Chuong IV TU GHEP VA PHUONG THUC GHEP 1, Nhing quan niém khde nhau vé ti ghép tiéng Viét. 1. Cing véi tir lay, voi co ché rigng va cd don vi cdu tao riéng, tw ghép cé vai tré quan trong ca vé sé tung va chat luong trong von ti tiéng Vidi. Vé sé luong, ty ghép chiém ti phan nita téng sé vén ur vung hién cé trong tiéng Viet hién dai. Vé chat luong, th ghép cung cap nhting don vi tr wimg hodc cé kha nang biéu thi nghia khdi quat hoa hoac cé kha nang biéu thi nghia chuyén biét héa. Cang nhé co ché cé site san sinh manh, wr ghép van dang ngay mot tang tnréng va la ngudn bé sung déi dao cho kho ti vung tiény Viét Su tén tai khai niém “ty ghép” trong tigny Vide, theo ngén ngit hoc tuyén théng, nhu la mét ti yéu va duge bau hét cdc nha Viét ng hoc cong nhan va tré thanh mét doi tuony nghién cu cia cdc nha Viét nyit hoc trong va agoai nude. TH triée d@n nay dd cé nbiéu bai nghién cu vé ti ghép va tr ghép tré thanh mét chuong muc khéng thé thigu duge trong cdc sdch, gido trinh viét vé ngi phap, ty vung ti€ng Viet. Ngodi tén goi li nr ghép (Hoang Van Hanh’ 1991; BS Hau Chau 1981 H6 Lé 1976; Nguyén Tai Can 1976; Nguyén Kim Than 1977; Nguyén Van Tu, 1976...), né con duge gyi a tt kép (Luu Van Lang 1984; Truong Van Chinh, Neuyén Hign Lé 1963), 116Mac di vay, tuy khong nhigu, nhung khéng phdi khong c6 nhing téc gid nghi ngd hoac khéng chap nhdn khdi niém tt ghép trong tiéng Viét. Dai dién cho hudng ndy 14 Nguyén Thién Gidp (1978). TO cach nhin nhén va su dong nhat pita hinh vi va am tiét (tigng), dng dA gat cdi ma ngudi ta xua nay quen goi la ti ghép (g6m hai 4m tiét wr fen) sang inh vue cym tt. Quan diém nay van duge ong duy tri trong cudn Te veng hoe véng Viét (1985). Trong cuén gido trinh nay, tuy cé nhdéc dén tr yhép va xép chung vao cum tt cé dinh, nhung dng lai viét “Nhiing té hop ti nhu xe dap, cd 6, may tién.. lau nay van duge nhap ching vao pham ed tr va goi 1a ti ghép. Thue ra, thanh t6 ctia nhing don vi nay ta cdc tt. Nhimg don vi nay hoan toan tuong ing véi cdi goi la thank ng& dink danh tiéng Nga (...) Vi vay, theo thdéi quen van cé thé goi chung la tr ghép, nhung vé thue chat, can quan niém dé la mét loai cum tt cS dimh” (tr, 72, 1985). Nhu vay da 13, tong ¥. dic hay ndi chinh xdc hon la vé quan diém hoc thuat, 8 Nguyén Thién Gidp khéng tén tai khdi niém ty ghép. Ong ding khai nigm nay c6 Ié chang qua vi day la cudn séch mang tinh chat gido tinh va theo céch goi quen cO ma thdi. Cach quan niém trén cla Nguyén Thign Gidp da bi cae hoc gia khéc phé phén. Tran Ngoc Thém (1991) cho ring quan diém nay cda Nguyén Thién Gidp, va nhdng ngudi cing hudng v6i ong “thue chit ho da loai_b6 cap dé ti, cdi con lai & vi tri dé la cum tr” (tr. 10, 1991). Dai Xuan Ninh (1986) thi cho rang “Cai dang thie am tit = tigng = hinh vi 18 khong thé chap nhan duoc” (tr. 66, 1986). Theo chung ti, thuc ra, cai cOt 161 cla van dé khong phai la viée x¢p ching 6 dau, 3 vi ti nio va ca viée goi ching 1a gi ma quan trong 14 nd gén voi mét quan niém cé tinh hé thong, xudt phat th co so: Dé la dac diém loai hink hoe cla Sng Vist va don vj géc, don vi co sé cia hé théng th yung tigng Viet la gi? Digu nay chung tai da co dip néi dén 6 cdc chuong truée. Nyay G hudng thi nhat, tuy cong nhan su tén tai 1?hién nhién cia cdc don vi ti ghép trong tiéng Viét, nhung khi di vao pidi quyét ting tnréng hop cy thé thi cling khéng phai la hoan toan di théng nh&t. Truong Déng San (1974) coi cdc don vi nhu @é inang, déo keo, den thui la thanh ngit so san. H6 Lé (1976) cho nhig ti nhu dep dé, bay ba, khdp khénh, kham khé... Ya nhimg ti ghép lép Ky. G mot sé tring hop khdc nhu edi dep, cdi de, edi thién vv. c6 tac gia cho 1a ti ghép, cd tac gid lai cho 14 t6 hop ty do. Nhu vay, 6 day cé hai van dé lién quan dén ti ghép lA (a) méi quan hé cua ching y6i cde don vi khdac cia ngén ngi nhu tr don, tr ly, cum ta c6 dinh, thanh ngi va (b) méi quan hé gitia th ghép vdi don vi cla loi néi 1a cum ti ty do. 1.2. Vé méi quan hé gitta nt ghép va ni léy. C6 thé noi neay ring, tir ghép va tr léy 12 san phdm ctia hai co ché tao tir khdc nhau: Ti lay la san phim ciia co ché lay, con tt ghép 14 sin phdm ctia co ché ghép. Khong thé dap nbap hai loai nay lim mét nhu mét sO tée gid da wimg lam. Thi du nhw Nguyén Tai Can cho rang “ti lay am 1a loai ti ghép” (1975, tr.109). Hé Lé goi tk ghép 1a “nr ghép lap lay” (1976, tr. 21), con Nguyén Van Tu goi la “tir ghép lay am’, “ti ghép ly” (176, tr, 68). Lé Van Ly coi tr lay JA “‘mét trong hai kiéu ila tr ghép” (1943, tr. 13). Truong Van Chinh va Nguyén Hién Lé g6p tir kay va th: ghép vao trong cing mot loai “tir kép™ (1963). Giai thich hién tuong dap nhap ti lay va ar ghép vio lim mdt, c6 tée gid che ring, l4y chi 14 mét loai cla ti ghép va “thyc chat chting duge tao ra bOi mot sé nr t6 v6i ban than nd khong bj bign 4m hoae bi bién am’ (Nguyén Van Tu, 1968, tr. 68), hoac nr lay 1a nhOmg te ma “cdc thanh t6 truc tiép duge kée hop voi nhau chu yéu theo quan hé ngi 4m” (tr, 109). Than trong hon, Nguyén Thién Gidp cho rang “‘cd thé coi tu lay cing la mét hién tuong ghép dac biét: mét don vi duge ghép vdi chinh né dé tao ra mot don vi méi” (1985, tr. 92). Con HO Lé, thi miéu 14 ti ly “a mét Joai tr ghép thugc bo phan gdm i18hai td 16, mét wr tS von la nguyén vi thuc va mét ur td von khong phai 1a nguyén vi thuc, cd quan hé lap lay voi nhau. Cd thé yoi la tr ghép thyc bé phan lép lay, hoac goi gon hon, Wa ti ghép lip lay” (1976, 21). Danh rang, trong tiéng Viét cd mét bd phan tr n@u ma vé quan hé ngi nghia gitia cdc thanh 16 thi chung 1a tu ghép (theo truyén théng gqi 18 nr ghép song song hay tir ghép hop nghia) cén néu tir ede dé net am thi gid hai-thanh té nay cé quan hé ngi am voi nhau. Nhung khong vi thé ma cho ring ti ghép véi ti léy 14 cong mét loa. Trong mét bai viét vé “mOi quan hé ida lay doi va ghép song song”, Nguyén Thi Hai cho ring lay di “vé thue chat cfing chinh la ghép song song va cée titng tao nén né via cé quan hé song song vé cui phap via cé quan hé tuong déng hay déi ximg vé nghia” (1986, tr. 241) Qua 1A cb van dé nhu vay. Nhimg don vi ma Tu didi ur tay tiéng Vier (1994, 1995) thu thap va giai thich nhu ae wie, do ndo, hi hudc, hoi han, tan tio, (6 tai, tai t6, Heong te, teong duong, uyen chuvén, vink vién, ven di, yén ty... van con déy di dac diém cia nhing tr ghép. Do la: - CA hai thanh tS déu c6 aghia! - Méi quan bé ngd nghia gitta hai thanh t6 1a “binh dang” nhau. Neay ca trong mét sé truéng hop nhimg ti lay khdc, nh mua méc, tran trd, tubi téc, 16 md, mink may... néa lan nguoe theo théi gian va bang phuong phdp phuc nguyén thi cd thé thay gitta cdc thanh 18 cé quan h€ véi nhau vé nghia va mdi thanh té6 vén déu cd nghia. Thi du: 16 mé: 16 cing nyhia 1 mo (tigng mién Nam). mink mdy: may cing nghia nhu mink (tiéng mién Nam). Tran tré: blan b1G (bL > tr). 119Tac gid Nguyén Thi Hai o6 phn c6 li khi viet tip “(...) dn day ta c6 thé két Iwan rang, dy doi vé thyc chat cing 1a ghép song song va cdc tigng tao nén né vita cd quan hé song song vé cu phap vita cé quan hé tuong déng hay ddi xing vé nghia, ¥ nghia ctia ca t6 hop citing duoc tao nén theo kigu phéi nhau (...) Song cé diéu nén coi ldy déi 14 mét khu vue dac biét cla hién tugng ghép song song” (1986, tr. 239). Nhung, diu sao dy van chi la mét b6 phan tir lay chat khong phai sO déng hay tat cd cde ok Wy déi déu cé ngudn gée tt ti ghép song song. 13. Vé moi quan hé gitta tt ghép vi th don. Néu tir géc d6 lay ngd dm (4m tié) lam tiéu chi dé phan ra ti don 4m va tt da am 1a diév dé duge chip nan va thong nhat, thi th géc d@ My ngt phdp lam tidu chi dé dé phin loai ti trong tiéng Viét thinh cae loai khdc nhau trong dé cé ti don va tr ghép lai 1a mét van dé khOng d8 dang cé duge su nbat tri gitia cdc nha Viét ng hoc. Néu theo cach phan loai lay sé luong tiény lam co sé, tir ghép gém or bai ting trd len (con ti don la tir gém mot tigny 6 nghia), thi vé mat hick thic, cdch phan loai nay ting véi cach phan loai nhin tk géc dé ngd am va vi thé viée nhan dién giua tr ghép va tr don kha rach roi. Thi du, hé cu gap don vi gém mét tiéng cd thé khdng dinh dé fi ti don (an, ngti, mde, da, sé, au, ngdt...), con cdc don vj hai 4m tiét tr5 lén nhc cd chua, an mac, cing dau, nha cia, addi dai. Ya ok ghép (Truong Van Chinh, Nguyén Hién Lé, 1963; Nguyén Tai Can 1975, Lé van Ly, 1948). Khac voi cdch nhin trén, Luu Van Lang cho ring, “nr kep khac voi tir don [4 co it nhat hai tiéng cd nghia” (1981 tr. 13) va tée gia da xép nhiing don vi uhu énh wong, cd phé... IA nhiing ti don da tidt, kh “ng cd quan hé vé mat ngi am. Nha ngon ngtt hoc Nga V.M. solncey thi quan nig rang nr ghép 120la tt gém hai hinh vi ted 1én, déu cd thé tach ra dé ding déc lip. Nhu vay, mac nhién theo téc gid, sé khong goi tr ghép nhing don vi ma cé mét hinh vi khi tach ra khdng duge ding déc lap (1960). Tiéc rang, cai gidi han “khong duge ding doc Wap” cha te gid khdng duge noi 56 hoac phai duge li gidi mot cach can ké. Boi, trong tigng Viet hign dai cd rdt nbiéu wu ghép trong dé cd mét thanh té do nhiéu li do, ma khéng duge ding doc lap. Thi du, mic trong bép nic, md trong chd md tham chi hang Joat cdc tt ghép Han Viét trong dé khong phai mét ma Ja ca hai thanh 16 khéng due ding déc lap nhu t6 quéc, mi phan, son ha, can trong, can dam, bat muc v.v... HG Lé trong khi phan bac quan diém cia Truong Van Chinh, Nguyén Hign Lé@, Ngvyén Tai Can di bc 16 quan diém riéng cha minh “(...) vite xép cd phé, bi nhin vao tt ghép la tén co sé quan niém cho ca, phé, ba, nhin v.v... déu la nhiing hinh vi. Song that ra, nhw ching ti 4% ching minh dé khéng thé la hinh vi duoc” (1976. tr. 18). R6 rang, véi cach nhin nay, éng da gat nhing ti kidu nb ca phé, bi nhin ra khoi ti ghép. Ciing theo hung: nay, nhung thin trong, chdc chdn va 16 rang hon ca phai ké dén DS Hiu Chau. Ong viét: “Ti don la tx mot hinh vi, Vé mat ng( nghia, ching khéng l4p thanh nhing hé thong cd mét kigu ngd nghia chung... Kiéu cau tao khong dong vai wd gi dany ké trong viée linh hdi y nehia ctia tr” (tr. 37). Trong cdc ttre don, theo cdéch nhin cila Gng, cé logi “ti don thuan Viét” “xét theo nguén géc, chua hdn da la ti don. Cé thé trude kia ching a tt phic, song hién nay cd hai hinh vi di mat nghia” (tr. 38). Ong d& xép vao ti don thudn Viét cde tir nh dei whin, . duh wong, chéo béo, de lé, mac cot, mb héi, bd héng, va cdc tlh muon nh apatit, axif, md 6, 6 t6 vv... Vi md ea. ring “dé ching trong ti don chang nhimg khéng anh hudng nghiém trong dén nguyén tac phan loai ma con pha hop voi dac diém nay cia chiing (BS Ui Chau, 1981, tr.38)}. Phai chang vin dé lai tré vé véi quan niém thé nao 1a tigng cd (21nghia? (hink vj cé nghia). Thi nhét, “nghia” 6 day duce nhin theo con mat déng dai hay lich dai? Hang loat céc yéu 16 nhw bia (cho bua), ed (ma cd), cha (chung cha) /ér (léu lio), fém (61 tam), merdt (chin. mudi) v.v... la nhting yéu t cé nghia trong cdéc van ban cd (Pham Hing Viét, 1981). Thi hai, nhang you 1 Han Viét nhu qude, gia (trong quée gia), mi, whén (trong mit han) dige coi la cé nghia hay khong co nghia? Thr ba, bang nhting thao tic ngon ngi hoc, nguéi ta thay ca nhimg khuén van nhu-dp (kip kiéni, gap ghénh, bdp beak vv..), hay-cin (ahd nhdn, vudag vén, xinh xdn vv...) cling 0 nghia va nh hinh vi (x. Tran Ngoc Minh, Lé Van Ly, Phi Tuyét Hinh)... Co 1 vi thé ma Nguyén Tudn Tai, sau khi dua ra mét loat ede quan niém vé don vi dudi tt trong tiéne Viét, da dat céu hi “c6 phai nhat thigt don vi dusi tir phai os y nghta hay khong? (t. 24). Ching t6i Ung ho quan diém “mot thue thé da chic nang” - mét khai niém la "tiéng" trong tiéng Vist lai eo thé 1a dm tid, Iai cd thé La hinh vi va coi day 1a co 53 dé gidi quyét méi quan hé gida ti don va tu ghép. 14. Ve méi quan hé gitta th ghép v6i thank ngit. M6i quan hé gitta tt ghép véi cum ui cd dinh néi chung va thanh ngit ndi riéng c6 thé ndi la kha rd rang. Di xép tir ghép 6 trong ndi bd cum ti c& dinh (nhu Nguyn Thién Gidp, 1985, Truong Déng San, 1976) hay khong thudc cum tr cé dinh (uhu Dé Hdu Chau 198], Nguyén Van Tu, 1976 va cde ie gia khde v.v....) thi cdc tée gid déu phan bist kha rach roi gianh gidi gitia tr ghép voi thinh ngG nhé cdc tigu chi vé ndi duag, cdu tnic, thanh 16 cdu tao. Trade hét, thanh ngt phan biét voi ti ghép 6 pham vi rong hep va & mic dé néng sau trong ndi dung y nghia cua ching, hay ndéi mét cach khdc, dé 14 su khac nhau 6 tinh thanh ngi cia tt ghép véi tinh thanh ngi cia thanh ngd (cdi ma bi¢n nay dugc mét sé nha ngén ngi hoc goi 1a “tinh biéu trung” ciia thanh nga). Néu ti ghép chi néu lén khdi 122chuny vé su vat, hoat déng, tinh chat hoae trang thé, thi cdc thinh ng& tong umg lai ham chita mot ndi dung rong Ion hon vA sAu sé¢ hon. Thanh ngt khéng chi néu lén mot khdi niém vé su vat, vé hoat déng, vé tinh chdt trang thai ma con noi rd thém nhimg su vat va nhing hoat déng dé nhu thé nao, nhing tinh chat va trang thai Sy dén mic dé nao" (Nguyén Van Ménh 1986, 14). Neuyén Thign Gidp da cé mot két Juan khai quat “Tir ghép la tém goi thudn tuy, con thanh ned 1a tén goi gol cam cua tén goi nao dé” (1985, 83). Su phic tap va chua thong nhat gida cdc tac gia nam & mét vai trudng hop ma ps Htu Chau goi 1a “nbtng don vi trung gian” nhu mdt fuon, mat phisong. ndt Ge nhéi, mat ca chay, mo réng, thu hep, bop méo. vo won, ddy manh (1981, 17.70) hoac nbing trudng hop Trong Dong San cho la thanh ngir so sdénh nhir tre mang, deo keo, den thi (1976) C6 hai céch nhin khdéc nhau vé truéng hop trén. Tint nbat theo Hé Lé, nhimg trong hop nay ngu chi dua vao dac diém a6 [¥ nghta bong bay] thi khéng thé phan big duoc..." (11.99), ma phii dya vo hai tigu chi 1a chue nang néu lén “nhimg bai hoc ran doi” cua thanh ngit, ngan ngit ma G nr ghép thi “hoan toan khéng cd” (tr. 100) va tiéu chi thir hai la “thanh ngii thuéng miéu ti nhting hinh anh trang thi... pluic tap hon la trong wk ghép, do dé cau tao va quan hé ngit phap noi b6 cing phtic tap hon, thuong do bén th td én c4u tao thanh va do dé cé thé phan tich ra hai ho&e trén hai quan hé nga ph4p khac nhau” (tr, 100), Chia sé cach nhin nay, Nguyén Van Ménh cho ring, méi quan hé ngit phdp trong thanh ngt phitc tap hon, od nhigu bac hon, trong khi dé thi & ti ghép méi quan hé ngit phdp don gian, it bic hon (1986.5). Tht hai, cdc tac phdm ctia cac téc gid nhu Nguyén Thién Gidp (1981), Trrong Dong San (1975), Phan Van Qué (1995. 