‫‪222‬‬

‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬

‫( قرآن وسنت اور دوتسر تااتسکن یک روینش ںیم اتک زجتتایت اطمہعل)‬
‫احظف بیبح ارلنمح*‬
‫سمش اقحل**‬

‫اامتجیع ردنیگ ںیم انساونن ےک درایمن ےب امشر مسق ےک انتراعت منج ےتیل ںیہ‪،‬ںیہنج ےط رکےن ےک ےیلتکلمم اک‬
‫اظنم ووجد ںیم آ تا ےہ۔ رتاست اک دصقم ووجد دعل و ااصنف اک ایقم ےہ۔ یہی وہج ےہ ہک دقمی و جدتد امتم رتایتس‬
‫اظنومن ںیم دعہیل وک اہنیت اٰیلع اقمم دتا ایگ ےہ۔ جدتد رتاوتسن ےک دساریت و رواتات ںیم دعہیل رتاست اک‬
‫اہنیت امہ‪ ،‬یررت اور وخد اتخمر ہصح ےہ۔ اظنم اقونن اور رطر دعل رتسگی ےک رہگے وقنش افراد اعمرشہ رپ ریمعتی‬
‫ت‬
‫تا خریبی ادنار ںیم رمیت وہےت ںیہ۔‬
‫ایس انب رپوموجدہ دعایتل اظنم ےک وحاےل ےس ہر ہقبط یک رطف ےس وساالت ااھٹےئ اجرےہ ںیہ‪ ،‬تاوصخلص‬
‫دقمامت یک ریغ رضوری وطالت‪،‬وصحل ااصنف ںیم ریغ ومعمیل تاریخ‪ ،‬اگنہم ااصنف‪ ،‬اقبطیت امنیار وریغہ۔سج‬
‫کلم ںیم تاارث رجمومن ےک ساھت وصخیص ولسک وہ اور دورسی رطف اتک اعم رہشی افی آ یئ آ ر یھب ہن کٹوا‬
‫اتکسوہ اور وخد وسری رپ وبجمر وہ اجےئ وت اےسی اظنم ےک وحاےل ےس الرامً وساالت اےتھٹ ںیہ۔ اھبری ارخااجت اور‬
‫اضہطب اجیت رطقیِ اکر یک اخویمن ےک وحاےل ےس ہر حطس رپ وموجدہ دعایتل اظنم وگتفگ اک امہ ونعان انب وہا ےہ۔ان‬
‫زمکوروین اک ااسحش جکویتم حطس رپ یھب راہ ےہ۔انچہچن ایقم تااتسکن ےک دعب ےس واتق وفاتق دعایتل اصالاحت‬
‫ےکوحاےل ےس وج ادقاامت ےیک اجےت رےہ ںیہ ان اک ادنارہ درج دلی ویٹیمکن اور ‪Law Reform‬‬
‫‪Commissions‬ےس ایک اج اتکس ےہ‪:‬‬
‫‪ Commission on Marriage and Family Laws, 1956‬‬
‫;‪ Law Reform Commission, 1958‬‬

‫*‬
‫اٹنٹسسرپورسیف‪/‬رئیچنیمہبعشرتتیب‪،‬رشہعیاڈیکیم‪،‬نیباالوقایماالسیمویوینریٹس(لصیفدجسمسپمیک) االسمآابد ‪،‬تااتسکن ۔‬
‫**‬
‫اٹنٹسسرپورسیف‪،‬رئیچنیمہبعشوبطماعت‪،‬رشہعیاڈیکیم‪،‬نیباالوقایماالسیمویوینریٹس(لصیفدجسمسپمیک) االسمآابد ‪،‬تااتسکن ۔‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫;‪ High Powered Law Reform Committee, 1974‬‬

‫‪ Law Committee for Recommending‬‬
‫‪ ﴾Measures‬امشرہ ‪2‬‬ ‫االسالم دلج ؛‪٧‬‬
‫‪﴿forSpeedy‬ونجری تا وجن‬ ‫جہات‬
‫‪Disposal‬‬ ‫‪of‬‬
‫;‪Civil Litigation, 1978‬‬
‫‪ Committee to Formulate Concrete Proposals for Simplifying the‬‬
‫‪Present Legal Procedure‬‬
‫‪1981‬ںیم اتک لقتسم‪ Pakistan Law Commission‬اقمئ ایکایگ ےسج دعب ںیم‪Law and‬‬
‫کم‬
‫‪ Justice Commission of Pakistan‬اک تام دتا ایگ۔ اش شن اک اتک دصقم ہی ایبن ایک ایگ ےہ‪:‬‬
‫)‪Introducing Reforms in the administration of justice. (1‬‬
‫کم‬
‫اش ونع ےک دعتمد اور شن یھب ےتنب رےہاوران یک ضعب افسرسات رپ زجوی لمع یھب وہا ‪،‬میال وجدلشی اڈیکیم‬
‫کم‬
‫اک ایقم ‪،‬ال شن یک وظنمری‪ ،‬اعیلئ وقانین ںیم ضعب دبتایلین‪،‬جج اصابحن یک وخنتاوہن ںیم ااضہف ‪،‬دعہیل یک‬
‫ااظتنہیم ےس عالدحیگ وریغہ ۔تا مہ ہی زجوی اصالاحت ہجیتن زیخ تایت ہن وہ ںیکس‪،‬وقبل سٹسج اجوتد اابقل‪:‬‬
‫‪The Pakistan Law Commission has been recording and publishing judicial‬‬
‫‪statistics and the Pakistan Law Digest (PLD), but it has not been very‬‬
‫)‪effective in changing the nature of dispensation of justice.(2‬‬
‫وموجدہ اظنم ےس واہتسب جج اصابحن‪ ،‬وکال اور امہرنی اقونن ےک یردتک وہ وکن ےس زمکور ولہپ ںیہ نج‬
‫یک وہج ےس دن دبن وموجدہ دعایتل اظنم ےس وعام اک اامتعد ااتھٹ اج راہ ےہ‪ ،‬اش اک ادنارہ درج دلی اقت اصالج‬
‫ولہپون ےس ایک اجاتکس ےہ نج یک نسان دیہ فروری ‪2۰۰٧‬ء ںیم دقعنم وہےن وایل لنشین وجدلشی اکرفنسن‬
‫)‪(National Judicial Conference‬ےسیج اٰیلع حطس ےک وفرم رپ اٰیلع دعہیل ےک جج اصابحن اور امہرنی‬
‫اقونن یک رطف ےس یک یئگ ےہ۔‬
‫ہصح اول ‪ :‬وموجد ہدعایتل اظنم ےک دنچ اقت اصالج ولہپون یک نسان دیہ‬
‫اگنہم اور تسس راتفر اظنم ااصنف‬ ‫‪2‬۔‬
‫لنشین وجدلشی تایسیل گنکیم یٹیمک ےک رری اامتہم وقیم وجدلشی اکرفنسن ںیم وججن اور وکال ےس ساقب فیچ سٹسج‬
‫افتخار دمحم وچدہری ےن خطات رکےت وہےئ اہک‪" :‬ےگنہم اور تسس راتفر ااصنف ےک اظنم ےن وعام وک دب دل رک دتا‬
‫‪222‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫ےہ۔۔۔ یروقت ااصنف یہ الص ااصنف ےہ۔ زیتی ےس دقمامت اٹمنےئ ریغب دعہیل رپ وعام ےک اامتعد وک احبل‬
‫رکتا نکمم ںیہن۔"(‪)2‬‬
‫اش اکرفنسن ںیم اتک لمکم نششت )‪(session‬اک وموضع‪“Delay Reduction: Issues and :‬‬
‫”‪Strategies‬اھت۔ امتم اقمہل اگنران ےن ہی تات یہک ہک ااصنف ںیم تاریخ اتک ابتہ نک ہلئسم ےہ سج یک وہج‬
‫ےس ولگ ااصنف ےک وصحل ےک ےیل دعاوتلن اک رج رکےن ےس ارتحار رکےت ںیہ‪:‬‬
‫‪The delay in dispensation of justice is a chronic problem and has been the‬‬
‫‪main issue before the successive law reform commission set up from time to‬‬
‫‪time. The delay has tormented the litigant public to an extent that today even‬‬
‫‪these with meritorious claims are reluctant to go to the Courts for redress of‬‬
‫)‪their grievances”(4‬‬
‫ا‪ .‬اکرفنسن ےک رشاک ےک یردتک ااصنف ںیم تاریخ یک ووجاہت‬
‫‪ ‬ہلمع یک یمک)‪(Shortage of Staff‬‬
‫‪ ‬امتحت دعہیل ےک جج اصابحن یک ‪Civil Procedure Code‬ےک اامعتسل ےس دعم واتیفق تا طلغ‬
‫اامعتسل‬
‫‪ ‬دقمامت اک تار تار اوتلا )‪(Adjournments‬‬
‫‪ ‬سیک ولف ٹنمجنیم یک یمک )‪(No active Case flow Management‬‬
‫‪ ‬وکال ےک تاریخی رحےب‬
‫‪ ‬تاالہ شیتفت اکر ‪ /‬شیتفت اک تاصق ااظتنم‬
‫ت‪ .‬اکرفنسن یک افسرسات‬
‫ان اسملئ اک لح ہی وجتیر ایک ایگ ےہ ہک ولطمہب دعتاد ںیم جج اصابحن اور درگی ہلمع ایہم ایک اجےئ‪ ،‬امتحت دعاوتلن‬
‫وک اضہطب دویاین اور وفج داری ےک اامعتسل یک رتتیب دی اجےئ‪ CPC ،‬ںیم وج تامئ فرمی دتا ایگ ےہ اش یک یتخس ےس‬
‫تادنبی یک اجےئ اور دقمامت ےک تار تار اوتلا یک وحہلص ینکش یک اجےئ۔ اانثتسیئ احالت ےک عالوہ دقمامت وتلمی ہن‬
‫ےیک اجںیئ۔ وکال اضہطب اجالق یک تادنبی رکںی اور الہ افراد وک شیتفت اک اکم وساپن اجےئ۔ الیپ اور دقمہم ےک ےیل‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫تامئ فرمی رقمر ایک اجےئ اور ااغتسہث وک تادنب انبتا اجےئ ہک وہ اش رعہص ںیم وبثت فرامہ رکے۔( )‬
‫امشرہی‪2‬‬
‫وخد﴾اتخمر‬
‫دعہیلی تایکوجن‬ ‫یتس ا‪٧‬ور‬
‫﴿ونجر‬ ‫االسالمیک تاالد‬
‫دلج ؛‬ ‫جہاتج‪ .‬اقونن‬
‫اش ہلئسم ےک ےیل یھب اکرفنسن ںیم اتک لقتسم نشیس راھک ایگاھت۔ اقونن یک تاالدیتس اور یروقت ااصنف یک‬
‫فرایمہ ےک ےیل دعہیل یک آ رادی اور وخد اتخمری سک دح تک تازگری ےہ اش اک ادنارہ رپسمی وکرت ےک اتک افلض جج‬
‫یک رقتری ےک درج دلی اابتقش ےسایک اجاتکس ےہ‪:‬‬
‫‪The need for an independent judiciary becomes more inevitable during the‬‬
‫‪periods of supra-constitutional deviations. During such periods the judicial‬‬
‫‪thinking as an independent prism guarantees security to the apartheid, to the‬‬
‫‪weak, to the powerless and keep on reminding the blind and black power to‬‬
‫‪restraint while serving as a safe asylum for the downtrodden, distressed and‬‬
‫‪deprived segments of the society. This is the point where judicial‬‬
‫)‪independence, takes lead to save society from sinking in abyss.” (6‬‬
‫ہی وت دو وہ وجہری ونتیع یک زمکورتان ںیہ نج اک ارتعاف اش اظنم ےس واہتسب جج اصابحن اور امہرنی‬
‫اقونن یھب رکےت ںیہ ہک ’’ااصنف اک احل ہی ےہ سج رطج اایش یک رختدو فروخت وہیت ےہ اور ان ےک دام‬
‫رہھٹےت ںیہ ایس رطج ااصنف یھب فروخت وہتا ےہ‪ ،‬آ ج یھب رغبی اور تادار صخش ےک ےیل ااصنف ےک‬
‫دروارے دنب ںیہ‪ ،‬ویکہکن وہ ااصنف رختد ںیہن اتکس۔‘‘(‪)٧‬‬
‫ہی یلمع اشمدہہ ےہ ہک وسل وججن‪ ،‬رئنیس وسل وججن اور نشیس وججن یک دعاوتلن ےک تاہر اش دن ےک دقمومن یک‬
‫امسعت یک ٹسل وج دویار ےک ساھت آ ویران وہیت ےہ اش ںیم رقتابیً رتس‪ ،‬وس ےک قربی سیک درج وہےت ںیہ نج‬
‫یک امسعت اش دن رقمر وہیت ےہ۔ دنچ وسیکن یک امسعت ےک دعب تاروخین اک اتک این ہلسلس رشوع وہاجتا ےہ۔‬
‫ااصنف ےک میالیش حبص آ ھٹ ےجب ےس ےل رک ہ رہ ‪ 2‬ےجب تک دعاوتلن ےک تاہر دےکھ اھکےت‪ ،‬رپاشین وہےت اور‬
‫ااظتنر یک آ گ ںیم ےتگلس داھکیئ دےتی ںیہ۔ ولظمم اش تدلیل اور انساتین وسر لمع ےس سال اہ سال تک دو اچر راتہ‬
‫ےہ۔ دویاین دقمامت وت لسن در لسن ےتلچ ںیہ۔ اتمرثہ فرقی اانپ سارا رسامہی وھجتک رکیھب ااصنف ںیہن احلص رک‬
‫تاتا ۔ دوونن ارطاف ےک وکال ہرزگ اش اعمملہ ںیم دیجنسہ ںیہن وہےت ہک سیک وک یقطنم ااجنم تک اچنہپتا اجےئ۔‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫اتک اہیئ رپوافلئ دقمہم ںیم اہک ایگ ہک "مہ اقونین اکنت ےک درہعی اعمملہ وک انتج لٹکا سکٹے ےھت لٹکاتا"۔ہی ااصنف وک‬
‫دتدہ دریلی ےس رودنتا ںیہن وت اور ایک ےہ۔ وکال ومعامً ویشنمن ےک درہعی دعاوتلن ںیم احرض وہےن ےس ذعمرت‬
‫رکےن ےک نف ےس وخت وافق وہےت ںیہ۔ یسک ہن یسک فرقی اک ولیک یسک اٰیلع دعالت ںیم رصموف وہےن اک‬
‫اہبہن رکتا ےہ۔ واکلت اک ہشیپ ااصنف یک فرایمہ ںیم اعمویت یک اجبےئ درہعی اعمش نب اکچ ےہ۔ دعاوتلن اک ےب‬
‫اینر روہی اور دعم دیپسچل یھب تاریخ اک ومخت تنیا ےہ۔ یسک سیک اک ہلصیف وہاجےئ وت اتدلنشی نشیس جج یک دعالت‬
‫ںیم ہی سیک الیپ یک لکش ںیم ےئن رسے ےس رشوع وہاجتا ےہ۔ اش ےک عالوہ روشت‪ ،‬دبونعاین اور افسرش اش‬
‫ےبرمح اظنم اک زجو ال کفنی نب یکچ ےہ( )۔‬
‫د‪ .‬ااصنف ںیم تاریخ اور ےب انپہ ارخااجت ےک اتنجئ‬
‫ااصنف ےک وصحل ےس اموییس ےک ہجیتن ںیم وخد وسروین اور وخدویشکن ےک وااعقت زیتی ےس یرھ رےہ ںیہ۔‬
‫‪ ‬ااصنف ںیم تاریخ مرتد رجامئ وک فروع دےنی اک تاعت نب ریہ ےہاوراش ےس رجامئ ہشیپ افراد یک وحہلص ازفایئ‬
‫وہیت ےہ۔ وہ رجم رکےک رھپ یسک امہر اقونن یک جدامت احلص رکےک ااصنف وک تاون ےلت رودنےت وہےئ‬
‫اصف چب اجےت ںیہ۔‬
‫‪ ‬ااصنف ےک وصحل ںیم تاریخ اور دوشاری یک دبولت دعہیل ےس اامتعد ااتھٹ اج راہ ےہ اور ار وخد ااقتنم ےک روےی‬
‫فروع تا رےہ ںیہ۔‬
‫‪ ‬اتک یری دعتاد اےسی ولوگن یک ےہ وج ملظ و مت ہہہ ےتیل ںیہ‪ ،‬تاااصن ی اور رتادیت اک راکر وہاجےت ںیہ نکی وہ‬
‫اش اظنم اک رج ںیہن رکےت۔ اش اکارتعاف اٰیلع دعہیل ےس واہتسب جج اصابحن رکےکچ ںیہ‪2۰‬۔‬
‫‪ ‬سج اعمرشہ ںیم دعل و ااصنف ہن وہ واہن الاقونتین اور لگنج اک اقونن اانپ راہتس وخد انبتا ےہ۔‬
‫ہ‪ .‬ارتات اضق ےک یردتک اش اک لح‬
‫اعم وطر رپ دعہیل یک رطف ےس ہی اہک اجتا ےہ ہک ارگ وججن یک دعتاد یراھ دی اجےئ‪ ،‬وججن یک انمست رتتیب اک اامتہم‬
‫ایک اجےئ‪ CPC،‬ںیم وج تامئ فرمی دتا ایگ ےہ اش یک تادنبی یک اجےئ‪ ،‬الہ افراد وک شیتفت اک اکم وساپن اجےئاور وکال‬
‫اضہطب اجالق یک تادنبی رکںی وت یروقت ااصنف نکمم ےہ۔ دعہیل ےک واقر وک احبل رکےن اور یروقت ااصنف ےک‬
‫وصحل ےک ےیل دعتمد وحطسن رپ اکم ایک اج راہ ےہ۔ تااتسکن ےننب ےک دعب ےئن وقانین‪ ،‬ےئن اٹکی اورےئن وضاطب‬
‫رعمص ووجد ںیم آ ےکچ ںیہ۔ دوتسر نب اکچ ےہاور وقانین ںیم ےب امشر رتامیم وہیکچ ںیہ۔ اتک لقتسم وافیق‬
‫جکویتم ادارہ اقونن و ااصنف نشیمک آ ف تااتسکن ‪(Law and Justice Commission of‬‬
222 2 :‫ء) امشرہ‬2۰2٧ ‫ (ونجری –وجن‬2۰:‫دلج‬ ُ‫جهاتُُ ا‬
‫الُام‬

