CG, I kvartal 2009.,
CBCG
Vujović, D. (2009.): ,, Ekonomska politika
u vreme krize: izazovi, ograničenja, pa-
radoksi’’, Kopaonik biznis forum, Savez
ekonomista Srbije
154
Taylor, John B. (2008.): ,, The financial Cri-
sis And The Policy Responses: An empi-
rical Analysis Of What Went’’, Working
paper, IMF
Marović, B., Njegomir, V. (2009.): ,, Svet-
ska finansijska kriza i njen uticaj na osi-
guranje i reosiguranje’’, Kopaonik bi-
znis forum, Savez ekonomista Srbije
,,Analiza ostvarivanja ekonomske politike
Crne Gore za prvi kvartal 2009. godine’’,
Ministarstvo finansija Crne Gore, 2009.
,,Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori
do 2020. godine’’, Ministarstvo turizma
i životne sredine, 2008.
“Ekonomsko istraživanje putovanja i tu-
rizma za 2007.” (2007), Svjetski savjet
putovanja i turizma
“Poslovanje hotelijerstva u Crnoj Gori
2008.”, Horwath Consulting Zagreb
,,Fiscal Implications of the Global Econo-
mic and Financial Crisis’’, 2009., prepa-
red by a Staff Team from the Fiscal Af-
fairs Department, IMF
Carderelli, R., Elekdag, S., Lall, S., (2009.)
,,Financial Stress, Downturns, and Re-
coveries’’, Working paper, IMF
Štiblar, F. (2009.),,Uticaj globalne krize na
Crnu Goru i zapadni Balkan’’, CBCG
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Bojana Kovačević*
Ana Stranjančević**
Sažetak
Šajkaška je geografski subregion u Sr-
biji. To je jugoistočni deo Bačke, loci-
ran u središnjem delu Vojvodine. Šaj-
kaška se odlikuje povoljnim turistič-
ko-geografskim položajem, bogatstvom
prirodnih vrednosti i raznolikim i inte-
resantnim kulturno-istorijskim nasle-
đem, koji pružaju širok spektar moguć-
nosti za upražnjavanje različitih vrsta
sportsko-rekreativnih turističkih kreta-
nja. Cilj rada je izučavanje potencijala
za razvoj sportsko-rekreativnog turiz-
ma zasnovanog na izgradnji pomenu-
tih sportsko-rekreacionih kompleksa,
da bi se izvršilo njihovo ocenjivanje i
da bi se ovo područje turistički afirmi-
salo i predstavilo potencijalnim sport-
sko-rekreativnim turistima. Zadatak
rada je analiza i prikaz mogućih vrsta
sportskih turističkih kretanja vezanih
za ove sportske komplekse kao i planovi
daljeg razvoja turizma.
Ključne reči: Šajkaška, sport, rekreaci-
ja, turizam, antropogeni resursi
Abstract
Perspectives of development of sports and
recreational tourism in Šajkaška based on
the importance of anthropogenic tourism
resources
Šajkaška is a geographical region
in Serbia. It is southeastern part of
Bačka, located in the Autonomous
Province of Vojvodina. Šajkaška is
characterized by suitable tourist-ge-
ographical position, a plenty of natu-
ral values and various cultural-histor-
ical inheritance. These characteristics
enable a lot of opportunities for devel-
oping sports and recreational activi-
ties. The goal of this work is to research
opportunities for development sports-
recreational tourism, basic on the con-
struction of these sports complexes and
present this area to potentials sports-
recreational tourists. The object of
this work is to present various types of
sports-recreational tourism in this ar-
ea and plans and perspectives for fu-
ture devalopment.
Key words: Šajkaška, sport, recreation,
tourism, anthropogenic resources
* Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad, Departman
za geografiju, turizam i hotelijerstvo
** Fakultet za turizam, Bar
Perspektive razvoja sportsko-
rekreativnog turizma u Šajkaškoj
zasnovane na značaju turističkih
resursa antropogenog porekla
Uvod
Turizam i sport su fenomeni koji su obe-
ležili 20. vek. Savremene tendencije u
uslužnom sektoru upućuju da će turizam i
sport biti i najbrže rastuće industrije u 21.
veku. Danas gotovo da nema vlade u svetu
koja nije prepoznala značaj turizma i ko-
ja ne ulaže napore u razvoj ove privred-
ne grane. Opšte je poznato da vlade razvi-
jenih zemalja ulažu ogromne svote novca
u razvoj i afirmaciju sporta i sportske in-
frastrukture, iz prostog razloga što novac
uložen u sektor sporta donosi višestruku
dobit. Sportisti danas predstavljaju naj-
bolje ambasadore jedne nacije, a najveća
sportska takmičenja prate milioni gleda-
laca putem mas madija širom sveta. Upra-
vo iz tog razloga sportsko-rekreativni tu-
rizam postaje sve traženiji i afirmisaniji
oblik turizma.
U ovom radu izučeni su potencijali za
razvoj sportsko-rekreativnog turizma u
Šajkaškoj, zasnovani na turističkim resur-
sima antropogenog porekla i izvršena je
analiza mogućih vrsta sportskih turistič-
kih kretanja vezanih za izgradnju sport-
sko-rekreativnih kompleksa na ovom
prostoru kao i planovi i smernice daljeg
razvoja sportskog turizma u Šajkaškoj.
Turističko-geografski položaj
Šajkaška je geografski subregion u Srbiji.
To je jugoistočni deo Bačke, lociran u sre-
dišnjem delu Autonomne Pokrajine Voj-
vodine. Na teritoriji Šajkaške nalazi se 14
naselja koja su grupisana u četiri opštine:
• Kać, Kovilj i Budisava pripadaju teritori-
ji opštine Novi Sad;
• Titel, Mošorin, Šajkaš, Vilovo, Gardi-
novci i Lok čine opštinu Titel;
• Žabalj, Čurug, Gospođinci i Đurđevo
formiraju opštinu Žabalj;
• Nadalj pripada opštini Srbobran.
Titel je središte i najveće naselje Šaj-
kaške. Nalazi se u blizini Bačke, Banata i
Srema, neposredno uz obalu Tise, odno-
sno naspram ušća Begeja u Tisu, i najve-
ćim delom se prostire na lesnoj terasi Ti-
telskog brega. Nalazi se na udaljenosti 50
km od Beograda, 40 km od Novog Sada i
30 km od Zrenjanina (www.opstinatitel.
co.yu).
Šajkaška je dobro povezana sa velikim
emitivnim centrima iz kojih se može oče-
kivati najveći broj potencijalnih turista i
poseduje veoma razgranatu mrežu drum-
skih saobraćajnica, a međunarodni pravac
E-75 i Koridor 10 su veza sa ostatkom Sr-
bije i Evropom.
Šajkaška se odlikuje povoljnim turistič-
ko-geografskim položajem, bogatstvom
prirodnih vrednosti i raznolikim i intere-
santnim kulturno-istorijskim nasleđem,
koji pružaju širok spektar mogućnosti za
upražnjavanje različitih vrsta sportsko-re-
kreativnih turističkih kretanja. Upravo iz
tog razloga na prostoru Šajkaške postoje
planovi za izgradnju četiri velika turistič-
ka kompleksa (Sportski auto-motodrom u
Žablju, Sportski centar u Kaću, Akva park
u Budisavi i Etno park u Kovilju) koji će
posedovati visok stepen turističke atrak-
tivnosti a vezani su za sportsko-rekreativ-
ni turizam.
Preklapanje infrastrukture
sporta i turizma
Preklapanje infrastrukture sporta i turiz-
ma ukazuje na njihove zajedničke potrebe
i komplementarnost. Oba zahtevaju pro-
stor i objekte, prirodne kao i one koje je
čovek izgradio. Oboma trebaju usluge od
strane posrednika, administratora, orga-
nizatora, vođa i drugih. Novi, odmoriš-
ni žanr sportskog turizma, a posebno nje-
gova sve veća popularnost, ima određene
implikacije na infrastrukturu. Turistički
doživljaj koji može dovesti do sportskog
razvoja može biti poseta prirodnim re-
sursima (kopnenim pejzažima, morskim
i vazdušnim pejzažima) ili poseta kultur-
nim resursima i onim bogatstvima koje je
čovek stvorio. Zanatan broj sportsko-re-
kreativnih aktivnosti se može upražnjava-
ti u slobodnom prirodnom okruženju, ali
sa druge strane, razvoj mnogih sportova
zavisi od dostupnosti izgrađenih objekata.
Osoba može razviti sportske veštine po-
sećujući sportske objekte koje je napravio
čovek, kao što su zatvoreni bazeni ili ve-
štačka ski staza (Plavša, 2007).
Za razvoj sportsko-rekreativnog tu-
rizma je pored ugostiteljskih objekata za
smeštaj i ishranu neophodno i postojanje
sportsko-rekreativnih centara, sportskih
155
 terena, uređenih izletišta, staza za trča-
nje, pešačenje i biciklizam. Stepen izgra-
đenosti materijalne osnove je važan faktor
razvoja sportsko-rekreativnog i izletnič-
kog turizma i predstavlja faktor povoljno-
sti koji pomaže prilikom izbora lokalite-
ta za odmor i rekreaciju. Važno je odrediti
kombinaciju realizovanih elemenata ma-
terijalne osnove: receptive, prilaznih i in-
ternih komunikacija, infrastrukture i su-
prastrukture, jer to u velikoj meri utiče na
perspektive razvoja sportsko-rekreativ-
nog turizma određenog prostora (Gibson,
1998).
Područje Šajkaške koje se odlikuje ra-
znovrsnim prirodnim, kulturno-istorij-
skim i antropogenim resursima, ne mo-
že se pohvaliti kvalitetnom materijalnom
osnovom za razvoj turizma, što je sa as-
pekta potencijala turističkog razvoja pot-
puno neopravdano i nejasno.
Značaj turističkih resursa
antropogenog porekla
Za sportsko-rekreativni turizam zna-
čajno je shvatanje da sportski objek-
ti predstavljaju neophodne resurse za
obavljanje sportske aktivnosti, odnosno
nezaobilazan faktor „proizvodnje i rea-
lizacije” sportskih turističkih programa.
Sportski objekti „obuhvataju sve prostore,
građevine, zalihe i opremu unutar sporta
i rekreacije, a mogu da budu projektovani
i izgrađeni za posebne namene (bazeni za
plivanje, atletski stadioni), projektovani za
samostalno usmerenu ili spontanu aktiv-
nost (parkovi, trim-staze), ili samo prirod-
ni resursi pristupačni najširoj publici (pla-
že, šume, i sl.).”(Raič, 2000.)
Sportsko-rekreacioni centri kao ma-
terijalno-tehnički resurs predstavljaju
osnovnu potporu menadžmentskom pla-
niranju i realizaciji različitih programa
sportskih aktivnosti određenim grupama
korisnika. Nakon izgradnje, oni prelaze u
nadležnost i delokrug rada menadžmenta,
koji ima zadatak da njime upravlja, orga-
nizuje programiranje poslovnih aktivno-
sti, vrši adekvatno kadrovsko popunjava-
nje, vodi poslovanje sportskog objekta, itd.
(Bartoluci, 2003)
Mnogi kvalitetni sportski objekti su
postali turističke atrakcije i privlače veliki
broj aktivnih i pasivnih sportsko-rekrea-
tivnih turista a istovremeno predstavljaju
i pravu atrakciju za domicilno stanovniš-
tvo. U svetu postoji mnogo primera sport-
skog i turističkog razvoja, kao i razvoja i
oživljavanja lokalne zajednice nastalog
zahvaljujući objektima antropogenog po-
rekla ( “Snoudom” – veštačka ski staza u
Tamvortu, Engleska; Vodeni kompleksi
“Tropikana” u Roterdamu itd) (Standeven,
De Knop, 1999).
Izgradnja planiranih atraktivnih sport-
sko-rekreacionih centra u Šajkaškoj dopri-
nela bi oživljavanju ovog prostora, razvo-
ju svesti lokalnog stanovništva o značaju
156
sporta i turizma, lokalnom razvoju spor-
ta i sportskog duha ali i afirmaciji Šajkaške
kao sportsko-rekreativne destinacije. Da-
lje u radu biće analizirani projekti i pla-
novi za izgradnju navedenih turističkih i
sportsko-rekreativnih centara kao i pra-
teće infrastrukture neophodne za razvoj
sporsko-rekreativnog turizma na ovom
prostoru.
Plan izgradnje auto-motodroma
u Žablju
Na sednici Skupštine opštine Žabalj u av-
gustu 2005. godine odobren je projekat
za izgradnju “Poligon-kružne piste Ža-
balj”. Projekat je vredan više miliona evra
i predstavlja jedan od najvećih projeka-
ta ikada predloženih na ovom području, a
tiče se upravo sporta i sportskog turizma
Preduzeće ”Interkop” (Intercoop) iz
Beograda otkupilo je od opštine Žabalj
105 ha zemlje. Otkupljeno zemljište na-
lazi se između starog i novog puta Žabalj
- Zrenjanin, i predstavlja prostranu, rav-
nu površ. Na ovom prostoru planira se iz-
gradnja najkvalitetnijeg i najsavremenijeg
sportskog auto-motodroma u ovom delu
Evrope, koji bi imao najinteresantnije tr-
kačke piste.
Sportski auto-motodrom biće uređen
po najvišim kriterijumima svetske FIA
(FIA) federacije i imaće višestruku name-
nu. Među najvažnije svakako će spadati:
• održavanje visoko-profesionalnih auto-
mobilskih i motociklističkih sportskih
takmičenja, kako za državno, tako i za
međunarodno takmičenje, s obzirom da
će ovo biti prvi i jedini objekat takve vr-
ste ne samo u Srbiji nego i na širem pro-
storu Balkana;
• održavanje organizovanih trening vo-
žnji za domaće i svetske sportske auto-
mobilske moto timove;
• obavljanje programa “Škoda Sportske
Vožnje” u kojoj bi se vozači amateri, ali
i profesionalni sportski vozači obučava-
li i usavršavali sportsku vužnju, ruko-
vođenu po posebnom programu koju bi
držali višestruki državni šampioni;
• organizovanje različitih masovnih ma-
nifestacija za koje je neophodna infra-
struktura automotodroma kao što je su-
sret turističkih motociklista;
• organizacija posebnih testova novih au-
tomobila u ime raznih specijalizovanih
časopisa, magazina i televizijskih stani-
ca.
Aktivni vozači automobila i motoci-
kala moći će na ovom jedinstvenom ze-
mljištu, pod rukovođenjem iskusnih in-
struktora da treniraju efikasno kočenje u
rizičnim situacijama i savladavanje vode-
nih prepreka, kao i pravilno reagovanje u
takvim situacijama.
Na pistama za vožnju velikih razmera,
sprovodiće se treninzi i testovi za teška te-
retna vozila (kamioni, autobusi).
Ljubitelji brze vožnje i avanture mogli
bi na ovom mestu da zadovolje sve svoje
želje, od vožnje po dinamičnim površina-
ma sa kliznom podlogom i nizom vodenih
prepreka, do “treninga na snegu” i u toku
leta, koji omogućava 500 m dugačak klizav
deo puta sa specijalnom podlogom.
U okviru ovog kompleksa, planira se
izgradnja hotela sa fitnes centrom i baze-
nima, modernim restoranima, halom za
prezentacije i promocije i prostorijama za
obrazovanje novih članova, kao i izgrad-
nja moderne benzinske pumpe sa prodav-
nicom (Arhiv opštine Žabalj).
Ukoliko se plan izgradnje ovog kom-
pleksa sprovede u delo, u Šajkaškoj bi se
stvorile mogućnosti za razvoj sportsko-
rekreativnog turizma na međunarodnom
nivou. U svetu je poznato koliko izgrad-
nja kvalitetnih sportskih objekata može
doprineti razvoju sporta i turizma odre-
ćenog područja, pa se može očekivati da
bi poligon- kružna pista “Žabalj” uz dobru
organizaciju i prezentaciju mogao postati
najveća turistička atrakcija, ne samo Šaj-
kaške, nego i mnogo šireg prostora.
Plan izgradnje vodenog parka
u Budisavi
U neposrednoj blizini naselja Budisava,
južno od puta Novi Sad – Titel, planira se
izgradnja vodenog parka (Aqua park). Lo-
kalitet je definisan Planom generalne re-
gulacije naselja Budisava (javni uvid u
plan je završen). Planirani centar rekrea-
cije predviđa se kao parkovsko-rekreativ-
na površina sa sledećim sadržajima:
• zeleni zaštitni obodni pojas,
• poslovno-stambeni i uslužni objekti,
• pristupne saobraćajnice i parkinzi,
• bazeni i zabavni park sa vodom,
• otvoreni sportski tereni (tenis, odbojka,
košarka, boćanje, mini-golf i sl.) i
• zelene površine unutar rekreacione zo-
ne.
Lokalitet je atraktivan za izgradnju
Akva parka zbog neposredne blizine nase-
lja Budisava (gde ne postoje slični sadrža-
ji), kao i zbog relativne blizine Novog Sada
(20 km). Izgradnja lokaliteta predviđa se
na površini od 14,81 ha. U neposrednom
okruženju je u potpunosti netaknuta eko-
loška sredina (www.a1s.co.yu).
Izgradnja vodenog parka i rekreacio-
nog komleksa doprinela bi oživljavanju i
poboljšanju imidža ovog prostora i u isto
vreme razvoju sportsko-rekreativnog tu-
rizma. Ovako atraktivan kompleks privu-
kao bi veliki broj posetilaca, naročito mla-
đeg uzrasta. Posetioci bi bili uglavnom iz
Budisave i okolnih naselja, ali i iz Novog
Sada i Zrenjanina, iz razloga što u ovim
gradovima ne postoji akva-park niti obje-
kat sa sličnim sadržajima. Dakle, akva-
park bi bio komforan i dostupan lokalnom
stanovništvu, a ujedno bi bio i atrakcija za
posetioce iz okolnih naselja kao i za tran-
zitne prolaznike.
Lokalno stanovništvo bi imalo dale-
ko više mogućnosti za plivanje i bavlje-
nje sportom i na taj način bi bio unapre-
đen sportski razvoj stanovništva. Sa druge
strane, sportsko-rekreativnim turistima
bi ovakav rekreacioni kompleks bio po-
sebno interesantan jer bi pružao moguć-
nost rekreiranja i različite sportske aktiv-
nosti na kvalitetnim sportskim terenima
u ekološki netaknutoj sredini, a upravo je
to ono za čim sportsko-rekreativni turisti
tragaju.
Naravno, treba razmisliti o tome da li
je pogodno u ekološki netaknutoj i auten-
tičnoj seoskoj sredini izgraditi moderan
objekat antropogenog porekla, koji bi na-
rušio autentičnost prirodne sredine. Me-
đutim, kada se bolje sagleda tačan položaj
lokaliteta, dolazi se do zaključka da je on
dovoljno udaljen od sela i starog seoskog
jezgra, te da njegova izgradnja ne bi utica-
la na rušenje ambijentalnih seoskih vred-
nosti.
Plan izgradnje etno-sela u Kovilju
Projekat etno-sela u Kovilju predviđa iz-
gradnju autentičkih vojvođanskih doma-
ćinstava sa svim pratećim objektima. Za
planirano etno-selo ima više predloga koji
de odnose na sadržaj, izgled i način funk-
cionisanja. Etno-park bi trebalo da se sa-
stoji iz niza individualnih objekata, stilski
apsolutno autentičnih vojvođanskom mi-
ljeu, sa dosta slobodnih površina koje se
mogu koristiti u rekreativne svrhe. Reč je
o projektu izuzetnog značaja, koji bi mo-
gao postati nezaobilazna turistička desti-
nacija u ovom delu naše zemlje. U okviru
etno-sela nalazilo bi se odmaralište, ba-
nja, uređen ribnjak, bazeni, sportski tere-
ni i konjički klub.
Veliki problem je što gradska i pokra-
jinska vlast još uvek nisu dale odobrenje
za početak realizacije radova iako je pro-
jekat etno-sela odavno završen i potvrđen
od strane Prirodno-matematičkog fakul-
teta u Novom Sadu.
Ukoliko bi došlo do izgradnje etno-se-
la sa svim planiranim sportsko-rekreativ-
nim terenima, ono bi predstavljalo ide-
alno mesto za organizovanje aktivnih
odmora sa sportskim aktivnostima u pri-
rodnom, autentičnom ambijentu i u veli-
koj meri doprinelo unapređenju sportsko-
rekreativnog turizma na ovom prostoru.
Plan izgradnje sportskog centra
u Kaću
Javno preduzeće “Zavod za izgradnju gra-
da” i privatno ptreduzeće “Unimet” iz Ka-
ća odobrili su novčana sredstva mesnoj
zajednici Kać za izgradnju “Sportskog
centra” u Kaću.
Lokacija na kojoj se planira izgradnja
nalazi se na “Sigetu” u neposrednoj blizini
centra Kaća i predstavlja prostranu i ravnu
površ. U skladu je sa generalnim urbani-
stičkim planom i predviđenom namenom
površina prema kojoj je lokacija nazvana
“Sportski centar u Kaću”.
Planira se izgradnja olimpijskog baze-
na i bazena za decu i neplivače, terena za
rukomet, košarku, odbojku, mali fudbal,
tenis, badminton, boćanje, bacanje karika,
hokej i umetničko klizanje. U okviru kom-
pleksa planira se izgradnja modernog ho-
tela sa restoranom, salama za promocije i
prezentacije i fitnes centrom. Ovaj sport-
sko-rekreativni objekat biće namenjen pre
svega sportistima i sportskim klubovima
na pripremama, ali i svim zaljubljenicima
u sport i rekreaciju (www.vojvodina.com).
Izgradnja ovog kompleksa doprinela bi
oživljavanju i sportskom i turističkom ra-
zvoju na samo Kaća, nego i šireg područja.
Ukoliko se plan izgradnje ovog komplek-
sa sprovede u delo, Kać bi mogao postati
eminentna sportsko-rekreativna turistič-
ka destinacija i ishodište velikog broja do-
maćih i inostranih sportista i rekreativa-
ca.
Uređenje Titelskog priobalja
Zavod za urbanizam Vojvodine dao je
idejno rešenje za uređenje titelskog prio-
balja, ali to je dugoročni projekat, koji ne
može da se uradi za kratko vreme. Za po-
četak je uređena titelska plaža na kojoj je
postavljeno preko dvadeset suncobrana
od trske i mreža za odbojku. Idejnim re-
šenjem predviđeno je da se plaža proširi
za dvesta metara i da se postavi još sun-
cobrana. Iza plaže je planirana izgrad-
nja sportskih terena, trim staze, pešačke i
parking zone kao i mnogobrojnih ugosti-
teljskih objekata. U planu je i aktiviranje
“Prvog” ostrva koje se nalazi na oko kilo-
metar od plaže. Po uzoru na Adu Ciganli-
ju u Beogradu, planira se spajanje kopna
sa ostrvom, uređenje parka i plaža na ostr-
vu kao i otvaranje ugostiteljskih objekata.
Na obali Tise bi se iznajmljivali čamci ko-
jima bi se dolazilo do ovog ostrva. U Mo-
šorinu i Gardinovcima predviđena je iz-
gradnja ribarskoh naselja sa bungalovima
i svim pratećim sadržajima koji su neop-
hodni ribolovcima.
Treba napomenuti da se radi o dugo-
ročnim planovima za koje opština nema
novca, ali s obzirom na značaj projekta i
opravdanost investicije, može se računa-
ti na pomoć iz pokrajine i republike. Ne-
ophodno je sa republičkog nivoa pristupiti
uređenju i planiranju izletišta i rekreativ-
nih zona, ne samo ove opštine nego i svih
ostalih opština Srbije (Arhiv opštine Ti-
tel).
Komparativne prednosti za investira-
nje u opštinu Titel u odnosu na druge op-
štine, ogledaju se u sledećem:
• besplatno građevinsko zemljište,
• izgrađena infrastruktura,
• neposredna blizina plovnih reka ( Du-
nav – Tisa - Begej),
• najveći aerodrom C klase na Balkanu,
• saobraćajna povezanost sa velikim gra-
dovima (Beograd - Novi Sad - Zrenja-
nin),
• ekološki čista sredina (proizvodnja
zdrave hrane),
• efikasna i brza administracija,
• prisutnost banaka (Banka Intesa, Me-
tals banka, Vojvođanska banka) i
• kvalifikovano, mlado i povoljno tržište
radne snage (Arhiv opštine Titel).
Kada se sagledaju sve činjenice, povolj-
nosti i prirodni potencijali, dolazi se do
zaključka da bi opština Titel u skorijoj bu-
dućnosti trebalo da doživi procvat, pros-
peritet i razvoj. Ostaje nada da će se poja-
viti investitori sa vizijom, koji će umeti da
prepoznaju ove neiskorištene potencijale.
Plan izgradnje sportsko-
rekreativnog centra “Jegrička”
u Žablju
Stanovnici Žablja nemaju uređenu plažu
ni sportsko-rekreativni centar gde bi mo-
gli upražnjavati različite sportske aktiv-
nosti. Tradicionalno se kupaju i okupljaju
na Jegrički, ali ovaj deo reke nije uređen ni
osposobljen za kupališni turizam.
Planira se izgradnja mesne plaže sa
pratećim objektima u cilju razvoja kupa-
lišno-rekreativnog turizma, sportskog ri-
bolova i sportova na vodi. Deonica vo-
dotoka Jegričke na kojoj će biti izvršena
pregrada vodotoka široka je od jedne do
nekoliko stotina metara, a dubina je negde
i par metara. Obale su izdignute, ali su na-
gibi blagi, a inundacioni pojas je dosta ši-
rok. Ovi prirodni preduslovi su veoma po-
voljni za izgradnju plaže sa svim pratećim
objektima. Lokacija na kojoj se planira iz-
gradnja je u skladu sa generalnim urbani-
stičkim planom i predviđenom namenom
površine prema kojoj je lokacija nazvana
Sportsko-rekreativni centar Jegrička (Ar-
hiv opštine Žabalj).
Zaključak
Planovi izgradnje sportsko-rekreativnih
centara i ulaganje u infrastrukturu veza-
nu za sport i sportsko-rekreativna turistič-
ka kretanja direktno utiču na veće intere-
sovanje potencijalnih turista za određeno
područje, kao i na formiranje ponude i afir-
maciju i prezentaciju datog područja, te
se iz toga zaključuje da bi izgradnja nave-
denih turističkih i sportsko-rekreativnih
kompleksa, koji će posedovati visok ste-
pen turističke atraktivnosti, u velikoj me-
ri doprinela afirmaciji Šajkaške kao nove
sportsko-rekreativne destinacije. Sportski
kompleksi bili bi dostupni lokalnom sta-
novništvu, ali i svim sportsko-rekreativ-
nim turistima, pa bi lokalna zajednica ima-
la višestruke koristi. Sa jedne strane, došlo
bi do unapređenja sporta i sportskog obra-
zovanja lokalnog stanovništva, a sa druge
strane do intenzivnog razvoja sportsko-re-
kreativnog turizma i celokupnog privred-
157
 nog razvoja Šajkaške. Stvorili bi se svi uslo-
vi za organizaciju sportskih manifestacija
i takmičenja na međunarodnom nivou i
na taj način bi sportsko-rekreativni tu-
rizam istupio i na međunarodno tržište.
Osim toga, otvorila bi se nova radna mesta
i smanjio broj nezaposlenih, a ujedno bi se
stanovništvo usmerilo na turizam kao pri-
vrednu granu koja može doprineti prospe-
ritetu čitavog područja i možda čak postati
jedna od vodećih privrednih grana.
Pored ulaganja u infrastrukturu, neop-
hodna su ulaganja u organizacionu i ka-
drovsku strukturu. U novoj eri razvoja tu-
rizma, zahtevi za stručnom i obučenom
radnom snagom dobijaju sve veći značaj,
a zaposleni se tretiraju kao faktor koji od-
lučujuće utiče na kvalitet usluga u turiz-
mu, stoga je neophodno u što skorije vreme
oformiti stručnu organizaciono-kadrovsku
službu koja bi upravljala razvojem i plani-
ranjem sportsko-rekreativnog turizma u
Šajkaškoj, jer postojanje atraktivnih obje-
kata bez adekvatnog rukovođenja i kvali-
tetne organizaciono-kadrovske službe neće
davati dugoročne, pozitivne rezultate.
158
Uz aktivnu turističku organizaciju, do-
bre ideje i stručne kadrove i uz realizaci-
ju izgradnje projekata sportsko-rekreativ-
nih centara na prostoru Šajkaške, stvorili
bi se svi uslovi za razvoj i istupanje Šajkaš-
ke, kao sportsko-rekreativne destinacije
na turističko tržište.
Literatura i izvori
Andrijašević, M. (2000): Rekreacijom do
zdravlja i ljepote, Fakultet za fizičku
kulturu, Zagreb.
Arhiv opštine Žabalj
Arhiv opštine Titel
Bartoluci, M.(2003): Ekonomika i menad-
žment sporta”, Informator, Kineziološki
fakultet, Zagreb
Bukurov, B., et al. (1971): Šajkaška – pri-
roda kraja, Vojvođanski muzej, Matica
srpska, Novi Sad.
Bukurov, B. (1986): Geografska monogra-
fija opštine Titel, Matica Srpska, No-
vi Sad
Gammon, S., Robinson, T., 2003, Sport
and Tourism: A Conceptual Fra-
mework, Journal of Sport Tourism
Gibson, H. J., 1998, Active Sport Touri-
sm: Who Participates?, Leisure Studies,
Vol.17, No.2. pp.155-170
Mulin, J.B., Hardy, S. and W.A. Sutton
(2000): Sport Marketing, Human Ki-
netics.
Plavša, J. (2007): Sportsko-rekreativni tu-
rizam, Skripta, PMF, Novi Sad
Podaci dobijeni na terenu
Plavša, J., Romelić, J. (2000): Karakteri-
stike sportsko-rekreativnih centara u
Vojvodini, Časopis Turizam, PMF, No-
vi Sad
Raič, A., Maksimović, N.(2000): Sportski
mendžment, FFK, Novi Sad
Standeven, J., De Knop, P., 1999, Sport To-
urism, Human Kinetics, Champaign,
Illinios STIC Research Unit (1), ‘Con-
tent Analysis of Tourism Schedules’,
(online), Journal of Sport Tourism
www.a1s.co.yu
www.opstina-titel.org.yu
www.ravnica-info.co.yu
www.vojvodina.com
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Bojana Kovačević*
Ana Stranjančević**
Sažetak
Opština Titel se odlikuje povoljnim tu-
rističko-geografskim položajem, bogat-
stvom prirodnih vrednosti i raznolikim
kulturno-istorijskim nasleđem, koji pru-
žaju širok spektar mogućnosti za razvoj
različitih vrsta sportsko-rekreativnih tu-
rističkih kretanja. I pored dobrih moguć-
nosti, sportsko-rekreativni turizam ovog
područja još uvek je nedovoljno razvijen,
a prirodni potencijali su uglavnom nei-
skorišteni. Cilj rada je izučavanje poten-
cijala za razvoj sportsko-rekreativnog tu-
rizma, da bi se izvršilo njihovo ocenjiva-
nje i da bi se ovo područje turistički afir-
misalo i predstavilo potencijalnim tu-
ristima. Zadatak rada je analiza mo-
gućih vrsta sportsko-rekreativnog turiz-
ma na ovom prostoru kao i planovi da-
ljeg razvoja. Uz odgovarajuća ulaganja u
materijalnu i organizaciono-kadrovsku
strukturu, područje opštine Titel bi mo-
glo postati poznato sportsko-rekreativno
ishodište za veliki broj turista.
Ključne reči: Titel, sport, rekreacija,
sportski turizam
Abstract
The state and perspectives of sport and
recreational tourism in the municipality of
Titel
Titel is a town and municipality in the
South Bačka District of the Vojvodina,
in Serbia. Titel municipality is charac-
terized by suitable tourist-geographical
position, a plenty of natural values and
various cultural-historical inheritance.
These characteristics enable a lot of op-
portunities for developing sports and rec-
reational activities. Besides all of these
mentioned opportunities, the sport and
recreational tourism of this area hasn’t
still developed enough and the natural
potentials haven’t used enough. The goal
of this work is to research opportunities
and present this area to potentials tour-
ists. The object of this work is to present
various types of sport-recreational tour-
ism in this area and plans and perspec-
tives for future devalopment. With the
appropriate investments and the ac-
tive tourist organization, this area would
have the opportunity to become a fa-
mous district for developing a lot of types
sport-recreational tourism.
Key words: Titel, sport, recreation,
sport tourism
* Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad, Departman
za geografiju, turizam i hotelijerstvo
** Fakultet za turizam, Bar
Stanje i perspektive sportsko-
rekreativnog turizma u
opštini Titel
Uvod
Poslednja decenija intenzivnog razvoja tu-
rizma završila je sa plasmanom turistič-
kih programa koji se zasnivaju na čistom
vazduhu, zdravoj klimi, očuvanim, pri-
rodnim prostorima. Turisti se individua-
lizuju u svojim zahtevima i sve više traže
aktivne odmore i insistiraju da svoje slo-
bodno vreme provode u nezagađenoj pri-
rodnoj sredini uz nove, široke mogućnosti
za sportske aktivnosti, rekreaciju i zabavu.
Upravo iz tog razloga sportsko-rekreativ-
ni turizam predstavlja jedan od savreme-
nih, alternativnih oblika turizma, koji po-
slednjih godina izaziva sve veću pažnju na
svetskom turističkom tržištu.
U ovom radu istraženi su potencijali za
razvoj sportsko-rekreativnog turizma na
teritoriji opštine Titel, sadržani u prirod-
nim i antropogenim vrednostima, kao i u
komunikativnim i receptivnim faktorima
turističke ponude.
Turističko-geografski položaj
Teritorija opštine Titel locirana je u kraj-
njem jugoistočnom delu Bačke, u Šajkaš-
koj oblasti, između Dunava i Tise, odno-
sno ušća Tise u Dunav. Sa istočne strane
opština se graniči sa rekom Tisom, sa juž-
ne Dunavom, sa zapadne strane sa opšti-
nom Novi Sad, a sa severne sa teritorijom
opštine Žabalj.
Teritoriju titelske opštine čine hata-
ri šest većih i manjih naselja: Titela, Loka,
Gardinovaca, Vilova, Šajkaša i Mošorina.
U opisanim granicama hatari ovih naselja
obuhvataju 263,5 km².
Opština Titel dobro je saobraćajno pove-
zana sa susednim mestima kao i sa velikim
emitivnim turističkim centrima (Beograd,
Karta 1. Položaj opštine Titel u Vojvodini
(Izvor: www.opstina-titel.org.yu)
Novi Sad, Zrenjanin), koji predstavljaju cen-
tre turističke tražnje. Do Titela se iz velikih
urbanih centara može najbrže doći drum-
skim saobraćajnicama (regionalnog znača-
ja), a međunarodni pravac E-75 je veza sa
ostatkom Srbije i Evropom (www.opstinati-
tel.co.yu). Iz navedenog se može zaključiti da
se ovaj prostor odlikuje izuzetno povoljnim
turističko-geografskim i geosaobraćajnim
položajem, koji predstavljaju pogodnost za
dalji razvoj sportsko-rekreativnog turizma
Prirodna atraktivna osnova
Prirodna atraktivna osnova je veoma va-
žan prirodni potencijal za razvoj sport-
sko-rekreativnog turizma, imajući u vi-
du da se najveći broj aktivnosti sprovodi
u prirodnom okruženju. Područje opšti-
ne Titel odlikuje se povoljnim geomorfo-
loškim, klimatskim, hidrografskim i bi-
ogeografskom karakteristikama, koje
predstavljaju odličnu prirodnu osnovu za
razvoj sportsko-rekreativnog turizma.
Morfološki posmatrano, opština Titel
pokazuje relativno izražene razlike u nad-
morskoj visini terena. One se kreću od 72
m do 130 m nadmorske visine. Najnižu tač-
ku čini ušće Tise u Dunav, koje je locirano
u jugoistočnom delu opštine. Najviša tač-
ka je izražena u vidu najvišeg dela Titel-
skog brega. Dakle, visinska razlika iznosi
58 m. Pomenuti visinski raspon obuhvata
tri fizičko-geografska kompleksa. Oni se po
svojim geomorfološkim, hidrografskim i fi-
togeografskim specifičnostima izdvajaju u
tri celine: Titelski breg, lesna terasa i aluvi-
jalne ravni Dunava i Tise (Bukurov, 1986).
Iako su sve tri reljefne celine karakte-
ristične za nizijske predele, prelazi su ipak
relativno nagli i pogotovo uočljivi između
Titelskog brega i aluvijalnih ravni. Otu-
da na relativno malom prostoru reljefne
celine visinski i geomorfološki doprino-
se dinamičnosti prostora, što zajedno sa
vodenim tokovima čini najatraktivnije
elemente ovog prostora. Retki su delovi
Vojvodine gde je na tako malom prostoru
stvoren kompleks geomorfološko-hidro-
grafskih celina koje podseduju tako izra-
žene estetske, saznajne i kuriozitetne atri-
bute i pružaju mogućnosti za obavljanje
raznih sportsko-rekreativnih aktivnosti
(pešačenje, vožnja bicikala, jahanje, rado-
vi u polju sa seoskim stanovništvom i sl.).
Za sportsko-rekreativne aktivnosti, po-
red geomorfoloških karakteristika, veliki
159
 značaj ima i klima. Klima je umereno kon-
tinentalna, sa naglašenim uticajima Panon-
ske nizije, koja joj daje posebne specifično-
sti. Odlike ove klime su topla leta i hladne
zime sa prosečnim kolebanjem od 22,1°C.
Jesen je toplija od proleća, a prelaz od zime
ka letu je oštriji nego od leta ka zimi.
Navedene klimatske karakteristike
omogućavaju neometano odvijanje sport-
sko-rekreativnih aktivnosti u slobodnom
prirodnom okruženju.
Najznačajniji i za turizam najatraktiv-
niji prirodni faktor na ovom prostoru su
vode. Sa hidrogeografskog aspekta po-
dručje opštine Titel karakteriše bogatstvo
voda. Tu su pre svega reke Dunav i Tisa,
ali i razvijena kanalska mreža. Druga po
dužini evropska reka Dunav ograničava ti-
telsku opštinu sa južne strane dužinom od
16 kilometara a reka Tisa ulazi na teritori-
Slika 1. Tisa kod Titela
(Izvor: www.opstina-titel.org.yu)
ju Titelskog brega kao granična reka pre-
ma Banatu na 30 kilometara od ušća (Bu-
kurov, 1986)
Iako teritorija opštine izlazi na tok Tise,
pozicija pojedinih naselja je različita. Tu-
ristički najperspektivnije naselje, Titel, je
u direktnom kontaktu sa rekom i postoje
odlične mogućnosti za sportsku rekreaci-
ju, turističku plovidbu, sportski ribolov kao
i adekvatan prostor za lokaciju receptivnih
objekata. Drugo naselje, Gardinovci, budu-
ći za je smešteno uz rukavac Dunava, mo-
že ovaj deo reke da iskorišćava u vreme vi-
sokih vodostaja, dok ostala naselja opštine
Titel ne mogu računati na reke kao na tu-
ristički resurs. Tisa je plovna za sve vrste
plovnih vozila, ali su prirodni potencijali
dosta slabo iskorišteni. Što se tiče kupališ-
no-rekreativnog turizma, temperatura vo-
de pogodna za kupanje vezana je za period
od maja do septembra, a najbolji uslovi su u
letnjim mesecima, kada je temperatura vo-
de iznad 20°S (Romelić, 2001).
Biogeografske karakteristike ovog pro-
stora, koje se odlikuju očuvanim, autohto-
nim zajednicama, poseduju karakteristike
turističke privlačnosti i mogu predstavljati
jedan od motiva rekreativnih kretanja. Flo-
ru čine razne endemske biljke i vrste koje se
mogu retko gde naći. Značajni i interesan-
tni su voćarsko-vinogradarski pejzaži oko
naselja i salaša, kao i pejzaži slatina i svi oni
zajedno čine idealno okruženje za odvija-
nje sportsko-rekreativnih aktivnosti u pri-
rodnom okruženju (Bukurov, 1986). Faunu
160
ovih predela predstavljaju razne vrste pti-
ca, divljači i ribe. Povoljni prirodni uslovi i
relativno dobro očuvane prirodne vredno-
sti omogućili su raznovrsnoj lovnoj divljači
da na ovom terenu nađe povoljno stanište,
a vode Tise i Dunava su bogate ribom, te
se iz navedenog može zaključiti da posto-
je odlične prirodne predispozicije za razvoj
lovnog turizma i sportskog ribolova.
Materijalna osnova za razvoj
sportsko-rekreativnog turizma na
teritoriji opštine Titel
Preklapanje infrastrukture sporta i turiz-
ma ukazuje na njihove zajedničke potrebe
i komplementarnost. Oba zahtevaju pro-
stor i objekte, prirodne kao i one koje je
čovek izgradio. Oboma trebaju usluge od
strane posrednika, administratora, orga-
nizatora, vođa i drugih (Plavša, 2007).
Opština Titel, a naročito njen opštin-
ski centar, raspolaže elementima recep-
tivne, infrastrukturne i suprastrukturne
osnove razvoj sporsko-rekreativnog turiz-
ma. U ove objekte pre svega treba uvrstiti
sportsko-rekreativne terene, uređena izle-
tišta i kampove. U dolini Tise postoje ra-
znovrsni tereni za fudbal, rukomet, košar-
ku, odbojku, odbojku na pesku i tenis koji
se mogu koristiti u sezoni rekreativnih tu-
rističkih kretanja. Svi tereni su u dobrom
stanju i pružaju mogućnost organizovanja
i masovnijih sportskih okupljanja i takmi-
čenja. Neposredno iznad Dvorske bašte, u
centru Titela, postoje betonirani sportski
tereni koji se mogu uz malo dopune ospo-
sobiti za odbojku i rukomet (jedan sport-
ski teren), mali fudbal ili tenis (drugi teren).
Za razvoj sportsko-rekreativnog turiz-
ma u Titelu krucijalni značaj ima sport-
sko-rekreativni centar ‘’Anker’’, koji je po-
znat raznim sportskim klubovima širom
Srbije, i upravo u Titelu razni sportski klu-
bovi organizuju pripreme sportskih ekipa.
U okviru ovog sportsko-rekreativnog cen-
tra nalazi se teren za fudbal, koji je u od-
ličnom stanju i redovno se održava, kao i
zatvorena sportska sala za rukomet i mali
fudbal (podaci dobijeni u upravi sportsko-
rekreativnog centra ‘’Anker’’).
Od osnovnih smeštajnih kapaciteta na
ovom prostoru postoje dva hotela: hotel
“Tisa” i hotel “Anker”. Hotel “Tisa” raspo-
laže sa smeštajnim kapacitetrom od 110
ležaja i jednim restoranom. Nalazi se u
Slika 2. Teren fudbalskog kluba “Titel”
(Izvor:www.ravnica.info)
centru Titela, na Paradnom trgu. Veoma
često ja na usluzi školskim ekskurzijama
kao i sportistima koji ovde dolaze na pri-
preme (www.opstina –titel.org.yu). Hotel
“Anker” rasolaže sa trideset ležajeva, ima
svoj restoran (gde se pripremaju specija-
liteti od ribe) aperitiv bar i kockarnicu.
Ovaj moderan objekat, koji se nalazi uz sa-
mu Tisu, uz bolju reklamu, može primiti i
zadovoljiti i potrebe gostiju viših zahteva.
Pored smeštaja u hotelima, turisti mo-
gu naći prenoćište u jednoj od soba Et-
no-kuće Bogojević, ili u nekom od seoskih
domaćinstava koja su adaptirana i specija-
lizovana za prihvat turista.
Svi smeštajni kapaciteti su u relativno
dobrom stanju i za sada zadovoljavaju po-
trebe sportsko-rekreativnih turista i vi-
kend izletnika.
Što se tiče izletišta kao materijalne
osnove za razvoj sportsko-rekreativnog tu-
rizma, primećuje se da relativno mali broj
izletišta na području opštine Titel raspola-
že odgovarajućim atraktivnim atributima:
rekreativnim, kuriozitetnim i estetskim,
a da uz to raspolažu i receptivnom osno-
vom, dobrom pristupnom i internom ko-
munikacijskom mrežom i izgrađenom in-
frastrukturom i suprastrukturom. Najveći
broj izletišta poseduje uglavnom rekreativ-
ne i estetske atribute, dok su ostali fakto-
ri turističke ponude slabo izraženi. Primer
dobro uređenog izletišta je Titelska plaža.
U Titelskom delu Potisja nalazi se lepo
uređena plaža i izletište sa uređenim sport-
skim terenima, kao i kamp i vikend naselje.
Titelska plaža je najuređenija plaža u Šajkaš-
Slika 3. Titelska plaža
(Foto: B. Kovačević)
koj. Ovo kupalište uređuje se već godinama
i najzad su radovi privedeni kraju. Naprav-
ljene su stepenice za lakši prilaz, betonirana
je plaža do vode i postavljeni su tuševi i kan-
te za smeće. Neposredno uz reku otvoren je
kafić, a u blizini je i čarda “Alas” koja nudi
tradicionalne kulinarske specijalitete. Prava
atrakcija titelske plaže postao je tobogan sa
spiralom dugom 60 metara. Iako je tobogan
postavljen krajem leta 2007. godine postao
je najveća atrakcija kako deci, tako i odrasli-
ma. Kupalište još uvek ima ozbiljne propu-
ste koji se ogledaju u nedostatku kabina za
presvlačenje i toaleta. U jeku sezone na titel-
skoj plaži bude i preko hiljadu kupača i pose-
tilaca, pa bi ozbiljno trebalo razmisliti o spa-
silačkoj službi, koja je neophodna jednom
ovakvom kupalištu, a koja za sada ne postoji
(Arhiv opštine Titel).
Sportsko-rekrativni turizam
u opštini Titel
Zahvaljujući odličnoj prirodnoj osno-
vi i infrastrukturi neophodnoj za odvija-
nje sportsko-rekreativnih aktivnosti, na
prostoru opštine Titel postoji širok spek-
tar mogućnosti za razvoj različitih vido-
va sportsko-rekreativnog turizma. Dalje
u radu biće obrađeno nekoliko osnovnih
oblika iskorišćavanja tirističkih resursa u
sportsko-rekreativne svrhe.
Nautički turizam
Kao što je već napomenuto, na područ-
ju titelske opštine postoje odlični prirod-
ni preduslovi za razvoj nautičkog turizma.
Dve reke, Tisa i Dunav, sistem kanala DTD
i mnogobrojna jezerca, predstavljaju akva-
torije idealne za izletnička krstarenja, plo-
vidbu radi sporta, regate, skijanje na vodi,
džet ski, veslanje i sl. Tisa je plovna tokom
cele godine, i velika bi šteta bila da se ko-
mercijalno ne iskoristi ovaj prirodni po-
tencijal. Duž celog donjeg toka Tise, ured-
no su označeni kilometri toka, kao i svi
plovidbeni signali, ali i pored toga, naše
turističke agencije u svojoj ponudi nema-
ju aranžmane koji bi obuhvatali plovidbu
ovom rekom po tačno određenim turistič-
kim pravcima. Jedini lep primer koji do-
prinosi popularizovanju nautičkog turiz-
ma ovog područja je regata ‘’Ilustrovane
politike’’, koja ima dugogodišnju tradici-
ju i predstavlja jedinu regatu koja se svake
godine održava na vojvođanskom delu Ti-
se. Regata počinje od Beograda i kreće se
preko Titela, Araca, Bečeja i Novog Bečeja
do kanala DTD, pa preko kanala do Novog
Sada (www.ilustrovana.com). Predstavlja
ugođaj kako za nautičare, tako i za ljude
koji žele provod, avanturu i zabavu u le-
pom prirodnom okruženju. Po ugledu na
regatu ‘’Ilustrovane politike’’, poslednjih
godina organizuju se i Titelska i Čuruška
regata koje za sada privlače mnogo manje
učesnika, ali imaju tendenciju da postanu
značajne nautičke manifestacije.
Iz navedenog se može zaključiti da je
trenutno stanje nautičkog turizma u Ti-
telu na veoma nezadovoljavajućem nivou,
a da bi uz valorizaciju prirodnih vredeno-
sti i minimalnog ulaganja u infrastruktu-
ru nautički turizam mogao postati jedan
od prioritetnih vidova turizma na ovom
prostoru. Mogući načini unapređenja na-
utičkog turizma su organizovanje raznih
manifestacija i takmičenja na vodi, koja
bi mogla privući veliki broj učesnika i po-
smatrača.
Sportski Ribolov
Ribolov u titelskoj opštini ima dugu tradi-
ciju, a tome u prilog govori i činjenice da u
Titelu već više od dvadeset godina posto-
ji udruženje sportskih ribolovaca “Karaš”,
koje se bavi organizovanjem sportskog i tu-
rističkog ribolova, kao i raznih takmičenja
u pecanju ribe i spravljanju ribljih specija-
liteta. Pecanje se vrši prema pravilniku o
vršenju sportskog ribolova i dozvoljeno ja
samo uz godišnju ili dnevnu dozvolu ku-
pljenu u USR u Titelu (Arhiv opštine Titel).
Najpovoljniji lokaliteti za ribolovni ti-
rizam i sportski ribolov su ribolovni tereni
oko Gardinovaca i Mošorina koji predstav-
ljaju pravi raj za pecaroše i već su uvršteni u
turističku ponudu titelske opštine. Deo Ti-
se od Drvenog Vira (28. km) do Mošorina
(21.km). spada u najbogatije ribolovne vo-
de rečnih tokova vojvoćanskih reka. Na 28.
km mogu se pecati sve vrste krupne ribe, a
na potezu od 21. do 24. km desne obale po-
stavljeni su panjevi i uređeni tereni za ribo-
lov, pa se retko ko od ribolovaca vraća bez
ulova. Za pecanje na ovim terenima po-
trebna je dozvola ribolovačkog saveza Voj-
vodine. Ovi lokaliteti imaju najpovoljnije
uslove, čak i za organizovanje inostranog
turizma, dok svi ostali lokaliteti na kana-
lima, barama i jezerima imaju uslove za ra-
zvoj sportsko-rekreativnog turizma za do-
maće ribolovce (Arhiv opštine Titel).
Zmajarenje
Titelski zmajari i aeromodelari su čuveni i
na prostorima bivše Jugoslavije. Aeroklub
“Titel” je najuspešniji i najtrofejniji sport-
ski klub na području Titela u kome danas
rade vrsni takmičari i reprezenrtativci Sr-
bije. Klub su osnovali vazduhoplovni en-
tuzijasti 1939. godine i od tada do danas
klub radi i stvara nove zaljubljenike u ovaj
sport. Zahvaljujući radu aero-kluba, pose-
tiocima je omogućeno da posmatraju ili
pak da sami učestvuju u takmičenjima ko-
ja predstavljaju pravi spektakl (www.aero-
klubtitel.tripod.com).
Tradicionalno se održava susret zmaja-
ra na poljoprivredno-sportskom aerodro-
mu “Knićanin”, koji se nalazi u neposred-
noj blizini Titela. Ova manifestacija svake
godine okuplja mnogobrojnu publiku za
koju se organizuje panoramsko letenje, uz
prijatno druženje, svirku Titelskih tam-
buraša i srneći paprikaš (www.aeroklubti-
tel.tripod.com). Idealne klimatske prilike
(oblačnost, povoljni vetrovi), morfologija
terena a uz sve to i stručno obučeni kadro-
vi pružaju idealne uslove za razvoj ovog
sporta i podizanje na mnogo viši nivo kva-
liteta, ali i za unapređenje sportsko-rekre-
ativnog turizma ovog prostora.
Slika 4. Detalj sa prolećnog mini kupa 2003,
Knićanin
(Izvor: www.aeroklubtitel.tripod.com)
Paraglajding
Za veliki broj sportskih turista padobran-
stvo i paraglajding predstavljaju veliki
izazov. Motorni zmaj je izuzetno ugod-
no prevozno sredstvo u letnjim meseci-
ma. Brzina leta je u proseku između 70 i
140 km/h na visini od par stotina metara
iznad terena. Predstavlja letelicu pogodnu
za sve podloge: dodavanjem skija, letelica
se koristi pri snežnim uslovima, a monti-
ranjem plovaka ili čamca, bezbedno sleće
i na vodene površine (www.airban.co.yu)
Poznato je da se u titelskim ambari-
ma često mogu videti ‘’parkirani’’ motor-
ni zmajevi, pa ih stoga treba iskoristiti i na
pravi način prezentovati publici i turisti-
ma. Aeroklub ‘’Titel’’ se za sada bavi samo
vazduhoplovnim modelarstvom, ali u sko-
rijoj budućnosti planiraju da prošire svo-
ju delatnost na paraglajding i padobran-
stvo, i na taj način doprinesu sadržajnijoj
ponudi sportsko-rekreativnih aktivnosti
na ovom prostoru. Ljubitelji ovog sporta
smatraju da je Titelski breg ‘’Raj za letače’’
i na bregu kod Šajkaša često se okupljaju
članovi iz paraglajding klubova širom Sr-
bije i takmiče se u raznim disciplinama
(takmičenje u najdužem padinskom jedre-
nju, takmičenje u preciznom sletanju na
cilj) (Arhiv aerokluba ‘’Titel’’).
Organizovanjem raznih takmičenja,
kako na kopnu tako i na vodenim površi-
nama, može se privući veliki broj učesni-
ka, ali i posetilaca, jer posmatranje motor-
nih zmajeva u letu poseduje visok stepen
atraktivnosti.
Uz minimalna ulaganja, prvenstveno u
organizacionu strukturu, i proširenje de-
latnosti aerokluba ‘’Titel’’, Titelski breg bi
mogao postati ishodište za veliki broj lju-
bitelja ekstremnih sportova.
Sportska rekreacija na titelskoj plaži
Na Titelskoj plaži postoje idealni uslovi za
upražnjavanje različitih sportsko-rekrea-
tivnih aktivnosti, kako na kopnu tako i na
vodi. Od velikog broja aktivnosti na vodi
koje se mogu upražnjavati na ovom izleti-
štu spomenućemo one najatraktivnije, za
čiju realizaciju već postoji neophodna ma-
terijalna osnova.
• Plivanje na reci - koje je već tradicional-
no. Lepo uređena plaža i prilaz vodi su
osnova za razvoj kupališnog turizma. U
sezoni kupanja je organizovana i škola
plivanja za najmlađe, kao i česta školska
takmičenja u različitim plivačkim stilo-
vima.
• Veslanje - je tradicionalan sport u Tite-
lu i već godinama se državno prvenstvo
u veslanju održava upravo na titelskom
delu Tise. Veslački klub i veliki broj pro-
fesionalnih veslača organizuju škole ve-
slanja, kao i obuke i iznajmljivanje opre-
me za sve zainteresovane.
• Skijanje na vodi - postaje sve popular-
niji sport poslednjih godina. Sve više
mladih je zainteresovano da se oproba
u skijanju na vodi na jednoj ili dve skije.
161
 Moguće je organizovati obuke i takmi-
čenja u skijanju ili vožnji džet skutera.
• Vožnja čamcima - šajke su bile lake i br-
ze lađe na kojima su nekada davno Srbi
doseljeni iz Bosne i Krajine čuvali grani-
cu između Turske i Austrije. Prvo brodo-
gradilište lađi šajki nalazilo se upravo na
obali Tise, u Titelu, a i danas se brodo-
gradilište šajki nalazi u titelskoj fabrici
“Premiks”. Simbol šajke, ratne lađe pre-
čanskih Srba, nalazi se na grbu Titela i
predstavlja jedan od simbola ovog me-
sta, pa je jasno da poseta Titelu uključuje
i nezaobilaznu vožnju šajkama.
Aktivnosti na kopnu. Na izletištu po-
stoje tereni za odbojku, rukomet, ma-
li fudbal, tenis i basket. Iako su tereni re-
lativno dobro održavani, retko kada se na
njima okuplja više ljudi. Sezona za odvi-
janje sportsko-rekreativnih i izletničkih
turističkih kretanja traje od aprila do ok-
tobra, a izletište je dobro posećeno samo
tokom jula i avgusta, kada najviše poseti-
laca dolazi radi kupanja i plivanja. S toga
se može zaključiti da je kupališno-rekre-
ativni turizam tokom letnjih meseci rela-
tivno dobro razvijen, a da se treba posve-
titi pažnja aktiviranju ostalih sportskih
aktivnosti i osmišljavanju različitih sa-
držaja koji bi doprineli većoj posećeno-
sti i interesovanju. Mogli bi se organizo-
vati turniri u malom fudbalu i odbojci na
pesku. Lepa ideja je i organizovanje sport-
skih igara bez granica na nivou srednjih
škola. Učesnici bi mogli da se takmiče u
sportovima na vodi (plivanju, skokovima
u vodu, trkanju vodenim skuterima, vesla-
nju...), košarci, odbojci, malom fudbalu ali
i u gimnastici i pokazivanju veština na po-
ligonu spretnosti.
Vikend naselje, kamp i neuređeno pri-
vezište za čamce nalaze se i na mošorin-
skoj obali Tise. U neposrednoj blizini na-
lazi se i čuveno Mošorinsko ostrvo, koje
predstavlja pravi raj za pecaroše i ljubite-
lje prirode. Na ostrvu je i šljunkovita pla-
ža, koja bi uz minimalna ulaganja u ure-
đenje mogla postati veoma atraktivna i
privlačna.
Odmori sa više sportskih aktivnosti
Kada se sagledaju mogućnosti za razvoj
različitih sportsko-rekreativnih aktivno-
sti za koje na području ove opštine posto-
je realni prirodni potencijali i neophodna
materijalna osnova, dolazi se do zaključka
da postoje mogućnosti organizovanja od-
mora sa više sportskih aktivnosti.
U opštini Titel mogli bi se organizo-
vati odmori sa više vrsta sportskih aktiv-
nosti i sportski kampovi. Kampovi ne bi
morali biti zatvorenog tipa, nego bi turi-
sti mogli biti smešteni u seoskim doma-
ćinstvima, i svaki dan bi imali organizo-
vano nekoliko vrsta sportsko-rekreativnih
aktivnosti, od kojih bi mogli da odaberu
onu koja njima najviše odgovara. Pešače-
nje, vožnja biciklom, sportovi na vodi, vo-
žnja čamcima, pecanje, lov, foto-safari, ja-
162
hanje, vožnja zaprežnim kolima, radovi u
polju ili radovi u radionici starih zanata -
sve su to aktivnosti koje se mogu ponudi-
ti potencijalnim turistima željnim rekre-
acije i aktivnog odmora. Retki su prostori
koji poseduju toliko prirodnih potencija-
la za obavljanje najrazličitijih sportsko-
rekreativnih aktivnosti, a gde je pritom i
izgrađenost materijalne osnove na zado-
voljavajućem nivou, pa bi bila velika šteta
ne iskoristiti potencijale i propustiti šan-
su da područje opštine Titel postane po-
znato sportsko-rekreativno i izletničko
područje sa organizovanim turističko-re-
kreativnim sadržajima i aktivnostima. Bi-
lo bi dobro organizovati aktivne odmore u
prirodnom okruženju, anti-stres turistič-
ke programe kao i dijetetsko- rekreativne
programe na salašima. Važnu ulogu u re-
alizaciji plana imalo bi domicilno stanov-
ništvo, koje je neophodno uključiti u krei-
ranje turističke ponude opštine.
Upravo ovakva vrsta aktivnog od-
mora u prirodnom okruženju mogla bi
predstavljati smernice perspektiva sport-
sko-rekreativnog turizma ovog prostora.
Aktivni odmori sa više sportskih aktivno-
sti na salašima mogli bi postati integral-
ni faktor turističke ponude u opštini Titel.
Zaključak
Opšti je zaključak da je opština Titel jed-
na od najraznovrsnijih kako prirodno-ge-
ografskih, tako i društveno-geografskih
kompleksa. To pruža mogućnost razno-
vrsnih oblika turizma a sportsko-rekrea-
tivni turizam bi mogao postati prioritet-
ni vid turizma u ovoj opštini. Nažalost, i
pored svih prirodnih povoljnisti, izuzet-
nog položaja u blizini Novog Sada, Zrenja-
nina i Beograda, kao i solidne materijal-
ne osnove za razvoj sportsko-rekreativnog
turizma, ovaj vid turizma je nedovoljno
organizovana delatnost koja se ne odvija
adekvatno mogućnostima kojima raspola-
že. Za sada su donekle razvijeni nautički
turizam, kupališno-rekreativni, izletnič-
ko-rekreativni turizam i sportski ribolov
a svi ostali navedeni oblici sportsko-re-
kreativnog turizma za koje postoje odlič-
ni prirodni potencijali za sada čekaju svo-
ju afirmaciju i prezentaciju na turističkom
tržištu. Ekstremni sportovi (paraglajding
i padobranstvo) koji su trend na turistič-
kom tržištu imaju odlične perspektive za
razvoj na ovom prostoru. Takođe, odmo-
ri sa više sportskih aktivnosti na salašima
uz dobru organizaciju i promociju, mogli
bi postati integralni faktor turističke po-
nude ovog prostora.
Mnogo različitih učesnika mora bi-
ti uključeno u planiranje razvoja sport-
sko-rekreativnog turizma u opštini Titel,
uključujući i lokalnu zajednicu i lokalno
stanovništvo, jer razvoj treba da se inici-
ra upravo sa lokalnog nivoa. Osnovni pro-
blem i prepreka za dalji razvoj turizma je
loša organizaciona i kadrovska struktura
i nedovoljno razvijena svest lokalnog sta-
novništva o sopstvenim vrednostima i
značaju turizma za razvoj lokalne zajed-
nice. Neophodno je u što skorijem perio-
du sprovesti sistematične programe edu-
kacije stanovništva na opštinskom nivou
i oformiti kvalitetnu organizaciono-ka-
drovsku službu i marketing sektor.
Potrebno je putem raznih propagan-
dnih sredstava uputiti potencijalne turi-
ste u raznovrsnost ponude ovog područ-
ja i izazvati u njima želju i samu odluku
i akciju. Trebalo bi odštampati prospekte
i plakate na kojima bi bile prikazane sve
vrste sportsko-rekreativnih aktivnosti, u
kojim bi posetioci mogli da uživaju tokom
svog boravka i posete ovom području. Bilo
bi lepo napraviti turističku kartu područja
sa svim obeleženim sportskim objektima,
izletištima, kampovima i interesantnim
lokalitetima, uz prikaz sadržaja koji se nu-
de na ovim lokalitetima. Posebno bi kori-
sno bilo uraditi kvalitetnu internet pre-
zentaciju i promovisati ovo područje kao
“Raj za ljubitelje sporta i prirode”, i pritom
opisati sve vidove rekreativnih aktivnosti
koje bi se mogle realizovati tokom borav-
ka na ovom prostoru.
Uz aktivnu turističku organizaciju, do-
bre ideje i stručne kadrove i naravno, uz
adekvatnu promociju sportsko-rekreativ-
nih i izletničkih zona i sadržaja, područ-
je opštine Titel moglo bi postati poznato
sportsko-rekreativno ishodište za veliki
broj kako domaćih, tako i inostranih tu-
rista. Ovo područje željno isčekuje svoju
afirmaciju i prezentaciju na turističkom
tržištu.
Literatura i izvori
Ahmetović-Tomka, D. (1996): Turistički
potencijali Jegričke, Monografija Jegrič-
ke, Edicija Tija voda, Pčesa, Novi Sad.
Arhiv opštine Titel
Bukurov, B. (1986): Geografska monogra-
fija opštine Titel, Matica Srpska, No-
vi Sad
Bjeljac, Z., Radovanovic, M. (2003): in
stamp, Sports Events as a Form of Tou-
rist Offer, as Relating to the Volume and
Character of Demand, Journal of Sport
Tourism
Jovičić, Ž. (1989): Turistička geografija,
Naučna knjiga, Beograd..
Matić, S. (2006): Turistička valorizaci-
ja opštine Titel, Magistarski rad, PMF,
Novi Sad
Plavša, J. (2007): Sportsko-rekreativni tu-
rizam, Skripta, PMF, Novi Sad
Romelić, J., Plavša, J. (2001): Uticaj izlet-
ničko-rekreativnih kretanja na
prirodnu osnovu receptivnog prostora
Južnog Banata, Časopis Turizam, PMF,
Novi Sad
Podaci dobijeni na terenu
www.aeroklubtitel.tripod.com
www.airban.co.yu
www.ilustrovana.com
www.opstina-titel.org.yu
www.premix.co.yu
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Branko Krasojević*
Sažetak
Turisti zainteresovani za lokalni diza-
jn, kulturu i stil života sakupljaju lo-
kalne rukotvorine i suvenire koji sim-
bolizuju destinaciju što daje šansu bo-
ljem plasmanu ponude, povećava pri-
hod i vodi turističkom razvoju. Veći-
na turista će platiti višu cenu za je-
dinstven, autentičan i kvalitetan suve-
nir. I samo učenje zanata može privući
posetioce, a zanatske radionice su sa-
me po sebi turistička atrakcija. Ljubi-
telji kulture žele opredmečeni proizvod
koji asocira na mesta u kojima su bi-
li, stvari koje su videli i da razbude se-
ćanja. Kupuju se suveniri koji su lako
prenosivi, relativno jevtini, razumlji-
vi i primenljivi. Zanatlije i proizvođači
suvenira u Srbiji moraju pratiti stan-
darde, trendove i ukuse potrošača da
bi uspeli.
Ključne reči: rukotvorine, suveniri,
autentičnost, kvalitet, turisti.
Abstract
Significant of souvenirs, arts, and crafts in
tourist offer of Serbia
Tourists are interested in local designs,
culture and lifestyle, collecting local
crafts and souvenirs that symbolize a
destination creates opportunities for
the tourism destination supply side; it
creates higher income and leads to fur-
ther tourism development. Most tour-
ists will pay a higher price for a sou-
venir that is unique, authentic and
qualitative. Crafts courses can attract
tourists and craft workshops are tour-
ist attractions by themselves. Cultural
travelers want tangible object that rep-
resents the places they have been, the
things they have seen and the memo-
ries they have made. Tourists buy sou-
venirs that are easily portable, rela-
tively inexpensive, understandable and
usable. Craftsman and souvenir mak-
ers in Serbia have to follow standards,
trends and preferences in order to suc-
ceed.
Key words: crafts, souvenirs, authen-
ticity, quality, tourists.
* direktor Agencije za konsalting i menadžment,
“Savetnik u turizmu”, Bože Baucala 20/3, Beograd
Značaj proizvoda starih i
umetničkih zanata kao suvenira
u turističkoj ponudi Srbije
“Energija jedne misli može u cenjenu i traženu robnu marku (Lewis
odrediti kretanje svemira” R.:Cases., 1995.) Upornim i dugogodiš-
Nikola Tesla njim radom na osmišljavanju i izradi ori-
ginalnih suvenira, ovi proizvodi mogu po-
Uvod stati međunarodno priznati brend i uticati
Najvrednije što������������������������������
jedan narod, zemlja, regi- na izbor destinacije putnika. Ovo se odno-
on ili grad imaju je kultura i umetnost, po- si na dobro osmišljene i rukom rađene su-
sebno ako je duboko ukorenjena u tradi- venire gde je svaki pojedinačni primerak
ciji. Uprkos tome, stari i umetnički zanati praktično unikat.
odumiru. Zamenjuje������������������
���������������������������
�����������������
ih���������������
��������������
savremeno�����
, ���
mo- Važnost negovanja i očuvanja starih
derno, serijsko, jevtinije, masovno. Čovek i umetničkih zanata i izrade suvenira se
je sve manje, a elektronika i robotika, sve ogleda na svim nivoima, lokalnom, regio-
vi��������������������������������������������
š�������������������������������������������
e������������������������������������������
prisutna���������������������������������
�����������������������������������������
. Ipak���������������������������
�������������������������������
, da�����������������������
�������������������������
li��������������������
����������������������
je�����������������
�������������������
to��������������
����������������
ono����������
�������������
š��������
to������
ž����
eli- nalnom, državnom i međunarodnom. To
mo�������������������������������������
? �����������������������������������
Ho���������������������������������
�������������������������������
emo�����������������������������
����������������������������
li��������������������������
�������������������������
zaista�������������������
, �����������������
do���������������
��������������
kraja���������
, �������
zameni- višestruko prevazilazi interese jedne ze-
ti čoveka mašinom? Nije li veća vrednost mlje i jednog naroda, a potvrđuje multiet-
u��������������������������������������
tradicionalnom�����������������������
�������������������������������������
, rukom����������������
���������������������
pravljenom�����
���������������
, sr-
��� ničnost i multikulturalnost, čime se brišu
cem vođenom, maštovitom, različitom, nacionalne kulturne granice. Takva umet-
originalnom����������������������������
, ��������������������������
sporijem������������������
, ����������������
uz��������������
�������������
radost�������
������
poste- nost u spoju lokalnog i globalnog, postaje
penog rađanja. Umetnost je u umu, srcu, zajednička tekovina sveta i polje intereso-
duši i rukama, a ne u kalupu i električnoj vanja UNESCO-a. Može li se uopšte zami-
energiji. Ona je u funkciji turizma, kao što sliti uspešna turistička destinacija bez po-
je turizam u funkciji umetnosti. Umet- nude umetničkih predmeta, starih zanata
nički proizvodi su pravo “kolektivno de- i suvenira? Ako i može, delovala bi nedo-
te” jednog naroda. Šta bolje govori o ze- vršeno, bledo i izveštačeno.
mlji i narodu od umetničkih predmeta i
starih zanata kojima se stanovništvo bavi- Trenutno stanje i slabosti u Srbiji
lo a koji predstavljaju ljude i njihov pogled Nekada su se puna kola grnčarije vozila na
na sebe u malom. Simbolika govori i šalje vašare gde se na veliko kupovalo, od tac-
poruku koja treba da odiše autentičnošću, ni, činija i ćupova do testija i okarina. Bi-
budi simpatije, intrigira i poziva na zajed- lo je to najkorišćenije posuđe, dok skoro
ničku igru putovanja, druženja, radosti ži- sve nije počelo da se pretvora u plastiku.
vota i jakih reminiscencija. Stari zanati Stari i zaboravljeni zanati u Srbiji kao i na-
jesu posebna vrsta umetnosti koja je kao rodne rukotvorine, poput predenja, tkan-
specifična civilizacijska tekovina rođena ja, pletenja, veženja, štrikanja, heklanja,
u jednom narodu za sve narode. Majsto- izrade čipki, pečenja ukrasnog testa i slič-
ri prenose svoja znanja i upućuju učenike no, nose snažna nacionalna obeležja i veo-
u tajne zanata, a na učenicima je da pu- ma se razlikuju od kraja do kraja zemlje.
ste mašti na volju, prevaziđu svoje učitel- Uprkos tome, njima kod nas preti odumi-
je i animiraju posetioce kroz putovanje u ranje. Umetničku ponudu Srbije velikim
prošlost kada su ruke vrednih majstora či- delom čini i naivno slikarstvo i rukom os-
nile čuda na oduševljenje budućih genera- likani lokalni poljoprivredni proizvodi,
cija (Westerman G., and Sehl I., 2006.). poput tikve, predmeta od prirodnih mate-
Suveniri kao materijalizovane uspo- rijala, celuloze, kože, drveta, srpskog plat-
mene, vezuju putnike za određenu desti- na, slame i izrada originalnih tradicional-
naciju i kao osobiti i autohtoni imaju moć nih muzičkih instrumenata kao dopuna
nedvosmislenog podsećanja. Oni govore postojećoj kulturno turističkoj ponudi.
o verovanjima, istoriji, legendama, nači- Nove generacije nisu dovoljno informisa-
nu života i oslikavaju predele i ljude. Suve- ne ni zainteresovane za očuvanje starih
niri mogu biti proizvod starih i umetnič- vrednosti i pre prihvataju robu i usluge po
kih zanata ali ih treba prilagoditi novim principu “fast food” koje su veoma “in”, iz
standardima i izmenjenom ukusu potro- pomodarstva ili snobizma, zanemarujući
šača. Moraju se pažljivo uskladiti sa pla- sopstveno kulturno nasleđe, na talasu glo-
niranim ciljnim grupama, uključujući sta- balizacije.
rosnu, polnu, socijalnu i kvalifikacionu Analizom stanja u turizmu Srbije uo-
strukturu. Oni u nekim slučajevima mo- čen je nedostatak nacionalnih, regional-
gu biti toliko efektni i uspešni da prerastu nih i lokalnih suvenira i njihove komer-
163
 cijalizacije, kao i nizak nivo namenskih Tabela 1. Stari zanati i domaća radinost prema Pravilniku o određivanju poslova koji se
objekata koji prodaju ove proizvode. Pro- smatraju umetničkim i starim zanatima, odnosno domaćom radinošću?
izvodnjom suvenira bavi se veoma mali Stari zanati i domaća Vrsta starih zanata i domaće radinosti
broj preduzeća i to uglavnom ona u oblasti radinost prema članu
hrane i pića. Ostalo pokrivaju porodične Pravilnika
radionice ili samostalni umetnici. Prodav- Član 3. 1) lončarski (grnčarski), crepuljarski;
ci suvenira se žale na strance koji borave Starim zanatima smatraju 2) kolarski;
u Srbiji posebno u vreme trajanja velikih se poslovi izrade i dorade 3) kazandžijski (kotlarski);
manifestacija, da više gledaju a manje ku- predmeta na način, pod 4) bačvarski, pinterski i kačarski;
puju suvenire, tek po koju svesku ili majcu uslovima i od materijala 5) ručna izrada satova (sajdžijski);
kojima se čuva i održava 6) terzijsko-abadžijski;
sa ćiriličnim natpisom i sl. Međutim, pra-
izraz tradicionalnog 7) jorgandžijski;
va istina je da su stranci ti koji bi trebalo narodnog stvaralaštva. 8) oštrački (brusački);
da se žale na ponudu suvenira koja je ne- 9) kovačko-potkivački;
dovoljno maštovita, oskudna i neatraktiv- 10) izrada zvona svih vrsta (zvonolivački) i praporaka;
na i veoma liči na ponudu zemalja u okru- 11) opančarski;
ženju. 12) kožarski (tabački);
Da li postoji srpski suvenir i šta je to, 13) kožuharski (ćurčijski);
kajmak, šljivovica, opanak ili majica sa 14) remenarski-sedlarski (ručni duborez u koži, presovanje u koži
i sl.);
natpisom? Srbija za razliku od većine kon-
15) drvodeljski;
kurentskih turističkih zemalja, uopšte 16) klomparski i izrada nanula;
nema ili „luta“ u traženju „svog“ logo ti- 17) asurdžijski;
pa, slogana („tri puta ljubav“, „predeo sli- 18) papudžijski;
kan srcem“, „zaljubite se opet“...), suvenira 19) mutavdžijski;
(opanak, ćilim, šajkača...), jela (kajmak, ro- 20) drndarski (vunovlačarski);
štilj, pečenje, proja, pasulj...) instrumenta 21) užarski;
(gusle, truba, frula...), ptice (vrabac, orao, 22) kamenorezački;
23) korparsko-pletarski i izrada predmeta od like, rogoza,
soko...) životinje (vepar, vuk... ), cveta (jor-
komušine, rafije, slame, trske, site i sl.;
govan, božur, bosiljak...), biljke (Pančićeva 24) voskarsko-liciderski;
omorika, hrast, lipa...), pića (šljivovica, lo- 25) kaldrmdžijski;
zovača, viljamovka...), voćke (šljiva, mali- 26) gajtandžijski;
na, jabuka...). Nejedinstvo i duskusije oko 27) stakloduvački;
toga šta nominovati i zvanično usvojiti go- 28) bojadžijski;
dinama ne prestaju. Kao očekivana posle- 29) sapundžijski;
dica prethodno nedefinisanog i nejasnog, 30) vlasuljarski;
31) sitarski i
malo je robnih marki što značajno uspora-
32) rešetarski
va proces brendiranja Srbije u svetu. (pre- Kao i:
ma Strategija razvoja turizma Srbije 2005- 1) pečenje kreča, ćumura i pravljenje katrana;
2015) 2) izrada fenjera (ferala);
Ne može se reći da nema pokušaja, ni 3) izrada grebena za grebanje vune i kučine;
napretka. Ima pozitivnih promena i pri- 4) izrada grebena i brda za tkanje;
mera. Pre četiri godine je resorno Mi- 5) popravka, kalaisanje, emajliranje i cinkovanje posuda;
nistarstvo raspisalo konkurs za dodelu 6) izrada kaljeva za peći i vatrostalne opeke;
7) izrada i restauracija narodnih muzičkih instrumenata na
kreditnih sredstava iz Nacionalnog Inve-
tradicionalan način (gusle, frule, dvojnice, gajde, okarine, violine
sticionog Plana u okviru projekta za pod- i sl.);
sticanje unapređenja ugostiteljske ponu- 8) valjanje (stupanje) sukna;
de, a jedna od namena bila je i proizvodnja 9) tkanje tepiha, platna, svile i dr.; 10) proizvodnja svile na
suvenira (www.minttu.sr.gov.yu). tradicionalan način;
Nažalost, stigao je samo jedan proje- 11) izrada četki, metli i drugih sličnih proizvoda (od dlake, sirka,
kat od našeg jedinog proizvođača dama- pruća, žilica i sl.);
sta, tkačnice iz Bezdana. Oni tvrde da pro- 12) kopanje bunara;
13) izrada mlinskih kamenova i bruseva;
izvodi od svilenog damasta mogu postati
14) prepariranje i punjenje ptica i životinja;
suvenir poput italijanskog Murano sta- 15) prečišćavanje perja;
kla, češkog porcelana ili holandskih klom- 16) ručno ispiranje zlata na tradicionalan način;
pi. Turistička organizacija Srbije, u želji da 17) ručno pletenje ribarskih mreža.
podstakne i nagradi kreativnost, uvela je
Član 4. 1) bombondžijski;
nagradu Turistički cvet u kategoriji “tu- Starim zanatima smatraju 2) medičarski;
ristički suvenir”. Osnov za izbor je pre- se i zanati kojima se 3) sodadžijski;
poznatljivost, izvornost, tradicija i mo- pripremaju i proizvode 4) bozadžijski;
gućnost kupovine suvenira preko cele životne namirnice, na 5) crevarski;
godine. Prva je 2004. godine nagradu do- tradicionalan način. 6) priprema pojedinih mesnih, mlečnih i biljnih proizvoda na
bila antropomorfna figurina iz Vinče, a tradicionalan način;
2005. vojvođanska kućica itd (www.merr. 7) mlevenje žitarica preko vodenica – potočara;
8) priprema hleba pod sačem i u crepulji.
sr.gov.yu). Poslednjih pet godina održava-
ju se Sajmovi suvenira sa ciljem podstica-
nja njihove proizvodnje, očuvanja starih zvodnje suvenira. Neki autentični suveni- njoj. Tako se ujedno i definiše i promoviše
zanata, upoznavanja potencijalnih proi- ri Srbije se nude kao idealan poklon za ra- suvenir kao jedan od turističkih proizvo-
zvođača sa izvornim i autentičnim suve- zne proslave, praznike i nagrade i stranci da Srbije. Sa radom je u proleće 2007. go-
nirima i sa iskustvima ljudi koja se time ovu ponudu povezuju sa našom zemljom dine zahvaljujući privatnoj inicijativi, po-
bave, a radi stimulisanja masovnije proi- i karakteristikama naroda i narodnosti u čela prva internet suvenirnica Srbije. Naši

