loai nay c6 quan hé voi sur phan biét chit nang giao dich (transactional
function) va chic ndng tong tdc (interactional function) (Brown va
Yule, 1983). Chiic ning giao dich cia ngén ngit J chtte nang phuc vu
viée din dat "noi dung", cdn chic nang tueng tac 1a chic nang dién
dat nhimg méi quan hé x hdi va nhig thdi 46 c4 nhan. Noi chung;
nhimg chife nay tuong tmg véi cdc doi ludng phan vé chic nang : biéu
hign / biéu Io (K. Bibler), quy chiéu / cim xtic (R. Jakobson), quan
niém / lin cé nhan (Halliday) va miéu ta / biéu 16 — x4 hdi (J. Lyons).
(theo Brown va Yule, 1983)
Cusi cing, trong tro uu riéng cha ng6n ngif hoc vin ban con o6 sy
6 ging phan loai van ban theo cau tic chung ciia vin bin.
Chiing ta c6 Ii do dé khdi lam ban dén "thé loai hoc” cia nghién
ctu van hoc. Déi thoai hién nay cing 1a mét khu vue duge chi ¥ mot
cdch kha dic bigt, don thoai thi vé co ban hoa nhp vio dién ngén néi
chung. Dang néi miéng va dang viét c6 thé tham khdo bai mac V/ -
Ngon ngit néi va ngén ngit viet va bai muc V — Vé tén goi "vain bdn" va
“dién ngon". Sau day ching ti sé gidi thigu mot cach phan loai dién
ngén theo phong cach hoc va mot céch phan loai dién ngon theo cau
tric cla ching. Sé di nhu vay cdn 1a vi, theo Hausenblas, muén cé mot
sit phan loai dic biét cé hé théng va thea dang thi phai cn dén sy hop
tac cla ca hai bé phan ciing quan tam dén viéc miéu tA ngén ngit. Do la
ngit phdp hiéu trong nghia rat rong (ma ong goi Ia hé thong hoc dai
cuong) va phong céch hoc, cling duge hiéu theo mét céch khéc urudc
day : mét bd phan khéng tach roi trong vide nghién citu ngdn agit hoc,
bé sung cho ngit phdp hoc hiéu rong (Hausenblas, 1966). Phong céch
hoc higu theo tinh than 46 bao gém cA cdc nhan t6 dung hoc trong céich
hiéu nay.
(1) Natt phép hidu theo nghia rat rong & day bao gdm ef “edu tric cila dién ngon” ma
chinh Hausenblas (1966) cling goi Id chdt vin hdn (vexture) va ciing duge higu cé phan
shut texture cia Halliday va Hasan (1976), cing theo huting nay, nhung bao quat hon, ta
c'n gip ten goi tinh van hin (extuality) cha R.de Beaugrande (1990).
75A. PHAN LOALDIEN NGON THEO CAU TRUC
1. Vé khuon hinh yan ban
‘Truéc khi tip can cach phan loai dién ngén theo c4u tric bén trong
cua ching, cin nhac dén mot hién tuong cing nam trong edi tén quen
thude 1a “edu tric” nhumg duoc hiéu tir phia khac — phia téng thé cia
din ngén. D6 18 khuén hinh cia dién ngén. Trong ngon ngé hoc van
ban giai doan dau (giai doan dugce ménh danh la New phdp van bdn ;
xem bai muc I! - Hai giai doan cia ngon ngit hoc van bin va ten got
“phan tich dién ngén", khi ma anh hudng cia viée nghién edu ci phap
cau con cé te dung manh mé doi vdi vige nghién cite van ban, khong it
ngudi di tim cdi goi van ban vi (texteme) tuomg img vi nhing don vi
dign thé cia cdc bac dudi trong hé thong ngén ngit (nhu ; 4m vi -
phoneme, hinh vi ~ morpheme, tit vi - lexeme, oii vi - syntaxeme).
Mot ¥ tuéng duge khong {t ngudi wa chudng thoi dy 1a 6 mdi bac don
vi trong hé théng ngén ngit déu cé cdi thuéc vé dién thé (emic) va cai
thuée vé hién thé hay bién thé (etic). Bac cua cac dién thé 18 bac triu
tugng, bac cha cfc hién thé 1a bac cu thé quan sét duge. Van ban vi 1a
thude vé dién thé, cén moi sin phdm ngén ngit (trong dé c6 ca van ban
hién thuc) thi déu 1 hin thé. Nhung viéc tim tdi van ban vi theo kiéw
cia 4m vi, hinh vi khéng dua lai két qua duge thiva nhan rong rai. Di tim
“edu tric", téng thé ca dién ngon cing 18 di vio hudng tim tdi 46. Do
tinh chat qua phic tap ciia dién ngén va tinh chat qué da dang cha céc
dign ngén cu thé, cho nén dé khai quat duoc (at 4, ngudi ta chi con céch
chia tt ca cdc dién ngon thanh hai nhém Ién :
a) Thuge nhém thit nhat Ia cde dién ngén duoc xay dung theo nhing
khuén hinh etmg nhac, da duoc dinh sn.
b) Thude ihém thit hai 18 cdc dién ngon duge xay dung theo nhing
khuon hinh mém déo ; nhém nay 6 thé duoc tiép tuc chia than hai
nhém nhd :
76‘prok
ee
— Nhém nhé c6 nhing khuon hinh thong dung ;
— Nhém nhé cé khudn hinh ty do.
Céc van ban trong nhém 1én thi nhat (a) gdm c6 céc vin bin loai nhur
cdc van ban thudc phong eéch hanh chinh — cOng vu va mot sé van ban
phap If trong linh ve khoa hoc — ki thuat.
Cfc van ban trong nhém cé khu6n hinh thong dung thutng la cdc van
ban khoa hoc (nhu bai b4o, luan 4n khoa hoc), mot $6 van ban bdo chi
(oh binh luan, phéng su,.
Cac vain ban trong nhém c6 khu6n hinh tu do thung la cae tac phdm
van chuong, cdc loai ghi chép cng luan...
(Theo Vorob’eva, trong Phong cdch hoc ti¢ny Anh, Kiev, 1984)
2. Phan loai dién ngén (van ban) theo cu tric ndi tai
‘Theo Hausenblas (1966) thi muén tién hanh cdc phan loai dién ngon
mot céch hé théng thi phai lam 6 nhimg khdc bigt tén tai gidta céc 1ép
dién ngén, phai tinh toan day di dén céc phuong thite khée nhau trong
cach (6 chite céc cu (nic cia ching. Thita nhfn ring chua c6 da nhimg
tién dé cén thiet dé thyc hién mot céch phan loai dién ngon cé he théng
nhu vay, Hausenblas dé nghi mot s6 nhan t6 con it duge cht ¥ trong viée
xde dinh dic trmg va phan loai dién ngon. Ong coi nhimg kh4c biét sau
day 14 nhiing tiéu chudn c6 thé déng gép phan cba minh vao thd tuc
phan Toai chung cde dién ng6n mot each c6 he thong. D6 [a :
— Tinh gian don / tinh phic tap trong cau tnic van bin cia dién ngon ;
~ Tinh déc lap / tinh 1é thude cia cde dién ngén ;
= Tinh dc lap / tinh gién doan cita cde dién ngon.
