Tiếng Việt Thực Hành (phần 5-hết) - PGS. TS. Nguyễn Quang Ninh

PhÇn n¨m
luyÖn kÜ n¨ng tiÕp nhËn v¨n b¶n
Trong ®êi sèng h»ng ngµy còng nh− trong viÖc häc tËp vµ nghiªn cøu khoa häc cña
sinh viªn, viÖc ®äc ®Ó tiÕp nhËn ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c mét v¨n b¶n cña ng−êi kh¸c lµ c«ng
viÖc diÔn ra th−êng xuyªn, liªn tôc. Muèn n¾m b¾t ®−îc nh÷ng néi dung th«ng tin cã
trong v¨n b¶n, muèn hiÓu ®−îc mét çch s©u s¾c, ng−êi ®äc ph¶i cã kÜ n¨ng tiÕp nhËn v¨n
b¶n. Nh−ng kÜ n¨ng ho¹t ®éng nãi chung vµ kÜ n¨ng ho¹t ®éng tiÕp nhËn v¨n b¶n, còng
nh− t¹o lËp v¨n b¶n nãi riªng kh«ng ph¶i tù nhiªn cã ®−îc mµ ph¶i qua mét qu¸ tr×nh tËp
luyÖn nghiªm tóc, c«ng phu vµ bÒn bØ míi cã thÓ ®¹t tíi. Bëi vËy, viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng
tiÕp nhËn v¨n b¶n ®−îc nãi tíi trong ch−¬ng nµy lµ mét viÖc lµm hÕt søc cã ý nghÜa vµ cÇn
thiÕt ®èi víi mçi ng−êi sinh viªn.
Néi dung cña phÇn häc tËp d−íi ®©y sÏ gióp chóng ta tËp trung vµo viÖc rÌn kÜ n¨ng tiÕp
nhËn v¨n b¶n, ®Æc biÖt lµ kÜ n¨ng tiÕp nhËn v¨n b¶n nghÞ luËn, kÓ c¶ nghÞ luËn x· héi lÉn
nghÞ luËn v¨n häc.
i. néi dung vµ h×nh thøc cña v¨n b¶n
§Ó cã thÓ thùc hiÖn ®−îc viÖc tiÕp nhËn v¨n b¶n, tøc lµ ®Ó cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch v¨n
b¶n mét çch khoa häc lµm c¬ së cho viÖc tiÕp nhËn, chóng ta cÇn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt
nhÊt ®Þnh vÒ ®èi t−îng cã tªn lµ v¨n b¶n Êy. Tr−íc hÕt, chóng ta sÏ t×m hiÓu xem nh÷ng
yÕu tè nµo ®1 t¹o nªn néi dung vµ h×nh thøc cña mét v¨n b¶n.
1. Nh÷ng yÕu tè t¹o nªn néi dung cña v¨n b¶n
H1y xÐt v¨n b¶n d−íi ®©y:
Tuyªn truyÒn
Anh T¨ng, häc trß cô Khæng, lµ mét ng−êi ®¹o ®øc, ®−îc mäi ng−êi kÝnh yªu. Mét
h«m, T¨ng ®i ®èn cñi, qu¸ tr−a mµ ch−a vÒ. Mét ng−êi bµ con ®Õn nãi víi mÑ T¨ng:
"Nghe nãi T¨ng ph¹m téi giÕt ng−êi...".
MÑ T¨ng yªn lÆng nãi: "Ch¾c lµ hä ®ån nh¶m. Con t«i hiÒn lµnh l¾m, ch¾c nã kh«ng
bao giê giÕt ng−êi".
L¸t sau, mét ng−êi kh¸c l¹i nãi: "Nghe nãi T¨ng bÞ b¾t råi...".
Bµ cô T¨ng b¾t ®Çu lo sî, nh−ng vÉn b×nh tÜnh.
Vµi phót sau, mét ng−êi kh¸c l¹i nãi: "Nghe nãi T¨ng bÞ gi¶i lªn huyÖn råi...".
Bµ cô T¨ng vøt c¶ c«ng viÖc vµ ch¹y cuèng cuång.
Kh«ng ai hiÒn lµnh b»ng anh T¨ng. Kh«ng ai tin t−ëng anh b»ng mÑ anh. ThÕ mµ v×
ng−êi ®ån qua, kÎ ®ån l¹i dï kh«ng ®óng sù thËt, mÑ T¨ng còng ®©m ra lo ng¹i, hoang
mang.
¶nh h−ëng cña tuyªn truyÒn lµ nh− thÕ.
108
*
* *
§Õ quèc Ph¸p − MÜ kh«ng nh÷ng chiÕn tranh x©m l−îc b»ng qu©n sù, chóng cßn chiÕn
tranh b»ng tuyªn truyÒn.
Chóng dïng b¸o chÝ vµ ph¸t thanh h»ng ngµy, tranh ¶nh vµ s¸ch vë in rÊt ®Ñp, çc nhµ
h¸t, çc tr−êng häc, çc lÔ cóng b¸i nhµ thê vµ chïa chiÒn, çc cuéc häp,... ®Ó tuyªn
truyÒn.
Chóng lîi dông t«n gi¸o, phong tôc, tËp qu¸n, chóng bÞa ®Æt nh÷ng çi xÊu vµ nh÷ng
tin ®ån nh¶m ®Ó tuyªn truyÒn.
Mçi th¸ng r¶i hµng chôc triÖu truyÒn ®¬n ®Ó tuyªn truyÒn.
NhÊt lµ lîi dông nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña çn bé ta ®Ó tuyªn truyÒn.
Nãi tãm l¹i, chóng dïng ®ñ mäi çch, mäi dÞp ®Ó tuyªn truyÒn, ®Ó hßng ph¸ ho¹i t©m
lÝ vµ tinh thÇn cña nh©n d©n ta, còng nh− chóng dïng bom ®¹n ®i ph¸ ho¹i mïa mµng vµ
giao th«ng cña ta.
ThÕ mµ cã nhiÒu çn bé ta xem khinh viÖc tuyªn truyÒn cña ®Þch. Çc ®ång chÝ Êy
nãi: "Ai ch¼ng biÕt ®Õ quèc Ph¸p − MÜ lµ ®éc ¸c, ViÖt gian bï nh×n lµ xÊu xa. Ai
ch¼ng biÕt d©n ta, ChÝnh phñ ta, Cô Hå ta cã mét lßng v× d©n v× n−íc, vµ kh¸ng chiÕn
nhÊt ®Þnh th¾ng lîi. Cho nªn dï ®Þch tuyªn truyÒn mÊy còng ch¼ng ai nghe".
NghÜ nh− vËy lµ hä lÇm to, lµ chñ quan khinh ®Þch, lµ rÊt nguy hiÓm, lµ ®Ó mét thø vò
khÝ rÊt s¾c bÐn cho ®Þch chèng l¹i ta.
Nh©n d©n ta tèt thËt. Nh−ng ta nªn ghi nhí c©u chuyÖn anh T¨ng. §Þch tuyªn truyÒn
x¶o quyÖt vµ bÒn bØ, ngµy nµy ®Õn ngµy kh¸c, n¨m nµy ®Õn n¨m kh¸c, "giät n−íc nhá l©u,
®¸ còng mßn". Cho nªn kh«ng khái cã mét sè ®ång bµo bÞ ®Þch tuyªn truyÒn m1i mµ
hoang mang.
Tr¸ch nhiÖm cña mçi çn bé, cña mçi ng−êi yªu n−íc lµ t×m mäi c¬ héi, dïng mäi
h×nh thøc, ®Ó ®Ëp tan tuyªn truyÒn gi¶ dèi vµ th©m ®éc cña ®Þch.
Chóng ta ph¶i th¾ng ®Þch vÒ tuyªn truyÒn còng nh− bé ®éi ta ®¸nh th¾ng ®Þch vÒ mÆt
qu©n sù.
(C.B, b¸o Nh©n d©n, 1954)
Chóng ta b¾t ®Çu tõ viÖc t×m çc yÕu tè t¹o nªn néi dung v¨n b¶n nµy.
V¨n b¶n Tuyªn truyÒn ®1 ph¶n ¸nh mét m¶ng hiÖn thùc cña ®êi sèng x1 héi ViÖt Nam
vµo ®Çu nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kØ XX. §ã lµ ©m m−u x¶o quyÖt cña kÎ ®Þch ®èi víi nh©n
d©n ta trong viÖc tuyªn truyÒn vµ nh÷ng nhËn thøc ch−a ®óng cña çn bé, chiÕn sÜ ta vÒ
søc m¹nh cña tuyªn truyÒn còng nh− tr¸ch nhiÖm cña toµn d©n trong viÖc ®Ëp tan ©m m−u
tuyÒn truyÒn xuyªn t¹c Êy. §©y lµ chÊt liÖu cña cuéc sèng, lµ thùc tÕ ®−îc ®−a vµo trong
v¨n b¶n vµ trë thµnh néi dung cña v¨n b¶n.
VËy, muèn thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng néi dung nh− chóng ta võa nªu ra ®ã, cÇn ph¶i cã yÕu
tè g×?
a) Cã thÓ nãi yÕu tè ®Çu tiªn cÇn ®Õn ®Ó cã ®−îc néi dung trªn chÝnh lµ kh¸i niÖm
truyÒn ®¹t nghÜa. ThiÕu yÕu tè nµy, chóng ta kh«ng thÓ tr×nh bµy ®−îc néi dung nh−
chóng ta ®ang xem xÐt. Bëi v× nÕu kh«ng cã kh¸i niÖm, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng kh¸i
109
niÖm nªu ra d−íi ®©y th× kh«ng thÓ nãi ®−îc ®iÒu nh− chóng ta muèn nãi tíi trong v¨n
b¶n trªn:
− Gi¶i thÝch réng r·i ®Ó mäi ng−êi tin, t¸n thµnh, ñng hé vµ lµm theo (tuyªn truyÒn).
− Dùa vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nµo ®ã ®Ó m−u tÝnh lîi riªng kh«ng chÝnh ®¸ng
(lîi dông).
− Dèi tr¸, lõa läc mét çch quû quyÖt khã l−êng (x¶o quyÖt).
− Cè ý lµm cho háng, cho bÞ thiÖt h¹i (ph¸ ho¹i).
− Kh«ng yªn lßng, kh«ng biÕt tin theo çi g× vµ nªn xö trÝ ra sao (hoang mang)
− PhÝa ®èi lËp cã quan hÖ chèng nhau v× lÏ sèng cßn (®Þch).
− Sù xung ®ét vò trang gi÷a çc giai cÊp, çc d©n téc hoÆc çc n−íc nh»m thùc
hiÖn môc ®Ých chÝnh trÞ, kinh tÕ nhÊt ®Þnh (chiÕn tranh).
− Ph−¬ng tiÖn dïng ®Ó ph¸ ho¹i vµ tiÕn hµnh ®Êu tranh (vò khÝ).
Bëi vËy, dï v¨n b¶n cã viÕt theo kiÓu nµo ®i n÷a, dï dµi hay ng¾n, dï c©u ch÷ thÕ nµy
hay thÕ kh¸c th× nh÷ng kh¸i niÖm nh− chóng ta võa nãi ®Õn ®Òu cÇn ph¶i cã vµ kh«ng thÓ
thay ®æi. Thay ®æi kh¸i niÖm lµ thay ®æi toµn bé néi dung v¨n b¶n. Lo¹i trõ nh÷ng kh¸i
niÖm c¬ b¶n ®Ó truyÒn ®¹t nghÜa cña v¨n b¶n lµ chóng ta ®1 lo¹i trõ ngay néi dung cña
chÝnh v¨n b¶n Êy.
b) Tuy vËy, nh÷ng kh¸i niÖm thÓ hiÖn néi dung nµy khi ®i vµo v¨n b¶n l¹i n»m trong
mèi quan hÖ víi nhau rÊt chÆt chÏ. ViÖc thÓ hiÖn ®óng mèi quan hÖ Êy lµ cÇn thiÕt ®Ó
ng−êi tiÕp nhËn v¨n b¶n hiÓu ®óng b¶n chÊt cña hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh. Bëi thÕ, bªn
c¹nh viÖc cÇn cã nh÷ng kh¸i niÖm truyÒn ®¹t nghÜa, ®Ó thÓ hiÖn ®−îc néi dung, v¨n b¶n
cÇn cã thªm mét yÕu tè n÷a, ®ã lµ nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm. Kh«ng cã mèi
quan hÖ sÏ kh«ng cã sù kÕt dÝnh gi÷a çc kh¸i niÖm, còng cã nghÜa lµ sÏ kh«ng cã v¨n
b¶n. Nh÷ng mèi quan hÖ th−êng thÊy trong v¨n b¶n lµ: quan hÖ nh©n qu¶, quan hÖ bao
hµm, quan hÖ nh−îng bé,... VÝ dô: mèi quan hÖ gi÷a "®Þch tuyªn truyÒn m1i" víi "cã mét
sè ®ång bµo bÞ hoang mang" lµ mèi quan hÖ nh©n qu¶; mèi quan hÖ gi÷a "mçi th¸ng r¶i
hµng chôc triÖu truyÒn ®¬n ®Ó tuyªn truyÒn" vµ "nhÊt lµ chóng lîi dông nh÷ng sai lÇm,
khuyÕt ®iÓm cña çn bé ta ®Ó tuyªn truyÒn" lµ mèi quan hÖ liÖt kª; mèi quan hÖ gi÷a
"chóng ta ph¶i ®¸nh th¾ng ®Þch vÒ tuyªn truyÒn" vµ "bé ®éi ta ®¸nh th¾ng ®Þch vÒ mÆt
qu©n sù" lµ mèi quan hÖ so s¸nh,... Nh÷ng mèi quan hÖ nµy trong néi dung v¨n b¶n ph¶i
®−îc ®¶m b¶o ®óng nh− mèi quan hÖ vèn cã gi÷a nh÷ng sù vËt, sù viÖc, hiÖn t−îng trong
thùc tÕ. Ph¶n ¸nh sai nh÷ng mèi quan hÖ ®ã cã nghÜa lµ v¨n b¶n ®1 ph¶n ¸nh sai hiÖn thùc.
Nh− vËy, khi duy tr× nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n trong v¨n b¶n, chóng ta còng ®ång thêi
b¶o toµn nguyªn vÑn c¶ nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm nh− chóng vèn cã. Nãi
mét çch kh¸c, ®Ó truyÒn ®¹t mét néi dung, tr×nh bµy mét chñ ®Ò, trong bÊt k× tr−êng hîp
nµo, chóng ta còng ph¶i gi÷ nguyªn nh÷ng kh¸i niÖm chñ yÕu vµ çc mèi quan hÖ chñ yÕu
gi÷a çc kh¸i niÖm. Thay ®æi mèi quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm lµ ®ång thêi thay ®æi c¶ néi
dung v¨n b¶n. Sù thay ®æi ®ã sÏ lµm cho v¨n b¶n kh«ng cßn lµ nã n÷a.
Cã thÓ nãi, hai yÕu tè kh¸i niÖm vµ quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm chÝnh lµ c¬ së l«gic
cña v¨n b¶n. Kh«ng cã c¬ së nµy, chóng ta sÏ kh«ng cã v¨n b¶n nh− néi dung chóng ta
®ang xem xÐt, v× bÊt k× mét v¨n b¶n nµo còng ph¶i ®−îc x©y dùng trªn mét c¬ së cña sù
110
ph¶n ¸nh thùc tÕ nµo ®Êy. §©y chÝnh lµ yÕu tè x¸c lËp sù t−¬ng øng cña v¨n b¶n víi hiÖn
thùc. Lo¹i bá nh÷ng yÕu tè nµy, nghÜa lµ g¹t bá kh¸i niÖm vµ quan hÖ gi÷a chóng, v¨n b¶n
®ang ®−îc xem xÐt còng sÏ kh«ng cßn n÷a.
2. Nh÷ng yÕu tè t¹o nªn h×nh thøc cña v¨n b¶n
Chóng ta tiÕp tôc ®i s©u vµo v¨n b¶n trªn ®Ó t×m ra nh÷ng yÕu tè thuéc b×nh diÖn h×nh
thøc.
a) Tr−íc hÕt, chóng ta h1y xem xÐt v¨n b¶n vÒ mÆt tõ ng÷. Gi¶ ®Þnh nh− chóng ta thay
mét sè nh÷ng tõ ng÷ nµo ®ã trong v¨n b¶n b»ng nh÷ng tõ ng÷ kh¸c gÇn nghÜa hoÆc ®ång
nghÜa.
VÝ dô, thay:
− hiÒn lµnh b»ng hiÒn hËu, hiÒn dÞu, dÞu hiÒn.
− x¶o quyÖt b»ng quû quyÖt, gian ngoan, gian gi¶o.
− ®Þch b»ng kÎ ®Þch, qu©n thï, kÎ thï, qu©n giÆc, giÆc, thï.
− th¾ng lîi b»ng chiÕn th¾ng, ®¸nh th¾ng.
− h»ng ngµy b»ng tõng ngµy, ngµy ngµy, ngµy nµo.
Chóng ta dÔ dµng nhËn ra r»ng, dï tiÕp tôc thay nhiÒu vµ nhiÒu h¬n n÷a nh÷ng tõ ng÷
®1 cã trong v¨n b¶n b»ng nh÷ng tõ ng÷ kh¸c th× néi dung c¬ b¶n cña v¨n b¶n vÉn kh«ng
thay ®æi, nghÜa lµ nh÷ng ®iÒu cÇn th«ng b¸o trong v¨n b¶n vÉn ®−îc gi÷ nguyªn. Nh− vËy,
viÖc thay ®æi çc tõ ng÷ gÇn nghÜa hoÆc ®ång nghÜa, viÖc dïng tõ ng÷ nµy hay tõ ng÷
kh¸c, kh«ng lµm ¶nh h−ëng nhiÒu l¾m ®Õn néi dung v¨n b¶n, kh«ng lµm thay ®æi ®−îc néi
dung v¨n b¶n.
B©y giê chóng ta xem xÐt tiÕp vÒ mÆt có ph¸p. Gi¶ sö chóng ta l¹i thay ®æi mét sè kiÓu
c©u cã trong v¨n b¶n b»ng mét sè kiÓu c©u kh¸c nh− ®1 thay thÕ khi t×m hiÓu vÒ mÆt tõ
ng÷ cña v¨n b¶n.
VÝ dô:
Thay c©u "NhÊt lµ chóng lîi dông nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña çn bé ta ®Ó tuyªn
truyÒn" b»ng nh÷ng c©u kh¸c nh−:
− NhÊt lµ nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña çn bé ta bÞ chóng lîi dông ®Ó tuyªn truyÒn.
− NhÊt lµ − ®Ó tuyªn truyÒn − chóng lîi dông nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña çn bé
ta.
− NhÊt lµ chóng lîi dông ®Ó tuyªn truyÒn nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña çn bé ta.
HoÆc nh− thay c©u: "Cho nªn kh«ng khái cã mét sè ®ång bµo bÞ ®Þch tuyªn truyÒn mµ
hoang mang" b»ng nh÷ng c©u nh−:
− Cho nªn cã mét sè ®ång bµo kh«ng khái bÞ ®Þch tuyªn truyÒn mµ hoang mang.
− Cho nªn kh«ng khái cã mét sè ®ång bµo hoang mang khi bÞ ®Þch tuyªn truyÒn.
Nh÷ng c©u võa dÉn ra nh»m môc ®Ých thay thÕ trªn, mÆc dï kÕt cÊu có ph¸p cña chóng
cã sù kh¸c nhau, nh−ng tÊt c¶ ®Òu vÉn ®¶m b¶o ®−îc néi dung th«ng b¸o c¬ b¶n nh− c©u
trong v¨n b¶n.
111
H¬n thÕ n÷a, kh«ng ph¶i chØ thay ®æi c©u nµy b»ng c©u kh¸c, kiÓu nµy b»ng kiÓu kh¸c
mµ chóng ta cßn cã thÓ t¸ch nhËp c©u, thay h¼n mét sè ng÷ ®o¹n nµy b»ng mét sè ng÷
®o¹n kh¸c mµ néi dung th«ng b¸o vÉn kh«ng thay ®æi.
VÝ dô, cã thÓ t¸ch c©u "Chóng lîi dông t«n gi¸o, phong tôc, tËp qu¸n, chóng bÞa ®Æt
nh÷ng çi xÊu vµ nh÷ng tin ®ån nh¶m ®Ó tuyªn truyÒn" thµnh hai c©u: "Chóng lîi dông t«n
gi¸o, phong tôc, tËp qu¸n". "Chóng bÞa ®Æt nh÷ng çi xÊu vµ nh÷ng tin ®ån nh¶m ®Ó tuyªn
truyÒn".
Chóng ta còng cã thÓ nhËp hai c©u "§Þch tuyªn truyÒn x¶o quyÖt vµ bÒn bØ, ngµy nµy
®Õn ngµy kh¸c, n¨m nµy ®Õn n¨m kh¸c, "giät n−íc nhá l©u, ®¸ còng mßn. Cho nªn
kh«ng khái cã mét sè ®ång bµo bÞ ®Þch tuyªn truyÒn m1i mµ hoang mang" thµnh mét
c©u "§Þch tuyªn truyÒn x¶o quyÖt vµ bÒn bØ, ngµy nµy ®Õn ngµy kh¸c, n¨m nµy ®Õn n¨m
kh¸c, "giät n−íc nhá l©u, ®¸ còng mßn", cho nªn kh«ng khái cã mét sè ®ång bµo bÞ ®Þch
tuyªn truyÒn m1i mµ hoang mang.
Nh− vËy, sù thay thÕ mét tõ, mét ng÷ ®o¹n, mét c©u,... b»ng mét tõ, mét ng÷ ®o¹n,
hoÆc mét c©u kh¸c cã gi¸ trÞ t−¬ng ®−¬ng nh− chóng ta võa xem xÐt ë trªn ®−îc thùc
hiÖn mét çch dÔ dµng. Sù thay thÕ, lo¹i bá yÕu tè nµy hay yÕu tè kh¸c vÒ ng«n ng÷
nh− trªn mÆc dï néi dung kh«ng thay ®æi nh−ng ta vÉn thÊy sù thay thÕ ®ã sÏ lµm cho
v¨n b¶n cã nh÷ng phÈm chÊt míi, kh¸c h¼n víi phÈm chÊt cña v¨n b¶n ®ang xem xÐt.
Sù thay thÕ qu¸ nhiÒu sÏ lµm cho nã còng kh«ng ph¶i lµ nã n÷a. Tuy vËy, ¶nh h−ëng
tíi v¨n b¶n cña nh÷ng yÕu tè ng«n ng÷ nµy kh¸c h¼n víi hai yÕu tè kh¸i niÖm vµ quan
hÖ nh− chóng ta ®1 xem xÐt ë trªn. ViÖc lo¹i bá yÕu tè kh¸i niÖm vµ quan hÖ sÏ dÉn tíi
sù ph¸ vì néi dung, lo¹i trõ h¼n hiÖn thùc ®ang ®−îc xem xÐt. Nh−ng viÖc xo¸ bá hoÆc
thay thÕ çc yÕu tè ng«n ng÷ sÏ kh«ng lµm mÊt ®i néi dung ®ang ®−îc xem xÐt.
Néi dung trong nh÷ng tr−êng hîp thay thÕ nµy vÉn ®¶m b¶o ®−îc nh÷ng nÐt c¬ b¶n
nh− néi dung mµ v¨n b¶n tr−íc khi thay thÕ vèn cã, nghÜa lµ vÉn ®¶m b¶o ®−îc sù ph¶n
¸nh l«gic néi dung hiÖn thùc, kh«ng xuyªn t¹c t− t−ëng cña t¸c gi¶. ë ®©y, sù thay ®æi
çc yÕu tè ng«n ng÷ nh− tõ ng÷, c©u ch÷,... nh− ta ®1 tiÕn hµnh ë trªn râ rµng kh«ng
thuéc b×nh diÖn néi dung, kh«ng lµm thay ®æi hiÖn thùc tr×nh bµy mµ thuéc b×nh diÖn
h×nh thøc, thuéc ®Æc tÝnh cña viÖc tr×nh bµy t− t−ëng. ViÖc tr×nh bµy t− t−ëng theo çch
nµy hay theo çch kh¸c, sö dông ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ nµy hay ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷
kh¸c sÏ t¸c ®éng tíi ng−êi ®äc, ng−êi nghe, hoÆc lµm cho hä dÔ dµng trong viÖc tiÕp
nhËn néi dung hoÆc ng−îc l¹i sÏ g©y ra cho hä nh÷ng khã kh¨n nµo ®ã trong viÖc tiÕp
nhËn chÝnh néi dung Êy.
b) Thuéc b×nh diÖn h×nh thøc cña v¨n b¶n kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng yÕu tè ng«n ng÷.
Nh− chóng ta ®1 thÊy, v¨n b¶n Tuyªn truyÒn kh«ng ph¶i chØ gåm mét c©u mµ lµ mét tËp
hîp cña nhiÒu c©u. Çc c©u nµy ®−îc s¾p xÕp víi nhau theo nh÷ng mèi quan hÖ chÆt chÏ,
cã tæ chøc vµ ®−îc ®Þnh vÞ râ rµng trong v¨n b¶n. Çc c©u liªn kÕt ®−îc víi nhau, t¹o
thµnh mét thÓ thèng nhÊt, hoµn chØnh c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc cho v¨n b¶n chÝnh lµ
nhê mèi quan hÖ ®ã. Mèi quan hÖ Êy ®−îc x©y dùng nh− thÕ nµo lµ tuú thuéc vµo thñ ph¸p
cÊu t¹o v¨n b¶n.
V¨n b¶n chóng ta ®ang ph©n tÝch cã mét thñ ph¸p cÊu t¹o riªng. Gi¶ sö chóng ta thay
®æi thñ ph¸p cÊu t¹o riªng nµy cña v¨n b¶n b»ng mét thñ ph¸p cÊu t¹o kh¸c. Thay cho c©u
112
chuyÖn ®−îc kÓ vÒ anh T¨ng ë phÇn më ®Çu v¨n b¶n, chóng ta chØ cÇn viÕt, ch¼ng h¹n nh−
"Tuyªn truyÒn cã søc m¹nh ghª gím". ChØ mét c©u nµy th«i còng ®ñ nãi lªn toµn bé néi
dung còng nh− ý nghÜa mµ c©u chuyÖn ®1 cã. Cã thÓ coi hai çch më ®Çu − çch thø nhÊt
kÓ ra mét c©u chuyÖn, çch thø hai nãi th¼ng vÊn ®Ò cÇn nãi trong mét c©u − cã néi dung
cÇn th«ng tin nh− nhau. Nh−ng nÕu ®øng ë mét ph−¬ng diÖn kh¸c, ph−¬ng diÖn tiÕp nhËn
v¨n b¶n ®Ó xem xÐt, chóng ta sÏ thÊy hai çch vµo ®Ò trªn mÆc dï néi dung th«ng tin
t−¬ng tù nhau nh−ng hiÖu qu¶ tiÕp nhËn l¹i kh¸c h¼n nhau. Çch vµo ®Ò b»ng mét c©u
chuyÖn lµ çch vµo ®Ò cã søc hÊp dÉn, l«i cuèn sù høng thó cña ng−êi tiÕp nhËn h¬n. Qua
sù d¾t dÉn cña c©u chuyÖn, ng−êi ®äc, ng−êi nghe sÏ tù rót ra ®−îc cho m×nh mét kÕt luËn
kh«ng ph¶i do ng−êi kh¸c ¸p ®Æt mµ do chÝnh m×nh tù nhËn thøc ®−îc. KÕt luËn ®ã do
®−îc gi¶i thÝch, chøng minh mét çch ®Çy ®ñ nªn tÝnh thuyÕt phôc cao. Nh÷ng kÕt luËn
nh− vËy th−êng bao giê còng thÊm thÝa, còng s©u s¾c. Cßn çch vµo ®Ò chØ b»ng mét c©u
nh− chóng ta thay thÕ, tuy ng¾n gän, nh−ng tÝnh thuyÕt phôc bÞ gi¶m ®i v× çi kÕt luËn
chóng ta ®−a ra ch−a ®−îc gi¶i thÝch mét çch ®Çy ®ñ, ch−a ®−îc chøng minh mét çch râ
rµng.
Theo dâi tiÕp çch tr×nh bµy néi dung, chóng ta sÏ thÊy çch lùa chän, s¾p xÕp çc
c©u, çc ®o¹n v¨n... trong v¨n b¶n ®Òu tu©n theo nh÷ng chñ ®Þnh riªng cña t¸c gi¶. §iÒu
næi bËt lµ çc ®o¹n v¨n trong bµi viÕt th−êng rÊt ng¾n vµ d−êng nh− ®−îc cÊu t¹o theo
cïng mét kiÓu m« h×nh:
− §Õ quèc ............................... b»ng tuyªn truyÒn.
− Chóng dïng b¸o chÝ ............................... ®Ó tuyªn truyÒn.
− Chóng lîi dông ............................... ®Ó tuyªn truyÒn.
− Mçi th¸ng ............................... ®Ó tuyªn truyÒn.
− NhÊt lµ lîi dông ............................... ®Ó tuyªn truyÒn.
Çc ®o¹n v¨n víi cïng mét kiÓu cÊu t¹o nh− vËy ®1 lµm næi râ dông ý cña t¸c gi¶.
Tõ mét nhËn xÐt chung, t¸c gi¶ lÇn l−ît chØ ra nh÷ng viÖc lµm cô thÓ trong tuyªn truyÒn
cña ®Þch. ViÖc liÖt kª liªn tiÕp nh÷ng viÖc lµm ®ã theo mét trËt tù ®Þnh s½n, theo mét thñ
ph¸p cÊu t¹o riªng biÖt nh− vËy, chóng ta còng cã thÓ thay ®æi l¹i ®−îc. Nh−ng viÖc c¶i
biªn, ®¶o l¹i Êy tÊt sÏ dÉn ®Õn hiÖu qu¶ lµ çc vÞ trÝ cÇn nhÊn m¹nh theo ý riªng cña t¸c
gi¶, çc néi dung cÇn t« ®Ëm, cÇn kh¼ng ®Þnh trong v¨n b¶n ch¾c ch¾n sÏ biÕn ®æi, vµ
còng v× vËy mµ sÏ g©y khã kh¨n hoÆc t¹o thuËn lîi trong viÖc tiÕp nhËn néi dung ë ng−êi
®äc.
Nh− vËy, ë ®©y chóng ta thÊy mét yÕu tè kh¸c bªn c¹nh yÕu tè ng«n ng÷ tham gia vµo
viÖc t¹o nªn h×nh thøc v¨n b¶n chÝnh lµ thñ ph¸p cÊu t¹o. V× thÕ cã thÓ hiÓu, thñ ph¸p cÊu
t¹o chÝnh lµ çch lùa chän, s¾p xÕp, ph©n phèi vÞ trÝ çc c©u, çc ®o¹n trong viÖc tr×nh bµy
néi dung v¨n b¶n.
Tõ tÊt c¶ nh÷ng sù ph©n tÝch trªn ®©y, chóng ta thÊy r»ng v¨n b¶n ®−îc t¹o thµnh tõ
bèn yÕu tè c¬ b¶n: kh¸i niÖm, quan hÖ, ng«n ng÷ vµ thñ ph¸p. Trong bèn yÕu tè nµy, hai
yÕu tè ®Çu thuéc b×nh diÖn néi dung, hai yÕu tè sau thuéc b×nh diÖn h×nh thøc.
113
Çc yÕu tè thuéc b×nh diÖn néi dung t¹o c¬ së l«gic cho v¨n b¶n, lu«n lu«n h−íng
tíi viÖc gióp cho v¨n b¶n cã sù t−¬ng øng víi hiÖn thùc, ®¶m b¶o sù ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ
nhÊt, chÝnh x¸c nhÊt thùc tÕ kh¸ch quan.
Trong khi ®ã, çc yÕu tè thuéc b×nh diÖn h×nh thøc lu«n t×m çch gióp cho v¨n b¶n
ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶ nhÊt viÖc truyÒn ®¹t néi dung tíi cho ng−êi nhËn. Nh÷ng yÕu tè
nµy h−íng tíi ng−êi tiÕp nhËn, t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó hä tiÕp thu v¨n b¶n.
Nãi nh− vËy kh«ng cã nghÜa lµ çc yÕu tè thuéc b×nh diÖn néi dung vµ h×nh thøc
t¸ch rêi nhau, biÖt lËp víi nhau. Gi÷a chóng vÉn cã nh÷ng mèi quan hÖ rÊt kh¨ng khÝt.
Sù thay ®æi h×nh thøc v¨n b¶n nµy b»ng mét h×nh thøc v¨n b¶n kh¸c sÏ kÐo theo sù ph¸
vì dông ý cña t¸c gi¶, ph¸ vì çch thøc x©y dùng luËn ®iÓm,... mÆc dï chóng vÉn cã
cïng néi dung. Cßn nh÷ng yÕu tè thuéc b×nh diÖn néi dung l¹i quy ®Þnh viÖc lùa chän
h×nh thøc, ®Þnh ra mét h×nh thøc phï hîp víi nã. Tuy vËy, còng cÇn ph¶i thÊy r»ng
h×nh thøc l¹i cã t¸c ®éng to lín ®Õn néi dung. Cã mét h×nh thøc phï hîp, néi dung sÏ
®−îc tiÕp nhËn mét çch dÔ dµng h¬n, chÝnh x¸c h¬n. Cã thÓ nãi, çc yÕu tè thuéc b×nh
diÖn néi dung vµ h×nh thøc võa ®éc lËp víi nhau, võa phô thuéc vµo nhau.
3. LuyÖn tËp
Bµi tËp 1
Dùa vµo hiÖn thùc ®−îc tr×nh bµy vµ sè lÇn xuÊt hiÖn cña çc tõ ng÷ trong v¨n b¶n sau,
h1y x¸c ®Þnh nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®¹t nghÜa cña v¨n b¶n.
Çi mèt nãi ch÷

Ng«n ng÷ lµ vá vËt chÊt cña t− duy. Khi t− duy con ng−êi cµng ph¸t triÓn th× ng«n ng÷
cµng phong phó. Chóng ta tr©n träng vµ vui mõng tr−íc sù ph¸t triÓn cña ng«n ng÷ hiÖn
®¹i. ë ®©y, t«i xin chØ bµn tíi mét khÝa c¹nh cña sù "bïng næ" c©u, ch÷ trong giao tiÕp vµ
trong v¨n tù cña ta hiÖn nay.
Cho ®Õn b©y giê, hÇu nh− kh«ng ai kh«ng nãi "®æi míi". Tõ vÞ gi¸o s− tíi ng−êi lao
®éng b×nh th−êng. Tõ ng−êi cao tuæi tíi em thiÕu nhi. H×nh nh− trªn çc diÔn ®µn ai
kh«ng nãi "®æi míi" tøc lµ thuéc tr−êng ph¸i b¶o thñ. Vµ, v× ®æi míi, nhiÒu ng−êi ®1 tung
h« nh÷ng c©u nãi, nh÷ng tõ ng÷ kh¸ lµ... tuú tiÖn.
T«i ®1 ®−îc nghe mét ®ång chÝ çn bé huyÖn vÒ dù héi nghÞ ë x1, ph¸t biÓu ý kiÕn
trong buæi tæng kÕt vÒ giao nép thuÕ l−¬ng thùc mµ ®ång chÝ ®ã ®¨ng ®µn suèt mÊy giê
®ång hå. Xin thèng kª ch−a ®Çy ®ñ nh÷ng côm tõ ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn: tr×nh ®é d©n
trÝ, quèc kÕ d©n sinh, xuèng cÊp, b¨ng ho¹i, nh©n v¨n, b¶n ng·, vÜ m«, vi m«,...
Anh kh«ng quªn nãi tíi "n¨m con rång ch©u ¸", råi nh÷ng "ma-phi-a", "ma-kÐt-
tinh",... NhiÒu çn bé nghiªn cøu chuyªn ngµnh ®−îc dù häp còng ph¶i nhËn r»ng, anh
cã trÝ nhí rÊt tèt, v× kh«ng "®äc" sai tõ nµo. Nh−ng khi cã ng−êi kh«ng hiÓu, khiªm tèn
®Ò nghÞ anh "cho mÊy ®−êng c¬ b¶n", th× anh gi¶i thÝch sai lung tung.
Nh−ng çi tËt sÝnh dïng nh÷ng kh¸i niÖm míi l¹ cho cã vÎ "hiÖn ®¹i" mµ kh«ng hiÓu
nh− anh çn bé huyÖn nä kh«ng hiÕm l¾m. Vµ ¶nh h−ëng cña çi mèt dïng ch÷ nh− thÕ lµ
kh¸ nhanh. VÒ n«ng th«n t«i kh«ng khái "giËt m×nh" khi nghe mét çn bé v¨n ho¸ x1
tuyªn bè mét c©u: "Çc vÞ kh«ng ®i lµm thuû lîi ho¸, th× ®Ó sãi mßn c¬ së h¹ tÇng µ (?!)".
114
Còng çn bé v¨n ho¸ x1 ®ã cßn chØ trÝch v¨n ho¸ «ng A, bµ B trªn tØnh, trªn trung −¬ng
kh«ng chÞu ®æi míi, c¬ héi. T«i hái: "Anh nãi cô thÓ xem hä ®1 c¬ héi nh− thÕ nµo?".
Ng−êi ®−îc hái th¶n nhiªn: "µ, t«i còng nghe ng−êi ta nãi vËy".
LËp luËn khoa häc ®©u ph¶i lµ t×m çch lµm cho nh÷ng vÊn ®Ò vèn ®¬n gi¶n trë nªn xa
l¹, phøc t¹p. V× sao l¹i cã nh÷ng çn bé l¹i cø thÝch nh− gi¸o s−, nh− mét nhµ triÕt häc mµ
kh«ng häc çch diÔn ®¹t gi¶n dÞ, g1y gän cña quÇn chóng? Bµ mÑ nãi víi con: "Ph¶i nghÜ
kh¸c tr−íc ®i con ¹", chø kh«ng bao giê khuyªn r»ng: "Con ph¶i ®æi míi t− duy". Theo
thiÓn nghÜ cña t«i, viÖc "b¾t ch−íc" çch nãi, bÊt cÇn ph©n tÝch, chän lùa, bÊt cÇn biÕt ®èi
t−îng nghe m×nh nãi lµ ai, cã nguyªn nh©n chñ yÕu tõ phÝa ng−êi nãi vµ viÕt. Hä ®1 muèn
chøng tá r»ng ta ®©y còng ®æi míi, am hiÓu cæ kim ®«ng t©y. Hä ®1 biÕn ng«n ng÷ tõ
ph−¬ng tiÖn giao tiÕp trë thµnh môc ®Ých "trang trÝ" cho m×nh. KiÕn thøc kh«ng ®Çy ®ñ,
ch¾p v¸ mµ l¹i hay nãi ch÷, kh«ng hiÓu còng nãi theo th× ch¼ng kh¸c mét lo¹i d©y leo. Mµ
®1 lµ d©y leo th× ph¶i dùa dÉm, kh«ng bao giê cã chÝnh kiÕn, cã th¸i ®é døt kho¸t, vµ mÊt
dÇn thãi quen ®éc lËp suy nghÜ.
Häc tËp çi hay, çi míi lµ cÇn thiÕt. Häc tËp çch diÔn ®¹t dÔ hiÓu, dÔ ®i vµo lßng
ng−êi lµ ®ßi hái nghiªm tóc víi mäi ng−êi. §èi víi çn bé l1nh ®¹o, vÊn ®Ò "häc nãi" cµng
trë nªn cÊp b¸ch h¬n. Cã nh÷ng ®iÒu tranh luËn trong héi th¶o th× phï hîp, nh−ng nãi
tr−íc ®«ng ®¶o nh©n d©n sÏ trë nªn xa l¹, lè bÞch. Ng¾n gän, thiÕt thùc, tr¸nh dïng tõ ®ao
to bóa lín, hoa mÜ lµ c¬ héi tèt ®Ó c¾t bá thãi l−êi biÕng; nãi dùa lµ thø d©y leo trong cuéc
sèng h»ng ngµy.
(H¶i §−êng, b¸o Nh©n d©n chñ nhËt)
Bµi tËp 2
§äc kÜ v¨n b¶n d−íi ®©y, sau ®ã h1y chØ ra nh÷ng yÕu tè thuéc b×nh diÖn h×nh thøc cña
v¨n b¶n.
Sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt trong th¬

Sù trong s¸ng cña ng«n ng÷ lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh phÊn ®Êu. Trong vµ s¸ng
dÝnh liÒn nhau; tuy nhiªn, còng cã thÓ ph©n tÝch ®Ó çc kh¸i niÖm trªn ®−îc râ nghÜa h¬n
n÷a. Theo t«i nghÜ, s¸ng lµ s¸ng sña, dÔ hiÓu, kh¸i niÖm ®−îc râ rµng; th−êng th−êng kh¸i
niÖm, nhËn thøc, suy nghÜ (t− duy) ®−îc râ rµng th× lêi diÔn ®¹t ra còng ®−îc minh b¹ch;
tuy nhiªn, nhÊt lµ trong th¬, cã rÊt nhiÒu tr−êng hîp suy nghÜ s¸ng råi, dÔ hiÓu råi, nh−ng
lêi diÔn ®¹t cßn th«, ch−a ®−îc trong, ch−a ®−îc gän, ch−a ®−îc chau chuèt, do ®ã, t«i
muèn hiÓu ch÷ s¸ng lµ nÆng vÒ nãi néi dung, nãi t− duy, vµ ch÷ trong lµ nÆng nãi vÒ h×nh
thøc, nãi diÔn ®¹t (vµ cè nhiªn lµ néi dung vµ h×nh thøc g¾n liÒn), cho nªn ph¶i phÊn ®Êu
cho ®−îc s¸ng nghÜa, ®ång thêi l¹i ph¶i phÊn ®Êu cho ®−îc trong lêi, ®Æng cho c©u th¬,
c©u v¨n trong s¸ng...
Khi nãi chuyÖn vÒ tiÕng ViÖt, Thñ t−íng Ph¹m V¨n §ång cã h¬n mét lÇn nh¾c ®Õn:
Long lanh ®¸y n−íc in trêi
Thµnh x©y khãi biÕc, non ph¬i bãng vµng.
Theo ý t«i, ®ã lµ hai c©u th¬ trong s¸ng nhÊt gi÷a mÊy ngh×n c©u th¬ trong s¸ng cña
TruyÖn KiÒu. Trong ®«i c©u th¬ s¸u t¸m nµy, NguyÔn Du dÔ dµng dïng çi v¨n vèn ®1
115
trong s¸ng cña m×nh ®Ó mµ t¶ ¸nh s¸ng, ¸nh s¸ng cña mïa thu trong v¾t, nã n¾m lÊy tÊt
c¶: ¸nh mÆt trêi cña mïa thu s¸ng tá vµ kh«ng gay g¾t phèi hîp víi kh«ng khÝ yªn lÆng
Ýt bôi bËm d−íi trêi thu lµm næi râ ®−êng nÐt, mµu s¾c vµ xa gÇn cña c¶nh vËt: cét khãi
biÕc trong thµnh phè cæ, nói xa ph¬i m×nh nh− d¸t vµng, trêi n−íc in nhau, nÕu t¸ch
®øng riªng ra th× ®©y lµ hai c©u th¬ t¶ c¶nh; nh−ng ®Ó vµo trong m¹ch v¨n, th× së dÜ c¶nh
trong s¸ng ®−îc ®Õn thÕ, cßn lµ v× Thóc Sinh sau khi vÒ th¨m vî lµ Ho¹n Th− "cho ph¶i
®¹o" th× ®1 ®−îc trÌo lªn m×nh ngùa mµ "Roi c©u võa dãng dÆm tr−êng", quÊt ngùa, chØ
roi, trë l¹i víi nµng KiÒu, cã thÕ th× c¶nh míi ph¬i phíi ®Õn nh− thÕ chø.
Nãi h¬i dµi vÒ hai c©u th¬, v× ®©y cã thÓ coi nh− ®iÓn h×nh cña sù trong s¸ng cña lêi
th¬, c¶nh th¬, t×nh th¬, cho ta mét kh¸i niÖm rÊt râ vÒ sù trong s¸ng cña ng«n ng÷. Vµ ®−a
TruyÖn KiÒu lªn tr−íc, còng lµ ®Ó gîi lªn thÕ nµo lµ sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt trong th¬.
TiÕng ViÖt ta giµu ®Ñp trong s¸ng. Bµi th¬ lµ mét tæ chøc ë tr×nh ®é cao cña ng«n ng÷,
mét tæ chøc chÆt chÏ, tinh tÕ cña ng«n ng÷, kh«ng lén xén, rèi r¾m, kh«ng phÝ ph¹m lêi nãi,
kh«ng lÇm lÉn nghÜa ch÷; th¬ chän çch nãi ng¾n nhÊt mµ giµu ®Ñp nhÊt, dån chøa nhiÒu
chÊt l−îng nhÊt, mµ c©u th¬ vÉn cø trong s¸ng nhÑ nhâm, ung dung:
Gi· nhµ ®eo bøc chiÕn bµo
ThÐt roi cÇu VÞ µo µo giã thu!
C©u th¬ Chinh phô ng©m nãi rÊt nhiÒu trong t¸m tiÕng. Ng−êi ®i ®¸nh giÆc thêi tr−íc,
khi ®1 tõ biÖt vî con råi, th× lªn ®−êng rÊt khÈn tr−¬ng, võa kho¸c ¸o gi¸p vµo ng−êi lµ ®1
nh¶y lªn ngùa phãng qua cÇu s«ng VÞ, roi quÊt gißn gi1 vun vót ®Õn nçi nh− thÐt, trong khi
®ã th× giã thu næi dËy µo µo, tinh thÇn nhanh nh− chíp, ngùa nhanh nh− giã, trong tiÕng giã
cã tiÕng roi, trªn th©n cÇu cã tiÕng vã ngùa dån dËp. ThÐt roi cÇu VÞ µo µo giã thu, h×nh ¶nh,
nhÞp ®iÖu, ©m thanh, tÊt c¶ ®i nh− mét mòi tªn b¾n ! §ã còng lµ mét vÝ dô kh¸ ®iÓn h×nh vÒ
sù chÊt chøa trong s¸ng cña ng«n ng÷ trong th¬.
Ca dao lµ ng«n ng÷ cña quÇn chóng, nªn b¶n th©n nã gÇn gòi víi sù trong s¸ng, bëi
quÇn chóng vÉn thÝch mét lèi diÔn ®¹t dÔ lÜnh héi cho dï phong phó ®Õn thÕ nµo [...]. Ca
dao lµ truyÒn khÈu, kh«ng s¸ng t¸c trªn b¶n th¶o, kh«ng chÐp vµo giÊy mùc, cho nªn nÕu
kh«ng dÔ nhí, dÔ hiÓu, dÔ thuéc lµ sÏ bÞ ®µo th¶i. Bëi vËy, muèn tån t¹i ®−îc, ca dao ph¶i
gÇn víi sù trong s¸ng. Cã nh÷ng vÞ häc gi¶ tr−íc ®©y b¶o r»ng: tõ thêi k× Hai Bµ Tr−ng
khëi nghÜa ®¸nh ®uæi T« §Þnh, dùng cê ®éc lËp, lµ ®1 truyÒn ®i c©u ca dao:
NhiÔu ®iÒu phñ lÊy gi¸ g−¬ng,
Ng−êi trong mét n−íc ph¶i th−¬ng nhau cïng.
Muèn phÊn ®Êu ®Ó lµm cho trong s¸ng ng«n ng÷ cña th¬, cÇn ph¶i th−êng xuyªn, kiªn
tr× häc tËp ng«n ng÷ quÇn chóng, häc tËp ca dao, tôc ng÷ mét çch s¸ng t¹o... Cßn ph¶i
häc tËp nh÷ng nhµ th¬ lín, nghÜa lµ häc tËp nh÷ng ng−êi ®1 häc tËp ca dao mµ l¹i n©ng th¬
cña m×nh cao h¬n ca dao nhiÒu n÷a.
Muèn cho lêi th¬ trong s¸ng, b¶n th©n cÇn ph¶i suy nghÜ thËt chÝn, ph¶i chiÕm lÜnh
®−îc néi dung; ®iÒu g× nghÜ ngîi ®−îc s¸ng râ, th× diÔn ®¹t ra sÏ ®−îc s¸ng tá...
[...] Khi nãi gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt, th× còng cïng mét lóc nãi ph¸t huy. Gi÷
çi cèt, çi lÒ, nh−ng kh«ng kh− kh− «m chÆt...
Vµ sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt ë trong th¬ kh«ng cã nghÜa lµ lêi cø ch¹y tr−íc ý,
tho¶i m¸i ®Õn møc cø tr«i ph¨ng tuån tuét; vÒ tõ, ch÷, ng÷ ph¸p, phong çch kh«ng cã
116
g× chª tr¸ch ®−îc, duy chØ chª tr¸ch lµ nghÌo néi dung ! Nh− thÕ lµ mét thø "trong
s¸ng" h×nh thøc chñ nghÜa.
(Theo Xu©n DiÖu, C«ng viÖc lµm th¬,
NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1984)
Bµi tËp 3
H1y so s¸nh néi dung vµ h×nh thøc tr×nh bµy trong hai bµi viÕt b×nh vÒ bµi th¬ ß... ã...
o... ®−îc dÉn ra d−íi ®©y:
ß... ã... o...
ß... ã... o...
ß... ã... o...
TiÕng gµ
TiÕng gµ
Giôc qu¶ na
Më m¾t
Trßn xoe
Giôc hµng tre
§©m m¨ng
Nhän ho¾t
Giôc buång chuèi
Th¬m lõng
Trøng cuèc
Giôc h¹t ®Ëu
N¶y mÇm
Giôc b«ng lóa
Uèn c©u
Giôc con tr©u
Ra ®ång
Giôc ®µn sao
Trªn trêi
Ch¹y trèn.
Gäi «ng trêi
Nh« lªn
Röa mÆt
¤i bèn bÒ
B¸t ng¸t
TiÕng gµ
ß... ã... o...
ß... ã... o...
(TrÇn §¨ng Khoa)
117
Bµi viÕt 1:
Bµi th¬ cã çi tªn thËt ngé: ß... ã... o... TiÕng gµ mµ thµnh mét bµi th¬. L¹i lµ mét bµi
th¬ hay. TiÕng gµ ®1 ®¸nh thøc th¬ cËu bÐ Khoa hay chÝnh hån th¬ Êy ®1 lµm cho tiÕng gµ
sèng dËy trong buæi s¸ng trong lµnh cña mét ngµy míi?
ß... ã... o...
ß... ã... o...
TiÕng gµ vang lªn n¸o nøc c¶ lµng quª, giôc mäi ng−êi thøc dËy vµ lµm viÖc. Ai còng
nghe thÊy tiÕng gµ: tõ qu¶ na, buång chuèi trong v−ên; h¹t ®Ëu, b«ng lóa ngoµi ruéng;
hµng tre quanh lµng; cho ®Õn con tr©u, vµ c¶ ®µn sao, «ng trêi xa thÕ mµ tiÕng gµ còng
vang tíi. Vµ thËt l¹, nghe tiÕng gµ, mäi vËt ®Òu cùa m×nh thøc dËy, n¶y në sinh s«i, trµo
d©ng søc sèng. Nh− cã phÐp tiªn, tiÕng gµ lµm cho c¶nh lµng quª bõng s¸ng, sèng ®éng
h¼n lªn. Çi g× còng ho¹t ®éng, ph¸t triÓn, çi g× còng ®Ñp, th¬m.
TiÕng gµ ®1 thµnh mét bµi ®ång dao t−¬i vui, ngé nghÜnh. Theo tiÕng gµ, em ®Õn víi
mäi vËt quen thuéc cña lµng quª. Em thÊy:
Qu¶ na
Më m¾t
Trßn xoe
Hµng tre
§©m m¨ng
Nhän ho¾t
Em nghe h¹t ®Ëu cùa m×nh n¶y mÇm trong lßng ®Êt, em thÊy b«ng lóa nÆng thªm
®Ó uèn c©u, vµ ngµo ng¹t c¶ kh«ng gian lµ buång chuèi th¬m lõng trøng cuèc,... ¤i, chØ
mét tiÕng gµ ß... ã... o... mµ lµm cho c¶ lµng quª em sèng dËy, rùc rì, lung linh !
T−ëng nh− kh«ng cã tiÕng gµ th× quª em kh«ng bõng s¸ng, ®Ñp t−¬i ®Õn thÕ. TiÕng gµ
thËt lµ k× diÖu vµ em ph¶i c¶m ¬n tiÕng gµ biÕt mÊy.
Nh−ng kh«ng ph¶i chØ cã thÕ. TiÕng gµ cßn giôc con tr©u ra ®ång, vµ ®iÒu nµy míi thËt
k× l¹, lµm sao cã thÓ tin ®−îc:
Giôc ®µn sao
Trªn trêi
Ch¹y trèn
Gäi «ng trêi
Nh« lªn
Röa mÆt.
Cã ph¶i tiÕng gµ ®1 cã uy lùc víi c¶ sao trêi trªn kh«ng trung xa l¾c? Kh«ng ph¶i thÕ
®©u, mµ tiÕng gµ chØ b¸o hiÖu mét ngµy míi b¾t ®Çu. Ngµy hiÖn ra th× sao trªn trêi kh«ng
cßn n÷a vµ mÆt trêi mäc lªn. §µn sao ®1 ch¹y trèn vµ «ng trêi nh« lªn röa mÆt lµ v× thÕ.
¤i, ®µn sao mµ còng biÕt ch¬i trß "trèn t×m" vµ «ng mÆt trêi còng biÕt röa mÆt nh− chóng
em khi ngñ dËy th× thËt ngé nghÜnh vµ thó vÞ biÕt bao ! §ã lµ mÆt trêi ®1 nh« lªn tõ biÓn
§«ng vµ biÓn ®1 röa mÆt cho «ng s¹ch sÏ ®Ó «ng chiÕu räi nh÷ng tia n¾ng cho mét ngµy
míi. TÊt c¶ ®Òu b¾t ®Çu tõ çi tiÕng gµ g¸y "ß... ã... o..." Êy.
118
C¶ bµi th¬ lµ mét tiÕng gµ g¸y nh− thÕ. Më ®Çu vµ kÕt thóc ®Òu b»ng tiÕng gµ g¸y "ß...
ã... o...". Ba m−¬i dßng th¬, dßng nµo còng ng¾n, hai ch÷, ba ch÷, nh−ng l¹i liÒn m¹ch,
dßng nä gäi dßng kia, ®äc lªn nghe nh− nh÷ng nhÞp g¸y cña chó gµ trèng: "ß... ã... o !...",
"ß... ã... o !...". TiÕng gµ sao mµ n¸o nøc, giôc gi1 vµ m¹ch th¬ tu«n ch¶y µo ¹t ®1 lµm cho
tiÕng gµ b¸t ng¸t c¶ kh«ng gian:
¤i bèn bÒ
B¸t ng¸t
TiÕng gµ
ß... ã... o...
ß... ã... o...
(Xu©n NguyÔn)
Bµi viÕt 2:
§äc bµi th¬ ß... ã... o... t«i cã c¶m gi¸c nh− ®ang ®−îc ®¾m m×nh trong kh«ng gian
trµn ngËp tiÕng gµ.
ß... ã... o...
................
ß... ã... o...
Trong trÝ t−ëng t−îng cña TrÇn §¨ng Khoa, tiÕng gµ sao mµ k× diÖu. V¹n vËt bõng
tØnh. Çi ®¸ng yªu cña TrÇn §¨ng Khoa lµ ë chç, ®èi víi em, mét ngµy míi ®ång nghÜa
víi nh÷ng ®iÒu míi l¹, nh÷ng viÖc lµm cã Ých:
TiÕng gµ
TiÕng gµ
Giôc qu¶ na
Më m¾t
Trßn xoe
............
Giôc con tr©u
Ra ®ång
Ph¶i ch¨ng ®ã lµ −íc m¬ cña em vÒ mét cuéc sèng cã nhiÒu ®iÒu tèt ®Ñp, chØ cã nh÷ng
®iÒu tèt ®Ñp. Vµ tiÕng gµ kh¸c nµo chiÕc ®òa thÇn cña bµ tiªn trong truyÖn cæ tÝch tho¾t çi
®1 lµm ®æi thay tÊt c¶. TrÇn §¨ng Khoa lu«n biÕt diÔn ®¹t nh÷ng c¶m nhËn cña m×nh mét
çch ®éc ®¸o. Qu¶ na "më m¾t / trßn xoe". Qu¶ na chÝn mµ gièng hÖt nh− em bÐ tØnh dËy
dôi m¾t ng¹c nhiªn vµ l¹ lÉm víi nh÷ng ®iÒu thay ®æi quanh m×nh. Cßn n÷a. TiÕng gµ:
Giôc ®µn sao
Trªn trêi
Ch¹y trèn
Gäi «ng trêi
Nh« lªn
Röa mÆt
119
§µn ngì chØ dïng nãi vÒ ®éng vËt nh− ®µn b−ím, ®µn ong, ®µn chim, ®µn gµ,... vËy
mµ TrÇn §¨ng Khoa ®1 gäi nh÷ng v× sao trªn bÇu trêi lµ "®µn sao" mét çch rÊt tù nhiªn.
Trong t©m hån trÎ th¬ cña TrÇn §¨ng Khoa, vò trô bao la còng trë nªn gÇn gòi, mäi
vËt ®Òu ngé nghÜnh, ®¸ng yªu. Vµ, Khoa lu«n cã nh÷ng kh¸m ph¸ bÊt ngê vÒ nh÷ng ®iÒu
diÔn ra quanh m×nh.
¤i bèn bÒ
B¸t ng¸t
TiÕng gµ
ß... ã... o...
ß... ã... o...
KhÐp l¹i bµi th¬ lµ mét t©m tr¹ng chén rén khã t¶ khi tiÕng gµ vang lªn kh¾p xãm
lµng. §äc l¹i nh÷ng c©u th¬ nµy, t«i cã c¶m gi¸c nh− mçi ngµy TrÇn §¨ng Khoa ®Òu thÊp
thám lóc trêi r¹ng s¸ng ®Ó ®−îc ®¾m m×nh trong tiÕng gµ r©m ran kh¾p lµng quª vµ t−ëng
t−îng ra nh÷ng ®iÒu k× diÖu sÏ ®Õn víi mäi vËt khi b×nh minh lªn.
ß... ã... o... TiÕng gµ g¸y s¸ng, ®ã lµ c¶ mét thÕ giíi ©m thanh k× diÖu ®èi víi t©m hån
nh¹y c¶m cña cËu bÐ lµm th¬.
T«i nh− nghe thÊy nhÞp sèng hèi h¶ cña mét ngµy míi qua nh÷ng dßng th¬ hån nhiªn
cña TrÇn §¨ng Khoa.
(Vò Tè Nga)
ii. ph©n tÝch v¨n b¶n
§Ó cã thÓ tiÕp nhËn ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c nh÷ng néi dung th«ng tin cã trong v¨n b¶n,
tr−íc hÕt cÇn ph¶i ph©n tÝch v¨n b¶n. ViÖc ph©n tÝch v¨n b¶n cµng thùc hiÖn tèt bao nhiªu
th× viÖc lÜnh héi, tiÕp nhËn v¨n b¶n cµng ®¹t kÕt qu¶ cao bÊy nhiªu.
Chóng ta cïng ph©n tÝch v¨n b¶n d−íi ®©y:
NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i

