UNIVERZITET U SARAJEVU – INSTITUT ZA HISTORIJU

UDC 93/99 (058) ISSN 0350 1159

UNIVERZITET U SARAJEVU – INSTITUT ZA HISTORIJU

PRILOZI
CONTRIBUTIONS

UDC 93/99 (058) ISSN 0350 1159

Sarajevo, 2019.
Prilozi 48, Sarajevo, 2019.
prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
GLAVNA I ODGOVORNA UREDNICA/EDITOR-IN-CHIEF
Sonja Dujmović
sonja.dujmovic@iis.unsa.ba
SEKRETAR/SECRETARY
Enes S. Omerović
enes.omerovic@iis.unsa.ba
REDAKCIJA/EDITORIAL BOARD
Dženan Dautović, Zavičajni muzej Travnik
Hannes Grandits, Univerzitet Humboldt, Berlin
Attila Marko Hoare, Univerzitet “Sarajevska škola za nauku i tehnologiju”
Mitsutoshi Inaba, Tokio
Adnan Jahić, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli
Fahd Kasumović, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
Hrvoje Klasić, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
Dragana Kujović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica
Salmedin Mesihović, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
Nedim Rabić, Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju
Radmila Radić, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd
Filip Šimetin Šegvić, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
Naučna gledišta u časopisu Prilozi odraz su stavova autora,
a ne nužno i Redakcije časopisa.
Ovaj broj časopisa Prilozi štampan je uz finansijsku podršku
Fondacije za izdavaštvo Sarajevo.
sadržaj
SADRŽAJ
Uvodna riječ urednice.................................................................................................. 11
ČLANCI I RASPRAVE
Goran Popović
Rimske komunikacije na prostoru Bosne i Hercegovine u delima
francuskih i engleskih putopisca XIX veka ............................................................... 21
Ana Rajković
Jedan prilog o razvoju centrumaške struje u BiH i njeni doticaji s radničkim
pokretom u Hrvatskoj kroz djelovanje Jove Jakšića (1918.-1921.) ........................ 49
Seka Brkljača
Prilog proučavanju političkog života Jevreja Sarajeva
između dva svjetska rata .............................................................................................. 91
Sonja Dujmović
Uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo
Sarajeva u međuratnom periodu .............................................................................. 129
Jelena Seferović
Prilog istraživanju kulture djevojaštva nakon Prvog svjetskog rata:
primjer djevojaka sa psihičkim smetnjama iz ruralnih krajeva
kontinentalne Hrvatske.............................................................................................. 177
Haris Zaimović
Sarajevska gradska uprava: Presjek organizacije i djelovanja
upravnih institucija na području Grada Sarajeva 1945-1995................................ 211
Sabina Veladžić
Kreatori bošnjačkog društva u Bosni i Hercegovini početkom 1990-ih ............. 245
3
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
PRIKAZI
Márta Font, Völker – Kultur – Beziehungen. Zur Entstehung der Regionen in der
Mitte des mittelalterlichen Europas. Hamburg: Dr. Kovač Verlag, 2013. 370.
(Nedim Rabić) ............................................................................................................ 279
Redžo Trako, Debogumilizacija bosanskog srednjovjekovlja. Uloga
bogumilskog dualizma u stvaranju srednjovjekovnog bosanskog identiteta.
Zagreb / Sarajevo: Synopsis, 2017, 614. (Dženan Dautović) ................................ 284
Max Bergholz, Nasilje kao generativna sila: Identitet, nacionalizam i
sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici. Sarajevo / Zagreb: Buybook, 2018,
410. (Sanja Gladanac – Petrović) .............................................................................. 290
Drago Roksandić, Čovjek i prostor, čovjek u okolišu: [Ekohistorijski ogledi].
Meridijani, Društvo za hrvatsku povjesnicu, Centar za komparativnohistorijske
i interkulturne studije Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Samobor,
2018, 431. (Ema Pašić)................................................................................................ 297
Danijela Doblanović, Žrvanj života – Stanovništvo Savičente od početka 17. do
početka 19. stoljeća. Zagreb: Srednja Europa, 2017, 327. (Monika Zuprić) ........ 303
Svetozar Borojević, Kroz Bosnu. Ilustrirani vodič C.-k. bosanske željeznice i
Bosanskohercegovačke državne željeznice Doboj – Simin Han. (Zagreb /
Sarajevo: Srednja Europa-UMHIS, 2018), 108, 22 ilustracije
(Filip Šimetin Šegvić) ................................................................................................. 309
Tihana Luetić i Tihomir Vukelja, Prirodoslovci i Matematičari.
Postanak domaće akademske prirodoslovno-matematičke zajednice u
Hrvatskoj. Zagreb: Srednja Europa, 2017, 426. (Mitsutoshi Inaba) ..................... 314
Enes S. Omerović. Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini
(1918–1941). Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju,
2019, 424. (Ajdin Muhedinović) .............................................................................. 320
4 5
sadržaj
Siniša Malešević, Države-nacije i nacionalizmi. Organizacija, ideologija i
solidarnost. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk, 2017, 247.
(Dženita Rujanac) ....................................................................................................... 326
Raif Dizdarević, Sudbonosni podvig Jugoslavije: Podsjećanje na istorijsko
NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio budućnost Jugoslavije.
Sarajevo: Udruženje za modernu historiju, 2018, 229. (Omer Merzić) .............. 332
Ivana Pantelić, Uspon i pad “prve drugarice” Jugoslavije: Jovanka Broz
i srpska javnost 1952–2013. Beograd: Službeni glasnik, 2018, 336.
(Sanja Petrović Todosijević) ...................................................................................... 337
Na margini povijesti: Zbornik radova, ur. Amir Duranović, Sarajevo:
Udruženje za modernu historiju 2018, 181. (Dina Pašić) ..................................... 340
Izet Šabotić, Čifčijski odnosi i promjena vlasništva nad zemljom u Bosni i
Hercegovini (1878–1918). Tuzla: Centar za istraživanje moderne i savremene
historije Tuzla, 2019, 320. (Jasmin Jajčević) ............................................................ 345
Žanka Dodig, Privatna zbirka kao muzejski fenomen: na primjeru Zbirke
Stjepana Meze u Muzeju Sarajeva. Sarajevo: Muzej Sarajeva /
Udruženje ICOM – Nacionalni komitet BiH, 2018. (Alma Leka) ....................... 351
IN MEMORIAM
Salih Jalimam (1951 – 2019) (Enver Imamović)................................................ 359
INDEKS AUTORA .................................................................................................... 363
UPUTE SARADNICIMA.......................................................................................... 365
 contents

CONTENTS

A Word from the Main Editor.................................................................................... 11

ARTICLES AND TREATISES

Goran Popović
Roman Roads in Bosnia and Herzegovina in the Works of French
and English travelers XIX century ............................................................................. 21

Ana Rajković
A Contribution on the Development of the Centrist line in Bosnia and
Herzegovina and its links with the Labor Movement in Croatia
through the prism of Jovo Jakšić’s work (1918–1921) ............................................. 49

Seka Brkljača
A Contribution to the Political life of Sarajevan Jews
between the two World Wars ...................................................................................... 91

Sonja Dujmović
Mutual loyalty – State policy and the Jews of
Sarajevo in the Interwar period ................................................................................ 129

Jelena Seferović
Contribution to Research of gGirlhood after the First World War: an example
of Girls with Mental Disorders from rural areas of Continental Croatia............ 177

Haris Zaimović
Sarajevo City Goverment: Cross-section of the Organization and Operation
of the Administrative Institutions in the City of Sarajevo Area, 1945–1995....... 211

Sabina Veladžić
Creators of the Bosniak society within Bosnia and Herzegovina
at the begining of the 1990s ...................................................................................... 245

7
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
BOOK REVIEWS
Márta Font, Völker – Kultur – Beziehungen. Zur Entstehung der Regionen in der
Mitte des mittelalterlichen Europas. Hamburg: Dr. Kovač Verlag 2013. 370 pp.
(Nedim Rabić) ............................................................................................................ 279
Redžo Trako, Debogumilizacija bosanskog srednjovjekovlja. Uloga
bogumilskog dualizma u stvaranju srednjovjekovnog bosanskog identiteta.
Zagreb / Sarajevo: Synopsis, 2017, 614 pp. (Dženan Dautović) ........................... 284
Max Bergholz, Nasilje kao generativna sila: Identitet, nacionalizam i
sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici. Sarajevo / Zagreb: Buybook, 2018,
410 pp. (Sanja Gladanac – Petrović) ........................................................................ 290
Drago Roksandić, Čovjek i prostor, čovjek u okolišu: [Ekohistorijski ogledi].
Meridijani, Društvo za hrvatsku povjesnicu, Centar za komparativnohistorijske
i interkulturne studije Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Samobor,
2018, 431 pp. (Ema Pašić).......................................................................................... 297
Danijela Doblanović, Žrvanj života – Stanovništvo Savičente
od početka 17. do početka 19. stoljeća. Zagreb: Srednja Europa,
2017, 327 pp. (Monika Zuprić) ................................................................................. 303
Svetozar Borojević, Kroz Bosnu. Ilustrirani vodič C.-k. bosanske željeznice i
Bosanskohercegovačke državne željeznice Doboj – Simin Han. Zagreb /
Sarajevo: Srednja Europa-UMHIS, 2018, 108 pp, 22 illustrations
(Filip Šimetin Šegvić) ................................................................................................. 309
Tihana Luetić i Tihomir Vukelja, Prirodoslovci i Matematičari.
Postanak domaće akademske prirodoslovno-matematičke zajednice u
Hrvatskoj. Zagreb: Srednja Europa, 2017, 426 pp (Mitsutoshi Inaba) ................ 314
Enes S. Omerović. Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–1941).
Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju, 2019, 424 pp
(Ajdin Muhedinović) ................................................................................................. 320
8 9
contents
Siniša Malešević, Države-nacije i nacionalizmi. Organizacija,
ideologija i solidarnost. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk, 2017,
247 pp. (Dženita Rujanac) ......................................................................................... 326
Raif Dizdarević, Sudbonosni podvig Jugoslavije: Podsjećanje na istorijsko
NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio budućnost Jugoslavije.
Sarajevo: Udruženje za modernu historiju, 2018, 229 pp. (Omer Merzić).......... 332
Ivana Pantelić, Uspon i pad “prve drugarice” Jugoslavije: Jovanka Broz
i srpska javnost 1952–2013. Beograd: Službeni glasnik, 2018, 336 pp.
(Sanja Petrović Todosijević) ...................................................................................... 337
Na margini povijesti: Zbornik radova, ur. Amir Duranović, Sarajevo:
Udruženje za modernu historiju, 2018, 181 pp. (Dina Pašić) .............................. 340
Izet Šabotić, Čifčijski odnosi i promjena vlasništva nad zemljom u Bosni i
Hercegovini (1878–1918). Tuzla: Centar za istraživanje moderne i savremene
historije Tuzla, 2019, 320 pp. (Jasmin Jajčević) ...................................................... 345
Žanka Dodig, Privatna zbirka kao muzejski fenomen: na primjeru Zbirke
Stjepana Meze u Muzeju Sarajeva. Sarajevo: Muzej Sarajeva /
Udruženje ICOM – Nacionalni komitet BiH, 2018, 218 pp. (Alma Leka) ......... 351
IN MEMORIAM
Salih Jalimam (1951 – 2019) (Enver Imamović) ............................................... 359
LIST OF CONTRIBUTORS ..................................................................................... 363
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS......................................................................... 365
Uvodna riječ urednice
posvećena je onima koji budu čitali naredne redove, naročito nakon
nekih godina, kada više ne bude blisko ni poznato da je u 2019. godini
Institut za historiju Univerziteta u Sarajevu obilježavao 60 godina
postojanja. Ali, nedoumica šta povodom toga suvislo napisati, a da bude
s pravom dugogodišnjeg postojanja svečarski intonirano i istovremeno
neopterećeno onim što se naziva “istorijskim kontekstom”, “društvenom
klimom”, “stanjem duhova”, “istoriografskim krugovima”, što bi bio tek
blagi otklon od onih u ovoj prilici grubih, nerazumljivih i pretencioznih
“integracijskih procesa”, “održivih riješenja”, “unapređivanja kvaliteta
života”, “razvoja humanih resursa”, a u cilju zajedničke “održive
budućnosti”. Kojim riječima ispuniti uvodnu riječ 48-og broja Priloga i
njome obilježiti jubilarnu godinu, sve u nastojanju održanja integriteta
profesije, zanata većine okupljenih u Institutu i zainteresovanih za njegovo
dostojanstveno trajanje, zaista izaziva ne/očekivanu pometenost. Ona
je dijelom rezultat već navedenih materijalizovanih sintagmi, a dijelom
zapitanosti o načinu povratka ka ishodištu ideje o Institutu.
Stoga se kao riješenje i izlaz, ali istovremeno i izražavanje poštovanja
prethodnim generacijama istoričara, marljivim djelatnicima Instituta
ovoga puta daje prednost. Podsjećanje na one angažovane u, tada, In-
stitutu za radnički pokret Bosne i Hercegovine, kojima je “društvena
zajednica” dala u zadatak da pristupe naučnoj obradi i analizi najprije
radničkog pokreta, narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Bosni i
Hercegovini. Prvi zadatak Instituta, proisteklog iz djelovanja Istorijskog
odjeljenja CK SK BiH, preimenovanog u Istorijski arhiv CK SK BiH i
djelatnog 1954-1959. godine, bio je prikupljanje i sređivanje arhivske
građe (inventarisano je 25.000 dokumenata), njeno proučavanje, usavr-
šavanje stručnog i naučnog kadra, objavljivanje rezultata svoga naučnog
rada i saradnja sa srodnim ustanovama i pojedincima u zemlji i van
nje. Perspektivnim tematskim programom od 1961. godine, definisanim
u saradnji sa drugim institutima tadašnje države, započeo je značajniji

11
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
razvoj naučnoistraživačke djelatnosti uključivanjem mladih perspektiv-
nih kadrova u svrhu realizacije zadatih ciljeva, čime je Institut postao
osposobljen za planirani naučnoistraživački napredak. Brojne studije,
monografije, magistarske teze i doktorske disertacije saradnika Instituta,
prikupljenih 1,3 miliona dokumenata i 95.000 mikrosnimaka, sređena
naučno-informativna sredstva, zbirka memoarskih dokumenata sa 600
priloga, te objavljivanje dokumenata iz vlastitog fundusa predstavljali su
konkretne rezultate i uspjehe samoprijegornog rada saradnika, osnaže-
nih naučnim usavršavanjem, studijskim boravcima i specijalizacijama
u nizu evropskih zemalja (Austriji, SSSR-u, Saveznoj i Demokratskoj
Republici Njemačkoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj, Holandiji, Francuskoj,
Mađarskoj i drugima), te valorizovane na prvu desetogodišnjicu jedne
od najorganizovanijih naučno-istraživačkih institucija. Neosporna ma-
terijalna i moralna podrška koju je Institut uživao dao mu je s pravom
viziju da postane centar i nosilac razvoja savremene bosanskohercego-
vačke istoriografije. Zadovoljstvo ostvarenim bilo je moguće iskazati
zbog rada i saradnje svih članova kolektiva.
Te su se svečarske 1969. godine Prilozi, godišnja publikacija Instituta,
pojavili u svom 5. broju, u kojim je “niz mladih istoričara postao poznat
našoj naučnoj javnosti”, a pojedinci svojom ozbiljnoću i odgovornošću
prema nauci krčili sebi put u savremenoj istoriografiji.1
Značaj osnivanja i razvoja Instituta bio je time veći jer je svoje
djelovanje započeo bez oslonca na tradiciju organizovanog naučnog
rada. Ta činjenica sa jedne strane, te izražena potreba intenzivnije i
sistematske obrade prošlosti Bosne i Hercegovine kojom je Institut
nastojao da obesnaži dotadašnje tendenciozne i površne istoriografske
obrade, nužno su rezultirali proširenjem programske orijentacije i
postepenog naučnog sazrijevanja. Pored toga što je Institut organizaciono
izmijenjen odlukom Skupštine SRBiH, odnosno Zakonom o Institutu
1
Podaci preuzeti iz: Enver Redžić, “Deset godina Instituta”, (referat podnesen na svečanoj-
sjednici Savjeta Instituta 26. XII 1969), Prilozi, god. V, br. 5, Institut za radnički pokret,
Sarajevo, 1959, 9-16.
12
uvodna riječ urednice, 11-17
donesenom 31. januara 1973. godine, njegovo stasavanje je definisano i
novim nazivom – Institut za istoriju.
Povodom 30 godina postojanja značaj naučnog dozrijevanja Instituta
je ocijenjen akcentovanjem na otvorenosti Priloga, izraženoj tekstovima
istoričara iz drugih institucija i centara, potvrđen i članstvom spoljnih
saradnika njegovih redakcija, ali i njihovim povremenim angažova-
njem, što se pokazalo i kao preduslov za rad na brojnim projektima koji
su sprovođeni pod paskom ove krovne institucije bosanskohercegovač-
kih istoričara. Rezultat ovakve naučne politike bilo je finaliziranih 30
projekata, od 42 planirana i izrada srednjoročnog programa rada (1986-
1990), definisanog u dokumentu Društveni cilj XIII/2. Ovakav uspjeh
bio je moguć zahvaljujući multidisciplinarnom i timskom radu. Kao ne-
ostvareni cilj, kako je tada navedeno, ostao je planirani projekat Istorije
naroda Bosne i Hercegovine, kao dijela šireg projekta Istorija naroda i
narodnosti Jugoslavije, formalno započet samoupravnim sporazumom
Saveza SIZ-ova Jugoslavije iz 1985. godine kojim je Institut sa pravom i
sa počašću određen za koordinatora za Bosnu i Hercegovinu. Organiza-
cione pripreme bile su obavljene, ali zbog teškoća “ne samo zabog razli-
čitih stavova istoričara na pojedina pitanja iz naše prošlosti, već i zbog
neefiskasnog, nesigurnog i neujednačenog načina finansiranja projekta”
navedeni nije u predviđeno vrijeme, a ni kasnije, realizovan.
Sumirajući rezultate tridesetogodišnjeg rada naglašeno je da je
Institut samostalno ili kao suorganizator organizovao oko 20 nauč-
nih skupova, okruglih stolova i konferencija, da su njegovi saradnici
učestvovali na preko sto kongresa istoričara, međunarodnih komisija
i savjetovanja sa preko 150 referata, saopštenja i diskusija, te da su
u istom periodu njegovi stalni saradnici objavili 1.432 bibliografske
jedinice, od toga 23 monografije, 9 knjiga izbora članaka i rasprava, 2
hronologije, 8 zbornika sa naučnih skupova, 11 knjiga građe, sjećanja,
bibliografija i reprint izdanja listova, 637 članaka i rasprava, 363 pri-
kaza i osvrta itd.
13
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Donošenjem Ustavnih amandmana 1971. godine u Institutu je došlo
do reorganizacije na osnovu Zakona o udruženom radu i Zakonu o In-
stitutu za istoriju, pa su radnici donijeli Samoupravni sporazum o udru-
živanju u Institut, kojim su određeni kao organi upravljanja Instituta:
Zbor radnika, Savjet Instituta i Naučno vijeće, što je ocijenjeno u ovom
osvrtu na prethodni period kao “pogodna forma, jer omogućava dosta
široko učešće radnika u neposrednom odlučivanju.” Istaknuto je takođe
da nova organizacija sprovedena 1986. godine i nov način finansiranja,
ali i trasirani “magistralni pravac” u naučnom planiranju putem Druš-
tvenog cilja (DC XIII/2), gdje se Institut pojavljuje kao koordinator, na-
javljuje bolje dane za nauku.2
Nažalost, zajedno sa cijelom Bosnom i Hercegovinom Institut dugo
bolje dane nije vidio, nego se politička karta svijeta i Evrope dosta tur-
bulentno mijenjala, nagovještavajući i društvene, ekonomske i političke
preokrete krajem osamdesetih godina 20. st. i u čitavoj Jugoslaviji, pa i
u Bosni i Hercegovini. Kako je to zabilježeno u uvodnom tekstu Priloga
br. 38., povodom 40. godina postojanja Institututa, politička diferencija-
cija uoči izbora novembra 1990. godine zahvatila je i Institut, budući da
se po slobodnoj procjeni autora “jedna trećina članova kolektiva” opre-
djelila za tri pobjedničke političke stranke, ali je sa ratom većina bila
gubitnička. Saradnici Instituta koji su rat proveli u Sarajevu zajedno sa
ostalim građanima u borbi za preživljavanje, branili su istovremeno bo-
sanskohercegovački duh zajedništva. U tim teškim uslovima očuvanje
knjiga i inventara branilo se stalnim prisustvom u zgradi Instituta, ali i
što je značajnije, suorganizacijom na pripremi naučnih skupova Sefarad
‘92, 11-14. septembra 1992. (sa ANUBiH-om, Jevrejskom opštinom i
Filozofskim fakultetom), Pola milenija Sarajeva 19-21. marta 1993. (sa
Orijentalnim institutom), te tri okrugla stola – Rat u Bosni i Hercego-
vini i historijska znanost (18. 9. 1992), Problemi državno-pravnog polo-
žaja i uređenja Bosne i Hercegovine 1878-1945 (17. 11. 1993), Bosanska
2
 odaci i pojedini navodi preuzeti iz: Drago Borovčanin, Ibrahim Karabegović, “30 godina
P njegovog završetka. Kratak pregled djelatnosti”, Prilozi, br. 28, Institut za istoriju, Sarajevo,
postojanja i rada Instituta za istoriju u Sarajevu”, Prilozi, god. XXIII, br. 24, 1988, 5-31.
14
uvodna riječ urednice, 11-17
Posavina – dio cjelovite Bosne (24. 11. 1994) i Tragom bosanskoherce-
govačke prošlosti – o urbanom biću Bosne i Hercegovine (15. i 16. mart
1995). Sa navedenih naučnih skupova objavljeni su zbornici, a Prilozi,
pripremljeni uoči rata objavljeni su u Beču juna 1994. godine uz posre-
dovanje prof. dr. Dževada Juzbašića i finansijsku potporu ministarstva
nauke Republike Austrije u Das Österreichische Ost-und Südosteuropa
Institut-u, te kroz “tunel spasa” dopremljeni u Sarajevo. Ponovljeno iz-
danje ratnih Priloga upriličeno je septembra 1998. godine u Sarajevu.
Saradnjom sa bliskim institucijama i društvima, te predavanjima sa-
radnika i gostujućih prijatelja Instituta upotpunjavana je ratna naučna i
stručna institutska aktivnost i zbilja.
Kraj rata Institut je dočekao kadrovski prepolovljen, ali spreman za
organizaciju naučnog skupa Bosna i svijet, održanog 15. i 16. marta 1996.
godine na kome je učešće uzelo 29 autora, od čega 7 iz Instituta, da bi
sa revidiranim Programom rada nastavio od septembra 1997. godine.3
Početak prvog desetljeća novoga vijeka proteklo je u naporima da se
saniraju posljedice tragičnih devedesetih i da se nagomilani, ali i novi
problemi riješe – pravni položaj Instituta, njegova kadrovski oslabljena
pozicija, dodatno pojačana angažovanjem saradnika u drugim instituci-
jama u Sarajevu i generacijskom smjenom, pitanje podrške usavršavanju
i napredovanju mlađih saradnika, konstantan deficit finansijske potpore
vidljiv kako uskraćivanjem istraživanja van Sarajeva, tako i nedostatku
stručne literature iz inostranstva, a na polju legislative početak iscrplju-
jućeg sudskog spora vođenog za vlasništvo nad prostorijama. Ipak, kao
i uvijek motiv za dostojno preživljavanje i dalje djelovanje nađen je u
radu, velikim dijelom zasnovanom na saradnji sa drugim srodnim insti-
tucijama u Sarajevu i iz inostranstva i zajedničkim organizovanjem niza
skupova, konferencija i okruglih stolova, pa potom pokretanjem ozbilj-
nijih projekata koji su dodatno pojačali međusobne veze i omogućili
3
Podaci preuzeti iz: Ibrahim Karabegović, “Institut za istoriju u ratu i neposredno nakon
1999, 7-15.
15
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
lakši izlaz iz poslijeratne profesionalne izolacije. Drugi vid promovisa-
nja Instituta je bio i u pojačanoj izdavačkoj djelatnosti, prisutnoj kako
suizdavaštvom tako i samostalnoj, što je kao aktuelna orijentacija ostao
do danas.
Pored prisutne stalne fluktuacije naučnog kadra, iz ovog perioda In-
situt je izašao znatno ojačan, podmlađen i stabilizovan, što je i bio osnov
za provođenje navedenih aktivosti, kao i daljeg kontinuiranog izlaženja
Priloga, ali i potrebe pokretanja još jednog institutskog izdanja, Histo-
rijskih traganja, što je omogućilo Institutu da se dodatno afirmiše kao
institucija koja se svojim radom potvrđuje u naučnom smislu. U orga-
nizacionom postao je 2008. godine jedinica Univerziteta u Sarajevu,
koji je sa skupštinom, vladom i ministarstvom Kantona Sarajevo postao
nadležan Institutu.
Na pedesetogodišnjicu svoga rada 2009. godine Institut se ovjenčao
Šestoprilskom nagradom Grada Sarajeva, što je kolektivu bio znak da se
još uvijek vrijedi zalagati za pozitivne norme u profesionalnom radu,
stručnost, pa time očuvanja digniteta historijske nauke u savremenom
društvu.
U toku narednih deset godina Institut je nastavio da radi svojim prav-
cem, ustaljenom i potvrđenom naučnom politikom i očekivao i druge
pozitivne ishode takvog zalaganja. Oni su došli sa daljom krovnom po-
drškom Univerziteta, sve brojnijim naučnim manifestacijama u Sara-
jevu i djelovanjem i prisustvom saradnika u projektima i van zemlje,
daljim jačanjem izdavačke djelatnosti, te naučnim usponom kadra. Te
godine je u izdanju Instituta izašla monografija Pola stoljeća Instituta
za istoriju, autorski rad grupe zaposlenika Instituta, kao sažeti pregled
dotadašnje djelatnosti njihove kuće. Tada se izrazila nada da se sadržaj
rada Instituta neće promijeniti, ali i da će novi način upravljanja donijeti
i mnoge novine koje će Institut morati prihvatiti, te da pred Institutom
stoje mnoga iskušenja i napori na dokazivanju i novi koraci u izradi
savremenih programa, kadrovskoj politici i osiguravanju uvjeta rada.
16
uvodna riječ urednice, 11-17
Mada je svoju 60. godišnjicu postojanja, koja svjedoči o kontinuitetu
potrebe društva za stalnim kritičkim propitivanjem prošlosti, Institut
dočekao bez vlastitih prostorija i suočen sa smjenom generacija u ru-
kovodstvu, kao i u stalnom propitivanju puteva dugoročne programske
orijentacije, ostaje da se ponovi izrečena nada da će dalji koraci voditi
pozitivnom ishodu za ugled Instituta za historiju Univerziteta u Saraje-
vu, biti dostojni napora proteklih generacija, opravdati tradiciju putanje
naučne utemeljenosti i za dobrobit bosanskohercegovačke historiografi-
je, njene budućnosti koja uvijek nađe načina da ono što je kvalitetno iza
nje afirmiše i nagradi ili kriterijem kvaliteta prebriše.
Prilozi br. 48. rezultat su rada redakcije izabrane na sjednici Vijeća
Instituta 20. juna 2019. godine, a njen sadržaj ogledalo je trenutnog uče-
šća i posvećenosti saradnika Instituta i onih van njega. Namjera je bila
da se časopis otvori za saradnju što širem krugu takvih iz zemlje i ino-
stranstva, te pokrene polemičke tonove koji bi vodili razvoju kritičke
istoriografije.
Prezentirani radovi rezultati su istraživačkih napora autora, koji će
onom ko to cijeni samo donijeti korist, inspiraciju i motiv za dalji vlasti-
ti rad, kritičko promišljanje, njegovanje tolerancije na različiti pristup,
spremnost na kritički dijalog i usavršavanje u istoriografskom zanatu.
Eventualni osvrti će nam biti dalji putokaz.
U Sarajevu, 21. novembra 2019. godine
Glavna i odgovorna urednica
Dr. Sonja Dujmović
17
ČLANCI I RASPRAVE
UDK: 625.7 (497.6) “18”
Izvorni naučni rad

Goran Popović
Pale, Bosna i Hercegovina
gopopovic@gmail.com

Rimske komunikacije na prostoru Bosne i Hercegovine u

delima francuskih i engleskih putopisaca XIX veka

S
Apstrakt: U XIX veku Bosnom i Hercegovinom je putovao veliki broj fran-
cuskih i engleskih državljana. Pored opisa zanimljivih doživljaja, geograf-
skih predela, narodne nošnje, mitova i legendi, pojedini putnici u svojim
delima navode i ostatke rimskih puteva. Šomet de Fose i Džejms Skin opi-
suju ostatke rimskog puta nepoznatog istoriografiji, koji se nalazi na planini
Majevici, u severoistočnoj Bosni. Rimske komunikacije pominju se i u de-
lima Džona Gardnera Vilkinsona, Pjera Davida i Džordža Arbatnota. Ipak,
da nisu svi podaci stranih putopisaca verodostojni, može se uvideti iz dela
Mesije de Klervala. Naime, Klerval ne samo da nije video ostatke rimske
komunikacije u bosanskom delu Posavine već nije ni putovao tim delom
Bosne i Hercegovine. I pored svih nedostataka, podaci o rimskim putevima
u delima francuskih i engleskih putnika kroz Bosnu i Hercegovinu u XIX
veku veoma su značajni za proučavanje antičkih komunikacija u unutraš-
njosti rimske provincije Dalmacije.

Ključne reči: rimske komunikacije, francuski putopisci, engleski putopisci,

Bosna i Hercegovina, XIX vek

21
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Abstract: In the XIX century, some of the French and English citizen trave-
led in Bosnia and Herzegovina. In addition to describing the geographical
areas, folk costumes, myths, and legends, some travelers in their works also
mention the remains of Roman roads. Chaumette Des Fosses and James
Henry Skene describe one new, previously not know, the Roman road on
Mount Majevica, in southeastern Bosnia. Roman roads are also mentioned
in the works of John Gardner Wilkinson, Pierre David and George Arbuth-
not. However, in the case of the Massieu de Clerval, we can see that not all
information in the works of French and English travelers is authentic and
reliable. Namely, Clerval not only did not see the remains of the Roman
road which he mentions in the Bosnian part of Posavina, but did not even
travel to that part of Ottoman Bosnia. Despite all the weaknesses, informa-
tion on Roman roads in the works of French and English travelers through
Bosnia and Herzegovina in the XIX century is important for studying Ro-
man communications in the inland of the Roman province of Dalmatia.
Keywords: Roman roads, French travel writers, English travel writers, Bo-
snia and Herzegovina, 19th century
Uvod
Teritorijalna ekspanzija na evropskom kontinentu, u XVI veku, kao i
ratovi sa Habzburškom monarhijom, izazvali su interesovanje Francuske
i Engleske za Osmansko carstvo. Prvi putnici koji iz Francuske i Engleske
putuju u Carigrad bili su diplomatski predstavnici i trgovci. Za njima
ubrzo kreće i veliki broj različitih istraživača i avanturista. Do Carigrada
moglo se doći morskim putem, ploveći Sredozemnim morem, ili
kopnenim putem, putujući Balkanskim poluostrvom. Početna stanica za
putovanje na istok bila je Venecija, odakle su brodovima putnici plovili
do jadranske obale Balkanskog poluostrva.1 Kopnena ruta kojom su se
kretali francuski i engleski putnici polazila je najpre iz Dubrovnika, a
1
Omer Hadžiselimović, Na vratima Istoka, (Sarajevo: Veselin Masleša, 1989), 13; Приче
француских путника са пута по отоманској Босни, prevod i predgovor M. Karaulac,
(Novi Sad: Matica srpska, 1998), 8.
22
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
od početka XIX veka iz Splita. Prolazeći kroz Trebinje, Foču i Prijepolјe,
put je vodio dalјe u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. Na svojim
putovanjima kroz Osmansko carstvo, pojedini putnici su vodili
dnevnike u kojima su, uglavnom, opisali doživljaje sa putovanja, mesta
i predele kroz koje su prolazili, kao i ljude koje su susretali. Po povratku
u domovinu ti dnevnici su štampani, dok su drugi, na osnovu sećanja,
pisali knjige o predelima koje su proputovali.
Od engleskih putnika XVI i XVII veka koji su ostavili zapise o Bo-
sni i Hercegovini izdvajaju se: Henri Ostel (Henry Austel), Henri Blant
(Henry Blount), Foks (Fox) i Piter Mandi (Peter Mundy).2 Pjer Laskalo-
pje (Pierre Lescalopier), Luj Žedan (Louis Gédoyn), Pule (Poullet) i Kikle
(Quiclet) samo su neki od francuskih putnika koji su, na putu za Cari-
grad, prošli i kroz Bosnu i Hercegovinu.3 Međutim, navedeni putopisci
u svojim delima ne pominju ostatke rimskih puteva. Možda je razlog za
to činjenica da se radi uglavnom o diplomatama, ne preterano zaintere-
sovanim za istraživanje planinskih predela Bosne i Hercegovine kojima
prolaze.
U toku XVIII veka nema podataka o putovanjima Francuza i Engleza
kroz Bosnu i Hercegovinu. Naime, u navedenom periodu putnici za Cari-
grad putuju preko Panonske nizije i Srbije, zaobilazeći na taj način Bosnu
i Hercegovinu.4 Takvo stanje potrajaće sve do prvih decenija XIX veka.
Interesovanje za evropske pokrajine Osmanskog carstva, posebno
Bosnu i Hercegovinu, dostiglo je vrhunac u XIX veku. Na to je uticalo
više činilaca. Naime, krajem XVIII i početkom XIX veka započinje
proces vojnih, administrativnih i fiskalnih reformi u Osmanskom
carstvu, po uzoru na vodeće evropske države.5 Proces modernizacije
pratio je dolazak većeg broja stranaca u Osmansko carstvo. Istovremeno,
sa pojavom romantizma u zapadnoevropskim državama prvih decenija
2
Hadžiselimović, Na vratima Istoka, 13-15.
3
Приче француских путника, 26-115.
4
Hadžiselimović, Na vratima Istoka, 15.
5
Robert Mantran, Istorija Osmanskog carstva, (Beograd: Klio, 2002), 514-517.
23
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
XIX veka, dolazi do povećanog interesovanja za putovanja na Orijent.6
Takođe, porast interesovanja Engleske i Francuske za Balkansko
poluostrvo prouzrokovan je i vojnim i ekonomskim opadanjem moći
Osmanskog carstva u XIX veku, kao i strahom od širenja uticaja Rusije
na ovaj deo evropskog kontinenta.
Kao pogranična provincija evropskog dela Osmanskog carstva, Bosna i
Hercegovina je naročito postala popularna destinacija putnika iz zapadne
Evrope u XIX veku. Međutim, to više nisu samo diplomate i trgovci na
proputovanju za Carigrad, već istoričari, arheolozi, kolekcionari, vojnici,
književnici, novinari, ali i uhode koji sada obilaze teritoriju Bosne i
Hercegovine. Kratke izveštaje sa putovanja iz XVI i XVII veka zamenjuju
detaljni opisi geografskih predela Bosne i Hercegovine, njene prošlosti,
opisi lokalnog stanovništva, njihovih običaja i nošnje, narodnih legendi,
mitova i sl. Između mnogobrojnih značajnih podataka o prostoru Bosne
i Hercegovine u XIX veku, u pojedinim delima francuskih i engleskih
putnika pominju se i ostaci rimskih komunikacija.
Rimske komunikacije u delima francuskih putnika
U XIX veku kroz Bosnu i Hercegovinu prošao je veliki broj francu-
skih putnika. Neki od tih putnika, po povratku u Francusku, objavili
su zapise sa svojih putovanja. Međutim, u delima francuskih putnika
rimski putevi navode se samo u par navrata.
U februaru 1807. godine za Travnik je putovao Pjer David (Pierre Da-
vid),7 prvi francuski konzul u Bosni i Hercegovini. Prilikom putovanja
6
Приче француских путника, 8.
7
 jer David (1772–1846) rođen je u gradu Falez u pokrajini Normandiji. Diplomatsku ka-
P presa, Bojanovski je locirao putnu stanicu Ad Matricem. Za više o tome videti: Ivo Boja-
rijeru započeo je u francuskom ministarstvu spoljnih poslova 1795. godine. U periodu
između 1807. i 1813. godine bio je konzul u Bosni i Hercegovini. Godine 1819. David je
postavljen za generalnog sekretara konzulata u Smirni. Po izbijanju Grčkog ustanka 1821.
godine prelazi u Grčku i aktivno pomaže ustanike. Po povratku u Francusku bio je poslanik
u parlamentu. Objavio je veliki broj dela. Za nas su posebno značajni izveštaji koje je David
slao u Francusku, kao i dnevnik koji je vodio za vreme svog boravka u Travniku. Za više o
Pjeru Davidu: André Blanc, “Neobjavljeno dopisivanje francuskog konzula u Travniku –
Pierra Davida”. Starine, Zagreb: Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, 46/1956, 63;
24
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
iz Donjeg Vakufa ka Travniku, u svom dnevniku Pjer David je zapisao:
“Le 17, autre chaine de montagnes à franchir. On m’ assura qu’à tra-
vers les bois qui la couvraient, on retrouvait encore des restes de la voie
romaine que Trajan fit ouvrir par ses provinces pour arriver au bord du
Danube et combattre les Daces et autres barbares qui déjà attaquaient
l’Empire romain.”8
“Седамнаестог фебруара ваљало је прећи нови ланац планина.
Убеђивали су ме да се кроз шуму која га је покривала могу још наћи
остаци пута који је Трајан саградио кроз своје провинције да би
стигао до Дунава и борио се против Дачана и других варвара који
су већ нападали Римско царство.”9
Iz dnevnika Pjera Davida se može uvideti da je konzul putovao prav-
cem Prolog – Livno – Šuica – Kupres – Donji Vakuf – Travnik. Ostaci
rimske komunikacije koja je iz Prologa, a preko Livna i Šuice, vodila do
Kupresa otkriveni su još krajem XIX veka.10 U mestu Prusac, oko 5 km
južno od Donjeg Vakufa, Đoko Mazalić je pronašao ostatke starog, kal-
drmisanog puta.11 Pored toga, ostatke rimske kaldrme u Pruscu navodi i
Esad Pašalić.12 Prema Mazaliću, put se od Prusca spušta desnom obalom
Vjekoslav Jelavić, “Iz prepiske francuskog generalnog konzulata u Travniku u godinama
1807–1814”. Glasnik, Sarajevo: Zemaljski muzej, XVI/1904, 267-268; Приче француских
путника, 116-117.
8
Pierre David, “Extraits du journal de Pierre David”. Revue d’histoire diplomatique, Paris:
Société d’histoire diplomatique, XXXVIII/1924, 149.
⁹ Приче француских путника, 120.
10
Philipp Ballif, Römische Strassen in Bosnien und der Hercegovina, (Wien: Bosnisch-Her-
cegovinischen Landesmuseum, 1893), 21-22. U selu Otinovci, u neposrednoj blizini Ku-
novski, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela, knj. XLVII, Centar za
balkanološka ispitivanja, knj. 2. (Sarajevo: ANUBiH, 1974), 170.
11
“Polazeći od te pretpostavke, otišao sam u Prusac i za kratko vrijeme pronašao stari put,
danas sasvim zapušten i djelimično zarastao u grmlje, ma da je na tom mjestu kaldrma
sačuvana.” Đoko Mazalić, “Biograd – Prusac, stari bosanski grad”. Glasnik, Sarajevo: Ze-
maljski muzej, VI/1951, 159.
12
Esad Pašalić, Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, (Sarajevo: Zemaljski
muzej, 1960), 41.
25
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47

potoka Lobove do reke Vrbas. Od navedene reke put je dalje nastavljao delu Voyage en Bosnie dans les année 1807 et 1808, prvi put objavljenom
pored Kaštelјa i dolinom reke Grlovnice (Grovnice) do reke Lašve. Za 1816. godine, Fose opisuje ostatke jednog, po svemu sudeći rimskog puta.
navedenu trasu starog puta Mazalić navodi da je rimskog porekla, mada “La Bosnie offre peu de curiosités en ce genre. Nous avons déja parlé
ne i razloge koji su ga naveli na taj zaključak.13 Prema Bojanovskom, des bains d’Yéni-Bazar, attribués à Trajan: mais il existe un monument
navedeni put predstavlja samo jednu deonica puta Bistue Nova – Stanec- plus incontestable de la puissance de cet empereur. Dans l’immense
li.14 “Najbolje sačuvani dio ovog puta je tzv. Čorbegova kaldrma”, navodi forét qui s’étend depuis la Spretça jusque près de Bellina, on trouve,
Bojanovski, “u blizini bivšeg Čorbegova hana u Torinama”.15 pendant lespace de plusieurs lieues y des restes d’un, très beau chemin
qu’il avait fait construire pour faire passer en Dacie les légions statio-
Na to da je rimski put, koji je Mazalić pronašao i istražio, bio u upo-
nnées dans I’lllyrie. Il est formé de grandes pierres plates, et de la lar-
trebi i u kasnom srednjem veku ukazuje podatak da se njim kretalo jedno
geur 15 pieds environ.”21
habzburško diplomatsko poslanstvo, upućeno u Carigrad 1530. godine.16
“U Bosni je malo zanimljivosti ove vrste. Već smo govorili o novopa-
Bojanovski navodi da je istim putem putovao i mletački poslanik Kata-
zarskoj banji, koja se pripisuje Trajanu. Ima, međutim, jedan sigurniji
rino Zeno (Catarino Zeno).17 Međutim, to nije moguće jer Zeno putuje
spomenik moći ovog cara. U ogromnoj šumi koja se prostire od Spreče
pravcem Split – Senj – Prolog – Plјevlјe – Prijepolјe – Novi Pazar.18
pa do blizu Bijeljine na dužini od više milja, ima ostatak lepog puta koji
Iz podataka koji se navode u dnevniku Pjera Davida ne može se pre- je on pravio da prevede u Daciju legije koje su garnizonovale u Iliriji.
cizno utvrditi pravac puta kojim se francuski konzul kretao od Donjeg Put je pravljen od velikih kamenih ploča i širok oko petnaest stopa.”22
Vakufa do Travnika. Jedino što je izvesno jeste da je u pitanju planinski
masiv južno od Travnika. Po mom mišljenju, veoma je moguće da se
Na osnovu toga što izgradnju puta vezuje za cara Trajana, kao što to
“ostaci puta koji je Trajan sagradio”,19 a o kome je David saznao od svojih
čini i Pjer David u vezi sa ostacima puta južno od Travnika, može se izvesti
pratilaca, mogu identifikovati sa rimskom komunikacijom koju navode
zaključak da je Fose smatrao da se radi o putu izgrađenom od strane
Mazler i Bojanovski.
Rimljana. Na to da je put koji opisuje Šomet de Fose zaista rim-
Krajem decembra 1807. godine za sekretara francuskog konzulata u
skog porekla ukazuje nekoliko podataka iz teksta. Prema Foseu,
Travniku postavljen je Šomet de Fose (Chaumette Des Fosses).20 U svom
put je bio “pravljen od velikih kamenih ploča i širok oko petnaest
13
Mazalić, “Biograd – Prusac, stari bosanski grad”, 159.
14
 ojanovski, Dolabelin sistem cesta, 176-179. U pitanju je deo rimske komunikacije koja
B
generala Brina, francuskog ambasadora u Carigradu. Za kancelara u francuskom kon-
je povezivala Salonu sa rudarskom oblašću Argentaria. Centar navedene rudarske oblasti
zulatu u Bukureštu postavljen je 1803. godine. Po dolasku u Travnik, krajem decembra
bio je u Domaviji kod današnje Srebrenice.
1807. godine, bio je sekretar i prevodilac konzula Pjera Davida. Fose se u Bosni i Herce-
15
Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 177. govini zadržao svega nekoliko meseci, do jula 1808. godine. Nakon toga je obavljao funk-
16
Benedikt Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, prevod Đ. Pe- ciju diplomatskog predstavnika u Šćećinu, a zatim i konzula u Švedskoj. Foseovo delo
janović, (Beograd: Čigoja štampa, 2001), 21-22. Voyage en Bosnie, dans les année 1807 et 1808 veoma je važan izvor za političko i društve-
17
Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 175. no uređenje Bosne početkom XIX veka. Za više o Šometu de Foseu: Приче француских
18
Petar Matković, “Dva talijanska putopisa po balkanskom poluotoku iz XVI vieka”. Stari- путника, 150-151.
ne, Zagreb: Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, X/1878, 203. 21
Chaumette Fosses, Voyage en Bosnie dans les année 1807 et 1808, (Paris: J. Didot, 1822), 24.
19
Приче француских путника, 120. 22
Milenko S. Filipović, “Šomet de Fose i njegovo delo o Bosni”. Glasnik, Sarajevo: Zemaljski
20
Šomet de Fose (1782–1841) bio je francuski diplomata. Godine 1802. nalazio se u pratnji muzej, XXVI/1971, 190.

26 27
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
stopa”.23 Da su glavne rimske komunikacije na prostoru seve-
roistočne Bosne bile popločane velikim kamenim blokovima
vidi se na primeru komunikacije Drinjača – Sarajevsko polje,
kao i komunikacije na planini Bišini.24 Za širinu puta pomenuti
putopisac navodi da iznosi oko 15 stopa, odnosno oko 4,87 metara.25
Ako prihvatimo da je širina puta koju navodi Fose približno tačna, u tom
slučaju reč je o rimskom putu tipa via.26 Zakonom od Dvanaest tablica
propisana je minimalna širina via od 8 stopa, odnosno oko 2,40 metra,
na pravcu i 16 stopa, oko 4,90 metara, na zavoju puta.27 Ipak, na osno-
vu ostataka rimskih komunikacija može se izvesti zaključak da nisu
sve viae imale prethodno navedene, zakonom utvrđene dimenzije.28
Naročito se to odnosi na komunikacije u teško pristupačnim planin-
skim predelima gde je širina kolovoza iznosila oko 1,5 metar.29
Tačna lokacija puta koji opisuje Šomet de Fose do danas je nepozna-
ta. O samoj lokaciji puta navedeni autor daje samo informaciju da se na-
23
Isto. 190.
24
Za komunikaciju Drinjača – Sarajevsko polje: Ballif, Römische Strassen, 38-40. Ivo Bojanovski,
“Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji
Dalmaciji (s posebnim obzirom na područje Bosne i Hercegovine), III – Prilog proučavanju
antičkih naselja i komunikacija u istočnoj Bosni”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Centar za
balkanološka istraživanja, XIX/1981, 165-175. O antičkoj komunikaciji na planini Bišini:
Goran Popović, “Rimske komunikacije u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na
novootkrivenu dionicu puta na planini Bišini”. Acta Illyrica, Sarajevo: Bathinvs, II/2018,
193-216. Za više o rimskim komunikacijama i tehnikama gradnje: John Knapton, “The
Romans and Their Roads – the Original Small Element Pavement Technologists”, in: Pave
Israel 96: Proceedings, the Fifth International Conference on Concrete Block Paving, ed. I.
Ishai, (Tel-Aviv: Dan Knassim, 1996), 17-52; Cornelis van Tilburg, Traffic and Congestion
in The Roman Empire, (London: Routledge Taylor & Francis Group, 2007), 1-40.
25
1 francuska stopa iznosi 0,32 metra.
26
Za više o tipovima rimskih puteva: Tilburg, Traffic and Congestion, 7-8.
27
The Twelve Tables, translated by P. R. Coleman – Norton, (The Project Gutenberg, 2005).
28
Tako se u slučaju poznate republikanske komunikacije Via Appia širina kolovoza razli-
kuje u zavisnosti od predela kojim je trasa prolazila. Za više o tome: Jean-Pierre Adam,
Roman Building: Materials and Techniques, (London and New York: Routledge, 1999),
576; Tilburg, Traffic and Congestion, 27-28. Kod rimske komunikacije na planini Bišini
širina kolovoza na ravnom delu trase puta značajno se razlikuje od širine na usponu.
Videti: Popović, “Rimske komunikacije”, 198, nap. 30.
29
Ballif, Römische Strassen, 8.
28
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
lazio u “ogromnoj šumi koja se prostire od Spreče pa do blizu Bijelјine”.30
Između reke Spreče i grada Bijelјine nalazi se planina Majevica, koja je i
danas poznata po gustim šumama. Međutim, na tom području do sada
nisu registrovani ostaci antičkih komunikacija. Iz samog Foseovog dela
nije moguće ustanoviti tačan pravac kojim je navedeni autor putovao.
Samo po sebi nameće se kao logično pretpostaviti da bi Fose na svom
proputovanju kroz Bosnu i Hercegovinu posetio i grad Tuzlu, važan ad-
ministrativni i ekonomski centar u severoistočnoj Bosni početkom XIX
veka, a zatim prešavši planinu Majevicu stigao u Bijelјinu.
Za Pjera Davida i Šometa de Fosea zajedničko je to da u Bosni i Her-
cegovini borave kao diplomatski predstavnici Francuske. Međutim, sredi-
nom XIX veka na prostoru evropskih provincija Osmanskog carstva po-
javljuju se francuski naučnici i istraživači. Jedan od najznačajnijih bio je
geograf Ami Bue (Ami Boué).31 Putujući evropskim delovima Osmanskog
carstva Bue je posetio i Bosnu i Hercegovinu. U svom delu La Turquie
d’Europe32 Bue navodi pojedine ceste za koje je smatrao da su rimskog
porekla. Međutim, izuzev samog pomena o rimskim komunikacijama na
teritoriji Bosne i Hercegovine, nema preciznih podataka o lokaciji tih ko-
munikacija.33 Razlog za to jeste činjenica da Bue pitanju rimskih komu-
nikacija prilazi sa naučne strane. Umesto opisa ostataka rimskih puteva,
Bue nastoji da evidentira lokacije pojedinih mesta koja se navode na an-
tičkim itinerarima.34
30
Filipović, “Šomet de Fose”, 190.
31
 mi Bue (1794–1878) rođen je u porodici francuskih emigranata u Hamburgu. Školovao
A
se u Hamburgu, Ženevi i Parizu, da bi zatim studije medicine završio u Edinburgu, u
Škotskoj. Evropskim teritorijama Osmanskog carstva putovao je u periodu između 1836.
i 1838. godine. Kao rezultat toga usledilo je štampanje četvorotomnog dela La Turquie
d’Europe (Evropska Turska) 1840. godine. Za više o tome: Приче француских путника,
205-206; Midhat Šamić, Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeću (1836–
1878) i njihovi utisci o njoj, (Sarajevo: Veselin Masleša, 1981), 29-39.
32
Ami Boué, La Turquie d’Europe, Vol. II, (Paris: A. Bertrand, 1840).
33
Isto. 388.
34
Bue je bio prvi koji je na mestu današnjeg Zvornika locirao putnu stanicu Ad Drinum.
Videti: Boué, La Turquie d’Europe, 395.
29
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Godine 1855. Bosnom i Hercegovinom putovao je Anri Luj Alfons
Masije de Klerval (Henri Louis Alphonse Massieu de Clerval).35 Iz izve-
štaja koji je Klerval poslao francuskom ministru obrazovanja, u kontek-
stu ovog rada značajan je sledeći odeljak:
“Malheureusement, il faut le dire, sur ce sol si remué par les guerres
et par les invasions, on trouve peu de traces du passé. Les restles d’une
voie romaine dans la Possavine, les bains de Novi-Bazar, un certain
nombre de ponts en ogive de l’époque byzantine, les ruines informes
de quelques chàteaux féodaux: voilà jusquà présent, les seuls débris
d’époques antérieures à la conquàte qui aient été signaleés sur ce vaste
territoire.”36
“Нажалост, треба то рећи, на овом тлу толико потресаном
ратовима и најездама, наилази се на мало трагова прошлости.
Остаци једне римске цесте у Посавини, купатило у Новом Пазару,
извјестан број мостова на шиљати лук из византијске епохе,
жалосне рушевине неколико феудалних замкова, ето досад јединих
остатака времена што су претходила османлијском освајању на
која се указало у овој пространој области.”37
Iz navedenog ekscerpta jedini pouzdan zaklјučak koji se može izvesti
jeste da se ostaci rimskog puta nalaze u Posavini. Pod imenom Posavina
podrazumeva se oblast uz tok reke Save.38 S obzirom na to da Klerval
donosi opis Bosne, osnovano se može pretpostaviti da se ostaci rim-
skog puta nalaze u bosanskom delu Posavine. Na osnovu datog teksta
35
Masije de Klerval (1820–1896) bio je filolog, diplomata i istraživač. Iz molbe francuskom
ministru Ipolitu Fortulu (Hippolyte Fortoul) može se zaključiti da je o svom trošku po-
setio Bosnu i Hercegovinu, u proleće 1855. godine. Nakon toga, Klerval putuje i u Crnu
Goru, najverovatnije 1858. godine. Za više o Klervalu: Приче француских путника,
215; Šamić, Francuski putnici u Bosni i Hercegovini, 81.
36
Massieu de Clerval, “Rapport de M. Massieu de Clerval sur une mission en Bosnie”. Arc-
hives des missions scientifiques et littéraires, Du Ministére de L’instruction Publique et des
Cultes, V/1856, 16-17.
37
Приче француских путника, 217.
38
Jovan Đ. Marković, Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije, (Sarajevo: Svjetlost,
1990), 196.
30
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
bliže određenje lokacije ostataka rimskog puta nije moguće. Muhamed
Nezirović iznosi pretpostavku da su u pitanju ostaci rimskog puta koji
je povezivao rimsko naselјe Castra (Banja Luka) sa značajnom rečnom
lukom Servitium (Gradiška).39
Sto godina nakon Klervalovog putovanja po Bosni i Hercegovini
Esad Pašalić je, u potrazi za ostacima rimskih komunikacija, istraživao
prostor između Banja Luke i reke Save.40 Tom prilikom Pašalić je otkrio
ostatke rimskog puta u selu Jablanici,41 kod Laktaša i u selu Mahovlјa-
ni,42 4 km severno od Laktaša. Drugih ostataka rimskih komunikacija, u
delu Posavine koji pripada Bosni i Hercegovini, za sada nema.
Analizirajući Klervalov izveštaj Midhat Šamić je uočio sličnosti sa
delom Šometa de Fosea, Voyage en Bosnie dans les année 1807 et 1808.43
To navodi na zaklјučak da se Klerval, pored onog što je i sam video na
putu, služio i delima ranijih francuskih putnika po Bosni i Hercegovini.
Mada Klerval ne govori o pravcu svog puta, na osnovu pojedinih infor-
macija u samom tekstu može se pretpostaviti da je putovanje započeo sa
Jadranskog primorja, a zatim preko Prologa i Livna stigao u centralnu
Bosnu, gde obilazi katoličke samostane.44 Navedenim pravcem prolazila
je antička komunikacija koja je povezivala Salonu sa unutrašnjim delom
rimske provincije Dalmacije.45 Ostatke rimskih puteva Klerval je mogao
39
 риче француских путника, 2017, nap. 1. Rimski put Castra-Servitium predstavlja
П
samo deonicu rimske komunikacije Salona – Servitium. Videti: Pašalić, Antička naselja i
komunikacije, 18-28; Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 51-102.
40
Esad Pašalić, “Rimska cesta između Banja Luke i Bosanske Gradiške”. Naše starine, Sara-
jevo: Zavod za zaštitu spomenika, IV/1957, 63-74.
41
“Oni su, istina, danas samo mjestimično sačuvani, ali mještani kazuju da su ti tragovi bili
veći i vidljiviji prije 25-30 godina. To su ostaci kaldrme, široke do 3 metra, koja pokazuje
pravac od Jakupovaca na sjever pored Laktaša, ali ne trasom današnje ceste nego zapadno
od nje.” Pašalić, “Rimska cesta između Banja Luke i Bosanske Gradiške”, 64.
42
“Uz posjed I. Jerkovića sa zapadne strane još i sada se u zemlji nailazi na veće kamene
ploče koje su doskora mogle da se prate u vezanom stroju kaldrme pravcem prema sje-
veru.“ Isto. 65.
43
Šamić, Francuski putnici u Bosni i Hercegovini, 83.
44
Clerval, “Rapport de M. Massieu de Clerval”, 16.
45
Pašalić, Antička naselja i komunikacije, 47.
31
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
videti i na ovom pravcu, ali ih on ipak ne navodi. Pored toga, ne postoji
ništa što bi ukazivalo na to da je Klerval zaista putovao južnim delom
Posavine.
Rimske komunikacije u delima engleskih putnika
Pojava engleskih putopisa o Bosni i Hercegovini u XIX veku povezana
je sa interesovanjem širih slojeva engleskog društva za dešavanja u evrop-
skim provincijama Osmanskog carstva, kao i opštim strahom od izlaska
Rusije na Sredozemno more.46 Na interesovanje engleskog javnog mnije-
nja za Bosnu i Hercegovinu uticali su česti nemiri koji su izbijali u najza-
padnijoj evropskoj pokrajini Osmanskog carstva, od kojih su najznačaj-
niji ustanak bosanskih begova 1849. godine i ustanak Srba u Hercegovini
1875. godine. Upravo iz perioda Hercegovačkog ustanka potiče i najviše
engleskih putopisa o Bosni i Hercegovini.47
Prvi engleski putnik u XIX veku koji je putovao Bosnom i Hercegovi-
nom, a da je o tome ostavio pisani trag, bio je Džon Gardner Vilkinson
(John Gardner Wilkinson),48 poznati engleski istraživač i egiptolog. Vil-
kinson se posebno interesovao za materijalne ostatke iz antičkog perio-
da, među kojima i ostatke rimskih komunikacija.
“Luccari says Mostar was built, in 1440, “by Radigost, major-domo
of Stefano Cosaccia”, but it was doubtless of a much earlier date, and
traces of a Roman road are said to exist, leading from it to Gliubuski.”49
46
Milorad Ekmečić, “Slika o Bosni i Hercegovini u evropskoj putopisnoj literaturi od
1850. do 1878. godine”. Балканика, Београд: Српска академија наука и уметности,
ѴIII/1977, 311.
47
Ekmečić, “Slika o Bosni i Hercegovini”, 311.
48
Džon Gardner Vilkinson (1797–1875) smatra se začetnikom britanske egiptologije. U
periodu od 1821. do 1833. godine istraživao je arheološke lokalitete u Egiptu. To je Vil-
kinsonu donelo veliku popularnost i brojna priznanja. Godine 1844. preduzeo je putova-
nje po Dalmaciji i Crnoj Gori. Tom prilikom posetio je, mada samo na kratko, i Mostar.
Za više o Vilkinsonu: Hadžiselimović, Na vratima Istoka, 43.
49
Johan Gardner Wilkinson, Dalmatia and Montenegro, tom II, (London: John Murray,
1844), 60.
32
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
Lukarević50 navodi da je Mostar izgrađen 1440. god. od strane Radi-
gosta, dvorskog upravnika Stefana Kosače, ali sigurno je to bilo mnogo
ranije, na šta bi ukazivala trasa rimskog puta, za koju sam saznao, koja
od Mostara vodi do Ljubuškog.
Vilkinson pominje ostatke rimske komunikacije koja je navodno po-
vezivala Mostar i Ljubuški, iako, kako sam navodi, nije video ostatke te
komunikacije. Predeo oko Ljubuškog poznat je po mnogobrojnim osta-
cima iz antičkog perioda. U neposrednoj blizini prethodno pomenutog
mesta prolazila je rimska komunikacija Salona – Narona.51 Južno do
Ljubuškog, u mestu Humac (Gračani), nalazio se rimski vojni logor.52 U
selu Donji Radišići, severozapadno od Ljubuškog, Ivo Bojanovski locira
putnu stanicu Bigeste.53 Bojanovski iznosi pretpostavku da se kod Lju-
buškog od komunikacije Salona – Narona odvajao jedan lokalni putni
pravac (via vicinalis) koji je vodio prema današnjem Čitluku i dalјe ka
Mostaru.54 Međutim, na području između Ljubuškog i Mostara do sada
nisu pronađeni ostaci neke rimske komunikacije.
Podatak o postojanju rimske komunikacije između Ljubuškog i Mosta-
ra, koju navodi Vilkison, ne zasniva se na autorovom ličnom zapažanju,
50
Jakov Lukarević ili Giacomo Di Pietro Luccari (1551–1615) bio je dubrovački plemić i di-
plomata. Napisao je delo o istoriji Dubrovačke republike pod naslovom Copioso ristretto
de gli annali di Ragusa. Za više o Lukareviću: Vladimir Mažuranić, “Izvori dubrovačkoga
historika Jakova Lukarevića”. Narodna starina, Zagreb: Hrvatski državni arhiv, 3, knj. 8,
1924, 121-122.
51
Pašalić, Antička naselja i komunikacije, 56; Ivo Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih
i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzi-
rom na područje Bosne i Hercegovine), I, Prethistorijska i antička komunikacija Salona
– Narona i njena topografija u svjetlu arheoloških i historijskih izvora”. Godišnjak, Sara-
jevo: ANUBiH, Centar za balkanološka istraživanja, 15/1977, 108.
52
Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-
skoj provinciji Dalmaciji”, I, 110; Radoslav Dodig, “Rimski kompleks na Gračanima, voj-
ni tabor ili ...?”, u: Arheološka istraživanja u Cetinjskoj krajini, ur. J. Balen, H. Potrebica,
(Zagreb: Hrvatsko arheološko društvo, 2011), 327-343.
53
Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-
skoj provinciji Dalmaciji”, I, 109.
54
Isto. 138, 153.
33
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
već na informaciji dobijenoj prilikom boravka u Mostaru. Istovremeno,
pretpostavka Bojanovskog o postojanju lokalne rimske komunikacije ne
zasniva se na ostacima puta na terenu, već na intuiciji navedenog istraži-
vača.
Godine 1851. Bosnom i Hercegovinom putuje Džejms Henri Skin
(James Henry Skene).55 Za razliku od drugih engleskih putopisaca, Skin
u Bosnu ulazi iz Srbije, kod sela Rače.56 Iz tog razloga Skinov putopis,
objavljen pod naslovom The Danubian Principalities: The Frontier Lands
of the Christian and the Turk, ima veliki značaj, jer donosi opis predela
severoistočne Bosne, oblasti kojom drugi engleski putnici nisu prolazili.
Na osnovu detaljnog opisa geografskih predela i doživljaja, može se
izvesti zaključak da je Džejms Henri Skin vodio dnevnik prilikom puto-
vanja. Zahvaljujući tome možemo približno rekonstruisati putni pravac
kojim se navedeni putopisac kretao. Iz opisa putovanja saznajemo da je
navedenom autoru trebalo dva dana da stigne iz Bijelјine u Tuzlu. Na-
ime, krenuvši iz Bijelјine, Skin je prošao, kako sam navodi, samo kroz
selo Csadiavitza (Чађавица)57 pre nego što je, nakon šest sati jahanja,
prenoćio u jednom konačištu.58 Drugog dana puta, nakon odmora i
ručka u jednom hanu u “divnoj dolini”,59 Skin stiže do ostataka starog,
kaldrmisanog puta.
“On proceeding we came to a road paved in the same manner as
I had often seen in Greece, and dating probably from the time of the
Romans, or at least of the Lower Empire. It is strange that so much
55
Džejms Henri Skin (1812–1886) poticao je iz stare škotske plemićke porodice iz okoline
Aberdina. Godine 1855. imenovan je za britanskog konzula u Alepu. Na toj funkciji za-
držao se do 1880. godine. Za više o Džejmsu Skinu: Bernard Burke, A Genealogical and
Heraldic Dictionary of the Landed Gentry of Great Britain and Ireland, (London: Harri-
son, 1863), 1381; Hadžiselimović, Na vratima Istoka, 58.
56
I danas se kod sela Rače nalazi granični prelaz između Bosne i Hercegovine i Srbije.
57
Zapadno od Bijeljine danas postoje tri sela koja u svom nazivu imaju reč Čađavica. To su:
Donja, Srednja i Gornja Čađavica. Najjužnija od njih je Gornja Čađavica.
58
James Henry Skene, The Danubian Principalities: The Frontier Lands of the Christian and
the Turk, Vol. 2, (London: Richard Bentley, 1854), 201-202.
59
Skene, The Danubian Principalities, 204.
34
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
labour should have been bestowed on a road so unskilfully planned,
for such causeways generally go in as straight a line as possible, without
paying any attention to the levels, although I have seen them with an-
cient wheel-marks, indicating that they were not merely horse or mule
tracks.”60
Nastavivši putovanje stigli smo do puta popločanog na isti način kao
putevi koje sam često viđao u Grčkoj, i koji verovatno potiču iz vremena
Rimlјana, ili barem iz perioda poznog carstva.61 Neobično je da je toliko
puno truda trebalo uložiti na izgradnju puta tako nestručno planiranog,
jer se takav putni pravac uglavnom pruža što je više moguće pravolinij-
ski, bez obzira na nivo terena, mada video sam ih sa drevnim kolotečina-
ma, što ukazuje da nisu samo korištene kao staze za konje i mazge.
Nakon pomena ostataka rimske komunikacije, Skin opisuje šumu
kroz koju putuje, kao i susret sa putujućom skupinom Roma, pre nego
što stigne u Gornju Tuzlu.62 Iz prethodno navedenog može se izvesti za-
ključak da se ostaci rimskog puta, koje Skin navodi, nalaze između sela
Čađavice na severu i Gornje Tuzle na jugu. Na ovom prostoru nalazi
se planina Majevica. Po mom mišljenju, Džejms Henri Skin je putovao
istim putnim pravcem kojim je 44 godine ranije prošao i Francuz Fose.
Po svemu sudeći, rimski put koji opisuje Fose identičan je sa rimskim
putem koji navodi Skin.
U relevantnoj stručnoj literaturi nema pomena ostataka rimskog puta
na planini Majevici. Razlog za to leži u činjenici da prostor severoistočne
Bosne spada u jedno od poslednjih arheološki neistraženih područja
zapadnog Balkana.63 Na severnim obroncima Majevice arheološki
60
Isto. 205.
61
Pod pojmom Lower Empire, koji pominje Skin, u istoriografiji se podrazumeva period
od abdikacije Dioklecijana 305. godine do pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine.
62
Skene, The Danubian Principalities, 206-209.
63
Goran Popović i drugi, “Recently discovered Basilica from Late Antiquity and a Tom-
bstone Stela from Mramorak near Osmaci”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Centar za
balkanološka ispitivanja, 46/2017, 184.
35
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
lokaliteti iz antičkog perioda do sada su evidentirani jedino u selu
Tutnjevac. U navedenom selu zabeleženo je postojanje ostataka rimskog
utvrđenja i naselјa.64 Pored toga, u selu Tobut, na oko pola puta između
Gornje Tuzle i Čađavice, pronađena je ostava sa oko 1400 primeraka
rimskog srebrnog novca.65
Ivo Bojanovski pominje ostatke puta u selu Tutnjevac.66 Mada, izuzev
samog pomena, Bojanovski ne daje više podataka o “tragovima puta” u
navedenom selu. Na ostatke nekog starog puta u selu Tutnjevac mogao
bi da ukazuje i lokalitet Kaldrma.67 Iz svega navedenog može se pretpo-
staviti postojanje ostataka starog, možda antičkog, puta u selu Tutnje-
vac. Međutim, za sada je neizvesno da li se rimski put koji navodi Skin
može identifikovati sa pretpostavlјenim rimskim putem u Tutnjevcu.
Povodom ustanka hrišćanskog stanovništva, pod vođstvom Luke
Vukalovića, u jesen 1861. godine u Hercegovinu dolazi engleski poruč-
nik Džordž Arbatnot (George Arbuthnot).68 U toku boravka u Mostaru,
Arbatnot je preduzimao manja putovanja u okolini navedenog grada.
Prilikom jednog takvog putovanja, Arbatnot je primetio ostatke starog
puta, za koji navodi:
64
Irma Čremošnik, “Veliko Brdo, Tutnjevac, Ugljevik”, u: Arheološki leksikon Bosne i Herce-
govine, tom II, ur. B. Čović, (Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988), 98.
65
Goran Kraljević, “Tobut, Tobut, Lopare”, u: Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, tom
II, ur. B. Čović, (Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988), 97.
66
“Ništa konkretno nismo utvrdili ni o odnosu ove ceste prema Koraju u Majevici, iako bi
se takav put dobro uklapao u ruševine naselja (s tragovima puta!) u Tutnjevcu, s vezom
na cestu niz Drinu, i to vjerojatno dolinama Janje i Sapne.” Ivo Bojanovski, “Prilozi za
topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji
(s posebnim obzirom na područje Bosne i Hercegovine), IV – Rimska cesta Siscia
– Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Centar za
balkanološka istraživanja, XXII/1984, 246.
67
Irma Čremošnik, “Kaldrma, Tutnjevac, Ugljevik”, u: Arheološki leksikon Bosne i Hercego-
vine, tom II, ur. B. Čović, (Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988), 92.
68
Džordž Arbatnot (1802–1865) bio je engleski političar i činovnik u ministarstvu finansi-
ja. Po dolasku u Hercegovinu Arbatnot odlazi u Mostar gde upoznaje Omer-pašu Latasa,
koga u vojnom pohodu prati do Nikšića. Za više o Arbatnotu: Hadžiselimović, Na vrati-
ma Istoka, 66; Ekmečić, “Slika o Bosni i Hercegovini”, 311-312.
36
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
“About one hour from Mostar, we arrived at the source of the Rado-
bolya, which flows through Mostar and falls into the Narenta near the
old bridge. The road was sufficiently well defined, although needing
repair in places. The walls on either sidе, as well as its general constru-
ction, proclaim its Roman origin.”69
Oko sat vremena od Mostara, stigli smo do izvora Radobolјe, koja
protiče kroz Mostar i uliva se u Neretvu kod starog mosta. Put je prilič-
no dobro vidlјiv, mada mu je potrebna popravka na pojedinim mesti-
ma. Zidovi sa obe strane, kao i njegova opšta konstrukcija, proklamuju
njegovo rimsko poreklo.
Iz prethodno navedenog stiče se utisak da je Džordž Arbatnot bio
uveren u to da se kod izvora reke Radobolјe70 nalaze ostaci rimskog
puta. U daljem tekstu pomenuti putopisac ističe da su to ostaci rimske
komunikacije koja je, dolazeći iz Stoca, prelazila most na Neretvi i na-
stavljala dalje prema Splitu.71 Na osnovu opisa Arbatnota može se izvesti
zaključak da se rimska komunikacija nalazila u blizini izvora Radobolјe.
Iako su na širem području Mostara obavljena rekognosciranja terena
od strane Radimskog (Radimsky), a zatim i Bojanovskog, ipak nisu evi-
dentirani ostaci rimskog puta kod izvora Radobolјe.72 Prema Radimskom,
jedna rimska komunikacija vodila je preko Mostara prema Konjicu.73
Mada, pomenuti istraživač ne navodi razloge koji su ga naveli na taj za-
ključak. Bojanovski je bio mišljenja da je u pitanju jedan sporedni putni
69
George Arbuthnot, Herzegovina; or Omer Pacha and the cristian rebels, (London: Lon-
gman, 1862), 215-216.
70
Reka Radobolja izvire na oko 5 kilometara zapadno od Mostara.
71
Arbuthnot, Herzegovina, 216.
72
Vjenceslav Radimsky, “Bišće-polje kod Mostara”. Glasnik, Sarajevo: Zemaljski muzej,
III/1891, 179-192; Ivo Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komuni-
kacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na područje Bosne i
Hercegovine), II – Prethistorijska i rimska cesta Narona – Sarajevsko polje s limitrofnim
naseljima, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine”. Godišnjak, Sarajevo:
ANUBiH, Centar za balkanološka istraživanja, XVII/1978, 51-126.
73
Radimsky, “Bišće-polje kod Mostara”, 190.
37
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
pravac (via vicinales) koji se odvajao od komunikacije Narona – Sara-
jevsko polјe.74 Međutim, ni Bojanovski ne pominje na osnovu čega je
došao do takvog zaključka. Ostaci pretpostavljene rimske komunikacije
do sada nisu potvrđeni na terenu. Ipak, na to da se u blizini izvora Ra-
dobolјe nalazilo rimsko naselje ukazuju ostaci ranohrišćanske bazilike
u naselju Cim.75 Postojanje antičkog naselja navodi na zaključak da se u
blizini morala nalaziti i rimska komunikacija.
Zaklјučak
Metodologija proučavanja antičkih komunikacija veoma je komplek-
sna. Jedna od osnovnih komponenti metodološkog postupka jeste teren-
sko istraživanje. Međutim, pre samog istraživanja na terenu neophodno
je obratiti pažnju i na druge metode istraživanja.76 Jedna od tih metoda
74
Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-
skoj provinciji Dalmaciji”, II, 109. Za više o rimskim komunikacijama u Hercegovini:
Gligor Samardžić, “Zu Problemen der Ubikation des römischen Straßennetzes und
der Raststätten Ad Zizio-Asamo in Süddalmatien”. Београдски историјски гласник,
Београд: Филозофски факултет, I/2010, 51-67; Глигор Самарџић, “Налази из села
Градац и Убоско на комуникацији Narona–Ad Zizio”. Зборник радова Филозофског
факултета, К. Митровица: Филозофски факултет у К. Митровици, XLIѴ/2014,
385-408; Gligor Samardžić, “Epigrafski miljokazi i njihov značaj za proučavanje rimskih
komunikacija na jugu provincije Dalmacije”. Acta Illyrica, Sarajevo: Bathinvs, II/2018,
179–191.
75
Ranohrišćanska crkva, dimenzija 24,80 x 15 metara, otkrivena je 1966. godine. Pored
crkve otkriven je kasnoantički objekat koji je služio za stanovanje. Na osnovu pronađe-
nog rimskog novca, nastanak ranohrišćanske bazilike u Cimu se datira krajem IV ili po-
četkom V veka. Videti: Tomislav Anđelić, “Kasnoantička bazilika u Cimu kod Mostara”.
Glasnik, Sarajevo: Zemaljski muzej, XXIX/1976, 179-244.
76
O metodama istraživanja rimskih komunikacija u prošlosti: Dimitrije Sergejevski,

“Rimska cesta od Epidauruma do Anderbe”. Glasnik, Sarajevo: Zemaljski muzej, n.
s., XVII/1962, 73, 75, 78; Esad Pašalić, “Problem istraživanja ilirskih i rimskih cesta u
provinciji Dalmaciji”. Radovi, Sarajevo: Filozofski fakultet, 3/1965, 244; Bojanovski,
Dolabelin sistem cesta, 22-26. Pored metoda koje su upotrebljavali raniji istraživači u
modernom istraživanju rimskih komunikacija neophodna je i primena Geografskog
informacionog sistema (GIS). Za više o tome: John Kantner, “Ancient Roads, Modern
Mapping”. Expedition, University of Pennsylvania, 39/1997, 49-61; Markus Breier,
“Getting Around in the Past: Historical Road Modelling”, in: Understanding Different
Geographies, ed. K. Kriz, W. Cartwright, M. Kinberger, (Berlin: Springer, 2013), 215-226.
38
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
jeste putopisna literatura. Na značaj putopisne literature u istraživanju
prošlosti ukazivao je još Jovan Ristić sredinom XIX veka.77 Kritikujući
istoriografe zbog toga što ne koriste informacije iz putopisnih dela, Ri-
stić primećuje da “ни едну землю странцы нису толико обилазили
колико югоисточне краеве Европе”.78 O značaju putopisa za geografiju
i topografiju pisao je i Petar Matković.79 Ipak, na prostoru Bosne i Her-
cegovine istraživači rimskih komunikacija nisu koristili stare putopise.
Izuzetak predstavlјa Ivo Bojanovski, koji u par navrata navodi odeljke iz
dela stranih putopisaca.80 Međutim, ni kod Bojanovskog nije u pitanju
standardna upotreba putopisne literature u metodološkom postupku,
već samo izolovani primeri.81 Ipak, nisu sve informacije iz dela putopi-
saca pouzdane. Iz tog razloga, dobijene podatke na ovaj način potrebno
je posebno izložiti naučnoj kritici.
Da se u delima putopisnog tipa mogu pronaći značajne informacije
o antičkim komunikacijama, vidi se na primeru dela Šometa de Fosea
i Džejmsa Skina. Pomenuti putopisci opisuje ostatke rimskog puta do
sada nepoznatog istoriografiji. Nezavisno jedan od drugog Fose i Skin
navode ostatke iste rimske komunikacije. Skin, koji putuje Bosnom i
Hercegovinom 44 godine nakon Fosea, prilično detaljno opisuje pravac
svog putovanja. Na osnovu toga može se izvesti zaključak da Skin nije
preuzeo informacije od Fosea. Po mom mišlјenju, rimski put koji opisu-
ju Fose i Skin treba tražiti na prostoru između sela Tutnjevac, na severu
i Gornje Tuzle, na jugu.
77
Јован Ристић, “О историчной важности успомена старiи путника неки, кои су
крозъ srbiю прошли, а осовито Бертрандона де ла Брокiера”, Гласникъ, Београд:
Друштво Србске Словесности, ѴI/1854, 209.
78
Isto. 209.
79
Petar Matković, “Putovanja po balkanskom poluotoku za srednjega vieka”. Rad, Zagreb:
Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, 42/1878, 56.
80
Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 175; Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i pre-
drimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji”, III, 132-133.
81
Kada piše o metodama koje je koristio prilikom istraživanja rimskih komunikacija, Boja-
novski ne navodi stare putopise. Videti: Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 22-26.
39
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Džordž Arbatnot pominje ostatke rimskog puta koje je, kako sam
navodi, video kod izvora Radobolјe, u blizini Mostara. Međutim, opis
navodnog rimskog puta kod Arbatnota nije dovoljan da bismo done-
li bilo kakav zaključak. Kod izvora Radobolјe do sada nisu otkriveni
ostaci neke antičke komunikacije. Ipak, ostaci ranohrišćanske bazilike
u naselju Cim, u blizini navedenog izvora, jasno ukazuju na postojanje
kasnoantičkog naselja na tom području. Istovremeno, postojanje naselja
ukazuje na postojanje i bar jedne rimske komunikacije koja je to naselje
povezivala sa važnim putnim pravcima i drugim naseljima.
Nasuprot tome, Džon Gardner Vilkinson, Pjer David i Mesije de Kler-
val navode ostatke antičkih komunikacija za koje su saznali prilikom pu-
tovanja po Bosni i Hercegovini, ali ih nisu videli. Rimska komunikacija
Ljubuško – Mostar koju navodi Vilkinson nije do sada potvrđena na te-
renu. Ipak, raniji istraživači su izneli pretpostavku o mogućem postojanju
jednog lokalnog putnog pravca na ovom području.82 Po svemu sudeći,
rimski put koji navodi francuski konzul u Travniku jeste deo rimske ko-
munikacije koju pominje i Bojanovski.83 U odnosu na Pjera Davida, Me-
sije de Klerval ne samo da nije video ostatke rimske komunikacije koju
navodi već nije ni putovao tim delom Bosne i Hercegovine. S obzirom na
to da u svom delu Klerval uglavnom navodi ono što je saznao u franje-
vačkim samostanima centralne Bosne, možemo samo pretpostaviti da je
informaciju o ostacima rimskog puta u Posavini dobio na istom mestu.
Iz prethodno navedenog vide se sve prednosti, ali i nedostaci putopisne
literature. Značaj i tačnost informacija u delima putopisnog tipa zavise
od toga da li je autor zaista video ostatke rimskog puta koje navodi, ili
je o njima saznao na neki drugi način. I pored toga, podaci o ostacima
rimskih puteva u delima francuskih i engleskih putnika kroz Bosnu i
Hercegovinu, u XIX veku, veoma su značajni za proučavanje rimskih
komunikacija u unutrašnjosti rimske provincije Dalmacije.
82
Bojanovski, “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-
skoj provinciji Dalmaciji”, I, 138, 153.
83
Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 177.
40
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
IZVORI I LITERATURA
IZVORI
Objavljeni izvori:
– Arbuthnot, George. Herzegovina; or Omer Pacha and the cristian re-
bels. London: Longman, 1862.
– Boué, Ami. La Turquie d’Europe, Tome Deuxieme. Paris: A. Bertrand,
1840.
– Clerval, de Massieu. “Rapport de M. Massieu de Clerval sur une mi-
ssion en Bosnie”. Archives des missions scientifiques et littéraires, Du
Ministére de L’instruction Publique et des Cultes, V, 1856, 16-48.
– David, Pierre. “Extraits du journal de Pierre David”. Revue d’histoire
diplomatique, Paris: Société d’histoire diplomatique, XXXVIII, 1924,
141-169.
– Fosses, Chaumette. Voyage en Bosnie dans les année 1807 et 1808. Pa-
ris: J. Didot, 1822.
– Kuripešić, Benedikt. Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju
1530, prevod Đ. Pejanović. Beograd: Čigoja štampa, 2001.
– Matković, Petar. “Putovanja po balkanskom poluotoku za srednjega
vieka”. Rad, Zagreb: Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti,
42, 1878, 56-184.
– Matković, Petar. “Dva talijanska putopisa po balkanskom poluotoku iz
XVI vieka”. Starine, Zagreb: Jugoslovenska akademija znanosti i um-
jetnosti, X, 1878, 201-256.
–P
 riče francuskih putnika sa puta po otomanskoj Bosni, prevod i predgo-
vor M. Karaulac. Novi Sad: Matica srpska, 1998.
– Ristić, Jovan. “O istoričnoj važnosti uspomena starii putnika neki, koi
su kroz’ Srbiju prošli, a osovito Bertrandona de la Brokiera”. Glasnik
Društva srbske slovesnosti, Beograd, VI, 1854, 209-226.
41
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Skene, James Henry. The Danubian Principalities: The Frontier Lands
of the Christian and the Turk, Vol. 2. London: Richard Bentley, 1854.
–T
 he Twelve Tables, translated by P. R. Coleman – Norton. The Project
Gutenberg, 2005.
– Wilkinson, Johan Gardner. Dalmatia and Montenegro, tom II. Lon-
don: John Murray, 1844.
LITERATURA
Knjige:
– Adam, Jean-Pierre. Roman Building: Materials and Techniques. Lon-
don / New York: Routledge, 1999.
– Ballif, Philip. Römische Strassen in Bosnien und der Hercegovina. Wien:
Bosnisch-Hercegovinischen Landesmuseum, 1893.
– Bojanovski, Ivo. Dolabelin sistem ceste u rimskoj provinciji Dalmaciji,
Djela, knj. XLVII, Centar za balkanološka ispitivanja, knj. 2. Sarajevo:
ANUBiH, 1974.
– Burke, Bernard. A Genealogical and Heraldic Dictionary of the Landed
Gentry of Great Britain and Ireland. London: Harrison, 1863.
– Hadžiselimović, Omer. Na vratima Istoka. Sarajevo: Veselin Masleša, 1989.
– Mantran, Robert. Istorija Osmanskog carstva. Beograd: Klio, 2002.
– Marković, Đ. Jovan. Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sa-
rajevo: Svjetlost, 1990.
– Pašalić, Esad. Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini.
Sarajevo: Zemaljski muzej, 1960.
– Šamić, Midhat. Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeću
(1836–1878) i njihovi utisci o njoj. Sarajevo: Veselin Masleša, 1981.
– Tilburg, van Cornelis. Traffic and Congestion in The Roman Empire.
London: Routledge Taylor & Francis Group, 2007.
42
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
Članci:
– Anđelić, Tomislav. “Kasnoantička bazilika u Cimu kod Mostara”. Gla-
snik, Sarajevo: Zemaljski muzej, XXIX, 1976, 179-244.
– Blanc, André. „Neobjavljeno dopisivanje francuskog konzula u Trav-
niku – Pierra Davida“. Starine, Zagreb: Jugoslavenska akademija zna-
nosti i umjetnosti, 46, 1956, 63-96.
– Bojanovski, Ivo. “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komu-
nikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom
na područje Bosne i Hercegovine) I, Prethistorijska i antička komu-
nikacija Salona – Narona i njena topografija u svjetlu arheoloških i
historijskih izvora”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Centar za balkano-
loška istraživanja, 15, 1977, 83-152.
– Bojanovski, Ivo. “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komu-
nikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom
na područje Bosne i Hercegovine) II – Prethistorijska i rimska cesta
Narona – Sarajevsko polje s limitrofnim naseljima, Akademija nauka i
umjetnosti Bosne i Hercegovine”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Cen-
tar za balkanološka istraživanja, XVII, 1978, 51-126.
– Bojanovski, Ivo. “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komuni-
kacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na
područje Bosne i Hercegovine), III – Prilog proučavanju antičkih na-
selja i komunikacija u istočnoj Bosni”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH,
Centar za balkanološka istraživanja, XIX, 1981, 125-199.
– Bojanovski, Ivo. “Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komu-
nikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom
na područje Bosne i Hercegovine), IV – Rimska cesta Siscia – Sirmi-
um (Tab. Peut.) i njena topografija”. Godišnjak, Sarajevo: ANUBiH,
Centar za balkanološka istraživanja, XXII, 1984, 146-266.
– Breier, Marcus. “Getting Around in the Past: Historical Road Mo-
delling”, in: Understanding Different Geographies, ed. K. Kriz, W. Car-
twright, M. Kinberger. Berlin: Springer, 2013, 215-226.
43
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Čremošnik, Irma. “Veliko Brdo, Tutnjevac, Ugljevik”, u: Arheološki
leksikon Bosne i Hercegovine, tom II, ur. B. Čović. Sarajevo: Zemaljski
muzej, 1988, 98.
– Čremošnik, Irma. “Kaldrma, Tutnjevac, Ugljevik”, u: Arheološki lek-
sikon Bosne i Hercegovine, tom II, ur. B. Čović. Sarajevo: Zemaljski
muzej, 1988, 92.
– Dodig, Radoslav. “Rimski kompleks na Gračanima, vojni tabor ili ...?”,
u: Arheološka istraživanja u Cetinjskoj krajini, ur. J. Balen, H. Potrebi-
ca. Zagreb: Hrvatsko arheološko društvo, 2006, 327-343.
– Ekmečić, Milorad. “Slika o Bosni i Hercegovini u evropskoj putopi-
snoj literaturi od 1850. do 1878. godine”. Balkanika, Beograd: Srpska
akademija nauka i umetnosti, VIII, 1977, 301-320.
– Filipović, S. Milenko. “Šomet de Fose i njegovo delo o Bosni”. Glasnik,
Sarajevo: Zemaljski muzej, XXVI, 1971, 179-219.
– Jelavić, Vjekoslav. “Iz prepiske francuskog generalnog konzulata u
Travniku u godinama 1807–1814”. Glasnik, Sarajevo: Zemaljski mu-
zej, XVI, 1904, 267-283; 457-484.
– Kantner, John. “Ancient Roads, Modern Mapping”. Expedition, Uni-
versity of Pennsylvania, 39, 1997, 49-61.
– Knapton, John. “The Romans and Their Roads – the Original Small
Element Pavement Technologists”, in: Pave Israel 96, Proceedings, the
Fifth International Conference on Concrete Block Paving, ed. I. Ishai, D.
Knassim. Tel-Aviv: Dan Knassim, 1996, 17-52.
– Kraljević, Goran. “Tobut, Tobut, Lopare”, u: Arheološki leksikon Bosne i
Hercegovine, tom II, ur. B. Čović. Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988, 97.
– Mazalić, Đoko. “Biograd – Prusac, stari bosanski grad”. Glasnik, Sara-
jevo: Zemaljski muzej, n. s., VI, 1951, 147-189.
– Mažuranić, Vladimir. “Izvori dubrovačkoga historika Jakova Lukarevića”.
Narodna starina, Zagreb: Hrvatski državni arhiv, 3, br. 8, 1924, 121-153.
44
goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47
– Pašalić, Esad. “Rimska cesta između Banja Luke i Bosanske Gradiške”.
Naše starine, Sarajevo: Zavod za zaštitu spomenika, IV, 1957, 63-74.
– Pašalić, Esad. “Problem istraživanja ilirskih i rimskih cesta u provinciji
Dalmaciji”. Radovi, Sarajevo: Filozofski fakultet, 3, 1965, 243-260.
– Popović, Goran i drugi. “Recently discovered Basilica from Late An-
tiquity and a Tombstone Stela from Mramorak near Osmaci”. Go-
dišnjak, Sarajevo: ANUBiH, Centar za balkanološka istraživanja, 46,
2017, 184-202.
– Popović, Goran. “Rimske komunikacije u sjeveroistočnoj Bosni sa
posebnim osvrtom na novootkrivenu dionicu puta na planini Bišini”.
Acta Illyrica, Sarajevo: Bathinvs, II, 2018, 193-216.
– Radimsky, Vjenceslav. “Bišće-polje kod Mostara”. Glasnik, Sarajevo:
Zemaljski muzej, III, 1891, 179-192.
–
Samardžić, Gligor. “Zu Problemen der Ubikation des römischen
Straßennetzes und der Raststätten Ad Zizio-Asamo in Süddalmatien”.
Beogradski istorijski glasnik, Beograd: Filozofski fakultet, I, 2010, 51-67.
– Samardžić, Gligor. “Nalazi iz sela Gradac i Ubosko na komunikaciji
Narona–Ad Zizio” u: Zbornik radova Filozofskog fakulteta, Kosovska
Mitrovica: Filozofski fakultet u K. Mitrovici, XLIV, 2014, 385-408.
– Samardžić, Gligor. “Epigrafski miljokazi i njihov značaj za proučava-
nje rimskih komunikacija na jugu provincije Dalmacije”. Acta Illyrica,
Sarajevo: Bathinvs, II, 2018, 179–191.
– Sergejevski, Dimitrije. “Rimska cesta od Epidauruma do Anderbe”.
Glasnik, Sarajevo: Zemaljski muzej, n. s., XVII, 1962, 73-105.
45
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 goran popović, rimske komunikacije na prostoru bosne i hercegovine... , 21-47

Summary road in the area. In my opinion, the Roman road, mentioned by the
French consul in Travnik, is part of a Roman communication researched
Roman Roads in Bosnia and Herzegovina in the Works
by Bojanovski. The remains of this Roman road are discovered in the
of French and English travelers XIX century mountains, south of the town of Travnik. Compared to Pierre David,
In the XIX century, a large number of French and English travelers Massieu de Clerval not only did not saw the remains of Roman road, he
passed through Bosnia and Herzegovina. Some of these travelers, upon had not even traveled to that part of Bosnia and Herzegovina.
their return to France, published records from their journeys. They The importance and accuracy of the information in the acts of
describe the geographical areas of Bosnia and Herzegovina, it’s past, travelers depend on whether the author really saw the remains of the
local population and their customs, folk legends, myths, etc. Among the Roman path leading, or found out about them in some other way.
numerous important data, some travelers also mention the remains of Despite all the weaknesses, information on Roman roads in the works
Roman roads. of French and English travelers, through Bosnia and Herzegovina in the
That some important information about Roman roads in Bosnia XIX century, is important for studying Roman roads in the inland of the
and Herzegovina can be found in the works of the French and English Roman province of Dalmatia.
travelers XIX century, it can be seen in the example of works Chaumette
Des Fosses and James Henry Skene. The mentioned travelers describe
one new, previously not known, the Roman road on Majevica Mountain,
in southeastern Bosnia. In my opinion, the remains of that road should
be sought in the area between the villages of Tutnjevac, in the north and
in Upper Tuzla, in the south.
George Arbuthnot mentions the remains of the Roman road, which
he saw at the Radobolje spring, near Mostar. The remains of some
ancient communication have not been discovered near Radobolje
spring yet. However, the remains of the early Christian basilica in the
settlement Cim, near the source, clearly indicate the existence of a late
antique settlement in the area.
John Gardner Wilkinson, Pierre David and Massieu de Clerval
mention the remains of the Roman roads about they heard during the
journey through Bosnia and Herzegovina, but they did not see them. The
Roman road between Ljubuško and Mostar, which is stated by Wilkinson,
has not been confirmed on the ground yet. However, earlier researchers
have made assumptions about the possible existence of a local Roman

46 47
UDK: 32-05 Jakšić J. ( 497.5+497.6 ) “1918/1921”
Pregledni rad

Ana Rajković
Hrvatski institut za povijest –
Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje
Slavonski Brod, Hrvatska
anarajkovic23@gmail.com

Jedan prilog o razvoju centrumaške struje u BiH i

njeni doticaji s radničkim pokretom u Hrvatskoj
kroz djelovanje Jove Jakšića (1918.–1921.)

S
Apstrakt: Premda je radnički pokret bio izuzetno zastupljeno istraživačko
područje u jugoslavenskoj historiografiji tijekom druge polovice 20. sto-
ljeća, neki njegovi aspekti, poput ideološke uvjetovanosti, nisu dovoljno
analizirani. Stoga, cilj je rada na temelju arhivske građe te novinskih izvora
prikazati razvoj centrumaške / socijaldemokratske linije u bosanskoherce-
govačkom radničkom pokretu, odnosno analizirati njezine doticaje s hr-
vatskim socijaldemokratima, prije svega u smislu djelovanja Jove Jakšića
(1893.–1971.) koji je, između ostaloga, uređivao i glasilo osječkoga ogranka
Socijalističke zajednice Jugoslavije (kasnije Socijalističke partije Jugoslavije)
“Radnički list”. S ciljem postavljanja navedene teme u širi kontekst u radu se
također daje kratki prikaz razvoja radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini
do 1914. godine, kao i onodobna ideološka stremljenja u međunarodnom
radničkom pokretu.

Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, radnički pokret, Socijalistička partija

Jugoslavije, ideologija, socijaldemokrati, centrumaši, komunisti, Jovo Jak-
šić, Radnički list, Osijek

