Nakon završetka Drugog svjetskog rata Evropa se našla u teškoj situaciji i sa

neizvjesnom budućnosti. Svi su se samo pitali kakva ih čeka budućnost. Narodi

Evrope nisu htjeli da tapkaju u mjestu i prepuste se opštoj letargiji. Oni su imali želju
da krenu u jednu noviju i svjetliju budućnost. Tokom istorije podsticaj za obnovu
Evrope, odnosno Zapadne Evrope, došao je spolja iz Sjedinjenih Američkih Država.
Tome je sigurno doprinijela Staljinova politika prekrajanja Istočne Evrope. Staljin je
mislio da će time pojačati sovjetsku bezbjednost, a za narode Zapadne Evrope bila je
podstrek da se probude iz poslijeratne letargije i krenu u zajedničku budućnost.
Istorija poslijeratne Evrope nije ujednačena. Ona često izmiče uopštavanjima,
jer nije u pitanju samo istorija jednog kontinenta već istorija mnogih država. To su
prije svega istorije mnogih država unutar njega. Postojale su zajedničke crte i pravci
evropske istorije u periodu od 1945. do 1992. godine. Samim tim tema ovog rada,
Evropa od 1945. do 1992. godine, zahtjeva da se obrade zajednički pravci i crte
evropske istorije u tom periodu. Zajednička karakteristika ovog perioda je pojava dva
antagonistička bloka koji su doveli do hladnog rata i podjele Evrope. Hladni rat je u
ovom periodu omogučio egzistiranje ta dva bloka. Kad je 1989. godine došlo do pada
komunizma u Sovjetskom Savezu i istočnoevropskim zemljama, automatski se raspao
i Varšavski pakt, jedan od instrumenata hladnog rata. Raspadom Varšavskog pakta
prestao je period haldnog rata čiji su tamni oblaci imali stalan uticaj na evropske
istorijske tokove.

Tema ovog rada, Evropa od 1945. do 1992, odnosi se na nedavno završeni

istorijski period u Evropi koji je obilježen hladnim ratom. Može se uočiti da je hladni
rat bio borba za prevlast i veći uticaj nad državama evropskog kontinenta, koji su
vodile Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez. Značaj ove teme je što ona
obrađuje i prati razvoj nove Evrope, koja se rađa poslije završetka Drugog svjetskog
rata. Naime, prije Drugog svjetskog rata nekoliko evropskih država je imalo bitan
uticaj u svijetu. No iz rata su izrasle dvije supersile Sovjetski Savez i Sjedinjene
Američke Države, dok su ostale evropske države oslabljene ratom izgubile svoj raniji
uticaj. Evropa se 1945. godine našla na svojoj prekretnici istorijskog razvoja. Pod
teškim bremenom hladnog rata u Zapadnoj Evropi će se kroz integrativne procese
tokom ovog perioda stvoriti jaki temelji današnjoj modernoj i jakoj Evropksoj Uniji,
odnosno ujedinjenoj Evropi, čija je politika da integriše sve evropske države koje to
žele. Zbog dužine vremenskog perioda, kojeg ova tema obrađuje, a ujedno i njene
složenosti, njena obrada u ovom radu, radi što boljeg prikazivanja zajedničkih
karakteristika evropske istorije u ovom periodu, neophodno zahtjeva da se podjeli u
više dijelova.

Što se tiče same naučne obrađenosti ovog istorijskog perioda, smatramo da

još nije u potpunosti istražen. To je razumljivo i opravdano, jer se radi o tek nedavno
završenom istorijskom periodu. Prvi autor, koji je obradio ovaj period evropske
istorije od 1945. do 1992. godine, je poznati anglosaksonski istoričar Volter Laker. On
je profesor moderne istorije i direktor Međunarodnog istraživačkog savjeta Centra za
strateške i međunarodne studije na Džordžtaun univerzitetu u Vašingtonu i direktor
je Instituta za savremenu istoriju u Londonu. U svojoj knjizi '' Istorija Evrope 1945-
1992'', on posmatra Evropu kao jedinstvenu cjelinu uprkos političkim i ideološkim
podjelama, toliko prisutnim u njenoj istoriji tokom ovog perioda. Drugi autor koji se
bavio ovom temom je takođe britanski istoričar Piter Calvocoresi. On u svom djelu
''Svijetska politika nakon 1945.'', Evropu posmatra i istražuje njen politički razvoj
odvojeno u dva antagonistička bloka. Važno je napomenuti da je Laker za razliku od
Calvocoresija obradio privredni i kulturni život Evrope.

Osim Lakera i Calvocoresija u svom radu sam koristio i djela ostalih autora. To
su “Usud Europe” od Darka Dukovskog i ”Centralna i Istočna Evropa 1944-1993” od
Ivana Berenda. Knjiga “Usud Europe” obrađuje istoriju Evrope u 20. vijeku.
Istorijska slika Evrope, koju Dukovski prikazuje u svom djelu, je tužna slika evropske
civilizacije u 20. vijeku, s tek ponekim ljepšim naznakama. Knjiga Ivana Berenda
“Centralna i Istočna Evropa 1944-1993” pokriva istorijski period ovog evropskog
regiona, od trenutka uspostavljanja komunističkih režima u tim zemljama do njihovog
pada i početak perioda tranzicije. Ova knjiga nesumnjivo daje veliki doprinos prilikom
obrade istorije Evrope poslije Drugog svjetskog rata.

Da bi što objektivnije mogli sagledati hladnoratovske odnose u Evropi između

dva antagonistička bloka, neophodnu pomoć u tome pruža nekoliko značajnih djela.
To su knjige “Svet posle Drugog svetskog rata” i “Povijest svijeta od početka do
danas”. Tu je i neizbježno djelo Gavre Altmana “Varljivi spokoj Evrope”. U svom
djelu, Altman govori o hladnom ratu i ponašanju SAD i Sovjetskog Saveza u
međunarodnim odnosima.

Stanje u Evropi nakon završetka Drugog svjetskog rata

Drugi svjetski rat završen je u Evropi predajom Njemačke 7. maja 1945.

godine. Dokument o predaji potpisali su u Remsu feldmaršal Alfred Jodl u ime
Vermahta i general-pukovnik Bedel Smit u ime američkih i britanskih snaga 1.
Francuski i ruski oficiri su bili svjedoci ovom činu. Kasnije je održana slična
ceremonija u Berlinu između Rusa i Nijemaca i sva neprijateljstva su okončana 8.
maja. Najduži i najrazorniji rat savremene istorije bio je konačno završen na tlu
Evrope, ali još nije bio okončan na Dalekom istoku. Naime, Drugi svjetski rat je
završen kapitulacijom Japana 2. septembra 1945. godine 2.

Na dan pobjede u cijeloj Evropi bilo je parada, smijeha, veselja na ulicama,a

već slijedećih dana Evropljani su počeli da prave bilans ratnih posljedica. Bio je to
stravičan završni račun. U Prvom svjetskom ratu Evropa je izgubila 9-10 miliona ljudi,
a sada se broj ljudskih žrtava povečao za četiri puta toliko. Francuska sa 620 hiljada i
Velika Britanija sa 260 hiljada poginulih izgubile su manje 3 u Drugom svjetskom ratu,
ali je zato broj izgubljenih života u Srednjoj i Istočnoj Evropi bio ogroman. Poljska je
zajedno sa milionima ubijenih Jevreja izgubila više od 20% ukupnog stanovništva, a
Jugoslavija 10%. Sovjetski gubici su bili 20, a njemački više od 5 miliona. Materijalni
gubici Evrope su bili neuporedivo veći nego u Prvom svjetskom ratu. Gotovo nijedan
evropski grad nije prošao neoštećen, a mnogi su bili razoreni do te mjere, da se nisu
mogli prepoznati.

Politički karta Evrope poslije rata bila je izmijenjena 4. Nekoliko država koje su
u ratu prestale da postoje, kao Poljska, Austrija i Jugoslavija, sada su obnovljene.
Najveći dobitnik je bio Sovjetski Savez, koji je zauzeo baltičke zemlje Litvaniju,
Latviju i Estoniju. Od Finske je oduzeo oblast Petsamo i Karelski zaliv, od
Čehoslovačke Potkarpatsku oblast, a Besarabiju i Bukovinu od Rumunije, te je

1 Svet posle Drugog svetskog rata, IP “Sloboda”, Beograd, 1975., str. 214

2 Potpisana na američkom brodu Misuri u Tokijskom zalivu, Istorija 2, IRO “Vuk Karađić”, Beograd, 1984., str. 238

3 Volter Laker, Istorija Evrope 1945-1992, IP “Clio”, Beograd, 1999., str. 26

4 Darko Dukovski, Usud Europe, C.A.S.H., Pula, 1999., str. 196

okupirao istočni dio Poljske. Poljska je za uzvrat dobila veliki dio nekadašnjih
njemačkih oblasti na liniji Odra-Nisa. Ona je doslovno pomjerena u svojim granicama
za više od 300 kilometara na zapad. Francuska je ponovo dobila pokrajine Alzas i
Lorenu, a Jugoslavija dio Julijske krajine. Rumunija je morala da preda južnu
Dobrudžu Bugarskoj. Sve se ovo dešavalo postepeno. Mirovni sporazumi s Italijom,
Rumunijom, Bugarskom, Mađarskom i Finskom potpisani su tek 1947., a s Austrijom
1955. godine.

Njemačka je bila podijeljena na okupacione zone, kao što je dogovoreno na

Konferenciji u Potsdamu od 17. jula do 2. avgusta 1945. godine. Sovjeti su
kontrolisali istočne oblasti – Saksoniju, Tiringiju, Brandenburg i Meklenburg. Britanci
su preuzeli Rajnsku oblast, Rur, Donju Saksoniju i sjevernu Njemačku. Američka i
francuska zona bile su u južnoj Njemačkoj. Berlin je ostao cio u sovjetskoj zoni, ali je
i sam grad podijeljen na četiri sektora slično kao i sama Njemačka. Poslije podjele
Njemačke njen status nije bio riješen i nesuglasice su postale nepremostive oko
jedinstvenog njemačkog ekonomskog prostora. Amerikanci, Britanci i Francuzi
udružili su svoje zone i 1948. godine u njima uveli reformisanu zapadnonjemačku
valutu. Sovjetski Savez je na to odgovorio blokadom Berlina, koja je trajala trinaest
mjeseci5. Bio je to prelomni trenutak za Njemačku. Umjesto jedinstvene Njemačke
nastale su dvije države. Zapadni saveznici dali su svojim zonama određeni
suverenitet i u maju 1949. godine od njih formirali Saveznu Republiku Njemačku.
Samo nekoliko dana poslije toga proglašena je i Njemačka Demokratska Republika.

Velika je razlika između mape Evrope iz 1919. godine i ovih podjela po

okončanju Drugog svjetskog rata. Naime, u prvom slučaju bilo je dosta pogađanja
oko teritorija, te oko etničkih i lingvističkih granica. Poslije Drugog svjetskog rata
etnički problemi nisu uzimani u obzir. Niko se nije trudio da sazna šta lokalno
stanovništvo želi. Prevagu su odnijela pitanja ravnoteže snaga i odnosa Istok
-Zapad6. Kad je postalo jasno da će Sovjetski Savez imati odlučujući uticaj u Istočnoj
Evropi, bilo je sasvim svejedno da li granica između Poljske i Čehoslovačke ili između

5 Zapadni Berlin je cijelo to vrijeme snabdijevan putem vazdušnog mosta koji su uspostavili zapadni saveznici. isto, str. 140

6 Laker, n.d. str. 36

Mađarske i Rumunije prati etničko ili neko drugo razgarničenje. Sovjetski Savez bi se
pobrinuo da se ovakvi sukobi brzo riješe.

Sve do 1939. godine u Evropi je postojala tradicionalna ravnoteža. Kraj rata

donio je potpuni slom i uništenje nacizma. U tom procesu uništenja je i tradicionalna
ravnoteža snaga u Evropi7. Britanija, Francuska i druge evropske zemlje su
oslabljene. Osovina Berlin – Rim pobjeđena je zahvaljujući vojnom angažovanju
supersila SAD i Sovjetskog saveza. Sovjetski Savez je zahvaljujući ratu zašao duboko
u srce Evrope. Britanija, Francuska, Njemačka i Italija godinama će zavisiti od
američke pomoći. Stara evropska ravnoteža zamijenjena je ukupnom ravnotežom
snaga između SAD i Sovjetskog Saveza. Evropa je platila cijenu svoje razjedinjenosti.
Podijeljena je na mnoštvo nacionalnih država suprotstavljenih interesa. O sudbini
starog kontinenta sad je odlučivano u dva glavna centra svjetske politike u Moskvi i
Vašingtonu.

Procesi protiv ratnih zločinaca i saradnika okupatora

Pobjednici su bili suočeni s veoma hitnim problemom. Šta uraditi s onima

koji su započeli rat u Evropi i nanijeli nečuvenu patnju? Krajem rata saveznici su se
složili da otvore proces protiv glavnih ratnih zločinaca i da ih kazne. Brzo su shvatili
koliko je to komplikovan posao. Lako je bilo usatnoviti ko su bili glavni ratni zločinci,
ali šta je s onim mnogobrojnim koji su izvršavali naređenja svojih vođa? Kazniti one
koji su najodgovorniji za zločine bilo pitanje najosnovnije pravde.

Najčuveniji od svih procesa protiv ratnih zločinaca bio je Ninberški proces. Sud
u Ninbergu je bio Međunarodni vojni sud za gonjenje i kažnjavanje glavnih ratnih
zločinaca sila osovine. Formiran je na osnovu savezničkog dogovora u Londonu od 8.
avgusta 1945.8 godine. Dakle, glavni zadatak suda bio je suditi zločincima Trečeg
rajha. Sud je bio isključivo sastavljen od američkih, engleskih, sovjetskih i francuskih
pravnika.

U nadležnost suda spadali su slijedeći zločini: 1) zločini protiv mira, 2) ratni zločini, 3)
zločini protiv čovječnosti, 4) planiranje navedenih zločina. Stotine ljudi je pripremalo
suđenje, a materijal je iznosio više od pet miliona kucanih strana 9.

7 Povijest svijeta od početka do danas, IKP “Naprijed”, Zagreb, 1977., str. 705

8 Dukovski, n.d. str. 188

9 Laker, n.d. str. 47

 Sud je počeo sa radom 20. novembra 1945. i čitav Ninberški proces je završen
1. oktobra 1946. godine. Na ovom procesu je suđeno dvadesetčetvorici glavnih
preživjelih nacističkih vođa. Najistaknutiji od njih bili su Hitlerov zamjenik i
komandant vazduhoplovnih snaga Trečeg rajha Herman Gering, ministar inostranih
poslova Joakim fon Ribentrop, ideolog Alfred Rozenberg, vojni komandanti Wilhelm
Kajtel i Alfred Jodl, te admiral Karl Denic. Večina optuženih nije se kajala, niti se
inatila. Tvrdili su da je u Trečem rajhu samo firerova riječ bila bitna 10.

Više od polovine optuženih su se teretili za sve četiri tačke optužbe. Dvanaest

osoba je proglašeno krivim i pogubljeno 1. oktobra 1946. godine. Trojica su osuđeni
na doživotnu kaznu zatvora među kojima je bio najistaknutiji Rudolf Hes. On je od
1966. godine bio jedini zatvorenik zatvora u Špandau. Preminuo je 1987. godine u
devedesetprvoj godini života. Četvorica su osuđeni na zatvorske kazne u rasponu od
10 do 20 godina, dok je nekoliko osoba oslobođeno kazne. U Ninbergu je od avgusta
1946. do aprila 1949. godine vođeno još nekoliko manjih procesa na kojima su još
pogubljena dvadeset četiri niža funkcionera.

Kasnije su održani još mnogi procesi vojnim komandantima optuženim za

ratne zločine i onima koji su rukovodili policijom i specijalnim jedinicama, uključenim
u progon pet miliona Jevreja. Ovi su procesi trajali više godina. Neki osumnjičeni su
tragom nestali, da bi se poslije nekoliko godina pojavili u nekoj drugoj zemlji.
Međutim, njemačka pravna mašina je radila, bez obzira na nedostatke, s velikom
upornosti i doslijednosti, ali denacifikacija nije sprovedena do kraja. Naime, često bi
neki niži oficir bio kažnjen, dok bi njegov nadređeni prošao bez kazne. Sav užas
logora smrti objelodanjen je tek poslije suđenja održanih krajem pedesetih godina,
uključujući čuveno suđenje Adolfu Ajhmanu. Jedan od najznačajnijih procesa protiv
osoblja Aušvica započet je tek 1963. godine. Proces Majdanek počeo je 1975.
godine, a presuda je izrečena šest godina poslije. Suđenje Klausu Barbiju, lionskom
koljaču, održano je tek 1987. godine.

Ostale evropske države su bile suočene s istim problemom. Čistke su se

razlikovale po surovosti. U Belgiji je otvoreno više od 600 hiljada 11 slučajeva što je

10 isto, str. 48

11 isto, str. 46
ogroman broj za zemlju od osam miliona stanovnika. Na kraju je samo 87 hiljada
izvedeno pred sud, a 77 hiljada kažnjeno. U Nizozemskoj je uhapšeno više od 150
hiljada, a u Norveškoj čak 18 hiljada iako je tamo saradnja s okupatorom bila rijetka
pojava. Optužbe su podizane samo zato što je neko bio u restoranu s Nijemcem ili je
bio pretplačen na kolaboracionističke novine. Najradikalnije čistke su bile u
Francuskoj. Bilo je oko 170 hiljada slučajeva. Doneseno je oko 120 hiljada presuda.
Smrtnih presuda je bilo oko 4700 od kojih je izvršeno oko 2 hiljade. Među
pogubljenima je bilo pisaca i novinara. Najčuveniji procesi su vođeni protiv
predsjednika države Anrija Petena i Pjera Lavala, ministra inostranih poslova iz Višija.
Laval je osuđen na smrt i pogubljen, a Peten je, s obzirom na starost, osuđen na
zatvorsku kaznu12.

Italija i Austrija bile su najpopustljivije prema fašizmu i nacionalsocijalizmu.

Budući da je veliki broj građana bio umješan, smatrali su da iz javnog života treba
isključiti samo one koji su se najviše istakli. U Austriji je oko 9000 ljudi izvedeno pred
sud i samo je izrečeno 35 smrtnih kazni. U Italiji je bilo samo nekoliko značajnih
procesa. Najvažniji su bili protiv vojnih vođa Rudolfa Gracijanija i Roate. Međutim,
ono što je propustilo uraditi talijansko pravosuđe nadoknadili su talijanski partizani.
Oni su nekoliko sedmica poslije oslobođenja Sjeverne Italije pogubili Benita
Musolinija i oko 1700 fašista.

U Istočnoj Evropi i okupiranim dijelovima Sovjetskog Saveza nije bilo velikih

izdajnika13. Na tim prostorima Nijemci nisu tražili saradnike, kao u Zapadnoj Evropi.
Naime, direktno su nametali vlastiti nadzor onima koje su smatrali manje vrijednim.
Bilo je slučajeva sitnije saradnje s okupatorom, ali nijedan istaknuti političar ili
intelektualac nije kompromitovan. Nije bilo lokalnog nacističkog pokreta, čije bi
članove trebalo goniti. Izuzeci su bili Mađarska i Rumunija, ali čak ni tamo čistka nije
predstavljala problem.

Neki od vodećih saradnika okupatora i nacističkih agenata uspjeli su pobjeći i

nikada nisu bili uhvačeni. Najpoznatiji među njima su bili Hrvat Ante Pavelić i

12 Iako je svojevremeno osuđen na smrt od Petenove vlade u Višiju, De Gol je izdao dekret o pomilovanju kojim je smrtna kazna za Petena

zamjena kaznom doživotne robije. Svet posle Drugog svetskog rata, str. 205

13 Laker, n.d. str. 50

Belgijanac Leon Degrel. Pavelić je preminuo u Madridu 1959. godine, a Degrel je
posljednji put viđen u španskom ljetovalištu Kosta del Sol 1988. godine 14. Mnogi nisu
bili zadovoljni načinom na koji je čistka obavljena. Negdje je bilo pretjerano, a negdje
nedovoljno temeljito. Međutim, rat je bio tek završen i pred novim vladama, čija vlast
nije bila još učvršćena, bilo je mnogo hitnih poslova. Svi su se složili da nacizam
treba iskorijeniti, a saradnike okupatora kazniti. No, u datim okolnostima, s još uvijek
razbuktalim strastima, niko nije mogao da očekuje primjerenu pravdu.

Hladni rat i podjela Evrope

Hladni rat je predstavljao osnovu za podjelu Evrope poslije Drugog svjetskog

rata. On je posljedica suparništva dvije svjetske velesile, Sjedinjenih Američkih

14 isto, str. 53
Država i Sovjetskog Saveza. Kao istorijska kategorija hladni rat je označavao odnos
između dva antagonistička bloka i različita društveno-politička i ekonomska sistema 15.

Rascjep među saveznicima dogodio se još prije kraja rata. Ratnu alijansu na
okupu je držala zajednička opasnost od fašizma. Prema tome nije bilo nikakvog
razloga da se antifašistička alijansa očuva i poslije rata. Tako ne iznenađuje što su
se prve zategnutosti javile čim je pobjeda antifašističke koalicije bila izvjesna.
Naime, što su japanske i njemačke armije postajale slabije, time su potrebe
saveznika da budu zajedno bile sve manje. Inače je Hitlerova posljednja želja bila da
se saveznici raziđu.16 Igrom sudbine ili ne želja mu se ostvarila, ali na sreću
čovječanstva on nije dočekao da to vidi. Pogrešno je procjenio trenutak, jer raspad
anifašističke koalicije nije mogao da spasi njegov poredak. Korjeni hladnog rata
nalaze se u posljednjoj ratnoj godini, a on će se razbuktati tek poslije poraza
Njemačke i Japana.

Razlike između zapadnih saveznika i Sovjetskog Saveza bile su duboke. Kada

bi donosili odluku o ''demokratskom preobražaju neke zemlje'', Amerika i Britanija su
smatrale da se to odnosi na parlamentarnu demokratiju zapadnog stila. Moskva je u
tom procesu želila uvesti komunizam. Demokratija zapadnog stila je podrazumijevala
kapitalizam, što Staljin nije mogao da prihvati bar što se tiče njegove sfere uticaja,
jer su kapitalizam i fašizam po sovjetskoj doktrini pripadali istom jatu. Zapadni
saveznici su veliki značaj pridavali slobodnim izborima u oslobođenim zemljama.
Sovjetski Savez je to smatrao imperijalističkom varkom, jer bi takvi izbori neminovno
na vlast doveli antisovjetske elemente.

Komplikacije su počele kad je Konferencija u Jalti završena. Na osnovu

sovjetskog ultimatuma, u Rumuniji je uspostavljena vlada pod nadzorom komunista.
Ruzvelt je preminuo 12. aprila 1945. godine, a njegov nasljednik Hari Truman je
nastavio istu politiku. Polovinom jula 1945. godine u Potsdamu je sazvana saveznička
konferencija radi razmatranja najhitnijih poslijeratnih problema. Hari Truman je tada
prvi put predstavljao Sjedinjene Američke Države. Usred sastanka, poslije pobjede

15 Pojam hladni rat prvi upotrijebio predsjednik Truman u januaru 1944., Dukovski, n.d., str. 139

16 Laker, n.d. str. 125

laburista na izborima u Britaniji, došlo je i do promjene u britanskoj delegaciji 17.
Naime, Klement Atli, novi britanski premijer, i Ernest Bevan, novi sekretar inostranih
poslova, zamijenili su Čerčila i Idna. Razgovori su vođeni o mnogim pitanjima. Dva
problema su od samog početka izazivala razmirice. To su bile granice nove Njemačke
i pitanje ratne odštete. Kao osnov za razgovor poslužila je linija Odra-Nisa. Međutim,
postoje Istočna i Zapadna Nisa, koje su udaljene jedna od druge oko sto kilometara.
Posljednji ustupak Amerikanaca bila je granica na Istočnoj Nisi, a Sovjeti i Poljaci nisu
htjeli da uzmaknu od Zapadne. Na kraju je Zapad popustio kao i ranije u Jalti. Poljaci
i Sovjeti su bili zadovoljni konferencijom.

