NHA XUAT BAN KHOA HOC XA HO!TRUNG TAM KHOA HOC XA HO VA NHAN VAN QUOC GIA WIEN NGON NGW HOC TW TIENG VIET hinh thai - edu tric - tr lay ut ghép - chuyén loai & HOANG VAN HANH (chd bién) HA QUANG NANG NGUYEN VAN KHANG NHA XUAT BAN KHOA HOC XA HOILOI NOI PAU ‘Tit tiéag Viét - inh thei, cu tric, ti tidy, tit ghép chuyén loai Va cOng trinh tap thé, duge vidt theo mot dinh hudng nha dink (Chusng [. Khai quat vé hinh thai hec tiéng Viet va Chuong I. Ta va edu trie cia ti tiéng Viet do GS. PTS. Hoang Van Hanh viét; Chuong WL Ti lay va phusng thie lay cing Chuang V. Chuyén loai - mde phugng thie cfu tao ti do PTS. Ha Quang Nang vigt: Chuong iV Ti ghép va phuong thic ghép do PGS. PTS. Neguytn Van Khang viét) Tuy nhign, do van dé vé «i trong ngon ngd hoe dai cuong cong nhu wong vice ngG hoc van dang Ia van dé ban cdi, cho nén cdc tac ng trinh may khéng cé tham vong dé cap dfn moi khia canh eda vin dé. Ngay cdi véi nhdng khid canh litn quan dén vin dé ui trong cing Vice dugg ban @ trong cong trinh may, cdc tac gid cling chi tiép can theo hudng nhin lai van dé va goi ra nhGng huéneg, nhdng khd ning ii gidi co thé chdp nhan duge theo suy nghi riéng cla minh. Thiét nghi ring cich Tam nh thé la phai ching va od ich. ‘Ten cia cuén sich niy cang 1a mét cdi ten khong méi. Va, vi thé nhting vin dé duge ban dén wong cuén sich cung Eu nbung van dé da, dang va st con duoc tip tue ban fuan. Néu nh nhing diéu dtige tinh bay trong cong trinh gai ra duge cho ngudi doc mét didu gi dé dang suy nghi - cho du déng tinh hay khong cng ink, thi cong da Jam thod duoc cai tim nguyén cda cdc tic gid ri! TM. Cac tae gid. GS. PTS. HOANG VAN HANH (Chi bién)Chuong I KHAI QUAT VE HINH THAI HQC TIENG VIET Hinh thai hoc ng6n ngit 1a mét chuyén nganh hep cia ngén ng hoc, cé nhiém vy nghién ctu hé théng bign hinh cua tr, cdu tric cia ti, cdc phuong thie cdu tao tk va hé théng tr loai cua ng6n ngt. Do ly tw lam déi tuong nghién cifu, nén hinh théi hoc ngén ng 18 bd mén nam 6 khu vue dém, gidp rank gitta tr vumg hoc va ct phdp hoc. Boi thé ma da tmg xdy ra su ban cai vé vi tri cia hinh th4i hoc ngén ngi trong hé thong cdc chuyén nganh cia ngén ng& hoc (H6 Lé, 1976). Nhing nha nghién cu chi tam dén cdc dau hiéu hinh thai va chuc nang ng phdp cia ti thi cho rang hinh thai hoc ng6én ngit 1a mét bd phan cia ngt phép hoe (ai Xudn Ninh, 1978). Mot sé nha nghién cuu khdc, khi chi tém dén mat ngd nghia cla tt, thi lai cd thién hudng nhap hinh thai hoc vao fr vung ngi - nghia hoc (DS Hu Chau, 1984; Nguyén Van Tu, 1968). Hién nhién la khi nghién ctu vé ti ndi chung, va ti tiéng Viét néi riéng mét cach ton dién, thi thé tat ching ta sé phai khong chi dé cip dén nhing van dé vé dac tmg hinh thai-cul phap ctia nr, mA con phai dé cap dén ca nhiing vin dé vé dac trung ngi nghia va chuc nang cia nd nia. Trong thuc té khéng thé cé mét cdch tigp cn thudn tiy ngt phdp hoc hay mot cdch tigp can thudn tiy tr vung - ngtt 7nghia hoc duoc. Do dé, tét hon ca la nén coi hinh thdi hoc ng6n ng la mét chuyén nganh hep cia ngdn ngit hoc, ¢é tinh doc lap tuong déi, gidng nhu ngit 4m hoc, tr vimg hoc, cu phap hoc vay. Dé hinh thai hoc ngén ngi ndi chung, va hinh thai hoc tigng Viét ndi riény cé thé td thanh mét b6 mon khoa hoc déc lap, thi di nhién 1a phdi xdc dinh cho n6 mdr déi tuong nghién eu hién minh va xdy dung cho né mét hé cdc phuong phap tiép cin thich hop. Déng thoi, cling bang cdch dé ma lam séng 16 mOi quan hé tuong hd cla no voi cdc chuyén nganh hep khac cia ngén nyt hoc. Trong may thdp ki via qua, nhiéu nha Viét ng hoc di cé nhiing cé gdng dang khich lé theo phuong hudng nay (H6 Lé, 1976, Dd Hi Chau, 1984; Hoang Trong Phién, 1968; Hoang Van Hanh, 1991) Duong nhién Ma khi di vao nghién cuu hinh thai hoc cla mét ngén ngit cu thé, nhu tigng Vict chang han, thi bén canh nhiing nhigm vu chung, cdc nha nghién eu cén phai chi y¥ dén nhing van dé cd tinh dac thi do ban than di tuong nghién eu dat ra. Néu nhu ngén ng hoc dai cuong da timg uy thdc cho hinh that hoc nhiém vu nghién ciu hé thong bién hinh cua to, cdu tric cia ti, cdc phuong thie cau tao ti va hé thong or loai, thi nhiém vu cla hinh thai hoc Viét ngit chia han da 1a nhy vay. Mot khi ty ctia tigny Viét, cing nhu cla cdc ngon ngit don lap khdc, khéng bién hinh, thi mac nhién hinh thai hoc Viét ngi chi cd nhiém vu nghién city cdu tric cia ti, cdc phuong thic céu tao tr va hé théng ur loai ma théi (Hoang Van Hanh, 1991; 16 Lé, 1976, Thompson, 1965). Lau nay, gidi Viét ngit hoc da dé tam nghién clu va miéu ta tuong déi hé thong ty loai va cdc phuong thite cau tao tr ting Viet (Dinh Van Dic, 1986; Nguyén Tai Can, 1975). Vide nghién ctu cau tric ctia ti chua dugc chi ¥ dung mite, mac &da “trong hinh thai hoc, su nghién ctu cdu tric cua tir ngti co vi tri tung tam (Obshee jazykoznanije, 1972). 6 pham vi nay cé hang loat van dé dang dat ra ma chua duge giai quyét thdu triét. Dé 1a nhGng van dé vé tiéng va hinh vi, vé quan hé ndi bé cla ti (goi 1a quan hé hinh thai trong sy-ddi lap vdi quan hé cu php), vé su tén tai hay khong tén tai nhing dau higu 6 gid tri hinh thai, vé hé cde qui thc cu tao wr viv... Va jién quan truc tip dén cdc van dé nay $a viée xde dinh sé luong cée phuong thc trong hé théng cdu tao ti tiéng ViGt. Dé Indn gidi cdc van dé via néu mot cach thd tigt va cé site thuyét phuc, con c4n l4m cong phu cia gidi Vid ngd hoc. Céc téc gid chuyén khao nay chi xin mao mudi gdp thém yao mét loi ban khiém nhuong. Ngoai nhiing vin dé lién quan dén déi tuong, nOi dung cia hinh théi hoc Viét ngi, cfing thdy ed vin dé vé phuong phdp nghién cium. Cac nha Vide ngit hoc di dat duoc nhiéu thanh iyu trong viéc sit dung phuong phdp hé thOng, phuong phdp phan tich thanh t truc bép, phuong phdp dinh loai va mitu la v.v... vao nghién ctu, li gidi ede van dé cia hinh thdi hoc tiéng Viét. Song, ngay ca khi cd ctng mot ai tugnyg nghién ciu va sir dung cing mét hé phirong phap cu thé, van thay cd su khde nhau gia cde nhd nghién edu. Su khdc nhau nay, theo thién nghi cua ching ti, bat nguén tu su lya chon quan diém 6 tinh chat phuong phép luan: dé 1a quan diém dong hay tinh. Quan diém déng duoc dién dat bang mé thuc * ‘yeu t& - co ché” con quan diém tinh duge dién dat bing mé thie “yu te - sir sip xép". Hai quan diém trong cdch tiép cin nay cé nhiing diém kbh’c nhau co ban (Hoang Van Hanh, 1991, tr. 