USER LUA a Eimer al ws ie a] ea ee See ae oe ee a iy nes 2 ee os ee ee POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE itt hh ede eT anes Oi ent ote oeLud. £88, 2004 TOMASZ WISLICZ, Instytut Historii PAN Warszaws, ZZAGADNIEN OBYCZAJOWOSCI SEKSUALNE! CHEOPOW W POLSCE XVI-XVII WIEKU. PRZYZWOLENIE I PENALIZACJA. Problem dziejSw seksualnosci rzadko podejmowany jest przez polska nauke hi- storyezna, byé moze z powodu ubéstwa zrddet. Jednak, jak ukazujq Dzieje pieknef Bitynki Jerzego Lojka', mozna czasent natrafié na materialy pozwalajace odtwo- tzyé obyezajowose seksuaing elit spolecznych. Sporadycznie natomiast podejmuje sig proby opisu zycia plciowego niepismiennych warstw nizszych. Jesli chodzi 0 dzigje chiopaw w okresie wezesnonowozyinym, pionierskim opracowaniem byly Sprawy obyczajowe w sadownictwie wiejskim w Polsce w wieku XVI i XVHT Bohdana Baranowskiego*, praca wciaz czgsto cytowana, choé przestarzala, nagina- jaca przekazy arddtowe do tezy o klasowym charakterze zasad moralnych. Jesli nie fiezyé stosunkowo czestych odwotan do przypadkow patologicznych*, to jedynym: kontynuatorem tej tematyki w zakresie historii obyezaju byt Zbigniew Kuchowicz. Jego ksiazki Milosé staropolska' i Czlowiek polskiego barokit pi ria jedy- nymi opracowaniami z tego zakresu, zres2tq dose wartosciowymi. Dla badati nad obyezajowoscia seksualng chtopéw duze znaczenie posiadaja take opracowania dotyczace historit prawa (takich autoréw jak Michal Staszkaw*, Ryszard Laszew- Skroty uzywane w ponizszyin tekscie: AGAD =~ Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warsza- wie, AP — Archiwum Paistwowe, BJ — Biblioteka Jagiellonska w K:akowie, BO— Diblioteka Zokladu Nacodowego im, Ossoliskich we Wrociawiu, SPPP — Staradawne Prawa Polskicgo Po- mniki, (URTA — Hestrpankinii Jlepssannnit ieropisect apxia Vepatwny Meow V1. kojek, Deiaje pighney Bitynki, Warscawa 1982. 2B. Baranowski, Sprawy obyezaiowe w sadowntcewke wiejskim w Polsce w wieku XVI EXVHE, Lodé 1955, + Zoi. wp. M. Rovok, J. Kracik, Hultaje, 2loczy 1986, “Z, Kuchowicz, Mitosé staropolska, Lode 1982. * Tente, Colowiek potskiego huroku, Led: 1992, °M, Staszkéw, Proestenstwa proeeike Keicilow! { religit w ksiegack sadowweh wieyskich, ~Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wroclawskiego”, Seria A, nr 10, Prawo IIT, 1958, s. 161-186, ny, veceetovenive w diewnym Krakowix, Krakow42 Tomasz Wislicz ski’, Jurij Hoszko* : Margarita Korzo") oraz prace historyezno—literackie na temat crotyku ludowego (Czestawa Hernasa™, Jerzego Bartmiiskiego'! i Dobroslawy Wezowicz-Zidtkowskiej"). Wiele nowego wniesic zapewne zapowiadana od pars Jat etnograficzna rozprawa na temat Zycia seksuainego chlopow polskich Zbignie- wa Libery. Poniiszy tekst ma na celu jedynie zasygnalizowanie pewnych zagadnie wie}- skiej obyczajowosei seksualnej w okresie wezesnonewozytnym. Za podstawowe Zodto postuzyly wiejskie ksiggi sadowe z XVI-XVUI wicku. Kwerenda objeta aktaponad 120 kiuezy débr lub pojedynezych wsi, leageych géwnie w poludniowe} ezesci Malopolski i zachodniej czesci Rusi Czerwonej. Z rejonu tego pochodzi bowiem zdecydowana wiekszosé zachowanych wiejskich ksiag, sadawych"?. Dia potracb poréwnawezych spozytkowano takie unikatowe ksiegi wiejskie z innych rejonéw Rzeczypospolite), przede wszystkim stosunkowo obszemy zbidr aktow Kluoza starogrodzkiego w Ziemi Chetminskie|. Dodatkowe wykorzystano inne 2 dia sadowe, przede wszystkim ksi¢gi spraw kryminalnych sadéw miejskich, przed tore trafiali chtopi oskarzeni o ciezsze przestepstwa, oraz zrodla normatywne —- ustawy wiejskic wydawane przez wiascicieli d6br, a takze 6wezesne teksty lite- rackie. Z zasady natomiast nic odwolywano sig do zrédel emografieznych. Jakkol- wick posiadaja one duze znaczenie dokumentacyjne, to jednak ich wykorzystanic w badaniach historyeznych budzi powaze watpliwosci. Informacje zebrane przez ludoznawedw pochodza najwezesniej z XIX wieku i tudno je wiarygodnie odnosié deo dalszej praeszlosei™’, TR Lasrewski, eke. prose karne w Polsoe XVII {XVII wi, Toru 1988; tenze, Preestepstwa prusva, Historia ketttry H. Olszewski, Poarian 1994, , 185-191, "10. Foo, 3euuaese npaso nacexentor Vepaincoxux Kapnam ma Hpasepnanina XIV-XIX com, Joist 1999, * M. Kopa0, Kounporo 10 cobtodentes nope cenepanoion mopaa @ norScKel depeeue XVU-XVIN ot, ,Couiym, Anmauaxconianbici ictopit”,t, 2, 2003, 8, 165-182. C. Hemas, W kalinowym lesie, Warszawa 1965. © J. Bartmitski, , Jas koutht pol”. Uiwag! o saytu erompku badowego, Feksty” 1974, nr2,s. 11-24, 2D, Weaowier-Zidkkowska Milos¢ ludowa. Weary milascl w polsive) piesni ludowe; XPHICNIN Wroctaw 1991; tende, Seksuatizn hadowy w Swieile obsceniczne} piesni hudowe), ws Literatura i fal ura popularna J, red. J. Kolbuszewski, T. Zabski, Wroclaw 1991, s. 137-167. 3 Prayezyny nierownomicmego zachowania sie ksiag sadowych wigjskich omawiafy §. Grodsi- ski, Keiegi sadowe wigishle (sasieg tervtoriainy £ geneza}, .Czasopisme Prawne-Historyezne”, £12, 1980, x. 1,8. 85-140; tonde, Jercese o Ksiggach suddowych, tamze, 1. 15, 1983, z. 4, 287-292, oraa L. Eysiak, #¥ sprawie genezy ksigg sadowpeh wiejskich, tamge, t. 14, 1962, 2. 2, 8. 175-194, Obsj autorzy zajmuja sie takze problemami krytyki tego typu Zrédel, zob. rawnicz: A, Vetuluni, Marios badavwera ksiegg sadowyeh wieiskich, w: VIT Powszechny Zyued Historykiive Polskich w Krakowie 14-17 1 1958, Warseawis 1959, 7.8 99 114, Por. uwagi Z, Klodnickiego, Exalogicene / etagrapiene aypehty metody retrogresys 1.83, 1999, 5 47-8 aLud’,Z rxgadnien abycrajowose! seksualnaj chlopéw w Polsce XVI-XVIM wieke 4 W przypadku obyezajowosci seksualnej chlopéw w okresie wezesnonowozyt- nyt) wnioskowanic na podstawie prackazow ctnograficznych niesie szezegdIne niebozpieczestwa. Jcj stan, rejestrowany przez badaczy w polowie XIX wicku, byt wynikiem gtebokich zmian, jakie zaszly w tej dziedzinie w ciagu poprzednich 250 lat, Spoteczefstwa cate} Europy przezywaly wowezas okres zasadniczych przemian obyczajowych, w ktorych niebagatelng role odegraty tworzace sig no- woozesne struktury panistwowe on zrcformowane Koscioly, zaréwno protestanckie, jak katolicki, W Rzeozypospulite] najwigksze znaczenie mial wplyw instytucji re- ligijnych. O¢ ko’ica XVI wieku w wyniku dziatanosci duszpasterskiej potryden- ckiego Kosciola nasiepowalo stopniowe ,,moralizowanie” zwyezajowych form 2y- cia pleiowcgo chlopow i ograniczenie roli tradyeyjnego systemu wartosei w tym wagledzic. Pomimo tej ewolucji mozna pokusi¢ sig o odtworzenie mwalych zrebow tego systemu, zwlaszeza ze —-jak sie wydaje — najwieksze zmiany zaszty 1 dopiero w drugiej polowie XVIII i poczatkach XIX wieku. Og6inie moana stwierdzic, Ze autonomiczna chtopska etyka seksualna byta znacz- nie mniej rygorystyezna niz wzorzec proponowany przez duszpasterstwo', Odno- silo sig to zwlaszeza da kwestii zycia piciowego oséb stanu wolnego. Régnice w tym wzgledzie miaty charakter prawdziwie zasadniczy. W chlopskim systemic etycznym nie znane byto wlasciwie pojecie ,,czystosci”” w znaczeniu seksuainym. W wyrokach sadow tawniczych pojawialy sig, co prawda, sugestic, Ze zdaniem lawy dziewezgta powinny ,.panielistwo zachowywac”, za mlodzichey ,prawie nic wiedzieé o takowym grzechu jeszcze”, jednak w praktyce kwestia rozpoczecia zycia pleiowego wiazala sic bardzicj z czynnikami biologieznymi niz z normami religijnymi, kt6re staraty si¢ ograniezyé seksuainos¢ jedynie do stosunkéw malzen- skich, Problem ten w karykaturalnej formic ilustraje zapisany na poczatku XVII wieku wierszyk 0 ludowej prowenicncfi: Gd sochy do sechy Niech trawa rognic, Nic dawai picochy, Azci porogme!, Daiewictwo nie stanowito w srodowisku chlopskim jakiejs szczegolnie dovenia- nej wartosci. Istniato wprawdzic pojecic , wieviee”, ulozsamiane zwykle z dzie~ wictwem. Méwito sig o ,,odjgciu wicitca”, badz nagrodzeniu wiehca”, lecz zna- czenie tych terminow nic jest takie oczywiste. Tylko w jednym znanym praypadku ** Por Z. Kuchowier, Mifasé...,8. 210-211. © Keioga sqdowa ws? Biatowe) 1749--1830, AP w Reeszowie, Akta Gminy Blazowe] 99, s. 2 {1745}; Ksiegd sadowe hresu muscyiskiego (1754-1793), AP w Krakowie, Dep. tkps 100-101 fey. dalej: Kres muszyisk), 1 1, 5.58 [1739]; por. Ksigg! sadowe Kucza jazowshiogo 1663-1808, wyd. 8. Grodziski, SPPP seria II, dz. 2,1. 5, Wroclaw 1967 (cyt. dalej: Kres jazowssii), nr 203 [1748]. *C. Hemas, W kalinowym.... L 2, s. 58.44 “Fomasz Wik Jawa wiejska zastosowala slowo ,,wieniee” we wspolezesnym rozumienin dzie- wictwa. Byla to jednak sprawa wyjatkowo drastyczna-— gwait na jedenastolet- nigj dziewezynce!