164
 Stari zanati i domaća
radinost prema članu
Pravilnika
Članu 5.
Starim zanatima smatraju
se i građevinski zanati čiji su
proizvodi u celini ili većim
delom građevinski objekti.
Ovim zanatima održavaju
se i/ili obnavljaju spomenici
tradicionalne kulture koji
su pod posebnom zaštitom
države
Član 6.
Domaćom radinošću u
smislu ovog pravilnika
smatraju se poslovi izrade i
dorade predmeta kod kojih
preovlađuje ručni rad i koji
imaju estetsko obeležje
izraženo narodnom
umetnošću.
Izvor: Pravilnik o određivanju poslova koji se smatraju umetničkim i starim zanatima, odnosno poslovima
domaće radinosti, Službeni glasnik RS br. 21 od 4. marta 2005. godine.
Vrsta starih zanata i domaće radinosti
1) gradnja i/ili rekonstrukcija u tehnici suhozida;
2) gradnja i/ili rekonstrukcija u tehnici naboja, nabijača;
3) gradnja i/ili rekonstrukcija tehnikom bondruka;
4) izrada šindre (za pokrivanje kuća, privrednih zgrada i crkava
brvnara); 5) proizvodnja ćerpiča i zidanje ćerpičem.
1) pletenje;
2) tkanje;
3) kukičanje-heklanje i necovanje (izrada čipke, stolnjaka,
ukrasnih detalja, odevnih predmeta i sl.);
4) vez raznih tekstilnih proizvoda;
5) premotavanje i upredanje (cvirnovanje) konca i vune;
6) izrada suvenira;
7) izrada narodnih nošnji;
8) izrada predmeta sa narodnim vezom; 9) izrada proizvoda
drvne galanterije (vretena, preslice, oklagije, drvena korita,
karlice i sl.). (Službeni glasnik RS br. 21 od 4. marta 2005.).
ster, bi trebalo da ima svoje suvenire in-
spirisane životom lokalnog stanovništva.
Redak primer je ASUZ – Asocijacija Sta-
rih Umetničkih Zanata iz Sombora, koja
obuhvata umetnike, dizajnere i majstore
ručne izrade iz cele Srbije, u cilju nastav-
ljanja tradicije naslađene od predaka, a čije
su reference na evropskom nivou.
Suveniri Srbije bi se mogli podeliti po
klasterima: Beograd - vatra, Vojvodina -
voda, jugoistočna Srbija – zemlja i jugoza-
padna Srbija - vazduh; (Strategija razvoja
turizma Srbije 2006.). po materijalu: pri-
rodni, veštački, plemeniti, kombinacija
i ostalo; po načinu izrade: ručna, mašin-
ska i kombinovana; po nameni: upotrebni,
ukrasni, kompanijski pokloni i kombino-
vani; po ceni: do 500, od 500 do 1000 i pre-
ko 1000 dinara. Umetnost u funkciji starih
i umetničkih zanata i suvenira ne sme biti
neorganizovano prezentovana i promovi-
sana, već profesionalno stavljena u funkci-
ju komercijale koja uvećava vrednost i ini-
cira razvoj i progres ljudi i krajeva.

