prof.

dr Dževad Bibić

2018/2019
Plan i program rada 2018/2019
 Oprema motora
 Predavanja: prof. dr Dževad Bibić, dipl. ing.

 Vježbe: prof. dr Dževad Bibić, dipl. ing;

Viši asistent mr. Kepnik Goran, dipl.ing.

 Broj nastavnih časova:

 Predavanja: 1x sedmično po 2 časa – ukupno 30 NČ
 Vježbe: 1 x sedmično po 2 časa – ukupno 30 NČ

 Mjesto i vrijeme održavanja:

 Ljetni semestar
 Predavanja: četvrtkom, učionica 002, u terminu od 09:15 do 11:00 sati
 Vježbe: četvrtkom, učionica 002/laboratorija, auditorne u terminu od
11:15 do 13:00 sati; laboratorijske vježbe prema rasporedu grupa.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 2

Plan i program rada 2018/2019
 Oprema motora
 Cilj kursa
 Upoznavanje sa pojedinim uređajima koji moraju postojati da bi pojedine
vrste motora mogle efikasno i kroz predviđeni radni vijek pouzdano
funkcionisati.

 Preduslov za razumijevanje
 Znanja iz fizike,
 dinamike,
 mehanike fluida,
 termodinamike,
 motora sus

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 3

Plan i program rada 2018/2019
 Oprema motora
 Izvod iz sadržaja prema syllabus-u predmeta
 Poglavlja
 Sistemi prinudnog paljenja motora sus
 Sistemi hlađenja motora sus
 Sistemi podmazivanja motora sus
 Sistemi startovanja motora sus
 Prečistači zraka, goriva i ulja
 Usisna i izduvna instalacija motora sus
 Sistemi prečišćavanja izduvnih gasova
 Buka od motora sus
 Motorna elektronika

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 4

Plan i program rada 2018/2019
 Oprema motora
 Provjera znanja

Maksimalni broj bodova

Način provjere Termin provjere
Aktivnost Ispit
Auditorne i Po dinamici
Kolokvij
laboratorijske predavanja/vježbi 5 x 5 =25
Nastavnik/Asistent
vježbe (5 kolokvija)
Pismeno U sedmoj sedmici
Test I 15
Nastavnik semestra

Pismeno U četrnaestoj sedmici

Test II 15
Nastavnik semestra

Pismeno Po rasporedu polaganja

Završni ispit 45
Nastavnik završnih ispita
Pismeno Po rasporedu polaganja
Popravni ispit 45
Nastavnik popravnih ispita

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 5

Plan i program rada 2018/2019
 Oprema motora
 Literatura
 Bibić Dž., Motori s unutrašnjim sagorijevanjem – Oprema motora, Mašinski
fakultet Sarajevo, 2017.
 Dobovišek Ž., Černej A.: Oprema motora sus, II dio, Mašinski fakultet
Sarajevo, 1979.
 Stojičić T., Filipović I.: Zbirka zadataka iz motora sus II, Mašinski fakultet
Sarajevo, 1982.
 Tomić M. V.: Oprema motora, Mašinski fakultet Beograd, Beograd, 2005.

 Bosch: Technische Unterrichtung, Frankfurt am Main, 1993.

 Bosch: Automotive Handbook 6th edition, SAE, Warrendale, 2004.
 Garret T.K.: The Motor Vehicle, Newms-Butterworth, London

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 6

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka

 Osnovna karakteristika konvencionalnih Otto motora je da se paljenje pretežno

homogene smjese goriva i zraka vrši putem stranog izvora zapaljenja
neposredno prije nego što klip u taktu sabijanja dođe u gornju mrtvu tačku
(GMT).

 Proces prinudnog paljenja može da se ostvari na vrlo različite načine, a između

ostalog
 dovođenjem smjese u dodir sa vrućom površinom,
 plamenom ili vrućim gasom,
 laserskim snopom,
 udarnim talasima,
 kapacitivnom i induktivnom varnicom.

 Danas se kod Otto motora još uvijek prinudno paljenje dominantno vrši pomoću
električne varnice, tj. visokonaponskim pražnjenjem između elektroda svjećice,
dok preostali sistemi za sada predstavljaju alternativu koja se rijetko koristi.
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 7
Prinudno paljenje smjese goriva i zraka

 Pošto se početak sagorijevanja (paljenje) inicira u jednoj tački radnog prostora,

može se govoriti o tome da se proces sagorijevanja sastoji od
 iniciranja paljenja,
 zapaljenja te
 početka širenja plamena.

 Sam početak sagorijevanja u mnogome zavisi od

 električnih svojstava visokonaponskog pražnjenja (stvaranja varnice),
 sastava smjese goriva i zraka,
 termodinamičkog stanja gasa u radnom prostoru u trenutku iniciranja
paljenja,
 oblika radnog prostora,
 makro i mikro kretanja radne materije (gasa) i sl.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 8

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka

 U opštem slučaju, da bi došlo do zapaljenja smjese goriva i zraka u radnom

prostoru motora sus, moraju biti ostvareni uslovi koji slijede iz termičke i
kinetske teorije zapaljenja smjese goriva i zraka.
 Osnovni uslovi su:
 sastav smjese mora biti u granicama zapaljivosti,
 temperatura smjese mora biti veća od temperature zapaljenja,
 između prenosa toplote iz jezgre plamena (lokalne zone između elektroda
svjećice) i toplote koja se oslobađa u toku pred plamenih reakcija, mora
postojati odnos koji osigurava ubrzavanje hemijskih reakcija,
 termičkom disocijacijom i ionizacijom, djelovanjem varnice svjećice, mora
doći do cijepanja ugljovodoničnih molekula i stvaranja radikala, koji
iniciraju hemijske reakcije zapaljenja,
 rastojanje elektroda svjećice mora biti takvo, da ne dođe do gašenja
plamena

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 9

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Da bi došlo do uspostavljanja električne varnice između elektroda svjećice, mora

na njihovim krajevima da bude prisutan odgovarajući električni napon. Takav
napon se naziva probojni napon.
 Tok električnog napona i struje u konvencionalnom sistemu paljenja
Proboj Faza luka Faza tinjanja
Pred
pražnjenje Prelaz Prelaz
100000

10000
1000
1000
Napon [V]

100 100

Struja [A]
10 10

1 1,0

0,1 0,1
Podizaj
60 ms 0,01
-6 -3
10
-9
10 Vrijeme [s] 10

Glava varnice Rep varnice

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 10
Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Uticaj stanja gasa između elektroda na probojni napon

Up [kV] Up [kV]
8
Tc=600 K
6 n=const., p c, Tc=const.
6

Tc=800 K 5
4

2 l=const. 4
n=const.

3
2 4 6 8 Pc [bar] 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 l [mm]

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 11

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Jako veliki uticaj na probojni napon Up ima toplotno stanje motora

 Zavisnost potrebnog probojnog napona Up od broja obrtaja pri startovanju

motora sus.
Up [kV]
14
m
8m
12 l=0,

0 ,5 mm
10 l=

4 -1
0 100 200 300 n [min ]

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 12

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Minimalna potrebna energija za paljenje smjese goriva i zraka zavisi od:

 pritiska i temperature smjese u momentu zapaljenja,
 sastava smjese,
 brzine strujanja gasa,
 karaktera i intenziteta turbulencije,
 rastojanja između elektroda svjećice, i sl.

 Zavisnost temperature
zapaljenja smjese benzina
i zraka od pritiska za slučaj
da se zapaljenje
električnom varnicom
inicira u mirnoj atmosferi.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 13

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Uticaj parametara koji obilježavaju strujanje fluida na minimalnu potrebnu

energiju za zapaljenje

60 60
15 m/s
8% 5%

50 50
15 %
Minimalna energija zapaljenja, mJ

Minimalna energija zapaljenja, mJ

6 m/s 1 % 2,5 %
40 40

30 30

nema
20 strujanja 20
22 %
10 10

0 0
0,4 0,7 1 1,3 1,6 1,9 2,2 2,5 0,4 0,7 1 1,3 1,6 1,9 2,2 2,5
Ekvivalentni odnos zraka, - Ekvivalentni odnos zraka, -

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 14

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Izobličenje varnice pri različitim brzinama strujanja radne materije u prostoru

između elektroda svjećice.

 Za realno stanje radne materije u motoru temperatura zapaljenja smjese

benzina i vazduha je oko 500 °C, pod pretpostavkom da je pritisak u momentu
iniciranja električne varnice 8 do 12 bar i temperatura 330 do 380 °C.
 Za stehiometrijsku smjesu vazduha i goriva, energija električne varnice koja će
poslužiti za zapaljenje, približno iznosi 0,2 mJ.
 Za siromašnu ili bogatu smjesu energija paljenja iznosi preko 3 mJ.
 Da bi se izbjegao izostanak paljenja, sistem prinudnog paljenja mora da
isporučuje dovoljnu energiju (130 – 150 mJ) potrebnu za sigurno paljenje
smjese, čak i pod nepovoljnim uslovima.
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 15
Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Za slučaj rada motora sa siromašnom i djelimično nehomogenom smjesom,

problem smanjenja laminarne brzine sagorijevanja, te time povećanje potrebne
minimalne energije za paljenje, može se kompenzirati ukoliko se produži vrijeme
trajanja varnice
Trajanje varnice 1,5 ms
120 Energija zapaljenja 26 mJ
Trajanje varnice 3 ms
100 Energija zapaljenja 70 mJ
Trenutak zapaljenja, KV prije GMT

Gr Trajanje varnice 5 ms
an
ica Energija zapaljenja 120 mJ
ran
80 o gz
apa
ljen Trajanje varnice 7 ms
ja Energija zapaljenja 120 mJ
o

60
Stabilno
sagorijevanje
40
Granica rada
sa siromašnom smjesom
20 a
z apalj enj
og
nic a kasn
Gr a
0
0,9 1 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9
Ekvivalentni odnos zraka, -

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 16

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Izbor tačke paljenja, odnosno trenutak iniciranja varnice, ima značajan uticaj na
energetske i ekološke parametre motora. Zbog različitih i u ovom kontekstu
ponekad uzajamno suprotstavljenih faktora, kao što su ekonomičnost, vozne
karakteristike itd., nije uvijek moguće odabrati idealnu tačku paljenja i postići
minimalnu emisiju zagađujućih materija.
Pritisak, bar GMT
70 o
4
60
o
13
50
40 24o
36o
30 αzp 3 αzp 4
αz p2
20 αzp 1
α p4
10 α p3
α p2
αp1 αzp 1> αzp 2>αz p3 >αzp 4
300 320 340 360 380o 400 420
Ugao koljenastog vratila, KV
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 17
 Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Zavisnost emisije regulisanih komponenti u izduvnim gasovima motora sus sa

prinudnim paljenjem od ekvivalentnog odnosa zraka i izbora tačke paljenja; HC
a), NOx b), CO c)

αp 50o
20 20 αp
αp 40o 800
50o
Emisija Nox, g/kWh

Emisija CO, g/kWh

Emisija HC, g/kWh

16 20oo 16
30o 30o 600 40o
40o 30o
12 50 12
20o 400 20o
8 8
200
4 4
0
0,8 1,0 1,2 1,4 0,8 1,0 1,2 1,4 0,8 1,0 1,2 1,4
Ekvivalentni odnos zraka, - Ekvivalentni odnos zraka, - Ekvivalentni odnos zraka, -

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 18

Prinudno paljenje smjese goriva i zraka
 Nastanak varnice, uticajni parametri na zapaljenje smjese i tok sagorijevanja u motoru sus

 Zavisnost specifične potrošnje goriva motora sus sa prinudnim paljenjem od

ekvivalentnog odnosa zraka i ugla pretpaljenja
Specifična potrošnja goriva ge , g/kWh

660 20 αp

Emisija HC, g/kWh

16 20oo
580 30o
20o 40o
12 50
500
30o 8
420 40o
4
o
50
340
0,8 1,0 1,2 1,4 0,8 1,0 1,2 1,4
Ekvivalentni odnos zraka, - Ekvivalentni odnos zraka, -

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 19

Sistemi prinudnog paljenja
 Osnovni zadaci koji se postavljaju pred sistem prinudnog paljenja

 sigurno iniciranje sagorijevanja smjese vazduha i goriva na svim režima rada

motora sus i u toku svakog radnog ciklusa;

 paljenje smjese goriva i vazduha na tačno definisanom mjestu u radnom

prostoru motora, u tačno određenom vremenskom trenutku tj. pri tačno
određenom položaju klipa;

 sigurno startovanje motora pri svim vremenskim uslovima, kao i stabilan rad
na praznom hodu;

 kod višecilindričnih motora paljenje treba da se izvrši po tačno određenom

redoslijedu;

 instalacija svojim radom ne smije da ometa rad drugih električnih i

elektronskih sistema na vozilu;

 dugotrajnost instalacije, lako održavanje i niska cijena izrade.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 20

 Sistemi prinudnog paljenja
 Podjela sistema

 Kao osnovni sklopovi svakog

Obezbjedivanje i
tipa sistema prinudnog paljenja
akumulacija elektricne
energije mogu se izdvojiti:
Stvaranje  Izvor električne energije
visokog napona
niskog napona,
Razvodenje visokog
napona prema
svjecicama u tacno
 Elementi za stvaranje
zahtjevanom
vremenskom razmaku
impulsa visokog napona,
Varnica na  Razvodnik napona po
svjecici
cilindrima motora sus,
 Regulator ugla predpaljenja,
 Svjećice za ostvarivanje
Zapaljenje električne varnice u radnom
smjese
prostoru motora sus.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 21

Sistemi prinudnog paljenja
 Podjela sistema
 Prema izvoru električne energije

 Magnetno paljenje – inicijalna električna energija se indukuje u tzv. magnetu,

neposredno prije transformacije u visoki napon za paljenje.

 Baterijsko paljenje – sistem se napaja električnom energijom od

akumulatorske baterije. S obzirom na način akumulacije energije razlikuju se:

 Induktivni – varnica nastaje kao posljedica pražnjenja induktivnog

električnog polja transformatora
 Kapacitivni – varnica nastaje usljed pražnjenja kondenzatora u gasnoj
sredini. Njihova osnovna odlika je vrlo brz porast visokog napona (cca 500
V/µs), koji je skoro 10 puta veći od porasta napona pri korištenju
transformatora.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 22

Sistemi prinudnog paljenja
 Podjela sistema
 Prema načinu iniciranja pražnjenja električnog polja

 Sistemi sa mehaničkim prekidačem – iniciranje se vrši preko mehaničkog

prekidača (sinhroni prekidač ;„platinska dugmad“),

 Sistemi bez mehaničkog prekidača – iniciranje se vrši korištenjem

bezkontaktnih elemenata poznatih iz elektronske regulacije.

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 23

Sistemi prinudnog paljenja
 Sa magnetima
 Električna energija niskog napona kod sistema prinudnog paljenja s magnetima
ne dobiva se iz nekog vida akumulatora električne energije, nego se proizvodi
korištenjem osnovnih principa fizike
Primarni
namotaji

Lamelna
metalna
Magnetne jezgra
silnice

Stope
N

metalne
S

jezgre
Magnet
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 24
Sistemi prinudnog paljenja
 Sa magnetima
 Uproštena shema magnetnog sistema paljenja s neophodnim elementima za
ostvarivanje visokog napona na svjećici
Kontaktna
mjesta Rotirajući element

Svjećice

Brijeg N
Namotaji primara
S Namotaji sekundara

Magnet sa dva pola

Sinhroni koji rotira
prekidač

Kondenzator

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 25

 Sistemi prinudnog paljenja
 Sa magnetima
 Sistem magnetnog paljenja sa magnetnim polovima na obodnoj ploči i sistem
magnetnog paljenja sa generatorom struje

Namotaji primara
Namotaji sekundara
Zamajac Magnetni
fluks
Stalni magnet
Jezgro ind.
kalema 2
1
Brijeg
3

Platinska dugmad Kondenzator

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 26

Sistemi prinudnog paljenja
 Baterijski sistemi
 Historijski posmatrano, baterijski sistemi prinudnog paljenja su od početnih
mehaničko električnih sistema, preko mehaničko elektronskih sistema, prerasli
u vrlo sofisticirane mehatroničke sisteme.