U toku prve godine poslije rata Sovjetski Savez je optužio svoje nekadašnje
saveznike zbog imperijalističkog nadiranja i pripremanja novog rata. S druge strane,
mnogi političari na Zapadu su smatrali da policijske vlasti ustanoviljene u Istočnoj
Evropi ne predstavljaju oslobođenu Evropu za koju su se borili. Mnogi od njih su
počeli da misle kao predsjednik Truman: ''Ako Sovjetski Savez ne bude zaustavljen,
on će svakako pregaziti Evropu, proširti se u Aziji i ta bi se ekspanzija mogla širiti i
trajati čitav vijek''18.

17 Svet posle Drugog svetskog rata, str. 217

18 isto, str. 349

Bilo je sasvim prirodno da se nekadašnji saveznici ne slažu baš u svemu i da postoji
borba interesa. Međutim ko je mogao da pomisli da će poslije završetka
neprijateljstava Evropa biti podijeljena ''gvozdenom zavjesom'', na dva neumoljivo
neprijateljska tabora i da će živjeti u strahu od novog rata 19.

Evropa je podijeljena ''gvozdenom zavjesom'', koja se protezala od Baltika do

Trsta. ''Gvozdena zavjesa'' je trebala da zapadni ''demokratski i slobodni svijet''
štiti od ''uništavajuće vatre komunizma''. S druge strane ''zavjesa'' je trebala da štiti
novonastale socijalističke zemlje i Sovjetski Savez od ''kapitalističke zaraze''.
Sjedinjene Države i Sovjetski Savez bili su uvjereni da su njihovi politički sistemi i
njihove ideologije pravi put ka napretku.

Sovjetski Savez je socijalizam kao oblik društvenog uređenja uvodio tako što
je do 1952. godine sve države koje su bile pod njegovim uticajem preoblikovao u
države narodne demokratije. To su bile Jugoslavija, Albanija, Bugarska, Rumunija,
Čehoslovačka, Mađarska i Poljska. Sjedinjene Države, koje su bile uvjerene da je
Sovjetskom Savezu stalo do daljeg zaoštravanja odnosa i da u Evropi treba uvesti
njihovo uređenje, izrradile su globalnu strategiju odnosa prema Sovjetskom Savezu i
socijalističkim zemljama. To je poznata ''Trumanova doktrina''20. Učvršćivanje
socijalističkih država proglašeno je velikom opasnosću koju na svaki način treba
ukloniti. Američka politika obezbijedila je vojno-političko oruđe, kojim bi kontrolisala
za nju veoma važno područje Zapadne Evrope. To je bio Maršalov plan21. Na osnovu
njega Sjedinjene Države su počele u privrednom pogledu pomagati sve
zapadnoevropske države, a posebno zapadne okupacione zone Njemačke.

Antifašistička koalicija se i formalno raspala, kada je 4. aprila 1949. godine u

Vašingtonu formiran vojni savez zapadnih država, NATO-pakt. U NATO su ušle sve
zemlje Beneluksa, Velika Britanija, Francuska, Italija, Portugalijaija, Danska,

19 Termin “gvozdena zavjesa” prvi je upotrijebio Vinston Čerčil u svom čuvenom govoru u gradu Fultonu, u državi Misuri (SAD), 5. marta 1946.

godine. Savremeni svet, IRO “Vuk Karađić”, Beograd, 1985., str. 319

20 Objavljena 12. marta 1947. godine. isto, str. 320

21 Plan je izradio general Džorđ Maršal, koji je u vrijeme 1947-1949 godine bio ministar inostranih poslova SAD-a. Ukupna američka pomoč u

sklopu tog plana bila je 15 milijardi USD, u periodu od 1948 do 1952. Najveći dio tog novca dobila je SR Njemačka a zatim Velika Britanija,

Francuska, Italija, Austrija i Grčka. Svet posle Drugog svetskog rata, str. 354
Norveška, Island, Kanada i SAD. Godine 1952. članovi NATO-pakta postali su Turska i
Grčka, SR Njemačka 1955. i Španija 1981. godine. Na vojno povezivanje Zapada,
Sovjetski Savez je odgovorio tek 15. maja 1955. godine, kada je formirao svoj vojni
savez, nazvan po mjestu nastanka, Varšavski pakt. Članice Varšavskog pakta su bile
Bugarska, Rumunija, Mađarska, Poljska, Njemačka Demokratska Republika,
Čehoslovačka i Sovjetski Savez. Prilikom osnivanja članica je bila i Albanija, koja je
poslije sukoba sa Sovjetskim Savezom 1961. godine istupila iz pakta.

Dva dijela Evrope sada su bila hermetički odvojena, a Berlin je bio jedini otvor
na ''zavjesi''. Između Istoka i Zapada nije bilo fizičkog kontakta. Trgovina je spala na
minimum. Turizma nije bilo ni u jednom pravcu. Zemlje Istočnog bloka potresli su
unutrašnji nemiri. Komunističke vođe su nestajali preko noći, a ni njihovi nasljednici
nisu znali koliko su sigurni na novim položajima. Ni unutar samog Kremlja nije bilo
stabilno, jer je bilo naznaka političkih čistki. Iznenada, 6. marta 1953. godine, Staljin
je preminuo.

Tada još niko nije očekivao Staljinovu smrt, iako je posljednjiih godina bio
promjenjivog zdravlja. Poslije Staljinove smrti polako je počelo dolaziti do popuštanja
zategnutosti u odnosima između Istoka i Zapada. Ipak još nije bilo najave kraja
hladnog rata, već je samo završena prva i najteža etapa.

Svijet podijeljen na dvoje. Period “hladnog rata” Političke krize i ratovi.

Hladni rat označava stanje zaoštrenih odnosa i napetosti između dvije ili više
zemalja, odnosno suprotstavljenih blokova. Naziv dobija nakon II Svjetskog rata,
označavajući stanje u međunarodnim odnosima, a posebno između blokova. Razvio
se oko neriješenih pitanja nakon Drugog svjetskog rata (Njemačka, Berlin, Koreja,
Vijetnam, Srednji i Bliski istok). Ispoljio se u svim područjima međunarodnog života-
u politici, ekonomiji, kulturi, nauci i tehnici... Njegovo glavno obilježje bili su
propagandni i psihološki rat, trka u naoružanju, stvaranje vojnih i političkih saveza...
Nakon završetka Drugog svjetskog rata međunarodni odnosi su se razvijali u
znaku sukobljavanja dvaju velikih sila- SAD i SSSR. Kada se završio Drugi svjetski rat
SSSR je u istočnoj Evropi uspostavljao komunističke režime u nizu zemalja (Poljska,
Istočna Njemačka, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska). Razvoj u
istočnoj Evropi izazivao je zabrinutost kod zapadnih zemalja sa SAD na čelu, zbog
širenja komunizma. One su prišle stvaranju vojne organizacije, koja je to trebala
spriječiti. U ljeto 1949. u Washingtonu je osnovan Sjevernoatlantski pakt (NATO). U
njemu su se okupile SAD, Velika Britanija, Kanada, Francuska, Nizozemska, Belgija,
Luksemburg, Island, Danska, Norveška, Portugal i Italija. Savezu su kasnije
pristupilin i SR Njemačka, Turska i Grčka.
Kao realcija na stvaranje NATO pakta slijedilo je stvaranje Varšavskog pakta, vojno-
političkog saveza koji su 1955. u Varšavi potpisale vlade NR Albanije, NR Bugarske,
NR Mađarske, DR Njemačke, NR Poljske, NR Rumunije, SR Čehoslovačke i SSSR.
Članice su potpisale i bilateralne sporazume o prijateljstvu i međusobnoj pomoći.

Odredbe Varšavskog ugovora predviđale su uzajamnu vojnu i drugu pomoć

u slučaju oružanog napada ili pritiska na jednu ili više članica potpisnica. U skladu sa
Poveljom OUN Varšavski ugovor je naglašavao obavezu razumnog rješavanja svih
međunarodnih sporova bez upotrebe ili prijetnje silom. Raspadom komunizma u
SSSR i istočnoj Evropi Varšavski pakt je 1991. godine raspušten.

Političke krize i ratovi.

Nastojeći da onemogući Njemačku da ponovo ugrozi svjetski mir, pobjedničke

savezničke sile su nakon rata podijelile njen teritorij na četiri okupacione zone, a grad
Berlin u četiri okupaciona sektora.
Zapadni saveznici SAD, Velika Britanija i Francuska su ujedinili svoje okupacione zone
i u njih uveli centralnu upravu. Tri bivše okupacione zone su 1949. godine proglašene
za Saveznu Republiku Njemačku (Zapadna Njemačka), a za glavni grad je određen
Bonn. Nakon toga sovjetska okupaciona zona proglašena je za Njemačku
demokratsku Republiku (Istočnu Njemačku-DDR).
U Zapadnoj Njemačkoj je uspostavljen demokratski višepartijski sistem, dok je
Istočna Njemačka uređena po sovjetskom modelu. Berlin je podjeljen na dva dijela,
Zapadni i Istočni Berlin, koji su 1961. godine odvojeni Berlinskim zidom.
 Nakon Prvog svjetskog rata odlukom Društva naroda uprava nad Palestinom
povjera ne Velikoj Britaniji, koja je dozvolila naseljavanje Jevreja. To je dovodilo do
sukoba doseljenika sa Arapima koji su se suprostavljali toj odluci. Nakon završetka
Drugog svjetskog rata Velika Britanija se odrekla uprave nad Palestinom, pa je
problem iznesen pred Ujedinjene nacije, gdje je predložena podjela na jevrejski i
arapski dio. Jevrejsko nacionalno vijeće je 1948. godine proglasilo Republiku Izrael,
sa glavnim gradom Tel Avivom. Tada su okolne arapske zemlje napale Izrael. Nakon
vojnih uspjeha izraelske vojske i osvajanja novih teritorija uz posredovanje UN rat je
završen.
Arapsko-izraelski sukob

ARAPSKO-IZRAELSKI SUKOB, Golanska visoravan 1967-97.

Arapsko-izraelski sukob, geopolitičko sukobljavanje oko stvaranja i opstanka

Izraela koje uključuje pet ratova (1948–82) i neprekidnu palestinsku borbu za
državnost. Britanska uprava nad Palestinom (1920–48) nije mogla riješiti
suprotstavljenost rastućeg arapskog i jevrejskog nacionalizma, problem
naseljavanja Jevreja i njihove sukobe s lokalnim arapskim stanovništvom. Učestali
oružani sukobi Palestinaca i Jevreja , njihovo suprotstavljanje britanskoj upravi te
arapsko odbijanje planova o podjeli Palestine (1936., 1938., 1946), naveli su
Veliku Britaniju da mandat preda UN-u (2. IV. 1947) i vojno se povuče iz Palestine
(do 15. V. 1948). Prijedlog posebnog komiteta UN-a za Palestinu (UNSCOP) o
njezinoj podjeli na židovsku i palestinsku državu te Jeruzalem pod međunarodnim
skrbništvom prihvatila je Opća skupština UN-a (29. XI. 1947), ali nisu i arapske
države. Izrael je proglasio neovisnost 14. V. 1948., u granicama UN-ova plana, a
odmah je napadnut iz susjednih arapskih država (I. arapsko-izraelski rat, 1948–49).
U ratu se Izrael održao na oko 78% teritorija bivše Palestine (20 699 km²), a ostatak
je zauzeo Egipat (pojas Gaze) te Transjordanija (istočni Jeruzalem i Zapadna
obala). Preko 700 000 Palestinaca je izbjeglo, najviše u Gazu, na Zapadnu obalu i u
Libanon, a oko 580 000 Jevreja izbjeglo je iz arapskih država u Izrael poslije 1948.
Nakon primirja 1949. Izrael je neprestano bio izložen gerilskim akcijama i
terorističkim napadima različitih palestinskih skupina, čija su uporišta bila u
susjednim arapskim državama. Izrael je 29. X. 1956. napao Egipat (II. arapsko-
izraelski rat), koji mu je blokirao plovidbu Sueskim kanalom (od 1948) i Tiranskim
tjesnacem (1955). Rat je uslijedio nakon egipatske nacionalizacije Sueskoga kanala
(26. VII. 1956), a Izrael se priključio britansko-francuskoj vojnoj intervenciji te
je zauzeo Gazu i Sinajski poluotok (odakle se povukao 1957). Arapska borba
unutar Izraela osnažena je stvaranjem Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO)
1964. Potaknut ratnim pripremama Egipta, Sirije i Jordana, Izrael ih je prvi napao
5. VI. 1967 (III. arapsko-izraelski rat, tzv. šestodnevni rat) i zauzeo Gazu, Sinaj,
Golansku visoravan i Zapadnu obalu s istočnim Jeruzalemom. Osnaženi
sovjetskom vojnom pomoći, Egipat i Sirija su 6. X. 1973. napali Izrael (IV.
arapsko-izraelski rat, tzv. jomkipurski rat), kojega je vojno podupirao SAD. Nakon
sporazuma o djelomičnom izraelskom povlačenju sa Sinaja i Golana (1974–75),
uslijedili su egipatsko-izraelski pregovori (Camp David, 1978) i mirovni sporazum
(Washington, 1979) a Egipat je postao prva arapska država koja je priznala Izrael
(etapno izraelsko povlačenje sa Sinaja dovršeno je 1982). Izrael je 6. VI. 1982.
napao Libanon (V. arapsko-izraelski rat), kojega je najjužniji dio kratkotrajno držao
pod okupacijom 1978 (baze PLO-a u Libanonu su od 1970., a sirijske trupe od
1976). Nakon povlačenja PLO-a iz Bejruta (1982), izraelska vojska se do 1985.
povukla, ali je na libanonskom jugu uspostavila okupirano područje pod nadzorom
lokalnih proizraelskih snaga. Izrael je 1994. potpisao mirovni ugovor s Jordanom i
sporazum s PLO-om o palestinskoj samoupravi na Zapadnoj obali i u Gazi. Time se
arapsko-izraelsko sukobljavanje ograničilo na problem palestinske autonomije te na
odnos Izraela s dijelom susjednih (Sirija, Libanon) i drugih utjecajnih arapskih
država koje ga još ne priznaju (Irak, Saudijska Arabija i dr.).

Slična podjela provedena je i na Dalekom istoku. Sjeverni dio Koreje okupirale su

sovjetske, a južni dio američke vojne snage. U sjevernom dijelu je 1949. godine
proglašena Demokratska Narodna Republika Koreja a na jugu Republika Koreja.
Korejski rat

Slike Korejskog rata

Vreme: 25. jun 1950 — 27. jul 1953.

Mesto: Korejsko poluostrvo

Uzrok: Pokušaj Severne Koreje da osvoji Južnu

Koreju.

Rezultat: Sklopnjeno je primirje koje je još uvek na

snazi, uspostavljena je demilitarizaciona zona
i teritorijalno razgraničenje duž 38. paralele.

Teritorijalne Malo teritorijalno proširenje Južne Koreje.

promene:

Sukobljene strane
  Južna Koreja  Severna Koreja

 Organizacija ujedinjenih  Kina

nacija  SSSR
 Sjedinjene Američke Medicinska pomoć[прикажи]
Države
 Ujedinjeno Kraljevstvo Ostala pomoć [прикажи]
 Australija
 Belgija
 Kanada
 Kolumbija
 Etiopija
 Francuska
 Kraljevina Grčka
 Luksemburg
 Holandija
 Novi Zeland
 Filipini
Južna Afrika
 Tajland
 Turska
Medicinsko osoblje[прикажи]

Ostala pomoć[прикажи]

Komandanti i vođe

Singman Ri Kim Il Sung

Čung Il-kvon Choi Yong-kun
Pajk Sonjep Kim Chaek
Daglas Mekartur Mao Cedung
Metju Ridžvej Peng Dehuai
Mark Klark Josif Staljin
Hari Truman Georgij Maljenkov
Dvajt D. Ajzenhauer
Elpidio Kirino
Fidel Ramos
Tahsin Yazıcı

Jačina

590.911 260.000
480,000 926.000
63,000 [9]
26.000
Ukupno: 1.212.000
26,791 [traži se izvor]

17.000
7.430 [10]

5.455 [11]

3,972
 3.421 [traži se izvor]

2.163 [12]

1,389
1,294
1.271
1.068
900
826
44
Ukupno: 941.356–1.139.518

Žrtve i gubici

 Južna Koreja  Severna Koreja

mrtvih: 58.127 mrtvih: 215.000
ranjenih: 175.743 ranjenih: 303.000
zarobljenih i nestalih: 80.000 [13]
zarobljenih i nestalih: 120,000
 Sjedinjene Američke [15]

Države]  Kina
mrtvih: 36,516 Kineski izvori:
ranjenih: 92.134 mrtvih: 148.000
zarobljenih:7.245 ranjenih: 380,000
nestalih: 8.176 [traži se izvor]
zarobljenih: 21,400 [21]

 Ujedinjeno Kraljevstvo Američki izvori:

mrtvih: 1.109 [14]
mrtvih: više od 400.000
ranjenih: 2.674 ranjenih: 486,000
zarobljenih i nestalih: 1.060 [15]
zarobljenih: 21,000  
[15]

 Australija SSSR
mrtvih: 339 [traži se izvor]
mrtvih: 282 [22]

 Kanada Ukupno: 1.190.000-1.577.000

mrtvih: 516 [16]

ranjenih: 1.042
 Francuska
mrtvih i nestakih: 300 [traži se izvor]

 Kraljevina Grčka
mrtvih: 194 [17]

ranjenih: 459
 Luksemburg
mrtvih: 2
 Holandija
mrtvih: 123 [traži se izvor]

 Novi Zeland
mrtvih: 33 [18]

 Filipini
mrtvih: 112 [10]

Južna Afrika
mrtvih: 28
nestakih: 8 [19]

 Turska
mrtvih: 721 [20]

ranjenih: 2.111
 zarobljenih:216
nestalih: 168
Ukupno: 474.000

Korejski rat, koji je započeo kao građanski rat, vodio se od 1950. do 1953. na poluostrvu Koreja,
koja je nakon Drugog svetskog rata podeljena na sovjetsku i američku okupacionu zonu.

Uzrok sukoba je podiela Koreje koja je od 1910. do 1945. godine bila pod japanskom vlašću - na
sovjetsku i američku okupacionu zonu nakon predaje Japana u Drugom svetskom ratu.
Demarkaciona linija, ustanovljena prethodnim dogovorom iz 1945. godine, išla je 38. paralelom.
Bilo je planirano da se po završetku okupacije održe izbori i Koreja ujedini kao država sa
jedinstvenom vladom. Te planove je poremetilo izbijanje Hladnog rata pa su, slično kao i u
Njemačkoj, pregovori o ujedinjenju propali. Umesto toga su SSSR i SAD ustanovile suparničke i
ideološki suprotstavljene vlade, odnosno države koje su se nazivale Sjeverna i Južna Koreja.
Oba režima su nastojala da ujedine Koreju oružanom silom, ali je Sjever, koji je primao izdašnu
sovjetsku vojnu pomoć, jedini bio u stanju da to učini.

Sukob interesa bivšeg Sovjetskog Saveza i SAD na Dalekom istoku dovode do Korejskog rata
(1950—1953). Pre početka rata sjevernokorejci su započeli sa nagomilavanjem trupa duž 38.
paralele. Samouvjereni sjevernokorejski vođa Kim Il Sung je u početku odbio pomoć kineskog
predsednika Mao Cedunga. Rat je počeo napadom sjevernokorejskih komunističkih snaga na
Južnu Koreju 25. juna 1950. duž 38. paralele.

Tok rata[uredi]

Tok Korejskog rata 1950—1953

Na samom početku rata više vojnih uspeha je imala bolje opremljena i snabdjevena
sjevernokorejska vojska. Malobrojna, slabije opremljena i demoralizovana južnokorejska vojska je
brzo poražena i prisiljena na povlačenje. SAD nisu željele otvoreno da uđu u rat, niti previše da
snabdijevaju južnokorejsku armiju, dok Sovjeti i Kinezi nisu krili svoju podršku. Sjevernokorejci
nisu krili sovjetske teške tenkove i avione, pa su SAD na to reagovale koristeći sovjetski bojkot
UN izglasavši rezoluciju kojom se u cilju suprostavljanja sjevernokorejskoj agresiji može koristiti
vojna sila. U Južnu Koreju su iz Japana počele pristizati američke snage koje su koliko-toliko
stabilizovale situaciju, ali su do septembra pretrpjele velike gubitke i pod kontrolom Juga jedva
zadržale mostobran kod Pusana. Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija odlučuje da pošalje
međunarodne snage pod oznakom UN-a da smiri situaciju misleći da će se stanje brzo srediti i da
neće biti potrebno mnogo vojske niti mehanizacije. Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija (na
čijem zasedanju nije učestvovao SSSR) postavlja američkog generala Daglasa Makartura za
komandanta Ujedinjene komande interventnih snaga Ujedinjenih nacija. Cilj intervencije snaga
OUN-a je bilo suzbijanje agresije komunističke Koreje na južnu, demokratsku istoimenu državu.
Zbog bojkota ove sjednice od strane Sovjetskog Saveza sama optužba za agresiju je sporna jer
je jasno da bi bio uložen veto da je sovjetski predstavnik tada bio na sjednici. NR Kina (koja u to
vrijeme nije bila član UN i koju je zastupala prognana nacionalistička vlada na Tajvanu) je aktivno
pomagala komunističke snage. Snage UN-a su ubrzo pristigle u Južnu Koreju. Kada su prvo
stupile u borbu, snage UN-a su doživljavale katastrofalne poraze, američki laki tenkovi M24 Čefi
nisu bili ni blizu sovjetskim teškim tenkovima. Kada su južnokorejske i snage UN satjerane u
ćošak na ivici poraza Amerikanci odlučuju da pošalju svoju vojsku u Južnu Koreju. Prekretnicu u
ratu predstavljalo je iskrcavanje američkih snaga kod Inčona, u severnokorejskoj pozadini. Sa
dolaskom američkih trupa stvari se poboljšavaju u korist južnokorejaca, koji su prešli u
kontranapad. Sjevernokorejske jedinice su bile prisiljene na užurbano povlačenje, pa su snage
UN oslobodile cijelu teritoriju Južne Koreje. No, opijen pobedom, američki komandant general
Makartur je odlučio da nastavi rat, pređe 38. paralelu i ujedini Koreju, ovaj put pod američkim
patronatom. Taj potez je ozbiljno zabrinuo komunističku vlast u NR Kini, koja je pokušala da
upozori Amerikance da se zaustave ili će se sjevernokorejskim jedinicama pridružiti kineske
snage. Sjevernokorejci na ivici poraza traže pomoć od Kineza. Kako su ta kineska upozorenja
ignorisana, Kinezi su 19. oktobra poslali milion dobrovoljaca kineske armije preko granice, a
dotadašnju američku premoć u vazduhu su po prvi put izazvali mlazni kineski lovci MiG-15. Kada
ni to nije dovelo do zaustavljanja američkog napredovanja prema kineskoj granici, u novembru su
Kinezi preduzeli snažnu ofanzivu, udarili u bok iznađenih američkih snaga, naneli im teške
gubitke i naterali ih na povlačenje - koje mnogi danas drže najdužim u američkoj vojnoj istoriji.