suveniri su po prvi put postali dostupni ši-
rom sveta! Ova jedina internet suvenirni-
ca u okuplja nekoliko stotina proizvođača
suvenira - firme, fizička lica, udruženja i
nalazi se na listi 50 najboljih sajtova u Sr-
biji. Istovremeno za proizvođače suvenira
i stare zanatlije na sajtu je otvoren bespla-
tan informativni centar sa informacijama
o postojećim kreditima i subvencijama.
Sajt suvenirisrbije.com zauzima vodeće
pozicije na pretraživačima za ključne re-
či koje se odnose na suvenire, narodnu ra-
dinost, stare zanate i poklone (www.suve-
nirisrbije.com).
Sa obzirom da postoje mnoge nedou-
mice koji zanati su u Srbiji zaista u umet-
nički i stari i šta je ustvari domaća radi-
nost, 2005. godine izrađen je: Pravilnik
o određivanju poslova koji se smatraju
umetničkim i starim zanatima, odnosno
poslovima domaće radinosti, Službeni gla-
snik RS br. 21 od 4. marta 2005.
Izrada ovog Pravilnika je kamen teme-
ljac i putokaz svim aktivnostima na ovom
planu koje vode povećanju obima i kvalite-
ta kulturno turističke ponude zemlje, što
će sigurno rezultovati značajnijim finan-
sijskim prihodima. Do skoro je novčani
priliv od suvenira u Srbiji, iznosio godiš-
nje oko dva miliona evra na osnovu proce-
ne da svaki od dva miliona evidentiranih
turista u Srbiji, (oko 450.000 stranih), po-
troši u proseku samo po jedan evro na su-
venire! (www.merr.sr.gov.yu).
Predlozi za unapređenje trenutne
situacije u Srbiji
Naša tradicija jeste nepresušni izvor in-
spiracije, ali mlade treba zainteresovati
za stare i umetničke zanate kako bi ih sa-
čuvali od zaborava, obezbeđujući im si-
gurno zaposlenje i adekvatnu zaradu.
Malo ko će se danas baviti starim zana-
tima samo zato da bi ih sačuvao od zabo-
rava. Svako tu mora naći lični interes koji
je ujedno i opšti, društveni i ekonomski.
Potrebno je uputiti jasnu poruku da obu-
ka starim i umetničkim zanatima i doma-
ćom radinošću vodi do trajnog i unosnog
posla. Suveniri XXI veka nisu oni ko-
ji skupljaju prašinu na policama već oni
koji imaju namenu u životu savremenog
čoveka. Treba uživati u starini kao umet-
nosti zanatske izrade, ali ne odustati od
moderne i savremene tehnologije proi-
zvodnje! Gledano sa istorijske perspek-
tive, kulture ciklično dolaze i prolaze,
pri čemu, samo očuvanje kulturne tra-
dicije, ne mora uvek biti najvredniji cilj
jer ona najviše vredi kada je iskra novom
plamenu, a manje, samo kao pepeo. Tra-
ži se moderan interaktivni pristup, ne-
posredno uključenje korisnika usluga u
proizvodnju umetničkih predmeta i izra-
da sopstvenih ili zajedničkih radova, kao
originalnih suvenira koji se trajno čuva-
ju i bude prijatna sećanja. Suveniri se na
primer, mogu nuditi a stari zanati pre-
zentovati, uz igre i pesme naših kultur-
no umetničkih društava iz mesta gde su
baš ti zanati i suveniri nastali ili opstali.
Veliki potencijali se kriju u jedinstve-
noj ponudi umetničkih predmeta i sta-
rih zanata i suvenira inspirisanih srpskim
Slavama, koje su stranom tržištu skoro sa-
svim nepoznate, a preko kojih iskazujemo
našu duhovnost, običaje, veru, vrednosti
koje cenimo... Oni poseduju upravo ono
što se danas ceni i traži - originalnost, au-
tentičnost, unikatnost, rođeni su u narodu
i potiču iz svih krajeva Srbije, prikazuju-
ći je svetu kao lepu, raskošnu i osunčanu.
Treba povezati brojna lokalna i regio-
nalna udruženja i inicijative u cilju oživ-
ljavanja, osavremenjavanja i povećanja
kvaliteta starih i umetničkih zanata i su-
venira. Svako turističko mesto, regija, kla-
Zaključak
Preko starih i umetničkih zanata i suve-
nira negujući i spašavajući ih od zabora-
va, prepoznajemo i ističemo različitost i
ono najbolje u narodu i zemlji. Izvuči po-
tisnute i neprepoznate vrednosti na sve-
tlost dana je temelj sadašnjice, a nukleus
budućih vrednosti. Važno je da naši zana-
ti i suveniri verodostojno, u duhu tradici-
je i osmišljenim dizajnom, izraze jedin-
stvene primarne vrednosti. Kroz zanate
i suvenire se prepoznaje poreklo, likovna
i dizajnerska originalnost i nivo kvaliteta
izrade. To može biti svaki autentičan, ma-
štovito upakovan proizvod: čabrica kaj-
maka, teglica sa džemom ili medom, flaši-
ca sa rakijom ili vinom, modna konfekcija
ili predmeti za kućnu upotrebu sa tradici-
onalnim šarama i vezenim motivima, na-
ivno slikarstvo, narodni istrumenti...
Turistima treba ponuditi osim klasič-
ne kupovine, sticanje znanja i veština kroz
zanatske kreativne radionice, gde oni sa-
mi, uz pomoć zanatlija, izrađuju sopstve-
na dela po uzoru na izložene autentične
predmete. Da bi osigurali uspeh, sve ak-
tivnosti moraju biti u funkciji prepoznava-
nja i objedinjavanja autohtonih zanatskih,
multikulturalnih nacionalnih i multina-
cionalno-socijalnih vrednosti, kako bi se
umesto dosadašnjih difuznih zbivanja,
osvetlio i trasirao organizovan sinergetski
put u budućnost. Ovde značajnu pomoć u
formiranju atraktivnije kulturno turistič-
ke ponude mogu da pruže naše Akademi-
je likovne i primenjene umetnosti, srednje
škole za umetničke zanate, privatne aka-
demije sa studijima za dizajn, unutraš-
nju arhitekturu i interdisciplinarni timovi
umetnika, dizajnera, istoričara umetnosti,
sociologa, etnoistoričara i drugih, koji bi
kanalisali trendove ka sofisticiranijoj i hu-
manijoj estetici starih i umetničkih zana-
ta i originalnih suvenira.

165
 Literatura
Lewis R. Cases in Hospitality Marketing
and Management, John Wiley & Sons,
New York, 1995.
Milosavljević M., Todorović J., Marketing
strategija, Ekonomski fakultet, Beograd
1995.
166
Službeni glasnik RS br. 21 od 4. marta
2005.
Strategija razvoja turizma Srbije 2005-
2015
Westerman G., and Sehl I., Developing a
balanced scorecard based benchmar-
king approach for tourism destinati-
on, University of applied and Research,
March, 2006.
www.merr.sr.gov.yu
www.minttu.sr.gov.yu
www.suvenirisrbije.com
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jovica Petrović*
Tatjana Pivac*
Sažetak
Vino i poseta vinskih regiona već du-
že vreme su prepoznati kao turistič-
ka atrakcija. Direktna veza između vi-
nogradarstva i vinarstva i turizma sa
druge strane u praksi egzistira kroz no-
vi oblik turizma – vinski turizam.
Prilikom pojmovnog određenja vinskog
turizma, u obzir se mora uzeti specifič-
nost turizma kao privredne delatnosti,
vinogradarstva i vinarstva kao poljo-
privredne proizvodnje, vino kao deo ga-
stronomske ponude, te iskonsku veza-
nost za ruralna područja.
S obzirom da u domaćoj literturi po-
stoji malo radova koji se bave bližim
pojmovnim određenjem vinskog turiz-
ma u radu će biti predstavljen istorij-
ski razvoj, postojeće definicije, nosio-
ci razvoja, stanje i perspektive u svetu,
kao i multiplikativni efekat koji ostva-
ruje ovaj vid turizma.
Ključne reči: vinski turizam, vinogra-
darstvo, vino, seoski turizam, gastro-
nomija.
Abstract
Concept and specifics of wine tourism
Wine and visiting of vine regions is rec-
ognize as tourist atraction, for long
time. Direct connection between viti-
culture and tourism exist as new con-
temporary type of tourism – wine tour-
ism.
Specific of tourism, viticulture as agri-
culture producing, wine as part of gas-
tronomy, connection with rural areas,
is very important to take into consid-
eration when determinate concept of
wine tourism.
This study includes analysis of histor-
ic evolution of wine tourism, definition
from abroad literature, pillars of wine
tourism, perspectives and multiplica-
tive effect of this type of tourism.
Key words: wine tourism, viticulture,
wine, rural tourism, gastronomy.
Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
jovica015@yahoo.com
Koncept i specifičnosti
vinskog turizma
Uvod
Tek nedavno je primećena potreba uspo-
stavljanja formalnih veza između turizma
kao kretanja i potrošnje van mesta stalnog
boravka u cilju zadovoljavanja rekreativne
i kulturne potrebe i proizvodnje vina kao
poljoprivredne delatnosti. Iz tog razloga
još uvek postoji nepoverenje, a možda još
i nerazumevanje kako vino i turizam mo-
gu koristiti jedno drugom u regiji u kojoj
koegzistiraju. Specifičnost veze turizma
i vina odražava se i u tome da ona pruža
potpuno osećajno iskustvo za kojim traga-
ju savremeni turisti, koje se odražava kroz
preokupaciju svih čula:
• čulo ukusa kroz degustaciju vina, lokal-
nih gastronomskih specijaliteta, svežeg
grožđa, povrća proizvedenog u okolnim
baštama, itd.,
• čulo mirisa: miris grožđa, fermentaci-
je vina, svežeg seoskog vazduha, miris
cveća, zrelog grožđa;
• čulo vida: najpre boja vina, prostrani vi-
nogradi, arihitektura specifičnih kame-
nih vinogradarskih naselja na proplan-
ku, kolorični vinski festivali;
• čulo dodira: manifestuje se kroz prak-
tični doživljaj proizvodnje, dizajn flaše,
branje grožđa;
• čulo sluha: punjenje vina u boce, muzi-
ka koja ide uz vino (Hall et al, 2000).
Literatura, pokušavajući da objasni
koncept ovih putovanja, i formalne veze
vina, vinogradarstva i turizma, koristi
različite termine, od kojih su najčešći vin-
ski turizam (wine tourism), određene ev-
ropske organizacije neretko koriste i ter-
min enoturizam (oenotourism), odnosno
enološki turizam, koji se koristi i kod nas.
Englesko govorno područje sagledavajući
privredni karakter vrlo često koristi i ter-
min wine tourism industry, ukazujući na
značajan ekonomski efekat koji se ostvar-
uje posredstvom ovih putovanja. Hrvats-
ka literatura je prihvatila izraz vinski tur-
izam. Iako, u okviru domaće literature ne
postoje opsežniji radovi sa sigurnošću se
može reći da je ustanovljen termin vins-
ki turizam.
Vinski turizam
i srodni oblici turizma
Vino je produkt poljoprivredne proizvod-
nje, čime se neraskidivo dovodi u vezu sa
ruralnom sredinom, te je vinski turizam
u najčvršćoj vezi sa ruralnim turizmom.
Veza je toliko složena da je teško odrediti
granicu gde ruralni turizam postaje vinski
(Hall at al, 2000).
Vino je prehrambeni proizvod. Turi-
zam hrane i pića postaje sve više priznat
kao važan deo tržišta kulturnog turiz-
ma. Turisti traže autentična i jedinstve-
na iskustva, a upotreba lokalne hrane i
pića dovodi turistu bliže kulturi domaći-
na. MacDonald i Deneault (Plummer et
al, 2005) govore o tome da se turisti na-
daju da “se udube u kulturu koju posećuju
kroz autentična i prijatna iskustva sa lju-
dima, kuhinjom, vinom i drugim kultur-
nim aktivnostima”. Destinacije se trude da
uvrste lokalnu hranu i piće u proizvod tu-
rizma koji nude. Prodaja takve vrste pro-
izvoda može, takođe doprineti promovi-
sanju i unapređenju identiteta destinacije.
Hall i Sharples (Plummer et al, 2005)
su predstavili sistem za razumevanje tu-
rizma hrane kao turizam spepecijalnog
interesovanja. Sistem procenjuje važnost
posebnog interesovanja za hranu kao mo-
tiv za putovanje i rangira ga kao turizam
visokog interesovanja ili gurmanskog tu-
rizma gde turista putuje na određenu de-
stinaciju sa primarnim motivom da poseti
određeni restoran ili vinariju. Sve ili sko-
ro sve turističke aktivnosti su povezane sa
hranom (Hall et al, 2000; Hall and Maci-
onis, 1998)
Razvoj turizma hrane i vinskog turiz-
ma doprinosi pozicioniranju i prepoznat-
ljivosti određenog turističkog područ-
ja, što istovremeno stvara konkurentnu
prednost (Hall, 2003). Kao deo gastro-
nomskog turizma vinski turizam može bi-
ti izvor dodatnih prihoda za ruralna po-
dručja.
Glavni elementi razvoja
vinskog turizma
Za razumevanje i definisanje vinskog tu-
rizma neophodno je razmotriti ključ-
ne elemente njegovog razvoja objavljene
(VINTUR, 2005).
Vinska kultura je prvi i ključni ele-
ment, bez koje ne postoji vinski turizam.
Pod vinskom kulturom se podrazumevaju
izvesna znanja o vinovoj lozi, o njenoj po-
javi na zemlji i na našim prostorima, po-
znavanje u osnovi proizvodnje pojedinih
tipova vina, kao i podele vina po kvalite-
tu, serviranje vina, čitanje etikete, tempe-
raturu vina, čaše za vino i slaganje vina i
hrane (Milosavljević, Jović, 2004). Vinske
regione međusobno razlikuje vino i nje-
gove kulturne karakterisitke: arhitektu-
167
 ra ruralnog ambijenta i vinskih podruma,
festivali, folklor, način proizvodnje vina i
uzgoja vinove loze.
Turistička infrastruktura i privre-
da podrazumeva postojanje izgrađenog
servisa za prihvat turista, od puteva pre-
ko smeštaja koji se preporučuje da bude u
tradicionalnom stilu, kao i objekte koji će
omogućiti prezentaciju i degustaciju vina.
Stoga za vinsku destinaciju neophodan je
vizitorski centar u kojem bi se vršile pre-
zentacije vina, zatim vinoteka, muzej po-
svećen vinu, stručnjaci za degustaciju, re-
ceptivne turističke agencije.
Teritorija beleži značaj jer po njoj
određeni vinski region postaje prepoznat-
ljiv u očima turiste. Može biti ruralna ili
urbana. Posebno je značajano povezivanje
svih pružalaca usluge kako u privatnom
tako i u javnom sektoru, u koncipiranju
zajedničke turističke ponude. Najpovolj-
niji način je stvaranje tzv. klastera, viših
interesnih grupacija, kojima se horizon-
talno i vertiklanlo povezuju. Preporuču-
je se i stvaranje tela koje bi rukovodilo ce-
lokupnom formirannju turističke ponude
vezane za razvoj vinskog turizma.
Održivost se bazira na korišćenju pri-
rodnih, kulturnih i drugih zaštićenih re-
sursa u obimu kojim će oni biti dostupni
i budućim generacijama, planiranju u ra-
zvoju turizma, jer nekontrolisani rast mo-
že dovesti do brojnih socio- kulturnih
problema, kvalitetnoj životnoj sredini, za-
dovoljnim turistima, i prihodima od tu-
rizma koji će doprineti boljitku lokalne
zajednice.
Grafikon 1. Međuzavisnost glavnih elemenata
razvoja vinskog turizma
Izvor: VINTUR, 2005
Autentičnost se odnosi na moguć-
nost pružanja jedinstvenih doživljaja koji
se ne mogu sresti u svakodnevnom životu,
a tiču se tradicionalnog koncepta. Folklor,
istorija i tradicija bogate kulturni doživ-
ljaj enoturista, kao i gastronomija koja je u
najčvršćoj vezi sa vinom.
Konkurentnost turističke destinaci-
je vinskog turizma ogleda se u adaptaciji
turističkih proizvoda i usluga koje plasira,
promenama na turističkom tržištu, pra-
ćen stalnim inovacijama. Konkurentska
prednost se sagledava kroz, stanje predu-
zeća u određenoj oblasti, stanje proizvod-
nje, stanje podrške lokalne zajednice i sta-
nje turističke tražnje. Konkurentnost se
ostvaruje čvrstom vezom i isprepleteno-
šću navedenih činioca određene oblasti.
168
Definicije vinskog turizma
Prilikom definisanja vinskog turizma mo-
ra se uzeti u obzir specifičnost turizma
kao privredne delatnosti, direktna pove-
zanost vinogradarstva i proizvodnje vi-
na sa poljoprivredom kao i uticaj na eko-
nomiju sredine u kojoj se manifestuje i
potrebu sudelovanja vinara, turističkih
agencija i turista.
“Vinski turizam je poseta vinogradima,
vinarijama, vinskim festivalima i izložba-
ma koje se organizuju sa svrhom rekreaci-
je” (Johnson, 1997).
Ova definicija isključuje posete pove-
zane sa poslom naglašavajući rekreaciju
i ne obuhvatajući istorijski kontekst vin-
skog turizma i ne odražavajući adekvatno
romantiku grožđa i vinogradarskih kraje-
va.
Drugu definiciju su dali profesori Hall
i Macionis u okviru studije “Vinski turi-
zam u svetu”. Prema njihovoj definiciji
vinski turizam se može definisati kao “po-
seta vinogradima, vinarijama, vinskim fe-
stivalima, i vinskim izložbama pri čemu je
degustacija vina i/ili doživljaj atrakcija vi-
nogradarske regije predstavljaju primarne
motive posete”.
Kod ove definicije mora se imati u vidu
da posetioci vinarija i vinskih regija imaju
različit interes i znanje o vinu i proizvod-
nji vina, i različitu strast prema vinu. Ta-
ko, njihova motivacija mogu biti i druge
aktivnosti koje su indirektno vezane za vi-
no i vinogradarsku industriju poput saku-
pljanja etiketa sa vinskih boca, upoznava-
nje sa arhitekturom vinskih podruma, sa
načinom proizvodnje, učestvovanje u ber-
bi i održavanju vinograda.
Prema definiciji Južno - australijske tu-
rističke agencije (South Australian Touri-
sm Commission) “vinski turizam je sva-
ko iskustvo povezano sa vinarijama ili sa
proizvodnjom vina u kojoj posetilac sude-
luje za vreme jednodnevne posete ili du-
žeg boravka”.
Ova definicija, nije potpuna obzirom
da zanemaruje navedene elemente kojima
turista upoznaje istoriju, tradiciju i kultu-
ru određenog prostora koja nije u direk-
tnoj vezi sa proizvodnjom vina.
Jedan od najpoznatijih teoretičara Ge-
tz koji se bavio pitanjem vinskog turizma,
menadžmentom i njegovim razvojem dao
je definiciju koja ima izrazitu ekonomsku
konotaciju. On definiše vinski turizam
kao “putovanje povezano sa privlačnošću
vinarija i vinogradarskih područja, vrsta
marketinške niše i prilika za direktnu pro-
daju za vinarsku industriju” .
Kroz ovu definiciju Getz sugeriše da
određena vinogorja moraju imati najpre
element privlačnosti što mogu biti estet-
ske, istorijske, etnografske, kulturne spe-
cifičnosti i da se kroz posetu turista ostva-
ruju ne samo ekonomski rezultati već i
upoznavanje sa elementima privlačno-
sti. Getz kroz ovu definiciju ukazuje na
to da su mnoge nerazvijene zemlje krenu-
le putem vinskog turizma u kojem su vi-
dele šansu za obnavljanjem svojih vino-
gorja i poboljšavanja ekonomske situacije
tog područja. Zapravo on zasniva tezu na
obostranoj koristi i međusobnoj interakci-
ji koja se ogleda u povećanju prodaje vi-
na, edukaciji posetilaca, privlačenju novih
tržišnih segmenata, valorizovanju drugih
prirodnih i kulturnih vrednosti, dok u de-
stinaciji povećava broj posetilaca, razvi-
ja novi imidž destinacije i konačno dono-
si prihode.
Izvesno je da univerzalna definicija
vinskog turizma ne postoji i da se njego-
vim pojmom bavi veliki broj autora i orga-
nizacija za razvoj vinskog turizma sa ra-
zličitih aspekata. Međutim, svaka od njih
pomaže da se sagleda specifičnost vinskog
turizma, koji je niz interaktivnih procesa,
pojava i odnosa koji nastaju iz intresova-
nja posetilaca za proizvodnju i/ili potroš-
nju vina kao stil, način života, kulturu i
tradiciju određenog vinogorja.
Istorijski razvoj vinskog turizma
Prvi podaci o postojanju vinskoh turiz-
ma datiraju iz Grčkog i Rimskog perio-
da. Ipak, njegova ekspanzija kao “poseb-
nog interesovanja u putovanjima”, počinje
sredinom 19. veka. Trend rasta se nastav-
lja sa razvojem železnice kao i “socijalne
revolucije” kojom je poseta vinskih regi-
ona predstavljala znak prestiža. Prvi re-
gion koji beleži ovakvu vrstu putovanja je
Bordo u Francuskoj. Bordo je i prvi regi-
on koji je objavio klasifikaciju vina sa ge-
ografskim poreklom. Primarna funkci-
ja ovog izdanja je bila klasifikacija vina sa
geografskim poreklom, przentacija njiho-
vih karakteristika, kvaliteta uz promoci-
ju različitih dvoraca i proizvođača vina.
Dobra ilustracija razvoja vinskog turizma
sa početka 20. veka je razvoj vinskih pu-
teva u 11 oblasti Nemačke. Osnovni smi-
sao ovih puteva je bio da edukuju posetio-
ce, povećaju prepoznatljivosti regiona, ali
i direktno prodaju svoj proizvod (Butler at
al, 1997).
Poslednje decenije 20. veka beleže sve
veći interes za ovakvim putovanjima.
Autori se slažu da je tome doprineo no-
vi trend u društvenim nteresovanjima.
Posebno vlada interesovanje u prirodne
vrednosti, gde se kao rezultat javlja rast
agro i eko turizma za koje se prema pret-
hodno navedenom vezuje i poseta vino-
gradima. Konačno, dodatni razlog za favo-
rizovanje vina kao motiva u putovanjima
leži u činjenici da se trenutno razvija novi
društveni koncept koji pojedini sociolozi
objašnjavaju kao “kafe društvo”(café soci-
ety), koji podrazumeva da se ljudi opušta-
ju kroz kulinarska umeća, sa posebnim
naglaskom provođenja vremena kroz raz-
govor sa dragim osobama za vreme obe-
dovanja. Ovde se ipak ne objašnjava samo
direktno razvoj vinskog turizma nego po-
rast konzumiranja vina što je osnova ra-
zvoja vinskog turizma (Thach, 2007).
Vinski turizam u svetu cilju stimulisanja posete vinskim podru-
Vinski turizam se posebno razvija u vi- mima. Okuplja 600 članova uključuju-
nogradarskim područjima “Novog sve- ći vinske proizvođače, enologe, restorane,
ta”. U SAD, Australiji, Čileu, južnoj Afri- turističke agencije objedinjenih u sklopu
ci postao je vodeća turistička atrakcija i 140 vinskih ruta. Bavi se organizacijom
primarni izvor prihoda. Tako u 2003. go- manifestacije Otvorenog festivala vin-
dine južna Afrika je posetiocima vinskih skih podruma, promotivnim aktivnosti-
podruma ostvarila 25% od ukupne proda- ma, istraživanjima razvoja vinskih puteva
je (WOSA, 2005). Kalifornija tako godiš- i slično. Tako je od 1993. do 1996 pora-
nje ubira oko jednu milijardu evra godiš- stao broj turista od 400.000 do 2,5 mili-
nje prihoda od vinskog turizma na nivou ona. Prema podacima predstavljenih na
države, gde je 2005 godine ostvarila 20 međunarodnom sajmu hrane i vina Biteg
miliona dolazaka, dok su ruralna područ- forum 2008, prihodi od vinskog turizma
ja Australije ostavrila prihod od oko 400 su bili 2,5 miliona evra. Stručnjaci su na-
miliona evra. glasili da je tek iskorišćeno 20% kapaciteta
Ovaj trend je uzeo maha i u Evropskim u vinskom turizmu, i da svakih uloženih
zemljama, koje su svoju ponudu koncipi- 10 evra donosi 50 evra zarade. Italijanska
rale u skladu sa najnovijim trendovima tu- vinogorja tokom 2007. godine je posetilo
rističke tražnje. 9 miliona turista (www.movimentoturi-
smovino.it/index_en.html).
Tabla 1. Broj posetilaca vinskih podruma i Mađarska, kao 11 zemlja sveta po pro-
vinogradarskih područja po zemljama izvodnji vina započela je projekat vinskih
Broj posetilaca puteva 1994. godine uspostavljanjem vin-
Država skog puta Villány-Siklós regionu. O ozbilj-
(u milionima)
nom pristupu u razvoju vinskog turizma
Kalifornija 20
svedoči činjenica da je 1999. godina pro-
Francuska 7 glašena godinom “hrane i vina”, što je do-
Italija 9 velo do organizacije brojnih festivala i saj-
Španija 6 mova sa gastronomskom tematikom, a
ovaj segment turističke ponude stavljan je
Australija 5 u prvi plan. Prema podacima Nacionalnog
Južno-afrička republika 2.5 statističkog zavoda vino je motiv u samo
Novi Zeland 0,4 5% turističkih putovanja domaćih turista,
a 34% u putovanjima stranih turista u Ma-
Izvor: Joseph, 2007.
đarskoj. O značaju vina svedoči i činjeni-
U Francuskoj vinski turizam ekspan- ca da je vinski turizam, stavljen u ključne
ziju beleži od 1980. godine, kada značajan turističke proizvode Mađarske pored kul-
broj proizvođača svoje podrume otvara turnog, zdravstvenog, ruralnog i poslov-
za posetioce u cilju direktne prodaje svo- nog turizma.
jih vina. Vinski proizvođači širom Fran- Slovenija i Hrvatska takođe preduzi-
cuske koriste dva osnovna tipa strategije maju niz inicijativa, a najznačajnija je pod-
za razvoj vinske turističke infrastrukture sticanje međudržavne saradnje na polju
i privlačenje turista: značajna ulaganja in- vinskog turizma. Hrvatska daje pozitivan
dividualnih proizvođača u turističku in- primer granskog udruženja vinara kroz
frastrukturu, i stvaranje mreže udruže- vinske puteve (vinske ceste) formirane na
nja i klubova, kao što je Veliki vinski klub nivou županija, čiji pravni oblik je zasno-
u dvorcu Langedok, ili Udruženje mladih van na posebnim uslovima i propisima. U
vinskih stručnjaka iz Beaune (Bonea), čiji Crnoj Gori inicijativu razvoja vinskog tu-
zajednički rad doprinosi razvoju turizma rizma su preduzele Plantaže kao nosilac
i zajedničkom stupanju na turističko trži- vinarske proizvodnje, otvaranjem podru-
šte (Hall at al, 2000). U 2007. godini Fran- ma za posetioce. Na ovom polju značajno
cuska vinogorja je posetilo sedam miliona učešće imao je i GTZ (Nemačka organiza-
turista (Joseph, 2007). cija za tehničku saradnju), nevladina orga-
U cilju daljeg razvoja turizma Mini- nizacija, koja je izradila edukativnu publi-
starstvo poljoporivrede i ribolova i Mini- kaciju o uređenju malih vinskih podruma.
starstvo trgovine, osnovali su nezavisno
telo koje će se baviti planiranjem i pro-
mocijom vinskog turizma - Conseil Su-
Oblici prezentacije
périeur de l’Oenotourisme. Osnovni cilj je u vinskom turizmu
ravnomerni razvoj među Francuskim vi- Prezentacija vinogradarstva i vinarstva u
nogorjima, povezivanje proizvođača i tu- kontekstu vinskog turizma može se ma-
rističke privrede. nifestovati na niz različitih načina: kroz
U Italiji vinski turizam se razvija od vinske puteve, manifestacije i festivale po-
1993. godine, i ova zemlja se može uzeti svećene vinu, sajmove vina, muzeje vina,
kao primer dobre strategije razvoja vin- vizitorske centre, vinske podrume (Du-
skog turizma. Vinski turizam se razvija brule, 2007).
pod okriljem Movimento del Turismo del Vinski putevi su jedan od najznačaj-
Vino (Italijanska vinska turistička asoci- nijih oblika prezentacije turističkih atrak-
jacija), koja je preduzela jaku kampanju u tivnosti vezanih za vinogradarstvo i vi-
narstvo. Spadaju u red turističkih ruta,
novog koncepta koji je zaživeo u turizmu
u drugoj polovini 20. veka. Iniciraju se sa
ciljem difuzije turističkog prometa na ve-
ći broj znamenitosti i prihoda od turizma,
uvođenje manje poznatih atraktivnosti u
turistički promet, uvećaju atarktivnost
određenog područja, povećaju dužinu bo-
ravka turista, animiarju turiste da se po-
novo vrate, i konačno uvećaju održivost
turističkog proizvoda (Meyer, 2004).
Vinski put se definiše kao poseban
oblik prodaje vina, ugostiteljskih, turistič-
kih i poljoprivrednih proizvoda jednog vi-
narskog kraja. Njega čine prirodne lepo-
te, specifičnosti okoline kroz koju put vodi,
kulturno-istorijske znamenitosti, tradicija
i posebnost vinogradarskog područja.
Dobri primeri razvijenih vinskih pu-
teva predstavljaju: Vinski put Burgundije
(La Route des Vins de Bourgogne), Put vi-
na Toskana (Le Strade del vino di Tosca-
na), Južno-afrička vinski putevi itd. Zna-
čaj vinskih puteva kao oblika prezentacije
leži u tome što se u njegovom sklopu nala-
ze i svi ostali oblici prezentacije vinogra-
darskih područja.
Manifestacije mogu biti najrazličitijeg
spektra: bazirane na tradiciji proizvod-
nje vina, kao proslave početka/završetka
berbe grožđa ili proslave zaštitnika vina-
ra, zatim na takmičarskom konceptu kao
sajmovi vina, ili revijalnog (sajamskog) ka-
raktera gde se prezentuju vina određenog
područja odnosno određenih proizvođa-
ča. Manifestacijama se vrši promocija vin-
ske kulture, okuplja veliki broj posetilaca
i vezuje se podjednako za ruralna i urba-
na područja. Njihov značaj leži i u činjeni-
ci da mogu delovati kao promotivni kanal
za područja iz kojih dolazi određeno vi-
no (Thach, 2007). U Srbiji su brojne mani-
festacije na temu vina poput brojnih ber-
bi, kao tradicionalne manifestacije, zatim
proslave Svetog Trifuna – kao zaštitnika
vinara, ali i potpuno novi sajmovi i festi-
vali posvećeni vinu. Nažalost tradicional-
ne berbe za sada okupljaju samo lokalne,
a najdalje regionalne posetioce. Dobar
primer kako određena manifestacija mo-
že približiti vinarstvo i vinogradarstvo je
Italijanska noć otvorenih vinskih podru-
ma, poput Noći muzeja, gde vinari otvara-
ju svoje podrume za posetioce.
Tematski muzeji mogu privući i ani-
mirati ne samo ljubitelje vina, nego i dru-
ge kategorije turista, počevši od posetioca
mlađih uzrasta do onih koji ne konzumi-
raju vino iz bilo kog razloga, ali se za nje-
ga interesuju. Mogu prikazivati tehnologiju
proizvodnje vina, prezentovati stare boce,
etikete, ili sprave koje se koriste u preradi
vina od najstarijih vremena do danas. Pri-
meri dobre prakse su: muzej vinskih etike-
ta u Bordou, Istorijski muzej vina u Arkan-
zasu (Arkansas Historic Wine Museum),
Muzej vina Pariza, Nacionalni vinski cen-
tar Australije, Kuća vina u Bordou (La Ma-
ison du Vin de Bordeaux) i dr (Pivac, 2008).
169
 Vizitorski centri predstavljaju “kapi-
je” vinskih puteva i predstavljaju polaziš-
nu tačku užih vinogradarskih područja tj
rejona. Mogu imati informativnu i eduka-
tivnu funkciju. Omogućuju prezentaciju
tehnologije proizvodnje vina, istoriju i tra-
diciju određenog područja, degustaciju vi-
na uz somelijera i sl. U svom sasatvu ima-
ju vinoteku gde se vina mogu kupiti, ali i
muzejske postavke i multimedijalne pro-
jekcije. Dobar primer ovakvog centra za
posetioce je u Sloveniji, u mestu Črnomelj
(www.crnomelj.si).
Vinski podrumi individualnih pro-
izvođača su među prvima, koji su svo-
ja vrata otvorili posetiocima. Najpre su
to prijatelji vinara ili slučajni kupci koji
kupuju vino direktno u podrumima. Si-
stem se širi nakon degustacije vina od
strane drugih osoba koje dolaze kod istog
vinara da kupe vino, a time koriste pri-
liku da upoznaju prirodne lepote i kul-
turne vrednosti tog kraja. Na tim osno-
vama vlasnici vinskih podruma shvataju
da poseduju određeni kapacitet turistič-
ke atraktivnosti, te u svoju delatnost uvr-
šćuju i turizam (Thach, 2007). Ovakav
primer je najvidljiviji na području Nego-
tinsake krajine, koja beleži sve veći broj
posetilaca motivisanih vinom, koji se
tom prilikom upoznaju sa kulturnim na-
sleđem, tradicionalnih pivnica (pimni-
ca), gastronomskom ponudom, stvara-
laštvom Mokranjca itd. Ipak, postoje i
brojni primeri strategijskog planiranja
razvoja turističke delatnosti uz istovre-
menu proizvodnju vina: na Paliću Laslo
Hupert kao vlasnik i ugostiteljskog objek-
ta “Vinski Dvor”, podrum Jelić kod Valje-
va, podrum porodice Živanović u Srem-
skim Karlovcima, vinarija Aleksandrović
u selu Vinča podno Oplenca, koji bele-
ži preko 15.000 poseta godišnje. Poseb-
nu atraktivnost predstavljaju i nekadaš-
nji kombinati giganti koji imaju i vinske
podrume koji sami po sebi predstavljaju
turističku vrednost poput podruma “Vr-
šačkih vinograda”, WOW vinarija, koja
koristi deo podruma Podruma “Palić” i sl.
170
Zaključak
Vinski turizma je izuzetno značajan
oblik turizma, koji beleži brojne prednosti
za lokalnu zajednicu. On ostvaruje efekat
multiplikatora kroz potrošnju posetila-
ca koja se ubrizgava u lokalnu ekonomiju.
Proizvodi poslove i stvara više prilika za
posao, naročito za mlade ljude koji su na
taj način ohrabljeni da ostanu u lokalnim
zajednicama, što posebno može biti kori-
sno za ruralna područja Srbije, te da pruži
promene i dovede do jačanje lokalne eko-
nomije. Rast u vinskom turizmu može da
dovede do poboljšanja infrastrukture,
usluga i objekata koji koriste meštanima,
naročito u zajednicama gde takvi razvoji
inače ne bi bili mogući. Kroz efektivnu po-
litiku, planiranje i istraživanje vinski turi-
zam može osigurati da okolina, nasleđe i
domaća kultura neke oblasti budu sačuva-
ni. Vinski turizam može pružiti prošire-
ne mogućnosti za stanovništvo kroz uvo-
đenje posebnog obrazovanja za odrasle i
specijalizovane kurseve za obuku.
U uslovima turističke privrede Srbi-
je prihvatljivo je razvijati ga kao poseban
oblik turizma koji će doprineti prosperite-
teu ruralnih područja. Nažalost u Strate-
giji razvoja turizma u skladu sa resursima,
vinski turizam se ne spominje osim u kon-
tekstu ruralnog turizma. Ostaje da se bu-
dućim Master planovima i drugim podza-
konskim aktima, ovakva situacija ispravi,
a da vinogradi i vinski podrumi Srbije na-
đu zaslužujuće mesto u turističkoj ponudi.
Literatura
Butler, R, et all (1997): Tourism and recre-
ation in Rural areas, west sussex: John
Wiley and Sous Ltd.
Getz, D. (2000): Explore Wine Tourism:
Management, Development & Destina-
tion, Cognizant Communication Cor-
poration, New York
Dubrule, P., (2007): L’oenotourisme: une
valorization des produits et du patri-
monie vitivinicoles, Report from con-
ference, http://www.arev.org/spip.
php?rubrique=18html&lang=en
Hall, C.M., Sharples, L., Cambourne, B.
& Macionis, N. (2000): Wine Tourism
Around the World-Development, ma-
nagement and markets, Butterworth
Heinemann,England
Hall, C.M. & Macionis, N. (1998): Wine
tourism in Australia and New Zealand,
Tourism and Recreation in Rural Areas,
John Wiley & Sons, pp.267-298
Hall, M., (2003): Food, Wine and touri-
sm marketing The Haworth Hospitali-
ty marketing, New York.
Johnson, G. (1997): Surveying Wine To-
urism in New Zealand, University of
Otago, Otago.
Joseph, R, (2008): Wine tourism, News
analysis-Wine Bussines.
Meyer, D. (2004): Tourism routes and ga-
teways: Key issues for the development
of tourism routes and gateways and
their potential for Pro-Poor Tourism,
Overseas Development Institute.
Milosavljević, M. i Jović, S. (2004): Grožđe
i vino, Agena, Beograd
Novelli, M. (2005): Niche tourism, con-
temporary issues, trends and cases,
Oxford, Elsevier.
Pivac, T. (2008): Vinogradarstvo i vinar-
stvo u turističkoj ponudi Vojvodine,
Doktorska disertacija u rukopisu, PMF,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo, Novi Sad
Plummer, R., Telfer, D., Hashimoto, A.
& Summers R. (2005): Beer toursim in
Canada along the Waterloo-Wellington
Ale Trail, Tourism Management, Volu-
me 26, Issue 3, june 2005, pp.447-458
Thach, L (2007): Discover the motivations
of wine tourists and the challenges, be-
nefits and trends in wine tourism, Wine
Business Monthly, 08/15/2007.
Vintur project 2005, VINTUR, European
oenotourism handbook, Delloite, Dello-
ite.
www.movimentoturismovino.it/index_
en.html
www.arev.org
www.crnomelj.si
www.wosa.co.za
 Lovni turizam i gastronomija

