SACH Hap Phu Va Trao Doi Ion Le Van Cat PDF

HÊp phô vµ trao ®æi ion PGS.
TS Lª V¨n Çt
lêi dÉn
N-íc lµ mét hîp chÊt liªn quan trùc tiÕp vµ réng r·i ®Õn sù sèng trªn tr¸i ®Êt, lµ c¬ së cña sù
sèng cña mäi sinh vËt. §èi víi thÕ giíi v« sinh n-íc lµ mét thµnh phÇn tham gia réng r·i vµo çc
ph¶n øng hãa häc, lµ dung m«i vµ lµ m«i tr-êng t¨ng tr÷ çc ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy hay k×m h·m
çc qu¸ tr×nh hãa häc. §èi víi con ng-êi vµ çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt n-íc lµ nguån nguyªn liÖu
chiÕm tØ träng lín nhÊt.
N-íc lµ mét chÊt láng cã nh÷ng ®Æc tr-ng mµ nh÷ng chÊt láng kh¸c kh«ng cã: ®iÓm s«i,
nhiÖt dung cao, nhiÖt bèc h¬i lín. Khèi l-îng riªng ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i t¹i 4 0C chø kh«ng ph¶i t¹i
®iÓm nãng ch¶y, tøc lµ thÓ tÝch cña nã t¨ng lªn khi ®«ng ®Æc. Ngoµi ra n-íc cßn cã çc tÝnh chÊt
kh¸c rÊt næi bËt: søc c¨ng bÒ mÆt, h»ng sè ®iÖn m«i cao, nhê ®ã nã trë thµnh dung m«i tèt ®èi víi
çc muèi vµ çc hîp chÊt hãa häc cã ®é ph©n cùc.
Mét vµi thËp niªn gÇn ®©y, do sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, kinh tÕ vµ søc s¶n xuÊt
nh»m ®¸p øng sù bïng næ d©n sè, l-îng n-íc ®-îc dóng s¶n xu©t, sinh ho¹t t¨ng lªn rÊt nhiÒu vµ
kÐo theo lµ sù gia t¨ng vÒ l-îng n-íc th¶i chøa çc t¹p chÊt cã h¹i ®-îc ®-a trë l¹i vÒ çc nguån
n-íc. LÊy vÝ dô mét nhµ m¸y s¶n xuÊt bia ph¶i dung mét l-îng n-íc trung b×nh kho¶ng 8-10 lÇn
l-îng bia xuÊt x-ëng (ë ViÖt Nam mét sè nhµ m¸y bia tØ lÖ nµy cã thÓ tíi 25 lÇn), víi c«ng suÊt bia
140.000 lÝt /ngµy, tøc lµ 50 triÖu lÝt/n¨m th× mçi ngµy sÏ th¶i ra m«i tr-êng mét l-îng n-íc t-¬ng
øng víi n-íc sinh ho¹t cho 15 ngµn ng-êi. NÕu tÝnh theo l-îng th¶i chÊt h÷u c¬ th× cã thÓ t-¬ng
®-¬ng víi l-îng th¶i cña 150200 ngµn ng-êi.
Do nhu cÇu n-íc t¨ng vµ chÊt l-îng n-íc ngµy cµng ®ßi hái cao h¬n, çc nguån n-íc ®ñ tiªu
chuÈn tõ çc nguån thiªn nhiªn ngµy cµng Ýt ®i nªn viÖc ph¶i ¸p dông çc c«ng nghÖ xö lý n-íc
nh»m tho¶ m·n chÊt l-îng cho môc ®Ých sö dông ngµy cµng gia t¨ng. C«ng nghÖ xö lý n-íc ®Æt ra
môc tiªu lµ lo¹i bá çc thµnh phÇn t¹p chÊt kh«ng phï hîp víi môc ®Ých sö dông hoÆc ®-a çc t¹p
chÊt ®ã vÒ d¹ng chÊp nhËn ®-îc trong ph¹m vi cho phÐp. C¬ së khoa häc cho ¸p dông c«ng nghÖ
xö lý n-íc, n-íc th¶i v× vËy sÏ lµ sù chuyÓn hãa çc t¹p chÊt vµ sù ph©n bè cña chóng theo kh«ng
gian vµ th¬× gian trong m«i tr-êng n-íc. §ã lµ ®èi t-îng nghiªn cøu vµ øng dông cña ngµnh khoa
häc "hãa häc trong m«i tr-êng n-íc". Ph-¬ng ph¸p sö dông ®Ó tiÖm cËn môc tiªu lµ ¸p dông çc
nguyªn lý c¬ b¶n cña hãa lý ®Ó x¸c ®Þnh sù chuyÓn hãa gi÷a çc chÊt vµ sù thay ®æi nång ®é cña nã
trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn: nguyªn t¾c c©n b»ng vµ qui luËt ®éng häc trong hÖ ®éng - hÖ rÊt
hiÕm khi ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng, th-êng chØ ®¹t tr¹ng th¸i æn ®Þnh (steady state) tøc lµ cã nång ®é
æn ®Þnh theo thêi gian t¹i mét vÞ trÝ kh«ng gian nµo ®ã. (Time invariant condition).
So s¸nh çc qu¸ tr×nh hãa häc trong phßng thÝ nghiÖm hoÆc trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp víi
qu¸ trinhf hãa häc Êy trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn chøng ta thÊy cã nh÷ng qu¸ tr×nh x¶y ra
gièng nhau, cïng b¶n chÊt nh- hßa tan, kÕt tña, oxy hãa khö, ph¶n øng axit-baz¬ hay t¹o phøc
chÊt, cã nh÷ng qu¸ tr×nh mang nhiÒu nÐt riªng biÖt. VÝ dô ®Ó kÕt tña mét chÊt nµo ®ã trong phßng
thÝ nghiÖm, dung dÞch chÊt ®ã cÇn ®¹t nång ®é ë møc b·o hßa rÊt cao. Víi thêi gian kÕt tinh ng¾n,
ng-íc l¹i qu¸ tr×nh kÕt tña ë m«i tr-êng n-íc tù nhiªn møc ®é b·o hßa thÊp h¬n nhiÒu vµ thêi gian
kÕt tinh rÊt dµi (cét th¹ch nhò trong çc hang ®éng). Çc hiÖn t-îng x¶y ra ë bÒ mÆt ph©n çch pha
cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng v× nh÷ng qu¸ tr×nh hãa häc cã ý nghÜa th-êng x¶y ra t¹i ®ã.
NhiÒu nguyªn t¸c c©n b»ng hãa häc kh«ng thÓ ¸p dông ®-îc ®èi víi çc qu¸ tr×nh trong thiªn
nhiªn. Theo nguyªn t¾c c©n b»ng, oxy vµ nit¬ cña khÝ quyÓn hßan toµn cã thÓ ph¶n øng víi nhau
®Ó t¹o ra oxit nit¬, n-íc trong ®¹i d-¬ng, n-íc mÆt lµ chÊt hÊp thô rÊt tèt cho çc s¶n phÈm khÝ ®ã
Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 1

HÊp phô vµ trao ®æi ion PGS.TS Lª V¨n Çt
vµ s¶n phÈm h×nh thµnh lµ çc dung dÞch axit. KÕt qu¶ cuèi cïng lµ sù c¹n kiÖt bÇu khÝ quyÓn vµ
h×nh thµnh ®¹i d-¬ng dung dÞch axit, hoÆc nitrat.
M«i tr-êng n-íc kh«ng tån t¹i c« lËp víi çc m«i tr-êng kh¸c, nã lu«n tiÕp xóc trùc tiÕp víi
kh«ng khÝ, ®Êt vµ sinh quyÓn. Gi÷a chóng lu«n tån t¹i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, n¨ng l-îng (nhiÖt,
quang, c¬ n¨ng), x¶y ra s«i ®éng gi÷a bÒ mÆt ph©n çch pha. Ngay trong lßng n-íc còng x¶y ra
çc qu¸ tr×nh xa l¹ víi qui luËt c©n b»ng hãa häc - qu¸ tr×nh gi¶m entropy, sù h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn c¬ thÓ sinh vËt.
Do tÝnh chÊt "më" cña hÖ n-íc tù nhiªn, viÖc nghiªn cøu kh¶ n¨ng chuyÓn hãa cña mét cÊu
tö nµo ®ã còng nh- sù ph©n bè nång ®é theo thêi gian vµ kh«ng gian kh«ng ®-îc ®ãng khung trong
mét hÖ kÝn, ®iÒu th-êng ¸p ®Æt trong nghiªn cøu hãa häc truyÒn thèng. Sè l-îng, chñng lo¹i t¹p
chÊt trong n-íc rÊt lín vµ chóng t¸c ®éng lªn çc qu¸ tr×nh chuyÓn hãa nµo ®ã cÇn quan t©m ®«i
khi cßn m¹nh h¬n chÝnh nh÷ng t¸c nh©n ®ã. Víi cïng lo¹i hîp chÊt, vÝ dô mét kim lo¹i nÆng nµo
®ã nÕu ë trong n-íc ngÇm chñ yÕu tiÕp xóc víi ®Êt ®¸ cã thÓ ë d¹ng ion ®¬n gi¶n, khi chuyÓn vµo
n-íc mÆt l¹i tån t¹i ë d¹ng phøc chÊt hay ®· ë d¹ng hîp chÊt kh¸c. VÝ dô s¾t ë n-íc ngÇm tån t¹i ë
d¹ng Fe(II) khi tiÕp xóc víi n-íc mÆt cã chøa mét l-îng oxy vµ chÊt h÷u c¬ (vÝ dô axit humic) th×
®· cã thÓ xuÊt hiÖn çc s¶n phÈm phøc chÊt, Fe(III) ®¬n gi¶n, hydroxit s¾t...
Víi mét hîp chÊt nhÊt ®Þnh nµo ®ã, sù thay ®æi nång ®é cña nã theo thêi gian vµ kh«ng gian
mang tÝnh chÊt ®éng do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa hãa häc vµ chuyÓn khèi ®Õn vµ ®i. Sù thay ®æi nång
®é trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch khi ®ã lµ l-îng chÊt ®-îc vËn chuyÓn ®Õn vïng ®ã qua bÒ mÆt ph©n
çch pha trõ ®i l-îng chÊt vËn chuyÓn ra khái vïng ®ã vµ thªm vµo ®ã l-îng chÊt t¹o thµnh do
ph¶n øng hãa häc. Sù biÕn thiªn nång ®é khi ®ã ®-îc quyÕt ®Þnh bëi hai qu¸ tr×nh: chuyÓn khèi vµ
chuyÓn hãa hãa häc.
TØ träng ®ãng gãp cña hai qu¸ tr×nh trªn vµo sù biÕn ®éng nång ®é cña mét chÊt phô thuéc
nhiÒu ®iÒu kiÖn: tèc ®é chuyÓn hãa vµ l-îng chÊt ®-îc vËn chuyÓn ®Õn, ®i. Nh×n chung çc ph¶n
øng cña çc chÊt v« c¬ th-êng cã tèc ®é nhanh, cña çc chÊt h÷u c¬ chËm h¬n nhiÒu vµ nång ®é
cña çc cÊu tö trong n-íc tù nhiªn th-êng lµ kh«ng lín l¾m (kh¸c víi n-íc th¶i): Trong tr-êng hîp
®Çu, mét çch gÇn ®óng, hÖ ph¶n øng cã thÓ ®-îc xem xÐt d-íi quan ®iÓm c©n b»ng, nh-ng ®èi víi
tr-êng hîp sau, hÖ kh«ng thÓ kh¶o s¸t theo quan ®iÓm c©n b»ng n÷a. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi còng
cã hai d¹ng: khuÕch t¸n ph©n tö vµ chuyÓn khèi do ®èi l-u (convective), ®èi l-u tù nhiªn hay c-ìng
bøc. ChuyÓn khèi do khuÕch t¸n th-êng cã vai trß quan träng ë nh÷ng nguån n-íc lÆng (ao, hå
®Çm), trong çc nguån n-íc ch¶y tù nhiªn vai trß chuyÓn khèi ®èi l-u tù nhiªn ®ãng vai trß quan
träng, cßn trong çc thiÕt bÞ xö lý th× ®èi l-u c-ìng bøc th-êng cã vai trß quyÕt ®Þnh.
§iÒu kiÖn vËt lý: nhiÖt ®é, ¸p suÊt, pH cña m«i tr-êng, qu¸ tr×nh chuyÓn khèi còng ¶nh
h-ëng rÊt lín ®Õn sù biÕn ®æi nång ®é vµ ph©n bè cña çc cÊu tö trong n-íc. LÊy vÝ dô sù hßa tan
cña khÝ CO2 tõ kh«ng khÝ vµo n-íc vµ sù chuyÓn hãa cña khÝ CO2 ®· hßa tan thµnh axit cacbonic
cïng víi sù ph©n li cña axit thµnh ion bicacbonat vµ cacbonat. CO2 hßa tan trong n-íc tu©n theo
®Þnh luËt Henry, tøc lµ tØ lÖ thuËn víi ¸p suÊt riªng phÇn cña nã trong kh«ng khÝ vµ t¨ng khi nhiÖt
®é gi¶m. Sù ph©n li thµnh HCO3- vµ CO3- th× phô thuéc vµo pH, pH cao sÏ lµm dÞch chuyÓn c©n
b»ng vÒ ion cacbonat. Sù th¨ng gi¸ng nhiÖt ®é gi÷a çc vïng, gi÷a ngµy vµ ®ªm ¶nh h-ëng ®Õn qu¸
tr×nh hßa tan, ban ®ªm l¹nh h¬n nªn l-îng CO2 hßa tan sÏ lín h¬n vµ ®-îc thóc ®Èy thªm nªó pH
cña m«i tr-êng lµ lín. Nguån cung cÊp CO2 tõ kh«ng khÝ còng biÕn ®æi theo vÞ trÝ do diÔn biÕn ®èi
l-u (giã) theo vÞ trÝ vµ thêi gian kh«ng ®Òu. Ban ngµy vµ buæi tèi th-êng nhiÒu giã, nång ®é CO 2
trë nªn ®Òu h¬n t¹i bÒ mÆt ph©n çch pha n-íc - kh«ng khÝ. Ban ®ªm vµ buæi s¸ng lÆng giã, nång
®é CO2 ë vïng gÇn mÆt n-íc sÏ thÊp h¬n so víi vïng ë trªn cao. ë nh÷ng vÞ trÝ vµ thêi ®iÓm kh¸c
nhau l-îng CO2 còng biÕn ®éng do ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng-êi, ho¹t ®éng sinh hãa cña
th¶m thùc vËt. Víi nh÷ng nguån n-íc cã tÝnh chÊt phó d-ìng do photphat vµ hîp chÊt nit¬ (NH 4+,

NO3-) cao, th¶m thuû thùc vËt rong, rªu, t¶o ph¸t triÓn m¹nh th× hµm l-îng oxy rÊt cao vµ CO 2 rÊt
thÊp vµo ban ngµy, nhÊt lµ nh÷ng h«m trêi n¾ng vµ ë xø nãng nh-ng vµo ban ®ªm th× ng-îc l¹i do
qu¸ tr×nh quang hîp (ban ngµy) vµ h« hÊp (ban ®ªm) cña th¶m thuû thùc vËt.
Tèc ®é chuyÓn hãa cña mét cÊu tö nµo ®ã còng rÊt bÞ chi phèi bëi çc qu¸ tr×nh chuyÓn khèi,
®Æc biÖt lµ ë vïng ranh giíi gi÷a çc pha vµ çc ph¶n øng cã tèc ®é nhanh.
Tãm l¹i çc ph¶n øng hãa häc trong m«i tr-êng n-íc cã rÊt nhiÒu nÐt ®Æc thï khi so s¸nh víi
cïng ph¶n øng ®ã trong phßng thÝ nghiÖm hay trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. Nguyªn nh©n cña sù
kh¸c biÖt ®ã lµ tÝnh kh«ng c©n b»ng nhiÖt ®éng cña hÖ do tÝnh "më" tiÕp xóc trùc tiÕp víi khÝ
quyÓn, th¹ch quyÓn vµ sinh quyÓn vµ sè t¹p chÊt trong n-íc cùc kú phong phó (nguån n-íc sinh
ho¹t cña çc thµnh phè tõ çc nhµ m¸y ®· sö lý cã thÓ chøa tíi vµi tr¨m chÊt h÷u c¬).
V× tÝnh kh«ng c©n b»ng cña hÖ n-íc tù nhiªn nªn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu hãa häc vÒ
n-íc, çc ph-¬ng ph¸p kü thuËt xö lý n-íc, n-íc th¶i kh«ng thÓ bá qua tÝnh chÊt ®éng cña hÖ, tøc
lµ ph¶i xem xÐt tíi çc yÕu tè ®éng häc, chuyÓn khèi - çc yÕu tè liªn quan trùc tiÕp tíi kh«ng gian
vµ thêi gian vµ vai trß cña tr¹ng th¸i æn ®Þnh trong nhiÒu tr-êng hîp cã vai trß, ý nghÜa h¬n lµ tr¹ng
th¸i c©n b»ng.
NÕu vËy th× c©u hái n¶y sinh sÏ lµ vai trß cña çc nguyªn lý c©n b»ng cïng víi nh÷ng nghiªn
cøu vÒ nã tõ tr-íc tíi nay lµ g× vµ t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn çc qui tr×nh c«ng nghÖ xö lý ®ang ®-îc ¸p
dông vµ lµm thÕ nµo ®Ó ®-a ®-îc nh÷ng nguyªn lÝ ®éng häc, ®éng lùc vµo ®Ó kh¶o s¸t vµ ¸p dông
trong thùc tiÕn.
Theo Stumm, Morgan [1] th× çc m« h×nh c©n b»ng ®-îc sö dông cã hiÖu qu¶ trong viÖc m«
t¶ çc hÖ cã ®Æc tr-ng côc bé, tõng phÇn cña çc pha n-íc, trÇm tÝch sa l¾ng, khÝ vµ çc bÒ mÆt
ph©n çch pha gi÷a chóng vµ nhËn biÕt ®-îc çc yÕu tè chÝnh ¶nh h-ëng lªn qu¸ tr×nh. N¨ng l-îng
tù do Gibbs m« t¶ tr¹ng th¸i bÒn cña hÖ c©n b»ng, ®Æc tr-ng cho h-íng vµ møc ®é qu¸ tr×nh tiÖm
cËn tr¹ng th¸i c©n b»ng. ThÕ oxy hãa khö cña hÖ nµo ®ã còng cho phÐp nhËn ®Þnh chiÒu h-íng vµ
tÝnh chän läc cña qu¸ tr×nh, khi trong hÖ ®ã ®ång thêi x¶y ra nhiÒu ph¶n øng. Nh÷ng ®¹i l-îng
nhiÖt ®éng kh¸c nh- ®é tan, h»ng sè c©n b»ng, ph©n ly, pha, ®é bÒn phøc chÊt, ®iÖn tÝch bÒ mÆt,
®iÖn tÝch líp kÐp còng lµ nh÷ng th«ng sè rÊt h÷u Ých ®Ó m« t¶ diÔn biÕn qu¸ tr×nh hãa häc, nhÊt lµ
çc qu¸ tr×nh hãa häc cã tèc ®é cao trong m«i tr-êng n-íc thiªn nhiªn vµ quan träng h¬n lµ ¸p
dông trong çc kü thuËt xö lý n-íc, n-íc th¶i.
Çc m« h×nh vÒ ®éng häc vµ ®éng lùc dïng ®Ó nghiªn cøu hãa häc trong m«i tr-êng n-íc
®-îc ph¸t triÓn chËm h¬n, chØ trong kho¶ng 20 n¨m trë l¹i ®©y. Víi çc m« h×nh nµy nã cho phÐp
®¸nh gi¸, kh¶o s¸t sù h×nh thµnh vµ ph©n bè çc t¹p chÊt trong n-íc trong gi¸m ®Þnh vµ ®¸nh gi¸
m«i tr-êng. Çc m« h×nh nµy kh«ng chØ liªn quan chÆt chÏ tíi qu¸ tr×nh hãa häc mµ c¶ çc qu¸
tr×nh vi sinh, quang hãa, ®Þa hãa, ®Þa chÊt, phong hãa vµ çc ho¹t ®éng cã liªn quan cña con ng-êi.
Trong çc qu¸ tr×nh nghiªn cøu vÒ ®éng häc sù ph¸t triÓn th-êng chia lµm ba b-íc: 1- Thu
thËp sè liÖu ®éng häc vµ sö lý nã theo çc ph-¬ng tr×nh ®éng häc, 2- Kh¶o s¸t c¬ chÕ, t×m hiÓu çc
b-íc s¬ cÊp cña ph¶n øng ®Ó ®-a ra tæng thÓ vµ 3- T×m hiÓu chi tiÕt cña çc b-íc ph¶n øng s¬ cÊp,
tr¹ng th¸i trung gian, c¬ chÕ h×nh thµnh liªn kÕt. Møc ®é hiÖn nay cña çc nghiªn cøu ®éng häc
®ang ë trong giai do¹n 1 vµ ®Çu gia ®o¹n 2 [2].
Víi môc tiªu lµ tr×nh bµy mét sè qu¸ tr×nh, hiÖn t-îng cã liªn quan ®Õn c¬ sè khoa häc trong
çc qui tr×nh c«ng nghÖ xö lý n-íc vµ n-íc th¶i, çc vÊn ®Ò ®-îc ®Ò cËp tíi chØ gãi gän trong mét
sè hiÖn t-îng hãa häc, hãa lý, hãa keo x¶y ra trong m«i tr-êng n-íc, ë bÒ mÆt ph©n çch pha gi÷a:
n-íc - chÊt r¾n, n-íc/ khÝ vµ r¾n/r¾n trong n-íc.

Kü thuËt xö lý n-íc (kh«ng bao gåm kü thuËt vi sinh) kh¸ phong phó nh- kÕt tña, sa l¾ng,
keo tô, läc, hÊp phô , gi¶i hÊp thô (sùc khÝ), trao ®æi ion, mµng, oxy hãa. Tuú theo tr×nh ®é c«ng
nghÖ, kinh tÕ cña tõng quèc gia, qui tr×nh c«ng nghÖ hoÆc tæ hîp c«ng nghÖ xö lý n-íc cho çc
môc tiªu t-¬ng øng lµ kh¸c nhau nh-ng tÊt c¶ ®Òu dùa trªn nh÷ng qui tr×nh vµ hiÖn t-îng liªn quan
chÆt chÏ tíi çc vÊn ®Ò hãa häc trong m«i tr-êng n-íc. C«ng nghÖ xö lý n-íc ¸p dông çc qui luËt
®ã trªn nh÷ng ph-¬ng tiÖn ®Æc thï ®Ó lo¹i bá çc t¹p chÊt cã h¹i d¹ng huyÒn phï, d¹ng nhò, çc
chÊt tan h÷u c¬, v« c¬ vµ vi sinh vËt nh»m thu ®-îc n-íc cã chÊt l-îng an toµn cho mùc ®Ých sö
dông nhÊt lµ trong bèi c¶nh m«i tr-êng hiÖn ngµy cµng cã nguy c¬ « nhiÔm h¬n.

PhÇn I
§éng häc vµ qu¸ tr×nh chuyÓn khèi
Tèc ®é ph¶n øng hãa häc th-êng ®-îc m« t¶ lµ sù thay ®æi nång ®é (gi¶m ®èi víi nguyªn
liÖu, t¨ng ®èi víi s¶n phÈm) cña mét cÊu tö nµo ®ã trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch vµ trong mét ®¬n vÞ
thêi gian. Møc ®é ¶nh h-ëng cña nång ®é lªn tèc ®é ph¶n øng ®-îc ®Æc trung qua bËc ph¶n øng.
Ph¶n øng hãa häc cã d¹ng thuËn nghÞch, bÊt thuËn nghÞch, ph¶n øng nèi tiÕp, song song. Cã chÕ
ph¶n øng x¶y ra cã thÓ do mét lo¹i ph©n tö, hai lo¹i, d©y chuyÒn hoÆc ®¬n gi¶n. Tèc ®é ph¶n øng
nhanh hoÆc chËm phô thuéc vµo b¶n chÊt hãa häc cña çc cÊu tö tham gia ph¶n øng thÓ hiÖn ë
n¨ng l-îng ho¹t hãa, tr¹ng th¸i phøc chÊt trung gian h×nh thµnh vµ sù thay ®æi tr¹ng th¸i trung gian
b»ng çch sö dông çc qu¸ tr×nh xóc t¸c thÝch hîp. Ph¶n øng Êy x¶y ra víi tèc ®é nµo ®ã chØ khi
nguån nguyªn liÖu cho ph¶n øng Êy ®-îc ®¶m b¶o vÒ sè l-îng cÇn thiÕt sao cho hÖ ph¶n øng Êy
kh«ng vÞ "®ãi".
Trong phßng thÝ nghiÖm hoÆc trong s¶n xuÊt viÖc cÊp nguyªn liÖu cho qu¸ tr×nh ph¶n øng
lu«n ®-îc ®¶m b¶o b»ng nh÷ng biÖn ph¸p chñ ®éng c-ìng bøc: khuÊy trén, kü thuËt tÇng s«i,
ng-îc dßng... ®-îc thùc hiÖn nh»m tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®ã. Trong m«i tr-êng n-íc thiªn nhiªn vµ
mét sè qu¸ tr×nh c«ng nghÖ xö lý n-íc ®iÒu kiÖn ®ã kh«ng ph¶i khi nµo còng ®-îc ®¸p øng. Khi ®ã
tèc ®é ph¶n øng thËt sù (®o ®-îc) phô thuéc vµo c¶ hai yÕu tè : tèc ®é ph¶n øng hãa häc vµ tèc ®é
chuyÓn khèi. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi nhanh, tèc ®é ph¶n øng chËm th× tèc ®é tæng thÓ sÏ bÞ chi phèi
bëi tèc ®é ph¶n øng, ng-îc l¹i th× bÞ chi phèi bëi qu¸ tr×nh chuyÓn khèi gièng nguyªn t¾c
Bodenstein ®èi víi ph¶n øng tiÕp theo - b-íc chËm nhÊt chi phèi tæng thÓ qu¸ tr×nh.
1- Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi

ChuyÓn khèi cã hai d¹ng chÝnh: ®èi l-u vµ khuÕch t¸n ph©n tö, chuyÓn khèi do ®èi l-u cã
nguyªn nh©n tù nhiªn hay c-ìng bøc cßn khuÕch t¸n ph©n tö x¶y ra hßan toµn tù nhiªn theo quy
luËt nhiÖt ®éng häc - t¨ng entropy trong hÖ. PhÇn tíi sÏ ®Ò cËp tíi hai d¹ng chuyÓn khèi bªn trong
çc m«i tr-êng kh¸c nhau.
1-1- ChuyÓn khèi do ®èi l-u - dßng ch¶y.
Mét dßng chÊt láng chuyÓn ®éng ®-îc lµ do sù chÖn lÖch ¸p suÊt, ¸p suÊt thuû tÜnh, ®èi l-u
nhiÖt vµ çc ngo¹i lùc (c-ìng bøc) kh¸c. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ qui luËt dßng ch¶y phÇn nhiÒu
dùa trªn nguyªn t¾c c¬ häc: b¶o toµn chÊt - ph-¬ng tr×nh tr¹ng th¸i (thÓ tÝch - ¸p suÊt, nhiÖt ®é) vµ
®Þnh luËt II cña Newton ¸p dông cho chÊt tr-ît cña líp nä lªn líp kia, lùc g©y ra sù tr-ît lµ sù
chªnh lÖch ¸p suÊt vµ çc ngo¹i lùc kh¸c.
Ph-¬ng tr×nh Navier - Stokes m« t¶ qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng- ph-¬ng tr×nh th¨ng b»ng chÊt cã
d¹ng:
dv p 1  2v
.    F  .  2 v  . 2 (1-1)
dt x 3 x
Gia tèc ¸p suÊt ngo¹i lùc lùc tr-ît

Trong ®ã ,  lµ tØ träng vµ ®é nhít, v lµ vect¬ tèc ®é theo trôc z, 2: to¸n tö Laplace.
Ph-¬ng tr×nh trªn cã thÓ ¸p dông ®-îc cho c¶ chÊt khÝ víi sù l-u ý vÒ kh¸c nhau cña  vµ  gi÷a

hai tr¹ng th¸i khÝ, láng. Ph-¬ng tr×nh Navier-Stokes qu¸ phøc t¹p cho viÖc ¸p dông nªn nhiÒu
ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng kh¸c ®-îc ph¸t triÓn vµ cã øng dông réng r·i h¬n.
1.1.1- §Þnh luËt Darcy vµ tÝnh thÊm qua.
§Þnh luËt Darcy m« t¶ dßng ch¶y cña chÊt láng vµ cho r»ng dßng ch¶y cña chÊt láng trªn
mét ®¬n vÞ tiÕt diÖn tØ lÖ thuËn víi sù chªnh lÖch ¸p suÊt trªn mét ®¬n vÞ ®é dµi däc theo h-íng
ch¶y.
q = - K . dp/dx (1-2)
K lµ h»ng sè tØ lÖ, lµ th«ng sè kinh nghiÖm. DÊu ©m (-) chØ h-íng ch¶y tõ vïng ¸p suÊt cao
xuèng vïng thÊp. §Þnh luËt nµy m« t¶ vµ cho phÐp tÝnh to¸n tæng l-îng ch¶y cña chÊt láng qua mét
m«i tr-êng nµo ®ã trong ®iÒu kiÖn thuû tÜnh ®· biÕt. Tuy nhiªn nã chØ øng dông ®-îc cho vïng
dßng ch¶y ph¼ng, tøc lµ vïng cã tèc ®é ch¶y thÊp, kh«ng m« t¶ ®-îc cho dßng ch¶y xo¸y. TÝnh
chÊt cña dßng ch¶y ph¼ng hay xo¸y ®-îc ®¸nh gi¸ qua chuÈn sè Reynold (®¬n vÞ =1).
Re = . qd / (1-3)
d: ®-êng kÝnh cña èng ch¶y h×nh trô, q: tèc ®é th¼ng cña dßng ch¶y,  lµ ®é nhít khi Re <
100, tÝnh chÊt cña dßng ch¶y lµ ph¼ng, 100 < Re < 3000 lµ dßng cã ®Æc tr-ng hçn hîp; Re >
3000 lµ dßng xo¸y [2,5]. TÝnh chÊt dßng ch¶y ®-îc quyÕt ®Þnh chñ yÕu bëi tèc ®é th¼ng cña chÊt
láng.
Trong dßng ch¶y ph¼ng, c¬ chÕ chuyÓn ®éng cña chÊt láng lµ qu¸ tr×nh tr-ît cña líp nä trªn
líp kia, thÓ hiÖn lµ trong cïng mét ®é chªnh lÖch ¸p suÊt tèc ®é dßng ch¶y q tØ lÖ nghÞch ®èi ®é
nhît cña nã. Chó ý tíi tÝnh chÊt ®ã, tèc ®é dßng th¶y th¼ng tÝnh theo tèc ®é thÓ tÝch trªn mét ®¬n vÞ
tiÕt diÖn ngang ®-îc biÓu diÔn:
Ko dp
q . (1-4)
 dx
Trong ®ã Ko lµ ®é thÊm qua ®Æc tr-ng, cã ®¬n vÞ lµ ®é dµi b×nh ph-¬ng (Ko tÝnh theo ®¬n vÞ
darcy, 1 darcy = 9,87.10 -9cm2).
Ph-¬ng tr×nh (1-4) ®-îc øng dông rÊt nhiÒu trong thùc tiÔn: läc ch©n kh«ng hoÆc läc d-íi ¸p
suÊt cao. C¶ hai ph-¬ng thøc Êy ®Òu t¹o ra sù chªnh lÖch ¸p suÊt. Trong tr-êng hîp läc ch©n kh«ng
sù chªnh lÖch ¸p su¸t kh«ng v-ît qua ®-îc ¸p suÊt cña khÝ quyÓn (1at) cßn trong thiÕt bÞ läc ¸p
suÊtth× sù chªnh lÖch ¸p suÊt cã thÓ ®iÒu chØnh trong ph¹m vi réng h¬n. L-îng chÊt läc qua tØ lÖ
thuËn víi sù chÖnh lÖch ¸p suÊt nÕu líp läc kh«ng thay ®æi cÊu tróc (K0)trong suÊt qu¸ tr×nh läc.
Trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc cã chøa t¹p chÊt th-êng ch¶y qua çc tÇng chøa h¹t läc:
läc nhanh, läc chËm qua líp çt, than, sái, çc vËt liÖu läc, qua than ho¹t tÝnh d¹ng h¹t, chÊt trao
®æi ion, çc chÊt hÊp phô kh¸c, qua mµng läc, mµng thÈm thÊu, mµng trao ®æi ion. Trong m«i
tr-êng cña çc vËt liÖu ®ã, cã h×nh thµnh nh÷ng kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t hoÆc çc lç xèp do
chÝnh qu¸ tr×nh chÕ t¹o h×nh thµnh. Trong çc m«i tr-êng ®ã h×nh thµnh çc kh«ng gian trèng gäi lµ
®é xèp: ®é xèp ngoµi, ®é xèp trong vµ tæng ®é xèp.
Víi çc chÊt r¾n kh«ng xèp nh- çt th¹ch anh, ®é xèp lµ kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t
trong mét líp chÊt . KÝch th-íc cña kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t trong mét líp chÊt phô thuéc
vµo kÝch th-íc cña h¹t vµ sù ph©n bè cña nã theo ®é lín. KÝch th-íc cña kho¶ng trèng ®ã xÊp xØ
víi kÝch th-íc cña h¹t. Muèn cã tèc ®é läc lín th× dïng çt th« (1-2mm), trong qu¸ tr×nh läc çt
chËm th× dïng kÝch th-íc h¹t nhá (0,1-0,5mm). §èi víi çc chÊt b¶n th©n nã ®· cã ®é xèp nh- çc

chÊt trao ®æi ion, chÊt hÊp phô, chÊt trî läc diatomit (diatomit th«) cã thÓ tÝch rçng vµo cì 1ml/g,
víi lo¹i ®· chÕ biÕn nh- celit 545 hay chÊt mang dïng trong s¾c kÝ khi hä chromosorb thÓ tÝch
rçng cã thÓ ®¹t tíi 2ml/g) th× ngoµi phÇn thÓ tÝch gi÷a çc h¹t cßn cã phÇn xèp trong h¹t.
Quan hÖ gi÷a çc ®é xèp nh- sau:
l
n  1 (1-5)

 bk
i  1 (1-6)

t = n + i (1-7)
 n ,  i ,  t lµ ®é xèp ngoµi, trong vµ tæng.
: khèi l-îng riªng cña vËt liÖu h¹t,  = r khi vËt liÖu h¹t ®Æc vµ  = bk khi h¹t xèp. r
lµ khèi l-îng riªng cña chÊt r¾n, tøc lµ tØ sè gi÷a khèi l-îng vµ thÓ tÝch cña phÇn chÊt r¾n. ,bk lµ
khèi l-îng riªng biÓu kiÕn, tøc lµ tØ lÖ sè gi÷a khèi l-îng h¹t trªn mét ®¬n vÞ thÓ tÝch cña h¹t xèp
(bao gåm thÓ cña c¶ phÇn r¾n vµ thÓ tÝch phÇn xèp trong h¹t). l lµ khèi l-îng riªng cña mét líp
h¹t, lµ tØ sè gi÷a khèi l-îng cña mét líp chÊt trªn thÓ tÝch líp ®ã chiÕm chç. r > bk > l. §èi víi
mét líp läc çt th¹ch anh, v× trong h¹t kh«ng xèp (®Æc) nªn r = bk,  i = 0,  t =  n.
Trong qu¸ tr×nh chuyÓn khèi do ®èi l-u, ®é xèp trong Ýt cã vai trß quan träng, ®ãng gãp chñ
yÕu vµo qu¸ tr×nh lµ ®é xèp ngoµi. Víi çt läc dïng ®Ó läc n-íc  n (ngoµi) th-êng cã gi¸ trÞ 0,35-
0,45%. §èi víi chÊt trî läc diatomit ®é xèp tæng cã thÓ ®¹t 90%.
Nh- ®· nh¾c tíi ë phÇn trªn, kho¶ng kh«ng gian t¹o thµnh gi÷a çc h¹t cã kÝch th-íc lín nhá
chñ yÕu do kÝch th-íc cña h¹t. Do çc h¹t cã ®é lín kh«ng ®Òu nªn kÝch th-íc cña çc lç xèp ®ã
còng v× vËy mµ thay ®æi. Gi¶ thiÕt çc lç xèp ®ã cã mét h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh nh- h×nh cÇu, h×nh trô
cã mét kÝch th-íc ®-êng kÝnh hiÖu dông nµo ®ã. Cã thÓ gi¶ thiÕt çc h×nh d¹ng ®ã cã kÝch th-íc
®Òu nhau, khi ®ã thÓ tÝch xèp lµ tæng cña tÊt c¶ çc thÓ tÝch nhá. Trong tr-êng hîp chóng cã kÝch
th-íc kh«ng ®Òu nhau th× ph¶i dïng tíi kh¸i niÖm ph©n bè thÓ tÝch theo ®é lín. Gi¶ sö çc kh«ng
gian nhá ®ã ®Òu cã d¹ng h×nh trô, cã b¸n kÝnh r i thay ®æi trong mét kho¶ng nµo ®ã. Tæng thÓ tÝch
cña çc mao qu¶n h×nh trô t¨ng tõ vi ®Õn vi+j khi b¸n kÝnh mao quan còng t¨ng tõ ri ®ªn ri+j. BiÓu
diÔn sù phô thuéc cña v vµo r ta nhËn ®-îc ®-êng ph©n bè thÓ tÝch mao qu¶n theo ®é lín. VËn
chuyÓn chÊt láng qua çc kho¶ng rçng ®ã ®-îc coi nh- lµ qu¸ tr×nh dßng ch¶y trong çc mao qu¶n
vµ ®-îc m« t¶ qua ®Þnh luËt Poiseuille.
1.1.2- §Þnh luËt Poiseuille
§Þnh luËt Poiseuille ®-îc dïng ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh vËn chuyÓn chÊt láng hay khÝ qua mét
mao qu¶n cã ®-êng kÝnh d vµ ®éng lùc cña qu¸ tr×nh lµ sù chªnh lÖch ¸p suÊt:
 . d4
Q=- . dp/dx (1-8)
128
Q lµ tèc ®é thÓ tÝch cña chÊt láng (thÓ tÝch ch¶y qua trªn ®¬n vÞ thêi gian). Ph-¬ng tr×nh (1-8)
cho phÐp t×m ®-îc mèi liªn hÖ gi÷a dßng ch¶y víi ®é lín cña h¹t läc. Nh- ®· ®Ò cËp, kÝch th-íc
cña lç xèp t¹o thµnh tØ lÖ thuËn víi ®-êng kÝnh (d p) cña h¹t läc t¹o nªn nã, trong tr-êng hîp kh«ng
cã sù ®ét biÕn vÒ cÊu tróc líp h¹t. Do vËy l-îng chÊt chuyÓn vËn còng tØ lÖ víi d 4p kh«ng . Tuy vËy

trªn mét ®¬n vÞ tiÕt diÖn, h¹t läc cµng lín th× mËt ®é N (sè l-îng) çc lç xèp cµng gi¶m, ta cã thÓ
viÕt N = h»ng sè/d2p. Khi ®ã dßng ch¶y qua mét tiÕt diÖn q b»ng N.Q vµ phô thuéc vµo d 2p.
Trong çc líp läc, kh«ng ph¶i toµn bé tiÕt diÖn ®Òu ®-îc dïng cho qu¸ tr×nh vËn chuyÓn chÊt
mµ chØ ë phÇn rçng, øng víi gi¸ trÞ ®é xèp ngoµi, mét gi¸ trÞ dÔ x¸c ®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm. §é
xèp ngoµi cã liªn hÖ mËt thiÕt víi dßng ch¶y, ®-îc thÓ hiÖn qua ph-¬ng tr×nh Kozeny- Carman
d 2 p  3n
Ko  (1-9)
1801   n 
2
vµ khi ®ã biÓu thøc (1-4) trë thµnh:
d2p n 3
dp
q (1-10)
180 1   n   dx
2
BiÓu thøc nµy cho phÐp so s¸nh t-¬ng ®èi qu¸ tr×nh läc víi vËt liÖu läc cã kÝch th-íc d p kh¸c
nhau, vÝ dô qu¸ tr×nh läc nhanh hay chËm vµ ¶nh h-ëng cña ®é xèp cña çc chÊt r¾n kh¸c nhau.
Nh÷ng tr×nh bµy trªn ®©y chØ cã gi¸ trÞ ®èi víi çc d¹ng ch¶y ph¼ng, tøc lµ khi tèc ®é ch¶y
chËm. Khi tèc ®é ch¶y lín, chuÈn sè Reynold t¨ng lªn h-íng cña dßng ch¶y trë nªn hçn lo¹n, lóc
®ã ta cã dßng ch¶y xo¸y (turbulent hay eddy flow). Dßng xo¸y xuÊt hiÖn khi chÞu t¸c dông cña
ngo¹i lùc m¹nh nh- khuÊy ®¶o trong qu¸ tr×nh keo tô lóc b¾t ®Çu, sôc khÝ gi¶i hÊp thô, hoÆc oxy
hãa chÊt h÷u c¬ trong n-íc th¶i b»ng ph-¬ng ph¸p vi sinh. Khi ®ã vai trß cña çc qu¸ tr×nh chuyÓn
khèi kh¸c trong mét hÖ ®ång nhÊt lµ nhá, nh-ng trong hÖ dÞ thÓ cã thªm chÊt r¾n th× nã Ýt cã vai trß
trong qu¸ tr×nh ®éng häc v× nã x¶y ra nhanh.
1.2- KhuÕch t¸n ph©n tö
Trong rÊt nhiÒu hÖ cña tù nhiªn, ng-êi ta th-êng quan s¸t thÊy sù san b»ng nång ®é cña mét
chÊt nµo ®ã tõ vÞ trÝ cã nång ®é cao xuèng vïng cã nång ®é thÊp mµ kh«ng cã mét ngo¹i lùc nµo
t¸c ®éng ®Õn. HiÖn t-îng ®ã gäi lµ khuÕch t¸n ph©n tö.
VÒ b¶n chÊt, khuÕch t¸n lµ mét hiÖn t-îng mang tÝnh ngÉu nhiªn (random walk) cña thÕ giíi
tù nhiªn. Mét tËp hîp çc ph©n tö kh«ng bÞ rµng buéc qu¸ chÆt ( vÝ dô trong m¹ch tinh thÓ chÊt
r¾n) sÏ cã xu h-íng bµnh tr-íng vÒ thÓ tÝch vµ tÝnh ngÉu nhiªn. VÒ c¬ chÕ vËt lý ®ã lµ qu¸ tr×nh ®¹t
tr¹ng th¸i cã entropy cao h¬n vµ tÝnh ngÉu nhiªn lín h¬n. §øng vÒ qui m« ph©n tö th× khuÕch t¸n
lµ hÖ qu¶ cña chuyÓn ®éng nhiÖt kh«ng ngõng cña çc ph©n tö. Tõng ph©n tö do chuyÓn ®éng nhiÖt
sÏ chuyÓn ®éng theo nh÷ng h-íng kh«ng cè ®Þnh vµ sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh, mËt ®é ph©n bè
cña c¶ tËp hîp ph©n tö trë nªn ®ång ®Òu. Quan s¸t ë tÇm vÜ m« nhËn thÊy lµ chuyÓn ®éng cña çc
ph©n tö theo h-íng vÒ phÝa cã nång ®é thÊp, tøc lµ khuÕch t¸n chØ x¶y ra ë n¬i cã tån t¹i gradient
(sù chªnh lÖch) nång ®é. Thùc ra tõng ph©n tö kh«ng bÞ Ðp buéc vµ "nhËn thøc" ®-îc lµ ph¶i
chuyÓn ®éng theo h-íng nµo vµ con ®-êng chuyÓn ®éng cña tõng ph©n tö lu«n lu«n ®éc lËp víi
nhau. C¬ chÕ cña dßng khuÕch t¸n cã thÓ ®-îc gi¶i thÝch nh- sau: Do sù chuyÓn ®éng ngÉu nhiªn
cña çc ph©n tö, tõ mét vïng kh«ng gian nhá hÑp nµo ®ã, çc ph©n tö trong vïng Êy bÞ b¾n ra khái
®ã víi x¸c suÊt nh- nhau vÒ mäi h-íng. NÕu vïng kh«ng gian nhá Êy n»m c¹nh nhau vµ cã mËt ®é
ph©n tö kh¸c nhau th× mçi vïng ®Òu tiÕp nhËn mét phÇn çc ph©n tö bay vÒ phÝa m×nh tõ çc vïng
kia trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã. Tuy nhiªn, tõ vïng cã mËt ®é cao sÏ b¾n ra khái nã nhiÒu
ph©n tö h¬n vµ do vËy vïng mËt ®é thÊp thu nhËn nhiÒu h¬n vµ ng-îc l¹i. V× vËy kh«ng cã h-íng
nµo ®-îc coi lµ -u tiªn. Trong qu¸ tr×nh khuÕch t¸n ph©n tö nh÷ng vïng mËt ®é lo·ng ®-îc nhËn
nhiÒu tõ n¬i cã mËt ®é lín, phï hîp víi sù quan s¸t.
Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khuÕch t¸n th-êng ®-îc tiÕn hµnh theo hai h-íng.