Kada su Kinezi i Sjevernokorejci ponovo prešli preko 38. paralele, osramoćeni Makartur je javno
zahtijevao proširenje rata na Kinu i korišćenje nuklearnog oružja. Time se suprotstavio
predsjedniku Hariju Trumanu koji je rat želeo da ograniči, plašeći se da bi mogao prerasti u Treći
svjetski rat. Makartur je smijenjen, te je nakon manjih američkih protivofanziva front postepeno
stabiljizovan. Odlučujućih pobeda nije bilo ni na jednoj strani.

Prvi pregovori o primirju su održani 10. jula 1951. u Kesongu. Posle su prekinuti i bilo je održano
preko stotinu sastanaka o prekidu vatre. Rat se nastavio kroz manje, lokalne akcije. Pregovori su
27. jula 1953. godine završeni potpisivanjem primirja u Panmundžonu. Tehnički gledano, rat još
uvek nije završen, ali demarkacijska linija - Demilitirazovana zona - predstavlja de facto granicu
dve država.
(Ne)završetak rata
Iako je potpisano primirje 27. jula 1953 rat se pravno nikada nije ni završio, a potpisivanje
"Panmundžon deklaracije mira, prosperiteta i unifikacije Korejskog poluostrva" 27. aprila 2018 je
prvi konkretan sporazum kojim se pokreću pregovori koji bi vodili trajnom miru. Po svim
kriterijumima, rat je završen neodlučnim rezultatom. Sjeverna, ali i Južna Koreja su doživele
neuspeh u pokušaju ujedinjenja, a na obe strane je poginulo 3 miliona ljudi uz neopisiva
razaranja. SAD su uspele da spreče komuniste u daljem nadiranju prema Aziji, ali je u ratu skršen
mit o američkoj nepobjedivosti. Kina je ipak, uspešnom intervencijom u korist svog saveznika, po
prvi put nakon 19. st, povratila status velike sile. Jedini istinski pobjednik rata bio je Japan, koji se
nametnuo kao najvažniji američki saveznik u Aziji i čija je industrija zahvaljujući američkim vojnim
narudžbama doživela preporod. Korejski rat je važan kao prvi sukob u kome su se sukobili mlazni
avioni, kao i prvi sukob u kojem su korišteni helikopteri, uglavnom za evakuaciju ranjenika.
"Panmundžon deklaracije mira, prosperiteta i unifikacije Korejskog poluostrva", koju su 27. aprila
2018 potpisali predsjednici Kim Džong Un i Mun Džae In prvi je konkretan korak u posljednjih
nekoliko decenija ka postizanju trajnog mira i početak ujedinjenja dvije Koreje. U njemu, Sjeverna
Koreja se obavezala na postepenu kompletnu denuklearizaciju i otvaranje granice kako bi se
ponovo spojile porodice koje su prethodno ostale razdvojene granicom. Obje strane su se
obavezale da će do kraja te godine biti potpisan mirovni sporazum. Sama demilitarizovana zona
između dvije Koreje, po ovom sporazumu, od 1. maja 2018 postaje zona mira.

Ratni sukobi u južnoj Aziji

Sporazumom iz 1947. godine Britanija je priznala nezavisnost Indije. Zemlja je

podjeljena na dva dijela, na Indiju i Pakistan.
Na indijskom potkontinentu Indija, Pakistan i Kina su se sukobljavali zbog granica.
Izmješanost stanovništva i različita vjerska pripadnost predstavljali su glavni problem
u uspostavi granica između Indije i Pakistana. Područje na kome su se posebno
sukobljavali bio je Kashmir (Kašmir) u sjeverozapadnim planinskim predjelima. Zbog
toga je između njih više puta dolazilo do vojnih sukoba. Najozbiljniji sukob između
Indije i Pakistana izbio je 1971. godine, kada je Istočni Pakistan želio da proglasi
nezavisnost. U sukob se umješala Indija i porazila pograničnu pakistansku vojsku.
Tada se Istočni Pakistan proglasio nezavisnim pod imenom Bangladeš.
Indija i Pakistan sukobljavali su se oko granice u Himalajima. U vrijeme kubanske
krize Kina je napala Indiju i porazila njene pogranične trupe. Međutim, zbog
povlačenja sovjetskih trupa sa Kube, bila je primorana da obustavi dalje vojne
operacije.

Vijetnamski rat

Nakon povlačenja francuskih trupa iz Indokine, SAD su nastojale da zaustave

širenje komunističkog utjecaja na Dalekom istoku. Radi rješavanja budućnosti
Vijetnama nastale su 1954. godine dvije vijetnamske države Sjeverni i Južni
Vijetnam, sa različitim unutrašnjim uređenjem. Sjeverni Vijetnam se obrazovao kao
socijalistička, a Južni Vijetnam kao kapitalistička država.
Početkom 1955. godine u Južnom Vijetnamu počela je aktivnost Vietkonga,
komunističkog pokreta koji se zalagao za ujedinjenje Južnog i Sjevernog Vijetnama u
jedinstvenu državu. Plašeći se uvođenja socijalističkog poretka, Južni Vijetnam nije
prihvatao ujedinjenje, što je dovelo do građanskog rata.
Sjevernui Vijetnam je pružio pomoć Vijetkongu, dok su SAD aktivno sudjelovale u
ratu na strani Južnog Vijetnama. U tom ratu poginulo je oko 2,5 miliona Vjetnamaca i
nekoliko desetina hiljada Amerikanaca. Američke trupe su se 1973. godine povukle iz
Vijetnama. Nakon tri godine, 1976 godine dva Vijetnama su se ujedinila u
Socijalističku republiku Vijetnam.

Kubanska kriza

Kada je Sovjetski Savez 4. oktobra 1957. godine objavio da je u zemljinu

orbitu lansiran prvi vještački satelit “Sputnik” svijet je bio iznenađen. Time je
pokrenuta svemirska utrka između SAD-a i SSSR-a, u kojoj je čovječanstvo postiglo
ogroman naučni i tehnološki razvoj, ali je potaklo i utrku u u naoružanju, koja je
svijet dovela na ivicu kataklizme.
Američki odgovor na lansiranje “Sputnika” je uskoro uslijedio. SAD su ubrzale razvoj
raketa sa nuklearnim bojevim glavama. Počela je nova utrka u naoružanju, u kojoj
su svijet ugrožavale interkontinentalni balistički projektili sa dometom od nekoliko
hiljada kilometara, koje su se mogle lansirati iz podzemnih silosa, podmornica na
nuklearni pogon, željezničkih kompozicija...
Svaki sukob između SAD-a i SSSR-a izazivao je strah od upotrebe atomskog oružja,
pa se svijet našao na ivici kataklizme. Jedna od takvih kriza bila je kubanska kriza,
koja je zaprijetila nuklearnim ratom. Kada su kubanski revolucionari sa Fidelom
Castrom (Fudel Kastrom) 1959. godine preuzeli vlast na Kubi, uslijedila ja reakcija
SAD, koja nije mogla dozvoliti da se na američkom kontinentu pojavi zemlja sa
komunističkom vlašću. Pokušaj SAD-a da svrgne Castra nije uspio a u sukob se
umješao SSSR koji je Kubi poslao vojnu pomoć, posebno nuklearne rakete.
Kada su američki izviđački avioni snimili lansirne rampe i skladišta raketa, SAD
su zahtijevale da se rakete uklone sa Kube i objavile pomorsku blokadu.
Vojske SAD-a i SSSR-a bile su u stanju pune ratne pripravnosti a svijet se našao na
ivici nuklearnog rata. Kriza je riješena dogovorom američkog predsjednika Johna
Kennedyja i šefa sovjetske države Nikite Hruščova. SSSR je povukao svoje raketne
projektile sa Kube, a SAD je odustao od pokušaja da ukloni tamošnji režim.
Nakon završetka kubanske krize tražene su mogučnosti za poboljšanje
američko-sovjetskih odnosa, u prvom redu ograničenje nuklearnog oružja. Utrka u
naoružanju trajala je sve do početka 70-ih godina, kada je započela politika detanta
(popuštanja nepetosti u odnosima između dviju velesila).
Došlo je do potpisivanja prvog sporazuma između SAD i SSSR o ograničenju
nuklearnog oružja. Američki predsjednik Richard Nixon (Ričard Nikson) i sovjetski
vođa Leonid Brežnjev potpisali su u maju 1972. godine u Moskvi sporazum o
ograničenju nuklearnog oružja (SALT I). Iako su 1979. godine američki predsjednik
Jimmy Carter (Džimi Karter) i Leonid Brežnjev potpisali novi sporazum trka u
naoružanju je i dalje nastavljena.

Ratovi sa Irakom

Nakon dolaska na vlast 1979. godine irački diktator Saddam Husein nastojao
je da ovlada Persijskim zaljevom, gdje se nalaze največe svjetske zalihe nafte.
Koristeći tešku situaciju u Iranu, Irak ga je napao 1980. godine. Rat, u kojem su obe
države imale velike gubitke, završen je 1989. godine, uz posredovanje UN.
 Naredne godine iračka vojska je zauzela Kuvajt. Nakon što iračka vojska nije
napustila zauzeto područje, u januaru 1991. započela je vojna operacija oslobađanja
Kuvajta, Pustinjska oluja, u kojoj su sudjelovale vojne snage SAD i arapskih i
evropskih zemalja. Nakon četrdesetodnevnih zračnih udara po strateškim ciljevima
iračke vojske savezničke snage su uspjele da oslobode Kuvajt.

Dekolonizacija i “ Treći svijet”

Dekolonizacija

Boreći se na strani zemalja Antifašističke koalicije, neke kolonije su u toku

Drugog svjetskog rata stekle nezavisnost. Na početku 1941. godine oslobođena je
Etiopija. Iste godine nezavisnost je proglasila Sirija.

Nakon završetka Drugog svjetskog rata započeo je proces osamostastaljivanja

kolonija – dekolonizacija. Problemom kolonija bavila se organizacija Ujedinjenih
nacija. Nakon razmatranja stanja u kolonijama, Opća skupština Ujedinjenih nacija je
1960. godine u skladu sa prihvaćenim načelima u Povelji izglasala Deklaraciju o
davanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima.
Kolonijalne sile su pokušale i oružjem da brane svoje posjede, ali bezuspješno.
Do sredine 60-ih godina oslobodila se većina azijskih zemalja, a u šezdesetim
godinama afričkih. Dok su 1946. godine samo 4 afričke zemlje bile članice UN, 1975.
godine ih je bilo 47.
Večina bivših kolonija nisu ekonomski i politički bile spremne za samostalnost,
što su nekadašnje kolonijalne sile iskoristile su tu činjenicu za privredno, političko i
vojno miješanje (neokolonijalizam). Borba za prevlast u bivšim kolonijama vodila je
novoj zategnutosti u svijetu i sukobima među blokovima sila.
Velika Britanija se je odlučila da se dekolonizacija izvrši na miran način. Bivše
kolonije povezane su u Britansku zajednicu naroda (Commonwealth of Natiion), koja
povezuje privredno, politički i jezički nekadašnje britansko kolonijalno carstvo.
 Mnogo teži je bio proces oslobađanja kolonijalnih oblasti koje su Francuzi
proglasili za dio francuske države. Snažan nacionalno oslobodilački pokret u
francuskim kolonijama, prije svih u Alžiru, prisilio je francusku vlast da prizna njihovu
nezavisnost.
Dekolonizacijski proces najteže je prošao u kolonijama manjih kolonijalnih
sila, npr. Portugala. Njene dvije kolonije Angola i Mozambik osamostalile su se 1975.
godine, nakon teških oružanih sukoba.
Radi unutrašnje nerazvijenosti da bi očuvale svoju nezavisnost bivše kolonije
su bile prisiljene da održavaju tijesne političke i ekonomske odnose sa bivšim
gospoene prodavati svoje sirovine i otvoriti svoje tržište za njihove industrijske
proizvode. Takav oblik iskorištavanja, neokolonijalizam dobio je velike razmjere.
Neokolonijalne sile su se miješale u unutražnjopolitičke razvoj
novoobrazovanih država, što je u nekih afričkim i azijskim državama dovelo do vojnih
sukoba.

“Treći svijet”- Nesvrstani

Države, koje su se suprostavile blokovskoj podjeli svijeta i neokolonijalizmu, povezale su se u

pokret nesvrstanih. Pokret se formirao 1955. godine na konferenciji u Bandungu, na kojoj su
učestvovale 23 azijske i 6 afričkih država. U svojstvu promatrača na konferenciji je bila je prisutna
Jugoslavija.
Države, u kojima je živjelo ½ milijarde stanovništva, počele su se
suprostavljati politici velikih sila. Nakon Bandunške konferencije inicijativu za
povezivanje nesvrstanih preuzela je Jugoslavija, a podržale su je Indija i Egipat. U
decembru 1961. u Beogradu je održana prva Konferencija nesvrstanih, na kojoj je
učestvovalo 25 punopravnih članica. Konferencija se zauzela za dekolonizaciju, mir i
sigurnost u svijetu, kao i za rješavanje privrednih teškoća u zemljama u razvoju.
Pokret nesvrstanih država je na početku 60-ih godina imao veliki zamah. Na
njihovu inicijativu UN su ustanovile konferenciju za trgovinu i razvoj (UNCTAD).
Zbog međunarodnih sukoba pokret je došao u krizu (rat u Vijetnamu,
kinesko-indijski sukob, bliskoistočna kriza...). Iako su u UN članice pokreta
nesvrstanih imale večinu, nisu imale značajnijeg utjecaja na međunarodner odnose,
pa su se uglavnom posvetile ekonomskim pitanjima.
Nakon što se pokret nesvrstanih proširio na oko 100 država, ponovo je došlo do
krize. Na jednoj strani su počeli ratni sukobi članica pokreta (Vijetnam-Kampučija,
Irak-Iran), dok je na drugoj strani Kuba željela da pokret stavi pod okrilje istočnog
bloka. Na konferenciji na Kubi 1979. Tito je uspio da spriječi takav razvoj. Iako je
pokret nesvrstanih ostao do danas, njegov utjecaj je vrlo slab.

Formiranje Evropske ekonomske zajednice

Pokret za evropsko ujedinjenje dobio je odlučujući podstrek poslije Drugog
svjetskog rata. Evropsko ujedinjenje nije bilo ništa novo. Naime, vijekovima su se
filozofi i državnici zalagali za evropsku ideju. Romantičari su se u svojim djelima
prisječali dobrih starih dana, kada je cijela hriščanska Evropa bila jedan narod. U 20.
vijeku panevropski pokret je do detalja razradio ogromne prednosti koje bi se dobile
ako bi se Evropa ujedinila.

Kada je rat završen, ideja evropske federacije imala je brojne pristalice. Bili su
složni u uvjerenju da se poslije razaranja, koja su prouzrokovala dva rata, Evropa
može izgraditi samo zajedničkim naporima. Evropske države su imale mnogo
zajedničkih ideja i interesa. Postojalo je i sve snažnije uvjerenje, da u modernom
svijetu mala nacionalna država više ne može da opstane kao nezavisna država. U
svom govoru22 u Cirihu, septembra 1946, Vinston Čerčil je predlagao osnivanje
Sjedinjenih Država Evrope. On je smatrao da samo sjedinjena Evropa može da
prevaziđe svoje poteškoće i postane ponovo velika svjetska sila.

Prva značajna inicijativa u pravcu evropskog ujedinjenja se zbila na

ekonomskom polju. Godine 1947. osnovana je Organizacija za evropsku ekonomsku
saradnju (OEES). U nju je ušlo sedamnaest evropskih zemalja. Ciljevi ove
organizacije bili su određeni: premostiti jaz u odnosu na dolar i liberalizovati
evropsku trgovinu. Sve je postignuto u vrlo kratkom roku. Za šest godina trgovinska
razmjena među evropskim državama je udvostručena, a povoljan trgovinski bilans
premostio je jaz prema dolaru. Međutim, odmah je došlo do rascjepa između

22 Laker, n.d. str. 158

maksimilista, koji su htjeli širi obim i sve to smatrali samo početnom fazom i
minimalista, koji su se pozivali na teškoće i bili protiv novih inicijativa.

U međuvremenu, pod oblacima hladnog rata, preduzeti su i prvi koraci ka

jačanju evropske odbrane, što je dovelo do nastanka NATO-pakta. Te zajedničke
ekonomske i vojne mjere, koje su preduzete krajem četrdesetih godina, bile su
strogo namijenjene rješavanju neposredene opasnosti i problema. No tim koracima
nisu bili zadovoljni zagovornici političkog jedinstva. Oni su u Hagu, maja 1948.
godine, odlučili da u Strazburu ustanove stalnu evropsku skupštinu-Vijeće Evrope.
Ovo strogo nezvanično tijelo imalo je samo savjetodavnu ulogu. Bavilo se uglavnom
ljudskim pravima i kulturnim odnosima, bez ovlaštenja da nameće svoje odluke.

Do 1950. godine bilo je jasno da OEES neće moći da napreduje. Sada je bila
potrebna nova inicijativa, koja će prevazići OEES. Rješenje evropskih problema
moglo se naći samo unutar zajedničkog tržišta, koje bi usklađivalo fiskalnu i
monetarnu politiku. Prva inicijativa stigla je maja 1951. godine od Francuza Žana
Monea i Roberta Šumana23. Prvo je 1951. godine osnovana Zajednica za ugalj i čelik
SR Njemačke i Francuske. Tvorci ovog pilot-projekta smatrali su da je to prvi korak
ka zajedničkom privrednom sistemu. Evropska zajednica za ugalj i čelik rođena je
1953. godine, kada su u nju, pored Francuske i SR Njemačke ušle Italija, Belgija,
Nizozemska i Luksemburg. Duhovni otac ovog projekta, Žan Mone, je tada rekao: ''
To je prvi glas Evrope koja se rađa ''. 24 Ova zajednica je u toku narednih pet godina
postigla dobar uspjeh. Proizvodnja čelika je porasla za 42%, a trgovina između šest
članica je procvjetala. Ovo je ostavilo dubok utisak na prvobitne protivnike
zajedničkog tržišta.

Poslije nastanka Evropske zajednice za ugalj i čelik, zemlje Beneluksa su

podnijele novi prijedlog da se ukinu carine i uskladi monetarna politika. Na
konferenciji u Rimu 15. marta 1957. godine, odlučeno je da se osnuje Evropska
ekonomska zajednica (EEZ). Osnovni zadatak nove organizacije bio je da se održi
visok nivo zaposlenosti, podigne životno standard, stabilizuju cijene i sprijeći
poremećaj platnog bilansa. Evropska ekonomska zajednica je rođena 1. januara

23 www.dadalos-europe.org

24 Laker, n.d. str. 161

1958. godine. Članice, osnivaći, bile su Francuska, SR Njemačka, Italija, Nizozemska,
Belgija i Luksemburg. Zajednica je zasnovana na konfederalnoj strukturi. Nadzorni
organi Evropske zajednice su bili Evropski parlament, Vijeće ministara, Centralna
komisija i Visoki sud. Dokument o osnivanju, pozant kao Rimski ugovor, predviđao je
hitno smanjenje carinskih stopa i potpuno ukidanje carinskih barijera do 1967.
godine. Carina na uvoz izvan Evropske zajednice trebalo je da ostane i to je postalo
glavna meta napada nečlanica. Carine su bile uglavnom manje nego ranije.
Zajedničko tržište je u mnogome dalo svoj doprinos opštoj liberalizaciji međunarodne
trgovine.

U roku od pet godina Evropska zajednica je postala najveća trgovinska sila

svijeta25, najveći izvoznik i kupac sirovina. Bila je drugi po veličini svjetski uvoznik i
druga po proizvodnji čelika odmah iza Sjedinjenih Država. U periodu od 1950. do
1960. godine proizvodnja članica je povećana za 70%. No pojedine vlade su bile
sumnjičave prema toj nacionalnoj vlasti, koja može da ojača i postane nezavisna,
koja će biti vjerna Evropi, a ne svojoj sopstvenoj zemlji. Na osnovu toga
pretpostavljalo se da će se zančaj i obim centralnog odlučivanja u Evropi narednih
godina uvečati.

Evropska zajednica je od samog početka bila opterećena zategnutim i stresnim

odnosima. No bilo je i svježeg duha, neophodne dinamike i prvih znakova novog
evropskog patriotizma. Iako su granice ostale, njihov značaj je bio smanjen. Jedina
ozbiljna kriza s kojom je Evropska zajednica suočena bila je ishod njezina uspjeha.
Britanija i ostale zemlje, koje su u početku bile protiv Zajednice, shvatile su svoju
grešku i sa zakašnjenjem tražile da budu primljene. No tada su vrata nove Evrope za
njih bila privremeno zatvorena.

Naime, Francuska je pod De Golom šezdesetih godina postala vodeća sila

Evropske zajednice. Ona je iskoristila svoje pravo veta da Britaniji onemogući ulazak
u Zajednicu26. Tako je sada De Gol bio glavna prepreka širenju Zajednice i evropskom
jedinstvu. De Gol je vodio suštinski protivrječnu politiku. On je želio da umanji

25 Laker, n.d. str. 163

26 De Gol je bio protivnik članstva Velike Britanije u Evropskoj ekonomskoj zajednici.

Savremeni svet, str. 340

evropsku zavisnost od Amerike, ali je iz tog svog plana izostavio pola Zapadne
Evrope i protivio se svim naporima da zajednica postane tijesno povezano tkivo.

Ono što je postignuto nije bilo ni blizu nekadašnjim snovima federalista. Za njih
je to bila samo prelazna faza ka ostvarivanju mnogo ambicioznijeg cilja. Poslije
odlaska De Gola s vlasti u Francuskoj, Evropska Zajednica se širi i 1973. godine
članice postaju Velika Britanija, Danska i Irska. Godine 1981. članica postaje i Grčka,
a 1986. godine u Evropsku Zajednicu ulaze Španija i Portugalija.

Sovjetski Savez u vrijeme vladavine Nikite Hruščova

Odmah poslije smrti Josifa Visarionoviča Staljina, 6. marta 1953. godine,

politička vlast prelazi u ruke male grupe njegovih najbližih političkih saradnika. Među
njima je ubrzo došlo i do političke borbe, u kojoj su i neki čalnovi politbiroa, poput
Lavrentina Berije, koji je optužen da je kapitalistički agent, pogubljeni ili prisiljeni da
napuste partiju. Kao najjači takmac za Staljinovog nasljednika izbija Nikita Sergejevič
Hruščov. Sam Hruščov nije bio među glavnim takmacima za vlast ni za Staljinova
života, a i prvih mjeseci poslije njegove smrti držao se u pozadini. To njegovo
samodržanje u pozadini donijelo mu je političku prednost i u septembru 1953. godine
izabran je za prvog sekretara partije27. Njegova frakcija se brzo učvrstila u partijskom
aparatu i ubrzo je postao predsjednik Sovjetskog Saveza.

