W stronę precyzji wypowiedzi:

podstawowe wiadomości o nazwach

dr Andrzej Stępnik
andrzejstepnik@wp.pl
 Czym są nazwy?
• Z perspektywy logiki nazwy to jedna z podstawowych
kategorii wyrażeń językowych (obok zdań i funktorów).
• Podstawowa intuicja: nazwa to wyrażenie, które się do
czegoś odnosi.
• Precyzyjna definicja:
nazwą jest każde wyrażenie, które może wystąpić na
miejscu wyrażenia „A” lub wyrażenia „B” w gramatycznie
poprawnym zdaniu „A jest B”.
• Przykłady nazw:
kot, ssak, najwyższy budynek w Warszawie, Albert Einstein, fizyk,
autor „Pana Tadeusza”, człowiek, sprawiedliwość, czerwień.
 Desygnat i denotacja nazwy
• Nazwa desygnuje (wskazuje) na pewien przedmiot
(desygnat).
• Desygnat nazwy to przedmiot, do którego dana nazwa
się odnosi (innymi słowy, o którym tę nazwę można
prawdziwie orzec).
• Nazwa denotuje zbiór swoich desygnatów, czyli zbiór
wszystkich przedmiotów, do których się ona odnosi, czyli
swój zakres (denotację).
• Denotacja (inaczej zakres czy ekstensja) nazwy to
zbiór wszystkich desygnatów tej nazwy.
• Mówimy też, że nazwa oznacza pewien przedmiot, gdy
przedmiot ten jest desygnatem tej nazwy.
Sposób zaznaczania denotacji, uniwersum i
negacja przynazwowa

Uniwersum = zbiór wszystkich przedmiotów, jakie istnieją.

Nazwa N – dowolna nazwa.
Nazwa nie-N – dopełnienie nazwy N, podpadają pod nią
wszystkie przedmioty, które nie są N.
Przykład: do zakresu nazwy „nie-człowiek” należy każdy przedmiot, który
nie jest człowiekiem.
 Konotacja (znaczenie) nazwy
• Konotacja to inaczej znaczenie czy treść nazwy.
• Nazwa konotuje pewien zbiór cech, które muszą mieć
wszystkie desygnaty tej nazwy.
• Konotacja (znaczenie, treść, intensja) nazwy to zbiór
cech C1,....Cn taki, że:
(1) każdy desygnat tej nazwy ma każdą cechę C1,...,Cn;
(2) tylko desygnaty nazwy N mają wszystkie cechy z
tego zbioru.
• Mówimy, że jeśli nazwa ma konotację, to coś znaczy.
• Przykład: konotacją nazwy „romb” są cechy:
czworokątność, równoboczność, równoległoboczność.
 Równoznaczność i równoważność

• Dwie nazwy są równoznaczne wtedy i tylko wtedy, gdy

posiadają tę samą konotację (to samo znaczenie).
• Dwie nazwy są równoważne wtedy i tylko wtedy, gdy
posiadają tę samą denotację (ten sam zakres).
 Równoznaczność i równoważność

• Dwie nazwy są równoznaczne wtedy i tylko wtedy, gdy

posiadają tę samą konotację (to samo znaczenie).
• Dwie nazwy są równoważne wtedy i tylko wtedy, gdy
posiadają tę samą denotację (ten sam zakres).
• Dwa pytania:
A. Czy jeśli dwie nazwy są równoznaczne, to są też
równoważne?
B. Czy jeśli dwie nazwy są równoważne, to są też
równoznaczne?
 Równoznaczność i równoważność
• Dwie nazwy są równoznaczne wtedy i tylko wtedy, gdy
posiadają tę samą konotację (to samo znaczenie).
• Dwie nazwy są równoważne wtedy i tylko wtedy, gdy
posiadają tę samą denotację (ten sam zakres).
• Dwa pytania:
A. Czy jeśli dwie nazwy są równoznaczne, to są też
równoważne?
B. Czy jeśli dwie nazwy są równoważne, to są też
równoznaczne?
• Odpowiedzi:
A. Tak.
B. Nie (przykład: nazwy „autor Biesów” i „autor Braci
Karamazow”).
 Podziały nazw
Kryterium syntaktyczne (składniowe):
(1) Z ilu słów złożona jest nazwa?

Kryteria związane z desygnowaniem:

(2) Jakiego rodzaju przedmiotami są desygnaty nazwy?
(3) Jaka jest struktura desygnatów nazwy (czy desygnaty są zbiorami,
czy indywiduami)?

Kryteria związane z denotowaniem:

(4) Jak liczna jest denotacja nazwy?
(5) Czy denotacja jest przypisana nazwie w jednoznaczny sposób?