49
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Abstract: Although the labour movement has been a widely researched
field in the Yugoslav historiography, during the second half of the 20th cen-
tury some of its aspects, such as ideological conditions, were not sufficien-
tly analysed. Therefore, the aim of this paper is to portray the development
of the centralist / social democratic wing of the labour movement in Bosnia
and Herzegovina, based on the available archive materials and newspaper
sources, and its relations with the Croatian social democrats. It aims to
analyse the work of Jovo Jakšić, who was the editor of the newspapers of
the Osijek branch of the Socialist Union of Yugoslavia (later the Socialist
Party of Yugoslavia), “Radnički List” (the Workers’ Newspaper). In order
to set the stated topic into a broader context, the paper also presents a brief
overview of the development of the labour movement in Bosnia and Herze-
govina until 1914, as well as ideological aspirations within the international
labour movement at that time.
Key words: Bosnia and Herzegovina, Labor Movement, Socialist Party of
Yugoslavia, Ideology, Social Democrats, Centrists, Communists, Jovo Jak-
šić, Radnički List Osijek
Uvod
Radnički je pokret na području Kraljevstva SHS još od svojih početa-
ka, odnosno sredine 19. stoljeća, prolazio ideološku diferencijaciju, koja
se odvijala u širem europskom kontekstu. Naime, unutar Druge interna-
cionale (1889.–1916.), došlo je do borbe između desnoga / umjerenijeg
i lijevoga / radikalnijeg krila.1 Kulminacija ovoga sukoba odigrala se na-
kon 1918. godine, kada su konačno definirane dvije dominantne struje:
1
Desno je krilo predvodio Eduard Bernstein, a lijevo ruski boljševici, Rosa Luxemburg,
Karl Liebknecht itd. Razlozi ovih razmimoilaženja očitovali su se u pitanjima sredstva
borbe za političku vlast, kao i o njezinom karakteru i obliku. Naime, Bernsteinove pristaše
isticali su kako je borba za poboljšanje položaja radnika moguća samo u okvirima kapita-
lističkog sustava, i to korištenjem demokratskih sredstava borbe, dok se lijeva struja zala-
gala za borbu protiv kapitalizma. Ibrahim Karabegović, Reformistički pravac u radničkom
pokretu Bosne i Hercegovine 1919–1941., (Sarajevo: Svjetlost, 1979), 9-10.
50
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
socijaldemokratska (sljedbenica Druge internacionale)2 i komunistička.3
Istovremeno, pojavila se i treća struja, koja je 1921. godine osnovala Dru-
gu i pol internacionalu u Beču (1921.–1922.).4 Ova se struja, koja se inače
javila još 1905. pod vodstvom austrijsko-njemačkoga socijaldemokrata i
teoretičara Karla Kautskog, zalagala za pomirljivu politiku, pokušavajući
kombinirati politiku desnoga i lijevoga krila radničkoga pokreta, stoga su
njezini pripadnici nazvani centrumašima.5 Unatoč pokušajima organiza-
cijskog strukturiranja, ona nije ostvarila veći utjecaj među radništvom te
se vrlo brzo priključila dominantnijoj socijaldemokratskoj struji (1922.),
čime je stvorena Socijalistička radnička internacionala.
Iz navedenoga, očito je da je vrijeme neposredno nakon Prvog svjet-
skog rata bilo iznimno dinamično u smislu ideoloških prijepora među
ondašnjim radništvom. Ovo je dodatno došlo do izražaja pobjedom
Oktobarske revolucije (1917.) u Rusiji. U kontekstu navedenoga, ide-
ološka razmimoilaženja nisu zaobišla niti mladi jugoslavenski radnič-
ki pokret, unutar kojega su se također manifestirala ova previranja, a
koja su se javila još krajem 19., odnosno početkom 20. stoljeća.6 Ipak,
2
Ova je struja nosila još i naziv reformistička. Taj je pojam u užem smislu riječi podrazu-
mijevao pojavu karakterističnu za socijaldemokraciju između dva svjetska rata, a može
se definirati kao politički pravac koji obuhvaća sve radničke pokrete koje prihvaćaju re-
formističku političku koncepciju i taktiku, bez obzira na to da li polaze od marksizma ili
kojeg drugog učenja. Karabegović, Reformistički pravac, 19.
3
Ova se struja oslanjala na revolucionarne principe borbe i diktature proletarijata kao pri-
jelaznog oblika vladavine do uspostave socijalističke države.
4
Druga i pol internacionala osnovana je 27. II. 1921. godine. U njezin su sastav između
ostaloga ušli Nezavisni socijaldemokrati Njemačke (USPD), Nezavisna radnička stranka
(ILP), Socijalno-demokratska stranka Švicarske (SPS) i dr. Među njezine se najistaknutije
pristaše ubrajaju Julius Martov (1873.–1923.) te Otto Bauer (1881–1938).
5
Pojmove poput socijalpatrioti, socijalfašisti, desnica, centrumaši konstruirao je Vladimir Iljič
Uljanov Lenjin tijekom Prvoga svjetskog rata. Momčilo Zečević, “Jugoslovenska socijalde-
mokratija prema II i III internacionali. Povodom knjige Vlado Strugar, ‘Jugoslavenske soci-
jaldemokratske stranke 1914–1918’, Zagreb 1963, 322.”, u: Prilozi za istoriju socijalizma, knj.
I, ur. P. Damjanović, (Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta, 1964), 392.
6
Prve ideološke borbe u srpskom radničkom pokretu vođene su oko ideja Svetozara Mar-
kovića (1846.–1875.) te oko odnosa radničkoga pokreta prema selu. S druge strane, u
Hrvatskoj se pojavila anarhistička struja, koja je oštro oponirala stranačkom vrhu, prije
svega u smislu propitivanja metoda generalnoga štrajka.
51
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
ovakva se gibanja tada još nisu osjetila u bosanskohercegovačkom po-
kretu, koji je bio prilično jedinstven u prihvaćanju austromarksizma.7
Unatoč tomu, upravo se u njegovim okvirima u poslijeratnom razdoblju
Prvoga svjetskog rata razvila izrazito jaka struja, na tragu Druge i pol
internacionale, čiji su sljedbenici, u maniri Lenjinove interpretacije, na-
zvani centrumaši. Na taj su se način ovdašnji radnici priključili ideološ-
kom razvoju koji je dominirao tadašnjim europskim radničkim pokre-
tom.8
Naime, struja predvođena srpskim i bosanskim vođama na Drugom
kongresu Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunisti)9 održa-
nom u Vukovaru suprotstavila se njegovim zaključcima te na taj način
kreirala treću liniju. Njezini su se pripadnici oslanjali na Kautskyjevu
interpretaciju, koja je razvila teorijsku podlogu unutar koje su kritizira-
ni neki od temeljnih postulata marksizma. Prateći razvoj svojih europ-
skih istomišljenika jugoslavenski su se centrumaši nakon 1921. počeli
približavati sljedbenicima Druge internacionale, koje je u Kraljevini
SHS predvodio Vitomir Korać.10
7
 ajpoznatiji su predstavnici bili: Otto Bauer (1882.–1938.), Max Adler (1873.–1937.),
N
Karl Renner (1870.–1950.), Rudlof Hilferding (1877.–1943.) itd. Iako je ova teorija trebala
označiti radikalniji značaj austrijske socijaldemokracije u odnosu na druge reformističke
stranke, zadržana je temeljna premisa o tome kako je moguć mirni prijelaz iz kapitalizma
u socijalizam, premda se nisu u potpunosti odrekli diktature proletarijata.
8
Valja naglasiti kako se usporedno s ideološkom diferencijacijom odvijao i proces homo-
geniziranja jugoslavenskoga radničkog pokreta, što je bio iznimno težak proces. Naime,
otegotnu okolnost ujedinjenju činili su različiti socio-ekonomski i politički odnosi na
području Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i struktura radničkoga pokreta. Tako
povjesničarka Bosiljka Janjatović ističe da je sindikalno udruživanje nakon 1918. godine
ovisilo o društveno-ekonomskim i političkim pitanjima. Pri tome je istaknula da je veliki
dio područja buduće Jugoslavije bio podijeljen između Austro-Ugarske (Slovenija, Hrvat-
ska, Vojvodina, dijelovi Srbije, Bosna i Hercegovina) i Turske (Makedonija, južni dijelovi
Srbije i dijelovi Crne gore), dok su jedine samostalne države bile Srbija i Crna Gora. Bo-
siljka Janjatović, Sindikalni pokret u Jugoslaviji do 1941. godine, (Zagreb: Sindikalna škola
Hrvatske / “Radničke novine”, 1981), 6.
9
Dalje: SRPJ(k)
10
Vitomir Korać (1877.–1941.) bio je, između ostalog, urednik Slobode te član ugarsko-
-hrvatske sekcije Međunarodnog biroa u Bruxellesu, a ujedno i prvi socijalistički pred-
stavnik koji je izabran u Hrvatski sabor (1908.). Nakon raskola na lijevu i desnu struju,
52
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
Ova je struja imala uporište u Bosni i Hercegovini, a predvodila su
je braća Jovo11 i Sreten Jakšić, koji su i u širim jugoslavenskim okvirima
bili definirani kao njezini predstavnici. Potonje je bilo uvjetovano činje-
nicom da su obojica imala vrlo raširenu agitacijsku strukturu, prven-
stveno što se tiče veza s hrvatskim radnicima. Tako je Sreten bio izrazito
aktivan u razdoblju do 1914. godine, prije svega u smislu doticaja s rad-
ničkim pokretom u Dalmaciji, dok se Jovo nakon 1920. godine gotovo
u potpunosti posvetio razvoju radničkog pokreta u Hrvatskoj, točnije u
Slavoniji. Naime, nakon dolaska u Osijek, on se brzo prometnuo u jed-
nog od najistaknutijih centrumaša, a onda i socijaldemokrata. Njegova
je djelatnost u Osijeku obilježena uređivanjem Radničkog lista u kojemu
je jasno definirao ideološki smjer centrumaške struje. Potonje ne čudi
jer se Jakšićeva djelatnost i inače ponajviše očitovala u izdavaštvu, pa je
tako i prije no što je došlo do stranačkoga raskola unutar SRPJ(k) Jakšić
bio član Novinarskoga biroa, koji je trebao determinirati ulogu štampe u
razvoju radničkog pokreta.
Osvrćući se na historiografiju vezanu uz radnički pokret, potreb-
no je naglasiti da je, unatoč hiperprodukciji znanstvenih radova tije-
kom druge polovice 20. stoljeća u okviru jugoslavenske historiografije,
njegov ideološki aspekt bio izrazito slabo zastupljen. Naime, primat u
istraživačkim okvirima imala je rekonstrukcija rada stranaka, sindikata,
organiziranje štrajkova i sl., dok su teme poput ideologije stavljene na
historiografske margine. Navedeno je imalo veliki utjecaj na ovaj histo-
riografski razvoj jer je on ostao vezan uz svoju inicijalnu fazu. I tako,
dok su istraživanja vezana uz radnički pokret u zapadnim historiografi-
jama prolazila nekoliko faza, od onih vezanih uz proučavanje organiza-
postaje spiritus movens jugoslavenskih socijaldemokrata. Tijekom svoga djelovanja od-
lučno je odbijao suradnju između socijaldemokrata i komunista, što je dovelo do velikih
ideoloških borbi među socijaldemokratima.
11
U izvorima se navode dvije varijante imena: Jovo i Jovan; u ovom će se radu koristiti ime
Jovo jer se ono navodi i u novinama u kojima je Jakšić djelovao kao urednik. Surađivao
je u sarajevskim listovima Glas slobode i Radnički pokret, te beogradskim Radničkim no-
vinama.
53
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
cijske strukture i štrajkova, koja su rezultirala kvantitativnim podacima,
do onih čije istraživačko polje postavlja suodnose radničkoga pokreta
s ostalim elementima, poput rodnih, migracijskih i sličnih pitanja (glo-
bal labour history), jugoslavenska se historiografija još tijekom 1970-ih i
1980-ih bavila strukturalnim analizama.
U ovom su razdoblju u zapadnoeuropskoj historiografiji povjesničari
dali izniman doprinos istraživanju različitih aspekata radničkog
pokreta. Među njima su i britanski povjesničari David E. Martin i
David Rubinstein, koji su 1979. godine objavili knjigu Ideology and
Labour Movement.12 Druga su pak dvojica autora, Keith Laybourn i Jack
Reynolds, analizirali utjecaj liberalizma na razvoj radničkoga pokreta
između 1890. i 1918. godine. Na taj se način umnogostručio pristup
radničkom pokretu, koji je nadišao do tada ustaljene obrasce vezane uz
sindikate, partije, štrajkove i sl.
Ipak, u posljednje vrijeme dolazi do promjene navedene prakse.
Tomu u prilog ide i objavljivanje spisa Miloša Krpana,13 kao i istraži-
vanje osječkoga povjesničara Luke Pejića, koji je objavio monografiju
pod nazivom Historija klasičnoga anarhizma u Hrvatskoj, unutar koje
je analizirao i drugačija stremljenja unutar radničkoga pokreta, mimo
dosadašnjega dominantnog marksističkog okvira, postavljajući ga u
međunarodni kontekst te kreirajući tezu kako su se unutar radničkoga
pokreta razvile i anarhističke ideje, koje su dugo vremena bile margina-
lizirane, a samim time i izrazito slabo istražene.14 Ovdje još valja spome-
12
David E. Martin, David Rubinstein, Ideology and the Labour Movement. Essays presented
to John Saville. (signed by David Martin), (Yorkshire: Croom Helm, Rowman and Litle-
field, 1979).
13
Dejan Dedić (ur.), Miloš Krpan. Izabrani spisi, (Zagreb: DAF, 2010).
14
Luka Pejić, Historija klasičnog anarhizma u Hrvatskoj. Fragmenti subverzije, (Zagreb:
DAF, 2016). Istraživanje drugih struja, mimo dominantne marksističke, nije bilo u foku-
su historiografskoga istraživanja. Sukladno tomu, istraživanje anarhističke struje bilo je
dio većih studija. Tako je Ivan Kovačević u okviru istraživanja vezanih uz radnički pokret
u Slavonskom Brodu posvetio manji do rada i Milošu Krpanu. Ivan Kovačević, Radnički
pokret u Slavonskom Brodu 1873–1914., (Slavonski Brod: Historijski institut Slavonije i
Baranje, 1976). Na istom je tragu bio i Stojan Kesić, koji je pojavi anarhizma posvetio
desetak stranica u svojoj monografiji. Stojan Kesić, Odnosi između radničkih pokreta u
54
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
nuti i Matka Globačnika, koji je 2019. godine objavio knjigu Socijalde-
mokracija u Prvom svjetskom ratu, kojom rasvjetljava ulogu stranačkog
vodstva s posebnom osvrtom na rat i internacionalizam.15
Rijetke, te ujedno i fragmentarne primjere poučavanja ideoloških
odnosa unutar jugoslavenskoga radničkog pokreta, predstavljaju dva
rada Vujice Kovačeva, pod nazivom Ideološke i političke borbe u rad-
ničkom pokretu Hrvatske i Slavonije (1917.–1919.).16 Nešto ipak malo
jasniju sliku daje monografija Tome Milenkovića Socijalistička partija
Jugoslavije (1921.–1929.) unutar koje se problematizira odnos socijal-
demokrata i komunista, kao glavnih nositelja ideoloških sukoba. Ipak,
valja naglasiti kako u Milenkovićevoj knjizi, koja pruža niz vrijednih
kvantitativnih podataka, vlada neskrivena ideološka uvjetovanost, pa
tako socijaldemokratsku politiku naziva antiproleterskom i nehuma-
nom,17 nastavljajući kako ona zagovara bratoubilačku borbu.18 U tom
smislu knjiga bosanskohercegovačkog povjesničara Ibrahima Karabe-
govića Reformistički pravac u radničkim pokretu Bosne i Hercegovine
1919.–1914. predstavlja iznimno vrijedan izvor za proučavanja treće
struje radničkoga pokreta, kao i njezinog suodnosa s komunističkom
strujom. Ovaj je povjesničar ujedno i rijedak primjer pokušaja rasvjet-
ljavanja ideološkog aparata radničkog pokreta u razdoblju između dva
svjetska rata.
jugoslovenskim zemljama do 1914. godine, (Beograd: Narodna knjiga / Institut za savre-
menu istoriju, 1976), 45-51. Vidi: Ana Rajković, Širenje bludnih ideja u Slavoniji. Pojava
anarhističkih ideja u radničkom pokretu Slavonije, (Zagreb: Štočitaš?, 2016.)
15
Matko Globačnik, Socijaldemokracija u Prvom Svjetskom ratu, (Zagreb: Srednja Europa,
2019.)
16
Vujica Kovačev, “Ideološke i političke borbe u radničkom pokretu Hrvatske i Slavonije
1917–1919. godine. Deo I: Period maj 1917 – maj 1918. godine”. Istorija radničkoga po-
kreta, Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta, 3/1966, 7-58; Ista, “Ideološke
i političke borbe u radničkom pokretu Hrvatske i Slavonije 1917–1919. godine. Deo 2,
Maj 1918. – juni 1919.”. Istorija radničkoga pokreta. Zbornik radova, Beograd: Institut za
izučavanje radničkog pokreta, 4/1967, 73-119.
17
Toma Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), (Beograd: Institut za sa-
vremenu istoriju / Export-press, 1974), 580.
18
Isto. 583.
55
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Što se pak tiče istraživanja bosanskohercegovačkoga radničkog po-
kreta, veliki doprinos dao je Arhiv Bosne i Hercegovine, koji je, između
ostaloga, objavljivao radove Bože Madžara, vezane uz istraživanje samih
početaka razvoja radničkoga pokreta u Bosni i Hercegovini.19 Posebno
je značajno i objavljivanje građe arhiviste Kasima Isovića o prvom gene-
ralnom štrajku iz 1906. godine.20 Osim navedenih, različitim aspektima
bosanskohercegovačkoga radničkog pokreta bavili su se Dubravka Ška-
rica,21 Iljas Hadžibegović22 te Enver Redžić.23 Posebno mjesto u istraži-
vanju radničkoga pokreta na ovom prostoru ima časopis Prilozi Institu-
ta za istoriju radničkoga pokreta Sarajevo, u okviru kojega je objavljen
niz članaka, rasprava i studija vezanih uz radnički pokret.24
S druge strane, baš kao i u slučaju istraživanja ideološkoga
aspekta, i istraživanja vezana uz odnose i doticaje hrvatskoga i
bosanskohercegovačkoga pokreta nisu predstavljala veći fokus interesa.
Tako tek možemo istaknuti monografiju Stojana Kesića pod nazivom
Radnički pokreti u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj: veze i odnosi 1894.–
1914., unutar koje autor obrađuje međusobne utjecaje od osnivanja
Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije (SDSHiS), pa sve do
19
Božo Madžar, Radnički pokret u Bosni i Hercegovini 1908. godine, (Sarajevo: Arhiv Bosne
i Hercegovine, 1982); Isti, Socijalistički radnički pokret u Bosni i Hercegovini 1911. godine,
(Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine, 1988).
20
Kasim Isović (ur.), Generalni štrajk u Bosni i Hercegovini 1906. godine, tom II, knj. 2,
(Sarajevo: Arhiv Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, 1966).
21
R  evolucionarni omladinski pokret u Bosni i Hercegovini, ured. Z. Antonić i drugi, (Saraje-
vo: Republička konferencija SSO BiH / Oslobođenje, 1984).
22
Iljas Hadžibegović, Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do 1914. godine, (Sarajevo:
Svjetlost, 1980).
23
Enver Redžić, Jugoslavenski radnički pokret i nacionalno pitanje u Bosni i Hercegovini
1918–1941., (Sarajevo: Svjetlost, 1983); Isti, Austromarksizam i jugoslavensko pitanje,
(Beograd: Narodna knjiga / Institut za savremenu istoriju, 1977).
24
Iljas Hadžibegović, “Položaj radništva u Bosni i Hercegovini do majskih štrajkova 1906.
godine”. Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 3/1967, 47-74; Ahmed Hadžirović, “Štraj-
kovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919 – 1920”, Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju,
8/1972, 105-156; Enver Redžić, “Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti socijal-de-
mokratske stranke Bosne i Hercegovine od drugog Kongresa do Kongresa ujedinjenja”,
Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 10(2)/1974, 163-214.
56
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
početka Prvoga svjetskog rata. Time je razdoblje nakon 1914. godine
manje-više i dalje ostalo neistraženo.
U kontekstu navedenog cilj je rada analizirati razvoj centrumaš-
ke struje u okviru jugoslavenskoga radničkog pokreta s naglaskom na
djelovanje Jove Jakšića, kao i na njegovu suradnju s hrvatskim, odno-
sno osječkim centrumašima, prije svega u smislu uređivanja osječkog
centrističkog glasila Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Ju-
goslavije u Osijeku. Potreba ovog istraživanja proizlazi iz činjenice da
je ova struja u okviru jugoslavenske historiografije jednodimenzio-
nalno i fragmentarno interpretirana kao “izdajnička”, a da pri tome
nije ostavljen prostor za dublje analize uvjetovanosti njezine politi-
ke. S druga strane, do sada predmet znanstvenog interesa nije bilo
niti djelovanje Jove Jakšića na području Hrvatske. Sukladno tomu, u
tom ga smislu ne spominje niti Ibrahim Karabegović kada analizira
njegovu centrističku poziciju. Isto tako, dugo je vremena zanemarivana
i analiza Radničkog lista koji, osim što nam daje uvid u političku plat-
formu Jove Jakšića, a time i jugoslavenskih centrumaša, predstavlja rije-
dak i značajan materijal za proučavanje ideološke linije jugoslavenskih
centrumaša, u razdoblju neposredno prije pridruživanja Koraćevim
socijaldemokratima. Ovaj nam list također omogućuje da primjenom
komparativne metode dodatno istražimo doticaje bosanskih i hrvat-
skih radnika nakon 1918. godine. Valja istaknuti kako unatoč tomu što
je list izašao u svega četiri primjerka (6.–27. listopada 1921.), te se čak
niti ne navodi u pojedinim pregledima, poput Povijesti osječkih novina
1848.–1945.,25 on itekako predstavlja referentnu točku pri proučavanju
ideologije centrumaša u međuratnoj Jugoslaviji.
Vremenski okvir rada, s jedne strane, čini kraj Prvoga svjetskog rata
(1918.), kada dolazi do intenziviranja ideoloških prijepora, a s druge strane
1921. godina, kada počinje izlaziti već spomenuti Radnički list pod Jak-
šićevim uredništvom, u kojemu potonji izlaže temeljne razloge ideološke
25
Marina Vinaj, Povijest osječkih novina 1848.–1945., (Osijek: Muzej Slavonije, 1998).
57
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
diferencijacije u jugoslavenskom radničkom pokretu, ali se i suprotstavlja
nekim pojavama u bosanskohercegovačkom pokretu. Ovo se posebno od-
nosi na njegovu kritiku dijela bosanskih radnika okupljenih oko časopisa
Zvono i Jove Šmitrana.26 Iako se vremenski okvir može učiniti prilično su-
ženim u smislu historiografske analize, valja imati na umu činjenicu da su
tijekom navedenih godina ideološki prijepori unutar radničkoga pokreta,
kako onoga u Europi, tako i onoga na prostoru Kraljevine SHS, doživjeli
svoj vrhunac, te da je upravo u ovom razdoblju došlo do kreiranja dihoto-
mije: socijaldemokracija i komunizam. Također ne treba zanemariti niti
činjenicu da je ova dihotomija obilježila cijelo međuratno razdoblje, a nje-
zine posljedice osjećaju se i u suvremenom međunarodnom pokretu, što
pak s druge strane stvara potrebu odgovaranja na nova istraživačka pitanja.
Rad je u kronološkim okvirima podijeljen u dva dijela. U prvom se
dijelu rada daje kratki prikaz razvoja bosanskohercegovačkog pokreta
do 1914. godine i njegovi doticaji s radnicima u Hrvatskoj, ali i s osta-
lim dijelovima buduće Kraljevine SHS, posebno Srbije. Drugi dio rada,
ujedno središnji, u širem europskom kontekstu analizira obnovu rad-
ničkog pokreta nakon Prvoga svjetskog rata (1914.–1918.), zatim ide-
ološka razmimoilaženja, koja rezultiraju nastankom centrumaške stru-
je, odnosno njezino sjedinjenje sa socijaldemokratima u jedinstvenu
stranku Socijalistička partija Jugoslavije (SPJ). Nakon toga analizira se
centrumaško glasilo pod nazivom Radnički list, koje je izlazilo u Osije-
ku 1921. godine, a koje je uređivao istaknuti bosanski centrumaš Jovo
Jakšić. U završnom dijelu rada, postavljajući ova istraživanja također
26
Ova se grupa izdvojila iz SDS BiH prije 1914. godine, a zalagala se za nacionalističku
politiku, ističući potrebu sudjelovanja u nacionalno-oslobodilačkoj borbi. Na taj se način
zalagala za tezu da interesi naroda moraju biti iznad međunarodne solidarnosti radničke
klase.
Na tragu ovoga je i članak objavljen u osječkom Radničkom listu, u kojemu se analizira
Šmitranova stranka, za koju je nepotpisani autor naveo da ne predstavlja nikakav na-
stavak radničke borbe, nego tek paravan za nacionalnu borbu. Zbog toga se ova stran-
ka optužuje za rušenje radničkih organizacija iz izrazito patriotskih razloga. Kao dokaz
tomu, navodi se podatak da je policija uz njihovu pomoć vršila uhićenja radničkih vođa.
“Ujedinjenje socijal. pokreta u Bosni i Hercegovini”, Radnički list. Glasilo Socijalističke
zajednice Jugoslavije u Osijeku, I, br. 4, (Osijek, 27. 10. 1921, I).
58
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
u širi europski kontekst, ističe se potreba njegovog daljnjeg proučava-
nja, unatoč dominantnoj presumpciji o tome da ovaj dio historiografije
predstavlja odavno iscrpljenu temu.
S obzirom na navedeno, u radu će se, između ostaloga, pokušati odgo-
voriti na pitanja poput: koja je bila ideološka uvjetovanost razvoja pokreta
u Bosni i Hercegovini, koji su bili oblici suradnje između bosanskoherce-
govačkih i hrvatskih radnika, kakav je bio odnos centrumaša prema do-
minantnim linijama unutar SPJ, zašto Jovo Jakšić dolazi u Osijek itd.
 azvoj bosanskohercegovačkoga radničkog
R
pokreta do 1914. godine
“Proces formiranja radničke klase u Bosni i Hercegovini započeo je
posljednjih decenija osmanske vlasti kao integralni dio skromnih razvo-
ja kapitalističkih odnosa.”27 Postavljajući razvoj radničkog pokreta u Bo-
sni i Hercegovini u širi kontekst, potrebno je naglasiti da se on krajem
19. i početkom 20. stoljeća odvijao istovremeno s borbom za nacional-
no oslobođenje, kao i politikom likvidacije feudalno-kmetskih agrarnih
odnosa te klasnom borbom za socijalna prava.28
Što se tiče strukture proletarijata, možemo ustvrditi da su veliki utje-
caj na njega imali strani radnici, koji su bili brojniji te uglavnom kvali-
ficiraniji od domaće radne snage.29 Povjesničar Ivan Očak navodi da su
većina stranih radnika bili Česi, Nijemci, a među njima bilo je i stotinjak
španjolskih Židova. U pogledu strukture koja se odnosi na industriju,
veliki utjecaj na formiranje radničke klase imale su drvna, rudarska i
građevinska djelatnost30 u okviru kojih se zapošljavalo najviše radnika.
27
Hadžibegović, Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do 1914. godine, 135.
28
Nikola Babić, Rat, Revolucija i jugoslovensko pitanje u politici Socijaldemokratske stranke
Bosne i Hercegovine, (Sarajevo: Veselin Masleša, 1974), 49.
29
Stojan Kesić, “Hrvatski i srbijanski radnički pokret i stvaranje prvih sindikalnih organi-
zacija u Bosni i Hercegovini”, u: Prvo radničko društvo u jugoslovenskim zemljama – Osi-
jek 1867. Materijali naučnog skupa, ur. Zdravko Krnić, (Osijek: Općinsko vijeće Saveza
sindikata Jugoslavije, Slavonski Brod: Historijski institut Slavonije, 1969), 293.
30
Hadžibegović, Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do 1914. godine, 136.
59
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Ipak, najveći je broj radnika dolazio iz Hrvatske i Srbije. Uslijed toga
Kesić navodi da je utjecaj iz Zagreba i Beograda bio presudan za prodor
socijalističke misli u Bosnu i Hercegovinu.31 Tako je između ostaloga
stizala zagrebačka Slobodna riječ, beogradske Radničke novine te Crve-
na Sloboda iz Budimpešte.32 Novine su se prodavale putem lokalnih iz-
davačkih zadruga koje su bile u vlasništvu socijaldemokratskih partija,
poput Naše snage u Zagrebu.33
Slika 1. Prvi kongres SDS BiH, 1909. godine (Izvor: Nikola Babić, “Osnovna obiljež-
ja društveno-političkih odnosa i djelatnosti radničkog pokreta u Sarajevu do 1937.
godine”, u: Sarajevo u revoluciji, knj. 1, Revolucionarni radnički pokret 1937–1941., ur.
N. Albahari i drugi. Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1976, 5)
31
Ana Rajković, Tvrtko Jakovina, Povijest neostvarenih mogućnosti. Socijaldemokracija i
nastanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918. – 1921.), (Zagreb: Regionalni ured
Zaklade Friedrich Ebert, 2018), 16.
32
Radilo se zapravo o ilegalnom listu SDSHiS, koji je s prekidima izlazio od 1902. do 1905.
godine. Inače, na ovo su područje dolazili i časopisi ostalih radničkih struja, poput anar-
hističke, odnosno njezinoga časopisa Der Rebell, koji se tiskao u Njemačkoj.
33
Kesić, Odnosi između radničkih pokreta u jugoslovenskim zemljama do 1914. godine, 93.
60
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
Unatoč represiji koja je je vladala,34 te početnoj heterogenosti radnič-
koga pokreta, bosanski su se radnici 1905. homogenizirali te su osnovali
Glavni radnički savez.35 Već iduće godine, 1. svibnja izbio je štrajk rad-
nika/ica Tvornice duhana u Sarajevu, koji se ubrzo proširio i pretvorio
u generalni štrajk. Nakon toga nemiri su se proširili cijelom zemljom,
pogotovo u Mostaru, gdje je obustavljen sav promet, dok su jedino “voj-
na i poštanska vozila mogla da se kreću gradskim ulicama”.36
Navedeni se štrajk treba promatrati u širem međunarodnom kontek-
stu. Naime, u ovom vremenu diljem Europe došlo je do niza štrajkova,
pa tako i na jugu Austro-Ugarske Monarhije, što je dovelo do održavanja
prvih generalnih štrajkova na ovim prostorima. Tako je u travnju / svib-
nju 1905. godine u Osijeku izbio prvi generalni štrajk u Hrvatskoj u ko-
jemu je poginuo i prvi radnik, Srećko Kulundžić (1888./1889.–1905.).37
Ako uzmemo u obzir navedeni utjecaj, koji je dolazio iz Hrvatske, onda
možemo zaključiti kako se i ovaj generalni štrajk odvijao pod utjecajem
događanja u Hrvatskoj, ali i općenito stanja u međunarodnom radnič-
kom pokretu, prije svega jer su, kako je prethodno istaknuto, veliki dio
bosanskoga pokreta činili upravo strani radnici.
Ipak, u organizacijskom smislu, razvoj radničkoga pokreta na po-
dručju Bosne i Hercegovine započeo je nešto kasnije u odnosu na ostale
34
Ovdje ne treba zanemariti način na koji su se austrougarske vlasti i ranije obračunavale
s ovim idejama, pogotovo nakon “strašnoga ženevskoga zločina”, odnosno ubojstva ca-
rice Sisi (1898.), nakon kojega su vlasti i na jug carevine slale obavijest o potrebi većega
nadziranja radničkoga pokreta, dok su se na socijaldemokratska načela referirale kao
pogibeljnu ideju. HR-DAOS-10, Dopis gradskoga poglavarstva u Osijeku, kut. 5753a.
35
Rodoljub Čolaković i dr. (red.), Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, (Beograd:
Institut za izučavanje radničkog pokreta, 1963), 23.
36
Mahmud Konjhodžić, Mostarke (fragmenti o revolucionarnoj djelatnosti i patriotskoj
opredijeljenosti žena Mostara, o njihovoj borbi za slobodu i socijalizam), (Mostar: Veselin
Masleša, 1981) 26-27.
37
“Prolila se krv. Jedan ubijen, više ranjenih”, Narodna obrana, IV, br. 109, (Osijek, 10. 5.
1905). Više o generalnom štrajku u Osijeku: Luka Pejić, “Crtica o prvom generalnom
štrajku u hrvatskoj povijesti”. Dostupno na: http://www.h-alter.org/vijesti/crtica-o-pr-
vom-generalnom-strajku-u-hrvatskoj-povijesti (23. 4. 2019); Ana Rajković, “Radnici kao
neposlušni građani iz 1905.”. Zarez. Dvotjednik za kulturna i društvena zbivanja, Zagreb,
XV, br. 372, 5. 12. 2013, 10-11.
61
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
jugoslavenske zemlje. Naime, za razliku od Hrvatske u kojoj je SDSHiS
osnovana 1894. godine te Srbije u kojoj su socijaldemokrati osnovali
stranku 1903. godine, u BiH je tek u lipnju 1909. godine došlo do osni-
vanja Socijaldemokratske stranke (SDS BiH), pod vodstvom Sretena
Jakšića.
Veliki trenutak za razvoj radničkoga pokreta u Bosni i Hercegovini
označio je početak izlaska prvih novina, koje su nosile naziv Glas slobo-
de, a čiji je vlasnik i odgovorni urednik bio Rajko Žemva. Glas slobode
je u predratnom periodu pružio veliku pomoć u stvaranju strukovnih i
političkih organizacija i njihovom okupljanju oko SDS BiH, što je do-
prinijelo podizanju idejnog nivoa radničke klase Bosne i Hercegovine.38
Obnova i djelovanje bosanskohercegovačkog pokreta
neposredno nakon Prvoga svjetskog rata
Tijekom Prvoga svjetskog rata na području južnog dijela Au-
stro-Ugarske radnički pokret postavljen je na svojevrsnu pauzu, bilo da
se radilo o zabrani uvjetovanoj odlukama vlasti (Slovenija, Hrvatska,
Slavonija) ili pak silom prilika (Bosna i Hercegovina i Srbija).39 Uslijed
toga, baš kao i u ostatku Europe, njegovo buđenje označio je početak
štrajkaškoga vala, koji se javio sredinom 1917. godine. Pojava je ovih
štrajkova ponajprije bila uvjetovana teškim ekonomskim stanjem (sku-
poća, nestašica hrane...). Osim štrajkova, došlo je i do brojnih pobuna
i seljačkih nemira, predvođenih zelenim kadrom. Pišući o stanju u Hr-
vatskoj Branka Boban navela je sljedeće: “Promatraču sa strane moglo
se, stoga, činiti da u Hrvatskoj potkraj rata vlada anarhija (...) nema na-
cionalne organizacije niti državnog i političkog vodstva.”40 Na istom je
38
Ibrahim Karabegović, “Glas slobode od 1909–1929. godine i njegov značaj za proučavanje
istorije radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini”. Prilozi Instituta za istoriju radničkog po-
kreta Sarajevo, Sarajevo: Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, II(2)/1966, 68-69.
39
Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), 21.
40
Branka Boban, “Socijalni problemi i njihov utjecaj na raspoloženje najširih slojeva u Ban-
skoj Hrvatskoj prema stvaranju jugoslavenske države 1918”, u: Dijalog povjesničara-histo-
ričara, ur. Hans-Georg Fleck, Igor Graovac, Zagreb, 6, 2002, 211-228.
62
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
tragu i Ferdo Čulinović koji ističe kako se rat osjećao posvuda, dok su
se na ulicama sve više susretali ranjenici i invalidi, a glad je vlada po-
svuda.41
Slično je stanje bilo i u Bosni i Hercegovini, čiji je radnički pokret, po-
nesen revolucionarnim valom, isticao još radikalnije zahtjeve za rješavanje
svih značajnijih problema, poput nacionalnog i socijalnog oslobođenja te
stvaranja zajedničke jugoslavenske države.42 Bosanski su socijaldemokrati
u ovom razdoblju bili posebno aktivni, ponajprije sarajevska mjesna orga-
nizacija, koja je već u veljači 1919. godine brojala gotovo 2.100 članova.43
Ovo se posebno očitovalo prilikom generalnog štrajka iz veljače 1919.
godine, u kojemu su prevladavale parole poput Živio socijalizam, Dolje
imperijalizam i sl.44
U takvoj atmosferi na većini jugoslavenskoga prostora vladalo je uvjere-
nje kako je konačno došao kraj kapitalizmu. Osječko lokalno glasilo Rad-
ničke novine pisale su kako kapitalizam “izmožden, iscrpljen leži danas”,45
bez svoje vojske kao najjačeg uporišta. Isticalo se kako je stiglo vrijeme
socijalizma unatoč tomu što je “četa ‘učenjaka’ raznih struka bila u svijetu
zaposlena pobijanjem socijalizma i kolektivizma”.46 Iste su novine navodile
kako je rat stvorio “nesigurnost i neizvjesnost i neorijentiranost”.47 Takvo
je stanje zahvatilo čitavo društvo i sve klase, a jedini je izlaz predstavljala
socijalistička reforma. Na tom je tragu bio i sarajevski Glas slobode, koji
je isticao kako kapitalistički društveni poredak stoji pred likvidacijom te
kako s Istoka dolaze prvi znaci novog sunca.48 Ovaj je diskurs uvelike bio
41
 erdo Čulinović, Odjeci Oktobra u jugoslavenskim krajevima, (Zagreb: “27. srpanj”, 1957), 77.
F
42
Nikola Babić, “Osnovna obilježja društveno-političkih odnosa i djelatnosti radničkog po-
kreta u Sarajevu do 1937. godine”, u: Sarajevo u revoluciji, knj. 1, Revolucionarni radnički
pokret 1937–1941., ur. N. Albahari i drugi, (Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1976), 14.
43
Isto. 21.
44
Isto. 22.
45
“Naš put”, Radničke novine. Socijalističko glasilo, I, br. 13, (Osijek, 22. 11. 1918).
46
“Peta godina”, Radničke novine. Socijalističko glasilo, I, br. 3, (Osijek, 18. 8. 1918).
47
“Osnove, osnove, osnove”, Radničke novine. Socijalističko glasilo, I, br. 7, (Osijek, 12. 9.
1918).
48
Karabegović, “Glas slobode od 1909–1929. godine”, 45.
63
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
uvjetovan razvojem revolucionarnoga vala, koji je zahvatio Mađarsku i
Njemačku,49 a čije je ishodište bila Rusija, odnosno Oktobarska revolucija.
U takvim je okolnostima došlo do obnove radničkoga pokreta u ju-
goslavenskim zemljama, i to upravo na poticaj bosanskih radnika. Nai-
me, “bosanski su socijaldemokrati još u veljači 1916. godine predlagali
da se u Zagrebu pokrene tjednik koji bi izvještavao što se događa u so-
cijalističkoj internacionali”.50 U tom smislu prvo radničko glasilo koje je
počelo izlaziti na ovom prostorima bio je sarajevski Glas slobode (1917.),
nakon kojega su počele izlaziti i Male novine (Osijek), Radničke novine
(Beograd) i dr.
Sve se ovo odvijalo u iznimno dinamičnom razdoblju kreiranja dr-
žavnih struktura. Naime, s obzirom na razvoj situacije na fronti, već su
sredinom 1917. godine počela nastojanja da dođe do ujedinjenja u jugo-
slavensku državu, a koja su ostvarena 1. prosinca 1918. godine, kada je
proglašena Kraljevina SHS, čime je prestala postojati provizorna državna
tvorevina osnovana dva mjeseca ranije, Država Slovenaca, Hrvata i Srba.
Kreiranje novih državnih tvorevina otvorilo je neka nova pitanja u rad-
ničkom pokretu, među kojima je i odnos prema ministerijalizmu,51 koji će
označiti početak velikih diferencijacija i konačni raskol samoga pokreta.
49
U Mađarskoj je u ožujku 1919. godine proglašena Mađarska Sovjetska Republika, dok
se u Njemačkoj vodio sukob između socijaldemokrata predvođenih Philippom Schei-
demannom (1865.–1939.) i Friedrichom Ebertom (1871.–1925.), koji su se brutalno
obračunali s lijevom strujom, tj. Spartakovim savezom, na čijem su čelu bili Rosa Luxem-
burg (1871.–1919.) i Karl Liebknecht (1871.–1919.).
50
Ana Rajković, Tvrtko Jakovina, Povijest neostvarenih mogućnosti. Socijaldemokracija i
nastanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918. – 1921.), 23.
51
Termin “ministerijalizam” označio je pristanak pojedinih socijaldemokrata na rad u dr-
žavnim strukturama, što je radikalniji dio radničkoga pokreta interpretirao kao izdaju te
suradnju s klasnim neprijateljem. Termin je nastao 1889. godine kada je francuski socija-
list Alexandre Millerand (1859.–1943.) postao članom vlade Waldeck-Rousseau zajedno
s Marquisom de Galliffetom, a koji je bio odgovoran za represiju koja je uslijedila nakon
Pariške komune (1871.). Taj se čin suradnje s buržoazijom kasnije interpretirao kao čin
klasne izdaje s ciljem pretvaranja revolucionarno-klasne partije u prirepak buržoaske dr-
žave.
64
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
Ideološka razmimoilaženja i stvaranje centrumaške struje
Ideološke diskrepancije neposredno nakon Prvoga svjetskog rata bile
su svojstvene gotovo svim europskim radničkim pokretima, a odnosi-
le su se na sukobe između socijaldemokrata i komunista. One su bile
posebno vidljive u njemačkom radničkom pokretu u kojemu je, prema
pisanju ondašnjega tiska, došlo do bratoubilačkoga rata između socijal-
demokrata i Spartakovog saveza, o čemu je bilo riječi ranije.52 Vrhunac
ovih sukoba bilo je proglašenje sovjetskih zemalja (Mađarska Sovjetska
Republika, Bavarska Sovjetska Republika i dr.).
U ovom se smislu jugoslavenski radnički pokret nije razlikovao od
svojih europskih pandana.53 Stoga, kako je navedeno, usporedno s ob-
navljanjem radničkoga pokreta, odvijala se i ideološka diferencijacija,
u kojoj su bosanski radnici imali značajnu ulogu. Prva i temeljna točka
razdora bio je ministerijalizam, odnosno ulazak u Narodna vijeća, pre-
ma kojemu je među radnicima vladao ambivalentan odnos. To se poka-
zalo već početkom 1918. godine, kada su se u Zagrebu sastali slovenski,
hrvatski i bosanski socijaldemokrati. Naime, dok su hrvatski, odnosno
slovenski socijaldemokrati bili za ulazak u Narodno vijeće, bosanski
su bili protiv. Dio radničkoga pokreta interpretirao je ovo kao potporu
buržujskom, državnom aparatu, ocijenivši takvu politiku kao oportunu.
Unatoč tomu, donesena je odluka o ulasku radničkih vođa u državne
organe.54 Predvodnik politike zagovaranja suradnje s državnim struktu-
rama bio je Vitomir Korać, koji je između ostaloga i ušao u prvu vladu
Stojana Protića, kao ministar socijalne politike.
52
“Radnički rat u Njemačkoj”, Radničke novine. Socijalističko glasilo, II, br. 3, (Osijek, 16.
1. 1919).
53
Valja naglasiti kako su određeni pokušaji u smislu stvaranja jedinstvenog jugoslavenskog
proletarijata bili već i ranije. Tako je još 1909. godine došlo do Jugoslavenske socijalde-
mokratske konferencije u Ljubljani, dok je iduće godine održana i Prva balkanska soci-
jaldemokratska konferencija u Beogradu.
54
Vitomir Korać, Povjest radničkog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji. Od prvih početaka do
ukidanja ovih pokrajina 1922. godine, knj. I, (Zagreb: Radnička komora za Hrvatsku i
Slavoniju, 1929), 252.
65
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Trzavice su izašle na vidjelo i na Zemaljskoj konferenciji (1919.),
održanoj u Zagrebu, na kojoj su kao izaslanici sudjelovali i predstav-
nici bosanskog pokreta Sreten Jakšić i Bogdan Krekić. Neslaganja su se
manifestirala prilikom donošenja dviju rezolucija, odnosno rezolucije
desne i lijeve struje. Davanjem podrške lijevoj struji, koja je odbacivala
politiku sudjelovanja socijaldemokrata u vladi, predstavnici bosansko-
hercegovačkog radništva svrstali su se uz radikalniju struju, koju će za
nepunih godinu dana ipak napustiti. Na tragu toga, ne iznenađuje či-
njenica da niti jedan od predstavnika bosanskih radnika nije izabran u
vodstvo stranke, koje je preuzela desna struja.
U kontekstu navedenoga, pripadnici lijeve struje nastojali su se homo-
genizirati. Tako je u Beogradu 1919. godine održan Kongres ujedinjenja,
na koji je sarajevska mjesna organizacija SDS BiH uputila 40 delegata, ko-
jima je pružena ogromna potpora na ispraćaju pri odlasku 19. travnja.55 Na
tom je Kongresu osnovana SRPJ(k), koja je prihvaćala radikalnije metode
djelovanja te se žestoko protivila politici ministerijalizma. Vodeću riječ
na Kongresu, kada je na red stiglo pitanje štampe, imao je Jovo Jakšić, koji
je istaknuo posebnu ulogu koju ona ima u okvirima radničkoga pokreta,
naglasivši potrebu pokretanja centralnog partijskog organa.56 Ovo je
posebno zanimljivo jer će kasnije centrumaška struja, koju će predvoditi
Jakšić, oštro kritizirati partijsku centralističku politiku.
Uskoro je uslijedio odgovor desnoga krila te novi kongres, koji je
označen kao “pravo ujedinjenje” jugoslavenskoga radništva. Naime,
samo dva mjeseca nakon što je lijeva struja osnovala SRPJ(k), desna
je u Novom Sadu osnovala Socijaldemokratsku stranku Jugoslavije
(SDSJ). Pravdajući svoju suradnju s državnim strukturama, Korać je
na Kongresu naglasio kako socijalisti ne smiju biti pasivni u trenutku
kada se treba donijeti Ustav. Samo aktivnim sudjelovanjem u politič-
55
Babić, “Osnovna obilježja društveno-političkih odnosa i djelatnosti radničkog pokreta u
Sarajevu do 1937. godine”, 22.
56
Milan Vesović, Revolucionarna štampa u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1918–1929,
(Beograd: Institut za savremenu istoriju / IRO Narodna knjiga, 1979), 29.
66
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
koj borbi pridonosi se poboljšanju radničke klase. Naglašeno je kako
je temeljna razlika, u odnosu na radikalce pitanje taktike. Kongres se
izričito odredio protiv revolucije i “boljševičke kape”, koju su radikalci
navukli.57
Time su jasno definirane dvije struje u jugoslavenskom radnič-
kom pokretu. Međutim, nedugo nakon stvaranja ove paradigme, ona
je redefinirana, i to pojavom treće struje, odnosno centrumaša. Sve-
ga godinu dana nakon pristajanja uz lijevu, tj. komunističku struju,
bosanski radnici na čelu s braćom Jakšić mijenjaju svoje pozicije, te
u lipnju 1920. godine, zajedno s dijelom srpskoga radništva, na dru-
gom kongresu SRPJ(k) u Vukovaru, istupaju protiv zacrtane stranač-
ke politike. Ovaj kongres, kao i niz drugih kongresa u Europi, tada je
označio konačnu fazu procesa diferencijacije na revolucionarno i re-
formističko krilo.58 U ovom kontekstu, navedeni zaokret posebno izne-
nađuje ako se uzme u obzir činjenica da su se vodeći ljudi SDS BiH
na sjednici Glavnog odbora (26. prosinca 1917. godine) izjasnili za
pristupanje Zimmervaldskoj internacionali, odnosno lijevoj struji.59
Tom je prilikom istaknuta nedvosmislena opredijeljenost za revolucio-
narnu organizaciju lijevog krila. Isto tako valja napomenuti da se Jovo
Jakšić još 28. ožujka 1919. godine vehementno izjasnio za ljevičarsku
liniju, istaknuvši kako će “naša partija biti levičarska (…) i ići će više na
levo no centrumaši, pa kako bude”.60 Ovo ide u prilog tezi kako u ovom
periodu prevladava određena ideološka difuzija unutar jugoslavenskoga
radničkog pokreta. Dimitrijević kao razlog ovakvog idejnog zaokreta
navodi prvomajski napad vlade na radnički pokret u Bosni i Hercegovi-
ni, kao i poraz Mađarske Sovjetske Republike te rasplet oko generalnog
57
“Ujedinjena socijal. dem. stranka u Jugoslaviji”, Socijalista. Socijalno-demokratsko glasilo,
I, br. 3, (Osijek, 3. 8. 1919).
58
Karabegović, Reformistički pravac, 50.
59
Ova je internacionala zapravo predstavljala preteču Treće internacionale.
60
Sergije Dimitrijević, “Centrumaši u Srbiji i Bosni i Vukovarski kongres”, u: Drugi kongres
KPJ. Materijali sa simpozijuma održanog 22. I i 23. VI 1970., ur. Z. Krnić, (Slavonski Brod:
Historijski institut Slavonije, Beograd: Zajednica institucija za izučavanje novije istorije
naroda i narodnosti Jugoslavije, 1972), 48.
67
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
štrajka željezničara u travnju 1920. godine.61 Potrebno je napomenuti
kako ovo nije bila isključiva posebnost bosanskohercegovačkoga rad-
ničkog pokreta. Naime, slični zaokreti bili su prisutni i u Jugoslavenskoj
socijaldemokratskoj stranci (dalje: JSDS)62 koja se na svome Desetom
kongresu (1917.) izjasnila za uspostavu nove internacionale, odnosno
za ljevičarski pravac u radničkom pokretu. Međutim, već 1918. mijenja
svoje stavove te se zalaže se obnovu Druge internacionale.63
Temeljna točka navedenih zaokreta bio je odnos prema boljševicima
i njihovim metodama uspostave vlasti, kao i prema politici gubljenja
partijske autonomnosti u odnosu na Moskvu. Ovdje se zapravo radilo
o manifestaciji idejnog raslojavanja u međunarodnom pokretu, koji je
dodatno ubrzao raslojavanje i u jugoslavenskom pokretu.
Centrumaši, iako tada još formalno nisu nosili ovaj naziv, u stude-
nom 1920. godine izdali su dokument pod nazivom Manifest opozici-
je u kojemu, između ostaloga, osuđuju “homogenost” koja je zavladala
u Partiji, odnosno tezu o ispravnosti samo jedne struje. Posebno su se
osvrnuli na zaključke vezane uz podvrgavanje Moskvi, nazivajući to in-
ternacionalnim poniženjem ugleda jugoslavenske partije.64 U ovom se
dokumentu Oktobarska revolucija definira kao čedo nasilnog i prijevre-
menog porođaja.65 Dokument je potpisalo 115 članova partije, koji su
ubrzo izbačeni ili su napustili KPJ.
Iako bosanski centrumaši nisu sudjelovali u donošenju Manifesta, oni
su 1. ožujka 1921. godine izdali proglas u kojemu su se u potpunosti izja-
snili za njegov tekst. Ovaj su proglas, između ostalih, potpisali Bogdan
Krekić, Jovo i Sreten Jakšić, Franjo Raušer i dr.66 Potrebno je istaknuti da
pojavu centrumaške struje kod bosanskih radnika Uroš Nedimović objaš-
61
I sto.
62
Njezino je članstvo bilo uglavnom koncentrirano na području Koruške i Štajerske.
63
Momčilo Zečević, “Jugoslovenska socijaldemokratija prema II i III internacionali”, 415.
64
“Manifest opozicije”. Dostupno na: http://www.znaci.net/00001/138_19.pdf (8. 4. 2019)
65
Karabegović, Reformistički pravac, 55.
66
Dimitrijević, “Centrumaši u Srbiji i Bosni i Vukovarski kongres”, 78.
68
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
njava i nedostatkom vlastite revolucionarne tradicije, velikim socijalde-
mokratskim nasljeđem, kao i općenito ekonomsko-političkom i kultur-
nom zaostalošću.67
Centrumaška se linija u teorijskom i ideološkom smislu pozivala
na ranije spomenutog Kautskoga, koji je imao izrazito negativan stav
prema boljševičkoj struji, suprotstavljajući joj demokratski model vla-
sti, bez koje, prema njemu, nema niti uspostave socijalističke, odnosno
komunističke države.68 Sukladno tezama jednog od glavnih ideologa
ove struje u jugoslavenskom pokretu Živka Topalovića (1886.–1972.),
pristaše ove struje smatrale su kako između “reformističke kaljuže” i
“azijskog terorizma” treba oživjeti duh marksizma.69 Na taj su se način
priklonili Drugoj i pol internacionali, koja je udarila temelje ovoj struji.
U programskom smislu, ova se internacionala suprotstavila reformizmu
Druge, kao i pro-sovjetskom putu Treće internacionale, ističući njihov
dogmatizam kao veliku prepreku razvoju radničkoga pokreta. Kako bi
konačno definirala svoj smjer, jugoslavenska centrumaška struja pri-
ključila se ovoj internacionali, na njezinoj osnivačkoj konferenciji u
Beču, na kojoj su se, između ostaloga, obvezali da će raditi na ujedinje-
nju proletarijata u Kraljevini SHS po njezinim principima.70 Tako je kre-
irana centrumaška linija u jugoslavenskom radničkom pokretu, u kojoj
su dominantnu ulogu imali bosanskohercegovački radnici.
Ovoj je struji, uz srpske i bosanske radnike pristupio i dio hrvatskoga
radništva, na čelu s Mijom Radoševićem.71 Tako se grupa nezadovoljnika
67
Uroš Nedimović, “Radnički pokret u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini 1921. godine”.
Prilozi instituta za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, Sarajevo: Institut za istoriju radnič-
kog pokreta Sarajevo, I(1)/1965, 57.
68
Vidi: Karl Kautsky, “Marxism and Bolshevism: Democracy and Dictatorship”. Dostupno
na: https://www.marxists.org/archive/kautsky/1934/bolshevism/index.htm (17. 4. 2019)
69
Karabegović, Reformistički pravac, 58.
70
Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), 28.
71
Mijo Radošević (1884.–1942.) kao delegat hrvatskih socijaldemokrata sudjelovao je na
konferenciji u Stocholmu, nakon čega se priključuje komunističkoj struji. Međutim, ne-
dugo nakon Kongresa ujedinjenja pridružuje se socijaldemokratima, da bi se naposljetku
pridružio radikalima. Umro je u ustaškom logoru.
69
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
iz Hrvatske, koja je imala najjače uporište u Osijeku, odmah nakon
Kongresa izdvojila iz KPJ i nastavila djelovati kao Pokrajinski odbor SR-
PJ(k), “odnosno nakon Obznane, kao Akcioni odbor SRPJ (brišući ono
‘komunista’ iz zagrade)”.72 Nedugo nakon ovoga u Zagrebu je sredinom
kolovoza 1920. održana skupština centrumaša, na kojoj je došlo do su-
koba s komunistima, koji su uspjeli na kraju u potpunosti preuzeti tijek
skupštine pretvorivši je u komunističku. Pri tome je istaknuti zagrebački
komunist Đuro Cvijić (1896.–1938.) uzeo riječ, tvrdeći kako je jedino
KPJ istinska i prava zastupnica interesa jugoslavenskog proletarijata.73
KPJ je nakon Kongresa u Vukovaru kreirala iznimno oštar diskurs
prema centrumašima, nazivajući ih dezerterima i izdajnicima74 te crnim
pojavama.75 Ovu su struju, uz braću Jakšić, predvodili Živko Topalo-
vić te Dragiša Lapčević (1867.–1939.), koji su uskoro osnovali SRPJ, a
u čijim se dokumentima, s jedne strane izražava revolucionarnost, a s
druge se strane izjašnjava za sudjelovanje u izborima te kreira teza kako
trebaju biti ispunjeni određeni socio-ekonomski uvjeti za ostvarivanje
socijalizma, što se u potpunosti slaže s premisama Karla Kautskog koji,
između ostaloga, zagovara organiziranost proletarijata, kao i stvaranje
podloge za njegovu emancipaciju, kao uvjete uspješne borbe.76
Inače, SRPJ nije dugo djelovala samostalno. Naime, njezino je vod-
stvo na određeni način preduhitrilo svoje ideološke pandane u Drugoj
i pol internacionali, te su gotovo godinu dana prije njih započeli prego-
vore sa sljedbenicima Druge internacionale, tzv. koraćevcima, vezane uz
stvaranje jedinstvene socijaldemokratske stranke. Zbog velike heteroge-
72
S lavica Koprivica-Oštrić, “Programi radničkih političkih stranaka osnovanih u Jugosla-
viji 1919–1929. (Uporedna analiza)”. Zbornik Historijskog instituta Slavonije i Baranje,
Slavonski Brod: Historijski institut Slavonije i Baranje, VII(7–8)/1970, 219-254.
73
“Istina o centrumaškoj skupštini u Zagrebu”, Radnička riječ. Glasilo Komunističke partije
Jugoslavije, II, br. 45, (Osijek, 14. 8. 1920).
74
Isto.
75
“Crne pojave”, Radnička riječ. Glasilo Komunističke partije Jugoslavije, II, br. 37, (Osijek,
17. 7. 1920).
76
Karl Kautsky, “Ortodoksni marksizam” i reformizam, (Zagreb: Globus, 1979), 60-66.
70
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
nosti, prije svega u ideološkom smislu, ujedinjenje je izvršeno u nekoli-
ko etapa. Prva je bila stvaranje Socijalističke zajednice Jugoslavije (SZJ),
početkom kolovoza 1921. godine. Ovdje se odmah pojavio problem
jer su bosanski centrumaši bili protiv temeljnog dokumenta, Protoko-
la sporazuma socijalističkih partija, smatrajući da se ujedinjenje forsira,
bez jasno definirane podloge. Isto tako im je bilo neprihvatljivo sjedi-
njenje sa zvonašima, koje su nazvali nacionalnom i antisocijalističkom
organizacijom. Na kraju su bosanski centrumaši zaključili da ovakvo
ujedinjenje partija ne predstavlja istinsko ujedinjenje radničke klase.77
Nakon ovoga uslijedili su pritisci na bosanske centrumaše, predvođeni
Koraćem i Topalovićem, koji su čak braću Jakšić, zbog njihovih kritika,
nastojali izbaciti iz pokreta.
Valja istaknuti da se sve navedeno odvijalo u iznimno turbulentnim
društveno-političkim okvirima. Naime, kraj 1920. godine obilježen je
štrajkom rudara u Sloveniji (Trbovlje) i Bosni (Husinska buna). Tom
je prilikom brojna štampa, među kojima i Radnička riječ, izvještavala o
nasilju bosanske vlade protiv rudara, koji su pokrenuli štrajk zbog po-
većanja nadnice.78 Ovakvo je stanje dodatno iskorišteno kako bi se KPJ
postavila u ilegalne okvire, što je centrumašima i socijaldemokratima
otvorilo prostor za veću agitaciju, pogotovo ako se uzme u obzir činje-
nica da se Obznana nije primjenjivala na njih.
Sjedinjenje centrumaša i socijaldemokrata –
nastanak Socijalističke partije Jugoslavije (SPJ)
Unatoč neslaganjima s vrhom socijaldemokrata, na sastanku mjesne
centrumaške organizacije u Sarajevu, 5. rujna 1921. odlučeno je kako
će stranka ipak ući u SZJ. Valja istaknuti da je ova zajednica od početka
shvaćena kao provizorna organizacija, pa je konačno ujedinjenje izvr-
77
Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), 48.
78
“Štrajk rudara u Bosni i Hercegovini. Nasilje bosanske vlade”, Radnička riječ, I, br. 83,
(Osijek, 30. 12. 1920).
71
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
šeno već 18. prosinca 1921. godine, kada je osnovana SPJ,79 na čijem je
čelu bio Dragiša Lapčević, dok je Vitomir Korać imenovan predsjedni-
kom Glavnog odbora.80
Odmah je izražen jasan antikomunistički stav u smislu prihvaćanja
Rezolucije o odnosu prema komunistima, u kojoj je oštro kritizirana dik-
tatura proletarijata, kao i mogućnost suradnje s komunistima.81 Ovim
su sjedinjenjem centrumaši s jedne strane napustili svoje dotadašnje
temeljne postulate, od napuštanja principa Druge i pol internacionale
i austromarksizma, na koji su se pozivali još od 1909. godine, dok su s
druge strane ovom odlukom prihvatili ministerijalizam, odbacivši time
sve revolucionarne fraze.
Poveznicu između centrumaša i sljedbenika Druge internacionale
činila je spomenuta teorijska osnova Karla Kautskoga, koji je izražavao
oštru distinkciju između socijaldemokracije i komunizma, za koju je
rekao da se ne zasniva “na malim osobnim ljubomorama”, nego na su-
protnosti između dviju iz osnova različite metode, one demokratske i
diktatorske koja se provodi u boljševičkoj Rusiji.82 U tom je smislu ovaj
teoretičar vrlo jasno naznačio diskrepanciju između ideja, kada je u po-
znatoj knjizi pod naslovom Social Democracy versus Communism ista-
knuo da su socijalističke koncepcije boljševičke, primitivne i sirove.83 Pri
tome je posebnu kritiku usmjerio na isticanje revolucionarne djelatnosti
u kontekstu ostvarivanja socijalističkoga društva, kao i zanemarivanja
demokratskoga ustrojstva u odnosu na diktatorski oblik vladavine, za
koji je smatrao da dominiraju u sovjetskoj Rusiji.
79
Važno je napomenuti kako je na osnivačkoj konferenciji istaknuto da zbog negativnih
konotacija koje ime “socijaldemokracija” nosi, u smislu odgovornosti za početak Prvoga
svjetskoga rata, treba izbjeći njezino isticanje u nazivu stranke. Dalje: SPJ
80
Što se tiče sindikalnog krila, ono nikada nije u potpunosti ujedinjeno, pa su toga u Bo-
sni i Hercegovini istovremeno samostalno djelovali i centrumaški Glavni radnički savez
(GRS) i desni Opći radnički savez (ORS).
81
Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), 584.
82
Kautsky, “Ortodoksni marksizam” i reformizam, 109.
83
Karl Kautsky, “Social Democracy versus Communism”. Dostupno na: https://www.
marxists.org/archive/kautsky/1930s/demvscom/ch06.htm (23. 4. 2019)
72
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
Na tragu Kautskyjevog odbijanja revolucionarne preobrazbe društva,
možemo promatrati i prethodno istaknuti Manifest opozicije, u kojemu
se jasno osuđuje oružana borba za uspostavu radničke države. Time
centrumaši prihvaćaju i teoriju evolucijskoga socijalizma, koju je još
krajem 19. stoljeća razvio njemački socijaldemokratski teoretičar Edu-
ard Bernstein (1850.–1932.).84 On u potpunosti odbacuje klasnu borbu
te tezu o zaoštravanju klasnih odnosa, ističući da radnici u razvijenim
kapitalističkim zemljama poput Engleske nisu postajali revolucionarni-
ji. Stoga, umjesto metode klasne borbe, predlaže metodu parlamentar-
noga djelovanja kao načina ostvarivanja socijalističkoga društva, odno-
sno kao način postupnog / evolucijskog ostvarivanja socijalizma.
Bernsteinovu su teoriju preuzeli i jugoslavenski socijaldemokrati. Na
tragu toga su se i zalagali za sudjelovanje u radu državnih organa te su
naposljetku i ušli u sastav nekoliko vlada. Iako su centrumaši, dok se
nisu izdvojili iz komunističke struje, osuđivali ovakvu politiku, stupa-
njem u redove SPJ, ova se politika redefinirala. Stoga i Josip Cazi, pri-
likom analize politike centrumaša, naglašava kako su oni proletarijatu
odricali historijsku ulogu proleterske revolucije i značaj diktature pro-
letarijata, smatrajući kako se socijalizam može razviti samo u zemljama
visoke kulture i civilizacije.85
Iako su se ove dvije struje, barem načelno, suglasile na teorijskoj bazi,
još je uvijek vladalo određeno nepovjerenje. U tom kontekstu, valja ista-
knuti kako se u zapisniku s Glavnog odbora SDSJ od 8. siječnja 1920.
84
Potrebno je istaknuti kako je Kautsky razvio teoriju koja je nazvana reformizam, a Bern-
stein teoriju pod nazivom revizionizam. Iako obje teorije imaju mnogo dodirnih točaka
te se u nekim dijelovima i nadopunjavaju, u nekim se aspektima razilaze, što predstavlja
određenu konfuziju, pogotovo u smislu Kautskyjeve teze da se klasni odnosi zaoštravaju,
čemu se Bernstein protivio. Bernstein je svoje teze iznio u poznatoj knjizi Die Voraus-
setzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie, Stuttgardt, 1899. Knji-
ga je objavljena 1907. godine i na engleskom jeziku pod naslovom Evolutionary Socialism.
Usp. Stephen Eric Bronner, “Karl Kautsky and the Twilight of Orthodoxy”. Political The-
ory, X(4)/1982, 580-605.
85
Josip Cazi, Na političkoj liniji Komunističke partije Jugoslavije. Ujedinjeni radnički sindi-
kalni savez i rad komunista u njemu 1935–1940, (Zagreb: Radničke novine, 1978), 290-
291.
73
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
godine navodi sljedeće: “Provodi se debata o sporazumu sa centruma-
šima, pa se konstatuje, da oni sami još ne znaju šta hoće i da sami još
vrludaju, i zaključuje se, da se javno ne traži sporazum s njima, niti od
naše strane provodi inicijativa.”86 Isto tako socijaldemokratsko glasilo
Socijalista pisalo je o centrumašima kao najvećim neprijateljima radnič-
koga pokreta, navodeći kako su centrumaši i za socijaldemokrate i za
komuniste najgori neprijatelji, predstavljajući ih, između ostaloga, i kao
izvore korumpiranosti.87
Iako je stvaranje SPJ trebalo okončati ideološka razmimoilaženja
među pripadnicama desne struje radničkoga pokreta, to se nije dogo-
dilo. Naime, različiti stavovi centrumaša i grupe predvođene Koraćem,
ponajprije u smislu ministerijalizma, kao i Koraćevoga oštrog odbijanja
suradnje s komunistima, doprinijelo je daljnjem kreiranju ideoloških
diskrepancija unutar SPJ.88 Ovo se posebno očitovalo u kasnijem raz-
doblju i pristupu nacionalnom pitanju, u kojemu je Jovo Jakšić tražio
redefiniranje, smatrajući kako Hrvati, Srbi i Slovenci ipak nisu jedna
nacija. Na tom tragu Karabegović ističe da je SPJ bila samo formalno
jedinstvena, te da je imala jasnu podjelu na desnicu, predvođenu Kora-
ćem, i centar, na čelu s Topalovićem i braćom Jakšić.89
U takvim je uvjetima dolazilo do sve veće suradnje između bosan-
skih i hrvatskih socijaldemokrata, ponajviše zahvaljujući Jovi Jakšiću,
koji je nakon Husinske bune, došao u Osijek, gdje je odmah uspostavio
veze s ovdašnjim centrumašima, odnosno socijaldemokratima.
86
 imitrijević, “Centrumaši u Srbiji i Bosni i Vukovarski kongres”, 51.
D umu prethodno navedenu činjenicu, a to je da je Korać čak htio Jakšića
87
“Na posao”, Socijalista, I, br. 8, (Osijek, 13. VI. 1919).
88
Na taj je način došlo do stvaranja više struja, koje su bile nepovjerljive jedna prema dru-
goj, pa je u stranačkim okvirima došlo do diferencijacije na lijevu (predvođenu centru-
mašima) i desnu (predvođenu Koraćem i Nedjeljkom Divcem) struju. Glavnu je točku
prijepora idućih godina činio odnos prema komunistima. Upravo razmimoilaženje oko
tog pitanja obilježilo je SPJ, sve do 1929. godine, kada je proglašenjem Šestojanuarske
diktature i njezino djelovanje zabranjeno.
89
Karabegović, Reformistički pravac, 125.
74
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
Djelovanje Jove Jakšića u Hrvatskoj
Kako je i ranije istaknuto, djelovanjem braće Jakšić, pogotovo Jove,
kreirana je centrumaška linija u jugoslavenskom radničkom pokretu,
a ponajprije u Bosni i Hercegovini. Jovo Jakšić bio je iznimno aktivan
tijekom cijeloga međuratnog perioda, pogotovo u smislu da je sve ovo
vrijeme bio sekretar Radničke komore, kao i toga da je predstavljao
glavnog nositelja centrističke struje unutar SPJ, zbog čega je stranački
Oblasni odbor za BiH bio u stalnom sukobu s Glavnim odborom stran-
ke, ponajviše Koraćem. Stoga je njegovo djelovanje u najvećoj mjeri
uvjetovano oštrim suprotstavljanjem vrhu SPJ, od apstinencije izbora,
o čemu je Oblasni odbor donio samostalnu odluku, do suprotstavlja-
nju stranačkoj politici zagovaranja državnog centralizma. Ovo ne ide u
prilog tezi koju je kreirao kroničar osječkog radničkog pokreta Lavoslav
Kraus, koji je Jakšića u svojoj knjizi predstavio kao “Koraćevca”.90 Kraus
se ovdje vjerojatno vodio isključivo činjenicom da je Jakšić istupio pro-
tiv odluka Vukovarskoga kongresa, te ga je automatizmom svrstao na
stranu sljedbenika Druge internacionale. Ovo ne treba iznenaditi jer je
ovakva interpretacija u skladu s dominantnim narativom jugoslavenske
historiografije, koja je centrumaše prikazivala isključivo jednodimenzi-
onalno, ne uzimajući u obzir veliku ideološku difuziju koja je vladala ne
samo u njihovom nego općenito i u europskom radničkom pokretu.91
Naime, Jakšića nipošto ne možemo promatrati u okvirima Koraćeve
politike, posebno ako uzmemo u obzir njegovo kasnije djelovanje, koje
nadilazi vremenske okvire ovoga rada, ali u kojemu je Jakšić kreirao
iznimno kritičnu politiku u odnosu na Koraća. Također treba imati na
90
Lavoslav Kraus, Susreti i sudbine. Sjećanja iz jednog aktivnog života, (Osijek: Glas Slavo-
nije, 1973), 271.
91
O ovome svjedoči i primjer francuskih centrumaša, koji su se nakon nekoga vremena
željeli ponovno priključiti Trećoj internacionali, opravdavajući se postojanjem raznih
prisila zbog kojih su prvotno istupili protiv komunističke politike. “Boljševička Pravda o
centrumašima”, Radnička riječ. Glasilo Komunističke partije Jugoslavije, II, br. 45, (Osijek,
14. 8. 1920).
75
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
eliminirati iz stranke prilikom procesa ujedinjenja u SPJ, zbog njegove
kritike vezane uz način provedbe samoga ujedinjenja.
Unatoč njegovoj profiliranosti unutar jugoslavenskog radničkog po-
kreta, kako je prethodno napomenuto, Jakšićevo djelovanje na područje
Hrvatske, tj. Osijeka, nije temeljito analizirano.
Prema dostupnoj arhivskoj građi, Jovo Jakšić je na područje Osijeka
došao vrlo rano, odnosno neposredno prije formalnog ujedinjenja
centrumaša i socijaldemokrata u SPJ, negdje tijekom 1921. godine.
Ovdje se može postaviti pitanje zašto Jakšić dolazi baš u Osijek. Dio se
odgovora zasigurno nalazi u činjenici da su osječki radnici početkom
1921. godine uživali veliki stupanj samostalnosti u odnosu na Koraća, te
da tadašnja osječka organizacija nije pripadala niti SRPJ niti SDSJ. Naime,
ona se tek u rujnu priključila provizornoj SZJ. Može se pretpostaviti da
je Jakšić u ovome vidio mogućnost slobodnijega djelovanja u odnosu na
socijaldemokratske stranačke strukture, koje je uvelike definirao Vitomir
Korać.
I dok još ne postoje točni podaci koji bi rasvijetlili razloge njegova do-
laska, očito je da je odmah po dolasku uspostavio dobre odnose s ovdaš-
njim socijaldemokratima, prvenstveno njihovim vođom Ivanom Galov-
cem, pa je već krajem iste godine počeo uređivati spomenuti Radnički list.
Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osijeku. Ove su novine pred-
stavljale službeno glasilo SZJ, a počele su izlaziti u listopadu 1921., točnije
dva mjeseca prije stvaranja SPJ. Na taj način, s jedne strane, ove novine
predstavljaju rijedak izvor centrumaškoga glasila, koji omogućava uvid u
njihove ideološke stavove, dok s druge strane, tiskanje glasila, svega neko-
liko mjeseci nakon pridruživanja SZJ, ukazuje na činjenicu da su osječki
centrumaši bili itekako bili organizirani te povezani sa svojim istomišlje-
nicima u ostatku Kraljevine.92 Tomu u prilog ide i Jakšićev dolazak, pri
čijoj analizi treba uzeti u obzir i činjenicu da je grad Osijek u ovo vrijeme
predstavljao jedno od rijetkih uporišta centrumaša, kao i to da su, kako
92
Osječki se ogranak centrumaša pridružio SZJ u rujnu 1921., a već je u listopadu počeo
objavljivati svoje glasilo.
76
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
je ranije navedeno, još od kraja 19. stoljeća postojali međusobni kontakti
hrvatskih i bosanskih radnika.
S obzirom na to da je Jakšić i prije dolaska u Osijek bio profilirana
pojava u radničkom pokretu Kraljevine SHS, ne iznenađuje činjenica
da je upravo on vodio prvu konferenciju osječkoga ogranka SZJ, koja je
održana u rujnu 1921. godine. Otvarajući konferenciju, istaknuo je da
jedino ujedinjeni proletarijat može voditi klasnu borbu. Ovom je pri-
likom Jakšić izabran i u odbor osječkoga ogranka, zajedno sa Stevom
Klasom, Markom Leitnerom, Ivanom Galovcem i ostalima,93 postavši
na taj način jednim od glavnih vođa osječkih centrumaša.
Ipak, Jakšićevo djelovanje na osječkom području obilježeno je ponaj-
prije uređivanjem Radničkoga lista. Razlog kratkog izlaženja vjerojatno
se nalazi u činjenici da su već tada vršene intenzivne pripreme za sjedi-
njenje s ostale dvije socijaldemokratske stranke (JSDS i SDSJ), a koje je
ubrzo, odnosno već u prosincu iste godine, izvršeno. Stoga je i prestala
postojati potreba postojanja centrumaškoga glasila.
Što se pak tiče samoga lista i njegove strukture, na temelju analiza izda-
nih brojeva možemo zaključiti da je glasilo imalo tri dominantne funkcije:
stvaranje diskrepancije u odnosu na komunističku struju, kreiranje vlasti-
tih ideoloških postulata te ukazivanje na stanje radničke klase u državi.
U kontekstu prve navedene funkcije, pri objavljivanju ovoga glasi-
la korišteni su razni diskursni modeli, koji su imali cilj diskreditirati
komunističku struju, svodeći njezinu politiku na puki dogmatizam
i besplodni radikalizam koji ne odgovara duhu vremena.94 Suklad-
no narativu koji je glasilo razvijalo, očito je bilo da želi napraviti od-
mak od tadašnje KPJ i njezine teorijske podloge. U tom kontekstu
naglašavalo se komunističko pogrešno shvaćanje kraja kapitalistič-
ke proizvodnje. Štoviše, glasilo je isticalo da se kapitalizam nastavio
93
“Socijalistička zajednica u Osijeku”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavi-
je u Osijeku, I, br. 1, (Osijek, 6. 10. 1921).
94
“Ujedinjenje i naši zadaci”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osi-
jeku, I, br. 1, (Osijek, 6. 10. 1921).
77
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
razvijati zajedno s proizvodnjom te da je na taj način nastupilo doba
njegova najvećeg prosperiteta. Ovo je iskorišteno kako bi se dodatno
naglasile krive postavke komunističke teorije, a samim time i njihove
politike.95
S istim su ciljem novine prenosile iskustva povratnika iz Rusije. Tako
je u trećem broju objavljeno svjedočanstvo jednoga intelektualca, koji je
nakon povratka iz Rusije ukratko prepričao svoje iskustvo. Prema nje-
mu, u boljševičkoj je Rusiji vladala strašna skupoća, tako da je par cipela
koštao pola milijuna rubalja. Slična situacija, prema njegovom svjedo-
čenju, vlada i u pogledu željeznice, koja je postala nečuveno skupa. Ista-
knuo je kako narod u svemu oskudijeva, od hrane do lijekova. Nadalje,
opisujući stanje, naveo je da se sa zarobljenicima postupalo gore nego u
vrijeme carizma jer im se oduzimala sva imovina, uključujući i odjeću.96
Razvijanjem ovakvog narativa i diskursnoga modela, Jakšić je kao
urednik te pripadnik SZJ kreirao odmak u odnosu na komuniste, koji su
već tada bili u dubokoj ilegali, pogotovo nakon stupanja na snagu Zakona
o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi (2. kolovoza 1921.), prema
kojemu su se dodatno pooštrile zakonske represije u odnosu na komuni-
stičko djelovanje. Tako je čak čl. 2. propisana kazna od 20 godina zatvora i
za one koji nadležnim organima ne prijave antidržavno djelovanje.97
Stoga ne čudi ovakvo distanciranje od komunista, iako su bosanski
centrumaši, kojima je pripadao i Jakšić, prema pisanju Tome Milenko-
vića, prvih godina stvaranja SPJ imali nešto blaži stav u odnosu na stra-
nački vrh.98
Što se tiče ideološkoga definiranja, ono je jasno vidljivo na prvim
stranicama Radničkoga lista. Prema objavljenim člancima, radnici
95
“Komunizam i socijalizam”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osi-
jeku, I, br. 3, (Osijek, 29. X. 1921).
96
“Iz boljševičke Rusije”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osijeku,
I, br. 3, (Osijek, 29. 10. 1921).
97
Z  bornik zakona i naredaba valjanih za Hrvatsku i Slavoniju, (Zagreb: Tisak Zaklade tiska-
ra Narodnih novina, 1925), 48.
98
Milenković, Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929), 589.
78
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
okupljeni oko ovoga glasila isticali su kako ne pripadaju ni desno ni
lijevo te da njihova stranka SZJ predstavlja radni narod.99 Isto su se tako
jasno distancirali i od ostalih stranaka, ističući sljedeće: “naša stranka
mora da znade da ni jedna od današnjih buržujskih partija ne će iskreno
da zaštiti prava radnoga naroda”. Tako su navodili kako svaka stranka
samo štiti interese svoje klase od “koruptnih demokrata”, koji bespri-
mjernom licemjernošću govore i pišu o demokraciji, do šovinističkih
radikala, kao i radićevaca, koji samo siju razdor. Stoga zaključuju da “u
današnje političke stranke (…) radništvo ne može da imade povjerenja,
ono može da imade samo ali čvrsto i nepokolebivo povjerenje u sebe u
brojčanu svoju snagu i u svoju djelatnu moć”.100
Unatoč prednosti članicama koje su se bavile definiranjem stranačke
linije, Radnički list donosio je i vijesti vezane uz položaj radničke klase.
Tako je u drugom broju objavljeno kako su radnici u osječkoj Ljevaonici
podvrgnuti strašnim uvjetima rada. Prema jednom članku, u Ljevaonici
je “izveden (…) pokušaj, da se jedan radnik upotrebi da radi za dvojicu
i to ne samo opterećujući ga istim poslom na svom mjestu, nego na dva
mjesta u isto doba”.101 Sukladno tomu, uredništvo je ovaj list prozvalo
braniteljem radničkih interesa, pozivajući radnike na davanje potpore
listu, u smislu pretplaćivanja na njega, kako bi se borba mogla produžiti.
Na taj je način Jovo Jakšić utjecao na daljnje jačanje ove struje u Hr-
vatskoj, točnije u Osijeku, a samim time je i kreirao narativ koji se oštro
suprotstavio ovdašnjoj komunističkoj struji, pokušavajući omasoviti SZJ.
Potrebno je istaknuti i da je Jakšić list dijelom iskoristio kako bi se
obračunao sa svojim ideološkim suparnicima u Bosni, prije svega sa Jo-
vanom Šmitranom, koji je u međuvremenu ušao u Glavni odbor SZJ.
Tako je u članku pod nazivom “Ujedinjenje socijal. pokreta u Bosni i
99
“Naše stanovnište”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osijeku, I, br.
2, (Osijek, 13. 10. 1921).
100
Isto.
101
“Svirepa eksploatacija”, Radnički list. Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osijeku,
I, br. 2, (Osijek, 13. 10. 1921).
79
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90

Hercegovini” Šmitrana nazvao nacionalistom koji iskorištava radnički

pokret za svoju patriotsku politiku.
O iznimnoj angažiranosti Jove Jakšića u osječkom radničkom pokre-
tu i u idućem razdoblju govori i činjenica da je, između ostaloga, bio i
na čelu Bolesničke blagajne, ali i to da je često dolazio u fizičke suko-
be s ovdašnjim komunistima. O jednom takvom izvijestilo je i glasilo
zagrebačkih komunista Radnička štampa, donoseći vijest o tome kako
je Jakšić, koji je nazvan notornom i neuračunljivom pijandurom, ušao
u fizički obračun s osječkim komunistom Josipom Reichom u Radnič-
kom domu, gdje ga je, kako se navodi, kamenorezačka pesnica udarila
u glavu, pa je Jakšić zvao policiju u pomoć. Cijela je stvar završila na
kotarskom sudu, nakon čega je Jovo dva dana proveo u zatvoru.102 O
ovome je događaju izvijestila i Slobodna riječ, koja je pak istaknula da je
Reich dva puta ošamario Jakšića, i to tako da mu je lijevi obraz ispucao,
a lijevo oko nateklo.103
Kako god bilo, Jovo Jakšić predstavlja iznimno zanimljivu poja-
vu u jugoslavenskom radničkom pokretu, zahvaljujući prije svega djelo-
vanju koje je nadilazilo okvire bosanskohercegovačkog pokreta, sukre-
irajući na taj način i ideološke aspekte radničkoga pokreta u Hrvatskoj,
odnosno Kraljevini SHS.

Slika 2. Naslovnica Radničkog lista (6.–27. listopada 1921.)

102
“Megaloman Jova Jakšić”, Radnička štampa. Organ Centr. Medjusaveznog sindikalnog od-
bora Jugoslavije, II, br. 33, (Zagreb, 28. 10. 1922).
103
HR-DAOS-2103, kut. 11, prijepis članka iz Slobodne riječi, “Osječki boljševizam”, 20. 9.
1922.

80 81
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Zaključak
Razvoj centrumaške struje unutar jugoslavenskog, a time i bosansko-
hercegovačkog radničkog pokreta predstavljao je odraz zbivanja u me-
đunarodnim okvirima. Na tom tragu, konačna diferencijacija uslijedila
je tijekom 1921. godine, kada se centrumaška linija na Vukovarskom
kongresu posebno izdvaja i osniva privremenu stranku SRPJ. Kako
smo vidjeli, razlozi su bili mnogostruki, ali temeljni uzrok stvaranja ove
stranke, predvođene Živkom Topalovićem i braćom Jakšić, nalazio se u
činjenici da su se centrumaši na tragu premisa Karla Kautskog odupirali
pokoravanju Moskvi te inzistiranju na revolucionarnoj metodi osvaja-
nja vlasti.
Slijedeći približavanja europskih pandana, sljedbenika Druge inter-
nacionale, i ovdašnji su se centrumaši ujedinili s njima u SPJ, koja je
prema nekim povjesničarima bila samo formalno jedinstvena. Naime,
njezino je stranačko djelovanje obilježeno snažnim djelovanjem centru-
maške linije, koja unatoč ujedinjenju nije izgubila svoj ideološki iden-
titet.
Ova je struja zahvaljujući političkom angažmanu, ponajprije Jove
Jakšića u Bosni i Hercegovini, bila najorganiziranija, premda ne mo-
žemo govoriti o elementu masovnosti. U vremenu nakon Prvog svjet-
skog rata on je svojim teorijskim člancima kreirao temelje ove struje,
na temelju kojih možemo analizirati ideološku uvjetovanost razvoja
radničkog pokreta u BiH. S druge strane, kako smo vidjeli, njegovo je
djelovanje bilo iznimno aktivno i izvan granica bosanskohercegovačkog
radničkog pokreta, pa je tako od 1921. godine uvelike doprinio razvo-
ju centrumaške linije u Hrvatskoj, odnosno Osijeku, kao njezinom sre-
dištu, uređujući službeno stranačko glasilo Radnički list. Upravo nam
navedeno pruža odgovor na postavljeno istraživačko pitanje vezano uz
oblike suradnje između hrvatskih i bosanskohercegovačkih radnika. Ta-
kođer na temelju njega možemo zaključiti da se centrumaška linija nije
izgubila u okviru SPJ, nego da je na teorijskom tragu izgradila vlastiti
82
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
ideološki identitet. Unatoč tomu, ova struja, mimo već navedene studi-
je povjesničara Ibrahima Karabegovića, nije dovoljno istražena u širim
okvirima jugoslavenskog međuratnog razdoblja.
Iz navedenoga proizlazi činjenica kako radnički pokret na ovim pro-
storima i dalje predstavlja iznimno potentno istraživačko područje, koje
pruža mogućnost različitih analiza i studija. Za to postoji nekoliko ra-
zloga, među kojima se ističe dosadašnje ideološko uvjetovano pristu-
panje ovoj struji, nedovoljna razvijenost jugoslavenske historiografije
u ovom području, koja se, kako je istaknuto u uvodu, nije pridružila
suvremenim istraživačkim obrascima, nego je ostala u svojoj početnoj
fazi, što nam danas pruža mogućnost otvaranja niza istraživačkih pita-
nja, od odnosa radničkoga pokreta prema rodnom pitanju, preko ideo-
loških stremljenja, do utjecaja migracija na njegov razvoj.
IZVORI I LITERATURA
IZVORI
Neobjavljeni izvori:
– Državni arhiv u Osijeku, Osijek (HR-DAOS):
– Fond Gradskoga poglavarstva, 1867–1914.
– Zbirka dokumenta radničkoga pokreta, 1918–1922.
Objavljeni izvori:
– Zbornik zakona i naredaba valjanih za Hrvatsku i Slavoniju. Zagreb:
Tisak Zaklade tiskara Narodnih novina, 1925.
Štampa:
–H
 rvatske pučke novine, Sarajevo, 1921.
–M
 ale novine, Radničko glasilo, Osijek, 1918.
83
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90

–N
 arodna obrana, Osijek, 1905. – Isović, Kasim (ur.). Generalni štrajk u Bosni i Hercegovini 1906. godine,
–R
 adnička riječ, Glasilo Komunističke partije Jugoslavije, Osijek, 1920. tom II, knj. 2. Sarajevo: Arhiv Socijalističke Republike Bosne i Herce-
–R
 adničke novine, Socijalističko glasilo, Osijek, 1918. govine, 1966.

–R
 adnički list, Glasilo Socijalističke zajednice Jugoslavije u Osijeku, – Janjatović, Bosiljka. Sindikalni pokret u Jugoslaviji do 1941. godine. Za-
Osijek, 1921. greb: Sindikalna škola Hrvatske / “Radničke novine”, 1981.

– S ocijalista, Osijek, 1919. – Kautsky, Karl. “Ortodoksni marksizam” i reformizam. Zagreb: Globus, 1979.
– Karabegović, Ibrahim. Reformistički pravac u radničkom pokretu Bo-
sne i Hercegovine 1919–1941. Sarajevo: Svjetlost, 1979.
LITERATURA
– Kesić, Stojan. Radnički pokreti u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj: veze i
Knjige:
odnosi 1894–1914. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1990.
– Antonić, Zdravko i drugi (red.). Revolucionarni omladinski pokret
– Kesić, Stojan. Odnosi između radničkih pokreta u jugoslovenskim ze-
u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Republička konferencija SSO BiH /
mljama do 1914. godine. Beograd: Narodna knjiga / Institut za savre-
Oslobođenje, 1984.
menu istoriju, 1976.
– Babić, Nikola. Rat, Revolucija i jugoslovensko pitanje u politici Socijal-
– Konjhodžić, Mahmud. Mostarke (fragmenti o revolucionarnoj djelat-
demokratske stranke Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša,
nosti i patriotskoj opredijeljenosti žena Mostara, o njihovoj borbi za slo-
1974.
bodu i socijalizam). Mostar: Veselin Masleša, 1981.
– Bastaić, Konstantin (ur.). Jean Jaurés i socijalizam. Izbor rasprava, go-
– Korać, Vitomir. Povjest radničkog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji. Od
vora i članaka. Zagreb: Kultura, 1954.
prvih početaka do ukidanja ovih pokrajina 1922. godine, knj. I. Zagreb:
– Cazi, Josip. Na političkoj liniji Komunističke partije Jugoslavije. Ujedi- Radnička komora za Hrvatsku i Slavoniju, 1929.
njeni radnički sindikalni savez i rad komunista u njemu 1935–1940.
– Kovačević, Ivan. Radnički pokret u Slavonskom Brodu 1873–1914. Sla-
Zagreb: Radničke novine, 1978.
vonski Brod: Historijski institut Slavonije i Baranje, 1976.
– Čolaković, Rodoljub i drugi (red.). Pregled istorije Saveza komunista
– Kraus, Lavoslav. Susreti i sudbine. Sjećanja iz jednog aktivnog života.
Jugoslavije. Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta, 1963.
Osijek: Glas Slavonije, 1973.
– Hadžibegović, Iljas. Postanak radničke klase u BiH i njen razvoj do
– Madžar, Božo (ur.). Radnički pokret u Bosni i Hercegovini 1908. godine,
1914. godine. Sarajevo: Svjetlost, 1980.
T. 8. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine, 1982.
– Čulinović, Ferdo. Odjeci Oktobra u jugoslavenskim krajevima. Zagreb:
– Madžar, Božo (prir.). Socijalistički radnički pokret u Bosni i Hercegovini
“27. srpanj”, 1957.
1911. godine. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine, 1988.
– Dedić, Dejan (ur.). Miloš Krpan. Izabrani spisi. Zagreb: DAF, 2010.
– Martin, David E, Rubinstein, David. Ideology and the Labour Move-
– Globačnik, Matko. Socijaldemokracija u Prvom svjetskom ratu. Za- ment. Essays presented to John Saville (signed by David Martin). Yorks-
greb: Srednja Europa, 2019. hire: Croom Helm, Rowman and Litlefield, 1979.

84 85
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Milenković, Toma. Socijalistička partija Jugoslavije (1921–1929). Beo-
grad: Institut za savremenu istoriju / Export-press, 1974.
– Pejić, Luka. Historija klasičnog anarhizma u Hrvatskoj. Fragmenti sub-
verzije. Zagreb: DAF, 2016.
– Rajković, Ana. Širenje bludnih ideja u Slavoniji. Pojava anarhističkih
ideja u radničkom pokretu Slavonije. Zagreb: Štočitaš?, 2016.
– Rajković, Ana; Jakovina, Tvrtko. Povijest neostvarenih mogućnosti. So-
cijaldemokracija i nastanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918.
– 1921.). Zagreb: Regionalni ured Zaklade Friedrich Ebert, 2018.
– Redžić, Enver. Austromarksizam i jugoslavensko pitanje. Beograd: Na-
rodna knjiga / Institut za savremenu istoriju, 1977.
– Redžić, Enver. Jugoslavenski radnički pokret i nacionalno pitanje u Bo-
sni i Hercegovini 1918–1941. Sarajevo: Svjetlost, 1983.
– Vesović, Milan. Revolucionarna štampa u Kraljevini Srba, Hrvata i
Slovenaca 1918–1929. Beograd: Institut za savremenu istoriju / IRO
Narodna knjiga, 1979.
– Vinaj, Marina. Povijest osječkih novina 1848.–1945. Osijek: Muzej Sla-
vonije, 1998.
– Vranicki, Predrag. Historija marksizma, knj. I i II. Zagreb: Liber / Na-
prijed, 1978.
Članci:
– Babić, Nikola. “Osnovna obilježja društveno-političkih odnosa i dje-
latnosti radničkog pokreta u Sarajevu do 1937. godine”, u: Sarajevo
u revoluciji, knj. 1, Revolucionarni radnički pokret 1937–1941., ur. N.
Albahari i drugi. Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1976, 9-63.
– Boban, Branka. “Socijalni problemi i njihov utjecaj na raspoloženje
najširih slojeva u Banskoj Hrvatskoj prema stvaranju jugoslavenske
države 1918”, u: Dijalog povjesničara-historičara, ur. Hans-Georg
Fleck, Igor Graovac, Zagreb, 6, 2002, 211-228.
86
ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90
– Bronner, Stephen Eric. “Karl Kautsky and the Twilight of Orthodoxy”.
Political Theory, X, 4, 1982, 580-605.
– Dimitrijević, Sergije. “Centrumaši u Srbiji i Bosni i Vukovarski kon-
gres”, u: Drugi kongres KPJ. Materijali sa simpozijuma održanog 22. I i
23. VI 1970., ur. Z. Krnić. Slavonski Brod: Historijski institut Slavoni-
je, Beograd: Zajednica institucija za izučavanje novije istorije naroda i
narodnosti Jugoslavije, 1972, 47-84.
– Hadžibegović, Iljas. “Uloga stranog radništva u organizovanju radnič-
kog pokreta u Bosni i Hercegovini 1878–1906. godine”. Prilozi Institu-
ta za istoriju radničkog pokreta u Sarajevu, Sarajevo, Institut za istoriju
radničkog pokreta u Sarajevu, V, 5, 1969, 145-163.
– Hadžibegović, Iljas. “Položaj radništva u Bosni i Hercegovini do maj-
skih štrajkova 1906. godine”. Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 3,
1967, 47-74.
– Hadžirović, Ahmed. “Štrajkovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919 –
1920”. Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 8, 1972, 105-156.
– Karabegović, Ibrahim. “Glas slobode od 1909–1929. godine i njegov
značaj za proučavanje istorije radničkog pokreta u Bosni i Hercego-
vini”. Prilozi Instituta za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, Sarajevo:
Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, II, 2, 1966, 27-75.
– Kesić, Stojan. “Srpska socijaldemokratija prema radničkom pokretu
Bosne i Hercegovine do 1908. godine”, u: Istorija radničkog pokreta.
Zbornik radova, ur. P. Morača, knj. 2. Beograd: Institut za izučavanje
radničkog pokreta, 1965, 7-38.
– Kesić, Stojan. “Hrvatski i srbijanski radnički pokret i stvaranje pr-
vih sindikalnih organizacija u Bosni i Hercegovini”, u: Prvo radničko
društvo u jugoslovenskim zemljama – Osijek 1867. Materijali nauč-
nog skupa, ur. Zdravko Krnić. Osijek: Općinsko vijeće Saveza sindi-
kata Jugoslavije, Slavonski Brod: Historijski institut Slavonije, 1969,
291-315.
87
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 ana rajković, jedan prilog o razvoju centrumaške struje u bih... , 49-90

–
Koprivica-Oštrić, Slavica. “Programi radničkih političkih strana- – Zečević, Momčilo. “Jugoslovenska socijaldemokratija prema II i III in-
ka osnovanih u Jugoslaviji 1919–1929. (Uporedna analiza)”. Zbornik ternacionali. Povodom knjige Vlado Strugar, ‘Jugoslavenske socijalde-
Historijskog instituta Slavonije i Baranje, Slavonski Brod: Historijski mokratske stranke 1914–1918’, Zagreb 1963, 322.”, u: Prilozi za istoriju
institut Slavonije i Baranje, VII, 7–8, 1970, 219-254. socijalizma, knj. I, ur. P. Damjanović. Beograd: Institut za izučavanje
– Kovačev, Vujica. “Ideološke i političke borbe u radničkom pokretu radničkog pokreta, 1964, 387-419.
Hrvatske i Slavonije 1917–1919. godine. Deo I: Period maj 1917 – maj
1918. godine”. Istorija radničkoga pokreta, Beograd: Institut za izuča- Internet:
vanje radničkog pokreta, 3, 1966, 7-59. – “Manifest opozicije”. Dostupno na: http://www.znaci.net/00001/138_19.
– Kovačev, Vujica. “Ideološke i političke borbe u radničkom pokre- pdf (8. 4. 2019)
tu Hrvatske i Slavonije 1917–1919. godine. Deo 2, Maj 1918. – juni – “Podloga ujedinjenja”. Dostupno na: http://www.znaci.
1919.”. Istorija radničkoga pokreta. Zbornik radova, Beograd: Institut net/00001/138_19.pdf (8. 4. 2019)
za izučavanje radničkog pokreta, 4, 1967, 73-180.
– Kautsky, Karl. “Social Democracy versus Communism”. Dostupno na:
– Nedimović, Uroš. “Radnički pokret u Bosni i Hercegovini u prvoj https://www.marxists.org/archive/kautsky/1930s/demvscom/ch06.
polovini 1921. godine”. Prilozi instituta za istoriju radničkog pokreta htm (23. 4. 2019)
Sarajevo, Sarajevo: Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, I,
– Kautsky, Karl. “Marxism and Bolshevism: Democracy and Dictator-
1, 1965, 55-95.
ship”. Dostupno na: https://www.marxists.org/archive/kautsky/1934/
– Očak, Ivan. “Josip Čižinsky-Gorkić. Početak revolucionarnog puta”. bolshevism/index.htm (17. 4. 2019)
Radovi Zavoda za hrvatsku povijest, Zagreb: Institut za hrvatsku povi-
– Pejić, Luka. “Crtica o prvom generalnom štrajku u hrvatskoj povijesti”.
jest Sveučilišta u Zagrebu, XVII, 17, 1984, 161-206.
Dostupno na: http://www.h-alter.org/vijesti/crtica-o-prvom-general-
– Priklmajer-Tomanović, Zorica. “Radnički pokret u jugoslovenskim nom-strajku-u-hrvatskoj-povijesti (23. 4. 2019)
zemljama do 1914. godine”, u: Priručnik za istoriju međunarodnog
radničkog pokreta, ur. S. Belić-Franić, Lj. Krešić. Beograd: Izdavačko
preduzeće Rad, 1964, 415-450.
Rajković, Ana. “Radnici kao neposlušni građani iz 1905.”. Zarez.
–
Dvotjednik za kulturna i društvena zbivanja, Zagreb, XV, br. 372, 5. 12.
2013, 10-11.
– Redžić, Enver. “Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti socijal-de-
mokratske stranke Bosne i Hercegovine od drugog Kongresa do Kon-
gresa ujedinjenja”. Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 10/2, 1974,
163-214.