- TÝnh to¸n, x¸c ®Þnh sù ph©n bè nång ®é cña mét cÊu tö nµo ®ã khi biÕt kh¶ n¨ng khuÕch
t¸n.
- X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng khuÕch t¸n cña ph©n tö tõ çc qu¸ tr×nh vµ th«ng sè ph©n tõ cïng víi
çc yÕu tè ¶nh h-ëng bªn ngoµi.
VÒ h×nh thøc, ®Ó m« t¶ khuÕch t¸n ph©n tö ng-êi ta th-êng sö dông ®Þnh luËt Fick I vµ Fick
II.
Tèc ®é khuÕch t¸n hay dßng khuÕch t¸n ®-îc hiÓu lµ mét l-îng chÊt nµo ®ã dn (mol) ®-îc
vËn chuyÓn qua mét tiÕt diÖn S trªn mét ®¬n vÞ thêi gian dt do ®éng lùc lµ sù chÖnh lÖch nång ®é
dc
. L-îng chÊt ®-îc vËn chuyÓn tØ lÖ thuËn víi tiÕt diÖn, thêi gian. Víi gi¶ thiÕt lµ nång ®é cña
dx
chÊt khuÕch t¸n cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi, tøc lµ gradient còng kh«ng ®æi ë tõng ®iÓm trªn qu·ng ®-êng
khuÕch t¸n t¹i mîi thêi ®iÓn cña qu¸ tr×nh (tr¹ng th¸i æn ®Þnh), ®Þnh luËt khuÕch t¸n Fick I cã d¹ng:
dn dc
  S. D (1-11)
dt dx
dn/dt : l-îng chÊt vËn chuyÓn trªn mét ®¬n vÞ thêi gian [mol/s]
S : tiÕt diÖn [cm2]
D: hÖ sè khuÕch t¸n [cm2/s]
DÊu (-) chØ ra r»ng chiÒu khuÕch t¸n lµ chiÒu cã nång ®é thÊp h¬n. Theo Jost [3,4], biÓu thøc
(1-1) chØ ®óng khi çc ®iÒu kiÖn sau ®-îc ®¸p øng:
- ChØ ¸p dông ®-îc cho tõng pha ®ång nhÊt vµ riªng rÏ. Víi mét hÖ bao gåm nhiÒu pha th×
øng víi mçi pha cÇn ph¶i cã mét biÓu thøc riªng.
- Ph-¬ng tr×nh trªn kh«ng sö dông ®-îc cho vïng kh«ng gian ph©n çch gi÷a çc pha trong
hÖ, cã nghÜa lµ cã thÓ sÏ kh«ng cã hiÖn t-îng khuÕch t¸n cña mét chÊt nµo tõ pha nµy sang pha
kh¸c m¹ch dï cã sù chªnh lÑch nång ®é (®iÓn h×nh lµ qu¸ tr×nh chiÕt láng - láng)
- HÖ sè khuÕch t¸n kh«ng phô thuéc vµo nång ®é.
Nh- ®· ®Ò cËp tíi ë phÇn trªn, ®Þnh luËt FickI chØ ¸p dông ®-îc cho qu¸ t×nh khuÕch t¸n æn
®Þnh. §èi víi hÖ mµ nång ®é cña chÊt khuÕch t¸n thay ®æi c¶ theo kh«ng gian (to¹ ®é x) vµ thêi
gian th× ®Þnh luËt Fick I mÊt t¸c dông. §Þnh luËt Fick II ®-îc sö dông ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh trªn. §Þnh
luËt ®ã ®-îc dÉn gi¶i nh- sau:
Trªn qu·ng ®-êng khuÕch t¸n t¹i vÞ trÝ x vµo thêi ®iÓn t, gradient nång ®é (c/ x)x, mét
l-îng chÊt dn mol ®-îc vËn chuyÓn qua tiÕt diÖn S. Theo ®Þnh luËt Fick I l-îng chÊt ®ã ®-îc tÝnh :
dn c
  DS ( ) t (1-12)
dt x
Trong vïng kh«ng gian bÞ chÆn bëi ®o¹n x vµ x 1 dx (h×nh hép ch÷ nhËt cã tiÕt diÖn d¸y lµ S,
chiÒu dµy lµ dx) th× gradient nång ®é t¹i x+dx so víi x sÏ lµ:
c
( )
x t . dx   c . dx
2
(1-13)
x x 2
Khi ®ã dßng khuÕch t¸n t¹i ®iÓm x + dx trong cïng thêi gian t vµ S cã d¹ng

dn  c  2 c 
  DS   2 . dx  (1-14)
dt  x x 
Sù thay ®æi nång ®é trong vïng kh«ng gian trong mét ®¬n vÞ thêi gian lµ hiÖu sè cña dßng
vµo t¹i x vµ dßng ra t¹i x + dx.
dn  dn'  2c
 S 2 . dx (1-15)
dt x
Do tÝch S.dx lµ thÓ tÝch cña vïng kh«ng gian ®ã, nªn (1-5) cã thÓ viÕt thµnh
 c   c 2
   D. 2 (1-16)
 t  x x
Trong kh«ng gian to¹ ®é 3 chiÒu, ph-¬ng tr×nh (1-16) ®-îc viÕt:
c  c 2 c 2 c 2 
 D 2  2  2   D 2 c (1-17)
t  x y z 
 : to¸n tö Laplace
Trong to¹ ®é h×nh trô ph-¬ng tr×nh khuÕch t¸n cã d¹ng:
c   2 c 1 c 
 D.  2  .  (1-18)
t  r r r 
vµ trong to¹ ®é cÇu:
c   2 c 2 c 
 D.  2  .  (1-19)
t  r r r 
Ph-¬ng tr×nh (1-16) lµ ph-¬ng tr×nh vi ph©n riªng m« t¶ sù ph©n bè nång ®é theo vÞ trÝ vµ
thêi gian vµ cã thÓ gi¶i khi çc ®iÒu kiÖn biªn vµ ®iÒu kiÖn ban ®Çu ®-îc x¸c ®Þnh, c=c(x,t). ng-êi
ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc sù ph©n bè nång ®én t¹i mçi ®iÓm trong hÖ ë t¹i mét thêi ®iÓm vµ noßng ®é
t¹i mét ®iÓm ë nh÷ng thêi gian kh¸c nhau.
Lêi gi¶i cña ph-¬ng tr×nh trªn cã d¹ng hµm Gauss (hµm sai sè):
M
C exp(  x 2 / 4 D. t ) (1-20)
t
M lµ h»ng sè tØ lÖ víi luîng chÊt khuÕch t¸n. Lêi gi¶i nµy cã thÓ kiÓm nghiÖm dÔ dµng khi
thay thÕ nã vµo ph-¬ng tr×nh (1-6). Nång ®é ®¹t gi¸ trÞ cao nhÊt t¹i x=0 vµ gi¶m dÇn theo thêi gian
(t¹i x = 0 hay bÊt k× ®iÓm x = x i nµo ®ã) víi møc ®é c¨n bËc hai. Sôa ph©n bè nång ®é theo hai
chiÒu -x vµ +x lµ ®Òu nhau (h×nh chu«ng). DiÖn tÝch ®-îc giíi h¹n bëi ®-êng phÇn bè lµ h»ng sè,
t-¬ng øng víi toµn bé l-îng chÊt khuÕch t¸n. (h.1).
Tõ sù ph©n bè trªn cã thÓ nhËn thÊy t¹i mét thêi ®iÓn t, nång ®é cµng nhá khi vÞ trÝ x cµng
çch xa gèc to¹ ®é vµ t¹i mét ®iÓm cè ®Þnh nång ®é cµng t¨ng khi thêi gian t¨ng lªn. Ng-êi ta
chøng minh ®-îc r»ng ®Ó ®¹t cïng gi¸ trÞ vÒ nång ®é, mèi t-¬ng quan gi÷a thêi gian vµ kho¶ng
çch cã d¹ng [9].
x12 : x22 : x32 ... = t1 : t2 : t3 : ...
Tøc lµ : x2/t = h»ng sè (1-21)

VÝ dô ë çc ®iÓm x1 = 1cm, x2 = 4cm, x3 = 9cm, nång ®é t¹i thêi ®iÓm t = 1s lµ c 1, c2, c3 trong
®ã c1 >c2 >c3. Khi thêi gian khuÕch t¸n t¨ng lªn, nång ®é t¹i çc ®iÓm c 2, c3 t¨ng lªn theo vµ c2 = c1
sau 16 gi©y vµ c3 = c1 sau 81 gi©y, tøc lµ 1 : 4 2 : 92 = 1 :16 : 81. Einstein (1905) chøng minh ®-îc
r»ng gi¸ trÞ x2/t = 2D b»ng ph-¬ng ph¸p lý thuyÕt.
c
t1
t2
t3
x
H×nh 1. Sù ph©n bè nång ®é theo vÞ trÝ vµ thêi gian t 1<t2<t3
Nh- ®· nh¾c ë phÇn tr-íc, khi ®· biÕt hÖ sè khuÕch t¸n cã thÓ tÝnh to¸n ®-îc sù ph©n bè
nång ®é cña mét cÊu tö trong hÖ : trong chÊt láng, chÊt r¾n, bÒ mÆt ph©n çch pha, cã hoÆc kh«ng
cã çc qu¸ tr×nh kÌm theo nh- hÊp phô, trao ®æi ion, ph¶n øng hãa häc, ch-ng cÊt, chiÕt t¸ch, qu¸
tr×nh cét, s¾c ký. Nh÷ng tÝnh to¸n (th-êng lµ gÇn ®óng ) ®-îc tr×nh bµy kh¸ kü trong nhiÒu s¸ch
chuyªn kh¶o [3,5,6,7]. Tõ nh÷ng sè liÖu thùc nghiÖm vÒ ph©n bè nång ®é, dùa trªn mét m« h×nh cô
thÓ nµo ®ã ng-êi ta còng cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc trÞ sè khuÕch t¸n. Còng cã thÓ x¸c ®Þnh hÖ khuÕch
t¸n b»ng çc ph-¬ng ph¸p lý thuyÕt dùa trªn nh÷ng th«ng sè ph©n tö cña hÖ vµ t-¬ng t¸c cña çc
ph©n tö khuÕch tan víi m«i tr-êng: chÊt khÝ, chÊt láng, chÊt r¾n xèp vµ trong çc vïng ë bÒ mÆt
ph©n çch pha.
C¬ së lý thuyÕt mµ çc ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n dùa vµo cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn çc b-íc
dÞch chuyÓn cña çc ph©n tö khuÕch t¸n trong m«i tr-êng ®ã: trong chÊt khÝ lµ ®é dµi tù do trung
b×nh, trong dung dÞch liªn quan ®Õn kho¶ng çch gi÷a çc lç hæng trong chÊt láng, trong chÊt r¾n
xèp liªn quan ®Õn tØ lÖ ®é lín cña kho¶ng çch sau tõng b-íc dÞch chuyÓn vµ ®-êng kÝnh cña mao
qu¶n, trªn bÒ mÆt lµ çc b-íc nh¶y tõ vÞ trÝ nä sang vÞ trÝ kh¸c. Do çc yÕu tè ®ã qui ®Þnh nªn gi¸
trÞ cña hÖ sè khuÕch t¸n kh¸c nhau rÊt nhiÒu ®èi víi cïng chÊt khuÕch t¸n trong çc m«i tr-êng
kh¸c nhau.
Trong pha khÝ, kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö rÊt lín, xÊp xØ ®é lín cña ®é dµi sau mçi lÇn vµ
ch¹m (phô thuéc vµo ¸p suÊt vµ ®éng n¨ng) vµ th-êng lín gÊp cì tr¨m lÇn kÝch th-íc ph©n tö.
Trong chÊt láng, ®é dµi cña b-íc tr-ît nhá h¬n nhiÒu, chØ ngang cì kÝch th-íc ph©n tö, cã thÓ t¹m
chÊp nhËn lµ b-íc tr-ît cña mét ph©n tö tõ vÞ trÝ c©n b»ng nµy sang mét vÞ trÝ c©n b»ng kh¸c. §é
lín cña çc b-íc dÞch chuyÓn trong çc m«i tr-êng kh¸c nhau lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn sù
kh¸c biÖt lín vÒ hÖ sè khuÕch t¸n. VÝ dô nÕu so s¸nh khuÕch t¸n gi÷a pha láng vµ pha khÝ th× cã
thÓ dù ®o¸n lµ khuÕch t¸n trong pha khÝ cã thÓ lín h¬n tíi mét v¹n lÇn do 100 2 = 104 [phï hîp víi
(1-11)]. PhÇn tiÕp chóng ta xem xÐt mét sè yÕu tè ¶nh h-ëng lªn qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong çc
m«i tr-êng kh¸c nhau.
1.2.1- KhuÕch t¸n trong pha khÝ

§Þnh luËt khuÕch t¸n Fick ®-îc sö dông ®Ó kh¶o s¸t khuÕch t¸n cña chÊt khÝ, cña mét chÊt
khÝ tån t¹i ®éc lËp hay hçn hîp chÊt khÝ, tøc lµ chÊt khÝ nä khuÕch t¸n trong chÊt khÝ kia.
X¸c ®Þnh hÖ sè khuÕch t¸n trong pha khÝ chñ yÕu dùa vµo thuyÕt ®éng häc chÊt khÝ vµ çc
m« h×nh thèng kª.
ThuyÕt ®éng häc chÊt khÝ cho biÕt r»ng çc ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng hçn lo¹n vÒ mäi h-íng,
kÌm theo sù chuyÓn ®éng ®ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn khèi, trao ®æi n¨ng l-îng vµ xung l-îng. Çc
ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng víi tèc ®é kh«ng gièng nhau mµ tu©n theo mét kiÓu ph©n bè nhÊt ®Þnh -
ph©n bè Maxwell. Ng-êi ta chØ cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc tèc ®é trung b×nh cña mét tËp hîp (hÖ) ph©n tö
khÝ vµ tèc ®é cã x¸c suÊt lín nhÊt. Tèc ®é ®Æc tr-ng Êy phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ ph©n tö l-îng.
Tèc ®é trung b×nh cña mét chÊt khÝ ®-îc tÝnh:
8RT
W= (1-22)
M
T¹i nhiÖt ®é OoC, gi¸ trÞ tèc ®é trung b×nh cña mét sè chÊt nh- sau: (®¬n vÞ m/s):
H2 : 1962; He : 1201; N2 : 453; O2 : 425; Cl2 : 286; J2 : 151.
Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng çc ph©n tö khÝ va ch¹m lÉn nhau, møc ®é va ch¹m phô thuéc
vµo tèc ®é chuyÓn ®éng, mËt ®é h¹t (nång ®é c), kÝch th-íc ph©n tö (). Trong mét hÖ ®¬n chÊt, sè
lÇn va ch¹m Z trong mét ®¬n vÞ thêi gian t vµ thÓ tÝch V ®-îc tÝnh theo biÓu thøc:
2
Z=  . 2 . c 2 .W.V . t (1-23)
2
Cßn trong hÖ gåm hai cÊu tö (1-2):
Z12   12 . c1 . c2 .V . t 8RT (1 / M1  1 / M 2 )
2 0,5
(1-24)
 12 : gi¸ trÞ trung b×nh céng cña ®-êng kÝnh ph©n tö 1,2.
§é dµi tù do trung b×nh ®-îc ®Þnh nghÜa lµ kho¶ng çch mµ mét ph©n tö di chuyÓn ®-îc
sau mçi lÇn vµ ch¹m vµ b»ng tØ sè cña tÝch tèc ®é víi thêi gian trªn sè lÇn va ch¹m:
¦W. t 1
  (1-25)
Z 2 . 2 c
§é dµi tù do trung b×nh kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é, tØ lÖ nghÞch víi mËt ®é h¹t (¸p suÊt).
Trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng cña khÝ quyÓn, 0 2 hoÆc N2 cã gi¸ trÞ kho¶ng 10 -5cm. Cïng trong ®iÒu
kiÖn Êy, khi ¸p suÊt cã gi¸ trÞ 10 -6 at th×  cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ 10cm.
Tõ çc ®aÞ l-îng W vµ  ng-êi ta cã thÓ tÝnh to¸n ®-îc hÖ sè khuÕch t¸n cña çc ph©n tö khÝ
[11].
1 1 8 RT
D   ..W   . (1-26)
3 3 M
BiÓu thøc (1-25) vµ (1-26) cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a çc th«ng sè víi hÖ sè khuÕch t¸n trong
pha khÝ, D phô thuéc vµo nhiÖt ®é ë møc T 0,5, møc ®é phô thuéc vµo kÝch th-íc ph©n tö  lµ rÊt
m¹nh, kh¸c víi ph©n tö l-îng cña chÊt chuyÓn ®éng M vµ tØ lÖ nghÞch víi nång ®é.

Do sè liÖu vÒ kÝch th-íc ph©n tö kh«ng cã s½n, Gilliland vµ Arnold ®Ò nghÞ mét ph-¬ng ph¸p
tÝnh kh¸c dùa trªn sè liÖu thÓ tÝch mol. Víi hÖ hai cÊu tö ng-êi ta sÏ kh«ng ph©n biÖt khuÕch t¸n
cña chÊt nä trong chÊt kia mµ chØ coi lµ nh- nhau [12].
0,0043. T 1,5 (1 / M  1 / M 2 ) 0,5

D (Gilliland) (1-27)
 V2 ) 2
1/ 3 1/ 3
p(V1
Trong ®ã V1, V2 lµ thÓ tÝch mol cña chÊt khÝ t¹i ®iÓm s«i, p lµ ¸p suÊt. HÖ sè 0,0043 lµ hÖ sè
hiÖu chØnh nhËn ®-îc tõ çc sè liÖu thùc nghiÖm. Kh¸c víi biÓu thøc ®-îc dÉn gi¶i tõ lý thuyÕt
®éng häc chÊt khÝ, hÖ sè khuÕch t¸n phô thuéc vµo T 1,5.
Trong qu¸ tr×nh vµ ch¹m, çc ph©n tö khÝ kh«ng ph¶i khi nµo còng gi÷ ®-îc h×nh d¹ng tr-íc
®ã thÓ hiÖn nh- nh÷ng vËt cøng mµ bÞ biÕn d¹ng nh- nh÷ng ph©n tö mÒm. Arnold hiÖu chØnh hiÖu
øng "mÒm" Êy b»ng çch ®-a vµo mÉu sè mét ®¹i l-îng cã chøa yÕu tè nhiÖt ®é.
0,00837. T 1,5 (1 / M 1  1 / M 2 ) 0,5
D (Arnold) (1-28)
 V2 ) 2 (1  C3 / T )
1/ 3 1/ 3
p(V1
Trong ®ã C3 lµ h»ng sè Sutherland. Phô thuéc vµo çc vïng nhiÖt ®é D phô thuéc vµo nhiÖt
®é thay ®æi tõ T1,5 ®Õn T2,5.
§èi víi çc ph©n tö "mÒm" cã c¬ chÕ khuÕch t¸n lµ do qu¸ tr×nh va ch¹m gi÷a chóng, sai sè
tÝnh to¸n vÒ hÖ sè khuÕch t¸n th-êng lín. §Ó kh¸c phô hiÖn t-îng ®ã mét lo¹t çc t¸c gi¶ kh¸c
trong khi ph¸t triÓn ®· ®-a vµo çc m« h×nh khuÕch t¸n yÕu tè t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö th«ng qu¸
hµm t-¬ng t¸c thÕ n¨ng gi÷a çc ph©n tö Lenard - Jones xem (1-39).
0,00186. T 1,5 .(1 / M 1  1 / M 2 ) 0,5
D (Hirschfelder-Bird-Spotz) (1-29)
p. 12 12
12 lµ tÝch ph©n va ch¹m phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ n¨ng l-îng t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö, trÞ
sè cña nã ®-îc tÝnh to¸n vµ lËp b¶ng trong nhiÒu tµi liÖu hãa lý, vÝ dô trong [13]. 12 kh«ng ph¶i
kÝch th-íc cña ®-êng kÝnh ph©n tö nh- trong biÓu thøc (1-24), mµ lµ kho¶ng çch gi÷a hai ph©n tö
ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gi÷a lùc hót vµ lùc ®Èy, t¹i vÞ trÝ cã n¨ng l-îng cùc tiÓu (xem thªm biÓu thøc
(1-39), vµ t¹i ®ã çc ph©n tö va ch¹m nhau víi thÕ n¨ng ban ®Çu b»ng kh«ng.
Ph-¬ng tr×nh Hirschfelder - Bird-Spotz khã sö dông v× chøa ®ùng hai th«ng sè  12 vµ 12 cã
liªn quan ®Õn kÝch th-íc ph©n tö vµ n¨ng l-îng t-¬ng t¸c. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã nhiÒu t¸c gi¶
®· cè g¾ng t×m nh÷ng biÓu thøc ®¬n gi¶n h¬n ®Ó tÝnh to¸n th«ng qua xö lý çc d÷ kiÖn thùc nghiÖm
vµ ®¹t ®-îc nh÷ng nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan.
KÕt qu¸ tÝnh D tõ çc biÓu thøc kh¸c nhau cho çc kÕt qu¶ kh«ng gièng nhau, th-êng sai lÖch
so víi gi¸ trÞ thùc nghiÖm 15-30% [7] vµ th-êng cã trÞ sè kho¶ng 10 -1cm2/s.
1.2.2- KhuÕch t¸n khÝ trong chÊt r¾n xèp.
So víi chÊt r¾n ®Æc, chÊt r¾n xèp cã ®Æc tr-ng riªng lµ ®é xèp, cã diÖn tÝch bÒ mÆt ph¸t triÓn,
cã mét hÖ mao qu¶n ph©n bæ réng. ChÊt r¾n xèp lµ hä chÊt rÊt hay ®-îc sö dông trong c«ng nghÖ
xö lý n-íc: çc chÊt hÊp phô, chÊt trao ®æi ion, chÊt xóc t¸c, chÊt trî läc, çc lo¹i mµng. ThÓ tÝch
xèp cña chóng th-êng chiÕm kho¶ng 20-50%, ç biÖt cã lo¹i tíi 70% (lo¹i vËt liÖu chÕ t¹o tõ
diatomit, perlit, verniculit).
DiÖn tÝch bÒ mÆt cña hä chÊt nµy cïng tr¶i trªn mét phæ réng, tõ vµi m 2/g (chÊt trî läc,
chÊt mang xóc t¸c) ®Õn cì trªn 1000m2/g nh- çc chÊt hÊp phô, xóc t¸c thuéc hÖ zeolit hay than

ho¹t tÝnh. §é ph©n t¸n cµng cao th× diÖn tÝch bÒ mÆt cµng lín, nãi çch kh¸c nÕu coi ®é xèp cña
mét vËt liÖu nµo ®ã ®-îc cÊu thµnh tõ mét tËp hîp lín çc mao qu¶n cã d¹ng h×nh trô th× khi ®-êng
kÝnh çc mao qu¶n ®ã cµng nhá, diÖn tÝch tæng thÓ cña çc thµnh mao qu¶n (diÖn tÝch bÒ mÆt riªng)
cµng lín víi cïng ®é xèp. Coi çc mao qu¶n lµ h×nh trô cã ®-êng kÝnh nhÊt ®Þnh ( ®-îc x¸c ®Þnh
theo mét m« h×nh vµ ph-¬ng ph¸p nµo ®ã) ng-êi ta ph©n chia thµnh çc lo¹i nhá (®-êng kÝnh nhá
h¬n 20Ao), mao qu¶n trung b×nh (®-êng kÝnh tõ 20-500 Ao) vµ lo¹i mao qu¶n lín.
Cã nh÷ng lo¹i chÊt r¾n xèp ®-îc xÕp vµo ®¬n ph©n bè (monodisperse). Cã lo¹i ph©n bè kÐp
hoÆc ®a ph©n bè (bi - polydisperse), tøc lµ chÊt r¾n xèp chØ chøa mét lo¹i mao qu¶n, hai lo¹i hay
nhiÒu lo¹i vÒ kÝch th-íc. VÝ dô çc0 lo¹i zeolit bét cã ®-êng kÝnh h¹t cì 2-10  chøa trong ®ã çc
mao qu¶n cã ®-êng kÝnh tõ 4-10 A , ®ã lµ hÖ ®¬n ph©n bè. Khi t¹o h¹t zeolit tõ bét sÏ h×nh thµnh
thªm ®é xèp thø cÊp, tøc lµ kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t cã kÝch th-íc gÇn víi çc h¹t zeolit s¬
cÊp (cì  ), phô thuéc vµo lo¹i vµ hµm l-îng chÊt kÕt dÝnh còng nh- lùc nÐn Ðp khi t¹o h¹t. Khi ®ã
h¹t zeolit lµ hÖ ph©n bè kÐp cã c¶ mao qu¶n lín vµ mao qu¶n nhá. Çc chÊt r¾n xèp nh×n chung rÊt
Ýt khi cã lo¹i ph©n bè ®¬n mµ th-êng thuéc lo¹i ®a ph©n bè.
§èi víi chÊt xèp ®¬n ph©n bè, khi ®· biªt diÖn tÝch bÒ mÆt vµ ®é xèp cña nã cã thÓ tÝnh ®-îc
b¸n kÝnh lç xèp. NÕu coi lç xèp lµ h×nh trô th×
2,0V x
r=
S
§èi víi h×nh cÇu th×:
3V x
r=
S
HoÆc cã thÓ lÊy gi¸ trÞ trung b×nh:
2,5.Vx
r (1-30)
S
Trong ®ã r lµ b¸n kÝnh, Vx lµ thÓ tÝch xèp, S lµ diÖn tÝch bÒ mÆt.

KhuÕch t¸n cña çc ph©n tö khÝ trong chÊt r¾n xèp phô thuéc vµo ®-êng kÝnh cña çc mao
qu¶n, n»m trong mèi t-¬ng quan gi÷a ®é dµi tù do trung b×nh cña ph©n tö khÝ víi ®-êng kÝnh cña
mao qu¶n. NÕu ®é dµi tù do nhá h¬n ®-êng kÝnh mao qu¶n th× x¸c suÊt va ch¹m gi÷a çc ph©n tö
khÝ nhá h¬n, khuÕch t¸n khÝ khi ®ã lµ do va ch¹m gi÷a khÝ víi nhau gièng nh- ë ngoµi pha khÝ. C¬
chÕ khuÕch t¸n ®ã gäi lµ c¬ chÕ th«ng th-êng. HÖ sè khuÕch t¸n trong tõng mao qu¶n còng ®-îc
1
x¸c ®Þnh nh- ë pha khÝ, tøc lµ D   W.
3
Khi ®-êng kÝnh mao qu¶n nhá h¬n ®é dµi tù do cña chÊt khÝ, x¸c xuÊt va ch¹m gi÷a thµnh
mao qu¶n víi çc ph©n tö khÝ lín h¬n sè va ch¹m gi÷a çc ph©n tö khÝ víi nhau. C¬ chÕ khuÕch t¸n
khi ®ã lµ sù vµ ch¹m gi÷a çc ph©n tö khÝ víi thµnh mao qu¶n vµ cã tªn lµ khuÕch t¸n Knudsen.
Kh¸c víi c¬ chÕ khuÕch t¸n th-êng, khuÕch t¸n Knudsen kh«ng phô thuéc vµo ¸p suÊt v× cã bá qua
yÕu tè va ch¹m gi÷a çc ph©n tö khÝ.
KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ lo¹i khuÕch t¸n nµy cña Knudsen [14] cho thÊy khi va ch¹m víi thµnh
mao qu¶n çc ph©n tö khÝ kh«ng bËt ng-îc l¹i theo h-íng ph¶n håi (gãc vµo b»ng gãc ra) mµ b¾n
ra theo moÞ h-íng víi x¸c suÊt ®Òu nhau. Nguyªn nh©n cña hiÖn t-îng ®ã ®-îc gi¶i thÝch lµ:
- BÒ mÆt chÊt r¾n ë møc ®é ph©n tö kh«ng cã tÝnh chÊt "ph¼ng", trªn bÒ mÆt ®ã tån t¹i çc
gãc, c¹nh vµ miÒn tròng.

- Çc nguyªn tö trªn bÒ mÆt chÊt r¾n thùc hiÖn nh÷ng dao ®éng nhiÖt nhÊt ®Þnh. Khi va ch¹m
víi çc ph©n tö khÝ, chóng kh«ng chØ trao ®æi çc xung l-îng vÒ mÆt trÞ sè mµ cßn c¶ vÒ h-íng, v×
vËy h-íng thãat ra cña ph©n tö khÝ lµ kh«ng æn ®Þnh.
Çc ph©n tö khÝ khi va ch¹m víi thµnh mao qu¶n sÏ bÞ hÊp phô (gi÷ l¹i) Ýt hoÆc nhiÒu, chØ bÞ
b¾n ra sau mét thêi gian nµo ®ã vµ h-íng cña çc ph©n tö bÞ gi¶i hÊp phô lµ nh- nhau.
Gi¸ trÞ hÖ sè khuÕch t¸n Knudsen trong mét mao qu¶n ®-îc x¸c ®Þnh:
2
Dk  rW (1-32)
3
Tõ mèi quan hÖ trªn cho thÊy Dk kh«ng phô thuéc vµo nång ®é chÊt khuÕch t¸n mµ phô
thuéc tuyÕn tÝnh vµo b¸n kÝnh mao qu¶n r, tØ lÖ v¬i T 0,5. Tuy nhiªn quan hÖ Êy kh«ng ph¶i khi nµo
còng ®óng ngay trong vïng khuÕch t¸n Knudsen ®èi víi mao qu¶n cã ®é lín kh¸c nhau v× t¸c dông
cña lùc hÊp phô trong ®ã còng kh¸c, trong nhiÒu tr-êng hîp thËm chÝ D k t¨ng khi r gi¶m do t-¬ng
t¸c trªn [14].
ThËt ra hÖ sè khuÕch tan tÝnh trong mét mao qu¶n nµo ®ã kh«ng cã ý nghÜa øng dông, chØ lµ
mét ®¹i l-îng gióp cho sù hiÓu biÕt vÒ b¶n chÊt qu¸ tr×nh. ChÊt r¾n xèp lµ chÊt bao gåm mét tËp
hîp rÊt lín çc mao qu¶n ®-îc ®Æc tr-ng bëi nhiÒu th«ng sè kh¸c ngoµi ®é lín cña mao qu¶n.
§¸nh gi¸ ¶nh h-ëng cña cÊu tróc chÊt xèp lªn qu¸ tr×nh khuÕch t¸n mét çch tæng thÓ ®-îc xÐt
theo m« h×nh cô thÓ: m« h×nh mao qu¶n song song hay m« h×nh mao qu¶n ngÉu nhiªn.
Trong m« h×nh mao qu¶n song song ng-êi ta cho r»ng çc mao qu¶n trong mét chÊt r¾n xèp
cã d¹ng h×nh trô vµ ®é lín b¸n kÝnh cã gi¸ trÞ ®ång nhÊt. §iÒu kiÖn ®ã trong thùc tiÔn Ýt khi ®-îc
®¸p øng. Tuy nhiªn cã thÓ xem lo¹i chÊt r¾n xèp ®¬n ph©n bè cã ph©n bè ®é lín lç xèp trong mét
kho¶ng rÊt hÑp hay mét sè lo¹i mµng xèp ®Æc thï chÕ t¹o tõ polyme. Kho¶ng kh«ng gian t¹o nªn tõ
tËp hîp mao qu¶n gäi lµ ®é xèp (tÝnh theo cm3/g hay %) lµ ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh chuyÓn khèi cña
çc ph©n tö. DÔ dµng nhËn thÊy r»ng qu¸ tr×nh khuÕch t¸n sÏ nhanh khi ®é xèp lín. MÆt kh¸c
qu·ng ®-êng khuÕch t¸n cña çc ph©n tö khÝ Ýt nhÊt còng b»ng kÝch th-íc cña h¹t (vÝ dô ®-êng
kÝnh cña h¹t h×nh cÇu) nh-ng th«ng th-êng th× lín h¬n do mao qu¶n kh«ng th¼ng, çc ph©n tö
chuyÓn ®éng trong ®ã còng theo ®-êng dÝch d¾c. HÖ sè lÖch q (tortuosity) ®-îc ®Þnh nghÜa lµ tØ lÖ
qu·ng ®-êng khuÕch t¸n thùc so víi qu·ng ®-êng h×nh thøc cã thÓ ®o ®¹c ®-îc (®-êng kÝnh cña
h¹t). Gi¸ trÞ cña hÖ sè lÖch bao giê còng lín h¬n 1 vµ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè : cÊu tróc xèp,
chÕ ®é thuû ®éng, chÊt khuÕch t¸n. [15]. HÖ sè nµy cµng lín th× hÖ sè khuÕch t¸n tæng thÓ, D t, cµng
nhá:
i
Dt  . Di (1-33)
q
Di lµ hÖ sè khuÕch t¸n theo c¬ chÕ th-êng hay Knudsen trong mét mao qu¶n,  i lµ ®é xèp cña
h¹t, q lµ hÖ sè lÖch. Tõ (1-33) nhËn thÊy, so víi khuÕch t¸n trong tõng mao qu¶n, hÖ sè khuÕch t¸n
tæng thÓ bao giê còng nhá h¬n khuÕch t¸n trong mét mao qu¶n ®¬n lÎ v× i <1 vµ q>1. Di lµ gi¸ trÞ
cã thÓ so s¸nh ®-îc víi gi¸ trÞ ®o tõ thùc nghiÖm hoÆc dïng ®Ó tÝnh to¸n cho çc qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ [16,17,18]. Còng cã mét sè t¸c gi¶ tÝnh D t theo çch t-¬ng tù, tuy nhiªn víi hÖ sè q 2 thay v× q
trong biÓu thøc (1-33) [19,20].
Trªn quan ®iÓm cña m« h×nh mao qu¶n ngÉu nhiªn, tøc lµ mao qu¶n kh«ng cã d¹ng nhÊt
®Þnh vµ ®-îc nèi liÒn víi nhau kh«ng theo mét trËt tù b¾t buéc nµo ®ã, khi ®ã hÖ sè khuÕch t¸n
tæng thÓ ®-îc tÝnh:
Dt =  2i . Di (1-34)

So s¸nh gi÷a (1-33) vµ (1-43) nhËt thÊy q=1/ i.

Trong vïng mao qu¶n nhá cã ®-êng kÝnh nhá h¬n 20Ao, c¬ chÕ khuÕch t¸n cña çc ph©n tö
khÝ hoÆc chÊt láng mÊt tÝnh ®Æc thï riªng, tøc lµ chóng kh«ng cã sù ph©n biÖt. §ã lµ ®iÒu kh«ng
khã hiÓu v× ®Æc tr-ng quan trong nhÊt gi÷a tr¹ng th¸i khÝ vµ láng lµ ë kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö.
Trong chÊt khÝ kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö khÝ lín vµ t-¬ng t¸c gi÷a chóng hÇu nhkh«ng ®¸ng
kÓ. Cßn ë tr¹ng th¸i láng kho¶ng çch gi÷a chóng gÇn h¬n nhiÒu, tuy ch-a tíi møc bÞ cét chÆt vµo
mét vÞ trÝ nh- trong chÊt r¾n, nh-ng t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö chÊt láng ®· lín kh«ng cho chóng
®-îc tù do chuyÓn ®éng. Trong çc mao qu¶n nhá mËt ®é cña çc ph©n tö khÝ hoÆc láng kh«ng thÓ
lín, chØ mét vµi líp theo tiÕt diÖn ngang, kh«ng ®ñ ®Ó g©y ra t-¬ng t¸c ®¸ng kÓ gi÷a chóng (tiÕt
diÖn ®-êng kÝnh cña çc ph©n tö th«ng th-êng n»m trong kho¶ng 3-10 Ao).
MÆt kh¸c khi n»m trong çc mao qu¶n nhá th× çc chÊt khuÕch t¸n chÞu mäi sù t-¬ng t¸c víi
mét t©p hîp çc nguyªn tö chÊt r¾n t¹o thµnh mµo qu¶n. Lùc t-¬ng t¸c nµy kh«ng nhá h¬n lùc
t-¬ng t¸c gi÷a çc chÊt láng vµ chÊt khÝ víi nhau vµ sÏ t¨ng c-êng khi cã sù xen phñ thÕ n¨ng cña
thµnh mao qu¶n phÝa ®èi diÖn. Trong vïng kh«ng gian ®ã çc chÊt láng hoÆc khÝ bÞ "g¾n" víi bÒ
mÆt thµnh mao qu¶n, tøc lµ x¶y ra qu¸ tr×nh hÊp phô, thêi gian bÞ hÊp phô (gi÷ l¹i) trªn bÒ mÆt chÊt
r¾n sÏ lµm chËm trÔ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n, tøc lµ hÖ sè khuÕch t¸n h÷u hiÖu sÏ nhá h¬n nhiÒu so víi
tr-êng hîp kh«ng cã hÊp phô.
Nghiªn cøu khuÕch t¸n trong vïng mao qu¶n nhá nµy liªn quan chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh hÊp
phô vµ ph¶n øng hãa häc (trong xóc t¸c dÞ thÓ) [3,5,6,7,21-25]. HÖ sè khuÕch t¸n chØ cã thÓ x¸c
®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm, çc ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n lý thuyÕt chØ ®¹t ®-îc mét vµi kÕt qu¶ h¹n
chÕ [26,27].
Phô thuéc vµo c¬ chÕ hÊp phô: hÊp phô trªn bÒ mÆt hay hÊp phô thÓ tÝch, tøc lµ khi hÊp phô
çc ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô bÞ "g¾n'' vµo bÒ mÆt chÊt r¾n hay khi ®· vµo vïng kh«ng gian hÊp phô
vµ bÞ gi÷ trong kh«ng gian ®ã (th-êng x¶y ra ë çc mao qu¶n cã kÝch th-íc ngang víi ph©n tö chÊt
khuÕch t¸n) mµ c¬ chÕ khuÕch t¸n còng cã c¬ chÕ t-¬ng øng: khuÕch t¸n bÒ mÆt vµ khuÕch t¸n thÓ
tÝch [21,25]. §¸nh gi¸ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n phô thuéc vµo çc c¬ chÕ trªn vµ kh¸ phøc t¹p, th-êng
ph¶i sö dông çc ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng ®Ó m« t¶ phï hîp víi víi çc ®iÒu kiÖn biªn vµ ban ®Çu
cña hÖ [5,6.7,21,25].
Trong tr-êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt ®èi víi qu¸ tr×nh hÊp phô theo qui luËt c©n b»ng tuyÕn tÝnh,
l-îng chÊt bÞ hÊp phô trªn chÊt r¾n tØ lÖ thuËn víi nång ®é cña nã ë pha ngoµi, kh¶ n¨ng hÊp phô
cña hÖ ®-îc ®¸nh gi¸ qua h»ng sè Henry th× hÖ sè khuÕch t¸n tæng thÓ (®o ®-îc) sÏ cã d¹ng
[22,25].
D
Dt  (1-35)
1 K
K: h»ng sè hÊp phô Henry, kh¶ n¨ng hÊp phô cña hÖ cµng lín th× gi¸ trÞ cña k cµng cao. D lµ
hÖ sè khuÕch t¸n trong cïng hÖ ®ã nÕu kh«ng x¶y ra hÊp phô.
Cã thÓ sö dông mét vÝ dô kh¸c t-¬ng tù ®Ó minh ho¹. Nh- ®· biÕt qu¸ tr×nh khuÕch t¸n
trong vïng Knudsen, hÖ sè khuÕch t¸n cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc (1-32), gi¶ sö mét chÊt khuÕch
t¸n bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt mét thêi gian  nµo ®ã tr-íc khi chuyÓn ®éng tiÕp tôc. HÖ sè khuÕch t¸n
hiÖu dông khi ®ã cã d¹ng [24, 28].
2r 2 .¦W
Dt  (1-36)
3(2r ¦W )
NÕu  = 0 (kh«ng cã hiÖn t-îng hÊp phô) th× khi ®ã D t = Dk.

Còng tr-êng hîp trªn nh-ng khi hÊp phô çc ph©n tö khuÕch t¸n dÞch chuyÓn däc trªn bÒ mÆt
chÊt r¾n theo h-íng khuÕch t¸n th× chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh Êy ®ãng gãp lµm t¨ng thªm dßng
khuÕch t¸n, tøc lµ t¨ng hÖ sè khuÕch t¸n. C¬ chÕ khuÕch t¸n bÒ mÆt Êy gäi lµ c¬ chÕ "nh¶y" tõ t©m
hÊp phô nä sang t©m kia (hoping model).
4r 2 ¦W  3Lm ¦W 2
Dt  (1-37)
3(2r ¦W )
Lm lµ ®é dµi cña mçi b-íc dÞch chuyÓn cña ph©n tö khuÕch t¸n trªn bÒ mÆt chÊt r¾n.
Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong çc mao qu¶n nhá phô thuéc chñ yÕu vµo lùc t-¬ng t¸c gi÷a chÊt
khuÕch t¸n víi chÊt r¾n tøc lµ phô thuéc vµo b¶n chÊt t-¬ng t¸c cña hÖ. Nh×n chung tÊt c¶ çc qu¸
tr×nh Êy ®Òu cã tÝnh chÊt kÝch ho¹t (activated diffusion) phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo d¹ng hµm mò.
N¨ng l-îng ho¹t hãa th-êng cã gi¸ trÞ nhá h¬n 10 Kcal/mol.
Nh÷ng qui luËt khuÕch t¸n trong chÊt r¾n xèp ®· tr×nh bµy hÕt søc cÇn thiÕt ®èi víi çc qu¸
tr×nh c«ng nghÖ cã sö dông chÊt r¾n xèp (hÊp phô, xóc t¸c, trao ®æi ion, läc, mµng) v× nã th-êng lµ
giai ®o¹n chËm nhÊt, khèng chÕ toµn bé hay phÇn lín tiÕn tr×nh ®éng häc cña qu¸ tr×nh. Trong m«i
tr-êng n-íc nã còng ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ sù ph©n bè, lan thuyÒn cña çc
chÊt nhÊt lµ ®èi víi n-íc ngÇm. VÝ dô khi ®¸nh gi¸ « nhiÔm cña mét chÊt nµo ®ã trong tÇng n-íc
ngÇm do mét nguån nµo ®ã tõ mÆt ®Êt dÔ dµng nhËn thÊy: ®Êt xèp th× sù lan truyÒn xa h¬n vµ nhiÒu
h¬n so víi ®Êt thÞt (sÐt). ë líp n-íc s©u nång ®é chÊt ®ã thÊp h¬n ë líp n-íc n«ng do bÞ chi phèi
bëi x2 = 2D/t, çc chÊt « nhiÔm bÞ ®Êt hÊp phô tèt Ýt lan truyÒn réng h¬n. ë vïng nãng tèc ®é lan
truyÒn « nhiÔm m¹nh h¬n ë vïng l¹nh. Trong cïng d·y chÊt (d·y n paraffin) tèc ®é lan truyÒn cña
çc ph©n tö l-îng thÊp lan truyÒn réng vµ nhanh h¬n chÊt cã ph©n tö l-îng cao. Nh÷ng th«ng tin
®Þnh l-îng vÒ khuÕch t¸n rÊt cÇn thiÕt cho viÖc tÝnh to¸n vÒ lan truyÒn chÊt « nhiÔm trong çc
nguån n-íc.
1.2.3- KhuÕch t¸n trong chÊt láng.
Kh¸c víi khuÕch t¸n trong pha khÝ, khuÕch t¸n trong chÊt láng chÞu t-¬ng t¸c rÊt lín cña çc
chÊt khuÕch t¸n víi dung m«i chÊt láng vµ sù kh¸c biÖt vÒ ®é lín gi÷a chóng: kÝch th-íc cña chóng
rÊt gÇn nhau (n-íc vµ çc ion, çc chÊt h÷u c¬, khÝ tan ph©n tö l-îng thÊp), khuÕch t¸n cña çc
ph©n tö rÊt lín (polyme, protein trong n-íc ) hay çc ph©n tö cã kÝch th-íc trung b×nh. Çc ph-¬ng
ph¸p lý thuyÕt tÝnh hÖ sè khuÕch t¸n v× thÕ chØ cã thÓ øng dông ®-îc cho mét vïng nµo ®ã chø
kh«ng cã tÝnh bao qu¸t hoÆc tÝnh bao qu¸t h¹n chÕ.
So víi chÊt khÝ, lý thuyÕt ph©n tö vÒ chÊt láng ch-a ph¸t triÓn ®Õn møc cã thÓ ¸p dông vµo
kh¶o s¸t qu¸ tr×nh khuÕch t¸n [6,7]. Hai yÕu tè g©y c¶n trë lµ sù phô thuéc qu¸ lín cña hÖ sè
khuÕch t¸n vµo nång ®é vµ khèi l-îng riªng Ýt biÕn ®æi so víi mËt ®é mol do thay ®æi thÓ tÝch chÊt
láng.
Tõ çc kÕt qu¶ thùc nghiÖm x¸c ®Þnh hÖ sè khuÕch t¸n phô thuéc vµo nhiÖt ®é cho thÊy çc
ph©n tö chÊt khuÕch t¸n t-¬ng t¸c m¹nh víi çc ph©n tö dung m«i bëi çc lùc t-¬ng t¸c ph©n tö
(chñ yÕu lµ lùc vËt lý). §Ó bøt khái lùc t-¬ng t¸c, çc ph©n tö khuÕch t¸n cÇn mét n¨ng l-îng nhÊt
®Þnh, qu¸ tr×nh khuÕch t¸n v× vËy mang ®Æc tr-ng kÝch ho¹t (activated diffusion) vµ sù phô thuéc
vµo nhiÖt ®é tu©n theo qui luËt hµm mò.
DT = Do - exp (-EA/RT) (1-38)
Trong ®ã :
DT: hÖ sè khuÕch t¸n t¹i nhiÖt ®é T

D: h»ng sè Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é.