Hunting Tourism and Gastronomy

171
172
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Dr Risto Prentović*
Radan Spasić**
Sažetak
Područje Šargana, locirano u Jugoza-
padnoj Srbiji (Zlatiborski okrug), ste-
klo je poslednjih godina imidž atrak-
tivne, odnosno perspektivne turističke
destinacije. Tome su doprinele dve bit-
ne okolnosti i to: restauriranje pruge
uskog koloseka, tzv. „Šarganske osmice“
i konstituisanje istoimenog muzejsko-
turističkog kompleksa, kao i uspostav-
ljanje zaštićenog prirodnog dobra –
Parka prirode „Mokra Gora – Šargan“.
Kako je na ovom prostoru već više od
decenije uspostavljeno lovište „Šargan“
postavlja se pitanje da li područje Šar-
gana poseduje relevantne pretpostavke
koje ga čine perspektivnom i, sa aspek-
ta lovnog turizma, prosperitetnom de-
stinacijom. Tekst ovog rada predstav-
lja skroman pokušaj davanja odgovora
na to pitanje.
Ključne reči: lovni turizam, lovište,
park prirode, Šargan, destinacija
Abstract
Prospects of hunting tourism in the Šargan
Šargan area, located in South-west-
ern Serbia (Zlatibor district), acquired
in recent years the image of an attrac-
tive and promising tourist destination.
To that contributed two important cir-
cumstances: restoration of the narrow
gauge railway, called. “Sargan Eight”
and the establishment of the same mu-
seum-tourist complex, and establishing
the protected area - the Nature Park
„Mokra Gora – Šargan“. As if on this
space for more than a decade has been
established hunting, we ask the ques-
tion of whether the area has relevant
assumptions that make it perspective,
and from the aspect of hunting tour-
ism, a prosperous destination.
Key Words: hunting tourism, hunt-
ing ground, nature park, Šargan, des-
tination
* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,
Novi Sad
** JP „Srbijašume“ – Beograd, Šumsko gazdinstvo -
Užice
Perspektive lovnog turizma
na Šarganu
Uvod
Lovište „Šargan“ uspostavljeno je Reše-
njem Ministarstva poljoprivrede, šumar-
stva i vodoprivrede Srbije 25. decembra
1966. godine i dato na gazdovanje JP „Sr-
bijašume“ iz Beograda. Ono je locirano na
teritorijama opština Užice i Čajetina, na
tarsko-zlatiborskom šumskom području,
tj. između planina Tara i Zlatibor.1
Do ustanovljavanja lovišta „Šargan“
njegovim sadašnjim lovnim površinama
gazdovale su lovačke organizacije sa sedi-
štima u opštinama Užice i Čajetina. U pe-
riodu od ustanovljavanja Lovišta do dono-
šenja Lovne osnove (22.03.2001.godine)
gazdovano je na osnovu Privremenog go-
dišnjeg plana gazdovanja. Za to vreme ra-
đeno je na organizaciji stručne službe Lo-
višta, utvrđivanju i obeležavanju granica
lovišta i izgradnji neophodnog minimal-
nog broja lovnih objekata. S tim u vezi iz-
vršena je adaptacija stare lugarnice u lo-
vačku kuću sa šest ležajeva, kuhinjom i
sanitarnim prostorijama, a izrgrađene su
i dve zatvorene čeke.
Uspostavljanjem Parka prirode „Mokra
Gora - Šargan“ (Rešenje Vlade Republi-
ke Srbije od 28.11.2005) lovište „Šargan“
ulazi u sastav ovog zaštićenog prirodnog
dobra, a njime i dalje gazduje JP „Srbija-
šume“. Time se, čini se, stvaraju određe-
ne pretpostavke i znatno bolji uslovi, kao
i društveno-ekonomski zasnovane potre-
be, odnosno osnovane pretenzije da ovo
lovište preraste u lovno-turističku desti-
naciju. Kakve su, u tom smislu, njegove
1 Ukupna površina lovišta „Šargan“, prema
Rešenju objavljenom u „Službenom glasniku
RS“ br. 6 od 12.02.1997.godine, iznosi 13.784
ha, od čega je na delu teritorije opštine Čaje-
tina 3.606 ha, a na delu teritorije opštine Uži-
ce 10.178 ha. Lovno produktivne površine
za gajenje glavnih vrsta divljači iznose: srna
(Capreolus capreolus L.) – 6.000 ha; divlja
svinja (Sus scrofa L.) – 10.000 ha; zec (Lepus
aeuropeaus L.) – 6.000 ha.
Struktura površina lovišta s obzirom na bilj-
ne kulture je sledeća: šume i šumsko zemlji-
šte – 8.120 ha; pašnjaci i livade – 3.429 ha;
njive i bašte – 406 ha; voćnjaci i vinogradi –
160 ha; ostalo zemljište – 1.669 ha. Rezervat
ovog lovišta je površine 2.865 ha. ma, pa, kao takvi, tereni lovišta pružaju do-
Nadmorska visina lovišta „Šargan“ se kre-
će od 480 m (najniža tačka) do 1281 m (naj-
viša tačka). Najveći deo ovog lovišta prosti-
re se na planinskom terenu nadmorske visine
od 610 – 1200 m, a samo su neznatni delovi
ispod ili iznad ovih nadmorskih visina. Pre-
ma tome, lovište „Šargan“ pripada planin-
skom tipu lovišta.
perspektive trebalo bi da da odgovor tekst
ovog rada.
Turističko-geografski položaj
lovišta „Šargan“
Lovište „Šargan“ prostire se na Tarsko-Zla-
tiborskom šumskom području, odnosno
između planina Tare i Zlatibora, a u od-
nosu na geografske koordinate: od 17o 10’
10’’ do 17o 16’ 17’’ istočne geografske duži-
ne, odnosno 43o 45’ 50’’ do 43o 50’ 15’’ se-
verne geografske širine. Teritorijalno-ad-
ministrativno, ovo lovište je jednim delom
u opštini Užice, a drugim u opštini Čajeti-
na, odnosno u Zlatiborskom okrugu u Re-
publici Srbiji.
Lovište „Šargan“ je locirano u blizini
gradova Užice i Čajetina i turističkih cen-
tara Zlatibora i Nacionalnog parka „Tara“,
a svojim jednim delom je u sastavu parka
prirode „Šargan-Mokra Gora“. Kroz lovi-
šte prolazi savremeni asfaltni put Užice –
Višegrad, sa kojim su povezani brojni tvr-
di i meki putevi koji presecaju ovo lovište.
Sa turističkog aspekta ovo lovište ima
veoma povoljan položaj, budući da su
u njegovoj neposrednoj blizini izuzet-
no značajni turistički centri Zlatibor, Ta-
ra i Mokra Gora, a unutar samog lovišta
izuzetna turistička atrakcija „Šarganska
osmica“. „Lovni turizam time dobija veli-
ke šanse da se uklopi i upotpuni postoje-
će turističke sadržaje, odnosno turističku
ponudu.“ (Lovna osnova, str. 1).
Prirodne turističke vrednosti
lovišta „Šargan“
Geološko-reljefne karakteristike
Geološku podlogu lovišta „Šargan“ čine
serpentinski perioditi, nastali u jurskoj pe-
riodi, kada je došlo do mnogobrojnih vul-
kanskih erupcija. Na manjim površinama i
pojedinačno javljaju se još i amfibolit i ga-
bro. Po konfiguraciji teren je izgrađen pre-
težno od sedimenta ili vulkanskih pro-
dukata. Osnovna karakteristika reljefa su
planinski venci nastali nabiranjem i izdiza-
njem geološke građe. Konfiguraciju terena
karakterišu strme strane sa uvalama i kosa-
bre uslove za gajenje i zaštitu divljači.
Klima u lovištu
Lovište „Šargan“ pripada području ume-
reno kontinentalnog klimata. Vegetacio-
ni period počinje u prvoj polovini aprila,
a završava se krajem septembra. Ukupno
173
 trajanje vegetacionog perioda iznosi u
proseku 170 dana.
Na osnovu podataka Republičkog hi-
drometeorološkog zavoda temperaturne
vrednosti u lovištu su:
• srednja godišnja temperatura je 8,7oC,
• srednja godišnja temperatura u toku ve-
getacionog perioda 14,9oC,
• apsolutna maksimalna temperatura
vazduha 36,1oC,
• apsolutna minimalna temperatura vaz-
duha – 26,9oC.
Ekstremno niske i visoke temperature
ne traju dugo i ne dostižu vrednosti koje
mogu da ugroze vegetaciju i divljač.
Ukupno godišnje trajanje insolacije
iznosi 1.674 časa, odnosno prosečno 139,5
časova mesečno.
Najmanja insolacija je u decembru (55
časova), a najviša u avgustu (230 časova).
U toku vegetacionog perioda insolacija
iznosi 1.149 časova, a prosečno mesečno,
u tom periodu, 192,5 časova.
Ukupna godišnja količina padavina je u
maju mesecu i iznosi u proseku 1.036 ml,
a prosečna mesečna 86,3 ml.
Maksimalna količina padavina je u ma-
ju mesecu i iznosi 123,3 ml.
Glavni pravci duvanja vetra na područ-
ju lovišta „Šargan“ su severoistični i jugo-
zapadni, a česti su i severozapadni vetro-
vi. Skoro 1/3 dana u godini su mirni, tihi,
bez vetra.
Hidrološki uslovi u lovištu
Lovište „Šargan“ ispresecano je mrežom
manjih ili većih vodenih tokova. Glavni vo-
dotokovi su reke: Bratešina, Kamišna i Crni
Rzav. Manji vodotokovi su: Duboki potok,
Trnjački potok, Potok Trebišnjica, Kutezer-
ski potok, Veliki potok, Jatarski potok, po-
tok Šargančica, Jelački potok, Cvetni potok,
Pavlov potok, Kremanski potok, Grabovik,
Drugančica, Dubočac i dr. Ovi vodotokovi
većim delom pripadaju slivu Drine, a ma-
njim delom slivu Zapadne Morave.
Vode u lovištu ima dovoljno preko ce-
le godine, osim u letnjim mesecima kada
se vodostaj potoka smanji ili isti presušuju.
Izvori pijaće vode su brojni, mada u većini
male izdašnosti i pojavljuju se uglavnom u
blizini potoka. Stihijsko povećanje vodene
mase posle jakih kiša traje kratko, zahvalju-
jući dobro očuvanom šumskom pokrivaču.
Pedološke karakteristike
U lovištu „Šargan“ preovlađuju humusno-
silikatna zemljišta, a mestimično se jav-
lja i crnica. Humusno-silikatna zemljišta
na serpentinu su apsolutno šumska ze-
mljišta sa izrazito malom produktivno-
šću. Obrazuju se na različitim supstrati-
ma, ali se najčešće javljaju na eruptivnim
i nekim eruptivnim stenama (gnaje, amfi-
bolit, serpentin, kvarcit). Ova zemljišta sa-
drže oko 60% skeleta i malo mrkog ili sme-
đeg zemljišta koje se lako spira i odnosi pri
intenzivnim padavinama. Fizičke i hemij-
174
ske osobine zemljišta zavise od matičnog
supstrata, pa se razlikuju neutralna, sla-
bo kisela i kisela zemljišta, koja imaju ši-
roku ekološku amplitudu. Kao takva, ova
zemljišta su manje produktivnosti.
Biogeografske karakteristike
Glavne biljne zajednice u lovištu „Šargan“
su: Eriko-Pinetum nigrae (biljna zajedni-
ca crnog bora) koja zauzima najveći deo
površine lovišta. Ove šume se javljaju na
nadmorskim visinama od 700 – 1.300 m.
Dominantna vrsta je crni bor, koji se, zbog
svojih skromnih zahteva, lako prilagođava
nepovoljnim stanišnim uslovima kao što
su topla i suva staništa i plitko zemljište.
U spratu drveća, na nešto dubljim i sveži-
jim zemljištima, javlja se i beli bor. U spra-
tu šiblja su zastupljeni kitnjak, grab i cer, a
od prizemne flore najzastupljeniji su Erica
carnea (crnjuš) i Fragaria vesca (jagoda).
Quercetum montanum serpentinicum
(biljna zajednica hrasta kitnjaka) koja se
prostire na većim nadmorskim visinama
na humusno-silikatnim i smeđim zemlji-
štima. Hrast kitnjak je glavna biljna vrsta,
a drugih u spratu drveća skoro i da nema.
U spratu šiblja javlja se Juninperus comunis
(kleka), Crategus monogika (glog), Roza ca-
nina (divlja ruža), Rus cotinus (ruj) i dr.
Od ostalih biljnih vrsta u lovištu su pri-
sutne i Corilus anelana (leska), Rubus fru-
ticoda (kupina), Vaccinium mirtilus (bo-
rovnica), a na manjim površinama nalaze
se i veštački unete vrste: Picea excelasa
(smrča), Abies alba (jela), Pernus strobus
(Vajmutov bor), Picea omorica (Pančićeva
omorika), Larix europeae (ariš) i dr.
Generalno uzev, u okviru velikih šum-
ski kompleksa čiste i mešovite šume crnog
i belog bora, kojima je područje na kome je
locirano lovište „Šargan“ prirodno stani-
šte, su posebno atraktivne posmatrano sa
aspekta turizma. Ove šume kao i mozaič-
no raspoređene planinske livade i pašnja-
ci, zahvaljujući specifičnoj geološkoj podlo-
zi i klimi, naseljava veoma bogat biljni svet.
Naime, na tom prostoru prisutno je više od
700 vrsta vaskularne flore, pa se može re-
ći da ovaj relativno mali prostor nastanju-
je oko 22% ukupne flore Srbije, od čega su
6,2% endemični i subendemični taksoni.
Uzimajući u obzir sve napred izlože-
no, može se zaključiti da u ovom lovištu
postoji znatan broj biljnih vrsta koje služe
kao hrana i zaklon za gajene vrste divljači.
Životinjski svet Šargana
Specifična geološka podloga, klima, hi-
drografija i vegetacija prostora na kome je
locirano lovište „Šargan“ pružaju povoljne
uslove za egzistiranje različitih vrsta ži-
votinja. Ihtiofauna ovog područja je rela-
tivno siromašna, a barhato-herpeto fauna
malo istražena. Sa aspekta ovog rada od
značaja su ornitofauna i fauna sisara.
Ornitofauna prostora Šargana je do-
sta bogata, iako do sada nije u potpunosti
proučena. Naime, dosadašnja istraživanja
su pokazala da na ovom lokalitetu egzi-
stira najmanje 60 vrsta ptica, od kojih čak
93% imaju status gnezdarica. Među prou-
čenim vrstama 29 vrsta ptica su zaštićene
kao prirodne retkosti, a od njih je 13 vr-
sta koje imaju negativan trend populacija
(tj. njihova brojnost opada na čitavoj teri-
toriji Srbije). Sa spekta lovstva značajno je
da je 29 vrsta ptica sa ovog područja zašti-
ćeno Zakonom o lovstvu i Naredbom o lo-
vostaju, od čega su 22 vrste trajno, a 7 lo-
vostajem zaštićene vrste, a samo dve vrste
su van režima zaštite (siva vrana i svraka).
• Faunu sisara, prema dosadašnjim sazna-
njima i dostupnim podacima, čine uku-
pno 32 vrste svrstane u 5 taksonomskih
kategorija nivoa reda i to: Rodentia (glo-
dari) – 12 vrsta, Carnivora (zverovi) –
10, Insectivora (bubojedi) – 6, Artiodac-
tyla (papkari) – 3 i Lagomorpha (zečevi)
– 1 vrsta. Nema podataka o prisutnosti si-
sara iz reda Chifoptera (slepi miševi). Na
preliminarnom spisku vrsta za Crvenu li-
stu nalaze se 22 (68,8%) vrsta sisara Šar-
gana i Mokre Gore. Prema kriterijumi-
ma Međunarodne unije za zaštitu prirode
(IUCN) sisari sa ovog područja svrstani
su u četiri kategorije ugroženosti i to:
• U kategoriju ugroženih (osetljivi, ranji-
vi) svrstane su četiri vrste sisara, ko-
ji, doduše, nisu krajnje ugroženi, ali se
suočavaju sa visokom verovatnoćom da
iščeznu u prirodnim uslovima u nekoj
srednje bliskoj budućnosti. Tu spada-
ju: Canis lupus (vuk), Ursus arctos (mr-
ki medved), Lutra lutra (vidra) i Rupica-
ra rupicara (divokoza).
• U kategoriju ugroženosti (niska verovat-
noća opasnosti – zavisni od zaštite) svr-
stano je 5 vrsta sisara, koje su, kao takve,
predmet programa očuvanja specifič-
nih za taksone ili njihova staništa, a či-
ji bi prestanak zaštite imao za posledicu
uvrštavanje taksona u jednu od viših ka-
tegorija ugroženosti u okviru 5 godina.
U ovu kategoriju spadaju i vrste koje su
u režimu lovnog gazdovanja i predstav-
ljaju značajne lovne vrste na područ-
ju Šargana i Mokre Gore, a gde spada-
ju: Lepus europaeus (zec), Meles meles
(jazavac), Felis silvestris (divlja mačka) i
Capreolus capreolus (srna);
• U kategoriju niske verovatnoće opasno-
sti svrstano je 18 vrsta sisara (56,2%), gde
spadaju taksoni koji nisu zavisni od za-
štite, ali se nalaze blizu kategorije oset-
ljivih. U ovu grupu spadaju između osta-
lih: Vulpes vulpes (lisica), Martes martes
(kuna zlatica), Martes foina (kuna beli-
ca), Sciurus vulgaris (veverica) i dr.
• Ni u jednu od kategorija ugroženosti
nije uvrštena samo jedna vrsta sa ovog
područja, a to je Rattus rattus (crni pa-
cov), koji predstavlja izuzetno sinantro-
pnu vrstu.
Stanje fondova lovne divljači, prema
aktuelnoj lovnoj osnovi lovišta „Šargan“,
je na dan 31.03.2001. bilo sledeće:
1. Krupna dlakava divljač:
a) lovostajem zaštićena divljač:
• Srna (Capreolus capreolus L.) - 77
grla
• Divlja svinja (Sus scrofa L.) - 83 grla
• Medved (Ursus arestos L.) - 4 grla
b) divljač van režima zaštite:
• Vuk (Canis lupus L.) - 5 jedinki
2. Sitna dlakava divljač
a) lovostajem zaštićena divljač:
• Zec (Lepus europeaus L.) - 300 je-
dinki
• Jazavac (Meles meles L.) - 15 jedin-
ki
• Kuna belica (Mortes faina L.) - 20
jedinki
• Veverica (Serious vulgaris L.) - 50
jedinki
b) divljač van režima zaštite:
• Lisica (Vulpes vulpes L.) - 30 jedin-
ki
• Divlja mačka (Felix silvestris S.) - 10
jedinki
• Šakal (Canis aureus L.) - 5 jedinki.
3. Sitna pernata divljač
a) Lovostajem zaštićena divljač:
• Divlji golub – grivnjaš (Columba
palumbus L.)- 20 jedinki
• Grlica (Streptopelia turtur L.) - 30
jedinki
• Gugutka (Streptopelia decaoctol L.)
- 20 jedinki
• Poljska jarebica (Perdix perdix L.) -
40 jedinki
• Prepelica (Coturnix coturnix L.) -
40 jedinki
• Divlja patka (Anas spp.) - 10 jedinki
• Divlja guska (Anser anser L.) - 10
jedinki
• Jastreb kokošar (Accipiter qeutilis
L.) - 10 jedinki
• Šumska šljuka (Scolopax rusticola
L.) - 20 jedinki
• Kreja (Garreulus glaudarius L.) -
20 jedinki
• Gačac (Corvus frugilegus L.) - 20 je-
dinki;
b) divljač van režima zaštite
• Siva vrana (Copuis sorone Cornix
L.) - 20 jedinki
• Svraka (Pica pica L.) - 50 jedinki
Bonitet i kapacitet lovišta „Šargan“
Bonitiranje, sprovedeno prilikom izrade
Lovne osnove ovog lovišta, izvršeno je za
glavne gajene vrste divljači, a to su, shod-
no ciljevima gazdovanja, srna, zec i divlja
svinja. Postupak bonitiranja je sproveden
prema relevantnim metodološkim po-
stupcima.2 Shodno tome ovo lovište je za
2 Za srnu i zeca bonitiranje ovog lovišta spro-
vedeno je prema kriterijumima i merilima iz
publikacije autora B. Tomaševića i Ž. Rado-
savljevića - „Bonitiranje lovišta“, „Dnevnik“,
Novi Sad, a za divlju svinju „na osnovu vla-
stitih iskustava autora Lovne osnove lovišta
„Šargan“ i upoređenjem sa lovištima u koji-
ma preovlađuju isti ili slični ekološki uslovi“
(Lovna osnova, str. 5).
Tabela br.1 Biološki kapacitet lovišta „Šargan“
Mf + RP Biološki
Redni broj Vrsta divljači
kapacitet na 100 ha LPP
1. Srna
6 6.000
2. Divlja svinja 4 10.000
3. Zec 20
(značenje skraćenica: Mf = matični fond, RP = realni prirast, LPP – lovnoproduktivna površina).
Izvor: Lovna osnova lovišta „Šargan“, 2001-2011., str. 6.
Tabela br. 2 Ekonomski kapacitet lovišta „Šargan“
Redni broj Vrsta (LPP) (ha) Gustina
divljači Mf na 100
ha LPP
(jedinki)
1. Srna 6.000 4 240
2. Divlja 10.000 1 100
svinja
3. Zec 6.000 6 360
Izvor: Lovna osnova lovišta „Šargan“ 2001 – 2011., str. 7.
srneću divljač (58 poena) i za zeca (69 poe-
na) svrstano u III bonitetni razred, dok za
divlju svinju nije utvrđen broj poena, već
se „na osnovu navedenih merila i odnosa
konstatuje da su uslovi za gajenje divljih
svinja povoljni i određuje II i III bonitet.“
(Lovna osnova, str. 6).
Prema napred naznačenoj metodologi-
ji utvrđeni su biološki i ekonomski kapa-
citet lovišta „Šargan“. Biološki kapacitet
ovog lovišta za gajene vrste divljači prika-
zan je u tabeli 1.
Ekonomski kapacitet lovišta je sa as-
pekta lovnog gazdovanja (pa i lovnog tu-
rizma) bitniji od biološkog i predstavlja
onu brojnost divljači po jedinici površine
lovišta3 i ukupno u lovištu, pri kojoj su šte-
te od divljači relativno male ili ekonomski
opravdane a divljač je dobrog kvaliteta i,
kao takva, garantuje postojanje ekonom-
ske koristi koja se realizuje adekvatnim
gajenjem, zaštitom i racionalnim kori-
šćenjem date gajene vrste divljači. Shod-
no napred izloženom, u važećoj Lovnoj
osnovi lovišta „Šargan“, određuju se slede-
ći ekonomski kapaciteti ovog lovišta za ga-
jene vrste divljači (a koji su prikazani u ta-
beli 2)
Iz podataka datih u tabeli br. 2 može se
uočiti sledeće:
• Ekonomski kapacitet za srnu. Opti-
malni broj srneće divljači u ovom lo-
vištu iznosi 4 grla na 100 ha lovnopro-
duktivne površine, kao prolećno brojno
stanje, odnosno 240 grla u celom lovištu
kao matični fond sa realnim prirastom
od 72 grla. Ekonomski kapacitet za srnu
u lovištu iznosi 312 grla, u odnosu polo-
va 1:1 i realnim prirastom od 0,8 grla po
srni starijoj od 2 godine;
• Ekonomski kapacitet za divlju svinju.
Na osnovu stanišnih i drugih prilika,
3 Kao jedinica površine lovišta, pri utvrđivanju
njegovog kapaciteta, uzima se 100 ha lovno
produktivne površine. koriste se) za potrebe lovstva.
Lovno produktivna Biološki kapacitet
površina (ha) (jedinki)
360
400
6.000 1.200
(Mf) Realni Ekonomski
(jedinki) prirast kapacitet
(jedinki) (jedinki)
72 312
46 146
180 540
optimalan broj divljih svinja u lovištu
„Šargan“ je 1 grlo na 100 ha lovno pro-
duktivne površine, kao prolećno broj-
no stanje, odnosno 100 grla kao ma-
tični fond, sa realnim prirastom od 46
grla. Shodno tome, ekonomski kapacitet
ovog lovišta za divlju svinju iznosi 146
grla u odnosu polova 1:1 i realnim pri-
rastom od 1,5 prasadi po krmači stari-
joj od 2 godine.
• Ekonomski kapacitet za zeca. Opti-
malna brojnost zečeva u lovištu „Šar-
gan“ je 6 jedinki na 100 ha lovno pro-
duktivne površine, odnosno 360 jedinki
za celo lovište u odnosu polova 1:1 kao
matični fond. Realni prirast (ukupni
prirast umanjen za gubitke) je 1 mla-
dunče po zečici, pa u celom lovištu real-
ni prirast iznosi 180 jedinki, a optimal-
no brojno stanje pred lov je 540 jedinki.
Ostali resursi lovišta „Šargan“
U prethodnim odeljcima ovog teksta pri-
kazani su prirodni resursi lovišta „Šar-
gan“, čiji je glavni segment lovna divljač.
Osim njih bitni su i materijalno-tehnički
(fizički kapital) i ljudski resursi.
Fizički kapital kao lovno-turistički resurs
Fizički kapital kao resurs lovnog turizma
označava sve ljudskom rukom izgrađene
objekte i sredstva „koja su u neposrednoj
funkciji proizvodnje, uzgoja, zaštite, lo-
va i korišćenja divljači“. (Prentović, 2006,
str.63).
U vreme izrade Lovne osnove 2001.go-
dine u lovištu „Šargan“ su od lovnih obje-
kata postojali: dve zatvorene visoke čeke
i adaptirana lovačka kuća za smeštaj go-
stiju, kapaciteta 6 ležajeva. U neposrednoj
blizini lovačke kuće je jedan zidani obje-
kat – štala koja se koristi kao objekat za
smeštaj zrnaste i kabaste hrane. U lovištu
je izgrađena dosta dobra mreža puteva za
potrebe šumarstva koji se mogu koristiti (i
175
 U periodu od 2001. godine od lovno-
tehničkih objekata izgrađene su još 2 vi-
soke zatvorene čeke, a od lovno-uzgojnih
objekata – 5 hranilišta za divlje svinje i 5
hranilišta za srneću divljač, i jedno mrci-
nište. Takođe je u ovom periodu formi-
rano i 37 solišta. Pojilišta i kaljužišta ne
postoje kao namenski izgrađeni lovno-
uzgojni objekti u lovištu, jer na njegovom
prostoru postoji veliki broj izvora i poto-
ka, tako da u toku cele godine ima dovolj-
no vode za napajanje i kaljužanje divljači.
Ograđeni delovi lovišta još uvek ne posto-
je.
Lovno-tehničkih sredstava u pose-
du lovišta „Šargan“ ima veoma malo i to:
jedno terensko vozilo – Lada „Niva“, je-
dan moped za prevoz lovočuvara, a od lo-
vačkog oružja samo jedna puška sačmari-
ca kalibra 12 i tri pištolja „Zastava oružje“,
M-88, kalibra 9 mm.
Kao objekti smeštaja lovaca turista,
osim lovačke kuće, mogu se koristiti i ugo-
stiteljski kapaciteti u sastavu muzejsko-
turističkog kompleksa „Šarganska osmi-
ca“, Mećavnik-grada, hotela „Mladost“ u
sastavu Ski-centra „Iver“ i seoskih doma-
ćinstava. Ukupni kapaciteti ovih receptiv-
nih objekata, uglavnom solidnog komfora,
su oko 200 ležajeva, tako da isti nude vrlo
povoljne uslove i za smeštaj potencijalnih
lovaca turista.
Ljudski resursi lovišta „Šargan“
Ljudski resursi su najvažniji činioci sva-
ke delatnosti, pa time i lovnog turizma. U
vreme donošenja Lovne osnove ovog lovi-
šta u Generalnoj direkciji JP „Srbijašume“
(Sektor za šumarstvo i lovstvo – Služba
za lovstvo) zaposleni su bili sledeći izvr-
šioci: direktor Sektora za šumarstvo i lov-
stvo (dipl. inženjer šumarstva) – 1 izvr-
šilac; direktor Službe za lostvo (dipl. inž.
šumarstva) – 1 izvršilac; stručni saradnici
u Službi za lovstvo (dipl. inženjeri šumar-
stva) – 3 izvršioca. U Institutu za šumar-
stvo JP „Srbijašume“ – (magistar lovstva
i zaštite prirode) – 1 izvršilac, a u Šum-
skom gazdinstvu „Užice“ u Užicu: refe-
rent za lovstvo (dipl. inženjer šumarstva)
– 1 izvršilac, specijalista za lovstvo (V ste-
pen stručne spreme) – 2 izvršioca i šumar-
ski tehničar (IV stepen stručne spreme) –
2 izvršioca. Od svih ovih lica angažovanih
na poslovima lovstva samo su dva izvrši-
oca (specijalista za lovstvo – upravnik lo-
višta i šumarski tehničar – lovočuvar)
bila neposredno angažovana na radu u
ovom lovištu, što je znatno ispod standar-
da kad je reč o optimalnoj sistematizaci-
ji, odnosno broju i strukturi (vrsta i stepe-
na) stručnih kadrova u lovištu. Osim toga,
nabrojani izvršioci lovno-stručnih poslo-
va su mahom kadrovi šumarske struke, pa
je indikativan nedostatak, za lovstvo i lov-
ni turizam, veoma značajnih profila kao
što su: menadžer lovnog turizma ili diplo-
mirani turizmolog, diplomirani veterinar,
diplomirani inženjer (inženjer, tehničar)
176
stočarske struke – specijalista za ishranu
divljači i dr.
Po prelasku dela lovišta „Šargan“ u sa-
stav Parka prirode „Šargan – Mokra Go-
ra“, dotadašnjoj dvojici izvršilaca pri-
dodati su 6 (šest) izvršilaca sa srednjom
stručnom spremom (od čega 2 veterinar-
ska tehničara) za rad na poslovima zašti-
te prirode, gajenja i zaštite divljači u delu
lovišta koje je ušlo u sastav ovog zaštiće-
nog prirodnog dobra. Time je brojno sta-
nje angažovanih na poslovima i zadacima
gajenja i zaštite divljači u lovištu „Šargan“
znatno popravljeno, a unekoliko je pobolj-
šana i kadrovska struktura zaposlenih.
Mogućnosti za prerastanje lovišta
„Šargan“ u relevantnu lovno-
turističku destinaciju
Iz prethodnog teksta se da konstatovati
da lovište „Šargan“, i pored određenih li-
mitirajućih činilaca, poseduje glavne bit-
ne pretpostavke koje treba da karakterišu
svaku turističku destinaciju i to: atraktiv-
nost, smeštajne kapacitete i pristupačnost.
Pored neadekvatne kadrovske baze, me-
đutim, i nedostatak adekvatnih marketing
aktivnosti predstavljaju glavni limitirajući
faktor uspostavljanja održivog lovnog tu-
rizma na području Šargana.
Atraktivnost lovišta, kao potencijal-
ne, odnosno realne, turističke destinacije,
pretpostavlja postojanje jedne ili više vr-
sta lovne divljači adekvatnih kvantitativ-
nih i kvalitativnih osobenosti relevantnih
za sprovođenje turističkog lova. Budući da
je lovište “Šargan” skoro postiglo fondo-
ve gajenih vrsta divljači, to je ovaj aspekt
njegove atraktivnosti realno ostvariv u vr-
lo bliskoj vremenskoj perspektivi. Slede-
će obeležje atraktivnosti turističkog lovi-
šta su i primereni lovni prostori sa svojim
značajnim sportsko-rekreativnim i estet-
skim. U tom pogledu se lovište “Šargan”
može smatrati vrlo atraktivnim, što pro-
ističe iz napred prezentovanih prirodnih
turističkih vrednosti lovišta. Ovo potvr-
đuje i činjenica da je ovaj predeo izuzet-
nih odlika uvršten u sastav Parka prirode
“Šargan - Mokra gora”, koji se odlikuje vr-
lo dinamičnom morfologijom sa kombi-
nacijom fragmenata visokih površina na
razvođima, pašnjacima i gorostasnim bo-
rovima, strmih dolinskih stena i duboko
usečenih rečnih dolina obraslih gustim
stoletnim šumama, što celom području
daje izrazitu posebnost i specifičnu lepotu
visoke atraktivnosti.
Jedan od povoljnih momenata za us-
pešno prerastanje lovišta „Šargan“ u pros-
peritetnu lovno-turističku destinaciju je
i nepostojanje konkurentskih lovno-turi-
stičkih destinacija u užem i širem okruže-
nju područja Parka prirode „Mokra Gora
– Šargan“.
Posebno značajan faktor, koji ide u pri-
log uspostavljanju lovnog turizma, je po-
stojanje vrlo atraktivnih komplementar-
nih turističkih vrednosti ovog lokaliteta
kao što su: Muzejsko-turistički kompleks
„Šarganska osmica“, Park prirode „Mo-
kra Gora – Šargan“, Drvengrad, Ski-cen-
tar „Iver“, Kremna (Kremansko proro-
čanstvo) i dr. Međutim, ukupni stanišni
uslovi na ovom području, prema konsta-
tacijama u ovom dokumentu Zavoda za
zaštitu prirode Srbije, u pogledu obima i
kvaliteta hrane, ekspozicije i kvaliteta tla,
vegetacije, klimatskih uslova, kao i same
strukture staništa, pružaju solidne pret-
postavke za uspešan uzgoj i racionalnu
eksploataciju srne, divlje svinje i zeca, bez
opasnosti po opstanak njihovih populaci-
ja. Eksploatacija ovih gajenih vrsta divlja-
či u lovištu “Šargan” je, ne samo ekonom-
ski značajna, već i biološki opravdana kroz
lovno-privredne, odnosno lovno-turistič-
ke aktivnosti.
Pored gajenih vrsta, i neke druge vrste
divljači, a, pre svega, medved, divokoza i
vuk, prema projekcijama iz citiranog do-
kumenta Zavoda za zaštitu prirode Srbije,
u perspektivi mogu biti značajan biološki
resurs na području Parka prirode “Šargan
- Mokra gora”.
Medved je stalno prisutan na područ-
ju lovišta “Šargan”, ali nije sigurno da se
na njemu brloži, već se verovatno radi o je-
dinkama u disperziji, povezanim sa oni-
ma na području Tare i Republike Srpske.
Zbog male brojnosti populacije, medved
je na teritoriji Srbije trajno zaštićena vrsta
i, kao takva, on nije atraktivan kao lovna
vrsta. Međutim, supstitucijom primarnog
cilja, direktnog lova, u sekundarne cilje-
ve korišćenja, medved bi, u sklopu ukupne
turističke ponude, bio izuzetno atraktivna
vrsta za organizovanje foto-safari tura. U
tom smislu bi se mogla formirati posebna
hranilišta, kao mesta za posmatranje. Ona
bi, ujedno, imala širi, naučni značaj, jer bi
služila i kao mesta za monitoring dela po-
pulacije koji nastanjuje ovo područje.
Da bi svi ovi potencijali mogli rezul-
tirati u prerastanje lovišta „Šargan“ u re-
alno prosperitetnu lovno-turističku de-
stinaciju neophodno je sprovesti sledeća
relevantna organizaciona, kadrovska i ma-
terijalno-finansijska unapređenja poslova-
nja ovog lovišta:
• uspostaviti takvu organizaciju koja
će, osim klasičnog lovnog gazdovanja,
obezbediti uspešno sprovođenje lovno-
turistikog marketinga;
• angažovati kadrove kompetentne za or-
ganizovanje i sprovođenje bitnih sadr-
žaja lovnog turizma, a pre svega: mar-
ketinga, menadžmenta, neposrednih
usluga (pratilaca, prevodilaca, ocenji-
vača lovačkih trofeja i dr.) u turističkom
lovu i dr.;
• veća finansijska ulaganja u proizvod-
nju, gajenje i zaštitu divljači, kao i obe-
štećenje drugih subjekata na ime šteta
od divljači;
• ostvarivati adekvatno investiranje u
optimalizaciju materijalno-tehnič-
 ke infrastrukture (lovno-uzgojni, lov-
no-tehnički objekti, objekti za obradu
i uskladištenje mesa od divljači, objek-
ti za smeštaj lovačkih pasa, objekti za
isprobavanje oružja, sredstva za tran-
sport unutar lovišta, odgovarajuće (ka-
ko s obzirom na nedostajuće tipove i
modele, tako i s obzirom na količine) lo-
vačkog oružja, municije i opreme i dr. u
lovištu.
Umesto zaključka
Lovište “Šargan”, koje je po prvi put usta-
novljeno 1996. godine, a koje posluje u sa-
stavu JP “Srbijašume”, ŠG “Užice”, ima
značajne lovno-turističke potencijale koji
se ogledaju u:
• nekoliko vrsta krupne (divlja svinja, sr-
neća divljač, vuk, medved i dr.) i sitne
(zec, šumska šljuka, prepelica, divlji go-
lub, divlja guska, divlja patka, jarebica)
divljači koje, prema opredeljenjima ko-
risnika lovišta, mogu biti ponuđene na
lovno-turističkom tržištu;
• povoljnom turističkom položaju ove po-
tencijalne turističke destinacije;
• prirodno-geografskim karakteristika-
ma izrazite posebnosti, specifične lepo-
te i visoke atraktivnosti;
• solidnim (kvalitativno i kvantitativno)
ugostiteljskim kapacitetima - dovoljnim
za prijem i smeštaj potencijalne lovno-
turističke klijentele;
• vrlo atraktivnim komplementarnim tu-
rističkim sadržajima na prostoru lovišta
(Turističko-muzejski kompleks “Šar-
ganska osmica”), u njegovom neposred-
nom okruženju (Drvengrad, Ski-centar
“Iver”) i u regionu (Zlatiborski okrug) -
afirmisane turističke destinacije Zlati-
bor i Tara;
• nepostojanju konkurentskih lovno-tu-
rističkih destinacija u užem i širem
okruženju i dr.
Da bi ovi potencijali mogli rezultirati u
prerastanje lovišta “Šargan” u realno pros-
peritetnu lovno-turističku destinaciju ne-
ophodno je sprovesti sledeća relevantna
organizaciona, kadrovska i materijalno-fi-
nansijska unapređenja poslovanja ovog lo-
višta:
• uspostaviti takvu organizaciju koja
će, osim klasičnog lovnog gazdovanja,
obezbediti uspešno sprovođenje lovno-
turističkog marketinga;
• angažovati kadrove kompetentne za or-
ganizovanje i sprovođenje bitnih sadr-
žaja lovnog turizma, a pre svega: mar-
ketinga, menadžmenta, neposrednih
usluga (pratilaca, prevodilaca, ocenji-
vača lovačkih trofeja i dr.) u turističkom
lovu i dr.;
• veća finansijska ulaganja u proizvod-
nju, gajenje i zaštitu divljači, kao i obe-
štećenje drugih subjekata na ime šteta
od divljači;
• ostvarivati adekvatno investiranje u op-
timalizaciju materijalno-tehničke in-
frastrukture
Ukoliko se, uz napred sugerisana una-
pređenja, blagovremeno, energično i efi-
kasno otklone evidentne subjektivne sla-
bosti, koriguje ukupan odnos korisnika
lovišta prema lovstvu (pri čemu bi isto od
sporedne delatnosti dobilo tretman rav-
nopravne delatnosti gazdovanju šuma-
ma), ili bi lovište „Šargan“ prešlo u nad-
ležnost preduzeća za gazdovanje Parkom
prirode „Šargan – Mokra Gora“ (i u istom
imalo adekvatan tretman), moglo bi se
očekivati da bi do isteka važenja aktuelne
Lovne osnove ovog lovišta (31.03.2011.go-
dine), isto moglo ostvariti sve bitne pret-
postavke za sticanje statusa istinske lov-
no-turističke destinacije.
Literatura
Grupa autora (2001): Lovna osnova lovišta
„Šargan“ od 2001 – 2011.godine, JP „Sr-
bijašume“, Beograd
Prentović, R. (2005): Lovni turizam, PMF,
Departman za geografiju, turizam i ho-
telijerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2005): Lovnoturistički pro-
izvod, „Turizam“, br. 9,str 161-163, De-
partman za geografiju, turizam i hoteli-
jerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2006): Osnovi lovstva, PMF,
Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2006): Lovište kao svojevr-
sna turistička destinacija, „Turizam“, br.
10, Novi Sad
Prentović, R. (2008): Etika lovnog turiz-
ma, PMF, Departman za geografiju, tu-
rizam i hotelijerstvo, Novi Sad
Spasić, R. (2009): Lovno-turistički poten-
cijali lovišta „Šargan“ – diplomski rad,
PMF, Departman za geografiju, turizam
i hotelijerstvo, Novi Sad
Tomašević, B., Radosavljević, L. (1972): Bo-
nitiranje lovišta, „Dnevnik“, Novi Sad
177
 Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Jadranka Delić*
Dr Risto Prentović**
Sažetak
Specijalni rezervat prirode “Gornje Po-
dunavlje” predstavlja skup vodenih,
močvarnih, livadskih i šumskih ekosi-
stema nastalih u procesu neprestanog
uticaja reke. Unutar zaštićenog do-
bra nalaze se 2 lovišta; “Apatinski rit”
i “Kozara” čija je osnovna uloga uzgoj
krupne, trofejne divljači (jelen i divlja
svinja) namenjen lovnom turizmu.
Zadaci rada obuhvataju analizu i pri-
kaz odnosa lovnog turizma i zaštite
prirode ali u složenom procesu gde se
moraju analizirati i drugi interesi (šu-
marstvo, ribarstvo, poljoprivreda i dr.)
Rezultati istraživanja mogu pomo-
ći razvoju lovnog turizma na nauč-
nim i stručnim osnovama koji će biti u
skladu sa aktivnim merama zaštite u
SRP “Gornje Podunavlje” što doprino-
si i bez čega nije moguće očuvanje i za-
štita prirode.
Ključne reči: lovni turizam, zaštita
prirode, SRP “Gornje Podunavlje”
Abstract
Hunting tourism and nature protection in SNR
„Gornje Podunavlje“
Special Nature Reserve „Gornje Po-
dunavlje“ represents a group of water,
marsh, maedow and forest ecosystems
which have developed in the process of
continuous influence of the river. With-
in the protected good there are 2 hunt-
ing areas: „Apatinski rit“ and „Kozara“
whose essential role is growing big, tro-
phey game (deer and wild pig) desig-
nated to the hunting tourism.
The aim of the presentation includes
the analysis and illustration of rela-
tions between hunting tourism and na-
ture protection, but in a complex proc-
ess where also other interests of agri-
cultural subjects must be analysed.
The results of the research can contrib-
ute to the development of hunting tour-
ism on the basis of science and exper-
tise, and in accordance with active pro-
tection measures in SNR „Gornje Po-
dunvlje“, which is a crucial assumption
of nature protection and conservation.
Key words: hunting tourism, nature
protection, SNR „Gornje Podunavlje“
* Viši stručni saradnik – mamolog, Zavod za zaštitu
prirode, radna jedinica Novi Sad, Radnička 20a, Novi Sad
** Prirodno-matematički fakultet, Departman za
geografiju, turizam i hotelijerstvo, Trg Dositeja
Obradovića 3, Novi Sad
178
Lovni turizam i zaštita prirode
u srp “Gornje Podunavlje”
Uvod
Lovni turizam i zaštita prirode u Specijal-
nom rezervatu prirode (SRP) „Gornje Po-
dunavlje“ su neraskidivo vezani. Kako je
divljač osnovni resurs lovstva, organizova-
ne, planski zasnovane i principijelno spro-
vođene mere lovnog gazdovanja doprino-
se zaštiti prirode i životne sredine, tj imaju
relevantnu ekološku funkciju. S tim u vezi
postavljaju se dva pitanja 1)da li i na koji na-
čin lovstvo odnosno lovni turizam dopri-
nose zaštiti prirode, koja je i glavna funkci-
ja ovog zaštićenog prirodnog dobra i 2) da li
i u kojoj meri ostali faktori prirodnog okru-
ženja u SRP „Gornje Podunavlje“ doprinose
razvoju održivog lovnog turizma?
Naučno je nesporna teza da se pozitiv-
na ekološka funkcija lovstva i održivi lov-
ni turizam može uspešno ostvariti samo u
onim prostorima u kojima su ovi adekvat-
no organizovani, stručno planirani i vođeni,
odnosno tamo gde je uspostavljeno uprav-
ljanje lovnim resursima na principima odr-
živog razvoja. S druge strane, efikasno lov-
stvo i produkvni lovni turizam, zasnovan na
principima održivog razvoja, moguć je ako
su i ostali činioci okruženja (šumarstvo, vo-
doprivreda, poljoprivreda i drugi) na datom
prostoru organizovani i vodjeni tako da u
potpunosti doprinose zaštiti prirode.
Položaj i osnovne prirodno-
geografske karakteristike srp
“Gornje Podunavlje”
Specijani rezervat prirode “Gornje Podu-
navlje” (Karta. 1) nalazi se u perifernim se-
verozapadnim delovima Vojvodine, uz levu
obalu Dunava i obuhvata brojne meandre,
mrtvaje, kanale, bare, močvare, ritove, od-
nosno vodene, močvarne, livadske i šumske
ekosisteme, nastale u procesu neprestanog
uticaja reke. Ovo prostrano ritsko područje
sa izvanredno izraženim odlikama reljefa i
hidrografskim pojavama i objektima inun-
daciono-aluvijalnog rečnog pojasa, oču-
vanim i brojnim izvornim biljnim zajed-
nicama ritova (ritske šume, livade, trstici i
dr.), raznovrsnost i bogatstvo faune, naro-
čito krupnih sisara (jelen, divlja svinja, sr-
na), riba i ptica močvarica, prisustvo retkih
i proređenih vrsta, kao i osobita lepota pej-
saža čine temeljni fenomen prirodnog do-
bra “Gornje Podunavlje”.
Polazeći od konstatovanih vrednosti,
Vlada Republike Srbije je donela Uredbu o
zaštiti Specijalnog rezervata “Gornje Po-
dunavlje”. Prema toj Uredbi prostor Gor-
njeg Podunavlja je zaštićen kao Specijalni
rezervat prirode unutar koga je uspostav-
ljen trostepeni režim zaštite. Zavod za za-
štitu prirode Srbije je u svojoj studiji zašti-
te ovog područja dao smernice za zaštitu
i korišćenje prirodnih dobara na područ-
ju rezervata kao i režime i mere zaštite, ra-
zvoja i upravljanja, kako bi se gazdovanje
Lovištem Gornjeg Podunavlja uskladilo
sa osnovnim postavkama zaštite prirode.
Shodno tome, uređivanje ovog lovišta tre-
ba da se zasniva na sledećem:
• Gornje Podunavlje kao prirodnu i lov-
no-uzgojnu celinu treba izdvojiti i tre-
tirati kao posebno lovište koje po svojoj
nameni treba da služi za sportsko-turi-
stički lov, a delimično i kao rezervat za
proređenu barsku i pernatu divljač
• prilikom uređivanja lovišta treba plani-
rati takve lovno-uzgojne mere, a naroči-
to održavanje povoljnih staništa za život
i prirodnu reprodukciju divljači kojima
će se ostvariti optimalni uslovi za razvoj
svih vrsta zaštićene divljači koja živi na
ovim prostorima, povećati njihov osnov-
ni fond i poboljšati kvalitativno stanje
Prostor SRP “Gornje Podunavlje” obu-
hvata 2 ograđena lovišta:Lovište “Apatin-
ski rit” i Lovište “Kozara”.
Lovište “Apatinski rit” je ustanovljeno
na teritoriji opštine Apatin, i dodeljeno je
na gazdovanje Javnom preduzeću za gaz-
dovanje šumama “Vojvodinašume” - Novi
Sad Lovište “Apatinski rit”se nalazi na se-
verozapadnom delu Vojvodine, pored leve
obale reke Dunav. Prostire se od km 1.400
na severnom delu, do km 1.367 na južnom
delu do Bogojevačkog mosta. Prema terito-
rijalno-administrativnom položaju pripa-
da opštini Apatin. Ukupna površina izno-
si 6 579 ha Lovište je podeljeno na 6 lovnih
revira. Ukupna lovna površina je 6 567 ha
a nelovna 12 ha. Pripada ravničarskom ti-
pu lovišta, a prostire se na ravničarskom
terenu do 200 m nadmorske visine. Povr-
šina lovišta izuzev malog dela, nalazi se u
poplavnom delu, gde je presudan uticaj na
formiranje biljnih zajednica imala voda pe-
riodičnim plavljenjem čitavog područja. Za
vreme visokog vodostaja, samo grede i bra-
njeni deo nije pod vodom. Vegetaciju lovi-
šta čine: vodena vegetacija, močvarne liva-
de, livadske i pašnjačke biljne zajednice i
šumske zajednice. Glavne vrste dlakave ga-
jene lovne divljači u lovištu “Apatinski rit”
su: jelen, srna i divlja svinja.
Lovište “Kozara” je ustanovljeno na
teritoriji opštine Sombor i zauzima pro-
stor između Dunava i starih rukavaca ove
Tabela 1 : Godišnji odstrel i broj odstreljenih grla po medaljama u lovištima SRP “Gornje Podunavlje” (izvor JP “Vojvodinašume”)
MEDALjE
Godišnji odstrel
Lovište ZLATO SREBRO BRONZA
Plan odstrela Izvršenje Plan odstrela Izvršenje Plan odstrela Izvršenje Plan odstrela Izvršenje
Apatinski rit 512 616 2 4 9 11 11 16
Kozara 800 776 3 4 16 16 19 21

