Folklore e Historia Sobre Alguns Usos Da PDF

ADRA
ADRA • Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego • Nº0 • Santiago de Compostela, 2005
Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego
Nº0 Santiago de Compostela, 2005
Evocaçoes: Um polígrafo galeguista, a etnografía e a

presença da morte na Galiza contemporânea
ANTONIO MEDEIROS
Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura popular

galega durante o século XIX
FERNANDO PEREIRA GONZÁLEZ
A decoración nos espadeleiros e espadelas do val de Vea

(A Estrada- Pontevedra)
MANUEL RODRÍGUEZ CALVIÑO E BELÉN SÁENZ-CHAS DÍAZ
Unha visión dos museos e do patrimonio en Irlanda

MANUEL VILAR
Museo da Emigración e de Galicia.

Longo camiño cara a memoria
ALBA TIZÓN
Música Antiga e Galicia

FERNANDO REYES
Bitácora en dique seco, ou como saír de xira sen paraugas

PEPE SENDÓN
O patrimonio inmaterial
SANTIAGO VELOSO TRONCOSO
O Códice López Ferreiro

PATRICIA GÓMEZ ESPAÑA
Portada Adra.indd 1 29/4/08 15:33:56

Revista Adra 1.indd 1 29/4/08 15:35:06
Índice
Evocaçoes: Um polígrafo galeguista, a etnografía

e a presença da morte na Galiza contemporânea
ANTONIO MEDEIROS 5
Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura
popular galega durante o século XIX
FERNANDO PEREIRA GONZÁLEZ 19
A decoración nos espadeleiros e espadelas
do val de Vea (A Estrada– Pontevedra)
MANUEL RODRÍGUEZ CALVIÑO E BELÉN SÁENZ-CHAS DÍAZ 33
MANUEL VILAR 51
Museo da Emigración e de Galicia. Longo camiño cara a memoria
ALBA TIZÓN 65
FERNANDO REYES 73
PEPE SENDÓN 89
SANTIAGO VELOSO TRONCOSO 105
PATRICIA GÓMEZ ESPAÑA 109
Revista Adra.indd 1 29/4/08 15:33:15

ADRA
Nº0 – Santiago de Compostela, 2005
ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego.

Museo do Pobo Galego
San Domingos de Bonaval
15703 Santiago de Compostela
Consello de edición:
Fátima Braña Rey
Rosa Mª Méndez García
Xaquin Penas Patiño
Manuel Vilar Álvarez
Representantes dos socios e socias:

Xosé Carlos Beiró Piñeiro
Fátima Braña Rey
José Luis Diz Rodríguez
Xosé Antonio Fildalgo Santamariña
Xoán Ramón Marín Martínez
Rosa Mª Méndez García
Xoán Xosé Molina Vázquez
Xaquín Penas Patiño
Xosé Recimil Tabora
Manuel Vilar Álvarez
Deseño e maquetación: ocumodeseño

Impresión: Litonor S.L.
Depósito Legal: C-2367-2005

ISSN: En trámite
© da edición: Museo do Pobo Galego.

© dos textos: os autores e autoras.

ADRA – 3
O MUSEO DO POBO GALEGO NACE NO CONTEXTO POLÍTICO DA

transición e no espertar da cidadanía a un novo tempo. Ese tempo
pedía participación e o Museo quería tamén que os galegos e as galegas
participásemos na vida desa nova institución cultural, pois era unha demanda
da sociedade civil e foi quen ergueu e consolidou esta nova institución
museística. Legalmente esta forma de participación concrétase na figura da
socia ou socio. Mentres outras institucións museísticas teñen, en paralelo,
asociacións de amigos, no Museo do Pobo Galego os “amigos” estamos dentro
mesmo da institución e participamos, por medio da Asemblea de Socios e dos
representantes que eliximos para a Asemblea do Padroado e a Xunta Rectora,
na toma de decisións.
Polo tanto, os socios e socias sempre tivemos unha parte nese territorio
común que é o MPG. Agora queremos darlle un novo pulo a esa nosa relación,
porque os tempos son outros e pensamos e queremos facer algo máis que estar
nos órganos de participación e goberno. Gustaríanos que a nosa colaboración
servise para activar os contidos e enriquecer a vida desta institución,
achegar un aire fresco e darlle novo realce dentro da sociedade, pois estamos
convencidos que, agora como antes, a Galiza do século XXI precisa desta
institución. Pensamos que un xeito máis de activar a vida do Museo, hai
outras formas nas que tamén queremos estar presentes, e de enriquecer a súa
dinámica é por medio dunha revista que, sendo voceiro dos socios e socias,
axude a irradiar a vida e a imaxe do Museo na sociedade e recolla as ansias e
arelas desta para reflectilas culturalmente nos seus espazos.
Segundo o dicionario, adra é a parte que corresponde a un veciño na

división dun monte comunal. Esta Adra será a parte que che corresponde
a ti, socio ou socia, no territorio común de todos nós que é o Museo do
Pobo Galego. Será un pequeno apoio para consolidar esta institución como
válida para o futuro do noso país e é a consolidación dunha vella arela que
xa don Antonio Fraguas comentaba nun escrito seu de hai anos que “os
mozos que traballan no Museo do Pobo Galego pensaron na comenencia de
establecer unha nova liña de información con socios e outras institucións”.
A nosa intención é recoller esta vella arela para abrir unha nova canle de
comunicación e ilusión. Para isto fai falta a túa axuda e desde aquí tamén
pedimos que colabores nas túas posibilidades. Facéndoo estás axudando
tamén ao Museo e ao futuro de Galiza.

ADRA – 5
Evocações: Um polígrafo galeguista, a etnografia

e a presença da morte na Galiza contemporânea
ANTÓNIO MEDEIROS
Departamento de Antropologia do ISCTE
Lisboa
Conheci pessoalmente D. Antonio pelo título escolhido para a sua biografia

Fraguas Fraguas no Outono de 1997, no rés- (González Pérez 1998; texto que tomo como
do-chão do Instituto de Estudios Gallegos referência genérica de aferição). Várias
“Padre Sarmiento”. Era uma figura vene- pessoas que o tinham conhecido muito
randa que todos referiam com grande bem, definiram o velho polígrafo gale-
respeito – para mim, este foi um encontro guista salientando as ditas características
emocionante e inesquecível. Já tinha escu- que, aliás, transpareciam na sua presença
tado D. Antonio em diversas ocasiões ante- pública. Estas são qualidades que quero
riores, por regra quando oficiava como homenagear também nesta pequena reme-
presidente de honra na abertura de eventos moração.
de algum modo ligados a questões etnográ-
ficas. 1.
Naquele encontro de 1997, disse-me o D. Antonio Fraguas licenciou-se em
velho polígrafo galeguista: “ah, o senhor é Filosofía y Letras em Santiago em 1928
um antropólogo português! Eu conheci bem e doutorou-se em história em 1950, em
um outro rapaz que também por cá andou Madrid, ao longo da sua carreira lectiva
algum tempo, o Ruy Serpa Pinto”. Tornou- ensinou história e geografia, tanto na
se surpreendente esta menção simpática de universidade – pontualmente, entre 1928 e
reconhecimento quando conferi os dados 1933 – como também em diversas escolas
biográficos de Serpa Pinto, para confirmar secundárias. Foi no ensino secundário que
a minha primeira impressão de que já teria terminou em 1975 a sua carreira docente,
desaparecido há muito tempo. De facto, como professor catedrático do Instituto
Serpa Pinto – arqueólogo e pré-historiador Rosalía de Castro de Santiago de Compos-
do Porto, que se relacionara com alguns tela. Foi muito acidentada a sua vida na
dos seus pares galegos no fim dos anos primeira década de vigência do regime
1920 – tinha falecido muito jovem no ano de Franco, quando foi afastado do ensino
longínquo de 1933. oficial e obrigado a viver discretamente,
A simplicidade e a bondade seriam porque surgia como figura suspeita para o
traços muito salientes da personalidade de novo regime, na medida dos seus anteriores
D. Antonio Fraguas, como fica sugerido empenhos galeguistas.

6 – ADRA ANTONIO MEDEIROS
Nascido em 1905, D. Antonio era na

década de 1990 um dos raros sobreviventes
do grupo de estudiosos e artistas das duas
gerações adjacentes, a Xeración Nós e a
Xeración do Seminário – designações colec-
tivas que hoje servem para identificar os
galeguistas já activos no período anterior à
Guerra Civil. D. António Fraguas faleceu em
Compostela em Dezembro de 1999.
Quem tivesse feito estudos universitá-
rios de antropologia poderia considerar D.
Antonio Fraguas como um homem da “velha
escola”, um folclorista ou etnógrafo. Mas, em
muitas outras ocasiões poderia aparecer refe-
rido como antropólogo tout court, ou ainda
antropólogo social ou antropólogo cultural,
possibilidades de reconhecimento consoli-
dadas apenas nos anos mais recentes.
Julgo que todas caracterizações nome-
adas são redutoras. Cada uma delas está D. Antonio Fraguas con Ramón Otero Pedrayo
marcada por uma perspectiva imposta e Xosé Mosquera Pérez “o vello dos contos”
nunha praza compostelá..
pelo desenvolvimento de estudos especiali-
zados de antropologia social e cultural nas
universidades – um fenómeno tardio em caram o reconhecimento que aureolou os
toda a Península Ibérica. Mas não podemos últimos anos da sua carreira.
menosprezar os seus usos, tanto quanto nos Sem ser injusto, posso sugerir que uma
sugerem uma instância nítida da imposição parte do prestígio que tocava o nosso biogra-
da potência de leitura do passado detida fado foi justificada pela sua extrema longevi-
pelo presente (Cohn 1996). Elas dão conta, dade. Foi nos anos recentes que D. Antonio
nomeadamente, da importância hoje atri- Fraguas se tornou a figura patriarcal dos
buída à antropologia, na hora de definir a interesses etnográficos exercidos na Galiza.
cultura e identidade galega. Já tinham desaparecido outros dos seus
D. António foi um investigador prolífico contemporâneos, também polígrafos com
de distintos temas, entre os quais aqueles obra etnográfica relevante como Xaquín
que podem ser considerados “etnográficos” Lorenzo (1907– 1989), Fermín Bouza-Brey
são apenas uma parte da sua obra muita (1901-1973) ou Xesús Taboada Chivite
variada e extensa. Porém, nas últimas (1907-1976). Autores que também tinham
décadas da sua vida tornou-se o antropólogo sido discípulos directos das personagens de
– ou etnógrafo – da Galiza por antonomásia, maior relevo intelectual na história do movi-
dado que foram estes estudos que justifi- mento nacionalista galego como Vicente

EVOCAÇOES: UM POLÍGRAFO GALEGUISTA, A ETNOGRAFÍA E A PRESENÇA DA MORTE NA GALIZA CONTEMPORÂNEA – 7
Risco, Ramón Otero Pedrayo ou Florentino Para aclarar esta citação deve especi-
López Cuevillas. ficar-se que a Vicente Risco ficou cometida
a etnografia e a Ramón Otero a geografia,
2. nesta repartição tão extraordinária feita na
A aceitação por parte de D. Antonio das Ourense do princípio do século XX. Assim,
afinidades do trabalho de antropólogos – podemos perceber a plena intencionalidade
como lhe fui apresentado em 1997 –, arque- nacionalizadora deste acto de fundação. Se
ólogos e etnógrafos , é muito sugestiva. De somarmos a prática da história – e Otero,
facto poderiam ser alargadas ainda a outras por exemplo, exerceu-a de forma eminente
especialidades que D. Antonio praticou ao e Risco também a escreveu ainda que de
longo da sua vida, como a história ou a forma mais pontual –, encontraríamos dado
geografia. o leque completo das disciplinas nevrál-
Encontramos dificuldades de fazer uma gicas, mais regularmente accionadas nos
definição estrita do que foi considerado processos de nacionalização da cultura
como etnografia na Galiza do século XX, ou (Thiesse 2000, Smith 1991; Löfgren 1989).
antropologia (um termo menos usado até Os empenhos mais específicos de
anos mais recentes, a não ser para referir pesquisa científica, suscitados por compro-
estudos de antropologia física). Por outro missos nacionalizadores, foram sobre-
lado, julgo que devemos considerar estas tudo exercidos no âmbito do Seminario de
práticas de limites difusos tomando como Estudos Galegos. Uma instituição organi-
referência principal os empenhos nacionalizada a partir de 1923, por iniciativa de um
zadores de quem as exerceu. grupo de estudantes da Universidade de
Um dos contemporâneos de D. Antonio Santiago, que recebeu a tutela da geração
Fraguas, o já mencionado Xaquín Lorenzo, ascendente, da qual fazia parte Vicente
descrevia um acto fundacional – ainda que Risco que se tornou o direitor (director) da
usasse a metáfora consabida da “revitali- sua secção etnográfica.
zação” (Smith 1999) – de ciências envolvidas Vale a pena citar Joan Prat que reconhece
no reconhecimento e afirmação da entidade o caso galego como exemplo paradigmático
cultural da Galiza do seguinte modo: das relações históricas entre a etnografia e
“Anos atrás, naquil Ourense pequeno os projectos políticos, no âmbito do Estado
e garimoso que ainda algúns lembran, Espanhol no período anterior a 1936: El para-
xuntáronse tres homes, rapazotes entón, e digma de lo que venimos apuntando podría
que un día habián de ser tres lumiares da ser el Seminario de Estudos galegos, que con
nosa cultura: Ramón Otero, Vicente Risco sus diversas secciones – prehistoria, historia,
e Florentino Cuevillas. Analizaron os nosos arqueología e historia del arte, filología,
estudos e atoparon que había en Galicia historia de la literatura, geografía, etnografía
tres cencias esquencidas que cumpría vita- y folklore, ciencias sociales, jurídicas y econó-
lizar: a Xeografía, a Etnografía e a Prehis- micas, ciencias naturales y aplicadas, etc.
toria. Repartíronnas antre iles, e Cuevillas – se proponía el estudio integral de la cultura
adicouse á Prehistoria (Lorenzo 1957: 135). y civilización gallegas” (Prat 1991b: 27).

Os objectos de estudo do Seminario foram do que efectivamente lido, para além de

cingidos pelos limites da Galiza e o galego um círculo restrito de estudiosos que possa
foi a língua adoptada para a enunciação dos ter interesses específicos em qualquer das
resultados das investigações pluridiscipli- monografias que o volume acolhe. O que
nares ali impulsionadas. No organigrama importa sublinhar é o modo relativamente
do velho Seminário dos Estudos Galegos, fluído como circula a citação deste monu-
podemos encontrar referida a prática – ou mento da cultura galega (cf. Le Goff 1984).
as intenções – de exercer disciplinas como a Terra de Melide teve uma reedição facsimi-
biologia, a geologia ou astronomia, entre as lada precoce, logo feita no ano de charneira
muito variadas ciências que foram acolhidas que foi 1978, quando foi ratificada a nova
no desdobramento progressivo das suas constituição que trouxe alterações decisivas
secções até 1936. ao quadro político-administrativo do Estado
Em 1998, pude escutar uma conferência espanhol.
de D. Antonio na pequena vila de Melide, Outros trabalhos colectivos da mesma
numa sessão comemorativa dos trabalhos de índole chegaram a ser editados antes de
campo que levaram à publicação do volume 1936, mas Terra de Melide é – pelo volume,
de estudos intitulado Terra de Melide, a escrúpulo e solidez das colaborações que
obra mais emblemática das pesquisas multi- acolhe – o documento mais esclarecedor do
disciplinares empreendidas pelo Seminario ímpeto que tiveram nos anos 1920-1930 os
de Estudos Galegos. Trata-se de um volume trabalhos do Seminario de Estudos Galegos.
composto por uma série de monografias Vale a pena atentar nas justificações deste
temáticas – geográfica, arqueológica, etno- projecto de investigação do Seminario de
gráfica, etc. – resultado de pesquisa feitas Estudos Galegos, feitas por dois dos seus
na bisbarra1 de Melide e editado em 1933. participantes em momentos muito desfa-
No Verão hoje remoto do ano de 1929, sados no tempo, Otero Pedrayo e José
D. Antonio Fraguas tinha colaborado nas Filgueira Valverde2.
equipas alargadas que fizeram pesquisa em Otero, um dos mentores da pesquisa,
Melide, era então um jovem recém-licen- escreveu a aproximação da geografia da
ciado cuja adesão ao Seminario era recente. comarca, a primeira peça que o volume
Hoje, Terra de Melide é um título de reúne e sua principal justificação ideológica
referência obrigatória, nas conversas que se (cf. Bourdieu 1989: 107 e segs). D. Ramón
fazem em torno da etnografia e da cultura discorre sobre a falta de “individualidade”
galega. Arrisco-me a dizer que é mais citado da “terra de Melide” e encontra aí uma
1 Bisbarra, segundo opiniões que ouvi em Santiago, teria sido um dos termos cunhados ex-novo pelos galeguistas de 1920, supostamente
uma má interpretação de um localismo avulso tomado como sinónimo de comarca – teria sido preferida a primeira voz, supostamente mais
vernácula. De qualquer modo, ainda que seja pouco usado, bisbarra hoje tem registo no Diccionario da Real Academia Galega.
2 Jose Filgueira Valverde (1906-1996) foi em 1923, um dos jovens fundadores do Seminario de Estudos Galegos, onde D.Antonio Fraguas
passou a colaborar pouco tempo depois. Ligado a um efémero grupo galeguista conservador durante a 2ª República – a Direita Galeguista
de Pontevedra –,Filgueira pôde fazer carreira política sob a ditadura de Franco, um caso isolado entre os galeguistas de maior notoriedade.
Foi um escritor polígrafo talentoso e erudito (cf. a deliciosa colectânea de pequenos textos reunida nos vários volumes de Adral). Sob a sua
direcção o Museu de Pontevedra tornou-se famoso na Galiza pela variedade e riqueza das suas colecções. Filgueira foi o segundo presidente
do Consello da Cultura Galega, sucedendo a Ramón Piñeiro.

vantagem: exemplaridade. Diz:“Pois tod’a a evocados e era a figura mais esperada por
vida do chán galego soio pode ser compren- todos os presentes no auditório da pequena
dida dun xeito armoñoso que abranga a vila. A assistência era sobretudo constituída
fartura e variedade das manifestacións. por habitantes locais, adolescentes que
Somentes con ise senso inicial se pode frequentavam a escola secundária, os seus
eispricar a unidade de Galicia. E as terras pais, professores e activistas culturais da
indefrenciadas forman a grande masa telú- associação que mantém o pequeno museu
rica da qu’as outras – … – non son máis que etnográfico existente na vila.
afirmacións millor desenroladas do tema A chegada do velho etnógrafo provocou
xeneral”. comentários e cochichos porque se tratava
Filgueira Valverde não foi autor de de uma figura popular, mesmo para além
nenhuma das monografias incluídas em dos círculos eruditos. D. Antonio tinha-se
Terra de Melide. Muito jovem ainda, tal tornado conhecido pelas suas andanças
como D. Antonio Fraguas, foi apenas mais passadas pela Terra e, nos anos recentes,
um dos jovens colaboradores nas equipas pela participação em inúmeras palestras
de trabalho então reunidas. Mas é ele quem e eventos que celebravam a da cultura
assina o prólogo da reedição fac-similada nacional galega. Contudo, para a maioria
desta famosa obra, surgida em 1978. É dos galegos as possibilidade do seu reco-
lata a evocação feita nesta data por D. Jose, nhecimento seriam sobretudo mediadas
falando dos tempos e trabalhos heróicos pela programação da TVG, onde mantivera
do Seminario, dos projectos de conheci- um programa feito em torno da etnografia
mento ali mantidos diz: “Foron dispostas galega.
como estudos de conxunto … quebrando a, Em Melide, pude aperceber-me da
humanísticamente, as sebes da especiali- sua popularidade quando um grupo
dade. Deste xeito, a Prehistoria non seria de mulheres de meia-idade e aspecto
algo lonxano para os que catalogaban vexe- modesto se alvoroçaram quando chegou
taes ou aves; o paleógrafo podería parolar, o velho galeguista, dizendo “xa la ven D.
sobre o terreo, co xeógrafo; o arquitecto tiña Antoniño…” e foram comentando a sua
algo que adeprender dos historiadores, e aparência por confronto com as imagens
todos, dos artistas e dos poetas. A pe, pelos que conheciam da televisão. Seguiram-no
duros camiños da montaña, nas tabernas da depois para o interior do auditório para
veiramar, nos mesóns dos feirantes, fumos ouvir falar de velhas festas, de formas de
descubrindo o noso pobo, cursando galegui- namorar antigas, das propriedades cura-
dade (Filgueira 1983: VII-VIII; confrontar tivas de ervas e de provérbios. Por este
com Smith 1991). intermédio foi da cultura popular galega
No colóquio comemorativo feito Melide que D. Antonio falou; afinal, tinha sido
em 1998, participaram conferencistas de como antropólogo e guardião privilegiado
várias formações, tanto académicos como de conhecimentos sobre a Galiza no seu
investigadores autodidactas. Ali, D. Antonio conjunto que os organizadores do evento
seria o único sobrevivente dos tempos tinham feito a sua apresentação.

3. Em anos recentes, quem conhecesse

D. António Fraguas foi membro de a história do movimento nacionalista e o
algumas das instituições culturais mais seu anedotário, poderia repetir, a propósito
relevantes da Galiza, ao longo da sua vida. de D. António, o que já tinha sido dito do
Para além do histórico Seminario de Estudos “patriarca” do galeguismo Manuel Murguía
Galegos, ao longo dos anos tornou-se também – “ali vai Galicia”. Esta era uma frase que
membro da Real Academia Galega e director tinha visto escrita em várias evocações do
da Sección de Etnografia do Instituto de Estu- famoso historiador oitocentista. Assim,
dios Gallegos “Padre Sarmiento”3, lugar onde foi com surpresa que a ouvi reiterada por
sucedeu a Vicente Risco. Com o fim do regime um dos meus amigos de Santiago, agora a
autocrático de Franco, também chegou a ser propósito de D. António. Era no Inverno
director do Museo do Pobo Galego, Cronista de 1997 e víamos D. Antonio passar a sua
Xeral de Galicia, membro de eleição do figura apequenada pelos anos pela frente
Consello da Cultura Galega, presidente da do famoso Colegio de Fonseca, pela Rúa
Real Academia Galega entre outros cargos, do Franco afora de guarda-chuva na mão e
todos eles notoriamente investidos com um boina posta. Aquela, foi uma réplica curiosa
forte simbolismo nacional. de uma frase feita, muito datada, dando
Nos anos mais recentes, pode dizer-se conta de como se reproduzem tópicos do
que se oficializou o reconhecimento de D. reconhecimento da existência da cultura
Antonio como antropólogo. Por exemplo, no galega como entidade distinta, passível até
noticiário institucional da constituição em de ser personalizada pelas figuras icónicas
Agosto de 1999 de uma fundação que levava dos seus intelectuais mais representativos
o nome do antropólogo e historiador, diz-se (cf. Handler 1988).
também que a Fundación Antonio Fraguas Foi nas décadas mais recentes, no
Fraguas tem como intuitos “a divulgacíon e entanto, que se consolidou o reconheci-
a conservación ‘dos lugares da memoria de mento público de D. Antonio como antro-
Galicia”. A apropriação aqui feita, a partir pólogo. Isto aconteceu por várias razões,
do conceito surgido em meados dos anos nomeadamente, pela sua extrema longevi-
80 pela mão de Pierre Nora (1986), é espe- dade, porque surgiram editados ou reedi-
cialmente curiosa, porque surge projectada tados alguns dos seus títulos cujos conte-
sobre uma personagem e o seu legado, údos etnográficos são mais explícitos, mas
tornados referências do processo nacionali- também pelo aparecimento de instituições
zação da cultura em curso na Galiza. novas que trouxeram visibilidade à antro-
3O Instituto de Estudios Gallegos “Padre Sarmiento” surgiu em 1942-1944, como uma concessão do novo regime autoritário. Sempre foi
polémica, desde então, a medida em que o novo Instituto poderia ser considerado herdeiro legítimo do velho Seminario. Foi muito censu-
rado tanto o número das disciplinas como o ímpeto de pesquisa do projecto anterior; também passou a ser usado o castelhano em todas
as publicações. D. Antonio teve lugar na nova instituição – tendo sido o seu primeiro bibliotecário Ð tal como aconteceu com Vicente Risco,
F. Cuevillas, Bouza-Brey, Otero Pedrayo, entre outros galeguistas activos no período anterior (cf. Ortiz e Sánchez 1994). Até hoje, os críticos
da instituição sublinharão o duplo ÐlÐ de ÐgallegosÐ para dar conta do seu pouco apreço pelo Instituto (que depende da instituição que
tutela a nível estatal a investigação científica em Espanha, o CSIC). Em 1978, um grupo de intelectuais nacionalistas refundou o Seminario
de Estudos Galegos com a mesma vocação multidisciplinar do projecto original. Até hoje são discretas as actividades do ressuscitado Semi-
nario, julgo que por debilidades de empenhos e de recursos materiais. D.António também marcou presença nesta refundação tão carregada
de simbolismo (cf. Díaz Pardo 1990).

pologia na Galiza. Disciplina cujos trabalhos social” uma parte dos estudos que aquele
são actualmente percebidos como contri- seu coetâneo desenvolvera.
buto importante para a galeguização da Na Espanha dos meados dos anos 70 a
cultura, como já sugeri anteriormente. antropologia social era uma disciplina de
Surgiu o Museo do Pobo Galego logo em introdução muito recente que dava passos
1976, mais tarde foi instituída a Ponencia pioneiros em contados centros universitá-
de Antropoloxia Cultural no Consello da rios, e cujos praticantes marcavam muito
Cultura Galega e a antropologia também explicitamente fronteiras por relação às
ganhou paulatinamente lugar no sistema práticas etnográficas antecedentes. Não é
universitário galego (cf. Pereiro Pérez 2001). arriscado sugerir que teria sido de encontro
De uma forma mais difusa, multiplicaram- ao prestígio da nova disciplina académica
se também as alusões feitas a questões emergente que Filgueira Valverde fez esta
“etnográficas” ou “antropológicas”, tanto denominação dos antigos interesses do seu
nos programas da TVG, como para designar biografado e amigo.
iniciativas culturais avulsas, pela Galiza Encontramos a prova mais defini-
afora exercidas. tiva daquela sugestão, se atentarmos nas
Nos meados dos anos 1970, Jose Filgueira entradas “Etnografia” ou “Etnologia” da
Valverde fazia um elogioso apontamento mesma Enciclopédia Gallega que o próprio
bio-bibliográfico de Antonio Fraga, que D. Antonio Fraguas assina. Proposta defini-
abria do seguinte modo: “Figura destacadís- ções que devem ser cotejadas com a entrada
sima en las letras galegas contemporáneas “Antropologia”, da responsabilidade de um
por su labor en la cátedra y instituciones de outro autor, e que nos surge exclusivamente
cultura y por sus copiosos y solidos estudios vertida no apreço de questões respeitantes
y publicaciones sobre variados temas de à antropologia física. É nas propostas muito
historia, geografia, antropologia social…” datadas e insubstanciais em termos teóricos
(entrada Fraguas, Antonio in Enciclopédia de José Leite de Vasconcelos (1858-1941) –
Gallega). um arqueólogo, etnógrafo e filólogo portu-
São bastante justificadas as reticências guês – que D. António e sobretudo se auto-
introduzidas por Filgueira no enunciado dos riza para propor as suas definições. Por outro
trabalhos do seu companheiro – fora maior lado, são muito pouco claras as referências
ainda a sua variedade, de facto. Pelo menos que também faz a autores alemães do início
ainda havia que ser contada a arqueologia, do século como Graebner, o padre Schmidt
cujos contributos variados ficam registados ou Ratzel. Estes são, aparentemente, citados
na enorme bibliografia que acompanha em segunda mão ou pelo menos de uma
este esboço biográfico que a Enciclopédia forma desatenta, de modo que lhes fica
Gallega acolhia. No entanto, aquilo que atribuído pouco relevo e nitidez enquanto
quero sublinhar é a curiosa e muito incisiva abonações.
actualização “presentista” (Stocking 1968) Mas, por contrapartida, são outra vez
da carreira de D. Antonio, feita quando importantes são as citações abonatórias que
Filgueira identifica como “antropologia D. Antonio encontra para compor aqueles

textos na obra de Vicente Risco, que tinha grande medida sincréticas. Podemos encon-
sido o autor de algumas das peças mais trar um exemplo daquela clareza de inten-
nítidas e influentes da etnografia galega ções numa conferência que fez no Porto
desde os anos 20 (cf. González Reboredo em 1935 (cf. Risco 1936). Era a fundação de
1996). A verdade é que se aprofundarmos as uma cultura popular galeguizada que tinha
referências teóricas que o próprio Vicente movido os propósitos de Vicente Risco e
Risco manejou, reconheceremos a mesma justificado recolhas feitas com critérios
nebulosidade na apropriação de referências simplistas. A sua influência espelhar-se-á
teóricas prestigiadas no que à etnografia diz na obra de todos os mais relevantes etnó-
respeito, pese embora a bibliomania omní- grafos galeguistas do século XIX – Fraguas,
vora que marca o conjunto da sua obra4. Taboada Chivite, Xaquín Lorenzo, Bouza
Risco tinha recebido aulas de Hóyos Brey – nenhum dos quais, aliás, se envolveu
Sainz (cf. Ortiz e Sánchez 1994), enquanto em especulações teóricas ou procurou
fora aluno da Escola Superior de Magis- fundamentações para além daquelas que a
terio, de Madrid, ainda que não seja muito obra de Risco propiciava.
nítido o peso desta influência que podemos
adivinhar fugaz. Mais tarde, em 1930, Risco 4.
viajará para a Alemanha, com o propósito A obra etnográfica de D. Antonio
decidido de aprofundar os seus estudos Fraguas começou a ser escrita no ano de
etnográficos. 1930, como uma primeira peça relevante,
Desta viagem de estudos resultou um bastante longa e com descrições minuciosas,
relato muito curioso que se espalha por surgida no nº 77 da revista Nós, intitulada
sucessivos números da revista Nós (cf. nºs “O Entroido nas Terras do Sul de Cotobade”
79 e seguintes). Ali Risco discorre de modo (pp. 84-94). Extraio um trecho daquela peça
muito interessante sobre o muito que viu que deixará vincado o seu ímpeto “salvacio-
em Berlim, Viena ou Praga; mas também nista” (cf. Marcus 1986), aliás muito carac-
dá conta nos mesmos passos de como, por terístico de toda a empresa etnográfica da
sucessivos percalços, não chegou a contactar antropologia galega de nation-building:
com os grandes mestres que lá buscava. “N’algunhas (freguesias) van desaparecendo
Porém, pesem aqueles desencontros, moitas notas proprias destes dias de ledicia,
Risco demonstrou sempre uma extraor- pero queda inda en todas elas, o que ten un
dinária clareza de propósitos no que diz aire típico, tradicional e que mostra maior
respeito aos usos nacionalizadores das intrés pr’a etnografia” (p. 84). Fica subscrito
colectas etnográficas, muito embora feitas este texto com a palavra de ordem dos gale-
com referências teóricas modestas e em guistas daquele tempo – “!Terra a Nosa!”.
4 Um dos textos mais curiosos de Risco, a propósito de antropologia e etnografia, surgiu na Nosa Terra, numa rubrica que ali manteve aberta
sob um título expressivo: O que Todo o Galego Ten que Saber. Ali dedicou-se a fazer expressivos resumes d’etnografia galega, a favor dos
seus correlegionários (ver, por exemplo A Nosa Terra 231, 1926). Todavia, quero sublinhar que a obra etnográfica de Risco é volumosa e muito
interessante, dada a enorme curiosidade e vivacidade intelectual do autor. Os seus textos etnográficos surgiram dispersos por diversas
publicações, galegas, madrilenas ou portuguesas e têm uma súmula sugestiva na volumosa colaboração que fez na monumental Historia
de Galicia organizada por Otero Pedrayo.

A segunda do conjunto de quatro cola- podia ser rastreada em autores precedentes

borações de D. Antonio na revista Nós inti- que tinham feito descrições do campesinato
tulava-se o “O Culto dos Mortos” e surgiu galego, nomeadamente Manuel Murguía,
em 1931 (cf. Nós 87). O espaço de referência Alfredo Vicenti ou Nicolás Tenório (cf.
é agora a Galiza no seu conjunto. Mais uma Murguía 1984, tb. Durán 1984).
vez a prosa é simples, ilustrada pela trans- Por outro lado, se analisarmos a obra de
crição de contos, ditos ou quadras, pequenas alguns dos mais significativos antropólogos
anedotas e a ausência de quaisquer justifica- académicos contemporâneos ou daqueles
ções teóricas – marcas que se manterão nos que têm influência nas instituições cultu-
textos etnográficos de D. Antonio ao longo rais galegas, ainda a presença daqueles
de mais de seis décadas da sua carreira5. temas nos surgirá muito conspícua. Aquilo
São particularmente interessantes que quero sugerir agora, é que nestas reinci-
aquelas escolhas temáticas; nelas pode- dências temáticas poderíamos reconhecer a
ríamos reconhecer dois tópicos muito presença de uma “tradição de escrita antro-
salientes na antropologia de nation building pológica” (Fardon 1990; cf. Ferro, s.d.; Lema
produzida na Galiza no século XX. O próprio Bendaña 1990-1991). “Tradição” tanto mais
autor reiterou aproximações do Carnaval interessante quanto não nos surge justifi-
e do culto dos mortos, nalguns títulos de cada por uma mera reprodução de âmbito
maior tomo – La Galicia Insolita: Tradi- académico, mas sobretudo pelas dinâmicas
ciones Gallegas (1973) ou A Festa Popular de um longo processo de nacionalização da
en Galicia (1996), por exemplo – muito cultura
mais tardios. Na Galiza impressionou-me a saliência
Importa notar também que seriam das referências à morte e a notoriedade das
bastos os exemplos de interesses prévios práticas funerárias no quotidiano. Sobre-
por estes mesmos temas. Poderiam ser tudo nos anos recentes, aquelas práticas
encontrados na obra dos “mestres” de D. não são apenas uma expressão irreflec-
Antonio no Seminario de Estudos Galegos, tida da vida corrente, susceptíveis apenas
sobretudo Vicente Risco, que já tinha de prender a atenção dos viajantes vindos
escrito páginas significativas em Nós, justa- de fora da Galiza – como aconteceu em
mente a propósito do Carnaval, do culto dos inúmeros registos literários mais antigos
mortos e das crenças insólitas dos campo- – ou de eruditos locais. Pelo contrário,
neses galegos. Estas teriam sido influências estavam convictos muitos dos galegos que
mais directas para o então jovem etnógrafo, conheci que este seria um traço relevante da
ainda que fossem temas cuja presença sua cultura; por exemplo, em várias ocasiões
5 Estão escritas em galego estas primícias da sua etnografia, foram escritos em espanhol outros dos títulos mais tardios, genericamente
todos aqueles cuja publicação foi coetânea da vigência do regime autoritário. Voltaram a ser publicados em galego os contributos etnográ-
ficos de D. Antonio dos anos mais recentes, após 1976. Aqui põe-se uma questão curiosa, porque muito embora uma parte muito importante
da sua obra esteja escrita em espanhol, hoje ela é considerada um contributo fundamental para a cultura galega, sem rebuços notórios.
O mesmo não acontece – pode anotar-se – no que diz respeito à literatura, por relação à qual, habitualmente, não são reconhecidos – tão
pouco notoriamente celebrados – os autores galegos que escreveram em espanhol, ainda que tivessem escrito sobre temas galegos (aliás
uma larga nómina, incontestavelmente ilustre).

me fizeram notar que era um túmulo, o do Esta é uma sinédoque muito sugestiva, pois
Apóstolo Santiago, que centrava Compos- pode servir para dar conta de como os temas
tela e por extensão a Galiza. necrófilos foram “objectivados”(Handler
As práticas e as crenças em torno da 1988) como parte da cultura nacional
morte nos contextos rurais desde há muito galega, um processo antigo para o qual não
tempo são um objecto relevante da atenção existem paralelos significativos do lado
dos etnógrafos que exerceram na Galiza, português.
aliás uma atenção mantida até ao presente, Vicente Risco aferia a “convivência gari-
como já fui sugerindo. Por contrapartida, o mosa dos galegos com os mortos” em 1926
tipo de trabalho de campo que exerci susci- (Nós 34). Este tipo de aferições era contudo
tava-me para perceber a relevância deste muito mais antigo e poderia ser remetido
tema na própria sede do Governo Autónomo pelo menos até às elucubrações de Murguía
da Galiza, a cidade de Santiago de Compos- em Galicia, onde surgiam envolvidas por
tela. Ali são surpreendentemente frequentes uma ganga de celtofilia sugestiva.
as ofrendas florais, as misas de cabodano, Mas, para além das especulações
como partes recorrentemente presentes nas eruditas e pouco lidas de Risco ou de
disputas políticas e tão pouco são inéditos Murguía, também é verdade que as revistas
os passos rocambolescos da “vida política” galegas de maior circulação na passagem
dos cadáveres, para recuperar o título suges- do século XIX para o século XX já tinham
tivo de um trabalho recente de Catherine fixado como tópico o convívio afectuoso
Verdery (2000). dos paisanos com os temas macabros. São
Em 1885 a escritora Emilia Pardo exemplos de suporte da difusão destes este-
Bazán descrevia os arredores da Termas reótipos a caricatura, ilustrações e legendas,
de Mondariz, nos arredores de Pontevedra, ou anedotas características que surgiam nas
como o “el país de las benditas ánimas” revistas dirigidas ao mercado “americano”,
(1984: 219). Era a restrita acepção francesa onde surgem com frequência referências
de pays que D. Emilia tomava em conta cómico-patéticas, ao noso defuntiño, à fabu-
para referir a profusão dos pequenos nichos losa Santa Compaña6 ou a cenas rocambo-
votivos dedicados às “almas de Purgatório”, lescas de velório.
naquela zona próxima da fronteira portu- Na Galiza dos anos recentes têm sido
guesa. Vizinhança que tomou como expli- feitas, por exemplo, encomendas de cemi-
cação boa e suficiente da profusa presença térios a arquitectos famosos e, tendo em
daquelas construções nas aldeias adjacentes conta os noticiários dos jornais ou da TVG,
do hotel. demonstram-se convictos tanto autarcas
Encontrei a frase apropriada por inte- como arquitectos de que estas obras e
lectuais galegos nos anos recentes, mas empenhos se justificam por força de carac-
servindo já para designar toda a Galiza. terísticas que seriam específicas da cultura
6 Conferir, por exemplo, Lisón Tolosana 1998, Gondar Portasany 1989, Risco 1946, Murguía 1985, entre um largo etc. de aproximações etno-
gráficas da fantástica “procissão dos mortos”.

galega7. Por outro lado, em Santiago, assisti que se ha afrontado en Galicia y sin estar
a várias performances de “contadores sometido a la obseción pretendidamente
de histórias” – conta contos – dirigidas a divinizadora de render pleitesía a la inmor-
plateias de estudantes, onde surgiam reite- talidad de la memoria (Luis Pousa, El Correo
radas velhas histórias de velórios – com Gallego 16/2/2001; meu sublinhado).
afinidades com temas que tiveram registo
etnográfico minucioso, cf. um exemplo 5.
recente de grande vivacidade com Gondar O programa do “Simposio de Antro-
1989 – mas que naquelas ocasiões surgiam poloxía – Etnicidade e Nacionalismo. Em
como parte de uma atitude celebratória cons- Homenaxe a Manuel Murguía”, agendado
ciente da cultura galega, por parte de jovens para Abril de 2000, tinha indiciado D.
que já tinham crescido após a promulgação Antonio Fraguas como presidente de honra;
do Estatuto de Autonomia da Galiza. esta honra suplementar foi, afinal, póstuma.
Muito recentemente, os planos da Xunta Amigos de Santiago deram-me conta da sua
de Galicia de construir a Cidade da Cultura morte em Novembro de 1999, e deles ouvi
de Galicia, foram recebidos com indignação relatos de como tinham sido emotivos e
nos meios da esquerda nacionalista, mas multitudinários os actos do seu funeral no
também suscitaram anedotas macabras. De cemitério de Boisaca ou a missa rezada em
facto, a construção deste complexo – “ a obra S. Domingos de Bonaval, a igreja que acolhe
máis importante que se fai agora no Mundo o Panteón dos Galegos Ilustres.
(O Correo Galego 4/4/2001); comparar Ainda que Curro, um dos informantes
com Zulaika 1997) – supõe um gigantesco locais, não conhecesse pessoalmente o etnó-
investimento muito polemizado por vários grafo e não fosse antropólogo nem militante
sectores da oposição. galeguista – antes crítico e sempre disposto
Correm em Santiago as anedotas sobre a ridiculizar o que percebia como tiques
o seu carácter “faraónico” e outras insinu- da militância nacionalista – tinha acorrido
ações irónicas de que este virá a ser um emocionado àqueles actos de homenagem.
memorial de Manuel Fraga, o idoso presi- Também o fizeram muitos outros galegos
dente da Xunta cujo estado de saúde suscita anónimos, como fica sugerido pelos relatos
constantes especulações. Curiosamente, um e fórmulas noticiosas de circunstância,
defensor do projecto obrigou-se a escrever registos que invariavelmente sugeriam
o seguinte: “Desde el punto de vista cultural que a morte de D. Antonio marcava um
y arquitectónico, probabelmente la Ciudad momento importante na história da cultura
de la Cultura sea el proyecto más ambicioso galega.
7 O exemplo mais relevante – e belo! – encontra-se na pequena vila de Finisterre, onde o novo cemitério local foi encomendado a César
Portela, o mais famoso dos arquitectos galegos contemporâneos. A comparação da etnografia disponível, permite sugerir que são fortes as
similitudes do conjunto de crenças que rodeiam o culto dos mortos em muitas povoações do Minho (o noroeste de Portugal) e da Galiza. No
Minho, contudo, nunca dei conta do tipo de apropriações conscientes que são tão conspícuas na Galiza de hoje. Ainda que nas freguesias
minhotas que conheço melhor sempre tenham um enorme significado político os investimentos autárquicos nos cemitérios, nunca me dei
conta que estes fossem justificados por razões “culturais”; tão pouco o são nas cidades maiores. Também são pouco salientes as valoriza-
ções literárias, etnográficas ou gráficas, dos temas necrófilos nas descrições do campesinato empreendidas pelos etnógrafos portugueses
(cf. Pereira 1965).