‫ےہ وج اےنپ فراضئ یبصنم ےک اطمقب وقانین یک اصالج اور دعایتل اظنم یک رتیق و رتہب اکررکدیگ ےک‬Pakistan)
‫ایتخر ںیم امتم یکلم وقانین اک اجیرہ انیل سالم ےہ تاہک امسیج‬2‫امشرہہا‬
‫﴾ایر‬‫ےک د‬
‫یاتاشوجن‬،‫ےہ‬ ٧‫دلج ؛‬
‫رسرگم‬
‫﴿ونجر‬ ‫االسالمل ےس‬ ‫جہات‬
‫ سا‬2٧ ‫زگہتش‬ ‫ےیل‬
‫اور اعمیش احالت ےک دبےتل اقتوضن ےک اطمقب ان ںیم رضوری اجتویر و رتامیم رمیت رکےک جکومت وک یراے‬
‫افند ارسال یک اجںیکس۔ ات تک اچپش ےس رادئ روپرسٹ وظنمری ےک دعب جکومت وک شیپ یک یئگ ںیہ نج ںیم‬
)22(‫ضعب اک افند یھب وہاےہ۔‬
‫اتک ساقب ررٹسجار رپسمی وکرت ےک فرامہ رکدہ ادعاد و امشر ےس کلم رھب ںیم رجامئ یک رشج اور دعہیل یک اکررکدیگ‬
:‫اک وخبیب ادنارہ ایکاجاتکس ےہ۔ ہی ادعاد و امشر لنشین وجدلشی تایسیل ےک افند ےک دعب ےک ںیہ‬
Thus, to alleviate the suffering of litigant public on account of delay, the
National Judicial Policy Making Committee (headed by CJ of Pakistan with
Justices of FSC and HC as Member) launched on 1st June 2009 the National
Judicial Policy.
The Policy set targets for disposal of cases by the Superior/ Subordinate
Courts during one year of its operation the courts decided 31 lac cases as
against fresh institution of 25 lac cases thereby reducing the backlog by half
million.
There is still a backlog of civil and criminal cases at the level of subordinate
Judiciary in all provinces. On 1st January 2011, in the province of Punjab the
number of cases pending was 9,22,523, in the province of Sindh the number
of pending cases was 98,896 in the KPK the figure was 103,434 whereas
Balochistan it was 6,730” (12)
‫ن‬
:‫احالہکن لنشین وجد شی تایسیل اک دصقم ہی ایبن ایک ایگ ےہ‬،‫ہی ادعاد و امشر اش تایسیل یک تااکیم اک واحض ارتعاف ںیہ‬
The objective is to clear huge backlog that has accumulated over the years at
all level of judicial hierarchy. (13)
‫‪22٧‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫رپسمی وکرت ےک ررٹسجار ےک فرامہ رکدہ ادعاد و امشر ےک اطمقب مکی ونجری ‪2۰22‬ءوک رصف وصہب اجنپت ںیم رری‬
‫اوتلا دقمامت (‪ )pending cases‬یک دعتاد ‪ ،22، 22‬یھت‪ ،‬دنسھ ںیم ‪ ، ۰۰‬اور وتخپن وخاہ ںیم‬
‫‪2،۰2،222‬۔(‪)22‬‬
‫ہی لنشین وجدلشی تایسیل (وجن ‪2۰۰‬ء) ےک دعب ےک ادعاد و امشر ںیہ‪ ،‬احالہکن لنشین وجدلشی تایسیل ےک تحت‬
‫دعالت اعہیل ےن امتحت دعاوتلن ےک ےیل ‪check and balance‬اک اظنم تہب دح تک تخس رک دتا اھت۔تایسیل‬
‫سارون ےک یردتک دقمامت ےک اوتلایک امہ ووجاہت تااک ی ٹجب‪ ،‬ڈنفر یک یمک‪ ،‬ارفنارٹسرچک یک یمک‪ ،‬آتادی ںیم‬
‫ااضہف اور ہلمع یک یمک ےہ ‪2‬۔ اش ےس وخبیب ادنارہ ایک اجاتکس ےہ ہک انساونن اک وخد ساہتخ اقونن اور ِ‬
‫اظنم دعل‬
‫اخویمن اور زمکوروین ےس ہرزگ تاک ںیہن وہاتکس۔ وج ولگ یھب ہی اظنم وعض رکںی ےگ ان ےک اےنپ دایت‬
‫رظنتات‪ ،‬راحجتات ہکلب افمدات تک یک کلھج ان ےک وعض رکدہ وقانین اور اظنومن ںیم ےلم یگ۔ داین تار تار دعل‬
‫و ااصنف اک تام ےنیل ےک تاووجد ملظ و دعتی ںیم یری رطج یسنھپ وہیئ ےہ۔ ہی وکیئ دیکھ یپھچ تات ںیہن ےہ آ ج‬
‫داین ےک وگہش وگہش ںیم لتق و وخرنیری اک تارار رگم ےہ‪.‬‬
‫ہی اتک تقیقح ےہ ہک دعل و ااصنف ےس رحموم داین وک اش وقت اتک اےسی تازیکہ اور یقیقح اظنم دعل یک تالش‬
‫ےہ وج روے رنیم وک دعل و ااصنف ےس رھب دے۔اسالیم تارخی ںیم سج زیچ ےن ست ےس رتادہ رہشت احلص‬
‫یک ےہ وہ املسمونن اک دعایتل اظنم ےہ۔ املسمن اقضٹون ےن دعل و ااصنف یک میظع ااشلن میاںیل شیپ ںیک‬
‫ںیہ۔ رضحت رمعؓ‪ ،‬رضحت یلعؓ‪ ،‬اقیض رشحی‪ ،‬اقیض دمحم نب ریش اجابیج‪ ،‬اقیض ا و وی ف ‪ ،‬اقیض انب ناکلن‪ ،‬اقیض‬
‫قننیہ نب ملسم اجابیلہ‪ ،‬اقیض ا و یلعیٰ اور اش دقواقمت ےک اقضٹون ےک ےبالگ اور رجات دنماہن دعایتل ولصیفن‬
‫ےن اسالیم دعہیل اک وج واقر اور اامتعد اقمئ ایک داین یک تارخی اش یک ریظن شیپ رکےن ےس اقرص ےہ۔(‪)22‬اسالیم اقونن‬
‫اخقل اک وعض رکدہ ےہ اور اش یک یلمع نفصیالت وخد ربمغیپﷺ ےن ایبن رک دی ںیہ۔ اش احلظ ےس اش ںیم ہی‬
‫دقر ہر احلظ ےس اکلم وطر رپ تایئ اجیت ےہ۔‬
‫دبیتمسق ےس املسمونن ےک ایسیس و دینی ااطحنظ ےک ےجیتن ںیم ان اک دعایتل اظنم یھب دتبرجی ااطحنظ اک راکر وہا۔‬
‫املسمن مماکل اتک اتک رکےک اامعتسر یک عالیم ںیم ےلچ ےئگ۔ درگی املسمن مماکل یک رطج یرریغص ںیم یھب راجئ‬
‫اسالیم اقونن اور دعایتل اظنم درمہ یرمہ وہایگ۔ تنتخۃً اسالیم رکف اور رشتعی ےک ااکحم اینپ الص لکش وتئیہ ںیم‬
‫وموجد ہن رےہ۔ وموجدہ دعایتل اظنم ںیمہ ارگنیر ےس ورہث ںیم مال ےہ ےسج ایھب تک مہ ےن سنٹے ےس اگل راھک ےہ۔‬
‫‪22‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫ہصح دومئ ‪ :‬اسالیم اظنم دعل ںیم ااصنف اک یروقت اور وفری وصحل ؛ الہحئ لمع اور رطقیِ اکر‬
‫امشرہال‪2‬وہج تاریخ رجم ےہ‬
‫ںیم ت‬‫وجن﴾‬
‫ہلصیفتداےنی‬
‫﴿ونجری‬ ‫االسالماظنم دلج ؛‬
‫دعل‪٧‬ںیم‬ ‫جہات‪ .‬اسالیم‬
‫‪2‬‬
‫ارگ اقیض ہلصیف دےنی ںیم تال وہج تاریخ رکتا ےہ وت وہ گیاہ اگر ےہ اور اےسیاقیض وک زعمول رک ےک زسا دی اج ےئ یگ۔‬
‫اہتبل ارگ تاریخ یک وقعمل وہج وہ میال ہی ہک فرنیقی حلص رک ںیل ےگ تا دماع ہیلع وک انمست تلہ د ان دوصقد وہوت اجیر‬
‫ےہ۔ارگ داللئ یک امسعت اور وبثت یک فرایمہ ےک دعب یھب اقیض ہلصیف رکےن ںیم تاریخ رکتا ےہ وت افقس اور‬
‫تافرامن ےہ‪ ،‬ارگ قح دےنی ےس ااکنر رکتا ےہ وت رفک اک ادنہشی ےہ(‪)2٧‬۔‬
‫‪ .2‬اقونن اک وتارن‪ ،‬ادتعال اور ہمہ ریگی ااصنف ےک یروقت وصحل یک ےیل تازگریےہ‬
‫اظنم اضق)‪(judicial system‬یک اساش دعل اک ایقم ےہ۔ انساونن ےک درایمن دعل اقمئ رکتا اور ہی‬ ‫یسک یھب ِ‬
‫ےط رکتا ہک ان ےک ےیل ایک زیچ دعل ےہ اور ایک دعل ںیہن ےہ‪ ،‬ہی انساونن ےک اخقل و رت یہ اک اکم ےہ۔ انسان ہن‬
‫ایعمر ملظ وجتیر رکےن اک الہ۔ ہی تانکمم ےہ ہک انسان وخد اےنپ ےیل‬
‫ایعمر دعل وجتیر رکےن اک اجمر ےہ اور ہن یہ ِ‬
‫وت ِ‬
‫وکیئ ااسی اظنم انبےئ وج یقیقح دعل رپ ینبم وہ تا دعل یک امضیت دے ےکس۔ انسان ےک انبےئ وہےئ اظنم ںیم ادتباءً‬
‫اظبہر انتک یہ دعل رظن آ ےئ ھچک یہ رعہص ےک دعب رجتہب ہی تایت رک داتی ےہ ہک ی اتقیقحل ہی اظنم دعل ےک اجبےئ‬
‫ملظ رپ ینبم ےہ اور اش ںیم دعل و ااصنف ےک فالن فالن ولہپون وک دمرظن ںیہن راھک ایگ۔اش ےیل یقیقح اور وفری‬
‫ااصنف اک وصحل اخقل اکانئت ےک انبے وہے وقانین ںیم یہ ےہ۔اسالم ےک وصتر ااصنف ےک اطمقب یسک قح‬
‫دار یک قح یفلت رکتا ملظ ےہاوریسک اک قح روانک تا تاریخ رکتا یھب ملظ ےہ( ‪)2‬۔‬
‫‪ .2‬دعل وک ابعدت اک درہج دےنی ےس ااصنف اک یروقت وصحل نکمم ےہ‬
‫وموجدہ دعایتل اظنم ںیم دعل و ااصنف یک فرایمہ وک وہ سدقش احلص ںیہن وج اسالم ںیم ےہ‪،‬یہی وہج ےہ ہک‬
‫واکلت اک ہشیپ ااصنف یک فرایمہ ںیم اعمویت یک اجبےئ درہعی اعمش نب اکچ ےہ۔ دعاوتلن اک روہی اور دعم دیپسچل‬
‫یھب تاریخ اک ومخت تنیا ےہ ہکبج اسالم ںیم دعل وکابعدت قرار دتا ایگ ےہ۔روسل ارکم ﷺ ےک درج دلی‬
‫ارساد ےس ولعمم وہتا ےہ ہک اتک ڑھگی تا اتک دن اک دعل ساھٹ سال یک ابعدت ےس الضف ےہ۔ اش ےس اسالم‬
‫ںیم دعل ےک اقمم و اتیمہ اک ادنارہ ایک اجاتکس ےہ‪:‬عدل ساعة أفضل من عبادة ستني سنة قيام ليلها وصيام‬
‫هنارها ويا أبا هريرة جور ساعة يف حكم أشد وأعظم عند اهلل عز و جل من معاصي ستني سنة ‪ ،‬ويف‬
‫رواية عدل يوم واحد أفضل من عبادة ستني سنة( ‪،)2‬اور دورسی دحیت ںیم ےہ‪:‬عدل يوم من إمام‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫عادل أفضل من عبادة ستني سنة وحد يقام يف األرض حبقه أزكى فيها من مطر أربعني صباحا(‪)2۰‬‬
‫(اامم (رمکحان تا اقیض) اعدل اک اتک دن ساھٹ سال یک ابعدت ےس الضف تا رتہب ےہ اور قح ےک ساھت دح اک افند‬
‫رنیم ےک ےیل اچسیل دن یک تارشےس رتادہ تار آ ور ےہ)۔‬
‫‪2‬۔ دعل اک وعیس وصتر رجامئ ےک دستات ںیم اعمون ےہ‬
‫دعل اک قلعت رصف دعہیل تا دعایتل اظنم تک دحمود ںیہن ہکلب دعل اک وصتر تہب وعیس اور ہمہ ولہپ ےہ۔ ردنیگ ےک‬
‫ہر اعمملہ ںیم اتک وتمارن روہی دعل کہالتا ےہ۔ می ًال تات وتل ںیم دریگتس دعل ےہ‪ ،‬وقت اک درست اامعتسل‬
‫دعل ےہ‪ ،‬قح دار وک قح ادا رکتا دعل ےہ‪ ،‬وشہر تا ویبی ےک وقحق ادا رکتا دعل ےہ‪ ،‬ینعی دقم دقم رپ دعل یک‬
‫رضورت شیپ آ یت ےہ۔ اےسی ےبامشر وماہ ہر صخش ےک ساآ ے آ ےت ںیہ ںان اےس دعل یک م نھ لزل ےس‬
‫زگرتا ڑپتا ےہاسیج ہک اہلل اعتیل اک ارساد ےہ‪:‬‬
‫ين ُإا ْنُ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ياأَيُّهاُالَّ اذين ُآمنواُكونواُقَ َّو اامين ُباال اْقس اط ُشه َد ا ا‬
‫ُعلَىُأَنْ فسك ْم ُأَ او ُال َْوال َديْ اُن ُ َوا ْْلَق َْربا َ‬ ‫اء ُللَّه َ‬
‫ُولَ ْو َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫واُوإا ْنُتَ لْوواُأ َْوُت ْعُارُضواُفَاِ َّنُاللَّهَُ َكا َنُ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫يَك ْنُغَنيًّاُأ َْوُفَق ًيراُفَاللَّهُأ َْولَىُب اه َماُفَ َمُتَ تَّبعواُال َْه َوىُأَ ْنُتَ ْعدل َ‬
‫ير(‪)22‬‬‫ُخبا ًُ‬
‫با َماُتَ ْع َملو َن َ‬
‫ینعی دعل و ااصنف یک راہ ںیم وکیئ وخین رہتش راکوت ہن ےنب‪ ،‬اانپ دایت افمد‪ ,‬قرایت داری ‪,‬یسک رغبی رپ رتش‪،‬‬
‫دویتس‪ ،‬اقلعتت وریغہ دعل و ااصنف ںیم احلئ ہن وہن۔ اش آ یت ںیم دعل و ااصنف ےک جالف اتک اتک رہشی‬
‫وک ڑج ےس ااھکر اکنیھپ ایگ ےہ۔ دعایتل دعل ےک ایقم اک قلعت قلعت تاہلل اور اہلل اعتیلٰ ےک ساآ ے وجادبیہ ےک ااسحش‬
‫ےس ےہ وج اامین و دیقعہ یک یگتخپ ےک ریغب نکمم ںیہن ےہ۔ اش ےک ےیل وبضمظ اامین اور آ رخت ںیم وجادبیہ ےک‬
‫ااسحش ںیم یگتخپ رضوری ےہ وج ہک اش وقت یراے تام املسمن اعمرشون ےس وقفمد وہیت اجریہ ےہ۔ اش‬
‫روہی یک وہج ےس سارا اعمرشہ دباینم اور ملظ یک آ گ ںیم مسھب وہراہ ےہ نکی رھپ یھب اہلل ےک دنی اور اظنم یک‬
‫رطف روجع اک ایخل تک ںیہن آ تا‪،‬تنتخۃً زساون اور اصمیت اک اتک ال منیایہ ہلسلس رشوع ےہ۔‬
‫‪ .2‬دعل و ااصنف یک یروقت فرایمہ اوراسالیم اظنم دعل یک رتبیت‬
‫اعم وطر رپ ااصنف اک ظفل وےتل یہ دنہ دعایتل ااصنف اور دعاوتلن یک رطف جال اجتا ےہ۔ ہی وت ااصنف ےک وصحل‬
‫یک آ رخی کری ےہ احالہکن اسالم ےک اظنم ایحت ںیم اسالیم اعمرشہ لیکشت دےنی اور اےس وتمارن انبےن ےک ےیل‬
‫اظنم دعل یک وج رتبیت ریھک یئگ ےہ اش ںیم دعل ےک وصحل ےک ےیل دعتمد ادارے وجتیر ےیک ےئگ ںیہ نج ںیم‬
‫تااکیم ےک دعب ست ےس آ رخ ںیم ااصنف ےک وصحل ےک ےیل دعالت اک دروارہ یاکٹھتا اجتا ےہ۔ ارگاسالیم ِ‬
‫اظنم دعل‬
‫‪22۰‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫یک درج دلی رتبیت وک وحلمظ راھک اجےئوت تہب ےس دقمامت ںیم دعالت تک اجےن یک ونیت یہ ہن آےئ اوراش‬
‫ےہ۔‬
‫امشرہ ‪2‬‬ ‫وہ اتکس‬
‫وجن﴾‬ ‫﴿ونجرمکی تا‬
‫ وھج یھب‬ ‫دقمامت اک‬
‫دلج ؛‪٧‬‬ ‫دعاوتلن رپ‬
‫االسالم‬ ‫ےس‬
‫جہات‬
‫رجامئ رپ اق و تاےن ےک ےیلاسالیم اعمرشے یک لیکشت‬ ‫‪.i‬‬
‫رجامئ رپ اق و تاےن اک ست ےس ؤمرث درہعی یہ ہی ےہ ہک دیقعہ و اامین یک یگتخپ وہ اور اہلل ےک ساآ ے وجات دیہ اک‬
‫ااسحش وہ۔ اش رطج ہی دیقعہ اظنم دعل ےک ایقم ںیم اتک ریردست تشپ انپہ نب اجتا ےہ۔ اسالیم اعمرشے‬
‫یک لیکشت ےک ےیل رضوری ادقاامت اسالیم رتاست اک اینبدی فرص ےہ۔میالاسالم انساین اعمرشہ وکرتا ےسیجنیگنس‬
‫رجم ےس اچبےن ےک ےیل رصف دح رتا اجری رکےن رپ یہ اافتک ںیہن رکتا ہکلب اش ےک ےیل وعیس امیپےن رپ اصالیح‬
‫اور ادسنادی دتاریب اایتخر رکتا ےہ تا ہک یسک وک زسا دےنی یک ونیت یہ ہن آے۔ضغِ رصب ‪،‬ریغ رحمم اور رحمم‬
‫اکفرق‪،‬رپدہ ےک ااکحم‪ ،‬اکنج یک رتبیغ‪ ،‬ولخمظ اجمسل ےس مماتعن‪)22(،‬دعم وماتقف یک وصرت ںیم طالق‬
‫عص‬
‫اورجلع ےک وماہ اور ست ےس یرھ رک ےبایح یئ‪ ،‬ےب متی اور اش ےک امتم اابست وک گیاہ قرار دے رک اتک اعمل‬
‫ابیغل طاقت ےک ساآ ے وجات دیہ اک ااسحش رجم رتا رپ اق و تاےن اک ست ےس ؤمرث درہعی ےہ۔ اش رطج اک اسالیم‬
‫اعمرشہ لیکشت تاےن ےک ہجیتن ںیم خت رجامئ یک رشج مک وہ یگ وت الریم وطر رپ دعہیل رپ دقمامت اک وھج یھب مک وہ‬
‫اگ۔‬
‫دہع رسالت اک اسالیم اعمرشہ اور رجامئ یک رشج‬ ‫‪.ii‬‬
‫روسل ارکمﷺےن مکہ ہمظعم ےک ایقم ےک دوران وج رتتیب فرامیئ اش یک وہج ےس املسمونن ےک دولن ںیم‬
‫اقونن اک اش دقر ارتحام دیپا وہایگ ہک وہ اہلل اعتیل ےک مکح اور اقونن ےک آےگ وفرا ًرس اطاعت مخ رک دےتی ےھت‪،‬ویکہکن‬
‫ان اک اامین اھتہک ہی اقونن جدا یک رطف ےس ےہاور ایس ںیم ریخ و فالج ےہ ۔ یہی وہج ےہ ہک دہع رسالت ےک‬
‫اسالیم اعمرشے ںیم اسالیم اقونن اک سک دقر ارتحام تاتا اجتا اھت اش اک ادنارہ اش تات ےس ایک اج اتکس ےہ ہک رشات‬
‫یک رحمت اک وجیہن مکح تارل وہا وت رشات دمہنی ونمرہ یک ویلگن اور تاویلن ںیم اہب دی یئگ ‪،‬احالہکن رشات ونیش‬
‫رع ون یک یٹھگ ںیم ڑپی وہیئ یھت نکی ہی ست ھچک رشتعی رپ اامین اور اسالیم اقونن ےک ارتحام اور رتتیب اک ہجیتن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ی‬ ‫ق‬
‫ےہ۔ اسیج ہک اامم ریبط آ ت رکہمی فَ َه ْل أَنْتُ ْم ُمْنتَ ُهو َن(‪ )22‬ےکتحت ےتھک ںیہ‪ :‬لَ َّما َعل َم ُع َمُر َرض َي اللَّهُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫صلَّى اللَّهُ َعلَْيه َو َسلَّ َم ُمنَاديَهُ‬ ‫َن َه َذا َو ِعي ٌد َش ِدي ٌد َزائِ ٌد َعلَى َم ْع ََن انْتَ ُهوا قَ َ‬
‫ال‪ :‬انْتَ َهْي نَا‪َ .‬وأ ََمَر النِ ُّ‬
‫َِّب َ‬ ‫َعْنهُ أ َّ‬
‫ت يف‬ ‫اْلَ ْمُر َح ََّّت َجَر ْ‬
‫ت ْ‬ ‫الدنَا ُن‪ ،‬وأُ ِري َق ِ‬
‫ت‪ ،‬فَ ُكسَرت ِّ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ك الْ َم ِدينَ ِة‪ ،‬أَََل إِ َّن ْ‬
‫اْلَ ْمَر قَ ْد ُحِّرَم ْ‬ ‫أَ ْن ي نَ ِادي ِيف ِس َك ِ‬
‫ُ َ‬
‫سكك املدينة(‪)22‬‬
‫‪222‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫اش ےک یرسکع وسیبںی دصی ںیم ارمہکی ےن امنیاع رشات اک اقونن تاذف رکتا اچاہ وت رشات ےنچیب اور رختدےن رپ‬
‫لمکم تادنبی اگل دی اور اش اقونن یک ریردست ریہشت یک یئگ سج یک جالف ورری رپ تاچن الھک افراد وک ولیجن ںیم‬
‫دنب ایک ایگ اور دنپرہ الھک تاوتد اک رجامہن وہا نکی ارمیکی جکومت دتاو یرداست ہن رک یکس اور ‪ 2 22‬ںیم ہی اقونن‬
‫وسنمج رکےن رپ وبجمر وہ یئگ۔( ‪)2‬‬
‫اسالیم اعمرشہ لیکشت تاےن ےک ہجیتن ںیم یر وقت دعایتل ااصنف اک وصحل‬ ‫‪.iii‬‬
‫اسالیم اعمرشے ںیم وموجد افراد یک اصالج ےک ےجیتن ںیم دیچیپہ اور نیگنس ونتیع ےک دقمامت یک امسعت اور ان‬
‫اکہلصیف یھب آسان اور سادہ وہ اجتا ےہ۔رجم ےک دعب ااسحش رجم اش وقت تک اھچیپ ںیہن وھچرتا خت تک ہک زسا‬
‫ںیہن لم اجیت وخاہ اش زسا ےک ےجیتن ںیم اجن یہ یلچ اجےئ۔‬
‫‪ ‬دہع رسالت ےک دنچ امہ ےلصیف‬
‫روسل ارکم ﷺ ےن اینپ ایحت ابمرہک ںیم دعتمد دقمامت ےک ےلصیف دےی نج نیم وچری ‪،‬لتق‪ ،‬داہک اور رتا‬