Karta 1: SRP “Gornje Podunavlje”

Specijalni rezervat prirode
reke. Dodeljeno je kao i Lovište „Apatin- B.Breg
ski rit“, na gazdovanje Javnom preduzeću
GORNJE PODUNAVLJE
za gazdovanje šumama “Vojvodinašume” Pregledna karta sa granicom
- Novi Sad. Prostire se od km 1.407 na me- i režimima zaštite
stu zvanom Harčaš, do km 1.432 do gra-
nice RSrbija -R Mađarska. Lovište je po- Kolut Granica prirodnog dobra
deljeno na 8 lovnih revira. Ukupna lovna Državna granica
površina iznosi 11.756 ha a nelovna 8 ha
šuma, zemljišta i vode teritorije opštine Područje režima I stepena zaštite
Sombor. Lovište Lovište “Kozara” takođe Područje režima II stepena zaštite
pripada ravničarskom tipu lovišta, a pro-
stire se na ravničarskom terenu do 200 m Bezdan Područje režima III stepena zaštite
nadmorske visine. Vegetaciju lovišta čine:
vodena vegetacija, močvarne livade, livad- Izvor: Zavod za zaštitu prirode Srbije,
ske i pašnjačke biljne zajednice i šumske Radna jedinica Novi Sad
zajednice (zajednice ritskih, mekih i tvr- Kartu prilagodio: dr Lazar Lazić
dih šuma). Glavne vrste dlakave gajene
lovne divljači su: jelen, srna i divlja svinja.
Zahvaljujući povoljnim prirodno-geo-
grafskim osobenostima prostora Gornjeg
Podunavlja, u njegovim lovištima se već Bački Sombor
više decenija sprovodi uspešan lovni turi- Monoštor
zam, a ovaj lovni prostor se ocenjuje kao
najuspešnija lovno-turistička destinacija u
našoj zemlji.

Doprinos lovnog turizma zaštiti

prirode u SRP “Gornje Podunavlje”
Uticaj lovstva i lovnog turizma na zaštićene
prostore SRP “Gornje Podunavlje” je složen
proces, utoliko komplikovaniji jer se, osim
ovih, na ovom prostoru prepliću i interesi
šumarstva. Zato je nemoguće posmatrati
ovaj odnos dvosmerno, jer se u njemu suko- Apatin
bljavaju i drugi interesi. Danas postoje veli- Prigrevica
ke teškoće u usaglašavanju interesa šumar-
stva i lovstva odnosno lovnog turizma, sa
zaštitom. U vreme lovnog gazdovanja Lov-
no-šumskog gazdinstva “Jelen”1, dakle do Svilojevo
1991. godine interesi lovstva i šumarstva
bili su usaglašeni. Najbolji pokazatelj ove
usaglašenosti jesu podaci odstrela jelenske
divljači za lovnu 1989/90. godinu (tabela 1.)
gde se vidi da je izvršenje godišnjeg plana
odstrela bilo često veće, jer su u lovištima
vladali idealni stanišni uslovi na kojima se Sonta
razvijala kvalitetna divljač2. Pokazatelj kva-

1 O značaju lovno-šumskog gazdinstva „Jelen

za razvoj lovnog turizma u bivšoj SFRJ detalj-
nije se razmatra u bibliografskoj jedinici br.4 N
iz popisa korišćene literature
2 O kvalitetu uslova staništa i jelenske div-
ljači na prostoru „Gornjeg Podunavlja“ sve-
doči činjenica da je trofej jelrna odstrelje-
nog u lovištu „Kozara“ 1946. godine ocenjen
sa 248,55 CIC poena, bio prvak sveta sve do 0 1 2 3 4 5km
1968. godine, a da je do 1970. godine delio
prvo mesto u ovoj klasi trofeja u svetu.

