KOMPLEKSNI BROJEVI

14. oktobar 2020

1 / 31
Polje kompleksnih brojeva

R2 = {(a, b) : a, b ∈ R}
+, · : R2 → R2 definisane sa:
(a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
(a, b) · (c, d) = (ac − bd, ad + bc)
(R2 , +, ·) je polje
R1: (R2 , +) je Abelova grupa
∀(a, b), (c, d) ∈ R2 (a, b) + (c, d) ∈ R2
∀(a, b), (c, d), (e, f ) ∈ R2 ((a, b) + (c, d)) + (e, f ) =
(a, b) + ((c, d) + (e, f ))
∃(e1 , e2 ) = (0, 0) ∈ R2 ∀(a, b) ∈ R2 (a, b) + (0, 0) = (a, b)
∃(a0 , b 0 ) = (−a, −b) ∈ R2 ∀(a, b) ∈ R2 (a, b) + (−a, −b) = (0, 0)
∀(a, b), (c, d) ∈ R2 (a, b) + (c, d) = (c, d) + (a, b)
R2: (R2 \ {0}, ·) je Abelova grupa
(a, b) · ((c, d) + (e, f )) = (a, b) · (c, d) + (a, b) · (e, f )
R3:
((a, b) + (c, d)) · (e, f ) = (a, b) · (e, f ) + (c, d) · (e, f )

2 / 31
Polje kompleksnih brojeva
(0, 0) ∈ R2 je neutralni elemenat za sabiranje
(a, b) + (0, 0) = (a + 0, b + 0) = (a, b)
−(a, b) = (−a, −b) je suprotni elemenat
(a, b) + (−a, −b) = (a + (−a), b + (−b)) = (0, 0)
(1, 0) ∈ R2 je neutralni elemenat za množenje
(a, b) · (1, 0) = (a · 1 − b · 0, a · 0 + b · 1) = (a, b)
 
a b
(a, b)−1 = , − ∈ R2 \ {(0, 0)} je inverzni elemenat
a2 + b 2 a2 + b 2
(naziva se još i recipročan broj)
a2 −b 2
 
−1 −ab ba
(a, b) · (a, b) = − , + = (1, 0)
a2 + b 2 a2 + b 2 a2 + b 2 a2 + b 2
Elementi polja (R2 , +, ·) nazivaju se kompleksni brojevi.
3 / 31
Polje kompleksnih brojeva
Kompleksni brojevi z1 = (a, b) i z2 = (c, d) su jednaki ako i samo ako
je
a = c ∧ b = d.
(0, 1) = i imaginarna jedinica
(a, 0) = a oznaka za realne brojeve
Važi da je
b·i = (b, 0) · (0, 1) = (0, b)
i ·i = (0, 1) · (0, 1) = (−1, 0) = −1
2
i ·i = (−1, 0) · (0, 1) = (0, −1) = −i
3
i ·i = (0, −1) · (0, 1) = (1, 0) = 1
Teorema
Za svaki ceo broj k važi
i 4k = 1, i 4k+1 = i, i 4k+2 = −1, i 4k+3 = −i.
4 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja
Koristeći definisane operacije svaki kompleksni broj se na jedinstven način
može predstaviti u obliku
z = (a, b) = (a, 0) + (0, b) = (a, 0) + (b, 0) · (0, 1)
z = a + ib - algebarski oblik kompleksnog broja
C = {a + bi : a, b ∈ R}

Definicija
Neka je z = a + ib kompleksni broj. Tada Re(z) = a zovemo realnim
delom, Im(z) = b zovemo imaginarnim delom.

Teorema
Ako je z1 = a + bi i z2 = c + di tada važi
z1 + z2 = (a + c) + (b + d)i
z1 · z2 = (ac − bd) + (ad + bc)i.
5 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja

Definicija
Ako je z = a + ib kompleksni broj, tada je z = a − ib konjugovani
kompleksni broj.
Suprotan broj je −z = −a − bi.
a b
Recipročan broj je z −1 = 2 2
−i 2
a +b a + b2

OPERACIJE z1 = a + bi, z2 = c + di
razlika kompleksnih brojeva
z1 − z2 = z1 + (−z2 ) = (a − c) + (b − d)i,

količnik kompleksnih brojeva

z1 ac + bd bc − ad
= z1 · z2−1 = 2 2
+ 2 i, z2 6= 0
z2 c +d c + d2
6 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja

Primer
Dati su kompleksni brojevi z1 = 3 + 2i, z2 = 1 − i, z3 = −4 i z4 = 5i.
Odrediti realni i imaginarni deo, napisati konjugovano kompleksne brojeve i
z1
izračunati z1 + z2 , 2z1 − z2 , z1 z2 i .
z2
Re(z1 ) = 3, Im(z1 ) = 2, Re(z2 ) = 1, Im(z2 ) = −1,
Re(z3 ) = −4, Im(z3 ) = 0, Re(z1 ) = 0, Im(z1 ) = 5,
z1 = 3 − 2i i z2 = 1 + i.
z1 + z2 = (3 + 2i) + (1 − i) = 4 + i,
2z1 − z2 = 2(3 + 2i) − (1 − i) = 6 + 4i − 1 + i = 5 + 5i,
z1 z2 = (3 + 2i) · (1 − i) = 3 − 3i + 2i − 2i 2 = 3 − i + 2 = 5 − i,
z1 3 + 2i 3 + 2i 1 + i 3 − 2 + 3i + 2i 1 5
= = · = 2 2
= + i.
z2 1−i 1−i 1+i 1 +1 2 2

7 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja
Teorema
Za proizvoljne kompleksne brojeve z, z1 , z2 važi:
Re(z1 + z2 ) = Re(z1 ) + Re(z2 ), Im(z1 + z2 ) = Im(z1 ) + Im(z2 )
1 1
Re(z) = (z + z), Im(z) = (z − z),
2 2i
 
z1 z1
z1 ± z2 = z1 ± z2 , z1 · z2 = z1 · z2 , z2 = z2 , z2 6= 0
α ∈ R ⇒ α = α, z =z
z1 z2 + z1 z2 = 2 Re (z1 z2 ).

Teorema
Dva kompleksna broja z1 i z2 u algebarskom obliku su jednaka ako i samo
ako je
Re(z1 ) = Re(z2 ) ∧ Im(z1 ) = Im(z2 ).
8 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja

Primer
Odrediti kompleksni broj iz uslova
   
z +2 z − 2z
Re = −1, Im = 4.
3i 2+i

Neka
 je traženi
 brojz = a + bi. Tada je
z+2 b a+2 b
Re = Re − − i =− ,
 3i   3 3 3
z − 2z −2a + 3b a + 6b a + 6b
Im = +i = .
2+i 5 5 5
b a + 6b
Iz − = −1 i = 4 je a = 2 i b = 3 pa je traženi broj z = 2 + 3i.
3 5

9 / 31
Algebarski oblik kompleksnog broja

Primer
Odrediti kompleksan broj z za koje je z = z 2 .
Neka je traženi broj z = a + bi. Tada je z = a − bi i z 2 = a2 − b 2 + 2abi,
pa je a − bi = a2 − b 2 + 2abi.
Rešavanjem sistema jednačina

a = a2 − b 2
−b = 2ab

dobija se da je a = − 21 ili b = 0.
√
Ako je a = − 21 tada je b 2 = 34 pa su rešenja z1,2 = − 21 ± 23 i.
Ako je b = 0 tada je a2 − a = 0 pa su rešenja z3 = 0 i z4 = 1.

10 / 31
Geometrijska interpretacija kompleksnog broja
KOMPLEKSNA (GAUSOVA) RAVAN

T tačke iz Euklidske ravni

bijekcija π : C → T ,
π(a + bi) = M(a, b)

M je geometrijska slika
kompleksnog broja z=a+bi
π(a + 0i) = M(a, 0) tj. x-osa je
realna osa, π(0 + bi) = M(0, b)
tj. y -osa imaginarna osa
Geometrijske slike konjugovano kompleksnih brojeva z = a + bi i
z = a − bi su simetrične u odnosu na realnu osu
Kompleksni broj z = a + bi može da se posmatra kao vektor čija
početna tačka je koordinatni početak O(0, 0), a krajnja tačka je tačka
M(a, b).
11 / 31
Moduo kompleksnog broja

Definicija
Moduo kompleksnog broja z, u oznaci |z| = ρ, je nenegativan realan broj
p
|z| = a2 + b 2 , | · | : C → R+ ∪ {0}.

Za kompleksne brojeve z, z1 , z2 važi:

|z| ≥ 0, |z| = 0 ⇔ z = 0, z · z = |z|2 ,
Re (z) ≤ |z|, Im (z) ≤ |z|,
|z1 · z2 | = |z1 | · |z2 |, |z n | = |z|n ,
 
 z1  |z1 |
 z2  |z2 | , z2 6= 0,
 =

|z1 + z2 | ≤ |z1 | + |z2 |.