26-27): Mét 1a, hai cach tigp cin nay img xi khong giéng nhau di voi cdc yéu 1 cla ngén ni. Céch tip can dua trén mé thie “yéu 16 - su sdp xép” ug xt nhu nha ddi voi mot yeu 9t6 cua ngén ngi, mign la nhiing yéu t do tén tai trong cing mé6t thoi doan lich sur (déng dai). Trong khi do, thi cach tigp cin dua vao mé thic “yéu t6 ~ co ché” ting xu mét cach cd phan biét déi voi cde yéu t3 cia ngén ngi. Boi 16 cach tigp can nay tinh dén mot thyc té 14 do nhiéu nguyén nhan, trong dé cd nhiing nguyén nhan lich sit, ma sttc séng, suc sin sinh cia céc yéu t6 ngén ngit khong déng déu. Néu coi cdc yéu té giau stic séng, giau suc sén sinh la nhing yéu t6 thudc vé sam, con ohimg yéu 16 nghéo suc séng, nghéo site sin sinh 14 nhiing yéu t3 thudc vé didn trong hé thong ngén ngi, thi cdch tiép cin dang ni sé chi trong nhiéu dén nhing yéu té thude vé tém, chit khdng quan tam lim dén nhing yéu té thudc vé dién. Hai la muc dich cua hai cach tiép can cing rét khdc nhau. Cach tiép can dua vao mé thie “yéu t6 - su sdp xép” Tay viéc tim tiéu chi nhan dién va dinh loai cdc yéu té ngén ngt lam muc dich. Su phan loai cdc yéu 18 ngén ngi theo quan diém nay ddi hoi phdi chon duce nhing tigu chi nhat quén. Hé théng phan loai phai chat ché, hop légic, dat téi mic edn déi va dep mat (nhiéu khi khong can biét 14 nd cé phan dnh trung thuc thuc t& khdch quan hay khong). Céch tiép cén dua vio mé thic “yéu t8 - co ché” tuy ciing nhan dign va dinh loai cic yéu 16 ng6n ngi, nhung su nban dién va dinh loai ay chi la nhiing tién dé gitip cho nha aghién cu di séu phat hién ra nhing qui téc van hanh dé tao lap nén nhting don vj cla ngén ngi. Ba 1a, do cach ting xi khdc nhau déi véi cde yéu t8 cia ngén ngi, do muc dich cia hai cach tiép cin khde nhau cho uén thé tat cing sé din dén sy ha chon céc phuong phap cy thé khac nhau. Phuong phap déc dung nhat trong cach tiép can dua vao m6 thie “yéu 16 - su sdp xép” ta nhiing phyong phap phan loai va miéu ta. Con cach tiép cAn dua trén mé thite “yéu t6 - co ché” Kkhéng dimg lai 6 su phan loai, miéu ta, ma con 10c& pAng vuon tdi sy gidi thich, If gidi cdi ban chat cla su van dong bén trong, tang an ¢ dang sau cdc quan hé, cde hién tugng ngon ngi. N6i tém lai, cach tip cin dua trén md thitc “ydu 13 - su s4p xép “quan triét quan diém déng dai trong sy nghién cum ngén ngi, con cdch tigp can dua tren mo thitc “yéu 10 - co ché” cing chi truong phan biét déng dai va lich dai, song khéng di lap hai mat dé mét cach tuyét déi va cimg nhic. Su khde nhau vé quan diém nay 1a rat co ban. Va ban doc cing dé dang nhan thiy nhdng bé qua cila hai cach tigp cfm nay trong su nghién cifu ng6n ngit sé rit khdc nhau. Nhing diéu trinh bay trén day bién minh cho nhting can cir va li I vi sao cde téc gid cia chuyén khdo nay lai chi tap trang nghién cttu cu tic cla uk va cdc phuong thic cau tao ny tiéng Viet. Dé thuc hin nhiém vu ay, ching tdi chon céch {iép cin déng duge dién dat bang mé thc “‘yéu td - co ché”, Bang cdch lam nay, chung téi khong cd tham vong xay dung hinh thai hoe tiéng Viet mGt cach hoan chinh, ma chi di vao nghién cuiu mét sé diém 6 tinh then chét cla né ma thdi.Chuong IT TU VA cAU TRUC CUA TU TIENG VIET i, Khai niém tu va cdc tiéu chi nhan dién tir Tu la khdi niém quan trong, song khéng don gidn, di duge ban Jun nhiéu trong suét qué tink lich str ctia ngon ngtt hoc. F.de Saussure di viét: “..tir la mét don vi ludn luén dm anh tr tuéng chung ta nhu mét cai gi dé trung tém trong toan bd co cu ngén ngd, mac do Khai niém nay khé dinh nghia’’ {F. de Saussure, 1973), Cho dén nay, di cé hang tram dinh nghia vé tu, song chua cd dinh nghia ndo théa man déi voi vac nha nghién ctu. Didu dd cling dé hidu, bai 18 tony khoang hon 6000 nydn ngit dang duge sit dung trén thé gidi, tr duoc biéu hign duéi nhimg hinh thai rat da dang; da dang d@n mute ma Vién si L.V. Sherba di phai viét: “Trong thue té, th 1a gi? Thiét nghi rang trong ede ngon ngit khac nhau, tr sé khdc nhau. Do dé, tét sé khong cd khai niém “tt ndi chung” (LV. Sherba, 1958, #9). Y kién cia L.V.Sherba da kich thich thém su tim tdi va ban cai Ii thi vé van dé tr trong cdc ngén ned. Héu nhur bat ki nha ngén agit hoe nao khi di vao nghién cu mét ngén ngur cu thé déu cd gdng tim higu tinh dac thi cia to trong ngon ngit ay va chi it cing dua ra mét dinh nghia dé tam vide. Mat y nba ngén agi hoe li thuyét thi dm cach phan bde y kién cua L.V.Sherba. Nhimg nba ngén ngi nay cho rang ngdn ngit 12khéng chi cé tinh da dang, ma con cé tinh phd quat, “... Dang sau su da dang dén kink ngac v6 cing cla cdc ngén nga wen thé gidi (..) dn pidu nhiing thuge tinh chung cho tat ca cc ngén ngd ay” (B.A. Serebrennikov, M. 1976, tr.7.). Déi voi tt cing vay. Trong su da dang vé cae thuée tinh cua tu vin cé thé tim thdy nhimg thuéc tinh ban chat, chung cho tu frong moi ngén ngi. Nhiing thudc tinh phé quat dy, theo vV.M. Solneev, 1a: a) Tu 1a don vi ng6n ngd cé tinh hai mat: 4m va nyhia. b) Co kha nang déc lap vé cu phdp khi su dung trong Idi. Khi adi tr 1 don vj ngdn ng Ja cé ham y muén phan biét né vGi céu trong th cach 1a don vi cua Idi ndi. Can ndi dén tink hai mat (4m va nghia) cua tt 14 muén nhan manh tinh hoan chinh cua né ca vé cu tric hinh thai (quen goi 1a vo ng 4m) cing nhu vé ngi nghia (do la nghia tr vung hay 1a nyubia ngd phdp). Chinh tinh hodn chinh vé am va nghia nay da khign cho ty cd kha nang dc dap vé ci phdp kbi sti dung trong I6i, Va, nguoe lai, tinh déc lap vé ct phép cila ti minh chting cho tinh hoan chinh cua né trong tu cdch la mét don vi cua ngén ngd. Trong hai thugc tinh vita néu, V.M. Solncev, cho ring thude tinh thu hai [4 thude tinh ban chat. Ong viét: “Néu nhw tinh doc [4p vé cu phdp thuc t@ 14 thude tinh ban chat cla "tu" thi trai voi y kién cua L.V. Sherba, ¢6 thé ndi rang khdi ni¢m “ti ndi chung’ dau sao vin én tai” (V.N. Solncev, M. 1976) Tuy vay, khi dua vao hai tiéu chi trén day dé nhan dién ti, thi r6 rang 1 chua du vi nhig tiéu chi nay con thigu cy thé va chua cdp dure cho ching ta ch6 dua di tin cdy dé nhan dién ti. Vi thé, cdc nha nghién city tim cdch dua ra mdt chim nhimy tiéu chi cu thé hon dé phan dink ranh gidi cla tr voi cdc don vi ngén ngit khdc. Nhiy tiéu chi nay lién quan dén ba mat: 4m, nghta va chtic nang cu phdp cla don vi dang duoc 13xem xét. Cai y tudng vé chim cdc tiéu chi nhan dién tt ay duge thé hién rat da dang