Trong bing phan loai cia minh, Hausenblas da ding thugt ngit van
ban nhu mét th "thuée do” 46 phic tap cia dién ngén. Tinh hinh 46
khign ta phai hiéw yan hdn d6i v6i ong Ia cdi gi. Tac gid thita nbn ring
7thuat ngit van Adn dutge ding dé biéu hién hai thir : mét 1a, van ban 1a
cai ghi lai lai néi miéng ; hai 13, vin ban 1A mét hop thé cia cde
phuong tig ngén ngit duge ding trong 101 néi, do chudi néi ti€p cia
cdc phuong tién ngén ngit tao ra vA do m6i quan hé cha céc phuong
tign ngon ngit nay voi cdi ¥ téng hod chung xdc dinh. Ong sit dung
thuat ngi van bin trong céch hiéu thit hai va cho ring van bin "IA mot
hién tuong phat hién ra dugc khi phan tich chat van ban (texture) cla
cdc dién ngén thudc mét kiéu hat dinh”, Cach nhin nay chay vio cing
mot dong véi sy phan biét phan tich van ban va phan tich dién ngon
khoang vai chuc nim sau dé. (xem bai mue H — Hai giai doan eta
gon ngit hoc van bdn va tén goi "phan tich dién ngén")
Sau day 1a sy phan tich va minh hoa cdc tiéu chudn vita néu.
a) Cae dién ngén cé dé phite tap khac nhau trong cdiu tric
Xét mat cu tric cla van ban, cdc dién ng6n it khi JA thudn nhat, ma
thutmg ching [A nhitng té hop cha nhig 6 phan cfu thinh khdc nhau,
46i khi mét dién ng6n bao gém hon mét van ban. Vé phutomg dién nay
c6 thé xép ede dién ng6n thanh nhing day nhu sau :
(1) Dién ngén cd mot van ban duy nhdt voi mét ndi dung ¥ duy nhat.
Thuéc loai nay cé nhiéu dign ngén khéc nhau nhu bao cdo, c6ng vin,
thong béo vé cdc su kién v.v... Tuy nhién, khong bao gid duge loai ir
khé nang IA trong tinh huéng nhat dinh, ngay ca nhimg dién ngon thugc
logi nay cing cé thé mang mét ndi dung y khdc. Bi [é, nhu V.
Skakligka di nhan xét mét céch dung dan 14 ndi dung ¥ cha dig ngon
khong chi 1é thuéc vao van ban ma 1é thugc cA vao ngi canh lin
ngoai cénh.
(2) Dign ngon chi c6 mor van hdn duy nhdi, ma lai e6 hon mor noi
dung ¥ (khong don ¥). Loai dién ngon nay khong chi cé trong tho ca va
van xu6i nghé thuat ma cén gap trong nhiéu truémg hop khac 1¢ nhue lai
néi dita, trong hing Ibi phat biéu danh gia theo I6i mia mai, ¥ mu6n néi
wi)
otesis
8.
khée véi 18i 1 duge néi ra, nhing di tuyén bé ngoai giao cé tinh khong
don §, nhiing ldi héa “nia chimg”, nhing cau tra Idi ip ling hiéu dugc
mhiéu cdch, tat cd nhiing bai ngu ngon v.v...
(3) Digén ngén duge lam thanh tit mér van bin va 06 chita mét phdn
ldy ut dién ngon khde (hoac chia dién ngén khdc tron ven). Phén din dé
(hoac dién ngon duoc din) chi 12 mot bO phan cla dién ngon co sd,
nhimg dau sao vin cif Ia tach biet khdi dién ng6n co sé. Nhing doan
trich tir di&n ngén khdc, nhing Idi truc ti€p (cling duoc coi nhw doan
trich) déu [a nhig phéin dan nhu vay. Cing gap truéng hop phan lay tir
dign ngon khéc chiém uu thé se véi phn co sé — dién ngon cv sé wong
truéng hop nay chi gitt vai trd e41 khung bén ngoai ma thdi.
(4) Van ban truyén, nhat {a van han van xudi nghé tiudt 6 li trite
tiép, [di truc tiép kh6ng duoc dénh dau va 18i truc tiép khéng thuc su IA
Wei truc tigp, dang d4y ry trong vin chyong hién dai, thi cé khaéc. Néu
trong ¢6, nhimg déu hieu chi nhimg phan riéng lé ay cua van ban 1a
thugc vé nhimg chi thé khéc nhau ma Jai khong r6 rang hodc cé thé hiéu
theo nhiéu cdch, thi dién ngon nhu vay gén voi kiéu dién ngon don loai
(xem bén trén).
(5) Dién ngon d6i thoai cing dugc coi 1a duge lam thank at mét vin
dan, hién nhién khong phai 12 dién ngén don loai va n6 duge phdn chia
ra thanh nhing dién ng6n chuyén déi nhau ctta hai hode hon hai nhén
vat tham dit déi thoai. Mét déi thogi dugc trién khai nhu mét van ban
théng nhat, tuy nhién méi quan hé “ngudi phét — ngudi nhan" duoc
chuyén hod lin nhau (Trong nhéng diéu kién binh thudng, hdu nhu
khong thé loai trir li cua mt trong sé nhiing ngudi tham du déi thoai
ra dugc, vi t6ng sO lei cha mot ngudi tham du d6i thoai khong lam
thanh mét chudi lién tuc duge.).
(6) Cang cén cé nhiing dién ng6n khéc 06 cu tric van ban phite tap.
Ching han mét bai bao 1a c6 thé doc theo hai cach, hodc dec tron ven
hode chi doc dau dé, cdc dé myc, cdc doan in dam. Dé 12 trudng hop mot
TYvan ban th6ng nhat ma cho phép (tham chi cé dau hiéu chi dan) tém Loe
thanh van ban ngdn hon. Mot sé 4p phich quang cdo cling cé tinh chat
tong ty: phan 6 dic dugc in chit to, e6 thé nhin tir xa ; phn chi tiét in-
chit nhd, phai lai gin méi doc dugc. Mot sé van ban trong sich gido
khoa ciing cé dang tufong tu nhu thé.
(D Nhiing dién nyén chita hai (hay hon hai) van ban theo cach :
hodc Ja “van ban co sé / van ban phu tro”, hoac 18 "van ban tudng minh /
van ban tiém dn" viv...
Kiéu ther nhat Ya nhitng bai bio, bai nghién ctu cé van ban phy tro
1a nhémg cht thich in cudi trang hode sau bai. Cac phdn cua van ban
phu tr duge danh du wong tg trong van bin co sé va cé thé doc
phan cia van ban phy irg Khi g3p dau 6 van ban co so, hoac doc riéng
van bin co sé vA vin ban phu trg, cing cé thé khéng doc van bin
phu trg.