Kryteria związane z konotowaniem:

(6) Czy nazwa ma konotację?
(7) Czy konotacja nazwy jest ustalona w danym języku?
(8) Czy nazwa ma jedną konotację, czy też wiele?
 (1) Nazwy proste i złożone

Ze względu na budowę dzielimy nazwy na:

(a) Nazwy proste – zbudowane z jednego
wyrazu, np. „kwadrat”, „pies”, „szafa”, „liczba”.
(b) Nazwy złożone – zbudowane z więcej niż
jednego wyrazu, np. „szybki samochód”, „ostatni
zajazd na Litwie”, „język klasyczny”, „liczba
pierwsza”.
 (2) Nazwy konkretne i abstrakcyjne
Ze względu na rodzaj desygnatów dzielimy nazwy
na:
(a) Nazwy konkretne – desygnują konkrety, czyli
przedmioty lokalizowalne czasoprzestrzennie
(rzeczy i osoby), np. „wybitny artysta”, „mebel”,
„wysokie drzewo”, „Babia Góra”, „Zeus”;
(b) Nazwy abstrakcyjne – desygnują abstrakty,
czyli przedmioty niekonkretne (cechy, relacje, stany
rzeczy, zdarzenia, stanowiska, poglądy, postawy,
przedmioty matematyczne, idee, procesy, zjawiska
itp.), np. „parzystość”, „ojcostwo”, „sprawiedliwość”,
„porządek prawny”, „liczba π”, „egoizm”, „wybuch
wulkanu”.
 (3) Nazwy zbiorowe i niezbiorowe
Ze względu na strukturę desygnatów dzielimy
nazwy na:
(a) Nazwy zbiorowe – desygnaty nazwy są
zbiorami pewnych przedmiotów, np. „las”, „ręce”,
„ludzkość”, „stos”, „językoznawcy”.
(b) Nazwy niezbiorowe – desygnaty nazw są
indywiduami (niepodzielnymi całościami), np.
„drzewo”, „ręka”, „człowiek”, językoznawca”.
 (4) Nazwy puste, jednostkowe i ogólne
Ze względu na liczbę desygnatów nazwy dzielimy
na:
(a) Nazwy puste – nie mają żadnych desygnatów
(nie mają denotacji, nic nie oznaczają), np. „liczba
naturalna mniejsza od 0”, „człowiek o wzroście 5
metrów”, „krasnoludek”, „Sauron”, „Minotaur”.
(b) Nazwy jednostkowe – mają dokładnie jeden
desygnat, np. „obecny prezydent RP”, „Pałac
Kultury”, „autor Pana Tadeusza”, „Wisła”.
(c) Nazwy ogólne - mają więcej niż jeden desygnat,
np. „człowiek”, „drzewo liściaste”, „kot”, „stół”.
 (5) Nazwy ostre i nieostre

Ze względu na jednoznaczność przypisania

denotacji nazwy dzielimy na:

(a) Nazwy ostre – ich denotacja jest określona

w sposób jednoznaczny, np. „stolica kraju
afrykańskiego”, „człowiek o wzroście poniżej 180
cm”, „stokrotka”.
(b) Nazwy nieostre – ich denotacja nie jest
określona w sposób jednoznaczny, np. „wysoki
człowiek”, „odcień czerwieni”, „gęsty las”,
„inteligentne zwierzę”.
 (6) Nazwy indywidualne i generalne

Ze względu na istnienie konotacji dzielimy

nazwy na:
(a) Nazwy indywidualne (nazwy własne) –
nazwy te nie określają żadnych cech przedmiotu
(nie mają konotacji), są mu przypisane w sposób
arbitralny czy konwencjonalny, np. „Bronisław
Malinowski”, „Lingwistyczna Szkoła Wyższa”,
„Zeus”, „Puszcza Kampinowska”.
(b) Nazwy generalne – nazwy te mają
konotację, np. „kwadrat”, „liczba pierwsza”,
„siatkarz”, „jezioro”, „pyszne danie”.
 (7) Nazwy jasne i niejasne

Ze względu na możliwość ustalenia konotacji w

danym języku nazwy dzielimy na:
(a) Nazwy jasne (wyraźne) – można wyznaczyć
konotacje tych nazw, np. „aktor”, „dąb”,
„hipopotam”, „wysoki człowiek”.
(b) Nazwy niejasne (niewyraźne) – nie można
wyznaczyć konotacji tych nazw, np. „wybitny
artysta”, „interesująca książka”, „epokowe
dzieło”.
Uwaga: podziały na nazwy ostre/nieostre i na
nazwy jasne/niejasne są od siebie niezależne!
• Nazwa może być nieostra i jasna – np. „wysoki
człowiek”.
• Nazwa może być ostra i niejasna – np.
„najwybitniejszy aktor”.
• Nazwa może być ostra i jasna – np. „długopis”.
• Nazwa może być nieostra i niejasna – np.
„wybitny pisarz”.
(8) Nazwy jednoznaczne i wieloznaczne