179
 liteta je i broj odstreljene trofejne divljači.
U 2 lovišta, “Apatinski rit” i “Kozara” te go-
dine je odstreljeno 8 grla jelenske divljači u
zlatnoj medalji, 27 grla u srebrnoj medalji i
37 grla u bronzanoj medalji.
Ovako vredni rezultati postizani su za-
hvaljujući istinskom integralnom gazdova-
nju sa divljači, šumskim, vodenim i drugim
prirodnim resursima ovih prostora, Ne sa-
mo lovni, već i drugi privredni subjekti (iz
oblasti šumarstva, poljoprivrede, vodo-
privrede i dr.) sinhronizovano, korelativ-
no i komplementarno su primenjivali rele-
vantne biotehničke mere, što se pozitivno
odražavalo na ukupnu zaštitu prirode, i
posredstvom kvalitetnih stanišnih uslova,
doprinosilo permanentnom unapređivanju
lovišta i ubrzanom razvoju lovnog turizma.
U tom kontekstu, zahvaljujući kvalitetnom
(stručnom, planski zasnovanom i principi-
jelnom) lovnom gazdovanju, unapređiva-
ni su stanišni uslovi gajenja i zaštite divlja-
či u lovištima Gornjeg Podunavlja, podizan
je kvalitet i kvantitet gajenih vrsta divlja-
či, čime je pružen direktan doprinos zaštiti
prirode i unapređivanju životne sredine, tj.
staništa lovne divljači.
Kada se podaci iz lovne 1989/90. go-
dine uporede sa analognim podacima iz
1996/97 do 2007/08. lovne godine (tabe-
la 2), vidi se da u više od 10 lovnih godi-
na nisu takvi rezultati. Razlozi za ovakav
pad kvantiteta i kvaliteta, ne samo jelen-
ske divljači već i divljih svinja i srneće div-
ljači, uzrokovani su specifičnim uslovima
kroz koje ovo društvo prolazi.
Poznati problemi koji su nastali 90-tih
godina XX veka (raspad bivše SFRJ, rat,
sankcije, centralizovanje javnih preduze-
ća i loša politika privređivanja, bombardo-
vanje i dr.) uzrokovali su velike promene
i degradaciju iskonskih staništa ovog rit-
skog područja3. Problemi su se gomilali i
nisu adekvatno rešavani što je dovelo do
drastičnog pada kvantiteta i kvaliteta div-
ljači.
U tom periodu, tačnije polovinom 90-
tih godina počelo je uočavanje ozbiljni-
jih problema oko obolevanja divljači od
velikog američkog metilja (Fascioloides
magna)4. Do tada je metiljavost ( fascio-
losis) bilo parazitsko oboljenje domaćih i
divljih životinja uzrokovano malim meti-
ljem (Fasciola hepatica). Na patogeni uti-
caj ovog parazita divljač se adaptirala, pa
isti nije znatnije ugrožavao egzistenciju,
3 O tome se detaljnije razmatra u bibliograf-
skoj jedinici br. 9 iz popisa korišćene literatu-
re (str. 8-12)
4 Veliki metilj je prvo registrovan u Italiji u
kraljevskom lovištu blizu Torina. U Italiju je
unešen iz močvarnih staništa SAD, oko Veli-
kih jezera u dolini reke Misisipi, na poluo-
strvu Florida, području uz Pacifik i okolini
Nju Orleansa. Nekontrolisani unos alohtone
divljači kakav je severnoamerički jelen vapi-
ti i belorepi jelen koji su bili zaraženi velikim
metiljem, vrlo brzo je doveo do širenja ove
endoparazitoze u Nemačku, Austriju, Polj-
sku, Češku, Mađarsku, Srbiju i Hrvatsku.
180
Tabela 2: Broj odstreljenih grla jelenske vati od 1995/96. na prostoru Gornjeg Po-
divljači po medaljama i lovnim godinama dunavlja pre svega u lovištu “Apatinski rit”
u lovištu Apatinski rit koje je bilo više ugroženo od lovišta “Ko-
LOVNA MEDALjE zara”. Izostalo je blagovremeno lečenje,
GODINA ZLATO SREBRO BRONZA bolest se raširila i lovne 2005/06. godine
1996/1997 - 3 8
u lovištu “Apatinski rit” zaraženost divlja-
či je bila preko 90 %. To je dodatno sma-
1997/1998 - 4 6
ljilo broj divljači. Te lovne godine počelo
1998/1999 1 5 5 se sa davanjem leka divljači. Na proleć-
1999/2000 - 3 4 nom brojanju lovne 2006/07 konstatova-
2000/2001 1 3 3 no je 447 grla divljači. Prilikom izvršenja
2001/2002 - - 5 plana odstrela koji je podrazumevao od-
strel 128 komada jelenske divljači, odstre-
2002/2003 - - 5
ljeno je 148 komada. Od tog broja 147 grla
2003/2004 1 1 5 su bila invadirana osim jednog teleta.
2004/2005 - 4 9 Plan ostrela je povećan za 20 grla, jer je
2005/2006 1 4 8 divljač bila slaba i mršava. Tada je konsta-
2006/2007 - - 8 tovano i 12 uginuća. Do tada primena le-
kova je bila slaba i sporadična. Te godine
2007/2008 - - 3
problem je shvaćen ozbiljno i počelo je in-
(izvor JP “Vojvodinašume”) tenzivno lečenje. Na prolećnom brojanju
pa ni kvalitativna i kvanititativna svojstva 2007. godine konstatovano je 245 grla je-
gajenih vrsta (jelen evropski, divlja svi- lenske divljači. Godine 2008. prolećnim
nja, srna i dr.) divljači. Etimologija obole- brojanjem utvrđeno je 315 komada jelen-
vanja jelenske divljači (i drugih preživara) ske divljači u lovištu “Apatinski rit”. Proces
je specifična i ima sledeći tok, tj. manife- oporavka divljači je započeo. Pored pojave
stovanje. Izmetom invadirane divljači ja- obolevanja od velikog metilja kad je reč o
ja dospevaju u spoljnu sredinu, a iz jaja se bolestima, treba pomenuti svinjsku kugu
razvijaju aktivni oblici -miracidije. Da bi koju u lovište unosi čovek. Sve ostale bole-
se iz jaja razvile miracidije moraju posto- sti su uobičajene i pod kontrolom. Kako ne-
jati povoljni spoljni uslovi a to je tempera- ma pasa i mačaka lutalica, besnilo se jav-
tura između 12°C i 32°C (optimalna je 25- lja sporadično.
30°C), vlažna sredina, pH=4,2-7,2 i T oko Revitalizacija lovstva i lovnog turizma
25°C. U takvim uslovima prelazni nosilac na ovim prostorima ostvaruje se poslednjih
daljeg razvoja ovog parazita je barski pu- desetak godina i pored određenih problema
žić (Limnaea trucatula) u kome se iz mi- u domenu integralnog gazdovanja lovišti-
racidija razvijaju cerkarije koje napuštaju ma i šumama, gde se danas sve češće po-
pužića, hvataju se za vlati trave, začaure stavlja pitanje da li su lov i lovni turizam
se i postaju invazivni oblik metilja-meta- uopšte isplativi. Zato se lov, lovni turizam
cerkarije, koju divljač pasući unosi u pro- i njihova ekološka funkcija, moraju posma-
bavni trakt i oboljeva. Bolest generiše me- trati u kontekstu odnosa prema šumarstvu
haničko, toksično i kombinovano dejstvo ali i prema svim faktorima koji se tiču gaz-
na organizam divljači. Mehaničko se sa- dovanja lovištem, gajenjem i zaštitom div-
stoji u bušenju trbušne maramice, ovoj- ljači. S tim u vezi, valja istaći da za uspešno
nice oko jetre, same jetre a čestoi pluća, funkcionisanje lovnog turizma i njegov po-
limfnih čvorova, dijafragme i dr. Toksič- zitivan uticaj na održivi razvoj na područ-
no dejstvo se ogleda u širenju metabolič- ju SRP “Gornje Podunavlje” i u njegovom
kih produkata parazita koji prelaze u krv i okruženju nisu dovoljni nastojanja i napori
deluju na druge organe. Organizam slabi i korisnika ovih dvaju lovišta već i adekvat-
pada opšta otpornost, pojavljuju se tzv. se- no delovanje drugih činilaca, odn. Subjeka-
kundarne infekcije. Kombinovano dejstvo ta (korisnika šuma, voda, poljoprivrednog
je u stvari stvaranje preduslova za nasta- zemljišta i dr.).
nak sekundarnih infekcija zbog opšte sla-
bosti organizma. U prirodi se divljač zara-
žena velikim metiljem lako raspoznaje po
Uticaj nekih činilaca okruženja na
sledećim simptomima: lovstvo i lovni turizam
• dlaka nakostrešena na grudima i boko- Šumarstvo je inače, sa lovstvom najteš-
vima, lako ipada, nje povezana privredna grana. U vreme
• mršavost sa povećanim obimom stoma- kada je LŠG “Jelen” gazdovalo područjem
ka Gornjeg Podunavlja, u lovištu “Apatinski
• potištenost rit” bilo je 700 grla jelenske divljači a u lo-
• zamor vištu “Kozara” 1 500 grla. U to vreme se
• dugotrajno ležanje godišnje seklo 30.000 m3 drveta. Šumar-
• slabo uzimanje hrane stvom se gazdovalo na zdravim principi-
ma, a isto je zajedno sa lovstvom činilo je-
Neadekvatnim reagovanjem na bolest, dinstvenu celinu. Privređivanje u lovstvu
odn. ne davanjem leka, dolazi do oboleva- bilo je pozitivno i lovni turizam je dono-
nja i uginuća velikog broja divljači jer se sio takav prihod da se lovstvo time izdrža-
bolest brzo širi. Upravo to se počelo deša- valo. I pored većeg broja divljači nije bilo
nekih većih šteta na šumi. Tada su sadni-
ce bile kvalitetnije (2/3)5 sa mnogo jačim
korenom i visina sadnice je bila 5-6 m. Uz
ogradu oko sadnice divljač nije mogla obr-
stiti mlado drvo. Ovde je reč o pojedinač-
nim ogradama koje se podižu oko sadnica
u ritu (nebranjenom delu) prilikom pošu-
mljavanja. Danas se teži intenzivnijoj pro-
izvodnji pa se sade manje kvalitetne sad-
nice (2/1 pa čak 1/1) visine maksimalno
do 2 m. I pored ograde divljač lako ogri-
ze takvu sadnicu, a posebno nastaju štete
kad se divljač češe i čisti od krpelja. Nasu-
prot podizanju pojedinačnih ograda prili-
kom pošumljavanja, veći problem prestav-
ljaju grupne ograde koje se podižu na više
hektara površine u branjenom delu. Ove
ograde takođe služe da zaštite sadnice od
divljači, ali kako zauzimaju veće površi-
ne dovode do smanjenja životnog prostora
divljači tj. njihovih staništa.
Početkom devedesetih godina počinju
problemi na prostoru Gornjeg Podunav-
lja. Smatralo se da je broj divljači veliki i
počela je redukcija. Rat je u ovom pogra-
ničnom delu doneo mnogo štete. Posebno
je stradala srneća divljač koja je desetko-
vana i od 200 grla koliko je tada bilo, da-
nas je to divljač koja se ovde sporadično
javlja. U šumarstvu u to vreme vlada mi-
šljenje da treba povećati seču. Počinje se-
ča autohtonih šumskih ekosistema koji su
predstavljali najkvalitetnija staništa lovne
divljači ali i drugih vrsta životinja. Samo
tokom 1998. i 1999. godine u Apatinskom
ritu je posečeno 100 000 m3 drveta (48+52)
na 5 500 ha. Bio je to ogroman pritisak na
staništa, na njihovo smanjenje koji se do-
datno uz sve prethodne probleme odra-
zilo na broj divljači. Istovremeno sa po-
većanjem etata (godišnje seče) povećavao
se prostor pod zasadima euro-američkih
topola što je dovelo do promene staniš-
nih uslova. Poznato je da nijedna životinj-
ska vrsta ne voli ovakva staništa a divljač
ponajmanje. Jaz između šumarstva ko-
je je brzo donosilo prihod i lovstva u ko-
je se stalno moralo ulagati i raditi, sve je
više rastao. Narušavanjem odnosa šumar-
stva i lovstva, lovstvo je postalo izdržava-
na grana privrede i smetnja šumarstvu. To
je donelo velike probleme u domenu zašti-
te divljači i gazdovanja lovištima.
Mir u lovištu je bitan segment opti-
malnih stanišnih uslova egzistencije i na-
pretka gajenih vrsta divljači. Kao takav,
predstavlja jedan od sedam činilaca koji se
vrednuju (ocenjuju) pri bonitiranju lovi-
šta. Svojevremeno, pre 90-ih godina proš-
log veka, mir u lovištima Gornjeg Podu-
navlja bio je ocenjivan ocenom odličan (5).
Dakle, kada je ovaj prostor zaštićen (kao
Specijalni rezervat prirode, IBA područje
i odnedavno Ramsarsko područje) mir u
lovištu je drastično narušen pa se ocenjuje
5 2/3-šumarska oznaka za starost korena i sta-
bla sadnice (2=dve godine starosti korena;
3=tri godine starosti stabla)
ocenom zadovoljava (2). Mnogo poznatih
faktora: urbanizacije, razvoja saobraćaja i
dr. uzrokuje ovakvo stanje koje je dodat-
no opterećeno inteziviranjem eksploata-
cije drveta. U tom ciilju izgrađen je velik
broj puteva čime se povećava frekvencija
saobraćaja kroz prostor lovišta.
Mir u lovištu Gornjeg Podunavlja do-
datno narušavaju, između ostalih i razni
posetioci, hobisti, a posebno sportski ri-
bolovci kojih je sve više na području rita.
Procenjuje se, naime, da nekoliko hilja-
da ljudi u toku godine poseti ovo područ-
je. Deo njih svojim ponašanjem suprotnim
odredbama pravilnika o ponašanja unutar
zaštićenog prirodnog dobra, ne samo da
narušava mir u lovištu, već i devastira sta-
nišne uslove gajenja, zaštite i egzistencije
divljači. Sve ovo negativno utiče i na div-
ljač posebno u reproduktivnom periodu i
u vreme rike. Divljač zato prelazi na mir-
nija mesta i vrlo često se može videti kako
preplivava Dunav i migrira u susednu Hr-
vatsku gde nalazi mnogo veći mir. Ne ret-
ko se ta divljač više ne vraća u naša lovišta.
Ekstremno visoki vodostaj Dunava u
lovištima Gornjeg Podunavlja7 izaziva
niz lančano povezanih negativnih posle-
dica po divljač i njihova staništa6, kako za
vreme tako i nakon poplava. Najteža po-
sledica je uginuće divljači u poplavnom
delu zbog iscrpljenosti, gladi i promrznu-
tosti. Posebno teške posledice su eviden-
tirane prilikom ekstremno visokog vodo-
staja aprila 2006. godine, kada je, pored
intenzivne devastacije većeg dela stani-
šta divljači, prema podacima iz JP „Vojvo-
dinašume“ samo u lovištu „Apatinski rit“
uginulo 6 grla jelenske divljači i 70 divljih
svinja. Sigurno je da bi ove štete bile znat-
no manje, da pored zaposlenih u lovišti-
ma i drugi nadležni subjekti (JP „Vodevoj-
vodine“, nadležni resorni organi uprave,
organi lokalne samouprave, veterinarska
služba, civilna zaštita, Zavod za zaštitu
prirode Srbije i dr.) koordinisano i orga-
nizovano preduzimaju relevantne i delo-
tvorne mere zaštite i sanacije.
Primena hemijskih sredstava na okol-
nim poljoprivrednim površinama nema ne-
kog značajnijeg uticaja na divljač obzirom
da se radi o ograđenom lovištu. Na okolnim
poljoprivrednim kulturama vrši se inten-
zivna hemizacija kultura i trovanje gloda-
ra. Trovanje glodara najviše utiče na pti-
ce grabljivice jer su česta njihova uginuća.
Što se tiče lovne divljači ovo može biti opa-
snost samo za divlje svinje obzirom da su
one svaštojedi.
Što se tiče predatora, na prostoru SRP
“Gornje Podunavlje” ne postoji problem, ob-
zirom da broj šakala nije velik a oni pred-
stavljaju jedinog predatora u lovištima. U lo-
vištima nema ni pasa ni mačaka lutalica jer
6 O negativnim posledicama po stanište i div-
ljač na prostorima SRP „Gornje Podunavlje“
razmatra se u bibliografskoj jedinici br.3 iz
popisa korišćene literature
se radi o ograđenom lovištu. Lovokrađa da-
nas takođe ne predstavlja problem. Ona je bi-
la problem u ratnim godinama i to se najviše
negativno odrazilo na srneću divljač. Danas
se lovokrađa samo sporadično javlja
Umesto zaključka
Prethodna elaboracija ukazuje na činjenicu
da je odnos lovstva i lovnog turizma i za-
štite prirode kompleksan i da se valja po-
smatrati u kontekstu usaglašenih interesa
svih subjekata koji svoje delatnosti sprovo-
de u datom prirodnom prostoru (u ovom
slučaju na prostoru SRP „Gornje Podunav-
lje“). Ovaj sklad interesa je, međutim, na-
rušen poslednjih decenija prošlog veka i do
danas nije uspostavljen. Usklađenost ovih
interesa bila bi delotvorna ne samo za dalji
razvoj lovnog turizma već i za ukupnu za-
štitu prirode. A da je moguće uskladiti sve
interese na jednom području pokazuje pri-
mer Nacionalnog parka “Dunav-Drava” u
Mađarskoj. Deo ovog Nacionalnog parka,
Gemenc, predstavlja lovno područje na ko-
me se nalazi više lovišta. Jedno od tih lovi-
šta sa 2 lovna revira je površine 23 220 ha.
Brojno stanje divljači u lovištu je: 140 jele-
na, 260 košuta, 45 srndaća, 90 srna i lana-
di, 700 divljih svinja i 50 veprova. U ovom
lovištu je 1986. godine ostreljen svetski pr-
vak koji je imao preko 271 CIC poen. Svake
godine ovde se odstreli 4-6 jelena od 12-16
kg (težina rogovlja), a to su jeleni od 240-
360 CIC poena (izvor JP “Vojvodinašume”).
Smatra se da je Gemenc jedno od najuspeš-
nijih lovišta gde je harmonično usklađena
zaštita, lov i šumarstvo. I oni su imali pro-
blem sa velikim metiljem i upravo njihova
iskustva su korišćena pri lečenju divljači na
prostoru SRP “Gornje Podunavlje”.
Osim netom istaknutog, iz predhod-
nog razmatranja proizilaze i sledeće bit-
ne implikacije:
• najveći uticaj na zaštitu prirode kao i na
lovni turizam u SRP “Gornje Podunav-
lje” ima šumarstvo;
• da lovstvo doprinosi zaštiti prirode pri-
mer je mudro upravljanje i održivo ko-
rišćenje prirodnih resursa na prosto-
ru “Gornjeg Podunavlja” od strane LŠG
“Jelen”;
• lovni turizam i lovstvo zasnovano na
konceptu održivog razvoja, tj. na nauč-
nom i stručnom upravljanju, a u skladu
sa merama zaštite i smernicama za za-
štitu i korišćenje prirodnih resursa do-
prinosi očuvanju staništa i divljači, kao i
ukupnoj zaštiti prirode i životne sredine
Literatura
JP “Vojvodinašume” (2006): Lovna osno-
va lovišta “Apatinski rit” (01.04.2007-
31.03.2017), JP “Vojvodinašume”, No-
vi Sad
JP “Vojvodinašume” (2006): Lovna osnova
lovišta “Kozara” (01.04.2007-31.03.2017),
JP “Vojvodinašume”, Novi Sad
Delić, J., Dragin,A (2006): Uticaj ekstre-
mno visokog vodostaja na staništa i div-
181
 ljač u lovištu „Apatinski rit“, „Turizam“,
10, Novi Sad
Divjak,V (2004): Doprinos lovno-šumskog
i privrednog gazdinstva „Jelen“ u razvoju
lovnog turizma, „Turizam“, 8, Novi Sad
Kovačević, B., i drugi (2000): Specijalni
rezervat prirode “Gornje Podunavlje”,
predlog za stavljanje pod zaštitu kao
prirodnog dobra od izuzetnog značaja,
Zavod za zaštitu prirode Srbije, Odelje-
nje u Novom Sadu, 2000
Marić, R. (2003): Lovstvo, prirodno-eko-
loške, ekonomske i organizacione osno-
ve i funkcije, Institut ekonomskih nau-
ka, Beograd.
182
Novaković, V. (2003): Divlja svinja (Sus
scrofa L.), Monografija, Lovački savez
Srbije, Beograd
Novaković, V.(1999): Jelen (Cervus elap-
hus L.), Monografija, Ministarstvo po-
ljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Republike Srbije, Beograd
Panjković, B., Krizmanić, I., Puzović, S.,
Stojšić, V., Kovačević, B., Štetić (Delić),
J. (2000): Significant Biodiversity Com-
ponents at Apatinski and Monoštorski
rit (YU), Limnological reports, volume
33, Published for IAD by Faculty of edu-
cation, Josip Juraj Štrosmajer University
of Osijek and Croatian Ecological Soci-
ety, Osijek
Prentović, R. (2005): Lovni turizam, PMF,
Departman geografiju, turizam i hoteli-
jerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2006): Osnovi lovstva, PMF,
Departman geografiju, turizam i hoteli-
jerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2005): Lovni turizam i odr-
živi razvoj, Zbornik radova sa nauč-
nog skupa: “Srbija i savremeni procesi u
Evropi i svetu”, 713-722, Tara-Beograd
Prentović, R. (2008): Etika lovnog turiz-
ma, PMF, Departman za geografiju, tu-
rizam i hotelijerstvo, Novi Sad
Tomić,P. i dr.(2000): Turizam i zaštita,
PMF, Departman za geografiju, turizam
i hotelijerstvo, Novi Sad
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Ristić A. Zoran*
Škrinjar Marija*
Sažetak
Meso divljači je izuzetne hranljive
vrednosti. Spada u takozvana mrša-
va mesa, jer sadrži malo (do 2%) ma-
sti (lipida). Količina proteina u mesu
divljači je preko 20%, a posebna oso-
bina je dobra svarljivost, koja je posle-
dica optimalnog aminokiselinskog sa-
stava. Naime, prisutne su nezamen-
ljive aminokiseline koje su neophodne
za rast, razvoj i aktivnost svakog čove-
ka u svim starosnim dobima. U mesu
ima i veoma važnih vitamina, posebno
iz grupe B. Od mineralnih materija po-
sebno ima kalcijuma i fosfora. Kod div-
ljači je koža lakša i tanja nego kod do-
maćih životinja, a učešće čistog mesa
u ukupnoj masi je znatno veće. Količi-
na mesa kod srndaća, jelena i muflona
se kreće od 55 do 70%, dok je na primer
kod koze i ovce to od 35 do 45%.
Ključne reči: meso divljači, krupna
divljač, sitna divljač
Abstract
Game meat is of extraordinary nutriv-
ity. It belongs in the so called ,,skinny
meat“ category because it contains on-
ly up to 2% fat (lipids). The amount of
protein in the game meat is over 20%,
and it’s special property is that it’s easy
to digest (the effect of the amino acids).
The aminoacids that are present are
neccesarry for the growth, development
and activity of every human in his lat-
er years. There are also some very im-
portant vitamins in the meat, espe-
cially from the B group. Calcium and
Phosphorus are among the elements
that this meat contains. Game also
has the skin that is lighter and thinner
that the skin of domestic animals, and
the procentage of the total meat quan-
tity in the game is much bigger. The
amount of meat in the kid, deer, mou-
flon is about 55 to 70%, while the goat
and sheep have 35 to 45%.
Key words: game meat, big game,
small game
* Prirodno-matematički fakultet u Novom Sadu,
Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo
** Tehnološki fakultet Novi Sad
Značaj mesa divljači
u ishrani ljudi
Uvod
Za meso divljači ne može se reći da zauzi-
ma značajno mesto u ishrani ljudi, jer div-
ljač nije dostupna širokom sloju ljudi, sem
lovaca kojih kod nas ima oko 90.000. Zbog
nedostupnosti širokom krugu ljudi meso
divljači nema onaj značaj koji je imalo pre
nekoliko vekova kao izvor proteina ani-
malnog porekla u ishrani čoveka.
Prema Pravilniku o kvalitetu mesa sto-
ke za klanje, peradi i divljači (Sl. list SFRJ,
br. 34/74 i br. 26/75), pod divljači podra-
zumevaju se zečevi, divlje svinje, divoko-
ze, jeleni, srne, medvedi, jarebice, prepe-
lice, divlje guske, divlji golubovi, grlice i
fazani. Pod mesom divljači, prema istom
Pravilniku, podrazumeva se skeletna mu-
skulatura dobivena odstrelom divljači, sa
uraslim masnim i vezivnim tkivom, kosti-
ma i rskavicama, krvnim i limfnim sudo-
vima, limfnim čvorovima i živcima.
Meso divljači predstavlja namirnicu
velike hranljive vrednosti, a zbog znat-
nih količina ekstraktivnih materija i do-
bre svarljivosti, preporučuje se u ishrani
bolesnika i rekonvalescenata, kao dijetet-
ska hrana koja je bogata belančevinama a
siromašna mastima (Tabela 1).
Boja mesa divljači je zbog slabije iskr-
vavljenosti nešto tamnija u odnosu na me-
so gajene vrste u domaćinstvu. Boja mu je
tamnocrvena ili crveno smeđa. Svaka vr-
sta divljači ima karakterističan i samo njoj
svojstven miris i ukus mesa. Ove osobine
su u neposrednoj vezi sa ishranom, godiš-
njim dobom, periodom parenja i sa staro-
šću životinja.
Svakako da treba izneti podatke i sa-
činiti uputstva o načinu držanja mesa
divljači nakon odstrela. Na osnovu du-
godišnjeg praćenja zapaža se da u veći-
ni slučajeva lovci ne vode mnogo računa
o načinu pripreme mesa posle lova. Na-
kon odstrela divljači, u mesu divljači odvi-
jaju se biohemijski procesi od kojih zavisi
kvalitet i mekoća mesa (Škrinjar i Tešano-
vić, 2007). Tako se zbog prestanka cirku-
lacije krvi meso stvrdnjava. Zbog brzog
odvijanja procesa nakon odstrela divljači
potrebno je divljač da se što pre rashladi,
Tabela 1. Hemijski sastav mesa divljači (prema Schiefer-u, 1996)
Divljač Voda (%) Proteini (%)
Srna 75,8
Zec 74,2
Divlja svinja, but 74,5
Fazan, grudi 73,5
što naši lovci ne čine, već pri odstrelu sit-
ne divljači, zeca i fazana i dr. stavljaju je u
ranac (a pre toga u plastičnu foliju) i time
zagrevaju. Ovo je pogrešan postupak jer
se divljač u rancu sporo i nepravilno hladi.
Meso ovako držane divljači postaje meka-
no, brzo menja boju, i za vreme tog ,,zagu-
šenog zrenja,, kada su napolju visoke tem-
perature, dolazi do brzog kvarenja i nakon
toga rizične upotrebe kao namirnice.
Zbog svega napred navedenog potreb-
no je nakon odstrela, divljač stavljati u ta-
kve pregrade koje su sa nekom mrežom da
bi meso što više oslobodilo toplotu, a ne
da se zagreva.
Da bi se obezbedio što bolji kvalitet i
zdravstvena ispravnost mesa, neophodna
je stalna edukacija lica, koja u bilo kojoj fa-
zi obrade ili prerade mesa dolaze u dodir
sa trupom ili mesom i naravno, saradnja
sa njima. Pri tome, značajnu ulogu imaju
veterinarski inspektori.
U procesu prerade mesa divljači mora-
ju se uzeti u obzir svi mogući rizici, koji
postoje u okolini, a proces mora biti izve-
den tako da stepen mikrobiološke konta-
minacije bude smanjen na minimum (Co-
dex Alimentarius, 1994).
Po pitanju lovnog turizma i izvoza mesa
od divljači potrebno je da usaglasimo naše
veterinarske propise sa propisima zemalja
članica evropske unije. Prvo što treba ura-
diti to je da se naše veterinarsko uverenje,
nakon izgradnje hladnjača sa izvozničkim
brojem (sa klaonicom, predkomorom i ko-
morom i uređajem za vakumiranje mesa)
zaprime od veterinarske službe evropske
unije i na taj način omogući lakši izvoz me-
sa. Ovo je danas velika prepreka koja stoji
na putu dolaska većeg broja stranih lovaca
turista kod nas, a time i većeg odstrela pre-
vashodno sitne divljači i nakon toga nesme-
tanog transporta mesa te divljači u zemlju
iz koje je lovac turista došao, a želi da odne-
se meso divljači koju je on odstrelio.
Najznačajnije osobine mesa divljači
Hranljive vrednosti mesa divljači - zbog
svog povoljnog sastava meso divljači je
izvrsne hranjive i dijetalne vrednosti i sa
Masti (%) Pepeo (%)
19,8 1,9 1,13
23,3 1,1 1,2
21,6 2,4 1,2
26,2 0,9 1,2
183
 malo kalorija. Preporučljivo je u ishrani
dijabetičara, kod bolesti sr­ca i krvnih su-
dova kao i kod drugih bolesnika koji se
oporavljaju od bolesti. Meso divljih živo-
tinja je biološki vrednije od mesa stoke,
s malo masnoće, bo­gatije punovrednim
belančevinama, vitaminima A i B gru-
pe, gvožđem, fosfo­rom i kalcijumom nego
druge vrste mesa. Uz to sadrži i ekstraak-
tivne materije koje mesu daju ugodan mi-
ris i ukus, a po­voljno utiču na probavu. Na
ugodan miris i ukus posebno utiču aro-
matična eterična ulja sadržana u prehra-
ni divlja­či pa zbog toga prilikom pripreme
tre­ba obratiti pažnju da se dodaju zači­ni i
prilozi koji će istaknuti, a ne zagušiti ovu
karakteristiku mesa.
Mišići divljih životinja su čvršći pa me-
so mnogih divljih vrsta valja duže ili kraće
držati u marinadi, da omekša. Meso koje
je bilo smrznuto u hladnjači ne treba ma-
rinirati, već ga je dovoljno sta­v iti u posudu
s vinom pa odložiti na hladnom mestu da
se polagano odmrzava.
Meso divljači u odnosu na meso do-
maćih životinja ima čvršću konzistenciju
zbog nežnijih mišićnih vlakana, slabije ra-
zvijenog veziva unutar mišića i manje de-
ponovane masti (Žakula, 1982). Kod div-
ljači koja ima veći procenat masti, mast
nije deponovana u mišićima, već se na-
lazi ispod kože ili oko unutrašnjih orga-
na. Procenat masti je različit i on se kod
divljači kreće: za jelenski but 3,85%, u bu-
tu divlje svinje 2,36%, srne 1,92%, zeca
1,13%, u grudima fazana 0,98%, u bata-
ku fazana 2,81%, kod jarebice 1,43% i div-
lje patke 3,11% (Žakula, 1982). Istraživa-
njima Pribiš i sar. (1989), utvrđeno je, da
je u uzrastu fazana od 6 meseci kod žen-
ke u grudima bilo 0,41% masti, a kod muž-
jaka 0,77%, dok je u uzrastu od 12 meseci
kod ženki bilo 2,81% masti a kod mužjaka
0,85%. Istim ovim istraživanjima utvrđe-
no je da u uzrastu fazana od 6 meseci kod
ženke u batacima je bilo 2,98% masti, dok
je kod mužjaka bilo 2,08%, a u uzrastu od
12 meseci kod ženki je ustanovljeno 7,37%
masti a kod mužjaka 4,68%.
Svaka vrsta divljači ima samo njoj svoj-
stven miris i ukus mesa. Ove karakteri-
stike su u neposrednoj vezi sa ishranom,
godišnjim dobom, periodom parenja i sta-
rošću životinja.
Meso divljih mesojeda izuzetno ret-
ko se koristi u ishrani ljudi. Razlog je
taj što se hrane mesom koji je neprijat-
nog mirisa i ukusa. U ovu grupu spada-
ju vuk, šakal i lisica, dok medved ,,se po
pravilu hrani biljnom hranom, ali koristi
i meso, strvinu, miševe i voluharice ko-
je iskopava, ali je u stanju da ubije i pod-
mladak jelena, srna i druge divljači i po-
jede,,. Njegovo meso, nakon pregleda na
trihinelu, ako je ispravno, može da se ko-
risti u ishrani ljudi.
Nasuprot predhodnoj grupi, svaštojedi,
a tipičan njihov predstavnik je divlja svi-
nja, imaju čvrsto i veoma ukusno meso. I
184
ovo meso pre upotrebe mora da se pregle-
da na trihinelu.
Najkvalitetnije je meso divljači koja se
u čitavom životu hrani biljnom hranom i
semenkama i plodovima biljaka (jelen, lo-
patar, srna, muflon, divokoza, kozorog, zec
i dr. divljač). Njihova raznovrsna ishrana
utiče da im meso bude aromatičnije i ima
bolji ukus u poređenju sa mesom domaćih
životinja. Svakako, ukus mesa divljači ne
zavisi samo od načina ishrane, već i nekih
drugih faktora.
Po pravilu, meso divljači ukusnije je zi-
mi, nego leti.
Kod mužjaka dlakave divljači u perio-
du parenja meso je sa jakim urinoznim i
polnim mirisom, i skoro neupotrebljivo za
ljudsku ishranu. Međutim, promene uku-
sa mesa divljači javljaju se i kod dugo pro-
ganjanih i gonjenih nakon ranjavanja ži-
votinja, a posebno se osete mirisi, ako
utroba nije izvađena na vreme.
Meso mlade divljači je nežnije, pa je sa-
mim tim kvalitetnije i ukusnije u ljudskoj
ishrani u odnosu na meso starih životinja.
Kod starih životinja meso je tvrdo i teže
za obradu, pa je manje poželjno za ljudsku
ishranu. Najbolje meso dobija se na pri-
mer od svinja (nazimad) koja su stara ma-
nje od godinu dana, ili kod mladih jelena
koji su godinu ili dve stari. Srneće meso je
najbolje od lanadi koja se odstreljuje u se-
lektivnom odstrelu sa starošću od 6 do 9
meseci, a kod zečeva koji su mlađi od go-
dinu dana.
Pod pojmom kvaliteta mesa podrazu-
mevaju se određena svojstva kao što su:
biohemijska, fizička, hemijska, senzor-
na, tehnološka, mikrobiološka i higijen-
ska. Meso divljači ima određene predno-
sti u ishrani ljudi u odnosu na ostale vrste
mesa ali i moguće nedostatke koje prili-
kom upotrebe treba imati na umu (Ušće-
brka, 2007).
Mišići su po svom hemijskom sasta-
vu složen i kompleksan sistem, u njemu
se nalaze brojna jedinjenja (proteini, pi-
gmenti, lipidi, glikogen i dr.), koja daju vi-
soku hranljivu vrednost mesu kao namir-
nici.
Veoma važan aspekt ukusa mesa je i
obaveza da meso divljači odleži izvesno
vreme da bi se određeni biohemijski pro-
cesi odvijali u njemu i meso bilo još uku-
snije. Ovaj proces poznat je pod nazivom
,,zrenje mesa,,.
Održivost mesa divljači je velika za-
hvaljujući baktericidnosti krvi, ako se
na vreme divljači izvade iznutrice i ako
se divljač pravilno ohladi. Kod dlaka-
ve i pernate divljači treba što pre izvadi-
ti unutrašnje organe. Dlakavu divljač na
veće udaljenosti treba transportovati ne-
upakovanu, a isto važi i za pernatu div-
ljač. Meso divljači se čuva u prostorijama
(hladnjače sa predkomorama i komo-
rama), koje imaju rashladne uređaje za
temperature ispod 0°C, a vlažnost vazdu-
ha oko 85%. Za pernatu divljač najpovolj-
nije je da se čuva u hladnjačama na -18
do -20°C .
Postupak sa mesom posle odstrela
Nakon odstrela divljači u mesu divlja-
či odvijaju se biohemijski procesi od ko-
jih zavisi kvalitet i mekoća mesa. Tako se
zbog prestanka cirkulacije krvi i nedostat-
ka adenozintrifosfata spajaju miozin i ak-
tin, pa se mišići stvrdnjavaju. Usled po-
četka glikolize i opadanja koncentracije
vodonikovih jona dolazi do denaturacije
i nastanka ,,mrtvačke ukočenosti,, (Žaku-
la,1982). Prodiranje mikroorganizama u
muskulaturu postaje intenzivnije, a nago-
milavanje različitih metabolita potpoma-
že denaturaciju proteina (Verbič, 2003).
Na ovim prostorima lovni turizam je
bio veoma razvijen do 1991. godine, na-
kon toga je do sredine devedesetih godi-
na prošlog veka skoro prestao, da bi se po-
novo pokrenuo danas ima sve značajniju
ulogu.
Posebno je bio razvijen lov na sitnu div-
ljač (sve vrste pernate divljači, zec i dr.), ali
i na krupnu divljač, a posebno na trofej-
na grla, čije trofeje su lovci nosili, a meso
divljači je moralo da se kvalitetno na te-
renu obradi i odnese u najbližu hladnjaču
na hlađenje.
Fazan kao introdukovana vrsta se sve
više forsirao u ranijem periodu, i to se na-
stavilo i danas u našim lovištima, pa je ova
vrsta divljači postala predmet velikog in-
teresovanja uzgajivača divljači i lovaca.
Ako se ima u vidu veoma kvalitetno fa-
zansko meso, mogućnost prilagođavanja
na nove uslove naših lovišta, mogućnost
brze reprodukcije u prirodi, ali i na farma-
ma - fazanerijama, opravdan je njegov in-
tenzivniji uzgoj u lovištima.
Od preciznosti strelca zavisi kasnije
kvalitet mesa odstreljene divljači. Za ži-
votinju je važno da doživi trenutnu smrt.
U slučaju da smrt nije trenutna, treba pri-
ći životinji i preseći joj krvotok da što više
iskrvari. U najvećem broju slučajeva kom-
pletna količina krvi se zadržava u telu od-
streljene životinje.
Kako navode Tešanović i Škrinjar (Te-
šanović i Škrinjar, 2004), u slučaju da div-
ljač ne doživi trenutnu smrt, životinja do-
življava stres, troši glikogen, nema mlečne
kiseline, te ovakvo meso ima ograničenu
upotrebnu vrednost. Kod ranjene a neu-
smrćene životinje srce i dalje radi , a kr-
votok raznosi krv sa rane i time i mikro-
organizme u unutrašnjost tkiva životinje.
Ukoliko se ranjena životinja ne nađe u ro-
ku od tri sata, njeno meso postaje neupo-
trebljivo. Mikroorganizmi koji su preko
krvi dospeli u organizam u zajednici sa
onima koji su dospeli iz probavnog trakta
u potpunosti kontaminiraju meso.
Nakon lova treba što pre da se izvade
svi unutrašnji organi. Utroba je prepuna
mikroorganizama koji su dok je životinja
bila živa potpomagali funkciju probave.
Nakon smrti oni prodiru u tkiva i konta-
miniraju meso. Sve izvađene organe tre- Tabela 2. Prosečan utrošak mesa divljači po zemljama u kg
ba pregledati, i nakon dijagnoze koju daje Zemlja Broj Broj lovaca Meso divljači Prosek po Prosek po
veterinar, pojedini organi (srce, džigerica, stanovnika stanovniku lovcu
pluća i dr. organi) mogu se koristiti u ljud- Češka 10.200.000 129.000 6.939.000 0,68 53,79
skoj ishrani.
Nemačka 81.000.000 340.000 28.023.000 0,35 82,42
Lovočuvar koji vrši sve radnje u lovu
oko otvaranja divljači mora da ima čist i Austrija 8.000.000 110.000 9.684.000 1,21 88,04
predhodno dezinfikovan nož, čiste ruke ili Slovačka 5.400.000 110.000 1.808.250 0,33 16,44
rukavice na njima. Svi poslovi oko vađe-
Mađarska 10.000.000 54.500 8.003.750 0.80 146,86
nja iznutrica, transporta trupla do hlad-
njače, pranje mesa i stavljanje u hladnjaču Hrvatska 4.500.000 45.000 791.160 0,18 17,58
treba da se obavljaju brzo i efikasno (Ver- Srbija 10.000.000 80.000 1.377.500 0,14 17,22
bič, 2003).
Najracionalniji način bio bi da se div- Tabela 3. Produkcija mesa divljač u kg po zemljama na 100 ha
ljač dok je još topla odere (jer se tada naj-
Zemlja Površina u ha. Meso divljači Prosek
lakše vrši ova radnja), opere, konfekcio-
nira, vakum upakuje i ovako upakovano Češka 7.900.000 6.939.000 87,84
meso čuva na temperaturi od 0-2°C do Nemačka 35.700.000 28.023.000 78,50
21 dan. Na ovaj način meso bi bilo zašti- Austrija 8.400.000 9.684.000 115,29
ćeno vakumom , a to je dovoljno vremena
da meso divljači ,,sazri,,. Ovako meso mo- Slovačka 4.900.000 1.808.250 36,90
že ići ili na dalju obradu ili se zamrznuti. Mađarska 9.300.000 8.003.750 86,06
Hrvatska 5.173.000 791.160 15,29
Rezultati istraživanja
Srbija 8.800.000 1.377.500 15,65
Na osnovu dostupnih podataka o odstrelu
divljači u nekoliko zemalja Evrope u prili-
ci smo da uporedimo koliko se koristi me- Zaključci Pri transportu trofeja neophodno je da
so od divljači u analiziranim zemljama Zakonom o veterinarstvu (,,Sl.glasnik RS,, svaki trofej prati sledeća dokumentacija:
po stanovniku, i koliki je prosek po lovcu. br.91/05), predviđene su obaveze koje mo- • veterinarsko uverenje,
Da bi se došlo do komparativnih podata- ra da ispuni korisnik lovišta pri manipu- • trofejni list,
ka prvo smo našli ukupan prosečan godiš- laciji sa mesom divljači. Ovim Zakonom • propratnica i
nji odstrel za poslednjih pet godina. Ka- uređena su pitanja veterinarsko sanitarne • račun.
da smo pronašli te podatke onda smo našli kontrole mesa divljači. Tako čl. 104 se ka-
prosečne težine za svaku vrstu divljači na- že: ,,da pravna lica koja se bave lovstvom i Međunarodnu veterinarsku potvrdu za
kon odstrela. Treba naglasiti da je proseč- Lovačka društva dužna su da privremeno izvozne pošiljke reguliše čl. 134 Zakona o
ne težine svih vrsta rađena tako što je kod skladište divljač i delove divljači radi spro- veterinarstvu.
krupne divljači uzimana težina bez utro- vođenja veterinarsko sanitarne kontrole, Za izvozne pošiljke životinja i proizvo-
be, glave i nogu, ali u koži, kako se i odlaže ako je divljač bezbedna za ishranu ljudi. de životinjskog porekla izdaje se original-
odstreljena divljač u hladnjače, dok je kod Meso divljači se obeležava sa žigom, ili se na međunarodna veterinarska potvrda
pernate divljači uzinana težina u perju bez budućem korisniku izdaje potvrda o bez- kojom se potvrđuje da pošiljka ispunjava
iznutrica. Na osnovu iste metodologije za bednosti istog za ishranu ljudi,,. uslove države uvoznice, a za hranu živo-
analizirane zemlje utvrđeno je da je naj- Upranici lovišta, dužni su da se regi- tinjskog porekla da je ta hrana bezbedna
veći prosek mesa divljači po stanovniku u struju kod veterinarske službe (ako su ve- za ishranu ljudi.
Austriji, zatim da je dalji redosled Češka. terinarske struke), ili da sklope ugovor sa Ovu potvrdu izdaje nadležni veteri-
Nemačka, Slovačka, Hrvatska i da je Srbi- postojećom službom. Korisnici lovišta i od- narski inspektor (stav 1), pri utovaru u
ja na poslednjem mestu (Tabela 2). Ako se govarajuće pravno lice koje je zaduženo za mestu porekla pošiljke, a granični vete-
posmatra prosek mesa od divljači po lovcu gazdovanje lovištem mora da stvori uslove rinarski inspektor tu potvrdu overava na
onda redosled je sledeći: ubedljivo na pr- za veterinarsko sanitarni pregled divljači i granici pri izlasku pošiljke preko granič-
vom mestu je Mađarska, na drugom me- mesa divljači (laboratorija, hladnjače ko- nog prelaza (stav 2). Potvrda je na štampa-
stu je Austrija, zatim je Nemačka, Češka, je imaju klaonicu, predkomoru i komoru). nom obrascu u skladu sa međunarodnim
Hrvatska i Srbija je predzadnja, da bi Slo- Iznošenje iz naše zemlje mesa divlja- standardima ili u skladu sa obrascem ze-
vačka bila za zadnjem mestu. či i trofeja podleže veterinarsko sanitar- mlje uvoznice.
Ako se analizira produkcija mesa div- noj kontroli na graničnim prelazima. Za Ovaj obrazac propisuje Ministar nad-
ljači u kg na 100 ha lovno produktivne razliku od mesa divljači koje se ne može ležan za poslove veterine.
površine, iz Tabele 3. se može zaključi- izneti iz naše zemlje, trofeji divljači se mo- Imajući u vidu da određene odredbe na-
ti da je najveća produkcija u Austriji sa gu izneti, uz odgovarajuću pripremu i uz šeg Zakona o veterinarstvu nisu u skladu sa
impozantnih 115,29 kg, na drugom me- obezbeđenje potrebne dokumentacije. sličnim Zakonima zemalja u evropskoj uni-
stu je Češka, na trećem Mađarska, na če- Transport trofeja srndaća (jelena, lopa- ji, te izdata naša veterinarska potvrda stra-
tvrtom Nemačka, na petom Slovačka, i na tara, muflona, divokoze, divojarca i druge nim lovcima turistima za meso divljači, ne
poslednjem mestu Srbija za minimalnom krupne divljači) - prema propisima Evrop- važi, treba raditi na tome da se usaglase na-
količinom od svega 15,65 kg. Produkcija ske unije, za svaki trofej srndaća (čitaj i ši propisi sa propisima zemalja evropske
mesa divljači u Srbiji u odnosu na druge ostale druge krupne divljači), koji ulazi u unije. Zbog ove činjenice meso odstreljene
države je najmanja. Primera radi, u odno- zemlje Evropske unije mora biti propisno divljači, od strane stranih lovaca turista iz
su na Austriju produkcija mesa (Tabela 3) obrađen. To znači da je otkuvana lobanja naših lovišta, ne može se izneti iz naše ze-
je za više od sedam puta manja, a u odno- na temperaturi od minimum 70°C, potom mlje, odnosno ne može se uneti u zemlju
su na Češku, Mađarsku i Nemačku, za vi- očišćena i izbeljena (tretirana sa vodonik- lovca turiste, u kojima važe standardi i ve-
še od pet puta i u odnosu na Slovačku za peroksidom, ili kako je drugi naziv hidro- terinarski propisi evropske unije.
više od dva puta, dok je u odnosu na Hr- genom), zatim, nakon toga osušen i upa- Potrebno je da što pre usaglasi naš Za-
vatsku prosek isti. kovan u plastičnu kesu. kon o veterinarstvu i druga pozakonska

185
 akta sa sličnim propisima zemalja evrop-
ske unije.
Nakon lova, odnosno nakon odstre-
la divljači, treba što pre da se izvade svi
unutrašnji organi. S obzirom da je utro-
ba prepuna mikroorganizama koji su, dok
je životinja bila živa, potpomagali funkciju
probave. Nakon smrti, da ne bi mikroorga-
nizmi prodirali u tkiva i kontaminirali me-
so, sve izvađene organe treba registrovani
veterinar da pregleda, i nakon dijagnoze,
pojedini organi (srce, džigerica, pluća i dr.
organi) mogu se koristiti u ljudskoj ishra-
ni, ili (ako su zaraženi) neškodljivo uklone.
Najracionalniji način bio bi, nakon od-
strela, da se divljač dok je još topla odere (jer
se tada najlakše vrši ova radnja), meso opere,
konfekcionira, vakum upakuje i ovako upa-
kovano meso čuva na temperaturi od 0-2°C
do 21 dan. Na ovaj način meso bi bilo zašti-
ćeno vakumom , a to je dovoljno vremena da
meso divljači ,,sazri,,. Ovako meso može ići
ili na dalju obradu ili se zamrznuti.
Ako se meso divljači odmah, nakon ve-
terinarskog pregleda, ne koristi, najbolje je
držati ga kod dlakave divljači u koži, ali bez
unutrašnjih organa, a kod pernate divljači u
perju, i takođe bez unutrašnjih organa. Na
ovaj način se čuva kvalitet i svežina mesa.
Da bi se meso kod nas više koristilo u
ljudskoj ishrani, kao što je to primer sa Ma-
đarskom, Nemačkom i Austrijom, potreb-
no je prvo da se proizvodi nekoliko puta više
mesa divljči u odnosu na 100 ha lovno pro-
duktivne površine. Na ovaj način bi meso
divljači bilo pristupačnije svom građanstvu,
186
kako po količinama, isto tako i po pristupač-
nijim cenama. Zbog ove činjenice mora se
mnogo više raditi na uzgoju i unapređenju
našeg lovstva u svim segmentima, a poseb-
no uzgoju onih vrsta koje se mogu uzgajati
u uzgajalištima (fazan, divlje patke, jelen, je-
len lopatar, muflon i posebno divlje svinje).
Drugim rečima rečeno trebamo forsirati
proizvodnju navedenih vrsta divljči koje se
mogu ,,lako” proizvoditi i plasirati u lovnom
turizmu, naplaćivati otstrelne takse, a meso
ostaje korisnicima lovišta. Korisnici lovišta
uz izgradnju klaonica i hladnjača će nakon
toga plasirati sve količine mesa na domaćem
tržištu, koje nakon kvalitetne obrade, uz po-
voljne cene će naše stanovništvo, zbog nje-
govog kvaliteta rado konzumirati.
Literatura
Codex Alimentarius. 1994. Meat and me-
at products including soups and broths.
Vol. 10, FAO, WHO,Rome, 113-147.
Pravilnik o kvalitetu mesa stoke za klenje,
peradi i divljači. Sl. list SFRJ, br. 34/74 i
br. 26/75.
Kovačević B. Kovačević M. (2007): Razvoj
tržišta lovnog turizma kao savremenog
oblika turizma u Republici Hrvatskoj,
Turizam br. 11, Prtirodno matematički
fakultet Novi Sad, Departman za geo-
grafiju. turizam i hotelijerstvo, str. 230-
233.
Pribiš Vjera, N. Šijački, Gordana Ušćebrka
(1988): Uporedni prikaz kvaliteta mesa
grudi i bataka fazana u dve starosti (6 i
12 meseci), Tehnologija mesa 11, godina
XXIX, 315-318.
Ruski N. (1984): Koliko materija štetnih
po zdravlje sadrži meso divljači. Lovač-
ke novine br.8 (551), 16- 17, Novi Sad.
Ušćebrka Gordana, B. Supić, N. Miloše-
vić, D. Žikić, A. Božić, Z. Ristić (1996):
Prinos i kvalitet mesa poljskih jarebi-
ca (Perdix perdix L.) - Kliničke osobine
jednogodišnjih jarebica gajenih u farm-
skim uslovima. Nauka o živinarstvu 1
(3-4), 165-168.
Schiefer G. (1996): Mikrobiologie des Wil-
des. Liepzig, 527-553.
Škrinjar Marija, D. Tešanović (2007): Hra-
na u ugostiteljstvu i njeno čuvanje.Pri-
rodno matematički fakultet, Univerzi-
tet u Novom Sadu.
Tešanović D., Marija Škrinjar (2004): Uti-
caj načina lova i postupka sa odstrelje-
nom divljači na kvalitet mesa. Turizam
8, 144-146.
Verbič D. (2003): Mikrobiologija mesa
uplenjene divjadi. U: Mikrobiologija ži-
vil živalskega izora (Z. Bem, Jelisaveta
Adamič, B. Žlender, Sonja Smole Mo-
žina, Lea Gašparin eds.), 459-470. Bio-
tehniška fakulteta, Univerza v Ljubljani.
Žakula R.(1960): Meso divljači. Lovac12-
13, Beograd.
Žakula R. (1982): Meso divljači izvor be-
lančevina.Lovačke novine br.24 (518),
12-13, Novi Sad.
Ćeranić, A. (2001): Lovačke novine br.7-
8, 2001. godine, strana 36. Wild und
Hund, 25/2000), - prevod,
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

Aleksandra Prodanović* Lovstvo u Vojvodini i

Sažetak
Mađarska i Vojvodina se nalaze u Pa-
Mađarskoj kao osnov
nonskoj niziji i zbog istih prirodno ge-
ografskih karakteristika, bogate su
istim vrstama divljači, ali zbog različi-
za razvoj lovnog turizma
tih društveno-geografskih prilika ima-
ju različite potencijale za razvoj lov-
Uvod 138062 puške registrovane za sportski lov.
nog turizma.
U prostranoj, plodnoj ravnici Panonske Broj profesionalnih lovaca stagnira uglav-
Cilj rada je da se utvrde potencijali da-
nizije nalazi se Republika Mađarska i se- nom zbog finansijskih razloga. Dok je oba-
ljeg razvoja lovnog turizma u Vojvodini
verni deo Republike Srbije, Autonomna vezno da se zaposli najmanje jedan profesi-
učeći na primeru suseda.
Pokrajina Vojvodina. Kako priroda ne onalni lovac u svim šumskim gazdinstvima
Izučavanjem brojne literature koje je
priznaje državne granice, isti geografski iznad 3000 jutara površine, vlasnici manjih
sve dostupnija, snimanjem na terenu,
uslovi, položaj i klima, uslovili su u ovim površina ne troše novac na profesionalce, a
kao i komparativnim metodom, zadaci
područjima razvoj iste flore i faune. Priro- oni koji poseduju veća gazdinstva ne mogu
su da se utvrdi trenutno stanje i da se
da nije jedino što povezuje ove dve različi- da si priušte više od jednog profesionalnog
pronađu rešenja za budući napredak.
te države, naime i istorija ovog područja je lovca. (www.face-europe.org)
Očekuje se da budu potvrđene pret-
stalno isprepletana, narodi i njihova tradi-
postavke da AP Vojvodina i Republi- Šumska gazdinstva, zemljoposednici i
cija slični, sve ovo zahvaljujući vekovima
ka Mađarska imaju velike potencija- lovačka dozvola u Mađarskoj
života na istom prostoru.
le za razvoj lovnog turizma, kao i da bi
Promena političkog sistema 1989. godine
međusobnom saradnjom ostvarili bo-
Lovstvo u Mađarskoj uticala je i na privatizaciju Mađarskih šu-
lje rezultate.
Organizovano lovstvo u Mađarskoj, poče- ma. U ranim devedesetim nacionalizova-
Ključne reči: lovni turizam, Vojvodi-
lo je 1881. godine. Tek posle 1957. postaje ne šume su vraćene prvobitnim vlasnici-
na, Mađarska.
najvažnija lovačka organizacija u zemlji i ma i privatizacija šuma je takođe počela.
igra odlučujuću ulogu u svakom pitanju u Danas samo 60% šuma u Mađarskoj,
Abstract vezi sa lovstvom u Mađarskoj. pripada državi, ostatak se nalazi u privat-
Republic of Hungary and Vojovodina
Postoji slično telo koje se zove Mađar- nom vlasništvu. Ukupna veličina mađar-
are situated in Panonian depression,
ska nacionalna lovačka komora (OMVK), skih šuma dostiže 1776700 jutara. Iako
because of the saim natural geograph-
koja predstavlja interese pojedinačnih lo- se ova struktura nije značajno menjala u
ic characteristic, they are rich with the
vaca u zemlji. skorije vreme, ipak je primetan opadajući
same game, but because of difference in
Osim dve nacionalne organizacije, ad- trend proporcionalnog vlasništva nad šu-
social characteristic, they have differ-
ministracija Mađarskog lovstva se bazi- mama u korist privatnih vlasnika.
ent potential for tourism developing in
ra na dva nivoa. Drugi nivo je pokrajinski. Ova površina šuma obuhvata jednu pe-
hunting areas.
Postoji devetnaest operativnih organizaci- tinu ukupne površine Mađarske. Osim šu-
The goal of this paper work is to find
ja i šumskih gazdinstava. Najniži nivo je ma, postoje i 61100 jutara močvarnih te-
out potential of further tourism devel-
stvoren od različitih lokalnih lovačkih or- rena, 34200 jutara ribnjaka i 7689200
oping in hunting areas in Vojvodina
ganizacija. Postoje i brojne privatne orga- jutara obradive površine i 1614200 jutara
learning on example of neighbor coun-
nizacije i preduzeća koja organizuju lov i ne obrađenog zemljišta. Ukupna površina
tries.
putovanja radi lova, pa uzimaju značajno Mađarske iznosi 9303400 jutara.
From different literal sources, observa-
mesto u lovnom turizmu. Veličina imovine koja pripada lovci-
tion, also comparative method, assign-
Uprkos različitim organizacijama, ma- ma je strogo regulisana izdavanjem lov-
ments are to see how is it now and to
đarski lovci nemaju jedinstvenu političku nih licenci za područja. Licenca ne sme
find some solution for future progress.
i profesionalnu organizaciju, jer ni OM- biti izdata posedu manjem od 3000 juta-
It is expected to find that is trough that
VV ni OMVK nemaju obavezno članstvo. ra. U drugim zemljama Centralne Evro-
Vojvodina and Republic of Hungary
Ipak, u poslednjih nekoliko godina sko- pe propisana površina za lovište je znatno
are having excellent potential for de-
ro 60% registrovanih lovaca se pridružilo manja. Ovo ograničenje na žalost stva-
veloping tourism in hunting areas as
jednoj od organizacija. ra kontradikciju u regulisanju mađarskog
they would cooperating.
Broj registrovanih lovaca je manje više lovstva. Danas u Mađarskoj gornja grani-
Key words: tourism in hunting areas,
isti u proteklih nekoliko godina. Trenutno ca veličine zemlje koja može biti u privat-
Vojvodina, Hungary
ih je oko 55000. Ukupan broj stanovnika nom vlasništvu iznosi 300 jutara, a lovna
u Mađarskoj iznosi oko 9000000 stanov- licenca ne može biti izdata za ovako malu
nika, što znači da je udeo lovaca oko 0,6% površinu, tako da je svaki vlasnik primo-
od ukupnog broja stanovnika. Od toga sa- ran da se pridruži državnom posedu da bi
mo 1,2% predstavljaju žene lovci. Ispod 30 dobio dozvolu da se na njegovom zemlji-
godina ima oko 11,3% lovaca, 30-50 godi- štu može loviti.
na ima najveći procenat lovaca i to 51,1%, Lovačke asocijacije i organizacije se bo-
51-70 godina 34,1% lovaca, a više od 70 go- re protiv ovih teškoća i očekuju se prome-
dina ima 3,5% od ukupnog broja lovaca u ne po pitanju propisa o površini lovnog
Mađarskoj. (Izvor: Mađarska lovačka aso- područja. Generalno Evropske zemlje de-
* Student doktorskih studija, Prirodno-matematički cijacija 2004.) Broj registrovanih pušaka je finišu donju granicu između 100 i 1000 ju-
fakultet, departman za geografiju, turizam i relativno visok: 2006. godine ukupan broj tara i organizacije se nadaju da će postići
hotelijerstvo, Novi Sad registrovanih pušaka je bio 228727, od čega primenu istih pravila u Mađarskoj.