Nakon Staljinove smrti nije bilo lako uspostaviti političku ravnotežu. Kolektivno
rukovodstvo nije dobro funkcionisalo, jer je vladavina jednog čovjeka predugo bila
jedina norma i ostavila je dubokog traga na svim nivoima sovjetskog društva. Oni
koji su vjerovali da će poslije Staljinove smrti doći do stvarne demokratizacije režima,
ubrzo su se uvjeravali da će to biti dug proces. To je dokazao i sam Hruščov, koji je
za samo nekoliko godina povratio nadzor nad Centralnim komitetom. Time je
automatski veliki broj ključnih i regionalnih pozicija dospio pod njegovu kontrolu 28. Do
velikih sukoba došlo je na sjednici Predsjedništva partije u junu 1957. godine. Tada
27 Ivan Berend, Centralna i Istočna Evropa 1944-1993, “CID”, Podgorica, 2001., str. 128

28 Istorija 2, str. 244

je stara garda sasvim rastjerana. U antipartijskoj grupi, kako su ih poslije poraza
zvali, bili su Vjačeslav Molotov, Gregorij Maljenkov, Nikolaj Bulganjin, te Kaganovič,
Vorošilov i Saburov. Svi su lišeni zvanja i činova, ali nije bilo hapšenja i pogubljenja.
Žrtve ovih novih čistki premještene su na niže položaje. Bio je to kraj kolektivnog
rukovodstva. Sovjetskim Savezom je ponovo vladao jedan čovjek, ali je važno
spomenuti, da je Hruščov imao mnogo ograničenja za razliku od Staljina.

Za vrijeme Hruščovljeve vladavine uklonjen je najveći dio stare staljinističke

garde29. Ugled Hruščova mnogo je narušen Kubanskom krizom. Protiv njegovih
poteza bili su i vojnici i partijski funkcioneri. Ljudi su bili nezadovoljni njegovom
neproduktivnosti u radu. Razdražljivost i nestrpljenje doprinjeli su njegovom padu.
Dok je Hruščov bio na odmoru, zavjerenici su iskoristili njegovo odsustvo i proglasili
Leonida Brežnjeva prvim sekretarom partije, a Andreja Kosigina sovjetskim
premijerom. Dana, 16. oktobra 1964. godine objavljeno je da je “drug Hruščov
podnio ostavku zbog svojih godina i narušenog zdravlja.”

I pored svojih nedostataka i nedoslijednosti, Hruščov je poslijeratnom

Sovjetskom Savezu donio određene slobode i napredak. Napadao je Staljina, ali
sistem koji je stvorio istog Staljina nije želio da napada, jer je i on sam bio, za
vrijeme svoje vladavine, jedna od ključnih karika istog sistema.

Značaj 1955. godine u odnosima Istok-Zapad

Poslije Staljinove smrti, 4. marta 1953. godine, i postepenog nestanka najgorih

oblika njegove vladavine, Zapad se ponadao da se i hladni rat bliži kraju. Takav
optimizam je bio sasvim prirodan, jer je međunarodna klima morala da se poboljša,
pošto je do 1952. godine dostigla svoju najnižu tačku. Optimizam koji se osjećao u
glavnim gradovima na Zapadu nije bio u potpunosti opravdan.

Nove vođe u Sovjetskom Savezu osporavale su mnoge Staljinove metode 30. Oni
su imali želju da poboljšaju odnose sa Zapadom. Bolje od Staljina su shvatili

29 Osim što je sa položaja smijenjen veći broj Staljinovih saradnika, česta pojava tih godina u Sovjetskom Savezu bila je i osuda staljinističkog

“kulta ličnosti”. Berend, n.d. str. 129

30 Povijest svijeta od početka do danas, str. 716

posljedice eventualnog nuklearnog rata, i stoga su nastojali da postignu sporazum o
zabrani korištenja nuklearnog naoružanja. Međutim, oni su bili Staljinovi đaci, dobri
komunisti i sovjetski rodoljubi. Strijepili su od širenja zapadnih ideja u zemlje
narodne demokratije, a odatle u Sovjetski Savez. Nije se moglo znati da li će moći da
vode politiku miroljubive koegzistencije, a da ne ugroze svoj sopstveni sistem. Ipak,
Staljinovi nasljednici su želili primirje, ali je novom kolektivnom rukovodstvu trebalo
da usaglasi oblik i suštinu pristupa.

Ubrzo poslije Staljinove smrti se javila ideja o sastanku na vrhu, koji bi mogao
dva bloka da izvede iz ćorsokaka u koji su zapali. Ta ideja o sastanku na vrhu potekla
je sa Zapada. Čim se malo stišala borba za moć u Politbirou, komunističke Partije
Sovjetskog Saveza, spremno ju je prihvatio maršal Nikolaj Bulganjin. On je tada bio
na čelu sovjetske vlade. Rezultat ove ideje bio je sastanak u Ženevi od 27. oktobra
do 16. novembra 1955. godine. U Ženevi se Bulganjin tada sastao sa predsjednikom
SAD-a Dvajtom Ajzenhauerom, britanskim premijerom Entonijem Idnom i francuskim
premijerom Edgarom Forom.

Glavne teme razgovora u Ženevi bile su nadzor nad nuklearnim naoružanjem i

Njemačka. Sovjeti su želili da se iz Evrope uklone sve američke vojne baze, koje su
im predstavljale vojnu opasnost. Osim toga Sovjeti su želili da sprijeće naoružavanje
Njemačke. S druge strane, zapadne sile su insistirale na njemačkom pitanju. One su
smatrale da bez ujedinjenja Njemačke u Evropi nema trajnog mira 31. Bili su uvjereni
da, bez prisustva američkih snaga i bez velikog udjela Njemačke u NATO-paktu,
Zapadna Evropa ne bi mogla da se odupre pritisku Sovjetskog Saveza. Sovjeti nisu
bili oduševljeni idejom ujedinjenja Istočne i Zapadne Njemačke. Bili su protiv
svenjemačkih izbora, jer bi mogli dovesti do pada komunizma. S druge strane, sami
su iznijeli dalekosežan prijedlog zabrane nuklearnog naoružanja. Zapadnim silama
nije odgovaralo da o tome raspravljaju, jer su bili svjesni prednosti Sovjetskog
Saveza u konvencionalnim vojnim snagama32. Sastanak u Ženevi je završen, a
njegovi učesnici su i dalje jedni druge smatrali neprijateljima. Ipak, sama činjenica,

31 Laker, n.d. str. 368

32 Svoj manjak nuklearnog naoružanja u odnosu na zapadne saveznike, Sovjetski Savez je nadoknadio znatno brojnijim i dobro razmještenim

konvencionalnim snagama u Evropi. Gavro Altman, Varljivi spokoj Evrope, “Dnevnik”, Novi Sad, 1985., str. 9
da je to bio prvi sastanak na vrhu, od početka hladnog rata, predstavnika Istoka i
Zapada, nagovještava nadolazeći period otopljavanja odnosa na relaciji Istok-Zapad.

Takođe važan događaj u 1955. godini bila je posjeta njemačkog kancelara

Konrada Adenauera Moskvi od 9. do 13. septembra. Sovjetski Savez je želio
normalne odnose sa Zapadnom Njemačkom, ali zato nije bio spreman platiti visoku
cijenu. Adenauer je pristao na posjetu, mada bez oduševljenja, samo zato da bi
zadovoljio domaće kritičare. Rezultat ove posjete bilo je obnavljanje normalnih
diplomatskih i trgovačkih veza između dvije zemlje. Što se tiče samih sovjetsko-
njemačkih odnosa, nije bilo nekih značajnih promjena. Jedini opipljivi rezultat, ove
posjete, bio je povratak njemačkih ratnih zarobljenika iz Sovjetskog Saveza. Prema
tome, Adenauerova posjeta Moskvi nije doprinijela rješenju njemačkog problema i on
je i dalje ostao najznačajnije pitanje odnosa Istoka i Zapada na tlu Evrope.

Ne može se reći da su ovi sastanci bili potpun promašaj. Naime, oni su pokazali
veću spremnost nego ikad, da se nađe zajednički stav. Samim tim je važna 1955.
godina, jer dolazi do prvog sastanka na vrhu od početka hladnog rata i nagovještaja
otopljavanja odnosa Istoka i Zapada. Zbog antisovjetske revolucije u Mađarskoj
1956. godine, pregovori su izvjesno vrijeme bili prekinuti.

Pobune u Poljskoj i Mađarskoj 1956. godine

Tačka nezadovoljstva dostignuta je najprije u Poljskoj. Privredne i društvene

posljedice staljinizma dovele su do nepodnošljive napetosti u svim oblastima života.
Čim je politički nadzor malo oslabio, u vrijeme novog kursa u Sovjetskom Savezu,
došlo je do otvorenih razgovora o nedostacima komunističkog režima.

Situacija u Poljskoj kulminirala je u ljeto 1956. godine kada je podjeljeno

partijsko rukovodstvo. Mjesto sekretara Poljske Komunističke Partije je upražnjeno
kada je, za vrijeme svoje posjete Moskvi, iznenada preminuo Boleslav Bjerut33, koji je
istovremeno bio i predsjednik vlade. Liberali su bili u manjini u partijskom

33 Umro u Moskvi, zbog problema sa srcem, 12. marta 1956. Berend, n.d. str. 137
rukovodstvu, ali su zato imali podršku običnih članova partije. Osim toga, studenti su
odigrali glavnu ulogu u oblikovanju izraza nezadovoljstva masa. Na ulicama Varšave i
drugih poljskih gradova došlo je do masovnih demonstracija. U toj kritičnoj situaciji
Vladislav Gomulka je prvi put pomenut kao kandidat za najvišu partijsku funkciju, što
je dočekano s oduševljenjem.

Osmi partijski plenum sazvan je 19. oktobra 1956. godine. Glavne tačke
dnevnog reda bile su izbor Gomulke i trojice njegovih pristalica u Centralni komitet i
imenovanje Gomulke za prvog sekretara partije. Sovjetski lideri su bili zabrinuti
razvojem događaja u Poljskoj i na dan otvaranja plenuma došli su nenajavljeni u
Varšavu. Bilo je teških optužbi. Hruščov i Molotov su optužili poljski Politbiro za
antisovjetsku propagandu34. Međutim, Poljaci su se držali svoga i nisu dozvolili da se
iko mješa. Organizovane su i masovne demonstracije podrške Gomulki. Tako se on u
jednom trenutku našao u veoma nezavidnoj situaciji. Naime, Gomulka je da bi
spriječio eventualnu vojnu intervenciju Sovjetskog Saveza, ubjeđivao Sovjete da će
Poljska i dalje biti odani član komunističkog bloka. S druge strane se morao oduprijeti
sve žešćim zahtjevima naroda da se sovjetske trupe povuku iz Poljske. Na kraju su
gosti iz Moskve, mada nedovoljno, ipak dali svoj blagoslov novom poljskom
rukovodstvu. Poljacima je na ruku išla i situacija u Mađarskoj, koja je bila mnogo
teža nego u Poljskoj, a Moskvi je više odgovaralo da u jednom trenutku ima samo
jedan hitan posao.

Gomulka i njegove pristalice su ispratili staljinističku struju iz Politbiroa i

proglasili su poljski put u socijalizam. Samim tim su i politički život stavili pod svoj
nadzor. Poljacima je objašnjeno da treba da budu zadovoljni postignutim, jer je
geografski položaj određivao granice njene slobode djelovanja. Savez sa Sovjetima je
i politički bio neophodan i zbog teritorija dobivenih poslije rata, a koje su ranije
pripadale Njemačkoj. Dakle, sa promjenom snaga u Evropi morala se prihvatiti
sovjetska nadmoć. Neophodno je naglasiti da je Gomulkin režim, za deset godina od
oktobra 1956. godine, bio jedno vrijeme najnapredniji po istočnoevropskim
standardima35.

34isto, str. 142

35 Lične slobode, sloboda govora, umjetnosti i publikovanja, bile su na višem nivou nego u drugim zemljama Istočne Evrope. isto, str. 146
 Situacija u Mađarskoj je sasvim bila drugačija nego u Poljskoj. Komunizam u
Mađarskoj nije uspio da dobije masovniju podršku. Životni standard je opao i to je
povečalo nezadovoljstvo stanovništva. Čim je popustio strah od terora, moralo je doći
do revolucionarnog stanja. Kada su otkrivena sva nedjela počinjena u Staljinovo
vrijeme, staro rukovodstvo je izgubilo samopouzdanje. Najozloglašeniji članovi vlade,
poput Rajka Rakošija, smijenjeni su jula 1956. godine. To je dalo snažan polet
revolucionarnom pokretu. Revolucionarna uzburkanost dostigla je svoj vrhunac
polovinom oktobra. Već 23. oktobra zabranjene su sve političke demonstracije, a kad
niko tu naredbu nije poštovao, tajna policija je otvorila vatru na mase. Borbama su
se pridružili i radnici širom Mađarske, a trupe koje su poslane da brane režim
otkazale su poslušnost i stale na stranu pobunjenika 36.

Revolucijom je srušena stara vlada i formirana je nova koaliciona vlada. U njoj

je bilo i predstavnika nekih tradicionalnih stranaka, a na njenom čelu je bio liberalni
komunista Imre Nađ. On je zahtjevao da se sovjetske trupe povuku, da se Mađarskoj
dopusti da izađe iz Varšavskog pakta i da joj se prizna neutralni status između Istoka
i Zapada37. Moskva nije mogla da prihvati toliku nezavisnost svog satelita, donijela je
odluku o napadu na Mađarsku. Sovjetski tenkovski napad je izvršen 4. novembra.
Mađarski revolucionari su još nekoliko dana poslije napada pružali otpor, ali je to bila
neravnopravna borba. Članovi mađarske vlade priznali su poraz i zatražili su azil u
jugoslovenskoj ambasadi u Budimpešti. Sovjeti su lako dobili vojnu bitku, ali je teže
bilo postići politički cilj intervencije. Na staru staljinističku gardu nije se više moglo
računati. Sada su bili potrebni umjerenjaci, koji su spremni na saradnju sa Sovjetskim
Savezom. Takvog čovjeka su našli u starom komunisti Janošu Kadaru. On je napustio
Nađovu vladu, izvršio kontrarevoluciju i formirao je kontravladu.

Poslije ugušenja ustanka pred Kadarom je stajao nezavidan posao. Pošto su ga

na vlast dovele sovjetske trupe on je izgubio podršku naroda. U očima večine svojih
sunarodnika bio je izdajnik, koji je prodao svoju zemlju Sovjetima. Kadar je vladao po
vojnim zakonima. Politička policija je ponovo držala vlast. Vodeći pisci osuđivani su
na zatvorske kazne. Nađ je sa članovima svoje vlade, pošto je dobio obečanje da im

36 Berend, n.d. 153

37 isto, str. 155

se ništa loše neće dogoditi, napustio jugoslovensku ambasadu. Odmah po izlasku iz
ambasade oni su uhapšeni. Suđenje je bilo tajno. Tek nekoliko godina kasnije
saznalo se da je većina, uključujući i Nađa, pogubljena 38.

Sovjetski napad i kontrarevolucija izazvali su talas negodovanja širom Evrope 39.

Strasti su uzavrele i tokom više mjeseci izgledalo je da je sovjetska vojna intervencija
u Mađarskoj uništila mogućnost približavanja Istoka i Zapada. Poslije prikladne pauze
zapadni državnci su obnovili kontakte sa Moskvom. Oni su na kraju zauzeli stav da je
to unutrašnja stvar sovjetske interesne sfere. Niko od zapadnih državnika nije
ozbiljno ni shvatio apel za pomoć, koji je poslala Nađova vlada. Naime, niko od njih
nije htio zbog Mađarske novi svjetski rat. Na Zapadu je ipak primljeno 180 000
Mađara, koji su napustili svoju zemlju poslije sovjetskog napada.

Pregovori Istok-Zapad 1957-1961

Poslije sastanka na vrhu 1955. godine i kriza u Istočnoj Evropi, došlo je do

prekida pregovora između Sovjetskog Saveza i Zapada. Bulganjin je ponovo počeo da
se dopisuje sa Ajzenhauerom u martu 1957. godine. On je tada predložio novi pristup
zabrani nuklearnih proba u obliku moratorijuma do tri godine i pod nadzorom
međunarodne komisije.

Poljski ministar inostranih poslova Adam Rapacki je podnio plan za

demilitarizovanu zonu Srednje Evrope. To je odgovaralo Sovjetima, jer su u
međuvremenu snage NATO-pakta u Evropi opremljene novim nuklearnim
naoružanjem, tako da je pitanje razoružanja postajalo sve hitnije. Stručnjaci sa
Istoka i Zapada sreli su se u Ženevi jula 1958. godine, na prvoj u nizu konferencija
koje će se baviti kontrolom nuklearnih proba. Pregovori su trajali više godina.

Godina velikog optimizma bila je 1959. Stalno se putovalo iz jednog glavnog

grada u drugi. U Moskvu je doputovao Ričard Nikson, tadašnji podpredsjednik
Sjedinjenih Država, a zatim i britanski premijer Harold Mekmilan. U Vašingtonu su bili

38 isto, str. 156

39 Povijest svijeta od početka do danas, str. 717

Frol Kozlov i Anastas Mikojan, dvojica značajnih članova Politbiroa. U septembru je
Hruščov prvi put stigao u ''bastion kapitalizma'' i u Kemp Dejvidu 40 u više navrata
razgovarao sa predsjednikom Ajzenhauerom. Atmosfera je bila srdačna, ali razgovori
nisu donijeli ništa značajno, sem da se novi samit o smanjenju nuklearnog
naoružanja održi u Parizu maja naredne 1960. godine.

Pariskom samitu je predhodio jedan događaj koji je nepovoljno uticao na sam

samit. Naime, 1. maja, uoči samita nad sovjetskom teritorijom oboren je U-2,
američki izviđački avion, koji leti na velikim visinama. Američka vlada nije ni pokušala
sve da porekne, već naprotiv pokušala je da opravda akciju. Sam Ajzenhauer je
poslije nekoliko dana svu odgovornost pruzeo na sebe 41. Već i prije samog početka
samit u Parizu je bio osuđen na propast zahvaljujući aferi U-2. Hruščov je odmah po
dolasku u Pariz izjavio da će napustiti sastanak ako se Ajzenhauer ne izvini, ne kazni
one koji su odgovorni i ne obeća da će prestati s takvim letovima. No, Ajzenhauer
nije htio da se izvini. Tako je poslije nekoliko dana, usred žestokih optužbi, samit u
Parizu završio totalnim neuspjehom. Ponovo je došlo do kraćeg prekida pregovora
između Istoka i Zapada, jer je naredne 1961. došlo do krize oko Berlina i Kubanske
krize 1962. godine. Led je iznenada probijen u avgustu 1963. godine kada je
potpisan sporazum o zabrani nuklearnih proba42.

Najupečatljivija odlika odnosa Istok-Zapad tokom pedesetih i početkom

šezdesetih godina dvadesetog vijeka, jeste činjenica da je Sovjetski Savez tokom tog
cijelog perioda imao inicijativu. Sovjetski rukovodioci su vodili dinamičnu politiku u
nepovoljnim uslovima. Oni su predlagali nove poteze, izazivali krize i postavljali
ultimatume. Prema njima zapadni državnici izgledali su tromi. Ponekad bi živnuli na
sovjetske poteze, ali sami nisu preduzimali bilo šta značajno.

Berlinska kriza
Krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina Berlin je bio u žiži napetosti
između Istoka i Zapada u Evropi. Poslije podjele Njemačke, Zapadna Njemačka je
smtrala Berlin jednom od svojh pokrajina. S druge strane Istočna Njemačka je Berlin

40 Bio je to prvi put da je jedan sovjetski predsjednik stupio na američko tlo. Dukovski, n.d. str. 142

41 Laker, n.d. str. 386

42 Sporazum su potpisale SAD, Sovjetski Savez i Velika Britanija a Francuska i Kina nisu to učinile. Savremeni svet, str. 327
smatrala dijelom sovjetske zone i prekršivši četvorozonski status grada, proglasila ga
je glavnim gradom.

Napetosti oko Berlina započele su u novembru 1958. godine. Sovjeti su uputili

ultimatum zapadnim saveznicima. Oni su zahtjevali da se okonča okupacioni status
Zapadnog Berlina i da zapadne sile priznaju istočnonjemačku vladu. U drugoj polovini
1960. godine Sovjeti su pojačali pritisak i kriza oko Berlina dostigla je svoju
kulminaciju u ljeto naredne godine. U jednom govoru, u julu 1961. godine, na
moskovskoj Vojnoj akademiji, Hruščov je objavio da će, zbog sve veće međunarodne
napetosti biti povučena odluka o smanjivanju brojnog stanja sovjetske armije i da će
vojni budžet biti povećan za
jednu trećinu43. Na sastanku NATO-pakta, nekoliko dana kasnije, dat je jasan
odgovor da Zapad neće odustati do svog položaja u Berlinu. Kenedi je na pregovore
u Moskvu poslao svog ličnog izaslanika Džona Makoja. Iz razgovora sa Hruščovom je
bilo vidljivo da nije moguće postići dogovor.

Nakon toga Hruščov je odlučio da stupi u akciju. Na sastanku zemalja

Varšavskog pakta odlučeno je da se zatvori granica između Istočnog i Zapadnog
Berlina. Bio je to rizičan korak, ali što se tiće Istoćne Njemačke bio je hitan i
neophodan. Naime, Njemačka Demokratska Republika trebala je cijeloj Njemačkoj da
pokaže socijalistička dostignuća. No, naprotiv ne samo da nije privukla Zapadne
Nijemce, već je svake sedmice gubila hiljade svojih građana. Za Istočnu Njemačku to
više nije bilo pitanje izgubljenog prestiža, jer ako se rijeka izbjeglica ne zaustavi
istočnonjemačka privreda bit će paralisana.

Berlinska kriza dostigla je svoj vrhunac u noći 13. avgusta, kada su jedinice
istočnonjemačke armije zatvorile sve prilaze iz Istočnog u Zapadni Berlin 44. Nakon
toga narednih dana podignut je zid duž sovjetske zone. Bilo je to kršenje
četvorozonskog statusa grada po kojem je prilaz svim dijelovima grada bio slobodan.
Stanovnici Zapadnog Berlina i Zapadne Njemačke bili su u šoku. Odmah su
zahtjevane protivmjere. Sve se završilo na verbalnim protestima. Istočni Berlin je bio

43 Laker, n.d. str. 395

44 Izgradnja zida u Berlinu bila je popraćena Dekretom vlade Istočne Njemačke, kojim se zabranjivalo stanovnicima Istočnog Berlina i Istočne

Njemačke da ulaze u Zapadni Berlin. Svet posle Drugog svetskog rata, str. 473
dio sovjetske uticajne zone, u kojoj komunisti imaju svu slobodu djelovanja. Tako
zapadne sile nisu željele pruzeti na sebe rizik mogućeg vojnog sukoba.

Komunističke vođe s razlogom su bili zadovoljni ishodom krize. Nisu postigli sve
što su željeli, ali je podizanje zida mnogo doprinjelo konsolidovanju
istočnonjemačkog režima. Međutim, dugoročna politička dobit bila je ogromna. Prije
svega zaustavljen je masovni odliv i prebjeg. Istočna Njemačka je prebrodila
privredne probleme izazvane masovnom seobom i vlasti su postale još
samouvjerenije. S druge strane u Zapadnoj Njemačkoj posijano je sjeme
nepovjerenja prema zapadnim saveznicima. Oni su se zapitali ako Amerika nije mogla
da se odupre Sovjetima, kad su posegli za Berlinom, hoće li biti voljna da brani
Zapadnu Njemačku u slučaju eventualnog napada. Poslije Berlinske krize, naredne
1962. godine, izbila je Kubanska kriza. Ona je predstavljala vododijelnicu , kojom je
označen kraj kritičnog razdoblja hladnog rata i početak novog doba detanata 45.