Qu¶ng ço lµ viÖc sö dông çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®Ó truyÒn tin vÒ s¶n phÈm dÞch vô
hoÆc cho çc phÇn tö trung gian, hoÆc cho çc kh¸ch hµng cuèi cïng trong mét kho¶ng
thêi gian vµ kh«ng gian nhÊt ®Þnh.
Muèn lµm qu¶ng ço ph¶i n¾m ®−îc chøc n¨ng cña qu¶ng ço
Thø nhÊt, ®ã lµ chøc n¨ng cña th«ng tin. Qu¶ng ço lµ mét lo¹i th«ng tin thÞ tr−êng
nh»m ®−a tin vÒ hµng ho¸. Mét nhµ kinh tÕ ®1 nãi: "Lµm kinh doanh mµ kh«ng qu¶ng ço
kh¸c nµo nh¸y m¾t víi mét b¹n g¸i trong bãng tèi, chØ cã m×nh b¹n biÕt b¹n lµm g×?". Tuy
nhiªn th«ng tin qu¶ng ço kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc th«ng tin thÞ tr−êng do tÝnh côc bé, chñ
quan cña qu¶ng ço. NÕu mäi ng−êi tiªu dïng ®Òu tin ë qu¶ng ço th× kh¸c nµo ®æ thãc
gièng ra mµ ¨n.
Chøc n¨ng thø hai cña qu¶ng ço lµ chøc n¨ng t¹o sù chó ý. Qu¸ tr×nh diÔn biÕn t©m lÝ
cña kh¸ch hµng th−êng tr¶i qua çc giai ®o¹n: Chó ý, thÝch, quyÕt ®Þnh mua, hµnh ®éng
mua. B»ng ng«n ng÷, h×nh ¶nh, mµu s¾c,... qu¶ng ço sÏ t¸c ®éng vµo chÝnh ®iÓm khëi ®Çu
cña chuçi t©m lÝ kh¸ch hµng, khai th«ng nh÷ng bÕ t¾c trong chuçi.
120
Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña qu¶ng ço
Víi nh÷ng chøc n¨ng quan träng nh− vËy, nghÖ thuËt qu¶ng ço ®ßi hái mçi th«ng
®iÖp qu¶ng ço ph¶i tho¶ m1n çc yªu cÇu sau:
§¶m b¶o tÝnh th«ng tin
Qu¶ng ço lµ mét th«ng tin vÒ s¶n phÈm, nh−ng do l−îng th«ng tin ng¾n vµ kinh phÝ
qu¶ng ço h¹n hÑp nªn ®ßi hái th«ng tin qu¶ng ço ph¶i ng¾n gän, râ rµng vµ tËp trung.
TuyÖt ®èi tr¸nh nh÷ng th«ng tin qu¶ng ço dµi lª thª kiÓu giíi thiÖu s¶n phÈm cña tõng
h1ng.
§¶m b¶o tÝnh hîp lÝ
Mçi tin qu¶ng ço cã thÓ ®−a ra b»ng mét hoÆc hai ph−¬ng tiÖn b¶o ®¶m tin qu¶ng ço
®Õn víi ng−êi tiªu dïng nhanh nhÊt. Ph¸p vµ MÜ lµ hai n−íc cã nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ tr¸i
ng−îc nhau rÊt ®¸ng chó ý. Nh÷ng bµ néi trî MÜ mÊt nhiÒu thêi gian xem ti vi vµ ®äc b¸o
h¬n, vµ hä tin t−ëng h¬n vµo qu¶ng ço tr−íc khi ®i mua mét s¶n phÈm. Do vËy, ®èi víi
nhµ kinh doanh MÜ, cÇn thiÕt ph¶i gia t¨ng qu¶ng ço trªn çc ph−¬ng tiÖn ti vi, b¸o ¶nh,
qu¶ng ço qua b−u ®iÖn. Çc bµ néi trî Ph¸p l¹i mÊt nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó ®i mua s¾m,
xem xÐt çc mãn hµng trªn çc gi¸ ®ùng hµng ho¸ vµ l¾ng nghe ý kiÕn cña ng−êi b¸n lÎ.
V× vËy, çc c«ng ti Ph¸p th−êng tËp trung tr−ng bµy ®Ñp cöa hµng cöa hiÖu vµ cè g¾ng h¹
gi¸ thµnh chø kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng ph−¬ng ¸n qu¶ng ço ®¾t tiÒn.
§¶m b¶o tÝnh ph¸p lÝ
Nh÷ng g× hîp ph¸p ë n¬i nµy l¹i cã thÓ phi ph¸p ë n¬i kh¸c. LÝ do chÝnh lµ sù c¹nh
tranh gi÷a çc quèc gia vÒ quan ®iÓm b¶o vÖ ng−êi tiªu dïng, b¶o vÖ sù c¹nh tranh,
khuyÕn khÝch c«ng d©n, çc tiªu chuÈn ®¹o ®øc vµ chñ nghÜa d©n téc. VÝ dô: V−¬ng
quèc Anh vµ MÜ cho phÐp so s¸nh trùc tiÕp çc nh1n c¹nh tranh víi nhau (nh− Pepsi vµ
Coca cola), trong khi Phi-lÝp-pin l¹i cÊm. Çc n−íc Håi gi¸o th× cÊm tuyÖt ®èi sö dông
nh÷ng h×nh ¶nh phô n÷ v× ®ã lµ vi ph¹m çc tiªu chuÈn ®¹o ®øc x1 héi. ViÖc qu¶ng ço
nh÷ng dông cô ngõa thai, nh÷ng s¶n phÈm vÖ sinh phô n÷,... bÞ cÊm ë mét sè ®Þa
ph−¬ng.
§¶m b¶o tÝnh nghÖ thuËt
Tuy kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm nghÖ thuËt, nh−ng Ýt nhÊt th«ng ®iÖp qu¶ng ço ph¶i phï
hîp víi thÈm mÜ cña ng−êi xem. GÇn ®©y VTV1 xuÊt hiÖn th«ng ®iÖp qu¶ng ço cho tivi
M cña h1ng M cã sö dông diÔn viªn LH. Sau mét lo¹t nh÷ng pha ®Êm ®¸ hÕt søc v« lÝ,
anh ta bá mÆt n¹ ra vµ nãi "SÏ cßn ®1 h¬n nÕu xem b»ng tivi M". Ngay c¶ xem b»ng tivi
cò cña nhµ mµ ®1 thÊy qu¸ bùc m×nh råi th× cã lÏ xem b»ng tivi míi cña h1ng M ch¾c sÏ
cßn gai ng−êi h¬n nhiÒu!
§¶m b¶o sù dÞch chuyÓn gi÷a çc quèc gia
NÕu c«ng ti b¸n hµng ë mét n−íc cã ng«n ng÷ kh¸c víi hä th× hÇu nh− lu«n lu«n
th«ng tin ph¶i ®−îc chuyÓn dÞch sang ng«n ng÷ ®ã. Khã kh¨n dÔ thÊy nhÊt lµ viÖc lång
tiÕng, v× nã kh«ng bao giê t−¬ng øng víi sù chuyÓn ®éng cña m«i. Ngay c¶ trong cïng
mét ng«n ng÷ th× çc tõ sö dông còng cã thÓ cã ý nghÜa kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, US
Airlines ®1 sö dông h×nh ¶nh cña Paul Hogan, mét ng«i sao ®iÖn ¶nh trong phim Dundee
ç sÊu, trong vïng xa x«i hÎo l¸nh ë Australia trªn b×a cña t¹p chÝ hµng kh«ng víi lêi chó
121
thÝch "Paul has been camping there" (Paul c¾m tr¹i ë ®ã) vµ ®iÒu nµy còng cã nghÜa lµ
Paul ph« tr−¬ng sù ®ång tÝnh luyÕn ¸i cña m×nh (trong tiÕng Australia).
§¶m b¶o tÝnh tiªu chuÈn ho¸
§iÓm m¹nh cña viÖc qu¶ng ço theo tiªu chuÈn ho¸ lµ tiÕt kiÖm ®−îc chi phÝ vµ th©m
nhËp nhanh chãng vµo çc quèc gia. H1ng Mc Cann Ericsson ®1 tiÕt kiÖm ®−îc 90 triÖu
USD nhê thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh qu¶ng ço gièng nh− nhau trªn toµn cÇu trong suèt 20
n¨m.
Trªn ®©y lµ mét vµi ý nhá vÒ nghÖ thuËt qu¶ng ço. Mét tiªu chuÈn quyÕt ®Þnh sù
thµnh c«ng lµ "qu¶ng ço ph¶i ®i vµo lßng ng−êi".
(NguyÔn H¶i §¹t)
§Ó ph©n tÝch v¨n b¶n nµy, chóng ta cÇn ph¶i tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái sau ®©y:
a) V¨n b¶n nµy viÕt vÒ çi g×?
C©u hái nµy buéc ta ph¶i t×m hiÓu vÒ hiÖn thùc ®−îc nãi tíi trong v¨n b¶n.
M¶ng hiÖn thùc ®−îc t¸c gi¶ tr×nh bµy, ph¶n ¸nh vµo v¨n b¶n lµ mét trong nh÷ng yÕu
tè cña néi dung v¨n b¶n. M¶ng hiÖn thùc nµy th−êng rÊt phong phó, ®a d¹ng. §ã cã thÓ lµ
mét sù viÖc, mét hiÖn t−îng; ®ã cã thÓ lµ mét suy nghÜ, mét t©m tr¹ng; vµ ®ã còng cã thÓ
lµ mét sù kiÖn, mét vÊn ®Ò,... ®−îc t¸c gi¶ quan t©m. §äc v¨n b¶n, lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta
cã thÓ ph¸t hiÖn ra m¶ng hiÖn thùc ®ang ®−îc t¸c gi¶ tr×nh bµy trong ®ã?
Th«ng th−êng ®Ó ph¸t hiÖn m¶ng hiÖn thùc t¸c gi¶ ®−a vµo v¨n b¶n, ng−êi ta dùa vµo:
− §Çu ®Ò cña v¨n b¶n
Nh×n chung, ®Çu ®Ò cña v¨n b¶n, ®Æc biÖt lµ trong çc v¨n b¶n khoa häc, tù nã chØ ra
hiÖn thùc vµ nhiÒu khi cã c¶ giíi h¹n, ph¹m vi cña hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh. V× vËy, dùa
vµo ®Çu ®Ò, chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c ®−îc néi dung cña v¨n b¶n vµ ®Õn th¼ng
®−îc nh÷ng vÊn ®Ò mµ v¨n b¶n ®Æt ra. Ch¼ng h¹n, ®èi víi v¨n b¶n trªn, ®Çu ®Ò lµ NghÖ
thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i tù nã chØ ra cho chóng ta thÊy ®Ò tµi cña v¨n b¶n nµy lµ "nghÖ
thuËt qu¶ng ço" trong thêi "hiÖn ®¹i". Nh− vËy dùa vµo ®Çu ®Ò, viÖc x¸c ®Þnh m¶ng hiÖn
thùc tr×nh bµy trong v¨n b¶n sÏ nhanh chãng h¬n vµ còng v× thÕ viÖc ®Þnh h−íng t×m hiÓu
néi dung sÏ chÝnh x¸c h¬n.
− Çc ®Ò môc trong v¨n b¶n
Kh«ng ph¶i v¨n b¶n nµo còng cã ®Ò môc, nh−ng ®èi víi çc v¨n b¶n cã chøa çc ®Ò
môc th× chÝnh nh÷ng ®Ò môc ®ã sÏ gãp phÇn lµm s¸ng râ thªm cho ®Çu ®Ò v¨n b¶n vµ gióp
chóng ta x¸c ®Þnh cµng chÝnh x¸c h¬n néi dung cña v¨n b¶n. Theo dâi bµi viÕt NghÖ thuËt
qu¶ng ço hiÖn ®¹i, chóng ta thÊy næi bËt lªn çc ®Ò môc lín: "Muèn lµm qu¶ng ço ph¶i
n¾m ®−îc chøc n¨ng cña qu¶ng ço" vµ "Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña qu¶ng ço". Hai ®Ò
môc nµy râ rµng ®1 gióp chóng ta kh¼ng ®Þnh néi dung v¨n b¶n ®ang ph©n tÝch ch¾c ch¾n
sÏ lµ "nghÖ thuËt qu¶ng ço" trong thêi "hiÖn ®¹i".
− Çc tõ ng÷ ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong v¨n b¶n
Trong v¨n b¶n, nh÷ng tõ ng÷ thÓ hiÖn ®Ò tµi th−êng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn nh»m
thèng nhÊt néi dung cña v¨n b¶n. ChÝnh v× thÕ, nh÷ng tõ ng÷ cã tÇn sè xuÊt hiÖn cao còng
gãp phÇn gióp chóng ta ph¸t hiÖn ra néi dung cña v¨n b¶n dÔ dµng vµ thuËn lîi h¬n. §äc
bµi viÕt NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i ta thÊy nh÷ng tõ ng÷ nh−: qu¶ng ço lµ, tin qu¶ng
122
ço, th«ng ®iÖp qu¶ng ço, ng«n ng÷ qu¶ng ço,... ®−îc trë ®i trë l¹i nhiÒu lÇn. ChÝnh ®iÒu
nµy mét lÇn n÷a gióp ta kh¼ng ®Þnh néi dung mµ chóng ta chØ ra ë trªn lµ ®óng.
b) V¨n b¶n nµy viÕt ra nh»m môc ®Ých g×?
C©u hái nµy h−íng chóng ta tíi viÖc cÇn ph¶i t×m hiÓu h−íng ®Ých cña v¨n b¶n.
Th«ng qua m¶ng hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ®−a vµo trong v¨n b¶n, bao giê ng−êi viÕt
còng nh»m ®¹t tíi mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Nh−ng çi ®Ých ®ã cã ®¹t ®−îc hay kh«ng l¹i
tuú vµo çch xö lÝ hiÖn thùc ®−îc ®−a vµo v¨n b¶n cña t¸c gi¶. Cã thÓ cïng mét hiÖn thùc
nh−ng çch xö lÝ kh¸c nhau sÏ dÉn tíi çch nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ®èi víi v¨n
b¶n.
Çch xö lÝ hiÖn thùc vµ h−íng ng−êi viÕt cÇn ®¹t ®Õn chÝnh lµ chñ ®Ò cña v¨n b¶n. Çi
®Ých ®ã, tuú tõng v¨n b¶n cô thÓ, sÏ cã sù kh¸c nhau. Cã thÓ ®ã lµ sù ca ngîi, sù ®ång t×nh,
ñng hé; còng cã thÓ lµ sù phª ph¸n, chØ trÝch hoÆc còng cã thÓ ®ã lµ sù béc lé t©m t×nh,
bµy tá th¸i ®é,... ®èi víi hiÖn thùc ®−îc nãi tíi trong v¨n b¶n. Bëi vËy, viÖc x¸c ®Þnh chñ
®Ò cña v¨n b¶n lµ cÇn thiÕt ®èi víi viÖc ph©n tÝch t×m hiÓu néi dung v¨n b¶n.
V× chñ ®Ò cña v¨n b¶n chØ cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc qua viÖc xem xÐt çch xö lÝ hiÖn thùc,
nªn viÖc t×m hiÓu chñ ®Ò còng cÇn ph¶i dùa vµo ®Çu ®Ò, dùa vµo nh÷ng môc lín nhá cã
trong v¨n b¶n. Nh−ng chñ ®Ò cña v¨n b¶n kh«ng ph¶i lµ çi ®−îc nãi th¼ng ra mµ chØ lµ
çi ®−îc suy ra, nhËn ra ®»ng sau çch lùa chän hiÖn thùc, ®»ng sau çch dïng tõ ng÷,
®»ng sau çch s¾p ®Æt lêi lÏ ®−îc ghi trong v¨n b¶n. Bëi vËy, ®Ó t×m hiÓu chñ ®Ò, ngoµi
viÖc dùa vµo ®Çu ®Ò vµ çc môc lín nhá trong v¨n b¶n, chóng ta cßn cÇn ph¶i:
− Dùa vµo hÖ thèng nh÷ng c©u chñ ®Ò chøa ®ùng trong çc ®o¹n v¨n
Çc c©u chñ ®Ò cña ®o¹n v¨n thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n vµ béc lé râ nhÊt
nh÷ng quan niÖm, th¸i ®é cña t¸c gi¶ vÒ vÊn ®Ò ®ang tr×nh bµy. V× thÕ, ®Ó hiÓu chñ ®Ò chung
cña v¨n b¶n, chóng ta cÇn ph¶i dùa vµo tÊt c¶ çc c©u chñ ®Ò trong tõng ®o¹n v¨n. VÝ dô, ®Ó
ph¸t hiÖn ra chñ ®Ò cña v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i, cÇn dùa vµo nh÷ng c©u chñ
®Ò cña v¨n b¶n nµy nh−: "Qu¶ng ço lµ mét th«ng tin vÒ s¶n phÈm, nh−ng do l−îng th«ng
tin ng¾n vµ kinh phÝ qu¶ng ço h¹n hÑp nªn ®ßi hái th«ng tin qu¶ng ço ph¶i ng¾n gän, râ
rµng vµ tËp trung"; "Tuy kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm nghÖ thuËt nh−ng Ýt nhÊt th«ng ®iÖp qu¶ng
ço ph¶i phï hîp víi thÈm mÜ ng−êi xem"...
− Dùa vµo phÇn më ®Çu vµ kÕt thóc v¨n b¶n
§©y lµ nh÷ng phÇn më vµ khÐp l¹i toµn bé v¨n b¶n. ChÝnh hai phÇn nµy thÓ hiÖn tËp
trung nhÊt néi dung cña v¨n b¶n. Nh÷ng c©u kÕt v¨n b¶n kiÓu nh−: "Mét tiªu chuÈn quyÕt
®Þnh sù thµnh c«ng cña qu¶ng ço lµ ph¶i ®i vµo lßng ng−êi"... trong v¨n b¶n chóng ta
®ang xem xÐt lµ nh÷ng c©u rÊt ®¸ng chó ý trong viÖc x¸c ®Þnh chñ ®Ò cña v¨n b¶n.
Phèi hîp xem xÐt çc c©u chñ ®Ò cña ®o¹n v¨n víi viÖc t×m hiÓu phÇn më ®Çu vµ kÕt
thóc v¨n b¶n, chóng ta x¸c ®Þnh chñ ®Ò cña v¨n b¶n ®−îc nãi tíi ë trªn lµ sù kh¼ng ®Þnh:
ViÖc qu¶ng ço trong thêi k× hiÖn ®¹i ph¶i cã nghÖ thuËt ®i vµo lßng ng−êi.
c) V¨n b¶n nµy ®−îc viÕt ra nh− thÕ nµo? ViÕt cho ®èi t−îng nµo?
Nh÷ng c©u hái nµy buéc chóng ta ph¶i t×m hiÓu kÜ vÒ bè côc v¨n b¶n, çch lËp luËn
trong v¨n b¶n, vÒ cÊu tróc c©u ®−îc dïng trong v¨n b¶n,... Nãi çch kh¸c, ta ph¶i t×m hiÓu
vÒ nh÷ng yÕu tè thuéc h×nh thøc tæ chøc cña v¨n b¶n.
123
T×m hiÓu v¨n b¶n, nÕu nh− ta chØ xem xÐt néi dung mµ kh«ng chó ý tíi h×nh thøc tæ
chøc cña v¨n b¶n th× ®ã lµ mét thiÕu sãt lín. Bëi lÏ néi dung bao giê còng cã sù thèng
nhÊt víi h×nh thøc. NÕu h×nh thøc kh«ng phï hîp sÏ dÔ dµng dÉn tíi sù ph¸ vì néi
dung. Cïng mét ®Ò tµi vµ chñ ®Ò, nghÜa lµ cïng mét néi dung, nh−ng çch tæ chøc kh¸c
nhau sÏ ®em l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ kh¸c nhau. Bëi vËy, viÖc t×m hiÓu h×nh thøc tæ chøc
cña v¨n b¶n, ®Æc biÖt ®èi víi v¨n b¶n v¨n häc, lµ gãp phÇn lµm s¸ng râ néi dung cña
v¨n b¶n ®ång thêi gióp ng−êi ®äc thÊy hÕt çi hay, çi ®Ñp vµ çi ®éc ®¸o trong viÖc
dïng ng«n tõ, h×nh ¶nh còng nh− nh÷ng nÐt riªng kh¸c cña t¸c gi¶ trong viÖc thÓ hiÖn
néi dung.
Ch¼ng h¹n víi v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i nªu ra trªn ®©y, ta thÊy ®ã lµ
mét v¨n b¶n viÕt ra phôc vô cho çc nhµ doanh nghiÖp, nh÷ng ng−êi ph¶i th−êng xuyªn
sö dông tíi qu¶ng ço ®Ó tiÕp cËn víi ng−êi tiªu dïng. Bëi thÕ, nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong
bµi viÕt cÇn ®−îc tr×nh bµy cÆn kÏ vµ ph¶i ®¹t tÝnh thuyÕt phôc cao. §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã,
t¸c gi¶ ®1 lùa chän vµ sö dông lo¹i bè côc ba phÇn. PhÇn më bµi ®−îc dïng ®Ó giíi thiÖu
chung vÒ kh¸i niÖm qu¶ng ço. PhÇn triÓn khai, tr×nh bµy chøc n¨ng cña qu¶ng ço vµ
nh÷ng yªu cÇu chung cña nghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i. PhÇn kÕt bµi, kh¼ng ®Þnh nghÖ
thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i ph¶i lµ nghÖ thuËt ®i vµo lßng ng−êi. Çch tr×nh bµy nµy g©y
®−îc Ên t−îng m¹nh vÒ sù hoµn chØnh cña v¨n b¶n: trän vÑn vÒ néi dung vµ hoµn chØnh
vÒ h×nh thøc. ChÝnh çch tæ chøc nh− vËy gãp phÇn gióp ng−êi ®äc tiÕp nhËn v¨n b¶n
mét çch thuËn lîi h¬n.
Tãm l¹i, ®Ó tiÕp nhËn v¨n b¶n mét çch cã hiÖu qu¶, ta cÇn ph¶i t×m hiÓu v¨n b¶n vµ
çc yÕu tè h×nh thøc tæ chøc v¨n b¶n. ChØ khi hiÓu râ nh÷ng néi dung nµy ta míi cã thÓ
nãi r»ng ta cã kh¶ n¨ng hiÓu ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c v¨n b¶n.
iii. tãm t¾t v¨n b¶n
Sau khi ph©n tÝch vµ t×m hiÓu v¨n b¶n, ®Æc biÖt lµ v¨n b¶n khoa häc, chóng ta th−êng cã
nhu cÇu tãm t¾t l¹i v¨n b¶n ®ã. Tãm t¾t v¨n b¶n chñ yÕu lµ ghi l¹i nh÷ng néi dung chÝnh cña
v¨n b¶n gèc d−íi d¹ng dån nÐn çc th«ng tin theo mét môc ®Ých nµo ®ã ®1 ®−îc ®Þnh tr−íc.
Víi nh÷ng phong çch kh¸c nhau, viÖc tãm t¾t v¨n b¶n còng sÏ cã sù kh¸c nhau. Nh−ng v×
khu«n khæ cña tµi liÖu vµ thêi gian luyÖn tËp trªn líp cã h¹n, nªn d−íi ®©y chóng ta sÏ chØ ®Ò
cËp tíi nh÷ng vÊn ®Ò cña viÖc tãm t¾t çc v¨n b¶n thuéc phong çch khoa häc.
1. Môc ®Ých cña viÖc tãm t¾t
Tãm t¾t v¨n b¶n khoa häc cã nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. Cã thÓ kÓ ra d−íi ®©y mét vµi
môc ®Ých chÝnh:
− Gióp ta l−u gi÷ tµi liÖu ë d¹ng ng¾n gän nhÊt.
− Gióp ta nhí nhanh nh÷ng th«ng tin vÒ néi dung c¬ b¶n, nh÷ng ý cèt lâi, nh÷ng luËn
®iÓm chñ yÕu cña v¨n b¶n gèc.
− Khi cÇn thiÕt, cã thÓ sö dông b¶n tãm t¾t lµm trÝch dÉn hoÆc lµm c¨n cø ®Ó kh«i phôc
l¹i néi dung th«ng tin cña v¨n b¶n gèc.
− Gióp viÖc nh×n bao qu¸t toµn bé néi dung còng nh− qu¸ tr×nh lËp luËn, dÉn d¾t cña
v¨n b¶n gèc trë nªn dÔ dµng h¬n.
124
2. Yªu cÇu chung cña viÖc tãm t¾t
ViÖc tãm t¾t v¨n b¶n cÇn ph¶i ®¹t nh÷ng yªu cÇu sau:
− B¶n tãm t¾t ph¶i ®¶m b¶o ng¾n gän, c« ®äng so víi b¶n gèc. CÇn lo¹i bá tÊt c¶
nh÷ng chi tiÕt phô, r−êm rµ lµm dµi dßng v¨n b¶n tãm t¾t.
− §¶m b¶o ph¶n ¸nh trung thµnh nh÷ng néi dung c¬ b¶n, nh÷ng h−íng ®Ých vµ çch
thøc lËp luËn, tr×nh bµy néi dung cña v¨n b¶n gèc. TuyÖt ®èi kh«ng ®−îc lµm sai l¹c ý ®å
cña t¸c gi¶; tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc xuyªn t¹c hoÆc thªm bít bÊt k× mét chi tiÕt nµo vµo v¨n
b¶n tãm t¾t khiÕn cho b¶n tãm t¾t kh¸c víi b¶n gèc.
− B¶n tãm t¾t cÇn ph¶i phï hîp víi môc ®Ých ®Æt ra. B¶n tãm t¾t cµng ng¾n, cµng
gän mµ vÉn tho¶ m1n ®−îc môc ®Ých ®Æt ra th× cµng tèt.
3. Çch tãm t¾t v¨n b¶n
Gi¶ sö sau khi ®1 ph©n tÝch, t×m hiÓu ®Çy ®ñ v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i,
chóng ta tiÕn hµnh tãm t¾t v¨n b¶n nµy. §Ó v¨n b¶n tãm t¾t ®¹t ®−îc nh÷ng yªu cÇu nh−
chóng ta võa nªu ra ë môc trªn, ta cã thÓ tiÕn hµnh tãm t¾t v¨n b¶n lÇn l−ît theo çc b−íc
sau:
a) B−íc 1: §Þnh h−íng tãm t¾t
− X¸c ®Þnh râ môc ®Ých tãm t¾t
§©y lµ b−íc khëi ®Çu chi phèi tÊt c¶ çc qu¸ tr×nh tãm t¾t sau nµy, tõ viÖc chän çch
tãm t¾t, läc çc chi tiÕt ®Õn viÖc tÝnh to¸n ®é dµi ng¾n cña v¨n b¶n. V× thÕ, chØ khi chóng
ta ®Þnh râ ®−îc môc ®Ých th× viÖc tãm t¾t míi nªn b¾t ®Çu tiÕn hµnh.
− Chän çch tãm t¾t
Dùa vµo môc ®Ých ®Æt ra, chóng ta lùa chän çch tãm t¾t sao cho phï hîp. Cã thÓ nªu
ra mét vµi çch tãm t¾t th−êng hay ®−îc sö dông:
+ Tãm t¾t thµnh ®Ò c−¬ng.
+ Tãm t¾t thµnh v¨n b¶n nhá.
+ Tãm t¾t thµnh mét c©u (nÐn c©u).
b) B−íc 2: TiÕn hµnh tãm t¾t
Sau ®Þnh h−íng tãm t¾t, nghÜa lµ ®1 x¸c ®Þnh ®−îc môc ®Ých vµ çch tãm t¾t, chóng
ta b¾t ®Çu tiÕn hµnh tãm t¾t v¨n b¶n. Dùa vµo kÕt qu¶ cña viÖc ph©n tÝch vµ t×m hiÓu v¨n
b¶n, chóng ta cã thÓ triÓn khai viÖc tãm t¾t v¨n b¶n mét çch thuËn lîi. Ta h1y cïng tãm
t¾t v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i ®−îc nãi tíi ë trªn theo ba çch:
Çch 1: Tãm t¾t v¨n b¶n thµnh ®Ò c−¬ng
Khi tãm t¾t v¨n b¶n thµnh ®Ò c−¬ng, ta cÇn chó ý:
(1). Dùa vµo bè côc cña v¨n b¶n gèc ®Ó h×nh thµnh bé khung cho ®Ò c−¬ng tãm
t¾t v¨n b¶n
§èi víi v¨n b¶n cã s½n çc ®Ò môc th× mçi ®Ò môc ®ã sÏ øng víi mét ý lín, mét môc
trong ®Ò c−¬ng. §èi víi v¨n b¶n kh«ng cã ®Ò môc, ta cÇn dùa vµo çc luËn ®iÓm ®Ó lËp
thµnh tõng môc ý cho ®Ò c−¬ng.
Khi lËp bé khung ®Ò c−¬ng, chóng ta nªn sö dông çc kÝ hiÖu ch÷ sè La M1 (I, II,
III,...), ch÷ sè ¶ RËp (1, 2, 3,...), çc con ch÷ hoa (A, B, C,...) ®Ó t¸ch çc bËc ý lín nhá, ý
chÝnh phô cho thËt râ rµng. §èi víi çc v¨n b¶n gèc ®1 cã s½n kÝ hiÖu, ta cã thÓ dïng ngay
125
çc kÝ hiÖu ®ã cho v¨n b¶n tãm t¾t... §èi víi çc v¨n b¶n gèc kh«ng cã kÝ hiÖu s½n, chóng
ta ph¶i dùa vµo çc bËc ý trong v¨n b¶n mµ ghi kÝ hiÖu cho phï hîp. §iÒu quan träng lµ
nhÊt thiÕt ph¶i dïng cïng mét lo¹i kÝ hiÖu cho nh÷ng ý ngang bËc nhau, kh«ng dïng hai
ba lo¹i kÝ hiÖu cho cïng mét bËc ý.
Kh«ng ph¶i v¨n b¶n nµo còng cÇn dïng çc kÝ hiÖu (nhÊt lµ ®èi víi çc v¨n b¶n cã ®é
dµi chõng kho¶ng mét hai trang in), nh−ng viÖc dïng kÝ hiÖu sÏ gióp chóng ta hiÓu s©u
h¬n vÒ çch lËp luËn, çch dÉn d¾t cña ng−êi viÕt, ®ång thêi chóng ta còng bao qu¸t ®−îc
çc bËc ý mét çch râ rµng h¬n.
V¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i ®1 cã s½n çc ®Ò môc nªn ta cã thÓ lËp bé
khung cho ®Ò c−¬ng tãm t¾t nh− sau:
1. Muèn lµm qu¶ng ço, ph¶i n¾m ®−îc chøc n¨ng cña qu¶ng ço.
2. Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña qu¶ng ço:
a) §¶m b¶o tÝnh th«ng tin.
b) §¶m b¶o tÝnh hîp lÝ.
c) §¶m b¶o tÝnh ph¸p lÝ.
d) §¶m b¶o tÝnh nghÖ thuËt.
e) §¶m b¶o sù dÞch chuyÓn gi÷a çc quèc gia.
g) §¶m b¶o tÝnh tiªu chuÈn ho¸.
(2). Cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ cho bé khung cña ®Ò c−¬ng
§©y lµ c«ng viÖc lÊp ®Çy ý cho bé khung ®Ó ®Ò c−¬ng ®−îc hoµn chØnh. ViÖc lÊp ®Çy ý
®Õn chõng mùc nµo tuú thuéc vµo môc ®Ých ®1 ®−îc ng−êi tãm t¾t dù kiÕn tr−íc. Çc ý
cÇn ®−îc ghi l¹i mét çch ng¾n gän theo çch riªng cña ng−êi tãm t¾t. Cã thÓ çc ý ®ã
®−îc ghi l¹i thµnh mét c©u ®Çy ®ñ c¶ chñ ng÷ lÉn vÞ ng÷, nh−ng còng cã thÓ chØ ghi l¹i
b»ng mét vµi tõ, hoÆc khi ®iÒu kiÖn cho phÐp, thËm chÝ ta cã thÓ chØ ghi l¹i b»ng mét tõ.
TiÕp tôc triÓn khai bé khung v¨n b¶n ®1 nªu trªn, chóng ta cã thÓ lµm ®Çy ®ñ nh− sau:
1. Muèn lµm qu¶ng ço, ph¶i n¾m ®−îc chøc n¨ng cña qu¶ng ço.
− Chøc n¨ng 1: Th«ng tin thÞ tr−êng.
− Chøc n¨ng 2: T¹o sù chó ý.
2. Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña qu¶ng ço:
a) §¶m b¶o tÝnh th«ng tin.
− Th«ng tin ph¶i ng¾n gän, râ rµng, tËp trung.
− TuyÖt ®èi tr¸nh th«ng tin dµi lª thª.
b) §¶m b¶o tÝnh hîp lÝ.
− Tin qu¶ng ço ph¶i ®Õn víi ng−êi tiªu dïng nhanh nhÊt.
− T¨ng qu¶ng ço trªn tivi, b¸o ¶nh, qua b−u ®iÖn (ë MÜ).
− Tr−ng bµy ®Ñp ë cöa hµng, h¹ gi¸ thµnh (ë Ph¸p)
c) §¶m b¶o tÝnh ph¸p lÝ.
Qu¶ng ço ph¶i cã tÝnh ph¸p lÝ ®Ó:
126
− T¹o kh¶ n¨ng c¹nh tranh.
− B¶o vÖ ng−êi tiªu dïng.
− B¶o ®¶m tiªu chuÈn ®¹o ®øc.
− Gi÷ g×n tÝnh d©n téc.
d) §¶m b¶o tÝnh nghÖ thuËt.
Ph¶i phï hîp víi thÈm mÜ ng−êi xem, ng−êi nghe, ng−êi ®äc.
e) §¶m b¶o sù dÞch chuyÓn gi÷a çc quèc gia.
− V× ng«n ng÷ kh¸c nhau gi÷a çc quèc gia.
− V× ngay trong mét ng«n ng÷ còng cã sù kh¸c nhau gi÷a çc tõ.
g) §¶m b¶o tÝnh tiªu chuÈn ho¸.
− §Ó tiÕt kiÖm chi phÝ.
− Th©m nhËp ®−îc nhanh chãng vµo çc quèc gia.
§Õn ®©y ta ®1 cã mét b¶n tãm t¾t thµnh ®Ò c−¬ng ®Çy ®ñ vÒ v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng
ço hiÖn ®¹i.
Çch 2: Tãm t¾t thµnh v¨n b¶n nhá
Tãm t¾t thµnh v¨n b¶n nhá lµ viÖc rót gän v¨n b¶n gèc vÒ mÆt dung l−îng thµnh
v¨n b¶n tãm t¾t cã dung l−îng nhá h¬n nh−ng vÉn gi÷ ®−îc nh÷ng néi dung c¬ b¶n,
nh÷ng ý chÝnh cña v¨n b¶n gèc.
V¨n b¶n tãm t¾t th−êng cã bè côc ba phÇn t−¬ng tù nh− v¨n b¶n gèc:
− PhÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt thóc cã thÓ ®−îc tãm t¾t b»ng çch ®−a c©u chñ ®Ò cã
trong phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt thóc cña v¨n b¶n gèc vµo b¶n tãm t¾t. §èi víi nh÷ng v¨n
b¶n gèc kh«ng cã c©u chñ ®Ò, ta cÇn ph¶i t×m çch tãm t¾t çc ý ®ã thµnh mét hai c©u ®Ó
®−a vµo b¶n tãm t¾t cña m×nh.
− PhÇn triÓn khai cã thÓ ®−îc tãm t¾t lÇn l−ît b»ng çch b¸m theo çc luËn ®iÓm ®−îc
tr×nh bµy trong v¨n b¶n gèc. Çc luËn ®iÓm nµy th−êng ®−îc thÓ hiÖn ngay trong c©u chñ
®Ò cña çc ®o¹n v¨n, v× thÕ khi tãm t¾t, ta cã thÓ sö dông nh÷ng c©u chñ ®Ò nµy. NÕu nh−
v¨n b¶n kh«ng sö dông c©u chñ ®Ò trong ®o¹n v¨n, ta ph¶i tù kh¸i qu¸t ý cña tõng ®o¹n
hoÆc mét vµi ®o¹n thµnh mét hoÆc hai c©u ®Ó ®−a vµo b¶n tãm t¾t. Khi s¾p xÕp çc c©u
nh− vËy, ta cÇn sö dông çc ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ thÝch hîp ®Ó liªn kÕt çc c©u l¹i sao cho
v¨n b¶n tãm t¾t trë thµnh mét thÓ thèng nhÊt, m¹ch l¹c.
Khi tãm t¾t çc v¨n b¶n khoa häc, cÇn chó ý sö dông hÖ thèng thuËt ng÷ phï hîp víi
v¨n b¶n gèc.
Víi v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i, ta cã thÓ tãm t¾t thµnh v¨n b¶n nhá nh−
sau:

Chøc n¨ng cña qu¶ng ço lµ th«ng tin vµ t¹o sù chó ý. §Ó thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng
nµy, qu¶ng ço ph¶i tho¶ m·n mét sè yªu cÇu nhÊt ®Þnh.
Tr−íc hÕt, qu¶ng ço ph¶i cã tÝnh th«ng tin. Th«ng tin nµy ph¶i ng¾n gän, râ rµng, tËp
trung. Bªn c¹nh ®ã, qu¶ng ço ph¶i ®¶m b¶o tÝnh hîp lÝ vµ ph¸p lÝ. TÝnh hîp lÝ gióp cho
127
tin qu¶ng ço ®Õn víi ng−êi tiªu dïng nhanh nhÊt. TÝnh ph¸p lÝ b¶o vÖ ng−êi tiªu dïng,
b¶o vÖ kh¶ n¨ng c¹nh tranh còng nh− tiªu chuÈn ®¹o ®øc. Thªm vµo ®ã, qu¶ng ço còng
ph¶i tÝnh ®Õn tÝnh nghÖ thuËt, ph¶i phï hîp víi thÈm mÜ ng−êi xem, ng−êi nghe, ng−êi
®äc, ph¶i chó ý ®Õn sù chuyÓn dÞch ng«n ng÷ gi÷a çc quèc gia. Ngoµi ra, qu¶ng ço cßn
ph¶i ®¶m b¶o tÝnh tiªu chuÈn ho¸ ®Ó tiÕt kiÖm chi phÝ vµ cã kh¶ n¨ng th©m nhËp nhanh
chãng vµo çc quèc gia.
Nãi tãm l¹i, tiªu chuÈn quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña qu¶ng ço chÝnh lµ: Ph¶i ®i vµo
lßng ng−êi.
§Õn ®©y, chóng ta ®−îc mét v¨n b¶n tãm t¾t hoµn chØnh cã kÕt cÊu ba phÇn. Hai c©u
®Çu ®−îc t¸ch thµnh mét ®o¹n v¨n cã gi¸ trÞ nh− phÇn më cña v¨n b¶n. C©u cuèi cïng
còng ®−îc t¸ch riªng thµnh mét ®o¹n, cã gi¸ trÞ nh− phÇn kÕt cña v¨n b¶n. Nh÷ng c©u
kh¸c thuéc phÇn ph¸t triÓn.
Çch 3: Tãm t¾t thµnh mét c©u
Çch nµy ®ßi hái chóng ta ph¶i n¾m ®−îc ®Ò tµi vµ chñ ®Ò cña v¨n b¶n (dùa vµo c©u
chñ ®Ò trong çc ®o¹n v¨n) råi tù tãm t¾t v¨n b¶n thµnh mét c©u.
Víi v¨n b¶n NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i, chóng ta cã thÓ tãm t¾t thµnh mét c©u
nh− sau:
NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i ph¶i thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng th«ng tin, chøc n¨ng
t¹o sù chó ý, ph¶i ®¶m b¶o tÝnh th«ng tin, tÝnh hîp lÝ, tÝnh ph¸p lÝ, tÝnh nghÖ thuËt, sù
chuyÓn dÞch ng«n ng÷ gi÷a çc quèc gia, tÝnh tiªu chuÈn ho¸ ®Ó qu¶ng ço ®i vµo lßng
ng−êi.
C©u nµy ®1 thÓ hiÖn ®−îc ®Ò tµi vµ chñ ®Ò chung cña v¨n b¶n gèc.
iv. Tæng thuËt çc v¨n b¶n khoa häc
1. Môc ®Ých cña viÖc tæng thuËt
Tæng thuËt v¨n b¶n khoa häc nãi riªng, tæng thuËt v¨n b¶n nãi chung lµ viÖc giíi
thiÖu, thuyÕt minh, tãm t¾t l¹i nh÷ng néi dung th«ng tin c¬ b¶n nhÊt rót ra ®−îc tõ mét
vµi c«ng tr×nh khoa häc nh»m giíi thiÖu víi ng−êi ®äc, ®Æc biÖt lµ çc nhµ khoa häc mét
çch kh¸i qu¸t nhÊt nh÷ng thµnh tùu khoa häc, nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®−îc ®Æt ra, nh÷ng
khuynh h−íng nghiªn cøu,... trong lÜnh vùc khoa häc ®−îc bµi tæng thuËt ®Ò cËp ®Õn. Do
®Æc ®iÓm nµy, viÖc tæng thuËt v¨n b¶n khoa häc th−êng nh»m vµo çc c«ng tr×nh khoa
häc míi ®−îc c«ng bè (ë trong n−íc hay ë n−íc ngoµi) hoÆc nh÷ng c«ng tr×nh ®1 ®−îc
c«ng bè r¶i r¸c trong nhiÒu thêi ®iÓm hoÆc cïng c«ng bè tËp trung trong mét thêi ®iÓm
cña mét t¸c gi¶ hoÆc cña nhiÒu t¸c gi¶ mµ ng−êi ®äc ch−a cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu vµ
t×m hiÓu.
Trong ®êi sèng, cã thÓ chóng ta ph¶i tiÕn hµnh tæng thuËt nhiÒu néi dung kh¸c nhau vµ
tæng thuËt theo nhiÒu kiÓu kh¸c nhau. Cã khi lµ tæng thuËt çc vÊn ®Ò khoa häc; cã khi lµ
tæng thuËt çc vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ, x1 héi; cã khi lµ tæng thuËt dùa theo çc bµi viÕt; cã khi
l¹i lµ tæng thuËt theo çc ý kiÕn, ph¸t biÓu t¹i çc cuéc héi th¶o,... Nh−ng v× ®iÒu kiÖn häc
tËp, d−íi ®©y chñ yÕu chóng ta nãi tíi viÖc tæng thuËt çc v¨n b¶n khoa häc.
128
2. Yªu cÇu cña viÖc tæng thuËt
ViÖc tæng thuËt v¨n b¶n khoa häc cÇn ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu sau ®©y:
a) Nªu ®−îc nh÷ng néi dung c¬ b¶n, nh÷ng t− t−ëng chÝnh cña çc v¨n b¶n gèc.
Tuú thuéc vµo môc ®Ých cña viÖc tæng thuËt mµ ta cã thÓ lùa chän nh÷ng çch tæng
thuËt kh¸c nhau nh−:
− Tæng thuËt theo vÊn ®Ò. §©y lµ viÖc tæng thuËt theo çch quy néi dung cña çc v¨n
b¶n thµnh nh÷ng vÊn ®Ò t¸ch biÖt ®Ó tr×nh bµy. Víi çch nµy cã thÓ mét v¨n b¶n sÏ ®−îc
nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn trong ®Ò môc kh¸c nhau cña bµi tæng thuËt.
− Tæng thuËt theo çch ®iÓm lÇn l−ît tõng v¨n b¶n. Theo çch nµy, viÖc tæng thuËt sÏ
®−îc tiÕn hµnh theo çch ®iÓm l¹i lÇn l−ît tõng v¨n b¶n gèc mµ ng−êi tæng thuËt cã trong
tay. Víi çch nµy mçi v¨n b¶n gèc th−êng chØ ®−îc nh¾c tíi mét lÇn nh−ng s©u h¬n, kÜ
h¬n so víi tæng thuËt theo vÊn ®Ò.
b) §¶m b¶o tÝnh trung thùc, kh¸ch quan khi tr×nh bµy l¹i çc th«ng tin cã trong v¨n
b¶n gèc
§iÒu nµy ®ßi hái ng−êi viÕt tæng thuËt tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc lµm sai l¹c néi dung
th«ng tin trong çc v¨n b¶n gèc khiÕn ng−êi ®äc hiÓu sai vÒ t¸c gi¶ vµ çc c«ng tr×nh
nghiªn cøu cña hä.
Tuy vËy, trong nh÷ng tr−êng hîp nhÊt ®Þnh, chóng ta cÇn lµm râ hoÆc cÇn cã nh÷ng
nhËn xÐt nµo ®ã vÒ çc th«ng tin ®−a ra trong v¨n b¶n gèc, ®Ó ta cã thÓ nªu ®−îc ý kiÕn
riªng cña ç nh©n m×nh. §iÒu quan träng lµ ph¶i viÕt nh− thÕ nµo ®Ó ng−êi ®äc hiÓu ®ã lµ
ý kiÕn riªng cña ng−êi tæng thuËt chø kh«ng ph¶i lµ th«ng tin cña t¸c gi¶ ®−a ra trong v¨n
b¶n gèc.
Dï tæng thuËt theo vÊn ®Ò hay tæng thuËt theo çch lÇn l−ît ®iÓm tõng v¨n b¶n,
ng−êi viÕt tæng thuËt còng ph¶i cho b¹n ®äc râ tªn t¸c gi¶, tªn c«ng tr×nh khoa häc,
n¬i xuÊt b¶n, n¨m xuÊt b¶n, trang trÝch dÉn. Khi cÇn thiÕt, ng−êi viÕt tæng thuËt còng
cã thÓ cung cÊp thªm cho b¹n ®äc nh÷ng th«ng tin bæ sung vÒ cuéc ®êi t¸c gi¶, hoµn
c¶nh ra ®êi cña t¸c phÈm, hoÆc nh÷ng th«ng tin kh¸c ®Ó gióp b¹n ®äc hiÓu s©u h¬n,
®Çy ®ñ h¬n vÒ néi dung tæng thuËt.
3. Çc b−íc tæng thuËt
D−íi ®©y lµ nh÷ng b−íc chung nhÊt cña viÖc tæng thuËt v¨n b¶n khoa häc:
a) §Þnh h−íng tæng thuËt
Trong b−íc nµy cÇn ph¶i thùc hiÖn nh÷ng yªu cÇu sau:
− X¸c ®Þnh môc ®Ých vµ néi dung tæng thuËt.
− Chän çch tæng thuËt: theo vÊn ®Ò hay theo çch ®iÓm lÇn l−ît tõng c«ng tr×nh.
− X¸c ®Þnh c«ng tr×nh lùa chän sÏ tæng thuËt.
− Dù kiÕn sè trang ®Þnh viÕt.
b) LËp ®Ò c−¬ng tæng thuËt
B−íc nµy bao gåm çc c«ng viÖc sau:
− S¾p xÕp çc ý lín thµnh ®Ò c−¬ng kh¸i qu¸t.
129
− Bæ sung, s¾p xÕp çc ý nhá vµo môc trong ®Ò c−¬ng kh¸i qu¸t ®Ó cã ®−îc ®Ò c−¬ng
chi tiÕt.
c) ViÕt v¨n b¶n tæng thuËt
§©y lµ b−íc dïng çc tõ ng÷, c©u v¨n, ®o¹n v¨n ®Ó diÔn ®¹t çc ý, lÊp ®Çy nh÷ng ®Ò
môc cã trong ®Ò c−¬ng ®Ó hoµn thµnh v¨n b¶n tæng thuËt.
ë b−íc nµy cÇn l−u ý ®Õn viÖc dïng tõ ng÷ sao cho chÝnh x¸c (®Æc biÖt lµ hÖ thèng
thuËt ng÷), ®Æt c©u cho ®óng ng÷ ph¸p vµ t¸ch ®o¹n cho phï hîp.
Mét v¨n b¶n tæng thuËt th−êng ®−îc viÕt theo bè côc ba phÇn:
− PhÇn Më bµi:
Giíi thiÖu chung vÒ vÊn ®Ò tæng thuËt.
− PhÇn Th©n bµi:
Nªu lÇn l−ît çc vÊn ®Ò, hoÆc ®iÓm lÇn l−ît çc c«ng tr×nh cÇn tæng thuËt. V× ph¶i bao
qu¸t mét sè l−îng c«ng tr×nh t−¬ng ®èi lín víi nhiÒu vÊn ®Ò ®a d¹ng, phong phó, nªn khi
tæng thuËt ta chØ lùa chän nh÷ng g× ®¸ng chó ý nhÊt, cèt tuû nhÊt trong t− t−ëng cña t¸c
gi¶, trong néi dung çc t¸c phÈm ®Ó ®−a vµo b¶n tãm t¾t, tr¸nh tæng thuËt trµn lan, dµn
tr¶i.
Cïng víi viÖc nªu vÊn ®Ò, ®iÓm c«ng tr×nh, chóng ta cã thÓ ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh,
nh÷ng ý kiÕn bµn b¹c riªng cña m×nh. §Ó thùc hiÖn ®iÒu nµy, ng−êi viÕt tæng thuËt ph¶i cã
kiÕn thøc s©u réng vÒ lÜnh vùc ®−îc tæng thuËt vµ ph¶i cã n¨ng lùc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt
khoa häc khi ®−a ra nh÷ng ý kiÕn riªng.
− PhÇn KÕt bµi:
Tãm t¾t l¹i nh÷ng néi dung ®1 tr×nh bµy, ®−a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ chung hoÆc nh÷ng ®Ò
xuÊt, nh÷ng l−u ý cÇn thiÕt.
Cuèi b¶n tæng thuËt cÇn lËp mét b¶n danh môc tÊt c¶ çc tµi liÖu ®1 ®−îc tæng thuËt
víi ®Çy ®ñ: tªn t¸c gi¶, tªn t¸c phÈm, n¬i xuÊt b¶n, n¨m xuÊt b¶n, trang trÝch dÉn,...
d) KiÓm tra l¹i bµi tæng thuËt
ë b−íc nµy, cÇn kiÓm tra l¹i xem bµi tæng thuËt:
− cã phï hîp víi môc ®Ých ®Æt ra kh«ng?
− cã sai sãt g× vÒ néi dung kh«ng?
− cã b¶n danh môc tµi liÖu tham kh¶o kh«ng?
− cã s¬ suÊt g× vÒ çch diÔn ®¹t kh«ng?
NÕu kh©u nµo cã sai sãt th× cÇn ®iÒu chØnh, söa ®æi l¹i cho phï hîp.
Chóng ta cïng theo dâi v¨n b¶n tæng thuËt d−íi ®©y:
130
VÒ mét sè ®Æc tr−ng cña v¨n ho¸ truyÒn thèng
chi phèi sù ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖt Nam trong lÞch sö
(Tæng thuËt)
LTS: Bµi viÕt cña Hoµng Xu©n Long tr×nh bµy cho b¹n ®äc mét sè kÕt qu¶ th«ng tin
nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ truyÒn thèng ViÖt Nam trong mèi quan hÖ víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ
trong lÞch sö. Néi dung cña bµi viÕt ®Ò cËp ®Õn kh¸ nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nhau. ë ®©y do
ph¹m vi cña t¹p chÝ, chóng t«i chØ xin giíi thiÖu hai phÇn: PhÇn nãi vÒ sù ph¸t triÓn cña
s¾c th¸i v¨n ho¸ ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ng−êi ViÖt di c− vµ ®Þnh c− ë miÒn Nam, vµ
phÇn lÝ gi¶i, so s¸nh gi÷a hai tr−êng hîp ViÖt Nam vµ NhËt B¶n trong mèi quan hÖ cña sù
b¶o tån vµ ph¸t huy v¨n ho¸ truyÒn thèng víi sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, ®Æc biÖt lµ sù
ph¸t triÓn kinh tÕ trong thêi k× cËn hiÖn ®¹i. DÜ nhiªn, nh÷ng ý kiÕn b×nh thuËt cña t¸c gi¶
còng cã thÓ ®−a ra trao ®æi vµ tranh luËn thªm.
Con ng−êi cã mÆt trªn vïng ®Êt phÝa Nam ®1 tõ l©u. Theo kÕt qu¶ kh¶o cæ, Ýt nhÊt tõ
çch ®©y 4000 − 5000 n¨m, ë miÒn §«ng Nam Bé vµ çc cån çt duyªn h¶i ®1 cã líp
ng−êi ®Çu tiªn sinh sèng. Tuy nhiªn, trong nhiÒu thÕ kØ, vïng ®Êt nµy vÉn cßn hoang vu,
víi d©n c− th−a thít lµ ng−êi Kh¬-me vµ ng−êi Ch¨m. §Õn thÕ kØ XVII, ®«ng ®¶o ng−êi
ViÖt tõ phÝa B¾c di c− xuèng, viÖc khai ph¸ míi ®−îc ®Èy m¹nh. Sau n÷a, cßn cã c¶ lùc
l−îng ng−êi Hoa tham gia sinh c− lËp nghiÖp. Ng−êi ViÖt, ng−êi Kh¬-me, ng−êi Ch¨m,
ng−êi Hoa ®ãng gãp nh÷ng gi¸ trÞ t¹o nªn v¨n ho¸ cña x1 héi miÒn Nam. Trong ®ã phÇn
quyÕt ®Þnh thuéc vÒ gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt.
Tõ miÒn B¾c vµ miÒn Trung di c− vµo Nam, ng−êi ViÖt kh«ng hoµn toµn gi÷ nguyªn
vÑn nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng n¬i quª h−¬ng cña hä. Cïng víi ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña ng−êi
Kh¬-me, ng−êi Ch¨m, ng−êi Hoa, ng−êi ViÖt di c− ®1 t¹o nªn nh÷ng s¾c th¸i v¨n ho¸ gãp
phÇn vµo nÒn v¨n ho¸ d©n téc trªn con ®−êng ph¸t triÓn.
B×nh ®¼ng vµ tù chñ
PhÇn ®«ng ng−êi di c− lµ d©n tø chiÕng tõ çc vïng ®1 næi tiÕng hay cä x¸t, hoÆc lµ
nh÷ng lÝnh tr¹ng cã téi bÞ triÒu ®×nh ®−a vµo Nam. Hä v−ît biÓn b¨ng ngµn ®Ó ®Õn sinh
sèng h¼n ë ®©y, nªn hä ®em theo m×nh tÝnh tù do, Ýt chÞu quy phôc vµ Ýt bÞ rµng buéc bëi
lÔ gi¸o ®¹o ®øc Khæng M¹nh. §iÒu kiÖn tù nhiªn d−êng nh− còng t¹o nªn b×nh ®¼ng.
Kh¸c víi ng−êi miÒn B¾c vµ miÒn Trung, trªn vïng ®Êt míi, bÊt k× ai cã søc lao ®éng
quyÕt chÝ tù lËp ®Òu cã thÓ khai ph¸ rõng, v−ên, ®µo ®×a, gi¨ng c©u, th¶ ®ã, mµ bÊt cÇn
ph¶i cung phông vµ phô thuéc vµo ng−êi kh¸c. Ngoµi ra trong thêi k× ®Çu, ng−êi d©n miÒn
Nam cßn ch−a chÞu mét thÓ chÕ, quy t¾c nµo cña khu vùc hµnh chÝnh æn ®Þnh. M1i ®Õn khi
Gia Long lªn ng«i míi lËp ra bé m¸y qu¶n lÝ d©n chóng.
Quan hÖ b×nh ®¼ng ë miÒn Nam cã ®iÓm kh¸c víi quan hÖ lÖ lµng, luËt n−íc nãi
chung. §©y lµ b×nh ®¼ng mang tÝnh ç nh©n, kh«ng g¾n vµo céng ®ång. Ng−êi d©n miÒn
B¾c, dï cã coi nhÑ phÐp n−íc th× vÉn ph¶i t«n träng lÖ lµng. Cßn b¶n th©n lµng Êp trong
Nam l¹i Ýt tËp trung − lµng Êp d¶i ®Òu theo kªnh r¹ch, mçi nhµ mét vu«ng tre. §iÒu kiÖn
sinh c− nh− vËy, nªn sù rµng buéc cña céng ®ång lµng x1 thiÕu chÆt chÏ.
131
Quan hÖ b×nh ®¼ng vµ tÝnh çch tù chñ cã ¶nh h−ëng tÝch cùc ®Õn ho¹t ®éng kinh tÕ
mét çch tù ph¸t vµ kh«ng cã sù gióp ®ì tõ bªn ngoµi, ng−êi d©n vÉn ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt
qu¶ to lín trong sù nghiÖp chinh phôc miÒn ®Êt míi; quan hÖ hµng ho¸ trªn miÒn ®Êt míi
ph¸t triÓn kh¸ m¹nh...
Nãi chung, ng−êi Nam Bé thÝch hîp víi ho¹t ®éng kinh tÕ riªng lÎ, cÇn ph¸t huy tÝnh
n¨ng ®éng ç nh©n.
Ýt b¶o thñ
D¸m rêi bá quª h−¬ng víi nhiÒu mèi quan hÖ trãi buéc, h¼n nh÷ng ng−êi tiªn phong
tiÕn vµo miÒn Nam ph¶i cã suy nghÜ vµ hµnh ®éng ngoµi nÕp truyÒn thèng. TiÕp theo, b−íc
ch©n di c− cïng víi t¸c ®éng cña hoµn c¶nh sinh ho¹t míi l¹i lµm r¬i rông nhiÒu tËp qu¸n
cò cßn b¸m gi÷... ViÖc më réng vïng ®Êt hoang vu ®Çy khã kh¨n ®1 ®µo luyÖn thªm tÝnh
çch m¹o hiÓm. MÆt kh¸c, ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai trï phó, khÝ hËu ®iÒu hoµ, dÔ kiÕm ¨n nh−
vïng §ång Nai, Cöu Long võa khuyÕn khÝch võa cho phÐp thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p lµm
¨n míi.
L−îng ng−êi Hoa còng gãp phÇn n©ng cao tÝnh çch thùc dông. §ã lµ 3.000 ng−êi lÝnh
cña TrÇn Th−îng Xuyªn vµ D−¬ng Ng¹n §Þch cïng víi çnh th−¬ng nh©n tõng quen nghÒ
bu«n b¸n ®−îc TrÇn vµ D−¬ng mêi ®Õn.
VÒ phÝa chÝnh quyÒn, do nhu cÇu sèng cßn, chÝnh s¸ch cña Chóa NguyÔn ë §µng
Trong cã phÇn cëi më h¬n so víi tËp ®oµn vua Lª chóa TrÞnh ë §µng Ngoµi. Chñ tr−¬ng
më cöa th«ng th−¬ng víi çc vïng §«ng ¸, çc n−íc ph−¬ng T©y ®1 trùc tiÕp hoÆc gi¸n
tiÕp gióp cho ng−êi miÒn Nam tiÕp thu çi míi.
§Æc ®iÓm nµy mang l¹i çc t¸c ®éng nhÊt ®Þnh:
− Do Ýt bÞ t− t−ëng b¶o thñ cÇm tï, d©n Nam Bé næi tiÕng lµ "d¸m lµm ¨n lín" nh−
nhËn xÐt cña nhµ b¸c häc Lª Quý §«n. NhiÒu trung t©m th−¬ng m¹i ph¸t triÓn nhanh nh−
Cï Lao Phè, Hµ Tiªn, MÜ Tho, BÕn NghÐ, Sµi Gßn. Çc vïng trung t©m ng−êi Hoa ®ãng
mét vai trß quan träng, nh−ng ng−êi ViÖt còng tÝch cùc tham gia bu«n b¸n nhá.
− Do Ýt ®Þnh kiÕn, ng−êi d©n Nam Bé ®ång thêi còng rÊt nhÑ d¹, c¶ tin. Trong tÝn
ng−ìng hä dÔ dµng nhiÔm thø mª tÝn, tÝn ng−ìng k× quÆc; trong kinh tÕ hä coi träng ch÷
tÝn nh−ng còng mÊt c¶nh gi¸c tr−íc nh÷ng thñ ®o¹n gian ngoan hoÆc nhiÒu khi thiÕu thËn
träng víi viÖc lùa chän ®èi t¸c.
− X1 héi miÒn Nam Ýt thÝch lÝ luËn. NÕu nh− trong nÕp sèng, çch nghÜ cña hä thiªn vÒ
gi¶n ®¬n, th¼ng th¾n; th× trªn lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh tÕ, hä thiÕu bµi b¶n ®Ó hç trî cho ý
thÝch m¹o hiÓu, thiÕu nh÷ng l−êng tÝnh tØnh t¸o kh¶ dÜ ®Ó h¹n chÕ sù thÊt b¹i.
Tiªu dïng hµo phãng
TËp qu¸n tiªu dïng cña d©n c− chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn sèng. Tõ miÒn B¾c vµ
miÒn Trung vµo miÒn Nam, cã nghÜa lµ tõ n¬i ®iÒu kiÖn lµm ¨n khã kh¨n, eo hÑp ®Õn víi
®iÒu kiÖn thiªn nhiªn hµo phãng. Dï kh«ng ph¶i hoµn toµn "lµm ch¬i, ¨n thËt", th× ng−êi
d©n còng ®ì ®i nhiÒu nçi lo canh çnh vÒ c¶nh ®ãi rÐt. TrÞnh Hoµi §øc ®Çu thÕ kØ tr−íc cã
viÕt "Gia §Þnh ®Êt réng, thùc vËt nhiÒu kh«ng lo ®ãi rÐt, nªn d©n Ýt sóc tÝch (nghÜa lµ tÝch
tr÷, dµnh dôm) tËp tôc xa hoa". Tiªu dïng hµo phãng cña ng−êi d©n Nam Bé cßn hai lÝ do
kh¸c. Bëi cuéc sèng heo hót, c« ®¬n nªn d©n chóng cã lßng hiÕu kh¸ch, s½n sµng nh−êng
132
c¬m sÎ ¸o. "ë Gia §Þnh cã ng−êi kh¸ch ®Õn nhµ, ®Çu tiªn gia chñ d©ng trÇu cau, sau d©ng
tiÕp c¬m, b¸nh, tiÕp ®1i träng hËu, kh«ng kÓ ng−êi th©n quen s¬ l¹, t«ng tÝch ë ®©u ¾t ®Òu
th©u n¹p kho¶n ®1i, cho nªn ng−êi ®i ch¬i kh«ng cÇn mang tiÒn g¹o theo". Bëi cuéc sèng
thiÕu v¾ng çc ho¹t ®éng v¨n ho¸, dï ë møc thÊp, cho nªn mäi ng−êi h−íng vµo vui thó
qua çch nhËu nhÑt cïng b¹n bÌ hoÆc cê b¹c khi nhµn rçi.
Tiªu dïng qu¸ møc th−êng cã t¸c dông tiªu cùc tíi tÝch luü ®Çu t− cho s¶n xuÊt. Tuy
nhiªn t¸c h¹i nµy ch−a béc lé râ. Tr¸i l¹i, trªn thùc tÕ tiªu dïng m¹nh ®1 thóc ®Èy trao ®æi
hµng ho¸. Ch¼ng h¹n trong lóc nhiÒu ngµnh thñ c«ng nghiÖp ë Nam Bé cßn yÕu kÐm, nhu
cÇu tiªu dïng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt t¹i chç, ®1 ®ßi hái ph¶i tiÕn hµnh trao ®æi hµng
ho¸ víi çc n¬i kh¸c...
*
* *
Kinh tÕ ViÖt Nam thêi k× phong kiÕn ®1 cã b−íc ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh. ë thÕ kØ XV,
ViÖt Nam nãi chung kh«ng thua kÐm mÊy n−íc ph¸t triÓn nhÊt cña thÕ giíi håi ®ã. ThÕ råi
sù tôt hËu béc lé râ khi ch©u ¢u tiÕn sang chñ nghÜa t− b¶n, vµ tiÕp n÷a NhËt B¶n v−ît qua
th¸ch thøc ®Ó tiÕp thu c«ng nghÖ ph−¬ng T©y. Kho¶ng çch gi÷a ViÖt Nam víi tr×nh ®é
tiªn tiÕn cña thÕ giíi chØ ®−îc t¹o lËp trong mét kho¶nh kh¾c ng¾n cña lÞch sö, nh−ng ®ã
chÝnh lµ sù tÝch tô l©u dµi vµ thuéc vÒ vÊn ®Ò rÊt c¬ b¶n: quan hÖ truyÒn thèng vµ ph¸t
triÓn. Ch©u ¢u vµ NhËt B¶n tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸ thµnh c«ng, tho¸t khái ph−¬ng
thøc s¶n xuÊt phong kiÕn, ®Òu ph¶i gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ ph¸t triÓn.
Ch©u ¢u ph¸t huy truyÒn thèng c¹nh tranh ç nh©n, ®ång thêi ®o¹n tuyÖt qu¸ khø døt
kho¸t víi çc truyÒn thèng kh¸c ®Ó tiÕn lªn. NhËt B¶n ph¸t huy truyÒn thèng ®oµn kÕt x1
héi cïng víi sù ®iÒu chØnh vµ c¶i tiÕn truyÒn thèng kh¸c ®Ó nh»m tiÕn tíi hiÖn ®¹i ho¸. So
s¸nh ViÖt Nam − ch©u ¢u, ng−êi ta cã thÓ rót ra: ViÖt Nam së dÜ tr× trÖ bëi kh«ng cã
truyÒn thèng c¹nh tranh ç nh©n, kh«ng døt kho¸t ®o¹n tuyÖt víi nhiÒu truyÒn thèng...
Tuy nhiªn cã c©u hái ®Æt ra lµ t¹i sao ViÖt Nam kh«ng chuyÓn m×nh nh− NhËt B¶n?
Thø nhÊt, lÞch sö ViÖt Nam tõng cã nh÷ng cuéc c¶i çch nh− c¶i çch Khóc Thõa
H¹o, Hå Quý Ly, TrÞnh C−¬ng, Quang Trung− NguyÔn HuÖ. Çc cuéc c¶i çch nµy g¾n
liÒn víi çch nghÜ, çch lµm mang tÝnh chÊt thùc dông nh− ®1 tr×nh bµy ë trªn. Cã thùc
dông míi cã c¶i çch. V× thùc dông nöa vêi nªn c¶i çch kÐm s©u s¾c hoÆc kh«ng th¾ng
lîi.
NÕu çc cuéc c¶i çch thµnh c«ng th× lÞch sö d©n téc míi cã çc b−íc tiÕn chuÈn bÞ
cho b−íc nh¶y vät to lín sau ®ã. Ch¼ng h¹n nh÷ng nghiªn cøu vÒ NhËt B¶n th−êng chØ ra
r»ng kØ nguyªn Minh TrÞ b¾t nguån tõ nhiÒu thay ®æi trong suèt thêi k× tiÒn hiÖn ®¹i. Thêi
k× ®ã, ë NhËt B¶n mÆc dï thu nhËp cao theo ®Çu ng−êi kh«ng t¨ng, nh−ng ®1 tÝch luü çc
tiÒn ®Ò ®Ó hÊp thô kÜ nghÖ hiÖn ®¹i.
Thø hai, vÊn ®Ò nÒn t¶ng t− t−ëng kh¶ dÜ ®ãng vai trß ®iÓm tùa lùa chän vµ ch¾t läc
tinh hoa cña thêi ®¹i. "TÝnh çch NhËt B¶n" lµ c¬ së quan träng thùc hiÖn viÖc tiÕp thu
c«ng nghÖ ph−¬ng T©y.
133
N−íc NhËt nhê biÕn ®¹o Khæng thµnh "cña m×nh" mµ cßn lµm ®−îc c«ng viÖc k× diÖu
lµ c¶i biÕn ®¹o Khæng theo h−íng thÝch nghi víi thêi ®¹i. §¹o Khæng ph¸t huy trong
phong trµo Sin-ga-cu, H«-t«-cu, Bu-si-®«; ®¹o Khæng ph¸t huy qua vai trß cña nhµ n−íc...
CÇn nh×n nhËn ®óng ph¶n øng tiªu cùc cña ViÖt Nam tr−íc th¸ch thøc tõ ph−¬ng T©y
håi thÕ kØ XIX. Sù thiÕu hôt nÒn t¶ng v¨n ho¸ cÇn thiÕt ®1 chi phèi trªn nhiÒu mÆt. Th¸i ®é
cña triÒu NguyÔn vÒ çc ®Ò nghÞ c¶i çch, nãi chung kh¸c xa th¸i ®é cña M¹c Phñ T«-cu-
ga-oa, giai ®o¹n cuèi. ý t−ëng c¶i çch cña NguyÔn Tr−êng Té (®iÓn h×nh nhÊt trong çc
nhµ duy t©n ViÖt Nam cuèi thÕ kØ XIX) kÐm bµi b¶n nhiÒu so víi t− t−ëng cña Phu-cu-da-
oa. X1 héi ViÖt Nam ch−a s½n sµng chÊp nhËn vµ thùc hiÖn c¶i çch lín, gi¶ ®Þnh nh÷ng
®Ò ¸n ®−îc triÒu ®×nh chÊp thuËn, th× còng kh«ng thÓ diÔn ra c¶i çch thùc sù trong cuéc
sèng.
Thø ba, ë ch©u ¢u th−¬ng nh©n lµ ng−êi ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh thùc hiÖn sù qu¸ ®é
tiÕn lªn chñ nghÜa t− b¶n. ë NhËt B¶n, nh©n vËt chÝnh cña thêi k× qu¸ ®é lµ Nhµ n−íc. §Ó
Nhµ n−íc ®¶m nhiÖm sø mÖnh ®ã, bªn c¹nh viÖc thiÕt lËp ®−îc mét bé m¸y nhµ n−íc
m¹nh, cßn cÇn mét x1 héi thèng nhÊt, lu«n h−ëng øng (v« ®iÒu kiÖn) ®−êng lèi l1nh ®¹o
cña Nhµ n−íc.
LÞch sö ViÖt Nam, ngo¹i trõ çc cuéc chiÕn tranh chèng x©m l−îc, kh¸ phæ biÕn t×nh
tr¹ng çt cø, t¶n quyÒn; 12 sø qu©n thÕ kØ X; 20 n¨m ®Çu thÕ kØ XIII (cuèi ®êi LÝ) ®Êt
n−íc l©m vµo c¶nh lo¹n l¹c do çc cuéc chiÕn tranh gi÷a çc phe ph¸i phong kiÕn g©y ra;
n¹n çt cø cuèi thÕ kØ XVI; chiÕn tranh B¾c − Nam thÕ kØ XVII,... Ngay c¶ lóc cÇn thèng
nhÊt lùc l−îng ®èi phã tr−íc th¸ch thøc bªn ngoµi, th× ®Êt n−íc vÉn triÒn miªn rèi lo¹n.
Hai m−¬i n¨m trÞ v× cña Minh M¹ng (1820 − 1840), cã ®Õn 200 cuéc khëi nghÜa. Sang
®êi ThiÖu TrÞ (1841− 1847) chØ kho¶ng 7 n¨m cã gÇn 50 cuéc khëi nghÜa. §êi Tù §øc
(1848 − 1883), cã tíi hµng chôc cuéc khëi nghÜa. VÒ mÆt nµy, cã thÓ thÊy tr−êng hîp
ViÖt Nam rÊt phï hîp víi nhËn ®Þnh cña t¸c gi¶ Ma-tu-xa-va: "Khi bän thùc d©n ch©u
¢u míi b−íc ch©n ®Õn, phÇn lín çc n−íc §«ng Nam ¸ ®ang ë vµo thêi k× phong kiÕn
ph¸t triÓn. Vµo thêi k× ®ã... gi÷a nh÷ng n−íc ®ã, nh÷ng mèi quan hÖ bu«n b¸n kinh tÕ
kh¸c ®ang ph¸t triÓn vµ cñng cè. Nh−ng nh÷ng cuéc néi chiÕn phong kiÕn liªn miªn,
nh÷ng cuéc chiÕn tranh ®µn ¸p çc cuéc khëi nghÜa cña n«ng d©n ®1 lµm cho çc quèc
gia ®ã bÞ suy yÕu.
T×nh tr¹ng néi chiÕn g©y tai h¹i cho ph¸t triÓn kinh tÕ míi lµ mÆt næi. Nh©n tè bÒn
v÷ng, th−êng xuyªn c¶n trë søc m¹nh tæng hîp cña d©n téc trong ho¹t ®éng kinh tÕ, ph¶i
nãi lµ truyÒn thèng ph©n quyÒn gi÷a lÖ lµng vµ phÐp n−íc t¹o ra céng ®ång côc bé.
Thø t−, gi¸o dôc cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh cho NhËt B¶n v−ît qua th¸ch thøc cña thêi
®¹i. Kho¶ng thêi k× c« lËp víi thÕ giíi bªn ngoµi (1639 − 1859), mÆc dï chÝnh quyÒn M¹c
Phñ T«-cu-ga-oa ®µn ¸p vµ ng¨n cÊm viÖc tuyªn truyÒn t− t−ëng ph−¬ng T©y, nh−ng ®ång
thêi chÝnh quyÒn nµy còng ®1 biÕt ph¸t triÓn vµ c¶i biÕn m¹nh mÏ ®¹o Khæng. ChÝnh s¸ch
gi¸o dôc kÐo dµi 200 n¨m Ýt nhÊt cã t¸c dông truyÒn b¸, phæ cËp lèi t− duy trÝ tuÖ vµ duy
lÝ, ®µo t¹o çc qu©n nh©n thµnh líp ng−êi quan liªu h÷u hiÖu, ®µo t¹o líp c«ng nh©n cã kØ
luËt hîp víi nhµ m¸y hiÖn ®¹i.
134
Thªm n÷a, ®¹o Khæng kh«ng ph¶i lµ gi¸o lÝ duy nhÊt ph¸t triÓn thêi T«-cu-ga-oa. Lèi
häc thùc hµnh (Zi-su-ga-cu) bao gåm n«ng häc, lËp b¶n ®å, to¸n häc, y häc, thiªn v¨n häc
vµ lÞch sö tù nhiªn còng ®−îc chó ý.
ë ViÖt Nam, Khæng gi¸o dÇn dÇn thay thÕ vÞ trÝ gi¸o dôc tri thøc cña ®¹o PhËt. Tõ thêi
Lª, häc Nho gi¸o trë thµnh mét nghÒ x1 héi häc (häc ®Ó lµm quan). HÖ thèng tr−êng Nho
nhanh chãng më réng ®Õn çc lµng x1... VÒ ®iÓm nµy, ViÖt Nam cã vÎ gièng NhËt B¶n
h¬n Th¸i Lan. Tuy vËy, thùc chÊt sù kh¸c nhau gi÷a gi¸o dôc ViÖt Nam vµ NhËt B¶n l¹i
rÊt c¬ b¶n: ®¹o Khæng NhËt B¶n mang tÝnh l«gic vµ thùc tÕ h¬n; trong hÖ thèng gi¸o dôc ë
ViÖt Nam kh«ng cã d¹ng häc thùc hµnh nh− "Zi-su-ga-cu", nh÷ng ng−êi cã tri thøc vÒ
khoa häc tù nhiªn nh− Lª Quý §«n, NguyÔn Tr−êng Té,... cùc k× hiÕm vµ khã ph¸t huy
t¸c dông.
H¬n c¶ çc lÝ do vÒ ®Þa lÝ, vÒ kinh tÕ... bèn ph©n tÝch thuéc khÝa c¹nh v¨n ho¸
truyÒn thèng nªu trªn, rÊt ®¸ng coi träng khi t×m hiÓu sù tr× trÖ cña ViÖt Nam tr−íc
ng−ìng cöa b−íc sang thÕ kØ XX. ChÝnh nh÷ng nh©n tè ch×m s©u trong ®êi sèng kinh tÕ
− x1 héi ViÖt Nam ®1 chi phèi phÇn c¬ b¶n cña lÞch sö d©n téc. Vµ hiÖn nay ®Ó ph¸t
triÓn ®Êt n−íc, chóng ta sÏ tiÕp tôc ph¶i ®ông ®Çu víi çc truyÒn thèng ®ã.
(Hoµng Xu©n Long)
V. luyÖn tËp
Bµi tËp 1
H1y ®äc hai v¨n b¶n d−íi ®©y vµ cho biÕt v¨n b¶n ®ã:
− ViÕt vÒ çi g×?
− ViÕt nh»m môc ®Ých g×?
− ViÕt cho ai ®äc?
− ViÕt theo phong çch nµo?
V¨n b¶n 1:
Tuyªn ng«n ®éc lËp

