Filozofski fakultet

Univerzitet u Sarajevu
Katedra za arheologiju

Neolitski lokaliteti na području Novog Šehera

(Seminarski rad)

Autor: Mentor:
Josipa Šimić prof. dr. Adnan Kaljanac
Sarajevo, prosinac 2019.
SADRŽAJ
Uvod........................................................................................................................................................ 3

Geografski smještaj lokaliteta.................................................................................................................. 4

Iskopavanja Kraljičinog Guvna i Kraljevina............................................................................................ 5

Drugi lokaliteti na području Novog Šehera............................................................................................ 11

Zaključak............................................................................................................................................... 12

Literatura............................................................................................................................................... 13

Popis slika.............................................................................................................................................. 14

2
Uvod
Novi Šeher, točnije lokalitet Kraljevine, jedan je od osam nalazišta butmirske kulturne grupe
iz mlađeg neolitskog doba.1 Kako su većinom svi lokaliteti iz mlađeg neolita centralne Bosne
bivali povučeni sa obala glavne rijeke (Bosne) u unutrašnjost, ni Kraljevine nisu izuzetak.
Smješten u blizini dvaju potoka i okolnih planina, Kraljevine predstavljaju jedan iznimno
optimalan lokalitet za život tadašnjih ljudi, zbog pristupačnosti materijala za obradu i blizine
šuma za lov.

Lokalitet je istraživan u nekoliko navrata, a prva iskopavanja, pod vodstvom Tome

Dragičevića, vršena su od 1906. do 1908. godine. Ćiro Truhelka, u Glasniku Zemaljskog
muzeja 1914. godine, izdaje članak o Novom Šeheru gdje detaljno opisuje sav pronađeni
materijal te daje neka osnovna objašnjenja o ovom naselju. Alojz Benac 1958. godine vrši
manja sondažna iskopavanja na Kraljevinama kako bi dobio sliku o stratigrafiji naselja koja
je do tada bila nepoznata. Upravo njihovi objavljeni članci i radovi vezani za lokalitet
Kraljevine bit će glavni izvori u pisanju ovog rada.

Iako (još uvijek) nedovoljno istražen, lokalitet Kraljevine zanimljiv je zbog količine nalaza i
zbog svoje lokacije, podrobnije opisanih u daljnjem tekstu.

1
Alojz Benac, 1979.

3
Geografski smještaj lokaliteta

Novi Šeher mjesto je smješteno na području srednje Bosne, u dolini rijeke Liješnice. U blizini
ovog naselja pronađeno je nalazište neolitskog razdoblja Kraljevine (bliža oznaka za centar
ovog naselja je Kraljičino Guvno)2 a pronađeni su i ostaci rimskih kuća (kotar Žepče) 3. Ova
nalazišta potvrđuju nam teoriju da je ovo podneblje kroz povijest bilo podložno brojnim
migracijama, i da o njegovoj prošlosti najbolje govore upravo ostaci drevnih građevina i
oruđa pronađenog po novošeherskim terenima. Upravo naselje Kraljevine predstavlja najveću
neolitsku aglomeraciju na području Bosne. Naselje je se prostire na uzvišenju te ravnicama
oko uzvišenja, uz rijeku Liješnicu. Veličina nalazišta iznosi oko 500 x 400 metara ( 200 000
metara kvadratnih). Prema Alojzu Bencu, glavni naseljeni prostor Kraljevina proteže na
dužinu od 500 metara, ali sa većim prekidima u naseljavanju terena. S obzirom da su
Kraljevine bile smještene u blizini potoka, upravo to se smatra jednim od glavnih razloga
naseljavanja tog terena- potoci donose ogromne količine kamenog materijala koji je bio
pogodan za izradu kamenog oruđa. Sama okolina Kraljevina je šumovita i jako pogodna za
lova4.