Studentski protesti 1968. godine

Početkom šezdesetih godina studenti su bili apolitični i mirni. Kod njih nije bilo
revolucionarnog poriva. Politički posmatrači su tada govorili da su sve ideje
iscrpljene. Ta nagađanja da su sve političke ideje iscrpljene, izazvao je talas
studentskih protesta, koji je 1968. godine zahvatio cijelu Evropu.

Prvi studentski protesti izbili su najprije u Francuskoj. Među francuskim

studentima, koji su se probudili iz faze apolitične letargije, počela se razvijati ozbiljna
politička aktivnost46. Prvi protest desio se novembra 1967, kada su stupili u štrajk
profesori i studenti sociologije na Univerzitetu Nantera, u blizini Pariza. Februara
1968. godine pobunili su se i pariski studenti koji su zahtjevali da se ukine zabrana
slobodne komunikacije između muških i ženskih studentskih domova. Nakon toga je
došlo do zahtjeva za reformom univerziteta. Početkom maja studentski pokret je
dobio masovnu podršku i došlo je do novih nemira i sukoba s policijom.
45 Detant je francuska riječ koja znači popuštanje. Altman n.d. str. 5

46 Proteste studenata je uzrokovala i nemogućnost mirnog političkog dogovora između mladih koji su htjeli promjene i birokrata kojim bi te

promjene ugrozile stečene pozicije. Dukovski, n.d. str. 167

 Vođe studentskog pokreta su mislili da će namjernim provociranjem nasilničkog
ponašanja policije pokazati stvarno brutalno lice režima. Kroz nekoliko dana pokazalo
se da ih ne interesuje reforma univerziteta. Obrazovanje su smatrali sporednim
problemom, a osnovno pitanje postala je revolucija. Na njihovu stranu stali su i
mnogi intelektualci. Stotine hiljada Parižana demonstriralo je 13. maja protiv
degolističkog režima. Studenti su zauzeli Sorbonu, a za četiri dana i deset miliona
radnika bilo je u štrajku.

Degolističke vođe su bile zaprepaštene reakcijom. Sam De Gol je izjavio: ''

Reforme da-neredi ne!''47 De Gol je 19. maja pozvao građane da brane republiku od
prijeteće komunističke diktature. U veoma kratkom roku milion degolistčkih pristalica
izašlo je na ulice. Za samo nekoliko sati pokret je izgubio svu svoju snagu. Radnici su
polako izašli iz fabrika, a studenti su napustili zauzete fakultete. Radikalne studentske
grupe bile su zabranjene. Međutim, mnogi su osjećali da je De Golova pobjeda slaba,
naime, studentski pokret je pokazao sve slabosti degolističkog režima i veliki broj
Francuza je vjerovao da se vlasti neće oporaviti od tog udarca.

Događaji u Francuskoj dali su podstrek studentskim pokretima u mnogim

zemljama Evrope, ali nigdje studentski pokret nije pokrenuo mase 48. Studentske
grupe u Njemačkoj su protestovale protiv Aksela Špringera, vlasnika najvećeg
novinskog koncerna u Njemačkoj. Naime, Špringerove novine bile su žestoko protiv
studentskog pokreta i svega za šta su se studenti zalagali. Talijanski studenti su
tražili više stipendije i bolje uslove na univerzitetima. No, kao i u ostalim evropskim
zemljama, protest je prerastao u revolt protiv sistema. U Španiji su studenti
predvodili borbu protiv Frankove diktature. Što se tiće britanskih studenata, oni za
svoje ciljeve nisu dobili podršku javnosti, osim kada su demonstrirali oktobra 1968.
protiv rata u Vijetnamu.

Osnovni motivi studentskog pokreta bili su poznati. Naime, broj studenata od

završetka rata do šezdesetih godina je utrostručen. Univerziteti su bili pretrpani, a
uslovi su postali neadekvatni. Administracija i profesori su se ponašali autokratski,
tako da studentski pokret nije bio bezrazložan. Studentski pokret bio je suočen sa

47 Laker, n.d. str. 426

48 isto, str. 428

bitnom dilemom, jer zahtjev studenata za apsolutnom slobodom nije bio u skladu sa
složenom ekonomskom i političkom stvarnosti, koja je ograničavala slobodu i
demokratiju. Studenti nisu bili u sukobu samo s neokapitalizmom već i sa modernim
društvenim sistemima, jer su u njima bili sadržani jaki elementi represije. Na kraju
pokret se izborio za reforme univerziteta.

Sovjetski upad u Čehoslovačku 1968. godine

Tokom većeg dijela svoje novije istorije Čehoslovačka je bila okrenuta Zapadu,
što se uopšte nije kosilo s osječanjem slovenske solidarnosti. Iako je ta zapadna
tradicija bespoštedno potisnuta 1948. godine nije sasvim iskorjenjena i poslije
popuštanja političkog nadzora početkom šezdesetih godina ponovo je izbila na
površinu. Naime, došlo je do razočarenja u komunizam i to u zemlji u kojoj je
Komunistička partija u jednom momentu uživala veliku popularnost.

Policija je na surov način ugušila studentske demonstracije, koje su

organizovane zbog loših uslova u studentskim domovima i time izazvala pokret
podrške studentima. Sam po sebi, studentski protest bi ostao nedjelotvoran, ali se
poklopio s krizom u partijskom rukovodstvu. Naime, sva moć je bila u rukama
Antonjina Novotnog, dugogodišnjeg prvog sekretara partije i predsjednika Republike.
Liberali, koji su bili u manjini u Centralnom komitetu, iskotistili su studentske proteste
za otvoren i direktan napad na struju Novotnog, koja je stalno kršila unutrašnju
partijsku demokratiju. Sredinom januara 1968. godine Novotni i njegovi saradnici su
smijenjeni. Uspostavljeno je novo partijsko rukovodstvo na čelu sa Aleksandrom
Dubčekom. Novo rukovodstvo je objavilo novi politički program pod imenom
''Socijalizam u slobodi''. Njime je bila predviđena sloboda pojedinca. Ovaj program je
dobio veliku podršku naroda. Zatim je došlo do zahtjeva da Narodna skupština
donosi odluke, a ne samo da ih formalno ratifikuje. U martu 1968. godine ukinuta je
cenzura i došlo je do slobode izražavanja dotad nepoznate ijednom komunističkom
režimu49.

49 Berend, n.d. str. 174

 U Sovjetskom Savezu se javila bojazan da će se slobodarski duh iz Praga raširiti
po drugim istočnoevropskim zemljama i na taj način ugroziti politički sistem. Tokom
juna i jula 1968. godine Sovjeti, Poljaci i istočni Nijemci pojačali su propagandu protiv
čehoslovačke političke reforme. Rukovodioci komunističkih zemalja pokušavali su da
zaplaše češko rukovodstvo50. Čehoslovaci nisu pokleknuli, već naprotiv zahvaljujući
pritiscima nacionalno jedinstvo je bilo jače nego ranije. Zato je sa gledišta Moskve
čehoslovački put bio toliko opasan i donijeli su odluku o okupaciji Čehoslovačke.
Okupacija je izvršena 21. avgusta 1968. godine. Sovjetske trupe su za osam sati
pregazile čehoslovačku teritoriju. Uhapsili su Dubčeka i ostale rukovodioce 51, ali je
predsjednik Ludvik Svoboda odbio da ih smijeni i postavi novo rukovodstvo, koje mu
je pripremio sovjetski ambasador. Nakon toga Svoboda je pozvan u Moskvu, Dubček
i ostali uhapšeni, nisu bili spremni da se odupru Brežnjevu, koji je prijeto da će
strašne posljedice trpjeti oni i njihova zemlja, ako se ne prihvate sovjetski zahtjevi.
Mada su protiv volje prihvatili sovjetske zahtjeve, sovjetske trupe se nisu povukle iz
Čehoslovačke. Ponovo je uspostavljena jaka komunistička vlast i vračena je cenzura.

U Varšavi i Istočnom Berlinu okupacija Čehoslovačke je dočekana kao veliko

olakšanje. Okupaciju su osudile i komunističke zemlje Kina, Jugoslavija i Albanija.
Zapad je oštro osudio Sovjete, ali po njegovom mišljenju , kao i ranije, bila je to čisto
unutrašnja stvar Sovjetskog Saveza i jednog od njegovih saveznika. Zvanični
Vašington i Pariz pokazali su da dugoročnih posljedica ove invazije neće ni biti. Čim
se stišala bura, sovjetski rukovodioci su započeli novu diplomatsku ofanzivu da bi
ubjedili Zapad da ono što se dogodilo u Čehoslovačkoj ne predstavlja prepreku
normalizaciji odnosa između Istoka i Zapada. Sada je postalo jasno da samo od
Moskve može da potekne inicijativa o promjenama unutar samog komunizma. Upad
u Čehoslovačku potvrdio je da je sovjetska netrpeljivost prema drugačijem političkom
sistemu i dalje ista.

Problem separatizma i terorizma

50 isto, str. 175

51 Odvedeni su Moskvu kao zatvorenici i nakon potpisanog sporazuma vračeni su u Prag. isto, str. 176
 Nova Evropa, koja je nastala poslije 1945. godine, etnički je postala
hegemonija nego ranije, jer su povučene nove granice i stanovništvo je raseljeno.
No, ako se uzmu u obzir raniji istorijski periodi, vidi se da potpuna homogenost
nikada nije bila moguća. Švicarska, Belgija, Jugoslavija i Čehoslovačka su primjeri
država u kojima živi više naroda. I većina ostalih evropskih država nije etnički
homogena, jer u njima žive nacionalne manjine. Tokom prve dvije decenije poslije
rata separatizmi i nacionalizmi nisu bili primjetni, ali je sedamdesetih i osamdestih
godina došlo do njihovog buđenja u nekim državama.

Povodom buđenja nacionalističkih zahtjeva mogu se naći različita objašnjenja. S

jedne strane, to su sve veća demokratizacija Evrope i određene političke slobode u
Španiji, Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu. Nacionalna svijest je i ranije postojala među
Slovencima, Baskijcima i Azerbejđancima, ali su pod Titom, Frankom i sovjetskim
režimom problemi rješavani po kratkom postupku. U Zapadnoj Evropi obnova
nacionalizma među manjinama bila je dio opšteg procesa, koji ima ekonomske i
kulturne razloge. To je očigledan primjer nacionalizma u Škotskoj, gdje je uzrok
otpor prema vlasti iz Londona. Naime, sa slabljenjem ekonomske situacije u
Engleskoj sve je veći bio zahtjev za odcjepljenjem. Tako je na referendumu,
održanom 1979. godine u Škotskoj 32% glasaća glasalo za odcjepljenje 52. U drugim
slučajevima, pored siromaštva, uzrok separatizma je bila tradicionalna vjerska i
međunacionalna netrpeljivost. Najočigledniji primjer svega tog je situacija u
Sjevernoj Irskoj, španskoj pokrajni Baskiji i na Kosovu 53.

Takođe veliki problem u Evropi, pored separatizma, sedamdesetih godina

postao je terorizam, koji je aktuelan i dan danas. Terorizam u Evropi sedamdesetih
godina usko je bio povezan sa težnjama separatista u pojedinim evropskim
zemljama. Najveće dvije terorističke organizacije u Evropi su postale baskijska ETA i
Irska Republikanska Armija IRA. Ove dvije organizacije su najizdržljivije i one nisu
djelovale izvan granica Španije, odnosno Sjeverne Irske i Velike Britanije. Pored njih

52 Laker, n.d. str. 541

53 Baski su narod koji živi u cijelom baskijskom području Španije i u manjem dijelu Francuske. Oni imaju svoj poseban jezik Euskaru. Samosvjesni

Baski obuhvaćaju i one koji zbog emigracije i asimilacije sa susjedima ne govore svojim jezikom, ali su povezani sa baskijskom tradicijom i

kulturom. Borbu za svoju nacionalnu državu Baski su poveli još sredinom 19. vijeka. The Times, Narodi Europe, Naklada Zadro, Zagreb, 1997., str.

71, 74
u Zapadnoj Evropi je bilo nekoliko manjih terorističkih grupa sedamdesetih godina.
Najpoznatije od njih su italijanske Crvene brigade i zapadnonjemačka Bader-Majnhof
grupa. One su izvodile manje terorističke napade i ubistva bankara, visokih državnika
i većeg broja njemačkih industrijalaca 54.

Najzlokobniji su bili slučajevi terorizma onih koji su radili za Iran, Libiju i Siriju55.
Ti napadi su prije svega bili usmjereni protiv političkih emigranata iz tih zemalja, ali
su im mete ponekad bile u Zapadnoj Evropi, uključujući i civilno vazduhoplovstvo, što
je odnosilo velike žrtve. Kada bi zapadnoevropske vlasti uhvatile i osudile teroriste,
njihovi sponzori bi odgovorili otimanjem talaca i drugim napadima. Mnoge
zapadnoevropske države nisu bile dovoljno odlučne po pitanju terorizma. Stalno su
se nadale da se protjerani teroristi neće vratiti. Takvo popuštanje išlo je na ruku
terorističkim napadima i u nekoliko slučajeva neposredno je odgovorno za terorističke
operacije velikih razmjera. Učestalost terorističkih napada se smanjila poslije
američkog vazdušnog napada na Libiju. Problemi separatizma i terorizma nisu nikada
do kraja riješeni. Oni i danas, ali u manjem obimu, prate savremenu Evropu.

U nekim slučajevima razdori su lokalizovani, a u drugim vjerovatno nikada

neće biti postignuto zadovoljavajuće rješenje. Naime, pravda prema jednoj grupaciji
neminovno će izazvati veliku nepravdu prema drugoj. Samim tim sasvim bi bilo
nerealno očekivati da će ujedinjena Evropa riješiti sve protivrječne zahtjeve tolikog
broja različitih etničkih grupa.

54 Crvene brigade su 1978. godine oteli i ubili premijera Italije Alda Mora. Dukovski, n.d. str. 169

55 Laker, n.d. str. 546

Zaštita životne sredine i pokreti zelenih

Najzanimljivija nova politička snaga, koja se u Evropi pojavila sedamdesetih

godina bile su partije ''zelenih''. Ove su se partije bavile ekološkim pitanjima, koja su
uveliko prevazilazila političke i hladnoratovske granice. Kroz partije zelenih ekologija
je tek sedamsedetih prerasla u političku silu, što je bilo prouzrokovano sve večim
zagađivanjem vazduha i vode, a time ujedno cjelokupne životne sredine. Iako je
ekologija tek sedamdesetih godina prerasla u političku silu, ona se javila mnogo
ranije. Naime, termin ''ekologija'' je sredinom 19 vijeka prvi uveo njemački filozof
Ernest Hekel, koji se bavio prirodom56.
U sve većim dijelovima Evrope vazduh više nije bio prijatan ni zdrav, zbog
količine azota i sumpora u izduvnim gasovima motornih vozila, fabričkih dimnjaka i
elektrana. Ova zagađenja su uzrokovala pojavu kiselih kiša i rupe na ozonskom
omotaču. Postalo je nezdravo piti vodu, a mnoge rijeke i jezera postali su biološki
mrtvi i u njima je bilo zabranjeno kupanje. Objavljeno je da su najveće evropske
rijeke Dunav, Rajna, Volga i Visla zagađene do te mjere, da se voda iz njih ne može
koristiti ni za industrijske svrhe. Sjeverno, Baltičko, posebno Sredozemno more,
sadržavali su dosta azota i opasnih metala, da su u jednom trenutku bili opasni po
zdravlje. Neka jezera u Sovjetskom Savezu više nisu mogla ni biti spašena. U
Zapadnoj Evropi stanje je bilo loše, a mnogo gore na istoku gdje je isparenje
sumpor-dioksida bilo četiri puta veće nego na zapadu 57. Najveća šteta počinjena je
evropskim šumama. Sedamdesetih godina svima je bilo jasno da šume umiru i da se
šumska flora i fauna smanjuje. U Poljskoj i Čehoslovačkoj oko četvrtina šuma je bila
već mrtva ili u procesu izumiranja. Jedino je nešto veći procenat oštećenih šuma bio
u Finskoj i Zapadnoj Njemačkoj, mada u određenom stepenu nijedna zemlja nije bila
pošteđena.

Razvoj partija zelenih obično je bio uslovljen raznim problemima koji nisu imali
veze sa zaštitom životne sredine. Najveći broj partija zelenih preuzeo je tradicionalna
uvjerenja ljevice i bili su u opoziciji u odnosu na sve ostale. Svi su počeli rad lokalno,
potom su se aktivnosti proširile na oblasti i regije, da bi u krajnjem ishodu prerasli u

56 Laker, n.d. str. 533

57 isto. str. 534

nacionalnu stranku. Najuspješniji su bili njemački zeleni. Oni su počeli kao grupa
građana. Godine 1979. postali su politička stranka, a prvi put parlamentarna stranka
1983. godine. U Bundestagu su imali četrdeset dva predsatvnika, a na regionalnom
nivou, u oblasti Hesen i Zapadnom Berlinu bili su koalicija na vlasti. Uspjeha su imali i
u Švedskoj, Švicarskoj i Austriji. Čak i u zemljama, gdje nisu ušli u parlament, kao u
Velikoj Britaniji i Francuskoj, moralo se s njima računati kao sa lokalnom snagom. U
Istočnoj Njemačkoj i Čehoslovačkoj, koje su žestoko bile pogođene uništavanjem
životne sredine, ekološke grupe su imale značajnu ulogu u događajima, koji su doveli
do pada komunističkog režima58.

Istorijska zasluga zelenih je velika. Oni su uvidjeli posljedice zagađenja i

insistirali su da se zaštite prirodna bogatstva i natjerali su sve da razmišljaju o
granicama razvoja. Zeleni nisu imali ideoloških predrasuda i sama ta činjenica im je
olakšala djelovanje kako na Zapadu kao političkih partija, tako i na Istoku kao
ekoloških pokreta. Osamdesetih ekološka svijest je bila jaka i bili su vidljivi prvi
rezultati. Naime, donijete su zakonske odredbe o smanjenju zagađenosti voda i
vazduha. Tako je tokom osamdesetih zagađenje vazduha u Velikoj Britaniji smanjeno
za 20%. Očišćen je jedan dio sredozemne obale, a značajan napredak u smanjenju
zagađenosti postignut je i u Sjevernom moru. Dakle, uz pritisak zagovornika zaštite
životne sredine, partija i pokreta, sedamdesetih i osamdesetih godina postignut je
značajan napredak u očuvanju životne sredine u naknadi već počinjene štete.

58 isto, str. 535

 Sporazumi o smanjenju nuklearnog oružja

Razvoj nuklearne tehnologije bio je popraćen sa uznemirenosti zbog razvoja i

širenja nuklearnog naoružanja. Pitanja kako spriječiti ulazak drugih država u
nuklearnu elitu, bili su vidovi šireg problema kontrole naoružanja koji su zamijenili
pristupe naoružanju šezdesetih godina. I u Vašingtonu i u Moskvi oživjelo je ponovno
zanimanje za međusobnom komunikacijom.
Razgovori o ograničavanju strateškog oružja SALT počeli su krajem 1969.
godine. Na pregovorima 1970. u Beču, a zatim i na Konfernciji u Helsinkiju59,
Amerikanci su preuzeli inicijativu predloživši potpunu zabranu pokretnih kopnenih
lasirnih rampi. Godine 1971. postignut je dogovor o morskom dnu, koji je
zabranjivao postavljanje nuklearnog oružja na morsko dno. Sporazum o ofanzivnim
raketama SALT, potpisan je 1972. godine i imao je rok važnosti do 1977. godine 60.
On je predviđao samo zamrzavanje izgradnje novih kapaciteta, ali je dopuštao
zamjenu zastarjele opreme na kopnu i podmornicama modernijom opremom.
Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države su se dogovorili da će nastaviti
pregovore o SALT-u. Novi sporazum trebao je sadržavati sve što je ispušteno iz
sporazuma iz 1972. godine. Sjedinjene Američke Države su ostale pri svom zahtjevu,
koji su Sovjeti odbacili o potpunoj zabrani pokretnih kopnenih lansirnih rampi. Sovjeti
su bezuspješno pokušali uključiti u sporazum odredbe o bombarderima velikog
dometa, koji su činili značajan dio američkog arsenala. Amerikanci su imali više od
500 takvih aviona, dok su ih Sovjeti imali svega 140. najveći problem su bile rakete
MIRV, koje su nosile više bojevih glava. Sovjetski Savez do tada nije imao MIRV-e, ali
su Sovjeti imali veći broj interkontinentalnih raketa velikog dometa 61.
Do pomjeranja s mrtve tačke u pregovorima o sporazumu SALT 2, došlo je
sredinom 1974. godine, kada je tadašnji predsjednik Sjedinjenih Američkih Država,
Ričard Nikson, posjetio Moskvu. Na tom sastanku je izražena politička volja da se
postigne sporazum. No, sama složenost pitanja i tehnički aspekti, koji su se

59 Konferencija u Helsinkiju učvrstila je status quo koji je nastao krajem Drugog svjetskog rata u Evropi, kada je u suštini svakoj strani pripalo ono

što je već vojno kontrolisala. U Helsinkiju je potvrđeno načelo nepovredivosti nepromjenljivosti postojećih granica, važno ne samo za vojne saveze

već i za one koji im ne pripadaju. Altman, n.d. str. 25

60 Povijest svijeta od početka do danas, str. 736

61 Peter Calvocoresi, Svijetska politika nakon 1945., Nakladni zavod “Glubus”, Zagreb, 2003., str. 61
neprestano mijenjali, bili su jači od pregovarača. Rasprave su prekinute početkom
1977., ali je novi predsjednik Sjedinjenih Američkih Država, Đimi Karter, kasnije iste
godine iznio nove prijedloge, a zatim zaustavio razvoj neutronske bojne glave i
bombardera velikog dometa B-1. Nakon toga, 1979. godine, potpisan je sporazum
SALT 2. Glavna odredba SALT-a 2 bilo je smanjivanje sistema za lansiranje
nuklearnog naoružanja. Bilo je predviđeno da se broj sistema na svakoj strani od
2400 smanji na 2250 u 1985. godini. SALT 2 nije ratifikovan zbog protesta javnosti u
Sjedinjenim Američkim Državama i sovjetske invazije na Afganistan 62.
Nove korake u pregovorima o razoružanju uzrokovala je promjena na čelu
Sovjetkog Saveza i promjena raspoloženja u Vašingtonu. Mihailu Gorbačovu je bilo
potrebno smanjenje troškova kako bi spasio Sovjetski Savez od ekonomske
katastrofe, a Ronald Regan da li slučajno ili ne, odlučio je zamjeniti ulogu ''velikog
biča'' ulogom ''velikog mirotvorca''. Dva su se lidera sastala prvi put u Ženevi 1985.
godine. Nije dogovoreno ništa važno, ali su obje sile shvatile da se njihov superstatus
u svijetu smanjio, pa su morale priznati potrebu za razoružanjem63. Nakon
višegodišnjih pregovora 1991. godine zaključen je sporazum START 1, koji su
potpisali predsjednici Džorđ Buš i Mihail Gorbačov. Naredne, 1992. godine, uslijedio
je START 2, koji su potpisali Džorđ Buš i Boris Jelcin. Prema START-u 2 Sjedinjene
Američke Države su trebale smanjiti svoje arsenale nuklearnog oružja s 12 600 na 3
500, a Sovjetski Savez s 11 000 na 3 000. Obje strane su trebale eliminisati rakete
tipa MIRV. Provođenje ovih sporazuma postalo je složeno pošto se Sovjetski Savez
raspao na više država, od kojih su Rusija, Ukrajina, Bjelorusija i Kazahstan na svom
teritoriju imali oružje predviđeno sporazumom. Ukrajina, Bjelorusija i Kazahstan
zasebno su se obavezale na provođenje sporazuma i na uklanjanje sveg relevantnog
oružja sa svoje teritorije u narednih sedam godina 64.
Sporazumi START 1 i START 2 izazvali su velike, skupe i praktične probleme
uništavanja nuklearnog oružja. Naime, oružje izumljeno za masovno uništenje nije
bilo lako uništiti. Kraj hladnog rata razotkrio je činjenicu, da su hladni rat i nuklerano
oružje dvije zasebne pojave, koje su se povezale i održavale stalnu dozu napetosti u
Evropi tokom cijelog perioda hladnog rata. Hladni rat je završio, ali su problemi sa
62 Dukovski, n.d. str. 206