31) da coi tré mang, den thui, déo keo 1 thanh ngit. Boi vi 123chiing cd “nr so sinh”. “D6 cting la nét phan bist voi nhting t& ghép ¢6 quan hé so sénh nhu than qua bang, mdt id dam mgt trai xoan, mom cd ngdo, rau nganh tré. ima banh dic... Nguyén Thién Gidp viét tigp “chinh vi vay mot sé thank ngi luge bé tr so sénh dé, thudny dé duoe nhan thie nhu 1A nhiing to ghép. Vi du: Den nhi thi > den thai: wé nh mdng > tre mang’ (86). Thi hoi: Lam thé nao dé tach ra duge don vi so sinh 6 tu aber va luge bd ur naw véi don vi so sdnh “chi co quan hé so sinh? Nguyén Van Ménh da so sinh méi quan hé ng phép trong noi bd thanh ng va tt ghép dé di dén nhan xét rang méi quan hé nay & trong thinh ngd cd nhigu bic hon, trong Khi do thi 9 wong tir ghép don gian, it bac hon. So sdnh: Vai “ts Agi Hoa héng jc frdm ba mia. Lo liéu. Thue té, mot digu khong thé quén duoc ring, déi voi tiéng Vict, m@t nydn ngi am tidt tinh thi khdng thé khéng quan tim dén tiéu chi dinh tuong am wet ché sé Iuong am tidt trong méi don vi ngén nytt va theo chung téi nén coi dé ta mot trong nhiing tigu chi dé xem xct. G trong nhing trudng hop nay, tis chi vé dinh lugng duge néi lén nhu mot tiéu chi cudi cing dé tach cdc thank nga va nhtmg wr ghép ting nhau vé cac tity chi & tren. Boi trong tri nhdn cla ayuoi Vist, 1¢ thuéng da 1 mét thinh ngit thi thudng it nhat phai cd ba am tit tro lén, Cho nén ngay cd trudng hop 6 su nit gon nhu Nguyén Thién Gidp d& néu thi cling phai coi ia “sy chuyén héa tir khu vue thanh nyti sang khu vue ar ghép” (Nguyén Van Ménh, 1986, tr 15). Bo A sy “chuyén héa ti thanh ngit sang wi ed dn dy? 124(Hoang Van Hanh, 1976, tu. 16). Cho nén, viéc coi cae don vi kiéu nhur den thui, déo keo 1a ti ghép, con cdc don vi kidu den ntuc thei. déo nh keo ia thanh ngi, theo ching téi, via pho hop véi dac tha cila tiéng Vist vita pho hop véi wi nhan cua ngudi ban ng. LS. VE méé quan hé gida ur ghép véi cum th ne do Diéu hién nhién, ngudi nghién cum ngén ngi nao cling bid, tr ghép la don vi cua ngdn ngit con cum Hr ty'do thudc don vi ciia Idi noi. Nhung, khi di vao timg trudng hop cu the thi van dé lai tro nén phuc tap. Dé phan biét tt ghép vdi cum nr tu do, cde tée gid cho rang cdi khée nhau co ban va cing la tigu chi dé phan biét ti ghep va cum ti tw do la “ti ghép phai la mét chinh thé thong nbat khéng nhiing vé mat cdu tao ma con cd vé mat ndi dung nia’? (Hd Lé, tr. 83) Tha nhat, do quan niém cho rang “‘tinh ving chide vé cdu tao phan dnh mét dae trmg co ban cua tr ghép (H6 Lé, tr.82), céc nha ngii phép nhu Nguyén Kim Than, Hoang Tué da ding cdc bién phap chém xen, thém thanh té vao dé kiém tra dé bén viing cla tu ghép va cho rang, mot két cdu 1a ti ghép thi phai: - Khong thé xen mét yéu té ndo dit 1a thue hay her vao gitla cde thanh 16 cla ti ghép. - Méi thanh t@ cla nd khong bao gié phat sinh quan hé ngu phdp riéng véi mét tu khac o ngoai két cu cia nd. Cu thé, trong ti ghép, ding bén bién phdp (1) xen ké, (2) thém ngoai, (3) cai bign, (4) ddi chiéu dé phan biét te ghép v6i cdc cum tt tu do. Nhung thuc té cho thay, cd trréng hop ca 4 bién phdp kia déu v6 hiéu. Va, nhu moi ngwdi déu biét, tiéng Viét thudc loai ngén ng 4m tiét tinh cho nén ngay ca nhing yéu té tudng nhw khéng dung déc lap thi luén Juén san sang tré thanh déc lap kidu nhu cdc yéu t6 Han Viét nién “nam” (cay lau nién), Ad (lang ven ha). Cong do dac thi nay ma thim chi ca céc yéu td tén ricng phién chuyén trong cdc tir 125muon Ao Au nhu Mar trong Matxcova cling cd kha nang duoc don tiét hod dé trd thanh déc lap "anh dy dang cong tac 6 Mat”. Dang chi ¥ la trong ting Viét, cd cde kidu két hop nh A cha B, A v6i cha B, A véi B (bdo voi cdo, dn voi cha nan). D6 1a nhiing hién tuong ngén ngd co thye trong tiépg Viet ma khi xem xét ranh gidi gitta fr vei cdc don vi ngoai tt khong thé khéng tinh dén. Tht hai, mdt s6 tde gia xudt phat tr mdi quan hé gitia cdc yéu 16 trong ndi bd mot t6 hop dé xem xét td hop do cé la tr ghép hay khong. Téc gid Luu Van Lang cho ring moi té hop “‘gém hai tiéng ty do td lén, c6 quan hé thudn cu phadp déu la nytt” (tr.14). Van dé phue tap, theo chung ti, lai nay sinh ngay tong khai niém “ty do” (ma chung téi da cd dip trinh bay 6 trén) va khdi niém “thudn cu phap” (chung tdi sé trinh bay G phan sau). Nhin nhan ngon ng & mat hanh chic, cd thé thay rang mot yéu té ngén ngi mang trong minh rat nhiéu dac diém via chung lai via riény. Néu quan niém ngén ngd la mdét hé théng gém cdc thanh 16 ndm trong mét mang cde quan hé va trong ad cén cd cdc tigu hé théng thi, mdi dac diém chung gitp cho cac yéu t6 tham gia va hoa nhdp vao ning hé théng va 6 tac dung lam nén sy adi ket, lién hé gitia hé thong nha vdi hé théng Idn hon bao ham nd. Con nbing dac diém riéng Ja dé lam nén chinh ban thin timg yéu 16 (trong méi quan hé véi yu 16 khac cla hé théng). La mot thue thé da chic nang, cde yeu t6 ngdn ngd khi tham gia vao hoat déng giao tiép sé chi mang theo nhiing dac diém dam bao cho hoat déng cila minh theo dung chue nang. Voi cdich nhin nhu vay, ching téi cho tang thanh phan cau tao nén tt ghép la cic yéa 16 cdu tao ti, ma da a yéu té cdu tao tr thi khong thé cd méi quan hé cu phap dugc. Do vay, khéng thé phan loai tu ghép theo kidu tinh ty + danh ti, hay déng wr + danh tr vv... nhu mét sé tac gid 126di lam (Iodng Tué, 1962, Ho Lé, 1976). Néu ra diéu nay chung 163 cing muén nhdm dé kién gidi cho diéu tht hai ma mét sd tac gid dd néu ra 1a, viée yéu t6 cdu tao tr cua ur ghép co hoat dong tu do hay khong ty do khéng thé la “tiéu chi xem xét" duoc. Cho nén theo ching t6i, kbi xem xét ranh gidi giiia tir ghép va cum th ty do thi ca hai titu chi “én dink vé cau truc, hodn chinh vé noi dung” luda luén gén bd vi nhau, xodn quyén véi nhau" khé ma tach roi ra duge, trong dé tiéu chi noi dung néi Ken hang dau, mang tinh quyé dinh. Thi du: Gang (1) gang (va) thép gang thép 2) gang iy we ‘ thép (2) gang thép (ahd may gang thép, ¥ chi gang thép) So dd trén cho thay cing véi sy chuyén héa ayhia thi déng thoi cing lam cho két cu cia ching chat ché hon (x. Nguyén Van Khang, 1980). Nghia, theo ching t6i 1 tiéu chi 86 mot dé xem xét méi quan hé gida tir ghép va té hop tr do 1.6. Nhu vay, cé thé di dén nhan dinh rang, mdi quan he gidta tr ghép véi cde don vi khdc trong hé théng ngén ng ohu tu don, wr lay, thinh ngd va voi don vi cua !di noi nhy cum ti tu do via ranh gidi vita cd quan hé vdi nhau. Mdi quan hé gitla chung c6 duge 14 nh nhimg dac diém chung gitta ching, va nhumg Jai cé thé tach ra duoc gida chung 14 nhé nhiing dac diém riéng cua ting don vi. Cé thé néi, trong phan lén (néu Ahéng muén noi 1a bau bét), cdc trudng hop tanh gidi kha 16 rang. Tuy nhién, vin con mét sé cdc don vi van nam 6 dudng bién gidi hai don vi theo chigu huéng hoac nghiéng vé mot phia (nhu gitia ti ldy va tt ghép) hodc ngay trong ndi bd cdc 127nghia trong mét don vi di cé biéu hién nphia déu 1a thude vé té hop ty do, nghia sau co biéu hién cua tr ghép. Chinh su tén tai nay ma cé tic gid goi la “hién tuong trung gian” “hién — tugng chuyén dan 6 hai bén duéng ranh gidi”, Dé la su tén tai Khach quan, khi xt Ji, xem xét méi quan hé gitia ching cing cin tén trong hign thyc khdch quan nay. 2. Phan loai ti ghép tiéng Viet 21. Co ché ghop va vid tau tit ghép. Thuat ngt ‘co ché” duge higu la “cach thisc theo do mot qua trinh thue hién”. Nhu vay, khi néi dén co ehé 1a da bao ham su hanh chic, sy van déng san sinh theo mét qua trinh vai cdc qui tac va ydu t6 vat chat trong dé. Ciing vay, khi ndi ring tt ghép duoc tao ra ti co ché ghép cd nyhia 14 mudn ni dén viéc tao ti ghép Ja mét co ché van hanh tuan thi: theo nhimg qui tie mhit dinh. Dé la Quy tic mét Qui tac vé si dung vi tri clia cde thinh trong co ché ghép dé tao th ghép. Bao gém: a) Yéu t6 khéng danh dau ding trudc, yéu té cé danh dau ding sau. Thi du: yew chen. mén md, xe 6, vudn tugc, truing lép, nha etia, vv. b) Yéu 16 chinh dumy trrde yéu 18 phy dung sau, d6i voi cdc tr ghép Vict nhu xe dap, ctia 96, vui tink, cing cd, an dish, vv... hoac yéu t8 phy dimg trade yéu tO chinh dting sau 188i vdi cdc nr ghép muon Han nhu mi nhdén, cao diém, hong dién, yéu diém viv... Out tic hai. Qui the tuyén chon cdc thanh t6 déng nhat hoac di bigt vé mat ngit nghia. Bao gém: a) Dé tao cde tr ghép voi nghia khdi quat thi cdc cap thanh t6 duge chon tham gia mét nt ghép phai cing mot pham tri ng nghia (déng nghia, gin nghia hay trai nghia). Thi du: mén m6, véu thuong (déng nghia); 128phdi trai, trén dudi, sng chét, 4m lanh, den tréng (trai nghia); mdng vucn, ahd cia, iruing lop, gidy bit, sing sudi (gan nghia). b) Dé tao cdc tr ghép voi nghia chuyén biét thi cdc thanh té dugc chon tham pia mét tir ghép phai 4 nhting cap di biét, trong dé cS mét yéu td bidu thi y nghia pham ti, con yéu t kia bigu thi dac tramg khu biét va mdi quan hé pitta ching vé mat nghia la quan hé chong loai. Thi du: May: may bay, may kéo, may cay viv. do: Ao céinh, do kép, do bdo v.v... Oui tic ba Qui tac to hop nghia dé tao ti ghép bao gdm: - Thi nat, té chic lai hai co cu nghia dé tao nén mot co cau nghia mdi theo cach hop nhat nhimg nét nghia dng nhat va luge bo nhiing nct di biét. - Thi hai, chuyén di ng nghia thee hudng biéu tring hda va nang cép pham tra khdi niém duge bidu dat tu thap dén cao, tt cu thé dén tniu twong héa, khdi quat hda. So sanh: Quén: “DG mac/ che phan dudi cla co the” Ao; dé mac/ che phan trén ctia co thé" Qudu do: 45 mac che co thé ndi chung. 2.2. Trait te ctia cde thank (6 trong tit ghép. Noi dén trat ty cua cde thanh té trong tr ghép tigéng Viet, thuc chat lA muén ndi dén mot van dé cin duge xem xét dé la ban chat cia méi quan hé gita cdc thanh & cua ti ghép la gi? Trude hét phai khang dinh tai rang, mOi quan hé giita cdc thanh t6 trong tr ghép Ja méi quan hé phi tuyén tinh. No khic hdn vei mdi quan bé tuyén tinh G nhing 18 hop ghép. Méi quan 129hé phi tuy€n tinh trong ti ghép thé hign chi yéu o trong cdu tric ngit nghia va cfu tnic ngén diéu cia ching. Thi nat, nhan té nga nghia cd vai tr quan trong hang dau tao nén ca mOt xu hudny qui dinh wat tr cla cde thanh to trong tr ghép. Nhan td ngit nghia néu & day khong chi la bd hep trong khai niém do ti ngd biéu thi, ma con bao gém moi théng tin thuge vé cdi duoc biéu hién cia tin hicu ng6én nytt! Voi ¥ nghia do, nhin té ngd nghia cd quan hé mat thict gida nghia voi tam li x@ hoi cua cOng déng nguoi ban ngw. Hay adi mot cdch khde, nhan tO nik nghia 1a sw thé hién, su phan anh hién thuc khéch quan thong qua y thtic ctia cong dény ngudi ban ngd, né vada gdn lién véi phan t8 van héa x hdi, via co tinh déc Map tuong déi cilia minh trong déi sOng ngén ngd. Nhu trong phdn co ché ghép ching tdi da cd dip dé cAp dén, su déi lap gitta tinh cé danh dau va khéng cé danh dau c6 su chi phéi dang ké déi voi su sip xép trat tr cde thanh +6, Chang han nhu, khi cic yéu 16 trong ti ghép dong nghia vdi nhau ma - Khdc nhau vé nguén géc thi cé xu hung Ma you to thudn Viét thuong dimg trade. Thi du Aan hiv, xuong dt, lo au, cau gin, guom dao (cac yéu té ding sau 1a Han Vist); cho mé, cui dudc, kiéng khem, we pheo (cdc yéu 16 dimy sau la yéc Tay Thai hoac Mén - Kho Me). - Khde nhau vé pham vi mute dé str dung thi co xu hudng la yéu t6 thuge vn tir ving déng dai thuéng ding trude, yéu 36 tir vung lich sti ding sau (ch Inia, tiéu pha, gid cd, quér tbc) yéu 6 wr vung ton din thudmg dung tric, yeu 10 th vung phuong nygon thuéng dimg sau (choi nhoi, rimg ri, tréu choc, tiéu xai..); y&u 16 wh vimg cd ¥ nghia chung thudng ding trude, yu t8 cd ¥ nghia chuyén biét thuong dimg nhau (fring ngong, nhank chong, ludi biéng, chia x6 vv). Khi cac yéu 6 trong oF ghép edn nghia nhau, thi tat tu cua chung thudmg co xu hudng 1a: 130- Yéu té bidu thi chinh thé thuong dung trudc, yéu té bidu thi bo phan thuong dumg sau. Thi du: nha cia, mar mili, dau 6e, sing dan... - Yéu t& biéu thi su vat, hién tung duge coi JA quen thudéc hon, quan trong hon, chii yéu hon thuéng dung tnréc. Thi du: rudng vin, com cank, ruou che, an udng... - Yéu té biéu thi thugc tinh, trang théi mét cdch chung hon hoac cd sac thdi tung héa hon thudng diy true. Thi dy: vui ming, véu thiong, véu men... Khi cdc yéu t6 trong tir ghép cé nghia biu thi 6 hai chiéu nhu 1a déi lap nhau thi wt ny gid e4c yéu 16 duoc sap x€p theo: - Su déi lap “‘cao-thdp”, nhu thi bac trong gia dinh, trong quan hé xa héi. Thi du: dag che, cha con thy tro, vua t6i. tude 14... - Su déi lap hoac trinh ty vé théi gian. Thi du: soa 167, ua nay, sing chét, ip mi, dua din. - Su dink vi khdng gian bat d4u tr chiéu thudn. Thi du: wren dubi, trong ngodi, ruie sau, phi di... - Su di Jap manh yéu, tot xdu. Thi du: dé@i ngdn, cao thip, ndng nhe, t6t xu, vui budn, that