88 89
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Summary
A Contribution on the Development of the Centrist line in Bo-
snia and Herzegovina and its links with the Labor Movement
in Croatia through the prism of Jovo Jakšić’s work (1918–1921)
The ideological development of the international labor movement,
between the two world wars, had an impact on the Yugoslav movement
as well. One of the manifestations of this process can be found in the
creation of the so-called centrist line, following the teachings of Karl
Kautsky (1854–1938). This phenomenon was most evident in the Serbian
Bosnian-Herzegovinian labor movement. The main representative
of this ideological line, along with Živko Topalović (1886–1972), was
Jovo Jakšić (1873–1971), whose influence was especially noticeable in
Croatia, namely Osijek, where he came in the early 1920s. Among other
activities, Jakšić edited the centrist newsletter, Workers Paper (Radnički
list). Analysis of his activism can provide us with answers regarding the
questions about forms of cooperation between the two movements, as
well as the main ideological aspirations that characterized the Bosnian-
Herzegovinian labor movement in that period.
90
UDK: 32+296 (497.6 Sarajevo ) “1918/1941”
Pregledni rad
Seka Brkljača
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
bseka@outlook.com
Prilog proučavanju političkog života Jevreja Sarajeva
između dva svjetska rata
S
Apstrakt: Društveni život Jevreja u Sarajevu, kao i u cijeloj Bosni, Bosni i
Hercegovini, nije od doseljavanja u 16. pa negdje do polovine 20. stoljeća
imao nekih velikih i važnih događaja, vidno istaknutih i čuvenih ličnosti, a ni
znamenitih buna, bitaka i socijalnih pokreta, slavnih vođa i poznatih bundži-
ja, niti je izazivao značajan diplomatski interes i akcije kao druge tačke i pro-
cesi bosanskohercegovačke povijesti, ali je svim državnim konstrukcijama na
ovom prostoru izrazito lojalan taj ukorijenjeni doseljeni domaći gradski svijet
svojim tihim životom i djelovanjem na privrednom i kulturnom polju ostavio
neizbrisiv pečat u mozaiku konfesionalno socijalnih stratuma bosanskoher-
cegovačkih gradova. Cilj rada je da dâ prilog razvoju jedne od komponenti
života jevrejskog društva u Sarajevu, a to je specifičan način inkluzije u javni
život kroz politički angažman, odnosno predstavnička tijela, sa akcentom na
pragmatično djelovanje njegove društvene elite koja, opet sa svoje strane, u
cilju uspješnog poslovanja i mirnog života zajednice pokušava da iskoristi
sve prednosti političkih sistema, od klasičnog osmanskog, perioda reformi u
Osmanskom carstvu, zatim austrougarskog te onoga u Kraljevini SHS / Jugo-
slaviji u praskozorje novog svjetskog rata.
91
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Sarajevo, Jevreji, osmanski period,
austrougarski period, Kraljevina SHS / Jugoslavija, gra dska uprava, politika,
opštinski, oblasni i parlamentarni izbori
Abstract: From their settlement in the sixteenth to the mid-twentieth
century, the social life of Jews in Sarajevo, as in the rest of Bosnia, Bosnia
and Herzegovina, was not marked by particularly great and important
events, noticeably prominent and well-known personalities, nor significant
rebellions, battles and social movements, famous leaders or rebels, nor did
it cause important diplomatic interest or actions like some other points or
processes of Bosnian and Herzegovinian history. Nevertheless, the settled
local urban population, that was extremely loyal to all state constructs in this
area, left an indelible trace in the mosaic of confessional strata in the towns
of Bosnia and Herzegovina through their quiet life and activities in the fields
of economy and culture. The aim of this work is to provide a contribution
to the development of one of the components of the Jewish community
in Sarajevo, which was the specific way of inclusion into the public life
through political engagement, that is to say representative bodies, with an
accent on the pragmatic action of their social elites who, from their part,
with the goal of conducting successful business transactions and leading a
peaceful life within the community, attempted to use all the advantages of
the political systems, from the classical Ottoman one, the period of reforms
in the Ottoman Empire, the Austro-Hungarian one, to the system within
the Kingdom of the Serbs, Croats and Slovenes / Yugoslavia on the eve of a
new global conflict.
Keywords: Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, Jews, Ottoman period,
Austro-Hungarian period, Kingdom of the Serbs, Croats and Slovenes/
Yugoslavia, civic government, policy, city elections, council elections,
parliamentary elections
Sarajevo, kao najveći grad u Bosni, odnosno Bosni i Hercegovini,
prvobitno je negdje do polovine 17. stoljeća bilo jedini grad naseljen
92
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Jevrejima,1 a zatim tradicionalno u kontinuitetu do 1941. godine, pored
drugih, i najmnogobrojniji kada je u pitanju jevrejska populacija. Ovaj
kvantum ipak uvijek manji u odnosu na druge u konfesionalno hetero-
genoj strukturi grada ne bi se sam po sebi mogao nametati kao značaj-
ka, međutim, mnogostruk društveno-ekonomski i kulturni angažman
ove organizaciono zatvorene zajednice putem jevrejske opštine znatno
se isticao u Sarajevu, dajući ovome gradu, pored ostalih stanovnika i
društvenih slojeva i u međuvezama sa drugima, poseban i osobit sadr-
žaj. Istovremeno je tu zajednicu u povratnom smjeru doticao i ticao je
se svaki segment u životu grada i šire u društveno-političkom kontekstu
određenih državnih formacija kroz koje je prošla Bosna, Bosna i Herce-
govina, od njihovog naseljavanja na ova područja pa do perioda Drugog
svjetskog rata, kojim je na kraju i omeđen ovaj rad.
Javni život Jevreja kao nemuslimanske zajednice u državi šerijat-
skog prava u osmanskom periodu može se nazvati izrazito nepolitič-
kim, jer su odnosi jevrejske zajednice prema vani, prema političkoj
komponenti javnog života države, vlasti, uprave, bili do perioda refor-
mi u Osmanskom carstvu u 19. stoljeću, kao uticajni faktor, apsolutno
isključeni iz tog domena i svedeni na obaveze, tj. plaćanje dadžbina,
poreza, koji su se odnosili na ovaj etnokonfesionalni izrazito gradski
društveni međustratum u državi vojnika i raje, mijenjajući se vreme-
nom i kvalitativno i kvantitativno. U prvom redu, kao i ostali nemu-
slimani, Jevreji su bili obavezni da daju državi ispendžu i prije svega
džizja-harač, što je kao glavarina imalo značaj otkupa za oslobođenje
vršenja vojne službe i doprinosa državi za uživanje lične i imovinske
sigurnosti. Jevreji su na temelju islamskog principa zvanog dimma ili
zimma, čisto formalno gledano, sve do 19. stoljeća imali status “štiće-
1
Avdo Sućeska, “Položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme osmansko-turske uprave”,
u: Sefarad 92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istoriju, Jevrej-
ska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995), 33. To se vidi i iz izvještaja bosanskog biskupa
Maravića papi 1655. godine u kome je biskup naveo da Jevreji žive samo u Sarajevu. Turski
izvori pominju Jevreje u Travniku tek u drugoj polovini XVIII stoljeća. U XIX stoljeću
Jevreji naseljavaju i druga mjesta u Bosni i Hercegovini.
93
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
nika”2 u paralelnom svijetu prava i obaveza. Unutar zajednice, kao i
kod drugih nemuslimanskih zajednica, vladao je princip vlastite odgo-
vornosti – da autonomno rješavaju svoje vjerske i neke civilno-pravne
stvari (bračne, porodične, nasljedne, obligacione i dr.), dok je javni
život, onaj prema vani, bio isključivo muški svijet ostvarivan kroz “sta-
leško” uređenje esnafa, odnosno poslovne veze pretežno u trgovini i
veresiji, a manje u zanatstvu, te prema državi putem poreskih obaveza
i određenih sudskih slučajeva. Jevreji se ističu i kao glavni zajmodavci
gradske privrede i pojedinaca kraj neorganizovanog kreditnog tržišta.
Društveni segment javnog života i odnosa sa državom ticao se i zaštite
i rješavanja sporova (bračnih, nasljednih, obligacionih itd.), odnosno
svih onih koji se nisu ticali čisto vjerskih stvari i sa Jevrejima, ako ih
nije mogla riješiti sama zajednica, te i sa muslimanima i nemuslimani-
ma, pa i samom upravom kada su bili u pitanju slučajevi ugrožavanja
prava i povlastica koje su im bile zagarantovane već po njihovom do-
seljavanju. To je prvenstveno bilo pravo slobodnih ljudi koji su uživali
ličnu i imovinsku sigurnost na principu slobodnog ispovijedanja svo-
je vjere, zatim vjerskog školovanja slično muslimanskim mektebima i
rješavanja već navedenih svojih unutrašnjih stvari po propisima svoje
vjerske organizacije, jevrejske gradske opštine, kehile i svog kanonskog
ili običajnog prava dok su ostajali unutar ove autonomne zajednice.3
Otvaranjem tih problema prema vani, odnosno prema sudskoj vlasti
države, kadijama, odnos se mijenja u skladu sa propisima šerijatskog
prava i carskim kanunima, isto kao što se Jevreji potvrđuju kao po-
danici, jer u agrarno-pravnim, poreskim i krivično-pravnim stvarima
nisu uživali autonomije.4
* Zahvaljujem dr. Sonji Dujmović na ustupljenim pojedinim primjercima periodike.
2
Hannes Grandits, Multikonfesionalna Hercegovina – Vlast i lojalnost u kasnoosmanskom
društvu, (Sarajevo: Institut za istoriju, 2014), 18-19.
3
Boris Nilević, “Osvrt na historiju Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme osmansko-tur-
ske uprave”, u: Sefarad 92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za
istoriju, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995), 47-57.
4
Sućeska, “Položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini”, 40-41.
94
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Protopolitički period još u osmansko vrijeme postepeno se gradi u
periodu “korisnih blagoslovenih reformi”, odnosno tanzimata, dok po-
litički, uza sva ograničenja, počinje u austrougarskom periodu borbom
za novi statut gradske opštine Sarajevo i saborskim izborima, odnosno
donošenjem Štatuta 1910. godine.
Naime, deklaracija o namjeravanim reformama, koje su na izvjestan
način trebale da imaju građanski karakter, Hatišerif od Gulhane sultana
Abdul Medžida iz 1839. godine pa dalje, otvorio je put laganim i postepe-
nim promjenama u položaju nemuslimanskog stanovništva, a time i Jevre-
ja. Zvanična ideologija ovoga vremena postaje osmanizam, pa su i Jevreji,
kao i ostali podanici sultana, bez obzira na vjeru i naciju, dobili osmansko
podanstvo. U periodu tanzimata, koji traje do donošenja Ustava Osman-
skog carstva 1876. godine, od ovog osnovnog reformskog akta, Hatišerifa,
garantovana je ravnopravnost svim podanicima, čast, život i imetak,5 dok
se u političkom smislu Jevrejima i u Sarajevu otvara mogućnost, odnosno
dopušta im se vršenje državnih službi (uprava, sudstvo, ubiranje poreza).6
Zahvaljujući, pored ostalog, i svojoj pismenosti, Jevreji se, u ovom periodu
jače imovinske i lične sigurnosti, pored tradicionalnih zanimanja i sve živ-
lje trgovine i internacionalnih veza, sreću i u javnim službama i mjesnim
medžlisima kao savjetodavnim organima upravnih osmanskih vlasti, a u
drugoj polovini 19. stoljeća najčešće i kao finansijski službenici državnog
aparata – sanduk emini, dok su dvojica Jevreja iz Sarajeva – Salamon Sa-
lom i Salom Baruh, savjetnici vilajetskog vijeća – čak bili i članovi Turskog
parlamenta.7 To je bio sveukupno prvi javni predstavnički društveni anga-
žman Jevreja iz Sarajeva i Bosne i Hercegovine, kao pretpolitički, prven-
stveno kod lokalnih poreskih i upravnih vlasti Osmanskog carstva.
5
Ibrahim Tepić, “Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljeća do austrougarske okupacije
1878. godine”, u: Enver Imamović i drugi, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do
kraja Drugog svjetskog rata, (Sarajevo: Bosanski kulturni centar, 1998), 192.
6
Vasilj Popović, Agrarno pitanje u Bosni i turski neredi za vreme reformnog režima Ab-
dul-Medžida (1839–1861), (Beograd: SAN, 1949), 68.
7
Hamdija Kapidžić, Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom (članci i rasprave),
(Sarajevo, Svjetlost, 1968), 71; Elijas Tauber, “Jevreji kao nerazdvojni dio razvoja privrede
i kulture u Bosni i Hercegovini”, Diskursi, Sarajevo, 1/2011, 236.
95
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Posljedice koje je tanzimat od 1850-ih godina prouzrokovao u grad-
skom životu, prije svega u Sarajevu kao najvećem gradu u Bosanskom
ejaletu, vilajetu od 1865. godine, napredak pravne ravnopravnosti i po-
voljniji uslovi novih oblika poslovanja ukidanjem esnafa, liberalizacije
u prometu i proizvodnji ka prvobitnoj akumulaciji kapitala, uticale su,
pored ekonomskog prosperiteta, i na demografske promjene kod samih
Jevreja u Sarajevu. Skala rasta stanovništva za manje od jednog stoljeća
pokazuje stalni uspon, tako da je u gradu oko 1779. godine bilo 214 je-
vrejskih domaćinstava, što pretpostavlja populaciju od oko 1.000 duša,
dok je popisom iz 1879. godine, kada je grad imao 21.377 stanovnika,
registrovan priraštaj na 2.077 lica jevrejske narodnosti, do tada uglav-
nom Sefarda, tzv. Španjola.8
Pored ovih pojedinačnih angažmana u javnom životu vezanom za
upravu, od samog početka organizovanja opštine grada Sarajeva 1865.
godine (beledija sa reisom-gradonačelnikom), Jevreji preko rabina Fin-
cija učestvuju u ovoj instituciji, kao jednoj od važnih činilaca u razvitku
grada.9 Naime, po sprovođenju upravne reforme Topal Šerif Osman-pa-
še 1865. godine (Vilajetski ustavni zakon), i Sarajevo je u okviru po-
slova kajmekamluka, kao upravno-teritorijalne jedinice, čije je bilo
središte, dobilo belediju, odnosno gradsku upravu sa vijećnicima kao
uglednim postavljenim predstavnicima stanovnika grada srazmjerno,
na neki način, brojčanoj kategoriji pojedinih konfesija u gradu. For-
miranjem sedmočlanog vijeća postavljenog na konfesionalnom princi-
pu uspostavljen je ključ koji je ostao važeći sve do 1941. godine i na
osnovu koga su Jevreji, kao značajan dio sarajevskog stanovništva, sko-
ro uvijek bili dio gradskih upravljačkih tijela. Participiranje u gradskoj
vlasti bio je samo privid političkog angažmana, jer gradske institucije
od osnivanja pa do 1941. godine nisu bile političke institucije, nego su
se, bez obzira na sve promjene državnog statusa Bosne i Hercegovine
8
 ilević, “Osvrt na historiju Jevreja”, 50; Iljas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi
N Mustafa Imamović, 45 godina naučnog i publicističkog rada, (Sarajevo / Gradačac: Institut
na razmeđu 19. i 20. stoljeća, (Sarajevo: Institut za istoriju, 2004), Tabela 12, 325.
9
Vladislav Skarić, Sarajevo i njegova okolina, (Sarajevo: 1937), 226-227.
96
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
i propisa iz njihovog domena, do kraja ovog složenog perioda 1941.
godine, ponašale kao čisto komunalne u okviru strogo propisanog,
kontrolisanog i ograničenog djelokruga.10 Međutim, to nije umanjiva-
lo njihov značaj u gradu utičući svojom djelatnošću na kvalitet života
svakog stanovnika, srazmjerno njegovom socijalnom statusu. A kako
su Jevreji Sarajeva bili mnogostruko angažovani na svim poljima druš-
tveno-ekonomske djelatnosti u gradu, pitanje gradske uprave i njena
politika bili su u žiži interesa ove populacije, te se njen javni angažman
upravo i isticao na tom polju – da imaju, ostvare i na svaki način ojačaju
svoj uticaj u gradskim strukturama. Iako bez materijalne nadoknade za
dužnost i potrošeno vrijeme u radu gradske uprave, pozicija gradskog
vijećnika im je, pored izvjesnog ličnog ugleda koji bi dobivali vijećnici u
gradskim sredinama simbolizirajući vijećničkom stolicom svoj društve-
ni i materijalni status, omogućavala i uticaj na društveno-ekonomsku si-
tuaciju u gradu kroz funkcije opštine, odnosno strukturu i visinu stavki
gradskog budžeta, što je na lokalnom nivou, pored državnih i privatnih
investicija, bio značajan faktor i privrednog razvoja Sarajeva.
Nakon okupacije 1878. godine dolazi postepeno do preobražaja ko-
lektivnog duha jevrejske zajednice u Sarajevu u skladu sa novim dobom,
otvaranjem prema Evropi i prilagođavanjem savremenim zahtjevima
društveno-ekonomskog i kulturnog života. Jevrejska zajednica sama je
postala značajan faktor privrednog preobražaja zemlje: uz srpske trgov-
ce postaju glavni liferanti bosanskohercegovačke spoljne trgovine, uz to
raspolažući najrazličitijim zanimanjima, od advokata, ljekara, činovni-
ka, veletrgovaca i trgovaca, zanatlija i hamala.
Odmah po ulasku austrougarskih trupa u Sarajevo situacija u gradu
i šire nametala je potrebu efikasne komunalne organizacije te je general
Filipović već 22. avgusta 1878. godine objavio provizorni Statut za grad
10
Seka Brkljača, “Lokalna samouprava u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1941. godine”, u:
za istoriju, Javna ustanova Javna biblioteka “Alija Isaković” Gradačac, University Press
Sarajevo, 2010), 311-318.
97
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Sarajevo, koji je u upravljačkoj strukturi ovoga tijela predviđao, pored
pet muslimana, šest pravoslavnih, tri katolika i četiri Jevreja.11 Složeni i
izrazito reduciran izborni sistem za gradsko zastupstvo prema Statutu iz
1884. godine, čl. 8, omogućavao je Zemaljskoj vladi i na taj način puno
tutorstvo nad gradskim predstavništvom na principu pune lojalnosti u
okvirima propisanih zadataka, bez oponentnih i disonantnih tonova.
Postavljanjem jedne trećine vijećnika iz reda bogatih, odnosno “osobito
uglednih i zaslužnih građana ovoga grada” na prijedlog vladinog povje-
renika, imovinskim cenzusom i određenim godištima starosti i bora-
višta u gradu, reducirano je aktivno i pasivno biračko pravo, tako da je
prilikom prvih izbora 1884. godine mogućnost da glasaju imalo samo
1.095 građana, od toga 113 Jevreja (među 534 muslimana, 194 pravo-
slavnih i 245 katolika), mada je u to vrijeme Sarajevo imalo oko 26.000
stanovnika i oko 2.600 Jevreja. Na izborima 1902. godine, poslije proši-
renja izbornog prava koje je uvažavalo porast katoličkog stanovništva u
gradu, na osnovu careva rješenja od 1897. godine, pravo glasa imala su
2.224 stanovnika, a od toga 308 Jevreja (837 muslimana, 745 katolika i
279 pravoslavnih te 36 drugih vjera), dok je Sarajevo u to vrijeme bro-
jalo oko 40.000 stanovnika i preko 4.000 Jevreja.12 Ovaj prvi javni pred-
stavnički društveni angažman, kao pretpolitički, ovakvom izbornom
kombinatorikom, s druge strane, omogućio je, iako ograničeno, uticaj u
komunalnoj politici višim slojevima i jevrejske zajednice na iznalaženju
povoljnijih modaliteta za privredno poslovanje preko visina gradskih
poreza, daća, dok se interes mnogobrojne jevrejske sirotinje svodio na
visinu i broj potpora koje je kroz socijalne funkcije svake godine plani-
rala i dodjeljivala gradska opština.13
11
Todor Kruševac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom 1878–1918, (Sarajevo: Muzej
grada Sarajeva, 1960), 58.
12
Kruševac, Sarajevo, 68. Prema rezultatima popisa iz 1885. godine Sarajevo je imalo
26.268 stanovnika, među kojima 2.618 Jevreja, a 1895. godine 38.083 sa 4058 Jevreja, da
bi taj broj 1910. iznosio 6.379. Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi, Tabela 2 i
Tabela 12, 304, 325.
13
“Općina za gradsku sirotinju”, Jugoslavenski list, XI, br. 81, (Sarajevo, 3. 4. 1928), 4. Kako
su gradske opštine funkcionisale po istim pravilima do 1933. godine, odnosno Sarajevo
98
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Dok lojalnost prema vlastima14 i tolerantan stav prema drugim kon-
fesijama ostaje tradicionalno u svim periodima kontinuirani princip je-
vrejske zajednice, politizacija javnog života u doba austrougarske upra-
ve, uza sva ograničenja političkog djelovanja, dovodi u pitanje princip
na kome se zasnivala jevrejska zajednica prema vani, a to je bila kom-
paktnost i jedinstvo. Naseljavanje Aškenaza,15 mentalne, jezičke i kultu-
rološke razlike, a posebno privredna konkurencija, stvaraju dvopolnu
sliku jevrejske zajednice i u Sarajevu. Samo su ograničenja imovinskim
cenzusom kod izbora i za gradsko vijeće i Sabor amortizovala socijalnu
konkurenciju unutar zajednica svodeći je uglavnom na sukobe ličnih
ambicija kojima nikako nije bila strana ni bespoštedna međusobna bor-
ba koja nije isključivala ni korupciju.16
Specifičan položaj Jevreja Sarajeva ogledao se u nesrazmjeri njihove
brojnosti, odnosno malobrojnosti, sa vrlo značajnim doprinosom pri-
vrednom i kulturnom razvitku Sarajeva, dok je, s druge strane, njihovo
učešće u politici bilo marginalno, pa je i taj procenat političkog anga-
žmana daleko više bio u srazmjeri sa njihovim osvjedočenim kvalite-
tima u djelovanju nego sa populacionim kvantitetom, što je pokazao
i njihov ulazak u Bosanski sabor. Sve do opštinskih izbora u Sarajevu
do 1934. kao u austrougarskom periodu, potpore sirotinji bile su dio tradicionalnih soci-
jalnih funkcija opštine. Tako je bilo i 2. aprila 1928. godine, kako javlja Jugoslavenski list:
“Jučer je gradska opština dijelila manje novčane potpore jevrejskoj sirotinji za Pesach,
tako i ostalim siromašnim drugih vjera.”
14
Poslije dovršene okupacije jedna poklonstvena deputacija iz Bosne je početkom decem-
bra 1878. godine otputovala u Beč i Budimpeštu da zahvali caru na okupaciji; sačinjavali
su je naročito odabrani predstavnici sve četiri konfesije, a među njima i “posjednik Salo-
mon efendija”. Kruševac, Sarajevo, 232-233.
15
Ferdo Hauptmann, “Privreda i društvo Bosne i Hercegovine u doba austrougarske vla-
davine (1878-1918)”, u: Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, II, ur. E. Redžić, (Sarajevo:
ANUBiH, 1987), 194-195.
16
Dževad Juzbašić, “Nekoliko napomena o Jevrejima u Bosni i Hercegovini u doba austro-
ugarske uprave”, u: Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upravom,
ur. A. Sućeska, (Sarajevo: ANUBiH, 2002), 380. Albert S. Eskinazi i drugi bezuspješno
su pokušavali da žalbom ospore regularnost izbora Vite Alkalaja za poslanika u Saboru
nakon naknadnih izbora 1911. godine, iako je i Zemaljska vlada zabilježila činjenicu da
je bilo podmićivanja birača.
99
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
1928. godine Jevreji se, za razliku od drugih, nisu politički organizova-
li na nacionalno-konfesionalnoj osnovi niti su u međuratnom periodu
nastupali samostalno. Konfesionalni ključ uspostavljen još prvom or-
ganizacijom gradskog vijeća u Sarajevu u kontinuitetu obezbjeđivao im
je određen broj mjesta prema Opštinskom štatutu za grad Sarajevo,17 a
borba za novi moderniji i liberalniji gradski statut Sarajeva 1908. godi-
ne, po kome bi i doseljenici dobili izborno pravo, uvukla je Jevreje u po-
litičku borbu. Uza svu predostrožnost Zemaljske vlade da u gradskom
vijeću Sarajeva ima kooperativno tijelo bez disonantnih tonova, nije
izbjegnuto da ovaj nepolitički organ postane poprište prave političke
borbe. Otvorenost, kozmopolitizam i kultura sjećanja koja je njegovala
činjenicu da su i sami nekada bili doseljenici, a nije bez značaja da su i
intencije vlasti bile u tom pravcu, odnijela je prevagu u ovome slučaju
nad privrednom konkurencijom “kuferaša” i sl., pa su Jevreji (Danon,
Grinfeld, Salom)18 u gradskom vijeću zauzeli stranu provladine Kulovi-
ćeve grupe,19 koja je uvažavala da je Sarajevo dobilo toliko novih stanov-
nika, koji su 1910. godine činili 35,3% od 51.919 stanovnika,20 da se ne
mogu zanemariti i njihova komunalna prava.
Šokantna po svojoj brutalnosti suprotstavljenih grupacija, ta lokalna
politička kriza bila je uvod u međusobne razmirice i samih Jevreja, kao
što je imala i određene reperkusije u odnosu sa srpskom politikom koja
se naročito ispoljila prilikom zamjerki i predstavki u vezi sa odredbama
budućeg ustava tokom 1909. i početkom 1910. godine, kao i prilikom
samih saborskih izbora i rasporeda mandata u Saboru. Dok su od vlade
izabrani predstavnici domaćih konfesija kao i zvanični krugovi pokazali
razumijevanje za interese Jevreja koje su predstavljali Ješua Salom i dr.
17
“Općinski štatut za grad Sarajevo” (odobren Previšnjim odlukom od 10. decembra 1883.
objavljen od Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu dana 9. januara 1884. pod brojem
25034/1), u: Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, (Sarajevo, 20. januara
1884); Izvještaj o upravi u Bosni i Hercegovini, Zagreb, 1906, 56-57.
18
“Gradsko vijeće”, Srpska riječ, treba br. 272, (Sarajevo, 13/26. 12. 1910), 3.
19
Kruševac, Sarajevo, 74-78.
20
Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi, 65.
100
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Rotkopf prilikom ustavne ankete 1909. godine, težnja da se dobije koji
poslanički mandat više ili još koji virilist te privredna konkurencija je-
vrejske i srpske čaršije21 u Sarajevu bila je razlog da Srpska narodna orga-
nizacija osporava Jevrejima, koji u to vrijeme nisu brojčano ispunjavali
mandatne uslove, pravo da budu predstavljeni u Saboru.22 Stavovi zva-
ničnih vladinih krugova da su Jevreji u Bosni i Hercegovini, a posebno u
Sarajevu, “odavno konzervativan i državnotvoran elemenat”,23 lojalnost
i izrazito gradski karakter ove populacije, čiji je privredno-društveni,
kulturni značaj prevazilazio njihovu malobrojnost ispod predviđene
granice od 25.000 stanovnika na koje dolazi jedan zastupnik, rezultirala
je time da su na prvim saborskim izborima Jevreji dobili zastupnika i vi-
rilnog člana Sabora. Tome su, pored navedenog, doprinijeli i materijalni
status ovoga izrazito gradskog elementa, koji je, u većem broju u odnosu
na ukupan broj i iste odnose u drugim konfesijama, zadovoljavao po-
reski cenzus, kao i solidarnost i otvorena podrška jevrejskih opština u
austrijskom dijelu Monarhije. Istovremeno unutar jevrejske populacije
dolazi do polarizacije koja je rezultirala podjelom na dva protivnička
tabora u bespoštednoj borbi suprotstavljenih kandidata za saborsku sto-
licu, kojoj nije bilo strano čak ni podmićivanje birača.24
21
Upotreba termina “jevrejska čaršija”, “srpska čaršija” ne sugeriše postojanje posebnih,
odvojenih srpskih i jevrejskih čaršija u Sarajevu, jer to, svakako, nije bio slučaj. Termine
koji su bili uobičajeni u ondašnjem svakodnevnom životu koristim u prenesenom smislu
kako bi se označila određena grupa ljudi povezanih zajedničkim karakteristikama kao
što su pripadnost nekom vjerskim, nacionalnim, političkim, kulturnim, a u ovom slučaju
izrazito socijalno-ekonomskim krugovima, a ne njihovom teritorijalnom ili nekom dru-
gom izdvojenošću unutar grada.
22
Juzbašić, “O Jevrejima”, 378.
23
Kapidžić, BiH pod austrougarskom upravom, 71, 86-88.
24
Juzbašić, “O Jevrejima”, 380. Pošto se Sefard Ješua Salom odrekao svoga mandata dobive-
nog saborskim izborima u maju 1910. godine zbog “unutrašnjih svađa” među Jevrejima,
prilikom naknadnih saborskih izbora održanih 30. januara 1911. godine većina Sefarda
u Sarajevu podijelila se u dva protivnička tabora nakon porodične svađe između Avrama
Saloma i Ješua Saloma. Pobijedio je Vita Alkalaj (919 glasova) protiv Avrama Saloma
(406 glasova), a Zemaljska vlada je primijetila da su obojica u izbornoj borbi otvoreno
podmićivali birače. (O mahinacijama prilikom izbora za Sabor autor navodi u napomeni
25 / str. 380 primjere iz članka: Mehmed Spaho, “Izborni falsifikati prije rata”. Narodna
uzdanica, Kalendar za godinu 1935. Sarajevo, 1934, 52-55.)
101
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Mahinacije vladinih predstavnika prilikom saborskih izbora 1913.
godine, oslanjajući se na tradicionalnu lojalnost jačih jevrejskih pore-
skih obveznika, uplele su jevrejske birače u izbornu borbu među Srbima
i dovele do porasta političkog antagonizma koji je, osim žestokih kriti-
ka, rezultirao idejom nacionalno zatvorenih privrednih sfera autarhične
ekonomije, odnosno “svoj svome”, kako je tu krilaticu plasirao Risto Ra-
dulović, što je, opet sa svoje strane, bio izraz i određene privredne infe-
riornosti nekih krugova srpske gradske privrede i radikalne opozicije.25
Ove pojave otvorile su proces koji je u sljedećem periodu mijenjao
aktere, ali se privredna konkurencija, u austrougarskom periodu po-
taknuta izbijanjem političkih antagonizama između Srpske narodne
organizacije i jevrejske čaršije, prenijela i u period između dva svjetska
rata. Dok se u novim uslovima ta ideja u odnosima sa srpskom politi-
kom ugasila i prerasla u tijesnu saradnju, nastavljena je sada sa JMO,
te je deviza “svoj svome” bila svakako izraz ove konkurencije, privred-
nih suprotnosti i inferiornosti, kritike tradicionalne lojalnosti Jevreja
vlastima, bez obzira na to ko je bila ta adresa. Na to je, sa svoje strane,
uticala i nova međunarodna situacija u odnosu na cionizam, odno-
sno ideje o stvaranju jevrejske države u Palestini na osnovu istorijskog
prava. Politički inicirana anticionistička propaganda kao vid imagi-
narne podrške palestinskim Arapima putem glasila JMO-a Pravda iz
februara 1925. godine – da se bojkotuju jevrejske privredne djelatnosti
u Bosni i Hercegovini, radnje, trgovina, roba – u Sarajevu je, izuzev
nekih mjesta u unutrašnjosti, prošla gluho i nezapaženo zahvaljujući
društvenoj klimi u gradu, ekonomskom pragmatizmu obje strane, ne
isključujući ni energičnu intervenciju upravne vlasti na osnovu zakon-
skih propisa o zabrani širenja vjerske mržnje.26
25
Juzbašić, “O Jevrejima”, 380-382.
26
Budimir Miličić, “Jevrejsko socijalističko društvo Poale Cion u Sarajevu 1919–1929. go-
dine”, u: Sefarad 92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istori-
ju, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995), 148-153; Enes S. Omerović, Nacional-
ne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–1941), (Sarajevo: Institut za historiju, 2019), 137.
102
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
U dubokoj pozadini imobiliranog javnog političkog života raspušta-
njem predstavničkih tijela, prvo i formalno Sabora 6. februara, a zatim
i Gradskog vijeća 28. septembra 1915. godine uvođenjem komesarijata,
u kome do kraja Velikog rata nije bilo Jevreja, njihovi predstavnici se
ne pojavljuju u tijelima, organizacijama i dogovorima koji su se bavili
pitanjem budućeg državnog statusa Bosne i Hercegovine niti u tijeli-
ma novoformirane Države SHS za Bosnu i Hercegovinu, osim u pojedi-
nim lokalnim narodnim vijećima, više kao odgovarajući pojedinci nego
predstavnici Jevreja. Ali to ne znači da nisu bili aktivni u užim i širim
okvirima svoje zajednice, naročito još od 1860-ih osnivanjem Alliance
Izraelite Universelle koja je djelovala i u Bosni i budila Jevreje,27 a po-
sebno kada Balfurovom deklaracijom iz 1917. godine jevrejsko pitanje
dobiva novi kvalitet kojim Britanska vlada izražava naklonost stvaranju
“narodnog doma za jevrejski narod” u Palestini.28
Novi politički odnosi u izgradnji u doba prevrata oktobra i novem-
bra 1918. godine ponukali su viđenije Jevreje u Sarajevu da ne ostanu
po strani i da u cilju zaštite i promovisanja svojih interesa početkom
novembra 1918. godine osnuju posebno predstavničko tijelo u vidu
dvanaestočlanog Narodnog odbora Židova, koji je već 15. novem-
bra kontaktirao sa Glavnim odborom Narodnog vijeća SHS za Bosnu
i Hercegovinu.29 Uz prilog od 50.000 Kr. putem pismene predstav-
ke Židovski politički odbor30 18. novembra 1918. godine u Sarajevu
27
Mustafa Imamović, “Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji”, u: Sefarad 92: Zbor-
nik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istoriju, Jevrejska zajednica
Bosne i Hercegovine, 1995), 67. U cilju jačanja društvene emancipacije Jevreja na ini-
cijativu tadašnjeg francuskog ministra pravde A. Crémieuxa osnovana je 1860. godine
Opšta izraelska alijansa koja se borila za građanska prava Jevreja u evropskim zemljama.
28
Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918–1941, (Beograd: In-
stitut za savremenu istoriju, 2008), 70.
29
N  arodno vijeće SHS za Bosnu i Hercegovinu. Narodna vlada i Glavni odbor Narodnog vije-
ća SHS za Bosnu i Hercegovinu. Inventari i građa, ur. A. Rodinis, (Sarajevo: Arhiv Bosne
i Hercegovine, 2008), 19.
30
Narodni odbor Židova i Židovski politički odbor su dva naziva za isto predstavničko
tijelo koje se u arhivskoj građi pojavljuje pod dva različita imena. U inventaru Glavni
odbor Narodnog vijeća SHS za Bosnu i Hercegovinu koji je priredio Kasim Isović (ur.
103
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
predstavlja se Glavnom odboru kao zastupnik svih Židova Bosne i
Hercegovine, čiji “narodnosni interesi ne kolidiraju sa interesima Dr-
žave SHS”, i da kao “politički Jugosloveni”, očekuju priznanje “istih
prava kao i svim sinovima ove zemlje”. Izjavljajući “da se kao staro-
sjedioci ovih zemalja smatraju autohtonim dijelom”,31 predstavnici
jevrejske populacije nisu se ograničavali samo na pokazivanje lojalnosti
novim političkim odnosima i institucijama nego su imali i konkretne
zahtjeve kojima su izražavali osnovne egzistencijalne interese svoje za-
jednice, a to su sigurnost i adekvatno predstavljanje u organima nove
vlasti, prije svega u Sarajevu, u kome su njihovi interesi imali najjaču
koncentraciju.
A kako je intencija Glavnog odbora i Narodne vlade bila da se u
nove organe, narodna vijeća, uključuju, prije svega, povjerljivi ugledni
ljudi određene političke orijentacije osvjedočeno sklone novim kre-
tanjima, a koji imaju uticaj u narodu, dakle po nekonfesionalnom
principu, zahtjevi Jevreja shvaćeni su kao povratak na staro, na kon-
fesionalni ključ koji ne bi trebao više biti praksa.32 Uprkos pojedinim
otporima u Glavnom odboru, ipak su potrebe Jevreja u Sarajevu za
predstavljanjem i zastupanjem i interesa njihove populacije uvažene
Andrej Rodinis) navodi se prvi naziv, a u zapisnicima “Rad Narodnog vijeća SHS Bosne
i Hercegovine u novembru i decembru 1918.” drugi naziv.
31
U predstavci sarajevskih Jevreja, koju je za ovo političko tijelo potpisao nekadašnji na-
rodni poslanik Vita Alkaly, dalje se navodi: “Povodom glasova o cionizmu izjavljujemo,
da je to jedan pokret unutar židovstva koji ne ograđuje svoje pristalice u izvršenju njiho-
vih otadžbinskih dužnosti, kako je to shvatanje svih velevlasti, naročito antantinih, koje
su se dosad o njima izjasnile.” Hamdija Kapidžić, “Rad Narodnog vijeća SHS Bosne i
Hercegovine u novembru i decembru 1918.”. Glasnik arhiva i Društva arhivista, Sarajevo:
ADA, knj. III/1963), 208. (Zapisnik XIII sjednice Glavnog odbora Narodnog vijeća SHS
za BiH, 18. XI 1918).
32
Povodom diskusije na XIII sjednici Glavnog odbora NV BiH od 18. novembra 1918.
godine na predstavku Političkog odbora Jevreja u Sarajevu čuli su se razni tonovi kao:
“Dr Uroš Krulj: Oni se stavljaju na staro, konfesionalno stanovište. Sada to pitanje prestaje!
Ako su oni Srbi, Hrvati ili Slovenci, onda je svejedno, jesu li židovske ili jevrejske vjere.
Dr Savo Ljubibratić: Oni kažu, kada su birani kotarski odbori, onda imadu biti zastupane
sve konfesije. Skoro po ključu. U Sarajevu nema ni jednog...” Kapidžić, “Rad Narodnog
vijeća”, 209.
104
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
prilikom formiranja dogovornog gradskog vijeća, Opštinskog odbora
Sarajevo.33
Dok su se, s jedne strane, konstantno pojačavale inicijative Jevreja
Sarajeva, situacija u gradu stvorena prisilnom ostavkom gradskog ko-
mesarijata ubrzavala je i proces njihovog uključivanja u gradsko pred-
stavništvo. Kako Kotarsko narodno vijeće Sarajeva nije bilo u stanju da
u bremenitoj poratnoj situaciji vodi još i preuzete poslove gradske vlade,
ukazala se potreba za zasebnim gradskim tijelom koje bi privremeno
do novih regula preuzelo ingerencije gradskog vijeća i gradonačelnika.
U organizaciji Kotarskog vijeća i dogovora sa 18 viđenijih građana Sa-
rajeva odabrano je 30 kandidata kao “demokratske, iskusne i stručno
spremne osobe”, kod kojih, prema procjeni ove grupe, “lični autoritet
izabranih lica, njihovo poznavanje lokalnih prilika, njihova izobrazba,
iskustvo i ugled koji uživaju u građanstvu pruža jamstvo za vršenje op-
ćinske uprave”.34 Osnovni postulati jevrejske zajednice, mir i sigurnost
u okvirima svoje vjere i običaja, nisu izražavali i monolitnost ove ma-
njinske zajednice u socijalnom pogledu, tako da prvobitno predložena 3
predstavnika Jevreja kao “otmeni građani”, odnosno pripadnici gornjih
slojeva jevrejskog društva u Sarajevu, dr. Jakob Kajon, dr. Vita Alkalaj
i dr. Samuel Pinto, nisu od jevrejske čaršije doživljeni kao adekvatni u
izražavanju i zaštiti njihovih, prije svega privrednih interesa.35 Na pri-
jedlog predloženog gradskog vijećnika Vite Alkalaja Glavni odbor je
prihvatio ovu primjedbu i novoobrazovano gradsko vijeće je od 2. de-
cembra 1918. godine dobilo i novog člana, Ašera Alkalaja, kao četvrtog
Jevrejina.36 Takođe, uz obrazloženje agilnog Vite Alkalaja da “u Sarajevu
33
“Obrazovanje gradskog zastupstva”, Narodno jedinstvo, I, br. 21, (Sarajevo, 23. 11. 1918), 2.
34
Kapidžić, “Rad Narodnog vijeća”, 262-263.
35
Isto. 264. Šćepan Grđić na sjednici Glavnog odbora: “Ja ću samo reći, što se tiče Jevreja.
Došao mi je Vita Alkaly i rekao, da su oni designirali svega 3 Jevreja, a njihova se čaršija
pobunila, što nema ni jednog iz čaršije. Ja sam rekao da ću nastojati da to prođe. Četvrti
da dođe koga bi imenovala politička organizacija. Po ključu – rekli su – ima ih više! Ja
sam rekao, da po ključu ne radimo.”
36
Isto. 301. “Prva sjednica privremenog općinskog odbora”, Narodno jedinstvo, I, br. 33,
(Sarajevo, 4. 12. 1918), 3. “Saopštenje o XXI sjed. Glavnog odbora Nar. Vijeća SHS. za
105
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
ima devet hiljada Jevreja koji plaćaju najviše poreza i općinskih daća i,
prema tome, pravedno je, da im se u Predsjedništvu jedno mjesto dade”,
Općinski odbor je jednoglasno prihvatio prijedlog da se ustroji još jed-
no potpredsjedničko mjesto u Odboru koje bi pripalo Jevrejima, što je
i Narodno vijeće odobrilo 16. decembra na XX sjednici Vijeća.37 Tre-
će potpredsjedničko mjesto u na ovakav način formiranom gradskom
predstavništvu pripalo je 3. februara 1919. godine Viti Alkalaju, koji je
nakon tajnog glasanja u opštinskom odboru pobijedio protukandidate
Ašera Alkalaja i Samuela Pintu.38 Po kombinovanom konfesionalnom i
socijalnom ključu ovakav sastav odbora (po 9 zastupnika muslimana,
pravoslavnih i katolika, 4 Jevreja i 9 socijalista) sa Aristotelom Petrovi-
ćem kao predsjednikom predstavljen je na potvrđivanje Glavnom od-
boru NV SHS za BiH 2. decembra 1918. godine kao buduće privremeno
gradsko vijeće, sa zvaničnim novim nazivom Opštinski odbor grada
Sarajeva.39
Već od konstituirajuće sjednice Opštinskog odbora izražene su
tendencije i nastojanja da gradska uprava kao reprezent interesa i vo-
lje građana bude što autonomnija u odnosu na višu upravno-politič-
ku vlast, pri čemu je jedan od prvih koraka trebalo da bude ukidanje
funkcije vladinog povjerenika kao nadređene veze sa upravno-poli-
tičkim instancama, u punom kapacitetu naslijeđene iz prethodnog
perioda.40 Rješavajući urgentne komunalne probleme grada breme-
nitog brigama i teškoćama u poratnoj zbilji, težnja za što većom au-
tonomijom gradskog predstavništva uz kontrolu ograničenu na is-
pravnost po propisima rada, a ne na svrsishodnost odluka, zatim
provođenje opštinskih izbora na osnovu novog, ali nikada proglašenog
Bosnu i Hercegovinu od 17. decembra 1918.”, Narodno jedinstvo, I, br. 48, (Sarajevo, 19.
12.1918), 1.
37
Kapidžić, “Rad Narodnog vijeća”, 301.
38
Robert Donia, Sarajevo: Biografija grada, (Sarajevo: Institut za istoriju, 2006), 168.
39
Zapisnik sa XVI sjednice GO NV za BiH od 2. XII 1918. Kapidžić, “Rad Narodnog vijeća”,
262-263.
40
“Konstituisanje Općinskog Odbora”, Narodno jedinstvo, I, br. 41, (Sarajevo, 12. 12. 1918), 2.
106
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
izbornog reda, dolazi u žižu interesa gradskog predstavništva
i obilježava u punom smislu odnose Odbora i političko-upravne vlasti
Zemaljske vlade, pretvarajući se postepeno u pravu političku borbu ovo-
ga nepolitičkog tijela.41 Ovo gradsko predstavništvo, koje se bavilo i bilo
okupirano životnim problemima grada, unijelo je i novu komponentu u
rad gradskog zastupništva, uvelo je politiku u svoj domen djelovanja, i
to ne samo u raspravama na neke teme, nego su političke teme bile pred-
met i tačka dnevnog reda sjednica Odbora, koje su se u to vrijeme odr-
žavale redovno svake sedmice. Iako postavljeno kao gradsko zastupstvo
grada Sarajeva, Opštinski odbor bio je izrazito politički obojen i njego-
vom demisijom taj kolorit nestaje sve do kraja perioda Kraljevine SHS
/ Jugoslavije. Do solidarne kolektivne ostavke prvog poratnog gradskog
predstavništva formalnom izlikom nakon namjerne protokolarne greš-
ke prilikom regentove posjete Sarajevu 1920. godine,42 zastupnici, među
kojima su i jevrejski predstavnici bili vrlo aktivni, borili su se za status
koji bi bio regulisan novim statutom i izbornim redom na principima
modernog odnosa vlade i parlamenta.43
Težnja Sarajlija u prvim poratnim danima punim entuzijazma, s na-
dom u bolje sutra, da preko novog gradskog zastupništva preuzmu
kontrolu nad vlastitim interesima u gradu, istopila se i nestala za čitav
ovaj period u energičnom sukobu sa nepopustljivim autokratskim cen-
tralizmom u razvoju. Dok su se na ovom području interesi sukobljavali
na društvenom planu u odnosu na burne događaje koji su potresali ze-
mlju, iskazuje se skladnost i saradnja interesno istih ili sličnih društvenih
slojeva kojima su pripadali i gradski odbornici, a među njima i jevrejski
predstavnici, i upravne vlasti. Uplašeni socijalnim nemirima, štrajkovima
41
“ Sjednica Općinskog Odbora”, Narodno jedinstvo, I, br. 47, (Sarajevo, 18. 12. 1918), 2.
42
“Ostavka privremenog opštinskog odbora”, Narodno jedinstvo, III, br. 197, (Sarajevo, 24.
9. 1920), 3; “Ostavka gradskog vijeća”, Glas slobode, X, br. 206, (Sarajevo, 26. 9. 1920), 1.
43
“Sjednica općinskog odbora”, Narodno jedinstvo, II, br. 55, (Sarajevo, 3. 3. 1919), 3. Novi
statut predviđao je vijeće od 40 odbornika po nekonfesionalnom ključu na osnovu rezul-
tata opšteg prava glasa sa jednim predsjednikom i potpredsjednikom, privremenim do
opšteg zakona o gradovima.
107
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
i “avetom komunizma” koji se širio Evropom, gradski vijećnici se pola-
rizuju. Nakon što socijalisti ispadaju iz vijeća,44 ostali dio Odbora sada
sa “zvonašima”, koji su od 14. maja 1919. godine kao podobna zamjena
u datom političkom trenutku45 reducirani na 4 vijećnika, u srazmjeru sa
brojem zastupljenih Jevreja, politički harmonično kolektivno i najenergič-
nije se sa svoje strane suprostavlja i osuđuje socijalne pokrete radništva,
koji ovim predstavnicima gradske buržoazije i malograđanštine remete
osnovne postulate njihovog privatnog i javnog života, a to su sigurnost
imetka i poslovanja. Demisija gradskog vijeća vrlo lagodno je otvorila put
upravnoj vlasti da, umjesto opštinskih izbora, u pitanju gradskih uprav-
ljačkih struktura, Sarajevo vrati u ratno, odnosno vanredno stanje name-
tanjem komesarijata kao produžene ruke centralne izvršne vlasti.
Dok je novostvoreni Savez ujedinjenih jevrejskih gradskih opština
od 1919. godine, odnosno od potvrđenih pravila organizacije i rada
1921. godine, odlučivao o svim bitnim pitanjima života jevrejske zajed-
nice na nivou države i bio predstavnik Jevreja kao kolektiva pred držav-
nim vlastima i institucijama u cijelom međuratnom periodu, igrajući
važnu ulogu u zaštiti cjelovitih i pojedinačnih prava Jevreja u Kraljevini
SHS / Jugoslaviji,46 dotle je politički život Jevreja i njihov politički anga-
žman bio disperzivan kao izraz pojedinih i grupnih interesa Jevreja, a
ne zajednice u cjelini. Koliko je Savez nivelisao u jednoj ravni socijalne,
ideološke, političke i dr. diferencijacije jevrejske zajednice zastupajući je
u njenoj cjelovitosti, toliko je politički aktivizam bio izraz ličnih ambi-
cija koje su odgovarale individualnim interesima koji su se preklapali sa
socijalnim stratumom iz kojeg je pojedinac ili grupa dolazila. Međutim,
bilo je pokušaja u Sarajevu da se na bazi cionizma ignoriraju i anuliraju
44
“Opštinska politika u Sarajevu”, Glas slobode, XII, br. 44, (Sarajevo, 2. 11. 1922), 3; Ham-
dija Kapidžić, “Socijalisti u gradskom vijeću Sarajeva početkom 1919. godine”. Pregled,
11-12/1959, 417.
45
Iljas Hadžibegović i drugi, Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Knj. 1, (Saraje-
vo: Institut za istoriju u Sarajevu i NIŠRO “Oslobođenje”, 1990), 96.
46
Slavko Hranisavljević, “Jevrejska verska zajednica”, u: Jubilarni zbornik života i rada SHS
1918–1928, knj. 2, (Beograd: Matica živih i mrtvih SHS, 1928), 660.
108
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
socijalne i druge suprotnosti jevrejskog svijeta te stvori jedinstven poli-
tički front Jevreja koji bi omogućio veći društveni i politički uticaj u gra-
du, kao kod društva “Poale Cion”,47 što je, opet sa svoje strane, doživjelo
najočigledniji poraz prilikom opštinskih izbora 1928. godine.
Oslanjajući se na garancije iz proklamacije regenta Aleksandra od 1.
decembra 1918. godine,48 Jevreji u Bosni i Hercegovini, pa i u Sarajevu,
a prije svega Aškenazi, sudarili su se već u prvo vrijeme poslijeratne
zbilje sa nizom ograničavajućih faktora. Prije svake mogućnosti politič-
kog angažmana Jevreja u novoj državi pojavili su se već od maja 1919.
godine problemi koji su se ticali ne samo društvenog angažmana ove
zajednice nego i pitanja samog njenog bivstvovanja i daljnjeg opstanka i
u Sarajevu, sve negdje najakutnije do kraja 1921. godine. Sticanje jugo-
slavenskog državljanstva i, uporedo s tim, kada je u pitanju bilo kakva
politička aktivnost, poznavanje u “porodici, radnji i društvenom živo-
tu” “državnog jezika” proizašlog iz samog koncepta i naziva države, za-
tim zavičajnog prava u gradu Sarajevu, bile su osnovne pretpostavke ne
samo političkog angažmana nego i ostvarivanja građanskih prava i Je-
vreja u Kraljevini SHS.49 A ako bi se ostvarile ove osnove, pred zajednicu
se postavljalo pitanje definisanja političkih ciljeva i metoda Jevreja u no-
vim uslovima, koji su kao populacija na jugoslavenskom planu bili tako
malobrojni u odnosu na druge (0,5%), a opet u Sarajevu ipak brojčano
značajnija i koncentrisanija grupacija. U odnosu na ukupan broj Jevreja
u Bosni i Hercegovini 1921. godine – 12.031, u Sarajevu se nastanjivalo
7.458 ili 11,25% žitelja grada, koji je tada imao 66.317 stanovnika,50 dok
47
Miličić, “Poale Cion”, 154-157.
48
Ferdo Čulinović, Jugoslavija između dva rata, I, (Zagreb: JAZU, 1961), 146. U Prvode-
cembarskoj proklamaciji regent Aleksandar je pored ostalog naveo: “ja ću biti kralj samo
slobodnim građanima države Srba, Hrvata i Slovenaca, ostati uvek veran velikim ustav-
nim parlamentarnim i široko-demokratskim načelima, zasnovanim na općem pravu gla-
sanja.”
49
Seka Brkljača, “Stanovnici gradova u Bosni i Hercegovini 1914–1941”. Prilozi, Sarajevo:
Institut za istoriju, 35/2006, 78-84.
50
D  efinitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara, 1921. godine, Opšta državna stati-
stika, Sarajevo, 1932; Brkljača, “Stanovnici”, 86; Omerović, Nacionalne manjine, 58.
109
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
je 1931. godine zabilježen blagi pad na ukupno 11.267, od toga u blagom
porastu u Sarajevu na 7.726, od ukupno 78.137 stanovnika grada.51
Iako su poslijeratni međunarodni ugovori (Sen-Žermenski od 10.
septembra 1919) regulisali manjinska prava i opcije državljanstva, ne-
dostatak zakona o državljanstvu, fluidne uredbe o iseljavanju stranaca
Ministarstva unutrašnjih poslova, koje nisu imale pravni lijek, sa formu-
lacijom dokazivanja i “državničke vjernosti”, kao i subjektivizam nižih
nivoa vlasti,52 te specifičan tretman Jevreja, koji su do kraja međuratnog
perioda i formalno uvažavani samo kao vjerska skupina, a ne nacio-
nalna manjina, odnosno etnos, doveli su sve one Jevreje koji nisu bili
doseljeni u Bosnu i Hercegovinu do austrougarske okupacije, ili nisu do
1910. godine stekli bosanskohercegovačku zemaljsku pripadnost, pa čak
i njih, u nezavidnu situaciju po pitanju državljanstva. Nakon toga, i kada
je taj preduslov ispunjen, i dalje su tretirani kao nepoželjni stranci u
ostvarivanju izbornog prava na prvim parlamentarnim izborima 1920.
godine.
Već je prva kriza, koja je ugrozila opstanak i u Sarajevu jednog dijela
jevrejskog stanovništva, nastala tajnom naredbom ministra Pribićevića
da se iz krajeva bivše Monarhije odstrane “strani elementi”, što je opet
pored već iseljenih nekoliko desetina iz Bosne i Hercegovine izazvalo
paniku kod oko 200 jevrejskih porodica u Sarajevu, pokazala nedosta-
tak političkih predstavnika ili organizacija čiju ulogu već tada pa do
kraja međuratnog perioda kompenziraju vjerski autoriteti. Intervencija
vrhovnog rabina Isaka Alkalaja kod predsjednika vlade Stojana Protića
dovela je do privremene suspenzije prvobitne naredbe, da bi ona već
51
D
 efinitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931. godine, Knj. II, Prisutno sta-
novništvo po veroispovesti, (Beograd: Opšta državna statistika Kraljevine Jugoslavije,
1938); Jevrejski narodni kalendar za godinu 1938/1939, (Beograd: Savez jevrejskih ve-
roispovednih opština, 1939). Prema podacima o članstvu koje je prikupio David Levi u
Sarajevu je tih godina bilo 7.067 Sefarda i 1.250 Aškenaza.
52
Nusret Šehić, Bosna i Hercegovina 1918–1925, (Sarajevo: Institut za istoriju, 1991), 321-
343; Omerović, Nacionalne manjine, 48-49.
110
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
u jesen 1919. godine bila obnovljena.53 Pritisak tek osnovanog Saveza
jevrejskih opština i Saveza cionista na resorno ministarstvo u Beogradu,
kao i na Zemaljsku vladu u Sarajevu, doveo je do izvjesnog neutralizira-
nja ove uredbe, a s druge strane promovisao je ove saveze kao formalno
nepolitičke organizacije u politički subjekt Jevreja u Kraljevini SHS / Ju-
goslaviji prvenstveno putem intervencija i pritisaka kod upravnih vlasti
u zaštiti egzistencijalnih, vjerskih i građanskih prava Jevreja u Kraljevini
SHS / Jugoslaviji.
Ovakav vid djelovanja Saveza jevrejskih opština bio je poseb-
no vidljiv prilikom njihovog angažmana oko opoziva naredbe mini-
stra unutrašnjih poslova da se pred izbore za Ustavotvornu skupštinu
1920. godine Jevrejima uskrati biračko pravo kao “anacionalnom ele-
mentu”, u društvu sa drugim pripadnicima nacionalnih manjina, koji
nisu poznavali “državni jezik” ili su se njime manje služili kao glav-
nim jezikom u privatnom i javnom životu. Neupisivanje Jevreja u bi-
račke spiskove i saznanje o izdatoj ministarskoj naredbi dovelo je u
Sarajevu do velikog nezadovoljstva jevrejske populacije i do potpu-
no neuobičajene reakcije za Jevreje u vidu otvorenih protesta i javno
iskazanog otpora. Tim povodom je 14. oktobra 1920. godine u Druš-
tvenom domu u Sarajevu organizovana velika protestna skupština
kojoj je prisustvovao veliki broj Jevreja, negdje oko 2.000, koji su jed-
noglasno usvojili rezoluciju u kojoj, pozivajući se na Zakon o izbornom
redu usvojen u Narodnom predstavništvu i temeljna građanska prava,
traže da im se kao i ostalim državljanima “jer državljanska prava nisu
vezana za narodnost” omogući pravo izbora za Ustavotvornu skupšti-
nu.54 Uz podršku Saveza jevrejskih opština rezolucija prve skupštine
ovakvoga karaktera Jevreja Sarajeva polučila je uspjeh i njima je bez
pravljenja razlike sa ostalim državljanima omogućeno da ostvare svoje
izborno pravo.55
53
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 188-189.
54
“Protestna skupština Jevreja”, Hrvatska sloga, br. 219, (Sarajevo, 15. 10. 1920), 3.
55
Šehić, Bosna i Hercegovina, 341; Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 191.
111
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
U međuratnom periodu promjene karaktera vlasti, građanske eman-
cipacije Jevreja, novih političkih odnosa, novih liberalnijih izbornih
propisa opšteg prava glasa samo za mušku populaciju, Jevreji u Kra-
ljevini SHS / Jugoslaviji u političkom pogledu nisu se organizovali na
konfesionalnoj osnovi niti je postojala neka politička organizacija koja
bi imala ambicija da kao takva djeluje u unutarnjem političkom životu
zemlje. Kao zajednica, putem svojih organizacija, od Saveza jevrejskih
opština, Saveza cionista, itd., a većinom i pojedinačno, osim Jevreja ko-
munista, držali su se lojalno prema svim režimima u državi u cijelom
tom periodu, ali to ne znači da nisu bili politički aktivni i angažovani,
naprotiv.
Jevreji se ponašaju u skladu sa principom koji navodi Rista Delić u
svojoj studiji negdje dvadesetih godina 20. stoljeća, odnosno da je to po-
stulat koji važi za sve Jevreje u svijetu i da gotovo u svim evropskim ze-
mljama Jevreji svojom većinom pripadaju onim strankama koje su naj-
mnogobrojnije, prema tome i najjače i imaju šanse da vladaju.56 Na taj
način im se tako procentualno malobrojnim u odnosu na druge jedino
pruža mogućnost da i sami učestvuju u vlasti. Izuzetak ne čine ni Jevreji
u Jugoslaviji i uvijek svoje političko učešće koordiniraju sa velikim po-
litičkim strankama, i to vladajućim. Dok su u Srbiji dijelili svoje glasove
između radikala i demokrata, čak su sa liste Radikalne stranke 1927.
godine imali i svoga predstavnika – Šemaju Demaja u Narodnoj skup-
štini Kraljevine SHS kao zamjenika Bože Maksimovića, koji se odrekao
svog mandata u njegovu korist – možemo konstatovati da je u Sarajevu
njihovo političko angažovanje na parlamentarnim, kao i kasnije obla-
snim izborima, uvijek do diktature bilo vezano, uglavnom, za Narodnu
radikalnu stranku, sa istaknutim prvacima kao što su bili Vita Alkalaj,
Albert Kajon, Vita Kajon ili Avram Majer Altarac. Pojedina odstupanja
od te matrice, kao angažman nekih Jevreja u strankama lijeve orijen-
tacije, sindikalnom pokretu ili Mihaela Levija u Demokratskoj stranci,
56
Rista St. Delić, Jevreji u Jugoslaviji, (Beograd: izdanje Rista St. Delić, s. a.), 92.
112
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
kao i Samuela Pinte i Josipa-Pepija Baruha u JMO-u,57 nisu kvarila opštu
sliku, što su pokazali već i sami parlamentarni izbori novembra 1920. ili
oblasni 1927. godine, kada sa radikalske liste u Oblasnu skupštinu ulazi
Avram Majer Altarac, a u Oblasni odbor dr. Braco Poljokan, dotadaš-
nji član Pomoćnog savjeta Gradske opštine, a na njegovo mjesto dolazi,
opet radikal, Silvio M. Alkalaj.58
Politika na osnovama jedinstva i političkog pragmatizma u sjeni ve-
ćih uz tradicionalnu lojalnost vladajućim strukturama dala je na izbo-
rima 1920. godine radikalskoj listi 1.500 jevrejskih glasova sarajevskih
Sefarda, ili Španjola, kako ih navodi list Narod, a zauzvrat je za drugog
policijskog ljekara primljen dr. Kajon, iako je dr. Semiz imao daleko bo-
lje kvalifikacije i bio čak preporučen od Pokrajinske uprave.59 To je bio
pragmatični ključ na osnovu koga su politički angažovani Jevreji u Sara-
jevu bliski režimskim strankama, osvjedočeno angažovani na pridobija-
nju jevrejskih glasova na parlamentarnim izborima, posredno ostvari-
vali svoj glavni cilj, a to je bila preporuka za učestvovanje u upravljačkim
gradskim strukturama i njihovim privrednim preduzećima, kao što je
bila Štedionica grada Sarajeva, kao najjači privredni faktor grada, sa
osnivačkim kapitalom od 40 miliona dinara.60
Uticaj u Gradskoj opštini putem svojih predstavnika bio je od najve-
ćeg značaja za jevrejsku populaciju grada koji je, kao njihov najveći grad
u Bosni i Hercegovini, bio i centar njihovog vjerskog, kulturnog, privred-
nog i uopšte društvenog života. Nakon uspostave već 1920. godine prvog
komesarijata u Sarajevu kao surogata gradskog zastupstva dogovorno
preslikavajući raspored državne vlade, a nametnuto preko Velikog žu-
pana Sarajevske oblasti, njegovi članovi su bili prije svega predstavnici
pojedinih političkih stranaka sa pretežnom radikalskom prevagom sve
57
Omerović, Nacionalne manjine, 137.
58
“Jevreji u oblasnoj samoupravi Sarajevske oblasti”, Jevrejski glas, br. 1, (Sarajevo, 13. 1.
1928 / 20. teveta 5688), 6.
59
“Radikalsko srbovanje”, Narod, I, br. 1, (Sarajevo, 29. 12. 1920), 2.
60
“Gradska štedionica”, Glas slobode, XII, br. 3, (Sarajevo, 19. 1. 1922), 3.
113
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
do 1927. godine, pa tek onda predstavnici nacionalnih i socijalnih slojeva
grada. Sve do opštinskih izbora 1928. godine, a nakon uspostave šestoja-
nuarske diktature sve do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije, gradske
vlade bile su formirane po tom ključu i njihov sastav je prije svega oslika-
vao političku podobnost, a tek sekundarno zahvaljujući konfesionalnoj
heterogenosti grada sadržavao je i njegove komponente, tj. pripadnike
pojedinih konfesija koje su na osnovu svog individualnog identiteta pri-
vidno bili i predstavnici određenih konfesija, kao što je bio i slučaj kod
jevrejskih članova tih gradskih upravljačkih struktura.61 A koliko su oni
radili i predstavljali grupacije iz kojih su dolazili, a koliko su zastupali
svoje lične interese, ili koliki je bio njihov uticaj, pokazuju kritike opozi-
cione štampe koja ih optužuje za evidentno zaostajanje Sarajeva u odno-
su na prethodni period,62 ili mnogobrojne pritužbe jevrejskih zanatlija i
sitnih trgovaca npr. Oblasnom odboru Sarajevske oblasti na ekonomsku
politiku komesarijata, visinu gradskih daća, iako su formalno u komesa-
rijatima uvijek imali svoga predstavnika ili predstavnike.63 Sarajevski ku-
ćevlasnici, od kojih su mnogobrojni bili baš Jevreji, bili su izrazito neza-
dovoljni opštinskom poreskom politikom komesarijata, a 1928. godine,
nakon povećanja opštinskog godišnjeg prireza na kirije i najamnu paru
šest puta više nego što je bio izravni prirez, nezadovoljstvo je preraslo u
proteste koje je okarakterisao dr. Samuel Pinto, kao predstavnik kućevla-
61
“Komesarijat u opštini”, Glas slobode, XII, br. 32, (Sarajevo, 10. 8. 1922), 2. Glas slobode
je povodom proširenja komesarijata u Sarajevu (Novadt, komesar, pomoćni savjetnici:
Biserović, Pešut, Pavićević, Alkalaj, Baruh) pisao: “To su radikalski korteši koji koriste
svoje porijeklo i stavljaju radikalima na raspoloženje.”
62
“Sarajevski Jevreji i predstojeći izbori”, Pravda, V, br. 59, (Sarajevo, 14. 3. 1923), 2; “Pro-
blemi grada Sarajeva”, Glas slobode, br. XII, br. 24, (Sarajevo, 16. 6. 1922), 1; “Sarajevska
opština”, Glas slobode, XII, br. 33, (18. 8. 1922), 1; “Zadaci sarajevske komune”, Glas slo-
bode, XV, br. 6, (Sarajevo, 5. 2. 1925), 1; “Sarajevska gradska opština i Radikalna stranka”,
Glas slobode, XV, br. 18, (7. 5. 1925), 2; “Za opštinske izbore”, Glas slobode, XV, br. 31, (6.
8. 1925), 1; “Komesarski dahiluci”, Glas slobode, XVII, br. 28 (14. 7. 1927), 1.
63
Žalbe sarajevskih Jevreja na opštinski porez, Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABiH),
Sarajevo, Oblasna finansijska uprava Sarajevske oblasti 1927–1929. (dalje: OFUSO), opći
spisi (dalje: opća), kut. 1, dok. 75/1927; Žalba društva La Benevolencija u Sarajevu na
opštinski porez. Protesni zbor zanatlija, ABiH, OFUSO, opća, kut. 1, dok. 135/1927;
“Protestni zbor zanatlija”, Jugoslavenski list, XI, br. 127, (Sarajevo, 31. 5. 1928), 4.
114
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
snika, u izjavi za štampu, izražavajući gnušanje “mahalskom politikom
većine nametnutih ‘otaca grada’ i ‘zbrinitelja’ našeg građanstva”.64
Takva politika ima i svoje izuzetke, ali pojedini slučajevi nisu kvarili
opštu sliku sve do odstupanja baš u Sarajevu, odnosno na izborima za
Sarajevsku gradsku opštinu na jedinim slobodnim izborima u ovome
gradu u međuratnom periodu 1928. godine. Naime, dok je u austrou-
garskom periodu izborni sistem po Štatutu sarajevske opštine, kao i onaj
za Bosanski sabor, svojim ograničenjima na neki način amortizovao so-
cijalne razlike u jevrejskoj zajednici, otvaranje političkog života u među-
ratnom periodu, grupašenja, lične ambicije i animoziteti izbijaju na po-
vršinu iskazujući otvorenu pocijepanost zajednice u javnom životu, koja
nije samo tinjala od prevrata pa do opštinskih izbora. U kontinuitetu do
1941. godine Jevreji imaju svoje predstavnike u gradskom predstavniš-
tvu, zastupništvu, vijeću, bez obzira kako i na koji način je ono oformlje-
no, da bi se po demisiji dogovorenog vijeća Aristotela Petrovića i uspo-
stavom komesarijata 1920. godine postepeno od pomoćnih savjetnika
Jevreja, koji su oko Vite Alkalaja reprezentovali tu populaciju u gradskoj
upravi kao nukleus, oformio Politički savjet Jevreja grada Sarajeva kao
neformalni politički reprezent jevrejske populacije. Uprkos ambicijama
da kao krovna neformalna organizacija sačuva jedinstvo u društveno
heterogenom miljeu jevrejske populacije, koje nije bilo imuno na se-
paratne interese, već 1924. godine usljed, kako navode izvori, “nekih
disonansa i diferencija” došlo je do stvaranja dva fronta, što je imalo za
posljedicu obrazovanje dva različita kluba – jedan je bio Jevrejski klub, a
drugi Union. Standardna tendencija bila je da je u jedinstvenom djelo-
vanju snaga i najbolji način izražavanja interesa Jevreja pa na političkom
polju 1928. godine dolazi do pokušaja izmirenja i fuzionisanja ova dva
kluba priključenjem Jevrejskom klubu. Na vrlo burnoj godišnjoj skupšti-
ni Jevrejskog kluba koja je održana 30. marta 1928. godine, nakon žive
i kontradiktorne diskusije, pobijedila je tendencija stvaranja jedinstve-
64
“Sarajevski kućevlasnici o režimu općinskog komesarijata”, Jugoslavenski list, XI, br. 178,
(Sarajevo, 28. 7. 1928), 4.
115
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
nog kluba koji bi reprezentovao Jevrejstvo Sarajeva, ali pod izvjesnim
uslovima, koji su generalno predstavljali fuziju Uniona u Jevrejski klub i
njegovo utapanje, odnosno likvidiranje, sa predajom kompletne aktive i
pasive i upisom najmanje stotinu dotadašnjih članova Uniona u Jevrejski
klub. Ujedinjenjenje ostaje nedovršeno zbog izbora nove uprave i otva-
ranja četiri prazna mjesta za članove bivšeg Uniona.65
Najava opštinskih izbora u Bosni i Hercegovini za 28. oktobar 1928.
godine, nakon čitavu deceniju postavljenih opštinskih uprava, izazvala
je veliko uzbuđenje i u jevrejskoj čaršiji u Sarajevu, jer su prvi put u
novoj državi i građani Sarajeva dobili mogućnost da preko svoje muške
populacije izborom utiču na sastav i strukturu gradskog predstavniš-
tva.66 Koliko su očekivanja bila heterogena individualno i grupno čak
i u istim konfesijama i socijalnim krugovima,67 pokazao je veliki broj,
čak 13 kandidatskih listi, i isto tako veliki broj od 455 kandidata na tim
listama.68 Predizborni period u gradu bio je obilježen čitavim arsenalom
propagande i političke agitacije u kombinaciji komunalnih pitanja sa
vjersko-nacionalnim baražom.
Insistiranje na jedinstvu i ujedinjenju dva jevrejska kluba političkih
ambicija nije otklonilo suprotne tendencije koje će potvrditi podije-
ljene liste na opštinskim izborima, kada jevrejska populacija prvi i po-
sljednji put u međuratnom periodu istupa kao “jevrejska lista”,69 ali ne
65
Članovi nove uprave Jevrejskog kluba bili su predstavnici dijela političke elite Jevreja Sa-
rajeva kao: Žiga Bauer, S. M. Alkalaj, Josip Brettler, Iso Herman, ing. Hahamović, ing.
O. Grof, Mihajlo Levi, Mojsije Motiljo, dr. I. Majer, I. Ungar, Isidor Sumbulović, Majer
Musafija. “Iz sarajevske samouprave”, Jugoslavenski list, XI, br. 80, (Sarajevo, 1. 4. 1928), 4.
66
Opštinski izbori prvobitno su bili zakazani za 26. februar, ali su odgođeni za jesen zbog
nepostojanja uslova za njihovo provođenje. “Opštinski izbori”, Glas slobode, XIX, br. 35,
(Sarajevo, 30. 8. 1928), 1.
67
Jedan dio zanatlija u Sarajevu predao je svoju kandidatsku listu sa Dušanom Marićem,
predsjednikom Saveza zanatlija, kao nosiocem liste. “Samostalni istup zanatlija”, Jugosla-
venski list, XI, br. 227, (Sarajevo, 25. 9. 1928), 4.
68
“Osnivanje opština”, Glas slobode, XIX, br. , (Sarajevo, 4. 10. 1928), 1.
69
Nezadovoljni opštinskom upravom za koju su smatrali da ne štiti dovoljno njihove inte-
rese, iako kao najjači oporezovani element najviše doprinose u opštinsku kasu, opaža se
komešanje kod Jevreja u gradu da samostalno izađu na opštinske izbore, pa će tek onda
116
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
samostalno, nego podijeljeno na dva tabora i dvije kandidatske liste. Poli-
tički savjet Jevreja i putem lista Jevrejski glas do posljednjeg dana roka za
predaju kandidatskih listi 27. septembra insistirao je na jedinstvenoj listi
podržavajući samostalan istup Jevreja,70 dok ni u tom pogledu jevrejska
populacija nije bila jedinstvena izražavajući jednim dijelom i dalje potre-
bu saradnje sa radikalima, “što osigurava kompaktnost Jevreja, a ne grupe
i grupice”. Braco Poljokan, kao radikalski prvak, javno je insistirao i agi-
tovao protiv zasebne, ili zasebnih jevrejskih izbornih listi, zalažući se za
nastavak saradnje i daljnu koaliciju sa radikalima, jer su “Jevreji i do sada
u ogromnoj većini glasali za radikale”.71 Predaja listi potvrdila je političku
podvojenost, četvrta po redu bila je lista Jevrejske čaršijske omladine i
društva Poale Cion sa dr. Pepi Baruhom kao nosiocem i Leonom Levijem,
Leonom Fincijem, Jakicom Altarcem, Moricom Montiljom, Isidorom Al-
tarcem, Ovadijom Fincijem i Dankom Salomonom kao kandidatima. Na
12. mjestu po redu bila je kandidatska lista Jevreja koji su do tada uvijek
pristajali uz radikale kao “Jevrejska lista” sa Avramom Majerom Altarcem,
predsjednikom Jevrejske sefardske opštine, kao nosiocem, i Albertom
Kajonom, dr. Žigom Bauerom, dr. Samuelom Pintom i dr. kao kandidati-
ma. Okosnicu podjele najbolje je izrazio Baruh izjavom da “mi Jevreji ne-
mamo svi iste interese, među Jevrejima ima ljudi radnika i druge sirotinje,
pa i veletrgovaca čiji se interesi u komunalnoj politici ne mogu poduda-
rati. Zato su Jevreji odlučili da istupe ovako jer to traže interesi radništva
i sitnih trgovaca i obrtnika”.72 U tom smislu grupacija oko Pepija Baruha
objašnjavala je na vrlo posjećenim i uspješnim predizbornim skupovima
da na izbore ne izlaze zajedno sa radikalima zbog toga što se radi o pita-
nju, prije svega, zaštite ekonomskih, a ne političkih interesa Jevreja.73
vidjeti s kim će ići u koaliciju. “Jevreji i opštinski izbori”, Večernja pošta, VII, br. 2002,
(Sarajevo, 3. 3. 1928), 5.
70
“Pred općinske izbore u Sarajevu”, Jugoslavenski list, XI, br. 219, (Sarajevo, 15. 9. 1928), 4.
71
“Oko općinskih izbora u Sarajevu”, Jugoslavenski list, XI, br. 224, (Sarajevo, 21. 9. 1928),
4. Politički odbor Jevreja prvobitno je bio za ovu listu, pa je na kraju odustao od podrške.
72
“Pred općinske izbore”, Jugoslavenski list, XI, br. 226, (Sarajevo, 23. 9. 1928), 4.
73
Miličić, “Poale Cion”, 158.
117
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
U gradu Sarajevu, od 21.152 upisana birača, na opštinske izbore izaš-
lo je njih 12.269 ili 58%,74 a Sarajevska opština bila je jedina u kojoj su
Jevreji samostalno istupili, i to sa velikim brojem glasača te populacije:
od 2.500 upisanih, njih preko 1.600 ili 65% izašlo je na izbore dokazu-
jući da su kao tipičan gradski element neobično zainteresovani za sve
što se tiče grada. Obje liste dobile su ukupno 5 zastupnika u gradskom
vijeću, lista Altarca 945 glasova i tri vijećnika, a Baruha 698 glasova i dva
vijećnika.75 Ostajući podvojene i nakon izbora, bile su predmet kritike
jevrejske štampe, koja je vrlo negativno kao štetno ocjenjivala nejedin-
stvo jevrejskih predstavnika. Preživljavajući u burnim raspravama bez
ikakvog korisnog efekta, ovako Gradsko vijeće održalo se sedamdeset
dana,76 da bi propisima diktature iz januara 1929. godine bilo smije-
njeno77 i u postavljenom vijeću preživljavaju oni jevrejski predstavnici
koji su i do tada uglavnom koalirali sa radikalima, a u socijalnom po-
gledu izražavali interese lojalnih imućnijih slojeva jevrejskog društva,
kao Avram Altarac i dr. Žiga Bauer od onih izabranih 1928. godine, a
sa novim mandatima Mordohaj Atijas, Avram Majer Atijas, Rahaele
Salom i Silvio Alkalaj.78 Baruhovi predstavnici su ispali, jer pri rigoro-
znoj selekciji kod sastavljanja novih postavljenih vijeća tu za radničke
predstavnike i socijaliste nije bilo mjesta, kao ni prostora u uslovima
monarhodiktature za bilo kakvu političku aktivnost i jevrejske popula-
cije. Tradicionalno izražena lojalnost i otvorena podrška režimu ostaje
glavna preporuka koja je u sva postavljena gradska vijeća do 1941. godine
74
“Rezultati općinskih izbora u BiH”, Jugoslavenski list, XI, br. 257, (Sarajevo, 30. 9. 1928), 1-2;
“Naši uspjesi u opštinskim izborima”, Glas slobode, XIX, br. 44, (Sarajevo, 31. 9.1928), 2.
75
“Opredjeljenje birača”, Glas slobode, XIX, br. 44, (Sarajevo, 30. 10. 1928), 2.
76
ABiH, Oblasni odbor Sarajevske oblasti (dalje: OOSO), k. 14, sign. 9765/1928.
77
Zakon o izmeni zakona o opštinama i oblasnim samoupravama, Službene novine Kra-
ljevine SHS, XI, 9-IV, (Beograd, 11. januar 1929), 53; Zakon od 14. januara 1929. godi-
ne o ukidanju zakona o izboru organa oblasne, sreske i opštinske samouprave, Isto, XI,
11-VI, (15. januar 1929), 78; Zakon o izmenama i dopunama zakona o opštinama, Isto,
40-XVIII, (18. februara 1929), 97.
78
ABiH, Kraljevska banska uprava Drinske banovine-II (dalje: KBUDB-II), k. 2, sign.
1709/1931.
118
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
u Sarajevu dovodila i jevrejske predstavnike, kao dr. Samuela Pintu,
uglednog advokata i predsjednika Jevrejske sefardske opštine, ili Vitu
Alkalaja, kao direktora Gradske štedionice, inače člana Odbora Narod-
ne radikalne stranke za Drinsku banovinu.79
Do kraja međuratnog perioda gradska vijeća u Sarajevu nisu bila iz-
borna tijela kao predstavnici sarajevskog građanstva, nego su ih popu-
njavali pogodni, režimu skloni i lojalni predstavnici političkih opcija na
vlasti, koje su ih preporučivale preko Ministarstva unutrašnjih poslova
i Kraljevske banske uprave Drinske banovine – upravno odjeljenje, koja
je i kontrolisala i nadzirala njihov rad. Na taj način pozicija gradskih
vijećnika bila je politička, ne po funkcijama proizašlim iz pravila rada
vijeća, nego što je svaki vijećnik ponaosob bio preporučen i postavljen
od političkih vlasti i u skladu sa tim moralo je biti i funkcionisanje vije-
ća, kolektivno i individualno, jer su vijećnici bili odgovorni i zavisni od
političke volje, a ne od građana Sarajeva i njihovih interesa. Međutim,
uza sav arsenal nedemokratskih metoda režima, do kraja Kraljevine Ju-
goslavije pojedini Jevreji su nalazili načina da budu politički angažirani,
uglavnom ilegalno u komunističkom pokretu ili kroz društvenu aktiv-
nost i organizacije koje nisu imale takav predznak, kao Marcel Šnajder,
Kalmi Baruh i drugi.
Antisemitizam u svom primordijalnom obliku kao ekonomska ka-
tegorija80 i kroz sporadične huliganske ispade81 nije bio nepoznat u bo-
sanskohercegovačkim gradovima, posebno u Sarajevu kao najvećem
79
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 102.
80
Halid Čaušević, “Sociološki presjek pojave antisemitizma u Bosni i Hercegovini”, u: Sefa-
rad 92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istoriju, Jevrejska
zajednica Bosne i Hercegovine, 1995), 124.
81
J ugoslovenska pošta izvještava više puta, kao 5. februara 1937. ili 4. marta 1937, o huli-
ganskim i sličnim incidentima koji tridesetih godina u Sarajevu ostaju na tom nivou,
kao što je skrnavljenje 13 grobova od strane nepoznatih lica, ponovno uništavanje izloga
luksuznih prodavnica i sl. “Kroz Sarajevo”, Jugoslovenska pošta, X, br. 2336, (Sarajevo, 5. 2.
1937), 4; “Nepoznati manijak je opet izrezao dijamantom izloge velikog broja sarajevskih
radnji”, Jugoslovenska pošta, X, br. 2360, (Sarajevo, 5. 3. 1937), 4.
119
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
središtu po broju jevrejskog stanovništva i privrednom centru.82 Objav-
ljivanjem uredbi koje su imale snagu zakona o ograničenjima prava Je-
vreja83 antisemitizam postaje zvanično i dio državne politike Kraljevine
Jugoslavije, iako je na “mala vrata” ulazio i u vrijeme Jevtićeve JNS vlasti,
koja je ignorisala povremene antisemitske napise u pojedinim glasili-
ma.84 Uredbe su u Bosni i Hercegovini vrlo brzo i efikasno primijenjene,
u Sarajevu su likvidirane dvije jevrejske radnje, izbrisane iz trgovačkog
registra uz pratnju policije i prijetnju drakonskim kaznama od 500.000
dinara, a u Zenici se pojavio problem kategorizacije takvih prodavnica
koje potpadaju pod odredbe Uredbe, da bi sama akcija za kratko vrijeme
bila okončana.85 Znatan broj prezimena koja se “slaveniziraju” i postaju
kao takva zvanična objavljivanjem u Službenim novinama Kraljevine
Jugoslavije,86 pokazuje da pojedini Jevreji uviđaju opasnost koju je za-
jednica potcjenjivala i koja će se u svom najdrastičnijem obliku predsta-
viti u toku 1941. godine, pa dalje.
82
Seka Brkljača, “Bosna i Hercegovina u prvim godinama Drugog svjetskog rata od 1939.
do 1941. godine”, u: Bosna i Hercegovina 1941: Novi pogledi, ur. H. Kamberović, (Saraje-
vo: Institut za istoriju, 2012), 26-27.
83
“Uredba o merama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnja sa predmetima
ljudske ishrane”, Narodno jedinstvo, XXIII, br. 82, (Sarajevo, 12. 10. 1940), 1; “Uredba
o upisu lica jevrejskog porijekla za učenike univerziteta, visokih škola, viših, srednjih
učiteljskih i drugih srednjih škola”, Isto, 4. Zanimljivo je da je ove uredbe 1943. godine
poništila jugoslavenska vlada u izbjeglištvu. Milan Ristović, “Jugoslavija i jevrejske izbe-
glice 1938–1941”. Istorija 20. veka, Beograd: Institut za savremenu istoriju, I/1996, 41.
84
Imamović, “Položaj Jevreja”, u: Sefarad 92, 71; Ivo Goldstein i Slavko Goldstein, Holokaust
u Zagrebu, (Zagreb: Novi Liber i Židovska općina Zagreb, 2001), 39.
85
“Odluka”, Narodno jedinstvo (Službeni dio), XXIII, br. 88, (Sarajevo, 2. novembar 1940),
1. Zabranjuje se rad trgovačkoj agenturi životnim namirnicama Imre Vajs u Sarajevu i
Davidu Šacu, takođe u Sarajevu. ABH, KBUDB-pov., 8089/1940, 16. oktobar 1940. U
Zenici su na isti način likvidirane dvije jevrejske radnje.
86
S lužbene novine Kraljevine Jugoslavije, XXIII, br. 46, (Beograd, 27. 2. 1941), 2; Promjena
imena Feliks Ferić iz Sarajeva u Mirko. Isto, (Beograd, 5. mart 1941), 51; Promjena pre-
zimena Fištrund u Ribar, Isto, 54, 8. mart 1941; Hišler u Milić, Isto, 61, 17. mart 1941;
Hauber u Spasojević itd.
120
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Zaključak
Javni život Jevreja kao nemuslimanske zajednice u Osmanskoj državi
šerijatskog prava može se nazvati izrazito nepolitičkim. Protopolitički
period postepeno se gradi još u periodu tanzimata, dok politički, uza
sva ograničenja, počinje u austrougarskom periodu borbom za novi sta-
tut Gradske opštine Sarajeva i saborskim izborima.
Dok lojalnost prema vlastima i tolerantan stav prema drugim kon-
fesijama ostaje tradicionalno u svim periodima kontinuiran princip je-
vrejske zajednice, u skladu sa osnovnim postulatima kao što su mir i
sigurnost u okvirima svoje vjere i običaja, politizacija javnog života još
u doba austrougarske uprave, uza sva ograničenja političkog djelovanja,
dovodi u pitanje sljedeći princip na kome se zasnivala jevrejska zajedni-
ca prema vani, a to je bila kompaktnost i jedinstvo.
Osim na jedinim gradskim izborima u Sarajevu 1928. godine, Jevreji
se, za razliku od drugih, nisu politički organizovali na nacionalno-kon-
fesinalnoj osnovi, niti su u periodu Kraljevine SHS / Jugoslavije nastu-
pali samostalno. Kao zajednica putem svojih organizacija, od Saveza je-
vrejskih opština, Saveza cionista, a većinom i pojedinačno, osim Jevreja
komunista, ljevičara, držali su se lojalno prema svim režimima u državi
u cijelom tom periodu, ali to ne znači da nisu bili politički aktivni i an-
gažovani, naprotiv. Postulat koji važi za sve Jevreje u svijetu i gotovo u
svim evropskim zemljama – da Jevreji svojom većinom pripadaju onim
strankama koje su najmnogobrojnije, prema tome i najjače i imaju šan-
se da vladaju – velikim dijelom odnosio se i na Jevreje Sarajeva, koji u
periodu Kraljevine SHS / Jugoslavije vežu svoje interese uglavnom za
Narodnu radikalnu stranku, izuzev pojedinačnih i opredjeljenja manjih
grupa za ostale stranke i organizacije, kao što su bili sindikalni i komu-
nistički pokret, ili ostale tzv. građanske stranke.
Specifičan položaj i brojnost Jevreja Sarajeva bila je u nesrazmjeri sa vrlo
značajnim doprinosom privrednom i kulturnom razvitku Sarajeva, ali je
ipak njihovo učešće u politici bilo marginalno, pa je i taj procenat daleko
121
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128

više bio u srazmjeri sa njihovim osvjedočenim kvalitetima u djelova- –D

 efinitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931. godine, knj.
nju nego sa populacionim kvantitetom. Uticaj u gradskoj opštini putem II, Prisutno stanovništvo po veroispovesti. Beograd: Opšta državna sta-
svojih predstavnika bio je od najvećeg značaja za jevrejsku populaciju tistika Kraljevine Jugoslavije, 1938.
grada, koji je kao njihov najveći grad u Bosni i Hercegovini bio i centar – I zvještaj o upravi u Bosni i Hercegovini. Zagreb, 1906.
vjerskog, kulturnog, privrednog i uopšte društvenog života. Iako je par- – J evrejski narodni kalendar za godinu 1938/1939. Beograd: Savez jevrej-
ticipiranje u gradskoj vlasti bilo samo privid političkog angažmana, jer skih veroispovednih opština, 1939.
gradske institucije od osnivanja pa do 1941. godine nisu bile političke
– Kapidžić, Hamdija. “Rad Narodnog vijeća SHS Bosne i Hercegovine u
institucije, Jevrejima Sarajeva, koji su bili mnogostruko angažovani na
novembru i decembru 1918.”. Glasnik arhiva i Društva arhivista, knj.
svim poljima društveno-ekonomske djelatnosti u gradu, pitanje gradske
III, Sarajevo, 1963, 147-323.
uprave i njena politika bili su u žiži interesa, te su kao značajan dio sa-
rajevskog stanovništva skoro uvijek bili dio gradskih upravljačkih tijela. – Rodinis, Andrej (ur.) Narodno vijeće SHS za Bosnu i Hercegovinu. Na-
rodna vlada i Glavni odbor Narodnog vijeća SHS za Bosnu i Hercegovi-
nu. Inventari i građa. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine, 2008.
– S lužbene novine Kraljevine SHS / Jugoslavije. Beograd, 1918–1941.
IZVORI I LITERATURA
–Z
 bornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo, 20. januara
IZVORI 1884.
Neobjavljeni izvori:
– Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo (ABiH) Štampa:
– Fond: Kraljevska banska uprava Drinske banovine – –G
 las slobode, Sarajevo, 1920, 1922–1923, 1928.
povjerljivo 1929–1941. (KBUDB, pov.) – J evrejski glas, Sarajevo, 1928.
– Fond: Kraljevska banska uprava Drinske banovine – – J ugoslavenski list, Sarajevo, 1928.
upravno odjeljenje, 1929–1941. (KBUDB-II) –H
 rvatska sloga, Sarajevo, 1920.
– Fond: Oblasna finansijska uprava Sarajevske oblasti, –N
 arod, Sarajevo, 1920.
1927–1929. (OFUSO)
–N
 arodno jedinstvo, Sarajevo, 1918–1920, 1940.
– Fond: Oblasni odbor Sarajevske oblasti, 1926–1928. (OOSO)
–P
 ravda, Sarajevo, 1923.
– S rpska riječ, Sarajevo, 1910.
Objavljeni izvori:
–D
 efinitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921. Sarajevo:
Opšta državna statistika Kraljevine Jugoslavije, 1932.

