SKADARSKO JEZERO

STUDIJA POTENCIJALA ZA ODRŽIVI PROSTORNI RAZVOJ

 SADRŽAJ

Uvod
Prirodne karakteristike Uvod 3
Reljef i geološke karakteristike 4
Klimatske karakteristike 5
Seizmološka aktivnost područja 6
Biljni i životinjski svijet 6
Potencijali 9
Opasnosti 10
Ka održivom razvoju 11
Zaključak 13

Kulturni pejzaž Uvod 15

Kulturni pejzaž Skadarskog jezera 16
Potencijal i opasnosti 19

Socio-kulturna osnova Uvod 21

Demografska situacija u regionu 22
Kulturne osobine stanovništva 23
Način i kultura stanovanja 23
Etnološke i ekonomske osobine stanovništva 24

Infrastruktura Uvod 25
Saobraćajna infrastruktura 26
Hidrotehnička infrastruktura 28
Elektroenergetska infrastruktura 29
PTT saobraćaj i telekomunikacije 29
Sakupljanje i odlaganje otpada 29
SKADARSKO JEZERO
 Privreda Uvod 31
Industrija 32
Poljoprivreda 32
Stočarstvo 32
Turizam 33
Potencijali 35
Ograničenja i rizici 37

Naselja Uvod 39
Opšte karakteristike naselja Skadarskog jezera 40
Mreža naselja 41
Postojeća naseljska arhitektura 42
Potencijali 45
Opasnosti i rizici 46

Kulturno nasljeđe Uvod 47

Nepokretno spomeničko nasljeđe 48
Pokretno spomeničko nasljeđe 53
Zaštita kulturnog nasljeđa 54
Potencijali, ograničenja i rizici 56

Ambijenti Uvod 57
Opšte karakteristike 58
Virpazar 59
Vranjina 60
Godinje 61
Građani, Dodoši 63
Karuč, Murići, Poseljani 64
Rijeka Crnojevića 65
Žabljak Crnojevića 66

Iskustva i primjeri iz svijeta Uvod 69

Kostarika, Polleur 70
Centraal Veluws Natuurgebied, Aralsko jezero 70
Colletta di Castelbianco 71
Motovun 71

Popis ilustracija i literatura 73

EXPEDITIO

Razlozi za usmjeravanje istraživanja na ovaj
geografski prostor leže u izuzetnom bogatstvu i
raznovrsnosti njegovog kulturnog pejzaža (prirodno
i izgrađeno okruženje), koji predstavlja najveći
potencijal razvoja regiona, a koji još uvijek nije na
pravi način vrednovan.
Želja je da se ovom studijom prikažu na jednom
mejstu potencijali Skadarskog jezera, mogućnosti
i ograničenja u njihovom iskorištavanju, a time
podstakne proces utvrđivanja mogućnosti i uslova
pod kojim će se pristupiti integralnom održivom
očuvanju i revitalizaciji ovog zaštićenog područja.
Region je u cjelini već prepoznat po karakterističnom
prirodnom i graditeljskom naslijeđu koje je poslednjih
godina izloženo prostorno fizičkoj, ambijentalnoj i
pejzažnoj degradaciji.
Poznato je da je potreba za oživljavanjem svijesti
o značaju kulturno istorijskog naslijeđa i očuvane
životne sredine sve prisutnija u svijetu.Međunarodne
povelje o zaštiti životne sredine, održivom razvoju i
zaštiti kulturno-istorijskih spomenika na koje se ovaj
rad oslanja, omogućile su da se razmotre mogućnosti
za unapređenje prostorne razvojne politike Crne
 SKADARSKO JEZERO
Uvod
Gore i predlože mehanizmi za dostizanje skladnog
razvoja regiona kome pripada Skadarsko jezero.
Uočeno je da bi oni trebalo da budu bazirani
na razvoju mreže naselja koja se oslanja na jače
privredne i društevne centre u republici, zatim na
strateškim ciljevima zaštite i unapređenja ruralnih
cjelina na Skadarskom jezeru, ali i društvenim i
sociokulturnim smjernicama razvoja, postavljenim
kao jedan od prioritetnih zadataka na putu
postizanja održivosti.
Još jedan podsticajni momenat je taj što se u
Crnoj Gori poslednjih godina pokrenula inicijativa
za uspostavljanje strategije za razvoj održivog
turizma kao jedne od primarnih privrednih grana
države, a u tom procesu bi ruralna naselja pout
onih na Skadarskom jezeru trebalo sve više da
dobijaju na značaju predstavljajući osnovu razvoja
ruralnog turizma.
Na osnovu razmatranja dosadašnjih planova
razvoja regiona u pravcu održivog turizma,
utvrđeno je da to može biti odgovarajući put
ka održivom razvoju uopšte. Komparacija sa
iskustvima drugih gradova u okruženju i svijetu
koji su već sproveli takve strategije, potvrdila
je ispravnost analize i pomenutih tvrdnji. Uz
pretpostavku da u svim strukturama stanovništva
Crne Gore, sa stanovišta sadašnjosti i budućnosti,
postoji interes za vraćanje “života selima”, predlaže
se mogućnost da se ta struktura interesa detaljnije
ispita i kroz novu globalnu orijentaciju i novi tip sela
polako profunkcioniše. Turizam se mora oslanjati
na dobro održavano prije svega prirodno, a zatim i
izgrađeno okruženje sa specifičnim potencijalima
i vrijednostima, unapređenu infrastrukturu i
ekonomsku stabilnost.
Opšte je poznato da svako planiranje mora da
ima neki cilj i da raspolaže sredstvima da do njega
dođe. Deklaracija kojom se Crna Gora proglašava
ekološkom državom, upućuje na potrebu za
istraživanjem novih modela planiranja. Smatra se da
bi najbolji vid planiranja prostora u jednoj osjetljivoj
sredini kao što je Nacionalni park Skadarsko jezero
bilo tzv. održivo planiranje.

Razlozi za usmjeravanje istraživanja na ovaj
geografski prostor leže u izuzetnom bogatstvu i
raznovrsnosti njegovog kulturnog pejzaža (prirodno
i izgrađeno okruženje), koji predstavlja najveći
potencijal razvoja regiona, a koji još uvijek nije na
pravi način vrednovan.
Želja je da se ovom studijom prikažu na jednom
mejstu potencijali Skadarskog jezera, mogućnosti
i ograničenja u njihovom iskorištavanju, a time
podstakne proces utvrđivanja mogućnosti i uslova
pod kojim će se pristupiti integralnom održivom
očuvanju i revitalizaciji ovog zaštićenog područja.
Region je u cjelini već prepoznat po karakterističnom
prirodnom i graditeljskom naslijeđu koje je poslednjih
godina izloženo prostorno fizičkoj, ambijentalnoj i
pejzažnoj degradaciji.
Poznato je da je potreba za oživljavanjem svijesti
o značaju kulturno istorijskog naslijeđa i očuvane
životne sredine sve prisutnija u svijetu.Međunarodne
povelje o zaštiti životne sredine, održivom razvoju i
zaštiti kulturno-istorijskih spomenika na koje se ovaj
rad oslanja, omogućile su da se razmotre mogućnosti
za unapređenje prostorne razvojne politike Crne
Uvod
Gore i predlože mehanizmi za dostizanje skladnog
razvoja regiona kome pripada Skadarsko jezero.
Uočeno je da bi oni trebalo da budu bazirani
na razvoju mreže naselja koja se oslanja na jače
privredne i društevne centre u republici, zatim na
strateškim ciljevima zaštite i unapređenja ruralnih
cjelina na Skadarskom jezeru, ali i društvenim i
sociokulturnim smjernicama razvoja, postavljenim
kao jedan od prioritetnih zadataka na putu
postizanja održivosti.
Još jedan podsticajni momenat je taj što se u
Crnoj Gori poslednjih godina pokrenula inicijativa
za uspostavljanje strategije za razvoj održivog
turizma kao jedne od primarnih privrednih grana
države, a u tom procesu bi ruralna naselja pout
onih na Skadarskom jezeru trebalo sve više da
dobijaju na značaju predstavljajući osnovu razvoja
ruralnog turizma.
Na osnovu razmatranja dosadašnjih planova
razvoja regiona u pravcu održivog turizma,
utvrđeno je da to može biti odgovarajući put
ka održivom razvoju uopšte. Komparacija sa
iskustvima drugih gradova u okruženju i svijetu
koji su već sproveli takve strategije, potvrdila
je ispravnost analize i pomenutih tvrdnji. Uz
pretpostavku da u svim strukturama stanovništva
Crne Gore, sa stanovišta sadašnjosti i budućnosti,
postoji interes za vraćanje “života selima”, predlaže
se mogućnost da se ta struktura interesa detaljnije
ispita i kroz novu globalnu orijentaciju i novi tip sela
polako profunkcioniše. Turizam se mora oslanjati
na dobro održavano prije svega prirodno, a zatim i
izgrađeno okruženje sa specifičnim potencijalima
i vrijednostima, unapređenu infrastrukturu i
ekonomsku stabilnost.
Opšte je poznato da svako planiranje mora da
ima neki cilj i da raspolaže sredstvima da do njega
dođe. Deklaracija kojom se Crna Gora proglašava
ekološkom državom, upućuje na potrebu za
istraživanjem novih modela planiranja. Smatra se da
bi najbolji vid planiranja prostora u jednoj osjetljivoj
sredini kao što je Nacionalni park Skadarsko jezero
bilo tzv. održivo planiranje.
EXPEDITIO 
 PRIRODNE KARAKTERISTIKE

Sl 1. - Reljef Skadarskog jezera

Basen Skadarskog jezera je geografski oduvijek bila veoma povoljna oblast
za život. Prirodne granice basena Skadarskog jezera obuhvataju sliv rijeke
Morače i neposredni sliv Jezera, određen vododjelnicama površinskih tokova
i utvrđen podzemnim slivnim zonama na karstu. Skadarsko jezero se nalazi
u Zetsko-skadarskoj kotlini, na 6m nadmorske visine. Pri niskom vodostaju
zauzima 412 m² i po povrsini je najvece na Balkanskom poluostrvu.
Crnoj Gori, odnosno Jugoslaviji pripada 254 km² (62%) i Albaniji 158 km2 (38%).
Jezero je dugo 44 km, a njegova najveca širina iznosi 13 km. Vodenu površinu
čine slobodne vode (91%) i plićaci sa flotantnom vegetacijom (9%), a uz plitku
sjevernu obalu nastavlja se pojas močvara.
Računa se da je stvaranje Skadarskog jezera počelo u prvoj polovini 15.
vijeka. U tom dugotrajnom procesu voda je odnijela od 15.000-20.000 hektara
poljoprivrednog zemljišta. Jezero je rezultat pregrađivanja oticanja voda u
Jadransko more. Rijeka Kiri je nanosila velike količine materijala, a mnogo
kasnije-1858. godine rijeka Drim je skrenula tok i “preselila” korito prema
Jezeru i Bojani (ovo se desilo zbog nestabilnog tektonskog kompleksa što
je izazvalo podizanje nivoa Jezera za oko 2–3 m). Tako je rijeka Morača, sa
pritokama, počela da se izliva i stvara vodena prostranstva.
Precizniji položaj jezeru određuju podaci prema kojima se nalazi: u
četvorouglu koji ograničavaju 19°0’ i 19°30’ istočne geografske dužine i 42°0’ i
42°30’ sjeverne geografske širine. Vodostaji Skadarskog jezera variraju u dosta
širokim granicama. Ekstremne osmatrane vrijednosti su: Hmin= 4,97 m. n. m.,
odnosno Hmax=9,84 m. n. m., tako da površina Jezera varira između 370 km²
u minimumu, do 530 km² u maksimumu.

 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

RELJEF I GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE°
Skadarsko jezero leži u zoni sučeljavanja velikih
zoogeografskih oblasti: Prostrane Paleoarktičke oblasti (Evropa,
veći dio Azije), Mediterana i sjeverne Afrike, što je od posebnog
značaja za pokretni dio faune. Povezanost ovih oblasti preko
Skadarskog jezera najbolje ilustuju primjeri iz faune ptica, i to
pojava afričkih vrsta, kao i velikog dijela populacije zimujućih
plovuša iz zapadnog Sibira. Samo jezero je kriptodepresija, što
znači da se neki djelovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora.
Takva mjesta nazvana su sublakustrični izvori ili “oka”. Ima ih
oko 30. Najdublje “oko”’ je Raduš, dubine 60 m, a po nekim
podacima i dublje, dok je prosječna dubina Jezera oko 6 m.
U okviru opština Bar i Cetinje teritorija se karakteriše brdsko-
planinskim reljefom, a u okviru opštine Podgorica prostranim
ravničarskim terenom. Brdsko-planinski prostor predstavlja niži
Karta K1-reljef/izohipse
dio viših planina po obodu Skadarskog jezera, tj. po obodu sliva
jezera. Južni i jugozapadni obod je oivičen planinom Rumijom
(1593 m), zapadni obod čine Paštrovačka gora, sjeverozapadni
obod čine padine Lovćena i drugi planinski visovi (Pločnik,
Siljevik, Goli Vrh, Vrtijeljka, Dobroštak, Debeljak, Strmine brdo,
Leperić, Zverinac). Sa zapada basen je ograničen poleglim
naborima Starocrnogorske kraške zaravni, dok je na jugoistoku
nešto otvoreniji, između Taraboša, gorica Skadra i Bardanjolta,
prema niskoj primorskoj Albaniji. Ka sjeverozapadu, kroz tijesnac
rijeke Zete, ravan basena se nastavlja na sinklinalu Bjelopavlićke
ravnice.
Sa planinskim okruženjem ka sjeveru Skadarsko jezero je
povezano dolinama Morače i Zete, a sa Jadranskim morem veze
su preko niskih prevoja visine do 800 m, u pravcu Ulcinja, Bara,
Petrovca i Budve (Karta K-1.)

Nadmorska visina Zetske ravnice u sjevernom dijelu iznosi

oko 40 metara, dok je Nikšićko polje, koje joj prostorno pripada,
čak 500 metara više.

Prirodne karakteristike EXPEDITIO 

 Mezozojski krečnjačko-dolomitski kompleks dna Zetsko- vodotok se povremeno ulivao u Jezero, o čemu svjedoče podvodni sprudovi kod Skadra.
skadarske depresije ispunjen je tercijarnim jezerskim i marinskim Na jugoistoku Skadarske depresije, tjesnacem grla Bojane, između grebena Tarabaša i uzvišenja Rosafe, te Kodre i Malog
sedimentima, preko kojih je formirana fluvio-glacijalna naplava bardanjolta, u koritu rijeke Kiri, prostor se otvara na podrimlje i niske ravne i močvarne terene uz Bojanu. Sve vode Skadarskog jezera
Zetske ravnice, oivičena krečnjačkim padinama, a široko otiču Bojanom.
otvorena na močvarnu sjevernu obalu Jezera.
Kompleks neposrednog sliva Jezera čine:
- padine Rumije na jugozapadu; KLIMATSKE KARAKTERISTIKE
- erodirana zona Crmnice;
- polegli kompleksi Riječke i Lješanske nahije; Značaj uticaja klime na čovjeka, njegov život, formiranje naselja, tipove arhitekture i td. je neosporan.
- lugovi donje Zete, uz sjevernu obalu; Basen Jezera nalazi se u prelaznoj klimatskoj zoni između suptropske sredozemne i umjereno-kontinentalne klime. Najvažniji
- karstna zona Hota i Kastrata; klimatski parametri koji se odnose na Region Skadarskog jezera dati su u tabeli T 1.
- ogranci Prokletija i Kameničko polje, na sjeveroistoku, u Visoke temperature, velika zastupljenost vazdušnih strujanja i relativna visoka vlažnost vazduha u toplom periodu godine,
Albaniji. uslovljavaju velike vrijednosti isparavanja. Vjetrovi, kao meteorološki element, imaju takođe značajan uticaj na formiranje klimatskih
Složeni stratigrafsko-facijalni i litološki sastav, tektonski osobina basena. Dominiraju sjeverni i južni vjetrovi.
sklop, kao i geomorfološke i hidrogeološke odlike terena uslovili Najpoznatiji karakteristični vjetrovi su:
su različite inžinjersko-geološke odlike stijenskih kompleksa. - danik-vjetar koji duva danju, traje od 10 do 16 časova i dolazi u proljeće i ljeto sa pučine Jezera;
Tereni Skadarskog jezera, na osnovu stepena vezanosti, stanja - noćnik-duva samo noću, kada je vedro vrijeme i to u toku cijele godine;
konzistencije, stepena zbijenosti, iskristalisanosti sastava i - istočnjak-vjetar koji duva sa istoka u svim godišnjim dobima, ali najčešće zimi;
genetske pripadnosti, u odnosu na inžinjersko-geološke odlike - jug-duva najčešće zimi, ljeti donosi kišu a zimi vlagu;
podijeljeni su na: - gabrin-duva s južne strane i to s proljeća i ljeti, donoseći često kišne oblake;
- nevezane i vezane stijene; - sjever-najjači i najčešći vjetar, hladan i jak;
- komplekse vezanih polukamenitih stijena; - murlan-duva sa istoka, preko jezera u toku zime;
- grupu vezanih kamenitih, uglavnom karbonatnih stijena. - upor-olujni vjetar praćen kišom i grmljavinom, duva zimi ali kratko traje.
Abazijom i karstifikacijom obalni pojas je jako erodiran i
nestabilan, što ga u najvećij mjeri čini neprohodnim. Vodostaj je promjenljiv u toku godine. Najveći je u periodu od novembra do aprila, a najmanji od aprila do oktobra.
Masivni kompleksi i cjeline su stabilni, velike nosivosti i
pripadaju 6-toj kategoriji terena.
Sliv Morače obuhvata 2/3 površine slivnog područja SKADARSKO JEZERO
Skadarskog jezera. Kroz kompleks visokih karstnih planina i Klimatske karakteristike Godišnje
površi rijeke Morača, Mala rijeka i Cijevna formiraju duboke
Apsolutni max. temperature 40,6° C
kanjone. Tok Morače potisnut je na zapad dominantnim
nanosima Cijevne, na prostoru Ćemovskog polja. Od ušća Apsolutni min. temperature -10°C
Sitnice Morača teče plitkim i razuđenim koritom kroz aluvijalne Srednja godišnja temperatura 14° do 15° C
nanose. U donjem toku, kroz Zetske lugove, protiče sprudnim
Broj tropskih dana ( 30°C) 50 do 80
obalama izdignutim iznad močvara. Uliva se u Jezero istočno od
Broj vedrih dana u godini 124,8
Vranjine i spruda Manastirske tapije.
Donja Zeta i Zetski lugovi, uz sjevernu močvarnu obalu, Godišnja osunčanost 2.500 - 2.600 h
formiraju moćni fluvijalni nanos (preko 80 m) pijeska i
Relativna vlažnost vazduha:
šljunka, na pliocenskim marinskim sedimentima. Kompleks januar i novembar do 80 %
predstavlja posebnu geotektonsku cjelinu, iako, u morološkom avgust do 64 %
i hidrološkom smislu, čini nastavak Zetske ravnice. Na prostoru
nema krečnjačkih uzvišenja, nagibi terena su mali, a podzemne Padavinskih dana 118,1 godišnje
vode bliže površini. Kroz naplavu protiče niz riječica: Plavnica, Maksimum padavina 814,0 mm
Prosječno padavina 2100,0 mm
Zetica, Gostiljska rijeka, Pijavnik, mala Mrka, kojima se dreniraju
podzemne vode zetske ravnice. Grmljavine 50 dana
Krajnji istočni dio, u području Skadra, grade naplave
bujičnog toka rijeke Kiri, koja se sa drimom uliva u Bojanu. Ovaj T 1. - Klimatske karakteristike Skadarskog jezera

 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

SEIZMOLOŠKA AKTIVNOST PODRUČJA
Na osnovu dosadašnjih proučavanja zemljotresa, za
seizmički najaktivnije terene Crne Gore utvrđeni su priobalno
područje Jadranskog mora i Zetsko-Skadarska depresija u
njegovom zaleđu. Visok nivo seizmičke aktivnosti i prisutne
opasnosti potvrđuje podatak da su se u ovom području do
sada dešavali destruktivni zemljotresi u prosjeku na 15 godina.
Zemljotres koji se dogodio 15. aprila 1979. godine, pogodio
je crnogorsko primorje sa širim zaleđem i evidentiran je kao
poslednja prirodna katastrofa koja se desila na pomenutom
području i jedna od najvećih u Evropi.
Primorski region u cjelosti, u pojasu 10-15 km, zajedno sa
Skadarskim jezerom u zaleđu, pripada zoni sa očekivanim
maksimalnim intenzitetom zemljotresa 9° MCS skale, sa lokalnim-
autohtonim žarištima, ali i onim iz udaljenih seizmogenih zona-
-naročito ka Crnogorskom primorju (Boka kotorska, Budva,
Ulcinj), Dubrovniku, Skadru, Draču.
BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET
Biodiverzitet je od takođe od velikog značaja za strategiju
održivog razvoja koja istražuje kako i koliko se ti potencijali
mogu koristiti a da se ne naruši uspostavljena prirodna
ravnoteža. Opšte uzevši, Crna Gora posjeduje veliki potencijal u
smislu biološke raznovrsnosti.
Jezero se odvaja od ostalih nacionalnih parkova kao
područje sa izuzetnim bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i
bujnom vegetacijom močvarnog tipa. Predstavlja jedan od
najinteresantnijih biotopa ovog područja.
Vegetacioni period na Jezeru počinje rano, već u prvoj
dekadi marta, a zastori flotantne vegetacije pokrivaju plitke
vodene površine od maja do oktobra.
Flora
Ukupni biodiverzitet područja Nacionalni park Skadarsko
jezero je visok, pa se ono smatra biogenetičkim rezervatom
značajnim čak u evropskim razmjerama. Lepeza tog bogatstva
kreće se od beskičmenjaka i specifičnih grupa organizama koje
još nijesu dovoljno ni ispitane, preko velikog broja vrsta riba
(preko 50-od kojih je desetak komercijalno isplativo), zatim her-
petofaune koja sadrži značajne endemične vrste, orintofaune
koja je veoma prepoznatljiva komponeneta biodiverziteta ovog
područja, algi, viših biljaka i šuma, pa do faune koja nije dovoljno
Prirodne karakteristike
istražena. Sl 2. - Nar sa Skadarskog jezera
Biotop močvarne vegetacije, koji zauzima veliki prostor
uz sjevernu obalu Jezera i zalive, čine flotantna i emerzna
vegetacija. Intenzivna sekundarna produkcija karakteriše
se masovnim prisustvom svih razvojnih stupnjeva insekata,
račića, mekušaca i vodozemaca. Njima se hrani riblja mlađ.
Biotop vodoplavnih šuma i livada nastavlja se na prethodni.
Vrbove šume predstavljaju nekadašnje granice parcela,a prvi
šumski kompleksi nalaze se na Manastirskoj tapiji, na ušću
Morače. Slobodne površine između vrba obrasle su travna-
tim zajednicama. Biotop je određeni dio godine pod plitkim
vodama, a u ljetjem periodu suv. Hranilište je i gnjezdilište
čaplji ptica iz porodice vrana i sitnih pjevačica.
Bitna karakteristika zajednica algi Skadarskog jezera
je ogromna raznovrsnost njenih oblika, koja odlikuje samo
tropske i subtropske slatkovodne akvatične sisteme. Na
području jezera je determinisano 930 vrsta, varijeteta i formi,
u okviru 174 roda. Najveći broj algi (749 vrsta) nađen je u
litorijalu, zatim slijede “oka” (561 vrsta), ušća rijeka (382 vrsta)
i pelagijal (235 vrsta). Druga važna karakteristika mikrofitske
zajednice je da su 98 vrsta zajedničke za sva četiri jezerska
područja.
Osnovnovi trofički tip zajednica algi pokazuje dominaciju
oblika iz klase Bacillariophyceae i Chlorophyceae. Značajno
je istaći da je zabilježeno 246 vrsta algi novih za Skadarsko
jezero, od kojih su 135 veoma rijetke i nove u algoflori Crne
Gore.
Bogatstvo zajednica algi, u sva četiri područja jezera,
posljedica je procesa eutrofikacije Jezera. Ova pojava se
manifestuje pokrivanjem čitavog dna bentonskim algama
i povećanjem planktonskih skupina u plitkim zalivskim
zonama sjeverne obale jezera, pri niskom vodostaju.
Jovićević, Andrija, Zeta i Lješkopolje-Skadarsko jezero i ribolov na
njemu, CID Podgroica 1999.:
Autor daje pregled tumačenja različitih vrsta vjetrova koji duvaju
na Jezeru. On navodi ukupno deset različitih vrsta, s napomenom da
ih ima i više. Žabljak se pominje u citatu: Kad je zimi čest Sjeverni Vjetar,
još ako je voda niska, jaka smrzlica i vedrina, okolina se jezera smrzne,
i tako traje, dokle se vrijeme opušti (ovugne, ojuži, otopli). Često se
dešava da led spriječi put od Rijeke k Viru i Žabljaku, a pamte i danas
° Za opšte karakteristike zone Nacionalnog parka kao mjerodavni su preuzeti
podaci iz Prostornog plana područja posebne namijene Skadarsko jezero, iz 1999. živi ljudi, kad je sve Blato od Vranjine i Vira do Rijeke i Žabljaka zamrzlo
godine, a koji obuhvata period do 2015. godine, kao i iz Magistarskog rada “Očuvanje bilo. Tad su čeljad po ledu išla i prelazila od Vranjine na Vir, iz Dodoša u
i revitalizacija naselja Žabljak Crnojevića sa aspekta održivog razvoja”, autora Zorice
Tomanović, d.i.a., odbranjenog na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu decembra
Poseljane, u mlin….
2005. godine.
EXPEDITIO 10

RIZICI
Flora Jezera je kao i fauna
ugrožena sa raznih aspekata.
Neke rijetke i ugrožene botaničke
vrste su u opasnosti zbog
raznih zagađivača kao i zbog
promjena hidrološkog režima.
Uticaj na šumsku vegetaciju
započet ranijih godina, sa ciljem
pretvaranja šumskih prostora
u obradivo zemljište. U Albaniji
je, u zadnjih nekoliko godina,
jako izražena takva tendencija,
a sve je uslovno povezano
sa socijalnim i ekonomskim
promjenama.
Sl 3. - Biljne vrste na Skadarskom jezeru
Skadarsko jezero se odlikuje izraženim i bogato razvijenim
makrofitskim regionima. Bujna vegetacija viših vodenih biljaka
pokriva veće ili manje površine vode. Makrofitsku vegetaciju,
koja se počev od prvih ljetnih dana vidljivo razvija na površini
vode, čine neki karakteristični članovi mješovitih ili čistih
sastojina flotantnih vodenih biljaka (Nuphar luteum, Nymphea
alba, Trapa natans, Nymphoides pelata, Potamogeton natans).
Ispod površine jezera, na plitkom i muljevito-pjeskovitom dnu,
razvija se veći broj submerznih vrsta, kao što su: Naias marina,
Potamogeton perfoliatus, Myriophillum spicatum, Chara sp. Nitell
sp., Utrikularia vulgaris i dr.
Biotop šuma je razvijen na padinskom krečnjačkom obodu
Jezera. To je uglavnom zajednica bjelograbića sa hrastom, div-
ljim narom, dračom i dr.
Danas su najzastupljenije plavne vrbove šume (Salicetum
albae) koje se javljaju kao drvoredi oko plavljenih imanja
lokalnog stanovništva, šume ili pak kao nepravilno razbacana
stabla uglavnom na sjevernoj obali i u plavnoj zoni Jezera.
Nekada skoro rasprostranjena šuma skadarskog lužnjaka
Quercus robur spp. scutariensis, danas je jako degradirana tako
da je sačuvana samo u manjim formacijama .
Od šumskih zajednica koje danas postoje značajne su
zajednica sladuna i cera. Zajednica pitomog kestena i hrasta
sladuna (Querceto castanetum montenegrinum), vrlo impozantna,
razvija se, na silikatnoj podlozi, na jugozapadnim ekspozicijama
Skadarskog jezera. Pojavljuje se, uglavnom u fragmentima, na
11 SKADARSKO JEZERO
lokalitetu Krajine, zahvatajući najvećim dijelom prostor u
kontaktnoj zoni Nacionalnog parka.
Zajednica sladuna i cera (Quercetum cerris) naseljava
gajnjače i flišna staništa.
Zajednica cera (Quercetum cerris) pojavljuje se, u vidu
fragmenata u visočijim predjelima i široj kontaktnoj zoni
Nacionalnog parka.
Od svih šuma koje se nalaze u neposrednom zaleđu
Skadarskog jezera od najvećeg značaja su površine pitomog
kestena (Castanea sativa ), koje se prostiru na teritoriji od oko
200 ha. I pored velikog značaja (ekološkog i ekonomskog)
ove šume se nalaze pred stalnim povlačenjem kako zbog
odsustva mjera njege, tako i zbog prisustva patogene gljive
(Cryphonectria parazitica) koja izaziva patološka oboljenja.
Zajednica bjelograbića (Carpinetum orientalis)
rasprostranjena je na širem pojasu sliva Skadarskog jezera.
Penje se do cca 600 mnm, zahvatajući uglavnom sjeverni
Sl 4. - Panorama jezera
i sjeveroistočni padinski dio jezera. U ovoj rasprostranjenoj
zajednici, na kopnenom dijelu jezera izdiferencirano je više
subasocijacija.
Zajednica šuma Skadarskog lužnjaka (Quercus robus ssp.
scutariansis-Fraxinus oxicarpa-Periploca graeca) veže se za Alneto-
Quercinos roboris. Nalazi se na poplavnom dijelu Skadarskog
jezera i zahvata manje površine.
Zajednica mediteranskih zimzelenih šuma-makija se nalazi,
u degradiranim fragmentima, na ostrvima krajinskog arhipelaga
i nekim dijelovima južne obale jezera. Na tim prostorima
prepoznaju se elementi zajednica potencijalne vegetacije: šume
hrasta crnike i makije sa crnim jasenom, šume hrasta crnike sa
crnim grabom, sastojine lovora i maslinjaci.
Vrbovo-topolove šume prekrivaju velike površine, na
sjevernoj vodoplavnoj obali Jezera.
Zajednica kadulje i kovinja (Stipo-salvietum officinalis)
široko je rasprostranjena na pašnjacima i kamenjarima, naročito
u predjelu Krajine. Najznačajniju vrstu čine Salvia officinalis,Stipa
bromoides, Mikromeria parviflora i dr.
Zajednica čubre i ofresine (Satureia subspicata-Poa
bulbosa) zahvata šire prostore kontaktne zone Skadarskog
jezera.
Zajednica smilja (Helichrisetum) zauzima uglavnom toplija
staništa u okolini Skadarskog jezera, na toplijim ekspozicijama.
Biotop kamenjara, razvijen na dijelu prostora gdje i pre-
thodni karakterišu prostrane površine obrasle pelimom. Na os-
trvima se nalaze ostaci makije koja je tu bila razvijena. Odlikuju
je hrast crnika i lovorika.
Fauna
Klima Jezera uslovila je razvoj mnogih životnih formi koje se
bujno razvijaju u proljeće i ljeto.
Značajno je naselje beskičmenjaka-početne karike u lancu
ishrane viših životnih oblika. Fauna mekušaca je siromašna
vrstama, ali su njene populacije brojne. Sliku vodenih
ekosistema dopunjavaju brojne populacije komaraca, važne za
ishranu mlađi većeg broja riba. Fauna beskičmenjaka kopnenih
ekosistema odlikuje se složenim i raznovrsnim naseljem
insekata. Neke od pomenutih vrsta insekata su danas zaštićene.
U izvorima, podzemnim tokovima i pećinama nalazi se bogata
podzemna fauna (pećinski puž, džinovska vodena stjenica).
Zbog povoljnog geografskog položaja u mediteranskom
regionu i povoljnih klimatskih uslova Skadarsko jezero ima
veoma bogatu herpetofaunu. Ona sadrži značajne endemične
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Sl 5. - Gnijezda kormorana
vrste, kao i vrste koje su proglašene ugroženim i zaštićene
međunarodnim konvencijama. Taksoni pripadaju različitim
biogegeografskim entitetima. Za neke vrste Skadarsko jezero
predstavlja ivični dio areala vrste ili zonu kontakta različitih
podvrsta.
Pečat fauni vodozemaca daje veoma brojna populacija
obične zelene žabe, koja naseljava čitavu zonu vodene
vegetacije i vodoplavne livade.
Faunu gmizavaca Skadarskog jezera čine akvatični oblici, čije
populacije predstavljaju značajnu kariku vodenih ekosistema
(bjelouška, gušteri, zmije, kornjače). Osim toga faunu gmizavaca
Skadarskog jezera i okoline čine sljedeće zaštićene vrste, među
kojima veliki broj endema:
-Palearktičke, široko rasprostranjene vrste: šarka (Lacerta
berus)
-Srednjeevropski oblici: slepić (Anguis fragilis), obični smuk
(Goluber longissimus), smukulja (Coronella austriaca), barska
bjelouška (Natrix natrix), rječna bjelouška (Natrix tesselatus),
sivi gušter (Lacerta agilis), zidni gušter (Podarcis muralis), gušter
zelembać (Lacerta viridis).
-Mediteranski endemiti barska kornjača (Emys orbicularis),
kopnena kornjača (Testudo hermani), kućni macaklin
(Hemydactylus turcicus), Kraški gušter (Lacerta melisellensis),
primorski gušter (Lacerta sicula), mrki gušter (Algizroides
nigropuncatus), blavor (Ophisaurus apodus), smuk silac
(Coelopeltis monspessulanus), crnokrpica (Tarbophis fallax),
poskok (Vipera ammodytes).
Prirodne karakteristike
Entomofauna: prostranszvo nadošle vode. tada se ptice mogu posmatrati i
- mrav - Formica rufa; sa vode. najznačajnija mjesta za posmatranje ptica su: Stanaj,
- jelenak - Ucanus cervus; Raduš, Plavnica, Žabljačke livade. Ptice su i jedini stanovnici
- nosorožac - Oryctes asicornis; ostrva Grmožur, na kojem se nalaze ostaci srednjevjekovnog
- lastin rep - Papilio machaon; utvrđenja. Kaže se da je za posmatranje ptica potrebno nekoliko
- jedarce - Papilio podalirus. stvari: ljubav prema tom hobiju, dvogled, napregnut sluh (jer se
češće čuju nego vide), fotoaparat, ili pak olovka i papir za kroki
Kao što je uglavnom poznato, Skadarsko jezero je veoma skiciranje.
bogato ribom.
Od stalnih ribljih vrsta u Jezeru se nalaze: Fauna sisara je manje poznata. Znatno manje su vezani
- familija šarana: bijeli i žuti, šaradan, klijen, gaovica, za močvarne biotope, pa na ovom području ima samo tipično
skobalj, mrenica, ukljeva, bodonja i drugi; vodenih predstavnika.
- familija pastrmki: primorska potočna pastrmka, strun, Generalno gledano sisari su manje vezani za vodena staništa,
glavatica i zetska mekousna pastrmka; izuzev nekoliko tipičnih vodenih vrsta (vidra Lutra lutra). Ostali si-
- familija lipljana: lipljan. sari pripadaju kopnu, posebno šumskim područjima
Ukupno je istraženo 50 vrsta sisara svrstanih u šest redova.
Osim ovih stalnih vrsta u Jezeru se pojavljuju i
migratorne ribe, riblji paraziti. Riba predstavlja glavnu
sponu između primarnih producenata (fitoplankton i
više biljke) i konzumenata nižeg reda, te stoga ima važnu
ekološku ulogu. Najveću ulogu u ishrani ptica močvarica
imaju riblje vrste, ekonomski manje značajne, kao što su
brcak, endemični šaran, sitna ali brojna gambuzija i glavoč.
Raznovrsnost, bogatstvo i dinamiku Skadarskog jezera
možda najbolje odslikavaju ptice. Sredinom januara, na
primjer, na Jezeru boravi prosječno 210 000 vodenih ptica.
Procjenjuje se da tokom jeseni i zime preko Jezera pređe oko
milion ptica. Posebna proučavanja pokazala su da opstanak
oko 10% ukupne istočnoevropske i srednjeevropske
populacije vodenih ptica, direktno zavisi od Skadarskog
Sl 6. - Jezerska fauna
jezera. To jasno pokazuje njegov međunarodni značaj i
naglašava obavezu koju Crna Gora ima u njegovoj zaštiti.
Ptice bazena obuhvataju oko 279 vrsta, svrstanih u 51
porodicu i niz podgrupa u njima. Najkarakterističnije su
ptice iz reda plovuša i močvarice, od kojih je kudravi pelikan
simbolični predstavnik ornitofaune Skadarskog jezera.
Kao značajno stanište vodenih ptica Skadarsko jezero je
Ramsar konvencijom 1996. godine upisano u Svjetsku listu
močvara od međunarodnog značaja.
“Galebovo ostrvo” je najvece gnjezdiliste srebrnastog Ugrožavajući faktori herpetofaune su prirodni i antropogeni. Značajan
galeba u Crnoj Gori. Kuriozitet je da se morske ptice gnijezde faktor antropogenog ugrožavanja je u činjenici sakupljanje pojedinih
na slatkovodnom ostrvu. Galebove je najinteresantnije vrsta vodozemaca i gmizavaca u kolekcionarske svrhe ili dalju prodaju.
posmatrati sa čamca. Sljedeći antropogeni faktor je zagađivanje, a posledica je povećavanje
Ljeti se ptice mogu posmatrati sa platformi za tu nam- eutrofikacije Jezera što utiče na brojnost i dinamiku populacija vodozemaca
i gmizavaca.
jenu, postavljenih iznad prostranih livada. Zimi je taj pejzaž
potpuno drugačiji jer ga, umjesto prostranih livada, čini
EXPEDITIO 12