G cdc tic gia thuée ede thé hé khdéc nhau trong gidi ngén ngtt hoc. Gitta cdc tdc gid cé nhiéu diém Khéng théng nhat, tham chi con tréi nguge nhau. Ay thé ma ai nay déu vin thia nhin cé khai niém tir va ty xde dinh khdi nigm 4y theo cdch hiéu cla minh dé sit dung n6 trong bd may lam viéc. Cho dén nay, van dé ranh gidi tir trong Viét ngt hoe van dang 1a van dé nan gidi. Trén dai thé cé thé thdy hai khuynh huong khde nhau trong cach gidi quyét van dé ranh pidi tr trong tigng Vist. Khuynh huong thu nhat coi riéng la nit Khuynh huong nay bét nguén ti nhing tr tong cla Nguyén Tai Can, va sau nay, Nguyén Thién Gidp phat trién lén d&n muic cuc doan. Nguyén Tai Can cho ring tigng la don vi co ban trong tmyén théng ng van Viét Nam. Trong hé thong don vi ngt phap, “Co thé coi tigng nhu mét don vi ding 6 diém giao nhau cla hai hé théng nho” (Nguyén Tai Can, H. 1975, tr. 368), Hai hé théng nho ay 1a: Hé thong 1, nua té chtic, nila chic nang, cd nh ct vi, cau. Hé théng 2, don thudn té chic, cd ticng, 16 hop c6 dinh (bao gém tw shép) yd 16 hop tw do (bao gém doan nyt). Vé hg théng 2, tie gid viét: “Khi di hr ting 1én 16 hop ligng, tach té hop cd dinh néi chung, tach ti ghép ndi riéng vdi té hop ty do, tach té hop tr do thanh dodn ngé, ménh dé vv... la di theo con duéng don thudn té chic”... (tr. 366). Tée gia cho ring day 14 nhdmg kiéu don vi (a) khong phan thanh cdp bac In bé, (6) khong xdc dinh duge bang chiic nang va (c) thudn nhat vé mat ciu tao bén trong. Tdc gid da trinh bay méi quan hé cua hai hé théng don vi ngit phdp via néu bang so dé ahu sau: 14Té hop te do (bao gém doan nga) Té hop c& dinh (bao gém ti ghép) Chai thick: , —-—-+~— Bi theo con duéng don thudn t6 chic Bi theo con dudng mia t6 chttc mia chic nang. Xét vé mat khéi lugng va quan hé n6i tai gita tiéng oF ghép va doan ngik, tac gia cho rang tiéng chat hon tr ghép, tr ghép chat hon doan ngi, va ngugc lai, doan ngt Ién hon tr ghép, nr ghép lon hon ting. Téc gid vitt: “Trong tiéng Viét, di tu tiéng lén tit ghép, hay ti ghép én doan ngit 16 rang 1A di tt mét don vi bé lén mét don vi lon hon...” (tr. 352). Tw nhan dinh Ay, tac gia di minh hoa bang so dé sau day: Tigng chat Tit phép Doin ngt | lng bé 7 ton Trong hé théng nay tic gid cho ring ti ghép thude t6 hop ¢é dinh, cén dodn ngi thuée t6 hop w do Quan hé gitta ty ghép vdi doan ngil, duge téc gid xdc dinh rang. “Tir ghép... IA m6t don vj c6 thé dem xép vao loai bé hon, thap hon doan ngit mét bac” (tr. 352). Quan hé gitia 16 hop cd dinh (bao gém ti ghép) va t6 hop tu do. (bao gom 15doan nyt) cing vay: “.. Té hop cé dinh.. 1a mét loai don vi nho hon, thip hon té hop tu do mét bic” (tr. 50). Quan hé gitta nr ghép (thude t6 hop cé dinh) va tiéng duoc xdc dinh nhu sau: “Tir ghép 1A mét loai don vi cd t6 chic cao hon tiéng, not chung, va cao hon tir don, ndi riéng, mot bac” (tr.51). Tée gid da tong két cdc luan diém wén day bing mét sc dé nh sau: Té hop c6 dink vi 6 dinh héa Khac , tinh T6 hep tu do chat Tiéng (chit) Khdc khdi Iugng, tt nhd dén I6n; Khic cip bic, ti thip lén cao. Hé théng quan diém ctia Nguyén Tai Can khd chat ché. “C6 thé néi Nyuyén Tai Cdn la nguéi da cd nhigu céng phu thich vi tri cua cdc don vi ngd phdp, trong dé c6 vi iri cua tr va ede don vi cdu tao nr..” (Luu Van Lang, “Nyon ngw’, sé 3, 1984, tr. 54, tr, 57). Tae gid thda nhan cd tr don va tr ghép. Trong viée cdu tao tu, vai tro cia tiéng ld quan trong vi nd [a thanh t6 tao nén ca tir don [an tr ghép. Tir ghép “co y nghia tuong duong nhu thudt ngt tr da tiét’’ (tr. 49), con ti don la don tit, ddng thoi cing ia ting, “la kiéu don vi thuan nhat ndi bd vé mat cau tao” (tr. 367). Tuy vay, trong hé théng quan diém cia Nguy&n Tai Cdn cén béc 16 nhiéu mau thudn va cé mét sd ludn diém cén duoc xem xét lai. Nang Iuan diém dy Ja: 1) “.. Vide tach edu tic ra khdi chitc nang dé déi lap hé théng don thudn té chuc voi hé thong nia t6 chic, nia chic 16nang la thiéu co sé xde dang’ (Luu Van Lang, Ng6n ngt, sd 3, 1984, tr. 54, tr, 37). 2) Khi khang dinh rang “quan hé gitta céc thanh 16 trong te ghép nghia... phan anh mét cdch kha sdt sao moi loai quan hé cu phdp cd thé co” (Nguyén Tai Can, 1976, Hoang Tué, Neg6n ngi, S.1, 1982), thi cing cd nghia la tic gid da dong nhat quan hé hinh thai v6i quan hé ct phdp. Dé 1a diéu khong théa dang, 3) Thia nhdn cd tr don va tir ghép déu 1a tr, nhung tic gia lai xép ching G nhing cap bic khac nhau. Do 1a diéu khong hop li Dé khde phuc nhimg mau thudn, nhting nhuge diém vita néu, Nguyén Thién Giap di day ranh gidi ti xuéng dén tiéng va khéng thia nhan ti ghép 1a tr, Tac gia viet: “...Vé thyc chat thi cai goi 1a “ur ghép” dé chi nén coi 1a mét loai 18 hop cé dinh, dat vao trong pham vi nghién cuu chung voi cdc 16 hgp tr vung hda khdc" (Nguyén Thién Gidp, Ngén ngi, s6 3, 1984, tr. 62 - 69). Con tiéng duoc téc gid coi 1d tr (bao gsm ti dién hinh va td khGng dién hinh). Téc gid viét: “Néi mot cach téng quat, dung ranh giéi ranh mach nat, hién nhién nhat bao gié cting 1a dudmy ranh gidi déi lap mét bén ld “tiéng” (tir dign hinh, t khong dién hinh) va mét bén 1a td hop tiéng {bao gém cai goi la tr ghép va cdc 16 hop cé dinh cén Iai) (Nguyén Thién Gidp, Ngon ngit, s6 3, 1984, tr. 62 - 69). Nguyén Thién Gidp da gdi ghém quan diém vé ti cla minh va tinh bay mét céch higu ngén nhu sau: “Tom lai, néu quan niém tik khong chi 1a don vi ngén ngit hoc ma con la don vi tam li ngon ng hoc, néu cha y dén tinh nhigu mat cia tr va dac digm riéng cua tt trong timg ngén ngd, néu nhan dign tr can ct yao nhing quan hé déi lap trong néi bé timg ng6n ngt thi edi don vi goi la “Héng" cia Viet ngit co dit tu cach aé duge 17coi la ni" (Nguyén Thién Gidp. Neén ngi, sé 3, 1984, wr. 62 - 69). Dé di dén két luan via din, téc gid bién dn nhu sau: 1, Vé mat tam Ii ng6n ngit hoc, cai don vi goi 1a “tiéng” trong Viét ngit hoan toan tuung duong véi céi goi a “hr” eda cde ngén ng An - Au". VA lai, “Troyén théng ngt van Viét Nam trude day déu coi "tiéng” 1a don vj co ban" (Nguyén Thién Gidp, Ngdn nyit, sé 3, 1984). 