Hẻm

Sài Gòn
Có người nói rằng muốn khám phá đời
sống người dân Sài Gòn, bạn phải đi sâu
vào trong những con hẻm. Thật vậy, nếu
ngoài đường phố cuộc sống Sài Gòn lúc
nào cũng tất bật, náo nhiệt, thì khi bước
vào trong hẻm bạn như lạc vào một thế
giới hoàn toàn khác. Nếu Hà Nội có
36 phố phường thì Sài Gòn đặc trưng
là có hàng nghìn con hẻm chằng chịt
như ma trận nằm rải rác tất cả các quận
trong thành phố. Hẻm là nơi sinh sống,
nơi làm việc cũng là nơi thư giãn, vui
chơi của biết bao người dân Sài Gòn.

Một sản phẩm của:

Mai Đặng Gia Bảo
Nguyễn Lê Thanh Thủy

2 3
 HẺM NHỎ Khác với Hà Nội cố đô, không có khái niệm ngõ nhỏ, phố ngõ. Sài Gòn là
vùng đất mới chỉ hơn 300 năm tuổi, hình thành bởi tính cộng cư của
những dòng người tứ xứ tụ về lập nghiệp rồi thành dân cố cựu hay người
và những đặc trưng của mới tới ngụ cư. Sài Gòn phố lớn và hẻm nhỏ dọc ngang, mặt tiền và góc

văn hóa hẻm Sài Gòn

khuất khác nhau rõ rệt, là hai đẳng cấp xa cách đến độ chênh vênh không
chỉ về địa thế mà còn là lối sống, đời sống tinh thần, vật chất lẫn văn hóa.

Hình thành và chuyển dịch theo quy

luật kinh tế

S
ài Gòn có đến 80% cư dân sống trong hẻm
nhỏ, rất nhiều hộ gia đình có đến mấy đời
gắn bó với con hẻm quen thuộc của mình.
Rất nhiều con hẻm quy tụ những người đồng
hương tới sinh cơ lập nghiệp trở thành nét đặc
trưng của hẻm người cùng quê, bà con nơi cố
xứ. Cũng như không ít những con hẻm quy tụ
người cùng nghề rồi trở thành hẻm làng nghề:
Làm giày dép, dệt nhuộm, lồng đèn, se nhang,
thợ mộc, bán hủ tiếu gõ, vé số, bán báo...

Theo quy luật chuyển dịch kinh tế, nhiều người

trước đây là dân hẻm nhỏ do làm ăn phát đạt,
giàu có lên bán nhà trong hẻm nhỏ mua nhà
mặt tiền ngoài phố. Ngược lại cũng không
thiếu những người trước đây ở phố mặt tiền do
làm ăn thất bại bán nhà thuộc khu “đất vàng”
mua nhà trong hẻm nhỏ trở thành cư dân mới
trong góc khuất. Nhưng nói chung hẻm nhỏ
Sài Gòn là nét đặc trưng, khá tiêu biểu cho một
thành phố đi lên do những bước phát triển từ
hẻm ra phố mà hẻm là cái gốc của thời kỳ lưu
dân đi khai phá vùng đất mới từ thế kỷ thứ 17
quần cư về đây thành những xóm nhà, xóm
người lao động nghèo trong một con hẻm ng-
hèo đèn dầu leo lét, rồi tiến lên đèn điện câu,
bóng tròn ánh sáng vàng hoe, mờ ảo trong
những đêm mưa dầm, ngày hiu hắt nắng.

4 5
“
Đường ngang, ngõ tắt
chằng chịt

S H
ài Gòn có những con hẻm hình thành rất lâu đời không chỉ ở quận ẻm là nơi ở, đồng
4, quận 8, quận 5 khu vực Chợ Lớn, Bình Thạnh, Gò Vấp mà thời cũng là nơi
ngay ở quận 1, quận 3 cũng có rất nhiều con hẻm nổi tiếng. gặp gỡ, giao lưu,
Đặc trưng của hẻm Sài Gòn là “đường ngang, ngõ tắt chằng bày tiệc tùng, quần tụ lúc trà
chịt”, có những con hẻm rất dài mà người ta vẫn nói đùa rằng dư tửu hậu. Hẻm cũng là sân
vừa đi, vừa hát đến trăm lần bản “Phố buồn” của nhạc sĩ chơi, giải trí... đồng thời cũng là
Phạm Duy vẫn chưa hết. Đồng thời có những con hẻm nơi bày một cửa hàng trong nhà bán
“liên thông” qua nhiều xóm dân cư, ngoằn ngoèo như tạp hóa, mở một quán cà phê trong sân
một trận đồ bát quái. Người sống trong các con hẻm vườn, đặt một xe nước mía, một quầy bán
ấy vẫn còn mang tính cộng đồng tương trợ “tối bánh mì, thậm chí một gánh xôi, gánh chè
lửa, tắt đèn” của thời kỳ xóm làng, thôn ấp rất nơi góc hẻm, dưới chân cột điện. Nhà trong
cao. Đó là cái gốc, nền tảng văn hóa người hẻm tuy số còn hơi rối rắm, nhiều lần suyệt
Việt từ thôn quê còn lưu giữ để giờ đây trở nhưng người trong hẻm hầu như đều quen biết
thành nét đặc trưng của văn hóa hẻm. nhau cả gốc gác, ngọn ngành. Chuyện vui buồn xảy
ra trong xóm hầu như ai cũng biết, cổng nhà, góc hẻm
còn là kênh thông tin, truyền miệng nhanh nhất về mọi
vấn đề lớn nhỏ để thành chuyện “trong nhà, ngoài phố”.

Bởi thế nên nhiều người nước ngoài, đặc biệt là các sinh viên
du học, các nhà nghiên cứu qua Việt Nam thường đi vào các con
hẻm để tìm hiểu, khảo sát, tiếp cận từ con người đến sinh hoạt, lối
sống, văn hóa... bởi trong hẻm không chỉ có cư dân mà có cả đình,
chùa, đền, miếu. Phong tục tập quán của hẻm cũng như tín ngưỡng,
tâm linh, đời sống tinh thần, thẩm mỹ... bởi trong hẻm cũng có câu
lạc bộ ông bà cháu, câu lạc bộ cờ tướng và câu lạc bộ đờn ca tài tử. Nếu
nghiên cứu về văn hóa ẩm thực từ quán xá đến hàng gánh trong hẻm
cũng có đủ, nhiều con hẻm có quán phở, quán mì nổi tiếng, quán cà phê
ngon. Hẻm nhỏ Sài Gòn không chỉ tự bản thân mang đầy đủ bản sắc văn
hóa vùng, miền, đa dạng, đa chiều mà còn là nơi tiếp nhận những giọng
rao hàng, nghề nghiệp, bán thức ăn ngày lẫn đêm, thậm chí lúc giữa
khuya về sáng như mua ve chai đồng nát, mài dao mài kéo, đấm bóp giác
hơi, hủ tiếu mì gõ, bánh chưng bánh giò, chè thưng, tàu hũ thậm chí âm
thanh rộn ràng, màu sắc lòe loẹt, nhạc giật tưng bừng của xe bán kẹo kéo.