Tanto nas evocações pos-mortem que anos depois da morte de qualquer perso-
feitas a D. Antonio Fraguas, como no reco- nagem para que possa acontecer qualquer
nhecimento público que a sua obra e perso- trasladação. Porém, na opinião do meu
nalidade recebeu nos últimos anos de vida, informante Curro – e esta era só uma supo-
pode ser percebido um processo familiar a sição, não fundamentada por conhecimento
operar. Falo de reconhecimento e celebração de quaisquer planos políticos e alheia ao
das grandes figuras nacionais, registadas preceitos instituídos – a passagem para
por diversos estudiosos do nacionalismo o Panteão deveria acontecer logo que se
nos mais variados contextos (cf. Thiesse consumasse o processo orgânico da decom-
2000, Nora 1986-1992, Verdery 2000). posição do cadáver do famoso etnógrafo
Um obituário de D. Antonio, surgido num galeguista.
jornal de grande difusão a nível do Estado Surpreendeu-me bastante a sugestão
espanhol, e por isso especialmente curioso8, do meu amigo compostelano. Pareceu-me
dizia: “Era así como la memoria vivente de mesmo um pouco tétrica, na sua simplici-
Galicia, una sabiduría que compartió con dade e pragmatismo, mas, num segundo
algunos de los grandes de la cultura galaica momento, tornou-se especialmente inte-
de este siglo, entre ellos Castelao o Ramón ressante como motivo de reflexão. Sugeria
Otero Pedrayo” (El Mundo 6/11/1999). Esti- tanto a inevitabilidade percebida para o
veram presentes nos actos fúnebres todas processo de consagração da memória de
as autoridades civis e académicas, segundo um grande etnógrafo na Galiza contem-
o relato de Curro e dos jornais galegos que porânea, como também aludia, de modo
então consultei. menos directo, à saliência que a morte e
Os restos mortais de D. Antonio não o culto dos mortos têm como fenómeno
foram depositados de imediato no Panteón social na sociedade galega. Hoje, na Comu-
dos Galegos Ilustres. De facto, estabelecem nidade Autónoma, as duas dimensões entre-
os preceitos estatutários deste “lugar de tecem-se como expressões duma cultura
memória” galega que devem transcorrer 25 nacionalizada.
Bibliografia
BOURDIEU, Pierre, 1989, O Poder Simbólico, Lisboa, Difel.
BOUZA-BREY, Fermín, 1982, Etnografia y Folkore de Galicia, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 2vols.
COHN, Bernard S., 2000 (1987), An Anthropologist Among the Historians and Other Essays, New Delhi,
Oxford University Press.
DIÁZ PARDO, Isaac, 1990 (1987), Galicia Hoy y el Resto del Mundo, Sada, Ediciós do Castro.
DURÁN, J. A.(ed.), 1984, Aldeas, Aldeanos Y Labriegos en L Galicia Tradicional. Alfredo Vicenti. Prudencio
Rovira. Nicolás Tenorio, Madrid, Imprenta del Servicio de Publicaciones Agrarias.
8 Curiosamente, não encontrei nenhum obituário de D. Antonio nos jornais portugueses, sugerindo uma nota respeitantes aos âmbitos de
“fluxos de sentido” – Hannerz 1992 – que a sobreposição de comunidades imaginadas deixa constituídos na España de las Autonomías.

FARDON, Richard (ed.), 1990, Localizing Strategies: Regional Traditions of Ethnographic Writing,
Washington, Smithsonian Institution Press.
FRAGUAS, Antonio, 1973, La Galicia Insólita, A Coruña, Librigal.
FRAGUAS, Antonio, 1988, Romarías e Santuarios, Vigo, Galaxia.
FRAGUAS, Antonio, 1985, El Traje Gallego, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de La Maza.
FRAGUAS, Antonio, 1994, Do Entroido, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego.
FRAGUAS, Antonio, 1996, A Festa Popular en Galicia, A Coruña, Ediciós do Castro.
GONDAR, Marcial, 1989, Romeiros do Alén. Antropoloxía da Morte en Galicia, Vigo, Xerais.
GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio, 1998, Antonio Fraguas: Profesor, Xeógrafo, Historiador, Antropólogo – Galego
de Ben, Vigo, Ir Indo.
GONZÁLEZ REBOREDO, X. Manuel, 1995, “Vicente Risco e a Antropoloxía Galega” Actas do I Congreso
Vicente Risco, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia: 235-254.
HANDLER, Richard, 1988, Nationalism and the Politics of Culture in Quebec, Madison, University of
Wisconsin Press.
HANNERZ, Ulf, 1992, Cultural Complexity. Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia,
Columbia University Press.
Le GOFF, Jacques, 1984, “Memória” e “Documento/Monumento”, in Enciclopédia Einaudi, Vol. I, Lisboa,
Imprensa Nacional – Casa da Moeda: 95-106.
LEMA BENDAÑA, Xosé, 1990-1991, “Apuntes en Aportación a Unha Bibliografía de Tema Etnográfico”,
Boletín Auriense XX-XXI: 429-497.
LISÓN TOLOSANA, Carmelo, 1998, La Santa Compaña. Fantasías reales. Realidades Fantásticas.
(Antropología Cultural de Galicia IV), Madrid, Akal.
LÖFGREN, Orvar, 1989, “The Nationalization of Culture”, Ethnologia Europaea XX: 5-24.
LUGRÍS, Ramón, 1963, Vicente Risco na Cultura Galega. Ensaio (“Prólogo” de Ramón Piñeiro), Vigo,
Galáxia.
MARCUS, George, 1986, “Contemporary Problems of Ethnography in the Modern World System”, in
James Clifford e George Marcus (eds.), Writing Culture. The Poetics and Politics of Ethnography,
Berkeley, University of California Press: 165-193.
MARIÑO FERRO, Xosé Ramón, s.d., Bibliografía Etnográfica e Antropolóxica de Galicia, Policopiado.
MURGUÍA, Manuel, 1985, Galicia (Prólogo e Bibliografia por Justo G. Beramendi), Santiago de
Compostela, Sálvora, 2 vols.
NORA, Pierre (dir.), 1986-1992, Les Lieux de Mémoire I-VII, Paris, Gallimard (7 vols.).
ORTIZ, Carmen e Luis Sánchez Goméz, 1994, Diccionario Histórico de Antropología Española, Madrid,
C.S.I.C.
PARDO BAZÁN, Emilia, 1984 (1988), De mi Tierra, Vigo, Edicións Xerais de Galicia.
PEREIRA, Benjamim Enes, 1965, Bibliografia Analítica de Etnografia Portuguesa, Lisboa, Instituto de Alta
Cultura/Centro de Estudos de Etnologia Peninsular.
PEREIRO PÉREZ, Xerardo, 2001, “Reflexão Sobre a Antropologia na Galiza de Hoje”, Etnográfica V (1):
175-183.
PIÑEIRO, Ramón, 1978, “A Importancia Decisiva da Xeneración Nós”, Grial 59: 8-13

PRAT, Joan 1991a, “Historia. Estudio Introductorio”, Joan Prat et. al. (eds.) Antropología de los Pueblos de
España, Madrid, Taurus: 13-30.
RISCO, Vicente, 1936, Hipóteses e Probremas do Folklore Galego-Portugués (extracto do tomo XX dos Anais
da Faculdade de Ciências do Porto) Porto, Imprensa Portuguesa.
RISCO, Vicente, 1946, Creencias Galegas. La Procesión de las Ánimas y las Premoniciones de Muerte,
Madrid, C. Bermejo.
RISCO, Vicente, 1994, Obras Completas, Vigo, Galaxia, 7 vols.
SMITH, Anthony D., 1991, National Identity, Harmondsworth, Penguin.
SMITH, Anthony D., 1999, Myths and Memories of the Nation, Oxford, Oxford University Press.
STOCKING Jr., George W., 1968, Race Culture and Evolution. Essays in the History of Anthropology, New
York, Free Press.
TABOADA CHIVITE, J., 1972, Etnografía Gallega. Cultura Espiritual, Vigo, Galaxia.
TENORIO, Nicolás, 1982 (1914) La Aldea Gallega, Vigo, Edicións Xerais de Galicia.
THIESSE, Anne-Marie, 2000, A Criação das Identidades Nacionais. Europa – Séculos XVIII-XX, Lisboa,
Temas e Debates.
VASCONCELOS, José Leite de, 1980a (1933), Etnografia Portuguesa – Tentame de Sistematização Vol. I.
Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
VERDERY, Katherine, 2000, The Political Lives of Dead Bodies, New York, Columbia University Press.
VVAA, 1978 (1933), Terra de Melide. Seminario de Estudos Galegos, Santiago de Compostela.
ZULAIKA, Joseba, 1997, Crónica de una Seducción. El Museo Guggenheim de Bilbao, Madrid, Nerea.

ADRA – 19
Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura

popular galega durante o século XIX
Limiar creación colectiva transmisora de valores

É ben sabido que no século XIX as elites tan queridos polos románticos como eran a
culturais europeas “descubriron” a cultura espontaneidade, a autenticidade do natural
popular dos seus países respectivos, preci- ou o primitivismo (Belmont, 1986; Burke,
samente aquela mesma cultura que dende 1991; Cocchiara, 1977).
o século XVI en diante as clases letradas Alén deste primeiro impulso romántico,
foran abandonando a un ritmo cada vez que estivo centrado principalmente no eido
máis rápido (Burke, 1991). A dicir verdade, literario, o interese polo popular deu lugar
o proceso de descuberta da cultura popular durante a segunda metade do XIX ao xurdi-
xa encetara durante a segunda metade do mento dunha auténtica ciencia dedicada ao
XVIII, cando a literatura do pobo –xa fose estudo dos diferentes aspectos das culturas
esta auténtica, recreada ou inventada– se populares europeas: os contos e as lendas;
converteu nunha das fontes principais das a música e as cancións; a relixiosidade;
que tirou inspiración a nacente sensibili- a cultura material; as festas e rituais, etc.
dade romántica en loita contra as limitacións Esa ciencia axiña pasou a ser denominada
que o Neoclasicismo e a Ilustración impu- folklore, consonte o nome proposto polo
xeran na literatura e na cultura europea en anticuario inglés William John Thoms en
xeral. Especialmente na Alemaña de finais 1846, aínda que outras denominacións exis-
do XVIII e comezos da centuria seguinte, tiron igualmente, nas que tamén se facía
o gusto polo popular foi un elemento esen- referencia ao saber do pobo, convertido
cial nas teorizacións dos autores románticos agora en obxecto de interese e de análise.
acerca do Volksgeist ou “espírito do pobo”, A Galiza do século XIX foi tamén
o cal se pensaba que se reflectía con total testemuña do agromar dun interese pola
claridade nas manifestacións culturais das cultura popular galega entre as súas elites
camadas populares. Foron os intelectuais intelectuais, por máis que no caso galego
alemáns desta etapa inicial no proceso de non foi posíbel entón a transformación da
descuberta do popular, nomeadamente atención polo popular nunha disciplina de
Johann Gottfried Herder, os que primeiro investigación científica, a diferenza do que
fixeron a gabanza da cultura popular como aconteceu noutras rexións de Europa. O
depositaria das esenciais nacionais, e como presente artigo non pretende levar a cabo

20 – ADRA FERNANDO PEREIRA GONZÁLEZ
unha análise rigorosa do desenvolvemento primeiro deles é o “comunalismo”, é dicir

dos estudos de folklore na Galiza decimonó- a crenza na cultura popular como creación
nica. En troques quere sinalar unicamente colectiva de todo un pobo, en oposición
un aspecto concreto que subxacía nese á natureza individual da cultura escrita
desenvolvemento, e que a grande maioría erudita. O segundo é o “purismo”, a opinión
dos escritores galegos que se interesaron que mantén que os campesiños son o pobo
pola cultura popular compartiron cos seus auténtico, os depositarios do tesouro das
contemporáneos europeos. Trátase do tradicións nacionais e das esencias do Volks-
emprego da cultura popular –ou dalgúns geist da nación. Finalmente o terceiro dos
elementos da mesma– como información presupostos definidos por Belmont consiste
histórica; e nomeadamente como infor- no que ela denominou a “ilusión arcaica”,
mación acerca das épocas máis antigas da é dicir unha concepción tal da cultura
historia do país, aquelas que eran ante- popular que converte esta nun conxunto
riores á introdución do cristianismo e que de supervivencias directas (máis ou menos
mesmo precedían a romanización. Pois por transparente) de crenzas, de prácticas e de
medio da observación de certas crenzas, de xeitos de vida que foron propios de épocas
certos costumes, ou de certos obxectos da e de xentes moito máis antigas. Polo tanto
cultura material, que eran propios das socie- a “ilusión do arcaico” tende a transformar
dades campesiñas e mariñeiras da Galiza da conceptualmente os distintos aspectos
época, os estudosos do XIX coidaron poder dunha cultura viva e actual en herdanzas
debruzarse sobre o pasado máis recuado do dunha remota antigüidade, supostamente
país e deitar algunhas luces que alumeasen transmitidas de maneira continua e con
as tebras da súa prehistoria. poucas modificacións.
Xa que logo as páxinas seguintes que Estes tres presupostos podían atoparse
conforman este artigo estarán dedicadas xa perfectamente definidos nos escritos de
a analizar os trazos esenciais que carac- Herder e dos irmáns Grimm, os principais
terizaban o uso decimonónico da cultura inspiradores dos estudos de folklore no XIX.
popular galega como un conxunto de super- E de feito a combinación dos tres constituíu
vivencias do pasado. Porén antes de tratar unha característica esencial do achega-
esa cuestión é preciso dicir algo máis sobre mento á cultura popular nesa centuria. Con
o concepto de supervivencias e sobre a súa todo tamén é certo que a “ilusión do arcaico”
utilización polos investigadores no século xa se encontraba presente en concepcións
XIX. precedentes da cultura popular, e que igual-
mente guiou o labor daqueles que, antes
Cultura popular e a “ilusión do do século XIX, pretenderon facer das tradi-
arcaico” cións populares unha fonte de información
A historiadora do folklore Nicole Belmont para a investigación do pasado.
sinalou os tres presupostos fundamentais É posíbel remontarse até a Antigüidade
que subxacían no estudo da cultura popular clásica para atopar os primeiros exemplos
europea durante o XIX (Belmont, 1986). O da concepción de determinados trazos cultu-

FOLKLORE E HISTORIA. SOBRE ALGÚNS USOS DA CULTURA POPULAR GALEGA DURANTE O SÉCULO XIX – 21
rais como supervivencias de xeitos de vida fora obxecto de persecución e de desprezo.

de tempos remotos, e que mostran igual- Sen dúbida a idea de que as tradicións do
mente que xa entón existía a conciencia de pobo conservaban, máis ou menos intacta,
seren de utilidade para estudar a historia de a lembranza de tempos antigos foi o que
épocas lonxincuas. Máis adiante, durante a levou aos membros da Académie Celtique,
Idade Moderna, os anticuarios europeos que fundada en Paris en 1804, a consideraren
investigaron os xeitos de vida das sociedades prioritario o estudo delas no territorio
do pasado tiraron partido dun amplo abano francés, co obxecto de recuperar todos os
de fontes de información, que incluía non vestixios posíbeis da antiga civilización
só os escritos dos autores da Antigüidade e celta das Galias –axudados igualmente
dos séculos medievais, mais tamén vestixios polo exame dos restos arqueolóxicos e das
arqueolóxicos, restos de antigos idiomas, linguas de Francia (Belmont, 1986 e 1995;
e testemuños de costumes do pasado que Ozouf, 1981).
aínda subsistían entre os contemporáneos. En xeral pódese dicir que o mesmo
Neste sentido o estudo das tradicións popu- principio de “ilusión do arcaico” favoreceu
lares converteuse nunha parte da disciplina igualmente a revalorización da cultura
máis ampla das antiquitates, achegando ao popular dende finais do XVIII. Certamente
coñecemento do pasado os datos derivados as concepcións primitivistas dun Herder,
da observación das supervivencias culturais. quen ollaba na vida das camadas popu-
É así que o estudo das denominadas anti- lares a lembranza da existencia máis feliz
quitates vulgares pode ser considerado o e máis auténtica da primeira humanidade,
máis directo precusor da ciencia do folklore fixeron moito por espallar actitudes máis
(Burke, 1991; Dorson, 1968; Parry, 1995). favorábeis cara ao popular. Tamén as teori-
Polo tanto a admisión do principio de zacións nacionalistas e rexionalistas que
“ilusión do arcaico” por parte dos anticu- se artellaron a partir do XIX tenderon a
arios axudou a que se aceptase a impor- contemplar as culturas populares respec-
tancia das informacións etnográficas. E isto tivas como as depositarias das esencias dun
provocou o xurdimento dunha crecente Volksgeist particular, así como da vida e das
preocupación por rexistrar as tradicións tradicións dos pobos que se supuñan ser os
populares antes de que se consumase fundadores de cada nacionalidade.
a súa agoirada desaparición. En moitos Así pois a “ilusión do arcaico”, transfor-
casos foi a recoñecida utilidade das super- mada nun axioma para os homes do XIX,
vivencias a causa que impulsou a encetar guiou a práctica totalidade das investiga-
o seu estudo e a tentar preservar a súa cións etnográficas desenvolvidas durante
memoria. A mesma motivación que estaba esa centuria. Este feito viuse favorecido
presente no labor dos anticuarios da época polas distintas teorías que os eruditos
moderna pode tamén dexergarse no século elaboraron para explicar a orixe e mailas
XIX, alentando a sociedades eruditas e a significacións das supervivencias populares.
individuos a examinaren e a rexistraren a A primeira teoría de ampla influencia no
cultura dos grupos populares, que noutrora eido do estudo das tradicións populares

foi a presentada por Jacob Grimm na súa linguaxe”, o cal tendía a crear seres fantás-
obra Deutsche Mythologie (1835). Nela ticos que personificaban os fenómenos
analizábanse as crenzas e os costumes dos naturais a partir dos nomes e dos adxec-
campesiños alemáns en termos de super- tivos que se referían a eses fenómenos (sol,
vivencias da mitoloxía e da relixión dos día, noite, nubes, etc.). Finalmente, e logo
antigos xermanos, por exemplo enxergando dun proceso ulterior de degradación, eses
nas fadas e noutros seres fantásticos do mitos trocáranse nos contos, cancións ou
imaxinario popular as figuras degradadas ensalmos que se podían atopar en todas
de vellas divindades, e atopando en certas as culturas tradicionais de Europa. Desta
prácticas dos labregos vestixios de cultos maneira facíase posíbel interpretar esas
pagáns. A intención última de Grimm era mostras da literatura popular como restos
a de reconstruír no posíbel a mitoloxía e a moi deteriorados dunha anterga mito-
relixión dos devanceiros axudándose dos loxía indo-europea. Por medio dun estudo
vestixios das mesmas que ficaran na cultura comparativo das tradicións populares e dos
popular dos seus días. Esta convertíase así mitos poderíase relacionar cada conto ou
nunha xanela aberta ao paganismo xermá- tradición co mito do que derivaba, asemade
nico. Os coñecementos do autor no ámbito se debía interpretar cada mito consonte o
da historia, da etnografía e da lingua alemás fenómeno atmosférico que se atopaba na
permitíronlle aplicar o principio xeral das súa orixe. Müller salientou especialmente o
supervivencias ao caso xermánico dunha carácter solar orixinal dos mitos e das tradi-
maneira sistemática e detallada. Por iso os cións populares, ollando neles referencias
presupostos da obra, o seu método, e moitas ás loitas figuradas entre o día e a noite, ou
das súas conclusións, convertéronse nun entre o sol e o trebón, fenómenos naturais
modelo a seguir por outros investigadores que a “enfermidade da linguaxe” transfor-
en distintos países europeos. mara en relatos mitolóxicos (Belmont, 1986;
Unha segunda teoría veu estabelecer o Dorson, 1968).
vencello das tradicións populares coa mito- Por último unha terceira explicación
loxía indo-europea, de acordo coas teses das supervivencias populares que tivo unha
ideadas inicialmente polo filólogo alemán grande influencia nas últimas décadas do
Friedrich Max Müller. Por medio dunha XIX tiraba a súa inspiración básica da antro-
elaborada explicación filolóxica, que tiña poloxía cultural decimonónica de carácter
como base o seu coñecemento da lingua e da evolucionista. Os valedores desta perspec-
literatura sánscritas, o erudito alemán deu tiva antropolóxica sostiñan que as super-
conta de como as denominacións referidas vivencias presentes nas culturas populares
aos fenómenos naturais entre os primitivos europeas debían de ser explicadas como
arios se transformaran progresivamente vestixios de anteriores estados de civiliza-
nos diferentes mitos existentes entre os ción, pertencentes a un proceso de evolu-
seus descendentes (hindúes, persas, gregos, ción universal da humanidade. Crendo
xermanos, etc.). A causa do agromar dos atopar salientábeis paralelismos entre os
mitos era un proceso de “enfermidade da costumes dos campesiños europeos con

outros que eran propios de sociedades non popular europea, se ben a primeira procu-
europeas –as cales se consideraban como raba supervivencias dun pasado indo-europeo
representantes das épocas máis primitivas (manifestado quizais na pegada particular
da evolución cultural humana– os parti- de celtas, xermanos, etc.), namentres que a
darios desta posición deducían que nas segunda salientaba os trazos primitivos que
tradicións populares se achaban restos de eran comúns a toda a humanidade.
primitivas concepcións máxico-relixiosas
(animismo, totemismo...), ou ben que nelas As supervivencias na cultura
se reflectían costumes particulares dunha popular galega
humanidade prehistórica (antropofaxia, Na Galiza decimonónica tamén foi unha
rituais de iniciación, etc.). Esta interpreta- constante o tratamento de determinados
ción das supervivencias confirmaba ademais aspectos da cultura popular galega en cali-
que nos tempos máis antigos as sociedades dade de supervivencias das épocas máis
europeas pasaran polos mesmos estados antigas da historia do país. Neste sentido
de salvaxismo e de barbarie que personifi- pódese dicir que o principio de “ilusión do
caban, a ollos dos autores decimonónicos, arcaico” á hora de avaliar as tradicións popu-
as tribos de África, América ou Oceanía. O lares estivo presente de maneira visíbel na
antropólogo inglés Edward Burnet Tylor, produción literaria decimonónica, e non só
un dos primeiros en formular esta interpre- na historiografía, senón tamén noutro tipo
tación, foi tamén quen definiu e empregou de escritos onde se ollaba a cultura popular
o termo de survivals para facer referencia a dende unha perspectiva diferente da dos
eses vestixios de etapas de civilización máis historiadores –caso, por exemplo, dos libros
primitivas conservados dentro das socie- de Bernardo Barreiro e de Jesús Rodríguez
dades civilizadas actuais (Dorson, 1968; López, ou de certos escritos de Alfredo
Stocking, 1987). Vicenti. Isto non quere dicir, porén, que non
A teoría mitolóxica defendida por houbese por entón outros achegamentos
Max Müller e a perspectiva antropolóxica posíbeis á cultura tradicional, nin que a
artellada por Tylor diferían grandemente a “ilusión do arcaico” impedise desenvolver
respecto das súas premisas, fontes, metodo- asemade outras valoracións, diferentes
loxía e conclusións. A primeira baseábase ou complementarias, acerca do popular
na lingüística e na mitoloxía comparadas, e (cf. González Reboredo, 1999; Rodríguez
cinguía os seus resultados ao grupo de pobos Campos, 1990 e 1991).
indo-europeos. Pola súa vez a segunda apoi- En primeiro lugar cómpre afirmar que
ábase nos datos etnográficos recollidos entre todos aqueles que se debruzaron sobre a
as sociedades “primitivas” non europeas, así historia máis antiga de Galiza atoparon nas
como nas teses antropolóxicas evolucionistas supervivencias etnográficas valiosas infor-
derivadas daqueles, e tiña como referencia macións sobre esas épocas recuadas. En
o proceso evolutivo de toda a humanidade. concreto os historiadores decimonónicos
Porén as dúas compartían o mesmo principio empregaron moi habitualmente as supervi-
de “ilusión do arcaico” aplicado á cultura vencias como probas a prol das súas teorías

sobre os distintos pobos que habitaran nas As devanditas opinións, nas que se puña
terras galegas ao longo da historia, e sobre de manifesto con claridade o principio de
a composición étnica da poboación galega. “ilusión do arcaico”, foron moi frecuentes
Eles creron atopar na cultura popular un nos libros e nos artigos consagrados á
conxunto de crenzas, de prácticas e de historia antiga de Galiza. De feito o emprego
obxectos que derivaban a súa orixe das das supervivencias etnográficas como infor-
tradicións culturais das diversas xentes que mación histórica formou parte do método
ocuparan o chan galaico na Antigüidade usual posto en práctica por todos aqueles
(principalmente celtas, gregos, fenicios e que escribiron verbo do pasado galego.
romanos). Unha vez aceptada esa relación Este método combinaba a utilización de
entre os elementos culturais do pasado e do documentos escritos (as fontes clásicas),
presente –case sempre a partir dunha serie de restos arqueolóxicos e de vestixios de
de semellanzas superficiais raramente expli- antigos idiomas e costumes aínda conser-
citadas– as supervivencias actuaban como vados no presente. Xa que logo as super-
testemuño e como proba da presenza en vivencias conservadas na cultura popular
Galiza dos celtas, dos gregos ou dos fenicios. galega eran unha fonte de información por
Eran estes os presupostos que subxa- medio da cal se podían corroborar e comple-
cían na interpretación da gaita, do aturuxo, mentar teorías e argumentos avanzados a
das romaxes, dos lumes de San Xoán ou partir doutras fontes.
de certas pezas do traxe galego tradicional, Os erros que provocou un emprego
como supervivencias dos antigos celtas. Pola semellante das supervivencias populares
súa vez o uso da frauta, os bailes da muiñeira son evidentes cando se ten en conta a diver-
e da regueifa, a utilización do loureiro e as sidade de opinións que a miúdo existiu no
festas da colleita e da vendima (vistas como intre de lle atribuír unha procedencia étnica
lembranzas dos antigos rituais consagrados determinada a certo costume ou a certa
a Ceres e a Dionisos), foron ollados a miúdo crenza. Por exemplo algúns autores facían
como vestixios da civilización traída polas da muiñeira unha supervivencia helénica,
colonias helénicas instaladas en Galiza. cando outros coidaban que o baile tiña unha
Ademais o alalá e o costume de deitar orixe celta. Noutros casos o alalá atribuíase
cinsa na cabeza en sinal de dó eran consi- á influencia fenicia, ou ben considerábase
derados por algúns autores como tradicións unha tradición herdada dos gregos, ou
procedentes dos fenicios que noutrora se dos hebreos. Os escritores que procuraron
asentaran no litoral galego, segundo afir- explicar a orixe do costume de encender
maban os historiadores da época. Mesmo a lumes na noite de San Xoán estaban divi-
pegada dos invasores xermánicos podía ser didos entre aqueles que optaban por unha
dexergada na existencia de lendas acerca de ascendencia fenicia, e os que defendían o
trasnos, encantos e tesouros agochados –tal seu carácter céltico. E tampouco non había
era a opinión de Jesús Rodríguez López en acordo sobre quen introducira en Galiza
Ligeros apuntes sobre las supersticiones de a crenza na Compaña, pois se para uns
Galicia (1895). se trataba dunha idea puramente céltica,

outros, pola contra, optaban por facer dela e sobre os avances das investigacións do
unha herdanza do paganismo romano. En folklore en Europa que eran superiores aos
todos estes exemplos, e noutros que tamén dos seus contemporáneos, foi quen de supe-
se poderían citar ao respecto, a diversidade ralo (en parte debido aos condicionantes
de opinións era indicio de que as teorías de que lle impuña o seu celtismo).
cada autor dependían sobre todo das súas Empregadas as supervivencias etnográ-
ideas persoais verbo da historia de Galiza e ficas sobre todo como fornecedoras de datos
da identidade da poboación galega. Neste acerca da composición étnica da poboación
punto existiron dúas posturas radicais, galega, hai que dicir tamén que elas xogaron
representada unha delas polo celtismo un importante papel en apoio do para-
“absoluto” dun Murguía, quen negaba ou digma celtista que guiou a grande maioría
diminuía moito a pegada na poboación das investigacións históricas durante o
galega de influencias non célticas; e a outra XIX. Neste punto estiveron de acordo os
polo helenismo “absoluto”, personificado principais autores da época: José Verea
en Joaquín Fernández de la Granja. Porén Aguiar, Leopoldo Martínez Padín, Benito
a actitude máis frecuente durante o XIX foi Vicetto, Manuel Murguía, Leandro Sara-
aquela que combinou a ascendencia céltica legui Medina, Ramón Barros Sibelo, José
co recoñecemento doutras achegas étnicas Villaamil y Castro, e outros moitos nomes
(grega, fenicia e romana). menos coñecidos. Todos eles coincidiron en
En calquera caso, e independentemente sinalar a pegada permanente deixada polos
de cales fosen as preferencias de cada autor, devanceiros celtas no pobo galego, enxer-
a diversidade de opinións indicaba tamén a gábel en moitos dos costumes e das crenzas
utilización superficial que se facía das super- da cultura popular, e mesmo no carácter
vivencias etnográficas. Porque a atribución da poboación. Así, independentemente de
dunha orixe determinada para cada unha que algunhas supervivencias se atribuísen a
delas non derivaba dun estudo detallado da outras xentes distintas dos celtas, non hai
supervivencia en cuestión e dos seus posí- dúbida de que estes, como directos devan-
beis paralelismos, senón que en cada caso ceiros dos galegos actuais, levaron sempre a
abondaba con constatar a existencia dunha mellor parte no reparto.
mínima semellanza –ás veces simplemente Un repertorio básico das supervivencias
imaxinada– da crenza ou do costume galego célticas, tal e como o concibían daquela
con outros trazos culturais de pobos estranos escritores galegos, abranguía obxectos
xeiros, para que seguidamente se estabele- materiais, como a gaita, a monteira, os
cese unha identidade segura e se afirmase zocos ou a coifa do toucado feminino.
un vencello xenealóxico entre eles. Este Pero sobre todo incluía crenzas e prácticas
uso superficial das supervivencias estaba de carácter máxico-relixioso, entre as que
xeralizado entre a práctica totalidade dos estaban o costume de prender cacharelas
escritores decimonónicos, e nin sequera un na noite de San Xoán; os rituais agrarios da
autor como Murguía, que posuía uns coñe- festa dos Maios e do folión; a crenza no “mal
cementos sobre a cultura popular galega de ollo” e no “aire de defuntos”; así como

a crenza en meigas e trasnos; e, en xeral, litude os feitos do Medulio. Esta extraordi-

todo aquilo que Murguía denominou “mito- naria descuberta animábao ademais a reco-
loxía popular” galega, e que el coidaba seren mendar a urxente recolleita das tradicións
vestixos de antigos cultos dirixidos ás augas, populares, pois moitas delas debían de ter
os astros, o lume e a vexetación. A listaxe unha orixe moi antiga, polo que serían
de supervivencias completábase ademais importantes auxiliares para a historia. O
con referencias á orixe celta do aturuxo, das canto que el daba a coñecer, por exemplo,
romaxes e das vodas, do “xogo das olas”, completaba (e corrixía) as informacións que
da petición do “aninovo”, da regueifa e da sobre os feitos deran as fontes clásicas, e
estrutura básica das cántigas populares, as tamén suxería que a localización do Medulio
cales se supuña que conservaran a tríada podía estar nas Médulas, atendendo á topo-
bárdica que era propia da poesía dos países nimia e ao feito de que o canto se recollera
célticos –segundo unha opinión compartida precisamente nesas terras.
por Murguía, Saralegui Medina e o músico Dende unha perspectiva diferente
José Varela Silvari. Murguía converteu as informacións tiradas
Alén de serviren como depositarias da da cultura popular galega, relativas a unha
herdanza cultural dos antepasados celtas grande cantidade de crenzas e de prácticas
e dos outros pobos que noutrora viviran máxico-relixiosas dos seus contemporáneos,
en Galiza, as supervivencias fornecían en en material a partir do cal podía reconstruír
ocasións datos históricos máis concretos. en parte a relixión dos devanceiros celtas.
Un exemplo significativo desta utilidade Tendo en conta que as fontes clásicas apenas
vén ofrecido polo suposto antigo canto daban noticias sobre a relixión dos galaicos,
publicado na revista Galicia Diplomática e que a arqueoloxía ofrecía unicamente
(nº 2, 1892), e que foi presentado como os nomes dunhas cantas divindades celto-
unha lembranza directa dos tráxicos aconte- galaicas consignadas na epigrafía romana, a
cementos do monte Medulio, onde os derra- única alternativa que lle quedaba ao inves-
deiros resistentes galaicos enfrontados ás tigador que estudaba as antigas relixións
lexións romanas se deran morte antes de se de Galiza, e que non se resignaba a deixar
entregaren ao inimigo. O autor do traballo na escuridade esa cuestión, era acudir ás
–Ramón A. de la Braña, bibliotecario da supervivencias contidas nas tradicións
deputación de León– dicía que o canto lle populares. As opinións do propio Murguía
fora dado a coñecer por un seu amigo de mudaran a este respecto co paso do tempo.
Ponferrada, quen pola súa vez o recollera Se na Historia de Galicia (1865 e 1866) se
directamente da tradición oral. Os supostos amosara escéptico diante da posibilidade de
trazos arcaicos que amosaba a composición reconstruír a relixión celto-galaica, dada a
–unha imposíbel mestura de galego e de inexistencia de vestixios da mesma; poste-
latín– levaban a Braña a atribuírlle unha riormente en Galicia (1888) xa asumirá sen
procedencia medieval (século XIII), pero reservas que ese labor podía ser realizado,
aseguraba que a súa orixe era moito máis coa axuda precisamente das superviven-
antiga, pois describía con grande verosimi- cias de cultos arcaicos que se conservaran

na “mitoloxía popular” galega. Os resul- galega, ou as outras tradicións europeas, e as

tados deste convencemento foron as máis crenzas e ritos das sociedades “primitivas”
de setenta páxinas que dedicou a tratar esa non europeas. En troques el opinaba que a
cuestión en Galicia, e nas cales se interpre- procura de paralelismos debía ficar restrin-
taban as tradicións populares en termos de xida aos pobos integrantes da familia racial
supervivencias dunha relixión celta de clara aria. A este respecto débese sinalar que o
ascendencia aria. influxo da perspectiva antropolóxica foi
Neste sentido convén dicir que as practicamente inexistente entre os autores
pescudas de Murguía, ao tirar partido da galegos que usaron as supervivencias etno-
“mitoloxía popular” galega para recrear gráficas. Un dos poucos exemplos que se
unha relixión do pasado, se inserían no poden atopar estaba nas páxinas da terceira
ronsel de estudos deixado pola relevante edición dos Estudios sobre la época céltica
Deutsche Mythologie de Jacob Grimm, en Galicia (1894), de Leandro Saralegui
obra que debeu exercer en Murguía unha Medina, onde se comparaba o alalá galego
continua inspiración, a xulgar polas referen- co canto de ledicia dos zulúes (o halala), e
cias á mesma que se atopan espalladas polos se atribuían as semellanzas entre ambos a
escritos do autor galego. Pero o seu estudo que os dous cantos se orixinaran no mesmo
da “mitoloxía popular” revelaba igualmente estado evolutivo da civilización humana.
o influxo das teses de Max Müller acerca da
mitoloxía aria de carácter solar, pois Murguía Outros usos das supervivencias
sempre se refería a unha relixión céltica de Até aquí só se tivo en conta o uso que se
base indo-europea, asemade interpretaba podía facer de certos elementos da cultura
algúns mitos e tradicións pertencentes á popular galega como documentos histó-
mesma consonte a perspectiva solar propia ricos. Pero as supervivencias tamén eran
de Müller e dos seus seguidores. De feito o susceptíbeis de seren utilizadas como parte
historiador coruñés chegaba até o punto de de argumentos que sobordaban o interese
interpretar en clave de mito solar a lenda polo pasado e que adquirían unha impor-
xacobea, aínda que non negase a veracidade tante relevancia ideolóxica. Un deses argu-
histórica da figura do apóstolo Santiago e da mentos tiña que ver coa crítica de certos
súa predicación en Galiza. aspectos da relixión oficial. O outro atinxía
Polo tanto o apego de Murguía polas a definición da identidade galega.
teses histórico-mitolóxicas de Grimm e de No primeiro caso salientábase que
Max Müller resultaba visíbel no seu ache- algunhas das crenzas e das prácticas popu-
gamento ás supervivencias populares reali- lares admitidas ou fomentadas pola Igrexa
zado nas páxinas de Galicia. Ademais na católica eran supersticións irracionais que
mesma obra rexeitaba expresamente a consistían en supervivencias dun credo e
perspectiva antropolóxica desenvolvida por duns rituais arcaicos moi anteriores ao cris-
Tylor e por outros folcloristas británicos, tianismo. Xa en 1849 Leopoldo Martínez
xa que Murguía coidaba que era un erro Padín denunciaba na súa Historia polí-
buscar paralelismos entre a cultura popular tica, religiosa y descriptiva de Galicia que

a devoción que os seus paisanos sentían berada, se mantiña ignorante e enganada.

