Bazar iqtisadiyyatı İqtisadi sistemin ikinci tipidir.

Bu
sistemdə əsas iqtisadi sualları (Nə? Necə? Kim üçün?) bazar
həll edir: qiymət, mənfəət və zərər də həmçinin. Burada isteh-
sal vasitələri xüsusi mülkiyyətdədir. Resurslar tələb və
təklifə uyğun istifadə olunur. Bu sistemdə nə? Sualını pulla
ifadə olunan tədiyyə qabiliyyətli tələb həll edir. Xüsusi
mülkiyyət, yüksək mənfəət əldə etmək məqsədi istehsalçıları
sistemin tələbi olan məhsullar istehsalına məcbur edir.
Məhsulun necə istehsal olunması sualını yüksək mənfəət əldə
etməyə çalışan istehsalçı həll edir, yəni rəqabət şəraitində öz
məqsədlərinə çatmaq üçün istehsalçı rəqibinə nisbətən az
xərclə daha çox və keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə
məcburdur. Burada həm-çinin “kimin üçün?” sualı da
müxtəlif maddi imkanlara malik alıcı qrupları nəzərə
alınmaqla həll olunur. Bu sistemi aşağı-dakı kimi xarakterizə
etmək olar:
a) İstehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətdir.
b) İnsanların təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsinin
koordinasiyasının bazar sistemi mövcuddur;
c) Azad sahibkarlıq və seçim prinsipinə əməl olunmalıdır.
d) Hər bir təsərrüfat subyekti maksimum mənfəət götür-məyə
çalışır;
e) Resurslardan səmərəli qənaətli istifadəyə və nəticədə daha
çox mənfəət götürməyə çalışırlar;
f) Burada istehlakçılar hökmrandır, suverendir. Nə alınırsa
onu da istehsal etmək tələb olunur.
ız rəqabətin qarşısının alınması, məhdudlaşdırılması və
aradan qaldırılması, rəqabətin inkişafı və təşviqi,
istehlakçıların hüquqlarının və qanuni maraqlarının müdafiəsi
sahələrində dövlət siyasətinin hazırlanması ilə bağlı İqtisadi
İnkişaf Nazirliyinə təkliflər verir və bu sahədə müəyyən
olunmuş siyasətin səlahiyyətləri daxilində həyata
keçirilməsini təmin edir; - antiinhisar (rəqabət), reklam və
istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında
qanunvericiliyə, ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ
xidmət sahələrində mövcud norma və qaydalara riayət
edilməsinə dövlət nəzarətini həyata keçirir; - inhisarçılıq
fəaliyyətinin, haqsız rəqabətin və istehlakçıların hüquqlarının
və qanuni maraqlarının pozulması hallarının qarşısının
alınması və aradan qaldırılması sahələrində qanunvericiliklə
müəyyən edilmiş qaydada tədbirlər görür; - yeyinti
məhsullarının Avropa İttifaqı ölkələrinə ixracının
tənzimlənməsi sahəsində zəruri tədbirlərin görülməsini təmin
edir. Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının
Müdafiəsi Dövlət Xidmətinin fəaliyyəti barədə Azərbaycan
Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə mütəmadi olaraq
hesabat verilir. 85 Son zamanda Respublikamızda
investorların hüquq və mənafelərinin qorunması, mülkiyyətin
toxunulmazlığı, yerli və xarici sahibkarlara eyni iş şəraitinin
yaradılması, əldə edilmiş mənfəətdən maneəsiz istifadə
olunması ilə bağlı mühüm tədbirlər görülmüşdür. Ölkənin
iqtisadi inkişafındakı bu uğurlarda neft strategiyasının həyata
keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. 1994-cü ildə
nüfuzlu xarici neft şirkətləri ilə «Əsrin müqaviləsi»
imzalandıqdan sonra həmin müqavilə çərçivəsində aparılan
işlər nəticəsində 1997-ci ildə ilk neft hasil olunmuş və 1999-
cu ildən etibarən mənfəət nefti ixrac olunmağa başlanmışdır.
Azərbaycan Respublikasının neft sərvətlərinin istismarının
genişlənməsi ölkənin neft gəlirlərinin toplanması üçün Dövlət
Neft Fondunun təsis olunmasına səbəb olmuşdur. Dövlət Neft
Fondu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr
1999-cu il tarixli Fərmanı ilə yaradılmışdır. Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2000-ci il tarixli 434