T : nhiÖt ®é tuyÖt ®èi
R: h»ng sè khÝ
EA: n¨ng l-îng ho¹t hãa cÇn thiÕt g©y ra sù chuyÓn dÞch ph©n tö.
Ph-¬ng tr×nh trªn ®-îc sö dông ®Ó tÝnh E tõ gi¸ trÞ thùc nghiÖm. Ngoµi ra cßn tån t¹i hai
ph-¬ng ph¸p ®éc lËp kh¸c ®Ó tÝnh EA [7]:
Nh- ®· biÕt sù chuyÓn ®éng kÐo tr-ît cña chÊt láng nhít lµ mét qu¸ tr×nh kÝch ho¹t vµ ®¹i
l-îng 1/ còng phô thuéc vµo nhiÖt ®é nh- mèi quan hÖ gi÷a D T vµ T. Kh¶o s¸t sù phô thuéc gi÷a
chóng ng-êi ta nhËn thÊy gi¸ trÞ n¨ng l-îng ho¹t hãa cña hai qu¸ tr×nh lµ gÇn gièng nhau. Do gi¸ trÞ
®é nhít  dÔ ®o ®Æc h¬n nhiÒu so víi D nªn ng-êi ta sö dông trùc tiÕp mèi quan hÖ gi÷a 1/ vµ T
®Ó x¸c ®Þnh E.
Do qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong hÖ hai cÇu tö (chÊt khuÕch t¸n vµ dung m«i) cã gÇn cïng gi¸
trÞ n¨ng l-îng cña qu¸ tr×nh kÐo tr-ît chÊt láng trong dung m«i nªn cã thÓ suy ®o¸n r»ng sù dÞch
chuyÓn cña çc ph©n tö khuÕch t¸n chõng mùc nµo ®ã bÞ khèng chÕ bëi qu¸ tr×nh tr-ît khái vÞ trÝ
cÇn b»ng cña çc ph©n tö dung m«i. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lý thuyÕt "lç hæng" cña chÊt láng
ng-êi ta gi¶ ®Þnh r»ng tèc ®é khuÕch t¸n ®-îc quyÕt ®Þnh bëi sù t¹o ra çc lç hæng s¸t c¹nh çc
chÊt tan vµ khi ®ã çc ph©n tö khuÕch t¸n dÔ dµng nh¶y vµo chiÕm çc vÞ trÝ lç hæng ®ã. VËy th×
n¨ng l-îng EA sÏ t-¬ng øng víi n¨ng l-îng t¹o ra lç hæng.
Thùc nghiÖm còng chØ ra r»ng, n¨ng l-îng ho¹t hãa E A cã gi¸ trÞ xÊp xØ 1/3 n¨ng l-îng bay
h¬i cña dung m«i, ®ã lµ mét ®¹i l-îng s¬ bé nh»m gióp cho viÖc so s¸nh qu¸ tr×nh khuÕch t¸n cña
mét chÊt trong çc dung m«i kh¸c nhau.
T-¬ng t¸c gi÷a chÊt khuÕch t¸n víi n-íc ch¾c ch¾n còng ®ãng vai trß hÕt søc quan träng do
çc lùc liªn kÕt gi÷a çc ph©n tö: lùc ®Þnh h-íng, lùc c¶m øng, lùc Debye, cÇu liªn kÕt hydro vµ
t-¬ng t¸c tÝnh ®iÖn ®-îc m« t¶ qua thÕ n¨ng Lenard - Jones.
E= - A . ri-6 + B ri-12 + Ei (1-39)
E: n¨ng l-îng t-¬ng t¸c hót ®Èy ë tr¹ng th¸i c©n b»ng
A: h»ng sè ®Æc trung lùc hót
B: h»ng sè ®Æc tr-ng cho lùc ®Èy
Ei : n¨ng l-îng do çc d¹ng t-¬ng t¸c kh¸c
ri : kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö
Kh«ng gièng çc chÊt khÝ ri lín, kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö ch¸t láng vµ víi çc ph©n tö
chÊt tan lµ nhá, ngang víi kÝch th-íc ph©n tö nªn lùc hót cña chóng lµ kh¸ lín.
Dùa theo qui t¾c çc chÊt cã cïng b¶n chÊt dÔ hßa tan nhau (like dissolves the likes) cã thÓ
dù ®o¸n lµ çc chÊt gièng nhau (chÊt tan vµ dung m«i) cã lùc t-¬ng t¸c m¹nh h¬n çc chÊt cã b¶n
chÊt kh¸c nhau. Trong m«i tr-êng n-íc çc chÊt cã ®é ph©n cùc cao, cã t-¬ng t¸c cÇu hydro (r-îu,
amin) cã tèc ®é khuÕch t¸n chËm h¬n çc ph©n tö Ýt ph©n cùc. T-¬ng t¸c gi÷a çc chÊt khuÕch t¸n
víi nhau sÏ kh«ng lín khi mËt ®é thÊp (nång ®é thÊp), ë vïng nång ®é cao hÖ sè khuÕch t¸n bÞ
gi¶m do t-¬ng t¸c gi÷a chóng, kh¸c víi khuÕch t¸n trong chÊt r¾n xèp.
Líp vë hydrat cña çc chÊt tan còng ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn sù chuyÓn ®éng cña chóng, nhÊt
lµ ®èi víi çc ion kim lo¹i. Líp vá hydrat cµng lín, ph©n tñ cµng trë nªn cång kÒnh vµ chuyÓn ®éng
chËm, sù t¹o thµnh líp vá hydrat l¹i bÞ ¶nh h-ëng bëi hãa trÞ vµ b¸n kÝnh ion (hãa trÞ lín, b¸n kÝnh

ion nhá, mËt ®é ®iÖn tÝch lín, líp vá hydrat lín). §iÒu nµy còng t-¬ng tù ®èi víi çc ph©n tö cã
khèi l-îng ph©n tö kh¸c nhau. ChÊt khuÕch t¸n ph©n tö l-îng thÊp chuyÓn ®éng nhanh h¬n çc
ph©n tö lín do tÝnh Ýt nÆng nÒ cña chóng.
Cã nhiÒu biÓu thøc to¸n häc cho phÐp tÝnh to¸n hÖ sè khuÕch t¸n, mçi biÓu thøc cã gi¸ trÞ
nhÊt ®Þnh trong çc ®iÒu kiÖn t-¬ng øng [6,7], hÇu nh- tÊt c¶ çc phÐp tÝnh to¸n ®Òu cã liªn quan
®Õn ®é nhít cña dung m«i.
C«ng thøc tÝnh theo Stokes-Eintein cã d¹ng:
RT
D1  (1-40)
6r1. N
r1 : b¸n kÝnh cña chÊt khuÕch t¸n
N: sè Avogadro
: ®é nhít cña dung m«i
(çc chØ sè 1 vµ 2 chØ chÊt khuÕch t¸n vµ dung m«i)
NÕu chÊt khuÕch t¸n cã d¹ng h×nh cÇu vµ V1 lµ thÓ tÝch mol cña nã th× biÓu thøc ( 1-40)
®-îc biÕn ®æi thµnh:
10 7 . T
D1  (1-41)
.V10,33
D1 khi ®ã tØ lÖ nghÞch V10,33 vµ gÇn nh- t-¬ng øng víi ph©n tö l-îng. C¶ hai ph-¬ng tr×nh trªn
®-îc thiÕt lËp cho çc ph©n tö lín (hÖ keo) vµ kh«ng øng dông ®-îc cho çc chÊt khuÕch t¸n cã
ph©n tö l-îng nhá h¬n 1000 [9].
§èi víi çc chÊt tan ph©n tö l-îng thÊp, ph-¬ng tr×nh Eying cã thÓ sö dông ®Ó tÝnh vµ cã
d¹ng:
RT
D1  (1-42)
( b  / c  a )N
Trong ®ã  lµ çc kÝch th-íc ®Æc tr-ng cho ph©n tö
So s¸nh ph-¬ng tr×nh Stokes - Einstein vµ Eyring cã thÓ nhËn thÊy lµ tÝch sè  b. c/ a thay
thÕ cho 6r1vµ cã gi¸ trÞ nhá h¬n (D1 lín h¬n) kho¶ng 10 lÇn. Ph-¬ng tr×nh Eyring kh«ng c¶i thiÖn
®-îc ®é chÝnh x¸c vÒ gi¸ trÞ cña hÖ sè khuÕch t¸n so víi thùc nghiÖm nh-ng lµm s¸ng tá h¬n ®-îc
vÒ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong pha láng.
Ph-¬ng tr×nh kinh nghiÖm Wilke - Chang ®-îc ®¸nh gi¸ lµ ph-¬ng tr×nh cã ®é chÝnh x¸c cao,
®¹t kho¶ng 10% so víi gia trÞ thùc nghiÖm
7,4.10 8 ( 2 . M 2 ) o ,5 . T
D1  (1-43)
.V10,6
M2: ph©n tö l-îng cña dung m«i
1: th«ng sè ®Æc tr-ng cho sù liªn hîp cña dung m«i, víi çc dung m«i kh«ng ph©n cùc nh-
benzen, heptan, ete cã gi¸ trÞ lµ 1, cho n-íc 2,6, methanol vµ ethanol lµ 1,9 vµ 1,5. Ph-¬ng tr×nh
trªn cã thÓ sö dông ®Ó tinh hÖ sè khuÕch t¸n cho çc ph©n tö nhá vµ trung b×nh. So víi çc çch

tÝnh tr-íc ®ã, D1 rÊt nh¹y c¶m víi ®é lín cña ph©n tö chÊt khuÕch t¸n, thay ®æi theo V 1-0,6 thay v×
V1-0,33 trong ph-¬ng tr×nh Stokes- Einstein.
Ph-¬ng tr×nh Wilke-Change còng chØ kh¸ râ ¶nh h-ëng cña dung m«i lªn qu¸ tr×nh khuÕch
t¸n mµ yÕu tè quan träng nhÊt lµ ®é nhít. D 1 tØ lÖ nghÞch víi 1/ nh-ng ®-îc bï l¹i bëi ®¹i l-îng
c¨n bËc hai cña ph©n tö l-îng M 2 v× ®é nhít t¨ng cïng víi ®é ph©n cùc, kh¶ n¨ng liªn hîp vµ ph©n
tö l-îng cña dung m«i. ë 25oC, gi¸ trÞ ®é nhít cña çc lo¹i dung m«i ®-îc x¸c ®Þnh lµ (®¬n vÞ
centipoises), Ete : 0,12; aceton: 0,33; benzen: 0,65; n-íc: 1,0; ethanol: 1,2; axit axetic: 1,3; n-
butanol: 2,9; ethylenglycol:19; m-cresol: 21; glycerin : 1500. Gi¸ trÞ 1/ trong çc tr-êng hîp
trªn lµ n»m trong kho¶ng 6,6.10 -4 (glycerin) vµ 4,35 (ete); cã gi¸ trÞ çch nhau kho¶ng 6.600 lÇn,
trong khi ®ã M20,5 chØ çch nhau cì 2,5 lÇn. Cã thÓ dù ®o¸n r»ng mét chÊt khuÕch t¸n nµo ®ã trong
çc dung m«i nªu trªn sÏ cã trÞ sè kh¸c nhau tíi c¶  2000 lÇn, mét sù kh¸c biÖt rÊt lín.
Trong cïng dung m«i, hÖ sè khuÕch t¸n cña çc chÊt tan kh¸c nhau kh«ng qu¸ lín. B¶ng sau
ghi l¹i çc gi¸ trÞ khuÕch t¸n cña mét sè cÊu tö trong m«i tr-êng n-íc trong vïng nång ®é thÊp [6].
ChÊt khuÕch t¸n T0(K) D1.105(cm2.s-1)

He 298 6,3
H2 298 4,8
O2 298 2,41
CO2 298 2,00
NH3 285 1,64
Cl2+OCl- 298 1,25
Methan 293 1,49
Propan 277 0,55
Benzen 298 1,09
Methanol 288 1,26
Ethanol 283 0,84
n-propanol 288 0,87
n-butalol 288 0,77
i-butanol 288 0,77
i-pentanol 288 0,69
ethylen glycol 293 1,04
glycerin 293 0,82
axit axetic 293 1,19
axit benzoic 298 1,21
glycine 298 1,05
ethyl axetat 293 1,00
axeton 288 1,22
furfural 293 1,04
Ure 293 1,20
Diethylamin 293 0,97
Anilin 293 0,92
Axetonitri 288 1,26
Pyradin 288 0,58
Ta thÊy hÖ sè khuÕch t¸n cña chóng kh¸c nhau chØ kho¶ng 10 lÇn, th-êng cã gi¸ trÞ tõ 10 -4 -
10 cm2/s, øng víi b×nh ph-¬ng kho¶ng çch gi÷a çc ph©n tö.
-5
2- §éng häc ph¶n øng hãa häc
2.1- §éng häc h×nh thøc

§èi t-îng cña nghiªn cøu ®éng häc ph¶n øng hãa häc lµ t×m hiÓu qui luËt diÔn biÕn ph¶n øng
theo thêi gian, phô thuéc vµo nång ®é çc chÊt tham gia ph¶n øng t¹i nhiÖt ®é kh«ng ®æi, ®Õn khi
®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng. Còng gièng çc lÜnh vùc chuyªn m«n kh¸c trong hãa häc, ®Ó tiÖm cËn môc
®Ých ng-êi ta th-êng sö dông ph-¬ng ph¸p lý thuyÕt hay thùc nghiÖm ®Ó nghiªn cøu nh»m t×m ra
çc qui luËt, çc th«ng sè ¶nh h-ëng lªn tèc ®é ph¶n øng vµ thiÕt lËp çc mèi t-¬ng quan to¸n häc
gi÷a chóng. Nh÷ng vÊn ®Ò tr×nh bµy trong tµi liÖu nµy kh«ng ®i vµo chi tiÕt mµ chØ lµ nh÷ng tãm t¾t
vÒ mét sè vÊn ®Ò cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh hãa häc trong m«i tr-êng n-íc vµ c«ng nghÖ
xö lý n-íc, n-íc th¶i. Gi¸o tr×nh vÒ ®éng hãa häc kh¸ phong phó cã thÓ dÔ dµng tim ®-îc vÝ dô
[29,30,31]
Trong ®éng häc ph¶n øng, mét ph¶n øng häc häc cã thÓ ®-îc ®¸nh gi¸ th«ng qua sè h¹t
(ph©n tö, nguyªn tö, ion, gèc tù do) ®ång thêi t-¬ng t¸c víi nhau ®Ó dÉn tíi ph¶n øng gäi lµ bËc
ph©n tö hoÆc sè l-îng çc cÊu tö mµ nång ®é cña chóng t¸c ®éng lªn tèc ®é cña qu¸ tr×nh - tøc lµ
bËc ph¶n øng. Tõ c¬ chÕ ph¶n øng hãa häc cã thÓ tÝnh ®-îc tèc ®é ph¶n øng nh-ng çc sè liÖu ®o
®¹c ®-îc tõ thùc nghiÖm th-êng kh«ng ph¶n ¸nh ®-îc c¬ chÕ cña ph¶n øng. T×m hiÓu chi tiÕt cña
çc b-íc ph¶n øng s¬ cÊp, tr¹ng th¸i phøc chÊt trung gian vµ c¬ chÕ h×nh thµnh liªn kÕt hãa häc lµ
môc tiªu cao nhÊt cña nghiªn cøu ®éng häc.
Tèc ®é ph¶n øng hãa häc ®-îc ®Þnh nghÜa lµ sù suy gi¶m l-îng chÊt (mol) tham gia ph¶n
øng hay sù t¨ng cña s¶n phÈm t¹o thµnh trong mét thÓ tÝch trªn mét ®¬n vÞ thêi gian - tøc lµ sù thay
®æi nång ®é cña mét chÊt nµo ®ã theo thêi gian.
Quan s¸t mét ph¶n øng hãa häc:
A + B  C + D (2-1)
Theo ®Þnh nghÜa vÒ tèc ®é ta cã:
1 d  A 1 d  B 1 d C 1 d  D
 .  .  .. 
 dt  dt  dt  dt
[A], [B], [C], [D] lµ nång ®é tøc thêi cña cÊu tö A,B,C,D; ; ; ;  lµ tØ l-îng cña ph¶n
øng. Ta thÊy tèc ®é ph¶n øng cña mét qu¸ tr×nh gi¶m so víi thêi gian v× nång ®é çc chÊt A,B gi¶m
theo thêi gian tiÕn hµnh ph¶n øng. Tõ (2-1) còng nhËn thÊy:
d  A d [ B] d [C] d [ D]
 : : : = : :  : .
dt dt dt dt
Tèc ®é ph¶n øng hãa häc cña çc ph¶n øng rÊt kh¸c nhau, cã ph¶n øng x¶y ra tøc thêi, thêi
gian ®¹t tíi c©n b»ng rÊt ng¾n (vÝ dô çc ph¶n øng v« c¬, trung hßa axit- baz¬) cã nh÷ng ph¶n øng
hÇu nhkh«ng x¶y ra (ph¶n øng t¹o n-íc tõ oxy vµ ni t¬ ë nhiÖt ®é th-êng). Tèc ®é ph¶n øng phô
thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ, n¨ng l-îng ho¹t hãa cña qu¸ tr×nh vµ çc ®iÒu kiÖn ngoµi thùc hiÖn
ph¶n øng. Çc yÕu tè ®ã ®-îc thÓ hiÖn trong h»ng sè tèc ®é ph¶n øng. Tèc ®é ph¶n øng cña ph-¬ng
tr×nh (2-1) ®-îc m« t¶ qua:
1 d  A
  k . A  B
a b
(2-2)
 dt
a+b lµ bËc cña ph¶n øng
k: h»ng sè tèc ®é cã gi¸ trÞ phô thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ ph¶n øng, nhiÖt ®é a+b = 1 th× gäi
lµ ph¶n øng bËc 1, tæng b»ng 2 gäi lµ ph¶n øng bËc 2. BËc cña ph¶n øng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ sè

nguyªn mµ cã thÓ lµ ph©n sè, A vµ B cã thÓ lµ cïng lo¹i cÊu tö. Ph¶n øng x¶y ra cã thÓ lµ mét chiÒu
hay thuËn nghÞch, ph¶n øng cïng tiÕp diÔn (song song) hay nèi tiÕp.
Kh¶o s¸t tèc ®é ph¶n øng hãa häc t¹i nhiÖt ®é kh«ng ®æi phô thuéc vµo nång ®é chÊt tham
gia ph¶n øng ®-îc gäi lµ ®éng häc h×nh thøc. Tõ çc kÕt qu¶ thùc nghiÖm cã thÓ tÝnh to¸n ®-îc
bËc ph¶n øng hãa häc thÓ hiÖn møc ®é t¸c ®éng cña nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng lªn tèc ®é vµ
h»ng sè tèc ®é ph¶n øng thÓ hiÖn b¶n chÊt hÖ ph¶n øng. H»ng sè tèc ®é lín lµ ph¶n øng hãa häc
x¶y ra nhanh vµ çc nghiªn cøu vÒ xóc t¸c chÝnh lµ lµm t¨ng gi¸ trÞ cña h»ng sè ®ã hay lµm gi¶m
n¨ng l-îng ho¹t hãa, mét th«ng sè tiÒm Èn trong h»ng sè tèc ®é theo quan hÖ Arrhenius. Ngoµi
tÝnh to¸n h»ng sè tèc ®é tõ thùc nghiÖm, gi¸ trÞ nµy còng cã thÓ nhËn ®-îc tõ tÝnh to¸n lý thuyÕt
theo çc m« h×nh kh¸c nhau phô thuéc vµo c¬ chÕ cña ph¶n øng hãa häc. Tr-íc hÕt chóng ta tãm
t¾t mét sè kÕt qu¶ vÒ phÇn ®éng häc h×nh thøc.
2.1.1- Ph¶n øng hãa häc bËc mét kh«ng thuËn nghÞch
Mét chÊt ph¶n øng A qua qu¸ tr×nh biÕn ®æi t¹o ra s¶n phÈm P nµo ®ã theo s¬ ®å:
A P
Phï hîp víi ®Þnh nghÜa ta cã:
d  A
  k1  A (2-3)
dt
Cho nång ®é ban ®Çu [A]o, [A]t lµ nång ®é t¹i thêi ®iÓm t, lÊy tÝch ph©n (2-3) ta cã:
[A]t = [A]0.e-k1t (2-4)
hay [P]t = [A]0 - [A]t = [A]o (1- e -k1t) (2-5)
Tõ sè liÖu thùc nghiÖm [A]o, [A]t, tÝnh ®-îc h»ng sè tèc ®é k:
1  A0
k1 = ln (2-6)
t  A
k cã®¬n vÞ lµ nghÞch ®¶o thêi gian 1/t (s-1, min-1, h-1)
2.1.2- Ph¶n øng bËc hai kh«ng thuËn nghÞch
Cho ph¶n øng hãa häc:

A + B C + D
ta cã
d  A d  B
   k 2  A B  k 2 ( Ao  x)( Bo  x )
dt dt
[A], [B], [A]o, [B]o lµ nång ®é cña cÊu tö A, B t¹i t=o vµ t, x lµ nång ®é cña s¶n phÈm C
hoÆc D t¹i t. Víi ®iÒu kiÖn x = 0 t¹i t =0 vµ [A]o  [B]o
1
ln
 B0  A  k t  1
ln
 B0 ( A0  x)
(2-7)
 A0   B0  A0  B 2  A0   B0  A.( B0  x)

k2 
1
.ln
 B0  A  1
ln
 B0 ( A0  x) (2-8)
t ( A0   B0 )  A0  B t ( A0  B0 )  A0 ( B0  x)
k2 cã ®¬n vÞ lµ ( thêi gian x nång ®é ) -1, vÝ dô mol -1. s-1
Trong tr-êng hîp ph¶n øng cña cïng chÊt tøc lµ 2A  s¶n phÈm th× biÓu thøc (2-7), (2-8)
kh«ng x¸c ®Þnh v× [A]0 = [B]0. Víi ph¶n øng ®ã tèc ®é ph¶n øng ®-îc ®¸nh gi¸ qua sù h×nh thµnh
s¶n phÈm:
dx
= k2 [A]2 = k2 ([A]0 - x)2 (2-9)
dt
LÊy tÝch ph©n víi ®iÒu kiÖn nh- trªn nhËn ®-îc:
1 1 1
  k .t  (2-10)
 A ( A  x) 0
 A 2
2.1.3- Ph¶n øng bËc ba kh«ng thuËn nghÞch
Ph¶n øng hãa häc mµ tèc ®é cña nã phô thuéc vµo nång ®é cña ba cÊu tö Ýt gÆp trõ tr-êng
hîp cã sù tham gia cña xóc t¸c do x¸c suÊt ®ång thêi va ch¹m ba cÊu tö nhá h¬n nhiÒu so víi x¸c
suÊt cña hai c©ó tö. Trong nhiÒu tr-ßng hîp cã thÓ coi nãi lµ ph¶n øng tæng cña hai cÊu tö liªn tiÕp.
Ph¶n øng bËc ba cã thÓ cã nhiÒu d¹ng. D¹ng chung nhÊt lµ ba cÊu tö kh¸c nhau víi nång ®é
ban ®Çu kh¸c nhau: A + B + C  s¶n phÈm vµ tèc ®é ph¶n øng ®-îc biÓu diÔn:
dx
 k3([A]0- x). ({B}0- x) ({C]0- x) (211)
dt
dx
 k3([A]2 [B] = k3([A]0 - 2x) ([B]0 - x) (2-12)
dt
TÝch ph©n (2-12) ta nhËn ®-îc:

 
  A0   A 2 B   A0
 ln

 B0  A   (2[B] - [A] )2 - k .t (2-13)
 A0  A  A0  B 
0 0 3

Tr-êng hîp ®¬n gi¶n h¬n lµ ph¶n øng 3A  s¶n phÈm
1 d  A
  k 3  A
3
(2-14)
3 dt
TÝch ph©n (1-58) ®-îc kÕt qu¶:
1 1
  6k 3 t (2-15)
 A 2
 A0 2
Ph-¬ng tr×nh (2-15) cã thÓ tæng qu¸t hãa cho bËc ph¶n øng n:

d  A
  k n  A
n
(1-16)
dt
TÝch ph©n (2-16) víi çc ®iÒu kiÖn ban ®Çu nh- trªn:
1  A   A0
n 1 n 1
.  kn .t (2-17)
n  1  n 1 . A n 1
0
2.1.4- Ph¶n øng bËc kh«ng kh«ng thuËn nghÞch
Phï hîp víi ®Þnh nghÜa, cã thÓ viÕt ph-¬ng tr×nh tèc ®é cho ph¶n øng A s¶n phÈn theo bËc
kh«ng:
d [ A]
  k 0 [ A]0  k 0 (2-18)
dt
TÝch ph©n (2-18):
[A]0 - [A] = k0t (2-19)

Tèc ®é mét ph¶n øng hãa häc kh«ng phô thuéc vµo nång ®é th-êng rÊt Ýt gÆp trong thùc tiÔn
trõ mét vµi tr-êng hîp cã sù tham gia cña xóc t¸c dÞ thÓ. Mét chÊt xóc t¸c dÞ thÓ víi bÒ mÆt riªng
nhÊt ®Þnh chøa çc trung t©m ho¹t ®éng vµ tèc ®é ph¶n øng quan s¸t ®-îc chØ phô thuéc vµo mËt ®é
t©m xóc t¸c, tøc lµ ph¶n øng chØ x¶y ra khi ®· bÞ hÊp phô trªn t©m xóc t¸c mµ kh«ng phô thuéc vµo
nång ®é ®o ®-îc cña cÊu tö khi ch-a bÞ hÊp phô. Mét sè ph¶n øng hãa häc vÒ h×nh thøc còng tu©n
theo bËc kh«ng do sù æn ®Þnh cña nång ®é chÊt tham gia suèt trong qu¸ tr×nh tiÕp diÔn. Mét ph¶n
øng nh- vËy cã thÓ x¶y ra trong mét hÖ më khi hÖ ®ã ®-îc cÊp liªn tôc tõ nguån ngoµi cã nång ®é
æn ®Þnh.
2.1.5- Ph¶n øng thuËn nghÞch
Ph¶n øng thuËn nghÞch lµ ph¶n øng gi÷a çc chÊt tham gia ph¶n øng t¹o thµnh s¶n phÈm vµ
tõ çc s¶n phÈm t¹o ra nguyªn liÖu ban ®Çu, vÝ dô sù chuyÓn hãa gi÷a d-menthone  l -methone
hay amoni thiocyanate  thiocarbamide [NH4NCS  (NH2)2CS]. Nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó kh¶o
s¸t ®éng häc ph¶n øng lo¹i nµy lµ nguyªn lý cïng tån t¹i hay nguyªn lý ®éc lËp : Trong mét hÖ
x¶y ra ®ång thêi nhiÒu ph¶n øng, çc ph¶n øng sÏ ®éc lËp ®èi víi nhau vµ tèc ®é cña tõng ph¶n
øng chØ phô thuéc vµo chÝnh nång ddé cña çc nguyªn liÖu t-¬ng øng.
Quan s¸t mét ph¶n øng thuËn nghÞch bËc 1
kf
A  B (2-20)
kr
kf, kr lµ h»ng sè tèc ®é cho ph¶n øng thuËn vµ ng-îc chiÒu vµ tØ sè cña chóng øng víi hÖ sè
c©n b»ng cña hÖ ph¶n øng. Sù suy gi¶m nång ®é cña A lµ do ph¶n øng t¹o thµnh B vµ ®ång thêi
nång ®é A t¨ng do ph¶n øng B t¹o thµnh A.
Ta cã ph-¬ng tr×nh tèc ®é ®èi víi A

d [ A]
   k f [ A]  k r [ B] (2-21)
dt
Gäi x lµ nång ®é ®· chuyÓn hãa cña cÊu tö A, tøc lµ [A] = [A]0-x
dx
 k f ([A]0 - x) - kr([B]0 + x) (2-22)
dt
dx
= (kf[A]0 - kr[B]0) - (kf + kr) . x (2-23)
dt
TÝch ph©n (2-23) nhËn ®-îc:
k f  A0  k r  B0
 A   
(kf + kr). t = ln (2-24)
kf 0
 x  k r  B0  x
NÕu nång ®é ban ®Çu cña B =0 tøc lµ [B]0 =0 th× (2-22) trë thµnh:
d  A

dt

 k f  A  k r  A0   A  (2-25)
vµ tÝch ph©n (2-25) nhËn ®-îc
[A] =
1
kf
 
A0 k r  k f exp  k * . t }  (2-26)
Víi k* = kf + kr
Ph-¬ng tr×nh (2-26) cã thÓ biÓu diÔn theo h»ng sè c©n b»ng K = k f/kr = [B]c/[A]c, nÕu [B]0 = 0
th× [B]c = [A]0 = [A]0 - [A]c ta cã:
[A]c/[A]0 = [A]c/{[A]c + [B]c } =1/ (1+K) = kr/(kr + kf) (2-27)
[A]c, [B]c : nång ®é ë tr¹ng th¸i c©n b»ng.
KÕt hîp (2-26) víi (2-27) nhËn ®-îc :
 A  1  K exp  k * . t
 Ac
 
 A   Ac
hay
 A0   Ac

 exp  k * . t  (2-28)
S¬ ®å ph¶n øng thuËn nghÞch cã thÓ cã nhiÒu d¹ng phøc t¹p h¬n nh- A +B 
C + D; A + B  2C, A + B  C. Lêi gi¶i cña çc ph-¬ng tr×nh kh¸ phøc t¹p vµ cã thÓ tham
kh¶o ë çc tµi liÖu chuyªn tr×nh bµy vÒ ®éng häc ph¶n øng.
2.1-6- Ph¶n øng nèi tiÕp
Lµ ph¶n øng hãa häc th-êng gÆp trong ®ã cã h×nh thµnh mét s¶n phÈm trung gian, vÝ dô oxy
hãa r-îu thµnh axit: r-îu  aldehyt  axit hay ph¶n øng t¹o thµnh cloamin tõ clo vµ amoniac :
amoniac + clo  monoclo amin (NH2Cl)  dicloamin (NHCl2)  tricloamin trong qu¸ tr×nh khö

trïng n-íc b»ng clo. Trong m«i tr-êng n-íc, ph¶n øng nµy rÊt hay gÆp vµ cã thÓ cã nh÷ng tæ hîp
rÊt phøc t¹p: çc bËc kh¸c nhau cho tõng ph¶n øng, ph¶n øng phô (song song), ph¶n øng thuËn
nghÞch, cã nh÷ng giai ®o¹n ph¶n øng rÊt nhanh hoÆc ngang nhau. Sau ®©y ta xÐt tr-êng hîp ®¬n
gi¶n nhÊt: ph¶n øng bËc mét trong tÊt c¶ çc giai ®o¹n, kh«ng thuËn nghÞch.
A 
k1
 B 
k2
C (2-29)
tõ (2-29) cã thÓ viÕt ba ph-¬ng tr×nh ®éng häc cho tõng cÊu tö A, B, C
d  A
  k1  A (2-30)
dt
d  B
 k1  A  k 2  B (2-31)
dt
d C 
 k 2  B (2-32)
dt
LÊy tÝch ph©n (2-30) cho lêi gi¶i [A] = [A]0 e  k1t . §Ó g¶i (2-31) ph¶i thÕ [A] b»ng biÓu thøc
®· biÕt vµ ¸p dông ®iÒu kiÖn [B] = 0 khi t = 0 nhËn ®-îc:
k1  A0
[B] =
k 2  k1
exp k t   exp k t 
1 2 (2-23)
LÊy tÝch ph©n (2-32) theo [B] ®· biÕt víi gi¶ thiÕt [C]0 = [B]0 = 0 khi t=0 vµ [C] = [A]0 - [A] -
[B]:
 A0  
[C] = . 1 
1
k 2  k1  k 2  k1
 k 2 .exp  k1 . t   k1 exp  k 2 t   (2-33)

Tõ çc kÕt qu¶ trªn cã thÓ dÔ nhËn thÊy, khi thêi gian ph¶n øng t¨ng nång ®é cña A gi¶m liªn
tôc vµ cña C t¨ng liªn tôc. Do t¸c ®éng ng-îc chiÒu ®ã ®èi víi B nªn nång ®é cña B ph¶i cã mét
cùc trÞ, trong tr-êng hîp nµy lµ cùc ®¹i. T¹i ®iÓm cùc ®¹i d[B]/dt = 0 tøc lµ k 1[A] = k2[B] hay [B] =
[A]k1/k2. Thay A vµo ta nhËn ®-îc
k
 Bmax  k 1  A0 .exp  k1 . t max  (2-34)
2
Víi:
1 k 
t max  k ln 1  (2-35)
1  k2  k2 
§èi víi ph¶n øng trªn khi k 2>>k1 th× hÖ ®¹t ®-îc mét tr¹ng th¸i c©n b»ng æn ®Þnh hay c©n
b»ng t¹m thêi (secular hay transient equilibrium), trong ®ã tØ lÖ nång ®é [B]/[A] ®¹t mét gi¸ trÞ
kh«ng ®æi khi t>>tmax. Thay [A] = [A]0.exp (-k1t) vµo (2-33) vµ ®Æt [B]/[A] :

 B  k1 1  exp  k  k . t
 A k 2  k1
   2 1   (2-36)
Khi k2>>k1 th× ®¹i l-îng hµm mò tiÕn ®Õn kh«ng khi t lín, khi ®ã [B]/[A] ®¹t tíi gi¸ trÞ
kh«ng ®æi lµ k1/(k2-k1). Khi k1>> k2 th× kh«ng cã hiÖn t-îng nªu trªn mµ tØ lÖ ®ã t¨ng cïng víi thêi
gian.
Tõ biÓu thøc (2-33) ta cïng nhËn thÊy: khi k1>>k2 th×
[C]  [A]0. 1-exp (-k2t)
vµ k2 >> k1 th×
[C]  [A]0. 1-exp (-k2t)
Tøc lµ sù h×nh thµnh s¶n phÈm cuèi cïng chØ phô thuéc vµo b-íc cã tèc ®é chËm nhÊt hay
b-íc cã tèc ®é chËm nhÊt sÏ quyÕt ®Þnh tèc ®é cña toµn bé qu¸ tr×nh (nguyªn t¾c Bodenstein).
2.1.7- Ph¶n øng song song
Ph¶n øng song hay ph¶n øng c¹nh tranh th-êng gÆp trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn vÝ dô
qu¸ tr×nh oxy hãa çc t¹p chÊt khö trong n-íc. Trong qu¸ tr×nh khö trïng dïng khÝ Clo (hay OCl -)
cã thÓ x¶y ra çc qu¸ tr×nh oxy hãa nitrit  nitrat, sunfua (S2-) sunfat, s¾t (II)  thµnh s¾t (III),
mangan (II) mangan (IV), çc chÊt h÷u c¬  hîp chÊt h÷u c¬ chøa clo (trong n-íc cã thÓ chøa tíi
hµng tr¨m chÊt h÷u c¬).
Ph¶n øng song song bËc mét Ýt khi gÆp vµ cã d¹ng A  n s¶n phÈm ph-¬ng tr×nh ®éng häc
khi ®ã:
d  A
  k i  A
n
 (2-37)
dt i 1
vµ [A] = A0exp(-ki.t) (2-38)

TØ lÖ nång ®é cña çc s¶n phÈm t¹o thµnh tØ lÖ víi h»ng sè tèc ®é cña chÝnh ph¶n øng ®ã, [S] 1
: [S]2 : ... : [S]i = k1 : k2 : ... ki.
Ph¶n øng bËc hai th-êng hay gÆp h¬n cã d¹ng:
A + C a  S1
k
B + C   S2
ba k
(2-39)
Ta cã ph-¬ng tr×nh ®éng häc t-¬ng øng:
d  A
  k a [A][C] (2-40)
dt
d  B
  k b [B][C] (2-41)
dt
Chia (2-40) cho (2-41) nhËn ®-îc:

d  A k a  A
 (2-42)
d  B k b  B
ln
 A 
k a  B
ln (2-43)
 A0 k b B0
V× [A] = [A]o-[S1] vµ [B] = [B]o - [S2], gi¶ thiÕt [S1]o = [S2]o = 0 :


ln 1 
S1    k a .ln1  S2  
   (2-44)

  A0  kb   B0 
Vµ tØ lÖ nång ®é cña s¶n phÈm t¹o thµnh øng víi tØ lÖ cña h»ng sè tèc ®é.
2.2- ¶nh h-ëng cña çc yÕu tè lªn qu¸ tr×nh ®éng häc
Trong phÇn 2.1 chóng ta ®· xÐt ¶nh h-ëng cña nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng lªn mét tèc
®é ph¶n øng hãa häc d-íi ®iÒu kiÖn ®¼ng nhiÖt, t×m hiÓu qui luËt biÕn ®æi nång ®é cña çc chÊt
tham gia ph¶n øng hay s¶n phÈm phô thuéc vµo bËc vµ lo¹i ph¶n øng. Xö lý sè liÖu ®éng häc cho
phÐp x¸c ®Þnh bËc ph¶n øng hãa häc vµ h»ng sè tèc ®é ph¶n øng. Khi nghiªn cøu vÒ tèc ®é ph¶n
øng ng-êi ta nhËn thÊy cã nh÷ng ph¶n øng x¶y ta rÊt nhanh vµo cì kho¶ng phÇn v¹n hay phÇn
triÖu gi©y, cã nh÷ng ph¶n øng cÇn thêi gian rÊt l©u tíi hµng tr¨m n¨m. Nh×n chung ph¶n øng gi÷a
çc chÊt v« c¬, gèc tù do x¶y ra nhanh h¬n so víi ph¶n øng gi÷a çc chÊt h÷u c¬. Mét ph¶n øng
x¶y ra nhanh hay chËm cã liªn quan chÆt chÏ tíi cÊu tróc ph©n tö, cÊu tróc ®iÖn tö cña çc ph©n tö
tham gia ph¶n øng còng nh- çc ®iÒu kiÖn cña ph¶n øng: nhiÖt ®é, ¸p suÊt, xóc t¸c, dung m«i.
Nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn ph¶n øng hãa häc nãi trªn ®-îc thÓ hiÖn ë sù thay ®æi cña h»ng sè tèc
®é ph¶n øng. Víi çc ph¶n øng hãa häc trong m«i tr-êng n-íc, çc yÕu tè ¶nh h-ëng lªn tèc ®é
ph¶n øng bao gåm:
- NhiÖt ®é ph¶n øng
- CÊu tróc dung dÞch cña n-íc
- Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi
- ¸p suÊt
- Çc t¹p chÊt tan kh¸c
- Xóc t¸c
Sau ®©y chóng ta xÐt mét vµi yÕu tè ¶nh h-ëng
2.2.1- ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é
Trong mét hÖ ph¶n øng trong m«i tr-êng n-íc bao gåm nhiÒu qu¸ tr×nh vËt lý (chuyÓn khèi,
truyÒn nhiÖt), ph¶n øng hãa häc vµ çc qu¸ tr×nh vi sinh. Ng-êi ta th-êng quan s¸t thÊy, khi t¨ng
10oC tèc ®é qu¸ tr×nh vËt lý t¨ng 1,1 ®Õn 1,4 lÇn, 1,5 ®Õn 3 lÇn víi çc qu¸ tr×nh hãa häc th-êng
gÆp vµ çc qu¸ tr×nh vi sinh t¨ng kho¶ng hai lÇn [2].
Ph-¬ng tr×nh kinh nghiÖm Arrhenius ®-îc sö dông ®Ó m« t¶ mèi t-¬ng quan ®ã:
k = k0.exp(-E0/RT) (2-45)
Trong ®ã E0 lµ n¨ng l-îng ho¹t hãa mµ çc cÊu tö ph¶i v-ît qua ®Ó t¹o ra liªn kÕt hãa häc
míi, t¹o ra s¶n phÈm cã n¨ng l-îng thÊp h¬n møc cña çc chÊt tham gia ph¶n øng. k 0 lµ h»ng sè

kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Tõ mèi quan hÖ trªn cho phÐp x¸c ®Þnh n¨ng l-îng ho¹t hãa khi x¸c
®Þnh k ë t¹i çc nhiÖt ®é kh¸c nhau, víi ®iÒu kiÖn lµ E o kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ cho ph¶n
øng hãa häc mét giai ®o¹n. Trong mét ph¶n øng hãa häc gåm nhiÒu giai ®o¹n, vÝ dô chuyÓn khèi,
ph¶n øng, çc yÕu tè vËt lý kh¸c th× gi¸ trÞ E 0 nhËn ®-îc gäi lµ n¨ng l-îng biÓu kiÕn v× sù phô
thuéc cña çc giai ®o¹n riªng lÎ kh«ng tu©n theo qui luËt Arrhenius vµ E 0 cã thay ®æi ë çc vïng
nhiÖt ®é kh¸c nhau.
ý nghÜa vËt lý cña n¨ng l-îng ho¹t hãa cã thÓ ®-îc hiÓu nh- sau: çc chÊt tham gia ph¶n øng
kh«ng ®i th¼ng tíi s¶n phÈm mµ tr-íc hÕt chóng ph¶i v-ît qua tr¹ng th¸i trung gian. Trong mét
ph¶n øng to¶ nhiÖt nµo ®ã çc chÊt tham gia ph¶n øng cã enthalpy cao h¬n enthalpy cña s¶n phÈm
t¹o thµnh, sù chªnh lÖch Êy chÝnh lµ enthalpy cña ph¶n øng hãa häc. Tr¹ng th¸i trung gian cã møc
n¨ng l-îng cao h¬n so víi chÊt ph¶n øng, v× vËy hÖ ph¶n øng cÇn ®-îc cung cÊp mét n¨ng l-îng
nhÊt ®Þnh tõ bªn ngoµi, E0, ®Ó ®¹t ®-îc tr¹ng th¸i trung gian tr-íc khi t¹o thµnh s¶n phÈm cã n¨ng
l-îng thÊp h¬n n¨ng l-îng cña çc chÊt ban ®Çu. Khi mµ tr¹ng th¸i trung gian ®· h×nh thµnh th×
qu¸ tr×nh ®i ®Õn s¶n phÈm diÔn ra hßan toµn tù ®éng vµ hÖ ph¶n øng to¶ ra mét n¨ng l-îng b»ng
tæng enthalpy cña ph¶ øng vµ n¨ng l-îng ho¹t hãa.
Kh¸c víi enthalpy cña ph¶n øng hãa häc, gi¸ trÞ cã thÓ ©m (ph¶n øng to¶ nhiÖt) hay d-¬ng
(thu nhiÖt), n¨ng l-îng ho¹t hãa lu«n mang gi¸ trÞ d-¬ng hoÆc gÇn gi¸ trÞ kh«ng trong mét vµi
tr-êng hîp. Trong tr-êng hîp E0 x¸c ®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm biÓu kiÕn cã gi¸ trÞ ©m th× cã nhiÒu
kh¶ n¨ng ®ã lµ ph¶n øng phøc t¹p hoÆc ®ã lµ ph¶n øng thu nhiÖt mµ enthalpy cña ph¶n øng cao h¬n
n¨ng l-îng ho¹t hãa.
Gi¸ trÞ E0 cã ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi trÞ sè cña h»ng sè tèc ®é vµ tèc ®é ph¶n øng. Gi¸ trÞ
cµng nhá th× tèc ®é ph¶n øng cµng nhanh vµ ng-îc l¹i. Gi¸ trÞ E 0 cã thÓ t×nh to¸n b»ng lý thuyÕt
dùa trªn lý thuyÕt vµ ch¹m hoÆc lý thuyÕt tr¹ng th¸i trung gian [29,30,31].
2.2.2- CÊu tróc cña n-íc vµ ¶nh h-ëng
Ph¶n øng hãa häc trong m«i tr-êng n-íc cã nh÷ng ®Æc thï riªng tr-íc hÕt lµ do tÝnh ®Æc thï
cña n-íc. N-íc lµ chÊt láng cã nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc biÖt khi so s¸nh víi çc chÊt hãa häc gÇn d¹ng
nh- H2S,, H2Se: nhiÖt ®é s«i vµ nãng ch¶y cao, so víi çc chÊt láng th«ng dông th× n-íc cã nhiÖt
dung, n¨ng l-îng bèc h¬i, nhiÖt nãng ch¶y, tÝnh dÉn nhiÖt vµ h»ng sè ®iÖn m«i cao nhÊt [78]. H»ng
sè ®iÖn m«i cao lµ mét yÕu tè lµm gi¶m lùc hót tÜnh ®iÖn gi÷a çc ion (®Þnh luËt Coulomb) so víi
lùc hót gi÷a chóng trong ch©n kh«ng vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh hßa tan çc muèi,
®ång thêi cho phÐp çc ion cïng dÊu ®iÖn tÝch tiÕn s¸t ®Õn nhau h¬n so víi çc dung m«i cã h»ng
sè ®iÖn m«i thÊp.
ë d¹ng láng çc ph©n tö n-íc kh«ng tån t¹i biÖt lËp mµ chóng t-¬ng t¸c, g¾n kÕt víi nhau
th«ng qua cÇu liªn kÕt hydro. N¨ng l-îng liªn kÕt cÇu hydro trong n-íc ®¸ vµ chÊt láng kho¶ng 5,5
Kcal/mol (23kj/mol), tuy nhá h¬n nhiÒu so víi liªn kÕt 0-H (110Kcal/mol) nh-ng l¹i m¹nh h¬n lùc
t-¬ng t¸c vËt lý (London, Van der Waals) chØ kho¶ng 1Kcal/mol.
N-íc ë tr¹ng th¸i láng cã cÊu tróc ë tr¹ng th¸i trung gian gi÷a n-íc ®¸ vµ h¬i n-íc (tån t¹i
®éc lËp víi nhau) vµ thay®æi theo nhiÖt ®é. Cã rÊt nhiÒu çc m« h×nh vÒ cÊu tróc n-íc ë tr¹ng th¸i
láng ®-îc ®Ò xuÊt vµ ph¸t triÓn. Mét trong nh÷ng m« h×nh ®-îc chÊp nhËn réng r·i lµ m« h×nh tËp
hîp máng (flickering- cluster) cña Frank vµ Wen. Theo m« h×nh nµy, n-íc t¹o thµnh mét tËp hîp
çc ph©n tö ®-îc liªn kÕt víi nhau bëi cÇu liªn kÕt hydro cã cÊu tróc kh«ng æn ®Þnh. TËp hîp máng
nµy cã thêi gian sèng rÊt ng¾n, kho¶ng 10 -10 gi©y, chóng ®-îc h×nh thµnh vµ ph¸ huû liªn tôc do sù
chuyÓn ®éng nhiÖt (®éng n¨ng) cña çc ph©n tö, tuy vËy thêi gian sèng cßn cao h¬n ngµn lÇn so víi
thêi gian dao ®éng ph©n tö (10 -13 gi©y). V× vËy cã thÓ cho r»ng çc tËp hîp Êy lµ tån t¹i thùc mÆc dï
kh¸ chãng tµn. Sù t¹o thµnh cÇu liªn kÕt hydro lµ hiÖn t-îng mang tÝnh chÊt thóc ®Èy: sù h×nh

thµnh mét liªn kÕt cÇu hydro thóc ®Èy h×nh thµnh liªn kÕt tiÕp theo do hiÖu øng dipol vµ kÕt qu¶ lµ
t¹o nªn tËp hîp. Mét tËp hîp máng bao gåm 65 ph©n tö n-íc t¹i 0oC nh-ng gi¶m xuèng chØ cßn 12
t¹i 100 oC. Tuy nhiªn sè l-îng tËp hîp máng l¹i t¨ng cïng víi nhiÖt ®é nªn çc ph©n tö n-íc kh«ng
n»m trong tËp hîp - lo¹i tù do gi¶m rÊt chËm khi t¨ng nhiÖt ®é [2].
Do tÝnh tËp hîp máng cña n-íc, nªn sù chuyÓn ®éng cña çc ph©n tö n-íc kh«ng dÔ dµng
nh- cña çc ph©n tö ®¬n lÎ mµ lµ sù chuyÓn ®éng cña mét tËp hîp cång kÒnh, nÝu kÐo lÉn nhau kÌm
theo sù h×nh thµnh vµ ph¸ huû tËp hîp.
Qu¸ tr×nh hydrat hãa çc ion nhá g©y ra sù biÕn ®æi cÊu tróc dung dÞch, t¹o ra mét vïng nhá
kh¸c víi vïng xung quan. Khi hßa tan mét sè lo¹i muèi vµo n-íc th× ®é nhít cña nã thay ®æi. Mét
sè muèi nh- NaCl lµm t¨ng trËt tù cÊu tróc tËp hîp máng nªn ®é nhít t¨ng, mét sè lo¹i muèi kh¸c
nh- KCl hay çc chÊt ®iÖn ly lo¹i 2:2 nh- CaSO4 th× ph¸ huû cÊu tróc tËp hîp máng vµ lµm gi¶m ®é
nhít. Çc chÊt tan kh«ng ph©n cùc th× -a vïng kh«ng gian gi÷a çc tËp hîp máng vµ cã t¸c dông
thóc ®Èy sù h×nh thµnh cÊu tróc tËp hîp máng vµ kÕt qu¶ lµ lµm gi¶m entropy cña dung dÞch.
2.2.3- Lý thuyÕt ®ông ®é ¸p dông cho ph¶n -óng trong m«i tr-êng n-íc
Trong ph¶n øng ë pha khÝ hîp chÊt hãa häc nµo ®ã chØ cã thÓ h×nh thµnh khi çc chÊt tham
gia ph¶n øng va ch¹m víi nhau, tuy nhiªn chØ mét sè nhá çc va ch¹m Êy dÉn tíi h×nh thµnh liªn
kÕt hãa häc, nh÷ng va ch¹m cã n¨ng l-îng b»ng hoÆc lín h¬n n¨ng l-îng ho¹t hãa. Lý thuyÕt nµy
kh«ng ¸p dông ®-îc cho ph¶n øng hãa häc trong dung dÞch nãi chung vµ trong n-íc nãi riªng v×
çc chÊt tan trong n-íc bÞ bao bäc mét líp vá n-íc, líp vá hydrat. Líp vá nµy cã tÝnh chÊt kh¸c víi
çc ph©n tö n-íc n»m ngoµi líp vá vµ n-íc cã tÝnh chÊt b¸n cÊu tróc - tÝnh liªn kÕt víi nhau trong
chõng mùc nµo ®ã trong tËp hîp líp máng. Hai cÊu tö tan muèn tiÕp xóc ®-îc víi nhau tr-íc ®ã
ph¶i thãat khái líp vá hydrat. Lý thuyÕt ®ông ®é ®-îc h×nh thµnh nh»m gi¶i thÝch vµ ®Þnh l-îng
ph¶n øng hãa häc trong dung dÞch (encounter theory)
Mçi ph©n tö çc chÊt tan trong dung m«i ®-îc coi lµ bÞ "nhèt trong mét còi" vµ kho¶ng çch
gi÷a chóng t¨ng lªn khi nång ®é chÊt tan cµng lo·ng. Çc ph©n tö chÊt tan thùc hiÖn çc dao ®éng
va ®Ëp vµo "thµnh còi" lµ nh÷ng ph©n tö dung m«i cã n¨ng l-îng thÊp vµ láng. §«i khi çc ph©n tö
chÊt tan thãat ra khái "còi". C¬ chÕ çc ph©n tö chÊt tan ®ông ®é nhau trong cïng mét còi ®-îc
biÓu diÔn b»ng s¬ ®å:
A B A B
A B
(I) (II) (III)
H×nh2. S¬ ®å ph¶n øng A+B AB trong n-íc