122 123
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
LITERATURA
Knjige:
– Čulinović, Ferdo. Jugoslavija između dva rata, I. Zagreb: JAZU, 1961.
– Delić, Rista St. Jevreji u Jugoslaviji. Beograd: izdanje Rist St. Delić, s. a.
– Donia, Robert. Sarajevo: Biografija grada. Sarajevo: Institut za istoriju,
2006.
– Goldstein, Ivo. Goldstein, Slavko. Holokaust u Zagrebu. Zagreb: Novi
Liber i Židovska općina Zagreb, 2001.
– Grandits, Hannes. Multikonfesionalna Hercegovina – Vlast i lojalnost u
kasnoosmanskom društvu. Sarajevo: Institut za istoriju, 2014.
– Hadžibegović, Iljas i drugi. Istorija Saveza komunista Bosne i Hercego-
vine, Knj. 1. Sarajevo: Institut za istoriju u Sarajevu i NIŠRO “Oslobo-
đenje”, 1990.
– Hadžibegović, Iljas. Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20.
stoljeća. Sarajevo: Institut za istoriju, 2004.
– Kapidžić, Hamdija. Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom
(članci i rasprave). Sarajevo: Svjetlost, 1968.
– Koljanin, Milan. Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918–
1941. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2008.
– Kruševac, Todor. Sarajevo pod austro-ugarskom upravom 1878–1918.
Sarajevo: Muzej grada Sarajeva, 1960.
– Omerović, Enes S. Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–
1941). Sarajevo: Institut za historiju, 2019.
– Popović, Vasilj. Agrarno pitanje u Bosni i turski neredi za vreme refor-
mnog režima Abdul-Medžida (1839–1861). Beograd: SAN, 1949.
– Skarić, Vladislav. Sarajevo i njegova okolina. Sarajevo, 1937.
– Šehić, Nusret. Bosna i Hercegovina 1918–1925. Sarajevo: Institut za
istoriju, 1991.
124
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Članci:
– Brkljača, Seka. “Bosna i Hercegovina u prvim godinama Drugog svjet-
skog rata od 1939. do 1941. godine”, u: Bosna i Hercegovina 1941: Novi
pogled, ur. H. Kamberović. Sarajevo: Institut za istoriju, 2012, 9-29.
– Brkljača, Seka. “Lokalna samouprava u Bosni i Hercegovini od 1878.
do 1941. godine”, u: Mustafa Imamović: 45 godina naučnog i publici-
stičkog rada. Sarajevo / Gradačac: Institut za istoriju, University Press,
Javna biblioteka “Alija Isaković”, 2010, 311-326.
– Brkljača, Seka. “Stanovnici gradova u Bosni i Hercegovini 1914–1941”.
Prilozi, Sarajevo: Institut za istoriju, 35, 2006, 61-104.
– Čaušević, Halid. “Sociološki presjek pojave antisemitizma u Bosni i
Hercegovini”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi.
Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica Bosne i Her-
cegovine, 1995, 119-131.
– Hauptmann, Ferdo. “Privreda i društvo Bosne i Hercegovine u doba
austrougarske vladavine (1878–1918)”, u: Prilozi za istoriju Bosne i
Hercegovine, ur. E. Redžić, knj. II, Posebna izdanja, knj. LXXIX, Odje-
ljenje društvenih nauka, knj. 18. Sarajevo: ANUBiH, 1987, 99-213.
– Hranisavljević, Slavko. “Jevrejska verska zajednica”, u: Jubilarni zbor-
nik života i rada Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918–1928, knj. 2. Beograd:
Matica živih i mrtvih SHS, 1928.
– Imamović, Mustafa. “Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji”, u:
Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi. Sarajevo: Insti-
tut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995,
65-79.
– Juzbašić, Dževad. “Nekoliko napomena o Jevrejima u Bosni i Her-
cegovini u doba austrougarske uprave”, u: Politika i privreda u Bosni
i Hercegovini pod austrougarskom upravom, Posebna izdanja, knj.
CXIV, Odjeljenje društvenih nauka, knj. 35. Sarajevo: ANUBiH, 2002,
371-382.
125
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Kapidžić, Hamdija. “Socijalisti u gradskom vijeću Sarajeva početkom
1919. godine”. Pregled, Sarajevo, 11-12, 1959.
– Miličić, Budimir. “Jevrejsko socijalističko društvo Poale Cion u Sara-
jevu 1919–1929. godine”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezi-
rović i drugi. Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica
Bosne i Hercegovine, 1995, 145-171.
– Nilević, Boris. “Osvrt na historiju Jevreja u Bosni i Hercegovini za
vrijeme osmansko-turske uprave”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur.
M. Nezirović i drugi. Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska
zajednica Bosne i Hercegovine, 1995, 47-56.
– Ristović, Milan. “Jugoslavija i jevrejske izbeglice 1938–1941.”. Istorija
20. veka, Beograd: Institut za savremenu istoriju, I, 1996, 21-43.
– Sućeska, Avdo. “Položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme
osmansko-turske uprave”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezi-
rović i drugi. Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica
Bosne i Hercegovine, 1995, 33-46.
– Tauber, Elijas. “Jevreji kao nerazdvojni dio razvoja privrede i kulture u
Bosni i Hercegovini”. Diskursi, Sarajevo, 1, 2011, 233-248.
– Tepić, Ibrahim. “Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljeća do au-
strougarske okupacije 1878. godine”, u: Enver Imamović i drugi, Bosna
i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata.
Sarajevo: Bosanski kulturni centar, 1998, 131-172.
126
seka brkljača, prilog proučavanju političkog života jevreja sarajeva... , 91-128
Summary
A Contribution to the Political life of Sarajevan Jews between
the two World Wars
The public life of Jews as a non-Muslim community in the Ottoman
state was governed by Islamic Sharia law and can be defined as un-
political, the proto-political period was gradually developed in the
Tanzimat era, but began, with all limitations, in the Austro-Hungarian
period through the struggle for the new statute of the Sarajevo Jewish
community and the council elections.
While loyalty towards the authorities and a tolerant attitude towards
other confessions remained in all periods a traditional and continued
principle of the Jewish community, according to the elementary
postulates such as peace and security within their faith and customs, the
politicisation of public life during the Austro-Hungarian administration,
with all the limitations of political action, brought into question the
principles of compactness and unity on which the Jewish community
based its relations with the outer world.
Apart from the 1928 city elections in Sarajevo, the Jews, as opposed to
others, did not organize themselves on a national-confessional basis, and
they did not act independently during the period of the Kingdom of the
Serbs, Croats and Slovenes/Yugoslavia. As a community, through their
organizations, such as the Union of Jewish communities or the Union
of Zionists, and also as individuals, notwithstanding the Communist
and leftist Jews, they were loyal to all state regimes for the duration of
the period. This, however, does not mean that they were not politically
active and engaged. On the contrary, the postulate that functioned for
all Jews in the World and in almost all European countries, according to
which the Jews mostly belonged to the most numerous parties, which
were therefore the strongest and had greater chances to govern, could
also be applied to the Jews of Sarajevo who, in the period of the Kingdom
127
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
of the Serbs, Croats and Slovenes/Yugoslavia, tied their interests chiefly
for the People’s Radical Party, apart from those individuals and smaller
groups who sided with other parties or organizations, such as the trade
union and communist movements, or other, so-called bourgeois parties.
The specific position and number of Sarajevo Jews was in disproportion
with their extremely significant contribution to the economic and
cultural development of Sarajevo, but their participation in politics was
marginal, so this percentage was more proportionate to their visible
qualities in working rather than with the quantity of the population. The
influence in the civic community through their representatives was of
utmost importance for the Jewish population of the city, which as their
largest city in Bosnia and Herzegovina served as a centre of religious,
cultural, economic and social life in general. Even though participation
in civic government gave only an impression of political engagement,
since the civic institutions from their establishment to 1941 were not
political in character, the issue of civic administration and its policies
were in the focus of interest of the Sarajevo Jews who were engaged in
all fields of social-economic activities in the city, and as an important
part of the population of Sarajevo, they were almost always a part of the
civic governing bodies.
(Translated by: Nermina Filipović)
128
UDK: 322+296 (497.6 Sarajevo ) “1918/1941”
Izvorni naučni rad
Sonja Dujmović
Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
sonja.dujmovic@iis.unsa.ba
Uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo
Sarajeva u međuratnom periodu
S
Apstrakt: Rad redukovanim prikazom prati razvoj odnosa na liniji država
– jevrejstvo Sarajeva u međuratnom periodu, zadržavajući se posebno na
1930. godini, kada je dostignuta kulminacija uzajamne pozitivne recepcije.
Primjena Zakona o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji, pomoć
pri podizanju Šume kralja Petra u Palestini, podrška akciji Keren Kajemeta,
podizanje nove sefardske sinagoge bili su neki od vidljivih znakova državne
potpore, dok su Jevreji odgovarali svojim gestama lojalnosti. Tokom tride-
setih godina pritisak antisemitizma nije zaobišao ni Sarajevo, da bi sa dono-
šenjem antisemitskih uredbi vlade Kraljevine nagovijestio tragičnu poziciju
jevrejskog naroda u II svjetskom ratu.
Ključne riječi: Jevreji, državna politika, uzajamna lojalnost, Sarajevo, me-
đuratni period, Zakon o vjerskoj zajednici, Šuma kralja Petra, Keren Kaje-
met, sinagoga, antisemitizam
Abstract: Through a reduced representation this paper traces the develop-
ment of the relations between the state and the Jews of Sarajevo in the
129
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
interwar period, focusing particularly on the year 1930, when the mutual
positive reception reached its culmination. The application of the “Law on
the Jewish religious community in the Kingdom of Yugoslavia”, aid given to
the planting of the King Peter’s Forest in Palestine, the support of Keren Ke-
jemet’s action, the building of a new Sephardic synagogue, were just some
of the visible signs of state support, while the Jews responded with their
gestures of loyalty. During the 1930’s the pressure of anti-Semitism did not
evade Sarajevo, while the passing of anti-Semitic regulations by the gover-
nment of the Kingdom of Yugoslavia announced the tragic position of the
Jewish people in the Second World War.
Key words: Jews, state policy, mutual loyalty, Sarajevo, interwar period, the
Law on the Jewish religious community in the Kingdom of Yugoslavia, the
King Peter’s Forest, Keren Kejemet, synagogue, anti-Semitism
Ako se godina zamisli kao jedna tačka presijecanja događaja, koja
sublimira sve pozitivne društvene tokove koji su se u međuratnom peri-
odu ticali jevrejstva grada Sarajeva,1 jedne značajne zajednice jevrejstva
u Kraljevini Jugoslaviji, to bi bila 1930. godina. “Mali Jerusalim”, kako su
Sarajevo sami Jevreji ponekad nazivali, kao da je te godine živio jednim
posebnim, izolovanim životom, u jednoj paralelnoj dimenziji, gotovo
nestvarnoj, s obzirom na za Jevreje sudbinska dešavanja i vijesti o njima,
koje su sa evropskih prostora stizale u ovaj grad.
Ulazak u treću deceniju 20. vijeka bio je na evropskom tlu obilje-
žen mnogim krupnim društvenim potresima – ekonomskim kolap-
som (Velika depresija), naglašenijim izrastanjem apsolutističkih vlada
i autoritarnih režima, jačanjem desničarskih ideologija sa narastajućom
masovnom podrškom, izgradnjom stvarnih2 i tek nagoviještenih linija
1
Termin jevrejstvo preuzet je iz jevrejske periodike međuratnog perioda (1918–1941) u
Sarajevu.
2
Francuska je januara 1930. godine donijela zakon o gradnji fortifikacione linije Mažino, gra-
ničnog odbrambenog sistema prema Njemačkoj i Italiji, sastavljenog od niza betonskih utvr-
đenja sa mitraljeskim gnijezdima. Nazvana je po tadašnjem ministru rata Andreu Mažinou.
130
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
razdvajanja, sve glasnijim njemačkim zahtjevima za izmjenu postojeće
pozicije na političkoj i ekonomskoj karti,3 kao i restriktivnim zakonima,
te sveopštom odbojnošću prema slobodama – onim koji se markiraju
kao demokratske, kulturne, intelektualne. Nestabilna Evropa i svijet bili
su na korak do pobjede fašizma i dva do rata.4
Sve ove promjene još nisu u potpunosti zahvatile rub Evrope, iako je
Kraljevina već godinu dana imala iskustvo autoritarnog šestojanuarskog
režima, pa je kraljeva intervencija u izmjeni poretka zahtijevala provje-
ru lojalnosti svih društvenih grupa i pojedinaca.5 Provjera pouzdanosti
uspostavljenih veza na osi država – jevrejstvo bila je dio političke scene
tog istorijskog trenutka.
Mada vjerski antisemitizam u Kraljevini SHS / Jugoslaviji nije dobio
masovnu podršku,6 ipak je “narodski antisemitizam”7 bio “opšte mjesto”
3
Na Drugoj Haškoj konferenciji krajem januara 1930. prihvaćen je i formalno plan za pre-
raspodjelu njemačkih reparacija.
4
Na izborima 14. septembra 1930. godine njemački nacisti su bili drugi po broju osvojenih
glasova.
5
Tokom svog boravka u Sarajevu od 25. juna do 19. jula 1929. godine Siton Votson je prili-
kom razgovora sa prvacima zabranjenih stranaka stekao dojam da većina ne odobrava au-
tokratsku politiku kralja Aleksandra. Nedim Šarac, Uspostavljanje šestojanuarskog režima
1929. godine sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, (Sarajevo: Svjetlost, 1975), 70.
6
Ispadi su ipak zabilježeni: “Slušatelji medicinskog fakulteta na zagrebačkoj univerzi pre-
dali su memorandum akademskom senatu kojim traže da se proteraju svi strani Židovi,
a za pohađanje medicinskog fakulteta na zagrebačkoj univerzi da se za domaće Židove
uvede ‘numerus klauzus’”. “Antisemitski pokret u Zagrebu”, Srpska riječ, II, br. 105, (Sa-
rajevo 1. juni 1920), 2 (Srpska riječ je bio list Radikalne stranke. – op. a.); Ivo Goldstein,
Židovi u Zagrebu 1918–1941, (Zagreb: Novi Liber, 2005), 134. “U nedelju na zagrebačkom
Univerzitetu protestna skupština jednog malog dela ‘akademske omladine’ protiv toga što
su neki univerzitetski profesori učestvovali na proslavi otvaranja jevrejskog univerziteta
u Jerusalemu. Posle skupštine došlo je do manjih incidenata i tuča.” “Antisemitske de-
monstracije u Zagrebu”, Narod, V, br. 27, (Sarajevo, 5. april 1925), 2. (Mada u impresumu
nije navedeno, Narod su uređivali pripadnici Demokratske stranke – op. a.). U periodu
1920–1925. vlasnik i izdavač je bio dr. Nikola Stojanović, a bio je i urednik 1920–1922,
nakon čega je uredništvo preuzeo Radmilo Grđić. Đorđe Pejanović, Štampa Bosne i Her-
cegovine 1850–1941, (Sarajevo: Svjetlost, 1949) 86.
7
Erik Hobsbaum, Doba extrema. Istorija Kratkog dvadesetog veka 1914–1991, (Beograd:
Dereta, 2002), 95.
131
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
u drugim vjersko-nacionalnim zajednicama,8 mada i on promjenjivog
intenziteta.9 U Sarajevu se uglavnom svodio na “ulični antisemitizam”10
te tinjao kroz štampu,11 putem satiričnih pričica,12 aforizama i šala,13 ali je
uvijek bilo prostora i za zlurade opaske potaknute izgovorima za socijalnu
8
 erviš Korkut, kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu, jedan od najzaslužnijih za spaša-
D jednom stati na put.” “Cijene u Sarajevu”, Srpska riječ, I, br. 16, (Sarajevo, 21. mart / 3.
vanje jevrejske Hagade tokom Drugog svjetskog rata, objasnio je to na sljedeći način:
“Kod nas, u koliko postoji neko antisemitski orijentisan, to je on sigurno takav iz razloga
poslovne konkurencije. ... To je čisto čaršiski antisemitizam koji sa momentanim nema
ničeg zajedničkog.” Derviš Korkut, “Antisemitizam je stran muslimanima BiH”, u: Naši
Jevreji. Jevrejsko pitanje kod nas. Zbornik mišljenja naših javnih radnika, Knj. 1, ur. M.
Dimitrijević, V. Stojanović. (Beograd: Minerva, 1940), 53.
Značenje pogrdnih izraza u svakodnevnom žargonu imao je potrebe svojevremeno da
objasni socijaldemokratski list: “Piše nam jedan drug iz Tuzle da su tamo neki Židovi
shvatili riječ ćifta, koja je napisana na jednom mjestu u petom br. našega lista kao da smo
napisali riječ čivut. Megjutim, riječ ćifta znači sasvim nešto drugo. Ćifutom se naziva onaj
čovjek sa malogragjanskom psihologijom koji drhti nad svakom krajcarom, koji je spre-
ma na sve što je najprljavije i koji bi sve učinio za svoju lični interes.” “Ćifta”, Glas slobode,
VIII, br. 8, (Sarajevo, 19. januar / 6. februar 1918), 93.
9
Pravda je pisala da Šerifova Domovina “na najgnusniji i najinfamniji način napada naše
sugrađane Jevreje. Ovakovi članci antisemitskog sadržaja u stilu Luegerove štampe a sa
prozirnom odvratnom tendencom dostojni su samo prezira vaskolike poštene javnosti
i najoštrije osude. Kod nas ovakovi članci imaju još i tu svrhu, da pomute lijepe odnose
između nas i Jevreja. – U odgovoru na zlonamjerno pisanje Šerifove Domovine ispravno
je konstatirao organ naših sugrađana Jehudija ‘Židovska svijest’ u članku pod gornjim
naslovom da Šerifovo pisanje ne predstavlja javno mnijenje Muslimana i među ostalim
navodi ‘Od Šerifa Arnautovića odvraća se danas sva čestita javnost, smatrajući ga naj-
crnijom ljagom na horizontu političkog života u Bosni...” “Stid ga bilo!”, Pravda, III, br.
20/258, (Sarajevo, 22. februar 1921), 2-3. (Pravda je bila glasilo Jugoslovenske musliman-
ske organizacije. – op. a.)
10
Hobsbaum, Doba extrema, 95.
11
O protestu Židovske svijesti o antisemitskom pisanju po štampi. “Protest Židova”, Srpska
riječ, II, br. 87, (Sarajevo, 5. maj 1920), 2.
12
Pričica “Kako je Jevrejin nadmudrio Srbina i Muslomana”, Srbin težak, II, br. 7, (Sarajevo,
19. mart / 1. april 1922), 7. (Srbin težak je bio “Organ Srba težaka pristalica Radikalne
stranke” – op. a.)
13
“Šta su radili izraelci kad su prešli preko crvenoga mora, pita učitelj Ivana – Sušili se,
odgovori Ivan.” “Šala”, Jugoslovenska pošta, I, br. 190, (Sarajevo, 11. januar 1930), 5.
132
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
bijedu,14 ekonomske interese vlastite zajednice,15 protekcionizam,16 u
predizbornim borbama u koje su bili uključeni svi nacionalni tabori,17 ali
i teško suzdržanoj netrpeljivosti, koja je najprije dovela na prelazu u 1920.
godinu i do izgona Jevreja iz Sarajeva,18 što se na drastičniji način ponovilo
14
“Špekulanti gomilaju robu i sakrivaju je. Hoće li se ovome zulumu nesavjesnih ćifta već
april 1919), 3. (podvučeno – op. a.)
15
“Protjerivanje onih stranaca, koji su se ogriješili o naš narod, provodi se pošljednjih dana
malo bržim tempom. … I ovu priliku iskoristiće nesavjesni špekulanti, većinom jevreji,
da prave dobre poslove, kupujući njihov namještaj. Mi mislimo da bi vlada morala i ovo-
me doskočiti i odrediti maksimalnu cijenu, da oni Srbi, koji su g. 1914. opljačkani dođu
do namještaja. Osim toga imali bi mnogo praznih stanova na raspoloženju za naše srpske
oficire i njihove familije.” “Proterivanje stranaca”, Srpska riječ, I, br. 1, (Sarajevo, 2/15.
mart 1919), 3. “Kad upitasmo jednog prijatelja, kako dolazi Eskenazi na ovu drsku ideju,
on nam reče: ‘Šta ćemo de, kad smo u Judoslaviji! Židov traži, židov rekvirira, židov sudi
i odlučuje, židov još i predsijeda!” “Jesmo li to u Judoslaviji”, Pravda, II, br. 54, (Sarajevo,
22. maj 1920), 2; “Jevreji i bojkot”, Pravda, VII, br. 45, (Sarajevo, 25. februar 1925), 3.
16
Muslimanska Pravda se žali što je “radikalsko” gradsko vijeće za gradnju “židovske havre”
(hrama, sinagoge – op. a.) izdvojilo milion kruna, dok “je u isto vrijeme općina zaplijeni-
la ćilime u Carevoj džamiji, jer nije platila neku malu svotu, koju duguje za svijetlo.” “Mi-
lijun kruna za gradnju židovske havre”, Pravda, VII, br. 21 (Sarajevo, 27. januar 1925), 3.
17
“ Kako saznajemo, odbor, koji se konstituirao za kontrolu da muslimani kupuju samo
kod muslimana i kod muslimanskih prijatelja, znatno se proširivši svoju akciju pove-
ćao. Uspjeh ove akcije je dosada izvanredan, jer muslimani dolaze k sebi, svijesni da će
tako samo sebi najbolje pomoći.” (boldovano u originalu – op. a.)
“Srpska riječ” im se na usluzi ovako zahvaljuje: “NAŠI JEVREJI. DUŽNOST NAM JE
DA ISTAKNEMO KOREKTNO POŽRTVOVNO I PATRIOTSKO DRŽANJE NAŠIH
JEVREJA, KOJI SU SKORO SVI GLASALI ZA NACIONALNI BLOK.” “Svoj svome!”,
Pravda, VII, br. 37, (Sarajevo, 15. februar 1925), 2 (naglašeno u originalu – op. a.). O zaplje-
ni Pravde br. 42, naloženoj od velikog župana Nikolića, radikala, “jer izaziva vjerski i ple-
menski razdor te sadrži tešku povredu javnog morala.” “I opet ‘Pravda’ zaplijenjena – radi
jevreja”, Pravda, VII, br. 43, (Sarajevo, 23. februar 1925), 2; “Vjerska borba”, Pravda, VII,
br. 48, (Sarajevo, 28. februar 1925), 1-2; br. 49, (Sarajevo, 1. mart 1925), 1. O radikalskoj
agitaciji kod Jevreja i Hrvata: “Po primjeru kolege”, Pravda, IX, br. 77, (Sarajevo, 10. sep-
tembar 1927), 2. Vidjeti još: Benjamina Londrc, Pravni položaj jevrejske zajednice u BiH od
1918. do 1945. godine, (Sarajevo: Izdavačka kuća “Monos”, Gračanica, Udruženje “Hagada”
Sarajevo, 2016), 50.
18
Goldstein, Židovi u Zagrebu, 141, 189.
133
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
i krajem tridesetih godina. U cjelini gledano, ipak je osuda antisemitizma
u jugoslovenskoj, pa i sarajevskoj javnosti kroz međuratni period bila
mnogo glasnija, ukoliko se u izvjesnoj mjeri izuzmu “simpatije
muslimanskog versko-političkog vođstva na strani palestinskih Arapa”,
“ali više kao udar na politiku Engleske, zaraćene neprijateljske velesile,
koja je pripremala temeljitu reviziju nacionalne slike Palestine”.19
Naravno, uvijek je postojao taj element sukoba, ljubomore i čak mi-
nimalnih potraživanja,20 kada ih je trebalo eliminisati iz prvenstveno
ekonomskog,21 pa onda i iz društvenog života, etiketirajući ih pritom
kao anacionalni element,22 što je naravno izazivalo odgovor i sa je-
vrejske strane,23 ne samo upućen štampi nego po potrebi i oficijelnim
19
“Obnova cionističkog pokreta i u vezi s tim učvršćivanje jevrejske nacionalne kohezije ...
izazvalo je očekivano zaziranje i inače preosjetljivih bosanskohercegovačkih Muslimana,
a posebno njihovih srednjih slojeva (iz reda intelektualaca i čaršijskih privrednika), na
koje je ideologija u ono doba još živućeg panislamizma vršila veliki utjecaj. Muslimanski
tisak je pažljivo registirao sve promjene, koji se tiču islamskog svijeta ... ali bez očekivanih
agresivnih konotacija, koje će isplivati na površinu pred sami rat i u toku rata ...” Halid
Čaušević, “Sociološki presjek pojave antisemitizma u Bosni i Hercegovini”, u: Sefarad 92:
Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istoriju, Jevrejska zajedni-
ca Bosne i Hercegovine, 1995), 124.
20
“Naša vlada ako neće da to učini (da preuzme upravu nad kinima u Sarajevu – op. a.),
neka ih prepusti Prosvjeti, Napretku i Gajretu ili domaćim ljudima, a ne da se bogate
kojekakvi Bajsi, Levi i.t.d.” “Istorijat sarajevskih kina”, Srpska riječ, I, br. 22, (Sarajevo, 29.
mart / 11. april 1919), 3.
21
“Mi smo s najvećom simpatijom pratili akciju naše policije protiv besavesnih trgovaca,
koji gule narod. Upala nam je u oko jedna činjenica: u svakom spisku kažnjenih trgovaca
nalazi se dobro dvije trećine domaćih Jevreja (Španjola). Ako se uzme u obzir da su oni
od nas najbolje situirani ljudi, da oni imaju najviše kapitala, da 1914. nisu ništa prepati-
li, da ih je Austrija uvijek mazila – onda ovu pojavu moramo najenergičnie osuditi. …
to osuđuje cjelokupno građanstvo, koje ne može i neće da snosi ovaj moderni dahiluk,
jer svačije strpljenje ima granica. Naravno i među njima ima dosta ispravnih trgovaca i
njihova je dužnost da djeluju na ostale.” “Opet cijene”, Srpska riječ, II, br. 140, (Sarajevo,
21. jul 1920), 3.
22
U osvrtu na prvomajsku proslavu navodi se da joj je “prisustvovalo oko 3000 duša s de-
com, a sačinjavali su je većinom anacionalni muslimani, stranci: Švabe, Mađari, Židovi,
bivši šuckori itd.” “Prvi maj u Sarajevu”, Srpska riječ, II, br. 84, (Sarajevo, 3. maj 1920), 2.
23
Prepiska između Židovske svijesti i Srpske riječi maja i juna 1920. godine oko karaktera
trgovaca. U završnoj riječi Srpska riječ uredništvo i Jevreje naziva “drskim manjinama”.
“Zbog ‘Zembilja’”, Srpska riječ, II, br. 125, (Sarajevo, 25. juni 1920), 1.
134
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
institucijama.24
Ipak, glavna linija politike Kraljevine išla je u susret saradnji sa
Jevrejima. Zbog čega je to bilo tako? Prema judaizmu, Eretz Izrael je
zemlja koju je Bog dao Jevrejima, a ovoj je ideji Velika Britanija dala
bezrezervnu podršku, dakle, stvaranju države za sve Jevreje na prostoru
Palestine. Odlukom Lige naroda ova sila je dobila mandat nad Palestinom
1922. godine, čemu je prethodila Balfurova deklaracija iz 1917. godine
kojom je ovakva politika omogućena. Iste godine, 27. decembra 1917.
Kraljevina Srbija je preko opunomoćenog ministra Milenka Vesnića
uputila zvanično pismo kapetanu Davidu Albali, uglednom cionističkom
vođi, kojim je izrazila podršku srpske vlade i naroda “vaskrsnuću”
jevrejske države u Palestini.25 U istoriografiji se smatra da je ovim Srbija
postala prva država poslije Velike Britanije koja je Jevrejima priznala
pravo na “dom”, a također i na matičnu državu u Palestini.26 Ovaj
odnos, uspostavljen diktatom i kontrolom međunarodne zajednice na
Berlinskom kongresu 1878. godine, izmijenio je dotadašnju politiku
Srbije, za koju se moglo reći da je bila “druga zemlja antijevrejstva”,
i takvu, preobraženu je naslijedila Kraljevina SHS / Jugoslavija,27 a
24
“Aškenaski Jevreji Sarajeva poslali su gradskom komesaru deputaciju sa protestom, što
u red savetnika nije uvršten ni jedan aškenaski Jevrejin.” “Protest aškenaskih Jevreja”,
Narod, IV, br. 3, (Sarajevo, 12. januar 1924), 2.
25
Milan Koljanin, Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918–1941, (Beograd: In-
stitut za savremenu istoriju, 2008), 70.
26
Mladenka Ivanković, “Jevreji u Jugoslaviji 1918–1952”, u: Pisati istoriju Jugoslavije: vi-
đenje srpskog faktora, Beograd, 2007. http://www.pouke.org/forum/topic/2575-jevre-
ji-u-jugoslaviji-1918-1952/
27
Mustafa Imamović, “Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji”, u: Sefarad 92: Zbor-
nik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za istoriju, Jevrejska zajednica
Bosne i Hercegovine, 1995), 68-69. Na Berlinskom kongresu 1878. godine Jevreji su po-
stali ravnopravni građani Srbije, članom 35. su se garantovala sva građanska i politička
prava svim građanima, odnosno sloboda vjeroispovijesti i organizacija vjerskog života,
na osnovu čega su ukinuta i “postojeća ograničenja građanskih prava Jevrejima”. Kolja-
nin, Jevreji i antisemitizam, 168.
O konvenciji o zaštiti manjina: “obzirom na to, da bi Srbiju trebalo osloboditi izvjesnih
obaveza prema izvjesnim silama, na koje je pristala Berlinskim ugovorom od 1878. godi-
ne, te obaveze zamijeniti obavezama prema društvu naroda i s obzirom na to, da država
Srba, Hrvata i Slovenaca svojevoljno želi, da narodnostima na svim teritorijama koje čine
135
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
podrška je bila više puta potvrđivana na međunarodnom (Pariska
mirovna konferencija)28 te unutarnjem, državnom nivou, kao i potporom
cionističkog pokreta.29 Učešće Jevreja u “ratovima za oslobođenje”, tj. u
Balkanskim ratovima,30 te u Velikom ratu,31 usluge velikog rabina, bili
su najčešće pominjani motivi za ovakav stav, ali je bila značajnija uloga
sastavni dio te države, ma koje rase, jezika i vjere bile, dadne potpunu garantiju, da će se
njima i dalje upravljati shodno principima slobode i pravde. Radi toga su, veli se dalje,
zastupnici gornjih država, pošto su mijenjali svoja punomoćja, koja su nađena u dobroj
i potrebnoj formi, riješili slijedeće: savezničke i udružene sile potpisnice Berlinskog ugo-
vora od 13. jula 1878. uzimajući u obzir obaveze, koje država SHS prima na sebe ovim
ugovorom, priznaju, da država SHS definitivno oslobođena obaveza doznačenih u članu
36 pomenutog berlinskog ugovora.” “Zaštita manjina u Jugoslaviji”, Narod, II, br. 51, (Sa-
rajevo, 31. decembar 1922), 2.
28
Srpska vlada je “dala, na mirovnoj konferenciji u Parizu, izjavu u kojoj se daje jevrej-
skom narodu pravo na nacionalnu nezavisnost, odmah iza Balfura.” “Sutra se u Palestini
svečano osvećuje šuma kralja Petra Velikog Oslobodioca”, Jugoslovenska pošta, I, br. 233,
(Sarajevo, 1. mart 1930), 5.
29
Na prvom svjetskom cionističkom kongresu u Bazelu 1897. godine, pod predsjedava-
njem osnivača modernog cionizma, filozofa i književnika dr. Teodora Herzla, usvojen
je program rada cionista, koji je imao za cilj stvaranje slobodne i samostalne jevrejske
države u Palestini (Erec Jisrael, tj. Zemlja Izrailova). Ipak, pretečom političkog cionizma
smatra se Leon Pinsker (1821–1891), rusko-poljski fizičar, koji je vjerovao “kako će ideje
prosvjetiteljstva i humanizma dovesti i do židovske ravnopravnosti u europskim država-
ma. Nakon pogroma u Rusiji prestao je vjerovati da ikakva ideološka ili društvena mi-
jena može promijeniti neprijateljsko raspoloženje nežidova prema Židovima pa je 1882.
godine objavio glasoviti spis ‘Autoemancipation, Mahnruf an seine Stammesgenossen
von einem rusischen Juden’, kojim je Židove potaknuo na državotvorna razmišljanja.”
Boris Havel, “Izrael”, u: Bliski Istok. Politika i Povijest, ur. M. Kasapović, (Zagreb: Fakultet
političkih znanosti, 2016), 114.
Na 30. godišnjicu prvog cionističkog kongresa u Bazelu održan je 15. cionistički kongres,
na kome su učestvovala i četiri delegata iz Kraljevine. “XXX. Cionistički kongres”, Večernja
pošta, VI, br. 1847, (Sarajevo, 30. august 1927), 3. Prilikom njegove posjete Kraljevini, tadaš-
njeg vođu cionista Nahuma Sokolova, zaslužnog za osnivanje brojnih komiteta za propagi-
ranje cionističke ideje, primio je kralj u Topoli, pa je njegova posjeta Sarajevu bila odložena
za jedan dan. “Vođa cionista”, Večernja pošta, VII, br. 2009, (Sarajevo, 12. mart 1928), 3.
30
Na jevrejskom groblju u Beogradu 2. oktobra 1927. godine otkriven je spomenik Jevreji-
ma palim u ratu 1912–1916. godine. “Spomenik palim jevrejima”, Večernja pošta, VI, br.
1876, (Sarajevo, 3. oktobar 1927), 2.
31
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 75. “Jevreji su sa nama u ratu dijelili sve nevolje i patnje i
jevrejski vojnici ispunjavali su svoje dužnosti isto tako hrabro i vjerno kao i ostali.” “Potvrda
– još jednom sa najveće instance. G. Dr. Marinković, ministar inostranih poslova, o Jevrejima
u našem Kraljevstvu”, Jevrejski glas, II, br. 26 (76), (Sarajevo, 5. jula 1929. / 27. sivan 5689), 1.
136
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Jevreja u jačanju trgovačkog, finansijskog i industrijskog kapitala, kao i
politička lojalnost, naravno ne zanemarivši istaknutu ulogu jevrejskih
intelektualaca u svim društvenim i naučnim oblastima. Nije bez značaja
napomenuti da je za Jevreje bilo značajno da je kralj Petar I Karađorđević
udario u Beogradu kamen temeljac sinagogi 1907. godine te je posvetio
naredne 1908. godine.32
Navedenim zvaničnim izjavama bila je i formalno omogućena opšta
prihvaćenost Jevreja. Naravno, ovakva slika bi izgledala uljepšano da u
javnom prostoru tradicionalno bavljenje posredničkim poslovima nije
ponekad koincidiralo sa finansijskim aferama u Kraljevini 33 te istovre-
meno bilo česta izlika za antisemtiske napade.
Institucionalno Jevreji su u Kraljevini održavali svoju autonomiju Sa-
vezom jevrejskih vjeroispovjednih opština, osnovanim 1–2. jula 1919. u
Osijeku,34 a inicijativa se pokrenula upravo u Sarajevu aprila 1919. godi-
ne, prilikom proslave kulturno-prosvjetnog i humanitarnog društva La
Benevolencija.35
Sljedeća važna stvar za jevrejsku zajednicu bila je omogućen
nesmetan rad cionističke organizacije na čitavom prostoru Kraljevine, i
32
Kao kraljev izaslanik blagodarenju u staroj sinagogi na Dunavskom keju bio je prisutan pred-
sjednik ministarskog savjeta Nikola Pašić i ministar prosvjete Andra Nikolić. U svom govoru
rabin Šalom Ruso je rekao da “u slobodnoj kraljevini Srbiji ne samo da se i nepravoslavnim
vjeroispovjednicima dozvoljava podizanje božijeg hrama, no i poglavar zemlje lično prisu-
stvuje polaganju temelja. Ovaj čin trebao bi mnogim drugim državama da služi kao primjer
vjerske tolerancije i kulturnog razvića.” “Sa blagodarenja u biogradskoj sinagogi”, Srpska riječ,
III, 149, (Sarajevo, 13/26. jula 1907), 2; “Jučerašnje svečanosti u Sarajevu”, Večernja pošta, VI,
br. 1482, (Sarajevo, 14. jun 1926), 5; br. 2779, (Sarajevo, 15. septembra 1930), 2.
33
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 67.
34
“Saznali smo da je sastavljen izvršni odbor predstavnika uprava jevrej. opština u Beogra-
du – sefardijskog i aškenaskog obreda – u dogovoru sa opštinama iz Sarajeva, Zagreba i
Osijeka izradili su pravila saveza sviju jevrejskih opština za cijelo Kraljevstvo SHS i sazva-
li kongres sviju predstavnika tih opština za 1. jul o. t. u Osijeku.” “Akcija naših Jevreja”,
Srpska riječ, I, br. 73, (Sarajevo, 11/24. jun 1919), 2.
35
Prema riječima dr. Popsa Fridmana (vjerovatno se radi o Fridrihu Popsu – op. a.), advokata
iz Beograda i tadašnjeg predsjednika Saveza, izrečenim na skupu Mjesne cionističke organi-
zacije u Sarajevu 24. marta 1930. godine u prostorijama Jevrejskog doma u Sokolskoj ulici.
Arhiv Jugoslavije, fond br. 14. Ministarstva unutrašnjih dela, fasc. 62, dok. br. 352.
137
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
to tako da je smatrana jednom od najbolje organizovanih u svijetu, što je
potvrdila i Svjetska cionistička organizacija.36 U samom Sarajevu cionisti
su odmah 1919. godine pokrenuli svoju djelatnost,37 najprije preko
Židovskog nacionalnog društva, a 1924. godine osnovana je Mjesna
cionistička organizacija,38 centar i organizator cionističkih skupova.39
To su bili bazični koraci u pružanju ruke jevrejskoj zajednici u Kralje-
vini. Uvažavanje od strane države ispoljavalo se u podršci osnivanju je-
vrejskih udruženja raznog profila,40 poštovanju jevrejskih praznika,41 po-
dršci jevrejskim hodočasnim mjestima,42 finansijskoj podršci kulturnim
36
“Oni su insistirali na tome da judaizam ne predstavlja samo religioznu, već i nacionalnu
kategoriju i da je potrebno učiniti sve kako bi se osnovala jevrejska država u Palestini,
kuda bi se kasnije odselili svi Jevreji.” Sjedište Saveza cionista je bilo u Zagrebu. Ivanković,
“Jevreji u Jugoslaviji 1918–1952”.
37
“U Društvenom domu 19. jula 1919. obilježena je 15. godišnjica smrti doktora Hercla,
pokretača modernog cionizma.” “Cionistička proslava”, Srpska riječ, I, br. 91, (Sarajevo,
18. juli 1919), 3.
38
“Židovsko nacionalno društvo je, poslije uklanjanja od strane vlasti stare uprave i po-
stavljanja na njegovo čelo komesara, likvidirano bez demokratske procedure 12. aprila
1924. godine. Njegovu funkciju preuzela je na sebe novoosnovana Mjesna cionistička
organizacija, koja je sebi stavila u zadatak propagiranje cionističkih ideja, rukovođenje
cjelokupnom aktivnošću cionističkog pokreta u Bosni i Hercegovini i obrazovanje za bo-
sanskohercegovačko područje organizacionog distrikta po uzoru na Vojvodinu.” Budi-
mir Miličić, “Jevrejsko socijalističko radničko društvo Poale Cion u Sarajevu 1919–1929.
godine”, u: Sefarad 92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi, (Sarajevo: Institut za
istoriju, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995), 159.
39
“Savezni odbor saveza Cijonista iz naše države u Sarajevu imali svoje savezno veće –
prekjuče i juče u židovskoj školi u Sulejmanovoj ulici.” “Jevrejsko savezno vijeće”, Narod,
I, br. 99, (Sarajevo, 27. decembar 1921), 2.
40
Advokat dr. Jakob Kajon sastavio je pravila novčane zadruge i sazvao osnivačku skup-
štinu 8. maja 1923, čime je novčana zadruga Melaha (Rad) postala prva jevrejska kre-
ditna zadruga u Jugoslaviji. David Levi otvorio je 1924. god. u Sarajevu privatnu školu
Merkator. Ova škola je imala status Trgovačke akademije i priznata je od državnih vlasti.
Nastava se održavala u bivšoj Šerijatskoj školi i radila je 1924–1941. Avram Pinto, Jevreji
Sarajeva i Bosne i Hercegovine, (Sarajevo: Veselin Masleša, 1987), 74, 83.
41
“Obzirom na jevrejsku novu godinu odgođena je za danas zakazana sjednica općinskog
odbora za srijedu dne 15. o. mj. u 18 sati sa istim dnevnim redom.” “Odgođena sednica”,
Srpska riječ, II, br. 181, (Sarajevo, 13. septembra 1920), 2.
42
U neposrednoj blizini Stoca nalazilo se hodočasno mjesto Jevreja (“mala ćaba”), grob
pobožnog i skromnog nadrabinera Moše Danona, koji je 1829. pošao iz Sarajeva za Pale-
stinu i na putu umro. S obzirom na to da je imao velike zasluge za Jevreje, sarajevski vele-
138
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
društvima (proporcionalno kao i drugima),43 uručenim odlikovanjima
sveštenim i svjetovnim licima,44 omogućenoj participaciji Jevreja u ra-
znim društvenim forumima,45 prisustvu i učešću jevrejskih predstavni-
ka prilikom svečanosti i javnih manifestacija od državnog značaja, pa-
žnji prema njihovom umjetničkom ukusu,46 te u lokalnim sarajevskim
okvirima razumijevanju opštinskih vlasti za njihove potrebe.47
posjednik i trgovac Mojsije D. Salom, zvani Ušćuplija, osnovao je fond kojim se izdržavao
grob ovog zaslužnog čovjeka, da mu se na grobu daje limut (parastos) i da svake godine
desetorica ljudi imaju dužnost da hodočaste grob. Ovu obavezu testamentom mu je osta-
vio njegov otac. “Jevrejsko hodočašće u Stocu”, Večernja pošta, VII, br. 2087, (Sarajevo,
13. jun 1928), 3. “Kod Jevreja, u njihovim vjerskim osjećajima, nije razvijen kult ličnosti,
ili bolje reći njega nema nikako. Oni nemaju sveca, oni štuju Boga i zakone boje, … Ali
pokojni raf Danon, zbog svog intenzivnog vjerskog života i njegovih čudotvornih djela,
u kojima, istina, ima i mnogo legendarnosti, stekao je, iza smrti svoje, glas bogodanog
vjernika … Na stogodišnjicu njegove smrti u Stocu se okupilo preko 400 vjernih iz svih
krajeva Bosne, Hercegovine i Dalmacije. Nema bosanske jevrejske zajednice koja nije
poslala svoje predstavnike na ‘ziara’, a iz Dalmacije došli su splitski i dubrovački opštinari.
Od 400 posjetilaca polovinu su sačinjavale žene.” “Stogodišnjica od smrti rabina Danona”,
Jevrejski glas, III, br. 25 (115), (Sarajevo, 14. juna / 17. sivan 1930), 2. Za hodočasnike je
na željeznici bio odobren popust od 50 %. 4. juna 1928. HAS, Gradsko poglavarstvo, br.
20331, 1928.
43
Npr. Odbor Kraljevskog fonda u Sarajevu dao je za 1923. godinu pomoć sljedećim društvi-
ma: Prosvjeti 45.086,28, Gajretu 36.814,71, Napretku 24.543.14, La Benevolenciji 12.271,57
din. Arhiv Bosne i Hercegovine (ABiH), fond: Kraljev dvor, fasc. 437, dok. br. 452.
44
Uz ostale visoke vjerske službenike odlikovanja Sv. Save III st. od regenta su dobili: dr.
Moric Levi, rabin iz Sarajeva, i dr. Samuel Vesel, nadrabiner iz Sarajeva. “Odlikovanja”,
Srpska riječ, II, br. 208, (Sarajevo, 16. oktobra 1920), 2. Prilikom osvećenja hrama kralj
je odlikovao ordenom Sv. Save II st. predsjednika opštine nadrabina dr. Levija. “Svečano
osvećenje monumentalnog sefardskog hrama”, Jugoslovenski list, XIII, br. 214, (Sarajevo,
16. septembar 1930), 5.
45
Npr. u Odboru Kraljevskog fonda u Sarajevu od devet članova dvojicu su činili Jevreji: Ja-
kob Kajon i dr. Samuel Pinto. ABiH, fond: Kraljev dvor, fasc. 437, dok. br. 452. Povodom
svečane proslave desetogodišnjeg djelovanja Pozorišta 1931. godine među članovima
počasnog odbora bili su i dr. Levi, dr. Urbah, dr. Ham, dr. J. Kajon, predsjednik La Bene-
volencije, dr. R. Papo, predsjednik Lire, a u radnom odboru B. Pinto, urednik Jevrejskog
glasa. ABiH, fond: Kraljev dvor, fasc. 224, dok. br. 446.
46
“Iz obzira prema jevrejskoj publici stavila je Uprava našeg Pozorišta u subotu 5. maja na
repertoar dramu ‘Izrael’ od Bernstena...”. “Izrael”, Srpska riječ, V, br. 96, (Sarajevo, 9. maj
1923), 1.
47
“Na predstavku Jevrejske Sefardske opštine u Sarajevu, kao i stanovnika Borka, Gradska
opština je riješila da napravi put od mosta u Kovačićima do Jevrejskog groblja na Borku.”
“Put do sefardskog groblja”, Večernja pošta, VII, br. 1816, (Sarajevo, 23. jula 1928), 5.
139
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Sa druge strane Jevreji Sarajeva, “kao sinovi ovih zemalja”, odmah u
jesen 1918. godine priključuju se podršci jugoslovenskim narodima
svojom izjavom o programu Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba
u Zagrebu,48 zatim učestvuju nakon prvodecembarskog proglasa 1918.
godine “u blagodarivanju Nove države, Oslobođenja i u slavu i zdravlje
vladarske kuće”.49 Uslijedile su proslave državnih praznika,50 vojne prosla-
ve,51 podržavanje svih političkih promjena u zemlji slanjem deputacija,52
tako i poteza šestojanuarskog režima,53 oficijelni izrazi zahvalnosti kralju
48
“Zagrebačku rezoluciju slijedile su izjave bosanskih muslimanskih političara i Židova
Bosne i Hercegovine”, Glas slobode, VIII, br. 83. i 84, (Sarajevo, 20. i 21. oktobar 1918), 3.
“Židovi Bosne i Hercegovine upravili su danas Narodnom vijeću SHS u Zagrebu slijedeću
izjavu: ‘Mi Židovi Bosne i Hercegovine koji smo uvijek živjeli u bratskom saobraćaju sa
narodima ovih zemalja i s njima dijelili svaki udes u sreći i nesreći, prateći sa najboljim
željama političke težnje jugoslovenskih naroda, osjećamo dužnost da dademo slijede-
ću izjavu: Kao svijesni nacionalni Židovi, koji vazda i nadasve cijene velike ideje samo-
odregjenja naroda i demokracije, priključujemo se programu Narodnog vijeća Slovenaca,
Hrvata i Srba sadržanom u objavi od 19. oktobra 1918, te kao sinovi ovih zemalja vidimo
u toj objavi (točka 5) po svema zajamčen slobodan razvoj Židova Bosne i Hercegovine. –
Sarajevo, 24. oktobar 1918. – Dr. Vita Alkalaj, narodni zastupnik Židova Bosne i Hercego-
vine. – Bernardo L. Pinto. – Isak Salom. – Avram Levi Sadić. – Dr. Caesar Kajon. – Ašer S.
Alkalaj. – Leon Finzi. – Josef M. Israel. – Dr. Rafael Papo. – Dr. phi. Isak Altaraz’.” “Izjava
Židova Bosne i Hercegovine”, Glas slobode, VIII, br. 84, (Sarajevo, 26. oktobar 1918), 3.
49
Povodom oslobođenja i ujedinjenja države SHS “za zdravlje njegova Veličanstva Kralja
Petra i Njegova Kraljevskog Visočanstva Prijestolonašljednika – regenta Aleksandra ... i u
bogomoljama jevrejsko-sefardičke i jevrejsko-aškenaske bogoštovne općine.” “Sa svečana
blagodarenja”, Narodno jedinstvo, I, br. 32, (Sarajevo, 3. decembar 1918), 2.
50
“Bogosluženja u jevrejskim hramovima prigodom proslave 1. decembra – 10-godišnjice
od ujedinjenja troimenog naroda”, Jevrejski glas, I, br. 45, (Sarajevo, 23. novembra 1928.
/ 10. kislev 5688), 3.
51
“Prigodom dolaska nove zastave 10. pješad. puka Takovskog u povorci koja će se formi-
rati toga dana sudjelovaće i naša Jevrejska glazba. Umoljava se članstvo da u što većem
broju prisustvuje ovoj manifestaciji i izrazi tako svoje nacionalne osjećaje prema našoj
Državi i Uzvišenom vladaru.” “Jevrejska omladinska zajednica Matatja Sarajevo”, Jevrejski
glas, III, br. 33 (123), (Sarajevo, 29. avgusta 1930. / 5. elula 5690), 4.
52
U poklonstvenoj deputaciji Drinske Banovine Kralju bili su između ostalih i Moni Alka-
laj i Avram Majer-Altarac. “Predstavnici Sarajeva”, Jugoslovenska pošta, I, br. 186, (Sara-
jevo, 6. januar 1930), 3.
53
Članak pod nazivom “Put k boljitku”, uz prepis deklaracije, navodi kraljev “odlučan gest”
koji je primljen “svugdje sa simpatijom i oduševljenjem. Ne samo dokidanje ustava i ras-
puštanje Narodne skupštine, već i sve njegove reforme. Ta svakome je jasno kao dan, da
će promjene koje vrši Kralj biti svrsishodne i od koristi po našu budućnost, jer je Njegova
140
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
prilikom svečanosti,54 uobičajene službe u hramovima povodom rođenda-
na vladara,55 uvećanja kraljevskog doma56 te slanje posmrtne delegacije.57
Da bi se razumio ovakav odnos, treba podsjetiti na to da su se sa
jedne strane jevrejske poslovično manjinske skupine uvijek odlučivale
na gotovo bespogovornu lojalnost svim državnim sistemima, u ovom
slučaju na lojalnost državi, ustavnom sistemu i kraljevskom domu, što
naravno ne isključuje političku lojalnost vladajućoj partiji, o čemu ovdje
mudrost velika i jer je Njegova ljubav za narod očinska.” “Put k boljitku”, Jevrejski glas, II,
br. 2 (52), (Sarajevo, 11. januar 1929. / 29. tebet 5689), 1. Na prvu godišnjicu deklaracije
sefardska delegacija je posjetila kralja. Predsjednik sefardske opštine Avram M. Altarac je
“saopštio da su sve delegacije oduševljene prijemom u dvoru. Nj. V. Kralj, pravi demokrata,
u najsrdačnijem tonu stigao je da podijeli po koju riječ sa svima delegatima ... Uopće, ova
dva sata, što su delegati proveli u Dvoru, ostaće svima u najljepšem sjećanju, jer su se izbliza
upoznali sa Nj. Veličanstvom i upoznali u njemu Vođu današnje Jugoslavije.” “U audijenciji
kod kralja”, Jevrejski glas, III, br. 3, (Sarajevo, 17. januar 1930. / 17. tevet 5690), 3.
54
Sa proslave svoje 50-godišnjice aškenaska opština uputila je kralju izraze zahvalnosti sa-
rajevskih Jevreja: “uprava i članovi općine sjećaju se svog uzvišenog Vladara i Kralja,
koji u bezprimjernoj svojoj dobroti i mudrosti obdaruje jevrejsku zajednicu Kraljevine
Jugoslavije zakonom, koji odiše duhom najveće pravde i širokogrudnosti.” Potpredsjed-
nik Bernardno Klein bio je na proslavi domaćin gostima: banu Velji Popoviću, kd. armije
gen. Kalafatoviću sa gospođom i kćerkom, pomoćniku bana dr. Hasanbegoviću, nadrabi-
nerima dr. Leviju i dr. Urbachu, sa gospođama, predsjedniku trg. komore i gen. direktoru
Zemaljske banke g. Berkoviću, potpredsjedniku sefardske opštine dr. Jakobu Kajonu, dir.
Gradske štedionice dr. Viti Kajonu, predstavnicima društava i mnogim drugim uglednim
građanima. “Sa proslave 50-godišnjice aškenaske općine upućeni su Njeg. Vel. Kralju
izrazi zahvalnosti sarajevskih Jevreja”, Jugoslovenska pošta, I, br. 192, (Sarajevo, 14. januar
1930), 3.
55
Povodom kraljevog rođendana 12. jula je u sefardskom hramu prigodno govorio nadra-
bin g. dr. Levi, a Lira je pratila pjevanjem službu, dok je u aškenaskom hramu govorio
nadrabin g. dr. Weszel, a pjevao đački hor. Izaslanici civilnih i vojnih vlasti prisustvovali
su na oba obreda. Predsjednik Zemaljske vlade g. dr. Milan Srškić primio je vjerske depu-
tacije i izaslanike korporacija koje su došle da čestitaju. “Od Židova su primljeni izaslani-
ci Sef. bog. opštine: nadrabiner g. Dr. Levi, članovi odbora gg. Perera, Levi i Kabiljo; od
Ašk. bog. opštine: nadrabin g. Dr. Weszel, predsjednik g. Dr. Rothkopf, g. Bernardo Klein
i g. inž. Grof; od Benevolencije: nadsavjetnik g. Atijas i g. Dr. Jakov Kajon; od Žid. nac.
društva za B. i H.: predsjednik g. Dr. Salom i g. ing. Grof; za Humanidad; predsjednica
gdja Ilka Böhm.” “Kraljev rođendan”, Židovska svijest, br. 82, (Sarajevo, 17. jula 1920), 3.
56
“Radosni događaj u Kraljevskom Domu – rođen prestolonasljednik Petar”, Jevrejski glas,
I, br. 2, (Sarajevo, 20. januar 1928. / 27. teveta 5688), 1.
57
“‘Velikom Kralju Oslobodiocu’ na Oplencu.”, Jevrejski glas, II, br. 31 (81), (Sarajevo, 6.
septembar 1929. / 7. elul 5689), 4.
141
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
neće biti riječi. Pojednostavljeno rečeno, građani mogu na različite na-
čine biti motivirani na lojalnost državi i njenoj vlasti: interesno, ideološ-
ki ili emocionalno.58 U ovom slučaju motivisanost Jevreja za lojalnost
državi i njenoj vlasti je bila interesna – za poboljšanje uslova života i
djelovanja jevrejske zajednice, te ideološka – Kraljevina je bila nacional-
no i vjerski heterogena zajednica u kojoj su nominalno svim pripadni-
cima Ustavom bila zagarantovana građanska prava, pa je u tom smislu
prihvatala participaciju u političkom životu, a emocionalno motivisana
– jer je većinskim postotkom bila domicilna na prostorima Kraljevine.
Smisao privrženosti državi razumijevao se na različite načine, kako u
samoj jevrejskoj zajednici, tako i kod drugih vjersko-nacionalnih grupa,
od prostog društveno-političkog i kulturnog omalovažavanja te neshva-
tanja jevrejske pozicije, preko asimilatornih tendencija i stavova,59 do
nacionalističko-šovinističkih i po Jevreje destruktivnih teorija. Sa druge
strane država, Kraljevina je imala paternalistički, zaštitnički odnos pre-
ma Jevrejima podržavajući njihove interese i zahtjeve, ne samo u zemlji
nego i pred međunarodnim forumima.60
Šta je donio ovaj odnos uzajamnog uvažavanja i povjerenja države i
Jevrejske zajednice Sarajeva? Saradnju koja je rezultirala obostranom do-
brobiti za sudionike. Jevrejima “Malog Jerusalema”, dijelom zbog njihove
58
“Pri tome, teško je odrediti granicu gdje prestaje građanska lojalnost prema idealu drža-
ve, a gdje počinje građanska lojalnost prema strukturama vlasti, koja građane često svodi
na status objekta kojima se može manipulirati.” Saša Šegvić, “Legitimnost građanskog
otpora – neki teorijski aspekti”. Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, Split: Pravni
fakultet, god. 44, br. 2 (85)/2007, 177-199.
59
Takav primjer je stav Dragoslava Ljubibratića, glavnog sekretara Trgovačke komore u
Banjoj Luci, da bi svoju privrženost Jevreji trebali izražavati većim naturalizovanjem, a
pozivajući se na francuskog filozofa Anrija Bergsona. Derviš Korkut, naprotiv, smatra
da “Specijalno za bosanske Jevreje se može reći da su oni postali više domaći nego li što
i sami misle. Naš svet njih ne oseća kao neko strano telo.” Korkut, “Antisemitizam”, 51,
53. Zbornik Naši Jevreji. Jevrejsko pitanje kod nas uključio je 1940. osvrt brojnih ličnosti
Kraljevine o aktuelnoj situaciji i stavove o antisemitizmu, koje su većina intervjuisanih
ocijenili nedovoljno zabrinjavajućim, što su kasniji događaji opovrgli.
60
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 70-84.
142
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
brojnosti61 jer “između dva rata svaki šesti Jevrejin u Jugoslaviji živeo je
u Sarajevu”,62 mada ih je prije rata procentualno bio veći broj,63 a dijelom
zbog snage njihove dobro organizovane i najstarije opštine u Kraljevini,
pružala se mogućnost za napredak. Oni su bili najškolovanija i najo-
brazovanija zajednica grada, “najbrojniji konzumenti duhovnih dobara
u gradu”,64 kojoj je 1928. godine pridodat i Srednji teološki jevrejski za-
vod,65 od prije poznata po prvim ljekarima, knjižarima i antikvarima,
61
U Sarajevu je 1921. godine bilo 7.458 Jevreja, odnosno 11,24%, a 1931. godine 11.400 Je-
vreja. Definitivni rezultati popisa stanovništva, Kraljevina Jugoslavija, Sarajevo, 1932; Od
toga broja Sefarda je 85,5%, a Aškenaza 14,5 % Pred Drugi svjetski rat broj Jevreja je izno-
sio 11.400, što je iznosilo 12,30% sarajevskog stanovništva. Pinto, Jevreji Sarajeva, 14-15.
62
Mitar Papić, “Jevreji u kulturnom nasljeđu Sarajeva”. Politika, god. X, br. 489, (Beograd,
16. oktobar 1966), 15.
63
1913. 1914. 1915.
Jevreja Sefarda 8.922 9.093 9.196
ostalih Jevreja 3.813 3.843 3.856
“Kretanje stanovništva u Bosni i Hercegovini prema vjeroispovjesti”, Glas slobode, VIII,
br. 71, (Sarajevo, 11. septembra / 29. avgust 1918), 3.
“Statistički odsjek gradske općine sarajevske izradio je tu skoro interesantne statističke
podatke.”
1879. 2.077 1921. 7.492
1885. 2.618 1922 . 7.621
1895. 4.958 1923. 7.706
1910 . 6.497 1924. 7.769
1914. 7.039 1925. 7.858
1917. 7.054 1926. 7.913
1918. 6.976 1927. 7.965
1919. 6.979 1928. 7.996
1920. 7.427 1929. 8.022
“Koliko ima jevreja u Sarajevu. Kretanje broja Jevreja od 1879. do 1929.”, Jugoslovenski
list, XIII, br. 87, (Sarajevo, 13. april 1930), 5.
64
“Karakteristično je da kod Jevreja ima 1.186 školskih obveznika, a pohađa školu 1.737
dakle 146,45%.” Podatak je iznio učitelj Kosta Krajšumović u svom referatu na sjednici
ankete Zemaljske vlade. “Juče je u svečanoj sali ZV sjednica ankete za suzbijanje nepi-
smenosti”. “Referat g. K. Krajšumovića o suzbijanju nepismenosti”, Narodno jedinstvo, II,
br. 220, (Sarajevo, 31. oktobar 1919), 2.
65
Nastavni plan i program sastavi nadrabin dr. Moric Levi, rektor seminara i predavač, a
nastavnici su bili: dr. Hinko Urbah, dr. Kalmi Baruh, Avram Papo, Jakov Maestro, Franjo
Poljanec, Đorđe Popović i Albert Suzin. Pinto, Jevreji Sarajeva, 83-84. Na prvu godišnjicu
rada donio je izvještaj da mu je prisustvovalo 16 učenika, i to 2 iz Beograda, 3 iz Bitolja, 5
143
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
ali i agilni u očuvanju svojih političkih prava,66 kao što su bili i solidarni
sa širom, gradskom zajednicom, učestvujući u prvim poratnim zajed-
ničkim dobrotvornim akcijama.67
Ovaj uzajamni odnos bio je jednako karakterističan i za ovu 1930.
godinu za jevrejstvo Sarajeva.68 Čak je ona prestavljala kulminaciju ove
veze, lucida intervala godinu, u vrijeme kada evropskom političkom i
društvenom scenom odjekuje pravi krešendo antisemitističkih tonova.
On je bio pojačan i nemilim događajima u Palestini, masakrima nad
jevrejskim stanovništvom, o čemu je štampa stalno donosila vijesti i po-
većavala zabrinutost za sunarodnike.69
iz Sarajeva, 1 iz Splita, 1 iz Travnika i 4 iz Vojvodine. Svi đaci bili su i pitomci zavodskog
konvikta. Pored gore pomenutih nastavnika na ovom mjestu se navode još i dr. M. Le-
vić, Avram Papo i Ljubo Bajac. “Jevrejski teološki zavod”, Jugoslovenski list, XIII, br. 191,
(Sarajevo, 20. august 1930), 4. Do II svjetskog rata zavod je završilo 25 polaznika. Gold-
stein, Židovi u Zagrebu, 182.
66
Na listi za Gradsko vijeće bilo je “9 pravoslavnih, 9 muslimana, 9 katolika, 9 socijalnih
demokrata i 3 Jevreja. Osim toga predloženo je u listi 15 zamjenika po istoj proporciji
kao i članova.” “Obrazovanje gradskog zastupstva”, Narodno jedinstvo, I, br. 21, (Sara-
jevo, 23. novembar 1918), 3. U predsjedništvu Vijeća do sredine decembra 1918. nije
bilo jevrejskih predstavnika, kada su dobili treće potpredsjedničko mjesto, na njihovo
traženje, budući da oni “plaćaju najviše poreza i općinskih daća”. Hamdija Kapidžić, “Rad
Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine u novembru i decembru 1918”. Glasnik arhivā i
Društva arhivista Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Društvo arhivista Bosne i Hercegovine,
III(III)/1963, 209, 301.
67
U Glavnom odboru za sirotinju Srbije u BiH, obrazovanom “od sviju vjeroispovjesti”, bio
je i dr. Moric Levi, nadrabin. “Glavni odbor za sirotinju Srbije”, Narodno jedinstvo, I, br.
41, (Sarajevo, 12. decembar 1918), 3. I ovom prilikom su se iskazali antijevrejski prigo-
vori: “Karakteristično je, da su najmanje priloge dali domaći bogati Jevreji, iako su se oni
najviše obogatili u ratu a još uvijek se i danas bogate.” “Za sirotinju u Srbiji”, Srpska riječ,
I, br. 3, (Sarajevo, 5/18. mart 1919), 3.
68
Ono se okupljalo u Jevrejskom domu. “Za akciju na izgradnji Jevrejskog doma otvorenog
30. novembra 1926, najveće zasluge pripadaju dr Žigi Baueru, izrađenog na osnovu nacr-
ta ing. H. Meitnera, a obavilo ga je sarajevsko građevinsko preduzeće Progres (Besarović,
Jovanović i Freier).” “U tu novu zgradu okupljeni su svi jevreji grada, jedino jevrejsko
sastajalište zajedničko za oba jevrejska dijela.” “Jevrejski dom”, Večernja pošta, V, br. 1624,
(Sarajevo, 29. novembar 1926), 5.
69
“Jevrejske migracije u Palestinu i raširena kupovina zemlje od tadašnjih feudalnih ze-
mljoposjednika dovodi do manjka slobodnog prostora i čestih nemira, najčešće pokre-
nutih od samih zemljoposjednika. U pobunama 1920, 1921. i 1929. godine došlo je i do
velikih pogubljenja Jevreja. Iako su njihove imigracije Britanci podržavali, ograničenja su
144
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Ukoliko je moguće ovo zanemariti, predznak dobrog početka godine
značajno je obilježio Zakon o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini
Jugoslaviji,70 koji je bio dio zakonskog paketa koji je užurbano donosio
šestojanuarski režim i kojim je država htjela zakonski oblikovati odnose sa
svim vjerskim zajednicama. Mada nisu priznati za nacionalnu manjinu,
njime je Jevrejima osigurana autonomija u očuvanju i uređenju vjerskih
prava i upravljanje vjersko-upravnim i dobrotvornim ustanovama,
imovinom i fondovima, odnosno uređenje odnosa u okviru zajednice.71
Dobrobit Zakona vidjela se i u unificiranju različitih zakona koji su
do tada važili na teritoriji Jugoslavije, kao i uvažavanju mišljenja svih
jevrejskih opština i stručnih lica prilikom izrade projekta zakona, na kome
se radilo dvije godine. Ideja o izradi “jednoga zakona o vjerskoj zajednici
Mojsijevaca” formalno je prerasla u akciju osnivanjem prve komisije za
rad na redakciji zakona, na sjednici Glavnog i izvršnog odbora Saveza
jevrejskih opština 16. januara 1928. god. u sastavu dr. Pops, Šemajo De Majo
i rabin Ignjat Šlang. Njihov zakonski projekat je poslan svim opštinama na
raspravu i nakon nje ministarstvu vjera, koje u tom momentu nije reagovalo,
ali je nakon izmjene karaktera režima sa 6. januarom 1929. godine
ministarstvo pravde na čelu sa dr. Milanom Srškićem pozvalo vrhovnog
rabina dr. Isaka Alkalaja, potpredsjednika uprave Saveza dr. Popsa i
generalnog sekretara direktora Ivana Kona, te predstavnike Udruženja
ortodoksnih opština da zajedno sa komisijom ministarstva pregledaju
projekat i “dadu mu definitivnu stilizaciju”. Stav Saveza jevrejskih opština
se morala uvesti zbog reakcija arapskog stanovništva. ‘Vossiche Zeitung’ objavljuje jedan
dopis poznatog vođe cionističkog pokreta dra Wolfganga von Weisla iz Haife o anketi
po krvavim događajima koji su se desili u Hebronu.” “Wolfgang Weisl o pogromima u
Palestini”, Jugoslovenska pošta, I, br. 188, (Sarajevo, 8. januar 1930), 2.
“ Pitanje Palestine pred Društvom naroda”, Jugoslovenska pošta, I, br. 193, Sarajevo, 13.
januar 1930), 1 .
70
Zakon je donesen 14. decembra 1929. godine. O pravnim normama koje su regulisale
status jevrejske zajednice u KSHS/J i o samom Zakonu vidjeti: Londrc, Pravni položaj,
34-39, 55-68.
71
Mustafa Imamović, Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, Vjerske zajednice u
Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva svjetska rata, (Sarajevo: Pravni fakultet, 2008),
119-122.
145
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
je bio da je zakon omogućio bolju materijalnu i moralnu pomoć jevrejskoj
zajednici, pozitivno je bilo i formiranje Rabinskog sinoda za čisto vjerska
pitanja,72 olakšano je izdržavanje jevrejskog seminara u Sarajevu, koji je
bio najvažnija ustanova Saveza, a osnov svega je bilo zadovoljstvo punom
autonomijom javno-pravnog karaktera.73 Ovaj pravni položaj, kojim se
ipak zadiralo u tradicionalnu samoupravu jevrejskih vjeroispovjednih
opština i jačala pozicija svešteničke na račun laičke komponente, bio je
potvrđen i Ustavom iz 1931. godine.
Dva mjeseca nakon donošenja Zakona okončana je velika akcija po-
dizanja Šume kralja Petra Velikog Oslobodioca u Palestini, započeta
na desetogodišnjicu Balfurove deklaracije, a na sedmogodišnjicu smrti
kralja Petra (sedma godina u tradiciji jevrejskoga naroda je svečana go-
dina). Savezno vijeće Saveza cionista u KSHS u Subotici 4. i 5. decembra
1927. godine “zanosno je zaključilo”, da “Jevreji naše Kraljevine na ze-
mljištu Jevrejskog narodnog Fonda u Palestini, na uzvisinama Ginegar-
skih brda,74 nedaleko od jugoslovenskog naselja” podignu “znak svoje
zahvalnosti” i “ljubavi jugoslavenskih Jevreja prema velikom Kralju i
Ocu otadžbine (...) neprolazan spomenik poštovanja cijeloga jevrejstva
prema Velikome Čovjeku, koji mu je bio prijateljem”. Tada je bio upućen
poziv svim jevrejskim opštinama i jevrejskim nacionalnim institucija-
72
Da nije bilo jedinstva oko učešća jevrejskog sveštenstva u donošenju zakona govori i
diskusija na IV kongresu Saveza jevrejskih vjeroispovjednih opština KJ održanom 26.
decembra 1930. godine u Beogradu u kojoj je ing. Oskar Grof rekao “da je ovaj posljednji
period okrunjen širokom liberalnošću države koji je izrađen u datom vjeroispovjednom
zakonu, ali da u njemu ima odredaba, koje nisu korisne a koje su unesene po želji jevrej-
skog klera.” Njemu “oštro replicira dr Urbach iz Sarajeva te veli, da su te odredbe i te kako
umjesne i kler zna šta radi.” “Pozdrav Jevreja Nj. V. Kralju”, Večernja pošta, IX, br. 2862,
(Sarajevo, 26. decembar 1930), 1.
Ustanova Vrhovnog rabinata, najvišeg duhovnog predstavništva Jevreja u KSHS, ofor-
mljena je 1923. godine.
73
“Jevreji u Jugoslaviji. Zakon o vjerskoj zajednici”, Jevrejski glas, IV, br. 1 (141), (Sarajevo,
2. januara 1931. / 13. tevet 5691), 2.
74
“Prvu šumu zasadio je Keren kajemet god. 1908. na uspomenu Teodora Hercla, ali tek
posljednjih pet godina vrši se zasađivanje sistematski.” “Korist i svrha pošumljavanja Pa-
lestine”, Jevrejski glas, III, br. 19, (Sarajevo, 9. maja 1930. / 11. nisan 5690), 3.
146
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
ma Kraljevine da doprinesu “sadnji ovoga spomenika”.75 U Sarajevu su
se te akcije primili krugovi oko Mjesne cijonističke organizacije, sa na-
drabinom dr. Moricom Levijem na čelu, naglašavajući da akcija, osim
“cijonističke važnosti, ima patriotsko značenje”.76 Saradnik sarajevske
Jugoslovenske pošte B. Pinto je naveo da “Ime Blaženopočivšeg Vladara
odgovara najbolje njihovim osjećajima zahvalnosti i priznanja za širo-
kogrudno držanje Njegovo, Njegove vlade i Njegove države i za inaugu-
raciju jednog tolerantnog stava naše države i našeg Kraljevskog Doma
prema njima. A i stoga što ime blaženopočivšeg Vladara, apostola de-
mokratije i slobode, čovjeka širokih koncepcija i liberalnih shvatanja,
mora da nađe dostojno mjesto među velikim i slobodoumnim državni-
cima, kao što je Balfur, sada Masaryk i dr. To sve jugoslovenski Jevreji
dobro znaju i osjećaju, i to su dokazali svojim činom.”77
75
Proglas su potpisali: “Dr. Hugo Spitzer, počasni predsjednik Saveza cijonista u Kraljevini
SHS i predsjednik Saveza Jevrejskih vjeroispovjednih opština; Dr. David Alkalay, pred-
sjednik Saveza cijonista u Kraljevini SHS; Dr. Isak Alcalay, Vrhovni Rabin; Savez Cionista
u Kraljevini SHS: nadrabin Dr. Moric Levi, Hans Hochsinger; Keren Kayemeth Lejisrael
Ltd.: Dr. Marko Bauer, Dr. Salomon Lowy; Savez Jevrejskih vjeroispovjednih opština:
Dr. Fridrih Pops, Ivan Kohn; Kuratorij Keren Hajesoda LED: Lazar B. Avramović, Dr.
David Albala; Savez Rabina u KSHS: Dr. Isak Alcalay; Savez Jevrejskih ženskih društava:
Jelena I. Demajo; Beogradska organizacija sefardskih Jevreja: Dr. Salamun Alkalaj; Loža
‘Srbija’ NOBB 676: Dr. Bukić Pijade, Alfred Šatner; Loža ‘Zagreb’ NOBB 1090: Dr. Mi-
lan Schwarz, Makso Lederer; Organizacija sefardske omladine u KSHS: Samuel Kamhi,
Izidor Levi; Savez Židovskih omladinskih Udruženja u KSHS: Moše Schweiger, Šmule
Engelmann; Ahdut Hacofim: Dr. Šalom Freiberger; Organizacija cijonističkih žena: Julija
König, Alice Jünker; Hapoel Hacair: Drago Steiner, Dr. Cvi Rothmüller; Šemaja Demajo,
narodni poslanik.” “Za šumu Kralja Petra Velikoga Oslobodioca”, Jevrejski glas, I, br. 2,
(Sarajevo, 20. januar 1928. / 27. teveta 5688), 2.
76
“Mjesna cionistička organizacija”, Jevrejski glas, I, br. 3. (Sarajevo, 27. januar 1928. / 5.
ševat 5688), 2.
U BiH odbori su se još konstituisali u Bihaću, Bijeljini, Višegradu, Bos. Brodu, Zenici, Ba-
nja Luci, Tuzli, a na nivou Kraljevine u Bitolju, Zagrebu, Požegi, Križevcima, Koprivnici,
Pakracu, Pančevu, Nišu, Staroj Moravici, Šapcu, Osijeku, Beloj Crkvi, Novoj Gradiški,
Vukovaru, Senti, Rumi, Vel. Bečkereku, Adi i Zemunu, Čakovcu, Bjelovaru, Našicama,
Bačkoj Palanci, Skoplju, Novom Bečeju. Jevrejski glas, I, br. 5-8, (Sarajevo, 19. februar – 8.
mart 1928).
77
“Sutra se u Palestini svečano osvećuje šuma kralja Petra Velikog Oslobodioca”, Jugoslo-
venska pošta, I, br. 233, (Sarajevo, 1. mart 1930), 5.
147
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Burna politička 1928. i sljedeća neizvjesna godina stišale su početni
elan akcije,78 mada je i sam kralj Aleksandar darovao fondu 3000 dinara,
“što je prvi slučaj u istoriji Keren Kajemeta, da jedan vladar daruje za nj, i
stoga je ovaj lijep i besprimjeran gest Njeg. Veličanstva primljen u Zagre-
bu, i u drugim mjestima, s velikim simpatijama”.79 Na proljeće 1930, po-
vodom “praznika behara” (Hammiša-asar), Jevrejski glas je podsjetio na
obećanje i važnost kultivisanja zemlje po budućnost u zemlji Izraelovoj,80
da je značajno da “time vrate Palestini ukras, kojim se ona kitila u biblij-
sko doba”.81 I zaista, Šuma kralja Petra Oslobodioca, koju je Keren Kaje-
met Lejisrael, tj. Jevrejski narodni fond darovima jugoslovenskih Jevreja
zasadio, osvećena je 2. marta 1930. godine. Samom činu je prisustvovao
predsjednik Keren Kajemeta Lejisraela M. M. Usiškin, zatim jugoslavenski
i čehoslovački konzul i predsjednik Saveza cionista Jugoslavije dr. David
Alkalaj, član Cionističke egzekutive Kiš, a jugoslavenske Jevreje zastupali
su predstavnici kolonije jugoslavenskih Jevreja u Bet Šearim, blizu Haife,
u blizini “desetak novih sela koja su Jevreji sagradili u toj dolini poslije
1921. godine, kada je Jevrejski narodni fond otkupio prvu veliku parcelu u
Emek Jezreelu. Službeno je prisustvovalo i predstavništvo jugoslavenskog
78
U vremenu od 1. maja 1929. do 30. septembra 1929. u Sarajevu je skupljeno svega 3.100
din. “Vijesnik povjereništva K. K. L.”, Jevrejski glas, II, br. 34, (Sarajevo, 4. oktobra 1929.
/ 29. elul 5689), 3.
79
“Dar Nj. Vel. Kralja Aleksandra Keren Kajemetu Lejisrael”, Jevrejski glas, II, br. 12 (102),
(Sarajevo, 21. marta 1929. / 21. adar 5690), 1. Fond Keren kajemet je skupljenim novcem
otkupljivao zemljište na području Hifanskog zaliva, u dolini Šaron, Bet Šaenu, Rahovetu,
Kfar Sabi, Nes Cionu, u Emek Jezraelu, Tel Avivu i drugdje, seoskog i gradskog. Na velikim
kompleksima (300.000 duluma) finansirao je ameloraciju zemlje, isušivanje močvara, po-
stavljanje vodovoda za izgrađena naselja (120 do 1931. god), elektrocentrala, zasađivanje
šuma, voćnjaka itd. U naseljima je podizao škole, radnice, zemljoradničke stanice i druge
javne ustanove, a hebrejski univerzitet sa institutima u Jeruselimu, tehniku u Haifi, hebrej-
ske gimnazije u Jeruzalimu i Tel Avivu, umjetničku zanatsku školu Bacalel, veliku sinagogu
u Tel Avivu, Blincie u Tel Avivu i Tiberijusu, centralnu bolnicu u Emek Jezraelu itd. “KKL u
prošloj godini”, Jevrejski glas, III, br. 33 (123), (Sarajevo, 29. avgusta 1930. / 5. elula 5691), 2;
“Rezultat Keren Kajemeta 5690. u Jugoslaviji”, Jevrejski glas, III, br. 42, (Sarajevo, 24. okto-
bar 1930. / 2. hešvan 5691), 3; br. 14-15, (Sarajevo, 1. aprila 1931. / 14. nisana 5691), 2; “Erec
Jisrael je izgrađen”, Jevrejski glas, IV, br. 35 (174), (Sarajevo, decembar 1931), 3.
80
“Praznik behara i novog života”, Jevrejski glas, III, br. 6 (96), (Sarajevo, 7. februar 1930. /
9. ševat 5690), 1.
81
“Posveta šume Kralja Petra”, Večernja pošta, IX, br. 2615, (Sarajevo, 3. mart 1930), 2.
148
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
jevrejstva na čelu sa dr Markom Bauerom, koji je i vodio čitavu akciju na
čelu uprave fonda”.82 U tom momentu šumu je činilo 13.050 zasađenih
stabala.83
U znak zahvalnosti za podršku akciji podizanja šume predstavnici
Jevrejskog narodnog fonda u Jugoslaviji predali su kralju Aleksandru
“skupocijenu umjetničku diplomu” umjetničke škole Becalel u
Jerusalimu,84 a on je svoju dobru volju pokazao i prihvatanjem
pokroviteljstva nad dobrotvornim bazarom Keren Kajemeta Lejisraela
u Zagrebu održanom 17–19. maja te godine u korist Šume Kralja
Petra Velikog Oslobodioca u Palestini, za koji su pripreme trajale par
mjeseci.85 Ispred sarajevske Mjesne cionističke organizacije bazaru bogate
ponude prisustvovao je Albert Alkalaj, a ispred Mjesnog povjerenstva
KKL dr. Rudolf Buchwald.86 To ljeto 1930. kralj Aleksandar je povodom
82
“Svečano osvećenje ŠKPVO u Emek Izraelu”, Jevrejski glas, III, br. 10 (100), (Sarajevo, 7.
mart 1930. / 7. adar 5690), 2.
83
U blizini zasađena je i šuma posvećena 80-godišnjici rođenja češkog predsjednika Toma-
sa Masarika, “Velikog zaštitnika progonjenih Jevreja i simpatizera cijonističkog pokreta.”
“U prisustvu G. Usiškina Jugoslovenskog i čehoslovačkog konzula i pretsjednika Saveza
cijonista Jugoslavije, G. dra Davida Alkalaja, svečano je osvećena Šuma Kralja Petra u
Palestini”, Jevrejski glas, III, br. 19 (109), (Sarajevo, 9. maja 1930. / 11. nisan 5690), 1.
84
U znak zahvalnosti za svoju podršku predsjednik ministarskog savjeta i ministar unu-
trašnjih poslova Petar Živković i ministar spoljnih poslova dr. Vojislav Marinković su
upisani u Zlatnu knjigu KKL-a. “Upis u Zlatnu knjigu Kkl.”, Jevrejski glas, br. 17 (107),
(Sarajevo, 24. aprila 1930. / 7. ijara 5690), 1.
85
Planirano je da se bazar održi u dvorani Makabija i u vrtu Julija Königa. “Dobrotvorni ba-
zar”, Jevrejski glas, III, br. 15 (105), (Sarajevo, 11. april 1930. / 13. nisan 5690), 11. “Takvi
bazari održani su u zadnje vrijeme u Londonu, Južnoj Africi, Čehoslovačkoj, Poljskoj i u
drugim zemljama, i svugdje je moralni i materijalni uspjeh bio iznad svakog očekivanja.
Prihodom bazara, čiji su aranžman preuzeli poznati javni radnici u Zagrebu, ima da se
šuma Kralja Petra na obroncima Ginegara upotpuni do velikog kompleksa. U vezi sa
bazarom biće održan čitav niz zanimljivih priredaba (koncerti, predavanja, zabava itd.).
Na ovaj bazar očekuje se brojna posjeta iz svih krajeva Jugoslavije, a posjetiocima je odo-
brena povlastica za vožnju.” “Veliki bazar Keren Kajemeta”, Jevrejski glas, III, br. 18 (108),
(Sarajevo, 2. maja 1930. / 4. nisan 5690), 1.
86
Dopisnik iz Zagreba je dočarao izgled centralne dvorane, pozornice i paviljona u kojima
se održala svečanost, a među izloženim predmetima nalazili su se i “grafikoni i razni
nacrti, koji prikazuju rezultate Keren Kajemeet Lejisraela u radu te koliko je dosada po-
šumljeno i koliko su Jevreji Jugoslavije u tom učestvovali.” “Bazar KKL za šumu kralja
Petra”, Jevrejski glas, III, br. 21 (111), (Sarajevo, 17. maja 1930. / 26. nisan 5690), 2.
149
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
posvećenja šume KPVO na Ginegaru uručio g. Usiškinu, predsjedniku
Keren kajameta Lejisraela orden Sv. Save II stepena, a dr. M. Baueru,
predsjedniku Zemaljske uprave Keren kajemeta u Jugoslaviji, orden sv.
Save III stepena. Tom prilikom zagrebački Židov je primijetio da je ovo
“iza Herzlovih dana prvi puta, da cijonistički prvaci dobivaju kraljevsko
odlikovanje zbog svoga cijonističkog rada. U čitavom jevrejskom svijetu
pobudiće vijest o odlikovanju veliku pažnju, te će i opet dokazati, koliko
su žive veze, koje vezuju Jugoslaviju s obnovnim djelom jevrejskog
naroda.”87
Ovim činom nije prestao govor, a ni djelatnost jevrejskih opština i or-
ganizacija na doprinosu Keren Kajemeta u Sarajevu,88 Bosni, Kraljevini. U
Sarajevu je marta te godine na repertoar Narodnog pozorišta postavljena
premijera Hebelove Judite, obrade biblijske priče o herojstvu i žrtvi žene
za dobro otadžbine, koja je valjda ponovo trebala potvrdu u novim okol-
nostima,89 te organizovana Lirina reduta uz muzičku pratnju Matateje u
87
Nakon impresivnog muzičkog i baletnog programa slijedio je ples i animirana zabava.
“Povodom posvete šume KPVO na Ginegaru”, Jevrejski glas, III, br. 32 (122), (Sarajevo,
22. avgusta 1930. / 28. ab 5690), 3.
88
“Ovogodišnja Tišri-akcija u Sarajevu uspjela je iznad svakog očekivanja. Događaji u Pa-
lestini od augusta prošle godine pa do danas vratili su pozornost cijelog jevrejskog svijeta
na pitanje zemlje, pa je i Jevrejstvo Sarajeva dalo dostojan odgovor na nastojanja naših
protivnika time što je više nego zadnjih godina darivalo za otkup svete zemlje.” “Iz povje-
reništva Keren Kajemeta”, Jevrejski glas, III, br. 40 (130), (Sarajevo, 10. oktobar 1930. / 18.
tišri 5691), 3. Pored organizovanja raznih svečanosti i prikupljanja priloga, djelotvorni
su bili i pozivi sa stranice Jevrejskog glasa: “Kasica je glavno sabirno sretstvo Keren Kaje-
meta, glasnik Erez Jisraela i simbol djelotvorne povezanosti sa Jevrejstvom. I TI MORAŠ
saradnjom i prinosom da pomogneš KKL-u u njegovom blagotvornom radu.” “Kasica”,
Jevrejski glas, IV, br. 10, (Sarajevo, 6. mart 1931. / 17. adar 5691), 7.
89
Umor i nedostatak elana cionističke organizacije, pa i nedovoljan broj cionista u Sara-
jevu, uočen je kao problem jevrejske zajednice, što je stvorilo zabrinutost odgovornih.
Rješenje se tražilo u jevrejskoj ženskoj organizaciji. “Omladina samo djelomice radi i živi
cijonistički, jevrejsko radništvo nije cijonistički orijentirano, cijonističkih žena nema, već
– u najboljem slučaju – supruga cijonista. ... Ako ne dođe do skorog osnutka Wizo-or-
ganizacije u Sarajevu, mora ga uprava M. C. O. forsirati i njen rad u svemu podupirati.
Suradnja žene nije dragocjena samo za praktično-materijalni uspjeh cijonizma, već je
cijonistična žena jemstvo da ćemo imati valjane jevrejske porodice. Prije nekoliko go-
dina ne bi bilo nužno naglasiti taj postulat, ali danas ga moramo, jer naši domovi nisu
pošteđeni od modernog duha, razornoga naše nacionalne osobine.” “Izgradnja mjesne
150
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
hotelu Evropi, koja je bila “jedna od najposjećenijih i najotmenijih prired-
bi u ovoj sezoni”,90 dok su jevrejski maturanti svoj doprinos dali nastupom
na svečanoj akademiji u Jevrejskom domu, pod pokroviteljstvom gospode
nadrabinâ sefardskog dr. M. Levija i aškenaskog dr. H. Urbacha.91 Uz ovo,
u sarajevskom kinu je tog mjeseca marta prikazivan propagandni film
Proljeće u Palestini, kako se navodi, “film o jevrejskoj renesansi”.92
Objavljivani opširni izvještaji ili kratke informacije o uspjesima ove
organizacije bili su česti, a prema njima podrška opšta. Međutim, čini se
da to nije bila upotpunjena slika podrške Keren Kejametu, pa ni Keren
Hajesodu, (Fondu za obnovu Jevrejske Palestine),93 barem ne sve vrijeme,
budući da su se u jevrejskoj štampi i forumima pojavljivale i kritike na
cijon. organizacije”, Jevrejski glas, I, br. 3, (Sarajevo, 27. januar 1928. / 5. ševat 5688), 1.
S obzirom na ozbiljnost problema, reakcija je bila brza, pa je zabilježeno da su jevrejske
žene odlučile “dan Lag Baomer posvetiti visokim ciljevima Jevrejskog narodnog fonda
... Sarajevski ‘Wizo’ (organizacija cionističkih žena – op. a.) proslaviće ovaj dan na taj
način, što će, kako donosimo na drugom mjestu održati jedno prigodno predavanje i
tako upoznati svoje članice sa rezultatima rada ove velebne institucije i zainteresovati ih
za budući rad.” “‘Wizo’ dan u svrhe KKL”, Jevrejski glas, IV, br. 18, (Sarajevo, 1. maja 1931.
/ 14. ijar 5691), 5.
90
Sarajevska glumica Blaženka Katalinić igrala je u ulozi Judite, a dopis sa Lirine redute
detaljno donosi govori o toaletama i eleganciji prisutnih dama. “‘Lirina’ reduta u Hotel
Evropi”, Jugoslovenska pošta, I, br. 234, (Sarajevo, 3. mart 1930), 4.
91
Jugoslovenska pošta, I, br. 236, 240, (Sarajevo, 5 marta 1930, 10. marta 1930), 2.
92
“Proljeće u Palestini”, Večernja pošta, IX, br. 2618, (Sarajevo, 6. mart 1930), 3. Notica u
novinama kaže da film “zorno prikazuje ono što je jevrejska kolonizacija uspjela da u
kratkom razdoblju učini od zemlje. Uz modernu poljoprivrednu obradu, naglašava se
gradnja velike hidroelektrične centrale, kojom će se prema projektu inž. Ruthenberga
provesti elektrifikacija čitave Palestine, skoro nevjerovatni razvitak Tel-Aviva, tog najin-
teresantnijeg modernog grada, jednog ‘od najzdravijih gradova izgrađenog po principu
vrtnih gradova, centar privrednog i kulturnog života, sa operom, stadijonom, te najmo-
dernijim higijenskim ustanovama’ ...” “Izgradnja Palestine”, Jugoslovenska pošta, I, br. 239,
(Sarajevo, 8. mart 1930), 7.
93
F  ond za obnovu Jevrejske Palestine “Keren Hajesod” osnovan je u junu 1920. godine i sa
1935. godinom sakupio je u svim zemljama svijeta 5,5 mil. funti. Iz te sume upotrijebio
je 32% za poljoprivrednu kolonizaciju, 19% za gradsku kolonizaciju, 19% za školstvo i
Univerzitet, 10% za imigracione svrhe, 7% za zdravstvo itd. Fond je učestvovao i u dru-
gim investicijama u Palestini – za električne centrale, radničke banke, zadruge itd. – Sa
memoranduma društva, na pismu iz 1935. godine, AJ, fond: 100, fasc. 25, dok. 1. Po dva
člana uprave Keren Hajesoda birale su beneberitske lože iz Beograda, Zagreba i Sarajeva.
151
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
račun ravnodušnosti prema ovoj akciji (“ne brinu se za opšte jevrejska pi-
tanja, nego za svoj svakidanji, čaršijski život”). Tako se pominje da je Sara-
jevo “na žalost, prilično zaostalo ispred kontingenta, i ako su i ovdje neke
akcije dobro uspjele”.94 Treba reći da to nije bio slučaj samo sa odzivom
sarajevskog jevrejstva nego da su svuda postojale struje koje nisu, po
mišljenju kritičara, u dovoljnoj mjeri podržavale ovaj međunarodni je-
vrejski pothvat i koje su njemu nasuprot davale prvenstvo interesima i
potrebama lokalne zajednice.95 Odluka “da čitav rad balkanskih sefarada
94
“Rezultat Keren Kajemeta 5690. u Jugoslaviji”, Jevrejski glas, III, br. 42, (Sarajevo, 24.
oktobar 1930. / 2. hešvan 5691), 3. Generalni sekretar Keren Kajemeta dr. Cvi Rotmiler
prilikom boravka u Sarajevu decembra 1931. godine izrazio je svoje nezadovoljstvo ra-
dom sarajevske podružnice. Tom prilikom je agitirao za akciju povodom 50. godišnjice
Hibat Ciona i 30. godišnjice Keren kajemeta. “Tokom ove akcije raspačavaće se blokovi
od 20 komada po 30 Din. S tim novcem od jednog takvog bloka kupuje se u Palestini
pola dunuma zemljišta. Svaki onaj koji do 28. februara 1932. proda takav jedan blok ima
pravo na natječaj za b e spl at an put na Ma k abij adu u Ere c Jis rael.” “Boravak
generalnog sekretara Keren Kajameta u Sarajevu”, Jevrejski glas, IV, br. 49, (Sarajevo, de-
cembar 1931), 6.
95
Iz jednog nedatiranog izlaganja dr. Holendera (dr. Josif Holänder, advokat iz Beograda – op.
a.), izrečenog u diskusiji povodom referata dr. Štajndlera, predsjednika Centralne uprave
Keren Hajesoda za Jugoslaviju u Beogradu: “Došlo je dotle, da se rad za obnovu jevrejske
domovine mora braniti i to od ogromne većine jevrejskog naroda. Svaki lokalni rad, pa i
onaj najbeznačajniji, preči je od rada za obnovu Palestine. U jednom mestu ima po neko-
liko ustanova sa istim humanim ciljevima i najbolji građani kupe se oko njih. Cionističke
institucije su siročad svojih mesta. To je tužna istina i ostaće takva pored svih sladunjavih
izjava ma sa koje strane. – Koliko su poznati odgovori najuglednijih Jevreja, kad im se obra-
ćaju za Kh: dajem za sve, samo za to ne dajem. Nigde se ne daje rado za obnovu Palestine i
to od ogromne većine Jevreja ... U istoriji je nepoznata pojava, da svega jedan petnaesti deo
čitavog naroda želi ostvarenje domovine, a da četrnaest delova ostane ravnodušno prema
tome idealu. ... Nekad se mislim možda je cela ova teza iz osnova pogrešna. Možda celo
ono plakanje našeg naroda za izgubljenim Cionom, čime su ispunjene sve njegove molitve,
nije ništa drugo, do jedna velika farsa. ... Cionizam je uneo toliku pometnju među Jevreje,
da se treba pitati: da li je to sve jedna korisna rabota, kada ogromna većina jednog naroda
stoji ravnodušna prema tom pokretu. Ili je zar potrebno osvajati Jevreje da prihvate jedan
ideal, o kome su vekovima sanjali? Zaključak je sledeći: vreme je već da ogromna većina
jevrejskog naroda uvidi, da je rad na obnovi Palestine koristan i zdrav posao i da taj posao
potpomaže. ... Niko ne potcenjuje značaj karitativnog rada, bilo lokalnog, bilo međunarod-
nog karaktera i neka se srazmerno ukazuje i puna pažnja i važnost prema radu i davanju
za obnovu Palestine. To dvoje može biti u potpunoj harmoniji i baš ova ugledna jevrejska
sredina trebalo bi da stvori duhovnu osnovu i raspoloženje za ovakvu harmoniju.” Arhiv
Jugoslavije, fond br. 100 Masoni, fasc. 23, dok. 664-669.
152
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
bude pod kontrolom cionističkog egzekutivnog komiteta” i “da se razvije
delatnost kod sefarada u dijaspori za Palestinu i da udruženi doprinesu
svojim radom što bržem ostvarenju Palestinskog ideala” donesena je na
Balkanskoj konferenciji sefardskih Jevreja, održanoj 28. i 29. maja 1930. go-
dine u organizaciji Jevrejske opštine smještene u Jevrejskom domu u ulici
Kralja Petra u Beogradu, čemu su prisustvovali i sarajevski predstavnici.96
U sarajevskim okvirima prvi slavljenički momenat 1930. godine bila
je proslava 50 godina postojanja Aškenaske opštine u Sarajevu, za čiju
djelatnost je velikim djelom bio zaslužan njegov deveti po redu izabrani
predsjednik advokat dr. Moric Rotkopf, koji je svoju dužnost vršio tri-
deset godina (1898–1928). Aktuelni predsjednik dr. Hinko Urbah97 bio
je domaćin ove svečanosti u aškenaskom hramu,98 u kojoj su učestvovale
sve instance vlasti.99
Zahvaljujući kraljevskoj vladi, po pisanju štampe, koja je “imala
mnogo više razumijevanja nego ranija tuđinska uprava”, tu godinu su
96
Uz Benjamina Pintu, urednika Jevrejskog glasa, koji je držao referat o sefardskoj omla-
dini, konferenciji su prisustvovali i nadrabin Moric Levi, predsjednik sefardske opštine
u Sarajevu Avram Majer Altarac, predsjednik La Benevolencije dr. Jakov Kajon te Braco
Poljokan, Buki Salom itd. Benjamin Pinto, Spomenica o proslavi 30-godišnjice jevrejskog
pjevačkog društva “Lira” u Sarajevu 1901–1931, (Sarajevo: Odbor “Lire”, 1931), 6-9.
97
Svečanoj instalaciji ašekenaskog nadrabina dr. Hinka Urbacha u hramu aškenaske opšti-
ne u Terezija ulici prisustvovali su ministar trgovine dr. Mehmed Spaho, zamjenik veli-
kog župana dr. Miklaušić, pomoćnik komandanta armije gen. Stojšić, komandant divizije
gen. Jovanović, predsjednik vrhovnog suda dr. Simić, predsjednik oblasne skupštine Ša-
hinagić, predsj. oblasnog odbora Fehim Spaho, predstavnik gradske opštine dr. Josip Ba-
ruh, engleski, čehoslovački i austrijski konzuli, narodni poslanici dr. Kaluđerčić, dr. Šutej,
dr. Besarović, predstavnik mitropolije Gašić, inspektor Đoko Kovačević, ispred Prosvjete
dr. Krsmanović, ispred Benevolencije dr. Kajon te odbor sefardske opštine. “Ustoličenje
Dr. Hinka Urbacha”, Večernja pošta, VII, br. 2238, (Sarajevo, 10. decembar 1928), 3.
98
Zemljište za aškenaski hram kupljeno je 1893. u Terezija ulici. “50 godina opstanka Je-
vrejske vjeroispovjedne općine aškenaskog obreda u Sarajevu”, Jevrejski glas, III, br. 2
(92), (Sarajevo, 10. januar 1930. / 10. tevet 5690), 5. Izgrađen je sredstvima isključivo je-
vrejske zajednice, a po nacrtima arhitekta Karela Paržika, otvoren je i posvećen obredom
dr. Sewzela 30. septembra 1902. / 28. elula 5662. godine. “50 godina Aškenaske opštine u
Sarajevu”, Jugoslovenska pošta, I, br. 187, (Sarajevo, 7. januar 1930), 3. Nakon 1941. godi-
ne je jedini jevrejski hram u Bosni i Hercegovini.
99
“Godina koja znači epohu”, Jevrejski glas, III, br. 2 (92), (Sarajevo, 10. januar 1930. / 10.
tevet 5690), 1.
153
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
i Sefardi Sarajeva obilježili velikim događajem za jevrejsku zajednicu –
dovršenjem novoga hrama. Ideju koja je već dugo postojala 1923. go-
dine pretočili su u odluku o gradnji i formiranju odbora,100 budući da
stari hram “koga su pratile razne nedaće”,101 više nije mogao odgovoriti
potrebama zajednice, te je između 45 pristiglih nacrta iz cijeloga svijeta
izabrano idejno riješenje hrama arhitekte iz Zagreba Roberta Lubinskog
100
U radnom odboru: predsjednik Abraham (Avram) Majer Altarac, predsjednik tehničkog
odbora Mordehaj R. Atias, potpredsjednici Avram Levi Sadić i dr. Jakob Kajon, blagajnik
Cezar Sumbulović; odbornici Moric Levi, Silvio Menahem Alkalaj, Albert Moise Attias,
Hajim S. Daniti, Salamon Isahar Danon, Moric Demajo, ing. Salamon Israel, dr. Salamon
Kabiljo, Albert Elias Kajon i dr. Braco Poljokan. – U vijeću jevrej. Sefard. opštine: predsjednik
Abraham Majer Altarac, virilni član dr. Moric Levi, nadrabin, 1. potpredsjednik dr. Jakob
Kajon; 2. potpredsjednik Mordehaj R. Attias. – Članovi predsjedništva: Josef Moise Kajon
i dr. Samuel Pinto; vijećnici: Josef Mordehaj Papo, Benciona Samuel Maestro, Moric Elas
Kabiljo, Isak Hajim Gaon, Kalmi Jakob Musafia, Albert Moise Atias, Ješua Moise Israel,
David A. Romano, Salamon Isahar Danaon, Albert Isak Alkalaj, Danel S. H. Salom, dr.
Isidor Levi i Hajim Šalom Daniti. Zamjenici: dr. Salamon A. Kabiljo, Menahem Daniel
Salom, Isak Šabetaj Pardo i Albert H. M. Altarac. “Osvećenje novog sefardskog hrama”,
Jugoslovenski list, XIII, br. 212, (Sarajevo, 13. septembar 1930), 6.
P ostojao je i ženski odbor za gradnju hrama, formiran novembra 1926. godine. Nakon
dva održana mitinga, u sefardskoj opštini i u hramu Bet-Tefila, osnovana je Zajednica je-
vrejskih žena za gradnju hrama, koja je donijela odluku da svaka članica daje najmanje 1
dinar dnevno za ovu akciju. U vrhu odbora bile su Ilka Bohm i Rahela Altarac, a u svojstvu
potpredsjednice Rifka Levi; sekretarske poslove vodila je Klarica Levi, a blagajničke Cezar
Sumbulović. Stalnu pomoć imale su i od Aškenaskog gospojinskog društva i društva La
Gloria. “Rad Ženskog odobra za gradnju hrama”, Jevrejski glas, III, br. 35 (125), (Sarajevo,
12. septembra 1930. / 14. elul 5690), 2.
Svoje prvo sijelo priredio je u Jevrejskom domu, a u njemu su sudjelovali, uz Riki Kabiljo
i Elsu Neuer, gđice Danica Savić i Lunči Kabiljo te Pardo, Mois Suzin i Rafael Tolentino.
“Ženski odbor za gradnju hrama”, Večernja pošta, VII, br. 2254, (29. decembar 1928), 5.
101
Prvi hram u Sarajevu je sa dobijenim beratom sagrađen 1581. godine, a izgorio u poho-
du Eugena Savojskog 1697. Sljedeću dozvolu sarajevski Jevreji su dobili 1746. godine, ali
je i ovaj stradao u požaru. Tek 1882. sagrađen je hram pod imenom El kal grande. Jedan
hram je podignut i na Bjelavama (El kal di la Bjelava) 1891, gdje je stanovala većina sa-
rajevskih Jevreja. Zna se da su pored ovih postojala još dva manja hrama. Pinto, Jevreji
Sarajeva, 54. U prigodnom broju Jevrejskog glasa za stari hram se kaže da je posvećen
“prije 109 godina”, što bi bilo 1821. godine. “Istorijat gradnje Velikog sefardskog hrama”,
Jevrejski glas, III, br. 35 (125), (Sarajevo, 12. septembar 1930. / 19. elul 5690), 2.
154
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
(1873–1935),102 da bude “u slavu Boga i na ukras Sarajeva”.103 Prilikom
polaganja kamena temeljca 13. juna 1926. godine ministar Srškić je u
ime vlade izrazio molbu da hram bude “spomen slave Božije, spomen
svih odlika jevrejskog naroda i to: radinosti, privrženosti, poslušnosti,
trpeljivosti, ljubavi k otadžbini”. Nakon čitanja svečane povelje koju pot-
pisuju izaslanici vlasti i sarajevske jevrejske zajednice,104 ona je stavljena
u staklenu, pa u bakarnu cijev i stavljena na kamen temeljac.105 Simbo-
lika zajedništva trebala je osigurati uspješnu gradnju i dalju saradnju.
Svečanosti otvaranja novog jevrejskog hrama trajale su tri dana (12–
14. septembra 1930), najprije u petak molitvom u starom hramu (minha
i arvit), zatim ponovnom, desetosatnom molitvom u subotu (tefila),106 a
102
U stvari, Lubinski je u prvom mahu dijelio drugu nagradu sa arh. Karlom Paržikom, a
treću nagradu su dijelili Edi Mikloš Schreiner iz Zagreba i Ivan Kronfusso iz Kordove, a
otkupljen je i projekat Morica Levija iz Zagreba. Nakon izložbe svih projekata, dogovoreno
je sa Lubinskim da napravi manje izmjene i njegov projekat je prihvaćen. Gradnja je povje-
rena firmi “Till i Simić” iz Slavonskog Broda. “Istorijat gradnje Velikog sefardskog hrama”,
Jevrejski glas, III, br. 35 (125), (Sarajevo, 12. septembar 1930. / 14. elul 5690), 2. Gotovo svi
izvođači unutrašnjih radova bili su iz Zagreba, osim Jugometala d.d. iz Broda na Savi za
bronzane kvake i okove na vratima, Silvestera Bernolda iz Novog Sada za bravarske radove
i Štambuk i drugovi iz Selca na Braču za kamene ploče za peristil i arkade. Učestvovalo je i
par firmi iz Sarajeva. “Poduzetnici izvođači gradnje hrama”, Jevrejski glas, ibid., 2. Detaljan
opis unutrašnjosti dao je slikar Gabrijel Jurkić. “Novi hram”, Jevrejski glas, ibid., 7.
103
Veliki dobrotvor Daniel Mojses Salom prvi je potaknuo to pitanje još 1900. godine i ra-
dio na njegovoj realizaciji uz tadašnjeg predsjednika sefardske opštine Ješuu D. Saloma,
poznatog sarajevskog bankara, te potpredsjednika ing. G. Sumbula, a koju je prekinuo I
svjetski rat. “Pred dovršenjem novog Jevrejskog hrama”, Jugoslovenska pošta, I, br. 237,
(Sarajevo, 6. marta 1930), 5.
104
Povelju su redom potpisali: kraljev izaslanik gen. K. Smiljanić, pa vrhovni rabiner dr.
Alkalaj, onda dr. Levi, dr. Srškić, Vasa Jovanović, ministar Vladimir Andrić, veliki župan
Nikolić, gradski komesar Hadžiomerović, predsjednik Sefardske opštine Avram Majer
Altarac, u ime La Benevolencije dr. J. Kajon, Hevre Kadiša Josef Leon Finci, potom Mojse
D. Salom, Mordo Atijas, sinovi Menahem Alkalaja, Cezar i Mosko Danon itd. te na kraju
sam tvorac plana arhitekta Rudolf Labinski. “Jučerašnje svečanosti u Sarajevu”, Večernja
pošta, V, br. 1482, (Sarajevo, 14. jun 1926), 3.
105
U povelji se kaže da se kamen temeljac postavlja “pod dičnom vladavinom našeg uzviše-
nog Kralja Aleksandra I. Karađorđevića. Bog mu podržao slavu i moć ...” “Spomen-po-
velja”, Jevrejski glas, br. 35 (125), III, (Sarajevo, 12. septembar 1930. / 14. elul 5690), 7.
106
“Uspjela veličanstvena svečanost osvećenja Novog sefardskog hrama u Sarajevu”, Jevrej-
ski glas, III, br. 36-37, (Sarajevo, 23. septembar 1930. / 1. tišri 5691), 2.
155
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
glavna ceremonija se zbila u nedelju 14. septembra u novoj velikoj sina-
gogi predvođena vrhovnim rabinom Kraljevine Jugoslavije dr. Isakom
Alkalajem, a praćena sarajevskim nadrabinom dr. Moricom Levijem,
nadrabinom iz Zagreba dr. Gavrom Švarcem, nadrabinom Ovadijom iz
Beča, te nadrabinom dr. Urbachom, rabinom Altarcem, Konfortom i još
12 rabina. Kroz počasni špalir jevrejske omladine prolazile su uzvanice
koje je dočekivao predsjednik sefardske opštine Avram Majer Altarac
sa odbornicima. Prvi gost im je bio ministar pravde dr. Milan Srškić
sa Vl. Jovanovićem kao predstavnici vlade, zatim su slijedili ban Veli-
mir Popović u pratnji podbana dr. Avde Hasanbegovića i svih načelnika
odjeljenja banske uprave, te izaslanik Nj. V. Kralja gen. S. Nedeljković
sa generalima Simovićem, Mundžićem i Lavandinovićem, arhiepiskop
dabrobosanski Petar Zimonjić, reis-ul-ulema KJ Džemaludin Čaušević,
rektor srpsko-pravoslavne bogoslovije dr. Tomo Popović, vojni rimo-
katolički svećenik vlč. g. Hajla, evangelistički župnik vlč. Franjo Ham,
direktor vakufa Kadić, gradonačelnik Asimbeg Mutevelić, podnačelnici
dr. Dušan Jeftanović i dr. Ivan Pavičić sa velikim brojem gradskih vi-
jećnika. Sa njihovim ulaskom je počeo svečani vjerski obred, a njego-
vim okončanjem predsjednik Sefardske opštine se zahvalio “providnosti
Božjoj, koja je dozvolila, da se ovaj hram podigne u oslobođenoj i ujedi-
njenoj državi pod sretnom i mudrom vladavinom našeg dičnog i uzviše-
nog vladara Nj. V. Kralja Aleksandra I., koji kao sunce na nebu obasjava
sve sinove bez razlike vjere i narodnosti”, a nadrabin I. Alkalaj je pozvao
prisutne “da se otvori Ehal-Akodeš, i da se odsluži blagodarenje za dug
život Nj. V. Kralja i Kraljice, Prijestolonasljednika i čitavog Kraljevskog
Doma”. Upisivanjem u svečanu spomen-knjigu (pinkes) završeno je bilo
zvanično otvaranje sinagoge, kome je pored pomenutih učestvovalo oko
600 predstavnika civilnih i vojnih vlasti uz veoma veliki broj delega-
ta.107 Večernji banket u Oficirskom domu uz intoniranje himne započeo
je govorom gen. Nedeljkovića, a njega su slijedili predstavnik Jevrejske
107
“Osvećenje novog jevrejskog hrama”, Večernja pošta, IX, br. 2779, (Sarajevo, 15. septem-
bra 1930), 2.
156
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
opštine u Beču g. Baruh, podsekretar dr. Vlado Andrić, predsjednik La
Benevolencije dr. J. Kajon, zatim predsjednik zagrebačke Jevrejske opšti-
ne Hugo Kohn, potpredsjednik beogradske Jevrejske opštine dr. Bukić
Pijade, predsjednik Advokatske komore dr. Srećko Perišić, predstavnik
Svjetske sefardske organizacije dr. Lazar Avramović, a ispred Aškena-
ske opštine Bernardo Klajn. Gradonačelnik Asimbeg Mutevelić je svoj
govor završio sljedećim riječima: “Neće se samo naši jevreji ponositi
svojim hramom, nego će ovo remek djelo arhitekture biti i vječni ukras
gradu Sarajevu i svi ćemo se ponositi njime.”
Ovo je bila prilika za još jedno uzajamno iskazivanje poštovanja, pa je
kralju na trijemu sinagoge postavljena ploča – zahvalnica,108 a on je orde-
nima odlikovao zaslužne za uloženi trud u podizanju jevrejskog hrama.109
Podršku ovom odnosu poštovanja poslao je tih dana sarajevskom Jevrej-
skom glasu i cionistički prvak, kapetan David Albala, u vidu pjesme Zašto
volim Jugoslaviju,110 iskazujući razloge za lojalnost Jevreja Kraljevini.
108
“Pred svečanosti u hramu”, Večernja pošta, IX, br. 2763, (Sarajevo, 27. avgusta 1930), 5.
109
“ Nj. Vel. Kralj blagoizvolio je odlikovati Ordenom Jugoslavenske krune IV reda g. Avrama
Majera Altarca, pretsjednika Sef. opštine i g. dra Morica Rothkopfa, pretsjed. Aškenaske
opštine, a Ordenom Jugoslovenske Krune V reda gg. Silvia, Alkalaja, dra Jakova Kajona i
dra Bracu Poljokana. Čestitamo!” “Odlikovanja”, Jevrejski glas, III, br. 35 (125), (Sarajevo,
12. septembar 1930. / 14. elul 5690), 11; Prigodni broj povodom osvećenja Velikog hrama
u Sarajevu, (Sarajevo, 12. septembra 1930. / 19. elul 5690), 13. Ordenom Sv. Save II st.
odlikovan je predsjednik opštine Avram M. Altarac i nadrabin dr. Levi, ordenom Sv. Save
IV st. gospođe Rahela A. M. Altarca, gđa dr. Levija i Ilka Böhm, te Silvio Alkalaj, Salamon
Izahara Danon, Mordehaj R. Atijas i arh. Lubinski; ordenom Sv. Save V st. gđu Klarica
I. Levija, g. Albert Atijas Zekić i ordenom Bijelog orla V st. dr Jakob Kajon, Avram Levi
Sadić i Cezar Sumbulović. “Svečana predaja ordena odlikovanim trudbenicima za gradnju
hrama”, Jevrejski glas, III, br. 36-37 (126-127), (Sarajevo, 23. septembar 1930. / 1. tišri 5691),
2; “Svečano osvećenje monumentalnog sefardskog hrama”, Jugoslovenski list, XIII, br. 214,
(Sarajevo, 16. septembar 1930), 5.
110
“Volimo je najpre zato, što smo u njoj ponikli, što iz nje pijemo sokove života, što smo u
njoj naučili da se napajamo lepim i plemenitim što njoj imamo da zahvalimo za sve što
smo postali i postigli, a zatim, što nas u njoj štiti zastava jednakosti i ljubavi.
Volimo je zato, jer nas za nju vezuju najdraže uspomene jučerašnjice, ritmični zvuci
današnjice i dobre nade sutrašnjice.
Volimo je zato, jer smo položili s punim poverenjem u njene ruke kao deca u svoju majku
svoje najveće blago: svoje živote i živote svojih najmilijih.
Volimo je zato, jer ona u svakom svom građaninu gleda i iznad svega poštuje ono što
treba da je najbitnije u svakom od nas: čoveka.
157
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Par dana ranije, na zasjedanju Lige naroda u Ženevi je podnesen iz-
vještaj Komisije za mandate oko nemira u Palestini. Tokom zasjedanja
ministar spoljnih poslova dr. Vojislav Marinković je izjavio “da će sile
mandatorke i dalje odlučno raditi na realizovanju drugoga dijela man-
data, čije izvršenje ne samo da predstavlja izmirenje jednog duga, koga
ima čovječanstvo prema jednom od najvažnijih istorijskih naroda, nego
koje je nesumnjivo u interesu Palestine i samog njenog stanovništva”.111
Ovim svečanostima je završena jedna burna jevrejska, 5690. godina i
započela nova Roš-ašana 23. septembra 1930. godine, ali je do kraja zva-
nične slijedilo još dobrih vijesti koji su mogle da obraduju Jevreje Sarajeva.
To je bilo otvaranje hebrejske škole Safa Berura u zgradi Jevrejsko-sefar-
dske opštine u Sulejmanovoj ulici pod upravom Kalmija Baruha,112 a bez
sumnje da je ponos jevrejstva Sarajeva bio i to što je njihova sugrađanka
Berta Finci bila imenovana za suplenta banjalučke gimnazije, kao prva
Volimo je zato, jer su naše istorije slične, i po negdašnjoj slavi, i po burnome toku, i po
neviđenom naletu oslobodilačkih generacija da rasture tamno sužanjstvo i da izbiju na
svetlost slobode.
Volimo je zato, što svaki pokušaj antisemitske aždaje da se dotakne beline njenog tela
odbija sa dostojanstvenim gestom.
Volimo je zato, što ima puno razumevanja za težak položaj Jevreja u svetu, i što u svakoj prilici
iskreno i snažno podupire naše napore za ponovnim uskrsnućem jevrejske države u Palestini.
Volimo je zato, što je njena najveća moć njeno samopouzdanje, i što je sve što je do tada
stekla: i prostrana teritorija, i narodno ujedinjenje, i zavidno mesto među narodima, da
je sve to stekla samo svojim pregnućem.
Volimo je zato, što je njena radost i naša radost, što je njen bol i naš bol, što su njeni
neprijatelji i naši neprijatelji, i što su njene težnje i naše težnje.
Volimo je zato, što njenu neumornu radinost kruniše njeno pravdoljublje, što njenu
legendarnu srčanost krunište čistota njene duše.
Dr. David Albala, Vrnjačka Banja, septembra 1930.” “Zašto Jevreji vole Jugoslaviju”, Je-
vrejski glas, III, br. 36-37, (Sarajevo, 23. septembar 1930. / 1. tišri 5691).
111
“Izjave g. dr. Marinkovića o muslimanima u Palestini”, Večernja pošta, IX, br. 2774, (Sa-
rajevo, 9. septembra 1930), 1. U to vrijeme britanska politika se kolebala oko dotadašnje
politike useljavanja Jevreja u Palestinu, pa su ti njeni koraci, tzv. Bijela knjiga o ograniča-
vanju useljenja Jevreja u Palestinu, bili “atentat koji će jevrejskom narodu zadati najveće
razočarenje”. Večernja pošta, IX, br. 2812, (Sarajevo, 24. oktobar 1930), 2.
112
“Otvaranje hebr. škole ‘Safa Berura’”, Jevrejski glas, III, br. 40 (130), (Sarajevo, 10. oktobar
1930. / 18. tišri 5691), 3.
158
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
nastavnica Jevrejka na srednjim školama.113 U javnost Sarajeva je izašla
i ideja o osnivanju Jevrejskog muzeja, sa potpuno razrađenim planom i
organizacijom za njeno ostvarenje.114 Da bi kritizeri lokal-patriotizma bili
zadovoljni, napokon je “i Jevrejstvo Sarajeva dalo dostojan odgovor na
nastojanje naših protivnika time što je više nego zadnjih godina darivalo
za otkup svete zemlje”.115 Vjerovatno su darovi vremenom bili sve veći, jer
ponukani brojnim zahtjevima i propagandom za veću aktivaciju, osnova-
na je u Sarajevu mjesna organizacija Jugoslovenske lige prijatelja hebrejske
radne Palestine par godina kasnije.116
Kraj godine je obilježen proslavom godišnjice imena Jugoslavija, koju
Jevrejski glas naziva Najznačajnijim datumom u istoriji Južnih Slovena
i prenosi razgovor predsjednika zagrebačke Jevrejske opštine dr. Huga
Kona sa predsjednikom ministarskog savjeta Petrom Živkovićem u
kome je on rekao da Jevreji imaju “u Srbiji uvijek potpunu jednakost i
ravnopravnost, jer se tamo u pogledu vjeroispovjesti u opšte nije nikada
pravila ma kakova razlika. Napose Jevreji u Beogradu bili su i u ratu i za
vrijeme mira vazda među prvima. Oni su imali potpuno shvaćanje za
jugoslavensku ideju”, a potom “istaknuo, da je baš zagrebačko jevrejstvo
imalo potpuno razumijevanje za ideju ujedinjenja južnih Slavena, te
da je n. pr. Cijonistička organizacija već prije državnog ujedinjenja
upotrebljavala u svojim naslovima jugoslovensku oznaku”.117 Sa tih
pozicija jevrejstvo Kraljevine prigodom dana ujedinjenja konstatuje da
“jedna jedinstvena i nerazdjeljiva država pod čvrstim žezlom i mudrom
upravom junačke dinastije Karađorđevića, koja se svečano sada, prvog
113
“Imenovanje”, Jevrejski glas, III, br. 43, (Sarajevo, 31. oktobar 1930. / 9. hešvan 5691), 3.
114
“Počeci Jevrejskog muzeja u Sarajevu”, Jevrejski glas, III, br. 50 (140), (Sarajevo, 27. de-
cembar 1930. / 7. tebet 5691), 1.
115
“Iz povjereništva Keren Kajemeta”, Jevrejski glas, III, br. 40, (130), (Sarajevo, 10. oktobar
1930. / 18. tišri 5691), 3.
116
Organizacija je osnovana 1934. godine, a njeno sjedište nalazilo se u Zagrebu. Enes S.
Omerović, Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–1941), (Sarajevo: Institut za
historiju, 2019), 202.
117
“Godišnjica proglašenja imena Jugoslavija”, Jevrejski glas, III, br. 39 (139), (Sarajevo, 3.
oktobar 1930. / 11. tišri 5691), 1.
159
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
decembra, obnavlja jedanajsti put u oslobođenoj Otadžbini, dovodi
svakog građanina ove zemlje pred oltar savjesti, gdje polaže računa o
tome, je li izvršio svoje građanske dužnosti u duhu ideala, iz koga je
niklo ovo Ujedinjenje”. U svoje ime odgovaraju: “Jevreji ove Kraljevine,
vezani sinovskom ljubavlju uz jugoslavenskog Kralja i jugoslavensku
grudu, osjećajući sreću i bol ove zemlje kao vlastitu ... iz dubine svoga
bića priželjkuju, da se stanje zemlje, koje su nesporazumi u prošlosti
skrivili, što prije popravi. Jevreji, kao jedan eminentno radin, savjestan i
konstruktivan elemenat u jugoslavenskoj državi, prvi su i najspremniji,
da u ovim teškim danima krize, koja i danas još u zemlji vlada, primognu
svim silama Kralju i Otadžbini. ... Jevreji Jugoslavije mogu prvoga
decembra vedra čela da stupe pred oltar vlastite savjesti i da sebi sude
je li izvršavaju kako treba ideale pravog jugoslavenskog rodoljuba. I ta
osuda nije i ne može da bude drugačije, nego opet sve i samo za Kralja
i Otadžbinu.”118
Međutim već te 1930. godine štampa se puni vijestima o narastajućem
antisemitizmu i očigledno je bilo da su jevrejske zajednice širom Evrope
uzaludno pokušavale da se pokažu kao lojalni građani država u kojima su
živjeli. Za njih nepodnošljiva situacija u Rusiji, Poljskoj,119 Njemačkoj,120
118
“Za Kralja i Otadžbinu”, Jevrejski glas, III, br. 46 (136), (Sarajevo, 29. novembra 1930. /
8. kislev 5691), 1.
119
Neredi na univerzitetu bili su samo dio iskazane netrpeljivosti. “Na medicinskom fakultetu u
Varšavi došlo je jučer do demonstracija nacionalističkih studenata protiv njihovih jevrejskih
drugova. Jevreji su isprebijani i izbačeni iz sale, sa predavanja. Studenti su zatim priredili i
ulične demonstracije. U povorci su nošeni natpisi ‘Mi hoćemo jevrejske lješeve za anatom-
ske ciljeve’. Po univerzitetu su izlijepljeni natpisi ‘Jevrejima zabranjen ulaz’.” “Demonstracije
protiv Jevreja u Varšavi”, Jugoslovenska pošta, I, br. 243, (Sarajevo, 13. mart 1930), 1.
120
“Sefardi u Njemačkoj”, Jevrejski glas, III, br. 40 (130), (Sarajevo, 10. oktobar 1930. / 18.
tišri 5691), 2-3; “Protujevrejske demonstracije u Berlinu”, Jevrejski glas, III, br. 41 (131),
(Sarajevo, 17. oktobar 1930. / 25. tišri 5691), 1; “Položaj Jevreja u Njemačkoj. Poslije
pobjede Hitlera i antisemitskih izgreda u Berlinu”, Jevrejski glas, III, br. 42, (Sarajevo, 24.
oktobar 1930. / 2. hešvan 5691), 2.
160
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Austriji,121 Mađarskoj,122 pa i u Rumuniji123 i Bugarskoj,124 pokrenula je
i one asimilovane Jevreje na pokret i preseljenje u Palestinu.125 Određeni
broj stigao je i u Kraljevinu Jugoslaviju.126 Susretljivost prema Jevrejima
koja je išla od vlade nije izgleda bila po volji ni italijanskoj fašističkoj
garnituri.127
U Sarajevu se i nakon ove svečarske godine, u kojoj je za najljepšu
Sarajku izabrana gospođica Lola Frank,128 suprotno praksi u susjednim
121
“U Ajzenštatu, novom glavnom gradu Burgenlanda (Gradišće), Jevreji još i danas žive u
posebnom Getu, koji se svake subote sa obe strane rastavlja jakim željeznim lancem od
ostalog grada.” “Geto u 20. stoljeću”, Jugoslovenska pošta, II, br. 621, (Sarajevo, 17. jun
1931), 6.
122
“Madžarski Jevreji ne mogu da stupe u osnovani ‘Red hrabrih Madžara’, bez obzira što
su u bivšoj austro-ugarskoj ili Horthyevoj vojsci bili odlikovani zlatnom medaljom ili
višim odlikovanjem za hrabrost. Kada su neki htjeli da stupe u red, bili su odbijeni sa
motivacijom da jevreje ne primaju. Ministar vojni Gömbös je rekao ‘da Madžari bar
negdje žele da su sami i da imaju loše iskustvo sa podanicima, koji nisu čiste madžarske
krvi’.” “Antisemitizam madžarskog ministra”, Jugoslovenski list, XIII, br. 271, (Sarajevo,
22. novembar 1930), 4.
123
“Rumunjska vlada morala je sada poduzeti stroge mjere predostrožnosti u zaštitu Jevre-
ja. Naša slika prikazuje jevrejski geto u Borsi, koji je gotovo posve izgorio i razoren, dok
je oko 3000 Jevreja ostalo bez kućišta.” “Progoni Jevreja u Rumuniji”, Večernja pošta, IX,
br. 2730, (Sarajevo, 19. jula 1930), 1.
124
Antisemiti (“neodgovorni elementi”) su u Plovdivu premlatili sve Jevreje koji su se našli
na ulici. “Fašisti u Plovdivu”, Večernja pošta, VI, br. 1816, (Sarajevo, 23. juli 1927), 2.
125
Većina useljenika, njih oko četvrtina miliona, koja je došla u periodu 1929–1939. godi-
ne, bila je iz Njemačke. Havel, “Izrael”, 119.
126
Ministar Lazić je “dao dozvolu izvjesnom broju njemačkih građana jevrejskog porijekla
da može da se nastani u našoj zemlji”. “Diskusija o jevrejskim imigrantima u Senatu”,
Jugoslovenska pošta, IV, br. 1371, (Sarajevo, 2. decembar 1933), 2.
127
Zagrebačke Novosti donose: “Jevrejski problem i njegova pravedna ocjena na koju
je naišao od strane Vlade đenerala Živkovića zadale su neobično teške brige fašistič-
koj štampi. Fašistička štampa vidi, naime, u držanju Jevreja u Jugoslaviji opasnost da
Kraljevina Jugoslavija, a ne Italija dobije mandat nad Palestinom. Tim bi momentom,
tako misli fašistička štampa, mogao i italijanski imperijalizam u Bliskom istoku da
bude osujećen. Kako li je bujna fantazija na drugoj obali Adrije, završavaju Novosti!”
“Fašistička štampa o stavu jugoslavenske vlade”, Jevrejski glas, IV, br. 5, (30. januara
1931. / 10. ševata 5691), 3.
128
Za počasne dame izabrane su Beba Eskenazi i Desa Bajčetić, a žiri su činili dječija knji-
ževnica i dramaturginja Milica Miron, slikar Roman Petrović, glumac i pozorišni re-
ditelj Aleksandar Vereščagin. Fotografija koja je popratila tekst u novinama izrađena
161
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
državama,129 i dalje ne iskazuje neprijateljstvo prema Jevrejima,
koji su tada pod velikim pritiskom antisemitizma diljem Evrope.
Upravo se u ovom gradu po prvi put sastao Cionistički kongres 1932.
godine,130 a 7. januara 1933. godine se ovdje osniva i beneberitska loža,
projugoslavenske orijentacije,131 na čijem je čelu bio predsjednik dr. Vita
Kajon, a sekretar dr. Erza Kajon.132 Krajem tog mjeseca u Njemačkoj je
mjesto kancelara dobio Adolf Hitler.
Par mjeseci kasnije dalju podršku Jevrejima u Sarajevu iskazao je
i tadašnji predsjednik vlade Kraljevine Jugoslavije, Sarajlija dr. Milan
Srškić, koji se na velikom zboru u junu 1933. zauzeo za vjersku rav-
nopravnost.133 Njegova stalna podrška jevrejskoj zajednici na lokalnoj
razini sezala je, između ostalog, iz dvadesetih godina, kada je on bio
na čelu dugovladajuće radikalne stranke u Bosni i Hercegovini, koja
je vodila politiku pridobijanja jevrejske podrške vlasti, ali i glasova.134
je u sarajevskom fotoateljeu Lisac. “Za najljepšu Sarajku izabrana je gđica Lola Frank
a za počasne dame gđice Beba Eskenazi i Desa Bajčetić”, Jugoslovenska pošta, I, br. 273,
(Sarajevo, 17. april 1930), 3.
129
“Još su u pameti novinskim čitateljima, kako su kraljicu ljepote u Madžarskoj za godi-
nu 1929., gđicu Simonu Böske neke novine nazvale ‘Miss Palestina’, jer je bila Židovka.
Da se isto ne dogodi i ove godine, izabrana je katolkinja Marija Pabazi, iako nije bila
najljepša, ipak da ne pobjedi jedna Židovka, nju su proglasili za ‘Miss Hungaria 1930’.”
“Miss Madžarska 1930 je židovka”, Jugoslovenski list, XIII, br. 153, (Sarajevo, 5. juli
1930), 7.
130
“Cionistički kongres se sastaje prvi put u Sarajevu danas u 9 sati u Sali Jevrejskog doma”,
Nova reč, I, br. 37, (Sarajevo, 25. septembar 1932), 8; “Sa cionističkog kongresa u Saraje-
vu”, Nova reč, I, br. 38, (Sarajevo, 1932), 8.
131
Više o radu i ciljevima lože u: Goldstein, Židovi u Zagrebu, 218-220.
132
Zapisnik X redovnog sastanka Lože Sarajevo od 7. juna 1933. god. i Zapisnik XI re-
dovnog sastanka Lože Sarajevo od 21. juna 1933. godine potpisuje kao predsjednik dr.
V. Kajon i sekretar dr. E. Kajon. AJ, fond 100, fasc. 23, 191-193, 194-197. I. Goldstein
navodi da je predsjednik Lože bio dr. Bukić Pijade iz Beograda, pa je moguće da je on to
bio samo prilikom osnivanja Lože. Goldstein, Židovi u Zagrebu, 219.
133
Sljedeće godine sa konferencije JRZ 15. marta 1936. godine ministar Đura Janko-
vić se “založio za ravnopravnost svih vera, osudio je vređanje Jevreja i istakao njihov
patriotizam”. “Osude antisemitizma objavljivane su i u drugim listovima i časopisima
demokratske, najčešće jugoslovenske orijentacije, poput sarajevskog Jugoslovenskog li-
sta…” Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 345, 353.
134
“Sinoć je g. Dr Srškić održao jedan predizborni govor u Jevrejskom klubu u kome je
162
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Kao ministar pravde 1924. godine također je intervenisao u korist Je-
vreja prilikom napada na njihov integritet i imovinu.135
Do kraja te 1933. godine u Njemačkoj će doći do paljevine Rajhstaga,
nacisti će dobiti na izborima većinu glasova, donijeti niz zakona kojim će
ustanoviti diktaturu i dati vanredna ovlaštenja Hitleru; otvoriće se i prvi
koncentracioni logor Dahau. Nad Jevrejima je počeo otvoren progon,
najprije ekonomski, a onda u sljedećim godinama i legalizovan raznim
zakonima, najprije o državnoj službi, te o zaštiti njemačke krvi i časti, za-
konu za popravak rase, zakonu o sterilizaciji i sl.,136 te im je “olakšano”
preseljenje u Palestinu.137
objasnio, zašto Jevreji Sarajeva treba da glasaju – za radikalsku stranku. Svi su se razlozi
sveli na jedan: radikalna stranka je vladajuća stranka.” “Sarajevski Jevreji i radikali”, Na-
rod, V, br. 11, (Sarajevo, 6. februar 1925), 2.
“Sarajevski Jevreji su glasali za radikalnu stranku ... Međutim, Jevreji se nisu opredelili, kao
građani ove zemlje, nego kao jedna grupa koja stoji izvan političkog života u zemlji; njih
nisu u prvom redu pri opredeljivanju vodili opšte politički interesi, koji su ovim izborima
u čitanju; oni su u ovim izborima pravili – trgovinu. Kako beogradske novine javljaju, sa-
rajevski Jevreji su, u ovim izborima, za svoje glasove dobili 2 miliona kredita od Narodne
banke, 1 milion dinara šume i dar od 250.000 dinara od Sarajevske opštine za dizanje svoje
nove bogomolje u Sarajevu. Osim toga su ti glasovi plaćeni i nekim koncesijama, učinjenim
lično pojedinim Jevrejima (slučaj dr Kajona u Gradskoj štedionici). ... Jevreji su pred izbore
izdali i jednu vrstu proglasa u obliku uvodnika u Jevrejskom životu od prošle subote. U
tome uvodniku, dosta uvijeno, pravi se aluzija na onu podelu koju su postavili radikali i
koja postavlja tabor ‘državotvornih’ prema taboru ‘antidržavnih’, u kome se nalazi i g. Da-
vidović sa svim svojim biračima iz Šumadije.” “Sarajevski jevrejski izbori”, Narod, V, br. 12,
(Sarajevo, 12. februara 1925), 2. O naklonosti radikalnoj stranci, uz antisemitske stavove,
govori i sarajevska Domovina. Goldstein, Židovi u Zagrebu, 147.
135
Srškić 14. aprila 1924. interveniše da se “onemoguće ili u najgorem slučaju lokalizuju”
napadi na Jevreje u Zagrebu, jer “bacaju rđavu senku na opštu i ličnu imovinsku bez-
bednost u zemlji i omogućavaju našim neprijateljima u inostranstvu da ove sukobe ten-
denciozno predstavljaju stranom i neobaveštenom svetu o prilikama kod nas”. Koljanin,
Jevreji i antisemitizam, 196.
136
“Prva osuda po zakonu o zaštiti njemačke krvi i časti”, Jugoslovenska pošta, VI, br. 1959,
(Sarajevo, 9. novembar 1935), 2. Vijest o tome da otkako je stupio na snagu zakon za
popravak rase te zakon o sterilizaciji, “84.525 prijedloga upućeno je sudovima na odbo-
renje za sterilizaciju stanovnika Rajha. Sud je usvojio 56.244 predloga.” “400.000 lica biće
sterilizovano u Njemačkoj”, Jugoslovenska pošta, VI, br. 1821, (Sarajevo, 30. maj 1935), 2.
137
“Stupio je na snagu zakon po kome ponovo gube državljanstva ona lica koja su ga dobila
poslije 9. novembra 1918. god. Radi se o 130.000 jevrejskih porodica sa 300.000 članova
koji neće samo izgubiti državljanstvo nego će biti i istjerani iz Njemačke.” “Njemačka
163
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Izmjenu blagonaklonog stava prema jevrejstvu u Sarajevu će najprije
nagovijestiti ulične tuče 1934. godine,138 pa će se pulsirajući sve otvorenije
iskazivati. Dok će se sljedeće godine aktuelni gradonačelnik Ibrahim Sarić
izviniti Jevrejima radi zakazane sjednice opštinskog vijeća u petak naveče,139
uskoro će biti oskrnavljeno sarajevsko jevrejsko groblje.140 Pa ponovno 1938.
godine osuda neprijateljstva prema Jevrejima u drugim sredinama: “… kod
nas se pojačala antisemitska agitacija. Naša je dužnost da upozorimo javnost,
da je ova agitacija sama po sebi najodvratnije divljaštvo koje je svojstveno
samo barbarima dvadesetog stoljeća. … Širiti antisemitizam danas bilo u
kojoj formi je zločin, koji se ne može dovoljno osuditi. Za kulturne narode
antisemitizam je najnedostojnije sredstvo u političkoj borbi.”141
Ipak, “uvoz ‘rasne revolucije’” pritiskom nacističke ideologije na vla-
du i javnost forsirao je uslovljenu lojalnost Jevreja. Njihov odgovor bio je
različit. Jedni su odlazili iz Sarajeva i zemlje, drugi su protestovali zbog
nepravedne politike naseljavanja u Palestini,142 a većina je vjerovatno
će istjerati 300.000 Jevreja”, Jugoslovenska pošta, IV, br. 1387, (Sarajevo, 21. decembra
1933), 1.
138
“Sinoć oko 9 sati bilo je u gostioni kod Sarikija u Ćemaluši ul. vrlo živo. U piću je neki
Ćamil Mulalić rekao da je Hitler dobro učinio što je istjerao jevreje iz Njemačke. Na ove
riječi skočili su Jakov Altarac i neki Levinger, navalili na pijanog Ćamila i nemilosrdno
ga izudarali iskrvavivši ga na nekoliko mjesta, naročito po rukama. Policija je uredo-
vala.” “Opet je Hitler skrivio jednu tuču u Sarajevu”, Jugoslovenska pošta, V, br. 1696,
(Sarajevo, 29. decembra 1934), 4.
139
Uz izvinjenje, slijedilo je i opravdanje, da “stvari su hitne, a on mora da ide u subotu
u Beograd”. “Sjednica općinskog vijeća”, Jugoslovenska pošta, VI, br. 1822, (Sarajevo, 1.
juna 1935), 5.
140
“Trinaest grobova oštetila su nepoznata lica na sarajevskom jevrejskom groblju. Grobovi
su razrušeni i poobarani divljačkom nepažnjom, tako da šteta iznosi oko 20.000 din.
Razbijana su 4 dječja i 9 drugih grobova. Vlasti su povele istragu da pronađu drske kriv-
ce.” Jugoslovenska pošta, VIII, br. 2336, (Sarajevo, 5. februara 1937), 5.
141
“Za ovu nekulturnu pojavu međutim nose najveću odgovornost razni fašistički listovi
u Zagrebu (i jedan dnevnik), koji otvoreno i vješto prikriveno, ali ipak dovoljno jasno,
grebe po tamnim instinktima politički i kulturno zaostalih gomila (koje su oni sami i
odgojili).” “Zagrebački antisemitizam”, Jugoslovenska pošta, IX, br. 2632, (Sarajevo, 26.
januar 1938), 3.
142
“Sarajevski Jevreji protestuju”, Jugoslovenska pošta, VIII, br. 2348, (Sarajevo, 19. februar
1937), 4.
164
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
strepila nad svojom sudbinom, pogoršanom donošenjem Zakona o činov-
nicima, koji nije zaobišao ni ugledne stručnjake.143 Pojedinci su i dalje be-
zuslovno doprinosili gradu, poput Avrama Levija Sadića, koji je poklonio
2 mil. dinara da se za taj novac od Vrhbosanske nadbiskupije u Sarajevu
kupi zgrada na Marijinom dvoru, na ćošku glavne ulice i trga crkve Sv. Jo-
sipa, koja i danas postoji, te “da se prihodi od te zgrade upotrebe za pomoć
siromasima grada Sarajeva i šire okoline, a da tu zgradu dok postoji druš-
tvo Crvenog krsta ne može ni otuđiti ni opteretiti”. Crveni krst je već od 1.
maja 1937. godine počeo uživati prihode velike zadužbine svog najvećeg
dobrotvora.144 Pritisak antisemitizma je bio sve veći, pa je i David Albala,
autor pjesme Zašto volim Jugoslaviju, 1936. godine izjavio “… teško je u
Jugoslaviji biti Jevrejin. Poželio bi mnogim Nejevrejima da budu samo 24
sata Jevreji, te da osjete često svu tragičnost njihovog položaja, da osjete
kako izgleda kad se okrene glava i pogled od Jevrejina …”145
Pozicija Jevreja bivala je sve teža sa sve većim pritiscima njemačke
politike da se približe Jugoslaviji, zvaničnim i nezvaničnim posjetama
njemačkih civilnih i vojnih uticajnih ličnosti, njemačkom propagan-
dom, pojačanim zahtjevima njemačke manjine u zemlji i u to vrijeme na
planu trgovinske razmjene najvećim uspjesima. Slične napore je činila
i fašistička vlada Italije. Ministar predsjednik Milan Stojadinović bio je
fasciniran uspjesima ovih dviju sila, prvenstveno na vođenju unutrašnje
politike i karakterom vlasti, koju je u izvjesnoj mjeri pokušavao opona-
šati. Međutim, anšlusom Austrije marta 1938. godine uticaj, ali i opa-
snost od ovih sila, postala je potpuno očigledna. Dolazak nacističke sile
na granice Kraljevine, pogotovo nakon predaje Čehoslovačke, Minhen-
ski sporazum, spaljivanje najveće sinagoge u tom gradu te Kristalna noć
u Njemačkoj pokazali su svu sistematičnost, ali i bestijalnost nacističke,
143
“Dr David Baruh, asistent Državne bolnice u Sarajevu, otpušten je iz državne službe na
osnovu §§ 103, 105, 106, 110. Zakona o činovnicima”, Jugoslovenska pošta, VIII, br. 2329,
(Sarajevo, 28. januar 1937), 3.
144
“Dva miliona dinara poklonio je sarajevski industrijalac Avram Levi Sadić Crvenom
krstu”, Jugoslovenska pošta, VIII, br. 2395, (Sarajevo, 16. april 1937), 5.
145
Goldstein, Židovi u Zagrebu, 431.
165
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
antisemitske politike. U Kraljevini, pritisnuti sve sumornijom atmosfe-
rom, i pored uvjeravanja vlasti da nemaju razloga za zabrinutost, Jevreji
se dijelom odlučuju i na istupanje iz vjere i pokrštavanje ili bar promje-
nu imena / prezimena.146
Događaji su se ubrzavali i vodili ratu čiji je početak označio napad Nje-
mačke na Poljsku 1. septembra 1939. godine. Par dana prije toga Spora-
zumom Cvetković-Maček, donesenim i doprinosom jevrejskih krugova,
stvorena je Banovina Hrvatska, koja će uskoro funkcionisati gotovo sa-
mostalno i donositi vlastito zakonodavstvo sa elementima ustaške vari-
jante fašističke ideologije.147 Kako su Jevreji u svom egzodusu sa sjevera
zemlje prolazili Sarajevom, tako su ih pratile onespokojavajuće glasine i u
samom gradu pojačano antisemitsko raspoloženje.148 Sarajevsko društvo,
potreseno svim ovim događajima, a u iščekivanju daljih i još neprijatnijih,
ipak ne odbacuje svoje jevrejske sugrađane, bar ne ženski svijet.149
Veliku promjenu donijet će i dvije antisemitske uredbe, prethodno
pripremljene propagandnom kampanjom putem štampe i podržava-
njem desničarskih grupa,150 objavljene u Službenim novinama 5. ok-
tobra 1940, čime su narušeni osnovni ustavni principi ravnopravnosti
svih jugoslovenskih građana. To se desilo nakon što je već juna mjeseca
146
Isto. 481-491.
147
Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska, (Zagreb: Sveučilišna naklada
Liber, 1977), 44-48. O tome i “Hrvatska politika i ‘židovsko zakonodavstvo’”, Koljanin,
Jevreji i antisemitizam, 436-444.
148
Omerović, Nacionalne manjine, 312-313.
149
Ispred Jevrejskog gospojinskog društva za posjećivanje bolesnih gospođe Levi i Danon,
a ispred Jevrejskog Aškenaskog gospojinskog društva gospođe dr. Vesela i dr. Urbaha.
“Sastanak svih sarajevskih ženskih društava”, Jugoslovenska pošta, XI, br. 3275, (Sarajevo,
29. februar 1940), 4.
150
Najjači od antisemitskih pokreta bili su Ljotićev Zbor, ali i prije njega elemenata ove
ideologije bilo je u Stojadinovićevom Vremenu i u istupima žičkog episkopa Nikolaja
Velimirovića, predvodnika bogomoljačkog pokreta. Dimitrije Ljotić je u Sarajevu još
februara 1928. godine održao dva “dobro posjećena sastanka sa svojim pristašama u
prostorijama ‘Zbora’, nakon što je njegova konferencija u prostorijama Sloge zabranjena,
jedan prije podne sa starijim pristašama, a drugi poslije podne sa omladinom”. Sastanci
su završeni pjevanjem državne himne i Zborove “Vojske smene”. Jugoslovenska pošta, IX,
br. 2660, (Sarajevo, 28. februar 1938), 3.
166
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
bez otpora okupiran Pariz, čime je definitivno nestalo političke i voj-
ne podrške ove zemlje Kraljevini, koja je potpuno potpala pod uticaj
fašističkog Rajha. Prva, Uredba o mjerama koje se odnose na Jevreje u
pogledu obavljanja radnja sa predmetima ljudske ishrane zvanično je po-
nukana krizom u snabdijevanju namirnicama, izazvanu ratom, pa će se
uz objavu maksimiranja cijena sručiti uglavnom na Jevreje.151
Druga je Uredba o upisu lica jevrejskog porekla za učenike Univerziteta,
visokih škola u rangu univerziteta, viših, srednjih, učiteljskih i drugih struč-
nih škola, čime je uspostavljen numerus clausus, ograničen upis za jevrejske
đake i studente, odnosno prema omjeru proporcionalnom učešću Jevreja u
cjelokupnom stanovništvu. Po toj uredbi za upis u prve razrede gimnazija
bilo je planirano 16 jevrejskih đaka: 9 dječaka i 7 djevojčica,152 a iz prvih ra-
zreda sarajevskih gimnazija krajem oktobra je bilo odstranjeno 40 jevrejskih
đaka.153 U redovima sarajevskih lijevo orijentisanih intelektualaca, naro-
čito srednjoškolskih profesora, došlo je do osude ovih antisemitističkih
mjera. Među onima koji su bili najglasniji bio je i Stjepan Tomić, profesor
II gimnazije, koji je organizovao otpor sprovođenju Koroščevih154 rasistič-
kih odredbi,155 mada bezuspješno, 156 kao što je bila bez efekta i Deklaracija
151
Uprkos izjave u štampi Jahiela Fincija kojom demantuje vijest o skrivenim zalihama,
biva po ubrzanom postupku osuđen, kao i njegov sin Daniel, na 10 dana zatvora i 2000
dinara globe. “U magazinu trgovca, koji tvrdi da nema brašna policija je pronašla zalihu
od 70.000 kilograma”, Jugoslovenska pošta, XI, br. 3428, (Sarajevo, 31. august 1940), 5;
“Trgovac Jahiel Finci osuđen na dva mjeseca zatvora i 50.000 dinara globe”, Jugosloven-
ska pošta, br. 3431, (Sarajevo, 4. septembar 1940), 5.
152
David Kamhi, “Jevrejsko kulturno-prosvjetno i humanitarno društvo La Benevolen-
cija. Od osnivanja 1892. do 1941. g.”, Jevrejski glas, glasilo Jevrejske zajednice Bosne i
Hercegovine, br. 76, (Sarajevo: Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, oktobar 2017.
/ hešvan 5778), 13.
153
Koljanin, Jevreji i antisemitizam, 451.
154
Po mišljenju njemačkog poslanika fon Herena, Korošec koji je bio u stalnom kontaktu
sa njemačkim poslanstvom, bio je jedini “koji će iz uvjerenja voditi borbu protiv Jevreja,
masona i komunista”. Ljubo Boban, Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928–1941,
knj. 2, (Zagreb: Liber, 1974), 348.
155
Ante Babić, “Sarajevski profesori – žrtve fašističkog terora”, Oslobođenje, god. IV, br. 13
(Sarajevo, 31. mart 1946), 6.
156
Stjepan Tomić među prvim javnim radnicima djeluje protiv fašizma. “On otvoreno raz-
golićuje mali broj beskičmenjaka, licemjera, ljigavaca i šićardžija u redovima prosvjetnih
167
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Saveza jevrejskih vjeroispovjednih opština donesena 9. oktobra u znak pro-
testa protiv vladinih uredbi, prvih koje su u Jugoslaviji išle protiv Jevreja.
Izraz solidarnosti sa jevrejskom zajednicom iskazali su i drugi profesori
radeći na netom otvorenoj jevrejskoj gimnaziji.157
Možda su ovakve geste dijela Sarajlija učinile da Jevreji ipak potcije-
ne desničarske i antisemitske namjere politike novouspostavljene Ne-
zavisne Države Hrvatske i njenog zakonodavstva, da donesu pogrešne
procjene i u konačnici dožive tragičnu sudbinu, naročito s početka II
svjetskog rata, tokom kojega je Sarajevo izgubilo 71–85% jevrejskog sta-
novništva.158
Rezime
Rad redukovanim prikazom prati razvoj odnosa na liniji država –
jevrejstvo Sarajeva u međuratnom periodu, zadržavajući se posebno na
1930. godini, kada je dostignuta kulminacija uzajamne pozitivne recep-
cije i kada Sarajevo živi jednim posebnim, gotovo izolovanim načinom
života u odnosu na onaj koji gospodari tadašnjom društveno-politič-
kom scenom Evrope, a koji se ogleda u ekonomskom kolapsu, nagla-
šenijem izrastanju apsolutističkih vlada i autoritarnih režima i jačanju
desničarskih ideologija sa narastajućom masovnom podrškom.
radnika”, naročito oko Glavne uprave Jugoslovenskog profesorskog društva, gdje se ofor-
mila oštra podjela “na napredne i one druge”. Na kongresu Profesorskog društva 1939. u
Sarajevu drži referat “O propagandi u srednjoj školi u vezi s nacionalnim vaspitanjem”
gdje zagovara borbu protiv fašizma. Oslobođenje, (Sarajevo, 10. jula 1951). Tomić zbog
svojih “ispada” biva sproveden u logor u Bileću 1. decembra 1940. Anđelo Veljić, “O ak-
tivnosti i likovima skojevaca I muške gimnazije”, u: Sarajevo u revoluciji. Revolucionarni
radnički pokret 1937–1941, (Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1976), 632.
157
Biologiju je predavao prof. Vojin Gligić, a muzičko vaspitanje prof. Zlata Radošević. Pin-
to, Jevreji Sarajeva, 86. Kamhi pominje kao predavače suprugu V. Gligića te Veru Šnajder
i druge. Kamhi, “Jevrejsko kulturno-prosvjetno i humanitarno društvo”, 14.
158
O broju preživjelih postoje neslaganja. Vjerovatni su brojevi koje navodi Freidenreich
– 1.413 i Erich Rathfelder – 1.147. preživjelih. Elma Softić-Kaunitz, “Mjesto susreta.
Doprinos jevrejskog kulturno-prosvjetnog humanitarnog društva ‘La Benevolencija’ u
čuvanju međureligijskog dijaloga u BiH tokom 1992–1995”, Jevrejski glas, glasilo Jevrej-
ske zajednice Bosne i Hercegovine, br. 76, (Sarajevo, oktobar 2017. / hešvan 5778), 22.
168
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Osnov uzajamne lojalnosti države i jevrejstva Kraljevine, pa i “ma-
log Jerusalema”, tj. jevrejske zajednice u Sarajevu, bio je uslovljen kako
preuzetom politikom Srbije, koja je postala prva država, poslije Velike
Britanije, koja je Jevrejima priznala pravo na “dom” još 1917. godine,
tako i tradicionalnim odnosima u viševjerskoj komuni. Mada je “narod-
ski antisemitizam” ili “ulični semitizam” bio “opšte mjesto” u drugim
vjersko-nacionalnim zajednicama, potaknut pod izgovorima zaštite
vlastitih ekonomskih interesa nacionalnih grupa, ipak antisemitizam
koji nalazimo na evropskom prostoru nikada nije imao tu podršku u
Kraljevini, pa ni u Sarajevu. Pored zvanične potpore Jevrejima Kraljevi-
ne na međunarodnom nivou, ona je potvrđivana i na unutrašnjem po-
litičkom nivou od strane vlasti u raznim vidovima i prilikama, kao pot-
pora njihovoj vjerskoj slobodi, ali i političkim zahtjevima cionističkog
pokreta. Sa druge strane, jevrejska zajednica je bila najobrazovanija, u
odnosu na druge vjersko-nacionalne zajednice ekonomski najstabilnija
i politički lojalna, tj. interesno, ideološki, pa i emocionalno motivisana
za saradnju.
U širim okvirima govoreći, Jevreji Sarajeva su u 1930. godinu ušli
sa netom donesenim Zakonom o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevi-
ni Jugoslaviji, koji im je zvanično potvrdio unutrašnju autonomiju. U
toj godini okončana je i velika akcija podizanja Šume kralja Petra Ve-
likog Oslobodioca u Palestini u kojoj je participirala i koju je pozdra-
vila jevrejska zajednica grada. U sarajevskim okvirima prvi slavljenič-
ki momenat bila je proslava 50 godina postojanja Aškenaske opštine
u Sarajevu, a najznačajniji je bio osvećenje grandiozne novosagrađene
sefardske sinagoge, treće po veličini u Evropi. Oba svečana događaja su
propratili uglednici državne i gradskih vlasti. Otvaranje hebrejske ško-
le Safa Berura i ozvaničena ideja o osnivanju Jevrejskog muzeja bili su
također značajni za jevrejsku zajednicu, kao i oni dodatni, naročito na
ponos ženskog svijeta, kao što je imenovanje prve nastavnice Jevrejke na
srednjim školama, njihove sugrađanke Berte Finci za suplenta banjaluč-
ke gimnazije, i dodjela titule najljepše Sarajke te godine gospođici Loli
169
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176

Frank. Uz prikazivanje vrlo popularnog propagandnog filma Proljeće u Štampa:

Palestini, još mnoge druge manifestacije kulturno-nacionalnog karakte- –G
 las slobode, Sarajevo, 1918.
ra upotpunile su ovu 1930. godinu. – J evrejski glas, Sarajevo, 1928–1931.
Nakon nje se Sarajevo još dugo opiralo narastajućem antisemitizmu – J ugoslovenska pošta, 1930–1931, 1933–1935, 1937–1938, 1940.
koji je dolazio sa pritiskom fašističkih politika na vladu i javnost Kraljevi-
– J ugoslovenski list, Sarajevo, 1930.
ne, ali i iz desničarskih krugova iz zemlje. Tek 1940. godine, kada i vlada
poklekne i donese prve antisemitske uredbe, Sarajevo je, ali sa otporom –N
 arod, Sarajevo, 1921–1922, 1924–1925.
intelektualnih krugova, u tom smislu poraženo. Sa antisemitskom ideolo- –N
 arodno jedinstvo, Sarajevo, 1918–1919.
gijom, zakonodavstvom i praksom 1941. godine uspostavljene Nezavisne –N
 ova reč, Sarajevo, 1932.
Države Hrvatske Sarajevo je izgubilo 71–85% jevrejskog stanovništva. –P
 ravda, Sarajevo, 1920–1921, 1925, 1927.
– S rbin težak, Sarajevo, 1922.
– S rpska riječ, Sarajevo, 1907, 1919–1920, 1923
IZVORI I LITERATURA –V
 ečernja pošta, Sarajevo, 1926–1928, 1930.
IZVORI – Židovska svijest, Sarajevo, 1920.
Neobjavljeni izvori:
– Arhiv Jugoslavije LITERATURA
– Fond: Ministarstvo unutrašnjih poslova (14) Knjige:
– Fond: Masonske lože u Jugoslaviji (100) – Avram, Pinto. Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin
Masleša, 1987.
– Arhiv Bosne i Hercegovine (ABiH)
– Boban, Ljubo. Maček i politika Hrvatske seljačke stranke, knj. 2. Za-
– Fond: Kraljev dvor
greb: Sveučilišna naklada Liber, 1974.
– Historijski arhiv Sarajevo (HAS)
– Goldstein, Ivo. Židovi u Zagrebu 1918–1941. Zagreb: Novi Liber, 2005.
– Fond: Gradsko poglavarstvo (GP)
– Hobsbaum, Erik Džon. Doba extrema. Istorija Kratkog dvadesetog
veka 1914–1991. Beograd: Dereta, 2002.
Objavljeni izvori:
– Jelić-Butić, Fikreta. Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska. Zagreb: Sve-
–D
 efinitivni rezultati popisa stanovništva: od 31 januara 1932 god. Beo- učilišna naklada Liber, 1977.
grad: Opšta državna statistika, 1932.
– Koljanin, Milan. Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918–
– Pinto, Benjamin. Spomenica o proslavi 30-godišnjice jevrejskog pjevač- 1941. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2008.
kog društva “Lira” u Sarajevu 1901–1931. Sarajevo: Odbor “Lire”, 1931.