(8) Dién ngon cé hai (hode hon hai) vda ban dung nlue dan veo nice:
G 161 trinh bay viet cé nhimg van ban c6 tac dung theo hai hiténg,
ching han nhiing van bin duge ki ma bang chi s6 nhu trong giao tip bi
mat quan su.
GO 16i trinh bay miéng cé thé co nhing trutng hgp mét vin ban thude
nhigu binh dign duge thuc hign cing mot lée nhu trudag hgp hat nhigu "be".
‘Cling cé trutmg hop vin ban viet vi van ban ndi duge thuc hién déng
théi nhu trong phim dién anh, trong cdc budi truyén hinh, trong vite
giding bai hoc v.v... Mot mat van ban viét dugc dua ra bang chit ghi duéi
phim dign anh, trén man anh v6 tuyén truyén hinh, trong sach gido kha,
mat khdc, ngudi ta thuyét minh hoc gidi thiéu hode ging giai miéng
song song véi van ban viét.
b) Cac dién ngén tu do va céc dién ngon Ié thude
‘Thutmg khi mot hanh dong giao tigp it nhiéu 1g thuge vao cdi tinh
hudng dé ra né, hoae n6 phan tng Iai, hoac né tée dong dén. Su Ie
80se:05
4
thuge vo tinh hudng nhu vay tat nhién 6 dutie phan dnh cé vio cu
tric cia dién ngon — vé mat ¥ nghia, doi khi cd & mat hinh thttc. Mudn
hiéu diing noi dung ¥ cila ton dién ng6n hay cia mot bd phan nao dé
cha nd, ching ta céin phi biét céi tinh hudng trudéc dé, lam cho dién
ngon nay sinh, cing nhw phai biét nhiing hoan canh gan lién véi tinh
hudng dé.
Su lé thuéc céa dién ngén d6i khi lon dén mic ngudi nhan khong.
hiéu ndi dién ng6n béi chua timg [am quen voi mot tinh hudng nhu vay,
hoc ngudi nhan gidi thich dién ngon mét cach sai Iéch chang han nhut
finh cé ta nghe mét doan déi thoai qua dién thoai, nhat 1a khi nhing
ngudi néi & hai déu day lai c6 ¥ che gidu noi dung cdc cau néi, hode
nhimg dién ng6n mat cé thé gap trong van chuong, nghé thuat, hodc tat
cd cdc dién ngén cé van ban tiém dn ma mudn ma (hiéu) thi phai
biét tinh hudng riéng cia nd.
Su Ig thuge vio tinh huéng bao gém nhiéu nhan t6 : 1é thude vio sur
kich thich, vio chtic nang, vao ho’n canh khéng gian, thei gian, x hoi,
lé thudc vo didu kin vat chat, vao nguéi phat, vao nguéi nhan v.v
‘Vé mat hinh thifc, sy 1é thude vao tinh hudng thé hién & cach dién dat
ra bén ngoai khéng tron ven, nhw tinh luoc chil ngit, bé ngif v.v... trong
cau, & nhimg ngén ngit cho phép tinh luge nhu vay. Khi noi vé su 1é
thuge hinh thite thi c6 thé néi vé sy khong tron ven d6i lap vét sir tron
ven, con khi néi vé sit 1¢ thude ngit nghia thi cd thé néi vé thé 46i lap
ham an va tung minh.
Trong su dién dat bang ngon ngit cé hai chiéu huéng nghich doi
nhau : mot mat tén tai trong dé nhiéu yéu té thita du ; mat khdc lai
khéng bidu hién nhiéu yéu t6 cé thé dé dang nhan biét tir tinh hudng,
tirngit canh. Can ghi nhan ring khi hién tuong thita du vé co ban dong
cham dén nhitng don vi co sé cha ng6n ngff, thi hién tong tinh luge
trudc hét lién quan dén céc don vi bac cao (cdc don vi cé nghia, dic
biét cdc tr).
‘BsBLKTTENG VET A 81Tuy moi dién ngon déu bj rang budc vé nghia, ching ta vin cé
thé phan biet nhing dién ngon déc lép tong déi voi nhimg dién
ngon bj rang bude bing nhiing céch khdc nhau va & nhimg mic dd
khac nhan.
Vé nguyén tac, su 1§ thudc cé hat loai : /é thude vdo cdc nhan to
khong phdi la b6 phan cia thong diép va lé thuée vao ede thanh 16
ngodi ngon ngit cia thang diép. Do dé cé thé phan biét :
(1) Dién ngén (tuong d6i) déc lap, “ty than tron ven"
‘Trong s6 dién ng6n migng thi dé 1a nhimg dién ngon khong c6 kem
nét mat, cir chi, digu 66, khong kém mét phuong tién 4m thanh nao cd
(ngoai 4m thanh cia ng6n ngif). Nhiing nét mat, ci chi, diéu bd khong
6 tie dung (nhw khéng td ra nghi ng&, cham biém v.v...) d6i véi Ibi
néi thi khéng tinh vao day ciing duge.
Con d6i voi dién ngon viét thi cé thé tinh vao sé nay nhiing dién
ngon ma ndi dung thong diép khong phai dién dat bang cae phuong
tign hinh hoa phi ngon ng (nbw hinh vé, anh, hinh minh hoa).
Trén thuc tién rat hiém nhing dién ngén déc lap.
(2) Dién ngon (tuong d6i) doc lap voi nh hudng, nhung ngoai
nhing phuong tién giao tiép bing ng6n ngit con cd mat nhiing phuong
tign khong thudc ngon ngit
C6 thé ké vao sé nay nhéing dién ngon co kem nét mat, cit chi,
digu bo mang nhing tac dung nhét dinh (nhu td ra nghi ng’, cham
choc, kinh trong, khinh bi,...). Tuy nét mat, cit chi, diéu bo phn
jén kém theo nhimg phuong tién thuc hién chit nang giao tiép
khong [dn lim, nhung cing khong qué bé nhd, dén mic cé thé bd
qua. Trong ltic dé thi nhiing phuong tién hinh hoa khong phai cua
ngon ngit cé thé chi gian don di kém ngon ngit, ma cting c6 thé
mang tin thy su. Khong it trudng hgp nhing dién ngon nhu vay cé
nhing uu thé hon nhing dién ngon khdc, bai 1é tiém nang giao tiép
32 ‘SUBLKTTENGVIET 8
Rg2
wren
agi
ciia chting tri hon kha nang giao tiép biéu thi bing tir ngit. Chang
han, mét tam ban 46 néi lén dug 13 ring biét may so véi mot dién
ngén khong cé kém ban dé
(3) Nhing dién ngén gan chat v6i tinh hudng
Nhiing dién ngén loai nay khé nhiéu, hat I 1ién quan dén nhiing van
46 cita déi thoai, doc thoai. Vé phuong dign hinh thée, sy phu thudc vio
tinh hu6ng thé hién & cach dién dat khong day di va & viée sit dung
nhiing dién dat ma ¥ nghia do tinh huéng quy dinh. Nhing din dat loai
nay truée hét 1a nhimg dai tir chi dinh, dai tf quan hg va mot s6 dai tt
nhan xumg, cing nhu dai tir sé hitu va nhiéu pho tir chi thai gian, khong,
gian, cdch thc cia hinh déng v.v...
c) Dién ngén lién tuc va dién ngén gidn doan
Mot thudc tfnh cia dién ngon 1a erdi ty ndi tiép cha cdc bé phan cau
thanh dién ngon.