gid, may rai. Cé thé thay, xu hudng sép xép wat tw gita cdc thanh 1 trong ti ghép duge xét trén cd xu hudng theo mot nguyén téc chung “yéu 16 khéng danh dau 6 trude con yéu té danh dau o sau’. Day 14 néi chung va sé di ching t6i ding th “xu hudng” la vi hai li do: Thu nhat, qué trinh té hop ngi nghia dé tao ra nghia moi cho th ghép eda cic thinh W nay dang dién ra kha phitc tap nhu su an du héa (ss. gang thép / thép gang trong hai cde thi du sau: “ahd miy gang thép" “% chi gang thép” va") cht thép gang” m& khong c6 “nhd may thép gang”), qué trinh 131hop ngtt aghia kéo theo sy nhuge héa 6 b@ phan nay, oi hoa 6 b6 phan khée (nhu an ndm, kd dé), Thu hai, noi tat ty nay cé tinh xu hudéng cén IA vi van cd nhimg truéng hep ngoai lé va dO chénh eta nhiing trong hop ngoai 1é nay cling khéng déu nhau. Cimg mét kicu ghép, nhung cé nhimg tr ghép thi cé thé duge sit dung voi traét ty kia mét céch binh thudng, tu abién so véi chudn nh dng cha, cha dng, yeu thuong, dniong yéu... Nhung 6 mot sé don vi khdc lai thdy cé su On dinh trat ty cla céc thanh t theo chiéu trai voi_xu budng chung, Thi du: ve chdng, 06 chit, chit bac... Gidi thich hign tuong nay phai vién dan nhiéu nhan td, trong dé nhiéu khi cd cd cde nhan 18 ngoai ngén nytt. Nhung phai chang, cai ma ngay nay ching ta coi 1A ngoai 1é thi lai 1a hé qua cla nohding qué tinh dién ra mét cach binh thudng trong qué khu? G mét kigu loai ti ghép khac-tir ghép phu nghia, tinh danh dau va khéng dinh du due thé hién trong cdc thanh té té thinh mét qui téc én dinh: thanh té thir nhat véi tr cach la thanh tS mang tinh khéng dinh diu biéu thi khdi niém 6 tinh pham tra vé foai bao gid cling dung tude. Thanh 16 thi hai biéu thi nghia chuyén biét bao gid cling chimg sau. Dang chi y la kidu tk ghép nay ed mt toai mugn or tigng Han (ade Han), ma trong dé cdc thanh t6 cé vi tri nguoe lai (thanh to biéu thi chuyén biét dung truéc, thanh 6 biéu thi ¢6 tinh pham ut vé loai dimg sau). Thi du: mf nhdn, thuong gia, nkdn loai. céng Heda... Chinh sy song tén hai kiéu trat tu nguge mhaw trong loai wr ghép nay d& gay én tranh ludn khi xde dinh tat tu cla cic tr ghép kiGu mdr tay, vui tink, cing c6, mém long... Vé vin dé nay, cho dén-nay cé bai cdch kin gidi tréi nguoc nhau: --Cach kién giai thu nbdt cho ring, cde nk ghép trén cd quan b¢ nghich cui phip tiéng Vist (Nguyén Tai Cin 1976, Tloang Tut 1962). Va cOng theo cdc tdc gid trén, chinh nho co 132su k&t hgp nguoc cu phdp nay ma néi bd cia tr ghép trd nén chat ché, cé tinh think ngt cao - Cach kién giai thi hai cho rang khéng hé cé sur két hop nguge cu phip 6 nbing tir ghép nay. Thuc ra, theo chung t6i, day la kigu té hop ngd nghia trong diéu kién ca hai yéu té déu é trong mét qua trink chuyén nghia. Day la mot diéu Ii thi nhung lai v6 cing phic tap, bdi vi trong truéng hop nay nghia cua tr ghép 1a su hop thanh cla cdc nét nghia phdi sinh, chit khéng phai 1a nyhia géc cla céc thanh té. Cu thé: (a) Trée hét 1a cé hién tuong nhuoc héa mat di mét vai nét nghia nao dd vén cé trong nghia géc cia cdc thanh té trong tr ghép. Thi du, khi G trong tu ghép, cée thr miéng, fagiia miéng), mont (to mém), bung {hep bung, co’ (cimg 6) viv... da mat hode nhuge di céi nét nghia ‘‘co quan, bd phan co thé” x b) Cung véi sy nhuge héa, hay mat di nhiing nét nghia g6c, luge bd nhiing nét du tha, 1a su lua chon nhdng nét nghia can yéu, thich-hop, két hop lai vdi nhau. Thuc chat day 1a qua trinh tuyén nghia. Thi du trong hai te ghép xgon miéng va dai miéng thi su tuyén nét nghia cia yéu té miéng duge thuc hién khac nhau. O xgon migng, ySu té miéng da tuyén chon nét nghia “noi vé chic nang dé an uény” dé thuc hign héa, ket hop voi ngon; dé tao nghia “cd cam gide thich thi trong an wong”; con trong dai miiéng, thi nét nghia ‘‘vé chiic nang an udng” bi loai bé va tuyén chon nét nghia “chtie nang néi nang” dé két hop véi dai tao nghia “‘it tri khén va it kinh nghiém trong ndi nang”. c) Su nhuge hda é (a) hay sy tuyén nghia 3 (b) 1A dé tim dén su tuong hop, su héi tu nhing nét nghia tuong déng tao nén nghia cia tir ghép. d) Qua winh tong hop nyi nghia gitta cde yéu t8 dé tao nén tr ghép bang su xuat bién cdc nét nghia mdi ma khéng thay cé 6 trong ting thinh (6. Su tach ra ting phan cia qué 133triah té hop ngit nghia chi 1a dé lam ré van dé, cén trong thuc t& qué trinh té hgp net nghia cua cdc tir ghép duge dién ra déng thi, cé quan hé gén bé voi nhau, khéng tdch réi, c6 Mp nhau. Tht hai, déi vi co ché ghép thi nhan tO ngd am tuy vai ted cia nd cé mé nhat hon nhumg khong phdi 1a khéng hé cd tae duny. Nguyén Thuy Khanh va Dao Than trong bai vidi vd “kha nang chuyén ddi trat ty am tidt dé tao bién thé cua tir trong cae don vj ti vung song Ligt "da cho rang obdng don vj kigu nay” cin duge xem xél tran co sé ngd am co tinh chit dac thi ciia tiéay Vide" (tr. 249). Cu thé, su thay déi dom vi tir cla cdc yéu {6 trong tu ghép, xét vé mat ngd am, sé din dé két qua 1a tao thanh hai cap ti ghép via cd su di lap vé van vira cd su déi lap vé bang tréc (gang mép / thép gang) vv... hoac 6 khi chi don thuan ddi ap vé van (hia khdi / khdi fia). Giai thich vé trudng hop nay, déng tac gia trén cho rang “day khéng phai la nhing bién thé tay tign trong ngdn ngi”. Su thay d6i tat ur “déu nham mue dich thay déi dign mao ngtt 4m cho ti trong hoat dong két hop va trong viée t6 chic Idi noi cu thé. Ngudi noi tiéng Viét luén cd y thite cin nhdc Iya chon gitta auar ndng va ndng nue, vui tui va tet vui, ngal ngdo va ngdo ngat mot bién thé edn thiét va phd hop nhat vai ting ngi canh cy thé nham bdo daém tinh hai hoa vé am digu cla Idi ndéi’’. (Nguyén Thy Khanh, Dao Than, tr. 250). Rd rang 1a, ngén diéu khéng phai 1a khGng c6é vai ted gi trong viée qui din wat ty cla cde yéu té trong tr ghép. 2.3. Cac kiéw ti ghép tiéng Viét. 2.3.1 Cac cach goi khdc nhau khi phan loai tir ghép tiéng Vict. Cho dén nay, tuy xudt phat wr cic gide dd khie nhau, nhung ede nha Viét ngt hoc chia hr ghép thanh hai ioai: 134- Cdéc nha ngt phap can cl vao méi quan hé ngt phdp gitla cdc thanh t6 trong tu ghép, chia tr ghép thanh tu ghép dang lap (hoac tu ghép song song, ti ghép lién hop) va tr ghép chinh phy. - Cae nha ty vung ng nghia can cu vao méi quan hé ngi nghia gitta cdc y@u t6 va kha nang tao nghia wr ghép cla chung, chia tr ghép thanh hai loai: ti ghép ding nghia (hay con goi la tt ghép hop nghia, tt ghép hdi nghia, ny ghép phdi nghia) va wr ghép phu nghia (hay con goi 1a tr ghép phan nghia, tu ghép bo nghia) Qua cach phan loai truyén théng uén cd thé thay di xuat phat digm co khac nhau nhung khi phan loai luén phai tinh dén méi quan hé gitia cdc thanh té trong néi bé cua ti ghép. Dua vio méi quan hé nay va co trinh san sinh ti ghép, ching tdi phan tr ghép tiéng Viét lam hai loai: ti ghép hdi nghia va aw ghép phan nghia. 23.2. Ti ghép hei nghta Nhu 6 2.3.1 dé cdp dén, trong truyén thong Viét ngit hoc, loai tk ghép nay duc goi 1a th ghép dang lap, tir ghép lién hop, ti ghép song song (xét vé gée dé hinh thdi hoc), hay ur ghép dang nghia (xét ti géc d6 ngti nghia hoc). So di goi ching la “dang” la do xudt phat ti quan niém cho rang trong cde tr ghép kigu nhu qudn do, nha cia, séng mii, an udng... thi cdc yéu té “binh dang, ngang bang nhau” vé quan hé (ngii phap hay nei nghia). Cach goi nay cing nhumg chua du, chua bao chta hét néi dung ciia kigu nx ghép nay. Boi It, hinh thdi hdi nghia cua cdc tr ghép kigu nay xem ra kha phtic tap. Trude hét, digu ma hau nhu cde nha nghién cdu déu thia nhén 1a dac tmmyg ngd nghia téng quat ctia loai ni ghép nay 14 tinh khai quat vé nghia. Dac tramg nay cd duoc la nhé qua tinh hdi nghfa gida hai yéu 6, xét th binh dign ngd nghia va nhé cA quan hé dang két gida hai yéu t6 g6c, xét ti binh dién hinh 135thai). Diéu kién dé hai yu t6 cd thé 16 hop véi nhau tao tt ghép la ching phai 14 nhang don vi vén cé nghia biéu thi khdi niém thugc cing mét pham tri (cé quan hé gan nghia, déng nghia hoae tri nghfa). Qua trinh hdi nghia cla tk ghép hdi nghia 1a qua tinh t6 chic lai cdc thanh té ned nghia theo dung nhiing qui tic nhat dinh dé tao thanh nghia cé co céu hoan chinh cla mét don vi cao hon. Mét khi phat hién ra duoc va nam ving qui tic héi nghia nay thi ta cd thé gidi thich duoc hang loat don vj cé cing mét kigu co cu. Dya vac phuong théc t6 hop nghia, cd thé phan wr ghép héi nghia thanh ba loai chinh nhu sau: (1). Loai tr ghép héi nghia duoc hinh thanh nhé su ta chic lai cdc thank w nghia theo qui tée hGi - bidu ummg true tiép dudi hinh thifc hodn du. Qua trinh nay duge thuc hién cing véi viée luge bo nhing nét nghia khu biét riéng cua timg thanh té la sy hop nhat nhGng nét nghta dong nhat biéw thi khai niém pham tru. Thi du: © gudn: dé mac/ che phan dudi co thé. do: dé mac/ che phan trén co thé. quén do: d3 mac ndi chung (nhur do, quin...). Con: Thé hé sau/ trong quan hé véi ngwdi truc iép sinh ra. Chau: thé hé sau/ trong quan hé voi thé hé sinh ra thé hé sinh ra minh Con chau: Thé hé sau ndi chung (nhu con chau)... © dn: Cho vao co thé qua duéng miéng dé nudi séng/ bing thie an va thudng nhai. uéng: Cho vao co thé qua duény miéng dé nudi sdng/ bang chat ldng va nudt. 136an udng: (1) Cho vao migng dé nudi séng co thé noi chung, (2) T6 chic lién hoan bang an, udng (thudng nhan dip gi). Co thé khai quat kiéu ti ghép nay bang mé hinh sau: AB: A ya B (hote vila A via B, cf A lin B) bidu inmg khdi quét va trye tiép cho cd pham tri ma A va B la tiéu bidu. C6 thé ké ra hang loat cic ti ghép thuge loai nay nhu: ng cha, cha éng, con chin, chiu con, gin git git gin, do quan, quan do, ddng cay, cay ding, ngot biti, méi la, dam dé var (2) Loai tir ghép’h6i nghia duoc hinh wnanh nhd 16 chite lai nghia cia cde thanh t6 theo qui tée héi, digu trumg tuyén chon. Qué trinh nay duge thuc hign cing voi viée luge bd nhing nét nghia khu bist rigmg cua timg thanh td 1a bop nbat ching nét nghia theo phuong thie tuyén. Theo cach nay, ¢6 thé phan ra lam hai foai nhé: (a) Loai hdi bigu trmg tuyén chon trong dé nghia cia mét trong hai thanh té due tuyén chon 14 néng cét cho co cau nghia cilia tu ghép va duong uhién, cdc thanh 13 mang nghia dd 6 gid tri biéu tumg toi hon gid ti biéu trung cilia thanh 16 kia. Thi du: Nha: Cong trinh xay dumg dé & hoac sit dung vao vide gi dé / cd mai, cd tuong vach. Cia: Khoing tréng chia lam Ii théng ra bén ngodi cla noi ngan kin cdc mat (nha, vubn) / cd bé phin lép dé dong, mé. nha ctta (1). Nha chi toan bd cong trinh kign tnic dé 6. (2). Nha va cdc dé dac trong nha, chi tai sin cla déi song riéng mot gia dinh. Cé thé khai quat kidu tr ghép nay bang mé hinh sau: 137A B: A (hay B) biéu trmg khéi quat cho cd pham tri trong dé A hay B la dai b Thudc loai nay la cdc tr ghép nhu dda da, da thua, an @, khé dé, vv. b) Loai héi, biéu trumg tuyén chon trong dé nghia cd hai thanh té tham gia biu trang khdi qudt cho ca pham tni theo kiéu khéng thi / hoac. Thi du: nay: théi gian hién tai mais ngdy tiép cla ngay hom nay. nay mai: Trong tuong Jai rat gan (khéng nay thi mai). Cé thé khéi quat ki€u tr ghép nay bang mé hinh sau: AB: hoac A hoac B / khong A thi B. Thude loai nay la cdc br ghép nh sdur nda, tude san, nay mai, chong chdy vv... (3) Loai ta ghép héi nghia duge hinh thanh nho té chic Jai nghia clia céc thanh 16 theo qui tde héi - biéu wumg chuyén uép. Qua trinh nay duge thuc hién cing véi viée luge bo nhing nghia khu biét riéng cua timg thanh té 1a viéc hop nhat nhting nét nghfa cia hai thanh 16, nhung khong phai bigu tung khdi quat truc tigp cho pham tt trong dé cd hai thanh t6 nay ma cét dé biéu trmg cho mét pham tri tru tuong hon (nhd nét nghia chung biéu thi thude tinh cia thinh t0 dé). Thi du: gang: Hop kim cé thudc tinh cting / ctia sit voi cacbon thép: Hop kim cé thuée tinh cing, déo / cua sdt voi mot luong nho cacbon. gang thép Cimg coi ving vang dén mde khong bao gid lay chuyén duoc. CO thé khai quat ki€u tt ghép nay bing mo hinb sau:AB: Ca A va B biéu trung khai quaét cho mot pham tri khde (c6 thude tinh chung clia A va B) Thudc loai nay IA cic tr ghép nhu dat nude, ntti sdng, non song, sdt thép, gang thép. son sdt, sdt son vv. 233. Tit ghép phan nghia. Truyén théng Viét ngit hoc yoi loai th ghép nay la to ghép chinh phy (vx binh dién hinh thai hoc), tr ghép bé nghia, Ur ghép phan nghia (ta binh dign ng& nghia hoc). Ngay cach goi cing néi Ién su “bat binh dang” gita hai thanh té khi tham gia tao loai tt ghép nay, Khi tham gia vao tao tr ghép phan nghia, chic nang cda méi thanh té khong gidng ahau. Cu thé: Thanh t6 thir nhat bao gid cing biéu thi y nghia pham a gid vai tro chink, vai tro tung tam. Con thank 6 thi hai bigu thi thudc tinh khu biét cua su vat, qué trinh hay tinh chat do thanh té thir nhat biéu thi. Néu chi xét vé mat cdu tnic, thi thanh t6 sau git "vai tro phy", trong cau tric. Thi dy, trong cde tir ghép xe dap, xe mdy, xe dién.. thi xe bidu thi y nghia pham tri “phuong tign giao thong”, cén ede thanh w dap, may, dién bigu thi thude tinh khu bist (dep “ding stic nguéi dap”, may" chay bang déng co”, dign “chay bang dién...). Nhung khi xem x¢t tr géc dé nga nghia thi thdy, hé qua ngd nghia quan trong nhat cla qué trinh két hop giffa céc thanh t6 cua loai tr whép nay 14 sur chuyén biét héa vé nghia cho cd tt ghép phan nghia. Tinh chuyén biét héa nay thé hién su ha cp pham tri khai nigm cua ca tt ghép phan nghia. NhO méi quan hé bao va bi bao (hay quan hé chiing va loai) gida thanh t6 thi: nhat va thanh t6 thu hai (so sanh. xe voi xe dap, xe médy, xe c6e, xe Iu..). Bén day, cd thé thdy vai td nghia cia yeu té pho “khong hé phy", ma chink ld nhd ¢6 né nghia cua toan tr ghép phan nghia méi dugc hinh thanh. Thi du: xe dap. tr 1) Mét loat phuong tin giao thong (1a “xe") 1392) Cd .dac trung riéng 1A dung chan dap dé tao ra stic chuyén dng. Xe hav 1) Mot foai phuong tign giao théng (la ‘‘ve"}) 2) Cé dac trimg rigny la ding bd kéo dé tgo ra stie chuyén déng. . _ Oty ghép phan nghia, yéu t6 thi nat biéu thi khdi nidm chung, thudc c4p dé pham tri chung. Thi du: ve. Xe biéu thi pham tra chung ctia cde logi xe nhir xe dap, xe mdy, xe h6, xe thé, xe ba gée... Nhe bigu thi pham tra chung cua céc loai nha nh nkd ngoé, nha tranh, nha bép, nha hang. An biéu thi pham tra chung ctia cde kigu dr nhu de xéi, an géi, an chiv, an cuép, an chan viv... Bo biéa thi pham tei chung ctia thude tinh dé abu dé an, dé dén, db tham, dé thdm, Con yéu ts thi hai bidu th) nét khu biét dac trmg cho timy loai, hay néi mOt cdch khae, bidu thi thuée tinh cla thanh 16 thf nhét. Chang han nhu: - Thanh t6 thi hai biu thi thude tinh vé chat ligu lam nén tean bé hay bé phin cia thanh té thi nha@t. Thi du: nha gach, nha ngdi, bin gé, ban tron, coi dé, coi xay - Thanh t6 thit hai bidu thi thuée tinh vé nguén géc xuat xr cia thanh t6 thi nhat. Thi du chudi tidy, Adng xiém, thudc ldo, mién tau, viv... - Thanh t6 tht hai biéu thi thudc tinh vé chic nang cila thanh t thi nhat. Thi du: ney xtie, may di, mdy tién, may bao, mdy kéo vie. 140- Thanh té thit hai diéu thi thugc Uinh vé phuong thc hoat déng hodc cach thie thé hién 6 thanh to thir nhdt. Thi du: ban xoay, may bay, vv. - Thanh té tht hai biéu thi thude tinh vé ngoai hinh cla su vat do A biéu thi nhu mau sdc, dang ve, kich thude, tu thé... thi dy: hoa héng, gi ri xe cbc, ti ding, guong Ii vv... Téc gid la L@ Ba Mién (1986) da tap trung nghién cuu thanh tS thu hai trong tr ghép phan nghia mét chidu én cde cu ligu thudt ng& khoa hoc ki thuat cua mOt sO nganh cong nghiép Viét Nam, va dua ra mét thong ké kha li thi: a) O cde ti ghép phin nghia ma cde yéu td thi ahat cht “may méc, cong cy” thi: - Cdc tr ghép phan nyghia, yu 16 thu hai many nét nghia tinh nang (nh xe chic, ban [d, mdy chai.) chiém 50%. - Cac th ghép phan nghia cd yéu tO thir hai mang nét nghia “dae diém cau tao” (nhu bdeh rang khia, sudt bdn dai} chiém 30%. - Cac tr ghép phan nghia cd yéu 16 tht hai mang net nghia “loai hinh san phim’ (gang xin, than bet) v.v... chiém 32%. = Cae tir ghép phan ngi ySu 16 tht hai mang nét nghia “chat ligu lam ra san pham’’ (nhu dé@u tdu, soi béng, xo thuc vd) va “dac diém cia san pham (nhu bge thé, soi dé, xf tr chayvv...) chiém 17%. b) G cac tr ghép phan nghia cé yéu 18 thir nhat chi “hoat déng cua may méc, cong cy" thi: - Céc wr ghép phan nghia cé thanh t6 thd hai mang nét nghia déi tong, (ahu hgyn coe, phay true. xén 16... chiém 35%. 141- Cac tr ghép phan nghia cé thdnh té thu hai mang nét nghia c4ch thuc (nhu sy quay, ép kéo, nd don vv...) chiém 25%. C6 thé hinh dung nghia téng quat cia ur ghép phan nghia la: A voi nhiing dac trung riény do B biéu thi (hay dé tra loi cau hoi A thé ndo, A nhw thé nao). Di sau vao miéu ta loai ti ghép nay, cd thé thay chinh B (chit khéng phai A) lam nén su da dang, tinh t@ cho A (hay noi ding hon 1a cho ti ghép phan nghia). Nhin chung ma noi thi B biéu thj thud tinh khu bigt A. Su lua chon thude tinh nde cla A dé B biéu thi chinh la sw td hop nghia cila loai tk ghép nay. Cling can noi thém 1a, déi voi nhiing tr ghép Han Viét thudc loai nay thi yéu té B nhiéu khi o vi tri ding trudc. Thi du, mi nhan, diu ké, tiéu quéc, an si... (chung tdi sé trinh bay ki hon van dé nay, trong mot chuyén khdo riéng Tu Han Viét).Chuong V CHUYEN LOAI MOT PHUONG THUC CAU TAO TU 1. Dat van aé Khi nghién ctu dac diém cdéc ngén ngtt thude loai hinh khac nhau, cic nha Déng phuong hoc XO Vist da chi ra rang: vé mat ly thuyét trong cdc ngén ngd cé hién trong hinh vi tring voi am tiét thi wr khong thé cé kha nang bién déi binh thai. Nhiing ew ligu thuc té cia cdc ngén ng nhu tiéng Hin, tiéng Vict, tiéng Thai... dé cumg minh tinh ding din cua nhan dinh nay: chi nbting ngén ngd nao cé kha nang cd tr 80.000 cal vo 4m thanh khac nhau (cdc ngén ngd Malaié - pdlinézi) d&n 182.000 (cdc ngdn ngit Xémit) céi vo dm thanh khéc nhau lam co sG vat chit cho hinh vi thi 6 ngéa ngi dé mdi xuat hign bién vi. SG iuong vo am thanh nay co kha nang xuat hién bign thé cla ur va lam co so dé bigu hién y nghia ng: phap 6 bén trong uy. Trong cdc trudng hop ma sd long vo am thanh it hon, ti cia ede ngdn ngit dé s@ khong co cde bién the, ¥ nyhia ngd phdp s® chi duge bi¢u hién bang cdc yéu t6 ngdn nga & bén ngoai ti. Dd 1d dae diém cila cic ngén ngé don lap. (x. Tu. G.Rézhdestvenskiy, 1964, t. 27). G ting Viet i da chi cé thé chia dén 4 van tiéng khdc nhau, cho nén tigng Vist thuéc cic ngén ngit don lap, khéng co kha nang bién héa hinh thai (x. Nguyén Tai Can, 1975, tr 46), 143Xudt phat nr quan diém hinh thai hoc, hin tung chuyén tu tir loai nay sang tit loai khde ma troyén théng goi la ‘“‘chuyén loai™' 1a hién tuong dién hinh tong cde ngén nd don lap ma tr co mét edu tic xde dinh, nhu tiéng Vist, tigng Hin, Digm adi bat trong cdc ng6n ngit nay 1a su tén tai mét “hinh thuc tuy€t déi ctia ui” (Zhirmunsky, 1963, tr. 22). Nghién evu cdc dac diém chung cla cdc ngén ngw don lap, cic nha Dong phuong hoc X6 Viét cfing da khang dinh rang, viée chuyén di cdc th “tu ut loai nay sang tr loai khac ma khéng thay déi vo am thanh ctia chung (tic [a hién tugng chuyén loai) li mét trong nhting dac diém quan trong nhat ctia cdc ngén ng nay (x. Gorgoniev Iu.A,.... 963, tr. 3). Nhu vay, hin tong chuyén loai tén tai khdch quan trong tidng Vist. Vice tim higu bién tuong nay sé gdp phin lam sang td thém nhiing dae diém loai hinh ctla tiny Viet. 1.1. Trong lich str nghién cuu tiéng Vidt, dae bidt 14 khi xde dinh cde tiéu chudn phan dinh oy loai tiény Viét, edc nha Viét ng hee déu thira nhan rang: Joai ctia tit khong phai 1A bat di bat dich. Gita cdc loai cia tr cé mot bd phan chuyén héa ln nhau, Vay ban chat cua hién tugng nay [a gi? Cac nha nghién cttu gén cho hién tuong nay nhiéu tén goi khdc nhau: hién tugng chuyén loai, hign tuong cing géc khde loai, hién tuong nhdt ni da loai, cdc ur cd nhdng dau hiéu héa nhap cia cdc ti loai v.v... Va tat nhién. cach ly giai hign twong nay cing khény hoan todn giéng nhau. Can khang dinh rang: hién tuong chuyén loai cn duoc xem xét trong quan hé chat ché véi hoc thuyét vé tr loai. Boi vi sy t6n tai ede ti Joai la tién dé ctta hién tugng chuyén loai Phu nhan su t6n tai cdc wr loai, vé nguyén téc, cing 14 sy phi dinh hién tuony chuyén hoac trong ngon net noi chung va trong (1) Con c6 nhiing tan goi khéc: chayén how at loai. cinyén ni logi, chuyén di nit logi, hign twang cling gic Rhee tog 144riény Viét néi riéng. Chuyén loai 1a mét phony thitc cu tuo ti cd quan hé chat ché voi hoc thuyét vé ti loai. Trong ngén net hoc An - Au mét sé nha ngén nyt hoc khi dua vao hoc thuyét truyén théng vé tu loat da cho, rang tiéu chuan hinh thai [A quan trong nhat khi phan dinh ni loai. Nhung vi trong cic ngén ngit dom lap, th khéng big déi hinh thai, nén ho phit nh4n pham tra vk Joai trong cdc ngén nytt nay, cho rang cht cé cdc pham tri khdc nao do. Vandryés, mét trong nhimy dai dién cua trudng phai ngén ngG hoe Pari, da nban xét rang trong tiéng Trung Quéc khong c6 cic dong 10 va danh ti, mi chi cé nhing cau danh ti va nhimg cdéu déng tw, nghia 1a nhing pham tra chic nang nao dé (Vandryés, 1937). Thuc chat, day 18 quan niém phu nhan sw tén tai pham tra ti loai Ciing 6 y kién cho rang, trong cdc ng6n ng don lap, nhur tiéng Han, tiéng Viet, th cd thé thude vao bat ky tr foal nao. Dé 1A quan niém “nhat tr da loai*. Vi du dai dién cho quan niém nay la M. Grammont va Lé Quang. Trinh. Can cu vao su khéng bién thanh va caéch ding linh hoat ctia ti tiéng iGt, ho cho rang ‘“tiéng Viét chi cé ty khéng théi, nhat loat la don 4m tiét. (..) Y nghia co ban cila ching 1a do nhing tt dat trude hay dat sau ma co... Vi dy, tir “xe” vila la déng tir, via 1a tinb te, vira 14 danh wt, v.v..." (M. Grammont va Lé Quang Trinh, 1911 - 1912, 201 - 202). C4c quan niém trén khong dugc su,déng tinh cua cdc nha nghién cuu. Dai da sO cdc nha nyhbién ctru thia nhan su tén tai pham tra tu loai trong tiény Viét, chimg minh kha nang phan dinh tr loai g nhiing tidu chun khach quan. Nhiing tac gia chu truong phan dinh ti loai éng Viée phai dya vao m6t tap hop cdc tiéu chuan. Théng thuéng, dé la ba tigu chuan: “f) Y nghia khai quat cla cdc lép ti (y nghia su vat cua danh tt, y nghia hanh dong 145cla dong tu, y nghia tinh chat cia tinh tt v.v...}, 2) Chic vu cua ti khi lam thanh phan cau, 3) Kha nang két hop cua tt véi cac tl khac nhu m6t dac trmg thuong xuyén” (Dinh Van Duc, 1986, 27-28). Trong thuc té, ba tidu chudn nay duge dung khéng nhu nhau. Phan lén su chu y ctia cde tae gid van Ap trung vao dia hat ci php ciia tr, do dé, tigu chudn “kha nang két hop”, va “chic vu cl phap” cua ur duge su dung nhiéu, coi hu nhing tiéu chugn quan trong. Con tigu chudn “‘y nghta mot titu chudn quan trong, nhumg that ra tidu chuin nay con it tr loai” cd duge dé cap dé va con duge coi nh duoc khao sat va dénh gid dung mic. Can thay ngay rang cdc kha nang két hop cd thé cd cua mot ur thude mot ur loai nao dé, kha nang cd thé dam nhiém nhiing chitc vu ei phdp nhdt dinh nao dé cia tr ¢ trong cau déu do y nghia ti vung cua tir quyét dink. Sy tén tai nhing chte nang cu phdp, kha nang két hop nao dé o nhimg wr khac nhau déu duoe xdc dinh va phy thude vio ché Ia: cdc tr khdc ahau co ohimg y nghta pham tro khde nhau. LV. Sherba da coi ¥ nghia la cai xde dinh khi phan dink w loai. Ong hoan toan ding khi nhin xét rang “Chung ta coi cdi ban, con géu, 1a nhéing danh ts chia chéc vi ching duoc bién céch, ma dung hon 1a vi chung JA dank ur nén ching ta phai bién cdch ching” (L.V Sherba 1957, 64). Digu khang dinh do cing duoe Savchenkd khang dinh lai khi dng cha rang: “Cie thude tinh ci phap cia tir Jai duge xde dinh boi y nghia cua ching. Chie nang lam vi ngit cia déng tr, nhiing dac trmg tuong hep cla nd voi chi ngit va kha nang chi phdi bé ngi 1a két stic qua tryc tiép cua y nghia vé hoat déng va trang thai vén cé 6 dng tr. Méi quan hé cha thé hay khdch thé cua danh ti voi déng ur 1a bé qua cla y nghia su vat von 6 danh th. Su tuong hop bdt bude cla tinh ti voi danh ty 1a bét ngudn tr y nghia von cé cua tinh ti bigu thi thude tinh, tinh chat cia su vat. Vi vay, khi- xée dinh ti loai khong the gat bé y nghia cda wr loai, ma nguge 146lai, cdn phai dat nd én vi tri hang déu’ (A.N. Savchenk6, 1959, 33). Khang dinb vai tré quan trong cia tiéu chudn y nghia tir logi ca ti khi phan dinh ching, ching ti mudn lau y ring, déi voi cdc ngén ngit nhu tiéng Vist, von khong phat trién vé hinh thai, khi xem xét higm twong chuyén loai can dac bist coi trong vai trd ctla tigu chudn y nghia. Vi 14 mét ngén ngi hoan toan khény bign hinh, tigng Vist cd didu kign dé “thuc hién cach chuyén loai bén trong, cach chuyén loai khong cin phu phdm hinh tlic” (H& Lé, 1976, 387). Trong chuong nay, tam théi chua khao sat cai goi la ““hién tuong chuyén loai bén ngoai” (Hd £6, 1976, 387). Dé lA hién tugng: trong tiéng Viet “indi dong td, link wr ed kha nang cé mdt danh tl tuong ting bing cach két hop vai yéu té ngtt phap chuyén ding’ (Dinh van Buic, 1986, 46). Vi du: lam - viéc lam hoc - vide hoc an - cdi an dau tranh - su ddu tranh hy sinh - su hy sinh dep - cdi dep buén - ndi buén vui = niém vui vv... 1.2. Khi xem xét van dé chuyén Ioai trong ting Viét, can xudt phat us hoc thuyét vé ur loai, vi hign nrong chuyén loai, mét trong cde phuong thiic cdu tao, cd quan hé chat ché voi ny loai. Hau hét ede nha nghién ctu, khi phan dinh ti loai tiéng Vist, déu “dua vio mét tip hop cdc titu chudn vé thyc chat khang di lap nhau, hon thé con cd co so dé théng nhit voi nhau” (Dinh Van Due, 1986, 31). Dé la cac tigu chudn y nghia, ticu chudn kha nang két hop va tiéu chuan chic vu cu phdp. 147Khi phan chia cdc ti theo tir loai, h4u nhu tat ca cdc tac gia nghién cuu tigng Viet déu thia nhan rang, trong tiéng Vist t6n tai mét 9 bx cd nhiing dac tamg ctia cdc tir loai khdéc nhau. Hign tuong nay tr lau d3 duge cde nha nghién ctu quan tam, nhumg lai thuéng vén ln lén gid tinh phy thude cde th may vao mot ti loai nao dé voi vén dé cdc chic nang cti phap khac nhau cua chtng. Ching han, Bui Dic Tinh da dé cap dén kha nang chuyén déi cdc ut tir ti loai nay sang tr loai khac, nhung Ong lai thay khdi nig tr loai bang khai niém vé cde chite vu cu phdp. Ong cho rang, th dda déc 1a mot danh th lam chic nang dinh ng trong quan hé véi mét danh ti khae (vi dy, tinh than dan téc) lai tro than tinh ti" (Bui Ditc Tinh, 1952, 133). Su tén ti trong tigng Vist va trong cdc ngén ngd don lap néi chung mot sé luong dang ké céc ti mang dac trung cua cac th loai khdc nhau tir lau da 2a dOi curong thdo Ivan. Va cing hién nhién 14, y kién cde nha nghign clu vé van dé nay con nhiéu diém chua théng ohdt. Khong it cdc nbd Viet ng hoc va Han hoc, khi dé cdp dén hién tuong nay, da két ludn rang, mOt ti, e6 thé déng thdi thude cdc tt loai khac nhau. Két qua la ho phi dinh sy tén tai cla pham tri wr Joai. Quan niém nay, nhu da noi, it duge su déng tinh va tng hé cla cdc nha nghién edu. Phan Ida cdc nha nghién ctu khi phai tigp xuic voi hin tuong nay trong cdc ngén ngi don lap. déu thiy 16 tinh chat khé khan va tinh phic tap ctia van dé phan dinh tr Loai. Cach ly giai hi¢n tuong nay thudng 1a khong nhu nhau, tiy vao quan niém