Hìi ®ång bµo c¶ n−íc,
"TÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu sinh ra cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o ho¸ cho hä nh÷ng quyÒn
kh«ng ai cã thÓ x©m ph¹m ®−îc; trong nh÷ng quyÒn Êy, cã quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do
vµ quyÒn m−u cÇu h¹nh phóc".
Lêi bÊt hñ Êy ë trong b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp n¨m 1776 cña n−íc MÜ. Suy réng ra,
c©u Êy cã ý nghÜa lµ: tÊt c¶ çc d©n téc trªn thÕ giíi ®Òu sinh ra b×nh ®¼ng, d©n téc nµo
còng cã quyÒn sèng, quyÒn sung s−íng vµ quyÒn tù do.
B¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn cña Çch m¹ng Ph¸p n¨m 1791 còng nãi:
"Ng−êi ta sinh ra tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi; vµ ph¶i lu«n lu«n ®−îc tù do vµ
b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi".
§ã lµ nh÷ng lÏ ph¶i kh«ng ai chèi c1i ®−îc.
135
ThÕ mµ h¬n 80 n¨m nay, bän thùc d©n Ph¸p lîi dông l¸ cê tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i,
®Õn c−íp ®Êt n−íc ta, ¸p bøc ®ång bµo ta. Hµnh ®éng cña chóng tr¸i h¼n víi nh©n ®¹o vµ
chÝnh nghÜa.
VÒ chÝnh trÞ, chóng tuyÖt ®èi kh«ng cho nh©n d©n ta mét chót tù do d©n chñ nµo.
Chóng thi hµnh nh÷ng luËt ph¸p d1 man. Chóng lËp ba chÕ ®é kh¸c nhau ë Trung,
Nam, B¾c ®Ó ng¨n c¶n viÖc thèng nhÊt n−íc nhµ cña ta, ®Ó ng¨n c¶n d©n téc ta ®oµn kÕt.
Chóng lËp ra nhµ tï nhiÒu h¬n tr−êng häc. Chóng th¼ng tay chÐm giÕt nh÷ng ng−êi
yªu n−íc th−¬ng nßi cña ta. Chóng t¾m çc cuéc khëi nghÜa cña ta trong nh÷ng bÓ m¸u.
Chóng rµng buéc d− luËn, thi hµnh chÝnh s¸ch ngu d©n.
Chóng dïng thuèc phiÖn, r−îu cån ®Ó lµm cho nßi gièng ta suy nh−îc.
VÒ kinh tÕ, chóng bãc lét d©n ta ®Õn x−¬ng tuû, khiÕn cho d©n ta nghÌo nµn, thiÕu
thèn, n−íc ta x¬ x¸c, tiªu ®iÒu. Chóng c−íp kh«ng ruéng ®Êt, hÇm má, nguyªn liÖu.
Chóng gi÷ ®éc quyÒn in giÊy b¹c, xuÊt c¶ng vµ nhËp c¶ng.
Chóng ®Æt ra hµng tr¨m thø thuÕ v« lÝ, lµm cho d©n ta, nhÊt lµ d©n cµy vµ d©n bu«n, trë
nªn bÇn cïng.
Chóng kh«ng cho çc nhµ t− s¶n ta ngãc ®Çu lªn. Chóng bãc lét c«ng nh©n ta mét
çch v« cïng tµn nhÉn.
Mïa thu n¨m 1940, ph¸t xÝt NhËt ®Õn x©m l¨ng §«ng D−¬ng ®Ó më thªm c¨n cø ®¸nh
§ång minh, th× bän thùc d©n Ph¸p quú gèi ®Çu hµng, më cöa n−íc ta r−íc NhËt. Tõ ®ã
d©n ta chÞu hai tÇng xiÒng xÝch: Ph¸p vµ NhËt. Tõ ®ã d©n ta cµng cùc khæ, nghÌo nµn. KÕt
qu¶ lµ cuèi n¨m ngo¸i sang ®Çu n¨m nay, tõ Qu¶ng TrÞ ®Õn B¾c K×, h¬n hai triÖu ®ång bµo
ta bÞ chÕt ®ãi.
Ngµy 9 th¸ng 3 n¨m nay, NhËt t−íc khÝ giíi cña qu©n ®éi Ph¸p. Bän thùc d©n Ph¸p
hoÆc lµ bá ch¹y, hoÆc lµ ®Çu hµng. ThÕ lµ ch¼ng nh÷ng chóng kh«ng "b¶o hé" ®−îc ta, tr¸i
l¹i, trong 5 n¨m, chóng ®1 b¸n n−íc ta hai lÇn cho NhËt.
Tr−íc ngµy 9 th¸ng 3, biÕt bao lÇn ViÖt Minh ®1 kªu gäi ng−êi Ph¸p liªn minh ®Ó
chèng NhËt. Bän thùc d©n Ph¸p ®1 kh«ng ®¸p øng, l¹i th¼ng tay khñng bè ViÖt Minh h¬n
n÷a. ThËm chÝ ®Õn khi thua ch¹y, chóng cßn nhÉn t©m giÕt nèt sè ®«ng tï chÝnh trÞ ë Yªn
B¸i vµ Cao B»ng.
Tuy vËy, ®èi víi ng−êi Ph¸p, ®ång bµo ta vÉn gi÷ mét th¸i ®é khoan hång vµ nh©n ®¹o.
Sau cuéc biÕn ®éng ngµy 9 th¸ng 3, ViÖt Minh ®1 gióp cho nhiÒu ng−êi Ph¸p ch¹y qua
biªn thuú, l¹i cøu cho nhiÒu ng−êi Ph¸p ra khái nhµ giam NhËt vµ b¶o vÖ tÝnh m¹ng vµ tµi
s¶n cho hä.
Sù thËt lµ tõ mïa thu n¨m 1940, n−íc ta ®1 thµnh thuéc ®Þa cña NhËt, chø kh«ng ph¶i
thuéc ®Þa cña Ph¸p n÷a. Khi NhËt ®Çu hµng §ång minh th× nh©n d©n c¶ n−íc ta ®1 næi dËy
giµnh chÝnh quyÒn, lËp nªn n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ.
Sù thËt lµ d©n ta ®1 lÊy l¹i n−íc ViÖt Nam tõ tay NhËt, chø kh«ng ph¶i tõ tay Ph¸p.
Ph¸p ch¹y, NhËt hµng, vua B¶o §¹i tho¸i vÞ. D©n ta ®1 ®¸nh ®æ çc xiÒng xÝch thùc
d©n gÇn 100 n¨m nay ®Ó g©y dùng nªn n−íc ViÖt Nam ®éc lËp. D©n ta l¹i ®¸nh ®æ chÕ ®é
qu©n chñ mÊy m−¬i thÕ kû mµ lËp nªn chÕ ®é D©n chñ Céng hoµ.
136
Bëi thÕ cho nªn, chóng t«i, L©m thêi ChÝnh phñ cña n−íc ViÖt Nam míi, ®¹i biÓu cho
toµn d©n ViÖt Nam, tuyªn bè tho¸t li h¼n quan hÖ thùc d©n víi Ph¸p, xo¸ bá hÕt nh÷ng
hiÖp −íc mµ Ph¸p ®1 kÝ vÒ n−íc ViÖt Nam, xo¸ bá tÊt c¶ mäi ®Æc quyÒn cña Ph¸p trªn ®Êt
n−íc ViÖt Nam.
Toµn d©n ViÖt Nam, trªn d−íi mét lßng kiªn quyÕt chèng l¹i ©m m−u cña bän thùc
d©n Ph¸p.
Chóng t«i tin r»ng çc n−íc §ång minh ®1 c«ng nhËn nh÷ng nguyªn t¾c d©n téc b×nh
®¼ng ë çc Héi nghÞ Tª-hª-r¨ng vµ Cùu Kim S¬n, quyÕt kh«ng thÓ kh«ng c«ng nhËn
quyÒn ®éc lËp cña d©n ViÖt Nam.
Mét d©n téc ®1 gan gãc chèng ¸ch n« lÖ cña Ph¸p h¬n 80 n¨m nay, mét d©n téc ®1 gan
gãc ®øng vÒ phe §ång minh chèng ph¸t xÝt mÊy n¨m nay, d©n téc ®ã ph¶i ®−îc tù do !
D©n téc ®ã ph¶i ®−îc ®éc lËp !
VÒ nh÷ng lÏ trªn, chóng t«i, ChÝnh phñ L©m thêi cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng
hoµ, trÞnh träng tuyªn bè víi thÕ giíi r»ng:
N−íc ViÖt Nam cã quyÒn h−ëng tù do vµ ®éc lËp, vµ sù thËt ®1 thµnh mét n−íc tù do
®éc lËp. Toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam quyÕt ®em tÊt c¶ tinh thÇn vµ lùc l−îng, tÝnh m¹ng vµ
cña c¶i ®Ó gi÷ v÷ng quyÒn tù do, ®éc lËp Êy.
(Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp 4,
NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995)
V¨n b¶n 2:
Søc sèng cña d©n ViÖt Nam
trong ca dao vµ cæ tÝch
[...] Cæ tÝch ViÖt Nam b¾t nguån ë cïng mét n¬i víi ca dao nªn cïng rung ®éng mét
tinh thÇn Êy, mét lßng ham sèng Êy.
Nh−ng cæ tÝch kh«ng cã h×nh thøc nhÊt ®Þnh nh− ca dao. Nh÷ng c©u chuyÖn cæ l−u
truyÒn trong d©n chóng së dÜ ®¸ng chó ý lµ v× phÇn néi dung, chø kh«ng ph¶i lµ v× phÇn
h×nh thøc, v× v¨n ch−¬ng.
Khi xem xÐt néi dung nh÷ng c©u chuyÖn cò ®Ó cè g¾ng lôc lÊy trong ®ã mét ý nghÜa
®¸ng ghi nhí, chóng t«i thÊy cã thÓ t¹m xÕp cæ tÝch n−íc ta thµnh hai lo¹i: mét lo¹i t×m
gi¶ng nghÜa nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn, mét lo¹i t×m gi¶ng nghÜa nh÷ng hiÖn t−îng trong
x1 héi.
Sinh sèng trong mét giang s¬n tuy ®Ñp ®Ï, nh−ng kh«ng ph¶i kh«ng hung d÷, ph¶i vËt
lén víi mét khÝ hËu hay thay ®æi, nhiÒu giã b1o, ph¶i chèng chäi víi nh÷ng søc m¹nh
thiªn nhiªn khã hiÓu, ng−êi d©n lu«n lu«n ®em mét vµi nÐt huyÒn ¶o mµ gi¶ng nghÜa sù
thËt, khi cßn ch−a c¾t nghÜa ®−îc nh÷ng sù thËt Êy mét çch hîp lÝ.
Kh«ng nh÷ng ng−êi d©n ta, mµ c¶ ng−êi d©n çc n−íc ®øng tr−íc nh÷ng søc m¹nh
thiªn nhiªn, còng cã nh÷ng th¸i ®é nh− vËy. Nh÷ng vai trß trong truyÖn cæ tÝch th−êng lµ
137
nh÷ng søc m¹nh thiªn nhiªn ®1 ®−îc biÕn thµnh ng−êi ta. Nh÷ng truyÖn cæ tÝch th−êng lµ
nh÷ng hiÖn t−îng thiªn nhiªn, khÐo thuËt, khÐo t¶, thµnh ra m¹ch l¹c, kÕt cÊu li k×.
Nhµ v¨n hµo A-na-t«n Ph¬-r¨ng-x¬ (Anatone France) n−íc Ph¸p cã ®em mét vµi
truyÖn cæ n−íc Ph¸p ra ph©n tÝch, vµ thÊy truyÖn th× t¶ c¶nh mÆt trêi mäc, råi bÞ ®ªm ¨n
mÊt, s¸ng h«m sau l¹i h×nh nh− ®−îc nh¶ ra, truyÖn th× t¶ sù lu©n chuyÓn ngµy th¸ng,...
Cßn nhiÒu ®iÒu ph¸t minh t−¬ng tù, chóng t«i tiÕc kh«ng nhí ®−îc râ rµng mµ thuËt l¹i ë
®©y.
V× cã môc ®Ých ®em t©m tÝnh, t×nh c¶m cña ng−êi mµ g¸n cho thiªn nhiªn, ®Ó cè g¾ng
hiÓu thiªn nhiªn Êy, nªn ta thÊy nhiÒu xø ë thùc xa nhau mµ cã truyÖn cæ tÝch gièng nhau.
Ch¼ng h¹n nh− truyÖn TÊm Çm ta thÊy c¶ ë truyÖn cæ tÝch Ph¸p hay Ai CËp.
Nh−ng nÕu trong mét xø nµo cã mét hiÖn t−îng tù nhiªn ®Æc biÖt, kh«ng thÊy ë chç
nµo kh¸c, th× truyÖn cæ tÝch gi¶ng nghÜa hiÖn t−îng Êy còng kh«ng thÊy ë xø nµo kh¸c c¶.
VÝ dô nh− truyÖn S¬n Tinh Thuû Tinh ë trung ch©u B¾c K× ta. Môc ®Ých truyÖn ai còng
biÕt, lµ cèt ®Ó gi¶i nghÜa c¶nh lôt léi h»ng n¨m x¶y ra, tuy ®¸ng lo ng¹i nh−ng thËt hïng
vÜ.
TrÝ t−ëng t−îng cña d©n chóng cßn vµo ®Õn c¶ thÕ giíi sóc vËt. §em tÝnh t×nh cña
ng−êi ta g¸n cho c¶ vò trô råi, d©n chóng l¹i ®em tÝnh t×nh Êy mµ g¸n cho c¶ cÇm thó n÷a.
Nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng nghÜa thÕ giíi cña ®Çu ãc b×nh d©n thùc lµ nªn th¬ vµ chÊt
ph¸c. Song lo¹i cæ tÝch gi¶ng nghÜa thiªn nhiªn, tuy còng ®1 chøng minh ®−îc tinh thÇn
l¹c quan cña d©n téc ta, còng vÉn ch−a ®¸ng ®Ó ý b»ng lo¹i cæ tÝch lÞch sö, cã môc ®Ých lµ
ch÷a l¹i, hay t« ®iÓm thªm cho nh÷ng sù viÖc x¶y ra trong x1 héi.
LÞch sö th−êng s½n nh÷ng trang ®au th−¬ng, mµ hiÕm nh÷ng trang vui vÎ: bËc anh
hïng hay gÆp b−íc gian nguy, kÎ trung nghÜa th−êng l©m c¶nh khèn ®èn. Nh÷ng khi Êy,
trÝ t−ëng t−îng d©n chóng t×m çch ch÷a l¹i sù thùc, ®Ó khái ph¶i c«ng nhËn nh÷ng t×nh
thÕ ®ang u uÊt.
Ta thö lÊy truyÖn Hai Bµ Tr−ng mµ xÐt. Tuy trong lÞch sö cã chÐp râ rµng Hai Bµ ph¶i
tù vÉn sau khi ®1 thÊt trËn, nh−ng ngay ë lµng §ång Nh©n n¬i thê Hai Bµ vÉn chÐp r»ng
Hai Bµ ®Òu ho¸ ®i, chø kh«ng ph¶i tö trËn. §èi víi çc n÷ t−íng cña Hai Bµ còng vËy, ta
chØ thÊy çc vÞ anh hïng ®ã ho¸ lªn trêi.
Nghe truyÖn Phï §æng Thiªn V−¬ng, t«i th−êng t−ëng t−îng ®Õn mét trang nam nhi,
søc vãc kh¸c ng−êi, víi t©m hån chÊt ph¸c gi¶n dÞ, nh− t©m hån ng−êi thuë x−a. Tr¸ng sÜ
Êy gÆp lóc n−íc nhµ l©m nguy ®1 x«ng pha ra trËn, ®em søc khoÎ mµ ®¸nh tan giÆc, nh−ng
bÞ th−¬ng nÆng. Tuy thÕ ng−êi trai lµng Phï §æng vÉn cßn ¨n mét b÷a c¬m (chç Êy nay
lËp ®Òn thê ë lµng Xu©n T¶o) råi nh¶y xuèng Hå T©y t¾m, xong míi «m vÕt th−¬ng lªn
ngùa ®i t×m mét rõng c©y ©m u nµo, ngåi dùa mét gèc c©y to, giÊu kÝn nçi ®au ®ín cña
m×nh mµ chÕt.
Bªn Ph¸p còng cã mét truyÖn t−¬ng tù, Êy lµ truyÖn mét ng−êi d©n quª khoÎ m¹nh l¹
th−êng tªn lµ L¬ Gr¨ng Phe-rª (Le Grand FerrÐ) ®1 giÕt ®−îc nhiÒu kÎ x©m l¨ng ng−êi
Anh Çt Lîi. Cã bËn anh ta èm, nghe tin giÆc ®Õn, tøc giËn, vïng dËy cÇm bóa ra giÕt
138
®−îc m−êi mÊy tªn. GiÆc sî ch¹y mÊt. Sau v× mÖt nhäc ®æ må h«i, vÒ uèng n−íc l1 nªn
bÖnh nÆng thªm mµ chÕt.
Nh−ng chµng L¬ Gr¨ng Phe-rª ®1 kh«ng ®−îc t«n lªn ngang víi thÇn linh. Chóng t«i
së dÜ nh¾c ®Õn chµng lµ ®Ó thÊy t©m hån hai tr¸ng sÜ h¬i t−¬ng tù.
Bªn nh÷ng sù viÖc cã tÝnh çch lÞch sö, d©n chóng cßn chó ý ®Õn mét vµi t×nh c¶nh
kh¸c th−êng trong cuéc sèng h»ng ngµy. GÆp nh÷ng chuyÖn ®au th−¬ng ®Æc biÖt, trÝ
t−ëng t−îng cña d©n chóng còng t×m çch ch÷a l¹i, ®iÓm mét nÐt huyÒn ¶o cho bít ®−îc
nçi bi ®¸t.
VÝ dô nh− chuyÖn vî chång chµng Tr−¬ng: chµng Tr−¬ng ®i ®¸nh giÆc khi vî míi cã
mang. Lóc trë vÒ, con ®1 biÕt nãi. Mét h«m ®ïa víi con tù x−ng lµ bè, thÊy con kh«ng
nhËn mµ nãi r»ng bè nã tèi tèi vÉn ®Õn. Tr−¬ng buån vµ ghen, ®ay nghiÕn vî ®Õn nçi nµng
ph¶i tù vÉn. Mét tèi, ngåi bªn ®Ìn ®ïa víi con, thÊy nã chØ lªn bãng m×nh trªn t−êng mµ
nãi: "Bè ®1 ®Õn k×a". Lóc ®ã míi biÕt lµ m×nh lÇm th× kh«ng kÞp n÷a.
C©u chuyÖn lÏ ra chÊm hÕt ë ®ã, nh−ng d©n chóng kh«ng chÞu nhËn çi t×nh thÕ ®au
®ín Êy, vµ cè g¾ng ®em mét nÐt huyÒn ¶o ®Ó an ñi ta. V× thÕ míi cã ®o¹n thø hai, kÓ
chuyÖn nµng Tr−¬ng xuèng thuû cung, vµ sau cßn gÆp mÆt chång mét lÇn n÷a.
Xem thÕ, tinh thÇn ViÖt Nam kh«ng −a bi ®¸t, kh«ng −a ®em çi bÊt lùc cña con ng−êi
tr−íc sè mÖnh ra mµ say s−a. Ng−êi d©n lóc nµo còng träng sù sèng h¬n çi chÕt, vµ
kh«ng c«ng nhËn sè mÖnh ®au ®ín mµ t×m çch chèng l¹i ®Þnh mÖnh, ch÷a l¹i ®Þnh mÖnh,
®Ó lµm dÞu bít nh÷ng vÕt th−¬ng, ®Ó t¨ng lªn lßng tin t−ëng, vui vÎ, ham sèng [...].
(NguyÔn §×nh Thi, trong tËp MÊy vÊn ®Ò v¨n häc,
NXB V¨n ho¸, Hµ Néi, 1958)
Bµi tËp 2
H1y tãm t¾t v¨n b¶n d−íi ®©y thµnh mét ®Ò c−¬ng chi tiÕt.
Tæ chøc doanh nghiÖp cã nh÷ng

h×nh thøc nµo?
Tuú vµo LuËt doanh nghiÖp cña tõng quèc gia, trong mét nÒn kinh tÕ cã nhiÒu h×nh
thøc tæ chøc doanh nghiÖp. Tuy nhiªn cã thÓ chia lµm ba lo¹i h×nh thøc tæ chøc c¬ b¶n.
§1 cã lóc nµo trong giao dÞch lµm ¨n, b¹n nghe ng−êi ta lÆp ®i lÆp l¹i mét çch lÝ thó
çi tõ nµy: "Sole Proprietorship"? Ch¾c Ýt ra còng h¬n mét lÇn nghe. §ã chÝnh lµ h×nh
thøc doanh nghiÖp mét ng−êi. LÝ thó ®Êy chø ! Mét ç nh©n ®øng ra thµnh lËp vµ lµ chñ së
h÷u duy nhÊt, chÞu tr¸ch nhiÖm v« h¹n vÒ mÆt ph¸p lÝ. Ch¼ng h¹n ng−êi Êy − ç nh©n Êy lµ
b¹n − xin b¹n h1y lu«n t©m niÖm ®iÒu nµy: Khi lµm ¨n thua lç lµ ph¶i b¸n nhµ cöa, gia s¶n
®1 ®µnh... b¸n tÊt ®Ó tr¶ nî. LuËt ghi râ ®Êy nghen !
Cßn "Corporations" lµ g× vËy? H×nh thøc nµy ®−îc nhiÒu ng−êi quan t©m l¾m ®©y,
nhÊt lµ ë n−íc ta. Corporations ®−îc hiÓu d−íi mét tªn gäi kh¸ hÊp dÉn: C«ng ti cæ phÇn.
Thêi gian gÇn ®©y tªn gäi nµy Ýt nhiÒu trë nªn gÇn gòi, th«ng dông trong giao tiÕp cña
nhiÒu ng−êi.
139
C«ng ti cæ phÇn lµ h×nh thøc tæ chøc do hai ng−êi (ç nh©n, tæ chøc) trë lªn tù nguyÖn
(th«ng qua ®iÒu lÖ) gãp vèn l¹i qua h×nh thøc mua cæ phiÕu cña c«ng ti ph¸t hµnh. Nh÷ng
ng−êi gãp vèn ®−îc gäi lµ cæ ®«ng − hä chÞu tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ®èi víi con sè vèn bá
ra kinh doanh cña m×nh. §¹i héi cæ ®«ng sÏ bÇu ra Héi ®ång Qu¶n trÞ. Héi ®ång Qu¶n trÞ
sÏ bÇu ra Tæng gi¸m ®èc.
BiÕt r»ng h×nh thøc thø hai nµy ®ang ®−îc nhiÒu ng−êi quan t©m, xin nãi râ thªm r»ng
C«ng ti cæ phÇn còng ®−îc chia lµm hai d¹ng lµ:
− C«ng ti c«ng céng. §©y lµ d¹ng c«ng ti cã sè cæ ®«ng lín, cæ phiÕu vÒ nguyªn t¾c
®−îc phÐp trao ®æi bu«n b¸n trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n. ë ®©y xin më ngoÆc: LuËt c«ng
ti ViÖt Nam gäi d¹ng nµy lµ c«ng ti cæ phÇn.
− C«ng ti riªng. §©y lµ c«ng ti cã sè cæ ®«ng h¹n chÕ vµ cæ phiÕu cña nã kh«ng ®−îc
mua b¸n trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n. LuËt c«ng ti ViÖt Nam gäi d¹ng nµy lµ c«ng ti tr¸ch
nhiÖm h÷u h¹n. Nh− vËy: C«ng ti tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n lµ doanh nghiÖp trong ®ã çc thµnh
viªn cïng gãp vèn, cïng chia lîi nhuËn, cïng chÞu lç t−¬ng øng víi phÇn vèn ®ãng gãp vµ
chØ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ çc kho¶n nî cña c«ng ti trong ph¹m vi phÇn vèn cña m×nh gãp
vµo.
Theo LuËt C«ng ti ViÖt Nam (ban hµnh ngµy 21−12−1992), phÇn vèn gãp cña tÊt c¶
çc thµnh viªn ph¶i ®ãng ®ñ ngay khi thµnh lËp c«ng ti. Çc phÇn vèn ph¶i ®−îc ghi râ
trong ®iÒu lÖ c«ng ti. C«ng ti kh«ng ®−îc phÐp ph¸t hµnh bÊt k× lo¹i chøng kho¸n nµo.
ViÖc chuyÓn nh−îng phÇn vèn gi÷a çc thµnh viªn ®−îc thùc hiÖn tù do, nh−ng khi chuyÓn
nh−îng phÇn vèn gãp cho ng−êi kh¸c kh«ng ph¶i thµnh viªn ph¶i ®−îc sù nhÊt trÝ cña
nhãm thµnh viªn ®¹i diÖn cho Ýt nhÊt 3/4 sè vèn ®iÒu lÖ c«ng ti.
Khi thµnh lËp, nÕu c«ng ti kh«ng qu¸ 11 thµnh viªn th× çc thµnh viªn tù ®éng ph©n
c«ng nhau ®¶m nhËn çc nhiÖm vô qu¶n lÝ vµ kiÓm so¸t c«ng ti; cö mét ng−êi trong sè
hä hoÆc thuª mét ng−êi kh¸c lµm gi¸m ®èc c«ng ti. NÕu c«ng ti cã tõ 12 thµnh viªn trë
lªn th× ph¶i tiÕn hµnh bÇu ra Héi ®ång Qu¶n trÞ vµ çc kiÓm so¸t viªn.
Trong nÒn kinh tÕ hçn hîp, d¹ng c«ng ti tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n lµ mét trong çc d¹ng tæ
chøc chÝnh. D¹ng nµy cã mét sè −u ®iÓm:
− Çc cæ ®«ng chØ chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi c«ng ti cho ®Õn hÕt phÇn hïn vèn cña
m×nh ®1 ®ãng gãp.
− Quy m« kinh doanh cã thÓ më réng. §iÒu nµy mang ý nghÜa thiÕt thùc lµ cã thÓ më
réng kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña c«ng ti lªn quy m« lín.
− C«ng t¸c qu¶n lÝ sÏ hiÖu qu¶ h¬n v× ®1 t¸ch qu¶n lÝ víi quyÒn së h÷u vµ qu¶n lÝ ®−îc
chuyªn m«n ho¸ do çc nhµ qu¶n lÝ chuyªn nghiÖp ®¶m nhËn.
− Thêi gian ho¹t ®éng dµi, kinh doanh liªn tôc kh«ng phô thuéc vµo t− çch ph¸p nh©n
cña çc cæ ®«ng cßn hay mÊt.
− Cã kh¶ n¨ng chuyÓn quyÒn së h÷u dÔ dµng.
− §−îc h−ëng t− çch ph¸p nh©n, mäi ho¹t ®éng ®Òu tiÕn hµnh nh©n danh c«ng ti chø
kh«ng nh©n danh ç nh©n.
140
Trªn ®©y lµ nh÷ng kiÕn thøc ban ®Çu nh−ng l¹i rÊt cÇn thiÕt cho mäi ng−êi trong ho¹t
®éng kinh tÕ vµ gãp phÇn cïng mäi ngµnh kinh tÕ ®−a ®Êt n−íc vµo thêi k× ph¸t triÓn v−ît
bËc.
(Ph¹m V¨n Nam)
Bµi tËp 3
§äc vµ tãm t¾t v¨n b¶n §Êt lµ vµng nh−ng ch−a lµ... vèn theo hai çch:
− Tãm t¾t thµnh ®Ò c−¬ng.
− Tãm t¾t thµnh mét v¨n b¶n nhá.
§Êt lµ vµng nh−ng ch−a lµ... vèn