POTENCIJALI
Poseban i najznačajniji resurs Jezera je čista priroda koja ga
okružuje, sa svim svojim obnovljivim elementima kao velikim
potencijalom (sunce, vjetar…).
Sa aspekta ambijentalnih vrijednosti posebnost čini
pomenuti kompleksan ekosistem sa velikim mogućnostima
korišćenja-izuzetno veliki kvalitet koji se ogleda u jedinstvenosti
prirode i kulturnog pejzaža. Ovaj resurs može se okarakterisati
i kao izvjesna regionalna tipičnost, koja može biti osnova i
inspiracija za rješavanje problema uravnoteženog razvoja.
Čitav prostor Nacionalnog parka pripada tipu prirodnih
predjela (prema klasifikaciji koju je utvrdio UNEP, a koja
podrazumijeva kartu savremenih predjela svijeta podijeljenu
na: prirodne, prirodno-antropogene, antropogene predjele).
Prirodni predjeli, prema ovoj klasifikaciji podrazumijevaju
veoma mali upliv čovjeka u mijenjanju ekosistema, tj. većina
promjena je prirodnog porijekla. U ovim predjelima koristi se
tradicionalan način obrade zemlje i ekstenzivna poljoprivreda.
Nacionalni park Skadarsko jezero svrstan je u zonu prve
kategorije vrijednosti, gdje su predviđeni oštri principi očuvanja
i zaštite prirodnih vrijednosti. Ova zona je planovima predviđena
za korišćenje u svrhu edukacije i naučno-istraživačkog rada.
Vode jezera
Ukupna zapremina vode Jezera je 1,93 x 10 m³. Njene fizičke
i hemijske osobine stavraju uslove za njeno iskorištavanje u
razne svrhe, čineći je ogromnim resursom.
Skadarsko jezero pripada protočnom tipu jezera, a najveću
količinu vode donosi rijeka Morača (prosječno 200 m³/s). Sa
neposrednog sliva u Jezero se sa zapada ulivaju Virštica,
Crnojevića Rijeka, Bazagursk matica i Karatuna. Iz zetske ravnice
kroz močvaru utiče niz drenažnih vodotoka, a preko nagnutog
Kameničkog polja povremene bujice sa Prokletija. Jezero dobija
znatne količine vode podzemno, sa karstnog oboda, iz brojnih
vrulja-oka, čija je prosječna dubina 15-30 m. Jedina otoka
Jezera je rijeka Bojana, kojom otiče prosječno 320 m³/s vode
u Jadransko more. Veliki broj izvora-vrulja se izgubio nakon
zemljotresa 1979. godine i od tada određen broj naselja ima
stalni problem sa dovodom pijaće vode.
Kvalitet vode Jezera je direktno zavisan od pritoka. Ovakvo
stanje vode uslovljeno je neprečišćenim otpadnim vodama iz
regiona.
S obzirom na relativno veliku dinamiku saobraćaja po jezeru,
kao i zagađenje koje u njegov akvatorij dolazi površinskim i
13 SKADARSKO JEZERO
podzemnim vodama može se reći da je ukupan kvalitet
vode poslednjih godina bio zadovoljavajući, tj. u granicama
propisanog boniteta. Temperatura vode je na dubini od 0,5
m u mjernom periodu dosta varirala, pa je najniža bila kod
Vranjine - 16,6 °C, sredinom oktobra, a najveća kod Plavnice
i lokalitetu Ckla – 29,6 °C krajem jula. Najveća providnost
vode je evidentirana na sredini jezera - 5,5 m, a relativno
je velika i na lokalitetu Ckla - 4,3 m. Najmanja providnost
vode je evidentirana kod Vranjine 1,1 m, a slične vrijednosti
su evidentirane i u litoralu Virpazar – Plavnica. Providnost
opada idući ka toplijem dijelu godine, što prati dinamiku
akvatorijalne biocenoze. Tek se u oktobru, zbog izmjene
vode, povećava providnost na gotovo svim lokalitetima.
Vidljive otpadne materije u vidu biljnih ostataka i raznih
ljudskih otpadaka su evidentirane na Vranjini u oktobru,
a sporadično i na Virpazaru, Plavnici, Ckla i Sredini jezera.
Pjena po površini vode je opažena skoro na čitavom prostoru
jezera, pretežno u avgustu.
Vode Skadarskog jezera su prema Uredbi svrstane u
A2,C,II klasu. Većina mjernih parametara se kreću između
A1 i A2 klase. Prekoračenje propisanih vrijednosti kvaliteta
vode evidentirano je kod Podhuma, Virpazara i Kamenika,
ali samo sa po 1 parametrom. Voda jezera je povoljna za
kupanje. Mjerni parametri je svrstavaju u I – II klasu.
Što se sanitarnog aspekta tiče, zagađenje je minimalno
tj. u dozvoljenim je granicama.
Voda se može koristiti:
• U pijaće svrhe ukoliko se spriječi dalje zagađivanje od
strane Kombinata aluminijuma Podgorica (KAP-a). Što se tiče
albanske strane jezera, bogatstvo pijaćom vodom je toliko
da može biti potencijal za vodosnadbijevanje oko 150.000
ljudi. Trenutno, ove vode pokrivaju 100% čitave vodene
mreže Skadra i nekoliko sela;
• Osnov za razvoj živog svijeta, ribarstva kao jedne od
najvažnijih djelatnosti lokalnog stanovništva;
• Korišćenje u domaćinstvu;
• Korišćenje za kupanje i rekreaciju;
• Korišćenje za potrebe poljoprivrede. Na crnogorskoj
www.biodiv.org - Konvencija o zaštiti biodiverziteta
www.ramsar.org - Konvencija o barskim i močvarnim područjima
od međunarodnog značaja
www.nature.int - Konvencija o očuvanju evropskih prirodnih
vrsta i prirodnih staništa
strani je naročita pogodnost jer postoji prisustvo podzemnih
voda namalim dubinama.
Evidentno je da će značaj i uloga vode u razvoju Crne Gore,
imajući u vidu lošu situaciju u okruženju, predstavljati pitanje
od strategijskog značaja. Crna Gora je, uopšte, privilegovana
država sa velikim vodnim resursom.
Rijeka Morača ima srednji godišnji proticaj na HS Podgorica
170 m³/s. Ako se tome doda srednji godišnji proticaj Cijevne na
HS Trgaj od 26 m³/s i srednji godišnji proticaj neposrednog sliva
Morače u Jezero, onda se dobija srednji prosječni dotok vode u
Jezero iz sliva rijeke Morače oko 210 m³/s.
Površinski doticaji u Jezero iz neposrednog sliva su oko 53
m³/s, a podzemni oko 28 m³/s. Padavine na vodnom ogledanju
se procjenjuju na dotok od 38.5 m³/s
Rijeka Bojana kao otoka Jezera, na HS Skadar ima prosječni
proticaj od 309 m³/s, a rijeka Drim koja se uliva u Bojanu oko
350 m³/s, tako da je prosječni proticaj Bojane nizvodno od ušća
Drima oko 660 m³/s.
Biodiverzitet
Kao što je i logično, Skadarsko jezero kao stanište velikog
broja reliktnih i endemičnih vrsta biljnog i životinjskog svijeta,
velikog broja vrsta riba, od kojih su desetak komercijalno veoma
isplative (krap, jegulja, ukljeva...); kao prostor sa širokom zonom
vodene vegetacije i vodoplavnih livada, zatim prostorima uz
potoke i vlažnim šumskim područjima predstavlja potenciajl i u
smislu njegovog biodiverziteta.
Kasoronj (Trupa Longicurpa) je biljka koja jedino na svijetu
raste u Skadarskom jezeru.
U biotehnologiji, fitofarmaciji i medicini biodiverzitet
gotovo da se i ne koristi pored izobilja kojeg kao genetički
resurs pruža.
Sastojine skadarskog lužnjaka danas su skoro uništene, a
malobrojni ostaci ili pojedinačna stabla se još uvijek mogu naći
na sjevernoj obali Skadarskog jezera i u dolini Bojane. Poplavne
šume predstavljaju ekosisteme koji su neobično značajni za život
“Poslednje stanište pelikana u Evropi, najveci ptičji rezervat u
Evropi, jedna od poslednjih slatkovodnih močvara na Mediteranu,
najveće jezero na Balkanu, jedna od najvećih prirodnih i istorijskih
atrakcija u Crnoj Gori!”
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
okolnih slatkovodnih staništa. Takođe, očuvane sastojine ovih
šuma su značajna staništa ptica močvarnica kao što je slučaj sa
kolonijama čaplji na Jezeru. S obzirom da se ovaj prostor nalazi
pod direktnim uticajem Mediterana i kontinentalne Evrope,
prisutne su i faunističke odlike Azije, evidentna je pojava afričkih
vrsta ptica: afričke kukavice, afričke crne čaplje, flaminga i dr.,
zatim zimujućih plovuša iz Sibira: patke i guske i sl.
Jezero sa širokom zonom vodene vegetacije i vodoplavnih
livada, zatim prostorima uz potoke i vlažnim šumskim
područjima predstavlja idealno stanište za mnogobrojne
vodozemce, a posebno populaciju zelene žabe. Ona je veoma
važna karika u lancu ishrane nekih gmizavaca, i ptica i čini sponu
između insekata i viših životinja.
Skadarsko jezero ima veliki ornitopotencijal. Zbog svog
izuzetno povoljnog geografskog položaja sadrži uslove za
gnježđenje i kolonizaciju ptica. Registrovano je oko 73 vrste
gnjezdarica, koje se sele i u jesen napuštaju jezero. 18 vrsta su u
preletu u toku jeseni i proljeća, 45 vrsta su redovni zimski gosti, 12
vrsta provode ljeto na Jezeru ne gnjezdeći se, dok se dio njihove
populacije gnjezdi na sjeveru. 90 vrsta ptica neredovno dolaze.
Razna vrste pataka i gusaka, kormorani, gnjurci, čaplje, ibisi,
orlovi, supovi, droplje i galebovi, samo su neki od stanovnika
jednog od najvećih staništa ptica u Evropi.
Ljubitelji bird watching-a ovdje će u potpunosti uživati u
svom hobiju - 270 vrsta ptica našlo je svoje stanište na Skadarskom
jezeru, a mnoge od njih su ugrožene ili prorijeđene.
Kako je šaran dobiio ime
Naučno latinsko ime Cyprinus carpio) dao je šaranu švedski
naučnik i sistematičar Line 1758. godine. Porodično ime, ciprinus,
potiče po mišljenju većine naučnika od grčke riječi “kiprinos”, što znaci
kiparski, to jest od ostrva Kipra. Šaran je, naime, kao simbol plodnosti
bio posvećen boginji ljubavi Afroditi. Naučnici vjeruju da je on preko
Kipra stigao u Grčku, jer su Kiprani bili nadaleko poznati trgovački
posrednici u trgovini sa Malom Azijom, odakle šaran i potiče. Mnogo
je teže objasniti naziv “karpio” koji označava vrstu. Pretpostavlja se da
on potiče od grčke rijeci “karpos” koja se prevodi kao plod, mada ima
i naučnika koji tvrde da naziv potiče iz doba starih Kelta. Kako bilo
da bilo, ovaj naziv za šarana usvojili su gotovo svi evropski narodi.
Sa malim varijacijama šarana tako zovu: Englezi, Francuzi, Njemci,
Italijani, Španci, Portugalci, Holanđani, Danci, Norvežani, Finci, Poljaci,
Česi, Slovaci... Čak i Crnogorci šarana iz Skadarskog jezera zovu “krap”.
Zanimljivo je i to da naš narod, koji za svaku vrstu ribe ima i po nekoliko
imena, za šarana ima samo jedno. Najvjerovatnije je da je riječ “šaran”
uzeta iz tursko-mongolskog dijalekta na kome riječ “šar” znači žut. Naziv
“šaran” označava žutu ribu i taj mu naziv u potpunosti odgovara.
Prirodne karakteristike
Sl 7. - Lokvanji na površini jezera
OPASNOSTI
Brojnim potencijalima Skadarskog jezera prijete
konstantno i određene opasnosti. Jedinstvenost prirode
i biodiverziteta svakodnevno je izložena riziku da bude
narušena ili uništena. Rizici su brojni i raznovrsni. Brojne
ljudske aktivnosti, na primjer, utiču na stanje Skadarskog
jezera. Čovjek može ubrzati proces zamočvarivanja jezera-
starenje jezera.
Klima bez ikakvog prečišćavanja. Povremeno se na ovaj način izazivaju
Klimatske elementarne nepogode mogu nekada biti
ograničenje i prijetnja razvoju. Na primjer, za klimatsku zonu
kojoj pripada područje Skadarskog jezera, karakteristične
klimatske nepogode su suše prouzrokovane veoma visokim
temperaturama vazduha, jaki vjetrovi koji su u stanju da
naprave ogromne štete, ili pak dugotrajne i obilne kišne
serije koje mogu izazvati poplave većih razmjera.
Vode
Bez obzira na promjene u kvalitetu vode Skadarskog jezera,
kada se govori o mogućnostima zagađenja, treba napomenuti
da je Skadarsko jezero izloženu zagađivanju vode na više
načina:
• Termičko zagađenje od zagrijanih voda kojima se koristi
industrija, a koje se izlivaju u jezerske pritoke i komunalnih
otpadnih voda. Uticaj tih voda je neznatan, ali treba imati u
vidu njihovo stalno oticanje koje dovodi do promjena i flore
i faune, te pogoduje pojavi i širenju određenih bolesti riba.
Pri povećanju temperature vode znatno se narušava biološka
ravnoteža, istiskuju se organizmi kojima odgovara hladna
sredina, snižava se produkcija flore i faune, ubrzava tzv. cvjetanje
vode, usporava se rast riblje mlađi i sl. Umjereno zagrijavanje
dovodi do povećane trofičnosti, pri čemu raste više vodeno bilje,
povećava se ukupni broj bakterija, mijenja se sastav planktona;
• Po pravilu, pri povišenoj temperaturi vode, tkiva riba
postaju propusnija za toksične materije, brži je promet materija
i povećana potreba za kiseonikom. Zbog toga često dolazi do
masovnih trovanja riba u toplim vodama određenim količinama
otrovnih materija koje u hladnoj vodi nemaju toksični efekat;
• Mehaničko zagađenje izazvano eksploatacijom pijeska i
šljunka u koritima jezerskih pritoka za potrebe građevinarstva.
Eksploatacija materijala u koritima Morače i Cijevne vrlo
je intenzivna. Izvodi se na više mjesta, često bezobzirno i
nekontrolisano. Pored oštećenja korita, smetnji u prolazu
riba, sprečavanja mrijesta i onemogućavanja razvića riblje
mlađi i drugih akvatičnih organizama, mehaničke čestice koje
dospijevaju u vodu ugrožavaju zdravlje riba i pogoduju pojavi
ribljih oboljenja. Poznato je da je tok Morače izložen erozivnom
djelovanju prirodnim putem, te sva naknadna oštećenja korita
imaju pojačan negativni efekat,
• Hemijsko zagađenje koje potiče od industrijskih i uslužnih
postrojenja i naselja podignutih na obalama rijeka, a koja su
prinuđena da otpadne vode ispuštaju u riječna korita, najčešće
pomori riba i drugih akvatičnih organizama.¹
Skadarsko jezero ima posebnu ulogu i značaj kao izvor vode za piće, što zahtijeva
optimalnu zaštitu. Veza između kvaliteta vode i zdravlja ljudske populacije na početku 21
vijeka dobija svoje mjesto u zakonodavstvu, a fokus zakona se pomjera ka kontroli zagađenja-
intenzivnim monitoringom sistema, koji traje 3-5 godina. Vodu jezera zagađuju sledeće
EXPEDITIO 14
aktivnosti:
•Izgradnja duž jezera kada objekti nemaju riješenu kanalizacionu mrežu;
•Ribarenje nelegalnim metodama-dinamitom i strujom;
•Korišćenje jezera za kupanje-bakterijsko zagađenje;
•Korišćenje vode u domaćinstvu i izbacivanje upotrebljene vode ponovo u Jezero;
•Industrijsko zagađenje;
•Zagađenje vode čvrstim otpadom.
Geografski aspekt opasnosti ogleda se u riziku okupiranja obala objektima, uništavanju
plaža i potencijalnih turističkih lokaliteta, narušavanju pejzažnih vrijednosti jezera.
Tim Evropske agencije za vodu i Evropskog centra za vodu razvili su nacrt seta indikatora
na osnovu kojih je moguće prezentovati prikupljanje podataka o kvalitetu vode.
Biodiverzitet
Kada je u pitanju biodiverzitet, smanjenje broja vrsta je
naročito zabrinjavajuća pojava i posledica promjena izazvanih
što prirodnim što ljudskim faktorom na Jezeru. U jezeru nekoliko
fenomena ima negativan uticaj i na ihtiofaunu, koja predstavlja
resurs velikog značaja. Jedan od njih je drastično smanjenje
migratornih vrsta riba.
Mada svaki pojedinačni gubitak biološke raznolikosti može
izgledati nebitan kada se posmatra izolovano, on kumulativno
smanjuje sposobnost globalne životne sredine da reaguje na
promjene. Dalji gubitak biodiverziteta može uticati na mnoge
prirodne procese kao što je smanjenje samoprečišćavanja vode
i vazduha, propadanje zemljišta, a što dalje može prouzrokovati
siromašenje zajednice.
Zaštiti herpetofaune Skadarskog jezera do danas se nije
poklanjala velika pažnja (izvornih staništa i izvorne faune na
ostrvima). Ugrožavajući faktori su prirodni i antropogeni u većoj
mjeri. Značajan faktor antropogenog ugrožavanja predstavlja
sakupljanje žaba za inostrano tržište, kao i sakupljanje pojedinih
vrsta vodozemaca i gmizavaca u kolekcionarske svrhe ili
dalju prodaju. Na vodozemce i gmizavce negativno utiče i
eksploatacija pijeska i šljunka, jer dolazi do uništenja prirodnih
staništa pojedinih vrsta.
Sječa šuma je takođe jedan od faktora rizika.
Iako bogata, ornitofauna je takođe ugrožena. Na to najviše
utiče lov. Sportski lov je loše organizovan sa nedovoljno kontrole.
Uznemiravanje ptica kao posledica lova i krivolova ima danas
takođe veliki uticaj na stanje ornitofaune. Na Jezeru se gnijezdi
određen broj ptica koje su naročito osjetljive na uznemiravanje i
te vrste su sve ugroženije nestajanjem žbunja i drvenastog bilja
na mjestima gdje se gnijezde. Kolonije močvarnih ptica koje su
15 SKADARSKO JEZERO
iz ovog razloga pretrpjele promjene su: Manastirska tapija,
Omerova gorica, Grmožur.
Izgradnja duž jezera, lov, sječa, eksploatacija svake vrste
su glavni izvori uznemiravanja ptica.
Evropskom Direktivom o zaštiti ptica utvrđeno je da na
tlu Evrope opada broj divljih ptica što predstavlja ozbiljnu
prijetnju očuvanju životne sredine ugrožavajući biološki
balans. Najčešće su u pitanju ptice selice. One predstavljaju
zajedničko nasljeđe, a problem njihovog očuvanja je
prekograničnog karaktera i zbog toga uključuje zajedničku
odgovornost svih zemalja.
Deklaracija promoviše dugoročnu zaštitu, rukovođenje
i kontrolu ptica na teritoriji Evropske Unije i ima za cilj
očuvanje populacije ptica kroz očuvanje njihovih staništa
i određivanje lokacija pod posebnom zaštitom, kao i
putem kontrole lova i drugih vidova eksploatacije. To
podrazumijeva održanje i ponovno uspostavljanje biotopa i
staništa ptica kroz sledeće mjere:
•stavranje zaštićenih područja;
•održavanje, rukovođenje u skladu sa ekološkim
potrebama staništa unutar i izvan zaštićenih zona;
•ponovno uspostavljanje uništenih biotopa;
•stvaranje novih biotopa.
Posebno se tertiraju vrste koje su ugrožene odumiranjem,
vrste koje su ranjive zbog promjena nastalih u njihovim
staništima, rijetke vrste, druge vrste koje zahtijevaju poseban
tretman zbog posebne prirode njihovih staništa. Direktiva
prepoznaje lov kao legitimnu aktivnost, ali definiše stav da
se aktivnosti lova predviđaju na određenim lokalitetima i uz
poštovanje načela održivosti.
Kroz 19 člnova ova direktiva propisuje i mjere koje zemlje
članice moraju preduzeti kako bi obezbijedile generalan
sistem zaštite ptica i staništa, kao na primjer:
•zemlje članice moraju preduzeti mjere sistema zaštite
ptica i njihovih staništa posebno zabranjujući: namjerno
ubijanje ili hvatanje ptica bilo kojom metodom, namjerno
uništavanje gnijezda i jaja, uzimanje jaja iz gnijezda,
namjerno uznemiravanje ptica, naročito tokom perioda
uzgoja mladunaca, držanje ptica radi lova koji je zabranjen;
•zemlje članice moraju zabraniti prodaju i transport ptica
radi prodaje ili čuvanje radi prodaje i nuđenje na prodaju;
•zemlje članice će obezbijediti da se praksa lova odvija u
skladu sa nacionalnim mjerama koje je uspostavila vlada te
zemlje, posebno ako su u pitanju ptice selice;
•zemlje člnice moraju svake godine slati Evropskoj
komisiji izvještaje o primjeni Deklaracije, zatim relevantne
informacije koje bi uticale na preduzimanje određenih koraka
i inicijativa potrebnih da se stvore koheretne cjeline pod
zaštitom;
•zemlje članice moraju podržavati istraživačke radove na
upravljanju i korištenju ovog resursa;
•zemlje članice mogu da uvedu i strožije mjere zaštite od
ovih datih u Direktivi ukoliko proceijene da je to neophodno.
KA ODRŽIVOM RAZVOJU
Razvoj koji ide na ruku očuvanja životne okoline i prirodnog
i kulturnog nasljeđa, mora biti podržan od strane politike u
svim vidovima, uvođenjem nove tehnologije, novih oblika
proizvodnje i potrošnje kao i uvođenjem novih institucija,
instrumenata i alata. Nova regulativa treba da je skrojena tako
da promoviše i forsira održivi razvoj.
Politika u oblasti životne sredina predstavlja skup mjera
i aktivnosti koje neka država, zajednica, pa čak i kompanija
usvaja radi zaštite ili očuvanja komponenata životne sredine
i/ili održivog korišćenja prirodnih resursa. Ona se odnosi na
raznovrsna pitanja: od atmosferskih i kopnenih eko-sistema,
promocije naučnih saznanja i ekoloških informacija, do ranog
upozoravanja i sposobnosti reagovanja u vanrednim situacijama
radi rješavanja problema koji se odnose na ekološke katastrofe i
hitne slučajeve.
Održivi razvoj, po svojoj prirodi je proces, koji se može ostvariti
samo etapno. Metodološki je zato jedino racionalno da se ciljevi
i organizacija njihovog ostvarenja postavljaju za periode 5-10
godina, da se njihova realizacija svestrano analizira, identifikuju
problemi na konceptualnom, metodološkom i orjentacionom
planu i rezultati analize pridodaju u strategiji razvoja naredne
etape.
www.unece.org/env/env_eb.htm - Konvencije o dalekosežnom
prekograničnom zagađenju vazduha
www.europa.eu.int - Strateška procjena uticaja na životnu sredinu
www.unece.org - Strateška procjena uticaja na životnu sredinu
www.unep.org - Program UN za životnu sredinu
www.mst.dk - Danska agencija za zaštitu životne sredine (DEPA)
www.epa.gov - Agencija SAD za zaštitu životne sredine
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
Indeksi održivosti² omogućavaju:
•identifikaciju problema gdje je učinak zemlje iznad ili ispod
očekivanja;
•postavljanje prioriteta unutar strategije rada zemalja i
regiona;
•praćenje trendova kad je u pitanju životna sredina;
•prikupljanje kvantitativnih podataka o uspješnosti
strategije rada;
•istraživanje u interakciji između ekonomskog učinka i
učinka životne sredine i faktora koji utiču na održivost.
Indeksi održivosti kombinuju mjere trenutnih uslova,
pritisaka na te uslove, uticaj ljudi i društvenih odgovora, jer ti
faktori kolektivno stvaraju najefektivniju matricu za stvaranje
mogućnosti za dugotrajnu održivost životne sredine. Razvijaju
se kroz otvorene i interaktivne procese i zasnovani su na
statističkim, analitičkim ekspertizama o životnoj sredini. U sebi
sadrže veliki broj informacija o stepenu održivosti određene
sredine. Trenutno se najviše fokusiraju na kontrolu zagađenja
životne sredine i predstavljaju dio šireg napora da se uspostave
čvršći temelji za donošenje odluka o životnoj sredini. Na
osnovu njih održivost se može mjeriti, ali još uvijek nedovoljno
precizno.
Indeks održivosti životne sredine treba da doprinese
naporima očuvanja životne sredina tako što će:
•pružiti mjere održivosti životne sredine mjereći nedostatke
u oblasti očuvanja;
•omogućiti da budu isplativi ciljevi očuvanja životne sredine
mjereći napredak i učinak;
•omogućiti rafiniranije istraživanje nosioca održivosti
privlačenjem pažnje na najbolje prakse i područja uspjeha;
•pomoći da se izgradi osnova za pomjeranje donošenja
odluka o životnoj sredini na više analitičku, rigorozniju osnovu;
•ponuditi sakupljeni redosled podataka neophodnih
za analizu uticaja na životnu sredinu na različitim skalama
mjerenja.
Indeks održivosti se i dalje analizira i dorađuje i u stalnom je
progresu. Da bi taj proces napredovao neophodno je sledeće:
•svijet mora da se obaveže na stalno prikupljanje podataka
o životnoj sredini i uspostavlja institucionalne mreže koje će na
tome raditi;
•stvarati fleksibilan sistem informacija koji dozvoljava
korisnicima da primjene vrijednosti ili da eksperimentišu sa
alternativnim uzročnim hipotezama;
•potrebno je sofisticirano pronalaženje metoda za
Prirodne karakteristike
mjerenje i analiziranje podataka i informacija koje dolaze
iz različitih prostornih skala. Održivost sredine je funkcija
interakcije mahanizama koji rade na nivou ekosistema, firmi,
domaćinstava, ekonomskog sektora i drugih fenomena za
koje još uvijek nijesmo dobro opremljeni da bi ih razumjeli
kao dio cjeline;
•potrebna su konzistentna mjerenja tokom vremena
kako bi se stvorile sposobnosti za izvođenje istraživanja u
odnosima uzrok-posledica. Ove mjere treba da se poboljšaju
a i da ostanu potpuno transparentne i adekvatno arhivirane
za naučna istraživanja koja slijede.
Agenda 21³
Bavi se urgentnim problemima današnjice, a
usredsređuje se i na to da pripremi svijet za predstojeće
izazove ovog vijeka. Ona odslikava globalni konsenzus
i političku odlučnost na najvišim nivoima za ostvarenje
saradnje u pitanjima razvoja i životne sredine.
Agenda 21 predstavlja program koji se realizuje u
različitim situacijama sa različitim akterima, uz poštovanje
principa sadržanih u Deklaraciji iz Rija o životnoj sredini
i razvoju. Ovaj proces obilježava početak jednog novog
globalnog partnerstva u cilju ostvarenja održivog razvoja.
Glavni elementi Agende su sledeći:
•socijalni i ekonomski aspekti razvoja: siromaštvo,
proizvodnja i potrošnja, zdravlje, ljudska naselja, integrisani
procesi odlučivanja;
•očuvanje prirodnih resursa i gazdovanje njima:
atmosfera, okeani i mora, zemljište, šume, planine,
biodiverzitet, eko-sistemi, biotehnologija, izvori svježe
vode, toksične hemikalije, opasan radioaktivni otpad i čvrsti
otpad;
•jačanje uloge glavnih društvenih grupa: mladih, žena,
urođeničkih naroda, nevladinih organizacija, lokalnih
organa vlasti, sindikata, privrednih, naučnih i stručnih
zajednica, poljoprivrednika;
•sredstva za implementaciju: finansijska sredstva,
transfer tehnologije, informacije, informisanost javnosti,
izgradnja kapaciteta, obrazovanje, zakonski instrumenti,
institucionalni okviri.
Uspješna primjena Agende 21 je prvenstveno
odgovornost vlada. Pospješuje se široko učešće javnosti i
nevladinih organizacija i drugih grupa. Razvojni i ekološki
ciljevi Agende 21 zahtijevaju značajan dotok finansijskih
sredstava za zemlje u razvoju i tranziciji. Agenda 21 posebnu
pažnju obraća na realizaciju programa koji su relevantni
za specifične probleme sa kojima se suočavaju privrede u
tranziciji.
Lokal Agenda 21⁴ je akcioni plan za održivi razvoj opština,
koji uspostavljaju lokalni organi vlasti skupa sa zainteresovanim
stranama i građanima. Lokalne zajednice su dobile mandat
da uspostave Lokalnu Agendu 21 na konferenciji Ujedinjenih
Nacija o životnoj sredini i razvoju (UNCED) u Rio de Žaneiru 1992.
godine.
Prema pravilima Agende 21, održivo društvo teži da:
Zaštiti i unaprijedi životnu sredinu, tako što:
•koristi energiju, vodu i druge prirodne resurse efikasno i sa
pažnjom;
•ograničava zagađenja na nivoe koji neće ugroziti prirodne
sisteme;
•minimizira otpad, ponovo ga koristi kroz reciklažu,
kompostiranje ili sagorijevanje za dobijanje nove energije, a
preostali dio održivo odlaže;
•vrednuje i štiti prirodnu raznovrsnost.
Poštuje društvene potrebe, tako što:
•gradi nova i unapređuje postojeća mjesta i objekte koji
dobro rade, služe svojoj svrsi i dobro izgledaju;
•čini naselja “humanim” po funkciji i formi;
•vrednuje i štiti različitost i lokalnu raznovrsnost i ohrabruje
Direktiva o zaštiti ptica-The Birds Directive 79/409/EE
Usvojena 2. aprila 1972., predstavlja jedan od najstarijih i najvažnijih
pravnih dokumenata Evropske Unije. Predstavlja sveobuhvatnu
šemu zaštite svih vrsta ptica sa prirodnim staništima u EU. Njen cilj je
da omogući dugoročno očuvanje populacije ptica,njihovih staništa,
pogotovo kroz određivanje posebnih lokacija i područja pod posebnom
zaštitom, kao i putem kontrole lova i drugih vrsta eksploatacije ptica.
Konzervacija ptica ima za cilj dugoročno upravljanje resursima
kao integralnim dijelom nasljeđa Evrope, kontrolisanjem njihovog
korišćenja na osnovu mjera potrebnih za održavanje i prilagođavanje
prirodnih balansa između vrsta što je to više moguće.
Direktiva ograničava lov na ptice, naročito na sve vrste ptica selica.
Na osnovu svojih 19 članova Direktiva propisuje načine na koje zemlje
članice treba da postupaju u procesu očuvanja, zaštite ptica i njihovih
staništa, ali i mogućnostima uspostavljanja održivog lova na neke
vrste. Na osnovu Direktive o pticama, zemlje članice EU usvajaju svoje
Nacionalne strategije i programe o zaštiti ptica.
EXPEDITIO 16
kulturni identitet lokalne zajednice;
•štiti ljudsko zdravlje omogućavajući bezbjedno, čisto i
prijatno životno okruženje;
•ističe preventivne akcije zdravstvenih servisa, kao i njegu;
•osigurava dobru hranu, vodu, stanovanje i gorivo po
umjerenim cijenama;
•podmiruje lokalne potrebe iz lokalnih izvora kad god je to
moguće;
•maksimalno omogućava svima obrazovanje za potrebna
znanja i vještine koje će im omogućiti da potpuno učestvuju u
društvenim aktivnostima;
•omogućava svim društvenim grupama da učestvuju u
odlučivanju i uključuje društveni uticaj i uticaj zajednice u
donošenje odluka.
Promoviše ekonomski uspjeh, tako što:
•kreira vibrantnu lokalnu privredu u kojoj ima dovoljno posla
bez štenih uticaja na životnu sredinu na lokalnom, nacinalnom i
globalnom nivou;
•vrednuje dobrovoljni rad;
•ohrabruje pristup radnim mjestima, uslugama, dobrima
i drugim ljudima na način takav da se sopstvena vozila manje
koriste i tako umanje uticaji na životnu sredinu;
•otvara široke mogućnosti za kulturne i rekreacione
aktivnosti za sve građane.
Arhuska konvencija⁵
“Arhuska konvencija o dostupnosti informacija, učešću
javnosti u donošenju odluka i dostupnosti pravosuđa u vezi
sa pitanjima koja se tiču životne sredine usvojena je 25. juna
1998. godine na četvrtoj ministarskoj konferenciji „Životna
sredina za Evropu“ održanoj u Danskom gradu Arhusu, pod
pokroviteljstvom Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za
Evropu (UN/ECE). Tada je Konvenciju potpisalo 35 država i
Evropska zajednica, a u narednom periodu predviđenom za
potpisivanje još 4 države. U skladu sa članom 20. Konvencija je
stupila na snagu 30. oktobra 2001. godine.
Srbija i Crna Gora nisu članice Arhuske konvencije. Tadašnja
SR Jugoslavija, zbog poznatih okolnosti vezanih za međunarodni
položaj zemlje, nije bila uključena ni u pripremne aktivnosti oko
izrade i usvajanja Konvencije...”
“Fundamentalno pitanje koje Arhuska konvencija reguliše
jeste pitanje prava čoveka na adekvatnu životnu sredinu,
dakle prava čoveka da živi u sredini koja obezbeđuje zdravlje
17 SKADARSKO JEZERO
i dobrobit i takođe obavezuje da se takva životna sredina
čuva i unapređuje u interesu sadašnjih i budućih generacija.
Konvencija ovo bazično pravo nadgrađuje pravom građana
na pristup informacijama, na učešće u donošenju odluka i
zaštitom pred nadležnim državnim organima, a pre svega
pred organima uprave i pravosuđa. Tako se kreiraju nova
prava čoveka vezana za životnu sredinu i ako ona po sebi
i nisu novina. Tačnije, to su opšta ljudska prava (pravo na
informisanost, pravo na učešće u odlučivanju, pravo na
sudsku zaštitu) koja su odavno našla mesto u najvažnijim
međunarodnim dokumentima u oblasti ljudskih prava.
Novina je što se ona ovom prilikom vezuju za životnu
sredinu...”
“Pravo na informaciju o životnoj sedini konvencija
raščlanjuje na dva prava: pasivno i aktivno pravo na
informaciju, pri čemu prvo podrazumeva obavezu vlasti da
odgovarajućim sredstvima informisanja javnosti obezbedi
blagovremenu i istinitu informaciju o životnoj sredini i
pojavama i aktivnostima koje mogu imati uticaj na kvalitet
životne sredine, zdravlje ljudi i životinja. Drugi aspekt prava
na informaciju predstavlja obaveza vlasti da odgovori na
zahtev zainteresovane javnosti u situaciji kada ova zahteva
informacije o životnoj sredini.”
¹ Kažić, Danilo: Zaštita riba Skadarskog jezera od zagađenja, Zbornik radova sa
simpozijuma zaštita čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Podgorica
² O indeksu održivosti iz:
2002 Environmental Sustainability Index, Annual Meeting 2002, Yale Center for
Environmental Law and Policy, Yale University
³ Indicators Research
Project: Indicators and LA21 – A Summary, London, Department of the Environment,
Transport and the Regions
⁴ Izvor: Lokal Agenda 21, Uvod u planiranje održivog razvoja, Dr Slobodan Milutinović,
adaptirano prema Local Government Management Board (UK) (1994), The
Sustainability
⁵ Izvor:
Sreten Đorđević & Miloš Katić: Vodič kroz praktičnu primenu arhuske konvencije mali
ekološki rečnik, Beograd, april 2004.
ZAKLJUČAK
Životna sredina je mjesto opstanka i postojanja ljudi. Njene
pogodnosti su opredjeljujući faktor razvoja.
Životna sredina ima polivalentnu ulogu i raznovrsne
funkcije. Pri zaštiti i korišćenju resursa životne sredine mora se
voditi računa o lokalnim uslovima i koristiti princip regionalne
tipičnosti koji se zasniva na mozaičnosti uslova i sadržaja
prostora.
Sve pojave u određenoj životnoj sredini su međusobno
povezane. To znači da se ne može raditi na zaštiti jednog
elementa, komponente ili objekta životne sredine samostalno,
već se moraju ocjenjivati svi uticaji koji se određenim aktom
dešavaju.
Procjena ekološkog rizika koristi se za procjenu rizika
po ljudsko zdravlje i životnu sredinu, agenasa, tehnologije,
ili procesa. Ona podrazumijeva kvantitativnu i kvalitativnu
procjenu vjerovatnoće i opasnosti po ljudsko zdravlje, sigurnost
i funkcionisanje ekosistema, pri čemu se opasnost definiše kao
mogućnost da se uzrokuje šteta. Procjenom rizika se procjenjuje
opasnost, zapravo moguća opasnost i ozbiljnost uticaja za svaki
pojedinačni nivo izlaganja.
Nacionalni park Skadarsko jezero sačuvao je svoj identitet
u formi radne jedinice. Za unapređenje, razvoj i očuvanje
Nacionalnog parka Skadarsko jezero posebno je značajna
zaštitna funkcija, kojoj su manje ili više podređene sve ostale
aktivnosti ili funkcije. Da bi se što bolje sagledala ova funkcija
neophodno ju je posmatrati sa dva aspekta: fizičke zaštite i sa
aspekta stručne zaštite i naučno-istraživačkog rada. Nivo fizičke
zaštite prije svega podrazumijeva visok stepen i kvalitetan rad
službe zaštite u Nacionalnom parku Skadarsko jezero. Stručnu
službu sačinjavaju visokoobrazovani naučni radnici iz oblasti
bioloških nauka, šumarstva, istoričara umjetnosti, etnologa,
turizmologa idr.
Za kvalitetaan nivo zaštite izuzetno je značajan i nivo
naučnih saznanja o zaštićenom području (saznanja o njegovom
prisnom ambijentalnom i kulturno istorijskom nasljeđu), kao i
obavezna planska dokumentacija koju čine Prostorni planovi
posebne namjene, katastarski elaborati, bazne studije, programi
i planovi zaštite i razvoja.
Studija održivog prostornog razvoja
 Sl 8. - Panorama jezera

Ekološki menadžment podrazumijeva prije svega uvođenje nacionalnog EMAS

(European Eco-Menagement and Audit Scheme) prilagođenog najnovijim dostignućima EMS
(Environmental Menagement System), koje će podrazumijevati određen način formiranja
politika, akcionih programa, instrumente i sisteme kontrole životnog okruženja i stanovanja
na svim nivoima.Kriterijumi i parametri predstavljaju tenzorske veličine mnogougaonika,
čiji su uglovi polja održivog razvoja, sa povratnim spregama (feedback-om), koje spajaju
svaki ugao sa ostalim uglovima, gradeći “paukovu mrežu” odnosa I interakcija. Ekološka
komponeneta je posebno naglašena, kao osnovni kriterijum održivosti. U ovakvom sistemu
koji mora biti zatvoren I integrisan, identifikacija I determinacija predstavljaju složen I
kompleksan zadatak, koji se danas savlađuje uspješno uz kompjuterske nauke I info-
tehnologiju. To je jedini konkretan, pouzdan I aplikativan nastavak rada na ekologizaciji
države Crne Gore.

www.johanesburgsummit.org - O održivom razvoju

www.unep.org - Program ujedinjenih nacija za životnu sredinu

UNEP-United Nations Environment Programme je organizacija koja se bavi upravljanjem i

planiranjem u okviru projekata zaštite životne sredine, unaprijeđujući time život ljudi.

www.rec.org - Regionalni programi za zaštitu životne sredine

www.greenhome.cg.yu - Deklaracije, konvencije u oblasti životne sredine
www.unece.org/env/pp - Arhuska konvencija

Prirodne karakteristike EXPEDITIO 18

 KULTURNI PEJZAŽ

Sl 9. - Godinje-crmničko selo na Skadarskom jezeru

Ideja kulturnih pejzaža nije nova, iako je tek relativno skoro postala istaknut
dio pokreta međunarodnog kulturnog nasljeđa. Nakon skoro decenije rasprava,
godine 1992., Komitet za svjetsko nasljeđe (Međunarodni komitet odgovoran za
implementaciju Konvencije o svjetskom nasljeđu, usvojene 1972. godine) saglasio
se da bi kulturni pejzaži mogli zadovoljiti kriterijume „izuzetnih univerzalnih
vrijednosti“, i u skladu sa time revidirao direktive konvencije. Takvim postupkom,
komitet je prepoznao da kulturni pejzaži imaju vrijednost po sopstvenom pravu da
budu različiti od naučnih i opažajno baziranih estetskih kvaliteta cjelina cijenjenih
zbog svojih prirodnih karakteristika.
Aktuelna teorija zaštite graditeljskog nasljeđa promoviše ideju očuvanja ne samo
objekata već i njihove neposredne prirodne okoline. UNESCO ističe da kulturno-
istorijski spomenik odvojen od svoje okoline gubi na važnosti. Ovakav stav je naročito
važan u planerskim sagledavanjima razvoja određenog prostora baziranim na
komponenetama uređenja pejzažnog potencijala.
Pejzaž se u izvjesnom smislu može smatrati sinonimom sadašnjosti. U njega
mora ući sve ono što nas u trenutku osmatranja ili analize okružuje. Na pejzaž čovjek
neprekidno djeluje i mijenja ga, pri čemu osnovna usmjerenost u djelovanju pejzaža
na saznajući proces čovjeka ostaje nepromijenjena.

19 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj


KULTURNI PEJZAŽ SKADARSKOG JEZERA
Čitav region, kome pripada Nacionalni park Skadarsko
jezero, sa svojom prirodom i pitoresknim naseljima koja su
nastajala kao odgovor na specifične prirodne uslove predstavlja
jedinstven kulturni pejzaž.
Sinteza prirode sa svojim raznovrsnim elementima i ljudskom
rukom izgrađenih resursa kao što su naselja, utvrđenja, sakralni
objekti, biljezi mnogih civilizacija čine “monumentalni okvir”
razuđenog reljefa Skadarskog jezera, koji se opet doživljava
kao prostran i beskrajno raznovrstan i dinamičan pejzaž. Na
momente se čini zatvorenom ambijentalnom cjelinom.
Voda je poseban faktor u razvoju fizičkih struktura u regionu.
Dramatično narastanje i opadanje nivoa Jezera je pojava koja
ostavlja najveći uticaj i promjene, kako na vegetaciju, tako i
siluetu okolnog područja. Prisustvo vode je ono što najčešće
daje posebnost pejzažu, i ona je elemenat na koji čovječije oko
najčešće pozitivno reaguje. Prema D. Toškoviću: Kretanje vode
je uvijek fascinirajuće, bilo da je u tekućim strujama ili kaskadnim
vodopadima. Izvjesno je da mirna voda ima svoju hipnotičku
atrakciju, naročito u velikom obimu.
Korita rijeka otvaraju i slivaju sve puteve, što se bitno
odražava i na kulturne sadržaje. Ovdje su zadugo samo godišnja
doba uspijevala da promijene obrise, mijenjajući tonove
harmoničnih boja i mirisa.
Ljudski tragovi: naselja, groblja, gradovi, biljezi mnogih
civilizacija, potvrđuju trajno vezivanje čovjeka za sredinu koja
mu je značila konstantan fizički, moralni i duhovni regenerator.
Mnoga mala mjesta na jezeru, oko jezerske vode, pored izvora i
rijeka, na proplancima, u pitomim oazama, čovjek je od davnina
uočavao i odabirao za život. U njima je oblikovao i organizovao
prostor sa istančanim sluhom za usaglašavanje nadgradnje
sa čudesnim darovima prirode. Sva ta mala mjesta danas
Prirodnepejzaž
Kulturni karakteristike
Sl 10. - Pejzaž iz Rijeke Crnojevića
predstavljaju one brojne lokalitete iz kojih zrači autentično
kulturno nasljeđe. Način gradnje kuća i organizovanja
ekonomskog dvorišta, veličina parcela, međe, putevi,
kanali… reljef, priroda i voda čine posebnost ovog pejzaža.
Materijali prirodnog pejzaža su tlo, drvo i voda. Čovjek
tim elementima dodaje zgrade prilagodivši ih ambijentu.
Boja u pejzažu je takođe veoma važan element. Boja
objekta ima važnost u smislu refleksije svjetla, intenzitet
boje, tonova sjenki.
Različitost i određena specifična osobenost pojedinih
prijezerskih ruralnih naselja Jezera možda se najbolje
ogleda u selima Dodoši naselju zbijenog tipa u arealu
Nacionalnog parka Skadarsko jezero. Urbano arhitektonski
riješeno naselje sa slikovitim sezonskim pejzažima u sklopu
čitavog prirodnog kompleksa tog dijela jezera, zajedno
sa Žabljakom Crnojevića i Karučom, predstavlja posebnu
Sl 11. - Pejzaž sa obale jezera
U knjizi Vlatka Ivanovića “Skadarsko jezero” nalazi se niz
zanimljivosti vezanih za ambijentalne vrijednosti jezera izeđu kojih je
zanimljiv tekst koji govori o nekoliko igranih filmova koji su snimani ili
su trebali biti snimljeni na Skadarskom jezeru. Dokumentarni filmovi u
produkciji RTCG su najznačajnije ostvarenje u toj oblasti u Crnoj Gori.
Na kraju ovog teksta autor kaže: “U svakom slučaju Jezero zaslužuje da
se više filmuje, jer ambijent koji je sav u zelenoj boji, može biti privlačan
za mnoge strane producente. Zato se očekuje da uz bolju turističku
propagandu Skadarskog jezera, počnemo najbezbolniji “izvoz slika”
…
ambijentalnu kategoriju. Takođe, pojedinačan ambijentalni
kompleks Rijeke Crnojevića je od nastanka bio originalan
spoj kontrasta i jedinstva prirodnog ambijenta i ljudske ruke.
Prirodni krajolik omogućio je da arhitektura postane duboko
ukorijenjena u duh mjesta, da za kontekst ima jezero, brda i
ostrva, a potvrdu da doživi vjekovima odgovarajući na potrebe
ljudi koji su je koristili. Sela ovog regiona obezbjeđuju dodir
sa originalnom sredinom, lokalnom tradicijom, folklorom itd.
Zaštita kulturnog pejzaža je jedna od primarnih odrednica u
procesu očuvanja i revitalizacije Skadarskog jezera.
Danas vladaju sasvim drugi odnosi. Jezerski kompleks polako
gubi nekadašnju jedinstvenu ambijentalnu vrijednost i značenje.
Evidentne promjene prirodne sredine na ovom području
uslovila je prije svega intenzivna urbanizacija (proširenja naselja
gradskog tipa, i priključenje gradovima prigradskih naselja,
spajanje bližih manjih naselja, urbanizovanje seoskih naselja,
izgradnja vikend naselja i vikendica, izgradnja infrastrukture,
posebno saobraćajnica, industrijalizacija).
Svaki pejzaž sa svojim specifičnostima nameće obavezu,
projektantima svih struka da u najvećoj mogućoj mjeri vode
računa o zaštiti specifičnosti i svih značajnih vrijednosti toga
pejzaža. Ovo posebno kada je riječ o arhitekturi pojedinih
objekata, njihovom uklapanju u postojeći ambijent, poštovanju
autentičnosti, izgleda sa osavremenjavanjem funkcionalnosti
stvaranih vrijednosti i oblikovanju pejzaža, polazeći od
prirodnog izgleda i njegove specifičnosti. Do krajnjih granica
bi trebalo poštovati njegove autentičnosti i specifičnosti sa
maksimalnom zaštitom poljoprivrednog zemljišta, autentične
flore i faune, panoramskim izgledom i osobitom zaštitom
saobraćajnica. Pravce dalekovoda, na primjer, treba usmjeravati
tako da bi što manje bili vidni sa osnovnih saobraćajnica u
pejzažu i tako što manje degradirali prostor.
U procesu što boljeg shvatanja i razumijevanja neophodnog
procesa očuvanja i održivog unapređenja kulturnog pejzaža
EXPEDITIO 20
mogu pomoći sledeći izdvojeni navodi iz studije posvećene
upravljanju pejzažima, autora Jessice Brown, Brenta Mitchella:
“Nastali trendovi u očuvanju i upravljanju zaštićenim
prirodnim područjima pripremaju teren za nove pristupe
koji u upravljanje predjelima uključuju lokalno stanovništvo
i obuhvataju međusobna dejstva ljudi i prirode. Jedan od
trendova je da strategije očuvanja postaju sve više i više
bioregionalne. U polju biološkog očuvanja naglašena je hitna
potreba da se djeluje u razmjeri ekosistema i širih predjela kako
bi se očuvala biološka raznovrsnost.
Još jedna bitna promjena je u načinu kako gledamo na
nacionalne parkove i zaštićena područja. Širom svijeta razvija
se shvatanje da zaštićena područja ne mogu više da budu
tretirana kao ostrva, već ih treba sagledavati u širem kontekstu.
U regionima kao što su latinoamerički ili karibski, fenomen
“papirnih parkova”–samo nominalno zaštićenih područja
–je jasno pokazao da su pristupi koji se oslanjaju isključivo
na uredbu i sprovođenje zakona, skupi i često neodrživi.
Menadžeri područja pod zaštitom okreću se, umjesto toga,
“uključujućim” modelima, po kojima se u obzir uzimaju interesi
lokalnih zajednica, odnosno populacija nastanjena u oblasti nije
raseljena i postoji visoki stepen lokalnog učešća u planiranju i
upravljanju zaštićenom oblašću (Borrini-Feyerabernd 1996).
Treći trend se zasniva na našem sve boljem razumijevanju
veze između prirode i kulture, a to znači da je zdrav predio
oblikovao čovjek svojom kulturom, baš kao što su ga oblikovale i
prirodne sile; da se bogata biološka raznovrsnost često preklapa
sa kulturnom raznolikošću, te da zaštita ne može biti sprovođena
bez angažovanja onih ljudi koji su najbliži resursima.
Upravljanje predjelom: novi pravci u očuvanju prirode i
kulture baš kao što su ga oblikovale i prirodne sile; da se bogata
biološka raznovrsnost često preklapa sa kulturnom raznolikošću,
te da zaštita ne može biti sprovođena bez angažovanja onih
ljudi koji su najbliži resursima. Osnovni princip u ovim novim
načinima rukovođenja zaštićenim područjima jeste potreba
21 SKADARSKO JEZERO
za podrškom i uključivanjem lokalnog stanovništva u tehničke informacije, projekte demonstracije, prepoznavanje
upravljanje svojim prirodnim i kulturnim nasljeđem. dostignuća, potvrđivanje (sertifikaciju), volonterske
upravljačke sporazume (voluntary management agreements),
subvencionisano upravljanje, restriktivne mjere, javno–
Upravljački pristup⁶ privatno partnerstvo u upravljanju zaštićenim područjima i
direktnu akviziciju od imovine preko privatnih organizacija. Ovi
(The Stewardship Approach)
instrumenti (sa mnogim drugim i u više varijacija) predstavljaju
spektar mogućnosti počevši od onih koji zahtjevaju malo ili
Namještenje, pozicija upravnika (upravljanje) znači,
uopšte ne zahtjevaju formalno angažovanje ili učešće i malo
jednostavno, da ljudi brinu o Zemlji. U svom širem značenju,
investiranja po stanovniku (npr. obrazovanje) pa sve do više
odnosi se na suštinsku ulogu koju pojedinci i zajednice
“permanentne, neprestane” i specifične zaštite (npr. olakšice i
igraju u promišljenom upravljanju našim opštim prirodnim
sticanje, akvizicija)
i kulturnim bogatstvom, kako za sadašnje, tako i za buduće
(Mitchell i Brown 1998; Diehl i Barrett 1988; Endicott 1993; Hilts i
generacije. Još preciznije, može se definisati kao niz
Moull 1988).
nastojanja da se kod vlasnika zemljišta i korisnika resursa
stvori i odnjeguje odgovornost koju će oni preuzimati
Upravljačke tehnike nude velike mogućnosti za jačanje
upravljajući i štiteći zemlju i njena prirodna bogatstva.
i širenje uticaja konvencionalno zaštićenih područja. Izazovi u
Upravljanje se dotiče naših osnovnih ljudskih pobuda
razvijanju upravljačkih inicijativa uključuju:
da brinemo o svom domu i njegovoj okolini – bilo da je u
pitanju komad zemlje, susjedstvo ili istorijski spomenik,
• Stvaranje zakonskog okvira koji je povoljan za privatne
ili šire područje riječnog sliva, planina ili dio obale.
inicijative. Podsticaji (npr. poreske olakšice) za očuvanje i
Ono se gradi na našem osjećanju odgovornosti prema
najbolju upravljačku praksu za privatne zemljišne posjede
drugim ljudima: našoj porodici, našem društvu i budućim
moraju biti uključeni u nacionalno zakonodavstvo. Čak i
generacijama. Razvijanjem osjećanja individualne i
volonterski i neobavezni instrumenti (sredstva) često izvlače
kolektivne odgovornosti, upravljački pristup stavlja zaštitu
korist od vladinog odobravanja. Kao ključni učesnici u
u ruke ljudi na koje se ona najviše odražava. Upravljanje,
upravljanju (stewardship), nevladine organizacije (NVO), kao
umesto pokušaja izolacije ljudi od prirode, upravo ističe
važan sektor u civilnom društvu, zahtjevaju stabilne zakonske
njihovo integrisanje. Svi predjeli se prepoznaju kao kulturni
osnove za utvrđivanje i legitimitet;
predjeli, kao i to da neophodnost zaštite može da se odnosi
• Razvoj zakonskih i institucionalnih mehanizama da bi
na zemljište koje se ne može odvojiti od činjenice ljudskog
se obezbijedilo “neprestano očuvanje”. Dugoročne mjere
postojanja i djelovanja.
za upravljanje (menadžment) i praćenje (monitoring) biće
Konkretni instrumenti upravljanja variraju u zavisnosti
osnova za obezbjeđivanje poštovanja sporazuma, baš kao i za
od društvenih, pravnih, ekoloških i institucionalnih
ocjenjivanje djelotvornosti drugih pristupa;
ograničenja, svi djeluju u cilju podsticanja, omogućavanja
• Stvaranje pogodnih uslova za produktivnu, postojanu
ili formulisanja odgovornog upravljanja. Ukratko, ove
saradnju među sektorima. Vladine agencije koje se bave
tehnike uključuju obrazovanje na polju životne sredine,
upravljanjem zaštićenim područjima moraju da imaju
Studija održivog prostornog razvoja
izvjesnu fleksibilnost kako bi razvile odgovarajuću saradnju
sa nevladinim organizacijama (NVO) i drugima koji zastupaju
privatne interese. Da bi stvorila atmosferu povjerenja i saradnje,
vlada te nevladine organizacije (NVO) mora da vidi kao prave
partnere, a ne samo kao podugovarače; s druge strane,
nevladine organizacije (NVO) moraju da budu spremne za
angažovanje u odnosima koji nisu suprotstavljajući prema vladi;
sve strane moraju da budu predane u ostvarivanju napredujuće
komunikacije i koordinacije djelatnosti;
• Uključivanje upravljanja u planiranje korišćenja zemljišta
i menadžment zaštićenih područja. Privatni upravljački napori,
ma koliko veliki, nisu zamjena za jaku ulogu vlade u planiranju
korišćenja zemljišta i zaštiti prirodnih područja. Ovi napori treba
da ojačaju planiranje korišćenja zemljišta i politiku na svim
nivoima. U isto vrijeme, privatne inicijative ne treba sagledavati
kao naknadne akcije, već kao centralne za susretanje ciljeva
upravljanja i zaštite. Za ovakav smjer, koordinacija između
privatnih i javnih učesnika je izuzetno bitna;
• Obezbjeđivanje učešća svim zainteresovanim stranama.
Upravljanje se zasniva na podršci javnosti i njenom učestvovanju.
Bilo kroz kontakte sa vlasnicima zemljišta ili preko javnih
foruma, moraju biti stvorene mogućnosti za one kojih se odluke
o korišćenju zemljišta najviše tiču, kako bi i oni mogli da izraze
svoje interese. Vrijednost mora biti uspostavljena na lokalnom
znanju i tradicionalnim sistemima upravljanja resursima. Moraju
biti istraživane mogućnosti za kolaborativni menadžment;
• Prikupljanje neophodnih resursa. Formiranje fondova je
neophodno za sticanje zemljišta i naknadu za izvjesna prava
razvoja i korišćenja. Često su nevladine organizacije (NVO) u
snažnoj poziciji da pokrenu privatne fondove za ove svrhe.
Finansijski podsticaj, kao što je smanjenje poreza na imovinu,
može da izazove trošak u pogledu izgubljenih prihoda opštine;
• Pogađanje ravnoteže između reagovanja na mogućnosti
i prihvatanja strateškog pristupa. Da bi se zadržala ekološka
cjelovitost predjela i zaštitili reprezentativni ekosistemi
potrebni su strateški pristupi. Ključ problema se nalazi u
koordiniranju nastojanja različitih učesnika, od kojih svi koriste
različite mehanizme da bi ostvarili ciljeve očuvanja biološke
raznovrsnosti u razmjerama bioregiona. I dok reaguju na
mogućnosti zaštite kako se ove pojavljuju, lokalne upravljačke
inicijative moraju takođe da budu u izvjesnoj mjeri aktivne,
upućujući na nove trendove u korišćenju zemljišta, kao što je
reprivatizacija ili rastuće breme razvoja.
Predjeli su dinamični i mijenjaju se zajedno sa društvima
koja žive u njihovim okvirima. Kako je Adrian Philips iz IUCN-
ove Svjetske komisije za zaštićena područja (IUCN World
Commission on Protected Areas) primijetio, ovaj dinamizam
Kulturni pejzaž
postavlja centralnu dilemu u zaštiti predjela. “Nije, dakle,
dovoljno nastojati zaštiti predio kao takav; pažnja mora
biti posvećena načinima života onih koji su arhitekte
predjela i od kojih zavisi opstanak biološke raznovrsnosti u
okvirima tog predjela”. Zaštitom ne treba pokušavati da se
“fosiliziraju načini na koji zajednice koriste zemlju, već prije
treba podstaći održive pristupe korišćenju i razvoju zemlje”
(Phillips 1997).
⁶ Morton Benson, englesko-srpski rečnik: stew•ard•ship [~šip] položaj upravnika
Izvor:
Jessica Brown, Brent Mitchell, Quebec-Labrador Foundation/Atlantic Center for the
Environment, 55 South Main Street, Ipswich, Massachusetts 01938 USA.
http://www.georgewright.org/
Sl 13. - Motiv iz Poseljana
Ova zapažanja o novim trendovima očuvanja stvaraju uslove
za razvoj novog pristupa upravljanju pejzažima. Taj pristup
prepoznaje mnogostruke vrijednosti mjesta sa kompleksnim
prirodnim, istorijskim i kulturnim resursima. On ponovo spaja
podijeljene perspektive okruženja, i zasniva se na načinu na koji
ljudi posmatraju mjesta i njihove vrijednosti u odnosu na svoj život.
Rezultat je postupna, ali fundamentalna, promjena načina na koji
posmatramo svijet i samu svrhu očuvanja.
Međunarodno prepoznavanje kulturnih pejzaža
kroz Konvenciju o svjetskom nasljeđu i odnos sa
prirodnim nasljeđem
Komitet za svjetsko nasljeđe je takođe prepoznao veliku
raznolikost kulturnih pejzaža širom svijeta. Da bi se razlikovale
njihove različite vrijednosti, definisane su tri kategorije kulturnih
pejzaža:
Kategorija 1, „jasno definisan pejzaž, namjerno dizajniran
i kreiran od strane čovjeka“, uglavnom je koncentrisan u
parkovima i baštama. Pojedini pejzaži svjetskog nasljeđa,
poput kulturnog pejzaža Sintra u Portugalu ili kulturnog
pejzaža Lednice – Valtice u Češkoj, čije su glavne vrijednosti
ukorijenjene u njihovom dizajnu, su podjednako jasno „radni
pejzaži“, koji odražavaju određene kulturne odgovore na
prirodno okruženje.
Kategorija 2, „organski razvijen pejzaž“, odražava proces
evolucije oblika i komponenti kulturnih faktora u saradnji sa
prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži proističu
„iz početnih društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ili
vjerskih potreba“ i razvili su svoj današnji oblik u sadejstvu sa
prirodnim okruženjem, ali i kao odgovor na njega. „Takvi pejzaži
odražavaju proces evolucije svojih oblika i komponenti“.
Kategorija 3, „asocijativni kultuni pejzaž“, čiji značaj
proističe iz „moćnih vjerskih, umjetničkih ili kulturnih asocijacija
prirodnog elementa više nego iz materijalnih kulturnih
dokaza.”
Pejzaž je bio i ostaje skup stalnih informacija. Među njima
bitno mjesto zauzimaju one informacije koje se odnose
na djelovanje čovjeka na prirodu, i snagu tog djelovanja.
Saznanja o djelovanju čovjeka na prirodu je sebi svojstven
kompleks koji, sa vremenom koje dolazi, dobija na intenzitetu
i značaju. Nerazumijevanje informacija koje proističu iz toga je
nedopustivo, te su informacije veoma bitne, jer pejzaž je sebi
svojstvena sveobuhvatnost uslova djelovanja i posledica, uz
najpotpuniju sinhronost koja u svakom trenutku izražava stanje
koje je bilansnog karaktera u odnosu na sve što je prethodilo.
EXPEDITIO 22
POTENCIJALI

Aktuelna teorija zaštite graditeljskog naslijeđa promoviše ideju očuvanja ne samo objekata već i njihove neposredne prirodne
okoline. Ovakav stav je naročito važan u planerskim sagledavanjima razvoja određenog prostora baziranim na komponenetama
uređenja pejzažnog potencijala.
Ključne oblasti od značaja za zaštićene pejzaže, kao što je opisano u IUCN-ovoj „zelenoj knjizi“, su visoki estetski kvaliteti, različita
povezana staništa, flora i fauna zajedno sa ispoljavanjima jedinstvenih ili tradicionalnih obazaca upotrebe zemljišta, i društvene
organizacije vidljive u ljudskim naseljima i lokalnim običajima, načinima preživljavanja i vjerovanjima (IUCN 1994). Mogućnosti javnog
korišćenja kroz rekreaciju i turizam su ugrađene u uobičajen način života i ekonomske aktivnosti. Zaštićene pejzaže karakterišu
usklađena interakcija prirode i kulture, raznolikost pejzaža i staništa, bioraznolikost i očuvanje društvenog i kulturnog miljea.
Čitav region, kome pripada Nacionalni park Skadarsko jezero, sa svojom prirodom i pitoresknim naseljima koja su nastajala kao
odgovor na specifične prirodne uslove predstavlja jedinstven kulturni pejzaž.
Sinteza prirode sa svojim raznovrsnim elementima i ljudskom rukom izgrađenih resursa kao što su naselja, utvrđenja, sakralni
objekti, biljezi mnogih civilizacija čine “monumentalni okvir” razuđenog reljefa Skadarskog jezera.
Način života, kultura stanovanja i življenja, inventar u kući, oruđa za rad i sve ono što svjedoči o trajnom vezivanju čovjeka za
sredinu koja mu je predstavljala konstantan fizički, moralni i duhovni okvir, i danas je sastavni dio regionalnog kulturnog pejzaža
(krajolika). Međutim, prirodni krajolik omogućio je da arhitektura postane duboko ukorjenjena u duh mjesta, da za kontekst ima
jezero, brda i ostrva, a potvrdu da doživi vjekovima odgovarajući na potrebe ljudi koji su je koristili. Sela ovog regiona obezbjeđuju
dodir sa originalnom sredinom, lokalnom tradicijom, folklorom itd. Zaštita kulturnog pejzaža je jedna od primarnih odrednica u Sl 14. - Nenarušen kulturni pejzaž
procesu očuvanja i revitalizacije.