170 171
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Londrc, Benjamina. Pravni položaj jevrejske zajednice u BiH od 1918.
do 1945. godine. Gračanica: Izdavačka kuća “Monos”, Sarajevo: Udru-
ženje “Hagada”, 2016.
– Omerović, Enes S. Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–
1941). Sarajevo: Institut za historiju, 2019.
– Pejanović, Đorđe. Štampa Bosne i Hercegovine 1850–1941. Sarajevo:
Svjetlost, 1949.
– Šarac, Nedim. Uspostavljanje šestojanuarskog režima 1929. godine sa
posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Svjetlost, 1975.
Članci:
– Babić, Ante. “Sarajevski profesori – žrtve fašističkog terora”. Oslobođe-
nje, Sarajevo, IV (13), 31. mart 1946, 6.
– Čaušević, Halid. “Sociološki presjek pojave antisemitizma u Bosni i
Hercegovini”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi.
Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica Bosne i Her-
cegovine, 1995, 119-131.
– Havel, Boris. “Izrael”. u: Bliski Istok: Politika i povijest, ur. M. Kasapo-
vić. Zagreb: Fakultet političkih znanosti, 2016, 109-176.
Dostupno na: https://www.scribd.com/document/399173620/Mir-
jana-Kasapovi%C4%87-Ed-Bliski-Istok-Politika-i-Povijest-Fakul-
tet-Politi%C4%8Dkih-Znanosti-2016 (16. 1. 2019)
– Imamović, Mustafa. “Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji”,
u: Sefarad ‘92: Zbornik radova, ur. M. Nezirović i drugi. Sarajevo: In-
stitut za istoriju Sarajevo, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine,
1995, 65-78.
– Imamović, Mustafa. “Položaj Jevreja u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji”, u:
Vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva svjetska
rata. Sarajevo: Pravni fakultet, 2008, 113-123.
172
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
– Ivanković, Mladenka. “Jevreji u Jugoslaviji 1918–1952”, u: Pisati istori-
ju Jugoslavije: viđenje srpskog faktora, ur. M. Bjelajac. Beograd: Institut
za noviju istoriju Srbije, 2007. Dostupno na: https://pouke.org/forum/
index.php?/topic/2575-jevreji-u-jugoslaviji-1918-1952/ (23. 3. 2019)
– Kamhi, David. “Jevrejsko kulturno-prosvjetno i humanitarno društvo
La Benevolencija. Od osnivanja 1892. do 1941 g.”. Jevrejski glas, glasilo
Jevrejske zajednice Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Jevrejska zajednica
Bosne i Hercegovine, 76, oktobar 2017. / hešvan 5778, 8-14.
– Kapidžić, Hamdija. “Rad Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine u no-
vembru i decembru 1918”. Glasnik arhivā i Društva arhivista Bosne i
Hercegovine, III (3), Sarajevo, 1963, 147-328.
– Korkut, Derviš. Naši Jevreji : jevrejsko pitanje kod nas : zbornik mi-
šljenja naših javnih radnika, Knj. 1, ur. M. Dimitrijević, V. Stojanović.
Beograd: Minerva, 1940, 53-54.
– Ljubibratić, Dragoslav. Naši Jevreji : jevrejsko pitanje kod nas : zbornik
mišljenja naših javnih radnika, knj. 1, ur. M. Dimitrijević, V. Stojano-
vić. Beograd: Minerva, 1940, 51-52.
–
Miličić, Budimir. “Jevrejsko socijalističko radničko društvo Poale
Cion u Sarajevu 1919–1929. godine”, u: Sefarad ‘92: Zbornik radova,
ur. M. Nezirović i drugi. Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo, Jevrej-
ska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995, 145-171.
– Papić, Mitar. “Jevreji u kulturnom nasljeđu Sarajeva”. Politika, Beo-
grad, god. X, br. 489, 16. oktobar 1966, 6.
– Softić-Kaunitz, Elma. “Mjesto susreta. Doprinos jevrejskog kultur-
no-prosvjetnog humanitarnog društva ‘La Benevolencija’ u čuvanju
međureligijskog dijaloga u BiH tokom 1992–1995”. Jevrejski glas, gla-
silo Jevrejske zajednice Bosne i Hercegovine, Sarajevo, br. 76, oktobar
2017. / hešvan 5778, 15-59.
– Šegvić, Saša. “Legitimnost građanskog otpora – neki teorijski aspekti”.
Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, Split: Pravni fakultet, god.
173
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
44, br. 2 (85), 2007, 177-199. Dostupno na: https://www.pravst.unist.
hr/dokumenti/zbornik/200785/zb20070202_legitgradjotpora%20cla-
nak.pdf
– Veljić, Anđelo. “O aktivnosti i likovima skojevaca I muške gimnazije”,
u: Sarajevo u revoluciji. Knj. 1, Revolucionarni radnički pokret 1937–
1941. Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1976, 630-636.
174
sonja dujmović, uzajamna lojalnost – državna politika i jevrejstvo sarajeva... , 129-176
Summary
Mutual loyalty – State policy and the Jews of Sarajevo in the
Interwar period
Through a reduced representation this paper traces the development
of the relations between the state and the Jews of Sarajevo in the in-
terwar period, focusing particularly on the year 1930, when the mutu-
al positive reception reached its culmination and when Sarajevo lived
a special, almost an isolated way of life in comparison to the one that
ruled the contemporary social and political scene of Europe, being re-
flected in the economic collapse, pronounced emergence of absolutistic
governments and authoritarian regimes, as well as in the strengthening
of right-wing ideologies that enjoyed growing mass support.
The basis of the mutual loyalty between the state and the Jews of the
Kingdom of Yugoslavia, and even of the “small Jerusalem”, i.e. the Jewish
community in Sarajevo, was conditioned by the assumed policy of Serbia,
which became the first state after Great Britain to acknowledge the right of
the Jews to a “home” already in 1917, but also by the traditional relations
within a multi-religious community. Even though “popular anti-Semiti-
sm” or “street anti-Semitism” was “common place” in other religious and
national communities, inspired by excuses of protection of particular eco-
nomic interests of national groups, the anti-Semitism that we encounter
on the European soil was not accepted in the Kingdom of Yugoslavia nor
in Sarajevo. Apart from the official support for the Jews of the Kingdom
in an international sense, it was also confirmed on an internal political
level on behalf of the government in all kinds of ways and circumstances
as a support for their religious freedom, but also for the political goals of
the Zionist movement. On the other hand, the Jewish community was the
most educated of all the other religious and national communities, it was
economically the most stable and politically loyal, i.e. it was motivated to
cooperate from an interest, ideological and even emotional point of view.
175
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Within the broader framework, the Jews of Sarajevo began the year
1930 with a recently passed Law on the religious community of Jews in
the Kingdom of Yugoslavia, which granted them internal autonomy.
This year marked the completion of a great action to erect the Forest of
King Peter the Great Liberator in Palestine, which the Jewish community
of the city greeted and even participated in. Within Sarajevo the first
celebratory moment was the marking of the fiftieth anniversary of the
existence of the Ashkenazi community in Sarajevo, and the most impor-
tant was the consecration of the newly-built Sephardic synagogue, the
third largest in Europe. State and city dignitaries attended both solemn
occasions. The opening of the Hebrew school of Safa Berura and the
formally approved idea to establish a Jewish museum were also impor-
tant for the Jewish community. Other noteworthy moments included
those that had a special significance for the pride of the female members
of the community, such as the appointment of the first female Jewish
secondary school teacher, their fellow citizen Berta Finci, to the positi-
on of supplent in the Banja Luka gymnasium, and the award of the title
of most beautiful Sarajevan of the year to Mrs. Lola Frank. Along with
the screening of the very popular propaganda movie Spring in Palestine,
many other manifestations of cultural and national character completed
the year 1930.
Since then, Sarajevo resisted for a long time the growing anti-Semi-
tism that arrived through the pressure of fascist policies on the govern-
ment and population of the Kingdom, but also from the far-right circles
within the country. Only in 1940, when the government also succum-
bed and passed the first anti-Semitic regulations, which were opposed
by the intellectual circles, Sarajevo was in that sense defeated. Through
the anti-Semitic ideology, legislation and practice of the Independent
State of Croatia that was established in 1941, Sarajevo lost 71–85% of its
Jewish population.
(Translated by: Nermina Filipović)
176
UDK: 159.922.1+316.6 ( 497.5 ) “1919/1929”
Prethodno priopćenje
Jelena Seferović
Univerza v Ljubljani, Filozofska Fakulteta
Ljubljana, Slovenija
jelenaseferovic@yahoo.com
Prilog istraživanju kulture djevojaštva nakon Prvog
svjetskog rata: primjer djevojaka sa psihičkim smetnjama
iz ruralnih krajeva kontinentalne Hrvatske
S
Apstrakt: Rad propituje neke aspekte odrastanja djevojaka sa psihičkim
smetnjama u ruralnim krajevima kontinentalne Hrvatske u prvom desetljeću
nakon završetka Prvog svjetskog rata. Pritom se misli na djevojke u fazi sred-
nje i kasne adolescencije liječene u Zavodu za umobolne u Stenjevcu, danas
Klinici za psihijatriju Vrapče. U radu se iz kulturnoantropološkog rakursa
analiziraju izdvojena pojedinačna iskustva njihovih neostvarljivih ljubavnih
veza s muškarcima u odnosu na tradicionalna očekivanja o (ne)prihvatljivoj
femininosti. Također, sagledava se zavodska svakodnevica djevojaka sa psi-
hičkim smetnjama u kontekstu njihovih aktivnosti organiziranih u sklopu
radne terapije. Prema dosadašnjem istraživanju, pretpostavlja se da su znako-
vi emocionalne nestabilnosti i (auto)destruktivna ponašanja razmatrane po-
pulacije bila izazvana njihovim neznanjem o procesima spolnog sazrijevanja i
posljedicama uzrokovanim iskustvom neostvarljivih ljubavnih veza te nemo-
gućnošću ulaska u brak. Rad je baziran na analizi povijesti bolesti djevojaka i
liječničkih svjedodžbi koje datiraju od 1919. do 1929. godine a pohranjene su
u fundusu Arhiva Klinike za psihijatriju Vrapče.
177
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Ključne riječi: kultura djevojaštva, djevojke sa psihičkim smetnjama, me-
đuraće, Stenjevec, seksualnost, ljubavne veze
Abstract: The paper discusses some aspects of the growing up of girls with
mental disorders in rural areasof continental Croatia in the first decade af-
ter the end of the First World War. This includes girls in the middle and late
adolescent phase treated at the Stenjevec Psychiatric Hospital, now Vrapče
University Psychiatric Hospital. The paper analyzes their individual expe-
riences of unfulfilled love with men in relation to traditional expectations
of (non)acceptable femininity from the cultural anthropological perspecti-
ve. In addition, this paper looks at the hospital’s everyday life of girls with
mental disorders in the context of their activities organized under work
therapy. According to the current research, signs of emotional instability
and (auto)destructive behavior of the examined population are assumed to
be due to their ignorance of the process of sexual maturation and the con-
sequences caused by the experience of unattainable love relationships and
the inability to get married. The work is based on the analysis of the girls’
psychiatric files and medical certificates dating from 1919 to 1929 stored in
the Archives of the University Psychiatric Hospital Vrapče.
Keywords: aftermath, Stenjevec, girlhood, girls with mental disorders,
sexuality, love relationships
Uvod
Rad je nastao na temelju kulturnoantropološke interpretacije sadržaja
dostupnih bolničkih dosjea pacijentica liječenih u Kr. zemaljskom zavodu
za umobolne u Stenjevcu u periodu od 1919. do 1929. godine.1 U sre-
dištu pozornosti bile su djevojke u fazi srednje i kasne adolescencije. U
prikupljanju i analizi arhivske građe koristila se kvalitativna metodologija
1
Istraživanje je provedeno u okviru projekta pod nazivom “Poslijeratne tranzicije u rod-
noj perspektivi: slučaj sjeveroistočne jadranske regije”. Osnovni je cilj projekta rasvijetliti
svakodnevicu žena u periodima tranzicije nakon oba svjetska rata, a to se ujedno odnosi
i na propitivanje svakodnevice djevojaka sa psihičkim smetnjama. Projekt je financiralo
Europsko istraživačko vijeće u okviru programa Obzor 2020., Ugovora o potpori ERC-a
br. 742 683. Više o projektu na: https://project-eirene.eu/.
178
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
čija je bit u tome da posebnu pažnju posvećuje analizi pojedinačnog ljud-
skog iskustva, za razliku od kvantitativnog pristupa koji “rešenje vidi u
stvaranju tipologija na osnovu kvantitativnih podataka.”2 U pokušaju da
se izbjegne kulturni elitizam, ovdje će biti predstavljene, riječima Jelene
Marković,3 “male priče”, odnosno određeni fragmenti života djevojaka s
društvenih margina. Treba napomenuti da u radu izneseni citati čine tek
dio korpusa iščitanih bilješki iz povijesti bolesti djevojaka iz kojih je ra-
zvidno da su izostanak znanja o seksualnosti, neostvarljive ljubavne veze
te neuspjeli ulazak u brak nepovoljno utjecali na njihovo emocionalno i
socijalno funkcioniranje. Kulturnoantropološka promišljanja pojedinač-
nih slučajeva djevojaka sa psihičkim smetnjama ovdje predstavljena služe
kao prilog rasvjetljavanju kulture djevojaštva u ruralnim krajevima kon-
tinentalne Hrvatske u međuraću iz perspektive pripadnica marginalizi-
ranih skupina. Radi pojašnjenja metodološkog pristupa temi rada, odno-
sno razloga zbog kojeg se izdvojeni citati propituju u kontekstu recentnih
teorija različitih područja humanističkih i društvenih znanosti, trebalo
bi se podsjetiti razmatranja “antropologizacije” povijesti Mirjane Gross.
Naime, Gross ističe da “događaj nije jedinica bez veze s društvenim pro-
cesima nego upravo njihova točka križanja, razumljiva samo unutar tih
procesa.” Autorica elaborirajući povijesni razvoj historiografije naglašava
važan doprinos “historijske društvene znanosti” čiji su nositelji “povije-
snu zbilju kao predmet historijske znanosti vidjeli kao složeno jedinstvo
različitih životnih područja što ih valja sagledati u njihovoj međusobnoj
povezanosti uz pomoć teorija.”4
U stručnim publikacijama govori se da je povijest djevojaštva nastala
kao rezultat prožimanja promišljanja o povijesti djetinjstva i ženske po-
vijesti. Prema tumačenjima pojedinih autora, djevojačke studije imaju
2
Marija Bogdanović, “Teorijska osnova kvalitativnog pristupa”. Revija za sociologiju, Za-
greb: Hrvatsko sociološko društvo, 14(3-4)/1984, 204.
3
Jelena Marković, Pričanja o djetinjstvu: život priča u svakodnevnoj komunikaciji, (Zagreb:
Biblioteka etnografija, 2012), 138.
4
Mirjana Gross, “Susret historije i antropologije”. Narodna umjetnost: hrvatski časopis za
etnologiju i folkloristiku, Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku, 33(2)/1996, 28-81.
179
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
svoje uporište u raspravama o mladenaštvu5 te u feminističkim teorija-
ma. Unutar oba navedena teorijska rakursa djevojke su, prema riječima
pojedinih autora, stavljene u subordiniran položaj u smislu da ih se u
okviru prvog nerijetko rodno stereotipizira, dok ih se u feminističkoj
literaturi marginalizira s obzirom na dob.6 Donedavno specifičnosti dje-
vojačke kulture ili nisu elaborirane ili su o njoj razvijane poopćene teze.
Stoga nije rijedak slučaj da su promišljanja o djevojačkoj svakodnevici
shematizirana zbog izostanka propitivanja iskustava karakterističnih za
njihovu dobnu skupinu.7 Petra Požgaj, razmatrajući utjecaj studija mla-
denaštva na djevojačke studije, upućuje na to da se on prije svega ogleda
u uvođenju koncepta “mladenačke kulture kao polja određenoga nape-
tošću između otpora i konformizma”. U vezi s tim autorica se oslanja na
promišljanja Catherine Driscoll koja “mladost povezuje s mogućnošću
pružanja većega ili manjega otpora potrebama i zahtjevima društva u
koje mladi ulaze kao skupina novih društvenih subjekata”. Naposljetku,
5
Sa stajališta pojedinih teorija iz područja psihologije postoje tri faze adolescencije, od-
nosno mladenaštva – rana, srednja i kasna – koje su praćene specifičnim tjelesnim, ko-
gnitivnim i emocionalnim promjenama. Faza srednje adolescencije obično traje od 15.
do 18. godine, dok se za kasnu smatra da počinje od 19., a završava zaključno s 22. ili
čak 25. godinom. Kasna faza još se naziva i podfazom te bi prilikom definiranja njezinog
završetka “kronološku dob valjalo uzeti tek kao grubu mjeru”. Vlasta Rudan, “Normalni
adolescentni razvoj”, Medix: specijalizirani medicinski dvomjesečnik, Zagreb: C.T. – Po-
slovne informacije, 10(52)/2004, 36-38. Teorije o adolescentnom razvoju upućuju na to
da bi nakon završetka tog perioda trebalo kod pojedinca doći do integracije propitanih
ranijih roditeljskih poruka i normi utvrđenih društvenim okvirom u jednu cjelinu. Prema
nekih psihološkim promišljanjima, među glavnim razvojnim zadatcima adolescenata u
procesu tranzicije između djetinjstva i odrasle dobi su “stjecanje odgovornosti naspram
neodgovornosti, postizanje statusa dominacije naspram submisivnosti te usvajanje spolne
uloge”. Mladenačka dob za sobom povlači senzibiliziranje i osvještavanje vlastitog tijela
i seksualnosti. Katica Lacković-Grgin, “Sociocultural Context of Parenting in Croatia in
the Past and in the Present”, u: Parenthood and Parenting in Croatia: A Developmental and
Socio-Cultural Perspective, ur. K. Lacković-Grgin, Z. Penezić, (New York: Nova Science
Publishers, Inc., 2015), 2.
6
Petra Požgaj, “Mlade dame, glazbeni znalci i njihovi ukusi: figura obožavateljice kao pro-
stor artikulacije društvenoga odnosa”. Narodna umjetnost: hrvatski časopis za etnologiju i
folkloristiku, Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku, 55(1)/2018, 12.
7
Dawn Currie i drugi, “Girl Power”: Girls Reinventing Girlhood, (New York: Peter Lang Publis-
hing, 2009), 17.
180
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
Požgaj konstatira da se zapravo radi o kulturi koja različito tretira dje-
vojke i mladiće, odnosno da se “mogućnost pružanja otpora povezuje
samo s mladićima dok se djevojačka kultura predstavlja kao egzemplar-
na za kulturni konformizam.”8
Zasad prikupljeni podatci upućuju na to da je nekim djevojkama
koje nisu ispunile očekivanja djevojačke kulture zagovarane u među-
raću u ruralnim krajevima kontinentalne Hrvatske – prema čijim uzu-
sima društveni status žene u mnogočemu ovisi o ostvarenoj ljubavnoj
vezi i sklapanju braka s muškarcem – bilo ugroženo emocionalno i so-
cijalno funkcioniranje. Nadalje, moglo bi se pretpostaviti da je neznanje
o procesima spolnog razvoja te nemogućnost uspostave granice izme-
đu fiksacija i realiteta u pogledu zaljubljenosti u nedostupne muškarce
na svojevrstan način doprinijelo destabilizaciji psihičkog zdravlja tih
djevojaka. Značajno je napomenuti da se naišlo na slučajeve djevojaka
koje su prekoračile granice kulturno zadanih rodnih normativa, no taj je
iskorak iz poželjnog društvenog kalupa doprinio njihovoj psihijatrijskoj
hospitalizaciji. Naposljetku, ustanovilo se da je zavodska svakodnevica
bila rodno stereotipizirana, u smislu da su poslovi bili podijeljeni na
ženske i muške. S tim se želi istaknuti da se djevojke, neovisno o pro-
stornom okruženju, nisu mogle oprijeti patrijarhatu, odnosno da im se
život odvijao u njegovom “začaranom krugu”.
Djevojačka svakodnevnica u “Stenjevcu”
U ovom poglavlju najprije će biti predstavljene pojedinosti povezane
s otvaranjem Zavoda za umobolne u Stenjevcu. Potom će se razmatra-
ti neki aspekti svakodnevice djevojaka hospitaliziranih u tom zavodu
tijekom međuraća. U vezi s tim govorit će se o njihovim ograničenim
mogućnostima socijalnog uključivanja u matičnu zajednicu i (ne)efi-
kasnost u pogledu obavljanja poslova u (izvan)zavodskom okruženju.
Iz stručne literature o povijesti hrvatske psihijatrije doznaje se da su
8
Požgaj, “Mlade dame, glazbeni znalci i njihovi ukusi”, 12.
181
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
početkom 19. stoljeća u Dubrovniku osobe sa psihičkim smetnjama
smještane čak i u zatvor, konkretno “Place dal carcere dei pazzi”, te da
je 1804. godine otvorena omanja stanica za prijem desetak pacijenata.9
Kraj stoljeća obilježilo je osnivanje Kr. zemaljskog zavoda za umobolne
u Stenjevcu 1879. godine te Pokrajinske ludnice u Šibeniku 1883. godi-
ne.10 Do tada su ulogu liječnika preuzimali vračevi ili su u samostani-
ma svećenici nad psihički oboljelima vršili određene religiozne obrede.
Prema riječima Rudolfa Hercega, sedmog po redu ravnatelja “Stenjevca”,
“razni vrači i vračare obavljali su svoje mistične a uistinu glupe proce-
dure u svrhu oslobodjenja od one tajne moći, koja je navodno bolesnika
obuzela. Obavljale su se razne religiozne ceremonije a i torture, kojima
se je mislilo bolesnika ozdraviti, nu da je to bolest baš tako kao i tjelesna,
na to se nije ni pomišljalo.”11 Hercegove riječi mogu se argumentirati
konkretnim zapisima iz stenjevečkih povijesti bolesti, stoga se u nastav-
ku iznosi jedna od mnogobrojnih koja datira iz 1902. godine.12
“Na lijevoj strani ispod oka nalazi se jedan hematom, koji potiče
od udarca bratove ruke, koji ju je nehotice kod umirivanja udario. Na
desnoj ruci nalazi se mala ranica koja potiče navodno od puštanja krvi
koju je izveo vračar.”
Zbog gore spomenutih situacija, ali i niza drugih nepovoljnih okolnosti
koje su produbljivale ondašnju socijalnu i zdravstvenu problematiku osoba
sa psihičkim smetnjama, javila se prijeka potreba za otvaranjem jedne
psihijatrijske bolnice. Još 28. studenoga 1877. godine potvrđen je prijedlog
9
Ante Marković, “Zaklonište umobolnih na Nuncijati”. Socijalna psihijatrija, Medicinska
naklada, 21/1993, 177.
10
Rudolf Herceg, “Zavod za umobolne ‘Stenjevec’ od 1879. do 1933.”, u: Stenjevec: državna
bolnica za duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica povodom pet decenija rada, ur. B. Ni-
ketić, S. Župić, (Zagreb: Društvo za socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu,
1933), 7; Jovan Rašković, “Služba za neurologiju i psihijatriju”, u: 100 godina šibenske
bolnice, ur. I. Merlak, (Šibenik: Medicinski centar, 1983), 163.
11
Herceg, “Zavod za umobolne ‘Stenjevec’ od 1879. do 1933.”, 6.
12
Arhiv klinike za psihijatriju “Vrapče” (dalje: AKPV), Zagreb, Povijest bolesti (dalje: PB),
anamnestički podaci o pacijentici, travanj 1902.
182
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
za njezinu gradnju, premda je otvorena tek dvije godine kasnije. Prvotna je
ideja bila da se bolnica gradi u Ilici u Zagrebu, no uvjete tamošnjeg vlasnika
zemljišta vlasti nisu htjele prihvatiti, stoga je odlučeno da će se izgraditi na
zemljištu Zagrebačkoga kaptola u općini Vrapče koje je bilo šest kilometara
udaljeno od grada.13 Bolnica, nazvana Kr. zemaljski zavod za umobolne u
Stenjevcu, bila je predviđena za smještaj dvjestotinjak pacijenata, ali tijekom
godina taj se broj utrostručio, tako da je u periodu od 1921. do 1923.
godine u ovom Zavodu bilo hospitalizirano otprilike njih šesto.14 Unatoč
tome što se 1910. godine otvorio “Odiel za bolesti duševne” Kr. zemaljske
javne bolnice u Pakracu, koji je također primao dvjestotinjak pacijenata,15
“Stenjevec” je postao potkapacitiran, stoga je bio prinuđen osposobiti
nove objekte. Prva podružnica u Jankomiru, mjestu na periferiji Zagreba,
započela je s radom 1923. godine. Njezina primarna svrha bila je skrbiti
za kategoriju “mirnih”, radno sposobnih pacijenata koji su bili uključeni u
poljoprivredne radove na ovom imanju.16 Sljedeće godine (1924.), Zavod
je otkupio posjed Kalinovica. S vremenom se odluka pokazala pogrešnom,
ponajprije jer je posjed prethodno bio namijenjen za ergelu konja pa je 280
pacijenata, zajedno s namještenicima, živjelo u štalama. Nadalje, Kalinovica
je bila udaljena od Zavoda 18 kilometara, a prometna povezanost bila je
loša, uz to nije bilo ni telefonske linije, ni električnog svjetla, ni pitke vode.
Zbog svega navedenog podružnica je 1930. godine prestala s radom.17
13
 erceg, “Zavod za umobolne ‘Stenjevec’ od 1879. do 1933.”, 6-7.
H
14
Aleksej Kuljženko, “Statistika bolnice Stenjevec kroz posljednjih pet godina”, u: Stenjevec:
državna bolnica za duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica povodom pet decenija rada,
ur. B. Niketić, S. Župić, (Zagreb: Društvo za socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u
Stenjevcu, 1933), 47.
15
Vijoleta Herman-Kaurić, “Kraljevska zemaljska bolnica u Pakracu – primjer gospodar-
skog poslovanja velike bolnice u Velikom ratu”. Scrinia Slavonica: Godišnjak podruž-
nice za povijest Slavonije, Srijema i Baranje Hrvatskog instituta za povijest, Slavonski
Brod: Hrvatski institut za povijest – Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje,
14(1)/2014, 200.
16
Petrana Brečić i drugi, “Od radne terapije i rekreacije do psihosocijalnih metoda liječenja
i rehabilitacije psihijatrijskih bolesnika u bolnici ‘Vrapče’”. Socijalna psihijatrija, Zagreb:
Medicinska naklada, 41(3)/2013, 176.
17
Herceg, “Zavod za umobolne ‘Stenjevec’ od 1879. do 1933.”, 13-14.
183
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Kao što je već rečeno, djevojke čija se iskustva prikazuju i interpretiraju u
ovom radu, dolazile su iz sela kontinentalne Hrvatske, a bile su u dobi od 16.
do 21. godine. Fokus razmatranja je na seoskim djevojkama jer su slučajevi
onih čije je prebivalište bilo u gradskim središtima rijetko evidentirani
među arhivskom građom. Usporedbom količine iščitanih povijesti
bolesti i rezultata analize broja pacijenata s kraja 1920. godine18 utvrdilo
se da postoji znatan raskorak među tim izvorima. Naprimjer, sudeći
prema prebrojavanju povijesti bolesti žena u sklopu ovog istraživanja,
moglo bi se zaključiti da ih je 1928. godine bilo na zavodskom smještaju
stotinjak, no podatci iz jedne od monografija “Stenjevca” upućuju
na to da ih je te godine liječeno 799. Samim time ne može se niti sa
sigurnošću govoriti o broju hospitalizacija adolescentica u “Stenjevcu”
tijekom istraživanjem obuhvaćenog vremenskog perioda. U radu
izneseni slučajevi, kao što je već u uvodu istaknuto, podrazumijevaju
reprezentativne primjerke izdvojene između prikupljenih djevojačkih
povijesti koje datiraju s prvim desetljećem nakon Prvog svjetskog rata.
Uzevši u obzir navedenu činjenicu, nezahvalno bi bilo prezentirati
rezultate istraživanja kroz statističke podatke. Budući da je rad svakako
temeljen na kvalitativnoj metodologiji, prethodno ograničenje neće
uvelike poremetiti koncept izlaganja i kulturnoantropološku analizu
dominantne rodne politike istraživanog vremenskog razdoblja. Dakle,
iz analize dostupne dokumentacije uočilo se da su većini djevojaka
to bile prve psihijatrijske hospitalizacije. Ukoliko nisu umrle za to
vrijeme, najčešće od tuberkuloze pluća, “opskrba” u Zavodu trajala je
do šest mjeseci. Međutim, u slučaju jedne pacijentice evidentirano je
devetogodišnje psihijatrijsko liječenje nakon kojeg je bila otpuštena,
prema procjeni psihijatra, neizliječena. Najčešće dijagnoze koje su im
dodjeljivane bile su dementia praecox i hebefrenia, odnosno shizofrenija,
a tek rijetko melancholia, amentia, epilepsija i oligophrenia. Jasno, uzrok
pojave psihičkih smetnji kod svih djevojaka nije uvijek dovođen u vezu
s ljubavnim razočaranjima.
18
Kuljženko, “Statistika bolnice Stenjevec kroz posljednjih pet godina”, 56.
184
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
Socijalno neprilagođena ponašanja djevojaka sa psihičkim smetnja-
ma, posebice ona neusklađena s društvenim zahtjevima povezanim s
njihovom rodnom ulogom, činila su njihovu pojavnost osobito upečat-
ljivom i najčešće neprihvatljivom ostatku zajednice. Jedna od strategija
kojom su se pojedinci služili kako bi se zaštitili od, naprimjer, njihovog
upadljivog i nametljivog ponašanja, bilo je pokretanje postupka smje-
štanja u psihijatrijsku bolnicu. Citat koji slijedi preuzet je iz “Liječničke
svedodžbe” osamnaestogodišnje djevojke, po zanimanju sluškinje. Paci-
jentica je, prema vlastitim riječima, “išla sa 9 godina u službu, jer ju otac
nije trpio i bio jako grub prema njoj”. No, navodno “nije dugo nigdje
uzdržala služiti, jer su seljaci prosti, pa dolaze pod prozor kucati”. Za
vrijeme “motrenja” u “Stenjevcu” dijagnosticirana joj je dementia prae-
cox. Iz Zavoda je otpuštena neizliječena 1932. godine, nakon 9 godina
“opskrbe”.19
“Bolestnica je bila služavka u jednoj ovdašnjoj restauraciji; jednog
dana ušla je u restauraciju i sjela u jedno društvo oficira i počela im
fantastičke stvari pričati. Radi toga je dovedena u bolnicu na motrenje.”
Razlog za isključivanje stenjevečkih djevojaka iz izvanzavodskog
okruženja nije bio vezan samo uz nemogućnost razumijevanja i prihva-
ćanja njihovih “fantastičkih priča” već i uz činjenicu da su zbog svoje
radne neefikasnosti kočile ostatak obitelji u obavljanju radova na polju.
Važno je istaknuti da su se ljudi na selima mahom bavili poljoprivredom
te da ona nije bila njihovo zanimanje, već stil života. U razdoblju kada
je bilo vrijeme sjetve, naprimjer, u svibnju od kada datira dokument iz
kojeg je preuzet sljedeći citat, nije bilo vremena za odmaranje ili odu-
govlačenje poslova. Koncept slobodnog vremena nastao je u razdoblju
prve industrijske revolucije. Slobodno vrijeme kao društveni koncept
najčešće se razmatralo u kontekstu propitivanja urbano-industrijske
svakodnevice. Razlog tome je što se granica između rada, odnosno
19
AKPV, PB, “Liječnička svjedodžba” pacijentice iz Zakladne bolnice u Zagrebu, srpanj
1923.
185
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
vremena provedenog na radnom mjestu i onog provedenog kod kuće,
mogla uspostaviti samo u gradovima. Podrazumijeva se da su na selima
postojali neradni dani, posebno se to odnosilo na svetkovine, međutim,
to nije značilo i prekidanje uobičajenih radnih aktivnosti.20 Egzistencija
seoskih obitelji uglavnom je ovisila o urodu ratarskih kultura, stoga je
članove sa psihičkim smetnjama koji su zahtijevali ostanak kod kuće uz
nadzor nerijetko bilo neophodno hospitalizirati u psihijatrijsku bolni-
cu jer su im bili prepreka u izvođenju poljoprivrednih radova. Citat iz
1919. godine koji slijedi govori upravo o roditeljima koji su svoju se-
damnaestogodišnju kćer, zbog toga što u kući nije bilo nikoga tko bi
je nadzirao dok su oni radili na polju, bili prisiljeni poslati u bolnicu.
Kako su kod pacijentice bili vidljivi znakovi psihičkog oboljenja, iz opće
bolnice premještena je na liječenje u “Stenjevec”. Nakon dolaska u Za-
vod pacijentici je dijagnosticirana hebefrenia te je poslije dva mjeseca
liječenja “odvedena po ocu neizliječena” kući.21
“Roditelji izjavljuju da su prve pojave na njoj opazili 1914. i da se je
ista bez razloga uvijek smijala i u svojem ponašanju bila vrlo nestašna,
kasnije je kod iste uočeno recimo, kod kopanja kukuruza, da je kopa-
jući preskakivala sad napred sad natrag, a kraj toga u istinu neradeći
ništa. To stanje duševno počelo se pogoršavati, tako da ista već nije bila
za nikakav rad, već je svaki čas, kad je bila bez nadzora iz kuće pobjegla
i tražila ponajvečma svirke gdje je igrala (...) Pošto se roditelji bave polj-
skim radom, a u kući nemade nikoga koji bi im mogao voditi nadzor
nad istom, niti se ista u bolnice primati neće, to se ista i radi liječenja i
osiguranja preporuča primiti u zavod za umobolne u Stenjevcu.”
Svakodnevica pacijenata u “Stenjevcu” također je bila ispunjena ra-
dom. Neke su se žene, što uključuje i djevojke, u sklopu radne terapije
20
 ilan Župančić, “Slobodno vrijeme seoske omladine”. Sociologija i prostor: časopis za
M 22
istraživanje prostornoga i sociokulturnog razvoja, Zagreb: Institut za društvena istraživa-
nja u Zagrebu, 22/1968, 67-69.
21
AKPV, PB, “Liječničko izvješće” pacijentice iz poglavarstva općine odakle je pacijentica
bila podrijetlom, svibanj 1919.
186
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
bavile poslovima u polju i parku, dok su druge šivale u šivaonici rublja
ili izrađivale ručne radove. Jedan dio njih obavljao je “kućanske” poslove
na odjelima i u kuhinji, dok su pojedine uzete kao “posluga” u kuće za-
vodskih liječnika i činovnika.22 Teško je ne primijetiti rodnu stereotipi-
zaciju poslova uključenih u plan i program zavodske radne terapije, no
to je sasvim razumljivo jer su se poslovi u sklopu radne terapije nastojali
“udešavati i približivati onom što je dotični prije radio.”23
S obzirom na to da stručne publikacije koje raspravljaju o radnoj te-
rapiji u psihijatrijskim ustanovama ne spominju činjenice da su pacijen-
ti znali biti sluge liječnicima i drugim zaposlenicima, ovaj rad osvrnut će
se upravo na taj aspekt. Iz današnje perspektive o pravima osoba sa psi-
hičkim smetnjama, korištenje psihijatrijskih pacijenata u svrhu služenja
u privatnim kućama njihovih psihijatara predstavljalo bi neprihvatlji-
vo kršenje njihovih ljudskih prava. Međutim, u razdoblju od 1919. do
1929. godine, medicinski i društveni kriteriji o postupcima prema oso-
bama sa psihičkim smetnjama bili su ipak drugačiji od ovih recentnih.
Za sada je jedini podatak koji potvrđuje postojanje udruge za zaštitu
prava pacijenata molba za odobrenje rada Kulturno-potporne zajednice
Solidarnost u sklopu Bolnice za duševne bolesti Moslavina-Popovača iz
1936. godine.
Namjera Solidarnosti bila je “svojim radom među osobljem, naročito
bolničarima, sa jedne strane i među bolesnicima sa druge strane, stvo-
riti stabilnije prilike u odnosu jedni prema drugima”.24 Konkretno, dje-
vojka na koju se odnosi sljedeći citat iz 1919. godine bila je udana dva-
desetogodišnjakinja, po zanimanju “seljanka”. Zanimljivost je da su je u
“Stenjevec” dopratili vojnici iz Slovačke, međutim, taj aspekt njezinog
“predživota” nije elaboriran u iščitanoj povijesti bolesti. Dijagnosticirana
Bernard Berglas, “Terapija radom”, u: Stenjevec: državna bolnica za duševne bolesti 1879.–
1933. Spomenica povodom pet decenija rada, ur. B. Niketić, S. Župić, (Zagreb: Društvo za
socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu, 1933), 106.
23
Isto. 104.
24
Državni arhiv u Sisku (dalje: HR-DASK-161), Sisak, Bolnica za duševne bolesti Popovača.
187
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
joj je melancholia. Vrijeme “opskrbe” trajalo je dva mjeseca, nakon čega
je, kako psihijatar pretpostavlja, “zdrava sama otišla”.25
“Odmah treći dan svog boravka u zavodu uzeo ju je zavodski liječ-
nik k sebi u kuću kao poslugu i pomoć. Tu se pokazala radišnom i volj-
kom za svaki posao, bilo u kući, bilo u vrtu, bilo u štali. Htjela je raditi
sve, premda nije mnogo od kućnih poslova razumijela.”
U prvim desetljećima 20. stoljeća, osim zapošljavanja u okviru radne
terapije, u svrhu liječenja psihičkih smetnji koristila se medikamentozna
terapija, točnije sredstva za smirenje: hipnotici, narkotici i sedativi.
Spominju se, nadalje, protrahirane tople kupelji, ali i prisilna sredstva.
Izgledno je bilo da se nastojalo, ili se pisalo da se nastoji, ukinuti “sva
stara prisilna sredstva kao stezulje, mrežnate krevete, samice”, no ona
su se i dalje koristila, navodno zbog “prenatrpanosti bolesnicima i po-
manjkanjem bolničkog osoblja i prostorija.”26 Navedeno objašnjenje je
osnovano utoliko što je deficit osoblja i prostora u “Stenjevcu” bio uisti-
nu prisutan, pa je donekle razumljivo da je u pojedinim slučajevima bilo
neminovno pribjeći korištenju “starih prisilnih sredstava” radi usposta-
ve discipline na odjelima. Tu “mjeru sigurnosti” dalo bi se interpretirati
i kao represivni postupak koji, prezentiran prema vani na način da se
“doima kao da nužno proizlazi iz stvari”, djeluje “prirodno”.27
(Ne)znanje o seksualnosti
Naziv poglavlja inspiriran je naslovom prvog od tri dijela studije Po-
vijest seksualnosti Michela Foucaulta, Volja za znanjem. U tom dijelu, te-
matizirajući sisteme represije seksualnosti i seksa, autor između ostalog
25
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, travanj 1919.
26
Otto Horetzky, “Nekoji noviji smjerovi u psihijatrijskoj terapiji”, u: Stenjevec: državna
bolnica za duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica povodom pet decenija rada, ur. B. Ni-
ketić, S. Župić, (Zagreb: Društvo za socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu,
1933), 94.
27
Michel Foucault, Znanje i moć, (Zagreb: Nakladni zavod Globus / Filozofski fakultet u
Zagrebu, Humanističke i društvene znanosti – Zavod za filozofiju), 1994, 107.
188
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
govori o volji za neznanjem i neshvaćanjem ljudske spolnosti.28 Neznanje
o seksualnosti u ovom se poglavlju prvenstveno odnosi na neupoznatost
pojedinih djevojaka s elementarnim značajkama spolnog sazrijevanja
kod žena, točnije s menstruacijom. To neznanje, prema Foucaultu, po-
sljedica je politike jezika koja zahtijeva jasno definiranje granica (ne)
govorenja o seksualnosti između roditelja i djece.29 Budući da djevojčice
same po sebi nisu pripremljene za dolazak menstruacije, u današnje se
vrijeme od roditelja očekuje da ih upute u osobitosti njihovog spolnog
razvoja. No, čini se da pojedini roditelji na početku 20. stoljeća nisu bili
upoznati s tom činjenicom. To što prva domaća medicinska teoretizi-
ranja o spolnosti adolescenata datiraju iz 70-ih godina 20. stoljeća, a
ona psihološka iz 80-ih godina,30 donekle objašnjava razlog zbog kojeg
o tom aspektu odrastanja ondašnji roditelji nisu razgovarali sa svojom
djecom. Pritom se želi reći da, ako je pitanje spolnog sazrijevanja mla-
dih elaborirano među stručnjacima tek u drugoj polovici stoljeća, nije
bilo ni za očekivati da će laici pedesetak godina ranije biti svjesni zbog
čega bi bilo važno svoju djecu uputiti u taj proces.
Radi lakšeg razumijevanja uzroka (ne)znanja o seksualnosti kod
istraživane populacije, u nastavku se ističu neke specifičnosti ondaš-
njih roditeljskih odgojnih postupaka. U članku “‘Nismo meli vremena
za igrati se...’ Djetinjstvo na selu (1918–1941)” Suzana Leček navodi
da se tjelesno odrastanje djece na selu primarno sagledavalo kroz priz-
mu njihove fizičke spremnosti za uključivanje u radove u domaćin-
stvu i na poljoprivredi. Znanje i iskustvo roditelja u vođenju poslova
kod kuće i na polju, podrazumijeva se, bilo je znatno veće od dječ-
jeg, stoga su, prema Leček, “djeca ne samo tijekom djetinjstva, nego
i kasnije, tijekom mladenaštva, bila podvrgnuta autoritetu roditelja
koji su bili vlasnici i upravitelji imanja”. Tadašnji proces individuacije
28
Michel Foucault, Istorija seksualnosti: Volja za znanjem, (Beograd: Prosveta, 1978), 54.
29
Isto. 22.
30
Aleksandar Štulhofer i drugi, “Problematični užici: rizično seksualno ponašanje u kasnoj
adolescenciji”. Društvena istraživanja: časopis za opća društvena pitanja, Zagreb: Institut
društvenih znanosti Ivo Pilar, 9(6)/2000, 871.
189
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
kod adolescenata mahom je trajao duže, ponekad bi se prolongi-
rao duboko u srednje godine. Autorica dalje u članku ističe da “po-
bune protiv roditeljskog autoriteta nisu poznate”.31 Pokoravanje
odlukama roditelja, nauštrb vlastitog zadovoljstva, nekim je djevojka-
ma znalo ostaviti negativne posljedice na psihičko zdravlje. Primje-
rice, “od oca joj uskraćena udaja” ovoj je sedamnaestogodišnjakinji
navodno uzrokovala pojavu “sadanje bolesti”. Djevojci je u “Stenjevcu”
dijagnosticirana shizofrenija. U tamošnjem Zavodu 1922. godine lije-
čila se 4 mjeseca. Nezahvalno je tvrditi da joj je uskraćena udaja uzro-
kovala pojavu shizofrenije, no očigledno je da je bila revoltirana tim
očevim postupkom te da ju je to emotivno destabiliziralo.32
“Sadanja bolest se pojavila po prvi puta pred 8–9 mjeseci navodno
nakon jedne od oca joj uskraćene udaje: postala je mučljiva, zamišljena,
negativistična. Kasnije je postala agresivna, počela grditi, psovati, prije-
titi majci sa smrću, hoće da grize, bježi od kuće itd.”
Prema nekolicini teoretičara povijesti odgoja, ženska djeca tretirana
su čak i strože od muške djece, a i očekivalo se od njih da budu po-
slušnija.33 Odgajane da budu samozatajne, pasivne i poslušne, ondašnje
djevojke najčešće nisu bile u prilici iznositi svoje stavove u javnosti, s
tim da to ne znači da ih nisu imale. Povezano s tim trebalo bi spomenuti
članak Dunje Rihtman-Auguštin u kojem ona raspravlja o ženskoj sup-
kulturi u slavonskoj zadruzi te postavlja pitanje: “Ako žene nisu imale
moći u zadruzi, ako nisu smjele odlučivati, ako su morale ‘biti tiho’ kad
god se o nečem važnom govorilo – kako to da su onda žene (...) krive
za raspadanje zadruge? Kako to da su žene krive za sukobe i svađe, tj. za
31
Suzana Leček, “‘Nismo meli vremena za igrati se...’ – Djetinjstvo na selu (1918–1941)”.
Radovi: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu,
Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu / FF pre-
ss, 30(1)/1997, 210.
32
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, siječanj 1922.
33
Lacković-Grgin, “Sociocultural Context of Parenting in Croatia in the Past and in the
Present”, 3.
190
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
unutarnje odnose?”34 U prilog tome da žene čak i u adolescenciji nisu
uvijek “bile tiho” govori prethodni citat iz kojeg je razvidno da se djevoj-
ka, unatoč tome što se “sadanja bolest (...) pojavila navodno nakon od
oca joj uskraćene udaje”, nije libila “psovati i prijetiti majci sa smrću” i
sl. Činjenica jest da je uslijed takvog asocijalnog ponašanja bila hospita-
lizirana u psihijatrijsku bolnicu te da bi se njezini ispadi mogli povezati
sa simptomima shizofrenije, no ipak nije isključeno da bi ih se moglo
protumačiti kao jedan od oblika ženskog otpora patrijarhatu. Premda,
postavlja se pitanje: je li prijetila smrću jedino majci ili se osjećala do-
voljno sigurnom da se usprotivi i ocu, koji joj je zapravo uskratio udaju?
Prema Valerie Walkredine i drugima rodni identitet35 djevojaka obli-
kuje se pod utjecajem njihovih objektivnih životnih okolnosti i narati-
va o (ne)poželjnom djevojaštvu. Autorice dodaju da proces artikulaci-
je rodnog identiteta djevojaka ovisi o njihovom osobnom shvaćanju i
prihvaćanju konkretne zbilje i očekivanja nametnutih tradicionalnom
djevojačkom kulturom.36 Recentne feminističke studije nastoje osu-
vremeniti narativ o djevojaštvu, naznačujući važnost individualizacije
djevojaka, njihove neovisnosti i seksualne subjektivnosti te naglašavaju
34
Dunja Rihtman-Auguštin, “O ženskoj subkulturi u slavonskoj zadruzi”. Etnološka tribina:
Godišnjak Hrvatskog etnološkog društva, Zagreb: Hrvatsko etnološko društvo / Odsjek za
etnologiju i kulturnu antropologiju Filozofskog fakulteta, Posebni otisak PANON/1982, 35.
35
Sa stajališta teorija socijalnog konstruktivizma, temeljnog teorijskog okvira iz kojeg se
promišlja odabrana tema, identitet je fluidna kategorija podložna promjenama s obzirom
na vremenski i prostorni kontekst. Otuda proizlazi da identitet nije “prirodni” fenomen,
kao što to govore teorije esencijalizma. Jedna je od osnovnih pretpostavki socijalnih kon-
struktivista da se društvena zbilja ne može ni fiksno tumačiti, niti se može poopćavati,
već da bi je prije valjalo sagledavati kao kontinuirani proces preobrazbe. Vivien Burr,
An Introduction to Social Constructionism, (London & New York: Routledge, 1995), 12-
15. Stvarnost nastaje preplitanjem individualnih i kolektivnih interpretacija socijalnog
i kulturnog konteksta. Te interpretacije tvore narative koji se perpetuiraju iz generacije
u generaciju, oblikujući pojedincu predodžbe o društveno (ne)prihvatljivim obrascima
mišljenja i ponašanja. Shaul Shenhav, Analyzing Social Narratives, (New York: Routledge,
2015), 19-20.
36
Valerie Walkerdine i drugi, Growing Up Girl: Psycho-Social Explorations of Class and Gen-
der, (New York: New York University Press, 2001), 22.
191
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
njihova postignuća i snagu.37 Međutim, percepcija o vlastitoj feminino-
sti djevojaka sa psihičkim smetnjama, čija se iskustva elaboriraju u radu,
oblikovala se u kulturi patrijarhata s početka 20. stoljeća, koja je promo-
virala djevojačku submisivnost i pasivizaciju.
Neznanje u kontekstu ovog poglavlja podrazumijeva također i nezna-
nje istraživanih djevojaka o osnovama fiziologije žene. To bi se jednim
dijelom moglo objasniti time što nisu bile formalno školovane, među-
tim, za njihovu neupućenost u procese spolnog sazrijevanja zaslužno je,
možda čak više, općenito izbjegavanje (raz)govora o tjelesnosti i spol-
nosti. Imajući sve to u vidu, te još k tome da su potonje odgajane prema
uzusima kršćanskog svjetonazora koji stidljivost i seksualno suzdržava-
nje naglašavaju kao poželjne osobine mladih, a za seks ističu da primar-
no služi u svrhu reprodukcije,38 ne čudi da nije bilo roditeljske inicijative
za razgovor o menstruaciji. Društveno tabuiziranje menstruacije učinilo
je ovaj prirodni fiziološki proces prilično zagonetnim i tajnovitim, stoga
je razumljivo da je 1921. godine jednu šesnaestogodišnjakinju “pojava
menstruacije mogla preplašiti”. Velika je vjerojatnost da joj je ova pot-
puno neočekivana tjelesna promjena praćena krvarenjem izazvala strah.
Djevojka je bila “bez zanimanja”. Liječila se u dva navrata u “Stenjevcu”
pod dijagnozom melancholia. Umrla je od tuberkuloze pluća u dobi od
20 godina za vrijeme druge “opskrbe” 1926. godine.39
“Menstruacija je došla u 15. godini. Pojava menstruacije je pre-
plašila, jer joj pred toga nitko nije kazao o tom ništa. Bila se oporavi-
la ali menstruacija je posve izostala i nema je ni sada.”
Pretpostavlja se da je neznanje o tjelesnosti i spolnosti, kako je već
spomenuto, bilo uvjetovano nedostatkom obrazovanja djevojaka. Još
37
Pamela Bettis, Natalie Adams, “Landscapes of Girlhood”, u: Geographies of Girlhood: Identi-
ties In-Between, ur. P. Bettis, N. Adams, (New York & London: Routledge, 2012), 2-3.
38
Petar Šolić, “Kršćanski pogled na seksualnost”. Crkva u svijetu: Crkva u svijetu, Split:
Katolički bogoslovni fakultet Sveučilišta u Splitu, 22(1)/1987, 19-31.
39
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, lipanj 1922.
192
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
krajem 19. stoljeća u okviru Mažuranićeve školske osnove pokrenut je
niz zakona koji su uključivali odredbe vezane uz nadilaženje razlika u
mogućnosti školovanja djece sa sela i gradske djece. Posebice su bile
značajne odredbe o školovanju djevojčica / djevojaka. Tada je i zakonski
utvrđeno obvezno pohađanje pučke četverogodišnje škole, neovisno o
mjestu boravka djeteta, vjeroispovijesti i spolu.40 Bez obzira na činjeni-
cu da je zakon o obveznom četverogodišnjem školovanju bio izglasan
krajem 19. stoljeća, rezultati ovog istraživanja potvrđuju da ga se rodi-
telji nisu uvijek pridržavali. Slanje seoske djece u školu ograničavala je
prostorna izoliranost sela, potreba za radnom snagom na imanjima i si-
romaštvo. Gledano iz rodne perspektive, ako bi se roditelji ipak odlučili
poslati dijete u školu, onda je to većinom bila privilegija muške djece.
Ženska su djeca uglavnom završavala tek pokoji razred pučke škole ili se
uopće nisu školovala, o čemu svjedoči idući slučaj. Riječ je o sedamnae-
stogodišnjoj “kažnjenici” koja je u istrazi bila zbog “paleža”. Nakon dva
mjeseca liječenja u Zavodu, u kojem joj je dijagnosticirana shizofrenija,
navodno ju je zdravu kući odveo ujak.41
“Ujak i ujna dobri su joj bili, ne baš ko rodjena mati, ali tukli ju nisu. U
škole ju nisu slali, jer je trebalo plaćati, a u mjestu je pravoslavna škola, ka-
tolička daleko. Radila je domaći posao, išla na pašu i nadničarila na polju.”
Desetljeće nakon Prvog svjetskog rata bilo je posebno zahtjevno za
seoska domaćinstva zbog neimaštine, ali i nedostatka radne snage. Na-
ime, velik broj vojnika iz rata se nije vratio, za neke se nije više zna-
lo, a neki zbog tjelesnog invaliditeta i psihičkih trauma proživljenih na
ratištu, nakon povratka kućama nisu bili radno sposobni.42 Zbog toga
40
Suzana Jagić, “‘Jer kad žene budu žene prave…’: Uloga i položaj žena u obrazovnoj poli-
tici Banske Hrvatske na prijelazu u XX. stoljeće”. Povijest u nastavi, Zagreb: Društvo za
hrvatsku povjesnicu, 6(11)/2008, 78.
41
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, studeni 1920.
42
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentu, lipanj 1920. Riječ je o 33 godine starom
pacijentu koji je u “Stenjevcu” bio liječen osam mjeseci pod dijagnozom periodične psi-
hoze. Pacijent je “bio u vojsci zarobljen, kasnije 1916. stupio u legiju. Ranjen nije bio.
193
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
su mlađe generacije bile primorane izvršavati poslove u kućanstvu i na
imanju koje su inače obavljali stariji. Povećanje opsega poslova dodatno
je minimaliziralo vrijeme za intimizaciju unutar obiteljskih odnosa. Kad
se k tome još doda da je otvoreno verbaliziranje intime nerijetko tuma-
čeno kao znak slabosti i besramnosti,43 jasno zbog čega su razgovori o
spolnom razvoju i seksualnosti roditelja i kćeri načelno izostajali. Ima-
jući to na umu, možda će biti jednostavnije shvatiti razlog zbog kojeg
1926. godine rodbina ove osamnaestogodišnjakinje nije našla adekvatan
način kojim bi raspravila s njom njezinu emocionalnu “nesređenost” jer
ju je “ljubavnik” napustio nakon što ju je “polno zaveo”. Nakon tri mje-
seca hospitalizacije u “Stenjevcu” u kojem je liječena pod dijagnozom
dementia praecox, predana je u boljem stanju teti.44
“Rodbina navodi da je njena bolest izbila svom prilikom, što je na-
vodno bila polno zavedena po svom ljubavniku i nakon događaja uku-
ćani opazili su na njoj da nije sređena, da je nemarna, da govori i sre-
đeno, ali više nesređeno, da je neuredna, da se smije bez uzroka, da
pjeva, plače itd. Spominjala je neprestano ime svog ljubavnika, koji je
međutim nije posjećivao.”
S jedne strane, neznanje o vlastitom spolnom sazrijevanju i seksual-
nosti, negovorenje o svojoj intimi, te s druge mladenačka sanjarenja o
ljubavnim vezama i udaji koja se nisu ostvarila, doprinijeli su da odra-
stanje nekih djevojaka, koje su potencijalno inklinirale psihičkim smet-
njama, bude prilično zahtjevno emotivno i socijalno iskustvo.
Sada se nalazio kod kuće, gdje nije radio ništa. Moralni i etični osjećaj jest vrlo naglašen,
inteligencija odgovara njegovom seljačkom staležu. Moli da bi mu se pomoglo, da što
prije dođe na slobodu, jer on je čovjek od rada. Samo ne bi želio natrag u svoje selo gdje
poznavaju njegovu bolest.” Iz njegove Liječničke svjedodžbe doznaje se da je “tužan jer
mu je ceo svjet kriv, što se je borio za slobodu, a zato hoće mu sada da skinu glavu, ne
vjeruje nikomu i svatko mu je neprijatelj; vječito čuje samo topove i u snu nema mira jer
vidi strahovite slike; njemu pomoći nikakove nema jer mora svakako poginuti”.
43
Leček, “‘Nismo meli vremena za igrati se...’”, 238-239.
44
AKPV, PB, “Liječnička svjedodžba” pacijentice, siječanj 1926.
194
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
“...nego je i ta ljubav proživljena u sanjama”:
Posljedice iskustva (ne)ostvarljivih ljubavi
Iskustvo (ne)ostvarljivih ljubavi u kontekstu poglavlja koje slijedi
pretpostavlja fantaziranje o ljubavi, točnije emocionalne fiksacije dje-
vojaka na muškarce koji su im bili nedostupni. Slučaj na kojeg će se
referirati bio je rijetka iznimka, a odnosio se je na fascinaciju sadržaji-
ma ljubavnih romana i čežnju za muškarcem kojeg (ni)su upoznale, ali
su gajile nadu da će jednom s njim ostvariti ljubavnu vezu. Gledajući
iz današnje perspektive, bitan aspekt društvene afirmacije mladih tije-
kom adolescencije jest realizacija ljubavnih veza. Adolescenti njihovim
(ne)ostvarivanjem potvrđuju svoj društveni status, ali i na temelju toga
procjenjuju vlastite vrijednosti.45 O (ne)ispunjenju očekivanja vezanih
uz ljubavne odnose ovisi njihova razina samopoštovanja.46 Uzimajući
u obzir društvena očekivanja seoske djevojačke kulture 20-ih godina
20. stoljeća, postavlja se pitanje doživljaja vlastitih vrijednosti i (ne)mo-
gućnosti socijalizacije djevojaka koje nisu ispunile jedan od ondašnjih
životnih imperativa, točnije, nisu ostvarile ljubavnu vezu s muškarcem
koja im je bila put prema realizaciji rodne uloge supruge. Odnosno, na-
meće se dvojba o samoprocjeni potonjih o vrijednostima vlastitog rod-
nog identiteta s obzirom na činjenicu da nisu sklopile brak i osnovale
obitelj, tj. da nisu ostvarile ondašnja ključna društvena očekivanja veza-
na uz žene. Kao ogledni primjerak naprijed istaknute problematike iz
nekolicine analiziranih djevojačkih povijesti bolesti u kojima je zabilje-
žena, izdvojen je slučaj koji će biti razmatran u ovom poglavlju.
Razlika između neostvarljivih ljubavnih veza odraslih i adolesce-
nata jest to što su adolescenti zakinuti za iskustvo. Budući da nemaju
predodžbu da gubitak partnera ne podrazumijeva gubitak budućno-
sti, mladi nerijetko raskid emotivne veze doživljavaju traumatičnije od
45
Wyndol Furman i drugi, The Development of Romantic Relationships in Adolescence,
(New Jersey Medical School: Cambridge University Press, 1999), 30-32.
46
Paul Florsheim, Adolescent Romantic Relations and Sexual Behavior: Theory, Research,
and Practical Implications, (New York: Psychology Press, 2003), 30.
195
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
starijih generacija.47 Naravno, to ne znači da zbog niza iskustava preki-
nutih ljubavnih odnosa odrasli prebolijevaju rastanke s partnerima bez
stresa. Značajka su adolescenata, što opet ne izuzima odrasle, maštanja
o (ne)mogućim romantičnim odnosima. Djevojačka kultura s početka
20. stoljeća djevojkama je na pomalo bajkovit način nastojala predočiti
ljubavne veze, za razliku od današnje koja im to prikazuje, kako se tvrdi,
realističnije. Jednu od glavnih uloga u procesu oblikovanja stavova on-
dašnjih djevojaka o (ne)prihvatljivom partnerstvu imale su starije žene
koje su ih okruživale te u iznimnim slučajevima ljubavni romani. Oso-
bitost fabule tadašnjih djevojačkih romana bila je u tome što su u njima
ženski likovi neutješno patili zbog neostvarljive ljubavi ili su beskom-
promisno pristajali na uvjete muškaraca s ciljem da se udaju.48 Znalo se
dogoditi da sadržaji ljubavnih romana, o čemu svjedoči idući citat koji
je bio raritet među analiziranom arhivskom građom, kod nekih djevoj-
ka potaknu stvaranje idealiziranih predodžbi ljubavnih veza. Drugim
riječima, čitanje ljubavnih romana kod ponekih je djevojaka potenci-
ralo stvaranje nerealnih očekivanja od muškaraca, a nerealizacija tih
očekivanja znala je ugroziti njihovo psihičko zdravlje. Slučaj u nastavku
datira iz 1920. godine, a odnosi se na dvadesetogodišnju njegovateljicu
djece koja se liječila tri mjeseca u “Stenjevcu” pod dijagnozom hebefre-
nia. Na koncu “mati ju je odvela kući neizliječenu”.49
“Način življenja: Mnogo čitala romane.
Osobite navike: Nije imala nikakvih, ali je obično bila zamišljena.
Strasti i opačine: Strastveno je čitala ljubavne romane.
Po duševni život važni događaji: Po svoj prilici neuzvraćena ljubav.
47
Megan Price i drugi, “Young Love: Romantic Concerns and Associated Mental Health
Issues among Adolescent Help-Seekers”. Behavioral Science, Basel: MDPI, 6(2)/2016, 2-3.
48
Corinna Jerkin, “Suvremena hrvatska urbana djevojačka proza”. Libri et liberi. časopis
za istraživanje dječje književnosti i kulture, Zagreb: Hrvatska udruga istraživača dječje
književnost, 1(1)/2012, 76.
49
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, listopad 1920; “Liječnička svjedodžba” pa-
cijentice, rujan 1920.
196
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
Od kada traje bolest: Od 5 dana, ali se navodno već njeko vrieme
prije toga opažalo na njoj da se je nješto promijenila, jer inače šutljiva
djevojka postala najednom vrlo razgovorna. Svojoj gospodarici počela
pripovjedati o svojim doživljajima, osobito ljubavnim.”
Razmatranja kliničke potvrde objekta ljubavi Mihalya Szentmarto-
nija u članku “Ljubav i smisao života” govore da “nestanak objekta lju-
bavi stvara dispoziciju za depresiju”. Autor dodaje da “bit depresije nije
u tome da osoba misli da je nitko ne voli (premda obično to kaže) nego
u tome da nema više nikoga koga bi ona mogla voljeti”. Naposljetku,
Szentmartoni zaključuje da depresivnoj osobi “na taj način život postaje
besmislen jer prestaje osnovni dijaloški odnos.”50 Ako bi se iz aspekta
prethodnog promišljanja sagledalo iskustvo osamnaestogodišnjakinje
na koju se odnosi naredni citat, izostanak neposrednog “dijaloškog od-
nosa” potonje sa svojim objektom ljubavi mogao bi se protumačiti kao
jedan od mogućih uzroka njezinog emocionalnog i socijalnog samo-
isključivanja. Iz povijesti bolesti potonje doznaje se jedino da je 1925.
godine bila na hospitalizaciji u “Stenjevcu” gdje se liječila od shizofre-
nije. Drugi podatci nisu bili evidentirani u tom dokumentu, stoga nije
poznato koliko je trajala njezina “obskrba” u Zavodu.51
“Volila je nekog mladića, ali uopće nije došlo do poznanstva, nego
je i ta ljubav proživljena u sanjama. Mišljenje je sestre da taj osjećaj
manje vrijednosti i strah pred poslom i ljudima proizlazi iz nepravilnog
odgoja, koji nije bio upravljan majčinom rukom. Česta zastrašivanja u
djetinjstvu iz nepromišljenosti i šale. Isto tako netaktični postupci, koji
su više proizlazili iz neshvaćanja njezine osjetljive duše. U zadnje vri-
jeme stalno zamišljena, zaboravljiva, bulji u neko neodređeno mjesto
i uopće daje utisak da živi u nekom svom vlastitom svijetu i da nema
veze s okolinom.”
50
Mihaly Szentmartoni, “Ljubav i smisao života”. Obnovljeni život: časopis za filozofiju i
religijske znanosti, Zagreb: Filozofsko teološki institut Družbe Isusove, 39(3-4)/1984, 251.
51
AKPV, PB, anamnestički podaci o pacijentici, travanj 1925.
197
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Iz navedenog citata nije vidljivo samo zatvaranje u sebe i udaljavanje
od okoline ove djevojke zbog “i te ljubavi proživljene u sanjama” već je
očigledan izostanak majčine uloge u odgoju i nerazumijevanje za njezi-
nu emocionalnu osjetljivost. Roditeljski stil odgoja, sudeći prema istra-
živanjima novijeg datuma, istovremeno može potaknuti depresivnost
kod adolescenata, kao što podrška roditelja može pozitivno djelovati u
procesu oporavka od depresivnosti. Smatra se da izostanak figure majke
u djetinjstvu i odrastanju, odnosno nedostatak majčinske topline i pri-
vrženosti doprinosi razvoju emocionalnih teškoća kod adolescenata.52
Ukoliko bi se prethodno istaknuti zaključci kontekstualizirali u odno-
snu na iskustvo spomenute djevojke, moglo bi se reći da je “nepravil-
ni odgoj” pridonio razvoju negativne slike o sebi kod potonje, točnije
utjecao je na razvoj osjećaja “manje vrijednosti” koji ju je sputavao, ne
samo u pogledu stupanja u neposredan kontakt s mladićima već i u po-
gledu uključivanja u poslove. Naposljetku, pretpostavlja se da je osjećaj
nesigurnosti i manjak samopouzdanja potencirao njezinu potrebu za
socijalnim samoisključivanjem, što je posljedično uvjetovalo tendenciju
okruženja za njezinim isključenjem.
Razlika između reakcija na (ne)ostvarljivu ljubav kod dviju spomenu-
tih djevojaka bila je ta što se kod prve pojavila potreba za verbalizacijom
tog iskustva, dok se druga emocionalno i socijalno inhibirala. Zajednič-
ka značajka im je što su uslijed razočaranja zbog neispunjenih ljubavnih
očekivanja postupno emocionalno kopnjele te što se pojavila potreba za
njihovom psihijatrijskom hospitalizacijom. S obzirom na to da se u nji-
hovim povijestima bolesti ne spominju drugi uzročnici pojave simpto-
ma psihičkih smetnji, teško je govoriti o postojanju još nekih “po njihov
duševni život važnih događaja”. S tim da to ne podrazumijeva da ih nije
bilo, nego da im je iskustvo neostvarljive ljubavi, po svoj prilici, ostavilo
značajnije posljedice na emocionalno i socijalno funkcioniranje.
52
I rena Sovar, “Institucionalizacija i deinstitucionalizacija ustanova za djecu bez odgovara-
juće roditeljske skrbi”. Ljetopis socijalnog rada, Zagreb: Pravni fakultet Sveučilišta u Za-
grebu – Studijski centar socijalnog rada, 22(2)/2014, 317.
198
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
“ ...jer se štagalj može opet podići, a moje poštenje nikad više”:
Pomak od normativne ženskosti
Pomak od normativne ženskosti u ovom slučaju podrazumijeva jav-
no iskazan revolt djevojke zbog činjenice da ju je zaručnik pred udajom
napustio zbog druge. U znak protesta zbog tog čina odlučila je spaliti
štagalj, što bi se moglo potencijalno protumačiti kao udaljavanje od po-
stulata patrijarhata prema kojima se od žene očekuje da bude suzdržana
i prilagodljiva. Namjera poglavlja nije opravdati “palež” djevojke, nego
ukazati na fenomen buntovništva seoskih djevojaka na početku 20. sto-
ljeća, o kojem još nema dovoljno rasprava u stručnim publikacijama.
Ovdje izdvojen primjer izabran je među nizom sličnih slučajeva evi-
dentiranih u prikupljenim povijestima bolesti djevojaka sa psihičkim
smetnjama.
Prema nekim feminističkim teorijama, zapadnjački koncept ro-
mantične ljubavi – čiji se elementi mogu prepoznati u tradicionalnom
poimanju položaja žene u partnerskim odnosima, ali i u procesu za-
ljubljivanja koji prethodi ulasku u te odnose – još je jedan mehanizam
“kontrole nad ženama i njihovim emocionalnim potrebama.”53 Govore-
ći o discipliniranju seksualnosti kod žena, Foucault upozorava na tzv.
“histerizaciju ženskog tijela”, tj. sputavanje ženske seksualnosti zbog
društveno uvjetovanih zahtjeva vezanih uz njezinu rodnu ulogu. Autor
naglašava da seksualna ponašanja žena nisu autonomna, već su odre-
đena i ograničena diskursom o tijelu i njegovim biološkim aspektom.
Time želi ukazati da je unutar tradicionalnog društva dinamika ženi-
nog seksualnog života determinirana narativima o društveno prihvat-
ljivoj poželjnoj ženskosti i njezinom reproduktivnom sposobnošću.54
Djevojačka kultura u prvoj polovini 20. stoljeća kao životni imperativ
djevojkama je nametala udaju. Zdenka Žanko u članku “Djevojka pred
53
Tea Škokić, “Romantična ljubav”. Narodna umjetnost: hrvatski časopis za etnologiju i fol-
kloristiku, Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku, 41(1)/2004, 165.
54
M. Foucault, Nadzor i kazna: Rađanje zatvora, (Zagreb: Informator: Fakultet političkih
znanosti, 1994), 72-73.
199
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
bračnim svetištem” opisuje “vjenčani dan” kao jedan od “najvećih i naj-
ljepših, i za većinu djevojaka jedan od najžuđenijih, koji rađa se sporo i
često puta krvavo, a svakako traži dugo vrijeme lijepoga čekanja i velike
priprave”. Autorica nadalje, govoreći o procesu zaljubljivanja djevojaka,
apostrofira da onaj kome poklanjaju ljubav treba odgovarati njihovom
religioznom, etičkom, nacionalnom i zdravstvenom idealu. No prije
svega, Žanko napominje da, kada se mlada djevojka zaljubi, “treba se
doista preplašiti” jer, kako kaže, “tada se može očekivati od nje sve” pa
čak i da “riskira sve za ljubav, dapače i život i najgoru katastrofu u bra-
ku”.55 Drugim riječima, djevojka kada se zaljubi, navodno počinje gubiti
kontrolu nad sobom, a kada uđe u brak, spremna je, odnosno sadržaji
poput ovog učili su je da bude spremna u cijelosti izgubiti svoj identitet.
Stoga se postavlja pitanje koliko je bilo “krvavo” emocionalno iskustvo i
socijalna afirmacija seoskih djevojaka tijekom 20-ih godina 20. stoljeća
koje su doživjele ljubavna razočaranja, nisu se udale ili su pak bile pred
“vjenčani dan” ostavljene od zaručnika. O djevojačkom buntu zbog ne-
ispunjenih obećanja vezanih uz udaju svjedoči citat koji slijedi. Njegov
je sadržaj izdvojen iz sudske dokumentacije dvadesetogodišnjakinje
koja je bila u istrazi “radi zločinstva paleža”. Slučaj je vođen početkom
1920. godine nakon čega je djevojka poslana na “motrenje” u “Stenje-
vec” gdje joj je dijagnosticirana psihopatija.56
“U objektivnom pravcu: dotična vodila je dulje ljubav s jednim sel-
skim momkom. Djevojka se ljubavnim ponudama istoga dugo otima-
la, ali je najkasnije pristala, podala mu se i stala raditi zanj i cijelu mu
obitelj ‘kao marše’. Tako su minule godine i momak bio u vojsci, a dje-
vojka ga u bolnici obilazila i nosila mu malenkosti, što si je nabavila od
mučne svoje zarade. Ovo sve je pojmljivo, kad se uzme, da je dotičnu
znao taj momak sasma uljuljati u sigurnost, da će je ženiti. To on joj je
kazao, da ga slobodno neka zapali, ako uzme drugu. I doista se odlučio
55
Zdenka Žanko, “Djevojka pred bračnim svetištem”. Obnovljeni život: časopis za filozofiju
i religijske znanosti, Zagreb: Filozofsko teološki institut Družbe Isusove, 21(2)/1940, 103.
56
AKPV, PB, Zapisnik s ročišta na Kr. sudbenom stolu na kojem se razmatrao pacijentičin
“zločin paleža”, siječanj 1920.
200
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
za drugu, te je imao 22. 6. 1919. da vjenča tu drugu, ali noć prije, zapali
ona štagalj, koji do temelja izgori.”
Rihtman-Auguštin u već spomenutom članku upozorava da bi žensku
seosku supkulturu u Slavoniji trebalo sagledavati s jedne strane s obzirom
na zamišljeni red, a s druge strane s obzirom na onaj ostvareni. Auto-
rica, pozivajući se na teorije Clauda Levi-Straussa o zamišljenom redu,
tzv. “nacrtu ljudskih odnosa i vrednota koji tvore idealnu sliku postojanja
određene ljudske grupe”, akcentira da ne mora nužno značiti da se taj red
“ostvaruje u svakodnevnom životu onako kako je zamišljen”.57 Kontekstu-
alizirajući autoričina promišljanja u odnosu na zapadnjački koncept ro-
mantične ljubavi, pa tako i s obzirom na njegovu demokratičniju verziju,
za pretpostaviti je da oba ljubavna stila imaju svoj zamišljeni red te da
nerijetko njegova načela partneri ne poštuju. Prethodni i idući citat, oba
iz zapisnika s ročišta na kojem se raspravljao slučaj djevojke koja je poči-
nila “zločin paleža”, zorno prikazuju diskrepanciju između zamišljenog i
ostvarenog reda o kojem Rihtman-Auguštin govori. Premda se iz sljede-
ćeg može iščitati i djevojčin komentar vezan uz učinjeni “zločin”. 58
“Obzirom na sve ove činjenice porodila se u sudu opravdana sum-
nja, da se u nazočnom slučaju radi bezuvjetno o duševno manje vrijed-
nom stvoru. Nastaje sada za sud pitanje: Jeli dotična čin počinila pri
čistom razumu na što bi se dalo zaključivati iz njene exaktne funkcio-
nirajuće memorije i sasma logične interpretacije. Ta ista je na raspravi
rekla: ‘Meni je žao što sam to učinila, ali on je meni više učinio, jer se
štagalj može opet podići, a moje poštenje nikad više.’”
Zamišljeni red u ovom slučaju implicira dogovor o vjenčanju među
zaručnicima, a onaj ostvareni, jasno, to što je spomenuti mladić svoju
zaručnicu, bez obzira na to što ju je “znao sasma uljuljati u sigurnost”,
57
 . Rihtman-Auguštin,“O ženskoj subkulturi u slavonskoj zadruzi”, 35-36.
D
58
AKPV, PB, Zapisnik s ročišta na Kr. sudbenom stolu na kojem se razmatrao pacijentičin
“zločin paleža”, siječanj 1920.
201
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
naposljetku ostavio zbog druge djevojke. Za pretpostaviti je da je zaruč-
nici ta činjenica uzrokovala emocionalnu bol i ogorčenje, no nije ništa
manje važno za spomenuti da je taj čin gotovo sigurno ugrozio njezin
društveni status u zajednici te joj vrlo vjerojatno onemogućio nove pro-
sidbe. Naposljetku, činjenica da je liječena u Zavodu za umobolne samo
je još dodatno produbila njezinu društvenu stigmatizaciju i ograničila je
u pogledu ponovne udaje. Imajući na umu da je ondašnjim djevojkama
na selu o udaji ovisila afirmacija u užem i širem okruženju, čini se posve
razumljivo da se djevojka na ročištu poziva na svoje poštenje koje se
teško više moglo podići zbog rigidnog društvenog okvira. Na koncu, iz
analiziranih povijesti bolesti stenjevečkih djevojaka, čini se da se one
nisu uspjele ostvariti u okviru nijednog gore spomenutog ljubavnog sti-
la. Uzimajući u obzir da ih se u njihovoj osobnoj dokumentaciji prati od
“predživota” pa do otpusta s liječenja, nemoguće je tvrditi je li se nakon
hospitalizacija razvijao njihov ljubavni život i, ako jest, u kojem smjeru.
Zaključna napomena
Zaključno se može reći da su iskustva neostvarljivih ljubavnih veza, s
jedne strane emocionalno destabilizirala razmatrane djevojke, a s druge
strane ih je uže i šire okruženje zbog toga negativno vrednovalo. Izvje-
sno je bilo da su ondašnje djevojke svoje predodžbe o idealu ljubavne
veze oblikovale na temelju uvriježenog patrijarhalnog narativa o (ne)
poželjnom djevojaštvu. S obzirom na to da prema teorijama patrijarhata
ženin status u društvu većim dijelom ovisi o (ne)ostvarenoj ljubavnoj
vezi s muškarcem, te na koncu bračnom odnosu, a da se u tom pogle-
du ove djevojke nisu realizirale, njihova socijalna afirmacija i psihičko
zdravlje bili su ugroženi. Jedan od čimbenika rizika za pojavu simptoma
psihičkih smetnji kod određenih djevojaka bilo je neznanje o biološkim
procesima ženskog spolnog razvoja. Iz tog razloga nekima je od njih po-
java prve menstruacije znala biti do te mjere traumatična da ih je zbog
posljedica straha bilo potrebno hospitalizirati na psihijatriji. Čini se da
202
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
je za njihovu neinformiranost o spolnosti bio zaslužan tradicionalni
koncept promišljanja seksualnosti, kao i izostanak formalnog obrazova-
nja. Istraživanje je također pokazalo da je na formiranje slike o idealnoj
ljubavnoj vezi u iznimnim slučajevima kod ovih djevojaka utjecalo išči-
tavanje ljubavnih romana za koje se ustanovilo da je negativno djelovalo
na njihovo emocionalno funkcioniranje. Indicije upućuju na to da je
idealiziranje ljubavnih veza u sadržajima tih romana kod čitateljica utje-
calo na stvaranje nerealnih očekivanja od muškaraca. Razočaranje zbog
tih neostvarenih očekivanja znalo je te djevojke učiniti emocionalno de-
priviranim te posljedično potaknuti potrebu za njihovim psihijatrijskim
liječenjem. S time da bi, neovisno o tome što su u konačnici sve bile hos-
pitalizirane u “umobolnici”, trebalo razlikovati dvije skupine djevojaka.
Prva skupina obuhvaća djevojke koje su bile sklone samostišavanju i so-
cijalnoj izolaciji zbog iskustva neostvarljive ljubavi, dok druga obuhvaća
one koje su s ciljem da očuvaju svoj društveni ugled iskoračile iz obrasca
rodno prihvatljivog ponašanja za žene. Na kraju je ustanovljeno da se
rodna stereotipizacija djevojaka perpetuirala u stenjevečkoj svakodne-
vici u smislu da su aktivnosti u sklopu radne terapije ciljano planirane
da oponašaju izvanzavodsku žensku rutinu.
IZVORI I LITERATURA
IZVORI
Neobjavljeni izvori:
– Arhiv Klinike za psihijatriju Vrapče, Zagreb (AKPV)
–F
 ond: Povijesti bolesti, žene: 1919–1929.
– Državni arhiv u Sisku, Sisak (HR-DASK-161)
–F
 ond: Bolnica za duševne bolesti Popovača
203
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
LITERATURA
Knjige:
– Burr, Vivien. An Introduction to Social Constructionism. London &
New York: Routledge, 1995.
– Currie, Dawn i drugi. “Girl Power”: Girls Reinventing Girlhood. New
York: Peter Lang Publishing, 2009.
– Florsheim, Paul. Adolescent Romantic Relations and Sexual Behavior:
Theory, Research, and Practical Implications. New York: Psychology
Press, 2003.
– Foucault, Michel. Istorija seksualnosti: Volja za znanjem. Beograd:
Prosveta, 1978.
– Foucault, Michel. Nadzor i kazna: Rađanje zatvora. Zagreb: Informa-
tor / Fakultet političkih znanosti, 1994.
– Foucault, Michel. Znanje i moć. Zagreb: Nakladni zavod Globus / Filo-
zofski fakultet u Zagrebu, Humanističke i društvene znanosti – Zavod
za filozofiju, 1994.
– Furman, Wyndol i drugi. The Development of Romantic Relationships
in Adolescence. New Jersey: Medical School / Cambridge University
Press, 1999.
– Helgren, Jennifer, Colleen Vasconcellos. Girlhood: A Global History.
New Brunswick, N.J.: Rutgers Univesity Press, 2010.
– Marković, Jelena. Pričanja o djetinjstvu: život priča u svakodnevnoj ko-
munikaciji. Zagreb: Biblioteka etnografija, 2012.
Perret-Catipović, Maja, Francois Ladame. Adolescence and Psychoa-
–
nalysis: The Story and the History. London & New York: Routledge, 1999.
– Reno, Seth. Amorous Aesthetics: Intellectual Love in Romantic Poetry
and Poetics, 1788–1853. Oxford: Oxford University Press, 2019.
– Shenhav, Shaul. Analyzing Social Narratives. New York: Routledge, 2015.
204
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
– Walkerdine, Valerie i drugi. Growing Up Girl: Psycho-Social Explorati-
ons of Class and Gender. New York: New York University Press, 2001.
Članci:
– Bettis, Pamela; Adams, Natalie. “Landscapes of Girlhood”, u: Geograp-
hies of Girlhood: Identities In-Between, ur. P. Bettis, N. Adams. New
York & London: Routledge, 2012, 1-18.
– Berglas, Bernard. “Terapija radom”, u: Stenjevec: državna bolnica za
duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica povodom pet decenija rada, ur.
B. Niketić, S. Župić. Zagreb: Društvo za socijalnu pomoć duševnim
bolesnicima u Stenjevcu, 1933, 104-106.
– Bogdanović, Marija. “Teorijska osnova kvalitativnog pristupa”. Revija
za sociologiju, Zagreb: Hrvatsko sociološko društvo, 14 (3-4), 1984,
201-213.
– Brečić, Petrana i drugi. “Od radne terapije i rekreacije do psihosocijal-
nih metoda liječenja i rehabilitacije psihijatrijskih bolesnika u bolnici
‘Vrapče’”. Socijalna psihijatrija, Zagreb: Medicinska naklada, 41 (3),
2013, 174-181.
– Jerkin, Corinna. “Suvremena hrvatska urbana djevojačka proza”. Libri
et liberi. Časopis za istraživanje dječje književnosti i kulture, Zagreb:
Hrvatska udruga istraživača dječje književnosti, 1 (1), 2012, 67-82.
– Erevelles, Nirmala, Mutua, Kagendo. “‘I am a Woman Now!’: Rewri-
ting Cartographies of Girlhood From the Critical Standpoint of Disa-
bility”, u: Geographies of Girlhood: Identities In-Between, ur. P. Bettis,
N. Adams. New York & London: Routledge, 2012.
– Gross, Mirjana. “Susret historije i antropologije”. Narodna umjetnost:
hrvatski časopis za etnologiju i folkloristiku, Zagreb: Institut za etnolo-
giju i folkloristiku, 33 (2), 1996, 71-86.
205
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Herceg, Rudolf. “Zavod za umobolne ‘Stenjevec’ od 1879. do 1933”, u:
Stenjevec: državna bolnica za duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica
povodom pet decenija rada, ur. B. Niketić, S. Župić. Zagreb: Društvo za
socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu, 1933, 6-29.
– Herman-Kaurić, Vijoleta. “Kraljevska zemaljska bolnica u Pakracu –
primjer gospodarskog poslovanja velike bolnice u Velikom ratu”. Scri-
nia Slavonica: Godišnjak podružnice za povijest Slavonije, Srijema i Ba-
ranje Hrvatskog instituta za povijest, Slavonski Brod: Hrvatski institut
za povijest – Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, 14(1),
2014, 193-216.
– Horetzky, Otto. “Nekoji noviji smjerovi u psihijatrijskoj terapiji”, u:
Stenjevec: državna bolnica za duševne bolesti 1879.–1933. Spomenica
povodom pet decenija rada, ur. B. Niketić, S. Župić. Zagreb: Društvo
za socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu, 1933, 92-101.
– Kuljženko, Aleksej. “Statistika bolnice Stenjevec kroz posljednjih pet
godina”, u: Stenjevec: državna bolnica za duševne bolesti 1879.–1933.
Spomenica povodom pet decenija rada, ur. B. Niketić, S. Župić. Zagreb:
Društvo za socijalnu pomoć duševnim bolesnicima u Stenjevcu, 1933,
47-77.
– Jagić, Suzana. “‘Jer kad žene budu žene prave…’: Uloga i položaj žena u
obrazovnoj politici Banske Hrvatske na prijelazu u XX. stoljeće”. Povijest
u nastavi, Zagreb: Društvo za hrvatsku povjesnicu, 6 (11), 2008, 77-100.
– Lacković-Grgin, Katica. “Sociocultural Context of Parenting in Croatia
in the Past and in the Present”, u: Parenthood and Parenting in Croatia:
A Developmental and Socio-Cultural Perspective, ur. K. Lacković-Grgin,
Z. Penezić. New York: Nova Science Publishers, Inc. 2015, 1-25.
– Leček, Suzana. “‘Nismo meli vremena za igrati se...’ – Djetinjstvo na
selu (1918–1941)”. Radovi: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filo-
zofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb: Zavod za hrvatsku
povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu / FF press, 30 (1),
1997, 209-244.
206
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
– Marković, Ante. “Zaklonište umobolnih na Nuncijati”. Socijalna psihi-
jatrija, Zagreb: Medicinska naklada, 21, 1993, 177-190.
– Nikić, Gordana. “Povezanost stilova ljubavi s privrženošću, brižnošću
i seksualnim zadovoljstvom u ljubavnim vezama”. Ljetopis socijalnog
rada, Zagreb: Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Studijski centar
socijalnog rada, 18 (1), 2011, 83-102.
– Paska, Iva. “Suvremeno sebstvo iz kontekstualne perspektive”. Druš-
tvena istraživanja: časopis za opća društvena pitanja, Zagreb: Institut
društvenih znanost Ivo Pilar, 20 (2), 2011, 561-580.
– Požgaj, Petra. “Mlade dame, glazbeni znalci i njihovi ukusi: figura
obožavateljice kao prostor artikulacije društvenoga odnosa”. Narodna
umjetnost: hrvatski časopis za etnologiju i folkloristiku. Zagreb: Institut
za etnologiju i folkloristiku, 55 (1), 2018, 7-21.
– Price, Megan i drugi. “Young Love: Romantic Concerns and Associa-
ted Mental Health Issues among Adolescent Help-Seekers”. Behavioral
Science, Basel: MDPI, 6 (2), 2016, 1-14.
– Rašković, Jovan. “Služba za neurologiju i psihijatriju”, u: 100 godina
šibenske bolnice, ur. I. Marlek. Šibenik: Medicinski centar, 1983.
– Rihtman-Auguštin, Dunja. “O ženskoj subkulturi u slavonskoj zadru-
zi”. Etnološka tribina: Godišnjak Hrvatskog etnološkog društva. Zagreb:
Hrvatsko etnološko društvo / Odsjek za etnologiju i kulturnu antro-
pologiju Filozofskog fakulteta, Posebni otisak PANON, 1982, 33-38.
– Rudan, Vlasta. “Normalni adolescentni razvoj”. Medix: specijalizirani
medicinski dvomjesečnik, Zagreb: C. T. – Poslovne informacije d.o.o.,
10 (52), 2004, 36-39.
– Sovar, Irena. “Institucionalizacija i deinstitucionalizacija ustanova za
djecu bez odgovarajuće roditeljske skrbi”. Ljetopis socijalnog rada, Za-
greb: Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu – Studijski centar socijal-
nog rada, 22 (2), 2014, 311-332.
207
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Szentmartoni, Mihaly. “Ljubav i smisao života”. Obnovljeni život: časo-
pis za filozofiju i religijske znanosti, Zagreb: Filozofsko teološki institut
Družbe Isusove, 39 (3-4), 1984, 242-253.
– Škokić, Tea. “Romantična ljubav”. Narodna umjetnost: hrvatski časopis
za etnologiju i folkloristiku, Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristi-
ku, 41 (1), 2004, 145-165.
– Štulhofer, Aleksandar i drugi. “Problematični užici: rizično seksualno
ponašanje u kasnoj adolescenciji”. Društvena istraživanja: časopis za
opća društvena pitanja, Zagreb: Institut za društvene znanosti Ivo Pi-
lar, 9 (6), 2000, 867-893.
– Šolić, Petar. “Kršćanski pogled na seksualnost”. Crkva u svijetu: Crkva
u svijetu, Split: Katolički bogoslovni fakultet Sveučilišta u Splitu, 22
(1), 1987, 19-31.
– Zlatar, Jelena. “Anthony Giddens: Značenje i transformacija intimno-
sti”. Filozofska istraživanja. Zagreb: Hrvatsko filozofsko društvo, 27
(2), 2007, 441-451.
– Žanko, Zdenka. “Djevojka pred bračnim svetištem”. Obnovljeni život:
časopis za filozofiju i religijske znanosti, Zagreb: Filozofsko teološki in-
stitut Družbe Isusove, 21 (2), 1940, 103-113.
– Župančić, Milan. “Slobodno vrijeme seoske omladine”. Sociologija i
prostor: časopis za istraživanje prostornoga i sociokulturnog razvoja,
Zagreb: Institut za društvena istraživanja u Zagrebu, 22, 1968, 67-76.
208
jelena seferović, prilog istraživanju kulture djevojaštva... , 177-210
Summary
Contribution to Research of Girlhood after the First World
War: an example of Girls with Mental Disorders from rural
areas of Continental Croatia
The purpose of this paper was to present and analyze, from cultural
anthropological perspective, some challenges of growing up girls
with mental disorders in villages in continental Croatia. The primary
archival source on which it was based was the personal documentation
of female adolescents who were hospitalized at the Stenjevec Psychiatric
Hospital, today’s University Psychiatric Hospital Vrapče, from 1919
to 1929. The research was conducted in the archives of the above
mentioned Hospital. Only representative samples considered relevant
to the presentation of the selected research topic are presented in this
text. The paper discussed the causes and undesirable consequences on
their emotional and social functioning caused by lack of knowledge
about their sexual development. A girlhood of latter population’s was
also viewed through the prism of their (un)successes in realization of
love relationships and marriages with men. It was shown that the girls
whose individual experiences were interpreted in this paper did not
have the elementary informations on their own sexual maturation and
sexuality. For example, in one case, the arrival of the first menstruation,
emotionally destabilized one girl to such an extent that she needed to be
hospitalized at the Stenjevec Psychiatric Hospital. Some of the theoretical
assumptions of the humanities and social sciences dating from the
second half of the 20th century suggested that cause of ignorance about
the sexuality of the considered girls might be related to their upbringing
in traditional Christian families and very low or no educational
status. Further, the analysis of available archival material showed that,
in exceptional cases, some of them became fascinated by the idea of
“ideal” love because they were “over-reading” love novels. Judging by
209
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
the psychiatric notes recorded in some girls’ patient files, it seems to be
that their disappointments with their failure to realize these imagined
“ideal” of love relationships and potential marriages, greatly contributed
to the appearance and development of their mental disorders. At the
end of this paper, the isolated example of a girl who burned her ex-
fiance’s barn in protest as he left her after he had promised her marriage
served to illustrate her step out gender stereotypes of rural girls in inter-
war period in continental Croatia. That is, its purpose is to show that,
in some cases, then girls explicitly resisted the patriarchy, but because of
that they were often discriminated and marginalized in the society. The
aim of shedding light on the aforementioned aspects of the girlhood
of girls with mental disorders in a prominent geographical area was to
reconstruct the then existing gender policies and to question whether,
and if so, to what extent these settings contributed to the emotional and
social (self)exclusion of some members of this social group.
210
UDK: 35.07 ( 497.6 Sarajevo ) “1945/1995”
Stručni rad
Haris Zaimović
Historijski arhiv Sarajevo
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
grundigur@gmail.com
Sarajevska gradska uprava:
Presjek organiziranja i djelovanja upravnih institucija na
području grada Sarajeva 1945–1995.
S
Apstrakt: Proučavanje upravnih institucija Bosne i Hercegovine u sebi
usko povezuje kako historijski tako i arhivistički pristup proučavanju.
Ono podrazumijeva osvrte i razrade na njihovu strukturu, unutrašnju or-
ganizaciju te sve društveno-političke i hijerarhijske uticaje i međusobnu
povezanost. Organizacija sarajevske moderne gradske uprave datira od
prije 140 godina. Ona je imala dvije razvojne faze u procesu organizi-
ranja i djelovanja: prva faza od 1878. do 1945. godine i druga faza od
1945. do 1995. godine. Druga faza razvoja uprave može se pratiti kroz
arhivske fondove uprave koji se po utvrđenim principima formiranja
čuvaju u Historijskom arhivu Sarajevo: Narodni odbor grada Sarajeva
(1945–1955), Skupština Grada Sarajeva (1969–1995), Narodni odbor Sre-
za Sarajevo (1945–1966), narodni odbori rejona Sarajevo (1945–1952) i
sarajevske gradske općine. Ova građa ima svoje mjesto i značaj u daljem
planiranju i razvijanju strategija upravnog, administrativnog, urbanog,
privrednog i društvenog razvoja grada Sarajeva.
211
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Ključne riječi: uprava, upravne institucije, arhivski fondovi, grad Sarajevo,
Gradski narodni odbor, Skupština Grada Sarajeva, općine, srez, rejoni, Bosna
i Hercegovina, djelokrug, nadležnost, organizacija i Historijski arhiv Sarajevo.
Abstract: The study of the administrative institutions of Bosnia and Her-
zegovina closely links the historical and archival approach of the study. It
includes reviews and elaborations on their structure, internal organization,
and all socio-political and hierarchical influences and their interconne-
ctedness. The organization of Sarajevo’s modern city administration dates
back 140 years ago. It had two development phases in the process of or-
ganizing and acting: – the first phase from 1878 to 1945 and – the second
phase from 1945 to 1995. The second phase can be traced through archive
fonds of administrative institutions that are kept in the Sarajevo Historical
Archives, according to the established original orders of formation: Peo-
ple’s Committee of the City of Sarajevo (1945–1955), Sarajevo City Council
(1969–1995), People’s Committee of the County Sarajevo (1945–1966), Pe-
ople’s Committee of Sarajevo’s areas (1945–1952) and Sarajevo city munici-
palities. However, these archival fonds have their place and significance in
further planning and development of the administrative, urban, social and
cultural development of the City of Sarajevo.
Key words: administration / government, administrative institutions,
archive fonds, city of Sarajevo, People’s committee, Sarajevo city council,
municipalities, county, areas, Bosnia and Herzegovina, competence,
organization, Sarajevo Historical Archives.
Uvod
Razvojem savremene arhivistike počinju se utvrđivati kriteriji za
preuzimanje i trajno čuvanje pisane dokumentacije pojedinih ustano-
va. Povezanost arhivistike i historije upravnih institucija proizilazi iz
osnovnog principa arhivistike, a to je princip provenijencije – porijekla
nastanka spisa.1 Isključivo, kao najidealniji u pitanju sređivanja i obrade
1
Neke definicije pojma provenance govore da je riječ o stvaraocu, nekoj instituciji
 tog preuzimanja, odnosno djelimičnog preuzimanja arhivskog fonda.
koja je svojim djelovanjem stvorila dokumente. Prvobitni poredak, kao jedan aspekt
212
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
upravnih arhivskih fondova, jeste princip provenijencije, koji je temelj
za formiranje, ili tačnije, očuvanje arhivskog fonda kao uslovno reče-
no “prirodne” cjeline, dok se princip pertinencije – sadržaj i tema spisa
– uglavnom primjenjuje u sređivanju i obradi porodičnih i ličnih ar-
hivskih fondova i zbirki.2 Ovi principi su temelj za formiranje jednog
arhivskog fonda, njegovo sređivanje, arhivsku obradu i opis.
Sadržaj, valorizacija sačuvanih podataka i struktura arhivskog fonda
određeni su njegovim stvaraocem, odnosno institucijom. Povezanost
arhivistike s historijom upravnih institucija očituje se i u zahtjevima za
informacijom o arhivskoj građi, koju je moguće pružiti jedino u okviru
cjeline u kojoj je nastala određena obavijest o njoj.3 To pretpostavlja
poznavanje upravnih institucija u njihovoj hijerarhijskoj povezanosti
od centralnih do lokalnih upravnih organa, ali i njihovom obliku na
različitim razinama (upravni, sudski, finansijski, građevinski itd.).
Poznavanje institucija u cjelini neophodno je radi kategorizacije i
vrednovanja pojedinih stvaralaca. Osnivanje i prestanak rada institucije
provenijencije, također je neodvojiv od historije institucija, jer se djelatnost jedne
institucije svakako odražava u strukturi registraturnoga poslovanja, kojim su stvoreni
zapisi klasificirani i arhivirani. Josip Kolanović, “Arhivistika i povijest upravnih institucija”,
Arhivski vijesnik, Zagreb: Hrvatski državni arhiv, 34–35/1992, 9-15. Također SAA’s
archival glossary termin provenance definira kao princip koji ima dvije komponente:
zapisi iste provenijencije ne smiju se miješati s onima različitog porijekla, a arhivist
treba održavati izvorni redoslijed u kojem su se zapisi stvarali i čuvali. Potonji se naziva
principom izvornog reda (na engleskom Principle of original order, a Registraturprinzip na
njemačkom). Ovo podrazumijeva princip po kojem arhivska građa zadržava svoj poredak
koji je uspostavio njen stvaralac da bi sačuvala postojeće veze i dokaznu vrijednost te
upotrebljivost svojih informativnih pomagala. Richard Pearce-Moses, A Glossary of
Archival and Records Terminology, The Society of American Archivists, Chicago, 2005,
dostupno na: http://files.archivists.org/pubs/free/SAA-Glossary-2005.pdf (8. 10. 2019);
također u: Marta Mihaljević i drugi, Arhivistički rječnik englesko-hrvatski / hrvatsko-
engleski, Radovi Zavoda za informacijske studije, knjiga 30. (Zagreb: FF press, 2015).
2
Bosanskohercegovačka iskustva preuzimanja, primopredaje, sređivanja i obrade nekih ar-
hivskih fondova lokalne uprave govore da se nekad u procesu obrade primjenjuje i princip
/ načelo pertinencije. Razlozi su višestruki, od neadekvatnog vođenja uredskog, registra-
turnog i arhivskog poslovanja kod stvaraoca do neočuvanosti arhivske građe ili necjelovi-
3
Kolanović, “Arhivistika i povijest upravnih institucija”, 9.
213
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
te njena unutrašnja organizacija nezaobilazni su elementi uočavanja
načina njenog djelovanja.
U periodu svog djelovanja, moderna gradska uprava prošla je niz
upravnih, organizacijskih te teritorijalnih promjena u svojim nadležnosti-
ma i cjelokupnom radu. Tako su u organizacijskom i institucionalnom po-
gledu na različitim nivoima nastajale te se gasile upravno-administrativne
institucije koje su vršile ili izvršavale političko-upravnu vlast na području
teritorija grada Sarajeva i šire. U Historijskom arhivu Sarajevo sačuvani
su arhivski fondovi Narodni odbor grada Sarajeva (1945–1955), Skupština
Grada Sarajeva (1969–1995), Narodni odbor Sreza Sarajevo (1945–1966),
Narodni odbori sarajevskih rejona (1945–1952) kao i sarajevske gradske
općine: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad itd.
Ovim arhivskim fondovima stvara se cjelovit pregled institucija, stoga
je moguće utvrditi: koji su sve stvaraoci stvarali arhivsku građu, kako su
stvaraoci, u pojedinim periodima, stvarali akta / spise i uopće kako su nji-
ma upravljali te koji su arhivski fondovi, u odnosu na ukupan broj uprav-
nih organa, danas sačuvani. Stručni arhivski poslovi (obrada, sređivanje i
opis) značajno su uvjetovani poznavanjem historijata institucija.
Poznavanje strukture i funkcije upravne registrature od nesumnjivog
je značaja za sve koji su direktno i indirektno zainteresirani za sačuvanu
arhivsku građu institucija koje se istražuju ili potražuju. Istraživanjem
razvoja institucija javne uprave nadležnih za stvaranje i upravljanje spi-
sima stvaraju se pretpostavke za pregled stvorene građe i njenog prezen-
tiranja. Nerazdvojivost historije institucija s arhivističkom disciplinom
očituje se u svim segmentima arhivistike kao informacijske nauke, što
dokazuje struktura savremenih arhivističkih opisnih standarda na me-
đunarodnoj razini: ISAD(G) i ISAAR(CPF).4 Tako je poznavanje insti-
4
ISAD(G): International Standard Archival Description / Međunarodni standard za opis ar-
hivske građe; ISAAR(CPF): International Standard Archival Authority Record for Corpora-
te Bodies, Persons and Families / Međunarodni standard za opis pravnih i fizičkih osoba i
porodica. Andrej Rodinis, Institucije javne uprave u Bosni i Hercegovini 1918-1945: funkcije
i upravljanje zapisima, Doktorska disertacija: Andrej Rodinis. Filozofski fakultet u Zagrebu
Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2009, Knjižnica Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, 4.
214
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
tucija nužan preduvjet ne samo za sređivanje i obradu arhivske građe
već i za utvrđivanje njezine sadržajne fizionomije, vrednovanje i davanje
informacija svake vrste.5
H
 istorijski presjek formiranja organa gradske
uprave Grada Sarajeva
Bosna i Hercegovina u federativnoj Jugoslaviji
Nakon oslobođenja zemlje Bosna i Hercegovina bila je jedna od šest
republika novostvorene Federativne Narodne Republike Jugoslavije,
odnosno nakon novog ustava iz 1963. godine, Socijalističke Federativne
Republike Jugoslavije.6
Na Trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a, održanom od 26. do 28. aprila
1945. godine u Sarajevu, donesena je Odluka o izmjenama i dopunama
Odluke o konstituiranju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslo-
bođenja Bosne i Hercegovine u najviše zakonodavno i izvršno narodno
predstavničko tijelo federalne Bosne i Hercegovine, donesene 1. jula 1944.
godine, kojom se ZAVNOBiH konstituirao u Narodnu skupštinu Bo-
sne i Hercegovine, a njegovo predsjedništvo u Predsjedništvo Narodne
skupštine Bosne i Hercegovine.7 Na istom zasjedanju donesen je i Zakon
o Narodnoj vladi Bosne i Hercegovine, kao vrhovnom izvršnom organu u
ovoj jugoslavenskoj republici.8
5
Kolanović, “Arhivistika i povijest upravnih institucija”, 14.
6
U tom razdoblju je promijenila nekoliko naziva: najprije je u aprilu 1945. godine nazvana
Federalna Država Bosna i Hercegovina, donošenjem prvog Ustava 1946. nazvana je Na-
rodna Republika Bosna i Hercegovina, a u “Socijalističku Republiku” preimenovana je kad
i ostale jugoslavenske republike, Ustavom iz 1963. godine. Njeni državnopravni temelji
zasnivali su se na odlukama koje su donesene na zasjedanjima Zemaljskog antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine / ZAVNOBIH-a (1943–1945) i Antifa-
šističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije / AVNOJ-a (1942–1945).
7
Grupa autora, Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, (Sarajevo: Parlamentarna
skupština Bosne i Hercegovine, 2010), 55.
8
Trećim zasjedanjem ZAVNOBIH-a, odnosno istovremeno i prvim zasjedanjem Narodne
skupštine Bosne i Hercegovine, uspostavljena je državna i predstavnička vlast u Bosni i
Hercegovini. Isto. 56.
215
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
U novonastalim uvjetima izgradnje zemlje svi nivoi vlasti i uprave
konstituiraju se i formiraju, prije svega, putem i uz pomoć regulatorne i
usmjeravajuće djelatnosti saveznih i republičkih organa vlasti. Izgradnja
nove vlasti, pa tako i lokalne zajednice, u značajnoj mjeri bila je uvjeto-
vana karakterom društveno-političkog uređenja, načinom upravljanja
državnim poslovima, odnosno ranijim iskustvima i ostavštinom te u to
vrijeme naglašenim elementima etatizma i centralističkog upravljanja.
Prema odgovarajućim odredbama prvog Ustava FNRJ, koje su kasni-
je razrađene zakonima i odredbama, lokalna samouprava poznavala je
selo, grad, općinu, srez, okrug i oblast kao nivoe lokalnog organiziranja.
Naime, nakon završetka rata, pa sve do pedesetih godina u Jugoslaviji
nije postojao jasan stav o razvoju komunalnog uređenja, odnosno nije
bilo općeprihvaćenog političkog i teorijskog stava o koncepciji i razvoju
administrativno-teritorijalnih, odnosno kasnije političko-teritorijalnih
jedinica – društveno-političkih zajednica. No, pravila se razlika između
gradova u sastavu i van sastava sreza. Glavni gradovi republika, pa pre-
ma tome ni Sarajevo, nisu ulazili u sastav sreza, okruga, odnosno obla-
sti.9 Republičkim Zakonom o ustrojstvu narodnih odbora vlast u Bosni
i Hercegovini u svojim nadležnostima vršili su mjesni, sreski, rejonski,
gradski i okružni narodni odbori.10 Okruzi kao posrednici između sreza
i republike ukinuti su 1947. godine. Umjesto njih, dvije godine kasnije,
formirane su četiri oblasti (Banjalučka, Mostarska, Tuzlanska i Sarajev-
ska). Glavni grad izdvojen je iz sarajevske oblasti i obrazovan je kao po-
sebna administrativno-teritorijalna jedinica.11
Prvi petogodišnji period izgradnje lokalne samouprave poznaje ne-
koliko faza / perioda i baziraju se donošenju nekoliko zakona: Zakon
o ustrojstvu narodnih odbora u Federalnoj Bosni i Hercegovini iz 1945.
godine, Opšti zakon o narodnim odborima iz 1946. godine, Opšti zakon
9
“ Opšti zakon o narodnim odborima”, Službeni list Federativne Narodne Republike Jugo-
slavije, 43/46.
10
Službeni list Federalne Bosne i Hercegovine, 18/45.
11
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 16/49.
216
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
o narodnim odborima iz 1949. godine te Zakon o narodnim odborima iz
1952. godine.12
Zakonom iz 1952. godine ukinuti su mjesni odbori, a obrazovane
općine, čiju su teritorijalnu osnovu činile stare općine iz 1940. godine.
Ovim zakonom ukinute su i oblasti, dok su srezovi kao zajednice općina
zadržani. Time su općine, gradovi i srezovi definirani kao lokalne jedi-
nice uprave.13 Ovim zakonom uvodi se još jedna promjena – uvođenje
dvodomnog sistema, jer se pored političkog predstavničkog tijela uvodi
i vijeće proizvođača. Kao predstavničko, tijelo organiziranih proizvođa-
ča industrije, poljoprivrede, saobraćaja i trgovine postaje potpuno rav-
nopravno s gradskim vijećem u svim pitanjima iz nadležnosti narodnog
odbora koja se odnose na privredu, finansije i socijalno osiguranje.14
Promjena je također izvršena u organiziranju izvršne vlasti, gdje su uki-
nuti izvršni odbori, a uvedeni izvršni organi narodnih odbora, koji su
na nivou grada bili savjeti.
Nove promjene u organiziranju lokalne uprave uslijedile su nakon
1955. godine donošenjem saveznog Opšteg zakona o uređenju opština i
srezova, kojim je podstaknut daljnji razvoj samouprave u općini i srezu
kao osnovnim jedinicama lokalne samouprave, a u kojoj grad kao teri-
torijalna jedinica prestaje da postoji.15 Donošenjem ovog zakona, kao i
saveznog Zakona o nadležnosti narodnih odbora opština i srezova,16 po-
činje faza izgradnje “komunalnog sistema” u kojem je općina bila konci-
pirana kao osnovica cjelokupnog mehanizma s naglašenim privrednim
12
Dušan Milidragović, “Organizovanje i izgradnja narodne vlasti u Sarajevu”, u: Sarajevo u
socijalističkoj Jugoslaviji – od oslobođenja do samoupravljanja, tom prvi, (Sarajevo: Isto-
rijski arhiv Sarajevo, 1988), 74-75.
13
“Zakon o podjeli teritorije Narodne republike Bosne i Hercegovine na srezove, gradove i
opštine”, Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 11/52. Po ovom zakonu gradovi u Bosni i
Hercegovini bili su Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Tuzla i Zenica. Ovaj zakon pored grada
uvodi i pojam gradske općine.
14
Dušan Milidragović, “Narodna vlast”, u: Sarajevo u socijalističkoj Jugoslaviji – uvođenje
samoupravljanja, tom drugi, (Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1990), 177.
15
S lužbeni list FNRJ, 26/55.
16
Isto. 34/55.
217
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
funkcijama i ekonomskom samostalnošću, dok srez ima koordinativnu
funkciju u odnosu na općine te osigurava kontrolu zakonitosti nad ra-
dom općinskih organa i usmjerava privredni i društveni razvoj na svojoj
teritoriji.17 Savezni zakon utvrdio je da se republičkim zakonom18 utvr-
đuje koje općine čine jedinstvena područja grada – s obzirom na to da
se grad kao posebna te jedinstvena urbanistička i komunalna cjelina
jednostavno nije mogao zanemariti.
Shodno ovim zakonima broj srezova i općina u Jugoslaviji i Bosni i
Hercegovini, njihovim ukrupnjavanjem, znatno se smanjuje.19 Općine su
se sve više osamostaljivale i širile svoje nadležnosti, kako na račun sreza,
tako i na račun Republike. Tako je do donošenja Ustava SFRJ od 1963.
godine u Bosni i Hercegovini ostalo svega šest srezova i 106 općina koje su
se teritorijalno stabilizirale.20 Donošenje Ustava SR Bosne i Hercegovine
1963. godine koji potpunije određuje ustavni položaj općine, otvoren je
put daljoj političko-teritorijalnoj reorganizaciji koja je dovela do toga da
se 1966. godine ukidaju srezovi.21 Poslovi iz nadležnosti sreza preneseni
su na djelokrug općinskih skupština i njihovih organa te u djelokrug Re-
publike i njenih organa (manji dio). Time je lokalna samouprava postala
jednostepena te se još više osamostalila. Ovo je otvorilo put ponovnom
uspostavljanju grada Sarajeva kao lokalne samoupravne jedinice.
17
Milidragović, „Narodna vlast“, 189-190.
18
“Zakon o području srezova i opština u Narodnoj Republici Bosni i Hercegovini”, Službeni
list NR Bosne i Hercegovine, 17/55.
19
Novom reorganizacijom u Jugoslaviji 1955. godine formirano je 107 srezova i 1479 op-
ćina (skoro 3 puta manje nego prethodno stanje). Do 1968. godine ovaj broj općina još
će se više smanjiti – na 500. Bosna i Hercegovina do 1955. godine broji 66 srezova, 5
gradova, 54 gradske općine i 361 općinu. Nakon 1955. godine broji 15 srezova: Banja
Luka, Bihać, Brčko, Derventa, Doboj, Goražde, Jajce, Livno, Mostar, Prijedor, Sarajevo,
Trebinje, Tuzla, Zenica i Zvornik. Ovaj broj srezova 1957. godine dodatno će se smanjiti
ukidanjem srezova Derventa i Trebinje. U konačnici do 1966. godine djelovalo je šest
srezova: Banja Luka, Bihać, Doboj, Mostar, Sarajevo i Tuzla. Ovom reorganizacijom, od-
nosno ukrupnjavanjem, ukinuto je preko 60 srezova i 170 općina u Bosni i Hercegovini.
20
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 47/62.
21
Ukidanje srezova izvršeno je Ustavnim zakonom koji je Skupština SR Bosne i Hercegovi-
ne usvojila 1966. godine. Službeni list SR Bosne i Hercegovine, 14/66.
218
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Ovakvo upravno uređenje Bosna i Hercegovina će zadržati sve do
raspada SFRJ. Na popisu iz 1971. godine, SR Bosna i Hercegovina sa-
stojala se iz 107 općina, a na popisima iz 1981. i 1991. godine, brojala je
109 općina.
Teritorijalne promjene u Bosni i Hercegovini, koje se odnose i na
Sarajevo, nose nekoliko karakteristika. Promjene su bile vrlo česte (iz
usitnjavanja u ukrupnjavanje) i očigledno nisu dovoljno proučavane i
razmatrane. Također su u početku teritorijalne promjene bile podre-
đene uglavnom dosljednom sprovođenju odluka centralnih (saveznih
i republičkih) organa uprave od strane nižih organa (etatizirani pristup
izgradnji uprave). Uvođenjem samoupravljanja te smanjivanjem držav-
nih ovlaštenja u privredi, rasli su zahtjevi i potrebe za proširivanjem
nadležnosti lokalnih organa vlasti u kojima se one lagano transformi-
raju u samoupravne teritorijalne jedinice. Jačanjem njihove materijalne
osnove osiguravao se i njihov samostalniji razvoj.
Uprava grada Sarajeva 1945–1995.
Odmah po oslobođenju Sarajevo je kao grad i kao političko-teritori-
jalna jedinica izdvojen u posebno i jedinstveno područje vlasti. Formi-
rana je nova gradska vlast – Gradski narodni odbor.22 Na samom po-
četku grad je bio podijeljen na devet kvartova.23 Nedugo zatim izvršena
je nova podjela grada na rejone (četiri rejona: I, II, III i IV) koji su bili
administrativno-teritorijalne jedinice te su imali svoje rejonske narodne
odbore sa suženom samostalnošću u djelovanju.
Unutrašnja organizacija bila je uređena posebnom naredbom Vla-
de NR Bosne i Hercegovine iz 1946. godine.24 U okviru Gradskog na-
rodnog odbora (GNO) formirano je 9 odjeljenja i jedna komisija koji
22
Odluka Predsjedništva ZAVNOBIH-a br. 228/45 od 20. aprila 1945. godine. Milidrago-
vić, “Organizovanje i izgradnja”, 75.
23
I. Centar, II. Bjelave, III. Kovači, IV. Vratnik, V. Bistrik, VI. Čobanija, VII. Kovačići, VIII.
Marijindvor, IX. Novo Sarajevo.
24
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 44/46.
219
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
su pokrivali unutrašnje poslove, finansije, trgovinu, prosvjetu, gradnju,
zdravstvo, socijalnu politiku, ishranu, poljoprivredu i veterinu. Nakon
1949. godine formiraju se komisije i povjereništva, a unutar njih sa-
vjeti.25 Unutrašnja struktura i organizacija rejonskih narodnih odbora
odgovarala je strukturi i organizaciji gradskog, s tim što je njihova u
početku bila manje razvijena. Izvršni organ GNO-a bio je njegov Izvršni
odbor koji je imao i položaj upravnog organa te ostvarivao zadatke i
poslove GNO-a kao predstavničkog tijela.
Zakonom o administrativno-teritorijalnoj podjeli NR Bosne i Hercego-
vine iz 1947. godine područje grada je prošireno usljed čega su granice
rejona pomjerene, a nedugo zatim formira se i još jedno naselje koje će
prerasti u peti rejon.26 Rejonski narodni odbori su imali svoje budžete i
od početka 1947. godine bili su sve samostalniji. Gradski i rejonski na-
rodni odbori bili su organizirani na principu jedinstva vlasti, odnosno
sve funkcije koje vrši državna vlast, zakonodavna, izvršna i druge, bile
su koncentrirane u odboru kao predstavničkoj skupštini, koji je postav-
ljao, razrješavao ili smjenjivao organe poput izvršnih odbora, sudova,
organa uprave, zatim direktore i druge rukovodioce državnih preduze-
ća, ustanova, komunalnih i drugih službi u gradu.27
Donošenjem trećeg, Opšteg zakona o narodnim odborima 1952. godi-
ne, u Sarajevu dolazi do značajnih izmjena u organizaciji uprave. Kao je-
dinice samouprave formiraju se općine, a Sarajevo se ponovo znatno pro-
širuje i pravi se razlika između užeg i šireg gradskog područja te u sastav
grada ulaze tri općine. Uvodi se dvodomni sistem gdje pored političkog
predstavničkog tijela – Gradskog vijeća – djeluje i Vijeće proizvođača.
Opštim zakonom o uređenju opština i srezova iz 1955. godine grad
Sarajevo kao teritorijalna jedinica prestaje da postoji. Uže područje gra-
da čine tri općine: Stari Grad, Centar i Novo Sarajevo, a šire područje:
25
 akon donošenja drugog Opšteg zakona o narodnim odborima. Službeni list FNRJ,
N 28
49/49.
26
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 29/47.
27
Milidragović, “Organizovanje i izgradnja”, 92-93.
220
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Ilidža i Vogošća. Novonastalom situacijom srez se pojavljuje kao faktor
koji usklađuje djelatnost općina na području grada te donosi određene
planove, propise i programe i određuje učešća općina u osiguravanju
sredstava za izvršavanje poslova od interesa za grad kao cjelinu. Bitno
je naglasiti da Narodni odbor Sreza Sarajevo djeluje i funkcionira od
samog početka uspostave nove vlasti 1945. godine, ali tek zakonom iz
1955. godine on dobija značajne upravno-administrativne, komunalne
i druge ingerencije.
Statutom sreza Sarajevo obrazovano je Gradsko vijeće koje nije bilo
istovjetno niti je predstavljalo bivši Gradski narodni odbor.28 Ono nije
imalo svoje savjete, stručne službe niti izvršne organe niti je moglo do-
nositi rješenja u upravnom postupku, nego su to mogli činiti samo organi
uprave u srezu i općinama.29 To tijelo je bilo samo “intermedijalni organ”
općinske i sreske uprave i jedna vrsta koordinativnog tijela. Ono jeste bilo
predstavničko tijelo, ali bez svoje administracije i izvršnog aparata. Kod
ovakvog položaja Gradskog vijeća, općine na području grada sve više do-
bivaju na značaju te postaju glavna političko-teritorijalna samoupravna
organizacija. Uvođenjem tzv. komunalnog sistema grad Sarajevo se spojio
sa Sarajevskim srezom. Koristeći se svjetskim iskustvima u koncipiranju
tog sistema umnogome je za primjer uzet tip Velike Britanije, odnosno
anglosaksonski komunalni tip samouprave, koji je u to doba bio najrazvi-
jeniji u svijetu i tada predstavljao značajno dostignuće.30
Tadašnjim Statutom sreza Sarajevo određeno je da Gradsko vijeće
grada Sarajeva (GVGS) donosi propise i druge akte za čije je donošenje
nadležno za jedinstveno područje grada Sarajeva, također da usklađuje
djelatnosti općina grada u komunalnim i drugim poslovima od zajed-
ničkog interesa. Određeno je također da ovo tijelo može svojom od-
lukom odrediti da općine na jedinstvenom području grada učestvuju
Službeni glasnik sreza Sarajevo, 21/56.
29
Član 13. stav 3. Opšteg zakona o uređenju opština i srezova iz 1955. godine.
30
Dragutin Kosovac, “Grad u srezu”, u: Sarajevo u socijalističkoj Jugoslaviji – uvođenje sa-
moupravljanja, tom drugi, (Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1990), 240.
221
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
dijelom sredstava svojih budžeta u finansiranju pojedinih službi te ko-
munalnih i drugih djelatnosti koje su od značaja za gradsko područje.31
Po donošenju Ustava SR Bosne i Hercegovine 1963. godine, u svega
nekoliko godina krenulo se u fazu smanjivanja broja, a potom i gašenja
srezova. Po mišljenju nekih savremenika smatralo se da sa funkcijama
koje su vršili srezovi koče razvoj općine kao osnovne društveno-politič-
ke zajednice.32 Godine 1966. srezovi su ukinuti i srez Sarajevo prestao
je sa radom u junu 1966. godine.33 Ovim aktom općine su se još više
osamostalile s obzirom na to da je uprava postala jednostepena. Na po-
dručju grada Sarajeva bile su labavo povezane putem Gradskog vijeća
čiji djelokrug nije bio proširen. Nedugo zatim se uvidjelo da je to suviše
negativno uticalo na razvoj i život grada.34
S obzirom na to da se pokazala potreba za stvaranjem jedinstvenog
gradskog jezgra, 1969. godine jednim amandmanom na Ustav SR Bo-
sne i Hercegovine, a kasnije i posebnim Zakonom o gradu, konstituiran
je grad Sarajevo i ustanovljena njegova Skupština.35 Organizacija novo-
formirane Skupštine grada Sarajeva (SGS) pratila je Ustavom iz 1963.
godine uvedena vijeća Skupštine SR Bosne i Hercegovine te su je činila
četiri vijeća: Gradsko vijeće SGS-a, Privredno vijeće SGS-a, Prosvjet-
no-kulturno vijeće SGS-a te Socijalno-zdravstveno vijeće SGS-a.
Shodno ustavnim promjenama iz 1974. godine, dolazi do nove reor-
ganizacije Skupštine SR Bosne i Hercegovine pa tako i Skupštine grada
Sarajeva, koju sada čine tri vijeća: Vijeće udruženog rada SGS-a, Vije-
će mjesnih zajednica SGS-a (od 1982. godine Vijeće opština SGS-a) i
31
Ljubo Kojo, “U gradskom vijeću 1955–1961. godine”, u: Sarajevo u socijalističkoj Jugoslavi-
ji – uvođenje samoupravljanja, tom drugi, (Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1990), 245.
32
Milidragović, “Narodna vlast”, 199.
33
Ukidanje srezova izvršeno je Ustavnim zakonom koji je Skupština SR Bosne i Hercego-
vine usvojila na svom zasjedanju 27. aprila 1966. godine. Službeni list SR Bosne i Herce-
govine, 14/66.
34
Kosovac, “Grad u srezu”, 243.
35
“Amandman XVII na Ustav Bosne i Hercegovine i Zakon o gradu koji ima više opština”,
Službeni list SR Bosne i Hercegovine, 14/69. “Zakon o gradu koji ima više opština”, Službe-
ni list SR Bosne i Hercegovine, 99/69.
222
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Društveno-političko vijeće SGS-a.36 Ovakva organizacija zadržana je do
1990. godine. Ova vijeća imala su zajedničke i odvojene sjednice te ta-
kođer kombinirane zajedničke sjednice od dva vijeća. Određene odluke
su se donosile uz saglasnost pojedinih ili svih gradskih općina. Izvršni
organ Skupštine bio je njen Izvršni odbor, a djelovale su i stalne i povre-
mene komisije te sekretarijati (upravni organi Skupštine), stručne služ-
be Skupštine, kao i Sekretarijat skupštinskih poslova.37
Ustavnim amandmanima 1989. i 1990. godine napušteno je dotadaš-
nje favoriziranje društvenog sistema privrede te je uveden princip podjele
vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, u odnosu na dotadašnje jedin-
stvo vlasti, tako da je Izvršno vijeće preimenovano u Vladu Socijalističke
Republike Bosne i Hercegovine. Nakon održanih prvih višestranačkih iz-
bora u Bosni i Hercegovini 1990. godine Skupština Grada Sarajeva postaje
jednodomna i takva ostaje do 1995. godine, gdje se nakon potpisivanja
Dejtonskog mirovnog sporazuma ukida dotadašnja političko-teritorijal-
na i upravna organizacija Republike Bosne i Hercegovine i stvara nova.
Gradski organi uprave 1945–1995. – djelokrug i organizacija
Narodni odbor grada Sarajeva / Gradski narodni odbor
Sarajevo, i kao grad i kao političko-teritorijalna jedinica, izdvojen je
1945. godine u posebno i jedinstveno područje vlasti. Prvi zvanični organ
vlasti formiran je 19. aprila 1945. godine kao Gradski narodnooslobodi-
lački odbor.38 Zadatak ovog odbora bio je saniranje ratne štete te norma-
36
“Poslovnik Skupštine grada Sarajeva”, Službene novine grada Sarajeva, 11/74.
37
Sekretarijati za unutrašnje poslove, narodnu odbranu, inspekcijske poslove, prostorno
uređenje, privredu i finansije, društvene djelatnosti te opštu upravu i izvršenje budžeta.
“Odluka o organima Skupštine grada Sarajeva”, Službene novine grada Sarajeva, 11/74.
38
Naziv “narodnooslobodilački odbor” zadržao se izvjesno vrijeme i poslije oslobođenja
Sarajeva, da bi termin “oslobodilački” postepeno iščezao, pošto su novi organi vlasti
završetkom rata izvršili svoju oslobodilačku misiju. Prvi propis o narodnim odborima
bio je Zakon o ustrojstvu narodnih odbora u Federalnoj Bosni i Hercegovini, koji je do-
nijelo Predsjedništvo Narodne skupštine Bosne i Hercegovine. Milidragović, “Organizo-
vanje i izgradnja”, 75.
223
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
lizacija stanja u gradu. Od 21. jula / srpnja 1945. godine djeluje novoi-
zabrani Gradski narodni odbor grada Sarajeva (GNO). Prema Zakonu o
teritorijalnoj podjeli Federalne Bosne i Hercegovine na okruge, srezove i po-
dručja mjesnih narodnih odbora Bosna i Hercegovina je podijeljena na se-
dam okruga, a grad Sarajevo na osnovu člana 4. dobija poseban status te se
izdvaja u posebno područje narodne vlasti i dijeli na četiri rejona kao po-
dručje narodnih odbora.39 Uredbom o određivanju područja narodnih od-
bora i ustanovljavanju sjedišta mjesnih narodnih odbora tačno su određene
granice grada Sarajeva, kao posebnog područja (član 2) i granice rejon-
skih narodnih odbora u Sarajevu.40 Predstavničko tijelo Narodnog odbora
grada Sarajeva (Gradski narodni odbor – GNO) bili su njegovi odbornici,
a egzekutivu, nakon konstituiranja, činili su odjeljenja za: unutrašnje po-
slove, finansije, industriju, trgovinu i snabdijevanje, poljoprivredu, šumar-
stvo, građevine, socijalnu politiku, narodno zdravlje te prosvjetu.
Uredbom o reorganizaciji upravnog aparata gradskih narodnih odbo-
ra Sarajevo, Banja Luka, Tuzla i Zenica i regionalnih narodnih odbora
u Sarajevu iz februara / veljače 1949. godine, egzekutivu GNO-a čini
Izvršni odbor.41 Njega čine: Gradska planska komisija, Gradska kontrol-
na komisija, Povjereništvo za trgovinu i snabdijevanje, Povjereništvo za
komunalne poslove, Povjereništvo za industriju i zanatstvo, Povjereniš-
tvo za finansije, Povjereništvo rada, Povjereništvo za prosvjetu i kulturu,
Povjereništvo za narodno zdravlje i Povjereništvo za socijalno staranje.
Uz povjereništva osnivali su se i savjeti kao pomoćna tijela uprave.
Izvršni odbor je imao i sekretarijat kao aparat opće uprave i organ
koji je vršio koordinaciju između povjereništava. U njemu su se nala-
zili: Personalno odjeljenje, Organizaciono-upravno odjeljenje, Odsjek
narodne odbrane, Ured za građanska stanja i katastarski ured, Pravna
služba, Služba privredne koordinacije i evidencije, Služba opšte admini-
stracije i Odsjek za štampu.
39
Službeni list Federalne Bosne i Hercegovine, 11/45.
40
Isto. 27/45.
41
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 5/49.
224
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Dalja etapa u djelovanju i organizaciji Gradskog narodnog odbora
bilo je uvođenje tzv. komunalnog sistema u Jugoslaviji. Zakonom o spro-
vođenju reorganizacije narodnih odbora,42 Zakonom o podjeli teritorije
Narodne Republike Bosne i Hercegovine na srezove, gradove i opštine43
te Zakonom o narodnim odborima gradova i gradskih opština44 iz 1952.
godine dolazi do nove podjele područja grada Sarajeva i reorganizaci-
je uprave. Ovim zakonima ukidaju se rejoni i formiraju općine. Pored
gradskog područja, u Sarajevu su postojale općine na širem području:
Dolac, Ilidža i Vogošća.
Narodni odbor grada Sarajeva sada su činili Gradsko vijeće i Vijeće pro-
izvođača. Njegovi zadaci bili su da usmjerava i osigurava privredni, komu-
nalni, socijalni i kulturni razvitak općine, samostalno donosi svoj budžet,
samostalno donosi društveni plan grada te vrši raspodjelu i upotrebu
viška rada, kao i drugi privredni zadaci. Izvršavanje upravnih poslova iz
pojedinih oblasti povjereno je savjetima za: privredu, komunalne poslo-
ve, prosvjetu i kulturu, narodno zdravlje i socijalnu politiku te unutrašnje
poslove, kao i stalnim komisijama: za društveni plan i finansije, za organi-
zaciona pitanja, za molbe i žalbe te za borbu protiv privrednog kriminala.
Izvršena je reorganizacija državne uprave grada, tako što su umjesto
povjereništava formirana odjeljenja (za privredu, komunalne poslove,
prosvjetu i kulturu, zdravlje i socijalnu politiku), uprave (za unutrašnje
poslove, za prihode te za distribuciju stambenih i poslovnih prostorija)
i Sekretarijat Narodnog odbora u čijem sastavu je bilo jedno odjeljenje,
pet odsjeka, dva ureda i pravna služba. Narodni odbor grada Sarajeva
imao je i svoj statut, koji je donosio na zajedničkoj sjednici oba svoja
vijeća, a kojim se određivala unutrašnja organizacija, nadležnosti i ras-
podjela poslova pojedinih organa, kao i odnos GNO-a sa preduzećima,
službama i ustanovama koje je osnivao.45
42
Isto. 11/52.
43
Isto.
44
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 18/52.
45
Milidragović, “Narodna vlast”, 180.
225
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Gradski narodni odbor grada Sarajeva djelovao je do 1955. godine
kada nakon proglašenja novog Zakona o sprovođenju novog uređenja op-
ština i srezova prestaje s radom. Njegove ingerencije preuzimaju gradske
općine i srez Sarajevo.
***
Administrativno poslovanje u narodnim odborima na području Bo-
sne i Hercegovine jednoobrazno je ustrojeno i primjenjivano na osnovu
Poslovnog pravilnika o jednoobraznom administrativnom poslovanju na-
rodnih odbora, kojim je regulirano rukovanje službenim aktima, zatim
sistem vođenja knjiga, kao i cijela procedura od momenta stvaranja akta
pa do njegovog arhiviranja.46 Pravilnik je proširen 1947. godine Nared-
bom o administraciji i unutrašnjem poslovanju sreskih i gradskih izvršnih
odbora, njihovih organa i ustanova.47
Arhivski fond Gradskog narodnog odbora jeste prvorazredna ar-
hivska građa gradske uprave sačuvana u cijelosti.48 Ovaj fond čine spisi
(akti, predmeti i dokumentacija) koji se odnose na upravljanje narod-
nom imovinom te komunalnim, trgovačkim, zanatskim, kulturnim,
prosvjetnim i drugim važnim pitanjima za grad Sarajevo. Tu se nalazi
i razna tehnička dokumentacija, građevinske dozvole, personalni spisi
te dokumentacija o ratnim štetama, konfiskaciji i nacionalizaciji, kao i
razni izvještaji i rješenja (osnivanje škola i preduzeća, stambena pitanja,
privatne trgovačke i zanatske radnje, dodjela socijalne i druge vrste po-
moći, stipendije, prenos nekretnina itd.).
Knjige ovog arhivskog fonda čine: povjerljivi i obični protokoli,
imenski registri, indeksi, personalne knjige. Značajnu građu čine zapi-
snici, izvještaji i analize Izvršnog odbora te raznih tijela koja su djelovala
46
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 27/45.
47
Isto. 52/47.
48
Naziv fonda: Narodni odbor grada Sarajeva ili Gradski narodni odbor; Signatura: GNO-
106; Vremenski raspon: građa je potpuna 1945–1955; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski;
Pismo: latinica, ćirilica; Stepen sređenosti: registraturno sređen, sumarno-analitički
obrađen; Količina: 670 arhivskih kutija i 350 knjiga.
226
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
u sklopu Narodnog odbora, kao i zapisnici sa sjednica GNO-a. Za ovaj
arhivski fond urađen je sumarno-analitički inventar.
Narodni odbori rejona grada Sarajeva (I, II, III i IV rejon)
Podjela grada na četiri rejona izvršena je 16. maja 1945. godine te
su formirani rejonski narodni odbori. Peti rejon formiran je u sep-
tembru 1949. godine. Rejoni su bili administrativno-teritorijalne jedi-
nice koje su se obrazovale u većim gradovima. Obavljali su određene
lokalne upravne i administrativne poslove od interesa za gradske i više
državne organe. U početku, rejonski narodni odbori imali su suženu
samostalnost, koja će vremenom sve više jačati. Zapravo, sve vrijeme
rada GNO-a i rejonskih narodnih odbora problem je bilo jasno razgra-
ničenje nadležnosti – posebno je u praksi bilo teško podijeliti ovlaštenja
i poslove između organa grada i rejona.49
Unutrašnja struktura i organizacija rejonskih narodnih odbora, poseb-
no njihovih izvršnih organa, odgovarala je strukturi i organizaciji GNO-a,
s tim što se njihova organizacija razvijala postepeno. Kako je to bio slučaj
u GNO-u, u rejonskim odborima obrazovali su se odsjeci, odnosno odje-
ljenja za pojedine oblasti uprave, a broj njihovih organizacionih jedinica
je do 1950. godine postepeno rastao (nisu ih svi rejoni imali isti broj i nisu
se svi istovremeno formirali – to su bili odsjeci za: unutrašnje poslove,
industriju i zanatstvo, komunalne poslove, finansije, prosvjetu, zdravlje,
socijalnu politiku i radne odnose).50 Njima su rukovodili povjerenici koji
su bili članovi izvršnih odbora. Po odluci GNO-a rejonski narodni odbori
su u svojoj nadležnosti imali širok krug poslova, i to u svim oblastima dr-
žavnog upravljanja.51 Reorganizacijama državne uprave sve je više poslova
(u procesu decentralizacije) prenošeno upravo na rejonske odbore. Kao
i GNO, rejonski odbori su donosili svoje budžete. Pomjeranjem granica
49
Milidragović, “Organizovanje i izgradnja ”, 86-87.
50
Isto. 77-78, 80.
51
Posebna odluka Gradskog narodnog odbora usvojena na zasjedanju 17. februara 1946.
godine.
227
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
teritorije grada Sarajeva automatizmom su se pomjerale i granice sarajev-
skih gradskih rejona. Novom reorganizacijom državne uprave 1952. go-
dine, rejoni i njihovi narodni odbori ukinuti su te su formirane općine.52
***
Arhivska građa narodnih odbora rejona Sarajeva danas se čuva u
Historijskom arhivu Sarajevo u okviru fonda pod nazivom Narodni od-
bor I. rejona Sarajevo, Narodni odbor II. rejona Sarajevo, Narodni odbor
III. rejona Sarajevo i Narodni odbor IV. rejona Sarajevo.53 Za rejonske
odbore vrijedili su isti propisi za sistem administracije i unutrašnjeg po-
slovanja kao i za Gradski narodni odbor. Jedina napomena bila je da
umjesto registra brojeva nadleštava, ustanova, imenskog registra lica,
koji su predviđeni za sreske i gradske izvršne odbore, rejonski izvršni
odbori mogu voditi kartoteku uz djelovodni protokol za običnu poštu,
a prema potrebi mogu pored kartoteke voditi i spomenute registre. Kar-
toteka se vodi na osnovu djelovodnika, abecednim redom.
Arhivska građa narodnih odbora rejona Sarajeva preuzeta je od
Skupštine Opštine Centar Sarajevo 1968. godine. Ovi arhivski fondovi
tretiraju se kao posebne fondovske cjeline. No, svi doneseni zakoni, na-
redbe, uredbe i pravilnici, bez izuzetka, odnose se na sva četiri narodna
odbora. Narodni odbori od I do IV rejona sređeni su prema njihovoj
provenijenciji. Arhivska građa Narodnog odbora V rejona Sarajevo ne
nalazi se u pohrani Historijskog arhiva Sarajevo.
Arhivska građa sadrži povjerljivu arhivu, spise u vezi s organizaci-
jom rada, izvršavanjem zadataka postavljenih od viših upravnih organa,
potom razne izvještaje o radu ustanova i preduzeća na teritoriji rejona.
52
“Zakon o sprovođenju reorganizacije narodnih odbora”, Službeni list NR Bosne i Herce-
govine, 11/52.
53
Naziv fonda: Narodni odbor I. rejona Sarajevo, Narodni odbor II. rejona Sarajevo, Narod-
ni odbor III. rejona Sarajevo i Narodni odbor IV. rejona Sarajevo; Signatura: NO/I-284,
NO/II-285, NO/III-286, NO/IV-287; Vremenski raspon: građa je potpuna 1945–1952;
Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: latinica i ćirilica; Stepen sređenosti: registratur-
no sređen, sumarno i sumarno-analitički obrađen; Količina: cca 300 arhivskih kutija i
cca 300 knjiga.
228
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Potom su tu spisi vezani za upravljanje narodnom imovinom te komu-
nalne, trgovačke, zanatske, kulturne, prosvjetne i druge potrebe na tere-
nu. U sklopu ovog arhivskog fonda također se nalaze različita rješenja
i dozvole (za stanove, posredovanje radnika, novčanu pomoć, vođenje
zanatskih i trgovačkih radnji, prenos prava vlasništva nekretnina itd.),
potom personalna dokumentacija te završni računi. Knjige sadrže po-
vjerljive protokole, obične protokole, protokole stambenog odjeljenja te
protokole odjeljenja za radne odnose. Tu su također razni registri, poput
registra radničkih knjižica, zanatskih radnji te razne evidencije i zapi-
snici izvršnih odbora i sjednica narodnih odbora.
Građa je registraturno sređena, postoje urađeni sumarno-analitički
inventari te također inventari stambenih odjeljenja narodnih odbora
sarajevskih rejona.
Narodni odbor Sreza Sarajevo
Neposredno po oslobođenju 1945. godine, Zakonom o teritorijalnoj
podjeli Federativne Bosne i Hercegovine, Sarajevski okrug dijelio se na 12
srezova i grad Sarajevo. Formiranje srezova značilo je okupljanje općina
oko centra koji ima neku gravitacionu moć, pa je u slučaju Sarajeva to
nedvojbeno značilo uključenje sarajevskih gradskih općina i osam tzv.
planinskih vrlo prostranih, tada nerazvijenih općina.54 U nadležnosti
Narodnog odbora Sreza Sarajevo bila su mjesta oko Sarajeva jer je grad
Sarajevo sa svojom teritorijom, do 1955. godine, bio izuzet iz područja
sreza. Tokom razvoja i reorganizacijama uprave u Jugoslaviji i Bosni i
Hercegovini područje Sarajevskog sreza svojom teritorijom sve je više
raslo i na koncu preraslo u veličinu nekadašnjeg okruga, odnosno oblasti.55
54
Trnovo, Kalinovik, Ulog, Pale, Prača, Sokolac, Hadžići i Srednje.
55
Organizacione i teritorijalne promjene u to su doba bile dosta česte. Tako je 1958. godine
ukinuta općina Prača, a Sarajevskom srezu su pripojene općine Olovo i Han Pijesak, iste
godine općina Stari Grad pripojena je općini Centar, a godine 1960. ukinute su općine
Ulog i Srednje, dalje 1962. godine Sarajevskom srezu pripojeno je područje Goraždan-
skog i Zeničkog sreza, pa su u sastav Sarajevskog sreza, pored Sarajevske, ušle općine iz
Drinske i Zeničko-travničke regije.
229
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Samim tim rastao je i broj općina koje su bile u njegovom sastavu.
Značajnu upravnu ulogu srez dobija zakonima iz 1955. godine gdje
je došlo do ukidanja GNO-a čije ingerencije preuzimaju upravo Srez
Sarajevo i sarajevske gradske općine. Narodni odbor Sreza Sarajevo
usklađivao je djelatnost narodnih odbora općina sa područja grada,
posebno u komunalnim i drugim poslovima koji su bili od zajednič-
kog interesa za jedinstveno područje grada. U tu svrhu NO Sreza Sa-
rajevo donosi propise, generalni urbanistički plan i regulacioni plan
grada, utvrđuje perspektivni plan i godišnji program izgradnje komu-
nalnih objekata, te osniva pojedine ustanove u gradu i određuje učešće
općina u osiguravanju sredstava za izvršavanje poslova od interesa za
grad kao cjelinu.56 Srez je svojim statutom, za vršenje navedenih po-
slova, obrazovao Gradsko vijeće koje su činili članovi Sreskog vijeća i
Vijeća proizvođača sreza, koji su izabrani, odnosno delegirani s pod-
ručja grada Sarajeva, kao članovi narodnih odbora gradskih općina i
sreza. Predsjednik Gradskog vijeća grada Sarajeva bio je istovremeno
i potpredsjednik Sreza Sarajevo.
Unutrašnju organizaciju upravnih organa NO Sreza Sarajevo čini-
li su: Sekretar NO-a (Personalni odsjek, Administrativna inspekcija,
Kabinet predsjednika te Biro sekretara), potom sekretarijati za: unu-
trašnje poslove (koji određuje Državni sekretar za unutrašnje poslove
NR Bosne i Hercegovine), opću upravu i budžet, privredu, građevin-
sko-komunalne poslove, prosvjetu i kulturu te zdravlje i socijalno sta-
ranje.57 Svaki sekretarijat imao je više odsjeka. Također organizacione
jedinice čine uprave prihoda i puteva, potom katastarski uredi u op-
ćinama sreza, Zavod za planiranje, Zavod za statistiku i evidenciju,
Sreski javni pravobranilac, Biro za posredovanje rada te poseban Biro
za poslove Gradskog vijeća koji se u početku sastojao od Pravnog od-
sjeka, Odsjeka za urbanizam i Referata za komunalne poslove.
56
Kosovac, “Grad u srezu”, 242.
57
“Odluka o unutrašnjoj organizaciji upravnih organa Narodnog odbora”, Službeni glasnik
sreza Sarajevo, 1/55.
230
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Odluka o proglašenju ustavnog zakona o ukidanju srezova donesena
je 1966. godine te je Srez Sarajevo prestao s radom 30. juna / srpnja te
godine. Poslovi iz njegove nadležnosti preneseni su u nadležnost općin-
skih i republičkih organa.
***
Arhivski fond Narodni odbor Sreza Sarajevo jeste arhivska građa od
posebnog značaja za rekonstrukciju svih vidova rada i aktivnosti na po-
dručju sarajevske regije.58 Ovaj arhivski fond preuzet je od Skupštine
Opštine Centar Sarajevo 1981. godine, a dio koji se odnosi na ekspropri-
jacije 1995. godine.
Riječ je o spisima sekretarijata i njihovih odsjeka, raznih kabineta,
potom građi sreskih ureda i zavoda, javnog pravobranilaštva, tu su zapi-
snici sjednica sreskih vijeća / Skupštine itd. Građu čine opća, finansijska,
povjerljiva i personalna dokumentacija, izvještaji, zapisnici, rješenja,
odluke, analize, uredbe, naredbe i evidencije. Tu je i građa raznih firmi
u sastavu NOS-a, završni računi itd. Značajan dio građe čini i razna
tehnička dokumentacija. Knjige čine protokoli (povjerljivi i opći), razne
evidencije, upisnici (Javno pravobranilaštvo), budžeti, završni računi,
imenski, zadružni registri te registri ugostiteljskih preduzeća i radnji te
privatnih zanatlija, razne matične knjige, indeksi itd.
Građa je registraturno sređena te je urađen sumarni inventar za sva-
ku arhivsku jedinicu (arhivske kutije i knjige). Također je urađen i spi-
sak tehničkih prijema i ostale dokumentacije vezane za objekte građene
na području Sreza Sarajevo.
58
Naziv fonda: Narodni odbor Sreza Sarajevo ili Sreski narodni odbor; Signatura: NOS-
511; Vremenski raspon: građa je potpuna 1945–1966; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski;
Pismo: latinica i ćirilica; Stepen sređenosti: registraturno sređen, sumarno obrađen; Ko-
ličina: 1172 arhivskih kutija, 385 knjiga, 250 fascikli.
231
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
S kupština Opštine: Centar Sarajevo, Stari Grad,
Novo Sarajevo i Novi Grad Sarajevo
Republičkim Zakonom o području srezova i opština u Narodnoj Re-
publici Bosni i Hercegovini na području grada Sarajeva formirano je pet
općina: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo (u užem području) te Ilidža i
Vogošća (na širem području).59 Novo uređenje općina i srezova reguli-
rano je posebnim Zakonom o sprovođenju novog uređenja opština i sre-
zova.60 Ove općine od 1952. godine funkcioniraju kao narodni odbori.
Godine 1958. Narodnom odboru Centar pripaja se Narodni odbor
Stari Grad i takva podjela trajala je do novembra 1978. godine kad se
Općina Stari Grad ponovo izdvaja u administrativnu upravnu cjelinu.
Iste godine u augustu od Općine Novo Sarajevo izdvaja se dio teritorije
i stvara se nova Općina Novi Grad Sarajevo (u početku naziv općine bio
je Sarajevsko Polje).
Ukidanjem Gradskog narodnog odbora 1955. godine, potom uki-
danjem uprave Sreza 1966. godine, općine su jačale svoje nadležnosti
i samostalnost u radu. Njihovo međusobno povezivanje prepušteno je
tada njihovom nahođenju.61 Ovim reorganizacijama težište se stavljalo
na općinu kao osnovnu teritorijalnu jedinicu – zajednicu. Skoro sve in-
gerencije Sreza i bivšeg GNO-a pripale su gradskim općinama. Ustavne
reforme i reorganizaciju republičke uprave (predstavnička vlast) pratile
su i općine kada je riječ o unutrašnjoj organizaciji.
Predstavnička tijela skupština općina bila su njena vijeća udruženog
rada, vijeća mjesnih zajednica te društveno-politička vijeća. Ona su
imala zajedničke i odvojene kao i kombinirane sjednice i ravnopravno
su učestvovala u donošenju odluka. Skupštine općina imale su i svoje
stalne i povremene komisije te predsjedništva. Predsjedništvo jedne op-
ćine činili su: predsjednik skupštine, predsjednici skupštinskih vijeća,
sekretar skupštine te predsjednici skupštinskih komisija.
59
Službeni list NR Bosne i Hercegovine, 17/55.
60
Isto. 16/55.
61
Milidragović, “Narodna vlast”, 199.
232
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Općinsku upravu činili su njen Izvršni odbor, skupštinski sekretari-
jati i drugi organi uprave. Ovi organi uprave bili su samostalni u svom
djelokrugu i odgovarali su samo skupštinama općina i njihovim izvrš-
nim odborima.
Kada je u pitanju prostor grada Sarajeva, skupštine općina mogle
su odlučiti da poslove od interesa za pojedinu općinu vrše organizacije
koje zajednički formiraju skupštine općina na području grada Sarajeva.
***
Fond Skupština Opštine Centar Sarajevo preuzet je od Općine Cen-
tar. Tom prilikom Arhiv je preuzeo i građu Narodnog odbora Stari Grad
do 1958. godine (nalazi se u okviru fonda SO Centar Sarajevo).62 Gra-
đa je u procesu obrade i sređivanja te su sačinjeni sumarni i sumar-
no-analitički inventari. Fond Skupština Opštine Novo Sarajevo također
je u procesu obrade, građa je djelimično sređena i urađeni su određe-
ni spiskovi i sumarni te sumarno-analitički inventari.63 Fond Općina /
Opština Stari Grad je u procesu obrade, ali su i ovdje urađeni sumarni
i sumarno-analitički inventari te spiskovi.64 Za fond Općina / Opština
Novi Grad urađeni su adekvatni spiskovi i sumarno-analitički inventari
kao informativna pomagala.65
62
Naziv fonda: Skupština Opštine Centar Sarajevo; Signatura: SOCS-524; Vremenski ras-
pon: 1952–1995; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: latinica i ćirilica; Stepen sre-
đenosti: registraturno sređen, sumarno i sumarno-analitički obrađen; Količina: 1160
dužinskih metara.
63
Naziv fonda: Skupština Opštine Novo Sarajevo ili Općina Novo Sarajevo; Signatura:
SONS-513; Vremenski raspon: 1958–1999; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: la-
tinica i ćirilica; Stepen sređenosti: registraturno sređen, sumarno i sumarno-analitički
obrađen; Količina: cca 1000 dužinskih metara.
64
Naziv fonda: Općina Stari Grad ili Opština Stari Grad; Signatura: OSG-605; Vremenski
raspon: 1978–1995; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: latinica i ćirilica; Stepen
sređenosti: registraturno sređen, sumarno i sumarno-analitički obrađen; Količina: cca
215 dužinskih metara.
65
Naziv fonda: Općina Novi Grad ili Opština Novi Grad; Signatura: ONG-602; Vremenski
raspon: 1978–1995; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: latinica i ćirilica; Stepen
sređenosti: registraturno sređen, arhivistički sumarno i sumarno-analitički obrađen; Ko-
ličina: cca 150 dužinskih metara.
233
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Arhivski fondovi gradskih općina grada Sarajeva, koji se nalaze u
Historijskom arhivu Sarajevo, u svom sastavu nemaju građu matičnih
ureda. Građa tih ureda i matične knjige nisu nikad preuzimani. Također
je značajno istaknuti da je građa iz perioda rata u Bosni i Hercegovini
(1992–1995) preuzeta iz svih gradskih općina u cijelosti. Ovi fondovi su
registraturno sređeni u općinama i takvi su preuzimani od njih.
Riječ je uglavnom o građi koja tretira upravni, imovinsko-pravni,
socijalni, građevinski i privredni segment rada općine. Tu su također
zapisnici sjednica vijeća i izvršnih odbora općina i nekih drugih tijela
i komisija. Značajan dio arhivske građe čini tehničko-projektna doku-
mentacija. Najraznovrsnija građa, odnosno građa koja je stvarana u sko-
ro svim općinskim službama, jeste ona Skupštine Opštine Centar, što
potvrđuju inventari kad je ovaj arhivski fond u pitanju.
Skupština Grada Sarajeva
S obzirom na to da su stanje na terenu i životne potrebe ukazivale
na to da je jedinstveno gradsko jezgro vještački podijeljeno na gradske
općine, 1969. godine amandmanom na Ustav SR Bosne i Hercegovine i
posebnim Zakonom o gradu formiran je grad Sarajevo.66 Ovo je zapravo
bio svojevrstan “povratak otpisanih” koji je rezultirao konstituiranjem
Skupštine Grada Sarajeva.
Grad Sarajevo do 1978. godine čine općine Centar, Novo Sarajevo,
Ilidža i Vogošća, a nakon 1978. formirane su općine Stari Grad i Novi
Grad. Prava, dužnosti i nadležnosti gradskih upravnih organa utvrđeni
su njegovim statutom, koji je donijela Skupština.67
Nova gradska uprava usmjeravala je i usklađivala razvoj privrede i
društvenih djelatnosti te osiguravala opće uslove za privređivanje i rad,
zapošljavanje i snabdijevanje ljudi i građana. Skupština Grada Sarajeva
bila je nadležna za programiranje i planiranje prostornog, urbanističkog,
66
Službeni list SR Bosne i Hercegovine, 16/69.
67
Službene novine grada Sarajeva, 5/74.
234
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
privrednog i društvenog razvoja. Ovi programi su se usklađivali sa pro-
gramima i planovima Republike, ali su se također donosili u saglasnosti
i saradnji s općinama s područja grada Sarajeva.
Skupština također donosi odluke i druga opća akta koja se odnose
na: odbranu, sigurnost, unutrašnje poslove, socijalnu i zdravstvenu za-
štitu, određivanje ličnog dohotka, stambeno-komunalnu oblast, zaštitu
čovjekove okoline, kulturu, baštinu, osnovno, srednje i visoko obrazo-
vanje, zavođenje doprinosa, poreza, taksa te drugih javnih dažbina. U
sklop njenih nadležnosti spadalo je i donošenje odluka i propisa u obla-
stima proizvodnje i prometa roba, ugostiteljstva, turizma, upravljanje i
upotreba sredstava zajedničkih rezervi te organizacija udruženog rada,
kao i utvrđivanje društvenih obaveza u komunalnoj i stambenoj oblasti.
Također određuje i utvrđuje različite normative (urbanističke, zdrav-
stvene, higijenske, sanitarno-tehničke, sanitarno-veterinarske, kao i ci-
jene, radno vrijeme te razne vidove zaštite za poslovne prostore, pijace,
tržnice itd.).
Skupština je imala nadležnost da osniva: srednje i više škole, fakul-
tete, prosvjetno-pedagoške službe, naučne, kulturne i baštinske ustano-
ve, turističke organizacije, zdravstvene i farmaceutske organizacije, isto
tako organizacije u oblasti urbanizma i projektovanja, kao i socijalne
zaštite, potom sve komunalne organizacije te organizacije za gradski sa-
obraćaj, za gazdovanje stambenim zgradama u društvenoj svojini i dr.
Skupštinu Grada Sarajeva (SGS) od 1969. do 1974. godine činila su
četiri vijeća: Gradsko vijeće SGS-a, Privredno vijeće SGS-a, Prosvjet-
no-kulturno vijeće SGS-a te Socijalno-zdravstveno vijeće SGS-a. Nakon
1974. godine čine je tri vijeća: Vijeće udruženog rada, Vijeće mjesnih
zajednica (od 1982. godine Vijeće opština) te Društveno-političko vi-
jeće. Oni su imali zajedničke i odvojene, kao i kombinirane sjednice i
ravnopravno su učestvovali u donošenju odluka. Stručne, administra-
tivne i druge neophodne poslove za rad SGS-a, njenih vijeća, radnih
tijela i delegata vršio je Sekretarijat skupštinskih službi / poslova na čelu
235
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
sa sekretarom Skupštine. U okviru ovog sekretarijata službe su se orga-
nizirale i funkcionirale kao jedinstvene cjeline.68
Stalne skupštinske komisije bile su one za propise, društveni nadzor,
izbor (imenovanja i postavljenja), potom za boračka i invalidska pitanja,
odlikovanja, dodjelu spomen-plaketa grada i drugih javnih priznanja,
kao i za predstavke i pritužbe, vjerska pitanja, za spomen-obilježavanje
historijskih događaja i ličnosti te za zaštitu i unapređivanje čovjekove
prirodne i radom stvorene sredine.
Organe uprave SGS-a činili su njegovi sekretarijati: Sekretarijat za
unutrašnje poslove, Sekretarijat za narodnu odbranu, Sekretarijat za
inspekcijske poslove, Sekretarijat za prostorno uređenje, Sekretarijat za
privredu i finansije, Sekretarijat za društvene djelatnosti i Sekretarijat za
opštu upravu i izvršenje budžeta.
Izvršni odbor SGS-a bio je izvršni organ Skupštine i njega su činili
predsjednik, potpredsjednik, 6 članova (od 1990. godine 3 člana) te se-
kretari gradskih sekretarijata i sekretar Izvršnog odbora. U vršenju svojih
poslova ovo je tijelo sarađivalo s izvršnim odborima gradskih općina.
Nakon održanih prvih višestranačkih izbora u jesen 1990. godine
SGS postaje jednodomna skupština u skladu s provedenim ustavnim
reformama (amandmanima) u ljeto 1990. godine.69 Ona takva ostaje sve
do prestanka svoga rada 1995. godine.
Kompletan rad Skupštine Grada Sarajeva, svih njenih tijela te organa
uprave i Izvršnog odbora regulirali su Poslovnik SGS-a i odluke koje su
se odnosile na organizaciju i rad skupštinskih komisija, organa uprave i
Izvršnog odbora.70
68
Sekretarijat skupštinskih službi su činile: Služba za potrebe SGS-a, vijeća, radnih tijela i
delegata, Služba za normativnu djelatnost i opšte poslove, Služba za saradnju sa samo-
upravnim organizacijama i zajednicama, Služba za međugradsku saradnju i protokol,
Kabinet predsjednika Skupštine grada te Služba za informisanje i dokumentaciju.
69
“Odluka o izmjenama i dopunama Statuta grada Sarajeva”, Službene novine grada Sara-
jeva, 17/90.
70
Službeni list SR Bosne i Hercegovine, 11/74.
236
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
***
Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma za Bosnu i
Hercegovinu dolazi do novog teritorijalno-upravnog preustroja Bosne
i Hercegovine. Teritorij Grada Sarajeva dio je Kantona Sarajevo koji je,
pak, dio bosanskohercegovačkog entiteta Federacija Bosne i Hercego-
vine. To je značilo da dotadašnja Skupština Grada Sarajeva prestaje s
radom i formira se nova organizacija gradske uprave. Dokumentaciju
Skupštine preuzela je novoformirana kantonalna uprava, odnosno Služ-
ba za zajedničke poslove Skupštine Kantona Sarajevo. Nažalost, ova vri-
jedna arhivska građa bila je, zbog loših uvjeta čuvanja, prepuštena pro-
padanju. Historijski arhiv Sarajevo je po hitnoj proceduri 2008. godine
preuzeo i sredio dio ove građe.71
Građa je sređena tematski i hronološki te je kroz sumarni popis in-
ventarnih jedinica (kutija) dostupna. S obzirom na to da nije u cijelosti
preuzeta, ni proces sređivanja i obrade nije u cijelosti završen.
Glavni dio građe čine sjednice SGS-a (zajedničke, odvojene i kombi-
nirane sjednice skupštinskih vijeća) s materijalima (zapisnici sjednica,
stenografski zapisnici sjednica, pripremni materijali i zaključci). Spisi su
sastavljeni od brojnih izvještaja, elaborata, planova, prijedloga, nacrta,
studija, strategija, biltena, objavljene i neobjavljene literature itd. Svaku
sjednicu prate i realizacije s raznim odlukama, rješenjima, izvještajima i
drugim sličnim dokumentima. Tu su još razni dopisi, pisma, materijali
za službene novine, obračuni ličnih dohodaka, savjeti i zborovi radnika,
izborni materijali itd.
Prilikom sređivanja i obrade posebno su izdvojene tzv. svečane i
komemorativne sjednice s materijalima, kao i sve ono što se tiče kan-
didature, organizacije i sprovedbe XIV zimskih olimpijskih igara u
71
Naziv fonda: Skupština Grada Sarajeva; Signatura: SGS-611; Vremenski raspon: 1963–
1995; Jezik: bosanski, srpski i hrvatski; Pismo: latinica i ćirilica; Stepen sređenosti: arhi-
vistički sumarno-analitički obrađen; Količina: cca 55 dužinskih metara (cca 540 kutija);
Serije: Organi Skupštine Grada Sarajeva, Regulacioni planovi grada Sarajeva, Zimske
olimpijske igre 1984.
237
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Sarajevu (1977–1984) s obzirom na to da se radi o prvorazrednoj ar-
hivskoj građi i izvorima.72
Neke vrste potcjelina čine spisi Sekretarijata skupštinskih poslova,
Komisije za izbor, imenovanja i postavljenja, Izvršni odbor SGS-a te
Predsjedništvo SGS-a. U sklopu građe nalaze se također izapisnici sjed-
nica Gradskog vijeća grada Sarajeva 1963–1969. (5 kutija).73 Posebno
su izdvojeni i regulacioni planovi za izradu GUP-a koji su analizirani
i podnošeni na usvajanje SGS-u. Građa nije u cijelosti preuzeta te sto-
ga nedostaju dijelovi spisa koji se odnose na Izvršni odbor, Sekretarijat
skupštinskih službi te tehničku dokumentaciju.
Zaključak
Ovaj period organizacije i djelovanja moderne gradske uprave Grada
Sarajeva jeste tzv. druga faza njenog postojanja i rada. Nju karakterizira-
ju teritorijalne i administrativno-upravne promjene na teritoriji Grada
Sarajeva. Te su promjene bile veoma česte i teško je naći državu u kojoj je
za relativno kratko vrijeme izvršeno toliko teritorijalnih i upravnih pro-
mjena te promjena u nadležnostima i djelokrugu poslova. To je rezultat
72
Riječ je o raznovrsnom materijalu koji pokriva period od 1977. godine, odnosno kandi-
dature, do samog održavanja olimpijskih igara u Sarajevu 1984. godine. Tu su spisi koji se
odnose na sami proces kandidature a imaju vezu sa dokumentacijom koja se tiče zajma
/ kredita od strane Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) za projekte unapređenja
čovjekove okoline te izgradnje i rekonstrukcije komunalne infrastrukture, što je sami
početak priče o kandidaturi. Također unutar serije nalaze se razni izvještaji, informacije,
planovi, programi, operativa, kao i bilteni SGS-a te zapisnici koji prate sami proces kan-
didature te pripreme za organizaciju zimskih olimpijskih igara. Sve ovo se nadovezuje na
Zajedničku sjednicu svih vijeća SGS-a – 3. sjednica: Kandidatura za organizaciju XIV ZOI
1984; organizacija i formiranje Organizacionog komiteta te ostala pitanja u vezi s organi-
zacijom iz 1978. godine. U ovoj seriji se između ostalog nalazi i dio dokumentacije Orga-
nizacionog komiteta XIV zimskih olimpijskih igara, a još jedan dio u arhivskom fondu
ZOI turs Sarajevo, također u policama Historijskog arhiva Sarajevo te koliko je nama
poznato nigdje više. Ova serija također sadrži nekoliko tzv. feasibility studija urađenih u
Švedskoj 1978. godine za projekat kandidature Sarajeva, kao i konačni Izvještaj o održa-
nim XIV zimskim olimpijskim igrama iz oktobra 1984. godine, nikad objavljen. Riječ je o
neprocjenjivom materijalu i izvorima koji ranije nisu bili dostupni.
73
Ovo vijeće nije bilo organ vlasti niti drugostepeni organ u odnosu na općine.
238
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
traženja adekvatnih rješenja za efikasnije funkcioniranje organa uprave
kroz smanjivanje vrsta i broja političko-teritorijalnih jedinica, ali i for-
miranja gradskih rejona te kasnije gradskih općina. Sve su te promjene
išle od složenijeg ka jednostavnijem sistemu lokalne uprave. U jednom
periodu od 1955. do 1969. godine uprava Grada Sarajeva nije ni posto-
jala, nego su ingerencije Gradskog narodnog odbora preuzele gradske
općine i Srez Sarajevo. Tek formiranjem Skupštine Grada Sarajeva 1969.
godine došlo je do stabiliziranja ustrojavanja uprave na području Grada
Sarajeva koja se poslije samo nadograđivala i trpila manje izmjene u
unutrašnjoj organizaciji rada, ali ne i nadležnostima, koje su do 1995.
godine ostale iste. Smanjivanjem državnih ovlasti u privredi i lokalnoj
upravi, privrednim jačanjem lokalnih zajednica, rasli su zahtjevi i potre-
be za proširivanjem djelokruga rada lokalnih organa vlasti, što je dovelo
do postepene deetatizacije u njihovom radu i nadležnostima.
Arhivska građa organa uprave u Historijskom arhivu Sarajevo do-
kaz je kontinuiteta djelovanja i izgradnje moderne organizacije uprave
na području Grada Sarajeva. Sačuvana arhivska građa lokalne uprave u
Historijskom arhivu Sarajevo prvorazredni je svjedok vremena djelo-
vanja te svih promjena raznih nivoa lokalne uprave na području Grada
Sarajeva i nezaobilazna je u donošenju bilo kakvih odluka i rješenja u
pitanju organizacije gradske uprave. Također je nezaobilazna u vršenju
upravnih i administrativnih poslova organa uprave jer ona nije samo
historijska građa nego i aktivna dokumentacija u rješavanju mnogih
imovinskih, privatno-pravnih i dokaznih postupaka te predmeta razli-
čite vrste, urbanističkih rješenja i planiranja, građevinskih poduhvata,
historijata i prava vlasništva itd.
Arhivske fondove sarajevske gradske uprave datirane do 1966. godi-
ne Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine
proglasila je nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine – pokret-
no dobro.
239
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244