2. Theo quan niém ctla téc gia, ong Viet net cé 5 loai tiéng véi ning dac diém khde nhau. Ay ta a. Nhing éng mang y nghia thuc, ¢6 tinh déc lap cao vé ngit phdp, nhu ahd, di, dep... b. Nhiing tiéng dy mang y nghia hu, cd tinh déc lap nhat dinh vé nga phap, nhu vi, fey, nhiing, » ¢. Nhung tiéng Han-Viét ¢6 kha nang tam thanh phan c4u, nhu vn, ding, gia, dink vv... d. Nhing tigng mé nghia va trong nghia, cé thé lam thanh phan cau trong diéu kign han ché, nhu /é (xanh), chién (chia), ménk, mong, vv... d. Nhing tigng khong déc lap vé ngit phap, nhu 54, hong, mac, ed wave. Tac gia da van dung nam tiéu chudn dé xde dinh ti ma S.E Jakhontov (S. E. Jakhontov, M-L, 1953) di téng két. Nam tiga chudn ay la: 4. Tit ngi dm: Dé 1a nhting don vi duge théng nhat véi hién tuong ngd 4m nao dé. Déi vdi Viet ngt, hién tuong ngt am déu dat tén agi Iuu cd thé ding fam tin higu phan gidi chinh 1a am tiét.2. Tet chink td: DO la nhtmy khodng cach gitta hai ché trén chit viét; nic la nhimg don vj duoc viét lién thanh mét khdéi. . Ti hodn chink: Dé 1a ning cdu tric on dinh, khong thé tach hoae hoan Wj cdc thanh t3 cia chung. . Tit tr din hoc: Béla don vi ma can ct vao dac diém y nghia cla né phai xép riéng trong ti dién. . Tit bién té: Do 1a nhimg don vi luén luén gém hai phan: mét phan nhin ti, biéu hién y nghia déi tuong, con mét phan bién té biéu thi méi lién hé cla ti dé voi cdc ti khdc trong céu. Thye chat tiga chudn nay muén noi dén dac diém ngtt phap cila tt - nv agit phdp. Tac gid di téng két viéc 4p dung cdc tigu chudn cua ar déi vdi cdc ‘“tiéng” trong viet ng bang bang sau day. Cae kidu déng “=i @ | o | oO | @ @ Tiew chudn nha, dep | s& vi |thiy, 4i/1@ (xanh)| t6, hong cia ta - Tu ngd am + + + + + - Tu chinh ta + + + + + - Te hoan chink + + + + + - Ti tr dign hee ; + + wo _ + Tir ngt phdp +) * “) _ Ghi chit: +: Théa man tigu chugn — : Khéng théa man voi diéu kién nhat dinh (4): Théa man véi diéu kién nhét dinh * : Théa man khong hoan toan (*): Thoa man khéng hon toan voi diéu kién nhat dinh. 19Qua bang nay, téc gid dua ra hai nhdn xét. Mot 1A, “Nhting tiéng kiéu (a) tha man t8t cA cdc tiéu chudn cia tt? (t.65). D6 la nbing ti dién hink. Hai la, “Nhung tiéng kigu (b), (0), (d), (d) chua dap ding day di cdc ti@u chudn cia th, nhung vin cé thé coi ching [a cde ti ctia Vict nei...” (tr.66). Day Ja nhdng “wa khong dién fink” (tr68). So di cé thé ludn giai nhur thé la vi trong viée nhan dién ti, yéu cau “khong phai la phat higa duge mét thuéc tinh ty than kha chuyén biét, ma phai 1a xdc dinh toan bd phing dac tung khu biét riéng 1é c6 thé c6, tiéu biéu déi véi th. Nhing cau tao cé tat c& nhimg nét khu biét chinh la nhing ti didn hinh, nhing ti cé tinh chat td nhat. Nhimg cdu tao khac, mac du thiéu hang loat nhiing dac trmg vén cd déi vdi cdc tir did hinh, nhung chung van 14 cdc tx, mién 1a ching c6 mét sé tdi thi¢u hat dinh cdc dac wnmg eta tr? (N.M.Shansky, M.1963). 3. Tu nhtng su phan tich trén day, Nguyén Thién Gidp cho ring: “N6éi mét céch téng quat, dudng ranh gidi ranh mach nat, hién nbién nhat bao gid cling 14 dudng ranh gidi déi lap mt bén la “tiéng” (ti digm hinh, ti khong dién hinh) va mot bén [a “té hop tiéng” (bao gém cdi goi la tt ghép va cic té hop c@ dinh cén fai)" (Nguyén Thign Gidp, Ng6n ngt, sé 3, 1984.). Tat nbién 1a trong 16 hop tiéng, khéng chi cd nhéng té hop tiéng cd dinh, ma con cd nhimg cum th tu do. Nhing t6 hop ting c6 dinh nam 6 vi tri trang gian gita hai pham tni tur dién hinh va cum ny tr do. Mi xem thi giai phap do Nguyén Thién Gidp dé xudt cd vé cé ly cd 1é ma lai gian don, khong cin ding d&n khéi niém hinh vi va tranh duoc nhing sy rdi ram va phién todi trong vi¢e xdc dinh ranh gidi ab. Song, gidi phip nay c6 tinh chat cuc doan va bao chia trong minh nhiéu nhuge diém: 20Mot 1a, tac gia di dua vao ticu chi nhan dién ti ca nhing thuéc tinh ngoai ngén ngit, cé tinh chat gidn tiép, nhu cdc tiéu chi “ty chinh ta” va “tu tt dign hoc’. Va lai, vide ding thudt ngt “ti? dé bidu thi cdc thudc tinh vé ngit am, vé chinh ta, vé ngit phdp.. duoc ding lam tiéu chi nhan dién tr 1a khong cn thiét va chi lam réi thém van dé. Hai la, khi van dung cdc tiéu chi dé nhan dién tu, téc gia d@ dmg xu khong thoa ding d6i voi vai tro cua cdc tiéu chi: thién vé dinh hrong hon 14 dinh tinh, thién vé tigu chi céu tic hinh thai ng 4m hon la vé tiéu chi ngi nghia va chuc nang ngi php. Téc gid phan nan ring: “Nhimng tiéng kiéu (b), (c), (d), (d) mae di thoa min khd nhigu tigu chudn cla th (xem bang trén), nhung nhigu nha Viét ngG hoc van kién tri phan déi tu cach "ti" cia ching, dac biét IA d6i voi ba kiéu {c), (d), (d). Nguyén nban cua tinh trang nay, theo ching tdi nghi, 1a do tigu chudn déc lip vé ngit phap da duge tuyét di héa, chi nhiing Uéng cé tinh déc [4p cao vé ngit phap mdi dirge coi 1a tu. Cach hiéu phign dién vé tir nhu vay t# yéu sé din dén Gnh trang khong rinh mach gida th va cum tu..." (Nguyén Thién Gidp, Nyon ngi, s& 3, 1984). That khé cd thé déng tinh voi li phan nan nay, bai Ie: Trong khi phé phan cdc nha Viét ngit hoc a da tuyét déi héa tigu chuaén doc lip vé ngt phap nén khong tha nhan tu cach tr ela cde loai titny (c}, (d), (d), thi téc gia lai roi vaio mét cuc doan khac ld khi tha nhan cdc lowi tiéng (c), (d), (d) 1a ti, tée gid da coi nhe khong bé tinh d&n tidu chudn doc lap vé ngi phap, tham chi ca tiga chudn vé ngt nghia (déi voi kiéu (d)), ma chi thudn tay dua vao tiéu chudn vé cdu inic hinh thdi-ngdt 4m (duge dig dat bang tu ng am, ur chinh ta va wr hoan chinh) . Khuynh hudnyg thu hai bao gém phan i6n cdc nha viet ngit hoc trong va ngoai nude. Cé thé nhdc dén nhing tac gia 21tiéu biéu, nhuw Nguyén Kim Than, Hoang Tué, Dai Xuan Ninh, Luu Van Lang, Hé Lé, Truong Van Chinh, Nguyén Hién Lé. Nguyén Van Tu, Dé Httu Chau, Hoang Van Hanh, vv... Giiia cdc tac gia nay ciing cd nhing su khdc nhau vé tiéu ti8t trong cach tip cin van dé ti trong tiéng Viét. Song, néu nhin nhfn mét cach téng quat thi cd thé thdy rang phan Ién céc nha viét ngit hoc déu cho rang: 1, Dé nhan dién ti, nhat thiét phdi dua vdo ba tigu chi, dy la: a. Tink nhat thé vé ng am b. Tinh hoan chinh vé ng nghia c. Tinh déc lap vé cti phap (khi hoat déng trong Idi ndi). 