6 7
 T
heo sự phát triển xã hội, thời
gian qua có những con hẻm
được mở rộng, bê tông hóa,
nhà cửa khang trang, sạch sẽ, đèn sáng
choang khi đêm về, giá trị nhà đất tăng
lên, tệ nạn xã hội giảm, đạt tiêu chuẩn
“khu phố văn hóa”. Đây là điều rất
đáng mừng, nhưng giá trị tinh thần, cái
chất “hồn vía” của hẻm Sài Gòn có khi
lại vì thế mà mất đi. Hẻm mở rộng, bê
tông hóa thì nhà nhà ra “mặt tiền hẻm”,
tường rào xây cao lên, cổng sắt nặng
nề, người trong ngôi nhà kín cổng cao
tường “mặt tiền hẻm” ít tiếp xúc với
nhà bên cạnh, người ở đối diện. Người
“Mất
ta sống khép kín, ngại mở cửa giao
lưu... dần dần nhà ai nấy ở, chuyện “tối
lửa tắt đèn” nhà ai nấy lo. Thế là nhà
trong hẻm sẽ giống như nhà ngoài phố,
dần hồn
tình hàng xóm, láng giềng nhạt phai.
Con hẻm dài tráng nhựa thẳng
vía của
con hẻm”
88
băng trở nên xơ cứng... hồn vía
con hẻm xưa không còn, đi đâu, về
đâu không ai biết, chẳng ai buồn
quan tâm. Văn hóa hẻm mất dần.
Không ở đâu như ở Sài Gòn , tính chất
văn hóa hẻm làm nên nét độc đáo của
một đô thị lớn mà không ở đâu trên thế
giới có được. Rất nhiều hẻm ở Sài Gòn
vừa có người miền Bắc, miền Trung,
miền Nam sinh sống. Có cả người Hoa,
Ấn Độ, Chăm, Khmer trở thành một
cộng đồng thân thiết, hàng xóm của
nhau. Có người theo đạo Phật, Thiên
Chúa, Cao Đài, thậm chí cả đạo Hồi,
không ít những con hẻm vừa có có chùa,
có nhà thờ, có thánh thất Cao Đài lại có
đền thờ Hồi Giáo. Ngày lễ Phật Đản,
Giáng Sinh trở thành niềm vui chung
của cả cộng đồng ít có sự phân biệt.
Võ Thu Sơn
9
10 11
 6 rưỡi sáng,
trời xanh trong, những vạt nắng đầu tiên bắt đầu
đổ xuống con hẻm nhỏ… Dưới cái giàn bông
giấy hồng phấn là quán cà phê của bà Sáu. Một
ngày ở hẻm bắt đầu từ tiếng “lóc cóc” khuấy li
cà phê đen đá sóng sánh của chú Ba, ông Sáu.
Thằng Ti dựng chiếc xe đạp “cái cạch”, phụng
phịu dắt theo gói xôi má nó “bắt phải ăn” trước
khi đi học. Xe hoành thánh, mì Tàu của chị Tư
bắt đầu hoạt động hết công suất. “Sạp hàng”
như một cái chợ di động của anh Hoà rẽ vào con
hẻm. Vài chị nội trợ mở cửa, xúm xít lựa mớ rau
cá tươi roi rói để trưa nay đỡ được bận chợ xa.

NHỮNG Hẻm mang hơi thở đầy đặn của

thanh âm
Sài Gòn,
là những căn nhà san sát nhau được gắn bó bởi tình

CỦA HẺM
làng nghĩa xóm. Tôi hay bước đi thật chậm rãi, và
lắng nghe những thanh âm của hẻm. Kể cả những
buổi trưa yên ắng, bạn vẫn nghe được tiếng ru con
à ơi len lỏi, tiếng đưa võng kẽo kẹt, tiếng ho của
một người già trở mình, tiếng đám con nít trốn
cuối hẻm để bắn bi. Sài Gòn chi chít hẻm, hẻm
này nối với hẻm khác, qua nhiều khúc quanh, cua
quẹo rồi đổ ra đường lớn hồi nào cũng chẳng hay.

“Phải sống ở Sài Gòn một thời gian, tôi mới hiểu
được những câu chuyện chỉ có ở hẻm. Đó là khi
mà nhà này có đám tang, hàng xóm chẳng ai bảo

“Hẻm
ai cứ xắn tay áo vào dựng rạp, khiêng bàn ghế,
chia buồn…

Rồi những hôm cuối tháng, bà chủ trọ lại dấm

mang tâm
dúi mớ rau củ, thịt cá cho đám sinh viên thuê trọ:
Tôi gọi hẻm là “đặc sản” của Sài Gòn, bởi hẻm ẩn mình sau những con Tao cho, đừng trả lại tao giận ráng chịu. Hay
đường lớn và có một cuộc đời rất khác. Ở Sài Gòn, có những con hẻm bé những hôm mình đi làm mà quên khoá cửa sau,

tình của
tí là nơi sinh sống của dân lao động tứ xứ, những phận đời chen chúc nhau
trong căn nhà vỏn vẹn vài mét vuông. Hay có con hẻm rộng lớn với những
căn biệt thự choáng ngợp, xe hơi tấp nập ra vào…
liền bị gọi điện và trách: Đầu óc bây để ở đâu á,
tao dặn thằng con lấy ổ khoá bóp cổng dùm rồi.
Nhiêu đó thôi cũng thấy quá trời đáng yêu rồi,
đúng không?”

Sài Gòn...” - Hoàng Tuấn

12
12 13
 Sài Gòn có
hàng nghìn
con hẻm,
nhưng tôi luôn có một niềm
tin sâu sắc rằng: Mỗi con
hẻm đều có đặc trưng riêng.
Tỉ dụ như hẻm 12 đường
Nguyễn Thị Minh Khai,
bước vào đó, bạn sẽ như
“lạc” vào một thế giới khác
bởi đây là nơi sinh sống của
nhiều người nước ngoài.
Đa phần là các sinh viên
quốc tế tại trường Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân
văn (TP.HCM). Vì thế, đi
từ đầu đến cuối hẻm, bạn sẽ
thấy “một trời” những món
ăn từ Á đến Âu để phục vụ
nhu cầu cho những cư dân
nơi đây.
14
Văn hóa
Ghé một sạp
hàng nhỏ
ở hẻm
trong hẻm,
ngồi xuống nói chuyện với
cô bán rau, tôi mới thấy
được những đặc trưng thú vị
tại đây: “Người nước ngoài
ở đây rất giỏi ngôn ngữ và Hẻm Sài Gòn
văn hoá Việt Nam. Có khi
mình chả cần nói nhiều có chỗ chật,
về loại rau này, cải kia,
tự họ lựa chọn, rồi hỏi giá
chỗ rộng.
bằng tiếng Việt. Tụi nó nói
“..Mỗi
Nó có thể chật đến mức chỉ
chuyện với nhau mình cũng
con
một chiếc xe máy qua được,
chẳng hiểu, nhưng mỗi
nhà cửa lổm chổm không
ngày đi ra đi vào đều chào
hàng lối, có đôi ba nhà còn
nhau bằng một nụ cười”.
dựng nơi rửa chén trước
Tôi cho rằng hẻm là một lát
hiên, nước bắn tung toé cả
đoạn đường. Hay hẻm cũng
có khi “thênh thang”, hai
hẻm đều có
cắt thú vị giữa Sài Gòn đầy
hoa lệ, nơi mà người ta gắn
bó cùng nhau bởi những thứ
chiếc xe hơi chui lọt, mà
người ta cũng chẳng chào
nhau qua lớp kính xe, cũng
đặc trưng
tình cảm dung dị.
Và để ngồi
không cần biết hàng xóm
của mình là ai. riêng..”
huyên thuyên
về những con
hẻm Sài Gòn,
lòng tôi cũng đã chật chội
những kí ức về nó. Con
hẻm nhỏ có giàn bông giấy
thiệt “trữ tình”, có tiệm
tạp hoá sờn cũ, có những
mái nhà bạc phếch theo
tháng năm…
15
 SÀI GÒN,
CHUYỆN
TRONG HẺM
Tôi đã từng lang thang qua những con hẻm ở quận Tư, quận Tám, ở khu Hòa Hưng, Bùi Thị
Xuân… tôi đã từng sống trong những khu nhà cất trên bờ kênh Nhiêu Lộc mà người ta gọi là
Xóm Nước Đen…. ở những khu đó có nhiều người Sài Gòn hơn những khu dân cư hiện đại hay
những chúng cư năm sao, dù họ không hẳn tất cả đều nói giọng Sài Gòn.

1616 17
17
 H
ẻm nhỏ nên mấy chục
nhà đều biết anh, có

1.
Ô
việc gì đi đâu người
ng khách nọ nhân đường
ta nhất loạt bật ra câu: “biểu
xa, ngồi hóng chuyện
thằng Tám chở”, khuya sớm
của anh, thấy cảm kích
nắng mưa gì hễ người trong
lắm, lúc quay về xin ghé nhà
hẻm kêu là anh chạy xe vô
anh ăn bữa cơm. Nhà gà gà
tận nhà chở, tiền bạc đôi khi
trống nuôi con đâu có gì ăn, anh
ang áng, dư thiếu gì anh cũng
chở ông khách về rồi nhờ trong
vui. Vợ anh chẳng may mất
hẻm ai có gì bưng qua thứ đó,
sớm, để lại thằng con cho
nồi cá kho của nhà Hai Mến, tô
anh, nhờ trời thằng nhỏ khỏe
canh dư bên Bảy Gà, cơm trắng
mạnh và dễ thương. Năm đầu
lấy bên Tư Thợ May, rượu
khi vợ mất thì mẹ anh giúp

Nhà anh ở
nhà còn…
nuôi thằng nhỏ, rồi bà già
cũng theo ông đi mất, thằng
Mấy tháng sau ông khách đi xe

cuối hẻm, anh

nhỏ được cả con hẻm nuôi, nó
ôm hôm đó chết, trong di chúc
ăn cơm nhà này ngủ nhà khác
của ổng có để lại cho anh mười
là chuyện thường.

