Petroqrafiya ve Litologiya

Petroqrafiya qədim yunan sözü (Petro – daş; qrafiya – təsvir etmək, yazmaq)
olub, daşları (süxurları) öyrənən elmdir. Süxurlar müxtəlif geoloji proseslərin
nəticəsində əmələ gəlib, Yer qabığını təşkil edən müəyyən kimyəvi – mineraloji
tərkibə və quruluşa malik cisimlərə deyilir.
Əmələ gəlməsinə görə süxurlar maqmatik, çökmə və metamorfik süxurlara
ayrılırlar. Биз петрографийа вя литолоэийа фяннинин тядрисиндя щямин
сцхурларын щяр бири щаггында мялуматлар веряъяйик.
Maqmatik süxurlar maqma adlanan ərinti silikat kütlənin Yer qabığının
müxtəlif hissəsində bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Yer qabığının dərinliklərində maqmanın tədricən soyuyub, bərkiməsi
nəticəsində əmələ gələn süxurlara – intruziv süxurlar; maqmanın vulkan
püskürmələri nəticəsində yer səthinə qalxıb, təşkil etdiyi lavanın bərkiməsi
nəticəsində əmələ gələn süxurlara – effuziv süxurlar deyilir.
Yer səthinə tökülən ərinti kütlə – lava mənsub olduğu maqmadan daha az
uçucu komponentlərə malik olması ilə fərqlənir. Maqmanın tərkibində iştirak edən
uçucu komponentlərə mineralizatorlar deyilir.
Vulkanların fəaliyyəti göstərir ki, maqmada külli miqdarda mineralizator olur.
Mineralizatorlar çox kimyəvi aktiv, mütəhərrik maddələr olub, maqmanın
tərkibində ən böyük xarici təzyiqə görə qalır. Təzyiq azaldıqda vulkanik püskürmə
zamanı mineralizatorlar güclü partlayışlar əmələ gətirir, qaz – buxar dumanına,
yağışa çevrilir.
Mineralizatorun əsas tərkibi hissəsi su buxarı olub, ondan başqa CO 2, HCl,
HF, SO2, H2BO3 və s. iştirak edir.
Maqma dərinlikdə kristallaşdıqda, mineralizatorların bir hissəsi intruziv
süxurları təşkil edən mineralların tərkibinə daxil olsa da, onların başlıca kütləsi
vulkanik prosesdə maqmadan ayrılıb, süxur əmələgəlmədə iştirak etmir. Ona görə
də intruziv süxurlarla onların oxşarları (analoqları) olan effuziv süxurların tərkibi

1
nə qədər bir – birinə yaxın olsa da, tam mənası ilə onları doğuran maqmanın
tərkibinə uyğun gələ bilməz.
Petroqrafların fikrinə görə Yer qabığında mövcud olan çox müxtəlif
maqmatik süxurlar əsas üç, bir – birindən tərkibcə çox fərqli maqmanın: qranit,
bazalt və peridotit maqmasının məhsulları hesab olunur. Petroqrafiya maqmatik
süxurların Yer qabığında təşkil etdiyi formaları, süxurların strukturası və
teksturasını, kimyəvi və mineraloji tərkibini öyrənir. Maqmatik süxurları geoloji
kütlələr kimi çöl şəraitində və mineral aqreqatları kimi laboratoriya şəraitində
öyrənmək lazım gəlir. Çöl şəraitində maqmatik süxurların yatma şəraiti, forması,
onları təşkil edən kütlələrin ölçüsü, süxurların çatlılığı, başqa süxurlarla kontaktları
və qarşılıqlı əlaqələri, süxurdakı mineralların istiqamətlənməsi, ksenolitləri olub –
olmaması və bir çox başqa əlamətdar cəhətləri təyin olunur.
Laboratoriyada süxurlar müxtəlif analitik metodlarla və kristallooptiki
metodla şliflərdə təyin olunur.
Kristallooptiki metodla polyarizasiya mikroskopunun köməyilə süxurların
mineraloji tərkibi və daxili quruluşunu – strukturasını təyin edib, onun dəqiq adını
vermək olur. Maqmatik süxurların təyinində kimyəvi, spektral, termik analiz
rentgen struktur, elektronmikroskop və s. metodlardan da istifadə olunur.
Maqmatik süxurları adi gözlə (makroskopik), təqribi olaraq təyin etdikdə
onların rəngi və quruluşuna diqqət yetirilir.
Maqmatik süxurların yatım formaları
Maqmatik süxurların yatım formaları hər şeydən qabaq onların intruziv və ya
effuziv şəraitdə əmələ gəlməsindən asılı olur. Buna müvafiq olaraq intruziv süxur
kütlələri və effuziv süxur kütlələri ayrılır.
İntruziv süxurların yatım formaları. İntruziv süxurların yatım formaları,
intruziyanın ölçüsü, gücü və tərkibindən, intruziyanı əhatə edən onun qarşılıqlı
əlaqəsindən asılı olur. İntruziv süxurlar əhatəedici süxurlarla qarşılıqlı əlaqəsinə
görə qeyri-uyğun və uyğun yatım formalı kütlələrə ayrılır.
Qeyri-uyğun yatım formalarından batolit, ştok, daykaları göstərmək olar.

2
 B a t o l i t ətraf süxurlarla qeyri-uyğun yatımda olan, dərinliyə getdikcə
genişlənən, dib hissələrinin hüdudlaşdırılması qeyri-mümkün sayılan, nəhəng
intruziv kütlələrə deyilir. Batolitlərin üst hissələri də hamar olmayıb, çala –
çuxurlu olur. Batolitlər çox böyük dərinlikdə, yüksək təzyiq və temperaturanın
tədricən azalması şəraitində, əsas etibarilə qranit maqmasından əmələ gəlir. Ən
böyük batolitlərdən, en kəsiyinin sahəsi 160000 km2 bərabər, Alyaskadakı batoliti
göstərmək olar.
Ştok formaca batolitə oxşar, həcmi ondan çox kiçik olan (en kəsiyinin sahəsi
100 km2 təcavüz etməyən) intruziv kütlələrə deyilir.
Daykalar maqmanın süxurları doğrayan çatlara dolub, bərkiməsi nəticəsində
əmələ gələn kütlələrə deyilir. Daykalar dik divar kimi və ya bir qədər meyilli,
qalınlığı bir neçə satimetrdən on metrlərə qədər, dərinliyi və uzunluğu 100 metrlər,
kilometrlərlə ölçülən kütlələrdir.
Uyğun yatımlı formalardan lakkolit, lapolit, fakolit, sill (intruziv lay) və
başqalarını göstərmək olar.
Lakkolit kömbə və ya göbələyəbənzər formada olur. Onlar qatı turş
maqmanın daxil olduğu çökmə süxurların laylaşma müstəviləri arasında geniş
yayılma imkanının məhdud olması səbəbindən, üst tavan hissəyə güc verib, onu
qaldırmaqla əmələ gəlir. Lakkolitlərin planda forması dairəvi və ya elliptik olur.
Lakkolitlərin ölçüsü diametrləri üzrə yüz metrlərə, bir neçə kilometrə bərabər olur.
Lakkolitlər adətən qrup halında rast gəlir, tək – tək lakkolit az müşahidə olunur.
Maqmanın təzyiqi üstə yatan ağırlığa üstün gəldikdə lakkolit, üstdə yatan layları
sındırıb öz üzərində yuxarı qaldırırsa, belə kütlələr bismalit adlanır.
Lopolit yastı kasa, boşqab formasındakı intruziv kütlələrə deyilir. Lopolitlər
adətən əsaslı maqmadan təşkil olur və geniş sinklinal strukturalı tektonik sahələrdə
rast gəlir. Xarakter lopolitlərdən Cənubi Afrikadakı Buşveld massivini və
Kanadadakı Södberi lopolitini göstərmək olar.
Fakolit antiklinal və ya sinklinal qırışıqların nüvə hissələrində yatan intruziv
kütlələrə deyilir. Onlar maqmanın kəskin qırışıqlığa uğramış süxurlara daxil olub,

3
onların içərisində bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir. Fakolitlər ölçücə kiçik
kütlələr təşkil edir.
Sill üfüqi yatan və ya zəif dislokasiyaya uğramış layların arasında, onlarla
uyğun yatım təşkil edən kütlələrə, intruziv laylara deyilir. Sillərin daban və tavanı
bir – birinə təqribən paralel olur. Onların qalınlığı metrin hissələrindən yüz
metrlərə qədər ola bilər. Sillər də adətən qruplar şəklində rast gəlinir.
Effuziv süxurların yatım formaları.
Vulkanik püskürmənin tipindən və lavanın qatılıq dərəcəsindən asılı olaraq
örtük, sel, gümbəz kimi yatım formaları əmələ gəlir.
Örtük və sel duru lavadan, gümbəz və piklər isə qatı lavadan əmələ gəlir.
Örtükçat tipi - lava püskürməsi ilə əlaqədar olaraq əsaslı (andezit, bazalt)
lavadan əmələ gələn və geniş düzən sahələri örtən müxtəlif qalınlıqlı effuziv süxur
kütlələrinə deyilir.
Sel dərələrdə, vadilərdə lavanın, soyuyub bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Onlar adətən dərə aşağı meyl istiqamətində uzanan kütlələri təşkil edir. Sellərin
ölçüsü örtüklərə görə məhdud və kiçik olur.
Gümbəz vulkanların kraterindən gümbəzə bənzər və ya konusabənzər
kütlələr formasında qalxan qatı lavanın bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Pik gümbəzə nisbətən daha dik və uca effuziv kütlələrdir.
Bəzən vulkan püskürməsi, dəhşətli partlayışla nəticələnir. Buna eksploziv
püskürmə deyilir. Belə püskürmələrdə maqmadan ayrılan qazlar diatrem deyilən,
boruya oxşar yollar açır. Bu nəhəng borular Yer üzərində qıfabənzər çuxur ilə
qurtarır. Vulkanik materialla tutulmuş bu, boruya bənzər kütlələrə nekk deyilir.
Maqmatik süxurların tərkibi hissələri
Maqmatik tərkib süxurların tərkibində iştirak edən kimyəvi elementlərin və ya
mineralların miqdarı ilə xarakterizə oluna bilər.
Kimyəvi tərkib süxurların tərkibində iştirak edən kimyəvi elementlərin
miqdar münasibətini göstərdiyi halda, mineraloji tərkib süxurda həmin
elementlərin verdiyi birləşmələrin xarakterini özündə əks edir.

4
 Kimyəvi və mineraloji tərkib bir-birinə qarşılıqlı əlaqədə olsalar da, bu çox
mürəkkəb münasibət hesab olunub, heç də müəyyən bir kimyəvi tərkibə görə,
sadəcə ona uyğun bir mineraloji tərkibi götürməyə ixtiyar vermir. Belə ki, eyni bir
kimyəvi tərkibə malik müxtəlif mineraloji tərkibdə süxurlar qeyd olunur və bu
sonuncuların əmələ gəlməsi maqmanın kristallaşma şəraitindən asılı olur. Ona görə
də süxurların öyrənilməsində kimyəvi - mineraloji tərkibin ayrı-ayrılıqda təyini,
süxurların başqa əlamətlərinin tədqiqi və bütün bunların qarşılıqlı müqayisəsi
zəruri hesab olunur.
Maqmatik süxurların kimyəvi tərkibi
Maqmatik süxurların kimyəvi tərkibini öyrənməklə petroqrafiyanın xüsusi
bir bölməsi – petrokimya məşğul olur.
Maqmatik süxurlardan aparılmış on minlərlə analizlərin nəticəsi göstərir ki,
maqmatik süxurları təşkil edən əsas doqquz elementdir: O, Si, Al, Fe, Mg, Ca, K,
Na, H. Bu elementlər filiz əmələ gətirən metalogen elementlərdən fərqlənərək,
petrogen elementlər adlanır. Adətən maqmatik süxurların kimyəvi tərkibini
onların okidlərinin faiz miqdarı ilə ifadə edirlər: SiO2, Al2O3, Fe2O3. FeO, MgO,
CaO, Na2O, K2O, və H2 O . Bunlar bütün maqmatik süxurların tərkibinin 98%-dən
çoxunu təşkil edir, TiO2, MnO, CO2 və P2O5, təqribən 1,5% ; kükürd və xlor
-0,25% təşkil edir. Mendeleyev cədvəlindəki yerdə qalan bütün başqa elementlərin
cəmi 0,3%-dən az olur. Maqmatik süxurların əsas kütləsini təşkil edən bu oksidlər
içərisində SiO2 daha böyük rol oynayır və 80-24% arasında dəyişir. Məhz bu
xüsusiyyəti əsas götürüb, hələ keçən əsrin ortalarından maqmatik süxurları təsnif
etmiş və 5 qrupa ayırmışlar: ultra əsaslı – SiO245%, əsaslı – SiO2=45-52%, orta –
SiO2=52-65%, turş SiO2=65-75% və ultraturş SiO275%.
Bundan başqa, tərkibində əhəmiyyətli miqdarda (20%-ə qədər) qələvi metal
oksidləri (K2O+Na2O) və ona müvafiq surətdə turş süxurlarda olduğundan az (40-
55%) SiO2 iştirak edən bir süxur qrupu da ayrılır ki, onlar qələvi süxurlar
adlanırlar.
Maqmatik süxurlarda SiO2 iştirakı ən az, əhəmiyyətsiz miqdarda olan, bir sıra

5
metallogen elementlərin nəzərə çarpacaq miqdarda yer tutduğu – qeyri-silikat
süxurlar da ayrılır.
Maqmatik süxurların mineraloji tərkibi
Maqmatik süxurların mineraloji tərkibi onların kimyəvi tərkibindən və
kristallaşma şəraitindən asılı olur.
Məhz kristallaşma şəraiti bu və ya başqa bir mineralın, eləcə də onların
polimorf növlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məsəl üçün kalium çöl şpatı
mineralları effuziv süxurlarda sanidin, intruziv süxurlarda isə ortoklaz və ya
mikroklin formasında kristallaşır; hornblend ancaq intruziv şəraitində kristallaşır,
həmin maqma lava şəklində püskürüldükdə hornblend əvəzinə piroksenlər əmələ
gəlir: leysit ancaq effuziv süxurlarda əmələ gəldiyi halda, intruziv süxurlarda o
ortoklaz və nefelinlə əvəz olur. Məhz ona görə də mineraloji tərkib maqmatik
süxurların ən başlıca xüsusiyyəti hesab olunub, onların təsnifatının əsasını təşkil
edir. Maqmatik süxurların təsnifatı üçün kimyəvi tərkibə görə mineraloji tərkibin
əsas götürülməsinin başqa bir üstün cəhəti də ondan ibarətdir ki, süxurlardan
hazırlanmış şliflərdə polyarizasiya mikroskopu altında mineraloji tərkibin
öyrənilməsi ən əlverişli və asan başa gəlir. Maqmatik süxurların tərkibində ilkin
(və ya maqmatik mənşəli) və törəmə (və ya maqmaarxası) mənşəli minerallar
ayrılır. İlkin minerallar effuziv süxurlarda porfir dənələr şəklində rast gələn
minerallar, törəmələr isə porfir dənələr şəklində heç vaxt rast gəlməyən minerallar
hesab olunur.
İlkin minerallar süxurlarda miqdar münasibətinə görə baş süxurtörədən və
akssesor minerallara bölünürlər. Süxurların təsnifatında əsas etibarilə bu və ya
başqa bir baş süxur törədən mineralın iştirakı, miqdarı və başqa xüsusiyyətləri
nəzərə alınır.
Maqmatik süxurların baş süxur törədən mineralları silikatlar və
alümosilikat qrupu minerallarıdır.
Baş süxur törədən minerallar kimyəvi tərkibləri və rənglərinə görə dəmir və
maqneziumu çox olan, rəngli – mafik və ya femik və silisium və alüminiumla

6
zəngin olan, rəngsiz – salik minerallara bölünürlər. Femik minerallara: olivin
(forsterit - fayalit), piroksenlər (enstatit, hipersten, bronzit, diopsid, avgit, pijonit,
egirin), amfibollar (adi və bazaltik hornblendlər, arfvedsonit, ribekit), biotit
daxildir; salik minerallara plagioklazlar (albit - anortit), natrium-kalium çöl
şpatları (sanidin, ortoklaz, mikroklin), kvars, feldıpatoidlər (nefelin, leysit, sodalit)
daxildir. Aksessor minerallar maqmatik süxurlarda elə də böyük miqdarda iştirak
etməyən və iştirak etdikdə süxurun əsas adına təsir göstərməyən ilkin
minerallardır. Onlardan apatit, sfen, sirkon, maqnetit, xromit, şpinel və s.
mineralları göstərmək olar.
Törəmə minerallar maqmanın kristallaşmasından sonra müxtəlif vaxtlarda
əmələ gələ bilər. Maqma kristallaşandan çox keçməmiş, maqmadan ayrılan qaz və
mayenin ilkin minerallara təsiri nəticəsində əmələ gələn törəmə minerallar
epimaqmatik (məsəl üçün biotit üzrə muskovitin və ya nefelindən kankirinitin
əmələ gəlməsi kimi) minerallar; maqma kristallaşandan çox-çox sonra, maqma ilə
əlaqəsi olmayan məhlulların təsiri ilə əlaqədar olaraq əmələ gələn törəmə
minerallar isə (serpentin, talk, xlorit, sjkzit, epidot, serisit, kaolinit, prenit, seolit və
s.) ekzogen (hipergen) törəmə minerallar adlanır.
Maqmatik süxurların struktura və teksturası
Maqmatik süxurların quruluşları struktura və tekstura anlayışları ilə ifadə
olunur.
Strukturaya süxurların tərkib hissələrinin kristallaşma dərəcəsi, kristall
dənələrin mütləq və nisbi ölçüsü, formaları və bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə
olmaları kimi əlamətlər daxildir. Strukturaların əmələ gəlməsi mineralların
kristallaşması və dəyişməsi prosesləri ilə əlaqədar olur.
Teksturaya süxurun tərkibi hissələrinin bir-birinə nisbətən yerləşməsi və
onların fəzanı doldurma xüsusiyyətləri kimi əlamətlər daxildir. Tekstura əlamətləri
süxurların əmələ gəlmə proseslərində mineralların yerləşməsilə əlaqədar olur.
Strukturalar.
Süxurların kristallaşma dərəcəsinə görə üç cürə struktura ayrılır:

7
Tamkristallik, yarımkristallik və şüşəli strukturlar. Süxurları təşkil edən dənələrin
mütləq ölçüsünə görə fanerit (aşkarkristallik) və afanit strukturalar ayrılır.
Fanerit struktura süxuru təşkil edən kristal dənələr adi gözlə aşkar seçilən
strukturaya deyilir. Kristal dənələrin ölçüsünə görə fanerit struktura: kobuddənəli
(50 mm böyük), iridənəli (50-5 mm), ortadənəli (5-1 mm) və xırdadənəli (0,5-1
mm) strukturalara ayrılır.
Afanit struktura süxuru təşkil edən dənələri adi gözlə seçilməyən süxurların
strukturasına deyilir. Afanit strukturada süxur elə sıx kütləli quruluşda olur ki,
ancaq mikroskop altında onların mikrolitlərdən, kristallitlərdən və ya şüşədən
təşkil olması təyin olunur.
Mikrolitlər tərkibi onun optiki xüsusiyyətlərinə görə təyin oluna bilən
mikroskopik kristallara deyilir. Kristallitlər rüşeyim vəziyyətində olan
kristallardır. Kristallitlər o qədər kiçik ölçüdə olurlar ki, onları mikroskopla belə
təyin etmək mümkün olmur.
Kristal dənələrin nisbi ölçüsünə görə eyniölçüdə dənəli və müxtəlifölçüdə
dənəli strukturalar ayrılır.
Eyniölçülüdənəli strukturada süxurda eynicinsli minerallar təqribən eyni
ölçüdə olur. Onlarda eyni bir mineralın müxtəlif ölçüdə dənələri iştirak edir.
Müxtəlifölçüdə dənəli strukturaya misal porfirə bənzər və porfir strukturaları
göstərmək olar. Porfirəbənzər struktura iri kristalların kiçik ölçüdə kristal dənələr
aqreqatında yerləşməsi ilə səciyyələnir. İri kristallar həmin aqreqatı təşkil edən
kristalcıqlardan ölçüdə çox-çox böyük olur. Belə iri kristallara fenokristallar və ya
porfir dənələr, fenokristalları əhatə edən aqreqata isə əsas kütlə deyilir. Porfir
struktura porfirə bəzən strukturaya oxşayır. Porfir strukturada porfir dənələr
(fenokristallar) iştirak edir, porfirəbənzər strukturaının əsas kütləsindən fərqli
olaraq, onlarda əsas kütlə afanit olur.
Porfir dənələr çox iri olub, adi gözlə seçilərsə evporfir, kiçik olub ancaq
mikroskop altında görünürsə mikroporfir struktur adlanır.
Maqmatik süxurların strukturasını təşkil edən mineralların idiamorfluq

8
(formalılıq) dərəcəsinə görə idiamorf, hipidiamorf və allotriamorf (ksenamorf)
dənələr ayrılır. İdiamorf dənələr özünəməxsus kristal üzlərlə hüdudlanmış mineral
dənələrə deyilir.
Allotriamorf (ksenamorf) dənələr kristal üzlərdən məhrum olmuş qeyri-
müəyyən formada mineral dənələrə deyilir.
Hipidiamorf dənələr isə, bir qədər mineralların özlərinə məxsus kristall üzlər
və qismən qonşu dənələrin üzlərilə hüdudlanmış mineral dənələrə deyilir.
Fanerit strukturalar idiamorf, allotriamorf və hipidiamorf dənələrdən təşkil
olur. Ən çox rast gələn strukturalardan bir neçəsini göstərmək olar:
Panidiamorf struktura tamamilə idiamorf dənələrdən təşkil
olmuş strukturaya deyilir. Bu struktura adətən monomineral maqmatik süxurlarda
müşahidə olunur. Onlar çox yüksək kristallaşma qabiliyyəti olan mineralların eyni
bir vaxtda kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
P a n a l l o t r i a m o r f s t r u k t u r a d a süxur tamamilə ksenomorf
dənələrdən təşkil olur. Bu struktura polimineral süxurlardan müxtəlif mineralların
eyni bir fazada kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
A p l i t s t r u k t u r a panallotriamorf strukturanın bir xüsusi növü olub,
qeyri müəyyən, izometrik formada, xırda çöl şpatı və kvars dənələrindən təşkil
olur.
H i p i d i a m o r f s t r u k t u r a süxuru təşkil edən kristalların müxtəlif
idiamorfizm dərəcəsində olması ilə seçilir. Bu struktura kvarslı intruziv süxurlar
üçün daha səciyyəvi olub, mineralların idiamorfizm dərəcəsi femik minerallar,
kalium çölşpatı mineralları, kvars istiqamətində azalır. Belə hipidiamorf
strukturaya qranit struktur da deyilir.
O f i t s t r u k t u r a əsaslı süxurlar üçün səciyyəvidir. Bu strukturadan
idiamorf plakioklaz kristallarının araları allotriamorf piroksendənələr ilə tutulmuş
olur. Şlifdə plagioklaz kristalları piroksenlərə qismən daxil olmuş kimi görünür.
P o y k i l i t s t r u k t u r a d a əsaslı süxurlarda müşahidə olunur. Struktura

9
çox idiamorf plagioklaz kristallarının iri piroksen dənələri içərisində yerləşmiş
olması ilə səciyyələnir.
P o y k i l o f i t s t r u k t u r a da ofit və poykilit strukturlar birlikdə rast
gəlir.
M o n s o n i t s t r u k t u r a poykilit strukturaya oxşayır, ondan
plagioklazların və eləcə də femik mineralların çox idiamorf dənələrinin geniş
ortoklaz (və ya başqa kalium çöl şpatı mineralları) lövhələri daxilində yerləşmiş
olması ilə fərqlənir.
S i d e r o n i t s t r u k t u r a ultrasəsli və əsaslı süxurlarda rast gəlib, silikat
minerallarının idiamorf və mədən minerallarının allotroiamorf olub, sement kimi
birincilərin arasını doldurması ilə səciyyələnir.
P e q m a t i t s t r u k t u r a iri kalium çölşpatı dənələrində qanuna uyğun
surətdə yerləşmiş kvars dənələrinin olması ilə səciyyələnir.
D r u z i t s t r u k t u r a olivin və ya piroksen dənələri üzrə maqmatik
reaksion haşiyələrin inkişaf etmiş olması və ya maqmatik haşiyə əvəzinə maqmatik
proseslərdən sonra baş verən reaksiyalarla əlaqədar əmələ gələn haşiyələrin olması
ilə səciyyələnir.
Afanit strukturalar
Yuxarıda afanit strukturada süxurun adi gözlə seçilməyəcək dərəcədə incə
dənələrdən təşkil olduğunu qeyd etmişik.
Porfir süxurlarda ancaq əsas kütlənin strukturası afanit olur. Porfir dənələrə
malik olmayan, ancaq afanit əsas kütlədən təşkil olunmuş süxurların strukturası
afir adlanır.
Mikroskop altında afanit struktura çox müxtəlif növlərə ayrılır:
N o l o g i a l i n və ya sadəcə gialin strukturada əsas kütlə yüz faiz
vulkanik şüşədən təşkil edir. Vulkanik şüşənin sınma əmsalı Kanada balzamının
sınma əmsalından böyük (çox vaxt) və ya kiçik ola bilər. Gialin kütlənin
mikroskop altında görünən rəngi (rəngsizdən qonuruya qədər), flüidallığın, perlit
kürəciklərinin və sair mikroskopik əlamətlərin olub-olmaması qeyd edilir.

10
 V i t r o f i r s t r u k t u r a başlıca olaraq vulkanik şüşədən və çox az
miqdarda mikrolitlərdən təşkil olmuş əsas kütlənin strukturasına deyilir.
P i l o t a k s i t s t r u k t u r a d a əsas kütlədə vulkanik şüşədə mikrolitlər
vitrofir strukturadakına nisbətən xeyli çox olur, lakin onlar bir-birinə toxunmurlar.
G i a l o p i l i t (a n d e z i t) s t r u k t u r a mikrolit və vulkanik şüşə
qatışığından ibarət, görünüşünə görə keçəyə bənzər strukturaya deyilir.
Mikrolitlərin miqdarı şüşədən çox olur.
İ n t e r s e r t a l s t r u k t u r a dağınıq, müxtəlif istiqamətlərə yönəlmiş
plagioklaz leysitlərindən, onların arasını dolduran piroksenlərdən və plagioklaz,
piroksenlrin üzərində yerləşən mədən mineralları səpintisindən təşkil olmuş
strukturadır. İntersertal struktura bazalt üçün çox səciyyəvidir.
T r a x i t s t r u k t u r a pilotaksit strukturaya oxşayır, ondan mikrolitlərin
kalium çölşpatı olması ilə fərqlənir. Traxit süxuru üçün xarakterik strukturadır.
F o n o l i t s t r u k t u r a əsas kütlənin qısa prizmatik nefelin
mikrolitlərindən (şlifdə kəsilişi kvadrat və ya altıbucaqlı) təşkil olması ilə
səciyyələnir. Vulkanik şüşə iştirak etmir.
O s e l l y a r s t r u k t u r a da şüşəsiz olur. Nefelin əvəzinə girdə leysit
dənələri iştirak edir.
Felzit struktura submikroskopik kvars və çölşpatı dənələrindən ibarət əsas
kütlənin strukturasına deyilir. Turş effuziv süxurlarda çox rast gəlir. Mikroskop
altında, çarpaz nikollar vəziyyətində «nöqtə-nöqtə» polyarizasiya verir.
M i k r o f e l z i t s t r u k t u r a d a əsas kütləni təşkil edən kvars və çölşpatı
dənəcikləri daha incə olur və o ümumi polyarizyasiya göstərməklə fərqlənir.
M i k r o s f e r o l i t s t r u k t u r a d a əsas kütlə diametri 0,3-0,1 mm və
daha da kiçik radial yerləşmiş kvars-kalium çöl şpatı liflərindən ibarət sferik
quruluşda törəmələrdən təşkil olur.
D i a b a z s t r u k t u r a poikilit strukturaya oxşayır. Ondan plagioklazların
pozulub, çox vaxt sossyuritləşmiş olması, piroksenlərin uralitləşmiş, xloritləşmiş
olması və leykosenin iştirak etməsi ilə fərqlənir.

11
 Diabaz struktura diabaz süxuru üçün səciyyəvidir.
Teksturalar.
Maqmatik süxurların tərkibi hissələrinin qarşılıqlı yerləşmə xüsusiyyətinə
görə dörd qrup tekstura ayırmaq olur: eynicinsli və ya sıxkütləli, taksit və ya şlirli,
kürəvari, direktiv (istiqamətlənmiş) teksturalar.
E y n i c i n s l i (s ı x k ü t l ə l i) t e k s t u r a d a süxuru təşkil edən
hissələr heç bir istiqamətə tabe olmadan yerləşir. Bu tekstura sakit kristallaşma
şəraitində əmələ gəlir, ən çox intruziv süxurlarda müşahidə olunur.
T a k s i t (şlirli) t e k s t u r a müxtəlif yerlərində tərkibi və ya quruluşu
dəyişən süxurlarda müşahidə olunur.
K ü r ə v a r i t e k s t u r a d a minerallar ayrı-ayrı mərkəzlər ətrafında
konsentrik təbəqələr şəklində yerləşmiş olur.
D i r e k t i v (i s t i q a m ə t l ə n m i ş) t e k s t u r a d a minerallar müəyyən
bir xətt və ya müstəviyə görə orienntlənmiş olaraq yerləşir (qneysəbənzər, flyudal,
paralelzolaqlı teksturalar).
Q n e y s ə b ə n z ə r t e k s t u r a bir müstəvi üzrə orientlənmiş mineralların
subparalel olaraq yerləşməsi ilə səciyyələnir. Bu tekstura birtərəfli təzyiq
nəticəsində ya da maqmanın ətraf süxurlarla kontaktı üzrə cərəyan etməsi ilə
əlaqədar əmələ gəlir və bəzi intruziv süxurlarda müşahidə olunur.
F l y ü i d a l t e k s t u r a kristalların maqmatik ərintinin (lavanın) hərəkəti
istiqamətində orientləşmiş olaraq yerləşməsi ilə səciyyələnir və əsas etibarilə
effuziv süxurlarda müşahidə olunur.
P a r a l e l z o l a q l ı t e k s t u r a müxtəlif tərkibdə və strukturada süxur
zolaqlarının növbələşməsi şəklində görünür, zolaqlar müxtəlif rənglərdə olduqda
daha aydın görünür. Sıxkütləli teksturada minerallar bir-birinə kip sıxlaşmış olur,
süxurda məsamələr olmur. Məsaməli teksturada isə müxtəlif ölçüdə məsamə və
boşluqlar olur (pemza misal ola bilər). Məsaməli tekstura tərkibində çoxlu qaz olan
lavanın soyuyub, bərkiməsi prosesində əmələ gəlir, ən çox əsaslı effuziv
süxurlarda müşahidə olunur. Süxurdakı məsamələr sonradan əmələ gələn

12
minerallarla dolmuş olarsa, tekstura mandelşteyn adlanır.
Maqmatik süxurların çatlılığına səbəb olan ayrılmalar da (qopmalar) onların
tekstura əlamətləri kimi qəbul olunur. Çatlar maqma (lava) soyuduqda həcmi
kiçilməklə əlaqədar olaraq əmələ gəlir. Çatlar əksər halda soyuma səthinə
perpendikulyar yerləşir. Onlar xüsusilə örtük, sel yatım formalı andezit və
bazaltlarda müşahidə olunur. Örtüyün tavan və dabanına təqribən perpendikulyar
olan çat sistemi sütuna bənzər ayrılmaları (qopmaları) əmələ gətirir.
«Sütunların» hündürlüyü effuziv kütlənin qalınlığından asılı olub, bir neçə on
metrlə ölçülür. «Sütunların» en kəsiyi dörd, beş və altı bucaqlı ola bilər.
Dikinə daykalarda üfüqi ayrılmalar səciyyəvidir. Bu da daykalarda soyuma
müstəvisinin onu hər iki tərəfdən araya alan yan süxurların kontaktlarının
olmasıdır. Belə üfüqi çat sistemi diabaz daykalarında səciyyəvi pilləli aşınmanın
getməsinə imkan yaradır – pilləkan pillələrini andıran trapp yaranır.
Effuziv süxurlarda müşahidə olunan kürəvari konsentrik qabıqlı ayrılmalar da
(tekstura) müşahidə olunur.
Qranitlərdə rast gələn «döşəyəbənzər» ayrılmalar (paralelepipedal ayrılma) üfüqi
və vertikal çat sistemlərinin baş verməsi ilə əlaqədar olur. Bu cür maqmatik süxurların
yatma və soyuma şəraiti ilə əlaqədar əmələ gələn ilkin çatlarla yanaşı, sonralıqca
tektonik proseslərin təsiri nəticəsində çatlar əmələ gəlir. Həmin çatlar ilkin çatları
kəsir.
Çatlar üzrə bəzən hidrotermal məhlullar hərəkətdə olub, sənaye əhəmiyyətli filiz
minerallarını çökdürür. Çatların əmələ gəlməsi və yayılması qanunauyğunluqlarını
öyrənmək maqmatik süxurların struktur analizinin əsas məqsədini təşkil edir. Onun
köməyi ilə süxurların yer səthinə lap kiçik çıxımında belə, maqmatik kütlənin forması,
daxili quruluşu, ətraf süxurlarla qarşılıqlı əlaqəsini və s. öyrənib, aydınlaşdırmaq
mümkün olur.
Maqmatik süxurların təsnifatı
Süxurların geoloji xüsusiyyətləri əmələgəlmə şəraiti, strukturası, kimyəvi və
mineraloji tərkibinə görə aparılmış təsnifatları məlumdur. Əmələgəlmə şəraitinə görə
intruziv, effuziv və damar süxurları ayrılır. Süxurların bu təsnifatı maqmatik
13
kütlələrin çöl şəraitində öyrənilməsinə əsaslanır. Süxurların tam kristallik, yarım
kristallik, porfirəbənzər, şüşəli quruluşlarına – strukturlarına görə də onların
əmələgəlmə şəraiti, mənşəyi haqqında fikir söyləmək , təsnif etmək olur.
Kimyəvi tərkiblərinə görə maqmatik süxurlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi
ultraturş, turş, orta, əsaslı, ultraəsaslı və qələvi süxurlara bölünürlər. Mineraloji
tərkibə görə aparılan təsnifat daha əhəmiyyətli sayılır. Bu cür təsnifat bir çox alimlər
(Rozenbum, Mişel-Levi, Kupletski, Levinson-Lessinq, İddinqs, Şond, Cohenson,
Niqqli və s.) tərəfindən təklif olunmuşdur. Bu təsnifatların hər birinin özünə görə
mənfi və müsbət cəhətləri vardır. Biz ən son zamanlarda meydana çıxmış və bütün
qabaqlarda verilmiş təsnifatların daha müsbət və məqbul cəhətlərini özündə əks
etdirən A. N. Zavaritskinin təsnifatından istifadə edəcəyik.
A.N.Zavaritskinin təsnifatına görə maqmatik süxurlar yeddi qrupa bölünür. Hər
bir qrup mineraloji tərkibə uyğun gələn intruziv, effuziv və dammar süxurlarını əhatə
edib, müvafiq intruziv və effuziv süxurların adı ilə ifadə olunur: Məsəl üçün qabbro-
bazalt, qranit-liparit, siyenit-traxit və s. A.N. Zavaritskinin ayırdığı yeddi qrup
aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Peridotit (bu qrupun effuziv analoqu olmadığı üçün
ancaq başlıca intruziv süxurun adı ilə adlanır); 2) Qabbro-bazalt; 3) diorit-andezit; 4)
qranit-liparit və kvars diorit-dasit; 5) siyenit-traxit; 6) nüfelinli- siyenit-fonolit; 7)
qələvi qabbroid-bazaltoidlər.
Bunlardan başqa bir də xüsusi bir qrup – qeyri silikat maqmatik süxurlar ayrılır.
Hal-hazırda bu qruplarda birləşən minə yaxın maqmatik süxur məlumdur. Onların
adları müəyyən dərəcədə təsadüfi adlardır. Onların bir çoxu ilk dəfə öryənildiyi
yerlərin adı ilə adlanmış (andezit – Cənub Amerikada And dağlarından, Liparit Aralıq
dənizində Lipar adasından və s.); bəziləri süxurun bu və ya başqa bir xüsusiyyətini
özündə əks etdirən adı almışdır. Qranit – latın sözü «qranum»dan olub dənəli
deməkdir; fonolit – çəkiclə zərbədən səs verdiyi üçün “səslənən” deməkdir; labrodorit
– əsaslı plagioklazlardan (labradordan təşkil olduğu), olvinit – olivindən təşkil olduğu
üçün onların adı ilə adlanmışdır.
Aşağıdakı cədvəldə maqmatik süxurların A.N.Zavaritskinin təsnifatına görə
qruplaşması verilmişdir.

14
 Maqmatik süxurların tipləri

Süxurların Nefelin, kalium Kalium Kvars, kalium Kvars, ortaturş Ortaturş Əsaslı Olivin,
mineraloji tərkibi çölşpatları,turş çölşpatları, çölşpatları, turş plagioklazlar, plagioklazlar, plagioklazlar, piroksenlər
plagioklazlar, hornblend plagioklazlar, kalium hornblend piroksenlər (mədən
qələvi turşplagioklazlar, mikalar çölşpatları, (mikalar, (biotit, mineralları,
pirkosenlər, (qələvi (hornblend) mikalar, piroksenlər) hornblend, hornblend)
qələvi hornblend piroksenlər, hornblend Olivin)
(biotit) biotit) (piroksenlər)
% 52 52-65 65-75 65-75 65-52 52-45 45
Tamkristallik iri, Nefelinli Siyenit Siyenit Qranit Qranodiorit Diorit Qabbro Piroksenit,
orta bərabər ölçüdə Kvarsdiorit Peridotit,
dənəli süxurlar Dunit
(hornblendit)
K

PorfiR, şüşəli Fonolit Traxit Liparit Dasit Andezit Bazalt Pikrit

və ya gizli
aynoliP

kristallik
əsas kütləli
porfirə
Paleotip

bənzər Fonolit porfir Ortofir Kvars porfir Kvars porfirit Porfirit Diabaz
süxurlar

15
 Maqmatik süxurların təsviri
Peridotit qrupu
Periodit qrupu süxurları elə geniş yayılmayıb. Onlar maqmatik süxurların
ümumi kütləsinin 5,4%-ni təşkil edir. Perioditlər lapolit və sill yatım formaları
şəklində rast gəlirlər.
Kimyəvi tərkiblərinə görə periodotitlər ultrasəsli süxurlardan sayılırlar.
Onlarda SiO2 - 45%-dən az olur. Al, Ca, Na, K az olur, əksinə Mg və Fe çox olur.
Peridotitlərin mineraloji tərkibi çox sadə olur. Çölşpatı mineralları iştirak
etmir, süxurlar bir və ya iki baş süxur törədən femik mineraldan təşkil olur.
Perioditlərin effuziv növləri kimi bəlkə də əsaslı damar süxurları olan
pikritləri və kimberlitləri göstərmək lazımdır.
İ n t r u z i v s ü x u r l a r mineralın tərkibinə görə olivinli (olivinit və
dunit),olivin – piroksenli (peridotit) və piroksenli (piroksenit) süxurlara ayrılır.
V.M.Kupletski olivinin miqdarına görə peridotitləri aşağıdakı süxurlara ayırır:
Süxurlar: Olivinin % miqdarı
Olivinit və dunitlər ……………………. 100 - 85
Piroksenli olivinitlər …………………... 85 - 70
Peridotitlər …………………………….. 70 - 30
Olivinli piroksenitlər ………………….. 30 - 10
Piroksenitlər …………………………... 10 – 0

Olivinit və dunitlər təqribən ancaq olivindən təşkil olmuş süxurlardır. Onlar

bir-birindən tərkiblərində iştirak edən ikinci dərəcəli (aksessor) minerala görə
fərqlənirlər. Olivinitdə aksessor mineral – maqnetit, dunitdə – xromit olur. Bu
süxurlarda sideronit, pinidiamorf və çox vaxt düyünvari struktura rast gəlir.
Düyünvari struktura olivinin serpentləşməsilə əlaqədar olaraq əmələ gəlir.
Təmiz, pozulmamış olivinit və dunitlər ortadənəli, tünd yaşıl təqribən qara
rəngli süxurlardır.
Peridotitlər – ortadənəli, tündyaşıl, qara rəngli, olivin və piroksenlərdən
təşkil olmuş süxurlardır. Piroksenlərin xarakterindən asılı olaraq peridotitlər bir
16
neçə növə: olivin və rombik piroksenlərdən təşkil olan horsburgitə (saksonitə),
monoklinik və rombik piroksenlərdən təşkil olan lersolitə və olivin və monoklinik
piroksenlərdən təşkil olan verlitə ayrılır.
Peridotitlərdə aksessor mineral kimi maqnetit, xromit şpinel iştirak edə bilər.
Törəmə minerallar serpentin, talk, uralit, karbonatlardan ibarət olur.
Peridotitlərin strukturası hipidiamorf, poykilit sideronit, pozulduqda isə
düyünvari ola bilər.
Piroksenitlər – tünd qara, tündyaşılımtıl qara,iri və ortadənəli, bəzən
porfirəbənzər süxurlardır.
Mineral tərkibinə uyğun olaraq, enstatitlər, bronzitlər, hiperstenitlər kimi
ancaq rombik piroksenlərdən ibarət; diallaqitlər, diopsiditlər, avgititlər kimi
ancaq monoklinik piroksenlərdən ibarət və vebsteritlər kimi rombik və monoklinik
piroksenlərdən ibarət piroksenitlər ayrılır. Piroksenitlərdə aksessor minerallardan –
maqnetit, ilmenit, xromit, şpinel; törəmə minerallardan – serpentin, talk, uralit,
tremolit, xlorit iştirak edə bilər.
Pidroksenitlərin strukturası panidiamorf və bəzən sideronit olur.
Hornblenditlər – ancaq hornblend mineralından təşkil olmuş tünd yaşıl
rəngli, orta dənəli süxurlardır. Çox ehtimal ki, hornblenditlər piroksenitlərin
avtometamorfizmi ilə əlaqədar olaraq, onların amfibolitləşməsi nəticəsində
əmələgələn süxurlardır. Hornblenditlərin strukturası panidiamorf olur.
Effuziv süxurlar
Peridotitlərin effuziv süxurlarından olan pikrit və kimberlit az rast gəlir və
onların yayılma sahələri də çox məhdud sayılır.
P i k r i t l ə r. Pikritlər və eləcə də pikritli porfiritlər tünd qara rəngli,
xırdadənəli, yarımkristallik bəzən də porfir quruluşda süxurlardır. Onlar olivin,
qara rəngli avgit və az miqdarda rombik piroksenlərdən təşkil olur. Bəzən biotit və
əsaslı plaksioklazlar da iştirak edir. Aksessor minerallar kimi maqnetit, apatit,
şpinel müşahidə olunur.

17
 Pikritlərin strukturası ən çox poykilit olub, xırda olivin kristalları iri piroksen
dənələrində əlavə dənələri təşkil edirlər.
K i m b e r l i t l ə r. Süxur və mineral qırıntılarından təşkil olub, səciyyəvi
brekçiyaya bənzər quruluşda rast gəlirlər.
Kimberlitlərin tərkibində ilkin mineral kimi olivin, piroksenlər, flaqopit,
ilmenit, xromit, perovskit iştirak edir. Səciyyəvi minerallardan biri də pirop sayılır.
Adətən maqmatik minerallar kəskin surətdə pozulub serpentinləşmiş və
karbonatlaşmış olur.
M e y m e ç i t l ə r. Meymeçitlərə Sibir platformasının şimalında rast gəlinir.
Onlar qalınlığı 500 metrdən yuxarı layabənzər kütlələr təşkil edirlər.
Meymeçitlərin əmələ gəlməsi haqqında iki cür fikir vardır: bəzi müəlliflər onları
subvulkanik, bəziləri isə effuziv mənşəli hesab edirlər.
Meymecitlər porfir strukturalı, qara rəngli süxurlardır. Porfir dənələr kimi iri
olivin dənələri (2-15 mm) iştirak edir. Əsas kütlə şüşədən təşkil olur. Mandelşteyn
teksturada rast gəlir. Badamabənzər yerlər karbonatdan və ya serpenitdən ibarət
olur.
Qabbro – bazalt qrupu
Qabbro – bazalt qrupu süxurları içərisində ən geniş yayılanı bazaltlardır.
Bazaltlar yayılmasına görə bütün effuziv süxurların içərisində birinci yeri tutur.
Kimyəvi tərkiblərinə görə qabbro – bazalt qrupu süxurları əsasi süxurlara (SiO2 43-
52%) daxildir. Onlarda kalsium (CaO 10,5-11,5%), dəmir (Fe2O3+FeO 10,5-
12,0%) və maqnezium (MgO - 6,5-8,5%) yüksək % təşkil edib, natrium (Na 2O -
2,5% qədər) və kalium (K2O - 1% qədər) əhəmiyyətsiz miqdarda olur.
Mineraloji tərkibi başlıca olaraq əsaslı plagioklazlardan və təqribən elə
miqdarca plagioklaz qədərində femik minerallardan ibarət olur.
Əsasi maqmanın turş maqmaya nisbətən qatılığı az olduğundan tez kristallaşır
və yer səthində bərkidildə belə, tamkristallik quruluşda süxurlar əmələ gətirir. Ona
görə də effuziv və intruziv süxurların strukturaları bir – birindən elə kəskin

18
fərqlənmir və struktur əlamətə görə bu qrupa aid süxurların əmələgəlmə şəraitini
ayırmaq çətin, bəzən də qeyri – mümkün olur.
Qabbro – bazalt qrupu süxurları geoloji və petroqrafik cəhətdən peridotit,
diorit – andezit, sienit – traxit və qələvi qabbroid – bazaltoid süxurları ilə keçid
təşkil edir.
İntruziv süxurlar
Qabbro – bazalt qrupunun intruziv süxurları iri – və ya ortadənəli olub, əsaslı
plagioklazlardan və femik minerallardan təşkil olurlar. Onların təsnifatı Femin
mineralların xarakterinə görə aparılır və aşağıdakı süxurlara ayrılır.
Q a b b r o – əsaslı plagioklazlardan (№ 50-70) və monoklinik piroksenlərdən
(diallaq, diopsid, avgit) təşkil olur. Miqdarca plagioklazlar piroksenlərdən çox
olur. Qabbroda 5%-dən çox olivin iştirak etsə, süxur olivinli qabbro adlanır.
N o r i t qabbrodan piroksenlərin xarakterinə görə ayrılır. Noritdə rombik –
piroksenlər (bronzit, hipersten, enstatit) iştirak edir. Noritdə də olivin iştirak edə
bilər və belə süxur olivinli norit adlanır.
Plagioklazlardan başqa süxurda hər iki piroksenlərə (monoklinik və rombik)
rast gəlinərsə, süxur qabbro – norit adlandırılır.
Traktolit təqribən yarıbayarı əsaslı plagioklazlardan (bitovnit №70-90) və
olivindən təşkil olur.
A n o r t o z i t l ə r az miqdarda olivin, piroksenlər, titanlı maqnetitə malik
olan 90% əsaslı plagioklazlardan (№50-90) ibarət süxurlara deyilir.
Anortozitin bir növü olan və həmin süxurlar içərisində daha geniş
yayılan labradoritdə plagioklazlar labradorlardan (№50-70) ibarət olur.
Qabbro süxurlarının tərkibində iştirak edən minerallar aşağıdakı
xüsusiyyətlərə malik olur: Plagioklazlarda zonallıq olmur və çox vaxt onlarda
mikroskopik əlavə dənələr şəklində titanlı maqnetit iştirak etdiyindən, tündboz
rəngdə görünürlər. Monoklinik piroksenlərdən ən çox diallaq iştirak edir ki, onlar
bir istiqamətdə olduqca nazik ayrılma xətlərinin olması ilə seçilirlər. Bəzən
diallaqda rombik piroksen inkişaf edir və ya diallaq dənələrinin ətrafı qonuru

19
hornblendlə haşiyələnmiş olur. Elə hallar da olur ki, rombik piroksenlər olivin
dənələrində haşiyələr şəklində inkişaf etmiş olur.
Horiblendlər qonuru və qonuru – yaşıl rəngdə olur. Horiblendlər də bəzən
monoklinik piroksenlərin qalığı müşahidə olunur və bu piroksenlə maqma arasında
reaksiyanın nəticəsi hesab olunur.
Olivin qabbroda, noritdə ikinci dərəcəli mineral olub, ancaq traktolitdə baş
süxurtörədən mineral kimi iştirak edir. Olivin dənəli izometrik, girdə formada olur,
çox vaxt rombik piroksenlərin daxilində müşahidə olunur və əmələgəlmə vaxtına
görə birinci yeri tutur.
Qabbro süxurlarının aksessor mineralları apatit, ilmenit, maqnetit, az
miqdarda pirrotin, pleonast xromit və pikotitdir.
Törəmə minerallar kimi plagioklazları əvəz edən sossyurit (soizit, albit,
serisit, kalsit və s. qatışığı), femik minerallar üzrə inkişaf edən uralit, aktinolit,
xlorit, serpentin iştirak edir.
Qabbro üçün ən tipik struktura – qabbrodur. Bu struktura plagioklazlarla
piroksenlərin təqribən eyni bir vaxtda kristallaşması ilə əlaqədar olaraq, eyni
dərəcədə idiomorfizmə malik olması ilə səciyyələnir. Noritdə tez – tez poykilit
struktura müşahidə olunur. Olivinli qabbro və qabbro – noritdə druzit struktura
üstünlük təşkil edir. Bu sonuncu süxurlarda gelifit haşiyənin olmasını da müşahidə
etmək olar. Qabbro süxurlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onlarda
maqnetit və titanlı maqnetit minerallarının ksenamorf olub, bu minerallarla zəngin
növlərində sideronit strukturanın inkişaf etməsidir.
Qabbroda ən geniş yayılmış tekstura sıx kütləli və zolaqlı teksturalardır.
Bunlardan başqa taksit və kürəvari teksturalar da rast gəlir. Qabbro intruziyaları
adətən lopolit, lakkolit, sill, fakolit və bəzən dayka və ştok formalarda olur. Ayrı –
ayrı intruziv kütlələrin ölçüsü bir neçə on kvadrat kilometrdən bir neçə min kvadrat
kilometrə qədər dəyişir.

Effuziv süxurlar

20
 Qabbro maqmasının effuziv süxurları bazaltlar, bazalt – porfiritlər və
diabazlardır.
Bazaltlar pozulmamış kaynotun tünd bozdan, qaraya qədər rənglərdə sıx
kütləli, bəzən də deşik – deşik quruluşda süxurlardır. Bazaltlarda porfir dənələr
kimi piroksenlər, plagioklazlar, az hallarda olivin və bazaltik hornblend iştirak
edir.
Piroksenlər adətən monoklinik olub, çox vaxt avgitdən ibarət olur. Rombik
piroksenlərdən ən çox hiperstenə rast gəlinir. Piroksen dənələrində zonal quruluşun
müşahidə olunması səciyyəvi haldır. Belə zonallıq plagioklazlarda da görünür.
Həm də zonaların mərkəzdən periferiyaya (kənarlara) doğru getdikcə turşlaşması
müşahidə olunur – normal zonal quruluş, bəzən də ritmik quruluş qeyd olunur.
Plagioklazların porfir dənələri əsas kütləni təşkil edən mikrolitlərə görə daha əsaslı
olurlar.
Olivin və bazaltik porfir dənələr şəklində çox az hallarda rast gəlir.
Bazaltın əsas kütləsi sıxkütləli, xırdadənəli, mikrolitlərin arası şüşə ilə
tutulmuş – hipokristallik quruluşlarda olur. Bazalt üçün intersertal əsas kütlə çox
səciyyəvidir. O, başlıca olaraq labrador mikrolitlərindən (löysilərdən), izometrik
piroksen dənələrindən, maqnetit, ilmenit dənəciklərindən və vulkan şüşəsindən
ibarət olur. Bazaltdakı şüşə mikroskop altında qonuru və ya yaşılımtıl olur. İri,
ortadənəli strukturada bazaltlar dolerit, xırdadənəlilərdə isə anamezit adlanır.
Bazaltın şüşəvari növü çox nadir süxurlar sayılır və taxilit adlanır. Olivin
dənələrinə malik bazalta - olivinli bazalt; hiperstenə malik bazalta - hiperstenli
bazalt deyilir. Horiblendli bazaltlarda qara rəngli maqnetit haşiyəsi ilə əhatə
olunmuş (opasit haşiyəsi) bazaltik hornblend dənələri iştirak edir.
B a z a l t p o r f i r i t bazaltın paleotip analoqudur. Onun porfir dənələri
tamamilə aşınmış və ya qismən mühafizə olunmuş olur. Piroksenlər amfibollaşır,
plagioklazlar ən çox albitləşir, epidotlaşır, klinosoizit əmələ gəlir, olivin
serisitləşir. Əsas kütlədəki şüşə devitrifikasiyaya uğrayır – törəmə minerallara
keçir.

21
 Diabaz iridənəli bazaltın – doleritli paleotin effuziv analoqu hesab olunur.
Diabazda səciyyəvi diabaz struktura qeyd olunur. Diabaz quruluşdakı plagioklazlar
intersertal strukturalı kimi nazik – uzun yox, enli prizmatik formada olur və onlar
ən çox pelitləşmiş, sossuritləşmiş, kalsitləşmiş, epidotlaşmış və soizitləşmiş olur.
Avgitdə nisbətən iri və idiamorf olur. Avgit xloritləşir və ya uralitləşir. Onu da
qeyd etmək lazımdır ki, diabaz yeganə maqmatik süxurdur ki, bəzən onda xlorit
ilkin maqmatik mineral kimi iştirak edir və süxurda avgitin yerini tutur. Mədən
mineralı ilmenitdən və ən çox leykoksendən ibarət olur.
Diabaz quruluş mikroskop altında incə göründükdə o mikrodiabaz adlanır.
Diabazda porfir dənələr iştirak etdikdə diabaz porfirit adlanır.
Bazalt – porfiritdən ancaq plagioklazların bütövlükdə albitləşmiş və şüşənin
tamamilə xloritləşmiş olması ilə fərqlənən, afanitli yaşılımtılboz rəngli bir süxuru–
spilitidə göstərmək lazımdır. Spilitin strukturası afir olur və ya çox az miqdarda
fenokristallara malik olur. İntersertal strukturadan fərqlənən spilit strukturadakı
dağınıq yerləşmiş plagioklaz leysitləri daha uzunsov olub, onların araları kalsit,
xlorit, leykonsen, maqnetitlə tutulmuş olur. Spilit mandelşteyn teksturalı olur və
ondakı deşiklər xlorit, kalsit, kvars, xalsedon, seolit, aktinolit, epidotla dolmuş
olur. Spilit qədim sualtı effuziv süxurlar sayılır, çox vaxt onlarda səciyyəvi
kürəvari ayrılma müşahidə olunur.
Bazaltlar örtük və sel yatım formaları əmələ gətirir. Bazalt örtükləri bəzən çox
geniş sahəyə malik olur. Diabazlar əhatəedici süxurlarla uyğun yatan intruziv
laylar (sillər) və ya süxurları kəsən daykalar formasında rast gəlir.
Qələvi qabbroid və bazaltoid qrupu
Qələvi qabbroid və bazaltoid qrupu süxurları az rast gələn süxurlardır.
Onların kiyməvi tərkibində Al2O3 -13-18%, qələvilər (Na2O+K2O) -7-11%, dəmir
(Fe2O3+FeO) 8-10%, kalsium (CaO) 9-10%, maqnezium (MgO) 5-8% təşkil edir.
SiO2 40-50%, bəzən 40%-dən az olur. Qabbroda olduğu kimi qələvi qabbroidlərdə
rəngli minerallar 40-50% qədər çatır. Qabbrodan fərqli olaraq onlarda salik mineral

22
kimi təkcə plagioklazlar yox, nefelin və kaliumçölşpatları kimi minerallar da
iştirak edir.
Qələvi bazaltoidlər mikroskopik olaraq bazalta oxşayıb, bazaltdan kalium
çölşpatı və feldşpatoid minerallarının olması ilə fərqlənirlər. Bu süxurlarda başlıca
femik minerallar qələvi piroksenlər, qələvi amfibollar və çox vaxt titanlı avgit olur.
İ n t r u z i v s ü x u r l a r. Qələvi qabbroidin başlıca olaraq, onlarda iştirak
edən salik minerallara görə bir – birindən ayrılan aşağıdakı süxurlarını göstərmək
olar:
E s s e k s i t l ə r mikroskopik, tamkristallik iri və ortadənəli, bəzən
porfirəbənzər, boz rəngli, çox vaxt (ağ - qara) ləkəli süxurdur. Esseksitin baş süxur
törədən mineralları titanavgit, əsaslı və ya orta - turş tərkibli plagioklazlar və
kalium çölşpatı mineralları titanavgitdən başqa, femik minerallar kimi diaopsid –
avgit, barkevikit, biotit, olivine də rast gələ bilər. Femik mineralların ümumi
miqdarı 40% çatır. Salik minerallardan çölşpatından başqa nefelin və sodilit də
iştirak edə bilər. Aksessor minerallar kimi apatit, ilmenit, titanit rast gəlir.
E s s e k s i t l ə r i n pozulmasında plagioklazlar, serisit, kalsit və ya epidota,
piroksenlər xlorit və karbonata, nefelin kankrinit, serisitə, olivin serpentinə keçir.
Mikroskop altında esseksitin strukturası hipidiamorf olur. Ən çox
idiomorfizm aksessor və femik minerallar, sonra plagioklazlar, ən az idiamorfzim
kalium çölşpatı mineralları, nefelin və sodalitdə olur.
Ş o n k i n i t l ə r – tünd, qonuru – boz tam kristallik ortadənəli yarıbayarı
kaliumçölşpatı mineralları və monoklinik piroksenlərdən (diopsid, avgit) təşkil
olur. Bəzi şonkinitlər də neselin, olivin, biotit, barkevikit, plagioklazlara rast
gəlinir. Aksessor minerallar apatit, ilmenit, maqnetitdir.
Şonkinitlərin strukturası hipidiamorf və ya poykilit olur. Mineraloji tərkibinə
görə sonkinit daha çox melanokrat siyeniti andırır.
M i s s u r i t l ə r - tünd – boz, ləkəli iri və ortadənəli süxurdur. Missurit
avgitdən (50%), olivin (25% qədər) və ən başlıcası qələvi mineral kimi, leysitdən

23
(25% qədər) təşkil olur. İkincidərəcəli mineral olaraq biotit, analsim, mədən
mineralları və alatit iştirak edir. Massuritin də strukturası hipidiamorfdur.
T e şe n i t l ə r tünd rəngli tam kristallik dənəli melanokrat qələvi
süxurlardır. Onlar təqribən yarıbayarı femik minerallar: piroksenlər (titanlı avgit)
və amfibollardan (barkevikit) və sialik minerallar: - zonal quruluşda
plagioklazlardan və analsimdən təşkil olur.
Yuxarıda təsvir olunan qələvi qabbroidlərdən başqa teralit, malinit, iyolit,
ferqusit və s. süxurları da göstərmək olar.
Effuziv süxurlar
Bazaltoidlərin əsas nümayəndələrindən aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Q ə l əv i b a z a l t l a r və ya t r a x i b a z a l t l a r. Tərkibinə görə
esseksitə uyğun gəlir. Bu, piroksenlərdən, plagioklazlardan, az miqdarda kalium
çölşpatlarından leysitdən, maqnetit və titanlı maqnetitdən təşkil olunmuş süxurlar
tünd boz rəngli və porfir quruluşda olurlar. Fenokristalları piroksen, plagioklaz,
bəzi hallarda bazaltik və qələvi hornblendirlər. Piroksenlər titanlı avgit və
diopsidlərdən; plagioklazlar andezindən anortitə qədər kristallardan ibarət olur.
Süxurun əsas kütləsində çox vaxt törəmə analsim iştirak edir. Əsas kütlənin
strukturası gialopilit, pilotaksit, traxit, az hallarda intersertal olur.
T e f r i t l ə r və olivinli t e f r i t l ə r -boz və tündrəngli, porfir quruluşda
süxurlardır. Fenokristalları plagioklazlar, piroksenlər, feldşpatitlər, olivinli
tefritlərdə isə, həmçinin olivin olur. Tefritlərdəki plagioklazlar adətən əsaslı
plagioklazlar çox vaxt labrador, piroksenlər – avgil və egirin – avgit, feldşpatitlər
leysit və nefelindən ibarət olur. Feldşpatitlərin iştirakına görə leysitli, nefelin –
leysitli və ya nefelinli tefritlər ayrılır.
Əsas kütlədə yuxarıda adları çəkilən minerallardan başqa olivin, sanidin və
şüşəyə rast gəlmək olur. Mədən mineralları bir qatışıq kimi daim iştirak edir.
Leysitli tefritin əsas kütləsi osellyar (gözlüklü) strukturada olur.
Bunlardan başqa leysitli, nefelinli bazaltları - lamburgitləri, melilitli bazaltları
və s. süxurları da göstərmək olar.

24
 Qələvi qabbroidlər başqa qələvi süxurlarla yanaşı adətən mürəkkəb quruluşda
intruziyaların tərkibində rast gəlir. Onların sərbəst intruziv kütlələri isə kiçik
ştoklar təşkil edir və ya daykalar formasında rast gəlir. Qələvi bazaltoidlər sel,
dayka, ştoklar formasında yatıb, adətən denudasiya olunmuş vulkanların nüvəsini
təşkil edir. Onlara adətən platformalarda iri çatlar üzrə püskürmüş traxitlər,
fonalitlər və olivinili bazaltlarla birlikdə rast gəlinir.
Diorit və andezit qrupu
Diorit intruziv süxur olub onun kaynotip effuziv analoqu - andezit, paleotipi
isə - porfirit adlanır. Diorit və andezit qrupu süxurları qabbro və bazalt qrupu
süxurları ilə tədricən keçid təşkil edir. Qabbroid qrupu süxurlarına nisbətən diorit
qrupu süxurları daha açıq rəngli olmaları ilə fərqlənir.
D i o r i t i n əsas tərkibi hissəsini plagioklazlar təşkil edir. Plagioklazlar
nisbətən əsaslı andezinlər (plagioklaz №44-48) olub, vərəqli, çox vaxt uzun
prizmatik formada olur. Dioritin səciyyəvi femik mineralları yaşıl rəngli adi
hornblendlərdir. Adi hornblendlə yanaşı, bəzən monoklinik və rombik piroksenlər
də iştirak edir. Rombik piroksenlər kimi hipersten daha çox müşahidə olunur.
Monoklinik piroksenlərdən isə diopsid və avgit tez – tez nəzərə çarpır. Bəzən biotit
və olivinə də rast gəlinir.
Normal dioritlərdə kvars 5% artıq iştirak etmir. Dioritdə aksessor mineral
kimi titanit, apatit və maqnetitə rast gəlmək olar. Maqnetit və eləcə də apatit çox
vaxt hornblendlə paragenetik əlaqədə olurlar.
Dioritlərin strukturası səciyyəvi hipidiamorf dənəli olur Plagioklazlar dioritdə
başqa minerallara görə daha yüksək idiomorfizmə malik olur. Dioritdəki
plagioklazlar adətən zonal quruluşda olur ki, bu da bu süxurların hipabissial
şəraitdə soyuyub əmələ gəlməsi, kristallaşmanın daha sürətlə baş verməsilə
əlaqədar olur. Zonal quruluşda plagioklazların nüvəsi daha əsaslı labrador sıralı,
periferiyda isə –oliqoklaz sıralı olur.
Normal diorit və ya sadəcə diorit - onun horiblendli növlərinə deyilir. Biotit
üstün yer tutduqda mikalı diorite, piroksenlər üstün yer tutduqda isə, onların

25
səciyyəsindən asılı olaraq avgitli, hiperstenli dioritlər ayrılır. Dioritdə 5%-ə qədər
kvars iştirak etsə, süxur kvarslı diorit adlanır. Tərkibində plagioklazlar andezin –
labrador (№48-52) sıralı və femik minerallar (piroksen, hornblend) 40% qədər
olarsa, süxur qabbro-diorit adlanır. Dioritlər geniş yayılmış süxurlardır. Onlar
nadir hallarda sərbəst, böyük intruziyalar təşkil edir, çox vaxt onların ölçüsü elə
böyük olmur, ştok, lakkolit və dayka əmələ gətirir.
Dioritlərə və eləcə də kvarslı dioritlərə böyük qranit intruziyalarının kənar
hissələri kimi və ya qabbro intruziyalarında onun bir zonası şəklində də rast
gəlmək olar.
Diorit ərintisindən əmələ gələn dioritdə çox iri plagioklaz və horiblendin
porfir dənələrinin olması ilə fərqlənən diorit porfiritləri və ya olduqca xırdadənəli
olması ilə seçilən mikrodioritləri göstərmək olar ki, onlar çox vaxt dəmir
süxurları kimi rast gəlir. Dəmir süxurları kimi spessartit və kersantitidə göstərmək
olar: spessartit plagioklazların və hornblendin panidiamorf strukturada qatılığından
ibarət melanokrat damar süxuru, kersantit isə plagioklazların və biotitin
panidamorf dənəli qatışığından ibarət süxurdur.
Andezitlər çox müxtəlif rəngdə əsas kütləyə malik, porfir strukturalı
kaynotip effuzif süxurdur. Bazalta keçən andezitlərdə əsas küilə tünd-boz, təqribən
qara rənglərdə, turş andezitlərdə isə açıq -boz, sarımtıl-boz rənglərdə olur. Porfir
dənələr şəffaf plagioklazlardan və qara rəngli femik minerallardan ibarət olur.
Mikroskop altında femik mineralların üstünlüyünə görə avgitli, hiperstenli,
hornblendli, mikalı andezitlər ayrılır. Femik mineralların birlikdə rast gəlməsinə
görə piroksenli, hipersten-hornblendli və s. adlarda andezitlər qeyd olunur.
Səciyyəvi andezitlərdə olivin adətən rast gəlmir, olivin bazalta keçid təşkil edən –
andezit –bazaltlarda müşahidə olunur.
Andezitlərdə iştirak edən hiperstenlərin adətən pleoxroizması aydın olur.
Onlar bəzən monoklinik piroksenlərlə haşiyələnmiş və ya opositlənmiş olur.
Monoklinik piroksenlər diopsid-avgitdən ibarət olur. Hornblendlər
qırmızımtıl - qonuru, kəskin pleoxroizma göstərən bazaltik horiblendlərdən ibarət

26
olur. Onlarda səciyyəvi opasit haşiyəsi nəzəri cəlb edir. Biotitlər qonuru rəngdə
rast gəlir, onlarda da bazaltik hornblenddə olduğu kimi opasit haşiyəsi müşahidə
olunur. Bazaltik hornblendləri rombik formaları, iki istiqamətdə ayrılmanın olması
və s. əlamətlərlə, biotitdən fərqləndirmək olur. Plagioklazlar andezitlərdə
fenokristallar və əsas kütlədə mikroliitlər şəklində rast gəlir. Plagioklazlarda çox
vaxt zonallıq – normal və ya ritmik zonallıq müşahidə olunur. Plagioklazlar əsas
etibarilə ən əsaslı andezitlərdən (№43-48) ibarət olur.
Andezitlərin əsas kütləsində mikrolitlərdən başqa çox vaxt şüşə də iştirak
edir. Şüşənin rəngi adətən açıq qonuru sınma, əmsalı 1,54 olur.
Andezitlərdə aksessor mineral kimi apatit iynəciklərinin olması səciyyəvidir.
Andezitlərin əsas kütləsi gialopilit (andezit), vitrofir, bəzən mikrolit və
hologialin strukturlarda olur. Andezitlərin teksturası sıx kütləli və deşik-deşik olur.
Andezitləri miroskop altında bazaltdan fərqləndirən başlıca nişanələr: 1)femik
mineralların süxurun ümumi kütləsinə görə 30% -dən çox olmaması (bazaltda 50%
qədər ola bilər); 2)Plagioklazların femik minerallara görə miqdarca üstün yer
tutması; 3) fenokristallar kimi bazaltik hornblendin və biotitin iştirakı; 4)
plagioklazların (xüsusilə mikrolitlərin) tərkibinin andezin sıralı olması (bazaltlarda
labrodor olur); 5) əsas kütlənin strukturasının gialopilit, pilotaksit olması
(bazaltlarda çox vaxt intersertal olur).
Porfiritlər andezitlərdən xarici görkəminə görə ayrılır, porfiritlərin əsas kütləsi
yaşıl və ya qonur yaşıl rənglərdə olur. Plagioklaz fenokristalları andezitdə olduğu
kimi şəffaf yox, ağ və ya boz rənglərdə görünür. Porfiritlərdə ilkin minerallar bu və
ya başqa bir dərəcədə pozulmuş olur: piroksenlər- uralitə, xloritə, kalsitə,
hornblend və biotit – xloritə, kalsitə, leykoksenə, dəmirli filiz minerallarına; şüşə
xloritə keçmiş olur.
Andezitlər və eləcə də porfiritlər sel və müxtəlif ekstruziv formalarda da rast
gəlir.
Q r a n i t l i p a r i t və k v a r s d i o r i t d a s i t q r u p u.
Bu qrupun intruziv süxurları – qranitlər və kvars diorit maqmatik süxurlar

27
içərisində ən geniş yayılmış süxurlardır. Bunların effuzif analoqlarının da az
yayılmamaqlarına baxmayaraq, başqa effuzif süxurlara məsələn bazalta görə çox
az rast gələn süxurlardır. Bu süxurların kimyəvi tərkiblərində SiO 2 65%-dən də
çox, qələvilər kafi qədər (K2O+Na2O 8,5-9,0%), kalsium az (CaO 0,5-1,5%), dəmir
az (Fe2O3 +FeO 2,0 -6,0%) və maqnezium çox az (MgO0,5%) iştirak edir. SiO2
miqdarına görə turş süxurlara daxil edilir. Bu süxurlar mineraloji tərkiblərində
kvarsın, qələvi çölşpatı minerallarının, turş plagioklazların gözə çarpacaq bir
miqdarda iştirak etməsi və femik mineralların az miqlarda olması ilə seçilirlər.
İntruziv süxurlar.
Qranitlər açıq rənglərdə tam kristallik iri və orta dənəli süxurlardır. Adi
gözlə, makroskopik olaraq qranitlərdə tünd – boz rəngdə, şüşə kimi kvars
dənələrini, çəhrayi, qonuru, bəzən də ağ rəngdə kalium çölşpatı minerallarını, açıq
boz rəngli plagioklazları, qara rəngdə lövhəli, pullu biotitləri və ya prizmatik
hornblendləri asan ayırmaq olur. Qranitlər kimyəvi və mineraloji tərkiblərinə görə
normal və qələvi növlərə ayrılır.
Normal qranitlər kvarsdan (25-30%), kalium çölşpatı minerallarından (35-
40%), plagioklazlardan (20-25%) və biotitdən (5-10%) təşkil olur.
Aksessor minerallar apatit, sirkon, maqnetit, titanit və s. minerallardır.
Qranitdəki kvarslar ksenomorf dənələr şəklində görünür. Çox vaxt kvarslarda
əlavə dənələr şəklində xırda mineral dənəcikləri (rutil, turmalin, apatit), maye və
qaz qabarcıqları müşahidə olunur.
Kalium çölşpatları çox vaxt mikroklin və ortoklazdan ibarət olur. Bəzən də
mikroklin və ortoklaz birlikdə iştirak edir. Ortoklazlar kəskin pelitləşmiş, ortoklaz
və eləcə də mikroklin albitləşmiş – pertit quruluşda olur.
Plagioklazların tərkibi olioklaz (№10-30) olur. Plagioklazlar çox vaxt
serisitləşir. Biotit normal qranitlər üçün tipomorf mineral sayılır. Bəzən biotitlə
birlikdə muskovit iştirak edir. Az hallarda hornblenl, ən az diopsid və hipersten
olur. Femik mineralların xarakterinə görə qranitlər adlanır: biotitli, hornblendli,

28
muskovitli, ikimikalı (biotit və muskovitli) və s. qranitlər. Femik minerallar
olmayan, kvarsa zəngin qranitlərə alyaskit deyilir.
Qranodioritlər normal qranitlərlə əlaqədar olan süxurlardır. Onlarda
qranitlərə görə kvars (20-25%) azalır, plagioklazlar isə artır (45-50%) və femik
minerallar da (adi hornblend, biotit) artmış olur. Aksessor minerallar da əsasən
qranitdəki kimi minerallardan ibarət olur və onlardan ən çox titanit (sfen) rast gəlir.
Plagioklazlar miqdarca artdığı kimi, tərkibinə görə də dəyişir və nisbətən
əsaslanmış (andezin №30-40) olur. Femik minerallar içərisində hornblend daha
çox rast gəlir, biotitə görə üstün yer tutur.
Qranodioritlərin adı gözlə təyin olunan rəngi açıq yaşılımtıl – boz olur.
Qranitlə qranodiorit arasında adamelit adlanan bir süxur da ayırırlar.
Adamelitlərdə plagioklazla kalium çölşpatının miqdarı təqribən bərabər olur
(plagioklaz 30%, kalium çölşpatları 30%, kvars 25%, biotit, hornblend 5-10%).
Q ə l ə v i q r a n i t l ə r adi qranitlərdən kalsium-natrium çölşpatlarının
(plagioklazların) iştirakının olmaması ilə fərqlənir. Onlarda çölşpatları natrium –
kaliumlu mikropertit, mikroklin-mikropertit, albit olur. Qələvi çölşpatlar süxurun
ümumi kütləsinin 65%-ni, kvars 30%-ni, femik minerallar (litiumla zəngin
biotitlər, arfvedsonit, ribekit, egirin) 5-10%-ni təşkil edir. Qələvi qranitlər femik
minerallara görə adlanır. Qranitin xüsusi növlərindən çarnokiti (hind qraniti) –
hiperstenli qraniti göstərmək olar. Çarnokitdə plagioklaz olmur və ya olduqca az
faiz təşkil edir. Çarnokitin başlıca tərkibi hissəsi albit əvəzinə pertit dənələr kimi
oliqoklaza malik mikroklin – pertit olur. Məsəl üçün Hindistanın Mədrəs
rayonundakı Çarnokitin tərkibi: mikroklin – 48%, kvars – 40%, oliqoklaz - 6%,
hipersten – 3%, maqnetit - 2%, biotit - 1% ibarətdir.
Qranitin başqa bir növü olan – rapakivi (finqraniti) ovoidlər şəklində,
oliqoklaz örtüyü ilə əhatələnmiş iri kalium çölşpatı dənələrinin olması ilə
səciyyələnir. Ovoidlərin aralarında kalium çölşpatı, plagioklazların, kvarsın, kəskin
dəmirli biotit və hornblendin xırda dənəli aqreqatı yerləşir. Aksessor minerallar
kimi apatit, maqnetit, flyüorit, həmçinin ortit, monosit və s. iştirak edir.

29
 Normal qranitlərin strukturası hipidiamorf dənəli olur: Bouen reaksion
prinsipi əsasında kristallaşmanın məhsulu olan bu strukturada aksessor minerallar
daha idiomorf olub, femik minerallar, plagioklazlar, kalium çölşpatı, kvars
ardıcıllığı ilə idiomorfizmin zəifləməsi özünü göstərir.
Qələvi qranitlərdə piroksenlər və amfibollarda qeyri-düzgün pəncəyə bənzər
görkəm müşahidə olunur. Bu həmin mineralların çölşpatlarından daha sonra və ya
onlarla birlikdə əmələ gəlməsilə əlaqədar olur.
Qranitlərdə çox vaxt maqmatizmsonrası reaksiyaların izləri özünü göstərir –
bir mineralın başqa bir mineralı özündə qatıb qatışdırması müşahidə olunur:
plagioklazlarda kalium çölşpatlarının, plagioklazlarda kvarsın, biotitdə kvarsın
mirmekitlərinin olması nəzəri cəlb edir.
Qranitlərin teksturası başlıca olaraq sıx kütləli olur.
Yüksəktemperaturlu avtometamorfik proseslərdə qranitlər qreyzenləşir kvars
– mikalı süxurlar əmələ gəlir. Qreyzenlərdə apatit, turmalin topaz, flüorit, rutil və
s. minerallar rast gəlir. Qreyzenlərdən biotitli, muskovitli, ikimikalı, turmalinli
qreyzenləri göstərmək olar.
Normal qranitlərin və qranodiotritlərin yatım formaları batolit formada olur.
Belə botolitlərin bəzisi yer səthində on min, yüz min kvadrat kilometr sahəyə
malik olur. Qranitlər və qranodiotritlər ştok, dayka, damar və sill formalarda da
rast gəlir.
Qranit maqmasından haçalanma yolu ilə əmələ gələn və ən çox dayka-damar
formalar təşkil edən aplit və peqmatit süxurlarını da qeyd etmək lazımdır.
Aplit və peqmatit kimyəvi tərkiblərinə görə ultraturş süxurlardır. SiO 2
miqdarı onlarda 75% -dən çox olur. Mineraloji tərkibə əsasən kalium çölşpatı və
kvarsdan ibarət olub, onlar miqdarca təqribən bərabər olurlar. Aplit və peqmatit
özlərinə məxsus struktura ilə asanca makroskopik və mikroskop altında təyin
olunurlar.
Aplitlər incədənəli, açvq rəngli, qəndəbənzər kvarslı - çölşpatlı süxurlardır: 5-
10% plagioklaza malik olan aplitə plagioaplit deyilir.

30
 Bəzən aplitlərdə az miqdarda biotit və ya hornblend iştirak edə bilər.
Aplitlərdə aksessor mineral kimi apatit, maqnetit, sirkon rast gəlir. Aplatin
strukturası panallotriamorf aplit strukturada olur.
Peqmatitlər - iri və nəhəng kristall dənəli strukturlu süxurlardır. Onlarda
yəhudi əlifbasında yazını xatırladan quruluşun olması –ortoklaz içərisində qrafik
surətdə kvars, dənələrinin yerləşməsi səciyyəvidir. Peqmatitlər ortoklazdan və
kvarsdan (yarıbayarı) təşkil olur. Aksessor mineral kimi apatit, beril, kassiterit,
topaz, turmalin, sirkon, lepidolit, tantalit, kolumbit, spodumen və s. minerallar
iştirak edir. Mikroskop altında ortoklaz içərisində kvars dənələrinin yerləşməsi
xüsusiyyətinə görə adi mikroqranofir, mikroqrafik peqmatit strukturlar ayrılır.
Kvars diorit qranit və qranodioritə görə kvars və kalium çöl şpatlı mineralları
ilə daha kasıb intruziv süxurlardır. Kvars dioritdə kalium çölşpatı mineralları
(ortoklaz) iştirak etmir və ya olduqca az miqdarda (0-10%) rast gəlir. Kvars 5-
15% arasında dəyişir. Plagioklazlar 60-65%-ə çatır. Onlar daha idiomorf olur və
tərkibcə andezinə №38-42 uyğun gəlir. Femik minerallardan adi hornblend, biotit,
bəzən avgit iştirak edir Femik mineralların miqdarı 15-20% - ə çatır. Kvars
dioritin makrokopik rəngi yaşılımtıl boz olur. Mikroskop altında hipidiamorf
struktura kvars diorit üçün səciyyəvi sayılır.
Effuziv süxurlar
Qranitin kaynotin effuziv analoqu liparit, paleotip effuziv analoqu isə kvars
porfir adlanır. Bəzi ədəbiyyatda liparit əvəzinə riolit, kvars porfir əvəzinə riolitli
porfir terminləri işlənir ki, bu ümumi qəbul olunmuş qaydalara uyğundur.
Liparit (riolit) - açıq, ağ, bozumtul, qırmızımtıl, qonuru rəngdə, çox vaxt
porfir dənələrə malik süxurdur. Porfir dənələr kvars, kalium çölşpatları və
plagioklazlardan ibarət olur. Bunlardan başqa tək-tək dənələr şəklində biotit ,
hornblenddə iştirak edə bilər.
Liparitdə kvars adətən yalanmış və korroziya olmuş bipiramidal kristallar
şəklində rast gəlir. Kalium çölşpatı mineralları şüşə kimi şəffaf sanidindən,

31
plagioklazlar olqoklazlardan ibarət olur. Aksessor minerallardan maqnetit, sirkon,
sfen, apatit rast gəlir.
Liparitin əsas kütləsinin strukturası gialin, felzit, mikrosferolit, mikroqranit,
mikrofelzit olur. Liparitin teksturası flyüdal və zolaqlı olur. Zolaqlar tərkibin və
strukturanın dəyişməsilə əlaqədar olur. Kvars porfirlər qədim lavaların pozulub
dəyişilməsi nəticəsində əmələgələn effuziv süxurlardır.
Süxurun kaynotip (liparit) və ya paleotip (kvars porfir) olmasının kriteriyası
süxurda sanidinin və ya ortoklazın (mikroklinin) iştirakıdır. Kvars porfirlərin əsas
kütləsini təşkil edən məhsulatda, xüsusilə şüşədə də pozulub dəyişilmə özünü
göstərir. Kvars porfirlərdə şüşə kaolinləşir, serisitləşir, xloritləşir və s.
Şüşədəki dəmirin tərkibi hissələrin oksidləşməsi qırmızı rəngin törəməsinə
səbəb olur.
Qələvi qranitlərin effuziv analoqları qələvi liparit və qələvi kvars porfirlərdir.
Qələvi liparit pantellerit, onun paleotip analoqu – qələvi kvars porfirə kvarslı
keratofir və kvarslı albitofir deyilir. Bu süxurlarda fenokristallar qələvi
minerallardan ibarət olur: çölşpatlarından albit və anortoklaz, femik minerallardan
egirin və ya egirin – avgit, qələvi amfibollar – ribekit iştirak edir. Pantelleritin əsas
kütləsi yaşılımtıl – qara şlakabənzər kütlədən ibarət olub, təmiz şüşədən və ya
natrium – kalium çölşpatı mikrolitlərinin, kvarsın və egirin iynəciklərinin
qatışığından təşkil olur.
Kvars keratofirlər açıq boz rəngli əsas kütlədən ibarət olur, incə – albit, kvars
və kalium çölşpatı qatışığından təşkil olur.
Normal və qələvi effuziv analoqlardan başqa bu qrupa daxil olan aşağıdakı
süxurları da qeyd etmək mümkündür:
Kvarslı porfirlər – kvars ancaq əsas kütlədə iştirak edir, ona porfir dənələr
şəklində rast gəlinmir;
Felzitli porfirlər – mikrofelzit əsas kütlədə adətən porfir dənələr kimi ancaq
çölşpatları və femik minerallar (biotit) iştirak edir;

32
 V u l k a n i k ş ü ş ə – tam mənasında şüşədən ibarət, heç bir kristallik
elementə malik olmayan süxurdur. Su molekulları ilə zəngin olan (8% qədər)
vulkanik şüşəyə p e x ş t e y n deyilir. Sıx kütləli, susuz, bozumtul qara, qara,
şüşə parıltılı süxura – obsidian deyilir.
P e m z a - dənizlərdə vulkan püskürməsi zamanı əmələ gələn müxtəlif
rəngdə çoxməsaməli süxurdur.
Kvars dioritin kaynotin effuziv analoqu – dasit, paleotin effuziv analoqu –
kvars porfirit adlanır. Bu süxurlar gizli kristallik əsas kütləyə malik olub, porfir
dənələr şəklində plagioklaz, kvars, hornblend, biotit, bəzən piroksenlərə malik
olur. Plagioklazlar andezin sıralı, zonal quruluşda olmaları ilə səciyyələnirlər.
Kvars çox vaxt yalanmış, buxtacıq və körfəzciklərə malik dənələr əmələ gətirir.
Hornblend yaşıl və ya qonuru növlərdə rast gəlir.
Aksessor minerallardan mədən mineralları, sirkon, apatit iştirak edir.
Əsas kütlə felzit strukturada, çölşpatı və kvarsdan ibarət kütlədir. Bəzən
vulkanik şüşədən təşkil olur. Kvars porfiritdə fenokristallar və əsas kütlə dəyişilib
– pozulmuş olur: kaolinləşmə, serisitləşmə, xloritləşmə, limonitləşmə və s.
müşahidə olunur.
Qranitlə kvars dioritin arasında keçid süxur olan qranodioritin kaynotip
effuziv analoqu liparit – dasit, paleotip effuziv analoqu isə kvars plagioporfir
adlanır. Bu süxurlarda enokristallar plagioklazlar, kvars, hornblend, azca kalium
çölşpatı mineralları olub, əsas kütlə mikrofelzit, felzit olur.
Dasit – kvars porfiritlərin yatım formaları örtük, sel bəzən damar şəklində
olur.
Siyenit – traxit qrupu
Siyenit – traxit qrupu süxurları az rast gələn və Yer qabığının quruluşunda
çox kiçik sahəyə malik süxurlardır.
Onlar SiO2–nin faiz miqdarına görə orta süxurlar hesab olurlar. Başqa
elementlərdən alüminium (Al2O3 12-18%), qələvilər (Na2O+K2O 10-12%) əsas yer

33
tutur. Dəmir (Fe2O3+FeO 4-5%), kalsium (CaO 2-4%) və maqnezium (MgO 1-2%)
nisbətən az miqdarda iştirak edir.
Siyenit – traxit qrupunda da qranit – liparit qrupunda olduğu kimi normal
(kalsium – natrium - kaliumlu) və qələvi (natrium - kaliumlu) süxurlar ayrılır. Həm
də əgər qranit – liparit qrupunda ən çox normal süxurlar yayılırdısa, siyenit –
traxitdə qələvi süxurlar daha üstün yer tutur.
Siyenit – traxit qrupu tamamilə kvarssız, başlıca olaraq təkcə qələvi çölşpatı
minerallarından və ya onlarla birlikdə plagioklazlardan və nisbətən az miqdarda
(orta hesabla 15% -ə qədər) femik minerallardan təşkil olmuş süxurlardır.
İntruziv süxurlar
Siyenitlər tamkristallik bərabərölçüdə orta və ya xırda dənəli və ya
porfirəbənzər, açıq – boz, çəhrayımtıl – boz və ya qırmızımtıl - qonur rəngdə
süxurlardır.
Siyenitlərin tərkibi kalium çölşpatlarından (ortoklaz, mikroklin və ya pertit),
plagioklazlardan (№10-30) və femik minerallardan (hornblend, biotit, avgit) təşkil
olur. Kvars iştirak etmir və ya 5% qədər rast gəlir.
Tərkibində 5-15% qədər kvars olanlar kvars – siyenit, 15-25% kvars olanlar
qranosiyenit adlanır.
Siyenitdə aksessor minerallar kimi maqnetit, apatit xüsusilə sfen iştirak edir.
Siyenitlərin strukturası hipidiamorf olub, plagioklazların və eləcə də hornblendin
ortoklaza görə daha idiamorf olması ilə səciyyələnirlər. Siyenitin bir növü olan
monsonitdə isə bu idiamorfizm daha yüksək olur və həmin struktura monsonit
adlanır. Monosonitdəki plagioklazlar labrador və ya əsaslı andezinlər olub, iri
ortoklaz lövhələri daxilində ölçüsünə görə kiçik, formaca daha mükəmməl
kristalları təşkil edirlər. Plagioklaz dənələri ilə yanaşı bəzən avgit və ya hornblend
kristalları da müşahidə olunur. Monsonitlər qabbroid qrupu ilə əlaqədə olur və ona
verilən qabbro - siyenit adı da məhz bu münasibətə görədir.
Monsonitlər (qabbro siyenitlərdən) plagioklazların daha əsaslı olması,
plagioklazların miqdarca daha çox, kalium çölşpatı minerallarının bərabər

34
miqdarda (hərəsindən 30-35%) olması, femik mineralların isə miqdarca nisbətən
çox və müxtəlif olması (avgit, hornblend, biotit, hipersten və olivin) ilə fərqlənir.
Siyenitin başqa bir növü siyenit – diorit isə siyenitdən qələvi çölşpatlarına
görə andezin və ya oliqoklaz sıralı plagioklazların daha böyük miqdarda iştirak
etməsi, plagioklazlarda zonallığın olması, femik mineral kimi yaşıl rəngli
hornblendlərin iştirakı ilə seçilir.
Qələvi siyenitlər başlıca olaraq iki cürə minerallardan – qələvi çölşpatından
bir qayda olaraq pertitdən (80-85%) və femik minerallardan – biotit, qələvi
amfibollardan və piroksenlərdən (hamısı birlikdə 15-20%) təşkil olur.
Qələvi siyenitlərdə ikincidərəcəli minerallar kimi kvars və ya nefelin iştirak
edir.
Aksessor minerallar kimi sfen, sirkon, apatit və maqnetit rast gəlir.
Qələvi siyenitləri təşkil edən başlıca mineralların, ikinci dərəcəli mineralların
xarakterindən və struktura xüsusiyyətindən asılı olaraq onların çox müxtəlif adda
növləri ayrılır: Kvarslı qələvi siyenitlər - nordmarkit, titanlı lepidomolanlı, egirin –
avgitli - barkevikit, arfvedsonitli qələvi sionitlər pulaskit, arfvedsonitli və egirinli
qələvi siyenitlər umptekit, tərkibindəki çölşpatları ancaq albitdən ibarət olan
qələvi siyenitlər albitit adlanır.
Qələvi siyenitlər bir tərəfdən qələvi qranitlərlə, digər tərəfdən nefelinli
siyenitlərlə tədricən keçid təşkil edən süxurlardır.
Normal siyenitlər qranit massivlərinin kənar hissələrini təşkil edir, az hallarda
kiçik sərbəst kütlələr – ştoklar və daykalar əmələ gətirir. Monsonitlər isə irəlidə
qeyd etdiyimiz kimi qabbroid intruziyası ilə əlaqədar olur.
Siyenitlər differensiasiya və assimilyasiyanın gedişatından asılı olaraq turş və
ya əsaslı maqmadan əmələ gələ bilər.
Effuziv süxurlar
Siyenitin effuziv analoqları: kaynotip – traxitdən və paleotip – ortofirdən
ibarətdir.

35
 Traxitlər açıq – boz, ortofirlər qonuru rəngdə olur. Traxitdə porfirdənələr
(fenokristallar) – çölşpatlar təp - təzə, şüşə kimi şəffaf; ortofirdə isə donuq,
bozumtul, çəhrayi, qonuru rəngdə nəzərə çarpır. Traxitlər də siyenitlər kimi normal
və qələvi növlərə ayrılır. Normal traxitlərdə fenokristallar sanidin, plagioklazlar
(№30-40), biotit, qonuru və ya yaşıl hornblend, diopsid, hiperstendən ibarət olur.
Biotit və hornblend bəzən opasitləşmiş halda nəzərə çarpır.
Qələvi traxitlərdə plagioklaz iştirak etmir. Femik minerallar qələvi piroksen
və amfibollardan (egirin, egirin – avgit, arfvedsonit, ribekit) ibarət olur və bəzən
onlarda feldşpatitlər də iştirak edir.
Traxitlərin əsas kütləsi traxit strukturada olur və onlar flyudal yerləşmiş
kalium çölşpatı mikrolitlərindən təşkil olur. Bəzən kalium çölşpatı mikrolitləri qısa
prizmatik və onların en kəsikləri izometrik formada olur. Belə mikrolitlərdən təşkil
olan əsas kütlə ortofir struktura adlanır. Normal traxitlərin əsas kütləsində çox
vaxt az miqdarda plagioklaz mikrolitləri, pirokosen, maqnetit və apatit dənəcikləri
qarışığı olur.
Qələvi traxitlərin ktüləsində isə sanidin mikrolitləri ilə birlikdə egirin, qələvi
amfibol dənəcikləri iştirak edir.
Ortofir traxitdən onlarda iştirak edən sanidinlərin pelitləşmiş ortoklaza və ya
portitin, plagioklazların serisitləşməsi, femik menarlların törəmə minerallara
(xlorit, aktinolit, karbonatlara, dəmir oksidinə) çevrilməsi ilə fərqlənir.
Bu qrupa daxil olan effuziv süxur kimi traxibazaltları, traxiandezitləri,
traxiriolitləri (qranosiyenitin effuziv analoqu) və s. süxurları da göstərmək olar.
Traxitlər və ortofirlər qalın, lakin qısa sel və günbəzlər formasında rast gəlir.
Bu traxit maqmasının çox qatı olması ilə əlaqədar olur.
Nefelinli siyenit – fonolit qrupu.
Nefelinli siyenit – fonolitlər elə geniş yayılan süxurlar deyil. Onlar bütün
maqmatik süxurların ümumi kütləsinə görə 1%-dən çox olmayan bir miqdar təşkil
edir. Bu süxurların kimyəvi tərkibinin xarakter xüsusiyyəti onlarda qələviliyin
(Na2O +K2O 11 -16%) və alüminumun (Al 2O3 20-22%) böyük miqdarda olması,

36
silisiumun (SiO2 50-60%) elə də çox olmamasıdır. Bu süxurlarda qələvilərin
molekulyar miqdarı, alüminiumun miqdarından üstün olduğuna görə, onlar qələvi
süxurlara mənsub sayılırlar.
Nefelinli siyenit – fonolitlərin mineraloji tərkibi qələvi çölşpatlardan,
feldşpatlardan və qələvi femik minerallardan ibarət olur.
İntruziv süxurlar.
Nefelinli sienitlər boz, yaşılımtıl, çəhrayımtıl boz rənglərdə iri və ya orta
dənəli kristallik süxurlardır. Mineraloji tərkibi başlıca olaraq qələvi çölşpatları
(ortoklaz, anortoklaz, mikroklin və albit) -60-70%-ə qədər, nefelin – 10-30% və
femik minerallardan (egirin, egirin – avgit, arfvedsonit, ribekit, lepidomelan olan)
-10-25% təşkil olur.
Aksessor minerallar yuxarıda qeyd olunan süxurlarda rast gələn apatit, sfen,
mədən mineralları, sirkon və s. ibarət olur. Xarakterik epimaqmatik minerallar
kimi sodalit, konkrinit, analsim, seolit müşahidə olunur.
Nefelinli sienitlərin mikroskopik strukturası hipidiamorf və panallotriomorf
olur. Nefelin çölşpatlarına nisbətən branitdəki kvars kimi ksenamorf olur.
Nefelinli sienitlər çox böyük ölçüdə olmayan, planda girdə, elliposidal sərbəst
ştok, lakkolit, lapolit formada rast gəlir və ya mürəkkəb tərkibdə massivlərin
quruluşunda qələvi siyenit, qələvi qranit və ya qələvi qabbroidlərlə assosiasiya
təşkil edir.
Effuziv süxurlar
Nefelinli siyenitlərin kaynotiv effuziv analoqu fonolitlərdir.
Fonolitlər ağ, açıq – sarı, boz, çəhrayımtıl, bəzən yaşılımtıl, afir və ya
porfirəbənzər quruluşda süxurlardır.
Porfir dənələr sanidin, albit, nefelin, az hallarda hauin, kozsan, sodalit, femik
minerallardan – piroksenlər (diopsit, egirin – avgit, egirin) və qələvi amfibollardan
ibarətdir. Əsas kütlə piroksen, aksessor minerallar sanidin və nefelin
mikrolitlərindən təşkil olur. Fonolitlərin paleotip analoqu fonolit – porfir adlanır.

37
Onlarda sanidin əvəzinə ortoklaz mikroklinin, pertit çölşpatlarının və nefelinin
əvəzinə seolit, kaolinit, serisit kimi törəmə minerallar iştirak edir.
Fonolitlər kiçik sel, ekstruziv günbəz və daykalar formasında rast gəlir.
Qeyri – silikat maqmatik süxurlar
Qeyri – silikat maqmatik süxurlar nadir rast gələn, əsaslı və ya qələvi
maqmalarla genetik əlaqədə olub, sərbəst maqma məhsulu sayılmayan süxurlardır.
Qeyri – silikat süxurlar dəmir, nikel, mis, fosfor və bir çox nadir torpaq
elementlərinin filizləri olub, sənaye əhəmiyyəti daşıyırlar.
Qeyri – silikat maqmatik süxurlardan: ferrolitləri, sulfidolitləri, karbonatitləri
və apatitolitləri göstərmək olar.
F e r r o l i t l ə r – əsasən maqnetitdən təşkil olan maqmatik maqnetit filizidir.
Onlar qabbro və ya siyenitlərlə əlaqədə olub silikat süxurların kristallaşmasından
sonra qalan ərintidən əmələ gəlir.
Qabbro ilə əlaqədə olan maqnetitli filiz maqnetitlə birgə iştirak edən ilmenitin
tərkibində böyük miqdarda titanın olması ilə səciyyələnir. Filizdə qatışıq olaraq
piroksen, amfibol – olivin plagioklaz, apatit, pirit, pirrotin, xalkopirit rast gəlir.
Siyenitlə əlaqədə olan maqnetitli filiz flüor – apatitli və az miqdarda
silikatların (amfibol, piroksen) və sulfidlərin (pirit, xalkopirit) iştirakı ilə
səciyyələnir.
S u l f i d o l i t l ə r – əsasən pirrotindən, az miqdarda pentlandit, xalkopirit
və piritdən təşkil olmuş maqmatik sulfid filizidir. Onlarda da bəzən az miqdarda
silikatlar – piroksenlər, amfibollar, xlorit, epidot, kvars və s., bəzən də platin və
qızıl iştirak edir.
Sulfidolitlər bir qayda olaraq noritlərlə əlaqədə olub, silikat ərintidən
likvasiya yolu ilə ayrılan filiz ərintisindən əmələ gəlir.
K a r b o n a t i t l ə r əsasən kalsitdən və ya dolomitdən və yaxud da onların
qatışığından təşkil olur. Onlarda ikincidərəcəli minerallar kimi apatit, monosit,
piroxlor, barit, flyüorit və s. iştirak edir. Silikatlardan qələvi çölşpatları, nefelin,
qələvi piroksenlər və amfibollar, biotit və s. rast gəlir. Karbonatitlər qələvi əsaslı

38
və ultraəsaslı süxurlarla birlikdə, adətən konsentrik quruluşlu həmin kütlələrin
mərkəzi nüvə hissəsini təşkil edir və bəzən də çox böyük olmayan ştoklar və
daykalar əmələ gətirir.
A p a t i t o l i t l ə r - əsasən apatitdən təşkil olmuş süxurlardır. Onlarda
qatışıq halında nefelin, qələvi piroksenlər və amfibollar rast gəlir. Ancaq apatit və
nefelindən təşkil olan süxura neapit və apaneit deyilir.
Apatitli süxurlar nefelinli siyenitlər və qələvi qabbroidlərlə əlaqədə olurlar.
Maqmatik süxurların müxtəlifliyinin səbəbləri
Maqmatik süxurların təsvirində onların kimyəvi və mineraloji tərkiblərinin
böyük hüdudda dəyişdiyi və ona görə də onların çoxlu növlərə ayrıldığını nəzərdən
keçirdik. Petroloji tədqiqatlardan belə məlum olur ki, bu qədər müxtəlif növdə
maqmatik süxurlar kimyəvi tərkibcə bir – birindən kəskin fərqlənən üç cürə
maqmadan: qranit, bazalt və peridotit ərintisindən əmələ gəlir. Bu ilkin
maqmalardan müxtəlif süxurların əmələ gəlməsi differensiasiya və assimilyasiya
prosesləri ilə əlaqələndirilir.
Differensiasiya eynicinsli maqmanın müxtəlif tərkibdə fraksiyalara bölünməsi
prosesinə deyilir. Differensiyasiya prosesinin gedişatına görə maqmatik və
kristallaşma differensasiyaları ayrılır:
Maqmatik (eləcə də likvasiya) differensiasiya Yer qabığının dərinliklərində
maqmanın ərinti mərhələsində baş verir. Maqmanın differensiasiyasında
konveksiya, qravitasiya və diffuziya hadisələrinin rolu olur. Bu differensiasiyada
maqmanın xüsusi çəkicə bir – birindən çox fərqli, yüngül silikat və ağır metallik
ərintiyə ayrılmasına likvasiya deyilir. Mis, dəmir, nikel kimi ağır metalların
sulfidlərinin silikat (qabbro - norit) ərintidən ayrılıb, sərbəst kütlələr əmələ
gətirməsini likvasiya prosesi ilə əlaqələndirirlər. Sulfidlərin konsentrasiyası böyük
olduqda sənaye əhəmiyyətli yataqlar əmələ gəlir.
K r i s t a l l a ş m a d i f f e r e n s i a s i y a s ı maqmatik ərinti
kristallaşmağa başladığı momentdən baş verir. Bu prosesdə daha gec əriyən
komponentlər birinci növbədə kristallaşıb ərintidə üzməkdə olur. Onların xüsusi

39
çəkisi ərintinin xüsusi çəkisindən böyük olduğundan, onlar tədricən çöküb,
maqmatik ərintinin dibinə toplanır. Yüngül minerallar ərintinin yuxarı hissələrində
konsentrasiya olur. Beləliklə eyni rezervuarda kristallaşma (bərkimə) nəticəsində
mineraloji tərkibcə müxtəlif sahələr – müxtəlif tərkibdə süxurlar əmələ gəlir.
Assimilyasiya maqmatik fəalliyətdə ətraf süxurlardan tökülüb, maqmada həll
olma prosesinə deyilir. Həllolma nəticəsində maqmatik ərintinin tərkibi kontaktdan
ərintinin mərkəzinə doğru zəifləmək şərtilə xeyli dəyişir.
Assimilyasiya nəticəsində hibrid süxurlar əmələ gəlir. Bəzən maqmaya
tökülən ətraf süxurların qırıntıları onda tamamilə həll olmayıb, müxtəlif ölçüdə
süxur parçaları formasında qalır, onlara ksenolit deyilir. Ksenolitlər adətən
intruziyaların kontakt zonalarında rast gəlir. Yer səthinə çıxışı olan qədim
intruziyaları hüdudlaşdırmaqda ksenolitlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti
vardır.
Maqmatik süxurların yayılması
Müxtəlif tipdə maqmatik süxurların hər hansı bir sahədə rast gəlməsi oranın
geoloji tarixi ilə sıxı əlaqədə olur. Maqmatik süxurların yayılmasını öyrənməkdə
eroziyanın böyük əhəmiyyəti vardır.
Yer səthində kembridən qabaqkı süxurların çıxışları olan qədim
platformalarda dərinlik intruziv süxurları, xüsusilə qranitlər əsas yer tutur.
Ukrayna, Kola yarımadası, Kareliya, Baykal ətrafında maqmatik süxurların 90-
95%-ni intruzivlər təşkil edir.
Geoloji cavan oblastlarda isə, ən çox vulkanogen maqmatik süxurlara rast
gəlinir, intruzivlər onların dərinliyində və ya çökmə süxurlar qatının altında
yerləşir.
Müxtəlif tipdə maqmatik süxurların yayılmasında müəyyən bir
qanunauyğunluğun olması özünü göstərir:
1) intruziv süxurların içərisində qranitlər üstün yer tutur;
2) effuziv süxurların içərisində isə, bazaltlar və andezitlər üstün yer tutur;
3) qranitlərin miqdarca qabbroya nisbəti 10-dan kiçik olmur;

40
 4) qələvi süxurlar çox az rast gəlir.

Metamorfik süxurlar
Metamorfik süxurlar tektonik proseslər nəticəsində Yer qabığının dərin
zonalarına düşən maqmatik və çökmə süxurların əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsi
nəticəsində əmələ gəlir. Bu dəyişilmə təqribən ərimədən, bərk halda süxurların az
və ya çox dərəcədə, bir daha kristallaşmasından ibarət olur.
Metamorfik süxurlar qədim, kembriyəqədər yaşlı sipərlərdə və müxtəlif yaşda
qırışıqlıq oblastlarında çox geniş yayılmışdır. Bundan başqa onlar, maqmatik
süxurlar kimi platformaların da quruluşunda iştirak edib, onların bünövrələrini və

41
ya kristallik əsaslarını təşkil edirlər. Metamorfik süxurlar mineraloji tərkibləri və
strukturalarına görə çox müxtəlif növlərdə olub, qızıl, uran, molibden, volfram,
dəmir, qiymətli və texniki daşlar, saxsı istehsalı üçün xammal sayılan faydalı
qazıntılara malik olurlar. Müxtəlif qneyslər, şistlər, mərmərlər gözəl üzdaşları və
tikinti materialları hesab olunurlar. Ona görə də bu sxurların hərtərəfli
öyrənilməsinin, onların əmələgəlməsi və yayılması qanunauyğunluqlarının daha
dərindən aydınlaşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır.
Metamorfizmə səbəb olan faktorlar və metamorfizmin növləri
Metamorfik süxurların əmələgəlməsi prosesi metamorfizmin faktorları
adlanan amillərin təsiri nəticəsində baş verir ki, onlara temperatura, təzyiq,
süxurlarda dövran edən sulu məhlulların və qazların tərkibi daxildir.
T e m p e r a t u r a. Hal – hazırda belə hesab edirlər ki, 850-9000C təcavüz
etməyən temperaturalarda baş verir. Süxurlara təsir göstərən temperaturanın
artması maqmatik ərintinin yayılması və ya süxurların Yer qabığının daha dərin
zonalarına düşməsi ilə əlaqədar ola bilər. Dərinliklərin temperatur rejimini birinci
növbədə geotermik pillə ilə müəyyənləşdirmək olar. Bildiyimiz kimi, bu pillənin
orta qiyməti 30 metrə bərabər olub, müxtəlif zonalarda, müxtəlif dərinliklər üçün
böyük hüdudda – metrin hissələrindən (vulkanların yaxınlığında) yüz metrlərə
(platformalarda) qədər dəyişilə bilər. V.V.Belousov geotermik pillə üçün belə
qiymətlər verir: cavan vulkanlar oblastında – 5-20 m; kaynazoy qırışıqlığı oblastı
ətrafında – 20-30 m; platformalarda – 30-80 m; kristallik sipərlərdə – 100 m.
Göstərilən misaldan aydın olur ki, müxtəlif oblastlarda eyni bir dərinliyə
düşmüş süxurların tektonik rejimdən asılı olaraq qızması müxtəlif olacaqdır. Cavan
qırışıqlıq zonalarda lap az dərinliklərdə belə platformalara nisbətən süxurların
metamorfizmi çox intensiv olacaqdır. Bununla birlikdə bir çox alimlər Ukrayna,
Baltik, Aldan və s. süpərləri təşkil edən qədim kembriyəqədər süxurların çox
kəskin metamorfikləşmiş olduğunu göstərirlər. Ehtimal olunur ki, Yer qabığının
dərinliklərinə getdikcə temperaturanın artması təkcə yerin daxili istiliyi ilə

42
əlaqədar olmayıb, bir sıra elementlərin oadioaktiv parçalanmasından ayrılan
hərarətlə də (radiogen temperatura) əlaqədardır.
Yüksək istiliyin əmələ gəlməsi bəzən də baş verən dərin çatlarla əlaqədar
olur. Məsəl üçün Dneprovsk – Donetsk çökəkliyində orta geotermik pilə 50 m
olduğu halda, onun cənubunda, pozğunluq yaxınlığında – 30 metrdir. Burada artıq
22 – 25 km dərinlikdə temperatura 600-7000C-dir. Onu nəzərdən qaçırmaq olmaz
ki, platformalarda çox vaxt əsaslı maqma (trapp süxurları formasiyası) çatlarla
püskürür.
Yer kürəsinin dərinliyindən keçən az və ya çox dərəcədə sabit istiliklə yanaşı,
qırışıqlı proseslərində böyük süxur kütlələrinin bir – birinə nisbətən hərəkəti
zamanı əmələ gələn – sürtünmə istliyində süxurların qızışmasında böyük rolu olur.
Temperaturanın artması kimyəvi reaksiyaların sürətlənməsinə (min dəfələrlə),
mineralların daha çox izomorf qatışıqlar təşkil etməsinə, bir kristallik qəfəsin
parçalanıb, dərinlik şəraitində daha möhkəm olan yenisinin əmələ gəlməsinə səbəb
olur. Bütün bunlar birinin yenidən kristallaşmasına və başqa bir mineralın yenidən
əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bütün bunlar birinin yenidən kristallaşmasına və
başqa bir mineralın yenidən əmələ gəlməsinə səbəb olur. Su, karbon qazı, xlor, bor
və sairə yüngül uçucu komponentlərə malik olan bir çox təbii birləşmələr
parçalanıb bərk və qazvari fazaları əmələ gətirir. Metamorfizm nəticəsində ayrılan
təbii məhlullar və qazlar bəzən Yer qabığında böyük məsafələrə qədər hərəkət edib
süxurlara dəyişdirici təsir göstərir (metassmatozaya uğradır), bəzən də filizin
komponentləri daşıyır. Müəyyən yüksək temperaturalarda süxurlar əriyir –
ultrametamorfizm baş verir və onlar tamamiə ərinti hala keçir. Beləliklə maqmanın
Yer qabığını təşkil edən süxurara girməsi və onun kristalaşmasından ibarət olan
müəyyən gokimyəvi sikl başa çalmış olur. Sonra bu maqmatik süxurlar tektonik
hadisələrlə Yer səthinə qadırılır, aşınmaya tutuur, qismən çökdürülərək çökmə
süxurları əmələ gətirir. Yenidən dərinliyə düşür, metamorfizmə və
ultrametamorfizmə uğrayır.

43
 Təzyiq. Təzyiq və metamorfizm prosesinə çox güclü təsir göstərir. Təzyiqin
dərinliyə getdikcə artma sürəti süxurların orta sıxlığından asılı olub, 1 km
dərinikdə 300 kq/sm2 olur. Təzyiq birtərəfli (tangensial) və hərtərəfli (hidrostatik)
ola bilər. Birtərəfi təzyiq qırışıqlıq və dizyunktiv dislokasiyalardan ibarət tektonik
prosesləri əmələ gətirir. O, süxurların struktura və teksturasının dəyişilib yenidən
əmələ gəlməsinə, mineralların çatlamasına, ayrı – ayrı qırıntılara parçalanmasına,
süxurların xırdalanmasına səbəb olur. Mikalar, xloritlər kimi lövhəli minerallar
təzyiq istiqamətinə perpendikulyar ayrılma müstəviləri üzrə düzülüb, bir çox
metamorfik süxurlar üçün səciyyəvi olan paralel şistli teksturaları əmələ gətirir.
Hərtərəfi (hidrostatik) təzyiq metamorfizm prosesinə daha artıq təsir göstərir.
O sıxlığı daha böyük və xüsusi həcmi kiçik olan mineralların əmələ gəlməsinə
imkan yaradır. Məsəl üçün olivin qrupu və əsaslı plagioklazlardan olan anortitin
hesabına metamorfik süxurların səciyyəvi minerallarından sayılan qranat əmələ
gəlir. Reaksiya belə gedir:
Mg 2 SiO4  CaAl2 Si2 O8  CaMg 2 Al 2 ( SiO4 ) 3
forsterit anortit qranat
  3,22   2,76   3,22

Təzyiq temperaturanın əksinə olaraq qaz fazanın ayrılmasına maneçilik

törədir. Lakin təzyiq nəticəsində əmələ gələn çatlarla Yer qabığının hansı bir
sahəsində boşluq yaranarsa, o istiqamətdə çox böyük enerji ilə su buxarı və qazlar
ayrılıb, miqrasiya etdiyi sahədəki süxurlara müəyyən kimyəvi təsir göstərir. Ona
görə də Yer qabığında dövran edən m ə h l u l l a r və q a z l a r d a metamorfizm
faktorlarından hesab olunurlar. Su, karbon qazı və başqa uçucu komponentlər
müxtəlif mənşəli ola bilər. Bu yaxın vaxtlara qədər belə hesab edirdilər ki,
metamorfizmdə başlıca rol oynayanlar maqmadan ayrılan məhlul və qazlardır.
Lakin, regional metamorfizmdə görünür ki, çökmə süxurların metamorfik yenidən
kristallaşması zamanı ayrılan suyun rolu daha böyük olur.
Yuxarıda göstərmişdik ki, çökmə süxurlar proqressiv dərinlik katagenez
proseslərdə əhəmiyyətli dərəcədə susuzlaşmağa başlayır. Buna baxmayaraq,
sıxlaşmış kipli süxurlarda sorbsiya olunmuş halda və ya gil minerallarının kristall

44
qəfəslərində yerləşən kristal su formasında su iştirak edir. Onun miqdarı gilli
süxurlarda təqribən 5%, qumdaşlarında – 1,6%, əhəngdaşlarında – 0,8%,
argillitlərdə - 0,7% çatır. Bu süxurları təşkil edən minerallar yenidən
kristallaşdıqda onlarda suyun miqdarı yəqin ki, azalacaqdır.
A.A.Seukovun hesabatına görə 1 km3 çöküntü materialdan 1% su ayrılmış
olsa belə əmələgələn məhlul təqribən 2,5107 tona çatır. Buradan belə məlum olur
ki, çökmə süxurlar metamorfik proseslərdə iştirak edən külli miqdarda dərinlik
suyunun əsas mənbələrindən biridir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bus ular
yüksək və temperatura şəraitində həll olunmuş şəkildə qazlarla zəngin və çox
kimyəvi aktivliyə malik olur.
Sulu məhlullar adətən aşağıdan yuxarıya – yüksək təzyiq və temperatura
zonasından az temperaturada və az təzyiq şəraitdə zonaya doğru hərəkət edir.
Süxurda mineral dənələrin toxunma səthləri arasında qalan və məsamələri
birləşdirən çox incə çatlarla mayelərin və qazların süzülməsi və diffuziyası baş
verir. Çatlılığın olması birtərəfli təzyiqin olmasına imkan yaradır. Miqrasiya
zamanı süxurlarda mineralların, bəzisinə ciddi təsir göstərib, onların dəyişilməsinə,
yəni bir minerala əvəz olmasına – metaoomatozaya səbəb olur. Maqmatik mənşəli
məhlulların metaoomatozasının metamorfik süxurların və onlarla əlqədar bəzi
faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsində göstərdiyi rolu məşhur sovet alimi
D.S.Korjinski öz əsərlərində isbata yetirmişdir. Ehtimal ki, çökmə süxurların
metamorfizmində ayrılan məhlullarda filiz əmələgəlmə proseslərində ortaq rol
oynayır.
Çox vaxt yuxarıda qeyd olunan, faktorların hamısının birlikdə təsiri nəzərə
çarpır, bir halda ki, onların hər birinin ayrıca rolu vardır. Hansı faktorun daha üstün
Yer tutmasından asılı olaraq, bir neçə növ və tip metamorfizm ayrılır. Hamısından
qabaq Yer qabığının çox böyük olmayan müəyyən bir hissəsini əhatə edən l o k a l
və böyük territoriyaları (qırışıqlıq zonalarını) əhatə edən r e g i o n a l
metamorfizmləri ayırmaq məqsədəuyğun olar.

45
 Lokal tipə: 1) maqmatik ərintinin təsiri ilə əlaqədar olan k o n t a k t (kontakt
- termal) metamorfizmi; 2) intruziyanın özündə maqmatik süxurlara təsir göstəən
maqmaarxası məhlulların a v t o m e t a m e t a m o r f i z m i n i; 3) tektonik
hərəkətlərin təsiri ilə əlaqədar olan d i n a m o m e t a m o r f i z m i (onun daha
dəqiq növlərindən biri olan k a t a k l a s t i k metamorfizm) mənsub etmək olar.
R e g i o n a l metamorfihm mahiyyət etibarilə dinamotermal metamorfizm
olub süxurların Yer qabığının daha dərin zonalarına düşməsi nəticəsində baş verir.
Temperaturanın yüksəlməsi süxurların qismən əriməsi həddinə çatmasından sonra
keçən daha dərin metamorfizm – ultrametamorfizm adlanır.
Regional metamorfim tipli dərin dəyişikliyə uğramış süxurlar, baş verən yeni
tektonik proseslər nəticəsində, Yer qabığının daha yuxarı zonalarına qaldırılıb, bir
sıra yeni dəyişiklərə uğramış olsa, o r e q r e s s i v metamorfizm adlanır.
Metamorfik süxurların tərkibi, strukturası və teksturası metamorfizmə
uğrayan materialdan və metamorfizm proseslərindən asılı olur. Nisbətən az
dəyişilmə süxurlarda adətən ilkin çökmə və ya maqmatik süxurların rejimi (izləri)
qalır ki, onun ilə süxurun mənşəyini aydınlaşdırmaq olur. Belə hallarda xüsusi
terminologiyadan istifadə olunur: ilkin mənşəli çökmə olan metamorfik süxurun
qarşısına «para», məsəl üçün paraqneys, ilkin maqmatik olana isə «orta» sözü
(ortoqneys) əlavə olunur. Buna müvafiq olaraq paraamfibolit və ortoamfibolit,
paraşist və ortoşist və s. süxurlar ayrıla bilər. Süxurlar çox kəskin pozulmuş
olduqda onların ilk görkəmini bərpa etmək çətin olur və onları daha dərindən
öyrənmək lazım gəlir. Ona görə də metamorfik süxurların təsnifatında həmişə tək
onların mənşələrinə əsaslanmaq kifayət etmir.
Metamorfik süxurların mineraloji tərkibi
Metamorfik süxurların təsnifatında kimyəvi tərkibin maqmatik süxurlarda
olduğu qədər əhəmiyyəti yoxdur. Bu metamorfizmin, xüsusilə regional
metamorfizmin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. Əslində də elə belə olmalıdır, tutalım
ki, metamorfizmə uğrayan gilli çöküntü süxurlar, dərinlik artıqca təzyiq və
temperaturanın dəyişməsi ilə onda müxtəlif minerallar əmələ gələ bilər və ya

46
cürbəcür strukturalar əmələ gələ bilər, süxur ümumi halda götürüldükdə isə
kimyəvi tərkibcə təqribən dəyişilməz qalır. Eyni bir gilli süxurda metamorfizmiq
müxtəlif pillələrinə uyğun bir – birindən o qədər fərqli süxurlar əmələ gələcəkdir
ki, onlar ayrı – ayrı adlarla adlanmalı olacaqdır. Bununla yanaşı başlanğıc kimyəvi
tərkibi bir – birinə yaxın olan ilkin çökmə süxurdan və maqmatik süxurdan bir –
birinə mineraloji tərkibcə də yaxın olan eyniadlı metamorfik süxurlar əmələ gələ
bilər. Buna misal regional metamorfizmin məhsulu olan süxurlar sıralarını
göstərmək olar:
I - gil – gilli şist – fillit – mikalı şist – qneys qranit – qneys
II – merkel – xlorit epidotlu – mikalı şist – amfibolit, bozalt və ya diabaz –
epidot – xloritli şist – amfibolit.
Bu sıralardan çox göstərmək olar. Ona görə də metamorfik süxurların
təsnifində, onları birinci metamorfik qruplara, ikinci müəyyən tipə mənsub
etməkdə onların mineraloji tərkibinin əhəmiyyəti daha böyükdür. Metamorfik
süxurlarda maqmatik süxurlar üçün səciyyəvi olan bir çox minerallar – çöl şpatları,
kvars, mikalar, amfibollar, piroksenlər geniş yayılmışdır. Bu belə də olmalıdır.
Çünki maqmanın kristallaşması və metamorfizm yüksək temperatura və təzyiq
şəraitində böyük dərinliklərdə baş verir. Çökmə süxurların mineralları (kvars,
çölşpatı, biotitdən başqa) adətən metamorfizmdə mühafizə olunaraq qala bilmir.
Gil qatışığı olan karbonatlar qarşılıqlı surətdə reaksiyaya girib epidot, soizit,
horiblend və sair kalsium – maqnezium və dəmirə malik minerallar əmələ gətirir,
nisbətən təmiz karbonatlar isə yenidən kristallaşaraq mərmərləri əmələ gətirir.
Sulfatlar, natrium və kalsium xloridləri (gips, daşduz, sulvinit) həmçinin aktiv
surətdə reaksiyada iştirak edir və ona görə də metamorfik süxurlarda onlara rast
gəlinmir. Maqmatik süxurlarda aksessor və ikinci dərəcəli olan bir sıra
mineralların rolu daha da artır. Metamorfik süxurlarda çoxlu miqdarda iri sfen,
qranat, apatit, rutin kristallarına rast gəlinir. Serpentin, xlorit, epidot kimi
minerallar süxurəmələgətirmə roluna malik olur və bəzən çox qalın süxur qatlarını
təşkil edirlər. Nəhayət metamorfik süxurlarda ancaq onlar üçün səciyyəvi olan

47
minerallar aşkar olur ki, onlar tərkibcə mürəkkəb silikatlara və ya alimosilikatlara
mənsubdurlar. Onlardan disten, sillimanit (Al2O4SiO4), stavrolit
(2Al2OSiO4Fe(OH)2), kordierit ((MgFe)2Al3AlSi5O18), turmalin, talk, pirofillit,
maqneziumlu mika (flaqopit), kalsiumlu qranatlar (andradit və qrossulyar) və s.
Ümumiyyətlə, metamorfik süxurların tərkibində üç qrup minerallar ayırmaq
olar: 1) ilkin komponentlərin yenidən kristallaşması nəticəsində tərkibdə elə böyük
dəyişiklik baş vermədən əmələ gələn minerallar (kvars, çöl şpatları, karbonatlar və
s.); 2) süxurdakı ilkin komponentlərin, su və qazların müxtəlif reaksiyalarından
əmələ gələn yeni minerallar; 3) ilkin süxurlardan qalıq qalan reliktli minerallar.
Süxurların mənşəyini təyin etdikdə bu qrupların və onların süxurdakı nisbətinin
aydınlaşdırılması mütləq lazım gəlir.
Metamorfik süxurların struktura və teksturaları
Metamorfik süxurların strukturasını üç qrupa bölmək olar: kristalloblast,
kataklastik və reliktik. Kristalloblast qrupu daha çox yayılmış strukturalardır.
K r i s t a l l o b l a s t strukturalar bərk vəziyyətdə və ya başqa cür işləndiyi
kimi b l a s t e z a halında yenidən kristallaşma nəticəsində formalaşır. Bərk
şəraitdə kristalların inkişafı çətin olduğundan, təbii olaraq gözlənilə bilər ki, əmələ
gələn dənələrin forması qeyri – düzgün olmalıdır. Lakin metamorfik süxurlarda tez
– tez yaxşı hüdudlaşmış dənələr, bəzən də bir mineralın başqasına görə
idiamorfizm aydın surətdə özünü göstərir. Lakin burada idiamorfizm dərəcəsi
mineralların əmələgəlmə ardıcıllığv ilə yox, onların «kristallaşma qüvvəsi» ilə
əlaqədar olur (Bekkeyə görə). Bu terminin meydana çıxması süxurda bərk halda
yenidən kristallaşma getdikcə mükəmmələşmək istəyən mineral dənələrin bir –
birini sanki itələyib sıxışdırması ilə əlaqələndirilir. Ona görə də təqribən eyni
vaxtda gedən kristallaşmada bir mineralın dənələri başqasına görə daha çox
idiamorf (formalı) olur. Kristallaşma qüvvəsi böyük olan minerallar başqalarını
sıxışdırıb özlərinə daha sərbəst yer eləyə bildikləri üçün, onlarda əlavə dənələr az
olur, kristallaşma qüvvəsi kiçik olanlarda isə çoxlu əlavə dənələr olur.

48
 Kristallaşmanın xüsusiyyətlərini qeyd etmək üçün metamorfik süxurların
minerallarının formasını təsvir edərkən xüsusi bir termindən istifadə olunur. Daha
yaxşı hüdudlanmış formalı kristallar i d i o b l a s t sözü ilə göstərilir. Belə bir
idioblastlıq sırası (azalma qaydası üzrə) təklif olunmuşdur: Rutin (və ya sfen,
maqnetit, qranit, turmalin, stavrolit, distan) – epidot – piroksen (və ya homonen) –
plagioklaz – pikalar (və ya xlorit) – kalsit – kvars – kalium çöl şpatı. Bu sıranın
axırıncı üzvləri daha az formalı dənələr əmələ gətirirlər. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, idioblastlıq dərəcəsinin azalması mineralların sıxlığının kiçilməsi ilə
paralel olur.
Metamorfik süxurlarda mineralların inkişafı zamanı toplanma ilə yenidən
kristallaşma daha kəskin surətdə özünü göstərir – mineralların xırda dənələri həll
olub, onların konsentrasiyasının artması hesabına məsamələkdəki məhlullarda daha
iri minerallar əmələ gəlir. Ona görə də metamorfik süxurlar üçün qeyri – bərabər
dənəli struktura daha çox səciyyəvidir.
Müəyyən struktura və tekstura xüsusiyyətlərinin əmələ gəlməsində birtərəfli
təzyiqin təsirilə əlaqədar olaraq mineralların vektorial inkişafının böyük rolu olur.
Bir çox minerallar xüsusilə mikalar horiblend, piroksenlər, çölşpatları və hətta
kvars uzunsov dənələr şəklində bir istiqamətdə yönəlmiş olurlar.
K r i s t a l l o b l a s t strukturalar eyni ölçüdə dənələr və müxtəlif ölçüdə
dənəli ola bilər.
Ən çox yayılmış eyni ölçüdə dənəli strukturaya baxaq. Onlardan q r a n o b l
a s t struktura mineral dənələrin bərabər ölçüdə izometrik və ya bir qədər uzanmış
olması ilə seçilir. Dənələrin kənarı səlis və ya bir – birinə möhkəm sıxılmış diş –
diş olur. Bu strukturanın başqa növlərindən mozaik, diş – diş strukturaları
göstərmək olar.
L e p i d o b l a s t struktura mikalar, kaorit, talk, seriotit və s. kimi möhkəm
minerallardan təşkil olunmuş metamorfik süxurlar üçün səciyyəvidir. Onlar həmin
mineralların lövhələri və ya vərəqlərinin paralel yerləşməsi ilə seçilirlər.

49
 N e m a t o b l a s t struktura horiblend, turmalin, distan və s. mineralların
subparalel uzun prizmatik və ya çubuqlu dənələrindən təşkil olur. Bu struktura
amfibolitlər, distenli, turmalinli, epidotlu şistlərdə müşahidə olunur.
P o y k i l o b l a s t struktura plagioklazlar, horiblend, piroksenlər, qranatlar
kim bir çox minerallarda çoxlu əlavə dənələrin olması ilə fərqlənir. Əlavə dənələr
çox kiçik olub sıx yerləşən struktura o l ə y ə b ə n z ə r adlanır. Adətən əlavə
dənələr mineralların mərkəzi hissəsinə cəzb olunmuş olur, bu da onların
törəməsinin kristalların inkişafının ilk mərhələlərində baş verdiyini göstərir.
D i a b l a st struktura iki və ya bir çox mineralın qarşılıqlı inkişaf etməsi
nəticəsində əmələ gəlir. Müxtəlif ölçüdə dənəli strukturada metamorfik süxurlarda
tez – tez rast gəlir. Onlar ümumilikdə p o r i r o b l a s t adlanır və
morfologiyasına görə maqmatik süxurlarda olan porfir və porfirəbənzər
strukturalara oxşayır. Həmin strukturalarda olduğu kimi, porfiroblast strukturada
da süxurdakı əsas kütlədən ölçücə çox kəskin fərqlənən iri kristallar iştirak edir.
Metamorfik strukturaların əsas fərqlərindən biri də əsas kütlədə
vulkanikləşmənin iştirak etməsidir. Effuziv maqmatik süxurlar metamorfizmə
tutulmuş olsa hətta sıradakı vulkanik şüşənin təzyiq və temperaturanın təsirindən
yenidən kristallaşaraq, xlorit, epidot, horiblend və s. mineralların aqreqatlarına
keçmiş olması müşahidə edilir.
Müxtəlif ölçüdə dənəli strukturalar təzyiqli, xüsusilə birtərəfli təzyiqin
təsirindən dəyişməsi nəticəsində də əmələ gəlir. Onlar k a t a k l a s t i k struktura
adlanırlar.
Kataklaza uğramış süxurları adi gözlə və mikroskop altında bəzən qırıntı
çökmə süxurlarla qatışdırmaq olar. Lakin diqqətlə müşahidə aparmaqla onun
metamorfik mənşəyin olması aydınlaşır. Belə ki, döyülmə nəticəsində kvars, çöl
şpatları kimi kövrək minerallarda çatlar, qopma, gərilmə, qırışıqlıq əmələ gəldiyi
kimi, mika. Xlorit, tali kimi elastiki minerallarda əyilmə, cırılma, parçalanma baş
verir.

50
 Mühazifə olunmuş iri qırıntılar kənarlarından möhkəm sürtülüb, girdələnir.
Onların aralarında döyülmüş, bəzən toz kimi narın material yerləşir. Onlar çox
olub, iri qırıntıları sementləmiş kimi, görünsə struktura blastosement adlanır.
Süxurların çox intensiv olub, incə qırıntılar aqreqatına keçməsi və adətən möhkəm
şistlənmiş olması nəticəsində milonit adlanan struktura əmələ gəlir.
R e l i k t l i struktura çox müxtəlif ola bilər. Onlar metamorfik süxurları
əmələ gətirən maqmatik və ya çökmə süxurlardan mühafizə olunub qala bilər.
T e k s t u r a l a r. Metamorfik süxurların teksturası ilkin süxurdan miras
qalan rejimli və məxsusi metamorfik ola bilər. Rellikli, ilkin süxurlar çökmə
mənşəli olduqda daha yaxşı əmələ gəlir. Maqmatik süxurların metamorfizmində
isə, əksinə çox vaxt onun özünə məxsus olan sıxkütləli və ya flyuidal, porfir
(effuziv süxurlarda) teksturalar qalmış olur. Ona görə də reliktiv teksturanın təyin
olunmasının ilkin süxuru müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyəti vardır.
Metamorfik süxurlarda ən çox rast gələn teksturalar çıxkütləli (massiv), ləkəli,
zolaqlı və şistli teksturalardır.
S ı x k ü t l ə l i tekstura kontakt süxurları, bəzi mərmərlər, kvarsitlər,
amfibolitlərin nisbətən sakit, istiqamətlənmiş tektonik hərəkətlərin iştirak etmədiyi
bir şəraitdə əmələ gəlir.
L ə k ə l i tekstura sıxkütləliyə yaxın olub, ondan bəzi mineral dənələrin
süxurda qeyri – bərabər ölçüdə paylanıb, müxtəlif ölçüdə toplantılar təşkil etməsi
ilə fərqlənir.
Z o l a q l ı teksturada mineralların qeyri – bərabər ölçüdə toplantılar təşkil
etməsi paralel zonalar üzrə olur. Süxurdakı zolaqlar tünd və açıq rəngli olduqda
zolaqlı tekstura daha qabarıq surətdə nəzəri cəlb edir.
Ş i s t l i tekstura bir çox metamorfik süxurlarda – qneyslərdə, kristallik
şistlərdə müşahidə olunur. Onlarda, istiqamətlənmiş təzyiq şəraitində kristallaşma
nəticəsində vərəqli, lövhəli, pulu, uzunprizmatik, iynəli mineral dənələrin
eynicinsli subparalel düzülmüş olmaları müşahidə edilir. Şistlilik süxurlarda olan
ilkin laylılığa uyğun gəlib və ya onunla bucaq təşkil edə bilər. Çox vaxt süxurlar

51
şistlənmə çöküntüləri üzrə asanca qopub sdvik pillələrə ayrılır (gil şistlərində).
Şistlilik çox vaxt düz xətti olur, bəzi hallarda metamorfik süxur kəskin
deformasiyaya uğrayıb, laycıqların incə qırılmaları nəticəsində dalğalı və ya
mikroqırışıqlı teksturalar əmələ gəlir.
Şistli metamorfik süxurlar Yer qabığının dərin zonalarına batıb, böyük
hidrostatik təzyiq, onlar təkrar kristallaşıb ilk dəfə yaranan tekstura elementlərini
tamamilə itirə bilər və bu zaman çox vaxt qranoblast struktura əmələ gəlir.
E y n ə k l i və ya linzayabənzər tekstura süxurdakı ümumi subparalel fonda
iri dənələrin və ya dənələr aqreqatvnın daha incədənəli kütlə ilə haşiyələnərək
əhatə olunmuş şəkildə yerləşməsi ilə fərqlənir. Bu tekstura dənə ölçüləri müxtəlif
olan qırıntı və çökmə və ya flyuidal teksturalı effuziv süxurların metamorfizmi,
eləcə də metamorfik süxurların kataklazası nəticəsində əmələ gələ bilər.
Metamorfik süxurların təsnifatı və başlıca tipləri
Süxurların metamorfizmi çox müxtəlif geoloji proseslərlə əlaqədar
olduğundan, həmin proseslərə tutulan ilk kütlələrin çox müxtəlif kimyəvi və
mineraloji tərkibdə olmaları onların təsnifatını bir və ya iki nişanəyə görə
aparmağa imkan vermir. Maqmatik süxurları bu və ya başqa bir qrupa daxil etmək,
onun mənşəyi haqqında qəti fikir demək üçün onların mineraloji tərkibini və
strukturasını təyin etmək kifayət idisə, metamorfik süxurların bir çoxu üçün bu
mümkün olmur. Burada kimyəvi və mineraloji tərkibi, struktura və teksturanı,
eləcə də metamorfizmin növünü nəzərə almaq lazım gəlir. Mineraloji tərkibə görə
metamorfizm şəraitini; struktura və teksturaya görə süxurun əmələgəlmə
dərinliyini, birtərəfli təzyiqin və deformasiyanın təsir dərəcəsini; kimyəvi tərkibə
görə ilkin süxurun xarakterini aydınlaşdırmaq olur. Bir çox hallarda,
metamorfizmin hansı tipdən olmasını – intruziyanın və ya tektonik hərəkətlərin
təsirindən əmələ gəlməsini təyin etmək nümunələrin laboratoriya tədqiqatına görə
belə mümkün olmur və çöl müşahidələri aparmaq lazım gəlir. Məhz ona görə
metamorfik süxurların təsnifatına alimlərin yanaşma prinsipi də müxtəlifdir.
N.A.Yeliseev (1963-cü ildə) kimyəvi tərkibə əsaslanaraq metamorfik süxurları beş

52
sinifə bölməyi təklif etmişdir: 1) alüminium oksidi ilə zəngin olan gilli
çöküntülərdən əmələ gələn polit süxurlar; 2) bir tərəfdən arkoz qumdaşları və
alevrolitlərdən, digər tərəfdən isə turş maqmatik süxurlardan əmələ gələn kvars
çölşpatlı süxurlar; 3) çökmə karbonatlı süxurlardan əmələ gələn – əhəngli süxurlar;
4) əsaslı maqmatik süxurlardan, tuflardan əmələ gələn – əsaslı süxurlar; 5)
ultraəsaslı maqmatik süxurlardan əmələ gələn – maqneziumlu süxurlar.
Cədvəldə ixtisar olunmuş şəkildə metamorfik süxurların təsnifatı verilir.
Q n e y s l ə r - Başlıca olaraq kaliumlu çölşpatları, plagioklazlar, kvars,
minalar və horiblend və ya piroksenlərdən təşkil olan, kristal dənəli metamorfik
süxurlardır. Bu minerallardan başqa məxsusi metamorfizm mineralları – qranat,
sillimanit, stavrolit, kordierit, qrafit, disten və s. iştirak edir. Bu minerallar
miqdarca çox olduqda süxurun adına təsir göstərir. Məsəl üçün biotit – qrafitli,
biotit – qaranat – siliamanitli plagioqneys.
Qneyslərdə – sirkon, apatit, mokasit, sfen, maqnetit və s. kimi aksessor
minerallar da çox rast gəlir.
Qneyslərin strukturası qranoblast, porfiroqranoblast, qranolepidoblast olur.
Ən tipik tekstura rəngli və rəngsiz zonalardan təşkil olan zolaqlı teksturadır.
Əmələ gəlməsinə görə qneyslər maqmatik süxurlardan törəyən –
ortoqneyslərə və çökmə süxurlardan törəyən - paraqneyslərə bölünürlər. Qneyslər
geniş yayılmış metamorfik süxurlar olub, bəzən çox geniş sahələri əhatə edir.

53
 Metamorfik süxurların təsnifatı (V.A.Zavaritski, 1969-cu il)
Cədvəl 1
İlkin süxur Əhəngdaşı Merkel Gil və Qumdaşı Qranat Vulkanik süxurlar Qabbro Ultraəsaslı
metamorfizmin gilşistli turş əsaslı və diorit süxurlar
tipi orta
Kontakt -termal mərmər Plagiokla Roqovik Roqovik Piroksen – - -
z– plagioklazl
piroksenli ı roqovik
roqovik
Kontakt – meta Skarp Skarp
somatik
Metamatomorfizm Qreyzen Törəmə Propilit - Serpentin
kvarsit
Kataklastik Kataklazit, Porfıroid Porfiritoid Kataklazit,
milonit pilonit
Aşağı Fillit, - Filonit Kvarsserisitli Yaşıl rəngli - -
temperaturalı serisitli şist süxurlar
şist
Orta temperaturalı Mərmər Yaşıl şist Mikalı kvarsit Mikalı şist Kvars – Yaşıl şist - -
şist mikalı şist albit
epizotlu,
amfibolit
Yüksək mərmər amfibolit qneys kvarsit qneys qranulit Amfibolit, eklokit
temperaturalı

54
 Qneyslər ən çox Ukraynada, Karoliyada, Qafqazda, Uralda və Şərqi Sibirdə rast
gəlirlər. Tikinti materialı kimi işlənirlər.
A m f i b o l i t l ə r - Horiblendli qneyslərə oxşayırlar. Bozumtul – yaşıl və ya
tünd – boz rəngli süxurlar olub, əsas etibarilə plagioklazlardan və horiblenddən təşkil
olurlar. Bu minerallardan başqa biotit, qranat, paroksenlər və maqnetit də iştirak edə
bilər. Genetik cəhətdən qneyslərlə yaxın əlaqədə olub, çox vaxt onlarla laylaşaraq,
tədrici keçid təşkil edir.
M i n a l ı k r i s t a l l i k ş i s t l ə r gilli süxurların daha şiddətli metamorfizmi
nəticəsində əmələ gəlir.
Başlıca tərkibi hissələri biotit, muskovit, xlorit və kvarsdır. Bunlardan başqa,
çox vaxt iri, porfiroblast dənələr şəklində qranat, disten, andaluzitdə iştirak edir.
Süxurun strukturası lepidoblast lepidoqranoblast, porfiroblast, teksturası şistli olur.
Mikalı kristallik şistlər qneyslərdən çölşpatlarının olmaması, mikaların çox olması və
şistliliyinin daha qabarıq görünməsi ilə seçilir.
Mikaların iştirakına görə muskovitli, bistitli, iki mikalı, xloritli, talklı şistlər
ayrılır.
Tərkibində nəzərə çarpacaq miqdarda çölşpatı olan mikalı şistlər qneysli mikalı
şistlər adlanır. Mikalı şistlərdə kvarsın miqdarı çox olarsa, o mikalı kvarsit adlanır və
mikalı şistlərdən kvarsitə keçid süxur hesab olunur. Mikalı şistlər və fillitlər
platformaların bünövrəsində və bir çox qırışıqlıq oblastlarında proterozoy çöküntüləri
içərisində rast gəlir.
T a l k l ı ş i s t l ə r – Xlorit, mikaların pulcuqlarından, kvars, çölşpatı və başqa
mineralların dənəciklərindən təşkil olan nazikşistli metamorfik süxurlardır. Rəngi
yaşılın müxtəlif tonlarında olur. Barmaqla yoxladıqda çox yumşaq və yağlı kimi olur.
Çox vaxt serpentitlərin içərisində rast gəlir. Talklı şistlərin əmələ gəlməsi heridotit və
piroksenitlərin pozulması ilə əlaqədar olur. Bəzi hallarda kənardan gətirilmiş silikat
turşusunun təsirindən əhəngdaşlarının da talklaşması baş verir.
F i l l i t l ə r – əsas etibarilə xırda pulcuqlarından təşkil olan boz, tünd – boz,
bəzən də təqribən qara rəngli incə, naziklaylı və ya şistli süxurlardır. Az miqdarda

55
xlorit, dispers kömürlü maddələr, xırda qırıntı kvars dənəcikləri və dəmir hidroksidi
də iştirak edə bilər. Histlənmə səthlərində serisit pulcuqlarının qanunauyğun,
yerləşməsinə görə səciyyəvi ipəyi parıltı müşahidə olunur. Xarici görünüşü ilə fillitlər
bəzən gilli şistlərə oxşayır, lakin onlardan fərqli olaraq gil minerallarına malik olmur.
Onlar gilli şistlər ilə mikalı şistlər arasında orta yer tuturlar. Fillitlər şistli teksturalı
olmalarına görə zərbədən asanca nazik lövhələrə parçalanırlar və bu xüsusiyyət
onlardan örtük materialı kimi (örtük şistləri) istifadə etməyə imkan verir.
G i l l i ş i s t l ə r – gilli hissəciklərdən, incə, kvars. Mika tozundan və əhəngli
maddədən ibarət, tünd boz və ya qara rəngli süxurlardır. Əhəmiyyətli miqdarda kalsit
iştirak etdikdə onlar əhəngli – gilli şist, bitumlu maddələr olduqda isə yanar şist
adlanır. Yanar şistin rəngi qara olub, kömürə bənzəyir. Gilli şistlər gilli süxurların
metamorfikləşməsinin başlanğıc mərhələsində əmələ gəlir. Bəzi tədqiqatçılar onlarda
gözəl şistləşmə olmasına baxmayaraq onları çökmə süxurlara daxil edir. Metamorfik
süxurlardan fərqli olaraq gilli şistlərdə kristallik struktura olmur.
K v a r s i t l ə r – sıxkütləli (massiv) metamorfik süxurlardır. Onlar təqribən
tamamilə möhkəm sementlənmiş kvars dənələrindən təşkil olur. Kvarsit tamamilə elə
kristaldənəli bir kütlədir ki, dənələr və sementin sərhəddini ayırmaq mümkün olmur.
Kvarsit çox sıx və sərt olduğundan polad bıçaqla cızılmır. Kvarsitlər kvarsla
qumdaşlarının və qumların metamorfikləşməsindən əmələ gəlir.
Kvarsitlər müxtəlif rənglərdə – ağ, boz, çəhrayı, zambaq rənglərində olurlar.
Təmiz kvarsitlərin strukturası qranoblastik və ya mozaik strukturada olur. Çox vaxt
kvarsitlərdə xlorit, muskovit, aktinolit, homatit, rutil, çölşpatları və başqa minerallara
da rast gəlinir.
Kvarsitlər tərkiblərində olan ikinci dərəcəli minerallara görə mikalı, xloritli,
dəmirli növlərə ayrılırlar. Onların içərisində yaxşı şistləşməyə malik olan – kvarsitli
şistlər ayrılır. Tərkibində çoxlu maqnetit, hamatit və başqa dəmirli minerallar olan
kvarsit – dəmirli kvarsit adlanır.
Kvarsitlər qiymətli faydalı qazıntı hesab olunur: möhkəm (moos şkalası üzrə
sərtliyi təqribən 7) gözəl rəngli kvarsitlər bəzən tikinti daşı və cilalanma daşı kimi

56
işlənir. Çox sıx, məsaməsiz kvarsitlərdən turşuya davamlı material lazım olan sənaye
sahələrində istifadə olunur. Kvarsitdən odadavamlı kərpic – dinas da hazırlanır.
SSRİ-də kvarsit Ukraynada, Karelypda, Altayda istismar olunur.
Ç e s p i l i t – tərkibində 45 faizə qədər dəmir oksidi olan, yəşəməbənzər
kvarsitlərə deyilir. Çespilitlər böyük sənaye əhəmiyyəti daşıyıb, qiymətli dəmir filizi
hesab olunurlar. Dəmirli kvarsitlərə Kursk maqnit anomaliyasında, Krivoy-Roqda,
Cənubi Afrikada, Şimali Amerikada və Hindistanda rast gəlinir. Onlar yaşlarına görə
qədim süxurlardan hesab olunurlar.
M ə r m ə r l ə r – Təqribən tamamilə kalsitdən təşkil olunmuş, sıxkütləli,
bərabər ölçüdə dənəli metamorfik süxurlara deyilir. Mərmərlərdə kalonitdən başqa
dolomit, kvars, çölşpatları, horiblend də iştirak edə bilər. Mərmərlər karbonatlı
maddə ilə zəngin olan əhənjdaşları, dolomitlər və başqa çözmə süxurların
temperatura təsirindən yenidən kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
Təmiz mərmər ağ rəngdə olur. Onda qrafit və ya kömürlü maddələrin olması
göyümtül, bozumtul, boz, hətta qara rəng; dəmir hidroksidinin olması sarı və çəhrayı
rəng verir.
Mərmər polad bıçaqla asan cızılır və HCl turşusunun təsirindən reaksiyaya girib,
köpüklənir.
Mərmərlərdən ornament, bəzək, bədii və heykəltəraşlıq işlərində geniş istifadə
olunur. SSRİ-də mərmərlər Uralda, Krımda, Qafqazda, Zaqafqaziyada və Altayda
geniş yayılmışdır və mədənləri istismar olunur.
R o q o v i k l ə r – sıxkütləli, tamkristallik, buynuzvari sınığı olan müxtəlif
rənglərdə metamorfik süxurlardır. Qumlu – gilli süxurların intruziyalarla kontaktında
əmələ gəlir. Roqoviki təşkil edən minerallar çox incə olduğundan, ancaq mikroskop
altında təyin olunurlar. Onların tərkibi əsasən kvars – biotit – çölşpatından ibarət olur.
İkincidərəcəli minerallar kimi, alüminium oksidi mineralları andeluzit və siplimanit
iştirak edir.
S k a p l a r - bir neçə mərhələdə əmələ gəlib, çox müxtəlif mineral tərkibdə
süxurlardır. Əsas mərhələ cəmi skarpların əmələ gəlməsinə aid olub – yüksək

57
temperatura (500-3000C) ilə əlaqədar sayılır. Hidrotermal skarplar isə təqribən 200-
4000C temperaturda əmələ gəlir. Tipik skarp mineralları diopsihedenberqit piroksen
sırası və qrossulyarandradit qranat sırası minerallarıdır. Dolomitlərlə kontaktda əsas
etibarilə olivin qrupu, diopsid və maqneziumlu mika – flaqopitdən ibarət olan
maqneziumlu skarplar əmələ gəlir. Skarpların strukturaları da mineraloji skarplar
əmələ gəlir. Skarpların strukturaları da mineraloji tərkibləri kimi çox müxtəlif olur.
Adətən sıxkütləli, ləkəli və ya zolaqlı ortadənəli, qeyri – bərabər ölçüdə dənəli,
sıx kütləli olurlar.
Vollostonitli və skaponitli skarplar açıq, qranatlı və maqnetitli skarplar qəhvəyi
və təqribən qara olur. Epidotlu skarplar isə yaşıl rəngdə olur.
Skarplar səciyyəvi kontakt metasomatik mənşəli süxurlardır. Skarplarda bir çox
faydalı qazıntılar yerləşir. Onlardan maqnetit (Fe 3O4), şeelit (CaWO4), kassiterit
(SnO2) kimi metallik qrafit floqopit, talk, asbest, naqurit və s. kimi qeyri/metallik
faydalı qazıntıları göstərmək olar.
Skarptipli böyük dəmir yataqları Uralda, Qərbi və Şərqi Sibirdə, Azərbaycanda
(Daşkəsən) və başqa rayonlarda istismar olunur.

Litologiya və çökmə süxurlar

Litolofiya - müasir çöküntülər və çökmə süxürlar haqqında elmdir. Yunanca

"litos"- daş, "loqos"- elm deməkdir. Bu elm geologiyada fundamental elmlərdən
biridir və bir sıra istiqamətlərdə tədqiq olunur. Xüsusi ilə təbii rezervuarların
litologiyası, neft-qaz-mədən litologiyası, fasial və formasiya təhlilində böyük məna
daşıyır.
Litologiya - geoloji elmlərdən - stratiqrafıya, paleontologiya, petroqrafiya,
kristalloqrafiya, mineralogiya, tarixi geologiya, neftin geologiyası və geokimyası ilə
58
sıx surətdə əlaqədardır. Son zamanlar "Sedimentalogiya"- litologiyadan ayrılıb
müstəqil bir sahəyə çevrilmişdir. Sedimentalogiya - müxtəlif fıziki-coğrafi şəraitdə
müasir çöküntülərin toplanma şəraitini öyrənir.
Litologiya öz inkişafı boyunca geoloji elm kimi dörd mərhələ keçmişdir:
1. Stratiqrafik kəsilişin tərkib hissəsi olan çöküntülərin öyrənilməsi.
2. Çökmə süxurlardan məlumatların toplanması və onların ilkin interpretasiyası.
3. Çökmə süxurların petroqrafiyasının elm kimi inkişafı. Sementlənməmiş
çöküntülərin mikroskopik tədqiqi və laborator təhlili.
4. Müasir və qədim çöküntülərin üç ölçülü təhlili.
Bu mərhələdə əsasən müxtəlif faydalı qazıntılar saxlayan çökmə süxurların
formalaşması və yayılması amilləri araşdırılır.
Xüsusilə kaustobiolitlərin və ya yanar faydalı qazıntıların.
Statistik məlumatlara əsasən mineral resursların illik istehsalının 85-90%-i
çökmə süxurların və fıliz yataqlarının payına düşür.
Təbii qaz, neft, kömür və yanar şistlər çökmə mənşəlidır. Çökmə süxurlar saxsı
məlumatlar və sement istehsalı üçün əvəzsiz xammaldır. Çökmə mənşəli qeyri-
metallik faydalı qazıntılara - qum, çaqıl, əhəng, diatomit, fosforit və kalium duzları
aid edilir ki, onlardan şüşə istehsalında və mineral kübrə kimi istifadə edilir.
Bir çox metalların filizləri çökmə süxurlardan çıxarılır. Məsələn Fe, Al, Mn,
Mg,
səpintilərdən, Sn, W, Au, Ti, Pt və bəzi nadir elementlər (Zr və Th) çökmə mənşəli
süxurlardan alınır.
Çökmə süxurların iqtisadi mahiyyəti təkcə onların müxtəlif məqsədlər üçün
xammal kimi istifadəsi ilə məhdudlaşmır. Həm də çöküntülərin əmələ gəlməsi,
onların daşınması və çökdürülməsi mühəndisi geoloji və geomorfoloji tədqiqatlar
üçün mühüm əhəmiyyətə malik olmasıdır.

59
 Bölmə 1: Litogenezin əsasları
Çöküntü toplanma və süxur əmələ gətirən
proseslər haqqında ümumi məlumat
Litosfer qatının (onu təşkil edən müxtəlif mənşəli süxurların) fıziki, kimyəvi və
üzvi aşınması nəticəsində yaranan materialların (məhsulların) aşınması, daşınması və
müxtəlif mühətdə toplanaraq (çökdürülərək) diagenezə uğramasından əmələ gələn
mineral və üzvi maddələr yığımına (geoloji cism) çökmə süxur deyilir. Çökmə
süxurlar su hövzələrinin dibində və quruda ekzogen proseslərin nəticəsində əmələ
gəlir.
Çökmə süxurların əsas komponentləri (tərkib hissələri) aşağıdakılardır:

60
 1. Qırıntı hissəsi - müxtəlif mənşəli süxurların mexaniki parçalanmasından əmələ
gəlir.
2. Hemogen hissəsi - əsasən sulu mühitdə kimyəvi reaksiya yolu ilə yaranan
məhsuldur.
3. Biogen hissəsi - heyvan və bitki qalıqlarının mineral skeletindən və çürüməmiş
üzvi birləşmələrdən yaranır.
4. Vulkanogen hissəsi- vulkan fəaliyyətindən yaranan məhsul.
5. Kolloid materialı - qırıntı materialların xırdalanmış 1-100 mkm (1*10-1 -6*10-4
mm) ölçülü nazik dispers hissəciklər.
6. Kosmik hissə - kosmik toz, meteorit.
7. Çökmə süxurlardakı boşluqlar (məsamələr) - bu boşluqlar mayelər və qazla
dolmuş olur.
Ümumi şəkildə çökmə süxurların əmələ gəlmə prosesi aşağıdakı sxem üzrə baş
verir:
Aşınma məhsullarının (materiallarının) yaranması  onların daşınması
(daşınma zamanı bir hissəsinin çökdürülməsi)  materialların su hövzəsində
çökdürülməsi  orada çöküntülərin toplanması və onların çökmə süxura çevrilməsi.
Beləliklə demək olar ki, çökmə süxurların əmələ gəlməsi və dəyişilməsi ardıcıl
və qanuna uyğun surətdə baş verən mexaniki (fiziki), kimyəvi və bioloji (üzvi)
proseslər kompleksinin nəticəsidir. Süxur əmələ gətirən proses - litogenez adlanır.
Akademik N.M.Straxov çökmə süxurların yaranması prosesində üç mərhələni
ayırır:
1. Hipergenez - çökmə süxurların əmələ gəlməsi üçün ilkin materialların
yaranması (mexaniki (fiziki), kimyəvi, üzvi və vulkan fəaliyyətindən alınan
materiallar)
2. Sedimentogenez - aşınma materiallarının daşınması və çökdürülməsi.
3. Diagenez - narm çöküntülərin çökmə süxura çevrilməsindəki proseslərin cəmi.
Çöküntü toplanma (əmələ gəlmə) şəraiti ərazinin iqlim, relyef və geotektonik
rejimi ilə təyin edilir. Onlardan ən çox əhəmiyyətlisi - iqlimdir.
61
 İqlim şəraitinə görə litogenez aşağıda qeyd edilən tiplərə ayrılır:
1. Humid tipi - nəmli iqlim zonasında, ilin əsas müddətində müsbət temperatur və
yağıntının buxarlanmadan üstün olduğu şəraitdə baş verir.
2. Arid tipi - nəmliliyin defesit (çatışmadığı) olduğu səhra və yarımsəhra iqlim
şəraitində baş verir.
3. Nival və ya buzlaq tipi - qütblərdə və yüksək dağlıq zonalarda baş verir.
4. Effuziv - çökmə tipi - qədim və müasir vulkan fəaliyyəti ilə əlaqədar baş verir.
Hal - hazırda litogenez anlayışına aşağıdakı mərhələləri də daxil edirlər və onları
diagenezdən sonrakı (postdiagenetik) proseslər adlandırırlar:
1. Katagenez - yer qabığının dərin qatlarına düşmüş çökmə süxurlarda baş verən
kimyəvi - mineraloji dəyişilmə mərhələsi.
2. Metagenez - yüksək temperatur və təzyiq şəraitində çökmə süxürların kəskin
(güclü) dəyişilməsi mərhələsi. Bu mərhələ süxurları metamorfıkləşməyə sövq
edir.
Süxur əmələgəlmə prosesinin baş vermə müddəti çökmə materialının
tərkibindən asılıdır və yüz min illərlə davam edə bilər. Növbəti mərhələ isə yüz
milyon illərlə davam edə bilər. Bu mərhələ ya yer səthinə çıxmış süxurların
parçalanması (aşınması), ya da dərin qatlarda metamorfikləşmə ilə başa çatır.

Şək.l Çökmə süxurların əmələgəlmə mərhələlərinin sxemi

62
 Hipergenez mərhələsi
Hipergenez mərhələsi çökmə süxurların yaranmasının ilkin (hazırlıq)
mərhələsidir. Hipergenez - Yer səthində və ona yaxın zonalarda köklü (ana)
süxurların aşınmasıdır. Atmosfer amillərinin təsiri nəticəsində Yer səthinə çıxmış
müxtəlif mənşəli süxur və mineralların parçalanması prosesinə aşınma deyilir.
Əmələgəlmə səbəblərinə görə aşınma üç növə ayrılır: fıziki (mexaniki), kimyəvi və
üzvi.
1. Fiziki aşınma
Əslində havanın t-runun gündəlik dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Bu özü isə sahənin
iqlimi, relyefi, süxurların tərkibi, quruluşu prosesin davam etmə müddəti və s.
amillərdən asılıdır.
Temperaturun dəyişməsi mineralların həcmini dəyişir və onlar arasındakı
əlaqəni zəiflədir. Nəticədə süxurlarda kiçik çatlar yaranır. Həmin çatlara su daxil
olur, donaraq çatları genişləndirir. Beləliklə süxurlar iri hissələrə və sonra qırıntılara
parçalanır.
Fiziki aşınmanın baş verdiyi geoloji açılışların ətrafında iri süxur qırıntılarından
ibarət çöküntülər - elüvial, dağ yamacında çökənlərə - delüvial, dağətəyi yamacda
toplanmışlar isə - kollüvial çöküntülər adlanır.
Axar sular və sahilboyu dalğalar da böyük dağıdıcı gücə malik olur. Bu proses
abrasiya adlanır. Hərəkətdə olan buzlaqların süxurların mexaniki dağılmasında rolu
böyükdür.
Küləyin fəaliyyəti deflyasiya və korraziya törədir ki, nəticədə müxtəlif
əsrarəngiz eol relyef formaları əmələ gətirir.
Üzvi aləm süxurların mexaniki parçalanmasına səbəb olur. Bitkilərin kökü ana
süxurlarda çatlar yaradıb, onları parçalayır.
Fiziki aşınma müxtəlif ölçülü çöküntü materialı (bir neçə metrdən - 0,005 mm
və daha kiçik) əmələ gətirir.
2. Kimyəvi aşınma

63
 Çöküntü materiallarının yaranmasında süxurların kimyəvi aşınması olduqca
böyük rol oynayır. Bu prosesi hərəkətə gətirən əsas qüvvə su, oksigen, karbon qazı və
müxtəlif mineral turşularıdır. Oksidləşmə, hidrotasiya, həllolma və hidroliz -
kimyəvi aşmma əmələ gətirən başlıca reaksiyalardandır.
Oksidləşmə oksigenin minerallara təsirindən əmələ gəlir. Atmosfer və eləcə də
suda iştirak edən oksigen su şəraitində mineralların bəziləri ilə birləşərək yeni
mineral növləri əmələ gətirir. Məsələn, maqnetit Fe2O3 x FeO mineralında çox
davamsız olan FeO oksidləşərək - limonitə çevrilir. Bir çox süxurların (qum, qum
daşı, gil, mergel və s.) kərpici və qovuru rəng alması, onlarda dəmirli mineralların
olması və həm də onların oksidləşməsini göstərir. Oksidləşmə prosesi yerin müxtəlif
dərinləyinə (bir km-ə kimi) qədər nüfuz edə bilər.
Bəzi minerallar oksidləşərkən öz həcminin 3/1 -ni itirir ki, bu da süxurda
məsamə boşluqların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Hidrotasiya - suyun minerallara təsirinə deyilir. Bu prosesdə yaranmış yeni
mineralda hidrat və kristallaşma suyu alınır. Məsələn anhidrit - (CaSO4), gipsə -
(CaSO4x2H2O), hematit - (Fe2O3), limonitə - (Fe2O3x3H2O) çevrilir. Hidrotasiya
nəticəsində süxurlardakı mineralların həcmi kəskin dəyişir. Məsələn anhidritə
nisbətən gipsin həcmi 20-22% artır.
Bu da süxurları sıxlaşdırılmasına və deformasiyasına səbəb olur.
Həllolma və hidroliz prosesi süxurlara suyun karbon qazı ilə birlikdə təsirindən
irəli gəlir. Məlumdur ki, su həmişə müəyyən miqdarda H və OH ionlarına
dissosiasiya olunur. H (hidrogen) ionu aşınmada bilavasitə iştirak edir. H
(hidrogen)in konsentrasiyası çoxaldıqca, suyun aşındırıcı qabiliyyəti yüksək olur.
Adətən hidrogen ionlarının konsentrasiyası temperaturdan və eləcə də suda həll
olmuş CO2 miqdarından asılı olaraq artır. Burada karbon qazının rolu olduqca
böyükdür, çünki bu qazla tam doymuş məhlulun həlletmə qabiliyyətini 300 dəfə
artırır.
Suyun karbon qazı ilə birlikdə minerallara təsiri bəzən mürəkkəb hidroliz
prosesləri kimi təzahür edir. Bu zaman mineralın tərkibində iştirak edən müəyyən

64
elementin çıxması ilə əlaqədar olaraq süxurun bütövlüyü pozulur. Məsələn,
tərkibində CO2 olan suyun təsiri ilə ortoklaz və mikroklin mineralları kaolinə çevrilir.
2 KALSi3O8 + CO2 + 11H2O = Al2O3 x 2SiO2 x 2H2O + 2SİO2 x nH2O +
K2CO3
mikroklin kaolin opal
K2CO3 suda asanlıqla həll olub məhlula çevrilir. Yüksək nəmlilik və temperatur
şəraitində əmələ gəlmiş kaolin mineralının özü də parçalanaraq boksit və opal
minerallarına çevrilir.
Al2O3 x 2SiO2 x 2H2O -------- Al2O3 x nH2O + SiO2 x nH2O
kaolin boksit opal
Suyun və CO2 təsiri nəticəsində olivin mineralı (Mg, Fe)2 (SİO4) qısa vaxt
ərzində serpentinə keçir. Dəmir isə sonrakı parçalanma zamanı limonit mineralına,
maqneziumun bir hissəsi (tərkibində CO2 olan su vasitəsilə) MgCO2 - ə çevrilir.
3. Üzvi aşınma
Biomexaniki və biokimyəvi olur. Bitgi və orqanizmlərin süxurlara aşındırıcı
təsirindən baş verir. Məlumdur ki, Yer səthinin böyük bir hissəsi bitgilərlə əhatə
olunub. Bitgilərin kökləri süxurları mexaniki olaraq aşındırır. Ağac böyüdükcə onun
kökü də böyüyür, yenidən şahələnir, çatlara soxulur, onları genişləndirir və dağıdır.
Hətta köklərin ölmüş (qurumuş) hissəsi belə yuxarıdan süzülüb gələn sular vasitəsilə
islanır, şişir və çatları yenidən genişləndirib süxuru parçalayır.
Bir sıra canlı qazıcı orqanizmlərin fəaliyyəti yerin altı ilə əlaqədardır. Onlar
süxurları mexaniki olaraq dağıdır. Bu işdə kiçik həşəratların rolu böyükdür. Onlar
süxurları həm ovur, həm də atmosfer amillərinin dərin qatlara nüfuz etməsini təmin
edir.
Biomexaniki aşınmanın ən birinci səbəbkarı insandır. Sahələrin şumlanması,
yolların, şəhərlərin salınması, yeraltı qazıntı işləri, karxanalar, su anbarları, maqıstral
kəmərlərin salınması və s. işlərin aparılması biomexaniki aşınmaya aiddir.
Biokimyəvi aşınmada üzvi aləmin rolu böyükdür. Bitgilər müxtəlif süxur
qatlarına daxil olur və oradan K, Na, Ca, Mg, P, S, Al, Fe, Si, O2 və s. elementləri
65
sovurur (cəlb edir) və öz köklərindən müəyyən turşu buraxmaqla süxuru səthdən
dağıdır. Süxurun səthdən dağıdılması onun üzərində əmələ gələn ilk
mikroorqanizmlərdən başlayır. Bu mikroorqanizmlər süxur səthinə qırmızı til, qonur,
sarı və s. rəng verir. Belə orqanizmlər bütün iqlim şəraitində, hər bir səth üzərində
yaşaya bilir. Onlar tələf olduqda çürüyür, buraxdıqları üzvi turşu vasitəsilə aşınma
məhsullarına təsir göstərir və daha mürəkkəb bitgilərin yaranmasına şərait yaradır.
Orqanizmlərin və bitgilərin çürüməsi nəticəsində humus turşuları yaranır ki, onlar
silikatlara təsir göstərərək onlardan kationları çıxarır. Humus aşınma məhsullarına
(torpağa) qara və boz rəng verməklə onları daha da parçalayır, boşaldır və torpağı
münbitləşdirir.
Beləliklə aşınma prosesində aşağıdakı aşınma məhsulları yaranır:
1. Qırıntı materialları.
2. Yerüstü şəraitdə yeni dözümlü materiallar.
3. Kolloid və həqiqi məhlullar.
Sedimentogenez mərhələsi
Aşınmaların ardınca və onlarla eyi vaxtda materialların daşınması və
çökdürülməsi baş verir. Daha doğrusu çöküntülərin əmələ gəlməsinə başlanır.
Çöküntütoplanmanın xarakteri, onların istiqaməti və intensivliyi geoloji və fiziki-
coğrafı şəraitlə, yəni relyef və iqlimlə müəyyən edilir. Ona görə də müəyyən iqlim
zonalarında çöküntütoplama prosesi müxtəlif (fərqli) cür təzahür edir.
1. Humid tipli iqlim (zonasında) əyalətində (nəmli iqlim zonasında)
çöküntülərin toplanması.
Qırıntı materiallarının daşınmasında axar sular başlıca amildir, küləyin
fəaliyyəti,
ağırlıq qüvvəsi və orqanizmlərin fəaliyyəti ikinci dərəcəli hesab olunur.

Yağış və qar suları vasitəsilə aşınma materiallarının

daşınması və çökdürülməsi

66
 Zirvələrdə və dağ yamaclarında toplanmış aşınma materialları, yağışın və qaz
sularının vasitəsi yerlərini dəyişib (daşınır) çoxda böyük olmayan məsafələrə daşınır.
Ona görə də qırıntı materialları az yuvarlanır və pis çeşidlənir. Beləliklə yamaclarda
delüvial, yamacın ətəklərində prolüvial çöküntüləri əmələ gəlir (toplanır). Bu
çöküntülər özünəməxsus axın laylanmaları ilə səciyyələnir. Yeni biristiqamətli çəp və
üfıqi layların növbələşməsi ilə xarakterizə olunur. Belə ki, çəp, kəskinmeyilli kobud
materiallar silsiləsi (yığımı) - müvəqqəti sellərin (axının), narın materiallardan təşkil
olmuş horizontal çöküntülər silsiləsi isə - müvəqqəti su hövzələrinin məhsuludur.
Dağlarda yağan güclü yağışlar, ya da qarın sürətlə əriməsi şiddətli su axınlarını -
selləri yaradır. Nəticədə əmələ gələn palçıqlı su axmları dağətəyi düzənliklərdə
olduqca böyük miqdarda qırıntı materiallarını daşıyıb çökdürür. Belə çöküntülərdə
materialların çeşidlənməsi baş vermir.
Qırıntı materiallarının çay suları ilə daşınması və çökdürülməsi
Aşınma materiallarının daşınmasında və çökdürülməsində müvəqqəti su axınları
ilə birlikdə çayların rolu olduqca böyükdür. Çayda suyun çoxluğu iqlim şəraitindən,
sürəti isə çay dərəsinin meyilliyindən, yəni relyefin xarakterindən asılıdır.
Çay dağıdılmış süxur parçalarmı və mineral hissəciklərini bir neçə cür daşıyır.
Ən iri hissəciklər (çaydaşı, çaqıl), adətən, çayın dibi ilə diyirlənmə yolu ilə aparılır.
Daşqın zamanı bu yolla aparılan (daşınan) materialların miqdarı dəfələrlə artıq olur.
Onlar bir- birinə toxunaraq sınıb itibucaqlı dənələrə çevrilir. Sonra onlar ya yenidən
sınır, ovxalanır, ya da sürtünərək hamarlaşır. Nisbətən xırda materiallar, suyun
sürətindən asılı olaraq çox vaxt çınqıllar, bəzən də çaqıllar çay suyunda sıçrayış yolu
ilə aparılır.
Ən kiçik olan alevrit və pelit, eləcə də incə qum hissəcikləri suda asılı
vəziyyətdə daşınır. Çayların daşıdığı materiallar içərisində suda asan həll ola bilən
duzlar iştirak edir. Məsələn NaCl, MgCl2, CaSO4, CaCO3, Na2CO3 və s. Bütün bunlar
suda məhlul halında daşınır.
Qırmtı materiallarının çökməsi çayboyu suyun sürətinin dəyişməsinə uyğun
olaraq

67
baş verir. Ən iri hissələr çayın yuxarı hissəsində (astanalarda) çökür. Sonra bir qismi
çayın dağlıq hissədən düzənə keçən yerlərdə, bir qismi də çayın orta və aşağı
hissələrində, eləcə də eroziya bazisində çökür. Bu qayda ilə çay dərələrində yığılmış
çöküntülərə allüvial çöküntülər və ya allüvium deyilir. Çöküntülərin böyük bir
hissəsi də deltalarda yığılıb qalır.
Su hövzələrində qırıntı materialların daşınması və çökdürülməsi
Dənizlərə və göllərə (su hövzələrinə) qurudan (kontinental sahələrdən) aşınmış
materiallar müxtəlif halətdə daşmır. Materialların bir qismi su hövzələrinə suda həll
olmuş halda, digər qismi isə daşınma zamanı yol boyu çökməmiş qırıntı materialları
kimi daxil olur. Qırıntı materialların böyük bir hissəsi isə su hövzəsi sahillərinin
yuyulması nəticəsində hövzələrə düşür.
Su hövzələrinə materialların daşınmasını təmin edən əsas amil suyun axını
(hərəkəti) və dalğalanmasıdır. Suyun axını müxtəlif səbəblərdən baş verir:
1. Külək - daimi və periodik su axını törədir (ləpələnmə və dalğalanma
hərəkətləri).
2. Ayın və Günəşin cazibəsi nəticəsində törədilən qabarma - geriçəkilmə
hərəkətləri.
3. Dənizin cərəyanları.
4. Müxtəlif duzluğa və sıxlığa malik hövzələr arasında baş verən hərəkətlər
(konveksion və ya konpensasiya hərəkətləri).
5. Dəniz orqanizmlərinin, sualtı vulkan püskürmələrinin və zəlzələlərin törədə
bildiyi dəniz suyunun hərəkətləri.
Dəniz suyunun hərəkəti 200-250 m, bəzən 1000-2000 m dərinlikdə şelf
zonasında su qatının dövranını yaradır. Dəniz suyunun hərəkət sürəti 0,01-3,0 m/san
arasında dəyişir. Küləyin törətdiyi dalğalar dövrü olaraq dəniz dibi çöküntülərini
narınlaşdırır və çöküntülərin səthində zərif dalğa izi qoyur (znaki ryabi). Küləyin
törətdiyi dalğalar çöküntülərə mütəmadi təsir göstərməklə onları ölçülərinə görə
çeşidləyir və müəyyən tekstura formalaşdırmaqla çöküntüləri daşıyır. En və uzunluq

68
istiqamətində hərəkət edən dalğalar sahil boyu (çöküntülərin) materialların həmin
istiqamətlərdə çökdürülməsi səbəb olur.
Dəniz suyunun hərəkəti və dalğalanması nəticəsində çöküntülər çeşidlənir və
yuvarlanır. Plyaj qumları yaxşı çeşidlənmiş materiallara misaldır. Adətən onlar
müxtəlif istiqamətli çəp laylanmaya malik olurlar. Bütün bunlarla yanaşı su
hövzəsində mükəmməl çeşidlənməmiş qırmtı materiallarının çökdürülməsi də
müşahidə olunur. Adətən belə çöküntülər zəlzələ zamanı baş vermiş uçqunların,
sunami və fırtınadan sonra yaranan bulanıq sulardan - turbidlərdən əmələ gəlir.
Kolloid və həqiqi məhlulların daşınması və çökdürülməsi
Çay suları su hövzələrinə külli miqdarda kolloid və həqiqi məhlullar şəklində
çöküntülər (materiallar) gətirir. Kolloid məhlullar - həqiqi məhlullarla kobuddispers
arasında olan (suspenziya və emulsiya) dispers sistemdir. Gil mineralları, silisium,
Fe, Mn, P, üzvi birləşmələr, hətta V, Cr, Ni, CO və s. elementlər kolloid məhlullar
şəklində su hövzələlinə köçürülür.
Bütün asan həll olan duzlar: xloridlər, sulfatlar, karbonatlar və bir qədər də Mn
və P birləşmələri həqiqi məhlullar şəklində daşınır.
Orqanizmlərin fəaliyyəti ilə əlaqədar çökdürülmə
Canlı orqanizmlər məhlullardan maddələri sovurub çıxartmaq və onları
bədənlərində, qabıqlarında və skeletlərində saxlama qabiliyyətinə malikdirlər.
Silisiumlu (silisli) skeletə malik orqanizmlər (süngərlər, radiolyariya və diatomlar)
soyuq dəniz suyundan silisiumu cəlb edir. Sonra onlar məhv olaraq silisli çöküntüləri
- radiolyariya və diatomları əmələ gətirirlər.
Üzvi mənşəli çöküntülərin əmələ gəlməsində yerüstü və su bitgilərinin rolu
olduqca böyükdür. Belə bitgilər karbonla zəngin olur. Dənizlərdə fitaplankton
yığımların və neftin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır.
2. Arid tipli iqlim (zonasında) əyalətində çöküntülərin toplanması.
(Nəmliliyin çatışmadığı səhra və yarımsəhra şəraiti)
Qırıntı materiallarının daşınması və çökdürülməsində başlıca rolu külək,
sonra isə su və cisimlərin ağırlıq qüvvəsi oynayır. Küləklər - havanm qeyri-bərabər

69
qızması nəticəsində yaranır. Onlar aşmmış hissəcilcləri asılı vəziyyətdə daşıyır və
ölçülərinə əsasən çeşidləyib çökdürür. Eol qumlar - daha yaxşı çeşidlənmiş
çöküntülərdir. Külli miqdarda qum hissəciklərinin biri-biri ilə və qayaların səthi ilə
toqquşması nəticəsində onların səthini cilalayır. Küləyin geoloji fəaliyyəti eol
fəaliyyət adlanır. Küləyin yaratdığı relyef formalarından barxanları, dünləri, qum
təpələrini, eol sütununu, güldanını, rəfcələri, cibləri, mağaraları, şanvari girintiləri və
s. göstərmək olar.
Aşınma nəticəsində əmələ gələn xırda və incə fraksiyalı qırıntı materialları
küləyin vasitəsi ilə bəzən uzaq məsafələrə aparılır. Məsələn, Afrika səhrasında passat
küləklər tozları 2000-2500 km məsafəyə qədər aparır və müxtəlif yerlərdə çökdürür.
Quru iqlim şəraitinə malik ərazilərdə atmosfer çöküntüləri qısamüddətli
(güclü) yağmur şəklində baş verir. Nəticədə müvəqqəti sellər yaranır ki, onlar külli
miqdarda müxtəlif qırıntı materialı daşıyır. Dağətəyi zonada və təpəliklərdə qırıntı
materiallardan ibarət yəhərəbənzər konuslar əmələ gəlir. Bu çöküntülər
çeşidlənməmiş olur və yuvarlaq olmur.
Qısamüddətli yağmurdan və qarın əriməsi nəticəsində səhra çökəkliklərində
müvəqqəti su hövzələri yaranır. Onlar həm də tez quruyur. Həmin yerdə gillərin
quruması əlaqəli çatlar - takırlar əmələ gəlir. Dağlarda tez-tez uçqunlar və səpinti
yığımları əmələ gəlir. Onlar dağların ətəklərində çeşidlənməmiş və cilalanmamış
qırıntılar - kollüviumlar halında yığılırlar.
Həllolmuş maddələrin daşınması və çökdürülməsi. Həllolmuş maddələrin
əsas hissəsi arid zonasma çaylar, dəniz və okean sularının yaratdığı körfəzlərin
vasitəsi ilə daxil olur. Az miqdarda da arid zonasının özündə baş verən kimyəvi
aşınma nəticəsində maddələr yığılır. Buxarlanma düşən çöküntülərdən üstün olduğu
şəraitdə su buxarlanır və maddələrin kimyəvi yolla çökməsi baş verir. Beləliklə,
müxtəlif duz gölləri və gölməçələri əmələ gəlir. Məsələn, arid zonası ətrafında az
minerallaşmış soda göllərini, yarımsəhra şəraitində sulfatlı göllərini (minerallaşma
dərəcəsi yüksək olur), səhralarda (arid zonasının mərkəzində) xloridli gölməçələrin
əmələ gəlməsini qeyd etmək olar.

70
 3. Nival və ya buzlaq tipli iqlim vilayətlərində çöküntülərin əmələ gəlməsi
Bu tipdə çöküntülərin daşınmasında əsas amil buzdur (buzlaqlar və üzən buzlar).
Ətraf sular və qravitasiya yardımçı rol oynayır.
Buzlaqların dağ və örtük növləri vardır. Forma və rejiminə görə dağ buzlaqları
iki əsas tipə ayrılır:
1. Karr buzlaqları (Pireney tipi) - bu kasa şəkilli olur.
2. Dərə buzlaqları.
Karr buzlaqları karr çökəkliklərini dolduran qısa ölçülü buzlaq dillərindən
ibarətdir. Karr buzlaqlarının sonunda buzlaq tərəfindən daşınan (aparılan) çöküntülər
toplanır.
Dərə buzlaqları (Alp tipi) axaraq dağ dərələrinə sürüşür. Forma və ölçülərinə
görə dərə buzlaqlarının bir neçə növü vardır. Məsələn, Alp tipi və ya sadə buzlaqlar
(aydın nəzərə çarpan və başlanğıcını firn hövzəsindən götürən bir buzlaq dilindən
ibarətdir) və Mürəkkəb buzlaqlar (çay hövzələrinin buzlaqla dolması nəticəsində
əmələ gəlir).
Buzlaqlar hərəkət edərkən yamac süxurlarını aşındırır, onları cilalayır, xırda
parçalara bölür, buzda dondurub aşınma materiallarını böyük məsafələrə apara bilir.
Daşınma materiallar müxtəlif ölçüdə olur - narın gil hissəciklərindən böyük və
nəhəng kütlələrə kimi. Ölçülərindən asılı olmayaraq buzlağın apardığı bütün qırıntı
materialları kompleksi moren adlanır. Morenlərin səthi, daxili, dib, orta , yan və son
morenlər kimi növləri mümkündür. Morenlər - gillə və çaqıllı qumla qarışmış
çöküntüdür. Morenlərin ən xarakterik xüsusiyyəti materialların çeşidlənməmişidir
(olmasıdır).
Üzərində buzlaq fəaliyyətinin izləri olan buzlaq - çay çöküntüləri isə -
flüvioqlasial, buzlaq - dəniz çöküntüləri isə - marimoqlasial çöküntülər adlanır.
Qumlu - çaqıllı buzlaq çöküntülərindən ibarət xüsusi formalı ensiz təpəciklər - OZ
adlanır. Ozlara Latviyada - kander, Şimali Amerikada - esger və ya kam deyirlər.

71
Bu çöküntülər Koreliyada, Finlyandiyada, Sank - Peterburqda, Moskva vilayətində
geniş yayılıb.
Qədim geoloji eralara əlaqədar buzlaq çöküntülərinə TİLİT deyilir.
Qütblərdə və yüksək dağlıq zonalarda şaxtanın təsirindən baş verən aşınma
nəticəsində yamaclarda daş səpintiləri əmələ gəlir. Bunlardan başqa, flüvioqlyasial
qumlarla yanaşı, mövsümi laylanma xarakterli Lentvari gillərin əmələ gəlməsi cəlb
edicidir.
4. Çökmə differensasiyası
Ölçülərinə, sıxlığma (x.ç.) kimyəvi tərkiblərinə görə çöküntülər daşınarkən
differensiasiyaya və ya çeşidlənməyə məruz qalır. Differensiasiyanın aşağıdakı
növləri məlumdur:
4. 1. Mexaniki differensiasiya - qırıntı materiallarının ölçülərinə və xüsusi
çəkilərinə
5. görə çeşidlənməsi (ayrılması).
6. 2. Fiziki - kimyəvi differensiasiya - kolloid materiallarının çeşidlənməsi.
7. 3. Hemobigen differensiasiya - orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində baş
verən
8. çökdürülmə və çeşidlənmə.
9. 4. Kimyəvi differensiasiya - həqiqi məhlulların çökdürülməsi və
çeşidlənməsi.
Differensiasiya prosesinin aparıcı amilləri ərazinin fiziki-coğrafı şəraiti və
tektonik rejimindən ibarətdir. Proses beş mərhələdə gedir.
I mərhələ - aşınma qabığında başlayır. Burada həllolunan maddələr, həll
olmayanlardan ayrılır.
II mərhələ - materialların daşınması zamanı baş verir. Burada delüvial, prolüvial,
allüvial delta çöküntüləri (yəni qırıntı materialların məhluldan ayrılması)
əmələ gəlir.
III mərhələ - sedimentasiya hövzələrində qırıntı materiallarının çeşidlənməsi baş
verir.

72
 Nətəcədə qayma çaqıl, çınqıl qum və alevritlərin bir-birindən ayrılması
baş
verir.
IV mərhələ - bu da sedimentasiya hövzələrində baş verir və burada çətin həll olan Fe,
Mn, A1 birləşmələri, asan (tez) həll olan duzlardan ayrılır.
V mərhələ - yalnız körfəzlərdə, laqunlarda (suyun duzluluğu dəyişən hövzələr) və
arid
zonasının göllərində baş verir.
Çöküntülərin differensiasiyası ilə yanaşı həm də müxtəlif yerlərdən daşınan
çöküntülərin qarışması baş verir ki, bu da mühitin dəyişməsi və sedimentasiya
hövzəsində qırıntı, hemogen və biogen materiallarm eyni zamanda çökdürülməsi ilə
əlaqədardır.
5. Diagenez mərhələsi
Çöküntülərin tamamilə süxurlara çəkdiyi fıziki və kimyəvi proseslərin cəminə -
diagenez deyilir. Diagenez yunanca yenidən əmələ gəlmə deməkdir. Bu proseslər,
əsasən sıxlaşma, həllolma, yeni mineralların əmələ gəlməsi, yenidən paylanması,
yenidən kristallaşmasından və s. ibarətdir.
Kənardan gətirilən allotigen minerallardan fərqli olaraq, yenidən yanmış
minerallar autigen minerallar adlanır.
Sıxlaşma. Çökmə zamanı çöküntülər qalınlaşdıqca çöküntülər üzərində təzyiq
(ağırlıq) artır, dənəciklərin arasındakı məsamələrdən su sıxışdırılıb çıxarılır, suyun
çıxması çöküntülərin sıxışdırılmasına səbəb olur. Təzyiq artdıqca temperatur da artır.
Bu da çöküntülərdə (daxilində) baş verən fıziki-kimyəvi prosesi (gücləndirir)
sürətləndirir. Bu proses yerdə baş verən proseslər (hərəkətlərlə) nəticəsində daha da
şiddətlənir. Sıxlaşma nəticəsində şistləşməmiş əlamətləri meydana çıxır.
Həllolma. Çöküntülərdəki bir sıra minerallar hövzənin yeraltı sularında həll
olunaraq uzaqlaşır. Suda (çöküntülərin daxilindəki) oksigen, karbon, hidrogen-sulfıd
və başqa qazların olması, həmin suların həlletmə qabiliyyətini artırır. Birinci növbədə

73
xloridlər, dəniz sulfatı, sonra qələvi metalların sulfatları və karbonatları, daha sonra
isə silisium hidroksidi (az da olsa) həll olmağa başlayır.
Çöküntülərdə iştirak edən CaCO3 və SiO2 x nH2O tərkibli orqanizm qalıqları həll
olub məhlul halına keçərək boşluqlar əmələ gətirir. Həmin boşluqlar məhsullarda
çökən maddələrlə dolur və yeni tərkibdə orqanizm qalığı təzahür edir.
Yeni mineralların əmələ gəlməsi.
Məlumdur ki, dəniz suyunda bəzi sulfatlar məhlul halında olur. Eyni zamanda
suda yaşayan bəzi orqanizmlər, xüsusilə anaerob bakteriyalar, yaşamaq üçün onlara
lazım olan oksigeni sulfatlardan çıxarır. Sulfatlarsa bərpa olaraq sulfidlərə çevrilir.
CaSO2 + 2C = 2CO2 + CaS
CaS + H2O = CaO + H2O
CaO + CO2 = CaCO3
Bu qayda ilə əmələ gəlmiş karbonatlar çökməyə başlayır. Bundan sonra
çöküntülər dəmir sulfidləri (pirit və markazit) ilə də zənginləşə bilir. Müxtəlif
orqanizmlərin suda çürüməsindən H2S-də əmələ gəlir. Bütövlükdə bunlar yeni
tərkibdə mineralları yaradır. Məsələn, siderit, limonit, gips, boksit və s. mineralların
kürəvari, ellipsvari, şaxəli konkresiyalar yaranır. Konkresiyaların mərkəzində çox
vaxt orqanizm qabığı, sonra qum, çınqıl və digər süxur qırıntısı olur. Çöküntülərdəki
maddələr, orqanizmlərin çürüməsi nəticəsində yaranan qazlarla reaksiyaya girərək
yeni mineral birləşmələri əmələ gəlir və müəyyən mərkəz ətrafında konsentrik olaraq
paylanır. Dəniz dibindəki fosforitlər bu yolla əmələ gəlir.
Lillər daxilində bakteriaların artıq dərəcədə yayılması üzvi maddələrin, xüsusilə
karbonlu birləşmələrin parçalanmasına və mühitin kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə
səbəb olur. Mühitin turşuluğundan və okisgenin miqdarından asılı olaraq əmələ gələn
minerallarda dəyişir. Məsələn lillərdəki CaCO3-lə məhluldakı Mg birləşərək maqnezit
mineralı əmələ gəlir:
CaCO3 + MgCl2 = CaCl2 + MgCO3
maqnezit

74
 Bu birləşmə get-gedə artır və Mg-un suda miqdarı 54,36% və CaCO 3 - miqdarı
45,56%-ə çatdıqda hər ikisi birləşərək CaMg(CO3)2 tərkibli dolomiti əmələ gətirir.
Kristallaşma və sementləşmə.
Müxtəlif hissəciklərin bir-biri ilə və mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri (təsiri) ilə, eləcə
də təzyiqin durmadan artması çöküntülərin sıxlaşmasına, bərkiməsinə, bəlkə də
kristallaşmasına, daha doğrusu yenidən kristallaşmasına səbəb olur.
Kristallaşma kimyəvi və üzvi mənşəli lilli çöküntülərdə daha çox gedir. Əsasən
silisli və karbonatlı və az miqdarda gilli çöküntülər yenidən kristallaşır. Məsələn
mərcan rifləri. Burada üzvi mənşəli əsas kütlə yenidən kristallik əhəngdaşına çevrilir.
Qırıntı materiallarının sıxlaşması onların sementləşməsi hesabına baş verir.
Sementləyici maddə singenetik (yəni çöküntülərlə birlikdə yaranan) və ya epigenetik
(yəni sonrakı dəyişmədən sonra yaranan) yolla əmələ gəlmiş ola bilər. İlkin sementə
misal olaraq silis turşusunu, törəmə sementlərdən isə dəmir oksidi, karbonatları, opal,
xalsedon və b. göstərmək olar. Sementin xarakteri süxurun adında ifadə edilir.
Məsələn, dəmirli qumdaşı, əhəngli qumdaşı və s. kimi.
6. Katagenez mərhələsi
Katagenez - diagenez mərhələsinin ardınca baş verən, süxurların uzun sürən
təkrar dəyişilməsi mərhələsidir. Katagenezin təsiredici əsas amilləri aşağıdakılardır:
1. Temperatur.
2. Təzyiq.
3. Həllolmuş və qaz halında olan mineral maddələr.
4. Lay sularında PH (turşuluq dərəcəsi) və Eh (oksigenləşmə və bərpaolunma
potensialı) miqdarı.
5. Radiaktiv şüalanma.
6. Yuxarıdakı amillərin təsiretmə müddəti, yəni geoloji zaman (vaxt).
Katagenez - diagenezdən fərqli olaraq təbiəti etibarı ilə qeyri-üzvi prosesdir
(yəni fıziki-mexaniki və fıziki-kimyəvi prosesdir). Canlı aləmin daha doğrusu
bakteriyaların katagenez mərhələsində heç bir rolu yoxdur.

75
 Katagenez mərhələsində çökmə süxurların sıxlaşması, həllolması, mineral
əmələgətirən müxtəlif proseslərin yaranması, təkrar kristallaşmalar və digər
dəyişilmələr baş verir.
Katagenez mərhələsinin əsas minerallarından dəmirin sulfıdləri (pirit, markazit),
oksidlərdən - xalsedonu, kvarsı, hematiti, karbonatlardan - sulu mikaları, kaoliniti,
xloriti, epidotu misal göstərmək olar.
7. Metagenez mərhələsi
Metagenez mərhələsi stratisferin alt hissəsində çökmə süxurların yüksək təzyiq
və temperaturun təsirindən dərin struktur və mineraloji dəyişməsi zonasına uyğun
gəlir. Metagenez geosinklinal qırışıq zonalarda təqribən 8-10 km dərinlikdə, 300-
4000C temperatur şəraitində və 2000-3000 kq/sm 2 təzyiq altında baş verir. Qədim
platformalarda qalın çökmə süxur örtüyündə (alt paleozoy və proterozoy
çöküntülərində) nisbətən az dərinlikdə, aşağı təzyiq və temperatur şəraitində, uzun
geoloji müddətdə (500 mln. il) baş verir. Metagenez katagenezdən metamorfizmə
keçid zonasıdır, o səbəbdən də həm katogenezə xas olan əlamətlərə (allotigen
mineralların bir qisminin tamamilə dəyişməməsi, katagenezə məxsus karbonatlar,
oksidlər, hidromika – serisit kimi mineralların qalması), həm də metamorfizmi
səciyyələndirən xüsusiyyətlərə (mozaik və blast struktura, epidot, albit, miskovit kimi
metamorfik mineralların aksessor şəkildə yayılması) malikdir. Stratisferin alt
qatlarında gedən metagenez prosesi öz mahiyyətinə görə fiziki – kimyəvi prosesdir.
Katagenezdə ilk dəyişmələr özünü mexaniki və fiziki dəyişmələr şəklində göstərirdisə,
metagenezdə bunlar dərin kimyəvi və mineraloji xarakter daşıyır. Metagenez üçün ən
xarakter təsir yüksək təzyiq altında sıxılmadır. Metagenez mərhələsində süxurda
dərin mineraloji dəyişmələr getməsi üçün süxurun tərkibi, yüksək temperatur və
təzyiq, yüksək minerallaşmış məhlulların sirkulyasiyası və metagenez zonasında
süxurun qalma müddəti və b. amillərin qarşılıqlı vəhdəti lazımdır. Nəticədə süxuru
təşkil edən əsas, antigen və allotigen minerallar daha fəal həll olur, allotigen
mineralların ətrafında regenerasiya gedir və zolaq şəklində sirkon, turmalin, epidot,
titanit və b. yaranır. Dənəvər süxurlarda (qumdaşı, alerolit) «saqqallı» kvars əmələ

76
gəlir. Metagenez zonasında metasomatoz prosesi geniz inkişaf tapdığından, mineral
hissəciklərlə məhlul arasında metasomatoz gedir və xlorit, serisit, kvars, albit, epidot
mineralları yaranır. N.V.Loqvinenko metagenez zonası üçün komponentlərin
aşağıdakı diferensiallıq sırasını təklif etmişdir: H 2O, CO2, K2O, Na2O, CaO, MgO,
FeO, SiO2, Al2O3, TiO2 metagenez nəticəsində gil süxurları gil və aspia şistlərinə,
qumdaşları qumlu kvarsitlərə və kvarsitlərə, əhəngdaşları mərmərləşmiş
əhəngdaşılara, daş kömür antrasitə çevrilir. Gil süxurlarının metagenezi üçün
metagenez zonasındakı paragenetik çevrilmə sxemi aşağıdakı kimidir:
muskovit serisit hidromika kaolinit
Metagenez zonasının aydın əlamətləri olduğu üçün həmin zonanı xəritəyə almaq
mümkündür. Metagenez zonası stratiqrafik vahidlərə uyğun gəlmir və onları kəsib
keçir. Məsələn, Qafqazın baş zonasının alt və orta yura çöküntüləri metagenez
proseslərinə məruz qalmışdır. Uralın Ordovik, Donetskin Karbon, Verxoyanskie
Perm yaşlı çöküntülərinin dəyişməsi metagenez mərhələsinə uyğun gəlir.
Bölmə II: Çökmə süxıırların petroqrafiyası
1. Çökmə süxurların təsnifatı - süxurların litoloji quruluşunun öyrənilməsində
böyük rol oynayır. Çökmə süxurların müxtəlif təsnifatları var. Məsələn, genezisinə,
kimyəvi tərkibinə, ölçülərinə, sementlərinə görə və struktura və teksturalarına görə və
i.a. Lakin N.M.Straxovun təsnifatı və ona N.V.Loqvinenkonun əlavələri litogenez
təlimində mühim rol oynayır. Onlar çökmə süxurları maddi tərkibinə və genezisinə
görə aşağıdakılara ayırır:
1. Qırıntı süxurlar;
2. Gilli süxurlar;
3. Giltorpaq süxurları - alüminium oksidli gilli torpaq - allitlər;
4. Dəmirli süxurlar;
5. Manqanlı süxurlar;
6. Fosforlu süxurlar;
7. Silisli süxurlar;
8. Karbonatlı süxurlar;

77
 9. Duzlar.
10. Kaustobiolitlər.
Qırıntı, gilli və dəmirli süxurlar maqmatik, metamorfık və çökmə süxurların
ardıcıl aşınmasından yaranır. Fosforlu, silisli, karbonatlı süxurlar və duzlar aşınma
zamanı yaranmış məhlullardan və orqanizmlərin fəaliyyətindən əmələ gəlir.
Kaustobiolitlər isə - bitgi və canlı orqanizmlərin müvafıq iqlim şəraitində əmələ
gətirdiyi məhsuldur.
2. Çökmə süxürların teksturası.
Çökmə süxürların teksturası dedikdə - süxuru təşkil edən maddi hissəciklərin
qarşılıqlı yerləşməsi, onların biri-birinə nəzərən istiqamətləndirilməsi və laylanma
səthinin və bütövlükdə süxurların quruluşu nəzərdə tutulur. Tekstura - əsasən
makroskopik əlamət olub geoloji açılışlarda və süxur nümunələrində öyrənilir.
Süxurların teksturası çöküntütoplanması zamanı sedimentasiya, diagenez və
katagenez mərhələsində yaranır.
Teksturasma görə çökmə süxurlar laylı, vərəqəli və qeyri-müntəzəm quruluşda
olur.
Laylı tekstura çökmə süxurları başqalarından fərqləndirən və onların
əmələgəlmə şəraitini əks etdirən əsas formadır. Laylanma müstəvilərinin qarşılıqlı
münasibətlərinə görə düz, çəp, ləpəli(dalğalı) və s. teksturalar məlumdur.
Vərəqəli teksturada süxur müxtəlif qalınlıqda olan vərəqələr üzrə laylanma
qabiliyyətinə malik olur.
Qeyri-müntəzəm teksturada süxuru təşkil edən materialların paylanmasında
qanunauyğunluq olmur.
3. Çökmə süxürların strukturası.
Struktura dedikdə süxuru təşkil edən hissəciklərin forma və ölçüləri, onların bir-
biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi və kristallaşma dərəcəsi kimi morfoloji əlamətlər başa
düşülür. Struktura mikroskopik əlamətdir. Lakin kobuddənəli və kobudqırıntılı
hemogez süxurların strukturası makroskopikdir. Qırıntı süxurların strukturası başlıca

78
 olaraq qırıntıların (dənələrin) ölçüləri və bir qədər də formalarına görə müəyyən
edilir. Hemogen süxurlara – kristal - dənəcikli quruluş xarakterdir.
Cədvəl 1: Dənəciklərin ölçü və formalarına görə qırıntı süxurların təsnifatı

Süxurun adı Dənəciklərin ölçüsü, Sementləşməmiş Sementləşmiş

mm-lə
yuvarlaq iti bucaqlı yuvarlaq iti bucaqlı

1 2 3 4 5 6
İri qırıntı (kobud > 100 Çaydaşı qaymadaşı çaydaşlı qaymadaşlı
dənəli süxurlar və ya konqlomerat brekçiya
psetitlər) 100-10 Çaqıl çınqıl konqlomerat brekçiya

10-2 haqıl, xır qravelit ___

(çınqıl)
Orta qırıntı (qumlu Kobud dənəli
süxurlar və ya (2,0-1,0)
psammitlər) İri dənəli Qum qumdaşı
(1,0-0,5)
Orta dənəli
(0,5-0,25)
Xırda dənəli
(0,25-0,10)
1 2 3 4
Xırda qırıntı (tozlu İri dənəli
süxurlar və ya (0,1-0,05)
alevritlər) Orta dənəli alevrit və löss alevrolit və daşlanmış
(0,05-0,025) Xırda löss
dənəli
(0,025- 0,010)
İncə qırıntı (gilli İri dənəli
süxurlar və ya (0,01-0,001) İncə gil (Pelit) argillit
pelitlər) dənəli
(< 0,001)

Böyük miqdarda orqanizm qalıqları saxlayan süxurların strukturaları, onların

tərkiblərindəki orqanizm qalıqlarının miqdarı və saxlanılma dərəcəsi ilə müəyyən
edilir. Aşağıdakı strukturlar qeyd edilir:
1. Biomorf strukturu - orqanizmin skelet qalıqları yaxşı saxlanılmış olur.
2. Detrit strukturu - süxur bütünlükdə 0,1 mm-dən böyük ölçülü skelet

79
 qırıntılarından (parçalarından) təşkil olunur.
3. Biogenli - şlam strukturu - süxur ölçüsü 0,1 mm-dən kiçik olan xırdalanmış
skelet qalıqlarından ibarət olur.
Gilli süxurların strukturu isə belədir:
1. Pelit strukturu - dənələrin ölçüsü < 0,01 mm.
2. Alevropelit strukturu - gillərə məxsusdur. Alevropelit dənələrinin miqdarı
50%-ə
qədərdir.
3. Psammopelit strukturu - 5-10 % qum materialı saxlayan gillər.
4. Porfiroplast strukturu - “Blastula” - çoxhüceyrəli orqanizmlərin
rüşeyminin inkişafında toxumun parçalanması prosesini
tamamlayan dövr. Narın dispers gil kütlələrində yaxşı
inkişaf
edən kristallar və mineral aqreqatlar halında ayırır.
5. Ooid strukturu - Narındispers gil kütləsi olub girdə (yumru) materiallardan
ooidlərdən ibarət olur. Ölçüləri müxtəlif olur.
6. Fitopelit strukturu - gilli süxur kütləsi. Əsasən bitgi qabıqlarından ibarət olur.

Çökmə süxurların təsfiri

1. Qırıntı və vulkanogen çökmə süxurlar
Qırıntı süxurlar qrupuna - qırıntıların miqdarı 50 %-dən daha artıq olan süxurlar
aid edilir.
İri və ya kobud qırıntı süxurlarında qırıntı dənəciklərinin ölçüsü 100 mm-dən
artıq olur.
Çaydaşı və iti bucaqlı qayma daşları (100 mm-dən böyük) sementləşməmiş olur.
Sementləşmiş, yuvarlaq kobud dənəli sırıntı süxur - çaydaşlı konqlomerat,
sementləşməmiş, iti bucaqlı, kobud dənəli qırmtı süxur isə - qayma daşlı brekçiya
adlanır (ölçüləri eynidir).

80
 Ölçüləri 100-10 mm arasında olan, sementləşməmiş iri dənəli yuvarlaq süxur -
çaqıl, sementləşməmiş iti bucaqlı süxur - çınqıl adlanır. Sementləşmişi isə müvafıq
olaraq konqlomerat və brekçiya adlanır.
Ölçüləri 10-2 mm arasında olanlardan sementləşməmişi yuvarlağı - haqıl, iti
bucaqlısı isə - xır adlanır. Sementləşmişi yuvarlağı - qravelit , iti bucaqlısı -
brekçiya adlanır.
Çaqıl və konqlomeratlar formalaşma (ə/g) şəraitinə görə aşağıdakılara ayrılır:
1. Dəniz çaqıl və konqlomeratları;
2. Göl çaqıl və konqlomeratları;
3. Çay çaqıl və konqlomeratları;
4. Flüvioqlyasial çaqıl və konqlomeratları;
5. Dağətəyi axınların çaqıl və konqlomeratları;
6. Cınqıl çöküntülü və brekçiyalı süxurlar.
Orta qırıntılı süxurların dənələrin ölçülərinə görə: kobud (2,0-l,0 mm), iri (l,0-
0,5 mm), orta (0,5-0,25mm) və xırda (0,25-0,10 mm) dənəli olur. Onların
hamısının bütövlükdə sementləşməmişə - qum (Psammit), sementləşmişi isə
qumdaşı adlanır.
Xırda qırıntılı (tozlu) süxurlar da kobud (0,l-0,05mm), orta (0,05-0,025mm) və
xırda (0,025-0,010 mm) dənəli olur. Onların sementləşməmişi - alevrit və lözz,
sementləşmişi isə alevrolit və daşlanmış lözz adlanır.
İncə qırıntılı (gilli) süxurlar iri (0,01-0,001mm) və incə (<0,00 lmm) dənəli
olur. Onların sementləşməmişi - gil (Pelit), sementləşmişi - argillit adlanır.
Qumlu-alevrit süxurlarını təşkil edən minerallar - süxur əmələgətirən, törəmə və
aksessor ola bilər. Süxur əmələgətirən minerallar - kvars, çöl şpatları və bəzi süxur
qırıntılarından ibarət olur. Törəmə minerallara - mikalar, xloritlər, qlankonit və skelet
qırıntıları aid edilir. Sirkon, sfen, turmalin,apatit, epidot qrupu və bəzi ağır minerallar
- aksessor minerallar aiddir.

81
 Yuxarıda adları çəkilən süxurları rəngləri və sementləyici materialları müxtəlif
olur. Vulkanogen və qırmtı süxurları arasmda keçid süxuru kimi adlanan
aşağıdakıları təsfır edək:
1. Kül - vulkanlarm narın püskürmə materiallarının yığımıdır. Onun tərkibində
vulkan şüşəsinin qırıntıları (vitroklastik küllər), vulkanik süxurların qırıntıları
(kristo-klastik) və effuziv süxur qırıntıları (litoklastik) çoxluq təşkil edir.
Qırıntıların forması adətən iti bucaqlı, bəzən damcı və kürəyəbənzər olur.
Materiallar çeşidlənməmiş olur.
2. Tuflar - sementləşmiş küllərə deyilir. Tulfarın sementləyən materiallar -
xloritlər, karbonatlar və seolitlərdir. Dənələrin ölçülərinə görə tuflar iri (d>1
mm), xırda (0,l-l,0 mm) və narın (d<0,lmm) dənəli olur.
Keçid süxurlarma tuffitlər və tufogen süxurlar aid edilir.
1. Tuffitlər - vulkan şüşəsi, effuziv süxur və çöl şpatı, piroksen və amfıbol
minerallarından təşkil olunmuşdur. Qumun, alevritin və gil hissəciklərinin
tuffitlərdə miqdarı 50%-ə qədərdir. Onlar həm su hövzələrində, həm də qurada
əmələ gəlirlər. Sementləyici materiallar xloritlərdən, gil mineralları və
karbonatlardan ibarət olur.
2. Tufogen süxurlar - çökmə süxur olub, özündə 20-30% vulkanik material
(vulkan şüşəsinin qırmtıları, effüziv süxur və minerallar) saxlayır.
Tuffıt və tufogen süxurların strukturu və teksturası çökmə süxurlarda olduğu
kimidir. Hətta laylanma da müşahidə edilir.
2. Gilli süxurlar
Gilli süxurlar incə dispersli dənəciklərdən ibarət geniş yayılmış süxurlardır.
Gilləri, argillitləri və s. gilli süxurlara misal göstərmək olar. Gillərin tərkibində iki
əsas: kaolinit və montmorillonit qrupundan olan minerallar iştirak edir. Xalis
kabinit mineralından ibarət gilə kaolin deyilir. Yalnız montmorillonit mineralından
təşkil olunmuş gilə bentonit deyilir.
Quru və nəm halda gilin rəngi kəskin surətdə seçilir. Gillərə qırmızı, qonur, sarı,
yaşıl, boz, qara və s. rənglərdə rast gəlinir.

82
 Argillitlər - az islanan, çətin sınan, bərk və sıx quruluşlu gilli süxurlardır.
Gillərdə xlorid, oksidlər. Dəmir və Al hidrooksidi, qlaukonit və opal zəruri
komponent kimi, kvars, xalsedon, mikalar, çöl şpatları - törəmə minerallar kimi
iştirak edirlər. Gilli süxurların strukturaları - pelit, alevro-pelit və psammo-pelitdir.
Süxur hissəciklərinin forma və süxurda yerləşməsinə görə mikrolaylıqlı, sistli,
nizamsız dənəli, lifli və s. strukturları da məlumdur. Laylı və qeyri-laylı teksturaya
malik olur, amma laylı tekstura, xüsusən də üfüqi-laylı tekstura üstünlük təşkil edir.
Gilli süxurların yatma şəraitləri olduqca müxtəlifdir. Məsələn, laycıqlar, laylar,
müxtəlif qalınlıqlı və uzunluqlu linzalar kimi.
Gilli süxurların əsas iki genetik tipi: qırıntılı və hemogen - məlumdur.
Çökdürüldüyü yerə (şəraitə) görə gilli süxurlar bir neçə tipə ayrılır. Məsələn:
dəniz gilləri, laqun gilləri, göl gilləri, buzlaq gilləri, dellüvial-prolüvial gillər, allüvial
gillər kimi.
Gilli materialların mineraloji tərkibi, onun daşınması zamanı dəyişir. Amma
onların birindən-digərinə daha çox çevrilməsi su qatından baş verən yeni mühitdəki
çökmənin başlandığı momentdən başlayır. Belə çevrilmələr (dəyişmələr) diagenez
mərhələsinə aiddir. Diagenez zamanı süxurlardakı sərbəst su itir və çöküntülər
sıxlaşaraq məsaməlilik azalır.
Katagenez mərhələsində yüksək temperatur və təzyiq nəticəsində gilli süxurlar
əmələ gəlir. Beləliklə sıxlaşmış gillər və argillitlər yaranır. Bu halda gillərdə
plastiklik və şişmə qabiliyyəti tədricən yoxa çıxır.
Katagenez mərhələsində gilli süxurların teksturası və mikrostrukturası köklü
surətdə dəyişir. Süxurlar şistləşir, məsamələr 1 % qədər azalaraq, şistli argillitlər və
gilli şistlər əmələ gəlir.
3. Giltorpaqlı (alüminium-oksidli) süxurlar
Alüminium-oksidli (giltorpaqlı) süxurlar Alüminium oksidləri və
hidrooksidlərinin yığımından ibarətdir. Tərkiblərində diaspor, bemit və hidroargillit
çoxluq təşkil edir. Alüminium-oksidi 30-50% arasında dəyişir. 10-15%-ni dəmir
oksidi, şamozit, kaolinit, Ca və Mg karbonatları, eləcə də qırıntı minerallarından -

83
kvars, çöl şpatları, muskovit, rutil və başqaları təşkil edirlər. Əsas süxurları -
lateritlər və boksitlərdir.
Lateritlər - parlaq (açıq) rəngli, əsasən qəhvəyi (darçını, mixəyi) - qırmızı,
bozumtul - çəhrayı, yumşaq, su keçirməyən sıx (möhkəm) quruluşa malik süxurdur.
Rəngi dəmir oksidinin formasından asılıdır. Əsas alüminium saxlayan mineralı -
hidrargillitdir.
Lateritlər - alümosilikatlarla zəngin süxurların müasir aşınma qabığını təşkil
edir.
Boksitlər - lateritlər kimi parlaq rəngli, əsasən qəhvəyi, darçını, mixəyi, çəhrayı-
qırmızı rənglərdə olur. Amma parlaq-boz və qara rənglərə də rast olunur. Rəngi
tərkibindən və qarışığından asılıdır. Möhkəmliyi daimi olmur. Yumşaq və olduqca
möhkəm növlərinə rast gəlinir. Süxur əmələ gətirən başlıca mineral - diaspor, byömit
və hidrargillitdir. Süxurda onların ümumi miqdarı 70-80 %-ə çatır. Boksitdə həm də
limonit, hetit, hidrohetit, nazik dispers hematit və hidrahematit, kvars, opal, xalsedon,
kaolinit qatqıları iştirak edir.
Boksitlər genetik olaraq qalıq (psevdomorf) və çökmə mənşəli qruplara ayrılır.
Boksitlər əsasən alüminium istehsalı üçün işlədilir. Onlar həm də odadavamlı
materialdır.
4. Dəmirli süxurlar
Dəmirli süxurlar qrupuna, çökmə mənşəli böyük miqdarda Fe saxlayan süxurlar
aiddir. Dəmirli süxurlar az yayılmış olsa da, onların böyük praktiki əhəmiyyəti vardır.
Çünki istismar olunan dəmir filizi yataqlarının çoxu çökmə yolu ilə əmələ gəlmişdir.
Kimyəvi tərkibinə görə oksidlərə, hidratlara, karbonatlara, dəmirli sulfatlara ayrılır.
Oolitli dəmir fılizi, siderit, limonit və s. bu qrupa aiddir. Oolitli dəmir filizi diametri
0,2- 1,5 mm olan hematit və ya limonit oolitlərinin toplanmasından əmələ gəlir.
Siderit müxtəlif tipli laqun çöküntülərində konkresiya, az halda laycıq və linzalar
əmələ gətirir.
Tərkibində 30-40%-dən çox dəmir olan çökmə süxurlar adlanır. Onun tərkibinə
çökmə yolla əmələ gəlmiş dəmir filizləri, dəmir oksidi və hidroksidi (hematit, hetit,

84
limonit), karbonatı (siderit), sulfidi (markazit), alümosilikatı (şamozit) ilə
zənginləşmiş çökmə süxur nümunələri daxildir. Hetit (Fe 2O3H2O) və limonit
(Fe2O3nH2O) tərkibli dəmirli süxurlar daha çox rast gəlir, onların rəngi sarı qonuru,
qırmızımtıl qonuru olur. Quruluşları məsaməli, ləkəli, sıxkütləli, oolitli, pirolitli olur.
Dayaz dəniz, göl hövzə şəraitində kolloidli məhlullardan çökmə yolu il əvə ya
sideritin, markazitin oksidləşməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Dəmir filizlərinin əsas tipləri aşağıdakılardır: qonur dəmir filizləri; oolitli dəmir
filizləri; koukresiyalı siderit filizləri; şamozitli dəmir filizləri; hematitli – kvarslı
dəmir filizləri.
Qonur dəmir filizi – massiv laylar şəklində bir neçə kilometr məsafədə uzanır.
Filiz qatının qalınlığı 0,5-7,0 m-ə çatır, tərkibi əsasən hidrohetitdən ibarət olur. Bu
filizlərdə metallik dəmirin miqdarı 20-48%-dir. Emal prosesində bu filizlər yaxşı
bərpa olunma qabiliyyətinə malikdir. Rusiyanın karbon yaşlı Lipetsk və Tula
yataqlarının filizləri bu tip filizlərdir.
Oolitli dəmir filizi – çökmə mənşəli dəmir filizlərinin ən yaxşı nümunəsidir. Bu
filizlər fosforla zəngin olub, oolit struktura malikdir. Xırda dənəli oolitlərdə helit və
hidrohetit şamozit, sideritlə növbələşir. Oolitli filizlərin rəngi mineralların
miqdarından asılı olaraq qonur qırmızı və açıq yaşıl rənglərdə olur. Bu filizlər
diametri 0,2-1,5 mm olan zematit və ya limanit oolitlərinin toplanmasından əmələ
gəlir. Belə filizlərə xarici görünüşlərinə görə çox vaxt səhvən dəmirli qumdaşları da
deyirlər. Oolitli filizlərdə dəmirin miqdarı 35%-dən artıq olmur, lakin bu filizlər
susuzlaşdırıldıqdan sonra onlarda dəmirin miqdarı 45%-ə qədər yüksələ bilər. Oolitli
filizlərdə fosforun miqdarı 1%-dən çox olur. Aşınma zonasında oolitli filizlər dəmirli
silikatların, şamozitin tam oksidləşməsi nəticəsində qonur dəmir filizinə çevrilir.
Oolitli filizlərin kalsitlə zəngin
növlərindən metallurgiyada onlara əhəng qatılmadan istifadə olunur.
Oolitli dəmir filizi yataqları Kanadanın Nyufaundlend adasında (180 m-lik filizli
formasiyada 12 yataq aşkarlanıb), Almaniyanın Lotaringiya (qalınlığı 130 m, 8 filiz

85
yatağı), Rur hövzələrində, Rusiyanın Kerç yarımadasında, Qazaxıstanın Kustanay və
Lisyakovski yataqlarında böyük ehtiyatlara malikdir.
Konkresiyalı siderit filizi – əsasən kömür formasiyaları daxilində geniş yayılıb,
həmçinin oolitli dəmir filizi formasiyalarının içərisində, dəniz çöküntüləri ilə
bilavasitə əlaqədar olan müstəqil yataqlar şəklində rast gəlir. Bu yataqlarda siderit
filizi ayrı – ayrı laylar, böyrəkvari və sfero – siderit konkresiyası şəklində (1-2 m
qalınlıqda) kömür qatları içərisində, onların tavanı və dabanında təsadüf edilir.
Sideritli filizlərdə dəmir oksidinin miqdarı 30-35%-dən artıq olmur. Onlarda əsas
tərkib hissəsi siderit mineralından başqa kalsit, ankerit, gil mineralları, dəmir
sulfidləri (pirit markazit) də əsas rol oynayır. Bu siderit filizləri kömürləşmiş bitki
qalıqları və fosforla zəngindir, kvars və çölşpatı minerallarının qırıntıları da rast gəlir.
Süxurun rəngi qatışıqlardan asılı olaraq boz, açıq sarı, tünd boz, tünd qara olur. İlk
dəfə belə dəmir filizləri Şotlandiyada yaxşı öyrənilmiş və onlara qara filiz deyirlər.
Sideritli süxurların quruluşu incəlaylı, radial şüalı, sıxkütləli, sferosiderit –
konkresiyalı olur. Konkresiyalı siderit filizlərinin yataqlarına Dağıstandakı
Samuryanı siderit yatağını göstərə bilərik. Filiz qatının qalınlığı 30-40 m olub, ali
hissəsi gilli sideritlərdən, üst hissəsi sferik formalı siderit konkresiyalarından təşkil
olub. Filizdə dəmirin miqdarı 20-25%-dir, filiz əmələgətirən mineral maqnosideritdir,
bundan başqa filizin tərkibində kalsit, ankerit, breynerit, alümosilikatlar əsas yer
tutur.
Şamozitli süxurlar – Şamozit mineralından təşkil olub, qarışıq kimi siderit,
kalsit və s. minerallar iştirak edir. Süxurun rəngi tünd yaşıl, qara olur, quruluşu
oolitli, pirolitli, sıxkütləli və gizli kristallik olur.
Hematitli – kvarslı dəmir filizləri də çökmə dəmir yataqlarına aiddir. Lakin bu
yataqlar tam metamorfikləşmiş qədim çöküntülər içərisində yayılmışdır. Belə
yataqların çökmə yolla əmələgəlməsi şübhə oyatmır. Hematitli – kvarslı dəmir
filizlərini geoloji ədəbiyyatda cespillit adlandırırlar. Dəmirli süxurlar gizli kristallik,
iri kristallik (siderit filizi), oolitli, konsentrik struktura və massiv, laylı, qeyri-
müntəzəm teksturaya malik olur.

86
 5. Manqanlı süxurlar
10 %-dən artıq manqan oksidi saxlayan kütlə manqanlı çökmə süxurlara aid
edilir. Onların tərkibinə manqan saxlayan və karbonat tərkibli müxtəlif minerallar
daxildir. Məsələn, Mn saxlayan - manqanit, psimomelan, pirolizit, brannit, karbonatlı
- podoxrozit, manqano-kalsit və s. misal göstərmək olar. Bunlardan başqa dəmirin
oksigenli birləşmələri , gil mineralları, qırıntı materialları, kalsit, silisli materiallar da
manqanlı süxurların tərkibində iştirak edir.
Manqanlı süxurlar dörd mineraloji-petroqrafık tipə ayrılır: oksidli, oksidləşmiş,
karbonatlı və silikatlı.
Oksidli filizlər - Mn-nın oksid və hidrooksid minerallarından (pirolüzit,
manqanit, psilomelan) təşkil olunmuşdur. Bu süxurlar qara rəngli olub, konlcresiya
və oolit formalı struktura malikdirlər. Bəzən torpaqvari olurlar. Mn-nın mənbəyi
kristallik süxurlardır.
Oksidli fılizlər dənizlərin dayaz sularında əmələ gəlir. Mn-nm bataqlıq-göl
mənşəli fılizləri geniş yayılıb. Mn-nın çökdürülməsində əsas səbəb kolloidin
koaqulyasiyası və bakteriyaların fəaliyyətidir.
Oksidləşmiş filizlər - Mn saxlayan süxur və fılizlərində geniş inkişaf edən
aşınma qabığında əmələ gəlir. Onlar - manqan hidrooksidi birləşmələri - psilomefan
kimi təqdim olunurlar. Bu fılizlər Mn istehsalı üçün yüksək keyfıyyətli xammal hesab
edilir.
Karbonatlı süxurlar - təbiətcə Mn-dan kasaddır. Onlar - rodoxrozit (MnCO 3)
və manqan-kalsit (Mn,Ca)CO3, saxlayan əhəngdaşları və dolomitlərdən ibarətdir. Mn-
nın karbonatlı fılizləri dəniz şəraitində əmələ gəlir. Bu süxur parlaq-boz rəngdə olub,
xırda və narın dənəlidir. Əhəngdaşı və dolomitdən çətin seçilir. Təbii çıxışlarda qara
rəngli yuvalar, manqan hidrooksidi laycıqları və dendritləri şəklində təzahür edir.
Silikatlı süxurlar - adatən rodonitdən qranat qrupu minerallardan spessartindən
təşkil olunur. Rəngi açıq-boz, çəhrayı-çalarlı, çəhrayı-lillidir. Xırda və narındənəli
süxurdur. Kembriyəqədərki süxurlarda tez-tez rast gəlir. Karbonatlı və silikatlı
süxurlar dekarativ material kimi işlədilir. Ümumiyyətlə Mn-lı süxurlar və fılizlər

87
yüksək keyfiyyətli polad və çuqun istehsalında, kimya sənayesində, şüşə istehsalında
geniş istifadə edilir.
6. Fosfatlı süxurlar
10%-dən artıq P2O5 saxlayan süxurlar fosfatlı süxurlar adlanır. Onlardan ən
geniş yayılmışı fosforitlərdir ki, onların əsas hossəsini fosfor turşusunun duzları -
hidroksilapatit, ftorapatit, karbonatapatit, eləcə də fosfatın amorf növü olan -
kollofanit mineralları təşkil edir.
Fosforitlərdə gil materialları qarışıq kimi iştirak edir. Bundan əlavə Mn, Ca
karbonatları, qırıntı dənələri, üzvi maddələr, autogen mənşəli opal, xalsedon,
qlaukonit və pirit də qarışıq materiallar kimi fosforitlərdə iştirak edir. Tərkibindəki
qarışıqlardan asılı olaraq fosforitlər, başqa çökmə süxurlara - qumdaşlarına,
əhəngdaşlarına, gillərə oxşaya bilir. Belə halda fosforitləri əminliklə müəyyən etmək
üçün, azot turşusundan və 15-20% konsentrasiyaya malik ammonium molibden
turşulu məhlulundan ibarət bir-neçə damcı ilə isladılır. Parlaq sarı rəngli molibdenin
fosforlu duzunun təzahür etməsi, süxurda fosforun iştirakmı təsdiq edir (göstərir).
Fosforitlərin rəngi adətən qara, boz, çəhrayıya çalan boz, yaşılı-boz olur. Rəngin
müxtəlifliyi qatqılardan asılıdır təmiz fosforit ağ rəngdə olur. Yatma şəraitinə görə
onları lay tipli konkresiyalı fosforitlər, sümükləşmiş brekçiyalara və terrigen
(qırıntılı) fosfatlı süxur növlərinə ayırmaq olar.
Laylı fosforitlər (geosinklinal fosforitlər) qalınlığı bir-neçə santimetrdən 10-17
metrə qədər olan, adətən tünd rəngli laylar şəklində yatır. Makroskopik olaraq
qumdaşına, çaxmaqdaşına (kremen), yaşmaya oxşayır. Şlifdə isə hissəciklərin
konsentrik laycıqlı fosfat təbəqələri müşahidə olunur. Həmin hissəciklər amorf
fosfatla, kalsit və dolomitlə sementləşir.
Konkresiyalı fosforitlər - radial-şüalı və şişvari (şişə oxşar, şişmiş) növlərə
ayrılır. Radial-şüalı fosforitlər kürəyə bənzər, 20 sm ölçüyə malik formada olur.
Aydın radial-şüalı struktura malikdir. Şişvari növü isə müxtəlif formada olur. Onlar
fauna və fosfatlaşmış bitgi qırıntılarından ibarət kalsitdən təşkil olunmuşlar. İlkin
növlərinin səthi

88
girintili-çıxıntılı, sonradan çökdürülmüş növü isə hamar olur.
Sümükləşmiş brekçiya - sarımtıl-boz rəngli süxurdur. Məsamələri çoxdur.
Balığın onurğa sümüyündən və digər sümüklərdən təşkil olunub. Sementləyici
material karbonat, qumlu-gil və fosfat tərkiblidir.
Terrigen fosfatlı süxurlar - balıqqulaqlarından - kilidsiz çiyinayaqlılarının
(obolis, linqula) xitinli-fosfatlı maddə ilə sementləşmiş olur. Fosforitlər dənizlərdə
orqanizmlərin qırılıb-çürüməsi nəticəsində əmələ gəlir. Fosforitlər kübrə istehsalı
üçün əsas xammaldır. Ondan əlavə kimya sənayesində fosforun və fosfor
birləşmələrinin alınmasında da geniş istifadə edilir.
7. Silisli süxurlar (silisitlər)
Silisli çökmə süxurlar - bütünlüklə və ya qismən silisium oksidindən ibarətdir.
Bu süxurlar özlərində böyük miqdarda orqanizm qalıqları saxlayır. Onlarda silisium
oksidi ilə yanaşı böyük miqdarda qumlu-alevrit, gil materialları, dəmir oksidi və
karbonat qırıntıları iştirak edir.
Silisli hemogen süxurlar
Silisli sulfat - əsasən kimyəvi yol ilə əmələ gəlmiş silisli süxurdur. Onlar bərk,
az məsaməli, açıq rənglərdə tapılan (ağ, sarımtıl və s.) amorf quruluşlu süxurdur. İsti
sularda olan silisli birləşmələrin (SİO2 x nH2O) çökməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Qezer bulaqlarından çökən qeyzeritləri də buna misal göstərmək olar.
Silisli konkresiyalar və ya çaxmaqdaşı - sıxlanmış bərk süxurdur. Rəngi
müxtəlifdir. Ən çox boz, tünd-boz və qara rənglərdə olur. Müxtəlif formalı və ölçülü
xalsedon -kvars və kvars tərkibli konkresiyaları olur. Silisli minerallardan əlavə, qara
rəngə boyayan üzvi maddələrdən ibarət konkresiyalarla yanaşı pirit, gil mineralları,
terrigen qatqıları da təsadüf olunur.
Silisli biogen süxurlar
Diatomit - sementləşmiş incə orqanizm qalıqlarından (SİO2 x nH2O) diatomlu
su yosunlarından ibarət, açıq (ağ) rəngli, yüngül, mikroməsaməli və yumşaq
süxurdur. Sement materialı opaldır. Bütün opal süxurları kimi dilə yapışır. Laylı və
mikrolaylıdır. Qatqı kimi tərkibində gil hissəcikləri, qlaukonit və süngərlərin iynələri

89
(spikula) iştirak edir. Xarici görünüşünə görə yazı təbaşirini xatırladır. Əli bulaşdırır,
suyu hopdurur. Amma turşu ilə təsir etdikdə səthində qaynama baş vermir.
Radiolorit - boz, tünd-boz laylı teksturalı süxurdur. Radiolorit skeletinin
qabıqlarının (küllü miqdarda) səpildiyi opaldan təşkil olunub. Qatqıları gil
hissəcikləri, üzvi maddə və piritdən ibarətdir.
Sponqolit - ağ, yaşımtıl-boz rəngli, silisli süngər iynələrindən təşkil olunmuş
süxurdur. Opalla sementləşmişdir. Qatqıları alevrolitli, qumlu qarışıqlardan və
qlaukonitdən ibarətdir.
Silisli hemobigen süxurlar
Belə süxurlar orqanizmlər skeletlərinin yığımlarından əmələ gəlir. Lakin
diagenez və katagenez zamanı güclü dəyişilməyə məruz qalır.
Yaşma - xalsedonlu və kvarslı-xalsedonlu süxurdur. Adətən onlarda
radiolyariya-nın izləri olur. Süxurəmələgətirən minerallardan əlavə yaşmada bir-sıra
dəmir oksidi və hidrooksidi, gil mineralları və xlorit, eləcə də üzvi maddələrin
qatqıları iştirak edir. Dəmir oksidi və hidrooksidi yaşmada - qonuru, çəhrayı, qırmızı,
xloritlər - boz, yaşılı, üzvi maddələr isə - tünd-boz və qarz rəngli çalar verir.
Yaşmanın əmələ gəlməsi intensiv sürətdə baş verən sualtı vulkan fəaliyyəti ilə
əlaqədardır.
Trepel və opoka (silisiumlu gil) - rəngi parçasında boz, bəzi ağ rəngdə olan
süxurdur. Biri o birindən sıxlığı ilə fərqlənir. (trepel x.ş. - 0,5-1,0, opoka - 1,1-1,8
q/sm- dır). Trepel və opokada əsas mineral opaldır. Əsasən opal tərkibli diatom su
yosunlarının incə qabıqlarının diagenetik və katagenetik dəyişilməsindən əmələ gəlir
(həllolma - çökdürülmə - təkrar kristallaşma).
Silisli süxurlar - qiymətli faydalı qazıntıdır. Yaşma - dekarativ material kimi,
trepel və opoka - silisli sement istehsalında, istilik və səs izolyasiya materialı kimi
işlədilir.
8. Karbonatlı süxurlar
Bu süxurlar geniş yayılmış çökmə süxurlara aiddir. Əsas mineralı kalsit (CaCO 3)
və dolomitdir CaMg(CO3)2. Qatqıları gil mineralları, qırıntı hissəciklər, dəmir oksidi

90
və sulfıdi və kömürləşmiş materialların qabıqlarından ibarətdir. Karbonat qrupuna aid
etmək üçün, süxurların tərkibində karbonat minerallarının miqdarı 50%-dən az
olmamalıdır. Strukturu - qırıntılı (psefit - 1 mm artıq, psammit - 0,1-1,0 mm, alevrit -
0,l-0,05mm, narın dənəli (sparit) - 0,05-0,005mm, pelitomorf - mikrit 0,005mm-dən
kiçik və kristallik - dənəlidir( xırda kristallik - 0,10-0,25 mm, orta kristallik - 0,25 -
0,5mm, iri kristallik - 0,5-l,0mm, narın dənəli - 0,l-0,05mm, xırda dənəli - 0,05-0,01
mm, pelitomorf - 0,01 mm kiçik).
Karbonat süxurları - laylı, ləkəli, oolitli, brekçiya və konqlomerata bənzər
teksturalarında təsadüf olunur. Xarakterik nümayəndələrindən əhəngdaşı, dolomit və
qarışıq tərkibə malik süxurları qeyd etmək olar.
Əhəngdaşları
Genezisinə görə - qırıntılı, orqanogen (biogen) və hemogen əhəngdaşları qeyd
edilir.
1. Qırıntılı əhəngdaşları - 50% -dən artıq karbonat tərkibli, geniş yayılmış,
çeşidlənmiş mexaniki qırıntı yığımlarıdır. Forma və ölçülərindən asılı olaraq
konqlomeratabənzər, brekçiyayabənzər əhəngdaşlarını və əhəngdaşlı qumdaşlarını
misal göstərmək olar. Qırıntılı əhəngdaşları - mexanoklastik (karbonat tərkibli süxur
qırıntılarından ibarət) və bioklastik və ya orqanogen qırıntı (müxtəlif orqanizm
qalıqlarının qırıntılarından ibarət) növlərinə ayrılır. Sement materialı pelitomorf və
müxtəlif tipli kristallik kalsitdən ibarətdir.
2. Orqanogen əhəngdaşı - möhkəm, çox vaxt məsaməli, sementləşmiş, əsasən
dənizdə yaşayan orqanizm qalıqlarının toplanması və kiplənməsi nəticəsində əmələ
gəlmiş süxurdur. Abşerondakı əhəngdaşları bu qəbilədəndir. Orqanogen əhəngdaşları
əmələ gəldikləri orqanizm qalıqlarına görə braxiopod, qastropod, foraminifez, mərcan
və s. əhəngdaşlarına bölünür. Bu süxurlar bəzən bitum qarışığına malik olur. Onlar
bitumlaşmış əhəngdaşları adlanır. Bu növ süxurları yandırdıqda zəif neft iyi verir.
3. Hemogen əhəngdaşları həm quruda, həm də su hövzələrində kalsium
karbonatının çökməsi nəticəsində əmələ gəlir. Həqiqi məhlullardan çökən duzlar isə
gizli kristallik quruluşa malik olur. Əhəngdaşları (kristallik, oolit, axın forması),

91
əhəngli tuflar (travertin), dolomitlər və sideritli karbonat süxurlara ayrılır. Hemogen
əhəngdaşları təbiətdə geniş yayılmışdır. Qarışıqlarından asılı olaraq açıq rənglərin
müxtəlif çalarlarında, bəzən qara rəngdə rast olunur. Tərkibində qum qatqısı olduqda
qumlu əhəngdaşı, gil olduqda isə gilli əhəngdaşı adını daşıyır.
Oolit əhəngdaşının qabıqvari, radial şüalı quruluşu vardır. Ölçülərinə görə darı
dənələrini xatırladan kürəciklərdən - oolitlərdən ibarətdir. Ən iri dənələri noxuddan
böyük olmur. Çox vaxt əhənglə sementləşərək bütöv kütlə əmələ gətirir.
Axım formalı əhəngdaşı CaCO3-ın yeraltı suların çökməsi nəticəsində əmələ
gəlir. Karstlarda tez-tez rast gəlinən stalaktit və stalaqmitlər bunların əsas
nümayəndələridir.
Əhəngli tuflar (travertin) - incə kristallik quruluşa malik, məsaməli,
çopurlanmış və yeraltı suların çıxışlarında əmələ gələn süxurdur. Rəngi ağ, boz,
sarımtıl, çəhrayı, bəzən rəngsiz şəffaf olur. Travertinin xüsusi yatım forması olmur.
Əsasən kütlə şəklində olur.
Dolomit
Dolomit təxminən 95% dolomit mineralından təşkil olunmuş monomineral
karbonat süxurudur. Təmiz halda çox az tapılır. Əhəngdaşlarına çox oxşayır.
Onlardan fərqli olaraq HCl məhlulunda yalnız toz halında qaynayır. Adətən dolomit
süxuru kalsit, bəzən pirit, xalsedon, kvars, üzvi maddə qarışığı saxlayır. Bəzi
dolomitlərdə anhidrit və gips xalları rast olunur. Dolomitlər, əhəngdaşları kimi
qırıntılı, biogen, hemogen və postsedimentasiya mərhələsində dəyişilmiş növlərə
ayrılır.
Qırıntılı dolomitlər - dənələrin ölçülərinə görə seçilir və dolomitlə
sementləşmiş yuvarlaq və ya iti bucaqlı dolomit qırıntılarından təşkil olunmuşdur.
Terrigen material qatışığı saxlayır.
Biogen dolomitlər - orqanogen quruluşlu olub, üzvi qalıqların iştirakı ilə
xarakterizə olunur. Suyosunlu dolomitlər xüsusi olaraq qeyd edilir. Belə dolomitlər
yüksək məsaməliliyi və boşluğu ilə seçilir.

92
 Hemogen dolomitlər - üzvi qalıqları olmayan mikrodənəli və pelitomorf
bircinsli süxurdur. Tərkibində kalsit, anhidrit, gips və gil materiallarından ibarət
qarışığı olur. Onların buxarlanması hövzəyə daxil olan suların miqdarından artıq olan
isti - quru iqlim şəraitində - laqunlarda, dəniz körfəzlərində duzluluğu yüksək olan
sulardan çökməklə əmələ gəlir.
Metasomatik dolomit növü də məlumdur. Onlar dolomit mineralının kalsiti
əvəz etməsi nəticəsində əmələ gəlir. Adətən məsamə və boşluqları çox olur ki, o da
kalsit molekulunun dolomitlə əvəz olunmasından yaranır. Diagenetik və epigenetik
növlərə ayırırlar (yəni - diagenez zamanı və katagenez , metagenez və hipergenez
zamanı əmələ gələnlər).
Qarışıq tərkibli karbonat süxurlar. Mergel və ya gilli əhəngdaşı
Pelitomorf və va mikrodənəli kalsit və nazik gil materialından ibarət xırda
nazikdənəli yumşaq süxurdur. Gil qatışığı süxurda bərabər paylanır, bəzən nazik
laycıqlar şəklində yerləşir. Gil hissəcikləri 25-50% arasında olur.
Mergellər isti iqlim və qələvi mühit şəraitində gil və karbonat materiallarının
eyni vaxtda dənizlərdə, laqun və kontinental sahələrdə çökməsi nəticəsində əmələ
gəlir. Mergellər mexaniki qarışıqlardan asılı olaraq ağ, boz, çəhrayı, yaşıl, abı,
qırmızı və s. rənglərdə olur. HCl məhlulunda qaynayır və əhəngdaşından fərqli olaraq
qaynama qurtardıqdan sonra HCl damlasının yerində çirkli (bulaşıq) ləkə qalır.
Silisli əhəngdaşları - 50% qədər silisli birləşmələrdən ibarətdir. Bu birləşmələr
süxurda xalsedon və kvarsit qeyri-bərabər səpintiləri və silisli konkresiyalar şəklində
təzahür edir. Silisium qismən kalsitin xırda dənələrini əvəz edir. Bəzən süxurdakı
canaq boşluqlarında iri kristallar əmələ gəlir.
Kömürlü əhəngdaşları - tərkibində 50%-ə qədər kömür materialı saxlayır və
adətən kömür layları ilə əlaqəli olur. Kömürlü əhəngdaşları dayaz dəniz sahillərinin
bataqlığa çevrildiyi şəraitdə formalaşır.
Karbonat süxurlarının böyük praktiki əhəmiyyəti var.
Əhəngdaşları metallurgiyada aşqar kimi (flyus) kimi, inşaat işlərində, kənd
təsərrüfatında geniş tərtib olunur. Dolomitlərdən oda davamlı materialların

93
hazırlanmasında, sement istehsalında və qara metallurgiyada aşqar(flyus) kimi
istifadə edilir.
Təbaşir - yumşaq, ovulan, adətən ağ, bəzən sarımtıl rəngli, HCl-da şiddətlə
qaynayan, xırda orqanizm qalıqlarının toplanmasından əmələ gəlmiş (60-70 %
plankton orqanizmlərindən ibarət) süxurdur.
Karbonat kollektorları ilə neft və qaz yataqları əlaqədardır. Bu da onlarda
məsamə və boşluqların olması ilə izah edilir. Əhəngdaşları həmdə bitum maddəsi
saxlayır. Bu da yanar faydalı qazıntıların axtarışında mühüm rol oynayır.
Duzlu süxurlar (Duz süxurları)
Daş duz təmiz halda şəffaf monomineral süxurdur. Tərkibindəki qarışıqlarından
asılı olaraq sarımtıl, qonuru, boz və s. rənglərdə olur Orta və iri kristallik quruluşu
vardır. Xüsusi dada malik və suda asanlıqla həll olan geniş yayılmış süxurdur. Əsas
mineralları - anhidrit, gips, halit, silvin, karnallit, mirabillit, qlauberit, bişofıt,
epsomitdir. Karbonatlar - (soda, maqnezit, dolomit), borun mineralları, dəmir
oksidləri və hidrooksidləri, dəmirin sulfıdli birləşmələri, eləcə də üzvi maddələr
törəmə (2-ci dərəcəli) minerallardır.
Silvinit - nisbətən az yayılmış , ağ, boz, göyümtül, sarımtıl və s. rənglərdə
tapılan, duzlu, acıtəhər dada malik kristallik quruluşlu süxurdur.
Sulfat turşuları
Sulfat turşularından ən geniş yayılmışı gips və anhidritdir. Sudan çökmə yolu ilə
dayaz dəniz, göl və laqunlarda əmələ gəlir.
Anhidrit – CaSO4 - yer səthində nadir hallarda tapılır, çünki suyun təsirindən
asanlıqla gipsə çevrilir. Adətən nazik laycıqlar, laylar və linzalar şəklində təsadüf
edir. Əsasən maviyə çalan boz, bəzən ağ və qırmızımtıl rənglərə boyanır.
Gips – CaSO4 x 2H2O - ağ, bozumtul ağ rənfli süxurdur. Müxtəlif çökmə
süxurların tərkibində səpinti halında ayrı-ayrlı linzalar və laycıqlar şəklində rast
gəlinir. Çox vaxt bərk süxurların çatlarını doldurur. Anhidridlə birlikdə rast gəlinir.

94
 Selenit - çəhrayı və ya qırmızı rəngli qipsdir. İpəyi parıltıya, lifli və sütunvari
quruluşa malikdir. Qalın gips layları daxilində 20-25 sm qalınlığa malik laycıqlar
əmələ gətirir.
Xlorid birləşməli süxurlar - Halogenlər
Bu qrup süxurlara daş duz , karnollit süxuru və selvinit aiddir (bu barədə
yuxarıda qeyd olunub).
Gips - inşaat işlərində, təbabətdə, kağız istehsalında istifadə edilir. Anhidrit -
sement istehsalında, daş duz - kimya sənayesində, məişət duzu kimi istifadə edilir.
Kalsium duzları - kənd təsərrüfatı üçün kübrə istehsalında, karnollit - əsasən Mg fılizi
kimi işlədilir. NaSO4 - şüşə istehsalında və kimya sənayesində istifadə edilir.

95
96
 Bölmə I I I : Fasial analizin (təhlilin) əsasları

"Fasiya","Litogenetik tip" və "Fasial analiz (təhlil)" məvhumunun

(termininin) mənası.
Hal-hazırda "fasiya" terminin 100-dən artıq yozumu mövcuddur. Məsələn,
D.V.Nalivkin, L.B.Ruxin, V.Y.Xainin - L.V.Pustavolov, A.Y.Ferzman, İ.A.Velsanin
- N.B.Vassayoviç, N.M.Straxov və b. "fasiya" termininin yozumu və tətbiqində fərqli
fıkirlərə malikdirlər. Lakin ümumiləşdirilmiş şəkildə desək "fasiya" - çöküntü və
süxur kimi maddiləşmiş müasir və qədim çöküntütoplama şəraitidir. Başqa sözlə
fasiya müəyyən fıziki-coğrafı şəraitdə yaranan və tərkibinə görə qonşuluqdakı eyni
yaşlı çöküntülərdən fərqlənən müəyyən geoloji tərkibə malik çöküntülər
kompleksidir.
Fasiyaların öyrənilməsi müxtəlif çökmə süxurlar qatınm geoloji yaşını düzgün
qiymətləndirməyə imkan verir. Bu isə özlüyündə həmin yaşlı çöküntülərlə əlaqədar
olan faydalı qazıntıların axtarışına düzgün istiqamət verir. Fasiyaların təsnifində
fıziki-coğrafı şərait mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, fıziki-coğrafı şəraitdən asılı
olaraq çökmə süxurlar üç fasiyaya ayrılır: 1) Dəniz fasiyaları; 2) Laqun fasiyaları;
3) Kontinental fasiya.
Sedimentasiyanın (fasiyanın) maddi təzahürü litogenetik tip, yəni müəyyən
ilkin genetik amillər kompleksindən ibarət olan süxurlardır. Litogenetik tip üsullarla
müəyyən edilir, fasiya isə - çökmə şəraitinə görə. Belə ki, fıziki-kimyəvi şərait
( mühitin xarakteri, dinamikası, suyun duzluluğu, temperaturu, qaz rejimi,
oksidləşmə-bərpa və turşuluq - qələvilik xassələri) çöküntülərin toplandığı vəziyyəti
97
(mühiti) təyin edir. Formal olaraq maddələrin çökdürülmə üsulu şəraitdən asılı deyil.
Məsələn, hemogen çökdürülmənin mexanizmi müxtəlif şəraitlərdə reallaşır. Deyək
ki, normal duzluluğa malik isti dəniz sularından CaCO 3, yüksək duzluluğa malik
dəniz sularından isə sulfat birləşmələri və ya duz çökür.
Litogenetik tip yaşla əlaqəli məvhum deyil. Məsələn allüvium karbon və yurada
genetik tip çöküntüsüdür, amma allüvial fasiya isə - eyni yaşlı bitişik (qonşu) genetik
olaraq başqa çöküntü kompleksindən ayrılır.
Fasial analiz (təhlil) qədim çöküntülərin əmələgəlmə şəraitlərinin bərpasında
tədbiq edilən müxtəlif üsulların məcmuyu deməkdir.
Qədim dənizlər və quru sahələr hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənmişlər? İqlim
şəraiti, üzvi aləm, relyef və s. çöküntülər yaranan zaman necə olmuşlar? Bütün bu
məsələlər fasiya analizinin köməyi ilə həll edilir.
Fasial analiz - litofasial və biofasial analizə ayrdır. Litofasial analiz - süxurların
litoloji tərkiblərinin genetik xüsusiyyətlərini, biofasial isə - üzvi qalıqların (aləmin)
yaşam və dəyişilmə şəraitini öyrənir. Fasial analizdə aktualizm üsulundan geniş
istifadə edilir. Bu üsul Yerin geoloji tarixini elmi surətdə öyrənir. Belə ki, müasir
geoloji prosesləri izləməklə, onlarm baş vermə qanunauyğunluğundan istifadə
etməklə keçmiş şəraiti və prosesləri bərpa etmək (yenidən qurmaq) olur.
Fasiyalar
Qeyd edildiyi kimi, fasiyaların təsnifində fıziki-coğrafı şərait mühüm rol
oynayır. Fiziki-coğrafı şəraitdən asılı olaraq çökmə süxurlar aşağıdakı fasiyalara
ayrılır:
1) Dəniz fasiyaları;
2) Laqun fasiyaları;
3) Kontinental fasiyalar.
1. Dəniz fasiyaları
Geoloji yaşından asılı olmayaraq çökmə süxurlardan ən geniş yayılanı dəniz
fasiyalarıdır. Su hövzəsinin dərinliyindən asılı olaraq dəniz fasiyaları dörd qrupa
ayrılır:

98
 1) Sahilyanı və ya litoraf fasiyalar.
2) Dayaz dəniz və ya nerit fasiyaları.
3) Orta dərinliklər və ya batial fasiyalar.
4) Dərin dəniz fasiyası və ya abissial fasiyalar.
Sahilyanı və ya litoraf fasiyalar, adətən qabarma və çəkilmə nəticəsində
sahilyanı zonada əmələ gəlir. Sahil dik və bərk qaya süxurlarından ibarət olduqda
dənizin dağıdıcı (abraziv) fəaliyyəti nəticəsində litoral zonada kobud qırıntılı
süxurlar - qumlu, çaqıllı və çmqıllı çöküntülər toplanır. Belə sahələrin üzvi aləmi
kasıb olur. Burada hakim rolu massiv qabıqlı heyvanlar oynayır.
Yumşaq süxurlardan təşkil edilmiş sahil zonalarda lillər yaranır. Burada lilyeyən
orqanizmlərin qalıqları yığılır. Qumlu sahil çöküntüləri yaxşı çeşidlənmiş olur. Quru
iqlim şəraitində sahil göllərində kimyəvi (hemogen) çöküntülər - dolomit, gips, daş
duz və s. əmələ gəlir. Nəmli iqlim şəraitində isə sapropel yataqlarını törədən və üzvi
maddələrlə zəngin olan tünd rəngli lillər toplanır. Burada müasir və ya qədim delta
törəmələri böyük rol oynayır.
Dayaz dəniz və ya nerit fasiyaları, şelf zonasında (kontinental yamacda - 0-
2000 m dərinlikdə) əmələ gəlir və müxtəliflikləri ilə fərqlənir. Şelf zonası iki
yarımzonaya ayrılır: yuxarı və aşağı (0-200m) ləpədöyənlər. Yuxarı yarımzonada
suyun dalğalanması, qabarma-çəkilmə hadisələri və s. nəticəsində suyun hərəkəti
daha güclü olur və burada yaranan çöküntülər əzilir, xırdalanır, bir yerdən başqa yerə
köçürülür və onlarda çeşidlənmə yaxşı gedir. Yuxarı yarımzonada üzvi aləmin
inkişafı üçün əlverişli şərait olur. Ona görə də burada üzvi aləm zəngin olur. Bu da
orqanogen süxurların, əsasən karbonatların (əhəngdaşı, dolomit, mergel) geniş
miqyasda yaranmasına səbəb olur. Şelfin aşağı yarımzonasında suyun hərəkəti zəif
olur, çöküntütoplama dəyişməz olur. Burada üzvi aləm zəif inkişaf edir. Orqanizmlər
incəqabıqlıdır, tərkibi kasıbdır, çöküntülər gillidir, yaxşı horizontal laylanma
müşahidə edilir.
Orta dərinliklər və ya batial fasiyalar qitə və ya kontinental yamac zonasında
yaranır. Bu zona 200-2000 m (bəzən də 3000m) dərinliyi əhatə edir və təqribən bütün

99
sahə boyu daha davamlı rejim ilə səciyyələnir. Burada fosillər nadirdir. Çöküntülər
içərisində əsasən plankton faraminiferlərin qabıqlarına rast gəlinır. Bəzən onlar küllü
miqdarda yığılaraq orqanogen lilləri əmələ gətirir. Ümumiyyətlə, batial çöküntülərə
göy, yaşıl və qırmızı rəngli lillər xarakterikdir. Lillər 1000-1200 metr dərinlikdə
yayılmış olur.
Dərin dəniz və ya abissial zona fasiyaları. Yer səthinin 50-60 %-i bu zonada
yaranmış çöküntülərin payına düşür. Bununla belə onların geoloji əhəmiyyəti olduqca
azdır. Qədim abissial fasiya haqqında az məlumat var. Müasir okean hövzələrinin
2000-3000 metrdən artıq olan terlərində çöküntülərin toplanması tədricən gedir.
Okean çökəkliklərinin ən dərin sahələri (dibləri) dərin su mənşəli qırmızı gillər ilə
örtülmüşdür.
Kiçik dərinliklərdə isə əhəngli və silisli orqanogen lillər yığılır.
2. Laqun fasiyaları
Laqun fasiyalara suyunun duzluluğu dəyişən hövzələrdə toplanmış çöküntülər
aiddir. Laqun hövzələrinin (yeni dənizdən ayrılmış su hövzələrinin, kiçik göllərin)
şirinləşməsi, ya da şorlaşması onun dənizlə əlaqəsindən və həmin yerin iqlim
şəraitindən asılıdır. Nəm iqlimli əyalətlərdə laqunun şirinləşməsi çox real gedir. İsti
iqlim şəraitində isə laquna şirin su daxil olmadığma görə şorlaşır. Demək olar ki,
bütün laqun hövzələrində kobud qırmtılı çöküntülər (süxurlar) olmur. Bu onların
səciyyəvi xüsusiyyətidir. Dağ çaylarının deltaları bu cəhətdən müstəsnalıq təşkil edir.
Bu laqun hövzələrinin yalnız alçaq düzən relyefə malik əyalətlərdə yaranması ilə
əlaqədardır.
3. Kontinental fasiyalar
Kontonental çöküntülərin toplanması bir sıra amillərlə əlaqədardır. Onlardan ən
əsası - iqlim, çöküntütoplanma mühitinin dinamik şəraiti və çöküntütoplanma
sahəsinin relyefıdir. Kontinental fasiyalar çox müxtəlif və dəyişkəndir. Çox geniş
yayılmış kontinental fasiyalardan elüvial, delüvial, kollüvial, prolüvial fasiyaları və s.
göstərmək olar. Bundan başqa göl-bataqlıq (Limnik), buzlaq əyalətlərinin fasiyaları,
eol fasiyası da bura aiddir.

100
 Elüvial fasiya - yer səthində atmosfer agentlərin, torpaq və qrunt suların və
orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində aşınmaya uğramış və aşınmanın baş verdiyi
yerdə əmələ gəlmiş dağ süxurların aşınmasından törəmiş aşınma materialları
kompleksidir. Onun ən tipik nümayəndəsi aşınma qabığıdır. Xüsusən onun yuxarı
hissəsi olan torpaq qatıdır, harda ki, biokimyəvi proseslər intensiv gedir.
Elüvial fasiyanın mineraloji və kimyəvi tərkibi, qalınlığı iqlim şəraitindən,
tektonik rejimdən və relyefdən asılıdır. Ən güclü aşınma tropik iqlim şəraitində. Sabit
tektonik rejimdə və həndir-hamar (yüksək) relyef şəraitində baş verir.
Kollüvial və dellüvial fasiya - dağətəyi yüksəkliklərdə və yamaclarda uçqunlar,
sürüşmələr, eləcə də qar və yağış sularının qırıntı materiallarının daşınması zamanı
formalaşır. Onların əmələ gəlməsi və əvvəl quru iqlim şəraitinin hökm sürdüyü,
bitgisi az olan sahələrdə baş verir. Parçalanmış və kəskin meyilliyə malik relyefdə
kobud brekçiyalar, az meyilli yamaclarda isə nazik çaqıllı-qum çöküntüləri
formalaşır. Çöküntülərdə laylanma və materialların çeşidlənməsi baş vermir.
Qırıntılar adətən iti bucaqlı olur. Qalınlıqları kəskin dəyişir, hətta relyefin hündür
hissəsində pazlaşır.
Prolüvial fasiya - müvəqqəti fəaliyyətdə olan su axınları (prolüvi) nəticəsində
əmələ gəlir. Əsasən qum kütləsindən ibarət olub, basdırılmış təpələrin ətəyində,
qədim eroziya qalxımlarında və eləcə də qədim dərələrdə rast olunur. Dağlarda
prolüvial çöküntülər zolaqlar şəklində dərələri doldurur. Onlar kobud dənəli
çeşidlənməmiş çöküntülərdir. Gillərdə qeyri-bərabər paylanmış çaydaşı, qaymadaşı
çınqıllardan ibarətdir. Ayrı-ayrı çaylarm gətirmə konusları birləşərək eni 100 km
qədər, uzunluğu yüzlərlə kilometr olan bütöv bir prolüvial çöküntülərdən ibarət zolaq
əmələ gətirir. Qalınlıqları 100 metr, bəzən də 1000 metrə çatır.
Allüvial fasiya - əmələgəlmə şəraitinə görə olduqca müxtəlif və mürəkkəbdir.
Allüvial çöküntülər çayların geoloji fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Burada
düzənliklərə və dağlara aid çayların fəaliyyəti ayrıca qeyd edilir. Düzənlik çayları
geniş dərələrlə və uzununa zəif meyl ilə səciyyələnir. Bu səbəbdən də su yavaş və
sakit axır, çayın yatağı(məcrası) kəskin əyri zolaq əmələ gətirir. Düzənlik çaylarının

101
çöküntülərinin kəsilişində müşahidə edilən çöküntülər arasmda çəp laylanan qumlar
əsas yer tutur. Dağ çaylarının dərələrində isə qumlu çöküntülərdən başqa, iri qırıntılı
süxurlar – çaqıllar və konqlomeratlar yayılır.
Allüvial fasiya kompleksi aşağıdakı növlərə ayrılır:
1) Dayaz çay yatağı fasiyası;
2) Düzlənmiş çaylarda dayaz çay yatağı fasiyası;
3) Şaxələnmiş çaylarda dayaz çay yatağı fasiyası;
4) Dolanbac (meandra) çaylarda dayaz çay yatağı fasiyası;
5) Məhdud dolanbac çaylarda dayaz çay yatağı fasiyası;
6) İntensiv dolanbac çaylarda dayaz çay yatağı fasiyası;
7) Çaybasar fasiyası;
8) Qurumuş köhnə çay yatağı fasiyası;
9) Sahil bəndləri fasiyaları;
10) Yayılmış qumlar fasiyası və s.
Şirinsulu göl və bataqlıq (Limnik) fasiyaları
Nəm iqlim zonalarında çoxlu şirin sulu göllər yayılmışdır. Bu göllərin əsas
çöküntüləri gillərdir. Gillər, adətən göl çuxurunun mərkəz hissəsini doldurur. Qumlu
çöküntülər, çaqıllar və konqlomeratlar burada az yayılmışdır. Çaqıllar, adətən çaylar
vasitəsi ilə gətirilərək ensiz zolaq şəklində sahillər boyunca çökür. Bataqlıq fasiyaları
çöküntüləri tamamilə gillərdən ibarətdir. Bataqlıqlarda toplanan bitgi qalıqları çox
zaman torf, qonur və daş kömür yataqlarının , eləcə də sapropelitlərin əmələ
gəlməsinə səbəb olur.
Buzlaq fasiyaları
Buzlaq çöküntüləri materik və dağ buzlaqlarının yerləşdiyi sahələrdə formalaşır.
Buzlaq törəmələrindən ən səciyyəvisi morenlər və su-bulaq-flüvioqlyasial və göl-
buzlaq çöküntüləridir. Müasir qitə buzlaqlarm çöküntülərini öyrənmək mümkün
deyildir. Lakin morenlərə bütün dağlıq zonalarda rast gəlmək mümkündür. Morenlər
hərəkət edən buzlaqlarm gətirdiyi materiallardan ibarətdir. Onlar iti bucaqlı, qeyri-
laylı çöküntülərdən ibarətdir. Qumlu-gil materialı ilə sementləşmiş müxtəlif ölçülü

102
buzlaq daşı və qaya parçalarından təşkildir. Buzlaq daşı və qaya parçalarının
petroqrafık tərkibi olduqca müxtəlifdir. Flüvioqlyasial çöküntülər əvvəllər
çeşidlənməmiş, sonra isə yaxşı çeşidlənmiş çöküntü materialları kimi təqdim olunur.
Eol fasiyası
Küləyin geoloji fəaliyyəti eol fəaliyyəti adlanır. Eol çöküntüləri havada asılı
vəziyyətdə olan aşınma materiallarının çökdürülməsi və diyirlənməsi yolu ilə əmələ
gəlir. Böyük həcmli eol çöküntüləri səhralarda (barxanlar), ondan bir qədər az dəniz
sahillərində və ondan da az miqdarda dünlər şəklində çay sahilləri boyu toplanır. Bu
çöküntülər üçün dənələrin yaxşı çeşidlənməsi və yuvarlaqlığı səciyyəvidir. Eol
çöküntülərinin parlaq nümayəndəsi lössdür.
Löss - rəngi açıq sarımtıl - bozdan qonura qədər dəyişən, quruluşu etibarilə ovuq
tipli süxurlara mənsub olub, karbonat və sulfat tərkibli, mikroməsaməli, zəif
sementləşmiş, quru halda möhkəm süxurdur.
Bölmə IV : Təbii rezervuarların litologiyası

Formasiyalar. Formasiyalar vahid tektonik və iqlim şəraitində əmələ gələn və

bir- biri ilə möhkəm paragenetik əlaqədə olan çöküntülərin genetik tiplərin
kompleksidir. Tektonik əlamətlərinə görə bütün formasiyalar - geosinklinallara və
platformalara uyğun gələn iki qrupa bölünür.
Geosinklinal formasiyalardan bir çoxu orogenik hərəkətlərlə, digərləri isə böyük
enmələrlə izah olunur. Ən tipik geosinklinal formasiyalar bunlardır:
1) Gilli şistlərdən və qumdaşlarından ibarət terrigen formasiyaları.
2) Silisli-vulkanogen formasiyalar (Spilit-diabaz-keratofır formasiyası).
3) Karbonat formasiyaları.
4) Ritogen formasiyaları.
5) Fliş və molass formasiyaları.
Gilli şistlərdən və qumdaşlarından ibarət terrigen formasiyalar, geosinklin
aləyalətinin inkişafının ilk mərhələsində uzunmüddətli enmələr baş verən zaman
əmələ gəlir. Bu zaman böyük qalınlığa malik, hətta bir-neçə min metrədək gilli

103
süxurlar qatı əmələ gəlir. Uranın üzvi maddələrlə zəngin Ordovik və Silur yaşlı qara
rəngli qraptolit, Böyük Qafqazın - Yura yaşlı aspid şistlərini və s. formasiyaya misal
götərmək olar.
Silisli-vulkanogen formasiyalar - geosinklinal sahələrin mərkəz sahələrində,
vulkanik fəaliyyətin gizli təzahür etdiyi yerlərdə, gilli şistlərdən və qumdaşlarından
ibarət formasiyaların toplanması ilə bir zamanda əmələ gələ bilməsi ehtimal olunur.
Ən böyük enmə mərhələsində geosinklinallarda çöküntülərin toplanması, əsasən,
sualtı vulkanların fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Silisli süxurlar effuzivlərlə və
onların tufları ilə (andezit-bazaltlarla, spilitlər və keratofızlərlə və onalarm tufları ilə)
növbələşir. Bu formasiyaya aid süxurların ümumi qalınlığı yüz, hətta min metrlərlə
ölçülür. Tipik şəkildə bu formasiya spilit-diabaz-keratofır adı ilə məşhurdur.
Karbonat formasiyaları əhəngdaşlarından, dolomitlərdən, megellərdən və
təbaşirdən ibarət olur. Onlarda şistlər və tuffıtlər də iştirak edir. Qalınlığı yüz metrdən
3-5 min metrədək olur. Məsələn, Qərbi-Tyan-Şanda - üst karbon, alt karbon (C,D),
Uralda - alt karbon və Böyük Qafqazdakı üst Yura əhəngdaşları.
Rifogen formasiyalar orqanogen, məsaməli əhəngdaşlarından, bəzən
dolomitləşmiş əhəngdaşlarından ibarətdir. Paleozoy erasmda əsas rifquran qruplar,
əvvəlcə su yosunları və arxeosiatlar, sonra isə dördsüalı mərcanlar, tabulata
nümayəndələri, mamırabənzərlər və s. olmuşdur. Pz riflərinin yaradılmasında dəniz
zanbaqları, çiyinayaqlılar və başqaları fəal iştirak etmişlər.
Mz-da rifquran orqanizmlər altışüalı mərcanlar, mamırabənzərlər, dəniz
zanbaqları, foraminiferlər, bəzi molyuskalar. Paleogen və Neogendə isə su yosunları,
altışüalı mərcanlar, mamırabənzərlər, iri foraminiferlər və molyuskalar olmuşdur.
Mərcan adalarmda rifogen əhəngdaşlarının qalınlığı bir neçə min metrə çatır. Rif
təpəliklərinin uzunluğu isə bir neçə min kilometrə çatır.
Rifogen formasiyalara Dağlıq Krımda - Yura yaşlı əhəngdaşlarmı, Uralda
paleozoy yaşlı massivləri və s. misal göstərmək olar.
FIiş formasiyaları - geosinklinal hövzədə çöküntülərin akkumulyasiyası
prosesinin başa çatdığım göstərir. Fliş formasiyasının bu mərhələsində hövzə ayrı-

104
ayrı sahələrə parçalanır, adalar yaranır və nəhayət geosinklinal qarışıqlıq dağlıq
zonaya çevrilir. Fliş formasiyalarını təşkil edən kompanentlər - qumdaşları,
alevrolitlər, argillitlər, gillər, karbonat süxurları, bəzən konqlomeratlar, tufogen və
effuziv süxurlar ritmik növbələşir. Böyük qafqazm cənub yamacmm Yura və təbaşir
çöküntüləri tipik fliş formasiyasıdır.
Molass formasiyaları (molass- kobud qırmtılı vulkanogen- çökmə süxurlar
yığımıdır - kənar və dağətəyi çökəkliklərdə əmələ gəlir və yer qabığmın geosinklinal
inkişafının orogenez mərhələsində dağ sistemlərinin , silsilələrinin ətəklərində
toplanır) geosinklinal əyalət içərisində ucalan cavan dağ sistemlərinin uçurulmuş və
dağılmış məhsullarından əmələ gəlmişdir. Bu süxurlar dağarası çuxurları doldurur və
dağ sistemlərinin ətəkləri boyunca zolaq şəklində yerləşir. Molass formasiyaları həm
geosinklinal zona, həm də kənar çökəkliklərin geosinklinala qovuşan hissələri üçün
xarakterdir. Molasslar terrigen qırıntı materiallarından - gil, qum, qumdaşı,
konqlomerat və brekçiyalardan, bəzən kömürdən, eləcə də karbonat və hallogen
çöküntülərdən ibarətdir. Neft və qaz yataqlarının əmələ gəlməsində molass
formasiyası çöküntüləri ən münasib kollektorlardır.
Platforma fasiyaları
Platformalarm inkişafı onlarla qonşu olan geosinklinalların təkamülü ilə
əlaqədardır. Platforma örtüyünün əmələ gəlməsi uzun müddət davam edən
kontinental şəraitin hökm sürməsidir. Belə şəraitdə kontinental tipli formasiyalar
yaranıb. Formasiyalar geoloji tarixin müxtəlif anlarında əmələ gəlmişdir. Məsələn
Rus platformasının Alt Poleozoy çöküntüləri - Kaledon, Mezazoy və Kaynazoy
çöküntüləri isə Alp geosinklinalın təkamülü ilə bağlıdır və s.
Platformaların çökmə fasiyaları tərkibinə görə geosinklinal əyalətlərin çökmə
süxurları ilə oxşardır. Belə ki, həm geosinklinal sahələrdə, həm də platformalarda
terrigen və karbonat formasiyalar geniş yayılmışdır. Onlarm oxşarlığı onunla izah
edilir ki, bu və ya digər halda onlar nisbətən dayaz dəniz hövzələrində, ya da
kontinental şəraitdə toplanmışdır. Onları fərqləndirən çökmə mənşəli süxurların
qalınlığıdır. Geosinklinal sahələrdə belə süxurların qalınlığı nisbətən böyük olur.

105
 Platforma formasiyaları sadəcə geniş yayılmışdır. Layları horizontal və ya buna
yaxın vəziyyətdə yatır.Qalınlığı nisbətən az olur. Fasiyalar qanunauyğun şəkildə
dəyişir.
Platformalarda ən geniş yayılan qumlu-dəmirli və qlaukonitli-fosforitli
formasiyalar böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir.
Platforma formasiyaları arasmda qumlu-fllli formasiyalara daha çox təsadüf
edilir. Bu çöküntülər bütün geoloji sistemlərdə yayılmışdır. Tərkibcə - gil, qum,
qumdaşı, çaqıllar və konqlomeratlardan ibarətdir Belə formasiyalarm qalınlığı on və
yüz metrlərlə ölçülür. Rus platformasında - Kembrinin abı-göy rəngli gillərini, Alt
Təbaşirin Volqa çayı boyunca yayılmış qumlu-gilli çöküntüləri, Ukraynanın Palogen
qumlarını platforma tipli qumlu-gilli formasiyalara misal göstəmıək olar.
Karbonat formasiyaları əsasən orqanogen əhəngdaşlarmdan ibarətdir. Bəzən
əhəngdaşları dolomitlərə keçir. Dolomitlərin arasında gips laycıqlarına rast gəlinir.
Ayrı-ayrı hallarda əhəngdaşları gillərlə növbələşir. Karbonat qatları arasında bəzən
yanar və ya bitumlaşmış şistlərə də təsadüf edilir. Rus platformasının Üst karbon, Alt
Perm yaşlı, Sibir platformasının Kembri və Silur əhəngdaşlarını karbonat
formasiyalarına misal göstərmək olar. Kömürlü-boksitli-dəmirli formasiyalar uzun
sürən kontinental rejim bə nəm iqlim şəraitində yaranır. Onlar müxtəlif mənşəli
(laqun, göl, allüvial, buzlaq və s.) qumlu-gilli qatlardan təşkil olunur.
Təbii (yeraltı) rezervuarın və tələlərin tipləri (formaları)
Neft-qazlılıq çökmə süxur qatının başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Çökmə
süxur qatına müəyyən litoloji-stradiqrafık çöküntü kompleksləri daxildir.Onlar böyük
ərazi daxilində reqional neft-qazlılığı ilə fərqlənir. Reqional neft-qazlılıq kompleksi -
təbii sistem olub, dağ süxurları yığımlarının cəmindən ibarətdir. Onların toplanma
şəraiti və gələcəkdə baş verə biləcək dəyişilmələr əlverişli geoloji, geokimyəvi,
hidrogeoloji, tektonik və s. amillərlə xarakterizə olunur. Bütövlükdə reqional neft-
qazlılıq kompleksi üç hissədən ibarətdir:
1) Neft-qaz törədən qatlardan (neft və ya qazla dolmuş).
2) Neft-qaz saxlayan qatlardan (neft və qaz yığımlarından ibarət kollektorlardan).

106
 3) Karbohidrogen yığımlarını təmin edən (ona şərait taradan) qeyri-keçirici örtük
laylarından (layın tavan və dabanında keçirici laylar, qeyri-keçirici laylarla
örtülməsi)
Nefti və qazı özündə saxlaya bilən qatların tavan və dabandan qeyri-keçirici
laylarla örtülməsi (hüdudlanması) təbii rezervuarları yaradır. Təbii rezervuarlar
formalarına görə laylı, massiv və litoloji məhdudlanmış rezervuarlara ayrılır. Laylı
rezervuarlar - geniş ərazilərdə yayılan (bir neçə yüz və min kv.km), o qədər də böyük
(onlarla metrə qədər) qalınlığa malik olmayan, tavandan və dabandan qeyri- keçirici
üxurlarla hüdudlanmış kollektorlardır. Layda flyuidin hərəkəti yanlardan olur.
Laylı rezervuarların quruluşu üç variantda ola bilər:
a) Sahəsi və qalmlığı aydm(normal) olan bircinsli tərkibə malik kollektor layı;
b) Regional ərazidə, böyük sahələrdə yayılmış və qırışığın tağının yaxınlığında
pazlaşan kollektor layı;
c) Tavan və dabanı düzgün olmayan , biri-biri ilə əlaqəli olan bir neçə
laycıqlardan
ibarət kollektor layı.

Massiv rezervuarların quruluş sxemi

1. rif qurumu; 2. orqanogen qırıntı süxurları; 3. gilli əhəng daşları; 4. dolomit;

107
 5. meqrellər; 6. argillit.

Massiv rezervuar - üstdən (yuxarıdan ) və yanlardan qeyri-keçirici (pis keçirici)

süxurlarla məhdudlanmış böyük qalınlığa malik keçirici (kollektor) süxurlardan
ibarətdir. Adətən massiv rezervuar - struktur, errozion və biogen qalxıma (выступу)
aid edilir. Kollektorlu lay qatında qeyri-keçirici laycıqlar ola bilər.
Massiv strukturlarda flyuidin hərəkəti vertikal (şaquli) və yanlardan baş verir.
Litoloji məhdud rezervuarlar praktiki olaraq bütün tərəflərdən qeyri-keçirici
süxurlarla məhdudlaşmış olur. Buna misal olaraq gillərin içərisində qumdaşı linzasını
göstərmək olar.

Neft-qaz hövzələri daxilində inkişafın fasiləsizlik dərəcəsinə görə təbii rezervuarlar

aşağıdakı növlərə ayrılır:
1) Hövzənin bütün sahəsini əhatə edən ümumhövzə (regional) rezervuarlar.
Adətən, laylı rezarvuarlar belələrindəndir.
2) Hövzənin ayrı-ayrı hissələrinə aid ZONAL rezervuarlar. Bu rezervuarlar
hövzənin ayrı-ayrı yerlərindəki müəyyən struktur və fasial zonalarda inkişaf tapır (Rif
massivləri - Volqa - Ural NQM-də).
3) Struktur elementlər daxilində inkişaf etmiş məhdud kollektorlardan ibarət lokal
rezervuarlar.
Təbii rezervuarların müəyyən hissəsində neft və qazın toplana biləcəyi yer tələ
(ловушка) adlanır. Əmələ gəlməsinə görə aşağıdakı tələlər qeyd edilir:
1) Struktur (Antiklinal) tələlər - Layların əyilməsindən əmələ gəlir.
2) Stradiqrafık tələlə - Çöküntütoplama zamanı kollektor süxurlarının eroziyası
nəticəsində əmələ gəlir.
108
 3) Litoloji tələlər - Keçirici süxurun qeyri-keçirici süxurları əvəz etməsi nəticəsində
formalaşır.
4) Rifogen tələlər - Rifquran orqanizmlərin skelet qalıqlarının toplanması
nəticəsində əmələ gəlir
Kollektor süxurları
Kollektorların əsas parametrləri
Nefti, qazı və suyu özündə saxlaya bilən və istismar (layın işlədilməsi) zamanı
onları özündə sənaye miqdarında vermək qabiliyyətinə malik olan süxurlara kollektor
süxurları deyilir. Kollektor süxurlarının böyük əksəriyyəti çökmə mənşəlidir. Neft və
qaz kollektorları terrigen (qumdaşları, alevrolitlər və bəzi gilli süxurlar), karbonat
(əhəngdaşları, dolomitlər) və silisli (radiolyaritlər, sponqolitlər) süxurlardır.
Kollektorların əsas parametri onların məsaməliliyi və keçiriciliyidir.
Məsaməlilik - süxurun ümumi həcmindəki boşluqların böyük qisminə deyilir.
Məsamələr ümumi, açıq və effektiv məsamələrə ayrılır. Ümumi (tam, bütöv, mütləq)
məsamə dedikdə süxurdakı bütün boşluqların həcmi nəzərdə tutulur. Ümumi məsaməlik
əmsalı - süxurda olan bütün boşluqlar həcminin, süxurun ümumi həcminə olan
nisbətidir. Neft və qaz yataqlarını qiymətləndirərkən açıq məsaməlilik qəbul edilir. Bu o
boşluqların həcmidir ki, onlar biri-birindən asılı və əlaqəlidir. Açıq məsaməlik əmsalı-
açıq məsaməliliyi xarakterizə edir. Açıq məsaməlik əmsalı - açıq boşluqların tam
həcminin (onların cəminin) süxur nümunəsinin həcminə olan nisbətidir.
Effektiv məsaməlilik - o boşluqlardır ki. İstismar zamanı onlardakı nefti çıxarmaq
mümkün olur. Effektiv məsaməlilik əmsalı - müəyyən temperatur və təzyiq şəraitində
neft, qaz və suyun çıxarıla biləcəyi boşluqların həcminin, süxurun nümunəsinin həcminə
olan nisbətidir.
Keçiricilik - süxurların özündən mayeni (suyu, nefti) və qazı keçirmə qabiliyyətinə
deyilir. Müxtəlif süxurların keçiriciliyi müxtəlifdir. Məsələn. çınqıl, çaqıl və iri dənəli
qumlar yüksək keçiriciliyə malikdir. Gilli qumlarda keçiricilik zəif, gillərdə isə praktiki
olaraq yox dərəcəsindədir. Başqa sözlə, iri qırıntı süxurlarda maye (su) öz ağırlıq
qüvvəsi nəticəsində hərəkət edir. Gilli süxurlarda isə mayenin hərəkəti yüksək təzyiq
şəraitində mümkün olur. Deməli, məsamələrin ölçüsü ilə keçiricilik arasında tərs

109
mütənasiblik var. Keçiriciliyin vahidi Darsi adlanır. Bu, vahid zamanda vahid hidravlik
qradiyentdə (0,1 mpa) süxurun vahid en kəsiyi sahəsindən (l m 2) keçən suyun miqdarı ilə
ifadə olunur. Keçiricilik laboratoriyada kern nümunələri əsasında və neft-qaz sahələrində
məhsuldar qatın tədqiqi nəticəsində (suçəkmə zamanı) aparılır. Keçiriciliyin - mütləq,
faza və ya effektiv nisbi keçiricilik kimi növləri qeyd edilir.
Mütləq keçiricilik - quru süxurun özündən quru inert qazların (azot, helium
qazının) keçirmə qabiliyyətidir. Əksər hallarda o hava ilə ölçülür.
Faza və ya effektiv keçiricilik - süxurların yalnız bir flyuidin (digərləri də olduğu
halda) özündən keçirmə qabiliyyətidir. Adətən süxur boşluqlarında su, qaz və neft
müxtəlif miqdarda yerləşir. Onlardan hər biri digərinin fıltrasiyasına (keçiriciliyinə) təsir
göstərir. Faza keçiriciliyi həmin flyuidlərin hansının çoxluq təşkil etməsindən asılı olur.
Yataqların işlənməsi zamanı bu özünü daha qabarıq biruzə verir. Laydan sucəkmə
zamanı neftin miqdarı azaldıqca faza və ya effektiv keçiricilik də tədricən aşağı düşür.
Nisbi keçiricilik - effektiv keçiriciliyin miqdarının digər flyuidlərin birlikdə (100%)
miqdarına olan nisbətidir. Nisbi keçiricilik yatağın istismarı zamanı fasiləsiz olaraq
dəyişir. Necə ki, çıxarılan flyuidlərin nisbəti dəyişir.

110
 АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ

АЗЯРБАЙЪАН ДЮВЛЯТ НЕФТ АКАДЕМИЙАСЫ

ЭЕОЛОЖИ-КЯШФИЙЙАТ ФАКУЛТЯСИ

«МИНЕРАЛОЭИЙА, ПЕТРОГРАФИЙА ВЯ ЛИТОЛОЭИЙА» КАФЕДРАСЫ

«НЕФТЛИ-ГАЗЛЫ СЦХУР КОМПЛЕКСЛЯРИ»НИН

ЛИТОЛОЭИЙАСЫ

фянниндян методик вясаит

111
Истигамят: «ТЕМ 090000 – Эеолоэийа»

Ихтисаслашма: «ТЕМ 090007 – Литолоэийа»

МАЭИСТРАНТЛАР ЦЧЦН

Мцяллифляр: проф. Гурбанов

В.Ш.
дос. Мяммядов И.Я.

БАКЫ – 2012

МЦНДЯРИЪАТ

1. НЕФТЛИ-ГАЗЛЫ СЦХУР КОМПЛЕКСЛЯРИ ЩАГГЫНДА

112
 АНЛАЙЫШ
2. СЦХУРЛАРЫН КОЛЛЕКТОРЛУГ
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ……………
2.1. Мясамялик…………………………………………………………
…….
2.1.1. Мясамялярин форма вя
юлчцляри…………………………………………..
2.2. Сцхурларын
сыхлыьы…………………………………………………………
2.3. Сцхурларын су-нефт-газ дойумлулуьу вя щопдурма
габилиййяти………….
2.4. Сцхурларын
нямлийи……………………………………………………….
2.4.1. Щигроскопик
нямлийи……………………………………………………..
2.4.2. Молекулйар
нямлийи………………………………………………………
2.4.3. Капилйар
нямлийи…………………………………………………………
2.5. Сцхурларын кечириъилийи вя онун
нювляри………………………………….
3. КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАР ВЯ ОНЛАРЫН
ТЯСНИФАТЫ…………….
4. КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАРЫН ЦМУМИ
ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ……..
5. ГЫРЫНТЫЛЫ КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАРЫНЫН
СЯЪИЙЙЯСИ…………..
6. КАРБОНАТЛЫ КОЛЛЕКТОР

113
 СЦХУРЛАРЫ………………………….
7. ЭИЛЛИ КОЛЛЕКТОР
СЦХУРЛАРЫ……………………………………
8. МАГМАТИК ВЯ МЕТАМОРФИК СЦХУРЛАР НЕФТ-ГАЗ
КОЛЛЕКТОРЛАРЫ
КИМИ……………………………………………….
9. ЮРТЦК (ЕКРАН) СЦХУРЛАРЫ ВЯ ОНЛАРЫН ЦМУМИ
ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ…………………………………………
………..
10. ТЯБИИ НЕФТ ВЯ ГАЗ
РЕЗЕРВУАРЛАРЫ……………………………
10.1. Тябии резервуарларын
типляри……………………………………………….
ЯДЯБИЙЙАТ………………………………………………………
……..

1. НЕФТЛИ-ГАЗЛЫ СЦХУР КОМПЛЕКСЛЯРИ ЩАГГЫНДА

АНЛАЙЫШ

114
 Мцасир дюврцн ясас файдалы газынтылары илк нювбядя нефт, газ вя даш
кюмцр олмагла, билаваситя чюкмя сцхурларла ялагядардыр.

Инсанын щяйаты цчцн чох ваъиб щесаб олунан суйу да инсанлар бу

сцхурлардан алырлар. Бу сябябдян дя чюкмя сцхурларын юйрянилмяси
зямининдя атылан щяр бир аддым бяшяриййятя бюйцк файда веря биляр.

Нефтли ана сцхурларын вя нефт-газ сахлайан сцхурларын тядгиги эюрцляси

ишлярин йени бир голуну – нефтли-газлы лайларын литолоэийасыны ямяля
эятирмишдир.

Нефтли-газлы сцхурларын комплексинин ямяля эялмяси щал-щазырки

тякамцл просесляри нятиъясиндя йаранан нефтли-газлы комплекс (НГК) вя
нефтли-газлы щювзялярин кясишмясиндян ян йцксяк дяряъядя (рангда) баш
верян эенетик бюлэц кими баша дцшцлцр. НГК дейиляндя, яксяр
тядгигатчылар спесифик яламятляр йыьымы иля характеризя олунан, мцяййян
тяркибя малик олан сцхур гатыны баша дцшцрляр. Комплекс чох вахт
мцхтялиф типли тябии резервуарлара малик олур вя онларын щяр бири юзцндя
мцяййян эеокимйяви тяркибя малик нефт сахлайыр. Нефтин вя газын мянбяйи
комплексин дахилиндя ола биляр вя йахуд да карбощидроэенляр комплекся
кянардан дахил ола биляр.

Яэяр комплекс щяр щансы бир ири тектоник елементин инкишаф

мярщялясини якс етдирярся, онда щямин НГК-ня ейни заманда чюкмя эеоложи
формасийа кими дя бахмаг олар. Комплекслярин характери онларын
гаршылыглы тясири, чюкмя сцхур щювзясиндяки инкишаф просесиндя
катаэенез заманы чюкцнтцлярин хассяляринин дяйишмяси иля дяйишмишдир.

НГК-ляр даща чох кечириъи олан вя йа йатагларын ямяля эялмяси цчцн

ялверишли олан вя пис кечириъи йатагларын консервасийасына шяраит
йарадан биоложи ишлярин йыьыны (топлусу) щесаб олунар. Мцхтялиф тябии

115
резервуарларын мцхтялиф эеоложи формасийаларла ялагядар олмасыны нязяря
алараг, сонунъунун (формасийанын) цзяриндя дайанмаьа бир лцзум вардыр.

«Формасийа» термини эеолоэийайа алман тябиятшцнас алими А.Г.Вернер

1781-ъи илдя дахил едиб. Онун трактовкасында бу термин кясилишдян даь
сцхурларынын тябии ассосиасийалары (серийалары) щаггында тясяввцрляри
якс етдирирди (йяни стратиграфик мяна дайышырды).

Тяхминян лай дястясиня уйьун эялян стратиграфик ващид кими бу анлайыш

АБШ вя башга дювлятлярдя ишлядилир. Формасийанын мцасир тясяввцрцнцн
ясасы М.Бертран (1894-ъц илдя) тяряфиндян гойулуб. О, Алп даьларыны мисал
эюстяряряк характер гатларын вя формасийаларын, мясялян: флиш вя йа
молассын йаранмасынын вахт кясийинин, онун инкишаф мярщяляляриня
(флиш – гырышыьа гядярки, моласс – гырышмадан сонра вя даь ямяляэялмянин
башланьыъына) уйьун эялдийини билдирмишдир. Беляликля, М.Бертран
формасийа щаггындакы анлайышын мярщяляли (стадийалы) етди, йяни
мцяййян тарихи мярщяляляря уйьун эялдийини эюстярди.

1940-ъы илдя Н.Б.Вассойевич беля фикир сюйляди ки, формасийа тякъя

инкишафын мцяййян мярщялясини якс етдирмяйиб, щямчинин дя бу
мярщялянин мцхтялиф тектоник зоналара тятбиг етмякля хцсусиййятлярини
якс едир. Беляликля, о, стадийал принсипя зонал принсипи дя ялавя етди.

Параэенетик истигамят тяряфдарлары да вардыр ки, (мясялян:

Н.С.Шатский, Н.Л.Крылов, Н.П.Керасков вя б.) формасийа дейиляндя онлар
сцхурларын тябии комплекслярини (ассосиасийаларыны) баша дцшцрляр ки,
онун да айры-айры цзвляри юз араларында бир-бири иля щям щоризонтал, щям
дя вертикал бойунъа параэенетик ялагядардыр.

В.Е.Хаиня эюря формасийа – йаранма шяраитляринин цмумилийи иля

ялагядар олан сцхурларын (чюкмя, вулканоэен, интрузив) тябии вя ганунауйьун

116
нисбяти олуб, йер габыьынын ясас структур зоналарынын мцяййян инкишаф
мярщяляляриндя йараныр.

В.Е.Хаин тяряфиндян формасийаларын тяснифаты цмумиляшдириляряк йер

габыьынын ири эеотектоник елементляри вя иглим шяраитляри цзря нязяря
алыныр. Формасийанын характеристикасы верилян заман ваъиб шярт практики
истифадянин (дузлу, кюмцрлц, нефт-газлы формасийалар) мцмкцнлцйцдцр.

Формасийанын мцщцм хассяляриндян бири чюкмя сцхур гатларында

тязащцр едян нефт-газлылыг щесаб олунур. Айрылан НГК-ляр чюкмя
формасийалара мцхтялиф ъцр уйьун эялир, йяни о тамаммиля формасийа иля
цст-цстя дцшя биляр, онун щиссяси ола биляр вя йахуд бир нечя формасийаны
ящатя едя биляр (бири ана, диэяри коллектор, цчцнъцсц екранлайыъы).

НГК кими вя йа онун щиссяляри кими бир чох формасийалар иштирак едир.

Нефт-газ ямяляэялмя просесинин инкишафы чюкмя формасийанын

типиндян асылыдыр. Щяр типдя карбощидроэенлярин йенилянмяси цчцн юз
шяраитляри мювъуддур (бу заман гоншу формасийалар бу просесляря бюйцк
тясир эюстяря билярляр, йяни онлар да щямчинин комплекслярин айрылмасы
цчцн сябябдирляр).

1. Терриэен комплексляр

2. Карбонатлы комплексляр

117
2. СЦХУРЛАРЫН КОЛЛЕКТОРЛУГ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

118
 Майе вя йа газабянзяр флцидляри сахлайан вя онлары истисмар заманы
верян сцхурлара коллекторлар дейирляр. Онлар юз мяншяляриня эюря
мцхтялиф ола билярляр. Мясялян: чюкмя, магматик вя метаморфик.

Сцхурларын нефт, газ вя суйу юзцндя сахлама вя истисмар заманы веря

билмяк габилиййятляри фярглидир, бир-биринин ейни дейилдир. Коллектор
сцхурларын кейфиййятлярини характеризя едян ясас яламятляр мясамялик,
кечириъилик, сыхлыг вя мясамялярин флцидляря дойумлуьу щесаб олунур. Бу
яламятлярин кямиййятъя характеризя олунан мяъмусу цмумиликдя сцхурун
коллекторлуг хцсусиййятлярини мцяййян едир.

Чюкмя сцхурларын коллекторлуг хцсусиййятляри (хассяляри) литоложи

яламятлярдян, физики-кимйяви вя эеоложи факторлардан асылыдыр.

2.1. Мясамялик

Сцхурларда минерал щиссяъикляринин бир-бириня сых бирляшмяси

нятиъясиндя газабянзяр вя майе флцидлярля долмуш мясамя – бошлуглар
мювъуд олур. мясамялярин юлчцляри вя формалары эениш щяддя дяйишя
биляр. Бцтцн мясамяляри онларын формасы, юлчцляри, бир-бири иля ялагяси
вя мяншяйиндян асылы олмайараг мювъуд олан мяъмусуну мясамялик
адландырырлар. Мясамялийи кямиййятъя мясамялик ямсалы иля
ишаряляйирляр ки, бу да юзлцйцндя мясамялярин щяъминин ъяминин сцхурун
щяъминя олан нисбяти кими нязяря чарпыр. Онлар ващидин щиссяляри вя йа
фаизля ифадя олунурлар.

Рн=Вмяс / Всцх . 100%

Бурада Рн – мясамялик ямсалы; Вмяс – мясамялярин ъями щяъми; Всцх –

сцхурун мясамяляр дя дахил олмагла бцтцн щяъми.

119
 Мясамялийин цч нювцнц фяргляндирирляр: там (цмуми, мцтляг вя йа
физики), ачыг вя еффектив.

Там мясамялик бцтцн бу нювдян олан мясамялярин онларын юлчцляри,

формалары, бир-бири иля ялагяляри вя мяншяйиндян асылы олмайараг йыьыны
(мяъмусу) кими баша дцшцрляр. Ядяди гиймятъя о бцтцн мясамя нювляринин
щяъминин, онлары тяшкил едян сцхурларын щяъминя олан нисбятини тяшкил
едир.

Ачыг мясамялик дедикдя бир-бири иля вя атмосферля ялагяси олан

мясамялярин мяъмусу баша дцшцлцр. О ядяди гиймятъя бир-бири иля ялагядар
олан мясамялярин щяъминин онлары тяшкил едян сцхурун щяъминя олан
нисбятиня уйьун эялир.

Еффектив мясамялик еля мясамяляр мяъмусуна дейилир ки, орадан басылан

флцидин миграсийасы баш веря билсин. Щяр флцид цчцн сцхурун еффектив
мясамялийи ейни дейилдир. О, флцидляр арасындакы мигдар нисбятляриндян
верилмиш флцидин физики хассяляриндян вя сцхурун юзцндян асылыдыр.
А.А.Ханин (1969) еффектив мясамялик алтында (вя йа файдалы щяъм), юзцндя
даьлыг су дойумлулуьуну да нязяря алмагла, нефт вя газ сахламаг габилиййяти
олан мясамя системинин щяъмини баша дцшмяйи тяклиф етди.

Мцхтялиф нювлярин мясамяликляри щятта бир нцмуня дя фярглидир. Реал

сцхурларда нисбятян йцксяк гиймятляр там мясамялик цчцн, сонра ачыг
мясамялик вя нящайят ян аз – еффектив мясамялик цчцн характерикдир. Бязян
там вя ачыг мясамялик бярабяр ядяди гиймятяляря малик олур (зяиф
сыхлашмыш щямъинс гумларда, гумдашларда, алевролитлярдя). Лакин йатма
дяринлийи артмагла вя сцхурун сыхылмасы иля ачыг мясамялик там
мясамялийя нисбятян интенсив азалыр.

Эенезисиня (мяншяйиня) эюря ики ъцр мясамялик айырырлар:

120
 1. Илкин мясамялик – сцхурларын формалашмасы мярщялясиндя йаранан
(седиментоэенез, диаэенез) мясамяляря дейилир.

2. Тюрямя мясамяляр – сцхурлар йаранандан сонра онда ямяля эялян

(катаэенез, щиперэенез) мясамяляря дейилир.

Фауна галыглары вя оолитляр арасындакы мясамяляр – формаларарасы

мясамяляр, галыгларын дахилиндякиляр ися формадахили мясамяляр адланыр.
Тюрямя мясамялийин чатлар, каверналар вя бязян дянялярарасы мясамяляр
тямсил едир.

Сцхурларын чат вермяйя мейллийини гиймятляндирмяк цчцн

пластикликдян истифадя олунур.

Пластиклик – механики эярэинликлярин тясири алтында бярк ъисмин, ону

тяшкил едян тяркиб щиссяляри арасындакы ялагяляри позмадан, юз
формасыны дяйишмяк хцсусиййятиня дейилир. А.А.Шрейнер пластиклийин
юлчц ващидини нцмунянин даьылдыьы ана гядяр сярф олунан бцтцн ишлярин
еластик деформасийайа сярф олунан ишя олан нисбяти кими гябул едир.

Пластиклик ямсалы ПМТ-2, ПМТ-3 ъищазларында тяйин олунур. Алмас

прамида иля сцхурун щамарланмыш (ъилаланмыш) сятщиня басырлар. Сярф
олунан гцввя щ/мм2 иля юлчцлцр. Онун гиймяти юлчцсцздцр, йяни 1-дян
сонсузлуьа гядяр.

Пластиклик дяряъясиня эюря цч сцхур группу фяргляндирилир:

1. Кювряк сцхурлар - Кпл = 1

2. Пластик кювряк сцхурлар - 1 Кпл  6
3. Йцксяк пластиклийя малик - Кпл >6
сцхурлар

2.1.1. Мясамялярин форма вя юлчцляри.

121
 Масамя бошлуьунун формасы да онун юлчцсц кими бир сыра физики
параметрляря тясир эюстярир.

Мясамяляр формаъа ромбоидал, тетраедрик, дялик, каверна, йува, чат, овуъа

бянзяр, канал шякилли вя с. олур.

Даща мцряккяб формалар да мювъуддур. Мцяййян едилиб ки, пластик

сцхурларда онларын дяняляри ня гядяр аз дийирлянибся вя нювбяляшибся вя
сцхурда эил материалы ня гядяр чохдурса, мясамя бошлугларынын формасы да
бир о гядяр мцряккяб олаъаг. Сцхур дяняляринин дийирлянмя дяряъясинин
онларын минерал тяркибляриня эюря мцяййян едилмяси иля ялагядар олараг,
ейни нягл олунма мцддяти вя шяраитиндя пластик тюрямялярин
мясамяляринин формасы ондан асылы олур. Зяиф сементляшмиш вя пластик
ялагяли сцхурларда дешиквари характерли, карбонатлы сцхурларда ися кваерна
вя йувавари формалар, мясамяляр цстцнлцк тяшкил едир.

Мясамялярин юлчцсц еффектив диаметрля, йяни ен кясийи иля характеризя

олунур, бу да мцхтялиф сцхурларда кифайят гядяр дяйишмиш олур.

Еффектив диаметриня эюря (деф) ашаьыдакы мясамяляр айрылыр:

1. Йцксяк капилйар

2. Капилйар

3. Субкапилйар

4. Чох инъя микромясамяляр

Йцксяк капилйар мясамяляр деф – 0,1 мм-дян чох диаметря маликдир. Онлар
нювляшмиш, зяиф сементляшмиш ири вя орта дяняли сцхурларда (чынгыллар,
чагыллар, ири вя орта дяняли гумлар, гырынтылы карбонат сцхурларында),
ашынмыш карбонат сцхурларында гейд олунурлар. Бу сцхурларда мясамяляр
даща да бюйцк юлчцляря чата биляр вя онлар мегамясамяляр (карст
маьаралары) адланырлар.
122
 Капилйар мясамялярдя деф – 0,0001 мм иля 0,1 мм арасында дяйишир (10 -4 –
10-1). Онлар нисбятян аз нювляшмиш вя иридяняли, нисбятян чох
сементляшмиш сцхурлар (хырдадяняли гумлар, гумдашлары вя с.) цчцн
характерикдир.

Субкапилйар мясамялярдя деф – 0,0001 мм иля 0,000002 мм арасында

дяйишир (10-4 – 2*10-6). Онлар тябии адсорбентляр (эилли, тябаширябянзяр
ящянэдашлары, диатомитляр, трепелляр, вулкан кцлц, туфлар вя б.) цчцн
характерикдир.

Чох назик микромясамялярдя деф – 0,000002 мм-дян аз (2*10-6) юлчцйя

маликдирляр. Онлар бязи тябии ферметлярдя раст эялинир.

Йухарыда гейд етдийимиз илк ики груп – макромясамяляря, цчцнъц вя

дюрдцнъц ися – микромясамяляря аиддир.

Чат мясамялярини ачылма дяряъяляриня эюря айырырлар. К.И.Багринтсева

(1982-ъи илдя) онларын ашаьыдакы тяснифатыны вермишдир:

1. Чох дар - 0,001-0,01 мм

2. Дар - 0,01-0,05 мм
3. Эениш - 0,05-0,1 мм
4. Чох эениш - 0,1-0,5 мм
5. Макрочатлар - 0,5 мм-дян чох ачылмыш олан
Каверналарын юлчцляринин дяйишмя диапазону олдугъа чохдур. Диаметря эюря мм-ин
щиссяляриндян бир нечя метря гядяр вя узунлуьу бир нечя километря чатыр (маьара бошлуглары).
Каверналар цчцн щялялик уьур газанан тяснифат йарадылмайыб вя биз беля щесаб едирик ки, бу
мягсяд цчцн гырынтылы сцхурлардакы мясамялярин тяснифатыны истифадя етмяк даща
мягсядяуйьундур. Ону ялавя едирик:

1. Хырда каверна - 0,1-10 мм

2. Микробошлуглар - 10-100 мм
3. Маьара бошлуглары - 100 мм-дян бюйцк
123
 Сцхурларда чох вахт мясамя бошлуглары ики вя даща чох мигдарда мясамя
нювляриндян тяшкил олуб, бу щалда онлары мцряккяб вя йа гарышыг
мясамяляр щесаб едирляр.

2.2. Сцхурларын сыхлыьы

Сыхлыг сцхурларын мцщцм физики хассяляриндян бири щесаб олунур.

Сцхурун сыхлыьы дедикдя сцхурун тябии щалдакы кцтлясинин (мясамя
бошлугларында йерляшян майе вя газларла бирликдя) онун щяъминя олан
нисбяти баша дцшцлцр.

M
 
V

Бурада   сцхурун сыхлыьы (г/см3); M  сцхурун кцтляси (г); V 

сцхурун щяъми (см3).

ЪИ системиндя сыхлыг кг/м3 вя г/см3 иля юлчцлцр. Сцхурун сыхлыьы бир

сыра факторлардан асылыдыр, онлара бярк, майе вя газабянзяр фазаларын
сыхлыьыны, структур-текстур яламятляри, мясамялийи эюстярмяк олар. Бярк
фаза ня гядяр сых оларса вя майе вя газ фазаларынын пайы аз оларса, сцхур бир
о гядяр сых олар. Бярк фазанын сыхлыьыны адятян минераложи сыхлыгла
ейниляшдирирляр. Сцхурун сыхлыьы гырынтылы сцхурларда кифайят
дяряъядя гырынты дяняляринин (кубик, ромбоедрик, аралыг) йерляшмясиндян
(йыьынындан), щомоэен вя биоэен сцхурларда кристалларын вя органоэен
сцхурларда щомоэен компонентлярин йерляшмясиндян асылыдыр.

Катаэенез мярщялясиндя сцхурун сыхлыьы механики сыхлашма

(щиссяъиклярин йенидян груплашмасы), тякрар кристаллашма вя йени минерал
тюрямялярин щесабына олдугъа дяйишя биляр. Бу сябябдян дя ейни типли
чюкмя сцхурларын сыхлыьы эениш щяддя дяйишир (ъядвяля бах).

124
 Ъядвял 2.1.

Чюкмя сцхурларын ясас типляринин сыхлыьы (В.Н.Кобрановайа эюря)

Сцхурун ады Сыхлыг, г/см3 Сцхурун ады Сыхлыг, г/см3

Гумлар 1,37-2,19 Ящянэдашлары 1,53-3,00

Гумдашлары 1,53-2,95 Доломитляр 1,95-3,04

Люсссляр 1,16-1,73 Анщидридляр 2,09-2,98

Алевролитляр 1,75-2,97 Эипсляр 2,15-2,36

Эилляр 1,30-3,24 Даш дуз 2,12-2,22

Арэиллитляр 2,06-2,70 Кюмцр 0,80-2,00

Мерэелляр 1,84-2,74 Диатомит 0,40-0,90

Бязи сцхурларда олан сцхур ямяляэятирян минералларын сыхлыьында чох

олан бязи сцхурлардакы гумдашлары, алевролитляр, эилляр, ящянэдашлары,
доломитляр, сыхлыьын йцксяк кянар гиймятляриндя аьыр минералларын,
ясасян дя дямир сулфидляринин (пирит, марказит) вя оксидляринин (магнетит,
лимонит) аномал йцксяк иштиракы иля изащ олунурлар. Мясялян: Хязярйаны
чюкяклийин Челкар эюлц районундакы Йура чюкцнтцляриндян эютцрцлмцш
гумдашлары сементиндя дямир сулфидлярини чох мигдарда сахладыьындан 3,1
г/см3-я гядяр сыхлыьа маликдирляр. Яксиня, сцхурларда йцнэцл минералларын
(эипс, даш дуз) вя йа кюмцрлц галыгларын чохлу мигдарда гарышыгларынын
олдуьу щалларда, щятта сцхурун кифайят гядяр йцксяк сыхлашмасына
бахмайараг, онун сыхлыьы йцксяк олмайаъаг.

Чюкмя сцхурларын сыхылма дяряъялярини гиймятляндирмяк цчцн

сцхурларын сыхлашма ямсалындан ( K ) истифадя олунур.

Дяринлик артдыгъа бцтцн чюкмя сцхурларда сыхлыг, цмуми щалда,

онларын йатма дяринликляри артдыгъа артыр, лакин мцхтялиф литоложи тип
сцхурлар цчцн мцхтялиф гиймятлярдя олур. Эил сцхурлары K =0,80-0,85
125
гиймятиня гядяр 1,5-2,0 км дяринлийя кими сцрятля сыхлашырлар, сонра
сыхлашманын темпи чох ашаьы дцшцр. Гумдашы вя алевролит сцхурларында
сыхлашманын темпи K =0,9-0,95 гиймятиня гядяр (3,5-5 км дяринлик) аз вя йа
чох дяряъядя бярабяр эедир, сонра ися о да азалыр. Щомоэен ящянэдашлары
чох сцрятля сыхлашырлар, онлар K =0,95-0,97 гиймятиня артыг 0,5-1 км
дяринликдя чатырлар. Цзвц, хцсусян дя рифоэен ящянэдашлары кифайят гядяр
зяиф сыхлашырлар.

Керн нцмунялярини ятраф мцщитдян изоля етмяк лазымдыр ки, онлар

щаггында обйектив мялумат алмаг хатириня юлчцлмяйя тез башламалыдырлар.

Газ фазанын сыхлыьы – щаванын сыхлыьы 200Ъ температурда вя 0,1 МПа

тязйигдя 0,0012 г/см3 бярабярдир. Карбонлу газларын сыхлыьы бярабярдир –
0,000715 (метан), 0,00317 (пентан) г/см3 – тяхминян щаванын сыхлыьына
йахындыр.

Майе фазанын сыхлыьы – мясамя суларынын сыхлыьы 200Ъ температурда

онун минераллашмасындан асылыдыр. Ширин суларын сыхлыьы 1,010 г/см 3-я
бярабярдир, чох шор суларда ися 1,240 г/см 3 тяшкил едир. Суларын сыхлыьы
нефтин сыхлыьындан фярглянир. Нефтин сыхлыьы 0,72 г/см 3-дян 1 г/см3 вя бир
гядяр чох гиймятя кими дяйишилир.

Кимйяви елементлярин сыхлыьы – кимйяви тямиз садя бярк майелярин

сыхлыьы даими олараг галыр. Бцтцн елементлярин атомлары сыхлыьа эюря
гейри-ъинсли олурлар. Атомларын ясас кцтляси онларын нцвясиндядир
(99,97%). Буна эюря дя атом нцвясинин сыхлыьы онун електронларын
сыхлыьына эюря чох бюйцк олур. Елементлярин дюврц системдя щяр дюврцн
биринъи йарысында сыхлыьын артмасы вя атом радиусун азалмасы гейд
олунур. Икинъи щиссясиндя ися сыхлыг азалыр, атомларын радиусу артыр.
Максимум сыхлыг ися щяр дюврдян о бири дювря атомун кцтляси артдыгъа
чохалыр.

126
 Минералларын сыхлыьы – минералларын сыхлыьы онларда олан
елементлярин сыхлыьындан асылыдыр. Ясас сцхур тюрядян минералларын
сыхлыьы 2,2-3,5 г/см3-я бярабярдир. Мядян минералларын сыхлыьы ися 3,5-7,5
г/см3 тяшкил едир. Надир вя сярбяст минералларын сыхлыьы чох йцксяк олур.

Бязи сцхур тюрядян минералларын сыхлыьынын артмасы атомларынын

йерляшмясиндян асылыдыр. Йяни сыхлыьын артмасы кристаллик структурдан
асылыдыр. Мядян минералларда ися сыхлыьын артмасы ясас кцтлянин
артмасындан асылыдыр.

Мясялян; изоморфизм щадисясиндя плаэиоклаз изоморф сырасында

биринъи минерал албит-натриум минералыдыр (НаАлСи3О8). Ардыъыллыг
олараг бу изоморф сырада натриум калсиум елементи иля явязлянир
(олигоклаз, андезин, лабрадор, битовинит). Сыра ахырда анортит минералы иля
битир (ЪаАл Си2О8). Минералларын сыхлыьы албитдян анортитя гядяр
чохалыр. Бунун сябяби дя натриум вя калсиумун атом кцтлясиндядир: На – 23;
Ъа – 40.

Полиморфизм щадисясиндя минералларда кимйяви тяркиб галыр, анъаг

онларын кристаллик структуру дяйишир вя буна эюря сыхлыг дяйишир.
Мясялян; графит вя алмас. Онларын сыхлыьы 2,1-2,25 г/см3 вя 3,6 г/см3.

Сцхурларда олан тябии минералларда изоморфизм вя полиморфизм,

структур, дефекти, кимйяви вя механики гарышыг онларын сыхлыьына тясир
эюстярир.

Амма щяр петрографик груп сцхурлар цчцн сыхлыьын дяйишмя интервалы

бир гайдада олараг галыр.

Магматик сцхурларын сыхлыьы – магматик сцхурларын нормал

сырасында ян кичик сыхлыг гранитдя гейд олунур. Бу сцхурда ян чох силисли
минераллар гейд олунур. Гранитдян габбройа тяряф сыхлыг чохалыр, она эюря
ки, бурада фемик дямирли минералларын мигдары чохалыр. Калсиумда
127
мигдары чохалыр (албитдян битовнититя гядяр). Ултраясас сцхурларда
сыхлыьын гиймяти кяскин чохалыр (фемик оксидляря эюря).

Гяляви сцхурларда сыхлыг бир гядяр ади олур, бунун сябяби гяляви
елементляринин чох олмасыдыр, онларын сыхлыьы бир гядяр аз олур.

Текстура вя структура магматик сцхурларына щеч тясир эюстярмир.

Метаморфик сцхурларын сыхлыьы – Метаморфик просесляри

нятиъясиндя сцхурларын структуру дяйишир. Нятиъядя физики хассялярдя
дяйишир, хцсусиля сыхлыг параметрляри дяйишиклийя мяруз галыр.

Метаморфик сцхурларын минераложи тяркиби чох мцхтялифдир. Бунунла

ялагядар олараг бир петрофыизик групда сыхлыьын гиймяти дяйишмя биляр.
Сцхурун текстуру вя структурасы сыхлыьа тясир эюстярмир. Онларын
сыхлыьы анъаг минераложи тяркибдян асылыдыр.

Чюкмя сцхурларын сыхлыьы – чюкмя сцхурларын сыхлыьы, онларын

минераложи тяркибиндян, мясамялийиндян, мясамяляри долдуран газ вя майе
фазанын сыхлыьындан асылыдыр. Сцхур ямяля эятирян минералларын
сыхлыьы гырынты вя эил сцхурларда 2,5-3 г/см 3 бярабярдир, карбонатлы вя
щидрокимйяви сцхурларда 1,9-3,0 г/см3. Гум-эил сцхурларынын
сыхлыгларынын дяйишмясиня диаэенез просесляри тясир эюстярир.
Карбонатлы сцхурларын сыхлыьы онларын структурасындан вя
чатлылыьындан асылыдыр.

Диаэенез вя катаэенез просесляри сцхурларын сыхлыьыны артырыр. Буна

эюря дя ейни йашлы вя ейни типли амма мцхтялиф дяринликлярдя олан
сцхурларын сыхлыьы мцхтялифдир.

Даща чох сыхлашан сцхурлар эиллярдир. Онларын тяркибиндя гум

фраксийасы оланда, эилляр бир гядяр аз сыхлашыр.

128
 Гум вя гумдашларында тез сыхлашан сцхурларын тяркибиндя эил сементи
оланлардыр. Кварслы гумлар вя карбонатлы сементи олан гум дашлары бир
гядяр аз сыхлашыр.

Карбонатлы сцхурларын сыхлыьы онларын эиллиллийиндян асылыдыр.

Сыхлашма минераложи тяркибдян асылыдыр. Нарындяняли эилляр,

каолинитляр йахшы сыхлашыр. Максимум сыхлашан бентонитлярдир.

2.3. Сцхурларын су-нефт-газ дойумлулуьу вя щопдурма габилиййяти

Су дойумлулуьу мяфщуму ишлядиляндя сцхурдакы мясамя (бошлуг)

бошлуьунун су иля долма дяряъяси баша дцшцлцр. Она ващидин щиссяляри вя
йа чох вахт фаизлярля эюстярирляр. Яэяр сцхурун мясамялийи 30% оланда
мясамялярин йарысы су иля долмушса, онда онун су дойумлулуьу (Р сд) 50%
тяшкил едир.

Сцхурла гаршылыглы нисбятиня эюря сярбяст вя ялагяли сулар айрылыр.

Сярбяст су мясамя бошлуглары вя чатлар цзря аьырлыг гцввясинин тясири
алтында вя йа тязйигляр фярги йаранмасы нятиъясиндя йерини дяйишмяк
габилиййятиня маликдир. Тябии резервуарларын тяляляриндя нефт вя газ
йыьынларынын формалашмасы просесиндя сярбяст суйун яксяр щиссяси
сцхурлардан сыхышдырылыб чыхарылыр. Ялагяли су ися сцхурда галыр. Юз
тябиятиня эюря о, физики вя кимйяви ялагяли ола биляр. Физики ялагяли су – о
суйа дейилир ки, о сцхурда молекулйар гцввя вя йа сорбсийанын плйонкалы
мясамя кцнъляри, субкапилйар вя с. тязащцр етмяси щесабына гейд олунур.
Кимйяви ялагяли су ися конститусийа (эипсдя ЪаСО 42Щ2О) вя кристаллашма
(малахитдя ЪуЪО3(ОЩ)2) суларына дейилир.

Сцхурларын коллекторлуг хассясиня тясир эюстярмяк нюгтейи-нязяриндян

сярбяст вя физики ялагяли сулар даща бюйцк мараг кясб едирляр. Онларын щяр

129
икиси сцхурун мясамя бошлуьунда йерляшир. Карбощидроэен йатагларынын
йаранмасы просесиндя сцхурда физики ялагяли суйун щамысы вя сярбяст
суйун бир щиссяси галыр.

Сярбяст су капилйар гцввялярля назик капилйарларда вя сцхурун минерал

дяняляринин тямас йерляриндя сахланылыр. Сцхурда галан бу щярякятсиз су
нювлярини галыг су адландырырлар. Бу щалын юзцня ися галыг су
дойумлулуьу дейилир. Сцхуру тяшкил едян фрагментляр ня гядяр дисперс
оларса галыг суйун мигдары вя сцхурун хцсуси сятщи дя бир о гядяр чох вя
мясамяляри ися хырда олаъагдыр. Мясялян; зяиф сыхлашмыш хырда дяняли
гумдашларында галыг су 10-20% тяшкил едирся, онда эилли алевролитлярдя
70-75% вя даща бюйцк гиймятя чатыр. Беляликля, галыг су сцхурларын
файдалы щяъмлярини вя цмумиликдя онларын коллекторлуг хассялярини
азалдыр, ейни заманда о эил сцхурларынын екран хцсусиййятлярини артырыр.
Физики ялагяли суйун минералларын сятщиндяки плйонканын галынлыьы
0,0004-дян 2 мкм-я кими дяйишир. Су плйонкаларынын цстцнлцк тяшкил едян
юлчцляри 0,001-0,1 мкм-дир. 0,002 мкм хырда мясамяляр практики олараг
щямишя щярякятсиз суларла долмушдур. Беля вя аз юлчцлц мясамяляр нарын
эилляр, щямчинин кифайят гядяр кяскин сыхлашмыш ( K  0,9) алевритли вя
гумлу эилляр цчцн характерикдир.

Нефт вя газын ещтийатынын щесабланмасы цчцн илкин мялуматлары

щазырлайан вахт, мящсулдар лайын сцхурларынын орта мясамялийинин
гиймятляриндян галыг суйун мигдарыны чыхмаг лазымдыр. Сярбяст вя физики
ялагяли сулар коллекторлуг хассясиня тясир эюстярмяляриня эюря бюйцк
мараг кясб едирляр (схем 2.1.).

Нефт вя газ дойумлулуьу. Нефт вя газ дойумлулуьу мяфщуму сцхурун

мясамя бошлуьунун бу компонентлярля долма дяряъяси щаггында тясяввцр
йарадыр. Су дойумлулуьунда олдуьу кими, мясамялярин газ вя йа нефтля долма
дяряъясини дя ващидин щиссяляри вя йа фаизлярля эюстярирляр. Сцхурун там
130
мясамялик ямсалындан асылы олмайараг (35%, 10%, 5% вя с.), мисал цчцн яэяр
бцтцн мясамяляр газла долдуьу щалда газ дойумлулуьу 100% тяшкил едир.
Нефт дойумлулуьу да беля гиймятляндирилир – мясамя щяъмляринин йарысы
долубса, нефт дойумлулуьу 50%-я бярабяр олаъагдыр.

Сцхурларда чох вахт, щяр цч флцид-газ, нефт, су бирликдя иштирак едир.

Онларын топлам дойумлулуьу 100% оланда, онлардан щяр биринин пайы
кяскин дяйишя биляр. Карбощидроэен йатагларынын истисмары заманы
онларын бюйцк щиссяси коллекторларда галыр. Нефтя эяляндя ися, онун
чыхарылмасы адятян 50%-дян чох олмайыб, галан щиссяси ися ялагяли
вязиййятя йахын бир щалда галыр. Чыхарылмыш нефтин мигдары чохлу сайда
факторлардан, о ъцмлядян нефтин юзцнцн хцсусиййятляриндян (юзлцлцк),
флцидляр арасы мигдары нисбятиндян, минерал дяняляринин щопдурма
габилиййятиндян, коллекторларын кейфиййятиндян асылыдыр. Чыхарылан
газын пайы кифайят гядяр йцксякдир.

Сцхурларын щопдурма габилиййяти. Щопдурма дейяндя, ъисмин щяр

щансы бир майе иля щопдурма габилиййяти баша дцшцлцр. Нефт-газ
эеолоэийасында минералларын су вя нефт иля щопмасы даща бюйцк мараг кясб
едир. Суйу йахшы щопдуран минераллара – щидрофил минераллар дейлири.
Онлара чюкмя сцхурлары ямяля эятирян минералларын яксяриййяти
(силикатлар, карбонатлар, сулфатлар, оксидляр) аид едилир. Су щопдурмайан
минераллары – щидрофоб минераллар адландырырлар. Чюкмя сцхурларын
ичярисиндя онлар кифайят гядяр (3-5%-я гядяр) аздыр. Щидрофоб минераллара
аьыр металларын сулфидляри, кцкцрд, графит вя бязи даща аз раст эялян
минераллар аиддир. Суйун филтрасийасы цчцн су щопдурмайан (щидрофоб)
минераллар даща ялверишлидир. Щидрофил минераллар галыг суйун пайынын
артмасы цчцн шяраит йарадыр.

131
 Сцхурдакы
сулар

Сярбяст Ялаг яли

сулар сулар

Г алыг Физикиялагяли Ким йявиялагяли

су су су

Коллектор хассяляриня тясир Конститусийа

етм ясиня бюйцк м араг кясб
едян сулар суйу

Кристализасийа
суйу

132
Схем 1. Сцхурдакы суларын нювляри

133
 Нефтя эюря щямчинин, щопан вя щопмайан минераллар вардыр. Сцхур
ямяляэятирян минераллар яксяриййяти нефтя эюря щопан минераллар щесаб
олунур. Бу да мящсулдар лайларын нефт веримини азалдан сябяблярдян бири
щесаб олунур.

Гум вя гумдашларын сыхлашмасы минераложи тяркибдян асылыдыр.

Мясялян кварслы гумлар аз сыхлашыр. Тязйиг тясири алтында сыхлашма кварс
дянялярин йерини дяйишмяси, гырылмасы нятиъясиндя эедир.

Чюкмя сцхурлар сыхлыгларына эюря 5 група бюлцнцр:

1. Ян ашаьы сыхлыьы олан сцхурлар (0,5-1,5 г/см 3) – бюйцк мясамяли эил,

гум вя алеврит сцхурлар, бязи тябаширляр, диатомитляр, трапел, онок, кцл
туфлар.

2. Ашаьы сыхлыглы сцхурлар (1,5-2,5 г/см3) – йцксяк метаморфизляшмиш

кюмцрляр, эил, алеврит, гум, ящянэли сцхурлар, магнезиал вя дуз (ъинс)
сцхурлар, биокситляр.

3. Орта сыхлыглы сцхурлар (2,5-3,5 г/см3) – сых кцтляли чюкмя, магматик

вя метаморфик сцхурлар, сых кцтляли гумдашлары, алевролитляр,
ящяэдашлары, доломитляр, анщидрид, дунит, габбро, гранит, шистляр,
роговикляр.

4. Йцксяк сыхлыьы олан сцхурлар (3,5-4,5 г/см 3) – галай, сулфид, мисс,

никел, дямир, полиметаллик филизляр.

5. Чох йцксяк сыхлыглы сцхурлар (>4,5 г/см3) чох сыхлашмыш галай,

сулфид, мисс, никел, полиметаллик вя мисс филизляри. Бу сцхурларда мядян
минералларынын мигдары чох олур.

Сыхлыгларына эюря чюкмя сцхурлары бир сырайа дцзмяк олар:

гумдашлары (2,1-2,4 г/см3), алевролит (2,1-2,5 г/см3), эилляр (2,2-2,4 г/см3),
ящянэдашлары (2,4-2,6 г/см3), доломит (2,5-2,6 г/см3), анщидрид (2,8 г/см3).
134
 Сцхурларын нефт-газ-су дойумлулуьу. Нефт, газ дойумлулуьу сцхурун
мясамя бошлуьунун бу компонентлярля дойма дяряъяси щаггында тясяввцр
верир. Су дойумлулуьуна олдуьу кими мясамялярин газ вя йа нефтля дойма
дяряъясини ващидин щиссяляри вя йа фаизлярля эюстярилир. Сцхурун там
мясамялик ямсалындан асылы олмайан, о щалда ки, яэяр бцтцн мясамяляр
мисал цчцн газла долубса, газ дойумлулуьу 100% тяшкил едир. Нефт
дойумлулугда беля гиймятляндирилир. Мясамя щяъмляринин йарысы долубса
нефтдойумлулуьу 50% -я бярабяр олаъагдыр.

Сцхурларда чох вахт щяр цч флцид – газ, нефт, су бирликдя иштирак едир.
Онларын ъям дойумлулуьу 100% оланда онлардан щяр биринин пайы кяскин
дяйишя биляр. Карбощидроэен йатагларынын истисмары заманы онларын
чохлу щиссяси коллекторларда галыр. Нефтя эялдикдя ися онун чыхарылмасы
адятян 50%-дян чох олмайыб, галан щиссяси ися ялагяли вязиййятя охшар бир
щалда галыр. Чыхарылан нефтин мигдары чохлу сайда факторлардан
асылыдыр, о ъцмлядян нефти юзцнцн хцсусиййятляриндян, флцидляр арасы
мигдары нисбятиндян, минерал дяняляринин щопдурма габилиййятиндян,
коллекторларынын кейфиййятиндян асылыдыр. Чыхарылан газын пайы
кифайят гядяр йцксякдир.

Сцхурларын бярк щиссясинин сятщи су иля исланырса щямин сцхурлара

щидрофил сцхурлар, исланмырса щидрофоб сцхурлар дейилир. Сцхурларын
исланма дяряъясиня эюря мясамялярдя нефт, су вя газ мцхтялиф нисби
пайланмайа малик олур. Су вя нефтин (вя йа су иля газын) мясамядя
йерляшмясини схематик олараг ашаьыдакы кими эюстярмяк олар (схем 2.2.).

135
 a) b)

v) q)

d) e)

j) z)

Схем 2.2. Су вя нефтин (вя йа су иля газын) мясамядя йерляшмя схеми:

а, в, в, ж – щидрофил коллекторлар; б, г, е, з – щидрофоб
коллекторлар.

а) Мясамянин тамамиля су иля доймасы шяраитиндя (щидрофил) сятщ

тамам исландыьындан су мясамянин бцтцн щяъмини тутур. Бу щалда бязян
мясамянин мяркяз щиссясиндя аз мигдарда нефт вя йа газ гала биляр.

б) Щидрофоб коллекторларын мясамялийиндя су мяркяздя йерляшяряк

мясамянин бярк щиссясини ислатмыр. Бу щиссядя нефт йерляшир.

в) Су дойумлулуг азалдыгда щидрофил коллекторда мясамянин су иля

исланмайан щиссяси артыр.

д) Су иля дойма чох аз олдугда су иля йалныз мясамядя пярдя шяклиндя

олур.

136
 е) Щидрофоб коллекторларда су мясамянин мяркяз щиссяляриндя йыьылыр.
Бу коллекторларда су дойумлулуьу азалдыгъа мясамялярдя суйун мигдары
азалыр, лакин бюйцк мясамялярдя суйа тясадцф олунур.

Сцхурларын нефт-газ-су доймасы нефтин, газын, суйун цмуми щяъми иля

мцяййян олунур:

Вн+ Вг+ Всу= Вмяс

Она эюря дя

Vn V V
 q  su  1
Vmes Vmes Vmes

Vn
 K n - нефт дойумлулуг ямсалы
Vmes

Vq
 Kq - газ дойумлулуг ямсалы
Vmes

Vsu
 K su - су иля дойумлулуг ямсалы
Vmes

Ямсаллар фаизля юлчцлцр. Онлары тяйин етмяк цчцн ЗАКС ъищазындан

истифадя едилир.

2.4. Сцхурларын нямлийи

Сцхурларын нямлийи онларда олан суйун мигдары иля тяйин едилир.

Сцхурларын ням тутумлуьу онларын юзцндя мцяййян мигдарда суйу

сахламасы вя удмасы габилиййятиня дейилир.

Сцхурларда суйун йерляшмяси, щопдурулмасы вя с. сябябляря эюря бир

сыра ням тутумлуг айрылыр:

1. Максимал нямлик
137
 2. Максимал молекулйар

3. Максимал капилйар

4. Там (мцтляг)

5. Кимйяви ялагядя олан сулар

2.4.1. Щигроскопик нямлик

Сцхурларын щигроскопик нямлийи (Wщ) онларын бярк щиссяляринин

сятщи иля бязян дя онларын дахили кристаллик шябякяляри иля адсорбсийа
олунан суйун мигдарына дейилир. Щигроскопик нямлик сцхурлары тяшкил
едян сцхурларын бир чохунда микроскопик олур. Онлар щавада иштирак едян
бухар шяклиндя су молекулларыны юз сятщиня ъялб едир, йапышдырмаг
габилиййятиня малик олур. Мящз бу габилиййятиня эюря щямин минералын
сятщиндя бярк ялагядя су пярдяляри ямяля эялир. Щямин су пярдялярин
галынлыьы бир вя йа бир нечя су молекуласына гядяр чата биляр.

Молекулйар су пярдяси бярк минералларын сятщини тамамиля юртцрся

сцхурун нямлийи максимум щигроскопик нямлик адланыр.

H2O
1
2

Схем 2.3. Минералда суйун йерляшмяси вя су молекуллары: 1-

максимум щиссянин нямлийи; 2-су молекуллары.

138
 Щигроскопик нямлик сцхурларын минераложи тяркибиндян, семент
маддясиндян, сцхурларын сятщи хцсусиййятиндян асылы олур. Щигроскопик
нямлик адятян кристалл гяфяси мцтящяррик олан минералларда, мисал цчцн
бязи эил минералларында даща йцксяк олур. Дуз минераллары щавадан су
бухарынын йцксяк адсорбсийа габилиййятиня малик олдуьу цчцн, сцхурларын
да щигроскоплуьу артыр.

Сцхурларын хцсуси сятщи хассяси онлары тяшкил едян гырынтыларын

эюрцм сащясини сяъиййяляндирир. Бу сащя ня гядяр бюйцк олса
щигроскопиклик дя бир о гядяр чох олур. Минералларын щигроскопик
нямлийи Wм.щ. иля ишаря олунур.

Сцхурларда иштирак едян суйун мигдарынын чякисини сцхурун чякисиня

олан нисбяти иля ифадя олунур.

Ашаьыдакы ъядвялдя мцхтялиф минерал вя сцхурларын максимал

щигроскопик нямлийин гиймяти верилир (ъядвял 2.2.).

Ъядвял 2.2.

Мцхтялиф минерал вя сцхурларын максимал щигроскопик нямлийин гиймяти

Минераллар %

Кварс 0,87

Албит 8,10

Ортоклаз 16,70

Микроклин 16,90

Лимонит 22,90

Мусковит 35,80

Биотит 47,90

Сцхурлар %

Кварслы гумдашы 0,24

Гумдашы 0,29

Эилъя 3,18
139
Люссс 5,16

Эил 10,53-22,88

Монтмориллонит эили 31,46

2.4.2. Молекулйар нямлик

Молекулйар нямлик сцхуру тяшкил едян дянялярин цзяриндя ямяля эялян

бярк ялагя вя бош ялагядя суйун мяъмунуна дейилир.

Бош ялагядя олан су, гйед етдийимиз кими сцхуру тяшкил едян бярк
щиссяъикляринин сятщиня ъялб олунан су нязярдя тутулур. Сцхурда суйун
мигдары – максимал щигроскопик нямликдян артыг олдугда бош ялагядя олан
су мейдана чыхыр. Бош ялагядя олан су минерал дяняляринин сятщини адятян
бярк ялагядя олан суйун цзяриндя йерляшир. Щямин суйун ямяля эялмяси
изафи молекулйар гцввятини вя щидрат гцввясинин тясири иля ялагядар олур.

Бош ялагядя олан су тябягясинин галынлыьы бир нечя он вя йцз су

молекуласы галынлыьында олур. Бу су йцксяк юзлцлцйя малик олур, аз чох
дяряъядя дуз щялл етмяк габилиййятини дашыйыр.

Сцхурларын молекулйар нямлийи микроскопик нямлик кими сцхурларын

минераложи тяркибиндян вя сцхурларын бязи хассяляриндян, хцсуси
сцхурларын сятщи хассясиндян асылыдыр. Бош ялагядя олан су юз аьырлыг
гцввяси иля минерал дяняляри цзяриндя сон сцрцшмя щяддиня чатдыьына
гядяр мигдарда топланарса сцхурдакы нямлик максимум молекулйар нямлик
адланыр.

140
 . . . .
. . .
. . .. 1
. .
... M .. 2
.. ..
. ... .
Схем 2.4. Сцхурда молекулйар нямлик: 1-бош ялагядя олан су; 2-бярк
ялагядя олан су.

Максимум молекулйар нямлик адятян юлчцсцз ващидля сяъиййялянир, чяки

% (гуру сцхурун %-ня эюря) иля сцхур щяъминин вя йа сцхурун мясамя
бошлуглары щяъминин щяъм щиссяляри вя йа %-ля ифадя олунур. Онлар
мцвафиг олараг WМ, WМ0, КММ иля эюстярилир.

Бош ялагядя олан су бярк ялагядя олан суйа нисбятян мцтящяррик олур.
Максимал молекулйар нямлийи тяйин етмяк цчцн бир сыра цсуллар
ишлянилир. Бунлардан даща дягиг М.Ф.Лебедевин «сентрифуга» цсулудур.

2.4.3. Капилйар нямлик

Сцхурларын капилйар нямлийи капилйар мясамялярдя йерляшян суйун

мигдарына дейилир вя WК иля ишаря олунур. Капилйар нямлик адятян
сцхурларда олан капилйар мясамя бошлуглары васитяси иля ямяля эялир.
Капилйар нямлийин ямяля эялмя гайдасы белядир: атмосфер чюкцнтцляри
сятщ сулары сцхурлара щопдурдуьу заман юз аьырлыг гцввяси иля сцхурларда
йерляшян асылы вязиййятдяки сулара цстцн эялярся йухарыдан ашаьы су
щопмасы, су чюкмяси давам едир. Бу просес анъаг илк сукечирмяйян йахуд
йарымсукечирмяйян тябягянин сятщиня гядяр юзцнц эюстярир. Щямин сятщдя

141
суйун щярякяти дайаныр вя сукечирмяйян тябягянин цзяриндя максимум
нямлик, йахуд башга сюзля сцхурун там нямлийи ямяля эялир.

Капилйар нямлик максимум нямлик йерляшян зонадан йухарыда онун

цзяриндя ямяля эялир. Капилйар нямлийин ямяля эялмясиндя ясас ролу
капилйар борулардан гцввя ойнайыр.

Там нямлик зонасы иля, башга сюзля дойма зонасы иля капилйар нямлик
зонасы грунт суларынын васитяси иля бир-бириндян айрылыр (схем 2.5.).

капилйар типлизона
г рунт суларызонасы

0,5-0,8 м сукечирм яйян тябяг я

Схем 2.5. Там нямлик зонасы

Адятян там нямлик зонасынын галынлыьы сабит вя аз дярин олур. Капилйар

нямлик зонасынын галынлыьы сцхурларын литоложи тяркибиндян асылы
олараг дяйишир.

Мясялян; гумларда, гумдашларында капилйар нямлик зонасынын

галынлыьы сцхурларын литоложи тяркибиндян асылы олараг 0,5-0,8 м
арасында дяйишир. Алевритли сцхурларда 1,0-1,2 м галынлыьына чатыр.
Эилли сцхурларда бу галынлыг 1,8-2,2 м-я гядяр олур.

Сцхурларын капилйар нямлийи ясас етибариля капилйар боруларын

диаметриндян, боруларын истигамятиндян вя онларын йерляшмя
вязиййятиндян асылы олур. Капилйар борулар грунт сулары ойнасында
перпендикулйар вязиййятиндя йерляшдикдя нямлик даща бюйцк гиймятя

142
малик олур. Ашаьыдакы ъядвялдя бязи сцхурларын капилйар нямлийи верилир
(ъядвял 2.3.).

Ъядвял 2.3.

Сцхурларын капилйар нямликляри

Сцхурлар Капилйар нямлик, %

Эилъя 34,4

Люсся бянзян эилъя 32,4

Люсс 39,5

Эил 47,5

Сцхурларын там нямлийи сцхурларда олан микроскопик, молекулйар вя с.

суларын мяъмусуна дейилир вя WТ иля ишаря олунур.

Сцхурларын там нямлийи онларын минераложи тяркибиндян,

структурасындан вя башга факторлардан асылыдыр. WЩ –ля ишаря олунур вя
сцхурда ващид щяъмдя суйун мигдары иля юлчцлцр.

Сцхурларда кимйяви ялагядя олан сулар (нямлик). Йухарыда

сцхурларын нямликдя гейд етдийимиз механики ялагядя олан суларда (бярк
ялагядя су, баш ялагяли су, капилйар ялагяли су) башга, кимйяви ялагядя олан
сулар да вардыр.

Бу сулар сцхурлары тяшкил едян бязи минералларын кристалл гяфяси иля

ялагядар олан кристалл суйу вя конститусийа суйундан ибарят олур.

Кристалл суйу бязи минералларын кристалл гяфясиндян формуласында

йерляшян судур. Беля минераллара мисал олараг сода (На 2СО4 . 10Щ2О) вя эипс
(ЪаСО4 . 2Щ2О) минералларыны эюстярмяк олар.

Кристалл су адятян кристалл гяфяси иля чох мющкям ялагядя олур вя анъаг
йцксяк температурда (300-3500Ъ) кристалдан айрылыр.

143
 Конститусийа суйу бязи минералларын кристалл гяфясиндя ОЩ
формуласында йерляшир. Бу ъцр су минерал гяфясдя даща мющкям ялагядя
олур. Чох бюйцк температурда, щятта бязян 1000-1300 0Ъ-дя кристалдан
айрылыр, гопур.

Беля минераллара мисал олараг бир сыра албит минералларыны, мясялян;

щидрощалит (Ал(ОЩ)3) вя брусит (Мэ(ОЩ)2) минералларыны эюстярмяк олар.
Ашаьыдакы ъядвялдя бязи сцхурларын там нямлийи верилир (ъядвял 2.4.).

Ъядвял 2.4.

Сцхурларын там нямлийи

Сцхурлар Там нямлик, %

Эилъя 47,0

Люсся бянзян эилъя 32,6

Люсс 46,0

Эил 47,5

Сцхурларда максимал адсорбсийа рцтубят тутумлулуьу. Мющкям

ялагядя олан максимал мигдар су максимум адсорбсийа нямлик тутумуну
уйьун эялир.

Максимум адсорбсийа нямлик тутуму WЩ, ислатма истилийиня вя онун

тяркибиндяки майенин дахилиндя олан дуз вя шякяр щялл олмамыш щяъми
иля тяйин едилир.

Яэяр гатылыьы Ъ олан В щяъмли мящлулу ващид чякили сцхурла

гарышдырмаг вя бу заман мящлулун гатылыьы Ъ1>Ъ2 оларса, онда беля мящлул
цчцн Ъ1В=Ъ2(В-Х) йаза билярик. Бурада Х-грамларла ялагядя олан суйун
мигдарыдыр. Ващид чяки щиссядя щигроскопик рцтубятлиллик варса, сцхурун
максимум адсорбсийа нямлийи тутуму ашаьыдакы кими олар:

144
 C2  C1
VM  X  b  V b
C2

2.5. Сцхурларын кечириъилийи вя онун нювляри

Сцхурларын тязйигляр фярги градийенти ( п/л) заманы юзцндян майе, газ

вя онларын гарышыгларыны бураха билмяк хцсусиййяти кечириъилик
адланыр.

Мясамяляр вя ялагяляндириъи каналлар ня гядяр бюйцк оларса,

кечириъилик дя бир о гядяр йцксяк олар.

Кечириъилик юлчцсц кими кечириъилик ямсалындан (К К) истифадя олунур.

Мялум олдуьу кими сцхурларда онларын кясилишляри (С), мювъуд тязйиг
градийентляри (П/л) ня гядяр чох оларса вя сцзцлян маддялярин юзлцлцйц ()
ися азаларса, онлар заман ващиди ярзиндя бир о гядяр чох мигдарда газ вя йа
бир компонентли майе кечиряъякляр (л – сцхур щяъминин узунлуьу).

Лакин мцхтялиф сцхурларын верилмиш олан кясилишляриндя тязйиг

градийентиндя вя юзлцлцкдя газ (вя йа бир компонентли майе) мясряфи (Г)
ейни дейилдир.

P  S
Q  KK 
 l

Бурадан кечириъилик ямсалыны тапырыг:

Q  l
KK 
P  S

Онун юлчц ващиди СИ-дя м2 (1 . 10-12 м2) гябул олунуб вя бу да 0,981 Д

(Дарси) уйьун эялир вя истифадя олунур.

1Д  1,02 . 10-12 м2 = 1 мкм2

145
 1МД = 1 фм2

1 дарсийя бярабяр кечириъилик ня демякдир? Йяни ен кясийинин сащяси 1

см2, узунлуьу 1 см олан сцхур нцмунясиндян 0,1 МПа (миллипаскал) тязйигляр
градийенти заманы бярабяр олан щямъинс газын (вя йа майенин) сцзцлмяси
заманы 1 см3 / сан майе мясряфиня уйьундур.

Дарсинин филтрасийа гануну, щямъинс майенин (газын) сцзцлмяси

шяраитиндя, адсорбсийанын вя флцидля сцхур арасында башга тясирлярин
олмадыьы щалларда тятбиг олуна биляр.

Кечириъилийин ашаьыдакы нювляри вардыр:

1. Мцтляг (вя йа физики) кечириъилик

2. Еффектив вя йа фаза кечириъилийи

3. Нисби кечириъилик

Мцтляг кечириъилик – сцхурун газ вя йа бир компонентли майе

гарышыьыны (вя йа флциди) юзцндян кечиртмяси кими (йяни сцхурла
гаршылыглы ялагяйя эирмядян) баша дцшцлцр.

1Д  1,02 . 10-12 м2 = 1 мкм2

Еффектив кечириъилик – гейри-щямъинс майелярля (су-газ, нефт-су, газ-су-

нефт) доймуш олан сцхурларын, онун айры-айры фазаларыны (газ, су вя йа
нефти) кечиртмя габилиййятиня дейилир. Юлчц ващиди мцтляг
кечириъиликдяки кимидир, лакин о практики олараг щямишя мцтляг
кечириъиликдян аз олур.

Нисби кечириъилик – еффектив кечириъилийин мцтляг кечириъийя олан

нисбятиня ясасян тяйин едилир вя рийази щесабланыр, ону йа ващидин
щиссяляри вя йахуд да фаизлярля эюстярилир.

146
 Мцтляг кечириъилийин гиймятляри мясамя бошлугларынын юлчцляри вя
формасындан асылыдыр. Бу параметрляр филтрасийа олунан майе вя йа газын
щяъмини, онларын айры-айры шырнагларынын трайекторийасыны вя сцртцнмя
гцввясини мцяййянляшдирир.

Експериментляр эюстярир ки, кечириъилик мясамялийин артмасы иля

артыр. Мясамялик бярабяр олдугда инъя дяняли сцхурларда (хырда мясамяли
ящянэдашлары, гумдашлары) минимал кечириъилийя, мясамялярин юлчцляри
нисбятян ири вя юлчцъя бярабяр олан сцхурлар ися максимал кечириъилийя
маликдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, нефт вя газ йатаьынын ахтарышы вя истисмары

заманы адятян мцтляг кечириъиликдян истифадя олунур, бу заман
кечириъилийи сцхур нцмунясиндян щава (вя йа азот) бурахмагла тяйин
едирляр.

Сцхурларын физики хассясинин анизотропийасы вя чатларын

истигамятлянмиш йерляшмяляри нятиъясиндя, сцхур лайындакы кечириъилик
мцхтялиф истигамятлярдя фяргли олаъагдыр. Гырынтылы сцхурларда
лайлашма истигамятляриндя КК адятян йцксяк, она перпендикулйар
истигамятдя ися ашаьы олаъагдыр. Чатлы сцхурда чат истигамятиндя
кечириъилик ола биляр ки, чох йцксяк олсун, она перпендикулйар
истигамятиндя ися практики олмайа да биляр.

Мцтляг кечириъилийин гиймятинин дяйишмя диапазону чох бюйцкдцр (5-

10 . 10-11 м2-дян 1 . 10-17 м2 вя даща аз). Максимал гиймятляри чатлы сцхурлар
цчцн сяъиййявидир. Сянайе ъящятдян мящсулдар сцхурлар цчцн К К –нын ян
эениш йайылан гиймятляри 1 . 10-15 м2-дян 1 . 10-12 м2 арасында дяйишир. 1 . 10-12
м2 бюйцк олан кечириъилик чох йцксяк кечириъилик щесаб олунур. О,
щямъинс, зяиф сыхлашмыш, зяиф сесментляшмиш гумдашлары вя гумларда
(1,5-2,0 км-я гядяр дяринликдя йатмыш), щямчинин чох да дяриндя йатмайан
кяскин чатлы карбонат сцхурларында мцшащидя олунур. А.А.Ханинин
147
мялуматларына ясасян, газ вя майелярин миграсийасынын щяйата кечирилдийи
мясамя каналларынын минимал юлчцляри 1-3 мкм тяшкил едир.

Мясамя вя мясамя каналларынын юлчцляри 1 мкм-дян аз олан эилляр вя

арэиллит сцхурлары бир коллектор кими практики ящямиййят кясб етмирляр.

Щямъинс гырынтыларындан тяшкил олмуш сцхурларын кечириъилийи

дяняляринин юлчцляри азалдыгъа азалыр, уйьун олараг сцхурларын
мясамяляри дя азалыр.

Кечириъилик сцхурун нювбяляшмя дяряъясинин азалмасы вя семнтляшмя

дяряъясинин артмасы иля писляшир. О, ясасян сцхурлардакы эил
фраксийасынын мигдары иля мцяййянляшдирилир вя сцхурда эил ня гядяр чох
олса, кечириъилик дя бир о гядяр аз олаъагдыр.

Сцхурлар кечириъи, йарым кечириъи вя практики гейри-кечириъи олурлар.

Кечириъи сцхурлар – кобуд дяняли (чагыл, чынгыл), зяиф сементляшмиш вя

йахшы чешидляшмиш гумдашы, алеврит, эилли сцхурлар (гумлар, алевритляр,
гумдашлары, алевролитляр), каверналы вя хцсусиля карстлашмыш вя чатлы
карбонат сцхурлары вя чатлы магматик сцхурлар аиддир. Бу сцхурларда
мясамяляр сцхурун щяъминин 20-40%-ни тутур. Онлар адятян йцксяк
капилйар, ири капилйар, капилйар мясамялярдян тяшкил олунурлар. Бу
мясамяляр сцхурда ейни гайдада йерляшир. Башга юлчцдя олан мясамяляр
(кичик) бу сцхурларда олмур, йа да ки, аз раст эялинир. Кечириъилик ямсалы
10 мД-дян бир нечя 100 мин Дарсийя гядярдир.

Йарымкечириъи сцхурлара – аз чешидляшмиш эилли гумлар, алеврит,

гумдашы вя алевролитлярин бязи нювляри, щямчинин бир сыра карбонат
сцхурлар (хырда чатлы, тябаширя бянзяр ящянэдашлары вя доломитляр)
аиддир. мясамяляр ясасян субкапилйар юлчцдя олурлар. Кечириъилик ямсалы
0,1-10 мД-я гядярдир. Бу сцхурларда мясамя бошлуглары бюйцк сайда
субкапилйар мясамялярдян тяшкил олунуб.
148
 Практики гейри-кечириъи сцхурлара – кечириъи ямсалы (К К) 0,1 мД-дян аз
олан сцхурлар (эилляр, арэиллитляр, эил шистляри, мерэелляр, бярк
сементляшмиш гумлар, гумдашлары, алевролитляр, сых тябашир вя тябаширя
бянзяр ящянэдашлары) аиддир. Мясамялярин мигдары чохда олса онлар
гапалыдыр. Онларда мясамя бошлуглары юлчцляриня эюря мцхтялифдир. Эил
вя ящянэдашларында 50%-я гядяр, арэиллит, шистляр, вя мерэеллярдя ися 6-
8%-я гядярдир. Бязи сцхурлар цчцн кечириъилийин олмамасы мясамялярин
изоля олунмасы иля изащ олунур.

149
 3. КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАР ВЯ ОНЛАРЫН ТЯСНИФАТЫ

Коллектор сцхурлары юйрянян заман тяснифаты мясяляляри мцщцм

ящямиййят кясб едир. Бу коллектор сцхурлары онларын эенетик, физики,
литоложи вя диэяр яламятляриня эюря груплашдырылмасы кими баша
дцшцлцр. Коллектор сцхурлары мцхтялиф эеоложи шяраитлярдя ямяля эяля
биляр. Тядгигатчынын гаршысында дуран мягсядлярдян асылы олараг, сцхурун
бу вя йа диэяр яламяти вя хцсусиййятляри цзяриндя диггят топламаьа тялябат
йараныр. Бунунла ялагядар бир нечя категорийалы тяснифатлар мювъуддур ки,
онлардан цмуми вя гиймятляндириъи тяснифатлары нязярдян кечиряк.

Цмуми тяснифатлар – сцхурларын мяншяйиня, тяркибиня, гурулушуна вя

мясамя бошлугларынын структуру, морфолоэийасы вя йаранма мцддятиня
ясасланыр. Лакин онлардан бу сайдыьымыз яламятлярдян бязиляри иштирак
етмяйя дя биляр. Цмуми тяснифат бир гайда олараг, коллектор сцхурларын
бцтцн петрографик типлярини юзцндя сахлайыр (магматик, чюкмя,
метаморфик). Бу група М.К.Калиенко (1958), А.А.Ханин (1969) вя б.
тядгигатчыларын тяснифатлары аиддир.

Гиймятляндириъи тяснифат – коллектор сцхурларын кейфиййятляри

щаггында ясас параметрляр (мясамялик, кечириъилик) цзря тясяввцр ойадыр,
мцяййян диапазонларда бу параметрлярин щяр бир синиф цчцн ядяди
гиймятлярини эюстярир. Беля тяснифат адятян щяр щансы бир конкрет сцхур
групу цчцн (гырынтылы, карбонатлы) тяртиб едирляр. Тяснифат схемляринин
бу хцсусиййяти онунла мцяййян едилир ки, мцхтялиф литоложи тяркибя малик
сцхурларын ясас коллектор параметрляри араларында спесифик гаршылыглы
кямиййят яламятляриня маликдир. Ф.Требинин (1945), Г.Теодоровичин (1958),
И.Конйуховун (1961), А.Ханинин (1969) вя б. тядгигатчылар тяряфиндян
гиймятляндириъи тяснифатлар йарадылмышдыр.

150
 Айры-айры конкрет мясяляляри щялл етмяк цчцн мцхтялиф реэионлар цзря
эенетик, морфоложи, мясамя бошлуьунун типиня эюря вя с. тяснифатлар
тяклиф олунур. И.Губкин адына МНГИ-нин «Литосферин систем тядгигаты вя
литолоэийа» кафедрасында гябул олунмуш коллекторларын цмуми тяснифаты
ашаьыдакы кимидир.

Мясамя типли коллекторлар – о коллектор сцхурлар аид едилиб ки, онларда

аз вя йа чох дяряъядя изометрик формалы хырда мясамяляр (1 мм вя даща
хырда) юз араларында ютцрцъц (мясамя) каналларла бирляшир. Мясамя
бошлуьунун щяъминин дяйишилмяси диапазону чох бюйцкдцр (ващиддян бир
нечя он фаизлярля (40-50%) кими), кечириъилик дя чох кяскин дяйишир (1 . 10-
12
м2). Мясамя типли коллекторларын цмуми хцсусиййяти (онларын мясамя
бошлуглары карбощидроэенлярля долмадыьы щалда) коллектор хассяляринин
дяринликдян асылы олараг сцхурларын сыхылмасы, йяни минерал
тюрямяляринин вя б. просеслярин щесабына тядриъян азалмасыдыр. Мясамя
типли коллекторларын нисбятян нязяря чарпан нцмайяндяляри олан гырынты
сцхурлар цчцн чохлу гиймятляндириъи тяснифатлар мювъуддур
(Ч.М.Хялифязадя вя с.). Онларын арасында А.А.Ханинин тяснифат схеми даща
бюйцк мцвяффягиййятля истифадя олунур.

Чат типли сцхур коллекторлары – онунла характеризя олунур ки, онлардакы

мясамя бошлуглары ачыг чатларла тямсил олунуб. Чатлы коллекторлар адятян
2,5-3%-дян чох олмайан аз чат мясамялийиня маликдирляр. Сцхурда чат
мясамяляри иля йанашы дянялярарасы (грануларасы) мясамяляр дя ола биляр,
лакин онларын ъям щяъмляри дя щямчинин бюйцк дейилдир (5-7%), щям дя
беля мясамялярин бир щиссяси айрылмыш (изоля олунмуш) щесаб олунур.
Яксяр щалларда чатлы коллекторлар тюрям явя постдиаэенетик мяншялидир.

Гарышыг (мцряккяб) типли коллекторлар – еля коллекторлар аид едилир ки,

онларда мцхтялиф нювлц, о ъцмлядян дянялярарасы, чатлы, каверналы,
формаларарасы, формадахили вя с. (2 вя даща чох) мясамя бошлуглары
151
топлансын. Мцхтялиф коллектор групларында бу нисбят ейни олмайа биляр. Бу
сябябдян дя бу типли коллекторларын характеристикасы заманы, щямишя
мясамя бошлуьунун нювцня эюря дягигляшдирмя апарылмасы тяляб олунур,
бу заман апарыъы мясамя нювц тяйинатын сонунда дейилир.

Мясялян; каверна-чат типли коллектор дейяндя, еля коллектор баша

дцшцлцр ки, орада башлыъа рол чатлара мяхсусдур, бахмайараг ки,
каверналарын мясамя бошлугларынын щяъми чатларын щяъминдян кифайят
гядяр чох ола биляр. Бунун да сябяби одур ки, каверна еля йердя йарана биляр
ки, орада чатлар вардыр. Йяни чатлар бойунъа майелярин миграсийасы
щесабына кавернанын йаранмасы баш верир. Бу сябябдян дя каверналы
коллектор сярбяст нюв кими айрылмышдыр. Гарышыг типли коллекторларын
коллектор хассяляри эениш диапазонда дяйишир.

4. КОЛЛЕКТОРЛАРЫН ЦМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

Гырынты коллектор сцхурлар групу эениш йайылмышдыр. Бу груп ясасян

гумдашлары, алевролитляр вя кечид нювляри иля тямсил олунуб. Ъаван,
хцсусиля чох дяриндя йатмайан Неоэен, Дюрдцнъц дювр чюкцнтцляриндя
гумлар, алевритляр вя кечид чюкмя тюрямяляр раст эялинир. Бу групда надир
щалларда гравелитляр дя коллектор олурлар. Гырынты сцхурларын чох
сыхлашмасы, хцсусиля дя дянялярин бир-бири иля контакт зоналарында
реэенерасийасы вя щяллолмасы просесляри щесабына йаранмыш кварслы вя
гисмян дя кварс ясаслы олигомикт тяркибли, пластиклийин нязяря чарпан
азалмасына вя кювряклийин артмасына эятириб чыхарыр. Бу да чатларын

152
йаранмасы цчцн илкин шяраит йарадыр вя тектоник эярэинлийин артдыьы
щалларда гумдашы вя алевролит лайларында чат мясамялийинин йаранмасына
эятирир. Мясамя ямяля эялмянин, щямчинин башга сябяби вя цсуллары да
мювъуддур.

Беляликля дя илкин седиментоэенетик дянялярарасы мясамялик,

катаэенетик чатлы мясамялик вя онларын вящдяти, гырынты сцхурунда 3 ясас
коллектор типляринин – мясамяли, чатлы вя гарышыг (мцряккяб) типли
коллекторларын мювъудлуьуну шяртляндирир.

Мясамя типли коллекторлар – чох эениш йайылыб вя гумлу, алевритли

сцхур тябягяляриня, калкаренитляря вя надир щалларда гравелитляря хасдыр.
Бурада мясамяляр дянялярарасы олуб, онларын юлчцляри ейни юлчцлц
изометрик дянялярдян тяшкил олунмуш идеал сцхур – коллекторларда
щиссяъиклярин йыьылмасы цсулундан асылы олараг (семент олмайан щалда),
онларын диаметрляри 0,154-0,414 мм тяшкил едир. Беляликля, нязяри
ъящятдян хырда дяняли гумдашында мясамялярин юлчцсц ян ялверишли
щалларда 0,015 мм-дян 0,01 мм-я кими, ири дянялярдя ися 0,15-0,4 мм
арасында дяйишир. Реал сцхурларда мясамялярин юлчцсц аз олаъаг вя щям дя
чох вахт нязяря чарпаъаг дяряъядя аз олаъагдыр. Бу гырынты дяняляринин
щямъинслик дяряъясинин юлчцляриня, сементин мигдарына, сцхурун онун
бярабяр пайланма дяряъясиня, сыхлашмасы, минерал тюрямяляриня, кварс,
чюл шпатлары вя диэяр минералларын реэенерасийасына, дянялярин бир-бири
иля тямас йерляриндя щялл олмасына вя бязи диэяр яламятляря эюря тяйин
олунур.

Бцтцн бу сайдыьымыз факторлары вя просеслярин тясири дяринлик

артдыгъа артыр, буна эюря дя диаэенез дя вя илкин катаэенезин башланьыъ
мярщяляляриндя мясамялярин юлчцляри щесабланмыш вя нязяри гиймятляря
йахын олаъагдыр.

153
 Мясамя типли коллекторлар чох бюйцк олмайан вя орта дяринликлярдя
йатан гумлу вя алевритли сцхурлар цчцн олдугъа характерикдир. Бюйцк
дяринликлярдя (4 км-дян артыг) беля коллекторлар олдугъа аз раст эялинир вя
ясасян дя йашъа ъаван чюкцнтцлярдя (Неоэен вя даща ъаван) вя йа даща гядим
(Мезозой вя Палеозой), лакин карбощидроэенлярля долмуш чюкцнтцлярдя раст
эялинир.

Бу ганунауйьунлугдан кянара чыхмалар да мювъуддур. Онларын сябябляри

чох мцхтялиф олуб вя ашаьыда нязярдян кечирилир.

Мясамя типли коллектор цчцн дянялярарасы мясамяляр характерикдир.

Онлар бязян гранул арасы мясамялярля ейниляшир. Бу терминоложи ъящятдян
адларын йыьъамлашдырылмасы нюгтейи-нязярдян чох да мцвяффягиййяти
олмайыб. Литолоэийада вя диэяр эеоложи елмлярдя айры-айры минерал
индивидляри (минерал гырынтылары, кристаллар) гранул дейил дяня
адландырылыр, буна эюря дя онларын араларындакы мясамяляр дя гранул
арасы дейил дянялярарасы мясамяляр адландырмаг лазымдыр. Дянялярарасы
мясамяляря гырынты дяняляри, аутиэен кристаллар арасындакы бошлуглар, о
ъцмлядян ящянэдашларынын доломитляшмяси нятиъясиндя йаранан
бошлуглар аиддир. Калситли вя йа доломитли оолитляр арасындакы мясамяляр,
бизим бахдыьымыз щалда дянялярарасы мясамяляря аид дейил, чцнки бу
щомоэен бирляшмяляр агрегат, формалы тюрямяляр щесаб олунур. Бахылан
тяснифатда оолитляр арасы мясамя бошлуглар формаарасы мясамяляря аид
едилиб.

Чат типли коллекторлар – башгаларындан онун щяъминин чат

мясамялийиня уйьунлашмасы иля сечилир, флцидлярин миграсийа йоллары ися
эюрцнян (ачыг) чатлар щесаб олунур. Бу тип коллекторларын характерик
.
хцсусиййяти – кичик мясамялик вя кечириъилийин чох эениш диапазонда (1
10-17-1 . 10-11 м2-я гядяр)дяйишмясидир. Бюйцк дяринлярдя чат типли коллектор
ян мцхтялиф мяншяйя вя тяркибя малик сцхурларда раст эяля биляр. Тясвир
154
олунан коллектор сцхурларда чатлар мцхтялиф тябиятя маликдир. Бунунла
ялагядар тектоник, литоэенетик вя тябии щидропарчаланма чатлары айрылыр.

Коллектор сцхурларда чатларын ачылмасы чох аздыр (миллиметрин

щиссяляри, ян йахшы щалда ися 1-2 мм). Бу заман чат бойунъа сцхурларын
йердяйишмяси мцшащидя олунмур вя йа онлар ъцзи олур.

Тектоник чатлар – системлярдя груплашырлар вя онларын цмуми

эюрцнцшц фязада истигамятлянмяси, йашы вя ачылышы ваъиб щесаб олунур.
Щяр бир конкрет эеоложи ъисимдя бир вя йа бир нечя чат систем иола биляр.
Системлярин щяр бири чох вахт мцхтялиф йашлы олур ки, буну да асанъа,
чатларын гаршылыглы йерляшмясиня эюря вя онлардакы минерал вя йа цзвц
тюрямяляря эюря мцяййянляшдиририк. Чатлар чох вахт шахялянирляр,
нятиъядя ися онларын сыхлыьы артыр. Сцхурларын чатлыьыны юйряняркян,
мцяййянляшдирилиб ки, чатларын истигамятляри тякъя тектоник
эярэинликлярин истигамятляри иля дейил, щямчинин сцхурларын литоложи
тяркибляри иля мцяййян едилир. Мясялян; гумдашлары цчцн лайлашмайа
перпендикулйар чатлылыг, арэиллитляр цчцн ися лайлашмайа паралел,
мерэелляр цчцн диагонал вя йа чяп чатлылыг характерикдир.

Чатларын сыхлыьы лайларын галынлыьы иля мцяййянляшир, йяни бу заман

галынлыг ня гядяр аздырса, буна бянзяр шяраитлярдя, сыхлыьы да бир о
гядярчох олаъагдыр.

Литоэенетик чатлар – юз истигамятляриня эюря ясасян лайлашмайа

паралел олмалары иля сечилир. Гыса мясафялярдя чатлар адятян дцз
сятщлидир, керн нцмуняляриня баханда онларын бязян яйиляряк дальавари
текстура йаратдыьынын шащиди олуруг. Бу чатлылыг седиментоэенез
мярщяляси иля, йяни периодиклийин (ритмлярин) тязащцрц иля
ялагяляндирилир. Бунун нятиъяси назик (мм-ля) гырыг-гырыг сцхур
лайъыгларынын периодик тякрар олунмасы щесаб олунур.

155
 Катаэенез мярщялясиндя чюкмя тюрямяляринин механики аьырлыьына вя
физики-кимйяви просесляря гейри-бярабяр реаксийасы нятиъясиндя сцхур
лайъыглары арасында назик чатъыглар (мм щиссяляри иля) йараныр, онлар
шахяляня вя сюня билярляр.

Литоложи чатлылыг чюкмя вя гырынтылы тюрямялярин гумдашларын,

алеролитлярин, арэиллитлярин вя аралыг типли сцхурларда нарын
лайлашмалары заманы даща характерикдир.

Тябии щидрогырылма чатлары – пайлашмасынын гейри-бярабяр олмасы,

мящдуд юлчцляри иля характеризя олунурлар, чох вахт бир нечя см мясафядя
итирляр. Беля чатлар бюйцк дяринликлярдя, катаэенез мярщяляси заманы
аномал йцксяк лай тязйигляри (АЙЛТ) даь тязйигиндян (литостратик) йцксяк
олдуьу вахт йараныр.

Чат типли коллекторлар юз тябиятиня эюря тюрямядир, сцхурларда гейд

олунан чатларын щяр нювц ола биляр. Терриэен сцхурларын нарын
лайлашмасы шяраитиндя щидрогырылма тюрядян факторлар литоэенетик
чатларын йаранмасына шяраит йарадыр, бунун нятиъясиндя щидрогырылма
чатлары тямиз шякилдя раст эялмяйя дя биляр. Чат мясамялийи адятян аздыр, о
фаизля, ващид вя онун щиссяляри иля якс олунур. Мцяййян вахтдан сонра
чатлар йени минерал тюрямяляри вя йа механики тясирляр нятиъясиндя
(тектоник, литостатик) тутула биляр, нятиъядя чатлы коллектор юз
мювъудлуьуну итиряр.

Чатлы коллектор анъаг чох сыхлашмыш, кювряк сцхурларда йараныр.

Гырынтылы сцхурлар (гумлу вя алевритли) беля хассяляри платформа
шяраитиндя бюйцк дяринликлярдя, эеосинклинал шяраитиндя ися стресс
нятиъясиндя вя йа бюйцк дяринликлярдя галдыгдан сонра ялдя едир.

Гарышыг типли (мцряккяб) коллекторлар гырынтылы сцхурларда

дянялярарасы вя чатлы мясамяляр бирликдя иштирак етдийи щалларда нязяря

156
чарпыр. Гырынтылы сцхурларда чатлылыг анъаг онлар чох сыхлашдыгда вя
пластикликляри ашаьы дцшян щалларда инкишаф едир. Лакин беля
дяйишикликляр, сцхурларын мясамяликляринин чох олмадыьы, ашаьы
дцшдцйц заманда баш верир. Уйьун олараг гарышыг типли коллекторлар, щеч
бир стреся мяруз галмамыш вя йа бюйцк дяринлийя енмямиш сцхурларда да
ямяля эяля биляр. Беляликля, гарышыг типли коллекторлар дянялярарасы
(илкин вя йа тюрямя) вя чат мясамялийиндян йараныб. О, дяриндя йатмыш
гумлу вя алевритли сцхурлар цчцн характерикдир. Бунунла йанашы беля
коллекторларын щазырда бюйцк дяринликляриндя йерляшян вя тяляси аз
дяринликляриндя, йцксяк коллектор хцсусиййятляриня малик олан дюврлярдя
долмуш сянайе ящямиййятли мясамя типли нефтля доймуш коллектор
сцхурларда, ямяля эялмя ещтималы аздыр.

Карбонатлы коллектор сцхурлары групу Фанерозой чюкцнтцляриндя эениш

йайылыб. Бу групун коллектор сцхурлары ящянэдашлары, доломитляр вя
мцхтялиф структурайа, текстурайа вя мяншяйя малик аралыг сцхур нювляри
иля тямсил олунуб.

Бурада мясамя бошлуглары морфолоэийасы вя юлчцляриня эюря дя чох

мцхтялифдир. Карбонатлы коллектор сцхурларда дянялярарасы, формаарасы,
формадахили вя чат мясамяляри эениш йайылмышдыр.

Мясамя типли коллектор дянялярарасы, формаарасы вя формадахили нювлц

мясамя бошлуглары сахлайа биляр. Дянялярарасы мясамялик айры-айры калсит
вя йа доломит кристаллары, о ъцмлядян катаэенез мярщялясиндя
ящянэдашынын доломитляшмяси нятиъясиндя йаранан кристаллар арасындакы
мясамяликдян йараныр. Бу типли мясамяли коллекторларын йцксяк
коллекторлуг параметрляри олмур вя онлар щемоэен карбонат сцхурлары цчцн
даща характерикдир.

Формаларарасы нювлц мясамя бошлуглары биоэен вя биощемоэен вя йа

доломитляшмиш ящянэдашларында балыггулаглары вя йа онларын гырыглары
157
арасындакы вя щямчинин оолитли ящянэдашларында оолитляр арасы
бошлуглардан тяшкил олунмушдур. Формадахили мясамяляр ися мящв олмуш
организмлярин скелетляри (габыглары) дахилиндяки камералардыр.
Мясамялийин бу нювц фораминифер, мяръанлы ящянэдашларынын диэяр
биоморф коллекторлар бюйцк олмайан дяринликляр цчцн характерикдир.
Лакин онлар даща бюйцк дяринликлярдя горунуб сахланыла биляр, амма о
шяртля ки, щямин тяля щямин анда карбощидроэенля долмуш олсун.

Чат типли коллекторлар карбонат сцхурлары цчцн олдугъа характерикдир.

Карбонатлы сцхурларынын йцксяк сыхлашма типии вя онларын
кювряклийинин дяринликдян асылы олараг артмасы чатларын ямяля эялмясиня
шяраит йарадыр. Кювряклийин йаранмасына адятян, мясамя бошлугларында
аутиэен (катаэен) халседонун айрылмасы иля нязяр чарпан сцхурун
силисляшмяси шяраит йарадыр. Чатлы коллекторларын мювъуд олмасы цчцн
чатларын ачыг галмасы ваъибдир. Лакин тез-тез щяр щансы бир аутиэен
минералларла, адятян калситля, надир щалда силисиум оксиди иля долмуш
чатлар мцшащидя олунур. Карбонатлы сцхурлардакы чатлар чох заман
тектоник эярэинликлярин дяряъясиндян асылы олур, бунлар да бир нечя дяфя
тякрар олуна биляр. Бунунла ялагядар бир нечя чат эенерасийалары йараныр
ки, онларын ямяля эялмя ардыъыллыьы сцхурларын визуал вя йа микроскопик
юйрянилмяси заманы бир гайда олараг асан мцяййянляшдирилир. Чат типли
коллекторлар чох да бюйцк щяъмя малик олмур, лакин тялянин юлчцсц бюйцк
олан заман орада чохлу мигдарда карбощидроэен йыьыла биляр. Чат типли
коллекторлар орта вя бюйцк дяринликляр цчцн характерикдир. О, мцхтялиф
мяншяли, тяркибли вя структуралы карбонат сцхурларында йайылмышдыр.

Чат коллекторларын йаранмасынын мцяййян едиъи фактору – сцхурун

кювряклик дяряъяси, онун чатвермяк габилиййяти щесаб олунур.

Гарышыг вя йа мцряккяб типли коллекторларда ейни заманда щям

дянялярарасы, чатлы вя каверна нювлц мясамя бошлуглары ола биляр.
158
Бахдыьымыз коллекторун ваъиб елементи – чат мясамялийи щесаб олунур. О,
дянялярарасы вя йа каверналы иля, бязян ися щяр икиси иля бирликдя раст эяля
биляр. Чатлылыг кавернозлуьа нисбятян, бязян дя дянялярарасы мясамялийя
нисбятян даща яввял йаранмыш щесаб олунур. Билаваситя лай суларынын
миграсийасы сащясиндя чатлар цзря сцхурун айры-айры фрагментляринин
каверна йаранма иля щялл олмасы баш верир вя йа ящянэдашынын
доломитляшмяси щяйата кечир. Беляликля, карбонат сцхурларында мцряккяб
типли коллектор юз тябиятиня эюря тюрямя щесаб олунур вя бюйцк, орта
дяринликляр цчцн характерикдир. Бу типли коллекторлар (хцсусиля чохлу
каверналар олан заман) бюйцк щяъмя вя кечириъилийя малик ола биляр.

Эилли коллектор сцхурлары групу йахын заманларда мялум олуб вя эил

сцхурлары яняняви мясамя коллекторлары ямяля эятирмир. Орта вя бюйцк
олмайан дяринликлярдя онлар кифайят гядяр пластикдир вя уйьун олараг ачыг
чатлар ямяля эятирмир.Эил сцхурларында чатлылыьын йаранмасы бир сыра
факторларла ялагядардыр. Онлардан бири сцхурларын кифайят гядяр
кювряклийидир ки, о йа чох дяринлийя енмяси иля, йахуд да стресс щесабына
йараныр. Эил сцхурларынын чатламасына седиментоэен вя йа катоэен
силисляшмя, эиллярин органик щиссяъиклярля назик лайлашмалары, аномал
йцксяк лай тязйигинин олмасы ялверишли шяраит йарадыр. Эилли коллектор
сцхурлары минерал тяркибиня эюря ясасян щидромикалылара аид олуб,
онларын физики хассяляри иля, дяринлийя енмя заманы эил минералларынын
тякамцлцнцн цмуми ганунауйьунлуьуна уйьун олараг монтмориллонит,
каолинит вя гарышыг лайлы бирляшмялярин тядриъян йох олмасы, вя
щидромика вя хлоритин ролунун артмасы иля мцяййян едилир. Эилли
коллектор сцхурлары орта дяринликдя раст эялирляр, лакин онлар ян чох
бюйцк дяринликлярдя инкишаф етмишдир.

Магматик, метаморфик, чюкмя, силисли вя сулфатлы сцхурлар, щямчинин

ашынма габыьы групу – бу групун сцхурлары надир щалларда нефт вя газ

159
коллекторлары кими раст эялирляр, чцнки щямин сцхурлар нефт-газ ана
гатындан адятян ашаьыда йатыр вя онларын коллектор хассяляри бир гайда
олараг чюкмя сцхурлардан писдир.

Мясамя типли коллектор магматик вя метаморфик сцхурларын ашынма

галыфглары цчцн характерикдир. Гярби Сибирдя юз дяринликлярдя ашынма
габыьыны тяшкил едян сцхурларын мясамялийи 20-24%-я чатыр, лакин
дяринлийин артмасы иля о, олдугъа азалыр.

Чат типли коллекторлары магматик, метаморфик сцхурлар ямяля эятирир

(гранит, андезит, шистляр вя с.). Бу сцхурлар юз тябиятиня эюря кювряк, аз
пластик олсалар беля, онлар аз вя бюйцк дяринликлярдя, уйьун тектоник
шяраитдя чатлар веря биляр. Бундан ялавя, чатлы коллектору силисли вя
сулфатлы чюкмя сцхурлар ямяля эятирир. Бу сцхурлар аз дяринликлярдя
кифайят гядяр пластик олсалар да (диатомитляр, силиситляр, эипсляр вя б.),
чатлама (кювряклик, артма) хцсусиййяти ялдя етмяк цчцн онлар эяряк бюйцк
дяринликдя олсунлар.

Гарышыг типли коллекторлар бу групда да аз йайылыб. Гарышыг, мясамя,

чат типли коллекторлар силисли сцхурлар, вулкан туфлары арасында раст
эялир. Мясамяляр дянявяр, формаарасы нювлц (силиситлярдя) олуб, илкин
тюрянмиш щесаб олунур. Чатлар адятян тектоник тябиятя малик олурлар.

Коллектор сцхурларын гиймятляндириъи тяснифатлары конкрет литоложи

сцхур груплары цчцн тяртиб олунуб. Онлара уйьун типли коллектор
сцхурларын характеристикасында бахылыб.

160
 5. ГЫРЫНТЫЛЫ КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАРЫН СЯЪИЙЙЯСИ

Гырынтылы сцхурлар коллектор сцхурларын ян эениш йайылмыш групуна

аиддир. Гырынтылы сцхур групунда чюкмя тюрямялярин щеч дя щамысы
сянайе кейфиййятли коллекторлар ола билмяз. Практики олараг, кобуд
гырынтылы сцхурлар щамысы коллектор щесаб олунур, ири дяняли гумлар вя
161
гумдашлары, хырда дяняли алевролитляр вя перитляр коллектор кими надир
щалларда раст эялинир. гырынтылы коллектор сцхурларын типик
нцмайяндяляри : хырда дяняли гум вя гумдашлары, ири дяняли алеврит вя
алевролитляр, гумлу-алевритли сцхурлар, аз мигдарда – орта дяняли
гумдашларыдыр. Гырынтылы сцхурларын коллектор хассяляри ясасян,
онларын мясамя бошлугларынын стратиграфийасы иля мцяййянляшдирилир
ки, о мясамяли, чатлы вя йа мцряккяб; йаранма мцддятиня эюря ися – илкин вя
тюрямя ола билмяз. Мясамялярин юлчцсц – гырынтылы сцхурларын
филтрасийа габилиййятини вя цмуми щалда, нефтли-газлы лайларын
мящсулдарлыьыны мцяййянляшдирян ясас факторлардан биридир. Айры-айры
мясамялярин юлчцлярини микроскопла мцяййянляшдирмяк мцмкцндцр, лакин
груплар арасындакы кямиййят нисбятлярини мцяййянляшдирмяк практики
гейри-мцмкцндцр. Бунунла ялагядар, долайысы методлардан истифадя олунур
(йарымкечириъи мембран, ъивя долдурулмасы методлары). Мясамя бошлуьу
структурунун яйани тясвири – пайланма яйриляри вя йа сцтунлу
диаграмлардыр (щистограмлар). Онун юйрянилмяси эюстярир ки, гырынты
дяняляри юлчцсцня эюря ня гядяр ири вя щямъинс оларса, мясамялярин
диаметрляри дя бир о гядяр чох олар.

Билаваситя сцхурлардакы ян бюйцк мясамяляр вя онлары бирляшдирян

каналлар – флцидлярин ясас филтрасийа йолларыдыр. Гырынтылы сцхурларда
мясамялярин формасы олдугъа мцхтялифдир.

Кцрявари щямъинс щиссяъикляр оланда семент олмайан щалда, мясамяляр,

яйрихятли сятщлярля мящдудлашмыш мцряккяб чохбуъаглы кими нязяря
чарпыр. Шлиф мцстявисиндя мясамяляр чох вахт дцзэцн олмайан цчбуъаг, аз
щалда дюрдбуъаг кими эюрцнцрляр. Шлифлярдя тядгигат мясамяляри ян
йахшы полимерляшдириъи гятранла габагъадан дойдурмагла апарылыр. Беля
шлифя баханда, эюрцнцр ки, яксяр мясамяляр юз араларында гыса дар
каналларын васитясиля бирляшиб.

162
 Дянялярарасы мясамялярдян ялавя гырынтылы сцхурларда чат мясамялийи
дя ола биляр. Чат мясамялийи бюйцк дяринликлярдя йатан (йахуд габагъадан
енмиш) вя йа стреся мяруз галмыш кяскин сыхлашмыш гырынтылы сцхурларда
(Кб>0,9) йараныр.

Терриэен сцхурларын ъям щалындакы ачыг чат мясамялийи бюйцк

дейилдир. О, максимум 3-3,5% (надир щалларда 6%-я гядяр) тяшкил едир,
адятян ися ващидин щиссяляриндян 1,5-2%-я гядяр олур. Чатларын
грануларасы мясамялярля ялагяси олан заман сцхурларын щяъм, хцсусиля
филтрасийа хцсусиййятляри олдугъа йцксялир. Гумлу, алевритли сцхурларда
вя онларын аралыг нювляриндя мясамя бошлугларынын щяъми практики,
фаизин щиссяляриндян 50%-я гядяр эениш бир щяддя дяйишир.

Гырынтылы сцхурларда кечириъилик ясасян мясамя бошлуьунун структуру

иля, гисмян мясамялярин юлчцляри, формалары ялагялиллийи иля, бир сыра
щалларда ися мясамялярин ъям щяъмляри иля мцяййянляшдирилир. Цмуми
шякилдя, мясамянин юлчцсц ня гядяр ири, изометрик, онларын формасы
даиряви, мясамя каналларынын, диаметри бюйцк вя мясамяляр арасы ялагя
йахшы оларса, кечириъилик дя бир о гядяр йцксяк олаъагдыр. Микромясамяли
сцхурларда – сементлярдя, йцксяк сыхылмыш гумдашы вя алевролитлярдя
молекулйар гцввялярин эюстярдийи тясирдян асылы олараг, мясамя вя
каналларын лап мяркязиня кими, мясамялик вя кечириъилийин араларында
кямиййят ялагяси олмур.

Сцхурларын кечириъилийинин онларын чатлылыьындан спесифик

асылылыьы мювъуддур. Ачылышы 0,1 мм вя бюйцк олан чатлар гырынтылы
сцхурларын щятта чат мясамялийи аз вя сыхлашмасы чох оланда беля, 10 . 10-12
м2 вя ондан бюйцк гиймятя чатан йцксяк кечириъилийи тямин едир.
Дянялярарасы мясамя бошлуглары олан гырынтылы сцхурларын кечириъилийи
эениш щяддя дяйишир.

163
 Чох сыхлашмыш олан гумдашы вя алевритлярдя 10 -17 м2 вя аз гырынтылы
коллектор сцхурларда ися кечириъилийин нисбятян даща типик гиймятляри 10 -
14
– 10-12 м2-я бярабярдир.

Су карбощидроэенлярля гарышмыш щалда оланда, гырынтылы сцхурларын

кечириъиликляри нязяря чарпаъаг дяряъядя тясир эюстярир.

Бу заман щяр бир флцидин нисби кечириъилийи онларын араларындакы

мигдар нисбятляриндян асылыдыр.

Коллектор хассяляриня гырынтылы сцхурларын литоложи тяркиби,

гурулушу вя тюрямя дяйишикликляри дя нязяря чарпаъаг тясир эюстярир.
Гырынты щиссяъикляринин юлчцляри сцхурларын мясамя вя
кечириъиликляриндя ейни якс олунмур. Цмуми мясамялийин гиймяти гырынты
дяняляринин юлчцляри ня гядяр чох оларса, мясамяляр дя бир о гядяр чох
олаъаг вя яксиня. Мясамялярин юлчцсц кечириъилийя чох тясир эюстярир,
мясамяляр ири олдугъа кечириъилик дя йцксяк олаъагдыр.

Дянялярин формасы, онларын дийирлянмяляри дя сцхурларын

кечириъиликляриня тясир эюстярир. изометрик, дийирлянмиш щиссяъиклярдян
тяшкил олунмуш сцхурлар, изометрик дийирлянмямиш дянялярдян тяшкил
олунмуш сцхурлара нисбятян йцксяк кечириъилийя маликдирляр. Тяркибиндя
чохлу мика сахлайан гумдашы вя алевролит сцхурлары кечириъилийин йцксяк
анизотропийасы иля фярглянирляр.

Мика тябягяляринин истигамятлянмясиня перпендикулйар истигамятдя

кечириъилик щиссяъиклярин паралел истигамятлянмяляри иля мцгайися
едилдикдя кяскин азалыр. Бу зама нону нязяря алмаг лазымдыр ки, реал
сцхурларда яксяр щалларда дийирлянмиш вя йары дийирлянмиш изометрик
дяняляр (кварс, чюл шпаты, глауконит, турш плаэиоклазлар вя б.) цстцнлцк
тяшкил едир. Щиссяъиклярин форма вя дийирлянмя дяряъяляри сцхурларын
мясамяляринин гиймятляриндя ящямиййятли якс олунмур, ясасян сцхурларын

164
вярягли формалы щиссяъиклярдян тяшкил олдуьу щал истисна олмагла. Беля
щалларда сцхурларын мясамялийи азалмыш олаъаг. Дянялярин вя щямъинс
щиссяъиклярин нювляшмя дяряъяси мцщцм яламят олуб, гырынтылы
сцхурларын коллектор хассяляриндя юз яксини тапыб. Цмуми щалда
щиссяъикляр юлчцляриня эюря ня гядяр щямъинс оларса, сцхурун мясамялийи
дя бир о гядяр йцксяк олаъагдыр. Гырынтылы щиссяъиклярин
нювляшмялярини мцхтялиф цсулларла тяйин едирляр. Бу хцсусиййяти
характеризя етмяк цчцн чох вахт нювляшмя ямсалындан истифадя едирляр.

Ейни юлчцлц кцрялярдян тяшкил олунмуш ъисмин мясамялийи, онлар куб

шякилдя йыьылдыгда 47,6% тяшкил едирся, сых ромбаедрик йыьымда 25,96%
олур. Айры-айры кцрялярин цмуми юлчцдян фяргляндийи щяр ики щалда,
мясамялийин азалмасы иля мцшайият олунаъаг, щям дя бу гырынтыларын
нювляшмяси (щямъинслийи) аз олдугъа, даща чох олаъаг. Бунун изащы ири
мясамялярдя гырынтыларын йерляшмясидир.

Гырынты щиссяъикляринин нювляшмяси сцхурун сыхлыьы вя

кечириъилийиндя юз яксини тапыр. Сцхур дяняляринин гейри щямъинслийи
артдыгъа, сцхурун сыхлыьы да бир нечя дяфя артыр. Сцхурларын
кечириъилийи ясас етибариля гырынты щиссяъикляринин нювляшмя
дяряъясиндян асылыдыр. Онларын нювляшмяси ня гядяр йцксякдирся, сцхурун
кечириъилийи дя бир о гядяр йцксяк олаъагдыр.

Асылылыьын беля характери онунла мцяййян едилир ки, нювляшмя зяиф

олан заман хырда-гырынтылы щиссяъикляр, даща ири щиссяъикляр
арасындакы бошлуглары долдурур вя мясамя каналларынын кясилишлярини
даралдыр вя онларын кечирмя габилиййятини азалдыр. Сцхурун сыхлашма
дяряъяси ня гядяр йцксяк вя мясамялийи уйьун олараг ашаьы оларса, онун
кечириъилийи нювляшмя ямсалынын бярабярлик гиймятиндя бир о гядяр аз
олаъаг. Орта вя сон катаэенез зоналарында, щарада ки, сцхурлар ящямиййятли
дяйишиклийя уьрайыр (тюрямя калсит айрылмасы, кварсын реэенерасийасы,
165
тязйиг алтында щяллолма) кечириъилийин нювляшмя ямсалындан асылылыьы
йох олур.

Сементляйиъи щиссяъикляр дя гырынтылы сцхурларын коллекторлуг

хассяляриня ящямиййятли тясир эюстярир. Мясамя болшуьунун структуру,
бундан ялавя кечириъилик, мясамялик ямсалы, сыхлыг, сыхлашма дяряъяси дя
сементин мигдарындан асылыдыр. Сементин мигдары сцхурун
сементляшмясинин типини мцяййянляшдирир.

Базал типли сементляшмянин тяркибиндя сементин мигдары 40-45%-дян

чох олан сцхурлара хасдыр.

Мясамя типли сементляшмя тяркибиндя 20-35% семент сахлайан сцхурлара

аиддир.

Гарышыг типли сементляшмя тяркибиндя 15%-дян аз семент сахлайан

сцхурлар цчцн характерикдир. Плйонка вя тямас типли сементляшмя
тяркибиндя 15%-дян аз семент сахлайан сцхурлар цчцн характерикдир. Ейни
типли сементляшмя дахилиндя сементин мигдарынын эениш дяйишмя щядди,
сцхурун текстур вя структур яламятляриндяки фяргля изащ олунур.

Базал вя мясамя типли сементляшмя заманы дянялярарасы бошлуг семент

материалы иля долур вя она эюря дя дянялярарасы мясамялик чох аз вя йа
олмур. Галан семент типляриндя сцхурларда бу мясамялик нювц раст эялир,
онун гиймяти сементин мигдарындан асылы олур.

Сцхурда семент ня гядяр чох оларса, мясамя каналлары бир о гядяр яйри вя
мясамяляр хырда олаъаг, онлар арасында ялагянин етибарлылыьы вя
кечириъилик дя аз олаъагдыр.

Сементин тяркиби дя коллектор хассяляриня тясир эюстярир. Мцяййян

едилиб ки, Хязярйаны чюкякликдя (1000-1500 м-я гядяр) бюйцк олмайан
дяринликлярдя эил вя калсит бярабяр щяъм мигдарларында эютцрцлмцш

166
терриэен сцхурларын мясамялийи эил сементиндя калсит сементиня нисбятян
чохдур. 2500-3000 м дяринликдя онларын роллары тягрибян бярабяр олур. Бу
нисбят беля изащ едилир ки, бюйцк олмайан дяринликлярдя мясамяляри
долдуран эилин юзц мясамяли материал щесаб олунур.

Беля дяринликлярдя эил сементинин юзцнцн мясамялийи 25-40% тяшкил

едир, щятта базал типли семент олан щалда да мясамя бошлуглары там долса
беля, сцхур эил щиссясинин щесабына мясамяли олаъаг. Яэяр семент 50%
тяшкил едирся онун хцсуси мясамялийи 40% оларса онда сцхурун мясамялийи
20%-дир. Яэяр гырынты дяняляри арасындакы бошлуг калситля доларса, сцхур
аз мясамяли вя йа гейри мясамяли олаъаг.

Калсит сементи иля бцтцн мясамя бошлуглары долан щалда, дяринлийин

артмасы иля сцхурун сыхлашмасы вя мясамялийин азалмасы баш вермир.

Мясамя вя йа базал типли эил елементи олан сцхурларын кечириъилийи

сятщя йахын сащялярдя бюйцк дейилдир (К=4 .10-15 – 10 .
10-15 м2), бюйцк
дяринликлярдя ися (чатлылыг олмайан щалда) олмайа да биляр. Гумдашлары
вя алевролитляр бу типли калсит сементляриндя практики гейри-кечириъи
олурлар.

Механики сыхлашма – гырынтылы сцхурларын коллектор хассяляриндя

айдын якс олунур. Сыхлашма дяряъяси дяринлик артдыгъа артыр, бунунла
бярабяр сцхурларын мясамялик вя кечириъилийи дя азалыр. мцхтялиф
литоложи тяркибли терриэен сцхурларын мясамялийи вя кечириъилийи йатма
дяринлийинин артмасы иля гейри-бярабяр азалыр. Бу ян сцрятли пелит
сцхурларында баш верир, гумдашы вя алевролитлярдя ися эил материалынын
мигдары йцксяк олан щалларда даща кяскин баш верир.

Тюрямя минерал ящянэдашы – гырынтылы сцхурда эениш йайылыб вя

сцхурун коллектор хассясиня тясир эюстярир. тябии ки, бюйцк мигдарда олан

167
вя йаранан тюрямя минераллар даща бюйцк тясир едир. Онлара илк нювбядя
кварс вя калсити аид едирляр.

Аутиэен кварс терриэен сцхурларда ясас етибариля реэенерасийа

бошлуглары шяклиндя раст эялир. Термобарик вя эеокимйяви шяраитдян
асылы олараг реэенерасийа олмуш кварс дяняляринин цст сярщядди мцхтялиф
дяринликляриндя йерляшир. Хязярйаны чюкякликлярдя гумдашы вя
алевритлярдя бу 2000 м-я йахын дяринликдян кечир. Гырынтылысцхурларда
сементин йцксяк мигдарында (> 40-50%) цмумиййятля реэенерасийа щеч
олмайа да биляр. Реэенерасийа олмуш кварсын, дянялярарасы мясамяляри там
тутдуьу сцхурлар коллектор щесаб олунмур, хцсуси щалда онлар юртцк ола
билярляр.

Сцхурларын коллектор хассяляриня тюрямя (аутиэен) калсит дяринлик

бойунъа тясир эюстярир. Хязярйаны чюкякликлярдя вя Тцркмянистанда
мцяййян едилиб ки, тюрямя калсит 65-750Ъ температурда тябии сулардан
айрылыр вя гейд олунан сащялярдя 2000-3000 м дяринлийя уйьун эялир. Бу,
йяни калситин айрылмасы яввялъя коллектор хассялярини писляшдирир, сон
нятиъядя ися коллекторун гейри коллектора чеврилмяси иля нятиъялянир.

Коллектор сцхурларда бязян аутиэен анщидрит раст эялир (Волга-Урал

нефтли-газлы вилайятиндя Муханова, Редаевка йатаглары). О, гумдашы,
алевритлярдя айры-айры ири монокристаллар вя хырда агрегатлар шяклиндя
дянялярарасы мясамяляри тутур, бу заман кварсын гырынты дяняляри бязян
реэенерасийа изляри дашыйыр. Бу анщидритин кварса нисбятян даща эеъ
эенерасийайа аид олдуьуна дялалят едир.

Сайдыьымыз тюрямя минераллардан ялавя, сементин тяркиб щиссяси кими

бязян аутиэен доломит, эипс, каолинит, щидромика да ола биляр, лакин
онларын коллектор хассяляриня мянфи тясирляри онларын сцхурларда нисби
аз мигдары сайясиндя аз ящямиййятлидир.

168
 Гырынты коллектор сцхурларын кейфиййятини гиймятляндирян заман
А.А.Ханинин тяснифатларындан истифадя олунур. онун ясасында сцхурларын
файдалы щяъми, мцхтялиф кечириъилийи вя литоложи тяркибляри гойулуб
(ъядвял 5.1.).

Ъядвял 5.1.

Гырынтылы коллектор сцхурларын кейфиййятинин гиймятляндирилмяси (А.А.Ханин)

Коллекторларын Сцхурун ады Газ Коллекторун

синифляри кечириъилийи кечириъилийи
Еффектив
мясамялик (н . 10-12 мм2)
(%)

169
 - орта дяняли гумдашы
 16,5
- хырда дяняли гумдашы
 20
Ы - ири дяняли алевролит 1 чох йцксяк
 23,5
- хырда дяняли
алевролит  29

- орта дяняли гумдашы

15-16,5
- хырда дяняли гумдашы
18-20
ЫЫ - ири дяняли алевролит 0,5-1 йцксяк
21,5-23,5
- хырда дяняли
26,5-29
алевролит

- орта дяняли гумдашы

11-15
- хырда дяняли гумдашы
14-18
ЫЫЫ - ири дяняли алевролит 0,1-0,5 орта
16,8-21,5
- хырда дяняли
20,5-26,5
алевролит

- орта дяняли гумдашы

5,8-11
- хырда дяняли гумдашы
8-14
ЫВ - ири дяняли алевролит 0,01-0,1 азалмыш
10-16,8
- хырда дяняли
12-20,5
алевролит

- орта дяняли гумдашы

0,5-5,8
- хырда дяняли гумдашы
2,8
В - ири дяняли алевролит 0,001-0,01 зяиф
3,3-10
- хырда дяняли
3,6-12
алевролит

- орта дяняли гумдашы

0,5
- хырда дяняли гумдашы адятян сянайе
2
ВЫ - ири дяняли алевролит  0,001 ящямиййяти
3,3 кясб етмир
- хырда дяняли
3,6
алевролит

170
 6. КАРБОНАТЛЫ КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАРЫ

Бу сцхурлардакы мясамя бошлугларынын типляри юз мяншяляриня,

формасы вя юлчцляриня эюря олдугъа мцхтялифдир. Бошлугларын ямяля
эялмяси бцтцн мярщялялярдя, йяни чюкцнтц йаранма, онун сцхура чеврилмя,
сцхурун мювъуд олдуьу мярщялялярдя вя онун сятщдяки ашынмасында баш
верир.

Бу щалда, нятиъядя бу вя йа диэяр мясамя бошлуьу структурасыны тюрядян

щяр бир мярщяля, тякъя юзцнцн хассяляриня вя она ясас олан просесляря
тябиятъя вя илкин структуруна эюря фяргли олан карбонат сцхурларында
мцхтялиф ъцр тязащцр едирляр.

171
 Нарын дяняли карбонат материалынын – пелитоморф вя микродяняли
щемоэен ящянэдашларынын вя доломитлярин, щямчинин тябашир вя она
бянзяр сцхурлары тюрядян биоэен мяншяли, лакин чох хырда цзвц чатлардан
тяшкил олунмуш кокколитофоридин чюкмяси заманы, дянялярарасы
мясамялийи олан йцксяк (тягрибян 70-80%) вя нисбятян бярабяр пайланан
мясамялийя малик пластик, су иля доймуш вя йа биоэен чюкмя заманы ися –
балыггулаьы дяняляри арасы вя дянядахили мясамялийи олан, лакин
бошлуьунун юлчцляри миллиметрин миндя бир щиссясиндян чох олмайан
лилляр формалашыр.

Форма елементляриндян тяшкил олунмуш карбонат чюкцнтцляринин

формалашмасы заманы онларда скелет дахили вя формаларарасы бошлуглар
йараныр. Онларын юлчцсц уйьун форма елементляринин юлчцляри,
формалары вя ялагялилликляри иля, морфолоэийасы вя фрагментлярин
нювляшмяси иля мцяййянляшдирилир. Биоэерм сцхурларында скелет дахили
вя скелет арасы бошлуглар йараныр, щям дя нисбятян ири олмайан
бошлугларла йанашы, юлчцляри метрля олан, чох ири, маьарайа бянзяр
бошлуглар да йараныр.

карбонат сцхурларынын мясамя бошлугларында ящямиййятли

дяйишикликляр, диа-ката вя щиперэенез мярщяляляриндя баш верир. Бу планда
сыхлашма вя сементляшмя, тякрар кристаллашма, доломитляшмя,
гялявиляшмя, калситляшмя вя сулфатлашма, чат ямяляэялмя просесляри
мцщцмдцр.

Карбонат сцхурлары вя чюкцнтцляринин сыхлашмасы терриэен вя эилли

сцхурлардакындан фярглянирляр.

Биоэерм вя гисмян там сахланылмыш балыггулаьындан ибарят олан сулу

чюкцнтцляр седиментоэенез мярщялясиндя бярк чюкцнтцляр кими
формалашырлар. Чохсайлы бошлугларда седиментоэенез вя хцсусиля дя
диаэенез мярщялясиндя щемоэен калсит айрылыр, нятиъядя мясамялик азалыр,
172
ейни вахтдасементляшмянин щесабына бярк каркас йараныр. буна эюря дя
сцхурлар сонракы дяринлийя енмякля практики сыхлашырлар вя бунун
щесабына мясамялийин азалмасы баш вермир.

Формалы елементлярдян тяшкил олунмуш дайаз сулу карбонат

чюкцнтцляри илкин диаэенетик сементляшмя щесабына сцрятля литификасийа
олурлар. Бу сцхурларын мясамялийи олдугъа азалыр, лакин ейни заманда
мясамя бошлуьунун структуруну «консервасийа» едир, йяни сыхлашманын
щесабына бошлуглары сонракы азалмадан горуйур.

Дайаз дяниз шяраитляриндя пелитоморф вя микродяняли карбонат лилляри

дя щямчинин сементляшмя щесабына литификасийа олурлар. Бунунла йанашы
онлар прогрессив катаэенез вахты тязйигин артмасы заманы сыхлашма
габилиййятини горуйуб сахлайырлар. мясялян: Волга-Урал вилайятинин
Турней чюкцнтцляринин формалы структурлу ящяндашларында 1600 м-дян
4500 м дяринлийя гядяр мясамялийин азалмасы 3 дяфя баш верир вя анъаг 3000
м-я йахын дяринликдя айдын сечилир. Бунунла йанашы илкин микродяняли
ящянэдашларында ися, бцтцн дяринликлярдя олуб вя 5-5,5 дяфя баш верир.

Планктон тябиятя малик дярин карбонат чюкцнтцляриндя сыхлашма вя

сементляшмя просесляри башга ъцр баш верир. Ы мярщялядя (мм мярщяляси)
галынлыьы 200-300 м олан 10 мин или тягрибян ящатя едян мярщялядя
мясамялик ясасян гравитасийа сыхлашмасы щесабына орта щесабла 80%-дян
60%-я гядяр азалыр. Сонракы мярщялялярдя, йяни бир нечя 10 милйон или
ящатя едян вя океан дибинин 800-825 м дяринликляриндя гуртаран тябашир вя
ящянэдашларында мясамялийин, сементляшмя щесабына 60%-дян 40%-я гядяр
сонракы азалмасы баш верир. Сементляйиъи калсит планктон
фораминиферлярин габыгларынын щяллолмасы щесабына йараныр.

Тякрар кристаллашма, йяни минералларын юлчцляринин онларын минерал

тяркибляринин дяйишмядян артмасы просеси, бир гайда олараг, коллектор
хассяляринин йахшылашмасына эятириб чыхарыр. Мясялян; Сибир
173
платформасынын ъянуб щиссясинин Алт Кембрии чюкцнтцсцндя микродяняли
ящянэдашы вя доломитлярин ачыг мясамяликляринин орта гиймяти 4,57%-я,
микронарын дянялярдя 7,14%, нарын дянялярдя ися 9,35% тяшкил едир.
Кечириъилик ямсалынын да дяйишмяси аноложидир. Тякрар кристаллашма
заманы ачыг мясамялийин артмасы 2 сябябдян асылыдыр. Биринъиси
щяллолмада ямяля эялян карбонат материалын щеч дя щамысы сонрадан
кристаллашмыр. Онларын бир щиссяси лай сулары иля йуйулур, нятиъядя ися
бошлуьун цмуми артымына эятириб чыхарыр. Икинъиси даща ири кристаллар
йаранан заман даща ири кристаллар арасы мясамяляр вя уйьун олараг,
мясамяляр арасы мясамя каналлары йараныр. Бу бошлугларын гаршылыглы
ялагясини артырыр, кечириъилик йцксялир вя цмумиликдя сцхурун коллектор
хассяляринин йахшылашмасына эятириб чыхарыр.

Доломитляшмя нязяри ъящятдян эюстярилиб ки, доломитляшмя заманы

эяряк доломитин тутдуьу щяъмин калситин тутдуьу щяъмя нисбятян 12,2%
азалмасы баш версин. Мясамя бошлуьунун щяъми дя эяряк нязяри ъящятдян бу
гиймят гядяр артсын.

Мясамялийин вя доломитляшмя дяряъясинин фактики нисбятляри

мцхтялиф районларда сцхтялиф сцхурлар цчцн илкин сцхурун структур
эенетик типиндян вя доломит ямяляэялмя просесляринин мцддятиндян вя
кимйяви мащиййятиндян асылыдыр.

Илкин седиментасион вя седиментасион-диаэенетик доломитляр

щямъинсдирляр, адятян микро вя нарын дяняли структурлара маликдирляр,
мясамялик вя кечириъилийин ашаьы гиймятляри иля характеризя олунурлар.

Диаэенетик доломитляшмя дя щямчинин коллектор хассялярини дяйишмир,

чцнки, диаэенетик сыхлашма щяъм азлыьыны ляьв едир вя мясамялийин
артымы баш вермир.

174
 Катаэенетик, метасоматик доломитляшмя заманы, просес чох сыхлашмыш
карбонат гатында эетдийиндян сцхурун цмуми щяъми сахланыр вя бярк
фазанын щяъминин ихтисары мясамя бошлуьунун артмасына эятириб чыхарыр.

Доломитляшмя просесинин механизми чох мцряккябдир.

Беляликля, коллектор хассясини катаэенетик, метасоматик доломитляшмя

даща чох тясир эюстярир. Бу щалда там вя гисмян катаэенетик
доломитляшмяйя, манган дашыйан вя реаксийа просесиндя йаранан
мящсулларын чыхармаьа габил олан лай суларынын сцзцлмяси мцмкцн вя
кечириъилийи даща чох олан сцхурлар мяруз галырлар. Бу сцхурлар ясасян
формалы елементлярдян тяшкил олунмуш – цзвц, гырынтылы, оолитли вя
уйьун ящянэдашлары типляридир.

Гялявиляшмя – карбонат минераллары нисбятян асан щялл олан

бирляшмяляря аиддирляр, хцсусиля дя суда карбонат туршусу олан щалда.
Суда онун мигдары суйун щяраряти, тязйиги, минераллашмасы, микробиоложи
фяалиййяти, цзвц маддялярин оксидляшмяси просесляри нятиъясиндя баш
верян дяйишмяси пЩ-ын гиймятини чох тез дяйишя биляр, она эюря дя
катаэенез вя щиперэенездя гялявиляшмя просеси баш верир. Гялявиляшмя
маддяляри щялл олмасы вя йаранмыш щяллолмуш мящсулларын
кянарлашдырылмасы аиддирляр.

Гялявиляшмянин ян мцщцм шярти – кечириъи сцхурларын олмаьы вя

онларда филтрасийанын олмасы щесаб олунур, бу да суйун йени пайынын
дахил олмасыны вя йаранмыш мящсуллары кянара дашымасыны тямин едир.
Дейилянляря ясасян, гялявиляшмяйя илкин мясамяли, кечириъи вя щямчинин
чатлы сцхурлар даща йцксяк дяряъядя мяруз галыр, пелитоморф вя микро
дяняли нювляр практики олараг гялявиляшмянин тюрямя бошлугларыны
сахламыр.

175
 Сцхурда бярабяр пайланмыш эилли, силисли вя цзвц материалларын
олмасы, гялявиляшмя просеслярини кяскин сцрятдя зяифлядир. Сулфатлы
суларда – доломит; щидрокарбонатларда – калсиум карбонат даща актив щялл
олур, щям дя арагоник калситя нисбятян даща асан щялл олур.

Катаэенетик вя щиперэенетик гялявиляшмя нятиъясиндя мцхтялиф

формалы вя мцхтялиф юлчцлц (ени мм-ин щиссяляриндян онларла м-я вя
узунлуьу онларла км-я гядяр узанан нящянэ маьаралар) бошлуглар
формалашыр. Гялявиляшмя заманы йаранан мясамя бошлугларынын цмуми
хассяляри ашаьыдакылардыр:

- бошлугларын юлчц вя формасына эюря гейри-бярабяр олмасы;

- каналларын вя дяликлярин нисбятян ири юлчцйя вя еня (бунлар

сцхурларын кифайят гядяр йцксяк филтрасийасы заманы йараныр вя онларын
кечириъилийи дя буна эюря олдугъа йцксякдир) малик олмасы;

- мясамя бошлугларынын пайланмасында гейри-бярабяр олмасы.

Сцхурларын илкин мясамяли вя кечириъи сащяляриндяки вя йа чюкцнтцляр

комплексиндяки лайлар даща чох мясамяли вя кечириъи олурлар, бунунла ейни
вахтда гоншу зяиф кечириъи сащялярдя, суйун аз щярякяти шяраитдя
карбонатлар щятта чюкя билярляр. Бцтцн бунлар, чюкцнтцлярдя онларын
коллектор хассясини ясасян анизотропийанын артмасына эятириб чыхарыр.

Чюкцнтцлярин литоложи – фасиал тяркиби иля ялагя, илкин кечириъи

сцхурларын диоморф, цзвц-гырынтылы вя диэяр нювлярини, щямчинин чат вя
стилолит ящянэдашы зоналарына топланмасы.

Калситляшмя вя сулфатлашма. Калситляшмя диаэенез мярщялясиндя ямяля

эялмяйя башлайыр вя ян яввял арагонит калситя инверсийасы иля ялагядардыр.
Бу заман калситин щяъми арагонитин щяъминдян 9% чох олур, йяни бу просес
мясамя бошлуьунун азалмасына апарыр.

176
 Лилли суларда олан диаэенетик калситляшмя литификасийайа эятириб
чыхарыр ки, бу да щямчинин мясамялиллийи азалдыр. Калситин ири
кристаллары катаэенез заманы мясамялярдя, каверналарда вя чатлардакы лай
суларынад ямяля эяляряк, онларын щяъмини азалдыр вя йа онлары бир-
бириндян изоля едир, йахуд да бу бошлуглары тамамиля тутур.

Сулфатларын катаэенетик айрылмаларынын олмасы да мцмкцндцр. Мисал

цчцн, гум метасоматик доломитляшмянин мящсулларындан бири кими, йахуд
лай суларындакы термобарик шяраитлярин вя дуз тяркибляринин дяйишмяси
заманы сулфатларын чюкмяси мцмкцндцр.

Чох вахт калсиум сулфатлары кечириъи карбонат сцхурларына йухарыда

йатымы сцхур гатларындан эятирилир. Бу заман, щятта бязян палитин
чюкмяси, йяни карбонатлы сцхурларын дузлашмасы баш верир. Сцхурларын,
кцкцрдцн су-нефт контакты зонасында микробиоложи оксидляшмяси щесабына
нефт йатагларынын ямяля эялмяси гейд олунур. Бцтцн щалларда сцхурун
карбонат кцтлясиндя инкишаф едир вя йа чох вахт формаарасы мясамялярдя,
каверналарда вя чатларда инкишаф едир, онлары гисмян вя йа тамамиля туту
рвя бунунла сцхурларын коллектор хассяляринин азалдырлар.

Йухарыда бахдыьымыз щаллар, карбонат сцхурларда мясамя бошлуьунун

йаранмасына эятириб чыхаран просеслярин чох рянэарянэ олдуьуну эюстярир
вя седиментоэенездян башлайараг щиперэенездя гуртармагла литоэенезин
мцхтялиф мярщялялярини ящатя едир. Бунунла ялагядар карбонат
сцхурлардакы бошлуглар: илкин (диаэенез вя седиментоэенез мярщялядя
йаранмыш) вя тюрямя (бунларын йаранмасы катаэенез вя щиперэенез
мярщяляляри иля ялагядардыр) нювляря бюлцнцрляр. Сонунъу да юз
нювбясиндя 1) ирсян кечмиш вя 2) йени йаранмыш бошлуглара айрылыр.

Биринъиляр илкин мювъуд олмуш бошлугларын йенидян ишлянмяси

нятиъясиндя, гялявиляшмя, доломитляшмя вя метоэенезин чатлылыг заманы
формасынын артмасы вя дяйишмяси щесабына йахуд да сыхлашма,
177
калситляшмя, сулфатлашма вя с. нятиъясиндя онларын щямчинин азалмасы
йолу иля ямяля эялир.

Йени йаранмыш бошлуглар, сцхурда илкин бошалма щеч бир ялагя олмадан
инкишаф едир вя башлыъа олараг, тектоник чатлылыг вя онунла шяртлянян
гялявиляшмя иля мцяййян едилир.

Нисбятян ялверишли коллектор хассясиня – эеоморфоложи, цзвц – детрит

вя гырынтылы, зяиф сементли ящянэдашы маликдир. Онлар 100 . 10-15 м2 чох
кечириъиликля, ачыг мясамялийин (20-30%) йцксяк гиймятляри иля вя галыг
суйун аз мигдары иля (10-15%) характеризя олунурлар.

Микро дяняли пелитоморф органоэен ящянэдашлары вя доломитляр, яксиня

галыг суйунун йцксяк мигдары (35%-дян чох, бязян 50-70% вя чох) вя
кечириъилийин ашаьы гиймятляри иля (50 . 10-15 м2, чох вахт ися (10 . 10-15 м2)
характеризя олунурлар.

Цмумиййятля, карбонат сцхурлары илкин вя ирсян кечмиш тюрямя

мясамялийин вя кавернозлуьу иля каверна-мясамя типли коллекторлары тямсил
едир. Онларын йцксяк щяъм вя филтрасийа хассяляри, галыг суйун аз мигдары
иля характеризя олунурлар. Тюрямя йенидян йаранан бошлуглары олан сцхура
чатларын вя онлардакы инкишаф етмиш каверналарын щесабына каверна-чат
типли коллекторлары тяшкил едир. Бурада матрисанын щяъми бюйцк дейил,
файдалы щяъм ися каверна вя чатларын щяъминдян ибарятдир. Карбонат
коллектор сцхурларынын К.И.Багринтсевайа тяряфиндян вердийи тяснифатына
бахаг (ъядвял 6.1.)

178
179
 Ъядвял 6.1.

Карбонат коллекторларынын гиймятляндириъи эенетик тяснифаты (К.И.Багринтсевайа эюря)

Мцтляг газ Галыг су Газ Ачыг Сцхурун характеристикасы

кечириъилийи Нисби газ Коллекторун
Груп Синиф дойумлулуьу дойумлулуьу мясамялик текстура вя
кечириъилийи типи тяркиби эенези
10-15 м2 (%) ямсалы (%) структурасы

Биоморф, органоэен-
каверна-мясамя детритли сцхурлар
Ы 1000-500 5-1 0,95-0,90 20-35 1-0,9
вя мясамя зяиф сементлидирляр
яэянэдашлары, (сементин мигдары
доломитляр вя 10%-я гядяр). Органоэе
А
бцтцн кечид Мясамяляр гырынты
нювляри седиментасиондур,
ЫЫ 500-300 10-20 0,9-0,8 16-30 0,95-0,9 мясамя гялявиляшмя
нятиъясиндя кавернайа
гядяр эенишляниб.

Б Органоэен-детритли,
зяиф тякрар Органоэ
кристаллашмыш, гырынты
сементляшмиш (10- щемоэ
ЫЫЫ 300-100 12-22 0,88-0,78 15-28 0,95-0,8 мясамя
20%), нарын, хырда вя (диаэене
орта дяняли мясамяляр катаэене
седиментасион вя дяйишилм
реликтдир

Органоэен-детритли, Органоэ
ЫВ 100-50 16-30 0,84-0,7 12-25 0,9-0,65 мясамя сых сементляшмиш, гырынты
тякрар биощемо
кристаллашмыш щемоэ
В 50-10 20-38 0,8-0,62 12-25 0,75-0,5 мясамя вя чат- сцхурлар микро, нарын
мясамя дяняли бошлуглар
реликт-седиментасион
типлидир,

180
 гялявиляшмя тякрар,
матрисалар кристаллашма
10-1 35-55 8-20 Микродяняли, гаты,
0,65-0,45 мясамя, чат-
гаты-детритли, эцълц
ВЫ 0,55-0,3 мясамя, мясамя-
чатлар тякрар
чат вя чат
300-1 - 0,1-4 кристаллашмыш
1 сцхурлар, ири нязяря Щемоэ
В чарпар формасы биощемо
матрисалар оланлар вар, органоэ
1-0,1 60-65 2-15 гялявиляшмя
0,4-0,15
чат цстцнлцк бошлуглары чох эцман
ВЫЫ  0,2
чатлар тяшкил етмякля ки, реликт-
300-1 - 0,1-4 седиментасиондур.
1

181
 7. ЭИЛЛИ-КОЛЛЕКТОР СЦХУРЛАРЫ

Нефт вя газ йатагларынын ахтарышы, кяшфиййаты вя истисмары

практикасында эил сцхурлары ясасян юртцк сцхурлары кими мялумдур.
Литоложи тяркибинин вя гурулушунун нязяря чарпан вариасийалары
нятиъясиндя эил сцхурлары коллектор хассясинин чох эениш спектри иля
нязяря чарпырлар. Бюйцк дяринликлярдя йатмайан Кайнозой вя щятта
Мезозой сцхурлары, йцксяк мясамялийя (40-50% гядяр) вя чох да бюйцк
олмайан кечириъилийя малик олур. Мясялян; ъянуби Елба нефтли
вилайятинин Алт Тябашир йашлы эилляри 500 м-я гядяр дяринликлярдя 30-
35% ачыг мясамялийя вя 3. 10-15 м2 мцтляг кечириъилийя маликдир. Амма
дяринлийинин артмасы иля мясамялик вя кечириъилик олдугъа азалыр вя
сцхурлар даща коллектор кими ящямиййят кясб етмир. Даща гядим Палеозой
чюкцнтцляринин йайылдыьы диэяр реэионларда эил сцхурлары бюйцк
тюрямя дяйишикликляри нятиъясиндя сятщя йахын сащялярдя бир
коллектор кими мараг кясб етмир, щарада ки, стресин тязащцр етдийи Алп
тектоэенезиси областында (Карпат, Гафгаз),щятта ъаван эилли чюкцнтцляр
бярк сыхлашмыш вя бунун нятиъясиндя чох зяиф коллектор хассясиня
маликдирляр. Хцсуси щалда коллектор хассясинин азалмасы иля тязащцр
едян сцхурларын тякамцлцнцн цмуми ганунауйьунлугларына бахмайараг
(онларын йарандыьы вахтдан индийя гядяр), нефт вя газ коллекторлары
щесаб едилян реал эил сцхурлары вардыр. Онлар АБШ-да, Мяркязи
Африкада, Русийа вя б. реэионларда мялумдур. Сянайе ящямиййятли нефт
чыхарылан эилли чюкцнтцлярин характер хцсусиййяти, 50-45 м вя щятта
даща чох олан бюйцк галынлыглары щесаб олунур, лакин бязи щалларда 50
м-дян аз олан галынлыгларда да раст эялинир. Дебитляри дя щямчинин
эениш щядлярдя дяйишир (Гярби Сибирдяки Салым йатаьында тонун

182
щиссяляриндян 300 тон/сут гядяр, Колифорнийада Санта-Марийа-Белли дя
400 м3/сут гядяр).

АБШ-да эилли коллектор сцхурларын адятян нефтли (газлы) шистляр

адландырырлар. Онларын тяркиби эилли сцхурлардакы кими дейилдир. Чох
вахт эил минераллары бюйцк щиссядя ъям щалда 50%-дян аз тяшкил едир,
галанлар силисиум оксиди, цзвц маддяляр, калсит, доломит вя б.
компонентлярин пайына дцшцр. Бундан башга, коллектор кими арэиллит
сцхурлары да раст эялинир.

Кечмиш ССРИ-дя эилли коллектор сцхурларыны домоникитляря аид

едирляр вя онунла эениш йайылмышлар. Онлар Шярги Карпатын Менимент
серийасында, Шимали Гафгазда Йухары Миосендя, Тимано-Печорск
вилайятиндя Девон чюкцнтцляриндя мялумдур. Домоникитляр еля сцхурлар
комплексидир ки, аз мясамяли алеврит вя гумдашы сцхурларынын
арэиллитля, бязян силисля йцксяк мигдарда цзвц маддялярдян ибарят
ящянэля нювбяляшмясиндян ибарят олуб, боз, бозумтул гара рянэдя, бязян
йашылымтыл гонур чатларда олур.

Гярби Сибирин Баженов лай дястяси сцхурлары (Волга-Берриас йашлы) бюйцк практики
ящямиййятя маликдирляр вя онлардан сянайе ящямиййятли нефт алыныр. Бу лай дястясинин
сцхурлары цмуми щалда Баженовск эилляри дя адланыр, яслиндя бу мцряккяб чох комплексли
тяркибли бюйцк сцхур дястясидир. Бурада арэиллитляр, сапропели-силисли-эилли сцхурлар,
эилли-сапропилли-силисли сцхурлар, щямчинин ящянэдашы, балыггулаьынын, доломитин вя
хырда брекчийаларын лайлары (тябягяляри) раст эялинир. Баженов лай дястясинин орта
комплексинин тяркиби ашаьыдакы кимидир:

Эил фраксийасы - 29,5%

Аутиэен силисит - 29,5%
Цзвц маддя - 22,5%
Алеврит - 5%
фраксийасы

183
 Доломит - 7,5%
Калсит - 3,5%
Пирит - 2,5%
Цмуми щалда сцхурларын тяркиби АБШ-ны нефтли-эилли шистляри иля
мцгайисядя бюйцк охшарлыьа маликдир. Сцхурларын ачыг мясамялийи 3-
15% арасында дяйишир, кечириъилийи ися 1. 10-13 м2 –я чатыр.

Бязи тядгигатчыларын мялуматына эюря коллектор мясамяли-чатлы вя

каверналы-чатлы мцряккяб типляря аид едилир. Сцхурларын чат вермясиня
онларда чохлу мигдарда силиситин олмасы шяраити йарадыр, бунун
нятиъясиндя сцхурлар йцксяк кювряклийя малик олур. Беля бир фикир
варки, Баженовск сцхурларындакы чатлылыг щидростатик тязйигдян 1,5-2
дяфя артыг олан аномал йцксяк лай тязйигинин (АЙЛТ) тясири алтында
тябии щидрогырылма нятиъясиндя йаранмышдыр (Ф.Г.Гуранинин
мялуматына ясасян).

Эилли коллектор сцхурлары Хязярйаны чюкяклийин шярг щиссясини 4

км-дян артыг дяринликдяки дузлу сцхурларын алтындакы Палеозой
чюкцнтцляриндян мялумдур. Коллекторлар мцряккяб, мясамялиллийи 7-
12%, тяшкил едир, кечириъилик ися 1. 10-13 м2 –я чатыр. Эилли коллектор
сцхурлары аз дяринликлярдя нефт-газлылыг нюгтейи нязяриндя практики
мараг кясб етмирляр. Беля ки, онларын цзяриндя юртцк сцхурлары демяк
олар щеч вахт олмур. Орта вя бюйцк дяринликлярдя (> 3 км) эил сцхурлары
коллектор ола билярляр. Онларын мясамялийи яксяр сащялярдя илкиндир,
кечириъилик ися щямишя тюрямядир. О, бунун цчцн, сцхурларын кифайят
гядяр сыхлашдыьы вя онларын пластиклийин ящямиййятли дяряъядя (2-йя
гядяр) вя йа азалдыгдан сонра йаранмыш литоложи вя тектоник чатлылыьа
борълудур.

Эилли сцхурларын орта вя бюйцк дяринликляря енмяси вя щямчинин

тюрямя мясамя бошлуьунун вя миграсийа йолларынын йаранмасы анында
184
сцхурларын нефт йаратма потенсиалы кифайят дяряъядя сярф олунмуш,
карбощидроэен йатаглары ися йаранмыш олур. Бунунла ялагядар олараг, эил
коллекторларында йатагларын ящянэлиллийи чох эцман ки,
карбощидроэенлярин тякрар пайланмасы нятиъясиндя баш верир. Бязи
щалларда ися йцксяк хцсуси потенсиал щесабында йараныр, бу юзцнц Гярби
Сибирин цзвц маддялярля зянэин йцксяк битумлу Баженовск
чюкцнтцляриндя айдын эюстярир. Беляликля, эиллярин орта вя йцксяк
дяринликляря ендийи заман, ялверишли коллектор хассяляринин эеъ
йаранмасы бу сцхурларда сянайе ящямиййятли карбощидроэен
йатагларынын надир раст эялмясинин сябяби кими изащ едилир.

Эилли коллектор сцхурларынын кейфиййяти, заман кечдикъя чатларын

бирляшмяси вя йа онларын минерал тюрямяляри иля долмасы нятиъясиндя
кифайят гядяр азала биляр. Бу сцхурларда коллектор хассясинин горунуб
сахланмасына ялверишли шяраит йарадан сябябляр чатлы бошлугда
карбощидроэенлярин олмасы вя аномал йцксяк лай тязйиги шяраитидир
(АЙЛТ).

185
 8. МАГМАТИК ВЯ МЕТАМОРФИК СЦХУРЛАР НЕФТ-ГАЗ
КОЛЛЕКТОРЛАРЫ КИМИ

Сцхурларын арасындакы магматик, метаморфик сцхурларын вя онларын

ашнма гатлары бир коллектор сцхур кими ящямиййят кясб едир. Щямин
сцхурлар Йер габыьында бюйцк яразилярдя йайылмагла, яксяр щалларда аз
мясамялийя малик олуб (1-3%-я гядяр), коллектор сцхурлары кими
тядгигатчылар арасында чох да мараг ойатмышлар. Лакин бу сцхурларда
нефт вя газ йатагларынын топланмасы щаллары мялумдур. Карбощидроэен
йатагларына кварслы диорит, серпентинит, базалт, андезит, трахит, вулкан
туфу вя с. сцхурларда раст эялинир. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки,
магматик вя метаморфик сцхурларда карбощидроэен йыьымлары иля
йанашы, гоншу чюкмя сцхурларда беля йыьынлара раст эялинир.
Венесуелланын ири Маара вя Ла-Пас йатагларында нефтли
ящянэдашларындан алтда йатан метаморфик вя магматик юзцллц сцхурлары
да нефтля зянэиндир. Бурада гуйуларын башланьыъ дебитляри 400 т/сут
тяшкил едирди. Гейд олунан коллекторлар чат типиня аиддир вя
мясамяликляри 3%-дян чох дейилдир. АБШ-ын Техас штатындакы Тралл,
Литтон-Спирнгс йатаглары, Кубанын Мотембо, Бакуранао, Кристалес
йатагларында серпентинитляр нефтлидир. Гуйуларын дебитляри йцксяк
олмайыб 5-10 т/сут бярабярдир, лакин илкин дебитляри 100 лярля тон/сут
олан щаллар мювъуд олуб. Мексиканын Тонула йатагларындакы нефт
туфларла ялагядардыр. Азярбайъанда Кцрдямир району яразиляриндяки
Мурадханлы йатаьында нефт-газ йыьынлары орта вя ясас тяркибли еффузив
тюрямя коллекторларда топланыб (андезитляр, базалтлар вя онларын
щипабиссал аналоглары, андезитли-базалтлы порфиритлярдя) вя Тябашир
йашлыдырлар. Мясамя бошлуглары ясасян тюрямя мяншялидир вя чатлар,
каверналардан ибарятдир. Онларын юлчцляри бир нечя мкм-дян бир

186
сантиметря гядяр олур. Сцхурларын кечириъилийи бюйцк дейил (2 . 10-15 м2 ),
ачыг мясамялийи ися эениш щяддя (1-30%-я кими) дяйишир.

Еффузив коллектор сцхурлар Шярги Сибирдя вя Днепр-Донетск

чюкяклийиндяки Девон чюкцнтцляри арасында да мялумдур. Коллектор
сцхурлар ясаси вя ултраясас тяркибли чат, каверна-чат вя чат-мясамя
бошлуглары олан сцхурлара тямсил олунуб. Сцхурлар нисби йцксяк ачыг
мясамялийя (14,8%-я кими) вя чатлылыгла ялагядар олан бюйцк
кечириъилийя маликдир.

Коллекторларын ясас орта вя ясаси тяркибли еффузивлярдя йыьышмасы

диггяти юзцня ъялб едир. Бу шяраит минерал тяркибинин, орта вя турш
сцхурларын хассяляриндяки фярглярдян асылы олмайыб, яксиня онларын
йайылмасы иля ялагядардыр. мялумдур ки, липарит вя андезит базалтлары
йайылдыьы сащялярин нисбяти 1:10 нисбятиндя чох дейилдир.
Еффузивлярин коллектор хассяляри ясасян тюрямя просеслярля мцяййян
едилир, буна сцхурларын чатламасы, сятщи ашынмасы вя сятщцстц
шяраитлярини эюстярмяк мцмкцндцр. Щямчинин вулканоэен вя вулканоэен-
чюкмя мяншяли коллектор сцхурлар да мювъуддур ки, онлар бюйцк
мигдарда вулкан кцлляринин топланмасындан йараныр. Беля коллектор
сцхурлар Йапонийанын Нисийама, Йамагата, Акита районларда мцяййян
едилиб вя онлар туф, туфобрекчийа, туф гумдашы, туфалевролит, пломерат
туфлары иля тямсил олунуб. Коллекторлар мясамя типиня аиддир вя
мясамяликляри 35-40%-я чата биляр.

Вулканоэен вя вулканоэен-чюкмя сцхур тюрямяляри иля ялагядар олан

коллектор сцхурлары Арэентинадакы Мендос чюкяклийиндяки Палеоэен
чюкцнтцляриндя топланмыш нефт вя газ йатагларына да аиддир. АБШ-ын
Щевада штатында Кайназой йашлы вулканоэен-чюкмя сцхурлардан нефтин
сянайе ахынтылары алыныб. Эцръцстанда (Самгори-Патардзеули), Шярги
Сибирдя (Щечеминск сащясиндя) вулканоэен-чюкмя вя вулканоэен
187
сцхурларда гарышыг (мцряккяб) каверна-чат вя мясамя-чат коллекторлардан
сянайе нейт-газ йыьынтылары алыныб. А.Н.Дмитрийевскинин мялуматына
эюря Вилйуйантеклизинин вулканоэен (туфлу) сцхурлары
монтмориллонитляшмя, каолинляшмя, щидромикалашма, сеолитляшмя вя
карбонатлашма иля якс олунан бюйцк тюрямя дяйишикликляря мяруз
галыблар. Бу дяйишикликляр сцхурларын коллектор хассялярини
ящямиййятли дяряъядя азалмыш бязи щалларда ися сеолитляшмиш туфлар
юртцкляря чеврилмишляр.

Туфларын вя вулканоэен чюкмя сцхурларын тядгиги эюстярди ки,

нисбятян йцксяк коллектор хассяляриня ясасян чохлу псефит вя псаммит
юлчцлц, минимал семент сахлайан бирляшмяляр малик олур. Алевритал
юлчцлярдя щиссяъиклярдян тяшкил олунмуш коллекторларын кейфиййяти
писдир. Сцхурларын петрографик тяркибинин вя сцхурларынын
гурулушунун охшар олдуьу заман кечириъилийин ачыг мясамяликдян
кифайят гядяр айдын асылылыьы мцшащидя олунур. Бунунла йанашы,
тяркибиндя пелит материалларынын бюйцк мигдарда (> 50%) олдуьу
сцхурларда, щятта йцксяк мясамяликдя беля кечириъилик практики олараг
олмур, су дойумлуьу ися 90-100%-я чата биляр. Беляликля, магматик вя
вулканоэен-чюкмя сцхурларда да гырынтылы сцхурлардакы кими коллектор
хассяляринин сцхурун структурундан ейни ъцр асылылыьы олур.

Магматик вя метаморфик сцхурларын ашынма габыглары мцяййян мараг

кясб едир. Онлары тяшкил едян сцхурлар бязи щалларда кифайят гядяр
йцксяк коллектор хассяляриня малик олурлар, нятиъядя онларла нефт вя газ
йатаглары ялагядар олур. Ливийанын ири Аугила мяшщур нефт йатаьы
гранит массивинин кянарында йерляшиб. Бурадакы коллекторлар 2600 м-я
йахын дяринликлярдя йерляшян риф ящянэдашы вя бязи йерлярдя
гранитлярин ашынма габыгларыны юртян Цст Тябаширин базал
гумдашларыдыр. Ашынма габыьы, ашынмыш чатлы гранит-гнейсляр вя

188
гисмян кембрийя гядярки юзцлцн гранитляри дя щямчинин
коллекторлардыр, онларын галынлыьы ися 170 м-я гядярдир. АБШ-да
Ланхенди йатаьында ящянэдашы, доломитляр вя аркоз гумдашлары иля
бирликдя алтда йатан гранит чыхынтысынын ашынма габыьы да коллектор
сайылыр.

Гярби Сибирин Волга-Урал нефтли вилайятиндя вя башга реэионларда

ашынма габыглары раст эялир вя онларла нефт вя газ йатаглары
ялагядардыр. Мясялян; Тцмен вилайятинин Шаим районларында силикатлы
ашынма габыьында йаранан Калиновайа, Гярби Османкинскайа нефт-газ
йатаглары мялумдур. Ашынма габыьынын коллектор хцсусиййяти кяскин
дяйишян коллекторлуг параметринин олмасыдыр. Мясялян Шаим
районларында ашынма габыгларынын ачыг мясамялийи 1-3%-дян 25-30%-я
.
кими дяйишир, кечириъилик ися бир гайда олараг 10 10-15 м2 чох олмур,
лакин бязи мянтягялярдя онун гиймятинин 50 . 10-15 м2 –я чатдыьы щаллар да
мялумдур. Бцтцн бунлар, гуйуларын мящсулдарлыьынын кяскин
дифференсасийасыны йарадыр вя щятта бир-биринин йахынлыьында олан
гуйуларда 80-100 м/сут бярабяр дебитлярдян, практики гуру гуйулара кими
мцшащидя олунур.

Силикат ашынма габыгларында олан коллекторлар чох заман чат-мясамя

вя мясамя типли, карбонатын ашынма габыгларында инкишаф едянляр ися,
каверна-чат типли коллекторлара аид олурлар. Ашынма габыгларынын
коллектор сцхурларынын ашаьы кейфиййятли олмасы нятиъясиндя, чох вахт
онлар А.А.Ханинин гиймятляндирмя цзря тяснифатында В синифя аид
едилирляр.

Йухарыда гейд едилянляр эюстярир ки, магматик, метаморфик сцхурлар

вя онларын ашынма габыглары карбощидроэенин сянайе йыьынларыны
сахлайа биляр. Бунунла беля гейд етмяк лазымдыр ки, бу сцхурларын
щазырда дцнйа нефт-газ щасилатында пайы чох аздыр вя 1%-дян артмыр.
189
Тясвир олунан сцхурлар яксярян мясамя-чат вя каверна-чат типли мцряккяб
коллектор ямяля эятирир, аз мигдарда мясамя типдя (туфларын ашынма
габыглары) олур. Магматик вя метаморфик сцхурларын чат мясамялийи
ясасян ващид фаизляр тяшкил едир, онларын кечириъилийи ися кифайят
.
гядяр йцксяк (1 10-12 - 10 .
10-15 м2) ола биляр. Гейд олунан сцхурларын
коллектор хассяляринин цмумян аз олмасына бахмайараг, бцтцн бу
тюрямяляр нефт-газ дойумлу щиссясинин галынлыьы бюйцк олан щалларда,
даща чох тятбиги мараг ойада биляр.

Нефтли-газлы эеоложи ъисимлярин аз галынлыгларында йатаглар

олдугъа тез тцкянир.

190
 9. ЮРТЦК (ЕКРАН) СЦХУРЛАРЫ ВЯ ОНЛАРЫН ЦМУМИ
ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

Газ-майе тязйигиня мцгавимят эюстярян сцхурлар юртцк сцхурлардыр вя

тябии резервуарларын башлыъа тяркиб щиссясиндян биридир. О, коллектор
лайындакы майе вя газабянзяр флцидлярин ону ящатя едян ятраф бошлугда
сяпялянмясинин гаршысыны алыр. Юртцкляр юз тябиятиня эюря сыхылмыш
вя динамик ола биляр. Сыхылмыш юртцкляр сцхурларын катаэенезинин
башланьыъ мярщяляляриндя кяскин сыхлашмасы нятиъясиндя йараныр.
Онларын екранлама хцсусиййятляри мясамялярин кичик юлчцляри иля
мцяййян едилир, онлардан майе вя газларын сцзцлмяси йа мцмкцн дейил, йа
да олдугъа чятиндир. Беля екранлайыъы чатлар илк яввял щемоэен сцхурлар
даш дуз, анщидрит, бязи ящянэдашларынын щесабына йараныр.

191
 Динамик юртцкляр ися интенсив сыхлашмыш сцхурлардан йараныр.
Онларын мясамялийи дяринлийя ендикъя ятраф сцхурлара нисбятян сцрятли
сыхлашыр, бунун нятиъясиндя дя флцидлярин (ясас етибары иля сярбяст
суйун) гоншу, даща аз сыхлашмыш сцхурлара сыхылмасы баш верир.
Мясялян; эиллир 1,5-2 км дяринлийя енмя просесиндя гумлу вя алевритли
сцхурлара нисбятянолдугъа тез сыхлашырлар. Бу сцхурлардан цстдя йатмыш
эиллярдян сцзцлмя цстдян ашаьыйа доьру баш верир. Бу еффектин щесабына
мясамяли вя щятта чох да йцксяк олмайан кечириъилийя малик эил
сцхурлары алтда йатан гумлу вя йа алевритли сцхурларда йерляшян
флцидлярин сцзцлмя йолларында екрана чеврилирляр. Щесаб едилир ки, Йер
сятщиндя узун мцддятли бузлашма (йцз минляр, милйон илляр) дюврляри
башлайанда, сонунъу тядриъян даща бюйцк дяринликлярдя йатмыш (3-5 км)
сцхурлара йайылыр. Сцхурун бярк вя майе фазасынын гейри-бярабяр
истилик эенишлянмяси вя кечириъи олмайан сцхурларда минерал
щиссясинин, суйун вя мясамялярин сыхылма ямсалларынын фяргли
гиймятляринин олмасы нятиъясиндя, флцидлярин ашаьыйа щярякятини
шяртляндирян мясамя суларынын мянфи термодинамик тязйиг градийенти
йараныр. Беля сцхур лайлары флцидя давам эятирян юртцк сцхурлары
олмалыдыр вя онлары термодинамик юртцкляр дя адландырырлар.

Екран вя йа юртцк сцхурлар тябии резервуарларын ясас ики щиссясинин

биридир. Юртцк сцхурлар коллектор сцхурларда олан майе вя газ
флцидляринин йайылмасынын габыьыны алыр. Юртцк сцхурлар юз тябии
хассяляриня эюря ики типдя олур: сыхлыглы вя динамик.

Сыхлыглы екран сцхурлар катаэенез мярщялясиндя, сцхурларын

сыхлашмасы заманы ямяля эялир. Онларын ясас сыхлашма хассяси
мясамялярин чох хырда олунмасы иля баьлыдыр. Бунунла ялагядар олараг
майе вя газларын филтрасийасы екран сцхурларда гейри-мцмкцн олур. Екран

192
сцхурларын тяркибини ясасян щемоэен сцхурлар тяшкил едир: даш дуз,
анщидрид, бязи ящянэдашлары.

Динамик екран сцхурлар интенсив сыхлашан сцхурлардан ямяля эялир.

Сыхлашма нятиъясиндя бу сцхурлардан флцидляр гоншу, аз сыхлашан
сцхурлара кечир вя онларын дяриня эетдикъя мясамялийи азалыр. Мясялян;
эилляр 1,5-2 км дяринликдя гум вя алеврит сцхурлардан даща интенсив
сыхлашырлар. Алтда йатан сцхурларда филтрасийа йухарыдан ашаьыйа
доьру эедир. Бу еффектя эюря мясамяли вя кечириъили эилляр екран
сцхурлара кечирляр.

В.М.Добрининя эюря Йер цзяриндя узун мцддят сойуглар нятиъясиндя

(йцз мин, милйон ил) беля еффект дяриндя йатан лайлара йайылыр.
Сцхурларда бярк вя майе фазаларын истиликдян эенишлянмяси нятиъясиндя
мянфи термодинамик тязйиг градиент йараныр. Буна эюря дя флцидляр
ашаьы лайлара йайылыр. Беля лайлара термодинамик юртцк (екран)
сцхурлар адланыр.

Динамик лай екранларын дяриня эетдикъя сыхлыьы нормал щала кечир.

Исти иглим йаранан заман беля лайлар екран хассялярини итирир. Екран
лайларын коллектор сцхурлардан фяргли олараг кечириъилийи чох
ашаьыдыр вя практики олараг гейри-кечириъи лайлардыр.

Екран лайлар юз литоложи хассяляри вя эеоложи амилляри иля

фярглянирляр.

Литоложи хассяляря чюкмя сцхурларын физики вя кимйяви хассяляри

тясир эюстярир. Ясас литоложи факторлар – сцхурларын минераложи
тяркиби вя гурулушудур.

Минераложи тяркиб сцхурларын шишмя габилиййяти, адсорбсийа,

исланма, щялл олунма, каверналарын ямяля эялмяси вя с. иля баьлыдыр.
Эюстярдийимиз амилляр мцхтялиф минералларда ейни ъцр олмур. Буна эюря
193
дя сцхурларын екран хассяляри мцхтялиф олур. Сцхурларын гурулушу
онларын структуру вя текстурундан асылыдыр. Онлар сцхурларын
мясамялийиня вя кечириъилийиня тясир эюстярир.

Минераложи тяркиб. Юртцк сцхурлар мцхтялиф минераллардан тяшкил

ола биляр. Эилли сцхурларыны ясасян эил минераллары тяшкил едир
(монтмориллонит, каолинит, щидромикалар вя хлорит). Мигдаръа бу
минералларын иштиракы мцхтялифдир. Анъаг гейд етмяк лазымдыр ки,
дяринлийя эетдикъя монтмориллонит минерал групунун ролу азалыр. Бязи
районларда (мясялян; Мангышлак) монтмориллонит 1800-2000 м дяринликдя
йоха чыхыр. Каолинит минералы бир гядяр эеъ дяйишилир. Щидромикалар
вя хлорит ися лап дярин гуйуларда да гейд олунур (6000-9000 м).
Монтмориллонит минералы щидромика вя каолинитдян фяргли олараг
сцхурларын екран хассяляриня мцсбят тясир эюстярир. Бу да онунла
баьлыдыр ки, монтмориллонит тез суда шишир вя онун щяъми бюйцйцр.

Эил минералларынын адсорбсийа йцксякдир. Юз цзяриндя онлар

катионлары (дямир, калсит, магнезит вя с.) ъямляйир, мясамялярин
юлчцлярини азалдырлар, бунунла ялагядар олараг кечириъилик азалыр вя
сцхурларын екран хассяляри артыр.

Юртцк лайлар бязян щемоэен сцхурлардан тяшкил олунур. Онларын

тяркиби щалит, анщидрит, калсит, доломитдир. Ейни минераложи тяркибли
лайларын екран хассяляри даща йцксяк олур.

Сцхурларын сыхлашмасы ясасян катаэенез мярщялясиндя баш верир.

Стресс вя литостатик тязйиг нятиъясиндя айры-айры компонентляр бир-
бириля даща сых йатыр, мясамя бошлугларынын щяъми ихтисар олунур,
мясамя каналларынын юлчцляри азалыр вя сон нятиъядя сцхурларын екран
хассяляри артыр. Сыхлашма ямсалы 0,8-я бярабяр вя йа артыг оларса бу
сцхурлар екрана чевриля биляр. Яэяр сыхлашма ямсалы 0,8-дян ашаьы
олурса бу сцхурлар флцидляри сахлайа билмирляр. Сыхлашма ямсалы чох
194
йцксяк олдугда эилляр арэиллитя кечирляр. Бу щалда екран хассяляри артыр,
анъаг пластик хассяляр азалыр вя бу сцхурларда гатлар ямяля эялир.

Кимйяви йолла ямяля эялян ящянэдашлары, сулфатлар, даш дуз

дяринликдя сыхлашыр. Сыхлашма температурдан, уст гатларда йатан
сцхурларын тязйигиндян, стресдян, эеоложи замандан вя с. иля мцяййян
олунур. Сыхлашма сцхурларын пластиклик хассялярини азалдыр.

Исланма. Сцхурларын айры-айры щиссялярин флцидлярля исланмасы

онун екран хассяляриня тясир эюстярир. Эил сцхурларда даща чох
щидрофил минерал монтмориллонитдир. Сонра щидромика, ян зяифи ися
каолинитдир. Бунун нятиъясиндя, йяни щидрофиллийинин йцксяк
олунмасына эюря, аз дяринликлярдя йатан нямли эиллярдя мясамялярин бир
щиссяси баьлы су иля тутулур вя нятиъядя сцхурун екран хассяляри
йцксялир. Яэяр сцхурда ики флцид варса – исланан вя гейри-исланан,
онларын арасында капилйар тязйиг йараныр, буна эюря дя системдя
бярабярлик йараныр. Капилйар тязйигин артмасы сцхурун екран хассясини
чохалдыр.

Текстура. Сцхурларын екран хассяляриня текстура бюйцк тясир

эюстярир. Яэяро сцхуру тяшкил едян щиссяъикляр лайларын йатмасы
истигамятиня нисбятян шагули йерляширся онда сцхурун кечириъилийи чох
аз, йа да щеч олмур. Яэяр щиссяъикляр цфцги йерляширся кечириъилик даща
чох олур. Стилолит текстурасында сцхурларын кечириъилийи ейни ъцр
дяйишир.

Структура. Сцхурларын структурасы мясамялярин структурасына тясир

эюстярир. Гапалы мясамяляр филтрасийа просесляриндя иштирак етмир вя
сцхурларын екран хассяляриня мцсбят тясир эюстярир. Ачыг мясамяляр ися
мцхтялиф тясир эюстярирляр. Яэяр мясамяляр иридирся (> 2 мм) онда
онларда карбощидроэенлярин миграсийасы йахшы эедир. мясамялярин
юлчцляри аз олдугда, майе физики баьлы щалда олур вя щярякяти сахлайыр.
195
Мясамялярин диаметри бюйцдцкъя кечириъилик чохалыр вя екран хассяляр
азалыр.

Флцидядавамлы юртцклярин ясас эюстяриъиси тязйиглярин фярги, йяни

кернлярин сятщляринин арасында олан фяргдир. Бу фярг тязйиг дцшмяси
заманы йараныр. Йяни капилйар каналларында тязйиг чох олмалыдыр.

Екран лайлара ашаьыдакы эеоложи факторлар тясир эюстярир: лайларын

галынлыьы, йайылмасы, сцхурларын ейниъинслийи, тектоник гырышыглар,
литоложи вя стратиграфик екранлар.

Екран лайларын галынлыьы ясас амилдир. Назик лайлардан

карбощидроэенлярин екран лайлары ахыны мцмкцндцр. Карбощидроэен
йатаьыны мцщафизя едян екран сцхурларынын галынлыьы сцхурларын
литоложи тяркиби вя онларла ялагядар олан мясамя бошлугларынын блчцсц,
щямчинин юртцк вя коллектор сцхурларында флцидлярин тязйигинин
дцшмясиндян асылы олараг дяйишир.

Карбощидроэенлярин тябии резервуарларда мцщафизя олунмасында

онларын йерляшмяси бюйцк ящямиййят дашыйыр. Бунунла ялагядар олараг
юртцк сцхурлары 2 йеря айрылырлар: реэионал вял окал юртцкляр.

Реэионал екран сцхурлары карбощидроэен щювзясинин бцтцн яразисиндя

йайылыблар. Локал екран сцхурлары ися мящдуд яразидя йайылырлар вя
айры-айры мяляляр групунда раст эялинирляр.

Биръинслиллик сцхурларын литоложи тяркибиня зяиф тясир эюстярир.

Биръинсли лайлар (сцхурлар) адятян даща етибарлы флцидядавамлы лайлар
щесаб олунур.

Лайларын литоложи екранлашмыш зоналары вя йа сащяляри кечириъи

сцхурларла (коллекторларла) тямсил олунуб. Стратиграфик екранлашмыш
сащяляр еля сащялярдир ки, бурада екран сцхурлары бу вя йа диэяр сябябдян

196
иштирак етмирляр. Онлардан карбощидроэенлярин филтрасийасы
(сцзцлмяси) вя сяпялянмяси мцмкцндцр.

Тектоник позулмалар бцтюв екран сцхурларын фасилясиня сябяб олур.

Филтрасийа (сцзцлмя) йолларынын мцхтялифлийи, блоклар арасында
бирбаша вя йа сых ялагянин зяиф олдуьу щалда, карбощидроэенлярин
тялялярдян кянара ахынына сябяб олур.

Екран сцхурларыны тяшкил едян сцхурлар литоложи ъящятдян ясасян

эилли (70%-я гядяр), гисмян ися даш дуз, кристаллик ящянэдашы, мерэел вя
анщидритля тямсил олунуб.

Мцхтялиф литоложи тяркибли сцхурларын екран хцсусиййятляри дя

мцхтялиф олур. Онларын бир гисми анъаг йцксяк юзлцлцклц нефтляри,
диэярляри анъаг нефти вя суйу, башга гисми ися газконденсаты вя тябии
газы мцщафизя етмякля мяшьулдур.

Даш дуз даща еффектли екран хцсусиййятиня малик олур.

Эилли юртцклярин кейфиййяти даими олмур. Яввялъя эилли

чюкцнтцлярин енмяси заманы онларын сыхлашмасы вя екран
хцсусиййятлярининартымы баш верир. Онлар дяринлийя чюкдцкъя даща
пластик олурлар вя тядриъян арэиллитляря чевриляряк юз екран
хцсусиййятлярини итирирляр.

197
 10. ТЯБИИ НЕФТ ВЯ ГАЗ РЕЗЕРВУАРЛАРЫ

Тябии чюкмя нефт-газ резервуарларын ямяля эялмяси чох мярщялялидир.

Анъаг онларын форма вя юлчцсц седиментоэенез мярщялясиндя йараныр.
Диаэенез, катаэенез вя щиперэенез мярщяляляриндя сцхурларын коллектор
вя екран хассяляринин формалашмасы вя дяйишмяси баш верир. Яэяр тябии
резервуарлар магматик вя метаморфик сцхурлардан тяшкил олунурса, онда
коллекторларын формалашмасында щиперэенез вя чатлама просесляри рол
ойнайыр.

Чюкмя сцхурлар арасында гумлар, алевритляр, ящянэдашлары,

доломитляр ясасян коллекторлар сайылыр. Бу коллекторларын
формалашмасы цчцн хцсуси эеоложи шяраит лазымдыр. Гум вя алевритли
сцхурлар цчцн сащилйаны дайаз шелф, делта вя сящра фасийалары даща
ялверишлидир. Ящянэдашлы коллекторлар цчцн тропик иглимли шелф вя
дайаз епиконтинентал дяниз фасийалары сяъиййявидир. Доломитли
коллекторлар цчцн ися гуру иглимли дузлашмыш лагун фасийалар
сяъиййявидир.

Флцидядавамлы юртцкляр цчцн башга фасиал шяраит лазымдыр.

Онларын тяркибиндя ясасян эил сцхурлары, даш дуз вя анщидрит олур. Су

198
мцщити, дцзянлик релйеф, стабил тектоник режим вя чюкмя просесинин
йцксяк сцряти даща ялверишли шяраит сайылыр.

Эил флцидядавамлы лайларын ямяля эялмяси цчцн шелф фасийалары

мцщцм рол ойнайыр. Онлар дцзянлик релйефдя дайаз шелфлярдя, гейри-дцз
релйефдя ися дярин шелфдя ямяля эялир. Эил екран сцхурлары гитя дахили
дянизлярдя вя ири эюллярдя ямяля эяля биляр. Делта фасийаларда буна
гырынты материал мане ола биляр.

Дуз вя сулфат екранлар ири эюллярдя вя дайаз гитя дахили дянизлярдя

ямяля эялир.

Тябии резервуарларын формалашмасы заманы щювзялярдя чюкцнтц

топланма шяраити ян аз цч дяфя дяйишмялидир – яввял флцидядавамлы
лайлар, сонра коллекторлар; сонра йеня дя флцидядавамлы лайлар ямяля
эялир. Бу ъцр нювбяляшмя эеоложи режиминин глобал дяйишмяси иля изащ
олунур вя эениш яразидя йайылыр. Тябии резервуарлар щямчинин локал
дяйишикликляря уьрамасы заманында формалаша биляр. Амма бу тип тябии
резервуарлар тябиятдя аз раст эялинир.

Нефт вя газын ясас ещтийатлары бюйцк йатагларла баьлыдыр. Бу

йатагларын формалашмасы цчцн тялялярин вя карбощидроэен мянбяйинин
мювъуд олмасы ялверишли шяраит сайылыр. Бюйцк мящдудлашмыш
тялялярин яксяриййяти тектоник амиллярин тясири алтында формалашыр.
Тялялярин бюйцк щяъмлийи онларын бюйцк галынлыьы, эениш йайылмасы
вя бюйцк мясамялийя малик олмасы иля ялагядардыр. Тялялярин щяъми
мцщит тяряфиндян мящдудлашмалыдыр, йахшы екран сцхурлары иля ящатя
олунмалыдыр ки, флцидлярин миграсийасынын габаьыны алсын. тялядя
бюйцк галынлыглы чюкмя гатынын формалашмасы чюкцнтцтопланма
просесинин бюйцк сцрятиндян вя узун мцддят ярзиндя физики-ъоьрафи
шяраитин стабиллийиндян чох асылыдыр.

199
 Коллектор сцхурларын бюйцк сащядя йайылмасы фасиал шяраитинин
эениш йайылмасына сябяб олур.

Коллектор сцхурларын мясамялийи литоложи (седиментоэенез вя

катаэенез) просеслярля ялагядардыр. мясамялик йцксяк оланда тялянин дя
щяъми бюйцк олур.

Шелф олан реэионларда тябии резервуарлар цчцн даща ялверишли

шяраит йараныр. Бурада бюйцк сащядя галын чюкмя гаты йараныр ки, бу да
коллектор сцхурларын вя екран сцхурларынын формалашмасы цчцн шяраит
йарадыр. Яэяр лайларын гырышмасы онларын енмясиндян яввял баш
верярся, онда коллектор сцхурларын мясамялийи дя чох йцксяк олур.

Риф массивляри дя тялялярин йаранмасы цчцн йахшы шяраит йарадыр.

Карбощидроэен ещтийатына, онларын миграсийа имканларына вя ейни

заманда сащясиндя фауна вя флора галыгларынын инкишафы цчцн (цзвц
маддялярин топланмасы вя сонрадан карбощидроэен ещтийатына
чеврилмяси) шяраити олан ири йатагларын мювъудлуьу цчцн тялялярин
мювъудлуьу лабцддцр.

Тябии резервуарлара сцхурларын икинъи дяйишмяси дя тясир эюстярир.

Катаэенез вя щиперэенез просесляри тябии резервуарларын форма вя
юлчцляринин дяйишмясиня юз тясирлярини эюстярирляр. Тябии
резервуарлар дяринлийя доьру эетдикъя дяйиширляр. Щиперэенез зонасында
тябии резервуарлар бюйцйцрляр. мясамяляр карбощидроэенля долмуш
оларса катаэенетик просесляр чох пис инкишаф едир.

10.1. Тябии резервуарларын типляри

Тябии резервуарлар цч типя айрылыр: лайлы, массив вя литоложи ящатя

олунмуш.
200
 Лайлы – типли тябии резервуарлар нисбятян бюйцк сащядя йайылырлар.
Тавандан вя дабандан екран сцхурларла ящатя олунмушдур. Лайлы тябии
резервуарлар литоложи пазлашмыш лайлы резервуарлар, стратиграфик,
екранлашмыш вя мцряккяб резервуарлара айрылырлар.

- Литоложи пазлашмыш коллекторлар мцхтялиф йашды олан сцхурларда

раст эялинир. Бу коллекторларын пазлашмасы моноклинал чюкмя
сцхурларда галхым истигамятиндя пазлашыр. Антиклинал лайларда ися щям
галхым, щям дя енмя истигамятиндя пазлашыр. Сцхур коллекторлар ясасян
гум вя алевритлярля тямсил олунур, давамлы сцхурлар ися ясасян алевритли
эиллярля тямсил олунур.

- Стратиграфик екранлашмыш лайлы резервуарларда тяляляр

флцидядавамлы лайларын цст щиссяляринин йуйулмасы вя йа денудасийасы
нятиъясиндя шярти уйьунсузлуг сятщи иля юртцлмцшдцр. Коллектор
лайлары щям терриэен, щям дя карбонат мяншяли сцхурларла тямсил олуна
биляр. Она эюря дя бу лайларын коллекторлуг хцсусиййятляри эениш
интервалларда дяйишя биляр. Коллекторлуг хцсусиййятляринин
дяйишмясиня щиперэенез просесляри тясир эюстярир. Беля тябии
резервуарларын бюйцк дяринлийя енмяси нятиъясиндя ящянэдашы вя
доломитляр йцксяк коллекторлуг хцсусиййятиня малик олурлар.

- Мцряккяб тябии резервуарлар коллекторлуг вя екран сцхурларын

лайлашмаларындан тяшкил олур. тяркиби литоложи ъящятдян гум, алеврит,
эил сцхурлары, бязян ися ящянэдашлары, мерэеллярдян тяшкил олунурлар.
Бу комплекс флиш формасийасы иля тяшмсил олунур. Мцряккяб тябии
резервуарларда башга ъцр дя типя раст эялмяк олур. Мцряккяб
резервуарларын даща башга бир нювц коллектор вя екран сцхурларын линза
шякилли йатымы вя назик тябягялянмяси иля сечилир. Бу заман екран
сцхурлар щямишя коллектор сцхурлары йахшы мцщафизя етмирляр.
Бунунда нятиъясиндя коллектор лайлары арасында щидродинамик ялагя
201
йараныр. Коллектор лайларын бцтцн системи ващид щяъмдя тямсил
олунублар.

Массив – тябии резервуарлар бюйцк галынлыьа малик олан

кечириъиликли сцхурлардан тяшкил олунмушдур. Коллекторларын тяркиби
ясасян цзвц вя кимйяви ящянэдашлары вя доломитлярдян, бязян ися гум вя
алевритлярдян тяшкил олунур. Флцидядавамлы сцхурлар даш дузлардан, эил
вя сулфатлардан тяшкил олуна билярляр. Массив тябии резервуарлар
стратиграфик сярщядлярля мящдудлашмайыблар. Бязян беля тябии
резервуарлар бир нечя мяртябяни, щятта шюбяляри ящатя едяряк чюкмя
формасийа иля тямсил олунурлар. Массив тябии резервуарлар ейни ъинсли
вя гейри-ъинсли ола билярляр. Ейниъинсли коллекторларда сцхурларын
тяркиби вя коллектор хассяляри ейни олур. Гейри-ъинсли тябии
резервуарларда бу хассяляр дяйишя биляр.Ейниъинсли резервуарларда
коллектор литоложи вя коллектор хцсусиййятляриня эюря биръинсли
сцхурларла тямсил олунублар. Гейри-биръинсли коллекторлар мцхтялиф
хцсусиййятли вя тяркибли сцхурларла тямсил олунублар. Коллекторлар
щямишя бир-бириндян кимйяви тяркиби, структуру, мясамя бошлугларынын
гурулушу вя филтрасийа хцсусиййятляри иля фярглянирляр.

Литоложи ящатя олунмуш – тябии резервуарлар щяр тяряфдян екранла

ящатя олунур. Бу тип тябии резервуарлар катаэенез мярщяляси заманы локал
йерлярдя йарана биляр. Онларын формасы мцхтялиф олур вя седиментоэенез
заманы чай йатагларында, делталарда, хырда шелфлярдя (барлар),
сащилйаны зонада вя с. йерлярдя ямяля эялир. Бунун нятиъясиндя
резервуарларын формасы планда изометрик, овал, дальавари ола биляр.
Литоложи мящдудлашмыш тябии резервуарлар айры-айры сцхур
компонентляринин щяллолмасы щесабына локал структурларда катаэенез
мярщялясиндя баш верир. Бу заман коллектор олмайан сцхурларын

202
коллектор сцхурлара чеврилмяси иля мцшайият олунан реаксийа
мящсулларынын чыхарылмасы баш верир.

Лай вя йа массив резервуарларын коллекторлары катаэенетик

сементляшмяйя мяруз галыр. Бунун да нятиъясиндя анъаг айры-айры изоля
олунмуш мясамяли вя кечириъили сцхурлар горунуб сахланылыр.

ЯДЯБИЙЙАТ

203
 1. Багринцева К.И. Трещиноватость осадочных пород. Москва: Недра,
1982.

2. Бакиров А.А., Мальцева А.К. Литолого-фациальный и формационный

анализ при поисках и разведке скоплений нефти и газа. Москва: Недра,
1985.

3. Бурлин Ю.К. Природные резервуары нефти и газа. Москва: Изд. МГУ,

1975.

4. Ханин А.А. Породы-коллекторы нефти и газа нефтегазоносных

провинций СССР. Москва: Недра, 1973.

5. Хялифязадя Ч.М. Литолоэийа вя фасийа тялими. Бакы: Маариф няшр.,

1982.

Faydalı qazıntı yataq geologiyası fənninə

giriş

Faydalı qazıntı yataqları haqqında təlim faydalı qazıntı yataqlarının bir geoloji
törəmə kimi öyrənən geoloji elmlərdəndir. Onun əsas məqsədi bu yataqların əmələ
gəlmə şəraiti mənşəyi və yer qabığında paylanma qanunauyğunluqlarından
ibarətdir.
Faydalı qazıntıların öyrənilməsi çox qədim dövrlərdən başlanmış yəni daş,
bürünc dövrlərini əhatə etmiş və bugünki dövrə kimi davam etməkdədir. Insanlar
mənşəylərini əvvəlcə daşdan istifadə etmiş. Bu zaman kvars, çaxmağ daşı, şistlər,
yanar şistlər, qayma və qəmbər daşlarından istifadə etmiş, onlardan öz evlərinin
inşasında məişətlərinin müxtəlif sahələrində tətbiq etmişlər. Bürünc dövrü
başladıqdan sonra metallardan istifadəyə başlanmış, iş aləti silah və məişətdə
204
istifadə etmişlər. Qızıl elementinin xalq təsərrüfatında istifadəsi 1400 ildən çox
əhatə edir. Hal – hazırda faydalı qazıntıların demək olar ki,bütün sahələrdə geniş
istifadə olunur və yeni texnalogiyalar əsasında alınmış birləşmələrdən metal
əvəzinə istifadə edilir.
Faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası fənni --
bir sıra elmlərlə sıx əlaqədardır. Bu elmlərdən riyaziyyat, fizika, kimya, coğrafiya,
geologiya və müasir dövrdə inkişaf etmiş elmlərin nailiyyətlərindən istifadə edərək
faydalı qazıntı yataqlarının daha səmərəli istismarını və işlənməsini təşkil etmək
mümkündür. Məsələn: qapalı filiz cisimlərinin formaları, ölçüləri, yatım şəraitini
müəyyən etdikdə qazma işlərindən geofiziki tədqiqatlardan və geokimyəvi
analizlərdən geniş istifadə edilir.
Yanar faydalı qazıntıların axtarışında da həmçinin quyu şaxta sistemlərindən,
geofiziki tədqiqatlardan və geokimyəvi polenoloji tədqiqatlardan istifadə edilir.
Riyaziyyatın ehtimal nəzəriyyəsi, statistika bölmələrindən yataqların bölünməsinin
hesablanmasında müxtəlif kimyəvi analizlərinin təhlilində və s. işlərdə istifadə
olunur.
Yer qabığında endogen və ekzogen proseslər nəticəsində yaranan və iqtisadi
cəhətdən sənaye ixtisası üçün yararlı olan faydalı qazıntının təbii yığımına faydalı
qazıntı yatağı deyilir. Sənayedə istifadə olunmaq məqsədi ilə onlardan metal və
mineralları hasil etmək mümkündür.
Faydalı qazıntı yatağının mənşəyi müxtəlif ola bilər. Ondan faydalı qazıntı
yataqlarının yatım şərraitləri, filiz cisimlərinin forma və ölçüləri filizlərin mineral
tərkibi, struktur, tekstur və s. əsas xüsusiyyətlərindən asılıdır.
Yerin təkindən çıxarılan faydalı qazıntılar bərk, maye və ya qaza bənzər
hallarda olur və sənayenin müxtəlif sahələrində istifadə olunur.
Filizlər – filizlər elə mineral aqreqatlarına deyilir ki, onlardan metal və ya
metal birləşmələri yaxud mineralları xalq təsərrüfatının ehtiyacları üçün istifadə
etmək məqsədi ilə çıxarmaq iqtisadi cəhətdən əlverişli texnoloji cəhətdən mümkün
olsun.
Filizlər faydalı minerallardan və ya metallardan ibarət olan mineral maddəsidir.
Tərkibində bir və ya çox sayda mineral olduğuna görə müxtəlif növlərə və ya
tiplərə bölünür ( metallik, qeyri metallik və s. ).
Süxurlar arasında yerləşən müxtəlif formalı filiz yığımlarına filiz cisimləri
deyilir.
Yatma vəziyyətlərinə görə kəsən və ya uyğun filiz cisimlərinə ayrılır. Yatımı
yan süxurların daxili struktur elementlərinə tabe olan filiz cismi uyğun ( lay, linza
və s. ), tabe olmayan isə kəsən filiz cismi ( damar, ştok, sütun və s. ) adlanır.
205
 Filiz təzahürü – keyfiyyətcə kondisiya tələblərinə cavab verən lakin
ehtiyatına görə hazırki iqtisadi şəraitdə istismarı məqsəd yönlü olmayan və kifayət
qədər öyrənilməyən mineral maddənin kiçik ölçülü yığımına deyilir. Onlar diqqətlə
öyrənilir, ehtiyatlarını hesablayır, lazım gəldikdə isə hesabına başlayır.
Faydalı qazıntı yataqlarının yaranmasında başlıca rolu olan faktorlar
aşağıdakılardır: filizin mineral tərkibi, yatğın ehtiyatı, iqtisadi – coğrafi şəraiti,
relyef, yol, elektrik enerjisi və s.
Bəzən istisna olaraq ehtiyatı az olan yataqlardan zəif inkişaf etmiş regionlarda,
rayonlarda istifadə edilir. Bu yalnız əhalinin iqtisadi cəhətdən yaxşılaşdırmaq
məqsədilə aparılır.
Faydalı qazıntı yatağının qiymətləndirilməsi zamanı sənaye qarşıya bir sıra
şərtlər qoyur ki, onların arasında kondisiya mühüm rol tutur. Kondisiya sənayenin
mineral xammalın miqdarı və keyfiyyətinə yatağın geoloji parametrlərini əhatə
edən və konyukturadan asılı olaraq dəyişən kateqoriyadır. Başqa sözlə, ehtiyatları
hesablanmış filizin faydalı komponentlərinin minimal və zərərli komponentlərinin
maksimal miqdarının və faydalı qazıntının minimum ehtiyatının, filiz cisminin
minimum qalınlığının maksimum yerləşmə dərinliyinin və yatağın istismarına
imkan verən digər göstəricilərin məcmusudur. Məsələn : Keçmiş SSR – i zamanı
qızılın kondisiya 5 q/t idisə, hal – hazırda daha aşağı qiymətə malikdir. 2009 – cı
ildə Gədəbəydəki qızıl yatağında bu qiymət 1,5 q/t təşkil edirdi. Bunun səbəbi
həmin metal olan tələbatın kəskin artması hesab olunur.

Faydalı qazıntıların təsnifatı.

Faydalı qazıntı öz xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif olunurlar:
1) Metallik faydalı qazıntı – buraya qara metal olan metallar ( Ni, Co, Mb, W ),
əlvan metallar ( Cu, Pb, Zn, Al, sürmə, Hg, nəcib metallar, Ag, Au ),
radioaktiv ( U, T, R ); nadir və səpinti metallar ( bismut, tantau, qalium,
germanium, indium ), nadir torpaq ( lantan, serium, ittirium, paramettum,
samarium, tlyutesyum )
2) Qeyri metallik faydalı qazıntı – inşaat süxurları ( təbii inşaat daşları, qum,
gil, şüşə, daş tökməsi üçün xammal ) sənaye ( almaz, qrafit, azbest, mikalar,
qiymətli bəzək daşları, pyezokristallar, optik minerallar, kimyəvi və
oqronotik xammal ( S,flürit, barit, halit, K duzları, apatit, fosforitlər aiddir.
3) Yanar faydalı qazıntı – torf, qonur və daş kömür,antrasit, yanar şistlər,
ozzokerit, neft, yanar qaz aiddir. Onlar energetik və metallorji ( koks )
komplekslər üçün yanacaq və kimya sənayesi üçün xammal rolunu daşıyır.

206
 4) Qaz mineral xammalı – buraya əsasən təsirsiz qazlar, helium, neon, kripton
və s. aiddir.
5) Hidromineral faydalı qazıntı – yeraltı sular (içməli, texnoloji,bayneoloji,
mineral sular, tərkibində Br, J, B, Ra və başqa qiymətli elementlər saxlayan
və onları ayırmağa imkan verən neft sularına, rassorlara (mineral,
palçıqlar,lillər, göl rassorları) ayrılır. Həmçinin dəniz və okean sularıda
mühüm hidromineral xammal hesab olunurlar. Onlardan bir çox qiymətli
elementlərin çıxarılmasında və şirin su alınmasında istifadə edirlər.
V. Vernadskiyə görə insanlar qədim əsrlərdə ancaq 18 kimyəvi elementdən
istifadə edirdi. 18 – ci əsrə yaxın bu elementlərin sayı 25,19 əsrdə 47 –yə, 20 –
ci əsrin əvvəllərində 54 20 – ci əsrin ortalarında isə 12 trans Uran
elemementləri nəzərə alınmazsa, Mendeleyev cədvəlinin 80 elementi tətbiq
edilirdi. XX əsrdə perlit, vollastonit və başqaları faydalı qazıntılar
çevrildilər.
Bəzi tədqiqatçılar metallik faydalı qazıntıları aşağıdakı 3 yarımqrupa
ayırırlar: monometal, bimetal, polimetal
Monometal filizlərdə əsasən bir metal çıxarırlar. Məsələn: Au, Cr, Fe –li
Bimetal sənaye miqdarında 2 metal saxlayan filizlərə deyilir. Məsələn: Cu –
Mo, Pb – Zn və s.
Polimetallik filizlər sənaye miqdarında 3 və daha çox metal saxlayır. Bunlara
Cu – Pb – Zn, Ni – Co – U – Bs – Ag 5 elementli formasiya yatağını göstərə
bilərik.

Faydalı qazıntıların yayılma sahələri

Faydalı qazıntılar öz yayılma sahələrinə görə müxtəlif olurlar. Bu faydalı qazıntı
yataqlarının yayılma sahələri onların azalma dəricəsinə görə əyalətlərə,
vilayətlərə, (hövzələr, zolaqlar) rayonlara (qovşaqlara) sahələrə,
yataqlara,cisimlərə ayrılır.

Faydalı qazıntı əyalətləri

Platforma və ya qırışıqlıq geosinklinal zonaya aid olan, onun ərazisində yerləşmiş
və özünə xass yataqları olan iri yer qabığı sahəsini təşkil edir. Bu əlamətə görə Rus
və Sibir platformaları, Qafqaz Alpirləri, Uralın Hersinidləri və s. əyalətlərə ayrılır.
Həmçinin mineral xammal növlərinə görə metallogenik, kömürlü, neftli – qazlı

207
əyalətlərdə ayrılır. Metallogenik əyalətlər arasında Koledon, Hersin, Mezazoy, Alp
qırışıqlıq zonası əyalətləri qeyd olunur.
Kömürlü əyalətləri əsasən C, P – J, son təbaşir, paleogen – neon kimi əsas kömür
toplanma epoxalarına görə ayırırlar. Əyalətlərin sahəsi 100000 km2 -1000000 km2
və daha böyük olur.

Faydalı qazıntı vilayəti ( oblastı )

Əyalətin bir hissəsini təşkil edir mənşəyinə və tərkibinə görə müəyyən faydalı
qazıntı yataqları ilə komplekti ilə xarakterizə olur. Bunlar əyalətin geoloji
quruluşunu əsaslandıran iri tektonik elementin qrupunda və ya onlardan birində
yerləşir. Platformalarda belə strukturlara qalxanlara, antiklizləri, sinklizlər,
geosinklinal ərazilərdə isə antiklinori, sinklinorilər. Kənar və dağarası çökəkliklər
aralıq massivləri aid edilir. bunların sahəsi onlarla km 2 – da ilk 100 km2 arsında
dəyişir.
Faydalı qazıntı yataqlarının burada yerləşməsi zolaqlı və ya hövzə xarakteri
daşıyır.

Faydalı qazıntı zolağı

Bunlar elə bir sahəni təmsil edir ki, həmin ərazidəki yataqlar xətti uzanmış
tektonik strukturlara toplanır. Metallogenik və ya filizli, neftli – qazlı və kömür
toplama zolaqları ayrılır. Xarakterik filiz zolaqlarına Filizli – Altayın 300x40 km
ölçülü polimetallik zolağı və İndigir – kolama qızııl filizli zolağı
[1000x(60x100)]km hesab olunur.
Hövzə; bu laylı çökmə faydalı qazıntıların ölçüsü bir neçə 100 km 2 – dan bir
neçə 100000km2 sahədə fasiləsiz yayılma oblastıdır. Məlum neft hövzələrindən
Volqa – Ural, Qərbi Sibir, Dnepr Danesk; kömür hövzələrindən Danesk, Moskva
ətrafı, Peçora və s. ; Mineral duz hövzələrində Soli Koms, İrkusk; Metallik və
qeyri metallik filiz hövzələrdən , Kerç – dəmir, Nikokal manqan hövzələrini
göstərmək olar.
Faydalı qazıntıların rayonu (qovşağı) – Əyalətin bir hissəsini təşkil edir və
yataqların yerli toplanması ilə xarakterizə olunur. Filiz rayonların sahəsi 100 –
1000 km2 qədər dəyişir. Kömür toplanma qovşaqlarının sahəsi isə olduqca çoxdur.
Məsələn: Şərqi Zabaykalın polimetal yataqlarının 29 qovşağının olmasını göstərə
bilərik.
Faydalı qazıntı sahələri – Mənşəyinin ümumiliyi və geoloji strukturunun
vahidliyi ilə seçilən yataqlar qrupdur. Sahəsi bir neçə km 2 onlarla km2 qədər təşkil

208
edir. Filizli sahələrə misal kimi Qazaxıstandakı Almalıq, Talnax, Kez Kazkan və s.
göstərmək olar.
Faydalı qazıntı sahələri yataqlardan ibarət olub,yataqlar isə faydalı qazıntı
cisimlərindən təşkil olunmuşdur.
Faydalı qazıntı cisimləri - ayrı – ayrı struktur elementlər və ya onların
kompinasiyasından toplaşmış hər tərəfdən məhdudlaşmış mineral maddələrlə
yığımına deyilir.
Faydalı qazıntı cisimlərinin morfologiyası və yatım şəraitləri – Faydalı
qazıntıları təşşkil edən mineral aqreqatları yer qabığında müxtəlif formalı geoloji
cisimlər şəklində yatır. Onların morfologiyasını ətraf süxurların içərsindəki faydalı
qazıntı cisimlərinin forması, ölçüsü və fəzada yerləşmə xüsusiyyəti müəyyən edir.
Yataqların morfoloji xüsusiyyətləri onların əmələgəlmə şəraitindən və yer
qabığında yerləşmiş olduqları sahələrin geoloji quruluşundan asılıdır.
Morfologiya və yatım şşəraitinin öyrənilməsi yatqların rasional kəşfiyyat
lahiyələrinin tərtibində və istismarında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bərk faydalı
qazıntı yataqları 3 əsas morfoloji tipə ayrılır: Izometrik, plitəvari və boruyabənzər.
Izometrik cisimlər – bunlar 3 istiqamətdə təqribən eyni ölçülü olub və onlara
ştok, yuva və ştokverk aiddir.
Ştok təmamilə mineral xammaldan ibarət iri (10 m-dən başlayaraq) izometrik
yatağa deyilir. Əgər belə yataqların ölçüləri 10 m – dən çox deyilsə, onları yuva
adlandırırlar. Misal olaraq, daş – duz ştoklarını, ulraəsasi süxurlardakı xromit
yuvalarını göstərə bilərik.
Izometrik cisimlərin forma və ölçülərin təyin edən əsas element onların en
kəsiyidir. Ştok və yuvalar bir istiqamətdə sıxılan zaman izometrikdən plitəvariyə
keçid formalı cisimləri (linzalar, mərcilər) əmələ gətirir.
Ştokverk müxtəlif istiqamətli damarcıqlarla əhatə olunmuş və mineral
maddələrin səpintiləri ilə doymuş, az və ya çox dərəcədə izometrik həcmə malik
dağ süxurlarıdır. Onun içərisindəki sənaye yığımının sərhədləri sınaqlaşmanın
məlumatlarına görə müəyyən edilir. Bu halda fikiz cismi kimi damarcıqlarla
kəsilmiş süxur kütləsi nəzərdə tutulur. Ştokverklərə misal, Cu, P, Mo və başqa
faydalı qazıntı yataqlarını göstərə bilərik.
Plitəvari (yastı) cisimlər – iki böyük və bir kifayət qədər az ölçüsü ilə (qalınlıq)
ilə xarakterizə olunurlar. Bunlar lay və damarlarındda daxil olduğu ən geniş
yayılmış morfoloji tip olunur.
Laylar çökmə məənşəli plitəvari cisim olur, başqa süxurlardan paralel laylaşma
müstəviləri ilə ayrılıb (layın dabanı və tavanı ilə). Onlar tərkibinə görə həmcins və
ətraf süxur layları saxlamadıqda sadə faydalı qazıntı və ətraf süxurların növbələşən
təbəqələrindən ibarət olduqda isə mürəkkəb olurlar.
209
 Laylar qalınlıqları üzrə şişmələrə və sıxılma sadə və mürəkkəb pazlaşmalara
malik ola bilərlər. Buna misal kömür, Mn, dəmir filizləri və çökmə yataqların
laylarını göstərmək olar. Formasına görə yataqlara yaxın olan qeyri çökmə
mənşəli faydalı qazıntı cisimləinin layvari yataqlar adlandırırlar.
Damarlar – süxurlarda faydalı qazıntı mineral cisimləri ilə dolmuş çatlarla təmsil
olunur. ----------------- istiqamətdə dərinliyə doğru 10 və 100 – lə m uzanıb, bir
neçə sm – dən ilk metrlərə qədər dəyişən kifayət qədər az olan III ölçüsü qalınlıqla
xarakterizə olunurlar. Damarların yatımı maili, vertikal və -------az hallarda
vertikal olur. Maili yatım halında damarı üstən örtən süxurlar ------ yanın süxurları,
ondan altda yatan yatıq yanı süxurları adlandırırlar.
Mineral maddələri ətraf süxurlarla təmasda olan səthinə zalband deyilir.
Damarın qalınlığının kəskin azalması zamanı onun pazlaşdığı və ya sıxıldığını,
qalınlığının artdığı zaman isə şişdiyini söyləyirlər. Damarlar mürəkkəb və sadə
damarlara bölünür.
Sadələrə tək – tək minerallaşmış çatlar, mürəkkəblərə isə bir – biri ilə kəsişən
çat sistemi, parçalanma şistləşmə zonaları aid edilir. Morfoloji deltalarına görə
damarların arasında aşağıdakı növlər ayrılır: təsbehvari, yəhərvari, kameralı,
atquyruğu, vərəqvari, pilləvari və s.
Şaxələnmiş damarlar (şəbəkəli) üçün əsas filiz cismindən asılı və yatıq yan tərəfə
uzanmış apofizlərin (şaxələrin, çıxıntıların) olması xarakterdir. Belə formalar
mikalı və nadir metallı peqmatit yataqlara xasdır. Plitəvari cisimlərin ölçüsü və
yatım şəraitini təyin edən əsas geoloji elementlər, uzanmanın istiqaməti və
uzunluğu, yatım bucağı və istiqaməti və onun qalınlığı hesab olunur.
3) Boruya bənzər faydalı qazıntı cisimləri – (istiqamətdə uzanmış cisimlər) bu
cisimlər 1 ox üzrə uzanmış olur və onların en kəsiyi izometrik, elliptrik, linzavari
ola bilər. Bu cisimlərin morfologiyası və yatım şəraiti batma bucağı batdığı
istiqamətdə uzunluğu və en kəsiyinin sahəsinə görə müəyyən edilir. Batma bucağı
boruvari cismin oxu ilə horizontal müstəvi arasındakı bucaqdır, 0-90 0 dərəcə
arasında dəyişir. En kəsiyinin ölçüləri və oxunun çox dəyişəndir. Belə cisimlərə
xarakter misal almaz saxlayan kimmberlit partlayış borularını göstərmək olar.

Ətraf süxurlarda yaş nisbətinə görə 2 qrup filiz cismi (yatağı) ayrılır.

1) Singenetik yataqları 2) Epigenetik yataqları

Epigenetik - ətraf süxurlar yaranandan sonra yaranmış cisimlərə deyilir. Bu

qrupa həmişə müxtəlif növ damarlar aid edilir.

Singenetik – cisimlər isə ətraf süxurlarla eyni vaxta və yaxud ona yaxın
müddətdə yaranan cisimlərə deyilir. Məsələn, çökmə yataqların layları və
210
linzaların göstərə bilərik. Qeyd olunan bütün filiz cisimləri ya yer səthinə çıxışa
malik olur ya da müəyyən dərinliklərdə yerləşə bilir. Sonuncuları qapalı və ya
“kor” cisimlər adlandırırlar. Faydalı qazıntı cisimlərin yerləşdiyi dərinlikdən asılı
olaraq onları 2 növə ayırırlar.

1) 100 m dərinliyə qədər olan səthdəki cisimlər

2) Dərinlikdə yatmış faydalı qazıntı cisimləri

Yatmanın xarakterinə görəfaydalı qazıntı cisimləri arasında horizontal

(yatma bucağı 100-yə qədər), maili (yatma bucağı 10o-45o) və ilk yatmış (yatma
bucağı 45o-dən çox olduqda) yataqlar ayrılır.

Faydalı qazıntıların maddi tərkibi

Bütün faydalı qazıntılar təbii mineral törəmələri olub, müəyyən maddi
(mineral və kimyəvi tərkibdən) quruluşa struktur-tekstur xüsusiyyətlərinə
həmçinin fiziki-kimyəvi və texnoloji xassələrin bəzi komplekslərinə malikdir.
Bu xarakteristikalar faydalı qazıntıların keyfiyyətini müəyyənləşdirir ki, bu da
sənaye istifadəsi üçün yataqların qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyətə
malikdir.

Metallik və qeyri-metallik filizlərin maddi tərkibi filizlərin və onları

müşahidə edən qiymətli qeyri-filiz və damar minerallarının nisbəti ilə təyin
edilir. Metallik filizlərdəki filiz mineralları qiymətli metalların daşıyıcısı hesab
olunur. Qeyri-metallik filizlərdə isə qiymətli minerallar metalloid elementlərin
daşıyıcıları kimi və spesifik özünə məxsus xüsusiyyətlərinə görə praktiki maraq
kəsb edirlər. Filizlər və müşayətedici damar mineralları arasında miqdar nisbəti
müxtəlif yataqlarda geniş həddə dəyişir. Məsələn, qızıl saxlayan kvars
damarlarda qızılın payına faizin mində 1-i düşürsə, polimetallik filizlərdə
(qalimit, sfarelit) miqdarı 30-50 %-ə çata bilər, zəngin dəmir filizləri tamamilə
filiz minerallardan təşkil olurlar.

Minerallarda üstünlük təşkil etməsinə görə aşağıdakı filiz tipləri ayrılır:

1) Sərbəst filizlər- sərbəst minerallar və intermetal birləşmələr (mis, qızıl,

platin) saxlayır.
2) Kükürdlü və ona bənzər ağır metalların sulfidləri (mis, sink, nikel qurğuşun,
molibden, kolbaldın sulfidləri) arsenidlər və antimonitləri və s. aiddir.

211
 3) Oksidıli- dəmir, manqan, xrom, maqnezium, alminium, uran və stransium
hidroksidləri aiddir.
4) Fosfatlı- apatitli və fosforitli qeyri-metallik filizlər və həmçinin bəzi
metaların fosfatları aiddir.
5) Karbonatlı-dəmir, manqan, magnezium, sink, misin karbonatları aiddir.
6) Sulfatlı- barium, kalsium sulfatları aiddir.
7) Siliqatlı- dəmir, manqan, misin nadir filizləri və geniş yayılmış mikalar,
azbestlər, talk qeyri-metallik faydalı qazıntıları aiddir.
8) Kalloidli- mineral duzlar və floridli aiddir.

Faydalı qazıntılar sənaye qiymətlənməsi və texnoloji xassələrini

müəyyənləşdirən maddi tərkiblərinə görə təbii tiplərə və sənaye növlərinə
ayrılır. Faydalı qazıntıların mineral tərkibi fəzada yerləşmə xüsusiyyətləri
nəzərə alınmaqla struktur-tekstur xüsusiyyətlərdən asılı olaraq ayrılan təbii
növlərə faydalı qazıntıların tipləri deyilir. Sənaye növləri isə işlənməsi
rentabelli olan və alınan məhsulun lazimi keyfiyyətini təmin edən 1 və ya 1
neçə təbii faydalı qazıntı tiplərini özündə birləşdirir.

Element Mineral Formulası Elem Sıxlığı

entin
n·10-3 kq/m3
miqd
arı

%-
lə
Aliminium Diaspor AlO(OH) 47,2 3,3

Bemit AlO(OH) 47,2 3,0

Hidrargillit Al(OH)3 36,2 2,4

(hibbsit) KNa3[AlSiO4]4 18,9 2,6

Nefelin KAl3[SO4]2(OH)6 20,5 2,7

Alumit
Barium Barit (Ba,Sr) [SO4] 58,0 4,3

212
Berillium Berill Be3Al2[Si6O18] 5,1 2,7
Volfram Volframit (Fe,Mn)[WO4] 60,5 7,0

Şeyelit Ca[WO4] 63,8 6,0

Dəmir Maqnetit Fe3O4 72,3 5.2

Hematit Fe2O3 70,0 5.2

Limonit FeO(OH)·nH2O 55,0 4.0

Siderit Fe [ CO3 ] 48,1 3.8

İlmenit ( Mg, Fe) TiO3 36,8 4.5

Kalium Silvin KCl 52,4 2,0

Karnallit KCl·MgCl2·6H2O 14,1 1,6

Litium Spodumen LiAl[ Si2O6] 8,1 3,2

Lepidolit KLi2Al[Si4O10]·(Fe,OH)2 3,7 2,8

Manqan Pirolyuzit MnO2 63,2 4,8

Manqanit MnO(OH) 62,5 4,3

Psilomelan mMn·MnO2·nH2O 45,0 4,6

Mis Sərbəst mis Cu 100,0 8,8

Xalkozin Cu2S 79,8 5,7

Kovellin Cu2S·CuS2 66,5 4,7

Xalkopirit CuFeS2 34,6 4,2

Bornit Cu5FeS4 63,3 5,2

Kuprit Cu2O 88,8 6,0

Malaxit Cu2 [ CO3 ] ·(OH)2 57,5 4,0

Azurit Cu3 [ CO3 ]2 ·(OH)2 55,3 3,8

213
 Molibden Molibdenit MoS2 60,0 4,8
Arsen Arsenopirit FeAsS 46,0 6,0
(Mərgümüş )
Realqar AsS 70,1 3,5

Auripiqment As2S3 61,0 3,5

Nikel Petlandit (Fe,Ni)9S8 34,2 4,8

Nikel silikatları ------------------ 18,0 2,8

Qalay Kassiterit SnO2 78,7 7,0
Civə Kinovar HgS 86,2 8,1
Qurğuşun Qalenit PbS 86,6 7,5
Kükürd Sərbəst kükürd S 100,0 2,0

Pirit FeS2 53,4 5,2

Pirottin Fe1-xS 36,5 4,6

Gips CaSO4 * 2H2O 23,2 2,3

Sürmə Antimonit Sb2S3 71,4 4,6
Titan Rutil ( Titan ) TiO2 60,0 4,2

İlmenit (Mn1Fe) TiO3 31,6 4,7

Fosfor Apatit Ca5[PO4] (F,Cl,OH) 41,5 3,2

Fosforit Apatit və hidroksil 20,0 3,0

apatitin qarışığı
Ftor Flüorit CaF2 48,8 3,2
Xrom Xromit Fe Cr2 O4 46,4 4,4
Sink Sfalerit ZnS 67,1 3,8

214
 Qiymətli mineralların konsentrasiyasına görə filizlər zəngin (massiv,
tam) adi möhtəvi və kasad filizlərə ayrılır. Mənşəyinə görə filizləri 2 yerə
bölürlər:

1) Ilkin (dəyişməyən) 2) törəmə

Bundan başqa qiymətli mineralların xüsusi xassəsi və
xarakteristikalarındakı fərqlərə əsaslanan mineral xammal növlərinə
görədə qruplaşma mövcuddur. Filizlərin maddi tərkibinin mühüm bir
göstəricisi də onların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə təsir edən
zərərli qarışıqların miqdarıdır. Fe və Mn filizləri üçün zərərli qarışıqlara,
S və P, boksidlər üçün SiO və S, qızıl filizləri üçün isə mərgümüş,
fosforitlər üçün Mg, kükürdlü filizlər üçün C, bitiumlar, Ar və selen
zərərli komponentlər hesab olur.

Zərərli qarışıqlar filizin keyfiyyətini aşağı salır. Bəzi hallarda isə

onların ayrılması ıstıfadəsini çox çətin və qeyri-mümkün edir. Filizlərin
tərkibində həmişə əsas komponentlərdən əlavə onlarla yanaşı olan
müşayətedici qiymətli komponentlərlə olur. Onların çıxarılması hətda az
miqdarda olduqda belə filizlərin ümumi dəyərini artırır. Çox zaman müşayət
edən qiymətli komponentlər öz qiymətlərinə görə əsas komponentləri
üstələyir. Onların kompleks yataqlardakı ehtiyatlaı isə iri müstəqil
yataqlarındakından əksərən yüksək olur. Təəssüfki, kompleks filizlərin
zənginləşdirilməsi çətindir və müəyyən texnologiyaların istifadə olunmasını
tələb edir. Bütöv halda istifadə olunan faydalı qazıntılar üçün (inşaat
süxurları) qiymətli və müşayətedici mineralları ayırırlar. Mineral xammalın
keyfiyyətini təyin edən onların maddi tərkibinin əsas xarakteristikalarına
süxurun fiziki-texniki xassələri aiddir.
Bərk yanar faydalı qazıntılar (yanar şistlər, kömürlər, torf) spesifik
tərkibə malikdir və üzvi, qeyri-üzvi komponentlər saxlayır. Üzvi
komponentlər ilkin bitki materialının və onların dəyişmə məhsullarının
məxsusi elementlərini saxlayır. Yəni mikroskop altında müəyyən morfoloji
struktur əlamətlərə dəyişən kimyəvi tərkibə və fiziki xassələrinə görə
fərqlənirlər. Bərk faydalı qazıntılar arasında tərkibləri və xassələrinin
əlamətlərinə görə 3 tip ayrılır.
1) Makrotip (litotip)
2) Mikrotip
3) Mikrokomponentlilər

215
 Qeyri-üzvi komponentlərə isə az miqdarda iştirak edən və əksər vaxt rast
gələn mineral qarışıqlar (gil, korbonatlar, kvars, dəmir sulfidləri) aiddir.
Faydalı qazıntıların struktur-tekstur xüsusiyyətləri mineral xammalın
keyfiyyətini texnoloji məqsədlər üçün qiymətləndirilməsində vacib göstərici
sayılır.
Faydalı qazıntıların teksturası – bir – birindən tərkibi, forması, ölçüləri
və strukturuna görə fərqlənən mineral aqreqatlarının fəzada qarşılıqlı
yerləşmələri ilə təyin edilir. Təzahür miqyaslarına görə meqa, makro, mikro
teksturalar ayrılır:
1) Makrotekstura – sahəsinə görə iri mineral aqreqatlarını xarakterizə edir
və onlar arasındakı qarşılıqlı nisbətlər isə suni və təbii açılışlarda
öyrənilir. Makrotekstura faydalı qazıntıların ayrı – ayrı süxurlarda vizual
öyrənilir.
2) Mikrotekstura – mikroskop altındamüşahidə edilir və aşağıdakı növləri
var:
Massiv, zolaqlı, ləkəli, damarcıqlı, sferoidial, böyrəkvari, karkaslı,
məsaməli, kövrək və s.
Faydalı qazıntıların strukturası – fəzada müxtəlif mineral aqreqatlardakı
ayrı – ayrı mineral dənələrini, qırıntılarını forması, ölçüləri və münasibəti
üsuluna görə təyin olunurlar. Mikrostruktura mikroskopla xırda dənəli
aqreqatlarda öyrənilir və aşağıdakı növləri var:
Bərabər dənəli, qeyri bərabər dənəli, zonal, lövhəvarı, şəbəkəli, sferoid,
qırıntı strukturlar və s.

Faydalı qazıntı yataqlarının genetik təsnifatı.

Təsnifat istənilən obyektlərin müəyyənləşməsi elə əlamətlərinin

yaxınlığına əsaslanır ki, bunlar təsnifat prinsipləri hesab olunur. Uyğun olaraq,
oxşar yataqlar qrupunun genetik prinsipə əsaslanan yaranma şəraitinə görə
ayrılması aparılır. Yataqların genetik sistemləşməsi mühüm elmi və
praktiki əhəmiyyətə malikdir. Buna görədə yataqların əmələ gəlmə şəraiti onların
yer qabığında yerləşmə qanunauyğunluğu, \sas f\za morfoloji və həcm kəmiyyət
xarekteriktikalarını müəyyənləşdirir. Mənşəyinə görə yataqların çoxlu təsnifat
variantları mövcuddur. Obrukevin(1922), Y.Zaxarov(1953), Vaxromoyev(1976),
Simirnov(1976,1985) təsnifatları vardır. Yataqların genetik təsnifatın qurulması
zamanı mütəxəssislə 4 əlamətə əsaslanməşdır.

216
 1. Faydalı Qazıntı Yataqların prosesləri müstəqil və izolə olunmuş halda deyil,
planetimizin ümumi geoloji inkişafifondundakı ayrı-ayrı epizodları təmsil
edir. V.Semernovunfikrincə isə onlar süxur əmələ gəlmədə və geoloji
strukturların maqmatik, çökmə və metamorfiklərinsiklonlarındakı
dövrlərində mineral kütləlrinin diferensiassiyası prosesində yaranırlar.

2. Bütün təsnifatda vahid prinsipin görünməsi arzu olunandır. Yəni, o gərək

genetik cəhətdən faydalı qazıntılarınbütün əsas vahidlərinin ayrılması
səviyyəsində olsun.

3. Təsnifatda 2 və ya daha cox geoloji proseslərin qarşılııqlı təsirinəticəsində

yaranan mürəkkəb mənşəli yataqların daxil olduğu keçid qruplarında
mövcud olmalıdır.

4. Təsnifat ümumi yatağın mənşəyi haqda müasir biliklərin səviyyəsini əks

etdirməli və kifayət qədər sadə olmalıdır.

Aşağıdakı təsnifatda bir-birindən asılı aşağıdakı vahidlər ayrılır: Faydalı qazıntı

Yataqların seriyaları, qrupları, sinifləri və yarımsinifləri.

Təsnifatın ən iri vahidləri faydalı qazıntı yataqların yaranmasina gətirib

çıxardan geoloji proseslərin baş verməsi hesabına enerji mənbələri prinsipinə görə
ayrılmış endogen, ekzogen-endogen və ekzogen seriyalrı hesab olunur. Yataqların
qrupda birləşdirilməsi petrogrnrzin 3 əsas prosesləri ilə əlaqədardır. Filiz əmələ
gəlmə- maqmatizm, metomorfizm və sedmentogenezlə.

Təsnifat həmçinin endogen seriyada maqmatogen və metamorfogen, endogen

ekzogen seriyada maqmatogen və sedmentogen keçid qrupları əks olunmuşdur.

Seriya Qrup Sinif Yarım sinif

E Ilkin maqmatik, son
Maqmatik
likvasiya
N
Sadə peqmatitlər təkrar
D Maqmatogen
Peqmatit kristallaşma, Metasomatik
O əvəzolunma

G Hidrotermik Plutonegen, Vulkanogen

Maqmatogen- Kontakt Albitli, Qreyzerli, Skarn
E
metomorfizm metasomatik
217
 Metamorfikləşmi
Regional metan kontakt
ş
Metamorfogen
N
Metamorfik Regional kontakt

Vulkanogen
Endogen- Maqmatogen- çökmə,
Müəyyən edilməyib
Ekzogen Sedmentogen Hidrotermal
çökmə
Aşınma Qaliq infilitrasiyası
Ekzogen Sedmentogen Mexaniki, Kimyəvi,
Çökmə
Biokimyəvi

Qeyd olunan proseslər zaman və məkanda inkişaf xarekterinə, təzahür

formalarına mineral kütlələrin inkişafına və toplanmasına görə çox mürəkkəbdir.
Təsnifatın daha xırda vahidlərin ayrılması bu genetik prinsiplərə əsaslanır. Məs:
maqmatik yataqların siniflərə bölünməsi, maqmatik ərintilərin təkamülü və
diferensyasının əsas mərhələlərinə uyğun olaraq mineral əmələ gəlmə mühitini
xarakterində dəyişmə müddətində baş verir.

Yarimsinifin faydalıl mineral kütlələrinin toplanma zamanı, mexanizmi və

yataqların formalaşma dərinliyi ilə əlaqədardır.

Yataqların yer qabığının əsas struktur elementleri ilə əlaqəsi.

Faydalı qazıntı yataqlar fəzada və genetik cəhətcə yer qabığının müəyyən

sahələri və ya əsas struktur elementləri ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən aşağıdakı
yataqlar ayrılır.

Geosinklinal əyalətlərin yataqları

Platforma əyalətlərin yataqları

Dəniz və okean diblərinin yataqları.

Geosinklinal əyalətlərin yataqları- tektonik cəhətdən çox mütəhərrik

geosinkklinal ərazilərdə əmələ gəlir. Bu mobil əyələtlərin inkişafı zamanı onların
tədricən nisbi stabil qırışıqlıq sahələrinə çevrilməsi zamanı faydalı qazıntılarının
əksəriyyətinin endogen və ekzogen yataqları yaranır. Yataqların əmələ gəlmə
218
şəraitlərinin geosinklinalın təkamülünün müxtəlif mərhələlərində kəskin fərqlənir.
Gesinklinalların tarixində iki mərhələ ayrılır.

İlkin (ortageosinklinal)

Gec (orogen)

Ilkin mərhələ- daha böyük zaman kəsiyini əhətə edir yəni onun yaranmasına
qədərki dövr.

Geoloji və filiz əmələ gəlmə prosesləri- bu zaman yer qabığının gərilmə üstülük
təşkil etdiyi ərazinin ümumi əyilməsi, kəskin çöküntütoplanma və sualtı bazalt
vulkanizminin intensiv baş verməsi şəraidə olur. Çökəkliklərdə vulkanogen və
çökmə süxurların qalın qatları toplanır, dərin qırılmalarla isə intruziv cisimlərdən
ibarət əsasi, ultraəsai tərkibli maqmalar daxil olur. Bu mərhələnin bütün süxur
kompleksində müəyyən faydalı qazıntı qurupları toplanır. Filiz yığğımlarının
əmələ gəlməsində mantiyadakı mənbələr əsas rol oynayır. Çökmə komplekslərlə
gil süxurları və qırıntılı süxur yataqları, laylı manqam və dəmir filiz yataqları,
fosforit, bosfit yataqları, saxlayan karbonat süxurları və s. aid olur. Ultraəsasi və
əsasi inruzivlər xromit, titan-maqnitit, platin qrupu metallarını əmələ gətirir.

Gec (orogen)-əsas qırışıqlıq fazalarının müəyyən olunmasına və mobil

geosinklinal əyalətin tədricən cavan dağ-qırışıqlıq sahəsinə çevrilməsinə
uyğundur.O tektonik hərəkətin işarəsinin əvəz olunması ilə və ərazinin
mərkəzindən başlayaraq və kənarlarına doğru tədricən artması nəticəsində
qalxması ilə xarakterizə olunur.

Metamorfizm prosesləri intensiv nəzərə çarpır.Əsas qırışıqlıq fazaların qranitoit

tərkibli batolit cisimlərin yaranmasına gətirən güclü intruziv fəaliyyət
xasdır.Bunlar üçün Sn,W,Li, tantal, Be, peqmatit, albitit, qreyzen yataqları
xarakterikdir. Mülayim turş qranutoitlərlə volframın skarn yataqları Au, Cu, Mo,
bəzəndə Pb və Zn hidrotermal yataqları assosasiya təşkil edir. Geosinklinalların
inkişafının həlledici mərhələlərinin xırda intruziyzalarla əlvan, radioaktiv, nadir və
nəcib metallarının hidrotermal yataqlarının filizləri və kompleks filizlərin skarın
yataqları genetik əlaqədardır.Əsasən andezit-dasit tərkibli olan yerüstü effuzivlərlə
qızıl, gümüş, qalay və civənin hidrotermal-vulkanogen yataqları assosasiya təşkil
edir. Bu mərhələninfiliz maddələrinin mənbələri çox guman ki, mantiya-qabıq
xarakteri daşıyır. Orogen mərhələ ərzində çökəkliklərdə baş verən
çöküntütoplanma prosesləri ilə inşaat materialları, kaustobiolitlər, mineral
duzlarının yataqlarin əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Geosinklinal əyalətlərin
yataqları faydalı qazıntı cisimlərinin morfologiyası, onların kəskin tektonik
219
pozulmaları ilə fərqlənnir. Bu da onların işlənmə prosesində xüsusi tələblər irəli
sürür.

2. PLATFORMALAR – yer qabığının tektonik cəhətdən nisbi davamlı

əraziləri sayılır və iki mərtəbəli quruluşu və uyğun olaraq hər bir mərhələyə aid
faydalı qazıntı yataqları kompleksləri ilə xarakterizə olunur.

a ) alt struktur mərtəbə və ya platformaların özülü – arxey proterozoy və

daha cavan yaşlı süxurların kəskin metomorfikləşmiş qırışıqlıq formasiyalarından
ibarətdir.

b ) üst mərtəbə və ya platforma – isə nisbətən sakit yatmış çökmə, az

miqdarda fanerazoyun vulkanogen – çökmə süxurları ilə təmsil olunur.

Qranit – dneys özülləri və qədim qranit – dneys nüvələri üçün mika və nadir
peqmatitlər xarakterdir. Bu struktur mərtəbənin metomorfik törəmələri üçün iri
dəmirli kvarsit yataqları da aiddir.

Platforma yataqlarının çoxu maqmatizm təzahürləri ilə əlaqədar yaranıb

sulfidli – kuprum, nikel filizlərinin, islandiya şpatı yataqlarını, trapp maqmatizmi
ilə əlaqədardır. Traplar kömür layları ilə təmasda olan zaman qrafit yataqları
yaranır. Platformalara almaz saxlayan kimberlit yataqları da çox xarakterdir.
Tez – tez halqavari çoxfazalı intruziyaları təşkil edən ultraəsasi – qələvili süxur-
larla flaqopit, nadir torpaq, Al xammalı yataqları assosiasya təşkil edir. Platforma
örtüyü yataqları əsasən ekzogen proseslərin gedişatında yaranır. Bunlardan boksit,
ferrum və manqan filizi, fosforit, K, daş-duz, kömür, oda davamlı gillər və inşaat
materialları yataqlarını göstərə bilərik. Bəzən arqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə
əlaqədar proseslər də belə yataqların yaranmasında mühüm rol oynayır.

3. DƏNİZ VƏ OKEAN DİBİ YATAQLARI – dünya okeanı planetin

səthinin 70,8 % - nı tutur və okean tipli xüsusi quruluşa malik sahə hesab olunur.
Burada çox sayda faydalı qazıntı yataqlarının yaranması baş verir. Filiz yataqları-
nın xüsusi tipli okeanların dərin zonalarına yığışmış dəmirli, manqanlı konqresiya-
lardır. Həmin yataqlarda miqyasına görə nəhəng faydalı qazıntı komponentləri
ehtiyyatları saxlanılır. Konqresiaylar tərkibində Fe, Mn, Co, Va, Ni saxlayan
polimetal törəmələridir. Onların ən böyük ehtiyyatları ABŞ – ın qərb sahili boyun-
ca 1500 – 3000 m dərinliklərdə müəyyən edilib və 5 mln km2 - ə yaxın sahəni
tutur. Bir sıra ölkələrdə bu filiz yataqlarının sənaye yolu ilə çıxarılmasına cəhdlər
edilir. Başqa bir filiz təzahürü tipi son zamanlarda müəyyən edilmiş okeanların

220
dərin sahələrində yığışan iri qırılma zonalarına toplanmış metal daşıyan qaynar
məhlullar ( rassonlar ) və polimetal filiz damarlarıdır. Onların yığılmasında rift
süxurlarının əhəmiyyəti çox yüksəkdir.

Yataqların bütün xarakteristikaları ( forması, yatım şəraiti, ölçüləri, maddi

tərkibi ) həmin yataqların yerləşdiyi sahələrin tarixi və geoloji inkişaf prosesləri ilə
müəyyən edilir. Məhz buna görə faydalı qazıntı yataqlarını mütləq onları əhatə
edən geoloji mühitlə qarşılıqlı əlaqədə, faydalı qazıntıların yaranmasına şərait
yaradan geoloji faktor və şəraitlərin təhlili yolu ilə öyrənmək lazımdır. Müxtəlif
genetik qrup yataqların yaranmasının əsas faktorları aşağıdakılardır: maqmatik,
stratiqrafik, litoloji və tektonik faktorlardır.

MAQMATİK FAKTORLAR – müxtəlif endogen faydalı qazıntı yataqları

müəyyən tərkibli püskürmə süxur kompleksləri ilə əlaqədardır. Ultraəsasi süxurlar-
la ( dunit, peridotit, piroksenit ), platin qrupu metalları ( Xromid, Ni – Co filizi,
Ti – Maqnetit – Almazın maqmatik yataqları ) assosiasiya təşkil edir. Bu süxurlara
həmçinin maqnezit, azbest, talkın hidrotermal yataqları aiddir. Əsasi süxurlar ( an-
dezit, anortozit ) Ti – Maqnetit və sulfidləşmiş Ni filizlərinin maqmatik yataqlarını
saxlayır. Qələvili süxurlar üçün ( nefelinli sienitlər ) apatit və nefelinin maqmatik
yataqları xarakterikdir. Turş süxurlardan qranitlər, muskovit, qiymətli daşlar və
nadir elementlərin peqmatit yataqları üçün ana süxurlar sayılır. Mülayim – turş
qranitoidlərə Fe; Mo, Wf – ın kontakt metasomatik ( skarn ) yataqları həmçinin
Au, Cu, Sn – ın polimetal və U filizlərinin hidrotermal yataqları aiddir.

Püskürmə süxurlarla faydalı qazıntı yataqlarının əlaqəsi genetik ( birbaşa )

və paragenetik ( dolayı ) olur. Birinci halda maqmatik, peqmatit və skarn yataqları
həmin süxurların konkret massivləri ilə assosiasiya təşkil edir, filiz cisimləri isə bir
qayda olaraq onların hüdudlarında yatır. Paragenetik əlaqə bir çox hidrotermal
yataqlar üçün qeyd olunur və onlar bu və ya digər dərinliklərdəki vahid maqmatik
ocaqların törəmələri hesab olunurlar.

221
 LİTOLOJİ FAKTORLAR – postmaqmatik yataqların xüsusi tərkibi, fiziki –
kimyəvi və fiziki – mexaniki xassələri ilə xarakterizə olunan süxurlara aidiyyəti ilə
müəyyən edilir. Bu zaman süxurların tərkibi və xassələri filizləşmənin imkanına
şərait yaradan faktorlar kimi çıxış edir. Filiz kütləsi ilə karbonat süxurlarının
qarışması zamanı yaranan hidrotermal yataqlar məlumdur: Cu – Pb – Zn – Sürmə -
Hg və digər silizlərin iri yataqları çox vaxt yüksək məsaməliyə və çatlılığa malik
süxurlarda və kövrək süxurlardan ibarət horizontlarda toplanırlar.

STRATİQRAFİK FAKTORLAR – ekzogen yataqların geoloji kəsilişlərin

müəyyən stratiqrafik sahələrində toplanmasını şərtləndirir. Yataqlar və ətraf süxur-
lar bir proses nəticəsində yarana və konkret geoloji formasiyaların tərkibinə
daxildir. Çöküntütoplanma yer qabığının tektonik rəqsi hərəkətləri ilə əlaqədardır
və ritmik baş verir. Dağ əmələgəlməsi səngiyən dövrlərdə dənizin tranzqressiyası
zamanı Fe, Mn və Boksit filizi yataqları yaranır. Bunun nəticəsində həmin yataqlar
müəyyən yaşlı tranzqressiv seriyaların altında yatır. Qalxma və dənizin reqresiyası
dövründə koustobiolitlər və mineral duzların yataqları yaranmışdır. Buna görə də
onlar çöküntülərin reqressiv seriyalarının üst hissəsində rast gəlinir.Bəzi yataqlar
üçün müxtəlif geoloji strukturlar daxilində yaxşı qorunub saxlanılan müəyyən yaşlı
çöküntülərlə əlaqənin olması xarakterdir. Belə əlaqə kömür hövzələrinin mineral
duz, fosforit, boksit, dəmir filizi yataqlarının hüdudlarında müşahidə edilir.

TEKTONİK FAKTORLAR - Faydalı qazıntı yataqlarının filiz sahələri və

qurşaqların yerləşməsi iri tektonik elementlərlə nəzarət olunur ( dərinlik qırılmalar,
qırışıqlıq zonaları, dağ önü çökəkliklər, dağ arası çalalar, platforma antiklizləri və
sineklizləri ). Dərinlik qırılmaları daha çox filiz nəzarətedici xüsusiyyətləri daşıyır.
Bu zonalar eni 10 - la km olmaqla bir neçə 100 km - ə qədər uzanır. Dərinlik
qırılmalarına endogen faydalı qazıntı yataqları meyillidir. Kömür və mineral
duzların çökmə yataqları isə az – az rast gəlinir.

Regional yerdəyişmə, üstəgəlmə, qırılıb düşmə, qırışma zonaları ilə əlvan və

nadir metalların ( filizli Altay, Qafqaz, Şərqi Baykal ) yataqları əlaqədardır.
Metallik və qeyri metllik faydalı qazıntıların və kaustobiolitlərin ( mis, daş-duz,
kömür ) çoxsaylı yataqları çox vaxt platforma və qırışıqlıq əyalətləri sərhəddində
yerləşən dağönü çökəkliklərdə yerləşir.

222
 Faydalı qazıntı yataqları müxtəlif dərinliklərdə yaranır, bununla yer səthin-
dən faydalı mineral kütlələrinin lokallaşma ( toplaşma ) yerinə qədər olan məsafə
( filiz əmələ gəlmə vaxtına uyğun olan məsafə ) başa düşülür. Faydalı qazıntıların
4 əsas dərin yaranma zonalarını ayırmaq olar.

1. səth və səthə yaxın zona;

2. az dərinliklər ( hipabissal ) zonası;
3. orta dərinliklərin ( abissal ) zonası;
4. böyük dərinliklərin ( ultraabissal )zonası.

1. Səth və səthə yaxın zona - yer səthində 1 – 1,5 km dərinliyə qədər uzanır.
Burada ekzogen mənşəli bütün yataqların həmçinin vulkanogen və hidrotermal
– çökmə yataqları formalaşması baş verir. Bəzən ayrı – ayrı maqmatik və skarn
yataqları da əmələ gəlir.
2. Az dərinliklər zonası – 1 – 1,5 km – dən 4 km - ə qədər dərinlik intervalını
əhatə edir və endogen yataqların yaranması üçün ən əlverişli zonadır və mühitin
optimal fiziki – mexaniki xassələri ilə xarakterizə olunur. Çünki süxurlarda filiz
əmələ gətirən məhlullar və ya ərintilərin hərəkətinə əlverişli şərait yaradan
qırılma pozulmaları geniş yayılmışdır. Bu zona ilə əksər vulkanogen hidroter-
mal yataqların, Fe və Cu – un skarn yataqlarının həmçinin sulfidli Cu, Ni və
karbonatit maqmatik yataqlarının yaranması əlaqədardır.
3. Orta dərinlik zonası ( abissal zona ) – təqribən 4 – km – dən 10 km - ə kimi
yayılır və az məsaməlik və süxurların plastikliyi və açıq çatların olmaması məh-
lulların sızmasını çətinləşdirir. Bununla əlaqədar həmin zonada infiltirasiya –
diffuziya kütlə daşınması üstünlük təşkil edir və metasomatik proseslər geniş

223
 yayılır. Bu zonada əsasən peqmatit və kontakt metosomatik yataqlar əmələ
gəlir.
4. Böyük dərinlik ( ultraabissal ) zonası – filiz əmələ gəlməsi üçün olduqca
əlverişsizdir çünki, hər tərəfli yüksək təzyiq zamanı çatlar tam bağlı olur, süxur-
lar yüksək plastikliyə və nəticədə məhlullar üçün zəif keçirici olurlar. Bu zona-
da əsasən metomorfogen yataqların əmələ gəlməsi baş verir.

Müxtəlif dərinlik şəraitində yaranmış yataqlar qeyri – bərabər erroziyaya məruz

qala bilir. Bu erroziya kəsiminin dərinliyi ilə öyrənilir. Erroziya kəsiminin dərinliyi
faydalı qazıntı cisimlərinin yer səthinin müasir formasına görə təyin edilir. Yataq-
ların 3 erodizə dərəcəsini ayırmaq olar:

1. İlkin – bu zaman filiz cisimləri erroziya ilə yenicə açılmış olur və

yataq dərinliyə doğru perspektivlidir;
2. Tam – bu zaman yer səthində filiz cisminin kök hissələri açılır və
yatağın perspektivləri artıq məhdudlaşmış olur;
3. Orta – aralıq mərhələ - erroziya kəsiminin dərinliyi adətən geoloji
kəşfiyyat işləri zamanı müxtəilf geokimyəvi və mineraloji metodlardan
istifadə etməklə müəyyən edilir.

Faydalı qazıntı yataqları yer qabığının lokal sahələrində yəni, əsas termodi-
namik parametrləri ( T və P ) olan filiz əmələ gətirən sistemlərdə yaranır. Müxtəlif
yataqların əmələ gəlmə temperaturunun intervalı olduqca genişdir. Məs: ekzogen
yataqlar üçün 0º – 50º C – dək; endogen yataqlar üçün isə 800º – 900º C - ə qədər
hətta 1200º - 1300º C - ə qədər çatır.

224
 Filizləşmə prosesinin temperaturunun təyini müəyyən istisnalar olmaqla do-
layı metodlarla aparılır. Bunlardan: termometrik metod yəni, minerallarda qaz,
maye qarışığına görə; mineraloji metod - müxtəlif minerallardakı faza keçidlərinə
əsaslanan mineral termometrlərinin köməyi ilə; geokimyəvi metod – mövcud mi-
nerallardakı elementlərin paylanma əmsalından asılılığa əsaslanmış əmələ gəlmə
temperaturuna görə misalları göstərə bilərik.

Filiz əmələ gəlmə prosesləri zamanı təzyiq adətən bir neçə 100 MeqaPa
qədər dəyişir ( 100 – dən başlayaraq ). Nadir hallarda kimberlitlərdəki almaz yataq-
larında 5 – 7 QiqaPa – a çatır. Hazırda onu təyin edən etibarlı eksperimental me-
todlar yox səviyyəsindədir. Temperatur və təzyiqdən əlavə filiz əmələ gəlmə
sistemlərinin mühüm fiziki – kimyəvi parametrlərindən aşağıdakılar: mühitin ph-ı;
eh ( oksidləşmə bərpa potensialı ); CO2; S rejimi; ionların kimyəvi aktivliyi hesab
olunur.

Yataqların faydalı mineral kütlələrin əmələ gəldiyi maddələrin mənbəyi çox

müxtəlifdir və onlardan vacibləri bunlardır:

1. yer qabığı və mantiya mənşəli maqmatik ərintilər;

2. maqmadan onun təkamülünün müəyyən mərhələlərində ayrıla bilən ya da
maqmatik ərintilərlə əlaqədən kənar yaranmış qaz, qaz – maye və maye
məhlullar. Məs: minerallaşmış səth və yeraltı sular və ya qeyri – maqma-
tik mənşəli məhlullar içərisində yer qabığı dərinliklərindən və üst manti-
yadan deqazasiya yolu ilə əmələ gələn transmaqmatik məhlullar;

225
 3. müxtəlif mənşəli süxurlar;
4. müxtəlif heyvanat və bitki orqanizmlərinin həyat fəaliyyəti məhsulları;
5. kosmik mənşəli hissəciklər.

Bu yataqlar maqmanın kristallaşması və oradan ayrılan filiz maddəsinin hələ

maye halında olduğu zaman ayrılması ilə formalaşırlar. Maqmatik yataqlar həmişə
maqmatik süxurlar içərisində yerləşir və onlarla singenetik hesab olunurlar.
Maqmatik yataqların yaranması təqribən 1600º – 1000º C - ə yaxın temperaturlar
şəraitində baş verir. Maqmanın kristallaşması prosesləri temperaturun tədricən
azalması fonunda olur. Məs: Norveç alimi Foqt müəyyən etmişdir ki,
1600º – 1400º C temperaturda dunitlər kristallaşır. 1400º C – də peridotitlər,
1250º C temperaturda qabbro və 1000º C – də qranitlər kristallaşır.

Müəyyən edilib ki, maqmanın yüksək temperatur və təzyiq şəraitlərində

kristallaşması əvvəlcə yüksək temperaturlu filiz mineralları ( yüksək ərimə və
qaynama temperaturuna malik olanlar ) kristallaşır.

Ilkin maqma haqqında uzun müddətdir ki, alimlər arasında mübahisə doğu-
ran suallar vardır. Bəziləri hesab edir ki, ilkin maqma peridotit tərkiblidir yəni, o
yer təkindən səthinə doğru qalxaraq öz tərkibini daima dəyişir, təkamülə uğrayır və
mövcud olan bütün maqmatik süxurlar onun diferensasiyasının məhsulu sayılır.
Başqa alimlər isə hesab edir ki, ilkin maqma bazalt tərkiblidir və bütün maqmatik
süxurlar onun diferensasiyasının məhsulları hesab olunur. Son illərdə ilkin maq-
manın bazaltoid tərkibli olmasını və bütün püskürmə süxurların və faydalı qazıntı
yataqlarının onun diferensasiyası məhsulu hesab etmək qəbul olunub. Maqmanın
diferensasiyasında aşağıdakı növlər ayrılır:

1. Kristallaşma diferensasiyası;
226
 2. Qravitasiya diferensasiyası;
3. Likvasiya diferensasiyası;
4. Sıxılma prosesləri diferensasiyası;
5. Maqmaların qarışması diferensasiyası;
6. Assimilyasiya diferensasiyası və s.

Kristallaşma diferensasiyası dedikdə, maqmadan ilk kristalların ayrılması

başa düşülür. Bu kristallar adətən maye - ərinti şəklində olub yüksək ərimə və
qaynama temperaturlarına malik olurlar. Bunlar əsasən filiz minerallarıdır və yaxşı
formalaşmış kristallar əmələ gətirirlər.

Likvasiya diferensasiyası dedikdə, maqmatik ərintidə bir – biri ilə qarışma-

yan 2 mayenin yaranmasını başa düşürük.

1.Likvasiya yataqları.

Likvasiya, yəni filiz-silikat tərkibli maqmanın soyuması zamanı bir-biri ilə

qarışmayan 2 mayeyə (filiz-sulfid və silikat mayelərə) ayrılması və onların
sonradan ayrı-ayrılıqda kristallaşması nəticəsində yaranırlar. Maqmanın
likvasiyasının başlıca geokimyəvi faktorları aşağıdakılardır:

1. Kükürdün konsentrasiyası;
2. Maqmanın ümumi tərkibi;
3. Ondakı dəmir, maqnezium və silisiumun miqdarı;
4. Silikat fazasında mis,nikel və başqa xalkofil elementlərin miqdarı.

Maqmanın likvasiyasının səbəbi onun kimyəvi tarazılığı pozaraq, yan

süxurları assimilyasiya etməsi hesab olunur. Likvasiyanın başlanğıcında sulfid
mayesi silikat kütlədə səpələnmiş xırda damcıyabənzər kürəciklər formasını alır.
Kürəciklər zolaqlar və yuvalara qarışır, onların bir hissəsi yüksək sıxlıqları
sayəsində maqmatik kameranın dib hissəsinə yaxın sahələrə enir. Asılı , dib və
laylı yataqlar bu üsulla əmələ gəlirlər. Sulfid ərintisinin əsas hissəsi silikatlardan
sonra kristallaşır. Məhz buna görə filiz cisimləri çox zaman epigenetik xarakterə
malik olur. Ana süxurlar arasında tam filizlərin kəsişəndamarlarını və yataqlarını
əmələ gətirir.

2.Erkən maqmatik yataqlar.

227
 Bunlar filiz minerallarının daha erkən və ya silikatlarla eyni zamanda
kristallaşması nəticəsində maqmatik ərintidən bərk fazanın ayrılması sayəsində
yaranırlar. İlkin kristallaşma bəzi filiz mineralları üçün səciyyəvidir, onların
sırasına xromit, platin qrupu metalları, almaz, nadir metal, nadir torpaq (monosit)
mineralları aiddir. Kristallaşan filiz mineralları yüksək sıxlıqlarına görə maye
silikat məhlullarda maqmatik kameranın dibinə enirlər. Burada qravitasiya və
konveksiya cərəyanlarının təsiri altında yer dəyişərək seqreqasiyaları
(zənginləşmiş sahələri) əmələ gətirir. Bu sahələr tərkiblərinə görə ətraf süxurlara
yaxındır. Və ancaq filiz komponentlərinin yüksək miqdarı ilə fərqlənirlər. Bu yolla
erkən maqmatik yataqların filiz şlirləri əmələ gətirir.

3.Son maqmatik yataqlar.

Tərkibində qiymətli komponentlərin əsas kütlələrinin toplaşdığı qalıq filizli

ərintidən yaranır. Bu tipli yataqlarda süxur əmələ gətirən silikat mineralları birinci
olaraq kristallaşır. Qalıq ərinti tektonik hərəkətlərin, daxili gərginliklərin və uçucu
komponentlərin təsiri altında demək olar ki, tam bərkimiş intruziyadakı çatları,
mütəlif boşluqları və silikat minerallaırnın dənələri arasındakı müxtəlif boşluq və
aralıqları doldurur. Bu halda sideronit struktura inkişaf edir. Yəni filiz mineralı
silikat dənələrini sanki sementləşdirir. Gec maqmatiklərə bu işdə karbonatit
yataqları da aid edilir. Karbonatların endogen yığımlarını karbonatit adlandırırlar.
Onların ayrılması ultraəsasi qələvi süxurların mürəkkəb massivlərinin uzun
müddətli əmələ gəlmə proseslərini başa çatdırır. Maqmatik mənşəli yataqlar əsas
etibarı ilə differensiasiya olunmuş püskürmə süxur massivlərində yatır.

Geosinklinal zonalarda peridotit və həmçinin gec maqmatik titan-maqnetit

yataqları ilə əlaqədar olan yataqlar formalaşır və onlar qabbro-dunit-periksonit
süxurlarında toplaşır. Platformalarda likvasiya maqmatik yataqları əsasi və
ultraəsasi süxurların intruziyalarında yerləşir, almaz daşıyan Kimberlitlər,
ultraəsasi tipli törəmələrə aiddir.

Yataqların tipləri.

Maqmanın kristallaşmasının erkən dövrlərdə yaranan ilkin maqmatik yataqlar

üçün eyni vaxtda ətraf püskürmə süxurlarla əmələ gəlməsi üçün aşağıdakı
xüsusiyyətlər xarakterdir:

1. Filiz və ətraf süxurlar arasında tədrici kontaktların (təmasın) olması;

2. Filiz cisimlərinin formasının əksər hallarda qeyri-düzgün olmağı
(yuva, linza, mürəkkəb plitəvari yataqlar, boruyabənzər cisimlər və s.);
3. Filizlərin möhtəvi teksturası və kristallik dənəli strukturda olması.
228
 İlkin maqmatik yataqların əsas sənaye nümayəndələrindən Kimberlitlərdəki
almaz yataqlarını hesab edirlər. Onlar qədim platformaların ( Sibirdə- Yakutiya;
Afrikada- CAR, Konqo, Tanzaniya; Hindistanda- HolKond; Avstriyada- Yeni
Cənubi Velts ştatı; Ş.Amerikada- Kanada və ABŞ –dakı ) aktivləşmə zonası
toplanıb.

Bütün Yer kürəsində 1600-dən artıq kimberlit boruları müəyyənləşib. Və

onların yalnız bir hissəsi almaz daşıyıcıdır. Almaz saxlayan kimberlitlər dik yatıma
malik silindrik və ya dairəvi qazmalı boşluqları doldurur və boruyabənzər cisimləri
əmələ gətirir. Boruların ölçüləri en kəsiyi üzrə bir neçə metrdən bir neçə yüz metrə
kimi dəyişir. Onlar dərinliyə doğru 1 km-ə qədər izlənilir. Boruların içərisində
almazın paylanması kifayət qədər bərabər olub, dərinliyin artması ilə miqdarı
azalır və hətta tamamilə yox olur. Kimberlitlərdə almazın orta miqdarı 1 m3
süxurda 0.5 karatdan artıq olmur (1karat= 0.2qram). kimberlit boruları arasında
almaz ehtiyyatı onlarla milyon karatı olan yataqlar məlumdur.

Gec maqmatik yataqlara aşağıdakı əlamətlər xassdır:

1. Filiz cisimlərinin bir –biri ilə kəsişən damar, linza və boru formasında
olub, əsasən epigenetik xarakterli olması;
2. Sideronit strukturalar, massiv filizlərin möhtəvi filizlərdən üstün olması;
3. Filiz cisimlərinin iri ölçülü olması və kifayət qədər zəngin filiz yataqlarının
böyük miqyaslı olması.
Son maqmatik yataqlara aşağıdakı tip yataqlar aiddir:
1. Uralda, Cənubi Qafqazda, Norveç və İsveçdəki serpentinləşmiş dunit və
peridotitlərdəki xromitli yataqlar;
2. Uralda, ABŞ,Kanada və Koreliyada qabbro-peridotit, dunit tərkibli
massivlərdəki titan-maqnetit yataqları;
3. Rusiyanın Uralda, CAR-ın Buşvelt yatağında dunit, peridotit və
piroksinitlərdəki platinli yataqlar;
4. Ural, ABŞ,Meksika ,Çilidəki qələvi süxurlardakı apatit-maqnetitli yataqlar ;
5. Kola yarımadası, Şərqi Sibirdəki qələvi süxur massivləri ilə əlaqədar apatit-
nefelinli yataqlar.
Xromit yataqları ultraəsasi süxur massivlərində formalaşır və tərkibinə
görə bu və ya başqa dərəcədə differensiasiya olur və serpentinləşmişlər. Bu süxur
massivləri lakkolit, sill, və lopolit formalarına malikdir. Onların özül hissəsi
serpentinləşmiş dunitlərdən ibarətdir və onların içərisində filiz cisimləri yerləşib.
Filizlər zolaqlı, ləkəli teksturaya malikdir. Strukturası xırda, orta dənəlidir. Filizlər
maqnetit, xrom-spinilit, talk, karbonatlar, bəzən olivin və piroksindən təşkil olur.
229
 Titan –maqnetit yataqlar , bunlar qabbro- piroksenit-dunit massivləri
ilə genetik əlaqədardır. Filiz cisimləri protomaqmatik tektonikanın elementləri ilə
yerləşməsi nəzarət olunur. Teksturaları massiv, zolaqlı, ləkəli, möhtəvidir.
Strukturası tipik sideronit tiplidir. əsas filiz mineralları titanlı –maqnetit, ilnunit və
rutildir.
Karbonatit yataqları sırf karbonatlı süxurlar olub, məkan və mənşə etibarı ilə
platforma tipli qələvili ultraəsasi maqmatik komplekslərlə əlaqədardır. Onlar
endogen mineral xammalların digər qruplarından nisbətən daha sonra sənaye
əhəmiyyəti kəsb eləmiş müstəqil faydalı qazıntı yataqları qrupunu əmələ gətirir.
Yer kürəsindəki digər yataqlarla müqayisədə nadir hallarda rast gəlir və sənayedə
istifadəyə sonralar cəlb edilmiş faydalı qazıntılar saxlayır.
Karbonatitlərin yerləşdiyi süxur massivləri qədim Kembriyə qədərki
platformalarda, az hallarda isə qırışıqlığı sona çatmış nisbətən cavan oblastlarda
toplanır, həm də hər iki halda dərinlik qırılmaları sayəsində yığışır.

Şəkil

Yer kürəsində təqribən 200-ə yaxın karbonatit yatağı müəyyən edilmişdir.

Lakin onlardan iyirmisi istismar olunur. Karbonatit massivləri içərisində niobium,
nadir torpaq, apatit, flaqotip, vermikulit filizlərinin iri yığınları və maqnetit,
zirkonium, tantal, sirkoniumun yüksək konsentrasiyaları toplanıb.Karbonatit
massivlərinin çoxu mərkəzi tipli adlanan subvulkanik intruzivlər hesab olunurlar
və zonal-halqavari daxili quruluşa malikdirlər. Belə intruzivlərin 2-5 km
dərinliklərdə əmələ gəlməsini ştokvari və qıfa bənzər formalı xarakterdəki filiz
cisimləri əks etdirir.
Karbonatit yataqlarından 75-i Afrikada Böyük Afrika qırılmaları zonasında,
Uqanda, Tanzaniya, Keniya, 60-ı Rusiya və Qazaxıstanda, 15-i Kanadada, digərləri
ABŞ, Braziliya və Avropanın bəzi ölkələrində ultraəsasi və qələvili süxur
massivləri mürəkkəb quruluşlu olub, bir neçə mərhələdə formalaşıb:
1. Nisbətən ilkin mərhələdə çox iri olmayan, çat intruziyaları əmələ gətirən
ultraəsasi süxurlar (olivinit,dunit- peridotitlər, peridotitlər).

230
 2. Başlıca mərhələyə normal qələvili və filizli piroksenitlər daxildir.
Sonuncuların tərkibində histeromaqmatik şlirlər və perovskit (titan-maqnetit filizi)
damarları saxlayır.
3. Massivlərin kənar halqavari zonasını təşkil edən iolit0urfit seriyası
süxurlarına başlanğıc verən qələvili maqma çoxlu sayda kəsişmiş cisimlər şəklində
onların daxilinə nüfuz edir.
4. əsasən dayka şəklində nefelin və konkranit sienitləri,həmçinin, iolit-peqmatit
damarları daxil olur.

Karbonatit massivlərinin yaranmasının post və maqmatik mərhələsinin ən

son dövrlərində meydana çıxır və digər törəmə süxurlarla, biotitli və flaqotipli
mikalarla sıx assosiasiyada olur. Karbonatit yataqlarının en kəsiyinin ölçüsü bir
neçə yüz metrdən 7-8 km-ə qədər olan ştoklar ya da mütəlif formalı daykalar əmələ
gətirir. Daykaların qalınlığı 10m- ə qədər, uzunluğu 1-2km - ə qədər olur.
Karbonatitlər 80-95% -ə qədər karbonatlardan təşkil olunub və 4 mərhələdə əmələ
gəlirlər:

1. İlkin kalsit mərhələsi.

Kalsiti iri dənəli karbonatitlər, argit-diopsid, dəmirli flaqopid, apatit və
maqnetit saxlayır. Çoxlu sayda ana süxurların relikt minerallarına (nefelin,
piroksen, sfen, çöl şpatları) rast gəlir. Sənaye filizlərini apatit və maqnetit əmələ
gətirir.
2. Son kalsit mərhələsi.

Kalsitli xırda dənəli karbonatitlər bəzən peqmatoidli olub, dioksid ,forsterit,

maqnetit, apatit saxlayır. Relikt mineralları azdır, sənaye filizlərini isə piroxlor,
apatit əmələ gətirir.

3. Kalsit-dolomit mərhələsi.

Amfibol-kalsitli, amfibol-dolomitli, floqopit-dolomitli və dolomitli

karbonatitlərdir. Relikt mineralların miqdarı cuzidir. Aksessor minerallara qələvili
amfibol, bulsit, apatit, piriti göstərmək olar. Sənaye filizləri piroxloren filizlərdir.

4.Dolomit, ankerit,siderit mərhələsi.

Karbanatitlər ankerit , siderit-ankerit, egirin-dolomit, amfibol-ankerit,

piroxlorlu, epidotlu, baritli,selestinli,serpentinli, xlorlu albit-ankerit, nadir torpaq
karbonatlarından qalenit,kolumbit, molibden, sfalerit, seolitdən təşkil olunub.
Relikt mineralları yoxdur. Sənaye əhəmiyyətini kolumbit, molibdenit və nadir
torpaq karbonatları daşıyır.

231
 Karbonatitləri əmələ gətirən elementlərin əksəriyyəti (dəmir,maqnezium,
titan,kalsium və s.) ətraf süxurlardan çıxarılır, bəzi nadir (neobit,stronsium və s.)
elementlər, həmçinin uçucu birləşmələr (flüor , karbon və s.) məhlullar vasitəsilə
maqmatik ocaqdan gətirilir. Alimlərin məlumatına görə karbonatitlərin əmələ
gəlmə temperaturları ilkin kalsit mərhələsi üçün, 150-100 arasında dəyişir.
Karbonatitlərin genezisi hal-hazırda mübahisəlidir. Belə ki, əksər geoloqlar onlara
çökmə əhəngdaşlarının ksenolitləri kimi baxırdılar, yəni Yerin təkindən
intruziyaya daxil olarkən gətirilmiş və yenidən kristallaşmışdır. Hal-hazırda
karbonatitlərin əmələ gəlməsi haqqında 1-1ilə rəqabət aparan 2 hipotez
mövcuddur:

1. Xüsusi maqmatik hipotez;

2. Hidrotermal- metasomatik hipotez.

Xüsusi maqmatik karbonatitlərə karbonatitli maqmatik ərintinin yenidən

kristallaşması zamanı yaranan süxurlar kimi baxılır. Ikinci hipotez karbonatitlərə
hidrotermal- metasomatik törəmələr kimi baxır.

Hidrotermal yataqlar.
500 -50 temperatur intervalında yaranırlar. Bu yataqlar temperaturuna və
əmələ gəlmə dərinliyinə görə 3 yerə ayrılır:

1. Yüksək temperaturlu hidrotermal yataqlar - 500 temperatur

intervalında 1km –dən çox dərinliklərdə əmələ gəlir. Hipotermal yataqlar da
adlanır.
2. Orta temperaturlu Mezotermal yataqlar-
temperaturlarda və 1 km-ə yaxın olan dərinliklərdə əmələ gəlir.
3. Aşağı temperaturlu Epitermal yataqlar- temperatur
arasında Yer səthinə yaxın olan dərinliklərdə əmələ gəlir.
Məhlulların təbiəti, hərəkətlərinin səbəbi və yolları, məhlullardan mineralların
çökməsi səbəbləri uzun müddət mübahisəli olmuşdur. Sonra keçən əsrin
ortalarında Amerika alimlərindən Linqrenin rəhbərliyi altında təklif olunmuş
təkamül hipotezi qəbul olunmuşdur. Həmin hipotezə görə, dərinlikdə maqmadan
qələvi reaksiyalı həqiqi sulu məhlul ayrılır və onun vasitəsi ilə metal birləşmələri
maqmatik ocaqdan yer səthinə doğru daşınır. Bu hipotezə görə yataqların əmələ
gəlmə prosesləri 3 mərhələyə bölünür:
1. Maqmatik mərhələ- burada maqmatik yataqların yaranması və
maqmatik süxurların kristallaşması baş verir.

232
 2. Peqmatit- pnevmatolit mərhələ - burada qalıq qranit maqmasının
kristallaşması nəticəsində peqmatitlərin yaranması baş verir və uçucu
komponentlərin ayrılması sayəsində pnevmatolit mineralları əmələ gəlir.
3. Hidrotermal mərhələ- qazlı və başqa uçucu maddələrin soyuması
nəticəsində qaz-maye məhlulu əmələ gəlir ki, o da həqiqi su məhlulundan təşkil
olunur. Yəni onun tərkibindəki su əsas komponent hesab olunur.
Bu vəziyyət faydalı qazıntı yataqlarını tədqiq edən geoloqlar arasında şübhə
yaradır. Belə ki, maqmatik ərinti şəraitində belə böyük miqdarda suyun iştirakı az
ehtimal olunan sayılır. Çünki, suyun kritik temperaturu 374 -ə bərabərdir.
Maqma isə bir neçə min dərəcə temperatura malikdir. Bu səbəbdən də su ancaq
məhdud miqdarda iştirak edə bilər.
Təkamül hipotezi əvəzinə pulsasiya hipotezi gəldi. Bu elmi istiqamətin
tərəfdarlarından biri də akademik V.Smirnovdur. Hipotezə görə, maqmatik
ocaqdan hidrotermal məhlulların ayrılması pulsasiya xarakteri daşıyır. Təkamül
hipotezinin tərəfdarları o zaman hesab edirdilər ki, hidrotermal məhlulların
ayrılması fasiləsizdir. Maqmatik ocaqdan bu məhlulların fasilələri, pulsasiyalı
ayrılması faktının özünün bir sıra faydalı qazıntı yataqlarının tədqiqatı sübut edir.
Pulsasiya hipotezinə görə faydalı qazıntının tam yaranması prosesi 4 mərhələyə
bölünür:
1. Maqmatik mərhələ
2. Maqmatik destilyasiya
3. Pneqmatit pnevmatolit
4. Hidrotermal

Birinci mərhələ dedikdə, maqmanın kristallaşması başa düşülür. Belə ki, mərkəzi
hissələrdə maqma maye halında qalır və mərkəzi ocaqla əlaqə saxlanılır. Bu zaman
uçucu komponentlər qalıq maqmanı tədricən zənginləşdirir. Uçucu komponentlərin
miqdarı doyma həddinə çatdıqda maqma sanki yenidən qaynayır, həcmi artır,
qurumuş qabıq daxili gərginliyə tab gətirmir və nəticədə çatlar əmələ gəlir. Bu
zaman qalıq maqma yaranmış çatlar sistemi boyunca yuxarıya intrudasiya edir.
Peqmatit - pnevmatolit mərhələ baş verir və uçucu komponentlərin ayrılması
pnevmatolit minerallarının yaranmasına aparır. Qaz - maye məhlulları soyuq suxur
qatları arasında yer dəyişərək tədricən soyuyur və turş reaksiyalı kalloid məhlullara
çevrilir. Həmin məhlullar Yerin təkindən səthinə doğru böyük sürətlə hərəkət
edirlər, bu da onların tərkibində uçucu komponentlərin iştirakı ilə əlaqədardır. Bu
komponentlərə su buxarını, oksigeni (O2), hidrogeni (H2), təsirsiz qazları (Ar, Kr,
Xe, və s.), Selen (Se), tellur (Te), fosfor (P), kükürd (S) və başqalarnı göstərə
bilərik ki, onlar çatlar sistemi və boşluqlar üzrə hərəkət edərək Yer səthinə yaxın
sahələrdə faydalı qazıntı yataqlarnı əmələ gətirirlər.
233
 Pulsasiya hipotizinə görə maqmatik ocaqdan hər bir hidrotermal məhlul
porsiyasının tektonik hərəkətlər səbəb olur, nəticədə köhnə çatlar yeniləşir və yeni
çatlar açılır. Bu çatlar hidrotermal məhlulların hərəkət yollarını təşkil edir.
Hərəkətin səbəbləri maqmatik ocağın üzərində çatların açılması nəticəsində
təzyiqin azalması hesab olunur. Bu faktor özü həmin məhlulları maqmatik ocaqdan
ayrılması səbəbi hesab olunur. Digər bir səbəb çatların açılması anında onlarda
vakum yaranır və hidrotermal məhlullar çatlara sovrulur. Digər bir səbəb də
yüksək dağ təzyiqi şəraitində hidrotermal məhlulların maaqmadan ayrılaraq ətraf
suxurlara sızmasıdır.

Hidrotermal məhlullardan mineralların ayrılmasının səbəbləri aşağdakılardır:

1. Həll olunan hissəciklərin konsintrasiyası dəyişən zaman çöküntü şəkilində

mineralların çökməsinə səbəb olur və onların komponentləri məhlulda
kifayət miqdarda olur;
2. Mineralların çökməsində temperaturun dəyişməsi əsas səbəb olur. Bəzi
tətqiqatçıların fikirincə hidrotermal məhlullardan çökmə temperaturun
tədricən azalması istiqamətində gedir. Bunu sübut edən faktorlar filizlərin
çoxlu teksturaları və mineralların çoxlu polimorf modifikasiyalarının
olmasıdır. Məsələn, bornit mineralı 900s-dən yuxarı temperaturda rombik
sinqoniyada kristallaşır və rəngi çəhrayi olur. Lakin 90 0s-dən aşağı
temperaturda kubik sinqoniyaya keçir və mavi rəngə boyanır.
3. Hidrotermal məhlulla ətraf suxurlar arasında baaş verən kimyavi reaksiyalar
hesab olunur. Bu zaman minerallar həmin kimyavi reaksiyaların məhlulu
kimi təmsil olunur. Minerallar müxtəlif ölçülü və formalı boşluqları
doldurur. Nəticədə sekresiyalar, jeodaları əmələ gətirir. Minerallar
pereferiyadan mərkəzə doğru artır və çatları dolduraraq müəyyən teksturalar
əmələ gətirirlər. Bəzən də əks istiqamətdə inkişaf edərək bir - birinə doğru
istiqamətlənmiş daraqvari teksturaları əmələ gətirirlər.

FİLİZYANİ DƏYİŞMƏLƏR
Hidrotermal məhlullar ətraf suxurlara təsir edərək oradakı köhnə
mineralların dəyişməsi və yenilərnin yaranması ilə nəticələnən xarakterik
dəyişmələr törədirlər. Dəyişmiş filizyani suxurlar çox zaman müəyyən dərinlikdə
yerləşən filiz cisimlərinin formalarını təkrar edirlər. Belə dəyişmiş suxurların
öyrənilməsi hidrotermal məhlulların temperatur və kimyası haqqında nəticələr
çıxarmağa imkan verir. Filizyani dəyişmiş suxurların tətqiqi son zamanlar böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Əvəla bu yataqların mənşəyini müəyyənləşdirməyə və bir sıra
faydalı qazıntılar üçün axtarış əlaməti hesab olunur. Belə dəyişmələrə misal olaraq
234
qreyzenləşmə, serisitləşmə, lisvenitləşmə, berezitləşmə, kvarslaşma, xloritləşmə və
s. göstərə bilərik.
QREYZENLƏŞMƏ. Ətraf suxurların yüksək temperaturlu dəyişmə prosesi
olub, nəticədə həmin suxurlar intensiv kvarslaşmaya məruz qalır və tərkibində
çoxlu miqdarda muskovit saxlayır. Qreyzənlərdə bu əsas mikalardan başqa topaz,
rutil, turmalin və başqa miminerallarada rast gəlinir. Qreyzenlərdə zonal quruluş
müşahidə olunur, mərkəzi zonasında aşağı temperaturlu flüor və bor saxlayan
flüorit və dutdid mineralları müşahidə olunur.
SERİSİTLƏŞMƏ. Ətraf suxurların aşağı temperaturlu dəyişməsi olub, xırda
pulcuqlu mikaların (serisitin) geniş yayılması ilə nəticələnir. Serisitin təzahür
etməsi turş qranitoyit suxurlarında feldşpatların yerləşməsi ilə şərtlənir.
Serisitləşmə bir sıra faydalı qazıntı yataqları üçün xarakterdir və bəzən başqa
dəyişmələrlə də müşaət olunur.
LİSVENİTLƏŞMƏ. Ətraf suxurların yüksək və orta temperaturlu
dəyişməsinə ayid olub, ultraəsasi suxurlarla təmaslarda rast gəlir. Onların mineral
tərkibində kvars, karbonatlar, silikatlar, nikel, xrom, kinevar və başqaları iştirak
edir. Lisvenitlər əksərən uzanıb dartılmış formada olur və qızıl, xrom, civə və
başqa elementlərin yataqları üçün axtarış əlaməti rolunu oynayır. Lisvenitlər gözəl
rəngləri sayəsində nəcib bəzək daşları kimi istifadə olunur.
BERİZİTLƏŞMƏ. Bu ətraf suxurların orta və yüksək temperaturlu
dəyişmələrnə ayid olub, öz adını berizit minerallarının ilk dəfə müəyyən edildiyi
Berezovsk qızıl yatağından götürüb. Berizitlər kvars və xırda pulcuqlu mikalardan
(serisitdən) və çoxlu miqdarda pirit dənələrindən təşkil olunub. Bəzən topaz,
turmalin, rutil mineralları rast gəlinir. Xırda pulcuqlu serisitin yaranması qranitoyit
suxurlarındakı felşpatların uzanması ilə əlaqədardır. Nəticədə çoxlu pirit dənələri
əmələ gəlir və berizittər qızıl yataqlarının etibarlı axtarış meyarı hesab olunurlar.
KVARSLAŞMA. Bütün tip hidrotermal yataqlar üçün xarakter və geniş
yayılmış prosesdir. Kvarslaşma nəticəsində ətraf suxurlar çox vaxt kvarsitlərə
çevrilir. Kvarslaşma ilə yanaşı ətraf suxurların dəyişməsinin başqa növləridə çox
vaxt müşahidə olunur. Törəmə kvarsitlər axtarış əlaməti olmaqla yanaşı həm də
sənayədə flyuz kimi tətbiq olunur.
KARBONATLAŞMA. Ətraf suxurların aşağı temperaturlu dəyişmələrnə
ayitdir və karbonatların intensiv inkişaf etməsindən ibarətdir. Qurquşun, sink,
sürmə, civə və digər yataqlar üçün xarakterdir. Aşağı temperaturlu minerallaşma
mərhələsi olsada çox vaxt ətraf suxurların yüksək temperaturlu dəyişmələrni
müşaət edir.
XLORİTLƏŞMƏ. Ətraf suxurlarda xloritin inkişafı ilə müşaət olunur. Onu
çox vaxt dolomitləşmə, baritləşmə, kvarsitləşmə kimi hallar müşaət edir. Kalçedon
235
və qızıl yataqları üçün xarakterdir. Xlorit adətən filiz cisimləri ilə ətraf suxurların
kontaktları üzrə haşiyə və zolaqlar şəkilində inkişaf edib. Qızıl yataqlarında
müəyyən edilib ki, dəmirli xloritlərin miqdarının dərinliyə doğru artması ilə
praporsianal olaraq qızılın miqdarı artır. Ona görə də bu proses qızıl yataqlarının
qiymətləndirilməsində etibarlı meyar sayılır.
Törəmə dəyişikliyi albitləşmə, baritləşmə, dolomitləşmə, koolinləşmə,
dəmirləşmə və başqa növlərni də göstərə bilərik.

Kontakt Metasomatik və ya Skarn yataqları

Bu yataqlar maqmanın uçucu komponentlərin fəal iştirakı ilə ətraf süxurlara
nüfuz etməsi zamanı əmələ gəlir. Yataqların formalaşması 1000-800 0 C-dən bəzən
daha aşağı temperaturlarda başverir. Maqmanın süxur qatlarına daxil olduğu
zaman dəyişmə, intruzivlə bilavasitə təmasda olan zolaqlardakı ətraf süxurlarda
baş verir. Bu zaman dəyişmələr həm ətrafdakı süxurlarda həm də maqmatik
süxurların daxilində baş verəcəkdir. Ətraf süxurlarda baş verən dəyişmələr,
maqmatik süxurlarda baş verənlər isə endokontakt dəyişmələr adlanır. Bu zaman
maqmadan ayrılan uçucu komponentlərin rolu daha böyük olur. Həmin
komponentlərin məsamələr və ya çatlar boyunca dərinliyə doğru böyük
məsamələrə daxil olur, soyuyur və hidrotermal məhlulların yaranmasına səbəb ola
bilər. Əgər maqmanın soyuq süxur qatına daxil olduğu zaman yüksək təzyiq
saxlanılarsa, maqmadan uçucu komponentlərin ayrılması baş verməyəcək. Maqma
ətraf süxurlara ancaq temperatur təsiri göstərəcək və nəticədə dəyişmiş süxurlar
roqoviklərə (buynuz daşı), qumdaşları, törəmə kvarsitlərə, əhəngdaşları, mərmərə
çevriləcəkdir. Kontakt metasomatik yataqlara massiv intruziv süxurların
kontaktyanı zonaları ilə genetik və məkanca sıx əlaqədar olan və metasomatoz
prosesləri nəticəsində əmələ gələn yataqlar aiddir.
Metasomatoz – kimyəvi tərkibin dəyişməsi ilə baş verən bir mineral
aqreqatının digəri ilə əvəz olunması prosesinə deyilir.
Bəzi mineralların həll olması və başqalarının yaranması demək olar ki, eyni
vaxtda baş verir. Bu halda süxurlar (və ya mineral aqreqatları) bərk halını saxlayır
və həcmləri dəyişmir. Metasomatik əvəz olunmalar yüksək temperaturda və
kimyəvi reaksiyaların sürəti ardığı zaman fəal baş verir. Hissəciklərin həll
olmasına şərait yaradan təzyiq artımı metasomatoz prosesləri üçün əlverişli
deyildir. Bu proseslərə temperatur və təzyiqdən əlavə bilavasitə süxurların tərkibi
məsaməlik, çatlılıq təsir göstərir. Yuxarıda təsvir olunan proseslərdə aktivliyin
azalması sırasına aşağıdakı emprik sıranı göstərmək olar.

236
Karbonat süxurları ⇒əsasi və turş tərkibli tuflar ⇒əsasi effuzivlər ⇒turş effuzivli
⇒əsasi intruzivli ⇒turş intruzivli ⇒metamorfikləşmiş gilli və silisli süxurlar.
Metasomatoz proseslərində həmişə kimyəvi komponentləri gətirən və aparan
kimyəvi aktiv məhlullar iştirak edir. Kontakt metasomatik yataqlar üçün
məhlulların əsas mənbəyi maqmatik ərintilərdən olan ayrılmalar hesab olunur.
Həmçinin böyük dərinliklərdən qalxan məhlullarda böyük rol oynayır. Həmin
məhlullar əsasən sulu məhlullar olub, çoxlu miqdarda karbon qazı, metal xloritləri
və flüoridləri , kükürd birləşmələri, həmçinin filiz komponentləridə saxlayır.
Süxurların çat və məsamələrindən süzülərək onlarda metasomatik dəyişmələr
yaradır. Temperatur azalmasına görə məhlulların faza halı, xüsusi qaz halından
(Pnevmotolit məhlullar), maye halına qədər (hidrotermal məhlullar) dəyişir.
Maddənin daşınması kimyəvi komponentlərin yüksək konsentrasiyası olan
yerlərdən azaldığı sahələrə diffuziya yolu ilə məsamə boşluqlarından keçməklə,
yaxud da infiltrasiya yolu ilə yəni həll olmuş maddələrin məhlulun öz axını ilə
aparması nəticəsində baş verə bilər. Bununla əlaqədar D. Karjinski onun 2 növünü
ayırır:
1. Diffuziya
2. İnfiltrasiya
Kontakt metasomatik sinfə - albitit, qreyzen və skarn yataqları aid edilir.
Bunlar arasındakı fərqlər əsasən aktiv maqmatik və ətraf süxurların tərkibindən
metasomatozun xarakterindən, xüsusi tip yataqlarının olmasından ibarətdir.
Albitit və qreyzen yataqları – mənşəyinə filiz əmələ gətirən
komponentlərinin mənbəyinin ümumiliyinə görə bəzəndə birlikdə tapılmalarına
görə birləşirlər. Yataqlar kimyəvi-aktiv postmaqmatik yataqların yenidən
kristallaşmış süxurlara təsiri nəticəsində yaranır. Prosesin ilkin mərhələlərində
məhlulların əsasən qazlı olduğu zaman albititləri əmələ gəlir. Na-lu metasomatoz
iştirak edir. Doymuş K-un toplanması zamanı isə məhlulların turşuluğun artması
fonunda qreyzenlər əmələ gəlir. Nəticədə albititlər metasomatik sütunun arxa
hissəsində əvvəl yaranır və məhlulların təsiri ilə əlaqədardır. Qreyzenlər isə
metasomatozun cəbhəsi boyunca daha az yüksək temperatura malik qaz, mayeli
turş məhlullardan sonra əmələ gəlir. Albitit və qreyzenlərin əmələ gəlmə
temperaturu 650-3000 C, optimal dərinliklərin 1-4 km, təzyiqi isə 130-140 Mpa
qiymətləndirilir.
Skarn yataqları – yaranması turş və mülayim turş qranitoidlərinin (qranit,
qranidiori, sienit) onları əhatə edən karbonat və ya silikat süxurları ilə təmasarında
baş verən Ca və Mn-lı metasomatoz prosesləri ilə əlaqədardır. Optimal dərinlik
diapazonu 5000 – 2000 m arasında təşkil edir. Əmələgəlmə temperaturu 900-250 0

237
C dəyişir. Proses bir neçə mərhələdə baş verir. Bu zaman məhlulların aqreqat halı
dəyişir və onlar pnevmatolitdən saf hidrotermala çevrilir.
Bütün kontakt metasomatik yataqların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
albitit, qreyzen, skarn süxurları öz mənşəyinə görə metamorfogen yataqlara aid
edilir. Metasomotoz kontakt metaformizmin növü sayılır. Filiz maddəsinin
mənbəyi təbiətinə görə maqmatogen sayılır. Çünki faydalı komponentlər maqmatik
ərintilərdən əsasən məhlullar vasitəsilə çıxarılır. Buna görədə həmin yataqlar aralıq
maqmatogen, metamorfik qrupa aid edilir.
Albititlərdə tantal, Nb, Th, U , nadir torpaq, zirkonium yataqları toplanır.
Qreyzenlərdə tipamorf elementlər W, Mo və s. bu yataqlarda aşağıdakı əsas
tiplər ayrılır.
Volfromit – topaz – kvars; kasseterit – topaz – kvars və kompleks volfromit –
molibdenit – topaz – kvars.
Skarnlar endo- və ekzo- skarnlara ayrılır. Onlar əhəngli, Mg bəzəndə silikatlı
növlərə ayrılır.

METAMARFİKLƏŞMİŞ VƏ METOMORFİK
YATAQLAR
Metomorfizim prosesləri geoloji cisimləri temperatur, təzyiq və qazlı
mayələrin təsiri altında dəyişilməsindən ibarətdir. Bu dəyişmələr faydalı qazıntı
cisimlərinin yatma şəraitinə və morfologiyasına, struktur və teksturuna, süxur və
faydalı qazıntıların mineral və kimyəvi tərkiblərinə təsir göstərir. Metomorfizim
proseslərində faydalı qazıntıların və süxurların mineroloji və kimyəvi tərkibləri,
fiziki xassələri çox yüksək dərəcədə dəyişir. Ekzogen şəraitlərdə davamlı olan
kalloidli hidratlar və su ilə zəngin birləşmələr metomorfizim prosesində suyu
itirərək susuz və ya az sulu minerallara çevrilir. Ümumiyyətlə, mineral
komponentləri kiçik həcimli və yüksək sıxlıqlı minerallara çevrilməyə səy göstərir.
Məsələn: Fe hidrooksidləri maqnetitə, pirelozit və maqnit braunitə, boksit korunda,
opal kvarsa, fosforit apatitə çevrilir.
Üzvi maddələr qrafitləşir, gil şistləri mikalı qranatlara çevrilir.
Metomorfizim prosesində formalaşan minerallar yeni fiziki-kimyəvi şəraitdə
davamlıdırlar. Eyni zamanda ekzogen şəraitlərdə davamlı olan lakin
metomorfizimdə qorunub saxlanılmayan çoxlu minerallarda məlumdur(gips,
kükürd, alanit, malaxit, Fe hidrooksidləri və s.).
Metomorfizim prosesləri ilə faydalı qazıntıların və ətraf suxurların struktur-
tekstur dəyişmələri əlaqədardır. Mineral kütlənin strukturu metomorfik
komplekslərə xass əlamət kəsb edir. Yəni qranoblast, profiroblast, buynuz daşı

238
plastinkalı, vərəqli, lifli, topa şəkilli strukturalar əmələ gəlir. Teksturalardan
kataklaz, pişikgözü və şistliliyin inkişafı nəzərə çarpır. Süxur və filizlər üçün
zolaqlı, şistli, yastı, eynəkli və şüalı quruluşlar xarakterdir. Metakalloidli
teksturalar kristalliklərlə əvəz olunur. Faydalı qazıntı cisimlərinin forması
yastılaşır və tam möhtəvi filizlərin layvari, linzavari, lentavari, damarvari yataqları
üstünlük təşkil edir. Cisimlərin ölçüləri çox zaman iri yəni uzunluq boyunca
onlarla km, eni üzrə onlarla və hətta yüzlərlə metr təşkil edir.
Metomorfogen yataqlar iki yerə bölünür:
1. Metomorfikləşmiş yataqlar-bunlar regional və termal kontakt metomorfizim
proseslərində, əvəllər mövcud olmuş yataqlar hesabına əmələ gəlmiş yataqlara
deyilir. Bu zaman faydalı qazıntı cisimlərinin forması, tərkibi və quruluşu ətraf
süxurlar kimi metomorfik əlamətlər kəsb edir.Lakin mineral xammalın sənayədə
tətbiqi dəyişmir.
2. Metomorfik yataqlar-mineral maddələrin yenidən qruplaşması hesabına və
buvaxta kimi sənayə dəyəri kəsb etməyən süxurların metomorfizmi prosesində
əmələ gəlir. Bu sinifə aid yataqlar regional metomorfikləşmiş (metomorfik) və
kontakt metomorfikləşmiş (kontakt metomorfik) yataqlara bölünür.

YATAQLARIN TİPLƏRİ
Metomorfikləşmiş yataqlar-ilkin, çökmə, qonur dəmirli və manqanlı
yataqların, qara və əlvan metalların post maqmatik yataqlarının, kömür və bəzi
qeyri metallik faydalı qazıntıların metomorfizimi zamanı yaranır. Metomorfizim
prosesində metalların hidrooksidlərin oksidlərə çevrilməsi zamanı filizlərdə
qiymətli komponentlərin bir qayda olaraq artır, zərərli elementlərin ki, isə (fosfor,
Ar, S və s.) azalır, ümumən Fe və Mn filizlərinin keyfiyyəti olduqca yaxşılaşır.
Metomorfizim hidrotermal, metosomatik proseslərlə müşayət olunur, bu səbəbdən
də sıravi filizlərin ümumi kütləsində yenidən çökmüş zəngin filizlərin ştoka bənzər
cisimləri müşahidə olunur. Regional metomorfikləşmiş yataqlar arasında aşağıdakı
tiplər əhəmiyyətlidir: maqnetitli-hematitli (Fe-li kvarsitlər) və braunit-kausmanitli
(Mn filizli) tiplər.
Metomorfik yataqlar-dəyişməzdən əvvəl praktik maraq kəsb etməyən
süxurların metomorfizmi zamanı yaranırlar. Bu halda faydalı qazıntı yataqların
mineral maddələri uçucu birləşmələrin iştirakı ilə baş verən lakin filiz saxlayan
qatlardan maddələr gətirilmədən toplayıcı kristallaşma və komponentlərin yenidən
qruplaşması nəticəsində yaranır. Bu yataqlar regional metomorfizim şəraitində
əmələ gələn sırf qeyri metallik faydalı qazıntılara aiddir. Bu yataqların əsas tipləri
disten-sillemanit, qrafit, mərmər, kvarsit, örtük şistləri hesab olunur.
Metomorfizim zamanı əmələ gələn çatların mineral maddələrlə dolması
239
nəticəsində yaranan alp damarları xarakterik metomorfik törəmələr sayılır. Maddi
tərkiblərinin ətraf süxurların tərkibi ilə oxşar olması səciyyəvidir. Məsələn: gilli
dolomitli süxurlarda amfibol, azbest damarcıqları, kvarsit laylarında isə dağ billuru
damarcıqları qeyd olunur. Bu assosiasiyalar bəzən sənayə yataqlarını əmələ gətirir.
Kontakt metomorfiklər arasında qabro, norit, qranitlərin içərisində qeyri düzgün
linzalar və yuvalar əmələ gətirən najdak (sumbata) yataqlarını göstərmək olar.

VULKANOGEN ÇÖKMƏ YATAQLARI

Bu yataqlara endogen və ekzogen törəmələr arasında keçid kimi baxılır və

onlar endogen-ekzogen seriyanın maqmatogen sedmentogen qrupuna aid edilir.
Filiz maddəsinin mənbəyinə görə onlar tipik endogen daha doğrusu maqmatogen
sayılırlar və bilavasitə onların vulkanizim prosesi ilə genetik əlaqəsi olması
müəyyən edilib.
Mineral maddələrin toplanma üsulu su hövzələri şəraitindəki sedmentasiya
termini onları adi çökmə törəmələrlə yaxınlaşdırır. Vulkanogen çökmə yataqları
müxtəlif geoloji epoxalarda geosinklinal və platformanın dəniz hövzələrinin
dibində yaranmışdır. Bu yataqların ən mühimləri geosinklinalların ilk inkişaf
mərhələlərinin sualtı bazalt püskürmələri ilə əlaqədardır. Buna görə vulkanik
çökmə yataqların xarakter xüsusiyyəti onların bu və ya digər miqdarda vulkanogen
materiallar saxlayan laylarda toplanmasıdır. Yataqların mineral maddəsi
sedmentasiya hövzəsinə Yer təkindən doymuş sulu məhlulların və rassorların qaz
emanasiyaları şəkilində daxil olmasıdır. Mineral maddənin çökməsi həqiqi və
kalloid məhlullardan baş verir və burada müxtəlif metosomatik proseslər geniş
yayılmışdır. Daha qədim vulkanogen çökmə yataqlar sonralar metomorfik
dəyişmələrə məruz qalır. Adətən ətraf süxurlarla filiz yığımlarının morfologiyası,
tekstur-struktur xüsusiyyətləri normal çökmə yataqların ki, ilə yaxındır.
YATAQLARIN TİPLƏRİ
Onların arasında daha əhəmiyyət kəsb edənlər Cu, Zn və Pb-un kalçedon
yataqları həmçinin Fe və Mn yataqlarıdır.
Kalçedon yataqları-filizlərin dəmir sulfidlərindən təşkil olunmuş yataqlar
hesab olunur. Onların mineral tərkibində pirit, pirrotin üstünlük təşkil edir. Az
miqdarda markazit, bornit, sfalerit və tutqun rəngli minerallar iştirak edir. Az
miqdarda iştirak edən qeyri filiz mineralları barit, kvars, karbonatlar və xloritdən
ibarətdir. Ətraf süxurdakı dəyişmələr xloritləşmə ilə təmsil olunub və yatağın yatıq
yanında baş verir.
Kalçedon yataqların xarakter xüsusiyyəti onların vulkanogen, çökmə süxur
zolaqlarında tektonik pozulma və çatlarla parçalanmış braxiantiklinal strukturlarda
240
yerləşməsi, həmçinin əsasi və turş tərkibli kiçik subvulkanik intruziyalarla
əlaqəsinin olmasıdır. Filizlərin xarakterik formaları linza, damar, layvari yığımlar
və ştoklar, möhtəvi və damarcıqlı zonalardır.
Kalçedon yataqlarının aşağdaki tipləri ayrılır:
 Piritli (kükürd kalçedanlı)
 Xalkopirit-piritli (mis kalçedanlı)
 Qalenit-sfalerit-piritli (polimetallı kalçedanı)
Pirit yataqları-kükürd turşusu istehsalı üçün xammal mənbəyi sayılır. Filiz
demək olar ki, tamamilə az miqdarda kvars qarışığı saxlayan piritdən ibarətdir. Bu
tip yataqlar Uralda Karabask, Cənubi Qafqazda Çiraqadzor, Tanzut, İspaniya,
Yaponiyadadır.
Xalkopirit-pirit yataqları (Ural tipi)-adətən bazaltoid formasiyaların çökmə
vulkanogen tiplərində və yaxud silisli terrigen törəmələrdə toplanır. Faydalı
cisimləri vulkan brekçiyaları və tuflarında yatır və yatağın yerləşməsi lokal
vulkanik strukturlarla nəzarət olunur. Cisimlərin forması laylı yığımlar və linzalara
uyğundur. Uzunluğu-qalınlığı onlarla metr olub km-ə qədər çatır. Tekstur struktur
əlamətlərinə görə: massiv, laylı damarcıqlı, möhtəvili filizlərə ayrılır. Tərkibində
dəmir sulfitləri və xalkopirit üstünlük təşkil təşkil edir. İkinci filiz mineralları
sfalerit, qalenit, pirrotin, tutqun filizlərlə təmsil olunub. Yataqları Türkiyyədə
Erqani, Qafqazda Urup, Qafan, Şamlıq, Norveçdə və s.
Qalenit-sfalerit-pirit yataqları (Alta tip)-bazaltoit vulkanizmin turş
törəmələri ilə əlaqədardır və vulkan ağzı srukturlarda vulkan-tektonik və vulkanlar
arası depresiyalarda çat zonalarında və qırılmalarda yerləşir. Ölçüləri uzanma
boyunca 1-2 km, qalınlığı 500-600 m-dən 15-20 m-ə qədər çatır. Əsas filiz
mineralları pirit, sfalerit, qalenit, az miqdarda xalkopirit, damar növləri arasında
kvars və barit üstünlük təşkil edir. Yataqları Qafqazda Balakənd, İspaniyada Rio-
Tinto, Rusiyada Baykalyanı Xalodnisk və Altaydakı Ziryanov yatağını göstərmək
olar.
Maqnetit-hematit yataqları - evgiosinklinal əyalətlərin geosinklinal
zonalarında yerləşir. Filiz cisimləri lay və linza şəkilində tuf, tuffit, karbonat və
silisli korbonatlı süxurlar arasında yerləşir. Yataqları Qazaxıstanda Qərbi Qarajal,
Altayda Xolzinsk, Almaniyada Lan və Dill yataqlarını göstərmək olar.
Braunit-hausmanit-pselomelan yataqları-intensiv sualtı vulkanizim
təzahürləri olan sahələrdə toplanıb, vulkan ocaqlarının yaxınlığında həmçinin
onlardan bir qədər aralıda yerləşir. Dəmirli və korbonatlı süxurlarda lokalizə
olunur.Yataqları Rusiyada Altay, Xabarovsk, Alatau və Qazaxstandakı Atasu
qrupu, İezdi yataqları.

241
 HİDROTERMAL-ÇÖKMƏ (STRATİFORM) YATAQLARI

Hidrotermal çökmə mənşəyə malik, stratiform (laylı yatım formasına görə)

termini ilə adlandırılan yataqlar aiddir. Bu yataqların mənşəyinin müəyyən
olunmaması səbəbindən yataqların yaranması haqda müxtəlif hipotizlər
mövcuddur.
I. İlkin çökmə singenetik hipotiz-həmin hipotizə görə yataqlar sonradan
dəyişilməyə məruz qalmışlar.
II. ------------------- Burada onların dərində yatmış və erroziya ilə açılmamış
püskürmə süxur massivləri ilə əlaqədar olması fərz edilir.
III. Yataqların poligen mənşəyi haqqında hipotiz-daha tutarlı hipotiz sayılır.
Fərz olunur ki, bu yataqlar çökmə qatların inkişaf etdiyi və püskürmə süxur
massivlərinin olmadığı ərazilərdə yerləşir.
Yataqların tipləri
Stratiform yataqlara aşağıdakı tip yataqlar aiddir:
1. Qumdaşı və şistli laylardakı bornit xalkopiritli (Cu filizli)
2. Karbonat süxurlarındakı qalenit sfaleritli (Pb-Zn-li)
3. Kinovar-antimonit (sürməli-civəli)
I. Bornit xalkopiritli tip-tərkibində yüksək miqdarda CO2 qazı saxlayan ritmik
növbələşən qumdaşı, şist və dolomitlərdən ibarət olan depresiyalarda yerləşir. Filiz
cisimləri uyğun, laylı, linzavari və lentvari, maili yığımlarla təmsil olunub.
Qalınlığı onlarla sm-dan ilk on metrə qədər dəyişir. Mineral tərkibi nisbətən
sadədir, yəni əsas mineralları xalkozin, bornit, xalpirit, piritdir. İkinci dərəcəli
mineralları tutqun filizlər qalenit, kovelnit, sfaleritdir. Damar növləri kvars, kalsit,
baritdən ibarətdir. Yataqları Qazaxstanın Çeşqazqan, Baykalyanıda Udakan,
Almaniyada Maksvel, Əfqanıstanda Aynak, ABŞ, Meksika, Polşa və Zairdəki
yataqları göstərmək olar.
II. Qalenit sfalerit tip yataqlar-karbonat süxurlarının (dolomit, əhəngdaşları)
qalın qatlarında toplanır. Filizli karbonat formasiyaları onlarla, yüzlərlə metr
uzanır. Yataq üçün dəqiq stratiqrafik və litoloji nəzarət, maqmatik komplekslərin
olmaması, çox mərtəbəli quruluşa malik laylı və linzavari yataqlar, bir-biri ilə
kəsişən damarlar və boruya oxşar cisimlər nadir rast gəlir. Yataqların uzanması
yüzlərlə metrdən ilk km-ə qədər, yatma istiqamətində 800-1000 m-ə çatır, qalınlığı
0,5-200 m arasında dəyişməklə orta hesabla, 10-20 m təşkil edir. Filizlərə sadə
mineral tərkibdə olmaq xasdır. Əsas minerallar sfalerit qalenit, pirit, kalsit, dolomit
nisbətən az baritdən ibarətdir. İkinci dərəcəlilər markazit, xalkopirit, bornit,
qurquşun sulfoduzları, kvars və floritdən ibarətdir. Filizlərin teksturaları zolaqlı,
damarcıqlı, laylı və möhtəvili olur. Strukturası xırda dənəlidir. Filizlərdə Pb və Zn-
242
dən əlavə Cu, Ar və kadmium kimi qiymətli komponentlər iştirak edir. Yataqları
Qazaxıstanda (Nil-Həlmsay, Şalriya) Orta Asiya (3 Kulaç, Sumsar, Gergelan)
Polşada (Olruş) Mərakeş, Fransa, İspaniya, Bolqarıstan və s.
III. Kinovar-antimonit tipli yataqlar-geosinklinalların stabilləşdiyi əyalətlərdə və
ya platformanın aktivləşdiyi zonalarında yerləşir. Bunlarda maqmatik süxurlarla
bilavasitə əlaqənin olması müəyyənləşib. Ona görə bu yataqları amaqmotogen
yataqlarda adlandırırlar. Onlar günbəz və sandıqvari qırışıqlarla mürəkkəbləşmiş
terrigen və korbonat komplekslərinin arasında yerləşirlər. Filiz cisimləri layvari
yığımlar və linzalarla, ştokverklərlə təmsil olunub. Əsas filiz mineralları kinovar,
antimonitdir. İkinci dərəcəlilər auripiqmet, realpar, pirit, xalkopirit, markozit,
tutqun filizlərdir. Əsas damar mineralları kvars, kalsit, flüorit, baritdir. Yataqları
Orta Asiyada Kadamjay, Çauvay, Haydarkan, Ukrayinada Nikitovka,
Bolqarıstanda Ribnova, Çində Tianşan, İspaniyada Almaden, İtaliyada və Perudakı
yataqlar.

AŞINMA YATAQLARI
Bu yataqlar süxur və minerallara atmosferin, yerüstü və yeraltı suların, üzvi
agentlərin təsiri nəticəsində əmələ gəlirlər. Süxurlar və minerallar aşınma
faktorlarının təsiri altında mexaniki tərkib hissələrə parçalanıb və sonra kimyavi
proseslərlə işlənilir. Əvvəl mövcud olmuş minerallar ekzogen şəraitdə yeni və
davamlı minerallarla əvəz olunur. Bu proseslərə aşınma prosesləri deyilir. Onların
nəticəsi aşınma qabığı və onunla əlaqədar olan aşınma yataqlarının yaranması ilə
nəticələnir.
Aşınma qabığı
Atmosferin və biogen agentlərin Yer səthindəki süxurlara təsirindən yaranan
və həmin süxurların mexaniki kimyəvi və biokimyəvi parçalanma məhsulları ilə
təmsil olunmuş kontenintal geoloji formasiyadır. Aşınma qabığının yaranması Yer
qabığının səthinə yaxın və kimyəvi cəhətdən davamsız termodinamiki şəraitlərdə
dərinlik süxurlarının mineral kütləsinin yenidən qruplaşması ilə əlaqədardır.
Aşınma qabığı yerin dərinliyinə doğru qrunt sularının səviyyəsinə qədər yayılır.
Adətən səthdən 60-100 m-ə (bəzən 200 m-ə qədər) yayılır. Aşınmanın başlıca
agentləri H2O, O2, karbon turşusu arqonizimlər, temperatur dəyişmələri və
bitkilərdir. Ana süxurların parçalanması zamanı parçalanma qabığında
Oksidləşmə, Hidroliz, Kation mübadiləsi və qismən Dialez reduksiyaları mühüm
rol oynayır. Aşınma qabığındakı geokimyəvi dəyişmələr mərhələlərlə baş verir:
Aşınmanın başlanğıc mərhələləri-qələvi mühitlərdə baş verir. Süxurlardan
asan həll olan duzlar (xloritlər, sulfatlar, K, Na, Ca, Mg, Si karbonatları)
kənarlaşdırılır. Eyni zamanda Al, Mn, və Fe toplanması ilə silikatların hidrolizi baş
243
verir. Minerallarda parçalanma zamanı qeyri metallik elementlər asan
kənarlaşdırılır, metallar isə aşınma qabığında toplanır. Sürətlə kənarlaşdırılan
elementlərə Cl, Br, S, asan kənarlaşdırılanlara Ca, Na, K və F, mütəhərriklərə Si,
P, Mn, Co, Ni, Cu, inert elementlərə Fe, Al, Ti aiddir. Ana süxurların parçalanması
və elementlərin miqrasiyası nəticəsində müxtəlif tərkibli və ya müxtəlif aşınma
profilləri səciyyəvi faydalı qazıntı yataqlarına malik aşınma qabıqları yaranır.
Aşınma qabıqlarının 3 profili vardır:
1. Doymuş sialitli (hidromikalı) profil-bu hidroliz və hidrotasiya reaksiyaları
zamanı nəzərə carpacaq dərəcədə Si kənarlaşdırılmadan silikatların dəyişməsi ilə
xarakterizə olunur. Tipomorf mineralları hidromika, hidroxlorit, beyqellit,
smeqtitdir. Faydalı qazıntıların əmələ gəlməsi üçün bu tip əhəmiyyətsizdir.
2. Doymamış sialitli (gilli) profil-Si çıxarılması ilə fərqlənir. Bu aşınma qabığı
profili ilə gil və kaolinit yataqları assosasiya olur, xarakterik mineralları kaolinit,
kalloazit, kontronit və kvarsdır.
3. Allit profili (laterit)-Al oksidi ilə Si oksidi arasındakı əlaqələrin tam
pozulması və onların intensiv miqrasiyası ilə əlaqədardır. Tipomorf mineralları Al
hidrooksidləri, Fe oksidi və hidrooksidləridir. Bu profillərlə bütün aşınma yataqları
əlaqədardır.
Aşınma qabığını təşkil edən minerallar içərisində ana süxurların ilkin relikt
mineralları (kvars, rutil, maqnetit), parçalanmanın başlanğıc mərhələsinin
mineralları (hidromikalar, hidroxloritlər), sonradan kristallik analoqlara çevrilən
amorf və törəmə mineralları (Fe, Al, Mn hidrooksidləri, opal, xalsedon) iştirak
edir. Aşınma qabığı və onunla əlaqədar olan faydalı qazıntı yataqlarının əmələ
gəlməsi üçün əsas faktorlar aşağdakılardır: iqlim, süxurun tərkibi, strukturu, yaşı,
massivin tektonik pozulma dərəcəsi, ərazinin relyefi, hidrogeoloji şəraitlər və s.
Aşınma yataqları içərisində iki tip yataqlar ayrılır: qalıq və infiltirasiya
yataqları.
Qalıq yataqlar-bu sinifə ayid olan aşınma yataqları onların yaranmasına
səbəb olan süxurlarda yerləşir. Əmələ gəlmiş kütlənin ellüvinin mineral tərkibi ana
süxurların tərkibindən və kimyəvi aşınma reaksiyasının xarakterindən bir başa
asılıdır. Yer qabığında silikat süxurları (maqmatik, metomorfik) daha geniş yayılıb
və aşınma zonasında onların parçalanması-hidroliz baş verir. Bu zaman qələvi və
qələvi torpaq elementlər həqiqi məhlullara çevrilir, karbonat turşularla
bikorbonatları əmələ gətirir və aşağıya qrunt suları sahəsinə və ya səthdəki axar
sulara aparılır. Mineral qabığın tərkibinə əsasən kolloid məhlullarla təmsil olunmuş
SiO2, Al2O3, Fe və Mn oksidləri daxildir.
Qalıq aşınma yataqları cisimlərinin forması qeyri düzgün layvari, çox qeyri
düzgün alt sərhəddə malikdir. Bu aşınma proseslərinin qeyri bərabər inkişafı ilə
244
əlaqədardır. Qalıq aşınma yataqlarından sənayə əhəmiyyətli daha çox kaolin və Ni,
Co malikdir. Fe, Mn filizləri boksitlər, talk və fosforitlər üçün az rol oynayır.
Kaolin yataqları-istənilən feldşpat və çox vaxt turş və qələvi süxurların
aşınma qabığında əmələ gəlir. Yataqlar sadə tipli olub onlarla metrə qədər qalınlıq
və qeyri düzgün formalı örtüklərlə təmsil olunur. Mineral tərkibinə kaolinit,
kallozit, smextit, xalsedon həmçinin relikt (kvars, mukovit, rutil) və törəmə (kalsit,
dolomit, gips) minerallar daxildir. Yataqları Fransa, Çin, Çexiya, Ukrayina,
Rusiyada Qərbi Sibir, Ural və Altayda və Türkiyyədə mövcuddur.
Boksit yataqları-Al oksidi saxlayan müxtəlif süxurların (qələvi, turş, əsasi)
parçalanması zamanı əmələ gəlir. İlkin süxurların dəyişmə prosesi 3 mərhələdə baş
verir:
1. Silikatların parçalanması, qələvi və qələvi torpaq elementlərin çıxarılması,
Si oksidin qismən çıxarılması və gil minerallarının toplanması.
2. Al oksidinin toplanması və desilikasiya.
3. Karbonatlar, sulfidlər və başqa birləşmələrin ayrılması nəticəsində
boksidlərin tərkibinin mürəkkəbləşməsi.
Əmələ gəlmə şəraitinə görə boksidlərin sahəvi və karst növləri ayrılır.
Boksitlərin mineral tərkibinə gil mineralları Fe və Mn hidrooksidləri, silisli
birləşmələrlə assosasiya yaradan Al oksidinin mono və trihidratları daxildir.
Yataqların Rusiya, İspaniya, Fransa, Yunanıstan, Braziliya, Hindistan, Naxçıvan
və s.
Limonit yataqları-selpendinitlərin aşınması zamanı yaranır. Filizlər az
miqdarda reqiləyici metal konsintirasiyaları saxlayır. Ona görədə onlar təbii
regilərənmiş hesab olunur. Məsələn Ni və Co regilənmiş Fe filizlər, kompleks Fe
və Ni və s. yataqları içərisində faydalı qazıntı kütləsinin forma və əmələ gəlmə
şəraitinə görə 3 tip aşınma qabığı ayrılır: sahəvi, xətti və təmasyanı.
Sahəvi aşınma qabığı köklü süxurları örtük şəkilində qapayır, bu yataqların
yaranma səbəbləri elə həmin süxurlardır. Bu aşınma qabığının alt sərhəddi
mürəkkəb morfologiyaya malikdir və kütlələrin ölçüləri en kəsimi üzrə bir neçə on
metrdən bir neçə min metrə qədər, qalınlıqları bir neçə metrdən on metrə kimidir.
Xətti aşınma qabığı yataqları ana süxurlardakı çat sistemləri boyunca inkişaf
tapır. Buna görədə damara oxşar formaya malik olurlar. Bu kütlələrin uzunluğu bir
neçə yüz metrə çatır. Onlar səthdən bir neçə on metr bəzən 100-200 metr nadir
hallarda 1500 metr dərinlikdə pazlaşır. Məsələn Krivoy Roq Fe yatağı.
Təmasyanı aşınma qabığı yataqları süxurun təmasının səthi boyunca
lokallaşır.
İnfiltirasiya yataqları-bu yataqlara aşınma məhsulları hesabına yaranmış
yataqlar aiddir. Onlar həll olmuş halda qrunt sularının sirkulasiya sahəsinə daxil
245
olur və əlverişli şəraitdə çöküntü əmçələ gətirir. Mineral maddələrin çökməsi
boşluqları doldurma və ya metosomatik yolla baş verir.
I halda faydalı qazıntının ayrılması, hidrotermal məhlulların öz faydalı
yükünü tulladığı kimi təqribən eyni səbəblərdən nisbətən soyuq sulu məhlullardan
da olur.
II halda metosomatik halda sulu məhlullar aktiv, həll olmaya asan məruz
qalan süxurlara rast gəlib ətraf süxurların bəzi komponentlərini həll edərək, onların
yerinə məhlulda əvəldən saxlanılan başqa komponentləri çökdürür. Yan süxurların
mineralları həll olmuş halda gətirilən yeni metosomatikləri ilə əvəz olunur. Bu
yolla Fe, Mn, Cu, V, U, Ra, fosforit, gips, borat, islandiya şpatı, maqnetit kimi bir
sıra faydalı qazıntı yataqları əmələ gəlir. Yatağın tiplərinə siderit-limonitli Fe
yataqları və uranın infiltirasiya yataqları aiddir. Əsas yataqları İngiltərə, Almaniya
və s. yerlərdədir.

AŞINMA ZAMANI FAYDALI QAZINTI YATAQLARININ DƏYİŞMƏSİ

şəkil

Süzülmə zonalarının ərazisində filizlərin oksidləşmə zonası əmələ gəlir və 4

yarım zona ilə təmsil olunur. İnterval üzrə filiz cisimlərinin şaquli dəyişməsinə
oksidləşmə zonası deyilir. Üstə lay filiz cisiminin daha çox dəyişmiş hissəsi olub,
oradan hətta çox çətin hərəkət edən birləşmələrdə kənar olunmağa qadirdir. Bu
yarım zonada tipik oksid birləşmələri, yəni ilkin filizlərin oksid törəmələri yayılır.
Digər qələviləşmiş filizlərin oksidləşmə yarım zonası, oksidləşmə zonasında
metalların orta miqdarı ilə müqayisədə daha az miqdarda metal saxlaması ilə
xarakterizə olunur.Aşağıda zəngin oksidləşmiş filiz yarım zonası yerləşir.
Oksidləşmə zonasının qalınlığı adətən bir neçə metrdən onlarla metrə qədər, bəzən
isə yüz metrə qədər çatır. Bu zonanın inkişafı (onun qalınlığı, dəyişmə
proseslərinin intensivliyi) iqlimdən, relyefdən, rayonun erroziya dərəcəsindən,
filizlərin tərkibi və onların struktur-tekstur xüsusiyyətlərindən, ətraf süxurların
fiziki və kimyəvi xüsusuyyətindən və filiz cisimlərinin yatımından asılıdır. Burada
əlverişli faktorlar mülayim rütubətli iqlim, normal parçalanmış relyef, filizlərin
polimineral tərkibi, piritin iştirakı, çox sıx olmayan teksturalar, müxtəlif dənəli
246
strukturlar, süxurların eyni vəya bərabər su keçirməsi, onların kimyəvi, tektonik
pozulmzların intensiv olması əlverişli faktorlar hesab olunur.
Törəmə zənginləşmə zonasının və ya sementləşmə zonasının əmələ gəlməsi
oksidləşmə zonasında həll olmuş metal hissələrinin yenidən çökməsi ilə
əlaqədardır. Törəmə sulfidlərlə bu zonada daha zəngin üst horizontlar sayılır.
Dərinlik artdıqca onların miqdarı azalır və filizlər ilkin filizlərə çevrilir. Törəmə
sulfid zənginləşmə zonasının qalınlığı bir neçə metrdən onlarla hətta yüzlərlə metrə
qədər dəyişir. Bu zonanın inkişafı bir sıra faktorlardan asılıdır. Onlardan əlverişli
olanları isti nisbi rütubətli iqlim, relyefin düzgün olması, filizlərin və ətraf yan
süxurların intensiv çatlılığı, yan süxurlarda və filizlərdə korbanatların iştirak
etməsi və s. hesab olunur.
Sulfid yataaqlarının oksidləşmə zonasında baş verən proseslər kükürdün tam
kənarlaşdırılmasına və digər elementlərin səpələnməsinə səbəb olur. Bunu
nəticəsində həmin zona ağır metallardan birdəfəlik xilas olur, mineral tərkibinə
görə kifayət qədər həmcins olur: burada ancaq Si, Fe və Mn oksidi və
hidrooksidlərinin, Al və Si-lu birləşmələrinin müxtəlif formaları müşahidə olunur.
Oksidləşmə proseslərində metalların ayrılması baş verir. Belə ki, çətin həll olan
sulfidlərin tərkibinə daxil olan metallar oksidləşmə zonasında daha uzun müddətə
saxlanılır. Lakin asan həll olan sulfatlar oranı daha tez tərk edirlər.
Aşağıda oksidləşmə zonasında bəzi metalların özlərini necə aparmasına
diqqət yetirək:
Fe-pirit oksidləşərək iki valentli Fe sulfatına keçir və sərbəst O 2 olduğu
zaman üç valentli Fe sulfatına çevrilir. Sonuncunun hidrolizi zamanı Fe
hidrooksidinin çətin həll olan birləməsi əmələ gəlir və o, məhluldan limanitin geli
şəkilində çöküntü verir. Ümumiyyətlə, oksidləşmə zonasının intensivliyi dəmir
birləşmələrinin hidrooksidləri ilə zənginləşməsinə səbəb olur və bunu "dəmir
qapağı" kimi adlandırırlar.
Cu-sulfidlərinin oksidləşməsi zamanı (xalkopiritin) asan həll olan sulfat
meydana çıxır və oksidləşmə zonasından kənarlaşdırılır. Cu törəmə zənginləşmə
zonasında əmələ gəlir. Buna görə də oksidləşmə zonası Cu-la zəngin deyildir.
Pb-qalenit oksidləşməsi çətin həll olan sulfatın anqlezitin yaranmasına səbəb
olur. Onlar oksidləşmə zonasında toplanır, sonradan isə çətin həll olan karbonat,
serusitə çevrilir. Bəzi hallarda oksidləşmə zonasında da ilkin qalenitə rast gəlinir.
Zn-sfaleritin oksidləşməsi zamanı asan həll olan sulfat birləşməsi yaranır və
o, sementləşmə zonasında çöküntü vermir. Lkin yataq ərazisi üzrə səpələnir. Zn
ancaq karbonat (simitsonit) və ya silikatın (kalaminin) inkişaf etdiyi zaman
toplanılır. Uyğun olaraq polimetalik filiz cisimlərinin aşınması zamanı oksidləşmə
zonasının Zn və zənginləşmiş Pb-la çox kəskin kasadlaşması baş verir.
247
 Au-oksidləşmə zonasında böyük məsafələrə asılı və ya həll olmuş halda
miqrasiya edir və sementləşmə zonasının üst hissəsinə çökür.
Ag-oksidləşmə zonasında Ag özünü aparması onun ilkin filizlərdə tapılma
formasından asılı olaraq fərqlənir. Sərbəst Ag adətən həmin zonada toplanır,
sulfitlərin tərkibindəki Ag isə məhlula keçir. Əgər sonradan Ag hologenlərin
tərkibinə daxil olarsa, onda oksidləşmə zonasında toplanır. Digər hallarda isə
sementləşmə zonasında konsentrasiya olur.
Digər elementlər hansılar ki, filizlərdə sulfit şəkildə rast gəlir (Ar, sürmə,
bismut, Mo, Hg, Ni, Co) oksidləşmə zonasında oksidlərə, hidrooksidlərə,
karbonatlara çevrilir. Onlar bu şəkildə oksidləşmə zonasında toplaşaraq ya
yataqdan kənara çıxarılır ya da ətraf süxurlara səpələnirlər. İntensiv oksidləşmə
zonasının inkişafı əksər sulfit yataqlarında müşahidə olunurlar. Məsələn: Kadamsk,
Konrad, Kalmakır, Turlan və s. yataqlar.
Digər faydalı qazıntı yataqları ( qeyri sulfit) aşınma zonasında davamlılıq
dərəcəsinə görə 3 qrupa bölünürlər:
1. Dəyişməyən
2. Zəyif dəyişən
3. Dəyişmiş yataqlar
Birinci qrupa dağ billuru, almaz, qranat, korund, alanit, diotomit, trepel,
qum, çınqıl, qumdaşı, kvarsit yataqları aiddir.
Zəyif dəyişmiş yataqlara peqmatit, azbest, karbonatlar, bir sıra karbonatlı və
silikatlı süxurlar, gillər, püskürmə və metomorfik süxurların yataqları aiddir.
Üçüncü qrupa isə kükürd, mineral duzlar, gips, anhidrit, kömür yataqları
daxildir. Aşınma zonasında kükürd alanit tipli sulfatların yaranmasına gətirib
çıxarır. Bundan başqa yarozit, gips və başqa mineralların oksidləşərək aşınma
zonasında "kükürd papaq"larını əmələ gətirir. Sonraki oksidləşmə bu mineralların
parçalanmasına gətirir.
Mineral duzlar intensiv qələviləşməyə məruz qalaraq duzlu karsların
inkişafına səbəb olurlar.

ÇÖKMƏ YATAQLAR
Bu yataqlar sulu hövzələrin dibində baş verən çöküntü toplanma prosesində
əmələ gəlir. Onlar əmələ gəlmə yerlərinə görə göl, dəniz, bataqlıq, çay yataqlarına
ayrılır. Dəniz yataqları içərisində platforma və geosinklinal yataqları qeyd etmək
lazımdır. Çökmə süxurların formalaşma prosesi və onlarla əlaqədar faydalı
qazıntıların yaranması 3 mərhələdə baş verir:
1. Sedmentogenez
2. Diogenez
248
 3. Katogenez
Sedmentogenez mərhələsi-özündə aşınma qabığında hissəciklərin
mobilizasiyası, çöküntülərin nəqli və son hövzədə çöküntü əmələ gəlmə
mərhələlərini birləşdirir. Hissəciklərin mobilizasiyası mexaniki və kimyavi
differensasiyası proseslərində baş verir. Onların nəql formaları sutoplayıcı
sahələrdə müxtəlif olur. Yəni həqiqi və ya kalloid məhlullar şəkilində mexaniki
asılı halda dibdə diyirlənmə yolu ilə həll olmuş birləşmələr su hövzələrinə
tamamilə, qırıntılı məhsullar isə qismən çatdırılır. Hövzələrdə çöküntü əmələ
gəlmə hissəciklərin mexaniki, kimyəvi, biokimyəvi differensasiyaları şəkilində
baş verirş
Mexaniki diferensasiya zamanı qırıntılı material mineral hissəciklərinin
forması, ölçüləri və sıxlığına görə çeşidlənir.
Sahilyani zonada çaqıl, çınqıl, qum toplanır. Sonrakı zonada alevritlər sonra
isə hövzənin daxili hissəsində gillər çökür. Qırıntılar eyni ölçülü olduqda sıxlığı
daha çox olduqda ilk növbədə çökürlər. Sahildən uzaqda isə az sıxlıqlı hissəcikləri
aparır.

Kimyəvi diferensasiya-burada mexaniki və ya kalloid məhlullar, həmçinin

mexaniki asıılı hissəciklər şəkilində daşınan hissəciklərin ardıcıl çökmə
prosesindən ibarətdir. Kimyəvi diferensasiya sxeminə görə əvvəlcə çətin həll olan

249
hissəciklər çökür. Fe və Mn oksidləri Si, Fe silikatları, boksitlər, duzlar, fosfatlar
və kalsit şirin, şor və normal duzluluğa malik sularda ardıcıl olaraq çökürlər.
Kalsitin çökməyə başlaması təqribən mexaniki diferensasiya prosesinin qurtarması
ilə üst-üstə düşür. Dolomitin çökməyə başlamasından kimyəvi çökmə məhsullarına
demək olar ki, qırıntı materiallar qarışmır və məhlullarda duzların
konsentrasiyasının yüksək olması tələb olunur. Bu diferensasiyanın əsas səbəbi
hövzə sularında H2 ionlarının (PH-ın) müxtəlif konsintrasiyaları və oksidləşmə
bərpa potensialının (Eh) olması hesab olunur. Çay sularında sahilyanı dəniz sonra
isə dənizin dibinə doğru PH-ın qiymətinin aşağı düşməsi çöküntülərdə metal
hidrooksidin, sonra isə metal oksidlərinin ardıcıl çökməsi ilə qeyd olunur.
Biokimyavi diferensasiya-heyvanat və bitki orqanizim tərəfindən bəzi
elementlərin ixtiyari olaraq udulması və orqanizimlərin məhv olmasından sonra
onların toplanması nəticəsində baş verir. Beləliklə, kaustobiolitlər, karbonatlar,
silislərin tərkibinə daxil olan üzvi maddələrin böyük kütlələri əmələ gəlir.
Orqanizimlərin həyat həyat fəaliyyəti və məhvi nəticəsində həmçinin Fe, Mn, Al
oksidlərinin və V, Cr, Ni, Co, Cu kimi mikroelementlərin qismən toplanması
əlaqədardır.
Diogenez mərhələsi-bu zaman çox nəmləşmiş bakteriyalarla zəngin və lilli
xırda komponentlərlə az doymuş lillərin sıxlaşaraq süxura çüvrilməsi baş verir. Bu
proses çöküntü qatının altında on metrlərdən ilk yüz metrlərə qədər dərinlikdə baş
verir. Diogenezin ilk mərhələsində oksidləşmə mineral əmələ gəlməsi baş verir və
lilli süxurların oksidləri hesabına Fe və Mn hidrooksidlərinin konkresiyaları
yaranır. Sonrakı mərhələdə çöküntü mühiti bərpa mühitinə çevirir. H 2O udulan
çöküntü sulfatlardan məhrum olur və 2 valentli Fe və Mn oksidləri Si, üzvi
maddələr, fosfor və kiçik elementlərlə zənginləşir. Bu yolla siderit, dəmirli xlorit,
konkresiyalı vodoxrozit və rodonitli Mn filizləri, fosforit, Cu, Pb və Zn çökmə
möhtəvi filiz yataqları əmələ gəlir.
Diogenezin son mərhələsində autogen materialın (tapıldığı yerdə əmələ
gələn çökmə material) yenidən daxili paylanması və onun konkresiyaların inkişaf
etdiyi bir sıra nöqtələr ətrafında uzanması baş verir. Bu vaxt bəzi elementlərin
konsentrasiyası artır. Məsələn: Mn-nın konsentrasiyası 7 dəfə arta bilər.
Katagenez mərhələsi-çöküntülərin sonrakı dəyişmələri, dərinliyə enməsi,
təzyiq və temperaturun artımı ilə əlaqədardır. Mineroloji tərkibin cüzi dəyişməsi
ilə süxurların birdəfəlik daşlaşması (litifikasiyası) baş verir. Süxur məsamələri,
gips, anhidrit floritlə dolur. Maddələrin qismən təkrar çökməsi dənələr arası
boşluqda qeyd olunur.
Üzvi kütlədən ayrılan qaz fazası isə mayə və qaza bənzər kaustobiolitlərin
başlanğıcı hesab olunur. Çökmə yataqların konturları arasında 3 qrup ayrılır.
250
 1. Aşınmaya davamlı qitədən gətirilmiş minerallar (kvars, rutil, feldşpatlar,
mikalar);
2. Kimyəvi aşınma məhsulları olan minerallar (smektit və ya montmorillonid,
koolinit, hidromikalar, opal, Fe və Mn hidrooksidləri);
3. Yeni əmələ gələn çökmə törəmələr (karbonatlar, hologenlər, fosfatlar, filiz
mineralları, silisli məhsullar, karbohidrogenli birləşmələr və s.).
Çökmə yataları əsasən iri ölçülərə malik olur. Dəniz yataqlarının ayrı-ayrı
layları onlarla km, lay dəstələri isə yüz metrlərlə km uzanır. Layların qalınlığı
geniş intervalda (0,5-500 m-ə qədər) dəyişir.
Yataqların tipləri
Çökmə yataqlar çöküntü əmələ gəlmə prosesindəki diferensasiyasının
növündən asılı olaraq 3 yerə ayrılır:
1. Mexaniki (qırıntılı);
2. Kimyəvi;
3. Biokimyəvi.
Mexaniki çökmə yataqlar-əsasən süxur və filizlərin fiziki parçalanması
zamanı yaranan qırıntı minerallarının yığımından ibarətdir. Mexaniki parçalanma
davamsız olan mineralların kimyəvi dəyişməsi ilə müşayət olunur. Materialların
toplanması ekzogen agentlərin hesabına (səthdən axan sular, külək, okean və göl
sularının, buzlaqların geoloji fəaliyyəti) baş verir. Adi süxur əmələ gətirən
minerallardan (kvars, mikalar, feldşpatlar və başqaları) təşkil olunmuş süxur
qırıntıları olduğu halda inşaat materialı kimi istifadə olunan qırıntı süxur yataqları
əmələ gətirir. Əgər daşınıb yenidən çökdürülməyə fiziki davamlı və yüksək sıxlıqlı
faydalı mineral möhtəviləri və yığımlarını saxlayan süxurlar məruz qalmışsa onda
səpinti yataqları əmələ gəlir. Faydalı qazıntı cisimlərinin forması əsasən çöküntü
toplanma mühitindən asılı olub, lay, örtüyə bənzər, linzavari, yuvavari olur.
Qırıntılı süxur yataqları içərisində çınqıl, qum və gil yataqlarını qeyd etmək
lazımdır. Çınqıl yataqları əmələ gəlmə şəraitinə görə prollüvial, allüvial, qlasial,
sahilyani və göl, dəniz tiplərinə bölünür. Sənayə cəhətcə daha çox maraq kəsb edən
müasir yataqlar sementsiz və kövrək çınqıl yataqlarıdır. Onlara Orta Asiya, Xəzər,
Baltik, Azov dənizi sahillərində, iri çay vadilərində (volqa, Dnepr, Kür, Araz, Ob
çayı) geniş yayılıb.
Qum yataqları çox müxtəlif mənşəli olub, lakin praktik əhəmiyyət kəsb
edənləri alluvial, göl və dəniz yataqları hesab olunur. Müasir yataqların kövrək və
sementsiz yataqları praktik istifadə üçün daha əlverişlidir. Qumlar tərkibinə görə
mono və polimineral növlərə ayrılır.Monomineral qumlardan kvars qumları geniş
yayılıb, çölşpatlı qumlar az rast gəlib. Yüksək növlü qumlar linzalar, az qalınlıqlı
laylar əmələ gəlir. İstismardakı qum yataqları müxtəlif yaşlı və mənşəlidir.
251
Məsələn Ukraynada IV dövr, paleogen və neogen; Abşeronda antropogen;
Lelinqradda devon; Moskva ətrafında ilk daş kömür (karbon yaşlıdır.
Gil yataqları yaranma şəraitinə görə alluvial, göl, eol növlərinə bölünür.
Əsas süxur əmələ gətirən minerallar simektit, kaolinit, perrofillit, hidromikalar,
həmçinin ilkin süxurların (kvars, feldşpatların) relikt mineralları hesab olunur.
Əgər süxurlar 50-60% qum fraksiyaları saxlayarsa gilçələr, 80%-dən çox
saxladıqda isə qumçalar adlandırılır.Gil süxurlarının delluvial və alluvial yataqları
mineral tərkibinə görə sabit deyildir. Onlardan tez-tez üzvi maddələrin qarışığı
qeyd olunur. Gillərin qarışığı aşağı ehtiyyatları böyük deyildir. Gillərin dəniz
yataqları kembiridə daxil olmaqla farenezoyun bütün dövrlərində yaranıb. Gil
yataqları üçün geniş sahəvi yayılmaya malik laylı, layvari yataqları xarakterdir və
qalınlıqları böyük hədlərdə dəyişir. Dəniz gillərinin növləşməsi zəifdir. Göl
yataqlarında isə yığımlar 3-6 metrdən 15 metr qalınlığa qədər 1000 və 100000 km 2
sahədə izlənilir. Onların formaları linzavari və lay formasındadır. Yaxşı
çeşidlənmişlər oda davamlı və törəmə kaolinlərə aiddirlər. Gil süxuru yataqları
Azərbaycanda Daşsalahlı bentonit yatağı, Ukraynada Çerkavsk, Rusiyada Varonij
vilayətində Borovçinsk, Uralda məlumdur.
Səpinti yataqları-aşınmaya məruz qalmış əvvəllər mövcud olmuş faydalı
qazıntı yataqlarının və süxurların pozulması və yenidən çökməsi prosesində
qırıntılı çöküntülər içərisində qiymətli komponentlərin toplanması nəticəsində
əmələ gəlir. Səpintilər genetik cəhətdən sərbəst yataqlar qrupunu təmsil etmir və
onların çoxu aşınma məhsullarının təkrar çökməsindən əmələ gəlirlər, yəni çökmə
törəmələr hesab olunurlar. Səpinti yataqları əmələ gəlmə şəraitinə görə elluvial,
delluvial, prolluvial, alluvial, litoral (sahilyani), qlasial və eol növlərinə ayrıllır.
Səpintilərin əmələ gəlmə mexanizmi qırıntı materialının ölçüsü, sıxlığı,
hissəciklərin forması, qırıntıların sürtünməsi və diyirlənməsi, nəql prosesindəki
mexaniki bərklik, kimyəvi davamlılıq dərəcəsinə görə materialın diferensasiyasına
əsaslanır.
Elluvial səpintilər ana süxurların yatdığı yerlərdə rast gəlinir və onların hər
birinin konturu təxminən üst-üstə düşür. Səpintilər zənginləşməmiş və
zənginləşmiş ola bilər. Bu yeganə səpinti növüdür ki, aşınma yataqlarına aid edilir.
Lakin onlara mexaniki çökmə yataqlar içərisində səpintilərin üstünlük təşkil etdiyi
hissəsi kimi baxılır.
Delluvial səpintilər qırıntılı materialın yamac boyunca ağırlıq qüvvəsinin
təsiri altında sürüşmə prosesində çeşidlənməsində əmələ gəlir. Yerdəyişmənin
xarakteri və səpintilərin quruluşu, yamacın meyl bucağı, qalınlığı və qırıntıların
parametrlərindən (ölçüləri, sıxlığı, forması), iqlimdən, hidrogeoloji və mühəndisi
geoloji faktorlardan asılıdır. Delluvial səpintilərin konturu yamac boyunca,
252
mənbələrin yaxınlığındakı yüksəklikdən aşağıya doğru uzanmışdır. Səpintilərin
uzunluğu onlarla və ilk yüz metrə qədərdir. Səpintilərdəki qiymətli mineralların
paylanması qeyri bərabər olub, maksimum miqdarı səpintilərin təpəsində rast
gəlinir.
Prallüvial səpintilər çox nadir olub, dağların ətəklərində qırıntı
materiallarının yamaclardan müvəqqəti axınlarla yuyulması nəticəsində əmələ
gəlir. Bu səpintilərdəki qırıntılar zəif diyirlənmiş və pis çeşidlənmişlər.
Alluvial səpintilər dibdə qarışmış hövzələrin diferensasiyası və çökməsi
hesabına əmələ gəlir. Onlarda materialın toplanması alluvinin çayın dibi ilə
optimal hərəkət rejimində və ancaq müəyyən anlarda baş verir. Bu da çayın axın
sürətinin onun müxtəlif hissələrindəki nisbətindən və alluvinin fraksiya tərkibindən
asılıdır. Toplanma yerlərinə görə alluvial səpintilər yamac, məcra, vadi, terras,
delta səpintilərinə ayrılır. Əgər onlar qiymətli mineralların bir horizontda
yerləşdiyi halda sadə, iki və daha çox belə horizontun dolduğu halda isə mürəkkəb
ola bilər. Aşağıdakı şəkildə alluvial səpintilərin quruluşu verilmişdir.

şəkil

Səpintilərin en kəsilişində ana süxurlar, qumlar, torf, qumlu-gilli çöküntülər

və torpaq təbəqəsi ayrılır. Alluvial səpintilər köklü mənbələrin yaxınlığında
yerləşir və onlar çay boyunca olan hidrogeoloji rejimdən, köklü mənbənin
zənginliyindən, erroziya kəsiminin dərinliyindən və çay axınındakı mineral
dənələrinin törəmələrinin özlərini aparmağından asılı olaraq müxtəlif məsafələrə
uzanır. Səpintidəki mineralların paylanması adətən qeyri bərabərdir.
Sahilyani səpintilər qabarma və çəkilmələr, dalğalar və sahil cərəyanının
təsiri nəticəsində yaranır. Sahilyani səpintilərin yaranması üçün abraziya və
akumilyasiya sahilləri əlverişli deyildir. Onların yaranması üçün optimal şərait
qırıntı kütlələrinin fasiləsiz şəkildə gerilələmə-irəliləmə hərəkətləri zamanı
xırdalanması, növləşməsi və yenidən çökməsi nəticəsində baş verir. Bu səpintilər
plaj zonasında toplanır. Bu zaman ağır minerallar dəniz dalğaları ilə daim
yuyulmaya məruz qalmış üst hissəsində toplanır. Sahilyani dəniz və okean
səpintiləri qabarma və çəkilmə nəticələri arasındakı dar zolaq və ya qapalı
hövzələrdə dalğa zonasında yerləşirlər. Onlar üçün yaxşı çeşidlənmiş bərabər
dənəli çoxlu miqdarda qiymətli mineral mineral yığımları xarakterdir və
qalınlıqları bir metrdən artıq olmur. Əmələ gəlmə vaxtına görə səpintilər müasir və
qədim, yatım şəraitlərinə görə basdırılmış və açıq, formalarına görə isə laylı,
253
linzavari, örtüyə bənzər və yuva formasında olurlar. Səpintilərin ölçüləri böyük
həddə dəyişir, yəni dağlıq hissələrdəkilər 10-15 metrlərə qədər olur. Düzənlik
səpintilər isə 100 km-ə qədər olurlar. Səpintilərdə ancaq elə minerallar toplanır ki,
onlara yüksək sıxlıq oksidləşmə zonasında kimyəvi davamlılıq və fiziki davamlılıq
səciyyəvi olsun. Səpintilər arasında ən geniş yayılmış minerallar Au, Pt, Hg, S,
kalumbit, kassiterit, seyelit, monosit, ilmenit, maqnetit, sirkon, korund, rutil,
qranat, topaz və almaz hesab olunur.
Qiymətli mineralların sayına görə səpintilər monomineral və kompleks ola
bilər. Səpinti yataqları bir sıra faydalı qazıntıların mühim mənbəyi ola bilər. Onlar
almaz, Ti, W və Sh-ın dünya hasilatının yarıya qədər Au və Pt hasilatının 10-20%-
ni verir. Tantal, maqnetit, meosit, qranat, dağ billuru hasilatında da səpintilərin rolu
və əhəmiyyəti böyükdür.
Səpinti yataqlarının aşağdakı tipləri var:
Qızıl saxlayan (alluvial) səpintilər-Rusiyada Şərqi Sibir, ABŞ-da Alaska və
Kaleforniya, Braziliyadadır.
Platin saxlayan elluvial və alluvial səpintilər-Rusiyada Ural, Zair, Zimbabve,
ABŞ Alaska, Kalumbiya.
Almaz saxlayan (səpintilərin bütün genetik tipləri) Rusiyada Yakut Saxa
Respublikası, Uralda, Hindistan, CAR, Anqola, Avstraliya, Nabibya və s.
Kassiterit-volframit (delluvial-alluvial). Monosit və sirkollenit Hindistan,
Şirlanka, Avstraliyada geniş yayılmışdır.
Kallunbit-tantallı (litoral) Rusiyada, Nigeriya, Braziliya, Konqa və Zairdə.
Maqnetit-ilmenit (litoral) Orta Asiya, ABŞ və b.

Kimyəvi çökmə yataqlar-həqiqi və ya kalloid məhlullardan əmələ gəlir.

Laqunlarda, duzlu dəniz hövzələrində, arit iqlim şəraitində (isti) mineral duzlar,
gips, anhidrit, barit yataqları həqiqi məhlullardan əmələ gəlir. Lakin bu çöküntülər
məhlullarda duzların konsentrasiyası çox yüksək olduqda toplanır.
Metalların filizləri kontenintal aşınma qabıqlarının məhsulları hesabına
yaranan suspenziyalar və kalloid məhlullardan su hövzələrinin (dəniz, göl, çay)
dibində çökürlər. Bu metalların birləşmələri narın asılı hissəciklər həqiqi kalloid
məhlullar şəkilində çay və qrunt suları ilə nəql olunur. Bu birləşmələr sahilyani
zonalardakı həll olmuş elektrolitlərin təsiri altında çökür və onlar kalloidləri
kauqulasiya edərək çöküntüyə çevirir. Metalların müxtəlif geokimyəvi
mütəhərrikliyi ilə əlaqədar olaraq çökmə prosesində onların diferensasiyası baş
verir. Boksitlər sahilyani sahədə toplanır. Manqan filizləri isə üst hissəsində
toplanır. Diferensasiya bir metalın filizi üçündə qeyd olunur və özünü sahildən
uzaqlaşdıqca filizlərin mineral tərkibinin dəyişməsi şəkilində əks etdirir. Bu
254
istiqamətdə manqan filizi yataqlarındakı 4 valentli birləşmələr tədricən 3 valentli,
sonra isə 2 valentlilərlə əvəz olunur. Dəmir filizləri yataqlarında həmin
istiqamətlərdə boksitlərdən karbonatlara, sonra isə silikatlara keçid müşahidə
olunur.
Kimyəvi yataqları içərisində aşağdakı əsas tiplər ayrılır: Silvin-halit; siderit-
şamozit-limonitli; rodoxrozit-pselomelan-pirolizitli və boksitli yataqlar.
Mineral duz yataqlarının əmələ gəlmə şəraitlərinə görə 3 yerə ayırırlar:
1. Müasir duzlu hövzələrə;
2. Duzlu yeraltı sulara;
3. Qazıntı duz yataqlarına.
Müasir duzlu dəniz hövzələri yer qabığının rəqsi hərəkəti nəticəsində
yaranır. Sahilyani ərazilərin aşağıda yerləşən sahilyani zonaların enməsi zamanı o
dəniz suyu ilə dolur və isti iqlim şəraitində onun intensiv buxarlanması baş verir.
Belə duzlu hövzələrə Xəzərdə Qaraboğaz qol hövzəsini, Qara dənizdə donuzlav,
Azov dənizində Sivas, Aralda Cakliknil körfəzini göstərmək olar. Kontenintal duz
hövzələri arid oblastların axmaz çalalarında ora daxil olan səth və yeraltı suların
buxarlanması zamanı yaranır. Belə göllər Qərbi Sibirdə, Qazaxıstanda, İranda,
Manqolustanda, Avstraliya və Şərqi Afrikada rast gəlinir. Mineral duzların qazıntı
yataqları qədimi geoloji epoxalarda arid iqlim şəraitində izolə olunmuş laqunlarda
dəniz suyunun buxarlanmasından əmələ gəlir. Qalınlığı yüzlərlə metr olan hologen
çöküntülərin toplanması və iri duz yataqlarının yaranması xüsusi geoloji, struktur-
tektonik şəraitlərlə izah olunur. Duz yataqlarının yaranması üçün əlverişli yerlər
kənar çökəkliklər və platformalardakı sineklizlər hesab olunur. Bu qrup yataqları
bilavasitə yer qabığının həmin struktur elementlərində toplaşıb-Xəzəryani, Polşa-
Alman, Şimali Alman və daxili Alman sineklizində, kənar çökəkliklərindən isə ön
preney, ön Atlas, Karpat önü, Karpat arxası, Ural önü çökəklikləri göstərmək olar.
Kalium duzlarının iri yataqlarından Almaniyanın Stratsfut, Belarusun Starablinsk,
Uraldakı Verxnikanski göstərmək olar. Daşduz yataqlarından isə Almaniya,
Kanada, Ukraynada Donbas məşhur yataqlarıdır.
Siderit-şamozit-limonitli dəmir filiz yataqları-lay, uzunsov linzalar, laya
bənzər yığımlar və yuvalarla təmsil olunur. Filiz cisimlərinin uzunluğu adətən
onlarla yüzlərlə km, eni bir neçə km, qalınlığı isə onlarla metrdir. Filizlərin
tərkibinə dəmir oksidi və hidrooksidləri (limonit, hidrohetit, hetit, hematit),
karbonatlar (siderit), dəmirli silikatlar, dəmirli xloritlər (şamozit, türingit) daxildir.
Filizlərin tərkibinə həmçinin manqan, kvars, kalsid, xalsedon, barit, gips, gil
minerallarıda daxildir. Filizlərin teksturası oolitdir. İri çökmə yataqları ABŞ-da
Klinton, Mərkəzi Avropada Latoringiya hğvzəsi, Qazaxıstanda Ayat hövzəsi,
Avstraliya, Mali və Kanada da yerləşir.
255
 Rodoxrozit-psilomelan-piroluzit yataqları-formaları lay, laya bənzər və
linzavari cisimlərdən ibarətdir. Uzunluğu bir neçə km, eni yüzlərlə km, qalınlığı isə
10-20 metrə bərabərdir. Mineral təekibində əsas rolu oksid və hidrooksidlər
(manqanit, pselomelan, pirolizit), karbonatlar (radoxrozit, manqankalsit) və
manqanlı silikatları (rodonit, manqanlı qranatlar) oynayır. Filizlərin teksturası
konkresiyalı, məsaməli, hislidir. Gürcüstanda Çiaturi, Ukraynada (Nikopolsk),
İtaliya, İspaniya, ABŞ və başqa yerlərdə.
Müasir konkresiyalı Fe-Mn filizləri-böyük xammal ehtiyatına malikdir və
həm də bu ehtiyatlar daima bərpa olunurlar. Filizlər Fe və Mn oksidləri və
hidrooksidlərindən, xalsedon, xlorit, gil minerallarından ibarətdir. Mn (orta hesabla
20%, Fe 16%, əlavə filizlər Ni 0,6%, Co 0,33%, Cu 0,35%) Zn, Pb və Ag sənayə
konsentrasiyalarında saxlayır. Bu cür filizlərin inkişaf etdiyi böyük sahələr Sakit
Atlantik və Hind okeanlarında yerləşir.
Çökmə boksit yataqları-platforma və geosinklinal növlərə bölünür. Yataqlar
üçün laylı, linzavari, yuvavari formalar mövcuddur. Onlar bir neçə metrdən ilk on
metrə qədər qalınlığa malikdir və yayılma sahələri bir neçə km 2-dir. Yataqlar
qumlu-gilli və karbonatlı çöküntülərdə toplanır. Filizlərin alt kontaktı adətən düz
deyildir. Bu filizlərlə təmasda olan əhəngdaşlarındakı kars boşluqları ilə
əlaqədardır. Filizlər bömit, deaspor və hibsitdən, Fe hidrooksidləri, Si oksidi və gil
minerallarından təşkil olunub. Filizlərin teksturası massivləri oolitli, paxlalı,
məsaməli, kövrək, brekçiyalı olur. Bu tip yataqlara Rusiyada-Uralda, Timanda,
Lelinqrad vilayətində Tixvin; Qazaxıstanda-Turqay çökəkliyini;Macarıstan;
Serbiya; Naxçıvan MR-də Ceyran qalası və s. ölkələrdə.
Biokimyəvi çökmə yataqlar – bu yataqların yaranması bəzi heyvanat vəbitki
orqanizmlərinin öz həyat fəaliyyəti dövründə çoxlu miqdarda kimyəvi elementləri
toplama qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Dəniz orqanizmlərinin bəzilərində elementlərin
miqdarı onların klarklarından dəfələrlə çoxdur. Məs: flüor, bor, K, S
konsentrasiyası orqanizmlərdə klark miqdarından 10-larla dəfə; B, St, Fe, Ag, Au
100-lərlə dəfə; SiO2 və P 1000 dəfə; Zn və Mn 10000 dəfə çox ola bilər. Bundan
başqa orqanizmlərin bəzisi nadir və səpinti elementlərini toplayır. Məs: kömürün
küllərində Ge miqdarı litosferlə müqayisədə 70-120 dəfə, Be 30-150 dəfə, Co 30,
skandium 10-20, Mo-18, Qalium 7-10, Qalay isə 4 dəfə çoxdur.
Biokimyəvi çökmə mənşəyə əhəngdaşı, dolomit, mergel, uran, S və
həmçinin bərk, maye və qazabənzər koustobiolitlər malikdir.
Biokimyəvi çökmə yataqlar əsas tipləri: fosforit, sərbəst S və koustobiolitlər
hesab olunur
Fosforit Yataqları – mürəkkəb kimyəvi tərkibə malik fosforlu, turş, flüorlu
və C qazlı Ca birləşmələrinin yığınları ilə təmsil olunur. Fosforitlərlə yığınları ilə
256
birgə kalsit qlakonit iştirak edir. Dəniz hövzələrinə gətirilən – fosfor, heyvanat və
bitki orqanizmləri tərəfindən mənimsənilir və dəniz orqanizmlərinin sümüklərində,
liflərində və qanında fosforun qiyməti çox olur.
Fosforitlər bioloji və biokimyəvi yolla əmələ gəlir:
I halda dəniz orqanizmlərinin kütləvi qırılması nəticəsində onların qalıqlarının
yığınları dənizlərin dibində toplanır. Əvvəlcə amonium karbonat və fosforlu turş
Ca ayrılması ilə üzvi birləşmələrin çürüyüb, parçalanması baş verir. Sonra onların
qarşılıqlı təsirindən ammonium fosfor turşusu əmələ gəlir və əhəngli
balıqqulaqlarına təsir edərək nəticədə fosforiti əmələ gətirir.
II Biokimyəvi sxemə uyğun olaraq, çaylar vasitəsilə dənizə gətirilən fosfor səthə
yaxın qatlarda (50 m dərinliyə qədər) orqanizm vasitəsilə intensiv udulur və onun
miqdarı burada çox aşağı olur. Dərinlik 350-1000m qədər olan sahələrdə məhv
olunur, orqanizmlərinin kütləvi parçalanması P2O5 –in ayrılması və onun C turşusu
ilə doymuş dəniz suyu tərəfindən udulması baş verir. Yuxarı qalxan axınlar və
cərəyanlar nəticəsində P və C2 qazı ilə doymuş dərinlik suları şelfin səthə yaxın
zonasına qalxır, C2 qazının parsial təzyiqi aşağı düşür və 100-150 m dərinlikdə
fosfatın toplanması baş verir.
Fosforit yataqları geosinklinal və platforma yataqlarına ayrılır:
Geosinklinal forma əsasən çox enli olmayan dar, şelf, çökəkliyində toplanır və
fosforit yataqları adətən lay formasına və iri ölçülərə malikdir(Uzunluğu 100 km,
eni 40-50 km-ə qədər)
Platforma yataqları isə sineklizlərin ərazisində yerləşir və ölçüləri nisbətən azdır.
Filizləri teksturaları möhtəvi teksturadır (səpinti fosforitlər). Tərkibinə görə onların
arasında səpələnmiş fosforitli gilli qumlu-gilli növlər ayrılır. Xarakterik
yataqlardan biridi kəsilişdə qumlarla gillər növbələşir. Onların arasında 10 – 15 sm
qalınlıqda fosforit yatağı müşahidə olunur.
S yataqları – Biokimyəvi mənşəli S yataqları O 2 olmayan mühitlərdə
yaşayan anerob bakteriyalarının fəaliyyəti nəticəsində yaranırlar. Bu bakteriyalar
üzvi maddələri Ca sulfatı parçalayaraq HsS və CaCO3 – ün ayrılmasına səbəb olur.
Su hövzəsinin üst hissəsində HsS və CaCO3 ayrılmasına səbəb olur. Su hövzəsinin
üst hissəsində H2S sərbəst 8-ə qədər oksidləşir nəticədə S hövzə dibinə çökərək
orada Kalsit, gips və digər çöküntülərlə qarışaraq çökür. Bu yolla yaranmış
yataqlar bir-birilə növbələşən karbonatlı və gips süxurlarından təşkil olunub,
filizlər karbonatlı hesab olunur.Lay formasına malik yataqlar geniş zonaya yayılıb.
Bu yolla yaranmış yataqlar bir-birilə növbələşən karbonatlı və gips süxurlarında
təşkil olunub, filizlər karbonatlı hesab olunur. S-in epegenetik biokimyəvi yolla
əmələ gələrək tərkibi çatlı və məsaməli olan yeraltı sulfatlı sularla doymuş və üzvi
maddələr saxlayan süxurlarda toplanır. Epigenetik yataqlarının filiz cisimlərinin
257
formatı linza, yuva, ştokvari və ya düzgün olmayan formadadırlar. Yataqları Orta
Asiyada şor su, Qaraqum Karpat önünd, Volqa boyunda, Polşa, Meksika və ABŞ-
da var.
Kaustobiolit yataqlar (Yanar faydalı qazıntılar)
Bunlar yanar şistlər və kömürlə təmsil olunurlar. Kömürlərin yaranması çox
mürəkkəb prosesdir və orada 2 əsas mərhələ ayrılıb:
I-də məhv olmuş bitkilərin torfa çevrilməsi baş verir. II-də isə torfun qonur kömürə
çevrilməsi baş verir. Daha sonra qonur kömür daş kömürə oda antrasitə çevrilir.
kömürlər kimyəvi tərkibi və fiziki texnoloji xüsusiyyətlərinin çox rəngarəng
olması ilə xarakterizə olunur. Bu əsasən geoloji tarik ərzində kömürlərin əsas
genetik faktorlarının fərqli təzahür etməsi ilə izah edilir. Gentik faktorlar ilkin və
törəmə faktorlara ayrılır.
Bərk yanar faydalı qazıntıların genetik təsnifatının əsası Alman
poliobotaniki Q. Potenye tərəfindən işlənmişdir və o bütün biolitləri 2 yerə
ayırmışdır: Akastobiolitlər və Koustobiolitlər
I-lər bitki və heyvanat qalıqlarının üzvi maddəsinin tam parçalanmasından
sonra yaranmış q/üzvi qalıqlardan ibarətdir.
Kaustobiolitlər isə 3 qrupa bölünür:
1) Sapropelit – onlar ibtidai orqanizmlərin çürüyən lil şəraitlərində bərpaedici
parçalanma zamanı əmələgəlir.
2) Humuslu kostobiolitlər – bunlar ali bitkilərin qalıqlarının bataqlıq şəraitlərində
parçalanması və çürüməsi məhsulları hesab olunurlar (torf, kömür).
3) Liptobiolitlər – (qalıq humuslu kostobiolitlər) bunlar oksidləşmə şəraitində çətin
parçalanan bitkilərin ən davamlı hissələrindən əmələ gəlir.
Y. Jemçujnikova görə humolitlər yəni humuslu kaustobiolitlər arasında 2 sinif
humus və liptobiolit ayrılır.

258
 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ГОСУДАРСТВЕННАЯ
НЕФТЯНАЯ АКАДЕМИЯ

Кафедра «МИНЕРАЛОГИИ, ПЕТРОГРАФИИ И

ЛИТОЛОГИИ»

КОНСПЕКТЫ ЛЕКЦИЙ

ПО КУРСУ

«ГЕОЛОГИЯ МЕСТОРОЖДЕНИЙ ПОЛЕЗНЫХ ИСКОПАЕМЫХ» (для

подготовки бакалавров русского сектора)

259
 ЛЕКТОР: Дос Мамедов.

БАКУ 2013
1 ЛЕКЦИЯ

ОБЩЕЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЕ О МИНЕРАЛЬНЫХ РЕСУРСАХ И ПОЛЕЗНЫХ

ИСКОПАЕМЫХ

Полезные ископаемые относятся к природным ресурсам, которые

составляют основу производственной деятельности человеческого общества.

Природные ресурсы делятся на две большие группы – наземные

природные ресурсы – почва, водные ресурсы, биологические ресурсы,
курортные, реакрационные ресурсы атмосферный воздух, пресные воды и
т.д.

Подземные ресурсы – минеральные ресурсы и полезные

ископаемые. Под минеральными ресурсами понимания совокупность
260
полезных ископаемых, находящихся в недрах одной страны, региона и всего
Земного шара. Под полезными ископаемыми понимается горная порода,
содержащая высокую концентрацию полезного компонента, вовлекаемого
человеком в материальную сферу для производства материальных благ.

Полезные ископаемые используются человечеством из древних

времен (эпоха железа и бронзы) до наших дней в промышленности,
сельском хозяйстве, секторе экономики и в строительной и транспортной
индустриях. По мере развития научно-технического прогресса список
полезных ископаемых увеличивается и охватывает все новые отрасли
экономики, электроники, радиотехники, космической техники и НАНА
технологии. Полезные ископаемые относятся не возобновляемым
природным ресурсам. Эти ресурсы в недрах Земли ограничены. Достаточно
сказать что, начиная с 50 годов прошлого столетия потребность мировой
экономики на металлы, ископаемого топлива и других видов минерального
сырья за каждый 10 лет увеличивается в 2 раза. При такой ситуации запасы
большинства полезных ископаемых рассчитаны на 60-100 лет. Отсюда
человечество, а скором времени останется перед трудно разрешаемой
дилеммой в поисках нового минерального сырья, либо же разработать
новые технологии по освоению минеральных ресурсов океанических впадин.

Возможно в середине и конце ХХ1 века человечество будет

вынуждено удовлетворить свою растущую потребность за счет минеральных
ресурсов Луны, либо же планет Земной группы.

В настоящее время перед горнорудной промышленностью ставятся

следующие задачи:

1. При разработке полезных ископаемых широко применять

ресурсосберегающую технологию, экономно использовать полезные
ископаемые. При разработке месторождений наряду с богатыми участками,
вовлечь в разработку и бедные участки. Довести до минимума потерии при
добыче, обогащение и транспортировке полезных ископаемых.

2. Добиваться комплексной переработки минерального сырья

наряду с извлечением основных элементов, добиваться извлечения
легирующих металлов, а также использовать пустые породы и отходы

261
горнорудной промышленности для производства природных строительных
минералов.

3. При разработке месторождений полезных ископаемых и

переработке минерального сырья применять последние достижения научно-
технологического прогресса.

4. При разработке месторождения полезных ископаемых и

переработке минерального сырья снизить до минимума ущерба в
окружающую среду.

5. Разработать новую технологию по синтезу минерального сырья,

запасы, которых истощаются в ближайщем будущем.

Полезные ископаемые используются человечеством с древних

времен. Еще в палеолите (12 х 103 лет тому назад) в Месопотамии, Египте и
Китае человек использовал камень в качестве оружия для добычи пищи в
дикой природе. Древний человек использовал каменную соль в пище и
глины в гончарном производстве.

Постепенно человек научился пользоваться металлами: вначале, по-

видимому, метеорным железом и самородной медью и золотом. Археологи
нашли золотые украшения среди каменных орудий. Это означает, что
человек использовал золото еще в палеолите.

Бронзовый век, во время которого получили легкоплавкие металлы

и сплавы меди с оловом, свинцом, серебром и Сурмой. Бронзовый век
длился в пределах 6000- 1000 лет до нашей эры. Во втором тысячелетии до
нашей эры на древнем востоке (в Египте и Месопотамии) стали выплавлять
железо из руды и начался железный век.

Научные основы ученые о полезных ископаемых зарождались в

средние века, когда эти ученые не имели четких границ с другими
дисциплинами наук геологического цикла.

В средние века появилось два направления об учении полезных

ископаемых: плутонисты и нептонисты. Плутонисты считают, что
образование полезных ископаемых связано с глубинными процессами,
происходящими в недрах Земли. Нептонисты наоборот, считают, что
образование полезных ископаемых связаны с поверхностными водами,
262
которые в процессе фильтрации в глубь Земли растворяют горные породы и
минералы, а потом из них образуются различные полезные ископаемые.
Наиболее ярким представителем плутонистов был шотландский геолог
Д.Хеттон (1797), нептонистом профессор Фрайберский Горной Академии
А.Г.Вернер (1817).

В работах русского ученного А.П.Кортинского и американского

ученого Ф.Пашенного описано многообразие образования руд. Дальнейшее
развитие взглядов на рудообразование в начале ХХ века следует связать с
исследованиями И.Фогта, В.Линдгрена, В.Эммонса (США), В.А.Обручева,
К.И.Богдановича и др. Первые в России учебные пособия по полезным
ископаемым – «Курс рудные месторождения» П.П.Карпинского и позднее
издан учебник по рудным месторождениям К.И.Богдановича.

В СССР большой вклад в развитие учения о полезных ископаемых

внесли В.А.Обручев, А.П.Заварицкий, В.И.Вернадский, А.Е.Ферсман,
Ю.А.Билибин, А.Г.Бетехтин, Д.С.Коржинский, В.С.Соболев, П.М.Татаринов,
В.И.Смирнов, А.В.Казаков, Н.М.Страхов, Л.В.Пустовалов, В.П.Петров,
Г.И.Бушинский и др. Из зарубежных ученых следует отметить вклад
Б.Лингрена, В.Эммонса, А.Баддинктона, Б.Батлера, Л.Грейтона, П.Нигли,
Г.Шнейдрейхена, Я.Вант-Гоффа, М.Рамдора, И.Корренса и многих других.

263
264
 2 ЛЕКЦИЯ

МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ФОРМЫ И УСЛОВИЯ ЗАЛЕГАНИЯ

МЕСТОРОЖДЕНИЙ ПОЛЕЗНЫХ ИСКОПАЕМЫХ

По особенностям морфологических форм можно выделить три

группы полезных ископаемых: 1- тела вытянутые в трех направлениях; 2 –
тела вытянутые в двух направлениях; 3- тела вытянутые в одном
направлении.

Первая группа полезных ископаемых развиты в трех направлениях.

Разновидность тел первой группы – изометричные тела одинаково развиты в
трех направлениях. Иногда выделяют четвертичную группу – неправельные
тела, их зачастую относят к первой группе.

Телам первой группы относят гнезда и штоки. Гнезда это небольшие

тела - неправильным иногда имеют окружную, овальную форму (рис. 1).

Штоки отличаются от гнезд большими размерами, их диаметр

десятки и сотни метров (рис. 2).

Штокообразные тела более, менее изометричные или

неправильной формы, в которой промышленные компоненты расположены
в мелких жилах, а также в виде вкрапленников.

К телам, вытянутым в двух направлениях или плоским телам

относятся пласты, пластообразные тела и жилы. Пласты – это
пластообразные тела осадочного происхождения, отдаленные от
вмещающих пород плоскостями напластования (рис. 3).

Жилы – это вытянутые в двух направлениях простые тела и

выполнившие трещины в горных породах и развивающихся вдоль
трещиноватых зон, доступные для проникновения рудоносных ресурсов.

Мощность жил измеряется от сантиметров до десятков метров.

Жилы с чередованием раздувов и пережилов называют четковидными;
камерные жилы имеют редкие раздувы – камеры (рис. 4). Поверхность

265
отделяющая жильные тела от вмещающих пород является зальбандом.
Линзы занимают промежуточное положение между изометричными и
плоскими телами. По форме они напоминают чечевицу, также в центральных
частях тел имеют большую раздутость, чем в первиферических. Линзы
установлены в осадочных и эндогенных месторождениях. Нередко
отличаются сложные линзы, в том числе ветвящиеся.

Трубы и трубообразные залежи относятся к телам полезных

ископаемых, вытянутых в одном направлении. Важный параметр труб –
диаметр, считается и длина. Диаметр может быть постоянным или изменятся
в различных частях труб (рис. 5).

Кроме того, встречаются рудные тела весьма сложной формы,

существенно отличающихся от выше охарактеризованных. Среди них следует
отметить переходные тела между известными марфоформами. Например,
лентообразные залежи представляют собой переходной тип между второй и
третьей группой тел. Они характеризуются большой протяженностью, а
незначительной шириной и мощностью, напоминают ленты. Тела полезных
ископаемых или имеют постоянные переходы во вмещающие породы и в
таком случае их границы определяются после тщательного опробования.

Полезные ископаемые внутри тела распределяются по разному.

При равномерном распределении участки тел, обогащенные полезными
ком-понентами называются рудными столбами. Форма рудных столбов
различная: гнездовая, линзовидная и др. Формирование рудных столбов
обусловлено структурно - тектоническими и физики - химическими
процессами. Нередко внутри рудных тел наблюдается много включений
пустых пород, осложняющих строение залежей.

Пласты полезного ископаемого иногда разбиты прослоями пустых

пород на отдельные пачки. От тел полезных ископаемых могут отходить
относительно небольшие ответвления – отростки, получившие название
опофиз (рис. 6).

В наклонно залегающих вытянутых телах полезных ископаемых

выделяют висячий и лежащий бока примыкающие соответственно к
верхнему и нижнему контактам.

266
 Постепенное уменьшение мощностей полезных ископаемых вплоть
до полного исчезновения называется выклиниванием. Иногда в месте
выклинивания тела разветвляются на мелкие непромышленные тела или
отдельные мелкие прожилки.

Для месторождений полезных ископаемых, формирование которых

связано с поступлением рудоносных растворов или расплавов, огромную
роль играют пути проникновения этих растворов (или же расплавов).
Выделяют рудовмещающие, рудораспределяющие и рудоподводящие
структуры. Рудоподводящие структуры служат путями проникновения
рудоносных растворов из глубинных зон в пределы рудоносных
геологических структур.

В.И.Смирнов большое внимание уделял рудовмещающим

структурам, имеющие исключительно важное значение в локализации тел
полезных ископаемых. В этом контексте А.И.Смирнов выделяет шесть групп
структур: 1 – соласные, 2 – секущие крупных разломов, 3 – секущие
тектонических трещин, 4 – плутоногенные, 5 – вулканогенные, 6 –
комбинированные. К согласным структурам слоистых толщ относятся тела в
шарнирах складок (рис. 7), во флексурах, в зонах межпластовых и
внутрипластовых срыва и дробления; под водонепроницамыми экранами и в
пластах благоприятных для осаждения рудоносного «груза» в породах.

Тела полезных ископаемых характеризуются структурными и

текстурными особенностями. Под понятием структуры подразумевается
форма и размер минеральных агрегатов в рудах. А текстура руд означает
расположение минеральных агрегатов в рудном веществе. Изучение
структуры и текстуры рудных тел дает ценный материал для познания их
генезиса, а также оказывает хорошую услугу для выбора оптимальных
методов их переработки. Особенности генезиса определяет наличие
волокнистой, обломочной и зональной структуры, а также структуры
замещения и распада твердых растворов (рис. 8). Как было отмечено выше
текстура полезных ископаемых характерезуется пространственным
расположением различных минеральных агрегатов (рис. 9). Текстура
массивная (например, для богатых хромитовых руд, сложенным целиком
одним минералом), вкрапленные, пятнистые (при распределении различных
агрегатов в виде отдельных пятен). Для брекчиевых текстур характерно

267
наличие остроугольных агрегатов. Кроме того имеются сланцеватые,
плойчатые (как бы микроскладчатые) колломорфные, а также кавернозные,
ячейстые, порошковатые и др. Структурно-текстурным анализом можно
выделить последовательность формирования тел и минеральных агрегатов
полезных ископаемых. Слишком малый отрезок времени, связан
однотипным характером процесса рудогенеза названы стадиями, а более
крупные, вызванные различными процессами – этапами
рудо→(минерало)→образования. Отдельные месторождения
образовываются за несколько этапов. Например, месторождения апатитов
Май-Кок в СФВ начало формироваться на осадочном этапе, когда возникли
залежи фосфоритов. На метаморфическом этапе произошло
перекристаллизация, и фосфориты преобразовались в более
крупнозернистые рудо-аппатиты. Эти руды сложены фторапатитом и
карбонатами. Затем на этапе выветривания часть карбонатов
выщелачивались и руды стали мономинеральным агрегатом фторапатитом.

268
 3 ЛЕКЦИЯ

КЛАССИФИКАЦИЯ И ГЕНЕЗИС ПОЛЕЗНЫХ ИСКОПАЕМЫХ

Все виды полезных ископаемых по вещественному составу делятся

на три группы: металлические (рудное сырье) неметаллические (нерудное
сырье), горючие полезные ископаемые.

Климатическому минеральному сырью относятся руды

большинство металлов – железо, медь, свинец, цинк и др. только руды
некоторых металлов как натрий, калий и кальций рассматриваются среди
неметаллического сырья.

Однако называть эту группу рудным сырьем не совсем правильно,

поскольку рудам в настоящее время относят сырье для извлечения полезных
компонентов – асбест, графит, алмаз и др.

Существуют виды сырья, которые занимают промежуточное

положение между рудами металлов и неметаллов. Примером, может
служить руды хрома, они используются в значительных количествах для
получения феррохрома и в качестве металлического сырья – огнеупорного и
химического.

К неметаллическому сырью относятся горно-химическое, руды

серы, фосфора, бора; горно-индустриальные руды, алмаза, графита, асбеста
и др; строительные материалы строительные граниты и гнейсы, известняки,
песок, гравий и др. К горючим ископаемым относятся нефть, природный газ,
каменный уголь, горючий сланец и торф.

269
 А.Г.Бстехтин классифицирует полезные ископаемые на следующие
группы металлов: а – черные и легирующие металлы : Фе, Мн, ЪР, Ти, В, Ни,
Ъо, Мо, W; б – цветные металлы – Ъу, Пб, Зн, Сн, Би, Ас, Сб, Щб; в – легкие
металлы – Ал, Мэ; г – благородные металлы – Аэ, Ау, Пт и платиноиды; д –
радиоактивные металлы – У, Тщ и Ра; е – редкие и рассеянные металлы : Та,
Нл, Бе, Зр, Щф, Съ, Эа, Ъс, Рб, Ли, Тр, Ъд, Эл, Ре, Те, Се.

Другие ученные предлагают иные классификации. Так, В.И.Смирнов

к легким металлам относит кроме Мэ и Ал также Ли и Бе, выделяет редких и
малых металлов: W, Мо, Сн, Ъо, Щэ, Би, Зр, Ъс, Нб, Та; рассеянных
элементов: Съ, Эа, Эе, Рб, Ъд, Ин, Щб, Ре, Те, По, Аъ; редкоземельных
элементов: Ла, Ъе, Рр, Нд, Пм, См, Ен, Эд, Тб, Дй, Що, Ер, Ту, Эб, Лн.
Никель отнесен В.И.Смироновым к группе цветных металлов.

Среди неметаллических полезных ископаемых выделяют

следующие виды: а) – горно-химические: Р, В, соли, Се, Ср условно можно
поместить природыне минеральные пигменты; б) – индустриальные: алмаз,
графит, слюды, асбесты, флюорит, корунд; высокоглиноземистое сырье:
тальк, пьезооптическое сырье; в) – керамическое сырье: глины, каолины,
полевые шпаты и их заменители (волостонит, магнезит и брусит); г) –
минеральные строительные материалы – гипс и ангидрит, карбонатные
породы, диатомиты и трепели, опоки, песчаники и кварциты, песок, гравий,
изверженные и метаморфические породы как полезные ископаемые; д) –
драгоценные и поделочные камни: агат, изумруд, гранаты, нефрит, родонит,
лазурит, яшма, мраморный оникс, селенит, амазонит, ирридирующие
полевые шпаты, аметист, хромдиопсид, благородные шпинели, хризолит.

В формировании месторождений полезных ископаемых принимают

участие как эндогенные процессы, то есть обусловленные внутренней
тепловой энергией Земли и экзогенные, связанные с процессами,
происходящими на поверхности Земли. После образования месторождений
полезных ископаемых они могут подвергаться различным изменениям. Эти
процессы, обусловленные эндогенными процессами названы
метаморфогенными. Изменения, связанные с экзогенными процессами,
обычно относят к процессам выветривания или окисления тел полезных
ископаемых. Существует множество вариантов генетических классификаций

270
месторождений полезных ископаемых. В таблице 1 дана классификация
полезных ископаемых разработанных академиком В.И.Смирновым.

Из группы гидротермальных месторождений В.И.Смирновым

выделаны в самостоятельную группу месторождения грейзенового и
альбититового типа, а также колчеданные.

Нередко первые два типа месторождения называют

апогранитовыми так как они формируются при раннем
высокотемпературном замещении гранитов. Выделение колчеданных
месторождений в особую группу обусловлено тем, что они образуются не
только гидротермальном путем, но и эффузивно-осадочном и иными
путями.

271
 Таблица 1

Сводная генетическая классификация месторождений полезных

ископаемых (по В.И.Смирнову)

Серия Группа Класс

Эндогенная Магматическая Полномагматический

Ликвационный

Раннемагматический

позднемагматический
Пегматитовая

Карбонатитовая Плутогенный

Скарновая Вулканогенный

Гидротермальная Телетермальный
Остаточный

Инфильтрациооный

Элювиальный

Выветривания Делювиальный

Россыпная Пролювиальный

Аллювиальный

Экзогенная Морской и озерный

272
 Гляциальный

Флювогляциальный
Механический

Химический

Осадочная Биохимический

Вулканогенно-осадочный
Подземноводная
Метаморфогенная Метаморфизованная Регионального метаморфизма

Контактового метаморфизма
метаморфическая Амобильный

Ограниченно мобильный

мобильный

4 ЛЕКЦИЯ

МАГМАТИЧЕСКИЕ, СКАРНОВЫЕ И ГИДРОТЕРМАЛЬНЫЕ

МЕСТОРОЖДЕНИЯ

Магматические месторождения
273
 Эти месторождения формируются в процессе становления
интрузивных массивов.

Магматические месторождения формируются при высоких

температурах (700-15000С). Давление в условиях их образования может
изменятся в широких диапазонах. Например, для месторождений,
возникших из лавовых потоков, оно составляет несколько сот паскалей, а
связанных с интрузиями, внедрявшимися на глубине – десятки паскалей.

Месторождения полезных ископаемых могут являться части

интрузивов или отдельные интрузивы целиком. (Например месторождения
строительных гранитов, габроидов для производства плавленого камня и
др.). Магматическая дифференциация на форму тел таких полезных
ископаемых не влияет, их образование шло в течение всего процесса
становления интрузивов в связи, с чем их называют полномагматическим.

Для многих видов минерального сырья магматического генезиса

большую роль сыграли процессы дифференциации. Такая дифференциация
происходит или на стадии расплава до его кристаллизации или же в
процессе кристаллизации. В первом случае вещество дифференцируется
путем разделения единой жидкой магмы на две различные
несмешивающиеся жидкие магмы. Такой процесс называется ликвацией, а
месторождения, образовавшиеся в результате такого разделения,
называется ликвационными. К ним относятся, например, медно-никелевые
месторождения, связанные с основными породами.

При высоких температурах магматический расплав представляет

собой единую сульфидно-силикатную магму. По мере его остывания
сульфидный расплав выделяется из силикатного. Это разделение может,
происходит как в верхней магматической камере, в которой, затем,
формируется рудовмещающей интрузив, так более глубокой промежуточной
камере с последующей ее инъекцией в верхнюю камеру; более плотные, чем
силикатная магма, капельки сульфидной магмы под действием гравитации
постепенно опускаются к почве камеры. Здесь в ее придонной части
сформовалась рудная залежь. Часть капелек рудной магмы иногда
сталкивается с пузырьками газа, поднимающимися кверху. Прилипая к
капелькам рудной магмы пузырьки газа поднимают их в верхнюю часть
магматического тела и в этом случае может образоваться висячая залежь
274
вкрапленных руд (рис. ). Сформировавшиеся из опустившихся вниз капелек
рудной магмы сульфидные магматические тела иногда еще до
раскристаллизации подвергаются давлению вследствие тех или иных
тектонических процессов. В результате рудная магма выдавливается вверх и
достигает уже остывших закристаллизованных участков силикатной магмы.

Форма рудных тел ликвационых месторождений – жилы, сложные

жилы, гнезда, линзы и штоки.

К раннемагматическим (сегрегационным) месторождениям

относятся также месторождения промышленных минералов, которые
выделялись из расплавов раньше, чем сопутствующие им минералы.
Примерами могут служить хромиты, связанные с Бушвельским комплексом
Южной Африки. Хромит на этих месторождениях выделяется одним из
первых, и вследствие большой плотности формировался в придонных частях
магматической камеры. Форма тел полезных ископаемых
раннемагматических месторождений – пластообразные залежи, линзы,
шлиры, гнезда.

К позднемагматическим относят месторождения промышленно

ценных минералов, которые образовались позднее основной массы
сопутствующих минералов, слагающих магматические породы.

В одних случаях полезными минералами обогащены отдельные

зоны интрузивов, которые и представляют собой рудные залежи. Примером
могут служить месторождения вкрапленных руд ильменита в габброидах на
Урале. В них ильменит с сопутствующем ему магнетитом и апатитом
выделился позже основной массы силикатов, слагающих габбро.

Пегматитовые месторождения

Эти месторождения тесно связаны с магматическом процессом.

Часть из них, несомненно, образовалось на завершающих стадиях
магматического процесса и последующих постмагматических. Генезис
пегматитов сложен и этим объясняется различие его толкование в
геологической литературе. Следует учитывать, по-видимому, и разные пути
формирования месторождения этой группы. Наиболее характерны

275
пегматитовые образования по составу породообразующих минералов в
основном отвечающее гранитам. Это гранитные пегматиты. Однако
существуют пегматиты соответствующие щелочным породам – щелочные
пегматиты, а также основным и ультраосновным типам магматических
пород. Строение пегматитовых тел во многих случаях сложное, зональное.
Характерны зоны с гигантокристаллической структурой. Кроме того, для
пегматитов характерно присутствие минералов, содержащих летучие
компоненты – хлор, фтор, бор, водород, воду, углекислоту и др., которые
снижают вязкость пегматитового расплава и температуру его
кристаллизации.

Концепция образования пегматитов хорошо разработано

А.Е.Ферсманом. Им выделено пять этапов формирования гранитных
пегматитов: магматический, эпимагматический, пневматолитовый,
гидротермальный и гепергенный.

По-видимому в различной геологической обстановке

пегматитообразование может протекать разным путем. Например, так
называемые камерные пегматиты приурочены преимущественно к верхним
апикальным частям гранитоидных массивов; формируются по схеме,
близкой к гипотезе, развитой А.Е.Ферсмоном. В других условиях возможно
возникновение пегматитов, что отражено в гипотезах А.Н.Заварицкого,
Д.С.Коржинского, В.Д.Никитена, Ю.М.Соколова и др.

Форма тел полезных ископаемых в пегматитах – линзы и сложные

линзы, штоки, жилы, а также пластообразные и гнездообразные тела. С
пегматитами связаны месторождения высококачественного мусковита,
полевого шпата, бериллия, лития, цезия, пьезокварца, топаза, тантала,
ниобия, урана, оптического флюорита и другие виды минерального сырья.

Скарновые месторождения

Скарновые месторождения формируются в зонах контактов

интрузивных массивов вмешающими осадочными или эффузивно-
осадочными породами. Именно поэтому их нередко отождествляют с
контакто-метасамотическими. В действительности они не являются
синонимами. Термин (контакто-метаморфические месторождения) более
276
широкие. Он включает и скарновые месторождения и месторождения не
связанные со скарнами, а возникающих в процессе метаморфизма на
контактах различных пород. Например, гипербазитовые и серицит-
кварцевые сланцы (месторождения Талька).

Под скарнами понимают контакто-метаморфические породы,

сложенные определенным комплексом минералов, ведущую роль в которых
играют гранат, эпидот, воллостанит, пироксены, шпинель, везувиан,
тремолит и др. Контактовые породы, возникшие без метасоматоза, но
близкие по составу к скарнам, называют скариноидами. Метасоматические
породы, сопровождающие скарны, но имеющие отличные от них
минеральный состав, называют околоскарновыми. Примером может
служить диопсид -плагиоклазовые породы, сложенные в существенной
степени плагиоклазом не типичным для скарнов. Скарны развиваются как по
вмещающим породам, так и по прорывающим их интрузиям. Скарны,
возникшие за счет вмещающих их пород называют экзоскарнами (рис. ).
Среди скарновых пород имеются скарновые породы, развивающиеся в зоне
контактов интрузивов и известняков, а также магнезиальные скарны.
Типичными для зоны контактов интрузивов и доломитов являются
силикатные скарны, сформировавшиеся по алюмосиликатным породам
(например, по туфам и туффитам и др.). Среди минералов известковых
скарнов следует отметить гранат, воллостанит, пироксены, эпидот, везивиан,
кальцит. Для магнезиальных скарнов характерна следующая минеральная
ассоциация – форстерит, диопсид, серпентинит, флогопит, гранат, хлоритоид
и кальцит.

Развитие эндо и экзо скарнов осуществляется при встречном

перемещении компонентов. Из интрузивных тел во вмещающие породы
обычно поступают алюминий, кремний и другие петрогенные элементы, а
также ряд металлогенных элементов, а в магматические породы проникают
кальций, иногда магний и другие элементы. Обмен компонентами может
осуществляться путем диффузии через медленно просачивающейся или
практически застойные воды. Скарны при этом называют диффузионными.
Мощность диффузионных скарнов, как правило, невелика и изменяется от
сантиметров до первых метров, крайне редко десятки метров. Во многих
случаях компоненты переносятся не путем диффузии, а непосредственно
перемещающихся потоков водных растворов. Такие скарны были названы
277
инфильтрационными. Мощность инфильтрационных скарнов может
достигнуть несколько сотен метров. Обычно в природе и диффузия и
инфильтрация происходит одновременно, определяя специфический
минеральный состав скарновых пород.

Со скарнами связано формирование ряда специфического

минерального сырья, в том числе, месторождения железа, вольфрама,
молибдена, меди, олова, свинца, цинка, бора, воллостанита, берилла,
мышьяка, флогопита и др. Форма тел полезных ископаемых скарновых
месторождений – линзо- и гнездовидное, штока и пластообразное.

ГИДРОТЕРМАЛЬНЫЕ МЕСТОРОЖДЕНИЯ

Эти месторождения возникают из горячих водных растворов,

циркулирующих в Земной коре. Гидротермальные растворы переносят
различные полезные компоненты, из которых в результате осаждения
формируются те или иные месторождения. Полезные компоненты в
гидротермальные растворы попадают различными путями: или из
магматических очагов, или из тех горных пород, по которым циркулируют
гидротермальные растворы, или непосредственно из мантии Земли.

Гидротермальные месторождения формируются в сравнительно

широком диапазоне физико-химических условий. По температуре
образования все гидротермальные месторождения принято делить на
высокотемпературные или гипотермальные, средне температурные или
мезотермальные, низко температурные или эпитермальные. Впервые такую
классификацию гидротермальных растворов предложил американский
ученый геолог В.Линдгрен. В дальнейшем была усовершенствована
методика определения температур гидротермальных растворов. В
настоящее время широко используется гомогенезация включений жидкости
и газов в минералах, а также определяется температура полиморфных
превращений минералов. Так, например,  кварца в  кварц, тридимит и
кристаллобалит и т.д.

Для гидротермальных месторождений характерны околорудные

изменения вмещающих их пород. Приделы зоны околорудных изменений,
вызываемых потоками просачивающихся гидротермальных растворов, по
мощности значительно превышают размеры рудных тел. Для

278
высокотемпературных плутонических месторождений характерными
процессами изменения вмещающих пород является грейзенизация и
альбитизация, грейзенизация гранитов выражается в замещении полевых
шпатов кварцем и чешуйчатым мусковитом. В породе появляются минералы,
свидетельствующие о привносе компонентов – минерализаторов (фтор,
щелочи, бор и др.) – флюрит, топаз, турмалин, берилл, хлорит и др.
Процессы альбитизации характерны для залежей локализованных в
гранитах, нередко такие месторождения называют апогранитными.
Месторождения с хорошо проявленной альбитизацией, представляют собой
источники циркония, необия, тантала, берилла, лития и некоторых других
компонентов.

Для мезотермальных месторождений характерными околорудными

изменениями являются серицитизации, хлоритизации, лиственитизации.
Интенсивное развитие серицита – свойственна кварц-полевошпатовым
породам, в том числе, кислым эффузивам гранитоидам. Развитие хлорита
характерно для основных эффузивных и интрузивных пород. Серитизация и
хлоритизация – характерные процессы для колчеданных месторождений
полиметаллов и меди, рудные тела, которых локализуются в эффузивных
толщах.

Для эпитермальных месторождений типичны околорудные

изменения – каолинизация, окварцование, доломитизация, алунитизация,
пропилитизация, цеолитизация. Эти процессы наблюдаются на
месторождениях ртути, флюорита, исландского шпата, низкотемпературных
золоторудных, некоторых полиметаллических (в карбонатных породах) и т.д.
Название всех процессов кроме пропилитизация четко отражают их
особенности. Пропилитизация характерна для основных и средних
интрузивов и их туфов. Она проявляется в развитии комплекса минералов, в
том числе хлорита альбита, карбонатов, кварца, актинолита, а также цеолита
и других минералов. Аллунитизация типична для кислых пород.

279
 5 ЛЕКЦИЯ

ЭКЗОГЕННВЕ И МЕТАМОРФОГЕННЫЕ МЕСТОРОЖДЕНИЯ

К экзогенным месторождениям относят месторождения, которые

формируются под действием солнечной энергии и экзогенных агентов,
действующих на поверхности Земли – энергия ветра, воды и температурных
изменений (суточные, сезонные и многолетние).

Экзогенным месторождениям относят выветренные, россыпные и

осадочные.

Метаморфогенные месторождения разделяются на три группы –

метаморфические, метаморфизованные и регенерационные.

К метаморфогенным месторождениям относят месторождения,

которые возникли в процессе метаморфизма. Метаморфизованные
месторождения – это такие месторождения, которые изменились в процессе
различных типов метаморфизма.

280
 Регенерационные месторождения формируются в процессе
метаморфизма, в результате которых происходит переотлажение вещества
за пределами раннее существующих их концентраций.

Месторождения выветривания

Под выветриванием понимают процессы преобразования горных

пород под воздействием поверхностных факторов (ветер, вода, солнечная
энергия, Рсо2, водородный потенциал РН и кислородный потенциал Ещ) и
возникших физико-химических процессов.

На поверхности Земли в результате экзогенных факторов,

происходит два типа процессов – механическое и химическое выветривание.

Под механическим выветриванием понимается такой процесс,

который осуществляется без химического преобразования вещества. При
химическом выветривании первичное минеральное вещество полностью
распадается на составные части и в зависимости от параметров, возникших
физико-химических процессов, образуются новые минералы или полезные
ископаемые.

Выветривание горных пород (гипергенез) по характеру разрушения

коренных пород и конечным продуктам выветривания процесс делится на
два типа – физическое (механическое) и химическое выветривания.

В большинстве случаев механическое выветривание

сопровождается химическим и процессы определяют по преобладающим
факторам. Главные агенты химического выветривания – вода и
растворенные в ней вещества, в том числе различные неорганические
кислоты и щелочи, кислород, углекислота и органические гуминовые,
фоловые кислоты. Большую роль в выветривании играют растения и
животные.

После отмирания растений и животных возникают различные

органические кислоты, которые разрушают и растворяют многие минералы.

В процессе поверхностного разложения сульфидов, образуются

сернистая и серная кислота, которые сильно увеличивают агрессивность
поверхностных вод. Вода играет большую роль в химическом выветривании
– она не только растворяет те или иные минералы, но и поставляет в область
281
выветривания различные химические соединения и выносит ряд продуктов
выветривания из зоны гипергенеза.

В зоне выветривания глубинные минералы подвергаются

гидролизу, окислению и растворению. При химическом и механическом
выветривании происходит химическая и механическая дифференциация
вещества, которые контралируются окислительно-востановительным
потенциалом (Ещ) и влияют на щелочностью и кислотностью среды
выветривания (водородным потенциалом - Рщ) кроме того на конечный
продукт выветривания. Парциальна давление углекислота Рсо 2 в
поверхностных водах и значением ионного потенциала химических
элементов, а также состав материнских пород и климатические условия
окружающей среды. В этом контексте А.Н.Перельман установил следующие
ряды миграции химических элементов:

1 – слабые и инертные мигранты – Ал, Фе, Ти, Зр, Й, Не, Та, Тр, Тщ,
Бе, Сн, Нф, Пд, Ру, Рщ, Ос, Пт;

2 – средние мигранты – Си, К, Мн, П, Ба, Рн, Ни, Ъо, Ъу, Ли, Ъс, Ас,
Тл, Ра;

3 – сильные мигранты - Ъа, На, Мэ, Ф, Ср, Зн, У, Мо, Се;

4 – очень сильные мигранты – С, Ъл, Б, Бр, Ж.

Элементы характерезующие малой миграционной способностью

могут накапливаться в верхней части коры выветривания и там формировать
промышленные месторождения алюминиевых и железных руд, которые в
этом случае называют остаточными месторождениями. Элементы со
средней миграционной способностью испытывают переотложения и могут
аккумилировать сетью в нижней части коры выветривания и в этом случае их
называют инфильтрационными месторождениями.

В осадочных толщах встречаются продукты и древней коры

выветривания. По данным В.П.Петрова на Урале 100 м толща древней коры
выветривания формировалась примерно 1 х 106 лет.

С древними корами выветривания связаны ряд месторождений

ценных полезных ископаемых. В зависимости от физико-химических условий
и миграционной способностью элементов в вертикальном разрезе коры
282
выветривания наблюдается геохимическая и минералогическая зональность
рис.______. Характерный профиль площадной коры выветривания в
Казахстане исследован И.И.Гинзбургом и другими русскими учеными
геологами.

В непосредственно к исходным ультрабазитам, преобразованным

до серпентинитов, прилегают сверху зоны выщелоченных и окремленных
серпентенитов с гнездами и жилками скрытокристаллического магнезита.
Эта зона может представлять промышленный интерес как источник
магнезита, который представляет инфильтрационное месторождение. В зоне
выветривания ультрабазитов встречается зона, сильного обогащенная
никелем и кобальтом, которые представляют промышленный интерес.

Россыпные месторождения

В процессе физического и химического выветривания зерна и

кристаллы устойчивых минералов высвобождаются из тех или иных горных
пород и полезных ископаемых и они могут принять участие в образовании
промышленных россыпных месторождениях как, например, в процессе
выветривания моноцита содержащих гранитов и цирконосодержащих
щелочных пород могут образоваться россыпные месторождения моноцита и
циркона.

Алмазоносные кимберлиты в процессе выветривания являются

одной из причин появления алмазоносных россыпей. Разрушение
хрусталоносных россыпей, локализовавшихся в кварцевых жилах, приводит к
образованию хрусталеносных россыпей.

Промышленные рассыпы золота могут образоваться при

разрушении коренных эндогенных образований или при разрушении горных
пород, содержащих рассеянную вкрапленность золота или сульфатов
несущих тончайшие включения золота.

В ряде случаев источником полезных компонентов более молодых

россыпей могут служить более древние россыпи.

283
 В россыпях могут концентрироваться минералы, которые обладают
химической устойчивостью в условиях гипергенеза, относительно
физической плотностью и прочностью.

Минералы формирующие россыпи по плотности образуют

следующий ряд: осмистый иридий (19-21), золото (19,3-15,6), платина (14-
19), Киноварь (8-8,2), танталит (6,8-7,1), вольфромит (7,2-7,7), касситерит (6,8-
7,1), шеелит (5,9-6,1), моноцит (5-5,1), магнитит (5,17), ильменит (4-5), циркон
(4,7), хромит (4,5), рутил (4,2), корунд (4), гранат (3,5-4,25), топаз (3,4-3,6),
алмаз (3,5), силлиманит (3,23), кварц (2,-65), полевые шпаты (2,5,2-7,6). В
результате перемещения материала по склонам гор, в речном потоке воды, в
пребрежно-озерных условиях, в условиях переноса зерен ветром и другим
путем происходит механическая дифференциация вещества. При этом
большое значение имеет плотность зерен, их диаметр, скорость
перемещения потока, способность зерен к полировке и разрушению,
вязкость среды россыпообразования и некоторые другие факторы. Среди
россыпных месторождений по особенностям их генезиса выделяют
следующие классы: 1-элювиальный, 2-делювиальный, 3-ложковый, 4-
пролювиальный, 5-аллювиальный, 6-гляциальный, 7-морской, 8- озерный, 9-
эоловый.

Одна из причин образования морских россыпей – опускание

участков суши или подъем уровня Мирового океана, такой подъем
произошел после таяния ледников после эпохи оледенения на северном
полушарии.

Пример пролювиальной россыпи – древне четвертичная россыпь

моноцита в Сибири. Или древне четвертичная россыпь циркона, магнетита и
ильменита в Черноморском побережье Крыма.

Месторождения осадочного генезиса

Осадочные месторождения возникают в водной воздушной среде.

Материалы для формирования этих месторождений или привносится
механическим путем потоком воды, льда, воздуха или выпадает из воды,
содержащей ряд растворенных в ней соединений. В ряде случаев большую
роль в образовании осадочных месторождений играют биогенные факторы –
284
остатки животных и растений, которые концентрируют в себе малые
содержания элементов в морской воды (Ср, Мэ, Ж, Бр и т.д). Существенное
значение в возникновении месторождений могут иметь материалы,
поступающие из вулканических очагов. Это и твердые продукты в виде
пепла, шлака, пемзы и др. и растворенные в гидротермах и газовых
эманациях различные полезные компоненты (металлы, сера, бор и др.).
Материалы, выносимые в реки, озера, моря и океаны с суши, может
привносится в истинных, коллоидных растворах, а также в виде более
крупных частиц, взвешенных в потоке воды и воздуха.

В образовании осадочных рудных месторождений большая заслуга

и вклад Н.М.страхова, Г.И.Бушинского, В.И.Кротова и др. Н.М.Страхов при
своих многолетних исследованиях осадочных пород и осадочных руд
разработал образование месторождений тряды – Ал, Фе, Мн в гумидных
отложениях и Ъу, Пл, Зн в отложениях аридного литогенеза. Н.М.Страхов
внес неоспоримый вклад в образование и связи стратиформенных
месторождений полиметаллов с вулканогенно-осадочным литогенезом.
Среди осадочных месторождений с учетом характера процессов выделяют
следующие классы: механический, химический, биохимический и
вулканогенно-осадочный. К механическому классу месторождения относятся
ледниковые образования, например, мореные глины, флювиоглянциальные,
песчано-гравийные образования, эоловые пески, аллювиальные пески и
глины, озерно-болотные глины, морские глины и песчано-гравийные
образования. В класс химических месторождений входит такой генезис,
который зависит от тех или иных химических и физико-химических
процессов. К первым относятся месторождения каменных солей,
поваренной соли, гипсов и др. Одни месторождения хемогенного генезиса
возникли из истинных растворов – месторождения солей, гипсов, ангидрита
и др., другие из коллоидных растворов – месторождения алюминия, железа
и марганца. Источниками вещества для них служат континентальные коры
выветривания, материалы которых переносится в моря, где и осуществляется
процесс седиментации с завершением рудообразования на стадии
диагенеза осадков.

Хемогенным являются ряд месторождений карбонатных пород,

которыми могут быть отдельные месторождения барита, урана, меди,
стронция, фосфора и других элементов. Особенно интересно отметить
285
формацию так называемых черных сланцев, содержащих повышенное
количество молибдена, урана, ванадия, золота и других металлов. В
некоторых случаях эти сланцы имеют непосредственно промышленный
интерес (месторождение меди Менсфельда в ФРГ), а в ряде случаев они
представляют собой источник металлов для последующих рудообразования
на стадиях катагенеза и регионального метаморфизма. Миграционная
способность ряда элементов определяют локализацию их залежей в
пределах шельфа морских бассейнов. Этот вопрос хорошо разработан
академиком Н.М.Страховым и эта закономерность наглядно иллюстрирована
на рис.

Ал, Фе и Мн по геохимическому поведению и миграционной

способности имеют между собой родственные связи и Н.М.Страховым они
были названы триадой, их миграционная способность в зоне гипергенеза
имеет следующую последовательность Ал → Фе → Мн. Именно такая
зональность в локализации залежей этих металлов установлена в морских
отложениях гумидного литогенеза. Биохимические осадочные
месторождения возникают в результате деятельности различных
организмов. Типичные примеры таких образований – месторождения
доломитов, фосфоритов и др. Многие из этих месторождений формируются
в водной среде, в том числе озерной, морской и океанической. Некоторые из
них представляют промышленный интерес еще до стадии диагенеза,
литификации осадков. Еще в бывшем СССР со дна ряда северных озер (в
Карелии, Мурманской области) добывался диатомовый ил, состоящий из
кремня отмерших водорослей – диатомей. Установлены организмы, которые
способны аккулимировать в своих твердых скелетах стронций, ванадий,
медь и других элементов. После смерти тахих организмов на дне водоемов
в илах накапливаются их остатки, которые после диагенеза, катагенеза
превращаются медные и ванадианосные сланцы. При этом ванадия из
морской воды извлекается планктоном. В таких сланцах обнаруживается
повышенное содержание урана, молибдена и некоторых других элементов.
В этом контексте представляет большой интерес концепция образования
месторождения фосфоритов разработанная в свое время профессором
А.В.Казаковом (рис. ). Согласно этой концепции источником фосфора для
зон фосфатообразования служат глубинные океанические воды, в которых
содержание фосфора в связи с высоким значением Рсо 2 становится

286
повышенным (рис. ). В местах, где эти глубинные воды поднимаются к
поверхности (так называемого процесса авеллинга) фосфаты могут
концентрироваться также и в при поверхностных водах. Противовес
глубинным водам здесь Рсо2 сильно занижено из-за расцвета планктона. При
таких геохимических условиях Р2О5 соединяясь с кальцием выпадает в
осадок. Если осадок выпадает над глубинными участками акватории, то по
мере погружения и достижения зон с высоким содержанием СО 2, он вновь
растворяется. Если же глубинные воды выносят фосфор в неглубокие участки
шельфа (рис. ) то здесь осадок фосфорита может достигнуть дна и являться
причиной формирования месторождения фосфоритов. Вулканогенно-
осадочные месторождения некоторых металлов образуются в результате
выноса полезных компонентов из кратера вулканов (эсплазовых). Примером
вулканогенно-осадочных месторождений - Крамер в США – крупнейшее в
мире месторождение бора, залежи которого локализованы среди озерных
отложений. К эффузивно-осадочным месторождениям относятся и
некоторые месторождения медного колчедана и колчеданно-
полиметаллических руд Филизчая и Кацдага, Кизилдере на Южном и
Северном склонах Большого Кавказа. Источником металла в этих
месторождениях являлись гидротерми и газовая эмапация подводных
вулканов. Подобные медные или колчеданно-полиметаллические
месторождения Н.М.Страхов, А.В.Попов и др. относят стратисформенным
месторождениям, где локализации промышленных руд контролируется
стратиграфическими и литологическими факторами.

В природе некоторых промышленных месторождений

формируются лишь на стадии диагенеза рыхлых осадков. Роль диагенеза в
образовании осадочных рудных месторождениях хорошо разработана
академиком Н.М.Страховом еще в пятидесятых и шестидесятых годах
прошлого столетия. По этой теории некоторые месторождения
конкреционных сидеритовых (Ч.М.Халифазаде, 1963), фосфоритовых
(В.Т.Фролов, 1968), марганцовых (Дзоценидзе, 1958) и медных (Н.М.Страхов,
1958) образовались на стадии диагенеза первично обогащенных металлами
осадков.

Желваки фосфоритов, содержащих 20-30% Р2О5 образовались на

стадии диагенеза морских гумидных отложений. В таких месторождениях
желваки фосфорита, находящиеся в сравнительно рыхлых отложениях легко
287
обогащаются простым промывом. Известны также руды стронция в аридных
отложениях Перми и верхней юры Приуралья, Донбасса и Дагестана.

Метаморфогенные месторождения

Метаморфогенные месторождения в зависимости от условий их

образования разделяются на три группы. К метаморфическим относятся
месторождения которые возникают в процессе различных типов
метаморфизма. Метаморфизованные месторождения это такие
месторождения, которые изменились в процессе метаморфизма.
Регенерационные месторождения формируются в процессе метаморфизма
при переотложении вещества за пределами ране существующих
концентраций.

Метаморфические месторождения возникают как при контактном,

так и региональном метаморфизме. Большое значение при их
формировании имеют глубинный тепловой поток, давление, развивающееся
за счет тектонических процессов (динамометаморфизм), статистическое
давление вышележащих пород, вода, особенно содержащая различные
минерализаторы, углекислота и другие факторы. При образовании многих
метаморфических месторождений большое значение имеют состав и
структурно-текстурные особенности пород, подвергавших метаморфизму.

Температура метаморфических процессов изменяется в широких

пределах – от первых десятков градусов, характерных для цеолинитовой
фации метаморфизма до 10000С и более, характерной для гранулитовой
фации (рис. ). В условиях развития регионального метаморфизма в
зависимости от фации метаморфизма образуются различные
месторождения. Для цеолитовой фации, характеризующейся развитием
альбита и хлорита возникают месторождения родусит – асбеста; фации
земных сланцев – месторождения талька, хризотил, актанолит и реже –
асбестов, кровельных сланцев; глаукофановой – поделочного родонита;
амфиболитовой – антофиллит и амозит – асбестов, гранулированного
жильного кварца, чешуйчатого графита, кианита, силлиманита, граната и
чашуйчатового мусковита в гнейсах.

288
 Метаморфические месторождения различаются не только по
фациям метаморфизма, но и по характеру подвижности тех или иных
компонентов, участвующих в образовании метаморфических полезных
ископаемых. Например, при образовании месторождения антофиллит-
асбеста за счет метаморфизированных ультра мафитов не происходит
существенного привноса вещества, как и в ряде случаев, происходит
образование графита в гнейсах. Месторождения, сформированные без
существенного привноса ведущих компонентов, называют
алломобильными. В ряде случаев компоненты мигрируют, но не на большие
расстояния. Например, при образовании талькитовых залежей, в зонах
контактов ультрамафитов и хлорит-серицит-кварцитовых сланцев, в
приконтактовую зону ультрамафитов и сланцев поступает кремнезем и за
счет метаморфизма ультрамафитов возникает талькит, а из этих сланцев при
привносе в них из прилегающей зоны ультраосновных пород магния и
частично железа – хлоритовые сланцы. Такой тип ограниченного
метаморфизма относят к ограниченно мобильному.

К мобильным метаморфическим месторождениям относят

месторождения, возникшие при привноси из отдаленных зон подземными
водами тех или иных компонентов, источник которых порой не ясен и в этом
отношении они смыкаются с теле- и гидротермальными месторождениями.
Возможно, что ряд полезных компонентов привносится в зоны
формирования полезных ископаемых и зон интенсивного метаморфизма, в
том числе гранитизации.

Следует отметить, что одной из причин дифференциации элементов

при метаморфизме может быть термодиффузия, в результате которой
формируются определенные промышленные концентрации полезных
компонентов.

Как известно, элементы с большой атомной массой, в условиях

температурного градиента мигрируют в сторону более низких температур,
при метаморфизме компоненты поровых вод могут переходить в воды
трещин и наоборот. Особенности термодиффузии таковы, что более плотные
компоненты перемещаются вверх, при более пониженных температурах, а
менее плотные - вниз. Поэтому, в ультрамафитах хром постепенно будет
перемещаться вверх, а магний вниз. Привнос магния в зону передотитов

289
(гацбургитов) приводит к их замещению дунитами, а поступление хрома в
верхную зону – к формированию залежей хромитов. Процессы
инфильтрации и диффузии вызывают встречную миграцию вещества, в связи
с чем вокруг тел хромитов формируется сплошная дунитовая оторочка,
значительно меньшая по мощности в верхних частях залежей хромитов
(рис…..). Метаморфизированные месторождения испытали заметное
изменения в составе, структуре и текстуре, а также частично в морфологии
залежей.

По особенностям изменения состава различают трансформенные и

видоустойчивые метаморфизованные месторождения.

К устойчивым относят такие месторождения, в процессе

метаморфизма которых не изменяется вид сырья. Например, при
метаморфизме первично-осадочных или же вулканогенно-осадочных руд
железа. Однако изменяется минеральный состав. Минералы
представленные гидроокислами железа переходят в магнетит, однако, вид
железнорудного сырья не изменяется. Вторым примером может служить
переход фосфоритов, то есть фосфоритовых руд к криптокристаллической
структурой в апатитовые руды, что имело место на месторождениях
фосфоритового бассейна СРВ.

Трансформенным относят месторождения, в которых, в процессе

метаморфизма изменяется (трансформируются) вид сырья. Например, в
процессе метаморфизма каменный уголь переходит в графит, боксид – в
корунд, известняк – в мрамор, огнеупорные глины – в силимоннитовые и
кианитовые сланцы и т.д. метаморфизм в этих месторождениях может быть
контактовым и региональным, как видоустойчевые месторождения.

Железные руды – основа черной металлургии

Главные продукты черной металлургии – чугун, сталь и железо,

которое отличаются между собой содержанием углерода и различными
технологическими свойствами. В чугунах углерода 1,7-7%, в сталях 0,2-1,7%, в
обычном ковковом железе – менее 0,2%. Около 85-90% чугуна является
передельными, и переплавляются в мартыновских печпх или в конвертерах в

290
сталь. При разработке технологического процесса учитываются химический
состав и физические свойства железных руд.

При невысоком содержании фосфора (0,07-0,1%) чугун

перерабатывается в сталь в мартыновских печах. В мартыновских печах к
чугуну добавляют высококачественные мартыновские руды с минимальным
количеством вредных примесей. Переделанный чугун с высоким
содержанием фосфора перерабатывают в сталь с помощью томасовского
процесса в конвертерах с основой футеровской из молотового доломита или
магнезита. Образующиеся при горении окислы серы и фосфора реагируют с
магнезиальной известью, и переходит в шлак, использующийся в сельском
хозяйстве в качестве удобрения.

Высокое содержание СО2 в железных рудах повышает температуру

плавления, что увеличивает расход топлива. Повышение содержания ЪаО и
МэО наоборот снижает температуру плавления, а делает процесс
переработки руды более экономичным.

Месторождение железных руд широко распространены в Земном

шаре. Геологические запасы железистых кварцитов ориентировочно
составляет 500х109тонн. Из них более половины находится на территории РФ.
В Бразилии, Австралийском союзе и Канаде сосредоточено 60% балансовых
запасов железных руд. В промышленное освоение все больше вовлекаются
руды с низким содержанием железа, в результате процесс обогощение
усовершенствуется. По запасам железных руд РФ занимакет первое место в
мире. К весьма крупным месторождениям в РФ относятся запасы более
одного миллиарда тон; крупным от 1 милиарда до 500 миллиона тон, к
средним от 50 до 300 мллиона тон, к мелким – менее 50 мллиона тон. Цена
на железорудное сырье в 2000 году на мировом рынке за 1 т руды 160-170
УСД и 1 т катышей до 300 УСД.

291
 6 ЛЕКЦИЯ

МЕСТОРОЖДЕНИЯ ЧЕРНЫХ И ЛЕГИРУЮЩИХ МЕТАЛЛОВ,

ЖЕЛЕЗОРУДНЫЕ МЕСТОРОЖДЕНИЯ

Кларк железа в Земной коре 4.2 железо в природе имеет 450

минералов. Лишь десятки минералов являются рудообразующими, из них
гематит Фе2О3, магнетит Фе3О4, титаномагнитит – ильменит ФеТиО3. Из
гидрооксидов – гетит Фе2О3Щ2О гидрогетит Фе2О3н Щ2О; карбонатов -
сидерит ФеЪО3, магниосидерит (Фе, Мэ) (ЪО3)2, из силикатов – шамозит
Фе2СиО3. Cодержание желаза в промышленных рудах 15-70%, руды
содержащие >45% богаты и <45% бедные. Вредные примеси – С, П, Ас
допустимое содержание С – 0,15 – 0,25%; Р – 0,01 – 1,1 %. Максимальное
содержание мышьяка в рудах 0,02 – 0,05 % полезные примесилегирующие
металлы – Ър, Мн, Ни, Ъо, Ти, В, в чугуне – 1,7 – 4 %, стали – 0,2 – 1,7 %.

292
 Генетические типы промышленных месторождений

Железорудные месторождения встречаются во всех генетических

группах. Главный генетический промышленный тип в РФ так и за рубежом –
метаморфические месторождения, второе скарновое и третье осадочные
месторождения. Собстевво магматическое месторождение встречаются
среди основных и ультраосновных пород (габбро  пироксенитов, габбро-
амфиболитов). Рудные тела особенно представлены крупными гнездами,
линзами и жилообразными залежами, титано-магнититовых и
титаномагнетит-ильменитовых руд. Содержание железа в рудах 50-55%
титана 8-12%. Скарновые месторождения возникают на контакте
карбонатных пород с гранитоидами. Пример – Абаканское и Магнитогорское
железорудное месторождении в Азербайджане Дашкесанское.

Гидротермальные месторождения железа относяится к средне-

температурным образованиям умеренных глубин. Залегают они в
известково-доломитовых породах и представлены жилами пастообразным
типами залегания. Они содержат от 40 до 60% железа и в нижележащем
количестве серы и фосфора. Пример Баскал на Урале, Абиловское в
Казахстане.

Осадочные месторождения железных руд широко распространены

в осадочных толщах и имеют большую экономическую ценность.

Морские осадочные месторождения железных руд составляют 30%

мировой добычи. Структура этих руд – оолитовая; железо в рудах 20-50%.
Для осадочных руд характерно постоянная примесь марганца, Р – 0,5-1,5; С –
0,01-0,3%. Пример, Керченское, Аятское (Кустаной) Нижнее-Ангарское
(Восточная Сибирь), а за рубежом известно Лотерингский бассейн в
мелкооолитовых руд с площадью 1100 км 2 расположена на территории
Германии, Франции, Белгии и Люксенбурга. Подобные месторождения
известны также в Канаде и Австралии. Континентальное озерные и болотные
руды распространены в Липецком и Тульском областях, Лисоковское
месторождения в Тургайской плите. В олигоцене осадочные полезные руды
локализованы в руслах и дельтах, в пределах Тургайского прогиба . Кроме
Тургайского прогиба обнаружены осадочные руды в северном Приаралье
Кокбулак, Титанбулак и т.д. Месторождения метаморфогенных руд
предствлены в архопротерозойских толщах в железистных кварцитах и
293
богатых магнетитовых руд. По степени метаморфизма выделяют
джеспилиты, содержащие железа 35-45%, роговики такониты.

Описание Дашкесанского железорудного месторождения

Дашкесанское месторождение расположено в 35 км юго-западу от

г. Гянджа.

Месторождение приурочено к пологой синклинальной складки

широтного простирания, сложенной осадочными, эффузивными и
метаморфическими породами (скарны и мраморы). В основании этой
складки залегает толща кварцевых порфиров, на которых лежат толща
среднеюрских туфогенных пород (порфиритов и туфов) мощностью 640 м. На
них согласно лежат свита коралловых известняков оксфордского возраста
верхней юры мощностью до 200 м, которые перекрыты толщей порфиритов,
туфов и туфогенных пород того же возраста. Все эти породы прорваны
гранодиоритовой интрузией, под влиянием которой часть известняков
превращена в гранато-магнетитовые скарны и железные руды.

Гранодиоритовым массивам, входящим на поверхность,

месторождение делится на северную и южную части.

В северной части, разделенной долиной р. Кошкарчай на северо-

восточной и северо-западные участки, сосредоточены все выявленные в
длительный период балансовые запасы железных руд.

На южной части месторождения для расширения сырьевой базы

Дашкесанского обоготительного комбината в 1960-77 годах прошлого
столетия проведены большой объем геолого-геофизических и поисково-
разведочных работ и выявлены две богатые залежи магнититовых руд,
которые были названы юго-западный и Дамировские участки.

Северная часть Дашкесанского железнорудного месторождения

Рудное тело Дашкесанского месторождения, которое возникло в

результате контактно-метаморфического преобразования органогенных
известняков в скарновые гранат-магнититовые руды, имеет пластовую
294
форму. Породы подрудной и нарудной зон метаморфизованы в роговики,
выполненные по трещинам гранато-магнититовые скарны.

Рудный горизонт северо-восточного участка имеет северо-западное

простирание (300-3100) и юго-западное падение под углом 8-100.

Рудная залеж имеет разведную длину 360-600 м и 700-900 м при

мощности от 1 до 26 м. Северная половина этого участка опущена сбросом
северо-западного простирания, имеющим вертикальное падение и
амплитуду от 15 до 30 м.

На северо-западном участке рудный пласт, попадающий под угол от

0
10-20 прослежены горнобуровыми разведочными работами на протяжении
от 500 до 1500 м по простиранию и до 1300 м по падению. Мощность
рудного пласта от 3 до 44 м. Рудный пласт двумя сбросами северо-западного
простирания с амплитудой от 15 до 100 м по вертикали разделен на ряд
ступенчатых блоков. На основании проведенных геолого-разведочных работ
балансовые запасы руд обоих участков Дашкесанского месторождения с
содержанием более 25% железа утвердены ГКЗ СССР в 1955 г. в количестве
86,2 х 106 т по категории В + С1 (в том числе 39,8 х 106 тон по категории В) из
них по северо-западному участку 71,1 х 10 6 тон по категории В + С1 (8,4 х 106 т
по категории В) кроме того посчитаны забалансовые запасы руд с
содержанием железа 20-25% в количестве 32,8 х 106 тон.

Руды северной части Дашкесанского месторождения в среднем

содержат (в %)
Таблица

компоненты Северо-восточный Северо-западный

участок участок
Железо 45,5 37,3
Сера 0,13 0,40
Фосфор 0,09 0,08

Кобальтовые руды, залегающие в кровле железнорудного тела в

виде вкрапленности, гнезд и линз, представлены главным образом
295
кобальтином. Обработка кобальтовых руд производится попутно с
вскрытными работами.

В настоящее время эксплуатация Дашкесанского месторождения

должно вестись при комплексном использовании руд с извлечением всех
легирующихся металлов.

До 1989 г добыча руды по месторождению составили 1,1 х 10 6 т при

суммарной практичной производительностью обоих рудников 2400 тыс. тон
руды в год.

Технологические показатели работы ГОК и качество концентратов

магнитной сеперации характеризовалось следующими данными: железо в
концентрации 56-60%; извлечением железа в концентрации – 79-89%;
кремнезема – 9,2%; глинозема – 2,9% ЪаО + МэО – 6,4%, т.е. коэффициент
основности – 0,5%. Все выходы железорудных залежей как бы окаймляют
Дашкесанского гранодиоритового интрузивного массива.

Морфология рудных тел представлена тремя типами первый тип

представлены плакстообразно-линзообразным телами (рис. 2,3,4).

Этот тип залежей состоит из сплошных магнетитовых руд, местами

на периферии рудных тел замещаются гематитом и обычно сопровождаемых
со стороны как висячего, так и лежащего боков залежами магнетитовых
скарнов. Вторым типом является магнетитовый скарн, где вкрапленное
магнетитовое оруднение по высокому содержанию магнетита превышает его
в балансовую руду, при обогащении дающих высокосортный железорудный
концентрат. В концентрате содержание Фе достигает 75%. Третий тип
представлен маломощным магнетитовыми жилами и прожилками, иногда в
виде густой сети, секущими вмещающие роговики. Все морфологические
типы руд в рудных залежах встречаются либо совместно, либо же в
различных комбинациях.

Южная часть Дашкесанского железорудного месторождения

Южная часть Дашкесанского месторождения состоит также из двух

участков – юго-восточный и юго-западный. В юго-восточной части
Дашкесанского рудного поля в окресностях г. Пирсултан и у с. Дардара
296
выявлены крупные скрытые залежи познее получившие название –
Дамировское месторождение. Рудная залежь с Дамировского
месторождения имееттакже пластообразованую форму (рис. 3) и приурочина
к южному крылу Дашкесанокой синклинали. Длина залежи по простиранию
около 2-х км, по падению – 1,8 км. Согласно с вмещающими породами
простирание залежи в широтном направлении и погружается на север под
углом 8-100. Наибольшая мощность рудного тела наблюдается в
центральную часть месторождения (64 м) и выдерживается на расстоянии
220 м по простиранию 180 м по падению. Рудное тело представлено
чередованием слоев магнетита, магнетитового и безрудного скарна. В
пределах скарнированной рудной залежи выделяется два, местами три
пластовых рудных тела, разобщенные слоями безрудных скарнов (рис. 3 б).

К северо-западу от центральной части на расстоянии 100-150 м от

линии скважин № 585, 626, 685, 627, рудная залежь Дамировского
месторождения выклинивается, переходя в горизонтальную зону дробления
мощностью 25-30 м с сульфидной минерализацией и с прожилками
скарновых минералов (рис. 3 б).

К северо-востоку от центральной части рудного тела на расстоянии

50-100 м она выклинивается (см рис. 3 б)

На южном фланге месторождения, к югу от линии скважин № 615,

617, 620, 621 рудная залежь с известняками Оксфорда разделяются на две
части. Мощность верхней залежи на расстоянии 300 м к югу уменьшается до
2 м, а затем, на расстоянии 200-250 м выклинивается. Верхний и нижний
горизонты однородны по составу и сложены магнетитовым и богатыми
магнетитовыми скарнами.

Восточный и юго-западные участки Дашкесанского месторождения

расположены также на южном крыле Дашкесанской синклинали. Границами
восточного участка явялется на севере контакт гранодиоритового интрузива,
на востоке – контакт интрузива г. Пирсултан, на юге – выходы известняковой
толщи, на западе – р. Кошкар-чай. Рудная залежь простирается почти в
широтном направлении и погружается к северо-западу под углом 10-120.

Южная часть скарно-магнетитовой залежи стратиграфически

отвечает промежуточным слоям (рис. 4 б) разрезы ее по простиранию – 2,5

297
км по падению 1,3 км. Наибольшая мощность залежи зафиксирована на
северном фланге участка в полосе шириной около 0,6 км между водокачной
станцией на западе и западном склоне г. Пирсултан на востоке. Залежь
представлена магнетитом и богатым магнетитовым скарном с прослоями
бедного магнетитового скарна.

Последний приурочен к лежачему боку залежи и ограничивается

интузивным массивом (рис. 4 а,б). Нижняя часть скарновых магнетитовых
залежи соответствует известковый толщи оксфорда.

Вторая залежь распологается в южном фланге участками отделяется

от первой, безрудной зоной, в пределах которой породы нижней туфогенной
толщи кимериджа ложатся на известняках оксфорда. Размер залежи 0,6 х 0,4
км. Вытянута на в СВ-ЮЗ направлении. По мощности отвечает
промежуточным слоям, достигая в центральной части 14-15 м, а на западе и
востоке полностью выклинивается. Только на первом склоне долины р.
Кошкарчай залежь на некотором расстоянии выходит на поверхность. На
восточном участке имеются скарновые рудные тела образовавшиеся за счет
замещения пород даек. Такие рудные тела пересечены на глубине
скважинами № 1020, 1019, 1029 и др.

Западный участок Дашкесанского месторождения с востока

ограничивается долиной р. Кошкарчай в структурном отношении он отвечает
южному крылу Дашкесанской синклинали.

В пределах западного участка выделяется три рудных залежи

пластообразной морфологией. Наибольшая мощность залежи
зафиксирована в 0,3 км. Западнее с. Загалы, где она составляет 86 м к
востоку и юго-востоку ее мощность уменьшается до 10-11 и 1-1,5 м
представлена она чередующимися слоями магнетита, богатого
магнетитового скарна и безрудного скарна.

В восточной части залежи отмечается полоса размером 0,8-0,2-0,3

км вытянутая в меридиональном направлении, в пределах которой
мощность рудного тела изменяется от 1,5 м до его полного выклинивания
(рис. 5 б).

298
 Вторая залежь западного участка распологается 12 км западнее с.
Загалы. Размер ее 0,8 х 0,2 х 0,4 км. Центральная часть залежи представлена
магнетитом и магнетитовым скарнами.

Крайняя к западу, третья рудная залежь западного участка

расположена на юго-восточном склоне г. Гонахгелмез от описанной выше
залежи она отделяется полной безрудностью пород и на поверхности не
обнажается. По данным бурения, залежь ориентирована меридионально и
имеет длину 1,3 км при ширине около 1,0 км приурочен к низам нижней
туфогенной толщи кимериджа и стратиграфически отмечает
промежуточными слоям. Максимальная мощность – 13 м причем отмечается
там, где зафиксирована скарнированная дайка.

Балансовые запасы железных руд Дашкесанского месторождения

(на 01.01.1977 г)
Таблица

Название участков категория запасов (В Первичный в Остаточный в

+ С1) в тыс. тонн 106 тон 106 тон
Северо-западный 79.763 79.763 46.606
Северо-восточный 15.803 25.803 6.3000
Дамировский 87.976 87.976 -
Восточный, юго- - - -
восточный участок
Западный участок - - -

299
 ЛЕКЦИЯ 7

МАРГАНЦЕРУДНЫЕ МЕСТОРОЖДЕНИЯ

Кларк марганца в Земной коре 0,1%; рудообразущими минералами

являются оксиды и гидрооксиды марганца: пиролюзит - МнО2, браунит -
Мн2О3, гаисманит – Мн3О4, манганит – МнО2хМн(ОЩ)2, вернадит –
МнО2нЩ2О, пселомелан МнО2хМнО2нЩ2О, карбонаты – родохрозут –
МнЪО3, манганокальцит (Ъа, Мн)ЪО3.

Содержание марганца в рудах составлен 35-40%, для черной

металлургии неменее 40%. Вредная примесь Р – 0,2%, лидирующие
элементы в марганцовых рудах (В, Мо, W, Ни, Ъо).

Марганц в металлургии используется для получения ферросплавов

и прочих сталей, которые использут в военной промышленности, в колесах
вагон, дробильных установках.

Мировые промышленные запасы марганца 3,5х109 т , 80%

прмышленных марганцовых месторождений локализованы в развивающих
странах Индия, Австралия, Заир, Габон, Марокко, Бразилия.

В 2000 году произведено 35 х 106 тон марганца, одна тонна сырой

руды на мировом рынке – 200 УСД, а берромарганца – 1000 УСД.

Технологические типы промышленных месторождений

Марганцовые руды являются полигенетическим, они образуются

осадочным, выветриванием (остаточным), скарновые, гидротермальные,
метаморфические. В Азербайджане Ханларовское месторождения связано с

300
верхнемеловым вулканогенно-осадочным комплексом. Во многих странах
мира промышленное значение имеют осадочные месторождения.

По известному ряду триады Ал→Фе→Мн марганец является

типичным морским месторождением, поскольку марганец из триады
является наиболее подвижным в зоне гипергенеза. Его месторождения
локализуется дальше от берега крупных водоемов. При этом характерная
для марганцевых руд минералогическая зональность отчетливо проявляется
во многих осадочных месторождениях марганца.

В зависимости от изменения окислительно-востановительного

потенциала среды, по мере углубления бассейна, образуются окисные,
карбонатные и редко сульфидные минералы марганца, что обуславливает
минералогическую и геохимическую зональность марганцовых руд: вблизи
береговой полосы образуются пиро- пселомелановые богатые руды, где
марганец находится на 4-х валентной ступени окисления. Далее в сторону
открытого моря их сменяют мангонитовые руды, где наряду с 4-х валентным
(рис ) имеется двухвалентный марганец. Кроме того, в этих рудах
(последних) возрастает содержание кальция, фосфора и серы. В этих рудах
появляются мелкие вкрапленники пирита и марказита. В пределах открытой
части шельфа (конец эпинеритовой зоны) отмечаются только карбонатные
руды марганца в виде родохризовых конкреций и линзы.

Источником марганца является выветривание вулканитов, богатых

марганцем при гумидном типе литогенеза. Поступивший в бассейн
седиментации марганец накапливается в илах отшнурованных участках
бассейна. Образование марганцевых руд в морских бассейнах происходит
при диагенезе обогащенных марганцем илов в виде непротяженных пластов,
линз и оолитовых пиролозитовых, пселомелан-родохрозитовых конкреций.

Масштабы осадочного марганцарудного процесса огромны.

Большинство осадочных марганцовых месторождений образовалось в
олигоцене. Поэтому А.Г.Бетехтин олигоценовое время образование
марганцевых месторождений назвал марганцарудной эпохой.

Примером этому могут служить Чиатурское в Грузии Никопольское,

Большое Такмаковское на Украине и Мангышлакское в Казахстане.

301
 За рубежом известны крупные месторождения в Индии, Габане,
ЮАР и др. Рудоносные горизонты представлены конкрециями, линзами и
оолитовыми стяжениями марганцп с глинисто-песчаными прослоями.
Нередко они прослеживаются на большом расстоянии и играют роль
маркирующего горизонта в марганцоворудных формациях. По составу
рудные горизонты представлены пиролюзит-пселомеланом и манганит-
родохрозитами. Не редко карбонатные руды, сложенные манганокальцитом
и родохрозитом локализованы в известняках. Примером может служить
Усинское месторождение в Сибири и Улетельякское на Урале и др.
Промышленное значение имеют окисленные карбонатные руды,
содержащие Мн 30-40%

Марганцовые руды образуются в озерах и болотах гумидных

областей. Однако они зачастую не имеют промышленного значения. Тем не
менее известны значительные залежи конкреционных руд на дне озер,
бухты Грин-Беу (Мичиган, США) залежь занимает полщадь 550х103 км2.

Вулканогенно-осадочная формация марганцовых руд представлены

кремнисто-глинистыми сланцами, оолитовыми породами, туфами и
туффитами среди эффузивных пород. Рудные тела имеют линзообразную
форму и быстро выклиниваются. Руды представлены родохрозимом, а
железо - в виде оксидной и силикатной примесей. Содержание марганца в
бедных карбонатных и силикатных рудах 15-20 %, а богатых брауновых рудах
достигает до 65%.

Вулканогенно-осадочное марганцово-железистые руды известны в

центральном Казахстане Каражальского месторождения. Как было отмечено
выше такой генетический тип известен в Азербайджане в Ханларском
районе.

Месторождения выветривания по условиям локализации

разделяются на остаточные и инфильтрационные. На первом случае
марганцовые шляпы сложены гидрооксидами марганца – псиломеланом и
вернадитом, которые образовались в результате окисления карбонатных
марганцовых руд осадочного и вулканогенно-осадочного генезиса.
Подобные месторождения марганца широко распространены в Индии,
Габоне и Бразилии. Инфильтрационные месторождения образуются при
выветривании различных горных пород, содержащих марганец.
302
Представлены они в основном гидроокисями марганца в почве в виде гнезд,
линз и почек.

Скарновые и гидротермальные месторождения марганца

промышленного значения не имеют. Скарновые месторождения образуются
в зоне контакта марганцовистых известняков, доломитов с интрузивными
комплексами основного, среднего и реже кислого состава. Формы рудных
залежей – штоки, линзы и гнезда. Минеральный состав рудных залежей
представлены марганцовистыми гранатами, пироксенами, магнетитом,
браунитом и родонитом. Присутствуют сульфиды меди и цинка. Содержание
марганца в рудах 15-25%. В России известны подобные месторождения на
Урале и Забайкалье.

Метаморфизованные месторождения возникают в результате

воздействия регионального и контактного метаморфизма на первично-
осадочные и вулканогенно-осадочные месторождения марганца. Породы и
руды при этом претерпевают существенные изменения и за счет
гидроксидов марганца формируются его безводные минералы – браунит,
гаусманит, а гидроксиды железа переходят в гематит, магнетит.

Более интенсивный региональный метаморфизм приводит в

дальнейшем в возникновению силикатов марганца родонита, бусамита и
марганцовистых гранатов. По степени метаморфизма среди
метаморфических месторождений выделяют браунит-гаусманитовую и
марганцово-силикатную формации.

Первая представлена богатыми рудами (Мн – 30-35%) Джездинское

в Казахстане и известны многочисленные метаморфогенные месторождения
марганца в Индии. Второй генетический тип с низким содержанием
марганца промышленную ценность не представляет.

Никопольское месторождение

Никопольский марганцерудный бассейн составляет основную часть

известного Южно-Украинского олигоценового бассейна, который
протягивается вдоль южного склона Украинского кристаллического массива.
Месторождение расположено севернее г. Никопля на правом берегу р.

303
Днепра. Рудные пласты залегают почти горизонтально на размытую
поверхность докембрийских гранитов и гнейсов, на каолинизированной коре
их выветривания или на песчано-глинистые отложения олигоцена. Сверху
рудные пласты перекрываются олигоценовыми глинами, на которых
трансгрессивно залегают пески и глины миоплиоцена (рис…..). Глубина
залегания рудных пластов изменяется от 15-20 до 75-80 м. Мощность рудных
пластов в среднем от 2-4 до 6 м. На переферии рудного поля рудные пласты
выклиниваются и объединяются марганцерудными минералами.

Среди руд выделяются конкреционные, кусковатые, землистые и

сплашные разновидности. Окисные (пиролюзит-манганитовые) руды в
среднем содержат (в %): Мн – 35, Фе – 2-3, СиО2 около 30, Р – 0,15-0,32.
Состав карбонатных руд (манганокальцитовых и кальцитродогитовых)
следующий: Мн 23, ЪаО 3-12, СиО2 10-50, Р -0,18. Окисные руды легко
обогащаются гравитационным способом. Никопольские месторождения
являются также типичным осадочным месторождением марганца.

Описание характерных месторождений

Чиатурское месторождение марганца

Район месторождения представляет высокое плоскогорье,

расчлененное рекой Киприлой на ряд нагорий. Марганцовистый горизонт
мощностью 14 м олигоценового возраста.

Строение Чиатурского месторождения марганца олигоценового

возраста трансгрессивно залегает на верхнемеловые известняки (рис…..).
Рудоносный горизонт трансгрессивно перекрывают Чокракское песчано-
глинистые толщи. В составе рудоносного горизонта насчитыется от 3-х до 25
прослоев оолитовых марганцовых руд, разделенных безрудными
прослоями. Мощность рудных прослоев 10-50 см, а безрудных до 1 м.
Рудное тело прослеживается на расстоянии 200 м и более. Рудоносный
горизонт состоит из двух частей нижней – наиболее богатой рудными
минералами марганца, а верхняя часть очень бедная марганцовыми
минералами.

304
 В рудном пласте установлены первичные окисные пиролюзит-
пселомелановые (бурая бельта) и карбонатные руды. По текстуре
выделяются вкрапленные оолитовые и крепкие пластовые руды
карбонатного состава. В вкрапленных рудах Мн – 35%, а сплашных 45-58%.
На месторождении преобладает оолитовые руды размер оолитов 1-5 мм,
редко до 15-20 мм. Руды с твердыми оолитами легко обогощаются путем
промывки и отсадки. Карбонатные руды состоят из родохрозита,
манганокальцита содержат также кальцит, гипс, опал, реже барит иногда
марказит и пирит. Содержание Мн в карбонатных рудах до 30%.

ЛЕКЦИЯ 8

МОЛИБДЕНОВЫЕ МЕСТОРОЖДЕНИЯ

Кларк молибдена 0,0015%. Основной промышленный минерал –

молибденит – МоС2(Мо 60%); кроме того следует назвать молибдошелит –
Ъа (W.Мо)О4, повелит – ЪаМоО4 и ферромолибденит Фе2О3х2МоО3х7,5Щ2О.
Широко стал применятся молибден лишь в четвертой половине ХХ века в
металлургии высококачественных, нержавеющих, специальных сталей и
сплавов. Для легирования стали используют ферромолибден. Хром-
молибденовая сталь используется в авиационной промышленности, в
305
производстве бурового оборудования. Титан-молибденовые и вольфрам-
молибденовые сплавы, жаропрочные (>15000С) обеспечивают развитие
сверхзвуковых и космических полетов. Тугоплавкий ковкий молибден
получил признание у ювелиров как заменитель платины. Металлический
молибден широко применяется в электротехнике и радиотехнике
(радиолампы и нити накаливания). В последние годы молибден стал
применяться в сельскохозяйственном производстве при удобрении полей.

Промышленное извлечение молибдена осуществляется из

молибденовых руд. При значительных концентрациях молибдошеелита
промышленное значение могут иметь оксидные руды, из которых попутно с
вольфрамом извлекают шестивалентный молибден. Содержание молибдена
в промышленных рудах допускается в пределах 0,01-10% в зависимости от
генетического типа месторождения, горно-технических условий и экономики
и комплексности руд.

Месторождения молибдена по запасам металла (в тыс. т.)

подразделяется на очень крупные более 100, крупные 50-100, средние 25-50
и мелкие до 25 тыс. тонн.

Около треть запасов молибдено заключено в крупных штоковидных

месторождениях (0,09-0,29%), затем следует месторождение медно-
порфировых руд (Мо от 0,005 до 04-0,05 Су до 1,2%). В 1975 году на долю
промышленных стран Запада (США и Канада) приходится 80% добычи
молибдена. Кроме того, крупные месторождения молибдена выявлены в
Мексике, Перу, Чили, Иране и Пакистане. В 1985 году производство
молибденового концентрата на переводе металл составило 80,5х10 3 т (без
СССР). В настоящее время на Международном рынке 1 кг молибденового
концентрата 30-35 долл.

Генетические типы промышленных месторождений

Месторождение молибдена относится к двум генетическим типам;

гидротермальному и скарновому. Основная роль в добыче молибденовых
руд в пространстве СНГ пренадлежит штоковерковым молибденовым
меднопорфировым, скарновым и жильным месторождениям. В
промышленных и развивающих странах главное значение имеет
306
штоковерховые молибденовые и медно-порфировые месторождения.
Месторождения штоковерхового типа собственно молибденовых
месторождений связаны с крупными плутонами гранитоидов (как например
Парагачайское месторождение молибдена Ордубадского плутона в
Азербайджане и Иране) со штоками и детками порфировых пород.

Месторождение формируется многостадийно в результате

постмагматической и гидротермальной деятельности. Большую роль в
размещении играют тектонические разломы. Штоковерховые оруднения
охватывает верхную часть плутона и зону экзоконтакта. Пример
месторождения этого типа – крупнейшее в мире месторождение Клаймакс
(США). Штоковерковый тип медно-молибденовых месторождений также
связаны с гидротермальными образованиями умеренных глубин и
принадлежат к гранитоидным плутонам и дайкам. Гранит-порфировое
оруднение представлено системой кварцевых прожилков и тонкой
вкрапленностью пирита, молибденита, халькопирита и борнита и др.
содержание в рудах молибдена Мо 0,1-0,01%; Ъу – 0,5-1,0%. Попутно из руд
извлекается рений. На Кавказе этому типу относятся Парагачай, Каджаран,
Агарак и др., Казахстане (Шалгин и др.), Забайкалье (Жираканское и др.).
Жильный тип гидротермальных месторождений представлены зонами
грейзенов и кварцевыми жилами с молибденитом, вольфрамитом, пиритом,
флюоритом и др. Пространственно месторождения связаны с апикальными
настоями массивами порфиритовых гранитов и распологаются в их экзо и
эндоконтактовых зонах. Протяженность и мощность жил незначитены.
Содержание молибдена в рудах до 1,0%. Месторождения этого типа
известны в пространстве СНГ в Казахстане Восточный Коунрад, в Забайкалье
Давенда и др. За рубежом в Австралии и др.

Скарновые месторождения связаны с умеренно, кислыми

гранитоидами, прорывавшими карбонатной толщи. Рудная минерализация
локализована непосредственно на контакте или же в некотором удалении от
контактовой зоны и ацассируются с гранат-пироксеновыми скарнами.
Скарны образуют сложные залежи, жилы, линзы, гнезда и пластообразные
тела. Основные рудные минералы – шеелит (иногда молибденошеелит) и
молибденит. По составу руд месторождение делится на вольфрам-молибде-
новые и медно-молибденовые в зависимости руда сопровождается

307
различными минеральными ассоциациями: молибденит, магнетит, пирит,
шеелит и халькопирит.

Содержание молибдена в рудах 0,05-0,2-0,3%. Руды комплексные:

кроме молибдена и вольфрама присутствуют самородный висмут, медь,
мышьяк, цинк и др. К этому типу на Кавказе относятся месторождение
Тарныауз в Кабардино-Балкарии, Азгир в Марокко, Пайн-Крик в США и др.

Описание характерного месторождения

На Кавказе Тырныауз является характерным молибденовым

месторождением скарнового типа. Месторождение Тырныауз расположено
на Кавказе в Кабардино-Балкарии на высоте свыше 2500-3000 м. В
структурном отношении месторождение приурочено к участку сочленения
двух крупных разломов северо-западного и меридионального простирания.
Разрывные нарушения в значительной степени усложнило складчатую
структуру месторождения, разбив его на отдельные блоки. (рис…..)
Месторождение слагают метаморфизованные породы девона, карбона и
нижней перми, которые прерваны интрузиями гранитов, гранит-порфиров и
вулканитами липаритов, мезокайнозойского возраста. Под действием
интрузий известдевона и Перми превратились в мрамор, а песчано-
сланцевая толща в роговики. Главный рудный скарн представляет собой
седловидную протяженную залежь мощностью 100 м в сводной части
Тверныаузкой антиклинами. Именно в ней заключены основные запасы
молибден-вольфрамовых руд (рис. ). По минеральному составу рудные
скарны месторождения подразделяются на скарны по роговикам и мрамору.
Скарны по роговикам представляют 60-80% рудного скарна, его состав
гранат-пероксеновый и пераксен-гранатовый, мраморный скарн состоит из
граната, везувиана, воллостанита и белого мраморного реликта. В пределах
рудных тел широко распространены жилы и зоны метаморфических
образований кварц-пироксен-плагиоклазового и кварц-пироксен-
флогонитового состава. Выделяется несколько стадий рудной
минерализации, наложенной на скарны, роговики и граниты.
308
 В ранней стадии в скарнах образовался шеелит. С ним ассоцирован
молибденит в виде микроскопических включений.

В роговиках меленакратовых гранитов возникали кварцевые жилы с

бедной вкрапленностью молибденита. В шеелитах в виде изоморфноц
примеси отмечаетсч молибденошеелит, который наложен молибденит-
кварцевых жил и прожилков развивавшихся штоковерк в скарнах и
роговиках. Притом в биотитовых роговиках концентрацию молибдена
больше, чем в скарнах. Завершался рудный процесс с образованием пирита,
арсенопирита и приротина, сфалерита и халькопирита. Возраст рудной
минерализации определяется многими исследователями, как ранне-после
юрская по возрасту материнских биотитовых гранитов. Руд месторождения
Тырныауз является мономинеральными. здесь молибденошеелитные
комплексные чередуются с вольфрамо-молибденитовыми рудами.

ЛЕКЦИЯ 9

МЕСТОРОЖДЕНИЯ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ

Медные месторождения

Кларк меди 0,01%. Известно более 240 минералов меди –

рудообразующими являются следующие: самородная медь, халькопирит
ЪуФеС2, борнит Ъу5ФеС4, кавелин ЪуС, халькозин Ъу2С, тенартит Ъу3АсС4,
тетраэдрит Ъу3СбС3, энартит ЪуАсС4, куприт Ъу2О, малахит Ъу2(ЪО3)х(ОЩ)2,
азурит Ъу3(ЪО3)2(ОЩ)2, хризоколла ЪуСиО3хнЩ2О.

309
 Медные руды химически делятся на два природных типа:
сульфидные и оксидные руды. Можно сказать 90% медного металла
получают из сульфидных минералов, часть приходится на самородную медь
и ее карбонаты. Из медной руды получают также свинец, цинк, рений, калий,
селен, теллур. Эти металлы в десятки раз дороже, чем медь. Кондиция на
медную руду определяется в зависимости рудообразующего минерала меди
и размера месторождения. При моноэлементной медной руды кондиция
составляет 1-2%. При полиэлеменно-медной руды кондиция составляет 0,5%.

Мировые запасы медной руды на январь 2000 года составляет

около 500х106тонн. Ежегодно промышленные страны добывают 25х106 тон
меди. Ресурсы медной руды в основном локализованы в развивающих
странах – Мексика, Перу, Чили, Гобан, Замбия, Иран и странах СНГ медь на
Урале, Казахстане, Киргизии, в Сибири Удаканское месторождение.

Медь широко применяется в народном хозяйстве. Медь после Фе и

Ал является третим металлом, который широко применяется в
электротехнике и теплотехнике. Медь имеет самую высокую
электропроводимость и теплопроводимость. Она широко прменяется в
электротехнике и в химическом машиностроении при изготовлении
вакуумных аппаратов, котлов, холодильников и т.д.

Широко применяются сплавы меди латунь сплав меди с цинком,

бронза сплав меди с оловом. Очень прочные сплавы меди получают со
свинцом, марганцем и бериллом. Сплавы берилла отличается очень высокой
прочностью.

Генетические типы промышленных месторождений

Генетические типы – магматические, скарновые, гидротермальные,

осадочные, стратиформенные. Крупные медные месторождения в РФ и в
странах СНГ. Из них наиболее распространенными являются медистые
песчаники, медноколчеданые и медно-порфировые руды. Тоже самое
можно сказать в других промышленных и развивающих странах. Здесь на
первый план выходит медно-порфировые руды, потом медистые песчаники
и последнее место занимают медно-колчеданные месторождения.

310
 Магматические месторождения меди локализуются вокруг
ультрабозитов и пироксенитов в виде медно-никгельовых руд; встречаются
также медь, никель, кобальт и ванадий. Эти месторождения выявлены на
Урале. Здесь они морфологически представлены в форме штока и линзы
редко жилолбразные тела.

Медно-порфировые руды широко распространены в недрах

различных стран. Они зачастую связаны с кислыми интрузивными массивами
гранадиоритовыми Плутонами. Рудообразующие минералы - халькопирит и
борнит в которых содержание Ъу высоко (до 3%). Медно-порфировые руды
равномерно распределено на Кавказе - Северной Осетии Садон, Уруп в
Армении Качаран, Аллахверди, в Азербайджане Хаар-Харское, Гарадагское,
Говдарское, Мехманинское и др.

Гидротермальные медные месторождения встречаются в трех типах

медноколчедановая, медноколчеданно-полиметаллическое и
серноколчеданное.

Стратоформенные медные месторождения имеют очень большие

размеры, и руда более-менее равномерно распределено в оруднении.

Примером может служить Казахстанское месторождение меди –

Джеказан, Каунрад, в Сибири Удакан, в Германии Менсфельд, в Польше
Силезия, на Кавказе Флизчай, Катех, Кацдаг и Тен-рос, в Дагестане
Кизилдере. Медные руды представлены халькопиритом, борнитом,
халькозином, малахитом, азуритом, сопутствующие пирит, приротин,
марказит, сфалерит, галенит.

Описание типичных месторождений

Удаканское месторождение

Это месторождение имеет сложное строение и интересно по

генетическим соображениям. Месторождение находится в Российской
Федерации в пределах Читинской области на хр. Удакан. Рудное тело
залегает среди терригенных метаморфизованных отложений нижнего
протерозоя, представленных окварцованными песчаниками и прослоями
кварцитовидных алевролитов и филлитотоподобных пород. Месторождение
311
расположено в пределах крупного синклинория, осложненного разрывными
нарушениями и внедрением дайек габбро-диабазов (рис. ). Окварцованные
медистые песчаники содержат в цементе сульфиды меди – халькозин и
борнит. Мощность рудоносной толщи изменяется в пределах 20-140-360 м.
Форма рудных тел пластообразная и линзовидная иногда более сложная
рассланцованная. Длина отдельных рудных тел достигает 2-3 км. Главные
рудные минералы – халькозин, борнит и халькопирит. Установлено также
присутствие пирита, магнетита и гематита. Из второстепенных рудных
минералов отмечается молибденит, пирротин, сфалерит, марказит,
кобальтин и др.

Рудоносные слои несут гидротермальные изменения –

альбитизации, эпидотизации, хлоритизации и др. на участках более
интенсивной хлоритизации преобладает халькозин и борнит. Текстура руд
полосчатые, вкрапленные, реже массивные и прожилковые. По
минеральному составу выделяются борнит-халькозиновые, пирит-
халькопиритовые и пирит-халькозиновые медные руды.

Из примесей содержится только небольшое количество серебра. По

генезису месторождение относится рядом исследователий к осадочным,
претерпевшим в последующих этапах развития месторождения
метаморфизма. Удаканское месторождение медных руд является
стратиформенным месторождением.

Гарадагское месторождение медно-порфировых руд Джагирчай-

Хархарского рудного поля (Азербайджан)

Медно-порфировые руды широко распространены в

Азербайджанской части Малого Кавказа. Они хорошо изучены
Дж.А.Азадалиевым (1989) в пределах Кедабекского, Дашкесанского,
Мехманинского гранитоидных массивов и Ордубанского Плутона.

Медно-порфировые месторождения на Кавказе представляют

собой крупное скопление небогатых руд, по отношению Ъу и Мо
подразделяются на медный, молибдено-медный и существенно
молибденовой промышленно-генетические типы. По мнению
Г.А.Твалчеридзе в основу такой классификации стоит тектоно-магматический
312
режим – доорогенный, орогенный режимы областей тектоно-магматической
активизацией.

Как раз к числу доорогенных относится Гарадагское месторождение

медно-порфировых руд. Одной из характерных особенностей Гарадагского
месторождения заключается в его генетической связи с рудоносными
малыми интрузиями и дайками кварц-порфиров, которые являются
субфазами Кедабекской гранитоидной интрузии. Поэтому в Гарадаг-
Джагирчай-Хархарского рудном поле широко распространены рудоносные
вторичные кварциты, пропиллиты и аргиллиты с медно-порфировой
минерализацией.

Другой немаловажной особенностью Гарадагского месторождения

является его генетическо-пространственная связь с малыми интрузиями и
дайками кварц-порфиров, для которых характерно высокое содержание Ъу и
летучих компонентов. Третьей важной особенностью Гарадагского
месторождения можно считать широкое развитие зоны гипергенеза с
специфическим парагенезом гипергенных минералов.

Месторождение формировалось в 3-х этапах, каждый из которого

имеет минеролого-геохимическую и генетическую особенность . на первом
высокотемпературном этапе образовались рудоносные метасоматиты с
редкими вкрапленниками халькопирита, молибденита и др. На втором
среднетемпературном этапе формировались прожилково-вкрапленные
медно-порфировые руды. Последний этап характерезуется образованием
зоны гипергенеза, где отчетливо представлены подзоны окисления,
выщелочивания и вторичного сульфидного обогощения для которого
характерны вариации высоких уровней концентраций меди и молибдена.

Перспективная площадб Гарада-Джагирчай-Хархарского рудного

поля составляет порядка 15 км2.

При зароженности медью и молибденом в Гарадагской, Хархарской,

Джагирчайской частях рудного поля оконтурены рудные тела со
содержанием меди от 0,3-0,8 до 1,0-2,0%, а содержание Мо очень низко –
0,004% обычно не превышали 0,005 иногда 0,01%.

Мощность рудного тела на месторождении в целом изменчива (от

5-10 до 50-100 и реже 200 и более метров в среднем 54 м). Рудное тело
313
имеет сложное строение и неоднородную форму и неравномерным
распределением минералов Ъу и Мо. Зона гипергенеза широко
представлена вторичными минералами, свидетельствующими о наличии в
глубине первичных минералов меди. Характерные для зоны окисления
малахит, азурит, халькозин, хризоколла, бирюза и др. могут указать на
вероятность на глубине скрытого оруднения.

Мощность зоны выщелачивания и вторичного сульфидного

обогащения колеблется в пределах десятков до 50-100 м, в среднем
составляет 80 м.

Мощность зоны смещенных руд колеблется от 10-50 до 100-140 м,

со содержанием Ъу от 0,2-0,3 до 0,41-0,74, редко 0,74-4,52%, а Мо 0,0001-
0,003%. Основную промышленную значимость для Гарадагского
месторождения медно-порфировых руд представляют зоны выщелачивания
и вторичного сульфидного обогащения, особенно зона смещенных и
первичных руд. Зона первичных руд характеризуется преимущественно
халькопирит-пиритовой ассоциации со незначительным содержанием
халькозина и молибденита.

Таким образом, промышленная ценность Гарадагского

месторождения оценивается как зона первичных руд и так и в совокупности
зоной гипергенеза.

314
 ЛЕКЦИЯ 10

МЕСТОРОЖДЕНИЯ СВИНЦА И ЦИНКА

Свинец и цинк обычно в природе встречаются вместе и образуют

свинцово-цинковые месторождения полиметаллов. Кларк свинца – 0,0016%,
цинка 0,01%.

Главный рудообразующие минералы свинца галенит ПбС2,

буланжерит – Пб5СбС3, бурнопит ЪуПбСбС3, джемсонит – Пб4ФеСб6С14. в
зоне окисления распространены промышленные минералы – церуссит
ПбЪО3, англезит ПбСО4, рудообразующие минералы цинка – сфалерит – ЗнС
и вюртицит ЗнС – в зоне окисления смитсонит ЗнЪО3, каламин – Зн4(Си2О7)
(ОЩ2хЩ2О).

Выделяются несколько типов свинцово-цинковых руд: свинцовые,

цинковые, свинцово-цинковые и полиметаллические. Свинцово-цинковые
руды в качестве полезных компонентов содержат свинец и цинк и в
значительном количестве серебро.

Полиметаллические месторождения. Полиметаллические руды в

промышленных содержаниях содержат свинец, цинк, медь и в качестве
примесей кадмий, германий, индий, галлий, иногда кобальт, никель, висмут,
сурьма, мышьяк и селен, олово и другие ценные металлы.

315
 В зависимости от преобладающих металлов выделяются свинцово-
цинково-олованное, свинцово-цинково-олованно-молибденовое и др. По
содержанию свинца и цинка и сопуствующих металлов выделяются сорта –
богатые полиметаллические руды, рядовые и бедные. В богатых рудах
содержится (в %) свинца более 5 или свинца и цинка более 7. В рядовых
свинца 2-3 или свинца и цинка 4-7. В бедных свинца 1-2 или свинца и цинка
3-4. Требование промышленности к качеству свинцово-цинковых руд зависит
от типа и условий разработки месторождений. Минимальное
промышленное содержание в свинцовых рудах 3%, цинка в цинковых рудах
5%. В свинцово-цинковых рудах с примесью кадмия и других ценных
элементов должны быть не менее 1% свинца, 2% цинка. Ценные качества
свинца – мягкость, ковкость, антифильтрационные свойства – обусловили его
широкое применение в производстве аккумуляторов, труб от
коррозирующих жидкостей, покрытие электролизных ванн, подшипниковых
сплавов и др. Свинец используют в радиотехнике и атомной
промышленности. Цинк применяется в производстве сплавов с оловом и
медью, он входит в состав бронзы с никелем, в состав мельхиора. Сплав
цинка со свинцом, оловом и сульмой называется ботбитом и
типографическим металлом. Сплавы используются в авиостроении,
машиностроении и приборостроении.

Мельхиор идет для изготовления художественных изделий,

медицинских инструментов и др. Основным потребителем цинка стала
автомобильная промышленность. Цинк используется для оцинкования
листового железа, труб, телеграфного провода, в производстве цинковых
белил. Общие запасы свинца по январь 2000 года 150х10 6 тонн, цинка
230х106тонн. В промышленных странах разведано 71% свинца и 78% цинка –
60% запасов месторождения свинца и цинка сосредоточено в трех странах
США, Австралии и Канады. Крупнейшими запасами месторождения свинца и
цинка располагают Мексика, Перу, Испания, ФРГ, Иран, Индия, ЮАС.

Крупным месторождением свинца и цинка считается запасы свыше

2х10 тонн, от 600х103 до 2х106тон средние месторождения от 200-
6

600х103тонн мелкие месторождения.

В 2000 году произведено свинца 3х106тон и цинка 5х106тонн. В

странах СНГ месторождения свинца и цинка находятся в Казахстане –

316
Лениногорское, Зыряновское, Жекремское и Ачисай, в Средней Азии
(Карамазар, Алтын-Тонган, Карсай), на Дальнем Востоке (Дальногорское), на
Кавказе (Садон и Згид). Цена 1 тонны свинца на мировом рынке составляет
1100 УСД и цинка 1300 УСД.

Генетические типы промышленных месторождений

Среди полиметаллических месторождений по генезису выделяются

следующие группы: скарновые, карбонатитовые, гидротермальные,
колчеданные, стратиформенные, метаморфогенные. Промышленные
месторождения относятся в основном к скарновым, гидротермально-
колчеданным и стратисформенным. Лучше изучены по генезису скарновые,
гидротермально-колчеданные. Они встречаются среди осадочных,
вулканогенно-осадочных, интрузивных и метаморфических пород.
Скарновые месторождения формируются в зонах тектонических контактов
карбонатных пород с кислыми интрузиями (гранитоидов, кварц-порфиров).
Руды ассоциируются типичными скарновыми минералами – диопсидом,
авгитом, геденбургитом и гранитом. Рудные тела имеют сложную форму
гнезда, трубообразные и жильные тела.

Минеральный состав руд: пирит, пирротин, сфалерит, галенит.

Колчеданные месторождения относятся к вулканогенным

образованиям и по условиям накопления рудного вещества разделяются на
вулканогенные, гидротермально-метосоматические и вулканогенно-
осадочные. Месторождения залегают среди метаморфизованных
вулканогенных пород – кварц-хлоритовых, кварц-хлорит-серицитовых и
других сланцев и альбитофиров и их типов. Рудные тела пластообразные и
линзообразные. Минералогический состав руд: пирит, халькопирит,
сфалерит и галенит.

317
 Описание месторождений

Миргалимсайское месторождение на хр. Каратау

Миргалимское месторождение является преимущественно

свинцово-цинковымы рудами. Оно расположено на северо-западном склоне
хр. Каратау и является характерным типом стратиформенных
месторождений. В Азербайджане это месторождение можно сравнить с
Джумушлукским полиметаллическим месторождением, локализованным в
массивных доломитах девона бассейна реки Арпачай. Мощность рудоносной
толщи, представленной известняками и доломитами фаменского яруса
девона, составляет 700 м. по литологическим признакам выделяют 11
горизонтов известняков и доломитов массивной, ленточной, комковатой
текстуры. Преобладающее количество рудных тел приурочено ко второму
ленточному горизонту доломитов и известняков, залегающему в пределах
средней части разреза. Мощность горизонта от 2-4 до 26 м. при общем
спокойном залегании пород в пределах месторождения развиты
брахиантиклинальные структуры и разрывные нарушения типа надвигов и
взбросов, которые расчленяют месторождение на ряд блоков (рис. ).
Разрывные нарушения сопровождаются зонами брекчирования и слияния,
трещиноватостью в которых локализуются рудные тела пластообразной
формы. Рудные минералы образуют тонкую вкрапленность и гнезда, жилки
сплашных сульфидов. Главные рудные минералы – пирит, галенит и
сфалерит, нерудные минералы и барит. В зоне гипергенеза рудоносной
толщи установлены ангелизит, смитсонит, каламин, аргентит и др. По составу
рудной минерализации выделяются свинцовые, свинцово-борнитовые и
борнитовые руды. Из руд извелекают свинец и барит. Присутствуют
элементы примеси: серебро, герменит, таллий, кобальт, висмут и кадний.
Хотя Миргалимское свинцово-боритовое месторождение ведущие ученые
России (Н.М.Страхов, А.Б.Константинов, В.М.Абрамович) относят к
стратиформенному типу. Однако многие геологи-практики не разделяют эти
концепции и считают, что Миргалимское месторождение является
гидротермальным и образовалось из удаленных от магматических
источников рудоносных растворов.
318
 ЛЕКЦИЯ 11

МЕСТОРОЖДЕНИЯ БЛАГОРОДНЫХ, РАДИОАКТИВНЫХ И РЕДКИХ

ЭЛЕМЕНТОВ

Благородные элементы (Ау, Аэ, Пт, ОС, ИР) особенно золото и

серебро с исторических времен добывается человечеством и использовалось
в качестве ювелирных изделий, позже как валютная единица в Государствах
Ближнего и Среднего Востока и странах Среднеземноморского бассейна и
Северной Африки.

Радиоактивные и редкие элементы стали использоваться

человечеством в военной промышленности, в электротехники и
радиотехники.

Ниже даем краткие сведения о благородных, радиоактивных и

редких элементах в контексте характеристики рудного сырья для их
промышленной добыче.

319
 Благородные металлы. Среди благородных металлов золото имеет
наибольшую добычу в промышленных и развивающих странах.

Среднее содержание золота в Земной Коре меньше 0,000001%,

однако, имеет довольно широкое распространение в природе. В небольших
количествах золото присутствует в горных породах, минерализованных
подземных водах и в Мировом океане.

Более высоким содержанием золото отличается граниты – до 1,1 г/т

и в диабазах его до 0,76 г/т около 1х10 9т., золото заключено в водах
Мирового океанв 3-5 мг/м3.

Главное промышленное значение имеют самородное золото и его

теллурисиые соединения. Самородное золото всегда содержит примесь
серебра, немного меди и железа, изредка в золоте присутствуют висмут,
паладий и иридий. Поэтому введено понятие пробы золота. По пробе судят о
чистоте золота, о количестве примесей в ней. Например, проба 800 означает
на 1000 частей, приходится 800 частей золота и 200 частей других металлов.
Примеси других металлов в золоте не установлены. В зоне гипергенеза они
быстро выносятся, и в россыпях остается золота с высокой пробностью.

К весьма крупным месторождениям корреного золота относятся

месторождения с разведанными запасами свыше 100 т и россыпные,
содержащие более 50 т. металла. К средним – 10-50 и 1-25 т, к мелким
месторождениям с запасами менее 10 т для корреных и менее 1 т золота для
рассыпных месторождений.

В 2000 году во всем мире добыто 1600 т золота. В

капиталистических странах 75% годовой добычи обеспечивает ЮАР, затем
Канада – 5,6%, США-3,4%, Австралия – 1,4%. В Российской Федерации золото
добывается в Якутии, Забайкалье и на Урале. Крупные месторождения
золота обнаружено в Средней Азии.

Генетические типы промышленных месторождений

Золото встречается во всех эндогенных генетических типах рудных

месторождений (за исключением пегматитов) в двух типах осадочных,
выветренных и рассыпных, а также в метаморфизованных месторождениях.
320
 Гидротермальные высокотемпературные в арсанопиритовых
формациях залегают в гранитоидах и докембрийских метаморфических
породах. Рудные тела представлены кварцевыми жилами с видовым
золотом и сульфидами, а также пиритизированными и окварцованными
зонами, где золото встречается тонкодисперсными кристаллами золото.

Гидротермальные среднетемпературные месторождения

представлены жилами внутри палеозойских гранитоидных массивов. Руды
сложены кварцем, карбонатами – баритом и сульфидами- пиритом,
халькопиритом, сфалеритом, галенитом, блеклыми рудами. Здесь золото
присутствует в самородном виде в каварцах. Этот генетический тип широко
распространяется в мире и имеет большое промышленное значение.

Гидротермальные низкотемпературные месторождения залегают в

эффузивных породах и пространственно связаны с областями молодого
вулканизма. Примером могут служить месторождения Забайкалья и Северо-
востока РФ.

Месторождения выветривания представлены железными,

свинцовыми шляпами сульфидных месторождений, в которых накапливается
вместе с гидроокисями железа, карбонатами свинца, вторичными
минералами серебра. Примером служит железные шляпы колчеданных
месторождений Урала, Балкан, Японии и др. Золотоносные россыпи играют
значительную роль как объект добычи золота. Наиболее распространенными
являются аллювиальные россыпи. Они подразделяются на русловые,
долинные и террасовые.

Морские россыпи развиты в литорали и образуются за счет

механического разрушения золотоносных кварцевых жил.

Метаморфизованные месторождения представлены

золотоносными конгломератами – продуктом преобразования древних
россыпей. Примером служит уникальное месторождение золотоносных
конгломератов Витватерсраид в Южной Африке. Проблема выявления
промышленных месторождений золотоносных конгломератов представляет
большой интерес в Сибирской платформе.

321
 Месторождения серебра

Среднее содержание серебра в Земной коре 7х10 6%. Геохимия

серебра очень сходна с геохимией золота, меди и свинца, что обуславливает
их совместную миграцию в растворах и нахождение в медесодержащих,
золоторудных и свинцово-цинковых месторождениях. В различных
генетических типах месторождений в рассеянной форме сосредоточены 90%
всех запасов серебра. При повышенных концентрациях в гидротермальных
растворах серебро способно образовать самостоятельное промышленное
скопление. Главнейшими минералами серебра – Аэ аргентит (серебреный
блеск) – Аэ2С, электрум АэАу, пираргирит – Аэ3СбС3 и прустит – Аэ3АСС3.
Серебро издавна используется для изготовления монет и ювелирных
сплавов.

В современной технике и технологии серебро применяется в

электротехнической и электронной промышленности, в производстве
промышленных сплавов, где оно часто заменяет олово (2% Аэ заменяет 30%
Сн). Сплавы применяются в ракетной технике, самолетостроении, для
изготовления химической аппаратуры. Серебро идет на изготовление
аккумуляторных батарей военного назначения. Применяется также в
фарфоровом и керамическом промышленностях и в медицине. Серебро
используется для изготовления фотоматериалов и сверхчувствительных
пленок. Руды собственных серебреных месторождений разрабатывается при
содержании серебра в руде не менее 300 г/т. Основные запасы серебра
сосредоточены в США, Мексике, Канаде, Перу, Австралии. В 2000 году
потребность мировой промышленности на серебро составляет 20х103т.

Генетические типы промышленных месторождений

Серебро образует повышенные концентрации в месторождениях

различных генетических типов – магматических, гидротермальных,
скарновых и осадочных. Низкотемпературные гидротермальные
месторождения имеют промышленное значение для добычи и производства
в экономике различных стран. В этом разрезе серебро особенно добывается
из меднопорфировых руд Казахстана, Средней Азии и Кавказа. Кроме того
золоторудные месторождения исключительно благоприятны для накопления
серебра. Притом его концентрация резко возрастает (до 500 г/т) в

322
близоповерхностных вулканогенных месторождениях, которые генетически
связаны с молодым андезит-дацитовым вулканизмом.

Собственные серебреные месторождения низкотемпературного

типа обнаружены в Мексике, на долю которых треть добычи серебра в
капиталистических странах. В районах Пачук и Вета Мадра среди эффузивных
образований залегают богатые серебром продуктивные кварц-карбонатные
жилы протяженностью 1000 м и мощностью 2-5 м.

Осадочные месторождения происхождением обязаны

биохимическим процессам. Отмечено повышенное содержание серебра в
угольных пластах (10 г/т в золе), битумнозных сланцах (5-10 г/т). На
отечественных месторождениях особенно в медистых песчаниках
отмечались остатки окаменелого дерева. Мощность пластов песчаников
достигает 4-15 м. Содержание серебра 0,26%. В медистых песчаниках
отмечается самородное серебро и аргентит. Уникальное по запасам серебра
месторождения известны в странах – Цихисштейна, Польша и ФРГ, где
серебро связано с халькопирит-борнитовыми рудами.

Месторождения платины и платиноидов

В группы платиноидов входят: платина (Пт), палладий (Пд), родий

(Пщ), осмит (Ос), ритений (Рн) и иридий (Ир). Кларки платины и платиноидов
в Земной коре составляют миллионные доли процента. Более
распространенными являются Пт, Пд и Ир. Главные минералы: поликсен –
Пт, Фе, палладистая платина Пт, Пд, иридистая платина – Пт, Ир, осмистый
иридий – Ир, Ос; известны также ферроплатина – Пт, Фе, невьянискит –
ИрОс, куперит – ПтС, сысертскит – ОсИр и др. интерес промышленности к
платиновым материалам объясняется их весьма ценными свойствами.
Высокая огнеупорность, хорошая электропроводность, химическая стойкость,
способность поглощать газы и другие полезные свойства обеспечили
платиноидам особое место в отрослях новой технике. Основной потребитель
платины и ее сплавов – химическая промышленность. Платина, рутений,
радий и др. – лучшие катализаторы при многих химико-технологических
процессах (в производстве серной и азотной кислоты и высокооктанового
323
бензина и др.); сплавы рутиния с платиной нашли применение в топливных
элементах космических кораблей и искусственных спутников Земли и т.д.
Термопары из сплава родия с платиной позволяют измерить самую высокую
температуру в шамотовых печках (до 18000С).

Кроме того, сплавы родия с платиной используется при

изготовлении сосудов для плавления стекломассы и получения тонких
стеклянных и кварцевых нитей.

Минимальное содержание платины для коренных пород

установлено 2-5 г/т породы, а для россыпных месторождений 0,1-0,5 г/м 3
песка. Месторождения с разведованными запасами платиноидов свыше 50 т,
считается весьма крупным от 5 до 50 т – крупными, 0,5-5 т – средними и
менее 0,5 т – мелкими. На 2000 г запасы платиноидов в мире оценивается
15,1х103т. В основном платина добывается из месторождений платиновых
руд ЮАР, медно-никелевых руд Канады из россыпей Колумбии, Эфиопии и
США. В РФ месторождения платиноидов в Сибири и на Урале и др. В
настоящее время в условиях мирового экономического кризиса в мировом
валютном рынке 1 г платины – 50-55$ 1 г иридия - 120$.

Генетические типы промышленных месторождений

Основные генетические группы промышленных месторождений

платиноидов – магматическая и россыпная.

Собственно магматические месторождения в ультра мафитах –

дунитах, пироксенитах – представлены относительно большими гнездами,
линзами, жилами и рассеянной платины с хромитом, титаномагнетитом,
осмистым иридием. К данному типу относятся месторождения на Урале. За
рубежом месторождения платины известны - СНГ, Колумбии, Аляски,
Канады. Кроме того месторождения платины и платиноидов установлены в
основных породах, точнее локализуются в габбро-диобазах. Форма рудных
тел массивных и вкрапленных медно-никелевых руд линзообразная.
Минералы платиновой группы в рудах присутствуют в виде палладистой
платины, сперриалита, куперита. Россыпные месторождения аналогичны
золотоносным и другим россыпям по условиям образования и залегания.
Платиновые минералы вместе с хромошпнелидами и магнетитом,
324
ильменитом концентрируются в пролювиальных и эллювиальных россыпях.
Их образование связано с разрушением дунитов, перидотитов и
пироксенитов.

Месторождения радиоактивных элементов

Из радиоактивных элементов большое промышленное значение

имеют месторождения урана и тория. Уран и торий относятся к атомно-
энергетическому сырью. Однако применение тория в атомных реакторах
сопряжено с некоторыми техническими трудностями и поэтому в настоящее
время в атомных реакторах используется только уран.

В чистом виде уран представляет собой серебристый, тяжелый

металл (плотность 19, 05 г/см3), медленно окисляющийся на воздухе. Чистый
уран слабо радиоактивен. Однако в природе соединения урана обычно
содержит примесь сильно радиоактивного радия. Это обстоятельство очень
важно для геологов, поскольку оно позволяет использовать при поисках
урановых месторождений радиометрические методы.

В настоящее время, несмотря на опасные, негативные моменты

уран широко используется энергетической в промышленности и естественно
его промышленные запасы на мировом рынке сильно сокращается. А для
восполнения запасов урана, необходимо усиление геолого-разведочных
работ и применение в этом вопросе инновационной технологии. В
настоящее время промышленными считается, урановые месторождения
себестоимостью получения 1 кг урана не превышало 500 УСд. Мировые
ресурсы урана при такой предельной стоимости оценивается 2х 200 тыс т.

В природе уран образует очень много минералов. Однако

промышленное значение имеет лишь ограниченное количество минералов:
уранит нхУО2хмхУО3, настуран или урановая смола (скрытокристаллическая
сажистая разновидность настурана), коффинит У(СиО4)1х(ОЩ)4х; браннерит
– Утн2О6; отенит Ъа(УО2)2ПО4х8Щ2О; карнотит К2(УО)2(ВО4)2х3Н2О. Первые
четыре из перечисленных минералов содержат уран преимущественно в
четырехвалентной форме и устойчивы только в восстановительной
обстановке. Отенит и карнотит содержат уран только в высшей
шестивалентной форме и образуется в окислительной обстановке зоны
325
гипергенеза. При эндогенных процессах образуются четырехвалентные
минералы урана. А на поверхности Земли они быстро окисляются и
замещаются шестивалентными минералами урана. Все минералы урана
радиоактивны. Это свойство урана используется в технологических процессах
при получении ураного концентрата (радиометрическая сортировка), а также
при поисках. Все минералы урана легко растворяются в разбавленных
кислотах и щелочах. Это свойство используется при выделении урана из
руды гидрометаллургическим способом, а затем из полученного раствора
уран извлекается химическим и физико-химическим методами. Товарным
продуктом горнодобывающих урановых предприятий обычно является У3О8,
который направляется на специальные заводы, производящие урановое
топливо.

Генетические типы промышленных месторождений

Уран является высокоактивным химическим элементом. В

геологических процессах он весьма подвижен, образует природные
соединения самого различного генезиса. Известны месторождения урана
магматического, пегматитового, гидротермального, инфильтрационного и
осадочного генезиса. Наиболее широко распространены гидротермальные и
инфильтрационные происхождения. В магматическом процессе при
кристаллизации магмы главная масса урана отжимается в остаточный
расплав. Уран, оставшейся в магме после отделения остаточного расплава,
рассеивается в массе породы. Наибольшим содержанием урана в
магматическом процессе рассеивания в породообразующих (40-60%) и
частично сосредоточенных в акцессорных минералах (моноцит, циркон и
др). Собственные минералы он образует очень редко. Магматические
месторождения урана представляет ультрощелочные интрузивные массивы,
обогащенные ураноносными акцессорными минералами. Промышленное
значение их не велико.

В гидротермальном процессе уран тянит к низкотемпературным

продуктам гидротермов.

Наиболее вероятной формой переноса урана в гидротермальном

процессе считаются комплексные уранил-карбонатные ионы -

326
[УО2(ЪО3)2(Щ2О)2]2- и [УО2(ЪО3)3]4-. Предполагается, что причиной
разрушения этих комплексов и выделение из растворов минералов урана
является восстановительная реакция и дегазация рудоносных растворов
(изменение Рсо2в растворе).

В осадочном процессе уран весьма подвижен в поверхностных

кислородосодержащих водах. В воды он попадает при разрушении
эндогенных месторождений или же за счет размыва гранитоидных массивов
(при размыве 1 км3 гранита в раствор может перейти до 10х103т урана).

В осадочном процессе благодаря восстановительным

геохимическим условиям образуется соединение четырехвалентного урана,
и выпадают из растворов. Уран легко адсорбируется органическими
веществом и глинистыми минералами.

Среди осадочных месторождений урана выделяется образованные

путем осаждения урана из грунтовых вод, циркулирующих по ранее
сформированным пористым породам и собственно осадочные, в которых
выпадение урана из растворов происходит одновременно с образованием
осадочной породы обычно инфильтрационные месторождения более
широко распространены. Допускается, что в раннем протерозое в условиях
без кислородной атмосферы уран мог мигрировать в поверхностных
условиях путем механического переноса минералов и образовать россыпи.
Именно так трактуется генезис древних ураноносных конгломератов
месторождения Блайд Ривер (Канада) и Витватерсранд (ЮАР). В фанерозое в
условиях кислородного режима миграция урана могла происходить только в
растворенной форме. На особенности миграции и аккумуляции урана в
фанерозое должно быть оказано локальные и глобальные климатические
изменения. В гумидном климате создается благоприятная среда выносу и
рассеиванию урана, а при аридном климате, наоборот, уран аккумулируется
в водоемах конечного стока.

Наиболее урановые рудные провинции мира распологаются на

территориях США, Канады, ЮАР, Намибии, Заира, Габона, Нигерии,
Австралии и Аргентины (см. рис. ).

Наиболее крупные месторождения ураноносных битумнозных

пород обнаружено в штате Колорадо, Амброзия-Лейк. Месторождение

327
приурочено в крупной впадине Син-Хуан выполненной преимущественно
песчано-глинистым образованиями пермского, триасового, юрского и
мелового возраста. Месторождения локализовано в песчаниках,
заключенных юрских сланцев Моррисона (рис. ). За пределами
распространения минерализации песчаника красноцветны формы
песчаниках локализованы линзообразные формы рудных залежей.

Месторождения редких элементов

В последнее время редкие элементы благодаря их уникальным

свойствам широко применяется во многих отраслях новой техники и
технологии, в таких как атомная энергетика, ракетостроение и авиастроение,
радиоэлектроника и кибернетика и многих других. К числу таких элементов
относятся литий и бериллий, рубидий и стронций, иттрий, цирконий и
гафний, галлит, германий, селен, теллур и рений.

За последний 30 лет потребность промышленности на редкие

элементы возросла в десятки раз и продолжает расти.

Месторождения редких элементов характеризуются как правило,

низким содержанием этих элементов в рудах, измеряемыми десятыми и
сотнями, а иногда тысячами долями процентов. Поэтому их руды всегда
требуют обогащение, которое зачастую осуществляется по многостадийной
сложной технологической схеме, что сопровождается потерей полезных
ископаемых и большими затратами. В результате для получения 1 т металла
требует добыть и переработать сотен и даже тысяч тонн руды.

Редкие элементы за редким исключением не образуют собственных

минералов и тем более месторождений, и их основная масса добывается
попутно с другими цветными металлами.

Ниже из редких элементов рассматривается общая характеристика

бериллия и промышленные типы его месторождений.

Месторождения бериллия

328
 По данным различных исследователей среднее содержание
бериллия в Земной коре 0,0002-0,0007%, наиболее высоким содержанием
характеризуются кислые (0,0005%) и щелочные породы (0,004-0,07%).
Геохимически бериллий – это типично литофильный элемент.
Кристаллохимические свойства бериллия сходны со свойствами кремния: у
них одинаковое координационное число по отношению к кислороду,
близкие ионные радиусы и значение электроотрицательности Ве 2+ близки
также параметры комплексов [ВеО4]4-, [ВеФ4]2- и [СуО4]4-. Поэтому бериллий
замещает кремний во всех силикатах и алюмосиликатах. Несколько реже он
замещает Ал находящейся в четвертой координации алюмосиликатов. В
магматическом процессе бериллий полностью рассеивается и не образует
своих собственных минералов. Концентрация бериллия и появление его
собственных минералов осуществляется лишь в постмагматических
процессах – пегматитом, пневмотолит-гидротермальным и
гидротермальным.

В гипергенных условиях химически стойкие минералы бериллия

хорошо сохраняется в коре выветривания.

Среди многочисленных (50) минералов бериллия преобладают

бериллосиликаты и силикаты: берилл – Ал2Бе2[Си6О18] содержащий 11-14%
ВеО2, фенакит – Ве2[СиО4] в котором ВеО – 45,5%, вертрандит – Ве 4[Си2О7]
(ОЩ)2 с 39-45% ВеО и др. наибольшее промышленное значение имеет
берилл и бертрандит, которые являются сырьем для получения бериллия.
Кроме того, цветные минералы бериллия используются в качестве
ювелирных изделий: изумруд, аквамарин, александрит, фенакит.

Бериллий обладает многими уникальными и важными для новых

отраслей техники свойствами, обеспечивающими ему широкое применение.

Бериллий высокой частоты применяется в атомных реакторах как

замедлитель нейтронов и как конструкционный материал. Легкие и прочные
сплавы бериллия с магнием и алюминием используется в самолет-
ракетостроении. Сплавы с медью необычно упруги: обладают высокой
твердостью, прочностью, хорошей электропроводностью и коррезионной
стойкостью, нашли широкое применение в важных деталях машин, оружия и
приборов, подвергавшихся длительному напряжению, трению и ударам.
Бериллий и его соединение добавляют в состав высокоэнергетических
329
ракетных топлив (твердых и жидких) для повышения их удельной тяги и
используют во многих других областях промышленности.

Генетические типы промышленных месторождений

Многочисленные месторождения бериллия представлены

разнообразными генетическими типами. Но промышленное значение имеют
гранитные пегматиты, слюдисто-флюорит-берилловые и вольфрам-
молибден-берилловые месторождения, а также кора выветривания
пегматитов.

Промышленные коренные руды обычно содержат свыше 0,02%

ВеО; в комплексных рудах и коры выветривания ВеО может быть меньше
(порядка 0,1%).

Гранитные редкометальные пегматиты всегда в том или ином

количестве содержат берилл в качестве попутного промышленного
компонента и до сих пор являются важным источником для извлечения
бериллия.

Крупные месторождения берилловых пегматитов находится в

Канаде, США, Бразилии, КНР и Мозамбике. Кора выветривания пегматитов
эффективно разрабатывается в Бразилии и на юге КНР и экваториальной
Африке. Весьма перспективны бериллоносные полевошпатовые
метасоматиты, в которых рудными минералами являются бертрандит,
фенакит, эвклаз.

330
 12 ЛЕКЦИЯ

НЕРУДНЫЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫ И ИХ КЛАССИФИКАЦИЯ

331
 К неметаллическим полезным ископаемым относятся такие
минералы и горные породы, которые не являются источником металлов и не
представляют ископаемое топливо.

Рудное неметаллическое сырье – минеральные агрегаты, из

которых в процессе переработки извлекают химические элементы и их
соединения или минералы (например руды асбестовые, алмазные, борные и
калитные). К нерудному неметаллическому сырью относят глины, гравийно-
песчаные смеси и другие промышленные горные породы.

Исторически сложилось так, что к неметаллическим видам сырья

относят полезные ископаемые, из которых извлекают не только неметаллы
(С, Се, П, Ас и др), но и ряд металлов (К, На, Мэ и др.). Однако неметаллы в
отличие от металлов используются не а сплавах, а в виде элементов
различных химических соединений. Некоторые виды сырья (стронциевые,
титановые, литиевые, берилловые и др.) относят то металлическим, то ли не
металлическим полезным ископаемым. В ряде зарубежных классификаций,
например, к неметаллам относят бокситы, руды, титан, литий, берилл,
циркон и графит.

В Министерстве Геологии Российской Федерации принято

разделение неметаллических полезных ископаемых на следующие виды
сырья: горно-химическое (сера, бор, фосфор и др.), горно-техническое сырье
(асбест, тальк, графит, цеолиты, полевые шпаты, фарфоровые камни и т.д.),
строительные материалы (керамические глины, цементное сырье, песок,
гравий, кристобалит-опаловые породы и др.), камнецветное и
пьезооптическое (горный хрусталь, исландский шпат, агат, нефрит, жадеит и
др.). Ряд видов неметаллического сырья включается в состав сырья для
черной и цветной металлургии (формовочные пески, магнезит, огнеупорные
глины и др.).

Месторождения неметаллических полезных ископаемых весьма

разнообразны по генетическим условиям их образования и значительно
богаче в этом отношении, чем месторождения рудных полезных
ископаемых. Целый ряд генетических типов нерудных полезных ископаемых
неизвестны в месторождениях рудных полезных ископаемых. Например, в
результате тектонических процессов в осадочных толщах возникают
месторождения хризотил-асбест в ультрамафитах или же месторождение
332
графита. В результате сложных биогеохимических процессов и при
определенной степени приближения дневной поверхности (экзогенное
раскрытие) формируется за счет гипсовых или ангидритовых слоев
образуется месторождение серы. Гнезис многих месторождений (магнезита
родусит-асбеста и др.) невполне ясен и является предметом острых
дискуссий. До сих пор остается загадочным происхождение месторождений
селитры в Чили. В настоящем пособии дается генетическая классификация
нерудных полезных ископаемых по И.М.Романову с некоторыми
доработками автора.

Прежде всего, мы рассматриваем классификацию нерудных

полезных ископаемых в пределах 3-х природных систем – эндогенно-
магматическая система, эндогенно-осадочная система и вулканогенно-
осадочная система. В пределах каждой системы ресурсы образующие
геологические процессы иерархически подразделяются на группы,
подгруппы, классы и подклассы и в итоге иллюстрируется конечный
результат этих процессов нерудное сырье и примеры его месторождения. В
классификации (таблица 3) мы совершенствовали типизацию
минералообразующих процессов в экзогенно-осадочной системе и
связанных с ними нерудных полезных ископаемых.

Однако предложенную генетическую классификацию нельзя

рассматривать как законченную систематику нерудных полезных
ископаемых, она по мере накопления нового фактического материала и
разработке новой теории рудогенеза, минералогенеза будет уточнятся и
усовершенствоваться. Тем не менее предложенная классификация
построена в генетической основе и несомненно поможет студентам и
аспирантам познать и системно использовать разнообразные нерудные
полезные ископаемы.

Классификационная схема нерудных полезных ископаемых по

использованию их в народном хозяйстве

1. Элементы – индустриальное и химическое сырье – бор, селен,

мышьяк, стронций, сера и фосфор
2. Сырье с промышленными химическими и физическими
свойствами – полевые шпаты, высокоглиноземистые минералы
333
 (каолин, боксит, нефелин), магнезит, бурсит, тальк, пирофиллит,
волластонит
3. Индустриальное сырье – слюды, асбесты, исландский шпат,
графит, корунд, цеолиты
4. Камнесамоцветно-индустриальное сырье – алмаз, благородный
корунд, пъезо кварц и оптический кварц, окрашенные кристаллы
кварца, благородный берилл, турмалин, благородный шпинель,
агат, янтарь, малахит
5. Камнесамоцветное сырье – бирюза, благородный опал,
хризопраз, хризоберилл, благородный сподумен, топаз,
хризолит, амазонит, жадеит, нефрит, заронит, гагат, мраморный
оникс
6. Природные строительные материалы – глинистые, карбонатные,
кремнистые образования, изверженные и метаморфические
породы, песчаники, пески и кварциты.

13 ЛЕКЦИЯ

ИНДУСТРИАЛЬНОЕ И ХИМИЧЕСКОЕ СЫРЬЕ

Фосфоритовые месторождения

Кларк фосфора в осадочных породах 7х7х10 -2%, а Кларк в Земной

коре 9,3х10-2. Фосфор входит в состав более чем 190 минералов.
Промышленное значение имеет лишь разновидность апатита - хлорапатит
Са10[РО4]6(Ъл,Ф), фторапатит Са12[РО4]8(Ф,Ъл)2, а также минералы ряда
франколита – курскит, гидрооксилкарбонатапатит и даллит. Менее
промышленное значение имеют алюмофосфориты и феррофосфаты: вавелит
и вивианит. Среди фосфатных руд выделяются две главные группы:
фосфоритовые руды и апатитовые руды.

Г.И.Бушинский предложил следующие классификации

фосфоритовых руд по массовой доле Р2О5 (в%): очень бедные 5-10; бедные
334
10-18; средние 18-28; богатые 28-35; очень богатые - >35. Горные породы в
которых массовая доля Р2О5 0,5-5% называется фосфоросодержащими
породами.

Апатитовые руды – эндогенное образование. Зерна апатита в

эндогенных рудах значительно крупнее (более 40 ткт, чем в фосфоритах), в
связи с чем значительно легче подвергаются обогащению апатитовые руды.
Это определяет в низкую границу массовой доли Р 2О5 в апатитовых рудах
(2,5-3%).

По строению и составу среди фосфоритов выделяются следующие

разновидности (промышленные типы) оолитово-микрозернистые;
зернистые, выветрелые, жилковатые, островные, апатит-нефелиновые,
апатит-силикатные, апатит-магнетитовые, апатит-редкометалльные, апатит-
доломитовые.

Применение фосфоритовых руд в экономике

Главный потребитель фосфора – тяговая промышленность, которая

производит большое количество собственно фосфорных и комплексных
удобрений. Кроме того, соединение фосфора применяется в процессе
получения моющих средств в химической промышленности (фосфатные
кислоты). Фосфор как органическое соединение идет на изготовление
лекарств и средств для борьбы с сельскохозяйственными вредителями.
Соединения фосфора используется для подкорма скота, также используется
фосфор при производстве спичек, безуглеродного каучука. Радиоактивные
изотопы широко используются в медицине.

Большую роль в первичной обработке руд фосфора имеет

обогащение. Для апатитовых руд ведущий метод обогащения – флотация.
Для фосфоритовых руд широко применяется промывка и гравитационное
разделение, флотация и др. методы. Последующие переработки руд путем
простого помола и применяется кислотная переработка (экстракционный
метод).

При переработки осадочных фосфатных руд получают обогащенный

фосфором продукт – Томас-шлак.

335
 Богатые месторождениями фосфора страны Морокко, США,
Западная Сахара, Алжир, Иордания, Бразилия, Перу, ЮАР, Тунис, Мексика,
Австралия. Из стран СНГ Россия, Казахстан, а также КНР, СРВ. На январь 2000
год мировая добыча фосфорных руд составляет 60х10 6 тон. На мировом
рынке цена одной тонны фосфорной руды составляет 50 УСД. По запасам
месторождения фосфора распределяется в следующем: крупные свыше 200,
среднее 50-200, мелкие <5х106.

Генетические типы промышленных месторождений

Месторождения фосфора образуются магматическим, гидротер-

мальным и осадочным путем.

Наибольшее промышленное значение имеют магматические и

осадочные.

Магматические месторождения связаны с различными

формациями, среди которых наибольшую роль играют месторождения,
локализованные в щелочных породах. Примером может служить Хивинский
Плутон на Кольском полуострове.

Апатитовые месторождения, связанные с комплексом

ультраосновных и щелочных пород многостадийные. Например, на
щелочных породах Карело-Кольской провинции формировались следующие
промышленные типы апатитовых месторождений:

1. флогопит-апатит-форсифитовые;
2. флогопит-апатит-магнетитовые;
3. флогопит-магнетит-кальцитовые с примесью апатита
осадочные и экзогенные месторождения имеют разные геперации.

Формации Гуано образуется в условиях аридного климата за счет

преобразования экскрементов морских птиц. На участках стоянки морских
птиц ежегодно формируется слой Гуано 10-15 см. на первой стадии
возникают азотистое Гуано. В дальнейшем аммонит из слоев Гуано
вымываются и образуются фосфатное Гуано.

Фосфориты осадочного генезиса образуются в зонах апвеллинга,

также в зонах шельфа в условиях приноса глубинных восходящих вод.
336
 В образовании месторождений осадочных, жилковатых фосфоритов
большое значение имеет процесс диагенеза.

Последующий перемыв осадков течением резко повышает

концентрации жилков в единицу объема и образуется жилковые
месторождения фосфоритов.

Жилковые месторождения фосфоритов возникают в условиях

аридного климата. Зернистые фосфориты образуются в субэкваториальных
условиях.

Метаморфические процессы приводят к укрупнению кристаллов

апатита в исходных фосфоритах и тем самым повышают технологическое
качество руд.

14 ЛЕКЦИЯ

МЕСТОРОЖДЕНИЯ БОРА

Бор является неметаллом и относится к семейству литофильных

элементов. Кларк бора в Земной корк по А.П.Виноградову 1,2х10 -3%
распространенность бора по расчетам А.Ф.Горбова следующая (массовые
доли в %), ультрамафиты полнокристаллические 6х10-4, серпентиниты
апоультрама-фиты 9х10-3, кайнотипные мафиты 7,5х10-4, палеотипные
мафиты 3х10-3, андезиты 1,5х10-3, гранитоиды 1,5х10-3, мелководные
глинистые сланцы 1х10-3, глубоководные глинистые сланцы 1,65х10-2,
кристаллические сланцы 2х10-3.

В эффузивных породах и пирокластах бор концентрируется в

стекловатой массе. Повышена массовая доля бора в подземных водах
активных вулканических областей. Например, на Курильских островах и на
Камчатке она в среднем составляет 3,1х10-3%, на Японских островах – 3,4х10-
3
%. Повышена массовая доля бора в нефтяных водах, а также в водах
некоторых артезианских бассейнов. Например, в водах грязевых вулканов
Апшеронского полуострова 5,7х10-2%.

337
 Бор хорошо сорбируется глинами, особенно бентонитами и
минералами биофилами, смектиты, слюды, гидрослюды, везувиан, гуммит,
хлорит, серпентинит, гидрооксиды Фе, Мн и др.

В природе бор представлен в основном оксидными соединениями.

Известно около 160 минералов бора, но основное промышленное значение
имеют следующие:

Датолит ЪаБ(ОЩ)СиО4

Суанит Мэ2Б2О3

Котоит Мэ2(Б2О3)2

Людвикит (МэФе+2)2Фе+3[(БО3(О2)]

Преображенскит Мэ8[Б5О7(ОЩ)4]2Н2О

Атарит Мэ2ОЩ[Б2О4(ОЩ)]

Калиборит КМэ2[Б3О3(ОЩ)5]2Б5О6(ОЩ)42Щ2О

Борацит Мэ3[ЪлБ2О13]

Данбурит ЪаБ2СиО8

Пандерит Ъа2[Б5О6(ОЩ)2]

Колеманит Ъа[Б3О4(ОЩ)3]Щ2О

Улексит НаЪа[Б5О6(ОЩ)6]5Щ2О

Бура На2[Б4О5(ОЩ)4]8Щ2О

Тинтаконит На2[Б4О5(ОЩ)4]3Щ2О

Кернит На2[Б4О6(ОЩ)2]3Щ2О

Гидроборацит ЪаМэБ6О1х6Щ2О

338
 Боросиликат

Сирлезит На[Б2О5(ОЩ)2]

Бороалюмосиликат

Турмалин (На, Ъа) (Мэ, Фе, Мн)3 Ал6(БО3) [Си6О18(ОЩ, Ф)]

Гидрооксифторбарит

Флюбарит Мэ3[БО3](Ф, ОЩ)3

Виды сырья

Среди видов борного сырья выделяются следующие группы:

1)бораты, 2)боросиликаты и бороалюмосиликаты, 3)поверхносные и
подземные бороносные воды. Среди группы боратов выделяются простые
(собственные борные) руды и комплексные. К последним относятся бор-
железорудные, бор-полиметаллические руды. К поверхносным бороносным
водам относятся рапа бороносных озер (типа оз. Сарлес в США), а к
подземным воды современного и недавнего вулканизма, а также воды
нефтяных месторождений.

Обогащение борных руд осуществляется различными методами, в

том числе нейтронно-адсорбционной сеперацией разделением в тяжелых
суспензиях, магнитный серперацией. При химической перароботке руды
разделяются на воднорастворимые (сассолин, бораты щелочных металлов)
кислото-щелочно разложимые (прочие бораты). Боросиликаты разделяют на
кислоторазложимые (датолит и др.) и кислотонеразложимые (ланбурит,
турмалин, аксинит и др.).

Применение борного сырья в экономике

Бор и его соединения используются более чем в 100 отрасли

промышленности, что связано с удивительно разными полезными
339
свойствами этого элемента. Бор и его соединения способны поглощать
нейтроны (В10) и повышать урожайность сельскохозяйственных культур,
высокая температура плавления (свыше 20000С), высокая твердость ряда
соединения бора, флюсирующая способность его соединений, а также
дезинфекционные и другие ценные свойства.

Бор применяется в производстве твердых сплавов карбита (В 12С6),

нитридов (с термостойкостью до 35000С), эльбор сохраняет рабочие качество
до 13000С и отличается высокой износостойкостью, борозон – до 2000 0С,
алмаз – 8000С.

В стекольной промышленности бор используется с целью получения

жаростойкого, жаропрочного стекла. Применяют бор в производстве
стекольного волокна, в производстве керамических изделий и эмалей и
глазурей.

В металлургии ферробор используется для повышения глубины

хакалки сталей (до 30%), увеличения ударной вязкости, особенно при низких
температурах.

Целый ряд сплавов бора с цирконием, таллием, вольфрамом,

алюминием, литием, медью, кобальтом, марганцем и хромом используется
для трубин реактивных двигателей, лопастей пропеллеров и др. отраслей.
Диборид гафня ЩФБ2 плавится лишь при температуре 32500С.
исключительно химической устойчивостью характеризуется борид танатала
ТаВ2хОН не разрушается даже кипящей царской водкой. Так называемый
белый графит ВН используется в качестве твердой смазки, выдерживающей
высокие температуры. Бура используется при сварки металла. В США из
кристаллического бора и синтетических смол построены корпуса ракет.

Применение бора в качестве микроудобрения позволяет повысить

уражайность и морозоустойкость растений. Соединения бора используется в
медицине для дезинфекционных целей.

Месторождения бора особенно крупные распределены весьма

неравномерно. Среди развитых капиталистических и развивающих стран
наиболее богатые месторождения борных руд – Турция и США. Имеются
значительные запасы борного сырья также в Аргентине, Перу, Чили.
Разработка борных месторождений осуществляется в РФ, КНР и Кореи.
340
 В 1990 году добыча боратов в США (в тыс т.) 1400, в Турции 900, в
Аргентине 130, Чили 3,3. Стоимость 1м 3 борной кислоты в последние годы в
мировом рынке стала 1500-1700 УСД.

Генетические типы промышленных месторождений

Месторождения бора возникает в эндогенных и экзогенно-

осадочных процессах. Среди эндогенных месторождений ведущая роль
принадлежит скарновым, при этом промышленные концентрации бора
известны как в известковых, так и в магнезиальных скарнах. Известковые
борсодержащие скарны возникают как по чистым известнякам, так и
известнякам чередующимися глинами и кремнистыми сланцами.
Месторождения бора в известковых скарнах формируются в условиях малых
и средних глубин в пределах краевых вулканических поясов.

На низкотемпературной стадии минералообразования по

Е.Ф.Мельницкой геденбергит и частично воллостанит подвергаются
замещению гизенгеритом, одновременно возникает кварц, кальцит, реже
опал. Этот процесс ухудшает технологические качества руды.

Месторождения бора в магнезиальных скарнах формируются как в

абиссальных, так и гипоабиссальных условиях. Существуют различные
взглыды на образование магнезиальных скарновых месторождений, где
имеет место борная минерализация.

Осадочно-метаморфогенный генезис борных месторождений этого

типа (например, бор-железорудных месторождений центральной Щвеции)
предпологают, что концентрацию бора обусловили особенности
седиментогенеза исходных осадочных пород, в том числе
палеогеографическая обстановка, осадочного рудного процесса
(Д.М.Сердюченко, А.В.Глебов, В.А.Павлов и др.). Ряд геологов связывают
формирование бор-железорудных месторождений Алдана с
ультраметаморфизмом, приведшим к перемещению из глубинных зон бора
и железа, находящихся ранее в рассеянном состоянии. Д.С.Коржинский и
другие исследователи относят формирование скопления бора в
магнезиальных скарнах к скарному процессу. При этом на магнезиальном
этапе формирования магнезиальных скарнов возникает форстерин, диапсид,
341
авгит, шпинель и др., а на посмагматическом образуются ассоциацию
борных минералов. Повышенное количество турмалина характерно для зон,
примыкающих к скарновым залежам борного сырья. Не редко достаточно
крупные скопления турмалина отмечается в метаморфических толщах. Такое
скопление турмалина следует относить к осадочно-метаморфическим
образованиям.

Осадочно-вулканогенные месторождения бора связаны с

современной или недавно усилившейся вулканической деятельностью.
Наиболее благоприятны кислые или средние вулканиты. При этом
накопление боратов благоприятствует аридный климат и наличие впадины,
пригодной для накопления бороносных отложений или формирование
бороносных озер. Источником бора является рапа озер или озерные
отложения, как «свежие» так и перекрытые более поздними образованиями.
Осадочное месторождение бора формируется в условиях аридного климата
и тесно связаны с конечными стадиями галлогенеза – отложением калийных-
магневых солей. Формирование последних требует высокой концентрации
морской воды: до концентрированного рассола – рапы. Бораты приурочены
к сульфатным солям калия и магния, в основном к кизерит, карноллит-
бишофитовым зонам (рис…..).

В морских водах содержится бора около 6 мг/л, а в водах

глубинного происхождения – до 900 мг/л. Поэтому возможно, что глубинные
воды служат источником бора в континентальных озерных бассейнах.
(АВОЗОЛ) Возможно также, что ряд солеродных бассейнов обогащена бором
за счет вулканических эксгаляций (Я.Я.Яржемский и др.). Кроме того,
поверхностным дополнительным источником бора может быть
поверхностные и подземные воды, поступающие в солеродные бассейны в
условиях аридного климата.

342
 15 ЛЕКЦИЯ

ГЛИНИСТОЕ СЫРЬЕ – КАОЛИНЫ, БЕНТОНИТЫ И ПОЛИГОРСКИТЫ

Глины очень широко развиты в стратисфере в осадочной оболочки

Земли. По данным Кларка и Полдеворта глины составляют 50-70%
стратисферы. Глины по степени метаморфизма разделяются на собственные
глины, аргиллиты и глинистые сланцы.

Глины сложены тонкодисперсными минералами с примесью

кварца, полевого шпата, обломков различных оксидов, гидроаргиллита,
бемита, диаспора минералов окислов железа и марганца.

По Земятчинскому глинами называются горные породы, которые с

водой образуют суспензию, пластичную массу, тесто, при высыхании
сохраняют преданную ему форму, при обжиге превращаются в твердый
камень. По минералогическому составу глинистое сырье сложено
дисперсными минералами (размер <0,01 мм) каолинит, диккит, нактрит,
галлуазит, монтмориллонит, нонтронит, сапонит, копскоит, гидрослюда,
иллит, хлорит и смещено-слойные глинистые минералы.

Все глинистые минералы относятся к сложным алюмосиликатам и

классифицируются по кристаллической структуре на три группы:
каолинитовая, монтмориллонитовая и гидрослюдистая группы,
магнезиальные гидросиликаты

Каолинит Ал4(ОЩ)8[Си4П10]

Монтмориллонит Ал(Фе, Мэ, Ър)2 (ОЩ)2[Си3,5Ал0,5О10] н Щ2О

Гидрослюда К(ОЩ3)Ал2(ОЩ)3[Си3Ал010] н Щ2О

Хлорит (Ал Фе Мэ)3(ОЩ)4[Си3 АлО10] Мэ3(ОЩ)6

Полигорскит Мэ3(ОЩ)2[Си4О8]4Щ2О

343
 Некоторые глинистые сырье имеют важное и полезное физическое
и химическое свойства. Среди них выделяются каолины, бентониты и
полыгорскиты.

Каолины славятся как огнеупорное сырье. В основном состоят из

каолинита, галлуазита, накрита и диккита. В качестве примесей гидрослюда,
кварц, полевые шпаты и минералы окислов железа и алюминия. В этом
сырье главным рудообразующим минералом является каолинит.

Каолин обычно без примесей имеет яркий белый цвет, в

зависимости от примесей приобретает серый, желтый цвет и светло-
зеленную окраску. Самым высоким качественным сырьем является каолин
белой окраски, в качестве эталона используется Чешский каолин, где степень
белизны составляет 70%.

Месторождения глинистого сырья по запасам классифицируются:

Крупные месторождения более 50х106тон, средние 30-50х106т, мелкие
месторождения <10х106тон. Каолин очень широко применяется как
огнеупорное сырье в доменном производстве, в форфор-фоянсовой и
керамической промышленности, бумажной, резиновой и фармацевтической,
парфюмерной промышленностях.

Месторождения в США, Бразилии, Чили, Мексике, Канаде, Венгрии,

Чехословакии, Иране, Турции, Украине, Азербайджане.

Генетические типы промышленных месторождений

Глинистое сырье является полигенетическим, гидротермальным,

осадочным так же месторождения выветривания. Гидротермальные
каолины связаны с постмагматической деятельностью кислых интрузий
гранитов и гранодиоритов. Для гидротермальных каолинов характерна
доминантная роль каолинита (крупно чешуйчатым) широкое развитие
получило накрит и диккит. Гидротермальные каолины содержат малые
примеси и характеризуются белой окраской.

Элювиальные каолины – продукты выветривания кислых пород –

гранитов, гранодиоритов, кварц-порфиров иногда они занимают огромную
площадь с мощностью 10-20 м. Каолины подобного генезиса богаты
344
полевыми шпатами, их называют щелочные каолины. Месторождения
осадочных каолинов за счет переотложения каолиновой коры выветривания
часто они накапливаются в лагунах и озерах.

Бентониты высокоадсорбирущие глины состоят в основном из

монтмориллонита, нонтронита и сапонита. Они образуются за счет
изменения в щелочных условиях различных пепловых материалов. Нередко
они возникают в зоне выветривания мафитов и ультрамафитов. В
зависимости от состава исходных пород они разделяются на щелочные и
щелочоземельные. Бентониты в зависимости от примесей имеют серовато-
белый, серый, зеленовато-серый, желтый цвета. Наиболее высокую
адсорбционные свойства имеют На – бентониты, для Ъа – бентонитов
характерно низкое адсорбционное свойство. Для повышения их
адсорбционных свойств требуется их термическая и кислотная обработка.
Бентониты в качестве примесей – гидрослюда, кварц, цеолиты, слюды
кристобалит, обломки вулканического стекла.

Бентониты применяются в качестве сырья для глинистых растворов

буровых скважин и как адсорбент при очищении масел, нефти, винной
продукции, при деактивации радиоактивных отходов, при
фармацевтической промышленности. Качественные бентониты в
международном рынке 50-90$ за тонну продается. Месторождения известны
в России, на Кавказе, в Средней Азии, Японии и Малайзии.

Полыгорскиты относятся к высокомагнезиальным гидросиликатам.

Они образуются в аридных условиях в лагунах и озерах. Их месторождения в
Средней Азии (Ферганская долина), в РФ, Турции, Франции. Они
используются в качестве сорбентов и как огнеупорное сырье.

16 ЛЕКЦИЯ

МЕСТОРОЖДЕНИЯ ГАЛОГЕННЫХ ЭЛЕМЕНТОВ

345
 Галогенные элементы обычно концентрируются в недрах Земли в
составе хлоридных и сульфатных минералов. Калий, натрий, магний, хлор из
минералов галогенных солей, в которых ведущими являются сульфаты и
хлориды. Кроме того в последнее время эти неметаллы добываются не
только из эвопаритов, но из нефелина. Теоретически возможно использовать
кальсилит и лейцит. Обычно в галогенных минералах нередко
ассоциируются и попутно извлекаются Бр, Ж, Ъс, Ли и Рб.

Распространенность некоторых галогенных элементов в Земной

коре и главных породах дана в таблице. В промышленности и
сельскохозяйственном секторе известны следующие галогенные минералы:

Галит НаЪл

Гидрогалит НаЪлх2Н2О

Сильвин КЪл

Биотофит МэЪл2х6Щ2О

Карнолит КЪлхМэЪл26Щ2О

Каинит КЪл, МэСО4х3Щ2О

Кизфит МэСО4хЩ2О

Эпсомит МэСО4х7Щ2О

Тенардит НаСО4

Миробиллит На2СО410Щ2О

Глауберит На2СО4хЪаСО4

Астарханит На2СО4МэСО44Щ2О

Пангблйнит К2СО4МэСО4

Леонит К2СО4хМэСО44Щ2О

Шенит К2СО4хМэСО46Щ2О

Сингенит К2СО4хЪаСО4Щ2О

Полигалит К2СО4хМэСО4 ЪаСО42Щ2О

346
 Алинит КАл[(ОЩ)6СО4]2

Трона На2ЪО3хНаЩЪО3

Термонатрит На2ЪО3Щ2О

Шортит На2ЪО3ЪаЪО35Щ2О

Пирсонит На2ЪО3ЪаЪО52Щ2О

Гейлюсит На2ЪО3хЪаЪО3х5Щ2О

Давсонит НаАл(ОЩ)

Нитронатрит (селитра) НаНО3

Нефелин (На, К) [АлСиО4]

Лейсит К[АлСи2О6]

Кальсилит К[АлСиО4]

Соляные минералы составляют основу эвопаритов, образующих в

солеродных бассейнах в результате галогенеза. Название большинства
соляных минералов и пород дано по ведущим минералам: битовитовая,
кизеритовая, мирабиллитовая, эпстомитовая, каинитовая, карналлит-
бишофитовая, полигалит-карналит-бишофитовая, каинит-дленгбейнитовая,
кизерит-сильвинитовая, галит-каинит-кизеритовая и т.д. Известные породы,
состоящие из содовых минералов: троновая, натроновая, термонатритовая,
техитовая, давсонитовая и др. К селитрам относятся породы, состоящие из
нитронатрита и нитрокалита.

Соляные породы характерезуются низкой плотностью (2,10-2,15

г/см3). Для солей, содержащих минералы калия характерна повышенная
радиоактивность. Из-за присутствия радиоактивного изотопа К40.

Виды сырья

Среди видов сырья солеобразующих неметаллов выделяются

твердые, жидкие и газообразные. К твердым видам сырья относятся соляные
и несоляные твердые породы. Соляное сырье – эвопариты 1)каменная соль,
347
калийные, магневые и калийно-магневые соли; 2)сульфаты натриевые,
магнио-натриевые; 3)содовые минералы и селитра, несоляное твердое
сырье, алунитовые, кальсилитовые, лейцитовые, нефелиновые и
глауконитовые породы.

К группе горных пород, содержащих сульфаты натрия и магния

выделяют мирабаллитовую, тенартитовые, глауберитовую и астарханитоаые
представители. К содовым породам относятся троновые, пирсонитовые,
трона-галитовые, давсонитовые, нахколитовые, термонатритовые.

Селитры подразделяются на калиевые и натриевые, наиболее

известная Чилийская селитра, которая состоит из нитронатрита, нитрокалита,
галита, ангидрита, тенартита и астарханита, глауберита.

Состав Чилийской силитры (в%) галит 8,9-50,4; нитронатрит 8,3-27,1;

нитрокалит 1,3-2,5; сульфат натрия 11,7; сульфат магния до 10,6.

Алинитовые породы (К2О 11,2%; Ал2О3 37,0%; СО3 36,6%) источник

глинезема и сульфата калия; нефелиновые и апатит-нефелиновые породы –
источник фосфора и алюминия и других соединений калия и содопродуктов.

Псевдолейцитовые породы заслуживают особого внимания. В

кальситовых породах Сыннырского месторождения массовая доля К 2О
состоявляет 18-20%; Ал2О3 – 22-23%. Глауконитовые породы (массовая доля
калия 6-9%), обычно содержит много примесей кварца, полевых шпатов и
глинистых минералов. Глауконитовые пески часто вмещают желваки
фосфоритов и могут добываться совместно с фосфоритом. На Вятско-
Камском месторождении фосфоритов содержание глауконита в песках
составляет 10-70%. К видам жидкого сырья относятся концентрированный
рассол (рапа) озер, лагун и подземные рассолы Русской плиты и
Предкавказья и Закавказья.

Подземные рассолы используются в качестве источников

хлористого натрия, йода, брома и бора.

К газообразным видам сырья относится воздух. Состав сухого

воздуха следующий (в%) 75,5 – Н2; 25,1 –О2; Ар – 1,3; ЪО2 0,04; Не 7х10-5; КР
– 3х10-4; Хе 3,6х10-5.

348
 Калий, хлор, натрий и магний и их разнообразные соединения
имеют большое промышленное значение. Хлористый натрий используется
для получения более 1500 продуктов. С учетом ведущих областей
применения различают поваренные соли: пищевая, кормовая и техническая
(40%).

Соли магния, а также доломит, и магнезит используются для

получения элементарного магния и его соединений, а также используются в
качестве огнеупоров. Соединения калия широко применяется в туковой
промышленности.

Глауконит применяется в качестве удобрения (калиевого) и для

смягчения воды. Сульфаты и карбонаты натрия используются в стекольной и
химической промышленностях.

Йод получают из минерализованных подземных вод (воды

нефтяных и газовых месторождений и др.), рапы соленых озер и частично из
морских водорослей. Применяют йод в химии, металлургии и медицине, в
фотографии и при получении полороидных стекл.

Бром получают из подземных, минерализованных вод и

карналлита, а также из морской воды. Бром используется для получения
лекарств, а также для изготовления красителей, фотоматериалов и
реактивов. Он используется для приготовления тяжелой жидкости для
разделения минералов и обогащения руд.

Месторождения калийных солей распределены неравномерно.

Наиболее крупные месторождения локализованы на территории Российской
Федерации, ФРГ, Канаде, США, Франции, Испании, Великобритании и
Бразилии. Средние месторождения калийных солей известны в Таиланде,
Эфиопии, Иордании, ПНР и других странах. РФ занимает по добыче калийных
солей первое место в мире. В 2000 году в России произведено 15х10 6тон К2О.
В том же году мировая добыча калия составляла 35х106тон. Фактически РФ
ежегодно добывает 40% мировой добычи.

В настоящее время глауконит добывается в США, Белгии,

Великобритании, Нидерландах, ПНР и Австралии.

349
 В 1985 году в мире было добыто 72х10 6тон селитры, в том числе
25х106тон в Чили и Перу.

Генетические типы промышленных месторождений

Месторождения галогенных элементов образуются различными

путями. Однако осадочные месторождения занимают главенствующее
место. Эндогенное накопление калия связано с щелочными магматическими
продуктами (месторождения нефелиновых сиенитов) и гидротермальными
процессами. Образования месторождения алунита является продуктом
низкотемпературного геотермального процесса.

Образования солевых минералов эвопаритов в континентальных

(озерах) и морских условиях (лагунах и заливах) при аридном литогенезе
Н.М.Страховым прекрасно разработаны. Из-за различного исходного
химического состава вод континентальных озер и морских бассейнов и
продукты их галогенеза сильно отличается между собой. В отличии от
морских при континентальном галогенезе калийно-магневые соли можно
сказать не образуются, либо же образование калиевых солей происходит при
эфтонике галогенеза хлоридных озер. При том объем калиевого
солеобразования слишком ограничена. По гидрохимическому типу озера
классифицируются на содовые, сульфатные и хлоридные. В содовых озерах
карбонатные солеобразование сильно расширено, и образование доломита
происходит при высоком значении солености (20-25%).

В сульфатных озерах сульфатная фаза сильно расширена и осадок

гипса происходит при солености 5% и он встречается с кальцитом в одном
парагенезе при полном отсутствии доломита. Схема последовательности
выпадения солей при континентальном галогенезе иллюстрирована на
рис…..

Содовые минералы образуются при галлогенезе содовых озер. В

формировании отложений содовых минералов большое значение имеет
состав горных пород водосборной площади, определяющий состав
питающих озера поверхностных и подземных вод. В частности, при
формировании мощных отложений содовых минералов существенная роль
принадлежит процессам выщелачивания натрия из эффузивных пород и
350
гранитов. Кроме того при образовании содовых вод нередко прослеживается
связь с вулканизмом, процессов, способствующих насыщению
поверхностных и подземных вод и углекислотой.

Связь содовых отложений с вулканизмом наиболее отчетливо

видна в рифтогенных зонах Восточной Африки, что позволяет отнести эти
содовые отложения к вулканогенно-осадочному генезису.

В США во впадине Грин-Ривер мощные залежи троны

формировались в системе изолированных бассейнов, в питании которых
участвовали воды рек, стекающих с гранитных гор. Солеродными морскими
бассейнами являются лагуны и заливы, изолированные от основного
водоема барами.

Здесь солеобразования происходит при аридном климате и за счет

интенсивного испарения. Солевые минералы в солеродных морских
бассейнах выпадают в осадок в зависимости от концентрации и
растворимости солей в трех стадиях: карбонатная, сульфатная и хлоридная
стадии. Сначала выпадают в осадок карбонатные минералы - кальцит,
доломит, магнезит и др. и поэтому эта стадия была названа карбонатной.
При морском галлогенезе формирование карбонатных минералов
происходит при солености солеродного бассейна до 150% 0. В сульфатной
стадии образуются сульфаты калия, магния и кальция. При этом соленость
солеродного бассейна может увеличиваться до 25-30% 0. В морском
галлогенезе в сульфатной стадии образуются гипс, ангидрит, эпсомит,
каинит, полигалит и т.д. В хлоридной стадии морского галлогенеза
образуются галит, сильвин, карноллит, бишофит. Кроме этого для солевых
минералов морского галлогенеза характерно обогащение их рядом редких
элементов В, Ср, Ли, Ъс, Рб, Бр, Ж и др. интересно то обстоятельство, что в
солевых минералах континентального генезиса вышеуказанные редкие
элементы полностью отсутствуют. Скорость морского соленакопления
высокая (в год): калийные соли формируются в течении 5х10 лет
(А.А.Иванов); галит 11, а полигалит 7 лет (Э.Фульд). А.Л.Янинин объясняет
частоту образования каменной соли высокой скоростью ее накопления.

Н.С.Курнаков ввел понятие метаморфизм рапы – вынос из нее иона

СО32- на заключительной стадии галлогенеза формируются хлориды калия и

351
магния. Из неметаморфизованной рапы в заключительной стадии галогенеза
выпадают в осадок сульфаты и хлориды калия и магния.

Средняя массовая доля (в%) солеобразующих элементов в Земной коре (по

А.П.Виноградову)

Породы К На Мэ Ъл Бр Ж Н

Ультра 3х10-2 5,7х10-1 25,9 5х10-3 5х10-5 1х10-6 6х10-4

мафиты
Мафиты 8,3х10-1 1,94 4,5 5х10-3 3х10-4 5х10-5 1,8х10-3

Мезиты 2,3 3,0 2,18 1х10-2 4,5х10-4 3х10-5 2,2х10-3

Осканты 3,34 2,17 0,56 2,4х10-2 1,7х10-4 4х10-5 2х10-3

Осадочные 2,28 0,66 1,34 1,6х10-2 6х10-4 1х10-5 6х10-3

Кларки 2,5 2,5 1,87 1,7х10-2 2,1х10-4 4х10-5 1,9х10-3

17 ЛЕКЦИЯ
352
 ОБЩЕЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЕ О МЕСТОРОЖДЕНИЯХ САМОЦВЕТОВ

Самоцветами называют минералы, окрашенные различными

спектрами благородных цветов, хорошо ограненных кристаллов и высокой
твердостью, которые позволяют их использовать в ювелирной
промышленности и других отрослях экономики. Самоцветы по
использованию в промышленности и экономике подразделяются на
камнецветнон – индустриальное сырье, камнесамоцветное сырье и
индустриальное камнесамоцветное сырье.

Индустриальное самоцветное сырье

Этому классу полезных ископаемых относятся агат, янтарь, малахит,

минеральные пигменты, обсидиан и яшма.

Агатом называют слоистые (полосчатые) полупрозрачные агрегаты,

скрытокристаллического, тонковолокнистого халцедона. Близки к агату
некоторые другие агрегаты полупрозрачного халцедона – макроскопически
однородные, одноцветные и пятнистые. При этом под микроскопом они
обнаруживают, так же как агат, слоистое строение. Эти образования, как и
собственно агат относятся к группе благородного халцедона. Благородный
халцедон сложен волокнами, ориентированные поперек слоистости
выделения, диаметр волокна составляет тысячные доли мм; длина 0,2-0,5
мм. Часто волокно скручено вдоль большой оси. Между волокнами
расположены микропоры и трубообразные каналы, сообщающиеся между
собой. Такое строение агата и других благородных халцедонов придают им
высокую механическую прочность, вязкость и твердость. Это определяет
использование агатов в качестве не только ювелирно-поделочного камня, но
и технического камня. Халцедон состоит из кремнезема (90-99%), в качестве
примесей присутствуют Фе, Ал, Мэ, Ъа, Ти, ЪР, Мн, Ни. Кроме
халцедонового хризопраза среди благородных халцедонов выделяются три
группы образований: 1. четко полосчатые агаты; 2. однородные цветные
халцедоны; 3. пейзажные халцедоны с минеральными включениями. Оникс
с чередованием белых и красных слоев называют карнеолониксовые, белые
и бурые – сердониксом, белые и черные – арабским ониксом.
353
 Из благородных халцедонов изготавливают различные ювелирно-
поделочные изделия. В технике агат применяется для изготовления
нитеводителей и при производстве синтетического волокна, опорных призм
и подпятников при производстве точных приборов, глазков для
продавливания графитовой массы при изготовлении карандашей.

Месторождение благородного халцедона известны в РФ, Индии,

ФРГ, Уругвае, США, Канаде и других странах.

Благородный халцедон (кроме хризопраза) образуется в

низкотемпературных геотермальных условиях.

Янтарем называют ископаемые смолы, имеющие ювелирно-

паделочное значение. В группе янтаря выделяют три основных семейства: 1.
собственный янтарь (сукцинит) и янтароподобные ископаемые смолы; 2.
группа ретинит; 3. группа капалита – мягкие, легкоплавкие смолы.

Смолы первого семейства содержат до 8% янтарной кислоты,

тугоплавкие, вязкие и широко используется в ювелирно-поделочном
производстве. Смолы группы ретенита отличаются хрупкостью и очень
ограниченно применяются в ювелирных изделиях. Семейство крпалита
объединяет наименование смолы и поэтому не находят примение. Сукцинит
развит в Прибалтике и Украине, Румынии, в Карпатах, бирмит известен на
Индокитайском полуострове, чемовинит в Канаде. Среди Прибалтийского
янтаря выделяют следующие разновидности: прозрачная, восковая, костяная
и пенистая (мелоподобная).

Сукцинит имеет сложную структуру, так как является смесью разных

органических веществ, среди которых преобладает сукциноаблетиновая
кислота С40Н60О4(65%) и янтарная кислота С4Щ6О4(3-8%).

Состав сукцинита (в %) С – 79,75; Щ – 1,35; Н – 0,1-0,5; С – 0,1-0,55;

зола – 0,1-0,8.

Янтарь плавится при температуре 340-3600С, но уже при

температуре 1000С начинает выделять газы. Янтарь горит коптящем
пламенем, выделяя запах сосновой смолы.

Твердость сукцинита 2-2,5. янтарь бывает различного цвета:

желтого, красного, черного, белого, оранжевого, медово-желтого и голубого.
354
В янтаре отмечается включение
паукообразных, перья птиц,
широколиственных деревьев,
включениями насекомых и
коллекционерами.
насекомых, преимущественно двукрылых и
лепестки цветов, плоды хвойных и
реликты коры и древесины. Янтарь с
растений высоко цениться на рынке

Из янтаря изготавливают многочисленные и разнообразные

ювелирные изделия: бусы, кольца, статуэтки, кубки, подвески, пуговицы и
различные сувениры, модели кораблей, вазы, шкатулки, шахматные фигуры,
мозаичные пластины и др.

Отходы в каменоцветной промышленности и некондиционный

янтарь используется для получения янтарной кислоты, лаков и копифоли.
Янтарная кислота широко используется в парфюмерии, фармакологии и
технике.

В.С.Трофимов считает, что в Евроазийской янтарной провинции,

включающей Балтийско-Днепропетровскую, Карпатскую, Северо-Сибирскую,
Дальневосточную и Сицилийскую и Бирманскую провинции янтарь
производящей растительностью были голосемейные. В Американской
провинции, включающей Североамериканскую и Мексиканскую
субпровинции, эту роль сыграли болотные кипарисы и бобовые.

Камнецветное-индустриальное сырье

В этот класс относятся алмаз, благородный корунд, пезокварц и

оптический кварц, окрашенные кристаллы кварца, благородный берилл,
турмалин и благородный шпинель.

Алмаз – углерод с очень плотной упаковкой атомов, что

обуславливает его исключительно высокую твердость (10 по шкале Мооса)
высокий показатель преломления, угол полного внутреннего отражения для
алмаза при показатели преломления 2,42 составляет 24 051/. У кристаллов
алмаза сильный блеск. В ультрафиолетовых катодных, рентгеновских лучах, а
также при  . . излучения алмазы способны флюренцировать. Воздействие
радона придает алмазам зеленоватый оттенок.

355
 Для алмаза характерна высокая жесткость (большой модуль
упругости), что является весьма важным для использования его в абразивной
промышленности. Алмазы бывают как бесцветные, так и окрашенные в
бледные и интенсивные цвета (бледно-желтый, канареечно-желтый, бледно-
зеленый и розовато-лиловый, рубиново-красынй, синий со стальным
оттенком и черный). Среди алмазов выделяется разновидности,
обладающие свойствами полупроводников. В отличии от германия и
кремния, теряющие эти свойства при температуре 75 0 и 1500С, алмазы
сохраняют полупроводниковые свойства до 6000С.

Кроме твердых примесей в алмазах содержатся примеси Н2, Щ2О,

Щ2, ЪЩ4, СО и СО2.

Твердыми примесями в алмазах являются включения оливина,

графита, ильменита, пиропа, магнетита и других минералов.

Различают ювелирные и технические алмазы. К первым относятся

камни прозрачные и пригодные для огранки, совершенством
кристаллической формы и отсутствием трещин и включением. Граница
между ювелирным и техническим алмазом весьма условна.

К.Виликс выделяет три главных категории алмазов: без дефектов,

трещиноватые и сдвойникованные. Ограненные ювелирные алмазы
называют брильянтами. В процессе огранки теряется 50-70% массы
алмазоносные камни.

Среди технических алмазов различают борт, баллас и карбовадо.

Алмазная мелочь и низко сортные алмазы пригодны для абразивных целей,
называют Конго. С учетом кристаллографических особенностей алмаза
построена классификация Ю.Л.Орлова; этот автор выделил 10
разновидностей кристаллов алмаза. К первой разновидности отнесены
октаэдры плоскогранные и со ступенчато-пластичными гранями.
Большинство алмазов этой разновидности относятся к азотным.

Ко второй разновидности отнесены кубические кристаллы

(прозрачные, янтарно-желтые и зеленные), а также кривогранные кубоиды и
додекаэдроиды, возникшие за счет частичного растворения кубических
кристаллов.

356
 Третья разновидность – кубические кристаллы, а также
комбинированные формы (октаэдры + ромбододекаэдры) – прозрачные и
полупрозрачные и безцветные, серые иногда почти черные. Нередко
встречаются зональные кристаллы. Для данной разновидности характерны
параллельные неправильные сростки и шпинельовые двойники.

Четвертая разновидность алмаза выражена хорошо заметной

зональностью (алмазы в оболочках) при этом внешняя оболочка обычно
мутная. Алмазы относятся к азотным, причем по внешней оболочке примеси
азота находятся в парамагнитном состоянии.

К пятой разновидности отнесены мазоично-блоковые типы, иногда

черные алмазы, что связано с наличием графита, особенно характерного для
внешних зон кристаллов.

Шестая разновидность – балласы, таровидные, каплевидные, реже

неправельной формы, алмазы поликристаллического и радиально лучистого
строения. Встречается скрытые бесцветные и черные разности.

К седьмой разновидности принадлежит сростки полупрозрачных

алмазов с различными дефектами, трещинами и включениями графита и др.

Восьмая разновидность – агрегаты алмазов овальной или

шаровидной формы, состоящие из хорошо ограненных октаэдрических зерен
нередко со ступенчато-пластинчатым строением граней.

К девятой разновидности принадлежат агрегаты зерен алмаза,

имеющие неправильной формы. Агрегаты непрозрачные, темно-серые и
черные.

Десятая разновидность – карбонадо: скрыто или мелко

кристаллические агрегаты, сложенные октаэдрическими и кубичискеми
зернами. Окраски их темно-серые, коричневатые, темно-коричневые,
зеленовато-серая, темно-феолетовая, розовато-серая.

Виды сырья

Среди алмазных руд можно выделить плотные и рыхлые. К

плотным разностям относятся алмазоносные кемберлиты и лампроиты, а
357
также «вторичные кемберлиты»; к рыхлым – различного типа руды
алмазоносных россыпей, зон выветривания кемберлитов и лампроитов.
Массовая доля алмазов в кембераитах колеблится в широких пределах – от
0,03 до 0,83 кар/т (редко до 4 кор/т). В лейцитовых лампроитах массовая
доля алмазов составляет 5-6,8 кар/т. В алмазоносных россыпях массовая
доля алмазов также изменяется весьма существенно от сотых долей карата
до 10 кар/т и более.

Алмазы используются в ювелирном деле и технике, техническое

значение алмазов оценивается их высокой твердостью, химической
стойкостью и оптическими свойствами. По особенностям применения и
качеству технические алмазы разделяются на три группы: 1. алмазы, которые
необходимо обрабатывать для получения определенных геометрических
форм; 2. алмазы, используемые без обработки; 3. алмазы, используемые
после измельчения в порошок.

К первой группе относятся алмазы стеклорезов, резцов, сверл,

наконечников, подшипников и других подобных изделий. Ко второй группе –
алмазы, применяемые в некоторых видах буровых коронок и алмазно-
металлических карандашах. К третьей группе относятся мелкие кристаллы с
существенными дефектами. Оптические свойства алмазов используется при
изготовлении кювет и окошек, выдерживающих высокое давление и
высокую агрессивность среды, обладающих прозрачностью в диапазоне
волн 0,2 мкм до радиоволны.

При оценки ювелирных алмазов учитывают их прозрачность,

окраску, отсутствие пятен, трещин и прочих дефектов. Эти алмазы разделяют
на сорта: экстра, первый, второй и третий. К алмазам высокой категории
относят совершенно прозрачные разности без оттенков и мутных участков.
Алмазы с редкой и красивой окраской в международном рынке ценится
очень высоко. При обработке ювелирных камней теряется существенная
часть их массы. Так, самый крупный в мире ювелирный алмаз «Куллиман»
добытый на руднике «примьер» в ЮАР, имел массу 3106 кар и размер 6х10,
5х5. Из него были получены серия брильянтов с общей массой 1063,65 кар
(34,5% исходной массы); звезда Америки 560,2 кар, «Куллиман» - 317 кар; и
др. Кроме того, к крупным камням относятся «Эксцельсиор» найден в ЮАР,
358
масса 971,5 кар, из него изготовлено 21 брильянт общей массой 800 кар;
«Звезда Сьерра-Лионе» масса 969,5 кар. По данным Л.А.Васильева в 1981
году было добыто 29,8х106кар алмаза, в том числе (в тыс. кар): Заир 9700;
ЮАР 3280; Ботсвана 5150; Ангола 1750; Намибия 1200; Гана 1000; Венесуэла
850; Сьерра-Лионе 810; Бразилия 280; Таиланд 240.

Алмазы добываются также в Российской Федерации в Гвенее,

Конго, Береге Слоновой Кости, Либерии, Индии, Индонезии, Гайане и других
странах.

Цена каждого карата при оценке крупных камней значительно

выше, чем мелких. Для определения стоимости камней существует ряд
методов. Иногда оценка проводится по формуле Н = н/2(м+2)К, где Н – цена
алмаза, м – его масса, К- цена кристалла, того же качества массой 1 кар.
Более 90% добычи алмаза в мире контролирует компания «Де Бирс» (ЮАР).

Генетические типы промышленных месторождений

Коренные месторождения алмазов связаны с магматическими

породами – кимберлитами и ламброитами, развитыми в древних
платформах.

Генезис кимберлитов, особенно алмазов в этих породах спорен. В

мире известно два генетических типа промышленных месторождений
алмазов – магматический и россыпной.

Многие ученые геологи (В.С.Соболев, В.С.Бориевич и др.) учитывая

особенности синтеза искусственных алмазов, предпологают, что алмазы
формировались в природных условиях при температуре порядка 1200-1300 0С
и давление 3000-4000 МПА. А.А.Маракушев утверждает, что под
континентами смена слоя с графитом на подстилающий алмазоносной
происходит на глубинах 120-150 км, при давлении 4000-6000 МПа, под
океаном графитовый слой мощнее и сменяется на алмазоносный только при
давлении порядка 8000 МПа.

Многие исследователи признают роль углеводородов в генезисе

алмазов. Так А.А.Маракушев отмечает, что ранняя кристаллизация алмазов в

359
восстановительных условиях обусловлена насыщенностью ультраосновных
пород углеводородами.

В.Г.Васильев, В.В.Кавальский и Н.В.Черский считают, что алмазы

возникли в замкнутой системе в результате реакций между ювенильными
газами, которые обуславливают как взрывные явления в кимберлитовом
магматизме, так и образования алмазов.

А.М.Портнов предпологает, что алмазы возникли преимущественно

из метана в результате реакции СН 4 = С(алмаз) + 2Н2 в процессе эволюции
мантийного флюида, богатого Н, С, О. Ряд геологов развивают концепцию о
раннем образовании алмазов в мантийных условиях. В.С.Соболев полагает,
что сохранение алмазов от графитизации и растворения способствовал
быстрый подъем кимберлитовой магмы. Н.В.Соболев отметил, что
изотопные данные о возрасте алмазов Южно Африканских месторождений
(более 2х109 лет) свидетельствует об образовании алмазов в мантии задолго
до внедрения кимберлитов. По данным А.А.Маракушева заимствовался
флюидными кимберлитовыми магмами, богатыми водой и углекислотой,
при замещении ими как ультраосновных пород типа пироповых
перидотитов, так и в меньшей мере эклогитов. Таким образом, алмаз
отнесен к минералам, возникшим до внедрения кимберлитов в Земную
кору; в кимберлитах он ксеногенный минерал. Кимберлитам отводится
ведущая роль в транспортировке готовых алмазов, а также в растворяющем
воздействии приводящем к появлению округлых форм алмазов. К.Бявеккерк
и Г.Н.Безруков показали, что кубические кристаллы алмазов возникают в
наиболее низких температурах; при более высоких температурах
формируются кубооктаэдрические кристаллы, а еще более высоких –
октаэдрические.

Являясь более стойким минералом и обладая высокой плотностью

алмаз способен образовать россыпное месторождение различных типов
(элювиальные, делювиальные, аллювиальные и морские). В некоторых
случаях источником более молодых россыпей могут быть алмазоносные
эклогиты и другие породы.

Алмазы в россыпях имеют более высокую сортность по сравнению с

алмазами из коренных месторождений. Это объясняется тем, что алмазы с

360
дефектами, кристаллами низкого качества легко разрушаются. Генезис
некоторых алмазоносных россыпей спорен, является дискуссионным.

Многие геологи допускают, что алмаз химически устойчивый

минерал способен переноситься в большое расстояние. Другие геологи
считают, что перенос алмазов в гипергенных условиях очень ограничен.
Б.Н.Соколов считает, что наиболее существенное перемещение алмазов при
делювиально-пролювиальном процессе, особенно в условиях селевых
потоков. При одностадийном переносе дальность перемещения составляет
сотни метров. При многостадийном перемещении – первые тысячи метров.

Благородный корунд

Состав корунда прост – Ал2О3; в качестве примесей отмечаются Фе,

Ти, Ър, Мн, Ъа (десятые и сотые доли процента) иногда никель, вольфрам,
медь, кадмий и молибден (сотые и тысячные доля процентов).

Среди ювелирных разностей отмечается рубин и сапфир. Рубин –

прозрачные кристаллы корунда от светло-красного до малинового цвета.
Массовая доля хрома в рубине изменяется от 0,1 до 4%. Например, в
наиболее ценных рубинах Бирмы (цвет «голубиной крови») массовая доля
Р2О3 составляет около 2%. Кроме хрома на окраску рубина влияют ионы Фе3+
(пурпурные и бурые оттенки), В3+(фиолетовые оттенки).

К сапфирам ранее относили самые благородные корунды, в

последнее время к ним относят все ювелирные корунды, кроме красных;
собственно сапфир – синий и темно-синий, голубой, васильково синий,
индиго-синий, лейкосапфир – белый; восточный изумруд – зеленый;
восточный аметист – фиолетовый; восточный топаз – желтый; восточный
хризолит – желто-зеленый; восточный гиацинт – желто-оранжевый,
александроподобный сапфир – зеленый при естественном освещении,
красно-фиолетовый при искусственном освещении; восточный аквамарин –
зеленовато-голубой; розовый сапфир.

Во многих странах выращивают искусственные рубины и сапфиры

(Швейцария, Франция, ФРГ, США, Великобритания). Кроме ювелирной
промышленности корунды применяются в точных приборах, рубин

361
используется в мизерах и лазерах. Благородный корунд добывается в Бирме
(цвета голубая кровь), Шри-Ланке (звездчатые рубины, а также голубые и
желтые, оранжевые сапфиры) , Индии (небесно-голубые сапфиры). Добыча
благородного корунда ведется в Таиланде, Танзании, на Мадагаскаре. В
Кении добывают сапфиры с дихроизмом. Стоимость карата рубина массой 1-
10 кар в США 200-10000 дол/кар; оранжевые, зеленые, фиолетовые сапфиры
– 20-600 дол/кар; синего сапфира той же массы – 100-2000 дол/кар.

Крупные кристаллы рубина встречаются реже крупных алмазов.

Наиболее крупными из рубинов считаются: рубин, который помещен в
корону персидского шаха (Шах Аббас 1) величиной крупнее яйца.

«Рубин Эдуарда» 107 кар. хранится в Британском геологическом

музее. Рубин массой 250 кар. хранится в Парижском кафедральном соборе.
«Звездчатый сапфир», «Звезда Индии» массой 563 карат экспонируется в
одном из музеев Неw-Йорка.

Наибольшую ценность представляет, несомненно – синие сапфиры

из Джалины и Кашмира Индии. С 1963 г до 70 годов в Индии добыли около
1500 кг высоко качественного сапфира, 1978 году – 15 кг сапфира высокого
качества и 45 кг среднего. С середины 70 годов около 80% мировой добычи
сапфиров приходилось на долю Австралии. Здесь с 1972 года было добыто
1700 кг ювелирных сапфиров. Главный центр обработки сапфиров – Таиланд.
В эту страну в 1979 году поступило более 57306 карат сапфиров. Обработка
сапфиров ведется также в ФРГ, Израиле и Японии.

Благородный корунд является полигенетическим полезным

ископаемым. Он образуется при магматическом, пегматитовом, скарновом,
контактно-метаморфическом и гидротермальном, метаморфическом
процессах. Корунд промышленную концентрацию имеет в различных
россыпях (Индия, Бирма). В ряде случаев эндогенное скопление корунда
приобретают промышленное значение после выветривания их коренных
месторождений.

Пьезокварц и оптический кварц

362
 В качестве оптического и пьезосырья используются природные и
синтетические кристаллы  кварца тригональной сингонии. К
разновидности  кварца относится прозрачный, бесцветный горный
хрусталь, цитрин, аметист, розовый кварц. При температуре 573 0С  кварц
переходит в гексагональный  кварц. Последний при 8700С преобразуется в
 тридмит, который при 17100С превращается в  - кристобалит с
температурой плавления 17100С. твердость кварца по шкале Мооса 7,
плотность 2,65-2,66 г/см3. Минерал хорошо пропускает ультрафиолетовые и
инфракрасные лучи. У кварца высокая прочность, т.к. 1 см 3 кварца для его
раздавления требуется груз массой несколько тонн.

1880 году французские физики Пьер и Жак Кюри открыли

пьезоэффект у  - кварца. Пьезоэлектрический состав кварца проявляется
при сжимании или растяжении пластинок изготовленных из кристаллов  -
кварца. Кристаллы  -кварца бывают правые и левые; правые вращаются на
плоскости поляризации в право, левые – в лево.

Виды сырья

Пьезокварц и оптический природный кварц представлены

кристаллами, обломками кристаллов и галькой. Эти виды сырья могыт быть
бесцветными (горный хрусталь) или окрашенным (серые, дымчатые, желтые,
темно-серые и др.). Сырье может иметь те или иные дефекты:
трещиноватость, минеральные или газо-жидкие включения, мозаичность и
двойники.

Твердые включения представлены кристаллами рутила, пирита,

серицита, гематита, хлорита, актинолита и других минералов.

Газо-жидкие включения представляют собой реликты

минералообразующей среды или же связаны с последующими процессами,
при их больших качествах полностью исключает применение в качестве
пьезооптического сырья. Среди двойников  -кварца наиболее
распространены дофинейские. Они представляют собой срастание
363
однотипных (только левых или только правых) форм, но при этом один
индивид двойника повернут по отношению к другому 60 0 вокруг оси Л3. В
Дофинейских двойниках двойниковый шов имеет извилистый характер.
Бразильские двойники возникают при страсти левого и правого индивидов
 -кварца. У этого вида двойников швы прослеживаются в виде

относительно прямой линии, нежели при двойниковании по дофинейскому

закону (рис. ……).

Кристаллы  -кварца применяются в радиотехнике, ультразвуковой

гидроакустике, дефектоскопии, при исследовании свойства газов, жидкостей
и твердых тел, в пьезометрии при измерении давления, определения
вибрации (в том числе вибрации мостов), для изготовления линз и пластинок
с целью получения ультраакустических волн. Кварцевые пластинки
используются при изготовлении пьезоэлектрических резонаторов, фильтров
радиочастот в пьезоэлектрических звукоснимателях, пьезоэлектрических
микрофотонах, громкоговорителях, акцелографах, монометрах, эколотах и
других приборах.

Дефектами при использовании с кристаллами кварца и их обломков

при производстве прозрачного кварцевого стекла является присутствие
твердых и газо-жидких включений. Для данного производства выделяют три
сорта сырья, для которых предусмотрен ряд ограничений (таб……). Для
первого сорта сырья должно быть бесцветным или дымчатым, для второго и
третьего сорта этот показатель не нормируется. Несмотря на широкое
развитие минерализации с кристаллами кварца, промышленное
месторождение (крупное) встречается редко. Крупнейшим поставщиком
оптического кварца на мировой рынок является Бразилия. В 2000 году в
Бразилии добыто 10х103тонн оптического кварца. Оптический кварц
добывается в РФ, Украине, Чехии, США, Франции, ФРГ, ПНР, Испании,
Норвегии, Бирме, Турции и других странах.

Генетические типы промышленных месторождений

Кристаллы  -кварца встречаются в различных природных условиях:

в пегматитах, в кварцевых жилах различного генезиса, в скарнах и даже в
364
карбонатных породах платформенного чехла Русской плиты. Дял переноса
кремнезема, наиболее благоприятная среда является щелочной. Скопление
кристаллов кварца в пегматитах одни геологи (Н.П.Ермаков, А.Г.Малышев и
др.) рассматривают как результат раскристаллизации остаточных расплавов –
растворов. В то же время В.Д.Никитин и А.Е.Карегин считают, что
хрусталеносная минерализация в пегматитах была наложенной. Например,
Л.М.Петров полагает хрусталенносные гнезда возникли при воздействии на
кварцевые ядра пегматитов более поздних хрусталеобразующих растворов.
Ряд исследователей большое внимание уделяют особенностям состава
материнских (для хрусталеносных пегматитов) гранитов.

Пегматиты с морионом, цитрином, горным хрусталем и другими

модификациями кварца рассматриваются А.И.Гинзбургом, Г.Г.Родионовым и
другими как образование малых глубин. Для месторождения Урала
установлено, что кристаллы кварца в пегматитах росли при температурах
325-2200С и давлении около 100 МПа, из слабощелочных растворов
гидрокарбонат-хлоридно-кальцевого состава.

Исследуя генезис хрустальных кварцевых жил русские геологи

показали двухэтапность их возникновения: на первом этапе образовались
кварцевые жилы, на втором – скопление ограниченных кристаллов  -
кварца. В связи с этим возникновение самих жил относят к плутогенно-
гидротермальному процессу и гнезда с кристаллами кварца – к
метаморфогенному.

В процессе хрусталеобразования воды приносили из глубин хлор,

ртуть, фтор и другие компоненты, а кремнезем заимствовался из
вмещающих пород. При этом гнезда в погребе с кристаллами кварца
возникли как в пределах самих кварцевых жил, так и в вмещающих породах.
В некоторых случаях хрусталеносные кварцевые жилы имеют в целом
метаморфогенное происхождение (Р.Паккер, И.Кенсбергер, П.Нигли и др.).
Такие жилы получили название альпийские. Хрусталеносные жилы иногда
отмечаются в скарнах, где они наложены на ранее образование.

Кварц весьма устойчив в гипергенных условиях, в связи, с чем

образуют промышленные россыпи, преимущественно элювиально-
делювиального и пролювиально-аллювиального происхождения.

365
 18 ЛЕКЦИЯ

ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ ОБ ЭКОНОМИКЕ МИНЕРАЛЬНЫХ РЕСУРСОВ

Запасы полезных ископаемых и их классификация, и оценка для

промышленного освоения

Запасы полезных ископаемых очень важны для их промышленного

освоения. Без Государственного документа об утверждении запасов
полезных ископаемых они не могут быть разработаны. Запасы полезных
ископаемых утверждается специальным органом государственной структуры
при Кабинете Министров страны. Этот орган называется Государственной
Комиссией по полезным ископаемым ГКЗ. Лишь запасы природных
строительных материалов утверждается территориальной комиссией – ТКЗ.
Основным документом, устанавливающим единые принципы подсчета и
учета запасов полезных ископаемых в недрах, а также принципы
определения подготовленности запасов для промышленного освоения в
зависимости от изученности месторождения является классификация
запасов месторождений твердых полезных ископаемых.

Запасы полезных ископаемых подсчитывается и учитывается

раздельно для каждого вида минерального сырья; причем подсчитывается
как запасы руды, так и запасы ценных компонентов. В комплексных рудах
подлежат обязательному подсчету и учету помимо основных полезных
ископаемых компонентов, и предстоит учет сопутствующих ценных
элементов.

366
 Запасы полезных ископаемых подсчитываются в недрах без вычета
потерь при добыче, обогащении и переработке сырья.

Запасы полезных ископаемых по их народнохозяйственному

значению разделяются на две группы, подлежащие отдельному подсчету,
утверждению и учету:

Балансовые запасы – запасы использования, которых экономически

целесообразно и которые должны удовлетворять кондициям,
устанавливаемым для подсчета запасов в недрах.

Забалансовые запасы – запасы, использование которых в

настоящее время экономически нецелесообразно, вследствие малого
количества, малой мощности залежей, низкого содержания ценных
компонентов, необходимости применения очень сложных процессов
переработки, но которые в дальнейшем могут быть объектом
промышленного освоения.

В зависимости от степени разведанности месторождений,

изученности качества сырья и горно-технических условий разработки, запасы
месторождений полезных ископаемых разделяется на четыре категории (А,
Б, С, С2) эти категории запасов имеют следующую характеристику.

Категория А – Запасы, разведанные и изученные с детальностью,

обеспечивающей полное выяснение условий залегания, формы и строение
тел полезного ископаемого; полное выявление природных типов и
промышленных сортов минерального сырья и их соотношения и
пространственного положения; выделение и оконтуривание безрудных и
некондиционных участков внутри тел полезного ископаемого; полное
выяснение качества, технологических свойств полезного ископаемого и
природных факторов (инженерно-геологических и др.), определяющих
условия ведения горно-эксплуатационных работ. Контур запасов полезных
ископаемых определяется скважинами или горными выработками.

Категория Б – Запасы, разведанные и изученные деятельностью,

обеспечивающей выяснение основных особенностей условий залегания,
формы и характер строения тел полезного ископаемого, выявление
природных типов и промышленных сортов минерального сырья и
закономерности их распределения без точного изображения
367
пространственного положения каждого тела; выяснение соотношения без
рудных некондиционных участков внутри тел полезного ископаемого без
точного их оконтуривания; выяснение качества, основных технологических
свойств полезного ископаемого и основных природных факторов,
определение условий ведения горно-эксплуатационных работ. Контуры
запасов полезного ископаемого определяются по данным разведочных
работ с включением эффективной мощности, выдержанности качества
полезного ископаемого в пределах зоны эксплуатации.

Категория С1 – Запасы разведанные и изученные с детальностью,

обеспечивающие выяснение в общих чертах условий залегания, формы и
строение тел полезных ископаемых, его природных типов и промышленных
сортов, качества и технологического свойства, а также возможности ведения
эксплуатационных работ. Контур запасов полезных ископаемых
определяются на основании разведочных выработок и экстрополяции по
геологическим и геофизическим данным.

Категория С2 – Запасы предварительно оцененные; условия

залегания и форма, распространение тел полезного ископаемого
определены на основании геолого-геофизических данных, подтвержденных
вскрытием полезного ископаемого в отдельных точках, либо же по анологии
с изученными участками. Качество полезного ископаемого определяется по
единичным пробам или по данным примыкающих разведочных участков.
Контур запасов полезного ископаемого принят в пределах геологических
благоприятных структур.

Составление проектов и выделение капитальных влажений на

строительство новых или реконструкции действующих горно-добывающих
предприятий должны проводится при наличии на месторождении или на его
участке утвержденных ГКЗ балансовых запасов полезного ископаемого
категории А, В и С1.

Кондиции

368
 Минимальное промышленное содержание – это такое содержание
ценного компонента при извлечении которого его стоимость обеспечивала
возраст всех затрат на добычу, обогащение и переработку полезного
ископаемого, включая возврат капитальных вложений.
3  100
Кондиция определяется C С-минимальное промышленное
ЦИР
содержание З-все затраты на добычу, Ц – оптовая цена 1 тонну руды; И –
коэффициент извлечения, Р – коэффициент разубоживание.

Определение основных параметров для подчета запасов

Запасы полезного ископаемого Г в весовом выражение определяется

по формуле Г=Вхд, где В – объем тела полезного ископаемого, д –
объемный вес руды в недрах.

Объем тела (или отдельного блока) вычисляется как произведение

площади (основание, среднего сечения, проекция на ту или иную плоскость)
на среднюю мощность.

В = Схм;

Запасы полезного компонента в недрах определяется по следующей

общей формуле:

П = ГЪ;

где П – запасы полезного компонента; С– среднее содержание

полезного компонента в руде.

Если С выражено в процентах, то

C
PQ ;
100

369
 Таблица

Формуляр подсчета запасов по методу среднего арифметического

№ скважины Мощность, Содержание Примечание

м полезного
компонента, %
1 2 3 4
2 8 48
4 6,5 50
7 4 47
8 4,5 45 Скважина была в аварии

9 5 51
11 6 47
1 2 3 4
13 6,5 50
17 3,5 48
21 5,4 45
22 4,5 47
23 3,0 49
25 6,2 45
ВСЕГО 12 63,1 574
СРЕДНЕЕ 5,3 47,8

Таблица
Формуляр подсчета запасов руды и металла по методу геологических блоков

№ Площадь, Средняя Объем Объемный Запасы Среднее Запасы

370
 блоков м3(С) мощность, рудного вес, (д) руды, т содержание металла,
м (м) мела, (Г) металла, кг (Р)
м3(В) г/м (С)

4 2450 0,62 1519 2,8 4253 47,4 201х6

Способ оконтуривания месторождений для подсчета запасов

полезного ископаемого

Оконтуривание месторождения или его отдельных участков

заключается в установлении и ограничении на топографических картах или
макшейдорских планках и профилях площади рудных тел или их
разведочных участков по данным горных выработок, буровых скважин,
геофизических исследований или же естественных выходов полезного
ископаемого. При оконтуривании сначало устанавливаются опорные точки,
через которые проводится линия контура месторождения. Контуры могут
быть предоставлены:

1. Естественная граница под полезными ископаемыми;

2. Линию с минимальной промышленной мощностью полезного

ископаемого;

3. Линию с нулевым содержанием полезного компонента в теле

полезного ископаемого;

4. Линию с бортовым содержанием полезного ископаемого;

5. Линию различных типов и сортов полезного ископаемого;

6. Линию ограничивающего блока тела, полезного ископаемого с

запасами различных категорий;

7. Линию участков с различными горно-эксплуатационными

условиями вскрытия разработки месторождения.

Иногда оконтуривается месторождения по содержанию в пробах

вредных примесей. Контур строится по верхнему пороку их содержания, при
котором переработка полезного ископаемого резко удораживается или же
становится практически невозможной. Наиболее часто оконтуривание

371
проводится по бортовому содержанию или по минимальной промышленной
мощности. При оконтуривании площадей под полезные ископаемые
проводится внутренные и внешние контуры.

Внутренные контуры – линия, соединяющая крайние разведочные

выработки, обнаруживающие полезное ископаемого промышленной
кондиции по содержанию и по мощности; внешний контур – линия,
проведенная за пределами кратных горных выработок, вскрывающих
полезное ископаемого промышленное значение.

Оконтуривание тела полезного ископаемого можно проводить

методами интерпретации и экстрополяции. Метод интерпретации
заключается в определении мощности или содержания ценных компонентов
для участка тела полезного ископаемого, расположенного между двумя
сложными выработками.

Метод экстрополяции заключается в определении мощности или

содержания ценных компонентов для участка тела полезного ископаемого,
находящегося за пределами выработок, вскрывщих полезное ископаемого.
Исходя из предположения об их постоянном изменении; различают
ограниченную экстрополяцию, при которой внешняя контурная линия
проходит между выработками, вскрывавшими полезные ископаемые и не
обнаруживающими ее, неограниченную экстрополяцию, когда внешняя
контурная линия проводится за пределами внутреннего контура, где нет
разведочных выработок.

Для полей залегающих пластов, жил, линз, а также более менее

изометричных тел площадь оконтуривается в плане. Для крутопадающих
плоских тел площадь определяется на разрезах продольных по отношению к
среднему простиранию залежей.

Для тел с выдержанными средними углами оконтуривания площади

производят преимущественно на плоскости параллельной залегания
залежей.

Простирание границы по данным разведочных выработок,

вскрывших границы тела полезного ископаемого, во многих случаях границы
тел устанавливается при помощи горных выработок. Эти отдельные опорные

372
точки соединяются линией контура (рис. ). Иногда месторождение (или его
участка) может быть оконтуровано по естественным выходам.

Кроме того, определение контура тела полезного ископаемого может

быть осуществлено геофизическими и геохимическими методами
информаций.

Основные способы подсчета запасов

Запасы твердых полезных ископаемых в недрах Земли

осуществляется различными методами. Наиболее известными и широко
применяемыми методами подсчета запасов являются
среднеарифметический, кроме того широко используются методы
геологических и эксплуатационных блоков и геологических разрезов и т.д.

Ниже рассмотрим сущность каждого метода в отдельности.

Среднеарифметический метод применяется в тех случаях когда

месторождение разведано скважинами или горными выработками,
пересикающие рудное тело по мощности.

Сущность способа заключается в том, что сложный контур проводится

к равновеликой фигуре, имеющей форму пластилина, площадь которой
равно площади рудного тела, а мощность соответствует средней мощности,
вычисленной по результатом всех пробуренных разведочных скважин (рис.
). Средняя мощность рудного тела и среднее содержание полезного
компонента определяется как среднеарифметическое, из данных
полученных от всех горных выработок, полученных в пределах внутреннего
контура рудного тела (таб. ). Этот метод при достаточном количестве
горных выработок, равномерно охватыващих всю площадь контура
месторождения дает надежные результаты. Но этому методу также можно
быстро оценивать промышленную ценность месторождения полезного
ископаемого.

Метод геологических блоков. Это один из простых и неимение

трудоемких методов подсчета запасов полезного ископаемого. По этому
методу площадь тела полезного ископаемого разделяется на отдельные
блоки как ряды сомкнутых фигур, высота которых приравнивается средней

373
мощности полезного ископаемого в каждом блоке (рис. ). Подсчет запасов
в пределах таких блоков проводятся по среднеарифметическому способу.

Блоки оконтуривается по следющим признакам:

1) Выделяются площади равной степени разведанности для подсчета

запасов по высоким промышленным категориям;

2) Выделяются площади разных сортов полезного компонента;

3) Выделяются площади с учетом последовательности их

эксплоатации.

Общие запасы полезного ископаемого по месторождению

отпределяется в результате суммирования запасов всех блоков (таб. ).
Метод эксплуатационных блоков применяется при подсчетах запасов на
конечных стадиях разведки, когда разведочные скважины очерчивают
контуры отдельных эксплуатационных блоков (участков) с трех или четырех
сторон (рис. ), причем изученность по оконтуровавщим выработкам,
примерно, одинаково, некоторые блоки могут быть оконтурованы не
полностью, а тогда в расчет примимается только те их стороны, которые
вскрыты горными выработками. Подсчет запасов в пределах каждого блока
вылеляется по методу среднеарифметического, а общие запасы
определяются суммированием запасов всех блоков. Запасы, рудя
выичсляются по формуле:

d1m1 L1  d 2 m2 L2  d3m3 L3  d 4 m4 L4
Q V
m1 L1  m2 L2  m3 L3  m4 L4

где, д средний объемный вес полезного ископаемого по выработке

оконтуривающий блок с одной стороны. Обычно он является единым для
всего блока даже для нескольких блоков.

Таблица
Формуляр подсчета запасов по методу эксплуатационных блоков

№ блоков Длина Высота Площадь Средняя Объем, Объмный Запасы, т Содержани Содержание
блоков блоков блоков, м2 мощность м3 вес, д е полезного металла, кг
,м ,м ,м компонента

374
 ,

1 40 30 1200 0,40 480 2,6 1248 12,5 15,6

2 40 30 1200 0,65 780 2,6 2028 18,7 37,9

3 50 30 1500 0,72 1080 2,6 2808 15,4 43,2

4 50 30 1500 0,80 1200 2,6 3120 20,2 63,0

5 40 30 1200 0,35 660 2,6 1716 14,3 24,5

ВСЕГО 10,920 184,2

Запасы полезного ископаемого вычисляется по следующей формуле

c1d1m1L1  c2 d 2 m2 L2  c3d 3m3 L3  c4 d 4 m4 L4

PQ
d1m1L1  d 2 m2 L2  d 3m3 L3  d 4 m4 L4

Где д – среднее содержание полезного компонента по выработке,

оконтурирующей блок с одной из сторон.

Если блок оконтурован только из трех сторон, приведенные формулы

сохраняют свою структуру, но теряют последние слагаемые в числителе и
знаменателе. Когда блок вскрыт только из двух сторон при неравномерном
опробовании этих сторон среднее содержание и средняя мощность
вычисляют, если между ними нет зависимости, как среднее арифметическое.
Когда глубокие горизонты рудных тел разведены буровыми скважинами,
контуры нижних блоков определяются по штреку нижнего горизонта и ряду
буровых скважин или по штреку и одной скважине.

Метод геологических разрезов. Этот метод применяется для

месторождений, разведанных внутренними или горизонтальными
разведочными линиями, по которым можно построить геологические
разрезы месторождений.

Этот метод также называется метод параллельных разрезов. Однако

в связи с тем, что в реальности разрезы часто бывают непараллельными.

375
Поэтому этот способ подсчета запасов был назван метод геологических
разрезов.

Подсчет запасов по линейному способу осуществляется

последовательным суммированием запасов от мельчающих участков тела
полезного ископаемого, расположенных между выработками на
разведочной линии, до общего учета запасов на площадях, расположенных
между линиями (рис. ). Подсчет ведется в следующем порядке:

1. Определяется запасы участков, расположенных между двумя

выработками на разведочной линии при ширине участков (измеряемях
вкрест линии) 1М. В этом случае участок имеют форму трапецоэдра. Его
объем определяется по формуле:

m1  m2 m  m2
V1   a 1  a
2 2

где В1 – объем участка (блока), расположенного между двумя

выработками в сечение по разведочной линии, при ширине этого участка
вкрест линии 1М; м1 и м2 – мощности тела полезного ископаемого по
выработке; а – расстояние между выработками по разведочной линии.
Произведение объема В1 на объемны вес д дает запасы руды г, а
переумножение последних на среднее содержание компонента С, позволит
определить запасы металла Р1 в руде.

376
377
 19 ЛЕКЦИЯ

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ГЕОЭКОЛОГИИ

Минеральные ресурсы составляют экономическую основу каждой

страны. Поэтому создание и развитие минерально-сырьевой базы является
ключевой проблемой социально-эконосического развития того или иного
суверенного государства. Однако именно при разведке, добыче,
транспортировке и переработке минерального сырья окружающая нас
природная среда получает колоссальный ущерб. В настоящее время без
добычи минерального сырья трудно представить устойчивое развитие
экономики, промышленности и сельскохозяйственного производства.
Поэтому человечество стоит перед самой трудной дилеммой что делать?
Можно ли обойтись без добычи и переработки минерального сырья, ответ
конечно отрицательный. Остается только продолжение хозяйственной
деятельности по добыче минерального сырья. При добыче минерального
сырья особенно сильно страдает промышленные районы и территориально-
промышленно-экономические комплексы.

В качестве примера таких районов можно указать: Уэллес Великой

Британии, Рур ФРГ, Силезий ПДР, район Великих озер США, Печора, Урал,
Кузбасс, Домбасс Украина и Российская Федерация, Абшеронский
полуостров и прибрежная полоса Западного борта Южного Каспия, Эльзас-
Лотарингия Франция и т.д. При добыче редких благородных металлов
окружающая среда получает колоссальный ущерб. Это связано с тем, что
редкие и благородные металлы имеют очень маленькое содержание в
породах. Из-за одного кг. редкого мнеталла приходится сотни тонны пустых
пород (waste) выбросить в окружающую среду. При этом больше всего
страдают плодородные почвы, находящиеся поблизости открытых карьеров
и шахт. Вокруг рудных шахт создаются из отходов горных работ
многочисленные горки терреконы. Англичане такие территории называют
бедлендом. Эти загрязненные территории напоминают безжизненный
лунной ландшафт.

378
 При добыче минерального сырья для охраны окружающей среды
требуется минимизировать отрицательное влияние горно-рудной
промышленности.

Для этого требуется от руководства горно-рудных предприятий

применение при производстве черной и цветной металлургии замкнутой
технологии. Использовать все компоненты минерального сырья – основные
и мигрирующие, а также отходы горно-рудной промышленности для
строительной индустрии как природные строительные материалы. Дать
экономическую оценку на объем негативных действий горнорудных
предприятий на окружающую среду. Для этого нужно определить объем
расходов на природно-защитных мероприятий и объем негативных действий
горно-рудных предприятий на окружающую среду. Это можно выразить
следующей формулой Эоц=ПЗр+Нр.

Полученный объем расходов определяет экономическую оценку на

природную среду в результате деятельности предприятий горнорудной
промышленности. Для того чтобы минизировать экологический вред на
окружающую среду горнорудными мероприятиями рекомендуется добывать
объем негативных действий на себестоимость конечной продукции. В этом
случае горнорудные предприятия преобретают возможность рационально
использовать свои финансовые ресурсы для проведения природно-защитных
мероприятий. При разработке минеральных ресурсов и их переработке и
транспортировке, доставке потрибителю окружающая среда подвергается
сильному загрезнению, восстановление которой требует мобилизацию
финансовых ресурсов стран региона, либо же континента.

При этом источниками загрезнения окружающей среды являются

следующие факторы:

1. Строительство и эксплуатация шахты и карьеров;

2. Строительство и эксплуатация обогатительных фабрик,
комбинатов для получения рудных концентратов;
3. Переработка минерального сырья металлургические процессы
(доменные и мартыновские печи) получение различных прокатов;
4. При транспортировке материального сырья и доставке конечной
продукции потребителью.

379
 При разработке месторождений полезных ископаемых защита
окружающей среды может быть обеспечена путем внедрения следующих
защитных природоохранных мероприятий:

а) При использовании минерального сырья минимизировать

негативные действия на природную среду;

б) Использование последних достижений науки и техники, научно-

технического прогресса в геолого-разведочных работах и разработке
месторождения минерального сырья;

г) Комплексное использование отходов геолого-разведочных горно-

геологических и обогатительных работ и металлургических процессов;

д) При экономической оценке минеральных ресурсов определить

объем вредных воздействий в окружающую среду в денежных выражениях
горно-рудными предприятиям и добывать его в себестоимость конечной
продукции, именно, в этом случае горно-рудное предприятие преобретает
реальную финансовую возможность систематически осуществлять
природоохранные мероприятия.

При использовании минеральных ресурсов оценка негативного

воздействия в окружающую среду горнорудным предприятием носит
экономический и социальный характер. Сущность экономического характера
негативного воздействия в окружащую среду заключается в том, что при
разработке месторождения полезных ископаемых нанесенный на природу
вред ликвидируется государством либо же частным сектором засчет
больших финансовых расходов. Одновременно при загрязнении
окружающей среды большой вред наносится на здоровье людей и трудовых
ресурсов. В этом случае государство вынужденно для реабилитации
здоровья людей нести дополнительные материальные расходы за счет
строительства санаторий, профлакториев и центров здоровья.

Поэтому загрязнение окружающей среды за счет деятельности

геолого-разведочных или горнорудных предприятий требует возмещения
объма нанесенного вреда народному хозяйству, дабы определить
финансовый расход природоохранных и реабилитационных работ. А это
может быть реализовано следующей эмперической формулой Эоц=Пор+РНВ,
где Пор – природоохранные расходы; РНВ – расходы негативных
380
воздействий на природу, именно определяя объем вредных воздействий на
природу при разработке и использовании минеральных ресурсов, можно
обеспечить ежегодный объем финансовых расходов на природоохранные
мероприятия. Это может быть реализовано путем экономической оценки
объема нанесенного на природу вреда деятельностью горнорудного
предприятия и добавления материального вреда на себестоимость конечной
продукции.

Все эти природоохранные мероприятия и обеспечение их

финансовой основы создает реальную возможность горнорудному
предприятию минимизировать негативные воздействия на окружающую
среду.

381
 20 ЛЕКЦИЯ

ОБЩЕЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЕ О МИНЕРАЛЬНЫХ РЕСУРСАХ

АЗЕРБАЙДЖАНА

Территория Азербайджана формировалась в результате альпийского

тектогенеза.

Она состоит из следующих элементов: мезозойская складчатость

Южного склона Большого Кавказа, Куринская Межгорная Депрессия,
Азербайджанская часть Прикаспийской впадины, мезокайнозойская
складчатая зона Малого Кавказа, Приараксинская структурно-формационная
зона и Талыш-Ленкоранская горно-складчатая область.

Прежде всего Куринская Межгорная Депрессия и Прикаспийская

впадины, где мощность осадочного чехла достигает 15-20 км и в пределах
этих впадин в плиоценовых и частично палеоген-миоценовых отложениях
обнаружены богатые месторождения углеводородного сырья, в том числе
месторождения природного газа. Наиболее богатые месторождения
локализованы в плиоценовых отложениях Азербайджанского сектора
Южного Каспия (Гюнашли, Азери, Чираг, Кяпаз, Шахдаг, Бахар, Умуд и др.).

Азербайджанская часть Малого Кавказа очень богата различными

рудными и нерудными полезными ископаемыми. Причины богатства
Азербайджанской части Малого Кавказа, прежде всего, месторождениями и
проявлениями рудных полезных ископаемых связана интурзивно-
магматической активностью альпийского тектогенеза. В настоящее время в
Азербайджанской части Малого Кавказа установлены пять интрузивных
массивов, с которыми связаны различные рудные минерализации. Эти
интрузивные массивы являются следующими: Кедабекский, Дашкесанский,
Мехманинский, Дарыдагский и Орбубадский плутон. Из них Кедабекский,
382
Дашкесанский и Мехманинские интрузивные массивы сложены
гранитоидами и имеют позднеюрские и раннемеловой возраст. Дарыдагский
и Ордубадские интрузивные массивы представляют собой гранитоиды
познеолигоцен-миоценового возраста. Кроме того, в пределах
Азербайджанской части Малого Кавказа медно-порфировое оруднение,
ртутные месторождения и золоторудные проявления связаны малыми
интрузиями кварц-диорит порфиров и их даек.

В пределах Южного склона Большого Кавказа интрузивные массивы

не были обнаружены. Однако в северо-восточной части Южного склона в 60-
70 годах прошлого столетия обнаружены уникальные кочеданно-
полиметаллические месторождения стратисформенного типа. Эти
месторожденяи локализованы в пределах Ках-Белаканского интервала
Южного склона. Они выявлены в бассейнах р.р. Белаканчай и Катехчай и с
запада на восток расположены Филизчайское, Кацдагское, Катехское. Кроме
того, на границе с Дагестаном выявлены Тенросское и Джигигское рудные
проявления сульфидно-полиметаллических руд. Также подобный тип
месторождения геологами Северо-Кавказского геологического управления
обнаружены в бассейне р. Актычай Кызылдеринское колчеданно-
полиметаллическое месторождения. Все отмеченные месторождения
расположены в сланцах нижнее-среднеюрских отложениях.
Полиметаллические руды имеют пластообразные, линзообразные формы,
вкрапленные, конкреционные текстуры. Основными рудообразующими
минералами являются пирит, марказит, прирротин, сфалерит, галенит,
халькопирит и борнит. Запасы трех месторождений по высоким
промышленным категориям составляют 250х106 тон. В рудах наряду с
рудообразующими элементами отмечаются заметные концентрации Мо, Би,
Эе, Ау, Аэ, Съ и др.

В северо-западной части Малого Кавказа в пределах Казахского

прогиба и Кедабекского рудного поля известны Дашкесаманское золото-
полиметаллическое месторождение, Дашсалахлинское месторождение
бентонитов и Айдагское месторождение цеолитов. Далее, в Кедабекском
рудном поле в зоне измененных пород и метосоматитов Кедабекского
гранитоидного интрузивного массива известно медно-порфировое
месторождение Хал-Хал и Карадаг и др.. На западе на границе с Арменией

383
обнаружены Левчайское месторождение ртути и ряд хромитовых
рудопроявлений.

Много месторождений полиметаллических и монометаллических руд

обнаружены в Дашкесанском рудном районе Муровдагского хребта.
Азербайджанские геологи по богатству рудных месторождений и
проявлений Муровдагского хребта Малого Кавказа именовали
«Азербайджанским Уралом».

Здесь все известные рудные месторождения локализованы в

пределах термоконтактовых измененных пород и скарн, метасоматитов
Дашкесанского гранитоидного массива. Из них магнетитовых руд скарного
происхождения. В эту группу входит верхнее, центральное и нижнее руд
Дашкесанское месторождение с запасами А+В категорий 250х106 тон. Затем,
здесь в начале прошлого века выявлены Дашкесанское кобальтовое
месторождение, пиритовое месторождение Кирагидзор, Ханларское
марганцовое и баритовое месторждения. В пределах Дашкесанского рудного
поля известны также Загликское месторождение аллунитов и каолинов –
низко-температурного гидротермального происхождения.

Еще в середине прошлого столетия в Азербайджане впервые в

мировой практике из алунитов был получен глинезем (А 2О3). Для этого в
окресностях г. Гянджа был построен алюминевый завад (КИРАЗ), который
успешно работал до 80 годов ХХ века. Однако эксплуатация завода
сопровождалась колоссальными негативными воздействиями на
окружающую среду, поэтому познее по решению Кабинета Министров
Азербайджана завод был закрыт. В настоящее время этот завод был
восстановлен на базе новой технологии с учетом защиты окружающей
среды.

Кроме того, в пределах Дашкесанского рудного района известны

Левчайское месторождение ртути и Гошинское золоторудное
месторождение в кварцевых жилах. Далее, на юго-восточной части Малого
Кавказа в Карабахском нагорье известны Мехманинское месторождение
полиметаллических руд и медное месторождение, которое связано с
Мехманинским гранитоидным массивом. Затем на юго-западе
Азербайджанской части Малого Кавказа известна Дарыдагского
гранитоидного массива олигоцен-миоценового возраста. В пределах
384
Дарыдагского гранотоидного массива известно Зодское месторождение
золота, или Тутгунское месторождение ртути, месторождение перлитов и
облицовочного камня. В пределах рудных полей Дашкесанского и
Дарыдагского интрузивных массивов известны несколько хромитовых
месторождений, связанных с ультрабазитами и листвинитами, минералогия
и генезис которых были обстоятельно изучены С.М.Сулеймановым и
В.М.Бабазаде.

Несколько небольших золотоносных месторождений были

обнаружены в бассейнах р. Акарачай Зангеланского района.

На востоке страны самостоятельная Талышская структурно-

формационная зона характерезуется широким развитием эоценового
вулканизма, однако по сути здесь не было обнаружено промышленное
месторождение твердых полезных ископаемых. Между тем допускаем, что
недра Талышской складчатой области в глубоких горизонтах богаты
месторождениями различных твердых полезных ископаемых. Они могут
быть обнаружены после планирования и проведения в Талышской горной
системы крупномасштабной геологической сьемки (1:25000 и в отдельных
перспективных зонах 1:10000).

В Азербайджане наиболее интересный и богатый край

месторождениями проявлениями твердых полезных ископаемых является
территория Нахичеванской Автономной Республики. Здесь на каждом км 2
территории падает десятки месторождений и проявлений рудных полезных
ископаемых.

Территория Нахичеванской Автономной Республики в геологическом

отношении, характерезуется двумя структурными элементами 1 порядка –
Нахичеванская впадина и Шарур-Зангазурская складчатая зона. На востоке
последней зоны располоден крупный интрузивный гранитоидный массив,
который именован Ордубадским плутоном, значительная его часть
находится на территории Ирана. Вокруг Ордубадского плутона установлены
многочисленные рудные минерализации. Из них известно Парагачайское
месторождение молибдена, которое разработана еще в середине прошлого
столетия. В Ордубадском рудном районе известны месторождения медно-
порфировых руд Мисдаг, месторождения золота, мышьяка, сурмы, ртути и
редких металлов. Кроме того вдоль Нахичеванского прибортового
385
глубинного разлома на расстоянии 70 км обнаружены проявления медистых
песчаников, которые требуют дальнейшего проведение поисково-
разведочных и оценочных работ с целью уточнения контуров богатых
участков и подсчета их запасов по промышленным категориям. На западе в
пределах бассейна р. Арпачай известны Гюмушлюкское месторождение
полиметаллов стратиформенного типа, которые локализованы в доломитах и
сланцах девона. В 1970 годах в том же районе обнаружены бокситовое
месторождение Дейран галасы, локализовано на контакте перми и карбона в
пестроцветной толще. Далее на юге имеется перспектива выявления богатых
бокситовых руд под плиоцен-миоценовом чехлом в пределах Улья
Норошенской мульды.

На равнине в пределах Нахичеванской впадины с миоценовой

соленосной формацией известно несколько крупных месторождений
каменной соли, Нахичеванское, Неграмское, Пусьянское. На территории этой
впадины обнаружены Неграмское месторождение доломитов, Шахтахты и
Карабаглинское месторождение доломитов и облицовочных камней. Кроме
того, территория Нахичеванской Республики богата различными
минеральными источниками (Бадамлы, Сираб, Дарыдаг и т.д.), которые
используются в промышленных масштабах.

ЛИТЕРАТУРА

а) основная литература

1. Курс месторождения твердых полезных ископаемых (под

редакцией М.М.Татаринова и А.Е.Корягина), Ленинград, «Недра», 1981;

2. Курс рудных месторождений (под редакцией В.И.Смирнова,

А.И.Гинзбурга, В.М.Григорьева, Т.Ф.Яковлева), Москва, «Недра», 1981;

3. В.И.Смирнов – «Геология полезных ископаемых», М., «Недра»,

1982;

4. И.Ф.Романович – «Месторождение неметаллических полезных

ископаемых», Москва, «Недра», 1986;

386
 б) дополнительная литература

1. Геология Азербайджана, том ЫВ «Полезные ископаемые», Баку,

«Нафта Пресс», 2003;

2. «Минерал ресеаръес», Неw Йорк, 1978;

3. В.М.Баьазаде, В.Рамазанов, Н.Иманвердиев и др. – «Минерально-

сырьевая база Азербайджана», Баку, 2006;

4. А.С.Астахов – «Экономика, разведка, добыча и переработка

полезных ископаемых (геоэкономика)», Москва, «Недра», 1991;

5. В.М.Алиев – Справочник по полезным ископаемым Азербайджана,

Баку, 2009.

387