63 isto, str. 207

64 Calvocoresi, n.d. str. 73

širenjem nuklearnog oružja i danas aktuelni. Naime, tokom hladnog rata nuklearne
države su pokušavale spriječiti širenje nuklearnog oružja stalno obečavajući da će
smanjiti vlastite nuklearne arsenale. Međutim, nisu uspjele spriječiti širenje, jer nisu
ispunile obećanja. Padom komunizma i nestankom Varšavskog pakta istovremeno je
došlo i do kraja hladnog rata, koji je ostavio NATO bez dotadašnjeg ''neprijatelja'' i
strategije. NATO je razradio novu strategiju i nastavio je da se širi prema granicama
Rusije uključujući u svoje članstvo zemlje, koje su bile članice Varšavskog pakta i
države koje su nastale raspadom bivšeg Sovjetskog Saveza.
Širenje i razvoj Evropske ekonomske zajednice

Velika Britanija i zemlje koje su u početku bile protiv projekta Evropske

ekonomske zajednice shvatile su svoju grešku i tokom šezdesetih godina su
zahtjevale da se priključe. No, mišljenja o prijemu novih članica unutar same
Zajednice su bila različita. Francuska je tokom šezdesetih godina postala vodeća
zemlja Evropske zajednice. De Gol je iskoristio svoje pravo veta da ne dozvoli Velikoj
Britaniji ulazak u Evropsku zajednicu.
Klima po pitanju prijema novih članica u Evropsku zajednicu se poboljšala nakon
odlaska De Gola s vlasti u Francuskoj sredinom 1969. godine. Na predsjedničkom
položaju ga je naslijedio Žorž Pompidu, čovjek koji je bio drugačijih vidika od svog
predhodnika. Istovremeno je došlo i do promjena u britanskoj vladi. Novi britanski
premijer postao je Edvard Het, koji je inače i ranije bio zagovornik britanskog
članstva u Evropskoj zajednici65. U decembru 1969. godine predsjednici vlada šest
zemalja članica Evropske zajednice opredjelili su se na sastanku u Hagu za prijem
Velike Britanije i novih zemalja u članstvo Evropske zajednice. Nakon toga su započeli
pregovori o prijemu novih članica, koji su završeni sredinom 1972. godine
potpisivanjem sporazuma o prijemu. Velika Britanija, Irska i Danska zvanično su
postale članice Evropske zajednice od 1. januara 1973. godine. Norveška je takođe
vodila pregovore s Evropskom zajednicom, ali je odluka njezine vlade o ulasku u
članstvo odbijena na referendumu.
Broj članova Evropske zajednice bilo je otvoreno pitanje od njenog osnivanja.
Prijem novih članica 1973. godine nije ugrozio njenu djelotvornost. Osamdesetih

65 Calvocoresi, n.d. str. 254

godina dolazi do novog širenja Evropske zajednice. Prvo u članstvo Zajednice 1981.
godine ulazi Grčka, a zatim i nove članice 1986. godine postaju Španija i
Portugalija66. Turska je molba odbijena s izgovorom kako je Zajednica ne može
razmatrati, jer je zauzeta dovršavanjem jedinstvenog tržišta do 1993. godine. No,
nije javno objavljeno da je Zajednica bila nevoljna primiti državu čije poštovanje
ljudskih i osnovnih načela građanskog ponašanja nije bilo uzorno 67. Tako je
osamdesetih godina Evropska ekonomska zajednica brojala dvanaest članica. To je
širenje stvorilo probleme administrativne i političke složenosti. Pritisci za dalje širenje
dolazili su od država, koje su mijenjale svoje ranije odluke o rezervisanosti prema
Evropskoj zajednici i od bivših komunistčkih zemalja, koje su se nadale da će u
Evropskoj zajednici naći brži put za svoj ekonomski oporavak.
Uporedo sa teritorijalnim širenjem, izgrađivani su elementi čvršćeg povezivanja
zemalja članica Zajednice. Prvo je juna 1968. godine uspostavljena carinska unija. To
znači da su se raspustile carinske službe nacionalnih država i da je uspostavljena
zajednička carinska služba prema trećim državama. Briselskim ugovorom iz 1975.
godine osnovan je Evropski finansijski sud, kao i prenošenje većih nadležnosti,
vezanih za zajednički budžet na Evropski Parlament. Godine 1976. uvedeni su
direktni izbori za Evropski Parlament. Prvi direktni izbori za zajednički Parlament su
održani 1979. godine i odziv glasača na tim izborima je bio nešto više od 60% 68. Iste
godine je zaživio Evropski monetarni sistem. Funkcija toga sistema je bila održavanje
fiksnog međusobnog odnosa valuta. Evropski monetarni sistem bio je prelazni korak
ka Evropskoj monetarnoj uniji s jednom valutom. Osamdesetih godina izvršena je
modifikacija i dopuna postojećih modusa odlučivanja unutar organa Zajednice.
Tu pripada uvođenje novog procesa odlučivanja, koji je predviđao da se odluke u
Vijeću ministara donose kvalifikovanom većinom. Evropski Parlament, koji je do tada
imao samo savjetodavnu funkciju, dobio je veći uticaj. Time su uspostavljeni bitni
temelji za budući razvoj Zajednice.
Decembra 1991. godine evropsko vijeće je na konferenciji u Mastrihtu donijelo
odluku o prihvatanju ugovora o Evropskoj Uniji. Ovaj ugovor je potpisan u februaru

66 Ulaskom Španije i Portugalije u EEZ 1986. broj stanovnika Zajednice narastao je na 320 miliona. Tako je tada EEZ imala 50 miliona stanovnika

više od SSSR-a i gotovo duplo više od stanovnika SAD-a. Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila, “CID”, Podgorica, 1999., str. 524

67 Calvocoresi, n.d. str. 261

68 www.dadalos-europe.org
1992. godine, a stupio je na snagu 1. novembra 1993. godine69. Mastrihtškim
ugovorom rođena je Evropska Unija u koju je automatski integrisana Evropska
ekonomska zajednica sa svim svojim pravnim organima. Pored toga temelji Unije su
bili zajednička spoljna i bezbjedonosna politika, te saradnja u oblasti pravne i
unutrašnje politike. Sve to predstavlja elemente čvrste međudržavne saradnje unutar
Unije.
Članice Evropske unije su na svom tržištu proglasile ''četiri velike slobode''. To su:
1) sloboda kretanja roba
2) sloboda pružanja usluga
3) sloboda cirkulacije kapitala
4) sloboda kretanja ljudi
Evropska Unija je federacija u svemu osim u imenu. Nacrt ugovora je priznao tu
činjenicu, ali je riječ da je federacija izbačena iz poštovanja prema britanskoj
osjetljivosti70. Svi građani Unije su, pored svojih nacionalnih država, dobili zajedničko
državljanstvo Evropske Unije.
Evropska Unija je dvadesetih godina počela pripreme za svoje proširenje.
Godine 1995. članice Unije su postale Austrija, Finska i Švedska. Pošto ima još
mnogo država zainteresovanih za članstvo u Uniji, Unija je 1995. godine objavila
Bijelu knjigu, popis uslova i reformi, koje zemlje kandidati moraju ispuniti da bi se
mogle integrisati u Zajednicu71.

Raspad Sovjetskog Saveza

Nakon odlaska Hruščova s vlasti 1964. godine na čelo Sovjetskog Saveza je

došao Leonid Brežnjev, koji je vladao sve do svoje smrti 1982. godine. Pod
njegoovom vlasti sovjetske trupe su okupirale Čehoslovačku 1968. i Afganistan 1980.

69 www.dadalos-europe.org

70 Calvocoresi, n.d. str. 262

71 www.projuris.org
godine. Njegovo vrijeme bilježi vrhunac detanta. Prvi dio njegove vladavine obilježio
je vrijeme privrednog rasta i produktivnosti. Tako su sedamdesetih godina podignute
hiljade novih fabrika. Krajem sedamdesetih situacija se mijenja i dolazi do zastoja u
produktivnosti i proizvodnji, što automatski rezultira lošim životnim standardom
većine stanovništva. Glavni uzrok tome je pojava korupcije i zloupotrebe vlasti. Tako
je početkom osamdesetih godina sve više ljudi u Sovjetskom Savezu vjerovalo da je
sistem zastario, da je pogrešan i da će dovesti do propasti. Stanje apatije masa
nastavilo se i za vrijeme kratkotrajne vlasti Jurija Andropova, koji je preminuo 1984. i
njegovog nasljednika Konstantina Černjenka, koji je preminuo 1985. godine.
Godine 1985. generalni sekretar partije postao je Mihail Gorbačov. Sovjetski
Savez je tih godina dostigao vrhunac krize. Njegova prevlast nad Istočnom Evropom
nije se mogla više održati, a samom Sovjetskom Savezu je prijetio raspad 72. Izuzetno
politički hrabar Gorbačov je krenuo revolucionarnim putem ekonomskih i političkih
reformi pod dvostrukom parolom glasnosti i perestrojke. Perestrojka je značila
preuređenje cjelokupnog privrednog sistema. Gorbačov je uporno tvrdio da se
perestrojka ne može postići bez glasnosti i da glasnost nameće ne samo ukidanje
cenzure i pokoravanja, nego i reformu cijelog političkog sistema, uključujući ukidanje
monopola Komunističke partije i njene kontrole nad državnim institucijama. Koliko
god bila nekima neugodna, glasnost se lako shvaćala. No perestrojka je bila nejasna
koncepcija, jer je nagovještavala promjenu ne navodeći njen tempo niti definišući
novi sistem koji bi trebao zamijeniti stari
Zato je razvoj perestrojke tekao nesigurno i neorganizovano. Mnogi su je osporavali.
Opstruisale su je hiljade ljudi, čije je položaje mogla ugroziti. Komplikovalo ju je i
ekonomsko stanje, koje je i dalje nazadovalo. Uz to je privreda doživjela udare
padom cijena nafte i havarije nuklearne elektrane u Černobilu 1986. godine. Sve je
to dovelo do opšteg nezadovoljstva i neuspjeha perestrojke.
Na političkom polju reforma je bila mnogo djelotvornija. Glavna prekretnica u
tom procesu je bila 19. partijska konferencija, koja je održana juna 1988. godine. Na
ovoj konferenciji donijeta je odluka da se ustavom utvrdi neprikosnovena vladavina
zakona koja treba da postane životna norma. Da bi se to postiglo trebalo je izvršiti
velike promjene u zakonodavnom sistemu zemlje. U tom je procesu 1990. godine

72 Calvocoresi, n.d. str. 86

ukinut član 6 Ustava Sovjetskog Saveza prema kome je Komunistička partija zvanično
bila vladajuča politička snaga. Gorbačov je 1988. godine izvršio partijski udar i čistku
u Centralnom komitetu, isključivši sve članove, koji su mu mogli ometati planove
Njihova mjesta popunio je podobnim članovima, koji su ga u septembru 1988. godine
izabrali za predsjednika Sovjetskog Saveza umjesto Andreja Gromika, koji je uslužno
dao ostavku. Pošto je potisnuo Komunističku partiju u drugi plan, morao je dati
republikama istaknuto mjesto. U tu svrhu osnovao je Savjet Federacije, u koji je
pored njega ulazilo i svih petnaest predsjednika sovjetskih republika. Ukinuo je i
Ministarsko vijeće i zamijenio ga neprestižnim kabinetom stručnjaka.
Političku i privrednu reformu Sovjetskog Saveza istovremeno je ometalo
izbijanje nacionalnih pokreta, koji su počeli perastati u separatizme
. Sve do 1987. godine, način na koji je Sovjetski Savez riješio nacionalno pitanje
istican je kao uzor za čovječanstvo. Spolja je isticana slika sklada i saradnje, a u
stvari je bilo drugačije, jer ostali narodi Sovjetskog Saveza nisu voljeli dominantan
narod Ruse. Vrenja je bilo i ranije, ali su iz raznih razloga rijetko izbijali na površinu.
Jedan od tih razloga bila je i policijska prinuda. Pojava novog ruskog nacionalizma
izazvala je slična kretanja i u neruskim republikama. Naime, pritisak, koji su Rusi
vršili u pogledu kulturne asimilacije, bio je u sukobu sa nacionalnim potvrđivanjem
neruskih etničkih grupacija. Od petnaest republika Sovjetskog Saveza samo su
Rusija, Bjelorusija i Ukrajina pretežno slavenske. Ukrajina se istorijski kolebala
između podložnosti Moskvi i svoje nezavisnosti. I ostale republike su gajile slične
osjećaje nepravde i separatističke težnje. Budući da je toliko različitih naroda tražilo
potvrđivanje svojih istorijskih zahtjeva, Rusi su počeli tvrditi da su sve vrijeme bili
eksploatisani da im niko nije zahvalan i da na kraju hoće da budu gospodari u
vlastitoj državi. Bilo je nemoguće utvrditi da li je Ruse iskorišatvao preostali dio
Sovjetskog Saveza ili je bilo obratno. U svakom slučaju, činjenica je da su Rusi na silu
zauzeli veliki broj republika, a ne da su one svojom voljom ušle u zajednicu. Sve je
ukazivalo da je raspad Sovjetskog Saveza neminovan.
Putem nezavisnosti prve su početkom 1990. godine krenule baltičke republike
Letonija, Estonija i Latvija. Na tom putu im se nešto kasnije pridružila Ukrajina i
ostale republike. Gorbačov je, da bi pokušao oživjeti veze, koje su bile u Sovjetskom
Savezu, osnovao Zajednicu Nezavisnih Država. Međutim, ona je samo bila rješenje za
blaži i postepeni raspad SSSR-a.U Rusiji je sredinom 1990. godine na predsjedničkim
izborima pobjedio Boris Jeljcin, koji je bio opredjeljen za nezavisnost Rusije. Ključni
ljudi Komunističke partije, vojske i KGB-a su izveli u Moskvi , avgusta 1991. godine,
neuspjeli državni udar. Time je obilježen kraj komunizma u SSSR-u i ubrzo je došlo
do konačnog raspada Sovjetskog Saveza. Gorbačov je dovoljno osigurao da se poslije
njegovog pada 1990. ne vrati stari poredak.

Pad komunizma u zemljama Istočnog bloka

U istoriji novije Evrope, ključna je bila 1989. godina, koja je obilježena padom
komunističkih režima, koji su bili pod sovjetskim patronatom u zemljama Istočne
Evrope. Pad komunizma u istočnoevropskim zemljama usko je povezan sa
promjenama u Sovjetskom Savezu. Naime, događaji iz 1956. i 1968. godine su
dokazali da do promjena neće doći sve dok taj proces ne krene iz samog Sovjetskog
Saveza. To se i dogodilo kada je Mihail Gorbačov došao na vlast u Sovjetskom
Savezu. On je započeo proces reformi u Sovjetskom Savezu i odrekao se sovjetske
dominacije nad zemljama Istočne Evrope. U svim istočnoevropskim zemljama, osim
Rumunije, komunistički režimi su pali mirno. Samo je u Rumuniji režim odgovorio
silom, ali je ubrzo doživio krah.
Prva promjena režima u Istočnoj Evropi dogodila se je Poljskoj. Još 1986.
godine bilo je jasnih naznaka da se vlada Vojceha Jaruzelskog klima. U septembru
iste godine amnestirani su svi protivnici režima. Privredna situacija se pogoršavala i
došlo je do niza dugotrajnih štrajkova. U takvoj situaciji javio se opozicioni pokret
Solidarnosti. Ne obazirući se na protivljenje vojske i tvrde partijske frakcije, Jeruzelski
je legalizovao Solidarnost u aprilu 1989. godine i pristao je na uvođenje
višestranačja. Na izborima, koji su održani u junu iste godine Solidarnost je dobila 99
od 100 mjesta u Parlamentu 73. Nakon toga formirana je vlada, čiji je predsjednik
postao Tadeuš Mazovjecki. Tako je Poljska postala prva zemlja u Istočnoj Evropi,
koja je dobila nekomunističku vladu nakon više od četrdeset godina. Imenovanje ove
vlade podržao je i sam Gorbačov. U januaru 1990. godine održani su i predsjednički
izbori, na kojima je pobjedio Leh Valensa, lider Solidarnosti. Sada je bilo jasno da je
komunizam definitivno pao u Poljskoj i njezin tok istorije je krenuo novim putem.

73 Berend, n.d. str 312

 U maju 1988. godine na čelo Komunističke partije Mađarske, poslije smrti
Janoša Kadara, došao je Karolj Gros. Proces promjene režima u Mađarskoj je krenuo
i junu 1989., kada je u Budimpešti vraćeno tijelo Imre Nađa, pogubljenog 1956.
godine74. Njegova sahrana pretvorila se u velike demonstracije protiv režima. Tada je
i partijsko rukovodstvo odalo počast Nađu. Nakon toga se partija sredinom ljeta
transformisala u Socijalističku stranku, pokušavajući sebe predstaviti u novom svjetlu
i tako sačuvati svoju moć. Uveden je višestranački sistem, a najjače opozicione
stranke su postale Savez slobodnih demokrata i Demokratski forum. Na izborima
održanim početkom 1990. godine najviše glasova je osvojio Demokratski forum.
Predsjednik Mađarske postao je Jožef Antal, koji je bio član Stranke desnog centra.
Pad režima u Čehoslovačkoj bio je najbrži. Ključni datum je bio 17. novembar
1989. godine, kada su sazvane demonstracije u znak sjećanja na pedesetu godišnjicu
pogubljenja devet čeških studenata od strane njemačkih okupatora. Demonstracije
su se pretvorile u protesni marš protiv režima i tražene su hitne promjene.
Dvadesetog novembra formiran je Građanski forum za kordinaciju opozicionih
aktivnosti, na čijem čelu je bio dramski pisac Vaclav Havel. Od tada su svakodnevno
održavane masovne demonstracije 75. Nakon toga, 24. novembra, Politbiro je podnio
kolektivnu ostavku i komunističko rukovodstvo je pod pritiskom naroda odstupilo.
Aleksandar Dubček ponovo je vraćen na položaj predsjednika parlamenta, s kojeg je
smijenjen poslije sovjetskog upada 1968. godine. Umjesto Gustava Husaka novi
predsjednik Čehoslovačke postao je Vaclav Havel. Njegov položaj je ovjeren i na
izborima održanim naredne godine. Nakon pada komunizma u Čehoslovačkoj ona se
raspala na dvije države, koje su u budućnost krenule samostalno.
Bugarska je jedina zemlja istočnog bloka u kojoj su državni udar izveli članovi
Politbiroa76. Naime, u Bugarskoj je Todor Živkov vladao čak duže nego Janoš Kadar u
Mađarskoj. Na sjednici Centralnog komiteta, koja je održana 10 novembra 1989.
godine, Živkov je iznenađeno slušao kako njegovi dotadašnji saradnici čitaju tekst
njegove ostavke. Na mjestu predsjednika naslijedio ga je Petar Mladenov. U frakciji
protiv Živkova bili su mlađi ljudi, svjesni da su neophodne neke reforme. Pošto
Živkov nije bio spreman da se povuće, kojem je bilo skoro osamdeset godina, bio je
74 isto, str. 322

75 Tako je 23. novembra 1989. godine broj demonstranata bio oko 300 hiljada. isto, str. 330

76 Berend, n.d. str. 337

sklonjen. Na slobodnim izborima, koji su u Bugarskoj održani u junu 1990. godine,
bivši komunisti kao Socijalistička partija osvojili su 47% glasova i tako reformisani još
neko vrijeme uspjeli opstati na vlasti. No, partija je protiv sebe imala većinu
stanovništva. Politička borba za veće slobode se nastavljala i predsjednik Mladenov je
podnio ostavku. Njega je 1992. godine zamijenio lider Saveza demokratskih snaga
Željo Želev.
U Rumuniji je pad komunističke diktature ostvaren uz velike žrtve. Nikolaj
Čauševski je vjerovao da je najbezbjednije ustoličen od svih istočnoevropskih
vladara. On je iskoristio Komunističku partiju za svoju zločudnu tiraniju. Sve to mu je
omogućio obimni sistem potkazivanja, dobro opremljena privatna vojska i posebno
okrutna policija. Rumunska revolucija je karakteristična po tome što nije imala svoje
istaknute vođe, već je bila djelo širokih narodnih masa, koje su ustale protiv tiranije.
Kap koja je prelila čašu punu gnjeva, bilo je proganjanje protestantskog svečenika
Mađara Lasla Tokeša u Temišvaru. Zbog toga su 17. decembra 1989. godine u
Temišvaru izbile demonstracije, koje su ugušene uz mnogo žrtava. U znak
solidarnosti sa Temišvarom izbile su masovne demonstracije u Bukureštu i drugim
rumunskim gradovima. Sve se odvijalo velikom brzinom i demonstracije su se
pretvorile u sveopštu borbu protiv Čauševskove tiranije. Čauševsku je naredio 22.
decembra da vojska otvori vatru na demonstrante. No, ta naredba nije poštovana.
Ministar odbrane je izvršio samoubistvo, a vojska se suprotsatvila tajnoj policiji
Bio je to kraj diktature. Čauševsku je pokušao pobjeći sa svojom suprugom, ali su
uhvaćeni. Vojni sud ih je 25. decembra osudio na smrt i odmah su pogubljeni.
Nekoliko sedmica poslije pada diktature, u Rumuniji su se javile stare tradicionalne
stranke. Bivši komunistički lideri, koji su kovali zavjeru protiv Čauševskog, osnovali su
Nacionalni front spasa, kao prelaznu vladu. Na opštim izborima, održanim u maju
1990. godine, Nacionalni front spasa je odnio pobjedu, a njegov lider Jon Iliesku je
postao predsjednik Rumunije. U Rumuniji je došlo do pada diktature, ali nije došlo do
radikalne promjene, kao u Poljskoj, Mađarskoj i Čehoslovačkoj.
Godina 1989. je bila godina revolucija. Bile su to revolucije protiv diktature i
korupcije. S obzirom da su komunističke partije bile na vlasti u zemljama Istočne
Evrope, one su bile odgovorne za te probleme. Samim tim su revolucije bile
usmjerene protiv tih partija i time ujedno protiv samog komunizma. Glavni faktori
koji su doprinijeli padu komunizma i sovjetske prevlasti nad zemljama Istočne Evrope
su slabija privredna situacija nego na Zapadu, dugogodišnji protesti intelektualaca i
sam Gorbačov.
Potrebno je istaknuti da istočnoevropske revolucije 1989. godine nisu izbile
naglo već su bile nastavak neuspjelih pobuna 1956. i 1968. godine. Revolucije nisu
riješile ekonomske probleme u zemljama koje su se našle u tranziciji. Prema
poređenju sa zemljama Zapadne Evrope materijalno stanje u tim zemljama je loše.
Ipak većina stanovnika tih zemalja je bila materijalno imućnija od stanovnika Azije ili
Afrike. Uz sav trud da uhvati korak za Zapadnom Evropom Istočna Evropa je još više
osiromašila. Najvažnija posljedica istočnoevropskih revolucija i raspada Sovjetskog
Saveza bio je automatski nestanak Varšavskog pakta
. Njegovim nestankom prestao je i hladni rat, čiji su tamni oblaci više od 40 godina
prekrivali nebo savremene Evrope, koja će sada krenuti ponovo ljepšim putem u
zajedničku budućnost.