OPASNOSTI I RIZICI
S druge strane pejzažna i ambijentalna vrijednost Nacionalnog parka grubo je poremećena i povrijeđena različitim uticajima.
Osjetljiva ravnoteža prirode i čovjeka narušena je takođe i naglom industrijalizacijom koja je dovela do pustošenja sela i posredno
pouzrokovala promjene koje su djelovale na krajolik i preoblikovale odnose čovjeka i okoline.
Izgradnjom savremenih graditeljskih tvorevina prošlog i ovog vijeka, kao što su željeznička trasa Beograd-Bar, magistralni put
Podgorica-Petrovac, nasilno je presječena jezerska površina. Eksploatacijom kamena “pojedena” su neka brda kao što je Vranjina,
Mjela, uništavanjem šuma, nekontrolisanim korišćenjem svih prirodnih resursa uništava se priroda. Posebno treba istaći nesavjesno
lociranje dalekovodnih mreža, divlju gradnju i slično.
Nakon katastrofalnog zemljotresa 1979. godine, naselja su obnovljena izgradnjom “modernih” kuća, čime se izgubila ravnoteža
među zatečenim prirodnim i istorijskim elemenatima i novo izgrađenim strukturama. Ta tendencija se nastavila do današnjih dana.
Dodoši, prijezersko ruralno naselje, urbanistički i arhitektonski jedinstveno u arealu Nacionalnog parka, zajedno sa Žabljakom
i Karučom, predstavljaju “originalan i nesusretljiv spoj kontrasta i jedinstva prirodnog ambijenta i ljudske ruke”, izloženi su
nesavjesnom i namjernom uništavanju pejzažnih i ambijentalnih vrijednosti od strane stanovnika i ljudi koji su tu došli da obnove
ili izgrade kuće.
Iako su nacionalni parkovi i druge strogo zaštićene oblasti izuzetno bitni, oni sami ne mogu da postignu ciljeve očuvanja biološke
raznovrsnosti, niti mogu da sadrže radne predjele. Postoji neodložna potreba za novim modelima zaštićenih područja koji mogu da
odgovore pritisku na te predjele. Sl 15. - Narušen kulturni pejzaž

23 SKADARSKO JEZERO Studija održivog prostornog razvoja

 Sl 16. - Kulturni pejzaž Godinja

Kulturni pejzaži često odražavaju specifične tehnike održivog korišćenja

zemljišta, uzimajući u obzir osobine i ograničenja prirodnog okruženja u kome
su uspostavljene, i specifičan duhovni odnos prema prirodi. Zaštita kulturnih
pejzaža može doprinijeti savremenim tehnikama održivog korišćenja
zemljišta, i može očuvati ili poboljšati prirodne vrijednosti pejzaža. Neprekidno
postojanje tradicionalnih oblika korišćenja zemljišta potpomaže biološku
raznovrsnost u mnogim oblastima svijeta. Zaštita tradicionalnih kulturnih
pejzaža je prema tome od pomoći u očuvanju biološke raznolikosti.

Jedan od doprinosa kulturnih pejzaža upravljanju mjestima Svjetskog
nasljeđa je shvatanje da upis na listu Svjetskog nasljeđa i prateće očuvanje
moraju uključiti ljude koji žive na naznačenom prostoru. Lokalno uključivanje
u procese i donošenje odluka vezanih za kulturne pejzaže – od identifikacije i
opisa njihovih vrijednosti, do nominacije, implementacije, obrazovne uloge i
dugoročnih rezultata – je od presudnog značaja za njihovu održivost.

Kulturni pejzaž EXPEDITIO 24

 SOCIO-KULTURNA OSNOVA

Sl 17. - Česma u dvorištu tradicionalne kuće

Ideja o ostvarivanju održivosti naselja u regionu Skadarskog jezera

zahtijevala bi i valorizaciju postojećeg socio-kulturnog resursa. Region
ne može biti živ ukoliko u njemu nema stanovnika, i njegova revitalizacija
bi podrazumijevala određenu “revitalizaciju” stanovništva. Socio kulturni
resursi su trenutno na nezavidnom nivou (u pojedinim naseljima čak na
granici biološkog minimuma), te stoga predstavljaju svojevrsnu kočnicu u
razvoju. Zajedno se ostalim raspoloživim resursima, oni moraju činiti baznu
pretpostvaku za proces revitalizacije regiona.

Mnogi stručnjaci smatraju da najveću smisaonu komponentu ravitalizacije
daju kulturološka i ekonomska dimenzija naselja kao cjelovite zajednice. U
regionu Nacionalnog parka danas razlikuju se tri osnovna etnografska sadržaja
čiji su nosioci albanski, muslimanski i crnogorski živalj. Razlike odslikavaju
ne samo kulturno naslijeđe već i antropološke i druge karakteristike: govor,
moral, običaje, vjeru i dr., što jasno ukazuje da su tradicionalno duboko
ukorijenjeni.

Današnje stanje u pogledu naseljenosti regiona odraz je prije svega

nepostojanja državne strategije o ekonomskom i kulturnom očuvanju i
razvoju seoskih naselja. Posledica toga je i kulturna, ekonomska i obrazovna
zaostalost stanovništva u odnosu na gradove i druga naselja u regionu.

25 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 NASELJE OPŠTINA DIO NAC. PARKA 1991 2015 2015/1991
Bobovište
Bar Krajina 543 610 112
Besa
Bar Krajina 272 310 114
Donji Murići
Bar Krajina 367 460 125
Krnjice
Bar Crmnica 57 30 52
Godinje
Bar Crmnica 41 30 73
Virpazar
Bar Crmnica 409 460 112
Kruševice
Bar Crmnica 6 0 0
Komarno
Bar Crmnica 56 40 71
DEMOGRAFSKA SITUACIJA U REGIONU Donje Selo
Cetinje Riječka 47 40 85
R. Crnojevića
Etinje Riječka 339 350 103
Prema Toškoviću demografski tokovi, kao masovni fenomen
Šinđon
ili pojedinačna čovjekova akcija u stanju su da izazovu promjene, Cetinje Riječka 34 30 88
da poremete ranije uspostavljene ritmove. Prevlaka
Cetinje Riječka 30 20 67
Podaci o demografskim kretanjima u naseljima pojedinačno Dodoši
Cetinje Riječka 69 50 72
poslednjih deset godina teško se pronalaze jer se naselja
Žabljak
u dostupnim istraživanjima najčešće tretiraju kao sastavni Cetinje Riječka 49 40 82
Vranjina
dijelovi opština Cetinje, Podgorica, Bar. Početak promjena u Podgorica Riječka 180 160 89
brojčanoj strukturi stanovnika nije posebno zabilježen i praćen. Begova Glavica
Podgorica Lješanska 32 20 63
One se vezuju za početak industrijalizacije u zemlji, a snažnije Podhum
Podgorica Tuzi 280 340 121
su se ispoljile 50-tih godina 20. vijeka. Ozbiljan problem su
predstavljale stalne migracije stanovništva koje je odlazilo i UKUPNO Nacionalni park 2811 3000 107
raseljavalo se u raznim pravcima.
Industrijalizacija zemlje ostavila je poražavajuće posledice T 2. - Kretanje broja stanovnika u većim naseljima
u vidu poremećene bio-demografske stope, devitalizacije
struktura, razbijanja porodice, izmjene dinamike življenja,
nestajanja klasičnog seljaka i sl. Podgorica je bila najveći u Podgorici. U poslednjih nekoliko godina uočena je Opština Cetinje
imigracioni centar gdje se u periodu od 1953-1961 godine doselilo pojava da se stanovnici, koji su usled procesa privatizacije Rijeka Crnojevića predstavlja veće naselje u ovoj zoni sa
oko 64,6% stanovništva starosne dobi od 25 do 49 godina. 1971 privrede u gradskim centrima ostali bez posla, ponovo starosnom strukturom u opadanju, ali je situacija povoljnija
godine taj broj se opet povećao za 6%, zahvaljujući razvoju vraćaju i naseljavaju ovo područje. Na to su ih prisilili teški nego u drugim mjestima. Postoje naselja iz koja su mala sa
Podgorice kao univerzitetskog centra, a 1981. godine za 49,9%. ekonomski uslovi života u gradu. Druga grupa povratnika izrazitim procesom starenja.
Egzodus sela i poljoprivrede, deagrarizacija bez presedana su penzionisani stanovnici gradova koji više ne žele da
predstavljali su istorijski šok, ne samo na demografske strukture provode vrijeme u uslovima gradskog života, već u ovom Opština Podgorica
sela, nego na sve sadržaje življenja-kulturne, civilizacijske i druge ambijentu pronalaze prostor za mnogo bolju i sadržajniju Kod svih većih i manjih naselja starosna struktura je
karakteristike ovih aglomerata. Bio je to najveći loš eksperiment organizaciju svog vremena. Prikaz potencijala po opštinama povoljna mada se broj stanovnika smanjuje. Naselje Tuzi je
na ovim prostorima. danas izgledao bi ovako: imalo značajan porast stanovništva a karakteriše ga i povoljna
Migracioni tokovi su imali dva vida: starosna struktura.
1. potpuno napuštanje sela i odlazak u grad u potrazi za Opština Bar
poslom-trajne migracije; Naselja Ckla, Arbneš, martići, Bobovište, Donji Murići, U Francuskoj se, na primjer, zbog iste pojave, nastoji
2. napuštanje poljoprivredne djelatnosti kao zanimanja, Virpazar, besa, Veliki i Mali Ostros imaju povoljne preduslove postići postupna dekoncentracija gusto naseljenih i privredno
život na selu a rad u gradu-dnevne migracije. za dalji demografski idrugi razvoj. Samo naselja Koštanica zagušenih urbanih područja. Iznalaze se novi načini usmjeravanja
Danas, dnevnih migracija ka gradu skoro da i nema. i Limljani mogu se okarakterisati kao mjesta sa povoljnim i skretanja migracionih tokova u pravcu manjih i srednjih naselja.
Postoje nedeljne migracije, tj. stanovnici vikendom, u toku demografskim uslovima. Naselje Gluhi Do je jedino veće U Holandiji se takođe inicira novi proces migracionih gibanja
odmora i praznika dolaze na jezero, a ostatak vremena borave naselje u ovoj zoni sa nepovoljnom starosnom strukturom. iz okvira velikih gradskih aglomeracija u rjeđe naseljena, a s

Prirodne karakteristike
Socio-kulturna osnova EXPEDITIO 26
raznih aspekata privlačna područja. Nepovoljna je činjenica
da u tim procesima društvo snosi dvostruke troškove: troškove
preseljenja seoskog stanovništva u gradske aglomeracije u
prvoj fazi i troškove preseljenja dijela gradskog stanovništva,
koje se u drugoj fazi, vraća u područja s manjom gustinom
naseljenosti.
KULTURNE OSOBINE STANOVNIŠTVA
Stanovništvo Crne Gore se i danas naziva i razlikuje prema
lokalnim obilježjima koja im daju etnički identitet (Primorci,
Crnogorci, Brđani ili prema plemenima: Katunjanji, Riječani,
Crmničani, Pivljani i sl.) U skladu sa geografskom razuđenošću
oblikovali su se određeni biofizički i etno-psihički varijeteti,
tijesno povezani sa prirodnom sredinom i kulturno-istorijskim
procesima. Takva je situacija i u oblasti Jezera, gdje se još uvijek
stanovništvo dijeli i naziva prema plemenskim zajednicama, što
ujedno predstavlja određenu zanimljivost i posebno neobičnu
pojavu za turiste.
Razvitak kulture u naseljima oduvijek je bio izraz specifičnih
opštih, regionalnih i lokalnih društveno istorijskih prilika i
uticaja. U sklopu dugotrajnih i teških uslova stalne borbe za
oslobođenjem od turske vlasti odvijala se stalna borba i za
prevazilaženjem zaostalosti i stvaranjem osnove za razvoj
prosvjete, kulture i nauke. Stalna destrukcija i islamizacija
lokalnog stanovništva usporavala je u tom periodu razvoj
svih kulturnih djelatnosti, ali trpljenje i robovanje nije izazvalo
potpuno duhovno i moralno pokoravanje, zatiranje korijena i
etno-kulturne pripadnosti. Stanovništvo je sačuvalo sela kao
teritorijalnu, srodničku i društvenu zajednicu koja je u svim
istorijskim uslovima bila čuvar slobode i oslonac zajednice,
kuću kao oznaku za porodicu ili bratstvo, prije nego prostor
za stanovanje. U dugotrajnim procesima razvoja izgrađivan je
“kolektivni stil življenja” koji je tekovine prethodnih generacija
predavao naraštajima koji su slijedili.
Što se tiče samog odnosa čovjeka prema kući i domaćinstvu,
može se reći da seljak nikada nije mnogo ulagao u svoju kuću,
već u zemlju, stoku i privredu uopšte. U njoj se malo boravilo.
Kroz specifičan odnos prema kući i prirodnim resursima
(zemljištu, vodi i sl.) može se razmatrati i visok nivo ekološke
svijesti korisnika prostora. Ljudi su oduvijek neraskidivo vezani
za Jezero, jer im je istovremeno bilo izvor hrane i donosilo
egzistencijalne probleme. Prilagođavali su mu se u skladu sa
nivoom proizvodnih snaga koje su im bile na raspolaganju.
27 SKADARSKO JEZERO
NAČIN I KULTURA STANOVANJA
U etnološkom smislu prostor Skadarskog jezera je
veoma zanimljivo područje, bogato starinama i atraktivnim
ambijentima. Sela poput Bistrice, Kurila, Bijelog Polja,
Berislavaca i Gostilja, mogu poslužiti za prikaz tipičnog u
arhitekturi i stanovanju na ovom dijelu obale. Nekadašnje
zetske kuće u prijezerju bile su neuslovne i nečiste s obzirom
na blizinu vode i česta plavljenja zemljišta. Kasnije su se
ljudi izmicali od vode i zidali kuće od čvrstih materijala, sa
podzidom ili stambenim dijelom na spratu, dok je prizemni
dio služio kao ostava ili pristan za čamce. Time se umanjivao
uticaj vlage a stanovenje učinilo udobnijim.
U tipičnoj kući ove oblasti prizemne prostorije služile su
za smještaj stoke ili kao ostava-magacin. Spratni dio bio je
prostor za boravak, a činile su ga kužina (kuhinja) i spavaće
sobe, ili je to bila jedna prostorije provizorno pregrađena na
pomenute prostorije.
Odvajanje od tla i vodene površine bio je najznačajniji
korak u genezi stambenih objekata. Kasnije su se čak i
pomoćni objekti izdizali na podzide, kako bi se sačuvali od
uticaja vlage.
Graditelji zetskih kuća u početku su bili sami seljaci, a
kasnije su se služili graditeljskim iskustvom i umijećem
primoraca.
Početkom XX vijeka počele su se zidati takozvane zetske
kule, kao znak statusnog simbola i ekonomske moći i veoma
brzo postale obrazac zdravijeg i boljeg života. Veći broj
zetskih kula danas je adaptiran u udobne savremene kuće,
sa svom potrebnom infrsatrukturom. Stare zetske kule imale
su obavezno i dekorativne elemente u obliku kvalitetnije
obrađenih prozorskih okvira i okvira oko vrata, spoljašnje
stepenište i terasu sa ogradom od profilisanih stubića,
udubljenja u zidu različite veličine i oblika-takozvane
panjege (niše).
Kamena obala Jezera bila je, takođe, privlačna za
stanovanje. Bitna razlika u odnosu na meki dio obale je u
tome što je u ovom dijelu malo obradive površine. Tu se
živjello od ribolova, sitne stoke i vinove loze. Stanovanje
je uslovljeno konfiguracijom tla, materijalima koji su se tu
mogli naći i načinom privređivanja. Od ušća Morače u jezero
pa do kraja Krajine za gradnju je korišten pritesani kamen sa
vezivom od krečnog maltera. Okviri prozora i vrata rađeni
su od finije obrađenog bijelog tesanika. Za krovnu, a često i
za međuspratnu konstrukciju korišteno je drvo, a za krovni
pokrivač kanalica-tigla. Graditelji su bili uglavnom mještani
koji su zidarske i kamenorezačke zanate izučavali na primorju.
Prijezerske kuće veoma podsjećaju na paštrovačke,
primorske, čak sa nekim elementima jednostavne katunske
kuće. Ulice su strme, popločane, sa gumnom na trgu ili dvorištu
i česmom nakraju ulice.
U oblasti Crmnice formirala su se najatraktivnije sela i
najljepše aglomeracije koje, maksimalno poštujući teren,
pružaju uspjelu simbiozu i sklad ljudskog neimarstva i prirode.
Kuće su podignute na krševitom terenu, koristeći svaki pedalj
ziratnog zemljišta. Tako su se formirale organske cjeline naselja,
čiji grozdovi kontrastiraju zelenom zaleđu, terasam i njivama
(Brčeli, Podgor, Boljevići i druga).
Za crmničku kuću karakteristični su voltovi, obično nad
konobama i ispod terasa. Kamena gumna su takođe često
komponovana u ove cjeline. Ako nijesu porušene, u sebi
jošuvijek čuvaju dragocjene primjerke etnološko-etnografskih
predmeta. Takođe, bogat je i fond sakralnih i drugih spomenika
kulture,koji je takođe pretrpio velika oštećenja.
Jedno od najljepših takvih sela je Godinje, koje iz neposredne
blizine “gleda” na Jezero, zatim Karuč i druga. Godinjani su zbog
stalne borbe sa turskim osvajačima bili prinuđeni da prave od
kuća male tvrđave koje su podjednako dobro služile odbrani i
stanovanju.
Ceklinjani, za koje se kaže da su na jezeru bili vješti koliko
i Englezi na moru, povremeno su osvajali jezero i započinjali
novi život na njemu. Njihova matična plemenska i bratstvenička
zemlja i sela su u zaleđu jezera, a Karuč je njihova njljepša luka.
Zajednička karakteristika svima je ta da su stvarali najbolje
od onoga što su imali i kako su znali, stvarajući tako jedinstvene
kriterijume i kulturu življenja u teškim uslovima.
Veliki problem uvođenju promjena sa urbanističkog aspekta
predstavljaju i neriješeni vlasnički odnosi nad zemljištem, zatim
otpor stanovnika prema savremenim metodama uređenja
naselja. Pojedini stanovnici se u određenoj mjeri odupiru bilo
kakvoj promjeni životnog okvira.
Autohtonost mnoštva antropokulturnih vrijednosti koje treba
cijeniti, mogu svakako da podrže koncept održivog razvoja i to u
osavremenjenoj i tehnologiziranoj varijanti.
U formiranju ekološke države, ekološka svijest i ekološka kultura
stanovništva može i treba da zauzme važno mjesto, zato što se željene
realnost najprije oblikuje u čovjeku pa tek onda u materijalnoj sferi.
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
ETNOLOŠKE I EKONOMSKE
OSOBINE STANOVNIŠTVA
U burnom istorijskom razvoju područja Jezera, formirale
su se socio-ekonomske i socio-kulturne cjeline, prepoznatljive
po različitim trendovima, ponašanjima, istorijskim zbivanjima,
nacionalnoj i vjerskoj strukturi, načinu organizacije života i
drugo. Razlike su negdje više, a negdje manje uočljive. Rusiji, Italiji, Grčkoj, Bugarskoj, zemlje pod turskom vlašću,
Prema knjizi Vojislava Boljevića Crmničko pleme Boljevići u
prošlosti Crne Gore, neki podaci bi se mogli odnositi na većinu
naselja u ovoj regiji, a odnose se na neke socio-kulturne i
ekonomske karakteristike stanovništva u prošlosti. Naime,
autor kaže da je “bratstvo najšira krvna zajednica po muškoj
liniji. Bratstvenici imaju istu krsnu slavu a neki i crkvu posvećenu
patronu slave. Imali su zajedničke komunice, pašnjake, vodu i
gumna. Zajednički su izvodili akcije, dijelili plijen i učestvovali
u krvnoj osveti. Selo je teritorijalna zajednica, koja se ne zasniva
na krvnom srodstvu. To je geografska, ekonomska i vjerska
cjelina, sa jednom ili više grupa kuća, zavisno od tipa sela. Selo
ima svoju crkvu, zajedničko groblje, crkvene svetkovine, svoju
školu, gumna, vode, planinu, zajedničku imovinu-komunice.
Svako selo imalo je svoga glavara-kneza, kasnije kmeta.
Pleme je šira teritorijalna zajednica sastavljena od jednog
ili više sela. Plemenska organizacija tijesno se vezivala za
morfologiju tla, obezbjeđujući osnovne životne potrebe kroz
posjed obradivog zemljišta, ribolova. Glavnu vlast u plemenu
Potencijal
Tradicionalna crnogorska kuhinja koja ima svoje specifičnosti
omogućava bogatu ponudu, te bi s toga morala naći mjesto u
turističkoj propagandi. Tako postignuti kvalitet u tradicionalnom
načinu spremanja i konzerviranja može poslužiti kao dobra osnova za
korišćenje prirodnih proizvoda. Prehrambeni proizvod seoskog turizma
je u bliskoj vezi sa prirodnom okolinom i vrijednostima životne sredine.
Prirodne karakteristike
Socio-kulturna osnova
imala je narodna skupština, koja se na poziv plemenskog
glavara sastajala najmanje jedanput godišnje na određenom
mjestu. Na skupštinu su dolazili predstavnici kuća, bratstava
ili svi odrasli muškarci, zavisno od prirode posla. Inače, svi su
bili ravnopravni u odlučivanju”.
U ovoj knjizi saznajemo i to da su od davnina mlađi
muškarci redovno odlazili u inostranstvo na rad i da je to
smatrano važnom privrednom granom. Najčešće prema
Bliski istok, zatim Egipat i Ameriku. Radili su uglavnom kao
fizički radnici. Neki su se i vraćali sa zarađenim novcem, a
onda od toga školovali djecu, popravljali zavičajne kuće ili
kupovali nove na Cetinju, u Baru i Podgorici. Tamo gdje je
koncentrisan kapital koncentrisalo se i stanovništvo.
Prisni odnos bratsvenika, uz logiku oskudice i
potrebu odbrane, stvorio je i danas prisutnu fizionomiju
starocrnogorskog sela. Naslonjene na kameno zaleđe,
grupacije kuća i zaseoka, sa međama-podzidama, guvnima
i crkvama, odnose se prema plodnoj zemlji kao prema vodi
jezera. razvoja, s obzirom na privlačnost sadržaja u tim gradovima. To
Ranije su u naseljima bile karakteristične mobe. Radile
su se redom, združeno, a domaćin je obezbjeđivao jelo i
piće za sve radnike. Danas se ovaj običaj zadržao samo kada
se radi nova kuća.
Stanovnici Jezera su veoma gostoprimljiv narod.
Srdačno dočekuju svakog posjetioca, a naročito prijatelje i
goste u kući.
Današnji nivo ekološke svijesti kod stanovništva je
nizak. Uzroci tome su mnogobrojni i zahtijevaju posebnu
sociološku analizu. Posledice su vidljive u neadekvatnom
korišćenju savremenih materijala (betona, metala, opeke
i sl.), zatim destruktivnom odnosu prema najbližem
okruženju.
Kultura stanovanja i življenja, pretrpjela je određene
promjene do današnjih dana. U duhovnoj kulturi
stanovništva preovladava tradicionalno, ali se sve više
osjeća i uticaj kulture stanovanja prenešene iz gradova. U nobije
vrijeme u samoj kući sobe se odvajaju od prostora kuhinje i
ognjišta, dobijaju savremeniji namještaj, dok u kuhinji ostaju
stolovi i stolice, kredence sa najnužnijim priborom. Posuđe je
porcelansko, drvenog skoro da više i nema (vagani, vidijeri,
burila, kopanje i sl). Od drvenog posuđa koriste se još uvijek
kace za soljenje i čuvanje sira i mečenje grožđa. U kuhinji (kužini)
iznad otvorenog ognjišta, ukoliko se koristi, suši se meso i riba,
sprema se jelo. Riba se ponekad suši i na suncu. Ostale životne
namirnice čuvaju se u izbi ili na tavanu.
U ekonomskom smislu današnje stanje je veoma loše.
Migracije su nanijele štetu poljoprivredi, turizmu, pospješile
zagađivanje prirodne sredine, neodržavanje i propadanje
kuća i drugo. To je dalje dovelo do nekih mnogo kompleksnijih
problema stanovništva koji su neposredno uticali i na uništavnje
ukupnog kvaliteta životne sredine.
Izrastanje velikih gradova u zaleđu Jezera, Podgorice, Cetinja
i Bara, i izgradnja magistralnih puteva kroz ovo područje, imalo
je uticaja kako na mobilnost stanovništva, tako i na stabilnost
se odrazilo jednako i na seoska i na gradska neselja.
Jedine obrazovne institucije su osnovne škole u većim
naseljima kao što je Rijeka Crnojevića.
Zdravstvana zaštita osnovnog nivoa obavlja se u
zdravstvenim stanicama u većim naseljima, a za sve ostale
potrebe stanovnci se upućuju u opštinske centre.
Ambijentalne cjeline ruralnih naselja, graditeljsko nasljeđe i
kultura stanovanja na ovom području još uvijek je nedovoljno istraženo
područje. Slojevitost kultura koje Jezero nosi i ljepota koju ima zaslužuje
dalja istraživanja i na tom polju.
www.monstat.cg.yu - Detaljni podaci o socio-kulturnoj bazi
www.unece.org/env/pp - Arhuska konvencija
EXPEDITIO 28
 INFRASTRUKTURA

Sl 19. - Dionica novog magistralnog puta Podgorica-Petrovac

Postojeći infrastrukturni kapaciteti predstavljaju osnovu za nastavak

procesa razvoja. Iako skromni, ovi kapaciteti su dovoljni kao početni inpulsi
razvoja.

Najznačajniji potencijal Jezra u ovom smislu predstavlja njegov veoma

povoljan geoprometni položaj. Skadarsko jezero je veoma dobro povezano
sa okruženjem zahvaljujući položaju u odnosu na saobraćajnu infrastrukturu,
prije svega aerodrom Podgorica, željezničku prugu Beograd-Bar i magistralne
i regionalne puteve.
Vazdušnom linijom je udaljeno svega 20 km od Jadranskog mora i isto
toliko od Podgorice. Avio saobraćaj kao najbrži vid prevoza u Crnoj Gori se
razvija preko aerodroma Podgorica i Tivat. Udaljenost aerodroma Podgorica
je svega tridesetak minuta od Jezera, što je u savremenim uslovima njegovog
razvoja veoma značajna činjenica. Međutim, aerodrom je sa druge strane
izvor zagađenja vazduha.

Ostali infrastrukturni kapaciteti nijesu na zavidnom nivou i morali bi se
poboljšati u budućnosti. Državne investicije uložene u infrastrukturu stimulišu
ekonomski razvoj i ciljano se usmjeravaju na mjesta gdje za to postoji najveća
potreba i tamo gdje je to u skladu sa koordinisanim lokalnim, regionalnim i
državnim mjerama planiranja.

29 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj


SAOBRAĆAJNA INFRASTRUKTURA
Magistralni i regionalni putevi koje treba istaći u regionu
Skadarskog jezera su:
• Magistralni put M-2 Debeli Brijeg-Petrovac-Podgorica-
Ribarevina i prema Srbiji, koji je u mreži evropskih puteva
označen kao E-65 i E-80;
• Magistralni put M-18 Šćepan polje-Nikšić-Podgorica-Božaj
(granica Albanije), koji je u mreži evropskih priključnih puteva
označen kao E-762;
•Magistralni putevi M-2.3 Podgorica–Cetinje-Budva i M-2.4
Petrovac-Ulcinj-Sukobin, evropska oznaka E-752;
• Regionalni put R-16 Virpazar-Ostros-Vladimir.
Magistralni putevi su u dosta dobrom stanju, sa širinama
kolovoza od 6 do 7 m, osim u dijelu puta E 762 od Tuzi do
albanske granice, gdje je širina kolovoza 3 do 5 m.
Regionalni putevi imaju nezadovoljavajuću širinu kolovoza i u
dosta su lošem stanju, sa veoma siromašnom opremom koja ne
zadovoljava tehničke uslove za rang kome pripadaju.
Lokalni putevi koji takođe doprinose povezanosti Jezera sa
susjednim zonama su:
• Rijeka Crnojevića-Virpazar;
• Virpazar-Bar;
• Golubovci-Plavnica;
• Carev Laz-Rijeka Crnojevića, uključujući i veze ovog puta za
Prvlaku, odnosno Dodoše;
• Ulići-Rijeka Crnojevića;
• Priključci od regionalnog puta R-16, Virpazar-Ostros-
Vladimir, za naselja Krnjice, Murići, Bobovište, odnosno Ckla.
Lokalni putevi su u lošem stanju iako još uvijek prohodni.
Male su širine kolovoznih traka (3 do 3.5 m), skromnih
horizontalnih elemenata. Priključci na regionalni put R-16 imaju
Prirodne karakteristike
Infrastruktura
velike podužne nagibe. Asfalt je na mnogo mjesta oštećen,
vidne su rupe i pucanja koja otežavaju saobraćaj i čine ga “Prvi brodovi koji su plovili Skadarskim jezerom bile su jahte knjaza
nesigurnim, naročito ako se uzme u obzir da je većina naselja Nikole. Održavane su stalne brodske linije na relaciji Rijeka Crnojevića-
Virpazar-Plavnica-Skadar i obrnuto.”
opslužena linijama međugradskog i lokalnog autobuskog
saobraćaja koje prolaze ovim područjem. Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore,
Istorijsko-etnološka studija, Podgorica, 1995.
Pruga Beograd-Bar kroz područje Jezera ide uporedo
sa Jadranskom magistralom od Podgorice ka Petrovcu,
izdignutim nasipom (12 mnm), presijecajući prirodnu cjelinu
akvatorijuma i Nacionalnog parka. Osim ove, kroz područje
prolazi i pruga Podgorica-Skadar koja se danas ne koristi.
Generalno gledano, stanje svih puteva i pruge moralo
bi se poboljšati u unaprijediti, kako sa aspekta građevinsko
tehničke opremljenosti, tako i sa aspekta smanjenja
negativnih uticaja na životnu sredinu.
Planom Republičkog Zavoda za Urbanizam i
Projektovanje-Podgorica, Riijeka Crnojevića-I faza-sintezni
plan, decembar 1993., bilo je planirano da se izgradi jedna
nova trasa puta od Rijeke preko Drušića na Dodoše, Žabljak i
preko Vukovačkog mosta na Golubovce. Ova dionica sa izrazito
turističkim karakterom i funkcijom trebala je da otvori prostore
neslućene ljepote na kružnom obilasku jezera zapadno od
magistralnog puta Golubovci-Virpazar.
Saobraćaj je, sa druge strane veliki zagađivač životne
sredine, prije svega vazduha. Samo pruga i magistralni put kroz
Zatsku ravnicu trajno su odstranili oko 1500 ha plodne zemlje.
Pored kopnenog saobraćaja, za Skadarsko jezero veoma je
važan i jezerski saobraćaj. Plovidba jezerom, ušćima rijeka, stara
je koliko i samo Jezero. Prvi put se pominje u vrijeme drugog
ilirsko-rimskog rata, a naročito intenzivna bila je u periodu
mletačkog posjedovanja Skadra. Kasnije se dugo vremena
odvijala u uslovima borbi sa Turcima za prevlast na Jezeru, da
bi u 19. vijeku, u novim istorijskim okolnostima doživjela punu
afirmaciju. Tome je doprinio međunarodni režim plovidbe
Skadarskim jezerom i rijekom Bojanom, ustanovljen Berlinskom
ugovorom 1878. godine.
Tradicionalno, prevoz ulova, drugih roba i ljudi odvijao se
lađama (na vesla i jedro), dok su čunovi služili uglavnom za
ribolov. Ova plovila imala su mali gaz prilagođen za pristajanje
na plitke obale.
EXPEDITIO 30
 Sl 21. - Saobraćajna infrastruktura

Avio saobraćaj
- značaj za državu
- u razvoju je

+ blizina

- potencijalno zagađenje
Vodeni
- buka saobraćaj
- potencijal i opasnost
- nedovoljno razvijen

+ blizina

- potencijalno zagađenje

Magistralni put
- državni i regionalni
značaj
Željeznički
- u dobrom stanju saobraćaj
- značaj na nivou
+ blizina regiona i države
- potencijalno zagađenje
+ blizina
- narušen pejzaž - potencijalno zagađenje
- buka - narušen pejzaž

- buka

Lokalni putevi
- povezuju naselja
- u lošem su stanju

+ blizina

- potencijalno zagađenje

31 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 Od 1981. godine nema više redovnog linijskog saobraćaja
na Jezeru. Jedini organizovani vid plovidbe su povremene,
sezonske turističko-izletničke ture modernizovanim lađama.
Najveći broj plovidbi odvija se u svrhu ribolova. Uslove za
pristajanje čunova i čamaca-izvlačenjem pramca na kopno,
omogućavaju plitki zalivi i uvale Jezera, kao i ušća pritoka.
Pristanišne obale najvećeg značaja su:
• Lipovik, kod Rijeke Crnojevića, sa kamenom obalom dužine
15 m i dubinom uz obalu 2.3 do 2.7 m;
• Virpazar, sa izgrađenom kamenom obalom, dubinom uz
obalu 1.7 do 1.9 m, uz ušće Orahovštice. Služi za plovila posebne
namjene;
• Murići sa izgrađenom kamenom obalom i dubinom uz
obalu 2.7 m;
• Ckla, sa izgrađenim lukobranom i dubinom uz glavu
lukobrana 2.7 do 3.6 m;
• Plavnica, sa zidanom obalom dužine 56 m;
• Vranjina, sa novoizgrađenom obalom uz naselje, koja zbog
neadekvatne veze sa jezerom služi samo za pristajanje lokalnih
čunova;
• Skadar, sa kamenom obalom dužine 60 m i obalom
zasutom nanosima.
Podaci o stanju plovnog puta nijesu pronađeni. U studiji
Prostorni Plan Nacionalnog parka Skadarsko jezero iz 1999.
godine kaže se da je poslednje mjerenje dubina izvršeno 1963
godine, da su kanali potpuno ili djelimično zasuti, da je put samo
djelimično obilježen svjetlosnom i drugom signalizacijom.
Velika je šteta što neki od mnogobrojnih tipova nekadašnjih
lađa i brodova sa Jezera nijsu sačuvani kao muzejski eksponati
koji bi svjedočili o tim davnim putovanjima. Danas bi sigurno
predstavljali edukativne eksponate i turističku atrakciju ovog
područja. Danas su sačuvani samo pojedinačni crteži nekih od
njih.
U prošlosti su značajniji centri regiona bili Rijeka Crnojevića,
Virpazar, Golubovci, Ostros i Vranjina. Međutim, saobraćaj na
pruzi Beograd-Bar uslovio je privredni razvoj, što je dovelo
do toga da su ojačala naselja na prostoru između Podgorice
i sjeverne obale Skadarskog jezera. Ovo je bio potpuno
logičan proces. U budućnosti se može očekivati još veći uticaj
Podgorice na razvoj naselja u zoni Jezera, jer je ona najveći
privredni, kulturni, zdravstveni, trgovački, glavni saobraćajni i
administrativni i urbani centar u Crnoj Gori.
Prostorna udaljenost naselja u okviru opštine Podgorica se
kreće u rasponu svega 0 do 0,4 km. Najveća udaljenost između
Infrastruktura
naselja u regionu je oko 30 km. Najudaljenije naselje od
Podgorice je na 25 km. Sa nešto boljom saobraćajnom
infrastrukturom ova rastojanja bila bi savladiva za veoma
kratko vrijeme.
Ostvarenju ovog cilja svakako mora prethoditi obnova i
izgradnja infrastrukture, prije svega:
• puteva,
• vodovodnih i kanalizacionih mreža,
• elektro, telekomunikacionih i drugih mreža,
kako bi se na taj način svako naselje povezalo sa većim
centrima i uključilo u savremene životne tokove.
Zaključuje se da bi neophodan korak ka formiranju mreže
naselja, naročito u zoni Nacionalnog parka bio prevazilaženje
ograničavajućih faktora razvoja i unapređenje podsticajnih
prirodnih i društvenih faktora.
HIDROTEHNIČKA INFRASTRUKTURA
Vodosnadbijevanje na Skadarskom jezeru je danas
neujednačeno riješeno. Manja mjesta nemaju razvijenu
hidrotehničku infrastrukturu, vodu često uzimaju iz
podzemnih izvora pomoću primitivnih pumpi, bunara,
cistijerni i sl. Veća mjesta imaju riješeno vodosnadbijevanje
(Virpazar, Rijeka Crnojevića i druga). Zbog neprikladnog
odlaganja otpada, izgradnje septičkih jama isl. Bunari i
podzemna voda se zagađuju tako da voda često više i nije
za piće.
“Skadrani i Krajinjani dijele lađe: na velje, od 55 bosijeh noga
dužine (to je dužina dna); lađe tri čereka, od 37 stopa; i lađe od
kvarta, od 26 stopa. Oni sprimanje težine računaju po tovarima:
lađa od 20, 30, 50 tovara. U tovaru ima 100 oka ili 150 kg.
Za prijenos tereta najsigurnije su velje lađe, a od vozara su
najvještiji Širočani, kojijema je vožnja skoro jedini zanat. Njih četiri
vozara voze i najveću lađu sa najtežim tovarom. Oni su tako poznati
sa prirodom jezera, da su rijetki slučajevi da ih zastane nenadani
vjetar na pučini vodenoj, a tako su, opet, poznati vjetrovima, koji u
određeno vrijeme duhaju, da im oni služe kao pomoćnici, jer rašire
jedro, pa ih goni. Jedro je dugo do 8 m, a široko 6 m. Načinjaju ga
od debelog platna. Jedan je kraj od jedra namaknut na šuljicu
(podužu motku), a penje se uz dugačko drvo, koje se umjesti na
micaniku, i zove se jedrnica. ..”
Jovićević, Andrija, Skadarsko jezero i ribolov na njemu, CID
Podgorica, 1999.
Područje Skadarskog jezera predviđeno je kao značajan
resurs za sledeće planirane vodozahvate:
• Izvorišta na lokalitetu Karuč, na sjevero-zapadnom
obodu Skadarskog jezera, odgovaraju potrebama ne samo za
Regionalni vodovod crnogorskog primorja, već i za zadovoljenje
budućih potreba za vodom područja Riječke nahije;
• Izgradnjom bunara i crpnih agregata na lokalitetu Sjenokosi
riješeno je snadbijevanje vodom Budvanske rivijere;
• Zahvatanje vode iz rezervi Orahovskog polja za grad Bar.
Vodosnadbijevanje se mora rješavati razvojem lokalnih
vodovoda za područja koja imaju podzemne i nadzemne izvore
vode, a za ona koja vodu nemaju potrebno je razvijati specijalne
programe u okviru prostornih planova opština.
Otpadne vode takođe ugrožavaju akvatorijum Jezera i
podzemne izvore u njegovom priobalju. Kanalizacija je izvedena
po separatnom sistemu. Sistem uređaja za prečišćavanje ne
omogućava adekvatno prečišćavanje komunalne otpadne vode.
Najveći zagađivači su otpadne vode Kombinata aluminijuma
i druge industrijske otpadne vode iz Danilovgrada i Nikšića
koje se rijekama slivaju u Jezero. Manja naselja na području
Skadarskog jezera nemaju adekvatno riješen kanalizacioni
sistem i rješavanje ovih infrastrukturnih problema smatra se
jednim od najhitnijih pitanja njihovog razvoja.
Kod kanalisanja otpadnih voda naselja i industrije za
sva gradska naselja u Crnoj Gori planom iz 1999. se predlaže
postupak separatnog kanalisanja otpadnih i atmosferskih voda.
Kapitalnom investicijom smatra se predviđeno regulisanje rijeke
Bojane, kao plovne rijeke, čime bi se Skadarsko jezero uključilo
u maritimne-nautičke tokove.
Shodno ovome treba raći da su ciljevi evropske startegije
o vodama:
• da se obezbjedi da ukupna količina vode iz izvora postane
održiva na duži period i da se promoviše održivo korištenje
vode zasnovano na dugoročnoj zaštiti prirodnih izvora vode;
• da se obezbijedi balans između crpljenja i regeneracije
podzemnih voda sa ciljem postizanja odgovarajućeg statusa
podzemnih voda do 2015 godine.
Direktive takođe obavezuju zemlje članice EU da uvode i
koriste sisteme naplate vode, posebno potrošačima u oblasti
industrije i poljoprivrede koji troše velike količine vode, ali i
mjere za povećanje efikasnog korištenja vode i zaštite prirodnih
izvora i kvaliteta vode.
EXPEDITIO 32
 Sl 23. - Čunovi kao prevozno sredstvo
ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUKTURA
U sklopu jedinstvenog elektroenergetskog sistema Crne
Gore, u području Skadarskog jezera nalaze se elektroenergetski
objekti prenosne mreže napona 110 kV, 35 kV, 10 kV i 1 kV. Sam
položaj basena je takav da su preko njega prošli određeni
magistralni koridori dalekovoda od Podgorice ka primorju i
nijesu direktno u službi sadržaja u njemu. Distributivna mreža
elektrifikacije naselja je takođe razvijena.
Elektrifikacija pruge Beograd-Bar je obezbijeđena posebnim
naponskim vodom, smještenim u koridoru pruge.
Kvalitet opsluženosti električnom energijom i stabilnost
napona, može se reći-na prihvatljivom su nivou.
33 SKADARSKO JEZERO
Sl 24. - Objekat elektrotehničke infrasrukture
PTT SAOBRAĆAJ I TELEKOMUNIKACIJE
Postojeći PTT sistem u zoni Skadarskog jezera omogućava
funkcionisanje telefonskog saobraćaja u naseljima. Najveća
centrala je u Virpazaru i preko nje idu veze ze najveći dio
područja, kao i manjih područnih telefonskih centrala.
Danas je velika površina basena Skadarsko jezero opslužena
signalom mobilne telefonije od strane dva najvećaoperatera
u Crnoj Gori-T-mobile i ProMonte. U području Nacionalnog
parka funkcioniše sistem radio-veza, koji se koristi za
potrebe čuvarska službe kroz vezu sa dežurnim dispečerom
u Podgorici.
Neophodna modernizacija sistema kablovskim i
optičkim sistemom prenosa.
Sl 25. - Seoska ulica
SAKUPLJANJE I ODLAGANJE OTPADA
Komunalni otpad sakuplja se uglavnom na odgovarajući
način, ali konačna dispozicija otpada iz naselja još nije propisno
riješena. Pored magistralnih i regionalnih puteva nalaze se
smetlišta i manje deponije. Samozapaljivanje ili namjerno
paljenje deponija, kao i truljenje otkrivenog otpada dovode do
zagađenja vazduha, podzemnih voda i vodotoka. Industrijske
otpadne materije iz Kombinata aluminijuma su takođe veoma
problematična stavka, naročito bazeni za deponovanje crvenog
mulja. Ovi bazeni su nekad (usled jakih vjetrova) uzrok zagađenja
vazduha crvenom prašinom, što ugrožava zdravlje stanovništva
okolnih naselja.
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
 Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više nivoa međusobno usaglašenih
planova, koji uvažavaju realne promjene u društveno-ekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se
da je u sadašnjim uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih naselja uopšte,
a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja na svim nivoima i kroz infrastrukturne i projekte
održivog razvoja lokalnih zajednica svih veličina.