2. Tuy ¢é nhiing khé khan nhat dinh, song hoan toan cd thé chap nhan va van dung khdi niém hinh vi vao 48 phan tich c&u tnic cia tr tiéng Viét. 3. Du con cé su phic tap trong su phan dinh ranh gidi, nhung tt vin luén luén 1a mét thue thé, tén tai vdi tu cach 1a mét don vi co ban cla tiémg Viét, va khdi niém nr cing van luén luén la mét khdi niém trung tam cla Viét ngit hoc. 4. Gidi vist ngit hoc cing da khang dinh rang trong tiéng Viét cé tr don va ty phic (bao gdm tr lay, tr ghép...). Ké thia nhimg thanh tyu via trinh bay, cdc gia chuyén khao nay mu6én gdp thém mét di ban vé mét sé van dé dang duge dat ra lién quan dén khdi niém ty tiéng Viet. 2. Cau trac eda tu va hé hinh vi Phan tich cau tnic cia tik theo quan niém phd bién 1a phan xuat cdc thanh t6 tao nén tr va xdc dinh chitc nang cua chung. Quan niém Tay chi ding mét phan, vi chua di. Boi Is, néi dén cu tric cua tir la ndi dén tong hoa cla cdc thanh té tao nén né nam trong nhdng mi quan hé nhat dinh lam cho 22tu tr@ thanh mét chinh thé, hoat déng véi tu cach 1a mét don vi co ban cha ngén nytt. Khi ban vé cdc don vi ngd phép, trong dé cé ti, Nguyén Tai Can da viet rét ding rang: “Noi t6 chuc bén trong tlc 1a ndi dén vide phan tich ching thanh thanh 18, viée danh gid sé long, chat lugng cla cdc thanh 16, cing nhw vise xdc lap quan hé gitia cdc thanh 16, dénh gid sé luong, chat luong cla cdc m6i quan hé cd thé c6”? (Nguyén Tai Can, 1975. tr. 347). Nhu vay, dé lam séng té cu mic ctia ni, chiing ta phai lam 16 hai van dé: Mat la, van dé vé cdc thanh té tao nén tu; Hai 1a, van dé vé cdc méi quan hé bén trong cla tt, tic la cdc mOi quan hé giGa cdc thanh té tao nén tr: Vé van dé thir nhat, van dé vé cdc thanh 16 tao tt, gidi Viét ngit hoe cé hai quan diém khdc nhau. S6 déng cac nha nghién ctu cho ring thanh té tao tu cia tiéng Viét 1a hinh vi. Mét sO khac, it hon, thay cé nhimg khé khan khi van dung khdi nigém hinh vi dé phan tich cau mic nr tiéng Viel, nén cd xu huéng tim mét khdi niém khdc dé thay thé. Dé la nhiing khdi niém nhw monéme (M.B. Emeneav.. 1951), tiéng (Nguyén Thién Giép, 1984; Nguyén Tai Can, 1975), nguyén vi (H6 Lé, 1976) viv... Song, xu huéng chung van thay van dung khai niém hinh vi dé phan tich cfu tric tir la 6 thé chap nhan duge, tuy rang ed nhiing khé khan nhat dinh. Qia 1a nhw vay. Theo quan niém cia L. Bloomfield, thi hinh vi la don vi ngon ngit nho nhat, 6 nghia. Trong tiéng Viét, phén lén nhimg yéu td co gid tri hinh thai, duoc ding lam thanh té cfu tao ti, mang nhiting dac diém pht hop voi khdi nigm hinh vj vita néu; tie 1a nhing yeu to nhé nhat, cé nghia, nur mdi trong mdi tdc, chin trong chin chén, ldo wong ldo héa, vv... Bén canh dé con cé khong it nhiing yéu t0 ofing tham gia ciu tao tt, nhung khong dap “iing 23du nhung dac diém cua khdi nigm hinh vi. Dé 1a nhing ydu t6 thude it nhat la bén losi L. Nhiing yéu té 6, da mo nghia, nhu rde trong fudi tée, han trong hoi han, ed trong gid cd. vv... 2. Nhing yéu t6 léy trong tt lay, nhw chdn wong chin chan, xém trong xdm xép, lay trong fay hiv, vv... 3. Nhiing yéu 6 tua nhu yéu 16 phy, mo nghia dung & vi tri trudc, hodc sau trong cau tnic cla ui, vi du - Dung truce, nhw: cd trong ed gi, cd khd, ca kim... bd trong bd edu, bd néng, b3 cde v.v.. - Bimg sau, ohu: Acie trong dua fide, te trong xanh ie, rim, trong tim rin, Ide trong tree Ide, vv. 4. Nhing yév t@ m6 nghia, nhung két hop voi nhau lai tao nén th, vi du: bei, nhin > bi nhin, 60, hong > hd héng. we. Pung tude thuc t® nay, cdc nha Viét nud, hoc da di tim nhing gidi phitp, nhing edch Juan giai khdc nhau. Giai php thir nhat, nhu twén da noi, la khuce tir khai niém hinh vi va dua ra mét khdi ni¢gm khdc dé thay thé Trén thue té, thi gidi phip nay chang qua cing chi Ja su danh tréo khai nigm va thay thé thuat ng ma théi, C6 chang thi chi cS Nguyén Thién Gigp {4 nygudi khude tr khéi niém hinh vi mét eich trigt dé, khi Sng chu tuong coi méi Ung la mot ur (Nguyén Thién Gidp, Ngon ng, sd 3, 1984), Giai phap thi hai 1a chap nban khdi nigm hinh vi va van dung cé higu chinh khdi nigm nay vao dé phan tich edu tnic cua tu trong tiéng Vict. Su van dung va bigu chinh nay eding dién ra theo nhting hucng khée nhau va két qua thu duoc cing rat khde nhau @ cde tae vid. Vé mat cau tric, khi ndi hinh vi fa don vi nho nhat ed aghia la mu6n chi r6 tinh hoan chink, tinh nbat thé ii gidn 24cla nd, khong thé phan tich ra duge thanh nhiing bd phan nho hon nda ma van cé nghia. Diéu nay thi céc nha nghién ci duéng nhu déu chap nhin. Song khi di vao thuc tin, thi lai thay cd su bat dong y kicn. Sé I6n cic nha nehién cum cho rang hinh vi trong tiény Viét bao gém nhimg don vj song 4m tiét (hoac da 4m tiét) do nhiing yéu td vO nghia tao thanh, nhu bu akin, nic nde, b6 hong vv... va phan ion nhing don vi.don 4m tiét cd nghia, nhu nha, cia, teong nha cia, quéc, ky trong quéc ky, vv. S@ nha nghién cuu thi hai cho ring moi tiéng, bit ky la tigng cé nghia hay khéng co nghia, déu 1a hin vi, tham chi déu la tu. Dai biéu cho quan diém nay 1A Nguyén Tai Can va Nguyén Thién Gidp (Nguyén Tai Can, 1975; Nguyén Thign Giap, Ngén ngi, x6 3. 1984) Sé nha nghién ctu thi ba cho rang trong tiGng Vidt khong chi cé hinh vj bang (heac Ién hon) am tiét, ma con cé hinh vi nho hon am tét, Dai biéu cho quan diém nay la Lé Van Ly va Tran Ngoc Thém (Lé Van Ly, 1972; Tran Ngoc Thém, Ngén nuit, sé 1, 1984) Lé Van Ly cho rang trong ti bén bf 6 thé phan xuat ra ba hinh vi. Ay 1a hen, b va 7. Con Tran Ngoc Thém cho rang vong tiéng Viet co “hinh vi gién doan va hinh vi nho hon am tidt” Dua vao qui tic 6 vudng cua Greenberg, tic gid da phan tich tr nga? mgueong thanh bai hinh vj 1a: hinh vj khudn van kép - at - ong”, hinh vi phu am dau lay “ng - ng”, ti chon yor gém hinh vi gidn doan phy 4m dau kép “ch-v-”, hinh vi khuén van lay “-on". Nguyén nhan co ban cua su bat déng y kién gidia cdc tac gid tong viéc Ivan giai hinh vi trong liéng Vist tip trang cach higu khac nhau vé de didn “ed nghia” eta no. Pdi Xuan Ninh cho ving nghia cua hinh vi cé ba loai: Nehia iu vung, nghia khu biét va nghla agi phap. “Nghia or 25vung la khdi niém vé su vat, vé qua trinh hay tinh chat” (Ddi Xuan Ninh, 1978, 63). Vi du: day, aude, dia, cd, an, noi, vui, budn vv... “Nghia khu biét dé phan bigt nhing sy vat cing loai vdi nhau” (Dai Xuan Ninh, 1978, tr.63). Vi du Adu khu biét dua hdu véi dua héng, dua gang, dw 6d...; nbing yéu té lay nh dé trong dep dé, dang trong dé dang cing thudc loai nay. “Nghia nytt phap” la nghia tnru tugng, khai quat vé gidng, 86, thé, thoi, vé quan hé cla céc th trong cum tr trong cau" (Dai Xuan Ninh, 1978, w.63). Vi du: dd trong da da. Nhu vay la Dai Xudn Ninh da diéu chinh cach hiéu nghia cua hinh vi bang cdéch bén canh nghia ur vumg va nghia ngt php, éng bé sung thém “nghia khu biét". Dua vao nghia nay ma éng khang dinh tw cach hinh vi cia yéu té lay, nhu d& trong dep dé, dai trong dé dai; va yéu té mo nghia, kiéu nh du trong dua hau, vv... Danh gid ki&n gidi nay, Phan Thiéw cho rang “...Néu xudt phat ti ban chat tin higu hoc cua ngén nytt thi ngay su ton tai cua nhimg | hinh vi mang y nghia khu biét kiGu dé, vé nguyén tde cing van la diéu khong chap nhan duge" (Phan Thiéu, Ng6n ngt, s6 2, 1984, wr. 54-55) vi. “Phan néi dung biéu dat, nd quyét dinh su tén tai cia ban than tin higu.. 6 cdc yéu t6 nhu [zai*) (dai) la gi thi khong thé xac dinh duge" (Phan Thidu, Nydn ngit, sé 2, 1984, tr. 54-55). Tir su danh gid ndy, Phan Thiéu dé nghj nén coi dai la yéu 16 tién tin higu, khGng phai lA hinh vi. Con dé va dé dai la hai hinh vi khdc nhau, trong dé dé dai 1a “hinh vi phai sinh” (Phan Thigu, Ng6n ngit, sé 2, 1984, tr. 54-55). Trong ¥ kign cua Phan Thiéu cé mét phan hop H. Song giai phdp cla téc gid vé cai goi 1a “hinh vj phdi sinh” thi 16 rang lA con phai ban thém. Mét s6 tac gia khde lai diéu chinh nghia cua hinh vi theo mot huéng khdc: hudng bé sung cho hinh vi “gid tri vé ngit 26phap” (Nguyén Tai Can, 1983), hoac y nghia cau tao tr (ps Hu Chau, 1984) hay “y nghia hé thong (Hé Lé, 1976), “y nghia cu tric” (Ned phap tigag Viet, 1983, tr. 20-21) vv... Di theo hudng diéu chinh nay, cd tac gia cho rang titag 1a don vi cé gid tri ngii am, ngi nghia va ng phdp. “Tiéng la don vi ngt phap duge dung 4 clu tao tir’ (Nguyén Tai Can, Stankevich, 1.1975). Ly 18 cila ning tac gia nay 1a trong tigéng Viét, mdi tiéng bao gid cing c6é tac dung gitip ta giai thich duge cdi té chuc bén trong cla nhiing don vi tryc tiép Ign hon nd. Dé chinh Ja gid tri nyt phdp cua tigng (= hinh vi). Cai gid tri mgd’ phdp ay biéu hién & cho: 1) Né c6 kha nang giai thich vé mat ng nghia: hodc 14 c6 nghia ty than, nhu qrde, Ay trong quéde k; hoac c6 nghia khu biét, nhu dé dai khde voi dé 2) N6 cé kha nang yiai thich mat t6 chic don thudn hinh thai. Didu nay boc 16 6 khi ta ding cdc thd phdp déi chiéu (dé dai véi d8), tach xen (fd loi —» budm fa ong toi), lap (ca phé — cd ca phé phé gi), iée hda (ing théng — tong thong tng thiéc). Gap nhimg truong hop say cin nhu ra trong radié, a va pa trong apatit, Nguyén Tai Can da phai gin cho né cdi kha nang tiém tangy vé nghia va ding dp luc cla hé théng dé tach ching ra thanh don vi ngit phap, Tac gia viét: “Bat ky tiéng v6 nghia nao cing mang trong minh nd mét kha nang tiém tang, lwén luén sin sang xuat hién kha nang w6 thinh hinh vi c6 nghia” (Nguyén Tai Can, 1976). Va “dua vao ap hye cla tiéng Viét, nhat loat cho rang méi tiéng & day cing déu phai xem nbu la mét don vi nga phip ca” (Nguyén Tai Can, 1976). 6 day, Newyén Tai Can da pham hai sai lam rat so dang khi cé gan cae hién tugng mét céch khién cudng vao hé théng quan niém cé sin cla minh. Mét 1a, tac gid di danh déng nhing hi¢n tuong nhu ra trong redid, a, pa trong apatit la hign tugng 27ngoai lai, voi nhiing “‘tiéng’’ dich thuc cua tigng Viet. Déi Xuan Ninh da dung, khi 6ng vist: “Di voi cdc 4m tiét cla nhing tr géc An - Au (nhu cd phé, radis) thi khéng con do du gi ma khéng loai ching khéi danh séch nhGng don vi co sé tigéng Viét. Ngay trong ngén ngi ge chting cing khéng phdi 1a hinh vi huéng ndu trong ngén ng muon” (Dai Xuan Ninh, Ngon ngt, sO 1, 1986). Hai ld, tic gid di ly hién tuong thude Idi néi, cé tinh chat chu quan, nhat thdi gin cho hid tuong agén nga. Dé chimg minh rang ra tong redié 1a tiéng ed kha nang tiém tang vé nghia, tac gid da dua ra cach noi ra ai 6 vii V6 di 6 gi. Trong cach noi nay, ra duge hiéu la “di ra” , trong su déi lap vii “vO” Dua vao nghia nay, Nguy3n Tai Cén cho rang ra trong radié cé tw eich binh vi. Dé la mét su danh déng hién tong Idi ndi voi hign tong agén ngd. Béi 1é “loat nyhia nay khong phai la hién tuong ngén ngit dich thuc, tén tat m6t cich khadch quan G Gm tigi va kia ma chi ta sur Iya chon m6t trong nhiéu chiéu hudny lién tudng ¢6 thé cd cia chil quan ngudi noi, nghia do chi 1 mét hién tuong loi néi. Do vay, khéng thé nado xem fm tiét ra kia la mot hinh vi (tiéng) véi tu céch la don vi ngén ngt duoc (Phan Thicu, Ng6n ngtr, sé 2, 1984, tr. 57). Khi thia nhin vong ticng Vict cd cai hinh vi gian cach, nho hon am tict. Tran Ngoc Them con di xa hon nda trong viée xe dinh nghia cho cde hinh vi nay. Tac gid cho rang hinh wi gidn edech “ch-v" chi su “tach Dict mal thang bang”, binh v1 -on-on™ chy su “thu nho, cao. hinh vi “eo-e0" chi sur “nd bé tro tei. Do dé chon ven ba cao ngat va cho vo; cheo veo fa tro tron trén eno Khi kim nghiém trong thee tf ngén ngu thi thy cdi gor ii “chew trony chang vag. chim vim, chav vay. chodng ving vw... khong e6 nghia nhu vay. Dé chang qua chi la mOt su gin ghép theo cam unh cua tie pid ma thoi 2sTir sw trinh bay trén day, ching ta cé thé thdy cde tic gid da st dung nhing thi phap sau day dé phan xuat hinh vi: Mot la “‘cdéch ciia Thompson”: Thomson cho rang khi mét chudi tr cd cdi gi dé chung vé ngt nghia ma lai chia cing mét 4m doan, thi 4m doan dé la cdi mang m6t nghia chung nhat dinh. Ching han, khi so sanh cdc ti dau, day, ddy, L. Thompson cho ring c6 thé phan xuat ra hinh vi “d"’ voi ¥ nphia “dia diém” H6 Lé da nhan xét rang viée yan cho cai goi la hinh vj “a” cai nghia nhu vay [a ty tién. Boi 1, néu lam theo cach dé, chuing ta cing hoan toan cé thé gin cho phu 4m “d" cai nghia “tic dong bang thé luc” (ss. dap, danh, dam, dam...) hoac cdi nyhia “hoat dong bang chan’ (SS. di, ding, dap @é...) (H6 Lé, 1976). Cae téc gid cudn “Ngit phap tiéng Viet’ (Bystrov LS, Nguy&n Tai Can, Stankievich N.V, 1975, tr. 3-4) cing str dung thi phap nay dé phan xudt cac hinh vi tl cdc t6 hop song 4m tiét. Caéc tac gia cho rang muén tach duge cc hinh vi ti céc t6 hop song 4m tiét thi chi can so saénh ba td hop cé chia mét 4m tiét chung va cé mdt dinh nghia chung nao dé; chang han so sanh chudi gido vién. gido su, gido sinh, gido duc... 66 thé tach ra dugc hinh vi gido. Song V.S.Panfilov cho ring day 14 “‘cdch gidi quyét thiéu co sa” (V.S Panfilov, Neon ngi, s6 2 1986, tr. 59), Hai 14 “edeh ciia Ya Jakhontov’’. Theo céch nay, ngudi ta su dung khdi niém “tk - cau” (frazovoe slove} dé phan tich yan ban ra thanh cdc hinh vi. “Tu cau” la m@t doan van ban cé kha nang duge st dung nhu mét phat nyon déc lap (tron ven hodc khéng tron ven) va khéng thé chia cét dugc thanh nhiing doan