chạy xe ôm,
cây vàng, lúc anh con trai ông
khách nọ điện thoại cho anh mà
Anh thường đưa con đi học,
anh còn tưởng thằng nào nói

xe của anh
tiện chở luôn con bé Út nhà
chơi chọc anh chớ ai đâu mà cho
chị Tư thợ may, chiều cũng
anh cả gia tài vậy. Bữa hai vợ
đón hai đứa về, bữa nào anh
“...trong di chúc
thường đậu ở
chồng anh con trai ông khách đi
kẹt khách về trễ, con bé Út
xe hơi tới trao cho anh mười cây
kêu xe khác tự dẫn em về rồi
của ổng có để lại vàng thiệt, cả hẻm ra coi, vui

đầu hẻm.
má nó trả tiền. Nhiều người
thấy anh hiền lành, chăm chỉ
nên mai mối cho anh đặng đi
bước nữa, anh lắc đầu cười,
anh sợ thằng con chịu cảnh
mẹ ghẻ con chồng, mà thằng
nhỏ có thiếu thốn gì, cả cái
hẻm như cái nhà lớn của nó,
ai đi đâu về cũng có quà cho
nó, đến con kiến còn không
cắn được nó nữa là…
cho anh mười
cây vàng...”
Bữa nọ có ông kia kêu anh chở đi
Long An, anh biết chỗ đó vì nó
ngang nhà vợ anh, anh xin ghé l
ại mua ít bánh trái vô thăm nhà vợ,
dù thỉnh thoảng anh vẫn chở con
về đó chơi hoài.
quá trời.
Anh kể câu chuyện này thực
thà, anh nói mười cây vàng xài
hết có một cây là đãi bà con lối
xóm với mua cho thằng nhỏ cái
xe đạp chạy xà quần trong hẻm,
còn chín cây anh bán gửi ngân
hàng lấy lãi, mà hổm rày lãi
xuống quá, hổng biết sao.

18 19
19
 Em nhỏ đến bán
bánh mì đầu hẻm
lâu rồi mà có ai
biết tên gì đâu,
kêu con nhỏ bánh
mì, rồi kêu con
Gái
Gái riết thành bán
tên, nó cũng tự bánh mì
cũng ngon,
nhận mình tên
Gái luôn. bánh mì xíu mại làm thanh mảnh, vừa
miệng. Xe bánh mì của nó nhỏ xíu, có bánh
xe đẩy, trời chưa tỏ mặt người đã thấy nó
đẩy tới, tới xế trưa thì đẩy về. Nghe đâu
nó ở trọ với mấy đứa em ở trong khu sinh
viên, nghe đâu nó dân miền tây, nghe đâu
buổi chiều tối nó đi học thêm, nghe đâu nó
bán bánh mì nuôi hai ba đứa em ăn học đại
học… những tin đồn dễ thương, giúp xe
2.
bánh mì của em đắt khách, chủ yếu cư dân
trong hẻm, lúc nào cũng thấy em tươi cười.
Trong hẻm có nhà nọ cũng giàu, nhà đất
rộng cả ngàn thước vuông, xe Mẹc láng
cóng, hai vợ chồng chủ nhà kinh doanh
ngành thép. Hai vợ chồng chủ nhà tuy giàu
nhưng đối đãi với chòm xóm rất được,
lúc nào cũng giúp đỡ người khác, ai cũng
thương. Hai vợ chồng đã già mà có một
thằng con trai một nên nó thuộc loại công
tử, ăn chơi khét tiếng, phá gia chi tử. Hai vợ
20
20
chồng già rầu lắm. Bà
vợ mỗi bữa đi bộ với
mấy bà ra công viên tập
thể dục đều nói: con nào
mà sửa được thằng Thành
tôi để hết gia tài cho nó, vợ
chồng tôi chết mới nhắm mắt.
Rỗi bỗng nhiên một
hôm thằng công tử
nhà nọ tự nhiên đổi
tánh dần,
bắt đầu bỏ ăn chơi, chịu học
chịu làm, bắt đầu theo cha mẹ
coi sóc cái vựa thép khổng lồ,
mua mua bán bán, người ta
còn thấy nó theo mẹ ra công
viên tập thể dục mỗi sáng.
Khỏi nói hai vợ chồng già chủ
vựa thép vui thế nào, bà con
trong hẻm cũng vui lây.
Nhưng cái đám cưới của thằng
Thành với con Gái là vui nhứt,
cả hẻm đều được mời, đãi mấy
chục bàn từ trong sân tràn
ra ngoài hẻm, ca hát bia bọt
đến tận khuya. Nhiều người
nói bữa nay vui, vui mà cũng
uổng, uổng là từ mơi không có
bánh mì con Gái mà ăn nữa.
Cô dâu vẫn cười tươi, nói cô
bác nào muốn ăn con làm đem
qua nhà. Thiệt con nhỏ dễ
thương gì đâu.
21
21
 T
ôi rút điếu thuốc ra chưa kịp mồi thì đã
có một anh bật quẹt lửa cháy đưa sẵn,
tôi gật đầu cảm ơn rồi hóng chuyện tiếp,
chuyện những vất vả của nghề thợ hồ, anh kia
ra điều hiểu chuyện, nói, ờ, làm gì mà không

3.
khổ, chủ yếu mình thấy vui được rồi. Anh ở
trần, sau lưng xăm con đại bàng rất lớn. Anh
nói với lớn toán thợ “chiều nay qua nhà tao ăn
cơm, bữa nay cúng cơm ông già tao, tụi bây xin
cai nghỉ sớm qua uống chén rượu hén”, đám
thợ cười hớn, dạ rân.

T
ôi đã từng lang thang qua những con
hẻm ở quận Tư, quận Tám, ở khu Hòa
Hưng, Bùi Thị Xuân… tôi đã từng sống
trong những khu nhà cất trên bờ kênh Nhiêu
Lộc mà người ta gọi là Xóm Nước Đen…. ở
những khu đó có nhiều người Sài Gòn hơn

Chiều hôm nọ tôi

những khu dân cư hiện đại hay những chúng
cư năm sao, dù họ không hẳn tất cả đều nói

có việc qua quận

giọng Sài Gòn.

Tư, đi gặp một

H
ôm qua tôi đi
vào một con

người ở trong một hẻm nhỏ xíu và

ngoằn nghèo ngang chợ

con hẻm nhỏ xíu, Xóm Chiếu, nơi từng

được mệnh danh là thủ

bề ngang chừng
phủ giang hồ đao kiếm
của Sài Thành, nhưng

một thước và chạy

không hiểu saWo tôi luôn
có cảm giác thân thuộc,

ngoằn nghèo,
ấm cúng khi đi vào trong
con hẻm đó, có lẽ bởi vì
cái mùi người, cái mùi
ngang chợ Sài Gòn trong những con
hẻm đó luôn làm tôi hạnh
Xóm Chiếu.
T
phúc. Thiệt!
ôi đậu xe ngoài đường và lững
thững đi vào trong hẻm, tôi dừng lại
hỏi thăm một toán thợ hồ đang làm Đàm Hà Phú
móng một căn nhà chừng hai chục thước
vuông, có mấy vị hàng xóm rảnh rỗi sang
góp chuyện, nhóm thợ đang làm sắt giữa
hẻm, đất cát gần như choán hết lối đi mà
không thấy ai than phiền gì.