pola “pedra de abalar” do santuario da Polo tanto, na opinión de Bernardo Barreiro,
Virxe de Barca de Muxía tiña un carácter as supersticións/supervivencias debían de
supersticioso que proviña dos tempos máis ser interpretadas como un instrumento de
antigos. En marcado contraste coa tradi- control social empregado decote polo clero
ción popular –que vía na pedra os restos da galego. Consecuentemente o seu libro non
barca na cal chegara a Virxe María, e que se presentaba como unha simple obra de
consideraba o movemento da enorme laxe erudición –por máis que el recoñecía o valor
como algo sobrenatural– Padín non só atri- que tiñan as supervivencias para a investiga-
buía a causas puramente naturais o abalar ción histórica–, pois a súa finalidade prin-
da pedra, senón que ademais coidaba que cipal era a de sinalar e condenar, en nome
a devoción actual era vestixio dunha antiga do progreso e da ilustración de Galiza, esas
idolatría, xa que a lousa fora noutrora un supersticións e a quen tiraban partido delas
monumento pertencente ao culto druídico. (Igrexa e curandeiros).
Anos máis tarde Benito Vicetto incidía na Tamén o médico lucense Jesús Rodrí-
súa Historia de Galicia no vencello da “pedra guez López se incluía dentro da tendencia
de abalar” de Muxía cos cultos relixiosos crítica con Ligeros apuntes sobre las supers-
dos celtas galaicos, e cualificaba de supersticiones de Galicia (1895). Nesta obra achá-
ticións as crenzas e prácticas relacionadas base a mesma identificación das supersti-
con ela. Supersticións que, sendo “óxido del cións populares como supervivencias do
catolicismo”, o clero rural debía esforzarse paganismo, e a mesma condena de todos
por eliminar. aqueles que se aproveitaban da ignorancia
Unha postura máis radical, pola súa clara da xente por medio de enganos e dos “erros
fasquía anti-clerical, amosábaa Bernardo vulgares”. Se ben o branco dos seus ataques
Barreiro no libro Brujos y astrólogos de la eran sobre todo os menciñeiros, adiviña-
Inquisición de Galicia y el famoso libro de dores e compoñedores, o clero non se
San Cipriano (1885), onde abertamente libraba dos ataques do médico, pola respon-
afirmaba que certas crenzas e ritos fomen- sabilidade que el lle supuña aos sacerdotes
tados polo clero en Galiza eran herdanzas na conservación de certas supersticións
de supersticións pagás: por exemplo as útiles para manter na xente un sentimento
curacións milagrosas, as romaxes a algúns de temor a Deus. Aínda que a postura de
santuarios ou o uso de amuletos abenzo- Rodríguez López a este respecto era moito
ados como protección contra os males. O máis moderada cá de Bernardo Barreiro,
autor ía aínda máis lonxe e acusaba á Igrexa o libro mereceu unha condena por parte
de tirar beneficios desas e doutras supers- do bispo de Lugo, acusado de fomentar a
ticións, pois non só obtiña copiosos gaños incredulidade, precisamente por identificar
materiais en forma de esmolas, senón que como supersticións algunhas das crenzas e
tamén, e sobre todo, se beneficiaba da prácticas admitidas pola Igrexa.
influencia que continuaba a exercer o clero No segundo caso as supervivencias eran
sobre unha poboación que, de maneira deli- empregadas como elementos que refor-

zaban a identidade diferenciada do pobo mente arraigado, seguía a pensar e a actuar

galego, pois o feito de que entre a poboa- como fixeran os antigos celtas da Gallæcia
ción pervivisen moitos costumes célticos pre-romana. Esta idea, que xa adiantaba no
podía ser ollado como unha proba que teste- primeiro volume da Historia de Galicia, repe-
muñaba a permanencia milenaria dunha tíaa de novo en Galicia, ilustrándoa ademais
personalidade étnica propia. Este emprego con varios exemplos, como aqueles nos que
identitario das supervivencias albiscábase mostraba os habitantes dos Ancares reali-
de maneira especial nos escritos de Manuel zando prácticas que conservaban os vesti-
Murguía, e en xeral en todos aqueles que xios dun culto celto-ario dirixido ao lume
compartiron con el unha ideoloxía rexiona- e á aurora. De aí que asegurase que a vida
lista e un mesmo interese nos estudos histó- do pobo galego estaba condicionada pola
ricos e etnográficos. No fondo desta argu- “fatalidad de su origen” á que se sometían
mentación subxacía a doutrina do Volks- os seus sentimentos máis íntimos. Porén,
geist, desenvolvida inicialmente por Herder contrariamente ao que se puidese pensar,
e por outros autores xermanos. Consonte os Murguía non concibía esa fatalidade de
presupostos da mesma, a cultura popular orixe e o “eterno modo de ser” dos galegos
galega reflectía e conservaba os trazos esen- como un atranco para o seu progreso futuro,
ciais do Volksgeist peculiar do pobo galego, pois como membros da superior raza aria os
aquel que lle correspondía en razón da raza galegos saberían avanzar de acordo co seu
celta á que pertencía. Polo tanto a pervi- particular carácter. Desta maneira pasado,
vencia da cultura popular demostraba que presente e futuro ficaban fortemente unidos
as xentes da Galiza mantiveran ao longo do polo vincallo dunha permanente identidade
tempo, e conservaban no presente, a súa céltica de natureza racial (Pereira González,
identidade étnica particular. Tendo en conta 2000).
ademais que o Volksgeist se facía depender
da constitución racial de cada pobo, a estabi- Conclusións
lidade esencial da herdanza racial celta era Na Galiza decimomónica foi moi habi-
unha garantía de que a identidade galega se tual interpretar certos elementos da cultura
preservaría no futuro. popular galega como supervivencias do
A existencia de supervivencias na cultura pasado, segundo o principio de “ilusión do
tradicional galega era quizais a proba máis arcaico”. Unha vez transformados conceptu-
sobranceira de que había unha continui- almente en supervivencias, eses elementos
dade real entre o presente e o pasado, entre culturais serviron, sobre todo, como infor-
os contemporáneos de Murguía e os devan- macións históricas referidas aos antigos
ceiros celtas que conformaban a base étnica poboadores de Galiza, e nomeadamente
do pobo galego. Porque grazas á presenza como probas destinadas a afirmar a iden-
desas supervivencias Murguía era quen tidade céltica da poboación galega actual.
de concibir unha abolición case total do Nese sentido as supervivencias populares
devir histórico e imaxinar que a poboación foron de especial utilidade para os autores
actual, por mor dun instinto racial fonda- do XIX que defenderon a identidade céltica

do país, aínda que tamén serviron a todos –achegamento este que, agás moi contadas
aqueles que quixeron dexergar distintas excepcións, non existiu na Galiza decimo-
achegas étnicas entre a poboación. nónica (Rodríguez Campos, 1990 e 1991).
Pero o emprego das supervivencias tivo un Porén, a pesar das limitacións impostas
carácter superficial, porque se levou a cabo polo emprego das supervivencias, é preciso
sen que mediase un estudo detallado de cada recoñecer que, no caso galego, a “ilusión do
elemento en cuestión, nin da súa historia e arcaico” contribuíu de maneira importante
evolución dentro do contexto cultural galego. a facer que dende unha perspectiva erudita
Enténdese así a disparidade de opinións –e por parte de xentes alleas ás clases popu-
existentes entre os diversos autores, pois a lares– se tivese en conta a cultura popular,
atribución dunha ou doutra orixe ás supervi- que se reclamase o seu estudo e se desexase
vencias populares estivo motivada por convi- conservar a memoria dos seus trazos máis
cións persoais verbo da historia de Galiza e significativos antes de que desaparecesen
da identidade das súas xentes. por completo. A este respecto resultan moi
A aplicación da “ilusión do arcaico” á significativas as manifestacións de diversos
cultura popular galega a miúdo tivo como escritores, laiándose da falla de investiga-
consecuencia que esta se presentase a ollos cións de folklore en Galiza, lamentando a
dos homes do XIX como un mosaico hete- desaparición de cantigas ou tradicións, e
roxéneo composto por pezas anacrónicas demandando a recolleita daquilo que aínda
de procedencia étnica e cronolóxica ben subsistía. Sen dúbida Manuel Murguía foi
diferentes, en troques de concibila como un un dos que máis alto ergueu a súa voz, e un
conxunto integrado de coñecementos, de dos que primeiro contribuíu ao estudo da
actos e de crenzas que tiñan pleno sentido nosa cultura tradicional. Aínda que Murguía
dentro da existencia de individuos contem- e os que compartían con el o interese polo
poráneos. Así a cultura popular chegou a popular tiveron varias motivacións para
imaxinarse como unha especie de museo realizaren esas manifestacións, a “ilusión do
que conservaba as lembranzas de épocas arcaico” representada polas supervivencias
e de xentes pasadas, que se manifestaban foi unha causa do seu interese que estivo
nas crenzas, nas prácticas e nos obxectos sempre presente.
que eran propios do vivir cotián das xentes Mais o interese no popular non foi
campesiñas e mariñeiras. Dende esta pers- sempre no século XIX unha actitude que
pectiva o estudo do popular adquiriu un garantiu a súa apreciación ou unha valora-
carácter fragmentario e viuse limitado ción positiva. Casos como os de Bernardo
sobre todo a facer unha utilización super- Barreiro e Jesús Rodríguez López, comen-
ficial daqueles aspectos culturais ollados tados máis arriba, demostraban que o
como supervivencias dunha historia pasada. recoñecemento da importancia histórica
Ademais esta tendencia fragmentadora e das supervivencias podía ir acompañado
arcaizante empeceu que se desenvolvese asemade da súa condena e do desexo de
unha comprensión integradora e sincrónica erradicalas da vida dos seus contempo-
da vida das comunidades rurais galegas ráneos en nome do progreso. Pola contra

un autor tan significativo como Murguía máis elevados do seu espírito particular,
amosou sempre unha postura moito máis manifestados na beleza de certas compo-
favorábel verbo da cultura popular, que sicións da literatura popular ou de certos
el consideraba sobre todo como a depo- costumes (por exemplo a benzón do mar
sitaria das esencias da identidade céltica e das colleitas, ou a recolleita das herbas
do pobo galego. Así, fronte a aqueles que de San Xoán). Á derradeira, foi o seu
desexaban a desaparición dos costumes degoiro por preservar o que el coidaba ser
populares por consideralos atrasados, a pertenza máis sagrada dun pobo –a súa
Murguía era quen de ollar con empatía as personalidade propia continuada a través
tradicións que servían á xente para aliviar da historia– a motivación que guiou o seu
as mágoas e os traballos dunha dura exis- labor erudito como pioneiro no estudo da
tencia, pero tamén para expresar os trazos cultura popular galega.
Bibliografía
BELMONT, N. (1986): Paroles païennes. Mythe et folklore. Des frères Grimm à P. Saintyves. Paris. Éditions
Imago.
– (1995): “Introduction” en Aux sources de léthnologie française. LÁcadémie Celtique. Paris. Éditions du
Comité des Travaux Historiques et Scientifiques: 9-21.
BURKE, P. (1991): La cultura popular en la Europa moderna. Madrid. Alianza Editorial [orixinal: Popular
Culture in Early Modern Europe, 1978].
COCCHIARA, G. (1977): Storia del folklore in Europa. Torino. Paolo Boringhieri [1ª edición, 1952].
DORSON, R. M. (1968): The British Folklorists. A History. London. Routledge & Kegan Paul.
GONZÁLEZ REBOREDO, X. M. (1999): “A construcción da identidade galega entre o século XIX e o XX. O
papel do folklore e da etnografía” en O feito diferencial galego. Antropoloxía. Volume I. Santiago de
Compostela. Museo do Pobo Galego: 51-69.
OZOUF, M. (1981): “L’invention de l’ethnographie française: le questionnaire de l’Académie Celtique”,
Annales: économie, société, civilisation, 36, 2: 210-230.
PARRY, G. (1995): The Trophies of Time. English Antiquarians of the Seventeenth Century. Oxford. Oxford
University Press.
PEREIRA GONZÁLEZ, F. (2000): “O pensamento antropolóxico de Manuel M. Murguía. Raza e Cultura”,
Cuadernos de Estudios Gallegos, XLVII, 113: 327-382.
RODRÍGUEZ CAMPOS, J. (1990): “Institución e identidade cultural na etnografía galega decimonónica”
en GONZÁLEZ REBOREDO, X. M. e X. A. FERNÁNDEZ de ROTA (coords.), Actas do Simposio
Internacional de Antropoloxía. Identidade e territorio. Centenario de Otero Pedrayo. Santiago de
Compostela. Consello da Cultura Galega: 191-201.
– (1991): “La Etnografía clásica de Galicia: ideas y proyectos” en PRAT, J., U. MARTÍNEZ, J. CONTRERAS e
I. MORENO (eds.), Antropología de los Pueblos de España. Madrid. Taurus Ediciones: 99-111.
STOCKING, G. W. Jr. (1987): Victorian Anthropology. New York. Free Press.

ADRA – 33
A decoración nos espadeleiros e espadelas do Val

de Vea (A Estrada, Pontevedra)
MANUEL RODRÍGUEZ CALVIÑO

BELÉN SÁENZ– CHAS DÍAZ
Introducción Tres foron as razóns básicas que nos

En 1998 comezamos un traballo de levaron a iniciar este traballo en Vea. En
recompilación de información relativa á primeiro lugar, a importancia que o cultivo
produción artesanal de tecidos, e en espe- do liño tivo na zona, constatada xa desde
cial ó proceso de transformación do liño, o século XVIII nas fontes escritas1 e que
no Val de Vea. O Val de Vea, que recibe perdurou no tempo ata a década do anos
o nome do río que o percorre de Norte a 60 do século XX. En segundo lugar, polas
Sur, está situado no extremo noroeste do diferenzas que o proceso de transformación
concello da Estrada, a carón do río Ulla. Está da planta e da fibra presentaban respecto
formado polas parroquias de Santo André, doutras zonas de Galicia como o emprego de
San Xurxo, San Xiao e Santa Cristina de diferentes técnicas na fase da maza, como a
Vea, San Salvador de Baloira, San Miguel utilización do gando para pisar o liño ou a
de Cora e Santa María de Couso. existencia de trillos hidráulicos.
Pero o Val de Vea é algo máis que un Pero a razón principal que nos impulsou
espazo xeográfico cuns límites claros e defi- a realizar este traballo de campo no Val
nidos; constitúe ademais un espazo social de Vea foi a existencia dun instrumental,
no que existe unha conciencia clara dos seus concretamente espadelas e espadeleiros, de
habitantes de pertencer a el, de formar parte características moi peculiares. Mentres que
do mesmo. Esta conciencia social sobrepasa a meirande parte do instrumental do liño
os límites xeográficos do Val, estendéndose empregado en Vea é practicamente igual ao
ás parroquias limítrofes coas que existen do resto de Galicia, as espadelas e espade-
fortes vínculos familiares, sociais, econó- leiros que aínda se conservan nas casas do
micos e comerciais. Estas parroquias son as Val presentan unha profusa decoración que
de Santa Mariña e San Miguel de Barcala, os fai únicos na nosa terra. A cara frontal
Santa Baia de Matalobos, San Pedro de dos espadeleiros e unha das caras das
Toedo e San Xoán de Santeles. espadelas aparecen decoradas con tallas,
1 Tanto no Catastro del Marqués de la Ensenada (1747) como en Pascual Madoz Diccionario Geográfico Estadístico Histórico de España y
sus posesiones de Ultramar” (1845– 50) faise referencia á presencia dun importante comercio de liño nas diversas feiras da zona, chegando
incluso a referir a existencia dunha feira especializada nestes productos.

34 – ADRA MANUEL RODRÍGUEZ CALVIÑO E BELÉN SÁENZ-CHAS DÍAZ
Fig.1. Espadeleiro. Santa María de Frades, ca. Fig.2. Espadela. Santo André de Vea, 1948.
1925. Fotografía de Manuel Rodríguez Calviño Fotografías de Moises Janeiro.
incisións, estampillas, incrustacións e poli- Lonxe do que se poda pensar, a presencia

cromía que debuxan un amplo catálogo de de espadelas e espadeleiros decorados en
motivos xeométricos, relixiosos, zoomorfos Vea é un fenómeno xeneralizado: estamos a
e humanos que raramente podemos atopar falar dun total de 102 espadeleiros e 30 espa-
no instrumental de traballo de calquera delas catalogadas no Val, ademais daquelas
zona de Galicia. das que tivemos referencia nas entrevistas
Pero ademais da decoración, os espade- realizadas e que hoxe non se conservan.
leiros de Vea presentan unhas caracterís- A razón de que fosen as espadelas e
ticas formais que tamén os diferencian do espadeleiros os instrumentos decorados,
resto dos espadeleiros de Galicia. En Vea, a con respecto ao resto dos útiles do liño,
táboa vertical está claramente desprazada témola que buscar nos traballos de axuda
cara adiante, co obxecto de deixar máis mutua que tiñan lugar ao longo do proceso
espazo na base para colocar ambos pés, do liño. En Vea, de tódolos traballos colec-
de xeito que sexa máis cómodo espadelar. tivos, destacaban as espadelas pola canti-
Así mesmo, os espadeleiros de Vea levan dade de xente que congregaban. Estas
o extremo superior claramente afiado e espadelas, como o resto dos traballos de
curvado, o que permite que o liño quede axuda mutua, eran ao mesmo tempo unha
concentrado no centro do espadeleiro, sen xuntanza de traballo e un acontecemento
que escape cara aos lados. Estas dúas carac- social no que se congregaban tódolos
terísticas converten aos espadeleiros de veciños da parroquia e incluso das parro-
Vea nuns obxectos, non só estéticos senón quias veciñas. As mulleres acudían ás espa-
tamén prácticos e funcionais. delas presumindo das súas ferramentas e

A DECORACIÓN NOS ESPADELEIROS E ESPADELAS DO VAL DE VEA (A ESTRADA– PONTEVEDRA) – 35
Táboa 1
Espadeleiros Espadelas
Total 102 39
Decorados 98 27
Sen decorar 4 12
competindo entre elas para ver quen as espadeleiros son obra de artesáns diferentes
tiña máis bonitas. e o resultado final dependerá tanto da súa
Moitos dos espadeleiros e espadelas de inspiración (herdada por tradición ou inno-
Vea, sobre todo os máis antigos, foron regalo vadora) como da súa pericia para traballar
de mozos, un regalo de compromiso que o a madeira. Pero unha tipoloxía ten que ser
mozo facía á moza no momento de casar. unha ferramenta de traballo que simplifique
Outros moitos eran encargados aos carpin- a diversidade que se presenta na realidade,
teiros da zona, que normalmente se espe- reducíndoa a un número manexable de
cializaban nun modelo de espadeleiro que unidades que faciliten a súa clasificación.
repetían unha e outra vez. Pero non tódalas Analizando a forma xeral dos espade-
familias podían encargar un xogo de espa- leiros atopados, podemos establecer dous
dela e espadeleiro a un carpinteiro, porque tipos básicos, diferenciados entre si pola
supoñían un gran desembolso económico disposición xeral dos corpos decorativos.
ao tratarse de pezas moi caras. Nestes casos, O TIPO I está formado polos espadeleiros
os espadeleiros eran feitos na casa, por que presentan a seguinte disposición: corpo
algún membro da familia, que copiaban os superior rectangular – corpo circular central
modelos realizados polos carpinteiros, con – corpo circular central de menor tamaño
maior ou menor pericia, simplificando o – corpo semicircular central. O TIPO II,
perfil e os motivos decorativos. con moitas máis variantes, está composto
polos espadeleiros coa seguinte forma:
Clasificación tipolóxica corpo superior rectangular – corpo formado
A elaboración dunha tipoloxía non é por dúas formas circulares laterais – corpo
tarefa fácil, tanto se falamos de espadeleiros circular central– corpo semicircular central.
como de calquera outro tipo de peza. Pero é Ambos tipos presentan ademais varios
necesario realizar unha clasificación formal subtipos. A división entre uns subtipos e
que nos facilite o estudio dos obxectos que outros ven marcada pola aparición de dife-
imos tratar. rentes elementos decorativos que se sitúan
Non cabe dúbida de que existen múlti- entre o primeiro e o segundo corpo. Así,
ples diferenzas dunha peza a outra, tanto na no tipo I atopamos os seguintes subtipos:
combinación dos motivos decorativos como SUBTIPO I/A, con “pendentes” na parte
na factura dos mesmos, debido a que os inferior do primeiro corpo e SUBTIPO I/B,

con volutas de gran desenrolo debuxadas de II/E: con cornos pechados que rematan en
fóra cara dentro. corazóns e SUBTIPO II/F, con dous pares de
Pola súa parte, o TIPO II, ao que pertencen pendentes rodeados de cornos pechados.
a meirande parte dos espadeleiros estu- En liñas xerais, os tipos descritos
diados, presenta máis subtipos: SUBTIPO presentan unha gran uniformidade repe-
II/A, con dúas volutas de gran desenrolo, tíndose os modelos unha e outra vez. As
debuxadas de dentro cara fóra. SUBTIPO variantes que poden aparecer radican
II/B, con pendentes e dous “cornos” abertos en pequenos detalles como o número de
baixo os mesmos; SUBTIPO II/C: con pendentes, a disposición dos cornos, etc.
pendentes e “cornos” que se pechan ao Esto débese a que a meirande parte dos
redor deles; SUBTIPO II/D: con cornos carpinteiros especializábanse nun modelo
pechados ao redor dos pendentes, facendo concreto de espadeleiro, que repetían para
unha forma de corazón calado; SUBTIPO tódolos encargos que recibían sen a penas
TIPO I
I/A I/B
TIPO II
II/A II/B II/C II/D II/E II/F

TIPO I TIPO II TIPO III
variacións; por outra parte, os espadeleiros moito máis delgada. Os tres tipos de espa-
que se facían na casa, copiaban totalmente delas son moi uniformes e as variantes que
aos modelos realizados polos carpinteiros, poden presentar radican no tipo de mango,
simplificando as formas e os motivos que que pode ser oval ou en forma de corazón,
requirían unha técnica maior. aparecendo indistintamente as dúas formas
Pero na Val atopamos tamén un nos tres tipo.
pequeno número de espadeleiros que non Unha vez establecidos os tipos de espa-
entran dentro desta clasificación. Nalgúns delas e espadeleiros, temos que dicir que
podemos observar como aparecen gran non existe unha relación exacta entre un tipo
parte dos elementos descritos nos tipos I de espadeleiro e un tipo concreto de espa-
e II, como pendentes, volutas ou cornos, dela: os tres modelos de espadelas aparecen
pero a súa distribución non responde aos asociados a espadeleiros de tódolos tipos e
modelos máis repetidos. Hai tamén outros subtipos.
espadeleiros, completamente innovadores, Tamén temos que apuntar que non
nos que a tradición decorativa é reinterpre- existe unha distribución xeográfica dos
tada, dando como resultado uns espadeleiros tipos de espadelas e espadeleiros, pois
completamente diferentes aos descritos. Tal aparecen indistintamente nuns lugares e
é o caso de tres espadeleiros en forma de outros das diferentes parroquias do Val.
xarrón con flores realizados por un carpin- Unicamente podemos restrinxir a unha
teiro de Santa Cristina de Vea para uso da parroquia os espadeleiros do tipo II/D, o
súa casa. dos cornos pechados en forma de corazón
Máis difícil resulta establecer unha tipo- calado. Tódolos espadeleiros que responden
loxía para as espadelas, xa que o número a este modelo saíron do taller de Maga-
de espadelas que se conservan é moito riños na parroquia de Couso, aínda que de
menor que o de espadeleiros. Aínda así, dous carpinteiros, pai e fillo. Para a reali-
podemos establecer tres tipos básicos. TIPO zación destes espadeleiros, ambos carpin-
I, formado por espadelas nas que non se teiros empregaron plantillas, polo que non
distingue a área do mango da folla; TIPO II, presentan ningunha variación formal. Algo
o máis numeroso, inclúe as espadelas nas similar ocorre coas espadelas do Tipo III,
que aparece diferenciada a zona do mango feitas tamén na parroquia de Couso, tanto
e a parte superior da folla, que presentan un no mencionado taller de Magariños como
maior grosor; e TIPO III, nas que se distingue no de Barcala. No resto das parroquias,
a área do mango, de maior grosor, da folla, os tipos de espadelas e espadeleiros son

variadísimos, podendo aparecer incluso no Val espadelas e espadeleiros sen decora-

diferentes modelos de espadeleiros nunha ción. Para responder a esta cuestión temos
mesma casa. que ter en conta que hai que analizar ambas
Por contra, si podemos falar dunha pezas por separado. O número de espadelas
distribución cronolóxica dos tipos, sobre atopadas no Val e moito máis baixo co dos
todo nos espadeleiros, porque temos un espadeleiros e moitas delas están sen decorar.
maior número de pezas en que basearnos. Esto ten unha clara explicación. Durante o
Os espadeleiros máis antigos, datados nas traballo do espadelado, a ferramenta que máis
últimas décadas do século XIX, son todos do sufría era a espadela, que en moitas ocasións
tipo I, nas dúas variantes A e B, e do grupo batía contra unha esquina do espadeleiro,
II/B. Este modelos perdurarán durante as partindo a espadela pola metade e deixándoa
primeiras décadas do séculos XX, ata apro- inservible para o traballo. O excesivo prezo
ximadamente os anos 20. Unha caracterís- destas pezas, que se regalaban só en ocasións
tica fundamental destes modelos de espa- especiais, facía que as novas espadelas que
deleiros é que os motivos decorativos que viña a substituír a espadela rota, foran
empregan son xeométricos como rosáceas, completamente lisas, sen ningunha decora-
abanicos, soles, rodas e estrelas. Os motivos ción. De aí que atopemos moitas espadelas
relixiosos, unicamente aparecen nos espa- sen decoración, moi similares ás empregadas
deleiros realizados no século XX. noutras zonas de Galicia.
Co cambio de século, irrompen dous Por contra, os espadeleiros de Vea son na
novos modelos de espadeleiros: un deles súa maioría decorados. Das 102 pezas estu-
será o tipo II/E, o dos cornos rematados en diadas unicamente 10 carecen da decora-
corazóns, que terá un grande éxito, sendo ción habitual dos espadeleiros da zona. Pero
o modelo máis utilizado ata os anos 60; o deses 10, só 4 espadeleiros son totalmente
outro modelo introducido a principios de lisos; os seis restantes presentan decoración
século é o II/F, con moi poucos exemplares escasa a base de incisións, estampillas ou
e todos das primeiras décadas, polo que moi mesmo pintura.
pronto deixouse de empregar. Nos anos Por outra parte, estes 10 espadeleiros
10, xa comezan a abandonarse algúns dos lisos ou de escasa decoración, teñen as
modelos máis antigos, aparecendo outros mesmas características formais cós espade-
novos como o II/A. Nos anos seguintes, leiros decorados: os perfiles das táboas verti-
incorpóranse ao catálogo os modelos II/C cais debuxan a mesma silueta cós decorados,
e II/D que, xunto co popular II/E, chegarán con pendentes, volutas ou cornos, seguindo
ata os anos 60. os mesmos modelos que temos descrito
En canto ás espadelas, non podemos anteriormente. Aínda así, temos atopado
facer a mesma secuencia cronolóxica debido tres espadeleiros que non responden aos
aos poucos exemplares que temos de cada modelos de Vea, máis similares no seu
un dos modelos. perfil aos empregados no resto de Galicia;
Ante esta variedade de espadeleiros deco- pero a diferenza destes, os de Vea levan a
rados é case obrigado preguntar si existen táboa vertical desprazada cara adiante.

A presencia destes espadeleiros lisos e senón cuns perfiles sinuosos, con recortes
de escasa decoración no Val débese a que e calados.
algúns deles proceden de casas de escasos
recursos económicos e nas que non había a. O campo decorativo e a distribución
ningún home que soubera ou puidera da decoración
tallalos e decoralos. Por esta razón, os No caso dos espadeleiros, a parte frontal
motivos decorativos que presentan están da táboa vertical é o lugar que, sempre que
realizados a base de incisións ou estam- se decora, presenta algún tipo de motivo, de
pillas, moito máis fáciles de elaborar pero feito, ningún dos espadeleiros documentados
que a penas son visibles. Pero a maioría presenta decoración só no reverso da táboa
deles son lisos porque foron realizados vertical, a base ou o canto. É o lugar que, con
nos últimos anos nos que se botou liño en diferenza, recibe un mellor tratamento da
Vea, cando xa as espadelas deixaran de ser decoración, tanto no tocante ó volume como
as reunións de traballo e sociais que foran á calidade. O reverso, en boa parte dos casos,
noutros tempos. Son espadeleiros feitos restrínxese ó nome ou iniciais da propietaria,
para uso dentro da casa, ferramentas feitas ou o ano de realización, enmarcados nalgún
para non saír do ámbito familiar; e aínda tipo de moldura máis ou menos elaborada.
así, moitos deles levan decoración tallada e Menos frecuente aínda é a decoración na
pintada, como si o artesán que os fixo non base e os cantos. As bases decoradas, fóra
puidera desprenderse desa tradición deco- da forma que estas teñan, rectangulares,
rativa que imperou en Vea para este tipo de cun extremo semicircular, molduradas, etc,
pezas. salvo dous casos nos que foron tallados
motivos vexetais, no resto restrínxense a
A decoración estampillados, incisións ou escotaduras nos
A decoración, moi exuberante na maioría moldurados.
dos casos, é o aspecto que caracteriza a estas A decoración nos espadeleiros non é
pezas, polo que chaman a atención, xa que algo arbitrario, senón que detrás da distri-
se trata dun instrumental que no resto de bución dos motivos hai un deseño previo,
Galicia ou non presenta decoración ou esta en base a un eixo de simetría, entorno ó cal
é moi escasa. A pesar diso, non podemos se artella o campo decorativo. Isto docu-
afirmar rotundamente que se trate dun mentouse nun elevado número de pezas,
fenómeno exclusivo desta zona, xa que nas que se aprecia o trazo tenue que deter-
non se pode descartar que se dese noutros mina o eixo de simetría que divide a peza en
lugares de Galicia e non fose detectado polo dúas metades, así como o resto dos trazos
momento. que serven de guía para determinar non só
A estética destas pezas non só ven dada o perfil da peza, senón tamén a ubicación de
polos motivos que se aplican sobre elas, cada un dos motivos que forman a composi-
senón que os propios perfiles remarcan ción decorativa básica.
este aspecto. Tal e como se analizou ante- Non podemos falar de dous espadeleiros
riormente, non se trata de táboas rectas, con idéntica decoración, xa que incluso esta

Táboa 2
ESPADELEIROS CON DECORACIÓN
Só no anverso Anverso e reverso Na base Nos cantos
78 14 9 3
é diferente naqueles feitos por un mesmo Aspecto a destacar é o horror vacui,

carpinteiro a partir dunha mesma plan- xa que son poucos os espazos que non se
tilla. Só coinciden nos perfiles, comúns en decoran, cubrindo con motivos de pequeno
función do tipo de que se trate, e na compo- tamaño todos aqueles ocos que quedan
sición decorativa de base, entorno á que entre os motivos principais. Hasta o punto
se distribuirán o resto dos motivos, que de que chegan a superpoñerse motivos, caso
podemos denominar como complemen- das rasáceas ou soles dos que máis adiante
tarios, empregados para cubrir os espazos falaremos, que presentan punteados incisos
que se xeran entre os motivos principias. nos bordes e arestas, complementando así o
No caso dos feitos polo mesmo autor, cando motivo principal.
este reproduce sempre un tipo concreto, a Resulta difícil falar de lugar predomi-
pesar das similitudes, presentan variacións nante ou destacado dentro da superficie
que os fan diferentes. decorada. É evidente que o anverso é a zona
Aínda así, analizando pezas de dife- principal, a visible, de aí que sexa a deco-
rentes carpinteiros, apreciase como en rada en primeiro termo, debido a que cando
función do tipo concreto que se repro- se utiliza o espadeleiro, o reverso queda
duce, salvo excepcións, non só se copia ou oculto polas pernas da muller que o usa,
imita o perfil básico, senón que se mantén e a base tapada polos seus pés. Aínda así,
o esquema decorativo, introducindo cada o tratamento que se lle dá á decoración do
un deles variacións e interpretacións dos anverso é o mesmo en toda a superficie, a
motivos (que van evolucionando co paso excepción do extremo superior, na que se
do tempo), condicionadas posiblemente atopa o gume curvo, que nunca presenta
en moitos casos polos medios e o dominio decoración.
das técnicas de traballo. Isto evidenciase en Tendo en conta a forma da táboa vertical
moitos espadeleiros de factura de baixa cali- que forma os espadeleiros, que se vai anche-
dade, que son claras reproduccións ou imita- ando progresivamente dende a base hasta
cións, de outros de coidada elaboración, a zona do gume, loxicamente é o tercio
podendo apreciar unha clara diferenza non ou incluso a metade superior, a zona que
só no dominio das técnicas do traballo da conta cun maior espazo decorativo. Non
madeira, senón tamén da capacidade para é casualidade que sexa esta parte da táboa
crear composicións decorativas harmónicas a que alberga unha maior concentración
e equilibradas. de motivos. Así mesmo, cabe destacar que

como nos comentaron varias informantes,

remarcábaselle o fío cun vidro, o que facía
que co tempo se fose estreitando máis e
máis, cortando incluso parte da decoración
naquelas que esta ocupaba toda a superficie,
feito documentado en varios exemplares.
A distribución dos motivos, ó igual que
nos espadeleiros está condicionada polo
tipo de espadela de que se trate, xa que hai
a mesma tendencia a ocupar todo o espazo
posible. De aí que no caso do Tipo 2 (Gráfico
2), que presenta un reborde na parte supe-
rior, este tamén se decore.
Figura 3. Espadeleiro. Santo André de Vea. b. Técnicas decorativas

1921. Fotografía Moisés Janeiro. Son moi variadas, en concreto foron
documentadas a talla, estampillado, inci-
sión, incrustación e policromado. Son
nalgúns dos tipos de espadeleiros, especial- poucos os casos nos que aparecen de forma
mente aqueles nos que os motivos relixiosos individual, debido a que normalmente se
están presentes, é esa zona a que se reserva combinan e complementan.
para albergalos, nun lugar predominante. É O dominio destas técnicas pódese
o caso das custodias, presentes sempre nos apreciar na calidade das pezas, que é moi
exemplares dos Tipos II/B, II/C e principal- variada. Se analizamos aquelas que foron
mente II/E (Gráfico 1 e Figura 3). realizadas en talleres ou por carpinteiros
No que respecta ás espadelas, a excep- máis ou menos especializados na transfor-
ción dun caso illado, as que presentan mación da madeira, apreciase unha gran
decoración, esta localízase no anverso, perfección nos traballos, realizados cun gran
a cara vista cando se está utilizando. En detallismo, e dunha calidade excepcional.
algúns casos, non moitos, tamén se aplica Por outra banda, atopámonos con espade-
decoración no canto ou borde superior. leiros e espadelas que denotan un escaso
As características son as mesmas que nos dominio do traballo da madeira, e incluso a
espadeleiros, ocupando normalmente toda falta de instrumental, o que evidentemente
a superficie, hasta o punto de que en casos condiciona o resultado final. Isto apreciase
incluso se lle da forma ó oco que teñen en aqueles que presentan só uns trazos
para introducir a man e suxeitalas. É o caso someros, ou motivos que, por calcular mal
de dous exemplares da parroquia de San a composición decorativa, fican deformados
Salvador de Baloira, con forma de corazón. e constreñidos contra os bordes ou outros
As espadelas eran utilizadas durante moito elementos. Significativos son aqueles exem-
tempo, e para que desen bo traballar, tal e plares que, tentando imitar algún modelo

Táboa 3
ESPADELAS CON DECORACIÓN
Anverso Reverso No canto
26 1 4 (Tamén no anverso)
concreto, nin de lonxe se aproximan á cali- II/D (Gráfico 1), case en exclusiva se aplica
dade técnica do orixinal. talla en negativo.
Sen dúbida, de todas as técnicas, a máis Aínda que mediante a incisión se xeran
frecuente e importante é a talla, por ser coa motivos e elementos específicos para a
que se elaboran a maior parte dos motivos decoración de espadelas e espadeleiros,
e en xeral a base da composición. Salvando normalmente van asociados a outros de
as diferentes calidades de talla con que nos maior tamaño, reenchendo os espazos
atopamos, e casos excepcionais nos que esta que quedan entre eles, ou remarcando os
non está presente, podemos afirmar que o bordes e arestas, como o caso dos punte-
resto das técnicas son un complemento a ados. Moitos deles, a pesar do seu pequeno
unha decoración de partida feita por esta tamaño, son combinados entre si, que dan
sistema. lugar a series.
Podemos falar de dous tipos de talla, en Están feitos con elementos punzantes,
función de si a decoración presenta relevo no caso dos punteados, ou cos extremos de
ou se afunde na madeira, falando de motivos gubias ou trenchas, que dan lugar a motivos
en positivo e negativo respectivamente. rectos ou semicirculares, en individual ou
Implica dous sistemas de traballo distinto. combinados de diferentes maneiras.
No primeiro caso o que se fai é ir dando Este tipo de técnica, aínda que a
volume ó motivo retirando o sobrante de atopamos en todos os tipos de espadeleiros,
madeira do seu entorno, sobresaíndo este con frecuencia está asociada á talla en nega-
da superficie plana que se vai xerando no tivo e ós modelos máis antigos.
seu entorno. No caso da talla en negativo, Pódese falar do troquelado como outra
o que se fai é escavar sobre a superficie lisa das técnicas a destacar, non só polo volume
da táboa, baleirando só o espazo correspon- e variedade dos motivos, senón polo feito
dente ó motivo en cuestión. de estar presente en todos os tipos de espa-
Tendo en conta que é frecuente que se deleiros e espadelas, tanto nos modelos
combinen ambos sistemas nunha mesma antigos como nos modernos.
peza, non tería demasiado sentido diferen- Os troqueis están feitos a base de pezas
ciar entre ambos, se non fose por que, na de ferro cilíndricas, cadradas ou rectangu-
maioría dos exemplares dos modelos de lares, que nun extremo presentan o motivo
espadeleiros máis antigos Tipo I/A, I/B e en concreto. Puidemos documentar este
Tipo II/B, e de outros máis modernos Tipo instrumental gracias a un dos carpinteiros

tica totalidade dos casos). Estes elementos

son utilizados como complemento doutros
motivos, caso do centro das rosáceas ou os
soles, ocupados ás veces por chatolas, ou os
viriles das custodias, cun espello circular.
Hai que destacar pola súa peculiaridade
o caso dos espadeleiros do Tipo II/A, que na
parte central presentan un corazón florido
troquelado, ó que pola parte posterior se lle
incrustou unha placa de cristal suxeito cun
fragmento de madeira.
No que respecta ó policromado, está
presente nun elevado número de pezas, con
maior ou menor intensidade. É un comple-
Figura 4. Espadeleiro. San Xurxo de Vea. Foto- mento perfecto para o resto da decoración
grafía Manuel Rodríguez Calviño. traballada sobre a madeira, que permite
destacar e resaltar motivos determinados.
Aínda que hai algúns exemplos pintados
entrevistados na parroquia de Santa María dunha soa cor, vermello normalmente, o
de Couso, xa que eles mesmos os elabo- máis habitual é que sexan varias as que
raban, limando os extremos da peza de aparecen combinadas.
ferro e dándolle a forma desexada (estrelas, A paleta de cores que temos documen-
cadrados recheos de puntos, etc). tada é moi ampla, aínda que non todos
Non se trata dun sistema exclusivo desta están representados na mesma intensidade.
zona, pois motivos de iguais características O máis habitual é que se combinen varios
podemos observalos en espadeleiros, espa- na mesma peza, aínda que son bastantes
delas ou mallos para o cereal do veciño os exemplos nos que só se empregou unha
Portugal (Galhano, 1968). cor, o vermello. As cores documentadas son
Son dúas as técnicas empregadas que o branco, azul, verde, amarelo, vermello,
nada teñen que ver co traballo da madeira dourado e prateado, sendo as máis habi-
propiamente dito, trátase da incrustación e tuais as tres últimas.
do policromado.
Mediante a incrustación o que se fai c. Motivos decorativos
é aplicar sobre a madeira elementos de O abano de motivos é moi amplo e
metal ou cristal, aínda que temos refe- variado, e difícil de sintetizar, sendo preciso
rencia á incrustación en ocos da madeira de destacar que, tan importantes como os
pequenas estampas de imaxes relixiosas, e motivos en individual, son as combinacións
un caso concreto dun crucifixo. Aínda así, e seriacións que se fan entre eles. O máis
os máis habituais son os cravos, chatolas, habitual é que unha mesma peza conteña
remaches ou espellos (circulares na prác- motivos de distinto tipo.