‫ےسیج نیگنس دقمامت یھب ںیہ نکی دعیتل داین یک تارخی ںیم اوک وکیئ میال ںیہن سج ی سج ںیم یسک اش ونتیع‬
‫ےک دقمہم وک دعل ےک امتم رت اقتےض وپرا رکےت وہ ے اش دقر رسعت ےک ساھت اتک یہ نششت ںیم اٹمنتا‬
‫ایگوہ۔درج دلی ےلصیف اش یک دمعہ میال ںیہ‪:‬‬
‫ا۔رتا ےک دقمامت‬
‫رضحت ام زع نب امکل ا یمل ؓ ےس رتا اک ارباکت وہ اجتا ےہ وت وہ یب ﷺ ےک درتار ںیم احرض وہےت ںیہ اور‬
‫ق َ‬
‫رعص رکےت ںیہ تا روسلَ اہلل‪ ،‬إین رتینُ فا ِم یلعي َ‬
‫اتكت اہلل‪،‬ہک اے اہلل روسل ﷺ ھجم ےس رتا اک ارباکت وہا‬
‫ےہ ‪ ،‬ھجم رپ اہلل ابترک و اعتیٰل یک اتكت ےک اطمقب اقونن اک افند ےیجی ۔ روسل اہلل ﷺ ےن ہی تات نس رک اانپ رج‬
‫ابمرک دورسی رطف ریھپ ایل ۔ ام زع ؓ ےن اینپ تات دہرایئ ہک اے اہلل ےک روسل ﷺ؛ ںیم ےن رتا اک ارباکتایک‬
‫ےہ ‪،‬ھجم رپ اہلل ابترک و اعتیلٰ یک اتكت ےک اطمقب اقونن اک افند رکںی ۔اش رطج اتہون ےن اچر رمہبت ہی اافلظ‬
‫مر ِ‬
‫ات‪ ،‬فبِمن؟ مت ےن اچر رمہبت ہی تات ہہک دی‬ ‫دہراےئ وت یب ارکم ﷺ ےن فرامتا‪َ ":‬‬
‫إنك قد قُلتَها أربع َّ‬
‫ےہ‪ ،‬اتبو سک ےک ساھت اش رجم اک اراکت ایک ےہ؟ ان ےس مرتد نفصیالت یھب وپںیھچ هل ضاجعتها؟ " قال‪:‬‬
‫نعم‪ ،‬قال‪" :‬هل باشرهتا؟ " قال‪ :‬نعم‪ ،‬قال‪" :‬هل جامعتَها؟(‪ ")22‬اور خت اعمملہ وخت واحض وہ ایگ وت آت‬
‫ےن اےس رمج رکےن اک مکح دتا۔‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫رتا اسیج نیگنس رجم ےہ‪،‬وبثت اک ایعمر یھب تہب کرا ےہ اور افند یھب اانت آسان ںیہن ےہ نکی ارتعاف رجم ےک دعب‬
‫امشراہس‪2‬الیم اعمرشہ یک لیکشت ےک ہجیتن ںیم ساآ ے آتا ےہ۔‬
‫ےہہی﴾زجعمہ‬
‫﴿ونجراجتیاتا وجن‬
‫لمکم وہ‬
‫ت؛‪٧‬‬‫االسالمیہ امسعدلج‬
‫جہاتور افند اتک‬
‫ہلصیف ا‬
‫اش رطج ہلیبق ونب جہنیہ یک وہ اخوتن سج ےن ارتعاف گیاہ ایک اور اےس اسگنسرایکایگ وت آت ےن فرامتا ہک اش ےن‬
‫اوک وتہب یک ےہ ہک ارگ اےس رتس افراد رپ میسقت رک دی اجےئ وت ان یک ششخب ےک ےئل اک ی وہاجے۔ ایک آت ےن اش‬
‫ےس رتہب وکیئ ااسی صخش داھکی ےہ ہک اش ےن اینپ اجن دے دی ےہ(‪)2٧‬‬
‫ہی اش ےیل ہک روسل ارکم ﷺ ےن ااسی اسالیم اعمرشہ لیکشت دتا اھت اور احصہب ارکام ؓ یک اوک اجالیق رتتیب یک یھت‬
‫ہک وہ یسک اخریج دتاو ےک ریغب اےنپ اایتخر اور وخیش ےس اش رپ لمع رکےت ےھت وخاہ اش یک اخرط ان وک اینپ اجن اک‬
‫تدراہن شیپ رکتا ڑپے ۔ اہین اامین لمع رپ وبجمر رکتا ےہ اور ایس ےس اسالیم اقونن یک تمیق اک ادنارہ ایک اج اتکس‬
‫ےہ۔ داین ےک یسک اقونن ںیم ہی وصختیص ںیہن وہ یتکس ہک وہ انساونن ےک دولن رپ ہضبق رکے ۔ خت یھب ولوگن‬
‫وک اقونن یک رگتف ےس چب نکلٹے اک ومہ اتلم ےہ وت وہ یکلم اقونن یک جالف ورری رک ےک اانپ افمد احلص رکےت ںیہ۔‬
‫اش یک وہج ہی ےہ ہک دوینی وقانین ںیم رصف دوینی زسااک وخف وہتا ےہ ہکبج اسالیم اقونن ںیم دوینی زسا ےس‬
‫رتادہ ارخوی زسا اک وخف وہتا ےہ‪،‬یہی وہج ےہ ہک اہین شیتفت ےس ےل رک افند تک امتم رمالح زیتی ےس ےط وہ‬
‫اج ےت ںیہ۔‬
‫ت۔دقمہم لتق‬
‫علقمۃ نب والئ ایبن رکےت ںیہ ہک ان ےک وادل ےن اںیہن اتبتا ہک وہ روسل ارکم ﷺ یک سلجم ںیم ےھٹیب وہےئ‬
‫ےھت ہک ااچتک اتک صخش دورسے وک اتک ریس ےس چنیھک رک ال راہ اھت ۔ اش ےن اہک ہک اے اہلل ےک روسلﷺ؛‬
‫اش ےن ریمے اھبیئ وک لتق ایک ےہ ‪،‬وت روسل ارکم ﷺ ےن وپ اھچ ‪ :‬اقیلیہ؟ایک مت ےن اےس لتق ایک ےہ ؟ وت دمیع‬
‫ےن اہک ہک ارگ ہی ارتعاف ںیہن رکے اگ وت ںیم وبثت شیپ رک دون اگ۔ وت اش صخش ینعی دمیع ہیلع ےن اہک ہک اہن‬
‫ںیم ےن اےسلتق ایک ےہ ۔ روسل ارکم ﷺ ےن وپاھچ‪ :‬فيك قیلیہ؟مت ےن ےسیک لتق ایک ےہ؟ وت اش صخش ےن‬
‫اہک ںیم اور ہی (وتقمل) درخت ےس ےتپ اھجر رےہ ےھت‪ ،‬اش ےن ےھجم اگیل دی اور ہصغ دالتا وت ںیم ےن اش ےک رس‬
‫ےک اتک ےصح رپ اہلکری ےس امرا اوراےس لتق رک دتا ۔ روسل ارکم ﷺ ےن وپاھچ‪ :‬هل لك من شيء ّ‬
‫تؤديه‬
‫عن نفسك؟ ایک اہمترے تاش وکیئ اوک زیچ ےہ ہک مت اینپ اجن ےک دبےل دے ؟وک؟ اش ےن اہک ریمے تاش‬
‫ریمی اش اچدر اور اہلکری ےک وسا ھچک ںیہن ‪،‬وت روسل ارکم ﷺ ےن وپاھچ ‪ :‬أفرتى قومك يشرتونك ایک ایخل‬
‫ےہ اہمتری وقم اہمترا اعموہض دے دے یگ؟ وت اش ےن اہک ریمی وقم ںیم ریمی ہی تیثیح وت ںیہن ےہ۔وت یب‬
‫‪222‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫ارکمﷺ ےن وہ ریس دمیع یک رطف یکنیھپ اور اےس فرامتا‪ :‬دونك صاحبك اش صخش وک ےل اجو‪ ،‬وت دمیع‬
‫اےس ےل ایگ ‪،‬خت دوونن واہن ےس ےلچ ےئگ وت روسل ارکم ﷺ ےن فرامتا ‪:‬إن قتله فهو مثله ہک ارگ ہی اےس‬
‫لتق رک دے وت ہی یھب ایس اسیج وہاگ۔ خت ہی تات دمیع تک یچنہپ وت وہ واسپ وہا اور اہک ہک اے اہلل ےک‬
‫روسلﷺ‪ :‬ریمے ملع ںیم ہی تات آیئ ےہ ہک آت ےن فرامتا ےہ ہک ارگ ہی اش وک لتق رکدے وت ہی یھب اش‬
‫اسیج وہاگ ہکبج ںیم ےن آت ےک ےلصیف ےک اطمقب اش وک ڑکپا ےہ۔ وت روسل ارکم ﷺ ےن فرامتا‪ :‬أما تريد أن‬
‫يبوء بامثك وامث صاحبك؟( ‪ )2‬ایک مت ںیہن اچےتہ ہک ہی وتقمل ےک اور ریتے گیاہ اک ہی قحتسم وہ اجےئ؟ وت اش‬
‫ےن اہک ہک اے اہلل ےک روسل ﷺ ویکن ںیہن ارگ ہی تات ےہ وت کیھٹ ےہ ۔ اش ےن ریس کنیھپ دی اور دمیع‬
‫ہیلع وک وھچر دتا۔‬
‫لتق اسیج رجم وج لسن در لسن دینمش وک منج داتی ےہ‪ ،‬نکی اامین یک حطس اوک ےہ ہک اش یک اخرط ہر زیچ قرتان وہ‬
‫اجیت ےہ اور لتق ےسیج رجم اک اتک امسعت ںیم ہلصیف وہ اجتا ےہ۔‬
‫ج۔دویاین دقمہم‬
‫رضحت اسعت ؓ روایت رکےت ںیہ ہک رضح ومت اور دنکہ تایم ہگج ےک دو افراد یب ﷺ یک جدمت ںیم اانپ‬
‫دقمہم ےل رک احرض وہےئاوران اک انترہع نمی ںیم رنیم ےک وحاےل ےساھت۔ رضح ومت ےک صخش ےن اہک ہک اش‬
‫ےک وادل ےن ریمی رنیم رپ تااجیر ہضبق رک ایل ےہ‪ ،‬وت دنکی ےن اہک اے اہلل ےک روسل ﷺ‪ :‬ہی ریمی رنیم ےہ‬
‫اور ےھجم ریمے وادل ےس ورایت ںیم یلم ےہ ۔ وت یب ارکم ﷺ ےن رضحیم ےس فرامتا‪:‬هل لك بينة؟ایک‬
‫اہمترے تاش وکیئ وبثت ےہ ؟ وت اش ےن اہک ہک وبثت وت ںیہن تا مہ ںیم اہلل یک مسق اھکتا وہن ہک انتج ںیم اجاتن‬
‫وہن ہی ریمی رنیم ےہ اور اش ےک تات ےن تااجیر اش رپ ہضبق ایک ےہ۔ ات دنکی یھب مسق ےک ےیل ایتر وہ ایگ ۔وت‬
‫روسل ارکم ﷺ ےن فرامتا ‪َ:‬لَ ي ْقت ِطع أَح ٌد ماَلً بِي ِم ٍ ِ‬
‫َج َذ ُم وج صخش یھب دورسے اک‬ ‫ني إَِلَّ لَق َى اللَّهَ َوُه َو أ ْ‬ ‫ََ ُ َ َ َ‬
‫امل مسق اھک رک تااجیر رطےقی ےس ایھتہ اتیل ےہ وت وہ جدام یک احلت ںیم اہلل ےس ےلم اگ اوراہلل ابترک و اعتیٰل اش رپ‬
‫ااہتنیئ بضغ تاک وہاگ۔ ہی تات نس رک دنکی اےنپ اطمہبل ےس دست یردار وہ ایگ اور اش ےن اہک‪ :‬هي‬
‫أرضه( ‪ ( )2‬ہی رنیم ایس یک ےہ)۔‬
‫دویاین دقمامت اک ہلسلس تہب وطلی وہ تا ےہ اور یئک ںیلسن زگر اجیت ںیہ نکی اش دقمہم اک ہلصیف یھب اتک یہ‬
‫یشیپ ںیم وہ اجتا ےہ ویکہکن ذموکرہدحیت ےک دعب یسک یک رجات ںیہنیھت ہک مرتد تات یک اجیت۔‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫ذموکرہ میاولن ےس وخبیب ادنارہ ایک اج اتکس ےہ ہک ارگ رتاست اسالیم اعمرشہ یک لیکشت اک فرہضی رس ااجنم دے وت ہن‬
‫ہکلبہ ی‪2‬ری دح تک رجامئ ےس تاک اعمرشے اک وخات یھب وپرا وہ‬‫ےہامشر‬ ‫یمک اتآیتکس‬
‫وجن﴾‬ ‫اخرط وخاہ‬
‫﴿ونجری‬ ‫رشج ںیم‬
‫دلج ؛‪٧‬‬ ‫جہاترجامئ یک‬
‫االسالم‬ ‫رصف‬
‫اتکس ےہاور رجامئ یک رشج مک وہےن ےک ہجیتن ںیم دعاوتلن ےک ےیل یر وقت اور وفری ااصنف یک فرایمہ یھب نکمم‬
‫ت ےک نمض ںیم ےتھک ںیہ‪:‬‬‫ت َت ِنيیا ٍ‬
‫وہ ےکس یگ۔اامم قریبط اش آ یت‪َ :‬واَی ْ َرلْیا ف ِتہا آ تا ٍ‬
‫والفائدة ىف كل هذا اتقاء احملارم والبعد عنها ومعرفة اهلل املعرفة اليت جتعل املرء خيضع جلالله وعظيم‬
‫قل أو كثر فإذا مت له ذلك صلحت نظم‬ ‫سلطانه‪ ،‬ويشعر بأنه حماسب على كل ما يعمل من عمل ّ‬
‫الفرد ونظم اجملتمع‪ ،‬وسادت السكينة والطمأنينة بني الناس‘‘(‪)2۰‬‬
‫ینعی اہلل اعتیل یک رعمتف وہ ‪ ،‬اش یک تمظع اک ادراک وہ اور اےکس ساآ ے وجات دیہ اک ااسحش وہ وت اتک اسالیم‬
‫اعمرشہ ووجد ںیم آتا ےہ سج ےک ہجیتن ںیم رجامئ رپ اق و تاتا اجاتکسےہ۔‬
‫یہی وہج ےہ ہک دوتسرتااتسکن ‪2 ٧2‬یک اسالیم داعفت ہصح دوم ںیم اکروتار تکلمم ےک ےیل وج راہ امن اوصل‬
‫(‪ )Principles of policy‬دےی ےگ ںیہ ان ںیم اسالیم رطر ردنیگ یک امضیت دی یئگ ےہ۔ آرلکیٹ‪ 22‬ںیم‬
‫اہک ایگ ےہ ‪:‬‬
‫‪Islamic Way of Life; Steps shall be taken to enable the Muslims of Pakistan‬‬
‫‪individually and collectively, to order their lives in accordance with the‬‬
‫‪fundamental principles and basic concepts of Islam and to provide facilities‬‬
‫‪whereby they may be enabled to understand the meaning of life according to‬‬
‫(‪Holy Quran and Sunnah. )31‬‬
‫ینعی املسمتان تااتسکن یک ارفنادی اور اامتجیع ردنیگ اسالم ےک اینبدی اوصولن اوروصترات ےک اطمقب داھےنل ےک‬
‫ےیل ادقاامت ےیک اجںیئ ےگ۔ارگ رتاست اسالیم اعمرشے ےک ایقم یک اش آینیئ رضورت وک وپرا رکے وت اش‬
‫ےس رجامئ یک اتک دتعم ہب دعتاد دعایتل دماجلت ےک ریغب یھب مک وہ اجیت ےہ۔اسالیم اعمرشے ےک ایقم ےک ےئیل‬
‫اتک امہ دقم رتایتس حطس رپ خشیہ ےک ادارے اک ایقم ےہ۔‬
‫رجامئ ےک دستات ےک ےیل خشیہ اک ادارہ‪:‬‬ ‫‪.iv‬‬
‫ل‬
‫اش ادارے اک اینبدی دصقم ارم تارعملوف اور یہن نع ا میکر ےہ۔ اسالیم اعمرشے یک لیکشت اور رجامئ ےک دستات‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫ےک ےیل اش ادارے اک ایقم اسالم ےک اظنم دعل اک الریم اقتاض ےہ۔ رتاست اک فرص ےہ ہک اعمرشے ےس یراویئن‬
‫ےک دس تات اک ااظتنم رکے تاہک اجالیق احمد رپ ںان ںان رےنخ ںیہ اںیہن رھبا اجےکس اسیج ہک ارساد تاری ےہ‪:‬‬
‫وف َونَ َه ْوا َع ِن الْ ُمْن َك ِر َولِلَّ ِه َعاقِبَةُ‬
‫الزَكاةَ وأَمروا بِالْمعر ِ‬
‫لص َالةَ َوآتَ ُوا َّ َ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫ين ا ْن َم َّكن ُ‬
‫َّاه ْم ِيف ْاأل َْر ِ‬
‫ض أَقَ ُاموا ا َّ‬ ‫َّ ِ‬
‫الذ َ‬
‫ْاأل ُُمور(‪)22‬۔روسل ارکمﷺ دقمامت یک امسعت ےک وقت یھب فرنیقی یک اصالج اک یسک دح تک اامتہم‬
‫فرامےت ےھت اش اک ادنارہ درج دلی دحیت ےس ایک اجاتکس ےہ۔ ام ہملسؓ فرامیت ںیہ ہک روسل ارکم ﷺ ےن ارساد‬
‫فرامتا‪ :‬دوھکی ںیم یھب اتک انسان وہن۔ مت ولگ اےنپ ڑگھجے اور دقمےم ےل رک ریمے تاش آ ےت وہ‪ ،‬وہ اتکس‬
‫ےہ مت ںیم ےس وکیئ اتک دورسے ےک اقمہلب ںیم رتادہ رتان آ ور اور دلیل شیپ رکےن ںیم زیت وہ‪ ،‬ںیم وت ایس‬
‫اینبد رپ ہلصیف رکون اگ‪،‬وج ںیم ونسن اگ۔ لہٰدا ارگ ںیم ےن یسک اھبیئ ےک قح اک ہلصیف قح دار ےک اجبے دورسے ےک‬
‫قح ںیم رک دتا وہ وت اےس اچےیہ ہک ہن ےل‪ ،‬ہی وت آ گ اک ڑکٹا ےہ وج اےس ںیم اکت رک دے راہ وہن۔(‪)22‬‬
‫ارگ یسک صخش ںیم وھترا سا اامین یھب وہ وت اش ارساد ےک دعب وہ یھبک یھب دورسے اک امل تااجیر رطےقی ےس‬
‫ایھتہےن یک رجات ںیہن رکے اگ۔اش ےس رتہب اصالج اک ؤمرث رطہقی ںیہن وہاتکس۔‬
‫‪ ‬خشیہ دہع رسالت ﷺ ںیم‬
‫رساکری حطس رپ اش امہ اکم یک رضورت اسالیم رتاست ےک رور اول یہ ےس وسحمش رک یل یئگ یھت ۔خت تک‬
‫رتاست دمہنی یک دحود تک دحمود ریہ اش وقت تک روسل اہلل ﷺ سفنب سیفن یہ اش اکم وک ااجنم دتا رکےت‬
‫ےھت‪ ،‬انچہچن اش دصقم ےک ےئل آت ﷺ واتقً وفاتقً تارار اک رکچ اگلےت اور وکیئ طلغ اکم دےتھکی وت وفرا ًہبنتم فرامےت اور‬
‫اش یک اصالج رکےت‪ ،‬انچہچن وہشمر واہعق ےہ ےسج اامم ملسم ؒ ےن رضحت ا وہرریہ ےک وحاہل ےس روایت ایک ےہ ہک‬
‫اتک تار روسل اہلل ﷺ تارار اک اعمہنئ فرامےن ےک ےئل رشتفی ےل ےئگ ‪ ،‬واہن اتک اصخت دنگم فروخت رک‬
‫رےہ ےھت اور دنگم اک دھیر ساآ ے اگل وہا اھت۔ روسل اہلل ﷺ ےن دنگم ےک دھیر ںیم دست ابمرک داال وت ےچین‬
‫ےس یلیگ دنگم یلکن اور اویلگنن وک رتی وسحمش وہیئ‪ ،‬آت ﷺ ےن فرامتا‪ :‬دنگم واےل !ہی ایک؟ ان اصخت ےن‬
‫رعص ایک‪ :‬تا روسل اہلل ﷺ ہی تارش ںیم گیھب یئگ یھت ‪ ،‬فرامتا‪ :‬اش یلیگ دنگم وک اورپ ویکن ںیہن راھک تا ہک‬
‫ولگ دھکی ںیکس؟ آت ﷺ ےن فرامتا‪ ،:‬تاد روھک وج صخش اش رطج یک ریہا ریھپی تا دوھاک تاری رکے وہ مہ ںیم‬
‫ےسںیہن(‪)22‬‬
‫۔اتک اور ومہ رپ روسل اہلل ﷺ تارار رشتفی ےل ےئگ وت اتک اصخت وک وکیئ زیچ وتےتل وہےئ داھکی وت ارساد‬
‫فرامتا ‪ :‬اتَّ ِز ْن َوأ َْرِج ْح( ‪ )2‬ایھچ رطجوتول اور اتکھج وہا وتول۔‬
 ‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫ایس رطج رضحت دبعاہلل نب رمع ؓ یک اتک اور روایت ےس اتپ اتلچ ےہ ہک روسل اہلل ﷺ ضعب اواقت دورسے‬
‫امشرہر‪2‬ےتجیھب رےتہ ےھت۔۔ دعب ںیم خت اسالیم رتاست دمہنی ےس‬
‫ےیل﴾تارا‬
‫اکومنی تاےکوجن‬
‫رطج‪٧‬ےک﴿ونجر‬
‫االسالمش دلج ؛‬
‫جہاترکام وک یھب ا‬
‫احصہب‬
‫ت‬
‫تاہر یھب ھی یئگ وت اش اکم ےک ےیل مسنق ًال آدیم رقمر رک دے ےئگ۔ انچہچن دمہنی ونمرہ ںیم رضحت افروق امظع ؓ‬
‫اور مکہ رکمہم ںیم رضحت دیعس نب ااعلص وک بستحم رقمر ایک ایگ۔ (‪)22‬‬
‫ریغ رضوری دقمہم تاری اک دتارک تدرہعی میکحت تا تایثل‪Alternative Dispute :‬‬ ‫‪.v‬‬
‫)‪Resolution (ADR‬‬
‫وموجدہ دعایتل اظنم یک دیچیپویگن ےس ےنچب اور ااصنف یک فرایمہ ےک ےیل آ ج لک وکال‪ ،‬امہرنی اقونن اور جج‬
‫اصابحن رثکبت اش اضطالج اک اامعتسل رکےت ںیہ‪ 2٧‬اور ‪Alternative Dispute Resolution‬‬
‫)‪ (ADR‬وک ااصنف یک یر وقت فرایمہ ےک ےیل رتہبنی ابتمدل قرار دے رےہ ںیہ۔ ہی تقیقح ےہ ہک ارگ اش‬
‫ادارے یک اسالیم اوصولن ےک اطمقب لیکشت یک اجے وتوموجدہ دعایتل اظنم یک دیچیپویگن ےس ےنچب اور ااصنف یک‬
‫فرایمہ ےک ےیل ہی رتہبنی اظنم ےہ۔دعل وت لصف وصخمت اک درہعی ےہ‪ ،‬ارگ ہی دصقمتایثل ےک درےعی احلص وہ‬
‫اتکس ےہ وت دبرہج اویل اقت وبقل ےہ ۔‬
‫وموجدہ دعایتل اظنم آ ج اش یک اتیمہ رپ تہب رور دے راہ ےہ ہکبج اسالیم اظنم ایحت ںیم انتراعت یک وصرت‬
‫ںیم میکحت وک ریغ ومعمیل اتیمہ دی یئگ ےہ۔ ارگہچ قرآ ن دیجم ںیم وج وصرت درک یک یئگ ےہ وہ رونیج ںیم یراع‬
‫دور رکےن ےک ےیل ےہ‪:‬‬
‫ص َم ًحاُي َوفِّ اق ُاللَّهُ‬ ‫ا ا‬ ‫ُش َقا َق ُب ينا اهماُفَاب عثواُح َكم اُ ا ا‬ ‫ُخ ْفتم ا‬ ‫ا‬
‫ُو َح َك ًماُم ْن ُأ َْهل َهاُإا ْن ُي اري َداُإا ْ‬
‫اُم ْن ُأ َْهله َ‬ ‫َْ َ ْ َ َ ً‬ ‫َوإا ْن ْ‬
‫اُخبا ًيرا( ‪)2‬‬‫يم َ‬ ‫ب ي ن هماُإا َّنُاللَّهُ َكا َن ا‬
‫ُعل ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ‬
‫ نکی ہی میکحت رور رمہ ےک اعم اعممالت ںیم انتراعت ےک لح ےک ےیل یھب ہن رصف اجیر ےہ ہکلب اش اک مکح‬
‫ُواتَّقواُاللَّهَُلَ َعلَّك ْمُت ْر َحمون( ‪)2‬‬ ‫َصلاحواُبَ ْي َنُأ َ‬ ‫ا‬
‫َخ َويْك ْم َ‬ ‫ےہ‪:‬إانَّ َماُالْم ْؤمنو َنُإا ْخ َوةٌُفَأ ْ‬
‫ہی مکح اعم ےہ یسک یھب انترع تاڑگھجے یک وصرت ںیم اخدنان‪ ،‬ہلحم تا عالہق ےک زعمرنی‪ ،‬املع اور رجتہب اکر افراد رپ‬
‫لمتشم اصمیتحل یٹیمک انبیئ اجیتکس ےہ سج ےس دوونن فرقی نئمطم وہن۔‬
‫۔ ارگتایثل وکلسن اقونن ےک تحت لمع ںیم آیئ وہ وت تالت اک ہلصیف تااقدعہ اقیض یہ ےک ےلصیف یک رطج وہاگ اہتبل ان‬
‫دوونن ولصیفن ںیم ضعب اعممالت ںیم فرق ےہ می ًال‬
‫‪22٧‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬

‫‪ .2‬دحود اور اصقص ےک اعممالت ںیم تایثل درست ںیہن ۔‬

‫لع‬
‫‪ .2‬خت تک تالت اانپ ہلصیف ہن دے دے اش وقت تک اش یک تیثیح الریم وطر رپ واخت ا م وہےن یک ںیہن‬
‫ےہ ینعی اش دوران وکیئ اتک فرقی ہلصیف ےس روجع رکتا اچےہ وت وہ ااسی رک اتکس ےہ اہتبل تالت اانپ ہلصیف دے‬
‫دںی وت روجع رکتا اجیر ںیہن ےہ ۔‬
‫‪ .2‬ارگ تالت یسک ااہتجدی ےلئسم ںیم ہلصیف دے دںی اور دعب ںیم ہی ہلئسم یسک اقیض یک دعالت ںیم شیپ ایک‬
‫اجےئ سج یک راے تالت یک راے ےس فلتخم وہ وت اقیض اش ےلصیف وک وسنمج اور اکدعلم قرار دے اتکس‬
‫ےہ۔(‪)2۰‬‬
‫‪ ‬وہید اکیب ﷺوک مکح انبتا‬
‫روسل ارکم ﷺ ےک لمع ےس یھب ولعمم وہ تا ےہ ہک تالت یھب ہلصیف دے اتکس ےہ۔دبعاہلل نب رمع ؓ ایبن‬
‫رکےت ںیہ ہک ھچک وہیدی یب ﷺ ےک تاش آےئ اور اتہون ےن اتبتا ہک اتک صخش اور اتک وعرت ےن رتا اک‬
‫ارباکت ایک ےہ‪ ،‬وت روسل ارکم ﷺ ےن فرامتا ‪ :‬ام دجتون ی اوتلراہ ی سان ارلجمکہ رمج ےکتارے ںیم وترات‬
‫ںیم ایک مکح ےہ؟وت اتہون ےن اہک ہک مہ اےس روسا رکےت ںیہ اور وکرون یک زسا دی اجیت ےہ۔ وت اش ومہ رپ‬
‫رضحت دبعاہلل نب سالم ؓ ےنفرامتا ہک مت ےن طلغ ایبین یک ےہ وترات ںیم رمج اک مکح ےہ ‪ ،‬ےل آو وترات‪ :‬وت خت‬
‫اتہون ےن وترات وھکیل وت آیت رمج رپ اہھت رھک دتا اور اش آیت ےس ےلہپ اور دعب واال ہصح ڑپانھ رشوع ایک‪ ،‬رضحت‬
‫دبعاہلل نب سالم ےن اہک ہک اانپ اہھت ااھٹو ‪ ،‬خت اش ےن اانپ اہھت ااھٹتا وت اش ںیم آیت رمج وموجد یھت ‪ ،‬وت ےنہک ےگل‬
‫اے دمحم ﷺ اش ےن چس اہک ےہ اش ںیم آیت رمج وموجد ےہ۔ وت یب ﷺ ےن ان دوونن وک رمج رکےن اک مکح‬
‫دتا ۔ دبعاہلل نب رمع ؓ فرامےت ںیہ ہک ںیم ےن اش صخش وک داھکی ہک وہ وعرت ےک اورپ اکھج وہا اھت تاہک اےس رھتپون‬
‫ےس اچب ےکس(‪)22‬۔‬
‫ایس رطج ونب قرنطہ ےک وحاےل ےسرضحت دعس نب اعمد ےن وطبر مکح ہلصیف دتا ہک ان ےک وج وجگنج ںیہ ان وک لتق ایک‬
‫اجےئ اور ان ےک وچبن وک دیقی انبایل اجےئ ۔ خت یب ﷺ ےن ہی ہلصیف انس وت آت ےن فرامتا‪ :‬لقدحکمت فيهم‬
‫حبکم امللک(‪)22‬ہک آت ےن ان ےک تارے ںیم وہ ہلصیف ایک ےہ وج اہلل اک ہلصیف ےہ۔‬
‫وچہکن تایثل ںیم دقمہم ےک دوونن فرقی رسیتے فرقی ےس انترع ےک لح ںیم دمد ےتیل ںیہ اور ہی رسیتا فرقی‬
‫تات خٹت اور ااہفم و میہفت ںیم وہسلت فرامہ رکتا ےہ اور یسک یقطنم ےجیتن تک ےنچنہپ ںیم دمد فرامہ رکتا ےہ‪،‬اش‬
‫ےیل اعم احالت ںیم میکحت ےک درےعیتاذف وہےن واےل ولصیفن یک تیثیح اجالیق ونتیع یک وہیت ےہ تامہ اےس‬
‫‪22‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫ؤمرث انبےن ےکےیل رضوری ےہ ہک اش وحاےل ےس اقونن ساری یک اجےئ ہک دعالت ںیم دقمہم الےن ےس ےلہپ‬
‫وکرت ےک رری اامتہم لنشین وجدلشی اکرفنسن ںیم ہی وجتیر‬ ‫رپسمی‬
‫امشرہ ‪2‬‬ ‫اسیج ہک‬
‫وجن﴾‬ ‫زگا؛رتا‪٧‬اچےیہ‬
‫﴿ونجری تا‬ ‫االسالمےس دلج‬
‫جہاتاصمیتحل لمع‬
‫اےس‬
‫دی یئگ ےہ‪:‬‬
‫‪Necessary amendments have to be made in law that before approaching the‬‬
‫‪court the parties should make an attempt for resolving their disputes through‬‬
‫(‪mediation.)43‬‬
‫میکحت ےک وحاےل ےس اش اکرفنسن ںیم دنمرہج دلی دنچ افسرسات دی یئگ ںیہ‪:‬‬
‫‪ ‬وعام ںیم اش اظنم ےس آ اگیہ ےک وحاےل ےس رھبوپر مہم جالیئ اجےئ اور اش یک اتیمہ ااجرگ یک اجےئ تاہک‬
‫دعاوتلن رپ دقمامت اک وھج مک ایک اجےکس۔‬
‫‪ ‬وکال یھب اصمیتحل لمع یک وحہلص ازفایئ رکںی۔‬
‫‪ ‬ہر وصہب یک اہیئ وکرت یک حطس رپ رٹگننی رٹنسر اقمئ ےیک اجںیئ وج ارانیک دعالت یک رتتیب اک اامتہم رکںی اور‬
‫رھپ اےس علض یک حطس رپ اقمئ ایک اجےئ‪22‬۔‬
‫ہی ارتات اضق اک درست تمس ںیم اتک امہ دقم ےہ وج اسالیم اوصولن ےک اطمقب ےہ۔ ہی ادارہ انتراعت اور‬
‫دقمامت ےک یرے انتست وک مک رکےن ںیم دمداگر تایت وہاتکس ےہ۔‬
‫ہی لمع دوونن فروقین ںیم یراہ راست یھب وہاتکس ےہ ینعی یسک رسیتے فرقی یک دماجلت یک رضورت ںیہن‬
‫وہیت۔‬
‫ااصنف یک وفری فرایمہ تدرہعی رایض تاہم‪/‬حلص‪Conciliation :‬‬ ‫‪.vi‬‬
‫لصل‬
‫حلص اور رایض تاہم دعل ںیم ےلصیف یک اتک نسحتسم لکش ےہ اسیج ہک اہلل ابترک و اعتیٰل اک ارساد ےہ ‪ :‬وا ح ریخاور‬
‫تنت‬
‫وسرہ ارجحلات ںیم ےہ‪ :‬افصلخو ھما یب ارکم ﷺ تاومعلم فرنیقی ںیم ہیفصت حلص ےک درہعی ایک رکےت ےھت۔‬
‫اش وحاےل ےس دہع رسالت ےک دنچ امہ ےلصیف درج دلی ںیہ ‪:‬‬
‫‪2‬۔ رضحت بعک ؓ نب امکل اک دہع رسالت ںیم اتک دورسے احصیب انبَ ایب َج ْد َردٍرپ قرص اھت۔ اتہون ےن دجسم‬
‫وبنی ںیم اش اک اطمہبل ایک۔ ھچک یراع وہا وت دجسم وبنی ںیم ان یک اوارںی دنلب وہ یئگ اہین تک ہک روسل‬
‫ارکمﷺ ےن یھب اےنپ رجحہ ابمرک ںیم آ وارںی ںینس وت آت ےن رجحہ اک رپدہ یاٹتا اور بعک نب امکل ےس‬
‫فرامتا‪ :‬اے بعک ! وت اتہون ےن رعص ایک ‪ ،‬اے اہلل ےک روسل احرض وہن۔ آت ﷺ ےن بعک ؓ ےس اہھت اک‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫اسارہ رکےت وہےئ فرامتا ہک مت اش دقر قرص یک رمق اعمف رک دو۔وت اتہون ےن رعص ایک اے اہلل ےک روسل‬
‫ںیم ےن مکح اجب التا۔ات دورسےےس اہک ہک ا وھ اور قرص یک تایق رمق ادا رکو ‪2‬‬
‫اہتبل حلص ہر اعمملہ ںیم ںیہن وہ یتکس ےہ ہکلب اش ےک ےئیل ھچک رشاطئ ںیہ نج اک درک درج دلی دحیت ںیم ایک ایگ‬
‫ےہ‪:‬‬
‫أح َّل‬
‫صلحاً َ‬‫املسلمني ‪-‬زاد أمحد‪ -‬إَل ُ‬
‫َ‬ ‫جائز بني‬
‫لح ٌ‬ ‫رسول اهلل ‪ -‬صلَّى اهلل عليه وسلم ‪ُّ :-‬‬
‫الص ُ‬ ‫قال ُ‬ ‫َ‬
‫حراماً أو َحَّرَم َحالَلً(‪)22‬‬
‫روسل ارکم ﷺ ےنفرامتا؛املسمونن ےک درایمن ہر مسق یک حلص اجیر ےہ وساےئ اش حلص اوررایض تاہم ےک‬
‫سج ےس وکیئ رحام زیچ اجیر وہ یت وہ تااجیر زیچ رحام وہیت وہ۔‬
‫َ‬
‫‪2‬۔ ونب رمعو نب وعف ںیم ڑگھجا وہ ایگ ‪،‬وت اش یک اطالع روسلُ اہلل ‪ -‬صل يی اہلل ہیلع وملس وکوہیئگ وت آت امنر رہظ ےک‬
‫دعبحلص رکاےن ےک ےیل اجےن ےگل وت تالل ریض اہلل ےس فرامتا‪:‬ارگ امنر رصع اک وقت وہ اجےئ اور ںیم ہن چنہپ ؟وکن‬
‫وت ا ورکب ریض اہلل ےسامنر ڑپاھےن اکہہک د ان۔(‪)2٧‬‬
‫‪2‬۔ رضحت رمع فرامےت ںیہ فرنیقی وک واسپ رک دتا رکو تا ہک وہ اصمتحل رک ںیل‪ ،‬اش ےیل ہک دعایتل ہلصیف ولوگن‬
‫ںیم دینمش وک منج داتی ےہ۔( ‪)2‬‬
‫رضحت رمع اک ہی ہلصیف رہگے دعایتل رجتہب ‪،‬اعمرتشیت رووین ےک مہف اور انساین ایسفنت ےک دقیق اطمہعل اک ہجیتن‬
‫ےہ۔ ارگ دعہیل اےس تایسیل ےک وطررپ اایتخر رک ےل وت وموجدہ رحبان ےس اجنت لم یتکس ےہ۔‬
‫ااصنف یک وفری فرایمہ تدرہعی ادارہ ااستحت‬ ‫‪.vii‬‬
‫ااصنف یک یر وقت فرایمہ اک اتک ؤمرث درہعی بستحم اک ادارہ یھب ےہ سج اک اینبد ی دصقم جکومت ےک تا ارث ادارون‬
‫ےک جالف اعم رہشوین یک داد ریس اور راکتات اک اراہل ےہ۔تااتسکن ںیم اش اک ایقم ‪1983‬ءںیم وہا۔ وافیق‬
‫بستحم یک ساالہن روپرت ‪ 2015‬ےس ادنارہ وہتا ےہ ہک ہی ادارہ راکتات ےک یر وقت اراہل ےک وحاہل ےس تہب دح‬
‫تک اکایمت ےہ۔ اعم وطر رپ ساھٹ دونن ےک ادنر یسک یھب راکیت رپ ہلصیف دے دتا اجتا ےہ نکی ات تاٹلئ‬
‫رپاٹکیج ےک تحت دنپرہ دونن ںیم ہلصیف دتا اجتا ےہ ۔میال‪ 2013-15‬ںیم ‪ 207,392‬راکتات اک اراہل ایک‬
‫ایگ۔اش روپرت ےک آاغر ںیم وافیق بستحم اک ہی دوعی لقن ایک ایگ ےہ‪:‬‬
‫‪I report that we have decided 207000 complaints and there is zero‬‬
‫‪22۰‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫‪pendency)49(.‬‬
‫امشرتہا‪2‬م ےس تاد ایک اجتا ےہ اور اش ےن رمکحاونن ےک اظممل ےک‬ ‫﴿ونجرالتی تۃاالمطا‬
‫وجنمل﴾ےک‬ ‫ںیم؛ہی‪٧‬ادارہ و‬
‫االسالمرخی دلج‬ ‫اسالم‬
‫جہاتیک دعایتل تا‬
‫جالف ولظمم یک داد ریس یک دمعہ میاںیل اقمئ ںیک ںیہ۔ ارگ اش ےک وعیس تاریخی رکدار وک احبل رک دتا اجےئ وت‬
‫دعاوتلن ےس تہب دح تک دقمامت اک وھج مک وہ اج ےئ اگ۔‬
‫‪ ‬دہع رسالت اور جالتف رادشہ ںیم ااستحت یک وصرںیت‪:‬‬
‫ااستحت ےک ادارے وک ہشیمہ ےس اتک مین دعایتل ادارہ اھجمس ایگ اور اےس ومجمیع اظنم دعل اک اتک امہ ہصح وصتر ایک‬
‫۔دصر اسالم ںیم خت روسل ارکم ﷺ اور افلخء رادشنی ؓ وخد یراہ راست دعالت الیپ ےک فراضئ رس‬ ‫ِ‬ ‫اجتا ےہ‬
‫ااجنم دےتی ےھت وت خشیہ یک اٰیلع رتنی دعالت ینعی بستحمِ اٰیلع یک دہم دارتان یھب اکیر و رتشیب وخد یہ رس ااجنم دتا‬
‫رکےت ےھت ‪ ،‬نکی وجن وجن اسالیم رتاست یک دحود یتلیھ ںیئ ‪ ،‬جکومت ےک اکم ںیم یھب و تع دیپا وہیت یئگ‬
‫اور سارے ےبعش اگل اگل وہ ےئگ‪ ۰‬۔دہع رسالت اور جالتف رادشہ ںیم ااستحت یک دنچ وصرںیت اور میاںیل‬
‫خشت دلی ںیہ ‪:‬‬
‫ا‪ .‬روسل ارکم ﷺ ےن اتک رمہبت وخد اش مسق ےک دقمےم اک ہلصیف دتا اھت ۔ رضحت رریب نب اوعلام اور‬
‫اتک ااصنری احصیب ںیم رنیم وک ریسات رکےن ےک قلعتم ڑگھجا وہا وت وہ وخد اش وک ےل رک آےئ ۔ آت‬
‫ﷺ ےن فرامتا ہک رریب ےلہپ مت ریسات رکو رھپ ااصنری۔ ااصنری ےن اہک اے اہلل ےک روسلﷺ وہ‬
‫آت یک وھپیھپ اک اٹیب ےہ وت آت وک ہی تات تاوگار زگری اور فرامتا رریب تاین آےن د ان اچےیہاہین تک ہک‬
‫ونخٹن تک ڑچھ اجےئ ۔‪ 2‬اش ہلصیف یک واضخت ںیم دو اوقال ںیہ؛ آت ﷺ ےن وطبر ہلصیف تا مکح ہی‬
‫تات ارساد فرامیئ تا اش یک اسجرت یک وہج ےس تادابی ہی تات فرامیئ۔‬