khéc ciing cé tinh chat dé ma khéng cé phan du Qakhontonv S.F., L. 1982). Trong doan van “Trdi vda cd nua. U6t. Déi, Méi - Buén ng” (Nguyén Huy Tudng) co thé tach ra nhing ti - cau sau day: Tréf van, ci, mua, udt, ddi, mdi, buén, ngit. Cac doan tréi mua, van mua khong phai 1a ti - cdu, 29vi méi doan 6 thé chia ra thinh hai tu - céu ma khong od phan dw. Tir thuc té nay, V.S. Panfilov cho rang trong tiéng Viet “m6t don am tiét bat ky cd khd nang lam mot oF-cfu déu la mét hinh vi" (V.S.Panfilov, tr. 59). Bang thao téc van dung khdi niém of - cdu dé phan tich van ban, ta cd thé tach ra duge tuyét dai da sé cic hinh vi nr do. Digu nay cing cé thé ung dung dé téch hinh vi tr do ngay trong nhiing tO hop cd dinh hay cé tinh thanh agi, vi du: chan nudi 2 chan, nudi: mat tay > mat, tay; son sét — son, sat, v.v... Dua vao khéi niém t-cau, khi phan tich cdc té hop song tiét khéng mang thanh npit tinh, ngudi ta thudng ding phép foai int ng nghia. Theo thi phap nay thi khi di biét duoc chinh xac y nghia cua mot 4m tiét trong ti song tidt, thi cé thé tich y nghia dé ra khoi ¥ nghia ctia ti néi chung va qua dé bist duge y nghia cla am tiét con lai. Va cdi y nghia thu duoc bang thi phdp loai tnt ngd nghia nay chi due coi la ding khi né duge khang dinh qua viée kiém tra mét hinh vi arong ung trong cdc béi cdanh khéc. Vi du: khi da biét y nghia cila hinh vi di, ta 6 thé thye hién thi phap loai tnt ngd nghia trong cde nk di gudc, uhdn ai va thu duge ba hinh vi han ché la di, guide va nhdn. Song, quéc chi 6 thé, khang dinh la hinh vj khi duge kiém tra qua nhing tt hu qude ky, qudc ca, quéc hig. vv... Con ahdn dugc khang dinh gua cdc ti nhda loai, nhdn ching, nhdn din, hoac than nhdn, yéu nhén vv... Nhu vay, diéu kién cén va di dé cd thé ap dung phép loai ti ng nghia khi phan xudt hinh vi ty cdc ti song tiét 1a: a) Phai biét chinh xdc y nghia cua mét 4m tidt cé tu cach la hinh vi. b) Bé phan cén lai chi cé thé tdch ra duoc voi tu cdch la hinh vi khi né duge lap lai voi cing mét y nghia trong nhiing béi canh khdc. 30Vide 4p dung thd phap loai tnr ngi nghia cing 6 nhing gidi han nhat dinh. a) Vé nguyén tac, khéng thé ap dung phép loai tri ngit nghia déi voi cdc phan doan don nhat (Maksimov V.L., IAN SLIA, 1972, N*-5, 5.427), bdi vi cdc phin doan nay chi xudt hién trong mét béi cénh duy nhdt, két hop véi mét hinh vi duy nhat. Do la nhiing trudng hop nhu Adi trong dua hdiu, dd trong wang da, dai, trong dé dai, v.v... Tuy nhién, cing ché nén tuyét d6i hoa ditu vda néu, boi 1é nhiing phin doan don nhat van 6 kha nang phan xudt, duoc vé hinh thic. Két qua cua su phan xuat bang hinh thc la chua dit tin cay. Cho nén, can luu y la ché cé ap dat cho nhing phan doan don nbat mét y nghia ndo d6 ma trong thuc t& nd khéng cd (Tikhonov A.N. FN, 1971, N*6, tr.50-51). b) Vé nguyén tdc, cfing khong thé 4p dung phép loai trr n@t nghia cho viée phan xuat hinh vi déi véi nhing té hop cé tinh thanh ngit cao (bao gém ca mot sé thuat agi), bdi vi “y¥ nghia cua br, dac biét 1a y nghia thudt ng cd thé khde biét rat xa vi hinh thai bén trong cia nd” (Panfilov V., tr.60). Vi du: = “bién déi” “cdi cach’ = “bién déi trang thai tén tai cla su vat” Vay “cach” = “trang thdi tén tai cua su vat” R6 rang hé qué nay khdng phd hop voi nghia trong béi caénh khdc cia “‘céch”. Ba 1A “cdch ctia Greenberg’, Cach phin xuat hinh vi do Greenberg dé xudt quen duge goi la “hinh vuéng hinh thic- ngit nghia”, hay don gian hon la “hinh vuéng Greenberg”. Ngudi ta six dung hinh vudng Greenberg dé phan xudt hinh vi trong cdc tur da tiét. Hinh vuéng nay dugc biéu dién bang so dé sau day: AC BC AD BD 31Cac chit cdi A, B, C, D biéu hin cac doan cé kha nang duoc phan xudt. Dé khang dinh tu cach hinh vi ciia cae phan doan nay chi can lam sao cho Ad ndng phdn xudt duge vé hinh tite phat di cing vi kha nang phan xudt duoc vé ngd nghia; nghia la su chuyén héa vé ngit nghia tir dong trén xudng dong dui G c6t bén trai phai gidng nhu su chuyén hoa 6 cét bén phai; vi du: ve ly ve ¥ hinh thanh bién thanh Co ly co y hinh thai bign thai Dua vao sy d6i chiéu trong hai hinh vudny nay, ta phan xudt duge ede hinh vi vd, cd, ¥, by, va inh, bien. thank, thai Trong thye té, 6 thé cé hinh vuéng bao chia mét phan doan zér6, nhu: han tut dai han dai tur Néu vi pham yéu cdu thi cé hai truéng hop xay ra: Mat 1a, ta chi cé hinh vudng thudn ngd nghia, vé du: gid tudi chia vuon gid ca tudi tac chia chién vudn tude Trong truéng hop nay, cdc phén doan gid, tdi, chia, vudn duge phan xudt ra mét cich dung quy tdc, dam bao ca yeu cau vé hinh thic va ngit nghia, nén ching hién nhién ta hinh vi. Con céc phan doan cd, téc chién va tuge duge phan xuat ra m6t cach tiéu cuc, cho nén tu cach hinh vj cla n6 con can phat duge kiém tra Iai. Hai !a, ta chi cé hink vudng thudn hinh thuc, vi du: nong nghiép thy nghiép néng phim thuc: phadm (Hinh vuéng nay od thé dung qui tdc, khong phai la hinh vudng thuan tuy hinh thie, néu thuc ughiép duge gidi nghia la 32“céng nghiép thuc phdm, hay nghé san xudt thyc phim. Song, thuc t& trong tiéng Vist duc nghiép khéng cé nghia nhu vay). V.S. Panfilov danh gid rat cao phuong phap hinh vudng. Ong cho rang: “Phuong phép hinh vudng c6 thé duge st dung mét cach cé hiéu qua trong nhting truéng hop khé khan nhat, khi viée phan xudt hinh vi khéng duge ré rang, vi dy khi phan tich cdc tir va té hop tt cd dinh gém nhing hinh vi han ché” (V.S.Panfilov, tr. 61). Sau khi xdc dinh nhiing tiéu chi nhadn dién hinh vi va su dung nhimg phuong phdp khdc nhau dé phan xuat hinh vi, héu nhu nha nghién cuu nao cing dua ra mét hé théng phan loai hinh vi cla minb. Di nhitn, méi mét cdch phan loai déu lay mot nét dic tnmg nao dé cla hinh vi dé lam tigu chi, Cé thé tong k&t lai mot cach vn tét vé su phan loai hinh vi tiéng Vist nhu sau: 1. Hé thong phan loai dua yao tiéu chi khéi luong cua hinh vir Lay khéi luong lam tiéu chi, hinh vj tiéng Viét duge chia ra lam ba loai: Hinh vi lén bon 4m tiét, hinh vi bang 4m tiét va hinh vi nho hon am tiét. Hinh vi Ién hon Am tiét (hinh vi > 4m tét) 14 binh vi bao gém hai hoac hon hai am tidt, vi dy: 66 Adng, bi nhin, ca la thdu, ca vich cd tang... Hinh vi bang am wiét (hinh vj = 4m tiét) 1a hinh vi cé cAu tnic-ngd 4m tring voi am tiét, vi du di, qudc trong di guide, dgi, séng trong dai séng, vv... Hink vi nhé hon 4m tiét (hinh vi < 4m tiét) 1a hinh vi c6 cau tric ned 4m chi bang khuén van (hoac cap khuén van), bang phu am dau (hoac cap phu am dau), vi du ng-ng, -dt-wong trong ned? ngudng, b-, -i trong bén bi vv..