Con diferenza destacan sobre o resto os deleiros máis modernos, e incluso nalgúns
xeométricos, representados principalmente dos primeiros anos do século XX, a pesar de
polas universais rosáceas de catro, seis (máis seguir convivindo con tipos de corte xeomé-
frecuente) e oito pétalos, os soles, estrelas e trico e esquemático.
os abanos, presentes como motivo decora- Moi presentes están tamén os soles, de
tivo en diferentes contextos cronoculturais, e raios rectos ou curvos, e as súas variantes en
tan habituais na decoración de instrumentos, abanos, que xunto coas rosáceas configuran
mobiliario ou construccións das sociedades o esquema decorativo de base, sendo os
agrarias de Galicia, Portugal ou o resto da motivos que alcanzan os maiores tamaños.
Península Ibérica hasta ben andada a primeira Menos frecuentes son as estrelas, de
metade do século XX (Lorenzo, 1933, 1935, cinco ou seis puntas, as denominadas salo-
1940; Glahano, 1968; López Gómez, 1981; móns ou signum Salomonis (Lourenzo, 1935
Sánchez, 1984; e Florencio, 1986). e Vasconcellos, 1996), motivos ós que se lle
Tal e como se pode apreciar no Gráfico atribúe un carácter protector.
2, que non recolle nin moito menos a totali- Dentro dos xeométricos podemos incor-
dade das variantes, son moitos os modelos porar ademais a toda unha serie de motivos
e combinacións posibles, aínda que destaca menos habituais, que se poderían inter-
a figura da rosácea sexifolia, simple, ou pretar como recreacións dos carpinteiros,
con múltiples combinacións, que está e toda unha serie de pequenos elementos
presente na práctica totalidade dos espade- incisos de forma circular, semicircular, liñas
leiros e espadelas. Trátase dun motivo que en zigzag, de medias lúas, etc.
presenta claras evolucións cara a modelos Aínda que os podemos atopar en todas
máis naturalistas, documentados nos espa- as pezas documentadas, os xeométricos

predominan nos modelos máis antigos, nos tancia co paso dos anos, hasta o punto de
que aparecen de forma case exclusiva, pois que custodias, cruces, cálices ou corazóns
os motivos máis naturalistas que aparecen floridos pasan a ocupar lugares destacados
asociados restrínxense a ramas e follas moi nas pezas, entorno ós cales se artella parte
esquemáticas. do resto da decoración. De carácter reli-
Os vexetais podemos agrupalos en tres xioso son tamén as áncoras representadas
bloques, que poderiamos denominar como nos espadeleiros do Tipo II/A, os soles con
flora natural, rosáceas e árbores macetas triángulo no centro, e posiblemente tamén
e floreiros. Dentro da flora natural englo- algunhas pombas e peixes.
bamos aquelas follas e ramas, máis ou Con moita diferenza respecto do restos
menos esquemáticas que se empreñan ou dos motivos destaca a custodia, represen-
ben para reencher ocos entre os motivos tada con multitude de variantes, algunhas
principias e cubrir parte do campo deco- delas de gran detallismo. A súa incorpora-
rativo, ou para enmarcar ou acompañar a ción á decoración deste instrumental, prin-
motivos principias, é o caso de ramas que cipalmente a partir da primeira década do
rodean a rosáceas ou soles, que formar século XX, podería estar en relación coa
arquivoltas no campo superior dos espade- proliferación das misións pastorais desde
leiros (Figura 3), ou flanquean a elementos finais do século XIX, e que se manteñen
como cruces e custodias. hasta mediados do século XX, de ordes
Dentro deste grupos temos que incor- como os Franciscanos, Redentoristas, Capu-
porar a aquelas rosáceas referidas ante- chinos, etc. Posiblemente se deba a isto
riormente, cun carácter máis naturalista, tamén a difusión dos corazóns floridos ou
algunha derivadas de motivos xeométricos rematados en cruz, con puñais, coroas de
traballados para darlle ese aspecto, e outras espiñas ou os denominados corazóns de
concibidas cun carácter máis realista. pemento, tan frecuentes no veciño Portugal
Moi habituais son as árbores, macetas e (Galhano, 1968). Ocupan con frecuencia
floreiros, normalmente cun carácter natura- lugares predominantes en algún tipo de
lista e de gran detallismo, hasta o punto de espadeleiros concretos, e nalgúns casos
que nalgúns casos sobre eles se representan aparecen no canto das custodias.
paxaros ou flores. Aínda así, contamos con Os denominados corazóns de pemento
algún exemplo moi esquemático. A súa situa- están presentes sempre no Tipo II/E (Gráfico
ción dentro do esquema decorativo é variada, 1 e Figura 3), rematando os extremos do que
xa que os atopamos en moitos casos flanque- estamos a denominar cornos, polas simili-
ando a custodias e cruces, pero tamén como tudes cos dos carneiros, e que non son outra
motivos destacados, cubrindo grandes super- cousa que volutas estriadas que describen
ficies, caso de varios espadeleiros coa base un arco de medio punto ou de ferradura na
cuberta totalmente cunha árbore. parte central, lugar reservado neste tipo de
Só nos espadeleiros e espadelas reali- espadeleiros para a custodia.
zados no século XX atopamos motivos reli- Só en catro espadeleiros se documen-
xiosos, que pasarán a cobrar gran impor- taron motivos antropomorfos, dúas figuras

masculinas, unha feminina e outra dun era a forma de identificar o seu espadeleiro
posible anxo portando unha cruz. Trátase nunhas espadelas nas que se podían xuntar
de figuras enmarcadas dentro dunha estruc- hasta corenta mulleres para traballar (Rodrí-
tura porticada, con dúas columnas e arco guez, 1999). En casos as iniciais eran subs-
de medio punto. Dos catro exemplos, tres tituídas polo nome e primeiro apelido ou
foron realizados polo mesmo carpinteiro, o nome completo, ou tamén por fórmulas
coñecido como Ventura (Santo André de máis completas, das que é exemplo signifi-
Vea), e o cuarto é unha clara imitación do cativo o dun espadeleiro de Santo André de
seu modelo. Trátase de espadeleiros do Vea, no que no anverso se pode ler: Mi Dñª
Tipo II/E, realizados na década de 1920, Es A.D.R. 1905 (Mi Dueña Es Avelina Dorelle
moi semellantes entre si. Posiblemente se Riveira 1905). Este tipo de referencia é moi
trate de imaxes relixiosas, a pesar de que a frecuente en diferentes pezas da Península
propietaria dun deles afirma que é o retrato Ibérica, como é o caso dos hórreos astu-
do propio autor. rianos ou pezas de indumentaria leonesas
Peixes, paxaros, cabezas de can e unha (Cobo, 1986 e Casado 1991), e tamén docu-
minúscula cabeza de animal coas fauces mentado nunha colcha da parroquia de San
abertas son os únicos exemplos de carácter Miguel de Cora, no Val de Vea, cunha lenda
zoomorfo, algo que contrasta coa variedade na parte central que di: Mi dueña es Juana
que se atopa noutras pezas do resto da Penín- Viz Ferreiro. Año de 1866.
sula Ibérica ou Portugal (Galhano, 1968 e De difícil adscrición a un grupo concreto
García, 1987). En todos os casos se trata de son motivos como as coroas, bandeiras,
motivos de reducido tamaño, a excepción a escudos heráldicos e sogueados. A excep-
excepción dunha pomba e un peixe nunha ción dos sogueados, o resto dos motivos son
espadela da parroquia de Santa María de inusuais, pois se documenta un exemplo de
Couso, dunha coidada elaboración. cada, salvo dúas bandeiras en espadeleiros
Tamén moi escasos son os motivos de diferentes.
carácter arquitectónico, empregados para Moi frecuentes pola contra son os sogue-
enmarcar motivos relixiosos (cruces ou custo- ados, con ou sen nós, formando arquivolta
dias), ou os elementos antropomorfos refe- ou describindo unha liña recta, e o máis
ridos con anterioridade. En todos os casos se habitual, con tres nós e rematando o campo
trata de dúas columnas que sustentan unha decorativo na parte superior dos espade-
portada con arco de medio punto (Figura 3), leiros, presente sempre nos do Tipo II/E e
e que na parte superior poden ou non ter nalgúns do Tipo I/B (Figura 3).
algún remate tipo cúpula ou semellando o
rosetón dunha fachada románica. d. Paralelismos e referentes
Foron poucos os carpinteiros que Tentar buscar unha explicación ó feito
marcaron as súas obras coas iniciais do de que nesta zona tan concreta de Galicia se
seu nome, nembargantes, boa parte das documenten uns utensilios cunhas caracte-
pezas contan como mínimo coas iniciais rísticas tan especiais, levounos nun primeiro
da propietaria e a data de realización, pois momento a pensar no norte de Portugal, lugar

no que están documentados espadelas e espa- desde a Cultura Castrexa hasta os nosos
deleiros con decoración, máis exuberante se días (López Gómez, 1981), hai outros que
cabe que os do Val de Vea, pero tamén outros responden á creatividade e capacidade dos
elementos decorados como as rocas ou os artesáns para copiar e imitar elementos do
xugos (Galhano, 1968). Nembargantes, cunha seu entorno.
simple ollada, pódense apreciar que coinciden Exemplo claro témolo en varios espa-
única e exclusivamente no feito de decoralos deleiros feitos por un carpinteiro da parro-
e na forma (coa táboa vertical desprazada cara quia de Santo André de Vea que teñen
adiante), pois nin os tipos, nin as caracterís- unha custodia colocada sobre unha peaña,
ticas dos motivos se asemellan. exactamente igual que unha que na actua-
Plantexouse a posibilidade de que algún lidade aínda se pode ver na fachada prin-
portugués se afincase na zona e introducise cipal da igrexa de dita parroquia. O mesmo
o gusto por decorar, pero a nosa sorpresa pasa cuns moldurados de pezas do mesmo
foi cando unha vez revisados os libros de carpinteiro, das mesmas características
casados das parroquias do val desde 1750 que o que se pode apreciar enmarcando un
a 1950, se comproba que os únicos portu- escudo na ábsida da igrexa parroquial de
gueses casados na zona fano entre os anos San Xoán de Santeles.
1901 e 1916, e que todos proceden da zona Semellanzas apreciamos tamén entre os
de Monte Redondo (Coimbra), e polos sogueados que enmarcan o campo decora-
datos, posiblemente se tratase de expósitos tivo de boa parte dos espadeleiros, con tres
da inclusa dese lugar. O caso é que non nós, e os que se aprecian en sepulturas das
parece que as posibles influencias portu- parroquias de Santo André da Somoza ou
guesas chegasen por esa vía, xa que foron Santa María de Rubín, ambas pertencentes
documentados espadeleiros decorados que ó concello de A Estrada pero relativamente
foron realizados a finais do século XIX. lonxe do val.
Non tería sentido plantexarse a intro- No caso dos motivos de carácter relixioso
ducción deste gusto pola decoración se non resulta evidente cal foi a fonte de inspira-
fose polo feito de que, polo momento, non ción, xa que estes están presentes non só
se documentaron no val ningún outro tipo na propia liturxia, senón tamén en lápidas
de pezas que destacasen por ese aspecto. De sepulcrais, ou nas cruces misionais, que
feito, nin os xugos, nin o resto do instru- con frecuencia presentaban os atributos da
mental empregado na transformación do Paixón de Cristo (cáliz, lanza, escaleira, etc.)
liño presentan esa profusa decoración, ó e tamén corazóns floridos, chameantes, ou
contrario, responden ós patróns dos do con puñais e coroas de espiñas. Exemplos
resto de Galicia (Lourenzo, 1935). témolos en corazóns e áncoras de sepul-
Aínda que boa parte dos motivos decora- turas do cemiterio de parroquia de San Paio
tivos empregados responden á unha pervi- da Estrada, cruceiros das parroquias de San
vencia de elementos cunha orixe difícil de Xoán de Santeles e Santa María de Paradela
rastrexar (rosáceas e soles), que están docu- ou cruces misionais de San Xiao de Vea, San
mentados no Noroeste da Península Ibérica Miguel de Cora ou San Xiao de Guimarei.

Así mesmo, podemos atopar unha custodia deixaron pegada, tal é o caso dos enfoscados
no fuste dun cruceiro da parroquia de San de cal, que só se puideron rexistrar en tres
Xoán de Santeles ou nun hórreo de 1935 de casas das parroquias de Santo André e Santa
San Xurxo de Cereixo. Cristina de Vea.
Igualmente podemos atopar paralelos Do que non cabe a menor dúbida é de
de rosáceas en sepulturas de Santa Mariña que, a pesar da orixe e características dos
de Barcala e Santo André da Somoza, un motivos, todos forman parte dun mesmo
espello de pechadura da igrexa de San universo, o que fai que se mesturen sen
Xurxo de Cereixo, ou o xugo dunha campá ningún tipo de inconveniente nunha
de Santa Mariña de Rivela. mesma peza. De feito, para a totalidade das
É factible que o que hoxe documen- propietarias de espadeleiros e carpinteiros
tamos como algo peculiar e excepcional no que puidemos entrevistar, os motivos
caso dos espadeleiros e espadelas, se dese decorativos e as composicións non tiñan
tamén noutros elementos que dificilmente un significado en concreto, só un fin, o
podemos rastrexar na actualidade, que non estético.
Bibliografía
COBO ARIAS, F.: Los hórreos asturianos. Tipología y decoración. Oviedo, 1986
CORREIA, V.: Etnografía Artística Portuguesa. Porto, 1937
GALHANO, Fernando: Objectos e alfaias decoradas do Museu de Etnologia do Ultramar. I, Portugal
metropolitano. Lisboa, 1968
GARCÍA MEDINA, Carlos: Arte pastoril. Páginas de tradición, 5. Salamanca, 1987
GONZÁLEZ REBOREDO, X. M.: Arte Popular. En A arte galega, estado da cuestión; p. 489-504. Santiago de
Compostela, 1990
LISTE FERNÁNDEZ, Araceli: Funcionalidad y estética en el Museo Etnográfico Liste. Pontevedra, 1991
LÓPEZ GÓMEZ, Felipe Senén: A rosácea: arqueoloxía e simboloxía dunha figura xeométrica. En
Brigantium, Vol.2 (1981); p.83-104
LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Notas etnográficas da Terra de Lobeira: o liño e a lá. En Arquivos do
Seminario de Estudos Galegos, T. 6 (1933-1934); p. 24-84
ID.: Notas etnográficas de la parroquia de Borneiro. En Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos
Históricos y Artísticos de Orense. T. 13, fasc. 3 (xan.-xun. 1942); p. 183-203
ID.: A arte popular nos xugos de Galicia. Separata de Trabalhos de Sociedade Portuguesa de Antropología e
Etnología, Fasc.IV, vol. VII. Porto, 1935
ID.: Lápidas sepulcrales gallegas de arte popular. En Actas do Congreso Nacional de Ciencias da Populaçao,
Vol. VII, p. 1-10. Porto, 1940
RAMÍREZ LUCAS, Juan: Arte popular. Madrid, 1976
RODRÍGUEZ CALVIÑO, M.: A actividade téxtil tradicional no Val de Vea (A Estrada – Pontevedra):
espadelas e espadeleiros. En A Estrada: Miscelánea histórica e cultural, N. 2 (1999); p. 165-178

RODRÍGUEZ CALVIÑO, M. e SÁENZ-CHAS, B.: O Tecido. Cadernos do Museo do Pobo Galego, 10.
Santiago de Compostela, 2000
ID.: Traballos de axuda mutua e relacións sociais. O liño no Val de Vea (A Estrada, Pontevedra). Santiago de
Compostela, 2004. En prensa
SÁNCHEZ SANZ, Mª Elisa: Maderas tradicionales españolas. Artes del tiempo y del espacio, 16. Madrid,
1984
VASCONCELLOS, J. Leite de: Signum Salomonis. A Figa. A Barba em Portugal: estudos de etnografia
comparativa. Portugal de preto, 35. Lisboa, 1996

ADRA – 51
Unha visión dos museos

e do patrimonio en Irlanda
MANUEL VILAR
Os elementos do pasado distante para os primeiros gobernos, especialmente

aparecen como un dos recursos máis signi- para o de Fianna Fáil de Eamon de Valera,
ficativos á hora de mostrar o patrimonio a preservación do folclore era un elemento
cultural de Irlanda, xunto coa factoría Guin- clave para unha política de “regaelizar” o
ness, os pub (agora sen o fume do tabaco), país e vincularse a un pasado distante para
a música, os escritores e o tópico dunha buscar unha continuidade cultural que
paisaxe sempre verde e coidada (onde non axudase a crear unha identidade necesaria
hai agricultura xa non está tan coidada) ou a para esa nova etapa social do país. Esta é
figura dos seus santos, como san Patricio ou unha das razóns polas que se procura a insti-
san Columba (Colmcille). Queremos mostrar tucionalización do folclore. Neste sentido
aquí algúns deses recursos culturais, pero créase, xa en 1935, un centro para o estudo
tamén facer ver que hai outros elementos do folclore, o Irish Folklore Commission
do patrimonio menos relacionados con (IRC) ou Coimisiún Béaloideasa Éireann,
ese pasado distante, que teñen que ver con con categoría de centro estatal e vinculado
feitos máis próximos no tempo e, polo tanto, á Universidade de Dublín. Nos anos setenta
máis difíciles de consensuar. Os visitantes do século XX convértese no departamento
poden achegarse hoxe, ademais de á torre de Irish Folklore do University College de
Martello ou a Newgrange (Brú na Bóinne), Dublín. O seu papel era “recoller, clasificar e
a lugares como o Museo da Fame, á cadea preservar todos os aspectos da cultura tradi-
de Kilmainham ou mesmo a un centro no cional irlandesa e facelo dun xeito sistemá-
que se fala e explican os feitos do “domingo tico”; a recollida da tradición oral era enten-
sanguento” de Derry1. dida como un labor urxente e de interese
O concepto de patrimonio cultural tamén nacional. Con anterioriedade xa se fundara,
tivo en Irlanda unha evolución parella á en 1927, a Folklore of Ireland Society, que
que se deu en todo o mundo occidental. Así, en 1930 se reconverte no Irish Folklore
1 A torre Martelo, en Sandycove, nas aforas de Dublín, debe a súa fama a que nela pasou uns días James Joyce e sitúa aquí escenas de
Ulysses. Esta torre, xunto con outras varias que hai pola costa irlandesa, foron levantadas polos ingleses ante a previsión dunha invasión
das tropas de Napoleón. A musealización deste sitio é bastante cativa.
Newgrange é un dos monumentos megalíticos máis visitados e famosos de Europa.
Como “domingo sanguento” é coñecido un domingo de xaneiro de 1972 no que os paracaidistas ingleses dispararon contra unha manifes-
tación polos dereitos civís en Derry e mataron trece manifestantes católicos.

52 – ADRA MANUEL VILAR
Institute. Na orixe de todo este interese dade que afunde as súas raíces nun pasado
debemos situar o traballo da Liga Gaélica, glorificado e non nunha sociedade campe-
fundada en 1893, e que ten moito que ver, siña e mariñeira.
non só coa revitalización do gaélico, tanto Isto marca a diferenza ou orienta-
no falado como na escrita, senón tamén coa ción entre os estudos de “folklife” e os de
recollida de datos e co traballo dos folclo- “folklore” e a distinta institucionaliza-
ristas que axudaron a lexitimar a cultura ción que tiveron un e outro. Os primeiros
dos falantes gaélicos e traer a un primeiro dábanse no contexto do museo e poden ser
plano político e cultural as zonas máis entendidos como unha observación cien-
marxinais, ao tempo que crean institucións tífica herdeira da tradición ilustrada. Esta
que aínda hoxe funcionan ao nivel de toda vía foi a que se institucionalizou en Irlanda
a illa, creando lazos entre as dúas partes e do Norte, seguindo a tradición británica.
superando a liña ficticia da separación. Mentres, ao sur do “border” instituciona-
Toda estas institucións estaban moi lizáronse os estudos de folclore, que ten
orientadas cara á recollida de folclore máis que ver cunha tradición humanista
nas comunidades de falantes gaélicos e que procura o elemento espiritual e menos
esquecían outros compoñentes sociais a parte cuantificable da cultura (Ó Giolláin
e culturais que, tamén, formaban parte 2000: 58-62).
da sociedade irlandesa. En consecuencia, Mais o organismo oficial encargado
os museos etnográficos teñen en Irlanda da xestión, protección e conservación do
unha presenza máis ben tardía, xa que patrimonio natural e construído de Irlanda
as propostas para orientar as coleccións (engloba tanto parques nacionais, como
cara aos obxectos que falen da vida diaria monumentos nacionais e xardíns) é Dúchas,
non tiveron aquí a importancia que, por palabra gaélica que se pode traducir por
exemplo, chegaron a ter no Reino Unido “patrimonio”. Depende organizativamente
ou nana outra parte da illa, en Irlanda do do ministerio que ten ao seu cargo o medio
Norte, especialmente no período inmediato ambiente e goberno local e xestiona os
á Segunda Guerra Mundial, que levou á Heritage Sites of Ireland. Deste organismo
apertura de varios museos ao aire libre e de dependen unha serie de lugares históricos,
moitos dos denominados “folk museums” monumentos e parques naturais ao longo
e das “living history farms”. Nesta situa- de todo o país. Entre estes, hai bens que
ción tamén inflúe esa centralización no poderiamos cualificar como de patrimonio
elemento gaélico, que levou non só a idea- etnolóxico ou industrial, pero que teñen
lizar as gaeltacht, senón a reivindicar un a categoría de “monumentos nacionais” e
pasado aristocrático, o representado polos son, por exemplo, vellos muíños de fariña
líderes gaélicos derrotados, e a esquecer a musealizados, como o Newmills (cerca de
vida cotiá dos labregos e dos mariñeiros Letterkenny, Donegal) ou mesmo a casiña
irlandeses. E isto era así porque para os nativa de Pearse, ao lado de pazos e doutros
ideólogos deste nacionalismo a nación elementos que podemos considerar como
irlandesa fora concibida como unha enti- máis suntuosos.

UNHA VISIÓN DOS MUSEOS E DO PATRIMONIO EN IRLANDA – 53
Os museos en Irlanda proxecto tivese continuidade, procedía dos

Irlanda conta cun Museo Nacional fondos europeos3.
(National Museum of Ireland) dividido en O último museo desta rede en abrir ao
catro seccións, seguindo a tipoloxía dos público foi o da vida no campo ou Country
fondos das súas coleccións. Hai, así, un Life, e fíxoo no ano 2001 e bastante lonxe de
museo arqueolóxico e histórico, outro de Dublín, na costa oeste.
historia natural, un de artes decorativas Ademais destes museos de carácter
e un cuarto dedicado á vida no campo2. nacional, Irlanda conta, como outros
Os dous primeiros son os máis antigos países, cun variado número de museos de
e están situados no centro de Dublín, no carácter local, condal, semiestatais, comu-
barrio de orixe viquinga. O das artes deco- nais, privados, etc. Nos últimos vinte anos
rativas foi aberto en 1998 e segue aínda o número de museos aumentou e a súa
coa súa ampliación. Ocupa o espazo dun cifra actual dobra a anterior, polo que
vello cuartel, levantado polos ingleses a podemos concluír que a xeografía museís-
comezos do século XVIII, que está situado tica irlandesa é diversa e dispersa en todos
na marxe esquerda do río Liffey. É coñe- os conceptos.
cido como Collins Barracks, nome que se Debemos facer mención aos museos de
lle dá desde 1922, cando Michael Collins Irlanda do Norte, onde destacaremos, pola
se pon á fronte das tropas do Free State ou temática que a nós nos interesa, o Ulster
Estado Libre de Irlanda. Con anterioridade, America Folk Park (no condado de Tyrone e
o seu nome popular era o de “The Barracks” preto da vila de Omagh) e o Ulster Folk and
(o cuartel) e oficialmente antepoñíaselle o Transport Museum, na periferia de Belfast.
adxectivo “Royal” (Monaghan 2000: 405). O primeiro abriu as súas dependencias en
Neste inmenso edificio tamén se sitúan 1976 como unha contribución ao bicente-
agora as oficinas das catro áreas do Museo nario da independencia dos Estados Unidos
Nacional e outras dependencias e servizos. de América. Está situado nunha propiedade
A cesión deste inmoble ao Museo Nacional no medio da atractiva e moi coidada campiña
permitiulle poder dar a coñecer boa parte de Irlanda do Norte. Esta foi dunha familia,
dos seus fondos que, por falta de espazo a Mellon, que emigrou aos Estados Unidos;
suficiente, permanecían gardados nos un dos seus membros, que cando marchou
almacéns, lonxe das olladas dos visitantes. tiña cinco anos, fixo alí fortuna e acabou
A cantidade monetaria inicial con que se sendo o filántropo que permitiu á creac-
puxo en marcha este proxecto procedía ción deste museo. Nesta propiedade, entre
do diñeiro recuperado polo Estado dunha unha frondosa vexetación, instaláronse
amnistía fiscal. Pero máis do dobre desa diversos edificios. Algúns foron traídos ata
cantidade, que realmente permitiu que o aquí desde o seu lugar orixinario e despois
2 Os seus nomes completos son: National Museum of Archaelogy and History, National Museum of Natural History, National Museum of
Decorative Arts and History e o National Museum of Country Life
3 Con fondos europeos tamén foi recuperado un antigo hospital militar, o Royal Hospital en Kilmaiham, cerca da cadea do mesmo nome,
e que hoxe alberga o Irish Museum of Modern Arte (IMMA)

reconstruídos; outros son réplicas e están Empeza entón a segunda parte do percor-
relacionados coa vida nesta parte da illa, rido: o emigrante chegou a América. Agora
como casas, escola, igrexas, forxa, etc., en o visitante do museo ten diante unha serie
case todas elas atopamos actores ataviados de edificios, réplicas de construcións ameri-
coas vestimentas da época que representan canas, coas súas dependencias e con algúns
o papel das persoas que podían ocupar eses dos produtos orixinarios dese continente.
edificios. Despois de atravesar unha estreita O propósito deste museo é mostrar o
estrada local chegamos á casa orixinaria dos mundo sociocultural dos emigrantes irlan-
Mellon, rodeada das vellas dependencias deses na súa sociedade de orixe e na de
anexas. Nela podemos atopar os animais colonización nun período que abrangue os
domésticos como en calquera casa rural da séculos XVIII e XIX (Ó Giolláin 2003:143).
época: as galiñas andan soltas e escalando Conta tamén cun centro de estudos migra-
nas leiras inmediatas, nun outeiro pasta un torios, que pretende ser un soporte para a
cabalo dos usados para o tiro e ao lado dun documentación do proceso de musealización.
camiño atopamos turba acabada de cavar e Na miña opinión o museo destaca o papel
que arderá nas chemineas destes edificios. dos emigrantes presbiterianos na forma-
Un pouco despois no noso percorrido ción do soño americano fronte ao papel que
chegamos á réplica dunha rúa, a Ulster puideron desenvolver os católicos. Os presbi-
Street, dunha vila do século XIX. Aquí están terianos teñen unha orixe escocesa e viñeron
os establecementos que poderiamos atopar ao Ulster no século XVII para repoboar as
en calquera rúa principal dunha vila, algúns terras que foran confiscadas a algúns clans
deles traídos aquí con todo o seu mobiliario católicos, coma os O´Donell e os OŃeill de
e útiles. A rúa desemboca nun inmenso Tyrone, que se refuxiaron en España5. Moitos
alpendre que garda unha réplica exacta dun dos seus descendentes emigraron pronto a
barco, o Brig Union, que a comezos do XIX América e axudaron á formación dos Estados
facía a ruta desde os portos de Irlanda do Unidos. Na actualidade, os herdeiros destes
Norte a América. Estamos nunha repro- presbiterianos son os máis enérxicos defen-
dución do que sería unha estación portu- sores de manter os lazos coa coroa inglesa,
aria de onde saían os emigrantes cara a son os loyalist ou lealistas, caso por exemplo
América e cara a outros destinos migrato- do reverendo Ian Paisley.
rios. Subimos á nave, atravesamos o seu O Ulster Folk Museum de Belfast foi
ventre e ao saír dela polo outro costado, creado en 1958 para “ilustrar el modo de
damos cunha rúa, réplica agora da dunha vida, pasado y presente, y las tradiciones
cidade norteamericana, a American Street4. del pueblo de Irlanda del Norte”6. No 1963
4 Unha idea semellante puidémola ver na mostra Galicia e a sega en Castela ó longo dos tempos que organizou o Consello da Cultura
Galega e que se puido contemplar no Museo do Pobo Galego ou no Museo Etnolóxico de Ribadavia entre outros. Aquí o barco era substi-
tuído por un tren.
5 A fuxida dos xefes destes clans é coñecida na historia de Irlanda como The Flight of the Earls (1607), marca o final da primeira etapa da
conquista, a dos Tudor. A súa marcha deixou a poboación irlandesa sen líderes e significou o desmantelamento da vella orden gaélica, o
que facilitou a implantación dos colonos traídos polos ingleses que poboaron intensas zonas, crearon novos asentamentos e rebautizaron
cidades como Derry por Londonderry. Sobre este aspecto pódese ver Collins (1990) ou Jackson (1985).
6 Citado en Diarmuid ó Giolláin (2003: 139)

instálase nos seus terreos a primeira casa do xeógrafo galés Estyn Evans, profesor
labrega, no 1964 abre ao público e no 1967 na Universidade de Belfast desde a década
únese ao museo do transporte de Belfast para de 1930 e autor do Irish Folkways (1957),
dar o Ulster Folk and Transport Museum. un clásico na etnografía irlandesa. Tamén
Este museo nace en anos conflitivos, cando quero salientar os traballos máis recentes
a comunidade católica empezaba a reclamar de Jonathan Bell, unha persoa vinculada ao
os seus dereitos (por exemplo: unha persoa, Ulster Folk and Transport Museum e autor
un voto). Por iso, cando menos, sorprende de interesantes estudos7. O museo edita a
que un director do mesmo se refira a este revista Ulster Folklife, que apareceu mesmo
contexto de “ameaza contra a situación antes da constitución do propio museo.
constitucional desta zona dentro do Reino Ambas as institucións museísticas son
Unido” (Gailey 1992: 165). Segundo este debedoras non só dos estudos de folklife,
mesmo autor os estatutos do museo din senón tamén dos museos ao aire libre que se
que ten que centrarse no modo de vida e inician en Skansen e que nas illas británicas
nas tradicións da poboación (de toda a teñen un florecemento, como xa dixemos,
poboación) de Irlanda do Norte. Este museo nos anos posteriores á Segunda Guerra
ten unha gran parte das súas instalacións Mundial, centrados na musealización das
ao aire libre e espalladas por unha ampla comunidades locais e da vida cotiá8. Visi-
propiedade con vellas árbores frondosas, tando os de Irlanda do Norte un percibe
pero tamén ten galerías interiores onde, por que esta forma de musealizar, ás veces
exemplo, está musealizada a mecanización non moi lonxe, cando menos aquí, dunha
dos labores agrícolas ou se fan prácticas certa idealización da sociedade campesiña,
de diversos oficios, como a fundición das parece precisar dunha revisión conceptual.
típicas spade (pas, que poderiamos equi- O organismo oficial dos museos do Ulster é
parar aquí aos sachos), imprescindibles para o Northern Ireland Museums Council.
cavar a terra e para extraer a turba. Noutra
parte do museo (ao outro lado dunha ancha Tocar as vidas desaparecidas
estrada de intenso tráfico) están as amplas A orixe das coleccións dos museos nacio-
coleccións de transporte. Un elemento que nais irlandeses está nun decreto de 1877 polo
chama a atención en ambos os museos é o que se funda, a instancias da Royal Dublin
gran silencio e a tranquilidade que un atopa Society, o Museum of Science and Art. Este
aquí, silencio que contrasta co moito ruído museo abre as portas en 1890 nun edificio
que sempre provocou esta parte de Irlanda. construído para gardar as súas moi diversas
O fincapé que este museo pon na cultura e variadas coleccións, que ían desde material
material débese á influencia dos estudos arqueolóxico e de historia natural ata xeoló-
7 Jonatam Bell é autor xunto a Mervyn Watson, de Irish Farming 1750-1900 (1986), no que se fai unha historia das prácticas agrícolas
en Irlanda. Outros artigos del están publicados na revista Ulster Folklife, por exemplo “Currachs from the Dunfanaghy Area, County
Donegal”, nº 47, 2001. En Anales del Museo Nacional de Antropología, Nº 1, 1994, Madrid, ten publicado “Social Anthropology and The
Study of Material Culture in Irish Musums”.
8 Un bo exemplo pode ser o Welsh Folk Museum (Amgueddafa Werin Cymru) situado nas aforas de Cardiff e aberto en 1946. A páxina do
Museo Nacional de Gales é www.nmgw.ac.uk

xico e etnográfico. Entre este material, había propia cultura –as folklife collections– e os
pezas procedentes das viaxes realizadas materiais prodecentes de culturas doutras
polo capitán Cook, mentres que no arqueo- latitudes –as ethnographic collections–. No
lóxico se podían atopar pezas orixinarias de museo das artes decorativas podemos atopar
puntos tan distantes de Irlanda como por pezas referentes á vida en Irlanda, pero que
exemplo o antigo Exipto. A maioría destas non están vinculadas á vida dos labregos
coleccións foron as que formaron o Museo ou mariñeiros, senón á destreza humana, e
Nacional de Arqueoloxía e Historia –o poden aparecer ao carón dunha peza de cerá-
termo “nacional” colócase co nacemento do mica chinesa ou dunha campá cerimonial
Estado Libre de Irlanda en 1922– e os seus xaponesa de hai dous milénios. Atoparemos
fondos abranguen agora desde a prehistoria alí salas referentes á pratería, ao mobiliario
da illa ata a súa independencia. A sección de doméstico ou á vestimenta e á bixutería,
historia natural xa fora aberta en 1857. todo relacionado cunha vida máis suntuosa
Estes museos dependen dun departa- da que podía levar un campesiño totalmente
mento ministerial que tamén se encarga pendente da difícil subsistencia diaria.
das artes, do patrimonio e das zonas onde En Irlanda empeza a haber unha política
o gaélico aínda é a lingua falada predomi- clara de recollida de material etnográfico,
nante (gaeltacht). especialmente o vinculado coa vida domés-
O museo da vida no campo, ou Museum tica, na década de 1920. Detrás desta política
of Country Life, é o primeiro museo dos está un influxo claro da tendencia escandi-
nacionais que se establece fóra da cidade de nava de estudo da xente dunha comunidade
Dublín, e vaino facer no oeste do país, no por medio da súa vida e cultura. Na década
condado de Mayo. Tamén é coñecido polo de 1930 sería a Irish Folklore Commis-
nome do lugar en que se asenta, Turlough sion a encargada da tarefa de recompilar e
Park, unha inmensa propiedade pertencente documentar esas pezas que, ante o avance
a unha antiga familia rendista, con casa da mecanización e da modernización da
vitoriana, lago artificial e coidados xardíns agricultura no seu camiño imparable para
e parques. Nesta propiedade ergueuse un adaptarse plenamente ao sistema actual de
edificio moderno para albergar as colec- produción, estaban caendo en desuso. Este
cións etnográficas do Museo Nacional9. Estas material foi exhibido en moi raras expo-
coleccións etnográficas son as referentes a sicións temporais, pero este patrimonio
Irlanda, pois as outras, as procedentes da etnográfico non tiña moito peso dentro das
expedición de Cook e doutras latitudes máis políticas do museo. Houbo tamén propostas
ou menos “exóticas”, está previsto exhibilas de crear, dentro da estrutura do Museo
no museo das artes aplicadas. Isto é unha Nacional, unha área específica dedicada á
proba da distinción que en certos contextos etnografía de Irlanda. E a idea calla a finais
se fai do material etnográfico procedente da do século pasado, cando se decide descentra-
9 Na documentación que manexamos sempre se di que o edificio foi feito polo Architectural Service of the Office of Public Works. Parece
que aquí o nome do arquitecto non é importante, sen embargo o edificio semella ser apropiado e idóneo para a instalación museística.

lizar os fondos do Museo Nacional e levar a loita pola supervivencia e dependía do coñe-
sección etnográfica fóra de Dublín. Isto ten cemento do contorno, da destreza e habili-
puntos ao seu favor e outros en contra. Os dade, da técnica e da capacidade inventiva.
pros son que a súa instalación nunha área Tamén se explica neste primeiro andar cal é
rural pode axudar a potenciar o turismo a orixe do coleccionismo etnográfico, o papel
cara a esa zona e, polo tanto, o desenvolve- do museo e o traballo que fai. Por exemplo,
mento da mesma. Os contras, que está lonxe explícasenos como se documenta unha peza
dos investigadores e do centro de toma de e dísenos que cando un obxecto entra no
decisións e pode quedar como o irmán que museo non é un artefacto máis, senón que o
marchou lonxe da casa e que ninguén mira que se adquire son uns coñecementos sobre
por el. Tamén que a etnografía volve a ser como a xente construíu e utilizou esa peza.
diferente e deixa o espazo urbano para as A imaxe que se quere expresar é que os
máis prestixiosas “belas artes”. obxectos son de sempre, poden ser eternos,
A visita ao museo da vida no campo pode o que cambia son as persoas que fan uso dos
empezar no edificio vitoriano, do mesmo mesmos. Tamén se explica nestes primeiros
arquitecto que fixo o museo en Dublín, paneis o que é folklife e o que é folklore, é
para ver algunhas suntuosas dependen- dicir, o tanxible ou material e o intanxible
cias da mansión dunha famila acomodada ou inmaterial.
e rendista. Aquí tamén están as oficinas, a Despois baixamos á seguinte planta,
tenda e a cafetería. Despois iremos cara ao pois neste museo o percorrido empeza pola
edificio moderno, perfectamente axustado planta alta, aínda que a entrada estea a
entre un desnivel do terreo e o lago arti- nivel da terra. O primeiro que atopamos ao
ficial, mentres sobre un outeiro próximo descer as escaleiras, ou o primeiro elemento
destaca a silueta dunha torre cilíndrica que que chama a nosa atención, é unha caixa de
caracteriza, segundo os folletos turísticos, á correo. Nun principio pode sorprendernos,
paisaxe rural irlandesa. mais logo decatámonos do seu valor simbó-
Na planta cero atopamos só a sala de lico. A caixa de correos está pintada de
vídeo, a atención ao público e unha pequena verde, como as que podemos atopar en toda
exposición na que se quere desbotar o mito a república de Irlanda. Pintar de verde as
romántico que idealiza o pasado. Isto repre- caixas de correos, que antes eran vermellas
séntase cun conxunto de postais, fotos como o son agora en todo o Reino Unido,
vellas e cadros para ver a vida rural polos foi unha disposición que tomaron axiña as
ollos dos outros, dos artistas e dos turistas. primeiras autoridades de Irlanda. Era unha
A contraposición a este panorama idílico medida fácil para facer visible aos cidadáns
vén dada por un cacharro que poderíamos irlandeses que xa non dependían da súa
calificar como curioso ou atractivo, pero graciosa maxestade británica. É unha mostra
que está esnaquizado polo uso que se fixo do poder simbólico das cores e da súa utiliza-
del. Avísannos que o que se quere mostrar ción. Nesta planta, a menos un, móstrasenos
aquí é a vida dunha xente nun período que o contexto histórico e o contorno natural
pretende ir de 1850 a 1950. A vida era a en que se desenvolvían as vidas ordinarias

dos labregos e dos mariñeiros irlandeses, vinculados a elas, como que no día de Santa
que entón eran a maioría da poboación de Bríxida se facían cruces de xuncos ou pallas
Irlanda. O tempo histórico está dividido en ou que no primeiro de maio varrían a porta
oito períodos e atende a ciclos propios e que da casa cun toxo e colocaban un ramo sobre
teñen que ver cos anos da fame (1850-1869), ela para manter as fadas afastadas da casa.
coa loita polo cambio ou autogoberno, polo Tamén as peregrinacións a lugares xa máis
dereito á terra, co camiño cara a unha nova distantes, como podía ser o Purgatorio de
centuria, co preludio do conflito (1901- San Patricio en Lough Derg e de onde traían
1915), coa loita pola independencia e coa unha cruz, a chamada “penal cross”.
Guerra Civil (1916-1923) e remata co logro A última planta, a máis soterrada e a máis
do estado irlandés. pequena, a menos tres, está centrada no
A importancia do medio natural móstrase cambio e nos motivos que o fixeron posible,
a través de obxectos, das construcións e de como a emigración á cidade, as comunica-
textos. Ás veces, os obxectos están colocados cións máis rápidas, a electricidade, etc. Aquí
por pares para mostrar como con distintos móstrannos a introdución da maquinaria
materiais se pode facer pezas similares que facilitou este cambio, non só a refe-
ou como co mesmo material se fan cousas rente ao traballo agrícola, como poden ser
distintas. Nesta planta tamén se fai referencia os arados de ferro, as sulfatadoras, os trac-
á eviction, é dicir, a expulsión pola forza de tores e outros, senón tamén a que permitiu
moitas familias das súas míseras casas, ao o cambio dentro da casa, como o tocadiscos,
non poder pagar as súas rendas, nos anos a máquina de escribir, de coser, os fusibles
inmediatos ao tempo da fame. que viñeron coa electricidade, etc.
A planta menos dúas está dedicada Todo acompañado por un deseño atrac-
á vida no fogar, ao traballo da terra e dos tivo e pola información suficiente para
mariñeiros e á vida en comunidade. Nestes entender toda esta musealización. Unha
tempos a vida doméstica xiraba ao redor da sensación que se pode ter é que o edificio
cheminea e do lume que alí ardía, grazas quedou algo pequeno, que podería haber
á turba cavada no verán e amoreada ao máis espazo entre as distintas áreas, e o seu
carón da casa. Polo tanto, as actividades que percorrido pode semellar laberíntico. Pero a
nela se facían, como a comida, os traballos impresión final é que estamos nun museo
manuais, a narración de contos, etc. son atractivo onde se pretende desbotar tópicos,
claves para explicar o xeito de vida. Na todo para que o visitante poida tocar as
sección do traballo da terra e da auga tamén vidas desaparecidas.
se inclúen os artesáns, como o ferreiro, o
carpinteiro, o zapateiro, o tendeiro, etc., que Musealizar a fame e a loita pola
facían obxectos para os labregos e para os independencia
mariñeiros. Na vida da comunidade dáselle Quizais o xiro máis importante que se
importancia ás relacións veciñais, ao ciclo deu na política museística de Irlanda sexa a
da vida e ás marcas do tempo por medio atención prestada ao estudo e á musealiza-
das festas do ciclo anual e dos costumes ción daqueles aspectos menos gloriosos do