IZVORI I LITERATURA – S lužbeni list Federalne Bosne i Hercegovine, 11/45.

IZVORI
Neobjavljeni izvori:
– Historijski arhiv Sarajevo (HAS)
– Fond: Narodni odbor Grada Sarajeva ili Gradski narodni odbor,
1945–1955. (GNO-106)
– Fond: Narodni odbor I. rejona Sarajevo, 1945–1952. (NO/I-284)
– Fond: Narodni odbor II. rejona Sarajevo, 1945–1952. (NO/II-285)
– Fond: Narodni odbor III. rejona Sarajevo, 1945–1952. (NO/III-
286)
– Fond: Narodni odbor IV. rejona Sarajevo, 1945–1952. (NO/IV-287)
– Fond: Narodni odbor Sreza Sarajevo ili Sreski narodni odbor,
1945–1966. (NOS-511)
– Fond: Skupština Opštine Centar Sarajevo, 1952–1995. (SOCS-524)
– Fond: Skupština Opštine Novo Sarajevo ili Općina Novo Sarajevo,
1958–1999. (SONS-513)
– Fond: Općina Stari Grad ili Opština Stari Grad, 1978–1995. (OSG-
605)
– Fond: Općina Novi Grad ili Opština Novi Grad, 1978–1995. (ONG-
602)
– Fond: Skupština Grada Sarajeva, 1969–1995. (SGS-611)
– S lužbeni list Federalne Bosne i Hercegovine, 18/45.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 27/45.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 44/46.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 29/47.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 52/47.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 5/49.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 16/49.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 11/52.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 18/52.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 16/55.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 17/55.
– S lužbeni list NR Bosne i Hercegovine, 47/62.
– S lužbeni list SR Bosne i Hercegovine, 14/66.
– S lužbeni list SR Bosne i Hercegovine, 14/69.
– S lužbeni list SR Bosne i Hercegovine, 16/69.
– S lužbeni list SR Bosne i Hercegovine, 99/69.
– S lužbeni list SR Bosne i Hercegovine, 11/74.
– S lužbene novine Grada Sarajeva, 5/74.
– S lužbene novine Grada Sarajeva, 11/74.
– S lužbene novine Grada Sarajeva, 17/90.

Objavljeni izvori:
LITERATURA
– S lužbeni glasnik sreza Sarajevo, 1/55.
Knjige:
– S lužbeni glasnik sreza Sarajevo, 21/56.
– Mihaljević, Marta i drugi. Arhivistički rječnik englesko-hrvatski / hr-
– S lužbeni list FNRJ, 43/46.
vatsko-engleski. Radovi 30. Zagreb: Zavod za informacijske studije, FF
– S lužbeni list FNRJ, 49/49. press, 2015.
– S lužbeni list FNRJ, 26/55.

240 241
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
– Pearce-Moses, Richard. A Glossary of Archival and Records Termino-
logy. Chicago: The Society of American Archivists, 2005. dostupno
na: http://files.archivists.org/pubs/free/SAA-Glossary-2005.pdf (8.
10. 2019).
– Grupa autora. Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine. Sarajevo:
Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, 2010.
Članci:
– Kojo, Ljubo. “U gradskom vijeću 1955–1961. godine”. u: Sarajevo u
socijalističkoj Jugoslaviji – uvođenje samoupravljanja, tom drugi, ur. M.
Čanković. Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1990, 245-251.
– Kolanović, Josip. “Arhivistika i povijest upravnih institucija”. Arhivski
vijesnik, Zagreb: Hrvatski državni arhiv, 34–35, 1992, 9-20.
– Kosovac, Dragutin. “Grad u srezu”, u: Sarajevo u socijalističkoj Jugosla-
viji – uvođenje samoupravljanja, tom drugi, ur. M. Čanković. Sarajevo:
Istorijski arhiv Sarajevo, 1990, 240-244.
– Milidragović, Dušan. “Organizovanje i izgradnja narodne vlasti u Sa-
rajevu”, u: Sarajevo u socijalističkoj Jugoslaviji – od oslobođenja do sa-
moupravljanja, tom prvi, ur. M. Čanković. Sarajevo: Istorijski arhiv
Sarajevo, 1988, 73-103.
– Milidragović, Dušan. “Narodna vlast”, u: Sarajevo u socijalističkoj Ju-
goslaviji – uvođenje samoupravljanja, tom drugi, ur. M. Čanković. Sa-
rajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 1990, 175-200.
Neobjavljeni radovi:
– Rodinis, Andrej. Institucije javne uprave u Bosni i Hercegovini 1918–
1945: funkcije i upravljanje zapisima, Doktorska disertacija, Zagreb:
Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, 2009.
242
haris zaimović, sarajevska gradska uprava: presjek organiziranja i djelovanja... , 211-244
Summary
Sarajevo City Goverment: Cross-section of the Organization
and Operation of the Administrative Institutions in the
City of Sarajevo Area, 1945–1995
Historical development, mutual dependence and structures are the ba-
sis for proper valorisation of the role of institutions in different periods
and at different levels. The hierarchical dependence of the administration
institutions is a reflection of a certain type of society and the state orga-
nization (centralized, decentralized, self-governing, etc.), which in itself
speaks about the functioning, importance and character of certain institu-
tions (whether it is independent or reduced to execution, implementation
or carrying out of orders from above, etc.).
The study of the administrative institutions of Bosnia and Herzegovina
closely links the historical and archival approach of the study. Studying
of the structure and functioning of the entire state administration
includes determining the answers to several questions: a) how statehood
relationships as well as the circumstances and the manner in which the
principles of establishment and functioning of the bosnian-herzegovinan
administration are determined on functioning of administrative
institutions; b) what are the phases of the process of building the
administration; c) what was the hierarchical structure of administrative
institutions and their relationship; d) what was the internal organization
of the administration and what changes and reorganization they followed;
e) what are the main business agendas; f) public record managment
system and g) the question of archival holdings order, the preservation,
the arrangement, the structure, the availability and the manner of using
the archival material.
The organization of Sarajevo’s modern city administration dates back
140 years ago. It had two development phases in the process of organizing
and working: the first phase from 1878 to 1945 and the second phase from
1945 to 1995.
243
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
The second phase is characterized by permanent territorial and
administrative changes on the territory of the city and areas of Sarajevo.
These changes were very common and it is difficult to find a country
where so much territorial and administrative changes were made in a
relatively short time, as well as changes in the competencies and agenda
of the business.
This is the time when Yugoslavia and Bosnia and Herzegovina were
looking for adequate solutions to more efficient functioning of the aut-
horities and state administration, through the reduction of the type and
number of political-territorial units, but also time of the formation of
the city’s rejons and later of the city’s municipalities. All these changes
went from a more complex to a simpler system of local self-government.
In a period between 1955. and 1969, the administration of City of Sa-
rajevo did not exist, but the town councils jurisdictions took over city
municipalities and County Sarajevo Peoples committee. Only after the
formation of the Sarajevo City Assembly in 1969 there was a stabilizati-
on of the establishment of the local administration in the area of the city
of Sarajevo which was only afterwards upgraded and suffered minor
changes in the internal organization of work.
The content, valorisation of the stored data and the structure of the
archival fonds are determined with its records creator and institution.
It is therefore important to present the history of the establishing and
functioning of different levels of administrative bodies and their con-
tinuity, as well as discontinuity, in the process of building government
from central to local administration bodies. The best example are archi-
val fonds of the Sarajevo Historical Archives because they testify of the
continuity of building the entire administration in the area of Sarajevo.
This construction has undergone many changes, and today it is looking
for adequate modalities in its functioning.
244
UDK: 323.2 ( 497.6 ) “199”
Izvorni naučni rad
Sabina Veladžić
Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
sabina.veladzic@iis.unsa.ba
Kreatori bošnjačkog društva u Bosni i Hercegovini
početkom 1990-ih
S
Apstrakt: Početkom 1990-ih, djelovanjem različitih faktora unutar evrop-
skog i jugoslavenskog društveno-političkog konteksta, iniciran je proces
“stvaranja”, jačanja i zaokruživanja muslimanskog / bošnjačkog vjersko-naci-
onalnog društva. Paralelno sa tim procesom započinje i dezintegracija bosan-
skohercegovačkog društva kao “zamišljene” i, tokom više od dvije prethodne
decenije, promovirane cjeline. Autorica se u tekstu koji slijedi bavi uteme-
ljiteljima bošnjačko-muslimanskog društva pred prve demokratske izbore
u Bosni i Hercegovini, 1990. godine: novoizrastajućom političkom elitom i
njenim idejnim koncepcijama koje se tiču Bosne i Hercegovine, Bošnjaka /
Muslimana, muslimana, kulturnom inteligencijom koja dograđuje / potvrđu-
je narativnu strukturu i oblikuje diskurs koji postaje temeljem za kolektivno
nacionalno-kulturno samorazumijevanje Bošnjaka, te vjerskim strukturama
unutar Islamske zajednice koje pružaju logističku podršku političkim elitama
u predizbornoj utrci i potiču proces reislamizacije Bošnjaka / Muslimana.
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Bošnjaci / Muslimani / muslimani,
srpski nacionalizam, islamski fundamentalizam, nacionalno-kulturna
245
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
inteligencija, Islamska zajednica, SDA, bošnjaštvo, građanski inkluzivitet,
nacionalno-kulturni ekskluzivitet
Abstract: In the early 1990s, partly due to the impact of various factors
within the European and Yugoslav socio-political context, the process of the
Muslim / Bosniak religious / national society “creating” and strengthening
had been initiated. In parallel with this process, the disintegration of the
Bosnian society, as “imagined” and, for more than two previous decades,
promoted social and cultural entity, had begun. The following article deals
with the founders of the Bosniak / Muslim national / religious society,
before the first democratic elections in Bosnia and Herzegovina, in the early
1990s: the emerging political elite and its ideological concepts concerning
Bosnia and Herzegovina and Bosniaks / Muslims; cultural intelligentsia,
which shapes discourse that becomes the basis for the self-understanding of
national / religious community; and religious structures within the Islamic
community that provide logistical support to political elites in the electoral
race and encourage the process of re-islamization of Bosniaks / Muslims.
Keywords: Bosnia and Herzegovina, Bosniaks / Muslims, Serbian
nationalism, Islamic fundamentalism, national-cultural intelligentsia,
Islamic Community, Party of Democratic Action, civic inclusivity, national
exclusivity
Uvodna napomena
Da li je Bosna i Hercegovina, u svom dugom povijesnom razvoju,
ikada predstavljala jedinstveno društvo ili, pak, zbir vjerskih / nacional-
nih društava ideološka je dilema i smatram da se izrazito kompleksna i
slojevita povijesna stvarnost ne može reducirati ni na jednu od dvije, idej-
no pojednostavljene, teze koje imaju funkciju legitimiziranja opstojnosti,
tj. podjele Bosne i Hercegovine. Sintagmom bošnjačko društvo, u naslovu,
autorica ne implicira, niti niječe, postojanje zasebnog bošnjačko-musli-
manskog društva unutar teritorijalnog okvira Bosne i Hercegovine, počet-
kom 1990-ih, već ukazuje na paradigmatsko nastojanje novoizrastajućih
246
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
bošnjačko-muslimanskih političkih i etnonacionalnih elita, tj. kulturne i
vjerske inteligencije, da takav ekskluzivni entitet zaokruže i ojačaju.
Povijesni kontekst
Revolucije za “baršunastim stolom” u Istočnoj Evropi 1989. godine,1
uprkos globalnoj potrošenosti i krizi komunizma, kao ideologije i kao
sistema, potkraj 20. stoljeća, zatekle su sudionike rezultirajući onim što
se prije koju godinu činilo nemogućim, te signalizirale, za idejno-poli-
tički preobražaj Bosne i Hercegovine i Jugoslavije zainteresiranim gru-
pama, da je silazak komunizma sa “lokalne” političke scene moguć. I
Jugoslavija, i Bosna i Hercegovina unutar nje, u to su se vrijeme već
nalazile u nekoj vrsti ekonomskog i političkog rasula. Insistiranje srbi-
janskog državnog i partijskog vrha na ustavnim promjenama i upored-
ni, od istog tolerisani, a poslije i sprovođeni proces homogenizacije Srba
potaknuli su uzvratno nacionalne homogenizacije širom Jugoslavije.2
Ipak, pored toga što su srpski nacionalizam i dotrajalost jugoslavenskog
samoupravljačkog modela, koji je počeo predstavljati kočnicu ekonom-
skog i demokratskog razvoja za neke republike,3 potaknuli buđenje na-
cionalizama ostalih jugoslovenskih naroda, prvenstveno onih kojima su
Srbi, u njihovom nacionalnom konstituisanju, bili Drugi,4 svaki od tih
nacionalizama imao je i svoju unutarnju logiku razvitka i nadovezivao
se, početkom 1990-ih, na vlastiti idejni povijesni kontinuitet.
1
O karakteru tih revolucija vidjeti u: Padraic Kenney, Breme slobode – Istočna Evropa na-
kon 1989. godine, (Zagreb: Srednja Europa, 2007).
2
O tome vidjeti u: Sabina Veladžić, Bošnjaci u Bosni i Hercegovini od 1990. do 1992. godine:
Uzroci i sredstva nacionalne homogenizacije, rukopis magistarskog rada odbranjenog na
Filozofskom fakultetu u Sarajevu, 7. 9. 2011.
3
Božo Repe, “Slovenija i Slovenci u Jugoslaviji. Zašto su ušli i zašto su izašli: tri slovenačke
odluke o jugoslovenstvu”, u: Jugoslavija u istorijskoj perspektivi, (Beograd: Helsinški odbor
za ljudska prava u Srbiji, 2017), 172-199.
4
O Drugom naspram kojeg se gradi diskurs o vlastitom kolektivnom identitetu i njego-
vom povijesnom razvoju vidjeti u: Iver B. Nojman, Upotrebe drugog. “Istok” u formiranju
evropskog identiteta, (Beograd: Beogradski centar za bezbednosnu politiku / JP Službeni
glasnik, 2011).
247
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Društveno-politička destabilizacija i tronacionalna dezintegracija
Bosne i Hercegovine inicirana je, prije revolucija u Istočnoj Evropi,
kroz manje ili više suptilne oblike propagande, raspojasana i demon-
strativna vjerska i nacionalno-kulturna hodočašća, prvenstveno i do-
minantno srpskog naroda, te kroz niz afera – Agrokomerc, Neum,
Moševac itd. – koje su za cilj i posljedicu imale diskreditaciju bosan-
skohercegovačkih političara koji su, sredinom 1960-ih, stupili na po-
litičku pozornicu Bosne i Hercegovine te, do druge polovine 1980-ih,
radili na afirmiranju ove republike kao ravnopravne federalne jedinice
unutar Jugoslavije.5
Bošnjačko-muslimanska izrastajuća politička i vjersko-nacional-
na elita je, u uslovima opisanih jugoslavenskih međunacionalnih na-
petosti – u kontekstu kojih su se, od strane srbijanske propagandne
mašinerije i dijela srpske kulturne inteligencije, Bošnjaci sumnjičili za
islamski fundamentalizam, kroz šta se implicitno dovodio u pitanje
njihov nacionalni individualitet i opstanak Bosne i Hercegovine kao
multikulturalnog, a ipak jedinstvenog društvenog i državnog entite-
ta6 – osjećajući impuls novog doba, željna da vlastita idejna uvjerenja
i anticipacije pretvori u stvarnost, koracima sa neizvjesnim ishodom,
počela ispipavati svoje limite. Proces vjersko-nacionalnog okupljanja,
stranačkog organiziranja i nacionalno-kulturnog institucionaliziranja
Bošnjaka dobio je na zamahu.
Dakle, krajem 1980-ih i početkom 1990-ih, u Jugoslaviji i Bosni i
Hercegovini, tradicionalni etno-nacionalizam postaje “nova” idejno-po-
litička paradigma. U takvom konjukturnom povijesnom kontekstu više
5
O navedenim aferama vidjeti: Sabina Veladžić, “Destabilizacija Bosne i Hercegovine kra-
jem osamdesetih godina 20. stoljeća – ‘stvaranje preduslova’ za tronacionalnu dezintegra-
ciju”, Historijska traganja. Sarajevo: Institut za istoriju, 7/2011, 201-229. O aferi Agroko-
merc, za koju se smatra da je uništila nezavisnost bosanskohercegovačke vlasti u drugoj
polovini 1980-ih, vidi: Admir Mulaosmanović, Bihaćka krajina 1971.–1991. (utjecaj poli-
tike i političkih elita na privredni razvoj), (Sarajevo: Institut za istoriju, 2010).
6
Bosanskohercegovačka komunistička politička elita insistirala je, od 1960-ih, na Bosni i
Hercegovini kao kulturno, društveno i politički jedinstvenom entitetu, stvorenom u soci-
jalističkoj savremenosti i zahvaljujući progresivnim idejnim tekovinama socijalizma.
248
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
nisu bile popularne inkluzivne građanske i lijeve idejno-političke opci-
je, kojih nije manjkalo,7 ali koje je deplasiranim učinila diskreditacija
komunističkog sistema vlasti. Naprotiv, slavilo se nacionalno-kulturno
jedinstvo, ekskluzivitet i suverenitet. Tako je početak 1990-ih, unatoč
kolektivnim zebnjama, obilježen i naivnom vjerom u bolju, demokrat-
sku budućnost, vjersko-nacionalnim preporodnim entuzijazmom i po-
pulističkim paradiranjem lišenim odgovornosti. Novoizrastajuće naci-
onalno-kulturne političke elite sve tri nacionalne zajednice u Bosni i
Hercegovini, u predizbornom periodu, bile su ujedinjene u svom anti-
komunizmu.
Politička elita Bošnjaka / Muslimana / muslimana
Politička stranka Muslimana / Bošnjaka, tj. jugoslavenskih muslimana
– Stranka demokratske akcije – predstavila se javnosti 27. 3. 1990. godine,
kada je njen Inicijativni odbor, na konferenciji za štampu, prezentirao
program stranke.8 Najbitniji navedeni ciljevi unutar programa SDA
bili su: borba protiv jednopartijskog sistema, tj. komunističkog
establišmenta, rad na buđenju nacionalno-kulturne svijesti Muslimana,
na njihovom okupljanju i na izgradnji njihove političke pozicije u
jugoslavenskom kontekstu, velikim dijelom kroz njihov “zamišljani”
7
O navedenom vidjeti u: Edin Omerčić, “Bosna i Hercegovina u političkoj projekciji in-
telektualnih krugova (1992–1995)”, Historijska traganja, Sarajevo: Institut za istoriju,
13/2014, 9-134.
8 Zakon o udruživanju građana, koji je Skupština SR BiH donijela 21. 2. 1990, postavio je
osnove za oživljavanje političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini, ali je članom 4, stav 2,
zabranjeno udruživanje na nacionalnoj i vjerskoj osnovi, čime se oživljavanje političkog
pluralizma u Bosni i Hercegovini dovelo u svojevrstan ćorsokak. Mirko Pejanović, Thro-
ugh Bosnian Eyes. The Political Memoirs of a Bosnian Serb, (Sarajevo: Purdue University
Press, 2002). Osnivačka skupština Stranke demokratske akcije održana je u Sarajevu 26.
maja 1990. Iako je prvobitno zamišljeno da novoosnovana stranka predstavlja kontinuitet
u odnosu na međuratnu političku organizaciju Muslimana, Jugoslovensku muslimansku
organizaciju, zbog zabrane udruživanja na nacionalnim osnovama, Stranka demokratske
akcije je dobila, u nacionalnom smislu, neutralno ime. “Osnivanje stranke muslimanskog
kulturno-povijesnog kruga”, Preporod, god. XXI, br. 11/474, (Sarajevo, 1. 6. 1990), 1; Sead
Numanović, “Četiri ključna zadatka”, Oslobođenje, god. XLVII, br. 15062, (Sarajevo, 27. 5.
1990), 3.
249
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
i naslućivani demografski potencijal, te rad na očuvanju cjelovitosti
Bosne i Hercegovine, kao njihove teritorijalne matice i ishodišta. 9
Smatram da je Stranka demokratske akcije izrasla, prvenstveno, iz
idejno-političke ambicije mladomuslimanske grupe, kojoj je društve-
no-politički kontekst otvorio mogućnost za realizaciju njenih idej-
no-političkih anticipiranja i zamišljanja10 muslimanske zajednice. Tome
u prilog govori i definicija stranke, donesena od strane osnivača, na sa-
mom početku Programske deklaracije: “Stranka demokratske akcije je
politički savez građana Jugoslavije koji pripadaju muslimanskom kul-
turno-povijesnom krugu.”11
Ipak, pošto je društveno-politički kontekst, obilježen oživljavanjem,
naročito invazivnog, srpskog tradicionalnog nacionalizma i meganacio-
nalnih aspiracija njegovih ideologa, bio ključni faktor u stvaranju predu-
slova za idejno-političku homogenizaciju Muslimana, tj. za okupljanje na-
cionalno-kulturne pastve, program SDA je velikim dijelom bio odgovor
na njega.12
Dakle, od samog početka, utemeljivači SDA su stranku višeznačno
definirali, i kao nacionalnu stranku Muslimana i kao stranku koja, na
temelju vjerske pripadnosti, okuplja sve muslimane Jugoslavije, ili bar
sve one u Jugoslaviji koji su se željeli identificirati sa nominacijom Mu-
sliman. Stoga je pomenuta programska višeznačnost proizilazila kako
iz idejnih uvjerenja i političkih ambicija mladomuslimanskog kruga,
koji je bio ključan u utemeljivanju SDA i za kojeg je vjera predstavljala
okosnicu kolektivnog kulturnog identiteta, tako i iz podjednako ambici-
oznih “zamišljanja” muslimanskog kolektiva od strane nacionalno-kul-
turnih ideologa koji su, kako 1960-ih, 1970-ih, tako i početkom 1990-ih,
imali želju ojačati kolektivitet Muslimana kroz inkluziju makedonskih
9
P
 rogramska deklaracija Stranke demokratske akcije, (Sarajevo: Inicijativni odbor za
osnivanje Stranke demokratske akcije, 1990), 2.
10
O konceptu “zamišljanja” modernih kolektiviteta vidjeti: Anderson Benedikt, Nacija: za-
mišljena zajednica, (Beograd: Plato, 1998).
11
Programska deklaracija, 1.
12
Isto, 3.
250
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
Muslimana, Gorana, Torbeša itd.13 U tom smislu, za osnivače SDA, kako
za mladomuslimanski krug, tako i za nacionalno-kulturne ideologe koji
su 1960-ih pledirali za nacionalno ime Musliman, Bosna i Hercegovina
nije mogla biti teritorijalnim okvirom nacije, već nekom vrstom teritori-
jalnog polazišta, baze iz koje bi se vodila politička borba za bolji položaj
Muslimana / muslimana u jugoslavenskom kontekstu.
Ipak, Stranka demokratske akcije je, pored dvije spomenute i idej-
no dominantne struje, okupljala i dio bošnjačke emigracije i nacional-
no-kulturne inteligencije koja je u javnost diseminirala nešto drugačiju
političku viziju Bosne i Bošnjaka. Adil Zulfikarpašić, profesor Smail Ba-
lić, profesor Muhamed Filipović i profesor Fehim Nametak uznemirili
su duhove reaktualizirajući mogućnost da Muslimani “postanu” Boš-
njaci.14 Zulfikarpašić je, početkom 1990-ih, iznosio stavove o Bošnja-
cima kao potencijalnim nosiocima suvereniteta Bosne i Hercegovine,
posljedično Bosni i Hercegovini kao njihovoj nacionalnoj državi.15
Tako se, početkom 1990-ih, između zagovornika nacionalnog imena
Bošnjak i zagovornika nacionalnog imena Musliman, a unutar Stranke
13
O tome vidjeti u: Fadil Ademović, Vrijeme uspravljanja Bošnjaka. Atif Purivatra – život i
djelo, (Sarajevo: Vijeće kongresa Bošnjačkih intelektualaca, 2002).
14
U Sarajevu je, 29. i 30. juna 1990, u organizaciji Bošnjačkog instituta iz Ciriha i
novina Naši dani, održan simpozij Bosna i bošnjaštvo. F. Đ. i T. L, “Bošnjaci dolaze
(Simpozij Bosna i bošnjaštvo)”, Naši Dani, god. XXXVII, br. 997, (Sarajevo, 6. 7.
1990), 7-9. Zbornikom radova Bosna i bošnjaštvo popularizirani su stavovi iznese-
ni na skupu, koji, manje-više, predstavljaju sukus dilema oko nacionalnog imena
Muslimana-Bošnjaka. David Tasić (ur.), Bosna i bošnjaštvo, (Sarajevo / Ljubljana:
“Karantanija”, 1990).
15
 dil Zulfikarpašić, “Bošnjaštvo – šansa ili bauk?”, u: Bosna i bošnjaštvo, ur. D. Tasić,
A
(Sarajevo / Ljubljana: “Karantanija”, 1990), 7. Zulfikarpašićev stav da bosanskoher-
cegovački Muslimani, angažmanom Stranke demokratske akcije, koja je upravo zbog
toga i osnovana, kao većinska nacija u Bosni i Hercegovini trebaju postati i državo-
tvorna nacija, što bi se na nivou nacionalnog imena izrazilo kroz nominaciju Boš-
njak, i time garant ravnopravnosti Bosne i Hercegovine i bošnjačkog nacionalnog
kolektiva u odnosu na ostale sudionike jugoslavenske drame, izražen je i u brojnim
drugim prilikama tokom 1990. godine. Željko Krušelj, “Nema Bosne bez Bošnjaka
(intervju: Adil Zulfikarpašić)”, Danas, god. IX, br. 435, (Zagreb, 19. 6. 1990), 11-
13; Nerzuk Ćurak, “Bosna, ljubav moja jedina (intervju: Adil Zulfikarpašić)”, Valter,
god. III, br. 30, (Sarajevo, 22. 5. 1990), 8-9, 12-13.
251
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
demokratske akcije, razvila intenzivna rasprava koja je ukazivala na idej-
na razmimoilaženja u poimanju određujuće suštine muslimansko-boš-
njačkog, vjersko-nacionalnog i kulturnog bića, obima “zamišljenog ko-
lektiva”, a samim tim i na različite koncepcije Bosne i Hercegovine kao
države.16
Muslimanska nacionalno-kulturna inteligencija, koja je djelovala u
vrijeme socijalizma i koja je idejno stasala na paroli da je Bosna i Herce-
govina i srpska i hrvatska i muslimanska te na uvjerenju, koje je etablira-
no sa promjenom idejne paradigme 1960-ih, da bosanstvo ne može biti
nacionalni identitet, već regionalni, kao i da granice Bosne i Hercegovine
nisu granice koje koincidiraju sa granicama srpske, hrvatske i musliman-
ske nacije, prezala je od srpsko-hrvatske reakcije i sumnjičenja ukoliko bi
Bošnjaci, na nivou nacionalnog imena, iskazali neko veće pravo na Bo-
snu, ili ukoliko bi pokušali nametnuti ime Bošnjak za sve nacije u Bosni.17
Osim toga, ime Musliman je, sudeći prema prethodnim popisima, jamči-
lo veću demografsku snagu kolektiva u okvirima Jugoslavije, jer su to kao
svoju nacionalnu nominaciju prepoznali M/muslimani Makedonije, Crne
Gore, Srbije, Kosova itd. Profesor Mustafa Imamović, koji je sredinom
1960-ih izgrađivao naučnu argumentaciju u korist nacionalnog imena
Musliman, smatrao je početkom 1990-ih da je “islamska suprastruktura”
kulturno determinirajuća, a ne tlo, te da bi se imenom Bošnjak suzila baza
nacije i teritorijalno ograničila na Bosnu i Hercegovinu, iako je prema
popisima pokazala prisutnost u više jugoslavenskih republika. Prihvata-
njem nominacije Bošnjak otvorio bi se put za utapanje preostalih Musli-
mana u većinske nacije, npr. makedonsku, albansku, hrvatsku, srpsku, i
16
Neki savremeni povjesničari, na temelju debata koje su, o obimu muslimanskog kolek-
tiviteta, njegovom imenu i određujućoj suštini njegova nacionalnog identiteta, vođene
unutar bošnjačko-muslimanske kulturne inteligencije, i tokom 1960-ih i početkom 1990-
ih, zaključuju da upravo te rasprave potvrđuju srpsko-hrvatsku tezu o Muslimanima kao
oktroiranoj i vještačkoj naciji. O tome vidjeti: Iva Lucić, “In the service of the nation: in-
tellectuals’ articulation of the Muslim national identity”. Nationalities Papers, Cambridge:
Cambridge University Press, Vol. 40, No. 1, January 2012, 23-44.
17
Mustafa Imamović, “O historiji bošnjačkog pokušaja”, u: Atif Purivatra i drugi, Muslima-
ni i bošnjaštvo, (Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991), 68.
252
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
njihovu asimilaciju.18 Profesor Atif Purivatra je također tretirao bošnjaš-
tvo kao regionalnu odrednicu koju u nacionalnu mogu unapređivati
samo sve tri konstitutivne nacije u Bosni i Hercegovini, koja je i srpska i
hrvatska i muslimanska.19 Uopće, ideolozi nacionalnog imena Musliman
smatrali su da bi se bošnjaštvom suzila baza nacije i na cjedilu, u teškom
društveno-političkom trenutku, ostavila njena petina. Dakle, iz njihove
vizure, bošnjaštvo nije bilo dovoljno obuhvatno, dok je stav zagovornika
bošnjaštva bio da je muslimanstvo eksteritorijalna i vjerska, a ne naci-
onalna odrednica, koja upravo zbog toga ostavlja prostor velikosrpskim
i velikohrvatskim ideolozima da problematiziraju nacionalnu prirodu
ovog kolektiva, a kroz to i razložnost opstanka Bosne i Hercegovine kao
osobenog društvenog i državnog entiteta. Treba napomenuti da je knji-
ževnik Alija Isaković, kao jedan od najznačajnijih pripadnika musliman-
ske kulturne inteligencije iz vremena socijalizma, nominaciju Bošnjak,
početkom 1990-ih, razmatrao potpuno otvoreno i neostrašćeno, ali i u
kontekstu bremenitog društveno-političkog konteksta u kojem se trebao
održati popis iz 1991. Naime, potvrđivao je povijesnu utemeljenost imena
Bošnjak, ali i njegovu neuvriježenost u velikom dijelu naroda. Po Isako-
viću, ime Musliman je autentično poteklo od naroda i kao samoidentifi-
kacija se održalo i u ono vrijeme kada je inteligencija, kao predvodnik tog
naroda, bila opredijeljena u srpsko-hrvatskom smislu.20
18
M uhamed Šabanović, “Ko je ćor nimet? (intervju sa prof. dr. Mustafom Imamovi-
ćem)”, Ogledalo, god. I, br. 3/4, (Sarajevo, 1/2. 1991), 42.
19
“ Bošnjaštvo je regionalna odrednica, a ponekada i više od toga. Ali nije nacionalna
odrednica za Muslimane. Njezine sadržajne mogućnosti mogu unapređivati oni koji
je određuju, a to su Srbi, Hrvati, Muslimani, prije svih.” Muhamed Šabanović, “Ko-
liko je duga dekika (intervju sa prof. dr. Atifom Purivatrom)”, Ogledalo, god. I, br. 1,
(Sarajevo, 11. 1990), 31-32; “Musloveni, ne hvala! (intervju: prof. dr. Atif Purivatra)”,
Valter, god. III, br. 29, (Sarajevo, 8. 5. 1990), 11-12.
20
“ Najprostije rečeno, termin Musliman je živ devedeset godina te su čitave generacije
u rodu s njime. (...) okuplja pod jedan imenitelj sve one muslimane vjernike koji
se osjećaju nacionalno Muslimanima: od Jasenice do Đevđelije, uključivši Goran-
ce, Pomake i druge. (...) Nije Ljubušak prihvatio Bošnjaštvo kao Kallayevu političku
formulu, već kao vlastito historijsko nasljeđe koje je još bilo živo u narodu i živo u
literaturi. (...) Potrebno je vrijeme i javni napor da se puk racionalno i emotivno po-
krene ka novim terminološkim zamkama i preprekama. (...) Muslimanski puk jedva
253
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Početkom 1990-ih, dakle, zagovornici nacionalnog imena Musliman
samo su naslućivali demografski potencijal ovog kolektiva koji je, po
njima, definitivno premašivao teritorijalne granice Bosne i Hercegovi-
ne, ali čije je “zamišljanje” bilo ipak krajnje maglovito. Razlika između
mladomuslimanske inteligencije i one koja je bila inkorporirana u so-
cijalistički idejno-politički mainstream bila je u tome da su prvi primat
davali konfesionalnoj istovjetnosti, dok su potonji razlikovali konfesio-
nalnu i etničku pripadnost Muslimana i smatrali da se te dvije pripad-
nosti ne mogu poistovijetiti.21 Kulturna inteligencija, stasala u vrijeme
komunizma, insistirala je na sekularnim sadržajima nacionalno-kultur-
ne odrednice Musliman, onim koje su joj nastojale učitati i političke
strukture u socijalizmu od 1960-ih godina.
Rusmir Mahmutćehajić, utemeljitelj diskursa kojim se, u ime mla-
domuslimanske grupe, legitimiralo muslimansko ime za zamišljeni
kolektiv, smatrao je da je islam nedvojbeno bio glavna okosnica musli-
manskog identiteta i pripadanje islamu, ukoliko je dosljedno, apsolut-
no je bilo superiorno nad pripadanjem naciji. Islam je stvorio kultu-
ru, civilizaciju, te je zbog toga, po njemu, sekulariziranje Muslimana,
u vremenu socijalizma i ideološke ateizacije, u jednom kršćanskom
okruženju, značilo u osnovi i njihovu akulturaciju.22 Mahmutćeha-
jić je, početkom 1990-ih, pisao o nepostojanju, kod bosanskoherce-
govačkih Muslimana, kolektivnog pamćenja ili vezanosti za period
predosmanske Bosne, te je u tom smislu – nepoklapanja bosanske sa
je umiren u saznanju da je nacionalno Musliman. Sve što bi bilo naglo ponuđeno
(...) izazvalo bi podozrenje i nevjericu (...) Svi poratni popisi stanovništva dovodili
su Muslimane u raznovrsne dileme. Ne bih to činio i iduće godine. (...) Muslimani
će biti Bošnjaci samo onda kada budu, ne kada ih samo imenujemo takvima.” Alija
Isaković, “Bošnjak ili Musliman”, u: Bosna i bošnjaštvo, ur. D. Tasić, (Sarajevo / Lju-
bljana: “Karantanija”, 1990), 41, 43.
21
 tif Purivatra, “O nacionalnom fenomenu Muslimana”, u: Atif Purivatra i drugi, Mu-
A Disput, 2011), 299-312
slimani i bošnjaštvo, (Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991), 13-29.
22
 usmir Mahmutćehajić, “Muslimanske razdijeljenosti”, Ogledalo, god. I, br. 1, (Sara-
R 23. 9. 1990), 15-16; Aleksandar Tijanić, “Dan kad je Bosna plakala (Ravno do dna
jevo, 11. 1990), 4-7; Rusmir Mahmutćehajić, “Bošnjaci i/ili Muslimani?”, u: Atif Puri-
vatra i drugi, Muslimani i bošnjaštvo, (Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991), 73-113.
254
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
muslimanskom poviješću – on problematizirao ime Bošnjak. Po nje-
mu, Bosna nije mogla biti okosnicom kolektivnog identiteta, jer je ona
za Muslimane bila sredstvo, polazište, područje na kojem je ostajala
mogućnost bivanja muslimanom.23
Rasprava oko nominacije kolektiva, unutar bošnjačko-muslimanskog,
vjersko-nacionalnog pokreta, tj. Stranke demokratske akcije, naposljetku
će, uz nezanemarljiv doprinos faktora vlastodržačkih ambicija i sujeta,
dovesti do razlaza bošnjačke i muslimanske idejne struje. Na konferenciji
za štampu, u hotelu Holliday Inn, 18. 9. 1990, Adil Zulfikarpašić, potpred-
sjednik SDA, Muhamed Filipović, Fehim Nametak, predsjednik Gradskog
odbora SDA za Sarajevo, i Hamza Mujagić, predsjednika SDA za Banja
Luku, ozvaničili su razlaz unutar stranke i objasnili da je on bio uzrokovan
nemogućnošću postizanja konsenzusa oko nacionalnog imena sa mlado-
muslimanskim i “nacionalno-komunističkim” krugom, a onda i vjerskom
isključivošću koja je ispoljavana na jedan sitničav i politički neodgovoran
način.24 Zulfikarpašić je brinuo zbog utiska koji je vjerska ikonografija, na
23
“ Bosna, dakako, ne predstavlja duhovni korpus koji se može povezati sa Muslima-
nima na način da bi ona predstavljala njihovu odlučnu odrednicu. (...) ona je bila
područje gdje je ostajala mogućnost bivanja muslimanom, te je stoga njezina obrana
za Muslimane bila pitanje obrane samog bića Muslimana. (…) Jednako kao što su
napuštali druga područja, koja su im nekada bila domovina na isti način kao što im
je to Bosna, oni su, zapravo, svoj zavičaj nalazili u svome uvjerenju i njime svako
područje življenja pretvarali u svoju domovinu (...) U zbirnom gledanju, povijest
Bosne jest povijest barem trodimenzionalnog tijeka, ali ta trodimenzionalnost, glede
pojedinačnosti, biva precizno razlagana (...) On (Musliman, op. a.), međutim, ne
smatra bosansku povijest sukoba i progona tijekom trajanja srednjovjekovnih bo-
sanskih država i svojom poviješću, mada je na strani progonjenih. On ne mari za
bosanske kraljeve, jednako kao što ne mari za srpske i hrvatske (...) Muslimani mogu
u mrtvima ispod stećaka gledati svoje pretke, ali u njima ne mogu vidjeti dostojnije
pokojnike od onih koji leže ispod križeva i krstova diljem Bosne i diljem Zemlje.”
Mahmutćehajić, “Bošnjaci i /ili Muslimani?”, 103-104; Sabina Veladžić, “Kretanje ka
nultnoj tačci – politički narativ SDA 1990-1992. kao temelj kulture sjećanja Boš-
njaka” u: Kultura sjećanja: 1991. Povijesni lomovi i savladavanje prošlosti, (Zagreb:
24
Adil Zulfikarpašić, “Šabić se godinama bavi špijunažom”, Nedjelja, br. 31, (Sarajevo,
sa Adilom Zulfikarpašićem)”, Oslobođenje, god. XLVII, br. 15187, (Sarajevo, 29. 9.
1990), 3.
255
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
predizbornim skupovima SDA, ostavljala u srpsko-hrvatskim percepcija-
ma i zbog pravca u kojem se okretao muslimanski populizam.25
Predsjednik SDA Alija Izetbegović na Zulfikarpašićeve optužbe odgo-
varao je protuoptužbom – da je raskol izazvan jer je Zulfikarpašić htio da
bude kandidovan za mjesto predsjednika Predsjedništva. Zašto je to bilo
nemoguće iz perspektive mladomuslimanske grupe koja je dominirala
strankom govore riječi Omera Behmena: “(...) jer historijski potezi uspi-
jevaju samo ako su izrasli iz busena idealista, između kojih izraste ili bude
izbačen – izabran reprezent – vođa-predsjednik.”26
Bitno je naglasiti da opisani raskol unutar stranke i osnivanje Musli-
manske bošnjačke organizacije nisu znatnije uticali na opredjeljivanje na-
roda na prvim poslijeratnim demokratskim izborima 1990. godine. Stran-
ka demokratske akcije je, zahvaljujući i procentualnom učešću Muslimana
u bosanskohercegovačkom stanovništvu, odnijela najveći broj glasova. Iz
toga se može zaključiti da, u datom povijesnom trenutku, Muslimani nisu
iskazali prijemčivost i razumijevanje za koncept bošnjaštva. Kao i da su,
u opredjeljivanju za SDA, kao što to pokazuje primjer Bosanske Krajine,
neki regionalni faktori odnijeli prevagu.27 Rezultati izbora su, osim toga,
pokazali da su Muslimani, u odnosu na druge dvije nacionalne skupine,
1990, u najmanjem broju glasali za svoju nacionalnu stranku i uopće je
zabilježena najveća disperzivnost njihovih glasova.28 Razlog tome ne tre-
ba tražiti u stranačkim i idejnim raskolima, već u nepostojanju, tokom
25
 edžad Latić, “Boljševizam propao – boljševici ostali”, Preporod, god. XXI, br.
N
19/482, (Sarajevo, 1. 10. 1990), 2.
26
Omer Behmen, Na dnu dna, (Sarajevo: Udruženje “Mladi Muslimani”, 2006), 305.
27
O tome vidjeti: Admir Mulaosmanović, “Nacionalni identitet u kontekstu izraženog re-
gionalnog identiteta i političkih potresa u Bihaćkoj krajini”, u: Rasprave o nacionalnom
identitetu Bošnjaka, ur. H. Kamberović, (Sarajevo: Institut za istoriju, 2009), 137-152.
Mulaosmanović pokazuje da je afera Agrokomerc i razumijevanje njenog nastanka i is-
hoda, na regionalnom nivou, generirala “obnovu” nacionalno-kulturnog identiteta, kao
i da je opredjeljivanje Fikreta Abdića, kao regionalnog privrednog čudotvorca, za SDA,
utjecalo i na opredjeljivanje muslimanskog naroda u Bihaćkoj krajini.
28
O tome vidjeti u: Suad Arnautović, Izbori u Bosni i Hercegovini ‘90, Analiza izbornog
procesa, (Sarajevo: Promocult, 1996).
256
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
prethodnih decenija, razrađene muslimansko-bošnjačke kolektivne kul-
ture pamćenja, diseminirane, sa prepoznatljivim mjestima kolektivnog
sjećanja, kroz školski sustav i nacionalno-kulturne institucije kao fabrike
kulturnog sadržaja. Jednim dijelom zbog toga, početkom 1990-ih, naci-
onalno-kulturna inteligencija, okupljena u Stranci demokratske akcije i
oko nje, počinje da razvija diskurs o bošnjačko-muslimanskim kolektiv-
nim deprivacijama tokom socijalizma.
Nacionalno-kulturna inteligencija
Bošnjačko-muslimanska nacionalno-kulturna inteligencija, čiji su pri-
padnici djelomično stasavali u idejno-političkoj paradigmi međuratnog
perioda, ali koja je u jugoslavenskom socijalizmu i bosanskohercegovač-
kom socijalističkom društveno-političkom kontekstu dozrela, izrastajući
i na ideološkim zasadama, u socijalizmu formiranog, obrazovnog sistema
i njegove prateće kulture pamćenja, već je 1960-ih, uz podršku bosansko-
hercegovačke vlasti, utemeljila nacionalno-kulturni i idejni diskurs kao
potencijalni osnov za kolektivno samorazumijevanje Bošnjaka u Bosni
i Hercegovini. Političko priznanje muslimanske nacije, krajem 1960-ih
i početkom 1970-ih pratile su i rasprave o njenom jeziku, književnosti,
povijesti, kao i nastojanje da se skine stigma “orijentalizma” sa islamskog
kulturnog nasljeđa, te da se ono prizna kao legitiman dio identiteta Mu-
slimana, na čijem slavenskom porijeklu se insistiralo. Ipak, represivno
gašenje Hrvatskog proljeća izazvalo je obrt unutar povijesne konjukture
koja je inicirala bošnjačko-muslimanski “nacionalni preporod” iz 1960-
ih i početka 1970-ih, te je uticalo na to da se energična artikulacija naci-
onalno-kulturnog diskursa od strane bošnjačko-muslimanske inteligen-
cije ne dovede do konsekventnog kraja koji bi se, sukladno aspiracijama
nacionalnih ideologa, očitovao u priznanju bosanskog jezika, stvaranju
nacionalnih institucija, većoj vidljivosti bošnjačko-muslimanskog nacio-
nalno-kulturnog sadržaja u bosanskohercegovačkom obrazovnom siste-
mu, koji je po svojoj nacionalno-kulturnoj i idejnoj suštini u to vrijeme
257
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
bio srpsko-hrvatski, a ne bosanskohercegovački.29 Štaviše, neki povje-
sničari smatraju da se “inicijalno benevolentan stav bosanskih komu-
nista prema intelektualnoj afirmaciji bosanskomuslimanskog identiteta
značajno izmijenio” do kraja 1970-ih i početkom 1980-ih. Argumente
za to nalaze, između ostalog, i u publicističkim ostvarenjima, kao što je
bio Parergon Derviša Sušića, koja su bila u službi revizije “revizionistič-
kog” historiografskog diskursa, nastalog tokom 1960-ih i 1970-ih, koji je
historijsku ulogu muslimanskih elita tokom Drugog svjetskog rata na-
stojao, naučnom metodom, osloboditi “stereotipskih denuncijacija”.30
Početkom 1990-ih, društveno-politički kontekst – diskreditacija bo-
sanskohercegovačkog komunističkog vođstva, ideologije i porast na-
cionalizma – otvorio je prostor pripadnicima bošnjačko-muslimanske
nacionalno-kulturne inteligencije da nastave sa procesom sa kojim se
u prvoj polovini 1970-ih moralo stati. Svojim djelovanjem su nastoja-
li nadoknaditi propušteno, dovršiti proces nacionalnog konstituisanja
Bošnjaka, te u kratkom vremenskom roku realizirati zadatke kao što su
nacionalno-kulturna institucionalizacija, popularizacija historijsko-kul-
turne baštine, te definiranje nacionalnog jezika i njegovog imena.31
Važan korak u tom pravcu bila je obnova Kulturnog društva Musli-
mana (KDM) Preporod. U velikoj sali sarajevske Vijećnice, 5. 10. 1990,
održana je obnoviteljska skupština društva koje su komunističke vlasti
ugasile 1949. godine. Skupštinu je otvorio jedan od inicijatora obnove i
29
O navedenom vidjeti u: Šaćir Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, (Sarajevo: Sej-
tarija, 1998). O nacionalno-kulturnom diskursu bošnjačko-muslimanske kulturne inte-
ligencije, 1960-ih i početkom 1970-ih, vidi: Sabina Veladžić, Bosna i Hercegovina i njeni
nacionalno-kulturni fenomeni u javnim, kulturnim i naučnim raspravama i publicistici
(1967–1974), rukopis doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fakultetu u Sara-
jevu, 17. 5. 2018.
30
O tome vidjeti: Armina Omerika, “The Role of Islam in the Academic Discourses on the
National Identity of Muslims in Bosnia and Herzegovina, 1950–1980”. Islam and Muslim
Societies: A Social Science Journal, New Delhi: Serials publications, 2(2)/2006, 363, dostu-
pno na: https://www.muslimsocieties.org/Vol2-2/Vol2-2-311.pdf (7. 4. 2019).
31
O tome vidjeti u: Sabina Veladžić, “Homogenizacija Bošnjaka kroz Preporod 1990.”, u:
Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, ur. H. Kamberović, (Sarajevo: Institut za
istoriju u Sarajevu, 2009), 190-192.
258
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
jedan od potpredsjednika Preporoda, književnik Alija Isaković. Za pred-
sjednika društva izabran je profesor Muhsin Rizvić.32 Ne bez razloga.
Rizvić je svojom doktorskom disertacijom Književno stvaranje musli-
manskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine,
koju je, 15. 1. 1971. godine, odbranio na Filozofskom fakultetu u Sara-
jevu, utemeljio naučni diskurs o bošnjačkoj povijesnoj nacionalno-kul-
turnoj samobitnosti, doprinoseći na taj način, “kultiviranosti”33 pome-
nute nacionalne zajednice.
Mnogobrojni i raznovrsni zadaci, koje su pred Preporod postavili
njegovi osnivači, svjedoče o tome da mu je bila namijenjena uloga tvor-
nice nacionalno-kulturnog sadržaja za kojim se osjećao hronični deficit.
Kulturno društvo Muslimana imalo je nadomjestiti čitav spektar djelat-
nosti kojim se kod drugih nacija bavilo više institucija, i to u jednom
dužem vremenskom kontinuitetu.34
32
Hadžem Hajdarević, “Tek slijedi vrednovanje i afirmiranje kulturne baštine Muslimana”,
Preporod, god. XXI, br. 20/483, (Sarajevo, 15. 10. 1990), 10; “Odlomci iz uvodnog referata
i završne riječi predsjednika kulturnog društva Muslimana ‘Preporod’ prof. dr. Muhsina
Rizvića”, Preporod, god. XXI, br. 20/483, (Sarajevo, 15. 10. 1990), 11.
33
Teoretičar nacionalizma Ernest Gellner svojom tezom o divljim i vrtnim nacionalnim
kulturama posredno se suprotstavlja teoriji o povijesnim i sintetičkim nacijama. Naime,
Gellner tvrdi da je za postojanje moderne nacionalne zajednice kao kulturnog entiteta
potreban obrazovni / institucionalni sistem koji njenu nacionalnu kulturu neprekidno
reproducira. Unutar tog sistema, koji podupire država, ulogu proizvođača diskursa o na-
cionalnoj kulturi kojim se utemeljuje nacionalni identitet ima inteligencija. U tom smislu
svaka divlja kultura, ukoliko ispunjava dva naprijed pomenuta uvjeta, može postati vrtna,
tj. kultivirana. Ernest Gellner, Nacije i nacionalizam, (Zagreb: Politička kultura, 1998).
34
Prof. Rizvić u intervjuu koji je dao novinaru Preporoda nabraja ciljeve novoosnovanog Kul-
turnog društva Muslimana: “Istraživanje i proučavanje historijskog, kulturnog, književnog
i umjetničkog razvoja Muslimana od najstarijeg vremena do danas, te objavljivanje i prika-
zivanje rezultata ovog djelovanja, radi afirmacije i popularizacije kulture, književnosti i um-
jetnosti, tradicije i kulturne historije ovog naroda, ispitivanje porijekla i nacionalnog iden-
titeta Muslimana, fenomena prihvatanja islama, istraživanje savremene sociologije islama
u komparativnom odnosu sa sociologijama drugih religija prisutnih na južnoslovenskom
prostoru, očuvanje, zaštita i revitalizacija kulturnih spomenika, vraćanje kulturne arome
našim gradovima, zgradama, ulicama i trgovima evokacijom znamenitih ljudi koji su u nji-
ma ponikli, u njima živjeli, stvarali i boravili. Tako se predviđa prikupljanje i objavljivanje
podataka o dobrovoljnim i prinudnim migracijama Muslimana u protekla dva stoljeća. Isto-
vremeno će biti formirana i posebna stručna komisija za skupljanje, kritičku obradu i objav-
ljivanje podataka i dokumentacije o genocidu nad Muslimanima i drugim stanovnicima
259
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Potrebno je napomenuti da je muslimansko-bošnjačka kulturna inte-
ligencija, početkom 1990-ih, pored ukazivanja i podsjećanja na temeljne
konstituirajuće faktore bošnjačke kulturne samobitnosti – jezik, knji-
ževnost, osoben povijesni razvoj i kontinuitet – istovremeno razvijala
i diskurs o bošnjačkim kolektivnim, primarno nacionalno-kulturnim
uskraćenostima, u vrijeme socijalizma.35 Taj diskurs su nadograđivale
političke elite i vjerske strukture unutar Islamske zajednice i disemini-
rale ga na vjerskim, nacionalno-kulturnim i predizbornim skupovima,
tako da je on dijelom postao temeljem homogenizacije i kolektivnog
samorazumijevanja Bošnjaka početkom 1990-ih. Tim diskursom je
konstruirana korjenito revidirana slika i retrospektiva svih bošnjačkih
kolektivnih uskraćenosti u periodu socijalizma, a kojih “običan” svijet
naših krajeva u toku XIX i XX stoljeća.” Hadžem Hajdarević, “Podnijeti sudbinu znači po-
bijediti”, Preporod, god. XXI, br. 21/484, (Sarajevo, 1. 11. 1990), 12-13.
35
“Užurbano se osvjetljavaju i obnavljaju zamrli i utišali tokovi višestoljetne i bogate kul-
ture, do jučer surovo dijabolizirane ‘turskim grijehom’, svedene na razinu subkulturne
tamnovilajetske zaturenosti (....). Stoga se svi oni koliko do jučer apokrifni i bezmalo ile-
galni proplamsaji PRO-GOVORA o sebi razbuktavaju u luminoznu svetkovinu glasnosti
u kojoj se oslobađamo frustracija kolektivne povrijeđenosti ponosa i ugroženog dosto-
janstva. U toj svojevrsnoj duhovnoj obnovi i nacionalno-kulturnom samoprepoznavanju
mi, zapravo, živimo danas iznova svoj preporodnoromantični trenutak koji se ukazuje
kako mogućnostima autentičnog otkrića (sebi i drugima) zanemarenih kulturnih vrijed-
nosti, tako i opasnostima zaglušujuće i zasljepljujuće buke i blještavosti, ispraznog, emo-
cijama prevršenog, samogovora. Svekoliko nezadovoljstvo dosadašnjim tretmanom mu-
slimanskog kulturnog nasljeđa u tzv. zajedničkim kulturnim, prosvjetnim i znanstvenim
institucijama uvjetovano je i poraznom činjenicom da su Muslimani jedini jugoslovenski
narod koji poslije Drugog svjetskog rata nije imao ni jednu jedinu nacionalnu instituciju
koja bi vodila brigu o sistematskom izučavanju, prezentaciji i zaštiti vlastitog kulturnog
naslijeđa i bogatstva (...) Konačno i programi jasnih i nedvosmislenih zadaća naziru se
već iz one slike naših ‘nemanja’ što ih je nedavno Alija Isaković sažeo jednom u osnovi
katastrofičnom rečenicom: ‘I danas, četrdeset godina poslije oslobođenja, Muslimani ne-
maju urađenu političku historiju, historiju književnosti, historiju novinarstva, historiju
društvene misli, historiju umjetnosti, historiju slikarstva, nije još istražen jezik, mitologi-
ja, folklor, arhitektura. (...) I onda kada su se ambisi nepovjerenja činili nepremostivim,
postojala je, ako ništa drugo, ona dragocjena žiška svijesti da nijedan dijaboličko-nihi-
listički projekt u prošlosti nije uspio i da ćemo i ‘Mi’ i ‘Drugi’ ostati i opstati na ovim
prostorima kao prosta i nezaobilazna činjenica. U nekom budućem ogledalu valjaće nam
se svima ogledati bez osjećanja srama i grimase nelagodnosti.’” Dr. Enes Duraković, “Mu-
slimanska glasnost”, Ogledalo, god. I, br. 3/4, (Sarajevo, 1/2. 1991), 8.
260
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
do tada jeste ili nije bio svjestan i koje, gledajući sa aspekta nacionalnih
prava i ravnopravnosti, imaju svoj realan osnov. Ta retrospektiva je ima-
la funkciju da pokaže, unatoč neposrednom povijesnom iskustvu, kako
je Bošnjacima bilo u socijalizmu i koga trebaju kriviti za to. Slika krivca,
koja će se, usljed dramatičnog razvoja društveno-političkog konteksta,
revidirati i produbljivati, bila je oslobođena dubljeg razumijevanja, u so-
cijalizmu promoviranih, inkluzivnih koncepata, kompleksnijeg sagleda-
vanja situacije i samokritičnosti.
Jugoslavenskom i bosanskohercegovačkom komunističkom rukovod-
stvu zamjerano je prvobitno nepriznavanje i kasno “oktroiranje” musli-
manske nacije sa velikim M, unatoč činjenici da je muslimanski kolektiv
priznavan i njegova posebnost prepoznavana za vrijeme Narodnooslobo-
dilačke borbe36 u kojoj su, kako se naglašavalo, aktivno učestvovali. Na-
cionalna neravnopravnost Bošnjaka prepoznavana je i u nedozvoljavanju
da priznanje nacije prate nacionalne institucije koje bi bile u službi proi-
zvođenja nacionalno-kulturnog sadržaja, iako su nacionalna prava ostalih
jugoslavenskih naroda u tom pogledu bila zadovoljena – bosanskoher-
cegovački Srbi i Hrvati imali su svoje nacionalno-kulturne institucije u
“matičnim” republikama. Kulturna baština Bošnjaka, unatoč njihovom
formalnom priznanju, nije bila promovirana kroz institucijske mehaniz-
me, o njoj se nije moglo ništa saznati iz udžbenika, tako da su Muslima-
ni u pogledu osmišljavanja svog identiteta bili prepušteni sebi, usmenoj i
porodičnoj tradiciji i Islamskoj zajednici koja je, kako se tvrdilo, bila pot-
puno marginalizirana, birokratizirana, i kojoj je bila oduzeta ekonomska
osnovica moći – vakufi. Nacionalna ravnopravnost i osobenost Bošnjaka
nije bila uvažena ni u pitanju jezika. Osim toga, islamska kulturna baština
36
Ova tvrdnja se, po navodima povjesničara, poklapa sa povijesnom zbiljom, iako KPJ nije
bila eksplicitna u tome radi li se o zasebnoj vjerskoj ili nacionalnoj zajednici. O tome vidi:
Xavier Bougarel, “Bosnian Muslims and the Yugoslav idea”, u: Yugoslavism Histories of a
Failed Idea 1918–1992, ur. D. Djokić, (London: Hurst & Company, 2003), 106, dostupno
na: https://www.academia.edu/5535974/Bosnian_Muslims_and_the_Yugoslav_Idea (17.
3. 2019).
261
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
valorizirana je kroz ideološku prizmu “orijentalizma”.37 Smatralo se da su
Bošnjaci bili potpuno nezastupljeni u memorijalnoj kulturi koja se nje-
govala u Bosni i Hercegovini i koja je dominantno promovirala srpsko
tradicionalno nasljeđe, što je uzimano kao dokaz srpske kulturne domi-
nacije, koja se još isticala i kroz udžbenike historije, lektiru itd. Sekulari-
ziranje Bošnjaka u periodu socijalizma, po mišljenju dominantne struje u
Stranci demokratske akcije, dovelo je do “gubljenja” vjersko-nacionalnog
identiteta. Upravo zbog toga su najnapadanije manifestacije “gubljenja
identiteta” bili miješani brakovi, davanje djeci kršćanskih ili tzv. “inter-
nacionalnih” imena. Sa posebnom traumom je doživljavano neuvažava-
nje kulturne posebnosti bosanskohercegovačkih muslimana u pogledu
serviranja i konzumiranja svinjetine u javnom prostoru i institucijama,
kao i naglo i nasilno prekidanje sa muslimanskom tradicijom u pogledu
oblačenja žena.38
Islamska zajednica
Islamska zajednica je, početkom 1990-ih, najvećim dijelom “iznije-
la” organizacioni aspekt vjerskog i nacionalno-kulturnog “preporoda”
Bošnjaka. Pri tome je Senahid ef. Bristrić, koji je do oktobra 1990, kada
su sprovedeni prvi demokratski izbori unutar Islamske zajednice, vršio
dužnost Predsjednika Mešihata IZ za Bosnu i Hercegovinu, bio veziv-
na snaga, koja je obezbjeđivala logističku podršku Stranci demokratske
akcije. Iako Islamska zajednica, sa stanovišta učešća u javnom diskursu,
u periodu socijalizma, igra marginalnu ulogu, tradicionalni socijalni
ustroj bosanskohercegovačkih lokalnih zajednica,39 posebno manjih i
37
O diskursu orijentalizma vidjeti: Edvard V. Said, Orijentalizam, (Beograd: Biblioteka XX
vek, 2008).
38
Govori sa većine značajnijih predizbornih skupova koje je Stranka demokratske akcije
organizirala tokom 1990. godine, a na kojima se spomenuti diskurs širi, skupljeni su u:
Osman Brka, SDA – Ljudi i događaji u političkom pokretu Bošnjaka, (Sarajevo: Vijeće
kongresa bošnjačkih intelektualaca, 2007).
39
Dvije antropološke studije, čije su autorice izvele svoje istraživanje među muslimanskom
populacijom u Bosni i Hercegovini u drugoj polovini 1980-ih, upućuju na muslimansko
262
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
posebno ruralnih, “prisna” socijalna atmosfera, moć neformalnog kon-
takta i usaglašavanja interpretacije dnevno-političkog zbivanja ne smiju
biti potcijenjeni u procesu zbijanja redova Bošnjaka početkom 1990-ih.
Pri tome džamijski džemati igraju ulogu inicijalnog jezgra.40
Zadaćama i raznorodnim aktivnostima koje je preuzela na sebe, i re-
alizirala, tokom 1990, a koje su bile i kulturnog i političkog i vjerskog
karaktera, Islamska zajednica je uveliko prevazilazila funkciju isključivo
vjerske institucije. Krajem 1980-ih i početkom 1990-ih, ona je odlučno i
ambiciozno iskoračila u društveno-politički diskurs Jugoslavije, preuzi-
majući inicijativu, kao jedina “nacionalna” institucija Bošnjaka i krovna
vjerska institucija muslimana Jugoslavije, u zaštiti svoje pastve.
Tokom 1990, njeni predstavnici su javno preispitivali i upozoravali
na represivnu srbijansku politiku nad Albancima-muslimanima, koja je,
putem srbijanskih medija, zahvaćenih virusom tradicionalnog srpskog
nacionalizma, opravdavana boljševičko-retoričkim parolama borbe
protiv kontrarevolucije i separatizma.41 Također, fokus medija Islamske
selo i muslimansku gradsku mahalu kao zaseban društveni prostor unutar kojeg se prak-
ticira i realizira vjerski i nacionalno-kulturni muslimanski identitet. Radi se zapravo o
tome da su muslimani svoju mahalu, selo, tj. lokalnu zajednicu doživljavali kao zaseban
društveni i identitarni prostor, za razliku od grada koji je percipiran kao prostor unutar
kojeg sekularne vlasti realiziraju svoje sekularne i ideološke prakse. O tome vidi: Tone
Bringa, Biti musliman na bosanski način. Identitet i zajednica u jednom srednjobosanskom
selu, (Sarajevo: Dani, 1997); Cornelia Katharine Sorabji, Muslim identity and islamic faith
in Sarajevo, Thesis submitted in candidature for the Ph.D. degree in Social Anthropology
in Kings College, Cambridge, 1989, dostupno na: https://www.researchgate.net/publica-
tion/35722008_Muslim_identity_and_Islamic_faith_in_Sarajevo (15. 1. 2019).
40
Armina Omerika u svom članku ukazuje na to da je tokom 1960-ih i 1970-ih vjerska inte-
ligencija, rame uz rame sa bh. političkim vođstvom i “sekularnom akademijom”, aktivno
učestvovala u razradi diskursa o muslimanskom nacionalno-kulturnom identitetu, i to
“jezikom islamskog reformizma”. Navedeno ukazuje na činjenicu da je vjerska inteligen-
cija bila i ostala ključni medijator u komunikaciji sa narodom. Omerika, “The Role of
Islam”, 368. Tone Bringa u svojoj knjizi konstatuje: “Pored toga što je definisala geografiju
sela, džamija je bila i važna institucija koja je integrirala muslimansku zajednicu sela.”
Bringa, Biti musliman, 211.
41
Kosovo su tokom 1990. posjetile i redakcija Preporoda i delegacija Vrhovnog islamskog
starješinstva da bi se stekao uvid u bezbjednosnu situaciju pripadnika Islamske zajednice
u toj pokrajini. “Vanredna sjednica zbog vanrednih okolnosti”, Preporod, god. XXI, br.
263
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
zajednice, tokom 1990, bio je i na muslimanima Sandžaka. Viktimiza-
torska retorika o položaju Bošnjaka u ovom dijelu Srbije nije imala samo
funkciju odbrane već i homogenizacije bošnjačkog kolektiva koja se,
kako su pokazivale populističke parole ispisane po vjerskim objektima
antagoniziranog srpskog i muslimanskog kolektiva, ubrzavala.42
Optužbom za islamski fundamentalizam, koja je dominirala srbijan-
skim propagandnim diskursom, krajem 1980-ih i početkom 1990-ih,
muslimane se nastojalo proglasiti za “strano tijelo” sa kojim je nemogu-
će graditi suživot, bezbjedno društvo i državu. Knjigom Miroljuba Jevti-
ća Savremeni džihad kao rat “naučno” je verifikovana srbijanska poli-
tičko-propagandna teza o islamskom fundamentalizmu i političkom
5/469, (Sarajevo, 1. 3. 1990), 1; “Delegacija Vrhovnog islamskog starješinstva kod Ante
Markovića”, Preporod, god. XXI, br. 6/470, (Sarajevo, 15. 3. 1990), 1. Indikativno je da
je analiza situacije na Kosovu, koja je nakon posjete redakcije Preporoda ovoj pokraji-
ni donesena kao članak u tom časopisu, bila primarno usredotočena na stanje islamske
svijesti kod tamošnjeg stanovništva i na imenovanje krivaca zbog njenog nepostojanja.
Izostala je, dakle, sućut prema ugnjetavanim na univerzalno humanoj osnovi. Fahira
Fejzić, “Vjera, suze i suzavac na Kosovu”, Preporod, god. XXI, br. 5/469, (Sarajevo, 1. 3.
1990), 8-9. Ipak, zapisnik VIS IZ, usvojen na sjednici ovog tijela nakon realizirane po-
sjete Kosovu, sadržavao je navode o prestrašenosti, nesigurnosti i neizvjesnosti, ubistvi-
ma, fizičkom maltretiranju, narušavanju moralnog integriteta žena, napadima na vjerske
objekte, vjernike i službenike kao slici stanja muslimana na Kosovu. Aziz Kadribegović,
“Analiza kosovske situacije”, Preporod, god. XXI, br. 7/471, (Sarajevo, 1. 4. 1990), 1. Zbog
ovog javnog očitovanja o situaciji na Kosovu, Beograd je optužio Islamsku zajednicu za
“neprijateljske aktivnosti i potpomaganje albanskih separatista i terorista koji sprovode
kontrarevoluciju”. Aziz Kadribegović, “Sve same laži i bedastoće”, Preporod, god. XXI, br.
7/471, (Sarajevo, 1. 4. 1990), 16.
42
Česti nacionalistički ekscesi, organizovani od strane udruženja Ras, osnovanog da bi
se zaustavilo navodno iseljavanje Srba iz Sandžaka pod pritiskom Muslimana i inicirao
njihov povratak, bilo je povod za novinare Preporoda da, sredinom 1990, posjete ovaj
region kojim su srpski nacionalisti, kroz štampu, budili strah nacije kao “zelenom tran-
sverzalom” na čijem se očuvanju sistematski radi, kao i na odvajanju Srbije i Crne Gore.
Fahira Fejzić i Džemaludin Latić, “Predstoji li ‘smrt muslimanima’ Novopazarskog san-
žaka”, Preporod, god. XXI, br. 12/475, (Sarajevo, 15. 6. 1990), 10-11. U vrijeme rasprave
Preporoda sa srbijanskom štampom, 26. 3. 1990. godine Bajrakli džamija u Beogradu
osvanula je sa natpisom “smrt muslimanima”, te nacrtanim krstom sa četiri ocila. Sarajev-
ska reakcija uslijedila je samo dan kasnije – na zidu stare pravoslavne crkve na Baščaršiji
osvanuo je natpis “Srbi van iz Bosne”. B. Perva, “Ponovo na nišanu nacionalista”, Prepo-
rod, god. XXI, br. 7/471, (Sarajevo, 1. 4. 1990), 5; “To nije djelo vjernika”, Preporod, god.
XXI, br. 7/471, (Sarajevo, 1. 4. 1990), 20.
264
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
islamu koji je, kako se tvrdilo, ofanzivno istupao na globalnu i domaću
političku scenu te predstavljao prijetnju svim civiliziranim, evropskim
narodima. Budući da je diskurs o fenomenu islamskog fundamentaliz-
ma uporno nadograđivan početkom 1990-ih i budući da je, kao krovna
vjerska institucija svih muslimana Jugoslavije, Islamska zajednica bila
prozvana i optužena, od strane eksponenata srbijanske politike, za pred-
vođenje realizacije projekta političkog islama na jugoslovenskom tlu, 14.
1. 1990, na Islamskom teološkom fakultetu, organizovan je skup pod
nazivom Islamski fundamentalizam – šta je to? Na skup su bili pozvani
kulturni i javni radnici koji su se, svojim pisanjem ili javnim djelova-
njem, doticali sintagme islamski fundamentalizam.43
Cilj sazivanja skupa bio je raščišćavanje dilema vezanih uz fenomen
političkog islama i dnevnopolitičku recepciju islama. Skup je predstavljao
i reakciju na etiketiranje, od strane komunističkih vlasti u Bosni i Herce-
govini i šire, ispoljavanja islama kao nečeg antisocijalističkog i nacionali-
stičkog. Posebno se podvlačilo da je sintagmu islamski fundamentalizam
prvi upotrijebio komunistički partijski establišment u Bosni i Hercegovini
kao pokriće za sankcioniranje vjersko-kulturne prakse kod muslimana.
Referati koji su prezentirani na pomenutom skupu, kao i mnogo zani-
mljivija popratna diskusija, u smislu njenog konkretnijeg doticaja sa po-
litičkom operacionalizacijom sporne sintagme, objavljeni su 1990. godi-
ne kao zbornik pod istoimenim nazivom.44 Proces grupi muslimanskih
intelektualaca / Mladomuslimana45 iz 1983. godine navođen je kao tipičan
43
Skup je održan u organizaciji Preporoda i Islamske misli, tj. Starješinstva Islamske zajed-
nice u BiH, Hrvatskoj i Sloveniji, na čelu sa v. d. predsjednika Senahidom ef. Bristrićem.
H. Hajdarević i N. Latić, “Naučno definisanje islamskoga fundamentalizma”, Preporod,
god. XXI, br. 3/467, (Sarajevo, 1. 2. 1990), 6; “Ko su bili učesnici okruglog stola Islamski
fundamentalizam – šta je to”, Preporod, br. XXI, 3/467, (Sarajevo, 1. 2. 1990), 3.
44
Nusret Čančar, Enes Karić (ur.), Islamski fundamentalizam – šta je to?, (Sarajevo: Mešihat
Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 1990).
45
O Sarajevskom procesu, vidjeti: Abid Prguda, Sarajevski proces. Suđenje muslimanskim
intelektualcima 1983. g., Sabrani dokumenti, II izdanje, (Sarajevo: Abid Prguda, 1990);
Rajko Danilović, Sarajevski proces 1983, (Tuzla: Bosanska riječ, 2006). Sintagmu “musli-
manski intelektualci” preuzimam iz navedene literature.
265
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
primjer obračuna sa izmišljenim islamskim fundamentalizmom te se, na
taj način, uz potporu Islamske zajednice, suptilno etablirao kao mjesto
novonastajuće kulture pamćenja Bošnjaka, a njegovi protagonisti legiti-
mirali kao istinski politički predstavnici bošnjačkog naroda u predizbor-
noj utrci koja je predstojala.46
Pored navedenih aktivnosti bitno je napomenuti i to da je, tokom
1990, Islamska zajednica poticala proces desekularizacije i reislamiza-
cije Bošnjaka,47 a u skladu sa političkim programom novoizrastajuće
nacionalno-vjerske i političke elite, te je u to ime organizirala i niz
vjerskih manifestacija koje su često prethodile predizbornim politič-
kim skupovima. U tom kontekstu potrebno je spomenuti veče ilahija
i kasida, održano u martu 1990, u sarajevskoj dvorani Zetra, u orga-
nizaciji Gazi Husrev-begove medrese i Radio-Sarajeva. Svečanost je,
prema Preporodu, u dvije noći, posjetilo preko 20.000 ljudi. Održana
manifestacija je ozvaničila prodor i legitimno prisustvo vjerskog u jav-
nom prostoru. 48
U ljeto 1990, u otapajućem društveno-političkom kontekstu, obnov-
ljena je i vjersko-kulturna manifestacija Ajvatovica, prije toga posljednji
put održana 1947. godine. Nacionalno-kulturna dimenzija ovog ho-
dočašća nazirala se u suptilnom potcrtavanju bosanskog kontinuiteta i
46
“Sarajevski proces bio je najorganiziraniji pogrom Muslimana u Bosni i Hercegovini i
posljednji pokušaj njihova zatucanja, što ilustruju mnoge činjenice.” Hasan Čengić, “Po-
sljednji eksperiment boljševizma”, Ogledalo, god. I, br. 1, (Sarajevo, 11. 1990), 49.
47
Početkom 1990-ih, pokušavala se “razotkriti” sekularna tradicija koju su Muslimani pri-
hvatili i koja im je bila nametnuta u toku 45 godina komunističke vlasti, a kojoj je kršćan-
stvo, kao temelj sekularne evropske kulture, oblikovalo kulturni background. “Ramazan
u Sarajevu” (Vijesti iz naših džemata), Preporod, god. XXI, br. 6/470, (Sarajevo, 15. 3.
1990), 4-5; Nenad Filipović, “Bajrami i jemeci” (Bilješke iz alternativne filologije, Tetki
Meleć-hanumi Kulenovićki, preuzeto iz Život, Sarajevo, br. 12, 12. 1989.), Preporod, god.
XXI, br. 9/473, (Sarajevo, 1. 5. 1990), 17; “Bajram kao vrhunski događaj”, Preporod, god.
XXI, br. 10/474, (Sarajevo, 15. 5. 1990), 1; “Imamo svoje blagdane”, Preporod, god. XXI,
br. 1/465, (Sarajevo, 1. 1. 1990), 13; “Ishranu bez kršenja vjerskih propisa”, Preporod, god.
XXI, br. 3/467, (Sarajevo, 1. 2. 1990), 1.
48
B  . Perva, “Sarajevske noći u kojima su se dogodile ilahije i kaside”, Preporod, god.
XXI, br. 7/471, (Sarajevo, 1. 4. 1990), nenumerisane stranice, umetnute između 10
i 11.
266
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
“autentičnog” kulturnog identiteta koji se najprije zrcalio u bogumil-
stvu, a potom u islamu, vjeri koja se, zbog srodne idejne i duhovne su-
štine, “prirodno” nakalemila na bosansku herezu:
“Ajvaz-dedo, sufija, vjerovatno rođen u Huvejzu (Iran), došao je u
Bosnu kao janičar sultana Mehmeda Fatiha II, osvajača Bosne. Negdje,
u ovom kraju Skopaljske doline 36 hiljada bogumilskih porodica skupa
prima islam. Sultan im za vjeroučitelja daje Ajvaz-dedu. Bogumili su
bili narod (op. a. sic!) čija se sva civilizacija svodi na nadgrobne spome-
nike, stećke. Nisu gradili zidine, niti gradove. Život su proveli u prirodi
koja je za njih bila ‘hram Božiji’, a u blizini vode i pećine. Ajvaz-dedo,
sufija koji zelenilo prirode shvata kao dah nutrine Zemlje, nesmetano je
mogao prihvatiti bogumilski ‘hram Božiji’ i ibadetiti u njemu.”49
Ajvatovica je imala konotacije nacionalno-političkog skupa. O tome
govori i podatak da je tokom manifestacije podijeljeno 10.000 primjera-
ka Programske deklaracije SDA, te da su lokalni inicijativni odbori SDA
poticali narod da posjeti manifestaciju.50
Ipak, jedan od najbrojnijih i najznačajnijih vjerskih skupova Bošnjaka
u predizbornom periodu, sa izrazitom nacionalno-političkom konotaci-
jom, a organizovan od strane Islamske zajednice i Stranke demokratske
akcije, bila je dženaza u Foči, klanjana 25. 8. 1990. Dženaza je bila po-
svećena svim šehidima koji su u toku Drugog svjetskog rata stradali od
“četničke kame” na Drinskom mostu, ali i u drugim dijelovima Bosne i
Hercegovine. Podsjećanje na stradanja muslimanskog naroda u Drugom
svjetskom ratu, prouzročena istom velikosrpskom nacionalnom ideolo-
gijom koja je nadahnjivala srpske nacionalne zborove početkom 1990-
ih, bilo je u službi upozorenja da se povijest ne ponovi.51 Nakon dženaze
49
Nedžad Latić, “Ajvatovica drugi put u slobodi”, Preporod, god. XXI, br. 13/476, (Sarajevo,
1. 7. 1990), 8-9; “Program Ajvatovice”, Preporod, god. XXI, br. 11/474, (Sarajevo, 1. 6.
1990), 5.
50
Brka, SDA – Ljudi i događaji, 81; Zehrudin Isaković, “Ahiretsko koračanje”, Valter, god.
III, br. 31, (Sarajevo, 4. 7. 1990), 16-17.
51
Nedžad Latić, Fahira Fejzić, “Foča, mjesto umiranja i buđenja muslimana”, Preporod, god.
XXI, br. 17/480, (Sarajevo, 1. 9. 1990), 10-11. Transparenti sa sadržajem “Da se Foča više
267
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
održana je i osnivačka skupština Stranke demokratske akcije za Foču,
čime se implicitno ukazivalo na potrebu zbijanja redova Bošnjaka i pri-
stajanja uz Stranku demokratske akcije kao jedinog garanta da se povijest
neće ponoviti: “Zulfikarpašić je zaključio da se bošnjačkom narodu više
nikada neće dogoditi da nas goloruke kolju i da je upravo zbog toga osno-
vana SDA.” 52
Bošnjački narod je, masovnošću svog okupljanja, na pomenutim i
drugim zborovima, tokom 1990, ohrabrivao novoizrastajuću političku
elitu i davao joj do znanja da je zreo i spreman za promjene. Ipak, ostaje
pitanje u kojoj mjeri se on identifikovao sa polivalentnim idejno-poli-
tičkim anticipiranjima koje je u njegovo ime artikulirala pomenuta po-
litička elita, kao i nacionalno-kulturna i vjerska inteligencija okupljene u
SDA i Islamskoj zajednici i oko njih, kao i sa ekskluzivnom simbolikom
i retorikom koja je dominirala opisanim skupovima.
Zaključak
Revolucije u Istočnoj Evropi i jugoslavenska društveno-politička,
ekonomska i međunacionalna kriza, krajem 1980-ih, stvorile su uvje-
te za smjenu komunističke idejno-političke paradigme. U pomenutom
kontekstu, na zgarištu socijalističkog poretka, javljaju se zagovornici
tzv. prirodnog poretka vlasti, tj. nove etnonacionalne i etnocentrične
idejno-političke paradigme. Reperkusije te smjene u Bosni i Hercegovi-
ni očitovale su se u rastakanju njenog “zamišljenog” kulturnog i druš-
tvenog jedinstva koje je od 1960-ih afirmirala bosanskohercegovačka
politička elita. Novoizrastajuće političke elite slavile su etnonacionalno
jedinstvo, zagovarale obnovu nacionalno-kulturnog i vjerskog identite-
ta, nacionalni suverenitet i ekskluzivitet. Bošnjačko-muslimanska poli-
tička elita, vjerska i kulturna inteligencija dale su svoj osoben doprinos
opisanom procesu početkom 1990-ih. U procesu demokratizacije koji
nikada ne ponovi” bili su istaknuti na mnogim mjestima u gradu i na prilazima Foči.
Brka, SDA – Ljudi i događaji, 141.
52
Isto. 143.
268
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
je stihijski zaživljavao, te grupe su vidjele šansu za ostvarenje vlastitih
idejno-političkih ambicija, šansu za dovršenje procesa “nacionalnog
preporoda” Bošnjaka / Muslimana i naposljetku šansu za revitalizaci-
ju vjerskog identiteta kao temelja nacionalno-kulturnog. Utemeljivač
Stranke demokratske akcije (SDA), vodeće muslimanske stranke po-
četkom 1990-ih, bila je kohezivna i međusobno solidarna grupa mla-
domuslimanskih intelektualaca čiji su pripadnici smatrali da je islam
nesumnjiv temelj kulturnog identiteta muslimana / Muslimana Jugosla-
vije. U tom smislu su stranku SDA definirali kao stranku koja okuplja
sve pripadnike islamskog kulturno-civilizacijskog kruga unutar Jugosla-
vije, ili barem one koji su se željeli identificirati sa nacionalno-kultur-
nom odrednicom Musliman. Pored mladomuslimanskih intelektualaca,
doprinos nacionalnom pokretu Muslimana početkom 1990-ih dala je i
kulturna inteligencija koja je idejno stasala u vrijeme socijalizma i koja
je u nacionalnu odrednicu Musliman učitavala socijalističke, sekularne
sadržaje te insistirala na kodifikaciji muslimanske nacionalno-kulturne
osobenosti. Naposljetku, unutar Stranke demokratske akcije početkom
1990-ih našla se i struja predvođena Adil-begom Zulfikarpašićem koja
je zagovarala nacionalnu nominaciju Bošnjak za Muslimane Bosne i
Hercegovine, te razvijala diskurs o Bošnjacima kao potencijalnim nosi-
ocima suvereniteta Bosne i Hercegovini, posljedično Bosni i Hercego-
vini kao njihovoj nacionalnoj državi. Idejna razmimoilaženja u poima-
nju određujuće suštine muslimansko-bošnjačkog, vjersko-nacionalnog
i kulturnog bića, obima “zamišljenog kolektiva”, i Bosne i Hercegovine
kao socio-kulturnog i državnog entiteta, potaknula su rasprave unutar
muslimanskog nacionalnog pokreta početkom 1990-ih i izazvala nje-
gova cijepanja. Ključnu logističku podršku Stranci demokratske akcije,
početkom 1990-ih, pružala je Islamska zajednica koja je bila i ostala
ključni medijator u komunikaciji sa narodom. Vjerske manifestacije i
obredi koje je početkom 1990-ih organizirala, bili su u službi osnaživa-
nja vjerskog i nacionalno-kulturnog identiteta muslimana / Muslimana
/ Bošnjaka, kao i u službi SDA predizborne kampanje.
269
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275

IZVORI I LITERATURA – Čančar, Nusret; Karić, Enes (ur.). Islamski fundamentalizam – šta je
to?. Sarajevo: Mešihat Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 1990.
IZVORI
– Danilović, Rajko. Sarajevski proces 1983. Tuzla: Bosanska riječ, 2006.
Štampa:
– Filandra, Šaćir. Bošnjačka politika u XX. stoljeću. Sarajevo: Sejtarija,
–D
 anas, Zagreb, 1990.
1998.
–N
 aši Dani, Sarajevo, 1990.
– Gellner, Ernest. Nacije i nacionalizam. Zagreb: Politička kultura, 1998.
–O
 gledalo, Sarajevo, 1990–1991.
– Kenney, Padraic. Breme slobode – Istočna Evropa nakon 1989. godine.
–O
 slobođenje, Sarajevo, 1990. Zagreb: Srednja Europa, 2007.
–P
 reporod, Sarajevo, 1990. – Mulaosmanović, Admir. Bihaćka krajina 1971.–1991. (utjecaj politike i
–V
 alter, Sarajevo, 1990. političkih elita na privredni razvoj). Sarajevo: Institut za istoriju, 2010.
– Nojman, Iver B. Upotrebe drugog. “Istok” u formiranju evropskog iden-
LITERATURA titeta. Beograd: Beogradski centar za bezbednosnu politiku / JP Služ-
Knjige: beni glasnik, 2011.
– Ademović, Fadil. Vrijeme uspravljanja Bošnjaka. Atif Purivatra – život – Pejanović, Mirko. Through Bosnian Eyes. The Political Memoirs of a
i djelo. Sarajevo: Vijeće kongresa Bošnjačkih intelektualaca, 2002. Bosnian Serb. Sarajevo: Purdue University Press, 2002.
– Arnautović, Suad. Izbori u Bosni i Hercegovini ‘90, Analiza izbornog – Prguda, Abid. Sarajevski proces. Suđenje muslimanskim intelektualcima
procesa. Sarajevo: Promocult, 1996. 1983. g. Sabrani dokumenti, II izdanje. Sarajevo: Abid Prguda, 1990.
– Behmen, Omer. Na dnu dna. Sarajevo: Udruženje “Mladi Muslimani”, –P
 rogramska deklaracija Stranke demokratske akcije. Sarajevo: Inicija-
2006. tivni odbor za osnivanje Stranke demokratske akcije, 1990.
– Benedikt, Anderson. Nacija: zamišljena zajednica. Beograd: Plato, – Purivatra, Atif i drugi. Muslimani i bošnjaštvo. Sarajevo: Biblioteka
1998. Ključanin, 1991.
– Bougarel, Xavier. “Bosnian Muslims and the Yugoslav idea”, u: Yugosla- – Said, Edvard V. Orijentalizam. Beograd: Biblioteka XX vek, 2008.
vism Histories of a Failed Idea 1918-1992, ur. D. Djokić. London: Hurst – Sorabji, Cornelia Katharine. Muslim identity and islamic faith in Sa-
& Company, 2003. Dostupno na: https://www.academia.edu/5535974/ rajevo. (Thesis submitted in candidature for the Ph.D. degree in So-
Bosnian_Muslims_and_the_Yugoslav_Idea (17. 3. 2019) cial Anthropology). Cambridge: Kings College, 1989. Dostupno na:
– Bringa, Tone. Biti musliman na bosanski način. Identitet i zajednica u https://www.researchgate.net/publication/35722008_Muslim_identi-
jednom srednjobosanskom selu. Sarajevo: Dani, 1997. ty_and_Islamic_faith_in_Sarajevo (15. 1. 2019)
– Brka, Osman. SDA – Ljudi i događaji u političkom pokretu Bošnjaka. – Tasić, David (ur.) Bosna i bošnjaštvo. Sarajevo / Ljubljana: “Karanta-
Sarajevo: Vijeće kongresa bošnjačkih intelektualaca, 2007. nija”, 1990.