187
 Kao cilj lovačkog lobija u Mađarskoj Tabela br. 1 Procenjeno brojno stanje divljači (u hiljadama) u Mađarskoj između 2002. i
postavlja se još jedan zadatak. Naime, radi 2006, po lovnim godinama.
se na tome da se omogući domaćim i stra- Vrsta divljači 2002./2003. 2003./2004. 2004./2005. 2005./2006.
nim državljanima da zakupe državnu te- Jelen (trofejna grla) 82,6 78,5 74,1 69,2
ritoriju na određeni period. Ovo bi vero-
vatno doprinelo povećanju broja lovaca iz Košuta 20,9 20,5 21,6 21,8
hobija kao i broja stranih lovaca turista u Srndać 324,4 320,8 316,0 310,4
Mađarskoj. Broj stranih lovaca turista ko- Muflon 9,3 7,9 8,3 9,2
ji dolaze u Mađarsku zbog lova trenutno
Divlja svinja 86,6 77,8 78,1 77,7
iznosi oko 20-25000 godišnje. Dozvolja-
vajući strancima da iznajme zemlju u Ma- Zec 630,8 535,1 520,9 535,2
đarskoj, lovni turizam bi doživeo procvat, Fazan 880,6 691,0 736,8 796,9
što je jedan od glavnih ciljeva lovačkih or-
Izvor: Baza nacionalnog fonda divljači Mađarske
ganizacija.
Lovački ispit u Mađarskoj se sastoji iz području često organizuje istovremeni lov stanje trebalo bi tražiti u opštem stanju
dva dela: teorijski i praktičan deo. U teo- za više različitih grupa lovaca. 40% po- zemlje tih godina, kao i proučiti sociloške
rijskom delu polažu se: menadžment div- dručja je pod šumom, a ostalih 60% je pod motive lovaca u Mađarskoj.
ljači, lovno pravo i metode, vatreno oružje, livadama i pašnjacima.
divlje životinje i lovna etika, a u praktič- Veći deo prihoda dolazi od lova na kru- Izazovi i mogućnosti mađarskog lovstva
nom delu: rukovanje oružjem, pucanje i pnu divljač, kao jelen, srndać i divlja svi- Mađarsko lovstvo se suočava sa brojnim
prva pomoć. Ovaj ispit je nadgledan od nja. Broj lovaca turista se u ovom lovištu izazovima i u isto vreme nudi neke prilike
strane Državne ispitne komisije, a organi- iz godine u godinu povećava. i buduće mogućnosti. Dve glavne poteško-
zuju se i kursevi na kojima se sva ova zna- će mađarskog lovstva su finansijska poza-
nja mogu savladati. Fond divljači i lovni proizvodi u Mađarskoj dina i prihvatanje od strane javnosti.
Stranci koji žele da love u Mađarskoj, Mađarska divljač je dobro poznata kao Svaka mađarska lovna organizacija,
treba da ispune sledeće uslove: divljač izuzetnog kvaliteta, zbog čega je asocijacija i individualan lovac su oslonje-
• Moraju posedovati lovačku dozvolu ko- Mađarska bila popularna lovna destinaci- ni sami na sebe i bez podrške države. Ipak,
ja se izdaje strancima starijim od 18 go- ja za strane lovce turiste. Raznovrsnost i neki projekti koji odgovaraju lovstvu, mo-
dina i važeći lovački ugovor ili pozivno kvalitet Mađarske divljači je izuzetno po- gu biti povezani sa razvojem ruralnih po-
pismo domaćina. godan za sportski lov i lovni turizam. Ia- dručja, razvoju staništa i zaštiti životne
• Dozvolu za unos lovačkog oružja, koju ko je fond raznovrstan, najčuvenija divljač sredine. To su više podržavani sektori od
izdaju mađarske vlasti, dozvolu za noše- za lov su: jelen i srndać. Zahvaljujući veli- strane Mađarske ekonomije. Učešće na ta-
nje oružja zemlje iz koje stranac dolazi, čini rogova ovih vrsta Mađarska ima broj- kvim tenderima daje mogućnost i za apli-
važeći pasoš i obavezno je plaćanje tak- ne svetske rekordere. ciranje na konkurse za sredstva koji se
se. Dozvola se izdaje na rok važenja od Na osnovu tabele br. 6 o brojnom sta- dodeljuju iz finansijskih izvora Evropske
90 dana. nju divljači u Mađarskoj od 2002. do 2006. Unije.
• Važeće lovačko osiguranje za slučaj šte- može se zaključiti da broj trofejnih grla je- Lovačke asocijacije bi takođe trebale da
te prouzrokovane u toku lova. lena opada, kao i broj komercijalnih gr- rade više na promociji lovstva, kao i samih
la, u blagom porastu je broj košuta, a na organizacija, kako bi se negativan stav, jav-
Lovišta u Mađarskoj ovo treba više uticati različitim merama nosti u Mađarskoj, o lovstvu, izmenio.
uzgoja, kako bi se dostigao odnos polova U Mađarskoj postoje dva muzeja lov-
Lovište Hortobađ 1:1 i time postiglo idealno stanje. Broj div- stva: Matra Muzeum u mestu Gyongi-
Lovište se nalazi u severoistočnom delu ljih svinja, zečeva i fazana je takođe u opa- os Kossuth i Mezogdasagi Muzeum u
Mađarske, 180 km od Budimpešte. Horto- dajućem trendu. Radi se o politici lovstva Budimpešti. Nacionalna Mađarska asoci-
bađ je velika ravnica, koja se naziva i Pu- Mađarske gde žele da ostvare uzgoj što jacija izdaje časopis NIMROD. (www.ni-
szta. Nacionalni park Hortobađ je upisan kvalitetnijih jedinki, sa što manje finansij- mrod.hu)
u UNESCOvu listu 01.12.1999. kao kul- skih gubitaka.
turni predeo. Sudeći po tabeli br. 7 u kojoj su iskaza- Lovstvo u Vojvodini
Uprkos velikoj ravnici, flora i fauna su ni podaci o broju ulovljene divljači izme- Vojvodina ima dugu tradiciju organizo-
izuzetno raznovrsni i jedinstveni. Polja i đu 2002. i 2006. godine, evidentno je da vanja lovstva. Organizovani lov, zakupom
šume se smenjuju i tako stvaraju odlično je u lovnoj 2003./04. i 2005./06. odstre- lovišta od tadašnje države, datira od sredi-
prirodno stanište za divlje svinje, srndaće ljen manji broj divljači u odnosu na lovnu ne 19 veka, a prva lovačka društva osnova-
i različite vrste divljih patki. 2002./03. i 2004./05. Razloge za ovakvo na su 1873. godine od strane oficira u Pe-
Ovde se najčešće organizuje lov na div-
lje patke za strane i domaće lovce turi- Tabela br. 2 Broj ulovljene divljači (u hiljadama) u Mađarskoj između 2002. i 2006. po
ste. Od novembra do kraja januara pruža lovnim godinama
se odlična mogućnost za lov na guske, ko-
jima je ovo zimsko stanište. Lovci turisti Vrsta divljači 2002./2003. 2003./2004. 2004./2005. 2005./2006.
mogu loviti sitnu divljač na području jeze- Jelen (trofejna 41,7 43,2 41,2 36,7
ra površine 30 ha. grla)
Košuta 9,0 8,4 9,1 8,9
Lovište Sigetvar
Jelen 72,5 76,8 85,9 89,9
Nalazi se u južnom delu Mađarske, oko
260 km od Budimpešte, uz reku Dravu i Muflon 3,7 2,9 3,0 2,8
pripada selu Baranja. Jedno je, od najboljih Divlja svinja 94,0 81,5 86,8 79,5
lovnih područja u Mađarskoj. Zaposleni u
Zec 132,1 102,4 132,7 105,1
ovom lovištu su izuzetno stručni i odgo-
vorni. Sarađuju sa nekoliko organizacija Fazan 558,4 391,3 453,1 474,0
koje se bave lovstvom, tako da se na ovom Izvor: Baza nacionalnog fonda divljači Mađarske

188
Tabela br. 3 Ostvareni saldo u lovstvu Mađarske (u milijardama EUR) od 2002. do 2006.
po lovnim godinama
2002./2003.
Ukupni prihodi 57,32
Ukupni rashodi 56,12
Total 1,20
Izvor: Baza nacionalnog fonda divljači Mađarske
trovaradinu, Sremskim Karlovcima i Beloj
Crkvi, gde su bila vojna utvrđenja i postoj-
be.
Lovački savez Vojvodine osnovan
10.12.1922. godine. Danas je to najorga-
nizovanija nevladina organizacija u Au-
tonomnoj Pokrajini Vojvodini. U Lovački
savez Vojvodine učlanjeno je 57 lovačkih
udruženja 394 lovačkih društava i sekcija,
23961 lovac i 7 kolektivnih članova: Zavod
za zaštitu prirode, Kinološki savez Vojvo-
dine, Nacionalni park Fruška Gora, AD
Zobnatica, Vojvodinašume, Belom, Voj-
vodinahobi. Lovački savez vodi računa o
312 lovačkih domova.
Lovački savez Vojvodine se trenut-
no suočava sa problemom opadanja bro-
ja članova lovačkih udruženja. Kao razlo-
zi za ovakvo stanje navodi se nepovoljna
finansijska situacija lovaca, pa oni kao ra-
zloge navode visoke članarine, neposto-
janje povlastica za dugogodišnje članove.
Najveće opadanje broja članova je po ve-
likim udruženjima, a najmanji po malim,
familijarnim udruženjima, zbog bolje or-
ganizacije i čvršće veze među članovima.
Od samog osnivanja 1922. godine, Lo-
vački savez Vojvodine je imao za cilj da se
uvede red u ponašanje lovaca i da se div-
ljač sačuva od nekontrolisanog lova i kri-
volova i da se generalno unapredi lovstvo
u Vojvodini. Danas u okviru Lovačkog sa-
veza Vojvodine postoji naučno istraživač-
ki tim koji učestvuje na mnogobrojnim
domaćim i stranim stručnim i naučnim
skupovima. Povremeno se štampaju i po-
sebne publikacije sa radovima objavljenim
kod nas i u inostranstvu. Program istra-
živačkog i stručnog rada donosi se za du-
ži vremenski period, ali i za svaku godi-
nu pojedinačno. U skladu sa tim, donet je
Dugoročni program razvoja lovstva Lo-
vačkog saveza Vojvodine, za 10 godina,
kojim su obuhvaćene najvažnije vrste lov-
ne divljači, značajne za lovstvo Vojvodine.
Dugoročni program razvoja lovstva se ba-
vi kako temama fundamentalnog znača-
ja, tako i temama primenjivim direktno u
lovačkoj praksi, koje obuhvataju aktuelne
probleme u vezi sa biologijom, ishranom,
ekologijom, zaštitom, genetikom, racio-
nalnim gazdovanjem, poboljšanjem sta-
nišnih uslova i slično.
Od svog osnivanja Lovači savez Voj-
vodine se bavi i delatnošću informisanja,
naime samo nekoliko dana nakon osniva-
nja izdat je prvi broj lovačkih novina pod
imenom Lovački glasnik. Danas u okviru
“Dnevnika” iz Novog Sada, izlaze Lovač-
ke novine koje tradicionalno izlaze još od
2003./2004. 2004./2005. 2005./2006.
54,96 57,60 57,76
56,64 57,00 55,96
-1,68 0,60 1,08
1961. godine. One su danas glasilo Lovač-
kog saveza Srbije.
Godine 1990. pojavio se magazin Trag
koji i danas redovno izlazi.
U lovištima Vojvodine 1990. godine
boravilo je 7053 lovca i ostvarilo 22000
lovnih dana, a devizni prihod je iznosio
5 miliona dolara vanpansionske potroš-
nje. Posle 1990. godine, broj stranih lova-
ca turista drastično opada, da bi sredinom
devedesetih iznosio samo nekoliko deseti-
na lovaca. Ovo stanje bilo je prouzrokova-
no opštim stanjem u zemlji, sankcijama,
ratom u okruženju i opštim nepovoljnim
stanjem u zemlji. Stabilizacijom politič-
kih i ekonomskih dešavanja u našoj zemlji
ovaj broj polako raste. Međutim još uvek
je daleko manja posećenost naših lovišta u
odnosu na zlatni period osamdesetih go-
dina prošlog veka.
Vojvodinu najčešće posećuju lovci iz
Italije, Nemačke, Austrije, Španije, Veli-
ke Britanije, Belgije, Francuske, Mađar-
ske i Rusije. Lovci iz Italije najviše dola-
ze u letnji i jesenji lov na sitnu divljač, dok
lovci turisti iz Austrije, Nemačke, Velike
Britanije, Francuske, dolaze radi lova na
krupnu divljač. Domaći lovci turisti, za-
sad, najviše dolaze u lov na fazansku div-
ljač. Ovo je uslovljeno i ekonomsko finan-
sijskom situacijom u zemlji. Sa porastom
životnog standarda i platežne moći doma-
ćih lovaca turista očekuje se da će se i nji-
hova tražnja usmeriti na srneću divljač i
niskotrofejnu jelensku divljač.
Osnovni podaci o lovištima u Vojvodini
U Vojvodini je formirano ukupno 98 lovi-
šta koja obuhvataju ukupnu površinu od
2160290 ha. Od ukupno 98 lovišta, lovač-
ke organizacije gazduju sa 61 lovištem, čija
površina iznosi 1991605 ha ili sa oko 92,2
% ukupne površine lovišta u Vojvodini. Sa
34 lovišta, ukupne površine 168685,6 ha,
gazduju drugi subjekti i to: Javno preduze-
će Vojvodinašume, Ribarska gazdinstva,
Vojska Srbije, Nacionalni park Fruška Go-
ra, Poljoprivredna dobra. (Lovačka orga-
nizacija Vojvodine, 2007.)
Za smeštaj i hranu lovaca turista u voj-
vođanskim lovištima i u njihovoj blizini,
na raspolaganju je preko 200 lovačkih ku-
Tabela br. 4 Procenjeno brojno stanje divljači u Vojvodini od 2002. do 2006.
Vrsta divljači 2002./2003. 2003./2004.
Srneća divljač 47962
Zec 487937
Fazan 396378
Izvor: Lovački savez Vojvodine
ća, 312 domova, na desetine salaša, čardi i
restorana, kao i standardni hotelski kapa-
citeti u naseljenim mestima. (Lovni turi-
zam, 2006.)
Vremenom, gubljenjem drugih objeka-
ta, posebno u selima, lovački domovi su
postali zamena za mnoge druge domo-
ve, domove kulture, omladine, zadruž-
ne domove. U lovačkim domovima, pored
osnovne namene druženje lovaca, održa-
vaju se zborovi građana, svadbe, proslave
rođendana, krštenja i slično.
Nisu samo lovački domovi u funkci-
ji opšteg dobra društvene sredine, nego i
cela lovačka organizacija. Lovci često or-
ganizovano učestvuju u različitim huma-
nitarnim, društvenim i radnim akcijama,
a najčešće u akcijama na zaštiti prirode.
Neprocenjiv je doprinos lovaca u zašti-
ti i uzgoju divljači, prihrani, spasavanju
od poplava, leda, snega, i drugih nepogo-
da, čišćenju lovišta, zasadima, izradi hra-
nilišta, pojilišta, solišta, a u novije vre-
me i učešće lovaca u spasavanju divljači
od šumskih požara (Lovačka organizacija
Vojvodine, 2007).
Najveće lovište u Vojvodini kojim gaz-
duju lovačke organizacije ima površinu od
125838 ha, to je lovište Begej koje pripada
Zrenjaninu, a najmanje lovište je lovište
Ajlaš, površine 1568 ha, pripada Žablju, u
opštini Zrenjanin.
Ovako velike razlike u površinama lo-
višta na terenima sa vrlo sličnim pri-
rodnim uslovima, pokazuju da prilikom
njihovog formiranja nisu poštovani ni naj-
blaži kriterijumi o prirodnim granicama i
veličini lovišta za sitnu divljač kao ni tra-
dicionalna organizaciona struktura vojvo-
đanskog lovstva.
Na osnovu teritorijalne podele Vojvo-
dina se može podeliti na 3 lovne oblasti
koje se podudaraju sa geografskim celina-
ma Srem, Banat i Bačka.
I Lovna oblast Bačka
U ovoj oblasti lovni turizam ima dugu tra-
diciju. Prvi lovci turisti koji su došli u na-
šu zemlju došli su još davne 1957. godine i
to upravo u ovu oblast, u lovište Kozara u
Gornjem Podunavlju, kojim trenutno gaz-
duje JP Vojvodinašume. Upravo u ovom
lovištu odstreljen je jelen čiji rogovi su 27
godina nosili titulu svetskog prvaka.
Lovište Kozara
Lovištem Kozara, kojim upravlja JP Vojvo-
dinašume je lovište ravničarskog tipa. Na-
lazi se u Gornjem Podunavlju. U lovištu se
nalaze brojni lovnotehnički objekti hra-
nilišta, pojilišta, solišta, kaljužišta, spre-
2004./2005. 2005./2006.
50150 52754 54525
453003 511619 523460
422611 448843 475076
189
 Tabela br. 5 Broj odstreljene divljači u Vojvdini po lovnim godinama
Vrsta divljači 2002./2003. 2003./2004.
Srneća divljač 3046
Zec 33116
Fazan 96545
Izvor: Lovački savez Vojvodine
mišta za hranu, hvataljke za divljač, čeke,
ograde, putevi i staze, kao i 2 lovačke kuće.
Ovo lovište je najpoznatije po lovu kru-
pne divljači, jelen, srna i divlja svinja.
Lovište nudi kompletnu organizaciju
lova, transfera i smeštaja lovaca.
II Lovna oblast Banat
U ovoj oblasti lovni turizam je slabo ra-
zvijen. Poseta lovaca turista se javlja samo
u lovištima Južni Banat (Kovin) i Vučjak
(Sečanj). U ovim ravničarskim lovištima
stalno gajene vrste divljači su srna, zec, fa-
zan, jelen i divlja svinja.
Lovište Vučjak
Lovište Vučjak lovačkog udruženja Vučjak
iz Sečnja je lovište ravničarskog tipa, po-
vršine 51688 ha. Lovište je prošarano šu-
marcima, bogato divljači. U lovištu se mo-
že vršiti odstrel srna, divljih svinja, zečeva,
jelena i poljskih jarebica. Lovište posedu-
je brojne lovnotehničke objekte: 41 stabil-
na čeka, 39 čeka na drveću, 50 hranilišta
za srneću divljač, 135 hranilišta fazane i
poljske jarebice, 51 solište i 51 pojilište. U
udruženju je stalno zaposlen lovočuvar, a
ima i 22 lovočuvara volontera. Udruženje
ima 7 lovačkih domova. Udruženje nudi
kompletnu organizaciju komercijalnog lo-
va, a prema potrebi smeštaj, ishranu i do-
datne programe.
III Lovna oblast Srem
U ovoj oblasti lovni turizam je u razvo-
ju. Turistička kretanja su evidentna jedino
u lovištima Kalakač lovačkog udruženja
Fruška Gora iz Inđije i lovištu Dunav-
Srem lovačkog udruženja iz Stare Pazove.
Lovište Kalakač
Lovište Kalakač obuhvata površinu od
38203 ha. Ovim lovištem gazduje lovačko
udruženje Fruška Gora u kom ima ukupno
681 lovac. Ovo lovište je lovište ravničar-
skog tipa, uglavnom pod poljoprivrednim
kulturama, lovište je ispresecano brojnim
putevima između njiva. Lovište ima 10 re-
vira po društvima i brojne lovnotehničke
objekte: 5 stabilnih čeka, 60 hranilišta za
fazane i poljske jarebice, 10 solišta, 5 poji-
lišta i 3 prihvatilišta za fazanske piliće. Lo-
vačko udruženje ima 9 lovačkih domova.
Udruženje nudi kompletnu organizaciju
190
2004./2005. 2005./2006.
3265 3483 3703
33943 34963 35927
103918 111291 118664
komercijalnih lovova i prenoćište na Du-
navu u dva motela u Beški i Starom Slan-
kamenu.
Zaključak
Lovni turizam u Mađarskoj polako slabi
proteklih godina, broj stranih lovaca tu-
rista smanjuje se iz godine u godinu, dok
konkurencija kontinuirano jača. Mađarska
je okružena zemljama koje se brzo razvi-
jaju: Slovačka, Hrvatska, Bosna, Rumunija
i Bugarska (zašto u ovom nizu nema Srbi-
je?). Ove zemlje nisu nove Evropskim lovci-
ma koji dolaze najviše iz Nemačke, Austrije
i Španije, već je i cena mesa koje može bi-
ti izneto u zemljama u okruženju, relativno
niska u poređenju sa Mađarskom.
Glavni cilj lovačkih asocijacija u Ma-
đarskoj mora biti promocija lovnih po-
dručja u Mađarskoj, kako bi se animirali
strani lovci turisti da više posećuju Ma-
đarsku i kako bi se domaći lovci turisti za-
držali u zemlji.
Sa poboljšanjem opštih životnih uslo-
va u Vojvodini, radi se više i na poboljša-
nju lovstva, a i na promociji lovišta u na-
šoj zemlji. Izdaje se veći broj brošura i od
strane Turističke organizacije i od strane
Lovačke organizacije, ono što je najvažni-
je to je da ove dve organizacije sarađuju i
zajedno rade na promociji lovišta. Javno
preduzeće Vojvodinašume, takođe se mo-
že pohvaliti brošurama o lovištima kojima
gazduje. Nažalost, ovih brošura nema do-
voljno i često nisu prevedene na strane je-
zike (sem brošura JP Vojvodinašume).
Dok je Mađarska u Evopskoj uniji i sa-
mim tim dostupnija okolnim zemljama,
lovstvo u našoj zemlja ima problema sa
carinskim propisima prilikom unošenja
oružja, lovci često imaju problem, a sva-
kako moraju da plaćaju taksu, a i naši ve-
terinarski propisi se razlikuju od propisa
u Evropskoj uniji što onemogućava izvoz
mesa odstreljene divljači. U Vojvodini je
divljač izuzetnog kvaliteta i čuvena još iz
perioda prošlog veka, pre devedesetih go-
dina, ali imamo mnogo drugih proble-
ma koji onemogućavaju lovcima turistima
pristup ovoj divljači. Neki od problema su
i nepostojanje ili postojanje relativno loše
infrastrukture, od puteva, preko oznaka i
putokaza do lovišta. Evidentno je da se vr-
lo mali broj agencija bavi ovom vrstom tu-
rizma, a one koje se bave, su najčešće ma-
le agencije koje nemaju dovoljno sredstava
za promociju i prodor na inostrano tržište.
U Mađarskoj se veći broj agencija ba-
vi lovnim turizmom. Ove agencije ima-
ju izuzetno kvalitetne sajtove i dostupne
stranoj klijenteli, dostupne u jezičkom
smislu. Naime, sajtovi naših agencija su
često samo na Srpskom jeziku i time ne-
upotrebljivi za strane lovce turiste, dok su
sajtovi mađarskih agencija u velikom bro-
ju prevedeni na Engleski jezik.
U Mađarskoj je danas oko 40% šuma u
privatnom vlasništvu. Svakako da vlasnici
privatnih poseda imaju drugačiji pristup
poslovanju, ponekad i veću želju za stica-
njem materijalnih dobiti, a zbog toga i ve-
ća ulaganja u preduzeće, u ovom slučaju u
lovište.
Kako smo oduvek bili povezani sa Ma-
đarskom, a ona je trenutno razvijenija i
naprednija zemlja, trebalo bi uspostavi-
ti bolju saradnju sa Lovačkom organizaci-
jom Mađarske, upoznati bolje njihov na-
čin rada i uticati na poboljšanje uslova u
našoj zemlji.
Dunav i Tisa, koji nas povezuju, su
ogromni potencijali za razvoj turizma. Bi-
lo bi korisno napraviti promotivne ture
brodom za lovce turiste kao i njihove po-
rodice. Oni bi sa Dunava i Tise mogli vide-
ti većinu naših lovišta i dobar deo Mađar-
skih, uporediti ih i izabrati. Ovakve ture
bile bi korisne za promociju čitave zemlje.
Literatura
Lovački savez Vojvodine (2000): Dugoroč-
ni program razvoja lovstva Vojvodine
2000-2010. godine, Novi Sad.
Lovački savez Vojvodine (2007): Lovačka
organizacija Vojvodine 1922.-2007., No-
vi Sad
Tomić, P. i dr. (2000): Turizam i zaštita ži-
votne sredine, Novi Sad
Prentović, R. (2005): Lovni turizam (skrip-
ta), Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, Novi Sad
Prentović, R. (2006): Osnovi lovstva, PMF
– Departman za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, Novi Sad
Propagandni materijal Turističke organi-
zacije Vojvodine
www.vojvodinaonline.com
www.vojvodinasume.co.yu
www.somborvaros.co.yu
www.ecolss.com
www.face-europe.org
www.balkanhunter.com
www.elantours.hu
www.omvk.hu
www.hungarian-hunting.com
www.huntinginhungary.com
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Vladimir Barović*
Vladimir Marković**
Sažetak
U radu se razmatra važnost obuke me-
nadžera u lovnom turizmu iz obla-
sti medijske teorije i prakse. Naglaša-
va se važna uloga medija u svim obla-
stima društvenog delovanja savreme-
nog čoveka a posebno se razmatra re-
lacija ispravnog odnosa medija i lov-
nog turizma kao naučne oblasti i pri-
vredne delatnosti. U radu su razmotre-
ni elementi koji sugerišu na nedovoljno
poznavanje medija od strane lovno tu-
rističkih radnika. Navedene su prepo-
ruke na osnovu kojih treba unaprediti
znanje sadašnjih i budućih lovno-turi-
stičkih radnika u oblasti medija, čime
će biti unapređena i poboljšana proda-
ja finalnog turističkog proizvoda.
Ključne reči: mediji, lovni turizam,
saradnja, edukacija, lovstvo.
Abstract
Media education for managers
in hunting tourism
The paper considers the importance of
educating managers in hunting tour-
ism in media theory and practice. The
accent is on important role of media
in all fields of social activity of mod-
ern man and particularly considered
is the relation of correct attitude be-
tween media and hunting tourism, as
scientific field and economy branch. In
this paper we examined some elements
which suggest the impropriate knowl-
edge in media by hunting tourism em-
ployees. We added some suggestions
based on which the knowledge in me-
dia of present and future hunting tour-
ism employees should be improved,
which will also upgrade and improve
the sale of the final tourist product.
Key words: media, hunting tourism,
corporation, education, hunting.
* Filozofski fakultet, Odsek za medijske studije, Ulica dr
Zorana Đinđića 2, Novi Sad.
** Prirodno-matematički fakultet, Departman za
geografiju, turizam i hotelijerstvo, Trg Dositeja
Obradovića 3, Novi Sad.
Medijska edukacija
menadžera u lovnom turizmu
Uvod
Ljudska civilizacija došla je do nivoa kada
je u potpunosti zavisna od informaciono -
komunikacionih sistema koji su sveprisut-
niji u životu savremenog čoveka. Ni jedna
javna manifestacija, događaj ili pseudodo-
gađaj, incident ili skup ne može proći bez
učešća medija. Ako hipotetički događaj ni-
je zabeležen okom kamere za većinu kon-
zumenta informacija on se nije ni desio.
Uloga medija u životu savremenog čoveka
je od primarne važnosti jer kako primeću-
ju Radojković i Stojković: „ Kao podsistem
unutar globalnog društvenog sistema in-
formaciono – komunikacioni sistem ima
složenu ulogu da – povezujući ih – orjen-
tiše, organizuje i racionalizuje ljudske ak-
tivnosti“ (Radojković, Stojković, 2004). U
tom složenom sistemu važno je zaključi-
ti da ako lovni turizam posmatramo kao
privrednu delatnost i granu turizma tada
je neophodno markirati, eksplicirati i de-
terminisati njegovu višeslojnu interakciju
sa medijima.
Konkretan i obostrano koristan od-
nos lovno-turističkih subjekata i medija
ogleda se u mogućnosti obuke menadže-
ra lovnog turizma u savladavanju najvaž-
nijih medijskih znanja i veština. To je ko-
risno sa više aspekata ali je prvorazredni
zadatak jednog menadžera sadržan u us-
pešnoj prezentaciji i promociji turistič-
ke ponude subjekta koji predstavlja, što
je put ka uspešnom plasmanu tj. proda-
ji proizvoda. Mnogo je veća mogućnost
prodaje finalnog lovno turističkog pro-
izvoda ako postoji dobra medijska pere-
zentacija, što se može postići samo ako
imamao obučene i edukovane menadže-
re lovnog turizma.
U radu ćemo predstaviti model medij-
ske obuke i edukacije menadžera u lov-
nom turizmu, koji u budućoj vizuri po-
red svojih specijalističkih znanja i veština
treba da imaju i šira znanja u koja svaka-
ko ulazi i medijska prezentacija. To je važ-
no ne samo zbog predstavljanja i očuvanja
lovišta već i zbog sve glasnijih zahteva od
strane raznih pokreta, nevladinih organi-
zacija i zaštitarskih udruženja da se lov za-
brani, suzbije i predstavi kao manifestacija
varvarstva i prostog uništavanja životinja.
Da bi se uspešno i argumentovano supro-
stavili naučno i stručno neutemljenim sta-
vovima i pogledima na lovstvo, menadže-
ri lovnog turizma između ostalog treba da
prođu obuku koja će im omogućiti pravi-
lan pristup i nastup u medijima.
Moć medija
Moderni informaciono - komunikacio-
ni sistemi imaju u vizuri život savreme-
nog čoveka uobličen u determinantu me-
dijskog zavisnika. Od kada se budi da bi
upalio radio, preko korišćenja interneta
na poslu, do posle podnevnog listanja no-
vina i večernjeg gledanja televizije, homo
sapiens se pretvorio u istinskog zavisnika
i konzumenta informacija koje mu uobli-
čavaju, selektuju i prezentuju elektronski i
štampani mediji. Manje ili više svesno sa-
vremeni čovek ne traga za informacijama,
one mu se same nameću na bilbordima,
elektronskim medijima, preko besplatnih
novina i flajera koji mu se dele na ulici pa
do svetlosnih reklama na autoputevima a
svima je zajedničko da donose informacije
o nečemu što je novo (Perinić, 2008). Me-
diji na specifičan način stvaraju događaje
odnosno u komunikološkom smislu uobli-
čavaju stvarnost konzumentima informa-
cija jer kako Koković primećuje: „ Svojim
saučestvovanjem mediji mogu modifiko-
vati predstave, uticati na stalno prisustvo,
ali i zanemarivanje i „nestanak“ nekih do-
gađaja. Jednostavno rečeno, mediji mogu
promeniti odnos prema istoriji“ (Koković,
2007).
Posledica sveopšteg konzumiranja in-
formacija dovela je do nekritičkog od-
nosa prema primljenim sadržajima, što
znači da medij koji tretiramo kao „na-
šu televiziju, radio i novine“, imaju mno-
go viši stepen poverenja od drugih medi-
ja. To se može definisati kao informaciona
moć koja se demonstrira na mnogo nači-
na a svedoci smo skoro svakodnevne (zlo)
upotrebe tog fenomena. On se koristi na
političkom, ekonomskom, religijskom,
društvenom i na drugim područjima ali u
domenu našeg interesovanja je moć medi-
ja u lovstvu i lovnom turizmu.
Kolika je moć medija najbolje svedo-
čanstvo su formirani stereotipi o lovcima
kao ubicama, primitivcima, neprijatelji-
ma prirode, selektivni odstrel ili suzbija-
nje besnila neretko se tumači kao ubija-
nje kućnih ljubimaca zatečenih na ulici i
sl. Svi navedeni stereotipi nastali su usled
jednostranog informisanja određenih me-
dija koji imaju za cilj da promovišu vred-
nosti koje zastupaju pojedine zaštitarske
organizacije, udruženja i interesne grupa-
cije.
O upotrebi medija od raznih grupa u
koje decidno ubrajaju i ekološke i antiglo-
balstičke pokrete Radojković i Stojković
pišu: „ Otuda je snažno njihovo nastoja-
191
 nje da svoj interes, koji je osnova konstitu-
isanja pokreta, predstave na maksimalno
uverljiv način. Da bi izašli izvan granica
medijskog geta, oni se često opredeljuju
za spektakularne akcije, koje i njima ina-
če neskloni masovni mediji moraju da za-
beleže, jer su to događaji koji vesti čine za-
nimljivim “ (Radojković, Stojković, 2004).
Lako je u navedenoj formulaciji prepo-
znati proteste, razne peticije, bacanje cr-
vene farbe, organizovanje performansa
i sličnih manifestacija koje imaju za cilj
da podhrane stereotipe o lovcima ali i da
privuku medijsku pažnju koja je u prvom
planu. Da se radi o jednostranom pristu-
pu problemu najbolje svedoči činjenica da
je prema najnovijim istraživanjima samo
jedan od deset građana Srbije spreman na
ekološku akciju i da samo 1 do 2% građana
vidi zaštitu životne sredine kao jedan od
prioriteta o kojima treba razmišljati (Lo-
rist, 2009).
Ako imamo u vizuri takvu snagu ko-
ju mediji nedvosmisleno poseduju tada je
metodološki neutemljen pristup koji po-
drazumeva ispuštanje medijske incijati-
ve iz ruku menadžera lovnog turizma kao
subjekata u jednoj turističkoj organizaciji.
Postavlja se pitanje da li je moguće ostva-
riti medijsku inicijativu ako nemamo
obrazovane stručnjake koji kao menadžeri
predstavljaju lovište?
Medijsko konfigurisanje prostora
u oblasti specijalizovanih lovačkih
medija
Ako interakciju lovni turizam – medi-
ji, posmatramo sa aspekta teorije medi-
ja možemo konstatovati da se radi o novoj
oblasti koja još uvek nije u dovoljnoj me-
ri naučno istražena, vrednovana i anali-
zirana. Odnos koji posmatramo dobro je
definisao Ristić naglašavajući uzročno-
posledični odnos: „ Danas lovno – turisti-
če organizacije koje se bave dovođenjem
stranih lovaca turista u lovišta Vojvodine
i Srbije moraju mnogo više da rade na pro-
pagandi našeg lovstva. Sa druge strane lo-
vačke organizacije moraju mnogo više da
rade na uzgoju divljači u lovištima, a sa-
mim tim i na povećanju fonda svih vrsta
divljači“ (Ristić, 2008). I pored toga name-
će se zaključak da u našoj medijskoj sfe-
ri ne postoji dovoljno razumevanja za in-
formisanje u oblasti lovnog turizma iako
istraživanja govore da imamo obilje mate-
rijala za analizu. „Iako su širi krugovi to-
ga nesvesni u Srbiji postoji tradicija izda-
vanja lovačkih novina, časopisa, zbornika
i drugih publikacija, duga više od stotinu
godina a lovački mediji koji su publikova-
ni odigrali su veoma zapaženu ulogu u ra-
zvoju lovne nauke i prakse na prostorima
na kojima su nekada izlazili“ (Ristić, Ba-
rović, 2008).
Specijalizovani mediji u našoj zemlji
imaju dakle bogatu i dugu tradiciju ali je
aktuelna situacija sa druge strane nevese-
192
la jer osim nacionalnog lovačkog magazi-
na „Lorista“, časopisa „Upoznajmo lov“ i
„Lovačkih novina“ ostalih medija koji se
bave posmatranom temom gotovo da ne-
ma. Posebno je izražen problem zvanič-
nog glasila LSS „Lovačke novine“ koje
osim što su neredovne i kvantitativno ne-
velike, nemaju moderan medijski pristup
po pitanju izbora tema i vizuelnog izgle-
da. „Upoznajmo lov“ je kopija francuske
lovačke revije koja je zanimljiva ali ne ula-
zi dublje u probleme naših lovaca dok je
„Lorist“ zanimljiv primer prvog specijali-
zovanog „news“ magazina na našim pro-
storima.
U oblasti elektronskih medija postoji
na Radio Novom Sadu emisija koja se ne-
deljom bavi lovom i ribolovom dok u osta-
lim elektronskim medijima nalazimo spo-
radične teme iz lovstva koje se ubace u
neke zabavne sadržaje koji kao po pravi-
lu predstavljaju lovce na šaljiv pa i pod-
smešljiv način ( u tim sadržajima neretko
se produbljuju stereotipi po kojima su lov-
ci uvek skloni alkoholu, pričaju masne vi-
ceve, neuredni su, nasilni i sl.).
Problem aktuelizacije novih tehnolo-
gija pre svega interneta kod nas se sve vi-
še uvažava kao neophodnost i potreba jer
pruža mogućnost kvalitetnog informisa-
nja: o lovnoj destinaciji kao i mogućnost
rezervacije, iznošenja zahteva, želja gosta
i sl. (Marković, Armenski, 2008). U obla-
sti informisanja putem novih tehnologi-
ja na našim prostorima je načinjen pio-
nirski poduhvat sa početkom emitovanja
programa Radio Lorista, prvog net radija
specijalizovanog za pitanja lovstva (www.
lorist.co.rs ). Sa druge strane klasični elek-
tronski mediji uključujući javne servise
imaju veoma malo programa koji se bavi
lovstvom a prema istraživanju koje smo
sproveli 2007. godine na Radio televizi-
ji Vojvodine bilo je svega 0,09% programa
koji se bavi lovom na edukativan, stručan i
afirmativan način (istovremeno je uočeno
da je ribolov zastupljen sa čak 0,28% što je
tri puta više) (Barović, 2007).
To su zabrinjavajući podaci ako zna-
mo da lovni turizam i ukupno domaće
lovstvo u značajnoj meri zavise od medij-
ske promocije i afirmacije istinskih vred-
nosti da ne govorimo o eventualnoj dobiti
od te grane turizma što je posebno aktuel-
no u situaciji ekonomske krize. Štampani
i elektronski mediji neretko gube iz vizu-
re činjenicu da je lovstvo ne samo uživa-
nje i dokolica već se radi o ozbiljnom na-
činu privređivanja jer kako Popović ističe
od 1980. do 2000. godine je preko 800.000
američkih dolara iznosila dobit od godiš-
njeg izlova srneće divljači a isti autor do-
daje: „Međutim u zavisnosti od godine
vrednost odstrela dostiže i 1.175.000 do-
lara. Prema najnovijim istraživanjima To-
mića i sar. vrednost matičnog fonda srna u
Srbiji iznosi oko 8 miliona evra, a vrednost
godišnjeg odstrela preko 400.000 evra,
što ukazuje da se mora ići na dalje pove-
ćanje vrednosti odstrela“ (Popović, 2009).
Povećanje ukupne dobiti može se ostva-
riti raznim stručnim merama ali je teško
dovesti najbolje inostrane goste ako se ne
stvori povoljna medijska klima koja osim
promocije lovnog turizma poseduje senzi-
bilitet za istinske vrednosti lovstva.
Trenutno medijsko konfigurisanje pro-
stora u oblasti lovstva obiluje senzacio-
nalizmom što je u značajnoj meri ukupna
odlika domaće medijske scene i zbog toga
je između ostalog potrebno produbiti in-
terakciju na liniji teorija medija i lovnog
turizma iako je nedostatak istraživanja
u obe oblasti više nego evidentan jer ka-
ko Prentović zaključuje lovni turizma:
„..predstavlja jednu od najmanje teorij-
ski i empirijski tretiranih oblasti turizma“
(Prentović, 2006). Stoga je važno učiniti
dodatne istraživačke napore u pravcu sve-
obuhvatnijeg sagledavanja problematike
koju tretiramo jer samo se planskim, siste-
matičnim i metodološki utemljenim mo-
delima mogu prevazići problemi koji su
prisutni u obe uže naučne oblasti.
Oblici edukacije menadžera
u lovnom turizmu
Lako je uočljivo da stanje u medijskom
prostoru ne ide na ruku lovnom turizmu
kao oblasti privređivanja i stoga se postav-
lja pitanje kakva je situacija u našim lovi-
štima i postoji li senzibilitet za saradnju sa
medijima? Većina lovno-turističkih subje-
kata kod nas uglavnom zavisi od ličnih afi-
niteta i sposobnosti menadžera tj. lica ko-
je vodi lovište a te veštine variraju i zavise
od niza faktora: retoričke sposobnosti, lič-
nih afiniteta, socijalne prohodljivosti, pri-
vatnog interesovanja za medije i sl.
Sve navedeno nema veze sa metodološ-
ki utemeljenim i prihvatljivim planskim
obučavanjem i edukacijom menadžera za
smislen i organizovan medijski nastup ko-
ji će u pravom svetlu prezentovati lovište
kao poželjnu lovno turističku destinaci-
ju. Senzibilitet za rad sa medijima se uči i
formira u procesu edukacije i mora se pri-
lagoditi različitim uslovima jer nije isto
ako se menadžer obraća medijima na ne-
kom lovačkom saboru, naučnom skupu,
na skupštini lovačkih saveza ili na lokal-
noj lovačkoj slavi.
U obrazovanju postoji više nivoa koji se
razlikuju po kvalitetu ali i trajanju procesa
edukacije što je uslovljeno nizom različitih
faktora. Sa aspekta medijske teorije i prak-
se možemo izdvojiti sledeće oblike eduka-
cije: akademska, stručno-naučni skupovi,
specijalizovani seminari, interna eduka-
cija. Više reči o akademskoj edukaciji bi-
će u narednom poglavlju pa u nastavku se
obrađujeu drugi oblici medijskog obrazo-
vanja menadžera u lovnom turizmu.
Stručno- naučni skupovi koje organi-
zuju savezi ili poslovne asocijacije, ako su
dobro osmišljeni i pružaju kvalitetan plan
i program rada mogu biti prilika za usva-
janje korpusa fundamentalnih znanja iz