cia ngudi nghién cu. Mét sé nha ngdn ngd hoc coi nhimg ty thude loai néu trén 1a nhitng tr cé dac trmg hon hop cla cdc tir loai khac nhau. Cae téc gid cla chuyén khao fiéng Viér da dua ra hai cach xit ly vdi cdc td thudc loai nay: hoac cho rang dé la su sui dung @ nhimg chic nang khdc nhau cilia mét ti, hoac cho rang dé 1a hai wr khdée nhau, hai tir dong am. (V.M.S6Inxev, 1481960, 62). Coi nhing tu thuée loai nay 1a nhdng ir déng 4m v6i hau, trude diy, da duge V.M.Sélnxev xi ly hién tuong tuong tr trong tiéng Trung Quéc (V.M.Salnxev, 1957, 73-75). Cot cic ti thudc hién tugng da néu trén 1a cao nr cé nhing dac trung hén hop la hudng gidi quyét cila Nguyén Tai Can, 1.X.Bystrév va Dinh Van Dic. Theo thong ké cla Bystrov wong 40 nghin tr tiéng Vist chi cd khodng gan 200 tt cé dac trung hdn hyp cua cdc ti loai. SO long nhu vay, theo ong, 1a tuong déi it trong vén tr yung tiéng Vidt. Tuy vay, van can phai lam 16 nhimg thude tinh ngé phdp cla ching va xdc dinh vi tri cda ching trong hé thong ty loai tiéng Vidt. (Bystrav, 1966, 38). Boi vi “ching rat dién hinh trong van dé ti loai” (Binh Van Bric, 1978, 41). Bystrov chia cdc th nhu vay trong tigng Vide thanh hai nhém. Nhém thir nh&t yém ede ti don tiét, nhu cue, bdo, cay, Adi, gitia, gidn, chéo, ghim. cin, khéa, vich, lao, xe, kid B61, buo. g6i, son, thit, bd, stim, gid, mua, mot, gach, v- gid hd cang, . tic 1 thdy khi d6i chiéu ¥ nghia danh wi va > aghta dong ni cde Hit néu ten cd thé thy giita cée § nghia cd méi tong quan ahd dink, Dank ti hau uhw lubn hud bidie thi su vdt eu thé. con ding ui hidw thi hoat dong cé lién quan dén cdc su vdt andy. Nhdm tit hai gom ede tit da tet, trong db lai due chia thinh ba én whim a. Gém cde tr thuong duoc sit dung chu yeu nhu doug li, Vi du, thi dua, tid bd, 06° ging, think cng. chi truong. kins beim, can thigp, te) chic, biétu hign. hy sinh, atin wanh, imven be, tio lun, cdug hién, xdm luge, edi thién vv. b. Gém cic nr mi khé xée dinh kha nang su dung ciia chung thién vé danh tir nhiéu hon hay dong tt nhiéu hon. Vi dy, bio edo, théng loi, khang chién, Abi hoi, cht huy, tuyén ev hank ding, gitio duc yeu edu, Khing b6 vv. 149¢. Gém cac ti thuimg duge ding ch yéu nhw danh tu. Vi du, dm ima, dh hung, cong tac, dai bid. anh hing, cdch mang. hanh pluic, vv... (Bystrév, 1966, 38 - 48). Mae dti cdeh tiép cain van dé nay 6 ning nid nghién cine khong gidng mhau niunig hd ntar déu ed chung mot nhén dink rang, & 1mic dé nha? dinh, cic tit dang dé cap dén la nhing ar déng ain. Khi phén tich mét loat cde tt 66 die wimg hén hop cde ah toat, tong fudn Gu cia mink, LX Bystrov dd két kndn réng “noi chung, cae ni od dae trung hén hop cde th logi, ching tdi cho la nliing ni dong dm’, mae di, dag cing phai tha uhin “swe khéng binh dang’ gitia cde thank view cia cap doug dm" fBystrov, 1966, 36) Cach yidi thich nhing ti co cde dae trung hon hop ede ti loai la nbimg ci déng Am khong phai 1A cach giai quyfl hep ly van dé da dat ra. Méi quan hé ctia cdc ¥ nghia khée nhau t5n tai trong cing mét vo am thanh & nhiing tr dang xét, cd ban chit khac xa quan hé git cde tk déng Am thee quan nigm truyén théng, vi du gidia dudng (an) va dudag (di), gilla nde va nude (6 quéc) trong tiéag Vis. O ohang wh déng am nhu vay khong cé mot mét quan he néo vé ndi dung y nghi (ing hyp vé 4m thanh gida ching chi Mi nydu obién. Trong khi dé, eae tr e6 dae trang hén hop cde tt loai lai mang nbiing chic nang etia cde ur loai khéc nhau nhung y nghia cua ching lai co lign hé chat ché voi nhau. Khi so sinh cdc ti thdug loi, bdo cdo, hoc hank, dam trong tiéng Viét voi cdc Ur pobedit’, pobeda; doklad, dokladvwvar’; uchit’xia, veheba; udarit’, yudar trong tiéng Nga, Dinh Van Bute dat cau héi phai chang dé la nhing wr day ohat hay [a hai ti khdc nhau hén quan voi cdc ti loai khdc nhau? Theo y kigén cla dng. cdc tu thdng loi, hda cdo, viec lam. trong ti€ng Vidt c6 cing mot denotat, nghia [4 chung chi cé mét y nyhia ur vung. Nhung thudc tink cu phdp cua cde tir nay, theo Dinh Van 150Duc, trong nhimg trvéng hop khdc nhau, ching minh su khac nhau cia cde ¥ nghia ngd phdp. Chang han, khi tit aidag lof Ja vi nyt trong cau, thi vé mat nghia, nd phu thudc vao cha ngit, va nd co thé cd bé ngd, c6 y nghia qud trinh dién ra trong théi gian, do chi thé, duge chil ngit thé ign, tién hanh. Cén khi né duoc sit dung & trong cau voi vai tro 1a eh ngt hoae bé net thi né Jai nam trong quan hé mdi va td thanh chi thé hay déi tuong cla mot hank dong khdc, nghia la nd 6 ¥ nghia thuc thé, Trén co so ly giai nhw vay;"Binh Yan Dic két ludn rang cae ti co dae trmg hén hop cua cic te toai 1a nhimg tu khde nhau. Thé nhung, theo éng, ching tring ‘nhau vé hinh thic ngi am, nén can phai coi ching lA nhing nr déng dm, nhung do 1 nhdng ur déng 4m ng phap dac biét chi khac nhau ¢ cdc y nghia ngé phdp. (Dink Van Due, 1978, 41 - 44). Khi phan chia ti loai danh ti than cac tiéu loai, 6 tudng hop danh tr cé nhigu nghia, ohung nhiing nghia nay thage vao pham vi khde nhau, kisu nhu: Aer fordt cdi bat dung com), bér {mat bet comp, Nguyén Tai Can cing thay ré méi quan hé git hai loai y nghia (ctia bdr) 1a nbiing méi quan hé 6 tinh phd bign, cS tinh guy judt, thudny lap di lap lai nhigu lin trong tigng Viet (so sanh: Hai cdi va i - Mor var i quén do; Mor cay tre ~ Giuoug we. Mam thaw ~ Mét mane tit.) cbt khong phai Ja nhimg méi quan h@ ngdu nhién cd bist nh quan he wida hai ur ducing, hai wr nude tong dudng quan va ding phén, nube Phap va meric bién, Trade thuc t& dé, néu giai quyét theo chit truony ddng dm hdéa thanh hai ti dé/, hai tr va li khac nhau v.v..., theo éng, cing khong phai 14 c4ch giai quyét toan thién, toan my. Tuy nhién, xudt phat ti loi ich thye tién cia céng téc phan joai, 6ng vin chi tung déng 4m héa, mét chi chuong “chi gay khé khan chd yéu cho dia hat ty vung hoc”, nhumy lai ¢S mét bang phan loai hét sic don gidn" (Nguyén Tai Can, 1975, 74 - 78). 151Hign tugng céc th ed nhimg dac tumg hén hop cdc tr loai khdng phai chi phé bién trong tiéng Viét ma cén thudng gap ca trong cic ngén ngi khde nhu tiéng Han, tiény Khome, tigmg Anh, tiéng Méndéva, ugg Mién Dién.. Néu chi vi su ign Igi trong phan | su don gian trong khi sth dung cac khdi nigm sdn cé ma giai thich va xép loai céc th dang xét nhw 1A nhdng ti déng 4m, suy cho cing, cing khéng phai hudng di t6t nhdt. Trong tinh hinh nhu véy ma chi truong déng am hoa c6 hai ti ba4 hai ti thdng loi. hoc hdnh, bio cdo, vigo kim, thi dua, 16 cinie, anh huong, anh Iuing vv... a déng am, r6i dat bén canh nhing hign tuong déng 4m dién hinh nhu hai ta dudng, hai vt nude, hai th loi v.v.. 16 rang IA cé chd. bat loi RG rany rang, cdc nk thudc hién tugng dang xét, khde rat can ban, khac vé chat so voi hign tuong déng im truyén théng, von l& hign tugng xudt hién do sy trang hop ngau nhi¢n vo 4m thanh gitia cc tt, va diéu quan trong 1a 6 chung khong cé su déng nhat nao vé y nghia, y nghia cua ching khéng cé méi lién hé nao véi hau. Vi vay, “‘mét su tip hep trong pham vi “tr dény am" nhiny hi¢n trong ngén ng khde nhav nh vay thi chi lam mé mat su khaéc nhau gitia ching ma thoi, ma mat khéc nhau thi lai con quan trong hon mat yiény nhau rat nhiéu” {Al Xmimixkij, 1956, 160) Khé ma déng tinh v6i két ludn cua Dinh Van Duc khi éng coi nhimg tk ed dac try hén hop cdc tir loat 14 “‘nbing ti dong am ngit phap, khéc nhau chi bGi cac y nghia ngd phap”, con ¥ nghfa tk vung trong ching Ja mét. Cé thé khang dink rang, tr (thm chi cd ur déng 4m) 1a sy théng nhat bién ching cua mat hinh thic va mat néi dung, tic 1a sir thong hat cua vo am thanh va ndi dung ngit nghia ham chia wong vé am thanh dé. Thigu néi dung ngi nghia, ring vo 4m thanh khong thé 18 tir, cling nhu khéng thé hinh dung tk chi cd y nghia ma khéng duoc dinh hinh tro.g mét hinh thutc 4m thanh nhat dinh. “Phai dac biét nhdn manh ring, naw nghia cia ti cing A yéu 152t6 cdu thanh tr nhu id 4m thanh cla no vay” (A.L.Xmimixkij, 1960, 113). Su tén tai cua ur d& dinh tude su cé mat bét bude méi lién hé gids 4m thanh va y nghia. Trong von ti cia mot ngén ngit nhat dinh khéng cd va s& chang bao gié cé cdc tr vGi cing mét vo 4m thanh, cing mét ¥ nghia th vung lai chi khac nhau béi cdc y nghia ngu php. Xuat phat ti quan diém théng béo, mét thyc tt tén tai trong ngdn ogi trude hét khi nd cS mOt ¥ nghia tr vung cu thé. Y nghia ti vung 1 dau hide riéng cia ti dé phan bigt voi khong chi cae tr thude cling mot ur loai, ma cén vdi cd cdc tr thude cdc Ur loai khdc. 1.3. Trong may chuc nam gan day, hién tuong di néu trén thu hut sw quan tim cia hang loat nha nghién eu, Nguyén Kim Than dua ra mét danh sdch kha nhiéu vé hin tugng chuyén héa cua dong wr va danh wt sang cde tr loai khac. (Nguyén Kim Than, 1963, tl, 204 - 207, 293 - 295), Tac gia thdy rang viée chuyén cde tir sang tir loai khdc, vi du, danh tr sang tinh tt, chi nén chap nhan nhiing trudng hop khi danh tir mat di céc ddu higu ngi phap ciia minh va co nhong diu higu ng phdp cua tinh wy, vi du, bat déu cé thé két hop voi tir chi mic dd Neuyén Van To gianh mét chuong trong cong trinh cua minh dé khdo sét hign tong nay. Thita ohan chuyén loai 1 mét phuong thite ciiu tao tr tiéng Viét, tie gid cho rang ‘t khi od hién tuong chuyn loai thi cé hién tong bién déi vé nghia”, ohung su khdc nhau vé nghia ty vung tuy 16 rét nhung van cd quan hé véi nhau, cd su tac déng ln nhau. Téc gia cing néu ra mot vai kigu chuyén ti Joai cia cdc tr thud tt loai danh ur, déng tr va tinh tt. Dang née, tae gia chua dé cap dén dac trong ngit phdép cua hi¢n tugng nay. Nhang y kién téc gia néu ra da it nbigu phan anh ban chat cla hién tuong, tuy con so sai don gian. (x, Nguyén Van Tu, 1976, 84 -90). 153Xuat phat tr dac diém loai hinh tiéng Vist Id tir khong bigs cdi hinh thdi, H6 Lé khang dink ring chuyén Logi 1 hién tuong dac thi cua tiéng Vist. “Su chuyén loai 4 mét phueng thiic cdu tao tt, cd kha nang tao th mdi twén co sd th da cd, bang cach git nguyén vo am cua ti ci, tao ra mot nghia moi cé méi quan hé légich ndi tai nhdt dinh vdi nghia cua or cd, va dua vao nhiing dac trmg ngtt phap khac voi dac trmg ngt phap ctia tr etl’ (HG Lé, 1976, 164). T chat cua bin tugng chuyén loai, khién cho hién tugng nay khdc han hign tuong déng am, do A “gitia nghia cla ur a gid da chi ra ban ly vei nghia ctis t duoc chuyén loai chi cd mdt liga hé duy ohdt (day cing chinh la méi quan hé légich né 164). Tée gid cting nou ra mdt sO mdu chuyén loai thong gap & mot sO th Logi vo ban (Hd Lé, 1976, 242 - 254). tai gilia nghia cua ching) tr. Ta tuong vé nhiing tu cé thé duve ding theo nghia va theo dac diém nga phap cua ur loai nay wong mét urdng hop nhat din, rid “‘Ngtt phdp ti€ag Vice’ coi chuyén loai 1a hign ma citing od thé ding theo nghia va dac diém ng phap cua tr loai khac trong mot tudng hop khdc. Do thyc té ia khéng phai khi nao cling nhan 6 duge qua trink lich st ctia su chuyén loai tr mot ur loai nay sang mot tw loai kha , cho nén c6 thé hiéu chung “chuyén loai la f twong vé Abting tr cling goc, cing hinh thie ngi am, ma cé thé dimg theo nr loai khde nhau"™ (Net phap ting Vidt, 1983. 92). Voi mét vai vi du od tinh chat minh hoa, téc gid ndu ra mot vai ung hyp chuyén lowi th thue tir sang hu tt, chuyén loai gida danh tw va dong ti, tinh tr va danh tu vv... (ur. 93 - 95) Nyoai ra, da xuat hign mt sd bai nghién city le te vé timg khia canh cla hién tuong chuyén Joai trong tigng Vict (Diép Quang Ban, 1985, 5-7; Nguyén Thanh Nya, 1994, 45-52: Dinh Van Due, 1986, 47-49). 154Chuyén loai trong tigng V A mét high tong phic tap va co tinh nhiéu mat, déng thoi lai fa hién tugng dac thd cia cdc ngén ng don lap. Hién tugng nay, hién nay dang c6 xu hugng phat trién manh m&, ma wudc day thacng hiém gap. "Hién tugng cdc danh ty co chung vo ngtt am va biéu vat (denotate) v6i dong ti, tinh a, hoac voi ca hai déng thoi, kitu thing loi (dt), thang lei (det) va thing igi (WL). Ta cai 66 dé mét sO ngudi ohan manh vao “su chuyén héa tir loa wong ting Viet", Danh sach cae uy thude foai nay chua nhicu (ide tinh hang tram), nhung 14 mét higa twong ng phap tuong di mdi va dang mo réng cua tiéng Vist. Trong kbi micu ta déng dai eae van ban Uény Viet nua dau thé ky XX to vé trude chung toi thay rat hiém gap loai danh ur kigu nay" (Dinh Var Die, 1986, 48). Hign tueng ma Binh Van Duc goi la “danh hea’ noi riéng, hién tugng chuyén loai trong titng Viet va tong cic ngon nei don lap noi chung, gud nhién rat pinic tap va con nhiéu van dé can phai am sdng to, trong dé dac uimg co ban cwa hién tong nay la gi. suc khdc biét cua nd, mot mat, véi hién tuong da nghia, va mat khac, voi hién tuong dong am la & ché nao, cin dae biét duoe quan tam nghién erin toan ign va sdu sac 2. Dac trung cia hién tugng ehuyén loai. Trong tidng Vidt, hign tuong chuyén loai dugc nhicu nha nghién citu coi 1a phuong thic cdu tao th. Khi xem xét hién tong nay, [du nay caéc nha nghién ciu thuong chi y nhiéu dén dae tnmg clia kha nang két hop va chic nang co phdp cua tu, coi dé la nhing tigu chun dé xac dink su chuyén loai cde don vi te vung. Con dac tung nyt nghia cia hién trong nay, dang tiée la it duce chu y. La mét hign tuong phuc tap, chuyén Joai cn duoc xem xt nhigu mat, xdc dinh ching phai két hop ca tiéu chudin ng nghia in Géu chun ngd phdp. Déng thoi, xuat phat ty dae diém khong bién déi hinh thai cilia cdc.don vj th 155vung trong tiény Viet, vite xde dinh hién tuong chuyén loai chi cd thé thuc hién duoc khi xem xét trong nhing ngi canh cu thé. Chi 6 trong ngd canh thi niiing dac tng ngit nghia va cae thuée tinh ngG phdp cha don vj ok vung edn xem xét moi boc 16 diy du va nhé dé ching ta c6 thé xdc dinh chung cd phai 1a nhting don vi tr vumg khdc nhau hay khong? 