saylı Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Fondu haqqında Əsasnamə təsdiq olunmuşdur. Dövlət Neft
Fondu mahiyyət etibarilə büdcədənkənar fonddur, onun
vəsaitləri respublikanın ümummilli problemlərinin həlli üçün
istifadə olunur. Neft Fondunun fəaliyyəti neft və qazın
kəşfiyyatı və işlənməsi sahəsində bağlanmış sazişlərin həyata
keçirilməsindən və Fondun öz fəaliyyətindən əldə olunan
vəsaitin toplanması və səmərəli idarə edilməsi vasitəsi ilə
ölkə qarşısındakı aşağıdakı mühüm vəzifələrin həllinə
yönəlmişdir: - birincisi, böyük həcmdə daxil olan xarici
valyuta gəlirləri şəraitində ölkədə makroiqtisadi sabitliyin
qorunması və maliyyə-vergi intizamının təmin edilməsi, eyni
zamanda, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qeyri-
neft sektorunun inkişafının təmin edilməsi; - ikincisi, neft və
qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat olduğunu nəzərə alaraq,
onlardan əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər
bölüşdürülməsi və gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitinin
toplanması; - və nəhayət, üçüncüsü, ölkəmizin sosial-iqtisadi
tərəqqisi ilə əlaqədar mühüm ümummilli layihələrin
maliyyələşdirilməsi. 86 Dövlət Neft Fondunun beynəlxalq
əlaqələr sahəsində fəaliyyət istiqaməti ildən ilə genişlənir.
Fond dünyanın bir çox maliyyə qurumları, bankları və
beynəlxalq təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq edir. Dövlət Neft
Fondunun vəsaitinin istifadəsi dövlət investisiya siyasətinə
uyğun olaraq həyata keçirilir. Orta müddətli perspektivdə
Neft Fondunun xərclərinin əsasən ölkədə yoxsulluğun
səviyyəsinin azaldılması ilə bağlı layihələrin, habelə strateji
əhəmiyyətli infrastruktur obyektlərinin inşası və
rekonstruksiyasının maliyyələşdirilməsinə yönəldilməsi
nəzərdə tutulur. Neft Fondunun xərcləri əsasən Fondun
vəsaitinin idarə olunmasından əldə olunan faiz gəlirləri
həcmində nəzərdə tutulur. Bununla bərabər, Böyük İpək
Yolunun bərpası, TRASEKA layihələri həyata
keçirilməkdədir. Bu layihələr nəinki Azərbaycanın iqtisadi
inkişafına, eləcə də bütün region ölkələri arasında
əməkdaşlığın genişləndirilməsinə, bu ölkələrin iqtisadi
qüdrətinin artmasına, burada yaşayan xalqların daha firavan
yaşamasına xidmət edir. Hazırda Azərbaycan Hökumətinin
qarşısında duran ən əsas vəzifələrdən biri iqtisadiyyatın
tarazlı inkişafına nail olmaqdan, «Holland sindromu»nun
yaranmasına imkan verməməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə
Azərbaycan Hökuməti ölkədə iqtisadi islahatların davam
etdirilməsi, biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, neft
sektoru ilə bərabər, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi
ilə bağlı tədbirlərin ardıcıl şəkildə həyata keçirməyi
planlaşdırır. Azərbaycanın qeyri-neft sektoruna
investisiyaların cəlb edilməsinin ən mühüm vasitələrindən
biri özəlləşdirmə prosesidir. Bu günədək Türkiyə, Amerika
Birləşmiş Ştatları, Fransa, Böyük Britaniya, Çin, İran,
İsveçrə, Hollandiya və bəzi digər ölkələrin investorları
Azərbaycanda həyata keçirilən özəlləşdirmə prosesində
iştirak etmiş və müəssisələrin səhmlərinin ən azı 51 %-ni əldə
edərək onlara böyük məbləğdə investisiyalar qoymuşlar.
Qeyri-neft sektorunun inkişafı prioritet istiqamətlərdən biri
kimi, dövlət proqramlarında, o cümlədən “Yoxsulluğun
Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı”nda,
“Kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üzrə Dövlət
Proqramı”nda, habelə “2003-2005-ci illər üçün Dövlət
İnvestisiya Proqramı”nın layihəsində öz əksini tapmışdır. 87
Qeyri–neft sektoruna investisiyaların cəlb edilməsi sahəsində