‫ت‪ .‬ایس رطج رضحت رمع ؓ یک دعالت ںیم خت رصم ےک اتک صخش ےن احمک رصم رضحت رمع ونب اعص ؓ ےک‬
‫ےٹیب یک راکیت یک ہک دور ےک اقمےلب ںیم خت ںیم احمک رصم ےک ےٹیب ےس آےگ لکن ایگ اور اقمہلب خٹت‬
‫ایگ وت وہ الیھٹ ااھٹ رک ےھجم یینٹے اگل اور اہک ہک ںیم رشفی امن تات اک اٹیب وہن ‪ ،‬رضحت رمع ؓ ےن رمعونب‬
‫اعص ؓ وک اھکل ہک ےٹیب وک ساھت ےل رک احرض وہ اجو‪ ،‬خت دوونن احرض وہےئ وت رضح ت رمع ؓ ےن فرامتا ہک‬
‫وہ راکیت رکےن واال رصمی اہکن ےہ ۔ خت وہ آتا وت فرامتا ہک ہی الیھٹ ےل ول اور دبہل ےل ول‪ ،‬اور رصمی‬
‫وک اہک ہک رمعونب اعص وک یھب اتک رضت اگل دو نکی اش ےن اہک ہک اے اریم المونینم ےھجم وت اش ےک‬
‫ےٹیب ےن تنیا اھت اور ںیم ےن اش ےس اانپ دبہل ےل ایل‪ ،‬دبہل دولاےن ےک دعب رضح ت رمع افروق ؓ ےن رمعو‬
‫‪222‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫نب اعص ؓ وک اخمبط رکےک اہک؛مت ےن بک ےس ولوگن وک عالم انب ایل ےہ ‪ ،‬احالہکن ان یک امون ےن وت‬
‫اںیہن آراد انج اھت۔ وت رضحت رمعونب ااعلص ؓ ےن فرامتا ہک اے اریم اوملنینم ! ےھجم اش واہعق اک وکیئ ملع‬
‫ںیہن اھت ‪ ،‬اور ہی صخش ریمے تاش فرتاد ےل رک یھب ںیہن آتا۔‪2‬‬
‫ادارہ اضقء‬ ‫‪.viii‬‬
‫اسالیم اعمرشےںیم ااصنف ےک وصحل ےک ےیل دعالت یک رطف روجع آ رخی اچرہ اکر ےک وطر رپ ایک اجتا ےہ۔‬
‫ل‬
‫خت افمتمہ‪ ،‬اصمتحل‪ ،‬ارم تارعملوف اور یہن نع ا میکر اور میکحت وریغہ ےک امتم رت رمالح روبر رکےن ےک‬
‫ک‬
‫تاووجد ااصنف ہن لم ےکس وت رھپ دعالت اک دروارہ ھیکیاتا تازگری وہاجتا ےہ۔ ارم واہ ہی ےہ ہک ان دتریجی رمالح‬
‫ےس خت وکیئ انترع زگر رک دعالت ےک رمےلح تک ےچنہپ اگ وت رھپ دعایتل اظنم رحتک ںیم آ ےئ اگ اور اےس ااصنف‬
‫فرامہ رکے اگ۔ اہین تک ےتچنہپ ےتچنہپ دقمامت اک ہلصیف نسحب و وخیب تایمہ ااہفم و میہفت ےس یہ وہ اجےئ اگ اور خت‬
‫دقمامت یک دعتاد مک وہیگ وت دعاوتلن ےک ےیل ااصنف یک فرایمہ یھب آ سان وہ اجےئ یگ۔‬
‫روسل ارکم ﷺ رپ سج رطج ہی دہم داری دایل یئگ یھت ہک آ تﷺ ولوگن یک رتتیب فرامںیئ اور ان اک‬
‫زتہیک رکںی‪ ،‬کیھٹ ایس رطج آ ت ﷺ ےک فراضئ ںیم ہی یھب سالم اھت ہک آ ت ﷺ ولوگن ےک تایمہ‬
‫ڑگھجون اک ہیفصت فرامںیئ اور ان ےک ڑگھجون ےک ےلصیف رک ںی تاہک وکیئ طاقت ور زمکور رپ ملظ رکےک اےس اش ےک‬
‫قح ےس رحموم ہن رکدے۔ دعل اک ایقم یب ارکمﷺ ےک بصنم وبنت ںیم سالم اھت ویکہکن اش فرص یک‬
‫ت ِأل َْع ِد َل بَْي نَ ُك ُم(‪( ) 2‬اور ےھجم مکح دتا ایگ‬ ‫ِ‬
‫ادایگیئ اک مکح یھب اہلل اعتیلٰ ےن روسل ارکم ﷺ وک دتا ےہ‪َ :‬وأُمْر ُ‬
‫ہک اہمترے درایمن ااصنف رکون)۔‬
‫اش زیچ یک رضورت اش ےیل شیپ آ یت ےہ ہک انساین رسست ںیم عمط و الچل اور دورسون رپ ہبلغ و طلست اک جدہب‬
‫اظنم دعل تازگری‬‫وموجد ےہ اور اش ےک رش ےس دورسون وک وفحمظ رےنھک اور قح دار وک اش اک قح دولاےن ےک ےیل ِ‬
‫ےہ۔ یہی وہج ےہ ہک قرآ ن دقمش ےن وتدیح ےک اابثت اور رشک یک رتدتد ےک دعب سج زیچ رپ رتادہ رور دتا ےہ وہ‬
‫ہی ےہ ہک انساونن ےک درایمن دعل و ااصنف اک ایقم وہ اور طاوملن اور اغوبصن وک زسا دے رک ینب ونع انسان ےک‬
‫وقحق اک ظفحت ایک اجےئ۔‬
‫ا‪ .‬دہع وبنت ںیم ااصنف یک وفری فرایمہ‬
‫روسل ارکم یلص اہلل ہیلع وملس یک تثعب ےک ساھت اتک ملسم اعمرشہ ووجد ںیم آ ایگ اھت سج ےن ترجت ےک دعب‬
‫ایسیس طاقت یھب احلص رکیل یھت۔اش اک الریم اقتاض ہی اھت ات اسالیم رتاست ےک ااکحتسم اور میظنت و ذہتبی ےک‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫ےیل دعل و ااصنف یک فرایمہ اک تادیئار اظنم یھب دتا اجےئ۔ روسل ارکم ﷺ ےن اےنپ ‪ 22‬ساہل دور وبنت ںیم‬
‫قلعتم وج دہاتات دی ںیہ اسالیم تارخی ےک ہر دور ںیم املسمن‬ ‫ہبعش تااضقوجنےس‬
‫﴾ امشرہ ‪2‬‬ ‫ںیہ تا‬
‫﴿ونجری‬ ‫ےی؛‪٧‬‬
‫ےلصیف ددلج‬ ‫تیثیحب اقیض وج‬
‫االسالم‬ ‫جہات‬
‫اش عبنم ونر ےس ضیف احلص رک ےت رےہ ںیہ اور رکےت رںیہ ےگ۔ ہی دور روینش اک انیمر ےہ۔ آ تﷺ اک اطع‬
‫رکدہ ہی اظنم دموتن تک اینپ ایعمری لکش ںیم اکم رکتا راہ اور ہر دور ںیم ادارہ اضق اش ےس ضیف تات وہتا راہ۔‬
‫دہع وبنت ںیم خت یھب وکیئ ہلئسم شیپ آ تا تا یسک اعمملہ ںیم وکیئ انترہع وہ اجتا وت احصہب رکام ےلصیف ےک ےیل روسل‬
‫ارکمﷺ یک جدمت ںیم احرض وہےت اورتاومعلم ایس وقت ہلصیف انس دتا اجتا۔ آ تﷺ یسک قرآ ین آ یت ےس‬
‫مکح اتب دےتی تا اش وقت ویح تارل وہاجیت اور اش ےلئسم ںیم رامنہیئ فرامدےتی تا وخد وکیئ ہلصیف اصدر فرام‬
‫دےتی‪ ،‬نکی وکیئ وصرت یھب قح ےس اخیل ںیہن وہیت یھت ویکہکن آ تﷺ یک رتان ابمرک ےس قح ےک وسا‬
‫ھچک یھب اجری ںیہن وہتا اھت۔‪ 2‬قرآ ن دقمش اش یک وگایہ داتی ےہ‪َ :‬وَما يَْن ِط ُق َع ِن ا ْْلََوى إِ ْن ُه َو إََِّل َو ْح ٌي‬
‫وحى( ) (وہ اینپ وخاشہ سفن ےس ںیہن واتل ےہ وہ وت اتک ویح ےہ وج اش یک رطف تارل یک اجیت ےہ)۔‬ ‫يُ َ‬
‫دہع وبنی ںیم ااکحم اضق یک اینبد اتكت اہلل یھت۔ روسل ارکم ﷺ یسک اعمےلم اک ہلصیف رکےت وقت ست ےس‬
‫ےلہپ اتكت اہلل ینعی ویح ایہٰل یک رطف روجع رکےت ےھت۔ آ تﷺ وک اہلل یک رطف ےس مکح یھب یہی دتا ایگ‬
‫اح ُك ْم بَْي نَ ُه ْم ِِبَا أَنْ َزَل اللَّهُ(‪() 2‬اور آ ت ان ےک درایمن اہلل ےک تارل رکدہ اقونن ےک اطمقب ےلصیف‬ ‫ِ‬
‫اھت‪َ :‬وأَن ْ‬
‫ ےیجی۔)‬
‫اش ےس ولعمم وہا ہک دعل یقیقح‪ ،‬ااصنف اکلم اور قحِ قلطم اک یقیقح رسہمشچ اہلل یک اتكت ےہ۔ ویح ایہٰل یک‬
‫رامنہیئ ےس ہت رک خت یھب انساونن ےن دعل و ااصنف ےک اقمدص احلص رکتا اچےہ وت وہ ہن رصف تااکم رےہ‬
‫ہکلب اتہون ےن اہلل یک رنیم وک ملظ و وجر ےس مرتد رھب دتا۔ ویکہکن ان اک وصتر دعل ہشیمہ تاصق ایخالت اور افدس‬
‫رظنتات رپ ینبم راہ۔ طاہر ےہ ہک اش مسق ےک وصترات دعل یک اجبےئ ملظ وک فروع دےنی اک یہ تاعت وہن ےگ۔‬
‫روسل ارکم ﷺ ےن اینپ ابمرک ردنیگ ںیم دعتمد دویاین اور وفجداری ونتیع ےک دقمامت اک ہلصیف فرامتا۔ ان‬
‫ںیم اکنج‪ ،‬طالق‪ ،‬بسن‪ ،‬راضعت‪ ،‬اضحیت‪ ،‬ورایت‪ ،‬رراعت‪ ،‬رجنب ارایض‪ ،‬دحود‪ ،‬اصقص‪ ،‬خیگ‪ ،‬حلص وریغہ‬
‫ےسیج ےب امشر ہبعش اہےئ ایحت ںیہ نج ںیم آ تﷺ ےک ےلصیف ایقمت تک امت ہملسم ےک ےیل رامنہ اوصل اک‬
‫اکم دےتی رںیہ ےگ۔ ہی ےلصیف اتكت الاقصیۃ ےک عالوہ وپرے دریخہ دحیت ںیم رھکبے وہےئ ںیہ۔‬
‫‪ ‬دہع رسالت ںیم ااصن ف یک وفری فرایمہ یک میاںیل‬
‫اسن نب امکل ےس رموی ےہ ہک روسال اہلل ﷺ ےک تاش ینب عک تا ینب رعہین ےک ھچک ولگ آےئ۔ ہی‬ ‫‪2‬۔‬
‫‪222‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫ولگ الرغی ےس رمے اج رےہےھت۔ اور وہ اسالم الےئ اور دمہنی یک آت ووہا وک تاسار تاتا۔ روسل اہلل ﷺ ےن‬
‫ی‬
‫ان وک مکح دتا ہک راکہ ےک اووٹنن ںیم اجںیئ اور ان ےک ول (وطبر دوایئ) اور دودھ ینن۔ وت اتہون ےن اش رپ‬
‫لمع ایک اور دنترست اور ومےٹ وہےئگ۔ رھپ وہ رمدت وہ ےئگ اور رچواےہ وک لتق رک داال اور اووٹنن وک اہتک رک ےل‬
‫ےئگ ۔ آت ےن ان ےک اعتقت ںیم ولگ ےجیھب‪ ،‬ایھب دن رتادہ ںیہن ڑچاھ اھت ہک وہ ڑکپ رک الےئ ےئگ وت روسل‬
‫اہللﷺ ےک مکح ےس ان ےک اہھت تاون اکےٹ ےئگ ۔ ان یک آںیھکن وھپردی ںیئ۔ رھپ ان وک دیق رکےن اک مکح‬
‫فرامتا اہین تک ہک وہ رمےئگ۔‬
‫اش دقمہم ںیم لتق ‪،‬وچری ‪ ،‬اردتاد اور داہک ےسیج نیگنس رجامئ ںیم ولمت ولوگن وک وفری وطر رپ رگاتفر ایک اجتا‬
‫ےہ‪ ،‬زسا انسیئ اجیت ےہ اور اش اک افند یھب وہ اجتا ےہ۔ یہی وہج ےہ ہک ا و قالہب ایبن رکےت ںیہ ہک ےہ ہک اتہون‬
‫ےن وچری یک اور لتق یھب ایک‪ ،‬اامین ےک دعب رفک اایتخر ایک اور اہلل اور اش ےک روسل ﷺ ےک ساھت خیگ یک۔‬
‫اش ےیل اش دقر نیگنس زسا ان وک دی یئگ(‪) ٧‬۔‬
‫‪2‬۔ تایت نب سیق نب امشش یک ویبی روسل اہلل ﷺ ےک تاش آیئ اور اہک ہک ںیم ہن اش ےک اجالق ےس تاراص‬
‫وہن ہن اش ےک دنی ےس ہکلب ںیم اسالم ںیم رفک رکتا دنسپ رکیت وہن۔ روسل اہلل ﷺ ےن فرامتا ؛ایک وت اش اک‬
‫تاع واسپ دیتی ےہ؟ اش ےن رعص ایک اہن ‪،‬وت روسل اہلل ﷺ ےن فرامتا ؛تاع ےل ول اور اش وک طالق دے‬
‫دو( )۔‬
‫‪ ‬دہع وبنت ںیم درگی اضقہ اک رکدار‬
‫خت اسالیم تنطلس اک دایرہ وعیس وہایگ اور یب ارکمﷺ یک دوعیت اور ںادی ونتیع یک رسرگایمن یرھ ںیئ وت‬
‫آ تﷺ ےن فلتخم احصہب وک فلتخم عالوقن ںیم دایع‪ ،‬احمک‪ ،‬اعلم اور اقیض رقمر رکےک اجیھب وج آ تﷺ‬
‫ےک امندنئون یک تیثیح ےس اکم رکےت ےھت۔ آ تﷺ ےن دحود اہلل ےک ایقم اور ولوگن یک دادریس ےک ےیل‬
‫دعل و ااصنف ےک وج لقتسم اور مکحتسم اوصل نیعتم فرامےئ ےھت‪ ،‬ان ےک اطمقب آ تﷺ ےک ہی امندنئے ےلصیف‬
‫رکےت ےھت تاہک اسالیم رشتعی ےک تحت اقمئ رکدہ انساین اعمرشے ںیم یسک وقت واےل وک اش تات اک وحہلص ہن‬
‫وہےکس وہ یسک زمکور اک قح امر اھکےئ تا اش رپ رتادیت رک ےھٹیب۔‬
‫ان ںیم رتادہ رہشت رضحت رمعؓ‪ ،‬رضحت دبعاہلل نب وعسمدؓ‪ ،‬رضحت اعمد نب لبجؓ‪ ،‬رضحت یلعؓ‪ ،‬رضحت عالء‬
‫ل‬
‫نب ا خصریؓ‪ ،‬رضحت معق نب اسیرؓ‪ ،‬رضحت رمعو نب ااعلصؓ‪ ،‬رضحت ہبقع نب اعرمؓ‪ ،‬رضحت دہیح یبلکؓ‪ ،‬رضحت‬
‫اتعت نب ادیسؓ‪ ،‬رضحت رتد نب تایتؓ‪ ،‬رضحت ایب نب بعکؓ اور رضحت ا و ومٰیس ارعشیؓ ےک ولصیفن وک احلص‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫وہیئ ےہ( )۔‬