®, Zdecydowanie czesciej pojecia , utrata wienca” uzywano anacz- nie szerzej, dla opisu skazy na opinii dziewczyny, powodujace} obnizenie je] warto- Sci na rynku matrymonialnym, a pogrednio tytko zwigzanej ze stanem jej bony dziewiezej. W praktyce bylo ono zazwyczaj rownoznaczne z powiciem bekarta’’. Podejmowanic aktywnoéci scksualnej przez osoby stanu wolnego obu plei nie spotykato sig z jednoznacznym potepienicin spolecznosci wiejskie}. Przeciwnie, mozna raczej stwierdzié, 2¢ panowala atrnosfera milezacego przyzwolenia dla sto- sunkow przedmatzerskich pod warunkiem zachowania pewnych norm zwyczajo- wych. Kiedy Agnieszka Starczalina z panstwa suskiego romansowala z Bartkiem Karezem, matka jej, ,.wiedzac, ze z soba mieli Scislosé, z tego sig nasmiewala iniby drwige Karezowi mowila: ostroznie z mojq dziewka’™”. Problem zaczynal sig bo- wiem dopicro wtedy, edy dziewezyna zachodzila w ciaze. Obydwojgu kochankom grozito wowezas karanie fizyezne i grzywny, kobictom dodatkowo znaczny uszezer- bek na opinii i perspektywa wychowania i wyzywienia dziccka. By} to jednak czar- ny scenariusz, ktory weale nie byt nieuchronng koniecznos powodn ztych warunkéw higienicznych i zérowotnych sredni okres wspaléycia, po ktarym naste- powalo zaplodnicnie, musiat byé znacznie dhudszy nik ohecnig; zwlaszeza przy du- Zej nieregularnosci stosunkéw. Ponadto stosowano rézne prymitywne techniki, todki antykoncepeyjne i poronne, ktére wehodzily w skfad repertuaru chorki*!, Przede wszystkim za$ — zwyczajuym sposobem uniknigcia Klopotéw w takich przypadkach (choé nie zawsze kary, w lazodniejszym wszakie wymiarze) byto zawarcie malzenstwa. Wréd zarejestrowanych w ksi¢gach Kasiny w latach 1602-1714 wyrokéw w sprawie nierzadu miedzy osobami wolnymi ponad 29% zakonczyto-sig dobro- wolnym lub nakazanym przez sad slubem podsadnych. W kresie muszynskim w latach 1754~1766 odsetek ten siegat blisko 43%. Dane te przedstawiaja jednak tytko wierzcholek gory lodowe). Wigksz08¢ takich przypadkow nie bya rejestro- wana. Zwykie zawicrano bowicem malzeristwa bez posrednicwwa sadu iawniczego, a fakt uprzedniego popelnienia nierzadu starano sie ukryé. Pelne Swiatto na to ‘vd. B. Ulanowski, SPPP, t, 11-12, Krakow £92! (cyt, dala): Ula- * Keleai sqdowe wigiskie, nowski), nz 7058 [1681]. * Np. tamée, ar 4991 [L681]; Ksigga sqdowa wicjska Rajbrotu 1728-1800, AP w Krakowie, Dep. rkps 268 (cyt. dale}: Rajbrot), s. 23 [1752): Ksieg? Anonicze starogrodzkic 1721-1767, AP vw Torunit, Akta Sadéw Dominialnyeh Déby Biskupsiwa Cheimifskiego (cyt. dale): ASD), t. 1s, 56 (17214, 2,8, 125 [1793); Kres omusayrishi, tL, s, 159 11758} ® Ulanowski, mr 4637 [1700]; zob. takze: ves muszyrishi,t 2, s. 174 (1764), Por. Z, Kuchowice, Milosé....§. 214-215. % Akta Sadie Kryminaliego Krusu Mustyiskiege 1647-1763, wyd. F. Piekosiaski, SPPP, 19, Krakéw 1889 (eyt. dalgj: Piekosiiski), ur 18 [1678]; Liber daniontoruen seu maleficorim 1534-1525, AP w Krakowic, Akta Miasta Krakowa 864, s. 34} [1610]; dete scabinatia Nowege Sera (1579- ~J642), AP w Krakowie, AD 67, s. £73 [1624].Z zagadnieh abyczajowosci seksualne} chlopow w Polsce XVIEXVII wick 45 zagadnienie rzucitaby dopiero analiza ksiag metrykalnych. Niestety, specjalistyez- ne badania tego tematu przeprowadzane sq bardzo rzadko™, a szezatkowy stan zachowania takich Zrédet z terenu Malopolski dodatkowo je utrudnia. Moina sig jednak domyslaé, Ze taki sposdb kojarzenia sic par matciiskich byt waglednie powszechny. Jesti wierzyé fraszce Waclawa Potockicgo, stanowil wrgcz wiejskanorme: Tnaks7ej zn2ywajg chlopi na wsi mody, Bo i zmowa na piecu i toznica wprzody [...] Ad skoro pannie miodej brauch nosa dosiega, Wrenaczas élub i malzeriska nastapi przysieya”” Obietnicg Slubu w istocie dosé tatwo byto sobie zjedna¢ przychylnosé dziew- czyny. Wojciech Sitowski z klueza fackicgo cérke Bartlomieja Piekarczyka ,,na- mawiajac na eksees, obiccowat sig z niq Zenié ina tym fundamencie Pana Boga obrazali™. Troche glebiej pobudki swe wyjasniat Marcin Lukaszewicz, ktary swej kochance Reginie ,,deklarowat dawno przyjazi matzeriska, oraz z kochania praw- dziwego onej pozwalal sobie uezynki ciclesne’”™*, Taki schemat zawierania malzehstwa jako wyjscia bezpicczenstwa w przypad- ku,wpadki” najbardziej cynicznie podsumowat Senko z Czukwi, ktéry zalecajac si¢do Hasi Tuledzyny, mowit je: .. Ty wdowa, jam miodzieniec Wy. kawaler), jeslico zrobig, to cie wezme, jesli nie zrobig — przepadto”™™. Opinia wiejska nie widziala -w tym nic nagannego, a w kazdym razie nic niemoralnego, nie ingerujac, jesli wszyst- ko szto swym zwykiym torem. Wydaje sig, ze proby nakladania w XVI wieku grzywien ({ innych kar) na malzenstwa, ktorym pierwsze dziecko urodzito sie przed uptywem dzicwicciu miesigcy od daty slubu, byty przede wszystkim pomystem wlaécicieli wsi na wyludzcnic od chtopow dodatkowych pienigdzy pod pozorem obrony moralnosci, Praktyka taka upowszechnila sig pracde wszystkim w dobrach biskupich. Znamy jaz kresu muszyaskiego i kluoza starogrodzkiego, w ktorych chiopi nie mieli Zadnego prawie wplywu na wymiar sprawiedliwosci, 2a8 wiejskie urzedy sprowadzone zostaty do roli donosicieli. Sami chtopi odnosili sie natomiast do tych poczynati z dystansem”, » Zob. np. C. Kuklo, Funkcjonowanie spoteccnosci parafiaines na tle analizy rejestracfi chrtw parafii Tricianne 1601-1654, w: Spoteczersve staropolskie, t. 3, red. A. Wyczaiiski, Warszawa 1983, 5, 185-228, ™ W, Potocki, Ogréd fraszek, Lwow 1907, 1. 2, s. 432-133. ™ Kstegi sadowe wie}skie klucza tgckiogo, wyd. A. Vetulani, SPPP seria TT, dz. 2, t. 2-3, Wroclaw 1962-1963 (cyt. dalej: Kiucz éqeki), nr 868 [1753]. » ASD, 1. 1, 8. $10 [1733]; por, tet: Rajbrot, §. 22 [1751]; Ksiega spraw gromadzkich Lipnicy Gornej z lat 1753-1793, PAN Krakow, tkps 7118 (cyt. dale): Lipnica Gérna), s. 79 [1754]; ASD, tL, 5. 145 [1722] is, 415 [1732], t 7, k. 90v-91 [1755] ik. 351 [1757], % Ksigga sqdowa Coukwi 1586-1680, LUA, ©. 142, op. 1,1. 1 (cyt date): Czukiew), 8. 397 [2 pol. XVII w.} ™ Zob. np, ASD, 1. 1, s. 124 [1725}; ASD, 1. 7, k. 90v [1755].46 Tomasz Wislicz Nie bardzo wiadomo natomiast, jak srodowisko chiopskie oceniaio takic stesun- kiseksualne migdzy osobami stanu wolnego, w ktérych malzefstwe nie byto brane pod uwage — czy to ze wzgledu na praeszkody obiektywne (np. spokrewnienie w mySl prawa kodcielnego* lub polityke matrymonialng rodzicéw). czy tez po prostu Zadna ze stron nie miala na to ochoty”. Przed sady trafiaja jednak jedynic takic pary, w ktérych doszlo do povzecia potomka, Najwyraznic] moralnosé wie}- ska wolala nie dostrzegaé takzc i takich zwiazkow tak diugo, az nic doszto do »skutku”. Charakterystyezna jest tu sprawa z Wojkowej, adzie w 1762 roku wdo- wa Ewa Czekanka w wyniku romansu z Piotrem Bartoszezykiem zaszla w kolejna, cigze (2 miala juz pigcioro dzicoi). Dopiezo wtedy wojt z drugim sasiadem zaczgli przymawiaé Bartoszezykowi, Ze Zle uezynil, chodage do Czekanki i plodzae 2 nig dziccko. Sprawa zakonezyia sig tragicznie, gdyz rozgniewany wymowkani Bar- toszezyk upil sig i udusi! Spiaca kochanke™. Splodzenie potomka w takim zwiazku praedslubnym, adzie ojciec dziecka nie cheial lub nie mégi postubié swoje} kochanki, wy wieraio negatywny wplyw praede wszystiim na Zycie kobiety, w mniejszym natomiast stopniu szkodzito mezezy Trudno sig jednak zgodzié z apinig Bohdana Baranowskiego, Ze opinia wieiska odnosita sig do takie ,.upadtey” kobiery ,.2 nieukrywang nienawiscia’, za$ zwyczaj nakazywat jak najbardzie} hafibigce wyzmanie jej zo ws!" Prawda jest, ze wseod os6b wySwicconych za przestepstwa obyezajowe prawie nie wystepowali mez- ezyini. Jednak i wobce kobiet kare te stogowano tylko wyjatkowo. We wamianko- wanym wyzej okresie w Kasinie ledwie co piaty wyrok w sprawach przestepstw natury seksualnej nakazywat wygnad oskarzona. Kara ta spotykala zasadniczo recydywistki, kazirodezynie i kobiety z marginesu spolecznego (np. kochankg roz- bojnikay”. Sady kasitiskic byly i tak wyjatkowo surows. W przebadanym okresie 1754-1766 sad kresu muszyfiskiego tylko jednej nierzadnicy kazat opuScié wies ito prawdopodobnie darujac jej bolesna otoezke rytualng wyswiccenia. Wyraznie widoczna jest natomiast inna tendencja. Nierzadko kobiety, ktére za- szty w ciaze w zwigzku niesakramentalnym, wystcpowaly do lokalnych instytucji wymiaru sprawiedliwosci z powédztwem przeciwko ojcu dziecka 0 to, co nazwa~ ° Np, Ulanowshi, nr 3811 [1728}, Ksiega miasta Nowej Gory [1677-1729], AP w Knukowie, IT 220g, s. 24-28 [677% por. te ASD, 1. 