2
Alojz Benac, 1979.
3
Tomo Dragičević, 1906.
4
Alojz Benac, 1964.

4
Iskopavanja Kraljičinog Guvna i Kraljevina

Kraljevine i Kraljičino Guvno lokaliteti su u Novom Šeheru poznati upravo po nalazima koji
pripadaju mlađem kamenom dobu, neolitu. Neolit na području središnje Bosne obilježen je
pripadnošću butmirskoj kulturnoj grupi. Butmirska kultura rasprostirala se na području
središnje Bosne, zauzimavši prostor toka rijeke Bosne od današnjih Zavidovića do Sarajeva.
Ova kultura dobila je ime po najvećem dosada otkrivenom neolitskom nalazištu na području
Bosne i Hercegovine, Butmiru kod Ilidže. Neka neolitska naselja građena na području
Bosanskog slijeva (Među njima su i Kraljevine) smještena su na brežuljcima koji su bili
pogodni za obranu, a upravo to je novina u načinu života tamošnjih neolitskih ljudi. Smatra
se da je to doga došlo kada su u neolitske krajeve počele prodirati nomadske skupine sa
sjevera.5

Prema Tomi Dragičeviću, prvo nalazište na brijegu Novog Šehera bila je pretpovijesna
utvrda6 gdje se, prema podacima iz 1897. još uvijek raspoznavao nasip zemlje u obliku
šarampova7. Od tog mjesta, koje se naziva Kraljičino Guvno, pružaju se njive koje se
nazivaju Kraljevine.
Prva iskopavanja na području Kraljevina izvodio je Tomo Dragičević 1895. godine, za
vrijeme vladavine Austrougarske Monarhije, kada je na području Novog Šehera pronašao
ostatke rimskih zgrada i bakreni novac datiran u 3. stoljeće (što govori o naseljavanju ovog
područja i u vrijeme Rimskog Carstva).
S obzirom da je ovo područje bilo naseljeno još u prapovijesnom dobu, iskapanjima
izvođenim od 1896. godine, također pod vodstvom Tome Dragičevića, pronađeni su ostaci
kamenog oruđa i keramike u naselju Kraljevine ili Kraljičino Guvno. Prvi pronađeni nalazi
bili su iverci od kremena i nekoliko fragmenata kamenih alatki. U najdonjim slojevima
pronađena je mala količina sjekira i dlijeta, ali i velika količina ugljena, fragmenata keramike
i noževa i strjelica. Kostiju je pronađeno jako malo.
Na ovom nalazištu vršena su sondažna istraživanja, pri čemu je istraženo/iskopano oko 70
kvadratnih metara8. Pronađeno je nekoliko artefakata: 10 čitavih i 11 nezavršenih strjelica, 26
strugalica napravljenih od rožnjaka, kremena i jaspisa i nekoliko svrdala.9

5
Alojz Benac, 1979.
6
Tomo Dragičević, 1897, str. 165
7
Opkopi oko zgrade ili ispred zgrade
8
Tomo Dragičević, 1897, str.161
9
Tomo Dragičević, 1897, str. 161-163

5
Slika 1: Strjelice pronađene u Kraljevinama (T. Dragičević, 1897, str. 161)

Pronađen je mnogo strugalica (na slici 2, pod brojem 3), i nekolicina pila i svrdlića (slika 2,
pod brojem 4 i 5)

Slika 2: Strugalica, pilo i svrdlić s Kraljevina (T. Dragičević, 1897, str. 162)

Također, na lokalitetu je pronađen i pronađen je izuzetno veliki broj noževa, njih 48 komada
( Slika 3, pod brojem 7) , te alatka od sivog rožnjaka s tri brida koja se mogla upotrebljavati
kao strugalica (Slika 3, pod brojem 8).

6
Slika 3: Nož i strugalica sa Kraljevine (T. Dragičević, 1897, str. 162)

Za ovo naselje posebno je karakteristično glačano oruđe a pronađeno je nekoliko pločastih

sjekira i dlijetala. Pronalaskom velikog broja nedovršenih sjekira i dlijetala, dokazano je da se
na ovom mjestu izrađivalo oruđe. Radionice su se nalazile između kuća, na širim slobodnim
prostorima, a samo oruđe bilo je dosta bolje izrađeno u odnosu na prethodne periode 10. Oruđe
je pravljeno od vapnenog i sivog škriljavca, a većina gotovog oruđa na sebi ima tragove
upotrebe. Od glačanog oruđa s rupom pronađeni su jedan čekić i jedan ekser11.