U skladu sa postavkama i ciljevima Agende 21, lokalnih agendi 21 i drugih preporuka, kao primaran cilj razvoja određuje se
revitalizacija populacije, infrastrukture, zatim ekologizacija prostora koja podrazumijeva zaposijedanje napuštenih prostora i
pažljivo upravljanje njima.

U kontekstu održivog razvoja pronalaze se objektivne šanse za razvoj i najmanjih centara, preko kojih će se kontrolisati
veća prostranstva, ekološki bitna, sa poboljšanim spektrom funkcija.

Novi pristup integralnog održivog razvoja bi morao ponuditi opcije za razvoj i najmanjih zajednica kroz programe za
ekonomsku, socijalnu revitalizaciju, a to je moguće jedino u sklopu sistema koji se može regionalizovati ili subregionalizovati
prema specifičnostima ukupne baštine kao potencijala za dalji razvoj. Takođe, smjernice održivog razvoja koje se odnose na
državnu politiku, ekonomiju, privredu i druge oblasti važne su za ostavrenje ovog cilja i morale bi biti sprovedene na svim
potrebnim nivoima.

Infrastruktura EXPEDITIO 34
 PRIVREDA

Sl 28. - Ribolovci na Skadarskom jezeru

Potencijalne mogućnosti ekonomske valorizacije Skadarskog jezera i

okoline u osnovi se svode na proizvodnju hrane i turizam. Obje mogućnosti
su vrlo značajne i predstavljaju ozbiljnu šansu dugoročnog razvoja ove regije.
Međutim, način iskorišćavanja ovih mogućnosti, njihovo tačno utvrđivanje,
izbor vremenskog redoslijeda aktivnosti itd. pretpostavljaju vrlo složen i
sistematski naučno-istraživački rad.

Privredna osnova područja Skadarsko jezero je skromnih razmjera.

Osnovna djelatnost je poljoprivreda i njene grane, uključujući i ribolov. Nešto
manje je zastupljena industrija i uslužne i neprivredne djelatnosti.

Održiv ekonomski rast i razvoj se svuda u svijetu ohrabruju prvenstveno u
ruralnim područjima, naročito zasnovani na zaštiti okruženja, staništa biljnog
i životinjskog svijeta i drugih resursa od suštinske važnosti za poljoprivredu,
šumarstvo, turizam i druge industrije vezane za zemljište.

35 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 Treset je registrovan na području Humskog blata, Rzavca,
Gornjeg malog blata. Eksploatacijom treseta mogle bi se
razviti i druge priveredne djelatnosti, ali samo uz programe
koji neće remetiti uspostavljenu prirodnu ravnotežu.

Industrijalizacija zemlje od svog početka uslovila je
dnevne migracije ka gradskim centrima. Danas su najviše
izražene prema Baru i i Podgorici gdje je industrijska
djelatnost još uvijek razvijena. Migracije prema Cetinju
su skoro sasvim opale od gašenja brojnih industrijskih
kompleksa u tom gradu.

INDUSTRIJA
Industrija sa 30,2 % učestvuje u formiranju BNP Crne Gore.
POLJOPRIVREDA
Poljoprivreda je oduvijek bila osnova razvoja ovog
Djelatnost industrije nije od posebne važnosti za područje
područja. Priobalje Jezera ima skromne poljoprivredne STOČARSTVO
Skadarskog jezera.
potencijale, koje čini zemljište u uvalama, na plitkoj podlozi.
Najveći industrijski pogon-fabrika za preradu i konzerviranje Na području Skadarskog jezera u određenoj mjeri
Većih kompleksa nema, osim u Zetskoj ravnici. Stočarstvo
ribe nalazio se u Rijeci Crnojevića, ali danas nije u funkciji. zastupljeno je i gajenje krupnije i sitnije stoke. Pojedinačna
i ribolov su osnovne poljoprivredne djelatnosti. Plavljenje
Fabrika za preradu ribe je značajan ali i problematičan pogon domaćinstva gaje krave, ovce, koze, ili kokoške. Obično se
velikog dijela područja znatno umanjuje njegovo korišćenje.
zbog izlovljavanja velike količine ribe iz jezera, a sa druge gaji onoliko stoke koliko je dovoljno da se zadovolje potrebe
Zemljište na visočijim kotama pretežno je crvenica.
strane fabrike je bila osnov života Rijeke Crnojevića i njenog domaćinstva ili zaradi za život od prodaje stočarskih proizvoda
Terasasta zemljišta imaju veliki potencijal i dobra svojstva,
okruženja. Oko 70 domaćinstava i 250 stanovnika je živjelo na pijacama u susjedstvu.
kao i zemljišta u vrtačama i uvalama. Osim što su plodna, sa
od fabrike. Prostornim Planom Nacionalnog parka Skadarsko Stočarstvo je još uvijek samo uzgredno zanimanje. Trendovi
svojim zasadima postaju veoma atraktivna. Ostali tereni su
jezero predviđeno je relociranje fabrike na prostor Veljeg luga, u brojnom stanju stoke su negativni i fond je sveden na
krševiti i male poljoprivredne vrijednosti.
sa podrazumijevanim tehnološkim osavremenjavanjem. minimum potreba domaćinstva i ispod toga, a to je u direktnoj
Usitnjenost posjeda nepovoljno utiče na intenziviranje
vezi i sa smanjenjem broja članova domaćinstva.
poljoprivredne proizvodnje. Od kultura najviše se gaji
Po obodu Nacionalnog parka nalaze se pogoni male Uslovi za uzgoj stoke su dobri, ali pojedina domaćinstva
vinova loza, duvan, voće i pelim. Plavne površine u Zetskoj
privrede vezani uglavnom za preradu pelima. nemaju dovoljno mogućnosti da se bolje opreme za tu aktivnost.
ravnici se za poljoprivredu koriste sezonski.

U periodu intenzivne deagrarizacije područa i
Južno od Virpazara planirana je nova industrijska zona koja
demografskog osipanja naselja smanjena je poljoprivredna
bi se bazirala na korišćenju i preradi kvalitetne gline.
proizvodnja i usitnjen stočni fond. Jedino naselje Podhum
Jovićević (1909) navodi da je u jezeru lovljeno 2 miliona kg ribe, od
koje gravitira Tuzima nije zadesila jaka deagrarizacija pa ovo
Područje Krajine koje je populaciono veoma snažno, ima čega samo ukljeve oko milion kg. Suva ukljeva, poznata kao saraga,
naselje ima i dalje jako uporište u poljoprivredi sa razvijenom
industrijske prerađivačke pogone u Malom Ostrosu i njihovu imala je veliku trgovačku vrijednost i bila izvozni artikal.
mehanizacijom i riješenim vodosnadbijevanjem.
sirovinsku osnovu, prema Prostornom Planu Nacionalni park Prema Nedeljkoviću (1959) od 1973. do 1940. godine ulovljeno je
Ribolov je za ovo područje uvijek bio osnovni izvor
Skadarsko jezero, treba usmjeriti na plantažni uzgoj lovora i 1 816 200 kg, od 1974. do 1953. 6 227 100 kg, a 1954/55. god. 1 820 800 kg.
egzistencije i to je ostao i do danas, naročito za naselja Prosječni godišnji ulov od 1954 do 1963 iznosio je 1 140 tona ribe.
kamilice.
Prevlaka, Žabljak Crnojevića, Dodoši i Vranjina. Današnji Kombinat za ulov i preradu ribe u Rijeci Crnojevića je, na primjer

resursi ribe su takođe u opadanju. 1957. godine preradio oko 1 070 tona jezerske ribe, od čega 750 tona
Prirodna osnova basena Skadarsko jezero omogućava
Pčelastvo i vinogradarstvo se razvijaju nešto intenzivnije iz vlastitog ulova koji su ostvarili 34 ribara, a 32 tone iz ulova oko 300
eksploataciju treseta i šljunka, ali u strogom režimu zaštite i kooperanata. Vrijednost te proizvodnje je bila velika.
poslednjih nekoliko godina. Proizvodi se med i vino za
obnavljanja zemljišta. Nekontrolisana eksploatacija šljunka i
potrebe domaćinstva, ili za prodaju na tržištu. Sve su brojniji
pijeska je do sada vršena u aluvijalnim nanosima korita Morače i Kažić, Danilo: Zaštita riba Skadarskog jezera od zagađenja, Zbornik
programi koji stimulilšu razvoj ove dvije grane, tako da se u
Cijevne, sa posledicama izmjene sprudova i karakter vodotoka. radova sa simpozijuma Zaštita čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU,
budućnosti može očekivati da će postati još razvijenije.
Dalje eksploatisanje uslovljeno je ekološkim kriterijumima i Podgorica
strogom zaštitom rezervata Manastirska tapija, na ušću Morače.

Privreda EXPEDITIO 36
Štale su uglavnom nastale od ruševina ranijih stambenih objekata
koji se nalaze u okviru imanja, ili su napravljene od priručnog
materijala koji se može naći na terenu (daske, žica, pruće i sl.)
Organizovan uzgoj stoke u vidu farmerskih kompleksa ne
postoji. Kao i za programe za razvoj vinogradarstva i pčelarstva,
može se očekivati i razvoj podsticajnih programa za uzgoj stoke
na ovom području.
TURIZAM
Turizam je u Crnoj Gori identifikovan kao privredna grana
od strateškog značaja. To je više potencijal ili aspiracija, nego
pokazatelj postojećeg stanja, s obzirom da predstavlja manji
udio BDP (bruto društvenog proizvoda).
Područje Skadarskog jezera predstavlja izuzetnu atraktivnu
turističku destinaciju. Svojim prirodnim i antropogenim
motivima, postojećom saobraćajnom infrastrukturom i izvorima
turističke tražnje, pruža povoljne uslove za sve vrste turizma,
tokom čitave godine.
Osnovnim motivima za usmeravanje turista ka ovom
području može se smatrati želja za boravkom u očuvanoj
prirodnoj sredini i osećaj slobode, autentičnosti i tradicije,
što zajedno rezultira osećajem relaksacije i smirenosti. Ti
podsticaji su u suprotnosti sa načinom života u urbanim
sredinama, odnosno predstavljaju antitezu životu u tim
sredinama. To čini da je stvarna ili pretpostavljena “ruralnost”
bitan činilac koji određuje obim i strukturu turističke tražnje ka
Sl 31. - Hotel 13. jul u Virpazaru
37 SKADARSKO JEZERO
seoskim područjima, odsnosno da su turisti prevashodno takođe ekskluzivnu ponudu na ovim prostorima.
motivisani ukupnim atraktivnostima ruralnih područja, a Čitav prostor Skadarskog jezera ima mnogo sličnih
ne mogućnostima da učestvuju u određenim aktivnostima “punktova” interesantnih za razvoj turizma (Vranjina, Žabljak
(rekreativnim i drugim). Crnojevića, Murići, Poseljani i td.). Njihovo aktiviranje u smislu
Najrazvijeniji vid turizma do sada je bio rekreativno- turističke ponude planirano je kroz korišćenje naslijeđenog
kupališni turizam. Lokaliteti sa najvećim potencijalom za graditeljskog fonda, poboljšanje infrastrukturne opremljenosti
ovaj vid turističke ponude su: Donji Murići, Vranjina i zona i planiranjem specifičnih i nesvakidašnjih oblika turističke
Karuč-Dodoši-Žabljak, Virpazar i Rijeka Crnojevića. ponude.
Tranzitni turizam je takođe značajan oblik turističke
ponude, gdje se kao najznačaniji punktovi prepoznaju Pješacke rute
Virpazar i Vranjina. Ljubitelji prirode, ekolozi i planinari u području Nacionalnog
Nautički turizam koji obuhvata plovidbu i stacioniranje parka mogu organizovati izlete i šetnje. Staze su dobro markirane
plovila, obilazak područja, parkiranje i servisiranje nije još i na njima su postavljene table.
uvijek razvijen zbog neregulisanog toka rijeke Bojane što Rekreativna staza Vranjina
onemogućava ulazak plovila sa mora u Bojanu. Staza koja ide od sela Vranjine do istoimenog brda, u trajanju
Izletnički turizam takođe je razvijen, a predstavlja od 1 sata. Sa vrha se pruža veličanstven pogled na Skadarsko
veliku šansu razvoja Jezera. Smatra se da pogodnost u ovom jezero. Jedan krak staze prolazi i pored manastira Vranjina (XV
smislu predstavlja i blizina primorja. Najveći potencijal vijek ).
za ovu vrstu turizma leži u bogatstvu kulturno-istorijskih Eko-staza Obod
spomenika na ovom području, specifičnih ambijenata, Interesantna rekreativna staza koja ide pored Obodske
bogatstvu flore i faune i u okruženju neponovljive prirode. štamparije, od Rijeke Crnojevića do Obodske pećine. Vrijeme
Time se razvijaju i noviji oblici turizma-pozanti kao kulturni trajanja oko 2 sata.
turizam, lovni turizam, posmatranje ptica i sl. Planinarska staza-Rumija
Na Jezeru postoje svi preduslovi za razvoj sportskog Planinarska tura, koja ide do vrha Rumije (1595m) sa koje se
turizma-veslanje, jedrenje, skijanje na dasci... Sportski pruža pogled na Jezero i Jadransko more. Trajanje je oko 4 sata.
ribolov je prisutan već niz godina na Skadarskom jezeru.
Predstavlja jedan od najmasovnijih sportova. Svake godine
se organizuje međunarodno takmičenje: “Trofej Skadarsko
jezero”, “Majski susreti.”
Seoski turizam sa zdravom hranom i elementima na
Sl 32. - Plaža u Murićima
koje je čovjek zaboravio živjeći u gradu postaju sve veća
atrakcija svuda u svijetu. Skadarsko jezero u tom smislu ima
veliki potencijal. Uz seoski bi se aktivirao i vikend turizam
koji već danas pokazuje tendenciju spontanog razvoja.
Što se tiče smještajnih kapaciteta na ovom području
najveći broj ležajeva ima Virpazar, u okviru hotela “13 jul”,
zatim određen broj u domaćoj radinosti, ali je vanpansionska
ponuda dosta loša. U Rijeci Crnojevića se planira obnova
hotela “Obod”, sa svim pratećim sadržajima, kao i revitalizacija
kompleksa “Ljeskovac”, kao ekskluzivne ponude. Na lokaciji
postojeće fabrike za preradu ribe planiran je objekat
banjskog sadržaja zasnovan na terapeutskim svojstvima
treseta. Specifičnu ponudu predstavljala bi revitalizacija
obodskih mlinova i na njih oslonjenih kampova i sportskih
terena, kao i plovećih apartmana. Smještaj u privatnom
aranžmanu, ugostiteljski objekti i marina u Lipoviku sa
pratećim sadržajima za nautički turizam, predstavljali bi
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
Konjički klub Montenegro
U toku ljetnje sezone otvoren je konjički centar na
Skadarskom jezeru. Centar se nalazi kod Virpazara. Ljubitelji
jahanja mogu u toku čitavog dana uživati u prelijepom
okruženju ovog prostora.
Veslačke i jedriličarske regate
Akvatorijum jezera veoma je pogodan za pripremu sportista
i održavanje veslačkih i jedriličarskih regata tokom čitave
godine.
Posmatranje ptica (Birdwatching)
Kao najatraktivniji vid turizma, u parku je moguće
posmatranje ptica (birdwatching) u za to posebno određenim
oblastima.
Speleologija
Posebno interesantan motiv posjete turistima predstavlja
obilazak Obodske pecine koja se nalazi u izvorištu Rijeke
Crnojevica. Ona je i najznačajnija pećina. U području sela Trnova
se nalaze još i Grbočica ,Bobošuta i Ispila.
Manifestacioni turizam
Na Jezeru se održavaju i tradicionalne manifestacije
posvećene kultu ribe i vina. U Virpazaru je na primjer jesen
u znaku Festivala vina i ukljeve (kulturne i sportske priredbe).
Svaki 13. jul okupi veliki broj ribolovaca, takmičara, jer se
dešava Trofej Skadarskog jezera.
Dani ekologije i turizma koji se organizuju u Rijeci,
Virpazaru, Murićima, Plavnici, Adi Bojani i drugim mjestima
na prostoru Skadarskog jezera. Ove manifestacije prate
okrugli stolovi o proizvodnji, pospješenju poljoprivrede i
turizma, očuvanju kulturne i duhovne baštine.
Susreti poljoprivrednika, pčelara, voćara u Virpazaru se
održavaju svake godine.
Kulturno-istorijsko nasljeđe
Malo koje područje je tako bogato sa arheološkim
lokalitetima, utvrđenjima, srednjovjekovnim manastirima
i crkvama. Izuzetnu cjelinu kulturnog nasljeđa predstavlja
i tradicionalna narodna arhitektura (stara seoska jezgra,
ribarske kuće, mlinovi, mostovi, gumna, bistijerne....). Izleti
brodom obuhvataju i njihov obilazak.
Informativni centar Vranjina
Ovaj novi objekat nalazi se u zgradi Nacionalnog Parka
na Vranjini.
U centru se nalazi postavka svih prirodnih vrijednosti
parka (flore, faune, etno....). Održavaju se manji panel-
skupovi, sastanci, predavanja sa tematikom za očuvanje
i unapređivanje prirode. Prikazuju se filmovi o prirodi,
kulturnoj baštini samog područja. U sklopu prostora su i
prodavnica suvenira sa pratećim materijalom (razglednice,
posteri, karte, prospekti.
Tržišni trendovi kreću se u korist seoskog turizma, što
potvrđuju procjene Svjetske turističke organizacije. Tražnja u
poslednjih 15 godina pokazuje jasan rast, a najveće stope rasta
zabilježene su upravo u zemljama južne i jugoistočne Evrope.
Vizija seoskog turizma zasniva se na:
• Alternativi masovnom turizmu u primorskoj regiji;
• Održivom pristupu ekonomskom razvoju, te
važnoj ulozi u prostornom razvoju privrede;
• Zajedničkoj strategiji planiranja koja se ogleda
u partnerstvu privatnog i javnog sektora;
• Harmonizaciji standarda smještaja, ponude u različitim
objektima, pružanju informacija, brizi o potrošeču;
• Ravnoteži između napretka i stagnacije,
tj. podsticajima u vidu kredita;
• Zapošljavanju žena, mladih i invalida.
Koncept održivog, odnosno usklađenog razvoja turizma,
koji je posebno bitan za razvoj seoskog turizma, može postati
osnova razvoja turizma u destinacijama na svim nivoima ukoliko
njegova načela budu uključena u proces planiranja razvoja
strategijskog turizma i ukoliko budu izražena u strategijskim
ciljevima razvoja. Drugih vidova privredne aktivnosti, izuzev
nekoliko trgovačkih objekata, skoro da nema.

Sl 33. - Prodaja domaćih proizvoda Sl 34. - Domaća radinost

“Heterogenost i složenost turističke tražnje usmerene prema

ruralnim područjima uslovljava da i turistička ponuda bude
kompleksna. Ukoliko proces formiranja ponude posmatramo
sa marketinške tačke gledišta, radi se o obrazovanju turističkog
proizvoda. Ono može biti učinjeno sa stanovišta stvaralaca
turističkog proizvoda (hotelski proizvod, agencijski proizvod i
dr.), kao amalgama različitih aktivnosti i funkcija, pri čemu je
riječ o parcijalnom ili delimičnom turističkom proizvodu. Ukoliko
se turistički proizvod posmatra sa stanovišta turiste, reč je o
sveukupnom iskustvu, stečenom kroz turističko putovanje, koje
prevazilazi zbir njegovih sadržaja (atraktivnosti, uslova za boravak
i pristupačnosti). Takav proizvod se smatra objedinjenim ili
integrisanim turističkim proizvodom i posebno ističe međuzavisnost
između, manje ili više brojnih učesnika u zadovoljavanju potreba,
zahteva i želja turista kao potrošača.”

Privreda EXPEDITIO 38
 POTENCIJALI
Opština Obradiva Oranice i Voćnjaci Vinogradi Livade
Još početkom XVII vijeka Marijan Bolica je dao opis površina u % bašte u % u% u% u%
skadarskog sandžakata (Relatione et descrittione del Sangiacato
di Scutari, Starine, 1880, 12) u kojem prikazuje i neke važnije
prirodno-ekonomske elemente Skadarskog jezera i okoline.
Podgorica
Ovo područje je skretalo i privlačilo pažnju putopisaca, 100 32.69 5.48 15.23 46.60
istraživača i ljubitelja prorode, a u poslednje vrijeme i savremeno Bar
organizovanih multidisciplinarnih istraživačkih timova. 100 61.51 6.01 3.67 28.81
Potencijalne mogućnosti ekonomske valorizacije Cetinje
100 34.93 2.29 9.83 52.95
Skadarskog jezera i okoline u osnovi se svode na proizvodnju
Ukupno priobalna zona
hrane i na turistički promet. Obje mogućnosti su vrlo značajne
Skadarskog jezera 100 36.89 5.42 13.37 44.32
i predstavljaju ozbiljnu šansu dugoročnog razvoja ove regije.
Način iskorišćavanja ovih mogućnosti, njihovo tačno utvrđivanje,
izbor vremenskog redosljeda aktiviranja itd. pretpostavljaju vrlo T3. - Struktura obradivih površina
složen i sistematski naučno-istraživački rad.

Ekonomski potencijal
Kao posebne potencijale Nacionalnog parka postojeći
Prostorni plan izdvaja sledeće: geoprometni položaj Jezera,
oslonjenost na osnovne saobraćajne pravce između primorja
i zaleđa, zatim dobro očuvan ambijent, izuzetno bogatu
močvarnu floru i faunu, kulturno istorijasko bogatstvo
područja.
Sa ekonomskog aspekta-potencijali područja Nacionalnog
parka su, po mišljenju mnogih planera, u turističkoj osnovi, na
kojoj vide njegovu šansu za razvoj. Ekonomski potencijali Jezera
su mnogobrojni i raznovrsni, zahvaljujući velikom bogatstvu
flore i faune, drugih ekonomskih resursa.
Jedan od velikih potencijala je ribolov. Ekološki uslovi
omogućavaju formiranje ribnjaka za ciprinidne vrste, što
dosada nije bilo ostvareno. Bogatstvo ribom i potencijalno
velikom obradivom površinom čine značajan održivi privredni
i ekonomski resurs.
Emerzna vegetacija i vrbino drvo korišteni su tradicionalno
za izradu predmeta ručne radinosti. Ova vještina može postati
veoma značajna u budućnosti u smislu zapošljavanja i ostvarenja
ekonomskog profita.
Postoje uslovi za razvoj trgovine u vidu organizovanog
otkupa poljoprivrednih i drugih proizvoda za potrebe
snadbijevanja gradskih centara i turističke ponude na primorju.
Blizina fabrike za preradu duvana u Podgorici, fabrike za
proizvodnju ulja i sokova u Baru, fabrika ribe u Rijeci Crnojevića,
takođe je značajan potencijal.
Razvoj zanatstva i domaće radinosti, naročito na potezu
Virpazar-Podgorica (pleterski proizvodi, pravljenje čamaca,
proizvodnja trske, sušenje ribe, proizvodnja vina i rakije,
proizvodnja kreča...). Već postojeći oblici zanatstva mogu
se dalje razvijati, kao i neki novi, zatim zanatsko-proizvodne
jedinice kao one za održavanje objekata, domaćinstava,
poljoprivredne mehanizacije i sl.
Stepen narušavanja ravnoteže životne sredine pri
eksploataciji sirovina i samoobnovljivost narušenih dijelova
prirode su kriterijumi po kojima se mogu kontrolisati i
usmjaravati različite aspiracije preme prostoru.
Zemljište
Zemljište kao dio ekosistema predstavlja značajnu
komponentu životne sredine. Ono je istovremeno važan
proizvodni resurs i uslov održanja života.
U Crnoj Gori danas ima oko 517.136 ha poljoprivrednog
zemljišta, od čega je u zetskoj ravnici 23.000 ha. Mogućnost
osvajanja novog poljoprivrednog zemljišta je najveća u
priobalnoj ravničarskoj zoni. Tabela T3. prikazuje strukturu
obradivih površina iz 1987. godine:
Kada se razmatra poljoprivredno zemljište kao faktor
razvoja, kao jedan od prirodnih uslova, tada treba imati u
vidu i šire područje, tj. poljoprivredne površine u pojasu
koji se neposredno nastavlja na ovu zonu. Radi se o
značajnim površinama u području Zete i ćemovskog polja.
Za prilike Crne Gore, ova površina predstavlja značajan fond
poljoprivrednih površina.
Mineralne sirovine
Područje raspolaže rezervama pijeska, šljunka, sapropela
i treseta, kao i dolomita, boksita i bituminoznih škriljaca u
okruženju. Na prostoru zapadne obale Hotskog zaliva, Gornjeg
blata i Rzavca, ispod sloja gline, nalaze se značajne količine
treseta, mogućnosti 4-5 metara. Treset sa područja Rijeke
Crnojevića, sa specijalnim glinama, ima izvanredna svojstva za
banjsko liječenje.
U crmničkom polju, južno od željezničke stanice Virpazar,
na udaljenosti od oko 1 km, ispitivana su nalazišta aluvijalnih
glina i utvrđeno da su te vrste pogodne za izradu opekarskih
proizvoda visokih vrijednosti.
Boksit se javlja u sjevernom dijelu Malog blata i na zapadnom
obodu Modrog oka. Mjestimično prelazi u boksitnu glinu.
U periodu od 1952-54 godine na području Crmnice otkrivena
je nafta i gas u krečnjačkim sedimentima.
Eksploatacija pijeska i šljunka je zastupljena u donjem toku
Morače do Botuna kod Aluminijskog kombinata. Aktuelizovana
je eksploatacija treseta na području Podhumskog zaliva, gdje
je procijenjena površina eksploatacionog polja oko 2.200 ha.
Područja za eksploataciju dolomita su na južnoj obali Jezera.

39 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 zemljotresa 1979. godine , koji je brojao 22 ležaja i 120 sjedišta.
Ostrvo Vranjina ima veoma dobar tranzitni položaj koji je
Procjena godišnjeg ulova za
ULOV iskorišten za izgradnju nekoliko ugostiteljskih sadržaja, ali
period 1987-2000 u tonama bez koncepta i odgovarajućeg arhitektonskog jezika i stila.
Donji Murići imaju najljepšu plažu na Jezeru, a osim toga su
Ukljeva 200 i veoma jaka destinacija za ribolov. U Donjoj Plavnici u toku
Krap 120 je gradnja novog turističkog kompleksa.
Jegulja 20 Turistički promet sa početka 90 godina prošlog vijeka
Pastrmka 2 iznosio je 14.000 posjetilaca, što govori o skromnom, ali
ne i malom korišćenju Jezera, s obzirom da se ne računaju
Kublja 8 pojedinačne posjete i domaća radinost.
Skakavica 10
Ostala riba 400 U Prostornom Planu Nacionalni park Skadarsko jezero iz
Svega 760 1999. razvoj djelatnosti turizma prepoznat je kroz realizaciju
sledećih pretpostavki:
Vještački uzgoj 360
• Unapređivanje nivoa kvaliteta prirodnih i antropogenih
UKUPNO 1100 vrijednosti. Uređenje zona kulturno-istorijskih spomenika,
T4. Ulov ribe na Skadarskom jezeru sa korišćenjem u manifestacione i ugostiteljske aktivnosti.
Štititi i unapređivati prirodnu osnovu;
• Ribolovni i posebno nautički turizam moraju biti
Turistički potencijali primjereni ekološkim zahtjevima;
• Privući vlastitu klijentelu visoke platežne moći i ostvariti
Veza i blizina sa Nacionalnm parkom Lovćen, blizina primarnu tražnju na Jezeru;
Podgorice kao glavnog grada, Bara kao luke i Cetinja kao • Orjentacija ponude treba da bude prije svega u razvoju
kulturnog centra, zatim primorja u opštem smislu, predstavlja ugostiteljskih, sportsko-rekreativnih, kulturno-zabavnih i
veliki turistički potencijal. U skladu sa politikom ekološke države ostalih sadržaja uz objekte infrastrukture;
i principima otvorene tržišne privrede Crna Gora bi trebala • Razvijanje ribolovnog, manifestacionog, obrazovnog,
da obezbijedi turizmu jedno od prioritetnih mjesta u daljem sportskog, rekreativnog, perceptivnog turizma u posebno
društveno-ekonomskom razvoju države. zaštićenim zonama i ambijentima. Lepeza mogućih
Turizam može da posluži i smanjenju siromaštva u regionu aktivnosti skoro je neiscrpna;
i državi. Utiče na uslove života siromašnih na više načina: • Rješavanje međunarodnog statusa jezera, sa
ekonomski, socijalno i kulturno. nastojanjem da postane “jezero saradnje”, a ne prostor niza
Dosadašnja turistička valorizacija Jezera i Nacionalnog neriješenih pitanja između dvije granične države Crne Gore
parka je vrlo skromna. Geografski i geoprometni položaj, i Albanije;
klimatske karakteristike, hidrografija područja, reljef, biljni i Posmatranje ptica je postala najproduktivnija od svih
životinjski svijet, kao i antropogeni faktori daju set odrednica nesvakidašnjih aktivnosti i proizvodi mnogo odmorišnih
koje čine potencijal područja. S obzirom da se Park nalazi u posjeta. Ozbiljni posmatrači ptica su poznati po tome da
zaleđu intenzivne turističke destinacije-crnogorskog primorja, putuju s kraja na kraj svijeta da bi vidjeli određenu vrstu
komplementarnost ova dva područja je logična i od posebnog ptice u njenom staništu.
značaja za formiranje ponude vezane za samo Jezero. Prirodni Kulturni turizam i nasljeđe su takođe počeli da rastu
i stvoreni faktori omogućavaju razvoj različitih vidova turizma: i jedino ih nadmašuje prirodni turizam. Kulturni turisti
rekreativno-kupališnog, tranzitnog, nautičkog, izletničkog, predstavljaju poželjno, finansijski izdašno potrošačko tržište,
sportskog, seoskog turizma. koje čine obrazovani potrošači, svjesni kvaliteta.
Kapaciteti na području Parka su skromni ali ne i zanemarljivi. Nacionalnom Strategijom Održivog razvoja Crne Gore
U Virpazaru postoji hotel “B” kategorije sa 48 ležaja i 250 predviđa se razvoj tzv. održivog turizma. Po definiciji
sjedišta. U Rijeci Crnojevića još uvijek stoji napušteni hotel od Svjetske turističke organizacije (STO), održivi turizam
“rezultira upravljanjem svim resursima na način da se
Privreda
zadovolje sve ekonomske, socijalne i estetske potrebe, a da se
pri tom sačuvaju kulturni integritet, osnovni ekološki procesi,
biološki diverzitet i sistemi za obezbjeđivanje života”.
Po definiciji Međunarodnog ekoturističkog udruženja (TIES)
ekoturizam predstavlja “odgovorna putovanja u prirodne
oblasti sa netaknutom prirodom, koja ne ugrožavaju životnu
sredinu, a povećavaju dobrobit lokalnog stanovništva”. Iako
postoji veza između ekoturizma i održivog turizma, termin
ekoturizam se odnosi na posebnu “nišu” u sektoru turizma,
dok se održivost obično shvata kao nešto što je primjenljivo
na sve vrste turističkih aktivnosti, uključujući i alternativne i
konvencionalne forme turizma. Razlikovanje ova dva termina je
od presudnog zančaja za analizu potencijala Crne Gore.
Uz dokazano prihvatanje modela održivog razvoja, od
strane javnog i privatnog sektora u Crnoj Gori, tržište koje je
zainteresovano da posjeti zemlju biće ekskluzivnije. Ako se
posmatraju promjene u očekivanjima turista, može se primijetiti
da oni traže aktivniji, više interaktivan turizam, s većim
poštovanjem društveno-kulturnih i ekoloških interesa lokalnih
zajednica, sa većim standardom usluge i sa sposobnošću da
se zaštiti i regeneriše prirodno okruženje i da se nauči nešto
o lokalnim običajima. Ovaj trend je započeo sredinom 80-tih
godina prošlog vijeka sa avanturističkim turizmom, a šira oblast
eko-turizma sada ima godišnje stope rasta približno 20%.
Evropske i svjetske konvencije za planiranje održivog razvoja
preporučuju određene smjernice za strateško dugoročno
iskorištavanje potencijala u pravcu planiranja razvoja na
lokalnom, regionalnom i državnom nivou, kao što su:
• Svi nivoi vlasti moraju sarađivati i koordinirano raditi na
ostvarenju postavljenih ciljeva;
• Treba predložiti jedan zajednički set ciljeva koji će se
koordinirano ostvarivati na prostoru cijele države;
• Moraju se uspostaviti efektivni mehanizmi za korišćenje
zemlje, koji se bave suštinskim regionalnim problemima;
• Državne politike koje se odnose na planiranje
upotrebe zemljišta moraju koordinirati sa politikom razvoja
infrastrukture;
• Inicijative i alati za korišćenje zemljišta se definišu putem
zakonodavstva;
• Kroz prostorno regionalno planiranje, politike stimulisanja
privatnog sektora stimulišu se, kontrolišu i štite lokalne vlasti;
• Uspostavljaju se mehanizmi koji omogućavaju lokalnim
vlastima da:
-upravljaju razvojem
EXPEDITIO 40
 -obezbijede funkcionalnu mješavinu životnih, radnih i
rekreacionih aktivnosti.
Svjetska Konferencija o održivom turizmu smatra
neophodnim javno saopštavanje sledećih stavova:
• Konferencija preporučuje državama i regionalnim vladama
da odmah donesu planove akcije za primjenu održivog razvoja
u turizmu, u saglasnosti sa principima postavljenim u ovoj
Povelji;
• Konferencija je saglasna da se Povelja o održivom turizmu
uputi Generalnom sekretaru Ujedinjenih nacija radi podnošenja
Generalnoj skupštini, kako bi je mogla preuzeti tijela i agencije
iz sistema Ujedinjenih nacija, kao i međunarodne organizacije
koje imaju sporazume o saradnji sa Ujedinjenim nacijama.
Inicijative u cijeloj Evropskoj Uniji obuhvataju:
• Stimulisanje koherentnog i efikasnog doprinosa politika
Evropske Unije i komplementarnih mjera u oblasti turizma;
• Aktivno učešće u globalnim i međunarodnim procesima,
međupovezivanje sa međunarodnim vladinim tijelima i
objedinjavanje aktivnosti glavnih međunarodnih subjekata;
• Primjenu i promociju principa dobrog upravljanja;
• Pomoć evropskim, nacionalnim, regionalnim i lokalnim
privatnim i javnim učesnicima da preuzmu svoju odgovornost
za održivost turističkog privređivanja.
Grupa za održivost turizma treba da napravi nacrt detaljnog
okvira za akciju, koji treba da rasporedi specifične aktivnosti na
pojedine grupe učesnika. Specifične inicijative, potpomognute
odgovarajućim informacionim instrumentima i mrežama,
uključiće i aktivnosti koje se odnose na obrasce potrošnje
u turizmu, na održivost u turistički značajnim segmentima
proizvodnje, prodaje i u destinacijama. U opštem kontekstu,
“Održivi razvoj u turizmu ne mogu ostvariti ljudi koji samostalno
rade, pa čak ni lideri na tržištu. To je moguće ostvariti samo zajednički,
korak po korak. Zato su nam potrebni snažni i kredibilni ekološki
savezi. Ali više od toga potrebni su nam ljudi na samim destinacijama
kao partneri: oni koji donose odluke, davaoci usluga, nevladine
organizacije i lokalne zajednice. Tek tada etiketa made in turism može
postati svjetski simbol kvaliteta i lajt motiv održivog razvoja.”
Dr Wolf Michael Iwand, Direktor sektora za zaštitu životne sredine, TUI.
vodeći evropski operator, 1999.
41 SKADARSKO JEZERO
namjera Evropske Unije je da utiče da se održivost
turizma odnosi na politike privredne podrške zemljama
u razvoju. Ona takođe teži za jačanjem saradnje u oblasti
održivosti turizma sa tijelima Ujedinjenih nacija i ostalim
međunarodnim organizacijama. Ova inicijativa je konkretan
nastavak jedne od deset mjera koje je Komisija objavila
u svom dokumentu “Saradnja za budućnost evropskog
turizma”, usvojenom prije dvije godine.⁷
⁷ Usvojenom dokumentu može se pristupiti na:
http://europa.eu.int/comm/enterprise/services/tourism/tourism-publications/coms/
sustainability.pdf
Međunarodna tijela važna za turistički razvoj:
• Svjetska turistička organizacija (STO) sa sjedištem u
Madridu. STO predstavlja agenciju Ujedinjenih nacija, čije
su članice vlade pojedinih zemalja, a članstvo je naklonjeno
zemljama u razvoju;
• Svjetski savjet za putovanja i turizam (WTTC),
organizacija Izvršnih direktora velikih multinacionalnih
kompanija u oblasti turizma, koji je aktivan u promovisanju
ekološke odgovornosti putem projekta “Zelena planeta”
(Green Globe);
• Međunarodno udruženje hotela i restorana (IHRA),
sa sjedištem u Parizu i Međunarodna hotelska ekološka
inicijativa (IEHI), sa sjedištem u Londonu;
• Putničko udruženje Azije na Pacifiku (PATA) koje
predstavlja ugledno tijelo sa brojnim članovima iz javnog i
privatnog sektora. Aktivna je u zaštiti kulturnog nasljeđa i
pružanju podrške turističkim destinacijama.
Potencijalni donatori:
• CIDA-Kanadska međunarodna razvojna agencija-koja
razmatra strategije turizma i identifikuje niz šansi za buduće
turističke intervencije;
• Evropska Unija, koja preusmjerava svoje turističke
intervencije u skladu sa strategijom održivog turizma;
• Svjetska banka, koja pokazuje sve veće interesovanje za
održivi turizam, ali za sada ne finansira direktno te projekte;
• UNDP, koji je spreman da sarađuje u projektima
ruralnog turizma.
OGRANIČENJA I RIZICI
Veliki prirodni resursi Skadarskog jezera istovremeno
predstavljaju i veliki potencijal i veliko ograničenje njegovog
razvoja. Takva situacija zahtijeva veoma pažljiv pristup kako
valorizaciji, tako i unapređenju i očuvanju postojećih resursa.
Poljoprivreda i industrija
Flora i fauna jezera su ugrožene sa raznih aspekata. Rijetke
i ugrožene vrste su u opasnosti zbog prisustva zagađivača kao
i zbog promjena hidrološkog režima. Pored već poznatih izvora
opasnosti i ugrožavanja, na pomolu su i neki novi kao što je
eksploatacija treseta, potencijalna masovna izgradnja objekata
i krupnih infrastrukturnih objekata i sistema.
Smatra se da je zagađenje, uz neracionalan ulov ribe,
takođe i glavni faktor degradacije ribljeg fonda. U poslednje
dvije decenije došlo je do intenzivnog uticaja čovjeka i prirodna
sredina se počela mijenjati. Ovaj uticaj se naročito ogleda u
ispuštanju raznih otpadnih voda u jezero i preko primjene
agrotehničkih mjera na poljoprivrednim površinama.
Zagađenje vode kao stalno prisutan faktor proizvode
industrija, zatim pesticidi i đubriva koji se koriste u ovoj plodnoj
oblasti. Na albanskoj strani jezera trenutno nema industrijske
aktivnosti, pa ova vrsta zagađenja ne predstavlja problem.
Međutim, tamo je evidentan problem odlaganja otpada koji se,
zbog nepostojanja deponija baca u Jezero. Ondrej Vizi (1997)
navodi poljoprivredne aktivnosti kao glavni izvor zagađenja,
ali ističe i prekomjernu eksploataciju mineralnih resursa Jezera,
posebno šljunka i pijeska iz glavne pritoke Morače. Zagađenost
voda je jedan od glavnih problema zaštite ekosistema
Nacionalnog parka. Međutim, stanje je još uvijek dobro i može
se poboljšati dodatnim mjerama zaštite.
Zagađivači
Sadašnje stanje životne sredine u regionu posledica je
niza faktora koji povoljno ili nepovoljno utiču na život ljudi. Na
području Nacionalnog parka prisutni su određeni rizici koje treba
smanjiti na najmanju moguću mjeru. Građenjem i razvojem
privrednih djelatnosti koje su za cilj imale poboljšanje života
stanovnika regiona, došlo je do određenog opadanja kvaliteta
životne sredine u ovom regionu. U Nacionalnom parku se za
procjenu zagađenja vazduha koriste podaci najbližih mjernih
stanica (Podgorica, industrijska zona KAP-a). Izvor emisije
zagađujućih materija su industrijska postrojenja, djelimično
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
drumski tranzitni saobraćaj.
Jedan od najvećih zagađivača Nacionalnog parka je
Aluminijski kombinat u Podgorici. Prema studiji Pravci razvoja
Crne Gore-ekološke države iz 2000. godine posebno je izražen
problem kontaminacije zemljišta u Zetskoj ravnici mineralnim
uljima iz transformatorskih pogona Kombinata aluminijuma.
Zemljište se zagađuje i hemizacijom intenzivne poljoprivredne
proizvodnje na ravničarskom području, kao i taloženjem putem
padavina lebdećih čestica i sastojaka aerozagađenja iz basena
Parka. Poseban problem postala je i nekontrolisana gradnja
stambenih i drugih objekata, naročito na području Zetske
ravnice.
Sistemi za prečišćavanje otpadnih voda na području Nikšića
i Podgorice su potkapacitarni, a otpadne vode sa Cetinja, iz
Rijeke Crnojevića i Danilovgrada se bez prečišćavanja ispuštaju
u vodotoke i podzemlje slivnog područja Skadarskog jezera.
Posredno su ugrožene priobalne zone gdje se u periodima
plavljenja obale, štetne materije talože u zemljištu.
Problem degradacije zemljišta je u tome što su, mada je
zemljište obnovljiv resurs, prirodni procesi njegovog formiranja
veoma spori, a za pun oporavak propalog zemljišta potrebne
su stotine, ponekad i hiljade godina. Kada je u pitanju zemljište
Skadarskog jezera najvažniji konflikt i rizik može se pojaviti
između zathjeva mogućeg projekta isušivanja zemljišta i
zaštite ekološkog sistema jezera. Prema procjenama stručnjaka
projekat isušivanja jezera donio bi Crnoj Gori oko 12 000 ha
obradive površine i 2.500 Albaniji. To bi podrazumijevalo
kompletnu regulaciju Drima, Bojane i Skadarskog jezera, kao i
Sl 35. - KAP - Bazen crvenog mulja
Privreda
sprovođenje kompletnih hidro i agromelioracija. Sa druge
strane taj poduhvat ugrozio bi postojeći biodiverzitet
i metabolizam Jezera i narušila uspostavljena ekološka
ravnoteža, što mnogi stručnjaci koji se bave tim problemima
ne odobravaju.
Za zaštitu od poplava Skadarskog jezera, u kontekstu
Jezera kao Nacionalnog parka, prihvatljivo rješenje je ono
kojim se, regulacijom rijeke Bojane postiže kontrola nivoa
njegove vode. Na taj način moguće je privesti korišćenju
5-6 hiljada hektara poljoprivrednog zemljišta ne remeteći
u znatnoj mjeri ekološku ravnotežu priobalnog područja
Jezera.
Eksploatacija sirovina kao opasnost životne sredine razvojem turizma;
Eksploatacija prirodnih mineralnih resursa je trenutno
ograničena na lokalizovanu eksploataciju pijeska i šljunka i
nema većih negativnih efekata. Ipak faktor rizika je prisutan.
Planirana eksploatacija treseta, ako se ne izvede stručno
i racionalno, može ostaviti velike štetne posledice po
ekosistem. To se odnosi na jedan od najznačajnijih resursa-
pitku vodu.
Planirana industrijska zona u Crmničkom polju uslovila
bi devastiranje poljoprivredne površine i unijela novi
industrijski sadržaj u zaštićenu zonu Nacionalnog parka.
Eksploatacija treseta i polutreseta morale bi se orijentisati
na nove tehnologije, odnosno korišćenje neznatnih
količina za proizvodnju supstrata tečnog đubriva. Time bi
se zatvorio krug recikliranja prirodnih sirovina i produkata
poljoprivredne proizvodnje na ovom području.
Šljunak i pijesak, kao obnovljiva mineralna sirovina,
eksploatisani su na aluvijalnom nanosu Morače i Cijevne u
prekomjernim količinama, čime je izmijenjena i degradirana
prirodna sredina oba vodotoka. Mnogi loklani objekti su
time ugrženi ili porušeni.
Današnja situacija zahtijeva kontrolisanu eksploataciju
iz korita vodotoka, preorjentaciju na ogromne količine ovog
materijala iz iskopa objekata u Podgorici. Nužno je izdvojeno
deponovanje humusa i agregata, koji odgovarajućim
tehnološkim postupkom može da zadovolji najveće potrebe
u građevinarstvu, a za dodatne količine upotrebiti drobljeni
materijal odgovarajućeg kvaliteta.
Dolimit čija su se nalazišta utvrdila na prevoju Besac u
bilansu 88 miliona tona, nekontrolisano je eksploatisan te
je time napravljen veliki ožiljak na pejzažu. Eksploatacija
je prekinuta ali iskop nije adekvatno saniran. Krečnjak kao
sirovina za spravljanje asfaltnih masa, dobija se u kamenolomu
na Srpskoj gori u predvorju Nacionalnog parka,a uz magistralni
put. Ovaj proces, uz KAP, dodatno ugrožava životnu sredinu
okolnih naselja.
Ostali mogući konflikti i rizici
Ostali mogući konflikti i rizici sveli bi se na:
• Konflikt između potencijalnog urbanog širenja
izazvanog blizinom Podgorice s jedne strane i zahtjeva zaštite
poljoprivrednog zemljišta i ekološke cjeline s druge strane;
• Konflikt između razvoja turizma i degradacije prirodne
sredine na najatraktivnijim lokalitetima, kao i samog zagađenja
• Konflikti na nivou upravljanja kao npr. između države i
opština, preduzeća i sl. Pojavljuju se usled različitih konstelacija
interesa pojedinih aktera, prilikom podjele nadležnosti i
odgovornosti za različite segmente ekološkog upravljanja;
• Konflikti na nivou preduzeća javljaju se kao konflikti
između proizvodnje (u službi ekonomskog cilja maksimiziranja
profita) i zaštite (životne i radne sredine). Promjena takvog
ponašanja zavisiće od promjene ekološke svijesti u poslovnim
krugovima, a na tu promjenu značajno može uticati prodor
novih standarda za eko-menadžment serije ISO 14000. Novi
standardi eko-menadžmenta ove serije predstavljaju opciju
određenih formalnih i minimalnih suštinskih zahtjeva koja važe
ne samo za nivo preduzeća, nego i za nivoe državne uprave.
• Rizik razvoja masovnog turizma gradnjom velikih hotelskih
kompleksa i nekontrolisanim turističkim razvojem područja;
• Potencijalno zagađenje životne sredine ispitivanjem ili
eventualnom eksploatacijom nafte i gasa u ćemovskom polju.
Na osnovu izvještaja relevantnih institucija o stanju ekosistema
Zetske ravnice i Skadarskog Jezera, u periodu od 1992. do 2004.
godine, utvrđena je dugotrajna ekspozicija značajanim sadržajem
toksičnih materija, prouzrokovanim neodgovornim radom Kombinata
aluminijuma. U pitanju su akutna i hronična trovanja stanovništva,
koja će u dugom vremenskom periodu prouzrokovati trajne promjene
na organima, neke sa tragičnim posledicama, sa ireverzibilnom
prirodom. Većina od ovih toksičnih materija se akumulira u pojedinim
tkivima čovjekovog organizma, imaju kumulativno dejstvo, tako da će
se negativni efekti njihovog stalnog unosa drastično povećavati.
Na slici je prikazan kombinatov bazen crvenog mulja koji se nalazi
u neposrednoj blizini naseljenih mjesta.
EXPEDITIO 42
 NASELJA

Sl 36. - Godinjski zaliv

Riječ je o starim naseljima, većinom smještenim uz obalu, sa tipičnim i

originalnim graditeljstvom koje je karakteristično za čitavo područje primorja
i njegovog zaleđa.
Selo kao najstarije samoniklo naselje ima dugu tradiciju nastajanja. Na
ovom području ono je imalo određen razvojni put od prvog prebivališta-
pećine ili nekog sličnog jednostavnog prirodnog skrovišta, preko prvih
sagrađenih primitivnih koliba od pruća i blata, ili od kamena u suhozidu sa
pokrivačem od slame, drveta ili kamenih ploča.
Sela, seoske kuće i drugi pomoćni ekonomski objekti u regiji jezera
podignuti su od seljaka ratara, stočara, lovaca, ribolovaca i dr. Sva ta narodna
graditeljska ostvarenja istovremeno ukazuju na ekonomiku područja,
zanimanja i djelatnosti s kojima se stanovništvo bavilo. Sve ove objekte prati
karakteristični utilitarni fond.
Tako su nastala, po svojoj arhitektonskoj formi i urbanom sklopu, za ovaj
kraj karakteristična ruralna naselja. Tipičan primjer predstavljaju Vranjina,
Godinje, Karuč, Murići i druga.
Vrijeme nastanka većine naselja veže se za period XV vijeka.
Pored ruralnih naselja na Jezeru su nastala i dva gradska naselja, Virpazar
i Rijeka Crnojevića.