pasado, como a fame ou certos episodios da noroccidental de Irlanda, Dunfanaghy

loita violenta pola independencia e conse- (Donegal), unha vila creada polos ingleses a
cuencias da mesma. comezos do século XVII cando a plantation
Irlanda pasou por varias epidemias de do Ulster. A musealización deste centro xira
fame. A máis grave foi a que comezou cara ao redor da figura de Hannah Herrity, e faise
a finais dos anos corenta do século XIX e especialmente grazas ao vídeo e ao recurso
que se converteu nunha traxedia económica á escenografía, xunto a algúns paneis expli-
e social na que morreu máis dun millón de cativos sobre a emigración, sobre a dieta
persoas, moitos miles quedaron na miseria da pataca, etc. Hannah Herrity foi unha
absoluta e moitos outros foron sacados do muller que, cando chegaron os anos da
seu lugar ou emigraron. A peste atacou á fame, quedou orfa e escapou da casa do pai
pataca de modo parcial en 1845, dun xeito para fuxir da tiranía da nai adoptiva. Pasou
xeral en 1846 e absoluto en 1847. A un entón un tempo traballando en granxas ata
ano de mala colleita seguía outro de fame que unha enfermidade a levou a deambular
e pronto apareceron as enfermidades como polos camiños. A fame empurrouna ata a
o tifo ou o cólera. Morte e emigración redu- workhouse de Dunfanaghy, cando alí podía
ciron a poboación de Irlanda nun tercio, no haber unhas seiscentas persoas amoreadas
rural, á metade. A peste da pataca afectou a en tres pequenos pavillóns agardando, case,
varias partes de Europa, mais só en Irlanda a morte. Ao final dos seus anos a súa situ-
houbo fame porque a poboación campesiña ación chamou a atención da muller dun
dependía total ou parcialmente na súa dieta parlamentario inglés, que lle deixou unha
desta colleita (Jackson 1985: 243). Un pouco pequena casa, un cottage de só un cuarto,
para resolver esta crise, as autoridades onde morreu aos noventa anos.
inglesas crearon unha institución chamada Ao longo de todo o país foron aparecendo
Workhouse, onde a xente famélica podía ter referencias á fame, ben nos museos locais,
un refuxio e algo de alimento a cambio de ben noutros centros dedicados só a este
traballo e dunha situación ríxida e case carce- feito; incluso, aparecen centros privados
raria, propia dunha moral vitoriana. Esta que tentan tirar proveito económico en
historia dun período triste e cheo de miseria lugares afastados, como pode ser a Doagh
é vista agora como algo necesario, e non só Famine Village, no extremo norte do país,
para lembrar, senón precisa para examinar no que podemos atopar referencias á fame
a negra paisaxe dese tempo e as historias ao lado de animais ou de recortes de prensa
ocultas dos que pereceron (Crowley 2000: que nos falan da fortuna de irlandeses como
399). Tamén para mostrar este feito histó- Enya, Van Morrison, Bono, e outros menos
rico como parte dun gran desastre social da coñecidos para nós. Esta febre por exhibi-
Europa do XIX e relacionalo coa fame nos ting the Great Famine, por utilizar o título
nosos días. do artigo de John Crowley, comeza cara a
Algunhas destas workhouses están agora 1995, con motivo da comemoración do cento
musealizadas. Visitamos unha, que é o único cincuenta aniversario da Gran Fame, e hai
museo dunha pequena vila do extremo todo un proceso de reestudo e de revisión

desta etapa triste da historia e se procura Kilmainham Jail

unha utilización didáctica da mesma. Cara ao sudoeste de Dublín imponse,
Pero o centro museístico máis impor- sobre os tellados das casas dun barrio
tante sobre este tema é o de Strokestown modesto e máis alá da factoría Guinness, un
(Roscommon), no centro da illa, aberto en sólido edificio gris, protexido por un forte
1994. Está situado na propiedade dunha muro. É a cadea de Kilmainham, vincu-
antiga familia rendista, caracterizada pola lada á historia máis recente e turbulenta
súa crueldade durante os anos da fame. O de Irlanda; actualmente, e como reza nun
eixo desta musealización está na documenta- folleto turístico, unha das prisións desocu-
ción gardada no pazo, especialmente papeis padas máis grandes de Europa. Hoxe, este
nos que constan, por exemplo, as súplicas edificio forma parte do Heritage Sites of
dos labregos ao amo para que non os botase Ireland, o que quere dicir que é monumento
das terras e as respostas máis ben pouco nacional, e é un importante centro turís-
sensibles deste. Pero o papel do museo non tico, visitado cada ano por máis de cen mil
é tanto mostrar que había dous bandos: persoas que acoden a este lugar da historia,
uns propietarios malos e uns labregos especialmente ligado ao fracasado levanta-
miserentos, senón ensinar que a realidade mento de Pascua de 1916.
é máis complexa e tratar de desmitificar a Este edificio ten unha longa historia como
historia. A súa focalización na documenta- centro de reclusión, pero tamén a ten desde
ción escrita ten que ver tamén coa carencia que pechou as súas portas como prisión10.
doutro tipo de fondos, carencia relacionada Como cadea abriu en 1796, seguindo as
con que estes labregos non tiñan, literal- teorías das reformas do sistema peniten-
mente, nada de seu e isto quérese reflectir ciario que se propuxeron a finais do século
na musealización. da ilustración e nas que se poñía énfase no
Outro foco é a didáctica, mostrar os castigo psíquico, máis que no corporal. Nos
paralelismos entre as causas que provo- primeiros anos, os presos que pasaron polas
caron a gran fame irlandesa e a fame que súas dependencias eran maioritariamente
hoxe se dá no chamado terceiro mundo. O catalogados como “comúns”. Despois,
museo mantén unha estreita colaboración durante os anos da Gran Fame, moitos dos
con institucións similares existentes en que estaban na miseria absoluta fixeron o
lugares como Grosse Ile, no Canadá, a onde posible por entrar, buscando alí un “consolo”
chegaron moitos irlandeses nos chamados que fóra non tiñan, pois como presos tiñan
“coffin ships”, barcos cargados de xente nun asegurado, cando menos, un mínimo de
estado máis que lamentable e que pretendía comida diaria. Como consecuencia, a cadea
escapar da fame. A esa illa chegaron xa máis saturouse. Sen embargo, a sona deste centro
de cinco mil sen vida e foron enterrados en non vén dada por estes feitos, senón pola
fosas comúns neste lugar do Québec. súa vinculación cos presos políticos, desde
10 Seguimos aquí o traballo de Eric Zuelow (2004)

os pertencentes aos primeiros movementos James Connolly, nin tampouco aos execu-
da loita pola liberación, como os Fenians tados durante a Guerra Civil. A proposta
ou os Young Irelanders, ata os vinculados non foi adiante, como tampouco outra que
ao IRA histórico e aos rebeldes de 1916; xa falaba de establecer aquí un museo. Non
é dicir, personaxes históricos do naciona- será ata 1953 cando se volva a falar da súa
lismo irlandés relacionados cos diversos restauración e conversión en museo, baixo o
levantamentos a prol da independencia. goberno de De Valera e, como di E. Zuelow
Así, desde 1798 ata 1916, pasaron polas (2004: 190), non porque De Valera quixese
súas celas Robert Emmet, Stewart Parnell, revivir os seus anos de prisión, senón que se
Padraic Pearse, James Connolly ou Eamon volve a falar do tema dentro dun plano de
de Valera entre outros. Despois do tratado desenvolvemento de emprego, pois o paro
de partición, Kilmainham tamén foi prisión daquela era alto en Irlanda e a emigración
para os que se opuxeron ao tratado e durante era xa unha epidemia de carácter nacional.
a Guerra Civil os primeiros fusilados do Polo tanto, a preocupación oficial pola
Estado Libre de Irlanda tiveron lugar contra restauración de Kilmainham Jail viña dada
os seus fortes e rexos muros. pola posibilidade de crear postos de traballo
En 1924 as portas desta cadea pechan ao tempo que dar cumprimento á vella arela
e outra etapa da súa histoira empeza. O republicana de recordar as loitas do pasado
peche levou ao abandono do edificio, pois pola independencia.
na memoria ficaba que era un lugar de Pero a proposta oficial tampouco vai
sufrimento, de opresión e, tamén, duns adiante e o estado de deterioro do edifico
feitos que se querían esquecer e que tiñan aumenta. Será entón a sociedade civil a que
que ver cos inicios do novo estado, no tire definitivamente da recuperación deste
que antigos presos pasaron a ser os carce- edificio histórico. Aparecen intentos para
reiros dos seus vellos compañeiros de loita. facer unha película sobre os “Invencibles”,
Uns anos despois do seu peche foi usado un grupo que levou a cabo unha serie de
como almacén. O seu estado foise dete- actos violentos, como o asasinato en 1882
riorando e o seu nome, desaparecendo da de Lord Frederick Cavendish, vicerrei para
literatura oficial. Na década de 1930 danse Irlanda, e do seu secretario no dublinés
os primeiros intentos por recuperar este parque Phoenix. A película non se filma e os
edificio e relacionalo xa á historia recente autores da idea, ao coñecer que o goberno
de Irlanda. De feito, a primeira proposta recibira propostas de diversas compañías
de recuperación vén promovida por unha para tirar co edificio e aproveitar o material,
asociación vinculada ao movemento repu- empezan accións para salvalo da demolición.
blicano, que tiña como obxectivo coidar A finais de 1958 comezaron as xuntanzas
das sepulturas dos mortos nacionalistas en para ver que facer. Unha das primeiras
toda Irlanda. A súa proposta era converter decisións que toman é que nada posterior a
o centro nun lugar de homenaxe, entre 1921 debe afectar á unidade de acción sobre
outros, aos fusilados polo levantamento Kilmainham, algo que tamén pedía o IRA
de 1916, aínda que non se facía mención a histórico, é dicir, obviábanse os temas aínda

quentes da Guerra Civil que sacudiu Irlanda de certos feitos puntuais, un símbolo para
despois da sinatura do tratado de partición o futuro e un centro turístico que mostra
en 1921. unha etapa problemática da historia deste
Serán vellos membros do IRA os que país sen complexos e cun fin didáctico.
formen o núcleo central dos voluntarios A visita á cadea faise de maneira guiada
encargados da súa restauración, especial- e é imprescindible ter uns mínimos coñe-
mente porque eran os que mellor coñecían cementos da histoira de Irlanda, xa que
interiormente o edificio, polo tempo que nomes, datas e feitos saen continuamente
pasaran como prisioneiros. A finais de 1959 pola boca do guía sen preocuparse de se nos
o Comité de Restauración entra na cadea son ou non familiares. O percorrido empeza
e contempla unha situación lamentable, por un vídeo na capela onde os condenados
moito peor da que agardaban. En 1960 a morte recibían a comuñón minutos antes
o goberno acorda arrendarlle o edificio de seren fusilados. Despois sáese por unha
polo prezo simbólico dun penique ao ano porta lateral e vaise percorrendo as dife-
durante cinco anos. Pouco a pouco vanse rentes ás do edificio, a galería central e
restaurando as diferentes ás do edificio e as celas. A filosofía dos restauradores foi
as capelas, tanto a católica como a protes- deixar as celas case como estaban, dando
tante. O problema xorde cando se chega ás a impresión dunha situación de desman-
partes vinculadas con feitos da Guerra Civil telamento, de mal aspecto, algo que podía
ou co fusilamento de James Connolly11. En corresponder coa situación real. Ao remate
1966 o Partido Laborista irlandés propón da visita pódese ver unha mostra sobre
que James Connolly debería ter unha placa o sistema penitenciario e a vida diaria na
comemorativa para el só onde foi execu- cadea.
tado, un lugar distinto a de onde foran O que queremos destacar aquí é o paso
executados os seus compañeiros. A idea da cadea do abandono institucional á restau-
non é aceptada polo comité encargado da ración grazas ao traballo voluntario, en
restauración, o que para os socialistas era parte dalgúns que coñecían as súas depen-
unha mostra da súa submisión ao Fianna dencias por telas habitado involuntaria-
Fáil; pero para o comité, Connolly era mente. Kilmainham Jail foi levantada polos
patrimonio do pobo de Irlanda e non só ingleses para encarcerar irlandeses, pero
do partido que el axudara a fundar. Tras a a súa reconstrución por un amplo move-
abertura ao público do edificio restaurado mento da sociedade civil, no que estaban
houbo un proceso de reelaboración do implicados nacionalistas e non nacionalistas
discurso e estas diferenzas fóronse resol- de diversas tendencias, axudou a construír
vendo co tempo. Hoxe Kilmainhim Jail é este espazo nun lugar da memoria, que se
un símbolo do pasado de Irlanda, máis alá foi reconstruíndo como algo colectivo ao
11 James Connolly, un dos líderes do levantamente de 1916 non foi fusilado cando os demais xefes da rebelión, senón días despois e
nunha cadeira debido ao seu lamentable estado. Entre os primeiros fusilados está Padraig Pearse, poeta, promotor do ensino en gaélico
e nomeado primeiro presidente da república de Irlanda. Dous dos lugares onde impartiu escola, Santa Enda en Dublín e o seu cottage en
Galway, onde levaba os rapaces no verán, forman parte do patrimonio de Irlanda e están musealizados.

tempo que se reconstruía o edificio. Hoxe inacabado e como un lugar no que se poden
móstrase como un símbolo da unidade pola mostrar os erros do pasado se valen para
liberación, que se presenta como algo aínda non repetilos no futuro.
Bibliografía
COLLINS, Kevin (1990) The Cultural conquest of Ireland. The Mercier Press. Cork.
CROWLEY, John (2000) “Exhibiting the Great Famine”. En Neil Buttimer, Colin Rynne e Helen Guerin (ed)
The Heritage of Ireland. Natural, Man-Made and Cultural Heritage. Conservation and Interpretation.
Bussines and Administration. The Collins Press. Dublín.
GAILEY, Alan (1992) “La resolución de conflictos en Irlanda del Norte: El papel de un museo popular”. En
Museum, vol. XLIV, 173-3.
JACKSON, T. A. (1985) [1947] Ireland Her Own. An Outline History of the Irish Struggle. Lawrence and
Wishart Ltd. Londres.
MONAGHAM, Nigel T. (2000) “The National Museum of Ireland”. En Neil Buttimer, Colin Rynne e Helen
Guerin (ed) The Heritage of Ireland. Natural, Man-Made and Cultural Heritage. Conservation and
Interpretation. Bussines and Administration. The Collins Press. Dublín.
Ó GIOLLÁIN, Diarmuid (2000) Locating Irish Folklore. Tradition, Modernity, Identity. Cork University
Press.
Ó GIOLLÁIN, Diarmuid (2003) “El patrimonio etnológico en Irlanda”. En J. A. González Alcantud (Ed.)
Patrimonio y Pluralidad. Nuevas direcciones en Antropología Patrimonial. Biblioteca de Etnología.
Centro de Investigaciones Etnológicas Ángel Ganivet. Granada.
ZUELOW, Eric (2004) “Enshrining Ireland´s Nationalist History Inside Prison Walls: The Restoration of
Kilmainham Jail”. Éire-Ireland 39: 3 e 4.
Direccións de internet
Cadea de Kilmainham: www.kilmainham-gaol.com
Museo da fame: www.strokestownpark.ie/museum.html
Museos nacionais de Irlanda: www.museum.ie
National Gallery, Dublín: www.nationalgallery.ie
Northern Ireland Museum Council: www.nimc.co.uk
Patrimonio Cultural de Irlanda: www.heritageireland.ie
The Ulster American Folk Park: www.folkpark.com
Ulster Folk and Transport Museum: www.uftm.org.uk

ADRA – 65
Museo da Emigración de Galicia

ALBA TIZÓN
Maletas. Homes crecidos chorando. andaina na presentación do seu patrimonio

Paquebotes. Mulleres levando fardos. Misas migratorio. Cataluña, coa inauguración
de despedida. Poesía da saudade. Bandas de do seu Museo de Historia da Inmigración
gaitas en Bos Aires. O retorno. As casas dos (MHIC) en outono de 2004, é a incorpora-
indianos. Un pai en Suíza. Unha tía en Vene- ción máis recente, e outras administracións
zuela. Todas estas son imaxes dun fenó- como a rioxana aprobaron xa proxectos ó
meno que hoxe en día parece indisoluble- respecto mentres que en Euskadi están estu-
mente unido á historia da nosa terra. Galicia diando a posibilidade.
sería un país completamente distinto sen o
impacto da emigración. Millóns de persoas O Museo na batalla política
desprazadas durante séculos conformaron A primeira mención política da nece-
coas súas historias individuais unha grande sidade de crear un Museo da emigración
experiencia colectiva que practicamente galega vén dunha proposición non de lei
afecta á totalidade das familias galegas. formulada polo BNG no Parlamento de
Unha realidade como esta, con tanta Galicia o 2 de febreiro de 1995.
influencia no tecido social, nembargantes A proposición do BNG deixaba clara a
só moi recentemente se ten comezado a postura nacionalista perante o fenómeno
considerar como materia de conservación da emigración nunha intervención do parla-
museística. mentario Alfredo Suárez Canal:
Dende hai unha década algunhas voces “Un país que viu lustro tras lustro (...)
veñen reclamando a necesidade de fundar como a imposibilidade para xestionar e
un equipamento museístico que recolla o decidir sobre os propios recursos e xerar
patrimonio da emigración. E malia que nos unha economía autocentrada obrigaba unha
últimos anos se propuxeron varias inicia- parte dos seus homes e mulleres en idade de
tivas para crear un museo da emigración traballar a facelo fóra do país. Non foi un
galega, polo de agora non se acadou un éxodo voluntario senón obrigado.” Suárez
acordo suficiente, e outras comunidades Canal concluía así a necesidade de crear un
autónomas están tomando a dianteira na Museo da Emigración: “Esta iniciativa se
creación de equipamentos deste tipo. En trataría non só dun acto de transcendencia
Asturias e Canarias levan varios anos de cultural, non só dunha necesidade informa-

66 – ADRA ALBA TIZÓN
tiva, non só dunha urxencia documental escrita, obras de arte, obxectos e todo tipo
(...) senón que tamén e fundamentalmente de instrumentos relacionados co move-
sería un acto de xustiza cos nosos compa- mento migratorio galego.
triotas que tiveron ou teñen que pasar por A reivindicación dun museo da emigra-
ese transo..” ción (algunhas veces ligada a Vigo) foi un
O BNG rexeitaba neste momento propor tema recorrente nos debates orzamenta-
as condicións concretas do funcionamento rios dos seguintes anos, e frecuentemente
do museo ou a súa localización, aínda que naquelas intervencións da oposición nas que
sinalaba a conveniencia de que se situase se criticaba a política cultural ou museística
en Galicia, despois de valora-las cidades que do goberno popular.
tiveron significación no proceso migratorio. O Partido Socialista en xuño de 2004,
Grazas á maioría absoluta do Partido cando xa perdera a alcaldía de Vigo, reiterou
Popular no parlamento, a proposta foi rexei- a súa proposta nunha proposición non de
tada. lei na que se instaba á Xunta a iniciar estu-
O mesmo aconteceu en marzo de 1998 dios para crea-lo Museo da Emigración nas
ante unha proposición semellante presen- instalacións portuarias da cidade olívica.
tada polo PSdG. Estes concretaban máis: Vistos os precedentes, non sorprende que
propoñían situa-lo futuro museo na cidade o Partido Popular bloquease a iniciativa,
de Vigo e máis exactamente, nas súas insta- alegando que o verdadeiramente impor-
lacións portuarias. Estas foron as palabras do tante non era crear museos senón conserva-
parlamentario Antón Louro Goyanes, quen los arquivos da emigración. O que resultou
elaborou a proposta no pleno: “O museo máis inexplicable foi que naquela ocasión o
deberá estar definido, en parte, polo seu propio Bloque Nacionalista Galego, que xa
enclave histórico e ningunha cidade é máis presentara iniciativas deste tipo, tamén se
axeitada cá de Vigo para acolle-lo proxecto. opuxo, aducindo que non aceptaban que a
Calquera contexto portuario da cidade de cidade de Vigo fose imposta como sé.
Vigo pode recoller esa mirada atlántica de
ultramar ou europea, que é a que configura, Vigo, punto de partida
de maneira simbólica, a emigración dos Ante a falla de compromiso que amosou
galegos no mundo.” a Xunta durante os anos 90 pola creación do
Os socialistas daban algunhas pistas Museo da Emigración, xurdiron voces que
sobre as características que debería te-lo reclamaban iniciativas doutras institucións
futuro museo. Segundo a proposición, debía para desenvolver este proxecto cargado
combinar unha sala de exposicións tempo- de significación. O foco de atención estivo
rais, centro de documentación, biblioteca e durante un certo tempo sobre o Concello de
centro de estudios territoriais atendendo ós Vigo.
diferentes puntos xeográficos de destino ós A primeira proposta ó respecto partiu
que se dirixiron os emigrantes. no ano 2000 da Central Intersindical Galega
Deberíase prever tamén unha colección (CIG) que apoiou decididamente construí-lo
permanente baseada en documentación equipamento na cidade de Vigo, a causa do

MUSEO DA EMIGRACIÓN DE GALICIA. LONGO CAMIÑO CARA A MEMORIA – 67
seu simbolismo como porto de partida de actualmente dos populares, deixou o museo
tantos galegos e galegas que comezaron o completamente fóra de xogo.
seu periplo americano no Berbés. Malia todo, a CIG continúa apostando por
A idea foi saudada positivamente polos el. O sindicalista da CIG Emigración, Lois
medios de comunicación. Por exemplo Xulio Pérez Leira explica a situación actual: “Vigo
Ríos, escribía en La Voz de Galicia o seguinte ten pouca oferta museística, e as iniciativas
“Agora que se imaxinan novos proxectos do socialista Carlos Príncipe foron criti-
para o desenvolvemento da cidade convén cables e innecesarias, non era prioritario
reparar na importancia de non descoidar un museo de arte contemporáneo, que xa
a perspectiva exterior. Á hora de defini-lo hai un en Santiago, nin un da palabra. Un
plano estratéxico de Vigo e a súa área metro- museo da emigración na estación marí-
politana deberiamos dotarnos tamén dun tima de Vigo, aínda que daquela xa non
proxecto [...] para posicionar a Vigo máis alá había emigración en barco, podería ser un
do seu embigo. Que un alcalde nacionalista lugar de visita obrigada para toda Galicia.
sexa quen de liderar ese proceso rebentaría Non entendemos por qué os políticos non
máis de un tópico.” o toman como bandeira, sería un reclamo
Non obstante, pese as teóricas coinciden- turístico e para as segundas xeracións. Nós
cias que podería haber entre o programa seguimos a reivindicalo, mediante entre-
nacionalista e a reivindicación da historia vistas coa ministra de Agricultura, e cos
migratoria galega, o proxecto non foi adop- sucesivos alcaldes.”
tado inmediatamente polo goberno do BNG,
que en troques acelerou a decisión de crea- Perdido na Cidade da Cultura
lo Verbum (Casa das palabras), un museo En 2003, despois de negar repetida-
interactivo sobre a comunicación humana. mente a súa pertinencia, a Xunta de Galicia
A CIG e outros axentes defenderon o retomou a idea do museo da emigración, e
proxecto orixinal, non sen certa burla a fíxoo no lanzamento do que seguramente
conta do estilo ó seu parecer elitista do é o equipamento cultural máis ambicioso
proxecto municipal. nunca proxectado en Galicia. A polémica
Debido á insistencia do sindicato e Cidade da Cultura de Galicia, comezada
máis ó tirón electoral da idea, a proposta en 2001 e aínda en obras, dende un prin-
de situa-lo museo en Vigo volveu a saltar cipio presentou entre os seus obxectivos
á palestra municipal. O nacionalista Lois en materia museística albergar un espacio
Pérez Castrillo incluíno pouco despois no dedicado á Historia de Galicia.
seu programa electoral e cando se redactou A principios do 2003 o entón Conselleiro
o Plan Xeral de Ordenación Urbanística en de Emigración, Aurelio Miras, anunciou no
2003 introduciuse a conveniencia de cons- Parlamento a creación simultánea de dous
truí-lo museo no edificio da antiga Estación museos sobre este tema: na Cidade da Cultura,
marítima. o Museo da Emigración Galega; e nalgún país
Non obstante, a perda da alcaldía, latinoamericano de forte presencia galega, o
primeiro en mans do Partido Socialista e Museo da Galicia Exterior.

A presentación desta iniciativa, malia Entre os eixes que se propoñen hai

ser teoricamente a estrela da política da algúns que albergarán referencias á emigra-
Consellería, foi vaga e evasiva . O conse- ción, nomeadamente o apartado “Galicia
lleiro non adiantou cales serían os contidos Porta e Porto”, pero nada se di do museo
do futuro museo: “Eu non son técnico en monográfico que se anunciou en 2003.
museos.-explicou Miras no Parlamento- Haberá que esperar a coñece-lo proxecto
Quen farán o estudio disto son expertos na museolóxico completo, pero todo parece
materia. Desde logo, un gran experto tamén indicar que o proxecto de que a Cidade da
é o pobo; e o pobo déixase oír a través dos Cultura Galega incorpore o feito migratorio
seus deputados (…)”. como un dos seus motivos fundamentais
Miras recalcou, nembargantes, que o desbotouse definitivamente.
lugar máis adecuado para establecer este Pareceu ter máis éxito a segunda proposta
museo era a Cidade da Cultura. do Conselleiro de Emigración, que se está
Non obstante, dous anos despois, a temá- a concretar nun museo que conservará a
tica migratoria desapareceu completamente memoria da emigración en Arxentina.
dos planos da Cidade da Cultura. Polo que
parece, foi substituído polo máis xenérico MEGA, a emigración vista dende
Museo da Historia de Galicia, que ocupará Arxentina
16.000 m2. Na súa intervención de abril de 2003,
O proxecto museolóxico do citado museo Aurelio Miras Portugal, rexeitou pronun-
tiña previsto publicarse no mes de xuño e ciarse sobre en qué país debería fundarse
na súa elaboración participan profesores da o futuro museo da Galicia exterior: “Non
Universidade de Santiago de Compostela, debe ser algo dirixido desde o Goberno,
na súa área de Historia da Arte –José Manuel desde Galicia. É fundamental para nós que
García Iglesias- e os directores dalgúns dos ese museo sexa designado polos galegos do
centros museísticos principais da nosa exterior xunto con nós.”
comunidade –CGAC e Museo Provincial de En xullo dese mesmo ano a Federación
Pontevedra. de Asociacións Galegas de Arxentina (Fede-
Na escasa información que se fixo gale) comezaba as conversacións coa Xunta
pública a día de hoxe, anúnciase que a para crear un museo na sé da federación en
exposición permanente do citado museo Bos Aires.
ofrecerá dúas fases ben diferenciadas. Por Esta agrupación fundouse en 1921 coa
un lado se facilitará unha exposición crono- participación de máis de 40 asociacións de
lóxica da Historia de Galicia centrada nas tipo comarcal que agrupaban os emigrantes
distintas épocas. Para completar este perco- pola súa procedencia. A Federación dende
rrido histórico se creará unha mostra que os seus inicios tivo un ideario republicano
abordará a historia de Galicia dende varios e galeguista. Boa proba disto é que despois
eixes temáticos (economía, cultura, identi- da Guerra Civil acolleu o máis salientable da
dade etc.) que permiten dar unha descrición intelectualidade galega no exilio. Na súa sé
completa do grupo humano galego. tiveron lugar reunións de Daniel Rodríguez

Castelao co goberno de Galicia no exilio, cartas, edicións de prensa, historias de vida,

e importantes figuras da literatura galega e diversos obxectos que permitan achegarse
como Eduardo Blanco Amor participaron ó visitante á experiencia dos galegos que
activamente nas actividades culturais da poboaron Arxentina.
federación. Non obstante, detrás da creación do
Debido á súa traxectoria aglutinadora MEGA hai unha polémica que envelenou o
do exilio español e galego, a Federación foi seu nacemento e que proba as dificultades
elixida coma depositaria dunha gran canti- de tratar un tema como a emigración na
dade de documentos relacionados coa II comunidade galega sen ferir sensibilidades.
República, nomeadamente algúns cedidos Os desacordos internos da Federación
polo Centro Republicano Español de fixéronse patentes coa visita en novembro de
Arxentina. Considérase que alberga un dos 2003 de Manuel Fraga, presidente da Xunta,
mellores fondos documentais da emigra- que visitou o centro para apoia-lo proxecto
ción galega en Arxentina. do Museo. Alí os representantes dunha
Na actualidade a Fedegale agrupa máis corrente interna da Federación, chamada
de 20 grupos diferentes, e está presidida Tendencia Republicana 14 de Abril (TR14),
polo deputado do BNG Francisco Lores boicotearon a presencia de Fraga polo seu
Mascato. As diferencias de signo político pasado como ministro franquista e recla-
non foron un problema no caso do proxecto maron que se mantivese o carácter repu-
museístico arxentino, xa que as autoridades blicano da Federación. Unha das esixencias
da Federación conseguiron o apoio econó- da TR14 era que os fondos documentais do
mico da Xunta de Galicia e da Deputación Centro Republicano Español, custodiados
de A Coruña, ámbalas dúas presididas polo pola colectividade galega non se poñan “ó
Partido Popular. Tamén a Cámara de Sena- servicio do Partido Popular”.
dores da República Arxentina declarou a Así mesmo, esta tendencia denunciou
iniciativa como de interese cultural. intentos de colonización das asociacións
O proxecto bautizouse como Museo da galegas-arxentinas por parte da Xunta de
Emigración Galega en Arxentina (MEGA) e Galicia. Segundo Carlos Fernández Rial,
tiña previsto darse a coñecer con unha expo- membro da TR14, a súa oposición intro-
sición o pasado mes de xullo coa exposición duciu importantes cambios no proxecto.
Gallegos, de Galicia a Buenos Aires. 1860- “O proxecto orixinal –explica Fernández
1960 no Museo Nacional da Inmigración. Rial- era cede-lo capital accionarial (...) á
O MEGA pretende ser, segundo Fundación Galicia América co propósito
comentou a súa directora Isabel Barros, “ de que esta financiase o proxecto. Isto foi
un ámbito para a recuperación do protago- rexeitado en asemblea. Logo pretendeuse
nismo dos actores da emigración galega en un goberno compartido coa CIG, pero ó
Arxentina e das súas vivencias”. terse presentado o anterior, todo era de
As historias individuais serán unha parte dubidosa procedencia. En definitiva apro-
fundamental nas coleccións do MEGA, bouse un museo co goberno 100% da Fede-
que expoñerá indumentaria, ferramentas, ración.”

O proceso de creación do MEGA, politi- a iniciativa de crear un museo que recolla

zado ó máximo, amósanos que no ámbito o pasado migratorio da comunidade. O
español estamos moi lonxe de ter unha Museo d’Història de la Immigració de Cata-
visión compartida sobre o fenómeno da lunya é un proxecto de momento modesto,
emigración, que é comprendida por unha pero espera conseguir pronto orzamentos
parte da sociedade como un producto da para unha ampliación que o converterá
represión franquista. no museo monográfico máis moderno do
Botar a andar un museo da emigración estado (1600 m2 de exposición interactiva).
nestas condicións poden xerar agras polé-
micas e existe un gran perigo de que o Defini-la emigración
punto de vista do xestor cultural estea baixo Moitas preguntas xorden cando se fala
sospeita permanente. de emigración, preguntas que non sempre é
doado contestar.
Emigrantes coma nós ¿Por qué tantos cambios de rumbo? ¿Por
Outras comunidades autónomas do qué un goberno presenta como proxecto
noso entorno tomaron hai anos a iniciativa estrela o museo da emigración e o abandona
de crear museos para conserva-lo seu patri- sen ningunha explicación? Non se pode
monio migratorio. interpretar como un cambio de tipo político,
Creado en 1987, a Fundación Archivo visto que o equipo gobernante en Galicia non
de Indianos en Colombres (Asturias), é o mudou significativamente en 3 anos.
primeiro museo da emigración público de ¿Por qué os partidos na oposición, que
España, e conta coa participación do Princi- ámbolos dous presentaron propostas a
pado de Asturias, a Universidade de Oviedo, favor do museo, nunca investiron nel nos
e diversos centros asturianos en América. seus ámbitos de decisión?
O centro atópase na Quinta Guadalupe, ¿Por qué as autoridades galegas non se
pazo construído por Iñigo Noriega Laso, conseguiron poñer de acordo para reme-
orixinario de Colombres e exitoso empre- mora-la emigración?
sario en México. Dende logo, se prestamos atención ás
A seguinte comunidade que decidiu continuas visitas de tipo electoral ás comu-
recorda-los seus emigrantes dedicándolles nidades galegas no exterior, non é viable
un museo foi Canarias, que en 1991 abriu ó aducir que esta sexa unha etapa superada e
público o Museo del Emigrante Canario en que o peso dos emigrantes na política galega
Teguise (Lanzarote). O museo ten a súa sé estea liquidado.
na fortaleza de Santa Bárbara, que serviu ós O interese pola historia da emigración
primeiros colonos canarios para defenderse non está a decaer senón que pola contra, nos
dos ataques de piratas no século XVI. últimos anos o número de iniciativas que
Por último en 2004 un concello catalán abordan este tema medra tanto en España
–Sant Adrià del Besòs- que debe gran parte como no conxunto de Europa. En Galicia
da súa poboación actual ás ondas migrato- non pasa un mes sen que algunha entidade
rias procedentes do Sur de España, toma reivindique a necesidade de face-lo citado

Cadro 1
Cronoloxia dos Museos da Emigración:

1987 Fundación Archivo de Indianos (Colombres, Asturias)
1991 Museo del Emigrante Canario (Teguise, Lanzarote)
1995 O BNG pide no Parlamento Galego a fundación dun Museo da Emigración galega
1998 O PSdG pide no Parlamento Galego que o museo da emigración se cree en Vigo.
2003 A Xunta anuncia un Museo da Emigración na Cidade da Cultura (Santiago)
2004 Museo d’Història de la Immigració de Catalunya
2005 Xuño. Exposición “Gallegos, de Galicia a Buenos Aires. 1860-1960”
2005 Xuño. Publicación do proxecto museístico do Museo da Historia de Galicia
museo. Recentemente o editor Olegario desta realidade en parte da poboación galega

Soutelo Branco anunciaba con motivo do e as dificultades para separalo de etapas
25 aniversario da editorial a súa intención máis escuras da dictadura poden poñerllo
de crear un museo da emigración “con ou moi difícil ó futuro museo. O sindicalista
sen axudas públicas”. Pérez Leira, da CIG Emigración resúmeo
Parece demostrado, logo, que a emigra- así: “Parece ser que a emigración se asocia
ción é un tema atractivo e que vende, tanto con pobreza e con algo que non se quere
electoral como publicitariamente, pero ver. Cómo se pode falar dun museo sobre
tamén provoca conflictos. O peso emocional Galicia se Galicia é un pobo dividido.”
Bibliografía
Barros, Isabel (Clarín, 16/04/2005)
Louro Goyanes, Antón (Boletín Oficial do Parlamento de Galicia, 23/03/1998)
Miras, Aurelio (Diario de Sesións do Parlamento de Galicia, 22/04/2003)
Ríos, Xulio (La Voz de Galicia, 09/07/2000)
Soutelo Branco, Olegario (Xornal.com, 08/05/2005)
Suárez Canal, Alfredo (Boletín Oficial do Parlamento de Galicia, 20/11/1995)
Entrevistas a:
Boj, Imma (Museo de Història de la Immigració de Catalunya)
Fernández Rial, Carlos (Tendencia Republicana 14 de Abril)
Gabinete de prensa da Cidade da Cultura de Galicia
Pérez Leira, Lois (CIG Emigración)

ADRA – 73
FERNANDO REYES FERRÒN
Cantigas, coros, danzas e bailadas naceron ó par e colleron o pulo por virtude
dos aires e sons de gaitas, tiorbas, laúdes e zanfonas, e sin a súa compaña cairán-
estámolo vendo– en brados, toadas, xipíos, pasos e punteados alleos, estranos ós
nosos sentementos melódicos,ós nosos ritmos íntimos, conxénitos co-a nosa alma
galega.
Ramón Cabanillas. Prólogo a “La Zanfona” de Faustino Santalices. Lugo 1956
A recuperación da música antiga músicas compostas polos grandes mestres

en Europa que viviron e traballaron entre os primeiros
A recuperación da práctica da música anos da Idade Media e os anos inmediata-
antiga é unha das maiores achegas da mente anteriores á Revolución Francesa.
segunda metade do século XX no que se Moitas das músicas incluídas nese
refire ó coñecemento e difusión da cultura amplísimo marxe de tempo preséntanse ao
occidental. A creación de escolas e depar- cidadán, grazas a accións de recuperación,
tamentos de música antiga en diversos recreación e creación, coa mesma facilidade
conservatorios e institucións europeas nos que a literatura, a pintura, a escultura e a
anos que coincidiron coa recuperación da arquitectura deses mesmos períodos.
vella Europa, despois da Segunda Guerra A recuperación dependeu de persoas
Mundial, puxo as bases para unha das máis que identificaron que a música dos grandes
impresionantes recuperacións de patri- períodos da arte europea estaba en total
monio cultural da historia. desvantaxe con respecto das outras artes.
Dos centros de música antiga de Basilea, Investigadores e músicos traballaron en
A Haia, Bruxelas, Londres e outras cidades común para recuperar as obras durmidas
saíron os profesionais que levarían moitas nos arquivos.
das xoias da arte de maior beleza xeradas A recreación desas músicas necesitaba
polo home a un rexurdir imparable. Hoxe, de especialistas de alto nivel formados na
calquera cidadán europeo pode acceder, interpretación dunhas obras de arte que
con moi pouco esforzo económico, en requirían medios e atención moi diferentes
vivo ou a través de gravacións dixitais, ás dos dispoñibles nos conservatorios do prin-

74 – ADRA FERNANDO REYES FERRÒN
cipio do século XX; instrumentos, técnicas Rabelais, La Fontaine, Molière e Ronsard

instrumentais e vocais tiñan que adaptarse entre outros foi o pilar básico dese rexur-
aos estilos e ás obras. Naceron entón os dimento.
grandes centros educativos dedicados ao Noutros países, as accións educativas e
rexurdimento da música antiga, que servi- culturais foron tamén sorprendentes. No
rían e seguen a servir de modelo e fonte de caso inglés, a práctica da música antiga
recursos para iniciativas posteriores. non se interrompera realmente, por ser
Creación, no sentido máis inmediato un país onde a tradición das escolas de
de improvisación, é o concepto que, como música e escolanías non quedara truncada
no teatro e na danza, fai que a música de por malentendidos concilios ou violentas
tempos pasados se converta nunha manifes- revolucións. Inglaterra, coa importante
tación totalmente actual e só presenciable base dunha educación musical, centrada no
no momento do concerto. canto das máis excelsas músicas do renace-
A comprensión da importancia educa- mento europeo, foi un dos primeiros países
tiva, cultural, cohesionadora e incluso publi- en desenvolver accións relativas á recupe-
citaria que a presencia da música antiga ración da práctica da música antiga. Cons-
pode ter na vida cultural ten en Francia o tructores de instrumentos, investigadores e
seu mellor exemplo. A cultura da Francia intérpretes recuperaron para o patrimonio
medieval, renacentista, barroca e clásica está do seu país as músicas de John Dowland,
presente hoxe en multitude de concertos de Haendel, Purcell, e moitos outros autores.
música vocal e instrumental, profana e reli- A alma de Inglaterra está hoxe totalmente
xiosa, óperas e comedias-ballets e represen- ligada ás súas músicas antigas.
tacións teatrais onde a música se combina En Alemaña hai catro conservatorios
coa palabra, coa danza e con multitude superiores de música que dedican presu-
de elementos estéticos. Laúdes, tiorbas, postos e esforzos enormes aos seus modé-
musettes e vielles à roue soan en todolos licos departamentos de música antiga. A J. S.
festivais de música de Francia e en multi- Bach únense autores como Neusidler, Isaac,
tude de concertos con total normalidade. A Senfl, Krieger, Telemann e moitos outros no
visión e a imaxe que hoxe temos, no que se mapa de autores de cultura alemana inter-
refire á cultura anterior ao século XIX, do pretados con normalidade dentro e fora do
país galo é completamente diferente á de hai país.
só trinta anos. Cambios en política cultural O caso de Italia tamén é destacable por
e educativa xuntáronse ás accións de funda- ser un país que ve rexurdir as súas mara-
cións, asociacións, mecenas e un público billosas músicas antigas con certo atraso
amplo disposto a presenciar e disfrutar o pero cunha forza imparable. Os últimos
rexurdir da música medieval, renacentista e vinte anos do século XX nos achegan visións
barroca francesa. Por suposto, a implicación sorprendentes e marabillosas de obras de
de investigadores, profesionais e estudantes Monteverdi, Vivaldi, Corelli, pero tamén
de música na busca, aprendizaxe e práctica nos descubre a Caccini, Merula, Castello e
das pezas que acompañaran as vidas de a tanto outros autores contemporáneos de