Nhiéu dién ng6n trong do trat tu n6i ip cha cdc bé phan cdu thanh
a lién mach (fluent), lien tye. Trong nhiing dién ngon nhu vay, cdc
phuong tién va phucng thite tao lap tinh lién tuc, tinh lién két gitia cde
bO phan cta dién ngon cAn dugc coi trong ding mic. Déng thai cing <6
vai tré ding ké It edu mic theo chiéu sau 1 doan van, muc, chuong,
phén ; c4u hinh nay thutmg 6 tinh chat déc lap tuong déi, gitip dinh
hinh ding dign ng6n.
Mat khadc, c6 nhitng dién ngon gidn doan va citing c6 thé chia ching
ra thanh mot s6 kiéu :
(L) Nhiing dién dat miéng bang nhiing yéu t6 khong hodn toan (tham
chi khéng hé) cé lién hé chat ché véi nhau. Thutng thay truéng hop nay
Khi ngudi phat ra ldi khong ludng truée duge su thay déi cia tinh hudng,
nhw tudng thuat thi déu béng di, nhu khi ngudi ta hoang so do cdi gi dé
khéng dinh tritéc duge v.v...
83(2) Trong s6 nhimg dién dat bang van tu thi 66 1a nhimg ghi chép,
phac théo duéi dang dé cuong, nhimg diéu cén biét ma thutmg danh
riéng cho chinh tac gid cila ching sit dung
(3) Din ngon gin doan khong chi gap trong nhimg mudng hop
khong thé dinh hinh van bin cén than duge, ma cing thay cA trong
tnxéng hop chite nang dién dat thanh 1&1 lién tuc khong mau thudn ré ret
vi chtic ning dinh danh. Dé 1a trudng hgp cdc bang liét ké loai nhu cdc
sdch tit dién, nhimg sach chi din tham khao kiéu ti dign,... Trong nhing
sch nay, céc bo phan cé thé rdi rac d6i voi nhau, vi khong c6 yéu cdu
dg lién mach, ma can dau xem day.
(4) Loai pho bign trong thoi dai chting ta 1a nhimg dién ngén ding
din vao & céc bin diéu tra, cdc phigu in sin c6 chia phén dién thanh
dong, thiinh cOt. Ngudi quen sit dung nhimg phiéu in sén loai nay chi
cfin dién vao ma thoi
(5) Hien tugng gién doan cing 6 thé nay sinh cd trong nhting
dién ng6n lién tuc béi nhiing 1i do bén-ngoai hodc ngdu nhién. Chang
han Idi dién dat miéng c6 thé bi gidn doan béi inh hudng gay ra, bai
ngudi néi cin ngimg dé dua ra nhimg {oi chi din cn thiét v.v... Su
gidn doan cé khi do viée cong bé sach nhiéu tap khong kip thai, ap
ng phai ché tap kia mot thdi gian. Sy phan doan mét vin ban nghé
thuat cé thé khéng phi hop voi cdu tao ndi tai cua dién ngon, nhat 14
khi tinh hudng xay ra (theo ¥ muén hode ngoai ¥ mudn) lai cd thé
gay hiéu qua tu ti hoc (nhu tao ra su cang thang, hodc gay An tuong
rdi rac cho mot chinh thé).
Su gin doan chiit it trong the ca hoac van xudi nghé thuat cd khi
duge sit dung voi muc dich tao ra mt phong edch ndo dé.
(Theo K. Hausenblas, Vé dac trung va phan loai dién ngon,
trong Cai mdi trong ngan ngit hoc mide ngoai, Sad)
84
ret8 sei
728.
Tren day 1A céch phan loai dién’ ngon can ct vio cau tric noi tai
eta din ngén. Cach phan nay do Hausenblas dua ra tit nam 1966, khi
ma ngi phdp van ban cén chiém dia vi trung tam trong céng cudc
nghién ctu van ban. Theo ¥ ching 10i, cdch phan loai nay dén nay
vin con gid iri thye tién d6i voi viée day hoc & nha trudng. R6 rang
cach phan toai nay goi ¥ vé mot s6 huéng day va rén Iuyén hoc sinh
tao lap dién ngén, goi ¥ vé su phfin bé cdc bd phan trong dién ng6n,
day hoc sinh cach doc,... vdi t cdch 1a déi tung day hoc can thiét
va phii hop véi cp hoc v.v...
B, PHAN LOAI DIEN NGON TRONG PHONG CACH HOC
Trong phong cach hoc, sy phan loai dién ngon va cham truéc hét 1a
4éi véi tac phdm van chuong. Néu lay cde phong céch chic nang lam
xuat phat diém thi cé thé thay 1a trong tac phdm nghe thuat ndi chung
c6 thé gap mat tt cA cde phong cd4ch chite nang cy thé, khién cho
ngudi ta cé thé néi dé hign tugng “da phong cach". Tuy nhién, xét
tinh muc dich ciia c4c "vin ban", mdu doan van ban phong cach chite
nang ¢6 trong t4c phdm nghe thuat thi ching khong phdi vi cdc phong
céch chite nang dé, ma lai vin JA Vi tinh riéng cia van chuong nghe
thuat, vi tinh binh tugng ctia ngén ngi nghé thuat. Cho nén suy cho
cing tinh “da phong cdch” & day 1é thude chat ché vao mt loai hinh
chic nang riéng cha ngon ngif, va loai hinh ehite nang riéng nay téch
ng6n ngit nghé thuat ra khdi ngon ngit phi nghé thuat. Va fai cdc hién
tuong ngén ngié thuéc phong cach chic nang khi di nim trong tay
ngudi nghé si xay dumg téc phdm van chuong thi ching c6 thé duge
“cach diéu" theo ¥ dinh cia tac gid, khong nhét thiét phai tuan theo
nhimg dic trung, dac diém vén cé ca phong cach chite nang ma ching
thudc vio. Diéu nay gdp thém phan vao viéc téch ngon ng& nghé thuat
véi ng6n ngit phi nghé thuat.
Nam 1984, Morohovski 43 dua ra bang phan loai dién ngon véi ede
tigu chi phfn loai sau day :
85Traéc hét tac gia phan dinh phong cdch hoc thanh ba bac Ién tir tru
tutong dén cu thé :
~ Phong cach hoc ngon ngit;
— Phong cich hoc hoat dong li néi (nic 1 cé quan hé voi cée Tinh
vuc hoat dong cila ngon ngft trong déi séng xa hoi) ;
— Phong cach hoe Ids ndi (tic 18 66 quan hé véi cdc loai hinh vin ban
va cde thé loai van ban bén trong mdi loai hinh néu c6).
1. G bac phong edch hoc ngén ngif, bac triru tuong nat, tac gid xét
cc kiéu loai chife nang cia ng6n ngif, va dinh ra hai kiéu loai lon :
— Ngon ngit phi nghé that ;
~ Ngon ngtr nghé thuat.