22
22 23
 SÀI GÒN TỪ NHỮNG CON HẺM NHỎ
H
iển nhiên Sài Gòn là thành phố có nhiều
ngõ hẻm nhất trong cả nước. Một nhà
báo ngoại quốc tới Sài Gòn, đã xem
những ngõ hẻm của thành phố này là “Hẻm phố
thông ra thế giới.”
Trong bài viết ở tạp chí “Saigon City Life,” nhà
báo cảm nhận những ngõ hẻm của Sài Gòn là
những nguồn lạch chảy ra sông ra biển; ngõ hẻm
chi chít chảy ra đường phố, ra các đại lộ, nơi
những công trình kiến trúc tổng hợp những nét
văn hóa của thế giới.
Những ngõ hẻm của Sài Gòn chứng kiến bao
thay đổi của lịch sử, để Sài Gòn có được một một
bảng màu sinh động trên con đường đi tới thế
giới bao la.
Sài Gòn chi chít hẻm và hẻm; hẻm phố Sài Gòn
đa hình đa dạng, muôn vẻ muôn màu.
Có thể nêu hình ảnh tiêu biểu cho các ngõ hẻm
khu phố bình dân, với hầu hết cư dân thuộc giới
24
24
lao động nghèo, là thành phần chiếm đa số ở Sài
Gòn.
Lối hẻm chỗ rộng chỗ chật, có nhiều cua quẹo
chỉ lọt một chiếc xe đạp đi qua; cửa nhà nhấp
nhô xô lệch, có nhà bóng lộn có nhà xám xịt,
có nhà không số có nhà số hai ba lần “xuyệt”;
họp chợ ngay trước hai bên nhà cửa: quang gánh
thúng mủng chen chúc, cá tôm nhảy quẫy trong
chậu bắn nước tứ tung…
Hẻm còn là quán tiệm giải khát điểm tâm, hàng
quà bánh đủ loại; tiệm làm tóc, trang điểm cô
dâu và các cô gái hành nghề lúc tối đêm; hộp đồ
nghề làm “nails,” móng tay móng chân được cắt
giũa sơn xanh đỏ tím ngay trước cửa một căn
nhà nào đó.
Chiếc máy may đặt ngoài hiên nhà, đáp ứng
nhanh chóng nhu cầu chưng diện để các cô gái đi
“shopping” siêu thị, xem hát ở tụ điểm ca nhạc,
đi hát karaoke và tân cổ nhạc giao duyên, hát với
nhau tại các quán văn-nghệ-có-ăn-nhậu-kèm-
theo; âm thanh hỗn độn: tiếng gây gổ đòi nợ
đóng hụi, tiếng chửi thề, tiếng xe gắn máy chạy
đầy ngõ hẻm, tiếng con nít kêu la, tiếng tivi mở
hết vô-lum; mùi vị xào nấu từ cửa các nhà, các
quán nhậu…
Trong tiệm cà phê hẻm phố bình dân đó, những
ông già ở trần say mê đọc-nhựt-trình hoặc nghe
tin tức từ cái máy phát thanh nhỏ xíu như một
món đồ cổ; những bà móm mém hút thuốc luôn
miệng như lính lê-dương thuở xưa; những cô
cậu trẻ tuổi bàn tán về sự kỳ diệu của xe hai bánh
tay ga Air Blade – Click Nhật Bản, điện thoại di
động đa chức năng, ngoài gọi và nghe còn chụp
hình quay phim truy cập mạng…
Hẻm phố Sài Gòn thật lạ. Có những hẻm phố
như ở vùng Phú Lâm-quận 6, đêm nghe tiếng
ếch nhái tiếng côn trùng kêu rả rích như ở miền
quê; có những hẻm phố ở quận Bình Tân – tách
ra từ huyện Bình Chánh – tiếng động của sắt thép
vang dội suốt đêm ngày, lấn át mọi âm thanh; có
những hẻm phố ở quận 11, tiếng chó tru liên hồi
trong đêm như tiếng sói hú giữa rừng hoang.
Có những con hẻm thuộc quận Phú Nhuận, như
ở đường Huỳnh Văn Bánh – gần cổng xe lửa số
6 – đường Nguyễn Thị Huỳnh… vào sâu trong
hẻm bình dân chợt gặp công trình kiến trúc đẹp
lộng lẫy, như tách vỏ một loài sò thấy hạt ngọc
trai. Có những con hẻm ở đường Hai Bà Trưng-
Tân Ðịnh, đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa – đường
Công Lý cũ – đường phố và hẻm phố đều đẹp,
như viên ngọc được tách ra để thấy cả bên trong.
Lại có những hẻm phố ở khu xóm bình dân như
chỉ để chứa rác rến, phơi đầy lối đi những chai lọ
túi bịch ni-lông và các phế phẩm linh tinh khác.
Có những hẻm phố Sài Gòn nổi tiếng khắp nước,
như hẻm “Quán cơm Bà Cả” tại hẻm số 53 đường
Nguyễn Huệ, quận 1. Quán cơm Bà Cả mà nhiều
25
25
 người gọi là
Bà Cả Ðọi, có
mặt tại Sài Gòn từ
những năm cuối thập
niên 1940, hầu như các nhà báo
và văn nghệ sĩ Sài Gòn trước 30
tháng 4, 1975 cũng ưa lui tới.
Có thể không phải vì quán cơm
này ăn ngon hay giá rẻ, mà vì
nó lạ, nó toát ra một vẻ thân
mật giản dị rất “miền Bắc” thuở
xưa. Ði vào hẻm số 53, cuối
hẻm là bậc cấp dẫn lên quán
cơm Bà Cả. Bậc cấp này cũng
là một sức thu hút những người
có máu me văn nghệ; như thể
con ngõ chỉ là lối đi, để tới bậc
thang dẫn lên quán cơm Bà Cả.
Từ nhiều năm nay, bà Cả già
yếu không đứng bán cơm nữa,
chuyển cho người em trai và
hai con gái; hiện là các quán
cơm mang biển hiệu Ðồng
Nhân ghi kèm thêm là Cơm Bà
Cả mở tại các đường Tôn Thất
26
Thiệp, Trương Ðịnh và Xô Viết
Nghệ Tĩnh (phía dưới chân cầu
Thị Nghè).
Hẻm số 47 đường Phạm Ngọc
Thạch (đường Duy Tân cũ) nổi
tiếng là “cà phê hẻm Trịnh.”
Hẻm là lối đi giữa hai bờ tường
của những biệt thự, gia đình
nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ở biệt
thự cuối hẻm. Nhiều văn nghệ sĩ
được/bị xem là “văn nghệ ngoài
luồng” như nhóm Mở Miệng
của hai nhà thơ Bùi Chát-Lý
Ðợi, những người bất đồng
chính kiến như Blogger Ðiếu
Cày-Nguyễn Hoàng Hải, Thạc
sĩ Công nghệ thông tin Nguyễn
Tiến Trung, trước đây thường
xuyên uống cà phê tại hẻm 47.
Buổi sáng, khách uống cà phê
ngồi dài bờ tường con hẻm,
trong đó hẳn nhiên có công an
chìm theo dõi những người bất
đồng chính kiến, những người
hay tham gia biểu tình chống
27
27