Nh÷ng nghÞch lÝ cÇn ®−îc gi¶i quyÕt
Doanh nghiÖp nhµ n−íc nµo còng kªu thiÕu vèn. Ph¶i ch¨ng çc ®¬n vÞ nµy kh«ng biÕt
®Õn mét kho¶n vèn khæng lå ®ang n»m ngay d−íi ch©n hä? Riªng ë Thµnh phè Hå ChÝ
Minh, −íc tÝnh nguån vèn nµy Ýt nhÊt còng gÇn gÊp hai lÇn tæng gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh cña
çc doanh nghiÖp nhµ n−íc trªn ®Þa bµn.
Thùc vËy, theo Côc thèng kª Thµnh phè Hå ChÝ Minh, tæng gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh
cña çc doanh nghiÖp nhµ n−íc trªn ®Þa bµn (tÝnh ®Õn ngµy 1−1−1996) theo nguyªn gi¸
lµ 28.634 tØ ®ång, bao gåm: nhµ cöa, vËt dông kiÕn tróc, m¸y mãc thiÕt bÞ vµ çc
ph−¬ng tiÖn vËn t¶i, trong lóc çc doanh nghiÖp nhµ n−íc nµy ®ang chiÕm h÷u mét
diÖn tÝch lµ 27.532.195m2 ®Êt (kho¶ng 2.753 ha), trõ phÇn sö dông vµo çc môc ®Ých
c«ng céng, còng cßn l¹i kho¶ng 25 triÖu m2. NÕu tÝnh theo gi¸ trÞ sö dông mµ hiÖn nay
çc c«ng ti Ph¸t triÓn nhµ ®ang chµo b¸n çc khu ®Êt ë vïng ven (nh− QuËn 12, Gß
VÊp,...) víi gi¸ trung b×nh 2 triÖu ®ång/1m2 th× gi¸ trÞ sö dông sè diÖn tÝch trªn lµ
50.000 tØ ®ång ! §©y lµ kho¶n tiÒn khæng lå, ch−a bao giê ®−îc tÝnh to¸n khi sö dông
nguån lùc nµy. Ai còng nãi "tÊc ®Êt, tÊc vµng" nh−ng ®Êt do çc doanh nghiÖp nhµ
n−íc chiÕm h÷u th× l¹i thuéc vÒ ngo¹i lÖ, çc chuyªn viªn, çc nhµ nghiªn cøu ë ViÖn
Kinh tÕ Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®1 ph¶i kªu lªn nh− vËy.
"Vèn ho¸" hay "kh«ng vèn ho¸"?
Con sè thùc tÕ cßn ch−a dõng l¹i. Bëi nÕu tÝnh c¶ diÖn tÝch ®Êt hiÖn do çc doanh
nghiÖp quèc phßng, DN ®oµn thÓ n¾m gi÷, th× tæng sè diÖn tÝch ®Êt ë çc doanh nghiÖp
nhµ n−íc lªn tíi trªn 35.477.000 m2, chiÕm 54,15% tæng diÖn tÝch ®Êt x©y dùng ®−îc kª
khai (hoµn tÊt vµo th¸ng 12−1996). Ngoµi ra cßn hµng triÖu mÐt vu«ng kho b1i (phÇn lín
tËp trung ë çc quËn néi thµnh) do çc doanh nghiÖp nhµ n−íc qu¶n lÝ; nÕu tÝnh gi¸ trÞ sö
dông ®Êt theo møc trung b×nh cña khung gi¸ quy ®Þnh cña UBND thµnh phè ch−a tÝnh gi¸
thÞ tr−êng th× sè vèn cã ®−îc tõ quü mÆt b»ng trªn còng kho¶ng 5.000 − 7.000 tØ ®ång.
TÊt c¶ ®Òu ch−a ®−îc "vèn ho¸". V× theo quy ®Þnh hiÖn hµnh, mÆt b»ng quü ®Êt do
çc doanh nghiÖp nhµ n−íc sö dông ®Òu kh«ng tÝnh gi¸ trÞ sö dông ®Êt trong vèn cña
doanh nghiÖp, kh«ng xem quü ®Êt lµ vèn. §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt rÊt quan träng gi÷a
doanh nghiÖp nhµ n−íc víi çc doanh nghiÖp cña çc thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. Mét
chuyªn viªn gi¶i thÝch: ChÝnh v× vËy, vèn ®−îc x¸c ®Þnh trªn sæ s¸ch ®Ó giao cho çc
141
doanh nghiÖp nhµ n−íc qu¸ thÊp so víi thùc tÕ toµn bé vèn mµ doanh nghiÖp ®ang sö
dông. §iÒu nµy ®1 t¹o ra nhiÒu bÊt lîi víi doanh nghiÖp. Nh− vèn ®iÒu lÖ thÊp lµm gi¶m
®Þa vÞ tµi chÝnh cña doanh nghiÖp nhµ n−íc trong mäi quan hÖ kinh tÕ. C¬ cÊu nî trªn
vèn cao h¬n c¬ cÊu thùc lµm xÊu ®i t×nh h×nh tµi chÝnh cña doanh nghiÖp; lµm gi¶m kh¶
n¨ng thÕ chÊp cña doanh nghiÖp khi cÇn thiÕt vay nî ng©n hµng hoÆc nhËn çc kho¶n tÝn
dông kh¸c.
Nh−ng kh«ng Ýt gi¸m ®èc çc doanh nghiÖp nhµ n−íc vÉn tá ra muèn duy tr× hiÖn
tr¹ng, v× theo hä, nÕu "vèn ho¸" c¶ gi¸ trÞ quyÒn sö dông ®Êt, ch¾c ch¾n tØ suÊt lîi nhuËn
cña doanh nghiÖp nhµ n−íc sÏ thÊp ®i, møc ®ãng gãp vµo ng©n s¸ch cña khu vùc nµy sÏ
gi¶m. §Æc biÖt lµ trong t×nh h×nh hiÖn nay s¶n xuÊt vµ kinh doanh mçi ngµy mét khã. Hä
dÉn nh÷ng sè liÖu cña Côc Qu¶n lÝ vµ tµi s¶n Nhµ n−íc Thµnh phè Hå ChÝ Minh n¨m 1995
lµ 19% ®1 gi¶m sót cßn 14,2% vµo n¨m 1996. NÕu "vèn ho¸" c¶ ®Êt th× tØ suÊt nµy cßn
gi¶m ®Õn møc nµo?
"§Î trøng vµng" cho nh÷ng ai?
Nãi vËy, chø hiÖn nay quü ®Êt ®ang lµ "con gµ ®Î trøng vµng" cho nhiÒu doanh nghiÖp
nhµ n−íc. NhÊt lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n ®Êt thuéc quyÒn sö dông cña m×nh, vµ nhÊt lµ çc
khu ®Êt cã gi¸ trÞ cao... Mét quan chøc ë Së §Þa chÝnh Thµnh phè Hå ChÝ Minh cho biÕt:
çc doanh nghiÖp hiÖn nay chØ ph¶i tr¶ 0,5%/ n¨m hoÆc 0,7%/ n¨m trªn khung gi¸ Nhµ
n−íc quy ®Þnh, nghÜa lµ thÊp h¬n nhiÒu lÇn so víi gi¸ trÞ ®Êt mµ çc doanh nghiÖp t− nh©n
hay c«ng ti n−íc ngoµi ph¶i thuª. H¬n n÷a, çc doanh nghiÖp nhµ n−íc còng chØ ph¶i tr¶
tiÒn thuª cho phÇn ®Êt ®−îc giao chÝnh thøc, cßn l¹i phÇn phi chÝnh thøc th× ch−a ph¶i tr¶
phÝ. Sè ®Êt phi chÝnh thøc nµy l¹i kh«ng ph¶i lµ nhá. Çc doanh nghiÖp nhµ n−íc (do ®Þa
ph−¬ng qu¶n lÝ) chiÕm kho¶ng 8,6%, vµ çc doanh nghiÖp nhµ n−íc (trung −¬ng) chiÕm
400% diÖn tÝch ®Êt ®−îc giao chÝnh thøc. Râ rµng chØ cã Nhµ n−íc lµ bÞ thiÖt, cßn çc
doanh nghiÖp nhµ n−íc nµy cø "ung dung h−ëng léc". Hä ®em ®Êt cho t− nh©n, cho n−íc
ngoµi thuª l¹i víi gi¸ thÞ tr−êng.
Mét thèng kª ®Çy ®ñ cho biÕt ®1 cã h¬n 5% diÖn tÝch ®Êt thuéc khu vùc Nhµ n−íc
qu¶n lÝ, sö dông ®−îc ®em cho thuª l¹i. TÊt nhiªn viÖc cho thuª nµy chØ t¹o doanh thu
riªng, hoÆc lîi Ých côc bé cho ®¬n vÞ, mµ Nhµ n−íc kh«ng thÓ ®iÒu phèi.
"ChÕ ®é thuª ®Êt hiÖn nay, râ rµng chØ t¹o ra ®éc quyÒn víi çc doanh nghiÖp ®ang
chiÕm h÷u ®Êt cña Nhµ n−íc, kh«ng cã t¸c dông n©ng cao kh¶ n¨ng sö dông ®Êt, còng nh−
viÖc khuyÕn khÝch viÖc ph¸t triÓn doanh nghiÖp míi" − mét chuyªn viªn ë ViÖn Kinh tÕ
Thµnh phè Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh. ¤ng ®Æt vÊn ®Ò: Lµm sao cßn cã ®Êt s½n, ®Ó cã thÓ
cho çc doanh nghiÖp míi thµnh lËp, hoÆc doanh nghiÖp muèn më réng quy m« s¶n xuÊt
thuª víi gi¸ −u ®1i ®ã? Ch¾c ch¾n çc doanh nghiÖp nµy ph¶i ®i "mua quyÒn sö dông ®Êt"
b»ng çch nµy hay çch kh¸c...
Qu¶n lÝ b»ng gi¸ trÞ chø kh«ng b»ng hiÖn vËt
"X¸c ®Þnh gi¸ trÞ thùc cña doanh nghiÖp nhµ n−íc ®Ó t¨ng vèn riªng cña doanh
nghiÖp" lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch mµ ViÖn Kinh tÕ Thµnh phè Hå ChÝ Minh kiÕn
nghÞ víi ChÝnh phñ nh»m x¸c lËp vai trß chñ ®¹o cña khu vùc kinh tÕ Nhµ n−íc trªn ®Þa
142
bµn. §Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy, cÇn tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ l¹i tµi s¶n cña doanh nghiÖp nhµ
n−íc theo gi¸ thÞ tr−êng, víi ph−¬ng thøc thùc hiÖn nh− çch thÈm ®Þnh tµi s¶n doanh
nghiÖp, nh− mét ph−¬ng thøc t¨ng vèn cho doanh nghiÖp, tøc lµ "vèn ho¸" mäi gi¸ trÞ
tµi s¶n cè ®Þnh mµ doanh nghiÖp ®ang chiÕm h÷u. Nhµ n−íc thay viÖc qu¶n lÝ tµi s¶n
doanh nghiÖp b»ng hiÖn vËt, sang qu¶n lÝ b»ng gi¸ trÞ.
Tuy nhiªn, ®Ó kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn gi¸ thµnh s¶n phÈm hay dÞch vô, kh«ng ¶nh
h−ëng ®Õn viÖc trÝch lËp çc quü, nhÊt lµ viÖc tÝch tô vèn ®Ó t¸i ®Çu t− cña doanh nghiÖp,
trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn viÖc "vèn ho¸" nµy, çc nhµ nghiªn cøu ®1 ®Ò xuÊt cho phÐp t¨ng
thêi gian khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh ®1 ®Þnh l¹i, phï hîp víi tõng lo¹i doanh nghiÖp; gi¶m
møc thu trªn vèn (th−êng gäi lµ "thuÕ vèn"), phï hîp víi tõng lo¹i h×nh kinh doanh.
Còng ®1 ®Õn lóc cÇn chÊm døt mét trong nh÷ng nghÞch lÝ cßn ®ang tån t¹i lµ ®Êt ®ai,
mÆt b»ng cña doanh nghiÖp nhµ n−íc nÕu ®em hîp t¸c víi thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c th×
biÕn thµnh vèn, cßn nÕu tù m×nh sö dông th× kh«ng ph¶i lµ... vèn !
(Ph¹m Hïng NghÞ)
Bµi tËp 4
H1y tæng thuËt çc bµi viÕt d−íi ®©y theo çch lÇn l−ît ®iÓm tõng v¨n b¶n; sau ®ã dùa
vµo kÕt qu¶ tæng thuËt, h1y so¹n ®Ò c−¬ng cho bµi thuyÕt tr×nh tr−íc líp theo tõng v¨n b¶n
®1 cho.
V¨n b¶n 1:
H·y cøu lÊy çi n«i cña chóng ta
Tr¸i §Êt lµ çi n«i vµ ng«i nhµ cña thËp lo¹i chóng sinh vµ c©y cá. Suèt cuéc hµnh
tr×nh tõ hang ®éng ®Õn nhµ chäc trêi, con ng−êi th−êng xuyªn cã tham väng c¶i thiÖn cuéc
sèng cña m×nh. Nh−ng chÝnh con ng−êi ®1 tµn ph¸ mét çch khñng khiÕp ng«i nhµ chung
cña nh©n lo¹i.
H¬n s¸u triÖu kil«met rõng réng b»ng mét nöa diÖn tÝch ch©u ¢u, bÞ ®èn trôi trong 20
n¨m qua. §Êt trång trät bÞ xãi mßn, bïn çt lÊp çc con s«ng trªn thÕ giíi gÊp ba lÇn thÕ kØ
tr−íc. Ngay tõ ®Çu thÕ kØ XVIII, nång ®é khÝ cacbonic ®1 t¨ng 27% vµ ®ang nhanh chãng
t¨ng lªn. TÇng b¶o vÖ ¤-z«n, tÊm ¸o gi¸p cña con tµu Tr¸i §Êt ®1 bÞ chäc thñng nhiÒu n¬i.
D©n sè thÕ giíi cã thÓ tõ 5,3 tØ hiÖn nay lªn tíi 10 tØ n¨m 2050 vµ ngay sau ®ã lµ 11 tØ hoÆc
12 tØ. Con tµu vò trô Tr¸i §Êt ®ang tiÕp tôc cuéc hµnh tr×nh trong vò trô víi bao hiÓm ho¹
r×nh ®ãn. Buån thay, nh÷ng hiÓm ho¹ ®ã l¹i do chÝnh con ng−êi g©y ra. H1y trë l¹i víi
nh÷ng t− t−ëng cña B¬-len-®¬ Pa-xcan: "Con ng−êi lµ c©y sËy biÕt suy nghÜ. Con ng−êi
tµng tr÷ ch©n lÝ mµ còng lµ mét çi æ bÈn thØu ®Çy mê ¸m vµ sai lÇm. Vinh quang, cao c¶
mµ còng lµ cÆn b1". Con ®−êng tiÕn bé hµng thiªn niªn kØ nay thËt ®¸ng tù hµo mµ còng cã
khi ®¸ng xÊu hæ. Ng−êi ta chÐm giÕt, h1m hiÕp ë ch©u ¸, ch©u Phi ®Ó lÊy vÒ ch©u b¸u vµ
hå tiªu. TrÝ tuÖ vµ lßng dòng c¶m cña Cri-xtèp C«-l«ng cuèi cïng r¬i vµo tay bän s¨n
vµng, chiÕm ®Êt vµ dÉn ®Õn sù ®iªu tµn cña ng−êi da ®á cïng çc nÒn v¨n minh cña hä.
143
Con ng−êi kh«ng ®Ó cho nhau ®−îc sèng yªn lµnh. Vµ còng kh«ng ®Ó cho mu«n
loµi tån t¹i. VËy mµ Tr¸i §Êt vèn lµ n¬i n−¬ng n¸u vµ sinh tr−ëng cña mu«n loµi. Sù
kh¸m ph¸ ch©u MÜ ®1 dÉn tíi diÖt chñng ®µn bß bi-d«ng, nhiÒu loµi thó ®Ñp ®Ï kh¸c, kÓ
c¶ ®µn sãi. §µn voi ch©u Phi chØ cßn 1/10, mçi n¨m cã 5.000 con voi bÞ giÕt chØ ®Ó lÊy
ngµ lµm çn dao, qu¶ bi-a, vµ nh÷ng thø xa xØ kh¸c cña kÎ giµu cã. Ch©u Phi, ch©u ¸,
ch©u MÜ La-tinh bÞ bãc lét thËm tÖ ph¶i b¸n rõng ®Ó cÇm h¬i, dï rõng lµ m¹ng sèng
cña ®Êt n−íc.
B−íc vµo n¨m 2000, n¹n « nhiÔm m«i tr−êng ®1 ®Õn giíi h¹n cuèi cïng mµ Tr¸i §Êt
cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc.
Non s«ng gÊm vãc h×nh ch÷ S mµ cha «ng ta ®1 ®Ó l¹i cho chóng ta, ®1 tõng bÞ
chiÕn tranh, çi nghÌo vµ t×nh tr¹ng l¹c hËu tµn ph¸. Mçi n¨m chóng ta ®èn trôi
200.000 ha rõng. Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu cÊp Nhµ n−íc cho biÕt: NÕu kh«ng ng¨n
chÆn khai ph¸ rõng bõa b1i nh− hiÖn nay th× chØ vµi n¨m n÷a, chóng ta sÏ kh«ng cßn
rõng nguyªn sinh. Nh÷ng çnh rõng trång ®ang lµm xanh l¹i ®Êt n−íc lµ mét thµnh
tùu lín lao, nh−ng b¹ch ®µn kh«ng thÓ thay thÕ ®inh, lim, sÕn, t¸u. Rõng thiªng v× ®1
tÝch tô hµng triÖu n¨m thêi gian, mµ con ng−êi kh«ng thÓ lµm ra thêi gian ®−îc. Tõ
®Êt n−íc cña voi, cña tª gi¸c mét sõng, tª gi¸c hai sõng, bÇy hæ b¸o, h−¬u nai, hiÖn
nay chóng ta chØ cßn l¹i kho¶ng 500 con voi, d¨m b¶y con tª gi¸c vµ vµi chôc con bß
rõng. Chóng ta ®ang lÊn chiÕm m«i tr−êng sèng cña chóng, b¾t giÕt chóng ®Ó m−u
lîi, ®1 nhiÒu n¨m qua chóng ta döng d−ng vµ n−¬ng nhÑ lò s¨n trém tµn b¹o khi
chóng giÕt voi trong rõng th¼m T©y Nguyªn hay h¹ s¸t nh÷ng chó chim s©u v« téi ë
v−ên thiªng V¨n MiÕu.
H1y b¾t ®Çu khi ch−a qu¸ muén, h1y lµm cho mäi ng−êi hiÓu ®−îc bÊt k× hµnh vi nµo
cña con m×nh còng lµm thay ®æi Ýt nhiÒu çi n«i thiªng liªng cña chóng ta. Chóng ta
kh«ng thÓ kh«ng nghÜ ®Õn çc thÕ hÖ con ch¸u chóng ta. H1y ®Ó l¹i cho mu«n ®êi con
ch¸u mai sau giang s¬n cÈm tó mµ cha «ng ta ®1 ®Ó l¹i cho chóng ta. H1y ®Ó l¹i cho con
ch¸u chóng ta kh«ng ph¶i lµ sa m¹c mµ lµ nh÷ng çnh ®ång mµu mì, nh÷ng th¶o nguyªn
vµ rõng nói xanh rên, nh÷ng tiÕng gÇm thiªng liªng cña nói rõng, nh÷ng tiÕng gï ªm ¸i
cña chim mu«ng.
M«i tr−êng sèng bÒn v÷ng, ®ã lµ vÊn ®Ò bøc xóc cña loµi ng−êi, kh«ng trõ mét n¬i nµo
trªn Tr¸i §Êt.
(Theo phô san V¨n nghÖ)
V¨n b¶n 2:
Nh÷ng th¶m ho¹ ®−îc b¸o tr−íc
Th¶m ho¹ tõ vò trô
Hai mèi nguy hiÓm lu«n r×nh rËp vµ ®e do¹ Tr¸i §Êt lµ tiÓu hµnh tinh vµ sao Chæi.
TiÓu hµnh tinh lang thang xung quanh MÆt Trêi, gi÷a sao Ho¶ vµ sao Méc, thØnh tho¶ng
l¹i bËt ra khái quü ®¹o cña m×nh vµ lao xuèng Tr¸i §Êt. Sao Chæi ë m1i gÇn sao Diªm
144
V−¬ng, nh−ng mét ngµy nµo ®ã vÉn cã thÓ quÐt qua Tr¸i §Êt nh÷ng ®¸m bôi ®¸ bÈn. GÇn
200 ng«i sao Chæi ®−îc nhËn diÖn vµ chõng Êy tiÓu hµnh tinh ®ang trªn trôc giao thoa víi
®−êng ®i cña Tr¸i §Êt. Theo nhµ khoa häc Ri-chít GrÝp (Richard Grieve) thuéc Tæ chøc
gi¸m s¸t ®Þa chÊt Ca-na-®a, cho ®Õn nay, çc tiÓu hµnh tinh ®1 g©y ra 139 hè trªn bÒ mÆt
Tr¸i §Êt. Næi tiÕng nhÊt lµ hè Toungouska ë Siberie (Nga). Ngµy 30 − 6 − 1908, mét thiªn
th¹ch cã ®−êng kÝnh 10m ®1 tµn ph¸ mét vïng réng 20km2, t−¬ng ®−¬ng víi 10
megatonne (10 triÖu tÊn) thuèc næ TNT. ë Yucata (Mª-hi-c«), mét thiªn th¹ch ®1 t¹o nªn
mét hè cã ®−êng kÝnh 180 km. Th¶m ho¹ nµy ®1 g©y ra ®¸m ch¸y lín, tung hµng triÖu tÊn
bôi ®en lªn bÇu trêi suèt nhiÒu n¨m. Sù viÖc nµy còng ®1 tõng x¶y ra çch ®©y 65 triÖu
n¨m, ®1 lµm cho 2/3 sè gièng loµi sinh vËt biÕn mÊt khái Tr¸i §Êt. Ngµy 23−3−1989, mét
tiÓu hµnh tinh cã ®−êng kÝnh 600m giao thoa víi Tr¸i §Êt ë kho¶ng çch 690.000km. Vµo
th¸ng 1−1991, ®µi quan s¸t thiªn v¨n (Spacewatch telescope) thuéc tr−êng ®¹i häc A-ri-
z«n-na, ®1 ph¸t hiÖn mét tiÓu hµnh tinh kh¸c ®ang trªn ®−êng giao thoa víi Tr¸i §Êt ë
kho¶ng çch 170.000 km. Kho¶ng çch nµy lµ vïng "ngo¹i «" cña Tr¸i §Êt. KØ lôc vÒ
kho¶ng çch gÇn nhÊt ®−îc ®µi quan s¸t nµy ph¸t hiÖn vµo ngµy 10 − 5 − 1993. Mét khèi
®¸ lín ®ang lao vÒ Tr¸i §Êt víi vËn tèc 76.800 km/giê vµ nÐ khái Tr¸i §Êt ë kho¶ng çch
144.000km.
Thùc ra x¸c suÊt ®Ó tiÓu hµnh tinh ch¹m vµo Tr¸i §Êt chØ x¶y ra mét lÇn trong nöa
triÖu n¨m. Th¸ng 5 − 1991, c¬ quan kh«ng gian MÜ (Na-sa) ®1 thµnh lËp mét uû ban, bao
gåm çc chuyªn gia quèc tÕ, mang tªn lµ Spaceguard Survey chuyªn lµm nhiÖm vô canh
gi÷ Tr¸i §Êt. Uû ban nµy ®Ò xuÊt x©y dùng hÖ thèng 6 kÝnh viÔn väng ®Ó nhËn diÖn tiÓu
hµnh tinh tõ xa. Dù to¸n chi phÝ x©y dùng lµ 50 triÖu ®«la chi phÝ b¶o d−ìng h»ng n¨m.
Trªn ®Ønh nói Pa-l«-ma (Ca-li-phoãc-ni-a) mét kÝnh viÔn väng khæng lå còng ®ang lµm
nhiÖm vô nhËn diÖn çc tiÓu hµnh tinh cã kh¶ n¨ng lao vµo Tr¸i §Êt. NhËn d¹ng ®−îc
nguy hiÓm vµ t×m çch lo¹i trõ chóng, giíi qu©n sù MÜ ®Ò xuÊt ph−¬ng ¸n phãng tªn löa cã
mang bom h¹t nh©n lªn kh«ng gian vµ ®iÒu khiÓn cho nã næ c¹nh çc tiÓu hµnh tinh ®Ó
lµm lÖch h−íng bay cña chóng. Tuy nhiªn, mét sè ng−êi lo sî tiÓu hµnh tinh Toutatis sÏ
bay tíi Tr¸i §Êt vµo th¸ng 9−2000 vµ sao Chæi Swiff Tuttle sÏ quÐt Tr¸i §Êt vµo th¸ng
8−2126. Donald Yeomans thuéc c¬ quan Nasa l¹i kh¼ng ®Þnh: trong 200 n¨m n÷a, ch¼ng
cã tiÓu hµnh tinh nµo ®e do¹ Tr¸i §Êt c¶.
Vò trô cßn Èn chøa nhiÒu nguy c¬ tiÒm tµng ®e do¹ Tr¸i §Êt. Ngµy 24 − 2 − 2987,
ng«i sao khæng lå Saduleak 69−202 næ, ph¸t ra n¨ng l−îng ¸nh s¸ng t−¬ng ®−¬ng n¨ng
l−îng cña 100.000 MÆt Trêi. Ng«i sao nµy çch xa Tr¸i §Êt 180.000 n¨m ¸nh s¸ng (1
n¨m ¸nh s¸ng − 9.461 tØ km). NÕu vô næ x¶y ra çch Tr¸i §Êt 30 n¨m ¸nh s¸ng th× tÇng
«-z«n cña Tr¸i §Êt sÏ bÞ r¸ch, hÖ ®éng vËt, thùc vËt sÏ bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ. NÕu vô næ
x¶y ra çch Tr¸i §Êt 10 n¨m ¸nh s¸ng th× sù sèng sÏ biÕn mÊt trªn Tr¸i §Êt. Nh−ng
hiÖn t−îng sao næ tr−íc khi chÕt chØ x¶y ra mét lÇn trong 570 triÖu n¨m.
145
HiÓm ho¹ "khÝ hËu Tr¸i §Êt sÏ l¹nh l¹i" còng lµ mèi nguy c¬ quan träng. Trong lßng
Tr¸i §Êt vµ khèi vËt chÊt d1n në th−êng xuyªn, v× thÕ mét lóc nµo ®ã Tr¸i §Êt sÏ l¹nh ®i
vµ con ng−êi sÏ chÕt cãng. HoÆc Tr¸i §Êt sÏ co l¹i vµ nãng lªn, lóc Êy con ng−êi sÏ bÞ
"n−íng s¹ch". HoÆc gi¶, ng«i sao MÆt Trêi mét lóc nµo ®ã sÏ chÕt. NhiÖt ®é MÆt Trêi
gi¶m, khèi cÇu löa mÆt trêi sÏ bay ch¹m vµo Tr¸i §Êt vµ Tr¸i §Êt sÏ tan thµnh tro bôi.
Nh−ng chuyÖn nµy cã thÓ x¶y ra kh«ng tr−íc 5 tØ n¨m n÷a !
Th¶m ho¹ do con ng−êi
N¨m 1972, trong Héi nghÞ quèc tÕ vÒ m«i tr−êng ë Stèc-kh«m (Thuþ §iÓn), çc nhµ
khoa häc ®1 lªn tiÕng b¸o ®éng: Tr¸i §Êt sÏ tù huû diÖt. HiÓm ho¹ quan träng nhÊt lµ
vÊn ®Ò d©n sè. D©n sè thÕ giíi t¨ng víi tèc ®é khñng khiÕp. Thêi phôc h−ng, d©n sè thÕ
giíi míi cã 450 triÖu ng−êi; n¨m 1900 lµ 1,5 tØ; n¨m 1950 lµ 2,5 tØ, vµ hiÖn nay lµ 5,4 tØ.
Theo dù b¸o cña Liªn hîp quèc, ®Õn n¨m 2075 d©n sè thÕ giíi sÏ lµ 10 tØ ng−êi. 10 tØ
ng−êi sÏ khai th¸c c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, n¹n « nhiÔm sinh th¸i gia t¨ng
vµ ¸p lùc cña lµn sãng nhËp c− tõ çc n−íc nghÌo sang n−íc giµu cµng khèc liÖt h¬n, tõ
®ã g©y ra çc cuéc xung ®ét vò trang triÒn miªn. Qu¶ bom d©n sè sÏ t¹o nªn hiÖn t−îng
hoang m¹c ho¸ ®Êt ®ai. HiÖn nay, ë ch©u Phi, ch©u ¸, Nam MÜ, mçi n¨m cã kho¶ng 6
triÖu ha ®Êt ®ai bÞ hoang m¹c ho¸, diÖn tÝch rõng ngµy cµng co hÑp l¹i v× t×nh tr¹ng khai
th¸c bõa b1i. Mçi n¨m, tæng sè diÖn tÝch rõng nhiÖt ®íi gi¶m 80.000km2, t−¬ng ®−¬ng
víi diÖn tÝch n−íc ¸o. Rõng biÕn mÊt sÏ t¹o nªn hiÖu øng nhµ kÝnh, hµm l−îng khÝ
cacbonic t¨ng, mÆt ®Êt sÏ bÞ nung nãng th−êng xuyªn vµ mÊt ®i chÊt mµu mì. Sau cïng,
nhiÒu loµi ®éng vËt, thùc vËt sÏ biÕn mÊt. Theo sè liÖu thèng kª, mçi n¨m trung b×nh cã
kho¶ng 100.000 gièng loµi bÞ tuyÖt chñng, gÊp ®«i sè loµi bÞ tuyÖt chñng çch ®©y 400
n¨m. Sè l−îng loµi bÞ tuyÖt chñng bao giê còng cao h¬n çc loµi míi ®−îc ph¸t hiÖn.
Mét nguy c¬ rÊt lín do con ng−êi g©y ra ®e do¹ Tr¸i §Êt lµ tÇng ozone bÞ thñng nÆng
nÒ, tia cùc tÝm cña MÆt Trêi kh«ng thÓ huû ho¹i sinh vËt sèng trªn Tr¸i §Êt lµ nhê cã tÇng
«z«n b¶o vÖ. Nh−ng víi tèc ®é ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nh− hiÖn nay, çc ho¸ chÊt nh−
mªtan, oxyde azote, cholorofluoro cacbon (CFC),... do nhµ m¸y, xe cé... th¶i ra, ®ang ®ôc
thñng tÇng «-z«n. Theo dù b¸o cña tæ chøc IPCC (Intergovernmental Panel on Climate
Change), n¨m 2010, nhiÖt ®é Tr¸i §Êt sÏ t¨ng thªm 4,5oC, hoang m¹c sÏ bµnh tr−íng vµ
diÖn tÝch rõng phßng hé sÏ co l¹i. Ch−a kÓ nÕu x¶y ra cuéc chiÕn tranh h¹t nh©n trªn quy
m« toµn thÕ giíi, ch¸y lín sÏ x¶y ra, bôi vµ muéi than sÏ che lÊp ¸nh s¸ng mÆt trêi vµ Tr¸i
§Êt sÏ r¬i vµo thêi k× b¨ng gi¸. Çc nhµ khoa häc gäi hiÖn t−îng Êy lµ mïa ®«ng h¹t nh©n.
Çc chuyªn gia thuéc Uû ban khoa häc vÒ çc vÊn ®Ò m«i tr−êng ®1 lªn tiÕng c¶nh
tØnh: "NÕu con ng−êi ®èi xö th« b¹o víi Tr¸i §Êt, Tr¸i §Êt sÏ tr¶ thï".
146
V¨n b¶n 3:
Mét sè vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ m«i tr−êng
ViÖt Nam
Khãi bôi, tiÕng ån vµ n−íc bÈn ®Òu t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn cuéc sèng cña chóng ta.
VÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng ®ang ngµy cµng trë nªn trÇm träng, nh−ng nÕu nãi vÒ m«i
tr−êng mµ chØ nh¾c ®Õn vÖ sinh m«i tr−êng th× ch−a ®ñ, mµ ph¶i kÓ ®Õn çc thµnh phÇn c¬
b¶n cña nã: ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, khÝ hËu, ®éng thùc vËt, biÓn, rõng,... Mçi thµnh phÇn
nµy l¹i ®ãng mét vai trß nh− lµ mét m«i tr−êng: m«i tr−êng ®Êt, m«i tr−êng n−íc, m«i
tr−êng kh«ng khÝ, khÝ hËu, m«i tr−êng ®a d¹ng sinh häc, m«i tr−êng sinh th¸i, m«i tr−êng
x1 héi, d©n sè vµ m«i tr−êng,...
Chóng t«i xin ®Ò cËp ®Õn mét t×nh tr¹ng cÊp b¸ch cÇn b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn l©u bÒn: m«i
tr−êng sinh th¸i vµ tµi nguyªn.
Sù suy tho¸i cña m«i tr−êng tµi nguyªn ®Êt
MÆc dï s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®1 vµ ®ang ph¸t triÓn râ rÖt, nh−ng m«i tr−êng ®Êt còng
®1 vµ ®ang suy tho¸i nghiªm träng.
BiÓu hiÖn râ rÖt nhÊt lµ qu¸ tr×nh ®¸ ong ho¸. Nh− ta ®1 biÕt, sau khi qu¸ tr×nh nµy
hoµn tÊt th× m«i tr−êng sinh th¸i hoµn toµn bÞ ph¸ huû, thay vµo ®Êy lµ sinh th¸i "vïng ®Êt
chÕt". Qu¸ tr×nh nµy, rÊt tiÕc, vÉn diÔn ra m¹nh ë miÒn §«ng Nam Bé, T©y Nguyªn, miÒn
Trung, miÒn nói phÝa b¾c vµ trung du B¾c Bé. ChØ tÝnh riªng miÒn §«ng Nam Bé, trong
tæng diÖn tÝch 2.365.212 ha ®1 cã 356.176 ha ®1 vµ ®ang bÞ ®¸ ong ho¸, chiÕm tØ lÖ
15,14% (mét diÖn tÝch kh«ng nhá). Nh÷ng nghiªn cøu cña chóng t«i chøng tá qu¸ tr×nh
nµy ë miÒn §«ng ®ang cã xu h−íng t¨ng vµ h×nh thµnh lo¹i ®¸ ong t¶ng (Bhannen) rÊt
nguy hiÓm.
MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh xãi mßn ®Êt còng kh«ng kÐm phÇn quyÕt liÖt, nhÊt lµ trªn vïng
®Êt ®åi phï sa cæ hoÆc ®Êt ba-dan. VÝ dô t¹i çc ®iÓm nghiªn cøu, n¬i th¶m thùc vËt che
phñ bÞ ph¸ ho¹i, víi tèc ®é 7 − 8 ®é, l−îng m−a 1.900mm/n¨m th× mçi n¨m bÞ tr«i ®i
mét líp ®Êt mµu 1,6 − 1,7cm. VËy lµ sau 6 − 7 n¨m tõ khi m«i tr−êng bÞ ph¸ huû, ®Êt trë
thµnh sái ®¸. Muèn kh«i phôc m«i tr−êng ®ã, cÇn ph¶i 70 − 80 n¨m trång rõng tu bæ.
Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do chÆt ph¸ rõng, ph¸ huû m«i tr−êng sinh th¸i, canh t¸c bõa
b1i.
Rõng vµ rõng ®Çu nguån bÞ ph¸ huû
Theo thèng kª ch−a ®Çy ®ñ, n¨m 1945, tÝnh b×nh qu©n trªn c¶ n−íc tØ lÖ rõng che phñ
lµ 45%. Nh−ng theo thêi gian, rõng bÞ thu hÑp dÇn, trung b×nh mçi n¨m mÊt ®i 100.000 ha.
N¨m 1992, ®é che phñ chØ cßn 25%, ®Õn nay chØ cßn 23%. Vïng T©y B¾c "rõng che bé
®éi, rõng v©y qu©n thï" (Tè H÷u) lµ vËy, mµ nay chØ cßn 13,3%. Cßn vïng §«ng B¾c qua
çc vßng cung: B¾c S¬n, Ng©n S¬n, §«ng TriÒu, nay chØ cßn 15,4% rõng.
Theo tµi liÖu gÇn ®©y, qua 5 n¨m ph¸t ®éng, ta ®1 trång l¹i ®−îc 750.000 ha rõng tËp
trung vµ 2 tØ c©y ph©n t¸n, nhÊt lµ sau Dù ¸n 237 diÖn tÝch rõng ®−îc trång t¨ng. ThÕ
nh−ng diÖn tÝch rõng bÞ ph¸ vÉn cßn tiÕp tôc t¨ng do di c− tù do ë miÒn nói phÝa B¾c vµ
147
Nam, do ph¸ rõng lÊy gç lËu, ®èt than trång tØa,... Nguy hiÓm nhÊt lµ rõng ®Çu nguån bÞ
ph¸ huû b»ng çch t¹o ch¸y rõng, ®Ó råi lËp biªn b¶n thanh lÝ vµ thõa c¬ "®ôc n−íc bÐo
cß".
Do vËy mµ khÝ hËu thêi tiÕt thay ®æi, hiÖu øng nhµ kÝnh t¨ng, lò lôt x¶y ra m¹nh h¬n,
mét sè s«ng ë miÒn Trung l¹i c¹n vÒ mïa kh« vµ "giËn d÷" vÒ mïa m−a, båi l¸ng çc lßng
hå TrÞ An, DÇu TiÕng, §¬n D−¬ng,...
Rõng ngËp mÆn bÞ chÆt ph¸ ®Ó nu«i t«m
Sau mét thêi gian nghiªn cøu, chóng t«i ®1 cã nhËn xÐt vÒ qu¸ tr×nh rõng ngËp mÆn,
nu«i t«m ë Minh H¶i (®iÓm nghiªn cøu §Çm D¬i) vµo nh÷ng n¨m 1992 − 1994, mÆc dï
®1 cã lÖnh cÊm cña Nhµ n−íc, nh−ng thÊy nu«i t«m qu¸ l1i, nhiÒu ng−êi vÉn t×m çch ph¸
rõng ngËp mÆn ®Ó nu«i t«m. N¨m ®Çu, n¨m thø hai th−êng tróng lín, nh−ng ®Õn n¨m thø
ba, thø t− th× n¨ng suÊt sôt gi¶m. §Õn n¨m 1995 thÊt b¹i rÊt lín. LÝ do: chÆt ph¸ rõng vµ
nu«i t«m v« téi v¹ ®1 lµm thay ®æi hoµn toµn ®iÒu kiÖn m«i tr−êng.
Ph¶i hiÓu r»ng chÝnh rõng ngËp mÆn míi cã ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«i tr−êng phï hîp
cho phï du, thøc ¨n cña t«m ph¸t triÓn vµ cho t«m sinh s¶n.
NÕu ph¸ rõng, tøc lµ ph¸ huû ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cña chóng, tøc lµ diÖt t«m. ThÊt b¹i
b¸o tr−íc ®1 x¶y ra. HËu qu¶ rõng ngËp mÆn cßn l©u míi ®−îc kh¾c phôc. Mét sè ruéng
lóa, çnh ®ång ®1 ®−îc ngät ho¸ nay nhiÔm mÆn vµ x¬ x¸c. N¹n chÆt rõng ®Ó ®èt than
còng cßn ph¸t triÓn m¹nh. §¸ng ®Ó ý lµ mét sè c¬ quan Nhµ n−íc còng ®ãng gãp vµo sù
huû diÖt nµy. HiÖn nay, rõng ngËp mÆn bÞ ph¸ huû 70% diÖn tÝch: mét con sè b¸o ®éng.
§iÒu kiÖn m«i tr−êng n«ng th«n
HÖ thèng kªnh r¹ch ch»ng chÞt, hiÖn t−îng mÆn ho¸ vµ phÌn ho¸ ë n«ng th«n miÒn
Nam lµ nh÷ng nguy c¬ cña m«i tr−êng.
Vµo çc giai ®o¹n cuèi mïa kh«, mÆn x©m nhËp vµo hµng chôc kil«met mÊy n¨m
gÇn ®©y cã biÓu hiÖn mÆn ¨n s©u h¬n. V× vËy diÖn tÝch §«ng xu©n bÞ thu hÑp, ng−êi d©n
thiÕu n−íc ngät, sinh ho¹t khã kh¨n. Còng vµo mïa kh« − kÓ c¶ ®Çu mïa m−a − çc
vïng n«ng th«n s©u nh− Th¸p M−êi, T©n Th¹nh, BiÓn B¹ch,... n−íc phÌn cã ®é pH rÊt
thÊp, ¶nh h−ëng ®Õn sinh th¸i m«i tr−êng. HËu qu¶ lµ nhiÒu bÖnh tËt x¶y ra: m¾t toÐt, l1o
ho¸, ®−êng ruét, th−¬ng hµn, sèt xuÊt huyÕt. Nh÷ng giÕng n−íc cña UNICEF s©u 70 m
còng chØ cã 10 − 15% lµ t¸c dông, cßn hÇu hÕt 6 th¸ng ®Òu bÞ phÌn ho¸. N−íc ngät cho
d©n rÊt thiÕu. Nh−ng mïa n−íc ngËp, ®iÒu kiÖn bÖnh m«i tr−êng l¹i cã nguy c¬ ph¸t
triÓn rÊt nguy hiÓm... Mét vµi ®iÓm tËp trung thÞ tø ë n«ng th«n l¹i trë nªn nh÷ng trung
t©m « nhiÔm do nhµ ë däc bê kªnh. Ng−êi ta th¶i bÊt cø thø g× th¶i ®−îc xuèng dßng
kªnh.
Mét con s«ng cÇn l−u ý
NhiÒu s«ng ë miÒn Trung bÞ « nhiÔm ®¸ng lo ng¹i do hiÖn t−îng khai th¸c vµng (dïng
hîp chÊt thuû ng©n ®Ó ®1i). X−a nay çc con s«ng nµy nhÊt lµ vïng cöa s«ng, ç vµ thuû
h¶i rÊt rÊt phong phó, nay nghÌo kiÖt. §Êy lµ ch−a kÓ « nhiÔm do chÊt th¶i c«ng nghiÖp vµ
n«ng nghiÖp (thuèc trõ s©u, ph©n bãn).
148
Çc con s«ng ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long th× cã hiÖn t−îng sôt lë däc s«ng. Cã nhiÒu
n¬i lë s©u 50 − 100m vµ dµi vµi tr¨m mÐt. Qu¸ tr×nh x©m thùc cã chiÒu h−íng gia t¨ng t¹o
nªn nhiÒu sù cè "m«i tr−êng" ë T©n Ch©u (An Giang) vµ TiÒn Giang.
Bê biÓn ®ang bÞ biÕn d¹ng
HiÖn t−îng « nhiÔm dÇu do sù cè m«i tr−êng vµ chÊt th¶i cã dÇu ®1 lµm « nhiÔm
hÇu hÕt çc b1i t¾m miÒn §«ng vµ c¶ BÕn Tre. L−îng dÇu ®1 t¨ng qu¸ 2 − 5 lÇn cho
phÐp vµ ®1 cã hiÖn t−îng kÕt dÝnh paraffine næi, nöa næi nöa ch×m hoÆc ch×m trªn mÆt
n−íc gÇn bê.
HiÖn t−îng c¹n kiÖt tµi nguyªn: bê biÓn miÒn Trung vµ kÓ c¶ Kiªn Giang mµ h»ng
n¨m khai th¸c trªn 200 ngh×n tÊn h¶i s¶n nay ®1 ®Õn møc b¸o ®éng. Çch ®©y 5 − 7 n¨m,
tµu l−íi rª 40 − 50 m1 lùc ®i biÓn 20 − 22 ngµy thu ®−îc 5 − 10 tÊn ç thu, Êy vËy mµ nay
chØ cßn lµ huyÒn tho¹i.
Theo dù b¸o khi qu¶ ®Êt nãng lªn th× n−íc biÓn ë vïng nhiÖt ®íi sÏ d©ng lªn 50− 70
cm. VËy th× ®iÒu g× sÏ x¶y ra cho vïng ven biÓn n−íc ta?
HiÖn t−îng khai th¸c n−íc ngÇm v« tæ chøc
Tèc ®é ®« thÞ ho¸ qu¸ nhanh, d©n sè t¨ng, khu d©n c− míi mäc lªn nhiÒu, mµ cÊp
n−íc th× kh«ng kÞp, ®Î ra hiÖn t−îng "ng−êi ng−êi khoan giÕng, nhµ nhµ cã giÕng". §iÒu
tÊt yÕu ®1 vµ ®ang x¶y ra: Nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm. Bëi v× do c«ng cô khai th¸c
kh«ng b¶o ®¶m, vÞ trÝ khoan giÕng kh«ng ®óng. Çc giÕng khoan th−êng qua líp thæ
nh−ìng phÌn nªn hÇu hÕt çc giÕng kh«ng ®óng kÜ thuËt ®Òu bÞ « nhiÔm phÌn. Mét sè bÞ
« nhiÔm h÷u c¬ hoÆc vi sinh. MÆt kh¸c, khai th¸c bõa b1i g©y ra hiÖn t−îng sôt, lë ®Êt −
®iÒu ®1 thÊy ë ngo¹i thµnh Thµnh phè Hå ChÝ Minh. Nh− ta biÕt, nguån n−íc ngÇm bÞ «
nhiÔm th× khã lßng cøu ch÷a v× ®ã lµ tµi s¶n v« gi¸.
N−íc th¶i vµ chÊt th¶i ch−a ®−îc xö lÝ
§iÒu kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc lµ gÇn nh− 100% nhµ m¸y, c«ng x−ëng ®Òu tèng n−íc
th¶i ch−a ®−îc xö lÝ ra kªnh r¹ch, hoÆc nÕu cã ®−îc xö lÝ th× còng ch−a ®¹t yªu cÇu. [...]
N−íc th¶i bÖnh viÖn vµ bÖnh phÈm còng ch−a ®−îc xö lÝ tèt. ThËm chÝ n−íc th¶i cña
mét sè bÖnh viÖn tØnh nä chØ çch èng hót n−íc cÊp cho thµnh phè kh«ng qu¸ 200m.
NghÜa lµ « nhiÔm bÖnh viÖn l¹i ®−îc t¸i « nhiÔm sinh ho¹t.
¤ nhiÔm kh«ng khÝ b¾t ®Çu trÇm träng ë çc ®« thÞ
ë çc ®« thÞ lín nh− Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, H¶i Phßng, ViÖt Tr×, nång ®é
SO2, CO2 ®1 v−ît 2 − 10 lÇn cho phÐp. Riªng çc khu vùc nh− nhµ m¸y xi m¨ng hoÆc çc
trôc giao th«ng ch−a ®−îc tr¸ng nhùa, « nhiÔm bôi ®1 gÊp 50 − 60 lÇn cho phÐp.
R¸c vµ chÊt th¶i r¾n
MÆc dï ®1 cã nhiÒu chiÕn dÞch "kh«ng x¶ r¸c", "s¹ch vµ xanh", nh−ng kÕt qu¶ cßn ë
møc khiªm tèn. Theo quy ®Þnh, m«i tr−êng cßn xa míi ®¹t ®−îc tiªu chuÈn cho phÐp.
VÖ sinh thùc phÈm vµ m«i tr−êng
149
Çc bÖnh dÞch t¶, sèt xuÊt huyÕt, kiÕt lÞ, th−¬ng hµn vÉn cßn phæ biÕn. Thñ ph¹m cña
chóng lµ vÊn ®Ò vÖ sinh m«i tr−êng vµ vÖ sinh thùc phÈm. Thøc ¨n bµy b¸n kh«ng che ®Ëy,
qu¸ h¹n, «i thiu ®ang ®Çy rÉy kh¾p n¬i.
Trªn ®©y chØ lµ ®iÓm qua mét sè nÐt s¬ l−îc vµ cÊp b¸ch cña hiÖn tr¹ng m«i tr−êng.
Mong r»ng nçi lo nµy kh«ng ph¶i cña riªng ai.
(Lª B¸ Huy)
Bµi tËp 5
H1y tæng thuËt ba v¨n b¶n d−íi ®©y theo çch tæng thuËt theo vÊn ®Ò.
Tr−íc hÕt lËp ®Ò c−¬ng tãm t¾t v¨n b¶n, sau ®ã dùa trªn kÕt qu¶ tæng thuËt, so¹n ®Ò
c−¬ng cho bµi thuyÕt tr×nh trªn líp vÒ mét trong çc vÊn ®Ò ®1 nªu trong bµi tæng thuËt.
(L−u ý: Mçi ng−êi thuyÕt tr×nh 5 phót. Nép ®Ò c−¬ng nµy sau mét tuÇn).
V¨n b¶n 1:
VÒ t×nh h×nh n¨m 1997, nh− b¸o ço cña ChÝnh phñ t¹i k× häp tr−íc ®1 nªu, nÒn kinh
tÕ n−íc ta ®−îc tiÕp søc tõ nh÷ng thµnh tùu cña qu¸ tr×nh ®æi míi, nh−ng còng ®øng tr−íc
nh÷ng khã kh¨n, th¸ch thøc rÊt lín, gåm c¶ nh÷ng vÊn ®Ò tõ néi t¹i nÒn kinh tÕ còng nh−
nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng bÊt lîi tõ bªn ngoµi.
Thiªn tai nÆng nÒ ë nhiÒu vïng vµ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh − tiÒn tÖ diÔn ra tõ gi÷a
n¨m 1997 trong khu vùc ®1 vµ ®ang g©y ra nh÷ng tæn thÊt vµ khã kh¨n lín ®èi víi nÒn
kinh tÕ n−íc ta vèn cßn nhiÒu mÆt yÕu kÐm.
Trong bèi c¶nh cã nhiÒu khã kh¨n vµ thö th¸ch, nh×n l¹i kÕt qu¶ thùc hiÖn nhiÖm vô
n¨m 1997, tuy mét sè chØ tiªu cã thÊp h¬n mét Ýt so víi b¸o ço cña ChÝnh phñ t¹i k× häp
thø hai cña Quèc héi, nh− nhÞp ®é t¨ng tr−ëng GDP ®¹t 8,8% so víi møc kÕ ho¹ch ®Ò ra
9%; s¶n xuÊt c«ng nghiÖp 13,2/14%; dÞch vô 9/12% vµ kim ng¹ch xuÊt khÈu 22/27%,
song nh×n chung, cã thÓ ®¸nh gi¸ sù ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi cña n−íc ta trong n¨m 1997
vÉn duy tr× ®−îc tèc ®é t¨ng tr−ëng kh¸; quan hÖ ®èi ngo¹i tiÕp tôc ®−îc t¨ng c−êng vµ më
réng; sù æn ®Þnh chÝnh trÞ − x1 héi ®−îc gi÷ v÷ng; an ninh, quèc phßng ®−îc b¶o ®¶m. §ã
lµ nh÷ng thµnh tùu hÕt søc quan träng, lµ kÕt qu¶ cña sù nç lùc phÊn ®Êu ®Çy gian khæ cña
toµn §¶ng, toµn d©n vµ toµn qu©n ta.
MÆt kh¸c, chóng ta còng thÊy râ h¬n nh÷ng chç yÕu vµ khã kh¨n lín cña nÒn kinh tÕ
n−íc ta víi chiÒu h−íng ph¸t triÓn kh«ng thuËn, g©y t¸c ®éng tiªu cùc kh«ng chØ trong
n¨m 1997 mµ cßn kÐo dµi ¶nh h−ëng sang nh÷ng n¨m sau. §ã lµ sù gi¶m sót nhÞp ®é t¨ng
tr−ëng cña nÒn kinh tÕ, ®Æc biÖt lµ mét sè ngµnh kinh tÕ quan träng nh− c¬ khÝ, ®iÖn tö,
s¶n xuÊt ph©n bãn, hµng kh«ng, du lÞch, b−u ®iÖn,... Sù t¨ng tr−ëng chËm l¹i cña kim
ng¹ch xuÊt khÈu vµ søc mua x1 héi, gi¶m sót ®Çu t− n−íc ngoµi, t×nh tr¹ng thiÕu lµnh
m¹nh vµ kÐm an toµn cña hÖ thèng tµi chÝnh − tiÒn tÖ.
§iÒu cÇn nhÊn m¹nh lµ nh÷ng khã kh¨n, yÕu kÐm nãi trªn kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng
nhÊt thêi mµ b¾t nguån tõ chç yÕu c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ, næi lªn lµ:
150
− HiÖu qu¶ vµ søc c¹nh tranh cña çc doanh nghiÖp vµ cña nÒn kinh tÕ cßn thÊp vµ
chËm ®−îc c¶i thiÖn; ph−¬ng h−íng vµ c¬ cÊu ®Çu t− ch−a hîp lÝ; c¬ cÊu kinh tÕ chËm thay
®æi.
− Quan hÖ ph©n phèi trong x1 héi cßn nhiÒu bÊt hîp lÝ; ®Êt n−íc nghÌo nh−ng cßn tiªu
dïng qu¸ kh¶ n¨ng lµm ra, ch−a thËt sù cÇn kiÖn vµ dån søc cho ®Çu t− ph¸t triÓn; tØ lÖ tÝch
luü tõ néi bé thÊp; c¬ chÕ, chÝnh s¸ch ch−a ®ñ søc huy ®éng ®−îc tèi ®a tiÒm n¨ng cña ®Êt
n−íc vµ ®Çu t− ph¸t triÓn; ch−a ng¨n chÆn ®−îc tÖ n¹n l1ng phÝ cña c«ng, tÖ n¹n tham
nhòng vµ nh÷ng thñ ®o¹n lµm giµu bÊt chÝnh. Sù chªnh lÖch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn gi÷a çc
vïng vµ sù thu nhËp gi÷a çc tÇng líp d©n c− cã chiÒu h−íng më réng.
− TÝnh c«ng khai d©n chñ chËm ®−îc ph¸t huy vµ t×nh tr¹ng thiÕu trËt tù, kØ c−¬ng, vi
ph¹m ph¸p luËt kh¸ nghiªm träng trong nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x1 héi vµ c¶ khu vùc
Nhµ n−íc; mét bé phËn trong bé m¸y c«ng quyÒn vµ çn bé, c«ng chøc, kh«ng nh÷ng
thiÕu kiÕn thøc vµ n¨ng lùc qu¶n lÝ mµ trong qu¸ tr×nh thi hµnh c«ng vô cßn cè ý lµm sai
luËt vµ quy ®Þnh cña Nhµ n−íc; s¸ch nhiÔu, vi ph¹m quyÒn vµ lîi Ých cña nh©n d©n.
− B−íc vµo n¨m 1998, nh÷ng thµnh tùu vµ tiÕn bé ®¹t ®−îc n¨m 1997 ®1 t¹o thªm thÕ
vµ lùc cho nÒn kinh tÕ; ®ång thêi, nh÷ng yÕu kÐm vµ khã kh¨n trong n¨m 1997 l¹i trë
thµnh çc nh©n tè t¸c ®éng ®Õn t×nh h×nh n¨m 1998 víi quy m« vµ møc ®é cao h¬n, phøc
t¹p h¬n. Thªm vµo ®ã lµ diÔn biÕn thêi tiÕt, khÝ hËu tõ cuèi n¨m 1997 ®Õn nay hÕt søc
phøc t¹p.
§−îc sù l1nh ®¹o chØ huy s¸t sao cña Trung −¬ng, Bé ChÝnh trÞ, cña çc cÊp uû §¶ng
vµ sù phÊn ®Êu quyÕt liÖt cña çc cÊp, çc ngµnh, cña ®ång bµo vµ chiÕn sÜ trong c¶ n−íc,
nªn mÆc dï t×nh h×nh kinh tÕ − x1 héi quý I − 1998 gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n vµ th¸ch
thøc lín h¬n tr−íc, ®Æc biÖt lµ thiªn tai vµ ¶nh h−ëng cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh −
tiÒn tÖ trong khu vùc, nh−ng chóng ta ®1 kÞp thêi ®Ò ra çc gi¶i ph¸p ®óng ®¾n, h¹n chÕ
®−îc mét phÇn khã kh¨n; duy tr× ®−îc çc ho¹t ®éng kinh tÕ − x1 héi; ®Êt n−íc tiÕp tôc æn
®Þnh vµ ph¸t triÓn.
Tuy nhiªn, t×nh h×nh ba th¸ng qua còng béc lé râ h¬n nh÷ng yÕu tè ch−a b¶o ®¶m sù
ph¸t triÓn æn ®Þnh vÒ kinh tÕ vµ trong thêi gian tíi cßn nhiÒu khã kh¨n h¬n, ®Æc biÖt lµ
nh÷ng khã kh¨n n¶y sinh trong t×nh h×nh míi:
− Søc c¹nh tranh vµ hiÖu qu¶ cña nhiÒu s¶n phÈm vµ doanh nghiÖp vèn ®1 yÕu, l¹i ph¶i
chèng ®ì víi søc Ðp ngµy cµng m¹nh cña sù ph¸ gi¸ ®ång tiÒn ë çc n−íc xung quanh. Trong
quý I n¨m nay, gi¸ xuÊt khÈu mét sè mÆt hµng mµ ta cã −u thÕ gi¶m rÊt m¹nh so víi cïng k×
n¨m tr−íc (dÇu th« gi¶m 21%, cao su gi¶m 42,5%, g¹o gi¶m 13,8%, l¹c nh©n gi¶m 30,7%,
h¹t ®iÒu gi¶m 6,2%). V× vËy, tuy nhiÒu mÆt hµng xuÊt khÈu t¨ng kh¸ vÒ khèi l−îng nh−ng
kim ng¹ch xuÊt khÈu gia t¨ng chØ b»ng mét nöa tèc ®é t¨ng cña cïng k× n¨m tr−íc (12,2%).
MÆt kh¸c, sù biÕn ®éng tØ gi¸ gi÷a ®ång néi tÖ vµ ngo¹i tÖ ®1 lµm cho vËt t−, thiÕt bÞ nhËp
khÈu ®¾t h¬n, lµm t¨ng gi¸ thµnh nhiÒu s¶n phÈm trong n−íc. Mét sè n−íc trong khu vùc ®1
v−ît qua thêi k× khñng ho¶ng gay go nhÊt, chuyÓn sang b−íc dÇn dÇn æn ®Þnh víi lîi thÕ c¹nh
tranh míi, t¹o thªm th¸ch thøc míi ®èi víi n−íc ta. ThÞ tr−êng xuÊt khÈu trong khu vùc bÞ co
l¹i, trong khi viÖc më thÞ tr−êng míi cßn ë d¹ng tiÒm n¨ng. (Trong hai th¸ng ®Çu n¨m, l−îng
151
hµng ho¸ ta xuÊt sang çc n−íc ASEAN gi¶m 48% so víi cïng k× n¨m tr−íc, riªng Sin-ga-po
gi¶m 69%, xuÊt sang Trung Quèc gi¶m 20,4%, Hµn Quèc gi¶m 60%. ViÖc më réng thÞ
tr−êng sang khu vùc ch©u ¢u vµ B¾c MÜ, sang ch©u Phi vµ Trung CËn §«ng cã nhiÒu triÓn
väng, nh−ng sù chuyÓn h−íng thÞ tr−êng lµ c¶ mét qu¸ tr×nh khã kh¨n víi nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra
rÊt phøc t¹p.)
− ThÞ tr−êng tiªu thô ®ang gÆp khã kh¨n g¾n víi søc c¹nh tranh cña hµng ho¸ cßn thÊp
lµ nh©n tè hÕt søc quan träng h¹n chÕ viÖc ph¸t huy n¨ng lùc s¶n xuÊt ®1 t¹o lËp ®−îc, lµm
cho nhÞp ®é t¨ng tr−ëng c«ng nghiÖp vµ mét sè ngµnh dÞch vô (hµng kh«ng, b−u ®iÖn, du
lÞch, th−¬ng m¹i,...) thÊp h¬n cïng k× çc n¨m tr−íc. Bªn c¹nh ®ã, viÖc ®æi míi vµ n©ng
cao hiÖu qu¶ cña khu vùc doanh nghiÖp nhµ n−íc ch−a chuyÓn biÕn râ nÐt, nh÷ng trë ng¹i
vÒ thÓ chÕ vµ thñ tôc ®èi víi ®Çu t− ph¸t triÓn cña çc doanh nghiÖp vµ nh©n d©n cßn ph¶i
tiÕp tôc th¸o gì. Trong n«ng nghiÖp, chóng ta cßn ph¶i nç lùc rÊt lín ®Ó kh¾c phôc hËu
qu¶ thiªn tai, h¹n chÕ thiÖt h¹i do thêi tiÕt kh«ng thuËn, n¹n chuét ph¸ ho¹i vµ ng¨n chÆn
n¹n ch¸y rõng.
− §Çu t− cña khu vùc nhµ n−íc, ®Æc biÖt lµ nguån vèn tÝn dông nhµ n−íc vµ ®Çu t− cña
doanh nghiÖp nhµ n−íc khã ®¶m b¶o ®−îc dù kiÕn kÕ ho¹ch ®Çu n¨m; ®Çu t− cña khu vùc
t− nh©n ®ang míi chØ khëi ®éng b−íc ®Çu, trong khi ®ã, ®Çu t− trùc tiÕp cña n−íc ngoµi
kh«ng chØ gi¶m vÒ sè dù ¸n míi, mµ ®¸ng quan t©m h¬n lµ vèn thùc hiÖn trong quý I cña
nh÷ng dù ¸n ®1 cÊp giÊy phÐp chØ b»ng 56% so víi cïng k× n¨m tr−íc. Nguån vèn ODA
®−îc gi¶i ng©n trong quý I míi chØ ®¹t 15% kÕ ho¹ch n¨m. T×nh h×nh nµy nÕu kh«ng kh¾c
phôc ®−îc sÏ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn nhÞp ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ trong thêi gian tr−íc m¾t
còng nh− nh÷ng n¨m sau.
− Béi chi ng©n s¸ch mÆc dï ®−îc thu hÑp, nh−ng vÉn cßn lín, trong khi tèc ®é t¨ng
thu ng©n s¸ch tõ n¨m 1996 ®Õn nay mçi n¨m mét gi¶m. Ng©n s¸ch n¨m 1998 vèn ®1 c¨ng
th¼ng l¹i bÞ gi¶m thu do mét sè s¶n phÈm chñ lùc ®−îc tiªu thô víi gi¸ thÊp h¬n nhiÒu so
víi n¨m tr−íc vµ so víi thêi ®iÓm x¸c ®Þnh dù to¸n, ®Æc biÖt lµ dÇu th«. Trong khi ®ã, do tØ
gi¸ thay ®æi, mét mÆt cã lµm cho nguån thu t¨ng lªn, nh−ng chñ yÕu ng©n s¸ch ph¶i chi
nhiÒu h¬n cho viÖc tr¶ nî n−íc ngoµi vµ mét sè kho¶n chi kh¸c. T×nh tr¹ng chËm thanh
to¸n khèi l−îng ®Çu t− thanh to¸n b»ng nguån vèn ng©n s¸ch vÉn kÐo dµi. ViÖc thùc hiÖn
Ph¸p lÖnh tiÕt kiÖm, chèng l1ng phÝ cña c«ng míi b¾t ®Çu triÓn khai, cßn ph¶i ®−îc chØ
®¹o kiªn quyÕt, bÒn bØ ®Ó ®em l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc vµ t¹o thµnh nÒn nÕp.
− Nh÷ng yÕu tè kh«ng lµnh m¹nh vÒ tiÒn tÖ − tÝn dông vÉn cßn lµ mèi ®e do¹ sù æn
®Þnh kinh tÕ vÜ m«, ®Æc biÖt lµ tØ lÖ nî qu¸ h¹n cao cña çc ng©n hµng th−¬ng m¹i; viÖc
qu¶n lÝ, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông vµ b¶o ®¶m kh¶ n¨ng tr¶ nî n−íc ngoµi cßn thiÕu v÷ng
ch¾c. VÊn ®Ò tØ gi¸ hèi ®o¸i vµ qu¶n lÝ ngo¹i hèi cßn ®ßi hái ph¶i theo dâi s¸t sao diÔn
biÕn vµ t¸c ®éng nhiÒu mÆt, c¶ ë trong n−íc vµ tõ bªn ngoµi ®Ó cã gi¶i ph¸p xö lÝ kÞp thêi,
phï hîp, b¶o ®¶m æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«.
− Mét vÊn ®Ò x1 héi næi cém trong quý I n¨m nay vµ cßn tiÕp diÔn lµ sè lao ®éng nghØ
viÖc, mÊt viÖc t¨ng ë møc cao nhÊt trong nhiÒu n¨m qua, c¶ trong khu vùc doanh nghiÖp
nhµ n−íc, trong çc doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi, vµ trong sè lao ®éng xuÊt
152
khÈu sang Hµn Quèc. T×nh h×nh ®ã lµm cho vÊn ®Ò gi¶i quyÕt viÖc lµm ngµy cµng thªm
gay g¾t.
MÆt kh¸c, ë mét sè n¬i ®ang tån ®äng nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p, g©y bÊt b×nh trong nh©n
d©n, nh−ng ch−a gi¶i quyÕt døt ®iÓm.
Nh×n l¹i t×nh h×nh n¨m 1997 vµ b−íc ®Çu thùc hiÖn NghÞ quyÕt Quèc héi, NghÞ
quyÕt Trung −¬ng IV trong mÊy th¸ng ®Çu n¨m 1998, thùc tiÔn cho phÐp rót ra mÊy
vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù chØ ®¹o, ®iÒu hµnh cña ChÝnh phñ vµ çc
ngµnh, çc cÊp:
Mét lµ, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi n−íc ta tuy cßn nhiÒu khã kh¨n víi nh÷ng
diÔn biÕn hÕt søc phøc t¹p c¶ trong vµ ngoµi n−íc, song nh©n d©n ta, ®Êt n−íc ta vÉn cßn
nhiÒu kh¶ n¨ng vµ nh©n tè tÝch cùc cã thÓ ph¸t huy ®Ó h¹n chÕ nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc,
ng¨n ngõa vµ kh¾c phôc nh÷ng yÕu tè g©y mÊt æn ®Þnh vµ suy tho¸i; duy tr× ®−îc nhÞp ®é
ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi; t¹o tiÒn ®Ò cho b−íc tiÕn v÷ng ch¾c h¬n cho nh÷ng n¨m sau...
Hai lµ, tiÕp tôc ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi lµ con ®−êng ®óng ®¾n vµ lµ ®éng lùc to
lín ®Ó tiÕp tôc gi¶i phãng vµ kh¬i dËy mäi tiÒm n¨ng cña ®Êt n−íc, ®ång thêi thu hót vµ sö
dông cã hiÖu qu¶ nguån lùc bªn ngoµi vµo môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi...
Ba lµ, ®−êng lèi, chñ tr−¬ng cña §¶ng, NghÞ quyÕt cña Quèc héi kh«ng nh÷ng ph¶i ®−îc
thÓ chÕ ho¸ ®óng ®¾n b»ng hÖ thèng çc v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt, mµ ®iÒu kh«ng kÐm
phÇn quan träng lµ ph¶i n¾m ch¾c thùc tiÔn, lùa chän ®óng çc vÊn ®Ò mÊu chèt vµ cô thÓ ho¸
b»ng çc ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng thiÕt thùc víi sù chØ ®¹o, ®iÒu hµnh tËp trung, s©u s¸t trong
tõng thêi gian ®Ó t¹o ra b−íc chuyÓn biÕn liªn tôc, cã hiÖu qu¶. Trong çc cuéc gÆp ®¹i diÖn
céng ®ång çc doanh nghiÖp, mét tiÕng nãi ph¶n ¸nh t©m tr¹ng lo l¾ng cña nh©n d©n nãi
chung vµ cña giíi kinh doanh nãi riªng lµ çc chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch ®óng ®¾n cña Trung
−¬ng, khi ®i qua nhiÒu tÇng nÊc hµnh chÝnh ®1 bÞ biÕn d¹ng, mét phÇn do sù thiÕu hiÓu biÕt,
thiÕu tr¸ch nhiÖm, nh−ng phÇn nÆng h¬n lµ do tÖ quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu cña kh«ng
Ýt c¬ quan, çn bé, c«ng chøc nhµ n−íc. §©y lµ vÊn ®Ò lín ®Æt ra cho bé m¸y hµnh chÝnh, tõ
ChÝnh phñ vµ c¬ quan chØ ®¹o, ®iÒu hµnh cña çc ngµnh Trung −¬ng tíi çc cÊp chÝnh quyÒn
®Þa ph−¬ng vµ c¬ së. T¹o ®−îc chuyÓn biÕn trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ mét nh©n tè cã
ý nghÜa hÕt søc quan träng ®Ó çc doanh nghiÖp vµ nh©n d©n ph¸t huy mäi nguån lùc s½n cã,
v−ît qua khã kh¨n, th¸ch thøc ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi.
(TrÝch B¸o ço cña ChÝnh phñ t¹i k× häp thø ba,
Quèc héi kho¸ X, phÇn §¸nh gi¸ kinh tÕ− x· héi
n¨m 1997 vµ t×nh h×nh quý I − 1998)
V¨n b¶n 2:
1. Chóng ta b−íc vµo n¨m 1998 khi ®ît b1o lò lín ë ®ång b»ng Nam Bé cuèi n¨m
tr−íc cßn ®Ó l¹i hËu qu¶ nÆng nÒ, l¹i tiÕp ®Õn h¹n h¸n gay g¾t kÐo dµi ch−a tõng thÊy ë
nhiÒu vïng, hiÖn nay lò lôt ®ang g©y thiÖt h¹i lín ë nhiÒu tØnh Trung Bé.
Trong khi ®ã, cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh − tiÒn tÖ bïng næ tõ gi÷a n¨m 1997, cuèn
nÒn kinh tÕ nhiÒu n−íc trong khu vùc vµo vßng suy tho¸i, ®ang cã chiÒu h−íng lan réng
sang mét sè n−íc kh¸c vµ t¸c ®éng ngµy cµng râ rÖt ®Õn nÒn kinh tÕ n−íc ta. Nh÷ng lÜnh
vùc chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp lµ: xuÊt khÈu bÞ thu hÑp thÞ tr−êng, bÊt lîi vÒ gi¸; ®Çu t− trùc
153
tiÕp cña n−íc ngoµi gi¶m m¹nh c¶ vÒ dù ¸n míi vµ vÒ thùc hiÖn nh÷ng dù ¸n ®1 ®−îc cÊp
giÊy phÐp; dÞch vô cho kh¸ch quèc tÕ sót kÐm, nhÊt lµ hµng kh«ng, du lÞch, viÔn th«ng;
søc Ðp ®èi víi tØ gi¸ hèi ®o¸i g©y biÕn ®éng trªn thÞ tr−êng ngo¹i hèi vµ t¨ng thªm khã
kh¨n cho çn c©n thanh to¸n quèc tÕ. HÖ qu¶ tæng hîp lµ ®Çu t− vµ s¶n xuÊt kinh doanh bÞ
thu hÑp trªn mét sè lÜnh vùc, çc c©n ®èi vÜ m« c¨ng th¼ng thªm, sè ng−êi thÊt nghiÖp
t¨ng. T×nh h×nh ®ã buéc chóng ta ph¶i ®iÒu chØnh møc t¨ng tr−ëng vµ mét sè c©n ®èi lín
cña kÕ ho¹ch n¨m 1998, nh− ®1 thÓ hiÖn trong NghÞ quyÕt cña Uû ban Th−êng vô Quèc
héi vµo gi÷a n¨m nay.
C¨n cø vµo diÔn biÕn tõ ®Çu n¨m ®Õn nay ®Ó dù b¸o c¶ n¨m, cã thÓ tæng qu¸t kÕt qu¶
thùc hiÖn NghÞ quyÕt k× häp thø hai cña Quèc héi (th¸ng 11 − 1997) vÒ nhiÖm vô kinh tÕ −
x1 héi n¨m 1998 trªn nh÷ng nÐt lín nh− sau:
− NÒn kinh tÕ tiÕp tôc ph¸t triÓn t−¬ng ®èi toµn diÖn, ®¹t nhÞp ®é t¨ng tr−ëng kho¶ng
6%.
MÆc dï bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ do thiªn tai g©y ra, n«ng nghiÖp vÉn t¨ng kho¶ng 2% tæng
gi¸ trÞ s¶n l−îng, trong ®ã næi bËt nhÊt lµ l−¬ng thùc ®¹t s¶n l−îng 31,3 triÖu tÊn, ®−a møc
b×nh qu©n ®Çu ng−êi lªn trªn 400kg, ®¹t môc tiªu ®Ò ra cho n¨m 2000; c©y c«ng nghiÖp,
c©y ¨n qu¶, ch¨n nu«i, ®¸nh b¾t vµ nu«i trång h¶i s¶n, thuû s¶n, lµm muèi, trång vµ b¶o vÖ
rõng ®Òu t¨ng.
S¶n xuÊt c«ng nghiÖp chÞu t¸c ®éng m¹nh cña cuéc khñng ho¶ng khu vùc, song ®1
cè g¾ng kh¾c phôc khã kh¨n, duy tr× ®−îc nhÞp ®é t¨ng tr−ëng kho¶ng 11% (quèc
doanh t¨ng kho¶ng 8%, d©n doanh 6%, doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi 22%).
HÇu hÕt s¶n phÈm ®¸p øng nhu cÇu trong n−íc ®Òu t¨ng, trong ®ã cã mét sè s¶n phÈm
t¨ng nhanh khi ¸p dông biÖn ph¸p d¸n tem chèng hµng nhËp lËu, nhiÒu mÆt hµng chñ
yÕu t¨ng khèi l−îng xuÊt khÈu.
Çc ngµnh dÞch vô tuy cã bé phËn gi¶m sót, nh−ng nh×n chung vÉn t¨ng 6%.
Trong ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng quèc tÕ gi¶m gi¸ nhiÒu mÆt hµng xuÊt khÈu quan träng cña
n−íc ta, nh− dÇu th«, than ®¸, cao su, chÌ, l¹c, hµng may mÆc, giµy dÐp,... viÖc gi÷ ®−îc
kim ng¹ch xuÊt khÈu b»ng møc n¨m tr−íc lµ mét cè g¾ng lín.
− Tr−íc søc Ðp m¹nh cña nh÷ng biÕn ®éng lín vÒ tµi chÝnh − tiÒn tÖ khu vùc, chóng ta
vÉn duy tr× ®−îc vÒ c¬ b¶n sù æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«. Béi chi ng©n s¸ch ®−îc kiÒm chÕ ë
møc Quèc héi cho phÐp (n¨m 1997 = 4,2% GDP, n¨m 1998 gi¶m xuèng cßn 3,6%). L−u
th«ng tiÒn tÖ kh«ng cã biÕn ®éng lín; çc c¬n sèt vÒ tØ gi¸ hèi ®o¸i ®−îc xö lÝ linh ho¹t
nªn kh«ng kÐo dµi. TØ lÖ nhËp siªu so víi GDP tõ 9,9% n¨m 1997 gi¶m xuèng 7,2% n¨m
1998. ChØ sè gi¸ tiªu dïng ®−îc kiÒm chÕ d−íi 10% nh− dù kiÕn ®Çu n¨m; tuy t¨ng h¬n
n¨m tr−íc nh−ng chñ yÕu lµ t¨ng gi¸ l−¬ng thùc, gãp phÇn bï l¹i thua thiÖt cña n«ng d©n
do bÊt lîi vÒ çch kÐo gi¸ c¶ mÊy n¨m tr−íc. Nh×n chung ®êi sèng nh©n d©n æn ®Þnh do
®−îc mïa vµ hµng ho¸ b¸n ®−îc gi¸.
− ViÖc ®æi míi quan hÖ s¶n xuÊt ®−îc xóc tiÕn tÝch cùc h¬n. DiÖn cæ phÇn ho¸ doanh
nghiÖp nhµ n−íc ®−îc më réng; çc doanh nghiÖp ®1 chuyÓn thµnh c«ng ti cæ phÇn, qua
mét thêi gian ho¹t ®éng, hÇu hÕt ®Òu t¨ng hiÖu qu¶, t¨ng vèn, t¨ng viÖc lµm. ViÖc chuyÓn
154
®æi hîp t¸c x1 cò vµ x©y dùng hîp t¸c x1 míi theo luËt hîp t¸c x1 ®−îc xóc tiÕn m¹nh h¬n
vµ b−íc ®Çu ph¸t huy t¸c dông hç trî tÝch cùc kinh tÕ hé gia ®×nh, ®−îc n«ng d©n ñng hé.
ë nhiÒu vïng, nhÊt lµ vïng trung du, miÒn nói ®1 xuÊt hiÖn nhiÒu trang tr¹i trång trät,
ch¨n nu«i, trång rõng, ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ víi quy m« võa vµ nhá cã hiÖu qu¶. Çc
doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi duy tr× ®−îc nhÞp ®é t¨ng tr−ëng trªn 20%.
− Çc lÜnh vùc gi¸o dôc, kinh tÕ, v¨n ho¸, y tÕ, x1 héi cã b−íc ph¸t triÓn vµ tiÕn bé
míi. Quy m« gi¸o dôc, ®µo t¹o ë çc cÊp häc, theo nhiÒu h×nh thøc, tiÕp tôc më réng. Çc
ho¹t ®éng v¨n ho¸, th«ng tin chó träng h¬n ®Õn viÖc b¶o vÖ, ph¸t huy tinh hoa v¨n ho¸ d©n
téc. C«ng t¸c y tÕ dù phßng ®−îc ®Èy m¹nh, ph¸t hiÖn vµ ng¨n chÆn kÞp thêi dÞch bÖnh
trong hoµn c¶nh cã nhiÒu thiªn tai. C«ng t¸c kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®¹t ®−îc kÕt qu¶ kh¶
quan trong viÖc gi¶m tèc ®é t¨ng d©n sè. Ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao cã nhiÒu tiÕn bé míi
c¶ vÒ më réng phong trµo vµ n©ng cao thµnh tÝch trong mét sè m«n. Phong trµo ®Òn ¬n ®¸p
nghÜa, ho¹t ®éng tõ thiÖn tiÕp tôc ®−îc duy tr×; çc ch−¬ng tr×nh quèc gia vÒ xo¸ ®ãi, gi¶m
nghÌo, gi¶i quyÕt viÖc lµm vµ çc ch−¬ng tr×nh môc tiªu vÒ ph¸t triÓn v¨n ho¸, x1 héi ®−îc
triÓn khai cã hiÖu qu¶ h¬n; cuéc ®Êu tranh chèng çc tÖ n¹n x1 héi, ®Æc biÖt lµ n¹n ma tuý
®−îc tiÕn hµnh kiªn quyÕt h¬n tr−íc.
Nh×n tæng qu¸t n¨m 1998, nÒn kinh tÕ n−íc ta tiÕp tôc t¨ng tr−ëng, ®êi sèng cña nh©n
d©n æn ®Þnh, sù nghiÖp v¨n ho¸, x1 héi tiÕp tôc ph¸t triÓn, sù æn ®Þnh chÝnh trÞ, x1 héi ®−îc
duy tr× vµ cñng cè. Trong bèi c¶nh ®Çy khã kh¨n vµ thö th¸ch, nh÷ng thµnh tùu mµ toµn
§¶ng, toµn d©n ®1 phÊn ®Êu giµnh ®−îc trong n¨m qua lµ rÊt quan träng.
Nh÷ng thµnh tùu ®1 giµnh ®−îc vµ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n ®−a tíi th¾ng lîi thêi gian
qua trong bèi c¶nh ®Çy thö th¸ch cÇn ®−îc toµn d©n, toµn §¶ng nhËn thøc ®Çy ®ñ ®Ó phÊn
khëi, tù tin, ®oµn kÕt, v÷ng b−íc ®i lªn.
2. Chóng ta tù hµo vÒ thµnh tùu, nh−ng kh«ng thÓ chñ quan, tho¶ m1n mµ ph¶i thÊy
nh÷ng mÆt yÕu cïng víi nh÷ng diÔn biÕn kh«ng thuËn ®ang c¶n trë, thËm chÝ ®e do¹ sù
æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, x1 héi cña n−íc ta. Trong nh÷ng t×nh huèng míi xuÊt
hiÖn hoÆc diÔn ra nghiªm träng h¬n trong n¨m nay, næi lªn mÊy nÐt lín:
− Tèc ®é t¨ng tr−ëng cña nÒn kinh tÕ gi¶m 1/3 so víi b×nh qu©n cña hai n¨m tr−íc; sù
gi¶m sót ®ã diÔn ra trong çc ngµnh n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vµ du lÞch; lÇn ®Çu tiªn
trong thËp kØ nµy kim ng¹ch xuÊt khÈu hÇu nh− kh«ng t¨ng so víi n¨m tr−íc.
− §Çu t− ph¸t triÓn vµ s¶n xuÊt kinh doanh bÞ thu hÑp trªn mét sè lÜnh vùc, tr−íc hÕt lµ
nh÷ng lÜnh vùc g¾n víi kinh tÕ ®èi ngo¹i (xuÊt khÈu, ®Çu t− n−íc ngoµi, dÞch vô cho kh¸ch
quèc tÕ).
− ViÖc duy tr× çc c©n ®èi kinh tÕ vÜ m« cã nhiÒu khã kh¨n h¬n, ®Æc biÖt lµ c©n ®èi
ng©n s¸ch, c©n ®èi vèn, c©n ®èi ngo¹i tÖ vµ çn c©n thanh to¸n quèc tÕ. T×nh tr¹ng thiÕu
lµnh m¹nh trong hÖ thèng tÝn dông cïng víi çc yÕu tè t¸c ®éng tíi gi¸ trÞ ®ång tiÒn lµ
nh÷ng vÊn ®Ò lín ph¶i gi¶i quyÕt ®Ó tr¸nh nh÷ng biÕn ®éng lµm mÊt æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«.
VÊn ®Ò gi¶i quyÕt viÖc lµm vèn ®· bøc xóc cµng thªm gay g¾t do mét sè doanh nghiÖp
thu hÑp s¶n xuÊt, d1n lao ®éng vµ t×nh tr¹ng d«i d− lao ®éng khi s¾p xÕp l¹i doanh nghiÖp
nhµ n−íc; sè ng−êi thÊt nghiÖp t¨ng kÐo theo nhiÒu hÖ qu¶ vÒ x1 héi trong khi kh«ng Ýt tÖ
155
n¹n x1 héi ®1 ë møc nghiªm träng. TØ lÖ t¨ng d©n sè cßn cao, nhÊt lµ ë nh÷ng vïng ®êi
sèng thÊp, g©y thªm khã kh¨n cho viÖc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.
Nh÷ng diÔn biÕn nªu trªn chÞu t¸c ®éng râ nÐt cña cuéc khñng ho¶ng khu vùc vµ
hËu qu¶ nÆng nÒ cña thiªn tai. Song, cÇn ph¶i nh×n th¼ng vµo sù thËt lµ nhÞp ®é t¨ng
tr−ëng kinh tÕ ®1 b¾t ®Çu gi¶m sót tõ n¨m 1996, lóc ®Çu ë møc nhÑ, sau nÆng dÇn;
nh÷ng yÕu tè thiÕu lµnh m¹nh trong lÜnh vùc tµi chÝnh − tiÒn tÖ ®e do¹ sù æn ®Þnh kinh
tÕ vÜ m« ®1 xuÊt hiÖn tr−íc khi bïng næ khñng ho¶ng khu vùc.
V× vËy, chóng ta cÇn nh×n nhËn râ nh÷ng mÆt yÕu kÐm cña b¶n th©n nÒn kinh tÕ n−íc ta
mµ cuéc khñng ho¶ng khu vùc lµm t¨ng thªm vµ béc lé râ h¬n. §ã lµ t×nh tr¹ng kÐm hiÖu
qu¶ vµ yÕu søc c¹nh tranh cña çc doanh nghiÖp vµ cña nÒn kinh tÕ; t×nh tr¹ng cßn s¬ khai,
thiÕu ®ång bé, thiÕu trËt tù, kØ c−¬ng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, t×nh tr¹ng qu¶n lÝ nhµ n−íc võa
kÐm hiÖu lùc, cã mÆt bu«ng láng, võa ch−a døt bá ®−îc quan liªu giai cÊp. T×nh tr¹ng ®ã
khã tr¸nh khái khi chóng ta ®i lªn tõ mét nÒn kinh tÕ nghÌo nµn, l¹c hËu míi ë b−íc ®Çu
trªn con ®−êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi thÞ
tr−êng theo ®Þnh h−íng x1 héi chñ nghÜa. Kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã ph¶i cã thêi gian,
nhanh hay chËm cßn tuú thuéc vµo sù l1nh ®¹o, chØ ®¹o thùc hiÖn cña §¶ng vµ Nhµ n−íc
ta.
Trong khi ghi nhËn nh÷ng tiÕn bé ®1 ®¹t ®−îc, chóng ta th¼ng th¾n vµ nghiªm kh¾c
ph©n tÝch nh÷ng khuyÕt ®iÓm trong sù l1nh ®¹o vµ chØ ®¹o thùc hiÖn lµ nguyªn nh©n chñ
quan g©y trë ng¹i cho c«ng cuéc ®æi míi vµ ph¸t triÓn; do ®ã, ®1 h¹n chÕ nh÷ng thµnh tùu
®¸ng lÏ cã thÓ ®¹t cao h¬n, nhiÒu h¬n.
Mét sè chñ tr−¬ng quan träng nh»m ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi, ph¸t huy néi lùc
ch−a ®−îc nhËn thøc s©u s¾c trªn c¬ së thùc tiÔn nªn ch−a qu¸n triÖt ®−îc ®−êng lèi cña
§¶ng. ChÝnh s¸ch, thÓ chÕ cßn thiÕu ®ång bé vµ ch−a ®ñ cô thÓ, ch−a thËt th«ng tho¸ng vµ
nhÊt qu¸n ®Ó t¹o m«i tr−êng vµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t huy tiÒm n¨ng cña çc
thµnh phÇn kinh tÕ, cña nh©n d©n vµ cña ®ång bµo ta ë n−íc ngoµi. Çc nh©n tè míi ®1
xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu trong ho¹t ®éng kinh tÕ cña quÇn chóng vµ ®¬n vÞ c¬ së nh−ng ch−a
®−îc tæng kÕt kÞp thêi ®Ó thèng nhÊt nhËn ®Þnh vµ ®Ò ra chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch míi.
Sù chØ ®¹o, ®iÒu hµnh cña çc ngµnh, çc cÊp cã nh÷ng biÓu hiÖn thiÕu kiªn
quyÕt, cßn quan liªu, nÆng vÒ h×nh thøc, ch−a thËt s¸t c¬ së, thiÕu kiÓm tra, gi¸m s¸t
viÖc tæ chøc thùc hiÖn, bu«ng láng kØ luËt, khiÕn cho ng−êi lµm tèt thiÕu phÊn khëi
v× kh«ng ®−îc ®¸nh gi¸, biÓu d−¬ng kÞp thêi, kÎ t¾c tr¸ch hoÆc lµm sai vÉn nhën
nh¬ v× kh«ng bÞ ph¸t hiÖn vµ xö lÝ nghiªm minh. §ã lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm cho
nhiÒu chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch, thÓ chÕ ®1 ban hµnh kh«ng ®−îc chÊp hµnh nghiªm
chØnh, thËm chÝ bÞ biÕn d¹ng qua çc tÇng nÊc vµ thñ tôc hµnh chÝnh. D− luËn ®1
®¸nh gi¸ §¶ng, Nhµ n−íc vµ ChÝnh phñ cã nhiÒu chñ tr−¬ng ®óng, nh−ng lµm ®−îc
Ýt; nh©n d©n ®ång t×nh víi nhiÒu chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch nh−ng kh«ng tin vµo kÕt
qu¶ thùc hiÖn.
Tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc cång kÒnh, biªn chÕ nÆng nÒ, hiÖu suÊt thÊp. §éi ngò çn
bé, c«ng chøc ch−a thÊm nhuÇn ý thøc vµ tr¸ch nhiÖm phôc vô nh©n d©n, l¹i yÕu vÒ tr×nh
®é, n¨ng lùc. TÖ tham nhòng, l1ng phÝ, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu cßn nÆng, biÖn ph¸p kh¾c
156
phôc cßn kÐm hiÖu lùc, ¶nh h−ëng xÊu tíi uy tÝn cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, lµm gi¶m lßng
tin cña nh©n d©n, cña çc nhµ ®Çu t−, kinh doanh trong n−íc vµ n−íc ngoµi.
Nh÷ng khuyÕt ®iÓm vÒ chØ ®¹o, ®iÒu hµnh, tæ chøc thùc hiÖn chñ yÕu cña hÖ thèng
hµnh chÝnh nhµ n−íc çc cÊp. Lµ c¬ quan cao nhÊt trong hÖ thèng ®ã, ChÝnh phñ xin nhËn
khuyÕt ®iÓm vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh tr−íc Quèc héi vµ ®ång bµo c¶ n−íc.
(TrÝch B¸o ço cña ChÝnh phñ t¹i k× häp thø t−,
Quèc héi kho¸ X, phÇn §¸nh gi¸ t×nh h×nh
kinh tÕ − x· héi n¨m 1998)
V¨n b¶n 3:
Trong hoµn c¶nh ®Çy khã kh¨n, thö th¸ch, nÒn kinh tÕ n−íc ta tuy ë tr×nh ®é ph¸t
triÓn thÊp, cßn nhiÒu yÕu kÐm so víi nhiÒu n−íc xung quanh, nh−ng vÉn tiÕp tôc cã møc
t¨ng tr−ëng d−¬ng (−íc tÝnh quý I, GDP t¨ng kho¶ng 4%) vµ ®¹t ®−îc yªu cÇu æn ®Þnh
çc mÆt cña ®êi sèng x1 héi; lÜnh vùc v¨n ho¸, x1 héi cã b−íc tiÕn bé; an ninh chÝnh trÞ
vµ trËt tù, an toµn x1 héi tiÕp tôc ®−îc gi÷ v÷ng; quan hÖ quèc tÕ tiÕp tôc ®−îc më réng
víi thµnh c«ng cña nhiÒu ho¹t ®éng ®èi ngo¹i quan träng.
Nh÷ng thµnh tùu ®ã lµ kÕt qu¶ cña ý chÝ ®oµn kÕt phÊn ®Êu víi nç lùc rÊt lín cña toµn
§¶ng, toµn d©n, toµn qu©n ta, chøng minh chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc
ta tiÕp tôc ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi lµ ®óng ®¾n, ®ång thêi chØ ra nh÷ng tiÒm n¨ng lín
trong viÖc ph¸t huy néi lùc vµ nh÷ng lîi thÕ ®Ó ®−a ®Êt n−íc v−ît qua khã kh¨n, tiÕp tôc
ph¸t triÓn bÒn v÷ng.
MÆt kh¸c, t×nh h×nh kinh tÕ, x1 héi trong mÊy n¨m qua còng béc lé ®Ëm nÐt nh÷ng
mÆt yÕu kÐm vµ chiÒu h−íng diÔn biÕn khã kh¨n, phøc t¹p h¬n, næi lªn lµ:
1. NhÞp ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ tiÕp tôc gi¶m, ®Æc biÖt lµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp t¨ng
chËm h¬n cïng k× çc n¨m tr−íc, tØ lÖ sö dông n¨ng lùc s¶n xuÊt thÊp, hµng tån ®äng t¨ng;
thÞ tr−êng trong n−íc kÐm s«i ®éng, søc tiªu thô hµng ho¸ cã xu h−íng gi¶m; xuÊt khÈu,
nhËp khÈu ®Òu gi¶m.
2. §Çu t− ph¸t triÓn trong nÒn kinh tÕ ch−a cã chuyÓn biÕn tÝch cùc; kÕ ho¹ch ®Çu t−
cña Nhµ n−íc triÓn khai chËm, nhÊt lµ nguån vèn tÝn dông; ®Çu t− trùc tiÕp cña n−íc
ngoµi gi¶m m¹nh; ®Çu t− cña doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ cña nh©n d©n vÉn tr× trÖ. Chñ
tr−¬ng ph¸t huy néi lùc ch−a ®−îc çc ngµnh, çc cÊp qu¸n triÖt s©u s¾c vµ triÓn khai
thùc hiÖn cßn kÐm hiÖu qu¶; cßn thiÕu chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó ph¸t huy vµ
®éng viªn m¹nh mÏ çc nguån lùc trong nh©n d©n. T×nh h×nh nµy sÏ ¶nh h−ëng ®Õn tèc
®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ trong thêi gian tíi, ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p
m¹nh mÏ ®Ó kh¾c phôc.
3. T×nh tr¹ng thiÕu lµnh m¹nh trong hÖ thèng tµi chÝnh − tiÒn tÖ kh¾c phôc cßn chËm;
mét sè chØ tiªu quan träng, nh¹y c¶m ®èi víi sù æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m« vÉn cßn ë møc ®¸ng
lo ng¹i, nhÊt lµ çn c©n thanh to¸n quèc tÕ, nî n−íc ngoµi, tØ lÖ nî qu¸ h¹n trong tæng d−
nî,...
4. Mét sè vÊn ®Ò x1 héi diÔn ra gay g¾t h¬n; sè ng−êi kh«ng cã hoÆc thiÕu viÖc lµm
tiÕp tôc t¨ng; t×nh h×nh thiÕu ®ãi gay g¾t h¬n ë nh÷ng vïng bÞ thiªn tai; mét sè tÖ n¹n x1
157
héi, nhÊt lµ n¹n ma tuý, m¹i d©m tiÕp tôc diÔn biÕn phøc t¹p, t×nh tr¹ng thiÕu trËt tù kØ
c−¬ng, vi ph¹m ph¸p luËt cßn kh¸ nÆng nÒ trong nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x1 héi.
5. Bé m¸y qu¶n lÝ, ®iÒu hµnh, tr−íc hÕt lµ ChÝnh phñ, tuy cã mét sè tiÕn bé, nh−ng
nh×n chung vÉn cßn yÕu kÐm trong chØ ®¹o, tæ chøc thùc hiÖn, ch−a n©ng cao ®−îc hiÖu
lùc qu¶n lÝ nhµ n−íc; ®éi ngò çn bé, c«ng chøc ch−a ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ kiÕn thøc,
n¨ng lùc; mét bé phËn kh«ng nhá kÐm ý thøc kØ luËt trong c«ng viÖc; tÖ quan liªu, s¸ch
nhiÔu, tham nhòng, g©y khã kh¨n cho cÊp d−íi, vi ph¹m quyÒn vµ lîi Ých cña doanh
nghiÖp vµ nh©n d©n vÉn cßn nghiªm träng.
(TrÝch B¸o ço cña ChÝnh phñ t¹i k× häp thø n¨m,
Quèc héi kho¸ X, phÇn §¸nh gi¸ t×nh h×nh thùc hiÖn nhiÖm vô
n¨m 1999 qua bèn th¸ng ®Çu n¨m)
158
PhÇn s¸u
luyÖn kÜ n¨ng x©y dùng v¨n b¶n
X©y dùng v¨n b¶n lµ mét qu¸ tr×nh bao gåm nhiÒu b−íc kh¸c nhau, võa kÕ tiÕp nhau
võa ®ång thêi víi nhau, nh−ng nh×n mét çch chung nhÊt, cã thÓ chia thµnh bèn b−íc sau:
− §Þnh h−íng x©y dùng v¨n b¶n.
− LËp ®Ò c−¬ng v¨n b¶n.
− TriÓn khai ®Ò c−¬ng thµnh v¨n b¶n
− KiÓm tra vµ hoµn thiÖn v¨n b¶n.
D−íi ®©y chóng ta sÏ t×m hiÓu vÒ nh÷ng b−íc nµy.
I. ®Þnh h−íng x©y dùng v¨n b¶n
X©y dùng v¨n b¶n lµ mét ho¹t ®éng, v× vËy còng gièng nh− tÊt c¶ çc ho¹t ®éng kh¸c,
viÖc x©y dùng v¨n b¶n cÇn ph¶i cã ®Þnh h−íng. Cã thÓ coi ®©y lµ nh÷ng ®−êng h−íng,
nh÷ng dù kiÕn ®−îc tÝnh to¸n tr−íc khi ng−êi x©y dùng chÝnh thøc b¾t tay vµo viÖc thÓ
hiÖn v¨n b¶n thµnh nh÷ng c©u ch÷ cô thÓ.
ViÖc ®Þnh h−íng th−êng ®−îc tËp trung vµo viÖc tr¶ lêi s¸ng râ cho mét sè c©u hái sau
®©y:
− Nãi (viÕt) nh»m ®¹t kÕt qu¶ g× (môc ®Ých giao tiÕp)?
− Nãi (viÕt) vÒ nh÷ng vÊn ®Ò g× (néi dung giao tiÕp)?
− Nãi (viÕt) víi ®èi t−îng nµo (nh©n vËt giao tiÕp)?
− Nãi (viÕt) nh− thÕ nµo (çch thøc giao tiÕp)?
ViÖc ®Þnh h−íng cµng râ rÖt bao nhiªu, nghÜa lµ viÖc tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn
cµng cô thÓ, cµng râ rµng bao nhiªu th× bµi viÕt, bµi nãi cµng chÆt chÏ, cµng tËp trung,
v× thÕ cµng ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp bÊy nhiªu.
1. §Þnh h−íng môc ®Ých giao tiÕp
Mçi mét bµi viÕt, bµi nãi th−êng cã mét hoÆc mét vµi môc ®Ých giao tiÕp riªng. Cã thÓ
môc ®Ých ®ã lµ sù th«ng b¸o tin tøc míi, trao ®æi mét vµi vÊn ®Ò ®−îc nhiÒu ng−êi quan
t©m, hoÆc còng cã thÓ ®ã lµ sù phª ph¸n, sù ®éng viªn, cæ vò, hoÆc còng cã thÓ ®ã lµ sù ®e
do¹, lªn ¸n,... Môc ®Ých giao tiÕp rÊt ®a d¹ng vµ sÏ ®−îc x¸c ®Þnh mét çch cô thÓ tuú
thuéc vµo tõng cuéc giao tiÕp.
Môc ®Ých cña mét ng«n b¶n cã thÓ chia nhá ra thµnh:
− Môc ®Ých t¸c ®éng vÒ nhËn thøc.
− Môc ®Ých t¸c ®éng vÒ t×nh c¶m.
− Môc ®Ých t¸c ®éng vÒ hµnh ®éng.
HiÖu qu¶ cña viÖc giao tiÕp sÏ ®−îc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng môc ®Ých giao tiÕp ®1 ®¹t
®−îc ®Õn chõng mùc nµo. Nh−ng viÖc cã ®¹t ®−îc môc ®Ých hay kh«ng vµ ®¹t ®Õn chõng
mùc nµo th× kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ nhËn ra ®−îc ngay tøc thêi. TÊt nhiªn lµ, trong
®¹i ®a sè tr−êng hîp, hiÖu qu¶ cña viÖc giao tiÕp, chóng ta cã thÓ nhËn ra ngay lËp tøc.
159
Nh−ng trong thùc tÕ, cã nh÷ng cuéc giao tiÕp ng−êi ta chØ cã thÓ nhËn ra hiÖu qu¶ cña nã
sau mét thêi gian dµi, thËm chÝ n¨m, m−êi n¨m sau míi cã thÓ thÊy ®−îc.
Tuy vËy vÉn cã thÓ nãi mét çch kh¸i qu¸t lµ ng«n b¶n ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ giao tiÕp khi
ng«n b¶n ®ã cã sù t¸c ®éng tíi ng−êi nghe lµm cho hä thay ®æi vÒ nhËn thøc, biÕn ®æi vÒ
t×nh c¶m vµ tõ ®ã hµnh ®éng theo h−íng mµ ng−êi nãi mong muèn. Nh÷ng ng«n b¶n ®¹t
®−îc ®Çy ®ñ c¶ ba môc ®Ých: t¸c ®éng vÒ nhËn thøc, t¸c ®éng vÒ t×nh c¶m vµ t¸c ®éng vÒ
hµnh ®éng lµ nh÷ng ng«n b¶n ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp cao. Ng−îc l¹i, nh÷ng ng«n b¶n
kh«ng ®¹t ®−îc ®Ých ®Æt ra lµ nh÷ng ng«n b¶n kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp.
2. §Þnh h−íng néi dung giao tiÕp
§Þnh h−íng néi dung lµ viÖc x¸c ®Þnh m¶ng hiÖn thùc sÏ ®−îc ®Ò cËp tíi trong v¨n
b¶n. ChÝnh m¶ng hiÖn thùc nµy ®1 t¹o thµnh néi dung cña v¨n b¶n. Néi dung ®ã cã thÓ lµ
nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cña tù nhiªn, cña x1 héi ®−îc ng−êi nãi (viÕt) nhËn thøc, hay
còng cã thÓ lµ nh÷ng t− t−ëng, t×nh c¶m, hoÆc nh÷ng c©u chuyÖn t−ëng t−îng,... cña ng−êi
ph¸t. Nh−ng gi÷a ý ®Þnh cña ng−êi ph¸t (néi dung dù kiÕn) víi s¶n phÈm cña viÖc thùc
hiÖn ý ®Þnh ®ã (v¨n b¶n) th−êng bao giê còng vÉn cã mét kho¶ng çch nhÊt ®Þnh. Kh«ng
ph¶i lóc nµo ng−êi ph¸t còng cã thÓ thÓ hiÖn hÕt vµ hoµn toµn chÝnh x¸c nh÷ng ý ®Þnh cña
m×nh trong ng«n b¶n, bëi rÊt nhiÒu lÝ do nh−: kh¶ n¨ng sö dông ng«n tõ, hoµn c¶nh giao
tiÕp, t×nh tr¹ng sinh lÝ,... Do ®ã gi÷a v¨n b¶n vµ néi dung dù kiÕn ban ®Çu cña ng−êi viÕt,
ng−êi nãi bao giê còng cã mét kho¶ng çch nhÊt ®Þnh.
Tuy vËy, chóng ta vÉn ph¶i nhÊn m¹nh l¹i mét lÇn n÷a r»ng, nÕu chóng ta lu«n lu«n
tÝnh ®Õn hiÖu qu¶ giao tiÕp th× néi dung ®Þnh thÓ hiÖn kh«ng bao giê còng hoµn toµn do
phÝa ng−êi ph¸t quyÕt ®Þnh. Bëi lÏ, trong giao tiÕp, ng−êi tiÕp nhËn v¨n b¶n lu«n lu«n ®−îc
x¸c ®Þnh mét çch cô thÓ vÒ nhËn thøc, vÒ nghÒ nghiÖp, vÒ t©m lÝ, vÒ quan hÖ x1 héi, vÒ
høng thó,... V× thÕ, trong nh÷ng tr−êng hîp cô thÓ Êy, ng−êi nghe, ng−êi ®äc cã thÓ tiÕp
nhËn th«ng tin nµy, tõ chèi th«ng tin kia, hoÆc thÝch thó chi tiÕt lo¹i nµy, kh«ng chó ý tíi
chi tiÕt lo¹i kia,... tuú thuéc vµo nhu cÇu, høng thó, thãi quen, së thÝch cña hä. ChÝnh ®iÒu
nµy ®1 t¹o nªn mét ¸p lùc buéc ng−êi ph¸t ph¶i lùa chän néi dung cho ng«n b¶n khi tiÕn
hµnh giao tiÕp.
3. §Þnh h−íng nh©n vËt giao tiÕp
Ng−êi viÕt, ng−êi nãi vµ ng−êi ®äc, ng−êi nghe − nh÷ng nh©n vËt tham gia qu¸ tr×nh
giao tiÕp − ®−îc chóng ta gäi chung lµ nh÷ng nh©n vËt giao tiÕp.
Trong ho¹t ®éng giao tiÕp, nÕu ng−êi ph¸t lu«n lu«n lµ mét, th× ng−êi nhËn kh«ng ph¶i
lóc nµo còng nh− vËy. Cã khi ng−êi nhËn lµ mét nh−ng cã khi ng−êi nhËn l¹i lµ sè ®«ng
(nh− tr−êng hîp gi¸o viªn gi¶ng d¹y trong nhµ tr−êng, tr−êng hîp mét b¸o ço viªn nãi
tr−íc c«ng chóng,...). Nh−ng còng cã nh÷ng tr−êng hîp, mÆc dï ng−êi nhËn lµ sè ®«ng,
song chØ cã mét hoÆc mét sè nhÊt ®Þnh trong sè ®«ng ®ã lµ ®èi t−îng giao tiÕp ®Ých thùc
mµ ng−êi ph¸t h−íng tíi. ë nh÷ng tr−êng hîp Êy, ng−êi nhËn ®Ých thùc sÏ nhËn ra trong
ng«n b¶n nh÷ng tÝn hiÖu riªng dµnh cho b¶n th©n m×nh.
160
Cã ng−êi ®1 nghÜ r»ng khi m×nh ®1 lµ ng−êi ph¸t th× m×nh muèn tr×nh bµy néi dung
ng«n b¶n thÕ nµo còng ®−îc, tuú vµo ý thÝch cña b¶n th©n. §©y lµ mét ý nghÜ sai lÇm. Bëi
lÏ, trong ho¹t ®éng giao tiÕp, nh− chóng ta ®1 nãi tíi ë trªn, bao giê còng gåm: ng−êi ph¸t
vµ ng−êi nhËn. V× vËy, hiÖu qu¶ giao tiÕp kh«ng ph¶i chØ phô thuéc vµo ng−êi ph¸t mµ cßn
phô thuéc vµo ng−êi nhËn. Nãi (viÕt) nh÷ng vÊn ®Ò mµ ng−êi nhËn kh«ng hiÓu hoÆc kh«ng
muèn nhËn; hoÆc nãi (viÕt) nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng phï hîp víi nÕp nghÜ, víi thãi quen trong
®êi sèng th−êng ngµy cña ng−êi nhËn... th× cã thÓ nãi r»ng cuéc giao tiÕp ®1 kh«ng ®¹t
hiÖu qu¶.
Nh− vËy, viÖc hiÓu biÕt vÒ ng−êi tiÕp nhËn ng«n b¶n lµ ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi
ng−êi viÕt, ng−êi nãi. HiÓu biÕt nµy cµng cô thÓ, cµng phong phó th× hiÖu qu¶ giao tiÕp
cµng cao. §ã lµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thãi quen sö dông ng«n ng÷, lîi Ých, kinh nghiÖm,
hoµn c¶nh sèng,... cña ng−êi giao tiÕp. §ã lµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nhu cÇu, høng thó, t©m
lÝ,... cña hä. HiÓu biÕt thãi quen ng«n ng÷ ®Ó cã çch lùa chän ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ phï
hîp víi "khÈu vÞ" cña hä, tõ çch dïng tõ, ®Æt c©u tíi çch sö dông h×nh ¶nh. HiÓu biÕt së
thÝch, høng thó,... ®Ó chän néi dung giao tiÕp kh¬i gîi, duy tr× ®−îc høng thó cña hä. Cã
khi chØ b»ng mét tõ, mét h×nh ¶nh, mét chi tiÕp ®¸p øng ®−îc nhu cÇu, "g1i ®óng chç
ngøa" cña hä, søc thuyÕt phôc cña ng«n b¶n sÏ thay ®æi h¼n. Cã thÓ nãi r»ng, sù hiÓu biÕt
vÒ ®èi t−îng giao tiÕp cµng phong phó, cµng s©u s¾c th× hiÖu qu¶ cña viÖc giao tiÕp cµng
cao.
Tõ nh÷ng sù ph©n tÝch trªn, chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng nh©n vËt giao tiÕp lµ mét
trong nh÷ng nh©n tè cÇn ph¶i ®−îc ®Þnh h−íng rÊt râ rµng tr−íc khi tr×nh bµy v¨n b¶n.
4. §Þnh h−íng çch thøc giao tiÕp
ViÖc lùa chän çch thøc giao tiÕp phï hîp lµ mét yÕu tè quan träng t¹o nªn hiÖu qu¶
giao tiÕp. Cã khi víi çch tr×nh bµy nµy l¹i ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n rÊt nhiÒu so víi çch tr×nh
bµy kh¸c. ThËm chÝ, cã khi ta chØ cÇn thay mét tõ nµy b»ng mét tõ kh¸c, mét c©u nµy b»ng
mét c©u kh¸c,... mµ hiÖu qu¶ giao tiÕp l¹i thay ®æi h¼n. V× thÕ viÖc lùa chän çch thøc giao
tiÕp lµ ®iÒu cÇn ®−îc chó ý.
Çch thøc tiÕp nhËn néi dung v¨n b¶n cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a nh−
®Æc ®iÓm giíi tÝnh, ®iÒu kiÖn sèng, t©m lÝ x1 héi,... cña ng−êi nhËn. Mçi ng−êi, tuú thuéc
vµo ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh mµ cã thÓ cã nh÷ng çch luËn gi¶i kh¸c nhau vÒ v¨n b¶n.
Nh− vËy, tõ néi dung cña mét ng«n b¶n duy nhÊt cã thÓ n¶y sinh ra rÊt nhiÒu nh÷ng biÕn
thÓ kh¸c nhau vÒ néi dung ë ng−êi nhËn. §©y lµ ®iÒu th−êng gÆp ®èi víi çc ng«n b¶n
nghÖ thuËt vµ Ýt h¬n trong çc v¨n b¶n chÝnh luËn, khoa häc... Vµ ®©y còng chÝnh lµ c¬ së
t¹o nªn tÝnh ®a nghÜa cho ng«n b¶n.
§Ó hiÓu râ h¬n viÖc ®èi t−îng giao tiÕp vµ nh÷ng yÕu tè kh¸c ®1 t¸c ®éng nh− thÕ nµo
tíi viÖc tæ chøc v¨n b¶n, chóng ta h1y cïng theo dâi çch dïng tõ ng÷, h×nh ¶nh trong
nh÷ng lêi nãi sau ®©y cña B¸c Hå. Khi nãi víi ®ång bµo theo ®¹o PhËt. B¸c nãi:
§êi sèng cña nh©n d©n ta dÇn dÇn cµng ®−îc c¶i thiÖn, còng gièng nh− t«n chØ môc
®Ých cña ®¹o PhËt nh»m x©y dùng cuéc ®êi thuÇn mÜ, chÝ thiÖn, b×nh ®¼ng, yªn vui, no Êm.
161
Cuèi cïng t«i xin chóc çc vÞ lu«n lu«n m¹nh khoÎ, tÞnh tiÕn tu hµnh, phôc vô chóng sinh,
phông sù Tæ quèc, b¶o vÖ hoµ b×nh.
Nh÷ng tõ ng÷ nh− t«n chØ môc ®Ých, thÈm mÜ, chÝ thiÖn, tÞnh tiÕn tu hµnh, phôc vô
chóng sinh, phông sù Tæ quèc,... lµ nh÷ng tõ ng÷, nh÷ng lêi nãi cöa miÖng rÊt quen thuéc
cña nh÷ng ng−êi tu hµnh n¬i cöa PhËt. Çch nãi nµy cña B¸c võa t¹o ®−îc sù gÇn gòi, t¹o
®−îc mèi quan hÖ tèt víi ng−êi nghe, võa t¨ng ®−îc søc thuyÕt phôc vµ ®¹t ®−îc môc ®Ých
giao tiÕp ®1 ®Æt ra.
Cßn khi B¸c nãi víi nh÷ng ng−êi n«ng d©n vÒ mét vÊn ®Ò khã nhËn thøc, B¸c l¹i dïng
nh÷ng h×nh ¶nh rÊt cô thÓ vµ quen thuéc víi hä theo mét kiÓu kh¸c:
X©y dùng chñ nghÜa x· héi còng nh− lµm ruéng. Tr−íc ph¶i khã nhäc cµy bõa, ch©n
bïn tay lÊm, lµm cho lóa tèt th× míi cã g¹o ¨n.
Nh÷ng h×nh ¶nh ®−îc dïng ®Ó so s¸nh lµ nh÷ng h×nh ¶nh rÊt gÇn gòi víi bµ con n«ng
d©n: lµm ruéng, cµy bõa, ch©n bïn tay lÊm. ChØ víi bµ con n«ng d©n, B¸c míi dïng nh÷ng
h×nh ¶nh Êy.
HoÆc khi nãi chuyÖn víi nh÷ng ng−êi ViÖt Nam lÇm ®−êng l¹c lèi theo Ph¸p, B¸c ®1
nãi:
T«i biÕt r»ng çc ng−êi ®Òu lµ con d©n n−íc ViÖt Nam song v× Ph¸p b¾t buéc, hoÆc bÞ
chóng l−êng g¹t cho nªn ®i lÝnh cho chóng. Chø thËt ra kh«ng ai muèn câng r¾n vÒ c¾n gµ
nhµ, r−íc voi vÒ rµy m¶ tæ chèng l¹i Tæ quèc ®Ó mang tiÕng ViÖt gian.
Nh÷ng tõ ng÷ B¸c dïng: bÞ l−êng g¹t, b¾t buéc, kh«ng muèn, câng r¾n vÒ c¾n gµ nhµ,
r−íc voi vÒ rµy m¶ tæ,... ®1 chÞu sù chi phèi rÊt râ rµng cña ®èi t−îng giao tiÕp, nh÷ng
ng−êi lÇm ®−êng l¹c lèi theo Ph¸p chèng l¹i nh©n d©n. Nh−ng khi nãi víi mäi ng−êi d©n
kh¸c vÒ chÝnh nh÷ng con ng−êi lÇm ®−êng nµy, B¸c l¹i nãi:
N¨m ngãn tay còng cã ngãn dµi ngãn ng¾n, nh−ng ng¾n dµi ®Òu tËp hîp l¹i ë n¬i bµn
tay.
Nh÷ng vÝ dô dÉn nµy ®1 gãp phÇn kh¼ng ®Þnh vÒ vai trß cña ®èi t−îng giao tiÕp trong
viÖc tæ chøc ng«n b¶n, tæ chøc bµi lµm v¨n cña häc sinh. MÆc dï nh©n tè nµy lµ nh©n tè
ngoµi ng«n ng÷ nh−ng l¹i lµ nh©n tè kh«ng thÓ bá qua khi tiÕn hµnh giao tiÕp.
5. LuyÖn tËp
Bµi tËp 1
V¨n b¶n d−íi ®©y viÕt vÒ néi dung g×? Nh»m môc ®Ých g×? Cho ai ®äc? Vµ, çch thøc
tr×nh bµy nh− thÕ nµo?
VÎ ®Ñp cña bµi ca dao