43 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

OPŠTE KARAKTERISTIKE NASELJA SKADARSKOG JEZERA
Bogat nepokretni fond regiona Skadarsko jezero, pored velikog broja kulturno-istorijskih
spomenika, sakralnih i drugih objekata, čine i sela, manja seoska stara jezgra, stambeni objekti,
ekonomski objekti, pojate, ambari, mlinovi, valjanice, seoski putevi, mostovi, groblja, kamena
gumna i dr. U ove objekte narodni neimar duboko je ugradio dušu naroda, sav unutrašnji
senzibilitet, upravo ono što im daje vrijednost kulturnih dobara.

Analiza prirodnih i drugih opštih karakteristika područja predstavlja osnovu za dalje

razmatranje uslovljenosti između prirodnih činilaca i prostornog koncepta tradicionalnih
ruralnih naselja, strukturnih karakteristika u smislu prilagođenosti i usaglašenosti sa datim
okruženjem. Nakon prirodnih veoma su važni istorijski i društveni uticaji koji su odigrali veoma
važnu ulogu u odabiru prije svega mjesta za naselje a zatim i u oblikovanju samog prostornog
koncepta naselja.
Ključne pretpostavke pojave i razvoja naselja u njemu bili su povoljni prirodni činioci: snaga
klime i sunca, tla i vegetacije, zatim društveni činioci koji su doveli do stvaranja velikog broja
naselja. Zbog svog položaja, prirodnih i stvorenih vrijednosti ta naselja danas predstavljaju
bogatstvo obnovljivo u razmjeri generacija. Međutim, sve te vrijednosti još uvijek nijesu na
pravi način valorizovane.
Gradovi i većina manjih naselja su podizani na relativno pitomim terenima. U unutrašnjosti
leže uglavnom pored rijeka, u riječnim dolinama ili neposredno iznad njih. Često su zauzimali
poziciju uz trgovačke puteve čija su ishodišta bila kod većih primorskih gradova. Zbog toga su
bili međusobno dobro povezani i na udaljenosti ne većoj od dan hoda.

Sela Skadarske regije se svrstavaju u nekoliko grupa i to:
- ona koja imaju neposrednu vezu sa vodenom površinom;
- ona koja se nalaze u priobalnom pojasu jezera;
- posebnu ruralnu cjelinu čine ribarska naselja, podignuta ”na dohvat jezerske vode”.

Stara ruralna naselja uglavnom su podizana izvan obradivih površina. Neposrednu vezu sa
jezerskom površinom ima oko dvadesetak sela. Sela se dijela i na ona zbijenog ili razbijenog
tipa. Sela zbijenog tipa su Dodoši, Vranjina, Žabljak, dok su razbijenog tipa sela Šinđon, Drušići,
Rvaši i dr.
Posebne ruralne cjeline predstavljaju ribarska sela, podignuta na dohvat jezerske vode, uz
samu obalu. Ima ih na desetine oko jezera. Posebne vrijednosti imaju: Karuč, Dodoši, Bazagur,
Vranjina, pristan Raduš-Krnjica i dr.

Sela oko jezera svakim danom gube stari izgled i ljepotu, tradicionalan oblik i funkciju. To se
naročito pojačalo poslije zemljotresa 1979. god. kada su na ovom prostoru srušena čitava sela
sa starim kućama, mjesne crkve i drugi objekti. Obnova nastradalih sela izvršena je relativno
brzo, mada je sve teklo stihijski, bez ikakvih stručnih pokazatelja i kontrole, pa se u mnogim
situacijama nije moglo voditi računa o očuvanju starih narodnih vrijednosti zatečenih na
oštećenim objektima.
K 3. - Naselja

Naselja EXPEDITIO 44
MREŽA NASELJA Prostornim planom posebne namjene Skadarsko jezero Riječka nahija je takođe specifična. Naselja su mala, slabe
iz 1999. godine predviđa se da okosnicu mreže naselja od privredne i demografske osnove, razbacana i ne sasvim povoljna
interesa za region čine: za formiranje mreže. Najvažnije naselje je Rijeka Crnojevića,
Određene socio-ekonomske i etno-plemenske cjeline koje
čije je slabljenje ekonomske i privredne moći degradiralo čitav
su se formirale u istorijskom razdoblju čine: Krajina i Crmnica
• Republički centar Podgorica; okolni prostor. Planirano zaustavljanje negativnih demografskih
u barskoj, Riječka nahija u cetinjskoj i Lješanska nahija, Zeta i
• Centri sa regionalnim i subregionalnim funkcijama-Bar, i drugih trendova moglo bi poboljšati sadašnje stanje. Planirani
Malesija u podgoričkoj opštini.
Nikšić, Cetinje; putni pravac Rijeka Crnojevića-područje Zete, tj. izlazak na
Krajina, sa 22 naselja i centrom Mali Ostros, prostire se uz
• Opštinski centri-Budva, Ulcinj, Danilovgrad i Kolašin; magistralni put pomoglo bi otvaranje ne samo Rijeke nego i
južnu padinsku obalu Jezera. Naselja Ckla, Martići, Bobovište,
• Subopštinski centri-Petrovac, Sutomore, Virpazar, ostalih naselja tog područja. Njihova funkcionalna integracija je
Besi, Donji Murići i Dračevica imaju neposredni kontakt sa
Rijeka Crnojevića, Tuzi, Golubovci, Spuž; veoma važna radi ekonomske i demografske situacije u njima.
Jezerom, što predstavlja značajan oslonac njihove egzistencije.
• Seoska naselja-Ostros i manastir Morača, od kojih neka
Crmnica predstavlja sponu između primorskog i
prerastaju u naselja poluurbanog ili urbanog karaktera. Sl 37. - Vranjina
kontinentalnog dijela Crne Gore. Obuhvata 24 mala naselja.
Na Jezero se oslanjaju Krnjice, Seoca, Godinje, Boljevići, Vir,
Predviđena mreža naselja trebalo bi da bude u vidu
Orahovo, Braćeni, Kruševica i Komarno. Vir je, kao mjesni centar
policentričnog sistema sa složenom mrežom centara
gradskog karaktera, važan saobraćajni čvor sa društvenim
sa razvijenom strukturom djelatnosti. Naglašena je
institucijama, turističkim sadržajima. Proces deagrarizacije je
proizvodna komponenta, razlilčite vrste usluga, kao i
osnovni faktor pražnjenja sela na cijelom području Crmnice.
razvoj specijalizovanih djelatnosti koje će biti zasnovane na
Riječka nahija obuhvata zapadni prostor Jazera, sa ostrvima.
valorizaciji ambijentalnih i kulturno-istorijskih vrijednosti
U istorijskom razdoblju formirane su uže plemenske zajednice:
pojedinih pripadajućih prostornih cjelina.
Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri i Dobrsko selo. Rijeka
Najčešće se govori o postojanju tri razvojne osovine,
Crnojevića je značajan centar, luka i pazar. Danas se nalazi u
međusobno nepovezane,a to su:
stagnaciji zbog saobraćajne izolacije uslovljene trasom puta
Podgorica-Cetinje. Sva naselja karakteriše izražena demografska
• osovina Krajina;
erozija i starenje stanovništva. Tijesnu vezu sa Jezerom imaju:
• osovina Virpazar-Vranjina;
Donja Sela, Riječani, Dujeva, Očevići, Šinđon, Drušići i Bobija, a
• osovina Rijeka Crnojevića-Žabljak Crnojevića.
posebno Prevlaka, Dodoši, Žabljak Crnojevića i Vranjina.
Lješanska nahija ima povoljne veze sa Podgoricom, a čine je
Područje Krajine je orijentisano na Bar, sa naglašenom
sela: begova Glavica, Briđe i Goljemadi.
autohtonošću i organizacijom života na lokalnom nivou,
Zetska ravnica je najgušće naseljeno područje. Čine je 28
gdje se Ostros formirao kao centar. Ova cjelina ima Sl 38. - Žabljak Crnojevića
naselja smještenih u ravnici, u gravitacionoj zoni Podgorice.
specifičan identitet, a zbog potencijala prostora i razvoja
Područje karakteriše intenzivnija poljoprivredna proizvodnja
integracija je neophodna. Veze sa naseljima Crmnice i sam
i dobre saobraćajne veze. Naselja u području Zetskih lugova
Virpazar trebalo bi da budu intenzivne i jake. Ovo zahtijeva
ugrožena su plavljenjem Jezera, a istovremeno usko vezana za
poboljšanje saobraćajne infrastrukture, a zatim razvoj
korišćenje njegovih resursa. Ovu grupu čine: Ponari, Vukovci,
turističke i male privrede.
Kurilo, Bistrice, Bijelo Polje, Berislavci, Gostilj, Balabani, Gošići
Osovina Virpazar-Vranjina definisana je saobraćajnim
(Golubovci), Mataguži, Vranj, Sukuruć, Kotrabudan, Podhum,
koridorom Podgorica-more. Centar je Virpazar, koga
Drešaj i Drume.
specifična lokacija, geoprometni položaj, veličina i
opremeljenost direktno opredjeljuju za naselje od najvećeg
Mrežu naselja čine u suštini dva naselja gradskog karaktera
značaja za prostor Nacionalnog parka u budućnosti. Smatra
sa ostalim manjim seoskim naseljima. Zbog konfiguracije
se da institucionalno, čitav prostor Jezera treba nasloniti
terena, Jezera koje spaja, ali i razdvaja, različitih istorijskih
na Virpazar, jer je jedan od velikih zadataka rješavanja
okolnosti, sastava stanovništva, slabe međusobne saobraćajne
problematike izdijeljenosti prostora opštinskim granicama.
povezanosti, kao i administrativne podijeljenosti područja na
Zajedno sa Virpazarom, Vranjina ima dobre perspektive
više opština, mreža naselja sada nema jedinstvenu prostornu
razvoja. Formirana na ostrvu, kao ribarsko naselje zbijenog
osobenost koja bi je svrstavala u određeni tip. Mreža postoji
tipa ona je danas povezana sa kopnom, ali i dalje ostaje
samo fragmentarno.
atraktivno naselje, sa velikim potencijalima.

45 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Pozitivni faktori za razvoj mreže naselja
• Postojanje površina sa visokim stepenom pogodnosti za
rast i razvoj naselja u Zeti i brdsko-planinskim dijelovima;
• Postojanje povoljnih uslova za komuniciranje u prostoru;
• Postojanje povoljnih uslova za razvoj jezerskog
saobraćaja;
• Povoljnosti za razvoj poljoprivrede i turizma;
• Jačanje najbližih gradskih centara;
• Turistički razvoj jadranskog primorja;
• Povećanje prometa roba, putnika i usluga duž magistralnih
pravaca;
• Stručno i ekološko obrazovanje stanovnika i prirodni
i demografski priraštaj stanovništva;
Negativni faktori za razvoj mreže naselja
• Loša infrastruktura;
• Promjena nivoa vode u toku godine;
• Slab kvalitet i proizvodna sposobnost zemljišta u brdsko-
planinskom dijelu prostora;
• Djelimično nepristupačan teren za gradnju;
• Neriješeni imovinski odnosi;
• Nepostojanje planske dokumentacije;
• Ne postoji detaljno obrađen katastar;
• Slaba pristupačnost Jezeru duž velikog dijela obale;
• Nepovoljna demografska situacija;
• Loše stanje mnogih objekata;
• Nedovoljna zainteresovanost duštva za problematiku;
• Nedovoljna uključenost lokalne zajednice u
rješavanje problematike;
• Nedovoljna obavještenost o savremenim
svjetskim trendovima;
• Zloupotreba prostora u lične svrhe.
Naselja na Skadarskom jezeru predstavljaju naslijeđeni urbo-
ekološki sistem od izuzetnog značaja za razvoj regiona. Naselja
pripadaju opštinama Podgorica, Bar i Cetinje. Značaj ove tri opštine
danas je veliki u široj mreži razvoja centara. Naglim razvojem Podgorice
i poljoprivredne proizvodnje u Zetskoj ravnici, značaj ranijih urbanih
centara kao što je Virpazar polako je slabio i prenosio se na veće
pomenute gradove. Zbog ove činjenice i u budućnosti se može očekivati
da će grad Podgorica najjače uticati na ukupan razvoj regiona.
Naselja
Ove izuzetne ljepote-osobeno muziciranja prostora, ne prepoznaju se planskom dokumentacijom. Taj presudan dio mozaika izostao je u okruženju
toplog sluha, nastalog ponajviše javašlukom krupnog građevinskog biznisa. Nasuprot tome, u naprednijim sredinama, dovoljno bi bilo da se ovdje,
u okruženju već postavljenog orkestra, samo pozove Zubin mehta da se dirigentskom palicom prepusti čarima interpretacije. Da na uzdrtalom dlanu
pred otvorenim očima predstavi viđeno ako neviđeno.
Andrija Markuš
POSTOJEĆA NASELJSKA ARHITEKTURA zemljanim podom i slamenim krovom. Zbog toga nijesu mogle
biti sačuvane. Zvale su se kujice. Za razliku od njih gradile su
se i prizemne kuće od kamena na čvrstom terenu, takozvane
Stambena arhitektura
prizemljuše.
Prizemne kuće nešto kasnijeg perioda zidane su od kamena,
Plodno zemljište na ovom području oduvijek se
pravougaone osnove koju je činila i dalje jedna prostorija.
strogo čuvalo od izgradnje kuća, a očuvanje i proširenje
Imale su samo otvor za vrata i eventualno jedan do dva prozora.
prirodnih resursa postavljalo je plodnu zemlju na vrhu
Stanovnici su koristili jednu prostoriju za stanovanje i držanje
skale vrijednosti resursa. Taj stav je proizveo i kult imanja,
stoke, ili za stanovanje i skladištenje prehrambenih proizvoda.
posjeda. Odnos stanovnika prema prirodi karakterisala
U funkcionalnom smislu zadovoljavale su primarno potrebe
su dva osnovna principa: upotreba svih raspoloživih
vlasnika, tako što su imale objedinjene stambenu i ekonomsku
građevinskih materijala koji su se u prirodi mogli naći i
funkciju. Ma kako se danas činilo da su bile nefunkcionalne
poslužiti za gradnju i prilagođavanje položaja i forme
za život i rad, upoznavanje sa kulturno istorijskim, prirodnim
objekata osnovnim prirodnim (klimatskim) uticajima sunca i
i ekonomskim uslovima podneblja, potvrđuje se da su takve
vjetra na mikroklimu naselja (kamen i drvo kao dva osnovna
kuće bile “idealne za vrijeme u kojem su nastale”, mjesto na kom
materijala). Iz takvog principa proističe dalje organizacija
su izgrađene i svrhu u koju su služile.
prostora koja je dobro postavljena. Čovjekove potrebe,
Kuće su se dalje transformisale i povećavale po dva osnova:
društveni i ekonomski odnosi u prošlosti i iz toga proizašle
korišćenja čvrstog postojanijeg materijala i sistema adicije
materijalne mogućnosti i način privređivanja uticali su, a
(dodavanja elemenata). Podjelom jedne prostorije na dvije
i danas najneposrednije utiču na organizaciju stana. Sve
prizemna kuća dobila je odvojen stambeni i ekonomski dio.
što je izgrađeno, ima dobre prostorne odnose, građeno je
U stambenom dijelu obično je bila organizovana kuhinja sa
sa mjerom i u skladu je sa okolnim prostorom-pejzažem i
ognjištem, a sa ekonomskim dijelom postojala je unutrašnja
susjednim objektima. Gotovo da se ne može naći ni jedna
veza.
građevina koja nije skladno sagrađena, koja štrči ili smeta.
Dalja geneza ide u pravcu povećanja volumena i broja
Pojam kuće u crnogorskom selu uopšte, označavao je
prostorija shodno uslovima terena na kom se gradi i potrebama
više porodicu ili bratstvo, nego prostor za stanovanje.
korisnika da se odvoji stambeni od ekonomskog dijela kuće.
Prema D. Vuksanoviću, naslijeđena stambena arhitektura
Pošto se kuća prilagođava terenu u nagibu, to prouzrokuje
se karakteriše određenim zajedničkim osobinama nastalim
odvajanje ekonomske etaže od stambenog prostora. Na taj
kao “odgovor” na bioklimatske parametre regiona
način formirala se kuća nad stajom (štalom) ili ostavom. Vrlo
crnogorskog krasa.⁸ Ove osobine najviše su uticale na
sličan princip razvoja ustanovljen je i kod kuća crnogorskog
održivost kuća, a ogledaju se u sledećem:
krasa.
Unutrašnja komunikacija između stambenog i ekonomskog
• materiajlu i konstrukciji;
dijela ostaje i danas prisutna u vidu otvora na podu.
• položaju i orjentaciji kuće i rasporedu otvora i
Konačno, sva sela u regionu Skadarskog jezera imaju kuće
• bioklimatskim jedinicama prostora.
od kamena, sa malim otvorima za prozore, najčešće dvovodni
krov, pokrivene crijepom. Zavisno od materijalnih mogućnosti
Nekadašnje prijezerske kuće bile su trošne pojate
vlasnika, svi elementi zidanja mogu imati bolje ili lošije tesan
od trske i pruća i močvarne trave oblijepljene blatom, sa
EXPEDITIO 46
kamen, različitu obradu otvora, način zidanja voltova, izgled
enterijera sa organizacijom unutrašnjeg prostora “kamare i
kužine”.
a) Materijali i konstrukcija
Materijali za građenje su mineralnog i vegetabilnog porijekla:
kamen i drvo kao osnovni (dominacija prvog, ili kombinovana
upotreba oba meterijala).
Konstruktivni sklop kuća čine nosivi masivni zidovi od
lomljenog i pritesanog kamena “utopljenog u malter” (u pitanju
je krečni malter), debljine oko 50 do 80 cm. Oni koji su rađeni u
suhozidu dostižu debljine i do 1 m. Slogovi kamena su nepravilni
sa nešto pravilnijom obradom uglova. Zidovi se protežu u visinu
do krovnog vijenca. Finije obrađeni bijeli tesanici upotrebljeni
su za okvire prozora i dovratnike, stepeništa. Graditelji su bili
obično mještani, a zidarski i kamenorezački zanati su se učili na
primorju. Nekad su, za značajnije objekte, dovođeni mletački
majstori iz Dubrovnika.
Međuspratne konstrukcije nad prizemljem su rješavane
podizanjem kamenog svoda-volata, ili češće kao ravne-od
drveta. Preko volata se nasipom ostvarivala podloga za pod
od kamenih ploča ili dasaka. Jednodijelni ili dvodijelni volat
je često znao biti i konstrukcija na kojoj leži terasa. Drvene
međuspratne konstrukcije sastoje se od greda-nosača, na
koje su bile prikucane daske-pod. U podovima su se najčešće
ostavljali otvori za komunikaciju sa ostavom ili stajom. Kod
nekih kuća nalazi se varijetet kombinovane međuspratne
konstrukcije, gdje je pod ispod ognjišta zasvođen i sa završnom
obradom od kamenih ploča, a ostali dio je od drveta. Ovaj slučaj
javlja se kod kuća koje su imale razdvojenu kuhinju od spavaće
sobe-kamare.
Krovna konstrukcija je takođe drvena, od pritesanih bukovih
ili jelovih greda, a pokrivač je ćeramida (crmnička tigla). Krovovi
su u najvećem broju slučajeva dvovodni, nagiba od 20 do 35
stepeni. Na kulama su vidljivi ostaci četvorovodnog krova.
Danas su u velikoj mjeri očuvani ostaci krovnog pokrivača i
nekih međuspratnih i krovnih konstrukcija.
Kuće su kasnije dobile i terasu sa spoljašnjim stepeništem,
sa koje se ulazi u stambeni dio, a prostorija za stanovanje se
pregradnim zidom dijeli na dvije-dnevni boravak sa kuhinjom
i spavaću sobu.
b) Položaj i orjentacija kuće i raspored otvora
Položaj kuće u odnosu na teren odražava se na veličinu
prizemne etaže i na konstruktivno rješenje međuspratne
konstrukcije. Kuće su postavljane na dva načina: paralelno
izohipsama ili upravno na izohipse.
47 SKADARSKO JEZERO
Kada je kuća postavljena paralelno izohipsama, primorja, ali i neke specifičnosti. Nastale kao izraz kreativnog
ekonomska etaža zauzima cijelu površinu prizemlja. odnosa prema lokalnim klimatskim uslovima (zaštita od
Međuspratna konstrukcija je drvena, dok se samo ispod neželjenih i korišćenje poželjnih uticaja) i sastavni dio kulturnog
ognjišta u uglu sobe postavlja kameni svod. Za Crmnicu konteksta (životne navike, potrebe). Terasa je za žitelje druga
je karakteristično da je cijeli pod kameni svod. Ovakav dnevna soba. Na njoj se mnogo boravi u proljećnim i ljetnjim
položaj omogućio je kasniju dogradnju novih jedinica kuće mjesecima. Oblikovne karakteristike terase proizašle su
i nastajanje nizova kuća pod zajedničkim sljemenom. uglavnom iz odnosa kuće prema terenu. Klupa kao profilacija
Kada je kuća postavljena upravno na izohipse, u dodata je kasnije. U primorskim krajevimata klupa zove se
prizemlju se javlja poluetaža, tj. konoba se formira samo na pižun, a ovdje nije prisutna na svim objektima. Postoji takođe
polovini osnove prizemlja. Druga polovina leži na stijeni. i određena oblikovna raznolikost među terasama. Ograde su
Cjelokupna međuspratna konstrukcija je “na volat”. Ovakav kamene ili metalne različito modelovane. U Crmnici terasa
koncept omogućavao je pristup kući na dva nivoa: stanu i je uvijek u nivou stana, dok su njeni arhitektonski elementi
konobi zasebno sa kaskadnog terena. uslovljeni položajem kuće u odnosu na izohipse. U slučaju
kuće postavljene paralelno izohipsama, ona je tipa terase na
c) Bioklimatske jedinice prostora voltovima, sa kamenom klupom (pižun) i najčešće pergolom
Uopšteno, bioklimatskim jedinicama smatraju se sa vinovom lozom. U slučaju kuće postavljene upravno na
modaliteti stambenog prostora koji se javljaju u graničnoj zoni izohipse, tersa je u nivou ili sa manjim izdizanjem u odnosu na
između zatvorenog i otvorenog prostora kuće: natkrivene i teren, a zbog nagiba terena mogućnosti njenog proširenja su
nenatkrivene terase, trijemovi, divanhane, čardaci. Odlikuje ograničene.
ih suptilno prožimanje spoljnjeg i unutrašnjeg prostora radi
zadovoljenja potreba za toplotnim i vizuelnim komforom.
⁸ Više o bioklimatskim parametrima u:
Terasa (teraca, taraca) posjeduje određene zajedničke Doc. Dr Vuksanović, Dušan Tradicionalana arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Zadužbina
karakteristike sa terasama kuća u oblasti crnogorskog Andrejević, Beograd, 1998.
Sl 39. - Konstrukcija ognjišta
Svaka seoska kuća rađena je racionalno i u odnosu na okolinu,
ekonomski posjed i sl.,skoro po pravilu na samom kršu, od istog
kamena, ali na domak jezerskog vidika. Okolna sela jezera su
čas zbijenog, čas razbijenog tipa. Kuće su podizane u grupama
ili pojedinačno, ali na mjestima gdje nisu narušavale harmoniju
prirode. leže skladno, nenametljivo, kao da svojim položajem
i mjestom udaraju samo akcenat na jezerski pejzaž. Otuda sva
jezerska naselja, skoro bez izuzetka, imaju i ambijentalni značaj i
vrijednost.
Za ljepotu, objekti najviše treba da zahvale uhodanom
praktičnom obliku korišćenja i koncipiranja prostora-limitu
kamena kao materijala i njegovom otporu da se lako obradi,
otporu kojim je čuvao svoje dostojanstvo. Otpor je bio, ne da bi
pobijedio, nego da bi se kompromis-mjesto i za kamen, i za čovjeka
stvori...
Za kamen se govorilo da je ”ljut”a ne ”čvrst”, jer je svaki bio
čvrst. Ljut je, jer nije davao da se sa njim bilo kako postupa. Kamen
se obilazio, zagledao, podizao i probao-da se u zid namjesti, legne
gdje mu odgovara. Dužoj ploči tražilo se mjesto kao za udaju-da
preveže lice i naličje, da se kuća, ne daj Bože, ne oburda. Kamen
za ćošak je najveći, od kojeg se nekad kila u povezu čitavog života
nosila. Zvali su ga ”ćošnik” ili ”opuč-kamen”.
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

Sl 40. - Tradicionalne kuće u Dodošima
Sl 41. - Tradicionalna kuća nad voltovima
Naselja
Estetski kvaliteti
Iz oblikovanja su direktno proizašle estetske vrijednosti.
Mogu se posmatrati na više nivoa, počevši od nivoa cjeline
i kvaliteta ukupnog pejzaža, preko dvorišta i potkutnjica,
pa do nivoa same kuće i detalja na njoj. Ako se posmatra
jedno dvorište, na primjer, estetika može proisteći čak iz
djelatnosti kojom se domaćinstvo bavi, a koja uslovljava
samu organizaciju parcele.
Na nivou tradicionalne kuće ovog podneblja, može se
prije svega govoriti o jedinstvenoj i neponovljivoj estetici
konstruktivnih elemenata-svodova, kao prepoznatljivom
elementu identiteta, zatim estetici rustičnog zidanja,
pokrivanja krovova, ili obrade prozora i vrata kamenim
elementima.
Bez obzira na suptilnu raznolikost vezanu za tlo,
kontinuitet različitih uticaja i organsku sposobnost
transformisanja, suštinska estetska karakteristika ovih Sl 42. - Segment enterijera
kuća je skromnost u korišćenju ukrasnih elemenata. Neki
ukrasni elementi imaju i svoju funkcionalnu upotrebljivost,
kao što su panjege, otvori u zidovima trapezastog oblika u Sl 43. - Crtež ognjišta
koje se smještao sud sa vodom i slične upotrebne stvari.
Ona se katkad nalazila i na spolješnjem zidu kuće. Od
ostalih ukrasnih elemenata najčešće su korišćeni ukrasi na
stepenišnim ogradama (balustrade).
U ovim kompletnim stambeno-ekonomskim cjelinama
je ostala zapisana poruka koju prenose u današnje vrijeme,
koja je iskazana kroz graditeljsku logiku, odnos prema
pejzažu, funkcionalnu organizaciju i estetiku… Kroz nju se
upoznaje životna filozofija tog vremena, društveni odnosi,
tj. kultura prošlih vrmena-ona koja čini (ili bi trebalo da čini)
podlogu naše današnje kulture. Postoje mišljenja da sve
to služi samo pukoj radoznalosti ili da se taj recept može
kao gotov primjeniti na savremenu kuću. Ona se mogu
opovrgnuti stavom da je ta poruka u stvari jedan od puteva
za rješenje brojnih kontradikcija koje otvara savremeni život
i postizanju potrebne i održive ravnoteže između naselja i
prirodne sredine. U prilog tome svakako idu i mnogobrojne
tvrdnje stručnjaka da savremeni urbanizam još uvijek nije
donio ništa suštinski novo i bolje od onoga što je čovjek
pravio mnogo ranije.
EXPEDITIO 48
Javne površine
Javne površine se prema namjeni mogu tipološki klasifikovati u
dvije grupe i to na:
• saobraćajne površine i
• zajedničke površine.
Saobraćajne površine manjim uzvišenjima gdje je veća cirkulacija vazduha. Služilo
Kao javni prostor i prostorno funkcionalni fenomen, ulica
u pravom smislu riječi u mnogim naseljima ne postoji. To su
uglavnom staze različite širine i završne obrade. Prema vrsti
saobraćaja u naseljima se izdvajaju kolski i pješački saobraćaj.
Tipologija saobraćajnih površina može se formirati u zavisnosti
od sledećih kriterijuma:
• kriterijum trasiranja staze u odnosu na teren;
• kriterijum materijalizacije i opremljenosti;
• kriterijum izgrađenosti uličnog fronta.
Ulice su građene ne strogo planski i po nekom utvrđenom
geometrijskom redu, niti pravolinijski. Nastajale su duž
ustaljenih komunikacija, između imanja i kuća, tako da su
uglavnom krivudave i nejednake širine, ponekad veoma uske i
strme. Pješačke saobraćajnice su nepravilnog toka, male širine i
vijugaju po terenu. Širina komunikacija se kreće od 50 cm do 2,5
m. One koje čine mrežu kroz naselje su različitog nagiba: manjeg
one koje leže na izohipsama, a većeg one koje savladavaju
uspone i postavljene su upravno na izohipse (one su uglavnom
riješene u vidu stepeništa). Mreža je uspostavljena kao odgovor
na veoma bitan bioklimatski aspekt, a to je mogućnost lakog
provjetravanja naselja sjevernim i južnim vjetrom koji su dosta
jakog intenziteta na ovom području. Većina staza počinje u
podnožju naselja, zatim se penje i provlači kroz naselje preplićući
se sa drugim ulicama ili uzanim stazama.
Kolski putevi i pješačke staze mogu se generalno
okarakterisati kao lokalne saobraćajnice na najnjižem stupnju
opremljenosti. Opremljenost infrastrukturom je slaba ili uopšte
ne postoji.
Uličnog mobilijara takođe nema. Prema funkciji, sve staze su
stambenog karaktera, a šira staze imaju karakter sabirne ulice.
Rekonstrukcije ulica su većinom urađene 80-tih godina
prošlog vijeka. Danas se pojedini dijelovi najčešće obnavljaju
betoniranjem.
49 SKADARSKO JEZERO
Zajedničke povšine
Guvno (gumno) je najinteresantniji oblik javnih površina
koji se pojavljuje na ovom području. Sastoji se od okruglog
podijuma prečnika do 8 m, koji je popločan kamenim
pločama i oivičen kamenim zidom visine oko 60 cm i širine oko
40 cm. Obično je građeno na isturenim dijelovima naselja ili
je za vršenje žitarica (odvajanje jestivog dijela od slame),
ali i kao mjesto za okupljanje i jedna od najbitnijih javnih
površina u selu. Za vrijeme veselja i svečanosti na guvnu su
se okupljali seljani uz tradicionalne pjesme i igre. Najčešće
je građeno u okviru grupacije kuća-plemena, a postojalo je
i glavno guvno za cijelo selo. U Godinju, na primjer, postoje
četiri guvna, po jedno u grupacijama Nikača i Perazića, a dva
u grupaciji Lekovića.
Od ostalih jevnih površina treba istaći groblja sa malim
seoskim crkvama i pristaništa na obalama Jezera.
Sl 44. - Guvno
POTENCIJALI
Analiza dosadašnjih studija pokazuje relativno površan
pristup valorizaciji graditeljskog fonda Skadarskog jezera.
Problemu se do sada pristupalo na tradicionalan način, bez
dubljeg istraživanja mogućnosti održivog razvoja regiona.
Usmjeravanje ka scenariju razvoja turizma na osnovu prirodnih i
antropogenih vrijednosti je opravdano, ali sa aspekta održivosti
veoma ograničavajuće. Zaštita istorijskog nasljeđa pojavljuje se
kao kompleksna problematika na čitavom području Skadarskog
jezera. Stanje fonda nasljeđa ukazuje na značajnu međuzavisnost
tokova društvenog razvoja i građevinske očuvanosti pojedinih
objekata. Na osnovu dosadašnjih iskustava prpoznaje se trend
narušavanja najveće vrijednosti područja a to je skladan odnos
prirodne i građene sredine nastao tokom minulih vremena, a
koji se najbolje ogleda upravo u nasljeđu seoske arhitekture.
Ako se vrednovanje graditeljskog fonda vrši prema
usvojenim kriterijumima kao što su stepen fizičke očuvanosti
objekata i očuvanosti autentične arhitekture i pejzaža, može
se reći da se kroz tradicionalnu ruralnu arhitekturu najbolje
izražava identitet prostora, ambijenta i pejzaža, prepoznat
u njenim oblikovnim i estetskim karakteristikama. Kvalitet
prostora izražen kroz kriterijume izražajnosti, distinktivnosti i
prihvatljivosti prostora, kao i njegova razvojna sposobnost da se
kroz neznatno preoblikovanje prilagođava novim potrebama,
pretpostavka su njegove održivosti. U tom smislu naselja
Skadarskog jezera pokazuju izuzetnu vrijednost i kao takva su,
pored spomenika kulture, najveći nepokretni kulturni potencijal
područja.
S obzirom da je najveća vrijednost, pored prirodne sredine,
njihova arhitektura, to će budući kvalitet naselja umnogome
zavisiti od stanja i izgleda građevina koje ih budu sačinjavale.
Zbog toga je izbor metoda i postupaka koji će se primijeniti
veoma delikatan posao kome treba da prethode detaljna
istraživanja svake građevine pojedinačno. U arhitektonskom
smislu to bi značilo konzervaciju ili preuređenje istorijskih
građevina za stare ili nove namjene u granicama i na način
kojim se obezbjeđuje očuvanje prirode, karaktera, značaja i
spomeničkih vrijednosti objekata i istorijskih ambijenata. Praksa
je potvrdila da je “najbolji podstrek za održavanje građevina,
bez obzira na stepen njihove vrednosti, praktično korišćenje
građevine, odnosno danas popularna revitalizacija.”
Uopšteno gledano, sa ekološkog aspekta gradovi su postali
nezdravi i teški za život, te se primjećuje pojava tzv. ekoloških
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
izbjeglica koje su u potrazi za čistim i održivim sredinama.
Ovdje su kuće organska stvarnost i na njima ne nalazimo ništa što nije konstruktivno ili funkcionalno motivisano. Svaki detalj je objektu neophodan,
Pozitivan impuls u poslednjih nekoliko godina ispoljava se u vidu on je logična posledica dovitljivosti kojom se primjenjuje ono što je ponudila priroda-praktično i štedljivo. Ne izrađuje se ništa suvišno, ništa bez čega bi
sve veće potrebe građana susjednih gradova da svoje slobodno objekat mogao postojati. Prema tome, riječ je o jednoj ogoljenoj arhitekturi koja se kao takva pokazuje u svoj svojoj jednostavnosti i praktičnosti. Nije
vrijeme provode na Skadarskom jezeru, baveći se ribolovom, okićena arhitektonskim elementima koji bi je na neki način uljepšavali, povećavali ili joj bilo šta dodavali. Na njoj nema ničega osim konstruktivnih i
uživajući u šetnjama i izletima, vožnji čamcima po jezeru i funkcionalnih arhitektonskih elemenata.
slično. Na taj način više se pospješuje razvoj ekološke kulture. “Arhitekturu sačinjava skromni krov za obitelj s domaćim ognjištem i brigom kako će se opskrbiti vodom; k tome i malo gospodarstvo.”
Šansu za obnovu života u ovim naseljima bi trebalo tražiti
upravo u pravcu razvoja agrobiznisa, seoskog turizma, gdje će Freudenreich, A.: Narod gradi na ogoljenom krasu, zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Zagreb-Beograd, 1962., str 165.
se organizovati zatvoreni procesi proizvodnje i potrošnje sa tzv.
kompletnom reciklažom, što je u ekonomskom smislu, prema
mišljenju velikog broja stručnjaka osnova održivog razvoja bilo
OGRANIČENJA I RIZICI je uslove za veće uspjehe u cilju statiče stabilnosti, ali i veće
koje sredine.
neuspjehe u domenu estetike i intimnosti prostora. Nastala

Spoljašnji korisnici ovog prostora su uglavnom domaći i je situacija kada treba promišljati arhitekturu od kamena sa
Na osnovu valorizovanih potencijala u urbanističkom smislu,
strani izletnici i turisti. Nepostojanje turističkih, smještajnih jednostavnijim i logičnijim korišćenjem limita u cilju održivosti.
kao osnovni ciljevi revitalizacije naselja mogu se smatrati:
kapaciteta, kulturnih, ugostiteljskih i uslužnih djelatnosti Ovu grupu čine kuće podignute u poslednjih pedesetak
• Očuvanje i unapređenje prostornih cjelina i ambijenata
umnogome doprinosi tome da to budu samo dnevni godina. U većini slučajeva fasade su omalterisane i bojene.
iz prošlosti uključivanjem u savremene funkcije. Cilj je da se
posjetioci, rijetko ko ostaje duže. Takvi pokazatelji, pored Kamen se uglavnom ne koristi za izgradnju, već samo kao
postigne ne samo fizička zaštita već i aktivna uloga graditeljskog
loše demografske situacije u seoskim naseljima, jedni su obloga na fasadi i u tom smislu je vrlo loše upotrebljen. Spoljašnji
nasljeđa u savremenom društvenom i kulturnom razvoju i
od najvećih ograničenja razvoja, ali ne i jedini. Procesu zidovi su obično dimenzija 25 do 40 cm. Spoljašnjost proistekla
izgrađivanju humane ljudske sredine;
revitalizacije, pored ranije navedenih ograničenja vezanih iz kombinacije savremenih materijala i spontane gradnje, u
• Regulacija i parcelacija zemljišta prema utvrđenim uslovima
za infrastrukturu i privredu, mora da prethodi pokretanje i velikoj mjeri može da naruši identitet naselja. Međuspratne
i standardima savremenog održivog stanovanja;
rješavanje sledećih pitanja: konstrukcije su izvedene od betonskih ploča. Prozori i vrata
• Očuvanje i unapređenje pejzažnih vrijednosti i svih
a) nepostojanje detaljne planske dokumentacije su različitih dimenzija od objekta do objekta, tako da se ne
prirodnih potencijala u naselju. “Prirodna lepota bi trebalo da
postojećeg stanja, kao osnove za dalji rad; može reći da su poštovani principi tradicionalne gradnje.
se izjednači sa suštinskom lepotom vizuelno zadovoljavajućeg
b) nedovoljna zainteresovanost društva za ovu Okviri prozora i vrata, ako su istaknuti, najčešće su izvedeni u
uređenja prostora.”
problematiku; betonu, omalterisani ili još dodatno ofarbani bijelom bojom,
• Obezbjeđenje potrebnih higijenskih i zdravstvenih
c) neefikasnost državnih institucija zaduženih za ovu imitirajući na loš način tradicionalne načine izvođenja. Krovovi
uslova za život u objektima i njihovo korišćenje u skladu sa
problematiku; su dvovodni ili četvorovodni. Krovna konstrukcija je od drveta.
savremenim standardima, normama i potrebama stanovni-
d) nedovoljna obaviještenost o savremenim svjetskim Krovni pokrivač je uglavnom falcovani crijep.
štva. Obezbjeđenje savremenih uslova za život stanovništva u
trendovima u ovoj oblasti; Nekontrolisana zakonom, savremena gradnja nastala u
naselju u toku cijele godine, unapređenjem komunalne i ostale
e) nepostojanje analize strukture i kapaciteta stručnih prethodnom periodu u mnogim naseljima je dovela do toga da
infrastrukture, sa mogućnošću korišćenja najsavremenijih
ljudskih resursa u Crnoj Gori. nastane veliki broj objekata koji su u suprotnosti sa mjerilima
informatičkih tehnologija.
ambijenta svojom spratnošću, volumenom, oblikom. Zaključuje
Komunalni standard ruralnih naselja je presudan
Veliki rizik obnove naselja u fizičkom smislu predstavlja se da u arhitektonskoj obradi pojedini objekti ove grupe
uslov razvoja. Selo na početku 21. vijeka ne može planirati
neadekvatna gradnja novih kuća i obnova postojećih uz izražavaju blijede i loše kopije tradicionalnih kuća.
svoj opstanak i razvoj ako nema: asfaltni put do najbližeg
regionalnog ili magistralnog puta, telefonsku infrastrukturu, upotrebu neaekvatnih savremenih materijala. Popularno
pokrivenost mobilne telefonije, medija, snadbijevanja vodom “vraćanje na ognjište” i izgradnja vikendica, koje često
iz vodovodne mreže, mogućnost odlaska djece u školu i druge prevazilaze realne potrebe njenih korisnika degradiraju
funkcije društvenog standarda u neposrednom okruženju. okolni pejzaž. Novi materijali obezbjeđuju veću komfornost
Od ostalih nezaobilaznih vrijednosti i osobenosti naselja i udobnost stanovanja a gradnja je brža i jeftinija. Oni koji su
ističu se i etnološke karakteristike: sačuvani slavski i vjerski uspjeli da steknu znatna matarijalna sredstva prave kuće na
običaji, seoski zavjet, proslava svjetovnih praznika, običaji dva ili tri sprata. Karakteristična je pojava napuštanja starih
prilikom ženidbe ili vjenčanja, gostoprimstvo i odnosi među posjeda i gradnja na novim lokacijama nedaleko odatle, na
susjedima (mobe), narodna vjerovanja, legende, narodne igre i mjestima gdje je teren pristupačniji za gradnju.
drugo. Armirani beton, kao savremeni materijal, na mjestima
gdje je djelimično ili potpuno zamijenio kamen, stvorio

Naselja EXPEDITIO 50
 KULTURNO NASLJEDJE

Sl 45. - Crkva na Vranjini

“Tradicija ne znači čuvanje pepela, već održavanje plamena”

Žan Žare, 1910

Prema Konvenciji o zaštiti svjetske kulturne baštine, Pariz 2972., i Konvenciji o
zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba, Hag 1954-56., pod kulturnom
baštinom spadaju:
• spomenici-djela arhitekture, monumentalna vajarska i slikarska djela, elementi
ili structure arheološkog karaktera, natpisi, većine i grupe elemenata koji imaju
izuzetnu univerzalnu vrijednost sa istorijskog ili naučnog gledišta
• grupe zdanja izolovanih ili povezanih građevina, koje su po arhitektonskom
jedinstvu i uklopljenosti u pejzađ od izuzetne vrijednosti
• znamenita mjesta nastala djelom ljudskih ruku ili u kombinaciji sa prirodom,
arheološka nalazišta od izuzetnog značaja
Definicija kulturne baštine u našem Zakonu o zaštiti spomenika kulture uklapa se
u ovu Konvenciju. Shodno ovom zakonu, objekti nasljeđa proglašeni za spomenike
kulture i stavljeni pod režim zaštite, upisani su u registar spomenika kulture.

Spomenici prošlosti iz doba Dukljanske države, zatim Zete Vojislavljevića, države

Nemanjića, Balšića i Crnojevića su neponovljivi fenomeni samostalne graditeljske
kulture ljudi sa ovog područja. Najinteresantniji su srednjevjekovni utvrđeni gradovi:
Skadar, Drač, Ribnica, Žabljak i Obod; zatim sakralni objekti: Prečista Krajinska,
Vranjina, manastiri Beška, Starčevo i Moračnik, Kom. Niz utvrđenja na važnim
strategijskim tačkama: Tophala, Grmožur i Lesendro, zatim Besac, Vranjinska tvrđava
i Balšin grad takođe predstavljaju izuzetno kulturno bogatstvo ovog područja.

51 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

NEPOKRETNO SPOMENIČKO NASLJEĐE
U prostornim okvirima jezerske regije nalazi se najdragocjeniji dio spomeničkog nasljeđa
Crne Gore. Ostaci materijalizovanih vrijednosti danas predstavljaju vidljivo svjedočanstvo
crnogorske bogate istorijske prošlosti.
Fond spomeničkog nasljeđa Skadarskog jezera čine otaci nekoliko epoha:

1. Praistorija
• paleolitska staništa: Vezačka pećina i Dujevska pećina;
• tumuli: Drume, Vuksan lekić, kod Drača, Kodra e Burtit, Gornji Vukovci, Palićeva gomila,
Debele Rudine;
• gradine: Ljuteza (Ponari), mali Besac, Gradište (Livari), Samobor, Oblun;
• utvrđena aglomeracija: Mataguži.

2. Antički period
• nekropole: Gostilj i Kuti (Godinje);
• aglomeracije: Ploča, Mala Mrka, Durovina.

3. Srednjevjekovni period
• nekropole: Škuri (Šinđon) i Mijele;
• nekropole sa crkvama: Plavnica i Grabe;
• sakralni spomenici: crkve (Sv Luka, Sv Petka, Sv. Trojica, Skupo, Kosmača, jeksa, Sv. Nikola,
Maskiš), manastiri (Ćelije, Kom, Prečista Krajinska), utvrđeni manastiri (Starčevo, Sv. Bogorodica
i Sv. Đorđe, Moračnik);
•utvrđenja: Lesendro, Grmožur i Tophala (na istoimenim ostrvima), Besac (Virpazar), Kulica
(Vranjina), Balšin grad (iznad Ponara), Oblun (kod Vukovaca).

4. Period novog vijeka

• profani objekti: Danilov most i kuća Sv. Petra (Rijeka Crnojevića), kula vladike Petra I (Karuč),
aglomeracija kuća Lekovića (Godinje);
• urbane aglomeracije: Rijeka Crnojevića, Virpazar.

5. Ruralna naselja i ribarska staništa

•Vranjina, Podgrađe Žabljak Crnojevića, Dodoši, Karuč, Rogani, Bazagur, Drušići, Prevlaka,
Šinđon, Riječani, Dujeva, Čukovići, Poseljani, Komarno, Kruševice, Đurusići, Godinje, Seoca
(Raduš i Pristan Dabanovićki), Krnjice (Brod i Liman), Donji Murići, Besi, Bobovište, Ckla.