X¸c suÊt çc chÊt tan ®ông ®é nhau cã thÓ tÝch to¸n theo nguyªn t¾c khuÕch t¸n ngÉu nhiªn
nh- sau [2,32].
Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n ®-îc xem lµ b-íc nh¶y cña ph©n tö trong chÊt láng víi kho¶ng çch 
= 2r, r lµ b¸n kÝnh ph©n tö, tõ ph-¬ng tr×nh Einstein (xem môc 1.1.3 vµ biÓu thøc 1-21- phÇn I) cã
thÓ tÝnh hÖ sè khuÕch t¸n
D =  2/2t hay t = 2/2D (2-46)
t lµ thêi gian cña tõng b-íc nh¶y. BiÓu thøc (2-46) thÝch hîp cho mét chÊt láng liªn tôc.
Trong dung m«i n-íc lµ mét m«i tr-êng mang tÝnh b¸n cÊu tróc (gi÷a tr¹ng th¸i khÝ kh«ng cÊu tróc
vµ tr¹ng th¸i r¾n-cÊu tróc) biÓu thøc trªn cã d¹ng:

t =  2/6D (2-47)
o
HÖ sè khuÕch t¸n cña ph©n tö n-íc lµ kho¶ng 10 cm /s vµ  vµo kho¶ng 4.10 cm (4 A ) v×
-5 2 -8
vËy thêi gian "trong còi" cña ph©n tö vµo kho¶ng 2,5.10-11s. Nh- phÇn tr-íc ®· tr×nh bµy (môc
2.2.2) çc ph©n tö n-íc dao ®éng víi tÇn sè kho¶ng 1,5.10 -13s-1. Trong kho¶ng thêi gian 2,5.10 -11s
mét ph©n tö dao ®éng kho¶ng 150 lÇn trong "còi" tr-íc khi nh¶y sang vÞ trÝ míi.
Víi qu¸ tr×nh ®ông ®é gi÷a çc chÊt tan, chóng ta cã h×nh ¶nh t-¬ng tù. V× kh«ng biÕt râ
®-îc cÊu tróc cña n-íc vµ h×nh d¹ng ph©n tö chÊt tan ¶nh h-ëng lªn x¸c suÊt ®ông ®é cho nªn cÇn
ph¶i gi¶ thiÕt r»ng çc chÊt tan cã d¹ng h×nh cÇu vµ cã kÝch th-íc t-¬ng tù ph©n tö n-íc. Víi gi¶
thiÕt ®ã th× mçi ph©n tö chÊt tan sÏ ®-îc bao bäc bëi 12 ph©n tö n-íc vµ mçi lÇn thùc hiÖn mét
b-íc nh¶y sÏ ®ông ®é víi s¸u ph©n tö.
Trªn c¬ së ®ã ng-êi ta tÝnh ®-îc sè lÇn ®ông ®é gi÷a hai chÊt tan A vµ B nh- sau:
ZAB = 2,5.10-2 rAB. DAB N0[A][B] (2-43)
ZAB lµ sè lÇn ®ông ®é, rAB lµ tæng b¸n kÝnh cña chÊt tan A,B , D AB lµ tæng hÖ sè khuÕch t¸n
cña A vµ B trong n-íc, N0 lµ sè Avogadro.
BiÓu thøc (2-43) cã d¹ng mét ph-¬ng tr×nh ®éng häc bËc 2 víi hai cÊu tö A,B vµ tÝch çc
thõa sè ®øng tr-íc [A]. [B] chÝnh lµ h»ng sè tèc ®é ph¶n øng ®èi víi mét ph¶n øng hãa häc mµ giai
®o¹n khuÕch t¸n quyÕt ®Þnh toµn bé qu¸ tr×nh ®éng häc (chËm nhÊt), tøc lµ mèi lÇn ®ông ®é ®Òu
dÉn ®Õn liªn kÕt hãa häc gi÷a A vµ B. H»ng sè tèc ®é phô thuéc tuyÕn tÝnh vµo hÖ sè khuÕch t¸n
DAB vµ b¸n kÝnh cña cÊu tö tham gia ph¶n øng. Sù phô thuéc cña h»ng sè ph¶n øng vµo nhiÖt ®é
chÝnh lµ sù phô thuéc cña DAB vµo nhiÖt ®é vµ cã quan hÖ kiÓu Arrhenius (xem phÇn 1.1.3).
M« h×nh trªn kh«ng ®Ò cËp tíi giai ®o¹n h×nh thµnh liªn kÕt hãa häc sau qu¸ tr×nh ®ông ®é
nh- trong lý thuyÕt vµ ch¹m chÊt khÝ. Tèc ®é ph¶n øng tæng thÓ ®-îc coi lµ bao gåm hai giai ®o¹n
nèi tiÕp nhau : khuÕch t¸n vµ ph¶n øng hãa häc ®-îc ®Æc tr-ng bëi hai h»ng sè tèc ®é k D vµ kC.
Theo nguyªn lý Bodenstein (môc 2.1.6) b-íc chËm nhÊt sÏ quyÕt ®Þnh toµn bé qu¸ tr×nh. NÕu
kC>>kD th× kD sÏ tiÖm cËn kr ( kr lµ h»ng sè tèc ®é tæng thÓ) cßn nÕu k D >>kC th× kC  kR. Tøc lµ
giai ®o¹n khuÕch t¸n hoÆc ph¶n øng hãa häc quyÕt ®Þnh. NÕu k C vµ kD cã gi¸ trÞnh gÇn nhau th×
ph¶i xÐt c¶ hai qu¸ tr×nh. Gièng nh- trong s¬ ®å m¾c ®iÖn kiÓu nèi tiÕp, trë lùc qu¸ tr×nh ®éng häc
®-îc ®Þnh nghÜa lµ ®¹i l-îng nghÞch ®¶o cña h»ng sè tèc ®é, th× trë lùc tæng thÓ cña hai giai ®o¹n
nèi tiÕp còng lµ tæng cña tõng giai ®o¹n ®¬n lÎ, ta cã:
1/kr = 1/kc + t/kD (2-44)
Víi çc ph¶n øng gi÷a çc ion, gèc tù do th-êng k C >> kD. Ph¶n øng gi÷a çc chÊt h÷u c¬
th-êng kC << kD. Cã thÓ coi h»ng sè tèc ®é tæng thÓ k r lµ tÝch sè cña mét h»ng sè k 0 víi hµm mò
thÕ n¨ng t-¬ng t¸c.
kr = k0.exp (-E/kBT) (2-45)
KB: h»ng sè Boltzmann, E lµ n¨ng l-îng t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö, xem (1-39) bao gåm lùc
hót tÜnh ®iÖn, lùc ®Þnh h-íng, lùc t¸n x¹ vµ tØ lÖ nghÞch víi kho¶ng çch, h»ng sè ®iÖn m«i cña
n-íc. Nh×n chung lùc t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn vµ h»ng sè ®iÖn m«i Ýt t¸c ®éng lªn tèc ®é ph¶n øng gi÷a
çc ph©n tö trung hßa, nuíc chØ ®ãng vai trß b×nh chøa cho qu¸ tr×nh diÔn biÕn ph¶n øng.
2.3- Xóc t¸c
ChÊt xóc t¸c lµ mét chÊt cã kh¶ n¨ng thóc ®Èy hay k×m h·m mét ph¶n øng hãa häc nh-ng
b¶n th©n nã gi÷ nguyªn sau khi ph¶n øng hãa häc hßan toµn kÕt thóc. ChÊt lµm t¨ng tèc ®é gäi lµ
chÊt xóc t¸c, chÊt lµm gi¶m tèc ®é gäi lµ chÊt k×m h·m. TÝnh chÊt quan träng cña xóc t¸c lµ kh«ng

cã kh¶ n¨ng thay ®æi thÕ c©n b»ng cña ph¶n øng, nã chØ thóc ®Èy ph¶n øng ®¹t nhanh tíi tr¹ng th¸i
c©n b»ng. Víi mét ph¶n øng thuËn nghÞch xóc t¸c thóc ®Èy c¶ ph¶n øng thuËn vµ nghÞch víi møc
®é nh- nhau.
§Ó gia t¨ng ®-îc tèc ®é ph¶n øng hãa häc, chÊt xóc t¸c cã t¸c dông h¹ thÊp n¨ng l-îng ho¹t
hãa b»ng çch lµ thay ®æi c¬ chÕ ph¶n øng hãa häc vÒ d¹ng cã n¨ng l-îng ho¹t hãa thÊp h¬n.
Trong rÊt nhiÒu tr-êng hîp chÊt xóc t¸c thay ®æi ph¶n øng hãa häc ®¬n gi¶n chËm thµnh nhiÒu
ph¶n øng thµnh phÇn nèi tiÕp cã tèc ®é nhanh, çc ph¶n øng hãa häc thµnh phÇn cã n¨ng l-îng
ho¹t hãa nhá h¬n so víi ph¶n øng mét b-íc. Trong mét sè tr-êng hîp xóc t¸c thay ®æi c¬ chÕ b»ng
çch t¸c dông trùc tiÕp lªn bËc ph©n tö cu¶ ph¶n øng, t¸c déng lªn x¸c suÊt va ch¹m gi÷a çc cÊu
tö tham gia ph¶n øng.
Mét ph¶n øng hãa häc cã bËc ph©n tö lµ ba x¶y ra chËm do x¸c suÊt va ch¹m ®ång thêi gi÷a
chóng nhá cã thÓ ®-îc thóc ®Èy bëi xóc t¸c b»ng çch ®-a nã thµnh mét tËp hîp çc ph¶n øng cã
bËc ph©n tö lµ hai víi x¸c suÊt va ch¹m lín h¬n nhiÒu. VÝ dô h·y quan s¸t mét ph¶n øng oxy hãa
khö cña cÆp:
2A2+ + B+  2A+ + B3+ (2-46)
NÕu tr¹ng th¸i trung gian B 2+ kh«ng tån t¹i, ph¶n øng kh«ng cã xóc t¸c trªn sÏ lµ mét ph¶n
øng mét giai ®o¹n cã bËc ph©n tö ba. Khi ®-a vµo hÖ trªn mét xóc t¸c C nµo ®ã cã tr¹ng th¸i oxy
hãa trung gian th× ph¶n øng cã thÓ xaû ra theo s¬ ®å:
A2+ + C+  A+ + C2+
A2+ + C2+  A+ + C3+
C+3 + B+  C+ + B3+
-----------------------------------------
Tæng 2A2+ + B+  2A+ + B3+

TÊt c¶ çc giai ®o¹n ph¶n øng thµnh phÇn trªn ®Òu cã bËc ph©n tö lµ hai, cã x¸c suÊt va ch¹m
kho¶ng 100 lÇn lín h¬n ph¶n øng cã bËc ph©n tö lµ 3.
§«i khi sù thay ®æi c¬ chÕ ph¶n øng do xóc t¸c thÓ hiÖn tinh vi h¬n: trong ph¶n øng thuû
ph©n ester cã xóc t¸c lµ axit, c¬ chÕ cña ph¶n øng bao gåm b-íc proton hãa ester trë thµnh hîp
chÊt trung gian mang ®iÖn d-¬ng, chÊt -a ®iÖn tö (electrophile) vµ dÔ ph¶n øng víi n-íc h¬n nhiÒu
so víi çc ester ch-a ®-îc proton hãa.
Xóc t¸c ®-îc ph©n chia thµnh xóc t¸c ®ång thÓ vµ dÞ thÓ. NÕu chÊt xóc t¸c tån t¹i cïng pha
víi chÊt tham gia ph¶n øng th× gäi lµ xóc t¸c ®ång thÓ nÕu kh¸c pha th× gäi lµ dÞ thÓ.
2.3.1- Xóc t¸c ®ång thÓ
Theo Brezonik [2] ba d¹ng xóc t¸c ®ång thÓ sau cã vai trß quan träng ®èi víi çc ph¶n øng
hãa häc trong m«i tr-êng n-íc:
- Xóc t¸c axit, baz¬ cã t¸c dông chuyÓn dÞch çc nhãm vµ ph©n huû (t¸ch) çc cÊu tö.
- ChÊt cã nhiÒu tr¹ng th¸i hãa trÞ (kim lo¹i chuyÓn tiÕp) thóc ®Èy çc ph¶n øng chuyÓn dÞch
®iÖn tö.
- ChÊt cã kh¶ n¨ng kh¬i mµo ph¶n øng chuçi.
2.3.1.1- Xóc t¸c axit-baz¬

Xóc t¸c axit - baz¬ cã liªn quan mËt thiÕt víi ®Þnh nghÜa axit - baz¬ (Arrhenius, Bronsted,
Lewis), ®Ó thuËn tiÖn chóng ta sö dông kh¸i niÖm axit - baz¬ theo Bronsted: axit lµ tÊt c¶ çc chÊt
cã kh¶ n¨ng nh-êng proton, baz¬ lµ tÊt c¶ çc chÊt cã kh¶ n¨ng thu nhËn proton. Theo quan ®iÓm
nµy axit kh«ng chØ lµ HCl, CH3COOH mµ çc chÊt kh¸c nh- NH4+, H3O+, HSO3-, cßn baz¬ lµ çc
ion OH-, Cl- CH3COO- hay NH3, H2O. Møc ®é m¹nh yÕu cña axit, baz¬ ®-îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng
dÔ hay khã nh-êng hoÆc nhËn proton. HCl lµ axit m¹nh v× dÔ nh-êng H + vµ v× vËy Cl- lµ baz¬ yÕu.
NH4+ lµ mét axit rÊt yÕu vµ n-íc lµ baz¬ m¹nh.
Mét axit hay mét baz¬ lu«n t¹o thµnh mét cÆp baz¬ hay axit liªn hîp kh¸c nhau ë chç trong
chóng cã chøa proton hay kh«ng. Axit cµng yÕu th× baz¬ liªn hîp cña nã cµng m¹nh vµ ng-îc l¹i.
C-êng ®é axit- baz¬ liªn hîp cã thÓ ®-îc ®Æc tr-ng bëi c©n b»ng:
A(axit)  B (baz¬) + H+
C-êng ®é axit cµng m¹nh th× c©n b»ng cµng dÞch vÒ phÝa bªn ph¶i. Tuy nhiªn H + kh«ng thÓ
tån t¹i biÖt lËp nªn thÕ c©n b»ng kh«ng cã tÝnh chÊt tuyÖt ®èi mµ chØ mang tÝnh chÊt t-¬ng ®èi víi
mét axit - baz¬ liªn hîp kh¸c. Ký hiÖu A1, A2 lµ hai axit kh¸c nhau cã cÆp baz¬ liªn hîp t-¬ng øng
lµ B1, B2 ta cã c©n b»ng:
A1 + B2  A2 + B1
VÝ dô A1 = NH4+, B2 = H2O ta cã
NH4+ + H2O  H3O + NH3
HoÆc A1 = H2O, B2 = NH3
H2O + NH3  NH4+ + OH-
Ph¶n øng chuyÓn dÞch mét proton tõ axit sang baz¬ hoÆc ng-îc l¹i gäi lµ ph¶n øng chuyÓn
proton. Ph¶n øng chuyÓn dÞch proton vµ çc ®iÒu kiÖn ¶nh h-ëng ®-îc tr×nh bµy tiÕp ë çc phÇn
sau.
Theo quan ®iÓm Bronsted th× xóc t¸c H+ hay OH- chØ lµ tr-êng hîp riªng cña xóc t¸c axit -
baz¬. Giai ®o¹n s¬ cÊp cña mét ph¶n øng xóc t¸c axit lµ ph¶n øng gi÷a mét xóc t¸c axit AH vµ cÊu
tö tham gia ph¶n øng cã tÝnh baz¬ R, ph¶n øng Êy t¹o ra mét s¶n phÈm trung gian RH + (axit liªn
hîp cña R) vµ mét baz¬ A (liªn hîp cña xóc t¸c axit HA).
R + AH  RH+ + A- (2-47)
T-¬ng tù ®èi víi xóc t¸c baz¬ B ph¶n øng víi mét cÊu tö tham gia ph¶n øng lµ axit RH.
RH + B  R- + BH+ (2-48)
Sau khi t¹o thµnh hîp chÊt trung gian R-, RH+ ph¶n øng tiÕp diÔn t¹o ra s¶n phÈm P nµo ®ã vµ
hßan l¹i xóc t¸c d¹ng ban ®Çu:
RH+ + A-  P + AH
R- + BH+  P + B (2-49)
Ph¶n øng (2-46), (2-47) phÇn lín lµ ph¶n øng thuËn nghÞch, trong ®ã nång ®é çc chÊt trung
gian RH+, R- nhë so víi chÊt tham gia ph¶n øng, do tÝnh axit hoÆc baz¬ yÕu cña cÊu tö tham gia
ph¶n øng. V× nång ®é chÊt xóc t¸c AH hoÆc B kh«ng ®æi trong suèt qu¸ tr×nh nªn ph¶n øng (2-46),
(2-47) lµ ph¶n øng bËc 1.
Mét ph¶n øng xóc t¸c axit nh×n chung cã thÓ biÓu diÔn:
k1 [AH] k3
R RH+ P (2-50)

k2[A]
Ph¶n øng ng-îc chiÒu cã tèc ®é lín h¬n ph¶n øng thuËn
Tõ s¬ ®å ph¶n øng trªn cã thÓ xem xÐt mét sè tr-êng hîp.
- NÕu ph¶n øng t¹o ra s¶n phÈm P tõ RH+ lín h¬n nhiÒu so víi ph¶n øng nghÞch, k 3 >> k2 [A-
], th× hÇu hÕt RH+ t¹o thµnh ®Òu chuyÓn hãa thµnh s¶n phÈm. Tèc ®é ph¶n øng chung phô thuéc
vµo giai ®o¹n chuyÓn dÞch proton tõ xóc t¸c ®Õn cÊu tö tham gia ph¶n øng. Khi ®ã h»ng sè tèc ®é
ph¶n øng chung k cã thÓ viÕt thµnh k = k 1[AH]. §ã lµ tr-êng hîp xóc t¸c axit chung (general acid
catalysis).
- NÕu ph¶n øng t¹o thµnh s¶n phÈm P tõ RH+ chËm h¬n nhiÒu so víi ph¶n øng nghÞch th× t¹o
ra thÕ c©n b»ng gi÷a hîp chÊt trung gian RH+ víi chÊt tham gia ph¶n øng R vµ h»ng sè tèc ®é ph¶n
øng chung cã thÓ viÕt thµnh k = k 3 [RH+]. RH+ khi ®ã lµ mét axit yÕu tån t¹i trong n-íc (hoÆc mét
dung m«i nµo kh¸c) cã nång ®é phô thuéc vµo ®é pH cña m«i tr-êng (xem phÇn axit - baz¬, pH) vµ
tØ lÖ víi nång ®é H+ cña m«i tr-êng ®ã. Khi ®ã sù t¹o thµnh RH+ cã thÓ cã nguån gèc tõ axÝt
Bronsted (AH) hay H+ cña dung m«i. §ã lµ tr-êng hîp xóc t¸c axit ®Æc thï (specific H + catalysis).
§èi víi xóc t¸c baz¬ chóng ta còng cã h×nh ¶nh t-¬ng tù: xóc t¸c baz¬ chung vµ xóc t¸c baz¬
®Æc thï (specific OH- - catalysis), tr-êng hîp ®Çu h»ng sè tèc ®é ph¶n øng chung tØ lÖ víi nång ®é
cña xóc t¸c baz¬, tr-êng hîp sau tØ lÖ víi nång ®é OH- cña c¶ xóc t¸c baz¬ lÉn dung m«i.
Mét çch tæng qu¸t, h»ng sè tèc ®é ph¶n øng xóc t¸c axit-baz¬ cã thÓ viÕt thµnh:
k = k0 + kH+ [H+] + kOH- [OH-] + kAH[AH] + kB[B] (2-51)
k lµ h¾ng sè tèc ®é ph¶n øng ®èi víi mçi lo¹i ph¶n øng, [AH], [B] lµ axit hay baz¬ Bronsted,
k0 lµ h¾ng sè tèc ®é ph¶n øng khi kh«ng cã axit vµ baz¬.
Laidler [33] cßn ph©n biÖt c¬ chÕ ph¶n øng ë giai ®o¹n ph©n huû chÊt trung gian thµnh s¶n
phÈm (2-49) ®èi víi chÊt nhËn proton: nÕu chÊt nhËn proton lµ dung m«i th× gäi lµ dung m«i
chuyÓn proton (protolytic) hoÆc chÊt nhËn proton lµ chÊt tan th× gäi lµ dÞ biÕn proton (prototropic)
Trong biÓu thøc (2-49) chÊt nhËn proton chÝnh lµ chÊt xóc t¸c AH hay B (chÊt tan) nªn ®ã lµ
ph¶n øng theo c¬ chÕ dÞ biÕn proton, nÕu
RH+ + H2O  P + H3O+
R- + H2O  P + OH-
th× gäi lµ dung m«i chuyÓn proton
Ph¶n øng xóc t¸c axit lµm t¨ng tÝnh -a ®iÖn tö cña çc trung t©m ph¶n øng cña çc cÊu tö.
Trong mét ph©n tö chÊt h÷u c¬ cã chøa oxy hay nit¬, do ®é ©m ®iÖn cña çc nguyªn tè nµy cao h¬n
cacbon nªn khi H+ ®-îc g¾n vµo chung, ®iÖn tö cña cacbon trong m¹ch sÏ bÞ kÐo vÒ phÝa HO vµ t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph¶n øng ¸i nh©n (nucleophile). VÝ dô qu¸ tr×nh proton hãa oxy trong nhãm
cacbonyl, t¹o ®iÒu kiÖn cho ph¶n øng víi n-íc (¸i nh©n) vµ xóc t¸c qu¸ tr×nh thuû ph©n.
Xóc t¸c baz¬ cã kh¶ n¨ng lo¹i bá mét proton khái chÊt tham gia ph¶n -ng t¹o nªn mét chÊt
trung gian cã kh¶ n¨ng nh-êng ®iÖn tö tèt h¬n so víi hîp chÊt ban ®Çu, tuy vËy kh«ng nhÊt ®Þnh
ph¶i t¸ch h¼n proton. VÝ dô trong qu¸ tr×nh thuû ph©n ester hay mét amid:

O O O O
R-C-NHR + H2O + B R -C - NR' R - C -OH + HB+ R-C-OH
O
H H B
+R'NH-
Trong ph¶n øng baz¬ B t-¬ng t¸c víi proton cña n-íc t¹o ra cho oxy cã tÝnh ¸i nh©n m¹nh
h¬n ®Ó thøc ®Èy ph¶n øng t¹o liªn kÕt C-OH.
Ph¶n øng thuû ph©n cã thÓ sö dông xóc t¸c axit hay xóc t¸c baz¬ trong m«i tr-êng pH thÊp
hoÆc cao, trong vïng pH trung b×nh ph¶n øng x¶y ra chËm v× nång ®é cña H 3O+ vµ OH- ®Òu nhá,
ph¶n øng chØ cã thÓ x¶y ra trùc tiÕp víi ph©n tö n-íc.
Xóc t¸c axit - baz¬ kh«ng chØ t¸c dông trong çc ph¶n øng thuû ph©n mµ cßn xóc t¸c cho
çc qu¸ tr×nh oxy hãa khö cu¶ cloramin, hypochlorite vµ sunfit. VÝ dô qu¸ tr×nh ph¶n øng dÞ ly cña
monocloamin.
NH2Cl + HA  NH3Cl+ + A-
NH3Cl+ + NH2Cl  NHCl2 + NH3 + H+
Baz¬ ®ãng vai trß xóc t¸c cho qu¸ tr×nh ph¶n øng axit hypochloric víi dicloamin (xem thªm
phÇn khö trïng):
NHCl2 + HOCl + B  NCl3 + OH- + HB+
Baz¬ ®ãng vai trß xóc t¸c lo¹i bá H+ tõ NHCl 2 khi nit¬ t-¬ng t¸c víi Cl cña HOCl.
2.3.1.2- Xóc t¸c d¹ng ion cã tr¹ng th¸i hãa trÞ trung gian
Mét nguyªn tè cã hai hãa trÞ d¹ng bÒn vµ çch nhau hai ®iÖn tö th× tr¹ng th¸i trung gian gi÷a
hai hãa trÞ Êy kh«ng bÒn do ph¶n øng dÞ ly (disproportionation). Mét sè tr¹ng th¸i trung gian cã ®é
bÒn kÐm (thêi gian sèng ng¾n) kh«ng cã t¸c dông xóc t¸c, chØ cã tr¹ng thaÝ trung gian cã mét ®é
bÒn nhÊt ®Þnh nµo ®ã th× míi cã t¸c dông xóc t¸c cho ph¶n øng oxy hãa khö. Theo c¬ chÕ cña
ph-¬ng tr×nh (2-46) cho ph¶n øng:
2Ce4+ + Tl+  2Ce3+ + Tl3+
trong ®ã Mn2+ cã t¸c dông xóc t¸c bëi mangan cã hai hãa trÞ bÒn lµ Mn 2+ vµ Mn4+ vµ Mn3+ lµ
tr¹ng th¸i bÒn t-¬ng ®èi vµ Tl 2+ th× rÊt kh«ng bÒn. Çc xóc t¸c ion kim lo¹i th-êng xóc t¸c cho çc
ph¶n øng hãa häc víi nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng oxy hãa m¹nh nh- oz«n, persunfat, clo hay hydrogen
peroxid. VÝ dô oxy hãa Cr3+ thµnh Cr7+, Mn2+  Mn7+ víi víi persunfat th× Ag + cã t¸c dông xóc
t¸c. Ph¶n øng x¶y ra chËm khi kh«ng cã mÆt xóc t¸c. Ph¶n øng nµy kh«ng phô thuéc vµo nång ®é
cña çc kim lo¹i trªn vµ lµ bËc 1 ®èi víi Ag + vµ S2O82-. Tèc ®é çc ph¶n øng trªn gièng nhau vµ giai
®o¹n chËm nhÊt lµ gièng nhau, rÊt cã thÓ lµ sù t¹o thµnh AgS 2O8-. S¶n phÈm ph©n huû cña phøc trªn
oxy hãa ion kim lo¹i nhanh v× vËy tèc ®é ph¶n øng kh«ng phô thuéc vµo nång ®é cña ion kim lo¹i
(ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch mangan, cr«m hay COD trong n-íc v× vËy dïng kh¸ nhiÒu Ag+ vµ thêi gian
ph¶n øng chËm). Ng-êi ta cho r»ng c¬ chÕ ph¶n øng cã thÓ x¶y ra nh- sau:
S2O8- + Ag+  2SO42- + Ag3+

hoÆc lµ:
S2O8- + Ag+  SO42- + SO4- + Ag2+
Tuy vËy Ag2+ vµ Ag3+ kh«ng thÓ ph©n biÖt v× c©n b»ng qu¸ nhanh nªn kh«ng ph©n biÖt næi c¬
chÕ t¸c dông.
Mét sè ph¶n øng oxy hãa ®-îc thóc ®Èy bëi xóc t¸c kim lo¹i theo c¬ chÕ ph¶n øng d©y
chuyÒn mµ xóc t¸c ®ãng vai trß kh¬i mµo. Mét ph¶n øng d©y chuyÒn ®-îc kh¬i mµo bëi mét chÊt
nµo ®ã ®Ó t¹o gèc tù do vµ thóc ®Èy d©y chuyÓn ph¶n øng. NÕu qu¸ tr×nh ng¾t d©y chuyÒn ph¶n øng
chËm th× ®é dµi cña d©y chuyÓn ph¶n øng lín, cã thÓ ®¹t vµi tr¨m s¶n phÈm cho tõng ph¶n øng.
ChÊt g©y ph¶n øng d©y chuyªn kh«ng t¸i sinh ®-îc vµ chØ cÇn mét l-îng nhá. VÝ dô ph¶n øng oxy
hãa axit oxalic víi Clo, ph¶n øng x¶y ra chËm ë nhiÖt ®é thÊp vµ ®-îc thóc ®Èy bëi nhiÒu kim lo¹i,
vÝ dô Fe2+. Fe2+ khö clo t¹o ra Cl2- vµ Cl2- lµ chÊt khëi mµo ph¶n øng
Fe2+ + Cl2-  Fe3+ + Cl2-
Cl2- + HC2O4  H+ + 2Cl- + C2CO4-
C2O4- + Cl2  Cl2- + 2CO2
Mn3+, Cu2+, Co2+ cã t¸c dông thóc ®Èy çc giai ®o¹n cña ph¶n øng trªn, Mn 2+ vµ NH4+ cã t¸c
dông k×m h·m (ng¾t m¹ch).
Mét ph¶n øng kh¸c t-¬ng tù sö dông ®Ó oxy hãa chÊt h÷u c¬ trong m«i tr-êng n-íc víi chÊt
Fenton (hçn hîp Fe2+ víi H2O2) [ 34, 35]. Hydro peroxid H2O2 ph¶n øng víi chÊt h÷u c¬ RH khi cã
mÆt Fe2+ theo c¬ chÕ oxy hãa khö nh- sau:
H2O2 + Fe2+  Fe3+ + HO- + HO.
HO. + RH  H2O + R.
R + Fe3+  R+ + Fe2+
R. + H2O  ROH + H+
Ph¶n øng trªn ®-îc sö dông ®Ó xö lý chÊt h÷u c¬ trong n-íc vµ n-íc th¶i.
2.3.1.3. Xóc t¸c
Trong mét ph¶n øng hãa häc mµ s¶n phÈm t¹o thµnh cã t¸c dông xóc t¸c cho chÝnh ph¶n øng
®ã th× ®-îc gäi lµ ph¶n øng tù xóc t¸c. Cã rÊt nhiÒu ph¶n øng thuéc d¹ng ®ã trong m«i tr-êng
n-íc: xµ phßng hãa ester t¹o ra n-íc vµ axit víi xóc t¸c lµ H +, oxy hãa s¾t (II) thµnh s¾t (III),
mangan (II)  Mangan (IV). §Æc tr-ng cña ph¶n øng lo¹i nµy kh¸c h¼n lo¹i th«ng th-êng, ban ®Çu
tèc ®é chËm, t¨ng dÇn khi nång ®é xóc t¸c t¨ng vµ ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i råi l¹i tiÕp tôc gi¶m.
§Ó minh ho¹, xÐt mét ph¶n øng tù xóc t¸c ®¬n gi¶n sau:
B
 A + C
A
(2-52)
Trong ®ã A lµ xóc t¸c. Gi¶ thiÕt nång ®é xóc t¸c ban ®Çu lµ [A] o, nång ®é ban ®Çu cña B lµ
[B]o. Tèc ®é ph¶n øng t¹i thêi ®iÓm t tØ lÖ víi nång ®é xóc t¸c [A] o+ [C] vµ nång ®é cña chÊt B lµ
[B]o - [C] ta cã ph-¬ng tr×nh ®éng häc:
d [C]
= k [A][B] = k([A]o+[C]) ([B]o - [C] = k [A]o[B]o + k ([B]o - [A]o)[C] - k [C]2 (2-53)
dt
T¹i ®iÓm nång ®é cña C ®¹t cùc ®¹i th× d[C]/dt = 0, tøc lµ

[ B]0  [ A]0
[C]max = (2-54)
2
[ A]0  [ B]0
vµ [A] = [A]0 + [C] = (2-55)
2
Trong giai ®o¹n tèc ®é ph¶n øng t¨ng, nång ®é cña cÊu tö C ph¶i nhá h¬n nång ®é t¹i cùc ®¹i
tøc lµ [B]0 > [A]0. TÝch ph©n (2-53) ta cã:
1 [ B]0 ([ A]0  [C])

k.t = ln (2-56)
[ A]0  [ B]0 [ A]0 ([ B]0  [C])
Thêi gian ®¹t ®iÓm cùc ®¹i t max lµ:
1 [ B]0
t= ln (2-57)
[ A]0  [ B]0 [ A]0
TØ lÖ [A]0/ [B]0 mµ cµng nhá th× thêi gian ®¹t tíi tèc ®é cùc ®¹i cµng thÊp, cßn nÕu [A] 0 > [B]0
th× kh«ng cã cùc ®¹i mµ chØ gièng mét ph¶n øng bËc hai th«ng th-êng.
2.3.1.4- Qu¸ tr×nh tù oxy hãa
Oxy hãa víi ph©n tö oxy (O2) ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n gäi lµ qu¸ tr×nh tù oxy hãa. Qu¸ tr×nh nµy
®ãng vai trß trong qu¸ tr×nh lµm h- thèi thùc phÈm, lµm h«i dÇu mì ¨n do t¹o axit bÐo tõ dÇu mì
kh«ng no. Trong m«i tr-êng n-íc cã çc qu¸ tr×nh oxy hãa víi mét sè chÊt h÷u c¬, s¾t (II) mangan
(II) hay H2S víi oxy hßa tan trong n-íc, tù oxy hãa çc chÊt v« c¬ phô thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn
m«i tr-êng vµ d¹ng tån t¹i cña hîp chÊt tham gia ph¶n øng.
Tù oxy hãa çc hîp chÊt h÷u c¬ th-êng ®ßi hái ho¹t hãa b»ng ph-¬ng ph¸p quang hãa hoÆc
xóc t¸c kim lo¹i, v× ph¶n øng x¶y ra rÊt chËm ®Æc biÖt trong m«i tr-êng n-íc do çc chÊt k×m h·m
cã kh¶ n¨ng b¾t gi÷ çc gèc tù do vµ ng¾t m¹ch d©y chuyÒn ph¶n øng:
Qu¸ tr×nh quang hãa hÇu nhkh«ng ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh tù oxy hãa cña çc hîp chÊt v«
c¬ (S , Mn2+, Fe2+, NO2-)
2-
Tù oxy hãa x¶y ra theo c¬ chÕ chuyÓn mét ®iÖn tö ®Ó t¹o gèc hay ion : O 2-, HO.2, HO2- vµ
OH. ( c¬ chÕ Haber- Weiss). C¬ chÕ chung cña qu¸ tr×nh tù oxy hãa cÊu tö A + theo b-íc nèi tiÕp
chuyÓn dÞch mét ®iÖn tö cã kim lo¹i víi t- çch lµ chÊt khö (M 2+) x¶y ra nh- sau:
- Khëi mµo a) A+ + M2+  A2+ + M+
- D©y chuyÒn b) A2+ + O2  O2- + A3+
c) H+ + O2-  HO2
d) O2- + A+  O22- + A2+
e) HO2 + 2H+  H2O2
- Ng¾t m¹ch f) M2+ + A2+  A3+ + M+
M2+ cïng ®ãng vai trß ng¾t m¹ch ph¶n øng
2.3.1.5- ¶nh h-ëng cña c-êng ®é ion lªn tèc ®é ph¶n øng (hiÖu øng muèi)
Nghiªn cøu tèc ®é ph¶n øng gi÷a çc ion, vÝ dô ph¶n øng :
CH3ICOO- + OH-  CH2OHCOO- + I-

cho thÊy h»ng sè tèc ®é ph¶n øng thay ®æi phô thuéc vµo nång ®é ban ®Çu vµ vµo nång ®é
còng nh- lo¹i chÊt ph©n ly kh¸c trong hÖ. HiÖu øng nµy cã thÓ gi¶i thÝch theo lý thuyÕt Bronsted -
Bjerrum trªn quan ®iÓm xóc t¸c ®ång thÓ, cã tªn gäi lµ hiÖu øng muèi. Sù thay ®æi h»ng sè tèc ®é
ph¶n øng do chÝnh tÝnh ®iÖn ly cña chÊt tham gia ph¶n øng gäi lµ hiÖu øng muèi s¬ cÊp, nÕu do
chÊt ®iÖn ly l¹ kh«ng trùc tiÕp tham gia ph¶n øng th× gäi lµ hiÖu øng muèi thø cÊp.
Trong nghiªn cøu nhiÖt ®éng çc hÖ ng-êi ta th-êng ph¶i sö dông kh¸i niÖm ho¹t ®é thay
cho kh¸i niÖm nång ®é ®Ó m« t¶ thÕ c©n b»ng nhiÖt ®éng. Trong nghiªn cøu ®éng häc ®¹i l-îng
nång ®é th-êng ®-îc sö dông nhiÒu h¬n. Trong dung dÞch n-íc ph¶n øng gi÷a çc ph©n tö trung
hßa víi nhau hay ph¶n øng trong pha khÝ hai ®¹i l-îng nång ®é ho¹t ®é cã thÓ dïng thay thÕ lÇn
nhau nh-ng sÏ mÊt hiÖu lùc ®èi víi ph¶n øng gi÷a çc ion trong m«i tr-êng n-íc. Tuy nhiªn viÖc
thay thÕ nång ®é trong ph-¬ng tr×nh ®éng häc b»ng ®¹i l-îng ho¹t ®é a (a = f.c, f: hÖ sè ho¹t ®é)
mét çch ®¬n gi¶n kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶. Bronsted ®-a ra mét kh¸i niÖm bæ sung: hÖ sè ho¹t ®éng
häc F ®Ó m« t¶.
§èi víi mét ph¶n øng cã bËc ph©n tö hai:
AZA + B ZB  s¶n phÈm
A,B lµ cÊu tö tham gia ph¶n øng, ZA, ZB lµ hãa trÞ (©m hoÆc d-¬ng) th× ph-¬ng tr×nh ®éng häc
cã d¹ng:
d [ A]
- = k0 [A][B].F (2-58)
dt
Trong ®ã k0 lµ mét h»ng sè kh«ng phô thuéc vµo c-êng ®é ion; hoÆc ®èi víi dung dÞch lo·ng
v« cïng, hÖ sè ho¹t ®é f = 1
ý nghÜa vËt lý cña ®¹i l-îng hÖ sè ho¹t ®é ®éng häc F ®-îc rót ra tõ lý thuyÕt tr¹ng th¸i
trung gian, tøc lµ tr-íc khi t¹o ra s¶n phÈm cã h×nh thµnh mét phøc chÊt theo s¬ ®å:
AZA + BZB  X  s¶n phÈm (2-59)
Theo Bronsted, phøc chÊt trung gian lËp tøc t¹o thµnh s¶n phÈm víi tèc ®é nhanh vµ ph¶n
øng t¹o thµnh X lµ giai ®o¹n quyÕt ®Þnh tèc ®é ph¶n øng. Theo Bjerrum th× x¶y ra c©n b»ng gi÷a
phøc chÊt trung gian vµ çc ion tham gia ph¶n øng vµ v× thÕ tèc ®é ph¶n øng tæng thÓ phô thuéc vµo
sù ph©n huû cña phøc chÊt, tøc lµ nång ®é cña nã. RÊt cã thÓ c¶ hai quan ®iÓm trªn ®Òu hîp lý vµ
øng víi tõng tr-êng hîp riªng gièng nh- d¹ng xóc t¸c axit-baz¬ chung hay ®Æc thï ®· tr×nh bµy ë
phÇn tr-íc.
Trong ph¶n øng (2-59) X lµ phøc chÊt trung gian, hãa trÞ Z X lµ tæng cña hãa trÞ, Zx = ZA + ZB.
V× tèc ®é ph¶n øng chung phô thuéc vµo nång ®é cña X nªn cã thÓ viÕt:
d  A
 = k' . [X] (2-60)
dt
Nång ®é c©n b»ng cña X cã thÓ x¸c ®Þnh qua thÕ c©n b»ng cña hÖ:
[ X ]. f X
K= (2-61)
[ A][ B]. f A . f B
K lµ h»ng sè c©n b»ng, fA, fB, fX lµ hÖ sè ho¹t ®é cña çc ion A, B vµ phøc chÊt X .
Thay thÕ [X] trong ph-¬ng tr×nh (2-60) tÝnh tõ biÓu thøc (2-61) nhËn ®-îc :

d [ A] f .f
-  k '. K.[ A][ B]. A B (2-62)
dt fX
So s¸nh víi (2-58) ta thÊy F=fA.fB/fx
HÖ sè ho¹t ®é f cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc tõ lý thuyÕt chÊt ®iÖn lý cña Debye-Huckel. HÖ sè ho¹t
®é gi¶m khi nång ®é vµ hãa trÞ cña mét chÊt ®iÖn ly, kÓ c¶ chÊt ®iÖn ly l¹ trong ®ã t¨ng, tøc lµ çc
t-¬ng t¸c gi÷a çc ion t¨ng ®-îc ®Æc tr-ng b»ng c-êng ®é ion. C-êng ®é ion ®-îc ®Þnh nghÜa:
I = 1/2  CiZi2 (2-63)
Ci, Zi lµ nång ®é vµ hãa trÞ cña tÊt c¶ çc lo¹i ion ©m vµ d-¬ng bÞ ph©n li. B»ng lý thuyÕt vµ
thùc nghiÖm, Debye, Huckel vµ Kewis, Randal ®Òu chØ ra r»ng hÖ sè ho¹t ®é trung b×nh cña mét
chÊt ®iÖn ly tØ lÖ thuËn víi c¨n bËc hai cña c-êng ®é ion.
lgf = - A I = - 0,51. Z+ Z- (2-64)

BiÓu thøc (2-64) rÊt phï hîp ®Ó tÝnh to¸n nh-ng chØ ë vïng nång ®é lo·ng víi c-êng ®é ion
I<0,005 (vïng giíi h¹n cña Debye-Huckel). Trong vïng nång ®é ®Æc h¬n, I<0,1 , khi ®¸m m©y
®iÖn tÝch cña ion kh«ng lín h¬n nhiÒu so víi ®-êng kÝnh cña ion th× ph¶i tÝnh tíi t-¬ng t¸c thÕ n¨ng
gi÷a chóng, khi ®ã hÖ sè ho¹t ®é trung b×nh cña mét chÊt ®iÖn ly cã d¹ng:
lgf = - A.Z+ . Z-- I / (1  B. d I ) ) (2-65)
Cßn trong vïng nång ®é lín h¬n n÷a, ph-¬ng tr×nh (2-65) ®-îc bæ sung thªm mét ®¹i l-îng
tÝnh tõ thùc nghiÖm CI
A.Z . Z  I
lgf = +
 CI (2-66)
1  B. d I
A lµ h»ng sè, ®èi víi n-íc t¹i 25 oC, p = 1atm th× A = 0,509  0,51; B lµ h»ng sè vµ trong ®iÒu
kiÖn trªn B = 0,3281 .10 +8, d lµ ®-êng kÝnh ion cã gi¸ trÞ tõ 2-6.10-8cm, tÝch sè B.d trong ®iÒu kiÖn
b×nh th-êng cã gi¸ trÞ gÇn b»ng 1, v× vËy Guntelberg ®-a ra mét c«ng thøc tÝnh gÇn ®óng cã d¹ng:
AZ  Z  I
lgf = - (2-67)
1 I
Víi çc chÊt ®iÖn ly yÕu cã ®é ph©n li lµ  (tØ lÖ ph©n li so víi tæng, phô thuéc vµo pH) th× hÖ
sè ho¹t ®é chØ phô thuéc vµo ®é ph©n li cña nã vµ cã d¹ng
lgf = - AZi2 I = - A  .c (2-68)
¸p dông çc biÓu thøc tÝnh f (2-65) cho F vµ Z+ = Z- ta cã:
lgfA = - 0,51 ZA2 I / (1+BdA I )
lgfB =- 0,51.Z2B I /(1+ BdB I )
lgfX = -0,51 (ZA + ZB)2 I /(1+Bdx I )
0,5Z 2 B. I 0,51( Z A  Z B I
2 2
0,51. Z A I
lgF = -   (2-69)
1  Bd A I . 1  Bd B I 1  Bd X I
¸p dông biÓu thøc Guntelberg (2-67) th× biÓu thøc (2-69) cã d¹ng:

lgF = 1,02 ZA.ZB . I /(1+ I) (2-70)

HoÆc trong vïng giíi h¹n cña Debye - Huckel (2-64) th× :
lgF = 1,02 . ZA/AB I (2-71)
KÕt hîp biÓu thøc (2-58) víi (2-71) ta cã ph-¬ng tr×nh ®éng häc:
d [ A]
- = k0[A][B]. 101,02 Z A .Z B I
= kr [A][B] (2-72)
dt
Víi kr lµ h»ng sè míi cã chøa c-êng ®é ion vµ ph-¬ng tr×nh ®éng häc bËc hai th«ng dông
lgkr = lgk0 + 1,02 ZA . ZB I (2-73)
Ph-¬ng tr×nh (2-72) gäi lµ ph-¬ng tr×nh Bronsted biÓu diÔn sù phô thuéc cña h»ng sè tèc ®é
®o ®-îc kr vµo c-êng ®é ion I víi ®é dèc lµ tÝch sè gi÷a Z A.ZB. NÕu ®iÖn tÝch ZA, ZB cïng dÊu th× kr
t¨ng khi I t¨ng. Cßn ZA, ZB tr¸i dÊu th× kr gi¶m khi I t¨ng. VÒ ý nghÜa vËt lý th× khi c-êng ®é ion
(nång ®é, ®iÖn tÝch) t¨ng th× ®iÖn tÝch cña çc chÊt tham gia ph¶n øng bÞ che ch¾n bít ®i lµm gi¶m
kho¶ng çch gi÷a chóng. Víi çc ion tham gia ph¶n øng cïng dÊu ®iÖn tÝch th× t¹o ®iÒu kiÖn gi¶m
lùc ®Èy thóc ®Èy ph¶n øng, víi çc ion tr¸i dÊu th× ng-îc l¹i do lùc hót tÝch ®iÖn bÞ gi¶m.
Víi ph¶n øng gi÷a hai chÊt trung hßa hiÖu øng muèi cã thÓ bá qua do Z A=ZB=0, tuy vËy ®èi
víi ph¶n øng gi÷a mét ion víi mét chÊt ph©n cùc hoÆc c¶ hai cÊu tö ®Òu ph©n cùc th× yÕu tè c-êng
®éi ion vÉn cã t¸c ®éng mÆc dï møc ®é kh«ng lín nh- tr-êng hîp c¶ hai ®Òu lµ ion.
Víi çc chÊt kh«ng ph©n ly, hÖ sè ho¹t ®é cña nã Ýt thay ®æi theo nång ®é vµ hÖ sè ho¹t ®é
cã thÓ tÝnh :
lgf = boI (2-74)
Víi I < 0,1 th× lgf  0, f 1. Ph¶n øng gi÷a hai chÊt kh«ng ph©n ly trong dung dÞch n-íc th×
biÓu thøc (2-73) cã d¹ng:
lgkr = lgk0 + (fA + fB - fx) I (2-75)
Tøc lµ h»ng sè tèc ®é phô thuéc tuyÕn tÝnh vµo I. Tuy vËy sù phô thuéc nµy rÊt nhá so víi
ph¶n øng gi÷a çc ion. VÝ dô qu¸ tr×nh hydrat hãa CO 2 (t¹o H2CO3) hÇu nhkh«ng phô thuéc vµo
nång ®é muèi cña n-íc biÓn (3,5% NaCl øng víi I  0,7) tøc lµ ngang víi tèc ®é hydrat hãa trong
n-íc cÊt.
HiÖu øng muèi thø cÊp ®-îc hiÓu lµ sù thay ®æi tèc ®é ph¶n øng khi cã mÆt mét chÊt ®iÖn ly
kh¸c, chÊt ®iÖn ly nµy lµm thay ®æi hÖ sè ho¹t ®é cña chÝnh cÊu tö tham gia ph¶n øng, vÝ dô lµm
thay ®æi møc ®é ph©n li. Tr-êng hîp hay quan s¸t thÊy lµ do sù thay ®æi pH cña m«i tr-êng (OH -,
H+), kh¶ n¨ng ph©n ly cña axit vµ baz¬ yÕu thay ®æi theo. §èi víi axit yÕu, kh¶ n¨ng ph©n ly cña
nã t¨ng trong m«i tr-êng kiÒm vµ kh¶ n¨ng ph©n li cña baz¬ t¨ng trong m«i tr-êng axit.
2.3.2- Xóc t¸c dÞ thÓ
Trong ph¶n øng xóc t¸c nÕu chÊt xóc t¸c vµ chÊt tham gia ph¶n øng kh¸c pha gäi lµ xóc t¸c
dÞ thÓ. Trong thùc tiÔn xóc t¸c dÞ thÓ cã hai d¹ng: xóc t¸c r¾n vµ chÊt tham gia ph¶n øng ë pha khÝ
hoÆc ë pha láng. Sau ®©y ta chØ xÐt hÖ xóc t¸c r¾n-láng. Qu¸ tr×nh xóc t¸c chØ x¶y ra ë bÒ mÆt
ph©n çch pha, tøc lµ trªn bÒ mÆt chÊt xóc t¸c.
Mét qu¸ tr×nh xóc t¸c dÞ thÓ bao gåm n¨m b-íc sau:
* KhuÕch t¸n çc chÊt tham gia ph¶n øng ®Õn bÒ mÆt xóc t¸c
* HÊp phô trªn bÒ mÆt