"H«m qua t¸t n−íc ®Çu ®×nh"
H«m qua t¸t n−íc ®Çu ®×nh,

Bá quªn çi ¸o trªn cµnh hoa sen.
Em ®−îc th× cho anh xin,
Hay lµ em ®Ó lµm tin trong nhµ.
162
¸o anh søt chØ ®−êng tµ,
Vî anh ch−a cã, mÑ giµ ch−a kh©u.
¸o anh søt chØ ®· l©u,
Mai m−în c« Êy vÒ kh©u cho cïng.
Kh©u råi anh sÏ tr¶ c«ng,
Ýt n÷a lÊy chång, anh l¹i gióp cho.
Gióp em mét thóng x«i vß,
Mét con lîn bÐo, mét vß r−îu t¨m.
Gióp em ®«i chiÕu em n»m,
§«i ch¨n em ®¾p, ®«i t»m em ®eo.
Gióp em quan t¸m tiÒn cheo,
Quan n¨m tiÒn c−íi, l¹i ®Ìo buång cau.
Bµi ca nh− mét nô hoa cø në dÇn, në dÇn ®Ó lé ra çi nhuþ th¬m tho, kÝn ®¸o bªn
trong, ph¶ng phÊt mïi h−¬ng mª say mµ kh«ng sao n¾m b¾t ®−îc. Mçi ý, mçi tõ ®Òu
thÊp tho¸ng çi bãng Èn hiÖn cña nã, ph¶i ®äc kÜ míi thÊm thÝa. Nh− mét bøc kÝ ho¹,
bµi th¬ ng¾n nh−ng cã ®ñ chi tiÕt, ®−êng nÐt, mµu s¾c. NÐt ®Ñp cña h×nh t−îng th¬ ë
®©y lµ vÎ ch©n thËt, méc m¹c, nh−ng l¹i hÕt søc tinh tÕ, s©u xa.
Hai c©u më ®Çu gîi lªn khung c¶nh cã tÝnh truyÒn thèng vÒ t×nh yªu trong ca dao, cã
m¸i ®×nh cæ kÝnh, hå n−íc trong veo, hoa sen th¬m ng¸t vµ cã thÓ c¶ tr¨ng n÷a, nh−ng çi
chñ yÕu lµ khung c¶nh cña c«ng viÖc lao ®éng vÊt v¶, høng thó. Çi ¸o chµng trai bá quªn
cã thÓ v« t×nh, nh−ng rÊt cã thÓ lµ h÷u ý. Còng cã khi chØ lµ sù "bÞa ®Æt" khÐo lÐo ®Ó t¹o
nªn çi cöa sæ ®Çu tiªn ®Ó chµng trai hÐ më lßng m×nh víi c« g¸i. Phô n÷ vèn −a sù thanh
m¶nh, duyªn d¸ng, nªn çi ¸o bá quªn, chµng trai còng ph¶i nãi lµ m¾c trªn cµnh hoa sen
cho ®Ñp. T©m lÝ nµy chóng ta th−êng gÆp trong ca dao. Mét chµng trai kh¸c ®1 "t¸n" rÊt
®¸ng yªu:
C« kia c¾t cá bªn s«ng
Muèn sang anh ng¶ cµnh hång cho sang.
Ch¼ng ai tin çi c©u anh høa, nh−ng kh«ng ai b¾t bÎ anh, bëi v× ®ã lµ çch nãi ®Ñp cèt
®Ó chøa ®ùng çi "thÇn" cña c©u th¬: TÊm lßng yªu quý, n©ng niu ®èi víi ng−êi con g¸i
m×nh yªu.
Trë l¹i bµi th¬, c©u tiÕp bu«ng ra löng l¬ nh− hái, nh−ng thËt ra lµ sù kh¼ng ®Þnh, rµng
buéc khÐo lÐo c« g¸i víi m×nh.
Em ®−îc th× cho anh xin
Hay lµ em ®Ó lµm tin trong nhµ
¸o anh søt chØ ®−êng tµ
Ph¶i c«ng nhËn lµ chµng trai rÊt tÕ nhÞ. ¸o anh kh«ng r¸ch mµ chØ "søt chØ ®−êng tµ"
rÊt kÝn ®¸o th«i. Nh−ng çi "søt chØ" nµy còng ®¸ng nghi ngê l¾m. Cã thÓ nã lµ çi cí ®Ó
gióp anh nãi ra ®iÓm quan träng nhÊt mµ kh«ng cã nã bµi th¬ sÏ sôp ®æ:
Vî anh ch−a cã, mÑ giµ ch−a kh©u
163
ThËt lµ mét çch giíi thiÖu khÐo lÐo gia c¶nh mÑ giµ con ®¬n cña m×nh, ®Ó lµm mÒm
lßng c« g¸i vèn hay th−¬ng ng−êi. Tuy nhiªn chµng trai kh«ng nhê th¼ng "em" mµ l¹i nhê
mét "c« Êy" nµo ®ã rÊt b©ng qu¬, bãng giã kh©u hé ®Ó cã dÞp ®ãng vai mét «ng anh v« t−,
hµo hiÖp "tr¶ c«ng" rÊt hËu khi "c« Êy" lÊy chång. Nh−ng cµng ®äc xuèng, chóng ta cµng
ph©n v©n. §Õn hai c©u kÕt th× kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a. Nh−ng ph¶i ®Õn mÊy ch÷ cuèi
cïng th× míi thËt lµ "®¾t": Çi buång cau ®Ìo thªm Êy thËt lµ "chÕt" ng−êi ! Ngµy x−a
miÕng trÇu qu¶ cau th−êng lµ sø gi¶ cña t×nh yªu, gióp bao ®«i løa nªn duyªn.
Khi míi gÆp nhau, hä bu«ng ra nh÷ng lêi ý nhÞ ®Ó th¨m dß:
Cã trÇu mµ ch¼ng cã cau
Lµm sao cho ®á m«i nhau th× lµm
Trong lÔ d¹m hái c−íi xin, cµng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc qu¶ cau miÕng trÇu. Cho nªn,
khi chµng trai ®Ìo buång cau th× chóng ta vì lÏ ra r»ng: Chµng trai nµy l¸u ç thËt! Nh÷ng
thø anh høa gióp toµn lµ ®å sÝnh lÔ d¹m hái c−íi xin, vµ "c« Êy" ®©y ch¼ng ai kh¸c ngoµi
"em"! T−ëng anh bu«ng c« g¸i ra, ho¸ ra anh v¬ vµo cho m×nh thËt khÐo ! Chóng ta c¶m
thÊy çi buång cau Êy cßn ®Ìo thªm mét nô c−êi hãm hØnh, ®¸ng yªu cña chµng trai n÷a.
Chung quy l¹i, chuyÖn çi ¸o "søt chØ ®−êng tµ" bá quªn trªn cµnh hoa sen chØ lµ sù
thªm th¾t, ®−a ®Èy ®Ó dÉn d¾t ®Õn chuyÖn buång cau. Toµn bé bµi th¬ lµ nh÷ng viÖc bÞa
ra gèi lªn nhau nh−ng vÉn lµm chóng ta rung c¶m v× çi bÞa ®ã dùa trªn çi thËt lµ hiÖn
thùc t©m tr¹ng phong phó sinh ®éng, lµ t×nh yªu ®»m th¾m cña chµng trai ®èi víi c«
g¸i.
(Phong Lan)
Bµi tËp 2
Dùa vµo çc tõ ng÷, çc chi tiÕt cã trong v¨n b¶n d−íi ®©y, h1y chØ ra ®èi t−îng giao
tiÕp mµ t¸c gi¶ ®1 h−íng tíi.
T©m sù víi çc em vÒ tiÕng viÖt

Chóng ta yªu tiÕng ViÖt, chóng ta v« vµn yªu quý tiÕng nãi ViÖt Nam cña chóng ta.
Chóng ta yªu quèc ng÷, quèc v¨n. TiÕng ViÖt do mu«n ®êi tæ tiªn chóng ta s¸ng t¹o, x©y
dùng, gi÷ g×n; vµ ng−êi l−u truyÒn ph¸t huy m1i m1i tiÕng ViÖt lµ tuæi trÎ, mu«n thÕ hÖ trÎ
nèi tiÕp lång léng t−¬ng lai.
[...] Çc em hiÖn nay tuæi m−êi bèn, m−êi l¨m, trong cuéc ch¹y tiÕp ®uèc gi÷a çc thÕ
hÖ, çc em sÏ tiÕn lªn cÇm ngän ®uèc cña d©n téc gi¬ cao lªn s¸ng ngêi ! §èi víi tiÕng
ViÖt còng vËy; nh÷ng ng−êi ngµy mai rÊt gÇn ®©y gi÷ g×n vµ ph¸t huy tiÕng ViÖt lµ çc em
! T©m hån nh¹y bÐn, trong s¸ng dµo d¹t cña çc em sÏ ®−a ®Õn nh÷ng kho tµng míi cho
tiÕng ViÖt. Ngay tõ b©y giê, çc em ph¶i cã ý thøc Êy. Çc em yªu mÕn h1y nghÜ xem !
Cßn g× sung s−íng h¬n ®−îc lµm lông ®æ må h«i trªn ®Êt n−íc cña Tæ quèc liÒn mét khèi
tõ L¹ng S¬n ®Õn Cµ Mau, ®Êt n−íc mµ hiÖn giê ta ®ang ph¶i lÊy c¶ m¸u m×nh ®Ó b¶o vÖ,
cßn g× sung s−íng h¬n ®−îc nãi, viÕt, häc tiÕng ViÖt, t©m hån ta g¾n lµm mét víi tinh hoa
tiÕng nãi ViÖt Nam yªu quý !
(Xu©n DiÖu)
164
Bµi tËp 3
H1y ph©n tÝch môc ®Ých cÇn ®¹t ®Õn cña v¨n b¶n d−íi ®©y vÒ çc mÆt:
− NhËn thøc
− T×nh c¶m
− Hµnh ®éng
Nªu nhËn xÐt vÒ sù phï hîp gi÷a çch thøc tr×nh bµy v¨n b¶n víi môc ®Ých ®Æt ra.
§øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå
§iÒu rÊt quan träng cÇn ph¶i lµm næi bËt lµ sù nhÊt qu¸n gi÷a ®êi ho¹t ®éng chÝnh trÞ
lay trêi chuyÓn ®Êt víi ®êi sèng b×nh th−êng v« cïng gi¶n dÞ vµ khiªm tèn cña Hå Chñ
tÞch.
RÊt l¹ lïng, rÊt k× diÖu lµ trong 60 n¨m cña mét cuéc ®êi sãng giã diÔn ra ë rÊt nhiÒu
n¬i trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta, B¸c Hå vÉn gi÷ nguyªn phÈm chÊt cao quý cña mét
ng−êi chiÕn sÜ çch m¹ng, tÊt c¶ v× n−íc, v× d©n, v× sù nghiÖp lín, trong s¸ng, thanh b¹ch,
tuyÖt ®Ñp.
Con ng−êi cña B¸c, ®êi sèng cña B¸c gi¶n dÞ nh− thÕ nµo, mäi ng−êi chóng ta ®Òu biÕt:
b÷a c¬m, ®å dïng, çi nhµ, lèi sèng. B÷a c¬m chØ cã vµi ba mãn rÊt gi¶n ®¬n, lóc ¨n B¸c
kh«ng ®Ó r¬i v1i mét hét c¬m, ¨n xong, çi b¸t bao giê còng s¹ch vµ thøc ¨n cßn l¹i th× ®−îc
s¾p xÕp t−¬m tÊt. ë viÖc lµm nhá ®ã, chóng ta cµng thÊy B¸c quý träng biÕt bao kÕt qu¶ s¶n
xuÊt cña con ng−êi vµ kÝnh träng nh− thÕ nµo ng−êi phôc vô. Çi nhµ sµn cña B¸c vÎn vÑn
chØ cã vµi ba phßng, vµ trong lóc t©m hån cña B¸c léng giã thêi ®¹i, th× çi nhµ nhá ®ã lu«n
lu«n léng giã vµ ¸nh s¸ng, ph¶ng phÊt h−¬ng th¬m cña hoa v−ên, mét ®êi sèng nh− vËy
thanh b¹ch vµ tao nh1 biÕt bao ! B¸c suèt ®êi lµm viÖc, suèt ngµy lµm viÖc, tõ viÖc lín nhÊt:
viÖc cøu n−íc, cøu d©n ®Õn viÖc rÊt nhá, trång c©y trong v−ên, viÕt mét bøc th− cho mét
®ång chÝ, nãi chuyÖn víi çc ch¸u miÒn Nam, ®i th¨m nhµ tËp thÓ cña c«ng nh©n, tõ n¬i lµm
viÖc ®Õn phßng ngñ, nhµ ¨n... Trong ®êi sèng cña m×nh, viÖc g× B¸c tù lµm ®−îc th× kh«ng
cÇn ng−êi gióp, cho nªn bªn c¹nh B¸c, ng−êi gióp viÖc vµ phôc vô cã thÓ ®Õm trªn ®Çu ngãn
tay, vµ B¸c ®1 ®Æt cho sè ®ång chÝ ®ã nh÷ng çi tªn mµ gép l¹i lµ ý chÝ chiÕn ®Êu vµ chiÕn
th¾ng: Tr−êng, K×, Kh¸ng, ChiÕn, NhÊt, §Þnh, Th¾ng, Lîi !
Nh−ng chí hiÓu lÇm r»ng B¸c sèng kh¾c khæ theo lèi nhµ tu hµnh, thanh tao theo kiÓu
nhµ hiÒn triÕt Èn dËt. B¸c Hå sèng ®êi sèng gi¶n dÞ, thanh b¹ch nh− vËy, bëi v× Ng−êi sèng
s«i næi, phong phó ®êi sèng vµ cuéc ®Êu tranh gian khæ vµ ¸c liÖt cña quÇn chóng nh©n
d©n. §êi sèng vËt chÊt gi¶n dÞ cµng hoµ hîp víi ®êi sèng t©m hån phong phó, víi nh÷ng t−
t−ëng, t×nh c¶m, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao ®Ñp nhÊt. §ã lµ ®êi sèng thùc sù v¨n minh mµ
B¸c Hå nªu g−¬ng s¸ng trong thÕ giíi ngµy nay.
Trong 60 n¨m cña cuéc ®êi chiÕn ®Êu, Hå Chñ tÞch lu«n lu«n ung dung vµ th− th¸i,
giÆc ®Õn bªn c¹nh vÉn b×nh th¶n vµ chÝnh trong lóc nguy biÕn nh− vËy, Ng−êi cÇm l¸i l¹i
cµng s¸ng suèt, kiªn c−êng, v÷ng ch¾c, trÊn tÜnh mäi ng−êi vµ v−ît khái gian nguy. Ngay
165
trong lóc ë tï, tay ch©n bÞ trãi buéc, th× ng−êi chiÕn sÜ s«i næi ®ã vÉn ung dung th− th¸i, vµ
t©m hån ®ã cïng c¶nh ng«n ®ã ®1 sinh ra nh÷ng bµi th¬ tuyÖt ®Ñp:
Th¬ x−a yªu c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp,
M©y, giã, tr¨ng, hoa, tuyÕt, nói, s«ng.
Nay ë trong th¬ nªn cã thÐp,
Nhµ th¬ còng ph¶i biÕt xung phong.
Vµ khi míi ra tï, tËp leo nói:
Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói
Lßng s«ng g−¬ng s¸ng, bôi kh«ng mê
Båi håi d¹o b−íc T©y Phong lÜnh
Tr«ng l¹i trêi Nam, nhí b¹n x−a.
Sù ung dung, th− th¸i ®ã to¶ ra trong b¶n Di chóc thiªng liªng cña Hå Chñ tÞch, mµ
mäi ng−êi ®äc Di chóc ë n−íc ta còng nh− n−íc ngoµi ®Òu thÊm thÝa.
Gi¶n dÞ trong ®êi sèng, trong quan hÖ víi mäi ng−êi, trong t¸c phong, Hå Chñ tÞch
còng rÊt gi¶n dÞ trong lêi nãi vµ bµi viÕt, v× muèn cho quÇn chóng nh©n d©n hiÓu ®−îc,
nhí ®−îc, lµm ®−îc. Suy cho cïng, ch©n lÝ, nh÷ng ch©n lÝ lín cña nh©n d©n ta còng nh−
cña thêi ®¹i lµ gi¶n dÞ: "Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp, tù do", "N−íc ViÖt Nam lµ mét,
d©n téc ViÖt Nam lµ mét, s«ng cã thÓ c¹n, nói cã thÓ mßn, song ch©n lÝ Êy kh«ng bao giê
thay ®æi"... Nh÷ng ch©n lÝ gi¶n dÞ mµ s©u s¾c ®ã lóc th©m nhËp vµo qu¶ tim vµ bé ãc cña
hµng triÖu con ng−êi ®ang chê ®îi nã, th× ®ã lµ søc m¹nh v« ®Þch, ®ã lµ chñ nghÜa anh
hïng çch m¹ng.
(Ph¹m V¨n §ång, trong Hå Chñ tÞch, h×nh ¶nh cña d©n téc,
tinh hoa cña thêi ®¹i, NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1974)
Bµi tËp 4
H1y ph©n tÝch néi dung giao tiÕp, môc ®Ých giao tiÕp, ®èi t−îng giao tiÕp vµ çch thøc
giao tiÕp ®−îc thÓ hiÖn ë çc ®o¹n trÝch d−íi ®©y:
§o¹n trÝch 1:
Rõng tre, nøa ë n−íc ta cã nhiÒu lo¹i, nh−ng th«ng dông nhÊt cã kho¶ng 30 loµi nh−: tre
trinh, tre hoa, tre vÇu, luång, giang, lå «, nøa tróc... Çc lo¹i tre, nøa nµy ph©n bè ë T©y B¾c,
ViÖt B¾c, §«ng Nam Bé.
(ViÖt Nam ®Êt n−íc giµu ®Ñp)
§o¹n trÝch 2:
N−íc ViÖt Nam xanh mu«n ngµn c©y l¸ kh¸c nhau. C©y nµo còng ®Ñp, c©y nµo còng
quý, nh−ng th©n thuéc nhÊt vÉn lµ tre nøa. Tre §ång Nai, nøa ViÖt B¾c, tre ngót ngµn
§iÖn Biªn Phñ, luü tre th©n mËt lµng t«i... ®©u ®©u ta còng cã nøa tre lµm b¹n.
(ThÐp Míi, C©y tre)
§o¹n trÝch 3:
S«ng §µ khai sinh ë huyÖn C¶nh §«ng tØnh V©n Nam, lÊy tªn lµ Li Tiªn mµ ®i qua
mét vïng nói ¸c, råi ®Õn gÇn nöa ®−êng th× xin nhËp quèc tÞch ViÖt Nam, tr−ëng thµnh
m·i lªn vµ ®Õn ng· ba Trung Hµ th× chan hoµ vµo s«ng Hång. Tõ biªn giíi Trung − ViÖt
166
tíi ng· ba Trung Hµ lµ 500 c©y sè l−în rång r¾n, vµ tÝnh toµn th©n s«ng §µ th× chiÒu dµi
lµ 888 ngh×n th−íc mÐt.
(NguyÔn Tu©n, S«ng §µ)
§o¹n trÝch 4:
S«ng §µ dµi 910km, tõ V©n Nam vµo n−íc ta theo h−íng t©y b¾c − ®«ng nam, gÇn
nh− song song víi s«ng Hång. §o¹n ch¶y ë ®Þa phËn n−íc ta dµi trªn 500km. Qua Lai
Ch©u, dßng s«ng ch¶y trong mét thung lòng s©u gi÷a khèi cao nguyªn ®¸ v«i vïng T©y
B¾c nªn l¾m th¸c ghÒnh vµ ®i qua nh÷ng hÎm nói hïng vÜ.
(Theo SGK §Þa lÝ)
§o¹n trÝch 5:
Lµng xãm ta x−a kia lam lò quanh n¨m mµ vÉn quanh n¨m ®ãi r¸ch. Lµng xãm ta
ngµy nay bèn mïa nhén nhÞp c¶nh lµm ¨n tËp thÓ. §©u ®©u còng cã tr−êng häc, nhµ gi÷
trÎ, nhµ hé sinh, c©u l¹c bé, s©n vµ kho cña hîp t¸c x·, nhµ míi cña x· viªn. §êi sèng vËt
chÊt ngµy cµng Êm no, ®êi sèng tinh thÇn ngµy cµng tiÕn bé.
(Hå ChÝ Minh)
§o¹n trÝch 6:
Nh×n xuèng çnh ®ång cã ®ñ çc mµu: xanh pha vµng cña ruéng mÝa, xanh rÊt m−ît
cña lóa chiªm ®−¬ng thêi con g¸i, xanh ®Ëm cña nh÷ng rÆng tre, ®©y ®ã mét vµi c©y phi
lao xanh biÕc vµ rÊt nhiÒu mµu xanh kh¸c n÷a. C¶ çnh ®ång thu gän trong tÇm m¾t, lµng
nèi lµng, ruéng tiÕp ruéng. Cuéc sèng ë ®©y cã mét çi g× mÆn mµ, Êm ¸p.
(Hoµi Thanh − Thanh TÞnh)
ii. lËp ®Ò c−¬ng v¨n b¶n
LËp ®Ò c−¬ng (cßn gäi lµ lËp dµn ý, lËp bè côc, lËp dµn bµi) lµ viÕt ra trªn giÊy (trong
nh÷ng tr−êng hîp nµo ®ã cã thÓ lµ sù h×nh dung trong ãc) nh÷ng néi dung c¬ b¶n dù ®Þnh
triÓn khai trong v¨n b¶n, lµ sù s¾p xÕp çc ý theo sù thèng nhÊt cña tõng tiÓu chñ ®Ò, ph¶n
¸nh c¬ së l«gic cña hiÖn thùc vµ thÓ hiÖn ®−îc çch tr×nh bµy, çch lËp luËn riªng cña t¸c
gi¶ vÒ néi dung vÊn ®Ò ®−îc ®Ò cËp tíi.
1. T¸c dông cña viÖc lËp ®Ò c−¬ng
§Ò c−¬ng chÝnh lµ bé khung cña toµn bé v¨n b¶n. Chóng ta cã thÓ so s¸nh ®Ò c−¬ng
nh− lµ b¶n thiÕt kÕ trong x©y dùng. Ng«i nhµ cµng hiÖn ®¹i, cµng ®å sé còng gièng nh−
v¨n b¶n cµng dµi, cµng cã dung l−îng lín th× cµng cÇn cã b¶n thiÕt kÕ thËt tØ mØ, chi
tiÕt ®Ó gióp cho viÖc thi c«ng ng«i nhµ, cho viÖc x©y dùng v¨n b¶n diÔn ra mét çch
nhanh chãng, thuËn lîi, tr¸nh ®−îc nh÷ng sai sãt ®¸ng tiÕc x¶y ra, nhÊt lµ viÖc bá sãt
chi tiÕt, bá sãt ý, hoÆc ý kh«ng c©n xøng gi÷a çc phÇn.
§Ò c−¬ng ®−îc lËp ra sÏ gióp chóng ta:
− Cã çi nh×n bao qu¸t chung cho toµn bé nh÷ng néi dung triÓn khai trong suèt v¨n
b¶n. Nhê cã ®Ò c−¬ng, nh÷ng néi dung nµy sÏ hiÖn ra mét çch cô thÓ, râ rµng vµ dÔ nhËn
biÕt h¬n.
− Cã thÓ nhËn ra ®©u lµ ý chÝnh cÇn nhÊn m¹nh, cÇn ®i s©u; ®©u lµ ý phô cã thÓ bá
qua hoÆc l−ít qua ®Ó lµm næi râ ®Ò tµi còng nh− chñ ®Ò cña v¨n b¶n. Nhê ®Ò c−¬ng,
167
chóng ta cã ®iÒu kiÖn suy nghÜ, lùa chän nh÷ng néi dung, nh÷ng chi tiÕt, thËm chÝ lµ c¶
çc c©u ch÷ sao cho phï hîp víi viÖc ®Þnh h−íng ®1 ®−îc ®Æt ra.
− Chñ ®éng trong viÖc tÝnh to¸n dung l−îng chung cña v¨n b¶n còng nh− dung l−îng
riªng cña tõng phÇn, tõng ý. Bªn c¹nh ®ã, ®Ò c−¬ng còng gióp cho chóng ta ph©n phèi thêi
gian viÕt cho tõng phÇn mét çch hîp lÝ trong nh÷ng tr−êng hîp cÇn ph¶i tÝnh to¸n tíi thêi
gian hoµn thµnh v¨n b¶n.
2. Yªu cÇu cña viÖc lËp ®Ò c−¬ng
ChÝnh v× ®Ò c−¬ng cã tÇm quan träng nh− vËy, nªn ®Ò c−¬ng cÇn ph¶i ®¶m b¶o mét sè
yªu cÇu nhÊt ®Þnh:
− §Ò c−¬ng ph¶i thÓ hiÖn ®−îc ®Ò tµi còng nh− chñ ®Ò cÇn ph¶i triÓn khai trong toµn
bé v¨n b¶n. Nh÷ng néi dung cÇn triÓn khai nµy trong ®Ò c−¬ng ph¶i phï hîp víi môc
®Ých giao tiÕp, nh©n vËt giao tiÕp vµ çch thøc giao tiÕp ®1 ®−îc chuÈn bÞ trong b−íc
®Þnh h−íng.
− Çc ý lín, nhá trong ®Ò c−¬ng ph¶i s¾p xÕp mét çch hîp lÝ, mét mÆt võa ph¶n ¸nh
®−îc l«gic tån t¹i, vËn ®éng cña b¶n th©n ®èi t−îng tr×nh bµy, mÆt kh¸c còng cÇn ph¶n
¸nh ®−îc l«gic cña b¶n th©n viÖc tr×nh bµy ®ã. Bëi lÏ nÕu l«gic cña ®èi t−îng quy ®Þnh
mäi çch tr×nh bµy v¨n b¶n, th× kÕt qu¶ chóng ta sÏ thu ®−îc nh÷ng v¨n b¶n cã cÊu tróc
gièng nhau khi cïng viÕt vÒ mét ®Ò tµi. H¬n n÷a, nhËn thøc cña chóng ta ®èi víi sù vËt
lu«n mang tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹o nªn mçi ng−êi cã mét çch tiÕp cËn riªng, çch tr×nh
bµy, thÓ hiÖn riªng. V× thÕ ngay trong ®Ò c−¬ng, chóng ta còng cÇn ph¶i thÓ hiÖn ®−îc çi
riªng ®ã trong çch tiÕp cËn vµ tr×nh bµy vÒ ®èi t−îng, mÆc dï l«gic vÒ sù tån t¹i vµ vËn
®éng cña ®èi t−îng gi÷ vai trß chñ ®¹o cho viÖc lËp ®Ò c−¬ng v¨n b¶n.
− §Ò c−¬ng tr×nh bµy cÇn c« ®äng, ng¾n gän, s¸ng sña vµ ph¶i cã nh÷ng kÝ hiÖu nhÊt
®Þnh ®Ó ghi çc ®Ò môc, çc ý hoÆc çc chi tiÕt. Th«ng th−êng nh÷ng ý cïng bËc cÇn ®−îc
®¸nh dÊu b»ng cïng mét lo¹i kÝ hiÖu; nh÷ng ®Ò môc, nh÷ng ý lín,... trong ®Ò c−¬ng
th−êng ®−îc ghi l¹i b»ng mét tõ, mét ng÷ hoÆc mét c©u. RÊt Ýt khi chóng ta gÆp trong ®Ò
c−¬ng mµ mét ®Ò môc hoÆc mét ý lín nµo ®ã l¹i ®−îc ghi b»ng nhiÒu c©u.
VÝ dô, cho ®Ò bµi:
Bµn vÒ vai trß vµ t¸c dông to lín cña s¸ch trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi, nhµ
v¨n M. Go-r¬-ki cã viÕt: "S¸ch më réng ra tr−íc m¾t t«i nh÷ng ch©n trêi míi".
H·y gi¶i thÝch vµ b×nh luËn ý kiÕn trªn.
Chóng ta cã thÓ lËp mét ®Ò c−¬ng nh− sau:
Më bµi:
− Nªu vai trß cña s¸ch tõ x−a ®Õn nay trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi.
− §−a vÊn ®Ò mµ M. Go-r¬-ki ®1 ®Ò cËp tíi: "S¸ch më réng ra tr−íc m¾t t«i nh÷ng
ch©n trêi míi".
Th©n bµi:
(1). Gi¶i thÝch ý nghÜa c©u nãi cña M. Go-r¬-ki
a) S¸ch lµ g×?
− Lµ kho tµng tri thøc
168
+ VÒ kinh nghiÖm s¶n xuÊt
+ VÒ ®êi sèng con ng−êi
+ VÒ thÕ giíi tù nhiªn
− Lµ s¶n phÈm tinh thÇn
+ S¶n phÈm cña v¨n minh nh©n lo¹i
+ KÕt qu¶ cña lao ®éng trÝ tuÖ
+ Hµng ho¸ cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt
− Lµ ng−êi b¹n t©m t×nh gÇn gòi
+ Gióp ta hiÓu ®iÒu hay lÏ ph¶i
+ Lµm cho cuéc sèng tinh thÇn thªm phong phó
b) S¸ch më réng nh÷ng ch©n trêi míi
− S¸ch gióp ta hiÓu biÕt vÒ mäi lÜnh vùc
+ VÒ khoa häc tù nhiªn
+ VÒ khoa häc x1 héi
− S¸ch gióp ta v−ît qua kh«ng gian, thêi gian
+ HiÓu qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai
+ HiÓu trong n−íc, ngoµi n−íc
(2). B×nh luËn vÒ t¸c dông cña s¸ch vµ nªu ý kiÕn ç nh©n
a) S¸ch tèt
− N©ng cao tÇm hiÓu biÕt vÒ tù nhiªn vµ x1 héi.
− Gióp ta kh¸m ph¸ ra chÝnh b¶n th©n m×nh.
− Ch¾p çnh −íc m¬ vµ kh¸t väng s¸ng t¹o.
b) S¸ch xÊu
− Xuyªn t¹c, bãp mÐo sù thËt.
− Mang tÝnh chÊt th−¬ng m¹i.
− §i ng−îc l¹i víi suy nghÜ vµ nÕp sèng lµnh m¹nh cña con ng−êi.
(3). Th¸i ®é ®èi víi viÖc ®äc s¸ch
− T¹o thãi quen vµ duy tr× høng thó ®äc s¸ch.
− Chän s¸ch tèt cã gi¸ trÞ khoa häc hoÆc nh©n v¨n.
− Phª ph¸n vµ lªn ¸n nh÷ng s¸ch cã néi dung xÊu.
KÕt bµi:
− Kh¼ng ®Þnh l¹i t¸c dông cña s¸ch.
− Hµnh ®éng cña ç nh©n.
Trªn ®©y lµ vÝ dô vÒ ®Ò c−¬ng cho mét bµi lµm v¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng. Trªn
thùc tÕ, chóng ta thÊy cã thÓ xuÊt hiÖn nhiÒu d¹ng kh¸c, dµi ng¾n kh«ng ®ång ®Òu nhau,
nh−ng dï lËp ®Ò c−¬ng thÕ nµo ch¨ng n÷a th× nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña mét ®Ò c−¬ng nh−
chóng ta võa nªu còng cÇn ph¶i ®−îc ®¶m b¶o.
169
3. LuyÖn tËp
Bµi tËp 1
Theo anh (chÞ), bµi viÕt d−íi ®©y ®−îc triÓn khai theo mét ®Ò c−¬ng nh− thÕ nµo? H1y
lËp l¹i ®Ò c−¬ng ®ã mét çch chi tiÕt.
NguyÔn §×nh ChiÓu,

ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc
Ng«i sao NguyÔn §×nh ChiÓu, mét nhµ th¬ lín cña n−íc ta, ®¸ng lÏ ph¶i s¸ng tá h¬n
n÷a trong bÇu trêi v¨n nghÖ cña d©n téc, nhÊt lµ trong lóc nµy.
Trªn trêi cã nh÷ng v× sao cã ¸nh s¸ng kh¸c th−êng, nh−ng con m¾t cña chóng ta ph¶i
ch¨m chó nh×n th× míi thÊy, vµ cµng nh×n th× cµng thÊy s¸ng. V¨n th¬ cña NguyÔn §×nh
ChiÓu còng vËy. Cã ng−êi chØ biÕt NguyÔn §×nh ChiÓu lµ t¸c gi¶ cña Lôc V©n Tiªn, vµ
hiÓu Lôc V©n Tiªn kh¸ thiªn lÖch vÒ néi dung vµ vÒ v¨n, cßn rÊt Ýt biÕt vÒ th¬ v¨n yªu
n−íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu, khóc ca hïng tr¸ng cña phong trµo yªu n−íc chèng bän
x©m l−îc Ph¸p lóc chóng ®Õn bê câi n−íc ta çch ®©y mét tr¨m n¨m !
NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét nhµ th¬ yªu n−íc mµ t¸c phÈm lµ nh÷ng trang bÊt hñ ca
ngîi cuéc chiÕn ®Êu oanh liÖt cña nh©n d©n ta chèng bän x©m l−îc ph−¬ng T©y ngay buæi
®Çu lóc chóng ®Æt ch©n lªn ®Êt n−íc chóng ta.
NguyÔn §×nh ChiÓu vèn lµ mét nhµ nho, nh−ng sinh tr−ëng ë ®Êt §ång Nai hµo
phãng, l¹i sèng gi÷a lóc n−íc nhµ l©m nguy, vua nhµ NguyÔn cam t©m b¸n n−íc ®Ó gi÷
ngai vµng, nh−ng kh¾p n¬i, nh©n d©n vµ sÜ phu anh dòng ®øng lªn ®¸nh giÆc cøu n−íc. V×
mï c¶ hai m¾t, ho¹t ®éng cña ng−êi chiÕn sÜ yªu n−íc NguyÔn §×nh ChiÓu chñ yÕu lµ th¬
v¨n. Vµ nh÷ng t¸c phÈm ®ã, ngoµi gi¸ trÞ v¨n nghÖ, cßn quý gi¸ ë chç nã soi s¸ng t©m hån
trong s¸ng, vµ cao quý l¹ th−êng cña t¸c gi¶, vµ ghi l¹i lÞch sö cña mét thêi khæ nhôc
nh−ng vÜ ®¹i !
"KiÕn nghÜa bÊt vi v« dâng d1 !". §êi sèng vµ ho¹t ®éng cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ
mét tÊm g−¬ng anh dòng. C¶nh ®Êt n−íc còng nh− c¶nh riªng cµng long ®ong, ®en tèi, th×
khÝ tiÕt cña ng−êi chÝ sÜ yªu n−íc cµng cao c¶, r¹ng rì:
Sù ®êi thµ khuÊt ®«i trßng thÞt,
Lßng ®¹o xin trßn mét tÊm g−¬ng !
Cuéc ®êi vµ th¬ v¨n cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ cña mét chiÕn sÜ hi sinh phÊn ®Êu v×
mét nghÜa lín. Th¬ v¨n cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ th¬ v¨n chiÕn ®Êu, ®¸nh th¼ng vµo giÆc
ngo¹i x©m vµ t«i tí cña chóng.
Häc theo ngßi bót chÝ c«ng
Trong thi cho ngô tÊm lßng Xu©n Thu !
Chë bao nhiªu ®¹o thuyÒn kh«ng kh¼m,
§©m mÊy th»ng gian bót ch¼ng tµ !
170
§èi víi NguyÔn §×nh ChiÓu, cÇm bót, viÕt v¨n lµ mét thiªn chøc. Vµ NguyÔn §×nh
ChiÓu quý träng chøc tr¸ch cña m×nh chõng nµo th× cµng khinh miÖt bän lîi dông v¨n
ch−¬ng ®Ó lµm viÖc phi nghÜa chõng nÊy:
ThÊy nay còng nhãm v¨n ch−¬ng
Vãc dª da cäp kh«n l−êng thùc h− !
*
* *
Th¬ v¨n yªu n−íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµm sèng l¹i trong t©m trÝ cña chóng ta
phong trµo kh¸ng Ph¸p oanh liÖt vµ bÒn bØ cña nh©n d©n Nam Bé tõ 1860 vÒ sau, suèt hai
m−¬i n¨m trêi. Qu©n cña triÒu ®×nh d−íi sù chØ huy cña mét danh t−íng lóc bÊy giê,
NguyÔn Tri Ph−¬ng, ®1 ®¸nh thua ë Sµi Gßn, Tù §øc véi v1 ®Çu hµng, n¨m 1862 c¾t ba
tØnh miÒn §«ng, n¨m 1867 c¾t ba tØnh miÒn T©y cho giÆc. MÆc dï n−íc nhµ gÆp c¶nh
hiÓm nghÌo vµ khæ nhôc nh− vËy, çc tÇng líp nh©n d©n Nam Bé lóc bÊy giê, nh©n d©n
lao ®éng vµ çc bËc sÜ phu ®Òu kiªn quyÕt vïng dËy ®¸nh giÆc cøu n−íc. "GiÆc ®Õn nhµ
®µn bµ ph¶i ®¸nh*!". Phong trµo b¾t ®Çu dÊy lªn ë miÒn §«ng, sau lan réng ë kh¾p n¬i
Lôc tØnh, biÕn thµnh cuéc chiÕn tranh nh©n d©n réng lín, nhiÒu n¬i, nhiÒu lóc s«i næi vµ
m¹nh mÏ l¹ th−êng, khiÕn c¶ kÎ thï còng kh«ng tiÕc lêi tá lßng kh©m phôc (theo nhiÒu
s¸ch cña ng−êi Ph¸p trong khi viÕt vÒ cuéc chiÕn tranh x©m l−îc Nam Bé): khëi nghÜa cña
Tr−¬ng §Þnh ë Gß C«ng, Thñ khoa Hu©n ë MÜ Tho, Phan Liªm vµ Phan T«n ë BÕn Tre,
NguyÔn Trung Trùc ë R¹ch Gi¸, §ç Thõa L−¬ng vµ §ç Thõa Tù ë CÇn Th¬, NguyÔn V¨n
B−êng vµ Qu¶n Hín ë Hãc M«n, Bµ §iÓm,... Lµm sao s−u tÇm tµi liÖu vÒ nh÷ng trang sö
oanh liÖt nµy, vÒ biÕt bao cuéc chiÕn ®Êu anh dòng ë kh¾p n¬i, vÒ biÕt bao chiÕn c«ng cña
biÕt bao anh hïng liÖt sÜ, ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng tÇm réng lín vµ søc m¹nh cña phong trµo
kh¸ng Ph¸p lóc bÊy giê, mét phong trµo b¾t nguån tõ lßng c¨m thï v« h¹n cña quÇn chóng
nh©n d©n ®èi víi giÆc ngo¹i x©m, nguyÖn hi sinh tÊt c¶ vµ chiÕn ®Êu ®Õn cïng ®Ó cøu
n−íc, cøu d©n. Chóng ta h1y nghe mét ®«i ®o¹n trong bµi hÞch phæ biÕn lóc bÊy giê:
"Bí çc quan ¬i, chí thÊy chÝn trïng hoµ nghÞ mµ tÊm lßng ®Þch kh¸i nì ph«i pha, cho
r»ng ba tØnh giao hoµ mµ çi viÖc cõu thï ®µnh l¬ l¶ng !
Bí çc lµng ¬i, chí thÊy ®ån luü d−íi Gß C«ng thÊt thñ mµ trë mÆt h¹i nhau, chí
nghe b¶o trªn BÕn NghÐ ph©n c¬ mµ ®µnh lßng theo mäi !
Hìi ¬i, oan nh−êng Êy, hËn nh−êng Êy, cõu thï nh−êng Êy, lµm sao tr¶ ®Æng míi −ng !
C«ng bÊy l©u, nghiÖp bÊy l©u, lao khæ bÊy l©u, bao ®µnh bá qua sao ph¶i?...
Håi t−ëng cuéc chiÕn ®Êu anh dòng v« song cña d©n téc ViÖt Nam ta ë Nam Bé lóc
bÊy giê, ruét chóng ta ®au nh− c¾t xÐ. Gi¸ nh− triÒu ®×nh lóc bÊy giê kh«ng ph¶i ë trong
tay bän vua chóa nhµ NguyÔn ph¶n béi vµ ®Çu hµng mµ ë trong tay nh÷ng ng−êi kÕ tôc sù
nghiÖp cña cuéc khëi nghÜa T©y S¬n, kÕ tôc sù nghiÖp yªu n−íc vµ anh dòng cña NguyÔn
HuÖ, th× phong trµo kh¸ng Ph¸p lóc bÊy giê ë Nam Bé ch¾c ch¾n cßn m¹nh mÏ h¬n nhiÒu,
nhÊt lµ ®1 ®−îc l1nh ®¹o thèng nhÊt vµ kiªn tr× ®Êu tranh cho ®Õn th¾ng lîi, ®ång thêi
phong trµo Êy ch¾c ®−îc sù ñng hé kiªn quyÕt cña c¶ n−íc, nh− vËy ®Êt §ång Nai anh
dòng tõ ®ã ®1 trë nªn bøc thµnh ®ång ng¨n chÆn bän c−íp n−íc ph−¬ng T©y x©m ph¹m
171
®Êt n−íc chóng ta ë Nam Bé, vµ do ®ã, ®1 b¶o vÖ vÑn toµn ®éc lËp vµ thèng nhÊt cña
Tæ quèc !
Cho nªn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ th¬ v¨n yªu n−íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu, mét
phÇn lín lµ nh÷ng bµi v¨n tÕ, ca ngîi nh÷ng ng−êi anh hïng suèt ®êi tËn trung víi n−íc,
vµ than khãc nh÷ng ng−êi liÖt sÜ ®1 trän nghÜa víi d©n. Ngßi bót, nghÜa lµ t©m hån trung,
nghÜa cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®1 diÔn t¶ thËt lµ sinh ®éng vµ n1o nïng, c¶m t×nh cña d©n
téc ®èi víi ng−êi chiÕn sÜ cña nghÜa qu©n, vèn lµ ng−êi n«ng d©n, x−a kia chØ quen cµy
cuèc, bçng chèc trë thµnh ng−êi anh hïng cøu n−íc.
Chóng ta h1y ®äc l¹i nhiÒu ®o¹n trong bµi V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc:
Hìi «i !
Sóng giÆc ®Êt rÒn,
Lßng d©n trêi tá.
[...]
Th¸c mµ tr¶ n−íc non råi nî, danh th¬m ®ån s¸u tØnh chóng ®Òu khen !
Th¸c mµ −ng ®×nh miÕu ®Ó thê, tiÕng hay tr¶i mu«n ®êi ai còng mé..."
Bµi ca cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµm chóng ta nhí bµi B×nh Ng« ®¹i ço cña NguyÔn
Tr1i. Hai bµi v¨n: hai c¶nh ngé, hai thêi buæi, nh−ng mét d©n téc. HÞch cña NguyÔn
Tr1i lµ khóc ca kh¶i hoµn, ca ngîi nh÷ng chiÕn c«ng oanh liÖt ch−a tõng thÊy, biÓu
d−¬ng chiÕn th¾ng lµm r¹ng rì n−íc nhµ. Bµi V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc lµ khóc ca
nh÷ng ng−êi anh hïng thÊt thÕ, nh−ng vÉn hiªn ngang: Sèng ®¸nh giÆc, th¸c còng ®¸nh
giÆc... mu«n kiÕp nguyÖn ®−îc tr¶ thï kia...
Cã lÏ d−íi suèi vµng, linh hån cña NguyÔn §×nh ChiÓu vµ nh÷ng nghÜa qu©n lóc bÊy
giê, ngµy nay phÇn nµo ®1 ®−îc h¶ d¹ !
Trong th¬ v¨n yªu n−íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu cßn cã nh÷ng ®o¸ hoa, nh÷ng hßn
ngäc rÊt ®Ñp, nh− bµi Xóc c¶nh:
Hoa cá ngïi ngïi ngãng giã ®«ng,
Chóa xu©n ®©u hìi cã hay kh«ng?
M©y gi¨ng ¶i B¾c tr«ng tin nh¹n,
Ngµy xÕ non Nam bÆt tiÕng hång.
Bê câi x−a ®µ chia ®Êt kh¸c,
N¾ng s−¬ng nay h¸ ®éi trêi chung !
Phong trµo kh¸ng Ph¸p kh¾p n¬i s«i næi vµ m¹nh mÏ lóc bÊy giê ë Nam Bé, lµm n¶y
në nhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬, tµi n¨ng xuÊt chóng, b¶n lÜnh phi th−êng, mµ t¸c phÈm lµ
nh÷ng b«ng hoa mét thêi oanh liÖt vµ ®au th−¬ng: Phan V¨n TrÞ, NguyÔn Th«ng, Bïi H÷u
NghÜa, Huúnh MÉn §¹t, NguyÔn V¨n L¹c, NguyÔn H÷u Hu©n, Hå Hu©n NghiÖp,... ThËt
rÊt khã chän mét bµi ®Ó vÝ dô trong rÊt nhiÒu bµi ®Òu hay, ®Òu cã ý nghÜa vµ h−¬ng vÞ. Xin
trÝch mÊy c©y trong bµi th¬ cña NguyÔn T− Gi¶n tiÔn NguyÔn Th«ng vÒ B×nh ThuËn
(nguyªn v¨n ch÷ H¸n, d−íi ®©y lµ v¨n dÞch):
Bao giê BÕn NghÐ l¹i trong
Cho dßng s«ng NhÞ vang lõng kh¶i ca?
C−ìi thuyÒn lªn tËn Ng©n Hµ,
172
BiÓn xanh ra ng¾m, tr¨ng ngµ s¸ng soi.
C¶nh t×nh nghÜ l¹i ch−a vui,
Nói s«ng cßn g¸nh hai vai nÆng nÒ.
*
* *
B©y giê xin nãi vÒ Lôc V©n Tiªn, mét t¸c phÈm lín cña NguyÔn §×nh ChiÓu, rÊt
phæ biÕn trong d©n gian, nhÊt lµ ë miÒn Nam. Ph¶i hiÓu ®óng Lôc V©n Tiªn th× míi
thÊy hÕt gi¸ trÞ cña b¶n tr−êng ca nµy. §óng ®©y lµ mét b¶n tr−êng ca ca ngîi chÝnh
nghÜa, nh÷ng ®¹o ®øc ®¸ng quý träng ë ®êi, ca ngîi nh÷ng ng−êi chÝnh nghÜa ! TÊt
nhiªn, nh÷ng gi¸ trÞ lu©n lÝ mµ NguyÔn §×nh ChiÓu ca ngîi, ë thêi ®¹i chóng ta, theo
quan ®iÓm cña chóng ta th× cã phÇn ®1 lçi thêi. Nh−ng NguyÔn §×nh ChiÓu còng nh−
nhiÒu bËc hiÒn triÕt ngµy x−a ë ph−¬ng §«ng hoÆc ph−¬ng T©y, vÉn ®Ó l¹i cho ®êi sau
nh÷ng ®iÒu gi¸o huÊn ®¸ng quý träng. L¹i thªm NguyÔn §×nh ChiÓu suèt ®êi sèng
trong lßng quÇn chóng nh©n d©n, gi÷a lóc nh©n t×nh thÕ th¸i lµ sù mØa mai ®èi víi triÕt
lÝ Khæng M¹nh. ChÝnh NguyÔn §×nh ChiÓu ph¶i viÕt c©u: "Tr−îng phu cã chi ngang
tµng !" Kh«ng thÓ tù trãi m×nh trong khu«n khæ cña ®¹o lÝ cæ truyÒn. Cho nªn çc nh©n
vËt cña Lôc V©n Tiªn: Lôc V©n Tiªn, KiÒu NguyÖt Nga, TiÓu ®ång,... lµ nh÷ng ng−êi
®¸ng kÝnh, ®¸ng yªu, träng nghÜa, khinh tµi, tr−íc sau mét lßng, mÆc dÇu khæ cùc, gian
nguy, quyÕt phÊn ®Êu v× nghÜa lín. Hä lµ nh÷ng nh©n vËt cña mét thuë ®1 qua, ®iÒu ®ã
kh«ng cÇn ph¶i nãi. Nh−ng hä lµ nh÷ng con ng−êi cã ruét gan, x−¬ng thÞt. Hä sèng
trong x1 héi còng nh− biÕt bao x1 héi tõ x−a ®Õn nay, cã ng−êi tèt kÎ xÊu, ng−êi ngay
kÎ gian, cã nhiÒu ®au khæ bÊt c«ng, hä ®1 ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng chèng mäi
gian dèi, bÊt c«ng vµ hä ®1 th¾ng. Hä lµ nh÷ng tÊm g−¬ng dòng c¶m. V× nh÷ng lÏ ®ã
hä gÇn gòi chóng ta vµ c©u chuyÖn cña hä lµm chóng ta c¶m xóc vµ thÝch thó.
VÒ v¨n ch−¬ng cña Lôc V©n Tiªn, ph¶i ®Ó ý ®©y lµ mét truyÖn "kÓ", truyÖn "nãi".
T¸c gi¶ cè ý viÕt mét lèi v¨n "n«m na", dÔ hiÓu, dÔ nhí, cã thÓ truyÒn b¸ réng r1i trong
d©n gian. Cã ng−êi hay h¹ch nh÷ng chç lêi v¨n kh«ng hay l¾m; ë ®©y ph¶i nhí r»ng
NguyÔn §×nh ChiÓu v× mï nªn chØ cã thÓ ®äc cho ng−êi kh¸c viÕt vµ nh− vËy, thËt khã
söa ch÷a l¹i nguyªn b¶n; l¹i thªm, ®Õn nay ch¼ng ai biÕt nguyªn b¶n Êy lµ b¶n nµo ! Vµ
hiÖn nay mÊy b¶n sao mµ ng−êi ta cã thÓ c¨n cø ®Òu cã chç kh¸c nhau ! DÉu sao ®«i
chç s¬ sãt vÒ v¨n ch−¬ng kh«ng hÒ lµm gi¶m gi¸ trÞ v¨n nghÖ cña b¶n tr−êng ca thËt lµ
hÊp dÉn tõ ®Çu ®Õn cuèi. T«i kh«ng nhí t«i ®äc Lôc V©n Tiªn lóc nµo, song ®Õn nay t«i
cßn thuéc lßng nhiÒu vÇn th¬ rÊt hay:
Kim Liªn, ¬i hìi Kim Liªn
§Èy xe cho chÞ qua miÒn Hµ Khª.
.............
V©n Tiªn ®Çu ®éi kim kh«i,
Tay cÇm siªu b¹c, m×nh ngåi ngùa «.
Trong d©n gian miÒn Nam, ng−êi ta thÝch Lôc V©n Tiªn, ng−êi ta say s−a nghe "kÓ"
Lôc V©n Tiªn kh«ng chØ v× néi dung c©u chuyÖn, cßn v× v¨n hay cña Lôc V©n Tiªn.
173
Tãm l¹i, NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét ng−êi chÝ sÜ yªu n−íc, mét nhµ th¬ lín cña n−íc
ta. §êi sèng vµ sù nghiÖp cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng, nªu cao ®Þa vÞ
vµ t¸c dông cña v¨n häc, nghÖ thuËt, nªu cao sø m¹ng cña ng−êi chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n
ho¸ vµ t− t−ëng.
Nh©n kØ niÖm ngµy mÊt cña NguyÔn §×nh ChiÓu (ngµy 3 th¸ng 7 n¨m 1888), trong
lßng chóng ta, chóng ta h1y ®èt mét nÐn h−¬ng ®Ó t−ëng nhí ng−êi con vinh quang cña
d©n téc !
(Ph¹m V¨n §ång, trong T¹p chÝ V¨n häc, sè 7, 1963)
Bµi tËp 2
Anh (chÞ) h1y tr×nh bµy vÒ vÊn ®Ò: Ng−êi häc sinh phæ th«ng kh«ng ph¶i chØ cÇn häc
giái To¸n mµ cßn cÇn häc giái c¶ V¨n n÷a.
Gi¶ sö cã mét ®Ò c−¬ng ®−îc lËp nh− d−íi ®©y cho néi dung nµy. Anh (chÞ) cã t¸n
thµnh ®Ò c−¬ng nµy kh«ng? V× sao? NÕu ®−îc lËp ®Ò c−¬ng kh¸c, anh (chÞ) sÏ lËp nh− thÕ
nµo cho néi dung m×nh ®Þnh tr×nh bµy?
®Ò c−¬ng
Më bµi:
− Giíi thiÖu tÇm quan träng cña viÖc häc To¸n trong nhµ tr−êng.
− Kh¼ng ®Þnh Ých lîi cña V¨n häc ®èi víi ®êi sèng con ng−êi.
Th©n bµi:
(1). Häc V¨n gióp ta hiÓu cuéc sèng s©u s¾c h¬n, phong phó h¬n th«ng qua çc h×nh
t−îng v¨n häc
− Gióp ta hiÓu biÕt vÒ thiªn nhiªn, ®Êt n−íc, con ng−êi cña d©n téc m×nh vµ çc d©n
téc kh¸c.
− Gióp ta hiÓu biÕt nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña loµi ng−êi.
(2). Häc V¨n gióp ta båi d−ìng nh÷ng t− t−ëng vµ t×nh c¶m ®óng ®¾n
− BiÕt yªu th−¬ng, c¨m giËn; biÕt çch c¶m, çch nghÜ ®óng ®¾n.
− BiÕt sèng nh©n ¸i, hiÒn hoµ.
− BiÕt c¶m nhËn nh÷ng çi ®Ñp tõ çc h×nh t−îng v¨n häc.
(3). Häc V¨n gióp ta rÌn luyÖn lêi ¨n tiÕng nãi thªm tinh tÕ
− §a d¹ng ho¸ lêi ¨n tiÕng nãi (dïng tõ, ®Æt c©u,...)
− ý thøc ®−îc ®Çy ®ñ h¬n tÝnh v¨n ho¸ cña lêi nãi.
− ThÊy ®−îc çi hay, çi ®Ñp cña ng«n ng÷ d©n téc trong çc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ
qua ®ã rót ra bµi häc vÒ çch sö dông ng«n ng÷ cho b¶n th©n.
(4). Häc To¸n vµ häc V¨n ®Òu cÇn cho vèn v¨n ho¸ chung cña mçi con ng−êi
− Häc vÊn cña mçi con ng−êi ®Òu cÇn nh÷ng hiÓu biÕt phæ th«ng vÒ V¨n vµ To¸n.
− ViÖc rÌn luyÖn t− duy l«gic qua häc To¸n vµ t− duy h×nh t−îng qua häc V¨n ®Òu cÇn
cho cuéc sèng cña mçi con ng−êi.
KÕt bµi:
− Kh¼ng ®Þnh l¹i vai trß vµ ý nghÜa cña viÖc häc V¨n.
174
− Trªn c¬ së ®ã ®−a ra kÕt luËn: Ng−êi häc sinh phæ th«ng kh«ng ph¶i chØ cÇn häc giái
To¸n mµ cßn cÇn häc giái c¶ V¨n n÷a.
Bµi tËp 3
Cho ®Ò bµi lµm v¨n sau:
"Tôc ng÷ cã c©u:
Mét c©y lµm ch¼ng nªn non
Ba c©y chôm l¹i nªn hßn nói cao
H1y gi¶i thÝch vµ lÊy dÉn chøng trong ®êi sèng th−êng ngµy ®Ó minh ho¹".
Cã hai ®Ò c−¬ng d−íi ®©y ®−îc lËp cho ®Ò bµi trªn. Theo anh (chÞ), ®Ò c−¬ng nµo hîp
lÝ h¬n? V× sao? NÕu ®−îc lËp mét ®Ò c−¬ng kh¸c, anh (chÞ) sÏ lËp nh− thÕ nµo?
®Ò c−¬ng 1
(1). Gi¶i thÝch nghÜa cña tõ ng÷
− NghÜa ®en cña "mét", "ba", "c©y", "nói".
− NghÜa bãng cña çc tõ trªn.
(2). Gi¸ trÞ cña c©u tôc ng÷
− Nh¾c nhë mäi ng−êi ph¶i ®oµn kÕt chÆt chÏ.
− X©y dùng tËp thÓ v÷ng m¹nh.
(3). LÊy dÉn chøng
− Cïng gióp nhau trong häc tËp.
− Cïng gióp nhau x©y dùng phong trµo líp vÒ çc mÆt ho¹t ®éng.
§Ò c−¬ng 2
(1). Gi¶i thÝch nghÜa cña c©u tôc ng÷
− NghÜa ®en.
− NghÜa bãng.
(2). Chøng minh b»ng dÉn chøng
− Trong nhµ tr−êng.
− Ngoµi x1 héi.
− ë gia ®×nh.
(3). Rót ra bµi häc
− CÇn ph¶i ®oµn kÕt ®Ó t¹o søc m¹nh.
− Ph¶i biÕt çch ®oµn kÕt.
Bµi tËp 4
Gi¶ ®Þnh nh− d−íi ®©y lµ mét sè chñ ®Ò cña héi th¶o, anh (chÞ) h1y t¸ch ra tõ nh÷ng
chñ ®Ò ®ã mét khÝa c¹nh néi dung ®Ó chuÈn bÞ tham dù héi th¶o:
(1). Cuéc ®êi vµ th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu.
(2). Thiªn nhiªn trong TruyÖn KiÒu.
175
(3). Lßng yªu n−íc cña d©n téc ta trong th¬ v¨n cæ.
Tõ ba chñ ®Ò héi th¶o nµy, cã mét b¹n ®1 dù ®Þnh chän néi dung tr×nh bµy nh− sau ®èi
víi tõng chñ ®Ò:
a) TÝnh chÊt tù sù cña truyÖn Lôc V©n Tiªn.
b) ¸nh tr¨ng vµ con ng−êi trong TruyÖn KiÒu.
c) B×nh Ng« ®¹i ço − B¶n tuyªn ng«n ®éc lËp cña ®Êt n−íc.
Anh (chÞ) thÊy néi dung mµ b¹n dù ®Þnh ph¸t biÓu cã phï hîp víi chñ ®Ò chung cña
héi th¶o kh«ng? V× sao?
III. TriÓn khai ®Ò c−¬ng thµnh v¨n b¶n
§Ò c−¬ng tuy quan träng nh−ng ch−a ph¶i lµ mét v¨n b¶n hoµn chØnh, trän vÑn. Bëi
vËy, cÇn chuyÓn ®Ò c−¬ng thµnh nh÷ng c©u ch÷ cô thÓ. §©y chÝnh lµ viÖc triÓn khai ®Ò
c−¬ng thµnh v¨n b¶n.
Mçi v¨n b¶n cã mét kiÓu cÊu t¹o riªng. Tuy vËy, nh×n mét çch chung nhÊt, ®Ó t¹o
®−îc mét v¨n b¶n hoµn chØnh, khi triÓn khai, chóng ta cÇn viÕt v¨n b¶n theo tr×nh tù sau:
1. ViÕt phÇn Më bµi
PhÇn Më bµi cã nhiÖm vô giíi thiÖu ®Ò tµi, x¸c ®Þnh chñ ®Ò cho néi dung tr×nh bµy vµ
x¸c lËp mèi quan hÖ gi÷a t¸c gi¶ víi ®èi t−îng giao tiÕp. PhÇn nµy chØ ra hÖ thèng vÊn ®Ò,
néi dung vÊn ®Ò vµ ph¹m vi vÊn ®Ò sÏ ®−îc bµn ®Õn.
Trong çc v¨n b¶n khoa häc, phÇn Më bµi th−êng mang nhiÖm vô th«ng tin thuÇn tuý
vµ nghiªng vÒ çch tr×nh bµy l«gic. Nh−ng trong çc v¨n b¶n mang tÝnh chÊt giao tiÕp
c«ng céng, ch¼ng h¹n nh− b¶n tin, ghi nhanh, t−êng thuËt, phãng sù,... phÇn Më bµi ngoµi
nhiÖm vô th«ng tin nh÷ng néi dung sÏ tr×nh bµy cßn mang thªm nhiÖm vô t©m lÝ. §ã lµ
viÖc më ®Çu lµm sao cho thu hót sù chó ý, t¨ng søc hÊp dÉn vµ l«i cuèn ngay ®−îc ng−êi
®äc, ng−êi nghe. §Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy, phÇn Më bµi th−êng c¶i biÕn çch tr×nh bµy
l«gic thµnh çch nãi h×nh t−îng hoÆc ®−a ra mét th«ng b¸o thó vÞ, kh¬i gîi trÝ tß mß hay
dÉn ra mét sù kiÖn ®éc ®¸o, mét hiÖn t−îng tr¸i víi lÖ th−êng...
Cã thÓ më bµi b»ng çch trùc tiÕp. §ã lµ viÖc nªu th¼ng çc vÊn ®Ò sÏ ®−îc tr×nh bµy
trong phÇn Th©n bµi.
VÝ dô:
Nãi ®Õn mïa thu trong th¬ ViÖt Nam kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn NguyÔn KhuyÕn.
NguyÔn KhuyÕn lµm nhiÒu th¬ vÒ mïa thu nh−: Thu ®iÕu, Thu Èm, Thu vÞnh,... nh−ng
trong ®ã bµi Thu ®iÕu lµ bµi th¬ hay h¬n c¶.
Çch tr×nh bµy trùc tiÕp nµy th−êng ng¾n gän, râ rµng, tèn Ýt thêi gian nh−ng l¹i kh«
khan, kh«ng hÊp dÉn l«i cuèn ng−êi ®äc.
Còng cã thÓ më bµi b»ng çch gi¸n tiÕp. Vµo ®Ò theo çch nµy, ng−êi viÕt kh«ng nªu
trùc tiÕp çc vÊn ®Ò ®Þnh tr×nh bµy mµ th−êng b»ng mét sè sù viÖc, sù kiÖn, hiÖn t−îng
hoÆc c©u chuyÖn hÊp dÉn, ng−êi viÕt dÇn dÇn ®−a ng−êi ®äc, ng−êi nghe vµo vÊn ®Ò cÇn
tr×nh bµy trong v¨n b¶n.
VÝ dô:
176
Trong lÞch sö ®· vµ ®ang xuÊt hiÖn nh÷ng tµi n¨ng mµ ¸nh s¸ng trÝ tuÖ cña hä cßn soi
räi m·i vÒ sau. Cuéc ®êi cña hä Ýt gÆp nh÷ng nçi gian lao. Hä s¸ng t¹o nhÑ nhµng, tù
nhiªn nh− hoa në ban mai, nh− chim hãt lóc b×nh minh.
Nh−ng bªn c¹nh nh÷ng con ng−êi ®ã, cã nh÷ng con ng−êi cã mét cuéc ®êi kh¸c h¼n.
§ª-m«-xten nãi ngäng vµ hay xÊu hæ, ®· h»ng ngµy ngËm sái, gµo thi víi sãng biÓn, cuèi
cïng trë thµnh nhµ hïng biÖn vÜ ®¹i thêi cæ. M. L«-m«-n«-xèp, con ng−êi khæng lå, ph¶i
kh¾c phôc nçi tñi cùc "lín x¸c råi mµ vÉn ch−a biÕt ®äc" vµ ®· trë thµnh nhµ b¸c häc
Nga vÜ ®¹i. Van Hèp (Hµ Lan), ng−êi m¾c bÖnh t©m thÇn, nhê kiªn tr× ®Êu tranh víi bÖnh
tËt, ®· trë thµnh nhµ b¸c häc lõng danh, cã c«ng x©y dùng ThuyÕt ho¸ häc kh«ng gian vµ
®−îc Gi¶i th−ëng N«-ben ®Çu tiªn vÒ Ho¸ häc. P«n-tri-a-ghin bÞ mï hai m¾t tõ n¨m cßn
häc líp 6, nh−ng vÉn kiªn tr× kh¾c phôc khã kh¨n vµ tiÕp tôc ®i häc, cuèi cïng trë thµnh
nhµ To¸n häc xuÊt s¾c vµ viÖn sÜ chÝnh thøc ViÖn Hµn l©m khoa häc Liªn X«.
NhiÒu tµi n¨ng trong sè nµy, ngay tõ bÐ, thËm chÝ khi ®· lín råi, vÉn bÞ rÇy la lµ kÐm
cái hoÆc "bÊt tµi". Giªm O¸t bÞ coi lµ "häc trß kÐm cña líp", cßn Niu-t¬n th× kh«ng ®−îc
thÇy cho häc gi¸o tr×nh VËt lÝ vµ To¸n trung häc. [...] Oan-t¬ Xcèt ®· cã lÇn bÞ mét gi¸o
s− gäi lµ "mét th»ng thén vµ m·i m·i vÉn lµ mét th»ng thén". §¸c-uyn bÞ ®uæi ra khái
Tr−êng §¹i häc ª-din-bua v× kh«ng cã kh¶ n¨ng häc tËp vµ Anh-xtanh bÞ tr−ît khi thi
vµo Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa §uy-rÝch...
ThÕ nh−ng, nh÷ng con ng−êi "bÊt tµi" ®ã cuèi cïng ®· cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao vµ
trë thµnh nh÷ng thiªn tµi ®Ó l¹i nh÷ng dÊu tÝch bÊt hñ trong nÒn v¨n ho¸ loµi ng−êi. VËy
bÝ quyÕt thµnh c«ng cña hä lµ ë chç nµo? Søc m¹nh nµo ®· th«i thóc hä v−ît khã ®Ó ®i
®Õn thµnh c«ng? Râ rµng ®ã lµ nhê ý chÝ.
(Theo ThÕ Tr−êng)
Çch më bµi gi¸n tiÕp nh− trªn cã chç m¹nh lµ søc l«i cuèn ng−êi ®äc, ng−êi nghe cao
nh−ng l¹i th−êng dÔ r¬i vµo chç lan man, dµi dßng; vÊn ®Ò cÇn tr×nh bµy th−êng bÞ ch×m ®i
trong sù kiÖn, sè liÖu hay hiÖn t−îng vµ h¬n n÷a viÖc më bµi kiÓu nµy th−êng tèn nhiÒu
thêi gian.
Nh− vËy, viÖc vµo ®Ò nh− thÕ nµo lµ tuú thuéc vµo vÊn ®Ò tr×nh bµy, vµo dù kiÕn dung
l−îng ®Þnh viÕt, vµo ®èi t−îng giao tiÕp vµ vµo thêi gian cho phÐp ®Ó thùc hiÖn bµi viÕt ®ã.
2. ViÕt phÇn Th©n bµi
PhÇn nµy cßn ®−îc gäi lµ phÇn triÓn khai. §©y lµ phÇn quan träng nhÊt cña toµn bé v¨n
b¶n, nã lµm nhiÖm vô ph¸t triÓn nh÷ng t− t−ëng chñ yÕu ®−îc v¹ch ra ë phÇn Më bµi sao
cho ®Çy ®ñ, trän vÑn.
NÕu phÇn Më bµi chØ mang nh÷ng th«ng tin tæng luËn th× phÇn Th©n bµi l¹i mang
nh÷ng néi dung th«ng tin chi tiÕt, cô thÓ, ®¸p øng ®−îc sù chê ®îi cña ng−êi ®äc. ë ®©y
diÔn ra mäi qu¸ tr×nh: th«ng b¸o, gi¶i thÝch, b×nh luËn, b¸c bá, rÏ nh¸nh, më réng, b¾c
cÇu,... §Ó ®¸p øng th«ng tin mét çch trän vÑn, phÇn chÝnh bao giê còng phong phó vÒ néi
dung, ®a d¹ng vÒ h×nh thøc.
§Æc biÖt chó ý trong phÇn Th©n bµi lµ mèi quan hÖ gi÷a vÊn ®Ò chung vµ riªng, gi÷a
çi kh¸i qu¸t vµ çi cô thÓ, gi÷a çi bao hµm vµ çi bÞ bao hµm, gi÷a sù kiÖn vµ çc con
177
sè,... Trong v¨n b¶n khoa häc hay chÝnh luËn, viÖc tr×nh bµy çc luËn ®iÓm, luËn cø vµ lËp
luËn cã tÇm quan träng ®Æc biÖt.
LuËn ®iÓm lµ nh÷ng ®iÒu t¸c gi¶ cÇn dÉn ng−êi ®äc, ng−êi nghe tíi nh−ng ch−a ®−îc
gi¶i thÝch, ch−a ®−îc chøng minh. LuËn ®iÓm chØ cã gi¸ trÞ nh− mét kÕt luËn khi luËn ®iÓm
®ã ®−îc gi¶i thÝch vµ chøng minh mét çch ®Çy ®ñ.
LuËn cø ®−îc coi lµ c¬ së ®Ó lµm s¸ng râ luËn ®iÓm. §ã lµ nh÷ng lÝ lÏ, nh÷ng dÉn
chøng ®−a ra ®Ó gi¶i thÝch, chøng minh cho luËn ®iÓm. Kh«ng cã luËn cø, kÓ c¶ luËn
cø lÝ lÏ lÉn luËn cø dÉn chøng, th× còng sÏ kh«ng cã nh÷ng kÕt luËn mang tÝnh thuyÕt
phôc.
LËp luËn lµ qu¸ tr×nh s¾p xÕp, liªn kÕt çc ý l¹i thµnh mét khèi thèng nhÊt ®Ó dÉn
ng−êi ®äc ®Õn víi tõng kÕt luËn nhá (luËn ®iÓm) vµ tõ ®ã ®Õn víi kÕt luËn chung cña toµn
v¨n b¶n (luËn ®Ò).
VÒ mÆt t©m lÝ, phÇn Th©n bµi ph¶i ®¶m b¶o duy tr× tíi møc tèi ®a sù høng thó cña
ng−êi ®äc, ng−êi nghe. PhÇn nµy cÇn tr¸nh t×nh tr¹ng g©y c¨ng th¼ng kh«ng cÇn thiÕt vµ
sù qu¸ t¶i vÒ dung l−îng khiÕn ng−êi ®äc mÖt mái, kh«ng ®ñ søc ®Ó theo dâi hÕt v¨n b¶n.
Khi viÕt phÇn Th©n bµi, cÇn chó ý mét sè ®iÓm sau:
a) Çch viÕt ®o¹n v¨n
§o¹n v¨n cã thÓ nh×n tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau.
(1). Tõ gãc ®é chøc n¨ng
Tõ gãc ®é nµy, chóng ta thÊy ë phÇn Th©n bµi cã thÓ cã çc lo¹i ®o¹n nh−: ®o¹n nªu
luËn ®iÓm, ®o¹n triÓn khai luËn ®iÓm, ®o¹n nèi,... Mçi ®o¹n nµy cã thÓ cã nh÷ng ®é dµi
ng¾n kh¸c nhau tuú thuéc vµo néi dung tr×nh bµy. ViÖc ph©n chia thµnh tõng lo¹i ®o¹n
nh− vËy chØ cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi, v× còng cã thÓ ngay trong mét ®o¹n tÝnh chÊt nµy ®−îc
thÓ hiÖn mét çch ®an xen nhau.
VÝ dô:
Mét thêi ®¹i võa ch½n m−êi n¨m.
Trong m−êi n¨m Êy, th¬ míi ®· tranh ®Êu g¾t gao víi th¬ cò, mét bªn giµnh quyÒn
sèng, mét bªn gi÷ quyÒn sèng. Cuéc tranh ®Êu kÐo dµi cho ®Õn ngµy th¬ míi toµn th¾ng.
Trong sù th¾ng lîi Êy, còng cã c«ng nh÷ng ng−êi t¶ xung h÷u ®ét n¬i chiÕn tr−êng, nh−ng
tr−íc hÕt lµ c«ng nh÷ng nhµ th¬ míi. T«i kh«ng so s¸nh çc nhµ th¬ míi víi NguyÔn Du
®Ó xem ai h¬n ai kÐm. §êi x−a cã thÓ cã nh÷ng bËc k× tµi ®êi nay kh«ng s¸nh kÞp. §õng
lÊy mét ng−êi s¸nh víi mét ng−êi. H·y s¸nh thêi ®¹i cïng thêi ®¹i. T«i quyÕt r»ng trong
lÞch sö thi ca ViÖt Nam ch−a bao giê cã mét thêi ®¹i phong phó nh− thêi ®¹i nµy. Ch−a
bao giê ng−êi ta thÊy xuÊt hiÖn cïng mét lÇn mét hån th¬ réng më nh− ThÕ L÷, m¬ mµng
nh− L−u Träng L−, hïng tr¸ng nh− Huy Th«ng, trong s¸ng nh− NguyÔn Nh−îc Ph¸p, ¶o
n·o nh− Huy CËn, quª mïa nh− NguyÔn BÝnh, k× dÞ nh− ChÕ Lan Viªn,... vµ thiÕt tha, r¹o
rùc, b¨n kho¨n nh− Xu©n DiÖu.
Tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c sù çch biÖt râ rµng. Ç tÝnh con ng−êi bÞ kiÒm chÕ
trong bao l©u bçng ®−îc gi¶i phãng. Sù gi¶i phãng cã thÓ tai h¹i cho chç kh¸c. ë ®©y nã
chØ lµm giµu cho thi ca. Çi søc m¹nh sóc tÝch tõ mÊy ngµn n¨m nhÊt ®¸n tung bê vì ®ª.
178
C¶nh t−îng thùc lµ hçn ®én. Nh×n qua ta chØ thÊy mét ®iÒu râ: ¶nh h−ëng ph−¬ng T©y,
hay ®óng h¬n ¶nh h−ëng Ph¸p.
Nh−ng ¶nh h−ëng Ph¸p còng cã chia ®Ëm nh¹t kh¸c nhau.
(Hoµi Thanh, Mét thêi ®¹i trong thi ca,
trong Thi nh©n ViÖt Nam)
Trong 4 ®o¹n v¨n trªn, ®o¹n 2 vµ 3 ®−îc dµnh ®Ó triÓn khai luËn ®iÓm, triÓn khai
nh÷ng néi dung th«ng tin míi cÇn th«ng b¸o, trong khi ®ã ®o¹n 1 vµ 4 néi dung chñ yÕu
l¹i kh«ng mang tÝnh th«ng tin míi mµ chØ lµ sù nh¾c l¹i, lÆp l¹i nh÷ng th«ng tin ®1 biÕt vµ
mang tÝnh chÊt nèi, tÝnh chÊt chuyÓn tiÕp t−¬ng ®èi râ rµng.
(2). Tõ gãc ®é çch thøc nghÞ luËn
Xem xÐt tõ gãc ®é çch thøc nghÞ luËn lµ xem xÐt mèi quan hÖ ý nghÜa mét çch kh¸i
qu¸t nhÊt gi÷a çc c©u trong ®o¹n v¨n. Tõ gãc ®é nµy, chóng ta cã thÓ chia ®o¹n v¨n trong
phÇn triÓn khai thµnh mét sè lo¹i ®o¹n chñ yÕu nh− sau: ®o¹n gi¶i thÝch, ®o¹n chøng
minh, ®o¹n b×nh luËn, ®o¹n so s¸nh, ®o¹n nh©n qu¶, ®o¹n ph©n tÝch, ®o¹n tæng hîp, ®o¹n
tæng hîp − ph©n tÝch − tæng hîp (cßn gäi lµ ®o¹n tæng − ph©n − hîp).
Gi¶i thÝch, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, lµ lµm cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe hiÓu biÕt
®−îc nh÷ng ®iÒu mµ hä ch−a râ, hoÆc hiÓu nh−ng ch−a hiÓu ®Õn n¬i ®Õn chèn.
VÝ dô:
Liªm lµ trong s¹ch, kh«ng tham lam.
Ngµy x−a, d−íi chÕ ®é phong kiÕn, nh÷ng ng−êi lµm quan kh«ng ®ôc khoÐt d©n, th× gäi
lµ liªm, ch÷ liªm Êy chØ cã nghÜa hÑp. Còng nh− ngµy x−a trung lµ trung víi vua, hiÕu lµ
hiÕu víi cha mÑ m×nh th«i.
Ngµy nay, n−íc ta lµ d©n chñ céng hoµ, ch÷ liªm cã nghÜa réng h¬n; lµ mäi ng−êi
®Òu ph¶i liªm. Còng nh− trung lµ trung víi Tæ quèc, hiÕu lµ hiÕu víi nh©n d©n; ta
th−¬ng cha mÑ ta, mµ cßn ph¶i th−¬ng cha mÑ ng−êi, ph¶i lµm cho mäi ng−êi ®Òu biÕt
th−¬ng cha mÑ.
(Hå ChÝ Minh)
Cßn chøng minh lµ lµm s¸ng tá vÊn ®Ò ®Ó cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe tin vµo nh÷ng
®iÒu mµ hä cßn thÊy b¨n kho¨n, nghi ngê hoÆc tin nh−ng ch−a thËt ch¾c ch¾n. Khi chøng
minh cã thÓ dïng c¶ dÉn chøng lÉn lÝ lÏ.
VÝ dô:
Qua §Ìo Ngang tr−íc tiªn lµ mét bµi th¬ t¶ c¶nh. C¶nh vËt hiÖn ra phong phó dÉn
theo b−íc ch©n ng−êi ®i. Cã c¶nh s¾c: cá c©y, hoa l¸, tiÒu phu bªn s−ên nói, chî bªn
s«ng, nhµ; cã ©m thanh: tiÕng cuèc cuèc, gia gia kh¾c kho¶i, dån dËp. Vµ khi lªn ®Õn ®Ønh
nói th× nhµ th¬ ®· nh×n ®−îc mét çch tæng qu¸t, toµn thÓ: trêi, non, n−íc. Çi mªnh
m«ng v« cïng vµ hïng vÜ Êy cña thiªn nhiªn ®· lµm nhµ th¬ s÷ng l¹i: dõng ch©n ®øng l¹i.
(TrÇn ThÞ B¨ng Thanh)
Th«ng th−êng, gi¶i thÝch vµ chøng minh g¾n liÒn víi nhau. Khi gi¶i thÝch cho ng−êi
®äc, ng−êi nghe hiÓu th× chóng ta còng ®ång thêi ®1 lµm cho hä tin vµo nh÷ng ®iÒu mµ
179
m×nh tr×nh bµy, cßn khi chóng ta chøng minh ®Ó ng−êi ®äc, ng−êi nghe tin th× còng cã
nghÜa lµ chóng ta ®1 lµm cho hä hiÓu ®iÒu mµ m×nh tr×nh bµy.
B×nh luËn lµ bµy tá ý kiÕn riªng vÒ mét vÊn ®Ò, ®¸nh gi¸ b¶n chÊt, ý nghÜa cña vÊn ®Ò,
kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng sai, më réng vÊn ®Ò ®Ó gi¶i quyÕt mét çch triÖt ®Ó, s©u s¾c vµ toµn
diÖn h¬n. Khi b×nh luËn, chóng ta cÇn kÕt hîp võa b×nh võa luËn ®Ó vÊn ®Ò ®1 ®−îc ®−a ra
xem xÐt trë nªn chÆt chÏ vµ cã søc thuyÕt phôc h¬n.
VÝ dô:
Ng−êi ta, khi mÊt mét çi g×, th× mét mÊt m−êi ngê. Mµ khi trong bông ®· ngê vùc th×
çc ngo¹i vËt còng theo ®Êy mµ biÕn ®æi ®i c¶. Phµm t©m trÝ m×nh ®· c¶m gi¸c lµm sao,
th× tù m×nh l¹i t−ëng t−îng mét çi c¶nh s¾c hîp nh− thÕ. Ng−êi m×nh vui th× m×nh thÊy sù
vËt bªn ngoµi m×nh nh− còng vui; ng−êi m×nh buån, th× m×nh thÊy sù vËt bªn ngoµi còng
buån. Ch¼ng qua lµ t¹i tù m×nh in trÝ m×nh vËy, chø ngo¹i vËt hå dÔ ®· cã mèi liªn l¹c mËt
thiÕt víi m×nh mµ thËt thay ®æi nh− thÕ ®©u ! Çi t©m chuyÓn thêi hÕt th¶y mu«n ph¸p ®Òu
chuyÓn theo. Cho nªn çi t©m cÇn ph¶i chÝnh. T©m cã chÝnh th× t− t−ëng, hµnh vi míi
tho¸t khái tµ khóc ®−îc.
(Cæ häc tinh hoa)
ë ®©y ta nhËn thÊy nhê kinh nghiÖm sèng céng víi nh÷ng lÝ lÏ s¾c s¶o, t¸c gi¶ ®1
b×nh vÒ nh÷ng khÝa c¹nh t©m lÝ kh¸c nhau cña ng−êi mÊt cña. §ã lµ nh÷ng nÐt t©m lÝ
rÊt tr¸i ng−îc, ®èi lËp nhau, t−¬ng ph¶n nhau trong nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. Sau
khi b×nh, ng−êi viÕt luËn r»ng: "Çi t©m chuyÓn thêi hÕt th¶y mu«n ph¸p ®Òu chuyÓn
theo. Cho nªn çi t©m cÇn ph¶i chÝnh. T©m cã chÝnh th× t− t−ëng, hµnh vi míi tho¸t
khái tµ khóc ®−îc". Çch b×nh vµ luËn nh− vËy lµm cho vÊn ®Ò ®−a ra bµn b¹c trë nªn
s©u s¾c h¬n vµ tÝnh thuyÕt phôc sÏ cao h¬n.
So s¸nh lµ sù ®èi chiÕu sù vËt, hiÖn t−îng nä víi sù vËt, hiÖn t−îng kia ®Ó lµm næi râ
mét trong nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng ®−îc ®em ra so s¸nh, hoÆc ®Ó rót ra mét kÕt luËn cÇn
thiÕt theo dông ý cña ng−êi nãi, ng−êi viÕt.
Cã hai çch dïng so s¸nh ®Ó lËp luËn:
Thø nhÊt, lËp luËn b»ng çch so s¸nh t−¬ng ®ång lµ çch lËp luËn ®i tõ çi ®1 biÕt ®Ó
suy ra çi ch−a biÕt mµ mäi ng−êi ®Òu ph¶i thõa nhËn çi ch−a biÕt v× gi÷a çi ch−a biÕt
víi çi ®1 biÕt cã nh÷ng nÐt t−¬ng tù nhau.
VÝ dô:
Bµi th¬ hay còng nh− hßn ngäc quý, b«ng hoa ®Ñp; ph¶i ch¨ng cßn h¬n thÕ, v× ngäc
còng cã lóc ph¶i mßn, hoa còng cã khi tµn hÐo, nh−ng th¬ hay th× cßn sèng m·i. Ngäc ®·
quý, vÉn cÇn bµn tay mµi dòa; hoa ®· ®Ñp, vÉn cÇn bµn tay gät tØa, tr−ng bµy; th¬ dï hay
vÉn cÇn ®Õn nh÷ng lêi b×nh tri ©m tri kØ. Nh÷ng lêi b×nh hay cã khi ®em l¹i hiÖu qu¶
kh«ng ngê, nh− t¹o thªm cho th¬ mét vÇng hµo quang, nh− gióp ®êi ph¸t hiÖn mét v× sao
xa bÞ m©y mï che khuÊt.
(Theo Sæ tay ng−êi yªu th¬,
Tr−êng §HSP Thµnh phè Hå ChÝ Minh)
180
Thø hai, lËp luËn b»ng çch so s¸nh t−¬ng ph¶n lµ çch lËp luËn theo kiÓu ®èi chiÕu
®èi t−îng nµy víi ®èi t−îng kh¸c trong sù t−¬ng ph¶n lÉn nhau ®Ó nh»m kh¼ng ®Þnh mét
trong hai ®èi t−îng mµ lËp luËn cÇn h−íng tíi.
VÝ dô:
Cã thÓ nãi r»ng nhÊt cö, nhÊt ®éng cña Tõ ®Òu v−ît khu«n khæ th−êng t×nh. Khi Tõ
ra ®i, h×nh ¶nh cña Tõ lµ çnh chim hång l−ít giã tung m©y, kh«ng ph¶i lµ líp bôi
hång cuèn vã chinh an hä Thóc. Khi Tõ næi giËn, ®ã lµ sÊm sÐt ®ïng ®ïng næi dËy,
kh«ng ph¶i lµ lêi qu¸t th¸o ån µo cña viªn tri phñ lËp nghiªm. §Õn khi tõ gi· cuéc
sèng, Tõ l¹i kh«ng chÞu n»m dµi trªn ®Êt nh− kiÓu thÕ nh©n mµ trång th¼ng ®øng thµnh
mét trô ®¸ cét ®ång kh«ng ai lay chuyÓn.
(Vò H¹nh, §äc l¹i "TruyÖn KiÒu")
Nh©n qu¶ lµ çch thøc lËp luËn ®i tõ nguyªn nh©n tíi kÕt qu¶, hoÆc ®i tõ kÕt qu¶ råi
chØ ra nguyªn nh©n hoÆc chØ ra mèi quan hÖ nh©n qu¶ theo çch liªn hoµn.
Liªn hÖ nh©n qu¶ lµ mèi liªn hÖ tÊt yÕu vµ cã tÝnh quy luËt cña sù vËt vµ hiÖn t−îng.
Kh«ng sù vËt, hiÖn t−îng nµo xuÊt hiÖn mµ l¹i kh«ng do sù t¸c ®éng, kÝch thÝch cña sù vËt
hay hiÖn t−îng kh¸c. Sù vËt, hiÖn t−îng trùc tiÕp quyÕt ®Þnh sù n¶y sinh, sù h×nh thµnh cña
sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c th× ®ã lµ nguyªn nh©n. Cßn sù vËt, hiÖn t−îng do t¸c ®éng cña sù
vËt, hiÖn t−îng kh¸c mµ xuÊt hiÖn th× ®ã lµ kÕt qu¶. Nguyªn nh©n lµm n¶y sinh kÕt qu¶
nªn nguyªn nh©n lµ çi cã tr−íc, kÕt qu¶ lµ çi cã sau.
LËp luËn nh©n qu¶, thùc chÊt lµ lËp luËn quy n¹p. Ng−êi ®äc, ng−êi nghe ®1 c«ng nhËn
nguyªn nh©n th× tÊt sÏ c«ng nhËn kÕt qu¶. Çi kÕt qu¶ rót ra ®−îc trong qu¸ tr×nh lËp luËn
nh©n qu¶ ®ã còng chÝnh lµ kÕt luËn cÇn ®¹t tíi cña lËp luËn.
Theo çch lËp luËn nh©n qu¶, phÇn më ®Çu ®o¹n v¨n cã thÓ sÏ lµ nh÷ng c©u nªu
nguyªn nh©n, hoÆc còng cã thÓ lµ nh÷ng c©u nªu kÕt qu¶. Khi phÇn Më bµi nªu nguyªn
nh©n th× ®ã chÝnh lµ phÇn luËn cø cña lËp luËn. Cßn khi phÇn Më bµi nªu kÕt qu¶ th× ®ã
chÝnh lµ kÕt luËn cña lËp luËn.
Ph©n tÝch, ®ã lµ sù ph©n chia ®èi t−îng thµnh nh÷ng bé phËn nhá, nh÷ng khÝa c¹nh
nhá ®Ó lÇn l−ît kh¶o s¸t, xem xÐt. Loµi ng−êi tõ l©u ®1 nhËn ra r»ng bÊt cø ®èi t−îng nµo
còng ®Òu do nhiÒu bé phËn hîp thµnh. Mçi bé phËn ®ã l¹i cã nh÷ng tÝnh chÊt riªng, ®Æc
tr−ng riªng ®Ó ph©n biÖt nã víi çc bé phËn kh¸c. Bëi vËy, ®Ó hiÓu biÕt s©u vÒ b¶n chÊt cña
®èi t−îng, ta cÇn ph¶i biÕt râ rµng, cô thÓ vÒ tõng bé phËn hîp thµnh Êy. §Ó ®¹t ®−îc ®iÒu
®ã, chóng ta ph¶i ph©n tÝch.
ViÖc ph©n chia ®èi t−îng thµnh nh÷ng phÇn nhá h¬n kh«ng thÓ tiÕn hµnh tuú tiÖn
mµ cÇn ph¶i tu©n theo mét sè nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh:
− Ph¶i ®¶m b¶o sù ph©n chia ph¶n ¸nh ®óng nhÊt tæ chøc cña ®èi t−îng. Ph©n chia
kh«ng ®óng b¶n chÊt cña ®èi t−îng sÏ dÉn ®Õn chç lµm cho nhËn thøc cña con ng−êi
còng sÏ bÞ lÇm lÉn, sai l¹c.
− Ph¶i ®¸p øng tèt nhÊt cho môc ®Ých cña lËp luËn. Mçi ®Ých lËp luËn cã çch ph©n chia
riªng. Kh«ng thÓ cã çch ph©n chia chung cho mäi môc ®Ých. VÝ dô, víi môc ®Ých t×m hiÓu
vÒ c¬ thÓ con ng−êi, sinh häc ®1 chia con ng−êi thµnh: ®Çu, m×nh vµ tø chi. Trong khi ®ã
181
còng víi môc ®Ých miªu t¶ con ng−êi, v¨n häc l¹i chia thµnh: ngo¹i h×nh vµ néi t©m. Sù
ph©n chia nh− vËy lµ phï hîp víi môc ®Ých cña viÖc tr×nh bµy.
− Ph¶i ph©n chia theo cïng mét tiªu chÝ, nghÜa lµ ®Òu ph¶i dùa vµo mét c¬ së ph©n chia
thèng nhÊt tõ b−íc chia ®Çu tiªn tíi b−íc chia cuèi cïng. Trong qu¸ tr×nh ph©n chia, tiªu chÝ
nµy kh«ng ®−îc thay ®æi.
− Ph¶i ph©n chia theo nguyªn t¾c cÊp bËc, nghÜa lµ viÖc ph©n chia ®èi t−îng kh«ng
®−îc nh¶y vät, kh«ng ®−îc v−ît cÊp. B¾t ®Çu chia çi toµn thÓ thµnh çi bé phËn nhá. Sau
®ã çc bé phËn nhá l¹i ®−îc chia thµnh çc bé phËn nhá h¬n. Çc bé phËn nhá h¬n l¹i
®−îc tiÕp tôc ph©n chia thµnh çc bé phËn nhá h¬n n÷a. Cø nh− vËy, viÖc ph©n chia ®−îc
tiÕn hµnh tíi khi kÕt thóc.
Tæng hîp, ®ã lµ viÖc hîp çc bé phËn nhá l¹i thµnh çi chung, çi toµn thÓ. KÕt qu¶
cña sù ph©n tÝch míi chØ cho phÐp ta hiÓu mét çch riªng lÎ, ®¬n lËp, ch−a cho sù hiÓu biÕt
chØnh thÓ, trän vÑn vÒ ®èi t−îng. Muèn hiÓu ®èi t−îng trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña
nh÷ng çi ®¬n lÎ kia, ta cÇn tæng hîp l¹i. ChØ khi ®1 ph©n tÝch, råi sau ®ã nh×n nhËn l¹i ®èi
t−îng víi çi nh×n chung trong mèi quan hÖ gi÷a çc yÕu tè bé phËn, ta míi cã sù hiÓu
biÕt ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n vµ toµn diÖn vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng.
§Ó sù tæng hîp ®−îc chÝnh x¸c, cÇn ph¶i tu©n theo nguyªn t¾c:
− ChØ tæng hîp çi chung, çi ®ång nhÊt trong tõng bé phËn.
− ChØ tæng hîp nh÷ng çi bé phËn thuéc tõng cÊp bËc.
Nh− vËy, khi ph©n tÝch cÇn coi ®èi t−îng lµ mét chØnh thÓ ®Ó lµm c¨n cø. Cßn khi tæng
hîp ta l¹i cÇn lÊy sù ph©n tÝch ®Ó lµm c¬ së: tæng hîp çi chung trong çc bé phËn nhá cÊu
thµnh bé phËn lín, råi tæng hîp nh÷ng çi chung trong bé phËn lín thµnh çi chung trong
bé phËn lín h¬n. Ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ mét cÆp thao t¸c th−êng ®i sãng ®«i víi nhau,
quy ®Þnh lÉn nhau.
Tæng hîp − ph©n tÝch − tæng hîp ®−îc hiÓu lµ çch thøc tr×nh bµy lËp luËn theo kiÓu
tæng hîp, ph©n tÝch råi l¹i tæng hîp. V× lµ çch tr×nh bµy nªn tæng hîp vµ ph©n tÝch còng
®−îc hiÓu ®¬n gi¶n h¬n quy n¹p vµ diÔn dÞch. NÕu quy n¹p vµ diÔn dÞch lµ nh÷ng thao
th¸c dïng ®Ó nhËn thøc, kh¸m ph¸ ch©n lÝ th× tæng hîp chØ lµ viÖc nªu vÊn ®Ò tæng qu¸t,
cßn ph©n tÝch chØ lµ viÖc nªu çc ý kiÕn bé phËn trong viÖc tr×nh bµy nhËn thøc cña chóng
ta vÒ hiÖn thùc.
LËp luËn tæng hîp − ph©n tÝch − tæng hîp th−êng ®−îc b¾t ®Çu b»ng viÖc nªu mét néi
dung, mét vÊn ®Ò mang ý nghÜa tæng qu¸t, sau ®ã lµ viÖc ph©n tÝch nhá néi dung tæng qu¸t
thµnh néi dung bé phËn ®Ó xem xÐt, råi cuèi cïng lµ viÖc kh¸i qu¸t, n©ng cao hoÆc më
réng néi dung ®1 ®−îc nªu ra trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch. Çch lËp luËn nh− vËy cÇn ph¶i sö
dông çc thao t¸c: tæng hîp (tæng), ph©n tÝch (ph©n) vµ tæng hîp (hîp) nªn ®−îc gäi t¾t lµ
lËp luËn tæng− ph©n − hîp.
§o¹n v¨n tr×nh bµy theo kiÓu tæng hîp − ph©n tÝch − tæng hîp lµ ®o¹n v¨n ®−îc b¾t
®Çu b»ng mét nhËn ®Þnh chung, mét ch©n lÝ hay mét nhËn xÐt mang tÝnh kh¸i qu¸t råi sau
®ã lµ nh÷ng néi dung mang tÝnh riªng biÖt, cô thÓ vµ khÐp l¹i ®o¹n v¨n lµ mét ý mang tÝnh
tæng kÕt hoÆc kÕt luËn chung.
VÝ dô:
182
TiÕng c−êi trong truyÖn tiÕu l©m ViÖt Nam mang rÊt nhiÒu cung bËc kh¸c nhau. TiÕng
c−êi ë m¶ng truyÖn vÒ ng−êi n«ng d©n chñ yÕu ®Ó gi¶i tho¸t buån phiÒn, mÖt nhäc cho nªn
cung bËc c−êi thËt v« t−, tho¶i m¸i. Çi c−êi ë ®©y thËt to, thËt d÷ déi, c−êi xong ®Çu
kh«ng ph¶i v−¬ng vÊn g× c¶. ë m¶ng truyÖn vÒ tÇng líp tiÓu th−¬ng, trÝ thøc rëm nh− thÇy
lang, thÇy cóng, thÇy bãi,... l¹i lµ nô c−êi chÕ giÔu, mØa mai, ®¶ kÝch. Çi c−êi ®Ó mµ nghÜ
vµ cµng nghÜ cµng c−êi, cµng c−êi cµng thÊy chua xãt h¬n. Cßn ë m¶ng truyÖn vÒ bän
c−êng hµo, quan l¹i, tiÕng c−êi trë nªn quyÕt liÖt, m¹nh mÏ, kh«ng khoan nh−îng. TiÕng
c−êi mang ý nghÜa chèng ®èi, kªu gäi lËt ®æ, kªu gäi sù ®æi thay. Ph¶i nãi lµ çc cung bËc
c−êi trong truyÖn tiÕu l©m thËt phong phó, ®a d¹ng, tiÕng c−êi võa lµ ®Ó gi¸o dôc con
ng−êi, võa ®Ó c−êi cho s¶ng kho¸i, ®Ó tån t¹i, ®Ó phÊn ®Êu v−¬n tíi cuéc ®êi tèt ®Ñp h¬n.
(Theo Kho tµng truyÖn tiÕu l©m ViÖt Nam)
(3). Tõ gãc ®é thao t¸c t− duy
Tõ gãc ®é nµy, chóng ta l¹i cã thÓ chia ®o¹n v¨n thµnh: ®o¹n diÔn dÞch, ®o¹n quy n¹p.
Thao t¸c t− duy lµ thao t¸c ho¹t ®éng dïng ®Ó nhËn thøc hiÖn thùc, ®Ó t×m ra ch©n lÝ,
còng tøc lµ ®Ó t×m ra çc ý kiÕn, t×m ra çc luËn ®iÓm vµ x¸c lËp mèi quan hÖ gi÷a çc ý
kiÕn. Khi nãi tíi t− duy, chóng ta th−êng ®Ò cËp tíi çc thao t¸c diÔn dÞch vµ quy n¹p,
ph©n tÝch vµ tæng hîp. Çc thao t¸c nµy mét mÆt lµ thao t¸c dïng ®Ó nhËn thøc hiÖn thùc,
mÆt kh¸c l¹i lµ çc thao t¸c dïng ®Ó tr×nh bµy nhËn thøc cña chóng ta vÒ hiÖn thùc. Nh−ng
xÐt d−íi gãc ®é t− duy l«gic th× chØ cã diÔn dÞch vµ quy n¹p míi thùc sù lµ çc thao t¸c
dïng ®Ó ph¸t hiÖn, t×m tßi, nhËn thøc çi míi. Cßn çc thao t¸c ph©n tÝch vµ tæng hîp chñ
yÕu lµ thao t¸c dïng ®Ó tr×nh bµy çc ý kiÕn cña chóng ta vÒ hiÖn thùc...
DiÔn dÞch lµ çch lËp luËn ®−îc b¾t ®Çu b»ng mét nhËn xÐt chung kh¸i qu¸t hoÆc
nh÷ng ®iÒu ®1 ®−îc mäi ng−êi thõa nhËn... mµ suy ra nh÷ng nÐt riªng, cô thÓ.
VÝ dô:
ý ¶nh h−ëng tíi lêi mµ lêi còng ¶nh h−ëng tíi ý v× lêi lµ ®Ó diÔn ®¹t ý. HÔ söa mét lêi
cho ®Ñp h¬n th× ý còng hay h¬n, míi h¬n. Ch¼ng h¹n b¹n viÕt: "Giã ®· h¬i l¹nh råi".
Nh−ng thÊy lèi ph« diÔn Êy th−êng l¾m, kh«ng lµm cho ®éc gi¶ chó ý tíi ®−îc, b¹n bÌn
söa: "§· nghe rÐt m−ít luån trong giã" th× ®©u ph¶i b¹n chØ thay lêi, mµ cßn thay c¶ ý
n÷a ®Êy. HoÆc nÕu b¹n nãi: "T«i buån l¾m". Råi b¹n thÊy lêi ®ã ch−a ®ñ m¹nh ®Ó diÔn t¶
nçi sÇu ngïn ngôt cña b¹n, b¹n bÌn söa l¹i: "V¹n lÝ sÇu lªn, nói tiÕp m©y" th× ai d¸m b¶o
r»ng ý cña b¹n ®· kh«ng thay ®æi.
(NguyÔn HiÕn Lª)
Quy n¹p lµ çch lËp luËn ®−îc b¾t ®Çu b»ng nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh cô thÓ, riªng
biÖt ®Ó ®Õn víi nh÷ng nhËn ®Þnh mang tÝnh tæng qu¸t, nh÷ng nhËn xÐt chung.
VÝ dô:
Tõ H¶i chèng l¹i triÒu ®×nh kh«ng thÊy râ v× lÏ g×, ngoµi kh¸t väng tù do, ngang däc.
§iÒu ®ã kh¸c víi lÏ th−êng. LÏ th−êng khëi nghÜa chèng l¹i triÒu ®×nh, ai ai còng nªu
chÝnh nghÜa cña m×nh ®Ó thu phôc nh©n t©m. Trong ph¹m vi v¨n häc ta, bµi HÞch T©y S¬n
khi tiÕn qu©n ra B¾c diÖt TrÞnh còng nh− Trung nghÜa ca cña §oµn H÷u Tr−ng ®Òu nãi râ
lÝ do vµ môc tiªu hµnh ®éng cña nghÜa qu©n lµ v× an ninh, h¹nh phóc cña nh©n d©n, v×
183
c«ng b»ng nh©n ®¹o mµ trõ khö bän tham tµn, b¹o ng−îc. Tõ H¶i, tr¸i l¹i, tuyÖt nhiªn