12 / 31
Argument kompleksnog broja
Definicija
Argument kompleksnog broja z različitog od 0, u oznaci Arg(z) = ϕ, je
merni broj ugla za koji je potrebno rotirati x−osu oko koordinatnog
početka u pozitivnom matematičkom smeru dok se ne poklopi sa
polupravom odred̄enom koordinatnim početkom i tačkom M.
Im
6
b sM(a, b)


ρ 

 ϕ

M 0 (a, 0) -
 Re
O(0, 0) a
Argz nije jednoznačno odred̄en, tj. ako je ϕ argument kompleksnog broja
z, onda je i ϕ + 2kπ za svako k ∈ Z njegov argument.
13 / 31
Argument kompleksnog broja

Glavna vrednost argumenta kompleksnog broja z, u oznaci arg z = ϕ je

vrednost argumenta za koju je

−π < Arg z ≤ π.

Može se uzeti i 0 < Arg z ≤ 2π.

Arg je višeznačna funkcija za koju važi

Arg (z) = arg (z) + 2kπ, k ∈Z

Iz pravouglog trougla 4MOM 0 je tada

a b
cos(ϕ + 2kπ) = , sin(ϕ + 2kπ) = .
ρ ρ

14 / 31
Argument kompleksnog broja
Primer
√
Odrediti
√ modul i argument
√ za
√ kompleksne brojeve z1 = 1 + 3i,
z2 = 3 − i,qz3 = − 2 − 2i, z4 = 2, z5 = −3, z6 = 4i, z7 = −5i.
√ √
ρ1 = |z1 | = 12 + ( 3)2 = 4 = 2, dok za ugao ϕ1 važi
√
a 1 b 3 π
cos ϕ1 = = i sin ϕ1 = = , pa je ϕ1 = .
ρ1 2 ρ1 2 3
π
ρ2 = |z2 | = 2 i ϕ2 = − .
6
3π
ρ3 = |z3 | = 2 i ϕ3 = − .
4
ρ4 = |z4 | = 2 i ϕ4 = 0.
ρ5 = |z5 | = 3 i ϕ4 = π.
π
ρ6 = |z6 | = 4 i ϕ6 = .
2
π
ρ7 = |z7 | = 5 i ϕ7 = − .
2
15 / 31
Argument kompleksnog broja
Primer
Odrediti deo kompleksne ravni za koji je
1 |z − 2 + i| ≤ 3 p
|z − 2 + i| = |(a − 2) + (b + 1)i| = (a − 2)2 + (b + 1)2 ≤ 3, pa je
(a − 2)2 + (b + 1)2 ≤ 9 što je krug sa centrom u (2, −1)
poluprečnika 3.
2 |z − 2| < |z − 4| p p
|z − 2| < |z − 4| ⇐⇒ (a − 2)2 + b 2 < (a − 4)2 + b 2 ⇐⇒ a < 3
što je otvorena poluravan za koju je Re(z) < 3.
3 |z|2020 =√1
|z|2020 = ( a2 + b 2 )2020 = 1 odakle je a2 + b 2 = 1 što je centralna
jedinična kružnica.
4 z = −z
a + bi = a − bi ⇐⇒ 2a = 0 ⇐⇒ a = 0, što je imaginarna osa.
16 / 31
Argument kompleksnog broja

Primer
Odrediti geometrijsko mesto tačaka u kompleksnoj ravni za koje je
a) argz = π4
π
Poluprava sa početkom u koordinatnom početku koja gradi ugao od 4
sa pozitivnim delom x−ose bez koordinatnog početka.
b) argz = argz
Kako je argz = −argz sledi da je
argz = −argz tj. argz = 0 štoje pozitivni deo realne ose, bez
koordinatnog početka.
c) 0 ≤ arg z ≤ π
Zatvorena gornja poluravan Gausove ravni bez koordinatnog početka.

17 / 31
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja
√
Ako je ρ = |z| = a2 + b 2 i ϕ = arg (z)

a b
cos ϕ = ⇒ a = ρ cos ϕ, sin ϕ = ⇒ b = ρ sin ϕ
ρ ρ

Definicija
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja z je
z = a + ib = ρ(cos ϕ + i sin ϕ).

Teorema
Dva kompleksna broja z1 6= 0 i z2 6= 0, su jednaka
z1 = z2 ⇐⇒ (|z1 | = |z2 | ∧ arg (z1 ) = arg (z2 ) + 2kπ),

za neko m ∈ Z.