* Ph¶n øng hãa häc trªn bÒ mÆt xóc t¸c

* Gi¶i hÊp phô s¶n phÈm vµ gi¶i phßng bÒ mÆt xóc t¸c
* khuÕch t¸n s¶n phÈm ra ngoµi
Phô thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ xóc t¸c vµ ®iÒu kiÖn thùc hiÖn qu¸ tr×nh ®ã, mét trong n¨m
b-íc trªn ®Òu cã kh¶ n¨ng x¶y ra chËm nhÊt, khi ®ã nã chÝnh lµ b-íc quyÕt ®Þnh toµn bé qu¸ tr×nh.
Çc qu¸ tr×nh trªn bao gåm: chuyÓn khèi, xóc t¸c vµ hÊp phô.
Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi ®· ®-îc tr×nh bµy ë môc 1 vµ sÏ ®-îc tr×nh bµy tiÕp ë môc 3 cña phÇn
I trong mèi t-¬ng quan víi phÇn kü thuËt ph¶n øng. Trong phÇn nµy chØ tr×nh bµy mét sè nÐt vÒ hÊp
phô vµ ph¶n øng trªn bÒ mÆt xóc t¸c cã liªn quan ®Õn khuÕch t¸n ph©n tö.
MÆc dï xóc t¸c ®-îc xem lµ gi÷ nguyªn sau khi ph¶n øng kÕt thóc, nh-ng kh«ng cã nghÜa lµ
nã kh«ng tham gia ph¶n øng mét çch tÝch cùc. Tuú theo b¶n chÊt cña tõng hÖ ph¶n øng mµ c¬ chÕ
cña chóng kh¸c nhau, nh-ng kÕt qu¶ cuèi cïng vÉn lµm gi¶m n¨ng l-îng ho¹t hãa cña ph¶n øng so
víi ph¶n øng ®ã khi kh«ng cã mÆt xóc t¸c. VÒ lý thuyÕt trong nhiÒu tr-êng hîp cã thÓ dù ®o¸n
®-îc mét hÖ xóc t¸c thÝch hîp nh-ng kÕt qu¶ kh«ng cao, çc hÖ xóc t¸c ®-îc t×m ra chñ yÕu trªn c¬
së thÝ nghiÖm vµ kinh nghiÖm.
Kinh nghiÖm vµ sau ®ã lµ tÝnh to¸n chØ ra r»ng qu¸ tr×nh hydro hãa th-êng sö dông xóc t¸c
chøa Pt, Ni vµ Cu v× chóng dÔ t¹o thµnh hîp chÊt bÒ mÆt Pt - H, Ni-H, Cu-H. Xóc t¸c hydrat hay
dehydrat hãa th-êng dïng oxit nh«m, hoÆc xóc t¸c oxy hãa th-êng dïng vanadin hay CuO. Ph¶n
øng xóc t¸c x¶y ra ®-îc trong hÖ ®ã v× chóng t-¬ng t¸c tèt víi nhau t¹o ra hîp chÊt trung gian.
§é chän läc cña xóc t¸c lµ mét yÕu tè rÊt quan träng v× cã nhiÒu ph¶n øng phô x¶y ra ®ång
thêi v¬Ý ph¶n øng chÝnh (cÇn thiÕt) . HÖ xóc t¸c cã tÝnh chän läc cao mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ lín.
Çc chÊt xóc t¸c th-êng Ýt ®-îc sö dông ®¬n ®éc mµ ë d¹ng phèi hîp nhiÒu thµnh phÇn, kÓ c¶
víi chÊt mang nh»m t¨ng c-êng ho¹t tÝnh vµ ®é chän läc cña xóc t¸c. (chÊt xóc t¸c hçn hîp, xóc
t¸c trªn chÊt mang, vµ chÊt xóc tiÕn).
RÊt nhiÒu b»ng chøng cho thÊy ph¶n øng xóc t¸c x¶y ra kh«ng ë trªn toµn bé bÒ mÆt xóc t¸c
mµ chØ ë mét sè vÞ trÝ cã n¨ng l-îng t-¬ng t¸c cao gäi lµ çc trung t©m ho¹t ®éng (trung t©m axit
theo quan ®iÓm cña Lewis hay Bronsted).
Ng-êi ta th-êng gi¶ thiÕt lµ cã sù t¹o phøc gi÷a chÊt tham gia ph¶n øng víi chÊt xóc t¸c t¹i
çc trung t©m ho¹t ®éng. VÝ dô ph¶n øng:
A+B C
Ph¶n øng ®-îc xóc t¸c t¹i hai trung t©m ho¹t ®éng X 1, X2 nµo ®ã trªn bÒ mÆt xóc t¸c vµ ph¶n
øng thùc sù ®-îc xóc t¸c chØ khi X1 vµ X2 ®-îc hßan nguyªn trë l¹i sau khi ®· t¹o ra C, tøc lµ:
A + X1  AX1
B + X2  BX2
AX1 + BX2  C + X1 + X2
Tuy vËy sè l-îng X1, X2 vÉn cã thÓ bÞ gi¶m sau mét thêi gian ho¹t ®éng vµ ho¹t tÝnh xóc t¸c
gi¶m theo. §ã lµ qu¸ tr×nh gi¶m ho¹t tÝnh vµ cã thÓ bÞ çc chÊt l¹ t¸c ®éng gäi lµ ®Çu ®éc xóc t¸c.
2.3.1.1- HÊp phô hãa häc
HÊp phô ®-îc hiÓu lµ sù t¨ng nång ®é cña mét chÊt trªn bÒ mÆt chÊt r¾n so víi vïng xung
quanh. ChÊt r¾n gäi lµ chÊt hÊp phô, chÊt ®-îc lµm giµu lµ chÊt bÞ hÊp phô. Qu¸ tr×nh hÊp phô x¶y
ra ®-îc lµ do t-¬ng t¸c gi÷a chÊt hÊp phô vµ chÊt bÞ hÊp phô. NÕu lùc t-¬ng t¸c lµ lùc gi÷a çc

ph©n tö kh«ng mang tÝnh ®Æc tr-ng th× lùc ®ã th-êng nhá, chØ g©y ra qu¸ tr×nh hÊp phô vËt lý, n¨ng
l-îng t-¬ng t¸c (xem biÓu thøc 1-39) th-êng Ýt khi v-ît qu¸ 10kcal/mol, phÇn nhiÒu 3-5 kcal/mol
vµ n¨ng l-îng ho¹t hãa kh«ng v-ît qu¸ 1kcal/mol [36]. Trong qu¸ tr×nh hÊp phô ®ã kh«ng cã sù
biÕn ®æi ®¸ng kÓ cÊu tróc ®iÖn tö cña c¶ chÊt hÊp phô vµ chÊt bÞ hÊp phô. L-îng chÊt hÊp phô trªn
bÒ mÆt chÊt r¾n gi¶m nhanh khi nhiÖt ®é t¨ng vµ gi¶m chËm khi nhiÖt ®é cña hÖ hÊp phô cao h¬n
nhiÖt ®é tíi h¹n. Møc ®é gi¶m l-îng chÊt hÊp phô cña çc hÖ kh¸c nhau phô thuéc vµo nhiÖt
(enthalpy) hÊp phô, gi¸ trÞ nhiÖt hÊp phô cµng lín møc ®é gi¶m cµng m¹nh. Trong qu¸ tr×nh hÊp
phô vËt lý cã thÓ x¶y ra hÊp phô ®¬n líp, trªn bÒ mÆt chÊt r¾n chØ cã mét líp ph©n tö chÊt bÞ hÊp
phô hoÆc nhiÒu líp, çc líp trªn t-¬ng t¸c víi nhau gièng nh- trong chÊt láng.
HÊp phô hãa häc x¶y ra mang tÝnh chÊt ®Æc tr-ng, lùc liªn kÕt gi÷a chÊt hÊp phô vµ bÞ hÊp
phô m¹nh h¬n nhiÒu so víi lùc hÊp phô vËt lý. NhiÖt hÊp phô hãa häc t-¬ng ®-¬ng víi nhiÖt ph¶n
øng hãa häc vµ cã thÓ ®¹t 100kcal/mol [37]. CÊu tróc ®iÖn tö cña c¶ chÊt hÊp phô lÉn chÊt bÞ hÊp
phô ®Òu cã biÕn ®æi s©u s¾c, t¹o thµnh liªn kÕt hãa häc.
HÊp phô hãa häc cßn ®-îc ph©n chia thµnh: hÊp phô hãa häc kÝch ho¹t vµ hÊp phô hãa häc
kh«ng kÝch ho¹t. HÊp phô hãa häc kÝch ho¹t lµ tèc ®é hÊp ;phô tu©n theo qui luËt Arrhenius, tøc lµ
cã mét gi¸ trÞ n¨ng l-îng ho¹t hãa ®¸ng kÓ. HÊp phô hãa häc kh«ng kÝch ho¹t lµ tèc ®é hÊp phô rÊt
nhanh, n¨ng l-îng ho¹t hãa gÇn b»ng kh«ng.
HÊp phô hãa häc chØ cã thÓ x¶y ra ë líp ®¬n ph©n tö v× liªn kÕt hãa häc kh«ng thÓ víi tíi
kho¶ng çch xa h¬n ®-êng kÝnh ph©n tö. Trong qu¸ tr×nh hÊp phô hãa häc, l-îng chÊt trªn bÒ mÆt
chÊt r¾n còng gi¶m khi nhiÑt ®é t¨ng nh-ng so víi hÊp phô vËt lý c¶ l-îng chÊt bÞ hÊp phô trªn bÒ
mÆt vµ kho¶ng nhiÖt ®é ®Òu cao h¬n.
Trong nhiÒu tr-êng hîp th-êng quan s¸t thÊy tån t¹i c¶ hai qu¸ tr×nh hÊp phô vËt lý vµ hãa
häc trong cïng mét hÖ nh-ng ë hai vïng nhiÖt ®é kh¸c nhau. Trong vïng nhiÑt ®é thÊp x¶y ra qu¸
tr×nh hÊp phô vËt lý nÕu tiÕp tôc t¨ng nhiÑt ®é, kh¶ n¨ng hÊp phô vËt lý gi¶m ®i vµ hÊp phô hãa häc
t¨ng lªn. NÕu tiÕp tôc t¨ng nhiÖt ®é th× l-îng hÊp phô hãa häc ®¹t cùc ®¹i vµ gi¶m dÇn. ë vïng
nhiÖt ®é cao nµy, kÓ c¶ çc qu¸ tr×nh hÊp phô hãa häc cã tèc ®é chËm còng ®ñ ®¹t c©n b»ng.
T¹i mét nhiÖt ®é kh«ng ®æi, sù thay ®æi cña l-îng chÊt bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n (a)
theo nång ®é cña chÊt bÞ hÊp phô á pha ngoµi (c hay p) trong tr¹ng th¸i c©n b»ng gäi lµ ®¼ng nhiÖt
hÊp phô. Mèi quan hÖ a = f(c) cã thÓ m« t¶ qua nhiÒu lý thuyÕt. Víi qu¸ tr×nh hÊp phô vËt lý,
ph-¬ng tr×nh BET (Brunauer, Emmett, Teller) tá ra cã hiÖu qu¶, ®Æc biÖt ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh h¸p
phô ®a líp ph©n tö. Ph-¬ng tr×nh cã d¹ng:
P 1 A 1 P
  . (2-76)
( P0  P)a A. a m A. a m P0
P, P0 lµ ¸p suÊt t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng víi a vµ ¸p suÊt b·o hßa , A : h»ng sè, a lµ l-îng chÊt
bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n, a m lµ l-îng chÊt ®¬n líp ®Çu tiªn phñ kÝn bÒ mÆt chÊt r¾n.
Vïng xóc t¸c ho¹t ®éng
HÊp phô hãa häc

HÊp phô vËt lý
Tõ (2-76) trªn çc sè liÖu thùc nghiÖm hÊp phô, chñ yÕu lµ cña nit¬ t¹i -196oC x¸c ®Þnh ®-îc
am vµ tÝnh ®-îc diÖn tÝch bÒ mÆt, mét trong nh÷ng ®Æc tr-ng quan träng cña chÊt hÊp phô vµ xóc
t¸c:
S = N . am . AN (2-77)
S: diÖn tÝch bÒ mÆt (m2/g), AN lµ diÖn tÝch chiÕm chç cña 1 ph©n tö nit¬ (16,2 .10 -16 cm2), N
lµ sè Avogadro.
Ph-¬ng tr×nh Langmuir th-êng ®-îc sö dông ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh hÊp phô hãa häc, nã ®-îc
thµnh lËp tõ lý thuyÕt dùa trªn çc gi¶ thiÕt: bÒ mÆt chÊt r¾n ®ång nhÊt vÒ n¨ng l-îng cã thÓ chia ra
tõng vïng nhá, mçi vïng chØ giµnh cho 1 ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô. Trong tr¹ng th¸i hÊp phô çc
ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô chØ t¹o thµnh ®¬n líp vµ kh«ng t-¬ng t¸c v¬Ý nhau (t-¬ng t¸c ngang), c©n
b»ng hÊp phô mang tÝnh chÊt ®éng (tèc ®é hÊp phô b»ng tèc ®é gi¶i hÊp phô).
Ph-¬ng tr×nh cã d¹ng:
bP
a = am . (2-78)
1  bP
b lµ h»ng sè
Trong nhiÒu tr-êng hîp, ®Æc biÖt trong m«i tr-êng n-íc ng-êi ta còng hay sö dông ph-¬ng
tr×nh ®¼ng nhiÖt hÊp phô Freundlich, mét ph-¬ng tr×nh kinh nghiÖm cã d¹ng:
a = K.P1/n = K.C1/n
K, n lµ h»ng sè ®Æc trung cho kh¶ n¨ng hÊp phô vµ t-¬ng t¸c cña hÑ.
Ng-êi ta cßn cã thÓ sö dông nhiÒu çc d¹ng ph-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt kh¸c nhau ®Ó m« t¶ c©n
b»ng hÊp phô: Dubinin, Frumkin, Tempkin tïy thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ vµ çc ®iÒu kiÖn tiÕn
hµnh qu¸ tr×nh.
2.3.2.2- Ph¶n øng hãa häc vµ khuÕch t¸n
Trong phÇn 1 vµ 2 ®· tr×nh bµy qu¸ tr×nh chuyÓn khèi kh«ng cã ph¶n øng hãa häc vµ qu¸
tr×nh ®éng häc h×nh thøc mµ sù thay ®æi nång ®é kh«ng ph¶i do chuyÓn khèi. Mét qu¸ tr×nh ph¶n
øng hãa häc, hÊp phô, trao ®æi ion hoÆc nhiÒu qu¸ tr×nh dÞ thÓ kh¸c kh«ng x¶y ra mét çch ®¬n
gi¶n nh- vËy: qu¸ tr×nh hãa häc lu«n liªn quan chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh vËt lý (chuyÓn khèi, truyÒn
nhiÖt). Chóng ta sÏ ®iÓm qua t¸c ®éng cña chóng lªn mét ph¶n øng hãa häc trong hÖ xóc t¸c dÞ thÓ.

Ph¶n øng xóc t¸c x¶y ra trªn bÒ mÆt xóc t¸c chØ cã thÓ x¶y ra khi chÊt tham gia ph¶n øng cã mÆt
trªn ®ã. ChÊt ph¶n øng chØ cã thÓ tiÕp cËn bÒ mÆt th«ng qua chuyÓn khèi do ®èi l-u hoÆc do khuÕch
t¸n. Mét çch h×nh ¶nh cã thÓ cho r»ng ph¶n øng hãa häc lµ nguån tiªu thô chÊt ph¶n øng, chuyÓn
khèi ®ãng vai trß nguån cung cÊp nguyªn liÖu cho ph¶n øng. S¶n phÈm cã t¹o ra ®-îc nhiÒu hay Ýt
( tèc ®é ph¶n øng) phô thuéc vµo ph¶n øng hãa häc vµ nguån cÊp nguyªn liÖu cho nã. NÕu ph¶n
øng hãa häc x¶y ra chËm, nguån nguyªn liÖu dåi dµo, d- thõa th× tèc ®é t¹o ra s¶n phÈm chØ phô
thuéc vµo tèc ®é ph¶n øng hãa häc khi ®ã ng-êi ta gäi ph¶n øng ®ã lµ qu¸ tr×nh ®éng häc bÞ kh«ng
chÕ bëi tèc ®é ph¶n øng hay gän h¬n lµ vïng ®éng häc hãa häc (kinetics - controlled process hoÆc
chemically controlled kinetics). Ng-îc l¹i nÕu ph¶n øng hãa häc nhanh, nguån cÊp nguyªn liÖu do
qu¸ tr×nh ®éng häc bÞ khèng chÕ bëi khuÕch t¸n hay nãi gän lµ vïng ®éng häc khuÕch t¸n
(diffusion kinetics). NÕu c¶ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n vµ ph¶n øng hãa häc gÇn ngang nhau th× c¶ hai
®Òu cã vai trß vµ ®iªï kiÖn thùc hiÖn ph¶n øng sÏ dÞch chuyÓn mét phÇn vai trß cña chóng.
Víi cïng mét hÖ cã cïng b¶n chÊt, qu¸ tr×nh ®éng häc hãa häc hay khuÕch t¸n cã thÓ thay
®æi vai trß phô thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ, nhiÖt ®é, ¸p suÊt, cÊu tróc xèp.
Nh- ®· biÕt, n¨ng l-îng ho¹t hãa cho qu¸ tr×nh khuÕch t¸n vµ ph¶n øng hãa häc cïng tu©n
theo qui luËt Arrhenius nh-ng cã trÞ sè kh¸c nhau: n¨ng l-îng ho¹t hãa cho khuÕch t¸n nhá h¬n
n¨ng l-îng ho¹t hãa cho ph¶n øng vµi lÇn. N¨ng l-îng ho¹t hãa cho khuÕch t¸n Ýt khi v-ît
5kcal/mol, n¨ng l-îng ho¹t hãa häc Ýt khi nhá h¬n 10kcal/mol.
Thùc nghiÖm còng cho thÊy, khi nhiÖt ®é t¨ng 10 oC tèc ®é ph¶n øng hãa häc t¨ng 2-3 lÇn
trong khi khuÕch t¸n chØ t¨ng kho¶ng 1,2 lÇn. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ khi gi¶m nhiÖt ®é tèc ®é ph¶n
øng hãa häc gi¶m nhanh h¬n møc ®é gi¶m cña khuÕch t¸n hoÆc khi t¨ng nhiÖt ®é cña hÖ tèc ®é
ph¶n øng hãa häc t¨ng nhanh h¬n lµ tèc ®é khuÕch t¸n. Gi¶ thiÕt mét qu¸ tr×nh ph¶n øng ®ang thùc
hiÖn t¹i mét nhiÖt ®é nµo ®Êy mµ tèc ®é hai qu¸ tr×nh b»ng nhau, tøc lµ nguån cÊp nguyªn liÖu b»ng
nguån tiªu thô. Khi t¨ng nhiÖt ®é nguån cÊp t¨ng Ýt, nguån tiªu thô t¨ng nhiÒu vµ nguån cÊp trë
nªn bÞ thiÕu hôt, qu¸ tr×nh khi ®ã bÞ chi phèi bëi qu¸ tr×nh khuÕch t¸n. Khi h¹ nhiÖt ®é qu¸ tr×nh
khuÕch t¸n gi¶m kh«ng nhiÒu, tèc ®é ph¶n øng gi¶m nhanh h¬n, nguyªn liÖu trë nªn d- thõa, tèc
®é chung cña qu¸ tr×nh bÞ khèng chÕ bëi b-íc ph¶n øng hãa häc.
§Ó minh ho¹ chóng ta h·y xem xÐt mét ph¶n øng hãa häc bËc mét trªn mét h¹t xóc t¸c d¹ng
cÇu cã b¸n kÝnh R, xóc t¸c cã ®é xèp nhÊt ®Þnh vµ ®ång nhÊt. Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n x¶y ra trong
mao qu¶n däc theo chiÒu tõ bÒ mÆt ngoµi vµo tíi t©m cña h¹t cÇu.
Ph¶n øng hãa häc x¶y ra ®Òu kh¾p toµn bé thÓ tÝch h¹t t-¬ng øng víi nång ®é chÊt tham gia
ph¶n øng t¹i vÞ trÝ ®ã.
Gi¶ sö toµn bé bÒ mÆt cña mét h¹t xóc t¸c ®-îc "tr¶i ra" tiÕp xóc trùc tiÕp víi chÊt tham gia
ph¶n øng, øng víi ®iÒu kiÖn b-íc khuÕch t¸n lín v« cïng hay ph¶n øng x¶y ra ë mÆt h¹t xóc t¸c
h×nh cÇu (diÖn tÝch ngoµi). Mét ph¶n øng cña mét chÊt A nµo ®ã x¶y ra kh«ng thuËn nghÞch, bËc 1
víi tèc ®é ph¶n øng lµ rs. VÉn ph¶n øng ®ã l¹i x¶y ra trong h¹t xóc t¸c, b¸n kÝnh R, hÖ sè khuÕch
t¸n De, diÖn tÝch bÒ mÆt S, h»ng sè tèc ®é k vµ tèc ®é ph¶n øng lµ r. Tèc ®é ph¶n øng r nhá h¬n r s
vµ chØ b»ng rs khi qu¸ tr×nh kh«ng bÞ k×m h·m bëi khuÕch t¸n trong h¹t xóc t¸c (De  ). TØ lÖ gi÷a
hai tèc ®é trªn ®-îc ®Þnh nghÜa lµ hÖ sè hiÖu dông e:
e =r/rs (2-79)
r = e . rs = e .k.cs
rs = k. cs (2-80)

c lµ nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng trong h¹t, phô thuéc vµo qu¸ tr×nh khuÕch t¸n vµ nång
®é cña chÊt ph¶n øng ë bÒ mÆt ngoµi cña chÊt xóc t¸c c s. c kh«ng thÓ ®o trùc tiÕp trong h¹t mµ chØ
cã thÓ tÝnh theo çc ph-¬ng tr×nh khuÕch t¸n. (xem môc 1.1).
Ph-¬ng tr×nh th¨ng b»ng chÊt ®-îc thµnh lËp cho qu¸ tr×nh ph¶n øng hãa häc cã yÕu tè
khuÕch t¸n dùa trªn nguyªn t¾c b¶o toµn chÊt cho mét ®¬n vÞ thÓ tÝch cña h¹t lµ: tèc ®é khuÕch t¸n
vµo b»ng tèc ®é ph¶n øng hãa häc céng víi tèc ®é khuÕch t¸n ra khái vïng ®ã [6,36] vµ cã d¹ng:
d 2c 2 dc S . k . c
 .  (2-81)
dr 2 r dr De
§Ó tiÖn lîi, ng-êi ta ®Þnh nghÜa ®¹i l-îng modul khuÕch t¸n Thiele s nh- sau
S. k
s = R (2-82)
De
R lµ b¸n kÝnh cña h¹t xóc t¸c , vµ (2-81) cã d¹ng
d 2 c 2 dc  s
2
 .  C (2-83)
dr 2 r dr R 2
Gi¶i ph-¬ng tr×nh (2-82) víi çc ®iÒu kiÖn biªn t¹i r = R th× c = c s vµ r=0 th× c=0, nhËn ®-îc sù
ph©n bè nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng däc theo chiÒu b¸n kÝnh cña h¹t.
c R sinh(3 s . r / R)
 (2-84)
cs r sinh 3 s
e x  ex
Hµm sè : sinh x =
2
e x  ex
cosh x =
2
sin x e x  e x
tanh x =  x
cosh x e  e x
Sau khi nhËn ®-îc ph©n bè nång ®é (2-84) cã thÓ tÝch tèc ®é ph¶n øng r cho toµn bé thÓ tÝch
cña h¹t b»ng çch tÝnh theo l-îng chÊt ®· khuÕch t¸n qua r = R hay tÝnh ph¶n øng t¹i tõng ®iÓm vµ
céng (tÝch ph©n) l¹i cho toµn bé thÓ tÝch h¹t.
Tèc ®é ph¶n øng r nhËn ®-îc cã d¹ng:
1  1 1 
r=    k.c (2-85)
 s  tanh 3 s 3 s  s
So s¸nh víi (2-79) ta thÊy hÖ sè hiÖu dông e cã d¹ng:

1  1 1 
e =    (2-86)
 3  tanh 3 s 3 s 
(2-86) thÓ hiÖn ¶nh h-ëng cña khuÕch t¸n, khi s nhá e  1, khi ®ã tèc ®é ph¶n øng
kh«ng phô thuéc vµo khuÕch t¸n. s nhá khi b¸n kÝnh h¹t R nhá, hÖ sè khuÕch t¸n lín, tèc ®é ph¶n
øng hãa häc k nhá (chÊt xóc t¸c cã ho¹t tÝnh thÊp). Víi s > 5 ta cã biÓu thøc gÇn ®óng e  1/s
khi ®ã qu¸ tr×nh khuÕch t¸n cã ¶nh h-ëng m¹nh.
Víi çc ph¶n øng bËc kh¸c 1 vµ phøc t¹p h¬n, xóc t¸c cã d¹ng kh¸c, lêi gi¶i cña e cã d¹ng
kh¸c h¬n nh-ng ý nghÜa vËt lý gÇn t-¬ng tù [6,36]
Víi çc ph¶n øng hãa häc trong m«i tr-êng n-íc, kÓ c¶ qu¸ tr×nh hÊp phô hay trao ®æi ion
th-êng ®-îc tiÕn hµnh ë nhiÖt ®é thÊp, qu¸ tr×nh chuyÓn khèi kh«ng cã vai trß t-¬ng tù nh- trong
xóc t¸c dÞ thÓ ë pha khÝ (®éng hãa häc chËm). Trong hÖ ®ã do qu¸ tr×nh khuÕch t¸n rÊt chËm vµ qu¸
tr×nh ph¶n øng hãa häc, hÊp phô, trao ®æi ion nhanh nªn khuÕch t¸n th-êng cã vai trß quyÕt ®Þnh.
Víi çc chÊt hÊp phô, xóc t¸c cã mao qu¶n thuéc l-ìng ph©n bè hay ®a ph©n bè (xóc t¸c
zeolit, chÊt cã mao quan lín vµ nhá) hÖ sè khuÕch t¸n D e sÏ trë nªn phøc t¹p h¬n, trong chõng mùc
nµo ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng lý thuyÕt hay thùc nghiÖm [22, 36].
HÖ sè hiÖu dông biÕn ®éng lín, tõ 0,01 ®Õn 1,0 phô thuéc vµo khuÕch t¸n, tèc ®é ph¶n øng vµ
cì h¹t. Gi¶ thiÕt r»ng nÕu ®o ®-îc r (2-79) vµ bá qua ®-îc çc yÕu tè chuyÓn khèi ë pha ngoµi th×
cã thÓ ®¸nh gi¸ vai trß cña qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong h¹t. Tõ ®Æc tr-ng lµ nÕu s < 1/3 th× e cã gi¸
trÞ xÊp xØ b»ng mét ta cã
S. k 1
e = R  (2-86)
De 3
hay R2.S.k/De < 1/9 << 0,11
Thay k = r/cs trong (2-79) vµ e  1 th×
R2r
 0,11 (2-88)
cs . De
Trong mét ph¶n øng nÕu thay ®æi b¸n kÝnh h¹t R th× khuÕch t¸n vµ ph¶n øng cã thÓ thay ®æi
vai trß ¶nh h-ëng:
3- Kü thuËt ph¶n øng hãa häc

Nghiªn cøu vÒ c©n b»ng vµ ®éng häc çc qu¸ tr×nh hãa häc cho biÕt mét ph¶n øng hãa häc
cã x¶y ra hay kh«ng (c©n b»ng), x¶y ra víi tèc ®é nhanh hay chËm vµ ¶nh h-ëng cña çc yÕu tè vËt
lý (chuyÓn khèi, truyÒn nhiÖt) lªn ph¶n øng ®ã thÕ nµo. Thùc hiÖn mét ph¶n øng ®ã trong phßng thÝ
nghiÖm hay trong c«ng nghiÖp mét çch cã hiÖu qu¶ theo ph-¬ng thøc nµo lµ ®èi t-îng cña kü
thuËt ph¶n øng. Kü thuËt ph¶n øng ®-îc chia theo ph¶n øng hãa häc ®ång thÓ vµ dÞ thÓ.
Ph¶n øng hãa häc ®ång thÓ lµ mét hÖ ph¶n øng cã çc cÊu tö tån t¹i trong cïng mét pha.
Ph¶n øng dÞ thÓ lµ hÖ ph¶n øng cã çc cÊu tö tån t¹i ë Ýt nhÊt lµ hai pha. Ph¶n øng hãa häc x¶y ra
trong tõng pha hoÆc t¹i bÒ mÆt ph©n çch pha.
3.1- Ph¶n øng ®ång thÓ
§Ó tiÕn hµnh mét ph¶n øng hãa häc ®ång thÓ trong m«i tr-êng n-íc, çc chÊt tham gia ph¶n
øng lµ çc chÊt tan trong ®ã vµ ch×nh b¶n th©n n-íc còng lµ chÊt tham gia ph¶n øng (vÝ dô ph¶n

øng thuû ph©n). Cã ba d¹ng kü thuËt ph¶n øng cho ph¶n øng ®ång thÓ: ng¾t ®o¹n, dßng æn ®Þnh,
dßng kh«ng æn ®Þnh (b¸n ng¾t ®o¹n)
ThiÕt bÞ ph¶n øng ng¾t ®o¹n ®¬n gi¶n, thùc hiÖn tõng mÎ mét, th-êng ®-îc khuÊy trén ®Òu,
thÝch hîp cho qui m« nhá. Do ®-îc khuÊy trén (®èi l-u c-ìng bøc) nªn nång ®é chÊt tham gia
ph¶n øng ph©n bè ®Òu trong c¶ vïng thÓ tÝch ph¶n øng, qu¸ tr×nh khuÕch t¸n ph©n tö kh«ng tån t¹i.
Sù thay ®æi nång ®é cña chÊt tham gia ph¶n øng lµ do qu¸ tr×nh hãa häc (h.4a).
Kü thuËt ph¶n øng dßng æn ®Þnh lµ chÊt tham gia ph¶n øng ®-îc ®-a chung vµo mét dßng
ch¶y víi nång ®é ë ®Çu vµo vµ däc theo chiÒu dµi cña thiÕt bÞ ph¶n øng lµ kh«ng ®æi. Trong qu¸
tr×nh ch¶y x¶y ra çc ph¶n øng hãa häc vµ s¶n phÈm cña ph¶n øng xuÊt hiÖn ë ®Çu ra. Kü thuËt
ph¶n øng dßng æn ®Þnh thÝch hîp cho çc qu¸ tr×nh qui m« lín ph¶n øng x¶y ra nhanh, vÝ dô qu¸
tr×nh khö trïng cho n-íc b»ng khÝ clo hay oz«n hoÆc ®iÒu chØnh pH vµ keo tô. Qu¸ tr×nh nµy phøc
t¹p h¬n qu¸ tr×nh ng¾t ®o¹n, cÇn nhiÒu thiÕt bÞ bæ trî, tuy nhiªn chÊt l-îng s¶n phÈm cã thÓ kiÓm
so¸t, hiÖu qu¶ kinh tÕ cao (h.4b).
Sù biÕn ®æi nång ®é cña s¶n phÈm hay cña chÊt tham gia ph¶n øng kh«ng chØ phô thuéc vµo
tèc ®é ph¶n øng hãa häc mµ cßn phô thuéc vµo çc qu¸ tr×nh chuyÓn khèi do ®èi l-u vµ khuÕch t¸n
ph©n tö. Trong tr-êng hîp lý t-ëng t¹i tõng vÞ trÝ däc theo cét, ph¶n øng trong suèt thêi gian cña
qu¸ tr×nh kh«ng thay ®æi, nh-ng gi¶m dÇn tõ ®Çu cho tíi cuèi cét ®èi víi chÊt tham gia ph¶n øng vµ
t¨ng dÇn ®èi víi s¶n phÈm. Ph-¬ng ph¸p dßng kh«ng æn ®Þnh cã tÝnh linh ho¹t cao h¬n nh-ng khã
®¸nh gi¸ h¬n hai lo¹i trªn vµ th-êng cã ba kiÓu (ph¶n øng A + B  s¶n phÈm).
* Trong b×nh ph¶n øng cã chøa A, n¹p dÇn B vµo cho ®Õn khi kÕt thóc (h.4c). Trong suèt qu¸
tr×nh ph¶n øng, c¶ thÓ tÝch khèi ph¶n øng lÉn thµnh phÇn hãa häc ®Òu thay ®æi theo thêi gian. VÝ dô
pha lo·ng axit vµo n-íc.
* N¹p ®ång thêi c¶ A vµ B vµo b×nh ph¶n øng (h.4d). Trong suèt qu¸ tr×nh thÓ tÝch khèi ph¶n
øng thay ®æi, cßn thµnh phÇn th× kh«ng.
* N¹p A s½n vµo b×nh ph¶n øng, B n¹p liªn tôc, thÓ tÝch b×nh cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi, s¶n phÈm
®-îc ®-a ra theo dßng liªn tôc (h.4c). Trong qu¸ tr×nh nµy thÓ tÝch khèi ph¶n øng kh«ng ®æi, thµnh
phÇn cã thay ®æi.
vµo vµo ra
ra
a)
B A B B
ra
A A
c d e
H.4 D¹ng kü thuËt ph¶n øng:

a ng¾t ®o¹n, b liªn tôc, c,d,e kh«ng æn ®Þnh.
§èi víi mét ph¶n øng hãa häc thuËn lîi vÒ mÆt nhiÖt ®é (cã x¶y ra), viÖc tiÕn hµnh kü thuËt
ph¶n øng chØ cßn phô thuéc vµo çc th«ng sè tèc ®é, çc th«ng sè ®ã qui ®Þnh kh©u thiÕt kÕ thiÕt bÞ

vµ c«ng nghÖ. Qu¸ tr×nh thùc hiÖn ph¶n øng hãa häc liªn quan trùc tiÕp tíi ®éng hãa häc, ®éng häc
ph¶n øng, truyÒn nhiÖt, d¹ng kü thuËt ph¶n øng {38}. Ph¶n øng hãa häc trong m«i tr-êng n-íc tù
nhiªn hoÆc trong kü thuËt xö lý chØ liªn quan nhiÒu ®Õn 3 giai ®o¹n chñ yÕu: ®éng hãa häc, chuyÓn
khèi vµ d¹ng kü thuËt ph¶n øng. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÖt Ýt cã vai trß h¬n v× th«ng th-êng kü thuËt
xö lý hay qu¸ tr×nh hãa häc x¶y ra trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é Ýt biÕn ®æi.
Sù thay ®æi n«ng ®é cña mét chÊt tham gia ph¶n øng dßng æn ®Þnh th× tèc ®é tÝch lòy b»ng
kh«ng. Sau ®©y chóng ta xem xÐt mét vµi tr-êng hîp.
3.1..1. D¹ng kü thuËt ph¶n øng lü t-ëng.
Trong çc b×nh ph¶n øng lý t-ëng víi kü thuËt ng¾t ®o¹n ®-îc hiÓu lµ t¹i mäi vÞ trÝ ë mét
thêi ®iÓm, nång ®é cña chÊt tham gia ph¶n øng b»ng nhau vµ gi¶m dÇn theo thêi gian. Ph¶n øng
dõng l¹i sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh nµo ®ã vµ hçn hîp khèi ph¶n øng ®-îc th¸o ra. NhiÖt ®é cña
khèi ph¶n øng kh«ng ®æi: kh«ng cÊp nhiÖt hay lµm l¹nh, nhiÖt cña ph¶n øng kh«ng lµm thay ®æi
nhiÖt ®æi cña hÖ.
Trong b×nh ph¶n øng lý t-ëng víi kü thuËt dßng æn ®Þnh (plug flow), dßng ch¶y mang çc
chÊt tham gia ph¶n øng cã ®Æc tr-ng rÊt trËt tù, kh«ng trén lÉn víi c¶ phÇn tr-íc lÉn phÝa sau nã. Cã
thÓ x¶y ra qu¸ tr×nh trén ngang (so víi dßng ch¶y, tøc lµ vÒ phÝa thµnh b×nh ph¶n øng), khuÕch t¸n
ph©n tö còng chØ cã thÓ theo h-íng xu«i dßng ch¶y vµ ngang (longitudinal lateral diffusion). §iÒu
kiÖn ®Ó cã dßng ch¶y (®Èy) lý t-ëng lµ thêi gian l-u (residence time) cña tÊt c¶ çc phÇn tö trong
b×nh ph¶n øng lµ nh- nhau.
Mét d¹ng dßng ch¶y æn ®Þnh kh¸c lµ cã khuÊy trén trong b×nh ph¶n øng, cã n¹p vµ ra liªn
tôc ( ideal stirred, constant flow stirred tank) còng ®-îc gäi lµ lý t-ëng. Trong khèi ph¶n øng do
®-îc khuÊy ®Òu nªn nång ®é cña çc cÊu tö kh«ng kh¸c biÖt ë mäi vÞ trÝ vµ cã thµnh phÇn gièng ë
®Çu ra. Çc kü thuËt ph¶n øng lý t-ëng kÓ trªn lµ ®iÒu kiÖn tèt cho çc chÊt tham gia ph¶n øng tiÕp
xóc víi nhau.
3.1.1.1- Ph¶n øng ng¾t ®o¹n lý t-ëng
Trong ph-¬ng ph¸p ng¾t ®o¹n lý t-ëng, nång ®é ®Òu, tèc ®é n¹p vµ tèc ®é ra b»ng kh«ng nªn
biÓu thøc (3-1) trë thµnh:
Tèc ®é ph¶n øng hãa häc =- tèc ®é tÝch lòy (3-2)
Trong khèi ph¶n øng thÓ tÝch V, sù suy gi¶m cña chÊt tham gia ph¶n øng A (tÝnh theo mol/
thêi gian) lµ tÝch cña tèc ®é ph¶n øng víi thÓ tÝch lµ + r A. V. L-îng chÊt tÝch lòy theo thêi gian lµ
tèc ®é tÝch lòy vµ lµ hiÖu cña nång ®é ban ®Çu víi nång ®é ®· ®-îc chuyÓn hãa thµnh s¶n phÈm.
§é chuyªn hãa X cña A ®-îc ®Þnh nghÜa lµ:
X=
 N    N   1  
0
(3-3)
N 0
 0
N lµ sè mol cña A trong khèi ph¶n øng t¹i t= 0 vµ t.

Tèc ®é tÝch lòy chÝnh lµ l-îng cßn d- l¹i ch-a ph¶n øng t¹i thêi ®iÓm t:


d N d  N0 1   
  N 0
d
(3-4)
dt dt dt
KÕt hîp (3-2) víi (3-4) vµ rA ta cã:

d
+ rAV =  N  0.
(3-5)
dt
TÝch ph©n (3-5):
d
t =+  N  

(3-6)
0 0
 .V
Ph-¬ng trØnh (3-6) cho phÐp thêi gian t cña mét ph¶n øng cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®-îc møc ®é
chuyÓn hãa X.
NÕu khèi l-îng riªng (tØ träng) cña chÊt láng kh«ng ®æi ta cã:
d   d 
t =    .
 
    (3-7)
0 0

  0

rA lµ tèc ®é ph¶n øng ®o ®-îc tõ thùc nghiÖm cã çc bËc ph¶n øng kh¸c nhau, c¬ chÕ kh¸c
nhau (xem môc 2 phÇn I).
3.1.1.2. Thêi gian vµ tèc ®é theo khèi
Trong phÇn trªn, thêi gian lµ mét ®¹i l-îng thÓ hiÖn hiÖu qu¶ cña mét ph¶n øng hãa häc, ®Ó
®¹t ®-îc cïng mét møc ®é chuyÓn hãa mµ thêi gian cµng ng¾n th× hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh cµng cao. Víi
çc ph¶n øng trong dßng ch¶y ng-êi ta ®Þnh nghÜa hai ®¹i l-îng lµ thêi gian theo khèi vµ tèc ®é
theo khèi (space time, space velocity ), chóng ®Æc tr-ng cho n¨ng suÊt cña hÖ ph¶n øng.
Tèc ®é theo khèi lµ tØ lÖ gi÷a tèc ®é thÓ tÝch n¹p nguyªn liÖu (1/h) vµ thÓ tÝch cña b×nh ph¶n
øng. VÝ dô mét b×nh ph¶n øng cã thÓ tÝch 1001 ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c dßng liªn tôc. Tèc ®é
n¹p nguyªn liÖu (vµ s¶n phÈm) lµ 1000/h. Tèc ®é khèi cña nã lµ 10h -1, cã ý nghÜa lµ cø trong mét
giê, tèc ®é n¹p chÊt vµo b×nh ph¶n øng gÊp 10 lÇn thÓ tÝch cña b×nh ph¶n øng ®ã. Tèc ®é theo khèi
cµng lín th× hiÖu suÊt qu¸ tr×nh cµng lín, tøc lµ víi cïng ®é chuyÓn hãa, thÓ tÝch b×nh ph¶n øng cÇn
nhá.
Thêi gian theo khèi ®-îc ®Þnh nghÜa lµ gi¸ trÞ nghÞch ®¶o cña thÓ tÝch khèi, cã ®¬n vÞ lµ thêi
gian. Thêi gian theo khèi chØ b»ng gi¸ trÞ thêi gian l-u khi:
 NhiÖt ®é vµ ¸p suÊt kh«ng ®æi däc theo b×nh ph¶n øng dßng ch¶y æn ®Þnh.
 Tèc ®é n¹p ®-îc ®o ë cïng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cña khèi ph¶n øng.
 TØ träng cña khèi ph¶n øng kh«ng ®æi
Trong vÝ dô trªn thêi gian theo khèi lµ 1/10 giê ( 6 phót) nghÜa lµ cø trong vßng 6 phót mét
thÓ tÝch nguyªn liÖu ®óng b»ng thÓ tÝch b×nh ph¶n øng (100) lÝt ®· thùc hiÖn song ph¶n øng.
Mèi liªn hÖ gi÷a thêi gian theo khèi , tèc ®é theo khèi Vs, thÓ tÝch b×nh ph¶n øng V vµ tèc
®é n¹p liÖu theo thÓ tÝch V0:
1 V
=  (3-8)
V V
s 0
3.1.1.3. Ph¶n øng d¹ng dßng æn ®Þnh lý t-ëng
Nguyªn t¾c dßng æn ®Þnh ®-îc sö dông réng r·i trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, c¶ trong nghiªn
cøu lÉ ë thùc tiÔn s¶n xuÊt.