Ze względu na liczbę konotacji nazwy dzielimy

na:

(a) Nazwy jednoznaczne – mają tylko jedno

znaczenie (konotację), np. „liczba parzysta”,
„okrąg”, „moc zbioru” w języku matematyki.
(b) Nazwy wieloznaczne – mają więcej niż
jedno znaczenie (konotację), np. „zamek”,
„klucz”, „prawo”, „język”.
 Podsumowanie

jasność konotacji jasne (wyraźne) „pingwin”

niejasne (niewyraźne) „wybitny artysta”

liczba konotacji jednoznaczne „liczba parzysta”

wieloznaczne „zamek”
 Stosunki (relacje) między zakresami nazw
• Ponieważ zakresy nazw są zbiorami, zachodzą między
nimi następujące stosunki (relacje):
1. Zamienności (identyczności zakresów)
2. Nadrzędności
3. Podrzędności
4. Krzyżowania się zakresów:
- niezależności
- podprzeciwieństwa
5. Wykluczania się zakresów:
- przeciwieństwa
- sprzeczności
 Zamienność (identyczność zakresów)

Każde S jest P i zarazem każde P jest S

Przykłady:
- „trójkąt” i „trójbok”;
- „ziemniak” i „kartofel”;
- „Fiodor Dostojewski” i „autor Zbrodni i kary”.
Nadrzędność: S jest nadrzędne wobec P

Każde P jest S, ale nie każde S jest P

Przykłady:
- „ssak” i „pies”;
- „szkoła wyższa” i „Lingwistyczna Szkoła Wyższa”;
- „język naturalny” i „język polski”.
Podrzędność: S jest podrzędne wobec P

Każde S jest P, ale nie każde P jest S

Przykłady:
- „pies” i „ssak”;
- „Lingwistyczna Szkoła Wyższa” i „szkoła wyższa”;
- „język polski” i „język naturalny”.
 Krzyżowanie: niezależność

Nie każde S jest P i nie każde P jest S, ale istnieją takie

S, które są P, a także suma zakresów S i P nie pokrywa
się z uniwersum
Przykłady:
- „tłumacz” i „Polak”;
- „książka” i „pomoc dydaktyczna”;
- „mężczyzna” i „kierowca”.
 Krzyżowanie: podprzeciwieństwo

Nie każde S jest P i nie każde P jest S, ale istnieją takie

S, które są P, a także suma zakresów S i P pokrywa się
z uniwersum
Przykłady:
- „ssak” i „nie-kot”;
- „nie-pies” i „nie-człowiek”;
- „poeta” i „nie-Adam Mickiewicz”.
 Wykluczanie: przeciwieństwo

Żadne S nie jest P (nie istnieje takie S, które jest P), a

także suma zakresów S i P nie pokrywa się z uniwersum
Przykłady:
- „pies” i „kot”;
- „człowiek” i „szafa”;
- „drzewo” i „las”.
 Wykluczanie: sprzeczność

Żadne S nie jest P (nie istnieje takie S, które jest P), a

także suma zakresów S i P pokrywa się z uniwersum
Przykłady:
- „pisarz” i „nie-pisarz”;
- „trójkąt” i „nie-trójbok”;
- „kartofel” i „nie-ziemniak”.
 Jak odnajdujemy relację między zakresami nazw A i B?
• Najpierw zadajemy dwa pytania:
1. Czy każde A jest B?
2. Czy każde B jest A?
• Jeśli odpowiedzieliśmy „tak” na oba pytania, to jest to stosunek zamienności.
• Jeśli odpowiedzieliśmy „tak” na pytanie 1, a „nie” na pytanie 2, to A jest
podrzędne wobec B.
• Jeśli odpowiedzieliśmy „tak” na pytanie 2, a „nie” na pytanie 1, to A jest
nadrzędne wobec B.
• Jeśli odpowiedzieliśmy dwa razy „nie”, to zadajemy dwa kolejne pytania:
3. Czy istnieje takie A, które jest B?
4. Czy suma zakresów nazw A i B pokrywa się z uniwersum?
• Jeśli odpowiedzieliśmy „tak” na pytanie 3, a „nie” na pytanie 4, to jest to stosunek
niezależności.
• Jeśli odpowiedzieliśmy „tak” na pytanie 3 i „tak” na pytanie 4, to jest to stosunek
podprzeciwieństwa.
• Jeśli odpowiedzieliśmy „nie” na pytanie 3 i „nie” na pytanie 4, to jest to stosunek
przeciwieństwa.
• Jeśli odpowiedzieliśmy „nie” na pytanie 3, a „tak” na pytanie 4, to jest to stosunek
sprzeczności.