MÚSICA ANTIGA E GALICIA – 75
Dante, Petrarca, Leonardo, Michelangelo, construído con suficiente profundidade,

Tasso, Bernini... necesita de moitos elementos que precisan
Unha das incorporacións máis sorprende anos de traballo e investigación. Neste
dentes á recuperación dos patrimonios artigo preséntase unha serie de propostas
musicais perdidos é o caso de Nápoles. O que poden orientar diferentes investiga-
idioma napolitano, un dos de maior beleza cións e o inicio de avances no coñecemento
de Europa, podería incluso perder a súa da música antiga relacionada con Galicia, e
consideración de dialecto definitivamente polo tanto da posta en práctica de proxectos
por ser evidenciada a súa producción lite- onde a mesma música teña o seu lugar e
raria nas músicas antigas recuperadas e proxección.
mostradas en concerto nos últimos anos. En xeral está aceptado que a música
Outro país de tardía incorporación á recu- antiga é toda aquela música occidental que
peración do patrimonio musical medieval, foi composta e/ou interpretada no período
renacentista e barroco é España. A pesar que vai dende a Idade Media ate o ano da
dalgunhas iniciativas importantes, podemos morte de J.S. Bach. Autores como Nikolaus
dicir que hoxe España é un dos países que Harnoncourt fan chegar esa data ata o prin-
máis atraso leva na recuperación e norma- cipio da Revolución Francesa. Os elementos
lización da práctica da música antiga. Este que definen estes límites están relacionados
atraso ven acentuado pola importancia do con aspectos relativos á práctica da música,
repertorio producido na Idade Media, no da aprendizaxe e aos medios de execución.
Renacemento e no Século de Ouro e conser- Podemos dicir que a música antiga de
vado hoxe, pero aínda descoñecido para o Galicia ten o seu límite inicial nos primeiros
público e ausente das programacións de tempos da Idade Media, como na música
concertos. antiga europea, pero a delimitación final
no ano da morte de J.S. Bach (1750) ou nos
Gaitas e zanfonas, laúdes e anos da Revolución Francesa sería pouco
tiorbas. A Música antiga e Galicia axeitada á realidade. Moitos elementos,
O obxecto deste artigo é facer unha recursos e manifestacións musicais que
reflexión sobre o estado, necesidades e perviviron en Galicia durante a Idade Media
potenciais da práctica da música antiga en e chegaron ao Barroco, seguiron existindo
Galicia. A metodoloxía empregada consiste ate o século XX.
nunha primeira aproximación a cuestións As capelas catedralicias, centros de
cronolóxicas e conceptuais completamente educación musical de maior importancia
necesarias. Un segundo paso é a identifi- en Galicia, existiron coas mesmas estruc-
cación de centros de interese, temáticas turas, procedementos e incluso cos mesmos
e fenómenos concretos, algúns de eles instrumentos ate o século XX. Por outra
elixidos aleatoriamente, que poden iniciar banda, instrumentos populares e mesmo
un camiño de reconstrucción da historia da o canto popular, achegaron ao século XX
música antiga relacionada con Galicia. Unha formas rítmicas, tipos de afinación, estruc-
visión completa deste ámbito, aínda non turas harmónicas, escalas, timbres e orna-

mentos máis propios da hoxe chamada da fin da música antiga en Galicia non ten
música antiga que os recursos propios solución e realmente non importa. O impor-
da música aprendida nos conservatorios, tante é saber qué recursos e medios perten-
descendentes directos das ideas igualitarias, centes á música antiga perviven nas músicas
e polo tanto destructivas da diversidade, da de épocas posteriores ao 1750. Poderíamos
Revolución Francesa. Desta maneira, un incluso dicir que a pervivencia de elementos
motete de Santiago Tafall, composto para musicais propios da música antiga na prác-
a capela musical da catedral de Santiago tica musical galega ate ben entrado o século
nos primeiros anos do século XX podería XX máis que un rasgo de arcaísmo, que o é
ser facilmente considerado pertencente en certa medida, é mais ben un milagre que
ó ámbito da música antiga galega. Tamén pode ser aproveitado moi positivamente
as marchas interpretadas polos grupos de no rexurdir da música antiga de Galicia e
chirimías das catedrais galegas, onde tamén incluso aportar moitos elementos de refle-
se tocan baixóns, poderían ser consideradas xión para a música antiga en xeral.
pertencentes ao ámbito da música antiga; Outro problema de fácil solución é o
esas marchas son aínda hoxe interpretadas da denominación do concepto mesmo:
por instrumentos con sonoridades e afina- ¿música antiga de Galicia?, ¿música antiga
cións antigas moi diferentes da imperfecta en galego?....Músicas en latín feitas en
afinación de semitonos iguais. Galicia, músicas aportadas en peregrina-
O instrumento virtuoso máis representa- ción por todo tipo de músicos da cristian-
tivo da música galega, a gaita, mantivo tipos dade, mestres de capelas reais e cidadáns
de afinacións non temperadas ate a metade anónimos á catedral de Santiago, músicas
do século XX cando se comezou o abandono en galego-portugués presentes en todas as
das escalas máis afinadas para facilitar a cortes da península ibérica, pezas instru-
incorporación de instrumentos melódicos mentais recollidas en libros de órgano e
importados do ámbito “culto” aos grupos de guitarra de España e América, villancicos
música popular. Tamén a gaita mantivo ata barrocos en galego sempre compostos
hai moi pouco tempo formas de execución fora de Galicia, villancicos en castelán e
rítmica e improvisada que, unidas a unha compostos e interpretados nas catedrais
enorme gama de adornos e ornamentos de galegas, madrigáis, frótolas, villanescas
grande virtuosismo e gusto estético, fannos e ensaladas renacentistas que formaron
pensar nos máis variados recursos da música parte da vida musical das cortes de bispos
barroca. As danzas procesionais que aínda e nobres galegos; músicas italianas, fran-
perviven en diferentes puntos de Galicia, cesas, inglesas, interpretadas no laúde na
son practicamente iguais ás descritas por intimidade das casas dos cidadáns galegos;
viaxeiros que viñeron a Galicia no século músicas dedicadas a personalidades galegas
XVII como Lorenzo Magalotti ou Dome- con cargos políticos ou relixiosos fora do
nico Laffi. Estas danzas formaban parte do territorio galego; motetes, misas, vésperas,
espectáculo barroco das nosas catedrais. paixóns, compostas en latín nas catedrais
O problema da delimitación dunha data galegas durante a Idade Media, Renace-

mento, Barroco; músicas, populares ou Músicas compostas fora de Galicia

cultas, interpretadas nos conventos, nos sobre temas galegos
teatros, nas festas... Existen pezas compostas sobre temas
A denominación máis axeitada ao musicais galegos en coleccións de músicas
conxunto de músicas relacionadas con para arpa, guitarra, órgano, etc. Gaitas,
Galicia é o de Música Antiga e Galicia. folías galegas e outras danzas preséntanse
Esta denominación englobaría os ámbitos baixo a forma de variacións, servindo de
seguintes: modelo para a variación de moitas pezas e
danzas populares
Música composta en galego ou galego-
portugués Músicas do camiño de Santiago
O idioma delimita o concepto. O único Todas as músicas que foron interpre-
problema é poñer unha data en torno á que tadas e traídas por peregrinos a Santiago
o galego se separa definitivamente do portu- e a Galicia. O camiño foi a maior fonte de
gués e se converten en linguas diferentes. influencias musicais en Galicia. Durante
O que é claro é que o momento puntual cerca de oitocentos anos chegaron a
da historia en que Portugal se converte Compostela músicas de todolos niveis
nun país independente non ten porque sociais. Músicos anónimos e os músicos
ser o que delimite a separación dos dous máis importantes da cristiandade xuntaron
idiomas. Por este motivo, o período rena- as súas músicas nos camiños e sobre todo
centista de música en portugués podería, na catedral de Santiago.
por proximidade cronolóxica e lingüís-
tica considerarse dentro deste ámbito. Músicas dedicadas a galegos que
Así, as cantigas de Luís Milán, Alonso de tiveron poder político ou relixioso fora
Mudarra, e pezas contidas nos cancio- de Galicia
neiros de Palacio, Upsala, Elvas e moitos As músicas dedicadas aos galegos
máis poderían ser considerados dentro do que exerceron cargos importantes poden
concepto das músicas antigas de Galicia. formar parte da historia musical de Galicia
Neste mesmo ámbito inclúense, xa sen por varios motivos. Poden aparecer pezas
lugar a dúbidas as cantigas de Santa María, de orixe galego (como La morenigna de
que foron creadas na corte de Afonso X, Trabacci); tamén son importantes porque
o sabio, en Toledo. Tamén estarían dentro con probabilidade, os músicos destes perso-
deste ámbito todolos villancicos barrocos eiros volveron a Galicia cunhas influencias
en galego compostos fora de Galicia. musicais moi fortes.
Música composta en Galicia O Códice Calixtino. o nacemento da

Tódalas músicas compostas en territorio polifonía escrita e o repertorio da
galego. Motetes en latín, misas, óperas en música antiga de Galicia
italiano, villancicos barrocos das catedrais, Unha das máis urxentes accións no
etc, etc. que respecta á música antiga de Galicia é a

identificación, catalogación e publicación gués, son a obra musical máis importante

do repertorio. Moitas veces temos escoi- da Europa medieval. As posibilidades de
tado que a música de Galicia non ten obras interpretación das cantigas de Santa María
de suficiente calidade como para sequera son infinitas; os aspectos líricos, teatrais,
encher o programa dunha materia semestral danzados, narrativos das cantigas de Santa
de Historia da Música de Galicia. Evidente- María únense ás moitas posibilidades de
mente esta afirmación é totalmente falsa. interpretación con grupos de diferentes
O Códice Calixtino contén unha das instrumentos e conxuntos vocais abrindo
primeiras manifestacións escritas do un universo musical que hoxe aínda é total-
milagre da música occidental: a polifonía. mente descoñecido.
Pode ser que o conxunto das polifonías do Outro ámbito de repertorio inexplo-
C. Calixtino, sexa a única obra do reper- rado dende a perspectiva musical é a lírica
torio relacionado con Galicia que teña sido profana galego-portuguesa medieval. A
tratado como calquera obra importante da existencia de partituras dalgunhas cantigas
música occidental. Os máis importantes de Martín Códax no manuscrito Vindel e de
grupos especializados en música medieval Don Dinís no manuscrito Scharrer, xunto co
teñen feito gravacións das pezas da festa de enorme corpus de cantigas de Santa María
Santiago contidas no códice. Pero en Galicia permiten afrontar, sempre dende unha pers-
hai outras obras de arte musical de gran pectiva práctica, profunda, rigorosa e espe-
importancia. cializada as pezas líricas dos trobadores.
A música antiga de Galicia, nas variantes As músicas conservadas nos arquivos
e relacións que vamos mostrando, ten unha das catedrais galegas son practicamente na
amplitude e calidade suficiente para que, súa totalidade descoñecidas. Misas, motetes,
cos maiores apoios imaxinables de universi- vésperas, salmos, pezas instrumentais, villan-
dades, institucións, músicos e do conxunto cicos, e mesmo partes de óperas descansan
da sociedade non se esgotaran as posibi- nos arquivos esperando ser mostradas algún
lidades en centos de anos. Unha obra de día. Estas músicas forman no seu conxunto
Johann Sebastián Bach pode ser interpretada un dos tesouros máis valiosos da cultura de
ate o infinito. Por contra, unha obra de José Galicia. A súa recuperación só será posible
de Vaquedano é interpretada e gravada unha cando se interprete e grave coas máximas
vez por un grupo de música afeccionado (co garantías de calidade.
que conleva de coñecemento desvirtuado se Existen pezas relacionadas coa cultura
non caricaturización da obra) e a opinión de Galicia, pero compostas fora do territorio
xeral é que xa non se pode nin debe repetir. galego e espalladas por manuscritos e publi-
O mesmo sucede coas xoias en forma de cacións moi diversas. Autores como Lucas
cantigas compostas por Martín Códax, co Ruiz de Ribayaz (Madrid 1677), Santiago de
tesouro da música occidental que son as poli- Murcia (México 1734) e Diego Fernández de
fonías do Códice Calixtino, etc, etc. Huete (Madrid 1702) inclúen obras de orixe
As cantigas de Santa María, todas elas galega nos seus libros de guitarra e arpa.
con música e compostas en galego-portu- Pero sabemos que hai máis pezas instrumen-

tais en manuscritos anónimos que unidas

á grande cantidade de villancicos en galego
conservados en arquivos da península
ibérica e América incrementan o repertorio
de músicas barrocas relacionadas con Galicia.
Estas pezas cobran especial importancia por
converterse nun modelo válido para a reali-
zación de versións de pezas ate hoxe conser-
vadas como populares pero que coinciden na
estructura harmónica, rítmica e temática con
pezas barrocas e renacentistas.
O pórtico da Gloria. As
representacións de instrumentos
en Galicia
Na catedral de Santiago de Compostela
está o Pórtico da Gloria. Os 24 anciáns da
Apocalipse tocan os seus instrumentos.
Organistrum, vielas, laúdes, arpas, rotas,
xúntanse na máis valiosa e importante
representación de instrumentos de toda a Anxo guitarrista. Fonte de San Pedro de Cea,
Idade Media europea. Tamén na catedral Vilagarcía de Arousa. Principio do século XVIII.
de Santiago podemos presenciar unha das
máis importantes e coñecidas represen-
tacións dun instrumento medieval: o rei tocan laúdes, cítolas, etc... Outras represen-
David coa viela ou rabel da fachada das tacións moi valiosas en Galicia son o pórtico
Praterías. Outro rei David, esta vez tocando do Paraíso da catedral de Ourense, a portada
a rota, preside maxistralmente a praza do da igrexa de san Martiño en Noia, a portada
Obradoiro. Pero nesta mesma praza hai do mosteiro de Carboeiro. Todas estas repre-
máis representacións de instrumentos: os sentacións de instrumentos son coñecidas,
anxos renacentistas da fachada do hostal pero en Galicia hai multitude de represen-
dos Reis Católicos, tocando viola, arpa, tacións aínda completamente descoñecidas,
corneta, chirimía, viola de man, arpa, ou os como a ninfa laudista da capela do hostal
anxos da fachada de san Clemente, tocando dos Reis Católicos, o anxo laudista e o demo
laúdes, guitarras, arpas, mesmo na balco- gaiteiro dos claustros do mesmo edificio,
nada do Hostal podemos ver un músico de os músicos da capela de san Luís da cate-
pedra que toca a trompa. dral de Santiago, e pode ser que milleiros
Tras os muros do pazo arcebispal está de músicos espallados por toda a xeografía
outra das máis importantes representacións galega, nas catedrais, nos pazos, nas igrexas,
de instrumentos medievais. Músicos que en cruceiros e noutras construccións.

O coñecemento e estudo destas represen- man, arpa, órgano, corneta aparecen repre-
tacións é de moita importancia por moitos sentados nos dous conxuntos escultóricos.
motivos. A difusión e presencia da música A utilización de instrumentos de sonori-
nas distintas épocas ven evidenciada pola dades diferentes está en xeral asignada ás
mesma presencia dos instrumentos nos músicas do período barroco, e non ás do
monumentos. Moitos dos instrumentos período renacentista ao que pertencen os
conservados presentan características moi dous instrumentos citados. Así, a represen-
claras en canto a forma, o que pode ser tación de instrumentos moi concretos pode
dunha grande utilidade á hora de crear fundamentar, en unión con outras fontes
reproduccións. Mesmo podemos obter documentais, a existencia e as formas de
información relativa á técnica instrumental utilización deses instrumentos en Galicia.
nos instrumentistas e instrumentos repre-
sentados. Unha representación pintada ou O rei David. A importancia do
escultórica dun laudista pode transmitirnos intérprete
valiosísimas informacións sobre a técnica Cando observamos o rei David da
empregada. A utilización de plectro ou os fachada das Praterías o que primeiramente
dedos para a producción do son, o lugar e a chama a atención é o seu precioso rabel ou
inclinación coa que son pulsadas as cordas, viela. É un instrumento moi ben conser-
a posición do laúde con respecto do corpo vado que mostra unhas características moi
e dos brazos, a xestualidade, son todos definidas. Pero o instrumento pasa a un
elementos esenciais da técnica dun instru- segundo plano cando percibimos a inmensa
mento que moitas veces aparecen con clari- forza do músico que o leva. O xesto maxes-
dade nas representacións artísticas. toso do rei David pasa a transmitir unha
Un exemplo concreto tamén relativo á sensación de dignidade e sobre todo unha
técnica dos instrumentos antigos é o anxo conexión total co instrumento que ten nas
que toca a viola de arco representado na mans. O instrumento forma parte del. É o
portada do Hostal dos Reis Católicos. A seu modo de expresión; é o instrumento do
forma de coller o instrumento é a mesma seu poder. Sen el, David non sería rei.
que a que se difundiría no principio do Unha das cuestións de máis importancia
século XVII en Italia para o violín. A relativas á interpretación da música antiga
portada foi creada no principio do século é a relativa á especialización do intérprete.
XVI. Outro anxo, no retabulo da capela de Durante anos, en Europa, a música antiga
san Luís da catedral compostelá, feito no foi recuperada gracias á implicación total-
ano 1532, tamén toca unha viola de arco do mente altruísta de músicos afeccionados
mesmo xeito. Estas dúas representacións moi entusiastas, pero con moi pouca
teñen moito valor no que se refire á técnica formación e con moito descoñecemento de
coa que eran tocados eses instrumentos. técnicas instrumentais (os instrumentos que
Ademais os dous instrumentos son tocados utilizaban eran case sempre de moi pouca
en formacións onde cada instrumento ten calidade) e vocais axeitadas a esas músicas.
características moi diferentes; viola de Dende a metade do século XX, coa crea-

ción dos grandes centros de formación de cializados é urxente. Unha obra de arte, para
músicos profesionais, iniciouse un camiño ser restaurada ponse nas mans dos mellores
irreversible. especialistas e cando menos nas más de
A música antiga precisa, para a súa restauradores cualificados.
interpretación, de adicación exclusiva e As músicas de Galicia son moitas veces
especializada. Isto non diferencia en nada desprezadas, co que leva de desprezo
á música antiga de outras músicas como da mesma cultura galega, precisamente
a chamada clásica, jazz, rock ou contem- porque as únicas versións que as mostran
poránea. As interpretacións e gravacións están feitas por grupos de persoas con boa
actuais das músicas de grandes mestres da vontade pero non capacitados para mostrar
Idade Media, Renacemento e Barroco están unha das miles de versións aceptables. Non
realizadas na súa inmensa maioría por se pode correr o risco de mostrar unha cari-
músicos cualificados formados nos centros catura da obra de arte musical, sobre todo se
de música antiga de Bruxelas, A Haia, destas obras non hai outras versións garan-
Versalles, Basilea, Lyon, Londres, Milán. tidas pola calidade dos intérpretes, e, o que
Os estudos profesionais de alto nivel para é aínda peor, se as inversións económicas
a interpretación da música antiga permiten, e organizativas son as mesmas que as que
por un lado coñecer con profundidade a se investirían para que profesionais cualifi-
música antiga en xeral e por outro, ter un cados interpretasen e gravasen esas obras.
contacto diario e exhaustivo durante anos O estudo e a especialización permiten
e baixo a supervisión dos mellores profe- ao intérprete identificar os elementos e
sionais e profesores coa música mesma, empregar os recursos necesarios para que a
instrumental ou vocalmente. Evidente- obra sexa tratada primeiramente coa obxec-
mente, como no jazz, no rock ou na música tividade de parámetros rítmicos, de afina-
sinfónica, pode haber afeccionados que se ción, articulación, de calidade sonora e en
divirtan e deleiten tocando a música antiga, segundo lugar cos parámetros máis subxec-
pero hoxe calquera concerto, gravación ou tivos, pero tamén dependentes da práctica
proxecto serio relacionado coa recupera- permanente e continuada e do coñecemento
ción e difusión da música antiga realizado profundo e case obsesivo, da expresión,
en Europa conta para a súa realización con movemento, dinamismo, emoción, sempre
músicos e cantantes altamente especiali- presentes en calquera obra de arte musical.
zados. As opcións para a interpretación da
No caso de Galicia, e polo tanto das música antiga de Galicia pasan pola impli-
súas músicas antigas, é dicir, dunha das cación total das institucións culturais e
partes máis importantes e descoñecidas educativas, pero tamén pola implicación
do seu patrimonio cultural, aínda estamos dos individuos interesados activamente
nese estadio que fora superado en Europa nesas músicas. A opción de incorporar aos
arredor dos anos 50 ou 60. A necesidade conservatorios galegos departamentos de
de que as músicas antigas de Galicia sexan música antiga sería un paso importante se
interpretadas e gravadas por músicos espe- se fixera coa atención e planificación axei-

tadas, seguindo os modelos de conserva- orixinais, con músicos que tocaban os

torios e facultades de países europeos que mesmos instrumentos, nunha moi intere-
levan anos de traballo feitos ou creando sante posta en escena, mentres o arcebispo
modelos moi vangardistas, o que tamén e os seus convidados comían, bailaban,
sería posible. Pero o paso máis urxente sería negociaban, rezaban e se divertían.
facilitar o máis posible, a través de bolsas de Observando os músicos de Xelmírez,
estudo, o acceso de estudantes aos centros vemos que o espacio é inundado por un son
de formación xa especializados dende hai imaxinario... Claro que o que hoxe podemos
anos. imaxinar de eses sons é moi diferente do
A organización de cursos de música que se podía imaxinar o visitante de hai 50
antiga ou de talleres mensuais dirixidos anos. Un dos aspectos máis interesantes das
por músicos profesionais e profesores espe- representacións de instrumentos é que na
cializados é unha alternativa tamén inte- época na que foron feitos, o individuo que
resante, que serve para poñer en contacto observaba podía imaxinarse e reproducir
aos xóvenes estudantes coa música antiga. na súa mente, incluso involuntariamente,
Outra das accións urxentes, é incorporar as músicas e sonoridades procedentes deses
aos centros de educación primaria e secun- instrumentos. As músicas dos instrumentos
daria accións relativas ao coñecemento da de pedra ou madeira podían inundar
música antiga de Galicia e da música antiga de forma máxica os espacios nos que se
en xeral. Neste senso, o canto é o medio atopaban. Despois, durante moitos séculos,
máis axeitado para que os nenos e nenas se os observadores non podían nin imaxinarse
acheguen á música antiga. A realización de como soarían as músicas de instrumentos
concertos didácticos, seguindo os maiores completamente descoñecidos para eles.
criterios de calidade musical e didáctica (o Os espacios estaban realmente baleiros de
que non sucede case nunca por ser conside- música. Hoxe é posible encher de contidos
rados os concertos didácticos como simple- emocionais e de sensacións musicais o pazo
mente concertos de segunda categoría con de Xelmírez. Son moitas as interpretacións
moitos nenos diante) pode contribuír en de música medieval que xa poden facer
gran medida ao interese de futuros estu- das nosas casas un espacio privilexiado, e
diantes e profesionais da música antiga e nós mesmos, observando os instrumentos
a fomentar o interese dos cidadáns nese do pazo arcebispal de Santiago podemos
ámbito tan importante da cultura. imaxinar esas músicas inundando a mara-
billosa sala de forma máxica.
O pazo de Xelmírez. Os espazos Os espacios históricos nos que soaron
para a música as músicas, presenciados e presididos por
No refectorio do pazo de Xelmírez figuras de pedra, madeira e pintura ou non,
están as esculturas dos músicos que tocan foron creados tendo en conta a súa función
cítolas, laúdes, vielas e outros instrumentos. de espacios para a música do seu tempo.
Probablemente algunha vez coincidiron os Proporcións arquitectónicas coincidían
músicos de pedra, vestidos cos seus cores coas proporcións físicas do son e dos instru-

mentos. A estética do espacio era comple- O canto dos nenos na porta da

mentada coa estética das obras de arte e da catedral. A chacona e as outras
música. A recuperación dun espacio histó- danzas do barroco
rico só estará completada cando nel soen O peregrino inglés William Wey trans-
músicas creadas para ese ou outros espa- cribe no seu libro de viaxe unha canción que
cios similares. Catedrais, igrexas, mosteiros, cantaban os nenos diante da porta santa da
conventos, teatros, prazas, salóns, claustros catedral de Santiago. A peza descrita, tanto
pertencentes ao noso patrimonio cultural por motivos de texto como musicais, é unha
medieval, renacentista e barroco, precisan chacona, unha das danzas máis difundidas
das músicas desas épocas, sempre interpre- nos séculos XVII e XVIII en Europa e en
tadas con rigor e calidade, para retomar a América. O feito de que o peregrino inglés
verdadeira e digna dimensión que tiñan na escoitase esa peza en 1456 fai desa descri-
súa orixe. Só así poderán integrarse estes ción un documento único para a historia da
espacios na vida actual dos cidadáns de música de Galicia e europea. Probablemente
forma enriquecedora e máxica. é a primeira transcrición dunha chacona;
O exemplo de Francia na recuperación moitos anos despois virían as versións de
cultural, relixiosa e turística dos mosteiros case todolos autores do barroco musical.
é contundente. Festivais, grandes proxectos Son moitos os tesouros que aínda quedan
educativos como o da abadía de Ambronay, por descubrir da música antiga de Galicia
pequenos pero eficaces cursos como o da ou, máis ben, relacionada con Galicia. Os
abadía de Vivoin, concertos relacionados coa diarios de peregrinos poden aínda esconder
música antiga deron vida nos últimos anos descricións tan valiosas como a feita por
a cidades, mosteiros, pazos e conventos case Doménico Laffi, que revoluciona a visión
abandonados converténdoos en referentes tradicional e escolástica que ate hoxe había
mundiais da cultura musical antiga, e por sobre a música na catedral de Santiago. A
extensión, das culturas medieval, renacen- descrición de Laffi, detallada no seu libro
tista e barroca de Francia, de Europa e de Viaggio in Ponente (Bolonia 1681), presén-
América (as músicas barrocas americanas tanos con total obxectividade unha celebra-
adquiriron nos últimos anos unha proxec- ción de vésperas no interior da catedral de
ción impresionante gracias ás gravacións e Compostela onde se suceden intervencións
programacións en concerto, case todas elas de danzantes enmascarados e disfrazados ao
realizadas ou patrocinadas no país galo). son de gaitas, tambores e castañetas, cantos
En Galicia hai espacios nos que se pode- de mulleres acompañadas por pandeiretas
rían facer festivais, ciclos de concertos, e os villancicos, cantos e músicas da capela
cursos e moitas máis actividades relacio- musical. Tamén pódense atopar aínda
nadas coa música antiga. Mesmo a reali- cantigas agochadas nas cubertas de libros
zación desas actividades podería relanzar antigos, como sucedeu cos manuscritos
dinámicas de recuperación e restauración Vindel ou Scharrer portadores de cantigas de
deses espacios e darlles unha proxección Martín Codax e o rei Don Dinís. O traballo de
turístico-cultural. investigación ten que ser apoiado polas insti-

tucións culturais e sobre todo polas univer- Ela coñecía xa a maior parte dos órganos
sidades galegas nese camiño necesario da europeos e xa tivera tocado neles. Hoxe, o
recuperación das músicas antigas de Galicia. órgano de san Martiño Pinario non é máis
Outro ámbito que pode dar moitos froitos que unha marabillosa fachada barroca cun
son as bibliotecas e arquivos das catedrais e interior baleiro. A restauración, ou neste
igrexas de América onde xa se teñen atopado caso a reconstrucción, e conservación dos
villancicos barrocos en galego. órganos galegos é unha das tarefas máis
urxentes para a recuperación da memoria
O catálogo de libros do arcebispo musical pero tamén para comprender o
de Ourense espazo relixioso na súa totalidade. Eviden-
Na catedral de Ourense consérvase un temente, como no caso da interpretación da
catálogo dos libros de música do arcebispo de música antiga, a restauración e recupera-
Ourense Juan Febos Rodríguez. O catálogo, ción debe ser levada a cabo polos mellores
do ano 1589 cita un total de 96 volumes, con especialistas nesas materias.
23 autores, dos que só dous conteñen pezas
relixiosas. Entre os autores están os máis “Os alegres días de Nápoles
famosos músicos do seu tempo: Verdelot, de Girolamo Montesardo” e “a
Jacques de Wert, Adrián Willaert, Mateu moreniña” de Trabacci
Flecha, Alessandro Striggio... A importancia Un feito curioso, pero moi significativo,
deste documento radica en que mostra que aparece nun dos libros de música dedicados
en Galicia, e máis concretamente nos pazos ao conde de Lemos e Vicerrei de Nápoles, o
arcebispais, se practicaban as músicas de galego Pedro Fernando de Castro. Trabacci
moda na época, mesmo se eran profanas. inclúe no seu libro unha peza instrumental a
O estudio deste documento e doutros simi- catro voces titulada “La morenigna”. “A more-
lares pode potenciar a creación de proxectos niña” pode ser unha peza inspirada nunha
educativos, de concerto e gravación que muller, moza ou rapariga galega da corte
vinculen fortemente a situación da música de Pedro Fernando, pero tamén podería ser
en Galicia na Idade media, Renacemento e unha adaptación dunha peza galega cantada
Barroco coas músicas Europeas das mesmas cun texto que incluíse a expresión “more-
épocas. niña”. O achado desta peza non é impor-
tante por aportar ao repertorio da música
O órgano de san Martiño Pinario. antiga relacionada con Galicia unha obra de
A fachada barroca moito valor aínda que fose só pensando na
Cando a clavecinista e organista polaca escasa producción de músicas instrumen-
Wanda Landowska, máxima represen- tais escritas en Galicia. O importante é que
tantes da recuperación da música antiga sería posible que, como apareceu esta peza,
na primeira metade do século XX, visita poderían aparecer algunhas outras de igual
Compostela queda impresionada polo ou diferente relación con Galicia en obras
órgano da igrexa de san Martiño Pinario dedicadas a Pedro Fernando de Castro no
dicindo que era un dos mellores de Europa. seu período napolitano.

O duque de Lemos levou á súa corte napo-

litana persoas con moi alta formación cultural,
polo tanto con formación musical. Na prác-
tica diaria da música, moitas veces improvi-
sada, soarían cantigas e pezas instrumentais
con variacións. Esta práctica non é difícil de
imaxinar coñecendo un pouco da riqueza e
orixinalidade da música popular de Galicia.
A observación superficial e sinxela das obras
dedicadas ao conde de Lemos podería contri-
buír a incrementar un patrimonio musical
galego aceptado erroneamente como defini-
tivamente perdido. Ademais, sabemos que o
vicerrei organizaba seráns musicais exempli-
ficados polo precioso libriño de Girolamo de
Montesardo titulado “I Lietti giorni di Napoli”,
título que fai referencia directa a eses días
ledos cheos de música que propiciou o duque
de Sarria á cidade de Nápoles.
Girolamo Montesardo: I lieti giorni di Napoli. O mesmo podería pasar con moitas compo-
Dedicado a Pedro Fernando de Castro, conde sicións musicais relacionadas con persoeiros
de Lemos, e vicerrei de Nápoles. Nápoles 1612
M. Trabaci: Fragmento de “La Morenigna, gallarda a catro”. Secondo libro de ricercati…dedicado

tamén o D. Pedro Fernando de Castr, vicerrei de Nápoles. Nápoles 1615

importantes dentro e fora de Galicia. Moitos peregrinación a Santiago e a peregrinación

nobres e relixiosos galegos tiveron cargos polí- á illa de Citerea, evidenciadas por autores
ticos e relixiosos de importancia en Europa e barrocos franceses como o pintor Watteau
América. Posiblemente nas músicas dedicadas ou o músico François Couperin.
a eles ou nas interpretadas polas súas capelas ¡Santiago! Con músicas do renace-
hai aínda tesouros da música galega por mento europeo relacionadas directamente
descubrir. Gaitas, folías, villancicos de nadal, coa peregrinación cos seus símbolos ou con
aparecen con facilidade botando olladas a temáticas achegadas.
facsímiles ou edicións críticas. Il Pellegrino. Segue a viaxe por España,
Portugal e Galicia que fixo o príncipe de
O Museo das Peregrinacións de Florencia Cosme III de Médici e que foi rela-
Santiago e Resonet tado por algúns dos seus acompañantes. A
viaxe musical proposta finaliza en Santiago,
Itinerarios e as Músicas de Santiago onde chegou en marzo de 1669.
Outros programas do proxecto As
Modelos de actuación cultural Músicas de Santiago xa están deseñados e
enfocados ao aproveitamento e difusión algún deles interpretado en concerto, como
da música antiga o programa As cantigas do Camiño, con
O ano 1995 o Museo das peregrinacións músicas de Afonso X, do Códice Calixtino e
de Santiago de Compostela inicia unha diná- cantigas de trobadores galego-portugueses,
mica de colaboracións co grupo de música estreado no festival internacional de teatro
antiga Resonet que chega a concretarse no e música medieval de Elxe en novembro de
ano 2005 como o proxecto conxunto entre 2004.
un museo e un grupo de investigadores e O proxecto Itinerarios fundaméntase na
músicos especializados de maior impor- creación de itinerarios musicais baseados
tancia realizado en Galicia no que respecta á en libros ou diarios de viaxes realizados por
recuperación da música antiga e a súa incor- peregrinos a distintos lugares. O proxecto
poración á vida cultural. iníciase o ano 2003 coa publicación do
O proxecto “As Músicas de Santiago” CD Itinerarium, con músicas compostas
está xa concretado en catro programas por Fernando Reyes para a exposición De
de concerto editados en CD que abarcan Fisterra a Xerusalén. Exeria e os primeiros
distintas épocas e enfoques relacionados peregrinos cristiáns. O segundo paso neste
coa temática da peregrinación a Santiago: proxecto é o libro/CD Zarabanda para o
La Grande Chanson. Con músicas Gran Duque no que se desenvolve outra
recollidas en distintas fontes documentais visión diferente do itinerario da viaxe de
e cancioneiros populares, está estructurado Cosimo III de Médici a Santiago da presen-
en torno a cinco versións da Gran Canción tada no CD Il Pellegrino.
dos peregrinos franceses. Os dous proxectos poderían ser un
Les Pellerines. Un proxecto creativo modelo de actuación a imitar por outros
baseado nas coincidencias temáticas entre a museos, pero máis ben son unha proposta

adaptada ás finalidades de acción cultural xa teñen expresado con proxectos concretos

e ás temáticas e contidos do Museo das un certo interese pola recuperación desa
Peregrinacións en concreto. Neste aspecto, parte do patrimonio cultural de Galicia. As
cada museo, institución, concello, funda- opcións presentadas non son válidas. Hoxe
ción, asociación que teñan algo que ver coas non hai unha soa iniciativa sólida depen-
culturas medieval, renacentista e barroca, dente e xerada por unha institución galega
podería desenvolver un proxecto adap- que poda cumprir as garantías que esixiría
tado ás súas dinámicas internas e aos seus a recuperación e normalización da música
obxectivos botando man das músicas desas antiga en Galicia. Tampouco hai nin un só
épocas incluíndoas nas súas celebracións, centro de formación educativa específica
publicacións, exposicións, etc. nese ámbito que abrangue a maior e máis
importante parte da producción musical de
A imaxe da música/ proxección da Galicia, nin bolsas que posibiliten ou apoien
cultura de Galicia. A oportunidade o desprazamento de estudantes a centros de
histórica formación.
Unha das realidades relativas á música Intelectuais, profesores e políticos poden
antiga de Galicia é que moitas das poucas implicarse máis aló da exquisita louvanza
manifestacións nese ámbito están produ- descritiva, sen escudarse nunha pouco
cidas, baixo unha falsa aparencia de profe- convincente aceptación de ignorancia
sionalidade, por afeccionados sen forma- musical. Estas persoas teñen unha altísima
ción que contan co apoio de fundacións e capacidade de análise, síntese, estructu-
institucións públicas. A práctica da música ración, influenza e a capacidade de sentir
por afeccionados é unha das bases máis a música nos seus osos e no seu corazón,
importantes dunha sociedade, e ten que sensible como o de calquera ser humano.
ter o apoio incondicional das institucións A oportunidade de mostrar, sentir recrear,
culturais. O fin desa práctica é a diversión reparar e evidenciar a alma de Galicia pasa
e enriquecemento cultural e persoal dos por mostrar, sentir, reparar e evidenciar as
individuos que incorporan a música ás súas músicas e para iso é necesaria a impli-
súas vidas; mais a creación, recreación e cación intelixente de todolos sectores da
difusión da música antiga de Galicia ten cultura, máis concretamente deses indivi-
que ser levada a cabo por profesionais que duos que forman a parte de máis respon-
teñan un nivel moi alto de especialización. sabilidade desa comunidade cultural, polí-
Só desta maneira a alma de Galicia poderá tica e intelectual. Pode ser que exista unha
chegar dignamente aos oíntes. O esforzo sospeita de que as nosas músicas, no caso de
en proporcionarlle ás músicas antigas de ser tratadas coa dignidade que se merecen,
Galicia os recursos máis dignos pasa por transcendan ao que podemos controlar
repensar todas as accións que xa levan anos intelectual, organizativa e emocionalmente,
realizándose. As universidades galegas, as pero isto non xustifica a parálise na que nos
fundacións, asociacións e as administra- atopamos, máis ben obriga a saír dela con
cións culturais e educativas son axentes que forza.