Trong dßng æn ®Þnh, nång ®é cña chÊt tham gia ph¶n øng biÓn ®æi liªn tôc däc theo chiÒu
dßng ch¶y, tøc lµ tèc ®é ph¶n øng hãa häc còng gi¶m liªn tôc theo chiÒu dßng ch¶y. Ph-¬ng tr×nh
th¨ng b»ng chÊt (3-1) cã d¹ng:
Tèc ®é n¹p = tèc ®é + tèc ®é gi¶m do ph¶n øng (3-9)
Do nång ®é cña chÊt tham gia ph¶n øng vµ tèc ®é thay ®æi liªn tôc nªn ph-¬ng tr×nh kh«ng
thÓ m« t¶ cho toµn bé thÓ tÝch b×nh ph¶n øng mµ chØ cã thÓ m« t¶ cho mét phÇn thÓ tÝch nhá dV
trong ®ã vµ tÝch ph©n (céng) cho toµn bé thÓ tÝch cña b×nh. Ph-¬ng tr×nh ®-îc thµnh lËp nh- sau:
- ThÓ tÝch khèi ph¶n øng: dV
- Tèc ®é n¹p chÊt A vµo thÓ tÝch ®ã (mol/ thêi gian): N A
- Tèc ®é ra cña A khái dV (mol/ thêi ian): NA + d NA
- Gi¶m do ph¶n øng (ml/ thêi gian): RA.dV
§-a çc ®¹i l-îng nµy vµo (3-9):
NA= (NA+ dNA) + rA.dA (3-10)
L-u ý r»ng, sù thay ®æi cña d NA lµ do ph¶n øng hãa häc g©y ra, phô thuéc vµo ®é chuyÓn
hãa cña ph¶n øng X:
dNA= d{NA}0(1-X)= - {NA}0dX
Ta cã:
{NA}0dX= rA. dV (3-11)
(3-11) lµ ph-¬ng tr×nh giµnh cho 1 ®o¹n dV ( ph¶n øng vi sai). NÕu tÝch ph©n sÏ nhËn ®-îc
toµn c¶nh cho c¶ b×nh ph¶n øng.
Tèc ®é n¹p NA lµ h»ng sè, rA phô thuéc vµo ®é chuyÓn hãa:

d
v
dV
 N    r
(3-12)
0  0 0
V dx

x
(3-13)
N  
r 0
0

Trong tr-êng hîp tØ träng khèi ph¶n øng kh«ng thay ®æi, chia vÒ tr¸i cña (3-13) cho tèc ®é
n¹p liÖu V/V0= {X}=, {N}0/v0= {A}0:
V dx d  
  
  

= 0
    (3-14)
v 0
0
r

r
0

Trong ph¶n øng ng¾t ®o¹n, rA trong (3-7) lµ h»ng sè, trong (3-14) th× rA kh«ng ph¶i lµ h»ng
sè vµ th-êng ®-îc tÝnh theo tÝch ph©n sè.
Trong tr-êng hîp ph-¬ng tr×nh tèc ®é t-¬ng ®èi ®¬n gi¶n cã thÓ sö dông trùc tiÕp r A trong (3-
14) vµ lÊy tÝch ph©n, chó ý r»ng thêi gian  trong çc tr-êng hîp sau chÝnh lµ gi¸ trÞ t trong rA.
Ph¶n øng bËc kh«ng:
=
1
  .  
   0
(3-15)
0
k k

- Ph¶n øng bËc 1 kh«ng thuËn nghÞch:

1  
 = - 1m(1-X)= 1n 0
(3-16)
k  
- Ph¶n øng bËc hai kh«ng thuËn nghÞch:
  1 1 1
=    (3-17)
 k 1    
0 0 k
3.1.1.4. Ph¶n øng trong dßng liªn tôc
Kh¸c víi hai d¹ng kü thuËt thùc hiÖn ph¶n øng trªn, trong ph¶n øng dßng liªn tôc cã khuÊy
trén (h.4c) nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng ph©n bè ®Òu vµ tèc ®é tÝch lòy b»ng kh«ng ta cã:
Tèc ®é n¹p = tèc ®é ra + tèc ®é gi¶m do ph¶n øng (3-18)
T-¬ng tù çch lËp luËn trªn vµ tØ träng cña khèi ph¶n øng kh«ng ®æi ta nhËn ®-îc:
rA= X (3-19)
vµ
1 V  0 . 
=   (3-20)
Vs v0 r
X vµ rA cã thÓ x¸c ®Þnh t¹i ®Çu ra, chóng cã gi¸ trÞ b»ng gi¸ trÞ trong khèi ph¶n øng.
Trong kü thuËt ph¶n øng ng-êi ta cã thÓ kÕt hîp nhiÒu ph-¬ng thøc kh¸c nhau: ghÐp nèi tiÕp
hay song song çc kü thuËt ph¶n øng trªn hoÆc võa nèi tiÕp víi song song, thÓ tÝch çc b×nh ph¶n
øng cïng ®é lín hoÆc kh¸c ®é lín còng nh- ¶nh h-ëng cña chuyÓn khèi. Nh÷ng vÊn ®Ò ®ã ®îc
tr×nh bµy chi tiÕt trong {36, 38, 39}.
3.2. Ph¶n øng dÞ thÓ
Ph¶n øng hãa häc dÞ thÓ lµ ph¶n øng mµ çc chÊt tham gia tån t¹i Ýt nhÊt trong hai pha. v×
trong hÖ ph¶n øng tån t¹i çc pha kh¸c nhau nªn qu¸ tr×nh ph¶n øng sÏ ao gåm qu¸ tr×nh chuyÓn
khèi cña çc chÊt tõ pha nä sang pha kh¸c, tøc lµ ph-¬ng tr×nh ®éng hovj bao gåm: ®éng hãa häc
vµ ®éng häc chuyÓn khèi. D¹ng chuyÓn khèi còng kh¸c nhau trong hÖ kh¸c nhau (®èi l-u, khuÕch
t¸n trong pha khÝ, láng, chÊt r¾n xèp, qua mµng) nªn th-êng kh«ng cã mét d¹ng ph-¬ng tr×nh cã
øng dông tæng thÓ cho mét hÖ ph¶n øng dÞ thÓ ( xem 1 phÇn I).
Ph-¬ng thøc tiÕp xóc cña çc chÊt tham gia ph¶n øng trong hÖ dÞ thÓ kh¸c víi hÖ ®ång thÓ.
Trong hÖ ®ång thÓ ph-¬ng thøc tiÕp xóc lµ khuÊy trén hoÆc ch¶y ®Òu (plug flow, kh«ng trén lÉn,
®Õn vµ ®i lÇn l-ît trËt tù). Trong he4Ñ dÞ thÓ cã thÓ xuÊt hiÖn çc tæ hîp cña ph-¬ng thøc tiÕp xóc
gi÷a çc pha, ( vÝ dô ë pha 1 do khuÊy trén nh-ng ë pha 2 l¹i ch¶y ®Òu) nhÊt lµ trong ®ã cã chøa
pha kh«ng liªn tôc(chÊt r¾n xèp).
Nh×n chung, ph-¬ng tr×nh ®éng häc ph¶n øng dÞ thÓ m« t¶ ®ång thêi nhiÒu qu¸ tr×nh: hãa häc
vµ vËt lý (chuyÓn khèi) vµ kÕt hîp chóng l¹i víi nhau ë d¹ng logic cã thÓ ®¸nh gi¸ vµ ®o ®¹c ®-îc.
Gi¶ thiÕt r»ng mçi qu¸ tr×nh riªng biÖt cã tèc ®é lµ r i nµo ®ã, tèc ®é tæng thÓ cña c¶ qu¸ tr×nh
lµ r th× cã thÓ cã mét sè tæ hîp sau:
- Çc qu¸ tr×nh nhá thùc hiÖn song song kh«ng phô thuéc vµo nhau th×:

n
r= 
i 1
ri (3-21)
- Çc qu¸ tr×nh x¶y ra nèi tiÕp nhau vµ trong tr¹ng th¸i æn ®Þnh:
r= r1= r2...= ri (3-22)
- NÕu trong çc qu¸ tr×nh ®ã cã mét qu¸ tr×nh chËm nhÊt lµ ri th× r= ri
Khi kÕ hîp çc qu¸ tr×nh víi nhau cÇn chó ý çc ®iÓm sau:
- Khi so s¸nh vµ kÕ hîp çc qu¸ tr×nh , chóng cÇn ph¶i ®îc ®Þnh nghÜa theo mét ph-¬ng thøc
thèng nhÊt chung. VÝ dô khi kÕ hîp hai qu¸ tr×nh chuyÓn khèi vµ ph¶n øng hãa häc cña mét chÊt A
nµo ®ã. Tèc ®é chuyÓn khèi ®-îc ®Þnh nghÜa lµ l-îng chÊt (mol) ®-îc vËn chuyÓn trªn mét ®¬n vÞ
thêi gian t qua mét tiÕt diÖn S.
1 dN 
Qc= (3-23)
S dt
Tèc ®é ph¶n øng khi ®ã còng buéc ph¶i tÝnh theo tiÕt diÖn S chø kh«ng tÝnh theo thÓ tÝch nh-
trong ph¶n øng ®ång thÓ.
1 dN 
Qr = r'A = (3-24)
S dt
Ph¶n øng x¶y ra qua nhiÒu b-íc , nång ®é cña mét chÊt kh«ng thÓ ®« ®-îc ë çc vÞ trÝ trung
gian mµ chØ ®o ®-îc ë ®iÓm ®Çu vµ cuèi, vi vËy ph-¬ng tr×nh tèc ®é tæng thÓ chØ thÓ hiÖn qua ®¹i
l-îng nång ®é ®o ®-îc . §iÒu nµy cã thÓ thùc hiÖn dÔ nÕu ph-¬ng tr×nh ®éng häc chØ chøa ®¹i
l-îng nång ®é (hay chªnh lÖch nång ®é) ë bËc 1, gäi lµ tuyÕn tÝnh theo nång ®é. NÕu ph-¬ng tr×ng
theo nång ®é trë nªn phøc t¹p.
- Gi÷a çc pha lu«n lu«n tån t¹i mét bÒ mÆt ph©n çch pha cã tÝnh chÊt kh¸c h¼n çc pha mµ
nã ng¨n çch .Çc bÒ mÆt ph©n çch pha cã tæ hîp sau:r¾n-khÝ , r¾n- láng, láng- láng(hai chÊt láng
kh«ng hßa tan nhau).
VÝ dô sau ®©y ®îc chän ®Ó minh ho¹:
Cho mét ph¶n øng kh«ng thuËn nghÞch biÓu thÞ trªn h.5
A(khÝ) + b (r¾n)R (khÝ)
ChÊt A khuÕch t¸n qua mµng cã ®é dµy x ®Õn bÒ mÆt chÊt B. t¹i bÒ mÆt B x¶y ra ph¶n øng
t¹o s¶n phÈm R.R khuÕch t¸n ng-îc ra ngoµi pha khÝ.
cg BÒ mÆt chÊt B
KhÝ A
x cs
mµng
H. 5. Ph¶n øng A( khÝ) + B (r¾n)  R(khÝ)

Sö dông ph-¬ng tr×nh khuÕch t¸n FlickI (xem 1.2. phÇn I), tÝnh ®îc tèc ®é chuyÓn khèi cña A
tõ pha khÝ tíi bÒ mÆt chÊt r¾n B. (gi¶m tõ c g cs)

Qg =
1 dN 
S dt
dc 
 D  D c  
dx x
D
c  c   k g cg  cs
x g s
   
Tèc ®é ph¶n øng hãa häc bËc 1 theo A, tÝnh theo tiÕt diÖn S lµ:
1 dN
Qg = .   ks . cs (3-26)
S dt
ks lµ h»ng sè tèc ®é ph¶n øng tÝnh thoe ®¬n vÞ diÖn tÝch: kg=- D/x.
B©y giê chóng ta thµnh lËp mét ph-¬ng tr×nh ®éng häc cã chøa c¶ k g, ks vµ chØ cã thÓ ®o ®îc
nång ®é cña A ë pha khÝ cg chø kh«ng ®o ®îc nång ®é A trªn bÒ mÆt chÊt r¾n c s.
Trong tr¹ng th¸i æn ®Þnh (nång ®é t¹i mçi ®iÓm cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi theo thêi gian), tèc ®é
chuyÓn khèi A tíi bÒ mÆt b»ng tèc ®é ph¶n øng hãa häc.
Qs = Qg
Tõ (3-25) vµ (3-26) ta cã:
k g
cs= .c
k k
g
g s
Thay cs vµo (2-25) hoÆc (2-26) nhËn ®-îc:

1 dN 1
Qs =Qg=  
.c  k .c
1/ k 1/ k
g t g
S dt g s
kt lµ tèc ®é tæng thÓ cña ph¶n øng (1/k t= 1/kg+1/ks) vµ nÕu gäi 1/k lµ trë lùc cña ph¶n øng th×
trë lùc tæng thÓ (1/k t) lµ tæng thÓ cña trë lùc thµnh phÇn. Qui t¾c nµy cã thÓ ¸p dông cho çc qu¸
tr×nh x¶y ra liªn tiÕp nhau vµ tèc ®é tuyÕn tÝnh víi lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh (nång ®é).
Sö dông l¹i vÝ dô ë trªn nh-ng víi gi¶ thiÕt ph¶n øng hãa häc x¶y ra theo bËc hai, ta cã:
Qg =- kg(cg-cs)
Qs=-ks.cs2
Trong tr¹ng th¸i æn ®Þnh Qs=Qg
kg(cg-cs)=ks.cs
Gi¶i t×m cs:
 k  k  4k k c
2
g g g s g
cs=
2k s
k
Qs=Qg=-  (2 k c  k  k  4 k k c )
g 2
g
s g g s g g
2k s
Ta nhËn thÊy trë lùc cña ph¶n øng kh«ng mang tÝnh céng hîp nh- tr-êng hîp tr-íc. V× tèc
®é ph¶n øng hãa häc rÊt ®a d¹ng vµ biÕn ®éng lín so víi nhiÖt ®é nªn ta dÔ t×m ®-îc ®iÒu kiÖn tÝch
hîp t×m ra b-íc chËm nhÊt vµ xö lý ph-¬ng tr×nh tæng thÓ theo b-íc ®ã ( xem thªm 2.1.6 phÇn I).
NÕu b-íc ph¶n øng chËm:
QS=Qg=kg.c2g
NÕu b-íc khuÕch t¸n chËm:

Qs=Qg= kg.cg
3.2.1. HÖ ph¶n øng r¾n láng
Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i liªn quan ®Õn hÖ ph¶n øng dÞ thÓ, chñ yÕu lµ pha
r¾n - láng, pha khÝ- láng còng ®ãng mét vai trß hhÊt ®Þnh.
Ph¶n øng hãa häc dÞ thÓ gi÷a hai pha r¾n- láng cã thÓ xem lµ çc qu¸ tr×nh mµ çc thµnh
phÇn tham gia tån t¹i á hai pha cã thÓ t¹o ra çc s¶n phÈm râ rµng nh- ph¶n øng gi÷a ®¸ v«i
(CaCO3) víi CO2 hßa tan trong n-íc.
CaCO3 + CO2 + H20Ca2+ +2HCO3-
HoÆc qu¸ tr×nh trao ®æi gi÷a ion Ca2+ trong n-íc víi ion Na+ trong m¹ng polyme:
R-Na+Ca2+R-Ca+Na+
Mét hÖ mµ trong qu¸ tr×nh kh«ng trùc tiÕp t¹o thµnh s¶n phÈm hãa häc râ rµng còng ®-îc
xem lµ mét ph¶n øng dÞ thÓ: hÊp thô kh«ng thuËn nghÞch çc chÊt h÷u c¬ trªn than ho¹t tÝnh, qu¸
tr×nh keo tô hoÆc qu¸ tr×nh kÕt tinh CaCO3 trªn çc h¹t çt th¹ch anh ( xóc t¸c) trong qu¸ tr×nh khö
®é cøng cña n-íc b»ng ph-¬ng ph¸p v«i, s« ®a. Kü thuËt thùc hiÖn çc ph¶n øng gi÷a hai pha r¾n-
láng cã nhiÒu d¹ng nh-ng phæ biÕn lµ hai d¹ng chÝnh: khuÊy trén ®Òu gi÷a chÊt r¾n vµ chÊt láng vµ
t¸ch phÇn chÊt r¾n qua läc, ly t©m, l¾ng t-¬ng øng ph-¬ng ph¸p ng¾t ®o¹n, ph-¬ng ph¸p thø hai
®-îc dïng lµ ph-¬ng ph¸p tÇng tÜnh hay tÇng cè ®Þnh (fixed bed) trong ®ã chÊt r¾n ®-îc xÕp thµnh
mét tÇng cã ®é cao nhÊt ®Þnh, chÊt láng chøa chÊt tham gia ph¶n øng ®-îc ch¶y qua theo chiÒu
xu«i (trªn xuãng) hoÆc ng-îc.
§Ó m« t¶ çc qu¸ tr×nh ph¶n øng gi÷a pha r¾n vµ láng ( kÓ c¶ khÝ- r¾n) mét trong hai m« h×nh
sau cã thÓ sö dông.
- M« h×nh ph¶n øng thÊm ®Òu (progressive- conversion model): chÊt r¾n tham gia ph¶n øng
cã mét thÓ tÝch, h×nh khèi nhÊt ®Þnh, gi¶ thiÕt lµ d¹ng h×nh cÇu. çc chÊt khÝ hay láng thÊm vµo toµn
bé thÓ tÝch vµ ph¶n øng víi chÊt r¾n cã thÓ víi tèc ®é kh¸c nhau t¹i çc vÞ trÝ kh¸c nhau . ChÊt r¾n
®îc chuyÓn hãa dÇn, liªn tôc trong toµn bé thÓ tÝch cña h¹t.
M« h×nh ph¶n øng lâi tr¬ (unreacted - core model): ph¶n øng chØ x¶y ra ë líp bªn ngoµi lóc
ban ®Çu, chØ khi nµo çc líp ngaßi c¹n kiÖt nguyªn liÖu th× ph¶n øng míi tiÕp tôc tiÕn s©u vµo trong
lâi vµ ®Ó l¹i phÝa sau vïng ph¶n øng mét líp s¶n phÈm chuyÓn hãa hay çc chÊt r¾n tr¬ kh«ng ph¶n
øng, gäi lµ líp tr¬. Ph¶n øng tiÕp diÔn vµ chØ kÕt thóc khi líp lâi bÞ ph¶n øng "gÆm" hÕt.
Kh¶ n¨ng ¸p dông çc m« h×nh ph¶n øng trªn phô thuéc vµo b¶n chÊt cña hÖ. §èi víi çc
chÊt r¾n kh«ng xèp (hoÆc Ýt xèp) m« h×nh thÊm ®Òu kh«ng thÓ sö dông. Ng-îc l¹i çc chÊt cã ®é
xèp lín, qu¸ tr×nh ph©n bè chÊt tan do khuÕch t¸n nhanh nªn nã cã nhiÒu kh¶ n¨ng øng dông. Víi
çc chÊt hÊp phô, chñ yÕu lµ than ho¹t tÝnh, chÊt trao ®æi lín, läc chËm s©u cã thÓ ¸p dông m« h×nh
thÊm ®Òu. Trong çc tµi liÖu chuyªn m«n gäi lµ cÊu tróc ®ång nhÊt.
Dï víi m« h×nh ph¶n øng nµo th× mét qu¸ tr×nh hãa häc dÞ thÓ láng- r¾n x¶y ra cïng bao gåm
çc gai ®o¹n chÝnh sau:
1- KhuÕch t¸n cña çc chÊt tham gia ph¶n øng trong pha láng hoÆc chuyÓn khèi do ®èi l-u
nh»m gióp chóng ta t¨ng c-êng x¸c suÊt gÆp nhau (chuyÓn khèi ngoµi).
2- KhuÕch t¸n mµng: gi÷a h¹t chÊt r¾n vµ pha láng lu«n tån t¹i mét líp máng chÊt láng gäi lµ
mµng. Mµng ®-îc h×nh thµnh do tÝnh chÊt t-¬ng t¸c cña çc líp ph©n çch pha, do tÝnh thuû ®éng
cña hÖ. Trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng mµng nµy cã ®é dµy kho¶ng 10 -4cm.

3- KhuÕch t¸n trong: víi çc chÊt r¾n ®Æc, khi çc chÊt tham gia ph¶n øng tiÕp xóc víi bÒ mÆt
ngoµi cña h¹t, ph¶n øng ®· b¾t ®Çu x¶y ra (m« h×nh lâi tr¬) mµ kh«ng cã giai ®o¹n khuÕch t¸n
trong. §èi víi chÊt r¾n xèp, diÖn tÝch bÒ mÆt ngoµi (tÝnh theo kÝch th-íc h×nh häc cña h¹t) th-êng
lµ nhá so víi diÖn tÝch trong çc mao qu¶n (kho¶ng vµi phÇn tr¨m, tuú theo hÖ, víi than ho¹t tÝnh
chiÕm kh«ng qu¸ 1%) nªn ph¶n øng hãa häc x¶y ra chñ yÕu ë diÖn tÝch trong h¹t, tøc lµ diÖn tÝch
cña çc mao qu¶n h×nh thµnh nªn ®é xèp. Gia ®o¹n chuyÓn khèi tõ bÒ mÆt cña h¹t vµo t©m cña h¹t
x¶y ra do khuÕch t¸n ph©n tö. Dßng khuÕch t¸n nµy lín h¬n hay nhá tuú thuéc vµo sù chªnh lÖch
nång ®é däc theo chiÒu khuÕch t¸n vµ t-¬ng t¸c cña chÊt khuÕch t¸n víi chÊt láng (n-íc) trong
mao qu¶n vµ víi chÊt r¾n. Nh×n chung chÊt r¾n cã mao qu¶n nhá (diÖn tÝch bÒ mÆt lín) lùc t-¬ng
t¸c gi÷a chóng m¹nh vµ khuÕch t¸n chËm. Ngoµi nh÷ng yÕu tè kÓ trªn, l-îng chÊt vËn chuyÓn do
khuÕch t¸n trong h¹t tØ lÖ nghÞch víi b×nh ph-¬ng khÝch th-íc cña h¹t.
4- Giai ®o¹n ph¶n øng hãa häc: ph¶n øng hãa häc ®-îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh chuyÓn hãa hoÆc
trao ®æi hoÆc hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n x¶y ra liªn tôc trªn toµn bé diÖn tÝch trong vµ chØ kÕt
thóc khi bÞ mÊt ho¹t tÝnh hoÆc c¹n kiÖt dung l-îng hÊp phô (qu¸ tr×nh trao ®æi ion). Çc qu¸ tr×nh
kÓ trªn trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i cã thÓ ¸p dông m« h×nh ph¶n øng thÊm ®Òu.
5- Víi çc qu¸ tr×nh thuËn nghÞch (xóc t¸c, trao ®æi ion) b-íc t¸ch s¶n phÈm ra khæi bÒ mÆt
chÊt r¾n gäi lµ gi¶i hÊp phô. HÊp phô ph©n tö ( chÊt h÷u c¬ trong than ho¹t tÝnh) th-êng kh«ng cã
b-íc nµy.
6. TiÕp theo lµ çc b-íc khuÕch t¸n ng-îc trë ra bÒ mÆt ngoµi, qua mµng tíi dung dÞch vµ
qu¸ tr×nh kÕt thóc. Trong phÇn lín tr-êng hîp, nång ®é chÊt tham gia ph¶n øng, chÊt hËp phô, ion
bÞ trao ®æi hay sù thay ®æi cña nã theo thêi gian chØ cã thÓ x¸c ®Þnh ë pha ngoµi. NÕu qu¸ tr×nh lµ
æn ®Þnh th× tèc ®é çc b-íc lµ b»ng nhau, nÕu kh«ng th× b-íc chËm nhÊt quyÕt ®Þnh tèc ®é tæng thÓ
cña qu¸ tr×nh.
Sau ®©y sÏ xem xÐt mét vµi b-íc, ®Æc biÖt chó ý tíi qu¸ tr×nh hÊp phô vµ trao ®æi ion trong
m«i tr-êng n-íc. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi ngoµi ®· ®-îc tr×nh bµy trong ph©n I.1.1, vµ qu¸ tr×nh
ph¶n øng hãa häc xóc t¸c trong phÇn 2-2,2-3
3.2.2. ChuyÓn khèi qua mµng
ChuyÓn khèi qua mµng hay khuÕch t¸n mµng ®-îc m« t¶ qua ®Þnh luËt khuÕch t¸n Flick I.
§èi víi mét cÊu tö i:
dN dc
Qi=   D
i i
(3-27)
d
l
Sdt
S: Lµ tiÕt diÖn, Ni: sè mol chÊt i ®-îc vËn chuyÓn
Qi lµ tèc ®é chuyÓn khèi trªn mét ®¬n vÞ tiÕt diÖn (mol m -2.s-1), Dl lµ hÖ sè khuÕch t¸n cña i
trong n-íc (cm2.s-1),  lµ ®é dµy cña mµng, dci lµ sù chªnh lÖch nång ®é cña i trªn bÒ mÆt ngaßi cña
chÊt r¾n ci*:
D
Qi= l
(ci- ci*)= L(ci- ci*) (3-28)


=DL/ gäi lµ hÖ sè chuyÓn khèi mµng hay hÖ sè khuÕch t¸n mµng kh¸c víi hÖ sè khuÕch t¸n
trong dung dÞch tØ lÖ nghÞch víi ®é dµy cña mµng, cã ®¬n vÞ lµ cm/s. V× ®ã lµ qu¸ tr×nh æn ®Þnh, nªn
sù ph©n bè nång ®é tõ dung dÞch ®Õn bÒ mÆt ngoµi lµ tuyÕn tÝnh (xem h.5).
Nång ®é ci* chÝnh lµ nång ®é ë tr¹ng th¸i c©n b»ng hÊp phô (trao ®æi ion) víi nång ®é a i cña
chÝnh cÊu tö ®ã trªn bÒ mÆt chÊt r¾n víi gi¶ thiÕt lµ chÊt r¾n chØ cã bÒ mÆt ngoµi (kh«ng xèp) hoÆc
do qu¸ tr×nh khuÕch t¸n mµng lµ ngoµi giai ®o¹n chËm nhÊt. Quan hÖ gi÷a a i vµ ci* ®-îc m« t¶ qua
thÓ ®¼ng nhiÖt hÊp phô (xem 2,2,4 ph©n I); a i=f(ci*).
XÐt trong mét hÖ kÝn, thÓ tÝch kh«ng ®æi cã chøa dung dÞch thÓ tÝch V víi nång ®é cÊu tö i
ban ®Çu lµ ci0 vµ t¹i bÊt kú thêi ®iÓm nµo ®ã lµ c i vµ mét l-îng chÊt r¾n ( chÊt hÊp phô)m. Nång ®é
chÊt bÞ hÊp phô trªn chÊt r¾n lµ a i t¹i bÊt kú thêi ®iÓm nµo ®ã, ban ®Çu chÊt hÊp phô s¹ch, a i=aio=0
t¹i t=0. Ta thÊy r»ng sù gi¶m nång ®é ë dung dÞch chÝnh b»ng l-îng t¨ng trªn chÊt r¾n. Tuy nhiªn
nång ®é cña ci vµ ai tÝnh theo ®¬n vÞ kh¸c nhau. ci tÝnh theo mol/l cña thÓ tÝch chÊt láng, a i tÝnh theo
mol/g cña khèi l-îng chÊt hÊp phô m.
dc da
-V.  m. i
QS i
i
(3-29)
dt dt
dc m da
-  .i i
(3-30)
dt V dt
KÕt hîp (3-27), (3-28), (3-29), (3-30) ta cã:
dc S. 
  (ci-ci*)
i L
(3-31)
dt V
da S 3
 (c  c )  (c  c )
i L * L *
i i i i
(3-32)
dt m p. R
4
Gi¶ thiÕt lµ chÊt r¾n h×nh cÇu cã b¸n kÝnh R, th× S= 4. R2, vµ m= p  . R , p lµ khèi l-îng 3
3 chÊt r¾n xèp (1.2.2-

riªng thùc (chÊt r¾n ®Æc) hay biÓu kiÕn (chÊt xèp), xem phÇn khuÕch t¸n trong
phÇn I).
Trong nhiÒu tµi liÖu chuyªn m«n tiÕt diÖn th-êng ®-îc tÝnh theo tiÕt diÖn riªng S' tøc lµ tiÕt
diÖn trªn mét ®¬n vÞ khèi l-îng (m2/g), tøc lµ S'=S/m. Khi ®ã biÓu thøc (2-31) hoÆc (2-32) cã d¹ng:
dc S . 4 . R 
' 2
  (c  c )
*
(ci-ci*) =
i L L
i i
(3-33)
dt V V
da 3
 S .  (c  c )  (c  c )
i " L *
L i i i i
(3-34)
dt pR
Tõ ph-¬ng tr×nh (3-33) vµ (3-34) nhËn thÊy tèc ®é gi¶m ci ë pha ngoµi tØ lÖ thuËn víi diÖn
tÝch ngoµi cña h¹t. Tæng tiÕt diÖn cµng lín tèc ®é gi¶m nång ®é cµng nhanh. Trªn cïng mét ®¬n vÞ
khèi l-îng h¹t chÊt hÊp phô cµng nhá th× S cµng lín. Tèc ®é gi¶m phô thuéc vµo hÖ sè chuyÓn khèi
 L=D/, hÖ sè khuÕch t¸n lín, ®é dµy líp mµng nhá t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho chuyÓn khèi mµng,
®é dµy  cã thÓ thay ®æi mét phÇn kh«ng nhiÒu do khuÊy trén. Tèc ®é hÊp phô th× t¨ng khi R gi¶m
(3-34).

X¸c ®Þnh hÖ sè chuyÓn khèi  L cã vai trß trong nghiªn cøu ®éng häc, v× kh«ng thÓ ®o dé dµy
líp mµng nªn kh«ng thÓ tÝnh ngay khi ®· biÕt hÖ sè khuÕch t¸n. Thùc nghiÖm cã thÓ x¸c ®Þnh mét
çch gÇn ®óng nh- sau:
BiÕn ®æi biÓu thøc (3-33) thµnh:
V 1 dci
 L= . * . (3-35)
m. S ' ci  ci dt
Chän ®iÒu kiÖn sao cho c*i  0, vÝ dô t¹i thêi ®iÓm ban ®Çu cña thÝ nghiÖm l-îng c*i tÝch lòy
Ýt hoÆc ph¶n øng hãa häc (hÊp phô) rÊt nhanh ta cã:
V 1 dci
L = . . (3-36)
m. S ' ci dt
TÝch ph©n (3-36) víi ®iÒu kiÖn t=0, ci=c0 ta cã:
ci (giai ®o¹n ®Çu)=c0.exp(- L m. S ' . t ) (3-37)

V
Tõ sè liÖu thùc nghiÖm ci ë giai ®o¹n ®Çu ta cã thÓ x¸c ®Þnh  L khi biÕt m, S' V.
HÖ sè chuyÓn khèi  L còng cã thÓ tÝnh trong mèi t-¬ng quan víi çc chuÈn sè Reynold,
Shewood vµ Schmidt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh {40}.
B»ng ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm ng-êi ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc vai trß cña khuÕch t¸n mµng
trong qu¸ tr×nh tæng thÓ. §ã lµ thÝ nghiÖm ng¾t ®o¹n. Trong qu¸ tr×nh ®o tèc ®é qu¸ tr×nh: hãa häc,
hÊp phô, trao ®æi ion ë tr¹ng th¸i tÜnh, khi tiÕn hµnh ®Õn mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cho ph¶n øng t¹m
dõng, t¸ch riªng phÇn dung dÞch vµ chÊt r¾n. Sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh l¹i cho qu¸ tr×nh tiÕp diÔn.
Quan s¸t tèc ®é tr-íc vµ sau thêi gian ng¾t t¹m thêi nÕu quan s¸t thÊy tèc ®é qu¸ tr×nh kh«ng t¨ng
ë giai ®o¹n sau th× ®ã lµ dÊu hiÖu qu¸ tr×nh khuÕch t¸n mµng chËm, khèng chÕ tèc ®é chung. Trong
thêi gian ngõng, nång ®é cña chÊt ®ang quan s¸t trªn bÒ mÆt ngoµi chÊt r¾n c i* gi¶m do khuÕch t¸n
s©u vµo trong h¹t, nång ®é trong h¹t ®-îc san ph¼ng. Khi tiÕp tôc l¹i nång ®é trong h¹t còng kh«ng
t¨ng h¬n so víi tr-íc ®ã chøng tá khuÕch t¸n trong h¹t nhanh, sù ph©n bè nång ®é trong h¹t gi÷
nguyªn tr¹ng th¸i tr-íc vµ sau khi ng¾t ®o¹n, chØ phô thuéc vµo khuÕch t¸n mµng. NÕu ph¶n øng
t¨ng tèc ®é khi tiÕp tôc l¹i th× vai trß khuÕch t¸n mµng Ýt cã ý ngi·, khi ®ã çc yÕu tè kh¸c, nhÊt lµ
khuÕch t¸n trong cã vai trß quan träng h¬n.
3.2.3. ChuyÓn khèi trong h¹t
Trong çc hÖ chøa chÊt r¾n xèp, çc ph©n tö khuÕch t¸n qua líp mµng l¹i tiÕp tôc khuÕch t¸n
s©u vµo trong h¹t. Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong h¹t cã thÓ x¶y ra: trong m«i tr-êng n-íc n»m trong
çc mao qu¶n gäi lµ khuÕch t¸n thÓ tÝch hay khuÕch t¸n mao qu¶n(volume, pore diffusion) hoÆc lµ
khuÕch t¸n däc theo thµnh mao qu¶n ë tr¹ng th¸i ®· bÞ hÊp phô, gäi lµ khuÕch t¸n bÒ mÆt {40, 41}.
KhuÕch t¸n thÓ tÝch hay gÆp ®èi víi çc hÖ cã mao qu¶n t-¬ng ®èi lín vµ lùc t-¬ng t¸c gi÷a chÊt
khuÕch t¸n vµ chÊt r¾n nhá. Khi kÝch th-íc mao qu¶n nhá, cì kho¶ng vµi lÇn ®uêng kÝnh chÊt
khuÕch t¸n vµ t-¬ng t¸c gi÷a chóng m¹nh th× vai trß cña khuÕch t¸n bÒ mÆt quan träng h¬n. Qu¸
tr×nh khuÕch t¸n thÓ tÝch vÒ b¶n chÊt lµ khuÕch t¸n trong ph láng n-íc cã chÞu t¸c ®éng thªm cña

cÊu tróc chÊt r¾n, cßn khuÕch t¸n bÒ mÆt chñ yÕu phô thuéc vµo lùc t-¬ng t¸c gièng nh- chÊt khÝ
trong cïng ®iÒu kiÖn, lùc t-¬ng t¸c cµng lín th× khuÕch t¸n bÒ mÆt cµng chËm.
3.2.3.1. M« h×nh khuÕch t¸n bÒ mÆt
Trong thøc tiÔn, chÊt r¾n xèp (xóc t¸c, hÊp phô, trao ®æi ion) cã h×nh d¹ng vµ cÊu tróc xèp
kh«ng ®Òu, tuy nhiªn m« h×nh khuÕch t¸n bÒ mÆt ®-îc x©y dùng trªn gi¶ thiÕt lµ tÊt c¶ çc h¹t cã
h×nh cÇu, cïng kÝch th-íc vµ cÊu tróc xèp lµ ®ång nhÊt: khèi l-îng riªng, diÖn tÝch bÒ mÆt, ph©n bè
kÝch th-íc lç xèp, nång ®é chÊt khuÕch t¸n trong pha r¾n.
Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n bÒ mÆt trong h¹t ®îc m« t¶ theo ®Þnh luËt Flick I ®èi víi cÊu tö i:
dN da
  p. D i
S
i
(3-38)
Sdt dr
Nång ®é chÊt bÞ hÊp phô trong chÊt r¾n a i tÝnh theo ®¬n vÞ khãi l-îng (mol/g) thay v× nång ®é
th«ng th-êng ci (mol/l) trong ph-¬ng tr×nh khuÕch t¸n Flick nªn c i=p.ai, S lµ tiÕt diÖn, Ni lµ sè mol
cña chÊt khuÕch t¸n, p: khèi l-îng riªng, D s: hÖ sè khuÕch t¸n, ai lµ nång ®é cÊu tö i trªn bÒ mÆt
chÊt r¾n, r lµ trôc to¹ ®é däc theo b¸n kÝnh cña h¹t, da i/dr lµ sù chªnh lÖch nång ®é trong pha r¾n kÓ
tõ ngoµi h¹t vµo trong, lµ ®éng lùc cña qu¸ tr×nh khuÕch t¸n. ai lµ nång ®é cña chÊt bÞ hÊp phô c¶ ë
thÓ tÝch chÊt láng trong mao qu¶n lÉn trªn thµnh mao qu¶n.
Ph-¬ng tr×nh th¨ng b»ng chÊt trong h¹t ®-îc thµnh lËp trªn c¬ së:
Quan s¸t mét líp trong h¹t cã ®é dµy lµ dr, tõ r + dr (t©m h¹t r=0, mÆt ngoµi r=R). L-îng . .
chÊt vËn chuyÓn qua r trªn mét ®¬n vÞ thêi gian lµ N vµ qua r + dr lµ N +dr. HiÖu sè gi÷a l-îng r r
chÊt vµo ra khái líp cã ®é dµy dr chÝnh lµ l-îng chÊt ®· bÞ hÊp phô qu¸ tr×nh khuÕch t¸n bÒ mÆt vËn
.
t¶i ®Õn, N : r
. . .
N -N r r +dr =N (3-39)
Phï hîp víi ®Þnh ngh·i (3-38) ta cã:
.
 a 
N =-4.(r+dr)2p.Ds  
i
(3-40)
 r 
r +dr
r  dr
.
 a 
N =4. r2.p.Ds  
i
(3-41)
r
 r  r
. a
N= N =4. r2.dr.Ds.p. i
(3-42)
r
t
®¹i l-îng 4. r2 t-¬ng øng víi tiÕt diÖn. Tæ hîp çc biÓu thøc trªn theo (3-39) vµ lÊy phÐp giíi
h¹n dr0:
a   a 2 a 
2
D i
 .  i i
(3-43)
t  r r r 
s 2
Ph-¬ng tr×nh (3-43) m« t¶ sù ph©n bè nång ®é cña chÊt i trong h¹t cã b¸n kÝnh R. Nång ®é ë
phÝa ngoµi cña h¹t lín h¬n phÝa trong phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè trong ®ã cã hÖ sè khuÕch t¸n bÒ
mÆt Ds. Gi¶ sö tõ (3-43) cã thÓ tÝnh ®-îc sù ph©n bè cña a i=f (r,t) t¹i mçi ®iÓm, ng-êi ta tÝnh tiÕp
®-îc nång ®é trung b×nh ai trong toµn bé thÓ tÝch h¹t.

 r
a i=(3/R3)
i

0
a . r . dr
i
2
(3-44)
Ph-¬ng tr×nh (3-43), (3-44) th-êng kh«ng cã lêi gi¶i ë d¹ng t-êng minh (gi¶i tÝch), lêi gi¶i
chØ ë d¹ng gÇn ®óng tÝnh theo ph-¬ng ph¸p sè víi ®iÒu kiÖn ban ®Çu vµ biªn tÝch hîp {5,40, 41}.
M« h×nh khuÕch t¸n bÒ mÆt cã thÓ ®¬n gi¶n hãa, mét ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng theo çch: thay
®¹i l-îng gradient nång ®é da i/dr b»ng hiÖu sè nång ®é cña cÊu tö i t¹i bÒ mÆt ngaßi r=R vµ nång

®é trung b×nh trong toµn bé khèi h¹t a ta sÏ nhËn ®-îc mét biÓu thøc tuyÕn tÝnh.
i
dN a ( r  R)  a
 

  pD . i
  p.  a (r  R)  a
i i
(3-45)

s s i i
Sdt r
 s: hÖ sè chuyÓn khèi (cm/s) bÒ mÆt trong h¹t. KÕt hîp (3-45) víi (3-38) vµ (3-39), víi
S.p=3/R ta cã:
 

da 3 
  a (r  R)  a
i
s i i
(3-46)
dt R

Ph-¬ng tr×nh (3-46) dÔ gi¶i h¬n vµ cÇn ph¶i biÕt ®îc gi¸ trÞ a (r=R), tuy nhiªn çc gi¸ trÞ i
nhËn ®-îc tõ thùc nghiÖm cho thÊy  s phô thuéc vµo thêi gian. trong nhiÒu tr-êng hîp mèi t-¬ng
quan gi÷a  s vµ Ds cã d¹ng:
 s5. Ds/R (3-47)

Ds còng cã thÓ x¸c ®Þnh tõ thùc nghiÖm th«ng qua viÖc ®o ®éng häc trong hÖ ph¶n øng ng¾t
®o¹n vµ cïng víi çc th«ng sè lµ d÷ liÖu cho viÖc thiÕt kÕ qui tr×nh c«ng nghÖ xö lý n-íc b»ng than
ho¹t tÝnh, chÊt trao ®æi ion hay hÖ xóc t¸c cã khuÊy trén {40, 41}.
3.2.3.2. M« h×nh khuÕch t¸n thÓ tÝch
C¬ chÕ chuyÓn khèi trong h¹t còng cã thÓ lµ khuÕch t¸n cña çc ph©n tö trong m«i tr-êng
n-íc trong çc mao qu¶n. Tõ ®Þnh luËt khuÕch t¸n Flick cã thÓ viÕt:
dN dc
 S. D i
p
i
(3-48)
dt dr
ci lµ nång ®é chÊt khuÕch t¸n trong mao qu¶n (mol/l) ë tr¹ng th¸i c©n b»ng víi nång ®é cña
nã trªn bÒ mÆt chÊt r¾n a i theo mét d¹ng ®¼ng nhiÖt nµo ®ã (xem 2.3.2.1. phÇn I). Nång ®é chÊt
khuÕch t¸n trong h¹t gåm hai thµnh phÇn: a i vµ ci. Thµnh phÇn khuÕch t¸n lµ phÇn c i, ai bÞ "g¾n"
chÆt vµo bÒ mÆt chÊt r¾n kh«ng cã kh¶ n¨ng khuÕch t¸n. a i vµ ci ®Òu gi¶m tõ phÝa ngoµi vµo trong
h¹t nh-ng ®é gi¶m cña ci m¹nh h¬n, kh¶ n¨ng hÊp phô cña hÖ cµng m¹nh th× sù kh¸c biÖt gi÷a
chóng cµng lín. Sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh a i ë phÝa ngoµi ®¹t gi¸ trÞ c©n b»ng vµ gi¶i ph©n bè
nång ®é ai dÞch vÒ phÝa trong h¹t. Ph-¬ng tr×nh khuÕch t¸n ®-îc thµnh lËp t-¬ng tù trong tr-êng
hîp khuÕch t¸n bÒ mÆt cã d¹ng:
a c   c 2 c 
2
p.  . i
D   .  i r i
(3-49)
t t i
 r r r 
p 2
 i: ®é xèp trong cña h¹t (xem 1.2.1. phÇn I).Do hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n nªn sè h¹ng thø
hai trong vÕ tr¸i nhá h¬n sè h¹ng ®Çu nhiÒu cã thÎe bá qua, khi ®ã

a   c 2 c 
2
p. D
i
 .  r i
(3-50)
t  r r r 
p 2
Ph-¬ng tr×nh (3-50) còng chØ cã thÓ gi¶i ®-îc b»ng çc ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng víi çc ®iÒu
kiÖn biªn vµ ban ®Çu x¸c ®Þnh. hÖ sè khuÕch t¸n Dp cã liªn hÖ mËt thiÕt víi hÖ sè khuÕch t¸n trong
pha láng DL (xem 1.2.3. PhÇn I), tuy nhiªn cã bÞ ¶nh h-ëng bëi ®é lÖch vµ ®é xèp cña h¹t (1.2.2
phÇn I).
D
Dp = i L
  .D
2
i
L
(3-51)
q
q: ®é lÖch lín h¬n 1,  i: ®é xèp trong cña h¹t.
MÆc dï tån t¹i mèi quan hÖ (3-51) nh-ng hÖ sè lÖch th-êng kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc b»ng
nh÷ng phÐp ®o ®éc lËp v× tÝnh chÊt phøc t¹p cña cÊu tróc xèp, v× vËy D p ph¶i x¸c ®Þnh qua thÝ
nghiÖm ®o ®éng häc. §é tin cËy cña ohÐp ®o tr-íc hÕt phô thuéc vµo b-íc quyÕt ®Þnh tèc ®é tæng
thÓ cña qu¸ tr×nh, vµ ¶nh h-ëng cña çc m« h×nh theo gi¶ thiÕt.
§Ó m« t¶ qu¸ tr×nh thùc ng-êi ta ph¸t triÓn çc m« h×nh phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu, ®ã lµ tæ hîp
çc qu¸ tr×nh: khuÕch t¸n mµng + khuÕch t¸n trong h¹t, khuÕch t¸n thÓ tÝch + khuÕch t¸n bÒ mÆt thÓ
tÝch... vµ nhÊt kµ khuÕch t¸n ®ång thêi trong mao qu¶n lín vµ mao qu¶n nhá. Çc m« h×nh ®ã ®ang
®-îc tiÕp tôc hßan thiÖn vµ øng dông.
3.2.4. Qu¸ tr×nh trong cét
Trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i mét trong nh÷ng kü thuËt hay sö dông lµ d¹ng cét läc
hay cßn gäi lµ tÇn tÜnh, trong ®ã çc chÊt r¾n ®-îc s¾p xÕp vµo mét tÇng cè ®Þnh, chÊt láng (n-íc
cho ch¶y qua tõ trªn xuèng hay ch¶y ng-îc tõ d-íi lªn. çc qu¸ tr×nh ®iÓn h×nh lµ läc qua líp çt
(lµm trong n-íc), läc qua líp tha ho¹t tÝnh (hÊp phô chÊt h÷u c¬) hay líp chÊt trao ®æi ion (lo¹i bá
çc anion, cation), çc líp chÊt xóc t¸c ®Ó lo¹i bá mét sè chÊt dÆc thï (s¾t, mangan, kim lo¹i nÆng).
Çc th«ng sè cÊu tróc ®Æc tr-ng cho cét gåm: tèc ®é thÓ tÝch, thÓ tÝch tÇng chÊt r¾n, ®é xèp ngoµi,
tèc ®é th¼ng bÒ mÆt cña dßng ch¶y:
* Tèc ®é thÓ tÝch: ®-îc ®Þnh nghÜa lµ l-îng níc ch¶y qua cét trªn mét ®¬n vÞ thêi gian, ký
hiÖu lµ Q{1/h}.
* ThÓ tÝch tÇng chÊt r¾n:Vt lµ thÓ tÝch cña çc h¹t chÊt r¾n vµ kh«ng gian rçng gi÷a çc h¹t.
* §é xèp ngoµii  n lµ phÇn (tr¨m) thÓ tÝch rçng gi÷a çc h¹t so víi thÓ tÝch tÇng chÊt r¾n.
* Tèc ®é th¼ng bÒ mÆt hay cßn gäi lµ tèc ®é chÞu t¶i bÒ mÆt vf lµ tØ sè gi÷a tèc ®é thÓ tÝch vµ
tiÕt diÖn cña cét. vf cã ý nghÜa lµ tèc ®é th¼ng trong cét khi kh«ng chøa chÊt r¾n. v f=Q/S c¬ s lµ tiÕt
diÖn cña cét.
* Tèc ®é th¼ng hay tuyÕn tÝnh lµ tèc ®é ch¶y cña dßng trong phÇn thÓ tÝch rçng: v=Q/( n/S).
* Thêi gian l-u hay thêi gian tiÕp xóc lµ thêi gian mét phÇn tö tiÕp xóc víi chÊt r¾n khi ch¶y
qua tÇng ®ã.
H H. S. n
  (3-52)
v Q
H lµ ®é cao cña tÇng r¾n
* Thêi gian tiÕp xóc theo tÇng rçng, tA, lµ tØ sè gi÷a tèc ®é thÓ tÝch cña chÊt láng vµ thÓ tÝch
tÇng chÊt r¾n. ý nghÜa cña nã lµ víi tèc ®é thÓ tÝch Q cho tr-íc ph¶i mÊt bao nhiªu thêi gian th× mét

l-îng thÓ tÝch chÊt láng b»ng thÓ tÝch cña líp chÊt r¾n ch¶y qua. Nã t-¬ng øng víi thêi gian tÝnh
theo khèi trong ph¶n øng ®ång thÓ (xem 3.1.1.2. phÇn I).
tA= Vt/Q=1/vf=/n (3-53)
* Tèc ®é thÓ tÝch tÝnh theo tÇng chÊt r¾n Vtc lµ thÓ tÝch chÊt láng ch¶y qua trªn mét thÓ tÝch tÇng
chÊt r¾n:
Vtc=Q/Vt=1/tA (3-54)
-1
VÝ dô Vtc=10h lµ trong mét giê l-îng n-íc ch¶y qua gÊp 10 lÇn thÓ tÝch chÊt r¾n.
§Ó tiÖn lîi ta xÐt mét qu¸ tr×nh hÊp phô cña mét chÊt h÷u c¬ tan trong n-íc cã nång ®é lµ c o
ch¶y qua cét víi tèc ®é v hay vf, thÓ tÝch cña líp chÊt r¾n lµ Vt, chÊt r¾n lµ than ho¹t tÝnh ch¼ng h¹n.
Ban ®Çu than ho¹t tÝnh s¹ch ch-a hÊp phô chÊt h÷u c¬. Quan s¸t nång ®é chÊt h÷u c¬ ë cuèi cét ta
nhËn thÊy sau mét thêi gian hÊt ®Þnh b¾t ®Çu xuÊt hiÖn chÊt h÷ c¬, nång ®é t¨ng dÇn vµ ®Õn mét lóc
nµo ®ã b»ng nång ®é cña ®Çu vµo c 0. Dßng ch¶y n-íc th¶i chÊt bÞ hÊp phô ch¶y vµo cét, khi tiÕo
xóc víi than x¶y ra qu¸ tr×nh hÊp phô lµm gi¶m nång ®é trong chÊt láng ë vïng thÓ tÝch gi÷a çc
h¹t. Song song víi nã lµ qu¸ tr×nh t¨ng nång ®é chÊt bÞ hÊp phô trong pha r¾n. Nång ®é trong pha
láng cã gi¸ trÞ b»ng nång ®é ban ®Çu t¹i ®Çu cét c 0(x=0) vµ gi¶m dÇn khi x t¨ng, sù gi¶m nång ®é
chÊt bÞ hÊp phô däc theo chiÒu cña cét gäi lµ gi¶i ph©n bè nång ®é. Sù ph©n bè nång ®é cña chÊt bÞ
hÊp phô trong pha r¾n gäi lµ gi¶i ph©n bè hÊp phô vµ cã d¹ng t-¬ng tù nh- gi¶i nång ®é. Sau mét
thêi gian nµo ®ã phÝa ®Çu cét trë nªn b·o hßa kh¶ n¨ng hÊp phô vµ gi¶i nång ®é cïng víi gi¶i hÊp
phô tiÕp tôc di chuyÓn tÞnh tiªn s©u vµo cét vµ ra khái cét. Cét hÊp phô khi ®ã b·o hßa kh«ng cßn
kh¶ n¨ng hÊp phô.
C
Co
t1(a) t1(c) t2(c) t3(c)
X
H.6. D¶i ph©n bè nång ®é (c) vµ gi¶i ph©n bè hÊp phô (a)
t¹i thêi ®iÓm t1 vµ t2, t2 >t1
Quan s¸t t¹i phÝa cuèi cña cét cã chiÒu dµi lµ H (x=H) ta thÊy nång ®é cña chÊt bÞ hÊp phô
t¨ng dÇn theo thêi gian; sù ph©n bè nång ®é theo thêi gian t¹i x=H gäi lµ ®-êng cong thãat (
breakthrough curve), H.7.
cv