7, k. 35) (1787) > Tytko w jedayre wypadku i dzicwezyna i ttodzieniee stwiendzili expressis verbis, te ja 2a Zong nie choia! wziae ani joj prayobiecowal, ani oskarzona oweyo za meaa teraz nie chce” (ASD. 1, 8.55 [1721), ale przypusaczalnie preypadkéw takich byto wiele wardd tych par, ktére pomnime wpadki" nie ucickatyw inalzefistwo przed odpowiedziainoseig, wystawiajac sig ne greyway i plegi. © Pickasifiski, nr 34 [1732]. » B. Baranowski, Problematvka badait nad mentitnosciq chlopa parszezyinianego ne obscurze wo}. sieradzkiego i keezyekieuo w XVII iXVHl m, .Rocznik Ladzki”, t. 1417), 1970, 8, 273. » Kare wySwiecenia kobiety nierzadne} preewidywaly nt.in, ustawy kame wst nalezgcych do dobr klasztora karmetitéw w Czemej (Ulanowssi, nt 7403 [16729 i khicza igekiego klasctoru Klary- sok w Staryen Saczu (Kluct qoki, nr 544 11670], 599 [1702} § 603 [1712]), ale praktyke sedéw tac kich wskuzuje, ze prawe to nie bylo stosowane.Z eagadnien obyezjowosci scksualnej chiopow w Polsee XVI-XVHL wielt 47 libysmy obecnie wynagrodzeniem strat moralnych i alimentami, Na przykiad w 1721 roku przed sadem klucza starogrodzkiego staneta Marianna Stannionka, skarzge sig na Kazimierza Krona, ,a to Ze jej podeiwoss oszpecil, ja sobie niewo- Igedo zlcgo grzcchn i zigczenia si¢z soba, ktory — grzech z niq ptodail tak dalece, ae brzemicniem zaszia i juz powiada bliska sig bydz porodzenia, — prosi taz Marian- na, aby byt ten Kazimierz Kron parobck karany i jej za wieniec nadgrodzil, a na daiccie takze 2eby dal”, Reakcja sadu na takic oskarzenic bylo przymuszenic mez- ezyzny do odpowicdnich Swiadezen, grzywny na rzecz dworu, gromady i koSeiota, ezasem takze kary fizyezne. Co cickawe. na ogét brak jest jakiejkolwiek oceny po- stepowania samej skarzqcej, ktéra wszak miata tez sw0j udzial w popetnieniu prze- Stgpstwa, wige powinna podiegaé karze. Z zapis6w sadowych wynika jednak, Ze cala odpowiedziainosé karna za nierzad ponosif w takich wypadkach mezezyzna. Obserwacj¢ te potwierdza fraszka Adama Wladystawiusza pt. O wiodarzu z Mackiem, ktérej bohater tytutowy — parobek — naméwit dziewezyne do grze- elu cielesnego, przyrzekajac sig z nig Zenié. Kiedy kechanka zaszta w ciaze, wy- cofal sigz obieinic. Dziewezyna wraz z rodzicami pozwata go przed urzad wsi. Macick stawiwszy sig na rozprawe sqdowa rzekt: O pojeciu wemianka z nig nie byta. teraz panic wojcie. nic wiedécic mig k tem, Wole racze} karaiu podlee inakszomu. Wojl winy bykowego wpraéd daé mu nakazal, Daiewoe kopeza wienice odtozyé mu kazal; Abo ja wzigé za Zone, na wola mu dewalt. Ale Macick na pierwszym wyroku praestawal Izarazem dwie kopie na stole potozyt. Wot winy jodng kope do swej skrzynki wiozyl, Druga dziewce wzigg kazal, Ta liezae plakata; Naliezywszy pot kopy, w wacek je schot Addrugic ku Maékowi po stole pomineka, Ménwige: Juzem ja swoje polowieg wziela. Druga sie tez Mackowi stusanie zostawila, Bo spolna nasza praca na tg kope byta’. W osiemnastym wieku daje sig jednak zaobserwowaé zaostrzenie kontroli oby- ezajowel i standardéw moralnych na wsi, Panny 2 dzieckiem, zgtaszajace sig do sadéw z progha o przyznanie im Swiadezen alimentacyjnych, zaczeto traktowaé Jako wspobwinne nierzadu i karaé fizyeznie, zaspokajajge wszakze ich roszezenia wegledem ojca dziecka. Cylowana wyze} Marianna Stannionka wystawila sig na NASD, L 1, 8. $6 [1721]; por. ted: Akta do dzieiéw Nowe) Gory, BI, rkps 122, &. 3v [1587]; Ulanowski, ar 4991 [1681] ASD, t. 7, 131v (1755); Keiega M dedretiw é komplana sqdzie Poristwa Lacktego od roku 1787 i date) zachodzqcych, BO, rkps 6115 (cyt. dae}: Patisewo fackie}. s. 138-142 [1793]. ™K, Badlecki, Polska fiavzka mieszccuriska. Minucje sowiirzatskic, Krakow (48, s, ST-SB.4B ‘Tomasz Widtiez 50 plag rézgami, uzyskala wszakze od swego ex—kochanka ,,krow¢ dobra cieing do pozytku je] sposobna —takze i 4winig”, eto, W dalszym ciagu trudno zatem miowicé 0 jakim$ szezegdInym przesladowaniu kobict, ktore wykroczyly pracciwko: széstemn przykazaniu. Raczej mamy do czynienia ze zwyczajem, ktory ignonuje etyezng oceng kwestii nieglubnego potomstwa, skupiajac sig na problemach prak- tyeznych, ekonomicznych, Wartogciowanie moralne schodai zas na dalszy plan. Widaé to na przyktad w spisanych przez gromady ,.Punktach na mosci ksigdza Zagorskicgo plebana wielkoporebskicgo”z 1763 roku, gdzic mowa jest o jego fiez- nym nielegalnym potomstwic: ,,!2mo. In Anno 1762 Starmaszonka z Witowa z tejZe parafii zostala w ciazy ima dziecko z imei ks. Plebanem, ktérej obiecal daé krowe, a nie dat, za je} panienstwo, co chodzila do dworu skardac sig na ks. Pleba- na, Ze jej krowy nie dai. 13tio. Aneczke z Krakowa wywidz! sobie ksiqdz Pleban, kt6rej zrobit dziecko i odestat ja z brzuchem do Krakowa, co przyjechata 2 matka swoja po pologu upominajac sie o nadgrode”, itd." Pomimo tego rzeczowego i wzglednie tagodnego podejscia chtopow do kwestit nieSlubnego potomstwa, pamiemeé nalezy, ze panna z dzieckiem wypadata na mar- gines spoleeznosai wiejskicj. Przede wszystkim znacanic zmniejszaly sig je} szanse korzystaego wyjécia za maz. Dotykala ja niewatpliwa degradacja ckonomiczna ispoleczna, zwiekszalo sig ryzyko popadniecia w srodowiska kryminogenne. Stop- niowy upadek widaé na przyklad w dziejach trzech sidstr Portasionek ze Skotni- kw Gornych, ktore osieracone przez rodzicow, ,,nie maige wzgledu na podsci- wosc swoie, ladaiako sprawowaly sig, nie sluchaiac dabrych perwezyi y przestrogi sasieckich, a oo sig bardzicy tyezy przykazania Boskiego wykroczyli, bo nayprzod siarsza Iadwiga, potym miodsza Zofia podupadszy cielesnie, blakaly sie po ograni- ezuy do tych czas nie znayduia sig we wsi, naymiodsza zas Zofia nievylko 2 wolne- mi osobami, iak sama zeznala, ale z mezatym popeinita cudzotostwo” w efekcie zostata pozbawiona dziedizictwa po radzicach i oddana pod kuratele swego brata®. Z drugiej strony mozna domniemywaé (chociaz nie dysponujemy odpowiednimi 2rodlami dla udowodnienia tej tezy}, Ze problem nieslubnych dzievi dotyezyt przede wszysikim hipoteryczne} grupy kobiet wiejskich, dla ktérych byto to doswiadeze- niem przckazywanym z pokolenia na pokolenie. Bytyby to osoby z nizin spoteez- nych, pozbawione ¢zans na poprawe swego statusu.. Panienskie dziecko nie wply- walo znaczaco na ich migjsce w hierarchii spotecznej, bo trudno bylo w niej spas jeszcze nize}, zaS dobre zamazpdjécie i tak byto niemozliwe. Oxgoinie r2e0z biorge, skala 2jawiska nie byta zbyt duza. Wedle niezbyt wiary- godnych szacunkéw Bohdana Baranowskiego procent nieslubaych dzicei na wst wynosil od 3 do 10%". Zuacznie lepiej udokumentowane zrédlowo badania Jana * ASD, 1,5. $6 [1721]. » Stonariusz papieréw Wielkoporembskich, BO, skps 11714, s. 895. » Ulanowslei, nr 7503 [1778] % B. Baranowski, Sprawy obpezajowe..., 8, 69Fo Kujawiak Krupiarka heowsha iGlhiowskiego sproedajqey Od Szide keto Jawerowa . 2 dremniane sprcety we Lwowie Ryciny J. GtogowskiegoGéralias MyStenickiego Z gr od Myslenie Géoniezka 2 Bedzina Ryciny J. Glogowskicgo,Z xagadnich obyceajowosei seksueluej chlopéw w Polsee XVI-NVIH wicks 49 Kracika dla pierwszej potowy XVIII wieku w dekanacie Nowa Gora (na pn— ~zach. od Krakowa) adsetek ten ograniezaja do zaledwie od 1 do 5 procent w po- szezegdinych parafiach”?. Podjgcie wspolzycia plciowego w stanie wolnym bylo w sumic deeyzja dosé ryzykowna, szczegélnie dla kobiel. Wydaje sig jednak, Ze zachowywaly one swego rodzaju optymizm, liczac na zawarcie zwiazku malzeliskiego w przypadku klopo- tow, tj. zajScia w ciaze. Zaufanie to musialo wyplywat z doswiadeaenia grupowe- go i przypuszezalnie nie zawodzilo w wiekszosci przypadkow. Fakt ten potwierdza wystepowanie takze (dos¢ rzadkie, co prawda, gdyz trudne do udowodnienia) przy- padkéw, w ktorych dziewezyna z premedytacjq wykorzystywala grogbe zajscia weiaze dla przyspieszenia Slubu z wahajacym sig jeszeze mlodziencem™. Sprzy- mierzeficem ciezamnych kobiet, domagajacych sic od kochankéw wypeinienia mat zenskich obietnic, byly zreszta takde urzedy wiejskie, ktore dysponowaly skutecz- nymi srodkami perswazji®, Jesli nie dochodzito do splodzenia nicslubnego dziecka (lub innych publicznych skandali), spotecznosé chlopska nie ingerowala w zycie piciowe oséb stanu wolnego, pozostawiajac im pewng swobode w ramach trady- cyjnych modeli doboru seksualnego®. Dopicro w potowie XVI wieku pojawiaja sie przekazy, éwiadezace o pewnym potgpieniu przedslubnych stosunkow pciowych. W 1762 roku Walenty Blecharz zFilipowic wypomina? w-gniewie swemu parobkowi Witkowi Gasiarkowi ., Ty byku osromociles mi dom”, gdyz Witek karany byt przez sad dworski za uczynek ciele- soy z dziewkg shuzacq®. W 1773 roku w Markowej Szezepan Lew i Zofia Krau- zowna z rodzicami zawarli sadowa ugode, w ktérej Szezepan zobowiazal sie pojaé 7a zone cigzama Krauzéwne, tak jak byt obiecywal. W ugodzie tej zawarto klauzu- le, iz, ,obosteza sig tymze dekretem, aby nikt nie wazyl sie temuz malzehstwu odtad wymawiaé popetnionege excessu, i adyby sie wary? kto kiedy i kobwiek nasmic- ‘ae, Lublin 1977, 207-208, Zob, tez ustulenia klasyezne) pracy demogeaticz mana i Zygmunta Nagdrskiego, Fiad Bochatnica Krilewska pod weuheer bi fi), Warszawa 1904, s, 6 {nadb, z ,Ekonomisiy", R. IV, 1994, 0.2). W wisiskich osadach parafi Szaradowo Marek Gomy w ogdle nie znalazt zadnych urodzen niesnbnych az do lat szeéédziesiq- tych XVIII wieku, dopiero wtedy zaczgly sig one sgoradyeznie pojawiaé, ob, M, Gorny, Zawarvie makenstwa na wei patuckie) w XPUT wiekw: parafia scaradowske, ,Genealogia, Studia | Matecialy Historyezne”, t. 7, 1996, s. 921 96. “Np. Marianna Plucienska Mateusrowi Kumezenskiemu ,sig data zuwiké, aby predszem mag? bydi megem jej, enote swoje predko utracila”, Protokd! spraw masta Jantkowe (1771-1810), AP w Kicleach, Akta Uregdaw Wajmowskiel HLawniczych Miust 1 x.8 (1773); pox. Profiacolan cau sarum eriminattum 1679-1690, AP w Krakowie, Atta Miasts Kratowa 867, s, 191, 192 {1685} + Zob. np. Ulenowski, nr 2878 [1606] i ne 3988 (1742); ASD, + 1, s. $10-SiL [1733]; Parisswo lackiays. 