‫اقیض انب رک اجیھب۔ رضحت یلعؓ ایبن فرامےت ںیہ(ہک وضحر‬ ‫وجن اک‬
‫﴾ امشرہ ‪2‬‬ ‫﴿ونجریوکتانمی‬
‫رضحت یلعؓ‬
‫االسالم ےندلج ؛‪٧‬‬
‫جہات ارکمﷺ‬
‫روسل‬
‫ارکمﷺ ےن ےھجم نمی انجیھب اچاہ‪ ،‬وت ںیم ےن رعص ایک ہک اے اہلل ےک روسل! آ ت ےھجم اقیض انب رک جیھب رےہ‬
‫ںیہ احالہکن ںیم ون رمع وہن اور ےھجم اضق اک رجتہب ںیہن ےہ۔ آ ت ﷺ ےن فرامتا‪ :‬اجو‪ ،‬اہلل اعتیلٰ اہمترے دل یک‬
‫راامنہیئ رکے اگ اور اہمتری رتان ےس درست ےلصیف رکاےئ اگ۔ رضحت یلعؓ ایبن رکےت ںیہ ہک اش ےک دعب ےھجم‬
‫یھبک دو افراد ںیم ہلصیف رکےت وقت رتدد ںیہن وہا)۔(‪)2۰‬‬
‫ت‪ .‬افلخے رادشنی ےک دور ںیم ااصنف یک وفری فرایمہ یک وصرںیت‬
‫روسل ارکم ﷺ اوررضحت ا ورکب ےک دہعںیم ہمکحم اضق عالےق ےک وایل اور احمک ےک رپسد وہتا اھت۔ ادتبا ںیم‬
‫رضحت ا ورکبریض اہلل عیہ دمہنی ونمرہ ےک ےلصیف وخد رکےت ‪ ،‬نکی دعب ںیم رضحت رمع ریض اہلل عیہ وک دمہنی اک‬
‫سنع‬
‫اقیض رقمر رک دتااسیج ہک اقیض وکٹع ےتھک ںیہ ‪ :‬امل استخلف ا ورکب ا م رمع یلع ااضقل۔ اہتبل اتک دمعہ تات ہی‬
‫لقن رکےت ںیہ ‪ :‬فمکت رمع ہنس الیٹقدم اہیل ادح‪ 22‬ینعی ہی اتک میایل اسالیم اعمرشہ اھت اور رجامئ یک رشج اش دح‬
‫تک مک وہ یئگ ہک اتک سال تک وکیئ دقمہم یہ ںیہن شیپ وہا(‪)22‬۔‬
‫‪ ‬جالتف رمع ںیم دعہیل یک ااظتنہیم ےس عالدحیگ‬
‫ااصنف یک یر وقت فرایمہ ےک ےیل رضحت ےن دعہیل وک ااظتنہیم ےس اگل ایک ۔عالہم یلبش امعنین (‪ )22‬ےتھک‬
‫ںیہ؛ہی ہغیص یھب اسالم ںیم رضحت رمع یک دبولت ووجد ںیم اتا۔رتیق دمتن اک الہپ دابیہچ ہی ےہ ہک ہغیص دعالت‬
‫ااظتنیم ہغیص ےس اگل ایک اجے۔ داین ںیم ںان ںان جکومت وتنطلس ےک اق ےل اقمئ وہےدموتن ےک دعب ان‬
‫ںیم رفتقی وہیئ نکی رضحت رمع ےن جالتف ےک دنچ یہ رور دعب اش ےغیص وک اگل رک دتا۔رضحت رمع ےنیرتد‬
‫نب اخت رمن وک تال رک اہک ؛اىنفك ضعب االومر ینعی اغصراہ(‪)22‬۔ینعی ولگ ومعمیل ومعمیل ڑگھجے ےل رک ریمے‬
‫تاش آاجےت ںیہ سج ےک تاعت اومر تکلمم یک رگنا ین وپری رطج ںیہن رک اتکس ‪،‬مت ہی اکم اےنپ دہم ےل ول۔‬
‫آت ےن ا وادلرداء وک دمہنی اک ‪،‬رشحی وک رصبہ اک اور ا و ومیس ارعشی وک وکہف اک اقیض رقمر ایک۔ا و ومیس ارعشی وک‬
‫یہ وک آت ےن وہ وہشمر طخ( ‪ )2‬اھکل سج ںیم دعایتل اوصل ووضاطب وک یری وخیب اور واضخت ےس ایبن ایک ایگ‬
‫ےہ۔ہی طخ اسالیم اظنم دعل ےک ےیل رامنہ اوصل فرامہ رکےن وایل امہ داتسویر ےہ سج ےس امتم املسمن اقیض‬
‫ہر دور ںیم رامنہٰیئ احلص رکےت رےہ ںیہ۔طخ ےک آاغر ںیم اضق یک اتیمہ ایبن یک یئگ ےہ‪:‬‬
‫"ایھچ رطج ھجمس ول ہک اضق اتک امہ فرہضی ےہ وج سنت ےک اطمقب اجب التا رضوری ےہ"۔‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫اش طخ ےک امہ اقونین اکنت نج اک قلعت ااصنف یک وفری اور یروقت فرایمہ ےس ےہ‪)22(:‬‬
‫‪2‬۔ امسعت ےک ےیل انمست وقت اور وخت وغر ورکف اور وفری افند‬
‫خت وکیئ صخش اانپ دقمہم اہمترے تاش الےئ وت اکلم وغر و رکف ےک ساھت اش یک تاںیت ونس اور خت مت فرنیقی یک‬
‫تاںیت سنٹے ےک دعب یسک ہلصیف رپ چنہپ اجو وت اش اک افند یھب رکو ویکہکن درست ہلصیف رکےن اک اش وقت تک افدئہ ںیہن‬
‫خت تک اش ےلصیف اک افند ہن ایک اجےئ۔‬
‫‪2‬۔اسکین یرتاو‬
‫امتم ولوگن وک اےنپ وضحر ںیم اور اےنپ ااصنف ںیم یرایر روھک تاہک زمکور اور رغبی آدیم ااصنف ےس امویش ہن‬
‫وہ اور ریردست اور طاوتقر وک مت ےس یسک رو راعیت یک ادیم ہن وہ۔‬
‫‪2‬۔ حلص اور رایض تاہم‬
‫املسمونن ےک درایمن حلص اجیر ےہ (ینعی فرنیقی رایض تاہم رک سکٹے ںیہ) نکی اوک حلص وج جالل وک جالل رےھک‬
‫اور رحام وک رحام ۔اوک حلص ( رایض تاہم) اجیر ںیہن سج ےس رحام جالل اور جالل رحام وہ اجےئ؛‬
‫‪2‬۔یشیپ ےک ےیل تارخی اور تلہ د اناور وبثت ایہم ہن رک ےکس وت دقمہم اخرج رکد ان؛‬
‫ارگ وکیئ صخش اےنپ قح وک تایت رکےن یک اخرط وفری وطر رپ وبثت ایہم ہن رک ےکس وت اےس ھچک رعہص یک تلہ دو۔‬
‫ارگ اش رعہص ںیم وہ وبثت ایہم رک دے وت اش اک قح اےس دالو نکی ارگ دمت ےک ااتتخم تک وہ وبثت مہب ہن اچہپ‬
‫ےکس وت دقمہم اخرج رکدو۔ ااسی رکےن ےس اامتم تجح یھب وہ اجےئ یگاور کش یھب دور وہ اجےئ اگ۔‬
‫‪ ‬جالتف رادشہ ےسدنچ میاںیل‬
‫‪2‬۔رضحت رمع ؓ اقیض رشحی یک دعالت ںیم‪:‬‬
‫اقیض رشحی دہع افلخے رادشنی ےک تہب وہشمر اور تاومر اقیض زگرے ںیہ ۔ اسالیم اضقہ ںیم ان اک اتک امہ‬
‫اقمم ےہ ۔ اںیہن رضحت رمع ؓ ےن وکہف اک اقیض رقمر ایک اھت۔ ابکر تانیعب ںیم ےس ےھت اور ‪ ٧‬یرش یرایر اقیض‬
‫رےہ۔ وقبل عالہم یلبش امعنینؒ ہک وہ اش دقر دنیہ اور اعمملہ مہف ےھت ہک امتم رعت ںیم ان اک وجات ہن اھت۔ آج تک‬
‫ان اک تام میال ےک وطر رپ ایل اجتا ےہ‪2٧‬۔ رضحت یلع ؓ ان وک اقصی ارعلت اہک رکےت ےھت۔ ان یک رقتری اک واہعق ہی‬
‫ےہ ہک رضحت رمع ؓ ےن اتک صخش ےس دنسپ یک رشظ رپ اتک وھگرا رختدا اور ااحتمن ےک ےیل اتک وساری ںیم وچت‬
‫اھک رک دایغ وہ ایگ ۔ رضحت رمع ؓ ےن اش وک واسپ رکتا اچاہ نکی وھگرے ےک امکل ےن ااکنر ایک۔ اش رپ یراع وہا اور‬
‫رشحی تالت رقمر ےیک ےئگ۔ اتہون ےن ہی ہلصیف ایک ہک ارگ وھگرے ےک امکل ےس ااجرت ےل رک وساری یک یئگ یھت‬
‫‪222‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫وت وھگرا واسپ ایک اج اتکس ےہ ورہن ںیہن۔ رضحت رمع ؓ ےن اہک ہک قح ہی ےہ اور ایس وقت رشحی وک وکہف اک اقیض رقمر‬
‫جہات( ‪)2‬۔‬
‫االسالم دلج ؛‪﴿ ٧‬ونجری تا وجن﴾ امشرہ ‪2‬‬ ‫رک دتا‬
‫اہین ہفیلخ ےک جالف تال امنیار اتک یہ نششت ںیم ہلصیف انس دتا اجتا ےہ۔ دعل وااصنف یک راہ ںیم ہن وت ہفیلخ اک‬
‫اقمم ورمہبت احلم وہتا ےہ‪ ،‬اور ہن افند ںیم وکیئ تال وٹمل یک اجیت ےہ ہکلب دعل یک ایلع میال اقمئ رکےن رپ‬
‫رشحی وک وکہف اک اقیض رقمر رک دتا اجتا ےہ۔‬
‫‪2‬۔رضحت یلع ؓ اقیض رشحی یک دعالت ںیم‬
‫رضحت یلع ارملنصٰی ؓ ےن اینپ ررہ اتک وہیدی ےک تاش دیھکی وت اتک اعم آدیم یک رطج اش ےک جالف اقیض رشحی‬
‫یک دعالت ںیم دوعی ٰدایر رک دتا۔ اقیض ےن رضحت یلع ؓ ےس وبثت بلط ایک نکی وہ اقونن دعل ےک اطمقب‬
‫وبثت شیپ ہن رک ےکس۔ اش ےیل اقیض ےن دقمہم اخرج رک دتا ۔ وہیدی ےن دقمہم وت خٹت ایل نکی اش تات ےن‬
‫اےس دقر میارث ایک ہک ایس انب رپ وہ یراض و رتبغ اامین ال رک دایرہ اسالم ںیم دالخ وہ ایگ ہک دصر جکوت ےن اعم‬
‫رہشی یک رطج دعالت ںیم ااغتسہث دایر ایک اور جج ےن ان ےسیسک مسق اک رتیحیج ولسک روا ہن راھک ( ‪)2‬۔‬
‫ت‬
‫اش دقمہم ںیم یھب ہلی امسعت رپ یہ ہلصیف وہ اجتا ےہ اور اش دعل یکوگایہ اتک دنمش یھب داتی ےہ۔‬
‫‪ -2‬ادنےھ لتق اک وفری ہلصیف‪:‬‬
‫نمی ںیم اتک صخش رمدہ احلت ںیم مال ‪،‬وت واہن ےک وگررن ےن رضحت رمع ےس اش وحاہل ےس درتاتف ایک ۔‬
‫رضحت رمع ےن فرامتا؛ نج دو ویتسبن ےک درایمن ہی صخش رمدہ احلت ںیم مال ےہ‪ ،‬امیپشئ رک ےک دھکی ول اش ہگج‬
‫ےس سج یتسب اک افہلص رتادہ قربی ےہ ان ولوگن وک تالرک شیتفت رکو۔ وگررن ےن اش دہایت ےک اطمقب لمع‬
‫رکےت وہےئ سج یتسب اک افہلص رتادہ قربی اھت ان ولوگن وک تالرک اںیہن اقونن ماسہم ےک اطمقب ںیمس ااھٹےن‬
‫وک اہک ‪ ،‬اچپش افراد ےن ںیمس ااھٹیئ اور ہر اتک ےن اہک ہک ہن وت ںیم ےن لتق ایک ےہ اور ہن یہ ںیم اقت وک اجاتن‬
‫وہن(‪)٧۰‬۔‬
‫وموجدہ دعایتل اظنم ںیم اش ونع ےک لتق وک ادناھ لتق قرار دے رک رسد اخےن ںیم دال دتا اجتا ےہ‪ ،‬ارگ اسالیم‬
‫اقونن ماسمت ےک اطمقب اش ونع ےک لتق یک قیقحت یک اجےئ وت اتمرثہ فرقی یک تہب دلج داد ریس وہ یتکس ےہ۔‬
‫‪ .ix‬ااصنف یک وفری فرایمہ ےک ےیلاسالم ےک دعایتل اظنم ےک اینبدی اوصل‪:‬‬
‫‪ .2‬رقمرہ تارخی رپ یشیپ ےک ےجیتن ںیم یروقت ااصنف اک وصحل‪:‬‬
‫رضحت ا وومیس ارعشی ریض اہلل اعتیل عیہ ےس روایت ےہ ہک رضحت اعموہی نب ایب ایفسن ؓ ےن ان ےس اہک‪ :‬ایک‬
‫‪22٧‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫ںیہمت ہی تات ولعمم ںیہن ہک روسل اہلل ﷺ اک ہی رطہقی اھت ہک خت آت ﷺ یک جدمت ںیم دو آدیم وکیئ‬
‫دقمہم تا ڑگھجا ےل رک آےت ےھت اور آےگ یک وکیئ تارخی دوونن ےک وشمرے ےس ےط وہ اجیت یھت اور ( اش رقمرہ‬
‫تارخی رپ) ان ںیم ےس اتک صخش آاجتا اھت اور دورسا ںیہن آتا اھت وت روسل اہلل ﷺ اش صخش ےک قح ںیم ہلصیف‬
‫فرام دےتی ےھت وج احرض وہ اجتا اھت اوراش صخش ےک جالف ہلصیف فرامدےتی ےھت وج احرض ںیہن وہتا اھت۔‬
‫ش‪ :‬ارگ رقمرہ تارخی رپ وکیئ فرقی یسک وقعمل وہج ےک ریغب ریغ احرض وہ اجےئ وت فرص رک انیل اچےیہ ہک تا وت اش وک‬
‫دقمہم ےس وکیئ دیپسچل ںیہ تا اش اک ومفق زمکور ےہ‪ ،‬دوونن وصروتن ںیم دعالت وک اچےیہ ہک اش ریغ احرض‬
‫فرقی ےک جالف دو رسے صخش ےک قح ںیم درگی اجری رک دے۔ اش ےس ہی یھب ہتپ اتلچ ےہ ہک تالوہج تاروخین‬
‫رپ تارںیخی د یٹے ےلچ اجتا اور ایشیپن وتلمی ےئک اجتا اسالیم ہطقن رظن ےس حیحص ںیہن‪ ،‬ہکلب مرتد تلہ رصف اش‬
‫وصرت ںیم دی اجین اچےیہ خت ریغ احرض فرقی وک واقعۃً وکیئ ذعر رشیع وہ (می ًال دشتد امیبری‪ ،‬یسک قریبی زعیر‬
‫یک ومت وریغہ) راہ وہ رطہقی وج آج لک امہرے اہن راجئ ےہ ہک اتک اتک دقمہم یروسن لٹکا راتہ ےہ اور سج‬
‫فرقی اک ومفق زمکور وہ وہ دقمہم وک وطل دےنی اور رتادہ ےس رتادہ وقت زگارےن یک رغص ےس تات تات رپ‬
‫مہل‬
‫ینن اماتگن راتہ ےہ۔ ہی ہن رصف اسالیم ہطقن رظن ےس تااجیر اور تخس ویعمت ےہ ہکلب دعل و ااصنف ےک راےتس‬
‫ںیم یھب اتک تہب یری راکوتےہ۔‬
‫‪ .2‬وھجیٹ دقمہم تاری یک وہج ےس ااصنف ںیم تاریخاور اش اک دس تات‪:‬‬
‫یحیٰ نب رادش ےس تایت ےہ ‪ ،‬ےتہک ںیہ‪ :‬مہ رضحت دبعاہلل نب رمع ؓ ےک ااظتنر ںیم ےھٹیب ےھت اےنت ںیم وہ تاہر ےلکن‬
‫اور آرک تنتھ ےئگ۔ اش ےک دعب فرامتا‪ :‬ںیم ےن روسل اہلل ﷺ وک ہی ارساد فرامےت انس ےہ‪ :‬سج صخش یک وکیئ‬
‫افسرش اہلل ےک ااکحم ںیم ےس یسک مکح ےک افند ںیم آرے آیئ وت اش صخش ےن جدا یک اخمتفل ومل یل‪ ،‬اور سج‬
‫صخش ےن اجےتن وےتھج یسک تاقح اعمملہ ںیم دقمہم تاری یک وہ اش وقت تک اہلل اعتیٰل ےک بضغ اک راکر راتہ ےہ‬
‫خت تک اش دقمہم ےس دربتسدار ںیہن وہ اجتا اور سج صخش ےن یسک اصخت اامین صخش ےک تارے ںیم وکیئ‬
‫اوک تات یہک وج اش ںیم ںیہن ےہ وت اہلل اعتیٰل اش وک ویمنہجن ےک وچنر ےس ےننب واےل ڑچیک ںیم کنیھپ دںی ےگ۔ (‬
‫تا کنیھپ دےنی اک ہلصیف رک دںی ےگ) اہین تک ہک وہ اےنپ ےہک ےس واسپ وہ۔‬
‫‪ .2‬اقیض وک ار وخد رظن تاین اک قح‬
‫ارگ مت ےن آج وکیئ ہلصیف ایک ےہ نکی مرتد وغرو رکف اور لقع ےس اکم ےنیل ےک دعب ںیہمت وہ ہلصیف طلغ ولعمم وہ اور‬
‫قح طاہر وہ اجےئ وت ےلہپ ےلصیف ےس روجع رکےن ںیم ںیہمت وکیئ ارم امعن ہن وہتا اچےیہ۔ ویکہکن قح اینپ ہگج رپ‬
‫‪22‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫اقمئ ےہ۔ اےس وکیئ زیچ دبل ںیہن یتکس اور تالط رپ ارصار رکےن ےس قح یک رطف روجع رکتا رہب احل رتہب ےہ۔‬
‫ریخہ ‪2‬ےک یرے یرے اابست یہ ہی ںیہ ہک دقمامت اک تار تار اوتلا‬
‫ںیم ت﴾اامشر‬
‫یمہوجن‬ ‫اصنف یک ف‬
‫﴿ونجررای تا‬ ‫اظنم ںیم ا‬
‫دلج ؛‪٧‬‬ ‫جہاتہ دعایتل‬
‫االسالم‬ ‫وموجد‬
‫وہتا ےہ‪،‬امسعت ےک اجبے ایلگ یشیپ دے دی اجیت ےہ‪ ،‬تا ارث زلمامن دعالت ںیم شیپ یہ ںیہن وہےت اور سال اہ‬
‫سال زگرےن ےک دعب ہلصیف وہ اجے وت الیپ اک ہن متخ وہےن واالہلسلس رشوع وہ اجتا ےہ۔ طخ ےک ذموکرہ اکنت‬
‫ںیم ان امتم اسملئ اک لح وموجد ےہ۔ لصفِ وصخامت ںیم وپرا دعل وااصنف ایہن تاوتن رپ وموقف ےہ ہک نج‬
‫اومر ںیم حلص وہ یتکس ےہ ان ںیم ادتبا ےس یہ حلص اور رایض تاہم یک وکشش یک اجے‪،‬اعمملہ لح ہن وہ وت دعالت‬
‫ںیم انمست وقت تک امسعت یک اجے اور تالوہج اوتلاء ںیم ہن داال اجے۔ ایس رطج تارخی ہنیعم رپ دماع ہیلع‬
‫احرض ہن وہ وت تک رطہف ہلصیف دے دتا اجے اور یسک ہبش یک وصرت ںیم ار وخد رظن تاین رک ےل۔‬
‫‪ .2‬زمکور اور ےب اہسرا ہقبط وک ااصنف یک فرایمہ‬
‫ارگ یسک اعمرشے ںیم اقونن یک رمکحاین ہن وہ اور تا ارث زلمامن ےک ےیل اقونن ومم یک تاک وہ وت واہن ااصنف اک‬
‫وصحل اتک وخات نب اج تا ےہ۔یہی وہج ےہ ہک اسالم ےن زمکور اقبطت وک رتادہ اتیمہ دی ےہ۔ یب ارکم ﷺ‬
‫اک ہی ارساد دعتمد احصہب رکامؓ ےن فلتخم اافلظ ںیم لقن ایک ےہاور ست اک وہفمم اتک یہ ےہ۔ آ تﷺ ےن‬
‫فرامتا‪ :‬اہلل یک رظن ںیم وہ اعمرشہ ےسیک تازیکہ وہاتکس ےہ سج ےک طاوتقر ےس اش ےک زمکورون وک قح ہن دالتا اج راہ‬
‫صلَّى اللَّهُ َعلَْي ِه َو َسلَّ َم‪:‬‬ ‫ال رس ُ ِ‬
‫ول اللَّه َ‬
‫ی‬
‫وہ ‪ ٧2‬۔ رضحت اعہشئؓ ےن ہی دح ت ان اافلظ ںیم لقن یک ےہ‪ :‬قَ َ َ ُ‬
‫َليقدس اهلل أمة َل يؤخذ لضعيفها من شديدها(‪ )٧2‬ینعی یسک اعمرشے ںیم دعل و ااصنف ےک ایعمر وک‬
‫رپانھک وہ وت اسالم یک رظن ںیم اش اک ایعمر ہی ےہ ہک اعمرشے ےک زمکور اور ےباہسرا اقبطت وک ااصنف اتلم ےہ تا‬
‫ںیہن۔ ارگ طاقت ور اور تاارث زلمامن ےس سااہہن ولسک ایک اجتا وہ اور اںیہن امہ ایصخشت قرار دے رککلم ےک امتم‬
‫وسالئ اش یک ویکسریٹ رپ اگل دےی اجےت وہن اور اتک ولظمم طاہبل ااصنف ےک وصحل ےس امویش وہ رک وخد وسری‬
‫رپ وبجمر وہ اجیت وہ وت اش کلم اک اظنم دعل وساہیل نسان نب اجتا ےہ۔ لتق و اغرت رگی‪ ،‬ااقتنم‪ ،‬دباینم اش اعمرشہ‬
‫اک دقمر نب اجیت ےہ۔‬
‫‪ .‬اقونن یک اگنہ ںیم ست ےک یرایر وہےن اک اوصل‬
‫یب ارکم ﷺ ےن وج اظنم اضق اطع ایک ےہ اش یک اینبد اسموات اور یرایری رپ ےہ۔ اسالیم اقونن یک اگنہ ںیم اریم‪،‬‬
‫رغبی‪ ،‬طاوتقر‪ ،‬زمکور‪ ،‬رمکحان راعتا ست یرایر ںیہ اور اش اوصل رپ آ تﷺ ےن وخد لمع رکےک ایقمت تک‬
‫ےک ےیل اسموات اک ومنہن اقمئ رک دتا ےہ۔‬
‫‪22‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫وہشمر واہعق ےہ ہلیبق ونب زحموم یک اتک وعرت ےن وچری یک وت آ تﷺ ےن اش ےک اہھت اکےنٹ اک مکح اصدر‬
‫فرامتا۔ رضحت اساہمؓ ےن آ تﷺ ےس اش وعرت یک افسرش یک وت آ تﷺ ےن فرامتا‪ :‬ایک مت دحود اہلل‬
‫ںیم ےس اتک دح ےک تارے ںیم افسرش رکےت وہ‪ ،‬رھپ فرامتا‪(:‬مت ےس ےلہپ وج اںیتم زگری ںیہ وہ اش ےیل رمگاہ‬
‫وہیئ ںیہ اور اتک روایت ںیم ےہ ہک ہالک وہیئ ںیہ ہک وہ مک رت درہج ےک ولوگن وک زسا دےتی ےھت اور اوےچن درہج‬
‫ےک ولوگن وک وھچر دےتی ےھت۔ اہلل یک مسق! ارگ افہمط تنب دمحم یھب وچری رکیت وت رضور اش اک اہھت اکت‬
‫داتی)‪ )٧2(.‬اقونن یک رمکحاین ےک ےیل اسالم ےک اش اعدالہن اوصل یک آ ج یھب دشتد رضورت ےہ۔‬
‫‪ .2‬ویعض اقونن یک ہب تبسن اقونن الہٰی اک ارتحام‬
‫اقونن الہٰی اک وہتا ےہ ویکہکن‬
‫اعم وطر رپانسان ےک انبےئ وہےئ وقانین اکارتحام اور دراش دقر ںیہن وہتا سج دقر ِ‬
‫ان وقانین اک دل رپ ہضبق ںیہن وہتا۔ خت یھب رجمم وک اقونن یک رگتف ےس چب نکلٹے اک ومہ اتلم ےہ وہ یکلم وقانین‬
‫یک جالف ورری رکتا ےہ۔ نکی اقونن ایہٰل ےک اطمقب ردنیگ زگارےن ےک ےیل یسک اخریج دتاو یک رضورت ںیہن‬
‫وہیت ویکہکن اقونن ایہٰل وہےن ےک سنت اش اک ارتحام اور تبیہ تایئ اجیت ےہ۔‬
‫روسل ارکم ﷺ ےن اےنپ ولصیفن یک اینبد اتكت اہلل وک انبتا اور امت وک یھب یہی مکح دتا‪ :‬اعملوا بالقرآن أحلوا‬
‫حالله و حرموا حرامه و اقتدوا به(‪( )٧2‬مت رپ اتكت اہلل یک ریپوی الرم ےہ۔ سج زیچ وک اش ےن جالل‬