Moavrov obrazac (cos ϕ + i sin ϕ)n = cos nϕ + i sin nϕ.

18 / 31
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Neka su z1 = ρ1 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ), z2 = ρ2 (cos ϕ2 + i sin ϕ2 ).

1. z1 z2 = ρ1 ρ2 (cos(ϕ1 + ϕ2 ) + i sin(ϕ1 + ϕ2 ))
z1 ρ1
2. = (cos(ϕ1 − ϕ2 ) + i sin(ϕ1 − ϕ2 ))
z2 ρ2
 
3. z1n = ρn1 (cos nϕ1 +i sin nϕ1 ), z1−1 = ρ11 (cos ϕ1 − i sin ϕ1 ) , z1 6= 0

1. (cos ϕ + i sin ϕ)−n = cos nϕ − i sin nϕ

(cos ϕ + i sin ϕ)−1 = cos ϕ − i sin ϕ

2. Arg (z1 z2 ) = Arg (z1 ) + Arg (z2 ) + 2kπ, k ∈ Z

 
3. Arg zz21 = Arg (z1 ) − Arg (z2 ) + 2kπ, k ∈ Z
4. Arg (z1 )n = nArg (z1 ), n ∈ N.

19 / 31
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja
Primer
Napisati u trigonometrijskom obliku sledeće kompleksne brojeve
√  π π
z1 = 1 + 3i = 2 cos + i sin ,
3 3 
√

−π −π
z2 = 3 − i = 2 cos + i sin
6 6
√ √

−3π −3π
z3 = − 2 − 2i = 2 cos + i sin ,
4 4
z4 = 2 (cos 0 + i sin 0) , z5 = 3 (cos  π + i sin π) , 
 π π −π −π
z6 = 4 cos + i sin , z7 = 5 cos + i sin .
2 2 2 2
Izračunati
−π −π
z1 · z2 = 4 cos π3 +  π π π





6 + i sin
 3 + 6  = 4 cos 6 + i sin 6 ,
z1 π −3π π −3π 13π 13π
= cos − + i sin − = cos + i sin
z3 3 4
36 4 12 12
z76 = 56 cos −6π2 + i sin −6π
2 = 5 (cos π + i sin π)
20 / 31
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Primer
Koristeći Moavrov obrazac za n = 2 dobija se

(cos x + i sin x)2 = cos(2x) + i sin(2x).

Kako je
(cos x + i sin x)2 = cos2 x − sin2 x + 2i cos x sin x,
izjednačavanjem dva kompleksna broja u algebarskom obliku dobija se

cos(2x) = cos2 x − sin2 x, sin 2x = 2 sin x cos x.

21 / 31
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja
Primer
Koristeći da je (cos x + i sin x)4 = cos(4x) + i sin(4x) i binomnu formulu
dobija se da je

cos(4x) = cos4 x − 6 cos2 x sin2 x + sin4 x,

sin(4x) = 4 cos3 x sin x − 4 cos x sin3 x

Sada je  
cos4 x 4 sin x − 4 sin3 x
sin(4x) cos x cos3 x
tg 4x = =  ,
cos(4x) 2
sin x
cos4 x 1 − 6 cos sin4 x
2 x + cos4 x

pa je
4 tg x − 4 tg3 x
tg(4x) = .
1 − 6 tg2 x + tg4 x
22 / 31
Eksponencijalni oblik kompleksnog broja

Definicija
Eksponencijalni oblik kompleksnog broja z = a + ib je
z = ρe iϕ ,
√
gde je ρ = a2 + b 2 i ϕ = arg (z) + 2kπ, k ∈ Z.

Osobine: Za z1 = ρ1 e ϕ1 i , z2 = ρ2 e ϕ2 i važi da je
z1 ρ1
z1 z2 = ρ1 ρ2 e (ϕ1 +ϕ2 )i , = e (ϕ1 −ϕ2 )i
z2 ρ2
−1 1 −ϕ1 i n n nϕ1 i
z1 = e , z1 = ρ1 e
ρ
e ϕi + e −ϕi e ϕi − e −ϕi
cos ϕ = , sin ϕ = .
2 2i
23 / 31
Koren kompleksnog broja
Za n ∈ N i 0 ≤ k < n je
2kπ
i
ωk = e n

kompleksni broj takav da je

2kπ
|ωk | = 1, ωkn = (e n
i
)n = e 2kπi = 1.