Novošehersko naselje je, osim materijala pronađenog u rijekama, koristilo i materijal koji su
pronalazili u okolnim brdima, pa su tako oruđe izrađivali i od lokalnog kremena, jaspisa,
polujaspisa, haceldona. Za tvrđe oruđe koristili su tvrdi sitnozrnasti glineni škriljavac. 12

10
Alojz Benac, 1979, str. 425
11
Alat poput čekića-sjekire za tesanje drveta i vađenje eksera, njem. Hammeraxt (čekić-sjekira)
12
Ćiro Truhelka, 1914, str. 53-54

7
Slika 4: Sjekire pronađene na Kraljevinama (Ć. Truhelka, 1914, str. 54)

Novi Šeher, točnije Kraljevine, može se svrstati u jedan od osam istraženih lokaliteta mlađeg
neolita butmirske kulturne grupe. Kulturni sloj na ovom lokalitetu debeo je oko 40 do 80
centimetara, što govori o postojanju samo jednog stratuma. Taj stratum, pripadao je
jedinstvenoj civilizaciji i, u stvari je, stratum butmirske kulture. Prilikom istraživanja
neolitskih naselja ovog područja, ustanovljeno je da se butmirska grupa razvijala u tri
kronološke faze: Starijoj, Srednjoj i Mladoj fazi butmirske kulture, a nalazište Kraljevine
može svrstati u srednju fazu butmirske kulture (Butmir II) kojoj pripadaju još i Obre II,
Butmir, Nebo, Okolište i Mujevine. 13

Prema Alojzu Bencu14, čitav kulturni sloj izgleda siromašan u građevinskom pogledu. Nisu
pronađeni ostaci lijepa, a pronađena je samo jedna radionica kamenog oruđa. Ona se sastojala
od većeg kamenog brusa oko kojega je pronađeno mnogo kamenih otpadaka i četiri gotove
kamene sjekire. Uz brus je pronađeno i malo ognjište na tlu sa prevlakom od pečene zemlje.

Keramika na području Kraljevina pronađena je samo u fragmentima, sa samo jednom

cjelovito očuvanom manjom posudom15. Iako je količina pronađenih nalaza dosta manja nego
na Butmiru, ona neosporno spada pod keramiku butmirske kulturne grupe. 16 Pronađeno je

13
Alojz Benac, 1979.
14
Alojz Benac, 1964., str. 51
15
Ćiro Truhelka, 1889.
16
Alojz Benac, 1964.

8
nekoliko zdjela i lonaca sa drškama, a ukrašenih fragmenata pronađeno je osam komada.
Slika 5 pokazuje nam plastične ukrase a na čijem rubu se vide utisci od prsta.

Slika 5: Fragmenti keramike (T. Dragičević, 1897, str. 163)

U Novom Šeheru pronađeni su ostaci koji dokazuju da je stupanj industrije bio relativno
napredan jer se tu pojavljuju prvi trakovi ornamentike koja je iznimno važna u mlađim
neolitskim naseljima17.

Na slici 6, pod brojem 13, 14, 15 i 16 prikazani su vrpčasti ornamenti, i to u dvije tehnike:
starija (uparane konture vrpce oštrim alatom a prostor ispunjen nizovima sitnih udubina) i
mlađa (u kojoj fale konture ali su zabadaji pravilniji i gušći). Motivi su većinom bili linearno-
geometrijski, ali pronađeno je i nekoliko ulomaka sa spiralnim zavojima. Posuđe je
ukrašavano rukom, a u glini su se mogli pronaći i fragmenti vapnenca.

17
Ćiro Truhelka, 1914., str. 56

9
Slika 6: Keramika sa vrpčasti m ornamenti ma (T. Dragičević, 1897, str. 163)

Od drugih vrsta zemljanog posuđa pronađena je jedna noga zdjele od crne gline i dvije
razbijene kugle. Pronađeno je i obilno zemljano grumenje, koje je, prema mišljenjima nekih
arheologa, služilo kao utezi na tkalačkom stanu ili prema mišljenju drugih, grumenje koje je
služilo na ognjištu kao podnožje za lonce ili usijani kao kaloriferi za grijanje vode18.

Slika 7: Kruškoliko grumenje (Ć. Truhelka, 1914, str. 58)

Drugi lokaliteti na području Novog Šehera

18
Ćiro Truhelka, 1914.