atılan mühüm addımlardan biri də "Azərbaycan İnvestisiya
Şirkəti" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti İnvestisiya Fəaliyyətinin
Təşviqi üzrə Əlavə Tədbirlər haqqında” Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 30 mart tarixli 1395
nömrəli Sərəncamı ilə yaradılmasıdır. Şirkətin investisiya
fəaliyyəti əsasən ölkə iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində
fəaliyyət göstərən kommersiya təşkilatlarının nizamnamə
kapitallarında iştirak paylarının əldə olunması yolu ilə
müddətli investisiya qoyuluşlarının həyata keçirilməsindən
ibarətdir. Şirkətin fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərindən
biri, Azərbaycan müəssisələrinin ixrac yönümlü və idxalın
əvəzləşdirilməsinə yönəlmiş layihələrində iştirak və həmin
layihələrə yerli və ya xarici investorların cəlb edilməsidir.
"Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin
Fəaliyyətin əsas məqsədləri aşağıdakılardır: - Ölkədaxili
kapital bazarının inkişafı; - İnvestisiya mühitinin
təkmilləşdirilməsi; - Yerli və xarici investisiyaların ölkə
iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrinə cəlb edilməsi; -
İnvestisiya qoyuluşu edilən kommersiya təşkilatlarının bazar
dəyərinin artırılmasıdır. Bununla yanaşı lisenziyalaşdırma
sisteminin sadələşdirilməsi barədə qərar qəbul edilmişdir.
Belə ki, ölkədə mövcud olan lisenziyalaşdırma sistemi köklü
surətdə dəyişmiş, lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin sayı
240-dan 30 - a endirilmiş, lisenziyanın müddəti 2 ildən 5 ilə
qədər uzadılmışdır. Yeni lisenziyalaşdırma sisteminin tətbiqi
azad rəqabətin inkişafına, istehsal olunan məhsulun,
göstərilən xidmətin keyfiyyətinin yüksəlməsinə gətirib
çıxaracaqdır. Müasir Azərbaycan Respublikasının qarşısında
duran əsas vəzifə ölkənin gələcək iqtisadi və sosial inkişafını
təmin etməkdir.Bunun üçün isə ölkədə iqtisadi münasibətlər
düzgün istiqamətdə formalaşdırılmalı, dövlət tənzimləyici
funksiyalarını həyata keçirməli, iqtisadi münasibətlərin
qanunvericiliklə tənzimlənməsi və s. təmin edilməlidir.
 İnhisar ərəb dilindən götürülmüşdür. Latıncada bu
termin “monopolia” sözü kimi qeyd olunmuşdur. Bu söz
Azərbaycan dilində “təkəl”, “təkəlçilik” mənasını verir.
Müxtəlif monoqrafiyalarda, dərsliklərdə inhisara müxtəlif cür
anlayışlar verilir. Bunlardan bəziləri ilə tanış olaq.
“İnhisarçılıq təsərrüfat subyektlərinin yolverilməz fənd və
üsullardan istifadə etməklə yüksək mənfəət götürmək
məqsədi ilə azad rəqabətə yol verilməməsinə, onun
məhdudlaşdırılmasına və aradan qaldırılmasına yönəldilən
fəaliyyətidir.” Anlayışdan verilən əsasa görə inhisar yüksək
mənfəət götürmək məqsədi daşıyan fəaliyyətdir. Başqa bir
anlayış: “İnhisar və inhisarçılıq çoxlu sayda istehsal
vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə
cəmləşməsidir.” Verilmiş ikinci anlayışda insan, işçi
qüvvəsinin bir əldə cəmləşdirilməsi də inhisarçılıq hesab
olunur. Daha bir anlayış isə aşağıdakı kimi verilmişdir:
“İnhisar iki mənada işlədilir: birinci halda müəyyən bir
obyektə şəriksiz sahib olmaq, onu mənimsəməkdir (məsələn,
torpaq mülkiyyəti üzərində inhisar). İkinci halda isə müəyyən
bir istehsal sahəsi üzərində, bazarda inhisarçılıq. Burada
söhbət bazar inhisarçılığından gedir.”
İnhisarın yaranması müxtəlif səbəblərdən dolayı, istehsalın,
kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsinin nəticəsində
baş vermişdir. Təmərküzləşmə və mərkəzləşmə istehsalın və
kapitalın iriləşməsi, daha böyük həcmə çatması, daha az
əllərdə toplanması prosesidir ki,  nəticədə inhisarlaşmaya
səbəb olur. Təmərküzləşmə, həmçinin elm və texnikanın
inkişafı ilə əlaqədardır.