o
o t
§é dµi cña ®o¹n cét mµ trong ®ã nång ®é cña chÊt bÞ hÊp phô gi¶m tõ c 0 ®Õn 0 trªn d¶i nång
®é gäi lµ tÇng trao ®æi chÊt (mass transfer zone). Mét sè tµi liÖu cßn gäi lµ tÇng ho¹t ®éng hay tÇng
chÕt. PhÝa tr-íc cña tÇng trao ®æi nång ®é cña chÊt 0 vµ sau ®ã lµ c 0, b»ng nång ®é cña ®Çu vµo.
Qu¸ tr×nh ®éng häc (®éng hãa häc vµ chuyÓn khèi) cµng lín th× ®é dµi cña tÇng trao ®æi cµng nhá,
nÕu c©n b»ng gi÷a nång ®é pha ngoµi vµ nång ®é trong pha r¾n ra tøc thêi th× d¶i nång ®é cã d¹ng
th¼ng ®øng (h.6), ®é lín cña tÇng trao ®æi chÊt b»ng kh«ng. §ã lµ tr-êng hîp lý t-ëng, dung l-îng
hÊp phô cña than ®-îc sö dông trän vÑn 100%. trong thùc tiÔn, tÇng trao ®æi chÊt lu«n cã gi¸ trÞ
nhÊt ®Þnh vµ nã lµm gi¶m hiÖu suÊt sö dông cña than so víi hÊp phô tÜnh ë tr¹ng th¸i c©n b»ng.
§iÒu nµy ®-îc gi¶i thÝch nh- sau: hÊp phô trong cét nh»m môc ®Ých lo¹i bá t¹p chÊt nµo ®ã cã
trong n-íc, tøc lµ n-íc ë ®Çu ra ph¶i s¹ch, nång ®é t¹p chÊt ë ®Çu ra ph¶i b»ng kh«ng hoÆc b»ng
mét gi¸ trÞ cp cho phÐp nµo ®ã. Trªn møc cp (H.7) kh«ng cã gi¸ trÞ sö dông nªn ®-îc gäi lµ tÇng
chÕt. Nªu tÇng chÕt nµy mµ l¬n h¬n ®é cao cña cét th× qu¸ tr×nh ®ã kh«ng ho¹t ®éng ®-îc.
3.2.4.1. Qu¸ tr×nh hÊp phô lý t-ëng
Qu¸ tr×nh hÊp phô lý t-ëng ®-îc xem lµ qu¸ tr×nh mµ trong ®ã d¶i ph©n bè nång ®é cã d¹ng th¼ng
®øng (h.6,7). Tr¹ng th¸i lý t-ëng chØ ®¹t ®-îc khi: qu¸ tr×nh ®éng häc vµ chuyÓn khèi x¶y ra tøc thêi, dßng
ch¶y ®Çy lý t-ëng, d¹ng cña ®-êng th¼ng nhiÖt låi (xem thªm ph©n 3.2.4.3 phÇn I). Bµi to¸n ®Æt ra lµ tÝnh thêi
gian ho¹t ®éng cña cét nÕu biÕt ®-îc nång ®é chÊt bÞ hÊp phô trong pha láng, tèc ®é thÓ tÝch chÊt láng trong
cét lµ Q, kh¶ n¨ng hÊp phô cña than øng víi c0 lµ a0, ®é xèp ngoµi cña cét lµ  n, khèi l-îng riªng cña líp than
lµ pl, thÓ tÝch tÇng chÊt r¾n lµ Vt. V× phÝa tr-íc d¶i nång ®é chÊt bÞ hÊp phô b»ng kh«ng vµ ®»ng sau c0 nªn ta
cã:
Q.t.c=m.a0+n.Vt.c0=a0pl.Vt+n.Vt.c0 3-55)
VÕ tr¸i lµ l-îng chÊt (mol) ®-îc vËn chuûen vµo cét trong thêi gian t, sè h¹ng ®Çu cña vÕ
ph¶i lµ l-îng chÊt bÞ hÊp phô trong pha r¾n (mol), sè h¹ng thø hai lµ l-îng chÊt bÞ hÊp phô trong
toµn bé thÓ tÝch rçng (mol) chøa khèi l-îng m. TÝch s« p l. Vt vµ n Vt lµ thÓ tÝch tæng cña chÊt r¾n
vµ cña kh«ng gian rçng (xem thªm 1.1.2 phÇn I)
Thêi gian t ®¹t b·o hßa cña cét ®-îc tÝnh tõ (3-55)
( p . a   c )V
l 0 n 0 t
t= (3-56)
Q. c 0
Th«ng th-êng, l-îng chÊt ë pha ngoµi  nc0Vt nhá h¬n nhiÒu so víi trong pha r¾n pl. Vt.a0 nªn cã thÓ
bá qua, ta cã:
t= pl.a0.Vt/Qc0 (3-57)
Tõ (3-57) cho thÊy, cét ho¹t ®éng cµng l©u khi dung l-îng hÊp phô (a 0) vµ l-îng than (pl.Vt)
lín vµ tèc ®é (Q), nång ®é t¹p chÊt c 0 nhá.
nÕu tÝnh theo tèc ®é thÓ tÝch theo tÇng chÊt r¾n Vtc=Q/Vt th×:

pl ao
t= (3-58)
c0Vtc
Thêi gian ®¹t b·o hßa trong tr-êng hîp nÇy øng víi thêi gian c©n b»ng trong hÖ hÊp phô ng¾t
®o¹n, dung l-îng hÊp phô cña than ®-îc sö dông triÖt ®Ó.
3.2.4.2. Qu¸ tr×nh hÊp phô thùc
Trong thùc tiÔn, d¶i nång ®é cã d¹ng th¼ng ®øng, ®é dµi cña tÇng chÕt b»ng kh«ng lµ kh«ng
tån t¹i v×: qu¸ tr×nh ®éng häc, chuyÓn khèi chØ cã tèc ®é giíi h¹n, khuÕch t¸n däc theo dßng ch¶y
còng x¶y ra (longitudinal diffusion hay axial dispersion), tÝnh lý t-ëng cña dßng ch¶y kh«ng ®¶m
b¶o, cÊu tróc cña cét kh«ng ®ång nhÊt, t¸c ®éng cña d¹ng ®-êng ®¼ng nhiÖt. TÊt c¶ çc yÕu tè ®ã
¶nh h-ëng lªn ®é lín cña tÇng chÕt vµ lµm lÖch khái trµng th¸i lý t-ëng ®· tr×nh bµy.
§Ó cã thÓ kh¶o s¸t çc yÕu tè ®ã, tr-íc tiªn ph¶i thµnh lËp ®-îc hÖ ph-¬ng tr×nh th¨ng b»ng
chÊt m« t¶ qu¸ tr×nh. çc gi¶ thiÕt sau ®©y cÇn ®-îc chÊp nhËn: sù chªnh lÖch nång ®é chØ tån t¹i
däc theo dßng ch¶y; kh«ng cã sù chªnh lÖch nång ®é theo chiÒu ngang vµ nång ®é ®Òu xung quanh
tõng h¹t chÊt hÊp phô. Ph-¬ng tr×nh thµnh lËp trªn c¬ së sau (tÝnh trªn mét ®¬n vÞ thÓ tÝch ciña cét
Sdx):
L-îng tÝch lòy = l-îng vµo do ®èi l-u- l-îng ra do ®èi l-u
+ L-îng chÊt vµo do khuÕch t¸n däc- l-îng chÊt ra do khuÕch t¸n däc.
+ L-îng gi¶m do tèc ®é hÊp phô
ViÕt theo biÓu thøc to¸n häc:
dN dN dN dN
(tichluy)  (doiluu)  ( khuyech tan)  (haphu) (3-59)
dt dt dt dt
dN c( x, t )
* (tichluy)   S . dx. (3-60)
dt
n
t
dN c( x, t )
* (doiluu)  v . S . dx (3-61)
dt
f
x
dN  c( x, t )
2
* ( khuyech tan)  D .  . S dx (3-62)

dt
x n
t 2
(xem 1,2 phÇn I)

dN a ( x , t )
* (happhu)  pl . S . dx (3-63)
dt t

a lµ nång ®é trung b×nh pha r¾n. Tèc ®é tÝch lòy lµ tèc ®é thay ®æi cña nång ®é pha ë ngoµi. Chia
tÊt c¶ çc ph-¬ng tr×nh (3-60)-(3-62) cho S.dx, kÕt hîp víi (3-59):
c c a  2c
n  vf  pl  Dx 2 (3-64)
t x t x
Trong (3-63) Èn chøa hai hµm: tèc ®é hÊp phô vµ ®¼ng nhiÖt hÊp phô

a
 f ( x, t ) (3-65)
t

a  f (c) (3-66)
Ph-¬ng tr×nh vi ph©n riªng c(x,t) cã çc ®iÒu kiÖn ban ®Çu vµ biªn
t = t, x = 0 c = co
c( x , t
t = t, x = H 0
x
HÖ ph-¬ng tr×nh vi ph©n riªng trªn kh«ng cã lêi gi¶i d¹ng gi¶i tÝch chung, th-êng ph¶i t×m
nghiÖm gÇn ®óng øng víi çc tr-êng hîp cô thÓ: bá qua khuÕch t¸n däc, D x.  2 / t 2  0 , d¹ng cô
thÓ cña ®-êng ®¼ng nhiÖt (tuyÕn tÝnh, Langmir, Freundlich...), ph-¬ng tr×nh ®éng häc (khuÕch t¸n
mµng, trong h¹t, khuÕch t¸n thÓ tÝch, bÒ mÆt hay tæ hîp cña çc lo¹i trªn, mao qu¶n lín + mao qu¶n
nhá...). Sau ®©y ta xem xÐt mét vµi qui luËt cho mét xè tr-êng hîp ®¬n gi¶n.
3.2.4.3- Qu¸ tr×nh c©n b»ng khi Dx = 0
Trong ph-¬ng tr×nh (2-63), l-îng chuyÓn chÊt do khuÕch t¸n däc (vÕ ph¶i) so víi chuyÓn
chÊt do ®èi l-u (sè h¹ng thø hai vÕ tr¸i) th-êng lµ nhá cã thÓ bá qua. Gi¶ sö qu¸ tr×nh chuyÓn khèi
mµng vµ chuyÓn khèi trong h¹t rÊt nhanh, nªn nång ®é ë bÒ mÆt ngoµi còng nh- ë mäi vÞ trÝ mao
qu¶n trong h¹t ®Òu ®¹t gi¸ trÞ C nh- nång ®é ë vïng thÓ tÝch gi÷a çc h¹t. Trong ®iÒu kiÖn ®ã sù
c©n b»ng hÊp phô ®-îc thiÕt lËp trùc tiÕp gi÷a a hay vµ víi c.
HÖ ph-¬ng tr×nh vi ph©n khi ®ã cã d¹ng

c c a
n  vf  l 0 (3-67)
t x t
a = f(c) (3-68)
§iÒu kiÖn ban ®Çu vµ biªn:
t = 0, x>0, c = 0, a = 0
x = 0, t>0, c = c0, a = ao
x = 0, t>0 c = 0, a = 0
§iÒu kiÖn biªn ban ®Çu chØ ra tr-íc khi x¶y ra qu¸ tr×nh hÊp phô cét hßan toµn "s¹ch". Trong
qu¸ tr×nh hÊp phô ch-a kÕt thøc, nång ®é ë ®Çu cét lu«n b»ng c 0 vµ ë cuèi cét cã ®é dµi H nång ®é
lu«n b»ng kh«ng.
Tõ (3-67) ta xÐt ®¹o hµm riªng cña a theo c:
a
da = . dc (3-69)
c
da
a  . c
dc
Chia c¶ hai vÕ c¶u (3-69) cho  t vµ biÕn ®æil:
a da c ' c
 .  f (3-70)
t dc t t
f' = da/dc chÝnh lµ ®¹o hµm bËc nhÊt cña ®-êng ®¼ng nhiÖt hÊp phô a = f(c) (xem 2.3.2.1- phÇn I).
Thay thÕ (3-70) vµo (3-67) ta cã:

c c
( n   l. f ').  vf 0 (3-71)
t x
 c   c   dx  vt
  /        v c   (3-72)
 t   x  t  dt  c  n   l. f '
vt
vc  (3-73)
 n   l. f '
Trong biÓu thøc (3-71) xuÊt hiÖn (dx/dt)c lµ do lÊy vi ph©n toµn phÇn vµ vi ph©n riªng cña
hµm c= c(x,t):
 c   c 
dc =   . dx    . dt
 c  t  t  c
khi dc = 0 tøc lµ (dx/dt)c t¹i c kh«ng ®æi.
§¹i l-îng (dx/dt)c biÓu diÔn tèc ®é dÞch chuyÓn cña d¶i nång ®é t¹i gia trÞ c cña d¶i. Tèc ®é
dÞch chuyÓn tØ lÖ víi tèc ®é dßng ch¶y vµ tØ lÖ nghÞch víi ®¹o hµm bËc nh¸t cña ®-êng ®¨ngr nhiÖt.
Trong tr-êng hîp ®-êng ®»ng nhiÖt tuyÕn tÝnh Henry (a = k.c) th× f' lµ h»ng sè, f' = K, trong çc
tr-êng hîp kh¸c th× nã phô thuéc vµo c. Víi d¹ng ®¼ng nhiÖt låi, f' gi¶m, v c t¨ng khi nång ®é t¨ng
lªn, víi ®-êng ®¼ng nhiÖt lâm th× ng-îc l¹i (xem tr.8)
a
Låi
Lâm
o
o c
H.8. D¹ng cña ®-êng ®¼ng nhiÖt hÊp phô
lèi ; TuyÕn tÝnh; Lâm
V× d¶i nång ®é bao hµm vïng nång ®é tõ kh«ng ®Õn c 0 (h×nh .6) nªn çc ®iÓm cña d¶i nång
®é chØ chuyÓn ®éng cïng tèc ®é khi f' = const. Trong tr-êng hîp ®¼ng nhiÖt låi vïng nång ®é cao
dÞch cuyÓn víi tèc ®é nhanh h¬n vïng nång ®é th¸ap di chuyÓn víi tèc ®é chËm h¬n. KÕt qu¶ lµ
sau mét thêi gian dÞch chuyÓn trong cét, d¶i nång ®é ®-îc thu gän l¹i, tøc lµ tÇng trao ®æi chÊt
gi¶m ®i, hiÖu suÊt sö dông cña cét t¨ng lªn. D¹ng ®-êng ®¼ng nhiÖt ®ã gäi lµ yÕu tè thu gän d¶i
nång dé, vµ do t¨ng hiÖu suÊt sö dông cét nªn nã cßn ®-îc gäi d¹ng thuËn lîi (favocable isotherm).
NÕu d¹ng ®¼ng nhiÖt lµ lâm ta cã hiÖu øng ng-îc l¹i vµ d¹ng ®¼ng nhiÖt gäi lµ bÊt lîi. Cßn nÕu
d¹ng ®Æng nhiÖt lµ tuyÕn tÝnh th× chóng kh«ng cã t¸c ®éng ®Õn d¹ng cña d¶i trong qu¸ tr×nh dÞch
chuyÓn tÞnh tiÕn. Trong tr-êng hîp ®Çu, dÜ nhiªn vÒ mÆt vËt lý, vïng nång ®é cao kh«ng thÓ v-ît
tr-íc vïng nång ®é thÊp v× vïng thÊp khi ®ã bÞ vïng nång ®é cao "chêm" lªn. Qui luËt chuyÓn
®éng cña d¶i nång ®é (3-73) lµ c«ng thøc Wicke

Tõ (3-72) cã thÓ tÝnh ®-îc qu·ng ®-êng di chuyÓn cña d¶i nång ®é vµ thêi gian thãat ®èi víi
mét ®iÓm nång ®é bÊt kú.
 dx  vf
  
 dt  c n   l f '
t. v f
x=
n   l . f '
Tèc ®é tÞnh tiÕn trung b×nh cña d¶i nång ®é ®-îc ®Þnh nghia lµ:
 1 c0 v f . c0 xf
vc  .  vc dc   (3-74)
c0 0  n c0   l a 0 t f
xf, tf chÝnh lµ ®é dµi hay thêi gian t-¬ng øng víi trung t©m cña d¶i nång ®é , t¹i ®ã c/c 0 = 0,5. vc lµ
tèc ®é dÞch chuyÓn cña ®iÓm trung t©m trong d¶i nång ®é.
§Ó gi¶i ph-¬ng tr×nh vi ph©n (3-71) cã thÓ tiÕn hµnh nh- sau:
ThÕ vc vµo (3-71):
c c
 vc .  0 (3-75)
t x
Víi çc ®iÒu kiÖn biªn vµ ban ®Çu cña (3-67)
§Ó gi¶i (3-71) ta ®-a ph-¬ng tr×nh trªn vÒ d¹ng mét biÕn Z.
Z = x - vc.t
B»ng ph-¬ng ph¸p ®Æc tr-ng, ng-êi ta chøng minh ®-îc:
c =  (z) = (x - vc.t) (3-77)
(3-77) Lµ d¹ng Èn v× vc phô thué vµo c vµ cã hµm ng-îc lµ:
 (c_ = x - vc.t (3-78)
x = (c) + vc.t (3-79)
lÊy ®¹o hµm cña (3-77)
c  z d
  v c . (3-80)
t dz t dz
c d z d
 .  (3-81)
c dz x dz
ThÕ (3-80), (3-81) vµo (3-71):
 n 
  l . f ' vc  v f  ddz  0 (3-82)
Ta cã hai lêi gi¶i:

vc(n +  l)-vf = 0 (3-83)
d/dz =0 (3-84)
Lêi gi¶i cña ph-¬ng tr×nh (3-82) chÝnh lµ c«ng thøc Wike ®· tr×nh bµy ë trªn. Muèn gi¶i (3-
82) cÇn t×m ®iÒu kiÖn ban ®Çu vµ biªn thÝch hîp tö (3-67), (3-68).
t = 0, x>0 z>0 x>vct c = 0, a = 0

x = 0, t>0 z<0 x<vct c = c 0 a = a0

x = , t>0 z>0 x>vct c = 0, a = 0
d
 0    z  h»ng sè
dz
Lêi gi¶i nµy mang ý nghÜa :
(z) = (x-vc.t) = c0 khi z<0, tøc lµ x<vc.t
(z) = (x-vc.t) = 0 khi z>0 tøc lµ x>vc.t
Khi x = vc.t th× nång ®é gi¶m tõ c0 xuèng kh«ng, tøc lµ gi¶i nång ®é cã d¹ng th¼ng ®øng
trïng víi tr-êng hîp lý t-ëng, khi ®-êng ®¼ng nhiÖt cã d¹ng lêi. Trong tr-êng hîp chung hµm
(z) m« t¶ d¹ng d¶i nång ®é t¹i thêi ®iÓm t. PhÝa tr-íc nã c=c 0 vµ phÝa sau nã c=0 kh«ng ®-îc m«
t¶ trong (z)
3.2.4.4- Qu¸ tr×nh c©n b»ng khi Dx 0
NÕu yÕu tè khuÕch t¸n däc lín kh«ng thÓ bá qua ta sÏ cã:
c c  2c
 vc .  Dx . 2 (3-85)
t x x
§iÒu kiÖn ban ®Çu vµ biªn:
t = 0, x>0, c = 0, a=0
x = 0, t>0, c = c0, a = a0  c/  x = 0
x=H t>0, c = 0, a = 0  c/  x = 0
Ph-¬ng tr×nh nµy kh«ng cã lêi gi¶i tæng qu¸t
Sau ®©y ta xÐt cho tr-êng hîp ®-êng ®¼ng nhiÖt thuËn lîi , yÕu tè thu gän d¶i nång ®é.
KhuÕch t¸n däc lµ yÕu tè lµm gi·n d¶i nång ®é. Trong khi chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn ®Õn mét giai ®o¹n
nµo ®ã, do hai yÕu tè t¸c ®éng ng-îc chiÒu nªn d¹ng cña d¶i nång ®é trë nªn æn ®Þnh vµ kÓ tõ ®ã
chóng tÞnh tiÕn song song. §é dµi cña tÇng trao ®æi chÊt kh«ng thay ®æi.
Qu¸ tr×nh nµy gåm hai giai ®o¹n:
- T¹o d¶i æn ®Þnh
- Giai ®o¹n dÞch chuyÓn song song.
PhÇn tiÕp chØ xÐt giai ®o¹n tÞnh tiÕn song song.
Lêi gi¶i chung cã d¹ng
C (x,t) =  (x-vct) =  (z) (3-86)
VÒ ý nghÜa vËt lý lµ m« t¶ d¶i nång ®é trong to¹ ®é cïng chuyÓn ®éng víi tèc ®é cña d¶i, ®-a hµm
sè hai biÕn c = c(x,t) vÒ hµm mét biÕn c= c(z). Biªn d¹ng d¶i nång ®é cã thÓ mo t¶ lµ z tøc lµ z =
z(c) hay z(c) = (c) = c = vct.
Ta chØ xÐt lêi gi¶i khi t  (bá ®iÒu kiÖn ban ®Çu)
t =, z =-  c = co, a = ao dc/dz = 0
x =, x= c = 0, a=0 dc/dz = 0
Do c = c(z) = c (x-vc..t)

c dc c dc  2 c d 2 c a da
 va  vc . , 2  2 ,  v c . v× a=a(z)
c dz t dz x dz t dz
Nªn (3-64) trë thµnh:
dc dc da d 2c
  n . vc .  v f .   l . vc .  Dx . 2
dz dz dz dz
 v f   n . vc
dc
dz

  l vc
da
dz
d 2c
 Dx . 2
dz
(3-87)
ta cã:
v f 
  n vc . c   l vc a  A  D
dc
dz
(3-88)
A lµ h»ng sè tÝch ph©n. ¸p dông ®iÒu kiÖn biªn Z= th× A = 0, do c = c0, a = ao vµ z =- ta
cã dc/dz = 0 do c = 0, a = 0:
(vf - nvc).co - l.vc.ao = 0 (3-89)
v f . co v f .h
cc   (3-90)
n co  i . a 0 n . h  l
víi h = c0/a0.
BiÓu thøc nµy trïng víi (3-74), tøc lµ tèc ®é dÞch chuyÓn cña d¶i ë trung t©m ph©n bè khi cã
vµ kh«ng cã khuÕch t¸n däc lµ nh- nhau. KhuÕch t¸n däc kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn tèc ®é dÞch chuyÓn
trung b×nh cña d¶i nång ®é.
TÝch ph©n (3-87) theo z = z(c) víi A = 0 vµ a = f(c) (®¼ng nhiÖt hÊp phô):
v f  l  dc 
(vf - n. vc) . c - l.vc.f (c) =  c  hf (c)  Dx .  (3-91)
 n  l 
h
dz 
Dx   n . h   l  dc
z(c) =  dz =  (3-92)
v f l c  hf (c)
Z(c) m« t¶ biªn ®é cña d¶i nång ®é, tØ lÖ thuËn víi D x vµ tØ lÖ nghÞch víi tèc ®é dßng ch¶y
vµo nång ®é vµ d¹ng ®¼ng nhiÖt. Nã chÝnh lµ gi¸ trÞ cña tÇn trao ®æi chÊt nÕu lÊy tÝch ph©n trong
kho¶ng 0 ®Õn c0.
Chilov [ ] khi quan s¸t hiÖu lùc cña thêi gian phßng ®éc cña mÆt n¹ phô thuéc vµo ®é dµy
cña líp chÊt hÊp phô nhËn thÊy : thêi gian b¶o vÖ phô thuéc tuyÕn tÝnh víi chiÒu dµy cña líp chÊt
nh-ng trªn ®å thÞ biÓu diÔn gi÷a hai ®¹i l-îng, ®å thÞ kh«ng ®i qua gèc to¹ ®é mµ c¾t ë trôc x mét
®o¹n nhÊt ®inh, tøc lµ nã chØ tuyÕn tÝnh khi ®· v-ît qu¸ mét ®é dµy nhÊt ®Þnh L (h.9).
t
t0 L x
H.9. Thêi gian b¶o vÖ(t) phô thuéc vµo ®é dÇy cña líp chÊt(x)
Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa
L:LípHäc
chÕt68
(ph-¬ng tr×nh Shilov)
Ph-¬ng tr×nh Shilov cã d¹ng:

t = kx - t0
t : thêi gian b¶o vÖ, to lµ thêi gian chÊt k lµ hÖ sè b¶o vÖ. Tõ (3-93) ta cã
x = t/k + t0/k (3-94)
So s¸nh (3-94) víi lêi gi¶i d¹ng: z(c) = x - vct ta nhËn thÊy:
k = 1/vc vµ z(c) = L = to.vo
HÖ sè b¶o vÖ k trong ph-¬ng tr×nh Shilov phô thuéc vµo kh¶ n¨ng hÊp phô, vµo nång ®é ban
®Çu vµ tèc ®é dßng ch¶y. Gäi L lµ ®é dµi tÇng chÕt øng víi thêi gian chÕt t 0 (L = vc.t0) th× z(c) cña
biÓu thøc (3-92) chÝnh lµ L. Trong tr-êng hîp c©n b»ng vµ D x = 0 th× z(c) = 0 , tøc lµ tÇng chÕ L = 0
®å thÞ qua gèc to¹ ®é, phï hîp víi ®Þnh nghÜa, tÇng chÕt L chÝnh lµ ®é dµi cña tÇng trao ®æi chÊt.
§é lín cña tÇng chÕ hay tÇng trao ®æi chÊt lµ ®¹i l-îng ®Æc trung cho sù hao hôt kh¶ n¨ng
lµm viÖc cña cét so víi hÊp phô ë tr¹ng th¸i tÜnh (ng¾t ®o¹n) L cµng nhá th× hiÖu suÊt sö
dông cµng lín. HiÖu suÊt sö dông  ®-îc ®Þnh nghÜa:
HL

H
H: chiÒu cao cña cét, L lµ líp chÕt
HÖ sè b¶o vÖ k, vµ tÇng chÕt kh«ng chØ cã ý nghÜa trong mÆt n¹ phßng ®éc mµ cã ý nghÜa
chung cho mäi qu¸ tr×nh trong tÇng tÝnh, nã chØ ra sù hao hôt dung l-îng (kh¶ n¨ng) cña mét hÖ do
qu¸ tr×nh chuyÓn khèi vµ kh«ng ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng. Nã gióp cho nh÷ng ng-êi lµm thùc
nghiÖm dÔ dµng x¸c ®Þnh hÖ sè b¶o vÖ (dung l-îng hÊp phô) vµ møc ®oä c¶n trë cña çc yÕu tèc
mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tÝnh to¸n çc m« h×nh phøc t¹p. Tõ thùc nghiÖm cã thÓ dÔ dµng x¸c ®Þnh
k vµ L b»ng çch thay ®æi ®é dµi cña cét vµ ®o thêi gian xuÊt hiÖn cña mét gi¸ trÞ nång ®é nµo ®ã
(vÝ dô 0,0s c0).
§èi víi ®uêng ®¼ng nhiÖt tuyÕn tÝnh a = k a. c, theo c«ng thøc Wicke ta cã:
vf vf vf v f .c v f . c0 v f .h
vc =    
 n  l . f '  n   l . Ka    a  n .c   l .a  n c0   l . a 0  n .h   l
n l
c
(3-95)
Tèc ®é dich chuyÓn cña tÊt c¶ mäi ®iÓm nång ®é cña d¶i lµ b»ng nhau.
Thay thÕ a = K.c vµo (3-64) vµ tÝnh vf theo vc ta cã
cd c Dx  2c Dx . h  2 c  2c
 vc   .  G. (3-96)
t x  n   l Ka x 2  n . h   l x 2 x 2
Víi G = Dx.h /( n.h + l), h = c0/a0 = c/a
Lêi gi¶i cña (3-96) cã d¹ng :

  x  vc t  
C/c0 = a/a0 = 0,5 1  erf   (3-97)
  2 ( G. t ) 0 , 5  
Lêi gi¶i nµy ®óng cho kho¶ng 0,1 < c/c 0 <0,9.
Ng-êi ta chøng minh ®-îc r»ng L tØ lÖ thuËn víi t0,5
Tèc ®é dÞch chuyÓn cña d¶i nång ®é t¹i t©m ®iÓm lµ
v0,5 = vfh/(n.h + l)
Trong vïng c/co<0,5 th× tèc ®é dÞch chuyÓn
v0,5 + (x - vc.t)(G/t)0,5/2(Gt)0,5
Trong vïng c/c0>0,5 th× tèc ®é dÞch chuyÓn :
v0,5 - (x-vc.t) (G/t)0,5/2(Gt)0,5
3.2.4.5- Qu¸ tr×nh kh«ng c©n b»ng khi Dx = 0
Do qu¸ tr×nh chuyÓn khèi chËm c©n b»ng hÊp phô gi÷a nång ®é trong pha r¾n (a) vµ nång ®é
pha ngoµi (c) kh«ng thiÕt lËp ®-îc. Nång ®é ë trong h¹t t¹i thÓ c©n b»ng víi a lu«n nhá h¬n c. Qu¸
tr×nh ®ã gäi lµ hÊp phô kh«ng c©n b»ng. HÖ ph-¬ng tr×nh vi ph©n m« t¶ hÖ (3-64), (3-65), (3-66) sÏ
kh«ng cßn chøa hµm ®¼ng nhiÖt hÊp phô mµ chØ cßn chøa ph-¬ng tr×nh th¨ng b»ng chÊt cho cét (3-
64) vµ ph-¬ng tr×nh ®éng häc. Tr-íc hÕt ta xÐt tr-êng hîp bá qua khuÕch t¸n däc Dx= 0
c a c
n  p. v 0 (3-98)
t t
l
x f
a
.  f ( x, t ) (3-99)
t
Qu¸ tr×nh nµy phô thuéc vµo d¹ng cña ®-êng ®¼ng nhiÖt nh- ®· tr×nh bµy ë çc phÇn tr-íc.
Do yÕu tè ®éng häc hÊp phô cã giíi h¹n, nªn gi¶i nång ®é kh«ng cã d¹ng ph©n bè th¼ng ®øng mµ
bÞ d·n réng ra. Ng-êi ta cã thÓ dù ®o¸n vµ chøng minh ®-îc:
- §¼ng nhiÖt d¹ng låi sÏ t¹o thµnh giai ®o¹n æn ®Þnh khi t
- §¼ng nhiÖt tuyÕn tÝnh sÏ lµm d·n gi¶i nång ®é, bÒ réng cña d¶i, tøc lµ tÇng trao ®æi chÊt sÏ
t¨ng vµ tØ lÖ víi t0,5.
- §¼ng nhiÖt d¹ng lâm lµm dµn d¶i, bÒ réng cña d¶i tØ lÖ víi t.
Khi t th× ë phÝa ®Çu cét sÏ ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng a a0.
ë tr¹ng th¸i d¹ng æn ®Þnh, bá qua ®iÒu kiÖn ban ®Çu t=0 khi ®ã ta cã ®iÒu kiÖn biªn t-¬ng
øng:
t = , z=-  c=0 a=a0
t=, z =  c=0 a=0
HÖ ph-¬ng tr×nh (3-98), (3-99), viÕt theo biÕn z cã d¹ng:
dc da
(vf- n.vc)  pl vc 0 (3-100)
dz dz

da
Vc =f(x,t) (3-101)
dz
LÊy tÝch (3-100) víi çc ®iÒu kiÖn biªn ta ®-îc:
(vf - n.vc).c-plvc.a=0 (3-102)
vµ (vf- n. vc ) c0-vc.ac=0 (3-103)
KÕt hîp (3-102) víi (3-103) ta cã:
a 1
c/c0=a/a0a= .c .c
0
(3-104)
c0
h
(3-104) lµ mèi quan hÖ Zeldovich. Mèi quan hÖ nµy cho thÊy trong qu¸ tr×nh kh«ng c©n b»ng
mèi quan hÖ gi÷a a vµ c lµ tuyÕn tÝnh:
V×  a/t=-vc.da/dz nªn cã thÓ tÝch ph©n (3-101):
da f ( x, t ) a / t
 
dz v c
v c
da da
z(a)=-vc  f ( x, t )  v  (a / t )
c (3-105)
V× a=c/h nªn
vc dc
z(c)=L= 
h  (a / t) (3-106)
Ph-¬ng tr×nh ®éng häc  a/t cã rÊt nhiÒu tr-ßng hîp nh- ®· tr×nh bµy ë phµn tr-íc, lµ sù kÕt
hîp çc m« h×nh rÊt kh¸c nhau vµ chØ cã thÓ gi¶i b»ng ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng trong tõng tr-êng
hîp cô thÓ (xem 3.2.2, 3.2.3 phÇn I)
3.2.4.6. Qu¸ tr×nh kh«ng c©n b»ng khi Dx0
§Ó m« t¶ hÖ ph-¬ng tr×nh vi ph©n còng gåm:

c a c c 2
 p v  Dx (3-107)
n
t t x
l
x f 2
a
 f ( x, t ) (3-108)
t
Ta chØ xøt cho tr-êng hîp ®êng ®¼ng nhiÖt låi vµ d¹ng d¶i ph©n bè nång ®é trë nªn æn ®Þnh
sau mét thêi gian nµo ®ã. Thay z=x=vct vµ tÝnh (3-107), (3-108) theo biÕn z, t-¬ng tù trong 3.2.4.4.
phÇn I, ta cã:
dc
(vf-  n.vc).c-plvc.a=Dx (3-109)
dz
dc
- vc.  f ( x, t ) (3-110)
dz
KÕt hîp (3-109) vµ (3-110):

da D . f (t , x ) D ( . h  p ) . f ( x, t ) 2
  x x n l
 
(3-111)
dz v (v   . v )c  p v a
c f
v h ( p c / h  a)
n c l c
2
f
2
So s¸nh hai tr-êng hîp Dx=0 vµ Dx0 (hÖ thøc Zeldovich) ta thÊy mèi quan hÖ tuyÕn tÝnh
gi÷a a vµ c kh«ng tån t¹i vµ phøc t¹p h¬n nhiÒu. Mèi quan hÖ ®¼ng nhiÖt bi chi phèi bëi khuyÐch
t¸n däc Dx, tèc ®é hÊp phô (d¹ng Èn f(x,t) vµ tèc ®é dßng ch¶y chÊt láng. §èi víi ®êng cong thãat
c=c(t) t¹i x+ H, (3-111) cã lêi gi¶i gÇn ®óng:
D ( p a   c ) dc a 2
a= x l 0
.  p c. n 0 0
(3-112)
v c
l
2
f dt
2
0 c 0
Lêi gi¶i c= f(x,t) còng nh- a=f(x,t) cã tr×nh bµy trong mét sè tµi liÖu chuyªn kh¶o vµ t¹p chÝ
chuyªn ngµnh {8,40}.

PhÇn II
Ph¶n øng hãa häc vµ tÝnh chÊt c©n b»ng
trong m«i tr-êng n-íc
Çc ph¶n øng hãa häc vµ nh÷ng hiÖn t-îng kÌm theo trong m«i tr-êng n-íc rÊt phong phó
do tÝnh ®a d¹ng cña t¹p chÊt, sù biÕn ®éng (c©n b»ng) cña mét cÊu tö phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i
tr-êng, kÌm theo sù trao ®æi chÊt liªn tôc víi m«i tr-êng xung quanh. VÝ dô trong khÝ quyÓn C0 2
tån t¹i ë tr¹ng th¸i khÝ cßn trong m«i tr-êng n-íc nã tån t¹i ë çc d¹ng H 2C02, HC03-, C032-. Hµm
l-îng çc cÊu tö trªn phô thuéc vµo pH vµ nhiÖt ®é m«i tr-êng n-íc, pH cµng cao xu h-íng dÞch
chuyÓn c©n b»ng vÒ ion cacbonat cµng lín. Trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn cã chøa çc ion kim
lo¹i víi çc muèi cã ®é tan kh¸c nhau (CaCO3, MgCO3, Na2CO3...) th× h×nh ¶nh cña thÕ c©n b»ng
gi÷a H2C03, HC03-, C032- cßn phøc t¹p h¬n nhiÒu.
Trong phÇn nµy chóng ta sÏ t×m hiÓu mét sè ph¶n øng hay gÆp trong m«i tr-êng n-íc vµ çc
yÕu tè ¶nh h-ëng lªn tÝnh chÊt c©n b»ng cña ph¶n øng ®ã.
1- Axit vµ Baz¬
Lý thuyÕt vµ ®Þnh nghÜa vÒ axit, baz¬ g¾n liÒn víi tªn tuæi cña Brönsted, Lewis vµ Bjerrum.
Theo Brönsted th× axit lµ çc hîp chÊt cã kh¶ n¨ng nh-êng proton vµ baz¬ lµ chÊt cã kh¶ n¨ng tiÕp
nhËn proton. Theo Lewis th× axit lµ hîp chÊt cã kh¶ n¨ng thu nhËn cÆp ®iÖn tö, tøc lµ líp cÊu tróc
®iÖn tö cña nã ch-a b·o hßa, nã cã tÝnh chÊt -a ®iÖn tö. Baz¬ lµ hîp chÊt cã kh¶ n¨ng nh-êng cÆp
®iÖn tö vµ cã tÝnh ¸i nh©n (nucleophilic). Ph¶n øng gi÷a axit vµ baz¬ theo kh¸i niÖm cña Lewis sÏ
t¹o ra s¶n phÈm gäi lµ s¶n phÈm hay ph¶n øng trung hßa Lewis. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ ph¶n
øng lo¹i axit, baz¬ theo Lewis:
axit + baz¬  s¶n phÈm
CO2 + H2O  H2CO3
AlCl3 + Cl -
 [AlCl4]-
BF3 + (C2H5)2O  B.F3.(C2H5)2O
H+ + OH-  H2O
Kh¸i niÖm axit, baz¬ theo Lewis ®-îc øng dông réng r·i trong çc ph¶n øng h÷u c¬, tuy vËy
kh«ng thÝch hîp víi nhËn thøc quen thuéc ®· tån t¹i trong hãa häc, tøc lµ cã lo¹i vÉn cho lµ axit th×
kh«ng ph¶i vµ ng-îc l¹i. §Ó kh¾c phôc Bjerrum (1951) ®-a ra kh¸i niÖm míi: axit theo ®Þnh nghÜa
cña Brönsted, tøc lµ cã kh¶ n¨ng nh-êng proton. axit Lewis, chÊt cã kh¶ n¨ng thu nhËn cÆp ®iÖn tö
gäi lµ ph¶n baz¬ . Ph¶n baz¬ kÕt hîp víi baz¬ t¹o thµnh s¶n phÈm, nÕu ph¶n baz¬ lµ proton th× s¶n
phÈm t¹o thµnh lµ axit.
VÝ dô vÒ baz¬ vµ ph¶n baz¬ theo Bjerrum:
Ph¶n baz¬ + baz¬  s¶n phÈm
H +
+ ClO3-  HClO3
H+ + NH3  NH4+
BF3 + F-  [BF4]-
CO2 + O2-  CO32-

Lý thuyÕt axit baz¬ cña Brönsted rÊt thÝch hîp cho çc ph¶n øng trong dung dÞch n-íc vµ
mét sè lo¹i dung dÞch kh¸c, tuy nhiªn nã mÊt ý nghÜa ®èi víi çc ph¶n øng ë tr¹ng th¸i nãng ch¶y
vµ ë nhiÖt ®é cao v× kh«ng tån t¹i proton vµ hydroxyl ion.
Trë l¹i víi kh¸i niÖm axit baz¬ theo Brönsted: axit lµ chÊt cã kh¶ n¨ng nh-êng proton hay
trong mét ph¶n øng "nh¶" ra proton, baz¬ lµ chÊt thu nhËn proton. Cho proton hoÆc nhËn proton
lu«n ®i kÌm víi nhau trong mét ph¶n øng hãa häc, chÊt cho lµ axit, chÊt nhËn lµ baz¬ , tøc lµ ph¶n
øng gi÷a mét axit vµ mét baz¬, ph¶n øng ®ã gäi lµ ph¶n øng trao ®æi proton (protolysis)
Ion H+ trong n-íc kh«ng tån t¹i ë tr¹ng th¸i "trÇn trôi" , nã t-¬ng t¸c víi çc ph©n tö n-íc
trung hßa t¹o thµnh d¹ng hydrat H3O+, H7O3+, H9O4+. Tuy nhiªn trong çc ph¶n øng hãa häc çc ký
hiÖu th-êng ®-îc dïng lµ H+ vµ H30+. HiÖn t-îng ion H+ kh«ng tån t¹i riªng rÏ nªn sù ph©n li cña
mét axit ®¬n gi¶n trong n-íc lµ t-¬ng ®-¬ng víi qu¸ tr×nh hydrat cña ion H +
HCl + H2O  H3O+ + Cl-
TÝnh n¨ng cña mét baz¬ trong m«i tr-êng n-íc lµ sù kiÖn ng-îc víi qu¸ tr×nh trªn cña mét
axit:
NH3 + H2O  NH4+ + OH-
Trong mét hÖ, mét chÊt chØ cã thÓ thÓ hiÖn tÝnh axit hay baz¬ khi cã mét chÊt nhËn H + (baz¬ )
hoÆc cho H+ (axit) chø nã kh«ng thÓ hiÖn ®¬n ®éc. Mét axit (1) khi nh-êng H+ sÏ trë thµnh mét
baz¬ (1) liªn hîp, tøc lµ khi nhËn l¹i H+ trë vÒ tr¹ng th¸i cña axit ban ®Çu. Mét baz¬ (2) khi nhËn
H+ cïng trë thµnh mét axit (2) liªn hîp.
Axit (1)  baz¬ (1) + H+
proton + baz¬ (2)  axit(2)
axit (1) + baz¬ (2)  axit(2) + baz¬ (1)

Mét sè vÝ dô vÒ ph¶n øng axit, baz¬
Axit(A1) + baz¬ (B2)  axit(A2) + baz¬ (B1)
ClO4 + H2O  H3O+ + ClO4-
H2CO3 + H2O  H3O+ + HCO3-
HCO3- + H2O  H3O+ + CO32-
NH4+ + H2O  H3O+ + NH3
HAC + H2O  H3O+ + AC-
H2O + H2O  H3O+ + OH-
H2O + NH3  NH4+ + OH-
Fe3+ + H2O  3H+(H3O+) + Fe(OH)3
HAC lµ axit axetic. Trong tr-êng hîp trªn n-íc ®ãng vai trß baz¬ cã chøc n¨ng nhËn H + ®Ó
trë thµnh H3O+. Trong nhiÒu tr-êng hîp kh¸c n-íc l¹i ®ãng vai trß axit, nh-êng H+ ®Ó cßn l¹i OH-:
B1 + A2  B2 + A1
NH3 + H2O  OH- + NH4+
CN- + H2O  OH- + HCN
-
HCO3 + H2O  OH -
+ H2CO3

CO32- + H2O  OH- + HCO3-

Mét sè hîp chÊt tù ion hãa nh- ph¶n øng gi÷a hai ph©n tö n-íc t¹o thµnh H 3O+ vµ OH- hoÆc:
NH3 + NH3  NH4+ + NH2-
H2SO4 + H2SO4  H3SO4+ + HSO4-
Trong tr-êng hîp trªn, H2O, NH3, H2SO4 ®ãng vai trß c¶ axit lÉn baz¬ , theo kh¸i niÖm
Brönsted v× nã võa nhËn võa cho H+. Nh÷ng hîp chÊt cã tÝnh chÊt nh- vËy gäi lµ chÊt l-ìng tÝnh.
Còng gièng ion H+, çc ion kim lo¹i trong n-íc lu«n tån t¹i ë tr¹ng th¸i hydrat hãa, tøc lµ nã
liªn kÕt víi çc ph©n tö n-íc xung quanh t¹o phøc chÊt hydroxo víi sè phèi trÝ th-êng lµ bèn hoÆc
s¸u. Çc ph©n tö n-íc liªn kÕt víi ion kim lo¹i cã xu h-íng t¨ng tÝnh axit h¬n so víi çc ph©n tö
n-íc kh«ng liªn kÕt, tøc lµ dÔ nh-êng H+ h¬n. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch lµ do t-¬ng t¸c ®Èy gi÷a
ion kim lo¹i víi H+ cña çc ph©n tö n-íc ®ã, lµm H+ dÔ t¸ch ra. VËy çc ion kim lo¹i d¹ng hydrat
hãa còng lµ çc axit. VÝ dô trong qu¸ tr×nh keo tô víi phÌn nh«m (nh«m sulfat), khi hßa tan vµo
n-íc t¹o ra phøc chÊt hydroxo nh«m:
[Al(H2O)6]3+ + H2O  [Al(OH)(H2O)5]2+ + H+
TÝnh axit cña çc ph©n tö n-íc trong líp vá hydrat hay t-¬ng t¸c ®Èy gi÷a chóng phô thuéc
vµo mËt ®é ®iÖn tÝch cña ion kim lo¹i, tøc lµ hãa trÞ vµ b¸n kÝnh ion cña nã. B¸n kinh ion cµng nhá,
hãa trÞ cµng t¨ng th× tÝnh axit cña çc ph©n tö n-íc cña líp vá còng t¨ng theo. Tuy nhiªn chóng lµ
çc axit yÕu nªn kh¶ n¨ng ph©n ly phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, pH cao thóc ®Èy sù ph©n li
m¹nh h¬n. Ph©n li çc ph©n tö n-íc ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh t¹o ra hydro xyt kim lo¹i vµ chØ x¶y ra ë
m«i tr-êng pH t-¬ng ®èi cao, chø kh«ng x¶y ra ë m«i tr-êng cã pH thÊp, ®èi víi çc kim lo¹i cã
hãa trÞ cao vµ nÆng qu¸ tr×nh t¹o hydroxit x¶y ra ë vïng pH thÊp h¬n so víi çc kim loaÞ hãa trÞ
thÊp vµ nhÑ. VÝ dô ion Al 3+ chØ cã thÓ chuyÓn hãa thµnh Al(OH)3 khi pH >6,. ë vïng pH thÊp 3-5
(n-íc phÌn) nh«m chØ cã thÓ tån t¹i ë d¹ng ion d-¬ng, hay phøc hydroxo d-¬ng.
Canxi vµ magie (hãa trÞ +2) chØ cã thÓ t¹o ra hydroxit ë pH cao, pH>10. Trong khi çc ion
hãa trÞ mét (kim lo¹i kiÒm hßan toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o hydroxit trong m«i tr-¬ng n-íc th«ng
th-êng. TÝnh axit cña mét sè chÊt, vÝ dô çc ion kim lo¹i trªn, ®-îc ®¸nh gi¸ th«ng qua ®Æc tr-ng
trao ®æi proton kh«ng thÓ hiÖn trùc tiÕp mµ gi¸n tiÕp th«ng qua çc ph©n tö n-íc trong líp vá
hydrat.
Sau khi nh-êng proton, axit ®ã trë thµnh baz¬ liªn hîp, axit cµng dÔ nh-êng proton th× baz¬
liªn hîp cµng khã thu nhËn proton vµ ng-îc l¹i. Baz¬ cµng dÔ nhËn proton th× axit liªn hîp cña nã
cµng khã nh-êng proton.
NhiÒu axit cã thÓ nh-êng sè proton lín h¬n mét vÝ dô H2SO4, H2CO3 hay [Al(H2O)6]3+. Çc
lo¹i axit nµy ®-îc gäi lµ ®a axit hay axit chøa nhiÒu proton (polyprotic acid). Còng nh- vËy mét
baz¬ cã thÓ thu nhËn nhiÒu h¬n mét proton nh- OH-, CO32-, NH2- gäi lµ ®a baz¬ hay baz¬ nhËn
nhiÒu pton. RÊt nhiÒu hîp chÊt kh¸c nh- protein, polyacrylic axit gäi lµ ®a axit hay ®a baz¬, trong
m¹ch cña nã chøa nhiÒu mhãm cã tÝnh baz¬ hay axit. §ã lµ hä chÊt ®-îc sö dông nhiÒu lµm chÊt
trî keo tô vµ cã tªn chung lµ chÊt ®a ®iÖn ly (polyelectrolyt).
1.1- C-êng ®é axit vµ baz¬
C-êng ®é axit, baz¬ ®-îc ®Þnh nghÜa lµ mét ®¹i l-îng thÓ hiÖn sù dÔ dµng vÒ kh¶ n¨ng cho
vµ nhËn proton. C-êng ®é axit cao lµ axit ®ã dÔ nh-êng proton, c-êng ®é baz¬ cao lµ baz¬ ®ã dÔ
nhËn proton. C-êng ®é axit hay baz¬ lµ kh¸i niÖm t-¬ng ®èi vµ phô thuéc vµo ®èi t¸c (cho, nhËn)
cña hÖ. Trong m«i tr-êng n-íc, c-êng ®é axit cña mét chÊt nµo ®ã ®-îc ®o so víi chÊt chuÈn baz¬
lµ n-íc, tøc lµ mét axit HA nµo ®ã cã cÆp axit - baz¬ lµ HA - A- ®-îc ®o víi hÖ baz¬ - axit lµ H2O-