10
Nekoliko godina poslije, od 1906. do 1908. obavljena su nova iskopavanja, također pod
vodstvom Tome Dragičevića.
U Ponijevu je pronađeno nekoliko strugalica, strjelica, kremenja, fragmenata posuda i
grumenja crveno pečene zemlje. Tomo Dragičević smatrao je da je na tom području
nedvojbeno postojala naseobina.
Na području Matine i Ozimice postojala je neka utvrda, a prema broju komada pečene zemlje
smatra se da su se tu nalazile kolibe. Pronađene su strugaljke, ilovasto posuđe i mnoštvo
razbijenih komada kremena i ostataka ognjišta u donjem sloju na kojemu su se nalazile
plosnate prizme od pečene zemlje, probušene pri gornjem kraju. Pronađene su i sjekire, dva
okrugla okivača, odlomak mlata i dvije strjelice 19

Zaključak

Novi Šeher, kao jedno od osam neolitskih nalazišta butmirske kulture iznimno je važno u
shvaćanju kretanja kultura i naroda na području, kako Bosne i Hercegovine, tako i šire. Iako

19
Tomo Dragičević, 1906, str. 244

11
veoma slabo istražen, lokalitet Kraljevine bogat je nalazima kamenih sjekira, a ostaci
keramike dali su dokaze o tome kako je industrija na ovome području bila relativno razvijena
jer se na njoj pojavljuje ornamentika iznimno važna za kasnija, mlađa neolitska naselja.

Kulturni sloj iznosi od oko 40 do 80 centimetara, i pripada jedinstvenoj civilizaciji,

butmirskoj kulturi. Iako nema definitivnih dokaza o nastambama ovog naselja, pronađeni su
ostaci radionice kamenog oruđa.

Upravo zbog svog položaja- blizine rijeka i šuma pogodnih za lov i nabavku sirovina,
Kraljevine predstavljaju jedan, prema svemu sudeći, bitan lokalitet koji će, nadajmo se,
nekada u budućnosti biti još bolje istražen, s obzirom da je količina pronađenih nalaza na
tako malom iskopanom teritoriju (70 metara četvornih) bila veoma zanimljiva.

Literatura
1. Tomo Dragičević, Nekoji neolitski nalazi iz kotara Žepča, Glasnik Zemaljskog muzeja,
1906., str. 243- 244

12
2. Tomo Dragičević, Nalazište neolitskog doba u Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik
Zemaljskog muzeja, 1897., str. 161-167

3. Alojz Benac, Praistorija jugoslavenskih zemalja, Neolit, Mlađe neolitsko doba ( butmirska
kulturna grupa), Sarajevo, 1979., str. 412-417

4. Alojz Benac, Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu, Sarajevo,

1964., str. 50-53

5. Ćiro Truhelka, Kulturne prilike Bosne i Hercegovine u doba prehistoričko, Glasnik

Zemaljskog muzeja, 1914., str. 53-59

Popis slika

13
1. Slika 1: Strjelice pronađene u Kraljevinama. Izvor: Dragičević, T., 1897, Nalazište
neolitskog doba u Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik Zemaljskog muzeja, januar-mart
1897., Sarajevo, Zemaljska štamparija

2. Slika 2: Strugalica, pilo i svrdlić s Kraljevina. Izvor: Dragičević, T. 1897., Nalazište

neolitskog doba u Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik Zemaljskog muzeja, januar-mart
1897., Sarajevo, Zemaljska štamparija

3. Slika 3: Nož i strugalica s Kraljevine. Izvor: Dragičević, T. 1897., Nalazište neolitskog

doba u Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik Zemaljskog muzeja, januar-mart 1897.,
Sarajevo, Zemaljska štamparija

4. Slika 4: Sjekire pronađene na Kraljevinama. Izvor: Truhelka, Ć. 1914., Kulturne prilike

Bosne i Hercegovine u doba prehistoričko, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1914.,
Zemaljska štamparija

5. Slika 5: Fragmenti keramike. Izvor: Dragičević, T. 1897., Nalazište neolitskog doba u

Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik Zemaljskog muzeja, januar-mart 1897., Sarajevo,
Zemaljska štamparija

6. Slika 6: Keramika sa vrpčastim ornamentima. Izvor: Dragičević, T. 1897, Nalazište

neolitskog doba u Kraljevinama kod Novog Šehera, Glasnik Zemaljskog muzeja, januar-mart
1897., Sarajevo, Zemaljska štamparija

7. Slika 7: Kruškoliko grumenje. Izvor: Truhelka, Ć. 1914., Kulturne prilike Bosne i

Hercegovine u doba prehistoričko, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1914., Zemaljska
štamparija

14