“
...Hẻm phố Sài Gòn thật lạ, chất
chứa bao tình...
Trung Quốc cưỡng chiếm Hoàng Sa-
Trường Sa… Buổi chiều vắng khách,
thường gặp nhiều khách phương Tây tới
cà phê hẻm 47; có lẽ tiếng tăm của “cà
phê hẻm Trịnh” đã vang dội khắp nơi.
Hẻm phố Sài Gòn thật lạ, chất chứa bao
tình. Chúng tôi đã gặp một hẻm phố
thuộc đường Nguyễn Trãi (đường Võ
Tánh cũ), con hẻm rất giống hình chai
rượu: đáy chai là đầu hẻm, cuối hẻm thắt
lại y hệt cổ chai. Một gã bụi đời nghiện
rượu đã chọn đầu hẻm giống đáy chai
rượu này làm nơi cư ngụ. Bà con hẻm
phố bình dân Sài Gòn thì không khác
nào bà con ở làng xóm thôn quê. Mỗi
khi nhà ai có đám ma đám cưới thì gần
như bà con cả hẻm phố tham gia, chia
sẻ. Bà con xăng xái phụ dựng lều dựng
rạp, tham gia hát hò giúp vui lên cho
đám ma, góp mừng thêm cho đám cưới;
nhà ai có người đau ốm cần cấp cứu, sản
phụ sắp sinh, bà con luôn nhanh lẹ góp
bàn tay đưa đi bệnh viện…
Và những đêm khuya hẻm phố, âm
thanh ngắn gọn của hai thanh tre đập
cóc cóc vào nhau từ tay chú bé rao
bán hủ tíu gõ; tiếng lóc xóc từ dây xâu
2828
“
những miếng kim loại của chàng dáng
vẻ thư sinh thuở xưa, thay tiếng rao ai
đau lưng nhức mỏi để chàng vào đấm
bóp, ngó và nghe sao buồn bã thê lương.
Sức sống từ hẻm phố làm nên Sài Gòn,
một Sài Gòn mà nhà văn Bình Nguyên
Lộc đã hình dung là một thanh niên đầy
sức sống, có thể tiêu hóa bất cứ thứ gì,
kể cả sắt. Sự cuốn hút của bất cứ một
hẻm phố nào lúc khuya khoắt, có phải
sức cuốn hút của hư vô, của đêm tối? Ðể
nhiều lần, trước 30 tháng 4, 1975, đạo
diễn phim Hè Muộn đứng sững hàng
giờ trước những con hẻm dẫn vào sâu
hun hút, dưới ánh đèn đêm tư lự hắt hiu.
Hẻm phố Sài Gòn vẫn sống giữa lòng
thành phố, lại thêm nhiều tâm sự hơn
xưa. Nhưng bây giờ có đạo diễn phim
ảnh nào như Ðặng Trần Thức, cảm
nhận đến sững sờ nhịp đập của trái tim
Sài Gòn?
29
 THÂN THƯƠNG
NGÕ HẺM
SÀI GÒN
Ở
khu trung tâm, có lẽ do
được hình thành từ lâu
nên hẻm được tráng xi
măng bằng phẳng, sạch sẽ với
những ngôi nhà cao tầng luôn
đóng kín cửa cùng hàng rào bông
giấy, hoàng anh rực rỡ dưới nắng.
Hẻm ở các khu vực khác với cư
dân đông đúc đến từ khắp nơi với
nhà cửa lô xô, chen chúc nhau.
Gác gỗ mái hiên mạnh nhà nào
nhà nấy chìa ra che mát hẻm nhỏ.
Hẻm ở đây có nhiều ngõ ngách
rộng hẹp bất ngờ, có khi chỉ đủ
cho một xe máy đi, cũng có khi
phình rộng tạo thành một khoảng
sân cho lũ trẻ chơi đùa.
Không ít ngõ hẻm là vết tích
của lối đi, con đường làng từ
Nếu những con đường xưa nhưng vẫn còn đó cây đa,
mặt tiền luôn mang đến lũy tre tỏa bóng mát đến tận bây
cái cảm giác nhộn nhịp, giờ. Có hẻm có ngôi chùa nhỏ,
ngày rằm mùng một tiếng mõ
hào nhoáng thì ngược
nhẹ nhàng cùng mùi nhang thơm
lại, cách đó chỉ chừng
phảng phất. Và cũng có nhà thờ
mươi bước chân, những trong hẻm, đến mùa Noel, cả con
con hẻm lại tĩnh lặng, hẻm lung linh với những ánh đèn
bình dị, mộc mạc giữa nhấp nháy.
Sài Gòn. Hẻm chợ thì càng dễ kiếm. Chợ
trong hẻm bày bán đủ loại mặt
hàng từ thực phẩm đến quần áo,
giày dép cho người dân sống
quanh trong hẻm với giá cả rẻ
hơn ngoài chợ chút đỉnh. Trong
30
khu Chợ Lớn có những hẻm cổ
của người Hoa với dòng chữ
Hán như Vĩnh An lý, Nghĩa
An hạng... Lý, hạng là nơi cư
trú tương tự một làng, một xóm
như người Việt. Cư dân trong
lý, hạng thường có cùng nguồn
gốc từ một vùng nào đó ở
T
cố hương.
uổi thơ tôi là những
tháng ngày gắn liền với
một ngõ hẻm giữa Sài
Gòn. Tờ mờ sáng đã nghe tiếng
bước đến nhà thờ của những
người mộ đạo. Đó cũng là
lúc tiếng xe lam giòn giã của
bác Duy cạnh nhà chuẩn bị ra
Bến xe Miền Tây đón khách.
Theo sau là tiếng xe đẩy dọn
hàng cơm tấm của bà Lắm
và quán cà phê của cô Thảo
ở đầu hẻm. Khi trời sáng
tỏ mặt thì con hẻm đã vang
vọng những tiếng rao trầm
bổng khác nhau như bánh mì,
xôi mặn, xôi bắp, cháo sườn,
bánh giò, bánh chưng, bánh
gai... Ngõ hẻm đó là nơi mà ai
cũng biết rõ gia đình, con cái
người này người nọ, kẻ ở lâu
hay người vừa đến... Bước ra
đường thì sống sao cũng được
nhưng về tới nhà là phải ý tứ
từ lời ăn tiếng nói cho tới cách
xử sự với bà con xóm giềng.
Để rồi tôi mới nghiệm ra câu
nói “bán bà con xa mua láng
giềng gần” là có thật trong
những con hẻm ở Sài Gòn.
Mà có sai đâu, chính cái
không gian cứ trông như chật
chội, ngột ngạt của những ngõ
hẻm lại khiến người ta thêm
Ngõ hẻm Sài
Gòn chằng chịt
như những huyết
mạch mang đến
sức sống
cảm thông, sẻ chia và gần
gũi nhau hơn. Không chỉ
là lối đi, ngõ hẻm còn là
nơi thuận tiện cho việc
buôn bán ngay trong nhà,
trước ngõ hoặc là không
gian chung mỗi khi hữu
sự của bất kể gia đình nào.
Nói nào ngay, sống trong
hẻm cũng khó tránh được
những va chạm, hiểu lầm
nhưng cái tình chòm xóm
mới là quan trọng nên nhà
nào tối lửa tắt đèn là cả
con hẻm xúm vô tiếp giúp.
Ngõ hẻm Sài Gòn chằng
chịt như những huyết
mạch mang đến sức sống,
sự tươi mới cho một đô thị
không ngừng vươn lên và
phát triển. Để rồi dù rộng
hay hẹp, dài hay ngắn thì
những ngõ hẻm ấy vẫn
ngày đêm cưu mang, gánh
vác, sẻ chia những buồn
vui cùng bao con người
đồng thời góp phần làm
nên bản sắc văn hóa cho
thành phố thân yêu này.
31
 CUỘC SỐNG
THÀNH THỊ QUA Có cả trăm, cả ngàn con hẻm
trong lòng thành phố trở thành
một phần trong ký ức người đô

NHỮNG HẺM
thị. Có lẽ thế mà nhiều người
vẫn hay ví những con hẻm nhỏ
là nơi khắc họa và phản chiếu
đời sống của người thành thị.

NHỎ SÀI GÒN

3232 3333
 H
à Nội cổ kính có những
ngõ nhỏ xíu và tối om,
khiến người lần đầu đặt
chân tới đôi chút ngại ngùng. Và
rồi cảm xúc như vỡ òa khi gặp
những không gian đầy nắng, hoa
lá, cây xanh của những ngôi nhà
cổ sau con ngõ loằng ngoằng.
Người phương Nam quen gọi
ngõ là hẻm, những con hẻm nhỏ,
hẻm lớn, hẻm cụt, hẻm liên thông
đường lớn…
Là lối đi nhỏ nhất trong hệ thống
đường sá ở thành phố, nhưng bên
trong những con hẻm nhỏ vẫn
đầy đủ những cung bậc cảm xúc
của cuộc sống thường ngày. Nhịp
sống ở các con hẻm vẫn huyên
34
náo, tấp nập như những gì vốn
có của một đô thị hiện đại, sôi
động, nhưng xen lẫn đó là những
khoảng lặng đủ để người ta cảm
nhận rõ cuộc sống qua từng ngày.
Đó là nơi để những người sống
trong cùng một hẻm ra vào chạm
mặt, chào hỏi vài câu bâng quơ
hay thi thoảng lại bông đùa, tâm
sự vài chuyện nhân tình thế thái.
Người ta ít ai mà dừng lại giữa
đường rồi hỏi thăm chuyện nhà
cửa, cơm nước, nhưng ở đầu hẻm,
hay chỗ nào thoáng lối đi, người
ra, người vô đụng mặt nhau, thì
hễ không có việc gì vội là lại có vài
ba câu chuyện nhà cửa, chuyện
sắp nhỏ với nhau liền. Bởi vậy,
những con hẻm tuy không rộng
như đường lớn, nhưng lại “nhiều
chuyện”. Những người xa lạ sống
cạnh nhau trở nên gần gũi, thân
tình hơn.
Hẻm thức dậy từ rất sớm, tiếng
người lao động tranh thủ dậy
sớm kịp chuyến hàng, bước chân
người đi tập thể dục sáng, công
nhân ca đêm vừa ra ca… Và đến
quá nửa khuya, khi những tiếng
rao hàng đầu hẻm không còn,
con hẻm nhỏ mới chìm vào giấc
ngủ. Năm tháng đi qua, thành
phố nhiều thay đổi, các con
hẻm cũng nhiều đổi thay,
nhưng vẫn còn nguyên
đó những câu chuyện
xóm giềng, chuyện mưu
sinh tảo tần, chuyện nhân
tình thế thái…
35
 M
ột con hẻm khác
trên đường Trần Cao
Vân chừng vài chục
mét nhưng đủ loại hàng quán,
từ cà phê tới ăn uống, ẩm thực
theo kiểu 3 miền. Đầu hẻm
là những quán ăn sang trọng,
nhưng càng vào bên trong,
không gian thoáng đãng, quán
xá giản dị, gần gũi từ những
cái tên.
“Ngồi trong đây làm việc
đỡ ồn ào tiếng xe cộ như
mấy quán lớn ngoài mặt
tiền, không gian có cây
xanh cũng làm mình thấy
thư thả hơn, đôi khi ngồi
đọc sách cũng thú vị”, chị
Hoàng Oanh (ngụ quận
3) cho biết.