Ako je Mk geometrijska slika kompleksnog broja ωk i Mk+1 geometrijska

slika broja ωk+1 tada je
2π
)Mk+1 OMk =
∠ .
n
Brojevi ω0 , ω1 , . . . , ωn−1 nazivaju se n−ti koreni iz 1 jer su rešenja
jednačine
z n = 1.
Njihove geometrijske slike čine temena pravilnog n−tougla.
24 / 31
Koren kompleksnog broja
Teorema
Jednačina
z n = ω = ρe iϕ ,
gde je z nepoznata, n proizvoljan prirodni broj i ω proizvoljan kompleksni
broj različit od nule, ima tačno n različitih rešenja koja u kompleksnoj
ravni predstavljaju temena pravilnog n−tougla  sa težištem u koordinatnom
√ 
zk = n ρ cos ϕ+2kπ n + i sin ϕ+2kπ
n
početku i sledećeg su oblika √ ϕ+2kπ
za
i
= n ρe n
k = 0, 1, 2, . . . , n − 1.
Brojevi zk nazivaju se n−ti koreni iz kompleksnog broja z i važi
√ ϕ+2(k+1)π i √ ϕ+2kπ 2π 2π
zk+1 = n ρe n = n ρe n i · e n i = zk e n i , k = 0, 1, . . . , n − 2
−2π
i
kao i da je zk = zk+1 e n .
25 / 31
Koren kompleksnog broja

Primer
Rešiti jednačinu z 4 = 1 u skupu kompleksnih brojeva.
Kako je 1 = e 0i , dobija se da je
0+2kπ
i
zk = e 4 , k = 0, 1, 2, 3,

pa su tražena rešenja
π −π
z0 = e 0i = 1, z1 = e 2 i = i, z2 = e πi = −1, z3 = e 2
i
.

26 / 31
Rastojanje kompleksnih brojeva

Definicija
Rastojanje kompleksnih brojeva z1 = a1 + b1 i i z2 = a2 + b2 i, u oznaci
d(z1 , z2 ), je funkcija d : C → R+ ∪ {0} definisana sa
q
d(z1 , z2 ) = |z1 − z2 | = (a1 − a2 )2 + (b1 − b2 )2 .
d(z1 , z2 ) ≥ 0,
d(z1 , z2 ) = d(z2 , z1 ),
d(z1 , z2 ) = 0 ⇔ z1 = z2 ,
d(z1 , z2 ) ≤ d(z1 , z3 ) + d(z3 , z2 ) za svako z3 ∈ C.

27 / 31
Geometrijska interpretacija operacija

Im
6 M(a + c, b + d)
 
M2 (c, d)
>
 

 







 M1 (a, b)

 1





 Re
-
O

z1 = a + i b, z2 = c + i d pri čemu bar jedan nije 0, M1 (a, b),

M2 (c, d) su odgovarajuće geometrijske slike i Arg z1 6= Arg z2 + kπ
za svako k ∈ Z;
M(a + c, b + d) je geometrijska slika zbira z1 + z2 ;
f : C → C definisana sa f (z) = z + z2 je translacija za vektor OM~ 2.
28 / 31
Geometrijska interpretacija operacija
Im Im
6 3N
 6



M
3 3M


 - Re  - Re

O  O
+

λ>0 N λ<0
z1 = a + i b = ρe ϕi 6= 0, M(a, b) je njegova geometrijska slika
z = λ · z1 = λ · ρe ϕi , λ ∈ R \ {0}, N(λa, λb) je njegova geometrijska
slika
|z| = |λ|ρ, i Arg z = Arg λ + Arg z1 + 2kπ, k ∈Z
f : C → C definisana sa f (z) = λz je homotetija sa centrom u
O(0, 0) i koeficijentom λ.

29 / 31
Geometrijska interpretacija operacija

z = a + i b = ρ e ϕ i , M(a, b) geometrijska slika

z1 = z · e ψi = ρe (ϕ+ψ)i , M1 geometrijska slika
f : C → C definisana sa f (z) = z · e ψi je rotacija broja z za ugao ψ
oko koordinatnog početka.
30 / 31
Geometrijska interpretacija operacija

z = a + ib, geometrijska slika M(a, b),

N je geometrijska slika ω, M1 geometrijska slika z1
z1 = ω + (z − ω) e ψ i
f : C → C definisana sa f (z) = ω + (z − ω) e ψ i je rotacija broja z za
ugao ψ oko broja ω.
31 / 31