2.1. Vé mat nyhia, hign tong chuyén loai cd dae trung gi? Hién tuong nay khée, mét mat, véi hin tuong da nghia, va mat khde, voi hién tuong dng am ¢ ché nao? Dé Lam sang 16 nhing diéu nay, ching ta thi phan tich mot sé vi du cu thé sau: 1. Bay duoc thi img, né lay dao cat cd No bén dat mét cdi bdv trén nuong. 2. Vién trudng eli to cude hop Chi tao tuyén bé chuong trinh nghi su. 3. Gido duc gia dinh dh Awong tot d&n tre om. Thing loi cua cach mang 6 mét dah hudng wo én doi voi qudn chung. Trong cae vi dy trén, ngudi Vist Nam biét 16 cde tr bdy, chit toa, dnh hung eb the thudc cde tr loai khic nhau, mac di hinh thie ngit 4m hean toan gidny nhau. Diéu gi cho phép Khang dinh ching 1a nhiing tir khdc nhau thuge cde pham tru we loai khac nhau? O day, sue khdc nhau gidia cde ty may chu ycu ta mat y nghia. Trong céu “Biv duoc thi ring, nd ty dao cdt 66", ti bay co nyhla la “bat hoac tiéu digt cdc loai vat bang cai bay”. Voi ¥ aghia wh vung nhu vay, by thudc pham tri “hoat dong”, la mét dong nr vdi déy du dac diém ng phap cia pham tri tr loai nay. Trong khi dé, 6 cau “N6é bén dat mét edi hdv trén nuong” thi sav Tai 6 nghia “dung cu thd so, ding dé tia bat hoae giét cdc ioai vat’; nd thude pham wi “sur vat’, la mét danb ut, cd thé déng vai tré chu nuit, bé ngd vv. trong cdu. 156déng thai cé thé két hop voi nhiing yéu té dac tnmg cho th loai danh ti. RG rang la, trong eting mét hinh thic ng 4m da chia dung nhimg ndi dung ng nghia khdc nhau va cdc nghia tt wimg nay lai quan hé voi nbing pham tri khdi niém khdc nhau. G cac vi dy 2, 3, tinh hinh cing trong ty nbu vay: trong mot hinh thie ng am duy nhat lu6n tén tai cdc y nghia ty vimg khdc nhau, biéu thi nhiing pham tt khdi nigm khée nhau. Ndi cdch khde 14 trong cing mét cdi biéu dat lai chia dung nhing cai duge bicu dat khac nhau, duge thé hign bang cdc ¥ nghia tir vung khadc nhau, tao nén cde cfu tic ngi nghia riéng, khac big uhau. Déng thoi, cung voi cde cdu tric nghia khdéc nhau la nhiing dac trung ngd phdp dién kinh cho timg don vi tir vung ting v6i cau tric ughia dé cing duge thé hién. Nhu vay, khi mét cdi biéu dat (mot hinh thie ng am) img vdi hai hoac nhiéu cai duoc bicu dat (cdu tric nghia khdc nhau) thi phai xem dé Ja hai hoac nbitu tk khac nhau, duge tgo ra theo phuong thuc chuyén loai. Diéu ding chu ¥ 6 day la gia hai hay nhiéu cdu tric nghia khéc nhau dé van con t6n tai mdi liga hé 16 pic ngi tai xde dinh. M@i lién hé nay 6 cde vi du néu trén thé hi @ ché: néu dbdy (“Bay duoc thi rimg...”) 14 mét dong tir biéu thi hoat dong “bit hoac tiéu diét cdc loai vat bang mét loai dung cy ohdt dinh” thi & bdéy (°N6 bén dat mot cdi bdy trén nong’’} Jai 1a danh tt vét ¥ nghia bigu thi chinh cai “dung ca”? dé “bat hod tigu diét cdc Jodi vat” do déng tir bdy thé hién. MGi lién hé 16 gic ndi tai nay 1a méi lién hé thudng tryc, luén luén tén tai gita cdc tt duoc cau tao theo phuong thic chuyén Joai. Dong thoi day cing 14 méi lién hé c6 tinh chat déng loat, gin nhu 1a quy tac va dac trmg cho hang loat cde tir duge tao ra nho phuong thic chuyén loai, theo ting md hinh khac nhau ma ngudi ban ng cd thé cam nhan duoc. Chang han, mét loat cdc tir nhu: cuadgt. va cwadt., bdodgt. - bdodt., kepdgt. - kepdt., cdpdgt. - cdpdt., phanhdgt. - phanhdt., ghimdgt. 157- ghindt., wén dyt - aién dt, cndn dyt. - cudn dt, vde dgt. - vde dt, Gm aut. - dm dt, hom tt - bam dt., dédt. - détt., gdedt - gdutt., bitadt. - bia tt, ddmdt. - damit, gédtt. - giddt., bétt - bédt., doctt - doedt., bdugtt. - bongdt., v- 1a nhimg ti co quan hé chuyén loai voi nhau trong tiéng Viét. Chinh méi lién ai nay khién cho ¥ nghia gitta céc tt chuyén loai con soi day néi lién voi nhau chu khéng bi tach roi, hoan toan khéng co lign hé gi nh trong nghia cua cdc ti dong am. hé Logic ndi Dae inmyg ngit néu tén 1a dace m rat quan trong, quyét dinh ban chat ciia hign trong chuyén ioai, khién cho hién tuong nay khée bist véi hign tugng dong am va hign tuong da Fa. 2.2. Déng am va nhiGu nghia la nhimg khéi nigm khde nhaw trong ngdn ng hoe Nhung cing phai tha nhan ring nhing khdi nigm nay cé mét diém chung -dd la su khdc nha vé y nghta trong khi dng nhat vé hinh thuc, DiGu dé cho phép hop nhat ching lai wong mét khdi nigm rong Idn hon - do 1a tinh khong cting aghia va ta dé Gév hanh phan dinh ranh gidi vida hai kigu phum tri may 6 wong khudn khd cla mét pham tra réng hon. Thue ra tir nhigu nghia 1a mét tap hop cde nghia khac nhau, song ta ca cic n nay chi li ning su thé hién hign thye khdée nhuu, nhimg caich thé hign khdc nhau cua mot chinh thé ng nghta duy nhat, hode ding thudt ngik cia A.A. Xmmimixkij, 1a nhiing bién thé t vung - ngit nghia khdc nhau cua ti, Nhting bign thé nay duoc phan biét voi nhau nho su chi phéi, nhé su tham gia vao ede day déng nghta, nho kha nang két hop cia tt trong qud trinh hoat dong. Thé nhung chung lai cé méi quan hé tong hé va to thanh mot hé théng duy nhat voi tu céch fa cdi duoc biéu hién cua ki higu ny6n tir. od tinh nguyén te yiita ign tugng dong am va hién tuong nhiéu nghia 1a G ché: trong truéng hop dong am thi nhing cai duoc biéu hién la khdc nhau, con trong truong 158hop nhigu nghia thi cai bigu hin chi la mot") Van dé dat ra la: cai gi cho phép coi nhting nghia khdc nhau cua mét ur nhidu nghia la mét hé théng duy what? Ngon ngi hoc truyén théng coi sy tén tai méi lién hi gitia cic nghia riéng biét cla tt la co sé ctla su thong nhat ngit nghia cua ching (chang han nhu Ch.Bally, 1955; 191; Maxlov, 1975, 130), tic JA su tén tai cdc quan hé lgic - khdi cae sy vat (denotat) tong ting véi cde nghia cua tw. can nay da duge phé bién réng rai trong ngén ng hoe hién dai (ching haa: Akhmanéva, 1957, 112, Maxlov, 1975, 127; Lyons, 1978, 429 - 430). Bang phuong phdp phan tich thinh (6 nghia ma ngudi ta nhan thay moi lién be gida nghia ciki vr, nhan thay gia cde nghia cla tk cé nhing thanh {6 nghia chung (chang han nhu Apréxjan, 1974, 178), hoac noi theo thuat ngtt cia Maxlév la cé sy bao tum trong ghia phai sinh mot dac trumg ngit nghia ndo dé oO nyhia khoi nguyén (Maxléy, 1975; 126). Dé minh ching cho su théng nhdt vé mat nei nghia cua wi nhiéu nghia, cde nha nghién ctr déu tap trang khdo sdt clu nic nuhia cla tr dé tim ra trong dé mét cai gi do chung cé mat trong tat cd cde bin thé ti vung - ngt nghia cua ti nhigu nghia, tic 1a Gm mét bat big thé te vung - nyt nghia. Tay quan niém cua cae mba nghién eva ma bat bin thé tt vung - net nghia co thé 1a mét bé cde thanh 16 nghia chung cho tat ca cae bin thé uh vung - ng nybia ctla te, hode cé thé la “mot phan chung wong cach giai thich cde nghia tr” {Apréxjan, 1974; 187), hoac 1a “nghia trung tam” hay “‘noéng cot nghia” cua tr (Arbckéva, 1977, 86), hoac 1a “nghia dinh (*) V6 van dé nay D3 Hau Chau eding ¢6 quan niém tuong ur khi dng phin bidt cfu tric nghia biéu ‘4 citu mic nghia bicu igm trong mot hinh thie ngt dm (goi la nk - od aim), Kai mét inh thife ngit am ung v6i hai hoae mot sé edu tric Dieu niém thi phiii xem 1A ¢6 hai hoae nbidu ur khac nhau; x. Ta vung - ng nghia tiéng Vigt. H. 1981. te.50. 159danh truc tiép cia wr’ (Ngén nyit hoc dai cuong 1972; 415 -416), hoac ta “sy cd mat mOt nét nghia thuong truc” & cac nghia cua ti nhigu nghia (D6 Hiu Chau, 1969; 43-50; 1974: 44-55). Vé ly thuyét, cac quan niém nay déu hgp ly, hung 1cén thye t@ nhiéu khi khéng phdi bao wid cing 6 thé dat tat ca cde nghia cia wr nbiéu nghia dudi mét nghia chung v2 cing khéng phai bao gié cing cd thé tim ra trong tat cd cde nghia mét phan chung, Thue ra, 6 nbung ti nhigu nghia, phan chung thuéng chi bit bude doi vdi céc nghie ti nam trong cdc quan hé phdi sinh nghta trye Up. Con cde nghia khng co lign hé true Uép véi nhau c6 thé khong co phén chuny (x. Apréxjan, 1974; 187). Chang han nhu 6 nghia co ban cia th bé od nhtng than 13 nghia chuny véi nghia phdi sinh “rdt it tdi, nen tr” va cling vi mét nghia phdi sinh khde “{vo) 1. Trong khi dé gilia hai nghia phéi sinh nay lai khong ci ede thanh w chung. Ciing vay, d nghia co ban cia tr how cé nhing thigh té nghia chung vi mét trong cdc nyhia phdi sinh “cay trong dé lay hoa Tam cénk”. Trong khi dé cdc nghia phai sinh “don vj do khéi lugng, bang mét phén mudi lang, ngay tide duge danh dau hoa thi uén cin can’, “hinh hoa trang tri” lai khéng cé cde thanh t@ chung. Déng thoi, gida nghia co ban va nghia phai sinh “dang chi dac biét, to hon chi thutmy, thuémg ding 6 ddu cau va ddu danh ty riéng’ cung khong tim ra thanh tO nghia chung, nhiing tit ca cdc nghia dé lai [a ohting su thé bién hign thuc khéc nhau cia m6t chinh thé ng nghia duy nhat. Cac vi dy wén cho thay sy véng mat cdc thanh té nghia chung cé thé khéng chi déi voi hién tuong nhiéu nghia néi tigp nhau, ma cd déi_ vi hién tuong nhiéu nghia nhdnh, hién wong nhiéu nghia hén hop, pha tap, tic la trong mét hé théng uhiéu nghia bat ky nio dé c6 hon hai yéu 03“. (*) Ve mdi quan hé gitia nghia yéc véi nghia phdi sinh cd thé xem: Apréxjan, 1974; Hoang Van Hanh, 1977, 32-40. 140Nhu vay, quan niém vé mét ‘“thanh t6 nghia chung”, vé mot “bat bién thé tur vung - ugd nghta” cing chua giai dap duge cau hdi vé ban chat cla su théng nhdt ngi nghia cua tr trong traong hop nhiéu nghia cd nhiéu thanh phan. Méi lién hé ng& nghia so ding - dé 1 mdi lien hé gida hai nghia gin nhau - 1A co sé cia su théng nhdt nghia 6 cdc ty da nghia nhiéu thanh phan. Néu xem xét todn bo hé thong nghia cla ti nhigu nghta néi chung thi cd thé thay rang he théng cdc nghia cua tr khong phai la cdi gi khac ma chinh 12 todn b@ cde méi lién hé so dang dé bi ché dinh theo mét kicu nhit dinh. Su thong bat cia hé théng cde nghia ti duge bdo dam bang tinh lién hé khéc, tic 1a bang tinh liém tue cla cde quan hé phai sinh gitia cdc nghia riéng ré cua hé thong. Chinh tinh lign tuc nay tao nén tinh todn ven cua cdi duoc biéu hién, tinh toan ven vé mat noi dung cua ky higu ngén nga’. Shmelev nhdn xét dung din ring “su théng nbat ngG nghia cla ti Ja khéng phai 6 su ton tai G nd mot nghia chang nao dé, ma bi phu thuéc vao nhdng su tén tai ctla cdc nghia doc lap eS méi fién hé nhat dinh véi mhau va duge dinh hinh trong mot ky higu” (B.N.Shmelev, 1973, 76). Nhw vay, su théng nhat cia cai duge biéu hién trong hién tuong nhiéu nghia duge dat co so én su tén tai mét méi fién hé phai sinh ligm tuc khéng bi dut doau gitia cac nghia cla tw nhidu nghfa, va tao nén edu inic nghia cua tir ohiéu nghia. Chi can tinh lién tuc may bi phd hiy, bi dit doan du chi G mot ché, chi cin mét mat xich bao dim cho tinh Hién tuc nay bi mdat di thi su thong nhat vé ngit nghia cia tir sé bi phd vo va khi dé xdy ra sy phan 14 hién tuony nhigu nghia, utc 1 bidn (*) Cach hidu cua ching tdi vé hién tuong nhigu nghia phd hop véi quan nigm ciia X.P.Kasnel’xon. Thee guan niém ella éng thi “hign twong mbigu nghia true hét dé Mi mat day ede nghia duge lign két bing cde quan hé phai sinb thiét yu" (Kasnelxon, 1965; 60). 161mét tir nhigu nghia thanh hai tu déng 4m khGng cé lién hé voi nhau nia, Su khdc biét gita hién tugng dong 4m va hién tuong nhigu nuhia la 6 ché: trong truong hop nhiéu nghia thi tat cad cde ngbia cua ti cd lién hé vi nhau - true iép hoae gidn uigp - bang cde quan hé phai sinh, tic 1a bang cdc quan hé dién hinh vé tinh phai sinh ngt nghia déi voi mot ngon ng nao dé (vdi tigng Vidt dé 1a cde quan hé an dy, hodn du véi nhuny cach the hién cu thé ma Nguyén Thién Gidp da néu ra - Neuyén ign Giip, 1985; 173 - 192). Nho dé ma sy théng nbdt cla mat duge biéu hign duoc bao dim va cho phép khang dinh vé mt ky higu ngén tir duy nhat. Trone khi d6, doi véi hién wong ding Am thi cde nghia cla mot edi bidu dat déng bat bi phan ra thanh hai hay mt s6 nhém va gida ching hoan todn khang cé mét méi Titn hé phdi sinh nao. Mot trong cde nghia eda tr nhiéu nghTa tao nén mot cai duoc bicu dat rigny ré va te déng Am duge hinh thanh. Co thé noi rang khi cé mat hign tugng nhicu nghia thi mdi nghia nhat thiét phai nam trong quan hé phai sinh div chi véi mét Long ede nyhta con lai iia td, edn khi cS mat ign tugny dong am thi edc tr dong nhat vé mat hinh thite tuong lién vdi nhau o binh dién ni dung bang cach nao dé cho mét wong cde nyhia ter khong ed lién he voi mot nghia khéc cia nd bang cdc quan hé phai sinh. Dé nhan bidt su tén tai hay vang mat cde quan hé phdi sinh gitta cde nghia 6 thé ding cdc phuong phdp khac nhau dé so sanh cde nghia nhu phuong phdp phan tich thanh t6, phuong phip so sénh cach giai thich cua ti dién, phuong phép cai bign gidi thich (Arnéld, 1966, 57 - 58), céch su dung th wong nhting ngd canh va nhing kha nang két hop, kha nang lim thanh phan cau vv... 23. Vin dé dat ra la y nghia ur vumg va y nghia ngdt phap cua wr cd vai wo nhu thé nao trong vite xde dinh hién tuong dong am? Viée phan dink ranh gidi hai loai ¥ nghia nay 142khéng don gidn vi “trong méi ¥ nghia cila tr bao ham ca nhoug thanh t6 ti vung chan thuc ln nbing thanh té ngt phdp’” (Malakhévxkij, 1990; 50). Diéu nay Kasnel’xon da noi r6 trong cong trinh “Loai hinh nyén ngi va tu duy bang ngén ngit’”’ cua minh, Ong viét “hién nay cach phan tich thanh t6 da khdm pha ra su lién két phue tap cla cde thuéec tinh ngt phip va ngd phdp. Cac thudc tinh ngit phdép nhwu tinh su vat, bat dong vat, tinh vat chat, tinh gidn doan va cdc thudc tinh khde duge bao ham trong td Kamen’ (da). Ta gorjachij (néng) gdm cd cdc thude tinh ngit phép vé phdm chat, vé cuong dé... cling voi nhing higu biét vé vat