Para finalizar, podemos facer noso o o que temos que facer. Este segue a ser o
remate do precioso prólogo que o poeta camiño.
da raza dedicou ao ilustre músico Faustino Coido que este é o camiño.
Santalices co motivo da publicación do seu O que temos que faguer dito queda.
tratado de zanfona. Por certo, ata hoxe a Quénes o teñen que tomar de seu cárrego sabido é.
súa voz estaba perdida. Hoxe parece que ¿Perderáse no vento, como de cote, a miña voz?
un vento estraño nos devolve esas palabras Ramón Cabanillas. Prólogo a “La Zanfona” de
para reflexionar e como el di, para facer Faustino Santalices. Lugo 1956
Bibliografía
FILGUEIRA VALVERDE, Introducción e notas bibliográficas ao Cancionero musical de Galicia. Pontevedra
1942
HARNONCOURT, Nikolaus: Der musikalische Dialog. Salzburg e Viena 1984
REYES, Fernando: Santiago Música e peregrinacións na Europa do Renacemento. Santiago de Compostela
2003
SAMPEDRO, Casto: Cancionero musical de Galicia. 2ª Edición. Coruña 1982
TRABACI, M: Il secondo libro de ricercate & altri varii capricci, Nápoles 1615

ADRA – 89
Bitácora en dique seco

(ou de como saír de xira sen paraugas)
PEPE SENDÓN
O que ides ler a seguir son uns apunta- nización dunha mesa de debate chamada
mentos en forma de crónica ou bitácora que ‘Cultura e Poder’, nada menos. As conversas
recollen as miñas impresións no decorrer foron moi interesantes e constructivas na
dunha xira que fixen (e aínda estou facendo) xornada do sábado. Lástima que a xornada
polas vilas de Galiza cun espectáculo para do domingo deslucira a experiencia. Un
nenos, e que fun publicando na internet dos erros da organización consistiu en
nos últimos meses. Mais antes de ir ao reservar ese segundo día para presentar o
allo, quizáis sexa necesario entrar en ante- que serían unhas (precipitadas) conclusións
cedentes e clarexar algunhas cousas. Ou no seo dunha asemblea da organización
mellor, contemos o conto desde o principio. convocante –Burla Negra– e iso foi unha
Ou aínda mellor, desde antes do principio. mala decisión. Primeiro, porque non todas
Nazaret chamoume un domingo. Quería as persoas presentes compartían os presu-
quedar para proporme algo. Era urxente. postos desa organización –e non era tempo
Remataba o prazo. Urxente? Prazo? nin modo de iniciar en plena asemblea un
Vale quedamos ás 9 porque teño a tarde novo debate–, e segundo, porque aquela
ocupada. especie de clausura forzada tronzou o que
Aquela fin de semana eu pasáraa reunido podía ser máis interesante do encontro: a
cunha morea de xente no Instituto Galego continuidade no tempo dun proceso cons-
da Información. Autoconvocáramonos alí tructivo e aberto de debate. Mágoa. En todo
para unhas xornadas que baixo o sinistro caso, para quen estea interesado, o que alí se
título de Foro Negro habían de tratar dunha falou está parcialmente recollido en http://
serie de temas que previamente foramos burlanegra.vieiros.com/foronegro/index.
debullando nun foro de internet, e que bási- html e resultado de aqueles encontros foron
camente viraban arredor da cultura, a polí- outras interesantes iniciativas. Pero iso é
tica cultural e a acción social na Galiza post- auga de outro muíño.
Prestige. Organizadas con certa precipita- O conto é que ás 9 de aquel domingo
ción e non pouca ambición no espectro de eu tiña a cabeza coma un bombo cando me
temas a discutir, moita xente consideramos reunín por fin con Nazaret. A proposta en
importante participar e así, como quen non cuestión era a seguinte: ela ía pór a andar
quere a cousa, vinme mergullado na orga- unha oficina de distribución de espectá-

90 – ADRA PEPE SENDÓN
culos e ofertábame a posibilidade de incluir a resposta social á catástrofe política do

no seu catálogo un espectáculo infantil do Prestige, grande parte do mundo da cultura
que faláramos algunhas veces, basado na pasara claramente a situarse fóra deses
obra multimedia, ‘O Labirinto dos Soños’. circuitos e a vencellar o seu traballo ao acti-
Vale, moi ben, podémolo pensar. Pero logo vismo socio-cultural. O panorama cultural,
estaba aquela cousa do prazo que rema- prácticamente secuestrado e xestionado
taba: se queríamos incluir o espectáculo desde instancias públicas altamente politi-
nos circuitos oficiais de distribución (léase zadas, contaba ademáis coa complacencia
Deputación da Coruña e IGAEM Conse- dun funcionariado (léase programadores e
llería de Cultura) había que facelo naquela técnicos de cultura) cómplices ou amorda-
mesma semana. Así que non había moito zados e incapaces de iniciar vías de auto-
que pensar. Ou arre ou xo. nomía e independencia nas súas iniciativas,
Mentres conversabamos arredor duns coa complicidade duns medios de comuni-
viños, eu intentaba pór un pouco de orde cación –públicos ou privados– que teiman
dentro do meu bombo. Embarcábame na na súa ignoracia e desprezo dunha escena
producción dun novo espectáculo ou non? cultural propia e interesante e, aínda por
Ía sacando bolas como se fose o bombo da riba, coa febleza –por non dicir inexis-
lotería. Vindo como viña do Foro Negro, tencia– da industria cultural privada, subsi-
as primeiras bolas foron claramente nega- diaria do diñeiro público e postrada aos seus
tivas: o panorama cultural (e especialmente designios. Pouco máis ou menos, isto era o
o das artes escénicas) non podía estar pior. que dicían as bolas que me saían do bombo.
As compañías de teatro e os grupos de Un panorama hostil no que apenas resistían
música non paraban de se queixar. Moitos a escena alternativa (salas e iniciativas con
desaparecían ou intentaban agarrarse ao xa unha década de existencia que seguían
novo espellismo do audiovisual. Fragmen- a sobrevivir no gume da navalla, como se
tábanse ou reducíanse os grupos. O apoio chegaran ao seu ‘teito competencial’, pero
á cultura de base era mínimo e a política que sen dúbida saíran reforzadas dos anos
cultural optaba claramente pola cultura- de des-Prestixio) e a inefable pachanga
espectáculo-mausoleo con iniciativas coma galega, inmutábel, eterna.
o Xacobeo ou a faraónica Cidade da Cultura. Tiveron que pasar ben un par de viños
Os circuitos ‘oficiais’, con máis dunha máis para que saíse algunha bola posi-
década de existencia, non conseguiran crear tiva. Hai demanda, Pepe, hai demanda,
realmente unha escena nin un hábito de insistía Nazaret ante a miña incredulidade.
programación e asistencia e funcionaban Demanda? pensaba o meu eu escéptico,
de xeito irregular. Naqueles días post-Pres- intentando visualizar sen éxito ese termo
tige tíñase chegado incluso a casos de ostra- mercantil dentro do panorama cultural
cismo e censura sangrantes. O mundo da galego. Ao final, o seu optimismo foime
cultura vislumbraba con claridade que a vencendo. Será logo que hai lugar para
súa sobrevivencia pasaba pola creación de unha peza infantil híbrida, sen monicre-
circuitos de distribución alternativos. Desde ques, nin pallasos, nin contacontos? Os

BITÁCORA EN DIQUE SECO (OU DE COMO SAÍR DE XIRA SEN PARAUGAS) – 91
amigos de Trigo Limpo levarono á escena que neste país os teatreiros non cobran polo
en Portugal e saiulles ben. Só que aquel é seu traballo ata pasados unha chea de meses.
outro país, claro. De facelo aquí, tería que No momento de remitir este texto aínda non
ser de pequeno formato (obviamente, coma cobrei moitas das actuacións das que falo
sempre) pois eu tería que asumir a produc- na bitácora. Nese aspecto, pouco cambiou
ción. O ano anterior Nazaret xa insistira en 15 anos. Menos mal que estabamos
en pedir unha subvención á producción ao avisados. Estamos curtidos. Polo resto, non
IGAEM que fora pertinentemente deses- hai queixa. Puxemos a pasta, argallamos,
timada. O texto estaba prácticamente ensaiamos e estreamos. Vendemos bastante
feito, tiña a idea da posta en escena perfi- ben no 2004. Temos moitas actuacións máis
lada, contaba con xente que seguramente neste 2005. A cousa non rende como para
estaba disposta a embarcar, prometía ser facer vida, pero a iso tamén estamos afeitos.
un traballo divertido.Tería que ser algo Hai que diversificar. Somos ben recibidos e
pequeno, portátil, todos metidos nunha felicitados. Os rapaces gustan do que ven e
furgoneta e tira. Si, home, si, que eu iso quero pensar que o agradecen. Listo.
véndocho seguro, teimaba Nazaret. E eu que? Xa matei a miña curiosidade?
Foi entón cando comecei a lembrar Calmei a miña saudade? Como está agora
aquelas xiras que facía con Chévere a a cousa? Buff. Moito habería que falar. A
principios dos 90. Era aquelo mesmo. E, cousa está lonxe de estar ben. Hai sinais
lembrando, empezoume a roer a curiosi- optimistas aquí e acolá, pero en xeral... ás
dade. Todas aquelas vilas, aqueles palcos, veces un ten a impresión de que o traballo
aquelas casas de cultura. Como estaría feito por toda unha xeración de xente
agora todo aquelo? Se a cousa pintaba adicada ao teatro, á música, ás artes itine-
tan mal en Compostela, como non estaría rantes e en galego valeron pouco máis que
o resto? Daquela, cada función era unha nada. A sociedade cambiou moito nestes 15
batalla contra os elementos. Cambiaría anos, mais o papel que a cultura xoga nela
algo? Cambiaríamos algo 15 anos despois? pouco cambiou ou aínda recuou. Supoño
Cal sería a Galiza que iría encontrar agora? que todos temos a nosa parte de culpa pero,
Entre a curiosidade, a saudade e o viño, claramente, uns máis ca outros.
acabei por decidirme. Veña logo, vai. Mais non me vou pór agora a analisar,
Nos meses que seguiron a aquela decisión porque non é ese o propósito destas letras.
e que adiquei a tempo parcial a por en pé a Convídovos, simplemente, a que me acom-
montaxe, tiven tempo abondo para arrepen- pañedes nesta voltiña por Galiza en furgo-
tirme da miña decisión. Afortunadamente, neta.
a ‘demanda’ tardou un pouquiño en reac-
cionar e tiven tempo tamén para xuntar os 31 de outubro de 2004
aforros suficientes como para non naufragar Os Trabalinguas estreamos unha
antes da partida. O que pasara por alto na versión escénica da obra multimedia ‘O
miña conversa con Nazaret –esa bola non Labirinto dos Soños’ no cine Elma da Pobra
saiu do bombo–, e que xa case esquecera, é do Caramiñal o 21 de outubro de 2004. A

amabilidade do departamento de cultura arranxar as músicas para trío no estudio de

do concello da Pobra permitiunos dispor Xavier. Agora, na Pobra, o patio de butacas
do cine Elma dous días antes da estrea. O baldeiro, só coas sombras dos nenos que
vello cine estaba triste e con pingueiras. fomos, íase encher con 250 rapaces do
O palco no que traballamos ocupaba as século XXI.
primeiras filas do antigo patio de butacas. Baixando de Santiago cara á ría na
Marcos lembrou as súas tardes de infancia furgoneta con Armando, o noso tecnico
naquel cine –e eu lembrei as miñas no ferrolán, fomos deixando atrás as néboas.
cine de Rotaina, en Lira. Conectamos os Desde Taragoña vimos no espello do mar
proxectores de vídeo, apagamos as luces e calmo de Rianxo un ceo limpo, azul e
empezamos a tocar e cantar. A sala escura luminoso. O sol entraba entre as cortinas
devolvía unha acústica perfecta, ideal para do Cine Elma xusto antes de chegar os
traballar na intimidade. Ensaiamos de cara rapaces, e o teito xa non pingaba. Adian-
a unha platea baldeira, mais nas butacas tado á expedición, chegou un director de
do fondo, na escuridade das últimas filas, colexio enervado polos horarios do trans-
seguro que aínda quedaba agachado algún porte escolar inquirindo a duración exacta
rapaz dos anos 70. do espectáculo. Calmámolo. De alí a un
A semana anterior á estrea estive- pouco, os rapaces de dous colexios inva-
ramos ultimando a montaxe no Centro diron o cine, e nós preparámonos para
Socio-Cultural ‘Aurelio Aguirre’ de Conxo comezar. O director enervado demandou
(graciñas, Xulio). Alí foi onde tivemos as silenzo... e arrancou a aventura.
primeiras sensacións do que sería o espec- Todo correu ben e lixeiro –quitando
táculo. Era a primeira vez que puñamos en aquelas migalladas técnicas. Os 50 minutos
escea o que xa tiñamos matinado moitas pasaron coma un alento e remataron nunha
veces. Coa Psicofónica xa tiveramos oportu- grande ovación. Os nenos e as nenas paparon
nidade de interpretar as cancións do Labi- as aventuras de Ventura sen pestanexar,
rinto dos Soños diante dos nenos. No 2003 sobre todo os de diante, porque, felizmente,
fixeramos unha presentación na NASA, naquelas últimas filas escuras volveran a
en colaboración co Dpto. de Educación do revivir os máis atravesados. Seguían alí.
Concello de Santiago, que rematamos cun Sempre seguirán alí canda nós.
concerto. Comprobamos o ben que se pasa A estrea fóra ás 12 da mañá. O día seguía
tocando xunto á rapazada. Logo, na carpa pairando prácido sobre a ría da Arousa, así
do País de Nunca Máis, no campo de fútbol que fomos xantar á praia de Cabío. Arredor
de Lariño, voltamos a pasar a tarde cos dunha caldeirada de raia aínda rimos un
miudos e a sensación de que pagaba a pena cacho lembrando as mellores xogadas da
facer unha montaxe en condicións seguiu a función. Mais pouco paramos, pois Marcos
medrar. Ao final, o proxecto armouse con e Pepe tiñan que se reunir con Fran para
Marcos Teira, Xavier Olite e eu mesmo. un concerto de narf aquela mesma noite. O
Antes de chegar aos ensaios de Conxo, xa equipo quedou emprazado para o venres 29
coa montaxe de vídeo realizada, estivemos a en Ordes.

1 de novembro de 2004 mentres nós acabamos de montar. Logo non

A casa de Cultura de Ordes está lonxe do podedes empezar a e media? O de sempre.
encanto do cine Elma. Ten un palco amplo, Nós procuramos buscar media horiña antes
pero co defecto de estar presidido por unha da función para relaxar e concentrarnos.
enorme pantalla de cine que non se pode De novo non houbo xeito. Entramos en
mover. Está amarrada a conciencia. Mais o escena un pouco atrapallados, máis desta
pior de todo é a acústica. Ata falar fai barullo. vez fomos reconducindo a función. Houbo
A función era ás oito da tarde. Por alí non bastantes imprecisións musicais e fallos
pasou ninguén do concello. Non debeu no andamento da peza, pero mantivemos
haber moita promoción porque case había a tensión e non quedou tan falta de forza
máis xente de Santiago. A función quedou coma en Ordes.
máis lucida coa incorporación de novas Había unha chea de pícaros. Polo menos
proxeccións, mais foi máis frouxa cá estrea, 300. Desde miudiños de todo ata rapa-
con esa sensación estraña das segundas zotes xa deses curados de espantos. Desde
funcións de todos os espectáculos. Non se a canción do mosquito, houbo unha boa
sabe ben que pasa, pero hai unha mestura de parte deles que empezou a bater palmas
cousas que fan que nunca sexan brillantes. cada vez que arrancaba unha canción. Mais
Malia as coñecidas migalladas técnicas, a como vían que nós estabamos empeñados
cousa tampouco foi mal e o público, desta en seguir a sincronía do filme, paraban logo
volta adulto na maioría e moito máis redu- duns cantos compases. Logo da función, no
cido, agradeceuno con palmas, súpetamente xantar, comentamos que era unha rabia,
interrompidas polo encargado da sala, a que parecía que non lle dabamos oportuni-
quen lle deu por acender as luces antes de dade de participar máis, e eles querían. De
rematar o conto e subir ao palco cun cabo na feito, na canción dos trabalinguas, na que
man, non se sabe con que incógnitas inten- estamos menos escravizados das imaxes,
cións. Non evitou, porén, que lle botáramos metéronse moito máis, e deron palmas e
outra e que algunha nena dera en bailar e intentaron cantar ata que rematou a música.
dar palmas. Temos que mellorar ese tipo de cousas.
Adeus, Ordes, a próxima será mellor. Aquí os rapaces estaban bastante máis
soltos. Os profes parecían darlle máis liber-
6 de novembro de 2004 dade e eran menos estrictos á hora de pór
Onte, día 5, tivemos función en Ribadeo. orde. A eles tamén semella que lles gustou.
O auditorio municipal é cómodo para As reaccións dos nenos e nenas eran máis
traballar, está ben feito –quitando aquelas espontáneas. E, sen dúbida, os peque-
migalladas técnicas. Montamos todo neiros foron os que máis disfrutaron. Había
bastante rápido, o que en certa medida unha tropa daqueles maiores –si, eses, os
compensou o madrugón. Mais aconteceu mesmos de sempre, os que están na última
o de sempre, a función estaba marcada fila– que nos colleron atravesados desde o
para as 11:45 e os rapaces xa estaban alí principio. Esperaron un pouco a ver como
batendo nas portas ás 11:15. Alguén aparece ía a cousa, pero axiña comezaron a soltar

os seus comentarios. Aínda ben que malia oficinas municipais é moi bonito e alegre
todo, seguian as peripecias e ían comen- para traballar. O palco ten as medidas ideais
tando tamén as súas conclusións sobre o para o noso espectáculo. O patio de butacas
que pasaba na pantalla. O que está claro é é pequeniño e acolledor. A función estaba
que, como non, tiñan que facer notar a súa concertada cos colexios de Ortigueira, e
autoridade sobre os pequechos e intentaron temiamos que non houbera sitio para todos
conducir en todo momento as reaccións da os nenos. Ao final, resulta que todos os
platea. Ao final, mentres os demáis aplau- nenos de Ortigueira non chegaron a encher
dían, eles deron en nos apupar, como non de todo as butacas. Antes de comezar o
podía ser doutra maneira. Sen demasiado espectáculo, este feito e as rúas baldeiras
entusiasmo, o suficiente para que todo o da mañá, fixéronnos pensar no paradoxal
mundo lles prestase atención. Ah...que será despoboamento das vilas galegas. Acaba-
mañá dos nenos terribles? rían aqueles nenos marchando dun pobo
Temos agora un mes de descanso. tan bonito como Ortigueira? Por que? Non
En decembro temos unha boa tanda de había moito tempo para especulacións,
funcións – 9 –. A principios de mes volta- achegábase a hora de sair ao palco
remos a xuntarnos para repasar, retocar e Entre bambalinas axexamos o patio de
prepararnos para a xira de Nadal. butacas antes de sair. Aquilo era unha festa.
Pensamos que habería que dar un toque
15 de decembro de 2004 de atención para empezar. Pero apenas
Nova función matutina en Ortigueira. comezaron a funcionar os proxectores,
Tivemos que sair de Compostela de noite o rebumbio converteuse nun Oooooo!
e ver abrir o día mentres nos achegabamos unánime que deixou a sala sumida nun
ao norte. A viaxe fíxose breve e chegamos silencioso recollemento. Saímos ao palco
dez minutos antes do previsto. Que guai, un sorprendidos pola reacción. Algúns dos
cafeíño antes de traballar... pero, onde? Orti- nenos miraban para nós coa boca aberta
gueira, a esas horas tiña as trazas dun fantas- axoellados na butaca e co abrigo a medio
magórico pobo deshabitado. Non había nin sacar, como se quedasen conxelados na
a quen preguntarlle na rúa. Na parte vella postura da súa última trasnada. Desde o
da vila, moi coidada e chea de mobiliario primeiro momento seguiron as nosas evolu-
urbano de novo deseño que contrastaba coa cións cunha complicidade total. Cando
preciosa arquitectura antiga que se conserva, empezaron as primeiras cancións non dubi-
non encontramos a ninguén mentres vaga- daron en dar palmas, corear as letras que
bamos polas rúas neboentas. Finalmente, escoitaban por primeira vez e moitos deles
atopamos un café baldeiro na estrada xeral. pasaron toda a peza bailando sen perder
Acababa de abrir. Sorprendeunos o barato detalle. A función correu como unha seda...
dos cafés e que nos agasallaran cuns anacos alí todos estabamos xogando e disfrutando
de rosco ben saboroso. do xogo. Ao final da canción do zoo-lóxico,
O Teatro da Beneficencia, ubicado onde se di ‘pero non podemos repetir a
no histórico edificio que tamén acolle as canción porque...’ pareceume sentir unha

especie de desaprobación no público. Ocor- do pobo. Antón, o programador, comen-

reúseme preguntar se querían que repetí- tábanos a súa angueira de dinamizador
semos... e devolvéronme un siiiiiii unánime. cultural, case anticipando que a asistencia ía
Repetimos a canción e de alí ata o final non ser pouca. O edificio non é unha marabilla
volveron pousar o cu no asento. Despois da arquitectura. Ten serios problemas para
das últimas notas, acabamos coa sensación o acceso de material e o auditorio é frio. O
efusiva de triunfo total e saimos a saudar día era feo. Vento e chuvia.
convencidos de recibir unha estrondosa Viñamos afeitos ás excitantes funcións
ovación. Ben ao contrario –cousa a que nos só para nenos e o público mesturado de
acabariamos por afacer en funcións suce- Malpica propiciou unha sensación distinta
sivas– miraron para nós cunha mestura de do espectáculo. Non houbo cheo, pero non
incredulidade e decepción por ter rematado estivo mal para as expectativas. Máis mozos
tan sorpresivamente, deron unhas poucas –máis ben mozas– que nenos e bastantes
palmas de mala gana, ficaron un pouco adultos. Detectamos algúns puntos mortos
máis mirando para nós en silencio (a ver no decorrer do espectáculo que pasaban
se lle botan outra) e cando se decataron de desapercibidos nas funcións infantís (o
que non, de que aquilo era mesmo o final, espectáculo vaise facendo) pero foi unha
retomaron o rebumbio inicial como se alí boa función, quizais deslucida pola acús-
non tivese pasado nada. Como se fose unha tica do cemento á vista do teatro. O público
ensoñación, un sucedido marabilloso deses mostrouse agradecido. A sorpresa quedou
que acontecen decote en vilas máxicas como para o final. Despois de cambiarnos, cando
Ortigueira. volvemos ao palco para recoller os trebellos,
Nota gastronómica: o viaxeiro que pare atopamos á nosa espera a unha secreta admi-
en Ortigueira e non xante no Patracas radora fitándonos fixamente. Non lembro
perderá un dos serios atractivos da vila. a súa idade, non sei se chegaba aos catro
Comida caseira cociñada con cariño, boa anos. A súa nai explicounos que xogaba
carne, bo peixe, un caldiño que quita as penas moito co CD-ROM d’O Labirinto, que sabía
e, de postre, un prato fondo de requeixo as cancións de memoria e que xa remexía
que induce a trance místico. Comen catro ela sóa co ordenador e todo. E quería coñe-
polo que un paga en Compostela, a dona cernos. Ela non se atreveu a dicilo, mais
que cobra regala conversa rexoubeira e saes soubemos pola súa nai que, vaia, ao seu ver,
de alí transformado. Deixas atrás a ría de o espectáculo non estivera mal, aínda que
Ortigueira como se saises dunha viaxe no non cantáramos tan ben como no disco, e
tempo. non sabía se lle gustaban moito os cambios
que fixeramos nas cancións. No instante,
17 de decembro de 2004 tiven gañas de agradecerlle a súa crítica, de
Malpica de Bergantiños. Función ás 6 mostrarlle a importancia que para nós tiña a
da tarde no recén construido Centro Cívico. súa atención, que realmente ela era a razón
Seique a xente da vila non acaba de asistir de todo, o seu futuro, só aqueles ollos... e
aos actos que organiza porque queda ‘fóra’ claro non souben. Así e todo, marchei feliz.

18 de decembro de 2004 moi ben para alegría das programadoras,

Ben parece que en Rois –que no meu que tamén foron felicitadas. Os voluntarios
mapa particular evoca a loita da mítica axudaron animosos na descarga. De camiño
mestra de Rois por poder dar clases en a Santiago –tan perto, tan lonxe– deume
galego– non houbera actividades culturais por matinar, manda carallo, na Cidade da
desde –mimadriña– antes dos tempos de Cultura. Cidade da Cultura? Tiven a estraña
Franco. Agora, despois de moitos anos de visión dunha placa de inauguración nunha
escuridade, xurdiu o cambio e a xente nova columna de aquel galpón de Rois. Ou sería
quere facer e fai moi ben. Non teñen de un mal soño?
momento outro espazo que un baixo/rocho/
galpon/patio interior debaixo do colexio. 21 de decembro de 2004
Están á espera de rematar unha nova casa En Bergondo voltamos ás funcións
da cultura. Rois é un concello disperso, pero matutinas para colexios. Encheuse aquilo
o novo equipo esfórzase por programar acti- de rapazada. A Casa da Cultura é outra
vidades en diferentes localidades e interesar desas paradoxas do equipamento cultural
á xente. Dubidan nos horarios dos eventos. galego. Para meter os lotes tes que dar unha
Hai ilusión. Non hai hábito de asistencia. volta de raio e logo resulta que o fondo do
A montaxe, entre tuberías, columnas de escenario é unha enorme (e inútil) galería
cemento e plásticos negros, riba dun palco acristalada que non se pode abrir e hai que
feito con mesas do colexio e taboeiros, tiña tapar con teas negras para poder traballar.
unha fasquía underground-psicodélico- Espero que a alguén lle veña a idea de abrir
rural. O local era pequeno, estabamos a un unha rampa de acceso e equipar o local.
paso do público, que parecía unha familia Cada vez interpretamos mellor a peza,
numerosa reunida arredor dunha lareira liberados xa da escravitude da sincroniza-
cibernética. A lus reflexada nas pantallas ción musical coa proxección, empezamos
alumiaba os rostros de bebés, nenos, nenas, a brincar máis, a disfrutar, a xogar. O
mociñas, nais, avoas, homes, todos moi problema é que agora éntranos un ataque
atentos. Nas últimas filas, os anoraks reflec- de risa cando cantamos o Cebólido e esca-
tantes dos voluntarios de protección civil, rallamos a canción. E a partir de aí, todo é
aportábanlle á composición un toque char- festa.
ramangueiro. Apontamento indiscreto: No Concello
Tivemos tempo para facer unhas repa- de Bergondo aniña un ogro administrativo
racións no ritmo do espectáculo e incluso que obriga aos nenos malos a presentar as
para preparar unha mini-coreografía simpá- facturas tres veces –cebólido...repite– para
tica. O camerino era un aula de infantil poder cobrar...quen sabe cando. Repeti-
moi ben equipada que había ao lado, e esti- remos?
vemos brincando e cantando antes de sair.
Saimos ao palco moi contentos polo medio 22 de decembro de 2004
da xente. Había frio pero fixemos unha E recén ascendidos de ‘regional prefe-
actuación quente, que a xente agradeceu rente’...tatachaaaaaan! Hoxe ás nove da

noite...en directo...no gran (enorme, colosal, mentos e agradecer a súa fortuna. O Local
inmenso) Auditorio de Vilagarcía. Xa só no Social de Tabeaio marcou, antes das festas
montacargas cabían todos os nosos lotes e do Nadal, un breve descenso non xa a prefe-
sobraba sitio para montar tamén nós. As rente, senon ao fútbol modesto. Ficamos
nosas pantalliñas e os nosos instrumen- sós no medio do chan de terrazo. Diante do
tiños parecían xoguetes vistos desde o alto escenario unha mesa que aínda conservaba
da última bancada. Tivemos que impro- o mantel. ‘Onte houbo aquí unha cea... Ala,
visar unha nova iluminación. O traballo eu marcho’.
fíxose doado coa colaboración do peroal O intrépido teatreiro debe agradecer a
do teatro (un saúdo a Ramón). A proba de fortuna de traballar nun local de usos múlti-
son ocupounos máis do previsto por ter que ples. Instala o seu camerino no cuarto de
nos adaptar ao equipo (moi mellorable) de baño. No de mulleres. E despois acondiciona
amplificación do auditorio. Aínda bo que a a acústica das paredes coas colchonetas da
función era ás nove. Ás nove? Virá algún clase de yoga. Coloca os bancos a xeito para
neno ás nove? o público e ocupa o palco. Coma nada. Aínda
Algúns viñeron, acompañados dos pais, ten tempo de ir tomar algo antes da hora da
claro. Aínda houbo público. Por volta das función, mais...Non! O intrépido teatreiro
200 persoas. Mais naquela inmensa tribuna está só e non pode deixar o teatro aberto.
parecían 20. A montaxe viuse moi bonita O futuro teatreiro debe saber que ademáis
naquel escenario grandioso e nós sufrimos de abrir as portas do teatro galego –que xa é
de vernos tan lonxe (o foxo da orquestra difícil– ten que saber pechalas. Menos mal
tamén é enorme, é un teatro da ópera!!) que nós temos a Armando, neno. Baixou a
mais moi mal non o fixemos, vistos os persiana metálica e arrimou a furgalla pega-
aplausos finais (xa non estabamos afeitos). diña á porta. ‘O que entre aí, ese si que é un
Tivemos mostras de aprezo, só que faltaron artista’. E alá fomos tomar un pincho.
algunhas presencias moi esperadas. Ao Cando volvemos xa chegara alguén e
rematar o traballo, non paramos na cidade había nenos á espera. Foi chegando xente,
que cantaron Korosidansas. Tomamos bastantes nenos, e saimos ao palco a escor-
unhas tapas en Carril. Non deixei de pensar rentar a friaxe. Boa. Pasámolo ben todos. O
en Roberto Camba. No pensamento, como intrépido teatreiro non está só. Peor debeu
nos soños, non morre ninguén. In memo- ser o dos mártires...de Carral.
riam.
27 de decembro de 2004
23 de decembro de 2004 Ames. A Casa da Cultura do Milladoiro
ferve de actividade. Despois de moitos anos á
Chegada a Carral sombra de Compostela, o cambio de goberno
‘Sodes os do teatro, non? Pois menos –igual que en Rois– propiciou un novo
mal que estou eu aquí porque se non, a ver despertar da programación cultural. Mentres
quen vos abre o local!’ O intrépido teatreiro instalábamos a montaxe sucedíase a chegada
ten que se afacer a esta clase de recebi- de xente para diversas actividades. O audi-

torio é moi acolledor e perfecto para o noso anfitrión dunha paparota na mesa do lado.
espectáculo. Non se esperaba tanta xente, Ana tamén apareceu por alí. Fomos moi ben
mais a chegada de moitos amigos e familiares tratados, como é costume da casa, e aínda
fixo que faltaran asentos. O público estaba por riba gañamos algúns espectadores máis,
un pouco amontoado. Os rapaces metían a o que é un alivio sempre no Gustavo Freire.
cabeza diante dos proxectores e abaneaban Para a nosa sorpresa, houbo moi boa
os soportes. Glubs! Haberá alguén contro- entrada e a función ficou moi lucida e con
lando. Para esta última semana do ano, con enerxía. Conseguimos vencer a friaxe do
funcións de tarde e para todos os públicos, o local e a distancia co público. Por unha vez,
espectáculo chegou áxil e moito máis expre- aquel teatro que antigamente acollía as
sivo. En cada función imos descubrindo cámaras frigoríficas do matadeiro de Lugo,
cousas novas e non nos resulta complicado non foi moi despiadado con nós.
implicar ao público nos nosos xogos. Debido
ás festas, acoden moitos pais acompañando 29 de decembro de 2004
a nenos moi pequenos. A montaxe non está A Casa da Cultura de Pontedeume está
pensada para eles, pero comprobamos que ubicada no primeiro andar dun antigo
seguen a función con atención e non chegan convento, na parte vella da vila. Hai que
a desconectar de todo cara ao final. Aínda subir as cousas por unha revirada e antiga
que o equipo de son resultou ser un pouco escadaría de pedra. O espazo deu xustiño
escaso para unha sala tan chea, todo resultou para instalar a nosa montaxe. Afortunada-
moi ben e a ovación final refrendou a boa mente, a práctica que agora temos fainos
acollida da nosa actuación. superar calquera problema sen complica-
cións. Dos camerinos improvisados na aula
28 de decembro de 2004 de manualidades accedemos á sala desde
Hoxe esperábanos o enorme e temíbel unha porta que dá á galería do convento.
Auditorio Gustavo Freire de Lugo. Un Tampouco aquí esperabamos a casa chea,
espazo enorme onde adoitan ficar deslu- mais voltamos ter sorte. Foi de novo unha
cidas as actuacións debido ao gran tamaño función moi próxima ao público, aínda
do seu patio de butacas. A acústica da sala é que, coas funcións que levamos ao lombo,
tamén un elemento en contra, mais esta vez non tardamos en distinguir que o de Ponte-
levamos reforzos e grazas á colaboración de deume é un daqueles que non ten moito
Ramón e un equipo de son mellor, conse- hábito de asistencia ao teatro, así que
guimos facer soar aquilo máis ou menos. tivemos que esforzarnos un pouco máis
Montamos de mañá para non chegar para que non caese a atención. A pesar de
apurados e o traballo rendeu ben. Tivemos todo, sempre encontramos entre o público
a sorte de poder dispor de tempo para aqueles espectadores cómplices que nos
regalarnos co sempre agradábel xantar no axudan a traballar. E aquí tamén había uns
mesón de Suso, onde experimentamos o cantos (non precisamente entre os nenos)
bo facer da nova cociñeira marroquí. O aos que se lle vía na cara que a cousa lles
inefábel Paco Pestana exercía de gourmet e estaba a gustar. Ao final, uns polos outros,

todos acabaron entrando e disipando a un extraordinario recibimento. Que mellor

tensión inicial e a función acadou o nivel maneira de despedir o ano e darlle entrada
habitual. Os aplausos finais foron decidida- a un 2005 que, sen dúbida, nos traerá máis
mente liderados por un miudo que, levado aventuras no labirinto?
polo entusiasmo, non paraba de berrar:
‘Vivan los novios!’ para rexouba de novos 4 de abril de 2005
e vellos. Supoño que sería a súa maneira Sen tempo non era. Os Trabalinguas
de celebrar a festa, e tamén indicativo de tomáronse un tempo de descanso logo
que o pequeno debeu de asistir a máis casa- da xira de Nadal e non por pracer, senon
mentos que actos culturais. Recollemos porque houbo que reparar a man do guitar-
os lotes mentres no cuarto do lado come- rista. Talmente. A man de Marcos viuse
zaba o ensaio dun grupo de rock. Rock no atacada polo temible mal de Dupuitren (ou
convento. Aínda menos mal. algo así) e os cirurxáns tiveron que entrar
a saco para exterminar o invasor. Marcos
30 de decembro de 2004 levaba tempo esperando a súa vez, mais ao
Moito che medrou Carballo, capital de final todo cadrou ben e ademáis a operación
Bergantiños. Agora xa ten todos os adiantos foi un éxito. De maneira que así que xa se
dunha auténtica cidade: autoestrada na recuperou comezamos a programar actua-
volta, atascos e franquicias de multinacio- cións de novo.
nais. Aínda bo que o progreso trouxo tamén Comezamos con dous días de estadía no
o estupendo Pazo de Cultura que, a pesar Teatro Principal de Pontevedra. Primeiro
de algúns defectos no deseño da caixa do nos Domingos do Principal, un intere-
palco, nada lle ten que envexar a outros sante programa que oxalá se repetise no
teatros de Galiza. Mentres instalábamos a resto das cidades e vilas galegas. Houbo
montaxe, sorprendeunos unha chamada da moi boa entrada o día 3 pola tarde. Moitos
radio local na que un periodista non só nos nenos acompañados polos pais. Había xa
avisaba da expectación que había arredor 3 meses que non faciamos o espectáculo
da peza (correríase a voz desde Malpica?), e, malia os ensaios previos, notamos que
senon que o home coñecía o noso traballo algo perderamos. Ademáis, agora levamos
e os nosos antecedentes e tíñaos en grande dous técnicos e un novo equipo de son
estima. Non é habitual ese tipo de diálogos máis completo. Aínda que Armando estivo
aquí cos xornalistas, así que, gratamente dándolle indicacións ás novas incorpora-
sorprendidos, rematamos a montaxe espe- cións (Paula e Pazos), a función careceu
rando que polo menos houbera media da axilidade habitual por parte de todo o
entrada naquel grande auditorio. As nosas equipo, mais non por iso foi cativa. Actu-
expectativas máis optimistas foron sobra- amos coa enerxía dunha estrea e o público,
damente superadas, e tivemos a fortuna de adultos e pequenos, premiounos cunha
clausurar a xira coa mellor entrada do ano cálida recepción.
e cun público entusiasta e participativo. A Cousa distinta é porse a tocar e cantar
función foi moi excitante e animosa e tivo ás 10 da mañá, como aconteceu na función

para colexios do seguinte día 4. A enerxía, si, 6 de abril de 2005

convócase, o conto é que tarda en aparecer. Por eses caprichos dos programadores
As voces están unha octava máis abaixo e o que nunca acabas de entender acabamos
mesmo lle pasa a outra serie de atributos. por facer unha función ás 9 da noite no
Agora ben, cando saes ao palco ante varios Teatro Experimental Bento Martins de
autobuses de rapaces (esta vez sen pais) Chaves (Portugal) organizado polo Festival
excitados ante a perspectiva de librarse do Internacional de Vila Real vía Cosellería de
colexio aínda que sexa un par de horas, a Cultura. Cousa rara, pero nós encantados.
enerxía, se non está, haina que sacar aínda Chegar a Chaves pasa polos trámites
que sexa de baixo das pedras, se non estás típicos: intercambio de correos coas nece-
vendido. Cantar creo que moi ben non sarias instruccións no que os portugueses
cantamos, pero sacamos a chispa. No falso falan español e os galegos falan portugués;
final que ten o espectáculo, cando aproveito pillar o coche e pagar a clavada Santiago-
para falar un pouco co público, pregunteille Lalín; logo perderse –como é de rigor– nos
á rapazada: gustouvos? Eles responderon viaductos ourensáns e, finalmente, pasar
cun siiiiii abrouxador. Logo, os condenados, a raia. De camiño fómonos deleitando coa
despois de cantar a canción final, cando versión portuguesa do Labirinto interpre-
saímos a saudar regaláronnos unha merdiña tada polos amigos do Trigo Limpo. Non
de aplauso (xa vos teño contado ese tipo de é que pretendéramos facer a función en
experiencia) deses que che deixa con cara portugués, non fixemos ensaios, mais
de parvo. Feliz idade na que poden pasar sempre veñen ben aquelas palabras impres-
amplamente dos formalismos. cindibles para pasar ben o texto (ou iso
Por certo, unha boa iniciativa dos pensabamos).
Domingos do Principal é a de darlle aos O Teatro Experimental Bento Martíns
pequenos espectadores unha especie de non é doado de encontrar, pois está nun
papeleta onte pontúan do 0 ao 10 a función deses sitios onde non esperas encontrar
e comentan o que queiran. É un bo xeito de un teatro (e moito menos experimental).
monitorizar a programación e de saber o que Ao final, nun edificio anos 70, entrando
lles gusta e o que lles deixa de gustar. Non por unhas galerías comerciais, ao fondo do
é por fardar pero aparte de moitos 10, unha corredor, camuflada entre outros variados
chea de noves e varios notables, a avalia- negocios encontramos a porta. A sala, en
ción pasámola con nota. Non vou negar que cambio, está moi ben. Pequena, escenario
un ou unha nos castigou con un 2 cruel. amplo e equipado no chan, as butacas en
Lembro ademáis dúas anotacións curiosas. bancadas, 150 prazas de capacidade.
Unha dábanos un 7 ou un 8 e comentaba: Na proba de son xa empezamos a brincar
“Moi ben pero tanta película xa farta un co simpático vocabulario portugués (a eles
pouco”. Outra, que tamén nos pontuaba alto parécelle moito máis simpático o noso) e
remataba: “Me gustó mucho. Es una lástima botamos unhas boas risas. O conto é que
que no domine más el gallego ya que sólo entre bromas e veras cando puxen pé no
llevo 8 años en Galicia”. Xa, xa. palco ao principio da función, saíume auto-

máticamente ese galego aportuguesado, ten un teatriño, o Pastor Díaz (Don Nico-
esa coiné que practico para desenvolverme medes), ben xeitoso e ben apañado. Dá gusto
cando estou alá e non fun quen de sacalo do traballar alí e máis logo de chegar atrave-
peteiro ata que rematamos. Nas partes máis sando a fermosa serra da Gañidoira (estra-
narrativas aínda tiven tempo de tomar algún gada, iso sí, polo insidioso eucalipto e polo
coidado na miña improvisada tradución seu novo compañeiro, o muíño de vento).
simultánea, pero nas partes cantadas ou de O público polo visto non é moi puntual e
ritmo máis lixeiro, mimadriña!, nin eu sei o dinnos que retrasemos un cuarto de hora
que alí fixen e dixen! O conto é que ao final, o comezo da función. Glups, a ver se non
aquela función nocturna, prácticamente para vén ninguén. Ao final, lixos fóra, o teatro
adultos –só había media ducia de nenos– e estaba case cheo. Tamén é certo que a xente
falada nunha estraña mestura de linguas, seguiu a entrar durante o primeiro cuarto
non saiu tan mal e gañou a cumplicidade do de hora de espectáculo e pola actitude de
público chavense. Recibimos os aplausos un certos sectores (rapaces que non paraban de
pouco descolocados. A nosa manager tran- falar e os pais sen dicirlle nada), semella que
quilizounos dicindo que a cousa saíra moi moita tradición teatral non che debe haber.
ben e gustara moito. Aínda bo foi. Eu non Incluso un neno do público, cando rematou
sei. Isto do galegués ou portulego (que eles a función, non puido evitar declarar voz en
toman por portuñol) ten a súa volta. Por unha peito: “Pois eu é a primeira vez que veño!”
banda é absurdo. Por que non habiamos de Pois sería. Espero que volva.
falar cada quen o seu? Logo non se entende? O espectáculo correu ben, dentro do que
E por outra, uns e outros somos incapaces cabe. As nosas interpretacións estiveron
de fuxir del, hai algo humano, algo de porse máis frouxas que nos días anteriores, pero
no lugar do outro, que inevitablemente nos a nosa capacidade de reacción vaise recu-
leva a ese híbrido estraño. A eterna peripecia perando e axiña chegaremos ao nivel que
portugalega. tiñamos a finais de decembro. A coordina-
A hora de diferencia pasa a súa tarifa. ción co novo equipo técnico tamén vai a
Tomamos un petisco rápido e embarcá- mellor. O público non ten queixa (véñen-
monos na viaxe de volta. Vaites, creo que nolo dicir ao camarín e transmítennos
ningún de nós se meteu nisto do teatro os parabéns do señor concelleiro) e nós
infantil para chegar a casa ás 4 da mañá. tampouco. Imos velo mar. E de volta, en vez
Nota: o grafiteiro de Chaves firma así: de pasar por Vilalba, probamos a ruta das
Labirinto. Pontes. Fico pampo, coma sempre, ante o
brutal complexo e a ostentosa chaminé. Co
9 de abril de 2005 coche aparcado á beira da estrada, Marcos
Función en Viveiro ás 6 da tarde do pregunta: para que carallo lle sacas fotos a
sábado 9. Voltamos aos horarios máis iso? Na miña mente mestúranse o protocolo
‘normais’ aínda que no teatro avísannos de Kioto e a arquitectura industrial, pero
que iso do teatro ás 6 da tarde non está a ter respóndolle algo a respeito do carallo (con
moita convocatoria. A ver que pasa. Viveiro perdón).