270 271
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Članci i rasprave:
– Imamović, Mustafa. “O historiji bošnjačkog pokušaja”, u: Atif Purivatra i
drugi. Muslimani i bošnjaštvo. Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991, 33-70.
– Isaković, Alija. “Bošnjak ili Musliman”, u: Bosna i bošnjaštvo, ur. D. Ta-
sić. Sarajevo / Ljubljana: “Karantanija”, 1990.
– Lucić, Iva. “In the service of the nation: intellectual’ articulation of the
Muslim national identity”. Nationalities Papers, Cambridge: Cambridge
University Press, Vol. 40, No. 1, January 2012, 23-44.
– Rusmir Mahmutćehajić. “Bošnjaci i/ili Muslimani?”, u: Atif Purivatra i
drugi. Muslimani i bošnjaštvo. Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991, 73-
113.
– Mulaosmanović, Admir. “Nacionalni identitet u kontekstu izraženog re-
gionalnog identiteta i političkih potresa u Bihaćkoj krajini”, u: Rasprave
o nacionalnom identitetu Bošnjaka, ur. H. Kamberović. Sarajevo: Institut
za istoriju, 2009, 137-152.
– Omerčić, Edin. “Bosna i Hercegovina u političkoj projekciji intelektu-
alnih krugova (1992–1995)”. Historijska traganja. Sarajevo: Institut za
istoriju, 13, 2014, 9-134.
– Omerika, Armina. “The Role of Islam in the Academic Discourses on
the National Identity of Muslims in Bosnia and Herzegovina, 1950–
1980”. Islam and Muslim Societies: A Social Science Journal, New Delhi:
Serials publications, Vol. 2, No. 2, 2006. Dostupno na: https://www.mu-
slimsocieties.org/Vol2-2/Vol2-2-311.pdf (7. 4. 2019)
– Purivatra, Atif. “O nacionalnom fenomenu Muslimana”, u: Atif Puriva-
tra i drugi. Muslimani i bošnjaštvo. Sarajevo: Biblioteka Ključanin, 1991,
13-30.
– Repe, Božo. “Slovenija i Slovenci u Jugoslaviji. Zašto su ušli i zašto su
izašli: tri slovenačke odluke o jugoslovenstvu”, u: Jugoslavija u istorijskoj
perspektivi, ur. S. Biserko. Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u
Srbiji, 2017, 172-199.
272
sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275
– Veladžić, Sabina. “Homogenizacija Bošnjaka kroz Preporod 1990.”, u:
Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, ur. H. Kamberović. Saraje-
vo: Institut za istoriju u Sarajevu, 2009, 190-192.
– Veladžić, Sabina. “Destabilizacija Bosne i Hercegovine krajem osamde-
setih godina 20. stoljeća – ‘stvaranje preduslova’ za tronacionalnu de-
zintegraciju”. Historijska traganja, Sarajevo: Institut za istoriju, 7, 2011,
201-229.
– Veladžić Sabina. “Kretanje ka nultnoj tačci – politički narativ SDA 1990-
1992. kao temelj kulture sjećanja Bošnjaka”, u: Kultura sjećanja: 1991. Po-
vijesni lomovi i savladavanje prošlosti, (Zagreb: Disput, 2011), 299-312
– Zulfikarpašić, Adil. “Bošnjaštvo – šansa ili bauk?”, u: Bosna i bošnjaštvo,
ur. D. Tasić. Sarajevo / Ljubljana: “Karantanija”, 1990, 3-6.
Neobjavljeni radovi:
– Veladžić, Sabina. Bošnjaci u Bosni i Hercegovini od 1990. do 1992. godi-
ne: Uzroci i sredstva nacionalne homogenizacije. Rukopis magistarskog
rada odbranjenog na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, 7. 9. 2011.
– Veladžić, Sabina. Bosna i Hercegovina i njeni nacionalno-kulturni feno-
meni u javnim, kulturnim i naučnim raspravama i publicistici (1967–
1974). Rukopis doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fa-
kultetu u Sarajevu, 17. 5. 2018.
273
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 sabina veladžić, kreatori bošnjačkog društva u bosni i hercegovini početkom 1990-ih, 245-275

Summary nomination. Finally, there was a group, within SDA, in the early 1990s,
led by Adil Zulfikarpašić, which pleaded for the national nomination
Creators of the Bosniak society within Bosnia and
of Bosniak for Muslims of Bosnia and Herzegovina, and developed a
Herzegovina at the begining of the 1990s discourse on Bosniaks as potential holders of Bosnia and Herzegovina’s
The revolutions in Eastern Europe, as well as the Yugoslav socio- sovereignty, consequently about Bosnia and Herzegovina as theirs
political, economic and inter-ethnic crisis, in the late 1980s, created national state. The conceptual divergence in understanding of the
conditions for the change of the communist ideological, and therefore defining essence of the Muslim/Bosniak religious, national and cultural
political paradigm. In the aforementioned context and at the dusk of the being, of the extent of the “imagined community”, and of Bosnia and
socialist order, advocates of the so-called natural order of government Herzegovina as a socio-cultural and state entity, sparked debates within
arise, pleading for the national unity, sovereignty, restoration of national, the Muslim national movement in the early 1990s and caused its cleavage.
cultural and religious identity, and celebrating national exclusivity. Main logistical support for the Party of Democratic Action, in the early
Repercussions of that historical turn over in Bosnia and Herzegovina 1990s, was provided by the Islamic Community, which remained the
were evident in the dissolution of its “imagined” cultural and social unity, key mediator in communication with the common people. Religious
which has been promoted by the B&H political elite since the 1960s. manifestations and ceremonies that Islamic community organized in
The Bosniak/Muslim political elite, religious and cultural intelligentsia the early 1990s were to empower the religious and national identity of
made their contribution to the described process. In the spontaneously Muslims/Bosniaks, as well as to support the SDA electoral campaign.
revived democratization process, these groups saw a chance to realize
their own ideological and political ambitions, to complete the process of
“national revival” of their community, and finally to revitalize religious
identity as a basis for national and cultural identity of Muslims/Bosniaks.
Founder of the Party of Democratic Action (SDA), the leading Muslim
party at the beginning of 1990s, was a cohesive group consisted of the
mutually loyal Young Muslim intellectuals who believed that Islam was
undoubtedly the basis of cultural identity of Muslims in Yugoslavia. In
that sense, they defined SDA as a party that gathered all the members
of the Islamic cultural and civilizational circle within Yugoslavia, or at
least those who wanted to identify themselves with national and cultural
nomination Muslim. Significant contribution to Muslim national
movement in the early 1990s gave secular Muslim cultural intelligentsia,
which, being ideologically shaped during socialism, from the beginning
of 1960s, insisted on codification of separate Muslim national and
cultural identity and tried to give secular content to the Muslim national

274 275
PRIKAZI
 prikazi, 249-356

Márta Font, Völker – Kultur – Beziehungen. Zur Entstehung der

Regionen in der Mitte des mittelalterlichen Europas. Hamburg:
Dr. Kovač Verlag, 2013, 370.

Težnja prema regionalnim Evropa već dugi niz decenija ak-

metodološkim konceptima u me-
dievistici postoji najvjerovatnije
koliko i medievistika sama. In-
tenziviranje takvih nastojanja me-
đutim novijeg je datuma. Knjiga
Márte Font obuhvaća jedan spe-
cifičan historijski prostor u Evropi,
prostor koji nije omeđen geograf-
sko-fizičkim, već historijskim obi-
lježjima. Sva ranija nastojanja da
se ovom prostoru odrede geograf-
ske granice ostala su bezuspješna.
Historijski prostor o kojem je ov-
dje riječ je Istočno-centralna Evro-
pa, termin koji je “skovan” poslije
Prvog svjetskog rata, a mlađi je
svega nekoliko godina od termina
Srednja Evropa. Kada se pogledaju
trendovi u evropskoj historiografi-
ji, posebno u publikacijama na nje-
mačkom i engleskom govornom
području, lahko će se primijeti-
ti da je pojam Istočno-centralna
tuelan. Štaviše, može se reći da se,
kako vrijeme odmiče, radovi koji u
fokus uzimaju ovu regionalnu di-
menziju sve češće pojavljuju, bilo
da imaju pojam Istočno-centralna
Evropa u svom naslovu, ključnim
riječima ili unutar samog teksta.
Isto se može reći i za naučne sku-
pove historičara koji se posljednjih
dvadesetak godina organiziraju
diljem Evrope.
Márta Font pripada uglednoj
grupi mađarskih medievista čiji
naučni opseg i domet, u geograf-
skom pogledu, nadilazi mađarske
nacionalne granice i radovi su joj
objavljeni na mnogim evropskim
jezicima. Rođena je 1952. godi-
ne u Pečuhu u Mađarskoj. Studij
historije i slavistike pohađala je
na Univerzitetu u Segedinu 1970–
1975. i tu je stekla doktorsku titulu
1979. s temom “Nekoliko pitanja

279
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
ugarsko-staroruskih odnosa u 12.
stoljeću”, a habilitirala je 1997. go-
dine. Na Univerzitetu u Pečuhu
predaje od 1983. historiju srednjeg
i ranog novog vijeka. Član je Ma-
đarske akademije nauka i nosilac
brojnih priznanja u Mađarskoj i
inozemstvu. Autorica je i uredni-
ca nekoliko monografija i zborni-
ka, a njeni članci, studije i stručni
radovi objavljeni su širom Evrope
u uglednim i referentnim publi-
kacijama. Od mnoštva vrijednih
historiografskih ostvarenja izdvo-
jit ćemo njeno najrecentnije dje-
lo “Coloman, King of Galicia and
Duke of Slavonia (1208–1241):
Medieval Central Europe and
Hungarian Power” koje je objavila
zajedno s mađarskim historičarom
Gáborom Barabásom 2019. godi-
ne u okviru uglednog izdavačkog
serijala Arc Humanities Press iz
Leedsa.
Knjiga Völker – Kultur – Be-
ziehungen. Zur Entstehung der
Regionen in der Mitte des mittelal-
terlichen Europas zapravo je izbor
članaka objavljenih od 1988. do
2012. godine na njemačkom jezi-
ku. Ovakav koncept, koji je naj-
sličniji variorum reprint izdanjima
280
izdavačke kuće Ashgate, sadrži
jednu zajedničku poveznicu, a to
je prostor Istočno-centralne Evro-
pe, tako da knjiga ima koherentnu
cjelinu. Članci su grupirani u četiri
tematske cjeline. Prva cjelina sadr-
ži najveći broj članaka – njih se-
dam – i naslovljena je “Das mitte-
lalterliche Königreich Ungarn und
seine Völker” (str. 15-107). Ovdje
se autorica kreće na “domaćem
terenu”, obrađujući dosta razno-
vrsne teme iz historije srednjovje-
kovne Ugarske. Veliki značaj ovih
radova je, pored toga što obrađuju
značajna historiografska pitanja,
njihov sintetski karakter. Istraživa-
čima koji ne razumiju mađarski je-
zik približene su teme poput pro-
blematike kristijanizacije Ugarske
(Zum Problem der Christianisieru-
ng Ungarns, str. 15-27), o Slaveni-
ma u Ugarskoj za vrijeme dinastije
Arpad (Die Slawen in Ungarn der
Arpadenzeit. Ein Forschungsberi-
cht, str. 29-38), s osvrtima na do
tada najrecentniju literaturu ma-
đarskih historičara. Na taj način
ovi članci pružaju svim zainte-
resiranim istraživačima početnu
osnovu za ulazak u ovu osjetljivu,
a djelimično i kontroverznu oblast,
prikazi, 249-356
te pružaju vrlo dobar pregled vijeka – gradovi. Rezultati tih istra-
najvažnijih radova o tim temama s živanja dolazili su iz pera najzna-
kritičkim osvrtom. čajnijih mađarskih historičara, kao
Drugi članci ove cjeline obra- što su András Kubinyi (1929–2007)
đuju demografske, kulturološke i Erik Fügedi (1916–1992), koji se
i urbanističke teme (Ansiedlung, smatraju pionirima savremenih
Integration und Toleranz im mitte- pristupa u obradi urbanih naselja.
lalterlichen Ungarn, str. 39-50, La- Ostala dva članka govore o protoku
teiner und Orthodoxe: Völker und ljudi na području Dunava (Pilger,
Gewohnheiten im mittelalterlichen Kreuzfahrer und Händler entlang
Ungarn, str. 51-60). U njima dola- der Donau im 11.–13. Jahrhun-
zi do izražaja autoricino poznava- dert, str. 89-96), jednoj od najvaž-
nje različitih historijskih aspekata nijih prometnica srednjovjekovne
ugarske prošlosti, koji se pokazuju Evrope, dok je posljednji članak
aktuelnima i u današnjem vreme- ove cjeline biografskog karaktera
nu, kao npr. migracije stanovništva, i posvećen je Edu Petrovichu (Ede
suživot različitih nacija i etničkih Petrovich, Forscher der mittelalterli-
grupa, zatim odnosi između posto- chen Universität von Pécs/Fünfkirc-
jećih konfesija u tadašnjem ugar- hen, str. 97-110) koji je dio svog ži-
skom društvu. Iako se autorica u vota posvetio istraživanju postanka
prethodnim člancima držala meto- univerziteta na području ugarskog
dološkog pristupa da piše bez op- kraljevstva.
širnijih uvoda i zaključaka, ulazeći U drugoj tematskoj cjelini
direktno u srž naslovljene tematike, zbornika Márta Font djelimič-
kojeg se držala dosljedno skoro u no napušta uži prostor Ugarske i
čitavoj knjizi, odstupanja su uoč- interesovanje pokazuje za odno-
ljiva u nekolicini radova. Jedan od se Ugarske s Kijevskom Rusom i
tih radova je Städte im Königreich Galičko-Volinjskim vojvodstvom
Ungarn vor 1526 (str. 61-88). Ov- u 12. i 13. stoljeću (str. 111-174).
dje je na izuzetan način sumirana Autoricu zanimaju politički od-
jedna od najbolje obrađenih oblasti nosi između ovih političkih su-
mađarske historiografije srednjeg bjekata (Politische Beziehungen
281
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
zwischen Ungarn und dem Kiever
Rus’ im 12. Jahrhundert, str. 111-
132, Die ungarischen Vornehmen
in Halic im 13. Jahrhundert, str.
133-142, Ungarn, Polen und Ha-
lic-Volhynien im 13. Jh., str. 143-
156, Einige Repräsentanten des
Kleinadels im polnisch­ungarischen
Grenzgebiet und die Zukunft ihrer
Familien, str. 157-176), koji mogu,
u ovom vremenu oskudnih izvor-
nih podataka, poslužiti i kao puto-
kaz o mogućim odnosima Ugarske
s Bosnom i navesti na promišljanje
do sada poznatih epizoda i ugar-
sko-bosanske historije. Specijali-
stička oblast istraživanja autorice
treća je cjelina ove knjige. Ona
sadrži najmanji broj radova (sve-
ga tri) i nosi naslov “Kiever Rus’
aus der Perspektive verschiedener
Quellen” (str. 177-219) s radovi-
ma: Grundriss der osteuropäischen
Städte im Frühmittelalter (str. 177-
190), Ein Nachbarland (Ungarn)
im Spiegel der altrussischen Chro-
niken (str. 191-202), Das Fortleben
der Gesetzgebung der Kiever Rus’
auf dem Gebiet der Ostslawen (str.
203-222). Ovdje je tretiran prostor
današnje Ukrajine, dok je u sred-
njem vijeku nosio ime Kijevska
282
Rus’. Za razliku od drugih radova
u ovoj knjizi, ovdje je više riječ
o pravnom aspektu istraživanja
historije ovog područja.
Posljednja cjelina sadrži vjero-
vatno najznačajnije radove autorice
i ima najoriginalniji pristup u od-
nosu na ostale tekstove sabrane u
ovoj knjizi. Prvim člankom Márta
Font se svrstala u društvo velikih
istraživača i teoretičara regije Istoč-
no-centralne Evrope, Oskarom Ha-
leckim, Jenőm Szűcsom i drugim,
ulazeći u samu srž problematike,
postavljajući pitanje: Gdje je zapra-
vo Evropa i koje su njene granice?
Istraživački utemeljen a sintetički
izložen, rad pod naslovom Mitte-
leuropa – Osteuropa – Ostmitte-
leuropa? Bemerkungen zur Entste-
hung einer europäischen Region im
Frühmittelalter (str. 223-245) nudi
objašnjenja o postanku ove regije
u ranom srednjem vijeku. Autori-
ca polemizira s mnogim gledišti-
ma koja su tretirala slična pitanja.
Za razliku od starije historiografije,
Fontova smatra da nije došlo do na-
glog razdvajanja onog prostora koji
historičari danas nazivaju Istoč-
nom Evropom od Istočno-central-
ne Evrope, nego da je u pitanju dugi
prikazi, 249-356
zum 13. Jahrhundert (str. 303-312)
proces koji trajao čitavo 12. stoljeće.
Drugi važan doprinos autorica daje
obrađeno je važno i turbulentno
u članku Krone und Schwert (str.razdoblje u historiji Jugoistoč-
247-284), gdje raspravlja o veoma
ne Evrope, a to je prijelaz iz 12. u
složenim manifestacijama karakte-
13. stoljeće. Početak ovog perio-
ra i suštine vladavine i vladarskog
da označava smrt bizantskog cara
prava u Centralnoj i Istočnoj Evro-
Manojla Komnena (1143–1180),
pi u srednjem vijeku, temi koja je
što je za posljedicu imalo oslo-
posljednjih dvadesetak godina do-
bađanje od bizantske prevlasti
živjela najkrupnije reinterpretacije,
nekoliko političkih subjekata na
da ne kažemo revizije. Treći prilog
Balkanu, dok kao završni događaj
u ovoj tematskoj cjelini nosi na-
ove prepoznatljive faze evropske
slov Berge, Grenzen und Politik (str.
historije autorica uzima osvojenje
285-292) i tretira pitanje granice i
Konstantinopolja od strane križa-
razgraničenja između srednjovje-ra 1204. godine. Za historičare koji
kovnih vladavina ovog područja, se bave bosanskom srednjovje-
pri tome jasno pokazujući temeljne
kovnom historijom zanimljivost
razlike u razumijevanju i pravnom
predstavlja pokušaj autorice da
statusu granice u srednjem vijeku
ospori spomen bana Kulina iz pi-
u odnosu na savremeno doba. U sma pape Inocenta III od novem-
narednom radu (Ungarn und die bra 1202. godine. Naime, veliki
Kiever Rus’ um 1000, str. 293-302)
autoritet kao što je Sima Ćirković
autorica se ponovo vraća odnosu u jednom svome ranom radu iz
Ugarske i Kijevskog Rusa, s tim što
1960. godine uvjerljivo je dokazao
na ovom mjestu obraća pažnju na da u objavljenom prijepisu pove-
lje umjesto riječi Gubani treba da
najraniji period njihovih odnosa,
stoji Culini bani. Fontova, iako po-
odnosno vrijeme kristijanizacije i
začetke srednjovjekovne državno-lemizira ovaj stav Ćirkovića, čini
sti. to s njegovim sumarnim opisom
Komparativnim pristupom u iz sinteze Istorija srednjovekovne
radu Ungarn, Bulgarien und das bosanske države iz 1964. što njenu
Papsttum um die Wende vom 12. – argumentaciju ne čini dovoljno
283
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

potkrijepljenom, stoga se njeno Uz primijenjenu naučnu akribi- Teško je bilo znati šta da se očekuje a u knjizi od 23. i broji ukupno 32
mišljenje da se iza riječi Gubanus ju i smisao za sintetski izražaj, auto- od tog djela, budući da se autor u stranice, drugo poglavlje naslovlje-
krije ime bugarskog cara Kalojana rica je u ovom zborniku svojih oda- naučnim radovima rijetko doticao no je “Geopolitički sažetak” i ima 14
ne čini ispravnim. branih radova ipak zaokružila svoje srednjovjekovnog perioda, a i kada stranica, te treće poglavlje “Bosanski
Na kraju knjige nalazi se popis naučne preokupacije posljednjih jeste (pojedini radovi o stećcima), dualizam i srednjovjekovna bosan-
izvora i literature korištene u rado- decenija ponudivši značajan istra- to nije bilo najuspješnije. No, onda ska baština” koje broji ni manje ni
vima ove publikacije i registar lič- živački doprinos historijsko-geo- je 2017. godine ugledna zagre- više nego 470 stranica! Bilo bi jako
nih imena. Odluka izdavača da na grafskom prostoru Istočno-central- bačko-sarajevska izdavačka kuća zanimljivo čuti šta bi na ovakvu, u
samom kraju ostavi sveobuhvatni ne Evrope. Suhoparnost i šarolikost Synopsis predstavila knjigu atrak- najmanju ruku neobičnu koncepciju
popis literature umjesto da ga u di- u radovima i različitim metodo- tivnog naziva Debogumilizacija bo- i strukturu knjige, imali reći pokojni
jelovima postavlja na kraju svakog loškim pristupima koje često prate sanskog srednjovjekovlja, sa pomalo Midhat Šamić ili Umberto Eco. Na-
rada pokazala se kao koristan po- zbornike ovakvog tipa, u ovom slu- zbunjujućim podnaslovom Uloga kon “Zaključka o srednjovjekovnim
tez, jer omogućuje budućem istra- čaju ne postoje. Jasan i pristupačan bogumilskog dualizma u stvaranju bosanskim crkvenim rukopisima”
živaču da se na pregledan način stil pisanja, kao i sažeto i razumljivo srednjovjekovnog bosanskog iden- (str. 543-545) i “Zaključka trećeg
upozna s pažljivo odabranim refe- predstavljanje zahtjevnih tema čine titeta. Knjiga je štampana na 614 poglavlja” (str. 546-547), uslijedio
rencama korištenim u autoricinim ovaj zbornik idealnim uvodom i luksuzno opremljenih stranica, u je “Zaključak” (str. 551-614), koji je
člancima. Smatram da se propu- pregledom regionalne historije od tvrdom uvezu, a nastala je na teme- obuhvatio i Bibliografiju primarnih
stila prilika da se bibliografija ipak kojeg će velike koristi imati studen- lju autorove doktorske disertacije, i sekundarnih izvora. Indeks osoba
tematski grupira, što bi njenu upo- ti i naučni radnici. naziva (str. 16) The Role of Bogo- i lokacija spomenutih u knjizi nije
trebnu vrijednost još više uvećalo. Nedim Rabić umilism (valjda Bogomilism) in priložen, što je samo po sebi jako ve-
the creation of Bosnina (valjda Bo- lik tehnički propust.
snian) identity in the Middle Ages, Prvo poglavlje (str. 23-55), koje
koja je odbranjena 2007. godine na je sastavljeno od dva dijela “Uvod”
Queen’s University u Belfastu. i “1. Opći model krivovjernog bo-
Redžo Trako, Debogumilizacija bosanskog srednjovjekovlja.
Uloga bogumilskog dualizma u stvaranju srednjovjekovnog Tehnički dio knjige (str. 9-19) sanskog bogumilskog dualizma”,
bosanskog identiteta. Zagreb / Sarajevo: Synopsis, 2017, 614. čine kratke cjeline “Sažetak”, “Za- možda je najslikovitiji prikaz onoga
hvale”, “Kratice”, “Popis numeriranih što čitatelja čeka na kasnijim strani-
ilustracija”, “Napomene” i “Opći mo- cama. Doista nije jasno zašto su za
Već neko vrijeme u bosanskoher- vjerskom životu srednjovjekovne del grupnog identiteta”. Glavna masa knjigu o srednjovjekovnoj temi po-
cegovačkim medievističkim krugo- Bosne od strane autora Redže Tra- knjige podijeljena je u tri poglav- trebne početne četiri stranice koje
vima kruži informacija da se pripre- ke, predavača na Visokom evanđeo- lja. Prvo poglavlje je “Uvod” – koji govore o današnjoj državi Bosni i
ma novo djelo o Crkvi bosanskoj i skom teološkom učilištu u Osijeku. u sadržaju počinje od 52. stranice, Hercegovini, njenom nastanku iz

284 285
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
SFR Jugoslavije, procentima stanov-
ništva, ili ratu u posljednjoj deceniji
20. stoljeća, nakon čega su uslijedili
ekskurzi o Arnoldu J. Toynbeeju i
Haydenu Whiteu. A onda je uslije-
dio pregled ranije historiografije o
Crkvi bosanskoj. Kao i svaki sličan
pregled, i ovaj počinje djelima Bo-
židara Petranovića i Franje Račkog
te autorovim sudom o njima. No,
zatim su uslijedile prve kompli-
kacije. Osjetio je potrebnim da za
Petranovića istakne da je “srpskog
ili crnogorskog porijekla” te da je
rođen u mjestu Sebenicho “mož-
da današnji Šibenik” (?!), dok kod
Račkog, govoreći o beogradskom
izdanju iz 1931, kaže da je naslov
ubacivanjem Borba Južnih Slovena
za državnu neodvisnost, “znakovi-
to izmijenjen” (?!). Očito autor nije
prepoznao da je riječ o dvije starije
zasebne rasprave Račkog, tom pri-
likom zajedno objavljene. Zatim
je uslijedio osvrt na Runcimana i
Obolenskog, pa ko zna iz kojih ra-
zloga (historiografskih sigurno ne)
na djelovanje Georgine M. Mac-
kenzie i Adeline P. Irby u Bosni
tokom 19. stoljeća, pa na puteše-
stvije Artura Evansa, pa ponovo na
Runcimana i Obolenskog, zatim
286
Francisa Dvornika i Dimitra An-
gelova, pa ponovo na Obolenskog
itd., itd. Trako uživa da strancima
u Bosni prikači epitet špijuna, pa
je tako za Evansa napisao da je “po
krajnjem jugoistoku Balkana deset-
ljećima tragao za velikim tetrago-
nalnim drvenim pečatima ... jed-
nostavno je teško povjerovati da su
[brojne geopolitičke, vojne i diplo-
matske informacije] bile dostupne
tako mladom novinaru”, za Johna
V. A. Finea i Marian Wenzel smatra
da su “po potrebi o situaciji u Jugo-
slaviji izvještavali oba doma američ-
kog Kongresa”. Ostaje nejasno kako
je sve to, čak i da je tačno, bitno za
autorovu temu. Potpuno su nera-
zumljive insinuacije da je knjigu M.
Wenzel “do sada relativno malen
broj ljudi doista bio u prilici vidje-
ti”, ili pak još čudnija konstatacija o
Robertu Doniji (nejasno zbog čega
se ovaj stručnjak moderne povijesti
uopće spominje u ovom pregledu,
kada nije napisao niti jedan redak
o srednjovjekovnoj prošlosti): “Na-
kon svega, vrlo je teško pouzdano
tvrditi da su ranije spominjani Fi-
neov bivši student Robert (Bob) J.
Donia i kasnije spominjani Robert
Donia ista osoba” (?!). U drugom
dijelu prvog poglavlja spomenuti
su “Opći modeli ...”. Očekujući da
naiđemo na podrobnije opisan na-
javljeni model, ovdje nailazimo na
“češkog povjesničara Šidaka”, “ru-
skog arheologa Sergejevskog”, a u
sljedbenike “islamske teorije o bo-
gumilizmu” ubrojao je: “braća Ku-
lenović – Osman i Džafer, Nurija
Pozderac, braća Pozderac – Hakija
i Muhamed, Mehmed (Meša) Seli-
mović, Džemal Bijedić, Izet (Kiko)
Sarajlić, Muhamed (Tunjo) Filipo-
vić, Fikret (Babo) Abdić”. Odreda
imena “od značaja” za problema-
tiku vjerske slike srednjovjekovne
Bosne, koja zapravo ne mogu biti
udaljenija od historijske nauke i
medievistike.
Preskačemo dosta stranica i
“rasprava” kako bismo ukazali na
najkarakterističnije pokazatelje
autorovog stila i rezonovanja.
Opisujući arheološka iskopavanja u
Milima 1909–10. godine (str. 127-
128), autor pravi jedan od svojih
poznatih ekskurza i započinje
naraciju o djelovanju Carla Patscha,
s čijim se imenom nikako nije
mogao izboriti. Najprije tvrdi da
je Patsch bio “na čelu specijalne
vojne [povukao DŽ. D.] jedinice
prikazi, 249-356
Austro-Ugarske Monarhije ... koja
je vršila naporno otkopavanje
negdje kod Bosne”, zatim govori
da su pronađeni artefakti većinom
“vraćeni na mjesto gdje su pronađeni
i ovlaš pokriveni nagrtanjem (iste)
zemlje, dok je nepoznat broj zajedno
strpan u slabo označen drveni
sanduk i pohranjen u podrum
Zemaljskog muzeja”, insinuira da su
zabilješke sa iskopavanja namjerno
izgubljene, a sve to završava još
jednim prepoznatljivim trakizmom:
“Nakon svega toga, moguće je da
su Carl Ludwig Patch, dr. Karlo
Patsch, Karlo Pač i Carl Patch
zapravo bili ista osoba” (?!). Na što
dovodi pogrešna početna premisa
i velika želja da se ona kako-tako
potvrdi svjedoči autorovo pisanje
o ploči bana Kulina. Ne prihvativši
mogućnost da ban Kulin može
imati ikakve veze sa križevima
koji se nalaze na ploči, on, u stilu
Tolkiena iz najboljih dana, skicira
nekog “putujućeg (kršćanskog)
misionara”, koji je malo doradio
originalnu ploču, a sve zaključuje
rezonovanjem “osim toga, između
mnogih drugih mogućnosti,
Kulinova ploča je na plodno tlo
Tušine njive mogla pasti s neba,
287
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
odnosno biti bačena iz zraka, poput
mnogih propagandnih letaka koji
su nekad bacani iz aviona prilikom
svakog važnijeg društvenog
događaja”. Ne može se ne istaknuti
niti to da autoru poznata ploča
sudije Građeše, pronađena kod
Zenice, “nalikuje i ovećoj volovskoj
(ili telećoj) glavi bez rogova”.
Kao ogledni primjer autorove
analize nekog od rukopisa Crkve
bosanske, možemo uzeti, kako
ga on naziva, “Bataljevo evanđe-
lje”. Ovdje se najbolje vidi koliko
je malo toga autor pročitao o temi
svog istraživanja, pa o ovom evan-
đelju zna samo ono napisano prije
50-ak i više godina. Potpuno mu je
nejasno šta bi mogla značiti (titula)
tepčije, o Batalu zna što su napisa-
li Ruvarac i Truhelka, kronotaksa
koju je Ćirković prepoznao u evan-
đelju mu je potpuna nepoznanica,
no zato je dosta prostora posvetio
raspravi o razlikama u riječi amen
/ amin kod pravoslavnih, katolika i
muslimana. Sve ove analize poku-
šane su biti sumirane u opširnom
zaključku, koji je pak pravi galima-
tijas ispravnih razmišljanja o nepo-
stojanju bogumilizma u srednjovje-
kovnoj Bosni, autorove refleksne osvrtu na ovu knjigu nema potrebe
288
potrebe da ponudi neko novo
razmišljanje i objašnjenje vjerske
slike u njoj, težnje da srednjovje-
kovno doba objasni modernom po-
litičko-religijskom slikom u Bosni i
Hercegovini, te nepoznavanja niza
naučnih tekstova, analiza i promi-
šljanja. Samo se iz takve zbrke mo-
gla izroditi ideja da srednjovjekov-
ni stećci nisu predstavljali grobna
mjesta, a crkvene knjige nisu kori-
štene u vjerskoj praksi, nego je sve
to bila ekspresija stila proisteklog
iz navodne želje srednjovjekovnih
ljudi da se predstave drugima u što
ljepšem svjetlu. Na kraju, čitaocu
ne može u potpunosti biti jasno
koji je autorov stav po pitanju Cr-
kve bosanske. Neke stvari je isprav-
no negirao, druge potpuno bespo-
trebno odbacio, no nigdje zapravo
nije ponudio objašnjenje šta su bili
bosanski krstjani, ako već nisu bili
sve ono što je istakao da nisu. Očito
mu je u zaključku bilo mnogo važ-
nije dati opširan osvrt na Novosad-
ski dogovor iz 1954. o zajedničkom
jeziku Srba, Hrvata i Crnogoraca,
ili opis djelovanja i značaja Ive An-
drića i Meše Selimovića.
U jako kratkom konačnom
dodatno potencirati samog au-
tora i njegovo djelo. Oni zaista
neće ostaviti bilo kakvog traga u
historiografiji o srednjovjekovnoj
Bosni i pravo je pitanje da li se
uopće trebaju u nju i uvrštavati.
O univerzitetu i komisiji pred ko-
jima je ova disertacija odbranjena
stvarno je teško nešto pametno
reći, osim zaključka da su itekako
potvrdili uvriježeno razmišljanje
o nepoznavanju srednjovjekovne
prošlosti ovih prostora, naročito
bosanske religiozne slike u ino-
stranim akademskim krugovima,
i njihovoj zapravo nekompeten-
ciji da ocjenjuju kvalitet naučne
produkcije o toj tematici (časni
izuzeci, poput CEU u Budimpešti,
rijetki su, no svakako da postoje).
Najviše kritika zapravo zaslužuje
izdavačka kuća Synopsis koja se
objavom ove knjige debelo osra-
motila, a što je najgore, njenom
tehničkom opremom ukaljala sje-
ćanje na jedno svoje ranije izdanje,
knjigu koju mnogi autoriteti sma-
traju vrhuncem historiografije o
srednjovjekovnoj Bosni u 21. sto-
prikazi, 249-356
ljeću – Na klizištu povijesti. Sveta
kruna ugarska i Sveta kruna bo-
sanska 1387–1463. pokojnog prof.
dr. Dubravka Lovrenovića (2006).
Umjesto da se približavamo za-
padnim standardima po kojima
izdavačke kuće ne pomišljaju obja-
viti neki rukopis bez konsultova-
nja mišljenja struke, na ovim bal-
kanskim prostorima došlo se do
faze u kojoj se objavljuju ovakva
(ne)djela koja ne mogu proći iole
ozbiljniju recenziju, a sam nedo-
statak recenzenata zapravo je jako
indikativan pokazatelj za sve ono
što je utrpano između ovih nesret-
nih korica. Spisak osoba iz kolofo-
na ukazuje na to da među njima
nema obrazovanih medievista, no
ipak čudi da je književnik Ivan Lo-
vrenović pristao da bude potpisan
kao urednik ovog izdanja. Da li je
u pitanju konformizam ili povla-
đivanje kapitalističkim principima
po kojima je važno da su troško-
vi štampanja pokriveni iz drugih
izvora, teško da ćemo ikada sazna-
ti, kao i zašto im je sve ovo trebalo.
Dženan Dautović
289
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Max Bergholz, Nasilje kao generativna sila: Identitet,
nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici.
Sarajevo / Zagreb: Buybook, 2018, 410.
Max Bergholz, vanredni profesor
na Odsjeku za istoriju Univerziteta
Concordia u Montrealu, svoje
istraživačko interesovanje usmjerio
je na nacionalizam, nasilje i istorijsko
pamćenje na Balkanu. Prethodnih
je nekoliko godina kroz izdanja
Instituta za historiju plasirao prve
preliminarne rezultate svog naučnog
rada i time domaćoj naučnoj
zajednici najavio jako zanimljivu
studiju kroz koju prati dinamiku sva
tri spomenuta pojma na primjeru
jedne manje bosanskohercegovačke
sredine.1 U knjizi Nasilje kao
generativna sila, koju je prošle
godine objavila izdavačka kuća
1
 “Među rodoljubima, kupusom, svinjama
i varvarima: Spomenici i grobovi NOR-a
1947–1965. godine”, u: 60 godina od završ-
etka Drugog svjetskog rata – Kako se sjećati
1945. godine, (Sarajevo: Institut za istoriju
u Sarajevu, 2006), 75-100; “Čudna šutnja;
Zašto nema spomenika za muslimanske
civilne žrtve ubijene u Bosni u Drugom
svjetskom ratu”, u: Historijska traganja, Sa-
rajevo: Institut za istoriju, 8, 2011, 109-146.
290
Buybook, fokusirano i dubinski
analizira ratna dešavanja u Kulen-
Vakufu i njegovoj okolini ljeta
1941. godine, prati uzroke i kretanje
nasilja među lokalnim etničkim
grupama i njen efekat na identitet
i postratnu kulturu sjećanja. U
centar svoje analize stavlja ruralno
područje čiju ratnu mikroistoriju
rekonstruiše kroz arhivska i terenska
istraživanja. Dobivena empirijska
saznanja komparira sa sličnim u
istoriografiji poznatim slučajevima
masovnog ubijanja u drugim
regijama Bosne i Hercegovine, a
mehanizam nasilja detektovan na
kulenvakufskom slučaju teoretski
potvrđuje primjerima terora u
Ruandi (1994), Indoneziji (1965),
Gvatemali (početkom 80-ih godina
XX stoljeća). Njegov metodološki
pristup dodatno je specifičan
jer, uzimajući u obzir slabost
NDH na nižim nivoima vlasti,
kontekstualizira lokalno nasilje,
ostavljajući na periferiji državnu
politiku i insistirajući na objašnjenju
događaja odozdo prema gore.
Na taj način u središte njegovog
istraživačkog interesa dolaze obični
ljudi različitih etničkih zajednica
o čijem ponašanju i međusobnom
odnosu istoričari češće nagađaju
nego što istražuju. Odgovore na dva
dominantna pitanja postavljena u
knjizi – šta izaziva masovno nasilje
među komšijama u multietničkim
zajednicama i kako ono utiče
na njihove identitete i odnose –
potražio je u obimnoj građi arhivskih
ustanova od Zagreba i Karlovca,
preko Bihaća, Banja Luke, Sarajeva,
Foče do Beograda, intervjuima
s mjesnim stanovništvom,
onovremenoj štampi i memoaristici.
Kroz tri velike cjeline i ukupno
osam poglavlja na hronološki
način je naučno izložio i objasnio
predistoriju, odnosno međuetničke
odnose koji su prethodili nasilju,
njegovu dinamiku među lokalnim
stanovništvom tokom rata, ponudio
je analizu njihove sudbine koja
naizmjenično nudi ulogu žrtve
i napadača i iskustva nošenja sa
takvim nasilničkim naslijeđem.
prikazi, 249-356
Kroz prvi dio studije (“Uvod” i
prvo poglavlje “Vokabulari zajed-
nice”, str. 19-73) Bergholz čitao-
ce upoznaje sa prošlošću lokalne
zajednice i međuetničkih odnosa
kroz prizmu različitih vlasti koje
su se smijenile na tom području
u posljednjih petstotinjak godina.
Geneza međuetničkih sukoba za-
počinje s ekonomskim, tj. agrarnim
pitanjem i pravnim položajem hri-
šćanskog stanovništva u Osman-
skom carstvu. Indiferentnost au-
strougarske vlasti da podrži interese
jedne nacionalne zajednice oslabila
je međuetnička gibanja koja se ne
rasplamsavaju ni za vrijeme Kralje-
vine Jugoslavije, kada Bergholz pre-
poznaje odsustvo međuetničkih,
a prisustvo unutaretničkih sukoba
proizašlih iz različitih političkih
orijentacija i ličnih animoziteta. S
drugim poglavljem (“Jedan svijet
okrenut naglavačke”, str. 77-113)
započinje cjelina koja se bavi rat-
nim dešavanjima 1941. godine na
kulenvakufskom području. Autor
sklapa mozaik lokalnih prilika koje
su uspostavom ustaške vlasti promi-
jenile dotadašnju svakodnevnicu i
prethodile pokoljima: klasificiranje
stanovništva na etničkoj osnovi te
291
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
provođenje antisrpske politike koja
je svoje ishodište vidjela u fizičkom
uklanjanju srpskog stanovništva.
Kako etnički sukob nije bio osnov-
na dinamika predratnog perioda,
on ispravno primjećuje da su moti-
vi mobilizacije mjesnog stanovniš-
tva u ustaške redove bili socijalne,
ekonomske pa i lične prirode (pri
čemu krađu vidi kao najdominan-
tniji povod). Politiku centralnih
vlasti na terenu kanaliziraju lokalne
ustaše koje u dva mjeseca na širem
kulenvakufskom prostoru, umjesto
iseljavanja i pokatoličavanja, kao
primarnih mjera antisrpske poli-
tike, primjenjuju masovnu krađu
srpskih komšija. Nekontrolisana
pljačka imala je kontraefekat, jer je
postepeno prelazila etničku osnovu
– tj. vršila se unutar vlastitog (hr-
vatskog) etničkog prostora – čime
je onemogućila realizaciju ideološ-
kih planova državnih vlasti. Zato
Bergholz poziva na oprez kada se
“etnički sukob” koristi kao objašnje-
nje koje nam pomaže da shvatimo
dinamiku te pljačke te istovreme-
no umanjuje značaj nacionalističke
ideologije i mržnje pri pokretanju
ovakvih akcija nasilja. Time on
sugeriše da nove ustaše nisu imale
292
usađen “etniciziran pogled” na svi-
jet te su ga primjenjivale samo kada
je to odgovaralo situaciji.
U trećem poglavlju “Ubijanje
i spašavanje” (str. 114-155) autor
nam donosi priču o ustaškim ma-
sovnim likvidacijama mjesnog srp-
skog stanovništva tokom ljetnih
mjeseci 1941. godine. Na primje-
ru Kulen-Vakufa kao sredine koja
nema dugu istoriju međuetničkog
terora nastoji istražiti kako može
doći do njegove eskalacije, poku-
šava skicirati model nasilja i detek-
tovati specifične uzroke lokalnih
pokolja te objasniti zašto se maso-
van zločin dešava u određeno vri-
jeme i na određenom mjestu, a na
drugom području izostaje. Da bi u
tome uspio, kao imperativ postavlja
detaljnu rekonstrukciju događaja
koji dovode do nasilja na terenu,
te analizu interakcije između dr-
žavnih i lokalnih vlasti. Kombino-
vanom upotrebom relevantne ar-
hivske građe i memoaristike Max
Bergholz prepoznaje mehanizam
koji je uzrokovao seriju antisrpskog
nasilja. Slab uspjeh akcije razoru-
žavanja Srba i njihov bijeg u šumu
izazvao je nerealan strah od izbi-
janja ustanka. Bojazan i vladajuća
politika predana etničkom redizaj-
niranju zemlje pokrenuli su lokalne
ustaše na pljačku i pokolj srpskih
mještana. U svega tri dana (1–3.
jula 1941) ubijeno ih je petstotinjak
iz sela Suvaj, Osredci, Bubanj, veći-
nom žena, djece i staraca. S istom
praksom se nastavilo u drugoj po-
lovini mjeseca, s tom razlikom što
su likvidacije bile izmještene iz
rezidentnog lokaliteta (masovno
uništenje sela), kao što je to bilo
slučaj u prethodna tri primjera, a
žrtve hapšene, zatvarane, muče-
ne, ubijane i kao leševi bacane u
jame. On ukazuje na uzročno-po-
sljedični rezultat igre manipulacije
strahom: bijeg srpskih muškaraca
od kuća zbog strepnje od nasilja
stvorio je s druge strane strah od
otpora bjegunaca, što je dalje ge-
neriralo radikalizaciju ustaškog
terora. Politika progona stavila je
Srbe pred ultimativan izbor: biti
ubijen ili nekako uzvratiti udarac.
S mentalitetom otpora protiv tla-
čitelja, preostalo ljudsko dostojan-
stvo usmjerili su na samoodbranu.
Stoga autor u narednom poglavlju
“Ustanak i osveta” (str. 156-190)
prati grupisanje seljaka koji pre-
uzimaju inicijativu za pokretanje
prikazi, 249-356
ustanka i pokušaj nekolicine ko-
munista da preuzmu komandu nad
njim. Riječ je o politički i socijalno
heterogenoj skupini bez jasnog po-
litičkog vodstva, sa slabim i sko-
ro primitivnim oružjem (vojne ili
lovačke puške te sjekire, noževi),
ali sa zajedničkim motivom spaša-
vanja života sebe i svoje porodice.
Međutim, mnogi od njih s gorkim
iskustvom pljačke i gubitka članova
ili cijelih porodica bili su dodatno
potaknuti na osvetu ili čak krađu.
Nasilje koje oni izvršavaju, iako mo-
tivisano samoodbranom, prerasta
u osvetu. Srpski ustanici napadaju
sela čije su stanovništvo percipirali
kao katolike i muslimane. Te jedi-
nice, karakterizirane nedostatkom
plana i dobre organizacije, podlegle
su nagonu za brutalnom osvetom
koji je radikaliziran sa svakim no-
vim susretom ustanika s leševima
poznanika, rođaka, komšija.
Masovni primjeri zločina usta-
nika motivisanih osvetom nisu
naveli autora na generalizaciju.
On vješto zastaje kod slučajeva kod
kojih ne prepoznaje osvetničko
ponašanje. U poglavlju “Izazovi
obuzdavanja” (str. 191-221) postav-
lja pitanje “šta je to što objašnjava
293
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
zašto se osvetničko nasilje ne de-
šava uvijek u kontekstu u kojem se
čini da je itekako predodređeno”
(str. 192). U okviru potrage za od-
govorima na ovo pitanje on istovre-
meno rasvjetljava “dinamiku obuz-
davanja i mehanizam koji generira
nasilje”.
Zagovornici politike obuzda-
vanja bili su članovi Komunističke
partije Jugoslavije i njeni simpati-
zeri. Oni nisu kolektivno katego-
rizirali muslimane i Hrvate kao
neprijatelje, iako su ustaše vršile
nasilje upravo na etničkoj osnovi.
To je značilo da su racionalnije i
humanije percipirali stanovništvo
polazeći od toga da krivnja zavisi
od čovjekovog djela, a ne njegove
etničke pripadnosti. Time su svje-
sno pokušali izbjeći krvave me-
đuetničke osvete. Iako je politika
obuzdavanja praćena rizikom izbi-
janja međuustaničkog sukoba, ona
je s druge strane bila ključni razlog
zašto želja za revanšom pravoslav-
nog stanovništva nije svugdje do-
vodila do osvetničkog ubijanja.
Antagonistička kolektivna ka-
tegorizacija stanovništva koja je
bila prisutna među ustašama pre-
vagnula je ipak i kod većeg dijela
294
ustanika tokom četrdesetosmosat-
ne serije masovnih ubistava u ko-
jima je nestalo oko 2000 kulen-
vakufskih muslimana i katolika,
većinom žena i djece, a preživjelo
njih oko 500. Analizom tih do-
gađaja od 6. i 7. septembra u po-
glavlju “Četrdeset i osam sati” (str.
222-267) Bergholz prati dinami-
ku koja potiče nasilje ili njegovo
obuzdavanje, analizira poziciju
ustanika kao žrtve i kako oni zbog
prethodnih traumatičnih iskusta-
va lako prihvataju poziv na nasi-
lje i postaju napadači. Smatra da
želja za nasiljem i osvetom nisu
dovoljno snažan uzrok masovnog
terora, zbog čega analizira nasilje
do najsitnije komponente, a onda
objašnjava zašto u određenom tre-
nutku dolazi ili ne dolazi do njega.
On otkriva faktore koji su ključno
uticali da zagovornici terora preo-
vladaju ili budu obuzdani u daljem
ustaničkom djelovanju. Interdisci-
plinarnim pristupom, pri pokuša-
ju objašnjenja nasilja i tumačenja
motiva i razloga koji su uticali da
ono prevagne kod ustanika, poziva
se na studije iz psihologije, socio-
logije. Zaključuje da je u ključnim
situacijama bio presudan autoritet
komandanta koji bi odlučivao o
sudbini zarobljenika, dok bi u nje-
govoj odsutnosti nasilje bilo goto-
vo izvjesno. On dalje detektuje da
su autoritet bili sposobni prigrabiti
samo odlučni pojedinci koji su bili
spremni zauzeti stav i zaprijetiti
nasiljem drugim borcima koji su
mu se suprotstavljali.
O odnosu među etničkim zajed-
nicama nakon počinjenog nasilja i
poslijeratnom suživotu žrtava i po-
činilaca zločina autor piše kroz dva
poglavlja posljednjeg dijela knjige
“Nakon nasilja među zajednica-
ma” (sedmo poglavlje “Naprasna
nacionalnost” i “Epilog”, str. 271-
324). Analizom dinamike lokalnih
dešavanja i međuljudskih odnosa
on traži objašnjenje na koji način
su ponovo izgrađivali svoje živote
u napetoj poslijeratnoj atmosferi.
On uočava tri mentalna obrasca
ponašanja lokalnog stanovništva:
sloga, nametnuta politika bratstva i
jedinstva te nesloga. Otkriva da su
poslijeratni etnički odnosi bili flu-
idni, obilježeni primjerima među-
sobnog pomaganja oko izgradnje
stambenih objekata, pokušajima
vlasti da detektuju i odstrane sve
nacionalno-šovinističke relikte, ali i
prikazi, 249-356
incidentima koji su kategorisani
kao etnički i čiji su se korijeni tra-
žili u ratnim sukobima, posebno u
selima gdje su ubistva izvršena na
etničkoj osnovi. Kroz incidente koji
su se dešavali među lokalnim sta-
novništvom pokazuje kako su često
puta čisto personalni sukobi odjed-
nom prerastali u etničke, tj. ljudi su
ih percipirali kao takve. Karakteri-
stična dinamika lokalnih odnosa
među etničkim zajednicama uticala
je na to da se sukobi kategoriziraju
na izrazito nacionalno antagonistič-
ki način. Metodološkim pristupom
koji podrazumijeva analizu usmje-
renu na konkretan događaj – serija
nasilničkih događaja iz ljeta 1941.
godine na kulenvakufskom po-
dručju – Max Bergholz stvara dra-
gocjenu studiju u kojoj je jasno pre-
zentiran niz empirijskih saznanja
na osnovu kojih se teoretski mogu
rasvijetliti uzroci masovnog nasi-
lja u multietničkim zajednicama i
mehanizam koji oblikuje njihove
identitete i odnose. On pokazuje da
nacionalizam ne proizvodi nužno
nasilje, ali da teror može izazvati
nacionalizam, etničke sukobe i mo-
delirati ljudsko ponašanje. Osim
što uspijeva definisati ulogu nasilja
295
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
u rušenju mirnog suživota u jednoj
ruralnoj sredini, usputno ukazuje
na niz lokalnih specifičnosti koje
dopunjavaju mozaik burnih ratnih
dešavanja u NDH: primjetan jaz iz-
među regionalnih (župskih) nared-
bi i lokalnih potreba, primjeri otpo-
ra lokalnog nesrpskog stanovništva
protiv ustaškog nasilja, primjeri
međuustaničkog i unutaretničkog
nasilja. On također uspješno pravi
komparaciju između obrazaca po-
našanja vakufskih i hercegovačkih
ustanika.
Knjiga “Nasilje kao generativna
sila” od višestrukog je značaja za
bosanskohercegovačku istorijsku
nauku. Ne samo da daje izuzetan
doprinos rasvjetljavanju ratnih de-
šavanja u Kulen-Vakufu i njegovoj
okolini već rekonstruiše i meha-
nizme lokalnog nasilja te u vezi
s tim donosi nove metodološke
smjernice i ukazuje na relevantnu
stranu literaturu koja nam širi te-
oretske okvire različitih segmena-
ta terora. Njenu naučnu vrijednost
već je prepoznao Institut Harriman
Univerziteta Columbia odavši
296
priznanje autorovom istraživačkom
radu nagradom Joseph Rothschild
koju dodjeljuje za izuzetnu knjigu o
Rusiji, Ukrajini, području Kavkaza,
Srednjoj Aziji / Turskoj, Srednjoj
Evropi i Balkanu, u kojoj je po-
sebna pažnja posvećena pitanjima
etniciteta i/ili nacionalizma. Istori-
ografska važnost potvrđena je i od
strane Američkog istorijskog druš-
tva koje ju je proglasilo najboljim
prvencem iz evropske istorije XIX
i XX stoljeća i nagradilo Bergholza
jednim od najvažnijih priznanja na
engleskom govornom području,
nagradom Herbert Baxter Adams. S
obzirom na to da je pisana na jed-
nostavan i široj publici razumljiv
način, sigurni smo da će ova stu-
dija pronaći put i do šire čitalačke
javnosti, a domaćim naučnim kru-
govima, da se poslužimo njenim
naslovom, poslužiti kao generator
i putokaz za dubinska istraživanja
lokalnih događaja i sticanje empi-
rijskih saznanja o uticaju brutalnog
terora na život običnog čovjeka i lo-
kalne zajednice.
Sanja Gladanac-Petrović
prikazi, 249-356
Drago Roksandić, Čovjek i prostor, čovjek u okolišu:
[Ekohistorijski ogledi]. Zagreb/Samobor: Meridijani, Društvo
za hrvatsku povjesnicu, Centar za komparativnohistorijske
i interkulturne studije Filozofskog fakulteta Sveučilišta u
Zagrebu, 2018, 431.
Knjiga Čovjek i prostor, čovjek Kao dio izdanja, na prvim stra-
u okolišu: [Ekohistorijski ogledi] nicama, historičar i profesor na
eminentnog historičara i odne- Filozofskom fakultetu Sveučilišta u
davno umirovljenog profesora Zagrebu Hrvoje Petrić napisao je
Drage Roksandića izašla je 2018. vlastite opaske vezane uz knjigu
godine pod djelatnošću izdavačke te sve ono što njega i autora knjige
kuće Meridijani u saradnji s Druš- Dragu Roksandića od ranije veže
tvom za hrvatsku povjesnicu i Cen- za istraživanje tematike prostora
tra za komparativnohistorijske i i okoliša. Čitanje njegovog osvr-
interkulturne studije Filozofskog fa- ta u najmanju ruku je poticajno i
kulteta Sveučilišta u Zagrebu. Kako usmjeravajuće jer ukazuje na neke
je knjiga kompilacija radova koje od ključnih aspekata knjige.
je autor stvarao u trajanju od go- Roksandić je svoje djelo po-
tovo tri desetljeća, ona je vrijedna dijelio na osam poglavlja koja su
sa stajališta da se iz nje može išči- okvir za unutar njih inkorporira-
tati kako se pomjeralo i evoluiralo na potpoglavlja. U osam poglavlja
autorovo poimanje razmatranih napisanih na ukupno 360 stranica
kategorija. Moglo bi se reći da su tematiziran je široki spektar pro-
utjecaj na to imala recentna histo- blematizacijskih struktura (teo-
riografska dostignuća, kompilacija rijskih, metodoloških, praktičnih,
dugotrajnog razmišljanja o njima i odnosno interpretativnih) vezanih
autorova osobna nadgradnja.
297
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

uz prostor i okoliš koje su analizi-
rane ogledno i ovisno o mogućno-
stima na mikro, mezo i makro ra-
zini. Kako knjiga sadrži mnoštvo
raznolikih tematika, koje su, sa-
svim prirodno, uglavnom vezane
za prostor Hrvatske, ali i Evrope,
gotovo da bi se samo čitanjem na-
slova iz sadržaja mogao steći uti-
sak da se uopće ne radi o ekohisto-
rijskim ogledima, no u tome i jeste
jedan od značaja ove knjige.
Počevši od humane geografi-
je, koja je, kako je dobro poznato,
utemeljena na čelu posibilizma,
Roksandić se, između ostalog,
referirao na knjigu Zapadna Hr-
vatska. Studija iz humane geogra-
fije Andréa Blanca te je ukazao
na različite elemente koji su dio
tako pozicionirane problematike
hrvatskog “praga” i na postojeću
istraživački poticajnu nadgradnju
kojom su proširene mogućnosti
kreativne recepcije Blancova dje-
la. Nadalje je došao do ekohisto-
rije gdje se s ciljem rekapitulacije
pitanja ekohistorije u savremenoj
historiografiji bavio problemima,
pristupima, metodama i praksom ske oglede predstavio niz zanimlji-
u istraživanju ekohistorije i re- vih studija koje su situirane u raz-
gionalne historije. Autor je kroz doblje ranog novog vijeka. Uvrstio
okvirno pitanje da li je ekohistori-
ja nova historiografska disciplina
ili nova historijska znanost prvo
ukazao na mahom starija temelj-
na ekohistorijska djela francuske,
američke i njemačke provenijen-
cije koja su prevoditeljskim po-
duhvatima bila iskorak u etablira-
nju hrvatske ekohistorije, koja se
počela razvijati u povojima među-
narodnog istraživačkog projekta
Triplex Confinium. Zatim se bavio
ključnim pitanjem šta je okoliš te
je raslojio pitanje odnosa čovjeka i
okoliša kroz očište političkog dje-
lovanja, neutemeljenog trijumfa-
lističkog karaktera ekohistorije, a
onda i pitanje evropskog okoliša,
odnosno prostora Evrope koji je u
različitim razdobljima bio shvatan
na različite načine. U knjizi je na-
kon toga predstavljena neosporna
važnost časopisa “Ekonomska i
ekohistorija” kao integracijskog
projekta hrvatske historiografije,
a na kraju poglavlja problematizi-
rani su pojmovni izrazi zavičajne
historije.
Roksandić je kroz ekohistorij-
je radove o složenosti identiteta di-
narskih Vlaha / Morlaka od 14. do
16. stoljeća, Dalmatinskoj zagori u
ranom novom vijeku, ličko-krbav-
skim Bunjevcima / Vlasima katoli-
cima i procesima protonacionalne
kroatizacije i etnokonfesionalnog
homogeniziranja koji su sami za
sebe vrlo poticajni. Također je
uvršten rad o Posavskoj krajini,
odnosno pitanjima geopolitike i
ekohistorije tog područja, u raz-
doblju između 1718. i 1739. godi-
ne. Tu je autor razmotrio okolišni,
interkulturalni i praktičnopolitič-
ki kontekst, zatim kontekst dobro
poznatih habsburških ambicija
koje su mu bile polazište za pro-
blematizaciju. Unutar poglavlja
razmatrane su i kartografske per-
cepcije Zrinske gore u ranom no-
vom vijeku, gdje se autor prvo bavi
dekonstrukcijom nazivlja (koje
rezultira saznanjem da se pojam
Zrinske gore odnosio na dio po-
brđa koji je orijentiran ka Pounju)
i naravno, ekohistorijskim reflek-
sijama vezanim uz taj prostor. U
ovom kontekstu treba spomenuti
i članak koji osvjetljava percepcije
i imaginacije rijeke Drave u oči-
ma jozefinista, gdje se autor vodio
tradicijom puta koji je utabao Lu-
cien Febvre.
Poglavlje Od prostora prema
okolišu i od okoliša prema prosto-
ru svojevrstan je okvir za naizgled
tematski divergentne članke, a u
tome je još jedan od specifikuma
ove knjige. Unutar poglavlja autor
je polazeći od koncepta Henrija
Lefebvrea ponudio pogled “odoz-
do” i “odozgo” na konfliktne stra-
tegije u “proizvodnji prostora”
Banske krajine tokom 18. stoljeća,
zatim se bavio temama “Drugosti”
i nasilja u Hrvatskoj 1755. godi-
ne, staležima, konfesijama i etno-
sima u literarnim percepcijama
socijalnog konflikta. Roksandić
rasvjetljava Kako čitati Luju Ma-
tutinovića, dalmatinskog majora
u francuskoj službi i viteza Legije
časti. Pri tome ne izbjegava nagla-
siti njegovu važnost za hrvatsku
kulturnu baštinu, ali i to da je on
bio, kako ga autor naziva, “čovjek-
granica”, sklon da granice interio-
rizira i eksteriorizira, konstruira i
dekonstruira prema situaciji. Na
kraju poglavlja autor je pisao o
inovacijskim doprinosima Josipa
Matasovića na poljima vojnokra-
jiške historiografije te o tome kako

298 299
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

bi se oni mogli preoblikovati i do- 18. stoljeću na kartama u javnom destrukciji grada Sarajeva tijekom nom pitanju koje, kako se može
puniti da bi bili funkcionalni. opticaju. Dakle, Roksandić se tu ratnih zbivanja od 1992. do 1995. vidjeti, ima svoje dalekosežne
U svoju knjigu Roksandić je bavio interpretacijama koje su na godine u historijskoj perspektivi, prostorne, okolišne, ali svakako i
uključio Studia Zagrabiensia Eco- razini geopolitičke imagologije i pri čemu su analizirani konfliktni kulturne dimenzije. Radi se o pi-
historica sa člankom koji je nastao kartografske instrumentalizacije potencijali i evocirani raniji poku- tanju revitalizacije baštine koje je
u njegovoj saradnji sa historičari- te kartografskim inercijama i kul- šaji uništenja grada. obrazlaženo kroz dosege projekta
ma Filipom Šimetinom Šegvićem turnim stereotipima koji se mogu Knjiga sadrži i rasprave o dva “Međunarodni sveučilišni centar
i Nikolinom Šimetin Šegvić, a te- prepoznati, što je neuobičajen ne tako davno objavljena izvora: u Islamu Grčkom i mediteranska
matizira zagrebačku poplavu koja prikaz kada je u pitanju domaća Popis Like i Krbave iz 1712. godine akademska zajednica: razvoj i per-
se dogodila 1964. godine i koja je (čitaj: prostor bivše Jugoslavije) i Popis sela i zemlje sandžaka Krka, spektive”, odnosno pitanja Kule
zahvatila zgradu Filozofskog fa- historiografija. Klis i Hercegovina, oslobođenih od Stojana Jankovića.
kulteta. Ovaj rad pruža poticaj za Teme koje su se još našle kao Mletačke Republike 1701. godine iz U prethodno spomenuta po-
shvaćanje posljedičnosti historij- predmet analize u ovoj knjizi od- 1701/1702. godine. Autor knjige glavlja prvog dijela knjige Rok-
sko-ekoloških fenomena koji se u nose se na Evropu i pitanje uslo- nastojao je naglasiti važnost i ra- sandić je uključio i različite pri-
ovom slučaju mogu povezati i sa žnjenosti jugoistočnoevropske zličite istraživačke potencijale ova loge, ilustracije i karte koje su
težnjom stvaranja i održanja soci- granice. Autor je započeo anali- dva izvora. U okviru toga poza- vizualno potpomogle i razjasni-
jalne ili kolektivne memorije. zom problema i pristupa istraži- bavio se prostornim i ekohistorij- le tematizirane problematike. U
Poglavlje Kartografske kon- vanju te problematike. Svoj članak skim problematikama na temelju drugom dijelu knjige ponuđen
strukcije prostora sadrži vrlo Postoji li još uvijek Srednja Europa? oba popisa. Pored toga, potpuno je dodatak unutar kojeg se može
vrijedne kartografske izvore za autor je s pravom inkorporirao u opravdano inkorporiranje ovih pregledati bibliografija uvrštenih
historiju Slavonije od 16. do 18. ovo poglavlje koje je naslovlje- članaka u knjigu je i zbog toga što radova, lista izvora i literature, te
stoljeća, a tu je važno spomenuti no Regije i pograničja u transfor- se njima prikazuje koliko uključi- kazala imena i mjesta koja olakša-
članak unutar kojeg se Roksandić macijama jer je upravo karakter vanje okolišne i prostorne dimen- vaju pretragu kroz knjigu. Na po-
bavio prostorom Triplex Confiniu- tako nazvane Srednje Evrope kao zije u razmatranje neke tematike sljednjoj stranici izdanja je kratka
ma kao višerječja u kartografskim prostora vrlo indikativan primjer može iznjedriti višestruke istra- bilješka o autoru knjige.
kontrastima tokom ranog novog svojevrsne transformacije na više živačke implikacije i/ili pomoći u U knjizi tematizirane proble-
vijeka, što daje još jedan od mogu- razina. Zatim, autor se bavio i konstruiranju istraživačkog pita-matike, ma koliko su raznolike,
ćih aspekata razmatranja tog pro- konceptom višegraničja i osman- nja te ponegdje ponuditi odgovoreosvijetljene su kroz interdisci-
stora. Posebno poticajan članak ske baštine Triplex Confiniuma, na od ranije postojeća pitanja. plinarno i/ili transdisciplinarno
koji je autor uvrstio u ovo poglav- kao dijeljene baštine tokom ranog Za kraj prvog dijela knjige, istraživanje, a ova knjiga je dokaz
lje tematizira prostor Triplex Con- novog vijeka. Još jedan zanimljiv Roksandić se posvetio veoma važ- kreativnih mogućnosti dijaloga
finiuma i Hrvatske vojne krajine u dio ovog poglavlja jest članak o

300 301
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

među znanstvenicima različitih okolišu i prostoru. To je knjiga i

(pot)područja. Bez obzira na to o etosu, kulturi, kulturnoj baštini,
što se ponegdje kroz članke doga- mentalitetu, imaginarijima; iden-
đaju ponavljanja već rečenog, ona titetu, alteritetu, alijenitetu, sva-
Danijela Doblanović, Žrvanj života – Stanovništvo Savičente
su uglavnom drugačije kontekstu- kodnevnici, konfesiji, konfliktu,
od početka 17. do početka 19. stoljeća. Zagreb: Srednja Europa,
alizirana, a autor je na inovativan pa konačno i etnosu shvaćenom
2017, 327.
i višedimenzionalan način uspio višekontekstualno, u kojoj autor
prikazati široki spektar temati- piše, između ostalog, po inovativ-
ka koje je stavio posredno i ne- noj liniji historijsko prakseološki Zagrebačka izdavačka kuća u radosnim i surovim trenucima
posredno u kontekst istraživanja dohvatljivih sustava. Iako se od Srednja Europa u ožujku 2017. go- njihove egzistencije. Kroz petnaest
prostora i okoliša. Tim više, knji- autora knjige Drage Roksandića, dine objavila je knjigu osebujnog poglavlja po kojima je knjiga struk-
ga je egzemplar za ono s čime se s obzirom na njegov dosadašnji naslova Žrvanj života – Stanovniš- turirana, čitatelj upoznaje kretanje
možda prije publiciranja i čitanja opus, biografiju i respektabilnost, tvo Savičente od početka 17. do po- stanovništva i svakodnevicu istar-
ove knjige mnogi ne bi složili, a tonije očekivalo ništa manje, za kraj četka 19. stoljeća Danijele Doblano- skog mikrosvijeta.
je da su rijetka istraživačka pita- se može reći da je ova knjiga ne- vić Šuran. Urednik knjige je prof. Knjigu otvara Predgovor (7-8)
nja koja se ne bi mogla sagledati izsvakidašnje izdanje (sadržajno i Krešimir Maligec, dok su recenzen- u kojemu autorica donosi razlo-
ekohistorijske perspektive. Knjiga vizualno) trajne vrijednosti koje ti akademik Nenad Vekarić i doc. ge bavljenja ovom tematikom. S
je primjer i da istraživanje odnosa na jednom mjestu daje moguć- dr. sc. Marija Mogorović Crljenko. matičnim knjigama upoznala se
čovjeka i prirode, odnosno čovje- nost potpuno novog, drugačijeg i Knjiga je nastala nadopunom dok- još za vrijeme studija, a na posli-
ka u prostoru u višestrukim bina- naprednijeg gledanja na historiju torskoga rada pod mentorstvom jediplomskom doktorskom stu-
rističkim i dihotomnim relacija- prostora i okoliša, ali i historiju op- povjesničara i demografa Nenada diju njezin je interes postao još
ma, iziskuje potrebu da se izvori ćenito. Zbog toga je preporučujem Vekarića. Autorica je analizirala de- intenzivniji te je tako nastao ovaj
čitaju na poseban način te potrebu ne samo onima koji se bave ili se mografska kretanja Savičente kroz rad. Nakon zahvala najzaslužnijim
za kreiranjem i kombiniranjem na namjeravaju baviti pitanjima pro- dva stoljeća, odnosno od početka osobama koji su joj na tom putu
tematiku primjenjivih modela i te- stora i okoliša nego i onima koji 17. do početka 19. stoljeća, iscrpno pomogle, autorica ukratko objaš-
orijskih postavki baziranih na ra- žele spoznati kako se te kategorije koristeći kao izvor prvenstveno njava da će koristiti naziv Savičen-
nije provjerenim primjerima. mogu funkcionalno primijeniti na matične knjige i knjige stanja duša, ta jer je to naziv koji koriste lokalni
Vrijedilo bi naglasiti da je ova raznovrsne problematike. ali ne samo njih. Oslanjajući se i na stanovnici i danas, iako je službeni
knjiga mnogo više od knjige o Ema Pašić druge izvore zaokružila je demo- naziv mjesta Svetvinčenat.
grafsku sliku tadašnjeg mletačkog Prvo je uvodno poglavlje (1-10)
feuda Savičente te na pozornicu u kojemu autorica donosi pregled
izvukla male i zaboravljene ljude

302 303
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

povijesnodemografskih istraživa- povijesti, od prvih tragova življe- Peto poglavlje Rođenja (45-63) potomaka bilo oko 18% parova. U
nja za istarsko područje. Drugi je nja u tom kraju do nastanka ka- podijeljeno je na pet potpoglavlja. maticama Savičente autorica pro-
dio posvećen izvorima iz kojih je štela i njegove sudbine tijekom Autorica otvara poglavlje sezon- nalazi i predbračna začeća. U ana-
autorica crpila podatke za svoja minulih stoljeća. Autorica donosi skim kretanjem začeća i rođenja. liziranim slučajevima pronašla je
istraživanja. Matične knjige su ko- popis dužnosnika u feudalnoj ju- Ističe kako su na broj začeća utje- troje djece koja su rođena prije de-
stur na koji se oslanja ova knjiga. risdikciji Savičente 1783. i 1784. te cali razni čimbenici: društveno-re- vet mjeseci od sklapanja braka ro-
Počinju se voditi nakon Tridentin- popis kapetana u feudalnoj upra- ligijske norme, klimatske prilike, ditelja. Moguće da je posrijedi bila
skog koncila (1545.–1563.), dok se vi Savičente od 16. do 18. stoljeća. poljoprivredni radovi i energetski riječ o predbračnim začećima, ali
knjige stanja duša vode od 1614. Nakon opisa upravnog sustava ka- čimbenici. U Savičenti je od 1734. ne treba isključiti i mogućnost da
godine. Matične knjige analizirane štela, poglavlje zaključuje pregle- do 1814. godine najviše začetih su ta djeca bila nedonoščad. Auto-
župe sežu od druge polovice 16. dom gospodarstva analiziranog bilo u razdoblju od travnja do rica također podrobno analizira i
stoljeća za krštenja i vjenčanja, a područja. lipnja, a najmanji broj zabilježen trajanje reproduktivnog razdoblja.
od 1668. godine za umrle. Auto- Treće poglavlje Broj stanovnika je u rujnu i listopadu, odnosno u U analiziranom razdoblju u župi
rica upoznaje čitatelja s matičnim (23-35) autorica je podijelila u dva mjesecima kada su poljoprivredni Savičenta zabilježeno je četrdeset
knjigama i knjigama stanja duša dijela: prvi dio donosi pregled sta- radovi intenzivniji. Autorica do- blizanaca, odnosno manje od 1% u
koje je koristila, što one donose, novništva mletačke Istre u ranom kazuje kako korizmene zabrane ukupnom broju krštene djece. Od
kakva je njihova očuvanost i gdje novom vijeku, dok je u drugom di- nisu znatno utjecale na smanjenje 1734. do 1814. godine zabilježeno
se danas čuvaju. Osim navedenih jelu analizirala kretanje broja sta- začeća u tom razdoblju. Nadalje, je nešto manje od 3% djece rođene
povijesnih izvora, autorica je ko- novnika Savičente. Autorica se ko- autorica analizira broj poroda, izvan braka, što svjedoči da je in-
ristila brojna druga vrela koja se ristila brojnim izvorima iz ranog odnosno ritam rođenja, na koji stitucija braka bila jako poštovana.
čuvaju u Državnom arhivu u Ve- novog vijeka kako bi doznala broj su najviše utjecali smrtnost djece To su djeca kojima su oba rodite-
neciji, budući da je Savičenta bila stanovnika, jer su službeni popi- i kratak životni vijek. Zbog velike lja mogla biti poznata, većinom je
feud mletačke obitelji Grimani, i si stanovništva za navedeno raz- stope smrtnosti djece, većim bro- samo ime majke sačuvano, a dio
u Državnom arhivu u Pazinu. Ko- doblje rijetkost. Četvrto poglav- jem poroda osigurao bi se opsta- čine i napuštena djeca. U župi je u
risteći popise stanovništva, razna lje Prirodno kretanje stanovništva nak obitelji. U ruralnim područ- tom razdoblju napušteno 83 djece,
izvješća, biskupske vizitacije, bi- (37-43) analizira stopu nataliteteta jima potreba za radnom snagom odnosno 1,6% ukupno rođenih.
lježničke knjige, pisma, zapisnike i mortaliteteta od 1732. do 1814. unutar obitelji bio je itekako va- U šestom poglavlju Vjenčanja
i ostalo, autorica je proširila svojegodine te kretanje broja rođenih žan čimbenik koji je utjecao na (65-94) autorica je analizirala 1213
istraživanje i obogatila ovu knjigu. od 17. do 19. stoljeća. Dobivene broj poroda. Autorica dolazi do vjenčanja koja su sklopljena u župi
Drugo poglavlje nosi naziv Povi- rezultate autorica uspoređuje s zaključka da je od 1735. do 1785. od 1734. do 1813. godine. Prosječ-
jest Savičente (11-22) u kojemu au- ostalim analiziranim područjima godine prosječan broj poroda no se godišnje vjenčalo petnaest
torica upoznaje čitatelje s tijekom u Istri i Hrvatskoj. po paru iznosio 3,25, dok je bez parova, dok je prosječna stopa nup-

304 305
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
cijaliteta bila 11,2‰. Autorica je
također proučila i dob mladenaca
prilikom sklapanja braka te zaklju-
čuje da su u razdoblju od 1750. do
1775. muškarci ulazili u brak u pro-
sjeku u dvadeset devetoj, a žene u
dvadeset četvrtoj godini. U analizi
dobne razlike među parovima, au-
torica zaključuje da je u Savičenti
1734. godine suprug bio prosječno
stariji 6,3, a u okolnim selima 4,8
godina. U 40% parova muškarac
je bio stariji od jedne do pet godi-
na, a trećina je bila starija šest do
devet godina. U selima je bilo više
slučajeva kada je žena bila starija
od supruga (25,8%). U župi Savi-
čenta je od 1734. do 1813. godine
u svakom četvrtom braku jedan od
supružnika bio udovac/ica, dok su
u 3% brakova oba partnera ušli kao
udovci. Na sezonsko kretanje bro-
ja vjenčanja veliku su ulogu ima-
la vjerska pravila. U katoličkim je
zemljama najmanji broj brakova
sklopljen prije korizme i došašća.
U Savičenti je od 1734. do 1783. u
ožujku sklopljeno samo 2,4% bra-
kova. U analiziranom razdoblju u
župi su prevladavali brakovi u ko-
jima su oba partnera bila iz župe
(68,8%), a autorica također donosi
306
provenijenciju svih nedomicilnih
mladenaca. Kroz stoljeća se dan za
proslavu vjenčanja mijenjao. Kra-
jem 16. stoljeća najviše je vjenčanja
bilo nedjeljom i ponedjeljkom, a sto
godina kasnije nedjelja je i dalje bio
najčešći dan za vjenčanje. Mladen-
ci su posebno izbjegavali srijedu i
četvrtak, dok je porastao broj vjen-
čanja petkom i subotom. Stvari se
mijenjaju krajem 18. stoljeća, kada
su u jednakoj mjeri birani nedje-
lja, ponedjeljak i četvrtak. U 19.
stoljeću promjena je još izraženija,
najmanje se parova vjenčalo nedje-
ljom i petkom. Autorica zaključuje
da opadanje broja nedjeljnih vjen-
čanja svjedoči o potrebi da svadba
bude intimnija, odnosno rezervira-
na samo za rodbinu i bliske članove
zajednice. Krajem veljače i krajem
studenoga u župi je zabilježeno više
vjenčanja u istom danu. Poglavlje
se zatvara svjedocima na vjenčanju
koji su u pravilu bili muškarci, a od
1734. do 1783. zabilježena je samo
jedna žena. Najčešće su svjedoci
bili zvonari, primjerice zvonar An-
tonio Ucmir bio je svjedok na 168
vjenčanja.
Slijedi poglavlje kratkog naziva
Smrt (95-118) u kojemu autorica
proučava navedenu tematiku kroz
različite segmente. Analizirano je
sezonsko kretanje smrtnosti na
koju su utjecali geografsko-kli-
matski i društveno-gospodarski
uvjeti. U župi je od 1734. do 1813.
godine najviše stanovnika umrlo
početkom godine i u razdoblju od
kolovoza do prosinca. Autorica se
posebno posvetila analizi velikog
broja smrtnosti dojenčadi koja je
u analiziranom razdoblju iznosila
čak 191,2‰. U Savičenti je u ana-
liziranom razdoblju udio umrlih
u dobi preko sedamdeset godina
iznosio 4%, a starijih od 80 oko
2,5%. Prosječno godišnje umiralo
je 64,7 osoba. Kada je riječ o dobi
umrlih žitelja župe, autorica upu-
ćuje na opreznost, jer se dob često
zaokruživala, pa je u maticama za-
bilježena dob umrlih u okruglim
godinama. Dvije trećine umrlih
nakon pedesete godine života
imalo je okruglu dob, što svjedoči
o mentalitetu nekadašnjih ljudi.
Prosječna dob u Savičenti bila je
23,5 godine, a na tako nisku dob
utjecala je velika smrtnost dojen-
čadi i djece. U maticama Savičente
prije 1816. godine nisu se bilježili
uzroci smrti, pa je autorica učinila
prikazi, 249-356
iznimku, odnosno uzela je u anali-
zu razdoblje od 1816. do 1825. go-
dine. Za ranija razdoblja autorica
donosi primjere nasilnih i neuobi-
čajnih smrti. Za djecu do četvrte
godine kao uzrok smrti najčešće se
navode gliste, pasiji kašalj i flusso.
Poglavlje završava analizom mje-
sta ukopa. U Savičenti je u 18. sto-
ljeću bilo sedam crkava, a neke su
služile kao mjesto ukopa stanov-
nika. Autorica donosi i slučajeve
kada su pojedinci bili pokopani
izvan groblja.
Osmo je poglavlje naslovljeno
Struktura kućanstva i stanovništva:
1613, 1734. i 1814. (119-147) u
kojemu se autorica koristila knji-
gama Status animarum te raznim
popisima i izvješćima kako bi re-
konstruirala strukturu ondašnjih
kućanstava u Savičenti i u okolnim
selima. U Savičenti su prevladava-
la malobrojna kućanstva, odnosno
tri četvrtine ih je imalo od dva do
četiri člana. U okolnim su selima
prevladavala višestruka kućanstva
s tri do pet članova, a četvrtina se-
oskih kućanstava imala je sedam i
više članova. Autorica se pozaba-
vila i analizom pomoćnog osoblja i
strukturom stanovništva po spolu
307
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

i dobi te donosi pregršt zanimlji- onomastiku stanovništva. Nekada nas je novim spoznajama o demo- ma koje je mali čovjek vodio i pro-
vih rezultata. Primjerice, prosječ- je postojao običaj da djeca nasljeđu- grafskom kretanjima i crticama življavao, odnosno bio je u žrvnju
na starost stanovnika župe 1814. ju ime od roditelja, bake i djedova iz svakodnevnog života žitelja Sa- života koji ga je neprestano gnječio
godine bila je 25,7 godina. ili kumova na krštenju, pa autorica vičente kroz dva minula stoljeća. i otežavao mu egzistenciju. Ova
Slijedi poglavlje Prezimena od analizira učestalost takve prakse u Oslanjajući se prvenstveno na pro- će knjiga poslužiti budućim istra-
1613. do 1814. (149-171) u kojemu župi. Međutim, u Savičenti je veći- učavanje matičnih knjiga i knjiga živačima povijesne demografije i
autorica analizira brojna prezimena na djece dobila ime po svecima ili stanja duša, ali koristeći i brojne ostalim znanstvenicima u potrazi
župe. Autorica zaključuje kako neka sveticama čiji se blagdan slavio taj druge izvore, izvukla je odavno za spoznajama o tadašnjem stanov-
prezimena upućuju na zanat kojim dan ili u mjesecu djetetova rođenja. zaboravljene pojedince zajednice i ništvu, ali će i svim znatiželjnicima
se osoba bavila, druga na mjesto Autorica temeljito analizira muška rekonstruirala demografsku sliku pružati brojna saznanja o životu Sa-
podrijetla ili su oznaka etničke pri- i ženska imena prisutna u župi te župe. Brojnim pojedinostima upo- vičentina kroz prošlost.
padnosti. U Savičenti je zabilježeno u zadnjem potpoglavlju vrši uspo- znaje nas sa svakodnevnim borba- Monika Zuprić
čak osamdeset osam prezimena. redbu dobivenih rezultata s imeni-
Od prezimena koja su zabilježena ma prisutnih u drugim župama.
od 1613. do 1734. godine u istom Slijedi Zaključak (189-196), Gra-
ih je obliku ostalo samo 9%. U ta-fikoni (197-237) koji podrobno do- Svetozar Borojević, Kroz Bosnu. Ilustrirani vodič C.-k. bosanske
bličnom prikazu donosi abecednim kazuju provedeno istraživanje, saže-
željeznice i Bosanskohercegovačke državne željeznice Doboj –
redom prezimena u feudalnoj juri- tak na engleskom jeziku (239-242) i
Simin Han. Zagreb / Sarajevo: Srednja Europa-UMHIS, 2018,
Literatura (243-251). U zadnjem se
sdikciji i župi Savičenta za 1613.,
108, 22 ilustracije
1695., 1734. i 1814. godinu. Zatimpoglavlju nalaze Prilozi (253-327)
slijedi analiza socijalne topografije
koji dodatno obogaćuju knjigu. Ri-
ječ je o sljedećim prilozima: Descri-
kaštela 1734. godine, trga, kontrade U 19. se stoljeću, vremenu veli- sada sve češće uključuju praktič-
tione di tutte le anime del Castel di S.
sv. Roka, predjela oko klaonice, oko kog tehnološkog napretka i indu- ne savjete za posjetitelje određene
Vincenti e suo Teritorio (253-266),
crkvice sv. Katarine, oko velike peći strijalizacije, postupno mijenjaju zemlje. Željeznica je kulturu puto-
i kontrade sv. Elene. Za navedene Prijepis knjige Stanja duša iz 1734. životne navike i stvaraju posve vanja u 19. stoljeću stubokom pro-
za kaštel Savičentu (267-280), Knji-
predjele autorica je rekonstruirala nove. Putopisi najrazličitijih na- mijenila.1 Kao prepoznatljiv sim-
ga stanja duša iz 1814. (281-323),
obitelji koje su ondje živjele i zanate mjena dakako postoje od ranije – i bol modernizacije ona je udaljenije
koji su bili zastupljeni. Anagraf iz 1780. (324-325) i Ana- to u brojnim oblicima, s različi- i “egzotične” destinacije prije svega
U desetom poglavlju Nadijeva- graf iz 1790. (326-327). tim intencijama, naglascima, stil- učinila znatno dostupnijima. Pu-
nje imena u Savičenti (1734–1813) Danijela Doblanović Šuran ovom skim pristupima. Međutim, baš 1
Vidi npr.: Wolfgang Schivelbusch, Povijest
u 19. stoljeću ustaljuju se kanoni putovanja željeznicom: o industrijalizaciji
(173-187) autorica je analizirala minucioznom studijom obogatila prostora i vremena u 19. stoljeću, (Zagreb:
različitih putničkih izvještaja koji Naklada Ljevak, 2010).

308 309
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
tovanja izvan mjesta življenja nisu
više bila gotovo isključivo ograni-
čena na elite i njihove uzuse u pu-
tovanjima. Tako se sve češće javlja-
ju detaljni putnički vodiči i druga
popratna sredstva za putujuće. Ali
sve je više i putopisnih izvještaja o
raznim zemljama koji postaju, čini
se, omiljeno štivo širim krugovima
čitatelja: pojavljuju se u feljtonima
“profesionalnih putnika” (Wan-
derer), žurnalista i intelektualaca
koji putuju po svojoj zemlji, regiji
ili šire i o tome u kolumnama no-
vine obavještavaju čitatelje, zatim
u knjižicama ili knjigama raznih
putnika, kao izvještaji za novine
ili izrađeni u neke druge svrhe pa
potom objavljeni. Struktura tih
putopisa je pritom vrlo raznoli-
ka, a za povjesničara pruža sjajan
izvor, bilo da se radi o proučavanju
mentaliteta i intelektualne histori-
je onoga koji piše putopis, ili pak
o proučavanju ruralnih i urbanih
struktura, društvene historije itd.
Izdavačka kuća Srednja Europa
iz Zagreba i Udruženje za moder-
nu historiju u Sarajevu u zajed-
ničkom su pothvatu objavili knji-
gu – izvor Kroz Bosnu Svetozara
Borojevića. Prije svega tehnička
310
strana: knjiga je hrvatski prijevod
njemačkog originala Durch Bosien.
Illustrirter (sic) Führer auf der k. k.
Bosna-Bahn und der bosnisch-her-
cegovinischen Staatsbahn Doboj-Si-
minhan koji je 1887. godine objav-
ljen u Beču. Knjigu je s njemačkog
preveo Darko Stipanović, uredili
su je Damir Agičić (urednik Male
biblioteke Srednje Europe) i Dora
Kosorčić, a nastala je, kako se u im-
presumu navodi, na poticaj Drage
Roksandića, koji je napisao i pred-
govor. Osim toga, knjiga je opre-
mljena komentarima i uredničkim
napomenama Dore Kosorčić, po-
pisom korištenih izvora i ilustracija
te jednom kartom željeznica i ne-
koliko slika na samom kraju knjige
koje su tiskane crno-bijele. Prijevod
je napravljen stručno i na visokoj
razini, a komentari uvelike oboga-
ćuju i čitatelju nadopunjuju znanje,
iako se vrlo rijetko potkradaju i
greške stručno-terminološke nara-
vi (Salzkammer nije Ured soli nego
Solna komora Svetog Rimskog
Carstva), koje međutim nimalo ne
dovode njihovu kvalitetu u pitanje.
Predgovor pak Drage Roksandića
uvodi čitatelje u osobu i kontro-
verze oko Svetozara Borojevića te
prikazi, 249-356
njegove povezanosti s Bosnom i Habsburške Monarhije koja na tom
Hercegovinom. području primjenjuje svoju (pseu-
I prije 19. stoljeća različiti su dokolonijalnu) upravu i kulturnu
habsburški obrazovani dužnosnici politiku? Borojević u tom smislu
2
kao putnici iz bližih ili daljih kra- daje tek neke naznake, znakoviti su
jeva davali izvještaje koji su često dakako i njegovi osobni pogledi na
bili izrađivani isključivo za dvorske zemlju u njegovo vrijeme, ali i na
potrebe, ali su kasnije u različitim bosansku prošlost. No za razliku od
oblicima tiskani. Borojevićev je pruskog publicista Franza Maurera
putopis prvenstveno vrlo osobno ili brojnih drugih putopisnih izvje-
intonirani vodič kroz Bosnu želje- štaja iz Bosne i Hercegovine, Bo-
znicom, ali u sebi ustvari sadrži ele- rojević vrlo rijetko ulazi u žurnali-
mente ovih ranijih izvještaja. Manje stičke slikovite prikaze egzotičnog
ili više vidljivo, njegova je intencija i nepoznatog kraja. Dapače, nje-
prikazati uspješnost austrijske (ili gov je pristup posve drugačiji, on
bolje austrougarske) “civilizacijske 2
O tome vidi npr.: Clemens Ruthner, “K.
misije” u zemlji koja je, nakon teš- (u.) k. postcolonial? Für eine neue Lesart
kih borbi, od 1878. trajno pod oku- der österreichischen (und benachbarter)
Literatur(en)”, u: Wolfgang Müller-Funk
pacijom Austro-Ugarske. Utoliko et al. (ur.), Kakanien Revisited. Das Eigene
je interesantno vodič gledati kao und des Fremde (in) der österreichisch-un-
tekstualni izvor u kontekstu debate garischen Monarchie, (Tübingen-Basel: A.
Francke, 2002), 93-103; Clemens Ruthner,
koju su neki književnici, germanisti, “K. u. k. Kolonialismus als Befund, Be-
povjesničari i drugi stručnjaci već findlichkeit und Metapher. Versuch einer
weiteren Klärung”, u: Johannes Feichtin-
neko vrijeme poticali, a koja se ger et al. (ur.), Habsburg post-colonial.
svodi na pitanje mogu li se izra- Machtstrukturen und kollektives Gedächt-
nis (Wien-Innsbruck-Linz: Studienver-
zi hegemonije prema obližnjem
lag, 2003), 111-128; Peter Stachel, “Der
bosanskom teritoriju (ili čak Ga- koloniale Blick auf Bosnien-Herzegowina
liciji) protumačiti, u nedostatku in der ethnographischen Populärliteratur
der Habsburgermonarchie”, u: Habsburg
pravih prekomorskih kolonija Au- post-colonial, 259-275; Clemens Ruthner,
stro-Ugarske, kao nadomjestak. Tamara Scheer, Bosnien-Herzegowina und
Österreich-Ungarn, 1878–1918: Annähe-
Dakle može li se o Bosni i Hercego- rungen an eine Kolonie, (Tübingen: Narr
vini govoriti kao o “pseudokoloniji” Francke Attempto Verlag, 2018).
311
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

ocrtava (kao što Maurerov pri- poticati birokratizaciju zemlje habsburška vojnička naobrazba povijesti, oprezno izbjegava preci-
stup prikazuje tipični model žur- (nakon 1878. bilježi se veliki po- Svetozara Borojevića osposobila zirati kontroverze, poput vojnih ak-
nalističkog pripovijedanja kroz rast u birokratskom aparatu koji da kao časnik radi vrlo utemeljene cija princa Eugena Savojskog; kada
kombinaciju činjenica iz prošlosti do tada nije skoro ni bio prisutan opservacije koje obuhvaćaju široku govori o zemlji u njegovo vrijeme,
i sadašnjosti) način geopolitičkog kao značajan brojčani faktor), teh- društvenu, povijesnu, ekonomsku, kao promatrač ne propušta zami-
razmišljanja jednog austrougarskog nološki i kulturni napredak kroz kulturnu, političku ili neku drugu jetiti da muslimansko i kršćansko
časnika i pruža model koji odgova- poticanje industrije i privrede, fi- perspektivu. Upravo je cilj vojne stanovništvo žive nesmetano jedni
ra na pitanje kako se geostrateški nanciranje muzeja ili kulturnih in- edukacije, kako je to sada već pri- pored drugih. Kada pak donosi po-
promišljalo, od kojih se elemena- stitucija pa sve do “državnih proje- lično davno definirao povjesničar datke o stanovnicima, svjesno želi
ta činilo to promišljanje i kojim se kata” kao što su Glasnik Zemaljskog István Deák, stvoriti časnike koji poduprijeti austrougarsku politiku
metodama dolazilo do zaključaka. muzeja Bosne i Hercegovine (1889.) će “Monarhiju stabilizirati iznutra”.4 repopulacije stanovništva. Njegovi
Teza povjesničara Larryja Wolffa ili revija Nada (1894.). To Boroje- Borojević svojim vodičem nastoji opisi zemlje moraju se u tom smi-
o “smišljanju Istočne Europe” od vić i ne krije: na nekoliko mjesta postići upravo to u odnosu na (još slu promatrati i kroz intenciju vlasti
prosvjetiteljskih predodžba nadalje govori otvoreno o kulturnoj misiji uvijek) novookupirani teritorij. Su- da vrati između 100.000 i 200.000
kod Borojevića se također dobro Austro-Ugarske. Jedan će drugi pu- djelovao je u vojnim operacijama u katoličkih izbjeglica (iz 1875.) u
propituje i nadopunjava.3 Povijest topisac, njemački novinar Heinri- listopadu 1878. godine i neko vri- Hercegovinu, ali i da se u Bosnu na-
je za njegov vodič pritom jedna ch Renner, do savršenstva dovesti jeme ostao u Bosni i Hercegovini stane “strani kolonisti” koji će biti
od osnovica na kojoj gradi sliku o upravo aspekt populariziranja ze- (do 1881., kako pretpostavlja Dra- uključeni u inicijative administra-
zemlji, koristeći se djelima povje- mlje i (austrougarske) uprave kroz go Roksandić u predgovoru). Već cije da zemlju “europeiziraju” koje
sničara Konstantina Josefa Jirečeka detaljni putopis Durch Bosnien und sam izbor željeznice kao ishodišne su išle paralelno s gledištima dru-
i Vjekoslava Klaića o povijesti Bo- Hercegovina kreuz und quer (Ber- točke putovanja jasno šalje poruku gih europskih sila, prije svega Veli-
sne, koja su tada bila i popularna i lin, 1896.), koji će nakon prvotiska o tome kako se austrougarska poli- ke Britanije, da se “osmanski teret”
stručno prihvaćena. u Berlinu doživjeti brojne nove na- tika u tehnološkom smislu odrazila treba iz Bosne istisnuti što prije.
U mnogočemu se Borojevi- klade i prijevode. na zemlju. Osim toga, takav izbor Borojevićev vodič opremljen
ćev vodič stoga može gledati kao Međutim, brojni elementi koji nastoji u samom korijenu proturje- je različitim krupnim i sitnim po-
prilog kulturnoj politici i politici su krasili Rennerovu knjigu, a za čiti slici o Bosni kao o zaostaloj, dacima. Čitatelju pruža već na sa-
kulture (kultura) tijekom austro- koje možemo tvrditi i da su na- siromašnoj i dalekoj zemlji, koja mom početku, u sklopu “uputa
ugarske uprave. Dakle, u skladu s knadno od strane vlasti “pobolj- je bila učestala. No Borojević ide i putnicima”, tablične željezničke
istim onim projektom koji je trebao šani” ili “nadopunjeni” (uglavnom nekoliko koraka dalje. Kada piše o rute, zatim popise okružnih služ-
3
Larry Wolff, Inventing Eastern Europe: The podaci, statistike, precizniji povi- 4
István Deák, Beyond Nationalism. A Social bi, brojke o stanovništvu pojedi-
Map of Civilization on the Mind of the Enli- & Political History of the Habsburg Officer
ghtenment, (Stanford: Stanford University
jesni pregledi), kod Borojevićevog Corps 1848–1918, (New York / Oxford:
nih okruga pa sve do podataka o
Press, 1994). putopisa već postoje. Kvalitetna je Oxford University Press, 1990). udaljenosti i trajanju vožnje od jedne