CA ngon ngi phi nghé thuat va ngén ngit nghé thudt déu cd thé duge
dién dat dusi dang néi hoae duéi dang viét, tite Ka ngon ngi ndi va ngon
ngit viet.
2. 6 bac phong cdch hoc hoat déng [di néi, tite 1a. c6 phan cu thé hon
bac trén, hoat déng Idi néj duge xét trong cdc khu vue ft nhiéu é tinh
chat chuyén mén trong d&i séng x4 hdi, va nhd 46 ma dinh duge cic
phong cach elie ning, Nam phong cach chtic naing dug xéc lap ta :
— Chinh thite — céng vu ;
— Khoa hoe ;
~ Cong luan ;
— Héi thoai van hee ;
+ — Hoi thoai doi thudng.
3. G bac phony cach hoc toi néi, tte 18 lin quan truc tiép dén cfc
van ban cu thé, cd su phan dinh cde Iép van ban tir chung dén riéng theo
trinh ty sau :
86— Kiéu loai van ban ;
— Thé loai van ban (bén trong kiéu loai van ban) ;
— Phong céch cila van ban cy thé (ben trong thé loai van ban).
Céc kiéu loai van ban lién quan dén cdc phong céc chtie nang nhu sau:
Phong cach chinh thite — céng vu 6 céc kiéu logi van ban :
- chi dao ;
— phép li;
— quan su;
— ngoai giao ;
~ thuong mai ;
— kinh té.
Phong cach khoa hoc c6 céc kiéu loai van ban +
- khoa hoc xa hdi ;
- khoa hoc cong nghé.
Phong cach céng ludn c6 céc kiéu loai van ban :
~ chinh tri
~ kinh té ;
- luat ;
~ dao dite ;
— nghé thuat ;
- ton gido.
87Céc thé loai van ban lién quan dén cde kiéu loai vin bin nhu sau:
Kiéu van ban quén sy (phong cach chinh thie — cong vu) ¢6 cdc
thé Ioai :
- ménh lénh ;
— bao cao ;
— diéu lénh ;
— hudn lénh ;
~ chi thi.
Kiéu van ban khoa hoc xd hoi va khoa hoc ki thudt (phong e4ch
Khoa hge) ¢6 cdc thé loai :
- sich gido khoa ;
- chuyén luan ;
~ bai bdo ;
- luan an ;
— tém tat luan an,
Kiéu van ban chinh tri (phong cach cong luan) 06 cdc thé loai :
xa hdi;
— tong Iuan ;
- nhan xét ;
- tigu luan ;
- tiéu pham,
Nhiing diéu trinh bay trén duge khdi quat lai trong kuoc dé sau :
88oo
2
PHONG CACH HOC
NGON NGO
chic nang
3
3
Fs
g
&
3
3
PHONG CACH HOC
MOAT DONG LOI NOI
KIEU CHUC NANG CUA NGON NGU
|
thuong mai
Ki thuat
NGON NGU NGHE THUAT
sch giao khoa]
PHONG CACH HQC LO! NOL
chuyén Iwan
bai bdo:
thé Joai van bin
luan an
tm tat
lugn an
Phong efch
van bin riéng Ie
Phong cach cia m6t ménh lénh, phong cdch cita mot cuba
sch gido khoa, phong céch clia mét tiéu phdm vv...
tong luan BO
aban xét 4Cae dutmg néi lién mach va dift quang thé hién méi quan hé cilia céc
phong cach chife ning truc tigp (lién mach) va gidn tiép (ditt quang) véi
ng6n ngi néi va ngon ngit viet.
(Morohovski, trong Phong ach hoc tiéng Anh,
Sdd,tr. 207 — 240, tiéng Nga)
‘Cac tiéu chi ma Morohovski dua ra dé lam cain eé phan loai [a nhu sau :
6 bac thit nhat, phong cach hoc ngon ngit "ngon ngi nghé thuat (c6
chat tho) va ngén net phi nghé thuat (sinh hoat doi thuémg) khéng phai
Ja nhitng phong cach khdc nhau, ma 1 nhitng kidu Joai ngon ngit khdc
nhau". BOi vi "hé thong ngOn ngé trong ban than né la khong déng
loai. Truée hét ngon ngi gin chat voi tr duy va vi vay khong thé
khong phan anh cA hing dac diém cia nhimg kiéu loai tr duy khdc
nhau : kiéu ty duy binh tuong — cu thé va kiéu tr duy logic — tru
tuong. Sy khdc bigt nay ngay tir nhiing giai doan tén tai xa xua nbdt
cia ngon ngit da dua dén viéc tach nhimg yeu t6 ngén ngit phuc vy
tmréc hét cho Tinh vuc tut duy légic ~ trina tugng véi nhing yéu t6 ngén
ngif phuc vu Tinh vue tu duy hinh tugng — cu thé, va theo dé ma tach
ngon ngi phi ngh¢ thuat, ding trong thuc tién vdi ngon ngit nghé thuat,
6 tinh chat tho”. Va téc gid cing ghi nhan mot hién thyc 14 nhiing
duéng ranh gidi gitta hai kiéu loai ngon ngi nay khong phai 1a khong
xéo dong cA trong qué khit lan trong hién tai.
Cling 6 bac nay, viec tiép theo 1 can phan biet ngon ng néi véi
ngon ngit viét, ching “khdc nhav khong chi béi hinh thitc tén tai, ma
béi chinh n6i dung va cdc hé théng cua cdc phuong tign bigu hién cia
chéing” (vé vain dé nay, xem thém bai myc V — Ngén ngit ndi va ngon
ngit viét). Do dé ma hinh thai viet cha Idi néi da bién thanh mét kiéu
loai chic nang riéng cla ngén ng, két qua 1a di xudt hién mot su
phan chia ngon ngit nia vé mat chic ning — ngdn ngit hdi thoai va
ngon ngit sich vé.
90Céc kiéu loai chic nang cla ngon ng(t nhu dd ndi (ngén ngit phi nghe
thuat — ng6n ngit nghé thuat ; ngén ngit hdi thoai — ngon ngé sch vd) 1A
nhimg hé thong con cia mot ng6n ngift. Ching 1a co sd lam nay sinh
nhiing khu biét phong cdch hoc xét & cdc bac tiép theo, tite Ia & bc cdc
linh vue hoat déng cia ldi néi va bac sit dung 1ai néi.
G bac thit hai, phong cach hoc hoat déng lai ndi xem xét téng thé cac
khu6n hinh tao sinh céc dién ngon va cdc van ban [...] dé dat duoc higu
qua thuc tién nhat dinh tong nhing diéu kign giao tigp d& cho. Khai
niém co ban cita phong céch hoc hoat dong lei n6i la khdi niém phong
cach hoat déng tai néi, dutse tac gia hiéu 1a khuén dau duge x4 héi ¥
thie cia hanh vi néi nang. Dé cing chinh 1A aking phong caich chite
ndng ctia hoat dong (i néi, cluing Va nhing ¢4i chudn theo dé ma xay
dung dugc nhiing lép kh rong 1én cdc dign ngén ode van ban thé hién
nhiing vai x hdi khdi quét, nhu nha tho, aha chinh tj, nha cém quyén,
nha khoa hoe, thdy gido, bd, me vv...