163 [1794] © Por, aivewykte cickawe rozwuzunia Ryszardu Tomickiego, aparte na materialach etnegraficz- nych: R. ‘Tomicki, Norma, wzdr i wartosé w zyciu seksualnym tradveyiaych spoleceaosci winjskich w Polsce, ,Etnografia Polska”, t. 21, z, 1,5, 54-59. © Keiega miasta Nowej Gory {1742-1798}, AP w Krakowie, IT 20h, 8, 29-30 [1762].50 Tomasz Wislica waé”, to podpada pod plagi i graywny”, Pokazuje to, Ze nierzadnicy stawali sie wowezas w Srodowisku wicjskim obiektamu Zartow i obmowy. W kofcu XVII wieku moralnosé chtopéw stata sig na tyle surowa, Ze nie mogli oni sprawy nierza- du puscié ptazem. W Jasionce w 1791 roku urzad wai wykroczyt poza wyznaczone przez, zwierzchnosé dwarska kompetencje, rozpatrujac sprawe Sobka Kurdziela iMalgorzaty Wiszki ..o splodzenie nieprawac potomstwa”. Wezwany przed wla- dze patrymonialne wojt Krzysztof Pokrzywa flumeczyl si¢z samowolnogo osqdze- nia winnych takimi stowy: , Jadzie gadali do mnie, iz nicpi¢knie jest, Ze popetniony wystepek przez Kurdziela i Wiszke dotad nie jest ukarany, ie nalezaloby ich uka- raé, aby sig tego dopuszezaé nie wazyli inni, — co prawni, slyszac te sprawe, przed sw6j sad wywolali”®. To zaostzenie wymagai moraluych wsrdd chlopow nasiapié musiato nie weze- Sniej niz w polowie XVII wieku, Jeszcze szeSédziesiat lat przed opisywang powy- ej nadgorliwoscig lawnikow Jasionki, wéjt i przysieznicy wsi Kamionka w kluczu strzeszyckim skazani zostali przez zwierzchnosé dworska na grzywny ipo 30 plag postronkami za wyjatkowa opieszalose w sprawic nierzadu Jézefa Zclka z kobietq zsasiedniej wsi, Najpierw nic donosili administrac{i klueza o jego prowadzeniu sig, nastgpnie prawdopodobnic umosliwiti mu ucieczk¢ z wigzicnia, a potem zignoro- wali nakaz,jezo poszukiwania. Nakazano w koricu stawié go przed sadem dwor- skim pod grotba arzywien j plag wymierzonych cate] gromadzic**, Osobnym problemem jest kwestia istnienia na wsi prostytucji. Dose ezesto 2 zeznan nierzadnych kobiet wynika, Ze ezerpaty jakies korzySci finansowe z utrzy- mywania stosunkéw 2 mezczyznami. Szczepdinie widoczne jest to w okresach stacjonowania we wsi jakiché wojsk, kiedy to nastepowato tzw. rozpreezenie oby- caajéw. Tridno mowié jednak o utzymywaniu sig kobiet z uprawiania nierzadu. W gre wchodzity bowiem raczej niewielkie prezenty, czasem drobne sumy. Np. niejaka Magdalena z Otpin zprzeszyla z karezmarzem Gawtem Ortowem, ktéry to wystepek cielesny ,,w polu popetnili po tray razy, to jest pierwszy raz dat jej syra kawatek, drugi grosz pieniedzy, wzeci raz jq na sluzb¢ namawial’”, Nie daje si¢ rowoied stwierdzi¢ inna cecha definiujgca prostytueig —brak modliwosei wyboru partnera. Z zeznan nicrzadnych kobiet, o ktorych wiadomo, ze przyjmowaly od kochankéw prezenty, wynika, ze byly raczej stale w swych nieformalnych zwigz- kach lub pozwolily sobic na jednorazowy eksces. W zeznaniach tych wiejskich kobiet, ktore prowadzily bujne zycie erotyczne, uderza natomiast brak jakichkol- wiek odniesien do kwestii finansowych. Za prayklad niech postuzy Maruszka Obu- Mariowej !80)--1777, UUA, £.85, op. t,t 1,8, 915 [1773] + Paistwo iqchie, s.107-108 [1791 ft podobna sytuacja miala miejsce trzydziesci lat wezesnig| we Elorynce w kresie muszyAskim, Aves musayaski, 2, 3.75 (1762), © Ufanowsi, ur 3963 [1728]; podobnie w kluczu starogrodzkim, ASD, t. 6, x. 127-127¥ [1755] 7 Akta sqdowe wsi Olpiny (1567-1777: 11 Akta dotyezace spraw karnych w gromadzie Olpiny, AP w Krakowic, Dep. rkps 197£8) (eyt. dalej: Olpiny), k. $ [ok. 1720}; por. Kres muszyriskt, 12,8. 32 [1760],Z zagainich oby ajowoSei seksuaine] chlopw w Polsce XVI XVUL wick 51 chéwna z Brunar Niznich, ktéra przed urzedem kresu muszyhskiego przyznaia sig, 2e wielokrotnic.,,przestapita przykazanic boskie” ,,Lmo. Ze najpr7dd byl jej do tego grzechu pobudkg pomicniony Jacke Szlichta, z ktorym wiele by razy ten grzech popeinita tego nie pamicta, ale Ze on byl najnatarczywszym zawsze na nia to zeznala. 2do. Zeznala, jako podezas wesela Ilka Bejdyka, z Janem Polatskim soltyscm pio- tunskim juz zonatym, na tym weselu bedacym, pierwszy raz z nim dopuscila si¢ w stajni stojacy. 3tio. Zeznala, jako z tymze drugi raz dopuscila sig u Panka w karezmic na boisku lezacy. 4to, Zeznata, jako z Waniem miodzianem synem nie- boszezyka Maksyma Szezesnika dopuseila sic twzy razy, dwa razy u Macka Furstaka w izbie w nocy, trzeci raz.na papostwie takze w nocy w izbic. Sto. Zeznala, jako 2 Tomkiem mtodzionem, synem Piotra Marczaka, dopuscita sig tego grzechu kilkana- Scie razy, nie pamieta sila. 6to. Zeznala, jako iz Waniem Gogocem dopuscila sie dwa razy w lecie raz w izbie, drugi raz w stajni,” itd.“*, Maruszka prowadzila zatem zycie dosé rozwiazte, ale ant sad, ani Swiadkowie, ani ona sama nie uezynili Zadnej sugestii, zeby czyni¢ to miiala dla jakichkolwiek korzy$ci materialnych. Forsowana przez duszpasterzy chrzescijatiska moralnosé seksualna opieraé sig miala na instytucji matveistwa (i do niego zreszta ograniczaé). Tradycyjna kulrara chlopska rowniez przywigzywala do nicgo duta wage. Normy, ktére spolecznosé wieiska stosowala wobec osdb pozostajgcych w zwiazkach malzeniskich byly znacz- nic surowsze ni# wobec panien i kawalerdw, W przypadku popelnionego pracz nie eudzoléstwa sady tawnicze nawet we wsiach o szerokich uprawnieniach samo- readu uciekaly sie czasem do straszenia podsqdnych karg Smierci, ktora grozi za taki wystepek. Wyrainie wskazuje to, jaki by} stopien potepienia wsrdd spolecz- nosci wiejskiej dla takich ekscesow. Pomdwienie o cudzobostwo wywolywalo nie- raadko gwaltowne klétnie, a nawet bajki®. W przypadkach skrajnych gromada odsadzata czasem winnego cudzolostwa gospodarza od roli’', co zdarzala sig tylko w przypadku najcigzszych przestepstw kryminalnych (fornicatio nigdy nie stalo sig powodem odebrania gospodarzowi roli, za to przestepstwo wyganiano ze wsi faczoj przedstawicieli niészych warstw). Oile w kwestii stosunkéw seksualnych migdzy osobami stanu wolnego wiejska moralnosé przywiazywaia wage przede wszystkim do widocznych gotym okiem efektow, to w przypadku cudzoléstwa na cenzurowanym byto juz samo ,dawanie podobieistwa”. Sformulowanie to oznaczato takie zachowania kobict i mezezyzn wegledem sicbie, ktare byly nic akceptowane przez chlopski system etyezny, jako Kres muszpiishi, 1.1.8, 6-634 11756) ©M. Podgorski, Wola Zarccycka. Stressczona krontka kaselelna na zakoicsenie Treeciego Sié- iecia przez ks, Marpana Podgérskiega, hasto 1878, 8. 32 {1635}; por. Ofpiny, k.3 (1718), SOND. Ksigga sqdawa Wiivekigj 1665-1792, f. 53, 0p. 1,1. 1 (eyt. dale): Wvoka), s. 63 [1708]; Rajbrot, s. 86 [1755] Akta w sprawach chlopskich hrabstwa tarnowskiogo z potomy XVIM wieku, wyd. 5. Grodziski, SPPP seria Il, dz. 2.1, 7, Wroclaw 1970 (cyl. date): Hrabstwo taenowskie), nr 53 £1756} + Kviega wigjskn Kakoliwhi [1616-1757], AP w Rzeszowie, Akta Gminy Blazowe} 107, s. 364 [1 719%; por. Ulanowski, ne 5036 [!729].52 Tomasz Wistice wekazujace na wzajemne zainteresowanie seksualne, niedopuszezalne w praypud- ku, gdy cho jedna ze stron pozostawala w zwigzku maizeiiskim. Katalog takich podejrzanych zachowan byt dos¢ szeroki. Poczawszy od doS¢ ewidentnego przy- chodzenia ,.z gorzalka nocowa¢ pod nieobecnosé meza™, przez ,,wodzenie sig po jarmarkach i odpustach”™, az po czestowanie wodka w karozmie, wzajeme iska- nie“ i, zbyteczne konwersacje”’®, Tego typu przejawy pozamatzefiskiego zainte- resowania osoba przeciwncj ptci byly zwykle surowo pigmowane, gdyz — jak domniemywano — stanowit mogly symptomy cudzoléstwa. ‘Tak szezegdélowa profilaktyka w tym wzgledzie wskazywalaby na dosé grun- towne przyswojenic przez system etyczny wsi széstego przykazania, w kazdym razie w stosunku do osdb zwigzanych malzeastwem. W zyciu codziennym jednak wiele rozmaitych ezynnikow lagodzito surowosé osadu cudzoléstwa. Najwaznicj- sze-byly wzgledy praktyezne. Wiernosé malzenska nie sytuowala sig widocznie w hierarchii moratnej chlopow na tyle wysoko, by poswigcaé dla nie) inne warto- Sei, Gdy w 1743 roku Jan Solenka z Rajbrotu skarzy! sig swojemu bratu i siostrom, 2enakryt na gorgeym uezynku swa zone z Antonim