‫رہھٹاتا ےہ اش وک جالل اجون‪ ،‬ےسج اش ےن رحام ایک ےہ اےس رحام اجون)۔ وضحر ﷺ ےن اےنپ اوارم و ونایہ یک‬
‫اابتع اک یھب مکح دتا‪ ،‬ویکہکن اتكت اہلل ےک دعب دورسا امجد سنت روسل ےہ‪:‬ماُآتاكمُالراولُفخذوهُوُماُ‬
‫نهاكم ُعنهُفانتهوا}‪( )٧ (:‬سج زیچ اک ںیم ےن ںیہمت مکح دتا ےہ اےس اایتخر رکول اور سج زیچ ےس رواک ےہ‬
‫اش ےس رک اجو)۔ اسالم ںیم ِ‬
‫اکر اضق یک ریغ ومعمیل اتیمہ اک ادنارہ اش تات ےس اگلتا اجاتکس ےہ ہک اش امہ دہم‬
‫داری وک تاایحت وخد انجت روسل اہللﷺ ادا رکےت رےہ اور آت ﷺ اہلل اعتیل یک رطف ےس اش بصنم رپ‬
‫افیر ےیک ےئگ ےھت۔ الہ اامین ےس اہک ایگ ہک وہ اےنپ ہلمج انتراعت ںیم وضحر ارکم ﷺ وک یہ احمک و اقیض امںین‬
‫اور آ ت ﷺ ےک ولصیفن وک ہب راض و رتبغ وبقل رکےت وہےئ ان ےک ولصیفن ےک ساآ ے رسمیلست مخ رکدںی‬
‫ورہن اامین تایق ںیہن رےہ اگ(‪)٧2‬۔‬
‫ُح َر ًجا اُم َّماُ‬ ‫ا‬ ‫ا ا‬
‫يما ُ َش َج َر ُبَ ْي نَ ه ْم ُث َّم ُل ُيَجدوا ُفي ُأَنْ فس اه ْم َ‬
‫ك ُل ُي ْؤامنو َن ُحتَّى ُيح ِّكم َ ا‬
‫وك ُف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُوَربِّ َ‬
‫ُفَم َ‬
‫ا‬
‫يما(‪)٧٧‬ینعی خت املسمونن وک اہلل اور اش ےک روسلﷺ ےک ولصیفن یک رطف تالتا‬ ‫سلِّمواُتَ ْسل ً‬
‫ُوي َ‬
‫تَ‬ ‫ض ْي َ‬
‫قَ َ‬
 ‫‪2 ۰‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫اجےئ وت ان یک سان ہی وہین اچےیہ ہک وہ عم و طاعت اک رس اکھج دںی ہک یہی اکایمیب اک راہتس ےہ۔‬
‫اُوأولَئا َ‬ ‫واُا ام ْعنَ َُ‬ ‫إانَّماُ َكا َنُقَ و َلُالْم ْؤامناينُإا َذاُدعواُإالَىُاللَّ اهُور ا ا ا‬
‫كُ‬ ‫اُوأَطَ ْعنَ َ‬ ‫امشرہا‪2‬ولهُليَ ْحك َمُبَ ْي نَ ه ْمُأَ ْنُيَقول َ‬
‫دلج ؛‪﴿ ٧‬ونجری تا وجن﴾ َ َ‬ ‫االسالم َ‬ ‫جہات ْ‬ ‫َ‬
‫همُالْم ْفلاحون( ‪()٧‬اامین الےن واولن اک اکم وت ہی ےہ ہک خت وہ تالےئ اجںیئ اہلل اور اش ےک روسل یک رطف‬
‫تاہک روسل ان ےک درایمن ہلصیف رکے وت وہ ںیہک ہک مہ ےن انس اور امنایل)۔‬
‫روسل ارکمﷺ ےن وخد یھب ےلصیف دےی ںیہ اور آ تﷺ ےن اینپ امت ےک ےیل یھب اضق اک اتک مکحتسم اظنم‬
‫دتا‪ ،‬ویکہکن اتنیاء یک تثعب اک دصقم یہ ایقم دعل ےہ اسیج ہکارساد تاری اعتیلٰ ےہ ‪:‬‬
‫ْح ادي َدُ‬ ‫ُوال اْم َيزا َن ُلايَ قوَ ُالنَّاس ُباال اْق ْس اط َُ‬
‫ُوأَنْ َزلْنَاُال َ‬ ‫اب َ‬
‫ا‬
‫اُم َعهم ُالْكتَ َ‬
‫ُوأَنْ َزلْنَ َ‬
‫ا‬ ‫ا‬
‫لََق ْد ُأ َْر َالْنَاُرالَنَاُبالْبَ يِّ نَات َ‬
‫ُورالَهُباالْغَْي ا‬
‫بُإا َّنُاللَّهَُقَ او ٌّ‬ ‫َّاس ا‬ ‫فا ايهُبأْسُ َش ادي ٌد ا ا‬
‫ُع ازيز( ‪ُ)٧‬اتنیاء‬ ‫ي َ‬ ‫ُوليَ ْعلَ َمُاللَّهُ َم ْنُيَ ْنصره َ‬
‫ُوَمنَافعُللن ا َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ‬
‫یک تثعب اک دصقم یہ ُوقلم ا ساش تالطش ےہ ینعی ولوگن ںیم ااصنف اقمئ رکتا ےہ۔ اش آیت رکہمی ںیم وعایم‬
‫حطس رپ ایقم دعل ےکےیل امتم نکمم دراعئ اامعتسل رکےن اک مکح ےہ۔‬
‫انسان ےک انبےئ وقانین اک اش رطج اک ارتحام ںیہن ایک اج اتکس سج رطج اقونن ایہٰل اک ایک اجتا ےہ می ًالرشات یک‬
‫رحمت اک مکح تارل وہا وت امنیاع رشات اکوکیئ آ ردسننی اجری ںیہن وہا نکی تارخی ےن عم و طاعت اک ہی ےبمیال‬
‫رظنم داھکی ہک رشات ےک ایپےل میہ ےس یاٹ ےیل ےئگ اور رشات ویلگن ںیم تاین یک رطج ہہب ریہ یھت۔ احالہکن ہن‬
‫یسک وک رجامہن وہا‪ ،‬ہن وکیئ ولیجن ںیم دنب وہا‪ ،‬اش ےک یرسکع آ ج داین ےک تام اہند ذہمت مماکل اش ےک اصقنتات‬
‫ےس آ اگہ رکےن اور اش یک ریہشت رپ ےبانپہ دولت رخج رکےت ںیہ‪ ،‬اجدیئادںی قحب رساکر طبض وہیت ںیہ نکی‬
‫جکومت یک وپری طاقت ولوگن وک رشات وھچرےن رپ اامدہ ںیہن رکیتکس۔‬
‫‪ .٧‬اقونن یک رمکحاین‬
‫اقونن ےس یسک وک اانثتس احلص ںیہن ؛راجئ دعایتل اظنم ںیم اتک دقمہم ںیم سال اہ سال اش تات وک ےط رکےن‬
‫ںیم گل اجےت ںیہ ہک سک وک سک اقونن ےس اانثتس ےہ اور سک وک ہی اانثتس ںیہن۔ ہی انسان ےک وعض رکدہ اقونن اک‬
‫ست ےس یرا صقن ےہ ہک وہ آ ج ےک رتیق تاہتف دور ںیم یھب امنیاری وقانین وک دنس وجار دے راہ ےہ۔ نکی دنی‬
‫اسالم ںیم اش مسق اک وکیئ امنیار تا اانثتس ںیہن ےہ۔ احمک اور وکحمم‪ ،‬اےنپ اور ریغ‪ ،‬اریم اور رغبی‪ ،‬رشفی اور ادین‪،‬‬
‫رساکری ارسف اور اعم رہشی ست اقونن یک اگنہ ںیم یرایر ےہ۔ یسک ےک ےیل یسک مسق اک امنیاری اقونن ںیہن ےہ اور‬
‫ہن یہ یسک مسق ےک اانثتس اک وصتر ےہ۔ وج قح ےہ وہ ست ےک ےیل قح ےہ۔ وج گیا اور رجم ےہ وہ ست ےک ےیل گیاہ‬
‫اور رجم ےہوج رحام ےہ اور ست ےک ےیل رحام ےہ اور وج جالل ےہ وہ ست ےک ےیل جالل ےہہکلب ست ےس یرھ رک‬
‫‪2 2‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫روسل ارکمﷺ ےن اینپ دات ےک ےیل یھب یھبک اانثتس احلص ںیہن ایک۔ رضحت رمعؓ ایبن فرامےت ںیہ‪َ « :‬ولََق ْد‬
‫يد ِم ْن نَ ْف ِس ِه»‪( ۰‬ںیم ےن روسل ارکمﷺ وک اینپ دات ےس دبہل دےتی داھکی‬ ‫ِ‬
‫اض إِبْ ِط ِه قَائِ ًما يُق ُ‬
‫ت بَيَ َ‬
‫َرأَيْ ُ‬
‫ےہ)‬
‫وموجدہ دعایتل اظنم ںیم رمکحاونن اور تاارث ہقبط ےک ےیل اقونن سک رطج ومم یک تاک ےہ‪ ،‬اش اک وبثت اٰیلع‬
‫دعاوتلن ںیم رری امسعت وہ اہیئ رپوافلئ سیک ںیہ نج رپ دعہیل ےن وقت ےک ایضع ےک وسا ھچک یھب احلص ںیہن ایک‬
‫ہکلب ان اک راہ اہس واقر یھب اخک ںیم لم ایگ۔‬
‫روسل ارکم ﷺ یک اطاعت و اابتع اتک ومنم ےک اامین اک الریم ہجیتن ےہ۔ آ ت ﷺ وک روسل امےنن ےک دعب‬
‫ہی قح روسل ارکمﷺ اک یہ ےہ ہک آ تﷺ ےک ہر مکح اور ہر ےلصیف ےک ساآ ے رس میلست مخ ایک اجےئ اور آ ت‬
‫ےک اتبےئ وہےئ رطہقی یک اابتع رکے۔‬
‫دعل و ااصنف ےک ایقم اور فروع ےک اعمملہ ںیم وج راامنہیئ روسل ارکم ﷺ ےن اےنپ وقل و لمع ےس فرامیئ‬
‫ےہ اش یک روینش ںیم دعایتل اظنم وعض رکتا اور ویح الہٰی رپ ینبم وقانین یک روینش ںیم ہلصیف د ان اامین اک اقتاض ےہ‪،‬‬
‫اش ےک ریغب مہ ومنم کہالےن ےک یھب قحتسم ںیہن ںیہ۔ ارساد جدا ودنی ےہ‪:‬‬
‫ُوَماُأنْ از َل اُم ْنُقَ ْبلا َ‬
‫كُي اريدو َنُأَ ْنُيَتَ َحا َكمواُإالَىُ‬ ‫كَ‬ ‫ُآمنواُبا َماُأنْ از َلُإالَْي َ‬ ‫َّ ا‬
‫أَلَ ْمُتَ َرُإالَىُالذ َ‬
‫ينُيَ ْزعمو َنُأَنَّه ْم َ‬
‫ُُض َم ًل ُبَ اعي ًدا(‪( ) 2‬ایک آ ت ےن اے‬ ‫ضلَّه ْم َ‬ ‫ُالش ْيطَان ُأَ ْن ُي ا‬ ‫اا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ُوي اريد َّ‬ ‫الطَّاغوت َ‬
‫ُوقَ ْد ُأمرواُأَ ْن ُيَكْفرواُبه َ‬
‫دمحمﷺ ان ولوگن وک ںیہن داھکی وج دوعی ٰ رکےت ںیہ ہک وہ اش اتكت رپ اامین رےتھک ںیہ وج آ ت رپ تارل یک یئگ‬
‫ےہ اور وج اتكت آ ت ےس ےلہپ تارل یک یئگ ےہ‪ ،‬رگم وہ اےنپ دقمامت طاوغت ےک تاش ےل اجتا اچےتہ ںیہ‬
‫احالہکن اںیہن مکح دتا ایگ ہک وہ اںیہن (احمک) ہن امںین نکی اطیشن اںیہن اکہب رک تہب دور ےل اجتا اچاتہ ےہ)۔‬
‫ُوأولا ْ‬
‫يُاْل َْم ار اُم ْنك ْمُفَاِ ْنُ‬ ‫ول َ‬
‫واُالرا َ‬
‫َطيع َّ‬ ‫َطيعواُاللَّهُوأ ا‬
‫ََ‬
‫اش ےس ےلہپ ہی مکح دتا ایگ ےہ‪ :‬ياأَيُّهاُالَّ اذينُآمنواُأ ا‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫از ْعتمُفايُ َشي ٍءُفَ ردُّوهُإالَىُاللَّهُو َّ ا‬
‫ا‬
‫سنُ‬ ‫َح َ‬‫ُوأ ْ‬
‫ُخ ْي ٌر َ‬
‫ك َ‬ ‫ُاْلخ ارُ َذل َ‬ ‫الراولُإا ْنُك ْنت ْمُت ْؤمنو َنُباللَّه َ‬
‫ُوالْيَ ْو ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫تَ نَ َ ْ‬
‫يم(‪(ُ) 2‬اے اامین واول‪ ،‬اطاعت رکو اہلل یک اور اطاعت رکو روسل یک اور اش یک اطاعت رکو وج مت ںیم ےس‬ ‫تَأْ او ًُ‬
‫اصخت ارم وہ اور خت یسک ارم ںیم یراع وہ وت اہلل اورروسل ےک ااکحم یک رطف روجع رکو ارگ مت اہلل اور آ رخت‬
‫رپ اامین رےتھک وہ‪ ،‬ہی رتہب ےہ اور ااجنم ےک اابتعر ےس دمعہ ےہ۔)‬
‫دوتسر تااتسکن اک اقتاض‬
‫‪2 2‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫تکلمم جداداد ےک ووجد ںیم آ ےن ےک ساھت یہ اسالیم وقانین ےک افند یک وبضمظ اینبد قرارداد اقمدص یک لکش ںیم‬
‫احتیمکہا‪ٰ2‬یلع )‪(Sovereignty‬رصف اہلل اعتیلٰ یک ےہ۔ وعام ےک‬ ‫﴿ونجرایکی تاایگ ہک‬
‫وجن﴾ امشر‬ ‫سج ںیمدلجہی؛ا‪٧‬رتعاف‬ ‫جہاتی یئگ یھت‬
‫االسالم‬ ‫رھک د‬
‫درےعی تکلمم جداداد وک وج اایتخرات احلص وہےئ ںیہ اںیہن اہلل یک رقمر رکدہ دحود ںیم رہ رک اامعتسل ایک اجےئ‬
‫اگ۔ اش دوتسری داتسویر وک آ نیئ سارون اور اٰیلع دعاوتلن ےن امہ دعایتل داتسویر ےک وطر رپ ایل ےہ۔ اسالیم‬
‫وقانین ےک افند ےک وحاےل ےس یھب امہ اکوںیش وہںیئ۔ وافیق رشیع دعالت وک قرآ ن و سنت ےس اعتمرص‬
‫وقانین وک وسنمج قرار دےنی اک اایتخر یھب لم ایگ۔ ان امتم اکووشن ےک تاووجد رشتعی یک تاالدیتس‪ ،‬اسالیم وقانین‬
‫ےک افند اور اسالم ےک دعایتل اظنمےک افند ںیم یری راکوںیٹ احلئ ںیہ۔‬
‫ت‬‫دعایتل اومر ات یھب ارگنیرون ےک وھچرے وہےئ وقانین ےک تحت جالےئ اج رےہ ںیہ میال ً زعتریا ِ‬
‫‪ ،2‬اضہطب دویاین ‪ 2 ۰‬وریغہ۔ اتک آ راد کلم ےک آ راد رہشوین ےک‬ ‫تااتسکن)‪ ،2 2۰(PPC‬اضہطب وفجداری‬
‫ےیل ویہ وپسیل اٹکی یرقرار راھک ایگ وج ارگنیرون ےن اےنپ عالومن وک رٹنکول رکےن ےک ےیل انبتا اھت۔ ارگ ہچ ان‬
‫وقانین ںیم واتقً وفاتقً دبتایلین وہیت رںیہ اور وافیق رشیع دعالت ےن یھب ڑکنیسون وقانین وک اسالم ےک اطمقب‬
‫انبتا ےہ نکی ااصنف یک فرایمہ ںیم وج دو یری راکوںیٹ ںیھت اںیہن وافیق رشیع دعالت ےک دایرہ اکر ےس تاہر راھک‬
‫ایگ۔ ان ںیم اتک وت رپورجیسل ال ےہ وج ااصنف ےک وصحل ںیم ریغ ومعمیل راکوت ےہ اور دورسا وسدی اظنم‬
‫تشیعم ےہ ےسج ےلہپ وت اتک رعہص تک رشیع دعالت ےک دایرہ اایتخر ےس تاہر راھک ایگ اور رھپ وخد فلتخم جکووتمن‬
‫ےن اولیپن یک تدر رک دتا۔‬
‫احلص ثحب‬
‫دعایتل اظنم ےک ؤمرث وہےن اک دمار اش تات رپ ےہ ہک وعام ںیم اش رپ سک دقر اامتعد تاتا اجتا ےہ اور وہ‬
‫اقونن وک سک دقر زعت وارتحام یک اگنہ ےس دےتھکی ںیہ ۔ ہی رصف اسالیم اقونن اک اخہص ےہ‪،‬تا مہ اسالم ےک‬
‫دعایتل اظنم یک یراکت ےس رصف ایس وصرت ںیم دیفتسم وہ سکٹے ںیہ خت اسالم اک لمکم اقونین ‪،‬اعمیش اور اعم‬
‫رشیت اظنم تاذف وہ اور دعل اامتجیع اک یھب اامتہم وہ‪ ،‬ویکہکن ںان ایسیس‪ ،‬اعمیش اور اعمرشیت اظنم ریغ اسالیم خطوظ‬
‫رپ لچ راہ وہ واہن دعایتل اظنم ںیم زجوی ویپدناکری ےس دعل اک ایقم تانکمم ےہ۔ دحود وقانین اک رجتہب امہرے‬
‫ساآ ے ےہ۔‬
‫خت رتاست افکلت اامتجہیع اک اظنم اقمئ رکےک ہر فرد یک رضورتات وپرا رکےن اک اامتہم رکیت وہ اور رھپ یھب‬
‫وکیئ صخش وچری رکے تا داہک داےل وت اسالم اک وفجداری اقونن رحتک ںیم آ تا ےہ اور اش رطج یک رجمامہن‬
‫‪2 2‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫دتینہ رےنھک واولن ےس اعمرشے وک تاک رکتا ےہ۔ امتم اصالیح دتاریب اور آ رخت یک تار رپش ےک ااسحش دالےن‬
‫ےک تاووجد تاایغہن وسج رےنھک واےل اجیر وماہ وک وھچر رک تااجیر رطہقی یہ اایتخر رکتا اچںیہ وت رھپ نیگنس زساںیئ‬
‫وجتیر یک اجیت ںیہ۔ دعایتل اظنم وکؤمرث انبےن اور ااصنف یک یر وقت فرایمہ ےک ےیل درج دلی ادقاامت وجتیر‬
‫ےیک اجےت ںیہ‪:‬‬
‫‪ ‬رجا مئ رپ اق و تاےن ےک ےیل اسالیم اعمرشے یک لیکشت تازگری ےہاور آنیئ یک رو ےس رتاست اک اینبدی فرص‬
‫ےہ ہک وہ املسمتان تااتسکن یک ارفنادی اور اامتجیع ردنیگ وک اسالم ےک اطمقب داھےنل ےک ےیل ادقاامت‬
‫رکے۔اش ونع ےک ادقاامت ےس رجامئ یک اتک دتعم ہب دعتاد دعایتل دماجلت ےک ریغب یہ مک وہ اجیت ےہ اور‬
‫اش رطج دعاوتلن رپ وھج مک وہ اجتا ےہ۔‬
‫‪ ‬بستحم اک ادارہ وعام وک ااصنف یک فرایمہ ںیم امہ رکدار ادا رکتاےہ۔وافیق بستحم ےک ایقم ےک زجوی اکایمت‬
‫ت‬
‫رجتےب ےک انترظ ںیم اش ادارے وک وصہب‪،‬علض اورلیصحت یک حطس تک ھیالےن اور اش ےک تاریخی رکدار وک‬
‫احبل رکےن یک رضورت ےہ ویکہکن وعام وک اتسس اور وفری ااصنف فرامہ رکےن اک ہی اتک ؤمرث درہعی ےہ۔‬
‫عالاقیئ دافرت ےک ایقم ےس وعام وک ادارے تک تاآ ساین رسایئ ںیم دمد ےلم یگ اور وہ اینپ راکتات لح رکا ںیکس‬
‫ےگ۔‬
‫‪ ‬ارگ اسالیم اظنم دعل یک رتبیت وک وحلمظ راھک اجےئ اوراش وحاےل ےس اقونن ساری یک اجےئ ہک دعالت ںیم‬
‫دقمہم الےن ےس ےلہپ اےس الرامًاصمیتحل لمع ےس زگارا اجےئ وت وموجدہ دعایتل اظنم یک تہب یس دیچیپویگن‬
‫اور ےب انپہ ارخااجت اور وسالئ ےک ایضع ےس اچب اج اتکس ےہ۔اش ےک ےیل میکحت اور تایثل ےک‬
‫ادارون)‪(Alternate Dispute Resolution‬وک اقونین اور آینیئ ظفحت دےنی یک رضورت ےہ۔‬
‫‪ ‬رجامئ ےک دس تات ےک ےیل خشیہ اک مین دعایتل ادارہ رتادہ ومرث تایت وہ اتکس ےہویکہکن اصالج اعمرشہ ںیم‬
‫اش ادارہ اک رکدار ریغ ومعمیل ونتیع اک ےہ۔ اش ادارے ےک رکدار وک ؤمرث انبےن ےک ےئیل اےس رمکر‬
‫ت‬
‫اوروصہب ےس ےل رکعلض‪،‬لیصحت اور ہبص یک حطس تک ھیالےن یک رضورت ےہ‪ ،‬اش رطج دعاوتلن رپ‬
‫دقمامت اک و ھج انمست دح تک مک وہ اتکس ےہ۔ اش ےک ےیل اقونن ساری اور یلمع ادقاامت یک رضورت‬
‫ےہ۔‬
‫‪ ‬اسالم ےن دعل و ااصنف یک فرایمہ اک وج تادیئار اور مکحتسم اظنم دتا ےہ اش ںیم اقونن الہی ےک سنت اخریج دتاو‬
‫ےک ریغب یھب اش اک ارتحام تاتا اجتا ےہ اور ہر املسمن اےس اےنپ اامین اک ہصح اتھجمس ےہ۔اش ےیل وہ دقمامت‬
‫‪2 2‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬
‫لج‬
‫ںیم تار تار ا ھٹے ےک اجبےئ اےس اہلل اک مکح ھجمس رک امےنن ںیم اعتیف وصتر رکے اگ اور اےکس جالف الیپ ںیم‬
‫دیپاہ ‪2‬رک دتا اجےئ ہک رحام امل آ گ اک ڑکٹا ےہ وت رحام آساین ےس‬
‫وعش﴾رامشر‬
‫ںیمتاہیوجن‬ ‫اعمرشے‬
‫﴿ونجری‬ ‫اگ۔۔ارگدلج ؛‪٧‬‬ ‫جہاتںیہن اج ےئ‬
‫االسالم‬
‫یھب لم راہ وہ یت یھب وہ ا ش ےس دست یردار وہ اج ےئ اگ ہچ اجےئ ہک وہ دورسے اک قح امرےن ےک ےئیل‬
‫دعایتل اور ریغ دعایتل ہررحہب آرامےن ےک ےئیل ایتر اھٹیب وہ۔اش ونع یک آاگیہ اور وعشر دیپا رکےن ےک ےیل‬
‫مییر اور رحمات ےک عالوہ دراعئ اتالع رتادہ ؤمرث رکدار ادا رک سکٹے ںیہ۔‬
‫‪ ‬ااصنف یک یر و قت فرایمہ ےک ےیل دعہیل اور اقونن ےک ہشیپ ےس واہتسب افراد یک اسالیم خطوظ رپ رتتیب تازگری‬
‫ےہ ‪،‬اش ےس آرخت ںیم وجات دیہ اک ااسحش دیپا وہتا ےہ۔ مرتد ہی ہک ہشیپ وراہن رتتیب ےک ےیل ررفیرش‬
‫وکرزس اک اامتہم یھب رضوری ےہ۔می ًالامہرےوقیم اقونین داھےچن ںیم ساربئ رکازمئ یک روک اھتم ےک‬
‫ییک‬
‫وحاےل ےس ارٹکیلوتک رٹایرنشکی آ ردسنین ‪ 2۰۰2‬اور تااتسکین یلیٹ ویمک شن ری آ رگیایرنشی اٹکی ‪2 2‬‬
‫ےسیج وقانین تاذف ںیہ‪ ،‬ہکبج احل یہ ںیم اش وحاےل ےس این اقونن التا اج راہ ےہ‪ ،‬نکی خت تک دعایتل ہلمع‬
‫یک جدتد خطوظ رپ رتتیب اک ؤمرث اور انمست ااظتنم ںیہن وہ اگ اش رپ لمع درآدم نکمم ںیہن وہ اگ۔‬
‫‪ ‬ااصنف یک یر و قت فرایمہ ےک ےیل ذموکرہ ادقاامت ےک عالوہ ہی یھب رضوری ےہ ہک ولطمہب دعتاد ںیم جج‬
‫اصابحن اور درگی ہلمع ایہم ایک اجےئ‪ ، ،‬اقونن ںیم وج تامئ فرمی دتا ایگ ےہ اش یک یتخس ےس تادنبی یک اجےئ اور‬
‫دقمامت ےک تار تار اوتلا یک وحہلص ینکش یک اجےئ‪ ،‬اانثتسیئ احالت ےک عالوہ دقمامت وتلمی ہن ےیک اجںیئ۔ وکال‬
‫اضہطب اجالق یک تادنبی رکںی اور الہ افراد وک شیتفت اک اکم وساپن اجےئ۔ الیپ اور دقمہم ےک ےیل تامئ فرمی رقمر‬
‫ایک اجےئ اور ااغتسہث وک تادنب انبتا اجےئ ہک وہ اش رعہص ںیم وبثت فرامہ رکے۔‬