{L6 Van Ly, 1972; Tran Ngoc Thém, 1984). 33Hé théng phn loai nay cing 6 thé hinh dung mét cach khaéc theo so dé sau day: Hinh vi Hinh vi - am Hinh vi phi am tig tide Hink vi > am Hinb vi < am wiét tiét Chi cé thé chap nhan hé théng phan loai nay véi diéu kién la thia nhan trong tigng Viet c6 hinh vi dudi am tiét Song, vige chimg minh tu cach hinh vi cho cdc chiét doan ngd am dusi 4m tig con chua du sue thuyét phuc. Day cén dang la van dé can duoc nghién cu thém. 2. HE thong phan loai dua vao tidn chi ngit nghia: Khi lay ng nghia lam tigu chi phan loai hinh vi, cdc nha nghién ctu chu y dén tinh chat nghia cua hinh vi. Dua vao dé, hau hét cdc nha nghién ctu Vide ngt hoc déu cho ring tigng Viét cd ba loai hinh vi. Dé 1a hinh vi thuc, hinh vj hu va hinh vi hé théng! Dai Xuau Ninh dé nghi goi la Aimh vi ny vung. VA can cit vio kha nang hoat dong cua nd, lai cd thé phan biét Ainh vf te do, nhu da, udng, dng, dong... trong dn uéng, rudng déng VN... va hink vi han ché, nhw nhdch trong dai nhdch, ténh (1) 116 Lé goi la nguyén vi thuc, nguyén vi hu va nguyén vi hé thong; x. Sdd 34trong budn ténh, héa wong xe ha, v.v..(Dai Xuan Ninh, 1978, tr. 69). Hink vj thue Ja hinh vi mang nghia tr vung, vi du: ahd, cia tong nha cia, non, séng wong non séag, vudn trong yuan REDE, VN Hink vi hu la hin vi mang nghia ngt phap, nhu vd, voi, etia, (nha ctia toi), vv... Dai Xuan Ninh dé nghi goi la Aint vj neat phip (Dai Xudn Ninh, 1978, tr. 69), Su khdc biét gia hinh vi thuc va hinh vi hu [a sy khac bigt vé tinh chat nghia cua ching. Déng thdi cing do su khac biét nay ma kéo theo su khac vé chic nang cila ching trong cau trie cua ti. Khi nhin tiéng Viet theo cach nhin voi con mat cia ngén ngi hoc An- Au, V.S.Panfilov cho rang hinh vi thuc 6 thé lam chic nang lam ,can ti va phi can tt, con hinh vi bu 6 thé lam chuc nang phi can nr (V.S Panfilov, 1986, tr.56). Cai voi 1a “hink vi hé théng" duoc cdc nha nghién clu goi bang nhGng tén goi rat khac nhau do xudt phat tu sy dinh gid tri ca chung efing khdc nhau. Phan Thiéu cho rang nhiing yéu td nhu da trong dé dai, la nhting yeu té tien tin higu ({do-znak), khéng xdc dinh duoc nghia, cho nén khong thé coi 1a hinh vi, ma chi 1a thanh t6 cua hinh vi phdi sinh dé dai ma théi (Phan Thiéu, 1984). Dai Xuan Ninh xép cdc hinh vi mang nghia khu biét vao loai hinh vj han ché. Ong vist: “Mink vj han ché ta cé ¥ nghia khu biét va chi t6n tai trong mot té hop duy nhat hay trong mot sé 16 hop nat dinh” (Dai Xuan Ninh, 1978, tr.71). Day cing 14 giai phap ma nhiéu nha nghién cu chap nhan, mac di 6 céc tac gia nay cde don vi dang xét duoc coi 14 cd gid tr ngd phap" (Ng php tiéng Vist, 1983, ur. 30-21), “y nghia céu tao th” (Dé Hu Chau, 1984) “y nghia hé théng” (H6 Lé, 1976) hay “y nghia c4u tnic’’ (Bystrov 1.S. 1975). Riéng V.S.Panfilov cé quan niém gén voi Phan Thiéu. 35Ong cho rang: “Hinh vi véi tr céch 1a don vi duoc phan xudt bang hai mat (ng nghia-hinh thtic) doi lap voi nhtng don vi duge phan xudt chi bang hinh thie (cdc d hivk 16 - submorf) va cée don vi duge phan xuat chi bang ngit nhia (cde nghia 10 mantema}, Cie don vi duge phan xudt chi bang mét mat (hoae hinh thite hoac ngd nghia) la phé thai cua qué trinh phan lich hinh vi, 4 mét loai pad lidu hinh vi" (V.S.Panfilov, 1986, 55) Theo quan niém cua tée gia thi toe wong vedn toc la mgt d hinh t6, vi nd duge tach ra nhé sudn (dt hinh vi tw do). Tage chi duy nhat két hop vai ruin trong vede fee, va khong xde dinh duoc ngbia. Con “nybia t6..la nhimg y nghia khéng déu dan, xuat hién do sy két bop cdc hinh vi trong qua trinh tao ti" (V_S Panfilov, 1986). Vi du nghia té khu biét gitta céng fic (cing + lam vide) vi hap ftée (ket bop + lam viée) [a thanh 16 nghia khong cd bigu hign hink thie bén ngoadi nao. Theo nhan xét cla V.S. Panfilov thi dac inmg cilia d hinh #6 la (a) phi ngik nghia, do dé (b) khong thé lam can tit, (¢) khong thé lam yéu t6 phai sinh (vi yéu tO phdi sinh quyét dinh ng nghia cua mé hinh edu tao tr), song nd (d)"hoan toin co thé cd chic nang phi can tr khdc" (V.S.Panfilov, 1986, tr.56, 57), Vi dus hat wong ahd nhat la a hinh 16) cin taa ni, cd trong cd gd 1a 4 hinh t8 wong duong voi hién tuong lay 4m (gdt > gat gat). Nhu vay la xét vé ban chat thi cdi goi la 4 hinh t cau tao ur G V..Panfilov cing chang cé gi khac voi nguyén vi hé théng G H6 Lé hinh vj - am tit vo nghia 6 Nguyén Tai Can, hay hinh vi mang nghia khu biét 6 Dai Xuan Ninh v.v... Su trinh bay trén day cho phep ching ta nit ra mdt sé nhan diah cé tinh chat téng quat nhu sau: 361. Hoan toan cé thé van dung khdi niém hinh vi, theo cdch hiéu cua L. Bloomfield, voi mot su diéu chinh nhat dinh, dé phan tich mdét cach cd qua cau tic cla tt trong tiéng Viét, cting nhw céc ng6n ng don lap khac. 2. Nhing thanh tuw ma cdc nha nghién cuu di dat duoc trong sy nghién cu hinh vj Ja phong phi va da dang, dac é 1a trong pham vi nhan dién va hé théng héa cde kidu hinh vi, trong pham vi xdy dimg phuong phap phan xuat hinh vi v.v... 3. Cé su ban 6 néi vé nhning giai phip dugc dua ra mang tinh van dé cao, nhu giai phap coi tiny 14 hinh vi, tham chi 14 tt, gidi phap cho rang trong tiéng Viét cé hinh vi nho hon am tiét vv. 4. Tuy nhién, bén canh nhimg van dé dang ban cdi, cling théy bac 16 nhting nhuoe diém, va thim chi ca nbing sai lim, trong quan diém va phuong phdp tiép can. Nhin chuny, cac tac gia di trudc, khi nghién ciu hinh vi trong tiéng Viét, déu dumg trén quan didm déng dai. Diéu dé hoan toan cé thé chdp nhin dugc. Song, diéu khong chap nhan duge 1a nhigu tac gid di vin dung quan diém nay mdt cach tinh va may moc, thdin chi con phién dién va ewe doan nifa. Quan diém déng dai tinh 14 quan diém chi biét dén cdc su kién ngén ngi tén tai 6 mét thoi diém Lich str nhat dinh, khong tinh dén ngudn gée, dén tién trinh lich sit cia né da trai qua dé cé duge dign mao & théi diém duge xem xét. Chinh vi thé ma cd trong gid cd duge tach ra mét cdéch may moc, tiéu cye khi di biét gid 1a hinh vi. Con c@ la gi thi lung tung, vi vé hinh thic thi cd vé la hinh vi, nhung vé nghia thi khéng xéc dinh duge trén quan diém déng dai tinh. Cho nén, ngudi thi gan cho no cdi y nghia khu biét, nguoi thi cho rang nd 6 37