Tên quán mộc mạc như cà phê

N
“Nhà anh Trung”, hỏi nhân
ằm trong các con hẻm nhỏ
viên quán thì câu trả lời hết
là những quán cà phê nhỏ,
sức đơn giản kèm theo nụ cười:
buôn bán theo kiểu gia đình
“Tại quán này thuê nhà của
từ thế hệ ông bà cha mẹ, để rồi con
anh Trung”. Mộc mạc từ cái
cháu lại tiếp tục giữ chân khách cũng
tên, đến bàn ghế và không gian
bởi vị cà phê vợt, cà phê mẻ kho pha
trong quán chỉ với cây xanh và
theo kiểu xưa.
dây leo phía ngoài. Ấy vậy mà
khách vẫn ghé lại đều đặn. Giờ
Cheo Leo, quán cà phê nhỏ nằm
sáng, giờ trưa thì đông hơn bởi
trong con hẻm 109 đường Nguyễn
nhân viên văn phòng, công sở
Thiện Thuật (quận 3), hay quán cà
gần đó đổ ra. Khách vãng lai
phê vợt trong hẻm 330 đường Phan
tìm đến vì chút yên tĩnh, tách
Đình Phùng (quận Phú Nhuận) đều
biệt giữa lòng thành phố.
có tuổi đời trên 50 năm. Khách cũng
có người uống từ thời trai trẻ đến bây
giờ là ông nội, ông ngoại trong gia
đình nhưng vẫn ghé lại uống ly cà
phê mỗi sáng bởi hương vị đậm đà
quen thuộc. “Uống quen mấy chục
năm rồi, sáng nào mà không ra là “Uống quen mấy chục năm rồi, sáng
thấy thiếu liền. Ra đây uống cà phê,
coi tờ báo rồi tán dóc với mấy ông nào mà không ra là thấy thiếu liền. Ra
bạn già cho vui”, ông Minh Tài (72 đây uống cà phê, coi tờ báo rồi tán dóc
tuổi, ngụ quận 3), khách ruột của
quán Cheo Leo, chia sẻ. với mấy ông bạn già cho vui”

36
36 37
37
 R
ồi hẻm chợ hay chợ trong
hẻm xuất hiện ngày càng
nhiều, chủ yếu vẫn là tự
phát. Chợ trong hẻm thường chỉ
tập trung chuyên vào 1-2 mặt
hàng. Con hẻm dài chưa đầy
100m, nằm lọt thỏm bên hông
chợ Hoàng Hoa Thám (quận
Tân Bình) được nhiều người
ví như “thiên đường đồ si” (đồ
dùng rồi). Nếu trước đây khách
mua đồ si là những người có
thu nhập thấp như dân lao động,
công nhân, sinh viên, thì vài năm
trở lại đây, khách tìm đến đồ si
khá nhiều, phần đông là giới trẻ
và những người thích hàng hiệu
giá rẻ.
“Có bữa đồ về không kịp khui
cho khách lựa, nhiều người thích
mua đồ si mà nhất là đồ hiệu, có
người mua cả triệu bạc không
chừng”, chị Mỹ Hạnh - một tiểu
thương tại chợ, cho biết. Hẻm 52
đường Hồ Thị Kỷ, quận 10, được
xem như một trong những con
38
hẻm đẹp nhất, nhì thành phố, bởi quận Phú Nhuận), với những câu
nơi đây 4 mùa luôn ngập trong chuyện dễ thương từ những con
hương sắc hoa tươi của chợ hoa người không giàu có gì ngoài tấm
Hồ Thị Kỷ - chợ đầu mối hoa lòng san sẻ với cộng đồng, từ tủ
tươi lớn nhất thành phố. Từ 2 giờ thuốc, bình trà đá, tiệm bơm vá
khuya trở về sáng là lúc chợ nhộn xe đến cả dịch vụ mai táng miễn
nhịp nhất khi các thương lái giao phí cho người lao động nghèo...
hoa về chợ. Trong con hẻm này,
không chỉ có hoa tươi, những Những con hẻm thông với đường
dụng cụ cắm hoa, trang trí, hoa lớn còn giúp phần nào giải quyết
khô, hoa vải đều được bày bán nạn kẹt xe những giờ tan tầm.
đa dạng để khách lựa chọn. Hẻm Bởi vậy, hễ ai nói rành đường
chợ hoa còn là điểm đến của ở thành phố thì cũng phải rành
không ít khách du lịch khi muốn luôn mấy con hẻm lớn, nhỏ, để lỡ
tham quan thành phố về đêm. đường kẹt xe biết cách mà “luồn
Mua bán riết thành quen, cứ mua lách” cho kịp giờ. Dù dài hay
hoa hay vật dụng cắm hoa, người ngắn, ngoằn ngoèo hay thẳng
ta lại tìm ra con hẻm 52. tắp tinh tươm thì những con hẻm
vẫn đêm ngày gánh vác, sẻ chia
Còn biết bao con hẻm với những những nhọc nhằn và chuyên chở
nét riêng nằm trong lòng thành những câu chuyện tình đời, tình
phố. Như hẻm Hào Sĩ Phường người nơi phố thị.
(quận 5) với tuổi đời hơn trăm
năm nhưng vẫn giữ được nét đặc
trưng riêng của cộng đồng người
Hoa sống ở Chợ Lớn; hẻm Ông
Tiên (hẻm 96 Phan Đình Phùng,
39
 saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon sai-

N
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon

Ò
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon

À I G
S m và
ẻ
h ời
n g ư saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigo
saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon saigon s
40
40 4141

N
hững ngày mới vô đại học, tôi ở trọ căn gác
trên đường Cao Thắng, quận Phú Nhuận. Gọi
là nhà nhưng thật ra đó là cửa hiệu tạp hoá có
“Những hai mặt đều là hẻm. Hồi đó, chợ chưa xây kiên cố như
ngày mới bây giờ. Phía trước các bà các chị buôn bán ngồi san
vô Sài Gòn, sát, chỉ còn lại lối đi nhỏ xíu. Phía sau cũng là hẻm,
tôi trọ căn con hẻm ngoằn ngoèo ăn thông được ra
gác trên tới chân cầu Công Lý.
đường Cao
Hồi đó, chợ Phú Nhuận còn là ngôi chợ
Thắng” sầm uất của Sài Gòn. Tại đây có cộng
đồng nhỏ người Bến Tre từ miệt Giồng
Trôm - Ba Tri nhập cư từ năm 1954. Ngay
trước cửa tiệm có bà Tám bán gà vịt rau
quả... Tuần hai lần, bà đáp xe đò mang
theo hàng hoá từ Giồng Trôm lên Phú
Nhuận để buôn bán. Cùng mỗi chuyến
hàng từ Giồng Trôm lên, bà mang theo
cơ man là chuyện: cây cầu Kinh sắp sập,
dừa khô mất giá (thành câu hát ai có má
đem đổi dừa khô!), đường độ này mới
thêm trạm, thị trường chận bắt dữ lắm.
Mỗi sáng sớm, tôi luôn được đánh thức
bằng tiếng những chiếc ba gác máy lấy
bánh mì đi từ lò bánh ngay con hẻm sau
42
“..ai có má
đem đổi dừa
khô!..”
Lò bánh mì đốt bằng củi, đương nhiên, làm
hoàn toàn thủ công với khoảng bảy - tám thợ
nhồi bột, vỗ bột nặn bánh thình thịch từ lúc
nửa đêm. Tôi thức dậy, mặc quần áo rồi dắt
xe đạp len qua hẻm chợ ồn ào đông đúc ra
hướng cầu Công Lý, rồi chui tiếp vào con
hẻm sâu ngoằn ngoèo chạy dọc suốt khu
nhà ổ chuột bên dòng kinh Nhiêu Lộc để ra
hướng cầu Lê Văn Sỹ, đến trường.
Chắc chắn ai đã từng sống nhiều năm ở Sài
Gòn cũng ít nhất vài ba lần cảm thấy hoang
mang khi lạc bước trong ngõ cụt. Sài Gòn hồi
đó chưa kẹt xe triền miên như bây giờ nên
cũng chưa có những tấm bảng chỉ dẫn mỗi
đầu con hẻm, giả dụ như: “Hẻm này thông
ra đường Nguyễn Kiệm”. Đang đi tưởng như
bít lối, bỗng con hẻm bất ngờ mở ra một cái
ngách ăn thông ra đường cái. Đang trong
hẻm sâu hun hút chợt gặp một bùng binh
rộng với một khu chợ nhỏ giống
như hoạt động bí mật trong lòng
phố. Tôi chợt ngộ ra rằng, tất cả Đang đi tưởng như
những con đường đều liên thông
với nhau bằng cách nào đó và ở
bít lối, bỗng con có lối ra. Trong nhiều năm lang
đâu có người thì ở đó chắc chắn hẻm bất ngờ mở ra bạt, người viết bài đã từng khám
phá không biết bao nhiêu đường
một cái ngách ăn hẻm. Dài có, ngắn có. Có con hẻm
thông ra đường cái. dài thẳng tắp với hàng loạt nhánh
cắt ngang như hẻm Bùi Thị Xuân
nối từ Nhiêu Lộc - Phú Nhuận
tới Tân Bình. Có
hẻm lòng vòng người lạ đi một hồi
sẽ ngạc nhiên thấy mình quay về
chỗ cũ nằm trong khu làng dệt Bảy
Hiền. Hẻm chợ Đoàn Văn Bơ dài vô
tận mà tên gọi từng khu vực chỉ có
người địa phương mới hiểu: kho 2,
kho 3, kho 4, kho 5... Hẻm nối liền
hẻm, làm thành một hệ thống mạch
máu lưu thông hoàn chỉnh mở ra một
thế giới khác giữa lòng đô thị. Những
43