kh«ng nãi ®Õn çi ®¹i nghÜa Êy, trõ viÖc gióp KiÒu b¸o ©n b¸o o¸n, nghÜa lµ gióp mét ç
nh©n ®Æc biÖt liªn hÖ ®Õn m×nh. [...] Chung quy ®iÒu næi bËt ë Tõ lµ lèi sèng tù do, ngang
däc.
(Theo Lª TrÝ ViÔn)
(4). Tõ gãc ®é kÕt cÊu
Tõ gãc ®é nµy, ®o¹n v¨n cã thÓ ®−îc ph©n ra thµnh: ®o¹n v¨n cã kÕt cÊu chuçi vµ
®o¹n v¨n cã kÕt cÊu song hµnh.
KÕt cÊu ë ®©y ®−îc hiÓu lµ çch thøc tæ chøc çc yÕu tè néi dung (sù kiÖn, hiÖn
t−îng, luËn ®iÓm,...) theo mét kiÓu m« h×nh nhÊt ®Þnh. KÕt cÊu kh«ng ph¶i chØ ®¬n thuÇn
lµ sù s¾p xÕp vÞ trÝ çc yÕu tè cña néi dung mµ cßn lµ viÖc tæ chøc nghÜa cña v¨n b¶n,
cña ®o¹n v¨n dùa trªn m¹ng l−íi çc mèi quan hÖ l«gic cña çc yÕu tè néi dung. V× thÕ
cã ng−êi ®1 cho r»ng nãi tíi kÕt cÊu chñ yÕu lµ nãi tíi quan hÖ chiÒu s©u, quan hÖ nghÜa
cña ®o¹n v¨n, cña v¨n b¶n chø kh«ng ph¶i lµ nãi tíi kÕt cÊu bÒ mÆt, tíi sù s¾p xÕp vÞ trÝ
cña çc yÕu tè néi dung. ViÖc s¾p xÕp ý trong ®o¹n v¨n, trong v¨n b¶n theo mét s¬ ®å,
mét m« h×nh nµo ®ã sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi kh«ng chØ cho viÖc thÓ hiÖn t− t−ëng
chÝnh x¸c, râ rµng, ®Çy ®ñ, thÓ hiÖn tèi −u nh÷ng néi dung ®ang xem xÐt mµ cßn gióp
cho ng−êi tiÕp nhËn ®o¹n v¨n, tiÕp nhËn v¨n b¶n ®−îc dÔ dµng, nhanh chãng.
§o¹n v¨n cã kÕt cÊu chuçi lµ ®o¹n v¨n trong ®ã çc yÕu tè néi dung ®−îc thÓ hiÖn nèi
tiÕp nhau liªn tôc, yÕu tè tr−íc t¹o tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn cña yÕu tè sau, yÕu tè sau t¹o
tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn cña yÕu tè sau n÷a vµ cø thÕ liªn tôc cho tíi hÕt ®o¹n v¨n. ë ®©y,
çc yÕu tè ®−îc x©u chuçi víi nhau, néi dung ®−îc triÓn khai d−êng nh− theo mét ®−êng
th¼ng, vµ nhê vËy, ®o¹n v¨n ®1 t¹o ®−îc sù thèng nhÊt nghÜa vµ l«gic.
VÝ dô:
NguyÔn Tr·i, ng−êi anh hïng d©n téc, v¨n vâ song toµn; v¨n lµ chÝnh trÞ: chÝnh trÞ
cøu n−íc, cøu d©n, néi trÞ, ngo¹i giao, "më nÒn th¸i b×nh mu«n thuë, röa nçi thÑn
ngh×n thu" (B×nh Ng« ®¹i ço); vâ lµ qu©n sù: chiÕn l−îc vµ chiÕn thuËt, "yÕu ®¸nh
m¹nh, Ýt ®Þch nhiÒu... th¾ng hung tµn b»ng ®¹i nghÜa" (B×nh Ng« ®¹i ço); v¨n vµ vâ
®Òu lµ vò khÝ, m¹nh nh− vò b·o, s¾c nh− g−¬m dao: "ViÕt th− th¶o hÞch tµi giái h¬n hÕt
mét thêi" (Lª Quý §«n), "V¨n ch−¬ng m−u l−îc g¾n liÒn víi sù nghiÖp kinh bang tÕ
thÕ" (Phan Huy Chó). ThËt lµ mét con ng−êi vÜ ®¹i vÒ nhiÒu mÆt trong lÞch sö n−íc ta.
(Ph¹m V¨n §ång)
§o¹n v¨n cã kÕt cÊu song hµnh lµ ®o¹n v¨n trong ®ã çc yÕu tè néi dung ®−îc thÓ
hiÖn trong sù ®èi chiÕu, ph¸t triÓn song song víi nhau. Çc yÕu tè néi dung thuéc
®o¹n v¨n ë kiÓu kÕt cÊu nµy kh«ng cã sù mãc nèi, lång chÐo nhau nh− kiÓu kÕt cÊu
x©u chuçi.
VÝ dô:
Çc cô ta −a nh÷ng mµu ®á choÐt, ta l¹i −a nh÷ng mµu xanh nh¹t... çc cô b©ng
khu©ng v× tiÕng c«n trïng ®ªm khuya, ta nao nao v× tiÕng gµ lóc ®óng ngä. Nh×n mét c«
184
g¸i xinh x¾n, ng©y th¬, çc cô coi nh− ®· lµm mét ®iÒu téi lçi, ta th× cho lµ m¸t mÎ nh−
®øng tr−íc mét çnh ®ång xanh. Çi ¸i t×nh cña çc cô th× chØ lµ sù h«n nh©n, nh−ng ®èi
víi ta th× tr¨m h×nh mu«n tr¹ng: çi t×nh say ®¾m, çi t×nh tho¶ng qua, çi t×nh gÇn gòi,
çi t×nh xa x«i,... çi t×nh trong gi©y phót, çi t×nh ngµn thu.
(L−u Träng L−)
b) Çch liªn kÕt çc ®o¹n v¨n
BiÕt x©y dùng nh÷ng kiÓu ®o¹n v¨n kh¸c nhau lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt nh−ng ch−a
®ñ. Bªn c¹nh viÖc biÕt lËp cÊu t¹o cho néi bé mét ®o¹n v¨n, chóng ta cßn cÇn ph¶i biÕt
liªn kÕt çc ®o¹n v¨n l¹i víi nhau ®Ó chóng lËp thµnh mét chuçi liªn tôc, m¹ch l¹c cña çc
ý.
Trong v¨n b¶n, çc ®o¹n v¨n kh«ng rêi r¹c, t¸ch biÖt nhau mµ n»m trong mèi quan hÖ
rµng buéc lÉn nhau, t¹o thµnh mét chuçi chÆt chÏ trong m¹ch d¾t dÉn, m¹ch lËp luËn cña
ng−êi viÕt. ChÝnh ®iÒu nµy buéc chóng ta mét mÆt võa ph¶i biÕt s¾p xÕp vÞ trÝ çc ®o¹n
v¨n, võa ph¶i biÕt liªn kÕt chóng l¹i thµnh mét thÓ thèng nhÊt, t¹o sù hoµn chØnh cho néi
dung v¨n b¶n c¶ vÒ mÆt l«gic ng÷ nghÜa, lÉn vÒ mÆt cÊu tróc v¨n b¶n.
Nh− ®1 nãi trong phÇn Liªn kÕt ®o¹n v¨n ë ch−¬ng trªn, chóng ta cã thÓ liªn kÕt ®o¹n
v¨n b»ng nhiÒu ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau:
(1). Liªn kÕt ®o¹n v¨n b»ng çc tõ ng÷
VÝ dô:
− Çc tõ ng÷: tr¸i l¹i, nh−ng, tuy vËy, tuy thÕ, ®èi lËp víi,... ®−îc dïng ®Ó liªn kÕt çc
®o¹n cã néi dung t−¬ng ph¶n nhau.
− Çc tõ ng÷: t−¬ng tù, còng thÕ, còng gièng nh−, gièng víi,... ®−îc dïng ®Ó liªn kÕt
çc ®o¹n cã néi dung t−¬ng ®ång nhau.
− Çc tõ ng÷: nã, chóng, thÕ, vËy, nµy, ®ã, Êy,... ®−îc dïng ®Ó liªn kÕt çc ®o¹n cã
nh÷ng néi dung ®−îc çc tõ ng÷ nµy thay thÕ.
D−íi ®©y lµ mét vÝ dô cô thÓ vÒ viÖc sö dông çc tõ ng÷ ®Ó liªn kÕt ®o¹n v¨n.
N−íc nãng chÕt c¶ ç, nh−ng chÕt mÊt con ç cê th× ©u lµ tiÕc ®øt ruét. Ph¶i cã con
m¾t trÎ th¬, t©m lÝ trÎ con míi viÕt ®−îc hai c©u th¬:
N−íc nh− ai nÊu
ChÕt c¶ ç cê...
"Cua ngoi lªn bê": kh«ng sèng ë n«ng th«n, kh«ng cã thùc tÕ ruéng ®ång kh«ng cã
c©u th¬ ®ã. Nãng qu¸, cua ph¶i ngoi lªn bê nh−ng bÊt ngê ®Õn söng sèt khi:
Cua ngoi lªn bê
MÑ em xuèng cÊy.
Hai c©u th¬, hai h×nh ¶nh ®èi nghÞch nhau g©y ra mét chÊn ®éng t×nh c¶m m¹nh trong
lßng ng−êi ®äc. Cã ph¶i nãi g× nhiÒu vÒ nh÷ng vÊt v¶ nhäc nh»n cña ng−êi mÑ ®Ó lµm ra
h¹t g¹o? Hai c©u th¬ ®ã ®· nãi qu¸ nhiÒu. Mét c©u nh− ®¸m m©y mang ®iÖn tÝch ©m gÆp
c©u kia mang ®iÖn tÝch d−¬ng t¹o nªn tiÕng sÐt. TiÕng sÐt ®ã lµm chÊn ®éng t×nh c¶m trong
lßng b¹n ®äc.
(NguyÔn Bïi Vîi)
185
(2). Liªn kÕt ®o¹n v¨n b»ng c©u nèi
Ngoµi viÖc dïng tõ ng÷, chóng ta cã thÓ dïng c©u nèi ®Ó liªn kÕt çc ®o¹n v¨n. C©u
nèi cã chøc n¨ng chñ yÕu lµ liªn kÕt, chuyÓn tiÕp tõ ®o¹n v¨n nä sang ®o¹n v¨n kia. NÕu
nh− trong c©u nèi cã mang tÝnh th«ng tin th× th«ng tin ®ã hoÆc lµ ®1 cò, ®1 ®−îc tr×nh bµy
ë phÇn néi dung ®o¹n v¨n trªn, hoÆc lµ sÏ ®−îc tr×nh bµy cô thÓ trong ®o¹n v¨n tiÕp theo
hay trong ®o¹n v¨n cã chøa c©u nèi ®ã (khi c©u nèi më ®Çu ®o¹n v¨n).
VÒ mÆt cÊu t¹o, chóng ta cã thÓ h×nh dung c©u nèi ë d¹ng ®Çy ®ñ nhÊt sÏ bao gåm çc
thµnh phÇn sau:
VÞ trÝ 1 VÞ trÝ 2 VÞ trÝ 3 VÞ trÝ 4
Tõ ng÷ nèi Nh¾c l¹i néi Tõ ng÷ nèi §−a ra néi dung
víi phÇn dung th«ng tin víi phÇn v¨n sÏ tr×nh bµy trong
v¨n b¶n ®1 tr×nh bµy ë b¶n d−íi phÇn v¨n b¶n d−íi
trªn phÇn v¨n b¶n
trªn
VÝ dô:
ë trªn, t«i ®· nãi Xu©n d−íi ®©y t«i xin nãi thªm
DiÖu lµ mét nhµ Xu©n DiÖu lµ mét
th¬ dåi dµo, nhµ th¬ lu«n lu«n
t×m tßi.
TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i c©u nèi nµo trong cÊu t¹o còng cã ®Çy ®ñ çc bé phËn trªn. Cã
c©u chØ xuÊt hiÖn vÞ trÝ thø nhÊt vµ thø hai, cã c©u l¹i xuÊt hiÖn chØ cã vÞ trÝ thø ba vµ thø
t−. Nh−ng dï xuÊt hiÖn ë d¹ng nµo ®i n÷a th× chøc n¨ng cña c©u nèi vÉn lu«n lu«n lµ liªn
kÕt ®o¹n v¨n, liªn kÕt çc phÇn kh¸c nhau trong v¨n b¶n.
(3). Liªn kÕt ®o¹n v¨n b»ng trËt tù tuyÕn tÝnh
Ngoµi viÖc liªn kÕt çc ®o¹n v¨n b»ng tõ ng÷ hay b»ng c©u nèi nh− ®1 nãi tíi ë trªn,
chóng ta cã thÓ dïng viÖc s¾p xÕp vÞ trÝ cña ®o¹n v¨n trong v¨n b¶n ®Ó liªn kÕt çc ®o¹n
v¨n l¹i víi nhau. ViÖc liªn kÕt nh− vËy ®−îc gäi lµ liªn kÕt b»ng trËt tù tuyÕn tÝnh.
Mçi ®o¹n v¨n thÓ hiÖn mét néi dung riªng biÖt ph¶n ¸nh nh÷ng mèi quan hÖ thêi gian,
kh«ng gian, nh©n qu¶,... gi÷a çc ®èi t−îng ®−îc tr×nh bµy trong ®o¹n v¨n. ChÝnh néi dung
hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh nh− thÕ ®1 quy ®Þnh vÞ trÝ cña ®o¹n v¨n trong v¨n b¶n, ®1 ®Þnh vÞ
chç ®øng tr−íc sau cña tõng ®o¹n trong v¨n b¶n. §Õn l−ît m×nh, viÖc s¾p xÕp theo tr×nh tù
tr−íc sau nh− vËy cña çc ®o¹n v¨n l¹i cã t¸c dông liªn kÕt chÆt chÏ çc ®o¹n v¨n l¹i víi
nhau thµnh mét chØnh thÓ thèng nhÊt, ph¶n ¸nh ®óng ®−îc quy luËt tån t¹i vµ vËn ®éng cña
hiÖn thùc.
VÝ dô:
§øng vÒ mét phÝa nµo ®ã mµ nh×n, cã thÓ nãi lÞch sö cña th¬ v¨n NguyÔn Du, ®Æc biÖt
lµ lÞch sö "TruyÖn KiÒu", còng long ®ong nh− vËy. Tõ khi ra ®êi cho ®Õn gÇn ®©y, trong
mét thêi gian rÊt l©u, "TruyÖn KiÒu" kh«ng hÒ cã mét chç ngåi cho yªn æn. Ng−êi khen
khen rÊt mùc, ng−êi chª chª còng hÕt lêi, cø ®Æt vÊn ®Ò ra lµ y nh− r»ng cã tranh luËn vµ
tranh luËn hÕt søc s«i næi, say s−a. Râ rµng ®©y lµ mét n¬i va ch¹m kÞch liÖt cña nhiÒu
186
lo¹i quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ thÕ giíi, vÒ nh©n sinh, vÒ ®¹o ®øc, vÒ nghÖ thuËt, vÒ chÝnh
trÞ.
ChØ tõ Çch m¹ng th¸ng T¸m vÒ sau, th©n thÕ cña "TruyÖn KiÒu" trong x· héi ViÖt
Nam míi ®ì ba ch×m b¶y næi. Tuy cã nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ph¶i th¶o luËn vµ ch−a ph¶i ®· cã
thÓ kÕt luËn ®−îc ngay nh−ng dÇn dÇn chóng ta ®· x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ cña "TruyÖn KiÒu"
trong n−íc ViÖt Nam D©n chñ céng hoµ, nã lµ vÞ trÝ cña nhµ th¬ lín nhÊt, cña t¸c phÈm
lín nhÊt trong v¨n häc cæ ®iÓn ViÖt Nam.
Nh−ng phÇn ®ãng gãp chÝnh cña NguyÔn Du ch−a h¼n lµ ®ãng gãp vÒ nghÖ thuËt:
"Ch÷ t©m kia míi b»ng ba ch÷ tµi". TÊm lßng NguyÔn Du míi lµ phÇn ®ãng gãp chÝnh.
TÊm lßng Êy giê ®©y vÉn cßn cã thÓ qua th¬ v¨n NguyÔn Du båi d−ìng t×nh c¶m cho
chóng ta. §õng cã ai nghÜ mét çch ng©y th¬ vµ thiÕu khiªm tèn r»ng bëi v× thêi ®¹i ta
v−ît xa thêi ®¹i NguyÔn Du nªn vÒ mÆt t− t−ëng, t×nh c¶m chóng ta kh«ng cßn cã g× ph¶i
häc tËp ë NguyÔn Du n÷a... NguyÔn Du kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó trë thµnh ng−êi çch m¹ng.
Nh−ng ý thøc buån, tøc ®ã, nçi xãt xa vÒ th©n phËn lµm ng−êi trong x· héi cò th× NguyÔn
Du l¹i cã vµ nh− chóng ta ®· thÊy, cã ®Õn mét ®é rÊt s©u.
(Hoµi Thanh)
c) Çch lËp luËn trong ®o¹n v¨n
(1). ThÕ nµo lµ mét lËp luËn?
LËp luËn ®1 ®−îc chóng ta ®Ò cËp tíi ë phÇn trªn. D−íi ®©y chóng ta sÏ t×m hiÓu kÜ
h¬n vÒ vÊn ®Ò lËp luËn trong ®o¹n v¨n.
LËp luËn lµ ®−a ra nh÷ng lÝ lÏ, dÉn chøng mét çch ®Çy ®ñ, chÆt chÏ, nhÊt qu¸n vµ
®¸ng tin cËy nh»m dÉn d¾t ng−êi ®äc, ng−êi nghe ®Õn víi mét kÕt luËn hoÆc chÊp nhËn
mét kÕt luËn nµo ®Êy mµ ng−êi viÕt, ng−êi nãi muèn ®¹t tíi.
VÝ dô:
Cïng mét c¶nh mé n¬i §¹m Tiªn mµ trong buæi ch¬i xu©n th× thanh thanh lÆng lÆng:
Nao nao dßng n−íc uèn quanh
DÞp cÇu nho nhá cuèi ghÒnh b¾c ngang
Sau khi Kim KiÒu gÆp nhau, yªu nhau ch−a nãi ®−îc víi nhau mét lêi ®· mçi ng−êi
mét ng¶ th× phong çch nh− b©ng khu©ng mét mèi t×nh khã t¶:
D−íi dßng n−íc ch¶y trong veo
Bªn cÇu t¬ liÔu bãng chiÒu th−ít tha.
§Õn khi Kim Träng nhí ng−êi trë l¹i t×m c¶nh th× c¶nh l¹i ra chiÒu döng d−ng, tinh
nghÞch:
Mét vïng cá mäc xanh r×
N−íc ng©m trong v¾t thÇy g× n÷a ®©u.
KiÒu kh«ng biÕt mÊy lÇn nh×n tr¨ng, nh−ng c¶nh tr¨ng mçi lÇn mçi kh¸c: khi r¹o rùc
yªu ®−¬ng, khi gÇn gòi ©u yÕm, khi b¸t ng¸t bao la, khi ¸m ¶nh nh− mét lêi tr¸ch mãc, khi
c« ®¬n, khi tµn t¹, khi mong manh.
Cã thÓ nãi thiªn nhiªn trong "TruyÖn KiÒu" còng lµ mét nh©n vËt th−êng kÝn ®¸o, lÆng
lÏ nh−ng kh«ng mÊy khi kh«ng cã mÆt vµ lu«n lu«n thÊm ®−îm t×nh ng−êi.
187
(Hoµi Thanh, NguyÔn Du,
mét tr¸i tim lín, mét nghÖ sÜ lín)
§o¹n trÝch trªn lµ mét lËp luËn. Tõ viÖc nªu ra hµng lo¹t çc lÝ lÏ, dÉn chøng vÒ sù thay
®æi cña thiªn nhiªn trong TruyÖn KiÒu: c¶nh nh− thanh thanh lÆng lÆng trong buæi Thuý
KiÒu ch¬i xu©n n¬i mé §¹m Tiªn; c¶nh nh− b©ng khu©ng mét mèi t×nh khã t¶ khi Kim
KiÒu gÆp nhau; c¶nh nh− döng d−ng, tinh nghÞch trong buæi chiÒu khi Kim Träng trë l¹i
v−ên Thuý; c¶nh nh− r¹o rùc yªu ®−¬ng, c¶nh nh− gÇn gòi ©u yÕm, c¶nh nh− b¸t ng¸t bao
la trong mét lÇn KiÒu nh×n tr¨ng, nhµ phª b×nh Hoµi Thanh ®1 kÕt luËn: "Thiªn nhiªn
trong TruyÖn KiÒu còng lµ mét nh©n vËt th−êng kÝn ®¸o, lÆng lÏ nh−ng kh«ng mÊy khi
kh«ng cã mÆt vµ lu«n lu«n thÊm ®−îm t×nh ng−êi". Qu¸ tr×nh tr×nh bµy, d¾t dÉn vÊn ®Ò ®i
tõ nh÷ng lÝ lÏ, dÉn chøng ®Õn víi kÕt luËn nh− vËy chÝnh lµ lËp luËn. Nãi mét çch kh¸c,
lËp luËn lµ qu¸ tr×nh x©y dùng lÝ lÏ ®Ó ®Ò xuÊt ý kiÕn, liªn kÕt çc ý kiÕn dÉn ®Õn kÕt luËn
cña bµi viÕt, bµi nãi.
(2). Çc yÕu tè cña lËp luËn
Mét lËp luËn th−êng bao gåm ba yÕu tè:
− LuËn cø lËp luËn: lµ c¨n cø ®Ó rót ra kÕt luËn.
§ã lµ nh÷ng lÝ lÏ, nh÷ng dÉn chøng ®−îc rót ra tõ thùc tiÔn cña ®êi sèng x1 héi, ®êi
sèng v¨n häc hoÆc nh÷ng ch©n lÝ ®−îc nhiÒu ng−êi thõa nhËn... dïng ®Ó lµm chç dùa, lµm
c¬ së cho viÖc dÉn tíi kÕt luËn. Trong bÊt k× mét bµi viÕt, bµi nãi nµo, kÕt luËn bao giê
còng ®ßi hái cÇn ph¶i ®−îc gi¶i thÝch, ph©n tÝch, chøng minh. Kh«ng cã sù gi¶i thÝch,
ph©n tÝch, chøng minh th× kÕt luËn sÏ kh«ng cã gi¸ trÞ. V× thÕ nãi tíi lËp luËn, kh«ng thÓ
kh«ng nãi tíi viÖc gi¶i thÝch, ph©n tÝch vµ chøng minh cho kÕt luËn. Nh÷ng lÝ lÏ, dÉn
chøng ®−a ra nh»m môc ®Ých gi¶i thÝch, ph©n tÝch vµ chøng minh cho kÕt luËn Êy chÝnh lµ
çc luËn cø trong mét lËp luËn.
ë vÝ dô nªu trªn, nh÷ng dÉn chøng vµ lÝ lÏ ®−îc Hoµi Thanh rót ra tõ TruyÖn KiÒu:
c¶nh nh− thanh thanh lÆng lÆng trong buæi Thuý KiÒu ch¬i xu©n n¬i mé §¹m Tiªn; c¶nh
nh− b©ng khu©ng mét mèi t×nh khã t¶ khi Kim KiÒu gÆp nhau; c¶nh nh− döng d−ng, tinh
nghÞch trong buæi chiÒu khi Kim Träng trë l¹i v−ên Thuý,... chÝnh lµ çc luËn cø cña lËp
luËn.
LuËn cø cã thÓ ®−îc chia thµnh hai lo¹i:
+ LuËn cø thùc tÕ: lµ nh÷ng lÝ lÏ, ch©n lÝ, çc nguyªn lÝ, çc nghi thøc ®−îc nhiÒu
ng−êi biÕt ®Õn, nh÷ng sè liÖu, chi tiÕt, mÈu chuyÖn, dÉn chøng minh ho¹,... ®−îc rót ra tõ
®êi sèng hiÖn thùc.
+ LuËn cø nh©n t¹o: lµ çc lÝ lÏ, çc dÉn chøng do ng−êi viÕt, ng−êi nãi tù t¹o ra trong
qu¸ tr×nh lËp luËn.
Trong hai lo¹i luËn cø nµy, luËn cø thùc tÕ lµ luËn cø cã gi¸ trÞ ®èi víi kÕt luËn cña lËp
luËn.
Sè l−îng luËn cø trong lËp luËn cã thÓ lµ nhiÒu vµ còng cã thÓ chØ lµ mét. Khi sè l−îng
luËn cø nhiÒu, ®iÒu quan träng nhÊt lµ çc luËn cø ph¶i cïng tËp trung theo mét h−íng,
kh«ng ®èi lËp nhau, kh«ng m©u thuÉn nhau. Tuy vËy kh«ng ph¶i bÊt k× luËn cø nµo còng
cã gi¸ trÞ nh− nhau ®èi víi kÕt luËn.
188
Thùc tÕ cho thÊy, cã luËn cø ®¹t ®−îc sù phï hîp cao ®èi víi kÕt luËn, cã gi¸ trÞ lín
trong viÖc thuyÕt phôc ng−êi ®äc tin vµo kÕt luËn, kh¼ng ®Þnh kÕt luËn, nh−ng còng cã
luËn cø cã gi¸ trÞ thÊp h¬n, tÝnh thuyÕt phôc yÕu h¬n ®èi víi kÕt luËn. Tuy nhiªn, dï cã gi¸
trÞ nhiÒu hay Ýt th× c¶ hai luËn cø lo¹i nµy ®Òu ®−îc gäi lµ nh÷ng luËn cø ®ång h−íng víi
kÕt luËn.
Nh−ng kh«ng ph¶i trong bÊt k× mét lËp luËn nµo, tÊt c¶ çc luËn cø còng ®Òu lµ ®ång
h−íng. Cã nh÷ng tr−êng hîp luËn cø ®i ng−îc chiÒu víi kÕt luËn, phñ nhËn néi dung nªu
ra trong kÕt luËn, lµm gi¶m gi¸ trÞ cña lËp luËn. Nh÷ng luËn cø nh− vËy ®−îc gäi lµ luËn
cø nghÞch h−íng víi kÕt luËn. Tuy nhiªn, trong luËn v¨n nghÞ luËn, do tÝnh chÊt tranh luËn
m¹nh mÏ cña lo¹i v¨n nµy nªn viÖc ®−a ra çc luËn cø nghÞch h−íng cã t¸c dông ng¨n
ngõa sù "c1i l¹i", sù lËt l¹i vÊn ®Ò cña ng−êi tranh luËn vµ gióp cho ng−êi ®äc thªm c¬ së
tin t−ëng vµo kÕt luËn mµ ng−êi nãi, ng−êi viÕt ®−a ra.
VÝ dô:
Trong x· héi TruyÖn KiÒu, ®ång tiÒn ®· thµnh mét søc m¹nh t¸c qu¸i rÊt ghª.
NguyÔn Du kh«ng ph¶i kh«ng nh¾c ®Õn t¸c dông tèt cña ®ång tiÒn. Cã tiÒn Thóc Sinh,
Tõ H¶i míi chuéc ®−îc KiÒu, KiÒu míi cøu ®−îc cha vµ sau nµy míi b¸o ®−îc ¬n cho
ng−êi nµy, ng−êi nä. §ã lµ nh÷ng khi ®ång tiÒn n»m trong tay ng−êi tèt. Nh−ng chñ yÕu
NguyÔn Du vÉn nh×n vÒ mÆt t¸c h¹i. V× NguyÔn Du thÊy râ c¶ mét lo¹t hµnh ®éng gian
¸c, bÊt chÝnh ®Òu lµ do ®ång tiÒn chi phèi. Quan l¹i v× tiÒn mµ bÊt chÊp c«ng lÝ; sai nha
v× tiÒn mµ lµm nghÒ bu«n thÞt b¸n ng−êi; Së Khanh v× tiÒn mµ t¸ng tËn l−¬ng t©m;
KhuyÓn, ¦ng v× tiÒn mµ lµm nh÷ng ®iÒu ¸c. C¶ x· héi ch¹y theo tiÒn.
(Hoµi Thanh)
KÕt luËn mµ lËp luËn h−íng tíi chÝnh lµ "Trong x· héi TruyÖn KiÒu, ®ång tiÒn ®·
thµnh mét søc m¹nh t¸c qu¸i rÊt ghª". "C¶ x· héi ch¹y theo tiÒn", nghÜa lµ nãi tíi mÆt t¸c
h¹i, mÆt tiªu cùc cña ®ång tiÒn. Nh−ng trong sè nh÷ng luËn cø ®−a ra trong qu¸ tr×nh lËp
luËn ®1 cã nh÷ng luËn cø ®i ng−îc l¹i, lµm gi¶m hiÖu lùc cña kÕt luËn nµy, ®ã lµ "NguyÔn
Du kh«ng ph¶i kh«ng nh¾c ®Õn t¸c dông tèt cña ®ång tiÒn", "Cã tiÒn Thóc Sinh, Tõ H¶i
míi chuéc ®−îc KiÒu, KiÒu míi cøu ®−îc cha vµ sau nµy míi b¸o ®−îc ¬n cho ng−êi nµy,
ng−êi nä". Nh÷ng luËn cø ®ã chÝnh lµ nh÷ng luËn cø nghÞch h−íng.
− KÕt luËn lËp luËn: lµ ®iÒu rót ra ®−îc sau khi ®1 gi¶i thÝch, ph©n tÝch vµ chøng minh
trong qu¸ tr×nh lËp luËn. KÕt luËn lµ çi ®Ých cña mét lËp luËn. §©y lµ ®iÒu ng−êi viÕt,
ng−êi nãi muèn ng−êi ®äc chÊp nhËn.
Trong vÝ dô ®1 dÉn trªn, ý kiÕn mµ Hoµi Thanh nªu ra: "Thiªn nhiªn trong TruyÖn
KiÒu còng lµ mét nh©n vËt th−êng kÝn ®¸o, lÆng lÏ nh−ng kh«ng mÊy khi kh«ng cã mÆt vµ
lu«n lu«n thÊm ®−îm t×nh ng−êi" lµ kÕt luËn cña lËp luËn, lµ çi ®Ých nhµ phª b×nh muèn
dÉn b¹n ®äc tíi.
Kh«ng thÓ nãi ®Õn lËp luËn khi kh«ng nãi ®Õn ®Ých, ®Õn kÕt luËn. Kh«ng cã ®Ých,
nghÜa lµ kh«ng cã kÕt luËn th× còng sÏ kh«ng cã lËp luËn. Th«ng qua çc luËn cø cña
lËp luËn, ng−êi viÕt, ng−êi nãi cã thÓ dÉn ng−êi ®äc, ng−êi nghe ®Õn víi nh÷ng kÕt
luËn rÊt kh¸c nhau. Cã thÓ ®ã lµ mét sù kh¼ng ®Þnh, mét sù phñ ®Þnh, hoÆc mét sù béc
189
lé th¸i ®é, t×nh c¶m,... nh−ng dï kh¸c nhau thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a th× kÕt luËn vÉn lu«n
lu«n lµ çi cÇn cã trong mét lËp luËn.
KÕt luËn trong lËp luËn lµ çi cÇn cã, nh−ng kÕt luËn l¹i cã thÓ ®−îc thÓ hiÖn t−êng
minh hay kh«ng t−êng minh.
+ KÕt luËn t−êng minh lµ kÕt luËn ®−îc ph¸t biÓu trùc tiÕp thµnh lêi, thµnh c©u ch÷ cô
thÓ. KÕt luËn nh− tr−êng hîp Hoµi Thanh ®1 ®−a ra trong bµi viÕt trªn lµ kÕt luËn t−êng
minh.
+ KÕt luËn kh«ng t−êng minh lµ kÕt luËn kh«ng ®−îc ph¸t biÓu trùc tiÕp thµnh lêi,
thµnh c©u ch÷ cô thÓ mµ ng−êi ®äc, ng−êi nghe chØ cã thÓ nhËn biÕt ®−îc b»ng çch suy ra
tõ çc luËn cø cã trong lËp luËn.
VÝ dô:
Trong tËp NhËt kÝ trong tï, cã nh÷ng bµi ph¸c ho¹ s¬ sµi mµ ch©n thËt vµ ®Ëm ®µ,
cµng nh×n cµng thó vÞ nh− mét bøc tranh thuû mÆc cæ ®iÓn. Cã nh÷ng bµi c¶nh léng lÉy
sinh ®éng nh− nh÷ng tÊm th¶m thªu nÒn gÊm chØ vµng. Còng cã bµi lµm cho ng−êi ®äc
nghÜ tíi nh÷ng bøc s¬n mµi th©m trÇm, rén rÞp.
(Theo §Æng Thai Mai)
Trong ®o¹n v¨n trªn, nhµ phª b×nh §Æng Thai Mai míi chØ ®−a ra nh÷ng luËn cø mµ
ch−a ®−a ra kÕt luËn. Nh−ng v× luËn cø ®1 ®Çy ®ñ vµ ®Ých lËp luËn còng ®1 râ rµng nªn
ng−êi ®äc cã thÓ tù rót ra kÕt luËn: NghÖ thuËt th¬ cña tËp NhËt kÝ trong tï thËt lµ ®Æc
s¾c. KÕt luËn nµy lµ mét kÕt luËn kh«ng t−êng minh v× ®ã lµ ®iÒu ng−êi ®äc tù suy ra tõ
çc luËn cø ®1 cã s½n.
Th−êng kÕt luËn kh«ng t−êng minh chØ ®−îc sö dông trong nh÷ng tr−êng hîp çc luËn
cø ®1 ®ñ søc thÓ hiÖn râ rµng çi ®Ých t¸c gi¶ muèn ®¹t ®Õn, hoÆc kÕt luËn ®ã t¸c gi¶
kh«ng tiÖn nãi th¼ng ra v× nh÷ng lÝ do nhÊt ®Þnh nµo ®Êy. Nh− vËy, ngay trong tr−êng hîp
kÕt luËn kh«ng ®−îc viÕt ra, ta vÉn ph¶i coi ®©y lµ mét lËp luËn hoµn chØnh cã kÕt luËn
kh«ng t−êng minh.
− Çch thøc lËp luËn: lµ sù phèi hîp, tæ chøc, liªn kÕt çc luËn cø theo nh÷ng çch
thøc suy luËn nµo ®Êy ®Ó dÉn ®Õn kÕt luËn vµ lµm næi bËt kÕt luËn.
Çc luËn cø trong mét lËp luËn kh«ng bao giê n»m t¸ch biÖt nhau mµ lu«n lu«n ë
trong mèi quan hÖ rµng buéc, liªn kÕt chÆt chÏ víi nhau. Bëi vËy, khi tiÕn hµnh lËp
luËn, chØ khi nµo ng−êi viÕt, ng−êi nãi x¸c ®Þnh thËt râ ®−îc mèi quan hÖ gi÷a luËn cø
víi luËn cø, gi÷a luËn cø víi kÕt luËn th× khi Êy ng−êi nãi, ng−êi viÕt míi cã thÓ lùa
chän ®−îc mét çch thøc lËp luËn phï hîp, nghÜa lµ chän ®−îc chÝnh x¸c mét quü ®¹o
chung cho çc luËn cø vµ kÕt luËn.
Trong lËp luËn, khi cã tõ hai luËn cø trë lªn, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn vÊn ®Ò s¾p xÕp trËt tù
çc luËn cø. LuËn cø ®−a ra trong qu¸ tr×nh lËp luËn kh«ng ph¶i lµ sù liÖt kª dÔ d1i, tuú
tiÖn mµ ®ã lµ sù s¾p xÕp cã ®Þnh h−íng nh»m lµm t¨ng hiÖu qu¶ cña lËp luËn. Gi¸ trÞ cña
mét luËn cø kh«ng ph¶i chØ ®−îc thÓ hiÖn ë néi dung chøa ®ùng trong luËn cø mµ cßn béc
lé c¶ ë vÞ trÝ s¾p xÕp cña chóng trong lËp luËn.
Th«ng th−êng, trong lËp luËn, çc luËn cø ®ång h−íng ®−îc s¾p xÕp ë gÇn vÞ trÝ cña
kÕt luËn h¬n so víi çc luËn cø nghÞch h−íng. Cßn trong sè çc luËn cø ®ång h−íng, luËn
190
cø nµo cã gi¸ trÞ ®èi víi kÕt luËn h¬n l¹i ®−îc s¾p xÕp ë vÞ trÝ gÇn kÕt luËn h¬n. Nh− vËy,
trong qu¸ tr×nh lËp luËn, viÖc s¾p xÕp vÞ trÝ cña luËn cø phô thuéc vµo sù t¸c ®éng m¹nh
hay yÕu cña luËn cø ®èi víi kÕt luËn. LuËn cø cµng m¹nh, cµng cÇn ®øng gÇn vÞ trÝ cña kÕt
luËn h¬n. §¶o l¹i vÞ trÝ cña luËn cø trong lËp luËn sÏ lµm ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn gi¸ trÞ
cña kÕt luËn.
Gi¶ sö trong lËp luËn võa dÉn trªn, ta ®¶o l¹i vÞ trÝ cña luËn cø nghÞch h−íng xuèng
gÇn kÕt luËn, cßn luËn cø ®ång h−íng ®Ó xa kÕt luËn h¬n: "Trong x1 héi TruyÖn KiÒu,
quan l¹i v× tiÒn mµ bÊt chÊp c«ng lÝ; sai nha v× tiÒn mµ lµm nghÒ bu«n thÞt b¸n ng−êi; Së
Khanh v× tiÒn mµ t¸ng tËn l−¬ng t©m; KhuyÓn, ¦ng v× tiÒn mµ lµm nh÷ng ®iÒu ¸c. NguyÔn
Du vÉn nh×n (®ång tiÒn) vÒ mÆt t¸c h¹i, v× NguyÔn Du thÊy râ c¶ mét lo¹t hµnh ®éng gian
¸c bÊt chÝnh ®Òu lµ do ®ång tiÒn chi phèi, tuy NguyÔn Du kh«ng ph¶i kh«ng nh¾c ®Õn t¸c
dông tèt cña ®ång tiÒn. Cã tiÒn Thóc Sinh, Tõ H¶i míi chuéc ®−îc KiÒu, KiÒu míi cøu
®−îc cha vµ sau nµy míi b¸o ®−îc ¬n cho ng−êi nµy, ng−êi nä. §ã lµ nh÷ng khi ®ång tiÒn
n»m trong tay ng−êi tèt... §ång tiÒn ®1 thµnh mét søc m¹nh t¸c qu¸i rÊt ghª. C¶ x1 héi
ch¹y theo tiÒn". Lóc nµy ta thÊy gi¸ trÞ thuyÕt phôc cña kÕt luËn gi¶m ®i nhiÒu.
Trong khi lËp luËn còng cÇn chó ý tíi viÖc lùa chän sè l−îng çc luËn cø ®ång h−íng
vµ nghÞch h−íng sao cho phï hîp. NÕu nh− lËp luËn bao gåm toµn bé çc luËn cø ®ång
h−íng th× viÖc lùa chän sè l−îng luËn cø ®óng vµ ®ñ lµ cÇn thiÕt. Bëi v× trong tr−êng hîp
nµy, nÕu çc luËn cø lùa chän ch−a thËt tèt, ch−a thËt ®Çy ®ñ chØ lµm gi¶m ®i mµ kh«ng
lµm mÊt ®i gi¸ trÞ cña kÕt luËn. Nh−ng khi cã thªm çc luËn cø nghÞch h−íng, mµ nh÷ng
luËn cø nghÞch h−íng ®ã l¹i nhiÒu h¬n sè l−îng çc luËn cø ®ång h−íng th× kÕt luËn bÞ
mÊt ®i gi¸ trÞ mµ kh«ng cßn lµ viÖc gi¶m gi¸ trÞ n÷a.
KÕt luËn ®øng ë vÞ trÝ nµo trong ®o¹n v¨n nghÞ luËn lµ tuú thuéc vµo çch thøc lËp luËn
®−îc ng−êi viÕt lùa chän. §èi víi çch lËp luËn diÔn dÞch, kÕt luËn sÏ ®øng ®Çu ®o¹n v¨n.
§èi víi çch lËp luËn quy n¹p, hoÆc tæng − ph©n − hîp, kÕt luËn sÏ ®øng cuèi ®o¹n v¨n.
KÕt luËn ®øng ë vÞ trÝ nµo sÏ kÐo theo viÖc s¾p xÕp çc luËn cø ®ång h−íng vµ nghÞch
h−íng cã trong lËp luËn ®ã. Bëi vËy, viÖc lùa chän çch thøc lËp luËn sÏ quyÕt ®Þnh vÞ trÝ
s¾p xÕp cña luËn cø vµ kÕt luËn trong qu¸ tr×nh lËp luËn.
3. ViÕt phÇn KÕt bµi
PhÇn KÕt bµi cã nhiÖm vô t¹o sù hoµn chØnh, tÝnh trän vÑn cho v¨n b¶n, ®ång thêi gãp
phÇn gi¶i to¶ t©m lÝ chê ®îi cña ng−êi ®äc.
Cã thÓ kÕt thóc v¨n b¶n theo nhiÒu çch kh¸c nhau, nh−ng vÒ c¬ b¶n cã hai çch
chÝnh:
a) KÕt thóc khÐp
§ã lµ çch kÕt thóc theo kiÓu tãm t¾t l¹i, hÖ thèng ho¸ l¹i nh÷ng vÊn ®Ò ®1 ®−îc tr×nh
bµy trong phÇn triÓn khai cña v¨n b¶n. Th«ng th−êng, ®èi víi nh÷ng v¨n b¶n cã dung l−îng
lín, ng−êi ®äc khã nhí hÕt çc ®iÓm ®1 tr×nh bµy, phæ biÕn çc v¨n b¶n dïng kÕt thóc khÐp.
VÝ dô:
ChÊt l−îng nghÖ thuËt cña çc t¸c phÈm Nam Cao kh«ng hoµn toµn ®ång ®Òu, nh−ng
nãi chung b»ng mét tµi n¨ng lín, Nam Cao ®· cã nh÷ng ®ãng gãp míi mÎ ®èi víi sù ph¸t
triÓn cña v¨n xu«i ViÖt Nam. NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt Nam Cao cã s¾c th¸i hiÖn ®¹i râ rÖt
191
vµ vÒ nhiÒu mÆt, ®· ®¸nh dÊu b−íc ph¸t triÓn míi cña tiÓu thuyÕt "quèc ng÷" ViÖt Nam,
míi ph«i thai vµi ba chôc n¨m, ®ang hiÖn ®¹i ho¸ víi mét tèc ®é ®Æc biÖt mau lÑ.
(LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam 1930 − 1945,
NXB Gi¸o dôc)
b) KÕt thóc më
§ã lµ kÕt thóc theo kiÓu dùa vµo nh÷ng ®iÓm ®1 ®−îc tr×nh bµy ë phÇn Th©n bµi mµ
®−a ra nh÷ng liªn t−ëng, nh÷ng c¶m nghÜ, nh÷ng ®Ò nghÞ,... Th−êng çc v¨n b¶n ng¾n hay
sö dông kÕt thóc më.
VÝ dô:
NguyÔn Du cã lÏ kh«ng tõng viÕt kÞch hay ®ãng kÞch, nh−ng râ rµng NguyÔn Du rÊt
biÕt "nhËp vai", NguyÔn Du tõng hoµ víi KiÒu lµm mét vµ hoµ lµm mét ®Õn mét møc rÊt
s©u. Nh−ng hoµ lµm mét víi KiÒu mµ vÉn lµ NguyÔn Du, ng−êi s¸ng t¹o ra c¶ thÕ giíi
TruyÖn KiÒu, vÉn nh×n KiÒu vµ nh×n mäi ng−êi trong truyÖn víi çi nh×n cña NguyÔn Du.
Çi khã trong nghÖ thuËt viÕt truyÖn còng nh− trong nghÖ thuËt s©n khÊu, ph¶i ch¨ng lµ ë
chç nµy?
(Hoµi Thanh)
Nãi v¨n b¶n dµi kÕt thóc khÐp cßn v¨n b¶n ng¾n kÕt thóc më, kh«ng cã nghÜa lµ cø v¨n
b¶n dµi th× kÕt thóc khÐp cßn v¨n b¶n ng¾n th× kÕt thóc më. §é dµi ng¾n cña v¨n b¶n
kh«ng quyÕt ®Þnh kiÓu kÕt thóc v¨n b¶n. KhÐp l¹i v¨n b¶n theo kiÓu nµo lµ tuú néi dung
vÊn ®Ò ®−îc tr×nh bµy, tuú phong çch ng−êi viÕt vµ tuú thuéc vµo ®èi t−îng giao tiÕp mµ
t¸c gi¶ h−íng tíi.
IV. KiÓm tra vµ hoµn thiÖn v¨n b¶n ®· viÕt
Sau khi hoµn thµnh viÖc triÓn khai v¨n b¶n, chóng ta ph¶i rµ so¸t l¹i v¨n b¶n ®1 ®−îc
viÕt. Môc ®Ých cña viÖc rµ so¸t nµy lµ ®Ó kiÓm tra l¹i xem bµi viÕt cã ®¹t ®−îc nh÷ng yªu
cÇu ®Æt ra trong b−íc ®Þnh h−íng kh«ng.
Khi kiÓm tra, ta cÇn tËp trung chó ý vµo viÖc xem xÐt cã bá sãt ý nµo trong ®Ò c−¬ng
kh«ng, cã luËn ®iÓm nµo ch−a ®−îc triÓn khai kh«ng, çch viÕt nh− vËy cã phï hîp víi ®èi
t−îng kh«ng, c©u ch÷ cã ®iÓm g× cÇn ph¶i ®iÒu chØnh,...
ViÖc hoµn thiÖn bµi viÕt lµ cÇn thiÕt. C«ng viÖc nµy gióp ta tr¸nh ®−îc nh÷ng lçi ®¸ng
tiÕc. Nh−ng viÖc ®iÒu chØnh, hoµn thiÖn l¹i bµi viÕt nhiÒu lóc rÊt phøc t¹p, nÕu nh− ng−êi
viÕt bá sãt ý, hoÆc l¹c h−íng viÕt... Bëi vËy, kiÓm tra kh«ng ph¶i chØ ®−îc tiÕn hµnh sau khi
®1 viÕt xong mµ cÇn ®−îc thùc hiÖn song song víi qu¸ tr×nh triÓn khai v¨n b¶n.
v. LuyÖn tËp
Bµi tËp 1
Dùa vµo nh÷ng ®o¹n më ®Çu d−íi ®©y, h1y cho biÕt: Tõng v¨n b¶n nµy tr×nh bµy vÒ
néi dung g×? Víi ®èi t−îng giao tiÕp nµo?
§o¹n v¨n 1:
"B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p" cña Hå Chñ tÞch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu phong
phó vÒ nhiÒu mÆt: chÝnh trÞ, triÕt häc, lÞch sö, v¨n häc, mÜ häc,... VÒ ph−¬ng diÖn v¨n
häc, "B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p" lµ mét hiÖn t−îng v¨n häc. Bµi nµy chØ gi¶i quyÕt
192
mét vÊn ®Ò trong nhiÒu vÊn ®Ò v¨n häc mµ ng−êi lµm c«ng t¸c nghiªn cøu cã thÓ ®Ò
cËp tíi, ®ã lµ viÖc s¬ bé nhËn ®Þnh vÞ trÝ quan träng cña t¸c phÈm Êy trong thêi ®¹i
v¨n häc chóng ta, ë ph−¬ng T©y còng nh− ë ViÖt Nam.
(§ç §øc HiÓu)
§o¹n v¨n 2:
Trong "TruyÖn KiÒu", çi ®o¹n KiÒu nhê em thay m×nh tr¶ nghÜa chµng Kim, çi ®o¹n
th−êng gäi lµ c¶nh trao duyªn lµ mét ®o¹n cã thÓ gîi lªn nhiÒu suy nghÜ ®èi víi nh÷ng
anh chÞ em c«ng t¸c s©n khÊu vµ nãi chung ®èi víi nh÷ng ai yªu s©n khÊu.
(Hoµi Thanh)
§o¹n v¨n 3:
Mét nöa loµi ng−êi trªn thÕ giíi kh«ng ®äc qu¶ng ço. Mét nöa sè ng−êi cã ®äc th×
còng kh«ng ®Ó ý ®Õn th«ng b¸o cña anh. Mét nöa sè cã ®Ó ý ®Õn th× l¹i kh«ng ®äc nã. Mét
nöa sè cã ®äc l¹i kh«ng coi nã lµ quan träng. Mét nöa sè coi lµ quan träng th× kh«ng tin
vµo th«ng b¸o. Mét nöa sè tin vµo th«ng b¸o th× l¹i kh«ng mua hµng cña anh v× hä kh«ng
cÇn ®Õn. Bëi vËy, viÖc qu¶ng ço cÇn ph¶i th«ng minh.
(NguyÔn H¶i §¹t,
NghÖ thuËt qu¶ng ço hiÖn ®¹i)
§o¹n v¨n 4:
Bµi th¬ hay còng nh− hßn ngäc quý, b«ng hoa ®Ñp; ph¶i ch¨ng cßn h¬n thÕ, v× ngäc
còng cã lóc ph¶i mßn, hoa cã khi tµn hÐo, nh−ng th¬ hay th× cßn sèng m·i. Ngäc ®·
quý, vÉn cÇn bµn tay mµi dòa, tr−ng bµy; th¬ dï ®· hay vÉn cÇn ®Õn nh÷ng lêi b×nh tri
©m tri kØ. Nh÷ng lêi b×nh hay cã khi ®em l¹i hiÖu qu¶ kh«ng ngê, nh− t¹o thªm cho th¬
mét vÇng hµo quang, nh− gióp ®êi ph¸t hiÖn mét v× sao xa bÞ m©y mï che khuÊt.
(Theo Sæ tay ng−êi yªu th¬,
Tr−êng §HSP Thµnh phè Hå ChÝ Minh)
§o¹n v¨n 5:
Chän mét ®Ò tµi mu«n thuë nh− Tèng biÖt l¹i viÕt theo thÓ hµnh, mét thÓ th¬ cò theo
luËt §−êng, Th©m T©m ®· tù ®Æt m×nh vµo mét th¸ch ®è lín. Ngh×n n¨m tr−íc, trªn lÇu
Hoµng H¹c, Thi tiªn LÝ B¹ch ph¶i g¸c bót gi÷a lóc thi høng ®ang dµo d¹t tr−íc mét bµi
th¬ cña Th«i HiÖu. VËy mµ tr−íc Th©m T©m ®· ®i vµo cæ ®iÓn bao nhiªu bµi th¬, bµi th¬
viÕt vÒ Tèng biÖt, trong §−êng thi, KiÒu, Chinh phô ng©m, th¬ T¶n §µ,... Ngay trong
phong trµo Th¬ míi còng kh«ng Ýt kiÖn t−íng lµm th¬ vÒ ®Ò tµi nµy, ®Ò tµi "tñ" cña chñ
nghÜa l·ng m¹n. BÞ ®Ì nÆng bëi nh÷ng çi bãng vÜ ®¹i, l¹i chØ cã trªn tay çi thø "tµi liÖu"
®· bÞ v¾t kiÖt nh− vËy, nÕu kh«ng muèn "nóp bãng" ®Ó bÞ "cím bãng", Th©m T©m chØ cßn
mçi mét çch lµ v−ît lªn, t×m ra mét h×nh thøc nghÖ thuËt t©n k×.
(§ç Lai Thuý)
§o¹n v¨n 6:
§êi ng−êi chØ cã mét lÇn kh«ng nªn ra vµo nhiÒu. Nh−ng nÕu çi lÇn vµo ra ®Çu tiªn
kh«ng thuËn buåm xu«i giã, kh«ng ®¹t yªu cÇu, th× nªn vµ cÇn ph¶i vµo l¹i, ra l¹i, kh«ng
cã g× ®¸ng xÊu hæ, kh«ng nªn n¶n chÝ. V¹n sù khëi ®Çu nan lµ thÕ. Víi mét con ng−êi lµ
193
nh− vËy mµ víi cuéc ®êi cña nhiÒu con ng−êi cña c¶ mét tËp thÓ céng ®ång, nhì ra nh−
thÕ th× còng ph¶i nªn nh− thÕ. Êy lµ çi luËt ®êi chung. §äc l¹i Vµo ®êi trong kh«ng khÝ
cña nh÷ng ngµy ®æi míi, míi thÊy cã nhiÒu ®iÒu cÇn ph¶i nªn xem xÐt l¹i.
(NguyÔn V¨n L−u)
§o¹n v¨n 7:
LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, nhÊt lµ giai ®o¹n "TiÒn chiÕn" cã kh«ng Ýt hiÖn t−îng
phøc t¹p, tõng g©y sãng giã trong d− luËn. Song phøc t¹p, sãng giã nh− Vò Träng Phông
th× thËt hiÕm cã. Sù nghiÖp v¨n häc cña nhµ v¨n ®Çy tµi n¨ng nµy cã sè phËn th¨ng trÇm
thËt l¹ lïng. Cã lóc, Vò Träng Phông l¹i ®−îc ®Æt lªn ®Ønh cao cña vinh quang, råi l¹i
cã lóc bÞ vïi s©u xuèng ®Êt ®en, nh−ng ch−a cã nhµ v¨n nµo bÞ vïi dËp ®Õn thÕ. Còng Ýt
cã nhµ v¨n nµo thu hót sù chó ý ®Æc biÖt cña giíi v¨n häc, giíi gi¸o dôc, giíi l·nh ®¹o,
vµ cña x· héi nãi chung nhiÒu ®Õn thÕ, mµ ý kiÕn l¹i tr¸i ng−îc nhau ®Õn thÕ.
(NguyÔn Hoµnh Khung)
Bµi tËp 2
H1y viÕt ®o¹n më ®Çu cho néi dung v¨n b¶n d−íi ®©y:
Thuý KiÒu lµ mét ng−êi tµi s¾c tuyÖt vêi. Nh−ng nãi cã tµi cã s¾c ë ®©y chung quy l¹i
còng lµ nãi cã t×nh. Bëi v× çi tµi cña KiÒu, cô thÓ lµ tiÕng ®µn cña KiÒu, çi s¾c cña KiÒu,
cô thÓ lµ çi vÎ mÆn mµ nång th¾m, tr−íc hÕt lµ biÓu hiÖn çi t×nh. KiÒu kh«ng ph¶i lµ
ng−êi cã thÓ döng d−ng tr−íc mäi viÖc ë ®êi mµ lµ ng−êi hay ®éng lßng, suy nghÜ. Trong
c¶nh ch¬i xu©n n« nøc, dÔ mÊy ai ®Ó ý ®Õn mét nÊm må v« chñ. Nh−ng KiÒu ®Ó ý, hái
han, th¾p h−¬ng, khÊn v¸i vµ th−¬ng xãt kh«ng nì rêi ch©n. §Õn khi nµng yªu th× ®ã lµ
mét thø t×nh yªu ®¾m say, m1nh liÖt:
T×nh trong nh− ®· mÆt ngoµi cßn e
ChËp chên c¬n tØnh c¬n mª.
Yªu nhau, nµng chñ ®éng x©y dùng h¹nh phóc víi ng−êi yªu. Gãt ch©n nµng "tho¨n
tho¾t" ®i sang nhµ Kim Träng, çi h×nh ¶nh nµng "x¨m x¨m b¨ng nÎo v−ên khuya mét
m×nh", b©y giê ®©y vÉn cßn cã thÓ lµm cho mét sè ng−êi ng¬ ng¸c, ph©n v©n. Nh−ng thiÕt
tha víi h¹nh phóc cña m×nh, nµng l¹i cµng thiÕt tha h¬n n÷a víi h¹nh phóc cña ng−êi.
Tr−íc çi nguy cha vµ em bÞ b¾t, bÞ ®¸nh ®Ëp ®Õn chÕt, nµng kh«ng chót ngÇn ng¹i, nµng
døt kho¸t hi sinh:
DÔ cho ®Ó thiÕp b¸n m×nh chuéc cha.
Ai kh«ng mong cho mét con ng−êi nh− vËy ®−îc h¹nh phóc? Nh−ng h¹nh phóc nµng
toan n¾m ®−îc trong tay th× cuéc ®êi c−íp mÊt. BÞ ®µy ®o¹ vµo nh÷ng n¬i v« cïng « nhôc,
gi÷a vßng v©y trïng trïng ®iÖp ®iÖp cña mét x1 héi bÊt nh©n, nµng vÉn cè vïng dËy, cè
lµm chñ lÊy ®êi m×nh. Nh−ng mçi lÇn nµng cè cÊt ®Çu ra khái bïn nh¬ lµ mét lÇn l¹i bÞ dÝu
xuèng, bÞ ®¹p xuèng s©u h¬n mét tÇng n÷a. Mµ nµo nµng cã m¬ −íc chuyÖn g× cao xa ®©u.
Çi m¬ −íc cña nµng cã khi thËt lµ bÐ nhá, th¶m h¹i. Nµng tÝnh tíi, tÝnh lui, thËm chÝ chÞu
tra tÊn ®Õn cùc h×nh ®Ó ®−îc yªn th©n lµm mét ng−êi vî lÏ. ThÕ mµ råi còng kh«ng xong.
TÊt c¶ nh÷ng cè g¾ng, nh÷ng m¬ −íc lín nhá cña nµng ®Òu tan ra nh− m©y khãi. §êi nµng
kh«ng chØ lµ mét tÊn bi kÞch mµ lµ mét chuçi dµi nh÷ng bi kÞch kÕ tiÕp nhau.
194
§êi KiÒu lµ mét tÊm g−¬ng oan khæ, mét c©u chuyÖn thª th¶m vÒ vËn mÖnh con ng−êi
trong x1 héi cò. Dùng lªn mét con ng−êi, mét cuéc ®êi nh− vËy lµ mét çch NguyÔn Du
ph¸t biÓu ý kiÕn cña m×nh tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò thêi ®¹i. Lêi ph¸t biÓu Êy tr−íc hÕt lµ mét
tiÕng kªu th−¬ng, mét tiÕng kªu n1o nïng, ®au ®ín, suèt trong quyÓn truyÖn kh«ng lóc
nµo kh«ng v¨ng v¼ng bªn tai.
TiÕng kªu th−¬ng Êy, NguyÔn Du göi vµo th©n thÕ mét ng−êi ®µn bµ v× çi ¸ch cña x1
héi cò ®èi víi ng−êi ®µn bµ ®Æc biÖt nÆng nÒ, cay nghiÖt. Nh−ng nãi ®Õn mét ng−êi ®µn bµ
mµ thùc ra NguyÔn Du ®1 nãi giïm nçi niÒm cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ®µy ®o¹. ChÝnh v×
vËy mµ trong h¬n mét tr¨m n¨m qua, hµng tr¨m v¹n ng−êi ®1 xem TruyÖn KiÒu lµ truyÖn
cña m×nh vµ m−în bµi th¬ cña NguyÔn Du lµm mét tiÕng than bi thiÕt.
Tr¶i qua mét cuéc bÓ d©u
Nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy mµ ®au ®ín lßng.
C©u th¬ Êy, ®óng nh− Tè H÷u nãi: "cßn ®äng nçi ®au nh©n t×nh". Nçi ®au cña hµng
v¹n kiÕp sèng lÇm than, c¬ cùc.
(Hoµi Thanh)
Bµi tËp 3
Dùa vµo nh÷ng tõ ng÷ nµo trong ®o¹n KÕt bµi d−íi ®©y, ta cã thÓ dù ®o¸n ®−îc néi
dung cña v¨n b¶n ®1 tr×nh bµy trong phÇn Th©n bµi? §ã lµ néi dung g×?
§o¹n v¨n 1:
ChÊt l−îng nghÖ thuËt cña çc t¸c phÈm Nam Cao kh«ng hoµn toµn ®ång ®Òu, nh−ng
nãi chung b»ng mét tµi n¨ng lín, Nam Cao ®· cã nh÷ng ®ãng gãp míi mÎ ®èi víi sù ph¸t
triÓn cña v¨n xu«i ViÖt Nam. NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt Nam Cao cã s¾c th¸i hiÖn ®¹i râ rÖt
vµ vÒ nhiÒu mÆt, ®· ®¸nh dÊu b−íc ph¸t triÓn míi cña tiÓu thuyÕt "quèc ng÷" ViÖt Nam
míi ph«i thai vµi ba chôc n¨m, ®ang hiÖn ®¹i ho¸ víi mét tèc ®é mau lÑ.
(LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam 1930 − 1945, NXB Gi¸o dôc)
§o¹n v¨n 2:
NghÖ thuËt cña ca dao rÊt tinh vi, tÕ nhÞ, ®¸p øng mËt thiÕt víi néi dung phong phó.
Çch dïng ch÷, nh÷ng lèi biÕn thÓ, nh÷ng lèi h×nh t−îng ho¸, cô thÓ ho¸, nh©n çch ho¸,
s¸t víi thùc tÕ biÓu hiÖn ë néi dung, lµm cho ca dao trë nªn nh÷ng c©u h¸t rÊt thÊm thÝa
vÒ mÆt tr÷ t×nh, còng nh− vÒ mÆt ph¶n ¸nh cuéc ®êi cña nh©n d©n lao ®éng. Nh÷ng thÓ
phó, tØ, høng cña ca dao lµ nh÷ng thÓ mµ ca dao ViÖt Nam vµ Kinh Thi cña Trung Quèc
®Òu cã. RÊt cã thÓ lµ nh÷ng th¬ ca d©n gian cña nhiÒu n−íc kh¸c còng cã nh÷ng thÓ Êy, v×
nã lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt c¬ b¶n, cÇn thiÕt cho viÖc cÊu tø cho th¬ ca tr÷ t×nh.
(Vò Ngäc Phan)
§o¹n v¨n 3:
Trªn nöa thÕ kØ ®· tr«i qua, kÓ tõ n¨m th¸ng ®Çu nh÷ng bµi th¬ míi ra ®êi. V−ît lªn
nh÷ng nÒn nÕp b¶o thñ trªn thi ®µn, th¬ míi ®· sím ®−îc kh¼ng ®Þnh. ThÕ L÷, L−u Träng
L−, Xu©n DiÖu, Huy CËn, ChÕ Lan Viªn,... ®· ®em l¹i cho th¬ ca nh÷ng r¹ng rì cña mét
thêi k× míi. Hµnh tr×nh cña th¬ míi trong mÊy chôc n¨m qua kh«ng tr¸nh khái nhiÒu gian
tru©n. Cã quan niÖm cùc ®oan xem th¬ míi lµ trµo l−u th¬ ca l·ng m¹n, tho¸t li hiÖn thùc,
195
kh«ng gãp g× vµo sù ph¸t triÓn cña cuéc ®êi, cña nguån m¹ch th¬ d©n téc. Cã quan niÖm
xem th¬ míi chØ ®¸nh thøc dËy phÇn mÒm yÕu, uû mÞ trong ng−êi ®äc h«m qua vµ h«m
nay. Trong nh÷ng n¨m th¸ng c¶ ®Êt n−íc lªn ®−êng chèng Ph¸p vµ chèng MÜ, trªn thi ®µn
næi lªn "Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc", "Nh÷ng dßng th¬ löa ch¸y", th¬ míi − nhµnh hoa
duyªn d¸ng nµy − cã lóc t−ëng nh− bÞ l·ng quªn ®i trong kh«ng khÝ s«i ®éng cña thêi
cuéc. Nh−ng råi nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn Êy kh«ng thÓ mÊt ®i trong s−¬ng khãi cña thêi
gian vµ còng chÝnh sù chän läc cña thêi gian ®· chøng minh nhµnh hoa t−¬i th¾m Êy vÉn
cßn nhiÒu b«ng h−¬ng s¾c dµnh cho cuéc sèng h«m nay, ®Ó cho lßng ta thªm tr©n träng,
yªu mÕn.
(Hµ Minh §øc)
Bµi tËp 4
H1y viÕt ®o¹n kÕt bµi sao cho phï hîp víi nh÷ng ®o¹n më d−íi ®©y:
§o¹n v¨n 1:
ChÝ PhÌo (1941) lµ kÕt tinh nh÷ng thµnh c«ng cña Nam Cao trong ®Ò tµi n«ng d©n vµ
lµ mét kiÖt t¸c trong nÒn v¨n xu«i tr−íc Çch m¹ng. Kh¸c víi ®a sè truyÖn ng¾n kh¸c cña
Nam Cao, ChÝ PhÌo ph¶n ¸nh x· héi n«ng th«n trùc tiÕp trªn b×nh diÖn ®Êu tranh giai
cÊp. Qua h×nh t−îng ChÝ PhÌo, mét tr−êng hîp n«ng d©n l−u manh ho¸, Nam Cao kh«ng
nh÷ng ®· miªu t¶ s©u s¾c, c¶m ®éng cuéc sèng ®µy ®o¹ cña ng−êi n«ng d©n bÞ ®Ì nÐn,
bãc lét ®Õn cïng cùc, mµ cßn dâng d¹c kh¼ng ®Þnh nh©n phÈm cña hä trong khi hä bÞ x·
héi vïi dËp ®Õn mÊt c¶ h×nh ng−êi, tÝnh ng−êi.
(NguyÔn Hoµnh Khung)
§o¹n v¨n 2:
NguyÔn KhuyÕn næi tiÕng nhÊt trong v¨n häc ViÖt Nam lµ vÒ th¬ N«m. Mµ trong th¬
N«m cña NguyÔn KhuyÕn, nøc danh nhÊt lµ ba bµi th¬ mïa thu: Thu ®iÕu, Thu Èm, Thu
vÞnh: Bµi Thu vÞnh cã thÇn h¬n hÕt, nh−ng ta vÉn ph¶i thõa nhËn bµi Thu ®iÕu lµ ®iÓn
h×nh cho mïa thu cña lµng c¶nh ViÖt Nam ë B¾c Bé.
(Theo Xu©n DiÖu)
Bµi tËp 5
H1y dùa vµo nh÷ng mÉu gîi ý d−íi ®©y ®Ó luyÖn viÕt mét sè c©u nèi ®o¹n v¨n ®øng
tr−íc víi ®o¹n v¨n ®øng sau:
a) Trªn ®©y... d−íi ®©y... xem xÐt...
b) PhÇn trªn... d−íi ®©y... ®Ò cËp ®Õn...
c) ë trªn... phÇn tiÕp theo... xÐt kÜ...
d) Chóng ta ®1... sau ®©y chóng ta sÏ...
e) PhÇn trªn dµnh cho...
g) Cßn phÇn sau ®©y sÏ...
h) Ng−íc lªn trªn... cßn phÇn sau ®©y sÏ...
Bµi tËp 6
H1y ®iÒn vµo chç trèng nh÷ng tõ ng÷ thÝch hîp ®Ó liªn kÕt phÇn trªn vµ phÇn d−íi cña
v¨n b¶n:
196
− ë trªn chóng ta ®· nãi ®Õn t×nh yªu quª h−¬ng, lµng xãm trong ca dao, d−íi
®©y.......... Trong ca dao ViÖt Nam, nh÷ng bµi vÒ t×nh yªu nam n÷ chiÕm sè l−îng lín. §ã
lµ nh÷ng bµi vÒ nçi nhí nhung khi xa çch, nçi lo l¾ng khi muèn b¶o vÖ t×nh yªu chung
thuû, nh÷ng ®au ®ín khi x¶y ra c¶n trë lµm cho −íc nguyÖn kh«ng thµnh, råi ®Õn khi cã
chång còng x¶y ra biÕt bao buån tñi chØ v× nh÷ng kØ c−¬ng phong kiÕn... TÊt c¶ nh÷ng t×nh
c¶m vui buån Êy, nh©n d©n ViÖt Nam ®· thæ lé trong ca dao, lµm cho ca dao cã tÝnh chÊt
tr÷ t×nh s©u s¾c.
− Chóng ta ®· ph©n tÝch kÜ.........., d−íi ®©y chóng ta sÏ xem xÐt kÜ h¬n vÒ çi bän cã
quyÒn, cã thÕ kh¸c trong x· héi. §ã lµ mét lò sai nha, bän ¦ng, bän KhuyÓn. §ã lµ bän
ng−êi nh− Tó Bµ, M· Gi¸m Sinh, Së Khanh, B¹c Hµ, B¹c H¹nh,... §ã lµ bän ng−êi cã
quyÒn, cã thÕ bëi ®ång tiÒn. Chóng ®ôc khoÐt, tµn ph¸ x· héi. Chóng lµm cho bao ng−êi
con g¸i cã tµi cã s¾c nh− KiÒu r¬i vµo vßng tñi nhôc.
Bµi tËp 7
H1y liªn kÕt hai ®o¹n v¨n d−íi ®©y b»ng nh÷ng c©u nèi thÝch hîp theo hai çch:
− C©u nèi ®Æt ë vÞ trÝ cuèi ®o¹n v¨n thø nhÊt.
− C©u nãi ®Æt ®Çu ®o¹n v¨n thø hai.
Trong ca dao d©n ca ViÖt Nam cã nhiÒu bµi nãi ®Õn con cß. Con cß lµ mét trong
nh÷ng con vËt gÇn gòi víi ng−êi n«ng d©n h¬n c¶. Nh÷ng lóc cµy cuèc, cÊy h¸i, ng−êi
n«ng d©n ViÖt Nam th−êng thÊy con cß ë bªn c¹nh hä. Con cß léi theo luèng cµy, con cß
bay trªn ®ång lóa, con cß ®øng trªn bê ruéng rØa l«ng, ng¾m nh×n ng−êi n«ng d©n lµm
lông.
Con tr©u rÊt th©n thiÕt víi ng−êi d©n lao ®éng. Nh−ng con tr©u ph¶i çi nÆng nÒ,
chËm ch¹p, sèng cuéc sèng vÊt v¶, ch¼ng mÊy lóc th¶nh th¬i. V× vËy, chØ khi nghÜ ®Õn ®êi
sèng nhäc nh»n cùc khæ cña m×nh, ng−êi n«ng d©n míi liªn hÖ ®Õn con tr©u, con vËt tiªu
biÓu nhÊt cho søc s¶n xuÊt n¬i ®ång ruéng.
(Theo Vò Ngäc Phan)
Bµi tËp 8
H1y theo dâi cuéc ®èi tho¹i trong v¨n b¶n d−íi ®©y vµ tr¶ lêi çc c©u hái.
Nhµ m¸y nµo quan träng nhÊt