Mutka, rodzenistwo poradzito mtx: , aj terou pokdj, po to czlowiek Zywy i przed jego [tj. Mulki] zona nie wspomi- naj, bo je[st] w ciazy"®. Pragmatyczne czymniki oceny cudzoléstwa powodowaly rowniez rclatywizacje wystgpku w zalemosci od okeliczosci zewnetrznych. Szeze- golnie jest to widoczne w przypadku kulturowego zroznicowania zakresu swobody seksualnej pomiedzy piciami. Mezczyzni cieszyli sig bowiem szerszym zestawem spolecznie akceptowanych okolicznosci lagodzaeych fakt popetnienia cudzolostwa. Najezesciej uzywane byly tu argumenty zwigzane ze statusem obiektu wysiepku, ezyli ~~ innymi stowy ~- nastepowalo przerzucenie odpowiedzialnogci za wlasny seksualnosé na kobiety. Nie stanowito to oczywiscie cechy charakterystycznej dla syozesnonowozyinego chiopskiego systemu etycznego. Zjawisko to jest znacznie szersze, wystepuje wszedzie tam, gdzie — wedle terminologii feministycznej — mamy do czynienia ze spoleczeitstwem patriarchalnym. Na wsi matopolskiej tego, typu usprawiedliwieniens bylo przede wszystkim wskazanie na generalnie niemo- ralne prowadzenie sie kobiety, z kt6rq mezezyzna dopuscit sig cudzoléstwa, tak jakby fakt, ze ona .,z drugimi sig Zle zadawata” umniejszat cigzar wystepku. Taka arguinentacja zreszia rzeczy wiscie dzialata, jak wskazuje dekret sqadu dworskiego bratkowskiego lagodnic traktujacy cudzoléstwo Mikolaja Dziuby, edyz..si¢ to stalo nie z panna, ani z mezatka, ale z zawidka [tj. ‘panng z dzieckiem’)”, ezyli z kobieta zzatozenia ‘podupadia’™. © Ulanawski, nr 4704 [1725] 8 Olpiny, k, 3 [1718] * Akta tuine wsi Rajbrot [1620-1856], AP w Krakowie, Dep. rkps 269 (cyt. dalej: Akta ludne Rajirotu), nt 20 [1720] Np. Ulanowski, nr 4726 [1750], nr 3937 [1720]: Olpiny, k. 3 [1718]; Hissoka, 8. 63 [1708] S Alta beine Rajbrow, ut 35 [1743] * AGAD, Archiwum Raskie, CLXIV/126 [1732]; por. ASD, 1, s. 198 [1723] is. 324 (1725).Z zagadnien obyezajowosel veksusine} chlopow w Polsce XVI-XVIIT wieku 53 Kwestia poziomu dozwolone} swobody seksualnej kobiet zameznych jest bardzie} dovona, Z.jedne} strony, spotykaly sig one ze wzmozong kontrola.w tym wzgledzie inic mogly korzystaéz Zadnej wlasciwie-taryfy ulgowe}, chyba Ze udalo sig im udo- wodnié, Ze zostaly zgwatcone. Z drugie} jednak strony, nie brak przekazow, Ze jakas. zee chtopskich matzenstw w ogdlc dosé swebodnie podchodzila do kovestii cudzo- 26stwa. Trudno jest tu mowié o ,.przevytkach malzesistw grapowych”, jak cheial Bohdan Baranowsk?, ale dose lieme byly przypadki par chlopskich wzajemnie pemisyw- nych w stopniu jaskrawo Kocacym sie z dwudziestowieeznym wyobmieniem trady- cyjnej redziny wlosciahskiej, pozostajyce] w kregu oddziatywania kultury chrzesci- Jjaliskiej, Na przy¥lad Franciszek Solox.z,Olpin nie tylko pozwalal swoj¢j Zonie utrzy- miywaé stosunki z parobkami pracujacymi w jego gospodarstwig, lecz,,,Smigje sig jeszeze z tego i potuchy [im] dodaje, ktorzy na swoich stuzbach maja co jesc ico pit, a oni sie tem nie konte[n]tuja, tylko sig schadzajg tam sig umywac, tain sig prze- wdziaé i tam niespome godziny opuszezaja na tych s[w]ywolach, a to maz wszytko widzia tem signi brzydzi”, W Kasinie w polowie XVIII wicku Katarzyna Krost- kowa, mieszkajac przez kilka lat bezpotomnie ze swym mezem Marcinem ile, Ze maz jej chorowity byt”, zdecydowala sie zaj&¢ w cigze z sasiadem Toskiem Szpyrka, co sig zresztq adbyto za wiedzq i zgoda Zony tego ostatniego™. Przypadki tego typu modna mnozyé, ukazuja one zseszta sytuacje skrajne ina tyle drastyezue, de spowo- dowaly kontrakeje ktéregos z organéw sprawiedliwosei. Wartose ich polega na tym, 2e obrazuja, jak szerokie byty granice tolerancji spolecznosci wiejskiej dla cudzo- iostwa — spowodowanego czy to Zwyezajna rozwiazioscia, czy tez usprawiedliwio- nego ,.wy2sza koniecznoseiq” posiadania potomstwa. Wzglednie wysoka czgsto- tliwosé wystepowania takich sytuacji w srodewisku chlopéw malopolskich w XVI- —XVIIH wicku wskazuje nie tylko na poszezegdlne, spersonalizowane przypadki po- razck w zaszczepianiu széstego przykazania bozego, lecz takze znamionyje stopieri jego ogélnego przyswojenia przez kuluue etyczna wsi. Chiopskie rozumienie zwiazku maizetiskiego réznito sig, byé moze w doS aacz- nym nawet stopniu, od wzorca proponowanego przez duszpasterstwo. Kwestia zakresu dopuszczalne] swobody scksuanej matzonkow nie byla tu nawet najwaz- niejszym problemem. Zwiazek sakramentalny wedlug nauczania katolickiego byt nierozerwalny, Kultura tadycyjna nic byla w tym wzgledzie tak dogmatyezna. Co prawda nic bylo na wsi polskie) obyczaju zawierania ,makéciistw na probe", tak jak w katolickiej Irlandii, lecz rozstania niedobranych par malzenskich byly przez opi- nig chlopska prayjmowane z pewnym zrozumieniem, Niepokoilo to natomiast szla- checkich Jub duchownych nadzoreéw débr. W 1620 roku rzadca w kluczu lackim: Jan Gogolifiski skierowat przed sqd majemosei sprawe mlynarza Marcina Wrobla ijego Zony Malgorzaty, ktérzy rozstali sig z soba, Siedztwo wykazalo. Ze tego 3B, Baranowski, Sprawy obpezajowe.... 8.91. ® Olpiny, &, 22 [ok. 1770): por. te Wlanowshi, ar 7139 [1685] i ASD. £.6, k. 126-126v [1733] Ulanowski, ar 3714 [1759] por. tei tamde, nr 3929 [1702].54 Tomasz Wisticz Zaden nie wie, dla jakiej przyezyny, jednak ludzie powiedaja, ze dla wolnej woli zobu stron”, co jak widac bylo dia chtopéw wystarczajacym wytlumaczeniem*, Wyroki w takich sprawach zawsze byly jednakowe — nakaz mieszkania z soba pod kara grzywien i plag. Zwigkszajacy si¢ nacisk zewnetrene] kontroll prawne} nad zyciem chlopow pewedowat, Ze starali sie ont czasem legalizowae swoje roz- wody, probujac uzyskaé koscielne uniewaznienie malzenstwa™, Najprostszym i przypuszezainie najczesiszym sposobem rozwigwania tej kwestit bylajednak uciecz- ka ze wsi i rozpoczecia zycia na nowo w inne] okolicy®. Przed wladzami kodoielnymi i éwieckimi stawala koniecanosé restrykcyjnej obrony matzenstwa w jego potrydenckim ksztaicie, Ciekawym symptomem tej kampanii byly bardzo powazne procesy sadowe przeciwko towarzyskiej rozrywee stowne) ‘uprawiancj w karezmach przy trunku polegaigegj na Zartebliwyrn ,,frymarezeniu” gouami, W Krowodrzy w 1699 roku Marcin Muttanik i Jan Koczezek, kiérzy , pray posiedzeniu i wesotosci” kupezyli swymi Zonami ,Jubo to zartem, ktérego kupna Kogcidt éwicty katolicki i wierni w kosciele Bozym gromadzeni nienawidza, jako obrzadkom koscielnym przeciwne”, skazani zostali na grzywny ipo trzy dni wig- zienia™. Bardziej fantazyjng kare wymierzyt za to samo przewinienie sad czukiew- ski Jakimowi i Hryniowi Pasternaczkowi, ktorzy przez cztery niedzielne msze mieli na zmiane siedzieé w kunie lub Iezeé pod progiem cerkwi, tak ,,ze bgda ludzie przez. nich do cerkwie iz cerkwie chodzié™*. Natym tle wydaje sie zastanawiajgce, dlaczego w ustawach wiejskich poswie- cano kwestii przeciwdzialania cudzotéstwu tak mato miejsca w stosunku do zwal- czania nierzadu migdzy osobami woinymi. Wiasciwie jedynie w ustawie dla pod- poznaiiskich wsi Zegrze i Rataje z 1733 roku kwestia ta jest omowiona szczegdto- wici, a nic ogranicza si¢ wylacznie do ogélnego nakazu karania cudzolostwa®. Byé moze w wickszym stopniu, nié przy fornicatio, spuszczano sig na role Ko- Sciola w walce z tym grzechem. W przeciwienstwie do nieslubnych ciaz, dostrze- galnych gotym okiem, adulteria wychodzity zapewne na jaw giawnie podezas spowiedzi. Byé mode karanie nierzadu osdb wolnych bylo dla chtopow ozymé mutiej cezywistym niz walka z cudzoléstwem i nie miescifo sie w zwyczajowym kodeksic karnym wsi. Dlatego tez nalezato umiescié je w prawie pisanym. © Kiuez lacki, ne 444 [1620]; z0b, tex: Ulanowski, nr 3944 [2721] ine 4723 [1750], Altes jacow. ski, nv 356 [1778] “Np. Acta iudicti scabinalis et advocatialis Nowe Regiac Villae (7689-1790), AP w Krakesvie, Gm. B.IV-4, szésta sktadka, s. 28-29 [1736]; ASD, t. 6, k. 104 [1755}; Hrabstwe tarnowskie, ne 52 [1756], Zob. np. Acta criminalia Biecza 1547-1748, AP w Kzakowie, Dep. rkps 6, s. 259 [1663]; A. Koinoniccki, Chronografia albo Dziejopts Zywiecki, wyd. 8. Grodziski, J. Dwornicka, Zywiee 1987 (cyt. dale: Kemoniecki), s. 370 [1712]: por. Olpiny, k. 3. “ Kstega sadowa Krowodrzy 1677-1717, AP w Krakowie, Gm. P. VI-3, s, 54 [1699], * Caukiew, s. 107-108 (1624). © Ondvaacja we wsiach miaste Pornsnita Zoran i Ratajach 2 1733 rw: Polskie ustavee wieiskie SAV wy. S. Kuntzoba, A. Matikowski, Archiwam Komisji Prawniezg).t. 11, Krakow 1938, ar 27, s. 268,Z zagadnieh obycrajowosei seksualne| clopow w Polsee XVI-XVEIL wieku 55 Proces moralizowania etyki seksualnej wsi trwal co najmniej od poczatku XVII wieku. Zasadnicza role odgrywalo w nim nauczanie religijne, nauka o grzechu, zba- wieniui karze. Edukacja zaczela przynosi¢ owoce stopniowo ksziattujae chiopska, Swiadomost na wzér postulowanego wzorea. Wydany w 1754 roku zbiorek pt. Kra- kowiak