cé nhimg phim chat dy” (Kasnel'xon, 1972; 92-93). Trong truéng hop déng 4m thi su khdc nhau cula cde y¥ nghia cia tt nén higu thé nao? Phai chang su khdc nhau dé ebi thudn tiy 14 cde nghia wr vung hay ca y nghia ni phap va su khic nhau cla cdc ¥ nghia ng phdp 1a do cdi gi quyét dinh? DE lam sing t6 vin dé nay, edn xde dinh rd thudt ngit. Chung t6i goi toan bo mat ni dung cua tu la y nghia cada ur hay Ad thdng nghta cia ni Timg yeu 8 riéng cla hé théng nghia cla ti duoc goi la nghia tr, con cdc don vi ng nghia 1a bd phan hop thinh cia hing nghia riéng bIdL cla 1h gol TA thanh 16 ughia hoac dd higu ugi# nghia. Dé&n luot minh, cdc thank 16 nghia lai bao gém cac aghia vi hay net nghia, “don vi ngén nut duge phan xudt ra bang con dudmg tru tuong hdéa tu y nghia cua tr ma ching ta gap trong phat ngdn” (Ngén ngt hoc 6 Nhat Ban, 1983: 122). Nhu vay, mat noi dung cla ti la mét hé théng ma cde nghta riéng biét cia tr 1A nhing yéu t& cia hé théng dé. Den let minh, méi nghia tr lai 1a mot hé théng ctia mét tat tu cdc thanh t6 nghia bao ham ca dau higu tr vung Hin dau bigu ngd phap. Co dau higu chi tin tai G mot trong cde nghia cua tr, cing cé nhdng dau hiéu lai 163cé mat G mét vai nghia hoae chung cho tat ca cdc nghia cia tu. Cho nén edi goi 14 ¥ nghia ty vimg cua ta thuc ra 1a “hinh anh xdc dinh cua mot tang thé cd té chic cdc tiéu chi th vung ngt nghia. Con cai goi 1a y nghia ngtt phdp cla wr 1a tong hoa cua cdc tidu chi ngit phdp - ngit nghia ton tai trong tat ca hoac trong mét sO nghia cua tt" (Malakhévxkij, 1990; 51). Khi xem xé mat ngG phip etia cdi duge biéu dat can phan bigt nhtmg y nghia ngd phap chung, vén cd ddi voi mdt I6p ur - y ngbia ngt phaép cé tinh pham tri, nh y nghta tv loai cua ti, va nhung y nehia ngu phip bo phan chi dac tung Khu biét cho cic ti thude cling mot lop tit, kicu nhu cic dac inmy dém due / khdng dém dirge, dong vat/ bat dong vat, cu they tru tung cia danh tu; ni dong/ ngoai dong cua dong th. G cap d6 ur chi nhting y nghia ng phap mang tinh pham td chung cho ca mot lép ti mdi cé gid tri khu biét dé xac dinh hién tugng d6ng 4m cua cdc dem vi duge dem ra so sinh. Chinh su khaéc biét cla cde déu hidu nyt phap nay luén chimy td cho hien trong déng am vi nhiing dac tnmg ngd phip chung khic nhau khong thé tuong hop nhau trong khuda kh6 cia mot tt Mot tr khong thé déng thoi thude mét sd tr loai khdc nhau. Trai lai, sur kha biét cla cde déu higu ngit phdp cé tinh chat bd phan khdng c6 chife nang khu biét vi cde dau higu ngo phap khde nhau thude logi nay 6 thé song song tén tai trong pham vi cia cling mot ti ma khong pha v6 sur théng nhat cia ad (chang han, ddu higu ngit phdp: déng vat, bat dong vat, dém duoc, khéng dém duoc, cu thé. tiv tuong eda danh te). Ta nhting digu di néu ten cb thé xde dinh hién cuong dong 4m trony tigng Viet dya vao cdc ticu chi sau day: a. Dugc coi la nhing tu dong am khi ching déng nhat vé mat biéu hign, nghia la wing nhau vé am thanh, déng thoi khic nhau di chi & mét trong nhimg thanh 16 cua binh dién duge bigu hign - dé 1a y nghia wr vung va y nghia ngit phap. 164b. Su khée biét vé nghia tir vumg duoc hidu la su ving mat cdc méi lién hé phdi sinh gitia nhung cdi duoc biéu dat, nghia 14 khi mét trong cdc nghia cua ty nay khong nam trong quan hé phdi sinh nghia v6i mét trong cdc nghia cua tt kia. ce. Su khdc biét vé y nghia ngit phdp 14 su khac biét cdc dac tnmg ngt phap mang tinh chat chung cho ca mot Idp th - dé 1a su khdc biét cla y nghia nt foai. Nhu vay, hién tuong déng am cé thé xem La sy “tsi gidi han” cia hién tugng nhiéu nghia (D6 Huu Chau, 1981;217). Su khde biét vé y nghia ty vung 1a co sé cla hién tugng déng am. Con 6 hién tuong nhi¢u nghia thi ede nghia via khde biét tai vira théng nbét, trong dé su théng nhat 1a co sé dé cdc nyhia tao nén mOt hé thong ngd nghia, mét c&u tric nghia hoan chinh. Tink khac biét dam bao cho su ién tai tuong ddi doc Mp gitia cdc nghia, cén tinh thong nhat dam bao cho cdc nghia khac nhau (t6n tai trong mét hé théng ngit nghia hoan chinh, trong dS céc nghia duge sSp xép theo mot trit ur xde dink, rang bude lan nhau bang cdc quan hé phai sinh ngi nghia. Diém vidng nhau gid cdc hién trong da nghia, déng 4m va chuyén toai JA cd mét cai bigu dat déng nhdt. Mat duoc biéu dat, G hién tuong da nghia, 14 mét thé théng nhat, mét cau tnic nghia duy nhat, wong dé cd4c nghia khdéc nhau duge dat co sé trén su t6n tai mét méi lién hé phdi sinh ngd nghia Hén tue. Vé y nghia ng phdp thi trong tring hop da nghia luén ludn thudn nhat, nghia la thudc mét pham wu tb loai. Cén vdi hién tugng déng am thi ¥ nghia tr vumg bao gio cing khde nhau va hoan toan khéng cd méi lién hé nao véi nhau. Y nghia net phap cé thé déng nhat hoac khdc bit. O hién tuong chuyén loai thi ca y nghia ty vumg ldo y nghia ng phap phai khac nhau, mac du cdc don vi tt vung nay cé hinh thic ng 4m déng nhat. Diém khde bit cla hién twong chuyén loai chinh la su tén tai m6i quan hé légic ndi tai gifa hai cdu tric nghia 165chia dumg trong mot hinh thc ngit am, con y nghia ngit phdp 66 tée dung khu biét chi 1A nhéng y¥ nghia cé tinh chat pham tri, chung cho méi tw loai. Nhu vay, cé thé ndi néu coi hién tugng da nghia va déng dm 1a nhiing hiém tuong nam 6 hai cuc, trong dé déng 4m 1a “su tdi gidi han” so voi hién tuong da nghia, thi chuyén loai i hién tuong trung ian, nam gida hién tuong da nghia va hign tugng déng am, vi nd cd hing diém giéng, lai via cd nhting diém khée bidt véi hai hién tung nay, trong dé mat khac bidt lai con quan trong hon mat gidng nhau rat nhiéu. Vi vay, tuy [a hién twong trung gian, nhumg chuyén loai co tinh déc lap rigng cia minh. 24. Tir tiéng Viet khdng thay doi vé hinh thai, nén dac diém ngd phap cia ti khéng duge biéu hign bang cic dang thie trong ban than ti. Ching chi duge thé hién trong ngd canh cu thé, wic 1a théng qua kha nang két hop ctia wy. Cho nén “hinh thdi ngtt phap cla ti duoe xie dinh khéng chi bang bign ddi ngit phip, ma cén bang kha nang két hgp ve mat ngit phap cia nd véi cde tr khdc, vdi cde te cla nhting lop tir va ticu Iép tu nhat dinh” (Xmimitxkij; 1955, 19). Dai voi cdc nygon ng don lap nhu tigéng Viét, kha nang két hop cila ur tré thanh mot tigu chun dé phan dinh ti loai, va ndi rigng, dé xdc dinh hién tugug chuyén loai. Tu va khé nang két hop cla nd thudng gin bd chat ché véi nhau, boi vi, mot mat, nghia cua ok quy dinh kha nang két hop ctia nd, va mat khdc, su thay déi trong kha nang két hop vé mat ty ving va ngt phdp sé tao diéu kién dé bign déi y¥ nghia ctia ti. Céc tr thuéc méi ty loai déu cé quy ludt nhdt dinb vé kha nang két hop: khé ning két hop vé cdc mat cu phap, tr vumg - ngi nghia, tu tt. Ta thude mot tt loai nhat dinh chi cé kha nang két hop véi mét sé te cia mét Idp tr nhat dinh. Vi sao kha nany két hep cua tur thude mat or loai lai bi han ché va cai gi quyét dinh kha nang két hop cua n6? lo6Can luu y 1a, tr méi duge tao ra va duge tdi hién trong qué trinh giao tiép, khéng phai o trang théi biét 4p, ma lu6n ludn 6 trong mét két hop nha dinh. Cac nha nghién ct da chi y d@a kha nang két hop khi phan dinh tt loai, coi dé la mét tigu chudn quan trong. Tuy nhién, suét mét théi gian dai, tiéu chun kha nang két hop chua duge quan niém day du va xac dinh that nghiém ngat. Danh th lau nay van thuémg duge xdc dinh 1 ti chi sy vat, hién tugng va cé thé két hop voi loai fir. Tinh ti 1a tu co thé két hop vdi nhimg tk biéu thi mic dé nhie rdt, dé, Dong th 1a tir cd thé két hop voi cde ni bidu thi théi gian, nhu da, dang VN. Bo la cach gidi thich thudén tuy hinh thic. Ngudi Viet Nam, higu tw fda nh mét danh wr khong phai vi nd cd thé két hop VGi cde, afuhig, voi loai tir cdi, chiée, voi ti chi tap hop tat ca, hoac cé thé lam chi ngt hay vi ngd cd ktm theo hé th /é & trong cau. Trude hét dan dug hicu nhu mot déi tugng ¢6 y nghia “‘sy vat tinh”. Chinh y nghia “sy vat tinh” cua danh tir ban quyét dinh kha nang két hop cua né va hing dac diém ngtt phdp cia ti nay chi khéng phai ngvoc lai. Tinh ti dep chdng han, biéu thi thudc tinh, va khi biéu thj thuéc tinh thi trong y nghia cla no da ham chiia nét nghia “muc dé”, Do d6, tinh nr cé thé ket hop duoc vdi cae tk chi mic 43. Co thé ndi rdt dep, dep idm, hoi dep, rat thong minh, néng quéd, hho” ldm, chit khong thé ndi rat bo, rat nhd. Mi tt loai déu cé kha nang két hop dign hinh va phan biét voi kha nang két hop cia tr loai khdc. Ban chat hién tuong chuyén loai 14 6 ché tir thudc loai nay td thanh mét tr mdi thude loai khac trong khi v6 am thanh khéng thay déi. Chinh vi vay ma kha nang tham gia cia fr vao nhiing té hop tir khdc nhau dac tmp cho nhiing tr loai khdc nhau, sé duge coi 1a dau higu cia hién twong chuyén loai" (HA Quang Nang, £988, 88). So sénh hai vi du: 1671. Ong cu noi rat gidn huge 2. Nyhé thudt da gia /ege nhiéu chi tiét clia déi séng. Ro rang, cling mét vo ngt dm gidn frac, nhung 6 cdu 1, gida luge duoc hia nk mét tinh tr vi kha nang ké hop cita no rat dién hinh cho tu foui nay. Trong khi dé, 6 cau 2, gin fuge lai nam trong két hop dac trmg dong tir. Nhu vay, thue té song song tén tai hai tr gid Inge, mac du hinh thic ng am hoan toan ging nhau. Trong trréng hop may cach ly giai hop ly hon ca 1a coi chting 1a nhiing tu duge cau tao bing con duémg chuyén loai. Trong tigng Viét cd thé néu ra rat nhigu intong hep ma trong dé, y nghia ng phap va ca y nghia tir vuny cla ti chi duge sang to nho viée phan tich cdc ti dé trong nhding ket hop véi cde th khdc. Hay so sinh: dan bai chi riés - néu ra timg chi 1ié, anh Ining dan toc - hank dong anh hning, duoc dé nghj khen thudng - mét dé nghi hop ly; kr ludn 8 rang - nhiing kér Iudn cia hoi nghi; 6m rom ram bung - mOt dar cli; xc bon tren duong - xe chay rat bon: chay nhu ma dudi - hang ban rat chay; mdi ho rang lanh - dimg hd ra cho ai biét, vv... RO rang chi 6 trong két hop, cdc ti duoc cdu tao bang phuong thitc chuyén loai mdi duoc phin biét, mac di hinh thiic ngitt 4m cua chting hoan toan nhu nhav. “Té hop tir c6 cau tnic rat xde dinh: méi tr duéng nhu déu phai “dua” vao ede wr lan can" (Yarxhéva, 1952, 73). Trong cau tric xde dinh cua té hop dac trig cho mét tr loai, ta cd thé phat hién vai tro cdu tao ti cia t6 hop, dac biét déi véi cdc tr duge cu tao bang chuyén loai. Kha nang két hop chinh li ahdng “biéu hién bén nygoai cua cac tu loai” (Sherba, 1978, 64), chinh la ‘“hinh thiic cu phap"’ (Adm6ni, 1964, 17), dac tramg cua tr thudéc mét tu loai nhét dinh nhing ngén ng& khéng thay déi hinh thai, nhu tiéng Vid. Dua vao kha nang két hop, c6 thé xae dinh su Ié thuéc vao mét tr loai nhat dinh cua m6t vo 4m thanh cu thé, déng thai biét duge chic nang cua tir dang xét & trong cau. 168Kha nang két hop cilia tt hoan toan cé thé bi dép ché khong rd rang trong cach thé hign hinh thdi cia mot vo ngt 4m khi nd 1é thuéc vao mét ti loai nao dé trong qua trinh chuyén th loai. Cho nén, cing vai tiéu chudn ngit nghia, kha nang két hop cua tir phai duoc coi 14 mét tiéu ch bat buéc khi xdc dinh hién tugng chuyén foai trong tiéng Vist. Ban vé van dé phai sinh ti tt mét tr foai khde O. Jespersen cho rang binh thitc cla ti khéng cho phép quy nd vao mét lép tu nhat dinh. Chi cé kha nang két hop cua tr méi xdc dinh duge su 18 thudc cilia tir vao mdt tl loai. (Fespersen, 1958, 62 - 67). Y kién nay hoan toan phi hop véi tigng Viét. 2.5. La don vi co ban cua ngén ngi, tir cé ¥ nghia riéng cua minh va déng thoi cing dam nhiém mét chuc nang cu phdp nhat dinh. “Tach khoi viée su dung trong 161 néi thi tl sé _khéng thé duge linh hdi. Khong cd ti cd rigng y nghia ma khéng tham gia vao mét phat ngén. Tu tham gia vao Idi noi - dd la phuong tién can thigt cia giao tigp” (Meshanindv, 1978, 243). Tuy thudc vao y nghia tu vung cla minh, tr thuéng chi dam nhan chic nang ngd phap chi yCu G mét thanh phén cau nhit dinh, Tuy vay, khi noi phan chia ti thanh ti loai, cén phai st dung nhdng dau hién ci phap cia ti, hoan toan khéng cé nghia Ja ti loai duoe coi ngang hang voi chifc nang cu phdép cia nr trong cau. “Phan Idn cdc ti cilia mot ngén ngd bat ky thudng duge sti dung trong mét sé chuc nang, nhung méi or luén luén thudc mét tk loai. Vi ddu higu cia tt foai khéng phi 6 ché tir duge dung véi chic nang nao trong mét vi du cu thé, dau hidu cua ti loai la todn bd cde chic nang cé thé cé cua tr nay" (Yakhontév, 1968, 73). Khi phan dinh oF loai ngudi ta thudng dya vao dac tung ctl phdp cia tu. Viée lam nay c6 co sé thuc té, vi “nhding dac trimg cu phép cua tte loai thudng bén ving va 6n dinh bon nhiéu so voi nhimg dac trmg hinh thdi va chung lai it bi thay déi hon ur ngén ng& nay dén ngdn nit 169khdc. Nhung chic nang ci php ca ban etia ti loa déi voi dai sO cdc ngén nytt, eting ed thé li déi véi tit cd cde ngon nytt , 14 nhu nhau™ (Yakhontév, 1968, 77). Nhu vay, mac cing mot th loai, trong cdc ngén ng khac nhau, cd thé ed nhimg dae trung hoan toan khéng giéng nbau, nhung moi ti Joai thudng chi dam nhigm mét (hoac mét s6) chue nang cui phap nhat dink trong cdu. Toadn bd cde chic nang ct phap cd thé cd cua méi tr loai tao nén dac trmg ci phip cia ti loai dé. Duong nhién trong cde chire nang ct phap ¢6 thé ed 6 mdi td foal thuémg néi lén mot chite nang eti phép mhat dink. Chuc nang cu phép dé goi la chifc nang tht abat, chic nang chit yéu, dién hinh cho tr loai nay. Chdng han, trong tiény Viét, theo thény ké, chic vu chii ng ¢6 tdi 99% twdng hep do danh tr va dai tt dam nhiém, con danh tu trong chic vu vi mgt lai rat it oi, chiém khong qua 1%; 99% vi nga trong céu don do déng ti dam rhigm (Dinh Van Duc, 1986, 81 - 