thuyền theo tàu Tây vào
lập nghiệp nơi đất cảng vào
những năm đầu thế kỷ 20.
Có nhà nghiên cứu nhận
định rằng, “hẻm là phần
hồn không thể thiếu của
thành phố này”. Còn tôi
hình dung nếu cuộc sống
đô thị Sài Gòn là một thân
cây thì hẻm giống như bộ
rễ phồn thực âm thầm cắm
sâu vào lòng đất, hút những
mạch ngầm để nuôi sống nó.
“Hẻm Sài Gòn bao Nếu ngoài đường phố cuộc
Bốn sửa xe đạp. Cũng một chỗ dưới gốc me,
buổi sáng chị Lan bán rau thì đến chiều dì
Mai dọn bếp bánh xèo... Hẻm Sài Gòn bao
dung không phân biệt người ngụ cư lâu đời
với người mới đến. Rồi đến lúc nào đó, người
mới bỗng nhận ra mình đã trở thành người Sài
Gòn tự hồi nào. Nơi ấy mọi người có thể sử
dụng khi cần thiết nhưng cũng là nơi sinh hoạt
chung, liên kết mọi thành viên trong hẻm với
nhau. Hẻm cũng có thể là cái sân của nhà biệt
thự trong hẻm phố, là hàng hiên của nhà nhỏ
trong hẻm xóm ngoằn nghèo. Hẻm như không
gian mở rộng của từng ngôi nhà riêng biệt.
Không gian văn hóa riêng - chung trong hẻm
không bị cắt rời mà linh họat kết nối với nhau,
như người Sài Gòn phóng khoáng cởi mở trong giao
tiếp mà vẫn tôn trọng khoảng riêng tư của mỗi con
người. Hẻm ở Sài Gòn là một phần quan trọng của
“cơ thể” thành phố sống động, cả về không gian
địa lý và không gian văn hóa. Từ những mạch
máu lớn nhỏ này ngày lại ngày hàng triệu con Hẻm là không gian
người hòa mình vào thành phố, như dòng huyết sống bày biện tất
mạch mang lại sinh khí trẻ trung, năng động và
tạo nên bản sắc văn hóa Sài Gòn. cả sinh hoạt ban
ngày của cư dân
Sài Gòn.
Như Thuần

thế giới mang màu sắc cộng đồng

dung không phân sống lúc nào cũng tất bật,
náo nhiệt thì trong hẻm nhịp
riêng biệt dễ thấy nhất là những
ngôi chợ nằm ẩn mình trong hẻm
biệt người ngụ cư lâu sống chầm chậm, nhẩn nha.
Buổi sáng có người ngồi quán
phố. Có thể liệt kê ra những cái tên đời với người càphê, nhâm nhi trang báo và
như chợ Bà Hoa - nằm trên con lắng nghe chim hót. Hẻm chật
đường Trần Mai Ninh, quận Tân mới đến.” chội nhưng đủ chỗ cho bà Tư
Bình, khu chợ được biết đến như bán gánh phở, cô Lý bán trái
là nơi tập trung đầy đủ các đặc sản cây, ông Ba cắt tóc và chú
của xứ Quảng. Chợ Long Vân nằm
sâu trong một con hẻm trên đường Bạch Đằng thuộc
phường 24 quận Bình Thạnh - họp từ sáng sớm với
đủ các thứ hàng rong dành cho công nhân và dân lao
động. Chợ Phạm Văn Bạch ở khu vực giáp giới Gò
Vấp - Tân Bình mang dáng dấp của người miền Bắc.

Một trong những hẻm chợ lâu đời nhất có lẽ là hẻm

Đoàn Văn Bơ ở quận 4. Bên trong hệ thống hàng trăm
con hẻm chằng chịt đan cài vào nhau như tấm mạng
nhện ẩn giấu tất cả những gì xưa cũ nhất của đất Sài
Gòn xưa. Ở đây người ta có thể tìm thấy dấu ấn sót
lại của những làng nghề như nghề đóng giày, làm đàn
guitar, làm mứt tết..., nghề lên đồng và hát cải lương.
Tại đây còn có đền thờ Đức Thánh Trần và những
ngôi miếu cổ mà tuổi có thể còn xa hơn cả những thợ

44 45
 46
46 47
 HẺM
qua nhữ SÀI G
ng bài h ÒN
át nổi tiế
ng

48 49
 Hẻm, ngõ rồi cũng như con
đường mòn đơn độc, hẩm
hiu nếu không bao bọc, chạy
quanh xóm nhà. Ngoằn ngoèo
hay thẳng tắp, bụi bặm hay
gập ghềnh hẻm ngày đêm gánh
vác, sẻ chia bao nỗi nhọc nhằn,
hân hoan cùng những ước mơ,
hạnh phúc, chuyên chở bao
câu chuyện đời, chuyện
tình yêu…
T
ừ xa xưa hẻm là hình ảnh
chốn Bùn lầy nước đọng
của những mảnh đời lầm
than trong Bước đường cùng,
bức tranh phủ đầy những mảng
màu nâu, tối buồn bã đã được
các nhà văn thời Tự lực Văn
đoàn tả thực vào những năm
30-40 thế kỷ trước.
Ngõ hẹp, xóm nghèo không
chỉ là bóng hình của ký ức,
hoài niệm khó quên mà còn
gợi nhiều cảm xúc trong sáng
tác văn chương, nghệ thuật.
Con hẻm của thi sĩ Vũ Hoàng
Chương (1943) buồn “hiu hiu”
và câu thơ cuối đã lưu truyền
trong dân gian như lời than thở
của bi quan, yếm thế:
50
Bên Ni Bên Nớ
Đêm chớm ngày tàn, theo tiếng
xe về, lăn về viễn phố
Em hỡi sương rơi, ngoài song
đêm hạ, ôi buồn phố xá
Hoang liêu về chết tha ma, tiếng
chân gõ guốc xa xa
Người xa vắng người, người xa
Mưa lùa gian gác xép.
vắng người...
Lá rơi đầy ngõ hẹp. Em có nghe rồn rã bước ai vất
vả bóng ai chập chờn?
Đời hiu hiu xế tà… Hồn ai cô đơn tìm về ấm cúng
Em có nghe bi ai tình ai ấp úng
Đời tàn trong ngõ hẹp. Thương ai lạc loài, ăn mày xán
lạn ngày mai
Đêm ni ai say đất lở, em ơi có
nghe rạn vỡ
Em có nghe mơ hồ. Vạn mảnh ly tan theo chuỗi cười.
Bên tê thành phố tráng lệ
Bước ai thao thức. Giai nhân nằm khoe lõa thể
Bên ni phố vắng ôi lòng ngoại ô.
Gõ nhịp hẹn hò.
In dài ngõ cụt…
Khánh Ly
Em có nghe hồ như bước ai gõ
nhịp bước ai giang hồ?
Hẹn ai bên ni dài in ngõ cũ
Em có nghe bên ni lạnh như
bên nớ?
Phút giây chia lìa, trong lòng
vẫn phải đèo mong
Hai tâm linh giam kín lại
Bấm đốt ngón tay chờ đợi
Chờ ngày con thơ, thơ cũng
ra đời
Em ơi ngoài kia liếp ngỏ
Sương rơi ngoài song khép hở
Bên trong kín gió ấm ơi
là tình.
51
 H ẻ m
Sài Gòn chỉ hai mùa
mưa nắng nhưng vẫn có đủ chuyện bốn
mùa. Là lối đi nhỏ nhất trong hệ thống đường sá
đô thị nhưng hẻm lại chất chứa trong nó đầy ắp những
hỉ, nộ, ái, ố cùng lẽ vô thường cõi nhân gian. Chuyện xóm
là chuyện hẻm. Hẻm biết nhiều chuyện hơn cư dân xóm vì họ
thường trò chuyện, gặp nhau ngoài ngõ. Hẻm không rộng nên người
trong hẻm gần gũi, thân tình. Đi vào hẻm là đi vào không gian Việt mà
lại rất riêng Sài Gòn: cảnh huyên náo, tấp nập đan xen nhiều quãng lặng.