Nhiéu nhan t6 cé t4c dung dén viéc chon khuon dau nay hay khu6n
dau kia, trong dé c6 :
— Quan hé vai giita ngudi néi va ngudi nghe ;
= Tinh hudng xd hdi ma hanh dong giao ti€p dién ra;
— Muc dfch thuc t€ cia nhimg ngudi tham gia giao tiép.
Ngoai ra, trong viéc phan loai vA miéu ta cdc phong cach chife nang
ceding cin tinh dén nhan té tam Ii x4 hoi va tam If cd nhan.
Cc phong cach chite nang cu thé da duge gidi thiéu bén trén (xem
tém tat & bang).
O bac thit ba, phong céch hoc Idi néi, thi phong cach dugc hiéu 1a cdc
thuéc tinh ndi dung cia phat ngon, olla van ban.
Deo mot phong cach chic nang cu thé (thuéc bac phong cdch chitc
nang, phong cdch hoat dong 1% ni) quy dinh ma & cdc phat ngon va
91dién ngon cé nhiing dic trung nghia va cdu tric déng loai khién c6
thé phan cae phat ngén va dién ng6n thanh nhing Ip thuge nhiing
bac nhé khde nhau. Nhing 16p thude bac nhé dau tién fam thanh kiéu
loai (cla) van ban (type) ; day 14 nhiing nhém van ban khéc nhau
thuge cing mét phong cach chite nang, nhung khdc nhau & nhitng déc
trung ndi dung sit vat, con goi la ndi dung quy chiéu (vé sy vat) (xem
tom tat & bang).
Nhiing Iép con vin ban thudc lép nh bén duéi Iép kiéu loai van ban
1a Iép thé loai van ban (genre) ; nhiing nhém con nay duoc phan
xuat can ett vao cde ddc diém két cdu va phong cdch hoc (xem tom tat
& bang).
Va cuéi cing, & cdc van ban cy thé, c6 thé néi dén phong cach c4
nhan ; dé I phong cdch van ban riéng lé. Tuy ring cé ning quy tic it
nhiéu chat ché ctia phong cach chife nang, cia kiéu loai van ban va thé
loai van ban, tinh ca thé trong vic xay dung mot van ban cy thé vin cé
thé béc 16 trong mét chimg myc nhdt dinh. Nhig dic diém ca thé nay
trong phdt ngon va van ban 1a doi tuong cia phong cach hoc Idi néi 4
nhan (xem tom tat 6 bang).
Cé thé thay ring trong su phan loai céc dién ngon cia minh,
Morchovski cé e6 gang thiét lap thé song hinh véi mén "thé loai hoc”
cia nghién citu van hoc. :
IX -'VE QUAN HE DE - THUYET
Nhiing ti ligu nghién cifu ngon ngif c6 ban dén phéin dé, phan thuyét
rét nhiéu : ngoai nhiing c6ng trinh nghién cu 6 tinh chat chuyén dé,
con cé nhiéu céng trinh nghién cau vé van ban (dién ngén) va vé ngit
php néi chung cia mot ngon net, dé cap dén nd.
Khi nhie dén van dé phin dé, phéin thuyét, ngudi ta thuong din V.
Mathesius va Halliday. Mathesius dug coi [& ngudi dau tién o thé ki XX
dat lai van dé phan dé, phan thuyét. Bai viét cla ong IA Vé cdi goi la
92tei
Beh
oon
phan dogn thyc tqi cau (Praha, 1947, trong Nhém ngén ngit hoc Praha,
Moskva, 1967, tr. 239 - 245). Vn dé nay, theo ong, da duge ban dén
nhiéu 6 nia sau thé ki XIX (ngay tir 1855 da cé H. Weik — nha ngon
ngi hoc Phap — ban dén van dé nay, nhiéu nha ngén ngit hoc khde
cing da nhiét tam Khai pha vin dé nay & tap chi Zeitschirift fur
Volkerpsychologie). Thdi ay, vin dé nay duge quan tam nhiéu trong
khuynh hudng tim li ngén ngit hoc. Va trong li thuyét cia minh,
Mathesius cd ging téch né ra khoi anh hudng cia tam Ii hoc.
Halliday ban vé van dé phén dé, phan thuyét theo mot huéng khac
trong bai viét Vi tri cia “Phéi ednh chite nang cia cau" trong hé
thing miéu td nyén ngit (1970, dich va in lai trong Cai mdi trong
ngon ngit hoc auéc ngodi, Sad, tap 8, tr. 138 — 248). Ong cing
Khong quén nhac ring da cé nhiéu cong trinh nghién ctu vé hién
tugng nay, c6 ca nhiing cong trinh miéu ta “chi tiét va 16 rang" nhat
la 46i véi tigng Anh va tiéng Séc do nhiéu nha ngon ngit hoc Tiép
Khéc (cil) thuc hién,
Mé dau bai viét cha minh, hai hoc gid trén déu dé cap dén sy phan
bigt mot bén 1 su phan doan phin dé, phan thuyét voi mot ben [A suv
phan doan cdu tic hinh thitc cha cau thinh chi ngit, vi ngit.
Vé viée nay Mathesius viet : Sit phen doan thie tai cau can phdi doi
lip voi su phan dogn hink thnic cla n6. Néu nut phan doan hinh thitc
phan gidi thank phdn edu tao cau ra thanh cdc yéiu t6 ngit phap cia nb,
thi phan doan thite tai lem rd cai céich thite dua céu vao ngit cdnh sit
vie, trén co sé dé ma né xudt hién. Cac yeu 16 co ban cha phin doun
hinh thie cau la chi ngit ngit phap va vi ngit ngit phap. Cac yeu
hin cla phan doan thc tai cau la diém xudt phat [hay ta co sO}, tite la
citi ma, trong fink hudng d@ cho, Ia cdi dd bidt hogc chi tr cling dé dang
hidu dige va ngudi n6i xudt phat tir db, va hat nhan cia phat ngén, tit
la cdi ma ngudi ndi thong bdo vé diém xudt phat cia phat ngon.