w swajej postaci, cayli spiewki wiejskie krakowskie zanotawat taka przy- Spicwke: Oj, parobecku gladii, nic chodé do mezatki, bedzies gozat w pickle po same fopatki®. Jest to zapewne odbicie nauki 0 szezegélnych karach posmiertnych za cudzato- stwo, przewrotnie uzyte jako zacheta do zainteresowania sig pannami. Rowniez indywiduaine swiadectwa wskazuja, Ze kultura chlopska zaczela przyj- mowaé generalne rysy proponowancgo systemu etyki seksnalnej. Na przyklad w 1760 roku karczmarka z Krowodrzy Malgorzata Sporkowa oskarzona 0 cudzo- Jéstwo z Janem Magosinskim, skrzypkiem z tejze karczmy, prayznak ij go i wtedy de grzechu przymawiata. Przed sqdem wyznala, iz wie, ze Zie czynila, a to wszystko z pijaistwa®, Wplyw nauczania koscielnego na tematy obyczajowe zaznaczyt sig take wwizjach samozwahczych prorokéw, W 1718 roku na Zywiecezyénie dziewoe od krow, niejakiej stare] Kiarze Szafrance, ukazal sig najpierw tajemniczy wedrowiec, anastepnie méwigcy wilk, ktéry wezwat do poprawy obyczajaw, co oezywiscie Sznfiunka zaczele glosi¢ swym wspolezesnym, bolejge nad ich morainym upadkien®. Podobny proces stopniowej, Jecz przyspieszonej moralizacji miat miejsce w przy- padku tego, co péznicj nazwano zboczeniami popedu piciowego. W omawianym okresic byly one weiaz jeszeze wraz z innymi grzechami ciaka wrzucane do jedne- go worka pod nazwa nieczystosé. Jak tlumaczyt to ksiqdz Benedykt Chmiclowski wswym konspekcie niedzielnej nauki katechizmu dla prostych parafian: ,,C&z to jest nieczystose, Jest to sktonnosé czteka do cielesnych grzechéw. A tych erze- chéw jest wiele: | cudzoldstwo [tj. adulterium}, 2. grzech 2 wolna osoba {tj yor- nicatio], kazirodztwo, swigtokradztwo [chodzi o stosunek seksualny z osoba du- chownal, bestjalski grzech, sodomski grzech (tj. ,meszezyzna zmeszczyzna, albo bialogtowa z bialoglowa” — jak dalej tlumaczy], grzech z samym soba {ten ostatn? w rekopisic jest przckreslony}, ionych nie powiadam, bo wstyd wymdiwid j boje sig zgorszy@”™, Niemnig} jeduak kultura prawna izdrowy rozsadck ksztaltowaly zog- by normy seksualne} poprzez szczegéinie surowe karanie wystepkéw cielesnych »przeciw naturze”. Na przykdad, w przypadku zoofilii, prawo magdeburskic, stoso- © Znany tthe z odpisu, zob. C. Hemas, W kglinawym.... t. 2,8. 79 Utanoweki, nr 4393 [1760]: por ted ur 4155 [1726] | ASD, t 1,8. 56 [1724] © Romamecki, s. 508 [1718]56 Tomasz Wislicx wane w polskich miastach, przewidywato spalenic przestepey na stosie raze z obicktem przestepstwa, ezyli zwierzgciem. Jednak w Srodowisku wiejskim sodomia nie spotykala sie poczatkowo z tak gwaitowng reakcja, Co prawda najstarszy znany proces o stosunek ze zwierze- ciem przed sadem wicjskim mial miejsce w Popowie kolo Krzepic w roku 1613, Jeoz z wieln powod6w jest to praypadek szezegalny. Oskaréenic Jana Misiaczka o nierzad z jatowica rozplyneto sig bowiem w znacznie uwainigj traktowanych kwestiach pogrézek pod adresem ksigdza proboszeza krzepickiego, stato sie chyba zatem tyiko pretekstem rozprawy. Werdykt sadu — wypedzenie Misiaczka ze wsi —bylo kompromisem pomiedzy ksiedzem a gromada, ktéra udzielita Misiaczkowi swego porgczenia. Kolejnym przypadkiem sadzenia sodomii na wsi byla chyba dopiero enigmatycz- na sprawa z7oku 1677, kiedy sad kasifiski skazat Grzegorza Kozuba, oskarzonego od gromady ,,o pewna roboike smieszng a smierdzaca” na dwa ziote erzywny i 30 plag”. W latach trzydziestych XVII wieku zaczely sie pojawiaé liczne przypadki sqdzenia chlopow, oskarzonych osodomic, przez miejskie sady kryminalne, a cza- sem takée praez lawy wiejskie®, Wyroki w takich sprawach byly bardzo surowe — przewaunie reeezywiscie orzekano kary przewidziane za ten czyn przez prawo mag- deburskic. Jednak nierzadko wlasciciel wsi w drodze laski naktaniat sad do zlagodze- nia wyroku -—zamiany na dotkliwe kary fizyezne, liezone w sctkach baidw. Samo pojawienie si¢ tak licznych spraw 0 sodomig wskazuje, Ze w Swiadomo- Sci chiopow musial dokonaé sig wowezas jakis przelom i zoofilia zostala uznana za postepek godny zartiwego potgpienia, wart scigania, doniesienia do dwonu, i swiad- ezenia w sadzie. Zeznania Swiadk6w w takich sprawach (na. og6l sasiadow hub domownikéw askarZonege) peine sq oburzenia dla tak strasznego wystepku. Na~ tomiast podsadni ujawniaja swa szokujaca indyferencje w tym wzgledzie. Jan Weiesto spod Miechowa ,,bedac pytany od mistrza [tj. kata], dlaczegos to z kobyta uezyniel, odpowiedzial, Ze miat wole zewaicié Strozowa, kt6ra mu odpowiedziata: masz Zone, id? do diabla, daj mii pokdj, wyszedszy z domu jego Strézowa, kobyle w swoje} zapalonej ubie¢nosei wprowedziwszy do izby, popeiniel z nig bestialita- ® Pewinnescl chrzesciaiiskie bo sume, lub sama irese nauki chroesciferishigj albo keviti ka techizm dla prastych tudzi, BM rkps 7079, k. 19, 24v. * Liber acta vitlae nostrae Hereditariae Popo, w: Kopiarz Kraepicki (ve, XW), Archivaun Archidiecerjalne w Czgstochowie, ber sygn., s 26-29 {1613}. ” Ulanowski, nr 3410 [1677]. ” Liber mateficonam Miechowa 1571-1747, B3, ckps 86 (cyt. dale}, Miechdw), k, 93-95 [1735], AP w Krakowie, Dep. rkps 327, plik IU, 18-20 [1735]; dhta do awe] Gory, BS, rkps 122, k. 12-18 [1730] ik. 16-17 [1756]: Ksigga gruniowa Wysokie) 1632-1791, 1. 166, op. 1, 1. 1373, k. 49-49v [1 956}; Acts nigra maleficorum Wisniciaa ab anno Domini 1665 [de 1785}, AP w Krakowie, IT 2059 (eyt, dalej: #7fuiez), s, 199-213 {1784}, A, Komoniecki piszae o spaieniu za sodomig z klaczy Stanislawa Urbesa z Pietzykowis dodaje ,O klOrym wystgpku jeszeze w Zyweu nie stychano”, Komoniecki, 5, 44811714]; por, Akta spraw dloozyficdw mi wi] Materialy do deiejdwzbdjnictwa xSralskiego 2 lat 1589-1782, wyd. S. Szczatka, Lublin ods 1952, ne 161.Z zagednieh obyczajowosei seksualne| chlopaw w Polsce XVI-XVIEH wicku 57 tem”™. Mozna vezywiscic podejrzewaé, ze Jan Weiesto mégt byé — uzywajac alistorycanego okreslenia — zboczefcem, ze nalezal do obecnego w kazdej opoce waskiego marginesu ludzi po prostu chorych, ktérych w potowie XVII wieku za- czeto w Polsce z jakichs powad6w kara¢ za odmiennosé. Istnicjc jednak inne wyUumaczenie, chyba blizsze prawdy. Jan Weiesto mogt pas¢ ofiara przemian spofecznych zwanych procesem cywilizowania, ktére na najbardziej elementar- nym poziomie polegaty na zmuszeniu czlowieka do kontroli swego ciala i zacho- watt biologicznych. Proces ten pracbiegat pod naciskicm clit spolecznych iz wyko- rzystaniem rozmaitych struktur wiadzy. W Polsce, wobec stabosci instytucji paa- stwowych, zasadniczym nognikiem idei cywilizowania ludu by! Kosciét. Okolo polowy XVIII wieku udato si¢ zapewne duszpasterzom przekonad wiekszosé chto- pow, ze sodomia to straszny i ,obmierzly Bogu’” uczynek. Weiesto nalezat jednak do tych nieprzckonanych, tkwiacych weiaz w starej, ,rozpasanej” kulturze, w kto- rej 200filia byta byé moze obicktem Zartéw, osmieszenia i wstydu, ale na pewno nie histerycznego potepienia, powodem kary stosu i ogni piekielnych po smierci, Zderzenie radycyjnego, rubasznego stosunku do sodomii z nowozytnym podej- Sciem serio ukazuje historia z Wierzchomki w kresie muszyiiskim z roku 1762. Soltys Seman Barna oral pewnego dnia u Stanistawa Lomparta. Prayszedt do nie- go Jerzy Tymuryk, pozdrowit go i spytal ,jezeli ma [na wtasnos¢] klacz te [ktérg, oral] i jezeli by ja do bronienia nig najal. Wymdwil sig, ze ma klacz fe, ale ja nie najmie, bo on klaez ma za Zong”. Ta Zartobliwa riposta stala sig przyezyng zainte- resowania sadu kreskicgo, Siedztwa i pracstuchaii w sprawie domniemanej sodo- mii Semana Bary”. Duzo manic) wiadomo na temat stosunku chiopéw do homoseksualizmu. Bardzo nieliczne przekazy na ten temat unicmoziiwiaja uogdlnicnia. Przypatramy sig jed- nak dwom lepiej udekumentowanym przypadkom. Andrzej Komoniecki pod rokiem 1715 zanotowat kryminalng aferg, ktora roze~ grata sie w Oszczadnicy w Beskidzie Zywieckim. Wojttej wsi Michat Kucharozyk »komomice swoje jeszcze brzemienng okrumie zabit z tej okazyjej, Ze on byt sty- renf!] albo mieszaniec, to jest meskie { bialogtowskie mial przyrodzenie w sobie, wigce] na bialogiowskie Sciagajac. A ten, cho¢é zone mial, z nig nie przestawal, tylko sobie pachotka chowal, z ktérym osobno legal i w nim sig kochat, a ten pacho- tek nad wola jego ozenil sig i zostala z nim praegna[n]s. On zawiszczac jej tego, wywiddl Zong jego ku owcom i tam okrutnie z owezarzem zabit”®, Pomimo cate} drastyeznosei tego przypadku nalezy zauwaiyé, 2 ow Michal Kucharezyk, dopoki nie dopuscit sie morderstwa, jako$ uktadal sobie ‘i: znalazt kochanka, zapewnit sobie neutralnos¢ otoczenia, a nawet pelnii funkeje wajta! Beskidcy chtopi musieli wykazywaé duza tolerancje dla odmiennosci seksualnej, trudno bowiem uwierzyé, * Miechéw, k. 94 [1735]. *5 Kres muszyiski, t. 2, 8. 