‫وحاہل اجت ووحایش‬

‫& ‪(1) Annual Report Law & Justice Commission of Pakistan, Law‬‬
‫‪Justice Secretariat, Supreme Court Building, Islamabad‬‬
‫‪Pakistan,p. 5‬‬
2 ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬

(2) The Role of Judiciary as a catalyst of change, Justice Javed

Iqbal, p. 1, (www.supreamcourt.gov.pk/ijc/articles/9/)
(3) Report on National Judicial Conference, February 9-11 2007,
Law & Justice Secretariat, Supreme Court Building, Islamabad
Pakistan , P.250-286
22 ‫ ص‬،ً‫) ااضی‬2(
2 ،2 ،22 ‫ص‬،ً‫( ) ااضی‬
22 ‫ ص‬،ً‫) ااضی‬2(
‫ رکایچ‬،‫ادارہ ارقلآ ن‬،‫ یرطاونی وقانین فروع رجامئ اور تاریخ ااصنف ےک دہم دار ںیہ‬،‫ اتدوٹیک‬، ‫) اسین ارلنمح‬٧(
‫ص‬،2۰۰2
‫( ) ااضی‬
‫( ) ااضی‬
)10( Report on National Judicial Conference, February 9-11 2007,
Law & Justice Secretariat, Supreme Court Building, Islamabad
Pakistan , P.285
2 ‫ص‬،2۰۰2 ،‫رپسمی وکرت ڈلبن اسالم آ تاد‬،‫اقونن یمہف‬،‫) اقونن وااصنف نشیمک‬22(
)12( Faqir Hussain, Dr., Registrar, Supreme Court of PakistanJudicial System of
Pakistan, 2011,P.21
)13( National Judicial policy, (Revised Edition ) 2009 National Judicial policy
Making Committee, P.7
)14( Judicial System of Pakistan,P.22
)15( Report on National Judicial Conference, February 9-11 2007 ,
P.28
،‫ ادبلر یلبپ زنشیک‬،‫دقمی املسمن اقضٹون اک ےب الگ دعل اور رمکحاونن ےک جالف ےلصیف‬، ‫ دیس‬، ‫ دبع اوبصلر‬،‫) طارق‬22(
2۰2 ‫۔‬2٧ :‫ص‬، 2 ٧ ‫الوہر‬
2 ‫؛‬2 ‫) ارحبل ارلاقئ‬2٧(
2 2‫۔‬2٧ ‫ص‬،2 ٧‫ اساعت‬،‫رکایچ‬،‫ اردو اڈیکیم دنسھ‬, ‫ دہع وبنی ںیم اظنم رمکحاین‬،‫ دارٹک‬، ‫) ااضی;دمحم دیمح اہلل‬2 (
‫‪2 2‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫( ‪ )2‬المیدری‪،‬دبع اميظعل نب دبع اوقلی‪،‬الرتغيب والرتهيب‪ ،‬دار ابتكل العلمیۃ – ریبوت‪,‬الطٹعۃ الاویل ‪222٧ ،‬قیقحت ‪:‬‬
‫جہات یاالسالم دلج ؛‪﴿ ٧‬ونجری تا وجن﴾ امشرہ ‪2‬‬
‫إ راميه سمش ادلنی‪,‬اتكت ااضقلء‪2‬؛‪22٧‬‬
‫(‪ )2۰‬ااضی‬
‫(‪ )22‬ااسنلء‪2،‬؛ ‪22‬‬
‫تک‬
‫(‪ )22‬لیصفت ےکےیل د ھٹے؛وسرہ ازحات آیت ربمن ‪،22،‬وسرہ اونلر آیت ربمن‪22‬۔‪2 ،2٧‬۔‪22‬‬
‫(‪ )22‬ااملدئہ؛ ؛‪۰‬‬
‫(‪ )22‬ارقلیبط‪ ،‬ا و دبع اہلل دمحم نب ادمح نب ایب رکب‪ ،‬اجلامع ألحكام القرآن املعروف تفسري القرطِب‪ ،‬دارااتکلت ارعلیب‪،‬‬
‫ریبوت انبلن‪222٧ ،‬ہ ۔ ‪2٧2 ،2 ،2۰۰2‬‬
‫( ‪ )2‬انسانکلوڈیپتا یرتااکین ‪ 2 : ٧2‬اقمہل‪Prohibition‬‬
‫‪ ،2‬ص ‪222‬‬ ‫(‪ )22‬سنن أيب داود‪ ،‬کتاب احلدود‪ ،‬باب رجم ماعز بن مالك ‪ ،‬دارالسالم ارلتاص‪ ،‬الطٹعۃ االویل‪،‬‬
‫النِب ‪-‬صلَّى اهلل عليه وسلم‪ -‬برمجْها من ُجهينةَ‪،‬ص‬
‫(‪ )2٧‬سنن أيب داود‪،‬کتاب احلدود‪ ،‬باب املرأة اليت أمر َّ‬
‫‪22‬‬
‫لخی‬ ‫( ‪ )2‬ا و انيسحل ملسم نب ااجحلج نب ملسم اريشقلی الینسا وری ‪،‬اجلامع الصحيح املسمى صحيح مسلم‪ : ،‬دار ا‬
‫ریبوت ‪ +‬دار الاافق الخدتدہ ـ ریبوت‪ ،‬؛ ‪),22 2(2۰‬‬
‫َح ٍد‪ ،‬ص‪2٧2‬‬ ‫( ‪ )2‬سنن أيب داود ‪ ،‬کتاب اَلمیان و النذور‪،‬باب فِيمن حلَ ِ ِ ِ ِ‬
‫ف َمیينًا ليَ ْقتَط َع بَا َماَلً أل َ‬
‫َْ َ َ‬
‫(‪ )2۰‬اجلامع ألحكام القرآن املعروف تفسري القرطِب‪222:22 ،‬‬
‫‪(31) The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan, Federal Law House,‬‬
‫‪Lahore,2016,P.343‬‬
‫(‪ )22‬اجحل‪22‬؛‪22‬‬
‫م‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ل‬
‫(‪ )22‬ا ِيسخِشْیاین‪،‬اميلسن نب الاسعت (اوتمل ی‪2٧ :‬ہـ)‪ ،‬ا و داود‪ ،‬سنن أيب داود‪ ،‬ا خطق‪ :‬سعَٹت الارنووظ ‪ -‬جَمَ يد اکم ِ‬
‫قرہ تللی‪ ،‬دار ارلسالۃ ااعللمیۃ ‪،‬ابطعت اول‪ 222۰ ،‬ہـ ‪ ،2۰۰ -‬اضقء ااقلیض ادا اخطا ؛‪222‬‬
‫(‪ )22‬ا و انيسحل ملسم نب ااجحلج نب ملسم اريشقلی الینسا وری ‪ ،‬اجلامع الصحيح املسمى صحيح مسلم باب قَ ْوِل‬
‫ل‬
‫س ِمنَّا‪ ،‬دار ا خی ریبوت و دار الاافق الخدتدہ ـ ریبوت‪،‬‬ ‫النِ ِّ‬
‫َِّب صلى اهلل تعاىل عليه وسلم ‪َ « -‬م ْن َغشَّنَا فَلَْي َ‬
‫‪2‬‬
‫‪2 ٧‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬

‫ت‬
‫‪2‬ہـ)شعب اإلمیان‪ ،‬ةبتكم ارلدش للنشر واوتلرعي تارلتاص‬‫( ‪ )2‬الن ہقی‪ ،‬ادمح نب انيسحل نب یلع ‪ ،‬ا و رکب (اوتمل ی‪:‬‬
‫الطٹعۃ‪ :‬الاویل‪ 2222 ،‬ہـ ‪ 2۰۰2 -‬م فصل فيما كان يلبسه رسول اهلل صلى اهلل عليه و سلم من الثياب‬
‫وما كان خيتار لبسه ويرغب فيه ؛‪) 2٧٧(2 2‬‬
‫ل‬
‫(‪ )22‬ااتکلین ‪،‬اخيشل دبع ا ختی نظام احلكومة النبوية املسمى الرتاتيب اإلدراية‪،‬دار ااتکلت ارعلیب ‪ ،‬دلج اول‪ ،‬ص ‪2 ٧‬‬
‫(‪ )2٧‬روپرت لنشین وجدلشی اکرفنسن‪ ،‬ص ‪22‬‬
‫( ‪ )2‬ااسنلء‪2‬؛ ‪2‬‬
‫( ‪ )2‬ارجحلات ‪2‬؛‪2۰‬‬
‫ل‬
‫(‪ )2۰‬بدائع الصنائع يف ترتيب الشرائع‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬ا و رکب نب وعسمد نب ادمح ااكلساین ا خٹفی (اوتمل ی‪ ٧ :‬ہـ) دار‬
‫ابتكل العلمیۃ‪ ،‬الطٹعۃ‪ :‬ااثلییۃ‪22۰2 ،‬ہـ ‪2 2 -‬م ‪،‬دعد الازجاء‪ ،٧ :‬ص ‪2‬‬
‫(‪ )22‬صحيح البخاري‪ ، :‬کتاب احلدود‪)222۰:2(،‬‬
‫(‪ )22‬اجلامع الصحيحالبخاری‪ ،‬دار انب ريثك ‪ ،‬ااميلمۃ – ریبوت الطٹعۃ ااثللیۃ ‪ 2 ٧ - 22۰٧ ،‬باب مناقب سعد بن‬
‫معاذ رضي اهلل عنه ‪2‬؛‪)2 2(22 2‬‬
‫(‪ )22‬لنشین وجدلشی اکرفنسن‪ ،‬ص ‪22‬‬
‫(‪ )22‬ااضیً‬
‫( ‪ )2‬سنن أيب داود‪ ،‬کتاب القضاء‪ ،‬باب يف الصلح‪ ،‬ص ‪22‬‬
‫(‪ )22‬ااضیً‬
‫(‪ )2٧‬سنن أيب داود ‪،‬باب التصفيق يف الصالة ‪2‬؛‪2۰2‬‬
‫ت‬
‫( ‪ )2‬الن ہقی ‪،‬سنن البيهقي الكربى باب ما جاء يف التحلل وما حيتج به من أجاز الصلح على اإلنكار‪22‬؛‪2‬‬
‫‪(49) Annual Report of the Federal Ombudsman 2015, p. 3‬‬
‫(‪ ) ۰‬اغری‪ ،‬ومحمد ادمح‪ ،‬ادت ااقلیض‪ ،‬ادارہ اقیقحتت اسالیم ۔ نیب االوقایم ویوینریٹس‪ ،‬اسالم آتاد‪،‬عبط وسم‪،‬ص ‪2٧‬‬
‫(‪ ) 2‬سنن أيب داود‪,‬کتاب القضاء‪ ،‬باب فی القضاء‪ ،‬ص ‪22‬‬
‫(‪ ) 2‬اويسليط ‪ :‬دبع ارلنمح نب ایب رکب‪ ،‬جالل ادلنی (اوتمل ی ‪ 22 :‬ہـ) حسن احملاضرة يف تاريخ مصر والقاهرة‪ : ،‬دار‬
‫ل‬
‫إایحء ابتكل ارعلییۃ ‪ -‬عنسی اجابیب ا خلتی ورشاکہ –رصم‪ ،‬الطٹعۃ ‪ :‬الاویل ‪22 ٧‬ہـ ‪ 2 2٧ -‬م ‪2; ٧‬‬
‫(‪ ) 2‬اوشلری ‪22:2‬‬
‫‪2‬‬ ‫دلج‪( 2۰:‬ونجری –وجن ‪2۰2٧‬ء) امشرہ‪2 :‬‬ ‫جهاتُُ اُ‬
‫الُام‬

‫(‪ ) 2‬نسح دبعاہلل ‪ ،‬آ ل خیش ‪ ،‬وعسدی رعت اک دعایتل اظنم‪( ،‬رتہمج دارٹک دمحم اابقل وعسمد دنوی) ادارہ اعمرف اسالیم‪،‬‬
‫ص‪﴿22٧‬ونجری تا وجن﴾ امشرہ ‪2‬‬‫االسالم‪,2 ۰‬دلج ؛‬
‫جہات ابطعت اول‬
‫( ) امجنل‪ 2‬؛‪2‬۔‪2‬‬
‫(‪ ) 2‬ااملدئہ ؛ ‪2‬‬
‫(‪ ) ٧‬حیحص ااخبلری ‪2;22 ۰,‬اتكت ادحلود‬
‫( ) حیحص ااخبلری‪،‬اتكت الطالق ‪2;2٧2٧‬‬
‫( ) اقیمس‪،‬اجمدہ االسالم ‪ ،‬اسالیم دعالت ہصح اول‪ ،‬ادارہ اعمرف اسالیم الوہر‪ ،‬اساعت دوم‪ ،2 2 ،‬ص ‪2۰ -22‬۔‬
‫وقعیت نب ایرامیھ ‪ ،‬ا و وی ف ‪ ،‬اتكت ارخلاج ‪ ،‬دار ارعملہف‪ ،‬ریبوت‪،22 ،‬ص ‪22‬‬
‫مل‬
‫(‪ )2۰‬ادمح نب دمحم نب جنی (اوتمل ی ‪222 :‬ہـ)‪ ،‬ا و دبع اہلل‪ ،‬اامم‪،‬مسند أمحد بن حنبل‪ ،‬ا خطق ‪ :‬اديسل ا و ااعمليط‬
‫‪'2‬مسند علی بن طالب‪2،‬؛‪2‬‬ ‫اونلری‪ :‬اعمل ابتكل – ریبوت‪ ،‬ابطعت اول‪222 ،‬ہـ ـ‬
‫(‪ )22‬اولکٹع‪ ،‬دمحم نب جلف‪ ،‬أخبار القضاة‪،‬ملع ابتكل‪،‬ریبوت‪ ،‬ابطعت اول‪،2۰۰2‬ص‪٧2‬‬
‫(‪ )22‬یلبش امعنین‪ ،‬اافلروق‪،‬وگہر یلبپ زنشیک‪ ،‬الوہر‪،‬ص ‪2 ٧‬‬
‫(‪ )22‬ااضی‬
‫(‪ )22‬أخبار القضاة‪،‬ص ‪٧‬‬
‫( ‪ )2‬السنن الکربی للبيهقی‪2۰،‬؛‪2 2‬‬
‫(‪ )22‬أخبار القضاة‪،‬ص ‪2 2‬‬
‫(‪ )2٧‬اافلروق‪ ،‬ص‪2 2‬‬
‫( ‪ )2‬أخبار القضاة‪ ،‬ص‪2 ٧‬‬
‫( ‪ )2‬ااضی‪ ،‬ص‪222‬‬
‫(‪ )٧۰‬ار۔یک۔ ونر دمحم‪،‬أقضية اْللفاء الراشدين‪،‬دارالسالم ارلتاص‪ ،‬ابطعت اول‪2 ،2۰۰2‬؛‪22۰‬‬
‫(‪ )٧2‬ازقلوینی‪ ،‬دمحم نب یرتد‪،‬ا و دبع اہلل (اوتمل ی‪2٧2 :‬ہـ)‪ ،‬انب امجۃ‪ ،‬سنن ابن ماجه ‪ ،‬قیقحت‪ :‬دمحم فواد دبع اجابدیقار‬
‫إایحء ابتكل ارعلییۃ ‪ ،‬باب اَلمر باملروف والنهی عن املنکر‪2‬؛ ‪222‬‬
‫ل‬
‫مخط‬
‫(‪ )٧2‬الیرار‪،‬ا و رکب ادمح نب رمعو(اوتمل ی‪2 2 :‬ہـ)‪ ،،‬مسند البزار املنشور باسم البحر الزخار‪ ،‬ا ق‪ :‬وفحمظ ارلنمح‬
‫رنی اہلل‪ :‬ةبتكم اولعلم وامكحل ‪ -‬ادملییۃ المٹورہ‪،‬ابطعت اول‪،‬دنسم اعہشئ ‪2‬؛ ‪22‬‬
‫‪2‬‬ ‫راجئ دعایتل اظنم ںیم فرایمہ ااصنف ںیم تاریخ‬
‫َ‬
‫يح ا ِإل َم ِام البُ َخا ِري‪ ،‬م َکنیۃ ال َمعارف للنيشْر واوتلرعي‪،‬‬ ‫(‪ )٧2‬الاجابین‪ ،‬دمحم تارص ادلنی(اوتمل ی‪222۰ :‬ہـ)‪ ،‬خمتصر ِ‬
‫صح ُ‬‫َ‬
‫ارلتاص ابطعت اول‪ 2222 ،‬ہـ ‪، 2۰۰2 -‬اتكت ادحلود‪2 ،‬؛‪2۰2‬‬
‫عل‬ ‫ل‬
‫(‪ )٧2‬ااحلمک‪,‬دمحم نب دبع اہلل ا و دبع اہلل ‪،‬املستدرک علی الصحيحني‪ ،‬فضائل وروای متفرقة ‪ ،‬دارابتكل ا می‪,‬‬
‫ریبوت ابطعت اول ‪2‬؛‪٧ ٧‬‬
‫( ‪ )٧‬املستدرک علی الصحيحني‪2،‬؛‪2 2‬‬
‫(‪ )٧2‬ا و دبع اہلل‪,‬دمحم نب فرج‪ ،‬ااملیکل‪ ،‬اقضية الرسول صلی اهلل عليه وسلم‪ ،‬دارااتکلتاللیاین‪ ،‬ابطعت دوم‪ ،2 2 ،‬ص‬
‫‪٧2۰‬‬
‫(‪ )٧٧‬ااسنلء‪2‬؛ ‪2‬‬
‫( ‪ )٧‬اونلر‪22:‬؛‪2‬‬
‫( ‪ )٧‬ادحلتد‪ ٧‬؛ ‪2‬‬
‫عل‬ ‫ل‬ ‫م‬‫ل‬
‫(‪ ) ۰‬ا ورکبدبعارلراق‪ ،‬املصنف‪ ،‬باب القود من السلطان ‪،‬ا خلس ا می ‪ ،‬ا دنل ‪,‬ابطعت دوم ‪ ،‬؛ ‪22‬؛ا ووی ف‪،‬‬
‫وقعیت نب ایراميه‪،‬کتاب اْلراج‪ ،‬دار ارعملفۃ‪،‬اریبلوت‪2 ٧ ،‬ص ‪222‬‬
‫(‪ ) 2‬ااسنلء‪2‬؛‪2۰‬‬
‫(‪ ) 2‬ااسنلء‪2‬؛‬
‫٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭‬