სერგი დანელია - კონსპექტი.

არისტოტელეს პოეტიკის ძირითადი ცნებები

§ 1 ბაძვის ცნება
პლატონი იწყებს ხელოვნების შემეცნებას და კრიტიკას. იგი მიატოვებს მიმების წერას და ხდება
ფილოსოფოსი. შემდგომ კი მისი კრიტიკოსი ხდება. პირველი რაც ხელოვნებას ახასიათებს
პლატონის მტკიცების მიხედვით ეს არის საგნის ან ადამიანის მიბაძვა (მიმესისი). იგი მის სახეს
განასახიერებს = მსახიობი.

პირველი დებულება რასაც პლატონის მეტაფიზიკა მოიაზრებს ეს არის ზოგადის და კერძოს

დაპირისპირება. მაგალითისთვის სოკრატე ან თეოდორე არის კონკრეტული გამოვლინება ზოგადი
ცნების - ადამიანის. კონკრეტული კი მხოლოდ ჩრდილია ზოგადისა და არამც და არამც თავად
მოვლენა. ამიტომ თუკი ის ლანდია, ხელოვნება და დრამა გამოდის ლანდის ​მიმესისი ანუ ბაძვა.
ადამიანი წარმავალი ემპირიული არსებაა, ხოლო ზოგადად ცნება ადამიანი კი მარადიული.
შესაბამისად მათ შორის ანტაგონიზმია. კვლავაც იგი ხაზს უსვამს ორმაგი დაშორების ხასიათს -
ნიღბის ნიღაბი, ლანდის ლანდი და ა.შ.

სამყაროსეული უმაღლესი წერტილი პლატონისთვის სიკეთეა. მშვენიერება მეორე პლანზე

ინაცვლებს. აქ კი ეთიციზმი შემოაქვს პლატონს. თუკი იდეებისადმი წვდომა ფერხდება ამაში
ხელოვნებაა დამნაშავე. მხოლოდ ჭეშმარიტი იდეების მაზიარებელს შეუძლია ხორციელი
ბუნებისაგან თავის დაღწევა და ​განწმენდა. შემეცნება კი რეალურ მოვლენებზე და ბუნებაზე
დაკვირვებით მიიღწევა. ზნეობრივად პოეტი უფრო დაბალ საფეხურზე დგას ვიდრე პრაქტიკოსი
ადამიანი, რომელიც იღწვის საზოგადოებრივი სიკეთისათვის. ჰომეროსიც სწორედ ამ ასპექტში
არის გაკრიტიკებული პლატონთან. იგი წერს ყველაფერზე, მაგრამ სინამდვილეში არ იცის რაზე
წერს. მისი ღმერთების მორალური კრიტერიუმებს ვერ აკმაყოფილებენ: ღმერთები რომლებიც ვერ
იმორჩილებენ საკუთარ ვნებებს (ზევსი რომელიც ადვილად იღგზნება ჰერას ხილვისას), ღმერთები,
რომლებიც წუწუნებენ, ხარხარებენ და მიცემულნი არიან დაცემულ ცხოვრებას ვერ იქნებიან
ადამიანთა თვალში კარგი მაგალითის მიმცემნი. პლატონი ხაზს უსვამს თეატრალურ წარმოდგენებს
ამ ასპექტში და მათ განსაკუთრებულად სახიფათო მოვლენად მიიჩნევს სულისთვის. იგი უბიძგებს
ადამიანს გრძნობისმიერ და განცდების სამყაროში, სადაც გონება არ არის აქტიური. მბაძველი
ადამიანის შემყურე მაყურებელი, რომელმაც იცის რომ სპექტაკლს უყურებს, თავს აძლევს უფლებას
გამოხატოს თავისი განცდები - იტიროს, იცინოს და ა.შ. ეს კი მას სენტიმენტალურს ხდის და
რეალობას წყვეტს. ამით კი მისი აღქმის უნარი ჩლუნგდება და თუკი ადამიანს უბედურება
შეემთხვევა იგი განცდებს აჰყვება და მოწყვლადი ხდება.

არისტოტელე ხელოვნებას და ფილოსოფიას შორის ცდილობს მოხსნას წინააღმდეგობა და მათ

სინთეზს ცდილობს. ხელოვნება მისი აზრით მატარებელია ორი თვისების: მიმესისისა იგივე
ტიპიზიაციის და მეორე განწმენდის. ეს უკანასკნელი პლატონთან კათარიზისის სახელითაა ცნობილი
და სავარაუდოდ მედიცინიდან ან რელიგიური მისტერიებიდან არის აღებული. როგორც ვხედავთ
არისტოტელეც ცდილობს არ მოწყდეს მისი მასწავლებლის მოძღვრებას და დიალექტიკურად ახალი
გამართლება მოუძებნოს ხელოვნებას ფილოსოფიასთან მიმართებაში. ზოგადად უნდა ითქვას რომ
არისტოტელე ბუნებით ემპირიცისტი იყო და უპირატესობას უფრო დაკვირვებით პოზიციას
ამჯობინებდა, რათა აეხსნა, განემარტა ესა თუ ის პრობლემა, რაც შეეხება პლატონს იგი კრიტიკის
პოზიციაზე იდგა და რეფორმისტული ხასიათის მოაზროვნე იყო, ამიტომაც გაჰყიდა ის სირაკუზის
ტირანმა მონად.
არისტოტელემ პლატონისეული ნეგაცია და დაყოფა კერძოსა და იდეალურს, ნუმერალურსა და
ფენომენალურ საგანს შორის მოხსნა. ე.ი. დუალიზმი გადააქცია მონიზმად. არსი გამოვლინდება
კერძოში და პირიქით კერძოში ზოგადი. ისინი ერთმანეთის გარეშე შეუძლებელია არსებობდნენ -
მატერიაში უნდა განხორციელდეს სახიერი ფორმა და ამისთვის არის იგიც საჭირო. არ არსებობენ
ისეთი იდეები, რომლებიც ვერ ჰპოვებენ განხორციელებას კონკრეტულში. ზუსტად ეს ხაზი იკვეთება
მეცხრამეტე საუკუნის რომანტიკოსებში ფიხტე, შელინგი, ჰეგელი. (ისინი კი კანტის კრიტიკისგან
იღებენ საფუძველს).

არისტოტელე აქვე გამოჰყოფს მკვეთრად სასარგებლო ანუ აუცილებელ საგნებისაგან ხელოვნებას.

სასარგებლო ნივთები იგივე ქვაბი, საცერი თუ სხვა ვერ გაუთანაბრდებიან ხელოვნების ნიმუშს.
შესაბამისად ისინი ბიოლოგიური მოთხოვნილებისათვის შეუსაბამონი არიან. ისევე როგორც
მეგობრობა შედის საზოგადოებრივ მოვლენად და წარმოადგენს ობიექტურ მოცემულობას ასევე
არის ხელოვნება თავისთავადი ფენომენი. ხელოვნებით ‘გართობას’ არ უდევს რაიმე პირადი
საფუძველი ვინაიდან მის უკან არ დგას პიროვნების ანგარებიან დამოკიდებულება ან სხვა რაიმე.
იგი თვითონ ისევე როგორც აზროვნების პროცესი მიმნიჭებელია სიამოვნების. შესაბამისად
ხელოვნება უფრო მაღლა დგას ოსტატობაზე. ოსტატმა უნდა დაამზადოს ბიოლოგიური
მოთხოვნილების დამაკმაყოფილებელი საგანი, ხოლო ხელოვანმა საზოგადოებრივი ადამიანის.

ჩნდება კითხვა - როგორია მორალის დამოკიდებულება ხელოვნებისადმი. შეიძლება თუ არა ორივე

გავაიგივოთ, ვინაიდან ორივე საზოგადოებრივი მოვლენაა. აქ არისტოტელე მკვეთრად გამოყოფს
მშვენიერის ფორმასა და სიკეთეს. სიკეთე, რომელიც მოქმედებით გამოიხატება ვერ
გაუთანაბრდება მშვენიერს, ვინაიდან ეს შეიძლება უძრავი ფორმით იყოს გამოხატული. ხელოვნება
ვერ დაიკავებს მორალისტის ადგილს. კეთილი საქმე არ არის ლამაზი და ვერც ხელოვნება იქნება
კეთილი. ამიტომ შესაძლებელი ბოროტი ადამიანის შექმნილი საგანი იყოს მშვენიერი ისევე
როგორც მოგვწონდეს სურათზე გამოსახული გველის ხილვა რეალურისგან განსხვავებით. აქედან
გამომდინარე ხელოვნება ცალკე დამოუკიდებელ დარგად მოიაზრება და იგი განზე დგას სხვა
სფეროებისგან: პოლიტიკისგან, აღზრდისაგან და ფილოსოფიისაგან. მართალია ამაზე არისტოტელე
არ წერს მაგრამ განაცალკევებს მას სხვა მოვლენებისგან.

დავუბრუნდეთ ხელოვნების მთავარ მახასიათებელ თვისებებს. არისტოტელემ ბაძვის ცნება

პლატონისაგან განსხვავებით ხელოვნებას კი არ მიაწერა, როგორც მახასიათებელ თვისებად,
არამედ მან თავად ბაძვის ცნება მიუსადაგა ხელოვნების გამოვლინებას. ანუ საფუძველი შექმნა
ესთეტიკის მოძღვრებისა. ე.ი. ბაძვა ხელოვნებაში გამოიხატება. იგი აღარ წარმოადგენს ლანდების
მიბაძვას არისტოტელისთვის, რადგან მან როგორც ვთქვით მოხსნა დუალიზმი და მონიზმად აქცია
მეტაფიზიკური ერთეულები. ერთი მეორეში გადაედინება ცნება და მატერია მისთვის. ამიტომაც
პოეტის ნათქვამი სრულებით გონიერი სახეებს მოიცავს და არ არიან ლანდები. Was ist Wirklich
ist Vernunftig, und was ist Vernuntfig ist Wirklich – Hegel.
კარგად რომ ჩავუღრმავდეთ ბაძვის პროცესის გაგებას უნდა მივდიოთ პლატონის და არისტოტელეს
შეხედულებებს. პლატონის მეტაფიზიკაში ამრიგად ეწყობა ელემენტები: 1. იდეა პირველი ხარისხის
ჭეშმარიტება 2. საგანი -მეორეხარისხოვანი 3. ხელოვნების ნიმუში გასუბიექტებული და
ფანტაზიაში ჩაძირული მოვლენაა. შესაბამისად საგანი უფრო ზოგადია ვიდრე სურათი. მას უფრო
მეტი დამაჯერებლობა გააჩნია ვიდრე სურათს. შესაბამისად პლატონისთვის სურათი აშორებს
ზოგადს და სრულ ცოდნას არ აწვდის მასზე.

არისტოტელე როგორც ვთქვით პოლისის ცხოველად მიიჩნევს ადამიანს ​ζψον

πολιτιχόν {zóon politikón} აქვე მიბაძვის თვისებაც თანდაყოლილია კაცისთვის. ასე რომ
იგი კაცის ბუნებრივ თვისებას წარმოადგენს და მასში გადის მიბაძვაც. ვინაიდან მას სიამოვნებს
სხვის მიერ გამოსახული სურათის ან ხილვა ან თავისი დახატული სხვათათვის გაზიარება. ის სხვა
ცხოველზე უფრო წამბაძავია µιµιτοιχώµατος τών άλλων ζψων ​{mimiti
chómatos tón állon zóon}​. ​საბოლოო ჯამში კი ეს ცოდნის მიღებას ემსახურება. ადამიანი ბაძვით
შეიმეცნებს გარემოს. ორივე ცოდნის მიღებას ემსახურება. ცოდნის მიღება კი პლატონისთვისაც
ფილოსოფია ნიშნავს. მაშინ სად შეიძლება გავავლოთ ზღვარი ფილოსოფიასა და ესთეტიკას შორის.

მანამდე აღვნიშნეთ რომ არისტოტელესთვის ხელოვნება ფილოსოფია არ არის, მაგრამ არც

ეწინააღმდეგება მას და ენათესავება კიდეც. მიბაძვა საგნისა სურათზე არ ხდება ანალიზის სახით,
ცნების მისაღებად, როგორც ამას ფილოსოფია აკეთებს. ხელოვნებაში ის ბაძავს ფორმას და მის
1
სახეს და ​ხატს ქმნის ​ειχών {eichón}​. არისტოტელე განაგრძობს - ხელოვნება პლატონისთვის
საგნის, სუბიექტივიზაციას ახდენს და პრინციპში იგი წარმოადგენს ცნების ანტიპოდს.
არისტოტელე მთლიანად ატრიალებს ამ თეზას - მხატვრული სახე ისევე როგორც ცნება
წარმოადგენს ​ზოგადს ​χαθολον {chatholon} და ბუნებით ერთნი არიან. არამც და არამც არ
შეიძლება ხელოვნება იყოს საგნის ასლი, იგი ყოველთვის უნდა განსხვავდებოდეს ნატურისაგან.
აქედან მან გამორიცხა ხელოვნებიდან ნატურალიზმი. ხელოვნება არ წარმოადგენს თვითონ საგანს.
ეს რომ ასე იყოს მაშინ ხელოვნება საჭირო აღარ იქნებოდა. პოეტი უნდა ეფუძნებოდეს ალბათობით
განვითარებას, ფიქციას და არა დოკუმენტაციას ანდა რეალური ამბის მოყოლას. უნდა გაირჩეს რომ
ხატი ისევე როგორც ცნება არ წარმოადგენს ერთის, კონკრეტულის ასლს არამედ იგი მოიცავს
მრავალს. სკულპტურაში, რომელიც მოქანდაკემ გააკეთა და აქილევსი უწოდა მას, ხოლო მისი
მიბაძვის ობიექტი კონკრეტული მხედარი იყო მნახველი მასში ამოიცნობდა და იტყოდა რომ ეს
მიაგავს ობიექტს მაგრამ გარდა ამისა განაზოგადებს მას აქილევსად. აქილევსი კი როგორც
მხედარი მრავალ ნიშნიანი სახეა და ე.ი ზოგადის ცნების მატარებელია. შესაბამისად აქილევსობაც
ისეთი პრედიკატია რომელიც სხვადასხვა გამოვლინებაში შეიძლება იყოს მოცემული. სწორედ
ასეთი პრედიკატების, მრავალფეროვანი სახეების სინთეზს წარმოადგენს ხელოვნება, რომელიც
დასრულებული სახით გარკვეულ წესრიგში და წონასწორობაში არის წარმოდგენილი. ზოგადი
(​χαθολον​) ​ხომ არის მასში ელემენტების ‘Μετεχει’ -ის წილი, რომელიც
მრავალთათვის არის საზიარო κοινος. მასში არისტოტელისთვის აქილევსი ამ შემთხვევაში
ტიპია, ხოლო იგი მიღებულია ​ტიპიზაციის პროცესის შედეგად. ტერმინოლოგიური თვალსაზრისით
ეს სიტყვა მომდინარეობს დარტყმიდან და უკავშირდება ერთი საგნის მეორეზე ძალისმიერი სახით
აღბეჭდვას. რუსული ანალოგიაც მსგავსია образ > разить > ударять.
Образ – след от удара, отпечаток. ქართულად შეგვიძლია
აღნაბეჭდით აღვნიშნოთ, ანდაც წარმოდგენით, მიბაძვით. წარმოდგენაც ხომ ობიექტის სუბიექტზე
ასახვას ნიშნავს. მართალია არისტოტელე არ იყენებს ​Τυπος {Typos} (​ტიპი​) ​და ​მის ​ნაცვლად
გვხვდება ἔχων {chon} (​სახე​, ​სურათი​, ​ხატი​), ​მაგრამ ​იგი ​მაინც ​შეიძლება ​მიესადაგოს ​მას​. ​სახეთა
სიმრავლე ​იგივეა ​რაც ​ზოგადი​, ​რადგან ​იგი ​ნუმერაციული ერთი ​არ ​არის​. ​შესაბამისად ​იგი
წარმოადგენს​ εν επι πολλων {en epi pollon} - ​მრავალთა სინთეტიკური ერთობა​.

ტიპი და ცნება განსხვავებულ გენეზისს წარმოადგენენ. ერთი თუ მიიღწევა დიალექტიკის, ანალიზის

და სინთეზის საშუალებით მეორე ინტუიციით მიიღწევა. ფილოსოფოსს არ შეუძლია ცნების არც
დანახვა და არც განჭვრეტა, ეს მხოლოდ პოეტის დანიშნულებაა. მან განსაკუთრებული თვალით და
ყურით უნდა აღიქვას გარესამყარო და აქციოს იგი ტიპთა სინთეზურ ერთობად. მაშინ როდესაც
ფილოსოფოსი ცნებებს მხოლოდ ანალიზის და განსჯის საშუალებით ახდენს. ინტუიტური განსჯა

1
​პლატონთან ეს ტერმინი ლანდის, მოჩვენების მნიშვნელობით არის ნახმარი,
 2
ფილოსოფოსისთვის შეუძლებელია. შესაბამისად აქედან ნიჭიერებაზე წარმოდგენაც იყოფა.
მხოლოდ ინტუიციით დაკავებულ ადამიანს შეუძლია თქვას რომ ის არის ან არ არის ნიჭიერი.
ანალიტიკა და ლოგიკა კი ამას არ მოითხოვს. იგი ყველას გააჩნია. მხოლოდ ზოგნი ავითარებენ
მას, ზოგი კი არა. შესაბამისად მეცნიერი ვერ იქნება გენიოსი და მას ეს არც მოეთხოვება.
ხელოვანი ტიპს უშუალოდ ხედავს, ფილოსოფოსი კი მას მსჯელობით გამოიყვანს. ხელოვანისთვის
3
ტიპი მთლიანობას წარმოადგენს, ხოლო ფილოსოფოსისთვის ცნება ნიშანთა კომპლექსს.

არისტოტელისთვის საბოლოო ჯამში მიბაძვა ხორციელდება ფორმაში, რომელსაც გააჩნია

გარკვეული სიდიდე და წესრიგი. იგი წარმოადგენს ქაოსიდან, ნაკლოვანებიდან და უშნოდან
წარმომდგარ გაშნოებულ, ფორმაში მოყვანილს. ეს არ არის რაიმენაირი შენიღბვა ან ხელოვნური
შელამაზება საგნის. არამედ ტიპიზიაცია. კანტისთვისაც სილამაზის განსაზღვრება: გვარისთვის
მახასიათებელი ნიშნების გამოვლინებაა კონკრეტულ ერთში: ქართველში ქართველობის
გამოვლინება - სტილით , შნოთი სილამაზით. ხოლო ხელოვნება ამას არა ნატურალისტურ ერთში
ახორციელებს არამედ სახავს წარმოსახვითი გზით ობიექტის სახით.

კიდევ ერთი საყურადღებო დეტალი არისტოტელეს მსჯელობაში ეს არის სილამაზის შეცნობის

სიიოლე - ადვილად განსაჭვრეტი და დასამახსოვრებელი. იგი გვიადვილებს საგნების შემეცნებას
და დამახსოვრებას. ხელოვნება ამთლიანებს ქვეყნის სურათს და მას უსადაგებს მსოფლიო
კოსმოსის ჰარმონიულ წყობას. ის რაც ჩვენ გვაწუხებდა ხელოვნებაში წარმოდგენილია მთლიანის
ნაწილად და არა მის უშუალო განცდისეული მდგომარეობად ნედლ რეალობასთან მიმართებით.

Alles zich zum Ganzen webt,

Eins in dem Anderen wirktund lebt.
Goethe. Faust.

განწმენდის ცნება არისტოტელეს პოეტიკაში

§ 2 განწმენდის ცნების ტიპიური ინტერპრეტაციები

Καθαρσις ​{ktharsis} - ​წარმოდგება καθαιρειν - დან და განწმენდას ნიშნავს. იგი
გამოიყენებოდა მისტიკური რელიგიური ინიციაციის მნიშვნელობით. ჰიპოკრატე მას მედიცინაში
იყენებდა, ორგანიზმის გაწმენდის მნიშვნელობით. მედიკოსები ამას დღეს ლათინურად purgare -
ს უწოდებენ. პლატონთან იგი ვიწრო ეთიკური მნიშვნელობით იხმარება ყოველგვარი რელიგიური
და სამედიცინო გაგების გარეშე. მისთვის კათარზისი არის იმ ვნებებიდან თავის დაღწევა რაც
ადამიანს გონებას იმორჩილებს. ამ გზით ადამიანი აღწევს სათნოებას.

არისტოტელე ამბობს ერთგან ტრაგედიაზე - მას შიშისა და შეცოდების განცდის აღძვრით

მაყურებელი მიჰყავს კათარზისამდე. ბევრი დაობდა შემდგომ ამ ტერმინზე. 17-18 საუკუნეებში
გოტფრედ ლესინგისთვის და პიერ კორნელისათვის ეს წარმოადგენდა პლატონისეული ეთიკური
განსაზღვრება. მეორეს მხრივ ფილოლოგ იაკობ ბერნაისს ეს სამედიცინო ასპექტში ესმოდა.
კლასიცისტმა დრამატურგმა ლესინგმა დაწერა მთელი ნაშრომი ამ თემაზე: Discours sur le
poeme dramatique. მისი აზრით დრამატურგიას ჰქონდა ერთგვარი სარკის ფუნქცია რათა

2
​შემდგომში კანტი იტყვის რომ ცნებათა შეცნობის უნარი განცდისეული და არა ინტუიციური.
3
​არისტოტელი ვერ გაიზიარებდა კარტეზიანელთა შეხედულებას პოეზიის დაბალ შეფასებაზე. ისინი
ცდილობდნენ ტიპის ცნებად ქცევაზე და სურდათ მათი ფილოსოფიისთვის დაქვემდებარება. ეს შეხედულება
გაიმეორა ჰეგელმაც და რუსულ ლიტერატურაში პისარევმა.
დაენახვებინა ადამიანებისათვის მათი ცოდვილი მდგომარეობა. იგი გამაფრთხილებელი
ინფორმატორია თუ რა უბედურება შეიძლება დაემართოს ადამიანს კონკრეტულ ეპოქასა და
გარემოებაში და წინასწარ აფრთხილებს, აფხიზლებს ადამიანს. ამიტომ მსგავსი ემოციით ცდილობს
მსგავსი ვნების თავიდან აცილებას მაყურებლისაგან.

ვიწრო მორალისტურ-დიდაქტიკური გაგება არაფრით არ შეიძლება მიეწეროს არისტოტელეს

ფილოსოფოფიას. თუმცა ასე ფიქრობდნენ 17-18 საუკუნის ლიტერატურის წარმომადგენლები
(ვოლტერი, დასიე და სხვ). ასეთი ანაქრონული დამოკიდებულება რა თქმა უნდა მათი შეცდომაა,
ვიანიდან ხელოვნება მორალისტურ დიდაქტიკას აუცილებლობას არ ეფუძნება. ამას არისტოტელიც
ამბობს პოეტიკის მეცამეტე თავში, რომ კეთილი გმირის პიესის ბოლოს გამარჯვება და
დაჯილდოება, ისევე როგორც ბოროტის უბედური ფინალი უღიმღამოს ხდის და დიალექტიკურ
ჩარჩოში სვამს მას. მართლაც რომ დავაკვირდეთ ესქილეს, სოფოკლეს და ევრიპიდეს ტრაგედიებს
ვერ დავინახავთ მათში მძლავრ დიდაქტიკურ მოტივებს, რომელიც მიმართული იყოს საზოგადოების
მიმართ, ისე როგორც ეს გოეთეს, ალფიერის ან იბნ სენის პიესებშია. არისტოტელესთან ეს
გაცილებით მარტივია: არ არის აუცილებელი რომ მსგავსმა ემოციამ სპექტაკლში მსგავსი
ემოციისგან განწმინდოს მაყურებელი. როგორც ეს კორნელის წარმოედგინა - თუკი
პატივმოყვარეობაში სურდა დრამატურგს ემხილებინა საზოგადოება მაშინ მას პატივმოყვარე
პერსონაჟი უნდა გამოესახა. არისტოტელე კი ასეთ პირდაპირ არ ითხოვდა მის გაშიშვლებას.
მისთვის მთავარი ორი ზეგანცდის გადმოცემა იყო: შიშისა და სიბრალულის. დანარჩენი განცდები
მის ქვემოთ კი უკვე შინაარსობრივ და მიკრო კონტექსტუალურ ასპექტებს მოიცავდა. ეს იმითაც
შეიძლება დამტკიცდეს რომ კონკრეტული სიბრალულის განცდის და ემოციის გამოსახვა სრულიადაც
არ ნიშნავს სიბრალულის გრძნობას მაყურებელში - მოლიერის ჰარპაგონს ეშინია დაკარგოს
ქონება, მაგრამ მაყურებელში ეს არა შიშის განცდას არამედ სიცილს იწვევს.

ფრანგული კლასიციზმი პოეზიაში მაინც ვერ დაიძლია მიუხედავად დიდროს თანამოაზრის ლესინგის
(სენტიმენტალიზმი) გაბრძოლებისა კორნელისა (კლასიციზმი) და სხვათა წინააღმდეგ. თავად
კორნელიც ცდილობდა კლასიციზმის წინააღმდეგ გალაშქრებას. ჰორაციუსის პრინციპების გავლენა
ისევ რჩებოდა ლესინგის დრამებში. დიდაქტიკური და განმანთავისუფლებელი მოწოდებებით
გაჟღენთილი პიესა „ბრძენი ნათანი“ პოლიტიკურად დაქსაქსულ გერმანიაში ტირანების
წინააღმდეგ, პიროვნების თავისუფლების იდეებისადმი მოწოდებები იყო სავსე. თავად მისმა
მომხრეებმაც იცოდნენ რომ ეს მის მხატვრულ ღირსებას ბღალავდა და ამაზე წერდნენ კიდეც.
მაგალითად ჰენრიხ ჰაინე, კანტი და ა.შ. მიუხედავად ყველაფრისა ლესინგს არისტოტელეს
პოეტიკაში დიდი წვლილი მიუძღვის რიგი საკითხების კლასიციზმის ბურუსისაგან გაწმენდაში.

კლასიციზმისგან ხელოვნება გოეთესა და შილერის საშუალებით განთავისუფლდა

(რომანტიკოსები). განსაკუთრებით შილერი იკვლევდა კანტის ტრანსცენდენტურ იდეალიზმში
ესთეტიკის საკითხებს. ( Das Wesen der tragischen Kunst, Uber das Pathetische, Uber
die naïve und sentimentale Dichtung, Ueber die asesthetische Erziehung). მან
დაასკვნა რომ ზნეობრივი განწმენდა ხელოვნების თავისთავადი თვისებაა და იგი ვერ იქნება მისი
შემოქმედის ცნობიერი მიზანი, მიმართოს მისი მკითხველი ამა თუ იმ სიმართლისაკენ.
საინტერესოდ ხსნის გოეთე არისტოტელეს თეორიას. იგი ეთანხმება ლესინგს იმაში რომ პიესის
დანიშნულება განწმენდაა და ზნეობრივი კათარზისია, მაგრამ არა მაყურებლისათვის არამედ თავად
მონაწილეებისათვის, ვინაიდან ისინი იტანჯებიან ვნებით, ისინი განიცდიან თვითონ და გადიან
გმირის გზას, ხოლო მაყურებელი ამისგან მხოლოდ ესთეტიურ სიამოვნებას იღებს. მისი თქმის
პოეტები თავისუფალი მოქალაქეები იყვნენ განსხვავებით 17-18 საუკუნის მოღვაწეებისა,
რომლებიც მეფის წინაშე იყვნენ ვალდებულნი. საბოლოოდ გამოირკვა რომ გოეთე ამაში ცდებოდა.
თუკი არისტოტელესთვის მთავარი ორი განცდა შიში და სიბრალული უნდა ყოფილიყო, მაშინ მისი
მსახიობებიც მხოლოდ ამ ორის განსახიერება უნდა ყოფილიყვნენ, რათა განწმენდა მომხდარიყო
და აქედან გამომდინარე არისტოტელემ იცოდა რომ ასეთი სპექტაკლები მართლაც არსებობდა ამ
მნიშვნელობით იგი ამას ვერ იტყოდა. სერგი დანელიას კვლევით დგინდება რომ 1856 წელს იაკობ
ბერნაისმა არისტოტელეს კათარზისი შემდეგნაირად განმარტა. არისტოტელი ‘პოლიტიკაში’
ახსენებს კათარზისს მუსიკასთან მიმართებაში. აქაც იგივე მნიშვნელობით უნდა იყოს
ნაგულისხმევი ეს სიტყვა. მუსიკა არისტოტელესთვის არის სხვადასხვა მიწიერი ვნებებისაგან
განშორება და მის ნაცვლად სულის თავისუფალი მუშაობა. თეატრი არის ერთგვარი კლინიკა,
რომელიც სჭირიათ არა ბედნიერს, კმაყოფილს და გახარებულ ხალხს, არამედ მაშვრალს,
დამძიმებულთ და სნეულთ.

როგორ ხორციელდება ეს? ტრაგედიის ცქერისას ადამიანის ვნებები, რომლებიც დათრგუნულია

განსჯის უნარით, ღიზიანდება და მოძრავდებიან. მაყურებელიც განიცდის სცენაზე დატრიალებულ
ამბავს, ეუფლება სხვადასხვა ემოციები და ამით ის იწმინდება მათგან. სახლისგან განსხვავებით,
სადაც ყველაფერი უფერული და უემოციოა, სადაც ადამიანი მოქმედებს განსჯით და ჩვევით,
თეატრში ადამიანის ლაგამ ამოდებული ვნებები ჯერ ღიზიანდება შემდეგ გამოედინება,
თავისუფლდება და იცლება მაყურებელი. ეს კი დიდ სიამოვნებას გვრის მას. სწორედ ეს
გულისმიერი აქტი და არა გონისმიერი ათავისუფლებს მას ავადმყოფობისგან. აქ პლატონის
ეთიკური კათარზისი საკმაოდ მკაცრია და იგი მოიაზრებს ვნების მოკვდინებას, აპათიამდე მისვლას
(შემდგომში სტოიციზმი ქადაგებს ამას). არისტოტელე კი ამ პროცესს უფრო მოვლის და ზრუნვის
ხასიათით გადმოგვცემს.

აქვე თუკი ბერნაისის ლოგიკას მივყვებით გამოდის რომ კათარზისით ხდება შიშისა და
სიბრალულის განცდისაგან განთავისუფლება, რა თქმა უნდა არისტოტელს არ უგულისხმია.
როგორც ჩანს აქ რაღაც სხვა ვნებების განთავისუფლებაზეა საუბარი. გარდა ამისა უნდა
გავითვალისწინოთ რომ სიბრალულის და შიშის ემოცია თავისთავად არ წარმოადგენს განწმენდის
სრულყოფის საშუალებას, არამედ მათი სპეციფიური მიმართებაშია პრობლემა საძიებელი. ამიტომ
ბერნაისის ინტერპრეტაცია სრულებით დამაკმაყოფილებლად ვერ ჩაითვლება.

§ 3 განწმენდის ცნების შინაარსი.

განვმარტოთ სიბრალულის ანატომია. სიბრალული წარმოადგენს ტანჯვას ტანჯვის მიმართ ან თანა
ტანჯვას. მე წარმოვიდგენ ან შევიცნობ თუ როგორ ვიტანჯები/ვიტანჯებოდი და ამიტომ ამისგან
მებრალება თავი. მე წარმოვიდგენ ან შევიცნობ როგორ იტანჯება ან დაიტანჯება სხვა ამის გამო მე
ვიტანჯები. აი ეს არის სიბრალული განცდა. იგივეა შიშიც. მე შეიძლება მეშინოდეს მოსალოდნელი
ან ჩემი ან სხვისი ტანჯვის გამო. შესაბამისად ეს ორი განცდა ერთმანეთთან საკმაოდ ახლოს დგას
და სიბრალულში გადადის. ეს თვისება მხოლოდ რეპრეზენტაციის უნარის მქონე არსებისთვის არის
დამახასიათებელი (კანტი ესთეტიკის განცდაზე). ვინაიდან ცხოველებისთვის დამახასიათებელი
პანიკა არ წარმოადგენს მსგავს მდგომარეობას და იგი უფრო გარეგნულ ნიშნებზეა
ორიენტირებული.

შესაბამისად მხოლოდ სუბიექტს წარმოსახვითი უნარით აღჭურვილს ძალუძს კათარზისი. მაშინ რით
განისაზღვრება გარემოში მიმდინარე მოვლენათა ქაოსში თანატანჯვის გამჩენად და რა არა.
ბუნებაში ყველაფერი წარმავალია მათ შორის ადამიანი. კლდე ცვდება, მთა იშლება, მდინარეები
შრება და ადამიანებიც კვდებიან ყოველდღე დედამიწაზე, მაგრამ ეს არანაირ განცდას არ იწვევს
ჩვენში. მხოლოდ რატომ? იმიტომ რომ ისინი არ მიგვაჩნია სუბიექტებად და მათ ობიექტურ დონეზე
აღვიქვამთ მხოლოდ. ეს ობიექტური დონე ბიოლოგიური გადარჩენის და ფუნქციის არეს არ ცდება.
ხდება ხოლმე ისეც რომ ერთი შეხედვით მოცემული ყოველდღიურობა სიზმარს ემსგავსება და ჩვენს
აღქმაში სუბიექტი დეკორაციებს მიღმა ინთქმება. ჩვენ მათ აღარ აღვიქვამთ როგორც
გრძნობისმიერ და განცდისეულ არსებებს, თითქოს ისინი არ იყვნენ ჩვენი მსგავსნი და არ
გააჩნდეთ ტანჯვის განცდა. ამიტომ ადამიანი იძულებულია შეებრძოლოს სენტიმენტალიზმის
განცდას მოერგოს გარემოს პრაქტიკული, ყოფიერი გადარჩენის მიზნით. ადამიანი ხომ დიდ
ძალისხმევას საჭიროებს იმისთვის რომ ამაღლდეს ის სხვა გარშემომყოფებზე და სულიერი თვალით
შეხედოს მათ. ამიტომ აქ შემოდის სწორედ ტრაგედიის მნიშვნელობა. სწორედ ამაღლებული
სცენაზე უნდა მოხდეს რეალობის ‘გათამაშება’, მიბაძვა, რათა მან ამოიცნოს თავისი თავი მასში
და კათარზისი განიცადოს. არისტოტელი პოეზიას ამიტომ უპირისპირებს ცხოვრებას. ამით ის არ
გამორიცხავს სიბრალულისა და შიშის განცდებს რეალური ცხოვრებიდან. ის უფრო გულისხმობდა
სწორედ რომ სცენაზე ოსტატურად გათამაშებულ ტრაგედიას, რომლის შედეგადაც თანატანჯვით
ადამიანი მაღლდება საკუთარ თავზე. კიდევ ერთხელ იბადება კითხვა რაში მდგომარეობს მისი
საიდუმლოება, სპეციფიკა? პასუხი უნდა ვეძიოთ თეატრალურ წარმოდგენასა და რეალური
ცხოვრების სხვაობაში. ტრაგედია წარმოადგენს რეალური ცხოვრების მოდელირებულ ვარიანტს,
ტიპს, ნიღაბს და სახეს.

თეატრის ყურების დროს ადამიანი ამორთულია ყოველდღიური ცხოვრების ქსელიდან, რომელშიც

ის პრაქტიკული მიზნებით ოპერირებს და გადართულია მოვლენათა ახალ სისტემაში, რომელსაც
არისტოტელე უწოდებს της συντονιας αναπαυσις {tis syntonias anapafsis} -
ინტენსიური მოქმედებისგან დასვენებას, და ανεσις ​{anesis} დამშვიდებას. ამას შეიძლება
დავამატოთ არისტოტელეს პოეზიის შესახებ გამოთქმული დანიშნულებაც: აღზრდისთვის და
გონებრივი გართობისათვის.

სწორედ ის ფაქტი რომ სიბრალულის გამომწვევი მოვლენები არარეალურია სცენაზე გვიბიძგებს მის
თანაგანცდაზე. სინამდვილეში კი როდესაც ასეთ მოვლენას ვეჩეხებით ჩვენ ნებისდა მიუხედავად
იძულებული ვართ გვერდი ავუქციოთ და იმ მიზნით რომ პრაქტიკულნი ვიყოთ და სწრაფად
ვიმოქმედოთ. თეატრი კი სწორედ ის სათანადო გარემო და დროა როდესაც თანაგანცდა და
საკუთარი თავში ძიება მოსახერხებელია.

სცენის გარეშე კათარზისის მიღწევა მაყურებლისთვის შეუძლებელია. შეუძლებელია ის

სპეციალურად წინასწარი გათვლით გავათამაშოთ რეალურ ცხოვრებაში და ვინმეს სიბრალულისა
და თანაგანცდა შევუქმნათ. ეს ბარბაროსობას უფროა ვიდრე ჰუმანური აქტი. ამის მაგალითია
რომაული ცირკი - კოლიზეუმი. რომაულ ცირკში არა შებრალებისა და თანაგანცდისათვის
არსებობს არამედ შეუბრალებლობის აღსაზევებლად. ბერძნული თეატრის სპეციფიკაც სწორედ იმაში
მდგომარეობს რომ მოვლენა სცენაზე უშუალოდ არ ხდება არამედ ის მოდელირებული, სასცენო
ხასიათის მატარებელია. ეს რომ საწინააღმდეგოდ ხდებოდეს მაშინ მაყურებელში ესთეტიურ
სიამოვნებას მაყურებელი ნამდვილად ვერ მიიღებდა.

ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ რომ არისტოტელი არ იყო დღევანდელი გაგებით ხელოვნებაში

ნატურალიზმის მომხრე. მას ასეთი მექანისტური ხედვა დრამატურგის უნიჭობად მიაჩნდა. ნიჭიერმა
მწერალს უნდა შეეძლოს გმირის იდეალიზაცია ისე რომ შემდგომ მაყურებელმა იგრძნოს მისი ბედი.
თუმცა მეორეს მხრივ არისტოტელს ესმოდა ისიც რომ მწერლის ფანტაზიასაც თავისი კანონები და
ჩარჩოები გააჩნია. მწერალი ვერ დაწერდა ისეთ არსებებზე და საგნებზე რომლებიც
მაყურებლისთვის უცნობი და გაუგებარი იყო. მისი მიზანი თანაგანცდის გაღვივება იყო
მაყურებელში, ამიტომაც მას უნდა ეწერა მსგავს არსებებსა და მოვლენებზე. ასეთი კი პირველ
რიგში თავად ადამიანია. მაყურებელს უნდა შეეძლოს გმირის ხასიათის ცნობა. ის მიიჩნევდა რომ
არ შეიძლებოდა მკვეთრ მორალისტურ ფერებში დახატვა სურათის. კეთილისა და ბოროტის მკაცრი
დაყოფის სახით. ამას კლასიცისტი დრამატურგები ვოლტერი, კორნელი, რასინი საფრანგეთში;
სუმაროკოვი, კნიაჟნინი რუსეთში აკეთებდნენ.

არისტოტელესთვის გმირის განსაზღვრება იყო საშუალო კაცის პორტრეტი. გმირს რომელსაც

გააჩნდა დადებითი და უარყოფით თვისებები ერთად. ასე რომ ის აბსოლუტური იდეალიზაციის
მომხრე არ იყო. სწორედ ასეთ გმირს უნდა დაებადა Einfuhlung - ის მდგომარეობა
მაყურებელში (ჰერდერის ტერმინი შინაშეგრძნობა). ამ მომენტში მაყურებელს ავიწყდება თავისი
ყოველდღიურობა და ეფლობა სხვა ამბავში. ამით ის იწმინდება, მსუბუქდება κονφισις და
სიამოვნებას ღებულობს ηδονη – {hidoni}. როგორც ხედავთ ლესნგისაგან არისტოტელეს
საკმაოდ განსხვავებული პოზიცია უჭირავს. ის არა მის უშუალო შინაარსში ხედავს ეთიკურ
ამოსავალს არამედ ემოციურ თანაგანცდის აღძვრის ხარისხში. გარდა ამისა ბერნაის
თეორიისგანაც განსხვავდება არისტოტელეს დამოკიდებულება. არისტოტელე აქ უფრო ყურადღების
გადატანის ასპექტზე ამახვილებს ყურადღებას, ხოლო ბერნაი კი საკუთარი შფოთვის თუ ვნებების
გახსენებას უსვამს ხაზს. ეს ორი გზა ორივე ავტორისთვის კათარზისისკენ მიდის. მაგალითად
ადამიანს რომელსაც ხვალ სასამართლოზე მოელის სავარაუდოდ სასჯელი ვალის გამო,
სპექტაკლზე დასწრებისას მას შეიძლება სრულიად გადაავიწყდეს თავისი პრობლემა და გადაერთოს
მაგალითად ოიდიპოსის შიშზე. ამით ის მოხსნის თავის პრობლემას და უფრო ძლიერ შიშს აძლევს
თავს. თუმცა ბერნაის აზრით ეს მოხსნა წინარე არსებული ემოციის ხარჯზე ხდება - არსებულმა
სცენამ ოიდიპოსზე გაახსენა საკუთარი პირადი შიში და მასთან ასოციაციით მოახდინა მისი
გახარჯვა. არისტოტელე საერთოდ გამორიცხავს პირად ცხოვრებისეულ მომენტებს და მიუთითებს
არა მათზე არამედ ოიდიპოსის შიშზე. სწორედ ეს შიში ხსნის მის პირად შედარებით მცირე შიშს და
უკარგავს მას იმ ეფექტს მის ფსიქიკაზე. ე.ი. პირადი ბიოლოგიური ვნებები და ფიქრები აჰყავს
სოციალურ ვნებებამდე, მაგრამ მას აძლევს ფორმას, ადისციპლინირებს და ალამაზებს. რას ნიშნავს
სოციალურ ვნებებამდე აყვანა? წარმოდგენილი გმირი ხომ წარმოადგენს ტიპს - ადამიანს.
შესაბამისად მაყურებელიც იაზრებს ამას და იხსნება ადამიანურობის ტიპში, და მის ტანჯვაში
საკუთარ თავსაც მოიაზრებს. ის ამბობს ოიდიპოსის ტანჯვა ჩემი ძმის ტანჯვაა, ან შეიძლება სულაც
მე ვიყო. მეც ხომ ადამიანი ვარ და ეს სავსებით შესაძლებელია. ე.ი მისი იდენტობა იზრდება არა
ყოფიერ პრობლემის დონეზე არამედ უფრო ზოგადის და მსხვილის შემმეცნებელი.

პლატონმა როგორც ვთქვით ხელოვნება ანტაგონისტურ მიმართებაში დააყენა ფილოსოფია.

არისტოტელემ კი იგი დიალექტიკური გზით მოხსნა და ფილოსოფიას დაუნათესავა. მან შექმნა
მხატვრული ტიპის მეცნიერული ცნება, რომელიც საფუძვლად დაედო ‘ბაძვის’ და ‘განწმენდის’
ცნებებს. გარდა ამისა დაამტკიცა ხელოვნების დანიშნულება - ‘კათარზისი’.