Sài Gòn đi qua quá nhiều biến động mà người trong hẻm luôn là nhân
chứng cận kề nên những quãng lặng kia như người láng giềng ngồi bên
nhau nhìn hôm nay mà nghĩ chuyện hôm qua, chuyện ngày mai…Hẻm
thức dậy rất sớm, rầm rì cuộc mưu sinh, chuyện hàng xóm, thế thái nhân
tình… đến quá nửa đêm, lúc tiếng rao hàng dạo không còn hẻm mới
chập chờn vào giấc ngủ.Thời gian gần đây, Đài truyền hình Vĩnh
Long thường xuyên phát sóng các cuộc thi “Solo cùng Bolero”,
c ủ a
“Tình Bolero” đã thu hút rất đông khán giả và người dự thi.
chính mình. Dù
giữa chốn thị thành, ngõ
Hầu hết thí sinh tuổi đời còn trẻ, có em chỉ mới 14 cho
xóm đêm sao vẫn cứ buồn hơn,
thấy dòng nhạc một thời bị rẻ rúng, cấm cản vẫn âm
mê hoặc hơn cho người nhạc sĩ gởi
thầm len lỏi vào các con hẻm Sài Gòn, người
vào bao nỗi niềm. Những năm 50 của thế
trong xóm ngõ bảo bọc và hát
kỷ trước, khi nhạc sĩ Lam Phương viết bài “Kiếp
như kể chuyện
Nghèo”, những xóm nhỏ vùng Đakao, cầu Bông còn ng-
hèo, gập ghềnh đường đi tối tăm… Thời ấy phần lớn các
xóm lao động ngay trong nội ô Sài Gòn chưa có điện. Nếu có
cũng là năm, bảy gia đình câu chung một đồng hồ như nhạc
sĩ Phạm Đình Chương viết trong bài “Xóm Đêm”: Giữa đêm
sầu ngõ không màu, có lẽ là bên Khánh Hội, quận tư, chốn
dung thân của những tay anh chị một thời của Sài Gòn
cũ. Những con hẻm hắt hiu ấy cũng là những con ngõ
tình yêu: Ai chia tay ai đầu xóm vắng im lìm trong
Xóm Đêm. Năm 1959, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn
tay viết “Thương Một Người” để tặng nữ ca sĩ
của nhạc sĩ). Thanh Thúy (người đầu tiên hát bài
Điệu nhạc và ca từ Ướt Mi, sáng tác đầu
buồn da diết như giọng
hát của người ca sĩ kia được
cảm tác từ những đêm sau
buổi hát nàng trở về con
hẻm nhỏ tối tăm trên
đường Cao Thắng:

52 53
 KHÚC CA
trong hẻm
Thương ai về ngõ tối.
Sương rơi ướt đôi môi.
Thương ai về xóm vắng.
Đêm nay thiếu ánh trăng.
Lầy lội qua muôn lối quanh
Gập ghềnh đường đê tối tăm Thương Một Người - Thanh Thúy
Ngập ngừng dừng bên mái tranh
nghe trẻ thơ thức giấc bùi ngùi…
Kiếp Nghèo - Thanh Tuyền
Trên lối nhỏ đi vào hẻm sau
Nhà anh đầu xóm nhà em cuối đường
Ngày ra vào hai đứa gặp nhau
Trước lạ sau rồi cũng quen
Quen trong ánh mắt nhưng không
dám chào…
Ngõ Hẻm Gặp Nhau - Thanh Phương
54
54
Đường về đêm đêm mưa rơi ướt
bước chân em
Bùn lầy không quên bôi thêm lối
ngõ không tên
Qua mấy gian không đèn
Những mái tranh im lìm
Đường về nhà em tối đen.
Nhìn vào khe song trông anh ốm
yếu ho hen
Một ngày công lao không cho biết
đến hương đêm
Em bước chân qua thềm
Mưa vẫn rơi êm đềm
Và chỉ làm phố buồn thêm.
Hạt mưa, mưa rơi tí tách
Mưa tuôn dưới vách
Mưa xuyên qua mành
Hạt mưa, mưa qua mái rách
Mưa như muốn trách
Sao ta chạy quanh.
Hạt mưa, mưa yêu áo rách
Yêu đôi sát nách
Mưa ngưng không đành
Hạt mưa, mưa gieo tí tách
Mưa lên tiếng hát
Ru cơn mộng lành.
Đường về trong mơ đêm đêm
phố lớn thênh thang
Ánh sáng kinh kỳ tràn lan
Đời nghèo không riêng thương
yêu bóng dáng Xuân sang
Yêu phố vui, nhà gạch ngon
Đèn đêm không soi bóng vắng
Kinh đô thắc mắc
Im nghe phố buồn
Người đi trong đêm tối ám
Nghe mưa thức giấc
Khuyên nhau chờ mong.
Phố Buồn - Khánh Ly
5555
 V H
à đêm nay, dù đã 70 năm rồi nhưng nếu
Saint-Exupéry - nhà văn phi công trứ
danh người Pháp có dịp bay trên các
xóm đêm Sài Gòn chắc ông vẫn còn nguyên cảm
xúc như chuyến bay đêm đầu tiên tại Achentina:
“Trong bóng tối bao la mờ mịt, mỗi ánh đèn báo
biểu mỗi hiện diện huyền diệu của mỗi tâm linh.
Chốn này, người ta đang xem sách, người ta đang
suy tưởng, người ta đang thổ lộ tâm tư… Chốn
nọ, người ta đang yêu đương. Đó đây, lác đác
những ánh lửa đang đòi hỏi được nuôi dưỡng,
giữ gìn. Cho đến cả những ánh đèn kín đáo nhất
của nhà thơ, của nhà giáo, của người thợ mộc.
Nhưng giữa đám sao ràn rạt sống động kia còn
biết bao cánh cửa kín bưng, biết bao tinh cầu tắt
lịm…” (Cõi người ta, Bùi Giáng dịch). Bên cạnh
56
56
các ca khúc trữ tình lãng mạn, cùng giai đoạn
này, 1945-1975, hẻm xóm Sài Gòn dưới ngòi bút
một số nhà văn không còn yên tĩnh. Một tầng lớp
dân cư trẻ được khắc họa như những mảnh đời vỡ
vụn - do những xô đẩy dữ dội thời tao loạn - vừa
cam chịu cũng vừa phản kháng. Xóm Âm Hồn,
Loan Mắt Nhung (Nguyễn Thụy Long), Cho
Trận Gió Kinh Thiên (Nguyễn Thị Thụy Vũ),
Châu Kool, Vết Thù Hằn Trên Lưng Con Ngựa
Hoang (Duyên Anh) đã làm nghiêng ngả bao
ngõ xóm hiền hòa. Thật ra, hình tượng một số
nhân vật nhiều khi đã được tiểu thuyết hóa quá
mức đến cường điệu. Đó cũng chỉ là những con
thiêu thân mỏng manh, tội nghiệp.
ẻm không nhiều hơn nhà nhưng xóm 60 năm, 80 năm… đâu phải là quãng thời gian
không thể thiếu hẻm. “Dân Sài Gòn”, ngắn ngủi của đời người vậy mà có những khoảnh
gọi đúng tên phải là “Dân hẻm Sài Gòn” khắc, những câu chuyện ngày xa xưa vẫn xôn
vì dân mặt tiền trước đây hầu hết cũng là dân xao, lay động trở về dù có đôi khi, đã nằm im đâu
trong xóm. Đường phố, dân cư Sài Gòn bây đó thật lâu. Không của riêng ai nhưng mỗi người
giờ đông hơn rất nhiều các thập niên cuối thế đều có con hẻm riêng của mình. Người đến người
kỷ trước, hẻm vì thế mà dài hơn, quanh co hơn. đi, ai nhớ ai quên, hẻm vẫn ở bên xóm, nối tiếp
Người đi xa trở về, nhiều thị dân lớn tuổi không những bờ vui.
dễ gì nhận ra các hẻm xóm ngày xưa: Hẻm của
những chuyến xe ngựa lọc cọc “dô” Sài Gòn,
“dìa” Gia Định. Hẻm của bọn trẻ xóm đạo sáng Hà Quan San
chân không đi học để dành guốc chiều đi nhà
thờ. Hẻm của những thùng xi-nê dạo, bọn trẻ con
chổng mông dòm qua lỗ coi phim Charlot. Hẻm
của những con rạch, bụi bình bát ộp oạp tiếng
ểnh ương đêm đêm…
5757
 58
58 59
60