Ujedinjenje Njemačke
Njemačka je poslije Drugog svjetskog rata imala prvorazredni značaj za
Evropu. Naime, Zapadna Njemačka je bila zemlja s najvećim brojem stanovnika u
zapadnoj Evropi, a njena privreda najjača. Cjelokupna Njemačka bila je značajna
zbog svog geopolitičkog položaja. Hladni rat je između ostalog izbio i zbog Njemačke,
jer bez nje Zapadna Evropa nije mogla da se brani. Tokom cijelog perioda hladnog
rata oba suprotstavljena bloka imali su različite poglede na rješenje njemačkog
pitanja. Zapad je težio ujedinjenju Njemačke, koja bi bila pod njegovom kontrolom.
Sovjetski Savez je težio da izbori neutralni status za Zapadnu Njemačku. Tako bi je
izvukao iz Zapadnog bloka i time automatski uveliko oslabio njegove pozicije u
Evropi. Do konačnog rješenja njemačkog pitanja nije se moglo doći sve do slabljenja
jednog od suparničkih blokova u Evropi. To se i dogodilo 1989. godine, kada je došlo
do previranja u Sovjetskom bloku, a tako i u samoj Istočnoj Njemačkoj. Time su
omogučeni uslovi za rješenje njemačkog pitanja.
Previranja u Istočnoj Njemačkoj su krenula tokom avgusta 1989. godine, kada
su hiljade Istočnih Nijemaca okupirale zapadnonjemačke ambasade u Budimpešti,
Varšavi i Pragu tražeći azil. Mađari su početkom septembra odlučili da ih puste da
pređu na Zapad. Isto su poslije toga učinili Česi i Poljaci. Vlasti u Istočnoj Njemačkoj
su zahtjevale da vozovi sa izbjeglicama iz Praga i Varšave pređu preko njene
teritorije. To je izazvalo nove demonstracije i prebjege u Zapadnu Njemačku. Od
tada je svakodnevno iz Istočne u Zapadnu Njemačku znalo prebjeći oko dvije hiljade
ljudi
. Oni koji su odlučili da ostanu u Istočnoj Njemačkoj ni u kom se slučaju ne smiju
smatrati pristalicama vladajućeg režima. Ni teoretski nije bilo moguće zamisliti, a
kamoli izvesti kolektivan prebjeg na Zapad miliona Istočnih Nijemaca.
Ulje na ključalu situaciju dolila je i odluka istočnoberlinskog Politbiroa, koji je
dao svoju podršku masakru na trgu Tjenammen u Pekingu 77. Najviše demonstracija
protiv režima održano je u Lajpcigu. One su se održavale svakog ponedeljka uveče.
Broj njihovih učesnika se povećavao iz sedmice u sedmicu. Od samo nekoliko stotina
demonstranata u septembru njihov broj je 16. oktobra dostigao oko 200 hiljada. I u
Berlinu je istog dana izašlo oko pola miliona ljudi. Policija je pokušala da rastjera
demonstrante, ali zbog velikog otpora nije uspjela u tome. Slijedećeg dana, 17.
oktobra, predsjednik Istočne Njemačke, Erik Honeker, podnio je ostavku i svoju
dužnost predao Egonu Krencu. No, Krenc, Politbiro i vlada su podnijeli neopozive
ostavke 8. novembra. Predsjednik privremene prelazne vlade postao je Hans Modrov.
Tih novembarskih dana 1989. godine došlo je i do rušenja berlinskog zida, koji je i
fizički podijelio Berlin 1961. godine. Ukinuta su ograničenja u putovanju i milioni
Istočnih Nijemaca su sada mogli da iskoriste to pravo, koje im je bilo ukinuto 78. Na
prvim slobodnim izborima, održanim u martu 1990. godine, u Istočnoj Njemačkoj
najviše glasova osvojila je Krščansko Demokratska Unija (CDU).
Pad komunističkog režima u Istočnoj Njemačkoj izbacio je u prvi plan pitanje
ponovnog ujedinjenja Njemačke. Sa sigurnošću se može tvrditi da je to bila želja
svakog Nijemca, bilo da je bio stanovnik Zapadne ili Istočne Njemačke. Većina
Istočnih Nijemaca smatrala je da Njemačka Demokratska Republika ne može da
opstane kao nezavisna država. U Istočnoj Njemačkoj želja većine je bila da
ujedinjenje bude brzo. Pregovori između dvije Njemačke trajali su tokom cijelog
proljeća i ljeta 1990. godine. Uopšte nije bilo sporno teritorijalno integrisanje

77 isto, str. 320

78 Za samo sedmicu dana poslije rušenja zida oko 5 miliona istočnih Nijemaca posjetilo je Zapadni Berlin. Berend, n.d. str. 329
Njemačke demokratske Republike u Saveznu Republiku Njemačku. To je riješeno
tako što će se teritorija Istočne Njemačke podijeliti u pet tradicionalnih pokrajina,
koje će biti uključene u Saveznu Republiku Njemačku. Glavna tema pregovora je bilo
pitanje integracije istočnonjemačke privrede. Zapadnonjemačka vlada je obećala da
će istočnonjemačku valutu konvertirati u njemčku marku po kursu jedan za jedan.
Ipak ništa nije moglo zaustaviti kolaps istočnonjemačke industrije. No, Helmut Kol je
obećao da će podići standard istočnih Nijemaca na nivo prosperiteta zapadnih
Nijemaca.
Ponovno ujedinjenje Njemačke našlo se i na međunarodnom dnevnom redu.
Poslije jednog perioda oklijevanja, zapadni saveznici su prihvatili neizbježnu realnost.
Međutim, ta ideja nije bila baš popularna među susjedima na Istoku. Gorbačov je
nakratko pokušao osigurati neutralnost novoproširene države, ali nije uspio. Na
sastanku s Kolom prihvatio je članstvo povećane Njemačke u NATO-u. Za uzvrat je
dobio dozvolu da se ruska vojska zadrži u bivšoj Istočnoj Njemačkoj do kraja 1995.
godine. Dobio je i obećanje da njemačke jedinice u NATO-u niti bilo koja druga
jedinica NATO-a neće biti raspoređene u bivšoj Istočnoj Njemačkoj
Svečano ujedinjenje Njemačke obavljeno je 1.oktobra 1990. godine.
Novoujedinjena Njemačka je bila teritorijalno manja od predratne Njemačke. Naime,
teritorija Istočne Pruske ostala je u sastava bivšeg Sovjetskog Saveza, a teritorija iza
linije Odra-Nisa je ostala u sastavu Poljske. Da nije došlo do pada komunizma i
nestanka Varšavskog pakta, vjerovatno još neko vrijeme ne bi došlo do ujedinjenja
Njemačke. Međutim, činjenica je da je ponovno ujedinjenje Njemačke poništilo jedan
od rezultata poslijeratne hladnoratovske podjele Evrope.

Oporavak i razvoj industrije u Zapadnoj Evropi

Posljedice Drugog svjetskog rata bile su katastrofalne po privredu cjelokupne
Evrope. Naime, rat je donio velika razaranja i potpunu paralizu privrednih aktivnosti.
Tako je industrijska proizvodnja u Zapadnoj Evropi 1946. godine bila na 20% nivoa
proizvodnje iz 1939. godine. Jedino je Britanija, koja je imala manje direktne štete
nego ostale zemlje kontinenta, uspjela povratiti predratni nivo proizvodnje već 1946.
godine.
 Veliki podsticaj oporavku zapadnoevropske privrede bio je Maršalov plan. Iako
je to bilo političko oruđe usmjereno protiv komunizma u Evropi, plan je dao podršku
zapadnoevropskoj industriji i ubrzao njen oporavak u jeku najjačeg perioda hladnog
rata. Od 1947. do juna 1950. godine Maršalovim planom u najugroženije zemlje
Zapadne Evrope uloženo je oko 14 milijardi američkih dolara. Najveći dio tog kolača
je dobila Savezna Republika Njemačka, čija je industrija bila najrazorenija. U
njemačku industriju nije uloženo najviše samo zato što je bila najviše razorena, već
zato što je Njemačka bila obavezna platiti veliku ratnu odštetu, a to nije mogla bez
jake privrede. Tako je nakon 1947. godine oporavak zapadnoevropske privrede bio
brži od očekivanog i tako je proizvodnja 1950. godine za 35% procenata bila veća od
predratne. Najupečatljiviji pomaci zabilježeni su u proizvodnji čelika, čija je
proizvodnja između 1947. i 1950. godine porasla za 70%, zatim cementa 80%,
motornih vozila 150%, a naftnih proizvoda za 200%79.
U industriji su se poslije Drugog svjetskog rata, dogodile velike strukturne
promjene. Naime, ugalj i čelik bili su u osnovi nosioci industrijskog razvoja 80. Sve do
1945. godine ugalj je bio primarni izvor energije u industrijskoj proizvodnji. Već
tridesetih godina počela se osjećati nestašica uglja u Evropi. Tu nestašicu su
uzrokovale sve veće energetske potrebe evropskog tržišta. Ta situacija se mijenja
poslije 1945. godine. Od tada je ugalj postepeno zamijenjen naftom i njenim
derivatima. Kako je nafta sada postala primarni izvor energije, automatski se razvila i
naftna industrija. Tako su zapadnoevropski kapaciteti za preradu nafte porasli sa
predratnih 4% na 20% u 1960., kada su podignute velike rafinerije u Roterdamu,
Sautemtonu i Hamburgu. Takođe je u tom periodu izgrađena i velika mreža
naftovoda. Sve to nam ukazuje da je više od 50% energetskih potreba u Zapadnoj
Evropi šezdesetih godina pokrivala nafta. To dokazuju egzaktni podaci o uvozu nafte
u Evropu. Naime, 1929. godine uvezeno je 17 miliona tona sirove nafte, a 1967.
godine 450 miliona tona81. Međutim, zavisnost od samo jedne vrste energije stvarala
je nove probleme. Iako je nafta bila mnogo jeftinija od uglja, postojale su opasnosti
od privremenih prekida u njenom snabdjevanju prije svega zbog političkih kriza na
Bliskom Istoku. Evropske države su pokušale da preduhitre ove nepovoljnosti
79 Laker, n.d. str. 219

80 Zapadna Evropa je tada dobivala 80% energije od uglja. Historija čovječanstva 20. stolječe I, IKP “Naprijed”, Zagreb, 1997., str. 306

81 Laker, str. 235

istraživanjem drugih izvora energije, posebno nuklearne i prirodnog gasa. Velike
količine prirodnog gasa pronađene su u Sovjetskom Savezu, Nizozemske i još nekim
zapadnoevropskim zemljama. Primjena nuklearne energije u proizvodnji električne
energije zaostajala je zbog skupog tehnološkog procesa, ali je od osamdesetih
godina postala jedan od najznačajnijih energetskih izvora u velikom broju evropskih
zemalja.
Veliki procvat poslije rata je doživjela hemijska industrija, koja je pedesetih
godina utrostručila svoju proizvodnju. Tada je mnogo novih sintetičkih sirovina
zamijenilo prirodne sirovine poput prirodnih vlakana, drveta i ostalih sirovina u
petrohemijskoj i farmaceutskoj industriji. Osim što su bile suočene sa međusobnom
konkurencijom na kontinentu, evropske hemijske industrije nadmetale su se protiv
divovskih američkih koncerna, koji su plasirali svoje konkuretske proizvode na
zapadnoevropsko tržište.
Evropska automobilska industrija dostigla je svoj veliki procvat šezdesetih
godina. Njemačka je tih godina imala godišnju proizvodnju oko tri miliona motornih
vozila, a u isto vrijeme Velika Britanija i Francuska su proizvodile jedan i po milion
vozila, a Italija milion vozila godišnje. Tokom osamdesetih godina Italija, Francuska i
velika Britanija su proizvodile oko dva miliona vozila godišnje 82. Što se tiće
vazduhoplovne industrije njen razvoj je bio sporiji poslije rata. Ni francuska, ni
britanska avio industrija, sve do razvoja konkorda, nisu mogle da izdrže trku sa
američkim proizvođačima aviona. Najveći evropski proizvođači električnih aparata su
postali njemački Simens, britanski Engliš Elektrik i nizozemski Filips. Njemačke firme
su se specijalizovale za proizvodnju teške opreme, kao što su električne turbine i
transformatori. Filips se bavio prije svega proizvodnjom televizora, radio-aparata i
drugih kućanskih aparata.
Jednom riječju slobodno se može reći da je industrijski razvoj u Zapadnoj Evropi
poslije Drugog svjetskog rata bio snažan. Pored finansijske pomoći iz SAD-a, koja je
došla u vidu Maršalovog plana, sigurno je da do tako snažnog razvoja ne bi došlo bez
razvoja nauke i tehnologije, koji je takođe krenuo krupnim koracima poslije rata. To
je bio napredak bez premca. Napredak u Zapadnoj Evropi je njenim stanovnicima

82 Laker, n.d. str. 238

omogućio viši životni standard, nego stanovnicima zemalja Istočne Evrope i
Sovjetskog Saveza.

Privreda Sovjetskog Saveza i istočnoevropskih zemalja

Sovjetska privreda se brzo oporavila od ratnih razaranja. Industrijski oporavak

Sovjetskog Saveza krenuo je krupnim koracima poslije rata. Poljoprivreda je slabije
napredovala. Za slabije napredovanje poljoprivrede u Sovjetskom Savezu nisu bile
samo loše žetve već i zato što joj u cjelokupnom sovjetskom privrednom sistemu nije
dat odgovarajući značaj.
Pod Staljinom je privredni sistem bio pod najstrožijom kontrolom. Osnovno
pravilo privredne politike u Sovjetskom Savezu je bio prednost teške industrije nad
poljoprivredom83, lakom industrijom i proizvodnjom robe široke potrošnje. Stoga su
sovjetska teška industrija i industrija oružja postizale velike rezultate. Taj uspjeh ne
bi bio moguć bez prinude i velikih ljudskih odricanja. Sovjetski Savez je pod Staljinom
predstavljao klasični primjer prinudno brze industrijalizacije. Naime, desetine miliona
Sovjeta premješteno je iz poljoprivrede u industriju i na druge nepoljoprivredne
poslove84. Staljinički ekonomisti su tvrdili da baziranost na tešku industriju stvara
preduslove za opšti privredni razvoj i povečanje životnog standarda. Neosporno je da
je Sovjetski Savez u vrijeme Staljina postao druga industrijska sila svijeta. Sjenku na
to baca činjenica da je životni standard u Sovjetskom Savezu, iako je rastao, bio
daleko na nižem nivou nego u zemljama Zapadne Evrope.
Staljinovi nasljednici su se suočili sa potrebom hitne reorganizacije pojloprivrede
i industrije. Teška industrija je i dalje zadržala svoj prioritet, ali se od tada mnogo
više počelo ulagati u poljoprivredu, stambenu izgradnju i proizvodnju robe široke
potrošnje. Rezultati nove politike bili su brzi i pozitivni. Na to ukazuju podaci o količini
požnjevenog žita. Godine 1956. požnjeveno je 127 miliona tona, a već 1958. godine
141 milion tona žita. Rekordna žetva je bila 1966. godine i iznosila je 170 miliona
tona. Proizvodnja čelika porasla je sa 54 miliona tona u 1958. godini na 84 miliona u
1964. godini. U tom periodu j udvostručena i proizvodnja nafte od 113 na 225
83 Najkritičnija slaba tačka privrede Sovjetskog Saveza bila je poljoprivreda, što je poražavajuće ako se uzme u obir činjenica da je krajem 19.v.

Rusija bila jedan od dva najveća izvoznika žita u svijetu. Kenedi, n.d. str. 542

84 Laker, n.d. str. 278

miliona tona85. Ovo razdolje do sredine šezdesetih obilježeno je velikim privrednim
rastom, ali poslije tog perioda dolazi konsatntni period usporavanja i vidnog
zaostajanja privrede.
Uzroci opadanja sovjetske privrede od sedamdesetih godina bili su razni. Prije
svega ponovo je bio bačen akcenat na razvoj teške industrije na uštrb svega ostalog.
Naime, rukovodstvo Sovjetskog Saveza istovremeno je pokušalo da postigne veliki
uspjeh na više različitih projekata, što je bilo veoma pogrešno i destruktivno se
odrazilo na budući razvoj sovjetske privrede. Ni da su imali veću količinu kapitala ne
bi postigli željeni efekat. Pored velikih izdataka za odbranu nastojali su da prate i
svemirski program Sjedinjenih Američkih Država, što je dodatno vršilo veliko
opterećenje za sve slabiju privredu. Osim svih tih činilaca niskom privrednom rastu
doprinijela je i tehnološka zastarjelost proizvodnih pogona i cjelokupne
infrastrukture86. Desetkovanoj sovjetskoj privredi osamdesetih godina više nije mogla
pomoći ni Gorbačovljeva Perestrojka.
Privredni razvoj komunističkih zemalja istočne Evrope uglavnom je imao model
kao i Sovjetski Savez. Pošto su komunisti preuzeli vlast industrija je nacionalizovana i
preduzete su mjere za kolektivizaciju poljoprivrede. Sovjetski Savez je insistirao da
istočnoevropske zemlje svu svoju vanjsku trgovinu usmjere prema njemu. Da bi
Sovjetski Savez mogao kontrolisati privredu istočnoevropskih zemalja u januaru
1949. osnovan je Komekon. To je bio Savjet za međusobnu ekonomsku pomoć.
Međutim, to nije bila zajednica ravnopravnih. Naime, sovjetske izvozne cijene za
sirovine i mašine bile su mnogo veće od cijena na svjetskom tržištu, a
istočnoevropske zemlje su bile primorane da svoju robu jeftino prodaju Sovjetima 87.
Sovjetski model, koji je primjenjivan u privrednom razvoju istočnoevropskih
zemalja, imao je iste refleksije na privredu tih zemalja, kao i u samom Sovjetskom
Savezu. Nagli porast industrijske proizvodnje pedesetih godina doveo je do zastoja
početkom šezdesetih godina. Krajem šezdesetih godina došlo je do ponovnog uzleta
proizvodnje. Sedamdesetih godina zemlje Istočne Evrope imale su velike dugove na
Zapadu, koje njihove privrede nisu bile u mogućnost isplaćivati 88. To je izazvalo,

85 isto, str. 279, 281

86 Kenedi, n.d. str. 555

87 Laker, n.d. str. 285

88 isto, str. 528

osamdesetih godina, slabljenje tih privreda, a potom njihov sunovrat. Tokom ovog
cijelog perioda, slično kao i u Sovjetskom savezu, istočnoevropske zemlje davale su
prednost teškoj industriji i sve su imale velikih poteškoća sa poljoprivredom. Tako je
poljoprivredna proizvodnja Istočne Njemačke, Mađarske i Čehoslovačke, u periodu od
1960. do 1963. godine, bila manja nego u periodu prije rata. Svi ti činioci nepovoljno
su se odrazili na životni standard stanovništva istočnoevropskih zemalja.
Kako se približavala 1989. godina ubrzano je opšte propadanje istočnoevropske
privrede. Komekon više nije ni postojao, jer su privredna kretanja tih zemalja krenula
u različitim smjerovima, približavajući se Zapadnoj Evropi, a raspadom Sovjetskog
Saveza njegovo se tržište smanjivalo. Nakon pada komunizma i raspada Sovjetskog
Saveza bivše komunističke zemlje i novonastale države prolaze kroz period tranzicije.
Sav taj period privredne tranzicije je obilježen velikom nezaposlenosti i još nižim
životnim standardom89.

Razvoj evropskog saobraćaja

Za vrijeme rata evropski putevi i pruge su pretrpili velika razaranja. Njihov
oporavak je bio brži nego što je očekivano 1945. godine. Poslijeratni oporavak i
razvoj saobraćaja u Evropi zasigurno je ubrzao oporavak i procvat njene industrije i
poljoprivrede.
Željeznička mreža u Velikoj Britaniji, za razliku od francuskih i njemačkih, nije
imala velikih ratnih oštečenja90. Željeznička mreža, koja je zajedno u Francuskoj i
Njemačkoj imala više od 70 hiljada kilometara pruge, brzo je osposobljena. Nakon
rekonstrukcije oštečenih pruga u Evropi dolazi period napretka u evropskom
željezničkom saobraćaju. Uskotračne pruge zamjenjuju se normalnim kolosjekom.
Odmah poslije toga uvode se lokomotive na dizel pogon. Krajem pedesetih godina
počinje modernizacija željezničkog saobraćaja. Naime, tada se započinje sa
elektrifikacijom željezničke mreže i ukidaju se nerentabilne željezničke linije. U tom
periodu prevoz tereta i putnika željeznicom bio je za 60% veći nego u predratnom
periodu. Iako su željeznici konkurisala druga prevozna sredstva, povečavanje broja
drumskih vozila uzrokovalo je česta zagušenja evropskih puteva. To je davalo

89 Berend, n.d. str. 392

90 Laker, n.d. str. 245

određenu prednost željezničkom nad drumskim saobraćajem. Tehnološki napredak je
osjetan i u razvoju željeznice. Tako se u nekim zapadnoevropskim državama
osamdesetih godina, na glavnim pružnim pravcima uvode brzi vozovi, koji mogu
razviti brzinu oko 200 kilometara na sat.
Veliki napredak napravljen je u vazdušnom saobraćaju. U periodu između 1948.-
1965. godine obim vazduhoplovnog saobraćaja povećan je za deset puta i nastavio je
da se povećava. U blizini svih velikih evropskih gradova sagrađeni su savremeni
aerodromi. Većina avio-prevoznika u Evropi je držala monopol, tako da su cijene
letova bile mnogo skuplje nego u Sjedinjenim Američkim Državama i Sovjetskom
Savezu. Krajem pedesetih godina prvi put je više putnika preko Atlanskog okenana
prevezeno avionima nego brodovima 91. Poslije toga plovidba je postala privilegija
bogatih turista, lagodnija ali i mnogo skuplja od šestosatnog leta.
Takođe je veliki napredak postignutu razvoju drumskog saobraćaja. U ratu su
uništeni mnogi automobili i kamioni. Godine 1948. u Zapadnoj Evropi je bilo u
upotrebi oko pet miliona vozila. Do 1957. godine broj motornih vozila je utrostrućen.
Svake se godine proizvodnja motornih vozila povećavala i početkom osamdesetih
godina na evropskim drumovima je bilo više od sto miliona vozila 92. Automobil je
riješio mnoge probleme,ali je stvorio druge. Pokretljivost je postala veća. Tako su
milioni radnika i službenika dolazili na posao u velike evropske gradove. To je
uzrokovalo česte sabraćajne paralize evropskih puteva i gradova. Da bi se to
spriječilo krenulo se sa izgradnjom novih super-autoputeva i modernizacijom
postojećih, pa se tako kilometraža puteva neprestano uvećavala.
Razvoj saobraćaja u Evropi poslije Drugog svjetskog rata bio je usko povezan sa
oporavkom i procvatom evropske industrije. Saobraćaj je arterija svake privrede i ako
on iz nekog razloga zaostaje automatski će dovesti i do pada privrede neke zemlje.
Saobraćajni razvoj u Evropi i svijetu poslije 1945. godine bio je revolucionaran i
uveliko je olakšao i ubrzao prevoz roba i putnika na bilo koju destinaciju nego što je
to bilo ranije. Revolucionarni razvoj saobraćaja zasigurno ne bi bio moguć bez
stalnog napretka nauke i tehnologije.