İqtisadiyyatda inhisarçılıq əsasən XIX əsrin II yarısından

etibarən meydana gəlməyə başlamışdır. Tədricən inhisarın
inkişafı elə bir səviyyəyə gəlib çıxmışdır ki, o, bütövlükdə
iqtisadiyyatı əhatə etməyə başlamışdır. Beləliklə, XX əsrin
30-50-ci illərindən iqtisadiyyatda inhisarçılıq hakim bir
mövqeyə malik olmuşdur.

İqtisadiyyatda inhisarçılığı əhatəliyi baxımından aşağıdakı

kimi qruplaşdırmaq olar:

1. 1.    İstehsal inhisarçılığı. Müəyyən növ məhsul

istehsalının əsas hissəsinin məhdud miqdarda istehsalçı
əlində cəmləşməsinə istehsal inhisarçılığı deyilir.
İstehsalda inhisarlar müxtəlif formalarda fəaliyyət
göstərirlər. Bu formalar aşağıdakılardır:
 Kartel- eyni bir istehsal sahəsində bir sıra
müəssisələrin elə birləşməsidir ki, onun iştirakçıları
 istehsal vasitələri və istehsal olunmuş məhsul üzərində
öz mülkiyyətini saxlayır.
 Sindikat- yekcins əmtəələr istehsal edən müəssisələrin
elə birliyidir ki, burada istehsal vasitələri sindikat
iştirakçılarının öz mülkiyyətində qalır, istehsal
olunmuş məhsul isə sindikatın mülkiyyəti olur və
yaradılmış xüsusi idarə tərəfindən reallaşdırılır.
 Trest- qrup müəssisələrin inhisar birliyidir ki, buraya
daxil olan firmalar (kapitalistlər) həm istehsal, həm də
satış müstəqilliyini itirirlər. “Trest sindikata nisbətən
daha yüksək inhisar
 Kombinatlar- mahiyyətcə trestlərin bir növü sayılır.
İnhisarlaşma prosesi inkişaf etdikcə üfiqi istiqamətdə
trestləşmə, yəni eyni bir sahənin müəssisələrinin
birləşdirilməsi tez-tez şaquli istiqamətdə trestləşmə ilə
tamamlanır ki, bu zaman texnoloji proseslərlə öz
aralarında əlaqədə olan sənaye sahələri də trestin
tərkibinə daxil olur. Bu cür trestlərə ona daxil olan
müəssisələrin xarakterinə görə kombinatlar deyilir.
 Konsern- formal olaraq müstəqil, üzərilərində maliyyə
nəzarəti təşkil etmək yolu ilə bir sıra müəssisələri
birləşdirən inhisardır. “Bu birliyə sənayenin müxtəlif
sahələri: ticarət, nəqliyyat və banklar daxil olur.”

 Konqlomerat- aralarında istehsal və digər funksional

əlaqə olmayan bir çox firmaların iri bir inhisar birliyi
tərəfindən özünə tabe edilməsi yolu ilə udulmasıdır.
 Konsorsium- son zamanlar inhisarın daha geniş
yayılmış bir formasıdır. Bu forma bir qayda olaraq
irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün
yaradılır. Konsorsium iştirakçıları qismində həm şəxsi,
 yəni sahibkar mülkiyyətində olan firma və ya
müəssisələr, həm dövlət təşkilatları, həmçinin
bilavasitə dövlətin özü çıxış edə bilər. 

2. Təbii inhisarçılıq. Bu istehsal miqyasının artırılmasının

böyük həcmdə qənaətə səbəb olduğu hallarda mümkündür.
Təbii inhisarçılıq təsərrüfat subyektləri arasında rəqabətin
mümkün olmadığı sahələrdə də yaranır.