133). Dé IA nhing chic nang chi yéu, chic nang thu what dién hinh cho méi ti loai. Néu cdch lap Ivan nh vay la cd co sé thuc té va ding tin cay, thi trong trrdng hop khi “mét ur thudc tr loai nay lai dam nhiém mét chite nang cit php khéng dién hinh, khde thudng déi_véi nd (uoi la chic nang thu yéu) nhumg lai 1a che nang chi yéu eta mdt tir load khac, thi khi Zy, chinh tir dé da chuyén sang pham tii tr loai khde” (HA Quany Nang, 1988, 83). Trong truéng hop nay, mot tr mdi da duge tao ra bang phuong thie chuyén loai. Nhu vay, viée sit dung ur thuée mét ti loai trong chtie nang cd phdp thi yéu, khac thudng v6i ud, nhung lai Ja chic nang chit yéu, dién hinh cua mot tr loai khac, duoc coi la dau higu cua bién tugng chuyén loa cia tr nay. C6 thé néu mét vi du. Trony ede cau: 1. Chi ta fy rong sé think cong 1702. N6 Ay vong va0 sur gitip dé ctla anh tir fy vong déng vai tro vi ngd. Dé 1a chic nang chu yéu cia dong th, chite nang thuényg xuyén cua pham wo tt loai nay. Con trong cau: Nhing Ay veg cia anh ay da tré thanh su that, thi mac do van git nguyén vo am thanh ay, nhung Ay vong 6 day lai déng vai tr chi ngt. Chute nang nay khong phai 14 chic nang chi yéu thudng xuyén cia dong ti 1a chie nang ou phép chi yéu, dac trung cho danh tt. Nhu vay 14, trong tridng hop nay tir hy veag dG chuyén sang pham tri tk loai danh ti, da tré thanh mét danh ur moi voi day di gid tri cha minh. Trong ting Vidt, co thé néu ra hang loat truéng hop trong dé sy thay dOi chuic nang oti phap cia tir chi duge séng to khi nam trong nhiing ng cinh cu thé. Chi trong nyt canh, cde ur c6 quan hé chuyén loai mdi duoc nhan bist 15 rang. Hay so sdnh: Troi dang ava - mot Wan mua; ky hep déng - chiéa dau hop ding nhiéu binh chung: vit bin kigin didn - kidin cticm tinh hinh hoc tip; quan ching déf Ad? dang vién phai guong mau - dap ung nhimg déi hei chinh dang; chién déu vi havh pinic cla con em ching ta - mét gia dinh rat funk phic; bau dai biéu quéc héi - dang dui bie cho quyén Joi giai cdp, vv... Khac voi ngon ng An - Au, wong cdc ngén ngi khong ign hdéa binh thai nhu tiéng Viet, y nghia ci phap cia tr chi duge xée dinh khi tr nm trong cau. Ban than ok, khi tach roi khoj cdu, sé khéng co hinh thai va khéng mang bat ky mét d3u hiéu nao phan anh y nghia ci phép co ban cla nd. Vi vay, khi xde dinh hién tuong chuyén loai trong tiéng Vidl, cing voi tid chi ngd nghia, kha nang két hop eta tk, cdn phar tinh dén ca nhiing chic nang cui phép cua tir. Cé thé khang dinh ring, mot wr thude i loai dy, trong nhiing diéu kign cu thé, ngir cémh cu thé lai dam ohiém nhdng chitc nang cd phip dae trung, iv idién hinh cla mt tr loat khde, thi dé A déu hiéu cia hign tuong chuyén Joai cla don vi ti vung dé. Trén day chung ta da xem xét cdc dac trung cua hién tugng chuyén loai cdc ty tiéng Vig vé mat ngi nyhia va dac tung ngtt phap. Xde dinh hién tuong chuyén loai cdn sir dung déng thdi ba titu chi: sy bién déi cdu tric nghta ciia ty; kha nang két hop cua tt va nhimg chic nang cu phap cia nd. Ba tiéu chi nay ludn nam trong mét thé thdng nhat, khong thé tich réi hoac tuyét déi héa bat ky mét tisu chi nao. Tuy nhién, do diém ctia tiny Vidt, mot ngén ngt khéng bién héa binh thai, tiéu chi ngi nghia ld tigu chi quan trong, cin duge dat Jén hang dau. Vi vay, ban chat cia bin trong chuyén loai wong tiéng Vict chinh la su bién déi cdu true nghia cua ti. Trén co s6 tu ligu da thu thap, su bién déi cdu tric nghia cia te khi edu tao tr méi theo phuong thic chuyén loai dién ra theo nhing huéng chu yéu sau: 1. Trigt tigu mot hoac mét sé nghia vi trone cau tric nghia cla tr duge cau tao bang chuyén loai. So sank: Cay dyt “Nguoi néng dan dang edy rudng”. - Cay dt. Déo cay gitta dudng" Cé thé hinh dung cdu tric nghia cia dong ut céy gdm ba nghia vi “hear ding’. edch thie hoat déng". “cong cu cila hoat dong”. Trong cde mic nghia ctia danh tic cay cae mghia vi “hoat déng”, “cach thic hoal ding" d& bi triét tie. 2. Rut gon cdu tic nghia khi chuyén toai. So sanh: - Vé dgt. Ho da yd nha” ~ Vé pht. “O 6 chay vé thanh pho” 3. Thay déi tinh chdt mét sé nghia vi trong cdu tric nghia cua tt duoc cu tao bang chuyén loai. So sanh: - In dgt. “Vai i hoa” 172+ In tt. “Hai dita we i hét nhau” So sdnh hai cau tric nghia gida cde wr cé quan hé chuyén i voi nhau thi thy rang: tdt ed eve nr duge chuyén logi déu cé ctu tte nghia don gidn hon ( aghia la bao gém it cae nghia vi hon) so voi ctu tric muhia cia ttt ob quan he chuven logi tug ing. Day 14 médt co so ral quan trong cho phép xac dinh tat tu cia cde te c6 quan hé chuyén loai: trong hai hoac nhiéu ti ¢6 quan hé chuyén leai, néu ti nao 6 cdu trie nghia phic tap hon (tic 1@ gém nhiéu nghia vi hon) thi tr dé duoc coi la ti xuat phat. Dua vio mot tap hgp cde tiéu chi dé xem xét hién tuong chuyén loai sé gitip ta c6 so sé dé xac dinh day dii nhting dac trung cua hién tugng nay trong thé théng nhat gita dién ndi dung va dién biéu hién. Tuy vay, cn Inu y rang, dign ndi dung cua mot don vi ngdn ng& ludn luén IA cdi co ban, cdi quyét dinh su t6n tai cua dién bid hign. Boi Ie “mat hink thai cita tik va ciu bi quy dinh bai mat ndi dung cia ching. CA cau Lan ti déu Ja nhung dai dién ctia ng nghia duoc thé hién trong ban than ching va nho ng nghia ma ching nhin duoc su the hién 6 mat hinh thai bén ngoai’? (Meshaninéy, 1978, 137). Ti tigng Viet khong bién déi hinh thai, vi v y nhu Sherba L.V nhan xét. su thé hign bén ngoai cua tt loai la “nhimg chic nang nud phap, tat tu ti, kha nang két hop cua chung” (Sherba, 1978, 64). Tw nhing phan tich uén, cé thé xde dinh rang: chuven fogi td mot phuong thie céu tao ti, aho db mot rie mci thie pham ini tb logi ndy duoc tao ra uit mot ut lai khide ma vie git nguven ve di thanh, dong thai tgo raj nghia moi cé quan he whit dink v6i $ nghia cia ti xudt phdt, va nhdn uhing dic trumg ngit phap mdi (thé hién & kha nang két hap va chite nang kim think phin cd) hic vii dic treme nett phap cia te xudt plicit (Ha Quang Nang, 1988, 87- 88). 1733. Mét sé quy tdc chuyén loai co ban. La mét phuong thic cdu tao nt, vé nguyén téc, chuyén loai cé thé xdy ra 6 tdt cd moi ti loat - Ca nhiiny tir loai there ti, Hin nhiing tf loai khdng phai [a thuc ti. Trén co sé phan tich cdc ur Jigu va théng hé trong tr dién thi thy ring, trong tifa Viét chuyen loai co thé xay ra o nhang th cdu tnic nghia xde dinh va theo nhiing quy tée nhat dink. Hign tung chayén loai rong tigng Vitt hién nay dang cd xu hudng phat trién nham dap img su phat trign ngay mot sau réng ctia te duy da dat ra yéu céu cén cé te ngit mdi dé biéu dat nhiing khdi nigm mdi ra doi. Dudi day ching 16i néu ra mot sé quy tic chuyén loai co ban thuéng gap trong ba tr loai chinh: danh tu, déng td, tinh tu. 3.1, Danh tir chuyén think dong it thee may quy tée sau: a, Cée danh ti chi céng cu duge ding biéu thi cho nhiing hoat d6ng co ban khi sti dung nhimg cong cu dd. Vi dus Cude dt. “Céng cy lao dong bang tay dang dé ray cd, lam toi dat” va onde dyt. “lim toi dat bang cdi cuée". Mi lién hé ldgic Gi fai trong cau tic nghia gia hai tr thude loai dang xét méi lign hé gita: tén goi céng cu va hoat dong dung cong cu theo tén goi cua nd, Thude loai nay ia nhiing tik cre. cue, bdo, duc, cv, cry, cing, chéi, céo, cin, cim, cing, chia, biia, bd, bom, chét, chéo, din, kim, cdp, kep, ghin, Khoan, kieu, cing, guéng, giii, gid, sting, 26) gia, ddim, dai. dém, din. vich, xe, Khudn, lao, khéa, bao, son, vv... Hau hét cae vr thude loai ndy déu 1a don tiét, thuée 6p tir co ban trong hé thong tir vung tigng Viét. Chung la tén goi nbiing céng cu, dung ca rat théng dung trong doi s6ng ngudi Vide Nam. Khi néi ring, déng tt “biéu thi hoat déng co ban khi sit dung céng cu”. do danh ti voi tén, la muda nhdn manh mat hoat dong do déng ui biéu thi, phan anh chic nang co bin cla céng cu do dank ui biéu thi Thue t@ 1 ed thé xe dinh chite nang chi yéu coa mét sé 174céng cu, nhung cé mét sé céng cu lai khd xdc dinh chic nang nao Ka chit yéu. C6 thé ding dao dé chat, oft, ché, bé, do, got, vot vv... va trong 86 cde chic nang nay, khé cd thé xdc dinh dau a chue nang chu yéu. Trong khi dé, ching ta cd thé xac dinh chic nang chu yéu cla cdi ddn (biéu thi bang danh wr ddn) wong img véi hanh dong dén (duge bigu thi bang dong tu én). Bude dau, eo thé khang dinh nhGng danh tir goi tén cac cény’ cu ed thé xac dinh duge chiic nang chit yéu, ed kha nang chuyén thanh dong ur chi hanh dong bidu thi chic nang co ban ctia cong cu dé") b) Danh ti goi yén su vat cé thé chuyén thanh déng. tir thi hoat déng tao thanh sy vat dé. Vi du: déén, geen, mira, . Khoanh. Nhtimg dong tir thuge nhé nay déu e6 nghia ‘tao tac, lam nén’, 1a y nghia chung, dién hinh cia ching. Danh tt thudmg 14 tén goi su vat déi trong, hién tugng nay sinh do két qua hoat dong khong chi cua con ngwéi ma con 1a nhiing qué trinh cua hoat déng séng. tac déng cua cdc hin tugng thién nhién. Thuéc nhém nay 1a cde tl: khuvén, chop, dai, gang, gon, git, mit, dién, han, khép, bang, mudi, ihit, bao, boc cap, dé. dé, di hoa, dién ché, gid, bili, bdo, cum, chim, ng, ti, viv. se c. Danh nt biéu thi 18n goi tru tugng dugc ding dé chi cde hoat déng niu tuong. Y nghla dién hinh cilia dong to thude nhém nay thuong cé mé hinh “co trang thdi, tinh trang nao dé” hoac “lam cho cé trang thai hoac tinh trang dé". Vi du: Aung (4) G day chiing ti khong dat van dé: danh ur e6 true hay déng tir cé trude. BS 1k vin dé c6 tinh lich sii. Ching wi xudt phat te nhong quy the chuyén danh ti goi tn cong cy sang dong tt biéu thi hinh déng khi sit dung cong cu dé. Quy tac chuyén logi trong trutmg hop nay thé hién & ché trong tiéng Viet cé nhiéu danh i chi cong cu, nhung chi cd mot sé danh ti trong sO dé mdi cé kha nang chuyén thinh dong wr. Hon nia, xem xét cde ngd canh cu thé thay rang tin sé xuat hién nang dant tit loai dang xét cao hon nhiéu so v6i tin sé xuat hign cita cde dong tr tuong, ting. 175dt. “Trang thai tim ly duge bicu hién bang cam xtic manh, su hung phan vé tinh thdn” va dvag dyt. “Gay ra sr hung phdn tinh than’; cam gide dt. Su cém nhin médt cach cam tinh cdc hién tugng, cde thude tinh don le cua sy vat bang cde co quan cam gide" va cam gide dyt. “Nhan thtic bang cam gidc, e6 cdm gidc”. Thudc mé hinh chuyén loai nay la cdc ui: dh hucng, chi tim, hiéu ching, dav ne, cémg tic, cin tie clei’ gid thiét, hucng, he thong, hink dung. hon hop, hyp dong, ki niém, giao kéo, khdi nig, gidi han vv 3.2. Danb ti chuyén thanh tinh tr: Nhu L.V. Sherba nhan xét “khong cé danh ti duoc thé hign 16 rang hoac tiém 4n thi cing khong c6 tinh ti’ (Sherba, 1957, 70). Néu danh ti biéu thi su vat, hign tong, trang thdi, nghia Ki mét cdi gi dé cS sup vat tinh, thi tinh 1d chi bigu thi mot dac trmy, thude tinh hoac mét phdm chdt nto dé cua su vat, hign tugny ma théi. Tu ligu duoe thu thip va khado sit cho thay tinh tr duce cfu tao danh tr theo con dudmy chuyén loai chiém mat vi tri tuong ddi ién trong tiéng Viet. Phuong thtic chuyén ogi nay dién ra theo méy quy tae chu yéu sau: a. Cac danh ur chi nguoi, dong vat, thue vat, sy vat, eo tinh chat, dac diém, mau sac, kich thuée dac tnmg, dién hinh nao dé duoc ding dé bigu thi nhdng dac wrung dé. Vi du: kiér ide dt. “Tac pham van hee, aghé thuat rat xuat sdc, cd gid tri to lon” va Aigt tdc tt. “Dat d&n dinh cao cilia nghé thuat’; how dt. “Ké chuyén Ida bip, 16m cdp” va bom tt. “Co nhigu ménh khée khoGn khée va sanh di’. Thudc nhém nay 1a tac th: chia, chi, ahdn dan, ita, cao su, gu. chem, bau, hdn lim, da déo. gdu, dé, dé viamg. dai cic, Imyén, bac, du cin, di, kinh + én, i 16, ank hing, qué, hoang dé, &i, con, hinh thic, dai ching, mudi, voi. cdi, bach 176kim, hoang yén, nau, moi, déc, hoc, déu, mé, dam, bie hoc, cun cit, de én, kink, cha. chai, can ban, hinh tic vv... b. Danh ty 1a tén goi mét s6 foai sau bo, cén tring duoc dung dé@ chi trang thai, hign tong bi chinh loai dé lam hu hai. Vi du: mor di. “Bo canh cing cd ham khoe, chuyén duc khoct tre, g6, hat ngi céc khO” va mor dt. “Bi mot duc’. Thudc nhém nay [A cdc th: mdi, hd. ghé, sau, mdc, mot ¢. Cée danh tir chi b6 phan co thé nguéi, chat ligu, hoac su vat, 6 tinh chat, dac diém, chuc nang nhat dink duge ding dé chi dac diém, tinh cach, tri tué, tam ly cua con ngudi. Vi du gan dt. “B6é phan cia co thé con ngudi, coi la biéu tuong cua tnh thin, y chi manh mé bén bi” va gan tt “T6 ra cd gan, dim duong déu véi nguy hiém, hoac dam chiu dung” Thude nhém nay la cdc th: gan, gan da, dau 6c, gan guée, mém mép, miéng lui, diu ndo. gang thép, gai géc. son sat, sanh sdi, sdt da, chai san, gai nganh d. Cade danh tir la tén goi khdi niém, pham tra, quan diém vé hién tuong, trang thai trong thé gidi khach quan va déi séng xa héi duge ding dé biéu thi tinh chat, phdm chdt, theo danh gid chi quan cilia con ngudi. Cac tinh ti duoc cau tao theo phuong thiic chuyén loai 6 nhém nay cé ¥ nghia co ban, dién hinh “o trang thai dang c6...” hoac “cd dac trmg, thudc tinh cua pham tra, khai niém, su vat hign tugng...”” do danh ti tuong ung, bicu hién. Vi du; hanh phic dt. “Trang thai tinh cam hoan toan tron ven, cao hon mute binh thuéng” va hanh phic tt. “Day hanh phiic, hoan toan hai long voi edi da cé duge (nhu su thanh cong, uée mo, danh vong...)”; dém dt. “Ché od mau sdc khac trén mét bé mat nao dé va dém tt. "Cd nhiing vét mau sic khdc nhau". Thuéc nhém nay 1a nhiig tr nhu: céng hiéu, hidu qué, diéu, kinh t& hea binh, giao hitu. hanh phic, by thudt, my thudt, mot, nghé thudt, kiéit cdch, danh iéng, hiéu, hin co, chudn muc, khach quan, han lém, khoa hoc, dank gid, van minh, 177