− T«i cho r»ng nhµ m¸y quan träng nhÊt ph¶i lµ nhµ m¸y chÕ t¹o « t«. Çc b¹n cã thÊy
kh«ng, nÕu kh«ng cã « t« th× kh«ng ®i ®©u xa ®−îc. Nµy nhÐ, « t« buýt chë ng−êi ®i lµm,
« t« t¶i chë hµng ®i kh¾p çc c«ng tr−êng nhµ m¸y. Xe ch÷ thËp ®á lao vun vót ®−a b¸c sÜ
tíi nh÷ng n¬i cÊp cøu. Xe cøu ho¶ phãng nh− bay tíi nh÷ng chç cã ®¸m ch¸y,... §©u ®©u
còng cÇn « t«. Çc b¹n thÊy ®Êy, râ rµng nhµ m¸y chÕ t¹o « t« lµ quan träng nhÊt chø.
− Kh«ng ! T«i kh«ng cho r»ng nhµ m¸y chÕ t¹o « t« lµ quan träng nhÊt. V× « t« ngõng
lµm viÖc, nhµ m¸y « t« t¹m nghØ s¶n xuÊt th× ®iÒu nµy kh«ng ai c¶m thÊy ngay tøc th×. Bëi
vËy, t«i cho r»ng nhµ m¸y chÕ t¹o ®ång hå lµ quan träng nhÊt. NÕu kh«ng cã chiÕc ®ång
hå b¸o thêi gian th× mäi viÖc sÏ bÞ rèi lo¹n. C«ng nh©n ®i lµm muén, chóng ta sÏ ®Õn líp
kh«ng ®óng giê, tµu ho¶, « t«, m¸y bay,... ®Òu kh«ng ch¹y theo thêi gian biÓu. Vµ nh− vËy
197
biÕt bao sù cè sÏ x¶y ra. Bëi vËy nhµ m¸y chÕ t¹o ®ång hå lµ kh«ng thÓ ngõng lµm viÖc
®−îc.
− T«i kh«ng t¸n thµnh nh÷ng ý kiÕn trªn. NÕu nhµ m¸y ®ång hå vµ nhµ m¸y chÕ t¹o «
t« nghØ viÖc kh«ng ph¶i lµ v« thêi h¹n, ngõng kh«ng l©u, mÊy ngµy th«i, th× ®1 sao? Ch¶ ai
thÊy ®iÒu ®ã c¶. V× vËy ®©y kh«ng ph¶i lµ nhµ m¸y quan träng nhÊt. Theo t«i, nhµ m¸y
quan träng nhÊt ph¶i lµ nhµ m¸y kh«ng thÓ ngõng mét phót, thËm chÝ kh«ng thÓ ngõng
mét gi©y. §ã chÝnh lµ nhµ m¸y ®iÖn. Nh− çc b¹n ®1 biÕt, nhµ m¸y ®iÖn lµm viÖc suèt
ngµy ®ªm, kh«ng nghØ chñ nhËt, kh«ng nghØ ngµy lÔ, ngµy tÕt, thËm chÝ kh«ng nghØ c¶ ¨n
tr−a, ¨n tèi. Kh«ng thÓ ®Ó cho nã nghØ ®−îc bëi v× kh«ng cã ®iÖn th× kh«ng mét nhµ m¸y
nµo cã thÓ lµm viÖc ®−îc, c¶ nhµ m¸y « t« lÉn nhµ m¸y chÕ t¹o ®ång hå. Mäi sinh ho¹t
b×nh th−êng cña nh©n d©n bÞ ®¶o lén: qu¹t kh«ng ch¹y, bÕp ®iÖn kh«ng lµm viÖc, ®Ìn
kh«ng s¸ng, v« tuyÕn t¾t ngÊm,... Nh− vËy, t«i cã thÓ kh¼ng ®Þnh víi çc b¹n r»ng nhµ
m¸y ®iÖn lµ nhµ m¸y quan träng nhÊt.
(ViÕt dùa theo tµi liÖu n−íc ngoµi)
C©u hái:
a) ý kiÕn ®Çu tiªn kh¼ng ®Þnh nhµ m¸y chÕ t¹o « t« lµ quan träng nhÊt. §Ó kh¼ng ®Þnh
®iÒu ®ã, ng−êi nãi ®1 ®−a ra bao nhiªu luËn cø? §ã lµ nh÷ng luËn cø g×?
b) V× sao ý kiÕn thø hai kh«ng t¸n thµnh víi ý kiÕn ®Çu tiªn?
ý kiÕn thø hai cho r»ng nhµ m¸y chÕ t¹o ®ång hå lµ quan träng nhÊt. §Ó kh¼ng ®Þnh
®iÒu ®ã, ng−êi nãi ®1 ®−a ra bao nhiªu luËn cø? §ã lµ nh÷ng luËn cø g×?
c) ý kiÕn thø ba kh«ng t¸n thµnh víi hai ý kiÕn trªn, v× sao?
§Ó kh¼ng ®Þnh nhµ m¸y ®iÖn lµ quan träng nhÊt, ý kiÕn thø ba ®1 ®−a ra nh÷ng luËn cø
g×?
Bµi tËp 9
D−íi ®©y lµ mét ý kiÕn ph¸t biÓu vÒ vÊn ®Ò giao th«ng. H1y ®äc vµ tr¶ lêi c©u hái.
§i Èu
H»ng ngµy kh«ng ai cã thÓ ®øng yªn mét chç mµ cÇn di chuyÓn. §ã lµ sù ®i l¹i. Cã rÊt
nhiÒu ph−¬ng tiÖn gióp ng−êi ®i cho nhanh, cho ®ì mÖt. Nh−ng tuú çch ®i, cã çch ®i
®Ñp, ®¸ng khen; cã çch xÊu, ®¸ng chª.
D¸ng ®i bé, th−êng khoan thai uyÓn chuyÓn. §i bé kh«ng gâ guèc cåm cép, kh«ng lª
dÐp quÌn quÑt, còng kh«ng chen lÊn x« ®Èy. §i bé mµ l¹i chen vµo gi÷a hai ng−êi kh¸c ®i
ng−îc chiÒu lµ ®i... Èu.
Cßn xe cé? Xe mµ nh¶y lªn hÌ ®Ó ®i lµ sai. Phãng nhanh, v−ît Èu, ®©m vµo ng−êi
kh¸c, kh«ng nh÷ng kh«ng xin lçi mµ cßn quay l¹i cµ khÞa víi ng−êi bÞ ®©m l¹i cµng sai.
Êy lµ ch−a kÓ cã nh÷ng kÎ chuyªn ¨n v¹ vÒ chuyÖn nµy th× l¹i cµng sai biÕt chõng nµo !
§¸ng tr¸ch c¶ mÊy cËu häc sinh "choai choai" cø ngang nhiªn ngåi trªn xe, phãng xe
ngay trªn b1i cá c«ng viªn lµm çc em nhá, cô giµ sî xanh c¶ m¾t. §ªm yªn tÜnh, cø ró
ga, bãp cßi inh ái th× thËt ®¸ng ph¹t l¾m. §ua xe ®¸nh vâng th× thËt ®¸ng "bá tï" v× coi
th−êng tÝnh m¹ng ng−êi kh¸c. L¸i xe kh«ng cã b»ng, say bia, say r−îu, g©y tai n¹n råi
198
bá ch¹y... lµ mét çi thãi ®i Èu cÇn xö lÝ thËt nghiªm. §i xe m¸y, « t« mµ cã nh÷ng th¸i
®é "l¸o x−îc" Êy th× dï cã xe ®Ñp ®Õn ®©u, ¸o quÇn cã sang ®Õn mÊy ch¼ng qua còng chØ
lµ kÎ thiÕu v¨n ho¸, thiÕu gi¸o dôc mµ th«i.
An toµn lµ cÇn thiÕt. D¸ng ®i ®øng, sù ®i l¹i còng cÇn ph¶i ®óng luËt lÖ. §ã lµ biÓu
hiÖn nÕp sèng v¨n minh cña ®êi sèng, khÈn tr−¬ng nh−ng trËt tù, kØ c−¬ng chø kh«ng tuú
tiÖn, vong m¹ng, bÊt chÊp x1 héi. §i ®øng còng lµ thÓ hiÖn tr×nh ®é hiÓu biÕt, tr×nh ®é v¨n
ho¸, tr×nh ®é gi¸o dôc cña mçi ng−êi, vµ ®ång thêi thÓ hiÖn tr×nh ®é v¨n minh, kØ c−¬ng
ph¸p luËt cña mét thµnh phè, mét ®Êt n−íc vËy. §i Èu cÇn ph¶i lo¹i trõ khái nÕp sèng ®«
thÞ cµng sím cµng tèt.
(Theo B¨ng Ph−¬ng)
C©u hái:
a) ë ®o¹n v¨n thø nhÊt, ng−êi viÕt muèn nªu lªn vÊn ®Ò g×?
b) ë ®o¹n v¨n thø hai, nh÷ng luËn cø nµo ®−îc t¸c gi¶ sö dông ®Ó gi¶i thÝch cho viÖc
®i bé Èu?
c) ë ®o¹n v¨n thø ba, nh÷ng luËn cø nµo ®−îc t¸c gi¶ sö dông ®Ó gi¶i thÝch cho viÖc ®i
xe Èu?
Bµi tËp 10
§Ó h−íng tíi kÕt luËn: "Con ®−êng cña th¬ ca lµ t×nh c¶m, c¶m xóc", cã ba çch lËp
luËn kh¸c nhau ®−îc thÓ hiÖn trong ba ®o¹n v¨n d−íi ®©y. H1y ®äc vµ cho biÕt:
a) LuËn cø ®−îc ®−a ra trong tõng lËp luËn ®Ó phôc vô cho kÕt luËn lµ g×?
b) Nh÷ng luËn cø cña lËp luËn nµo lµ phï hîp víi kÕt luËn cÇn h−íng tíi h¬n c¶?
§o¹n v¨n 1:
T«i nhí l¹i c©u nãi cña Mai-a-cèp-xki: "Trªn ®êi cã nh÷ng vÊn ®Ò chØ gi¶i quyÕt b»ng
th¬". Ph¶i ch¨ng ®«i çnh cña th¬ ca chÝnh lµ dßng t×nh c¶m ch©n thËt, ®»m th¾m. Th¬ ca
mang t©m tr¹ng ®Õn víi t©m tr¹ng; th¬ ca cã kh¶ n¨ng bao qu¸t s©u réng kh«ng gian vµ
thêi gian, tõ ®ã gîi më trong lßng ta, cã nh÷ng lóc nã sÏ bïng lªn d÷ déi, nã sÏ gióp ta
hiÓu vµ ®¸nh gi¸ chÝnh ta vµ nh÷ng ng−êi xung quanh, tõ ®ã ta sÏ ®−îc c¶i t¹o, sÏ n©ng
con ng−êi chóng ta lªn.
§o¹n v¨n 2:
§èi diÖn víi th¬ ca ta ®èi diÖn víi mét ®¹i d−¬ng mªnh m«ng c¶m xóc. BiÓn sèng
®éng båi håi, cã lóc t−ëng ph¼ng lÆng mµ cuén trµo bao ®ît sãng ngÇm, cã lóc trµo d©ng
s«i næi. BiÓn th¬ n©ng con thuyÒn tíi mét bÕn bê rùc rì ¸nh s¸ng. Th¬ cho ta vÞ ngät cña
®êi, gióp ta thÊy râ r»ng: "Kh«ng cã truyÖn cæ tÝch nµo ®Ñp h¬n c©u chuyÖn do chÝnh cuéc
sèng viÕt ra".
§o¹n v¨n 3:
Nãi r»ng nh©n tè lµm nªn chÊt th¬ lµ t×nh c¶m mµ kh«ng lµ lÝ trÝ hoÆc nh÷ng çi kh¸c
th× qu¶ kh«ng thuyÕt phôc. Cã nh÷ng c©u th¬ triÕt luËn rÊt hay lµm bõng s¸ng mét vÊn ®Ò
nhËn thøc míi mÎ. Cã nh÷ng c©u th¬ giµu tÝnh ®èi tho¹i, tranh biÖn. Tuy nhiªn Èn chøa
bªn trong nh÷ng suy t−, nh÷ng triÕt lÝ cña c©u th¬ ®Êy ph¶i lµ mét sù xóc c¶m, mét sù xóc
®éng s©u xa vÒ ®êi sèng, vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i cña nhµ v¨n vµ chÝnh çi ®ã g©y t¸c ®éng
199
s©u xa víi ng−êi ®äc. VËy, xÐt cho cïng con ®−êng chñ yÕu lµm nªn th¬, nªn sù t¸c ®éng
cña th¬ lµ t×nh c¶m, c¶m xóc.
Bµi tËp 11
H1y chØ ra nh÷ng luËn cø ®ång h−íng vµ nh÷ng luËn cø nghÞch h−íng trong lËp luËn
sau:
§é Êy th¬ míi võa ra ®êi. ThÕ L÷ nh− vÇng sao ®ét ngét hiÖn ¸nh s¸ng chãi kh¾p c¶
trêi th¬ ViÖt Nam. DÉu sau nµy danh väng ThÕ L÷ cã mê ®i Ýt nhiÒu, nh−ng ng−êi ta
kh«ng thÓ kh«ng nh×n nhËn ra çi c«ng cña ThÕ L÷ ®· dùng nÒn th¬ míi ë xø nµy. ThÕ L÷
kh«ng bµn vÒ th¬ míi, kh«ng bªnh vùc cho th¬ míi, kh«ng bót chiÕn, kh«ng diÔn thuyÕt,
ThÕ L÷ chØ lÆng lÏ, ®iÒm nhiªn b−íc nh÷ng b−íc v÷ng vµng mµ trong kho¶nh kh¾c c¶ hµng
ngò th¬ x−a ph¶i tan vì. Bëi v× kh«ng cã g× khiÕn ng−êi ta tin ë th¬ míi h¬n lµ ®äc nh÷ng
bµi th¬ míi hay.
Bµi tËp 12
H1y chØ ra kÕt luËn trong lËp luËn d−íi ®©y:
QuyÒn tù do lµ cña quý b¸u nhÊt cña loµi ng−êi. Kh«ng cã tù do ng−êi ta còng chØ
sèng nh− sóc vËt. Tù do ®©y kh«ng ph¶i lµ muèn lµm g× th× lµm: mét thø tù do v« tæ chøc
vµ v« ý thøc. Së dÜ nh− vËy lµ v× loµi ng−êi sèng thµnh ®oµn thÓ, sèng thµnh x· héi cho
nªn ph¶i hiÓu tù do cã nghÜa lµ muèn lµm g× th× lµm nh−ng lµ lµm theo lÏ ph¶i, theo lÝ trÝ,
®Ó kh«ng ph¹m tíi sù tù do cña ng−êi kh¸c vµ kh«ng ph¹m tíi quyÒn lîi chung cña tËp
thÓ.
(Theo Nghiªm To¶n)
Bµi tËp 13
H1y ®äc v¨n b¶n sau vµ tr¶ lêi c©u hái.
Chí nªn ham mª cê b¹c
TÝnh ham mª cê b¹c lµ mét tÝnh rÊt xÊu, nã lµm cho ng−êi ta ph¶i nhiÒu sù thiÖt h¹i vµ
mÊt c¶ phÈm gi¸. Ai ®1 m¾c ph¶i tÝnh xÊu Êy th× ch¼ng mÊy ng−êi tr¸nh khái sù nghÌo
khã tóng bÊn, råi sinh ra gian lËn ®iªn ®¶o, v× cê b¹c lµ mét çch ¨n ch¬i tæn h¹i nhiÒu
tiÒn. Ho¹ lµ míi cã khi ®−îc, mµ ®−îc th× xa phÝ hÕt ngay, cßn khi thua th× nhiÒu, mµ thua
m1i th× thµnh ra c«ng nî, cã khi ®Õn nçi vong gia thÊt thæ, ph¶i ®i ¨n mµy ¨n xin, ¨n trém
¨n c¾p, lµm nh÷ng ®iÒu hÌn h¹ xÊu xa. §1 cê b¹c th× cßn danh gi¸ g× ! DÉu «ng g× bµ g×,
mµ ®1 ngåi vµo ®¸m b¹c th× còng thµnh ra ®ª tiÖn. Ai còng gäi lµ con b¹c, ®å cê b¹c. Bëi
thÕ cho nªn çc anh ph¶i gi÷ g×n, ®õng b¾t ch−íc nh÷ng ph−êng cê b¹c, ®õng cã tËp
nhiÔm lÊy çi thãi xÊu Êy.
(Theo Quèc v¨n gi¸o khoa th−)
C©u hái:
a) H1y x¸c ®Þnh kÕt luËn cña lËp luËn.
b) Cã thÓ coi c©u "§1 cê b¹c th× cßn danh gi¸ g×" lµ kÕt luËn chung mµ bµi viÕt h−íng
®Õn ®−îc kh«ng? V× sao?
Bµi tËp 14
H1y ®äc ®o¹n v¨n sau vµ tr¶ lêi c©u hái.
200
[...] Çch nhau m−êi l¨m n¨m, Kim Träng nghe l¹i tiÕng ®µn cña Thuý KiÒu vµ so
s¸nh "X−a sao sÇu th¶m nay sao vui vÇy". Nh−ng cã ®óng lµ khóc nh¹c ®o¹n ®Çu "sÇu
th¶m" vµ khóc nh¹c ®o¹n cuèi "vui vÇy" kh«ng?... SÇu th¶m... vµ ...vui vÇy..., theo t«i
chØ lµ chñ quan cña chµng Kim lóc Êy mµ th«i. ThËt ra lÇn ®Çu tiªn Thuý KiÒu ®¸nh ®µn
cho Kim Träng nghe, th× cßn g× h¹nh phóc b»ng? NÕu cã buån th× ®ã lµ çi buån cña
ng−êi ®ang yªu vµ ®−îc yªu mµ th«i. Çi buån cña nh÷ng ng−êi ®ang h−ëng h¹nh phóc
nh−ng l¹i sî h¹nh phóc nöa chõng tan vì. Cßn çi vui cña tiÕng ®µn khi t¸i hîp th× chØ
lµ çi vui cña nh÷ng ng−êi hÕt thêi "hoa ®−¬ng phong nhÞ, tr¨ng vßng trßn g−¬ng". Çi
vui cña lÝ trÝ ®øng ®¾n, çi vui ®· cã "khãc thÇm" bay råi. Lµm g× cã çi vui cña tiÕng
®µn lÇn thø nhÊt víi "tiÕng h¹c bay qua", víi "tiÕng suèi míi sa nöa vêi"? Cho nªn cã
thÓ nãi cïng lµ hai khóc nh¹c t×nh yªu nh−ng çi buån trong khóc nh¹c yªu ®−¬ng lÇn
®Çu tiªn lµ çi buån mµ vui, cßn çi vui trong khóc nh¹c yªu ®−¬ng lÇn sau lµ çi vui
mµ cã pha buån.
(Theo TÕ Hanh)
C©u hái:
a) H1y x¸c ®Þnh c©u kÕt luËn cña lËp luËn.
b) H1y chØ ra nh÷ng luËn cø ®−îc sö dông trong qu¸ tr×nh lËp luËn.
Bµi tËp 15
H1y ®äc ®o¹n v¨n sau vµ tr¶ lêi c©u hái.
Th¬ míi kh«ng nãi ®Õn ®Êu tranh çch m¹ng, ®ã lµ nh−îc ®iÓm lín. Th¬ míi nãi
chung buån. Th¬ míi thiÕu khÝ ph¸ch çch m¹ng, nh−ng th¬ míi lµ mét phong trµo v¨n
häc phong phó, mét phong trµo s¸ng t¹o dåi dµo cã nhiÒu yÕu tè tÝch cùc. Lßng yªu quª
h−¬ng ®Êt n−íc, yªu sù sèng, yªu con ng−êi, yªu tiÕng ViÖt thiÕt tha. Th¬ míi ®· trau dåi
tiÕng ViÖt, lµm cho ng«n ng÷ th¬ ViÖt Nam uyÓn chuyÓn vµ hiÖn ®¹i, biÓu hiÖn ®−îc tÊt c¶
çc mµu s¾c t©m hån cña ng−êi ViÖt Nam ë thÕ kØ nµy. NÕu kh«ng cã phong trµo Th¬ míi
th× còng kh«ng cã ng«n ng÷ th¬ míi võa sóc tÝch, s¾c bÐn võa uyÓn chuyÓn, m−ît mµ mµ
chøa ®ùng nhiÒu n¨ng l−îng tr÷ t×nh cho nh÷ng nhµ th¬ çc thÕ hÖ ra ®êi sau Çch m¹ng
th¸ng T¸m ®Ó biÓu hiÖn t− t−ëng vµ t×nh c¶m cña m×nh. V× vËy, cã thÓ nãi th¬ míi xøng
®¸ng ®−îc mÖnh danh lµ Mét thêi ®¹i trong thi ca (Hoµi Thanh), mét thêi ®¹i phong phó,
dåi dµo søc s¸ng t¹o cña hån th¬ d©n téc, cña tiÕng nãi ViÖt Nam.
(Theo Huy CËn)
C©u hái:
a) H1y chØ ra kÕt luËn cña lËp luËn.
b) H1y chØ ra mèi quan hÖ cña çc luËn cø vµ kÕt luËn.
Bµi tËp 16
H1y chØ ra çc lËp luËn trong çc ®o¹n v¨n sau:
§o¹n v¨n 1:
TiÕng nãi còng vËy, nã ph¶i ph¶n ¸nh ®êi sèng vµ phôc vô ®êi sèng hµng ngµy
cuéc ®Êu tranh çch m¹ng cña quÇn chóng, cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc cña
d©n téc ta hiÖn nay, ®êi sèng chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ v¨n häc nghÖ thuËt. ThÕ nµo lµ
201
ph¶n ¸nh cuéc sèng? §ã lµ diÔn t¶ ý nghÜ vµ t×nh c¶m cña ng−êi nghe, ng−êi ®äc.
Muèn vËy ph¶i dïng tiÕng nãi cña d©n téc, lêi nãi, çch nãi th«ng th−êng nhÊt, méc
m¹c nhÊt kh«ng chØ cã lîi Ých lµ dÔ hiÓu, mµ cßn cã thÓ g©y c¶m xóc m¹nh mÏ cho
ng−êi nghe, ng−êi ®äc. Cho nªn ph¶i chèng m¹nh mÏ h¬n n÷a çi tËt hay "nãi ch÷" mµ
B¸c Hå th−êng phª b×nh: "§· dèt l¹i hay nãi ch÷ !". "§óng qu¸, chÝnh v× dèt mµ hay
nãi ch÷".
(Ph¹m V¨n §ång)
§o¹n v¨n 2:
Nh−ng cã ng−êi cßn tù hái r»ng: T¹i sao ng−êi trong mét n−íc ph¶i ®oµn kÕt víi
nhau? Mét ®iÒu thËt dÔ hiÓu. Bëi lÏ mçi chóng ta cïng chung mét dßng gièng, cïng chung
mét d©n téc, mét tiÕng nãi, cïng sèng chung mét l·nh thæ. Nh÷ng ®iÓm chung ®ã lµ sîi
d©y rµng buéc, gióp nh÷ng ng−êi trong mét n−íc ph¶i g¾n bã víi nhau. Chóng ta thö nghÜ
nÕu kh«ng may ®Êt n−íc bÞ l©m nguy, ch¼ng lÏ tÊt c¶ chóng ta ®−îc an vui, sinh tån?
HoÆc khi cã thiªn tai, lò lôt x¶y ra th× tÊt c¶ chóng ta sÏ cïng nhau høng chÞu. Do ®ã,
ng−êi trong mét n−íc ph¶i yªu th−¬ng ®ïm bäc lÉn nhau. §ã lµ t×nh nghÜa ®ång bµo cïng
sèng trªn mét l·nh thæ. ChÝnh t×nh c¶m thiªng liªng ®ã ®· gióp çch m¹ng ViÖt Nam v−ît
qua mäi phong ba b·o t¸p vµ cËp bÕn vinh quang nh− hiÖn nay.
(Vò TiÕn Quúnh)
§o¹n v¨n 3:
Cha mÑ lµ ng−êi nu«i d−ìng con çi, c«ng lao ®ã to lín ®Õn d−êng nµo. MÑ ta mang
nÆng ®Î ®au, khi bÐ th× mÑ ta cho ta bó mím, ®Õn khi lín lªn th× cha mÑ nu«i d−ìng, ch¨m
sãc khi ta khoÎ m¹nh còng nh− lóc ta èm ®au. Lµm sao mµ cã thÓ kÓ xiÕt nh÷ng nçi vÊt v¶
cùc nhäc, gian nan mµ cha mÑ ta ®· tõng tr¶i qua ®Ó nu«i ta kh«n lín.
(Vò TiÕn Quúnh)
§o¹n v¨n 4:
V¨n häc d©n gian kh«ng nh÷ng ®Ñp ë nhiÒu khÝa c¹nh néi dung mµ cßn ®Ñp ë nghÖ
thuËt thÓ hiÖn. Nh÷ng chi tiÕt võa hån nhiªn võa gi¶n dÞ, võa t−ëng t−îng phãng
kho¸ng phi th−êng trong thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt vµ cæ tÝch; nh÷ng c©u chuyÖn ngô
ng«n hµm sóc, dÝ dám, nh÷ng truyÖn c−êi giµu chÊt trÝ tuÖ trong kho tµng truyÖn cæ
d©n gian; nh÷ng lêi hay ý ®Ñp, nh÷ng h×nh t−îng b×nh dÞ mµ ãng ¶, nh÷ng t×nh c¶m
®»m th¾m nhuÇn nhÞ vµ ch©n thµnh trong v−ên nghÖ thuËt ca dao d©n ca... nh÷ng "hßn
ngäc quý" Êy sÏ m·i m·i hÊp dÉn ®éc gi¶ mäi thÕ hÖ, lµm giµu thÕ giíi m¬ −íc cña trÎ
th¬ mµ kh«ng mét lo¹i h×nh tiÓu thuyÕt nµo cã thÓ thay thÕ ®−îc !
Bµi tËp 17
Hai ®o¹n v¨n d−íi ®©y ®Òu ®−îc viÕt theo kiÓu quy n¹p nh−ng cã sù kh¸c nhau trong
çch lËp luËn. H1y chØ ra sù kh¸c nhau ®ã.
§o¹n v¨n 1:
Trong hµng ngh×n n¨m d−íi ¸ch thèng trÞ cña phong kiÕn ngo¹i bang x©m l−îc... v¨n
häc b¸c häc cæ ®iÓn cña ta cã nh÷ng t¸c phÈm tiÕn bé mang cèt çch d©n téc, nh−ng vÉn
chÞu nhiÒu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng thèng trÞ ngo¹i bang... Trong gÇn mét thËp kØ d−íi
¸ch ¸p bøc bãc lét cña thùc d©n Ph¸p, v¨n nghÖ b¸c häc cña ta bÞ lai c¨ng, nh−ng vÉn
202
cã nh÷ng t¸c phÈm tiÕn bé, tuy nhiªn nÒn v¨n nghÖ b¸c häc ®ã còng kh«ng tÝch cùc b»ng
v¨n nghÖ cña quÇn chóng... V× vËy, muèn ph¸t huy truyÒn thèng d©n téc tèt ®Ñp, lµnh
m¹nh, phong phó vµ s©u s¾c th× tr−íc hÕt ph¶i chó träng ®Õn v¨n nghÖ cña quÇn chóng.
§o¹n v¨n 2:
§øa trÎ ra ®êi bëi mét t×nh yªu g¾ng g−îng trong mét gia ®×nh kh«ng cã h¹nh phóc.
Ng−êi bè phÉn chÝ, lÆng lÏ tr¶ thï sè phËn b»ng nh÷ng khãi thuèc phiÖn, ng−êi mÑ trÎ
trung tuy khao kh¸t h¹nh phóc ch©n thËt, nh−ng còng ®µnh chÞu cói ®Çu tr−íc lÔ gi¸o
phong kiÕn, ©m thÇm nh− chiÕc bãng d−íi ch©n t−êng. Gia ®×nh sa sót råi sôp ®æ h¼n. Bè
chÕt. MÑ ng−îc xu«i tÇn t¶o. §øa trÎ må c«i cha, xa t×nh mÑ, ph¶i sèng b¬ v¬ ®ãi r¸ch, lªu
læng, trong sù l−êm nguýt ®ay nghiÕn cña hä hµng vµ th¸i ®é döng d−ng cña x· héi. Cã
thÓ nãi Nh÷ng ngµy th¬ Êu (Nguyªn Hång) chñ yÕu lµ nh÷ng kØ niÖm ®au buån, tñi cùc
cña mét ®øa trÎ sinh ra trong mét gia ®×nh bÊt hoµ, ph¸ s¶n vµ truþ l¹c, sím ph¶i sèng b¬
v¬, lªu læng.
Bµi tËp 18
Hai ®o¹n v¨n sau nãi vÒ gi¸ trÞ phª ph¸n cña TruyÖn KiÒu nh−ng cã çch s¾p xÕp trËt
tù çc luËn cø kh¸c nhau. H1y ®äc vµ cho biÕt khi ®æi vÞ trÝ cña çc luËn cø, ý nghÜa kh¼ng
®Þnh cña kÕt luËn cã g× thay ®æi? Gi¶i thÝch râ sù thay ®æi ®ã.
Çch 1:
(1) TruyÖn KiÒu lµ tÊn bi kÞch vÒ cuéc ®êi, vÒ th©n phËn ng−êi con g¸i tµi s¾c vÑn
toµn. (2) Bi kÞch Êy, nh− chóng ta ®· ph©n tÝch ë trªn, râ rµng do ®ång tiÒn ®−a tíi. (3)
§ång tiÒn ®· t¸c oai, t¸c qu¸i trong x· héi, lµm ®¶o ng−îc c«ng lÝ, ®· biÕn con ng−êi
thµnh mãn hµng mua ®i b¸n l¹i, ®· chµ ®¹p lªn nh÷ng t×nh c¶m thiªng liªng nhÊt cña
con ng−êi. (4) §ång tiÒn ®· ph¸t huy thÕ lùc v¹n n¨ng cña nã. (5) "Tµi hoa, nhan s¾c,
t×nh nghÜa, nh©n phÈm, c«ng lÝ ®Òu kh«ng cßn nghÜa g× tr−íc thÕ lùc cña ®ång tiÒn. Tµi
t×nh, hiÕu h¹nh nh− KiÒu còng chØ lµ mét mãn hµng, kh«ng h¬n kh«ng kÐm". (6) Chñ ®Ò
vÒ ®ång tiÒn lµ chñ ®Ò næi bËt vµ xuyªn suèt toµn bé t¸c phÈm. (7) Ng−êi ®äc thÊy ghª
tëm víi çi thùc tr¹ng x· héi phong kiÕn thÕ kØ XVIII víi vÞ trÝ ngù trÞ cña ®ång tiÒn,
®ång tiÒn ®iÒu hµnh tÊt c¶. (8) Gi¸ trÞ tè ço cña TruyÖn KiÒu chÝnh lµ ë chç ®ã.
Çch 2:
(1) TruyÖn KiÒu lµ tÊn bi kÞch vÒ cuéc ®êi; vÒ th©n phËn ng−êi con g¸i tµi s¾c vÑn
toµn. (2) Bi kÞch Êy, nh− chóng ta ®· ph©n tÝch ë trªn, râ rµng do ®ång tiÒn ®−a tíi. (3)
Chñ ®Ò vÒ ®ång tiÒn lµ chñ ®Ò næi bËt vµ xuyªn suèt toµn bé t¸c phÈm. (4) Ng−êi ®äc thÊy
ghª tëm çi x· héi phong kiÕn thÕ kØ XVIII víi vÞ trÝ ngù trÞ cña ®ång tiÒn, ®ång tiÒn ®iÒu
hµnh tÊt c¶. (5) §ång tiÒn ®· ph¸t huy thÕ lùc v¹n n¨ng cña nã. (6) §ång tiÒn ®· t¸c oai,
t¸c qu¸i trong x· héi, lµm ®¶o ng−îc c«ng lÝ, ®· biÕn con ng−êi thµnh mãn hµng mua ®i
b¸n l¹i, ®· chµ ®¹p lªn nh÷ng t×nh c¶m thiªng liªng nhÊt cña con ng−êi. (7) "Tµi hoa,
nhan s¾c, t×nh nghÜa, nh©n phÈm, c«ng lÝ ®Òu kh«ng cßn nghÜa g× tr−íc thÕ lùc cña ®ång
tiÒn. Tµi t×nh, hiÕu h¹nh nh− KiÒu còng chØ lµ mét mãn hµng, kh«ng h¬n kh«ng kÐm". (8)
Gi¸ trÞ tè ço cña TruyÖn KiÒu chÝnh lµ ë chç ®ã.
203
Bµi tËp 19
Dùa vµo çc luËn cø vµ kÕt luËn cña lËp luËn d−íi ®©y, h1y s¾p xÕp kÕt luËn ë vÞ trÝ
thÝch hîp nhÊt ®Ó t¹o thµnh lËp luËn hoµn chØnh.
(1). ChÞ DËu lµ mét trong nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp nhÊt vÒ ng−êi n«ng d©n trong v¨n häc
n−íc ta.
(2). Víi t¸c phÈm T¾t ®Ìn, Ng« TÊt Tè ®1 lµm cho h×nh ¶nh cña chÞ m1i m1i sèng
trong t©m trÝ cña chóng ta.
(3). ChÞ ®1 tõng ®−îc vÝ nh− ®o¸ sen quª në trªn ®Çm bïn cña x1 héi héi thùc d©n −
phong kiÕn.
(4). MÆc dï bÞ bän c−êng hµo, ®Þa chñ, quan l¹i ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ; mÆc dï ph¶i
chÞu nh÷ng nçi khæ ®au cïng cùc, song chÞ vÉn gi÷ trän nh÷ng phÈm chÊt quý b¸u cña
ng−êi phô n÷ ViÖt Nam.
Bµi tËp 20
§o¹n v¨n d−íi ®©y ®−îc lËp luËn theo kiÓu chøng minh. Anh (chÞ) h1y viÕt mét ®o¹n
v¨n kh¸c vÒ TruyÖn KiÒu cã çch lËp luËn t−¬ng tù.
Mäi ng−êi d©n ViÖt Nam ®Òu say mª TruyÖn KiÒu. Tõ nh÷ng nhµ nho tr−íc ®©y nh−
Méng Liªn §−êng, Chu M¹nh Trinh lµ nh÷ng ng−êi häc réng, biÕt nhiÒu ®Õn nh÷ng cô giµ
hiÖn nay tr×nh ®é v¨n ho¸ cßn thÊp kÐm, thÕ nh−ng kh«ng ai kh«ng thuéc d¨m ba c©u
KiÒu, thËm chÝ cã ng−êi thuéc c¶ quyÓn KiÒu. Tõ nh÷ng ng−êi chiÕn sÜ çch m¹ng bÞ vµo
tï ra téi mµ vÉn lu«n nhí mang trong m×nh quyÓn KiÒu, coi nã nh− mét ng−êi b¹n tri ©m
®Õn çc anh chiÕn sÜ h¶i ®¶o, biªn phßng ngµy ngµy bén bÒ tr¨m c«ng, ngh×n viÖc, thÕ mµ
cø lóc r¶nh rçi l¹i ngåi ng©m nga ®«i ba c©u KiÒu hoÆc ch¬i trß "®è KiÒu" thµnh th¹o.
Råi ngay c¶ nh÷ng em bÐ míi tíi tuæi ®Õn tr−êng, ®· cã em ®ßi «ng bµ, cha mÑ ®äc KiÒu,
kÓ KiÒu cho nghe. Søc hÊp dÉn cña TruyÖn KiÒu thËt lµ k× diÖu.
Bµi tËp 21
Trong lËp luËn d−íi ®©y cã luËn cø nµo kh«ng phï hîp víi kÕt luËn? T¹i sao?
V¨n xu«i cña ta tõ Çch m¹ng th¸ng T¸m ®Õn nay ®· kh¾c ho¹ nhiÒu h×nh ¶nh cña
con ng−êi míi trong lao ®éng s¶n xuÊt. §ã lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n Liªn khu V ®· dïng
søc ng−êi kÐo bõa thay tr©u quyÕt t©m gi÷ v÷ng s¶n xuÊt trong hoµn c¶nh bÞ giÆc Ph¸p
th−êng xuyªn cµn quÐt, khñng bè (Con tr©u, NguyÔn V¨n Bæng). §ã lµ chó bÐ Luü liªn l¹c
®· dòng c¶m x«ng x¸o trong ®ån giÆc vµ hi sinh anh dòng (Xung kÝch, NguyÔn §×nh Thi).
§ã lµ nh÷ng nam n÷ thanh niªn gan gãc nh¶y xuèng s«ng ken th©n m×nh lµm con ®ª sèng
ng¨n sãng biÓn hung d÷ (B·o biÓn, Chu V¨n). §ã lµ nh÷ng ng−êi d©n T©y Nguyªn ph¶i
lÊy ®¸ thay r×u chÆt c©y ®Ó khai hoang trång rÉy, tõng b−íc tæ chøc l¹i cuéc sèng cña
m×nh, kiªn quyÕt b¸m rÉy, b¸m lµng kh«ng chÞu ®i theo ®Þch (§Êt n−íc ®øng lªn, Nguyªn
Ngäc). §ã lµ nh÷ng con ng−êi hiÓu râ gi¸ trÞ søc lao ®éng cña m×nh nh− trong Bµi ca vì
®Êt cña Hoµng Trung Th«ng:
"Bµn tay ta lµm nªn tÊt c¶
Cã søc ng−êi sái ®¸ còng thµnh c¬m".
204
Bµi tËp 22
H1y chØ ra lçi cña lËp luËn sau vµ ®Ò xuÊt çch ch÷a phï hîp h¬n.
(1) Lßng yªu n−íc cuån cuén ch¶y trong huyÕt qu¶n vua t«i thêi TrÇn ®· lµm nªn mét
thêi ®¹i lÞch sö ®Ñp − mét thêi ®¹i rùc s¸ng víi hai ch÷ "S¸t Th¸t" vµ "Hµo khÝ §«ng A".
(2) H¼n chóng ta vÉn nghe ©m vang c©u nãi dâng d¹c, hiªn ngang cña vÞ t−íng tµi ba
TrÇn B×nh Träng: "Ta thµ lµm quû n−íc Nam cßn h¬n lµm v−¬ng ®Êt B¾c". (3) Lßng yªu
n−íc thiÕt tha cña vÞ t−íng giµ TrÇn Quèc TuÊn khiÕn «ng viÕt lªn HÞch t−íng sÜ bÊt hñ.
(4) MÆt kh¸c, lßng yªu n−íc thiÕt tha, ch¸y báng ®· ®−îc çc vÞ b« l·o h« vang trong Héi
nghÞ Diªn Hång: "§¸nh ! §¸nh !...". (5) Ngµy ®ªm lo l¾ng cho vËn mÖnh ®Êt n−íc mµ
Ph¹m Ngò L·o mong mái gÆp TrÇn Quèc TuÊn ®Ó bµy tá nçi lßng, bµn m−u gióp n−íc.
(6) Víi lßng yªu n−íc sôc s«i, nãng lßng muèn tham gia luËn bµn viÖc n−íc mµ chµng
thiÕu niªn 16 tuæi TrÇn Quèc To¶n bãp n¸t tr¸i cam vua ban cho lóc nµo kh«ng biÕt. (7)
Nh©n d©n còng mét lßng ñng hé kh¸ng chiÕn, s½n sµng bá "v−ên kh«ng nhµ trèng" ®Ó dô
qu©n ®Þch theo m−u kÕ cña triÒu ®×nh.
Bµi tËp 23
D−íi ®©y lµ hai ®o¹n v¨n m¾c lçi lËp luËn. H1y chØ ra lçi ®ã vµ ph©n tÝch nguyªn nh©n
m¾c lçi.
§o¹n v¨n 1:
Bªn c¹nh con cß, con tr©u ®−îc nãi nhiÒu h¬n c¶ trong ca dao, d©n ca ViÖt Nam.
Con tr©u kh«ng mÊy th¶nh th¬i, cho nªn khi nghÜ ®Õn cuéc ®êi nhäc nh»m cña m×nh,
ng−êi n«ng d©n th−êng nghÜ ®Õn con tr©u. Con cß tuy cã vÊt v¶, tuy cã lóc ph¶i lÆn léi
bê s«ng nh−ng cã lóc cßn ®−îc bay lªn m©y xanh. Con cß, con v¹c, con n«ng lµ nh÷ng
con vËt rÊt gÇn gòi víi ng−êi d©n lao ®éng. Chóng mang nh÷ng ®øc tÝnh cÇn cï, chÞu
khã cña ng−êi n«ng d©n ch©n lÊm tay bïn. Nh÷ng lóc cÇn béc b¹ch nçi niÒm, ng−êi
n«ng d©n th−êng dïng nh÷ng con vËt ®ã ra ®Ó t©m sù, ®Ó gi·i bµy nçi lßng m×nh.
§o¹n v¨n 2:
Trong t¸c phÈm ChÝ PhÌo, Nam Cao ®· vÏ lªn bé mÆt cña con quû d÷ ë lµng Vò §¹i
− ChÝ PhÌo. Nh¾c ®Õn ChÝ PhÌo lµ ng−êi ta l¹i nhí ®Õn mét ng−êi say, mét kÎ chuyªn
nghÒ ®©m thuª, chÐm m−ín vµ r¹ch mÆt ¨n v¹. D−êng nh− suèt c¶ cuéc ®êi ChÝ kh«ng cã
−íc m¬ vµ thÌm kh¸t ®Õn cuéc sèng gia ®×nh. Cã mét lÇn, sau khi tØnh r−îu, n»m trong
nhµ l¾ng nghe tiÕng chim hãt, tiÕng ng−êi ®i chî,... ChÝ chît mong muèn ®−îc quay l¹i
lµm ng−êi. §· cã lóc ChÝ còng −íc m¬ mét gia ®×nh nho nhá: chång lµm thuª cuèc m−ín,
vî dÖt v¶i xe t¬,... VËy mµ tÊt c¶ ®iÒu ®ã cña ChÝ ®Òu kh«ng ®−îc x· héi thõa nhËn.
Bµi tËp 24
Cã ng−êi nhËn xÐt r»ng ®o¹n v¨n d−íi ®©y lµ mét lËp luËn hoµn chØnh. Anh (chÞ) h1y
cho biÕt ý kiÕn cña m×nh.
Ca dao cã nhiÒu c©u ca ngîi c¶nh ®Ñp ®Êt n−íc. NÕu L¹ng S¬n − n¬i biªn giíi phÝa
B¾c − hÊp dÉn ng−êi ta bëi "cã phè K× Lõa, cã nµng T« ThÞ, cã chïa Tam Thanh" th× kinh
thµnh Th¨ng Long − n¬i phån hoa ®« héi − l¹i cã søc l«i cuèn bëi "phè gi¨ng m¾c cöi,
®−êng quanh bµn cê". Ca dao ®−a chóng ta theo: "§−êng v« xø NghÖ quanh quanh −
205
Non xanh n−íc biÕc nh− tranh ho¹ ®å" ®Ó ®Õn víi xø HuÕ ®Ñp vµ th¬, ®¾m m×nh trong
®ªm "lê ®ê bãng ng¶ tr¨ng chªnh" víi "giäng hß xa väng th¾m t×nh n−íc non". Råi xa n÷a
lµ "Nhµ BÌ n−íc ch¶y chia hai − Ai vÒ Gia §Þnh §ång Nai th× vÒ". Cã thÓ nãi ®Êt n−íc ta
hiÖn lªn qua nh÷ng vÇn ca dao th©n thuéc, ®©u ®©u còng ®Ñp, mçi miÒn cã mét vÎ ®Ñp
riªng biÖt, k× thó. T×nh yªu ®Êt n−íc, t×nh c¶m gia ®×nh, t×nh yªu løa ®«i thÓ hiÖn trong ca
dao còng thËt ®Ëm ®µ, s©u nÆng.
Bµi tËp 25
H1y ph©n tÝch luËn cø vµ kÕt luËn cña lËp luËn sau ®Ó ph¸t hiÖn lçi vµ ®Ò ra çch ch÷a
sao cho phï hîp.
T¸c phÈm ChÝ PhÌo kh«ng chØ cã sù s¸ng t¹o vÒ mÆt h×nh thøc. §äc kÜ t¸c phÈm ta
thÊy ChÝ PhÌo lµ mét truyÖn ng¾n mµ l¹i x©y dùng ®−îc c¶ ba th× cña thêi gian: qu¸ khø,
hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. §iÒu nµy cã lÏ ch−a mét t¸c phÈm truyÖn ng¾n ®−¬ng thêi nµo cã thÓ
lµm ®−îc. T¸c phÈm ChÝ PhÌo kh«ng chØ lµ sù ph¶n ¸nh ng−êi n«ng d©n bÞ l−u manh ho¸
vµ bi kÞch bÞ cù tuyÖt quyÒn lµm ng−êi mµ cßn lµ mét sù ph¸t hiÖn vµ kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt
l−¬ng thiÖn cña hä ngay c¶ khi hä ®· ®¸nh mÊt c¶ nh©n h×nh lÉn nh©n tÝnh.
(Bµi lµm cña häc sinh)
Bµi tËp 26
H1y chØ ra kÕt luËn vµ çc luËn cø trong ®o¹n v¨n sau vµ cho biÕt çc luËn cø ®ã cã
phï hîp víi kÕt luËn kh«ng. T¹i sao?
(1) BÊt k× trong hoµn c¶nh nµo, t©m hån Xu©n DiÖu còng kh¸t khao giao c¶m víi ®êi
trong niÒm khao kh¸t ®Õn mª say. (2) V× thÕ «ng lu«n "thøc nhän mäi gi¸c quan" ®Ó ®ãn
nhËn vµ h−ëng thô mäi ngon ngät cña cuéc ®êi. (3) Sèng gÇn gòi, hoµ nhËp víi ®êi, Xu©n
DiÖu ®· ph¸t hiÖn ra nhiÒu ®iÒu míi mÎ, lÝ thó trong thÕ giíi xung quanh mµ ng−êi th−êng
khã ph¸t hiÖn ®−îc. (4) Nh÷ng ®iÒu hÊp dÉn Êy ®· ®−îc «ng göi g¾m vµo nh÷ng bµi th¬
t×nh m·nh liÖt, ch¸y báng. (5) ¤ng chÝnh lµ nhµ th¬ lín nhÊt cña t×nh yªu, cña tuæi trÎ. (6)
§éc gi¶ thªm mÕn yªu vµ kh©m phôc tµi s¸ng t¸c sung m·n, dåi dµo cña «ng.
206
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o
1. Phan §¹i Do1n, MÊy vÊn ®Ò vÒ lµng x· ViÖt Nam (LÝ luËn vµ thùc tiÔn), t¹p chÝ
Nghiªn cøu lÞch sö, sè 1, 1987.
2. §ç Huy, H−íng ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ ViÖt Nam, t¹p chÝ TriÕt häc, sè 6, 1991.
3. NguyÔn Huy Dinh, HÖ t− t−ëng Lª, t¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 6, 1986 HÖ t− t−ëng
tr−íc Lª, sè 5, 1987; HÖ t− t−ëng TrÇn, sè 4, 1986.
4. V¨n T¹o, Mét vµi suy nghÜ vÒ tÝnh b¶n ®Þa vµ ®Æc s¾c cña nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam,
t¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 1, 1986.
5. L−¬ng Quúnh Khuª, Gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, mét nhu cÇu
ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ hiÖn ®¹i, t¹p chÝ TriÕt häc, sè 4, 1992.
6. TrÇn V¨n Giµu, Gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam, NXB Khoa
häc x1 héi, Hµ Néi 1980.
7. Vò Khiªu, §¹o ®øc míi, NXB Khoa häc x1 héi, Hµ Néi, 1974.
8. §ç Huy − Tr−êng L−u, Sù chuyÓn ®æi çc gi¸ trÞ trong v¨n ho¸ ViÖt Nam,
NXB Khoa häc x1 héi, Hµ Néi, 1993 (ch−¬ng II, IV).
9. Harry T. Oshima, T¨ng tr−ëng kinh tÕ ë ch©u ¸ giã mïa − nghiªn cøu b»ng ph−¬ng
ph¸p so s¸nh, tËp mét, UBKHXH ViÖt Nam, Hµ Néi, 1989.
10. Bïi Xu©n §Ýnh, LÖ lµng phÐp n−íc, NXB Ph¸p lÝ, Hµ Néi, 1985.
11. Y. Hanry, Economic agrycole de I'Indochina, Hµ Néi, 1932.
12. §¹i ViÖt sö kÝ toµn th− (b¶n ch÷ H¸n), quyÓn V, xem bµi Çc nhµ n−íc phong
kiÕn ViÖt Nam ®· cã nh÷ng chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch t− nh©n ho¸ ruéng ®Êt.
13. Kwtaylor, The brith of ViÖt Nam, NXB §¹i häc Tæng hîp Ca-li-phoãc-ni-a, 1983.
14. NguyÔn Tµi Th− vµ çc t¸c gi¶, LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, tËp mét, NXB Khoa
häc x1 héi, Hµ Néi, 1993.
15. NguyÔn Duy Hinh, HÖ t− t−ëng Lª, t¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 6, 1986.
16. Gia §Þnh thµnh thèng chÝ, tËp II, 1972.
17. G.A. Mactuseva, §«ng Nam ¸ sau chiÕn tranh thÕ giíi thø hai, NXB Sù thËt, Hµ
Néi, 1962.
18. Yoshihara Kunio, Sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña NhËt B¶n, xem bµi Sù ph©n tÝch, so
s¸nh gi÷a gi¸o dôc NhËt B¶n vµ Th¸i Lan trong lÞch sö, NXB Khoa häc x1 héi, Hµ Néi,
1991.
207
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung:
Pgs.Ts. NguyÔn v¨n hßa
Biªn tËp:
Tæ c«ng nghÖ th«ng tin
Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc
208

Tiếng Việt Thực Hành (phần 5-hết) - PGS. TS. Nguyễn Quang Ninh

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tiếng Việt Thực Hành (phần 5-hết) - PGS. TS. Nguyễn Quang Ninh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PhÇn n¨m

luyÖn kÜ n¨ng tiÕp nhËn v¨n b¶n

C¸i mèt nãi ch÷

Sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt trong th¬

NghÖ thuËt qu¶ng c¸o hiÖn ®¹i

NghÖ thuËt qu¶ng c¸o hiÖn ®¹i

Tuyªn ng«n ®éc lËp

Tæ chøc doanh nghiÖp cã nh÷ng

§Êt lµ vµng nh−ng ch−a lµ... vèn

H·y cøu lÊy c¸i n«i cña chóng ta

VÎ ®Ñp cña bµi ca dao

H«m qua t¸t n−íc ®Çu ®×nh,

T©m sù víi c¸c em vÒ tiÕng viÖt

§øc tÝnh gi¶n dÞ cña B¸c Hå

NguyÔn §×nh ChiÓu,

Nhµ m¸y nµo quan träng nhÊt

Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc

You might also like