Upravljanje motorom
Sistem Tranzistorski Nedistribut
paljenja sa kontaktni Elektronski orski -
Naziv indukcionim sistem sistem poluprovod
namotajem paljenja paljenja nički sistem
CIS TIS EIS paljenja
DIS
Generator visokog napona Induktivni
Mehanizam paljenja Mehanički Elektronski
Ugao paljenja određen brojem
obrtaja motora i opterećenjem Mehanički Elektronski
Distribucija varnice u
odgovarajući cilindar Mehanički Elektronski

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 27

Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja

 Legenda: 1- Izvor niskog napona (Akumulatorska baterija), 2 – kontaktna brava, 3 –

transformator napona (bobina), 4 – razvodnik paljenja, 5 – kondenzator, 6 – sinkroni
prekidač (mehanički), 7 – svjećice, Rv – balastni električni otpor
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 28
Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja
 Tok struje i napona u primarnom krugu induktivnog kalema pri zatvaranju
sinhronog prekidača
N
N

Primarna Primarna
struja S struja
Magnetno polje S
+ + Potpuno razvijeno
u fazi stvaranja
magnetno polje
- -

3 3

Primarna struja, A
Primarna struja, A

2 2

1 1

0 0
U1
Napon, V

Napon, V
U1

10 10
U1

Uw= UB
UB

5 5
Uw

Uw
Uw

0 0 4
0 4 8 12 0 8 12
Vrijeme, ms Vrijeme, ms
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 29
Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja

 Induktivni napon

 Diferencijalna jednačina

 Magnetna energija akumulirana u primarnom krugu

 Akumulacija magnetne energije u kondenzatorima

 Maksimalna vrijednost napona na sekundaru

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 30

Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja
 Akumulirana energija na induktivnom kalemu u funkciji vremena prekidanja
strujnog kruga na primaru

Sinhroni prekidač
zat. otv. zat. otv.
Struja kroz primar

4
A S1

0
t1 Vrijeme

zat. otv. zat. otv. zat. otv. zat.

4
Struja kroz primar

0
t2 Vrijeme
Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 31
Sistemi prinudnog paljenja
 Sistemi prinudnog paljenja
 Raspoloživi visoki napon u zavisnosti od broja varnica u jedinici vremena,
odnosno broja obrtaja motora sus

30
a
25
b
20
Napon, kV

15
c
10

0
0 6.000 12.000 18.000
Broj Varnica u minuti

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 32

Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja
 Vremenski tok električnog napona na sekundaru induktivnog kalema (lijevo)
prenijet na svjećicu (desno)

20

15 Probojni napon
Napon na sekundaru, kV

10
b a
5 Broj obrtaja 1.000 min -1
Napon sagorijevanja
15
0 Trajanje varnice

Napon na svječici, kV
t0 tz
10
5
K
ca. 30µs 5
S
10
0
15 1000 µs= 1 ms
a-Bez varnice t0- vrijeme otvaranja prekida ča
b-Sa varnicom tz- vrijeme preskakanja varnice ca. 30µs 1000 µs= 1 ms

0 0,05 0,10 0,15 0,20 0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5

Vrijeme , ms Vrijeme, ms

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 33

Sistemi prinudnog paljenja
 Konvencionalni sistem paljenja
 Zbog naglog raspadanja magnetnog polja (otvaranje sinhronog prekidača)
kratkotrajno se u primarnim namotajima induktivnog kalema indukuje napon
reda veličine 300 V do 400 V.
 Ako se ne bi preduzele mjere predostrožnosti, usljed postojanja ovako visokog
napona, došlo bi do preskakanja električne varnice između kontakata otvorenog
sinhronog prekidača.

 Negativne posljedice ovakve pojave na sistem prinudnog paljenja su:

 Potrošnja energije na uštrb energije paljenja smjese goriva i zraka
 ntenzivno trošenje kontakata sinhronog prekidača
 Veliki električni otpor kroz sinhroni prekidač kao posljedica visoke
temperature i povećanog električnog otpora usljed progaranja kontakata
sinhronog prekidača.

 Da bi se ublažile ili eventualno spriječile prethodno nabrojane negativne

posljedice, u primarni električni krug paralelno sinhronom prekidaču se spaja
kondenzator

Oprema motora - 2018/2019 VI-semestar Bsc studija 1/2 - 34