Grafikon 1. Oblici medijske edukacije menadžera u lovnom turizmu
oblasti medijskog nastupa i delovanja.
Na stručno naučnim skupovima edukaci-
ja se obavlja tako što se pozivaju eminen-
tni stručnjaci iz oblasti medija i lovnog
turizma koji učesnicima iznose najnovije
podatke i rezultate istraživanja iz posma-
trane oblasti. Bitno je da učesnici imaju
osnovna predznanja i da poseduju odre-
đeno iskustvo u radu sa medijima tako
da se taj oblik edukacije preporučuje me-
nadžerima koji već rade u lovnom turizmu
tj. nisu početnici. Diskurs koji se na njima
koristi je u potpunosti akademski, iznose
se rezultati istraživanja i naučnih analiza
i nakon skupa se neretko štampa zbornik
radova ili neka publikacija.
Specijalizovani seminari organiziju se
uglavnom od strane strukovnih asocijaci-
ja (UNS, NUNS, NDNV, LSV, LSS) sa ci-
ljem osposobljavanja mladih menadže-
ra u ovladavanju osnovnim medijskim
veštinama i znanjima. Na tim skupovi-
ma mogu se organizovati pored klasičnih
predavanja i različite praktične vežbe ra-
dioničarskog tipa gde bi menadžeri mogli
da simuliraju realne situacije saradnje sa
medijima. Na tim skupovima poželjno je
uraditi jedan probni tv paket ili radio pa-
ket u cilju uočavanja grešaka od strane po-
laznika što ujedno pruža i osećaj samopo-
uzdanja, sigurnosti tj. gubi se psihološka
barijera prema kameri i foto-aparatu. Na
tim skupovima nije potrebno koristiti na-
učni diskurs niti je neophodno učešće
predavača sa akademskim titulama i zva-
njima koji će iznositi najnovije rezultate u
pojedinim oblastima. Važno je da preda-
vači budu specijalisti u svojim oblastima
i da jasno, precizno i koncizno iznesu naj-
važnije podatke i informacije koje će pola-
znici usvojiti.
Interna edukacija obavlja se u lovno tu-
rističkom subjektu i može se organizova-
ti po potrebi ako se recimo primi nekoli-
ko mladih menadžera lovnog turizma koji
nemaju iskustva u struci. Tada je organi-
zovanje internog kursa poželjno jer se ne
mora angažovati više lica već je dovoljan
jedan ili dva predavača koji imaju isku-
stva u medijskom angažovanju i pri tom
su stručni u oblasti lovnog turizma. Inter-
na edukacija je sa aspekta lovno turistič-
kog subjekta isplativa jer se prilagođava
radnom vremenu tj. profesionalnim oba-
vezama polaznika kursa, može biti perma-
nentna, manji broj lica se angažuje u rea-
lizaciji projekta. U internoj edukaciji retko
se koristi naučni dsikurs, predavanja su
prilagođena prilikama koja vladaju u lo-
kalnoj zajednici, obim izložene materije
je skromniji, okupljen je manji broj pola-
znika i sl.
Navedeni su oblici medijske edukaci-
je koji su primenljivi i koriste se kada su
u pitanju diplomirani menadžeri u lov-
nom turizmu i lica koja već rade u lovstvu
bez adekvatne stručne spreme a u nastav-
ku je razmotrena akademska edukacija ko-
ja je najzahtevnija i najobimnija ali ujedno
i najkvalitetnija.
Akademska edukacija
Akademska edukacija je pedagoški metod
kojim se na osnovnim studijama profili-
še menadžer koji će osim poznavanja stra-
nih jezika, opštih i stručnih znanja pose-
dovati i znanja iz saradnje sa novinarima
tj. medijima. Predstavnici medija neretko
ističu da se u lovištima prilikom anagžma-
na sreću lica koja na neadekvatan način
predstavljaju svoju turističku organizaci-
ju, ne znaju kako da se postave pred ka-
meru, imaju tremu, zamuckuju, prave gri-
mase, nepravilno se izražavaju, ne koriste
odgovarajuću terminologiju i sl. Osnovne
ili master studije na lovnom turizmu su
najadekvatnije za temeljnu edukaciju me-
nadžera koji će znati da stane pred kame-
re ili diktafone i odgovori na novinarsko
pitanje na kvalitetan, stručan i etički pri-
hvatljiv način.
Izradili smo model koji podrazumeva
iznošenje detaljnog plana i programa po
kojem bi bila realizovana nastava iz pred-
meta koji smo nazvali „Mediji u lovnom
turizmu“. Ishod predmeta bio bi da po-
laznike kursa osposobi da aktivno odgo-
vore na medijske izazove te da ispravnim
medijskim nastupom doprinesu afirmaciji
svog lovno turističkog subjekta.
U najmarkantnijim crtama iznećemo
osnovne elemente našeg modela koji po-
drazumeva sledeće tačke iz teorijske na-
stave:
• pojam, definicija i podela medija sa
osnovama funkcionisanja televizije, ra-
dija i štampe
• podela novinarstva na vrste, odnos me-
diji - lovni turizam i značaj informisa-
nja u lovnom turizmu
• izvori novinarskih informacija, prezen-
tovanje lovišta i njegovih potencijala u
elektronskim i štampanim medijima
• izveštavanje sa lovno-turističkih mani-
festacija i profesionalni odnos novinar –
menadžer
• afirmativno/neafirmativno pisanje i
izveštavanje medija o lovnom turizmu
i lovstvu
• odnos zabave i informisanja u lovačkim
informativnim sadržajima na televizi-
ji i radiju
• javni servisi i korišćenje lovačkog ko-
deksa u medijskom diskursu pri javnim
nastupima
• informisanje o bezbednom korišćenju i
upotrebi oružja u lovištu i na manifesta-
cijama
• lovni turizam i medijska prezentacija fi-
nalnog proizvoda na televiziji, radiju i
štampi
• nastup na naučnim skupovima, sajmo-
vima, saborima, jubilejima, javnim sku-
povima.
U okviru akademske edukacije koju
smo označili kao najvažniju za formiranje
širokog korpusa znanja o medijima budu-
ćeg menadžera u lovnom turizmu, važno
je izvesti i praktičnu nastavu koja se u uni-
verzitetskom obrazovanju sprovodi kroz
vežbe. Naš model podrazumeva da vež-
be elastično i logički prate plan i program
teorijske nastave odnosno predavanja ko-
ja će studentima time biti dodatno ekspli-
cirana. Program vežbi sastoji se iz sledećih
nastavnih jedinica:
• podela medija na elektronske i štampa-
ne prema osnovnim svojstvima rada
• prednosti pojedinih vrsta medija u izve-
štavanju o radu lovno turističkih subje-
kata
• simulacija praktičnog rada elektronskih
i štampanih medija u oblasti informisa-
nja
• uspostavljanje,održavanje i unapređe-
nje saradnje medija i menadžera u lov-
nom turizmu
• monitoring medija na temu lovstva i
lovnog turizma sa ciljem pisanja semi-
narskog rada
• izrada studentskih audio-vizuelnih pre-
zentacija virtuelnog lovišta sa akcentom
na lovnoj etici i ispravnoj upotrebi va-
trenog oružja u organizovanim lovovi-
ma i nadmetanjima
• vežbe prezentacije lovnih potencijala u
informativnim emisijama elektronskih
medija uz afirmisanje ideja o očuvanju
prirode i širenju ekološke svesti
193
 • terenske vežbe izrade reportaže o lov-
nom turizmu uz pisanje seminarskog
rada o lovačkoj emisiji
• simulacija okruglog stola o etičkim/nee-
tičkim aspektima lovstva (nvo,zaštitari i
sl.)
• studenti se dele po grupama u cilju vež-
banja odnosa novinar - sagovornik u lo-
vištu
• intervju u štampanim medijima i ana-
litičko-komentatorske forme u izvešta-
vanju o lovnom turizmu sa aspekta afir-
macije lovišta
• praktične vežbe sa snimanjem nastu-
pa na naučnim skupovima, sajmovima,
otvaranju lovne sezone, izlaganju na sa-
borima, odavanju poslednje počasti i sl.
Izneti su osnovni elementi koji se od-
nose na predavanja koja bi bila analitičko-
komentatorskog tipa dok bi u slučaju vež-
bi akcenat bio stavljen na praktičan rad sa
polaznicima kursa. Posebno su važne te-
renske vežbe sa ciljem da studenti ovlada-
ju tehnikama medijskog rada u realnim
situacijama pri čemu je simulacija real-
nih uslova dominantan oblik prenošenja
izveštačkih znanja i veština. Izneti plan i
program moguće je implementirati u aka-
demsku nastavu studenata lovnog turiz-
ma a sam okvir teorijske i praktične na-
stave prilagođen je njihovim potrebama.
Nerealno i nepotrebno je zahtevati od
menadžera u lovnom turizmu da ima zna-
nje na nivou profesionalnog novinara ili
lica koje se bavi komunikologijom, marke-
tingom i promocijom. Ipak je bitno da stu-
dent usvoji osnovne informacije o mediji-
ma i njihovom radu jer bez tih znanja nije
moguće razumeti prirodu i suštinu infor-
maciono-komunikacionih sistema čija
važnost je u uvodnom delu teksta transpa-
rentno navedena.
Obuka menadžera u oblasti medija je
važna zato što lovište kao ozbiljan turi-
stički subjekt mora biti otvoreno prema
medijima jer: „Pravo na primanje i dava-
nje informacija je osnovno ljudsko pravo
na osnovu kojeg je u grupi medijskih za-
kona i Zakon o slobodnom pristupu infor-
macijama od javnog značaja “ (Valić Ne-
deljković, 2007). Ta činjenica je posebno
važna ako se zna da je u medijima neretko
prisutan senzacionalistički pristup i želja
za otkrivanjem raznih skandala što je kon-
traproduktivno. Važno je metodologijom
istraživačkog novinarstva ispitati proble-
194
me krivolova, lovokrađe, korupcije u lo-
vačkim udruženjima posebno u savezima
ali je pri tom bitno zadržati profesionalnu
etiku i ne ići na neargumentovane optuž-
be, lične obračune kojim se zloupotreblja-
vaju mediji i navodno obelodanjuju senza-
cionalna neproverena otkrića (Berg de H,
2007). Pojedini mediji su takvim pristu-
pom možda povećali tiraž ali je sigurno
da je senzacionalizam kratkog daha i da
ne doprinosi etičkom novinarstvu niti du-
goročnom rešavanju problema u lovstvu.
Sve navedeno biće u značajnoj meri pre-
vaziđeno ako se menadžeri u lovnom turiz-
mu obuče da profesionalno, korektno i etič-
ki prihvatljivo sarađuju sa predstavnicima
medija koji su specijalizovani za izveštava-
nje o lovstvu. Smatramo da je izneti plan
rada odraz realne potrebe za medijskom
edukacijom i ispravan metodološki put za
interdisciplinarnost između dve naučne
oblasti, novinarstva i lovnog turizma.
Zaključak
Ako se rezimira opservirani problem mo-
že se konstatovati da je trentno u našim
medijima slabo zastupljeno lovstvo a po-
sebno lovni turizam kao oblik privređi-
vanja. Taj problem je slojevit i složen i u
značajnoj meri zavisi od (ne)interesovanja
medijskih radnika tj. novinara i urednika
u prvom redu. Sa druge strane, stanje na
terenu sugeriše da značajan broj lovno tu-
rističkih radnika nema dovoljno znanja i
iskustva za metodološki utemeljen i ispra-
van odnos sa medijima. Time je nemogu-
će obezbediti kvalitetnu, pravovremenu
i kontinuiranu promociju lovno turistič-
ke destinacije odnosno subjekta koji me-
nadžer predstavlja i zastupa na različitim
manifestacijama u zemlji i inostranstvu.
U radu su izneta četiri oblika medij-
ske edukacije: akademska, stručno naučni
skupovi, specijalizovani seminari i inter-
na edukacija. Navedeno je da je svaki oblik
edukacije koristan ali se smatra da je upra-
vo akademska edukacija najkompletnija i
najbolja sa aspekta teorije medija jer se
usvajaju kompleksna znanja i veštine ko-
je će menadžer u lovnom turizmu prime-
niti u svom radu.
Ako se u procesu obrazovanja budućih
menadžera u lovnom turizmu na osnov-
nim studijama pruže elementarna znanja
i veštine iz oblasti funkcionisanja medija,
imaćemo obrazovane i obučene stručnja-
ke u lovištu koji su spremni da na pravi na-
čin prezentuju svoju destinaciju a time i fi-
nalni proizvod. Time se postiže afirmacija
lovnog turizma, privrednog subjekta i lov-
stva u celini, što se može realizovati na lo-
kalnom, regionalnom ali i državnom od-
nosno međunarodnom nivou. Medijskom
edukacijom dobićemo menadžere koji su
obučeni da odgovore na izazove savreme-
nog tržišta koje se u značajnoj meri profi-
liše i formira pod uticajem medija.
Literatura
Barović, V.,(2007): Medijska uloga javnog
servisa u radu lovno – turističkih i lo-
vačkih organizacija u Vojvodini, Turi-
zam 11, 234-238.
Berg de H.,(2007): Istraživačko novinar-
stvo, Clio, Beograd.
Koković, D., (2007): Društvo i medijski
izazov – Uvod u sociologiju masovnih
komunikacija, Filozofski fakultete, No-
vi Sad.
Lorist, nacionalni lovački magazin, Petro-
varadin
Marković, V., (2008): Turistički efekti sa-
bora lovaca na Zlatiboru, Zbornik rado-
va Departmana za geografiju, turizam i
hotelijerstvo, 37, 146-152.
Marković, V., Armenski T.,(2008): Prime-
na informacione tehnologije u lovnom
turizmu, Zbornik radova Departmana
za geografiju, turizam i hotelijerstvo, 37,
136-145.
Perinić, J., (2008): Masovni mediji u život-
nom ciklusu krize – teorijski pristup,
Mioko, 2/3, 34-41.
Popović, Z., (2009): Odgajivač u prvom
planu, Lorist, broj 36, 22-23.
Prentović, R., (2006): Lovište – svojevrsna
turistička destinacija, Turizam 10, 203-
205.
Radojković, M., Stojković B., (2004): Infor-
maciono komunikacioni sistemi, Clio,
Beograd.
Ristić, Z., (2008): Lovno – turistička va-
lorizacija grlica i prepelica u Vojvodini,
Zbornik radova Departmana za geogra-
fiju, turizam i hotelijerstvo, 37, 122-135.
Ristić, Z., Barović, V.(2008): Istorijat, ana-
liza i sinteza specijalističkih lovačkih
medija na prostoru Autonomne pokra-
jine Vojvodine, Republike Srbije i biv-
še SFRJ, Kultura polisa, broj 8/9/10,163-
192.
Valić Nedeljković, D.,(2007): O novinar-
stvu i novinarima, Filozofski fakultet,
Novi Sad.
Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije
u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.
Branislav Živković*
Sažetak
U radu je ukazano na problem malog
broja stučnih skupova iz oblasti lovstva
i lovnog turizma, na kojima bi lovni i
lovno-turistički radnici razmenjivali
međusobna iskustva i dolazili do novih
saznanja. Predstavljena je ideja od ko-
je se pošlo prilikom organizovanja sku-
pa. Naglašena je potreba za bližom sa-
radnjom naučnih institucija sa lovač-
kim organizacijama. Posebno je akcen-
tovana neophodnost kontinuirane edu-
kacije lovnih i lovno – turističkih rad-
nika. Predstavljeni su ciljevi koji su po-
stignuti tokom protekla četiri struč-
na skupa.
Ključne reči: lov, lovni turizam, edu-
kacija, struka, nauka
Abstract
Experiance gained at the internacional
meeting on hunting and hunting tourism at
Žagubica
The paper reveals the problem of in-
suficient number of expert meetings
from the field of hunting tourism where
those involved could exchange their ex-
perience and contemporary knowledge.
The idea which resulted in meeting or-
ganization is being presented as well.
The necessity of closer collaboration
amnog the scientific institutions and
hunting organiyation has been espe-
cially pointed out, as well as the need
of continual education of those in-
volved in hunting and hunting tourism.
The aims fulfilled during the previous
four meeting have also been presented.
Key words: hunting , hunting-tourism,
education, proesion, science
* L.U. “Jovan Šerbanović” Žagubica, banelovac@ptt.rs
Iskustva sa međunarodnog
stručnog skupa o lovstvu i
lovnom turizmu u Žagubici
Uvod
Savremeno čovečanstvo je danas suoče-
no sa brojnim problema i izazovima , a
u prvom redu sa problemima koji se tiču
očuvanja zdrave životne sredine. Global-
ni ekološki problemi oličeni u globalnom
zagrevanju, uništavanju šuma , nestaja-
nju pojedinih biljnih i životinjskih vrsta
sa lica zemlje u prvi plan stavljaju očuva-
nje zdrave i ekološki čiste životne sredi-
ne. U tim i takvim uslovima u svesti sa-
vremenog čoveka sve je izraženija težnja
da se u širokom luku zaobiđu standardne
turističke destinacije gde je već davno na-
rušena prirodna sredina i pri tom u veli-
koj meri izgubljena autentičnost. Zapravo
težnja je da se doživi prava avantura od-
laskom u atraktivna nedirnuta područja
koja nisu izgubila od svoje autentičnosti i
gde nije narušena prirodna sredina. Iz tih
razloga na meti turista se sve češće nalaze
destinacije koje obiluju očuvanim prirod-
nim lepotama i etnookruženjem. Posebno
su interesantne destinacije koje turiste vo-
de u ruralne krajeve gde civilizacijske te-
kovine sa svim svojim negativnim efekti-
ma nisu još uvek uspele da puste korenje.
Srbija je zemlja u kojoj je , ako se poredi
sa razvijenijim zemljama , još uvek relativ-
no ne narušena prirodna ravnoteža. Ve-
liki deo Srbije je ostao autentičan sa vrlo
blagim uticajem ili bez imalo uticaja sa-
vremenih tehnoloških i tehničkih dosti-
gnuća. Dokaz tome je i prisustvo biljnih
i životinjskih vrsta kojih odavno nema u
pojedinim delovima evropskog kontinen-
ta. U Srbiji postoje i u blagoj su ekspanzi-
ji populacije vuka , medveda i risa. Ako se
za vuka i može reći da je prisutan i u dru-
gim delovima kontinenta za medveda i ri-
sa se može definitivno tvrditi da su pravi
dokaz zdrave i nezagađene prirode Srbije.
Osim pomenutih predatorskih vrsta u Sr-
biji je prisutna i blaga ekspanzija divoko-
ze i jelenske divljači koje su atohtone vrste
ovih prostora . Posebno raduje rast broj-
nosti populacije poljske jarebice čija je po-
pulacija decenijama unazad bila u opada-
nju. Srbija danas predstavlja interesantnu
turističku destinaciju kako za turiste uop-
šte tako i za specifičan vid turizma – lov-
ni turizam.
Sve prethodno navedeno pred lovstvo
Srbije postavilo je neophodnost usvaja-
nja novog koncepta , koncepta održivog
razvoja lovsta. Održivi razvoj lovstva , je
dakle proces koji dozvoljava njegovo opti-
malno sprovođenje i napredak bez degra-
dacije i iscrpljivanja onih prirodnih fakto-
ra na kojima se ovo ostvaruje, a to su , pre
svega, divljač i njihova prirodna staništa.
To je, uopšte uzev, moguće ostvariti ta-
kvim upravljanjem ovim prirodnim fakto-
rima da se obezbedi njihovo samoobnav-
ljanje u meri u kojoj se koriste. Samo tada
prirodna dobra mogu služiti i budućim
generacijam ljudi.1Usvajanjem koncepta
održivog lovstva na značaju je još više do-
bila neophodnost organizovanja stručnih
skupova i savetovanja na kojima bi lovni i
lovno- turistički radnici razmenjivali svo-
ja iskustva i dolazili do novih saznanja. U
tu svrhu već četiri godine zaredom u orga-
nizacija Lovačkog saveza Srbije i Lovačkog
udruženja ’’Jovan Šerbanović’’ iz Žagubi-
ce , organizuju se Međunarodni naučno-
stručni skupovi o lovstvu i lovnom turiz-
mu.
Edukacija- temelj uspeha
Imajući u vidu da je lovstvo po definiciji :
’’Kompleksna ljudska aktivnost , odnosno
delatnost od posebnog društvenog intere-
sa i značaja u funkciji racionalnog i održi-
vog lova prožetog duhom humanog, viteš-
kog i permisivnog odnosa prema divljači
uopšte , u tom cilju se sprovode prateće
aktivnosti lovnog privređivanja ( nega, za-
štita i korišćenje divljači i lovnih prosto-
ra), naučno istraživačkog rada i zaštite od-
nosno unapređivanja prirodnih staništa i
životne sredine lovne divljači.’’2, jasna je
potreba za kontinuiranom edukacijom i
usvajanjem novih znanja. Evidentno ma-
li broj naučno-stručnih skupova iz oblasti
lovstva i lovnog turizma na kojima bi lov-
ni i lovno-turistički poslenici razmenjivali
stečena iskustva i dolazili do novih sazna-
nja s jedne strane i nagomilani proble-
mi i sve veći izazovi koji se svakodnevno
postavljaju pred radnike u lovstvu s dru-
ge strane, doveli su do organizovanja na-
učno-stručnih skupova u Žagubici u pret-
hodnom periodu.
1 Prentović R. (2006) : Osnovi lovstva,
Prirodno-matematički fakultet, Departman
za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi
Sad,str.32
2 Prentović R. (2006) : Osnovi lovstva, Prirod-
no-matematički fakultet, Departman za geo-
grafiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad,
str.37
195
 Polazeći od savremenih tendencija u
lovstvu i lovnom turizmu i aktuelne pro-
blematike organizatori skupa su se vodi-
li idejom objedinjavanja na jednom mestu
naučnih radnika iz oblasti lovstva i lovnog
turizma i radnika lovne i lovno-turističke
prakse, kako iz zemlje tako i iz inostran-
stva. Ovakav pristup je bio preduslov za
kasnije prisustvo na savetovanju učesnika
i iz drugih zemalja pre svega Češke, Au-
strije, Nemačke, Bugarske , Makedonije,
Rumunije. Učešće stručnjaka za lovstvo i
lovni-turizam iz više zemalja rezultiralo je
značajnom razmenom iskustava i znanja ,
a takođe i mogućnošću upoređivanja re-
zultata koji su ostvareni u oblasti lovstva
i lovnog turizma. Prethodno održani na-
učno-stručni skupovi imali su nedvosmi-
sleno edukativni karakter za svoje učesni-
ke , a njihovi radovi su kasnije pretočeni
u zbornike radova koji su bili dostupni ši-
roj zainteresovanoj javnosti. Na skupovi-
ma su razmatrane tri oblasti :
• Gazdovanje populacijama divljači
• Lovna kinologija
• Lovni turizam
Naučno-stručni skupovi su rezulitra-
li donošenjem određenog broja zaključa-
ka po oblastima koji su oličeni u sledećem:
Gazdovanje populacijama divljači
• Uticaj ekoloških činilaca na gubitak sr-
neće divljači je posebno izražen kroz
negativan antropogeni uticaj: besprav-
nog lova, poljoprivredne mehanizacije,
saobraćaja.
• Značaj zimskog prihranjivanja na tro-
fejnu vrednost srndaća je evidentan na-
ročito u ravničarskim lovištima.
• Prihranjivanje srna peletiranom hra-
nom donosi višestruku dobit u gazdo-
vanju srnećom divljači
• Prisutna je potreba za organizovanjem
naučno-stručnih savetovanja o štetama
na divljači i od divljači u cilju sprečava-
nja dalje degradacije populacija divljači
u Srbiji
• Neophodno je preduzimanje preven-
tivnih mera u cilju sprečavanja gubita-
ka barskih ptica nastalih privrednom
delatnošću čoveka (profesionalnim ri-
barenjem) na vodenim površinama Sr-
bije
• Potrebno je skoristiti iskustva iz R Ma-
kedonije kada je u pitanju određivanje
režima zaštite određene vrste divljači
bez obzira na brojnost populacije. Treba
primeniti kontrolisano korišćenje po-
pulacija ugroženih vrsta divljači umesto
nedelotvorne trajne zaštite.
• Evidentna je ekspanzija predatorskih
vrsta a naročito šakala u poslednjih 4 –
5 godina.
• Širenju šakala doprineo je čovek svojim
neodgovornim odnosom prema prirodi.
• Radi kontrolisanja brojnosti šakala ne-
ophodno je uvesti novčanu nadoknadu
za njihov odstrel .
196
• Prilikom unošenja divljači potrebno je
izraditi studije izvodljivosti i u saglasi-
ti aktivnosti sa upravljačima lovišta, re-
sornog ministarstva i zavoda za zaštitu
prirode.
• Gazdovanje populacijama srneće divlja-
či u Srbiji nije zadovoljavajuće, mali je
stepen korišćenja ispod 6% dok je u ze-
mljama u okruženju kao npr. u Mađar-
skoj preko 20% pa i 27%.
• Brojnost srneće divljači u Srbiji treba-
la bi biti najmanje dvostruko veća nego
što je sada.
• Komisija za informisanje LSS i LSV da
više daju podataka medijima o ovim na-
učno- stručnim skupovima
Ako se generalno i sveobuhvatno posma-
tra razmatrana materija u okviru ove obla-
sti jasno se nameće zaključak da je Srbija ze-
mlja koja obiluje različitim vrstama divljači.
Ujedno primetna je ekspanzija plemene-
nitih vrsta divljači kao što je jelen i divoko-
za u prvom redu. Nedvosmisleni indikatori
ekološki očuvane i nezagađene sredine jesu
i krupne zveri , pre svega vuk, medved i ris,
čije populacije beleže blagu ali neprekidnu
ekspanziju na teritoriji Srbije. Neophodno
je bilo i ukazati na određene negativne poja-
ve kao što je eksplozija populacije šakala, po-
javu velikog američkog metilja kod jelenske
divljači u podunavlju i posavini, uništavanje
divljači kao sporedne posledice privrednih
delatnosti čoveka (ribarenje, poljoprivreda).
Ipak ono što je dominiralo jeste mišljenje o
nedovoljnoj obrazvanosti kadrova koji su di-
rektno upošljeni u lovstvu i vezani za uzgoj
i zaštitu divljači. U ovoj činjenici koja pred-
stavlja bolnu istinu i stvarnost treba tražiti
i uzroke toga što se fondovi divljači u Srbi-
ji, bez obzira na svoju neospornu brojnost i
kvalitet, još uvek nalaze daleko ispod svog
optimuma.
Kinologija
• Neophodna je tešnja saradnja između
LSS i KSS radi daljeg unapredjenja lov-
ne kinologije.
• Problemi između korisnika lovišta i ki-
noloških organizacija oko korišenja te-
rena za obuku i ispite pasa treba da se
reše na obostrano zadovoljstvo u cilju
održavanja brojnosti pasa kao pomaga-
ča u lovu.
• Aktivnost lovne kinologije kod pasa ja-
zavičara, goniča i terijera je ugrožena i
blokirana zbog nesporazuma sa nevla-
dinim organizacijama oko tumačenja
odredaba zakona o veterini kojim se is-
piti u radu ovih grupa pasa neopravda-
no smatraju borbom između životinja.
• Korisnik lovišta LSS mora da se anga-
žuje radi rešavanja ovog problema u op-
štem interesu. Problem je nastao oko
upotrebe u lovu na divlje svinje neobu-
čenih pasa rase jazavičar i lovni terijer
(nema ispita urođenih osobina zbog za-
brane kontakta između psa i životinje
zakonom o veterini).
• Imajući u vidu da je Vojvodini zabranje-
na upoteba domaćih goniča jasno je da
se na ovaj način neadekvatno izvode lo-
vovi na divlje svinje (u lov se vode neo-
bučeni psi).
• Aktuelna zakonska regulativa upotrebu
pasa domaćih pasa goniča u lovištima
reguliše na jedan veoma rigidan i kraj-
nje ne prihvatljiv način kojim se faktič-
ki zabranjuje upotreba pasa goniča na
celoj teritoriji Srbije. Zato je neophod-
no zalagati se da se novim predlogom
zakona o lovstvu izbace dotične rigid-
ne klauzule , i dozvoliti upotrebu goniča
bez uslovljavanja nadmorskom visinom.
Takođe neophodno je dozvoliti upotre-
bu pasa goniča u svim lovištima gde po-
stoji predmetna divljač koju je dozvolje-
no loviti psima goničima
• Neophodno je ustrojstvo Nacionalne
baze podataka za autohtone rase goniča.
• Bilo bi poželjno formiranje klubova po
rasama pasa.
• Zaključke sa sastanka „jamara“ i „go-
niča“ koji će biti 06.04. u Novom Sadu
proslediti na UO LSS i KSS pa potom na
skupštinu i iznaći zadovoljavajuće reše-
nje.
Lovna kinologija je zasigurno jedan od
nedvosmisleno nerazdvojivih segmenata
koji upotpunjavaju mozaik koji predstavlja
lovstvo u celini. Ako pođemo od činjenice
da je lov bez dobro obučenog lovačkog psa
lišen svakog uživanja i zadovoljstva s jed-
ne strane i realne potrebe za lovačkim psi-
ma kao lovčevim pomoćnicima prilikom
izvođenja lova savršeno je jasno koliki je
značaj lovne kinologije. Danas se Srbiji po
pitanju lovne kinologije u prvi plan stavlja
neophodnost povećanja broja lovačkih pa-
sa obučenih za praćenje krvnog traga. Ve-
oma ozbiljan problem je vezan za proble-
matiku upotrebe pasa goniča u lovištima
i iziskuje generalno nov pristup i rešenja
oličena u pozitivnoj zakonskoj regulati-
vi utemeljenoj pre svega na realnim činje-
nicama vezanim za ovu plemenitu vrstu
lovačkih pasa. Na udaru zakonske regu-
lative našli su se i gateri sa divljim svinja-
ma koji su se koristili za obuku lovačkih
pasa za lov na divlje svinje. Ovde je bilo
očigledno da još uvek postoje brojne za-
konske nedorečenosti i rigidnosti koje je
neophodno otkloniti novim zakonskim
regulativama što bi doprinelo unapređe-
nju kvaliteta lovne kinologije a samim tim
i lovstva uopšte.
Lovni turizam
• Srbija je zemlja sa velikim lovno-turi-
stičkim potencijalom koji je u veoma
maloj meri iskorišćen.
• Direktne i indirektne posledice, oko i u
vezi lovnog turizma kao što su : nemo-
gućnost iznosa mesa odstreljene divlja-
či, razne afere sa i oko ovog problema,
afere oko legalnog i ne legalnog iznosa
mesa ,kvazi mišljenja raznih nevladihih
 organizacija, značajno su uticali su na
loše stanje lovnog turizma u Srbiji.
• U cilju oporavka lovnog turizma kao ge-
neratora razvoja lovstva neophodno je
povećati fondove divljači pre svega vrsta
iz veštačke proizvodnje (fazana i poljske
jarebice).
• Usaglasiti cenovnike sa zemljam u
okruženju i poštovati propise E.U.
• Omogućiti izvoz mesa odstreljene div-
ljači kao bi se spečile razne afere oko
prenosa legalno odstreljene divljači.
• Ukidanje raznih taksi i viznih režima.
• Uspostavljanje reda u lovno turističkom
prometu.
• Rešavanje problema izvoza mesa divlja-
či u zemlje E.U.
• Usaglašavanje lovne sezone sa zemlja-
ma u okruženju na bazi bioloških činje-
nica.
Kada se govorilo o lovnom turizmu
nedvosmisleno je zaključeno da je lovni
turizam jedan od ozbiljnih generatora ra-
zvoja lovstva a i veoma važan segment tu-
rističke ponude jedne zemlje. Kao glavni
problem i kočnica razvoja lovnog turiz-
ma jasno je obeležena krajnje komplikova-
na zakonska regulativa koja nije usklađe-
na sa normativima EU što dobrim delom
i uzrokuje nemogućnost izvoza mesa div-
ljači u zemlje EU. S druge strane više nego
ozbiljan problem je i nedostatak kvalite-
nih, obrazovanih lovno-turističkih rad-
nika koji bi se bavili lovnim turizmom na
način kako to očekuje više nego zahtevna
bogata klijentela iz zemalja EU. U tu svrhu
neophodno je pospešivanje obrazovanja i
usavršavanja kvalitetnih kadrova za obav-
ljanje poslova u okviru lovnog turizma.
Time se trenutno bavi samo PMF iz No-
vog Sada na kome postoji Departman za
lovni turizam na kome se obrazuju mla-
di, budući stručnjaci za rad u lovnom tu-
rizmu.
Zaključak
Ako se osvrnemo na koncept održivog
razvoja koji se zasniva na principima ,
ekološke, socijalne i kulturne održivosti
s jedne strane i koncept održivog razvo-
ja lovstva s druge, jasno je da ovakvi na-
učno-stručni skupovi imaju svoju real-
nu svrhu postojanja. Posebno je na ovim
naučno-stručnim skupovima bila akcen-
tovana potreba za bližom saradnjom iz-
među naučnih instituta i lovačkih udru-
ženja. Nemogu će je govoriti o razvoju i
unapređenju lovstva i lovnog turizma
ukoliko ne postoji bliska saradnja i zajed-
nički rad naučnih institucija i lovačkih
saveza i udruženja. Zaključci kojima su
prethodni naučno-stručni skupovi rezul-
tirali predstavljaju temelje budućeg kon-
cepta delovanja lovnih i lovno-turistič-
kih radnika u svojim sredinama. Ujedno
mogu da predstavljaju i polazišta za ne-
ke nove naučne opservacije dotične pro-
blematike. Međusobni kontakti lovnih i
lovno-turističkih radnika nauke i prak-
se mogu samo da iznedre nove kvalitet-
ne ideje koje će rezultirati ostvarivanjem
boljih rezultata u lovstvu i lovnom turiz-
mu. Samim tim ostvaren je i osnovni cilj
ovakvog naučno-stručnog skupa a to je
razmena znanja i iskustava učesnika, spoj
nauke i prakse.
Razloge nedovoljnog iskorišćenja lov-
nih i lovno-turističkih potencijala Srbi-
je treba tražiti zasigurno i u nedovljnom
broju edukativnih naučno-stručnih sku-
pova, savetovanja, seminara, koji bi sjedne
strane služili za različite naučne opserva-
cije lovne i lovno-turističke problematike
, a sa druge strane bi imali edukativni ka-
rakter za zaposlene i angažovane u oblasti
lovstva i lovnog-turizma. Sve ovo još više
dobija na značaju ako se ima u vidu realni
potencijal domaćih lovišta koji nije zane-
mariv. Da bi se očuvali i unapredili posto-
jeći lovni resursi i da bi lovni-turizam kao
izvor sredstava dobio na značaju neop-
hodna je kontinuirana edukacija zaposle-
nih i angažovanih u lovstvu i lovnom-tu-
rizmu. Od posebnog je značaja i saradnja
kao i razmena znanja i iskustava sa lov-
nim i lovno- turističkim radnicima nauke
i prakse iz zemalja u okruženju , jer divljač
ne poznaje granice koje je čovek veštački
postavio i za unapređenje stanja u lovstvu
i lovno-turizmu neophodna je i regional-
na saradnja zemalja iz okruženja. Stoga se
može slobodno zaključiti da ovakvi nauč-
no-stručni skupovi daju nemerljiv dopri-
nos unapređenju lovsta i lovnog – turiz-
ma i da predstavljaju neophodnost ukoliko
se želi napredak u oblasti lovstva i lovnog-
turizma.
Zasigurno se može tvrditi da je ova-
kvim naučno-stručnim skupom pogođen
cilj ali i da se posle četiri uzastopne godine
održavanja jasno ocrtavaju pozitivni po-
maci u lovstvu koji su direktno proistekli
sa ovih naučno-stručnih skupova. Za oče-
kivati je da će predstojeći naučno-stručni
skupovi obrađivati i neke nove teme koje
se neumitno nameću pored već obrađiva-
nih. Najbitnije je da postoji pozitivna že-
lja i dobra volja na i daljem kontinuiranom
održavanju ovakvih naučno-stručnih sku-
pova koji treba da povežu nauku i praksu.
Literatura
Interna dokumentacija L.U. “Jovan Šerba-
nović” Žagubica
Prentović R. (2006): Osnovi lovstva, Pri-
rodno-matematički fakultet, Depar-
tman za geografiju, turizam i hotelijer-
stvo, Novi Sad
Prentović R. (2005): Lovni turizam, Pri-
rodno-matematički fakultet, Depar-
tman za geografiju, turizam i hotelijer-
stvo, Novi Sad
Ristić Z. i drugi(1991): Velika ilustrova-
na enciklopedija lovstva, Dnevnik, No-
vi Sad
Živković B. (2003) : Lov i Homolja, L.U.
“Jovan Šerbanović”, Žagubica
197