Sva nepokretna kulturna dobra građena su upotrebom lokalnih materijala, uglavnom

kamena, zemlje i drveta. Kod savremenijih se nalazi i beton, cigla, metal i drugo. Ekonomska
baza izrađena je kroz najosnovnija ljudska privređivanja, lov, ribolov, stočarstvo i poljoprivredna
zanimanja, zatim trgovina, zanatstvo. Kasniji period karakteriše industrijalizacija i turizam.
Veliki broj spomenika nastao je i u odbrambene svrhe, kao utvrđenja koja su služila za vjekovnu
K 4. - Spomenici kulture
borbu protiv najezde turske vojske na ovim prostorima. Ne treba zaboraviti ni uticaj određenih
prirodnih faktora na sadžaj kulturno-istorijskog razvoja.

Kulturno nasljeđe EXPEDITIO 52

 Iako je spomeničko nasljeđe u velikoj mjeri ruinirano, svaki
spomenik na jedinstven način odslikava ljudsku nadgradnju
čiji tragovi sežu daleko u prošlost, ali su istovremno u tijesnoj
vezi sa sadašnjošću. Sveukupni fond predstavlja svojevrsnu
istorijsku dokumentaciju o čovjeku sa ovih prostora-kako je
živio, osjećao, mislio, stvarao...sve ono što danas naslijeđujemo
i nazivamo kulturno nasljeđe. Ipak, veći dio teritorije je još uvijek
nedovoljno istražen i valorizovan. Dosadašnja saznanja ukazuju
na svu složenost, raznovrsnost, brojnost spomenika, njihovo
stanje i potrebu da se što prije na njima nastavi istraživački rad.
Prema postojećoj zakonskoj regulativi dio pomenutog
fonda je zaštićen prema sledećem spisku:
II kategorija spomenika
• manastir Prečista Krajinska u Ostrosu,
• utvrđeni manastir Moračnik na istoimenom ostrvu
• utvrđeni manastir Beška na istoimenom ostrvu,
• utvrđeni manastir Starčevo na istoimenom ostrvu,
• utvrđeni manastir Kom na istoimenom ostrvu,
• crkva Sv. Nikole na Obodu, Rijeka Crnojevića,
• crkva Sv. Blagoveštenja u Jeksima,
• utvrđena aglomeracija Žabljak Crnojevića,
• utvrđenje na ostrvu Lesendro.
III kategorija spomenika
• utvrđenje Grmožur na istoimenom ostrvu,
• utvrđenje Besac iznad Virpazara
• kula vladike Petra I u Karuču,
• kuća Sv. Petra u Rijeci Crnojevića,
• Danilov most u Rijeci Crnojevića,
• Manastir Sv. Nikole na Vranjini,
• Crkva Sv. Trojice u Vukovcima,
• Utvrđenje Balšin grad kod Ponara,
• Utvrđenje Oblun kod Vukovaca.
Ostali zaštićeni objekti
• Arheološki lokalitet Ćaf Kiš kod Vuksan Lekića,
• Arheološki lokalitet Kirza u Sukuruću,
• Arheološki lokalitet Mljace u Matagužima.
Arheološka istraživanja praistorijskih staništa, započeta
1986. godine, otkrila su prebivališta ljudskih zajednica iz doba
srednjeg paleolita. Lokaliteti se nalaze u blizini ušća Male Rijeke
u Moraču, u podnožju brda Gradine, uz lijevu obalu Morače.
Veliki brj pećina, okapina i drugih prirodnih objekata
evidentirani su na svim obodskim planinskim ograncima,
53 SKADARSKO JEZERO
posebno u dolinama rijeka Cijevne, Male Rijeke, Morače i
Zete, kao i brdovitom priobalnom pojasu jezera u pravcu
Rijeke Crnojevića. Pećine predstavljaju potencijalna
arheološka nalazišta, obzirom da su u jednom broju pećina
na površini evidentirani arheološki nalazi.
neolitska civilizacija na ovom području pokazala se kroz
sporadične nalaze, ali eneolitska je potvrdila kontinuitet
života u regiji iz tog perioda. Lokaliteti eneolitskog perioda
pronađeni su u pećinama u Kučima.
Period metalnog doba na ovom području prepoznat
je po naseobinskim objektima tipa gradskih naselja i po
nadgrobnim spomenicima-tumulima. Za ove kamene
gomile sačuvano je predanje da su to grobovi grešnika
nad kojima je izvršeno kažnjavanje kamenovanjem. Zbog
različitih razmjera ovih spomenika odmjeravala se i visina
kazne: velika gomila-veliki grijeh, mala gomila-mali grijeh.
Sa stručnog aspekta tumače se dvojako-kao nekropole, što
podrazumijeva veći broj tumula u neposrednoj blizini, ili kao
pojedinačne humke podignute na odabranim i istaknutim
mjestima.Često se tumuli nalaze u sastavu gradinskih naselja,
zatim u bližoj okolini naselja, na isturenim brežuljcima, na
proplancima, uz riječna korita, na visoravnima oko jezerskog
polja, u niziji i sl. Posebno su brojni na području malesije,
Lješanske nahije i u Kučima.
U Ilirskom periodu gradinska naselja pretrpjela su znatne
promjene i imala su karakter utvrđenih aglomeracija. Oblik
i veličina naselja zavisili su od morfoloških odlika terena i
od funkcije samog naselja. U skadarskoj regiji posebno su
uočene gradine koje leže u nizu, na potezu visoravni kojima
je omeđena skadarska ravnica. One su bile građene u
funkciji odbrane plodnog polja. Posebno mjesto zauzimaju:
Samobor, Oblun, Medun, Stara gradina, Đuteza u Dinošima.
Među ilirskim plemenima naročito je važna uloga plemena
Labeati, koji su bili stanovnici zetske ravnice i po kojima je
ostalo i ime jezeru-Lacus Labeatis. Pretpostavlja se da je
sjedište ilirske države bilo u zoni Skadarskog jezera, možda
u Donjoj Zeti, u Matagužima.
Prema dosadašnjim podacima, pretpostavlja se da su
Rimljani konsolidovali svoju vlast u ovoj regiji početkom 1.
vijeka. Oni su iza sebe ostavili putnu mrežu, čija je okosnica
bila dionica puta Skadar-Narona, koja je prolazila kroz
skadarsku depresiju. Ostaci ove trase pronađeni su na
dionici Tuzi-Duklja. Naselja su građena uglavnom u niziji,
po obodu polja, uz riječna korita i sl. Najveći broj rimskih
naselja skoncentrisan je u istočnom dijelu skadarske
nizije. najznačajniji kompleks iz tog perioda je kulturno-
spomenički kompleks Duklja.
Od početka 7. vijeka ovu oblast naseljavaju Sloveni. Donijeli
su krupne promjene koje su se manifestovale na materijalnim
tokovima i u duhovnom životu regije. Iz ranoslovenskog
perioda ima malo ostataka, svega nekoliko grobova na Mijelskoj
nekropoli kod Virpazara. Pretpostavlja se da je postojalo i naselje
u blizini nekropole, na Malom Bescu, gdje su evidentirani ostaci
gradine sa grubom gradinskom keramikom. Sloveni su od
zatečenih naselja najradije koristili gradinska naselja. Poznato je
da su oni podizali naselja u močvarama, tipa sojenica, a takvih
je mjesta ilo mnogo oko jezera. O karakteru prvih slovenskih
naselja nama ni dovoljno pisanih izvora.
Prve pisane podatke o naseljima dao je Konstantin
Porfirogenit u 10. vijeku. prema tom izvoru na Zetskom području
nalaze se tri velika grada: Lontodokola, Gradec i Novi Grad. Ovi
gradovi započeli su život u 11. vijeku kao središta župa, vojna
utvrđenja,a vjerovatno i kao trgovački centri.
Materijalni ostaci iz 9.-12. vijeka, u periodu dukljansko-zetske
države, u cjelini nose pečat novih etničkih struktura i feudalnog
društvenog uređenja. Iz tog perioda ima dosta ostataka. Prema
dosadašnjim podacima jedna kulturna hronološka faza trebala
bi iti vezana za ovaj period na jednom broju gradinskih naselja
gdje su zapaženi ostaci srednjevjekovne keramike, zatim u
okviru srednjevjekovnih gradova i utvrđenja: Medun, Dinoša,
Žabljak Crnojevića, Sokograd, Oblun i drugi.
Crkvenu organizaciju iz ovog perioda karakteriše izrazita
hrišćanizacija. Osnovni oblici crkvenih građevina su manji
jednobrodni objekti presvedeni bačvastim svodom, sa
polukružnom apsidom iznutra i četvrtastom spolja. iz tog
perioda su: Crkva Sv. Marije u Duklji, Sv. Arhangela Mihaila u
Dinošima i crkva Uspenja Bogorodice u sklopu monumentalnog
spomeničkog kompleksa Bogorodice Krajinske u ostrosu.
u cjelini, arhitektonska rješenja iz ovog perioda su odraz
vizantijske tj. romanske i preromanske tradicije.
U periodu Nemanjića podignut je veliki broj sakralnih
objekata, naročito u seoskim područjima.
Kulturno nasljeđe 13.-14. vijeka reprezentuje manastir
Vranjina, sagrađen od strane zetskog episkopa Ilariona, zatim
crkva Sv. Nikole u Matagužima i crkva Sv. Đorđa na Beškoj i dr.
Graditeljstvo Balšića vezano je za vrijeme 14. vijeka, a
karakteristično je po grobnim crkvama trikonhalnog razuđenog
oblika sa kupolama-na Starčevu, Beškoj i Moračniku.
Kulturno nasljeđe dinastije Crnojevićavezuje se za 15. vijek
i nosi pečat teških političkih prilika i odbrane od turske vojske.
Neposredna opasnost od turskog prisustva bitno je uticala
na graditeljstvo ovog perioda, koje je odisalo skromnošću i
jednostavnošću. U crkvenoj arhitekturi nastavlja se tradicija
jednobrodnih crkvi. Jedini živi sačuvani spomenik je crkva
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
Uspenja Bogorodice, mauzolej Đurđa i Lješa Crnojevića,
podignuta na obronku Odrinske Gore na Komu. manastir
je podignut u funkciji utvrđanja. Graditeljskom nasljeđu
epohe Crnojevića pripadaju još dva značajna spomenika-
srednjevjekovni gradovi Žabljak Crnojevića i Obod (Riječki
grad).
Na području Nacionalnog parka nalazi se više interesantnih
vojnih utvrđenja, relativno dobro očuvanih. Lesendro u blizini
Vranjine je utvrđenje podignuto za vrijeme Petra II Petrovića
Njegoša, dok se na ostrvu Grmožur nalazi manje vojno utvrđenje
podignuto od strane Turaka početkom 19. vijeka i koje je u doba
kralja Nikole prilagođeno zatvorskim potrebama.
U neposrednoj zoni jezera spomenički karakter imaju mnoge
seoske crkve i manastiri podignuti od 17.-19. vijeka Ne treba
zaboraviti ni one brojne seoske crkve kojima je preplavljena
cijela skadarska kotlina.
Sl 46. - Grmožur
Kulturno nasljeđe
Brojna ostrva su interesantna i kao pravi ptičji rajevi, i kao kulturno-istorijski spomenici koji svjedoče o nekadašnjem značaju ovog područja. Ima
ih pedesetak - neka su tek hridi koje vire iz vode, ali je dobar deo dovoljno velik da nosi manastire ili tvrđave. Niska su i kamenita, obrasla lovorikom,
bršljanom, divljim narom i šibljem, a zbog njih se često ima utisak da je jezero veliko kao more. Danas kao da pomalo drijemaju u hladu zaborava, ali
skoro svako od njih ima svoju istoriju, na svakom postoji bar poneki ostatak starih zidina.
Ostrvo Vranjina je živopisno ribarsko naselje. Tu se nalazi manastir Sv. Nikole koji je nedavno svojim rukama obnovio otac Nikola, koji je deset
godina bio rizničar na Hilandaru. Ćerke kralja Nikole su često dolazile da ljetuju u konaku koji se nalazio na ostrvu, a koji je sada razrušen.
Ostrvce Grmožur zovu “Crnogorski Alkatraz.” To je je ostrvce sa ostacima nekadašnje turske tvrđave, koju je crnogorski kralj Nikola koristio kao
zatvor za političke protivnike, kažu, isključivo neplivače. Grmožur je takođe i “ostrvo ptica”.
Na ostrvu Starčevu nalazi se rekonstruisana crkva iz XIV vijeka, obnovljeni konak i grob prvog štampara ćiriličnih knjiga Božidara
Vukovića-Podgoričanina.
Krajinski arhipelag je niz od oko pedesetak ostrva i hridi uz jugozapadnu obalu jezera.
Galebovo ostrvo je najveće gnjezdilište srebrnastog galeba u Crnoj Gori. Kuriozitet je da se morske ptice gnijezde na slatkovodnom ostrvu.
Galebove je najinteresantnije posmatrati sa čamca. I gnijezda i ptice je dozvoljeno snimati, ali jaja ne treba dirati jer su galebovi zaštićena vrsta.
Na ostrvu Beška se nalazi crkva koja predstavlja zadužbinu Jelene Balšić. Na ovom ostrvu mogu se posmatrati jata divljih golubova ili par malih
sova-ćukova.
Petnaestak minuta plovidbe u jugoistočnom pravcu od ostrva galebova, dovodi do ostrva čaplji. Ostrvo je poznato kao Omerova gorica. Među
stablima lovora smjestila se kolonija od oko 40 gnijezda sivih čaplji, koja je sredinom sedamdesetih godina opisana kao jedina poznata kolonija čaplji
na lovorima. Poslednjih godina sivim čapljama se pridružuju i male bijele čaplje. Čaplje su ugrožena vrsta i zakonom su zaštićene, tako da jaja ne treba
dirati.
Sl 47. - Manastir Kom Sl 48. - Svač Sl 49. - Tvrđava Žabljak Crnojevića
EXPEDITIO 54
 Mnogobrojni kulturno-istorijski spomenici: arheološka
nalazišta, manastirski kompleksi i utvrđenja, razbacani u širokoj
lepezi u basenu Skadarskog jezera, govore da je još u XIV i XV
vijeku ovo podrucje bilo znacajno kulturno središte. Najveći je
broj manastira i crkava, a nsjesu ni zanemarljive odbrambene
kule i utvrđenja. Mnogi od njih zaslužuju da budu posebno
predstavljeni.
Tophala
Na malom ostrvu Tophali, na jugozapadnoj obali Skadarskog
jezera, naspram Ostrosa, nalaze se ostaci snažne kule koja je po
koncepciji slična svetogorskim pirgovima.
Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku, u periodu
kada su nastali manastiri na ostrvima na Skadarskom jezeru.
Ova kula štitila je prolaz sa istoka, od Skadra ostrvima na
kojima je u srednjem vijeku bilo dosta stanovnika. Ona je
svakako predstavljala dio sistema odbrane ovog niza ostrva
sa manastirima – Moračnik, Beška i Starčeva Gorica, a isto tako
kontrolu vodenog prilaza obali sa koje se izlazi na Bogorodicu
Krajinsku.
Od svih sačuvanih srednjovjekovnih utvrđenja u Crnoj Gori
kula na Tophali ima najjednostavniju formu i funkciju. Kula je
kvadratnog oblika osnove sa četiri snažna pilastra na uglovima i
još četiri na zidovima između ovih. Ulaz je bio na spratu. Zidana
je od vecih komada lomljenog i pritesanog kamena u malteru.
Debljina zidova je oko 2 m. Donji dio kule danas je dobro očuvan.
Pored kule na ostrvu su pronađeni, samo u temeljima, ostaci
trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII vijeka, i
koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim
na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.
Svač
Ostaci utvrđenja Svač nalaze se na stijeni iznad Šaskog
jezera, sjeveroistočno od Ulcinja kod sela Šasa.
Svač je bio episkopski grad još u VIII vijeku. O njegovom
razvoju u ranom srednjem vijeku nema podataka. Pominje se
u žitiju Nemanjinom 1216. godine kao grad koji je on osvojio u
Primorju. Mongoli su ga razorili 1241. godine i pobili stanovništvo,
no poslije ovoga Svač se ponovo podigao. Od kraja XIV vijeka
propada, 1406. godine pominje se kao selo, a njegov episkop
moli Veneciju da utvrdi i zidovima opaše njegovo mjesto, kao
što je to bilo ranije. Grad je kovao svoj novac.
Utvrdjenje Svač je bilo opasano zidovima sa kulama a prema
jugu je bilo prirodno nepristupačno, jer se stijene spuštaju
55 SKADARSKO JEZERO
strmo prema jezeru, sa te strane postoji jedna staza kojom
se silazilo do vode i uz koju ima tragova kapije. Glavni ulaz u
utvrđenje je sa sjeverne strane, iz podgrada. Odmah pored
ulaza nalazi se katedrala sv. Jovana koja je prema natpisu na
fasadi zidana 1300. godine. S obzirom na fragmente uzidane
u zapadni zid, moguće da je na istom mjestu postojala
starija crkva, pa da su je vjerovatno Mongoli srušili. Apsida
crkve je ubačena u prizemlje starije kule od koje se sačuvao
i sprat. Osim crkve sv. Jovana u sklopu sjevernog gradskog
zida nalaze se ostaci još jedne manje crkve, kao i jedne
spolja pored bedema. U samom gradu ima ostataka zgrada
za stanovanje od kojih su neke očuvane vrlo dobro. Pošto je
grad u XV vijeku već pust sigurno je da svi njegovi djelovi
pripadaju srednjem vijeku.
Sjeverno od utvrđenja nalaze se tragovi podgrada
izmedju ostataka crkava kojih ukupno u Svacu ima osam.
U podgradu je najdominantnija crkva sv. Marije, podignuta
vjerovatno poslije 1300 godine. Sl 50. - Ostaci manstira u Krajini
Krajina kompleksa, onda se može pretpostaviti da su za odbranu služile
i okolne kamenite glavice prema jezeru.
Manastir Bogorodica Krajinska, poznat i pod imenom
Prečista Krajinska, nalazi se u Krajini, na jugozapadnoj obali
Moračnik
Skadarskog jezera, u bilizini sela Ostrosa.
Prvi put se crkva u Krajini pominje krajem X vijeka
Manastir Moračnik nalazi se na istoimenom ostrvu u
u Ljetopisu popa Dukljanina, kada je u njoj sahranjen
Skadarskom Jezeru. Kompleks se nalazi na isturenom rtu na
Petrislav, otac kneza Vladimira. Krajina se u XI vijeku navodi
jugoistočnoj strani ostrva, položen nisko skoro do samog jezera.
kao sjedište, dvor kneza Vladimira. U crkvu sv. Marije, koju
Moračnik se prvi put pominje 1417. godine u jednoj povelji Balše
je po predanju podigla Vladimirova žena Kosara, ćerka cara
III, koji manastiru poklanja gumno soli. Manastirski kompleks,
Samuila, prenijeto je njegovo tijelo iz Prespe 1015. godine. U
koji čine crkva posvećena Sv. Bogorodici, zgrada konaka,
XV vijeku u Krajini je stolovao zetski mitropolit.
trpezarija i kula, ograđen je kamenim zidom. Na zapadnom
Ostaci manastirskog kompleksa danas su u ruševinama.
dijelu zida se nalazi kapija koja vodi do jezera i vjerovatno
Više se sačuvala jedino kula zvonik na zapadnom kraju jedne
prvobitnog pristana. Kula je, prema ostacima na drugom spratu,
veće prostorije sazidane u produžetku zapadnog dijela crkve,
bila presvedena krstastim svodom. Zidana je dosta pravilno na
posvećene Uspenju Bogorodice, za koju se pretpostavlja da
redove, pritesanim i tesanim kamenom u malteru. Ulaz je mogao
je mogla biti namijenjena bilo stanovanju bilo za trpezariju.
biti u prizemlju ili na prvom spratu na kome ima samo jedan uski
Kula je imala pet spratova sa drvenim meduspratnim
otvor dok na drugom ima ostatke većih prozora. Crkvu i kulu
tavanicama. Na četvrtom spratu nalazila se mala kapela sa
vezuje jedna dosta dobro očuvana prostorija zidana takode
apsidom. Danas je kula djelimično obnovljena. Od obimnih
od kamena. Kula na Moračniku je rijedak primjer sačuvanog
zidova kompleksa nešto vidljivih ostataka sačuvalo se
objekta ovakve vrste u manstirskom kompleksu.
jedino na sjevernoj strani. Ostaci zidova, najvjerovatnije
kasnije prizidanih, nalaze se i uz samu crkvenu građevinu,
ali su neophodna dalja istraživanja. Kom
Sam položaj manastira nije bio naročito pogodan za
odbranu, no ako je tacno da je Krajina ime mjesta u kome Manastir Kom se nalazi na ostrvu u Skadarskom Jezeru. To
je stolovao Vladimir , i da se ono odnosi na bližu okolinu je mali manastirski kompleks sa jednobrodnom živopisnom
crkvicom koja je posvećena Bogorodici. Najvjerovatnije da je
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
podignut početkom XV vijeka i to od Ðurda i Lješa Crnojevića. U
manastiru postoji nadgrobna ploča Lješa Crnojevića koji je umro
1422. godine. Ivan Crnojević daruje 1485. godine novoj zadužbini
na Cetinju imanja opustjelih manastira Koma i Gorice. Mjesto na
kome se manastir nalazi zaklonjeno je od sjevernih vjetrova, a
nešto je iznad vode jezera. Ostrvo je krševito i nepogodno za
život. Manastir je postavljen na jedan mali plato i opasan je jačim
zidovima, te se može reci da je unekoliko utvrđen, iako izgleda
da je to trebao da bude samo ogradni zid, jer nema ostataka
ni zubaca, puškarnica i kula. Sa jugozapadne strane nalaze se
ostaci konaka sa cisternom za vodu koji su vrlo solidno zidani.
Manastir je relativno dobro očuvan i njegova obnova je u toku.
Oblun
Oblun se nalazi pored istočne obale Malog blata Skadarskog
jezera. Utvrđenje ima dominantan položaj sa mogucnošću
kontrolisanja velikog dijela basena Skadarskog Jezera i
Ćemovskog polja.
Oblun se pominje u Ljetopisu popa Dukljanina kada se
govori o događajima u Duklji polovinom XII vijeka. Naime, kralj
Ðorđe se, bježeći kroz planine, najzad utvrdio u kastelu koji se
zvao Obolon, gdje su ga Vizantinci opsjeli, a zatim po zauzeću
tvrđave i zarobili.
Utvrđenje leži na ostacima akropole jednog ilirsko-grčkog
grada. Za sačuvane ostatke utvrđenja se može pretpostaviti
da potiču iz antičkog, kasno rimskog ili vizantijskog perioda,
na osnovu prilično pravilnog pravougaonog oblika, iako
konfiguracija terena nije takva da bi se taj oblik mogao
očekivati. Dužina jedine čitave sačuvane strane prema
sjeveroistoku je oko 70 m. Sjeverozapadni i jugoistočni
zid sačuvani su djelimično,a od jugozapadnog zida nema
tragova, vjerovatno nije ni postojao već su ga zamijenile
vertikalne stijene. Skoro u centru utvrđenja na posebnom
prirodno uzdignutom kamenitom platou nalaze se ostaci
jednobrodne ckrve. Interesantna je i konstatacija da nijesu
nađeni ostaci kula.
Ruralna naselja
Svakako treba naglasiti da i ruralna naselja Skadarskog
regiona imaju vrijedna spomenička svojstava, koja tek treba
valorizovati. O njima je bilo riječi ranije, a selo Godinje je
već u proceduri da se predloži za spomeničku zaštitu.
Tradicionalna stambena arhitektura je nasljeđe od izuzetnih
arhitektonskih i naročiti ambijentalnih vrijednosti.
Fond anonimnog narodnog graditeljstva jednim
imenom se naziva-etnografski spomenici. Ostaci davno
preživjelih ljudskih zajednica i različitih kultura i civilizacija
osjećaju se i danas u mnogim segmentima i sadržajima
narodnog stvaralaštva. Ovom fondu pripadaju:
• sela;
• manja seoska stara jezgra;
• stambeni objekti;
• ekonomski objekti;
• pojate;
• ambari;
• mlinovi;
• valjanice;
• seoski putevi;
• mostovi;
• groblja;
• kamena guvna i dr.
Selo je na neki način već opisano prethodno, samo treba
dodati nešto o ostalim dijelovima fonda.
Seoska groblja, grobovi s anadgrobnim spomenicima,
epitafima i sl. daju najpotpuniju sliku razvoja, kulturno-estetskog
i ekonomskog nivoa sredine. Groblja su takođe svjedočanstva o
postojanju nestalih naselja. Često su indikatori odnosa tadašnje
sredine prema tradiciji. U regiji jezera ima veliki broj i savremenih
groblja. Neophodno ih je na neki način zaštititi, kako bi dobila
kulturan izgled.
Muslimansko groblje u Kostanjici (Ostros) i malisorsko
groblje u Vuksan Lekićima su dva posebno interesantna groblja
sa izraženim spomenicima na kojima je evidentna kulturna
narodna umjetnost.
Savremena ruralna i urbana naselja imaju u manjoj ili većoj
mjeri izmijenjen lik savremenog sela. Savremena stihija izgradnje

Sl 51. - Kom-dio manstira Sl 52. - Sakralna arhitektura

Na području nekadašnje Crmničke i Riječke nahije razvio
se jedan poseban vid utvrđenih kula. Bile su to solidno građene
kamene građevine, koje su ispod samog krovnog vijenca imale friz
od specijalno konstruisanih puškarnica. Na kamenom postamentu
postavljene su dvije ćeramide u vidu nešto većih kanalica
potkovičastog izgleda i mekše strukture koja je zadržavala metke u
sebi. U Crmnici je postojala ciglana koja je proizvodila i ove posebne
elemente ćeramida isključivo za ovu svrhu. Vjerovatno se ovakav
vid odbrane sa puškarnicama prvi put javio na kuli-rezidenciji
Petra I petrovića u Rijeci Crnojevića. Njen nastanak se vezuje za
period između 1810. i 1815. godine. Isti ili sličan sistem puškarnica
sreće se i u nekim selima Crmnice i Riječke nahije. Lijep primjer je
kuća Lekovića u Godinju. Svojim položajem na kraju sela, uz samo
brdo, ona je, zapravo, imala ulogu primorskih kaštana, jer se u
slučaju opasnosti iz nje kroz desetine puškarnica moglo efikasno
braniti. U krajnjoj nuždi mogla se napustiti prema brdovitoj i teško
pristupačnoj pozadini. Nešto manjih dimenzija, ali sa odbranom
istog principa, bila je kula Banovića u Prekornici i drugim selima te
regije.

Kulturno nasljeđe EXPEDITIO 56

puteva, prodor različitih medija i drugi vidovi povezivanja sa
gradovima doveli su do prevazilaženja staroga. Iz seoskih atara
nestale su stare kuće, pomoćni objekti, pokućstvo, alati itd.,
a među njima i vrijedna kulturna baština. U narodu je jedino
ostala prisutna tradicija čuvanja sakralnih objekata. Slična
situacija dešava se i u gradovima. Čvrsto formirana gradska
jezgra naprasno su deformisana i degradirana (Podgorica,
Virpazar, Rijeka Crnojevića).
Nekontrolisana gradnja je prisutna u velikojmjeri i
neprimjerenom arhitekturom narušava tradicionalni ambijent
naselja. Ovu grupu čine kuće podignute u poslednjih 50 godina.
Građene su od savremenih materijala, kao što su betonski i
opekarski blokovi, armirano betonski stubovi i grede. U većini
slučajeva fasade su omalterisane i bojene. Kamen se uglavnom
ne koristi za izgradnju, već samo kao obloga na fasadi i u tom
smislu je vrlo loše upotrebljen. Spoljašnji zidovi su obično
dimenzija 25 do 40 cm. Spoljašnjost proistekla iz kombinacije
savremenih materijala i spontane gradnje narušava identitet
naselja.
Objekti bez spomeničkih vrijednosti klasifikovani su u dvije
grupe zavisno od odnosa prema ambijentalnim vrijednostima
cjeline i to:
• objekti koji su izgrađeni u mjerilu ambijenta, na mjestima
starih, porušenih kuća. To su mahom prizemne ili spratne kuće
izgrađene na temeljima nekadašnjih tradicionalnih kuća;
•objekti koji su u suprotnosti sa mjerilima ambijenta svojom
spratnošću, volumenom, oblikom. U arhitektonskoj obradi
pojedini objekti izražavaju blijede i loše kopije tradicionalnih
kuća.
U studiji Program zaštite i razvoja NP Skadarsko jezero,
segment turizam, koju je uradilo Javno preduzeće nacionalni
parkovi Crne Gore u novembru 2003., kaže se da su ribarska
naselja potencionalni nosioci turizma na Jezeru, naročito zbog
svojih ambijentalnih i jedinstvenih prirodnih vrijednosti, kao i
načinom života njihovih stanovnika, zatim brojnim značajnim
utvrđenjima i manastirima. Dalje se ističe da bi u narednom
petogodišnjem periodu trebalo izraditi Program zaštite
kulturnog nasljeđa i najhitnije izvršiti mjere konzervacije
i sancije pojedinih objekata stare fortifikacione, sakralne i
profane arhitekture.
Spomenici NOR-a
U skadarskoj regiji događajima iz NOR-a i revolucije podignut
je veliki broj spomenika, spomen obilježja različitih oblika i
57 SKADARSKO JEZERO
vrijednosti. Samo mali dio tog nasljeđa ima spomeničku na sam spomenik, njegovo najbliže okruženje i prirodni ambijent
odnosno estetsku vrijednost, tj. svojstvo autentičnog u kome se nalazi.
umjetničkog djela.
U klasifikacionom pogledu to su:
• spomenici; Pokretno spomeničko nasljeđe
• spomen obilježja;
• groblja; Postoji i bogat fond pokretnog kulturno-istorijskog
• spomen ploče; nasljeđa koji se odnosi na ikone, knjige i manuskripte,
• memorijalni kompleksi; predmete umjetničkih zanata, narodne rukotvorine i sl. Dio
• biste; ovog fonda nalazi se u crkvama i manastirima a dio u posjedu
• spomen domovi i sl. lokalnog stanovništva. Zbog starosti i neadekvatnog tretmana
ovi predmeti su izloženi opasnosti od krađe, propadanja i
Najčešće su izrađeni od betona, koji je dao mogućost uništenja.
za realizaciji najrazličitijih željenih oblika i dimenzija. Pokretni spomenici iz perioda ilirske samostalnosti su
Osvijetljeni su ili okruženi uređenim površinama sa izuzetno bogati, naročito iz doba labeatske civilizacije. Na njima
zelenilom i cvijećem. Danas predstavljaju mjesta okupljanja se osjaća jak uticaj grčke kulture sa kojom su održavane veze još
ljudi u okviru kulturno-drušvenih manifestacija, turističkih od početka 1. milenijuma p.n.e.
posjeta i sl.
Sa etnološkog aspekta posebnu vrijednost predstavljaju
čunovi-tradicionalna sredstva za plovidbu Jezerom, zatim
Korišćenje spomenika ribarska oruđa i drugo.
U pogledu zaštite potrebno je sačuvati autohtoni čun koji
Do danas nije postignut potrebni kvalitet u zaštiti, se pokreće veslima, ali i na motorni pogon. Dug do 7 m, širok di
upotrebi i korišćenju spomenika kulture na Skadarskom 1 m, a visok oko 0.5 m, čun može da ukrca 400-900 kg tereta ili
jezeru. Problem je u tome što danas predstavljaju neaktivne 7-8n osoba. Građen od murvovih dasaka, sa dnom od bukovih
komplekse i objekte. Pojedini lokaliteti koji su zaštićeni i dasaka, čun je lagano plovilo pogodno za kretanje kroz močvaru
kategorisani kao spomenici kulture od važnosti, Povremeno i izvlačenje na suvo. Dva čuna privezana zajedno takozvani trap,
se čiste i na taj način održavaju. takođe, više vidova vlasništva
u praksi često predstavlja otežavajuću okolnost u procesu
zaštite i revitalizacije u cilju korišćenja. U poslednje vrijeme Sl 53. - Crkva na ostrvu Beška
su aktuelne manje turističke ture brodovima po jezeru,
kojim putem se neki od spomenika mogu i obići.
Opsluženost spomenika infrastrukturom
Kako i samo Jezero, tako i njemu pripadajući
spomenici kulture, opskrbljeni su dobrom saobraćajnom
infrastrukturom koja je ranije opisana u poglavlju
Infrastruktura. Vodeni saobraćaj je još uvijek nešto slabije
razvijen. osim putne infrastrukture, značajan je položaj
spomenika i opsluženost vodom, električnom energijomi
drugim infrastrukturnim mrežama. Te mreže su slabo
razvijene i u dosta dotrajalom stanju. Ovako loše opremanje
inrastrukturom veliki je problemi prepreka razvoju. Osim
toga, na nekim mjestima je uočljiv i loš uticaj infrastrukture
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
 njihovo kategorisanje, uz izradu preglednih karata spoemenika
EVIDENCIJA PODATAKA i ambijenata, kao i druge potrebne dokumentacije;
• preduzeti mjere za istraživanje negativnog djelovanja svih
U TOKU RADA
vrsta zagađenja na spoemnik;
• naučno valorizovati nasljeđe, utvrditi prioritete djelovanja
NAKON IZVRŠENOG • utvrditi društvene obaveze u odnosu na spomenik;
PRIJE IZVRŠENE PROMJENE U TOKU PROCESA PROMJENE
PROCESA PROMJENE • formirati fondove finansiranja zaštite ili obnove
spomenika;
• fotogafije • fotogrametijski snimci sa istih • fotogrametijski snimci sa • uspostaviti čvrstu saradnju svih učesnika u ovim
• crteži postojećeg stanja tačaka kao i prije intervencije istih tačaka kao i prije intervencije projektima.
• zapisi o stanju • crteži, fotografije u toku rada • crteži, fotografije
prije intervencije • zapisi o tehnikama koje se koriste novog stanja Planiranje i regulativa vezani za spomenik kulture moraju
uzeti u obzir specifičnost cjelokupnog krajolika, te očuvati i
• fotogrametrijski snimci • zapisi o eventualnim iznenadnim • zapisi o upotrebljenim
revitalizovati svaku njegovu vrijednost. Sve intervencije moraju
• sva postojeća otkrićima u toku rada i slično materijalima, računi, biti izvedene na način koji će poštovati i održati integritet
dokumentacija o spomeniku sva dokumentacija koja položaja,veze sa fizičkim okruženjem.
je pratila proces Kao i u rješavanju problematike naselja, tako i u ovoj, svi
• dokumentacija se procesi vođeno od strane institucijaili građana moraju biti
arhivira i daje na uvid ostalim podržani od strane države. Inostrana iskustva pokazuju da je
zaiteresovanim stručnjacima u toku radova na spomenicima kulture veoma korisno lokaciju
pretvoriti u neku vrstu laboratorije gdje svi zainteresovani
posjetioci mogu upoznati materijale, tradicionalne i moderne
T 5. Način evidentiranja podataka o spomeniku kulture tehnike gradnje koje se tom prilikom koriste. Na taj način
sprovodi se i edukativna strana procesa.
Prema Vaništa-Lazarević Evi, mogu se izdvojiti pet
danas se koriste za prevoz tereta i stoke. • Materijalnog generalnih principa kao relevantnih za postizanje održivosti:
Karakterističan ribarski alat koji se i danas koristi čine: • Nematerijalnog-duhovnog • Poštovanje načela autentičnosti spomenika;
tršljaka sa udicom, ošći (osti), pritisak (mreža na kružnom ramu • Poštovanje načela svih zatečenih stilova (prema
za lov na krapa), vršice (kojima se love jegulje), košice, grib, pari Uvođenje kulture kao nove aktivnosti u ruralnim Venecijanskoj povelji, čl.2.);
(parangal), vrša, jaz, karić (kvadratna mreža 3x3 m), grefulja područjima koja predstavljaju kulturno-istorijsko nasljeđe • Poštovanje načela stalnosti spomenika na mjestu na kojem
(mala elipsoidna mreža pričvršćena za štap) i drugi alati. ima za cilj da privuče urbane turiste, razvija kulturni turizam, je sagrađen;
Tabela T4 daje prikaz uobičajenog načina evidentiranja a istovremeno da se privuče mlađa polpulacija na seoska • Poštovanje načela dokumentarnosti i kontinuiteta rada
podataka o nekom spomeniku kulture, nakon kojeg bi uslijedio područja. Usvajanje načela saradnje sa drugim strukama.
proces njegove valorizacije, a zatim i zaštite ili revitalizacije.
Vrijednosti graditeljskog nasljeđa proizilaze iz njihovoh Nakon Agende 21 u svijetu je nastavljeno donošenje
osobina i iz njihove funkcije. Po svojim osobinama, cjeline i ZAŠTITA KULTURNOG NASLJEĐA konvencija koje u najširem smislu propisuju očuvanje i
objekti graditeljskog nasljeđa mogu imati: revitalizaciju prostora kroz isticanje identiteta, kulture i tradicije.
- istorijsku vrijednost Koncepcija obnove i izgradnje nasljeđa u principu Najveći broj njih je izglasan u drugoj polovini 20. vijeka, kada
- umjetničku vrijednost počiva na onim rješenjima koja obezbjeđuju najpovoljniji se bitno promijenio odnos prema arhitektonskom naslijeđu,
- ambijentalnu vrijednost dugoročni razvoj. Nova saznanja u području zaštite posebno u urbanim cjelinama. Od tada su prošireni i rasponi
- urbanističku vrijednost kulturnog nasljeđa ukazuju na to, da se puni efekti mogu zaštite od pojedinačnih spomenika preko ansambala do urbanih
- vrijednost izvornosti postići samo uklapanjem naslijeđenih vrijednosti u opšte cjelina i predjela.
- vrijednost rijetkosti razvojne tokove, uz odgovarajuće metodološko povezivanje Utemeljena su savremena zakonodavstva u zaštiti i
- vrijednost reprezentativnosti postupaka zaštite sa procesom prostornog planiranja i planiranju, usvojene preporuke i konvencije sa obavezujućim
- vrijednost cjelovitosti uređenja. Polazeći od istaknutog, potrebno je: odredbama i fakultativnim smjernicama. U razvoju doktrina
• obaviti kompletno evidentiranje svih spomenika i i metodologije najveću ulogu imale su svjetske državne i
Kulturno nasljeđe se čuva prije svega sa dva aspekta: nevladine organizacije.

Kulturno nasljeđe EXPEDITIO 58

 UNESKO (UNESCO)-Organizacija ujedinjenih nacija za
obrazovanje, nauku i kulturu je, na primjer, bila pokretač mnogih
inicijativa iz domena očuvanja i zaštite kulturnih i prirodnih
vrijednosti, među kojima je značajna Konvencija o svjetskom
naslijeđu sa Listom upisanih dobara.
IKROM (ICROM)-Međunarodni centar za konzervaciju značajna
je organizacija koja se bavi edukacijom iz oblasti arhitektonske
konzervacije.
IKOMOS (ICOMOS)-Međunaro-dni savjet za istorijske
spomenike i predjele, kao najpoznatija nevladina asocijacija
potekla iz korporacije arhitekata i tehničara konzervatora
organizator je mnogobrojnih međunarodnih simpozijuma.
Razvio je mnogobrojnu saradnju sa vodećim asocijacijama
za urbanizam, stanovanje, komunalno uređenje ili ekologiju.
Njegova nezamjenljiva uloga ogleda se u procesu zaštite
istorijskih spomenika i predjela. odgovornih za regionalno planiranje i održivi razvoj, takođe
Najznačajnije povelje i deklaracije iz oblasti kulturnog
nasljeđa su:
1. Atinska povelja iz 1933. godine
Prvi put je formulisala osnovne principe konzervacije i
restauracije spomenika kul-ture, i doprinijela razvoju široke
međunarodne aktivnosti na tom polju. Međutim, načela prve
povelje postala su vremenom ograničavajući faktor urbanog
razvoja u pojedinim segmentima. Zato je Evropski savjet
urbanista preuzeo obavezu da uočene praznine u Staroj povelji
ispravi izradom Nove Atinske povelje, 1998. godine, prikladnije
za 21. vijek. Poređenje povelja potvrđuje da je u obje sadražano
zajedničko staro načelo o građenju i stvaranju “po mjeri čovjeka”.
Nova Atinska povelja determiniše preporuke koje treba da vode
stručnjake i one koji odlučuju na svim nivoima, a koje se baziraju
na principima univerzalne ideje održivog razvoja.
2. Venecijanska povelja iz 1964. godine.
To je međunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji
spomenika i spomeničkih cjeli-na. Danas vrijedi kao važan
međunarodni dokument u oblasti zaštite kako pojedinačnih
arhitektonskih spomenika, tako i spomeničkih cjelina skromnih
razmjera koja su vremenom stekla kulturni značaj.
4. Preporuka Savjeta evrope o zaštiti ruralnog arhitektonskog
nasleđa
proistekla je sa Komiteta ministara 1989. godine i izražava
59 SKADARSKO JEZERO
uvjerenje da je to naslijeđe ne samo jedna od najautentičnijih
komponenti evropske kulture, već i glavni faktor lokalnog
razvoja. Posebno važan stav iz ove preporuke je taj da se
arhitektonsko bogatstvo rurarlnih cjelina mora inkorporirati
u planiranje regionalnog razvoja i proces zaštite okoline,
preporučujući revitalizaciju postojećih tradicionalnih
objekata uz maksimalno očuvanje njihove autentičnosti
i karaktera. Kroz taj princip preporučuje se takođe i
reafirmacija tradicionalnih materijala i tehnika grdanje kuća,
proporcijskih odnosa i detalja, a sve prema Venecijanskoj
povelji iz 1964. godine.
3. Milenijumska deklaracija
Sa zasijedanja evropske konferencije ministara
je proistekao važan dokument-Milenijumska deklaracija
(United Nations Millennium declaration, 8th plenary meeting,
8 September 2000.) U oblasti zaštite nepokretnih kulturnih
dobara, nekadašnja SFRJ je ratifikovala Konvenciju o zaštiti
svjetske kulturne baštine, u Parizu 1972. Ova konvencija
ima cilj da sačuva svjetsku kulturnu i prirodnu baštinu, tj.
baštinu svih naroda, koje je prije svega od univerzalnog
značaja, čime se čuva kulturni identitet svakog naroda
pojedinačno, bez obzira na političko-ekonomsko uređenje,
te da uspostavi međunarodni sistem saradnje i pomoći na
očvanju i utvrđivanju kulturne i prirodne baštine.
Što se tiče dokumenata u ovoj oblasti, koje je usvojila
Crne Gora, prvi kompleksno formulisan dokument bio je
Integralno industrijsko i ekološko planiranje i upravljanje,
usvojen 1990. godine, zajedno sa UNIDO-m (United Nations
Industrial Development Organization). Ovaj dokument imao
je za cilj formulaciju osnova za realizaciju integralnog nacio-
nalnog programa za zaštitu životne sredine od industrijskog
zagađenja, a pored toga u sebi je objedinio niz parcijalnih
(regionalnih) programa sličnog cilja i sadržaja. Na izvjestan
www.icomos.org - ICOMOS, Povelja o graditeljskom nasljeđu
www.ohchr.org - Milenijumska deklaracija
Evropski centar za mir i razvoj (ECPD): Pravci razvoja CG kao
ekološke države, decembar 2000.
Kulturno nasleđe Nacionalnog parka Skadarsko jezero, Arheološka
zbirka SR CG, Titograd, 1987.
Dr Eva Vaništa Lazarević, Urbana rekonstrukcija, Beograd 1999.,
način je afirmisao potrebu izrade integralnog programa zaštite
životne sredine u Crnoj Gori. Naredne godine Skupština Crne
Gore je donijela deklaraciju o Crnoj Gori-ekološkoj državi, a to
opredijeljenje je ugradila u Ustav Republike Crne Gore. Ovo je
dalje iniciralo izradu i usvajanje Zakona o životnoj sredini kao i
studije Pravci razvoja Crne Gore ekološke države.
Savremene studije o zaštiti nasljeđa konststuju da pitanje
radova na konzervaciji i revitalizaciji spomenika kulture mora
biti usko povezano sa menadžmentom kulturne baštine.
Konkretna obnova mogla bi biti podstaknuta programom i
sredstvima kojima se može uticati da se na lokalnom nivou
pokrene menadžment zaštićenih cjelina i zona-besplatnim
savjetima i projektima, ali i konkretnom finansijskom potporom
ili kreditima-kao što to radi na primjer English Heritage. U svijetu
je World Bank dostigla fascinantnu transparentnost svoga
djelovanja insistirajući na socijalnom uticaju projekata koje
kreditira.
Takođe je potrebno donijeti hitne mjere kontrole nad
uzurpacijom prostora oko spomenika kulture, što je u
nadležnosti Ministarstva za uređenje prostora.
Za spomenike narodne arhitekture, s obzirom da do sada
nijesu zaštićeni normativnim aktima, potrebno je donijeti
odgovarajuće odluke koje bi ove cjeline stavile pod pod
kontrolu i zaštitu. Neophodna je pravna regulative koja će jasno
definisati odnos države prema korisniku objekta tradicionalne
arhitekture. Istovremeno treba definisati kriterijume I nivo
zaštite ruralnih cjelina i objekata u smislu vlasništva.
Primjeri revitalizacije sličnih spomenika i naselja u svijetu
potvrdili su praksu koja podrazunijeva revitalizaciju u pravcu
atraktivnih turističkih sela. Mnogobrojne studije u Evropi i
Sjedinjenim američkim državama, pokazale su da je tzv. kulturni
turizam počeo da raste u dvocifrenom procentu, i jedino ga
nadmašuje prirodni turizam. Svjetska turistička organizacija
defi-niše kulturni turizam kao ²utapanje u nacionalnu istoriju,
ljudsko nasljeđe, umjetnost i filozofiju.² Ankete su identifikovale
da kulturni turisti predstavljaju poželjno i finansijski izdašno
potrošačko tržište koje čine potrošači koji su obrazovaniji,
svjesniji kvaliteta i osjetljivi prema tome da podrže naslijeđe
lokalnih zajednica ili regiona. Najčešće destinacije kulturnog
turizma su ipak još uvijek veći gradovi, s obzirom na koncentraciju
kulturno-istorijskih spomenika i raznih manifestacija u njima, te
niza ostalih raznovrsnih sadržaja.
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
POTENCIJALI Sl 54. - Detalj žabljačke tvrđave

Kulturno nasljeđe može biti dobar izvor finansija, može generisati procese koji donose
mnogo novca i može biti bitna podrška ekonomiji. Iz novca koji se tako stvori mogu se
oformiti fondovi koji će podržavati lokalnu zajednicu i napore koje ona ulaže na očuvanju
kulturne i prirodne baštine.
Primjeri mnogih gradova i ruralnih naselja u svijetu to pokazuju. Nekada ruševi gradovi
postaju atraktivne lokacije za posjetu turista i život lokalnih stanovnika. Udruženi vlada,
lokalna uprava i građani mogu uspjeti da revitalizuju gradove čije kuće danas vrijede
mnogo. Procesi nijesu brzi ali su isplativi.

OGRANIČENJA I RIZICI

Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više
nivoa međusobno usaglašenih planova, koji uvažavaju realne promjene u društveno-
ekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se da je u sadašnjim
uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih
naselja uopšte, a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja
na svim nivoima i kroz projekte održivog razvoja lokalnih zajednica svih veličina. Ruralna
naselja mogu imati veliki značaj za ekologizaciju širih prostora.
Najnovija transformacija pejzaža predstavlja prekid kontinuiteta u razvoju naselja i
zaoštrava mnoge suprotnosti. U sukobu novog i starog dolazi do destrukcije koja se mora
spriječiti. U procesu stvaranja nove arhitektonsko-urbanističke slike tradicionalnih naselja
u regionu, jedan od mogućih načina revitalizacije je uspostavljanje uslova za oživljavanjem
tradicionalnih objekata u svijesti stanovnika, kao i njihovim aktivnim uključivanjem u život
naselja. Drugi način je da se naselja revitalizuju isključivo u cilju eksploatacije u turizmu.
Potpuno usvajanje graditeljskog naslijeđa podrazumijevalo bi ovaj prvi način.