312 313
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
do druge destinacije. Kada piše o
Sarajevu, nabraja tarife fijakera,
hotelskog omnibusa ili tramvaja
(na relaciji kolodvor – grad), ho-
tele, pivnice, kavane, gostionice,
kupališta, knjižare, mjenjačnice,
poštanske i telegrafske urede i sl.
Zanimljivo je kako Borojević kom-
binira praktične naputke, primje-
rice što sve treba ponijeti na put ili
kako se u zemlji (i uz pomoć čega
– navodeći pritom poznati pri-
ručnik Ivana Filipovića, Kroatisch
(Serbisch)-Deutsches Conversati-
ons-Buch) sporazumijevati lakše
s osobno odabranim dojmovima
i utiscima. S jednakom umješno-
šću Borojević kombinira i prikaze
zemlje “odozgo”, potkrijepljene po-
dacima i statistikama, s prikazima
Tihana Luetić i Tihomir Vukelja, Prirodoslovci i Matematičari.
Postanak domaće akademske prirodoslovno-matematičke
zajednice u Hrvatskoj. Zagreb: Srednja Europa, 2017, 426.
Sveučilište u Zagrebu bilo je osno-
vano 1874. godine prema savre-
menom univerzitetskom sistemu.
Dvije godine kasnije (1876. godine)
314
zemlje “odozdo” – komentirajući
određene ustaljene percepcije sta-
novnika Bosne (npr. raširenost al-
koholizma, karakterologiju ljudi,
financijsko stanje itd.). Vojnička
preciznost i sažetost kojom je tekst
strukturiran pomažu da je forma
vodiča posve opravdana, iako ne
u smislu tada već standardiziranih
i proširenih Baedeker vodiča koji
su početkom 1890-ih godina u no-
vim izdanjima obuhvaćali i Bosnu i
Hercegovinu. No, to ne znači da je
Borojević napisao suhoparni vodič,
već naprotiv – svoje emocije prema
zemlji ne krije. U samom uvodniku
već Borojević zato poručuje: “Bo-
sna zaslužuje da se njome putuje!”
Filip Šimetin Šegvić
Vjekoslav Host imenovan je na-
mjesnim učiteljem u maloj realnoj
gimnaziji u Bjelovaru, kao prvi na-
stavnik prirodoslovlja i matematike
u hrvatskim srednjim školama
obrazovan na Matematičko-priro-
doslovnom odjelu Mudroslovnog
fakulteta navedenog sveučilišta.
Ova monografija od ove historijske
činjenice počinje razmatrati profe-
sionalnu akademsku karijeru ranih
studenata na Matematičko-priro-
doslovnom odjelu Mudroslovnog
fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Au-
torica Tihana Luetić istraživala je
različite strane studentskog života
u svojoj knjizi Studenti Sveučilišta
u Zagrebu (1874–1914). Društveni
život, svakodnevnica, kultura, politi-
ka (Zagreb: Srednja Europa, 2012),
koristeći izvore Arhiva Filozofskog
fakulteta i druge. S druge strane,
Tihomir Vukelja objavljuje svoje
kvalitativne i kvantitativne analize
formiranja fizičara i sâme fizike u
različitim časopisima u Hrvatskoj.1
1
V
 idi: Tihomir Vukelja, “Zajednica fizičara
u Banskoj Hrvatskoj početkom 20. stol-
jeća”, Studia lexicographica, Zagreb:
Leksikografski zavod Miroslav Krleža u
Zagrebu, 2(2)/2008, 71-99; Isti, “Fizika u
hrvatski pučkim školama sredinom 19.
stoljeća”, Zbornik Odsjeka za povijesne
znanosti Zavoda za povijesne i društvene
znanosti Hrvatske akademije znanos-
ti i umjetnosti, Zagreb: HAZU, 29/2011,
273-310; Isti, “Profesionalna zajednica i
društvena uloga fizike u Hrvatskoj poč-
etkom XX. stoljeća”, Časopis za suvre-
menu povijest, Zagreb: Hrvatski institut
prikazi, 249-356
Možemo reći da oboje primjenjuju
svoju dosadašnju metodu analize
uloge navedenog odjela u razvitku
domaćih stručnjaka u prirodnim
naukama.
Svrha ove knjige je istraživa-
nje profesionalnih karijera ranih
studenata na Matematičko-priro-
doslovnom odjelu na Mudroslov-
nom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu.
Konkretan predmet predstavljaju
akademici koji su prebivali u Hr-
vatskoj te dovršili prirodoslovlje ili
matematiku na visokom školstvu
(barem djelomično) u Hrvatskoj.
Pritom, riječ “rani” podrazumijeva
razdoblje od akademske 1874/75.
do 1893/94. godine u kojem su va-
žile Odredbe Sveučilišnog zakona iz
1874. godine. Analizirano područje
je Banska Hrvatska. Budući da nije
bilo unaprijed zadanog nastavnog
plana ni programa, studenti su bili
u mogućnosti da izaberu predmete
po volji. Postavlja se onda pitanje
koji je bio kriterij za “dovršenje”?
za povijest, 44(3)/2012, 703-722; Tihomir
Vukelja i Ana-Marija Petrić, “Udžbenici
prvih fizičara školovanih na Zagrebačkom
sveučilištu”, Zbornik Odsjeka za povijesne
znanosti Zavoda za povijesne i društvene
znanosti Hrvatske akademije znanosti i
umjetnosti, Zagreb: HAZU, 26/2008, 221-
238.
315
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Ovdje su korištena dva kriterija.
Prvi je zapošljavanje kao nastavni-
ka prirodoslovlja ili matematike u
srednjoj školi, a drugi dostavljanje
doktorske disertacije. Drugim rije-
čima, “dovršenima” su se smatrali
oni koji su imali kvalifikaciju da
budu zaposleni kao nastavnici pri-
rodoslovlja ili matematike u sred-
njim i visokim školama (str. 23-
25). I redovni i vanredni studenti
morali su slušati najmanje 15 sati
sedmično ako su željeli dobiti rad-
no mjesto u “realki”. U praksi, bili
su zapravo obavezni upisati 19–25
sati sedmično (str. 93). Uz objavlje-
ne izvještaje i časopise, autori su se
poslužili izvorima iz brojnih arhiva
(Hrvatski državni arhiv u Zagrebu,
Državni arhiv u Bjelovaru, Kar-
lovcu, Osijeku, Sisku, Slavonskom
Brodu, Varaždinu, Vukovaru i Za-
grebu, Arhiv Rektorata Sveučilišta
u Zagrebu i Arhivi u Bugarskoj).
Ova se knjiga sastoji od dva dije-
la. U prvom dijelu analizira se 164
studenta koji su pohađali navedeni
Matematičko-prirodoslovni odjel u
Zagrebu u navedenom razdoblju.
Ovdje se uglavnom pokušava pri-
mijeniti kvantitativna analiza po
kriteriju rodnog mjesta, nacional-
316
nosti, religije, društvene klase, sti-
pendije, srednjih škola koje su novi
studenti završili, starost pri upisu,
broj godina studiranja itd. Zani-
mljivo je da se broj novih studenata
smanjio od 1878/79. do 1884/85.
akademske godine, pokazujući
istodobno da ta tendencija odgo-
vara smanjenju radnih mjesta za
prirodoslovlje i matematiku u sred-
njim školama. Stoga iz ove činjeni-
ce razumijemo da se upis na smjer
prirodoslovlja i matematike odvija
u najužoj vezi s planiranjem budu-
ćih društvenih karijera (str. 79). U
tom kontekstu matematika i fizika
su najpopularnije glavne struke,
budući da ih je gotovo polovina
studenata izabrala, a oko 42% stu-
denata je odabralo prirodopis (str.
96). Nakon kvantitativne analize,
autori prelaze na kvalitativno raz-
matranje, tj. preko ličnih povije-
sti, praćenjem 62 usputna slušača
(studenti koji nisu imali za cilj da
se profesionalno bave prirodnim
naukama, već su ih proučavali radi
širenja vlastitog znanja) i 59 parci-
jalaca, tj. onih koji su polagali ma-
tematičko-prirodoslovni kurs, ali
ga nisu dovršili. Što se tiče prvih,
oni su najmanje slušali prirodopis,
za razliku od svih novih studenata
kod kojih je popularnost toga pred-
meta bila znatno veća. To pokazuje
da su slušači bili većinom studenti
medicine i geografije kojima nisu
bila potrebna predavanja iz zoolo-
gije i botanike (str. 107). U odnosu
na parcijalce, njih 30% je izgradilo
karijeru u birokratiji, 15% ih je za-
vršilo kao tehničari, a 10% kao na-
stavnici (str. 109-119).
U drugom dijelu, nakon uvida u
srednjoškolski i sistem učiteljskog
ispita, kvantitativno se analizira
105 apsolvenata navedenog odjela
u navedenom razdoblju, naročito
njih 35 (33,3%) koji su bili zaposle-
ni izvan Banske Hrvatske (Bosna i
Hercegovina, Bugarska, Dalmacija,
Crna Gora, Mađarska i Srbija). Za-
nimljiva je činjenica da je 14 stude-
nata izgradilo svoje karijere u Bo-
sni i Hercegovini (str. 164). Iako je
već npr. Srećko M. Džaja pokazao
da su mnogi nastavnici u srednjim
školama u Bosni i Hercegovini
za vrijeme vladavine Habsburške
monarhije (1878–1918) bili iz Hr-
vatske, Slavonije itd.,2 ova mono-
2
V
 idi. Srećko M. Džaja, “Kvalifikacioni
profil i porijeklo nastavnog kadra na
srednjim školama u BiH u Austrougar-
skom razdoblju”, u: Migracije i Bosna i
prikazi, 249-356
grafija kvalitativno i kvantitativno
pokazuje kako je Matematičko-pri-
rodoslovni odjel Sveučilišta u Za-
grebu doprinosio razvoju prirodne
nauke u Bosni i Hercegovini. Tako-
đer, studente ne nalazimo samo u
javnim školama nego i izvan njih,
npr. Otona Szlávika, koji je dobio
posao u sjemeništu u Travniku (str.
131), i Andrija Szegedya, prvog gr-
kokatoličkog župnika u Prnjavoru
(str. 125). Iako je ograničena na
doktorate, struka filozofije name-
će se prilikom usmenog ispita: uz
logiku, njen sadržaj se odnosi i na
psihologiju ili metafizičko pitanje
(str. 158). Stoga je studentima koji
su naučili prirodoslovlje ili mate-
matiku na akademskoj razini bilo
potrebno i osnovno poznavanje fi-
lozofije i psihologije, pa tu činjeni-
cu moramo uzeti u obzir prilikom
istraživanja povijesti nauke. Zatim
je važno istaći da je, od 138 novih
Hercegovina (Materijal s naučnog skupa
Migracije i BiH od ranog srednjeg vijeka
do najnovijih dana – njihov uticaj i posljed-
ice na demografska kretanja i promjene u
našoj zemlji, održanog u Sarajevu 26. i 27.
oktobra 1989. godine), (Sarajevo: Institut
za istoriju u Sarajevu, 1990), 163-180; Isti,
Bosnien-Herzegowina in der österreichisch-
ungarischen Epoche (1878-1918). Die Intel-
ligentsia zwischen Tradition und Ideologie,
(München: R. Odenbourg Verlag, 1994).
317
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
nastavnika prirodnih znanosti u
Hrvatskoj u navedenom periodu,
njih 88 steklo barem dio visokog
obrazovanja na navedenom odjelu
u Zagrebu (str. 189). Tako je u ja-
nuaru 1901. godine bilo 97 priro-
doslovnih i matematičkih nastav-
nika u srednjim školama koji su
dovršili visoku školu, među kojima
je 57 studenata dovršilo studije na
Sveučilištu u Zagrebu (str. 333).
Kvantitativno se analizira 67 ljudi
koji su izgradili karijeru u srednjim
školama u Banskoj Hrvatskoj, a
grafički prikaz je dat prema sljede-
ćim kriterijima: glavnoj struci, bro-
ju godina službovanja, promociji
itd. (str. 192-197). Na kraju se kvan-
titativno i kvalitativno razmatraju
oni koji su izgradili svoje karijere
na sveučilištu, visokim školama i u
akademskim ustanovama. Dvade-
set i dvije osobe su izgradile svoje
karijere kao profesori, docenti i uči-
telji na Sveučilištu. Interesantno je
da nije bilo zaposlenih nastavnika
hemije, dok je pet apsolvenata bilo
zaposleno na biologiji (str. 275).
Akademske 1875/76. godine bilo
je 54 nastavnika prirodnih nauka
na Sveučilištu i srednjim školama
koji su dovršili svoju nauku u ino-
318
zemstvu, ali je 60% prirodoslovnih
i matematičkih nastavnika dovrši-
lo studije na Sveučilištu u Zagre-
bu akad. 1900/01. god. (str. 185).
Dakle, u odnosu na naučnu oblast
biologije, može se razumjeti da je
“domestifikacija” napredovala i od
druge polovine 19. vijeka.
Priznajući naučnu vrijednost
ove monografije, međutim, sma-
tram da je njezin pristup ponekad
problematičan, kao npr. kad je riječ
o tretmanu geografije: “valja upo-
zoriti na položaj geografije, koja je
kao glavna struka bila vezana uz
povijest. Stoga bi se uključivanjem
u razmatranje geografije kao glav-
ne struke zahvatilo duboko u hu-
manistiku, jer bi se time, posve ne-
primjereno, i dobar dio historičara
našao u prirodoslovno-matema-
tičkoj zajednici. Iz tog je razloga
za potrebe ove knjige prirodoslov-
no-matematička zajednica done-
kle reducirana i ne uključuje geo-
grafiju, osim kroz sporednu struku
pridruženu prirodopisu ili kemiji.”
(str. 22). Prema tadašnjoj defini-
ciji prirodnih nauka, dio sadašnje
humanističke nauke morao bi se
uklopiti u kategoriju prirodoslov-
lja, tako da se u ovoj monografiji
isključuju slučajevi gdje je geo-
grafija glavna struka. Ovaj pristup
čini nam se nehistorijski, iako je
autoricama očigledno i nesporno
smještanje geografije u humanisti-
ku, jer je Matematičko-prirodoslov-
ni odjel bio na Mudroslovnom fa-
kultetu, a kod strogog usmenog
ispita doktorandi prirodoslovlja
ili matematike morali su polaga-
ti filozofiju. Ove činjenice jasno
pokazuju veliku razliku između
tadašnje i savremene kategorije
prirodoslovlja (ili humanistike).
Uprkos tome, ne postoji nikakvo
objašnjenje ni historijsko oprav-
danje sâmog uvođenja današnje
klasifikacije prirodnih nauka u
historiografiju. Smatram da je bilo
obavezno, pored “domestifikacije”
prirodnih nastavnika / akademiča-
ra, istražiti kako je išlo odstupanje
prirodoslovlja od filozofije, naro-
čito stoga što se spominje osniva-
nje Prirodoslovno-matematičkog
fakulteta na Sveučilištu u Zagrebu
1946. godine (str. 265). Čak i ako
bi istraživanje prelazilo opseg ove
monografije, autorice su morale
uzeti u obzir činjenicu da je u raz-
matranom razdoblju geografija
pripadala prirodnoj nauci i da bi
prikazi, 249-356
se veliki dio historičara, čak i aka-
demika, mogao svrstati u prirodne
nauke. Definisanje profesionalnih
domaćih prirodnih naučnika uve-
deno na početku ovog članka već
je u svom radu pokušao Tihomir
Vukelja, za određene kategorije
fizičara. Premda se navedeni na-
čin mogao primijeniti na jednu
disciplinu, tj. fiziku, tvrdim da ga
je teško (ili nemoguće) mehanički
primijeniti pod hiperonimom pri-
rodnih nauka / prirodoslovaca.
Iz kvantitativne analize iščitava
se da je Sveučilište u Zagrebu, obra-
zujući brojne nastavnike prirodos-
lovlja ili matematike u visokim i
srednjim školama, doprinosilo do-
mestifikaciji prirodoslovaca i ma-
tematičara u Hrvatskoj. Međutim,
nije jasno kakav je učinak imala ta
domestifikacija na društvo i sâmu
nauku. Također, ne spominje se
detaljno društveni i akademski
kontekst koji je omogućio razvoj
te domestifikacije u drugoj polo-
vini 19. stoljeća. Postavlja se pita-
nje kakav je bio odnos između ka-
drovske i naučne domestifikacije
(npr. objavljivanja hrvatskih pri-
rodoslovnih udžbenika / mono-
grafija). Na kraju se navodi da je
319
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
“o kvalitativnom aspektu tih pro-
mjena već dosta rečeno, no sinte-
za tih fragmenata u cjelovitu sliku
također, ostaje posao koji tek tre-
ba obaviti.” (str. 347). Budući da
nisam uvjeren da je “dosta već re-
čeno”, nadam se da će se autorice
Enes S. Omerović, Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini
(1918–1941). Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu – Institut
za historiju, 2019, 424.
U bosanskohercegovačkoj histo-
riografiji postoji niz pitanja koja
čekaju da na ispravan način budu
istražena, a jedno od tih pitanja je
i položaj nacionalnih manjina u
Bosni i Hercegovini. Studija Naci-
onalne manjine u Bosni i Hercego-
vini (1918–1941) autora Enesa S.
Omerovića predstavlja prerađenu
doktorsku disertaciju odbranjenu
na Filozofskom fakultetu Univer-
ziteta u Sarajevu. Na ovo istraži-
vanje autora je, između ostalog,
ponukala činjenica da u Bosni i
Hercegovini nije postojalo sveobu-
hvatno istraživanje o nacionalnim
320
pozabaviti “sintezom” nakon što
se kvalitativno analizira utjecaj
domestifikacije prirodoslovaca i
matematičara na društvo i sâmo
prirodoslovlje ili matematiku.
Mitsutoshi Inaba
manjinama, naročito kada je u
pitanju period monarhističke
Jugoslavije. Za druge periode i
određene nacionalne manjine
postojali su mnogobrojni, neki
vrlo kvalitetni radovi. Jedna od
ključnih kritika Omerovića za ra-
niju literaturu objavljenu u vezi s
ovom temom jeste da istraživanja
najčešće nisu bila zasnovana na
arhivskoj građi. Pored devet po-
glavlja teksta, veliki značaj pred-
stavljaju i prilozi u kojima je autor
sistematski i pregledno predstavio
informacije bez kojih bilo kakvo
istraživanje o nacionalnim manji-
prikazi, 249-356
nama u Bosni i Hercegovini nije nih manjina. U svom istraživanju
zamislivo. Omerović je nacionalne manjine
Jedan od osnovnih problema s definirao “kao zajednice čiji se
kojima se autor susreo bilo je defi- pripadnici razlikuju od većinskog
niranje pojma “nacionalna manji- južnoslavenskog stanovništva po
na” jer, kako je sam istakao, posto- etničkom porijeklu, vjeri, jeziku,
je mnogobrojne, različite definicije kulturi i tradiciji, brojčano su u
ovog pojma koje su nepotpune te manjini i nalaze se u nedominan-
kao takve nisu konačne i ostavlja- tnom položaju, posjeduju razvije-
ju dodatan prostor za razmišljanje. nu svijest o pripadnosti određenoj
Upravo definiranje nacionalnih manjini i izražavaju želju za oču-
manjina, njihovo prepoznavanje i vanjem kolektivnog manjinskog
pozicioniranje u Kraljevini SHS / identiteta, većinsko stanovništvo
Jugoslaviji i njenim zakonima je- ih identificira kao drugačije, od-
ste tema prvog poglavlja. Autor je nosno kao pripadnike manjine,
ukazao na to da je međunarodni te one koji posjeduju ili su stekli
pravni okvir za postupanje prema tokom međuratnog perioda jugo-
nacionalnim manjinama ustanov- slavensko državljanstvo” (41. str.).
ljen mirovnim i drugim popratnim U drugom poglavlju knjige
ugovorima nakon Prvog svjetskog autor prati demografska kretanja
rata, ali da zbog niza razloga, pr- nacionalnih manjina od kraja au-
venstveno nemogućnosti kontrole strougarske vladavine i detektira
i osiguravanja provođenja odluka, ključne momente, motive i po-
nije postao opći za sve manjine na trebe koji su doveli do izmjena u
svim prostorima. U Kraljevini Ju- broju i mjestu življenja pripadnika
goslaviji osnova za postupanje pre- nacionalnih manjina. Pri tome se
ma nacionalnim manjinama bili susreo s određenim problemima.
su Senžermenski mirovni ugovor i Prije svega, način popisivanja sta-
Ugovor o zaštiti nacionalnih ma- novništva u Kraljevini Jugoslaviji
njina, a autor se osvrće i na druge otežavao je određivanje tačnog
zakone koji su u Kraljevini Jugo- broja pripadnika određenih naci-
slaviji definirali položaj nacional- onalnih manjina. Svi oni kojima
321
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
je maternji jezik bio srpski i/ili hr-
vatski i slovenski činili su većinsko
stanovništvo. Autor je zbog toga
bio primoran kombinirati podatke
o maternjem jeziku i vjersku sliku
stanovništva te pokušati doći do
tačnog ili približno tačnog broja
određenih manjinskih zajednica,
naročito onih koje su zbog dugo-
godišnjeg življenja na prostoru Bo-
sne i Hercegovine prihvatili srpski
i/ili hrvatski jezik kao maternji. U
radu je ukazano na problem s ko-
jim se određene nacionalne ma-
njine susreću po završetku Prvog
svjetskog rata, jer su percipirane
kao neprijatelji režima. Nakon op-
ćih demografskih kretanja, autor
se na isti način pozabavio svim na-
cionalnim manjinama posebno te
u tom smislu predstavio niz zna-
čajnih informacija.
Vrlo bitan aspekt u izučavanju
nacionalnih manjina jeste njiho-
va privredna djelatnost, a kada je
u pitanju Bosna i Hercegovina,
uglavnom su ekonomski faktori
i bili presudni za doseljavanje u
austrougarskom periodu. Treće
poglavlje knjige autor je posve-
tio upravo ekonomsko-socijalnoj
strukturi manjinskog stanovništva
322
i njegovom učešću u privrednom
životu zemlje. U međuratnom pe-
riodu nije došlo do značajnije pro-
mjene kada je u pitanju privredna
slika Bosne i Hercegovine. Udio
agrarnog stanovništva 1931. godi-
ne bio je čak 83,39%, što je dovo-
ljan pokazatelj privredne nerazvi-
jenosti. Problem s kojim se autor
susreo jeste taj da se u popisima
stanovništva Kraljevine Jugoslavije
podaci o zanimanju ljudi nisu ade-
kvatno kombinirali s ostalim kate-
gorijama, stoga su statistički po-
daci autoru bili gotovo beskorisni.
Uz korištenje drugih izvora, autor
zaključuje da je udio agrarnog
stanovništva među pripadnicima
nacionalnih manjina bio daleko
manji i od jugoslavenskog i od
bosanskohercegovačkog prosjeka.
Sličan odnos bilježi se i kod mjesta
življenja, gdje je prisutna pojava
da je kod manjinskih zajednica za-
stupljenost urbanog stanovništva
43,96%, što je opet daleko više od
bosanskohercegovačkog prosjeka.
Pored spomenutog, autor je pa-
žnju posvetio životu pripadnika
nacionalnih manjina na selu i u
gradu, ističući razlike u poređe-
nju s domaćim južnoslavenskim
stanovništvom, te donosi niz
zanimljivih informacija kako o na-
cionalnim manjinama kao cjelini
tako i o manjinskim zajednicama
koje su imale svoje posebnosti.
Problematika učešća nacional-
nih manjina u političkom životu
Bosne i Hercegovine predstavlje-
na je u četvrtom poglavlju knjige.
Kako autor ističe, ključni faktor
koji je određivao učešće predstav-
nika manjinskih zajednica u po-
litičkom životu jeste činjenica da
su samo u Sarajevu, Banjoj Luci i
Prnjavoru postojale brojčano veće
grupacije manjinskog stanovniš-
tva, ali su i one bile suviše hetero-
gene i neujedinjene da bi u konač-
nici mogle imati značajniju ulogu.
Otežavajući faktor za participira-
nje u političkom životu Kraljevine
Jugoslavije imalo je osporavanje
jugoslavenskog državljanstva pri-
padnicima manjina, osim sefar-
dskim Jevrejima i Romima, odno-
sno manjinama koje su na prostoru
Bosne i Hercegovine živjele prije
austrougarske uprave. Osporava-
nje se ogledalo u tome da je proces
dobijanja jugoslavenskog držav-
ljanstva maksimalno kompliciran,
a u potpunosti nije bio dovršen ni
prikazi, 249-356
do početka Drugog svjetskog rata.
Uzevši u obzir sve faktore, autor je
učešće predstavnika nacionalnih
manjina u političkom životu Kra-
ljevine Jugoslavije okarakterizirao
uglavnom simboličnim, a u ne-
koliko kraćih potpoglavlja detalj-
nije je predstavio političko učešće
manjina u organima privremene
uprave, stranačko organiziranje i
nacionalne manjine u tom proce-
su te učešće na izborima i u javnoj
upravi zemlje.
Za sve nacionalne manjine
školstvo je jedan od najznačajnijih
segmenata svakodnevnog života,
jer je ključno za očuvanje mater-
njeg jezika, ali i drugih posebnosti
zajednice. Upravo je školstvu na-
cionalnih manjina u Bosni i Her-
cegovini posvećeno peto poglavlje
knjige. Položaj koji su manjinske
zajednice u Bosni i Hercegovini
uživale tokom austrougarske upra-
ve u potpunosti je nestao promje-
nom državnopravnog okvira na-
kon Prvog svjetskog rata. Autor je
na detaljan način predstavio pro-
bleme koje je Kraljevina Jugoslavi-
ja imala kroz naslijeđene zakone u
sferi obrazovanja. Najveći gubitak
u novonastaloj državi, kada je u
323
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
pitanju školstvo, imale su nacional-
ne manjine koje su u Austro-Ugar-
skoj Monarhiji ostvarile pravo
školovanja na maternjem jeziku.
Predstavnici vlasti nastojali su re-
ducirati broj takvih škola njihovim
zatvaranjem ili pretvaranjem u ško-
le sa srpskim ili hrvatskim mater-
njim jezikom, a one škole koje su
zbog specifičnih okolnosti uspjele
opstati, bile su pod jakom držav-
nom kontrolom. Ovim promjena-
ma bila je naročito pogođena nje-
mačka nacionalna manjina.
Sve specifičnosti manjinskih
zajednica, njihova organiziranost i
postignuća, vidljivi su kroz udru-
ženja koja nacionalne manjine
osnivaju u mjestima u kojima žive.
Upravo tom djelovanju posvećeno
je sljedeće poglavlje knjige. Kada
su u pitanju nacionalne manjine
u Bosni i Hercegovini u međurat-
nom periodu, autor je istakao da je
i u vezi s ovim pitanjem Prvi svjet-
ski rat imao negativan utjecaj, jer
dolazi do gašenja i prestanka rada
mnogobrojnih udruženja manjin-
skih zajednica. Izučavajući i pred-
stavljajući detaljno udruženja svih
manjina, autor je poseban značaj
i ulogu dao udruženjima Jevreja.
324
Ova se zajednica značajno razliko-
vala od ostalih manjinskih zajed-
nica i zbog specifične organizacije
vjeroispovjednih općina, ali i zbog
velike koncentracije urbanog sta-
novništva, naročito u Sarajevu.
Dostigla je najviši nivo organizi-
ranosti od svih nacionalnih manji-
na u Bosni i Hercegovini. Uz nju
je samo još njemačka nacionalna
manjina uspjela ostvariti sve se-
gmente bitne za očuvanje poseb-
nosti i identiteta.
Vjerske zajednice su u multi-
nacionalnoj i multikonfesionalnoj
zemlji kakva je bila Kraljevina Jugo-
slavija imale izuzetno veliki značaj.
Upravo se utjecajem, organizacijom
i ulogom vjerskih zajednica u živo-
tu nacionalnih manjina te njihovim
doprinosom očuvanju identiteta
autor bavi u sedmom poglavlju.
Istaknuto je da su sve vjerske zajed-
nice, osim Srpske pravoslavne crkve,
bile u inferiornom položaju kada je
u pitanju odnos države prema nji-
ma. Dugotrajno reguliranje odnosa
države i vjerskih zajednica najčešće
nije imalo epilog, a ustavom zaga-
rantirane slobode imale su samo
one zajednice koje su na prostoru
novoformirane države bile priznate
prikazi, 249-356
i prije 1918. godine. Autor ističe da je na izrazit animozitet domaćeg
su pripadnici nacionalnih manjina stanovništva spram većine manjin-
u Bosni i Hercegovini bili uklju- skih zajednica. Jedino su sefardski
čeni u priznate vjerske zajednice Jevreji i Romi bili djelimično po-
i samim tim nisu u velikoj mjeri šteđeni takvog odnosa zbog konti-
trpjeli nesposobnost države da no- nuiteta življenja na ovom prostoru,
vim zakonima i ugovorima regulira dok su se sve zajednice doseljene u
njihov rad. Pored opće slike o vjer- austrougarskom periodu percipira-
skim zajednicama nacionalnih ma- le uglavnom kao neprijateljske i ne-
njina, predstavljene su i posebno. poželjne, a u određenim momen-
Posebno poglavlje autor je po- tima bilježeni su incidenti i manji
svetio i pitanju štampe koja je na- sukobi.
stala kao produkt djelovanja ma- Knjigom Nacionalne manjine
njinskih zajednica, na njihovim u Bosni i Hercegovini (1918–1941)
maternjim jezicima i jezicima ve- autora Enesa S. Omerovića bosan-
ćinskog slavenskog stanovništva. skohercegovačka historiografija
Štampa je predstavljala jedan od dobila je vrijedan prilog na polju
najznačajnijih mehanizama za oču- izučavanja nacionalnih manjina u
vanje jezika, kulture i tradicije ma- Bosni i Hercegovini u međurat-
njinskih zajednica. Najnepovoljniji nom periodu. Ova monografija,
položaj imala je štampa na njemač- u kojoj je autor uspio predstaviti
kom jeziku koja je bila potiskivana gotovo sve segmente djelovanja
i zabranjivana, a jedina manjinska nacionalnih manjina u Bosni i
zajednica koja je u ovom segmentu Hercegovini za vrijeme monar-
uspjela dostići zavidan nivo djelo- hističke Jugoslavije, u budućnosti
vanja jeste jevrejska zajednica. će predstavljati polazišnu tačku
Veliki značaj za studiju pred- svima onima koji svoja istraži-
stavlja posljednje poglavlje u kojem vanja odluče usmjeriti u pravcu
autor analizira odnos domaćeg i izučavanja nacionalnih manjina u
manjinskog stanovništva. Navode- Bosni i Hercegovini.
ći niz konkretnih primjera ukazano Ajdin Muhedinović
325
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Siniša Malešević, Države-nacije i nacionalizmi. Organizacija,
ideologija i solidarnost. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk, 2017,
247.
Knjiga pred nama, profesora so-
ciologije na dablinskom Universi-
ty Collegeu i člana Irske kraljevske
akademije, podijeljena je na sedam
tematskih poglavlja. Siniša Maleše-
vić u ovoj svojoj komparativnoj po-
vijesnoj i sociološkoj analizi proce-
sa koji prate izrastanje i preobrazbu
države-nacije nastoji dati odgovor
zašto je ona danas dominantna for-
ma organizacije društva, tj. najemi-
nentniji organizacijski model druš-
tvenog i političkog života. Zašto
je danas skoro nemoguće roditi se
izvan nadležnosti nekog konkret-
nog teritorijem definiranog poli-
tičkog entiteta? Zašto se nacionalni
identitet podrazumijeva i zašto je
on danas tako važan? Da li je iden-
titet stvar individualnog izbora ili
odraz dominantnih normativnih i
operativnih ideologija mjesta i vre-
mena? Pri tome, autor se značajno
oslanja na brojne radove istaknutih
326
svjetskih teoretičara nacije, istovre-
meno vodeći polemiku s njima, a
nerijetko ih i oštro kritizirajući.
U prvom poglavlju “Značaj
nacionalizma” (11-29. str.) poj-
movno nas uvodeći u analizira-
nu problematiku, autor ističe da
se savremena država-nacija mora
promatrati u kontekstu kontinu-
iteta, tj. tri procesa dugog traja-
nja. Države-nacije su, smatra on,
nusprodukt kumulativne birokra-
tizacije prisile kao kontingentnog
povijesnog procesa dugog traja-
nja. To je otvoreni povijesni pro-
ces koji s jedne strane donosi sve
veći kapacitet organizirane prisile,
a s druge strane pokušava izvršiti
unutrašnju pacifikaciju društve-
nog poretka u političkoj zajedni-
ci. Pri tome, birokracija se kroz
povijest pokazala kao najadekvat-
niji mehanizam upravljanja veli-
kim brojem pojedinaca i njenim
prikazi, 249-356
radom država-nacija postepeno glavlju “Solidarnost u skupinama
postaje osnovni oblik vladavine prije države-nacije” (31-67. str.),
u modernom dobu. Ovaj proces autor analizira ustrojstvo različitih
prati centrifugalna ideologizacija,predmodernih društvenih organi-
tj. ideološko opravdanje prisilne zacija, od nomadskih, sjedilačkih
birokratizacije, kao instrument zajednica, preko gradova-država,
legitimiranja društvenog djelova- krovnih i modernizirajućih car-
nja. Centrifugalna ideologizacija, stava. Povijesna zbilja, ističe autor,
koja je u početku bila rezervira- obilježena je reverzibilnim proce-
na za kulturne i političke elite, sima, istovremenim postojanjem
postepeno prodire u cjelokupno različitih tipova političkih zajed-
društvo. Međutim, budući da je nica, hibridnih tvorbi, pri čemu
država-nacija birokratska jedinica,ne postoji jednostavan evolutivni
solidarnost kao treći proces dugog kontinuitet između različitih po-
trajanja bio je presudan da se ona redaka koji su se kroz historiju
prihvati, pa i zavoli. Nacionalizamsmjenjivali. Prateći kompleksnu
kao ideološka doktrina odigrao je povijesnu dinamiku formiranja
ključnu ulogu u povezivanju dva kolektiviteta i izgradnje nacije, tj.
vida solidarnosti – emocionalnog složenu tranziciju od patrimonij-
mikrosvijeta (porodica, prijatelji,skog do birokratskog i racional-
suradnici, komšije) i makrosvije- nog, Malešević upozorava na to da
ta, tj. države-nacije koja se zasniva
se, iako postoje određeni elementi
na načelima profesionalne distan- i oblici kumulativne organizacij-
ciranosti, formalnosti, hijerarhi- ske moći, savremene zamišljene
je i slično. Nacionalizam nastoji zajednice ne mogu jednostavno
otkloniti razlike između države i projicirati u prošlost. Tek koncem
nacije, mikro i makro svijeta, na- XIX i početkom XX stoljeća, na-
stojeći prikazati naciju-državu kaoglašava autor, možemo govoriti o
blisku, proširenu porodicu. državi-naciji kao političkoj zajed-
Podrobnije objašnjavajući izvo- nici koja jača i upotrebljava se kao
re i povijesni put danas dominan- “kalup za zajednički normativni
tne države-nacije, u drugom po- (nacionalni) univerzum”.
327
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
“Rađanje i širenje nacionaliz-
ma” (69-102. str.) poglavlje je u
kojem se detaljnije govori o ključ-
nim postavkama koje su utjecale
na stvaranje moderne države-na-
cije, organizacijskom i ideološ-
kom jačanju i njenom prodoru u
mikrosvijet solidarnosti. Autor
ukazuje na krucijalne ekonomske,
političke i kulturne faktore čijim
međudjelovanjem predmoderna
politička zajednica izrasta u mo-
dernu državu-naciju. Pri tome,
osvrće se na dva dominantna mo-
dela koji objašnjavaju ovaj složeni
proces preobrazbe – moderni-
stički i neodurkheimovski (etno-
simbolistički, perenijalistički, pri-
mordijalni) – koji različito tumače
vezu između modernih nacija i
predmodernih etničkih zajedni-
ca. Suprotstavljajući se “dubokom
jarku” modernista, ali i “trajnom
kulturnom jezgru” etnosimbolista,
Malešević prepoznaje organizacij-
ski kontinuitet između predmo-
dernog i modernog svijeta. Prema
tome, država-nacija kao kvinte-
sencijalna moderna ustanova “nije
nastala niotkud i ni iz čega”, nego
je rezultat procesa dugog trajanja
i postepenih povijesnih promjena.
328
Iz tih razloga, zaključuje autor, dr-
žava-nacija ne može se tumačiti
kao spontana i prirodna okosni-
ca grupne solidarnosti, već kao
nametnut entitet koji pojedinca
usmjerava i kontrolira (“stavlja u
društveni kavez”). Nacionalizam,
kao “debela” ideološka doktrina,
koja zahtijeva intelektualnu arti-
kulaciju i ustrajno agitiranje, pri
tome ima dvojak zadatak. Njime
se opravdava sveprisutna postoja-
nost države-nacije i koristi se kao
“društveno ljepilo” koje povezuje
pripadnike i ustanove države-na-
cije. Suprotstavljajući se gledištima
“tradicionalne historiografije”, au-
tor naglašava da nacionalizam nije
pokretačka snaga, nego nuspoja-
va značajnih povijesnih prevrata.
Kao “institucionalizirana i organi-
zirana ideološka doktrina” nacio-
nalizam na povijesnu scenu stupa
tek onda kada treba legitimizirati
državu-naciju i integrirati društvo.
U četvrtom poglavlju “Naci-
onalističke ideologije i nasilje”
(103-135. str.) autor analizira od-
nos nacionalizma i nasilja polaze-
ći od pitanja da li se između njih
može postaviti znak jednakosti i
da li se do nacionalnog jedinstva
mora doći nasiljem? Njihov od-
nos, smatra Malešević, jeste vrlo
kompleksan, proturječan i neizra-
van. Polazeći od Brubakerove teze
da “nacija nije društveni akter već
kategorija prakse kojom se poje-
dini akteri služe” i da je nacional-
nost “nedefiniran, nesudbinski i
mnogostran proces koji se zasni-
va na radu konkretnih društvenih
organizacija”, ističe da ne postoji
biološka predispozicija, tj. prirod-
na sklonost pojedinca ili skupine
nasilju. Uzroci pretvorbe naciona-
lističkih ideja u nasilne postupke
moraju se tražiti u međuodnosu tri
spomenuta procesa dugog trajanja
u mikrokontekstima svakodnevi-
ce. Odgovore na gore postavljena
pitanja autor smatra da neće dati
opservacija ponašanja “brutalnih
pojedinaca” ili “nasilnih skupina”,
nego suština “nasilnih situacija” i
aktivnosti društvenih organizacija.
Pitanje habitalnog nacionaliz-
ma u modernitetu, tj. sličnosti i
razlike između vrućeg, banalnog,
službenog i pučkog nacionalizma,
fokus su poglavlja “Svemoć trivi-
jalnosti” (135-169. str.). Autor je
stanovišta da je nedvojbeno razli-
kovanje među njima “koncepcijski
prikazi, 249-356
isprazno” i “empirijski neodrživo”.
Razlog je u tome što nacionalizam
nije kruta, jednoobrazna i nefleksi-
bilna ideologija, nego vrlo promje-
njiva kategorija, podložna stalnim
kontekstualnim metamorfozama.
Komparirajući slučaj Danske i Sje-
verne Koreje autor zaključuje da
nacionalizam, kao fenomen koji
kontrolira isključivo država, najbo-
lje uspijeva kada je “najmanje ra-
toboran i najmanje vidljiv”. Surad-
njom jake države i jakog civilnog
društva nacionalizam se ukorjenju-
je i uspijeva prodrijeti u sve džepove
mikrosolidarnosti. Na drugoj strani,
ratobornost i agresivnost naciona-
lizma, onakvog kakav se pojavljuje
u Sjevernoj Koreji, izrazito vidlji-
vog u javnosti i s iskrećim “vremen-
skim mjehurima”, dokaz su njegove
slabosti i političke nemoći.
U šestom poglavlju “S onu stra-
nu nacionalnog identiteta” (171-
195. str.) autor polemizira s dva
spomenuta, dominirajuća pristupa
nacionalnom identitetu koji se da-
nas percipira kao nešto činjenično
i sveprisutno. Prema etnosimboli-
stima (Smith, Hutchinson, Llober,
Hastings, Amstrong), savremeni
nacionalni identitet svoje ishodi-
329
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
šte ima u predmodernim etničkim
i religijskim sponama. Na drugoj
strani, modernisti (Breully, Mann,
Gellner, Hobsbawm, Anderson,
Hroch) smatraju da je nacionalni
identitet isključivo produkt mo-
derniteta. Ponuđene teorije obje
škole, smatra autor, ne uspijevaju u
cijelosti sagledati niti objasniti ovo
“pojmovno čudovište”, naciju kao
izrazito kompleksan fenomen. Na-
cionalni identitet, ističe autor, nije
trajni, objektivni niti iskreni izraz
nečijeg identiteta. On je višestran
i varijabilan sociološki fenomen
koji nastaje pod utjecajem ideolo-
giziranja. Nacionalizam se u tom
slučaju ponaša kao “divovska mre-
ža” u koju bivaju uhvaćeni različiti
oblici mikrosolidarnosti i pritom
svoj ulov artikulira kao jedinstveni
nacionalni identitet.
Sedmo poglavlje naslovljeno je
“Budućnost nacionalizma” (197-
215. str.). U njemu se autor bavi
“duboko neosnovanom” i “pot-
puno pogrešnom” tezom o ugro-
ženosti države-nacije, osipanju
nacionalizma i “iluzornim pred-
viđanjima” o njihovom prevazila-
ženju. Konstatira da tek početkom
XXI stoljeća nacija-država postaje
330
fizički i ideološki dominantna for-
ma državne organizacije, dok se
nacionalizam potvrdio kao pri-
marni izvor državne legitimnosti.
Aktuelni globalizam, a s njim ni
konzumerizam, kapitalizam i li-
beralizam, kao ni buđenje religije
u cijelom svijetu, ne ugrožavaju
njihovu stabilnost niti umanjuju
njihov značaj. Naprotiv, eviden-
tna je ekspanzija nacionalističke
ideologije. Autor navodi nekoliko
savremenih primjera koji potkre-
pljuju stanovište da kapitalizam i
ekonomska liberalizacija idu ruka
uz ruku s razvojem birokratskog i
ideološkog aparata države-nacije.
Na koncu, autor sumira da sa-
vremeni, naciocentrični svijet
“nije samo pao s povijesnog neba”,
nego država-nacija, nacionalizam
i nacionalni identitet imaju svo-
je duboke korijene u strukturama
proteklih razdoblja. Međutim,
ključni element povijesnog kon-
tinuiteta nije kulturni ili biološ-
ki, nego organizacijski, zbog čega
upravo organizacijska struktura
predstavlja kičmu savremene dr-
žave-nacije. Složeni povijesni ra-
zvoj uslovio je da ona, kao kom-
pleksan birokratski stroj, istupa, a
tako se nerijetko i doživljava, kao
solidarna zajednica koja se “brine
za milijune pojedinaca, uslužuje
ih, nadzire i njima rukovodi”. Nje-
na legitimnost proizilazi, ističe au-
tor, iz ideje o suverenosti naroda,
teritorijalne autonomije i značaj-
nog stupnja kulturne homogeno-
sti koji su ključni stubovi svakog
nacionalističkog diskursa. Svaka
ozbiljna naučna rasprava o drža-
vi-naciji i nacionalizmu kao izra-
zito moćnom svjetonazoru, upo-
zorava autor, mora ih promatrati u
kontekstu povijesnih procesa du-
gog trajanja, složene organizacij-
ske i ideološke izgradnje, porasta
kumulativne snage društvenih or-
ganizacija i ustrajne difuzije ideo-
loške moći u prostoru i vremenu.
Originalan i izrazito polemičan
Maleševićev pristup ovoj složenoj
problematici nesumnjivo potiče
na intenzivnu diskusiju u kojoj bo-
sanskohercegovački politolozi, so-
ciolozi, historičari teško da mogu
ravnopravno učestvovati. I dok se
u naučnom diskursu već godinama
raspravlja o “postmodernističkoj
paradigmi”, kod nas nedodirljivi
pijedestal zauzima primordijalistič-
ka teza o sprezi krvi, tla i religije.
prikazi, 249-356
Dominirajuća percepcija nacije
predstavlja je kao statičnu kategoriju
koja se prima po rođenju, koju nije
moguće promijeniti niti odbaciti.
Ta isključivost i egocentričnost koja
nas neopravdano izdvaja iz općeg
povijesnog razvoja, uskraćuje nam
pravo glasa u savremenim raspra-
vama o značaju, ulozi i organizaciji
države-nacije u XXI stoljeću. Nesu-
glasnost o tome ko je stariji, država
ili nacija, da li nacija formira državu
ili država naciju, onemogućava nam
da se uključimo u raspravu o dosegu
i posljedicama globalizacije. Male-
ševićev stav da nacionalizam nema
biološku vezu s nasiljem, da nacio-
nalne zajednice nisu unaprijed za-
dane nego su rezultat rada političkih
jedinica, da su izrazito promjenjive
i fluidne, ustvari zamišljene katego-
rije, te da država-nacija, iako uvri-
ježena, ni po čemu nije prirodna,
čini nam se kao da se odnosi na neki
drugi svijet.
Ova knjiga, u diskursu u kojem
se sve više insistira na multidisci-
plinarnosti, interdisciplinarnosti
i krosdisciplinarnosti, historičari-
ma daje koristan teorijski okvir za
kontekstualizaciju i dekonstruira-
nje brojnih povijesnih tema koje
331
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
su predmet aktuelnih proučavanja.
Istovremeno, ona bi nesumnjivo
trebala doprinijeti otvaranju nekih
novih vidika. Pokazati da se izni-
mno važni fenomeni, koji su i da-
lje pod snažnom jekom povijesnih
Raif Dizdarević, Sudbonosni podvig Jugoslavije: Podsjećanje
na istorijsko NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio
budućnost Jugoslavije. Sarajevo: Udruženje za modernu
historiju, 2018, 229.
Autor knjige Raif Dizdarević
“Sudbonosni podvig Jugoslavije:
Podsjećanje na istorijsko NE stalji-
nizmu – događaj koji je opredijelio
budućnost Jugoslavije” dugogodiš-
nji je i istaknuti političar u periodu
poslije Drugog svjetskog rata. Ro-
đen je 9. decembra 1926. godine u
Foči. Svoju diplomatsku službu za-
počeo je 1951. godine kao sekretar i
otpravnik poslova Ambasade FNRJ
u Bugarskoj. Na toj poziciji ostao je
do 1954. godine, da bi 1956. godi-
ne postao prvi sekretar Ambasade
SFRJ u SSSR-u. Nakon toga postaje
savjetnik u Ambasadi u Pragu od
1963. do 1967. godine. Osim rada
332
sedimenata, mogu percipirati i va-
lorizirati značajno drugačije nego
kako to mi, nažalost, već dugo ra-
dimo.
Dženita Rujanac
i iskustva koje je stekao kao uposle-
nik različitih ambasada Jugoslavije,
Raif Dizdarević je obnašao funkciju
pomoćnika saveznog sekretara za
inostrane poslove SFRJ, bio je i se-
kretar i član Predsjedništva Vijeća
Saveza sindikata Jugoslavije, pred-
sjednik Vijeća Saveza sindikata Bo-
sne i Hercegovine te je na vrhuncu
postao i predsjednik predsjedništva
SFRJ od 1988. do 1989. godine. Kao
jedan od aktera ovih događaja, Raif
Dizdarević je imao iskustvo iz prve
ruke i time je i sam mogao da po-
nudi svoje viđenje ovih događaja.
Knjiga je objavljena 2018. go-
dine, a izdavač je Udruženje za
prikazi, 249-356
modernu historiju Sarajevo. Glav- koristi isključivo svoje tadašnje
ni i odgovorni urednik je prof. dr. bilješke, kao i svoja sjećanja. Zbog
Husnija Kamberović. Recenzenti dominantnog oslanjanja na pri-
su prof. dr. Husnija Kamberović, marne izvore kao što su memoari
Emir Habul i Maja Gasal-Vražalica. i dokumenti u ovom djelu, česti su
Ova knjiga je podijeljena u de- citati iz izvora i njihova interpreta-
vetnaest poglavlja i skoro stotinu cija od strane autora.
potpoglavlja. Autor koristi potpo- Autor započinje knjigu uvod-
glavlja kao komentare i određeni nim napomenama, koje u suštini
sažetak poglavlja koje predstoji. predstavljaju skraćeni historijski
Primjetno je da je knjiga sadržaj- pregled odnosa između Jugoslavije
no podijeljena na period Staljina i i SSSR-a od Drugog svjetskog rata
staljinizma, period nakon Staljina pa do perioda vlasti Mihaila Gor-
i neostaljinizam te period Mihaila bačova. Nakon uvodnih napomena
Gorbačova i promjene u SSSR-u. autor piše o periodu Drugog svjet-
Autor je za ove različite periode skog rata i počecima sukoba izme-
koristio i različitu literaturu i izvo- đu Staljina i Tita. Navodi kako je i
re. Tako je za period Staljina od u toku Drugog svjetskog rata već
izvora koristio memoare Edvarda bilo došlo do sukobljavanja interesa
Kardelja, biografiju Josipa Broza SSSR-a i Jugoslavije. Glavne raspra-
Tita napisanu od strane Vladimira ve bile su vođene oko neslijeđenja
Dedijera i određene dokumente, a uputa Staljina od strane Tita i parti-
od literature je koristio djela Bran- zana, kao i kako autor navodi kon-
ka Petranovića, Čedomira Štrpca stantnog uplitanja Staljina u vođe-
i Momčila Zečevića. U drugom nje otpora, bez ikakve konkretne
periodu, tj. periodu neostaljiniz- podrške. Nakon završetka rata
ma, dominantno koristi memoare došlo je do razvoja relativno dobrih
Veljka Mićinovića, a u određenoj odnosa između ove dvije zemlje.
mjeri autor se i sam prisjeća tih Tako je do 1948. godine veliki broj
događaja i na osnovu svojih sje- jugoslavenskih diplomata posjetio
ćanja iznosi određene podatke. Za SSSR, a među njima je bio i sam
period Mihaila Gorbačova autor Tito, koji je u tri navrata posjećivao
333
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Staljina. Ovo stanje je potrajalo sve
do 1948. godine i Prve rezolucije
Informbiroa u Bukureštu. Nakon
ove rezolucije došlo je do zaoštra-
vanja odnosa između Tita i Staljina,
kada je politički vrh Jugoslavije sa
Titom na čelu odlučio da neće po-
pustiti Staljinu i da će se suprotsta-
viti njegovoj težnji za hegemonijom
nad ostatkom socijalističkih i ko-
munističkih država. Takvi postupci
su naljutili Staljina koji je odlučio
da izoluje Jugoslaviju te je ekonom-
ski i politički počne sputavati u ra-
zvitku i oporavku nakon Drugog
svjetskog rata. Kako autor navodi,
to nije spriječilo Jugoslaviju da se u
određenoj mjeri oporavi i započne
privredni rast.
Takvo stanje je potrajalo sve
do 1953. godine i smrti Staljina.
Nakon njega na vlast dolazi Niki-
ta Hruščov, koji je u malo više od
jedne decenije više puta prelazio
iz krajnosti u krajnost. U jednom
trenutku je bio prijateljski nastro-
jen naspram Tita i Jugoslavije,
dok je u drugom trenutku znao u
potpunosti prekinuti bilo kakav
odnos sa Jugoslavijom. Autor za
ovaj period kaže da je odnos bio
“toplo-hladno”, tj. da je politika
334
SSSR-a bila neujednačena i da se
nikada nije znalo kako će biti na-
strojen Hruščov. Nakon pogublje-
nja dugogodišnjeg šefa NKVD-a
Lavrentija Berije 1953. godine po-
litički vrh Jugoslavije je smatrao da
će doći do promjene u međusob-
nim odnosima između Jugoslavije
i SSSR-a. Nakratko je i došlo do
poboljšanja kada je Hruščov na
XX kongresu KP SS, održanom
u februaru 1956. godine, kritiko-
vao Staljina i njegov kult ličnosti.
Osim toga, Hruščov je zajedno sa
velikom delegacijom došao u Be-
ograd 26. maja 1955. godine da
ponudi ruku pomirenja. Hruščov i
Tito su tada potpisali Beogradsku
deklaraciju, da bi u junu potpisali
drugu deklaraciju u Moskvi. Svi su
smatrali da će doći do smirivanja
tenzija i postepenog približavanja,
naročito nakon što se “legendarni”
maršal Žukov počeo zalagati za
poboljšanje odnosa. Do toga nije
došlo zbog unutrašnjih problema
u SSSR-u, kao i problema u Istoč-
nom bloku, konkretno zbog ustan-
ka u Mađarskoj i ustanka radnika
u Poznanju u Poljskoj 1956. godi-
ne. Ova dva ustanka završena su
krvoprolićem i zbog toga su Tito i
KPJ javno osudili ovaj čin, kojim
se SSSR vratio u period Staljinove
strahovlade. U knjizi je posvećena
posebna pažnja odnosu Hruščova i
drugih sovjetskih političara prema
jugoslavenskoj štampi. Autor često
spominje kako je Hruščov nega-
tivno komentarisao pojedine obja-
ve o odnosima i stanju u SSSR-u.
Osim što je Hruščov bio kritiko-
van od strane Jugoslavije i drugih
sila, on je također bio na udaru
kritika i od strane vrha KP SS. Ne-
zadovoljstvo Hruščovim toliko je
poraslo da su dugogodišnji politi-
čari i dominantne figure u komu-
nističkoj partiji odlučili da izvrše
puč, ali nisu uspjeli. Vođe tog puča
bili su Molotov, Malenkov, Kaga-
novič i Šepilov. Glavni razlog što
puč nije uspio jest to što je Žukov
stao na stranu Hruščova. U daljem
tekstu autor navodi kakvo je stanje
bilo u odnosima SSSR-a naspram
drugih država, posebno njihov od-
nos sa NR Kinom. Osim toga osvr-
će se na uklanjanje Žukova sa svih
političkih i partijskih pozicija, što
je za autora bio veliki udar, jer je
smatrao da je Žukov bio veliki pri-
jatelj Jugoslavije. Osim odnosa sa
drugim državama, u ovom dijelu
prikazi, 249-356
autor manje spominje stanje u
Jugoslaviji, a više piše o stanju u
SSSR-u i promjenama na vlasti,
jer 1964. godine dolazi do smjene
Nikite Hruščova i dolaska Leonida
Brežnjeva na vlast. Ovu promjenu
autor karakteriše kao veoma ne-
gativan nazadak u politici SSSR-a
koji dovodi do još većeg antago-
nizma između Jugoslavije i SSSR-a.
Autor je manje pažnje posvetio
Brežnjevu, nego Hruščovu, iako
je Brežnjev duže ostao na vlasti i
vodio agresivniju vanjsku politiku.
Knjigu autor završava cjelinom
koja je posvećena promjenama u
SSSR-u nakon 1984. godine i oso-
bama koje su bile zaslužne za te
promjene. Konkretno piše o Mi-
hailu Gorbačovu i Eduardu Še-
vardnadzeu. Autor navodi kako je
bio iznenađen novom politikom
SSSR-a i čak šokiran, jer iz lič-
nog iskustva, nikada do tada nije
osjećao bilo kakvo prijateljstvo sa
diplomatama iz SSSR-a, već samo
suparništvo i nelagodu u njiho-
vom prisustvu. Tome je došao kraj
i odnos između autora i političara
iz SSSR-a postao je krajnje prija-
teljski. Autor se posebno sprijate-
ljio sa ministrom vanjskih poslova
335
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Eduardom Ševardnadzeom i u
par navrata se prisjeća razgovora
koje su vodili i kako je tadašnji vrh
SSSR-a bio otvoren za saradnju.
Autor je pored teksta u knjigu
inkorporirao i na desetine fotogra-
fija, koje su većim dijelom nastale
pri posjetama različitih delegacija.
Na kraju knjige se nalazi lista skra-
ćenica, biografija autora i prilog
knjizi. Taj prilog se sastoji od ju-
goslavensko-sovjetske Deklaracije
o međusobnim i međunarodnim
odnosima usvojene na kraju po-
sjete Mihaila Gorbačova SFR Ju-
goslaviji 18. marta 1988. godine.
Na osnovu svega izrečenog, Raif
Dizdarević, iako nije historičar,
poprilično je na zadovoljavajući
način uspio da predstavi historij-
sku podlogu i odnose između Ju-
goslavije i SSSR-a od kraja Drugog
svjetskog rata pa do konca osam-
desetih godina dvadesetog stolje-
ća. Treba napomenuti da je zbog
336
autorove uloge u ovim historij-
skim događajima njegovo viđenje
u određenim segmentima prožeto
nostalgičnim gledanjem na proš-
lost. Upravo zbog toga u jednom
trenutku dolazi do promjene nači-
na pisanja, i to u trenutku kada au-
tor prestaje da koristi izvore i poči-
nje pisati na osnovu svojih bilješki
i sjećanja. Zbog toga se može reći
da je ovo djelo ujedno i historijsko
djelo, ali i jedna vrsta autorovog
memoara. Kao što je već spome-
nuto, autor nije historičar, pa zbog
toga ni naučni aparat nije naročito
razvijen. Literatura koja je korište-
na većinom je iz perioda Jugosla-
vije, stvarana pod uticajem vlasti.
Nastojao je kroz cijelu knjigu da
se drži glavnog zadatka, a to su
odnosi Jugoslavije i SSSR-a nakon
1948. godine. Knjiga je pisana lije-
pim narativnim stilom i dostupna
je stručnoj i široj javnosti.
Omer Merzić
prikazi, 249-356
Ivana Pantelić, Uspon i pad “prve drugarice” Jugoslavije:
Jovanka Broz i srpska javnost 1952–2013. Beograd: Službeni
glasnik, 2018, 336.
Knjiga istoričarke i naučne sa- drugarice” Jugoslavije: Jovanka Broz
radnice Instituta za savremenu isto- i srpska javnost 1952–2013. se sa-
riju iz Beograda Ivane Pantelić, pod stoji iz šest poglavlja (Uvod, Prva
nazivom Uspon i pad “prve druga- drugarica, Zvanična uloga, “Drug
rice” Jugoslavije: Jovanka Broz i srp- Tito i Jovanka”, Godina 1980, Od-
ska javnost 1952–2013, nastala je na nos javnosti – opozicija i Jovanka
osnovu doktorske disertacije koju Broz). Na samom kraju knjige na-
je autorka odbranila 2016. godine lazi se Spisak izvora i literature, kao
na Katedri za istoriju Jugoslavije Fi- i Registar ličnih imena. U tekstu
lozofskog fakulteta Univerziteta u koji ima 336 strana, Ivana Pantelić
Beogradu. Nova knjiga Ivane Pan- je pokušala da dekonstruiše i pre-
telić predstavlja prvu sistematsku doči društvene i političke meha-
analizu načina na koji se, pre sve- nizme koji su imali ključnu ulogu
ga, u srpskoj, ali i u jugoslovenskoj u procesu kreiranja slike o Jovanki
javnosti konstruisala i konstituisala Broz za koju autorka kaže da spada
slika Jovanke Broz, supruge Josipa u “retke istorijske ličnosti za koje
Broza Tita, jedinog i doživotnog je odnos javnosti prema njima bio
predsednika socijalističke Jugo- tako važan”.
slavije, u periodu od 1952. godine Nova knjiga Ivane Pantelić
kada Jovanka Broz, rođena Budisa- predstavlja rezultat autorkinih in-
vljević, udajom za Tita ulazi u javni teresovanja za brojna pitanja koja
prostor do njene smrti 2013. go- su otvorena njenom prvom mono-
dine. Pored Predgovora i Zaključ- grafijom Partizanke kao građanke –
ka, monografija Uspon i pad “prve društvena emancipacija partizanki
337
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
u Srbiji 1945–1953. (2011). Kao
istraživačica, Ivana Pantelić ostaje
“verna” proučavanju istorije roda,
procesima emancipacije žena u
periodu postojanja socijalistič-
ke Jugoslavije. Monografija Ivane
Pantelić posebno je dragocena jer
ukazuje na probleme sa kojima se
suočavalo jugoslovensko društvo
u procesu emancipacije i moder-
nizacije. Analiza odnosa javnosti
prema “prvoj drugarici” posebno
je značajna za razumevanje pro-
blema predstavljanja i reprezen-
tovanja žena u javnom prostoru u
socijalističkoj Jugoslaviji, kao što
je značajna za razumevanje iden-
tične problematike u periodu re-
patrijarhalizacije srpskog društva
koji nastupa raspadom Jugoslavije
i definisanjem Srbije kao nacio-
nalne države. Sa druge strane, ona
“ulazi” u “minsko” polje složene
analize postjugoslovenskog i post-
socijalističkog, odnosno savreme-
nog srpskog društva. Analizirajući
način na koji se javnost u Srbiji
odnosila prema Jovanki Broz u pe-
riodu nakon raspada Jugoslavije,
Ivana Pantelić daje posebno zna-
čajan doprinos razumevanju nači-
na na koji se, ne samo u srpskom
338
već i u svim postsocijalističkim
društvima, gradio odnos prema
socijalističkom nasleđu i nepri-
kosnovenim simbolima socijali-
stičkog perioda. Autorka ukazuje
na dinamiku dekonstruisanja ne
samo simbola već i “jedine želje-
ne”, odnosno “neželjene” prošlosti
čija se interpretacija, pod različi-
tim okolnostima, pretvarala u “žal
za mladošću” (jugonostalgiju),
češće nepotrebnu relativizaciju,
banalizaciju i vulgarizaciju. Kao
simbol prošlosti i odraz savreme-
nog odnosa prema njoj, Jovanka
Broz nije izbegla nijedno od domi-
nantnih tumačenja. Ivana Pantelić
pokazuje do koje mere je slika Jo-
vanke Broz u javnosti predstavljala
paradigmu jugoslovenske politike
i društva koje je u periodu socija-
lističke Jugoslavije prolazilo kroz
veoma različite faze, ali i paradi-
gmu njenog raspada i nestanka.
U osnovi, Ivana Pantelić razli-
kuje dva ključna perioda u pro-
cesu formiranja slike Jovanke
Broz u javnosti. Jedan obuhvata
vremenski interval od 1952. do
1980. godine, odnosno od Jovan-
kine udaje za Tita do Titove smrti.
Drugi obuhvata period od 1980.
prikazi, 249-356
do Jovankine smrti 2013. godine. njene uloge u društvu i politici kao
Unutar svakog od ova dva perioda supruge jugoslovenskog predsed-
Ivana Pantelić uočava više mena nika, govori činjenica da Jovanka
kroz koje prolazi odnos šire javno- Broz nema biografiju. Nepostojanje
sti prema Jovanki Broz. Pozicioni- biografije Jovanke Broz učinilo je
ranje slike Jovanke Broz u periodu rad na temu Jovanka Broz i srpska
od njene udaje za Tita pa sve do javnost 1952–2013. nesvakidašnjim
Titove smrti, koliko god promen- izazovom jer se autorka upustila u
ljivo, bilo je u funkciji definisanjasistematsku analizu načina na koji
afirmativne slike o Titu. U perio- je u vremenskom periodu dužem
du od Titove do Jovankine smrti, a od šezdeset godina kreirana slika
radi se o vremenskom intervalu od o supruzi neprikosnovenog politič-
trideset tri godine koji “pamti”: pe-kog autoriteta u periodu postojanja
riod intenzivne krize jugosloven- socijalističke Jugoslavije kakav je
ske federacije, raspad Jugoslavije, bio Josip Broz Tito, a da se nije mo-
rat koji je izbio na prostoru bivše gla osloniti na “zvanično” pamćenje
Jugoslavije i formiranje čitavog koje u svom fokusu ima pre svega
niza izrazito nacionalnih država, ulogu Jovanke Broz. Zbog svega na-
vladavinu režima Slobodana Milo- vedenog istraživanje Ivane Pantelić
ševića u Srbiji, nastanak, ali i slomje moralo biti bazirano ne samo
tzv. “petooktobarske Srbije”, slika ona analizi sadržaja tekstova objav-
Jovanki Broz neminovno je delila ljenih u: dvadeset jednom dnev-
“sudbinu” slike o Titu, odnosno o nom listu, dvadeset pet časopisa i
Jugoslaviji. Poslednje treba shvati- trideset četiri dela koja pripadaju
ti uslovno jer se bez obzira na sve memoarskoj građi već i na uvidu u
sličnosti radilo o tri različite slike.
arhivsku građu koja se čuva u fon-
Da je slika Jovanke Broz u jav- dovima Arhiva Jugoslavije i Muzeja
nosti “nadvisila” i istorijsko pam- istorije Jugoslavije (sada Muzeja Ju-
ćenje o Jovanki Broz koje se, na goslavije).
našu veliku žalost, i istoriografija Tema kojom se bavi Ivana Pan-
“radije” seća na osnovu slike nego telić intrigira javnost kako u Repu-
na osnovu sistematskih istraživanja blici Srbiji tako i na prostoru bivše
339
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Jugoslavije između ostalog i zbog
toga što se često stavlja u korpus
onih tema za koje se može reći “da
nas se tiču”. Ova vrsta intimizira-
nja sa prošlošću i njenim akterima
u javnom prostoru često proizvo-
di sindrom “gluvih telefona”. Tako
autorkino insistiranje na činjenici
da joj nije bila namera da se bavi
likom i delom Jovanke Broz već
načinom na koji je ona tretirana u
javnom prostoru ne dolazi do pu-
blike željne senzacija i afera. Zbog
toga ne treba da čudi saznanje da
se skoro svaka javna rasprava o
knjizi Ivane Pantelić završava pi-
tanjem: “Pa dobro, ko je bre bila
Jovanka Broz?” Intonacija koja
prati ovo pitanje ima malograđan-
ski prizvuk, inače često prisutan u
našem javnom govoru, koji na nje-
Na margini povijesti: Zbornik radova, ur. Amir Duranović.
Sarajevo: Udruženje za modernu historiju, 2018, 181.
(Re)valorizacija dosadašnjeg
bavljenja prošlošću unutar histo-
rijske nauke najbolji je pokazatelj
historiografskog razvoja, uspona i
340
ga navlači mrenu tabloidnog, ba-
nalnog, vulgarnog pa i odvratnog.
Nemogućnost javnog diskursa da
se odvoji od onoga što je “na prvi
pogled vidljivo,” kako bi se ušlo u
raspravu o složenim društvenim i
političkim procesima, lišava jav-
nost dragocenih tumačenja sim-
bola kakav je bila Jovanka Broz.
Na “ovom mestu”, naravno, ne na-
staje problem sa mestom i ulogom
Jovanke Broz u istoriji, već sa ana-
lizom simbola. Sva pitanja koja su
postavljena “protiv” njih, a u cilju
njihove “dekonstrukcije”, predstav-
ljaju vrlo jasan odgovor na pitanje
gde smo svi mi danas i koja je naša
funkcija kao društvenih subjekata,
odnosno do koje mere je ona obe-
smišljena?
Sanja Petrović Todosijević
napretka. Takva polazišta prven-
stveno su uvjetovana propitiva-
njem epistemoloških, metodološ-
kih i reprezentacijskih okvira, što
je bez sumnje utjecalo na današ-
nje istraživačke poduhvate. Ana-
liza ranijih istraživačkih dometa
svakako nema utjecaja na širenje
spektra drugih istraživačkih mo-
gućnosti, onih velikih, koji do sada
nisu uspjeli da se čvrsto etabliraju
u domaćoj historiografiji. Histo-
rijske tematike koje su ranije bile
zanemarene ili u sjeni, postale su
privlačne historičarima, koji su
zatim pokušali svoja ranija istra-
živanja postaviti na razinu tih te-
matika. Jedna od njih je svakako
i marginalnost. Iako studije mar-
ginalnosti ne predstavljaju neko
značajnije otkriće, interes za njih
je sve veći, što posljedično uvećava
i broj postavljenih pitanja, a onda i
pristupa i metoda. U tom pogledu,
kada je riječ o bosanskohercego-
vačkoj historiografiji, vrijedno iz-
danje je Zbornik radova naslovljen
“Na margini povijesti”.
Nastao je kao rezultat rada na
projektu “Historiografija i naciona-
lizam: na margini povijesti”, koji je
realiziran zahvaljujući Udruženju
za modernu historiju tokom 2018.
godine, uz pomoć Fondacije Hein-
rich Böll Stiftung, gdje je jedna od
faza spomenutog projekta bila i
prikazi, 249-356
priprema ovoga zbornika. U nje-
mu su vlastitim istraživačkim pi-
tanjima, u svrhu što kvalitetnijeg
doprinosa ranije zanemarenim
tematikama, prezentirani radovi
bosanskohercegovačkih histori-
čara Amira Duranovića, Amile
Kasumović, Enesa S. Omerovi-
ća, Husnije Kamberovića i Melise
Forić Plasto. Napisan je na sveu-
kupno 183 stranice teksta, pored
dijela o predgovoru i biografijama
autora, i podijeljen na pet poglav-
lja. U svakom od njih, autori su
pružili čvrste temelje za dalje izu-
čavanje i problematiziranje ovih,
ali i srodnih pitanja.
Dometi savremene bosan-
skohercegovačke historiografije,
naglašavajući učinke političkih,
društvenih i ekonomskih zbiva-
nja, ali svakako i administrativnih
i institucionalnih momenata koji
su bili presudni za promjene ne
samo u historiografiji nego i u ze-
mlji, prezentirani su kroz rad pod
nazivom “Savremena bosansko-
hercegovačka historiografija: na
margini povijesti” Amira Durano-
vića. Iako su problemi pred kojima
se nalazila bosanskohercegovačka
historiografija 1990-ih godina, a
341
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
čije se posljedice i danas osjete, još
uvijek neprevaziđeni, autor kroz
rad naglašava da se radi na orga-
niziranju raznih naučnih skupova,
okruglih stolova, konferencija i
drugih aktivnosti koje bi pomogle
praćenju savremenih trendova i
doprinijele pomaku domaće histo-
riografije koja se još uvijek nalazi
na margini savremene bosansko-
hercegovačke historije. U tom
smislu, značaj ovog rada može biti,
kao što je i sam autor nagovije-
stio, poticajan i shvaćen kao poziv
za saradnju historičara iz Bosne i
Hercegovine sa historičarima u re-
gionu, ali i šire, kroz razne projek-
te. Također, važan je razvoj novih
pristupa, širenje spektra izvora,
što rezultira izborom novih histo-
rijskih tema koje će se proučavati.
Time će se uspjeti prenijeti poruka
ovog zbornika i ukloniti sa margi-
na barem neka pitanja bosansko-
hercegovačke historije.
Ukazivanje na potrebu povi-
jesti marginalnih i “neuspješnih”
predstavila je Amila Kasumović
u idućem poglavlju zbornika. Pr-
venstveno se fokusirala na važnost
bavljenja poviješću marginalnih u
širem smislu, a zatim se osvrnula
342
na nešto neafirmiraniju povijest
“neuspješnih”. U svrhu razumi-
jevanja tih kategorija, autorica je
prezentirala kratak osvrt na ra-
zvoj historiografije. Važnost ovog
osvrta ogleda se u mogućnosti da
se etabliraju različite vrste pristupa
historiji marginalnih grupa i mar-
ginalnosti uopće, ali i da se napra-
vi poveznica koja bi mogla spojiti
niz dosad neuhvatljivih pristupa.
Svakako još jedan recepcijski ključ
čitanja ovoga rada bio bi u smjeru
da se dopre do onih struktura koje
su dosad bile neuhvatljive, barem
kada je riječ o bosanskohercego-
vačkoj historiji. Tu je riječ upravo
o onome što Amila Kasumović
piše. Autorica također nije izosta-
vila napomenuti izazove sa kojima
se istraživač treba uhvatiti ukoštac
ukoliko namjerava pisati o takvim
tematikama. A to je posebno važ-
no, jer je upravo u drugom dijelu
rada, za koji se slobodno može
reći da je ključan u prezentiranju
arhivskih istraživanja Amile Ka-
sumović, pažnja posvećena prou-
čavanju dvije marginalne skupine
bosanskohercegovačkog društva
krajem 19. i početkom 20. stoljeća,
a to su prostitutke i Romi.
Idući rad pod nazivom “Sa mar-
gina bosanskohercegovačke histo-
riografije: nacionalne manjine u
Bosni i Hercegovini (1918–1941)”
nastao je kao produkt istraživa-
nja Enesa S. Omerovića. U njemu
je ponuđen pregled djela koja se
odnose na nacionalne manjine u
međuratnoj Bosni i Hercegovini.
Doprinos ovoga rada ogleda se u
tome što do objave ovog zbornika
u dotadašnjoj bosanskohercego-
vačkoj historiografiji nije postojao
nijedan rad u kojem je na sveobu-
hvatan način analizirano pitanje ili
jedne ili svih nacionalnih manjina
koje su živjele između dva svjetska
rata na prostoru Bosne i Hercego-
vine. Istina, ono o čemu se ranije
pisalo, uglavnom nije opravdalo
očekivanja, a poražavajuća je či-
njenica i to što su uglavnom drugi,
stranci, bili upravo ti koji su inici-
rali pokretanje takvih istraživanja.
Sa tog stajališta pogled izvana je
samo jedna dimenzija koja mora
biti upotpunjena pogledom iznu-
tra, a svakako da ne treba zabora-
viti da i jedna i druga perspektiva
unutar sebe mogu biti višeslojne,
pa ponekad i oprečne. Autorovo
naglašavanje oskudnosti obrađe-
prikazi, 249-356
nosti tematika iz međuratnog pe-
rioda i historiografske marginali-
zacije sudbine manjina u najmanju
ruku je poticajno. Ovdje vrijedi
spomenuti i to da je nedugo nakon
objavljivanja ovoga rada u okviru
zbornika autor Omerović publi-
cirao i svoju knjigu “Nacionalne
manjine u Bosni i Hercegovini
(1918–1941)” i time dokazao da će
budući istraživački poduhvati po-
puniti prazninu unutar bosansko-
hercegovačke historiografije kada
je riječ o ovim tematikama.
Percepcija prošlosti iz očišta po-
litički motiviranih upozorava histo-
ričare da napokon stanu u odbranu
svojoj nauci. Da je politiku i iskori-
štavanje historijskih događaja, mo-
menata i ličnosti moguće svrstati
zajedno u bosanskohercegovačkoj
historiografiji, svjedoči rad Husnije
Kamberovića, koji nosi naziv „Slu-
čaj Mustafe Busuladžića – sa povi-
jesne margine ka politikantskom
centru“. U njemu se autor poslužio
primjerom marginalne historijske
ličnosti Mustafe Busuladžića ne
kako bi se bavio njegovom ulogom
i djelovanjem u Drugom svjetskom
ratu, nego kako bi objasnio vlasti-
to viđenje rehabilitacije nakon du-
343
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
žeg niza godina, a zatim i izbijanja
Busuladžića u centar prijepora u
naučno-političkim krugovima. Au-
tor se bavi dosezima tih prijepora i
u radu nastoji analizirati i revidirati
shvatanja o toj tematici, a posljedič-
no i onome što ta shvatanja mogu
prouzrokovati ponajviše akcenti-
rajući probleme nesveobuhvatnih
pristupa, te pristupa koji su teme-
ljeni na promatranju historijske lič-
nosti izvan konteksta vremena.
Složena i komplicirana struk-
tura uprave na svim nivoima or-
ganiziranja u Bosni i Hercegovini
odražava se i na jedan snažan ele-
menat na koji društva treba da se
oslanjaju – obrazovanje. Tako se u
radu “Marginalne grupe na strani-
cama savremenih bosanskoherce-
govačkih udžbenika historije” Me-
lisa Forić Plasto bavi istraživanjem
na osnovu udžbenika historije /
istorije / povijesti koji se koriste
danas u Bosni i Hercegovini u svr-
hu potrage za odgovorima u koli-
koj mjeri i da li su uopće margi-
nalne skupine zastupljene u njima.
Fokus je usmjeren na tri nastavna
programa i udžbenike kao primjer
bosanskog, hrvatskog i srpskog,
što se čini pomalo konfuzno za
344
istraživanje, ali svakako pruža mo-
gućnosti za brojna polazišta pri
analizi, od kojih je osobito intere-
santno komparativno. Autorica se
u svome radu poziva na zakonsku
regulativu u Bosni i Hercegovini,
preporuku Vijeća Evrope, smjer-
nice za pisanje i ocjenu udžbenika
historije, spominjući i djelovanje
projekata koji su za misiju imali
sprovođenje reformi na polju ob-
razovanja u Bosni i Hercegovini, a
za konačni cilj modernizaciju na-
stave historije u Evropi uopće. Na-
kon iscrpne analize marginalnih
grupa na stranicama savremenih
bosanskohercegovačkih udžbeni-
ka historije, predstavljeni su uoče-
ni nedostaci, ali i pozitivni primje-
ri, a kako ova tema ne bi ostala na
marginama historije Bosne i Her-
cegovine, autorica je za kraj, umje-
sto zaključka, ponudila poticajne
preporuke budućim istraživačima.
Ovaj zbornik u cjelini pred-
stavlja iskorak u bosanskoherce-
govačkoj historiografiji kada je
riječ o tematiziranoj problematici
u njemu. Radovi, osobito auto-
rice Amile Kasumović i Husnije
Kamberovića, bez dvojbe mogu
poslužiti kao idejni okvir za to
prikazi, 249-356
kako razumijevanje marginalnih približi savremenim trendovima.
skupina i marginalnosti zahtijeva Kao vrlo uspješan tematizacij-
temeljno propitivanje jezika izvo- sko-sintetski poduhvat, zbornik
ra. Naravno, na toj bi se dimenziji bi trebao biti uzoran, a djelatnost
moglo poraditi na narednim pro- Udruženja za modernu historiju
jektima koji će se baviti sličnim / izazov i za druga udruženja koja se
istim temama. Izdanje je pomoglo bave antičkom, srednjovjekovnom
da se barem jedan dio zanemare- i ranonovovjekovnom historijom.
nog kutka bosanskohercegovačke Dina Pašić
historije pomakne sa margine i
Izet Šabotić, Čifčijski odnosi i promjena vlasništva nad zemljom
u Bosni i Hercegovini (1878–1918). Tuzla: Centar za istraživanje
moderne i savremene historije Tuzla, 2019, 320.
Centar za istraživanje moderne osnovne privredne karakteristike
i savremene historije Tuzla 2019. bosanskohercegovačkog sela nego
godine publikovao je knjigu prof. i međusobno isprepletena i snaž-
dr. Izeta Šabotića pod nazivom Či- no naglašena nacionalna i konfe-
fčijski odnosi i promjena vlasništva sionalna prožimanja. I ne samo
nad zemljom u Bosni i Hercegovini to, upravo je, zbog kompleksnosti
(1878–1918). Sprovođenje agrar- agrarne problematike i osjetljivosti
ne reforme i regulisanje odnosa ukupnih odnosa u ovom sektoru,
u ovom sektoru nametalo se kao pitanje karaktera čifluka i promjene
prioritetno pitanje u Bosni i Herce- vlasničke strukture nad zemljom
govini tokom cijelog XIX stoljeća. tokom perioda austrougarske vla-
Takav status proizilazio je iz op- davine u Bosni i Hercegovini pred-
ćedruštvenog karaktera agrarnih stavljalo polazno ishodište za prou-
odnosa, koji su sadržavali ne samo čavanje pitanja iz šireg društvenog
345
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
konteksta. Baveći se istraživanjem
navedene problematike Šabotić je
u svojoj knjizi ponudio brojne, na
naučnim osnovama utemeljene
odgovore. Kroz pet poglavlja au-
tor je na osnovi relevantne litera-
ture i velikog broja neobjavljenih
historijskih izvora obradio ovu
vrlo složenu problematiku, koja se
reflektira na širi spektar zamrše-
nih društveno-političkih odnosa u
Bosni i Hercegovini tokom perioda
austrougarske vladavine.
U poglavlju Velika istočna kri-
za i okupacija Bosne i Hercegovine
autor nas uvodi u jedno od naj-
dramatičnijih razdoblja u historiji
Bosne i Hercegovine, koja je te kri-
zne 1875. godine postala objekat
interesa ne samo velikih sila nego
i susjednih država – Srbije i Crne
Gore. Autor je u maniru školova-
nog historičara, oslobođenog bilo
kakve pristrasnosti, vrlo temeljito
obradio ispoljavanje velikodržav-
nih ambicija susjednih zemalja
prema Bosni i Hercegovini, stva-
rajući polazno ishodište za razma-
tranje brojnih prevalentnih pita-
nja, koja su bila u fokusu njegovog
istraživanja navedene teme.
346
U poglavlju Agrarne prilike
od okupacije do ustanka u Bosni i
Hercegovini 1882. godine autor je,
analizirajući agrarno naslijeđe iz
osmanskog perioda, konstatovao
da je zbog kompleksnosti agrarne
problematike i osjetljivosti ukupnih
odnosa u ovom sektoru austrou-
garska vlast rješavanju ovog pitanja
pristupala krajnje oprezno. Sma-
trajući odnose između čifluk sahi-
bije i čifčije krucijalnim u pogledu
analiziranja sveukupnih agrarnih
odnosa, Šabotić je naglasio da su se
“na terenu otvarala brojna pitanja i
sporovi između aga-zemljoposjed-
nika i čifčija. Često je dolazilo do
neizvršavanja obaveza od strane
čifčija, pa su se vlastima žalili i jed-
ni i drugi. Stoga je agrarno pitanje
postajalo sve zamršenije.” Glavno
težište na rješavanju ovih odnosa
čifčije su stavljale na otkup zemlje,
pa je austrougarska vlast, da bi re-
gulisala odnose u agraru, dozvo-
lila ovaj proces. No, on se odvijao
isključivo nakon dogovora između
čifčije i čifluk-sahibije, a ključni za-
konski akti, prema kojima su se od-
vijali ovi procesi, bili su preuzeti iz
osmanskog perioda. S druge strane,
aktuelna vlast je ulagala određene
napore da ekonomski ojača seljaš-
tvo, kako bi na taj način omogućila
njegov brži otkup. No ipak, finan-
sijska sredstva koja su usmjeravana
u ove svrhe nikada nisu bila do-
voljna, što se odrazilo na relativno
slab otkup seljaka. Razloge ovakvog
odnosa aktuelne vlasti prema otku-
pu seljaka treba tražiti u općepoli-
tičkom kursu koji je kreirala kako
uprava u Sarajevu tako i zvanična
austrougarska vlast u Beču.
Poglavlje Prilike u oblasti agrara ujedno i pitanje odnosa unutar
od 1883. do 1910. godine obuhvata
najveći dio knjige. U njemu je autor
razmatrao ključno razdoblje au-
strougarske uprave u Bosni i Her-
cegovini, odnosno vrijeme kada je
aktuelna vlast glavno težište svoje
unutrašnje politike usmjerila na
rješavanje agrarnih prilika. Upra-
vo je godinu dana ranije, odnosno
1882. godine, upravu u Bosni i
Hercegovini preuzeo ministar fi-
nansija Benjamin Kalaj, koji je kao
vrstan poznavalac prilika na Bal-
kanu i čovjek od velikog političkog
iskustva insistirao na očuvanju
postojećih agrarnih odnosa. Autor
je dobro primijetio kada je kon-
statovao da je Kalaj, kao pristalica U podnaslovu Čifčijski odnosi
neprikosnovenog prava vlasnika od 1910. do 1918. godine autor se
prikazi, 249-356
na svoju privatnu imovinu, tra-
žio “da se Vlada mora pridržavati
principa nemijenjanja postojećih
vlasničkih odnosa, sa naglaskom
da se muslimanski zemljoposjed-
nici ne smiju jednostavno razvla-
stiti. Njihovim razvlaštenjem oni
bi značajno ekonomski oslabili,
što bi uticalo na ukupno stanje
muslimanske populacije u Bosni i
Hercegovini.” Naravno, uvažavaju-
ći činjenicu da je agrarno pitanje
konfesionalnih zajednica u Bosni i
Hercegovini, Kalaj je ovom pitanju
pristupao krajnje oprezno, uva-
žavajući činjenicu da je zemljišni
fond uglavnom u vlasništvu mu-
slimana. Ne dozvoljavajući nekon-
trolisani otkup seljakā, on je, na
jednoj strani, nastojao da zaštiti
muslimanskog zemljoposjednika
i time očuva odanost musliman-
skog stanovništva Monarhiji, te
da, na drugoj strani, spriječi naglo
ekonomsko jačanje pravoslavnog
stanovništva, koje, kako je Kalaj
navodio, “nikada neće biti oda-
no Monarhiji, nego će uvijek biti
okrenuto prema Beogradu”.
347
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
bavi razdobljem ustavnog perioda
u Bosni i Hercegovini, kada je na
snazi bio Bosanski ustav i kada je u
političkom životu djelovao Bosan-
ski sabor. Autor je konstatirao da
je Bosanskohercegovački sabor, u
pokušaju da konačno riješi agrar-
no pitanje u Bosni i Hercegovini,
preuzeo na sebe tu složenu ulogu,
ali da je, zbog ustavnih ograniče-
nja, nije mogao u potpunosti im-
plementirati. Kako autor navodi,
“Sabor je postao mjesto najžešćih
diskusija oko agrarnog pitanja, a
na njegovim zasjedanjima su se
jasno iznosili stavovi narodnih
poslanika u vezi s agrarnom pro-
blematikom”. Upravo je agrarno
pitanje prouzrokovalo političku
polarizaciju u Saboru, pri čemu
su se formirale tri glavne grupe,
bazirane na vjerskom, odnosno
nacionalnom ključu, dok je četvr-
ti sudionik bila Zemaljska vlada i
njeni predstavnici na saborskim
zasjedanjima.
Na temelju svega predstavljenog,
autor je na kraju istakao najprije
složenost agrarnih odnosa u Bosni
i Hercegovini i ispravnu spozna-
ju austrougarskih vlasti o drugim
elementima koji se prožimaju kroz
348
agrarne odnose. To se prije svega
odnosi na činjenicu da bi svako ra-
dikalno rješavanje agrarnog pitanja
dovelo do ozbiljnog poremećaja u
vjersko-etničkim odnosima unutar
Bosne i Hercegovine, i to na štetu
zemljoposjednika koji su većinom
bili muslimani, ali i na štetu austro-
ugarskih vlasti koje su se na iste te
zemljoposjednike oslanjale u vo-
đenju svoje politike u okupiranim
pokrajinama. Iz tih razloga, autor
je istakao da su austrougarske vla-
sti vodile veoma opreznu socijalnu
politiku, izbjegavajući donošenje
bilo kakvih radikalnih rješenja. Još
jedan važan zaključak koji je au-
tor istakao jeste konstantno eko-
nomsko slabljenje muslimanskog
elementa kao posljedica rješavanja
agrarnih odnosa. Primjetna je i
doza kritike prema muslimanskim
zemljoposjednicima koji su dobijali
novac na štetu izgubljenih zemljiš-
nih posjeda, a nisu ga uložili u tr-
govački ili industrijski obrt i time
izbjegli ekonomsko propadanje. Na
taj način, zaključuje autor, ukupna
ekonomska moć muslimanskog
elementa u Bosni i Hercegovini
značajno je oslabila, što je u vreme-
nu i okolnostima koje su nadolazile
bilo pogubno za njih same. Zasni-
vajući svoju tvrdnju na konkretnim
podacima, temeljenim na arhivskoj
građi, autor je donio još jedan va-
žan, možda i najvažniji zaključak
– proces otkupa čifčija izmijenio je
vjersko-etnički odnos u vlasničkoj
strukturi, jer je velika većina otku-
pljenih čifčija bila pravoslavne vje-
re, manji dio katoličke, a najmanji
muslimanske. Time je autor ujedno
dokazao i da je u austrougarskom
periodu došlo do značajne promje-
ne u vlasničkoj strukturi u pogledu
vjersko-etničke pripadnosti ze-
mljoposjednika.
Knjiga prof. dr. Izeta Šaboti-
ća nastala je kombinacijom dvaju
metodoloških usmjerenja – istra-
živačkog i kompilacijskog, s ciljem
da se ponudi, kako stručnjacima i
naučnicima tako i studentima i ši-
roj čitalačkoj javnosti, knjiga, šti-
vo koje donosi pregled poznatih
historijskih činjenica, ali ga dijelom
i obogaćuje novim obavijestima,
nudeći zaokruženu sliku o događa-
jima i procesima koji su oblikovali
turbulentnu historiju Bosne i Her-
cegovine na prelazu iz XIX u XX
stoljeće. U rekapitulaciji historije
čifčijskih odnosa i agrarnog pitanja
prikazi, 249-356
te promjene vlasništva nad ze-
mljom koje tretira, autor u prvom
dijelu knjige donosi i šire zahvate
iz ranijeg osmanskog razdoblja vla-
davine Bosnom i Hercegovinom,
dok u drugom, trećem i četvrtom
poglavlju opservaciju produžava
sve do kraja Prvog svjetskog rata.
Autor istraživačko pitanje prati i
sagledava u kontinuitetu kauzalnih
odnosa i razvojne dinamike.
Evidentne su i poteškoće s ko-
jima se autor morao suočiti na
planu harmoniziranja ukupnog
metodološkog koncepta. Autor je
taj izazov doista uspješno riješio.
U najkraćem, riječ je o uspjelom
naučnoistraživačkom poduhvatu,
koji će doprinijeti ne samo ukla-
njanju stereotipa u predstavljanju
bosanskohercegovačke prošlosti na
prelazu iz XIX u XX stoljeće već i
potaknuti na dalja istraživanja uku-
pnog historijskog iskustva bosan-
skohercegovačkog društva. Ono što
treba posebno naglasiti jeste njegov
kritički diskurs, sposobnost da afir-
mira vlastiti autorski uklon, odno-
sno da argumentira i utemeljeno
ospori određena stajališta nekih
historičara koji su se bavili prouča-
vanjem navedenih i sličnih pitanja
349
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

iz bosanskohercegovačke historije, decenijama 21. stoljeća kao i u intelektualno poduzeće, jer nužno pristupio bez pretenzija da ponu-
ili, pak, da demistificira stereotipe u ranijim stoljećima bosanskoher- podrazumijeva selekciju bibliograf-di bilo šta drugo doli uravnotežen
tematskom području koje istražuje. cegovačke, balkanske i evropske skih naslova i rizično oslanjanje na
i vjerodostojan presjek činjenica
Knjiga bi mogla poslužiti kao historije. On s pravom ukazuje na podatke, tvrdnje i interpretacije koje bacaju svjetlo na političku,
koristan oslonac u analizama kako činjenicu da je znanje o navedenom koje nudi selektirana i korištena li-
društvenu, ekonomsku, nacionalnu
geneze nastanka čifčijskih (agrar- pitanju (čifčijskom, agrarnom), po- teratura, čiji kvalitet ne mora uvijek
i socijalnu historiju Bosne i Herce-
nih) odnosa bitnih za razumijeva- sebno pozitivne i negativne kono- podrazumijevati vrijednosne stan- govine na prelazu iz XIX u XX sto-
nje moderne nacionalne države, tacije koje su proizašle iz tog pita- darde profesionalne historiografije.
ljeće. U kojoj je mjeri on u tome us-
tako i boljeg praćenja procesa koji nja, uglavnom slabo i nedovoljno, Autoru, međutim, valja priznati pio, prosudit će čitaoci ove knjige.
su bitno utjecali na razvoj bosan- a i tamo gdje ga ima, nerijetko is- da je ovom odgovornom zadatku Jasmin Jajčević
skohercegovačkog društva, ali i kao punjeno mitovima i stereotipima
polazište u suočavanju s mnogoli- te kontaminirano sadržajima i is-
kim i zamršenim manifestacijama hodištima dominirajućih naciona-
bitnih promjena u zemljovlasnič- lističkih narativa, što ne može ići
Žanka Dodig, Privatna zbirka kao muzejski fenomen: na
kim odnosima koje se, kako u proš- u prilog stabilnosti i prosperitetu
primjeru Zbirke Stjepana Meze u Muzeju Sarajeva. Sarajevo:
losti tako i u sadašnjosti, s pravom Bosne i Hercegovine, ali ni Balkana
Muzej Sarajeva / Udruženje ICOM – Nacionalni komitet BiH,
ili ne, često spominju kao supstrat kao dijela ujedinjene Evrope. Ova
moguće krize, pa i prijetnje miru i knjiga je u tom smislu važna kao
2018, 218.
stabilnosti u Bosni i Hercegovini, poticaj kritičkom razumijevanju
na Balkanu i u Evropi uopće. Autor geneze čifčijskih odnosa i promjena Knjiga Privatna zbirka kao mu- izdanjem Muzej Sarajeva obilježio
je prepoznao važnost integralnog vlasništva nad zemljom kao pret- zejski fenomen: na primjeru Zbirke je 140 godina od rođenja privat-
proučavanja i sagledavanja agrar- postavka njene demitologizacije i Stjepana Meze u Muzeju Sarajeva nog kolekcionara Stjepana Meze
nog pitanja, čifčijskih odnosa, te izmještanja iz područja nacional- autorice Žanke Dodig, muzejske te 50 godina od smrti ovog kolek-
promjene vlasništva nad zemljom no-političke manipulacije. savjetnice, pionirski je doprinos cionara, koji je 1961. godine svoju
kao bitnog faktora koji je utjecao Knjiga je najvećim dijelom za- izučavanju historije bh. kolekci- privatnu kolekciju poklonio Mu-
na procese u novijoj bosanskoher- snovana na naučnoj literaturi, kako onarstva i veliki doprinos bosan- zeju Sarajeva. Knjiga je štampana
cegovačkoj historiji, kako sa stano- starijeg tako i novijeg datuma, ne- skohercegovačkoj muzeologiji, te i kao doprinos obilježavanju 2018.
višta vjerodostojnosti historijske objavljenim i objavljenim historij- plod dugogodišnjeg rada autori- godine – Evropske godine kultur-
struke, tako i u funkciji promovi- skim izvorima, onovremenoj štam- ce na zbirci i ostavštini Stjepana nog naslijeđa, što nesumnjivo ova
ranja vrijednosti historijske istine pi. Pisanje o vrlo kompleksnom i Meze, koja se čuva u Muzeju Sa- zbirka i čini – svojim sadržajem i
bez koje ne može biti dijaloga i to- zahtjevnom pitanju, dakako, osjet- rajeva. Ovim veoma značajnim raznovrsnošću dio je evropske kul-
lerancije, jednako bitnih u prvim ljivo je i zahtjevno stvaralačko i

350 351
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

turne baštine. Mezo je svojom ko- motive i svrhu sakupljanja predme- Privatna zbirka kao muzejski fe- Knjiga sadrži 7 poglavlja, bibli-
lekcijom prenio dio evropskog duha ta koji više nemaju nikakvu prak- nomen – na primjeru Zbirke Stjepa- ografiju, odnosno značajan popis
u Sarajevo i tu ga zauvijek ostavio. tičnu, upotrebnu vrijednost našli na Meze u Muzeju Sarajeva autorice korištene muzeološke literature,
Autoricina ideja i promišljanja su uporište u instinktivnoj ljudskoj Žanke Dodig predstavlja u ovom te uporedo i prijevod na engleski
o ovoj temi i o knjizi započeli su potrebi za prikupljanjem, prirođe- smislu veoma dragocjen izdavački jezik. Kroz 7 poglavlja, zajedno
još na magistarskom studiju mu- noj pojedincu i društvu u cjelini, poduhvat i izuzetno autorsko nasto- s Uvodom i Sažetkom na kraju
zeologije i baštine na Odsjeku za načinu novog uvećanja znanja te janje da čitalac ove knjige na jedan svakog poglavlja, Zaključkom i
informacijske znanosti Filozof- nastavka života i nakon smrti kroz zanimljiv, stručan i neposredan na- Popisom literature – Dosadašnje
skog fakulteta u Zagrebu, koja se trajanje kolekcije. Tako je, kao pret- čin razumije i stekne uvid u feno- spoznaje o fenomenu sakupljanja,
na koncu, kao plod dugogodišnjeg hodnica muzejskog rada, sabiranje men sakupljanja u svijetu, u Bosni O Stjepanu Mezi, Budućnost Zbir-
autoricinog rada na zbirci i ostav- uvijek bilo motivirano konkretnom i Hercegovini, te da bude podsticaj ke Stjepana Meze, Muzej grada
štini Stjepana Meze, koja se čuva u namjerom koja je nastajala u poje- za dalje razmišljanje o odgovornosti Sarajeva, autorica je dala uvid u
Muzeju Sarajeva, završila štampa- dincu kao posljedica individualnih za baštinu i o ulozi baštine u kultur- dosadašnje spoznaje o fenomenu
njem ovog vrijednog i veoma zna- potreba i životnih uvjeta, kao želja nom razvoju jednog grada. Autorica sabiranja, kolekcijama i kolekcio-
čajnog muzeološkog izdanja. da se neki predmeti sačuvaju te da knjigom želi sačuvati od zaborava narima, o počecima kolekcionar-
Iako je iskonska potreba za sa- se tako postigne osjećaj trajnosti u ime i sakupljački angažman Stjepana stva u svijetu, kao i načinu čuvanja
kupljanjem, stara gotovo koliko i individualnom iskustvu, da se for- Meze, koji se u novinskim člancima sveobuhvatne baštine u muzejima,
čovječanstvo, i na početku usmje- mira intimni svijet s pravilima koja pisanim o njemu naziva “najvećim o kolekcionaru Mezi – počecima
rena samo na preživljavanje koje se odgovaraju kreatoru. I po pravilu kolekcionarem jelovnika na svijetu”, kolekcionarskog angažmana Stje-
ogledalo u prikupljanju sezonske je ovisilo o uloženim sredstvima, ispričati dijelom njegovu interesan- pana Meze, načinu nabavke novih
hrane i ogrijeva, te je vremenom trudu i ukusu pojedinca. Upravo su tnu životnu priču te iskazati zahval- primjeraka kolekcije, sudbini sa-
poprimala različite oblike i dimen- zahvaljujući ovoj ljudskoj aktivno- nost za ustupanje kolekcije Muzeju kupljenog, kao i sudbini sakuplja-
zije, ipak je veliki broj različitih raz- sti, koja obično počinje kao osob- Sarajeva, davne 1961. godine. ča, detaljnom opisu Zbirke koju je
mišljanja o ovom pojmu i motivima na strast, a s vremenom prerasta u Pisanje ove knjige nije bilo mo- formirao i koju je kasnije, 1961.
za ovo i teško ga je pojasniti, a po- općedruštvenu vrijednost, nastali guće bez iscrpnog istraživačkog godine poklonio Muzeju Sarajeva
sebno ako ga promatramo van in- mnogi muzeji i muzejske zbir- rada. Prezentirani rezultati istraži- te preporukama i prijedlozima za
stitucije, kao pojedinačne pokušaje, ke. Tim “privatnim” inicijativama vanja u ovoj knjizi bazirani su na virtualno predstavljanje ove zbir-
koji najčešće završe u muzeju u ko- znatno se obogaćivala, obogaćuje i osnovi domaće i strane muzeološ- ke i time njenu jos veću pristu-
jem nastavljaju svoj novi, drugačiji upotpunjuje kulturna sredina, stva- ke literature te dokumenata, foto- pačnost. Na samom kraju knjige
život, i trajati s novim kvalitetom. ra se njezina vjerodostojnija slika, grafija, novinskih članaka itd., pri dat je značajan uvid u historijat i
Mnogi koji su pokušavali pojasniti proširuju znanja o njoj itd. čemu je određena građa prezenti- razvojni put Muzeja Sarajeva, od
rana po prvi put. osnivanja 1949. godine, s uvidom

352 353
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 prikazi, 249-356

u njegove depandanse i njihov sa- – naime, imao je petnaest godina je bilo dio njegove profesionalne 1961. godine, u 84. godini života,
držaj, kao i doprinos najzaslužni- i radio je kao pomoćni konobar u orijentacije. Poznato je da je Mezo smogao je snagu da kolekciju pre-
jih pojedinaca njegovom razvoju. jednom restoranu u Budimpešti sakupljao gotovo sve što se ticalo da na čuvanje Muzeju Sarajeva.
Najznačajniji dio ove knjige kada je, ponukan primjerom jed- ugostiteljstva i hotelijerstva: knjige Gradeći svoju privatnu zbirku,
čini priča o kolekcionaru Stjepanu nog gosta koji je ponio jelovnik za o kuhanju, pribor za jelo i jelov- Mezo nije ni slutio da će jednoga
Mezi i njegovoj Zbirci, njegovim uspomenu na boravak u restoranu, nike kao najprepoznatljivije i naj- dana njegova sakupljačka strast
karakteristikama kao kolekciona- počeo sa sakupljanjem kojim se mnogobrojnije u njegovoj kolekci- prerasti granice hobija i da će se
ra, njegova usporedba s teorijskim bavio više od sedamdeset godina. ji. Akcenat njegovog sakupljanja je na kraju naći u fundusu Muze-
spoznajama drugih autora koji su Nakon Budimpešte, Mezo odlazi na jelovnicima, mada je sakupljao ja Sarajeva. Put Zbirke od njenog
pisali o ovoj temi, gdje je pronađen u Pariz, odakle zapravo i počinju i druge predmete, pa i one koji ne- sakupljača do Muzeja autorica je
veliki broj podudarnosti između njegova putovanja i zaposlenja maju veze s tom oblašću, kao što rekonstruirala na osnovi spisa koji
Mezine osobenosti kao kolekcio- koja je birao i mijenjao vođen im- su umjetničke slike, numizmatič- se čuvaju u bogatoj muzejskoj do-
nara i ostalih koji su bili predmet pulsom kolekcionara. Putujući i ka zbirka, primjerci porculanskog kumentaciji. U opsežnom prikazu
istraživanja, u drugim sredinama radeći (nakon Pariza uslijedile su posuđa, satovi, oružje, dijelovi na- većina ove vrijedne dokumentaci-
i vremenskim okvirima, te načinu centralna i sjeverna Afrika, Kina, mještaja, fotografije, diplome, me- je (arhivska građa, različiti popisi
nabavke novih primjeraka kolekci- Japan, Rusija itd., da bi se na kra- dalje i kutije šibica. predmeta, novinski isječci, kores-
je. Autorica se u ovom dijelu osvr- ju nastanio u Sarajevu) sklapao je Autorica se u knjizi osvrće na pondencija) prati historijat i razvoj
će na početak kolekcionarskog an- i poznanstva s ljudima sličnih in- sudbinu sakupljenog, kao i sudbi- Zbirke u Muzeju. Tekst knjige je
gažmana Stjepana Meze. Stjepan teresovanja koji su mu neprestano nu kolekcionara – koliko je teško također popraćen brojnim ilustra-
Mezo ili čovjek s tri imena: Ištvan, slali nove primjerke jelovnika, za- kolekciju predati u druge ruke po- cijama iz fotografskog arhiva i re-
Stjepan, Stefan Mezo (na ekspo- hvaljujući kojima se i na taj način kazuju primjeri iz prošlosti, u koji- produkcijama muzejskih predme-
natima nalazimo njegov potpis u uvećavala njegova kolekcija. ma se susrećemo s ogromnim ula- ta iz bogate Mezine ostavštine.
sve tri varijante) i najmanje dvije Mezo je sustavnim i tematskim ganjem i fanatičnim vezivanjem Tema je podsticaj mnogima
domovine, a slobodno ga možemo prikupljanjem kreirao brojčano kolekcionara za sakupljeno. Mezo – onima koji upravljaju ovakvim
nazvati i građaninom svijeta kojeg impozantnu kolekciju jelovnika, je pokazao veliku brigu za sudbinu kolekcijama da, slijedeći preporu-
je gotovo cijelog proputovao, ro- koja se ne odlikuje samo poza- svoje kolekcije; bio je veoma vezan ke autorice, donirane vrijednosti
đen je 1877. godine u malom mje- mašnim brojem primjeraka nego za nju i nije se odvajao od nje do učine još pristupačnijima. Privatne
stu kraj Kečkemeta u Mađarskoj. i raznovrsnošću s obzirom na ze- duboke starosti. O brizi i ljubavi zbirke unutar jednog muzeja, osim
U Budimpešti je završio školu za mlje porijekla sakupljenih jelovni- prema sakupljenom svjedoči i či- prikazivanja sačuvane pokretne
konobara i otprilike u to vrijeme ka, namjenu za koju su planirani: njenica da je kuća u kojoj je živio kulturne baštine, mogu uticati na
počinje s aktivnošću koja će ubr- svadbeni, rođendanski, carski, sva- do smrti bila pretvorena u mali drugačiju ulogu muzeja u samom
zo postati njegova strast i ljubav kodnevni itd. Sakupljao je ono što muzej. Tek šest godina prije smrti,

354 355
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
društvu te služiti kao podsticaj za
razmišljanje o odgovornosti za ba-
štinu i o ulozi baštine u kulturnom
razvoju općenito.
Knjiga će zasigurno naći svoje
mjesto na polici svakog muzealca,
muzeologa, te studenta muzeologi-
je i srodnih studija i nadamo se da
će mnoge informacije i dokumenti
koji se nalaze u ovoj knjizi olak-
šati svaka naredna istraživanja na
356
navedenu temu te biti inspiracija
mnogim budućim istraživačima,
muzejskim profesionalcima, onima
zainteresiranim za kulturu i histo-
riju Sarajeva, ali i privatnim kolek-
cionarima u BiH, te nezaobilazna
literatura studentima na različitim
studijima na Univerzitetima u Bo-
sni i Hercegovini.
Alma Leka
IN MEMORIAM
 in memoriam, 359-362

IN MEMORIAM
Salih Jalimam
(1951–2019)

Vijest o smrti dr. Saliha Jalimama zatekla je sve koji su ga poznavali.

Iako se dugo nosio s teškom bolešću, nadali smo se da će je pobijediti,
kao što je to uspijevao bezbroj puta kada se susretao s preprekama i
problemima koji su mu se javljali. Otišao je prerano, u trenutku kada
je mogao dati najviše i najbolje rezultate svog predanog rada u koji je
ulagao svu svoju energiju, znanje i ljubav, prema profesiji kojoj se sav
bio posvetio.
Rodio se u Zenici 30. septembra 1951. godine. Gimnaziju je završio
u rodnom mjestu, nakon čega upisuje studij historije na Filozofskom
fakultetu u Sarajevu. Već tokom studija pokazuje interes za historiju
srednjovjekovne Bosne, što nije ostalo nezapaženo od njegovih nastav-
nika s kojima će kasnije prisno surađivati kao kolega. Pripada genera-
ciji studenata koja je slušala predavanja kod onovremenih eminentnih
profesora kao što su bili: Anto Babić, Desanka Kovačević-Kojić i Marko
Šunjić – profesori srednjovjekovne historije. Nesumnjivo su oni utjecali
na stručno profiliranje i opredjeljenje dr. Jalimama da se počne baviti
razdobljem srednjovjekovne historije. Za diplomski rad je uzeo upravo
temu iz tog razdoblja pod naslovom “Crkva bosanska u 15. vijeku – na
primjeru testamenta gosta Radina”, koju je uspješno odbranio 1. februa-
ra 1975. godine s najboljom ocjenom.
Nakon diplomiranja jedno vrijeme je radio kao nastavnik historije u
osnovnoj školi u Zenici, da bi nešto kasnije prešao u Muzej grada Zeni-
ce na radno mjesto kustosa. Istovremeno upisuje postdiplomski studij
na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, smjer srednji
vijek. Magistrirao je 1982. godine na temi “Susret franjevaca i domini-
kanaca na teritoriji srednjovjekovne bosanske države”.

359
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Iako je tokom proteklog rata bio svestrano angažiran na raznim po-
slovima, stizao je da radi na prikupljanju i obradi građe koju će kasni-
je koristiti za izradu doktorske disertacije. Nakon što je 1996. godine
bio izabran u zvanje višeg asistenta na Filozofskom fakultetu u Tuzli na
predmetu Historija srednjovjekovne bosanske države, sav se posvetio
izradi prijavljene doktorske teze pod naslovom “Djelatnost dominika-
naca u srednjovjekovnoj Bosni”. Godine 1998. godine odbranio ju je na
istom fakultetu pred komisijom kojom je predsjedavao prof. dr. Franjo
Šanjek sa Zagrebačkog bogoslovnog fakulteta, koji u evropskim krugo-
vima slovi kao najpriznatiji stručnjak za pitanja srednjovjekovne hereze
u Evropi, s akcentom na Crkvu bosansku. Druga dva člana komisije bili
su: prof. dr. Boris Nilević i prof. dr. Enver Imamović.
Godine 1999. izabran je u zvanje docenta na Filozofskom fakultetu
u Tuzli. Od 2005. godine bio je angažiran na Pravnom fakultetu u Ze-
nici na katedri Historija države i prava Bosne i Hercegovine. Godine
2006. na tom je fakultetu izabran u naučno-nastavno zvanje vanrednog
profesora za naučnu oblast historijske nauke, a 2011. godine na istom
fakultetu je izabran u zvanje redovnog profesora.
Kvalitet rada i opus koji je do tada stvorio dr. Jalimam prepoznale su
i druge fakultetske institucije pa ga angažiraju za izvođenje nastave za
njihove studente. U tom svojstvu predavao je na Pedagoškom fakultetu
u Bihaću, Fakultetu humanističkih nauka u Mostaru i Pedagoškom fa-
kultetu u Zenici.
Iako je bio pun obaveza koje podrazumijeva rad sa studentima, oda-
zivao se pozivima da sudjeluje na brojnim kongresima i naučnim skupo-
vima na kojima je prezentirao dostignuća svog rada u nauci. S obzirom
na to da je bio afirmirani stručnjak za problematiku srednjovjekovne
hereze i vjerske prošlosti srednjovjekovne Bosne, svaki njegov istup na
tu temu ili objavljeni rad izazivao je veliki interes kod kolega.
Dr. Salih Jalimam je uz predavačku djelatnost obnašao niz drugih
dužnosti. Bio je član Upravnog odbora Univerziteta u Zenici, član Senata
360
in memoriam, 359-362
na istom Univerzitetu, zatim član Senata Bošnjačkog instituta u Saraje-
vu, član Savjeta BZK “Preporod” u Sarajevu, član Redakcije Godišnjaka
Društva historičara BiH, član redakcije Gračaničkog glasnika, član Re-
dakcije časopisa Stav (Sarajevo), zatim glavni i odgovorni urednik Zbor-
nika radova Pedagoškog fakulteta i Društvenih istraživanja u Zenici itd.
Ono po čemu će se pokoljenja historičara sjećati dr. Saliha Jalimama
jeste rad na izučavanju historije srednjovjekovne Bosne s akcentom na
njenim vjerskim prilikama. Marljivim radom i istančanom sposobno-
šću da iz raspoložive izvorne građe izvuče ono najbitnije i racionalno ga
upotrijebi, dolazio je do rezultata čijom je interpretacijom znatno dopu-
nio, a u puno slučajeva i korigirao neka dotadašnja tumačenja koja su
ušla u historiografiju. Time je dao veliki doprinos boljem i ispravnijem
poznavanju historije srednjovjekovne Bosne, s akcentom na njenu here-
zu, to jest Crkvu bosansku.
Naučni opus dr. Jalimama je širok i raznolik i može se podijeliti u
nekoliko kategorija. Prvi njegovi objavljeni radovi odnose se na njegovo
rodno mjesto – Zenicu: “Bibliografija radova o istoriji Zenice”, Zenica
1985; “Zenica (fotomonografija)”, Zenica 1986; “Putopisne bilješke i za-
pisi o zeničkom kraju”, Zenica 1991. i “Prošlost Zenice do 1941. godine”,
Zenica 1996.
Dr. Jalimam je autor, kao i koautor, nekoliko monografskih djela.
Prvi prilog mu je bio u monumentalnom djelu Fojnica kroz vijekove,
Sarajevo 1987, potom Vranduk – kraljevski grad, Travnik 1996. i Stolac
od najstarijih vremena, Stolac 2005.
Ipak, dr. Jalimam će najviše ostati poznat i priznat od budućih po-
koljenja po opusu koji se odnosi na izučavanje vjerskih prilika u sred-
njovjekovnoj Bosni. Kako je naprijed rečeno, u žiži interesa bila mu je
bosanska hereza, to jest bogumilstvo, a onda djelatnost katoličke crkve
na ovim prostorima. Iz ove oblasti objavio je nekoliko naučnih priloga
i knjiga: Studija o bosanskim bogomilima, Kalesija 1996 (dva izdanja);
Zapadnoevropski heretici i bosanski bogumili, Sarajevo 1998; Djelatnost
361
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
dominikanaca u srednjovjekovnoj Bosni, Tuzla 1999; Lastavica od bogo- INDEKS AUTORA
milskog zborišta do muslimanskog dovišta, Zenica 1999. i Duhovna su-
Brkljača, Seka
sretanja, Zenica 2006.
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Kao profesor historije dr. Salih Jalimam je također autor nekoliko bseka@outlook.com
udžbenika i priručnika iz historije za niže i srednje škole, kao i za stu-
dente. Među tim djelima su: “Historija za V razred osnovne škole”, Sa- Dautović, Dženan
Zavičajni muzej Travnik
rajevo 2003; “Historija za prvi razred gimnazije”, Sarajevo 2003; “Istorij-
Travnik, Bosna i Hercegovina
ske osnove države Bosne i Hercegovine”, Visoko 1994; “Izvori za istoriju dzenandautovic@muzejtravnik.ba
srednjovjekovne bosanske države”, Tuzla 1997. i Državnopravni razvitak
Bosne i Hercegovine, Zenica 2008. Dujmović, Sonja
Univerzitet u Sarajevu –
Prerana smrt kolege Saliha Jalimama nenadoknadiv je gubitak za sve Institut za historiju
koji su ga poznavali, kao i za bosanskohercegovačku nauku. Otišao je u Sarajevo, Bosna i Hercegovina
punoj snazi intelektualnog stvaralaštva. Utjeha je da je iza sebe ostavio sonja.dujmovic@iis.unsa.ba
respektabilan opus naučnih djela pa će i na taj način biti pamćen i cije-
Gladanac – Petrović, Sanja
njen od budućih naraštaja historičara.
Univerzitet u Sarajevu –
Prof. emeritus dr. Enver Imamović Institut za historiju
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
sanja.gladanac@iis.unsa.ba
Imamović, Enver
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
enimamov@bih.net.ba
Inaba, Mitsutoshi
Tokio, Japan
abamnmi@gmail.com
Jajčević, Jasmin
Centar za istraživanje moderne i
savremene historije, Tuzla
Kalesija, Bosna i Hercegovina
jasmin.jajcevic989@gmail.com
362
Leka, Alma
Historijski muzej Sarajeva
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
lekaalma@hotmail.com
Merzić, Omer
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
omerz001@gold.ac.uk.
Muhedinović, Ajdin
Univerzitet u Sarajevu –
Institut za historiju
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
ajdin.muhedinovic@iis.unsa.ba
Pašić, Dina
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
dpasic@ffzg.hr
Pašić, Ema
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
epasic@ffzg.hr
Petrović Todosijević, Sanja
Institut za noviju istoriju Srbije
Beograd, Srbija
uransp@gmail.com
Popović, Goran
Pale, Bosna i Hercegovina
gopopovic@gmail.com
Rabić, Nedim
Univerzitet u Sarajevu –
Institut za historiju
Sarajevo, Bosna i Hercegovina
nedim.rabic@iis.unsa.ba
363
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48 in memoriam, 361-366

Rajković, Ana Šegvić, Filip Šimetin UPUTE AUTORIMA/AUTORICAMA

Hrvatski institut za povijest – Filozofski fakultet
Podružnica za povijest Sveučilišta u Zagrebu
Slavonije, Srijema i Baranje Zagreb, Hrvatska
Slavonski Brod, Hrvatska fsimetin@ffzg.hr
anarajkovic23@gmail.com
Veladžić, Sabina
Sarač-Rujanac, Dženita Univerzitet u Sarajevu –
Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju
Institut za historiju Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Sarajevo, Bosna i Hercegovina sabina.veladzic@iis.unsa.ba
dzenita.sarac-rujanac@iis.unsa.ba
Zaimović, Haris
Seferović, Jelena Historijski arhiv Sarajevo
Univerza v Ljubljani, Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Filozofska Fakulteta grundigur@gmail.com
Ljubljana, Slovenija
jelenaseferovic@yahoo.com Zuprić, Monika
Muzej grada Rovinja
Tar, Hrvatska
monika.zupric@gmail.com
Časopis Prilozi Instituta za historiju Univerziteta u Sarajevu objavljuje:
– originalne naučne radove
– pregledne članke
– naučno-polemičke tekstove i osvrte
– izvornu građu
– stručne priloge (prikaze knjiga i periodike, informativne osvrte)
Kategoriju rada predlažu recenzenti, a konačnu odluku donosi Redak-
cija.
Struktura teksta:
– titula, ime i prezime autora/autorice, naziv institucije i adresa, e-mail
adresa autora/autorice
– naziv rada (font 14, velika slova, bold)
– eventualne napomene uz naslov rada (izlaganje sa skupa, projekat, za-
hvalnosti, finansijere) staviti u prvu nenumerisanu fusnotu
– apstrakt, ključne riječi (do 10 termina) - font 11, singl.
– tekst sa fusnotama
– zaključak/rezime
– popis izvora i literature
– abstract, key words, summary

Radovi moraju biti obima do 32 kartice teksta (jednu karticu teksta čini
1800 znakova sa razmacima) i pisani fontom Times New Roman, veliči-
ne slova 12 i proredom 1,5 lines, dok je u fusnotama veličina slova 10, a
prored single.

364 365
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Prilog poslati na e-mail adresu časopisa prilozi@iis.unsa.ba ili isprintani
primjerak rada uz zapis na CD-u poslati poštom ili predati na protokol
Instituta za historiju s naznakom “ZA ČASOPIS PRILOZI”.
Rukopisi dostavljeni redakciji Priloga se ne vraćaju.
Nakon procjene urednika/urednice i redakcije svaki prilog podliježe
postupku recenziranja - upućuje se na dvije vanjske, institucionalno ne-
zavisne recenzije, odnosno osigurava recenzentski postupak dvostruko
anonimne recenzije (Double-blind peer review), tj. u kojoj se ne otkriva
identitet ni autora ni recenzenata.
Nakon ocjenjivanja rada autor/ica je dužan/dužna unijeti i vidljivo
označiti eventualne promjene u tekstu koje su sugerisane od strane re-
cenzenata ili prema uputama Redakcije.
Autori objavljenih radova dobivaju primjerak Priloga.
Prihvaćene rukopise autori nemaju pravo objavljivati na mrežnim por-
talima 1 godinu od objavljivanja Priloga.
UPUTE ZA PISANJE FUSNOTA:
(The Chicago Manual of Style)
Citiranje arhivske građe:
Naziv arhiva, mjesto arhiva, Naziv fonda, broj kutije/fascikla, naziv do-
kumenta, arhivska jedinica/signatura.
Primjer:
Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABiH), Sarajevo, Zemaljska vlada za
Bosnu i Hercegovinu 1919-1921 (dalje: ZVBiH), opći spisi (dalje: opća),
kut. 2, sign. 13.
U daljem citiranju istog fonda koristiti skraćenu verziju:
ABiH, ZVBiH, opća, kut. 2, sign. 13.
366
upute autorima/autoricama, 365-370
Citiranje iz zbornika dokumenata:
Broj/naziv dokumenta, Naziv zbornika dokumenta, priređivači/ured-
nik, izdavač, (grad: godina), strana.
Primjer:
Dok 158. Prag, 7. VI 1918. Izjava Jugoslovenske akademske omladine,
Građa o stvaranju jugoslovenske države (1. I – 20. XII 1918), priredili dr
Dragoslav Janković i dr Bogdan Krizman, Institut društvenih nauka, Ode-
ljenje za istorijske nauke, Serija III – Građa, (Beograd: 1964), 207-209.
Citiranje iz knjige:
Ime i prezime autora, Naziv knjige, (mjesto izdanja: izdavač, godina iz-
danja), strana.
Primjer:
Ibrahim Kemura, Narodna uzdanica, (Sarajevo, Bošnjački institut, Insti-
tut za istoriju, 2003), 51-61.
U slučaju ponovljenog citiranja koristiti straćeni oblik i njega se držati.
Kemura, Narodna uzdanica, 77.
U slučaju više autora, prilikom prvog navođenja navesti prvog autora i
„i drugi“, a narednim navođenjima skraćeni oblik.
Primjer:
Ivan Božić, Sima Ćirković, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer, Istorija
Jugoslavije, (Beograd, Prosvjeta, 1972) 82. pisati kao
I. Božić i drugi, Istorija Jugoslavije (Beograd, Prosveta, 1972), 82. odno-
sno u skraćenom obliku: Božić i drugi, Istorija Jugoslavije, 82.
Citiranje članaka iz knjiga ili zbornika radova:
Ime i prezime autora, „Naziv teksta“, u: Naziv knjige/zbornika, (Mjesto,
Izdavač, godina), strana.
367
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48
Primjer:
Bernard S. Kon, „Kako se predstavlja vlast u viktorijanskoj Indiji“, u:
Izmišljanje tradicije, ur. Erik Hobsbom, Terens Rejndžer, (Beograd: Bi-
blioteka XX vek, 2002), 301.
Citiranje tekstova iz periodike:
Ime i prezime autora, „Naziv teksta“, Naziv časopisa, Izdavač, broj, go-
dina izdanja, strana.
Hatidža Čar-Drnda, „Integracija nekih Egipćana (Misirijun) u bosan-
sko druištvo“, Prilozi, Institut za istoriju, 37/2008, 40.
skraćeno: Čar-Drnda, „Integracija nekih Egipćana“, 40.
Ime i prezime autora, „Naziv teksta“, Naziv novina, godina, broj, (Mjesto
izdanja: datum), strana.
R. Kolar, „ Brčkanje po košticama“, Oslobođenje, LVII, br. 19281, (Sara-
jevo, 23. 10.2000), 6.
skraćeno: R. Kolar, „Brčkanje po košticama“, 6.
Citiranje s www. (World Wide Weba):
Autor, „Naziv članka“, Naziv knjige/časopisa, (Mjesto, Izdavač, godina
izdanja), strana, datum prisupa
Primjer:
Hrvoje Malčić, Mislav Gabelica, „Spašavanje gladne djece iz Bosne i
Hercegovine u vrijeme prvog svjetskog rata“, Fra Didak Buntić – Čovjek
i djelo, ur Stipe Tadić i Marinko Šakota, Biblioteka centra za religijske
studije – Knjiga prva (Zagreb, Institut društvenih znanosti Ivo Pilar,
2009), 239, datum pristupa: 10. 11. 2017.
https://www.pilar.hr/wp-content/images/stories/dokumenti/fra_di-
dak/11.pdf
368
upute autorima/autoricama, 365-370
UPUTE ZA PISANJE POPISA IZVORA I LITERATURE
Popis izvora se navodi redom:
neobjavljeni izvori, objavljeni izvori
Arhiv, Naziv fonda, godina/godine korištene u radu
Historijski arhiv Sarajevo (HAS), fond Šerif Arnautović, 1918-1935.
Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910. godi-
ne, Sarajevo: Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, 1912.
Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije sa ustavnim zako-
nom za sprovođenje ustava Socijalističke Federativne Republike Jugoslavi-
je. Beograd: Službeni list, 1974.
Izvještaji o situaciji u Drinskoj banovini. Knj. 1. (1929-1931). Građa za
proučavanje političkih, kulturnih i socijalno-ekonomskih pitanja iz
prošlosti Bosne i Hercegovine (XIX i XX vijek), N.S. tom I (X). Urednik
Andrej Rodinis. Sarajevo: Arhiv Bosne i Hercegovine, 2009.
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu ju-
goslovenskih naroda, tom III, knj. 4. Beograd: Vojno-istorijski institut
Jugoslovenske armije, 1950.
Periodika
Naziv publikacije, Mjesto izdavanja, godina/godine korištene u radu
Glas slobode, Sarajevo, 1917, 1920.
Popis literature se navodi abecednim redom i to:
369
 prilozi, univerzitet u sarajevu – institut za historiju, sarajevo, 2019, br. 48

knjige – prezime autora/autorice, ime. Naziv djela. Mjesto izdavanja: Iz-

davač, godina izdanja.
Đaković, Luka. Položaj Bosne i Hercegovine u austrougarskim
koncepcijama rješenja jugoslovenskog pitanja 1914-1918. Tuzla:
Univerzal Tuzla, 1981.
knjige sa više autora – navesti sve autore (Prezime autora, Ime, Ime i
Prezime, etc.). Naziv djela. Mjesto izdavanja: Izdavač, godina izdanja.
Imamović, Mustafa, Kemal Hrelja, Atif Purivatra. Ekonomski genocid
nad bosanskim Muslimanima. Sarajevo: MAG, 1993.
članci – prezime, ime autora/autorice. „Naziv članka“ Naziv časopisa
broj, Izdavač, godina izlaženja, broj, (godina), početna i posljednja stra-
na članka
Jovanović, Vladan. „Jugoslovensko-američka opijumska suradnja 1929-
1941. godine“. Časopis za suvremenu povijest, Hrvatski institut za po-
vijest, L, 1, (2018), 35-67.

Redakcija zadržava pravo konačnog odabira radova za objavljivanje.

Rukopisi se ne vraćaju. Za sve dodatne informacije obratite se na
navedenu e-mail adresu.
KONTAKTI:
Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju, Podgaj 6,
71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
tel.: ++387 33 21 72 63 fax: ++387 33 20 93 64
http://www.iis.unsa.ba e-mail:prilozi@iis.unsa.ba

370
PRILOZI
UNIVERZITET U SARAJEVU – INSTITUT ZA HISTORIJU

Izdavač
Univerzitet u Sarajevu – Institut za historiju

Za izdavača
Sedad Bešlija

Glavna i odgovorna urednica

Sonja Dujmović

Lektura – bosanski, hrvatski, srpski jezik

Zenaida Karavdić

UDK
Igor Mišković

DTP
Amra Mekić

Tiraž
200

Štampa
Štamparija Fojnica, d.d.

Za štampariju
Mirsad Mujčić

Kontakti izdavača:
Podgaj 6, 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina
tel.: ++387 33 21 72 63
fax: ++387 33 20 93 64
http://www.iis.unsa.ba
e-mail: prilozi@iis.unsa.ba

Časopis izlazi godišnje.

Časopis Prilozi je indeksiran u EBSCO Publishing,
CEEOL – Central and Eastern European Online Library i Index Copernicus
međunarodnim bazama podataka