3. Texnoloji inhisarçılıq. İnhisarın obyekti bu və ya digər

məhsulun hazırlanması üsulu olduğu halda yaranan
inhisarçılıq texnoloji inhisraçılıqdır. Texnoloji inhisarçı kimi
Elmi Texniki Tərəqqinin müəyyən istiqamətdə liderliyini ələ
keçirmiş müəssisələr çıxış edirlər.

4. İstehlakçı inhisarçılığı və ya Monopsoniya. Bu halda

bazarda bir alıcı, çoxlu sayda isə satıcı olur. İstehlakçı
inhisraçılığı da digər inhisarçılıq növləri kimi mənfi
nəticələrə səbəb olur.

5. Təşkilati inhisarçılıq. İnhisarçılığın bu forması istehlakçı

birliklərinin formalaşdırılması yolu ilə meydana gəlir.
İstehsalçıların müxtəlif sahə, sahələrarası və yaxud da
regional təşkilat strukturlarını yaratmaqla inhisraçı
meyllərinin miqyaslarını əhəmiyyətli dərəcədə
genişləndirmək mümkündür.

6. İdarəetmə inhisarçılığı. İnhisarçılığın bu forması inzibati

amirlik sisteminin xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.
Burada inhisarçı şəklində dövlət çıxış edir. Dövlət
bütövlükdə sosialist təsərrüfatı mexanizmi vasitəsi ilə
iqtisadiyyatı idarə etməklə həm müəssisələrin müstəqilliyini
məhdudlaşdırır, həm də məsuliyyətini olduqca azaldır.

İnhisarçılıq elmi-texniki tərəqqinin inkişafına ümumiyyətlə

mənfi təsir göstərdiyinə görə, bütövlükdə iqtisadiyyatın
mənafeyinə zərər vuran hadisə kimi çıxış edir. İnhisarların
meydana

gəlməsi əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə mənfi təsir

göstərən amillərdən biridir. “İnhisarçılıq çox hallarda-
məhsulun keyyfiyyət xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olmadan,
onun qiymətinin süni surətdə artırılmasına və məhsulun tələb
və təklifin təsiri altında yaranan bazar qiymətləri ilə deyil,
inhisar qiyməti ilə satılmasına, istehsalın həcminin
azaldılmasına səbəb olur. Belə bir vəziyyət bazar
iqtisadiyyatının ən vacib bir şərtinin- istehlakçının məhsul
seçə bilmək hüququnun pozulmasına gətirib çıxarır. İnhisarın
sosial-iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımından daha
qabarıq şəkildə təzahür edir.”  Belə şəraitdə əsasən aşağıdakı
dörd amil diqqəti cəlb edir:

a)   Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların

bölüşdürülməsi;

b)   Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında

olan müqayisə ilə əlaqədar olan çətinliklər;
c)    Sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına
inhisarçı daimi olaraq yüksək inhisar mənfəəti əldə edir;

d)   Əsas məsələlərdən biri də gəlirlərin bölgüsüdür. Sahibkar

inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərliyi şərtləndirir.

Dövlət birinci növbədə azad rəqabətə şərait yaratmalıdır.

Bunun üçün bazarlar ardıcıl olaraq liberallaşdırılmalıdır.
Bunun əksinə olaraq iri firmalar üçün inhisarlaşmaya imkan
verməmək, inhisar təhlükəsi yarada bilən məhsulların
istehsalına mane olmaq üçün onu əvəz edə biləcək məhsulun
istehsalını dövlət öz üzərinə  götürməlidir. Bu iqtisadi
tədbirdir. Eyni zamanda, dövlət inhisar doğura bilən
məhsulların qiymətinə nəzarət etməlidir. Dövlətin antiinhisar
siyasəti çoxşaxəli və uzunmüddətli prosesdir. Ona görə də
dövlət bu siyasəti qanunvericilik aktları ilə
möhkəmləndirməlidir.

Demokratik və hüquqi dövlətlərdə inhisarların təhlükəli

addımları inhisarlar əleyhinə mübarizəyə səbəb olur.
İnhisarlar əleyhinə mübarizə aparan qüvvələr çoxsaylı xırda
istehsalçılar və istehlakçılardır. Onlar inhisarlar tərəfindən
qarət olunur. Dövlət və hüquq iqtisadiyyatda mövcud olan bu
münaqişələrin həllində mühüm rol oynayır.