Kulturno nasljeđe EXPEDITIO 60

 AMBIJENTI

Sl 55. - Značajnija naselja Skadarskog jezera

Istorijski ambijent evropski stručnjaci definišu kao “svaku grupaciju

građevina koje sačinjavaju jednu aglomeraciju koja, kako po svojoj
homogenosti, sama zevređuje istorijski, arheološki ili umjetnički interes.”

Ambijentalne cjeline su počele rsveukupno da se izučavaju rlativno

kasno.

“Danas ambijentalne cjeline sela na Skadarskom jezeru kao da su u

raskoraku sa vremenom i prostrom i njihovo prisustvo kao da je više stvar
duha, metafizička konstrukcija, polje sjećanja. U tom raskoraku između
realnog i imaginarnog vremena i prostora koji u sebi krije najrazličitije
mogućnosti, čekaju neki novi život...nove ljude...pravu inicijativu...”

Grupacije kuće i zaseoka sa guvnom i malom crkvom uz kameno zaleđe

odnose se prema ravnim dolovima kao prema vodi jezera, ...“okolni prirodni
ambijent zadivljujućim naporom i dodatno je humaniziran izgradnjom terasa
i suvomeđa”. Ovaj obrazac nasljeđa kroz sve segmente treba podržati kao
civilizacijske tekovine ovog prostora.

Vidikovci kao fenomen izdignutog prostora daju vizuelni doživljaj sa puta

Cetinje-Rijeka Crnojevića-Golubovci i Rijeka crnojevića-Virpazar od belvedera,
Košćela, Pavlove strane, Jelenka i padina Bobije na Skadarsko jezero.

61 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj


OPŠTE KARAKTERISTIKE
Karakteristike ambijenata se mogu valorizovati kroz sledeće
kriterijume:
Prihvatljivost⁹
Korisnici prostora su ti koji određuju stepen njegove
prihvatljivosti. Način korišćenja može biti neodgovarajući,
intenzivan, povremen, potpun ili djelimičan, ali je sigurno to da
su korisnici ti koji odlučuju da li će ga prihvtaiti i na koji način.
Veoma je bitna usklađenost osobenosti prostora sa aktivnostima
koje se u njemu odvijau.
Izražajnost
Kao jedan od oblika ispoljavanja izražajnosti je izbor
povoljnog mjesta koje bi, kako u sadržajnom tako i u prostornom
smislu pružalo izvjesnu prednsot u odnosu na druga mjesta.
Pozicije sela i gradova u ovom regionu zaista su u prošlosti
birane na osnovu neke povoljnosti, bilo da je u pitanju voda,
glavni putni pravac, uzvišenje i sl.
Adaptabilnost
Predstavlja sposobnost nekog prostora da se prilagodi
određenim promjenama koje mogu da proisteknu iz različitih
pobuda (naročito mijenjenjem funkcije ili forme). Postoji
jaka veza između adaptabilnosti i predviđanja. Ukoliko je
predviđanje veoma dobro, adaptabilnost je u velikoj mjeri
redukovana i predstavlja samo relativno prosto tehničko
uklapanje u određenu aktivnost. Ukoliko jepredviđanje loše,
tada je nivo adaptabilnosti veoma teškoodrediti obzirom da
nije jasno u odnosu na šta treba da bude primjenjen.
Ambijenti
Simboličnost
Na mnogim lokalitetima na jezeru simboličnost objekata
leži u istorijskom i metafizičkom određenju. Naročitu
simboliku imaju utvrđenja, manastiri i srednjevjekovni
gradovi. Danas je ta simbolika nešto što treba sačuvati kao
svjedočanstvo jednog vremena i kulture.
Pogled
Veoma su česte situacije kada dobar pogled predstavlčj
adovoljan preduslov za kvalitetan ambijent. Nije li jedna
od prvih stvari koja nas interesuje kada uđemo uhotelsku
sobu upravo taj pogled sa prozora ili terase? To ukazuje da
je pogled, bez obzira o kom se prostornom nivou radi, jedna
od osnovnih karakteristika za koju su svi korisnici prostora
zainteresovani.
Osnovna svrha dobrog pogleda je da omogući
posmatraču da se odmori, relaksira i uživa u njegovim
čarima, bez obzira da li jeorjentisan prema prirodnim ili
stvorenim prostornim cjelinama.
Distinktivnost
Distinktivnost podrazumijeva osobinu prostora koja
ga na neki način razlikuje od drugih. Takva osobina se
odlikuje karakterističnošću i osobenošću koja se može naći
isključivo na jednom mjestu-bez mogućnosti ponavljanja
u nekoj drugoj sredini. Osnovni oblik distinktivnosti je
identitet. Identitet određene sredine predstavlja stepen
do koga se prostor može smatrati posebnim u odnosu na
druge prostore, tj. Stepen do koga prostor ima jedinstven,
neponovljiv karakter.
Unikatnost nekog prostora je veoma važna odrednica
njegovog kvaliteta. Bez obzira da li se radi o prostoru koji
je kvalitetno osvijetljen, prostoru koji je karakterističan po
zvukovima, prostoru u kome dominiraju različite boje ili
prostoru u kome izgrađene forme igraju odlučujuću ulogu,
njegov kvalitet će biti memorisan u mislima i osjećanjima
onih koji su u njemu boravili.
⁹ Izvor:
Đokić, Vladan: Formiranje tipologije gradskog trga u funkciji operacionalizacije pri
planiranju i projektovanju, doktorska disetracija, Arhitektonski fakultetu Beogradu,
Beograd, 1998.
Sl 56. - Kestenova šuma
EXPEDITIO 62
VIRPAZAR
Gradić sa manje od sto stanovnika, pominje se još u 13.
vijeku, u povelji srpskog kralja Vladislava manastiru Vranjini.
Ime je dobio po tome što je bio jedan od četiri najveća pazara u
Crnoj Gori. Po završetku ratova sa Turskom, 1878. godine se gradi
put do Bara i Cetinja, a Virpazar dobija željezničku prugu i malu
luku (u kojoj su se brodovi vezivali za ukopane cijevi zarobljenih
turskih topova).
Današnji Virpazar je grad koji se satoji iz dvije cjeline-stari
dio grada koji je zadržao koncept starog Virpazara iz 1888.
godine i novi dio grada koji je nastao planski na novoj lokaciji.
Virpazar je centralno naselje za 23 okolna sela (Godinje,
Seoca, Poseljani, Rijeka Crnojevića, Dodoši, Žabljak Crnojevića,
Vranjina, Građani…). Ova sela su već dugo u procesu odumiranja
zbog odliva stanovništva, neadekvatnih uslova stanovanja i
nemogućnosti plasiranja proizvoda na tržište, kao posledica
neprilagođavanja kulturne baštine XX vijeku preovlađujuće
industrijske paradigme. Istorijska sela koja čine ovu mrežu imaju
veoma kvalitetnu prostornu strukturu, promišljenu arhitekturu
kuća, kao i veliki prirodni potencijal. U doba informacijske
paradigme postaju izuzetno pogodna za novi razvojni ciklus.
Dvije kopnene površine starog dijela grada mađu Rumijom
i Crmnicom su formirane vodenim tokovima sa jugoistoka,
sjeverozapada i sjeveroistoka i to rijekama Crmnicom,
Oraošticom. Sa istočne strane je mirna površina Skadarskog
jezera. Poluostrvo sa strane Rumije završava se živom skalom
i ostacima tvrđave Besac iz turskog doba. Preko rijeke Crmnice
leži ostrvo na kome se razvio mali trg Virpazar. Kopnene površine
vizuelno se razlikuju time što jedna ima izrazito verikalni, a druga
horizontalni karakter, što se, gledano sa jezera, metaforički
može tumačiti kao odnos kamena i guvna, aktivnog i pasivnog,
muškog i ženskog principa. Sa oba ostrva otvaraju se vizure na
Skadarsko jezero i Virsko polje.
Na ostrvu starog dijela grada susreću se tri puta, koja preko
tri mosta povezuju naselje sa mrežom okolnih sela. Time se
formira smisaona cjelina nastala u istom vremenskom periodu i
uslovljena istim morfološkim kontekstom. Novi dio grada nalazi
se na uzvišenju između postojeće željezničke pruge Beograd-
bar i magistralnog puta Podgorica-Petrovac. Iz novog dijela
grada otvara se vizura ka Crmničkom polju.
Prostorne dominante su stijena sa kulom, tvrđava Besac,
Skadarsko jezero, Crmničko polje, rijeke Crmnice i Oraoštica,
kao i njihova ušća u Jezero.
Infrastrukturne determinante prostora su pruga Podgorica-
bar, put Podgorica-Petrovac, lokalni putevi i mostovi koji vezuju
63 SKADARSKO JEZERO
ostrvo sa kopnom. Nužnosti
• Revitallizacija i rekonstrukcija postojećih objekata;
Šta to, zaista, treba uraditi u ovom pitomom krajoliku, u • Povezivanje starog dijela naselja sa novim dijelom;
postojbini čuvenih vinogradara i njihovih rukosada, kroz koji • Spriječavanje neplanskog korišćenaj prostora;
već godinama jezde automobili, željeznica, brodovi, avioni? • Rekonstrukcija mostova koji se ne koriste;
Nedavno je i more “zapljusnulo” jezero. Tunel “Sozina” • Uklanjanje neprimjerenih objekata;
Jadran je približio i Crmnici i Jezeru. • Rješavanje postojećih konflikata u novom dijelu naselja;
Ovaj grad nudi različite mogućnosti ponovnog • Preusmjeravanje novog razvoja u mrežu okolnih naselja.
aktiviranja, od revitalizovanja njegove prvobitne funkcije
centra trgovine i distribucije različitih proizvoda iz Problemi prostornog razvoja
pomenutih sela, preko turističkog centra pa do naučnog, • Prpolovljeno naselje-problem infrastrukture;
istraživačkog i kulturnog centra (u naselju postoji hotel, • Problem premošćavanja željezničke pruge;
zdravstvena stanica, osnovna škola, pijaca, željeznička • Prisustvo vode u Crmničkom polju.
stanica, ugostiteljski i trgovinski objekti).
Problemi korišćenja prirodnih
uslova i potencijala
Potencijali i ograničenja Virpazara
• Poljoprivreda;
• Turizam na Skadarskom jezeru.
Potencijali
• Iskorištavanje izuzetnih mogućnosti održivog razvoja Problemi izgradnje i stanovanja
koje pruža Skadarsko jezero; • Loše stanje postojećeg stmbenog fonda i kulturne
•Korišćenje istorijskog i turističkog potencijala starog baštine;
dijela Virpazara; • Nedostatak koncepta stambene izgradnje;
•Prilagođavanje saobraćajne infrastrukture potrebama • Nestručna obnova stambenih objekata u urbanom jezgru
naselja i okruženja. starog Virpazara;
Opšti ciljevi razvoja
Društvene djelatnosti
• Razvijanje svijesti o vrijednosti prostora, odnosa prema • Ne postoje adekvatni uslovi za odvijanje kulturne
prirodi;
djelatnosti i fizičke kulture;
• Oživljavanje mjesta; • Migracije ka većim gradovima.
• Razvoj turizma, poljoprivrede i stočarstva;
• Razvoj kulture i nauke;
• Razvoj mreže naselja čiji je centar Virpazar; Problemi saobraćaja
• Postizanje koncepta održivog razvoja. • Razvijena saobraćajna infrastruktura na ovoj strateški
značajnoj tački bila je nekada izuzetna prednost za naselje jer je
omogućavala protok robe preko ostrva i razvoj trgovine, da bi
“Automobili i vozovi tutnje, ali život podrhtava i u varošici na tri mjesta (u kojoj je sve manje mještana), ali i život onih koji su mislili da će ovamo
svraćati turisti i ostavljati poneki euro u ugostiteljskim objektima u varoši koja je nekada imala biblioteku, kino-salu, zanatske radnje. Danas, od toga
ništa sem tri četiri ugostiteljska objekta.
Na sreću, u posljednje vrijeme se stanje što se dolazaka tiče, poboljšava, kaže Ivo Ukšanović, jedan od čelnika u Udruženju vinara i vinogradara
“Crmnica”. Ovih februarskih dana Ivo ima pune ruke posla. Treba valjano raspodijeliti oko sedam hiljada sadnica kratošija i vranca za oko 70 ovdašnjih
vinograda pa Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva i podgoričke “Plantaže” Crmničanima je omogućilo da pod povoljnim uslovima
dođu do sadnica i nema razloga za strah da će čuveno crmničko vinogorje “presahnuti”. Još kada bi mladi, kako ono vele, brojnije krenuli da duboko
loze sade u crmničke vinograde.”
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
 Virpazar 1242. god. Virpazar prije 1888. god. Virpazar 1888.god. Virpazar poslije 1888.god. Sl 58. - Motiv iz Virpazara

Sl 57. - Razvoj Virpazara do 20. vijeka

VRANJINA Vranjina je tipični predstavnik ruralnog naselja na Skadarskom

jezeru. Samo naselje je zbijenog tipa, što je nametnuto kako terenom,
Malo živopisno ribarsko naselje smješteno na istočnim padinama istoimenog ostrva, uz sadašnji magistralni put Podgorica- tako i običajnim životom mještana, kaže arhitekta Svetislav Popović.
Petrovac i prugu Beograd-Bar. Danas ga naseljavaju ljudi različitih bratstava, što je jedinstven primjer u okruženju. Ovo ljupko Mala uvala opredijelila je postavljanje kuća naizgled stihijski. Kuće su
uglavnom postavljene upravno na izohipse, a postoje i kuće koje su
naselje često nazivaju “crnogorskom malom Venecijom” jer je opkoljeno vodom kanala rijeke Morače. Vranjina nudi jedan sasvim
locirane paraleleno sa izohipsama, obično prizemne. Arhitekturalni
specifičan ambijentalni ugođaj. sklop vranjinske kuće možemo svrstati u tri različita tipa: prizemnu
Kuće su terasasto, koncentrično poređane od podnožja ka uzvišenju padine. Obično su dvospratne, gdje je u prizemlju staja ili (prizemljušu), kuću na izbi („kuća na Volat”) i dvospratnica, kaže
ostava, a u gornjoj etaži prostori za stanovanje sa ognjištem. Do drugog svjetskog rata u naselju je bilo oko 70 domova, danas ih je Popovic. Tipovi kuća koje srijećemo u Vranjini, možemo sresti sa
oko 50. Stanovništvo se bavi ribolovom kao glavnim zanimanjem i u tome pokezuje izvanrednu vejštinu. manjom ili većom zastupljenošću u Riječkoj nahiji, Zetskoj ravnici i
U blizini Vranjine je i mala tvrđava Lesendro koja je jedna u nizu utvrda koje su služile za odbranu od Turaka. Lesendro je zauzet od Bjelopavlićima.
Turaka kada i Vranjina 1843. godine i oslobođen tek 1878. zajedno sa tvrđavom Žabljak. Urbanizacija, rast naselja i razvoj jakih gradskih centara u zaleđu
Malo je poznato da je još sveti Sava Nemanjić na ondašnjem ostrvu Vranjini uspostavio Mitropoliju koju je Ivan Crnojević kasnije Skadarskog basena otvaranje područja putnim pravcem, ka Cetinju i
Podgorici, po riječima Popovića imali su jak uticaj na stvaranje novih
prenio u svoj manastir na Cetinju.
morfolosko fizionomskih struktura u prostoru Vranjine, čime se mijenja
Za osvajanje Vranjine i Lesendra i stolovanje Petra II Petrovića Njegoša, veže se jedna interesantna legenda, a francuski naučnik njen vizuelni i pejzažni kvalitet. U bližoj i daljoj okolini formira se
i putopisac Gijom Ležan je napisao za nju da je čuveni kutak svijeta. specifičan ruralno-urbani prostor, koji je mješavina urbanih i ruralnih
uticaja, nastalih kao kulturno socijalni momenat koji se temelji na
rastućem životnom standardu i ekonomskoj moći pojedinaca. Uz trase
magistralnog pravca Podgorica-Virpazar i tehničke infrastrukture koje
MANASTIR VRANJINA dijele Skadarsko jezero na dva dijela remeteći ravnotežu ekosistema,
narušavajući spontani razvoj prirode i autohtonosti područja, niču
Hram Svetog Nikole, na ušću Morače u Skadarsko jezero. Po predanju osnovao ga je Sveti Sava, ili pak prvi zetski episkop nekontrolisano nove fizičke strukture uglavnom raznih komercijalnih
Ilarion, Savin učenik (koji je ovdje i sahranjen). Car Dušan ga je priložio kao metoh manastiru Svetih Arhangela u Jerusalimu. Bio sadržaja, prometni objekti (lokali, restorani, moteli...) i stambeni objekti
je bogato darivan, kako od Nemanjića, tako i od Balšića i Crnojevića. Jedno vrijeme njegov iguman bio je Nikon Jerusalimljanin, koji su sa manje - više pažnje locirani i oblikovani, stvarajući neuredan
čuveni pravoslavni bogoslov i duhovnik (njegovo duhovno čedo bila je Jelena Balšić, ćerka Sv.kneza Lazara i žena Đurađa II i neugledan krajolik. Okupiranjem slobodnih prostora unošenjem
Stratimirovića). urbanih struktura u okolnu prirodu gubi se kontakt između urbanog,
Prije dolaska na Cetinje, stolica zetskih mitropolita bila je i u ovom manastiru. Spaljen od Turaka 1843. g. Hram je 1886. g. obnovio ruralnog i prirodnog ambijenata, procesi se materijalizuju u obliku
snažnih vizuelnih efekata u okolnom prostoru naselja, mijenjajući
kralj Nikola I Petrović. Poslije rata spaljen i zapušten. Od 1998. g. manastir je u obnovi. Nedavno ga je obnovio otac Nikola, koji je
njegovu dosadašnju sliku, naglašava Popović.
deset godina bio rizničar na Hilandaru. Ćerke kralja Nikole su često ljeti dolazile u konak na ostrvu, koji je sada razrušen.

Ambijenti EXPEDITIO 64
GODINJE
Godinje se nalazi u jugoistočnom dijelu Crne Gore, na samoj
obali Skadarskog jezera, u srcu crmničkog vinogorja. Izuzetno
prirodno okruženje i autentična arhitektura čine ovo selo
jedinstvenim i jednim od najatraktivnijih U Crnoj Gori.
Prije više od hiljadu godina u Godinju su živjeli monasi i
kaluđeri koji su proizvodili vino. U istorijskim izvorima prvi
put se pominje 1242. godine, kada ga kralj Vladislav daje
vranjinskom manastiru. U povelji kralja Milutina iz 1296. godine
selo se pominje kao dio starog naselja Poluždrebica Đštitare.
U srednjem vijeku u Godinju je boravio Balša III sa majkom
Jelenom. Selo se pominje i u doba vladavine Crnojevića 1482.
godine.
Selo se nalazi na visini oko 300 metara iznad nivoa jezera.
Čine ga četiri zaseoka, grupacije ili bratstveničke mahale:
Lekovići, Perazići, Velovići i Nikači. Poslije zemljotresa 1979.
godine nastala je nova cjelina uz put koji vodi obalom jezera od
Virpazara ka Ostrosu. U Godinju postoje ostaci devet mlinova
na potoku Mlištica. Oni su bili zadužbine pojedinih porodica a
danas su napušteni i oronuli svjedoci aktivnog i bogatog života
u Godinju.
Četiri gumna u naselju takođe su sačuvana svjedočanstva
javnog živozta u naselju. Od četiri crkve koje su postojale u
naselju, danas jeočuvana samo jedna, crkva Sv. Nikole iz XVIII
vijeka.
Sl 59. - Godinjski prolazi i konobe
65 SKADARSKO JEZERO
Selo Godinje na Skadarskom jezeru jedno je od
najvrijednijih ruralnih cjelina u Crnoj Gori. Kao takvo, ono je
prepoznato i od strane stručnih službi koje se bave zaštitom
kulturnog nasljeđa, ali nije bilo detaljnije istraživano.
Potencijale su prepoznale i NVO Godinje i NVO EPEDITIO
pa su pokrenuli prve korake u cilju izrade dokumentacije za
ovo selo, te za njegovu valorizaciju i revitalizaciju.
Ciljevi projekta bili su:
• da se podigne nivo svijesti o vrijednostima i
potencijalima Godinja i ruralnog nasljeđa na ovom području
uopšte;
•da se radionica iskoristi kao pilot projekat za
arhitektonsko istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa i
druga naselja na Skadarskom jezeru;
•da se državnim institucijama ponudi materijal sa
podacima neophodnim za dalji rad na valorizaciji ili
revitalizaciji naselja;
• da se uradi baza podataka i arhitektonska
dokumantacija kao neophodna podloga za sve dalje
aktivnosti na revitalizaciji naselja;
•na kraju, da se učesnici radionice upozanju sa
savremenom metodologijom rada na valorizaciji kulturno-
istorijskog nasljeđa i steknu znanja o tradicionalnoj
arhitekturi Crne Gore;
Sl 60. - Crtež Dvora Balšića u Godinju
Rad na terenu obavljao se kroz sledeće aktivnosti:
• prikupljanje podataka na terenu kroz pregled dostupne
dokumentacije i podataka o naselju, bilježenje usmene tradicije,
razgovor sa mještanima, izradu baze podataka za svaki objekat
u naselju, fotodokumantaciju i sl.;
•izrada tehničke dokumentacije kroz detaljno snimanje
objekata i sela te unošenje podataka u GIS bazu;
•analize i istraživanja kroz razmatranje sela u kontekstu šireg
okruženja, identifikaciju pojedinačnih objekata, analizu tipične
kuće i karakterističnih elemenata arhitekture;
•valorizacija i utvrđivanje smjernica za dalje aktivnosti.
Analizom namjene površina šireg okruženja Godinja iz
perioda kada je područje bilo na vrhuncu privredne aktivnosti
uočilo se da su najveće površine bile pod vinogradima, a danas
vinograde čini manje od 10% ranije zauzetih površina. Uz obalu i
na zaravnjenim površinama nalazili su se pašnjaci i polja žitarica.
Namjena površina ukazala je na velike proizvodne potencijale i
privredni značaj ovog prostora, posebno za vinogradarstvo koje
ima bogatu tradiciju.
Grupacija kuća Leković koja zauzima centralni dio naselja
je najveća, najstarija i arhitektonski najbogatija grupacija u
naselju, pa je s toga bila i najviše istražena tokom radionice. Njen
najkarakterističniji objekata su dvori Balšića za koje se smatra da
su podignuti krajem XIV vijeka.
Baza podataka za svaki objekat u naselju izrađena je u GIS-
u (geografskom informacionom sistemu) što predstavlja sada
Sl 61. - Panorama Godinja
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
ajsavremeniji način obrade informacija koji omogućava lako
razumijevanje nekog područja. Svi podaci unešeni u bazu u
relaciji su sa mapom-prostorno su određeni. Ova faza radionice
trebalo bi da predstavlja model za buduće aktivnosti u procesu
valorizacije i zaštite kako ruralnih cjelina tako i nepokretnog
nasljeđa uopšte.
Kroz GIS bazu može se posmatrati:
•hronologija nastanka objekata u naselju;
•organizacija javnih prostora i komunikacija, sa, za ovo
naselje karakterističnim “tajnim” prolazima i vezama kroz gusto
nanizane objekte;
•tipologija kuća i drugih objekata.

Analizom karakterističnih arhitektonsko-urbanističih

elemenata godinjske kuće iataknuti su mnogi zanimljivi detalji
enterijera i eksterijera:
•niše-panjege u enterijeru i eksterijeru
•konzolni kameni ispusti
•karakteristični otvori vrata i prozora
•otvori za ventilaciju
•ognjište
•pepeljak-pepelnik
•puškarnice

Posebno su obrađeni dvori Balšića kao najreprezentativniji

dio naselja. Smatra se da je to najstarija i prvobitna cjelina iz
koje se kasnije razvija ostatak naselja. Sa istorijskog, kulturnog
i umjetničkog aspekta oni su veoma značajni kao primjer
ljetnjikovca srednjevjekovne vladarske porodice. Čini ih više
spojenih kuća nad konobama ispred kojih se nalaze ostaci
monumentalnog prilaza sa naglašenim ulaznim portalom.
K 5. - Šire područje Godinja
Dvori Balšića su složena cjelina nastala kao rezultat brojnih
transformacija tokom vremena. U konobama i kućama
istraživana je hronologija nastanka, doziđivanja i preziđivanja.

Sl 62. - Panjega Sl 63. - Puškarnice

Ambijenti EXPEDITIO 66
 Radionica se, uz konsultaciju sa stručnjacima iz drugih
oblasti (zaštita prirode, vinogradarstvo) bavila i definisanjem
potencijalnih mogućnosti za razvoj naselja u današnje vrijeme.
Nakon ukupne valorizacije arhitektonskog nasljeđa i swot
analize koja sa svih aspekata razmatra potencijale, šanse,
prijetnje i probleme u naselju, utvrđene su osnovne smjernice
za uspješnu zaštitu i revitalizaciju naselja u budućnosti. One se
baziraju na:
•istraživanju i dokumentovanju podataka;
•intervencijjama u skladu sa fizičkim i kulturnim pejzažem;
•tradicionalnim tehnikama građenja;
•zamjeni materijala i dijelova objekata;
•adaptaciji;
•vidljivosti i promjenama kroz vrijeme;
•edukaciji konzervatora, majstora, članova zajednice radi
očuvanja tradicionalnih sistema gradnje, podizanja stepena
svijesti o vrijednostima nasljeđai zdrave životne sredine; Ova legenda govori o vrijednim mještanima koji su bili
•uvođenju novih tehnologija gradnje u postojeće naslijeđeno
tkivo kroz proučavanje pozitivnih primjera iz prakse.
Na kraju su dati predlozi za konkretne aktivnosti u cilju
revitalizacije naselja:
•razvoj vinogradarstva kroz obnovu vinograda i proizvodnju
vina, kao i pokretanje izrade zakona koji bi štitili tradicionalne
načine proizvodnje, kvalitet vina i omogućili olakšice
proizvođačima;
•zaštita i revitalizacija arhitektonskog nasljeđa kroz
pokretanje procesa valorizacije, upisa u registar spomenika
kulture, kroz utvrđivanje mjera i planova zaštite i na kraju kroz
radove na pojedinačnim objektima;
•prezentacija i popularizacija naselja kroz izradu web
prezentacije, publikovanje raznog materijala o naselju,
informativnih tabli na putevima i sl.;
•nastavak istraživanja kroz multidisciplinarna istraživanja
koja uključuju stručnjake iz različitih oblasti, radne kampove;
•izrada planske dokumentacije za naselje;
•uređenje sela i građevinski radovi kroz volonterske
akcije uređenja zajedničkih površina, vinograda, poboljšanje
infrastrukture;
•edukacija kroz razne vidove edukacije namijenjene
stanovnicima, majstorima, zanatlijama, ostalom
zainteresovanom stanovništvu regiona;
•finansije kroz pokušaj pronalaženja sredstava kroz donacije,
kredite, privredu, usluge…
•razvoj turizma: vinogradarskog, kulturnog, eko-turizma,
sportsko-rekreativnog.
67 SKADARSKO JEZERO
GRAĐANI
Na granici između Riječke i Crmničke nahije nalazi se
selo Građani. Otkuda ime? Na to pitanje ne mogu odgovoriti
ni oni najstariji mještani, ali kažu da su se “prozvali” po
građenju i radu. Ova naseobina smještena je na padinama
Spruge, Petroševice, Stupica i Stubice. Mještani ne
propuštaju nijednu priliku da ispričaju šta su radili i gradili,
praveći ovdje prelijepu životnu oazu. Da su ovdje ljudi
vrijedni, vidi se i dan-danas. A jedna od legendi o njihovom
radu kaže ovako: “snila baba da će selo potop zadesiti, da će
se neki od onih pet-šest izvora, kako ih ovdje nazivaju, žive
vode izliti. Da se to ne bi desilo, baba ispriča kako joj je u snu
palo na pamet da seljani, za 24 ure, crkvu iznad sela moraju
napraviti. Ljudi, šta će, pohitaše u Božji hram, sagradiše, selo
od potopa spasiše.”
kadri tako veliki posao napraviti, ostavljajući u nasljeđe
mlađima preporuku za rad i građenje.
Početkom pedesetih godina ovoga vijeka, ovamo je,
preko Stubice, od Cetinja preko Ljubotinja, stigao put i
produžio ka Crmnici.
Domaćinstva nijesu brojna, nema brojnih mještana, ali
nema ni govora da su ovi ljudi zanatu, što se vinograda tiče,
rekli zbogom. Obično dolaze u poslije podnevnim satima,
subotom i nedjeljom, da bi radili u vinogradima koji ih
obilato nagrade za svaki sat proveden u njima. Tokom cijele
godine u ovom pitomom selu je i po neki penzioner. Bavi se
vinogradarstvom i pomalo pčelarstvom, ali i nekim posebnim
zanimanjima za ovaj kraj. U svom domu “otvoraju” porodične
muzeje sa brojnim eksponatima koji govore o životu predaka i
zavičaja.
Građani se ponose i prošloću i sadašnjošću. Svojevremeno je
u ovom selu živio car (makar i lažni) Šćepan Mali, ali i patrijarh
Brkić. Što se prošlosti tiče, ovo je i istorijska naseobina. Ljudi
su bili oljoprivrednici, ali kad je trebalo i slobodari. U Drugom
svjetskom ratu dali su tri narodna heroja. Imali su hrabrosti da
se za života bore za slobodu, da je brane i dozivaju. Veoma
uspješno.
DODOŠI
Selo Dodoši smješteno je neposredno uz Skadarsko jezero
i geografski i tipološki pripada karstnoj oblasti. Najveći dio sela
prostire se na poluostrvu, dok se manji dio širi duž uvala. Pored
sela protiče rijeka Doša, po kojoj je naselje i dobilo ime, a njen
noviji naziv je Karatuna (od turskih riječi kara-crna i tuna-rijeka).
Do sela se može doći na dva načina. U sušnom periodu
jedino drumskom vezom-putem koji se odvaja od magistralnog
puta Podgorica-Cetinje. U kišnom periodu do naselja se može
doći i vodenim putem, preko jezera.
Selo pripada tipu zbijenih sela, a uglavnom ga formiraju
Sl 64. - Panorama Karuča
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
kuće postavljene polukružno slijedeći morfologiju terena.
Određen broj kuća postavljen je upravno na izohipse, a dio
paralelno izohipsama, sve do najvisočije kote 39 m. Kuće koje
se nalaze uz samu obalu imaju direktnu vezu sa vodom,a
time i posebno urađene prilaze sa vode i mjesta za odlaganje
čunova. Ostalim kućama u naselju pristupa se sa pješačkih staza
izvedenih kaskadno i obrađenih lokalnim tesanim kamenom
u vidu blokova. Staze su isprepletane i čine mrežu pješačkog
saobraćaja kroz naselje.
Tradicionalna kuća sela Dodoši pripada već opisanom tipu
karstne kuće na sprat koju čini ekonomsko prizemlje i stambeni
sprat. Materijali od kojih su građene kuće su kamen i drvo, sa
krovnim pokrivačem ćeramidom. Kuće su orijentisane sjever-
jug, ili istok-zapad, u zavisnosti od mogućnosti savlađivanja
terena. Zbog južnog vjetra praćenog kišom koja, usled vjetra
dobija kos ili horizontalan pravac, povoljnija orijentacija kuća je
sjevr-jug (upravno na izohipse). Otvori su uvijek koncentrisani
na lice kuće i gledaju ka ekonomskom dvorištu.
Manji broj kuća je novije gradnje i, kao i u drugim naseljima
regiona, više odgovara tipu gradske kuće. Savremeni materijali
i oblikovni elementi na tim objektima narušavaju sliku
tradicionalnog sela kakvu imaju i Dodoši.
Crkva i škola se nalaze na zapadnom uzvišenju poluostrva, a
sa istočne strane nalazi se i guvno, mjesto tradicionalne privrede
i okupljanja ljudi.
U samom centru sela nalazi se prodavnica mjeđovite robe,
manji trg sa česmom.
Sl 65. - Panorama Vranjine
Ambijenti
Strukturu mjesne zajednice Dodoši sačinjava oko 280
stanovnika, površina naselja je 31,4 km2, gustina stanovnika
po hektaru je 0,9. Izgrađenu površini čini oko 28,3 ha.
oskudnost obradive površine i klimatski uslovi
ograničavaju mogućnosti za razvoj poljoprivrede, tako da je
stanovništvo orjentisano pretežno na uzgoj stoke i ribolov,
čime obezbjeđuju sopstvenu egzistenciju.
KARUČ
Riječ je o manjem i mlađem selu sa skromnijim ostacima
stambene arhitekture, ali sa drugom vrstom spomeničkih
kvaliteta. Najstariji objekat u naselju je tzv. Kula Sv. Petra
(Petar Petrović Njegoš). Naime, selo se formiralo prije 200
godina, kada su stanovnici Rvaša tu podigli magacine,
gdje su čuvali ribarsku opremu i vršili preradu ribe. Ovi
objekti su, u početku, služili samo kao privremena staništa,
u periodu intezivnog ribolova. Kasnije, sredinom prošlog
vijeka, počelo je stalno naseljavanje Karuča. Do rata u selu je
bilo oko 20 domaćinstava. Živjelo se bez struje i puteva, od
malo stoke i nešto obradive zemlje u Dodošima, i naravno
od ribolova. Poslije rata Karuč doživljava sudbinu mnogih
crnogorskih sela. Počinje postepeno zamiranje i gašenje
sela. Danas je aktivno samo nekoliko domaćinstava, iako je
uvedena struja i probijen put. Jednostavne kamene kuće
sa kamenim koritima za usoljavanje i drevnim posudama
za čuvanje ribe, služile su samo kao privremena staništa
uperiodu intenzivnog ribarenja Ceklinjana.
Kuće su zidane od lokalnog pritesanog kamena
u suvomeđi sa vezivom od krečnog maltera. Krovne
konstrukcije bile su drvene a krovovi su pokrivani kanalicom.
Sredinom prošlog vijeka započelo je stalno naseljavanje
Karuča, da bi nakon drugog svjetrskog rata doživjelo sudbinu
mnogih sela ovog regiona-da bude sasvim napušteno.
Danas se situacija popravlja i neki od nasljednika se vraćaju
svojim korijenima i opet naseljavaju Karuč.
Karuč se nalazi između dva jedinstvena izvora, Karučkog
oka i Volačke jame. Ispred je zaliv kojim se izlazi na otvoreno
jezero, a iza se vide slojevite planine. Ta raznolikost mu
daje specifičnu ljepotu. Kula Sv. Petra je podignuta na
najistaknutijoj poziciji kupastog brijega, dok su ostali objekti
nastajali spontano do same obale. Vladika je napravio ovu
kuću da bi u njoj provodio zime, što dovoljno govori i o
klimatski povoljnim uslovima za život na ovom tlu.
Najsavršeniji objekti tradicionalne stambene arhitekture
na Karuču su kuće Strugara, između Vladičine kule i Volačke
jame, kao i spratna kuća na lijevoj strani izvorišta Karuč. Kod ove
druge uočljiv je bolje obrađen kamen i solidnija gradnja, bolje
dimenzionisani okviri prozora i vrata.
Evolutivni razvoj kuće tekao je od jednodijelne ribarske
kuće od trošnijih materijala do spratne udobne kuće od
čvrstih i trajnijih materijala i kombinovanog sadržaja. Kuće
Drušića i danas se sezonski koriste za ribarenje i stanovanje.
Ispod dvovodnog krova pokrivenog kanalicom je prostorija
sa ognjištem i minimalnim pokućstvom, druga prostorija za
sušenje i smještaj ribe. U potkrovlju je sušeno žito brano sa
Dodoških njiva. Na ognjištima su stajale drvene gredice na
kojima su visili nizovi ukljeva i sotale sitne ribe. Sadašnji sezonski
ribari su u neznatnoj mjeri izmijenili enetrijer prilagodivši ga
svojim potrebama boravka.
Očuvane kamene kuće i napuštena kućišta Karuča imaju
izrazite ambijentalne kvalitete tradicionalne seoske arhitekture,
očuvane u izvornom obliku.
MURIĆI
Murićka plaža je najveća plaža na Skadarskom jezeru. Nalazi
se ispod sela Donji Murići na svjeverozapadnoj obali jezera.
Plaža je pješčana, duga oko 600m, široka 7 m s plitkim pješčanim
dnom koje se pruža duboko u jezero, a voda je bistra, čista i
topla. U neposrednoj blizini je ostrvo Gorica e Omerit – Omerova
Gorica.
Na samoj plaži nalazi se bunar čiste i hladne vode, u a zaleđu
gusta šuma starih hrastova i kestenja.
Murići su omiljeno izletničko mjesto, gdje turisti uživaju u
jezerskim specijalitetima - šaranu i jegulji, i predivnoj prirodi
bogatoj jedinstvenom florom i faunom. Smatra se jednom od
najatraktivnijih lokacija za razvoj kupališnog turizma na Jezeru.
POSELJANI
Od Virpazara, putem kralja Nikole prema Cetinju, na 13.
kilometru, nalaze se Poseljani. Između kosina ušuškalo se selo,
kroz koje protiče rječica Zainčina ili, kako je zovu stanovnici-
seljanski potok. Strmim kaskadama Poseljani se spuštaju do
Skadarskog jezera.
Priča o Poseljanima liči na mnoge priče o migraciji
stanovništva sa sela u grad. Do šezdesetih Poseljani su imali 70
stanovnika, petnaestak kuća a danas tu stalno živi četvoro ljudi:
EXPEDITIO 68
bračni par Mirjana i Radovan Radoman i braća Jovan i Boško
Lubarda.
Slika Poseljana predstavlja sami krš. Žubor vode, miris
raznovrsnih trava, koje se grčevito savijaju oko kamenja. Na
desetine rujina domaće arhitekture, koja se ipak nazire, svjedoče
da se u Poseljanima nekada živjelo.
Rječica je premoštena mostovima od klesanog kamena,
starim, kažu, i trista godina. Stanovnici Poseljana očigledno su
imali smisla da gradnju uklope u prirodu. Na seljanskom potoku
nekada je bilo 14 vodenica koje su radile danonoćno. Kompletan
jezerski kraj, sela do Podgorice pa i dalje, dolazili su u Poseljane
da melju žito. Kažu, nekada se čekalo i po sedam dana da se
samelje pšenica i kukuruz.
Selo je u tom vrijeme imalo tri kafane i tri kockarnice.
Selo nema kolskog puta. Transport je zbog toga veliki
problem.
Na vrhu sela nekoliko entuzijasta napravili su lovački dom.
Slobo i Vesko Đuranović te Zoran Pelević načinili su prijatnu
atmosferu iznad samog sela, gdje u hladovini graba posjetioci
mogu prijatno da se odmore. Lovački dom napravljen je u
Sl 66. - Poseljanski izvori
69 SKADARSKO JEZERO
nekadašnjoj kući Vujovića. Kuća je građena za dva brata
Luku i Mitra. Dugo vremena bila je zapuštena, ali je ipak
sasvim dobro poslužila kao dom za lovačko društvo.
RIJEKA CRNOJEVIĆA
Naselje je locirano u “brdima Stare Crne Gore”, u
jugoistočnom dijelu Opštine Cetinje. To je oblast Riječke
nahije koja se prostire od katunska nahije do Skadarskog
jezera. Položaj samog naselja je definisan dubokom dolinom
koja se pruža u pravcu istok-zapad, zaštićen sa jedne strane
brdima a otvoren sa druge strane ka jezeru. To naselju daje
izuzetan pejzažni kontrast. Sa zapadne strane Rijeke dižu
se padine Košćele, Ceklin i Crni Vrh, a sa sjeverne Kostadin i
Pusar. Sa južne strane dolinu zatvara Račka strana i Greben.
Nadmorska visina doline i naselja je 20 m, a veći dio naselja
je na 10 mnv.
Izvor same rijeke nalazi se ispod Obodske pećine na
40 mnv i iz nje pritiče periodično. U gornjem toku rijeka
ima strmi pad a pred naseljem se smanjuje, i u Skadarsko
jezero veoma sporo dotiče. Od naselja ka jezeru je plovna za
čamce. Najveći vodostaj je u kišovitom periodu novembra i
u periodu januar-februar.
Najznačajnija privredna djelatnost je ribolov. Fabrika
Ribarstvo je zapošljavala oko 200 radnika, među kojima je
najveći broj dnevnih migranata iz Podgorice i Cetinja.
Poljoprivredna proizvodnja je ekstezivnog karaktera i
nema većeg značaja za ovo područje, mada ima uslova za
razvoj vinogradarstva, voćarstva, ratarstva.
Tu je lociran hotel “Obod” koji već dugo godina nije u
funkciji. Oronuli hotel i Pazar podsjećaju na dane kada je
Rijeka imala oko 1000 stanovnika i kada je brodski saobraćaj
bio jako razvijen. Danas brodova nema, kuće su napuštene
i oronule.
Jedina obrazovna ustanova je osnovna škola koja
opslužuje okolno područje, zdravstvena zaštita je
organizovana u Zdravstvenoj stanici, a postoje i pošta i
stanica milicije. Na brdu iznad grada je radila prva crnogorska
štamparija u kojoj je štampana prva ćirilična knjiga na
slovenskom jugu. Plašeći se najezde Turaka i brzog pada
Žabljaka, Ivan Crnojević, u narodu poznatiji kao Ivan-beg,
preselio je u drugoj polovini XV vijeka prijestonicu, a zatim
i mitropoliju sa Vranjine na Obod, brdo iznad Rijeke. Tako
Obodski grad postaje mjesto stolovanja kuće Crnojevića.
Prva ćirilična knjiga na slovenskom jugu štampana je u
štampariji Crnojevića, koja je po donošenju iz Mletaka, krajem
XV vijeka, smještena na Obodu.
Na Rijeci Crnojevića se nalazio zimovnik Petrovića, jer ovo
mjesto ima malo vjetrova, a klima je čak blaža nego na primorju.
Čuveni most preko rijeke podigao je 1853. knjaz Danilo, a onaj
veći, koji povezuje Rijeku sa Virpazarom, knjaz Nikola 1905.
godine.
Tokom XIX i početkom XX vijeka Rijeka Crnojevića je bila
najjači pazar na ovom dijelu Balkana. Na italijanskim trpezama
bio je veoma cijenjen proizvod iz ovog kraja – suva ukljeva.
U Rijeci su srećno živjeli i trgovali pripadnici sve tri vjere, a za
najbolje trgovce smatrani su Muslimani.
Veliko bogatstvo ovog kraja bile su i komunice koje su se
nalazile na jezerskim okama, kojih u ovom kraju ima mnogo i
koja su veoma bogata ribom. Prije balkanskih ratova Rijeka je
bila prepuna manufakturnih radnji, a upravo ovdje je otvorena
prva apoteka u Crnoj Gori, kao i prva radionica oružja. U “fabrici
Marica” se proizvodio biser od riblje krljušti.
U ovom kraju se nalaze Lipska pećina sa divnim jezercem
i kamenim nakitom, vodopad na izvoru rijeke Crnojević, kao i
Dobrsko selo, okruženo malim vinogradima od čijih sorti se
prave dobro vino i jos bolja rakija.
Danas u Rijeku Crnojevića zalaze zaljubljenici u prirodu,
ljubitelji dobre fotografije i nesvakidašnjih pejzaža. Čuveni
režiser Emir Kusturica i svjetski prvak u kanuu i kajaku Milan
Janjić, jedni su od poklonika ovog mjesta.
Nekad poznata trgovačka i ribarska varošica do skoro je bila
veoma ruinirana. Napravljene su podzide od klesanog kamena
na obalama Rijeke s obje strane, izbetonirana riva, renoviran
Danilov most...
Sl 67. - Rijeka Crnojevića
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
 Sl 68. - Pogled sa tvrđave u Žabljaku

ŽABLJAK CRNOJEVIĆA momentu druge opsade Žabljaka od strane Turaka podgrađe ostalo pusto, što svjedoči o tome da je postojao određen broj kuća
za vrijeme Ivanove vladavine. Takođe, postoji i podatak da su stanovnici obližnjeg mjesta Kurila, (nekih tridesetak kuća) bili u službi
Žabljaka i da je to bila varoš tvrđave Žabljak. Prema podacima 1582. godine, (kada se pominje nagli njegov procvat-krajem 16. i
Prema dostupnim istorijskim podacima, naselje Žabljak
početkom 17. vijeka), u naselju je bilo oko 50 kuća. 1614. godine postojalo je 250 domova u naselju. Održavalo se kao centar trgovine,
nastalo je sredinom 15. vijeka. Postoje legende koje govore
zanatstva i kao pazarište za čitav kraj.
o tome da je utvrđenje nastalo i ranije-u 10. vijeku, u doba
Vojislavljevića, ali vjerodostojnih pisanih izvora nema.
Prostorna organizacija naselja Žabljak je veoma slična sa organizacijom većih ili manjih srednjovjekovnih gradova nastalih u
Usponom dinastije Crnojevića u 15. vijeku Zeta, tj. Crna
Evropi nešto ranije, od 9. do 12. vijeka.
Gora kako se od tada naziva, konstituiše se kao država čije je
Naselje sačinjavaju četiri glavne prostorne cjeline, prikazane na karti K 9. (u prilogu):
društveno uređenje bilo mješavina feudalnih i ro-dovskih
•Utvrđenje na najvišoj koti brijega-zona istorijskog spomenika kulture druge kate-gorije vrijednosti,
elemenata. Tada i nastaje pojam Crnogorci. Za vladavinu ove
•Podgrađe - zona tradicionalne seoske gradnje,
dinastije vezuje se i nastanak i razvoj naselja Žabljak.
•Cukalj - zona pretežno nove gradnje,
Naziv prijestonice, prema istorijskim izvorima, vezuje se za
•Crkva sa grobljem.
mjesto u kome je stolovao Lješ Crnojević, u intervalu od 1403.
Utvrđenje se naročito ističe svojim volumenom i položajem, fizički kao da “izrasta” iz samog uzvišenja, dok podgrađe u tom
do 1435. godine. Žabljak bio prijestonica i Stefana Crnojevića,
smislu karakteriše nota smirenosti.
odakle je gospodario Gornjom Zetom. Stefana Crnojevića je
Ograničavajući faktor širenja podgrađa je jezerska površina promjenljivog vodostaja čiji nivo vode oscilira od 4,5 m.nm. do
1465. godine naslijedio Ivan Crnojević, najpoznatiji vladar iz
preko 10 m.nm.
dinastije Crnojevića. On je dugo držao “grad“ u svojim rukama
Žabljak se mora detaljnije proučavati kao jedinstven slu-čaj srednjevjekovnog naselja (grada) na ovim prostorima. Potvrda za tu
(kao vojvoda pod mletačkom vrhovnom vlašću), odolijevajući
tvrdnju proističe iz:
stalnim napadima turske osvajačke vojske. 1475. godine, turska
•povoljnog geografsko-saobraćajnog položaja nacionalnog parka Skadarsko jezero;
vojska je iznenada upala i osvojila Žabljak, a Ivan se povukao
•povoljnog geografskog položaja Žabljaka unutar Nacionalnog parka, koji uz razvije-ne kontaktne zone sa okruženjem uslovljava
na Obod. U toku 1481. godine on se na kratko ponovo vratio u
mogućnosti za razvoj mreže naselja sa nekoliko najbližih urbanih centara;
tvrđavu, osvojiši je uz pomoć Mlečana.
•jedinstvene i neponovljive naseljske strukture sačuvane do današnjih dana.
Ubrzo je osvajačka vojska ponovo napala sa još većim
snagama i 1482. ušla na Žabljak po drugi put. Ivan je zapalio
preostali dio grada i odstupio na Cetinje. U turskim rukama Tvrđava
Žabljak je od tada bio puna četiri vijeka. Za to vrijeme u tvrđavi
se nalazila jaka posada i teško naoružanje. 1852. godine izveden Na osnovu materijalnih ostataka nije moguće precizno pratiti razvoj tvrđave. Pretpo-stavlja se da su graditeljski zahvati u vrijeme
je drugi napad crnogorske vojske na Žabljak, pod upravom dinastije Crnojevića rezultirali današnjim izgledom utvrđenja, Ne postoji precizna dokumentaciona osnova za ovakve pretpostavke,
knjaza Danila Petrovića. Ponovno osvajanje grada završilo je tako da bi dodatna arheološka ispitivanja jedino mogla tu tvrdnju dokazati ili oboriti.
isto kao i prethodno. Grad je opet morao biti vraćen Turcima, a Crtež osnove tvrđave, prikazan na karti K 5., je urađen na osnovu postojeće osnove iz Arheološke studije.
razgraničenje Crne Gore i Turske 1859. godine bilo je povučeno Osnovni pravac pružanja samog jezgra tvrđave je sjever-jug. Bedemi izvedeni u ovoj fazi odlikuju se načinom zidanja sa zakošenom
ispod samog naselja. Žabljak je tek 1878 godine, nakon eskarpom u donjem dijelu, koja je od gornje partije vertikalnog zida odvojena poluobličastim horizontalnim vijencem. Raspored
oslobodilačkih ratova i Berlinskog kongresa, konačno pripao svih dijelova grada diktirao je oblik zemljišta na kome je građen, a gradnja kula bila usmjerena na strane sa kojih je grad napadan.
Crnoj Gori. Neke kule imaju elemente slične kulama na Orijentu, poligonalne su osnove sa podjelom na spratove nekadašnjim drvenim
Kada je tačno nastalo podgrađe, nema podataka, ali se u međuspratnim tavanicama i drvenim stepenicama. Osta-ci ležišta za grede u zidovima potvrđuju ovaj podatak. Ovako formirani
studiji Zavoda za zaštitu spomenika kulture pominje da je u bedemi žabljačke tvrđave zatvaraju plato površine 1500 m2. Od toga 95 m2 čini površina pod objektima. Na njemu nema materijalnih
ostataka koji bi pripadali građevinskoj aktivnosti iz vremena Crnojevića, tako da nema jasnih putokaza koji bi ukazivali na tačan

Ambijenti EXPEDITIO 70
 raspored gospodarevog dvora, stambenih objekata, crkve Sv.
Đorđa i partećih ekonomskih prostorija. Današnji izgled platoa
je rezultat vladavine Turaka na Žabljaku. Uočeno je i to da je nivo
nekada-šnjeg platoa morao biti niži od sadašnjeg. Kompletni
Karta K 6. završetak bedema iznad nivoa platoa (unutrašnji grudobran i
ostali objekti) posledica su preziđivanja i nadziđivanja vršenih u
turskom periodu. Tek po neki ostaci kao što su dijelovi sjevernog
i zapadnog zida objekta br. 3 svjedoče da su na tom mjestu i
ranije postojali objekti. Svu površinu je teško sagledati jer je
veliki dio zidina obrušen i ne dozvoljava pristup svakoj partiji
ponaosob.
Na južnoj strani utvrđenja, u novije vrijeme je podignut
spomenik oslobodiocima Žabljaka, u istoriji poznatim junacima
Kenja Stankovića. Spomenik je 1952. godine nespretno postavljen
na vrhu kulice IV i danas oštećuje tkivo bedema. Izabrani položaj
je izuzetno loš, ne samo iz navedenog razloga, već i zbog toga
što je spomenik potpuno nezaštićen od atmosferskih uticaja i
izložen ubrzanom propadanju.