91 Historija čovječanstva 20. stoljeće I, str. 387

92 Laker, n.d. str. 248

 Razvoj nauke i kulture

U svim evropskim zemljama poslije rata je došlo do opšte revolucije znanja,

koja se osjetila u svakoj oblasti. To se odnosilo i na reformu školstva u pravcu
demokratizacije koja se osjetila u svakoj oblasti kao i na bum u visokom
obrazovanju. Većina univerziteta je proširila svoje kapacitete, a pedesetih i
šezdesetih osnivani su novi univerziteti. Nauka i tehnologija dobile su značajnu ulogu
u društvu i državi i postale su osnovni pokretač razvoja. U mnogim evropskim
državama uspostavljena su ministarstva za nauku i tehnologiju i dio nacionalnog
dohotka odvajao se za naučna istraživanja.
Predratni i ratni napredak nauke poslije rata je korišten za civilne potrebe. U
oblasti medicine na tržištu se pojavila nova grupa lijekova protiv infektivnih i
duševnih bolesti93. Tako je tuberkuloza, bolest koja je u prošlosti nosila ljudske
živote, svedena na minimum. Bio je to početak napretka u medicini. Hirurgija se
razvila do te mjere da je nekada što se činilo nestvarnim, poput presađivanja organa
i ugradnje srčanih pesmejkera, sada postalo stvarnost. U potrazi za tajnama
genetskog koda biomehaničari su ustanovili nove oblasti poput molekularne biologije.
Sada je biološka manipulacija postala realna mogućnost 94. Nova tehnološka revolucija
krenula je sa pronalaskom poluprovodnika 1948. godine, a zatim integralnih kola,
lasera, sistema za navođenje, te sistema za obradu i kontrolu podataka. Bilo je to
vrijeme velikog uzbuđenja među naučnicima i tehnolozima.
U poređenju sa prirodnim naukama, društvene su neko vrijeme poslije rata
stagnirale95. Dok za fizičare nacionalne granice nisu mnogo značile, one su za većinu
filozofa, književnika i pjesnika imale veliku važnost. Tako su u Evropi postojale
mnoge filozofske škole, koje nisu imale ništa zajedničko, tj. ni temu kojom su se
bavile, niti jezik koji su koristile. Odmah poslije rata poraslo je interesovanje za
sociologiju i političke nauke. Na Zapadu je i dalje bilo veliko inetresovanje za istoriju.
Savremena istorija dobila je veliki značaj. Značajna sporna pitanja tog doba bila su

93 Historija čovječanstva 20. stolječe II, str. 160

94 Laker, n.d. str. 334

95 Historija čovječanstva 20. stolječe II, str. 289

rasprava njemačkih istoričara o početku Prvog svjetskog rata, a kasnije osamdesetih
godina i debata o nacizmu96.
U početku je bilo teško odrediti posebne pravce u književnosti. Pedesetih godina
mnogi intelektualci su počeli da ustaju protiv društva, koje je, kako su tvrdili,
''samozadovoljno, konzervativno, nepošteno i lišeno kulturnih vrijednosti'' 97. Kasnije
su se u književnim krugovima pojavile jake primjese antiamerikanizma, što je imalo
jak uticaj na univerzitete. To je zasigurno bilo opravdano, jer su često predsjednici
Sjedinjenih Američkih Država tokom hladnog rata imali veliki uticaj na politiku
zapadnoevropskih lidera. Društvo je odgovaralo na te kritike proglašavajući
književnike ''neodgovornim, destruktivnim u svom kritičkom stavu i nesvjesnim
osnovnih činilaca društvenog, privrednog i političkog života''. Dok su književnici i
dalje osuđivali društvo, njihovi kritičari su tvrdili da je u mnogim novim filmovima,
dramama i romanima sa političkim temama stvarnost prikazana u potpuno
drugačijem svjetlu. Ove rasprave su trajale sve do početka osamdesetih godina, kada
je opšta klima u društvu postala mnogo umjerenija. U svakom slučaju ovakva
uzbuđenja bila su ograničena na samo određene književne, intelektualne i političke
krugove i bila su dio tadašnjih opštih evropskih kretanja. Razvoj filma tridesetih
godina ugrozio je pozorišnu umjetnost. Poslije rata, u nekim momentima, i film je
doživio sličnu sudbinu zbog naglog razvoja televizije.
Tako je u Britaniji i nekim evropskim zemljama u periodu između 1957. i
1967. godine došlo do zatvaranja znatnog broja kina, zbog naglog razvoja televizije 98.
Uticaj televizije postepeno je rastao prateći njeno širenje sa povečanjem broja
pretplatnika. Televizija je privlačila mnogo brojniju publiku od njenog starijeg brata,
masovnog medija radija i stoga je stekla mnogo veći uticaj na šire društvene slojeve.
Kroz njen uticaj na šire društvene slojeve, ona ima veliko dejstvo i na politiku.
Kulturni uticaj televizije je bio problematičan. Osnovni zadatak novog medija bio je
razonoda. Televizijski programi su često pravljeni da zadovolje sve gledaoce. Mnogi
intelektualci su imali odbojnost prema televiziji, koja je postajala novi stil života.
Televizija je sa svojim uticajem određivala dnevni raspored gotovo cijele nacije i

96 Laker, n.d. str. 346

97 isto, str. 351

98 Osim toga što je dovela do većeg broja zatvorenih kina, krajem pedesetih godina 20. vijeka, televizija je ugrožavala i radio. Historija

čovječanstva 20. stoljeće III, str. 398, 399

imala je značajan uticaj i na nacionalne lidere. Ona je postavljala nove i gušila stare
kulturne vrijednosti. Sa pojavom i razvojem televizije javila se masmedijalna kultura,
koja pored svojih prednosti ima i jako loš uticaj na šire mase 99.
Poslijeratni razvoj nauke i tehnologije bio je revolucionaran. Najveći napredak
postignut je u prirodnim naukama. On je korišten za civilne potrebe i dobrobit
cjelokupnog društva. Poslije 1945. godine broširana izdanja knjiga i gramofonske
ploče približile su književnost i muziku širim masama što u prošlosti nije bilo. Potom
su ploče zamijenjene audio kasetama, a ove su zamijenjene kompakt diskovima.
Došlo je i doba računara koji su od velike pomoći u daljem razvoju i približavanju
nauke i kulture masama. Tu je sa razvojem televizije i neizbježan razvoj
masmedijalne kulture sa veoma lošim uticajem na odgoj mladih generacija. Sve je to
postignuto u životnom vijeku jedne generacije.

Kultura u Sovjetskom Savezu i istočnoevropskim zemljama

Dok je trajao rat mnogi sovjetski intelektualci su se nadali da će poslije rata

doći do popuštanja političkog nadzora i većih kulturnih sloboda. Prvih poslijeratnih
godina stanje se nije ni malo promijenilo na bolje i oni su bili razočarani. Naime,
poslije rata svaki vid kulturnog života je bio pokriven čitavim nizom dekreta i time je
izvedeno strogo kontrolisanje kulture.
Kultura je u poslijeratnom Sovjetskom Savezu morala da se drži partije. Čuvena
parola tog vremena je bila ''socijalistički realizam''. Međutim, to uopšte nije značilo da
sovjetski pisci i slikari trebaju prikazati stvarnost realno, već naprotiv da postojeće
stanje uljepšaju. Sovjetski istoričari, filozofi i ekonomisti su morali stalno da citiraju
Marksa, Lenjina i Staljina100. Romani, pozorišne predstave i knjige napisane u tom
periodu morali su isključivo da prikažu napredno stanje društva sa pozitivnim
junacima. Stvarni sukobi su bili tabu, jer prema zvaničnoj političkoj doktrini sukoba u
sovjetskom društvu nije bilo. Za zvaničnu politiku postojao je samo sukob između

99 Masovna sredstva donijela su i nove oblike masovne propagande, koja je djelovala i na umjetnost, kao i na politiku. Historija čovječanstva 20.

stoljeće IV, str. 345

100 Naučni rad u području društvenih nauka sastojao se u razrađivanju i primjeni marksističkih načela u izgradnji društva. Historija čovječanstva 20.

stoljeće II, str. 273

dobrih i boljih101. Pravi veliki umjetnici su žestoko napadani i njihova djela niko nije
smio da štampa niti da izlaže. Mnogi od njih su živjeli u teškim uslovima, jer su
faktički bili bez posla, a neki su izgubili i život. I mnoge naučne discipline u tom
periodu su prestale da postoje, a broj snimljenih filmova bio je zanemarljiv.
Postepeno poboljšanje u kulturnom životu dogodilo se poslije Staljinove smrti.
Do početka šezdesetih godina dosegnute su granice novih sloboda. Za vrijeme tog
perioda otopljavanja, smanjen je postojeći jaz između parola i stvarnog stanja. Većini
pisaca i umjetnika, koji su u poslijeratno doba potisnuti, sada je dozvoljeno da
objavljuju i izlažu svoje radove. U književnosti, pozorištu i filmu tada su obrađivane
teme, koje su u poslijeratno vrijeme bile zabranjene. Tih godina pojavile su se dvije
različite struje. Na jednoj strani su se liberali borili za veće kulturne slobode, a na
drugoj je bio na sceni neostaljinistički konzervatizam, koji se borio protiv
intelektualaca i Zapada. Iako je dozvolio određene kulturne slobode, Hruščov je u
pogledu kulture bio na strani konzervativaca. '' Više puta je jasno naglasio da nikada
neće podržati objavljivanje koještarija u kjniževnosti i umjetnosti, koje bi bile
ideološki štetne ''102.
Koliko je bio ograničen prostor novih sloboda pokazalo se u slučajevima velikih
ruskih pisaca Borisa Pasternaka i Aleksandra Solženjicina. Pasternak je 1958. godine
dobio Nobelovu nagradu za roman Doktor Živago, koji je prethodne godine štampan
u Italiji, a ne u Sovjetskom Savezu. On je bio primoran da se odrekne nagrade,a
sovjetski mediji su ga žestoko napadali nazivajući ga izdajicom svoje domovine.
Solženjicinov roman Jedan dan u životu Ivana Denisoviča, nije bio samo veliki
književni događaj već i politička senzacija. To je bio prvi opis života u nekom
sovjetskom logoru za prinudni rad. I on je dobio Nobelovu nagradu 1970. godine, a
kod kuće su ga napadali da iskrivljuje stvarnost i bavi se marginalnim dijelom života
Sovjetskog Saveza. Nakon toga Solženjicin je protjeran iz Sovjetskog Saveza. Sličnu
sudbinu doživio je veliki broj sovjetskih pisaca, slikara, kompozitora i filmskih
umjetnika. Progon je u odnosu na staljinovo doba predstavljao veliki napredak, jer bi
tada ovi ljudi u najboljem slučaju završili u gulagu 103. Poslije odlaska Hruščova s vlasti
nadzor nad sovjetskom kulturom ponovo je zaoštren. Takođe su i naučne oblasti bile
101 Laker, n.d. str. 354

102 isto, str. 355

103 isto, str. 356

pod strogom kontrolom. Najgore su prolazile takozvane partijske nauke filozofia,
istorija i ekonomija. Takođe su i prirodne nauke pretrpile veliku štetu od uplitanja
političkog aparata.
Period prve poslijeratne decenije donio je razdoblje većih kulturnih sloboda u
istočnoevropskim zemljama, nego u Sovjetskom Savezu. Sovjetska ideologija je
podržavana verbalno, ali je opšte raspoloženje bilo okrenuto ka Zapadu, a
intelektualci su se bavili nacionalnim temama. Poslije 1955. godine kulturne prilike
istočnoevropskih zemalja će postati različite. Najviše sloboda je bilo u Poljskoj. Poljski
intelektualci su mogli slobodnije da putuju na Zapad, za razliku od njihovih kolega iz
drugih istočnoevropskih zemalja. Poslije sovjetske vojne intervencije 1968. godine u
Čehoslovačkoj su uslijedile dvije decenije kulturne represije. Vodeći liberalni
intelektualci izgubili su posao i mogućnost da rade u struci. I u Mađarskoj je bilo
kultune represije. Mađarske su vlasti, za razliku od svojih čeških kolega, bile
popustljivije prema intelektualcima i postigli su s njima nevoljan kompromis. Naime,
stvorena je zona kulturnog rada, koju vlasti nisu podržavale, a nisu je ni zabranjivale.
Istočna Njemačka je u kulturnom pogledu postala pustinja sa samo nekoliko oaza 104.
Uzrok tome su bile masovne emigracije, sedamdesetih i osamdesetih, pisaca i
umjetnika u Zapadnu Njemačku. Od svih ovih zemalja najrepresivniji režim u
kulturnom pogledu imala je Rumunija.
Kulturni život Sovjetskog Saveza i komunističkih istočnoevropskih zemalja bio je
u velikoj mjeri samoizolovan od ostatka svijeta. Mnogo stvaralačkog rada i
potencijala je ugušeno raznim političkim zabranama. Ni u kom slučaju se ne smije
posumnjati da su sovjetski i istočnoevropski pisci, umjetnici i naučnici bili manje
vrijedni od svojih zapadnih kolega. Njihov veliki hendikep je bio u tome što nisu imali
prilike da pokažu svoja djela i znanja. Tako je bilo sve do kraja osamdesetih godina.
Zato su intelektualci dali svoj veliki doprinos pokretima za veće političke slobode, koji
su konačno doveli do političkih promjena u Istočnoj Evropi 1989. godine.

Zaključak

104 Laker, n.d. str. 359

 Drugi svjetski rat je bio najveći ratni sukob u istoriji čovječanstva. On je
ostavio velike posljedice u Evropi. Evropa je u njemu pretrpila velike gubitke. Ljudski
gubici su iznosili oko 40 miliona ljudi. Mnoge države su pretrpile ogromne štete u
svim granama privrede odnosno industriji, poljoprivredi i saobraćaju. Veliki broj
gradova je bio razoren do te mjere da se nisu mogli prepoznati. Evropa se 1945.
godine našla u pepelu i pred neizvjesnijom političkom budućnosti nad kojom su se
nadvili mračni oblaci hladnog rata.
Period istorije Evrope od 1945. do 1992. godine bio je hladnoratovski. To je
period podijeljene Evrope na dva antagonistička bloka. U Drugom svjetskom ratu
izmjenjen je dotadašnji odnos političkih snaga. Sovjetski Savez je zahvaljujući svom
velikom doprinosu u borbi protiv fašističkih snaga izašao iz rata kao značajna
politička sila. Prisutnost njegovih vojnih snaga u istočnoevropskim državama
omogučili su mu uvođenje komunističkih režima u te zemlje. Ti njegovi potezi su
bitno uticali na razvoj odnosa u Evropi i svijetu. Naime, zapadni saveznici su se
zabrinuli za svoje pozicije. Ako su u ratu prihvatili Staljinovu politiku sada više nisu
bili obavezni. Tako je došlo do hladnog rata. Uzrok hladnom ratu bilo je opšte
nepovjerenje i veliki strah među bivšim saveznicima.
Među zapadnim kapitalističkim državama nastale su značajne promjene.
Sjedinjene Američke Države su zahvaljujući svojoj vojnoj sili, političkoj i ekonomskoj
snazi postale apsolutni hegemon zapadnog svijeta. Velika Britanija i Francuska, koje
su ranije bile velike sile, iz rata su izašle dosta oslabljene. Na slabljenje njihove sile,
pored ratnih gubitaka, posebno je uticao i proces raspadanja njihovog kolonijalnog
sistema. S druge strane poražene fašistička Njemačka i Italija prvih poslijeratnih
godina nisu imale nikakve mogučnosti djelovanja u vrhu kapitalističkog svijeta. Tako
je sudbinom Evrope sve manje upravljano iz njenih metropola, a sve više iz Moskve i
Vašingtona.
Smrt Josifa Visarionoviča Staljina 1953. godine je prekretnica u istoriji Evrope
pedesetih godina. Međutim, odnosi između dva antagonistička bloka nisu poboljšani
koliko se očekivalo. Ni Staljinovi nasljednici Sergej Hruščov i Leonid Brežnjev nisu
želili da oslabe svoj uticaj na Istočnu Evropu. Oni čak nisu bili spremni ni da dopuste
liberalni komunistički režim, što su Mađarska 1956. i Čehoslovačka 1968. godine
osjetile na vlastitoj koži. Mišljenje Hruščova i Brežnjeva bilo je da komunistički sistem
dobro funkcioniše i da će odnijeti prevagu u nadmetanju sa Zapadom, pa prema
tome nije bilo nikakvog razloga za reformu. Na Zapadu je tada postalo jasno da do
promjena unutar komunističkog sistema neće doći ako one ne krenu iz Moskve.
Da bi povratile svoj ugled u zapadnom svijetu, a ujedno ubrzali procvat svoje
obnovljene poslijeratne privrede, šest zapadnoevropskih država je u Rimu 1957.
godine osnovalo Evropsku ekonomsku zajednicu. Prve članice Zajednice su bile
Francuska, SR Njemačka, Italija, Nizozemska, Belgija i Luksemburg. U početku je to
bio prostor zajedničkog tržišta. Kako je Zajednica bila prosperitetna stalno su se
javljale nove zemlje sa željom da uđu u Zajednicu, a koje su u početku bile
rezervisane prema njoj. Tako je 1973. godine došlo do prvog proširenja Evropske
ekonomske zajednice. Tada su u članstvo ušle Velika Britanija, Irska i Danska.
Godine 1981. članica postaje Grčka, a 1986. godine Španije i Portugalija. Uporedo sa
njenim širenjem tekao je i njen razvoj odnosno čvršće povezivanje zemalja članica.
Tako je 1968. godine osnovana jedinstvena carinska unija. Uvedeni su i direktni
izbori za zajednički Parlament. U februaru 1992. godine potpisan je Mastrihtški
ugovor, kojim je rođena Evropska Unija. Dakle, osnivanjem Evropske ekonomske
zajednice uspostavljeni su temelji današnjoj modernoj Evropi.
Najznačajnija prekretnica osamdesetih godina bila je pobjeda reformskih snaga
u Sovjetskom Savezu na čelu sa Mihailom Gorbačovom i desovjetizacija Istočne
Evrope. Već odavno je prije toga komunistički sistem prestao da funkcioniše.
Privredna situacija u Sovjetskom Savezu i istočnoevropskim zemljama bila je teška.
Sve je to uzrokovalo krize u Istočnoj Evropi 1989. i 1990. godine. Posljedice tih kriza
bile su pad komunizma, raspad Sovjetskog Saveza i ponovno ujedinjenje Njemačke.
Padom komunizma i raspadom Sovjetskog saveza automatski je došlo i do nestanka
Varšavskog pakta sa istorijske scene. Varšavski pakt je bio jedan od instrumenata
održavanja stalne napetosti u hladnom ratu. Time je okončann i hladni rat, čiji su
tamni oblaci gotovo pola vijeka prekrivali Evropu.
Iako su se evropske privrede odvojeno razvijale, odnosno u dva suprotstavljena
sistema, bilo je i nekih sličnosti između poslijeratnog razvoja Istočne i Zapadne
Evrope. Privredni oporavak bio je brz i u jednom i u drugom dijelu Evrope. Međutim,
pogrešno upravljanje privrednim kapacitetima u Istočnoj Evropi dovelo je do
zaostajanja u daljem razvoju istočnoevropske privrede za zapadnom. Posljedica
zaostajanja privrede bila je nizak životni standard stanovništva u odnosu na zapadni.
Velika greška u upravljanju privredom istočnoevropskih zemalja bila je prednost, koja
je data teškoj industriji na štetu ostalih privrednih grana. Veliki napredak je postignut
u nauci i tehnologiji u proteklom periodu. To je bio period revolucije znanja u svakoj
naučnoj oblasti. Kulturni život Evrope takođe se razvijao odvojeno u dva
antagonistička bloka. Pisci i drugi umjetnički i kulturni stvaraoci su na Zapadu uživali
velike slobode, a na istoku Evrope je bilo suprotno. Kulturni život Sovjetskog Saveza i
istočnoevropskih zemalja bio je samoizolovan od ostatka Evrope i svijeta. Taj
samoizolovani kulturni život neprestano je bio pod kontrolom komunističke partije i
mnogo progresivnog stvaralačkog rada je ugušeno političkim zabranama.
Zajedničko u svakom istorijskom periodu Evrope od 1945. do 1992. godine je
promocija ugroženosti. To podrazumijeva promociju straha od drugog
antagonističkog bloka, različitog ekonomsko-političkog sistema te u vojnom pogledu
jačeg ili jednako snažnog. Takođe ovaj period karakteriše neuravnoteženost
ekonomski razvijenog i bogatijeg Zapada u odnosu na Istok, koji je u stalnom
privrednom zaostatku za Zapadom. U takvoj situaciji Evropljani počinju međusobno
da se integrišu u jednu Zajednicu i taj proces se nastavlja poslije završetka hladnog
rata. Evropa u tom procesu želi sačuvati svoje bogatstvo, koje se ogleda, u jedinstvu
različitih kultura, tradicija i običaja.
Dakle, pad komunizma u Istočnoj Evropi otvorio je puteve novoj, svijetlijoj,
evropskoj budućnosti. Otvorio je i vrata zajedničkog evropskog doma što su mnogi
stalno priželjkivali. Konačno je završen poslijeratni, hladnoratovski politički poredak,
koji je više od četrdeset godina dijelio Evropu i uzrokovao stalnu napetost. Evropa je
od 1992. godine krenula u novu budućnost bez napetosti, koje su je pratile u njenom
istorijskom periodu od 1945. do 1992. godine.

Izvori i literatura
1. Altman, Gavro: Varljivi spokoj Evrope, “Dnevnik”, Novi Sad, 1985.
2. Berend, Ivan: Centralna i Istočna Evropa 1944-1993,
“CID” Podgorica, 2001.
3. Calvocoresi, Peter: Svijetska politika nakon 1945., Nakladni zavod
“Globus”, Zagreb, 2003.
4. Dukovski, Darko: Usud Europe, C.A.S.H., Pula, 1999.
5. Historija čovječanstva, 20. stoljeće, I-IV, IKP “Naprijed”,
Zagreb, 1969.
6. Istorija 2, IRO “Vuk Karađić”, Beograd, 1985.
7. Istorijski atlas, Zavod za kartografiju “Geokarta”, Beograd, 1997.
8. Kenedi, Pol: Uspon i pad velikih sila, “CID”, Podgorica, 1999.

9. Laker, Volter: Istorija Evrope 1945-1992, IP “Clio”, Beograd, 1999.

10. Povijest svijeta od početka do danas, IKP “Naprijed”, Zagreb, 1977.

11. Savremeni svet, IRO “Vuk Karađić”, Beograd, 1984.

12. Svet posle Drugog svetskog rata, IP “Sloboda”, Beograd, 1975.
13. The Times, Narodi Europe, Naklada Zadro, Zagreb, 1997.
14. The Times, Povijest Svijeta, Henacom, Zagreb, 2002.
15. www.dadalos-europe.org

16. www.projuris.org