(Mathesius, tr. 239)
o
93Halliday sau khi da tiép xtc véi ohiéu ¥ kién ban vé van dé nay, da
dua ra mot nhan dinh ham y¥ thich : T6i chdp nhgn 6 day rdng phoi
cdnh chite nang cia cdu la mot hién tugng phé qudt. Da mét thai nghe
thdy nhiing xid dinh cho réng cé thé phéi cdnh chite ndng cia cau la
thudc tink chi ctta nhiing ngon ngit nhdt dinh, it ra la 6 hink thite phat
trién tron ven ciia nd, nhung nhitng gid dink nay, theo 16i, due xdy dumg
trén co sé su ldn lén phot cdnh chite nang ciia céu vei tu cach la su td
chite ¥, vei cdc phuong tién nho dé ma né duge thuc hién. Tdi khong
aghi rang cdn phdi cé thdi dé nghiém irong di vai nhiing § kién cho
rang cé nhiing ngén ngit khong cé phéi canh chite ndng ctta cau ; va vi
vay t6i mong mudn dink nghia phéi canh chite nding ctia cdu theo céi
kiéu cho rang diéu dé \c6 nhimg ngon ngit khong cé phéi cinh chitc
nang cla cau — D.Q.B] xét vé mat fi thuyét la khong thé duge ~ mot hé
thong ki hiéu khéng cd phét cdnh chitc nding cha cau khéng phdi la mot
ngon ngit, Diéu dé khong cé nghia 1a phoi cdnh chitc nding ctta cdu la
khong thich hap véi vide nghién citu dae irung ngdn ngit ; ton tai nhiing
cdi dé twa chon da dang dang ké cé thé cé d nhiing ngén ngit khac nhau,
cling nfur su da dang trong viéc nhitng cdi dé lua chon dé dude thie hién
G dau va nhu thé ndo. Thé nhung idt cd cau ngén ngit déu cd thanh
phéi cdnh chite néng eta cdu. (Halliday, tr. 138 — 139)
Nhiéu nha phan tich din ng6n va nghién citu ngit phdp da di theo
hung su phan biét hai binh dign ma ca hai tdc gid trén déu quan tam.
Mot diém 16n théng nhat gitta hai ong va duge nhiéu ngudi chia sé 11
swt phan dinh phan dé, phén thuyét 1a “cdch dua cau vio ngtt cénh suv
vige” (Mathesius, tr. 239), hay chite nang cia phéi cénh chite nang cha
cau chinh [& “chifc nang tao van ban" — mét trong nhiing chic nang cia
mét ngon ngit dich thyc. (Halliday, tr. 139)
Ché khée nhau Ién va dé thdy nhit gia hai téc gid nay IA theo
Mathesius thi su phan doan phéin dé ~ phéin thuyét gan lién mot céch
tuong img véi su phan biét cdi cll - cdi mdi trong cfu tric tin cha cau,
94
2
oe
aee
Re
trudc hét 14 & cau don ; con theo Halliday thi su phan doan dé — thuyet
lay vi tri c6 dink trong cau — ménh dé (aie cau don hay ménh dé trong,
cau ghép) lam can ett: phin dé diing truéc, phan thuyét dimg sau, khong
tinh dén tin ci — tin méi trong viée Tam nay. Vigc tach quan hé dé —
thuyét ra khdi tin cil ~ tin méi 1a médt bude phat tri€n tich cuc, gitip If
gidi duoc nhiéu hién tuong réc di.
Mot diém cn luu ¥ nifa 18 phdi c&nh chife nang ctia cau ciia Halliday
1a mot b9 phan trong bO gém ba thanh té trong viée nghién ciu sin
phdm ngon ngit : thanh #6 quan niém, thank to lién cd nhdn, thanh
van bdn. PhOi cinh chic nang cia cau 14 mot than 16 trong thanh
van ban. Noi cach khac, né duge dat trong hé théng cde thanh t6 c6 quan
hé chat ché voi nhau trong viée nghién cttu ng6n ngir véi chite nang
chung -- chifc nang giao tiép.
Trong viéc nghién cifu van dé dé — thuyét, ngoai hai tac gid uy tin
trén cén cé nhiing tac gia tm o& khdc nia. Dé dé hinh dung cdc quan
diém, chang tdi tam khéi quét Iai thanh ba cdch nhin thu tién van dé
nay nhu sau : Trong ba cdéch nhin nay cé cA cdc quan diém cia
Mathesius va Halliday. Ba cdch nhin dé 1a :
— Phan doan dé — thuyét theo edu tric tin "ct ~ moi";
— Phan doan dé - thuyét theo vi tri ¢6 dinh trong cau ;
— Phan doan dé — thuyét theo quy tic dén vé ben trai.
1. Phan doan dé - thuyét theo cAu tritc tin "ci - méi"
CAch phan doan nay cé nguén géc tir Mathesius nhu d& néi trén kia.
Trong mét cau don cé thé phan thanh hai bd phan, phin chia cdi ma
trong tinh hudng da cho 1a cai da biét hodc chi it cing dé dang hiéu duoc
va ngudi n6i lay 46 [am diém xuat phat, thi phén dé 1a phn dé [co sd] ;
phdn-cén lai thong bdo vé diém xudt phat 14 phan thuyet fhat nhan] ; cha
phat ngon. Vi tri cia hai phiin nay trong cau 1A khong cé dinh, ma thay
déi theo su thay déi cia tin c& vA tin méi. Trong timg c4u cé thé phan
95doan duc, hé phan dé (T) dimg trudéc thi phan thuyét (R} dimg sau, va
nguge lai.
Vidu:
Cd lang Vil Dai / nhao lén. (Nam Cao)
T R
Trat tu T — R duge coi 1a tat tu khdéch quan, con trat ar R - T duge
coi 1a trat tu chi quan.
Vi du:
Den di | cho nd qua,
R T
Kiéu phan doan vita néu do Mathesius dé xuéng duge khé nhiéu
ngudi hudng tng va né cling gay nhiéu rac réi nbat, vi ban than tinh chat
khach quan vA chi quan Ia nhiing céi khé xéc dinh. Mathesius da timg
nhan xét rang cdc phuong tién thod man duge céch biéu hién trat tur
khach quan va trat tu cha quan h4u nhur & mai ngén ngét mot khdc va cin
phai nghién ciu ching. Ban than téc gid da nhdc dén trat ty tir va viée sit
dung kign trie bi dQng & vi ng& (nbu trong tiéng Anh) nh 2 nhing
phuong tién ding cho viée nay. Hon nifa, tinh chat khdch quan / cho
quan trong céng viée nay gan vdi "cach thitc dua cau vao ngif cinh sy
vat", nhur 1A can cif tao lap cau. Ma ngif cnh thi thién binh van trang,
cho nén tinh chat khéng én dinh trong viéc phan doan dé / thuyét & day
la tat yéu, khéng thé khdc phuc chimg nio chua cé mét miéu ta finh
hudng néi ndng da sic manh vé moi phuong dién va khdi quat hod &
nhimg mtic d6 khdée nhau.
Sau day 14 mot sé tnr’ng hop duge néu ra dé xem xér dau 1 dé, dau
lA thuyet néu gén chiing véi tin cil, tin méi trong tmg.
‘Trude hét 1a kiéu cAu tén tai cé déng tit chi trang thai tén tai dting
trudc va danh tir chi vat thé tén tai dimg sau. Bar than, Mathesius cé hai
96
.
He
os“B28
eg,
cach nhin phan biét d6i véi hai hién tuong nam trong trusng hop chung
nay. Véi ning cau tén tai chita yeu 16 chi thdi gian rat chung va ding
48 mé diu van bin kiéu nh:
(a) By! jednow jeden kral. (Da timg cé hdi nao mot ong vua -
Mathesius, tr. 240.)