64-65 [1762]. ™ Komoniecki, s. 457 [1715]58 Tomasi, Wisticz by udawato sig Kucharezykowi tak skuteoznie ukrywad swe preferencje przed sasiadami, Zyjac w male}, zamknietej spoieeznosei. Drug: przypadek jest ponad sto lat wezesnigjszy. W 1608 roku niejaka Lewko- waz Tyszowcow na Zamojszczyznie trzy razy myla ziclem parobka Stanislawa Skrzypezyka ..a to dla tego, aby go przerzcezony pan [Mikolaj] Turkowiecki, pan jego, mitowal, ktéry to przerzeczony wyrostck Stanislaw Skrzypezyk dal te} babie za to groszy trzy”. Tenze imé pan Turkowiecki przekonany byt, Ze przez tej baby czary 2 Zona swa mieszkaé nie moze jz matka swe} Zony”. Ztapal zatem Lewko- wa, zawidzi do swego dworn { ,,tamze przez sposaby pewne postraszywszy ja (gdyz zrazu nic nie cheiaia dobrowolnie wyznac)” wymégt na nie] obietnice, naprawi, co uczynila, a on bedzie ze swa Zona mies7kaé w zgodzie zamtast nganiag sig za Skrzypezykiem”. Zwigzek ten byl — jak widaé — tradny, ale przez obie strony w jakis sposob doceniany i poduzymywany. Charakterystyezne jest, Ze je- dyna osoba, kt6ra z te] okazji zainteresowai sig wymiar sprawiedliwoégci byta owa Lewkowa, ktérg obwiniono o czarowanie. W przypadku homoseksualizmu nie daje si¢na wsi zauwazyé jakiegos wyraz- nego oltesu wzrostu przesiadowati. Bylo to spowodowane albo rzeczywistym nie- wystgpowaniem jego wéréd chtopéw (w co jednak trudno wwierzyé), albo ignoro- waniem tego wystepku przez spolecznosé wiejska. Ignorancji tej nie da sie wythu- maczyé inaczej, niz rozlozeniem akcentow w nauczaniu moralnym, phynacym zanibony, Podnoszenie pozionn: etycznego chtopskich paratian miato swoje prio- rytety —- skupiac sig musialo przede wszystkim na grzechach najpowszechniej- szych. Dlatego najwiekszy nacisk kladziono na kwesti¢ cudzotostwa, dalcj nierza- du (choé w tym wypadku duszpasterstwo napotykato bardzo siiny opér tradyeyj- nych struktur doboru seksualnego, nic w zamian.nie proponujac). W dalszej kolejnosci uswiadomiono wiermym ciezar ,.grzechu bestialskiego”, charakterystyeznego dla Srodowisk pasterskich i rolniczych, prawdopodobnie dosé rozpowszechnionego™. Homoseksualizm, ktéry dotyezy nie wigcej niz 4% populacji”, spasé musial zatem na dalsza pozyoje w hierarchij celéw duszpasterskich. Walka 2 grzechem Onana przed kofivem XVII wieku na wsi polskie) nawet sie chyba nie rezpoczela”. ” AP Lublin, Xsiggi Grodzkie Grabowieckie Refacjy, 77, s. 415-416 [1608]. * Zob. np. J. Liiequist, Peasancs against Nature: Crossing the Boundaries between Man and Ani- mall irc 17th and i8th—Conuery Sweden, Journal of the History of Sexuality”, vol. 1, no 3, 1991, p. 393-423, por, ted: A. Soman, Pathologie historique’ te moignage des proces de bestialité aux XPEOXVIP siecies, w: Actes de 107 Congres national dex Socidids seuantes, Paris 1984, 1,8, 159. ™K. imielinski, Seksiairia, Warszawa 1990, ¢, 2, s. 255, ™ Jak uwaia Z. Kuchowioz, wéréd ludzi prostych panowaly jeszcze Sredniowieczne zasady sw tym wauledzic, Nacisk rcfigii preynosit efekty ograniezone i powulne, zab. Z, Kachowiex, Cala wiek... 8.328, Newet we Frangji, gdzie do walki z mastarbacja zabrala sig policja obyezajowa, oby- czaje wicjskie pod ym wegiaitem byty bande Tiberalne. Aresztowani za ten wystepek w Paryzu w latach traydziestych XVIE w. chtopcy 2 prowinoji w ogéle nie wiedzielt, o co chodzi strézom pormadku, zob. M. Rey, Du pécké au désordre: police et sodonie a Paris au XVUF sivele, Revue, (histoire modeme et contemporaine”, t. 29, 1982, nr 1, s. £19Z zagadnici obyczajowosei seksuaine) chlopdw w Poisve XVI-XViL wieks 59 Na koniec nalezy dodaé pare stow a tym, jak wygladalo zycie seksualne (w Scistym sensie) w Srodowisku chlopdw polskich w XVI-XVII wieku. Ustalenia tego typu sq bardzo skomplikowane i niepewne nawet dla kregdw aktywnie poshign- jacych sig pismem — jak pokazuja opracowania Z. Kuchowicza, koncentrujace sig na warstwie szlacheckiej, a przede wszystkimn magnateni. Historyk ten starat sig jed- nak obja¢ swoimi badaniami takze warstwy nizsze i, pomimo probleméw metodolo- gicznych, doszedt do wielu wartosciowych wnioskow. Zasadniczo potwierdzi? on panujaca opinie, e chlopi uprawiali seks byle jak, byle gdvie iz byle kim (czyli zwykle zwlasna Zona)", Osad taki jest do pewnego stopnia uzasadniony, jezeli jako skale pordwnaweza przyjmie sie wezesny literacki (przede wszystkim zachodnioewrope)- ski) wzorzec erotyki ksztaltowany zwykle w Srodowisku dworskim. Wiejska pigk- noéé byta.,,byle kim” w pordwnaniu 2 zalotna dworka, zaé komora w kurej chacie nie mogla rownaé sez wylogonym tureckimi dywanami alkicrzent. Tak sie jednak sklada, Ze erotyka w jej kontekécie kulturowym zawsze lgczy sig z szeroko pojeta. estetyka, Regina Kucianka z Zukowic moglaby wydawaé sig nam zupelnic nicatrak- cyjna, ale dla kowala Jana Potepy i calego sadu hrabstwa tammowskieyo byla ,urodzi- wa, manierna w dyskursic, mloda, biesiadliwa, to jest rada tancujaca. Z tych tedy kwalitec predko ku sobie sera meskie zacheca”®. Jak widaé z tego opisu, katego- vie atrakcyjnosci seksualnej na wsimatopolskiej w XVIII wieku nie roznily sig weale od tych stosowanych wéwezas na krélewskim dworze. ani tex od obeenych. Od- mienne bylo jedynie wartosciowanie cech w ich obrebie. Liczne przekazy Swiadeza o niezwykte} bruialnosci zachowan seksualaych w Srodowisku chlopskim, zauwazanej nawet przez przedstawicieli owezesngj szlach- ty, ktorej nie mozna bylo wszak przypisaé przyrodzonej lagodnosci. Wactaw Po- tocki pisal, ze ,.chtopi kijem Zony, przy milosci, iupia’*’. Mtynarz Wojciech Sroka ze wsi Leka pod Nowym Saczem thimaczy! sig, ze zabil zone zupelnie przypadkiem, ato ,,takim sposobem, [ze] lezac ze mng na lozku, nic chciala mi by¢ powolng do muatzenskiej powinnosci, ja sig rozgniewat, uderzylem ja w piersi piescia i zaraz zemdlala, ja tego nie postrzegt, zarazem sig uktadt, dawszy zamystowi pokdj, usna- fem byt potym’™. Zaloty Tomasza Smiatkowicza, krakowskiego rzeznika, skon- cayly sig jedynie cigzkimni urazami wiejskiej dziewezyny:.,,igratem z nig tak, Zem ja tylko wyszezypal, nachynelaf'] sig byla wprawdzie, bom ja byt rzucil na tozko i dlatego baby ja potym smarowaly, date na smarowidla zlotych piee™. Stacjo- nujacy pod Krakowem w 1742 roku zolnicrz mial sie jakoby pyzaé swojej kochanki: .kochasz mnie Zosiu,, ona miala powiedzicé kocham, miat je} kilka razy daé w gede mdwiac: za co mnie ty kochasz, albo ja tw6j maz?’™*, “'Z., Kuchowiez, Celowiek..., s 280-281; idem, Milase..., 8 439. ® Hrabsnwo ranowskie, ar $2 {¥756). ® W, Potncki, Ogre... f, * Acta consularia Nowego Sycza 1652-1684, AP w Krakowic, AD 116,s. 70 (1657), © Prothocolon causarum criminalium 1673-1690, AP w Krakowie, Akta Miasta Krakowa 867, 5.311 [1689]. ™ Ksigga inkwisyejim. Kleparca 1730-1762, AP w Krakowie, KL 68, s. 172 [1742].60 Tomasz Wislicz Agresywnodé, grubiatistwo i rabasznosé wiejskich zalotow praybieraly, co praw- da, czasem formy patologiczne, takie jak powyzej, jednak— jak shusznie zauwazy? Z. Kuchowicz — na ogdt scisle trzymaty sig pewnych zasad kulturowych. Co prawda nonny te byty szokujace zaréwno dla éwezesnych clit, jak i dla wspdlcze- snego obserwatora, wynikaly bowiem z imnej koncepeji zycia plciowego— pozba- wionej hipokryzji, zbednego wstydu i wartosciowania czynnosci biclogicznych w kategoriach moralnych*. Repertuar spolecznie aprobowanych sposobdw zalotow obejmowat poklepy- wanie, podszezypywanie, gwattowne usciski, pociaganie obiektu uczué na posta- nie, przowracanie sic na sianie itp“. Katarzyna Zagasiowna z Filipowic ktéregos wicezora wracala z Pawlem Kieezkiem z karczmy i zgrzeszyli z soba na polu. Wedle jej stow: na ten uczynek miedzy nierni Zadnej zmowy nie bylo, tylko Ze mnie wywrécil i po tym uezynku rozeszli sie kazde do swojej chatupy’. Duza role odgrywaly takze émiate deklaracje slowne. Do Malgorzaty Wiszki przyszedt w miesopusty szynkarz z Jasionki Kazimierz Lech: ,pylatam si¢ go, po co przy- szedl, on odpowiedzial: przyszediem sie was zapyiaé, ezyscie wy mnie oddali dug ezy nie. Jam mu odpowiedziata: wszakzem ci juz ding zaplacita. On siadt na lawie, i zaczat mie namawiaé, abym mu sig wZyé pozwolila. Z poozatku pozbywaiam {sie] go. a potym zezwolilam”™. Sebastian Miaszezyk zalecat si¢ do swoje] s7wa- gierki méwiac: mam dawno apetit na cig, nie ujdziesz mi tego, musisz mi bydz. powolnq”, w konicu zaraz po sw. Stanistawie, ,,idac spac do stodoly, poszarpnalem jaza brzuch; ona mi rzekla, Ze preyjde ja tu zaraz do ciebie”, Rzeczywiscie przy- sala, choé, jak twierdzila, tylko po lo, by ,,z nim pozartowae”, jednak .zgrzeszyli- smy z soba". Podkresli¢ nalezy, #e inicfatywa w bezposrednich i rubasznych zalotach wiej- skich nie nalezala wylacznic do mezezyzn, Kobiety byly na tym polu rownie ak- tywne, coz punktu widzenia owezesnych elit spotecanych bylo w dwojnasdb ude- rzajace”. Za przyktad niech postuzy opis umizgow Marcinowej Zomowej