Arhitektura podgrađa
Žabljačko domaćinstvo je veoma malo i skromno, uglavnom
toliko da udovolji osnovnim potrebama jedne porodice.
U funkcionalnom smislu zona podgrađa je danas isključivo
stambenog karaktera. Nekada su postojali objekti društvene,
proizvodne i uslužne funkcije: zadružni dom, prodavnice,
pekara, kojih danas više nema. Najviše kuća podignuto u zonama
najpovoljnijih klimatskih uticaja, a to je prostor zapadne i južne
padine uzvišenja.
Cukalj se nalazi na istočnoj strani u odnosu na uzvišenje.
Povezuje ih stari kameni most iz vremena turske vladavine,
konstruktivno postavljen na pet svodova. Kuće u ovoj zoni su
uglavnom novije gradnje (početak 20. vijeka i poslije zemljotresa
1979. godine). Ostao je mali broj starijih, mada su i one većinom
rekonstruisane, tako da su izgubile svoj prvobitni izgled. Cukalj
se prostire na pretežno ravnom terenu, sa blagom uzvišicom na
južnoj strani. Kroz naselje prolazi nasuti šljunkoviti put koji se
slijepo završava. U toku visokog vodostaja i ovaj dio naselja je
pod vodom, tako da se do većine kuća dolazi čunovima.
Parcele su nepravilnog oblika. Prepoznatljiv koncept
pri gradnji i uređenju sela čini kuća koja, ukoliko je teren
dozvoljavao, ima svoju baštu (ekonomsko dvorište), gdje se drži
stoka ili obrađuje zemlja. Dvorišta su ograđena suvomeđama ili
žicom i nijesu strogo podijeljena na ekonomski i stambeni dio.
Detaljnije o naselju Žabljak Crnojevića i mogućnostima revitalizacije u magistrskoj tezi Mr Zorice Tomanović, d.i.a. “Očuvanje i revitalizacija naselja Žabljak Crnojevića sa Na osnovu najrelevantnijih arhitektonsko-urbanističkih
aspekta održivog razvoja”, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, decembar 2005.

71 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

parametara koji utiču na tipološku klasifikaciju stambenih
objekata u naseljua prema tipološkim kriterijumima:
•položaj kuće u odnosu na izohipse;
•položaj kuće na parceli i u odnosu na susjeda;
•spratnost kuće;
•prostorna organizacija kuće;
kuće se grupišu u nekoliko ipova:
1. prizemne slobodnostojeće kuće;
2. spratne slobodnostojeće kuće;
3. dvojne kuće;
4. kuće u nizu.
Na stambenu arhitekturu se odrazio veliki uticaj osmanske
kulture, jer su se u naselju tokom kulturološkog smjenjivanja
turskog i crnogorskog stanovništva, najduže zadržali Turci. Kada
se iz Žabljaka iselila poslednja muslimanska porodica, ostalo je
da živi isključivo crnogorsko stanovništvo, koje je prilagođavalo
uslove svojim potrebama, ali bez velikih izmjena u fizičkom i
funkcionalnom smislu.
I prizemljuša i spratna kuća imale su dvovodni krov. Neki autori
smatraju ovaj tip kuće najsavršenijim oblikom stambeno-
ekonomskog objekta.
Infrastruktura u naselju je slabo razvijena. Komunalni
standard sela, u poređenju sa bilo kojim gradom ili većim
selom u regionu, je na veoma niskom nivou. Stanovnici struju
koriste za najosnovnije životne potrebe: osvjetljenje prostorija i
Sl 69. - Pogled na tvrđavu u Žabljaku
Ambijenti
spoljašnju rasvjetu, kuvanje, grijanje vode i sl. Pijaća voda se
dobija iz bušotina na otprilike 15 m dubine i pumpama crpi
do kuća. Na nekim mjestima su napravljeni bunari, a mnoga
domaćinstva jednostavno imaju samo sistem pumpe sa
bušotinom bez bunara. Na samoj tvrđavi nalazi se bunar u
koji se nekada davno skupljala kišnica sa krovova. Danas je
zapušten. Na zapadnoj strani naselja, u podnožju, nalazi se
jedan bunar koji se aktivno koristi.
Centralnih funkcija i funkcija upravljanja u naselju
danas nema, kao ni funkcija uslu-žnih djelatnosti (nekada
se funkcija upravljanja odvijala u tvrđavi, a uslužne
djelatnosti koje su vremenom iščezle su bile pekara, pošta
i sl.). Kulturnih i obrazovnih funkcija takođe nema, one su
izmještene u Golubovcima i Podgorici. Osnovnu školu djeca
iz Žabljaka pohađaju u Ponarima, a srednju u Golubovcima
ili Podgorici. Osnovna škola koja je radila do osamdesetih
godina prošlog vijeka je srušena. Zdravstvena stanica je
takođe u Golubovcima. Ne postoje tereni za rekreaciju i
sport.
U Žabljaku su nekad bili razvijeni mnogi zanati, ali oni za
koje se pouzdano zna su kovački, pletenje ribolovnih mreža,
kao i proizvodnja drvenih čunova za plovidbu po jezeru
(zanat koji je do danas preživio u jednoj porodici). U blizini
je radila i vodenica (na oko 200 m od sjeverne obale-Malo
blato) koja je opsluživala naselje.
U neposrednoj blizini naselja, nalazi se obradiva
površina. Velike površine livada sve se manje koriste za
Sl 70. - Podgrađe Žabljak Crnojevića
obrađivanje zbog nestalnosti nivoa vode, naglih poplava i
dužine vegetacionog perioda za pojedine kulture. Veća obradiva
površina u ovim krajevima naziva se baština.
Džamija je egzistirala kao nezavisna cjelina u zapadnom
dijelu podgrađa za vrijeme turske okupacije. Objekat je bio
poligonalne osnove, danas je od njega ostala ruševina sa
pojedinim dijelovima zidova očuvanim do samog krovnog
vijenca. Nasuprot sjeverozapadnog ugla džamije stajala je
nekad kadijina kula, “locirana na najvisočijoj koti u podgrađu.”
Objekat je bio od velikog zančaja u vrijeme turske vladavine i
za njega se veže legenda o nesrećnoj ljubavi između Agana i
Marte. Danas je to samo ruševina a legenda se prenosi s koljena
na koljeno noću pored ognjišta. U procesu revitalizacije tvrđave
bilo bi dobro da se i ovaj objekat obnovi i dobije neki kulturni
sadržaj.
Za posjetioce koji prvi put dođu u Žabljak, vožnja malim
čamacem je prava atrakcija. Dio riječne obale gdje se stacioniraju
čunovi nalazi se sa sjeveroistočne starne naselja, na obali rijeke
Karatune.
Žabljak sa okolinom spada u ravničarsko-močvarni tip
pejzaža ili takozvanu mješovitu kategoriju koju karakteriše
prožimanje predjela i živopisne aglomeracije, gdje je od
najveće vrijednosti opšti kvalitet cjeline. Različitost pejzaža
u svim godišnjim dobima izuzetna je vrijednost ovog kraja.
Jedinstven istorijski, vernakularni i etnografski krajolik sa
kompleksnim sadržajem prirodnih i kulturnih resursa povezan
je sa istorijskim događajima, koji još uvijek žive u duhovnom
naslijeđu stanovništva, što se prenosi generacijama.
Sl 71. - Cukalj
EXPEDITIO 72
 ISKUSTVA I PRIMJERI IZ SVIJETA

Sl 72. - Tradicionalna kuća

Još uvijek nije pozanto kakav je tretman regiona Skadarsko jezero u novom
Prostornom planu Republike koji je u izradi, ali se prema prethodnim studijama i
planovima može pretpostaviti da će i dalje biti zona u kojoj se primarno predviđa
razvoj različitih vidova turizma, a zatim i ostalih pratećih djelatnosti.

Master plan kao strategija razvoja turizma Crne Gore 2000-2020. oslanja se na
ruralna naselja u kojima će se ²ostvariti spoj tradicije i modernosti², jer je drugačije
nemoguće računati na interesovanje savremnih turista za taj oblik odmora. U tom
smislu ovaj region u cjelini jeste veoma atraktivna destinacija koja bi mogla zadovoljiti
težnju turista za originalnošću i otkrivanjem predjela sa autentičnim kulturama.

Na osnovu analize saobraćajno geografskog položaja Skadarskog jezera
nesporno je da postoje izuzetno povoljni uslovi za razvoj turizma na ovom prostoru.
Već su stvoreni potrebni preduslovi za posjetu ljubitelja prirode i kulturnih dobara.
Analize prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti u ovom području pokazuju da se u
ovoj zoni može računati sa turizmom koji neće biti masovni, a time neće istovremeno
ni biti konkurencija razvoju turizma na Jadranskoj obali. Međutim, ispitivanjem
i razmatranjem određenih uticaja na životnu sredinu došlo bi se do određenih
odgovora na pitanje da li ona donosi mnogo rizika koji bi uticali na loš rezultat tog
procesa (zagađenje okoline, uništenje resursa, ili pak potpuno nestajanje života u
naselju...).

73 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

KOSTARIKA
U Crnoj Gori se u poslednje vrijeme kao primjer uspješnog
razvoja turizma, najčešće pominje iskustvo Kostarike-države
koja se danas prepoznaje kao zemlja održivog turizma. Ona se
pojavila kao vodeća na tržištu posebno u domenu turističke
ponude usmjerene na posmatranje prirode. Zahvaljujući
prirodnom bogatstvu, široj društvenoj potpori, umješnoj vladi
i planiranju privatnog sektora, Kostarika se pozicionirala kao
prvorazre-dna destinacija koja nudi avanturu, sunčane plaže,
raznovrsne aktivnosti u prirodi i mogućnosti ličnog duhovnog
obogaćenja. Značajno povećanje turističkih potencijala zemlje,
zahvaljujući poreskim stimulansima u kombinaciji sa dobro
obučenim promoterima i tur-operatorima sa najvećih svjetskih
tržišta, stvorilo je međunarodno turističko interesovanje za
Kostariku. Pored planiranja zasnovanog na dobrom poznavanju
situacije i opreznog upravljanja resursima, globalni trendovi
očuvanja prirodne sredine i pitanja ekologije su dodatno
podstakli njen razvoj.
Sl 73. - Pejzaž sa Kostarike
Zaključuje se da je turizam kao razvojna grana moguć, ali svakako
ne kao masovni. Od turističkih sela očekuje se da obezbijede bijeg
od mega odmarališta. Oni tipično nude čitavu lepezu alternativa za
smještaj (tj. hoteli, vile itd.), ali i atmosferu koja je nalik onoj u gradu sa
značajnim brojem radnji, mogućnostima za zabavu i rekreaciju.
www.tourcostarica.com - Kostarika kao turistička destinacija
Iskustva i primjeri iz svijeta
POLLEUR ARALSKO JEZERO
Močvarno područje Polleur u regiji Walloon u Belgiji Aralsko jezero predstavlja jedan od najozbiljnijih pimjera
predstavlja primjer uspješne konzervacije područja koje propadanja životne sredine u bivšem Sovjetskom Savezu i koji
predstavlja veliko stanište različitih vrsta ptica. Na taj način je imao uticaja na 35 miliona ljudi. Dogodilo se sušenje jezera
danas se ovo područje koristi u obrazovne svrhe i izletnički šezdesetih godina prošlog vijeka zbog pokušaja osvajanja
turizam (šetanje, vožnja bicikla), sa totalnim godišnjim pustinja bez razmišljanja o ekološkim posledicama i očuvanju
profitom od 75. miliona eura. jezera. Pretvaranje centralne Azije u bazu koja proizvodi pamuk i
ekstenzivan razvoj navodnjavanih područja prkoračio je kritičan
nivo razumnih aktivnosti. Planeri su crpili vodu iz dvije glavne
CENTRAAL VELUWS NATUURGEBIED rijeke koje se ulivaju u Aralsko jezero-Amu-Darje i Sir-Darje i
koristili ih za uzgajanje pamuka. Kao rezultat takve neodržive
Centraal Veluws Natuurgebied u Holandiji je područje politike, jezero se prepolovilo. Razvoj vodoprivrednih sistema u
šuma na 900 km2, u centralnom dijelu zemlje. Predstavlja regionu poremetio je prirodne geološke sisteme koristeći 90%
najveću rekreacionu, turističku i zdravstvenu zonu u svih raspoloživih količina vode za navodnjavanje. Promjene
Holandiji. Sektor za rekreaciju zapošljava oko 20.000 ljudi u bilansu soli dovele su do utrostručavanja saliniteta jezera,
i godišnje donosi profit od oko 1 bilion eura. Međutim, pretvarajući ga u biološku pustinju. Podzemne i površinske
to je ujedno i područje najvećeg i najraznovrsnijeg vode su se pomiješale sa poljoprivrednim, industrijskim i
biodiverziteta, stanište ptica i sisara. Vremenom je postalo omunalnim otpadom i ušle u vodotoke, usled čega su oni postali
ugroženo sve većim razvojem turizma i mjesta za odmor
koje su koristili posjetioci. Vlada je 2002. godine usvojila Sl 74. - Polleur-Belgija
program do 2010. godine-za suzbijanje konflikta između
razvoja turizma i očuvanja prirode: “Veluwe 2010, a quality
impulse”. Sektori za prirodu i razvoj turizma potpisali su
sporazum o zajedničkom uravnoteženom razvoju ovog
značajnog područja. Cilj projekta je postizanje balansa
između očuvanja i unapređenja kvaliteta prirode, a ujedno i
povećanje kapaciteta za odmor i rekreaciju za kojim se javila
potreba. Rast rekreacionih i turističkih kapaciteta najstrožije
je zabranjen na područjima koja su pod direktivom o zaštiti
ptica i njihovih staništa.
Kao faktori uspjeha navedeni su:
integralni pristup u pogledu razvoja rekreacije i
očuvanja prirode radi unapređenja cjelokupnog područja,
kao i poboljšanje saradnje između različitih nivoa vlasti i
institucija koje djeluju na tom području.
Kao faktori za mogući neuspjeh navedeni su:
finansije, veliki troškovi uklanjanja “rekreativnog
biznisa” koji se pojavio na neodgovarajućim lokacijama,
polazište da direktiva o zaštiti ptica i staništa može da bude neadekvatni za pijaću vodu i ribnjake.
efikasna samo na većim i nezavisnim područjima, pristup će Životna sredina u regiji rapidno propada usled zagađenja
da profunkcioniše samo ako se oba sektora odnose jedni vazduha, vode za piće i zemljišta. Klima se takođe pogoršala.
prema drugima s poštovanjem. Dostupnost obnovljivih resursa u regionu Aralskog jezera
Preuzeto iz: dostigla je svoje granice i dalja eksploatacija vodnih resursa nije
“Jewels in the crown”, Good practices Natura 2000 and leisure
Authors: Emile Bruls, Marcel Busser, Erik Tuunter, Stichting Recreatie, Expert Centre on
moguća. Rješavanje problema sada je veoma komplikovano.
Leisure and Recreation, November 2004
EXPEDITIO 74
 Kada se problematika revitalizacije u cilju odživosti posmatra
na nivou naselja, moguća je komparativna analiza sa različitim
primjerima iz okruženja i svijeta.
COLLETTA DI CASTELBIANCO
Primjer uspješnije regeneracije nekada napuštenog i
porušenog seoskog naselja, koje je ostalo bez i jednog stalnog
stanovnika, nalazi se na sjeveru susjedne države Italije. To
je naselje Koleta iz 13. vijeka (Colletta di Castelbianco), koje je
zajedničkim naporima TELEKOM-a Italije, arhitekte Đankarla
de Karla (Giancarlo de Carlo) i dvojice menadžera pretvoreno u
sajber (internet) selo. Koleta je ovim projektom postala povezana
sa cijelim svijetom i prava je atrakcija za bogate i poslovne
ljude. Odabrani model obnove je ostvario spoj tradicionalnog
i modernog kroz informatičko oživljavanje-revitalizaciju.
Osnovna ideja vodilja, danas sve popularnija kod naučnih
radnika, bila je stvoriti mjesto u kom se može pobjeći od gradske
vreve i raditi u miru, a da se ne izgubi kontakt sa svijetom.
Na taj način se savladaju velika rastojanja među specifičnim
lokacijama širom svijeta. Koleta je ostala u svom starom ruhu,
a dobila je sasvim novi život. Revitalizovana je potpuno u
duhu tradicionalnog, kućama je vraćen nekadašnji izgled i
one su pretvorene u ekskluzivne apartmane koji se prodaju ili
iznajmljuju.
Najveća vrlina naselja je u fuziji starog i novog. Savremenost
naselja leži u njegovoj organizacijii unutrašnjoj opremljenosti.
Arhitekta Đankarlo Dekarlo, koji je prethodno revitalizovao
grad Urbino, vodio je računa o tome da se koriste originalne
tehnike gradnje i tradicionalni materijali, sa težnjom da stvori
“normalno naseljenu zajednicu a ne košnicu za naučnike.”
Nakon rekonstrukcije, naselje je veoma posjećeno i hvaljeno od
Formulacija održivog turizma susreće se prvi put u Deklaraciji
iz Manile (1980.) i u ugovorima između WTPO-a (svjetske turističke
organizacije) i UNEP-a (UN Program za okolinu). Sadržaj održivog
turizma službeno je prihvatila Evropska unija Dablinskom
deklaracijom (1992.) i Maastrichtskim sporazumno (1992.). Iako su
načela održivog turizma uopšteno temeljito obrađena, brojnim je
projektima i inicijativama ipak potrebno definisati određene ciljeve,
implementacijska sredstva za različite situacije.
www.colletta-it.com - Informatičko selo Koleta
www.destinacije.com - Filmski grad Motovun
75 SKADARSKO JEZERO
strane onih koji su u njemu boravili i radili. 3/4 apartmana je svijetu revitalizacija u pravcu održivog turizma koja propagira
otkupljeno ili rezervisano od strane naučnika, ljekara, pisaca visokokvalietni ruralni turizam kao protiv težu masovnom
i sl., a oni koštaju između 140 i 330.000 dolara. Jedan od obalnom turizmu.
kupaca apartmana je izjavio: “Ovdje se naučni rad završava Brojni primjeri skoro ili potpuno napuštenih tradicionalnih
mnogo brže nego u gradu u kom se živi. Mirno okruženje naselja pokazuju da je cilj održivosti jedino moguće ostvariti
samo po sebi ohrabruje na intenzivan rad, a kad se pravi kroz poštovanje principa koji propagiraju ravno-težu između
pauza šeta se rutama kojma su se kretali ljudi prije 800 prirodne i građene sredine. Ona se ogleda kroz bilans potrošnje
godina. To je fascinirajuće.” i proizvodnje energije, zatim bilans proizvodnje i potrošnje
hrane, ili bilo koje druge potrošnje i regeneracije resursa. Mnoge
MOTOVUN razvijene zemlje imaju dugoročnu politiku održavanja malih
seoskih naselja čime postižu višestruke ciljeve: zadržavanje
stanovništva u njima, sma-njivanje pritiska na gradove,
Iz najbližeg okruženja vidi se kako jedan vrijedan
podsticanje novih migracija ka selu, oživljavanje privrednih
srednjevjekovi grad može biti obnovljen sa sačuvanim
aktivnosti i sve to uz održavanje i unapređenje prirodne
drevnim običajima i novim manifestacijama koje privlače
okoline.
veliki broj turista tokom cijele godine. Primjer je, između
ostalog, odabran i zbog sličnosti topografskih i prirodnih
Sl 75. - Revitalizovano naselje Koleta
uslova u kojima su nastajali gradovi Motovun i Žabljak, kao i
da se na njemu prepoznaju principi moguće obnove naselja
koji obezbjeđuju određen priliv finansijskih sredstava.
Motovun je srednjevjekovni utvrđeni grad iz 12. i 13. vijeka.
Smješten je u srcu Istre, na 270 m nadmorske visine, na brijegu
koji dominira dolinom rijeke Mirne. U prošlosti je uvijek bio
administrativno središte i ima bogatu istoriju. Upravo tako,
danas se Motovun prepoznaje ne samo po nesvakodašnjoj
morfološkoj strukturi i arhitekturi, već i po običajnim
manifestacijama kao što su: tradicionalna narodna igra
²bacanje roga², tradicionalni ²Motovunski samanj², godišnja
narodna svetkovina, zatim Međunarodni motovunski filmski
festival, utemeljen 1999. godine, svečanost ²Dani tartufa².
Poseban energetski naboj u kojem se ogleda najveća
nekih naselja Skadarskog jezera i Motovuna, na čovjeka Sl 76. - Filmski grad Motovun
djeluje opuštajuće i smirujuće, povećava mu koncentraciju
i duhovnost, odmara i okrepljuje, pogoduje meditaciji,
razvija kreativnost i toleranciju.
Projekti revitalizacije i razvoja ruralnih zajednica moraju
se tražiti putem stvaranja okvira za ekološka, ekonomska
i socijalna pitanja koja balansiraju očuvanje i razvoj na
duže staze. Potencijalnim korisnicima, mora se ponuditi
nešto više, autohtonost i izvornost određene sredine, što
je sasvim drugačije od uobičajenog šematizovanog života
u gradovima ili uobičajenih varijanti turističke ponude na
ovim prostorima. Ponekad je sama spontanost i prirodnost
određenog prostora, makar i siromašnog, djelotvornija
od oponašanja bogatih inostranih mondenskih uzora i
koncepata. Navedeni primjeri pokazuju da je opšti trend u
Studija potencijala za održivi prostorni razvoj
 ZAKLJUČAK
“Složena struktura ljudske civilizacije plod je stalnog dijalektičkog međudejstva niza aktivnih činilaca univerzuma koji nas
okružuju - fizičkih, hemijskih, biotičkih, društvenih, kulturalnih, tehnoloških, ekonomskih, kao komponenti tri nerazdvojive
sredine – društvene, prirodne i tehničke.
Čovekova sredina predstavlja totalitet koji podrazumeva i prirodnu i čovekovu izgrađenu sredinu, ali i njegov život u
društvenoj zajednici i sve njihove međusobne uticaje i uslovljenosti. Ekološka nauka faktore okruženja, čoveka i njihove odnose
analizira preko “trougla humane ekologije”, gdje traži uticaje društvenih uslova (strukture društva, kulture, ekonomije, industrije,
saobraćajnih sistema, mašina, građene sredine) na prirodnu sredinu i na samog čoveka (ekološki sindrom) i njegovo iskustvo.
Prirodno okruženje, “natural environment”, u manjoj ili većoj meri (ali uvek značajnoj), jeste uslovljavajuće za društveni milje koji
se u njegovom kontekstu razvija.
Kada je građenje u pitanju laik arhitekturu prvenstveno i posmatra kao sklonište; običan čovek o arhitekturi i urbanizmu
govori tek kada su mu ugroženi egzistencijalni uslovi. Može se reći da su prirodni uslovi u izvesnom smislu primarni u odnosu na
društvene uslove čovekovog okruženja.”¹⁰
¹⁰ izvor: Arhitektura i podneblje, Darko Radović

Složenost i kompleksnost savremenog planiranja zahtijeva postojanje više vrsta i više nivoa međusobno usaglašenih
planova, koji uvažavaju realne promjene u društveno-ekonomskom razvoju, ali i zahtjeve zaštite životne sredine. Zaključuje se
da je u sadašnjim uslovima u Crnoj Gori očigledno neophodno što prije uspostaviti drugačiji tretman ruarlnih naselja uopšte,
a posebno razmatranog regiona-kroz integralno održivo planiranje razvoja na svim nivoima i kroz projekte održivog razvoja
lokalnih zajednica svih veličina. Ruralna naselja mogu imati veliki značaj za ekologizaciju širih prostora. U skladu sa postavkama
i ciljevima Agende 21, Lokalnih agendi 21 i drugih preporuka, kao primaran cilj razvoja određuje se revitalizacija populcije,
zatim ekologizacija prostora koja podrazumijeva zaposijedanje napuštenih prostora i pažljivo upravljanje njima. U kon-tekstu
održivog razvoja pronalaze se objektivne šanse za razvoj i najmanjih centara, preko kojih će se kontrolisati veća prostranstva,
ekološki bitna, sa poboljšanim spektrom funkcija. Da li će turizam u bilo kom obliku (visoki, ekološki…drugi) i dalje biti osnovna
odrednica razvoja ostaje pitanje koje treba provjeravati. Različita iskustva iz okruženja i svijeta mogu pružiti veliku pomoć u
tome. Novi pristup integralnog održivog razvoja bi morao ponuditi opcije za razvoj i najmanjih zajednica kroz programe za
ekonomsku, socijalnu revitalizaciju, a to je moguće jedino u sklopu sistema koji se može regionalizovati ili subregionalizovati
prema specifičnostima ukupne baštine kao potencijala za dalji razvoj. Takođe, smjernice održivog razvoja koje se odnose na
SKADARSKO JEZERO

državnu politiku, ekonomiju, privredu i druge oblasti važne su za ostavrenje ovog cilja i morale bi biti sprovedene na svim
potrebnim nivoima.
Uočeno je da je raznolikost istorijski i prostorno kompleksnog naselja ujedno veliki potencijal, ali i ograničenje razvoja.
Najnovija transformacija pejzaža predstavlja prekid kontinuiteta u razvoju i zaoštrava mnoge suprotnosti. U sukobu novog i
starog dolazi do destrukcije koja se mora spriječiti.
Ministi država članica Savjeta Evrope odgovorni za regionalno planiranje na svojoj 12-toj sjednici održanoj prije tri godine
u Hanoveru u Njemačkoj usvojili su Rukovodeće principe održivog prostornog razvoja evropskog kontinenta. Na pragu trećeg
milenijuma a na kraju dekade koja je bila svjedok istorijskih koraka u integraciji Evrope, ministri su razmotrili presudne promjene
koje su se odigrale na našem kontinentu između 1989 i 2000, identifikovali osnovne izazove održivog razvoja našeg kontinenta,
utvrdili mjere održivog razvoja za različite tipove evropskih regiona i donijeli uputstva za jačanje saradnje između država članica
Savjeta Evrope i učešće regiona, opština i građana. 30. januara 2002 Komitet ministara Savjeta Evrope usvojio je Preporuku
državama članicama Savjeta Evrope da koriste Rukovodeće principe kao osnovu za planiranje i mjere održivog razvoja, da ih
implementiraju u projekte prostornog razvoja i da omoguće bolju prostornu integraciju različitih regiona Evrope kroz osnivanje
regionalnih rukovodećih i administrativnih tijela. Rukovodeći principi održivog prostornog razvoja evropskog kontinenta, koje je
priznao Komitet ministara Savjeta Evrope, su značajan doprinos implementaciji strategije socijalne kohezije usvojene na Drugom
samitu predsjednika država i vlada Savjeta Evrope 1997 i povezane strategije integrisanog i regionalno uravnoteženog razvoja
našeg kontinenta.

Iskustva i primjeri iz svijeta EXPEDITIO 76

POPIS ILUSTRACIJA U STUDIJI LITERATURA

Slike Izvori

Slika 48. - Svač Kulturno nasleđe Nacionalnog parka Skadarsko jezero, Arheološka
Slika 1. - Reljef Skadarskog jezera
Slika 49. - Tvrđava Žabljak Crnojevića zbirka SR Crne Gore-Titograd, Titograd 1987.
Slika 2. - Nar sa Skadarskog jezera
Slika 3. - Biljne vrste na Skadarskom jezeru Slika 50. - Ostaci manatira u Krajini
Slika 51. - Kom-dio manastira Nacionalni park Skadarsko jezero-studija mreže naselja, bazna studija,
Slika 4. - Panorama jezera
Slika 52. - Sakralna arhitektura Institut za društveno-ekonomska istraživanja-Titograd, Titograd, 1987.
Slika 5. - Gnijezda kormorana
Slika 6. - Jezerska fauna Slika 53. - Crkva na ostrvu Beška
Slika 54. - Detalj žabljačke tvrđave Nacionalni park Skadarsko jezero-program korišćenja, unapređenja i
Slika 7. - Lokvanji na površini jezera
Slika 55. - Značajnija naselja Skadarskog jezera zaštite, sinteza, Institut za društveno-ekonomska istraživanja-Titograd,
Slika 8. - Panorama jezera
Slika 56. - Kestenova šuma Edicija: Studije razvoja, Titograd, 1987.
Slika 9. - Godinje-crmničko selo na Skadarskom jezeru
Slika 10. - Pejzaž iz Rijeke Crnojevića Slika 57. - Prostorni razvoj Virpazara do 20. vijeka
Slika 58. - Motiv iz Virpazara Pravci razvoja Crne Gore ekološke države-finalna studija, Evropski
Slika 11. - Pejzaž sa obale jezera
Slika 59. - Godinjski prolazi i konobe centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija (ECPD),
Slika 12. - Panorama jezera
Slika 60. - Crtež Dvora Balšića u Godinju Podgorica, 2000.
Slika 13. - Motiv iz Poseljana
Slika 14. - Nenarušen kulturni pejzaž Slika 61. - Panorama Godinja
Slika 62. - Panjega Prostorni plan SR Crne Gore-Kulturno istorijski spomenici-bazna studija,
Slika 15. - Narušen kulturni pejzaž
Slika 63. - Puškarnice Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Cetinje, Cetinje, 1983.
Slika 16. - Kulturni pejzaž Godinja
Slika 17. - Česma u dvorištu tradicionalne kuće Slika 64. - Panorama Karuča
Slika 65. - Panorama Vranjine Prostorni plan SR Crne Gore do 2000. godine, Republički zavod za
Slika 18. - Terase sa klupama-“dnevna soba na otvorenom”
Slika 66. - Poseljanski izvori urbanizam i projektovanje (RZUP)-Titograd, Centar ujedinjenih nacija
Slika 19. - Dionica novog magistralnog puta Podgorica-Petrovac
Slika 67. - Rijeka Crnojevića za ljudska naselja (UNCHS) Najrobi, Služba Ujedinjenih nacija za
Slika 20. - Stari čun i lađa sa Skadarskog jezera
Slika 68. - Pogled sa tvrđave u Žabljaku otklanjanje poslnjdica katastrofa (UNDRO) Ženeva, Titograd, 1986.
Slika 21. - Saobraćajna infrastruktura
Slika 22. - Lokalni put Slika 69. - Pogled na tvrđavu u Žabljaku
Slika 70. - Podgrađe Žabljak Crnojevića Prostorni plan područja posebne namjene Skadarsko jezero, Naručilac
Slika 23. - Čunovi kao prevozno sredstvo
Slika 71. - Cukalj plana: Ministarstvo Republike Crne Gore, Obrađivač: RZUP AD
Slika 24. - Objekat elektrotehničke infrastrukture
Slika 72. - Tradicionalna kuća Podgorica, Podgorica, 1999.
Slika 25. - Seoska ulica
Slika 26. - Lokalni kolski saobraćaj Slika 73. - Pejzaž sa Kostarike
Slika 74. - Polleur-Belgija Prostorni plan SR Crne Gore,osnove plana, Naručioc plana: Ujedinjene
Slika 27. - Lokalni vodeni saobraćaj
Slika 75. - Revitalizovano naselje Koleta nacije-program za razvoj, Savezno izvršno veće SR Jugoslavije, Izvršno
Slika 28. - Ribolovci na Skadarskom jezeru
vijeće SR Crne Gore, Prostorni plan Republike i Generalni planovi
Slika 29. i 30. - Uzgoj stoke u otežanim uslovima Slika 76. - Filmski grad Motovun
gradskih naselja SR Crne Gore, UNDP/UNCHS, Projekt YUG/79/104,
Slika 31. - Hotel “13 jul” u Virpazaru
Obrađivač: Republički zavod za urbanizam i projektovanje-Titograd,
Slika 32. - Plaža u Murićima
Slika 33. - Prodaja domaćih proizvoda
Karte Centar Ujedinjenih nacija za ljudska naselja (UNCHS) i Služba Ujedinjenih
nacija za otklanjanje posljedica katastrofa (UNDRO), Titograd, mart
Slika 34. - Domaća radinost
K 1. - Reljef/izohipse 1983.
Slika 35. - KAP-Bazen crvenog mulja
Slika 36. - Godinjski zaliv K 2. - saobraćajna povezanost sa većim centrima
Slika 37. - Vranjina K 3. - Naselja Prostorni plan Opštine Cetinje-planirano stanje, Investitor: Skupština
Slika 38. - Žabljak Crnojevića K 4. - Spomenici kulture opštine Cetinje, Projektant: RZUP-Titograd, Titograd, 1988.
Slika 39. - Konstrukcija ognjišta K 5. - Šire opdručje Godinja
Slika 40. - Tradicionalne kuće u Dodošima Prostorni plan SR Crne Gore-Zaštita prirodne sredine, aneks, Zaštita
K 6. - Žabljak Crnojevića-utvrđenje-postojeće stanje prirodnog pejzaža, aneks, RZUP, Titograd, Titograd, 1983.
Slika 41. - Tradicionalna kuća nad voltovima
Slika 42. - Segment enterijera
Slika 43. - Crtež ognjišta
Tabele
Slika 44. - Guvno
Slika 45. - Crkva na Vranjini T 1. - Klimatske karakteristike Skadarskog jezera
T 2. - Kretanje broja stanovnika u većim naseljiam
Slika 46. - Grmožur
T 3. - Struktura obradivih površina
Slika 47. - Manastir Kom T 4. - Ulov ribe na Skadarskom jezeru

77 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 Knjige, časopisi, publikacije, zbornici radova
Adžić, Novak, Crna Gora u doba Balšića, Cetinje, 1996.
Dr Bojović Todorov, Miodrag, Urbana ekologija, Književna trajna
radna zajednica ZENIT, Beograd, 1997.
Vlada Crne Gore, Rockfeller Brothers Fund, UNDP, Strateški okvir za
razvoj održivog turizma u centralnoj i sjevernoj Crnoj Gori, radna
verzija, Beograd, 2004.
Vujović, Sreten, Ljudi i gradovi, Mediteran-Budva, Filozofski
fakultet-Beograd, Budva, 1990.
Vučenović, Svetislav, Urbana i arhitektonska konzervacija, tom I,
Svet-Evropa, Društvo konzervatora Srbije, Beograd, 2004.
De Carlo, Giancarlo, Urbino-The History of a City and plans for
its Development, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts and
London, England
Deroko, Aleksandar, Srednjevjekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i
Makedoniji, Prosveta, Beograd, 1950.
Dr Vaništa-Lazarević, Eva, Urbana rekonstrukcija, Zadužbina
Andrejević, Beograd, 1990.
Dr Vuksanović, P. Dušan, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i
bioklimatizam, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1998.
Đokić, Vladan, Formiranje tipologije gradskog trga u funkciji
operacionalizacije pri planiranju i projektovanju, doktorska
disertacija, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu,
Beograd, 1998. (neobjavljeno)
SKADARSKO JEZERO
Dr Erdeljanović, Jovan, Stara Crna Gora-etnička prošlost i formiranje
crnogorskih plemena, Podgorica, 1997.
Europa Nostra, LA DEFENSE MILITAIRE DES VOIES NAVIGABLES (The
Military Defence At Waterways), EN Bulletin 51-1999.
Europa Nostra, The Town Wals in The Middle Ages (LES ENCEINTES
URBAINES AU MOYEN AGE), EN Bulletin 53-2000.
Zbornik radova sa savjetovanja Zaštita spomenika kulture Crne
Gore br. 8, Crnogoprska akadenmija nauka i umjetnosti (CANU),
Podgorica, 1992.
Zbornik aradova sa savjetovanja Zaštita spomenika kulture Crne
Gore br. 9, CANU, Podgorica, 1983.
Zbornik radova Selo u novim razvojnim uslovima, Udruženje
Popis ilustracija i literatura
urbanista Srbije, Beograd, 2002.
Zbornik radova sa naučnog skupa Selo u Crnoj Gori, CANU, knjiga
66, Podgorica 2004.
Zbornik radova sa simpozijuma Stanje, zaštita i unapređenje
čovjekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Herceg Novi, 1976.
Združenje ICOMOS/SI (Združenje za ohranjanje spomenikov in
spomeniških območij), DOKTRINA I, Mednarodnae listine ICOMOS,
, Ljubljana, 2003.
Jenks, Mike; Burton, Elizabet; Wiliams, Katie, Compact City: A
Sustainable Form, Spon Press, London, 2000.
Jovićević, Andrija, Zeta i Lješkopolje-Skadarsko jezero, CID,
Podgorica, 1999.
Kalezić Žarko, Strukturne promjene na crnogorskom selu u XX
vijeku, Titograd, 1976.
Kilibarda Krsto, Moralno ekološka kultura, Zemun, 1998.
Centar za planiranje urbanog razvoja (CEP), časopis Komunikacije
2001. Planiranje za demokratiju, demokratija za planiranje, Beograd,
2001.
Markuš, Andrija, Identitet arhitekture i ljudi, UNIREKS, Podgorica,
2001.
Nešković, J., Kurtović-Folić, N., Đorđević, S., Radović, R., DUP Stara
čaršija u Novom Pazaru, zaštita i revitalizacija, Zavod za zaštitu
spomenika kulture Kraljevo, Beograd-Kraljevo, 1988.
Nešković, Jovan, Revitalizacija spomenika kulture, Beograd, 1980.
Dr Nenadović, S. M., Zaštita graditeljskog nasleđa, Beograd, 1980.
NVO EXPEDITIO-Centar za razvoj arhitekture, Srednjevjekovni
gradovi Crne Gore, publikacija, Kotor, 2004.
NVO EXPEDITIO –Centar za održivi prostorni razvoj, Godinje 2004,
arhitektonska radionica, publikacija, objavljeno
Radović, Ranko, Antologija kuća, Građevinska knjiga, Beograd,
1991.
Starine Crne Gore 6, godišnjak Republičkog zavoda za zaštitu
spomenika kulture Crne Gore, Cetinje 1978.
Starine Crne Gore 3-4, godišnjak Republičkog zavoda za zaštitu
spomenika kulture Crne Gore, Cetinje 1965-1966.
Studija održivog turizma i eliminacije siromaštva, Izvještaj
sektoru za međunarodni razvoj, April 1999.
TUSNAD 2001.: Theoretical and practical Issues of Built Heritage
Conservation, 10 th Jubilee-International Scientific Conference:
Integrated protection of Built Heritage, Zbornik radova
Tomanović, Zorica, Očuvanje i revitalizacija naselja Žabljak
crnojevića sa aspekta održivog razvoja, magisterski rad,
Arhitektonski fakultet u Beogradu, decembar 2005.,
neobjevljeno
Tošković, Dobrivoje, Uvod u prostorno i urbanističko planiranje,
Gros Knjiga, Beograd
Tošković, Dobrivoje, Urbani dizajn, urbanistička tehnika i
estetika, Urbanistički zavod Republike Srpske, Banja Luka, 2000.
UNDP: Strateški okvir za razvoj održivog turizma u centralnoj i
sjevernoj Crnoj Gori, Putokaz za razvoj “divlje ljepote”, usvojila
Vlada Republike Crne Gore na sjednici od 16. septembra 2004.
godine
UNDP RBEC: Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne
sredine, Cicero, Beograd 2003.
United Nations Development Programme (UNDP)-Regional
Bureau for Europe and CIS (RBEC), Vodič za dobro upravljanje u
oblasti životne sredine, priručnik, Beograd, 2004.
Urbanistički institut SR Hrvatske-Zagreb; SVECO-SWEDEN and
Associates-Denmark: Urbanistički projekt Babin Kuk-Dubrovnik,
Dubrovnik, 1969.
Uskoković, Borislav, Turizam kao faktor razvoja SR Crne Gore,
Titograd, 1975.
Findrik, Ranko, Narodna arhitektura, putevi čuvanja, zaštite,
Društvo konzervatora Srbije i Republički zavod za zaštitu
spomenika kulture, posebna izdanja 5, Beograd, 1985.
Freudenreich, A., Narod gradi na ogoljenom krasu, zapažanja,
snimci i crteži arhitekata, Savezni institut za zaštitu spomenika
kulture, Zagreb-Beograd, 1962.
Šarić, Radmila, Komplementarnost razvoja turizma i
poljoprivrede u Crnoj Gori, magistarski rad, Titograd, 1991.
(neobjavljeno)
EXPEDITIO 78
INTERNET PREZENTACIJE EXPEDITIO » Publikuje štampani i elektronski materijal u
oblastima svoje djelatnosti;
je nevladino i neprofitno udruženje sa sjedištem u Kotoru. » Ostvaruje saradnju sa univerzitetima, stručnim
O Skadarskom jezeru Osnovano je 1997. godine od strane šest studenata završne udruženjima i drugim organizacijama, iz javnog, privrednog i
godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, sa ciljem neprofitnog / NVO sektora u Crnoj Gori i inostranstvu koje se
www.skadarlake.org unaprijeđenja arhitektonskog i vizuelnog okruženja na bave srodnim djelatnostima;
www.nparkovi.cg.yu » Povezuje državni, privredni i NVO sektor kao i građane radi
teritoriji Srbije i Crne Gore.
www.turizamcg.com bolje međusobne saradnje;
www.godinje.cg.yu
www.montenegrobeauty.com Od juna 2003. godine EXPEDITIO obavlja i funkciju » Unaprijeđuje rad nevladinog sektora, pomaže u razvoju i
www.turistickaprizma.com Regionalnog Centra Javnog zastupanja (RAC), čiji je cilj povećanju kapaciteta nevladinih organizacija;
unaprijeđenje odnosa između nevladinog, poslovnog i » Organizuje treninge za sticanje vještina i znanja iz oblasti
državnog sektora. organizacionog razvoja, sprovođenja efikasnih kampanja
Kulturni pejzaž i njegova zaštita javnog zastupanja, međusektorske saradnje kao i u drugim
Vizija oblastima od interesa za održiv i uspješan rad pripadnika
www.unesco.org vladinog, nevladinog i privrednog sektora;
www.nps.gov
Kvalitetan prostor za ljepši život.
» Pruža konsultantske usluge predstavnicima
www.international.icomos.org nevladinih organizacija, državnih organa i institucija i privrednih
www.european-heritage.net Misija subjekata;
www.rastko.org.yu Podsticanje održivog prostornog razvoja kao i unaprijeđenje
» Bavi se monitoringom;
urbanih i ruralnih sredina u Srbiji i Crnoj Gori kroz djelovanje
» Kreira i ažurira baze podataka o nevladinim
Održivi razvoj, deklaracije u oblastima arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja,
organizacijama, državnim organima i institucijama na lokalnom
zaštite životne sredine i razvoja civilnog sektora.
i republičkom nivou, medijima i donatorima;
www.sust.org » Pruža pomoć i savjete nevladinim organizacijama i drugim
www.scn.org/sustainable/susthome.html Sektori zainteresovanim licima za pripremu, implementaciju i evaluaciju
www.sustainableworld.com >>> Kulturno nasljeđe programa, projekata i inicijativa u skladu sa zahtjevima domaćih
www.defra.gov.uk >>> Održiva arhitektura i stranih donatora;
www.johanezburgsummit.org >>> Prostorno planiranje
www.plea-arch.org
» Pruža usluge u oblastima svoje djelatnosti u cilju održivosti
>>> Civilni sektor organizacije;
www.expedtio2.org
www.unep.org » Sprovodi sve ostale djelatnosti vezane za
www.iclei.org/europe/la21 Djelatnosti ostvarivanje vizije i misije organizacije;
www.insnet.org U cilju ostvarivanja vizije i misije, EXPEDITIO obavlja slijedeće
www.montengro.yu djelatnosti u oblasti arhitekture, dizajna, urbanizma, / Izvod iz Statuta EXPEDITIO /
prostornog planiranja, vizuelnih umjetnosti, kulture i javnog
zastupanja:

» Promoviše principe održivog razvoja i savremenih

tendencija u oblasti arhitekture, urbanizma i prostornog
planiranja;
EXPEDITIO | Centar održivi prostorni razvoj
» Promoviše vrijednosti i ukazuje na značaj i probleme
Center for sustainable spatial development
stvorenog i prirodnog okruženja;
Pošt.fah.85 » Identifikuje probleme, promoviše i učestvuje
85330 Kotor, Crna Gora u pronalaženju rješenja devastiranih i ugroženih lokaliteta
t + 381 (0)82 302520 (konkretnim projektima - istraživanja, studije, radionice...);
f + 381 (0)82 302521 » Promoviše ekološke principe u graditeljstvu (ekološka
kuća, eko-turizam,...);
expeditio@cg.yu » Organizuje naučne, stručne i istraživačke projekte
www.expeditio.org u okviru svojih djelatnosti;

79 SKADARSKO JEZERO Studija potencijala za održivi prostorni razvoj

 EXPEDITIO | Centar održivi prostorni razvoj
Center for sustainable spatial development
Pošt.fah.85
85330 Kotor, Crna Gora
t + 381 (0)82 302520 Donator:
f + 381 (0)82 302521

expeditio@cg.yu
www.expeditio.org