Ong cho li é thé coi nhu cau khong phan doan duge thanh phan dé,
phiin thuyét ; né chi chia phan thuyét.
Lai cé nig cau, trong dé trang ngit khong gian hoc thdi gian c6 tac
dung bao trude tinh hudng su vat chua duoc béc 16 16 trong cau va dude
dat & dau cau t6n tai véi tu cdch diém xuat phat (phan dé) cia cau néi :
(b) Vjedné zemi panoval krdl, kter§ byl nesmirné hohat§. (CO mat nutée
kia da timg tri vi moe dng via hét mute: gidu cé — Mathesius, tr. 241.)
Trong lic dé ching han J. Firbas cing ding thé d0i lap cai cf / cdi
méi dé xde dinh phan dé / phan thayét va ng da dua ra khdi niém "mic
do nang dong giao tiép" (degré de dynamique communicative). Theo 46,
¥ nghia cia ti nao c6 tinh chat chung nhiéu thi tt dy c6 i gid tri nang
dong giao tiép va né sé lA phan dé, tir c6 gid ti ning dong nhiéu hon sé
la phan thuyét. VA trong cau (a) dan ten, krdl (ong vua) IA yéu to nang
dong hon, n6 1a phan thuyét, con byl (da c6) Ta yeu 16 tinh hon, né 1a
phan dé. (din theo Kassai, Apropos de Ia linguistique du texte, trong La
linguistique-Revue international de linguistique générale, vol.12, fase 2,
Presses universitaires de France, Paris, 1976, p. 125)
Ciing duge ban cdi nhiéu 1a udng hop cau tiéng Phap :
(c) C'est Pierre quiest venu. (Ngudi dén kia 1a Pie day.)
Vé cau nay O. Ducrot dua ra mét nhan xét hai chiéu nhu sau : Vi
Pierre due nhin manh nén thudng cé xu hudng coi Pierre 1a phan
thuyét. Nhung cé thé x4c nhan ca cau nay Ia ph4n thuyét, vi n6 tra loi,
chang han, cho cau héi "Chuyén gi da xy ra thé ?" (Que se passe-t-il ?)
(din theo Kassai, tr. 124)
ALKTIENCMIES o7Nhiing ngudi chit truong gan phan doan dé — thuyét vi Un ci - tin
méi tuomg ting sé phan d6i nhimg ai coi Pierre tong cau (c) 1& phan dé,
vi “dé 1 mot diéu phi li” (Kassai, tr. 125)
2, Phan doan dé - thuyét theo vi tri ¢é dinh trong cau
Cach phan doan cau thinh phan dé, phin thuyét theo vi tri cé dinh
trong cau tudn theo quy tic : trong cau phan doan duge thanh hai bé
phan (xét & mat thong béo) thi phan bén trdi 18 phan dé, phan tiép theo 1a
phan thuyét.
G day c6 su phan biét hai mic d@ : hep, coi phan dé chi 1a cum danh
tir phai bén trai cha cam — d6 WA: "cum danh tir thién han vé bén trdi ruc
tiép chiu su chi phéi cita § (chu — D.Q.B) trong cdi trite bé mat, hode la
cum danh ti thién hon vé bén trai trac tiép chiu su chi phéi cha S, va hon
nia 1a mot pham tri tréng yéu".(N. Chomsky, dan theo Kassai, tr. 125)
Hidu rong khong chi han ché & cum danh tir, ma bao qut nhimg biéu
thfe duge tao thinh béi nhiéu ti loai hon. Ching han, Halliday viet :
Ban than t6i, ti hiéu "phan dé", theo kiéu cia Traniéek » dé la yéu 6
cla phéi cdnh chite ndng via cau, duoc usc hién nho vi tri bén tai cita
cau va khong cé cdi gt chung véi nhitng cdi ding trudc né (Halliday,
1970, tr. 148). Halliday khong g4n phén dé voi tin ci va phan thuyét voi
tin mdi vi 6ng cho rang tin ci, tin méi cé kha nang nit ra duge tir Ginh
hudng hay tir van ban di trvée (Halliday, tr.148). Brown va Yule cing
tuyén bo : Chiing 161 sé ding thudt ngit phan dé dé chi mot pham tri
hinh shite, thanh t6 thién hon vé bén trai cita edu Bi mot cau don cé
mor phén dé la “diém khdi ddu ctia phat ngén" ve mot phan thuyét 1a
nhiing cdi nao con Iai tiép theo trong cau |...] (Brown va Yule, Phan
tich dién ngon, in lin déu 1983, ban in 1991, tr. 126 — 127). Va khi ban
vé cdc phuong tién dién dat phdn dé, hai ong viét : Trong nhidu wrung
hop (nhiing tténg hop thudng ditac coi ta khong bi ddnh ddu, hay
trung hod phdn dé ctta cin ting thudt (declarative sentences) sé ld
mét nhém danh uv (chi ngit ngit php), phan dé cia cau nghi van
98 WRATTIENG WET
ote
oot
7a
(interrogatives) la tit nyhi vdn va phdn dé cia cau cau khién
(imperatives) la hinh thai cdu khién cita dong at, Dé Ya tinh binh trong
tigng Anh.
Phoi cinh chiéc nang theo cach quan nigm may cdn duge ding vio
vige gidi thuyét pham tril chi ngit va pham tro bé nei, gidi thuyét vi tri
cia bé ngif tric tiép va bé ngit gidn tiép di sau dong tir. (A. Siewierska,
Functional! Grammar, 1991, p. 79)
Quan niém phdn dé “duge thyc hign nha vi tri ben tréi cua cau” da
day su phan doan dé thuyét ciia cau di xa hom nifa : ngoai dé tai (topical
theme), ngudi ta cdn néi dén dé lién nh&n (interpersonal theme) — mot
kigu dé Ginh thai, va dé vin ban (textual theme) — nhimg yéu 0 6 tic
dung lien két dimg 6 déu cau dé néi cau nay véi phén van ban cdn lai,
(Nunan, Dan ahdp phan tich didn ngon, 1993, tr. 45 - 56)
Vidu:
Thénhung thc ra anh chia hidu het cic ban dy.
DE bE bE
VANBAN LIENNHAN DETAI
3. Phan doan dé - thuyét theo quy tac dén vé bén trai
Trong bai viet nam 1989 (Khd nang xdc lap mdi lién hé giita phan
doun ngit phép va phan doan thc tai céu tiéng Viet, trong, tap chi Ngon
ngit, sO 4, 1989) toi tam goi cach phan doan nay [A phan doan theo vi tri
6 dinh trong ydn bdn, nay thay cén thiét sita déi dé phan anh duge 16
hon céch quan niém nay. Sy phan doan dé — thuyét 6 day khong déng
khung trong ting c4u cia van ban, ma bao quat cdc cau phan ti tir it dén
nhiéu, dén toan van ban.
(Thue té i véi nhimg cach phan doan khdc nhau, cdc tac gid o6 khi
ding nhiing tén goi khdc han ten goi phan dé, phan thuyét. Duy c6 mot
99