pod ad~ resem Jana Klimka z Lipnicy Gérne}: nie miat on ,,zadnego pokoju przed nia; w karezmie.choé jej uchodzit, to wszytko za niem chodzila i podsiadata go, bo wyszedszy z tanica to mu spiewala rézne a niepotrzebne piegni do zgorszenia dru- giem”. W koficu wracajge z jormarku, Zohnina zacingnala Klimka w kreaki i ,cze- go sama pragnela, tom zrobil”™. *'Z, Kuchowiuz, Mite 352-387, ®Zob_ np. Keigga inkwizyyji m. Kleparza 1730-1762, AP w Krakowie, KL 68, 8, 155-158 [1740] Ksiega miasta Nowe) Géry [1674-1652), AP w Krakowie, (T 229b, s. 34 [1680] 9 Ksiega miasia Nowe} Géry [1742-1798], AP w Krakowie, 1T 229h, s. 16 {1751}, ® Panistwo igckie, s. 139--140 [1793]: por. Kres muszyrishi.t. 2, s. 207 [1765]. * Wisnier, 8, 44-45 [1692]. ®Z, Kuchowiez, Milost..., s. 360-363, ° Lipniea Gérna, s. 65-66 (1751): por, Paristwo lqckie, s, 142 [1793}.Z zaganien obyczajowosei scksualagj chlopéw w Polsce XVI-XVIII wicku 61 Najmniej informacji mozna zebraé na temat samego przebiegu aktu seksualne- go. Z duzq doza prawdopodobienstwa mozna domniemywaé, ze wiekszos¢ sto- sunkow odbywano w tzw. pozyeji misjonarskicj, t). na Iezqco, twarzami do siebie, przy czym kobieta lezata na plecach. Nie tylko jest to najpopularniejsza pozycja seksualna w kulturze europejskiej w ogdle, lecz takze wielokrotnie potwierdzona w wykorzystanych Zrodtach, np. w zeznaniach $wiadkow cudzoléstw™. Nie znaczy to wszakze, Ze byta jedyna znang i jedyna uwazana za ..naturalna”, jak nakazywaly XIX-wieczne zasady pruderii, pokutujace gdzieniegdzie po dzis dzich, a powszech- nie przenoszone na ,,dawne, dobre czasy” szlacheckiej Rzeczpospolitej. Z. Kucho- wicz udowodnit, Ze szeroki wachlarz pozyeji seksualnych stosowaia magnateria, by- wala w $wiecie szlachta, clity intelektualne, a takze kiienci i pracownice doméw publicznych®, Nalezy dodaé, Ze juz wyrywkowa kwerenda w materiale 4rodlowym dotyezacym wsi wykazala stosowanie w srodowisku chlopskim pozycji stojacych’®. Modna sadzié, ze dalsze badania potwierdzg zuajomoée innych pozycji, zwhaszeza — jak domniemywal Kuchowicz — tych, opartych na naSladowaniu zachowan seksu- alnych zwierzat. Nie sadze jednak, zeby udato sie skonstruowac jakis katalog wiej- skiej ars amandi. Nasi bohaterowie méwili bowiem proza, nie wiedzac o tym; nie zawracali sobie glowy szufladkowaniem, nazywaniem i opisywaniem utozen ciala podezas tak naturalnego aktu, Pozycj¢ klasyezng preferowali natomiast ze wzgle- dow kulturowych, nie zaé dlatego, Ze inne uwatali za ..grzeszne”. Uwaza signa ogét, Ze stosunki seksualne w érodowiskach plebejskich byty agre- sywne, brutalne i grubianskie”, Rzeczywistos¢ byla jednak bardziej ztoz form zywiotowych, egoistycznych, daje sig zauwazyé co najmniej delikatnos¢ i czutos¢ wobec partnera. Jako typowy clement stosunku scksualnego wymienia sie pocatunki, gtaskanie i rézne inne pieszezoty™. Daje sie takze zauwa- dyé zainteresowanie nagoscia, cielesna atrakcyjnoscia partnera nie tylko w wy- miarze praktycznym dla wspélzycia plciowego”. Mozna réwniez domniemywaé, ze waima role pelnit kontakt werbalny migdzy kochankami. Sprawnosci chtop6w w poslugiwaniu sig metaforyka seksualng dowodza zachowane erotyki lndowe. O swobodzie wypowiedzi na takie tematy i, szerzej, o istnieniu wlasciwego dla nich igzyka Swiadeza zeznania dziewezyny 2 Zukowic pod Tamowem, ktOra starajac sig udowodnié niejakiemu Sobczykowi ojcostwo swego dziecka, poproszona przez sad, by opisala , jaki instrument do takiego uezynku ma Sobczyk? Ta zeznala, ¢ maly, cienki jak palec serdeczny uszezuple) reki, 26lty, w ezepeu nic lysy, wlosy gniade”™, » Por. Z. Kuchowicz, Cztowiek... 8. 294, * Tame, s. 294-295. % Kres muszpishi, t, L, 8. 63 [1756]; Wisnice, s. 207 [1784] * Por. Z. Kuchowiez, Czfowiek.., s. 293. * ASD, 1.5. 425 [1732], 8. $10 [1733]; Ksiega inkwizvey! m. Kleparza 1762-1794, AP w Kra- kowie, KL 69, s. 192 [1765]. © Zob. ASD, t 7, 370 [1757] + Hrabstwo tarnowskie, nr $9 {1756).62 Tomasz, Wislicz Sposréd innych technik seksualnych znany i czgsto stosowany byt eaisus inter- ruptus, zapewne przede wszystkim jako swego rodzaju srodek antykoncepcyj- ny’! Nie brak tez dowodow na populamos¢ praktyk oralno-genitalnych; mowi sigo nich czesto w literaturze ludowsj, rzadzie} w zeznaniach sadowych"®, Wamnian- kina ten temat maja zwykle ton rubaszno—pobladliwy, co kontrastuje z poznicjszym przypisaniem ,.milosci francuskiej” charakteru jakiejs szezegdInie wyuzdanej per- wersji. Jesli chodzi o seks analny informacje sq niezwykle skape. Charakterystycane jest pomawianie o te praktyke pewnych grup w celu ich zdyskredywowania, np. Zy- déw lub kleru ruskiego. Dowodzi to oozywiscie negatywnego jej wartosciowania. Z drugiej jednak strony — jak stusznie zauwadyl Z. Kuchowiez — Swiadezy to rownoczeSnie 6 orientacji w tej tematyce i ogéInie — 0 znajomosci tej praktyki"®. Jeali zatem mozna pokusié sig o scharakteryzowanie obyezajowosci scksualnej chlopéw w Polsce X VIEXVLL wicku, to nalezy podkreslié, ze by! to okres daleko idgeych przemian, ktore mozna nazwaé procesem moralizowania clyki scksualne} wsi, Zesadniczg rolg odgrywato w nim nauezanic religijne, nauka o grzechu, zbawie- niu i karze. Edukacja ta stopniowo ksztaftowata chlopskg Swiadomose, a w zrédlach zdrugiej polowy XVIII wieku widaé juz, Ze doszto do glebokich przemian obyeza- jowoSci seksuainej na wsi. Jednym 2 symptoméw tej ewolucji byt spadek przyzwo- lenia dia przedslubnej aktywnosci seksualne}, przy ezym zwracano uwage prrede wezystkim na faczgce sig z nig .publiczne zgorszenie” — nieslubne potomstwo, plotki o swobodnym prowadzeniu sig itp. W przypadku norm etycznych dotyczacych zwigzkow matzeiskich tradycyiny system wartosci nie odbiegat az tak wyraznie od wzorca proponowanego przez duszpasterstwo. Aprobowane w chiopskie] moralnosci rozejscic sie nicdobranego matzenstwa, aczkolwick surowo zwalezane przez wiadze Swiecka i duchowna, stanowilo raczcj zjawisko marginalne. Zakres dopuszezalnej swobody seksualnej matzonkéw zapewne uleg} ograniczeniu, lecz zmiana ta potwierdzala tylko nakazy tradyeyjnego, deklarowancgo systemu ctyeznego. Dokonala si¢ ona raczej po- przez eliminacje ,.pragmatyeznych” usprawiedliwieh cudzotéstwa, takich jak nie- plodnos¢ jednego z malzonkéw. Moralizacja etyki seksuainej zaznaczyla sig réwniez w zmianie stosunka chlo- pdw do taw. zboozen popgdu pleiowege, pray czym najwieksze zmiany dotyeza zoofili. ,,Grzech” ten, dosé swobodnie traktowany w dawnych sredewiskach pa- sterskich i rolniczych, zostal wnany w picrwszej polowie XVII wicku za postepek godny Zarliwego potepicnia i surowego karania, Inne zachowania dewiacyjne za- pewne nie napotkaty jeszcze na wsi polskie] wiekszego zainteresowania. Brak, na przykiad, Sladow walki z onanizmem, ktora w drugiej potowie osiemnastego wieku " Kres nuszyriski, t. 1,8. 159 [1758], Wisnicz, s. 91 [1722]; ASD, 1. 7, k. 369v [1757]: zoh. tea, k, 106 [1755}, edzic byé moze chodsi o tz, stosunek udowy. W® Por C, Hemas, W kadinaneyin..., | 2,5. 30, ASD, £7, k. 345 [1757] Z, Kuchowiez, Cofowiek..., s. 322-323,Z zagatnieh obyezajowoxci seksualne} chlopdw w Palsce XVIEXVIN wickit 63 zajmowala spoleczefistwa zachodnioeuropejskic. Podobnie, przemiany nie ogarng- ty jeszcze metod zalotéw i technik wspolzycia, ktére wykazywaly weiaz wicle cech archaicznych, takich jak przyzwolenie na inicjatywe kobict, zywiolowoss, rabasznosé i wzgledng brutalnosé w kontaktach cielesnych. Tomasz Wislicz ON SEXUAL CUSTOMS OF PEASANTS IN i6™—18™ CENTURY POLAND, CONSENT AND PUNISHMENT (Sammary) The article addresses some problems of rural sexual customs in the early modem times. Itis based o village court books and other legal and literary sources, From the end of the 16" century, a particular moral code was gradually being applicd to the sexual life of pe- asants as a result of the pastoral work initiated afler the Counesl of Trent in 1545. The role of the traditional system of values was restricted, Basically, the autonomous peasant sexu- al ethics was much less strict than the mode] advocated by the clengy. For example, sexual activity by unmarried men and women was tacitly approved on condition that some stan- dards were observed. The peasant culture also permitted divorce of couples and justified some cases of adultery, giving sponses some sexual freedom. However, in the second half of the 18" century the standards of sexual ethics of the Polish peasants were made much stricter -— pre-marital sex was not approved, stricter control over matried couples was excr- ‘ised, some deviant behaviours were not tolerated, Civilisational changes were not far-re- aching, however. There was no pesition on masturbation. Methods of courtship and. tech- niques of sexual intercourse continued to exhibit many archaic features,Od Jarostawia, KW, Kielisiiski,