De volta en Santiago, Xabier entra en Descoñecemos demasiadas cousas dos

pánico ante a revelación do enésimo esque- musulmáns. Cada vez viven máis entre nós.
cemento do día. Afortunadamente, nada de Xa vai sendo hora de que nos informemos.
excesiva importancia. Por simple educación.
Non podo deixar de reseñar unha
escena que contemplamos na viaxe de 22 de abril de 2005
volta. Cansos de tanta estrada e da incó- Apoteose en Arteixo. O Centro Cívico a
moda viaxe –despistámonos un par de reventar de miudos. Chegáramos un pouco
veces– paramos a tomar algo e a repostar tarde á montaxe e saímos un pouco descen-
nunha gasolineira da autoestrada. Xa era a trados; non tivéramos tempo de facer unha
noitiña. Aparcamos o coche a uns metros boa proba de son e seguimos experimen-
dunha furgoneta. Cando baixamos, no tando con novas montaxes no DVD. Mais
lusco fusco reparamos en que había unha apenas ver aquela sala chea de cariñas
persoa de pé ao lado da furgoneta. Normal. expectantes, e logo de arrancar moi ben
Mentres púñamos as chaquetas, volvín na primeira escena, a cousa non fixo máis
reparar nela. Seguía inmóvil. Deille un que medrar de enerxía. De mañá nunca
toque aos outros e achegámonos con curio- estamos nas mellores condicións vocais, e
sidade. Foi entón cando puidemos distin- aquel día iso quedou patente xa nas probas
guir a alfombra que tiña debaixo dos pés de son. Quizáis por iso saímos coa inten-
descalzos. Era un home novo rezando en ción de tapar as carencias cunha dose extra
recollemento. Estou seguro de que escoitou de enerxía. A verdade é que nunca saíran
os nosos comentarios, discretos, cando tantas ‘morcillas’ (uiii...perigo!). O conto é
por fin descubrimos o que era. Mais non que desta vez, as máis delas saíron moi ben
se inmutou. Seguiu concentrado na súa e axudaron a que os rapaces se implicasen
estraña posición, moi pegado á furgoneta, máis... e de que maneira!
sesgado.Decatámonos de que estabamos Rematar, rematamos cansos e coa sensa-
molestando e demos volta. ción habitual de ‘podía estar mellor, pero
Entramos na cafetería discutindo se aínda menos mal’. A sorpresa foi que aínda
realmente a Meca quedaría na dirección ben non acabamos a última peza, a rapa-
que el indicaba e aventurando hipóteses zada estalou nun rebumbio de aplausos e
sobre cal é a maneira de orientarse nunha berros que nos deixou pampos.
noitiña neboenta, nun área de servizo desde Saudamos un pouco abraiados e aínda
onde non se poden distinguir nin a lúa nin non tiñamos o pé fóra do palco cando o
as estrelas. Tamén nos preguntábamos se berro unísono de ‘outrá!’ nos fixo voltar.
non lle sería mellor rezar tranquilamente Non tiñamos ningún bis previsto e come-
cando chegase á casa. Será que teñen unhas timos o erro de preguntarlle. Mimadriña!
horas marcadas para orar, ao por do sol, Vaia galiñeiro! Non houbo xeito de comu-
por exemplo? Será que andan con busola? nicarse. Ao final botámoslle unha –quizáis
Será prescriptiva a alfombra? Por iso son os non a máis apropiada– e saímos, vaia,
grandes especialistas en alfombras? quixemos saír do escenario.

De súpeto un grupo de nenos (mandaban para acomodar a tódolos escolares nunha

as nenas) achegouse á boca berrando. Estaban soa tanda. O escenario tampouco facilita
histéricos. Achegueime un pouco asustado. moito o traballo. Experimentamos diversas
Dirixinme a unha nena que con bágoas nos colocacións e cando xa estabamos acabando
ollos e case esmagada polos que empurraban a montaxe, tivemos que cambiar de novo as
desde atrás, chiaba: “Aquí! Aquí!”. Abaixeime. pantallas por falta de tiro dos proxectores.
“Fírmame! Fírmame!” berrou fora de si ache- Ao final non tivo mal.
gándome un programa. Eu non sabía onde A primeira función, ás 11:15, correu sen
meterme. Asinei e deille a folla. E logo ela grandes problemas –quizáis con máis erros
berrou: “E agora que me firme o Tonecho”. dos habituais– e a da tarde, ás 4, xa foi máis
“Que Tonecho?” repuxen eu. “Si! O Tonecho! fina e moito máis dóce grazas á presenza
Non nos engañas! Cachámolo! É o da guitarra! dos pequeniños que ocupaban uns bancos
Sabemos que é o Tonecho!” Intentei desfacer corridos na primeira fila. Seica os da mañá
o erro, pero non houbo maneira. Saín de alí dixeran que estaba tan ben, que as profes
escapado aproveitando que os profes estaban dos de 4 anos animáronse a traelos á tarde. O
a ocupar o escenario para proceder a unha resto eran todos de 6 a 11, e para ese público
entrega de premios escolares. selecto sempre é un pracer traballar.
Quen coñeza a Marcos e ao Tonecho Entre unha e outra tivemos tempo de
(supoño que se referían ao pequeno) ben disfrutar do sempre exquisito xantar da
verá que calquera parecido só pode ser Casa Anido. Non hai mellor sitio no mundo
producto de algún tipo de alucinación. –por emprazamento e arte culinaria– para
Comentando o suceso no camarín non disfrutar do salpicón e a pescada, dúas das
achábamos explicación. Home, Marcos súas especialidades.
estivo especialmente simpático nas súas Voltamos a Santiago con pena. A prima-
intervencións, levaba unha pucha tapán- vera comeza a locir fermosa na Ría de
dolle a cabeza, e si, tamén é das Rías Baixas, Muros.
pero máis de aí... o único que queda é flipar
co poder narcótico da televisión e pór en 30 de abril de 2005
dúbida os propios méritos. Supoño. Para que me pedirían 70 cartaces os do
Concello da Estrada? Hoxe chegamos un
28 de abril de 2005 pouco antes de tempo porque temos de novo
Función doble en Muros. Mañá e tarde. cambio de técnico e témolo que adestrar.
O primeiro que hai que facer cando se chega Fomos tomar un café no medio da montaxe,
á Casa da Cultura de Miraflores é lembrarse logo fomos xantar. Pensas que vimos algún
do xenial arquitecto que decidiu que o audi- cartaz do espectáculo en toda a Estrada?
torio tiña que estar na planta baixa, na que Nada. O único que había por todas partes eran
non hai acceso posíbel de vehículos para a cartaces dos Lunnis que tiñan o circo montado
descarga. Ala ascensor! Xenial. ás portas da vila. Estache ben a competencia.
O da doble función debíase a que as redu- O Teatro Principal foi rehabilitado recen-
cidas localidades do auditorio non daban temente e deixárono bastante a xeito. Só lles

faltou investir un pouco máis (e mellor) no Remata aquí un abril intenso. Non
equipamento técnico e non caer no fallo de temos máis actuacións á vista. A próxima
sempre: colocar o control técnico alá arriba e celebración das eleccións galegas semella
detrás dun cristal. Pero non tén mal. O esce- ter paralizado o aparato cultural. Sairán
nario é amplo. O patio de butacas tamén. proximamente novas actuacións da Rede do
Non hai moito movemento antes da IGAEM e esperamos colocar canto antes un
función. A xente tarda en chegar, vaise paquete de 12 actuacións que concertamos
retrasar o comezo. Polo visto a xente chega coa Fundación Caixa Galicia. De momento,
tarde sistemáticamente. Apareceu pola tarde toca esperar. Xa sabedes que podedes estar
alguén do Concello, estaba pero logo xa non ao tanto en http://www.psicofonica.com/
estaba, non lembro o nome, non tiña moito trabalinguas.html
interés. Só nos acompañou toda a tarde un
chaval do grupo de teatro do instituto que Epílogo
foi o único que realmente nos axudou. Era E ata aquí chega, de momento, a bitá-
moi simpático e estaba moi interesado. cora dos Trabalinguas. No momento de
Esperaba que viñera a xente dunha mandar este texto, xa temos unha chea de
asociación cultural que se puxo en contacto datas marcadas que podedes consultar na
con nós o ano pasado intentando contratar nosa páxina web. A medida que as vaiamos
unha función. Asociación Mistura. Non facendo, iremos xuntando as crónicas ao
tiñan cartos abondo, pero alegráronse cando noso diario. Non sei canto tempo estaremos
viron que íamos ir pola Rede. Eu prometín con este espectáculo en cartel. O que sei é
regalarlle uns discos, só por ter un detalle. que co paso das funcións vou tendo unha
Pero non apareceron despóis da función. maior percepción de como funciona a polí-
Non sei se foron ou non. tica cultural deste país, e tristemente, non
Ao final houbo apenas media entrada. Un se diferencia moito daquela que nos tocou
público máis ben frio. John, o técnico que vivir hai quince anos cando empezabamos
aquel día nos sacou do apuro, fixo un traballo a intentar cambiala a base de traballo e kiló-
excelente e saiu unha función sen fallos. metros de estrada. Os meus apontamentos
Nazaret, a falta de xente, tívose que encargar son apenas impresións e comentarios, sen
das proxeccións. Estaba moi nerviosa, pero afán analítico, pero espero facer con eles
tamén fixo o traballo perfectamente. Nós algún día un traballo máis rigoroso por se lle
fixemos unha función máis. Un pouco ruti- presta a alguén o suficientemente inxenuo
naria, quizáis. Antes de saír ao palco vimos como para montar un grupo de teatro no
como brillaba fóra o sol da tarde de domingo. futuro próximo. Polo momento, só espero
Ao lonxe soaba a megafonía dos Lunnis. que, se ben non de moito proveito, estas
Recollemos nun tris e chegamos a nosas peripecias vos servisen de entrete-
Santiago antes de vir a noite. mento.

ADRA – 105

Presidente da Asociación Cultural e Pedagóxica
Ponte...nas Ondas!
“A cultura do norte de Portugal e a da Galiza é exactamente a mesma cultura.

Como é tamén a cultura do occidente de Asturias, da parte da zona esa do Bier-
zo. En fin, todas as terras limítrofes forman parte culturalmente desta que, en
fin, chamamos tamén moitas veces, por iso, lle chamamos cultura do noroeste,
non cultura de Galiza.”
“ E, en xeral, en todos os aspectos da cultura, sobre todo deste da cultura po-
pular, o norte de Portugal –o sur xa non tanto, claro, porque está influído por
outros elementos–, pero do norte de Portugal e de Galiza é o mesmo.”
Xaquín Lorenzo
Segundo a UNESCO, enténdese por Pa- seguintes condicións:

trimonio Inmaterial como“ o conxunto de • Ser un patrimonio aínda vivo
formas da cultura tradicional e popular ou • Ter manifestacións de excelencia
folclórica, quer dicir, as obras colectivas que • Estar en perigo de desaparición
emanan dunha cultura e se basean na tradi- • E, cando se trata dunha Candidatura
ción. Estas tradicións transmítense oralmen- Multinacional, debe ter manifestacións
te ou mediante xestos e modifícanse co deco- que respondan a un substrato común
rrer do tempo através dun proceso de recre- compartido entre varios países.
ación colectiva. Inclúense nelas as tradicións
orais, os costumes, as línguas, a música, os Como nace esta candidatura?
bailes, os rituais, as festas, a medicina tradi- A Candidatura “ As tradicións orais ga-
cional e a farmacéutica, as artes culinarias lego-portuguesas “ é unha iniciativa promo-
e todas as habilidades especiais relaciona- vida por Ponte...nas Ondas! na que partici-
das cos aspectos materiais da cultura, tales pan a Rede de Escolas Asociadas á UNESCO
como as ferramentas e o hábitat.” así como asociacións, entidades e instituci-
Para que este patrimonio sexa conside- óns do Norte de Portugal e de Galiza.
rado Obra-Mestra do Patrimonio Oral e Desde 2001, data na que a UNESCO rea-
Inmaterial da Humanidade a UNESCO lizou as primeiras proclamacións das Obras
considera imprescindíbel que satisfaga as Mestras do Patrimonio Inmaterial, a Aso-

106 – ADRA SANTIAGO VELOSO TRONCOSO
ciación Cultural e Pedagóxica Ponte...nas xeito, indícase que os gobernos tratarán de

Ondas! promoveu, en escolas da Galiza e do lograr unha participación o máis ampla po-
Norte de Portugal, a dinamización deste pa- sible das comunidades, os grupos e os in-
trimonio común. dividuos que crean, manteñen e transmiten
Un traballo de incorporación ás escolas este patrimonio e asocialos activamente á
dun patrimonio que habitualmente é alleo xestión do mesmo.
aos currículos escolares, unha cultura que é Esta Convención, que entrará en vigor
considerada como un legado dos máis vellos unha vez que sexa ratificada por un núme-
e que se transmite nos fogares. Mais isto sa- ro establecido de Estados, suporá un notá-
bemos que hoxe non é así. Os cambios so- bel avance na preservación e transmisión
ciais das últimas décadas están a producir de moitas expresións culturais de carácter
unha primacía da cultura “audiovisual” e inmaterial que están en serio risco de desa-
unha marxinación daquelas manifestacións parición en moitos lugares.
que non incorporan unha forte compoñen- O máis negativo desta Convención é o
te “mediática”. Ao mesmo tempo, o proceso cambio de procedemento no proceso de xé-
de abandono dos sistemas tradicionais de nese e presentación das candidaturas. Até o
vida no rural e o trasvase da súa poboaci- de agora, a iniciativa parte da sociedade civil,
ón a contextos cada vez máis urbanos fan dos portadores deste patrimonio. Finalmente
que moitas expresións que tiñan un espazo son os gobernos os que recollen esta deman-
e unha razón de ser asociadas a unha vida da e fan a presentación da candidatura pro-
adaptada a un medio natural sexan abando- posta á UNESCO, quen mediante un xurado
nadas ou desvalorizadas. internacional falla as proclamacións. Cando
Esta é a razón pola que cremos que des- a nova Convención entre en vigor, haberá
de o sistema educativo se debe emprender unha lista representativa que será elaborada
un plan de incorporación deste patrimonio por un comité da UNESCO coas propostas
inmaterial galego-portugués aos currículos dos Estados. A partir de entón non haberá
escolares como medio para garantir a trans- máis proclamacións. Este cambio cremos
misión deste patrimonio ás novas xeracións. que vai restar impacto e protagonismo so-
Neste sentido, a nova Convención do Patri- cial ás candidaturas xa que serán os Estados
monio Inmaterial, aprobada pola UNESCO quen inscriban na lista aquelas manifestaci-
en decembro de 2003, outorga ao mundo da óns que crean conveniente.
educación un papel destacado. Contémplan- As primeiras proclamacións das Obras
se neste texto o estabelecemento de progra- Mestras do Patrimonio Inmaterial de 2001,
mas educativos de sensibilización e difusión segundo a propia Unesco recoñece, tiveron
aos xoves, programas educativos destinados un gran efecto e espertaron sensibilidades
a comunidades e grupos interesados, activi- sobre a necesidade de emprender accións
dades de fortalecemento de capacidades en de salvagarda deste patrimonio intanxi-
materia de salvagarda, xestión e investigaci- ble. Este efecto chegou ás ribeiras do Miño
ón científica así como medios non formais e levou ao ámbito de Ponte...nas ondas! a
de transmisión destes saberes. Do mesmo necesidade de incorporar esta parte do pa-

O PATRIMONIO INMATERIAL – 107
trimonio como un contido prioritario para • Unha rica literatura oral, músicas e dan-
o seu labor. zas. As regueifas, ou cantares de desa-
Desde esa data comezou a xestarse a ela- fio improvisados, son unha boa mostra
boración desta Candidatura, constituíndo desta literatura oral, como o son tamén
un proceso modélico segundo as directrices as variadas lendas, contos, cantigas, ro-
da UNESCO, que considera que as candida- mances, refráns e adiviñas que aínda se
turas de Patrimonio Inmaterial deben partir conservan, na memoria dos máis vellos.
da sociedade civil e dos portadores do pa- • Formas de cultura vinculadas ao medio
trimonio, lograr as adhesións e complicida- ecolóxico marítimo, con embarcacións
des das asociacións e finalmente seren as típicas como a dorna, a gamela ou o caro-
institucións as que recollan esta demanda cho, así como a lembranza dun sistema
e presenten formalmente a candidatura. gremial de división de funcións e de be-
Este é o caso da candidatura presentada na neficios entre as tripulacións, ou o apro-
sede da UNESCO en París o 18 de outubro veitamento do argazo depositado polo
de 2004 por Portugal e España para optar mar nas costas e usado para fertilizar as
á 3ª proclamación das Obras Mestras do terras.
Patrimonio da Humanidade previstas para • Unha cultura agraria nos vales máis ri-
novembro de 2005. cos con predominio de cultivos como o
millo ou a viña. Así como os coñecemen-
Ámbito xeográfico desta tos tradicionais sobre plantas e animais.
candidatura Nas zonas de montaña desenvolveuse
O Patrimonio que constitúe o obxecto unha cultura centrada na creación de
desta Candidatura ten como punto de orixe gando e no cultivo do centeo, que deu
a rexión constituída pola Galiza e o Norte lugar á creación de formas relacionadas
de Portugal, pero encóntrase espallado por co aproveitamento do inculto – montes
fóra deste territorio orixinario, con presen- comunais, veceiras de gando ou rabaños,
za en todo Portugal e, como portugueses e cabalos,etc..
galegos sempre o levaron consigo na súa • Persisten habilidades, saberes artesanais
bagaxe, hoxe podemos encontrar manifes- e oficios que se gardan na memoria oral.
tacións un pouco por todo o mundo, desde A vestimenta tradicional, e os enfeites
o Brasil a África, desde América a Ásia. que a acompañan, é tamén revelador
dun saber artesanal baseado en materias
A candidatura das tradicións primas, como o liño e a la, producidos
orais galego-portuguesas nesta área desde tempos pre-históricos.
O patrimonio inmaterial común a ambas • Unha simboloxía marcada polo contexto
comunidades abarca un extenso conxunto histórico e ecolóxico que identifica unha
de manifestacións que dunha maneira cícli- consciencia cun referente cultural idén-
ca se reproducen peridicamente e das que tico.
unha boa parte delas están asociadas a terra • Un universo festivo que tradicionalmen-
e ao mar: te se adaptou aos ritmos da natureza e do

108 – ADRA SANTIAGO VELOSO TRONCOSO
ano, con festas do ciclo anual, festas dos datura das Tradicións Orais Galego-Portu-
patronos e romarías. Celebracións como guesas implicará:
o Entroido, en diversas localidades de • A súa promoción pola UNESCO atra-
Ourense e de Trás-os-Montes, conservan vés de todos os medios ao seu dispor no
máscaras que remontan, polo menos, aos mundo enteiro. A repercusión que este
tempos medievais. O mesmo sucede con recoñecemento presupón tórnase aínda
celebracións como o Corpus, que manti- máis importante ao atinxir un patrimo-
vo vellas danzas gremiais ou a Coca. nio compartido por ambas comunida-
• Falas, que apesar das súas variantes dia- des, que se estende por todo o territorio
lectais e a influencia da lingua dos respec- e que as comunidades da diáspora leva-
tivos estados, conservan afinidades léxi- ron consigo polo mundo.
cas, fonéticas, morfolóxicas e sintácticas • A garantía de que este rico patrimo-
evidentes. A orixe común da lingua gale- nio será convenientemente protexido
go-portuguesa mantén aínda sistemas lin- de acordo co estabelecido pola Unesco
güísticos próximos a este tronco común, na Convención do Patrimonio Inmate-
presentes en ambas as comunidades. rial.
• O desenvolvemento do turismo asociado
Características desta candidatura a estas manifestacións culturais disper-
Esta candidatura presenta algunhas casas por todo o territorio, o que producirá
racterísticas que a tornan única, até ao mo- un maior aproveitamento e incremento
mento: das estancias, repercutindo na creación
• É a primeira en ser promovida por esco- dun desenvolvemento sustentábel e en-
las de dous países, co acompañamento dóxeno.
da sociedade civil e das respectivas insti- • Un selo de calidade para todas as ma-
tucións. nifestacións tradicionais que baixo este
• É a primeira na que participan como receñecemento internacional poderán
promotoras escolas da rede PEA da ser convenientemente postas en valor
UNESCO. como signo de identidade dunha cultura
• É a primeira candidatura multinacional común.
presentada por dous países pertencentes • O recoñecemento a un labor pioneiro re-
á actual Comunidade Europea. alizado desde as escolas de dous países
da Unión Europea na defensa, asunción
Vantaxes da proclamación e valorización dun patrimonio inmate-
A proclamación pola UNESCO da candi- rial compartido.

ADRA – 109
O Códice López Ferreiro1
No Museo do Pobo Galego estase a é a versión romanceada que se fai do texto

formar, dende fai algún tempo, un arquivo latino chegando incluso a afirmar que “debe
con fondo antigo, procedente na súa inventariarse entre los monumentos de la
maior parte, de doazóns privadas Entre a literatura gallega, más que entre los de la
documentación, podemos destacar dous castellana” 3
pergameos que conteñen parte dun antigo
códice bilingüe do Liber Iudiciorum ou Do Liber Iudicorum ó Fuero
Fuero Juzgo, propiedade de Ricardo Blanco Juzgo
Cicerón e doados ó Museo xunto con outros A formación do Liber Iudiciorum
documentos, polos seus herdeiros, a familia inscríbese dentro do proceso histórico de
Acuña Castroviejo. formación e consolidación da monarquía
Os pergameos foron publicados por visigoda. Cando logran facerse ca Penín-
primeira vez por López Ferreiro na obra sula inician unha política de unificación
“Fueros Municipales de Santiago y su e centralización das distintas poboacións,
Tierra” onde realiza un pequeno estudo nun territorio totalmente fragmentado
e transcrición dos textos que lle facilita trala desintegración do Imperio Romano.
“Jacobo Pedrosa de Ulloa... y que pertene- Un dos elementos indispensables para
cieron á un Códice que contenía el texto lograr dita cohesión será a elaboración
latino del Fuero Juzgo, intercalando en dun texto legal escrito e unitario. Así unha
cada Ley la correspondiente traducción en vez centralizado o poder, nun intento de
romance2”. lexitimar o seu goberno, empezan a crear
López Ferreiro menciona no libro a exis- os primeiros textos legais propios. Pouco a
tencia de seis folios con fragmentos do Libro pouco vai xurdindo un dereito “visigodo”,
III, Tit. 5º e 6º; Libro IV, Tit. 1º; Libro VII, que toma como punto de referencia, ante
Tit. 1º, 2º e 5º, do Liber Iudiciorum ou Fuero a ausencia dunha tradición legal escrita
Juzgo cuxa particularidade máis destacable propia, o dereito romano, concretamente
1 Nome dado ó codice polo profesor Otero Varela en honor o seu descubridor.
2 LÓPEZ FERREIRO, A.; Fueros municipales de Santiago y su tierra, pp. 695-710.
3 Ibidem

110 – ADRA PATRICIA GÓMEZ ESPAÑA
Fuero Juzgo. Anotacións a marxe e “signum manum”. Fondo Blanco Cicerón
o dereito posclásico ou baixoimperial.4. zado, aprobado pola asemblea de bispos e

O primeiro monarca en dictar un código referendado polo ministro Aniano. Neste
legal foi Eurico (466-488), aínda que xa con texto recóllense unha serie de leges e iura
anterioridade Teodorico promulgara algu- romanos e constitúese como unha continua-
nhas leis comúns para a poboación visigoda ción do incompleto Codex Teodosiano.
e hispanorromana. O texto de Eurico mestu- Leovixildo (568-586) retoma a labor
raba o dereito romano vulgar cas costumes lexisladora e compiladora dos seus antece-
visigodas. sores e realiza o denominado Codex Revisus,
Posteriormente Alarico, no ano 506 un novo código baseado no Código de
realiza un novo código denominado Código Eurico, revisado e máis romanizado, cunha
Alarico o Breviario Aniano, mais romani- tendencia máis unificadora. Será durante o
4 Existen diferentes teses sobre a formación e vixencia do dereito godo; unhas, as tradicionalistas, defenden a personalidade do Dereito
godo, é decir, manteñen que durante un período de tempo existíu unha dualidade de leis, as que rexían ó pobo godo e as que lexilaban
ós hispanoromanos, outras teses, as revisionistas, defenden que a lexislación escrita do reino visigodo alcanzou un ámbito de vixencia
territorial, de aplicación xeral e ca promulgación dun novo código derogábase o anterior.

O CÓDICE LÓPEZ FERREIRO – 111
reinado de Recesvinto (653-672) cando se feito que dará lugar a forma “vulgata” do
cree o denominado Liber Iudiciorum, resul- texto e que permanecerá vixente o longo de
tado da asimilación e compilación de leis toda a Idade Media.
polos distintos monarcas e que foi promul- A chegada dos musulmáns no 711,
gada por Recesvinto, sendo revisado por supuxo a ruptura da unidade territorial.
San Braulio e aprobado no VIII Concilio A inexistencia dun poder político forte e
de Toledo no ano 654. Este era un texto unitario capaz de cohesionar e unificar as
eminentemente práctico, de carácter xeral e distintas poboacións da España cristiá será
de validez en todo o territorio, onde se reca- a causa da aparición dunha gran diversi-
daban 500 leis, 300 procedentes do Código dade de ordenamentos xurídicos, “tendentes
Levixildo, e 200 compiladas por Chisdan- a formas de autogobierno desembocando en
vinto e Recesvinto, divididos en 12 libros, los consiguintes abusos señoriales” 5, a vez
seguindo a estructura do Código de Teodosio, que facilita a aplicación dun dereito consue-
precedidos dun proemio e onde cada un dos tudinario e de carácter localista, moi diver-
libros contiña varios Títulos, que indicaban sificado que aínda en moitos casos teñen
a materia ou tema a tratar, subdivididos, a como base o antigo Liber Visigothorum.
vez, en pequenos apartados. A penetración na Península, durante
As leis abarcaban aspectos tan variados a Baixa Idade Media, dunha nova cultura
como a labor e función do bo lexislador (L. de xuristas formados no Dereito Romano
I), os xuízos (L.II), os casamentos e nace- Canónico, en centros como os de Bolonia
mentos (L.III), as liñaxes (L.IV), as compras ou Francia, e que actúan como asesores
e vendas (L.V), as penas e castigos (L.VI), de reis e príncipes ou ben como xuíces ou
os furtos e enganos (L.VII), o comercio (L. redactores das novas leis, supón o inicio
XI), e a regulación e “defensa da fe” contra dunha nova etapa na historia do dereito
os xudeus. español, tendente ó centralismo e unifica-
A codificación vai dende aspectos ción do dereito. Este “novo” dereito, máis
do dereito procesual, penal, privados ata técnico e menos literario có dereito tradi-
algúns do dereito público, conxugando o cional, convértese no eixe vertebrador do
dereito romano teodosiano e o dereito de estado, elemento indispensable para levar a
base consuetudinario propio. cabo o proceso de unificación territorial tan
Ervigio, no ano 680 modifica e revisa no ansiado.
XII Concilio de Toledo o Liber Iudiciorum. Aínda así durante os séculos XIII e XIV
A parte da edición oficial e as poste- continuaron coexistindo no territorio distintos
riores revisións de Égica ou Érvigio, dende ordenamentos xurídicos. Monarcas como
o século VII o Liber Iudiciorm sufriu nume- Fernando III, nun intento de superación
rosas modificacións e alteracións producidas deste pluralismo, outorgará as novas cidades
polas actuacións de xuristas “anónimos”, reconquistadas un mesmo texto legal, o Liber
5 OTERO VARELA, A.; El Códice López Ferreiro del Liber Iudiciorum.

Iudiciorum, modificado e adaptado nalgúns

casos particulares, agora traducido ás distintas
linguas romances co nome Fuero Juzgo.
As Partidas de Afonso X representan
o triunfo do dereito romano-xustinianeo
quedando o antigo dereito como elemento
suplementario do dereito común ou como
complemento dos dereitos locais.
Ó Museo do Pobo Galego só chegaron
catro dos seis folios mencionados por López
Ferreiro, concretamente os correspondentes
ó Libro VII, De los Furtos e de los Enganos,
partes do Tit. 1º, Tit. 2º e tamén partes do
Tit. 5º, este último só na súa versión latina.
O que máis chama a atención destas leis é a
dureza e severidade dos castigos impostos,
sobre todo no campo do dereito penal, exem-
plos como o recollido no Libro VII, Tit. II “el Libro VII, Tit. 1, letra capitular decorada con
servo le furtara o quanto dano le fezera, et fondo de filigrana vexetal
el servo receba C. azotes”6 son frecuentes. A

servidume por parte do debedor insolvente
ou o desterro tamén son castigos contem- A maioría das leis contidas no códice do
plados, aínda que de menor aplicación. Museo son Antiguas Lee, polo tanto promul-
Son destacables as leis referentes á gadas con anterioridade a Recesvinto.
“infamia” e perxurio, que invalidan ó Manuel de Lardizábal7 realizou unha clasifi-
xulgado para dar testemuño, a delación cación das leis según a súa procedencia, así
infundada, prevaricación e a falsificación teríamos leis dadas directamente polo rei,
de documentos, todos eles castigados seve- as establecidas nos concilios, as leis antigas
ramente, igual có furto. procedentes de códigos romanos, e por
A pesar da dureza das leis é curioso o último leis das que se descoñece o seu artí-
especial fincapé que se fai sobre a “vontade” fice; estas levarían a rúbrica “antiga”. Todas
ou “intencionalidade” do delito xa que se as leis posteriores a Recaredo levan o nome
considera que non se pode contemplar do monarca cas promulga.
como delito aquela cousa feita sen intención Os dous pergameos son de textura
a vez que tamén é salientable o intento de rugosa, dura e pouco uniforme, formando
erradicar a antiga “Lei do Talión”, aínda que un total de catro folios de 23x6 cm. pautados
é probable que esta aplicárase como castigo e sen foliación, divididos, cada un deles, en
noutro tipo de delitos. dúas columnas con 34 liñas.
6 L.VII, Tit. II, V

7 FUERO JUZGO o LIBRO DE LOS JUECES, pp. 9-14

O CÓDICE LÓPEZ FERREIRO – 113
A letra do códice é gótica, clara e regular, pero a manipulación e o paso do tempo

con poucas unións e abreviaturas. As tintas fanse evidentes nas esquinas e nos bordes
empregadas, posiblemente de orixe metá- dos pergameos, o mesmo que no centro
lica, son diferentes, a de cor ocre para a onde aparecen algunhas manchas de humi-
redacción do texto e as tintas vermellas, dade pero que non dificultan a lectura.
verdes e azuis para as letras capitais ou Os carácteres paleográficos levaron a
epígrafes iniciais de cada título. A uniformi- López Ferreiro a establecer o marco crono-
dade que se pode observar na escritura do lóxico para o texto en torno o século XIII,
texto fai pensar nunha única man na elabo- concretamente nos últimos anos do reinado
ración do mesmo. de Afonso IX, momento no que se empezan
Outro aspecto destacable é a decoración, a realizar as primeiras traducións a lingua
sinxela pero de factura fina que aparece nas romance das leis, facilitando así a labor dos
letras iniciais alternando as cores vermellas, xuristas.
moi brillantes, verdes ou azuis sobre un En definitiva, é indubidable o valor
fondo de filigrana vexetal. histórico do “notabilísimo códice gallego”,
Nas marxes, bastante amplas, debúxanse expresión empregada por Rafael de Ureña
uns curiosos símbolos, en forma de mans Smenjaud ó referirse ós pergameos tanto
moi estilizadas que sosteñen un punteiro como fonte do dereito, xa que constitúe
e cuxa función sería chamar a atención do unha das contribucións visigodas mais
lector sobre o que se está sinalando, identi- relevantes ó mundo xurídico español, ou
fícanse como “signum manum” e son moi como, reivindica López Ferreiro, polo seu
característicos dos documentos notariais valor lingüístico, idea compartida polo
dos séculos XII e XIII. Aparecen tamén profesor Otero Varela o afirmar que “parece
pequenas inscricións e correccións posible- bastante claro que el Códice López Ferreiro
mente de épocas posteriores. es anterior a las traduciones oficiales, y
En xeral o códice presenta un estado de tiene el aspecto de ser, precisamente el
conservación bastante bo, o feito de que estadio intermedio de la evolución lingü-
“se hallasen sirviendo de forros de antiguos ística sufrida en el Liber Iudiciorum hasta
protocolos”8, permitiu que non se perdesen llegar a ser el Fuero Juzgo”9.
Bibliografía
FUERO JUZGO o LIBRO DE LOS JUECES.– Barcelona:Zeus ed., 1968.
GARCÍA-GALLO, Alfonso; Manual de Historia del Derecho Español.– Madrid, 1959.
LÓPEZ FERREIRO, A.; Fueros Municipales de Santiago y su Tierra. –Madrid, 1975
MINGUJON ADRIÁN, Salvador; Historia del Derecho Español.– Barcelona: Labor, 1927.
8 LÓPEZ FERREIRO, A.; Fueros Municipales de Santiago y su Tierra pp. 695-710.

9 OTERO VARELA, A.; El Códice López Ferreiro del Liber Iudiciorum: notas sobre la aplicación del Liber Iudiciorum y el carácter de los
fueros municipales.

OTERO VARELA, A.; El Códice López Ferreiro del Liber Iudicioru: notas sobre la aplicación del Liber
Iudiciorum y el carácter de los fueros municipales. AHDE, 29.– Madrid, 1959
PETIT, Carlos: Iustitia Gótica: historia social y teológica del proceso en la Lex Visigothorum..– Huelva:
Bartolomé de las Casas (Universidad de Huelva); 3, 2001
ROMERO TALLAFIGO, Manuel; Arte de leer escrituras antiguas: paleografía de lectura– 3ª ed.–
Universidad de Huelva.– Huelva, 2003.
RODRÍGUEZ ENNES, Luis; Historia do Dereito de Galicia.Manuais da Universidade de Vigo; 5.– Vigo, 2000
SARRABLO AGUARELES, Eugenio; Nociones de diplomática: según las obras de Giry, Bouard, Muñoz,
Rivero, etc.– Madrid, 1941
UREÑA Y SMENJAUD, Rafael: La legislación gótico-hispánica(Leges antiquiores, Liber Iudiciorum): estudio
crítico. Pamplona, 2002
SIGNO: revista de la historia de la cultura escrita, nº 4. Alcalá de Henares, 1997

ADRA – 115
Normas para presentación de orixinais
1.- Artigos. Os orixinais deberán enviarse a:

ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego.
Museo do Pobo Galego
San Domingos de Bonaval
15703 Santiago de Compostela
2.- ACEPTACIÓN DE ORIXINAIS: O Consello Editorial de ADRA decidirá a aceptación ou

non dos traballos presentados. Garantirase o anonimato dos autores e das autoras daque-
les traballos presentados e non publicados.
A publicación dos artigos non dá dereito a remuneración ningunha.
Os dereitos da edición son propiedade do Museo do Pobo Galego. Das fotografías e dos
textos os autores e as autoras.
3.- PRESENTACIÓN: os artigos irán precedidos dunha folla na que figure. Nome dos autores
e autoras, enderezo postal, teléfono e correo electrónico.
4.- FORMATO: os orixinais presentados deberá remitirse unha copia en formato dixital (que
sexa compatíbel co programa word) e un exemplar mecanografado en DIN A4 por unha
soa cara a 1,5 de espazo e en follas numeradas. Os artigos deberán ter o título e o nome
dos autores e das autoras.
5.- EXTENSIÓN: os traballos non deberán superar unha extensión de 20 follas incluída a
bibliografía e notas a pé de páxina.
6.- BIBLIOGRAFÍA: presentarase alfabeticamente ao final do artigo. Exemplos:

BRAÑA REY, FÁTIMA (1998) “Adapatacións ou cambios. A sala do mar do Museo do Pobo
Galego”. Antropológicas, nº2, Porto, pp. 141-156.
GONDAR PORTASANY, MARCIAL (1987) A morte. Santiago de Compostela, Museo do Pobo
Galego.
7.- CORRECCIÓN DE PROBAS: os autores e as autoras recibirán unha soa proba de imprenta
xa paxinada e terán un prazo máximo de dez días para a súa corrección.

Revista Adra 1.indd 1 29/4/08 15:35:06
ADRA
ADRA • Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego • Nº0 • Santiago de Compostela, 2005
Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego
Nº0 Santiago de Compostela, 2005
Evocaçoes: Um polígrafo galeguista, a etnografía e a

presença da morte na Galiza contemporânea
ANTONIO MEDEIROS
Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura popular

galega durante o século XIX
A decoración nos espadeleiros e espadelas do val de Vea

(A Estrada- Pontevedra)
MANUEL RODRÍGUEZ CALVIÑO E BELÉN SÁENZ-CHAS DÍAZ

MANUEL VILAR
Museo da Emigración e de Galicia.

ALBA TIZÓN

FERNANDO REYES

PEPE SENDÓN

Portada Adra.indd 1 29/4/08 15:33:56

Folklore e Historia Sobre Alguns Usos Da PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Folklore e Historia Sobre Alguns Usos Da PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ADRA

Evocaçoes: Um polígrafo galeguista, a etnografía e a

Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura popular

A decoración nos espadeleiros e espadelas do val de Vea

Unha visión dos museos e do patrimonio en Irlanda

Museo da Emigración e de Galicia.

Música Antiga e Galicia

Bitácora en dique seco, ou como saír de xira sen paraugas

O Códice López Ferreiro

Portada Adra.indd 1 29/4/08 15:33:56

Evocaçoes: Um polígrafo galeguista, a etnografía

Revista Adra.indd 1 29/4/08 15:33:15

ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego.

Representantes dos socios e socias:

Deseño e maquetación: ocumodeseño

Depósito Legal: C-2367-2005

© da edición: Museo do Pobo Galego.

Revista Adra.indd 2 29/4/08 15:33:16

O MUSEO DO POBO GALEGO NACE NO CONTEXTO POLÍTICO DA

Segundo o dicionario, adra é a parte que corresponde a un veciño na

Revista Adra.indd 3 29/4/08 15:33:16

Evocações: Um polígrafo galeguista, a etnograﬁa

Conheci pessoalmente D. Antonio pelo título escolhido para a sua biograﬁa

Revista Adra.indd 5 29/4/08 15:33:18

Nascido em 1905, D. Antonio era na

Revista Adra.indd 6 29/4/08 15:33:18

Revista Adra.indd 7 29/4/08 15:33:19

Os objectos de estudo do Seminario foram do que efectivamente lido, para além de

Revista Adra.indd 8 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 9 29/4/08 15:33:19

3. Em anos recentes, quem conhecesse

Revista Adra.indd 10 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 11 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 12 29/4/08 15:33:19

A segunda do conjunto de quatro cola- podia ser rastreada em autores precedentes

Revista Adra.indd 13 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 14 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 15 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 16 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 17 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 18 29/4/08 15:33:19

Folklore e historia. Sobre algúns usos da cultura

FERNANDO PEREIRA GONZÁLEZ

Limiar creación colectiva transmisora de valores

Revista Adra.indd 19 29/4/08 15:33:19

unha análise rigorosa do desenvolvemento primeiro deles é o “comunalismo”, é dicir

Revista Adra.indd 20 29/4/08 15:33:19

rais como supervivencias de xeitos de vida fora obxecto de persecución e de desprezo.

Revista Adra.indd 21 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 22 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 23 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 24 29/4/08 15:33:19

Revista Adra.indd 25 29/4/08 15:33:19

a crenza en meigas e trasnos; e, en xeral, litude os feitos do Medulio. Esta extraordi-

Revista Adra.indd 26 29/4/08 15:33:19

na “mitoloxía popular” galega. Os resul- galega, ou as outras tradicións europeas, e as

Revista Adra.indd 27 29/4/08 15:33:19

a devoción que os seus paisanos sentían berada, se mantiña ignorante e enganada.

Revista Adra.indd 28 29/4/08 15:33:19

zaban a identidade diferenciada do pobo mente arraigado, seguía a pensar e a actuar

Revista Adra.indd 29 29/4/08 15:33:20

Revista Adra.indd 30 29/4/08 15:33:20

Revista Adra.indd 31 29/4/08 15:33:20