H3O3+. T-¬ng tù ®èi víi baz¬ , cÆp ®-îc ®o ®Ó so s¸nh lµ baz¬ - axit B - BH+ víi hÖ cña cÆp axit-
baz¬ cña n-íc: OH- - H2O.
C-êng ®é axit khi ®ã cã thÓ ®Æc tr-ng qua h»ng sè c©n b»ng cña qu¸ tr×nh trao ®æi proton khi
ph¶n øng víi n-íc.
HA + H2O  H3O+ + A-
H»ng sè c©n b»ng cña ph¶n øng trªn ®-îc viÕt lµ:
KA =
 H 0  A 
3
 
(1-1)
 HA H2 0
Do nång ®é cña n-íc thay ®æi kh«ng ®¸ng kÓ v× nã chiÕm -u thÕ tuyÖt ®èi vÒ sè l-îng, nªn
KA sÏ vÉn lµ h»ng sè khi KA = KA'[H2O], vµ ®Ó ®¬n gi¶n nÕu nång ®é [H+] = [H3O+], vµ trong vïng
nång ®é lo·ng hÖ sè ho¹t ®é b»ng 1 th× cã thÓ viÕt thµnh:
HA  H+ + A-
 H  A 
 
KA = (1-2)
 HA
Víi ®Þnh nghÜa pKA = - lg KA, pH = - lg [H+]
pKA = pH - lg
A  
(1-3)
 HA
Víi mét baz¬ ta cã h×nh ¶nh t-¬ng tù:
B + H+  BH+
 BH  
 B H 
K =
B 
pK = - lg
 BH  - pH 
(1-4)
B
 B
Mét axit hay baz¬ cã c-êng ®é lín lµ chÊt cã KA hoÆc KB lín (pKA, pK3 nhá) vµ ng-îc l¹i.
§èi víi axit vµ baz¬ m¹nh, th× tÝnh axit cña nã m¹nh h¬n H 3O+ vµ tÝnh baz¬ m¹nh h¬n OH- .
Do chiÕm -u thÕ vÒ sè l-îng, n-íc cã t¸c dông k×m gi÷ sù t¨ng hay gi¶m nång ®é H +, OH- qu¸ lín
nªn ®èi víi dung dÞch lo·ng, pH Ýt khi thÊp h¬n kh«ng vµ lín h¬n 14.
1.2- Gi¸ trÞ pH cña n-íc
Nh- ®· nh¾c tíi ë trªn, n-íc lµ mét chÊt l-ìng tÝnh axit, baz¬, cã thÓ tù cho vµ nhËn proton
(tù trao ®æi proton):
H2O + H2O  H3O+ + OH-
Trong dung dÞch lo·ng, nång ®é mol phÇn cña n-íc b»ng 1 vµ gäi tÝch sè ion cña n-íc lµ K W
ta cã
KW = [OH-] [H3O+] = [OH-][H+] (1-5)
+ -
lg KW = lg [H ] + lg [OH ] (1-6)

Gi¸ trÞ pH ®-îc ®Þnh nghÜa lµ -lg [H+] vµ pOH = -lg[0H-] ta cã:
pKW = pOH + pH
ë 25oC pKW = 1,008 . 10 -14 øng víi n-íc trung tÝnh [OH-] = [H+], tøc lµ pOH = pH = 7
Phï hîp víi ®Þnh nghÜa trªn, pH lµ gi¸ trÞ ©m cña lg nång ®é (ho¹t ®é) cña ion H + tÝnh theo
mol/l. T¹i pH = 7 nång ®é cña ion H+ lµ 10-7 mol/l, pH < 7 lµ n-íc cã tÝnh axit, pH > 7 lµ n-íc cã
tÝnh kiÒm.
Gi¸ trÞ pH = O øng víi n-íc cã nång ®é ion H+ lµ 1 mol/l vµ nång ®é cña ion OH- lµ 10-14
mol/l. Gi¸ trÞ pH = 14 øng víi nång ®é OH- lµ 1 mol/l vµ nång ®é H+ lµ 10-14mol/l. Tõ mét gi¸ trÞ
pH bÊt kú cã thÓ tÝnh ®-îc nång ®é H+ vµ OH- t-¬ng øng vµ ng-îc l¹i. VÝ dô víi nång ®é ion H+ lµ
2.10-3 mol/l ta cã.
pH = - lg (2.10-3) = 3 - 0,30 = 2,70
HoÆc ng-îc l¹i khi biÕt pH cã thÓ tÝnh nång, vÝ dô pH = 4,62 ta cã:
[H+] = 10-4,62 mol/l = 100,38-5 = 2,4 . 10-5mol/l
Mèi quan hÖ dïng ®Ó tÝnh to¸n nång ®é OH- vµ H+ lµ:
pH + pOH = pKW
TÝch sè ion cña n-íc hay pH phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Nhiªt ®é cµng t¨ng th× pH cµng gi¶m.
Sù phô thuéc cã thÓ biÓu diÔn qua ph-¬ng tr×nh:
pKW = - 4470,99/T + 6,0875 - 0,001706T
víi T lµ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi (0K).
B¶ng sau ghi l¹i mét vµi sè liÖu vÒ sù phô thuéc cña K W vµo nhiÖt ®é[1]
B¶ng 1: Sù phô thuéc cña KW vµo nhiÖt ®é
o
C KW.1014 pKW
0 0,12 14,93
5 0,18 14,73
10 0,29 14,53
15 0,45 14,35
20 0,68 14,17
25 1,01 14,00
30 1,47 15,83
50 5,48 13,26
Mét sè muèi vµ hçn hîp muèi víi nång ®é nhÊt ®Þnh t¹o ra mét dung dÞch cã gi¸ trÞ x¸c
®Þnh, dïng lµm chÊt chuÈn t¹i 25oC [ 42 ]:
Dung dÞch mol/l Khèi l-îng g/1000ml dung PH

dÞch
6,4gKHC4H406
0,05 M Kali hydro tartarat b·o hßa 3,557
11,41gKH2C6H507
0,05M kali hydro citrat 3,776
10,12g KHC8H404
0,025M kali hydro phthalat 4,008

+0,025M Kali hydro photphate 3,388g KH2PO4

0,025M dinatri hydro photphate +3,533g Na2HPO4 6,865
0,008695M kali dihydro photphat 1,179gKH2PO4
+0,03043M dinatri hydro photphat + 4,302g Na2HPO4 7,413
0,01M natri borat (10H20) 3,80g Na2B407.10H20 9,180
0,025M natri bicacbonat 2,092NaHC03+
+0,025M natri cacbonat 2,640gNa2C03 10,012
0,05M kali tetroxalat 12,61g KH3C408.2H20 1,679
Canxi hydroxit b·o hßa 1,5g Ca(0H)2 12,454
Tõ biÓu thøc (1-5) cho phÐp x¸c ®Þnh ®-îc mèi t-¬ng quan h»ng sè c©n b»ng cña mét axit
víi h»ng sè c©n b»ng cña baz¬ liªn hîp.
HA + H20  H30+ (H+) + A-
KA =
 H  A 
 
 HA
A- + H20  HA + 0H-
 HAOH  
KB =
 A
Ta cã mèi quan hÖ
KA =
 H 0H  = K
 
W
(1-7)
KB KB
(1-7) cho thÊy c-êng ®é axit cµng m¹nh th× c-êng ®é baz¬ liªn hîp cña axit ®ã cµng yÕu vµ
cã thÓ x¸c ®Þnh theo mèi quan hÖ trªn:
axit pKA baz¬ liªn hîp pKB

HCl -3 Cl- 17
H2S04 -3 HSO4- 17
-
HN03 1 NO3 15
H3PO4 2,1 H2P04- 11,9
-
H2C03 6,3 HC03 7,7
H2S 7,1 HS- 6,9
+
NH4 9,3 NH3 4,7
-
NH3 23 NH2 -9
1.3- axit yÕu, baz¬ yÕu
axit yÕu vµ baz¬ yÕu lµ nh÷ng hîp chÊt tuy cã kh¶ n¨ng nh-êng vµ nhËn proton nh-ng víi
møc ®é rÊt thÊp. VÝ dô víi axit HCl vµ H2SO4 trong dung m«i lµ n-íc, trong 1000 ph©n tö HCl th×

cã 999 ph©n tö ph©n li thµnh H+ vµ Cl- trong khi H3PO4 (pK = 2,1) th× cø 1000 ph©n tö chØ cã
kho¶ng 10 ph©n tö ph©n li thµnh H+ vµ H2P04-. Kh¶ n¨ng nh-êng vµ nhËn proton phô thuéc vµo cÊu
tróc ®iÖn tö cña nã. Kh¶ n¨ng nh-êng proton cña mét axit cßn phô thuéc vµo pH cña m«i, pH cµng
cao tÝnh axit thÓ hiÖn cµng m¹nh. Mét çch h×nh ¶nh, trong m«i tr-êng kiÒm do nång ®é OH - lín
nªn cã cã "søc kÐo" m¹nh ®èi víi proton cña axit, proton dÔ b¾n ra khái ph©n tö. Trong m«i tr-êng
axit, pH thÊp, nång ®é H+ lín, chóng t¹o mét "lùc Ðp" nÐn çc proton kh«ng cho chóng t¸ch ra khái
ph©n tö axit. §èi víi baz¬ yÕu ta cã h×nh ¶nh ng-îc pH cµng thÊp tÝnh baz¬, pH cµng cao tÝnh baz¬
l¹i cµng yÕu. T¹i ®iÓm pH b»ng pKA ®èi víi axit chøa mét prton l-îng axit ph©n ly ®óng b»ng
l-îng kh«ng ph©n li, pH > pKA th× luîng ph©n li chiÕm -u thÕ vµ ng-îc l¹i. VÝ dô qu¸ tr×nh ph©n li:
H3P04  H+ + H2P04-
KA =
 H  H PO   10

2 4

2 ,16
 H 3 P0 4 
 H P0   pH
3 4
 H P0 
pKA = lg 
2 4
Khi pKA = pH = 2,16 th× [ H 3 P0 4 ] = [ H2 P04  ]. NÕu t¨ng pH lªn 2 ®¬n vÞ th× ta cã lg
([H3P04/ [H2P04-]) = - 2,16, tØ lÖ nång ®é cña phÇn kh«ng ph©n li chØ cßn kho¶ng 1%, nÕu gi¶m pH
xuèng 2 ®¬n vÞ th× phÇn kh«ng ph©n li chiÕm kho¶ng 99%.
Víi çc axit, baz¬ yÕu ng-êi ta hay sö dông kh¸i niÖm ®é ph©n li,  , ®-îc ®Þnh nghÜa lµ
phÇn (tr¨m) ph©n tö ®-îc ph©n li so víi toµn bé l-îng ph©n tö tån t¹i trong dung dÞch. Gi¸ trÞ  cña
çc axit yÕu, baz¬ yÕu th-êng rÊt thÊp, d-íi vµi phÇn tr¨m trong khi ®èi víi çc axit vµ baz¬ m¹nh
cã gi¸ trÞ cao, ®¹t gÇn 100%.
H»ng sè c-êng ®é axit khi ®ã còng cã thÓ biÓu diÔn th«ng qua ®é ph©n li, víi qu¸ tr×nh ph©n
li cña axit chøa mét proton HA  H+ + A- ta cã:
KA =
 H  A  
 
 2. c
(1-8)
HA 1   
Víi c lµ nång ®é tæng cña axit, [H+] = [A-] =  .c, [HA] = (1-  ).c
§èi víi mét baz¬ B + H+  BH+ ta cã:
 BH  

 B H  1    2 . c
KB = 
(1-9)
c lµ nång ®é tæng cña baz¬ , [BH+] =  .c, [B] = [H+] = (1-) .c

Víi mét axit chøa nhiÒu h¬n mét proton, vÝ dô H2A, chóng ph©n li theo nhiÒu bËc: HA- vµ A2,-
th«ng th-êng bËc sau thÊp h¬n bËc tr-íc ®ã, tøc lµ c-êng ®é axit cña çc axit sau (baz¬ liªn hîp
cña axit tr-íc) cµng yÕu. Cho mét axit chøa hai proton, chóng ph©n li theo hai b-íc:
H2A  H+ + HA- 1
HA  H + A
- + 2-
2
K =
 H  HA   c
 
1
2
(1   2 )
2
(1-10)
1
 H2 A 1 1

K =
 H  A   c. 
 2
1 2 (1   2 )
(1-11)
 HA 
1  2
2
HoÆc nÕu coi qu¸ tr×nh ph©n ly tæng thÓ cña H2A  2H+ + A2- víi h»ng sè lµ KA th×:
KA =
H   A  = K . K
 2 2
[ H 2 A] 
1 2
Do [H2A] = (1-1) c [HA-] = c1(1-2)

[A2-] = c.1.2 [H+] = c1 + c12 = c1(1+2)
§èi víi mét hÖ axit - baz¬ liªn hîp ta cã thÓ tÝnh sù ph©n bè cña axit vµ baz¬ trong hÖ ®ã
theo h»ng sè c-êng ®é axit vµ pH cña m«i tr-êng.
HA  A- + H+
Gäi 1 lµ ®é ph©n ly cña axit HA (møc ®é trao ®æi proton) vµ 0 lµ møc ®é t¹o thµnh axit. KA
lµ c-êng ®é axit, KA = [A-] [H+] / [HA]:
0
 HA   HA   H  
 HA   A   K A   H  
= (1-13)
c
 =
A   
A   K 
A
 HA   A  K   H 
1  
(1-14)
c A
c lµ nång ®é tæng vµ 0 + 1 = 1. [HA] = 0 .c, [A-] = 1 .c

§èi v¬i mét axit chøa hai proton ta ®Þnh nghÜa biÓu thøc t-¬ng øng:
[H2A] = 0 .c
[HA-] = 1 .c, K1
[A-] = 2 .c, K2
1 , 2 , n ....lµ chØ çc b-íc ph©n li cña proton thø 1,2,n tõ axit chøa n proton.
0 =
 H2 A 
1
 H2 A   HA
   A  1  K / H   K K / H 
 2
(1-15)
  2
1 1 2
 =
 HA  

1
 H A   HA    A   H  / K  1  K /  H 
1  2  
(1-16)
2 1 2
 =
A  
2
1
 H A   HA    A   H  / K K   H  / K  1
2  2
(1-17)
 2 
2 1 2 2
0 + 1 2 = 1
 =
0
 H  . 
1
K1

1 =
 H  .

2
K2
vµ ®èi víi b-íc ph©n ly n cã c«ng thøc:
n-1 =
 H  . 
(1-18)
n
Kn
Çc biÓu thøc (1-15), (1-16) (1-17) th-êng ®-îc sö dông ®Ó tÝnh to¸n hay lËp b¶ng ph©n bè
nång ®é cña çc axit chøa nhiÒu proton, vÝ dô sù ph©n bè cña H 3PO4, H2PO4-, HPO42-, PO43-, cña
H2S, HS-, S2-, vµ H2CO3, HCO3-, CO32- phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng.
VÝ dô , axit photphoic cã ba bËc ph©n li vµ cã h»ng sè axit t-¬ng øng cña tõng b-íc lµ:
H3PO4  H+ + H2PO4- pK1 = 2,16
H2PO4  H + HPO4
- + 2-
pK2 = 7,16
HPO4  H + PO4 pK3 = 12,40
2- + 3-
Tõ sè liÖu trªn cã thÓ tÝnh nång ®é cña H2PO4- theo H3PO4, HPO42- theo H2PO4- vµ PO43- theo
2-
HPO4 :
[H2PO4-] = [H3PO4]. 10 pH-2,16
[HPO42-] = [H2PO4-]. 10 pH-7,16
[PO43-] = [HPO42-]. 10 pH-12,40
HoÆc cã thÓ tÝnh çc cÊu tö anion theo nång ®é cña axit photphoic:
[H2PO4-] = [H3PO4]. 10 pH-2,16
[HPO42-] = [H3PO4]. 10 2pH-9,32
[PO43-] = [H3PO4]. 10 3pH-21,72
Sù biÕn ®æi nång ®é çc cÊu tö anion phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng (%) ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 10
o
/o
H2PO4 H PO42
100-
50-
p11
5 10 15
H.10. Sù phô thuéc cña thµnh phÇn anion trong
axitphotphoicvµo pH

1-4- Ph¶n øng thuû ph©n
Mét sè dung dÞch muèi cã tÝnh chÊt kiÒm hay axit. Dung dÞch cña mét muèi cã nguån gèc tõ
mét axit yÕu vµ mét kiÒm m¹nh cã tÝnh kiÒm (vÝ dô Na 2CO3 tõ H2CO3 vµ NaOH). Dung dÞch cña
mét muèi cã nguån gèc tõ mét axit m¹nh vµ mét kiÒm yÕu cã tÝnh axit (vÝ dô NH 4Cl tõ HCl vµ
NH4OH). Muèi cña axit vµ baz¬ yÕu t¹o thµnh dung dÞch kiÒm hay axit tuú thuéc vµo ®é m¹nh yÕu
t-¬ng ®èi gi÷a axit vµ baz¬: nÕu axit m¹nh h¬n th× dung dÞch muèi sÏ cã tÝnh axit, nÕu axit yÕu h¬n
th× dung dÞch cã tÝnh kiÒm.
3 axit axetic + Al(OH)3  Al(axetat)3 + 3H20
C¶ axit axetic vµ Al(OH)3 ®Òu lµ axit vµ baz¬ yÕu, nh-ng Al(OH)3 yÕu h¬n nªn dung dÞch
nh«m axetat cã tÝnh axit.
Dung dÞch muèi cña axit m¹nh víi baz¬ m¹nh kh«ng lµm thay ®æi pH cña m«i tr-êng.
Qu¸ tr×nh thuû ph©n ®-îc hiÓu lµ sù ph©n huû (ph¶n øng) cña mét chÊt nµo ®ã víi n-íc hoÆc
theo nghÜa hÑp h¬n lµ qu¸ tr×nh ng-îc l¹i cña ph¶n øng trung hßa gi÷a mét axit vµ mét baz¬:
Qu¸ tr×nh thuû ph©n ®-îc quan t©m h¬n c¶ lµ qu¸ tr×nh thuû ph©n cã dÉn tíi sù thay ®æi pH
cña m«i tr-êng.
Ta sÏ quan s¸t muèi natri axetat cã nguån gèc tõ mét axit yÕu, axit axetic víi mét baz¬
m¹nh, NaOH. Muèi natri axetat ph©n li hßan toµn thµnh ion natri (Na +) vµ ion axetat (CH3COO-) .
V× ion axetat lµ gèc cña axit yÕu, axit axetic, nªn nã ph¶i bÞ chi phèi bëi thÕ c©n b»ng:
CH3C00- + H+  CH3COOH
§Ó cã H+ cho ph¶n øng c©n b»ng trªn, n-íc ph¶i ph©n li thµnh H+ vµ OH-
H20  H+ + OH-
Nång ®é cña axit axetic h×nh thµnh ë thÕ c©n b»ng ngang víi nång ®é cña 0H - ph©n li tõ n-íc
vµ chÝnh nång ®é OH- g©y ra tÝnh kiÒm cña dung dÞch. ViÕt theo tæng cña hai ph¶n øng trªn nhËn
®-îc:
CH3C00- + H20  CH3C00H + 0H-
H»ng sè c©n b»ng KH cña ph¶n øng trªn gäi lµ h»ng sè thuû ph©n:
CH3COOH OH   KW ¦

CH COO 
KH = 
(1-19)
3
KA
KA: h»ng sè c-êng ®é axit cña axetic, KW lµ tÝch sè ion cña n-íc. Ta thÊy, h»ng sè thuû ph©n
cña muèi natri axetat tØ lÖ nghÞch víi h»ng sè c-êng ®é axit axetic, qu¸ tr×nh thuû ph©n cµng m¹nh
khi axit cña gèc muèi cµng yÕu.
§Ó ®Æc trung cho qu¸ tr×nh thuû ph©n, ng-êi ta còng ®Þnh nghÜa ®¹i l-îng ®é thuû ph©n  , nã
lµ phÇn (tr¨m) muèi bÞ thuû ph©n. NÕu c lµ nång ®é tæng cña muèi th×  c lµ nång ®é cña axit t¹o
thµnh vµ nång ®é OH- sinh ra. Nång ®é anion cña axit yÕu lµ (1- )c:
[CH3COOH] = [OH-] = .c ; [CH3COO-] = (1 -  ).c

ThÕ çc gi¸ trÞ trªn vµo biÓu thøc (1-19) ta ®-îc:
KW – c. 2
KH = = (1-20)
KA 1 
NÕu møc ®é thuû ph©n nhá,  << 1 th× cã thÓ coi mÉu sè  1, khi ®ã:
0 ,5
 K 
   W  (1-21)
 c. K A 
§é thuû ph©n khi ®ã tØ lÖ nghÞch víi c¨n bËc hai nång ®é muèi vµ chÝnh nã x¸c ®Þnh nång ®é
cña 0H- vµ H+ cña dung dÞch:
c. KW
[OH-] = c .  =
KA
KW KW . K A
[H+] =
OH  
=
c
vµ khi ®ã ta cã pH cña dung dÞch

pH  1/2 (pKW + pKA + lgc) (1-22)
Tõ (1-22) cã thÓ tÝnh pH cña dung dÞch muèi thuû ph©n. VÝ dô trong tr-êng hîp cña natri
axetat. H»ng sè c-êng ®é axit cña axit axetic t¹i 25 oC lµ 1,75.10-5 mol/l, gi¶ sö nång ®é muèi natri
axetat lµ 0,01 mol/l, ta cã thÓ tÝnh ®é thuû ph©n theo biÓu thøc (1-21):
 = [ 10-14 mol 2.l -2/(1,75 . 10-5 mol/l . 10-2mol/l]0,5 = 2,4 .10-4
nång ®é 0H- = .c = 2,4 . 10-4 . 10-2mol/l = 2,4 .10-6 mol/l vµ
pH = 1/2 (14 + 4,76 - 2) = 8,38
VÉn víi ®iÒu kiÖn nh- trªn nh-ng pha lo·ng dung dÞch gÊp 25 lÇn. khi ®ã ®é thuû ph©n sÏ lµ
1,2 .10-3, nång ®é OH- sÏ lµ 4,8 .10-7 mol/l vµ pH cña dung dÞch lµ 7,68.
T-¬ng tù nh- trªn, ta còng cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc møc ®é thuû ph©n cña mét muèi cã nguån
gèc tõ mét axit m¹nh vµ baz¬ yÕu. Trong tr-êng hîp nµy cation K+ cña baz¬ yÕu sÏ ë tr¹ng th¸i c©n
b»ng víi ph©n tö trung hßa KOH kh«ng ph©n li, do ph¶n øng víi n-íc t¹o thµnh:
K+ + H20  KOH + H+
 KOH  H   KW
KH =  (1-23)
KB KB
KH lµ h»ng sè thuû ph©n, KB lµ h»ng sè c-êng ®é baz¬ cña KOH. T-¬ng tù phÇn trªn cã thÓ
tÝnh ®é thuû ph©n , nång ®é H+ vµ pH:
c. KW

c. K B
c. KW
H+ =  .c =
KB

1
pH = ( pKW  pK B  lg c) (1-24)
2
Sö dông çc mèi quan hÖ trªn cã thÓ tÝnh ®é thuû ph©n cña NH 4Cl t¹i 25oC víi nång ®é
0,01mol/l, h»ng sè baz¬ cña amoniac t¹i 25 oC còng b»ng 1,75.10 -5 mol/l. pH cña dung dÞch tÝnh
®-îc 5,62.
§èi víi muèi cã nguån gèc tõ axit vµ baz¬ yÕu th× c¶ hai lo¹i ion sÏ ph¶n øng theo:
K+ + A- + H2O  KOH + HA
H»ng sè thuû ph©n:
 KOH  HA  KW
 K  A 
KH =  
(1-25)
K A . KB
NÕu h¾ng sè c-êng ®é cña axit KA vµ cña baz¬ KB kh«ng kh¸c nhau nhiÒu th×:
[KOH] = [HA] = c. 
[K+] = [A-] = (1- ) .c  c
KW
KH = = 2 (1-26)
K A . KB
Møc ®é thuû ph©n trong tr-êng hîp nµy kh«ng phô thuéc vµo nång ®é. Nång ®é H+ ®-îc
t×nh tõ h»ng sè c-êng ®é axit cña axit yÕu vµ nång ®é OH- ®-îc tÝnh tõ h»ng sè c-êng ®é baz¬ yÕu:
[H+] = KA .
 HA = KA

 KA.  (1-27)

[A ] 1 
[OH-] = KB.
 KOH   K .

 KB.  (1-28)

1 
B
[K ]
Do KA  KB nªn
pH = 1/2 (pKW + pKA - pKB) (1-29)
Dung dÞch cña muèi cã tÝnh axit hay kiÒm phô thuéc vµo tØ lÖ gi÷a K A/ KB, nÕu nã lín h¬n
mét th× dung dÞch cã tÝnh axit, nÕu nhá h¬n mét th× dung dÞch cã tÝnh kiÒm, cßn nÕu b»ng mét th×
dung dÞch lµ trung tÝnh.
Trong tr-êng hîp dung dÞch muèi amoni axetat t¹i 25 oC, KB = KA = 1,75.10-5 mol/l, tÝnh ®-îc
®é thuû ph©n  = 5,7 .10 -3, nã kh«ng phô thuéc vµo nång ®é muèi, kho¶ng 0,6 % muèi bÞ thñy
ph©n.
NÕu axit hay baz¬ yÕu h×nh thµnh khã tan, vÝ dô thuû ph©n cña muèi nh«m hay muèi s¾t
trong qu¸ tr×nh keo tô th× ë nång ®é lo·ng muèi sÏ bÞ thuû ph©n hßan toµn.
1.5- Dung dÞch ®Öm
§-a thªm mét muèi cã gèc anion A- vµo mét dung dÞch axit yÕu HA th× nång ®é c©n b»ng
cña A- sÏ t¨ng lªn. TØ sè [H+][A-]/[HA] lµ h»ng sè c-êng ®é axit chØ gi÷ gi¸ trÞ kh«ng ®æi khi
[H+]/[HA] gi¶m t-¬ng øng víi møc ®é t¨ng cña [A-]. §iÒu Êy chØ cã thÓ ®¹t ®-îc khi mét l-îng H+
nhÊt ®Þnh kÕt hîp víi A- ®Ó t¹o ra çc ph©n tö HA kh«ng ph©n ly. axit HA khi ®ã bÞ gi¶m ®é ph©n
li vµ nång ®é H+ còng gi¶m theo.

VÝ dô cã mét dung dÞch axit axetic 0,1M, t¹i 25 oC nång ®é H+ lµ 1,32.10-3 mol/l ([H+] =
(KA.c)0,5 = (1,75.10-6)0,5, KA = 1,75.10-5), cho thªm natri axetat r¾n vµo dung dÞch ®ã sao cho nång
®é cña nã ®¹t 0,1 mol/l th× nång ®é H+ khi ®ã gi¶m xuèng cßn 1,75. 10 -5mol/l. T¹i ®iÓm ®ã [A-]
/[HA] = 1, nång ®é cña H+ khi ®ã ®óng b»ng gi¸ trÞ h»ng sè c-êng ®é axit axetic. Còng t-¬ng tù
nh- vËy ng-êi ta cã thÓ gi¶m nång ®é axetat tõ 1,32.10-3mol/l xuèng 1,75.10 -5 mol/l b»ng çch ®-a
axit HCl víi nång ®é 0,1M vµo dung dÞch axit axetic trªn.
Qu¸ tr×nh t-¬ng tù còng x¶y ra khi ®-a mét muèi cã chøa cïng cation vµo mét dung dÞch
baz¬ yÕu. Mét dung dÞch ®ång thêi chøa NH3 vµ NH4Cl cã nång ®é tõng cÊu tö 0,1mol/l cã nång
®é OH- lµ 1,75.10-5mol/l, cßn nÕu chØ chøa NH3 th× nång ®é cña 0H- lµ 1,32.10-3mol/l.
Víi tØ lÖ thÝch hîp gi÷a muèi víi axit hay baz¬ yÕu cã thÓ ®iÓu chØnh ®-îc pH cña dung dÞch
vµ gi÷ ®-îc dung dÞch ®ã trong mét kho¶ng pH nhÊt ®Þnh. Thay ®æi tØ lÖ gi÷a axit axetic vµ muèi
natri axetat [A-]/[HA] tõ 10-2 ®Õn 102 th× nång ®é H+ thay ®æi kho¶ng 10 +4 lÇn (tõ 1,75.10-3 lªn
1,75.10-7 mol/l). Dung dÞch ®ã cßn cã mét ®Æc tÝnh rÊt quan träng kh¸c lµ pH cña nã hÇu nhkh«ng
thay ®æi khi ®-a thªm axit hoÆc baz¬ m¹nh vµo do:
A- + H+  HA
HoÆc HA + OH-  A- + H2O
TØ lÖ [A-]/[HA] quyÕt ®Þnh pH cña dung dÞch, nã cã biÕn ®æi nh-ng rÊt nhá so víi hÖ kh«ng
chøa HA vµ A-. Sù th¨ng gi¸ng pH lµ nhá nhÊt khi [A-] / [HA] = 1 . HÖ dung dÞch cã pH Ýt thay ®æi
gäi lµ dung dÞch ®Öm. Nã cã vai trß kh¸ lín ®èi víi nhiÒu ph¶n øng hãa häc, qu¸ tr×nh vi sinh cã
s¶n phÈm t¹o ra lµ H+ hoÆc OH- mµ ®iÒu kiÖn cña ph¶n øng cÇn khèng chÕ trong mét kho¶ng pH tèi
-u. N-íc trong tù nhiªn lµ mét hÖ ®Öm khæng lå cña axit cacbonic, bicacbonat vµ cacbonat. ChÝnh
nhê cã hÖ ®Öm Êy mµ pH cña n-íc biÕn ®éng rÊt Ýt (6-8) d-íi mäi ®iÒu kiÖn cña m«i tr-êng nh-
m-a axit vµ duy tr× ®-îc sù sèng cña thuû sinh, th¶m thuû thùc vËt.
TÝnh ®Öm cña mét hÖ cã thÓ ®¸nh gi¸ th«ng qua thÕ c©n b»ng cña nã. §èi víi mét axit yÕu
HA ta cã:
1 1 [ A ]
= .
[H  ] K A [ HA]
[ A ]
pH = pKA + lg (1-30)
[ HA]
Trong dung dÞch ®Öm [A-] cã thÓ coi lµ nång ®é cña muèi, cßn [HA] lµ nång ®é cña axit yÕu:
muoi
pH  pK A  lg (1-31)
[axit ]
(1-31) lµ ph-¬ng tr×nh Handerson - Hasselbal m« t¶ sù phô thuéc pH cña dung dÞch ®Öm vµo
tØ lÖ gi÷a nång ®é muèi vµ axit. §-a muèi vµo dung dÞch axit lµm gi¶m nång ®é H + hay t¨ng pH,
®iÒu Êy t-¬ng ®-¬ng víi qu¸ tr×nh trung hßa cña mét baz¬ m¹nh (vÝ dô NaOH) víi mét axit yÕu.
L-îng baz¬ t-¬ng ®-¬ng (mol) sÏ b»ng l-îng muèi ®-a vµo ®Ó trung hßa axit. NÕu nång ®é ban
®Çu cña axit lµ c0 th× t¹i mét møc ®é trung hßa  nµo ®ã ta cã  = [A-]/c0 = [Na+]/c0 vµ c0 = [ HA]
+ [Na+] vµ 1- lµ phÇn axit ch-a trung hßa, 1- = [HA]/c0 = (c0- [Na+])/c0. Nång ®é cña Na+ cña
baz¬ dïng ®Ó trung hßa chÝnh b»ng ®é muèi. Thay thÕ ®¹i l-îng ®é trung hßa  vµo (1-31):

pH = pKA + lg (1-32)
1 

Sù phô thuéc cña pH vµo møc ®é trung hßa, tøc lµ vµo l-îng baz¬ ®-a vµo gäi lµ ®å thÞ chuÈn
®é (H.11) cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm
7 7


0,5
0,5
0 pKW-pKB
0 pKA
6 7 8 9 10 11
4 5 6 7 8 9
pH
pH
H.11. §å thÞ chuÈn ®é cña mét axit yÕu (h.11a)vµ cña baz¬ yÕu (h.11b)
TÊt c¶ çc ®å thÞ chuÈn ®é cña axit yÕu vµ cña baz¬ yÕu ®Òu cã d¹ng t-¬ng tù, chØ kh¸c nhau
vÒ vÞ trÝ trªn thang pH, nã cã d¹ng ®èi xøng t¹i ®iÓm gi÷a ( = 0,5). NÕu l-îng baz¬ trung hßa ®¹t
gi¸ trÞ ®óng mét nöa cña l-îng axit ban ®Çu th×  = 0,5 vµ /(1-) = 1, khi ®ã pH cña dung dÞch
®óng b»ng pKA, tøc lµ nång ®é [H+] b»ng h»ng sè c-êng ®é cña axit. ë xung quanh ®iÓm ®iÓm pKA
®å thÞ cã ®é dèc lín nhÊt, tøc lµ pH cña dung dÞch Ýt thay ®æi nhÊt khi ®-a vµo cïng mét l-îng baz¬
so víi çc vïng kh¸c. §ã lµ vïng ®¸p øng tèt nhÊt tÝnh n¨ng cña mét hÖ ®Öm.
Mét dung dÞch baz¬ yÕu còng cã tÝnh n¨ng t-¬ng tù nh- trªn khi trung hßa víi mét axit
m¹nh (HCl). Trong dung dÞch baz¬ yÕu ta cã:
KW [ KOH ]
[OH-] =  KB
H 

[K  ]
bazo
hoÆc pH = pKW - pKB + lg
muoi
LËp luËn t-¬ng tù nh- trªn ta cã:
1 
pH = pKW - pKB + lg

Sù phô thuéc cña pH vµo ®é trung hßa cña mét baz¬ yÕu víi mét axit m¹nh thÓ hiÖn trªn ®å
thÞ h.11.b. T¹i  = 0,5 th× pH cña dung dÞch cã gi¸ trÞ lµ pK W - pKB vµ xung quanh ®iÓm ®ã pH Ýt
biÕn ®æi nhÊt so víi toµn vïng, thÝch hîp cho hÖ ®Öm.

Trong thùc tiÔn ng-êi ta th-êng sö dông dung dÞch ®Öm cã tØ lÖ nång ®é muèi/axit hay baz¬
/muèi tõ 0,1 ®Õn 10 vµ pH cña dung dÞch n»m trong kho¶ng pK A 1 hoÆc pKW - pKB  1, biÕn ®æi
kho¶ng hai ®¬n vÞ. Sau ®©y lµ mét vµi vÝ dô vÒ hÖ ®Öm.
* HÖ ®Öm axetat: hçn hîp cña a ml 0,2M axit axetic vµ b ml 0,2M natri axetat, 18 0C [12].
A b pH a b pH
9 1 3,72 4 6 4,81
8 2 4,05 3 7 4,99
7 3 4,27 2 8 5,23
6 4 4,45 1,5 8,5 5,37
5 5 4,63 1 9 5,57
* HÖ ®Öm photphat: hçn hîp a ml M/15 Na 2HPO4 vµ b ml M/15 KH2PO4, 180C
A b pH a b pH
0,25 9,75 5,288 5,0 5,0 6,813
0,50 9,50 5,589 6,0 4,0 6,979
1,0 9,0 5,906 7,0 3,0 7,168
2,0 8,0 6,239 8,0 2,0 7,381
3,0 7,0 6,468 9,0 1,0 7,731
4,0 6,0 6,643 9,5 0,5 8,043
Nh÷ng hÖ ®Öm th«ng dông:
Thµnh phÇn Kho¶ng pH Thµnh phÇn Kho¶ng pH

Glycerin- HCl 1,04-4,70 KH2PO4-borax 5,8-9,2
Na2-Citrat- HCl 1,04-4,90 Na-veronal-HCl 6,8-9,6
K-Citrat – axitcitric 2,2-3,6 H3BO3-Na2CO3 7,4-11,0
K-phthalat - HCl 2,2-3,8 NH3-NH4Cl 8,0-11,0
K- phthalat - NaOH 4,0-5,6 Glycerin-NaOH 8,6-12,9
K- Citrat – borax 3,8-6,0 borax-NaOH 9,2-11,0
K - Citrat - NaOH 3,8-6,0 Na2HPO4-Na3PO4 11-12
Axit citric - Na2HPO4 2,2-8,0
Mét dung dÞch ®Öm cã kh¶ n¨ng chèng l¹i sù biÕn ®éng cña pH khi gÆp axit hay baz¬ ®-îc
®Æc tr-ng bëi ®¹i l-îng: dung l-îng ®Öm , nã tØ lÖ nghÞch víi ®é dèc cña ®å thÞ chuÈn ®é. Dung
l-îng ®Öm ®-îc ®Þnh nghÜa lµ:

dc B dc
=  A
dpH dpH
dcA, dcB lµ sè mol/l cña mét axit m¹nh hay mét baz¬ m¹nh cÇn thiÕt ®Ó lµm thay ®æi pH mét
®¹i l-îng dpH.  cã thÓ x¸c ®Þnh theo ph-¬ng ph¸p tÝnh sè tõ ®-êng ®å thÞ chuÈn ®é vµ nã phô
thuéc vµo thµnh phÇn cña hçn hîp dung dÞch ®Öm. §èi víi hÖ ®Öm axit yÕu vµ muèi cña nã ng-êi
ta cã thÓ tÝnh ®-îc  cã d¹ng:
 = 2,3 [A-] (1-[A]/[HA]) (1-33)
[A-]: nång ®é muèi, [HA] lµ nång ®é axit
 phô thuéc vµo [A-] theo hµm parabol, cã cùc trÞ t¹i [A-] = 1/2[HA].
 b»ng kh«ng khi [A-] = 0 vµ [A-] = [HA], tøc lµ khi dung dÞch chØ chøa hoÆc axit hoÆc muèi
®¬n lÎ, khi ®ã hÖ kh«ng cã tÝnh chÊt ®Öm. T¹i ®iÓm cùc trÞ [A -] = 1/2[HA] gi¸ trÞ cùc ®¹i cña  lµ:
 = 0,576[HA] (1-34)
NÕu biÓu diÔn  phô thuéc vµo pH th× ph¶i tÝnh [A-] theo nång ®é H+ vµ nhËn ®-îc
 = 2,3 [HA] .
 
KA H 
  H )
 2
(1-35)
(KA
KA
v× [A-] = [HA] .
KA  H   
 ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i khi pH = pKA vµ khi [A-] = 1/2[HA]
Ph¶n øng trung hßa gi÷a mét axit m¹nh víi mét baz¬ yÕu hay mét baz¬ yÕu víi mét axit
m¹nh x¶y ra kh¸c víi gi÷a çc axit vµ baz¬ m¹nh do ®Æc thï cña hÖ ®Öm - h×nh thµnh trong qu¸
tr×nh trung hßa. §å thÞ trung hßa kh«ng cã d¹ng th¼ng ®øng vµ cã tÝnh ®èi xøng qua mét t©m ®iÓm.
1.6- ChÊt l-ìng tÝnh
Hîp chÊt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, vÝ dô pH thÝch hîp cña m«i tr-êng, thÓ hiÖn c¶
tÝnh chÊt axit vµ baz¬ th× gäi lµ chÊt l-ìng tÝnh axit, baz¬ . §Ó tiÖn lîi, mét chÊt l-ìng tÝnh ®-îc ký
hiÖu lµ HPOH, nã sÏ lµ mét chÊt cã tÝnh ph©n li yÕu. Qu¸ tr×nh ph©n li cã thÓ biÓu diÔn:
HPOH  H + POH , KA
+ -
=
 H  POH 
 
(1-36)
 HPOH 
HPOH  HP + OH KB + -
=
 HP OH 
 
(1-37)
[ HPOH ]
C-êng ®é axit vµ c-êng ®é baz¬ cña chÊt l-ìng tÝnh ®-îc ®Æc tr-ng bëi hai h»ng sè KA, KB
®éc lËp víi nhau. NÕu gäi c lµ nång ®é tæng cña chÊt l-ìng tÝnh ta cã:
c = [HPOH] + [HP+] + [POH-]
vµ víi ®iÒu kiÖn trung hßa ®iÖn tÝch:
[HP+] + [H+] = [POH-] + [OH-]

Tõ çc mèi quan hÖ trªn, ¸p dông ®Þnh luËt t¸c dông khèi l-îng cã thÓ tÝnh to¸n nång ®é cña
H+, tuy nhiªn mèi quan hÖ rÊt phøc t¹p. Trong tr-êng hîp riªng, nÕu K A, KB nhá (kh¶ n¨ng ph©n li
thÊp, tr-êng hîp dÔ gÆp) th× c  [HPOH], khi ®ã:
KW  K A . c  KW 
[H+] = (1-38)
K B c  KW
NÕu KA = KB th× dung dÞch chøa chÊt l-ìng tÝnh cã tÝnh chÊt trung hßa, KA>KB th× cã tÝnh
axit vµ KB>KA th× cã tÝnh kiÒm.
Trong tr-êng hîp KA  KB th× khi ®-a vµo mét l-îng axit m¹nh (KA<KB) hay mét l-îng baz¬
m¹nh (KA > KB ) thÝch hîp, dung dÞch sÏ ®¹t mét tr¹ng th¸i cã nång ®é anion b»ng nång ®é cation
[HP+] = [POH- ]. T¹i pH mµ hÖ ®¹t tr¹ng th¸i trªn th× pH ®ã gäi lµ ®iÓm ®¼ng ®iÖn cña dung dÞch
chÊt l-ìng tÝnh, ký hiÖu lµ pHi. T¹i ®iÓm ®¼ng ®iÖn, cã thÓ tÝnh ([H+] tõ (1-36), (1-37):
K A  HPOH  K B  HPOH 
H  OH 

= 
[H+]i = KW K A / K B (1-39)
hoÆc
pHi = 1/2(pKW + pKA - pKB) (1-40)
T¹i ®iÓm ®¼ng ®iÖn, l-îng chÊt l-ìng tÝnh kh«ng ph©n li ([HPOH] hoÆc [HPOH]/c) ®¹t gi¸
trÞ cùc ®¹i vµ phÇn ph©n li ([HP+] + [POH-]) ®¹t gi¸ trÞ cùc tiÓu.
§èi víi mét sè chÊt l-ìng tÝnh, pHi cã thÓ cã mét gi¸ trÞ cè ®Þnh, víi mét sè chÊt, pH i kh«ng
ph¶i lµ mét ®iÓm mµ lµ mét kho¶ng pHi. NÕu tÝch KA. KB> 10-18 (mol/l)2 (pKA + pKB < 18) th× pHi lµ
mét ®iÓm, KA. KB < 10-18 th× ta cã vïng ®¼ng ®iÖn.
T¹i ®iÓm ®¼ng ®iÖn, chÊt l-ìng tÝnh cã ®é tan vµ ®é nhít thÊp nhÊt. Mét sè hydroxit kim lo¹i
(Al, Zn, Ti, Sn, Pb, Sb) cã tÝnh chÊt luìng tÝnh, nã ph¶n øng víi axit t¹o ra th× kim lo¹i ë tr¹ng th¸i
cation, cßn muèi t¹o ra do ph¶n øng víi baz¬ th× kim lo¹i n»m trong anion. VÝ dô hydroxit nh«m
ph¶n øng víi HCl t¹o ra AlCl 3 vµ víi NaOH t¹o ra natri aluminat Na[Al(OH)4].
Hîp chÊt h÷u c¬ chøa nhiÒu nhãm chøc nh- carboxyl (COOH) vµ nhãm amin (NH) lµ nh÷ng
chÊt l-ìng tÝnh, nã thÓ hiÖn tÝnh axit hay baz¬ tuú thuéc vµo pH cña m«i tr-êng. VÝ dô axit amin,
®¬n vÞ cÊu tróc c¬ b¶n cña lßng tr»ng trøng chøa ®ång thêi nhiÒu nhãm COOH vµ NH, khi ph©n li
theo s¬ ®å:
H2NRCOOH  H2NRCOO- + H+
H2NRC00H + H20  H3NRC00H+ + OH-
H2NRC00H lµ axit amin ë tr¹ng th¸i kh«ng ph©n li. axit amin ®¬n gi¶n nhÊt lµ glycin víi
h»ng sè KA vµ KB lµ:
 H NCH C00  H   1,5 . 10

2 2
 
 H NCH C00H 
-10
KA = mol/l
2 2
KB
 H NCH C00H 0H   2,0 . 10
3 2
 
-10
mol/l
 H2 NCH2 C00H 

C¶ h»ng sè KA vµ KB qu¸ nhá so víi çc ph©n tö cã chøa nhãm amin vµ carboxyl , theo
Bjerum vµ Adams th× ion H+ cña nhãm C00H vµ H2NR cã thÓ tù trao ®æi lÉn nhau t¹o thµnh muèi
néi:

H2NRC00H  H3 N NRC00H-
§ã lµ çc ph©n tö ®ång thêi mang ®iÖn tÝch d-¬ng vµ ©m.
Trong m«i tr-êng n-íc, mét cÇu tö thÓ hiÖn tÝnh axit hay baz¬ rÊt hay gÆp do sù thay ®æi pH
cña m«i tr-êng. ë vïng pH cao h¬n pHi nh÷ng hîp chÊt ®ã tÝnh ®iÖn ©m, cã tÝnh chÊt nh- mét baz¬
. ë vïng pH thÊp h¬n ®iÓm ®¼ng ®iÖn, hîp chÊt ®ã tÝch ®iÖn d-¬ng vµ thÓ hiÖn nh- mét axit, nã cã
ý nghÜa rÊt lín trong qu¸ tr×nh keo tô, ®Æc biÖt viÖc lùa chän çc chÊt keo tô vµ ®iÒu kiÖn thùc hiÖn
qu¸ tr×nh keo tô.
1.7- axit humic vµ fulvic
Trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn cã tån t¹i mét sè lo¹i hîp chÊt h÷u c¬, trong sè ®ã mét sè
hîp chÊt thÓ hiÖn tÝnh axit nh- axit humic, fulvic, tannin, lignin, axit amin, phenol, carbohy®rat.
axit humic vµ fulvic lµ çc hîp chÊt cao ph©n tö cã nguån gèc tõ sù ph©n huû thùc vËt, ®éng vËt vµ
ph©n bè réng trong n-íc bÒ mÆt, n-íc ngÇm: trong s«ng, ngßi, ao, hå, n-íc ngÇm vµ chõng mùc
nµo ®ã trong n-íc biÓn. Hai lo¹i axit kÓ trªn lµ thµnh phÇn chÝnh g©y ra mµu cña n-íc (mµu vµng -
m©u) nã th-êng chiÕm 50-80% thµnh phÇn cña tæng l-îng h÷u c¬ tan trong n-íc, [43].
axit humic, fulvic tån t¹i trong m«i tr-êng n-íc vµ ®Êt, chóng th-êng ®-îc t¸ch ra b»ng
ph-¬ng ph¸p chiÕt víi dung dÞch kiÒm 0,1N, trong m«i tr-êng ®ã tÊt c¶ çc lo¹i nhãm chøc axit
yÕu nh- C00H, 0H, C0, vµ phenol ®Òu thÓ hiÖn tÝnh axit - ph©n li H+ vµ axit ë tr¹ng th¸i tan. axit
humic lµ ph©n ®o¹n tan trong m«i tr-êng pH = 9 vµ kÕt tña ë pH = 2, cßn axit fulvic lµ ph©n ®o¹n
tan trong kho¶ng pH tõ 2 ®Õn 9.
axit humic vµ fulvic lµ çc ®¹i ph©n tö, cã ph©n tö l-îng tõ vµi ngµn tíi 300 ngµn ®¬n vÞ, cã
cÇu tróc kh«ng æn ®Þnh, chøa ®ång thêi nhiÒu nhãm chøc axit yÕu: carboxyl, cacbonyl, hydroxyl,
phenol. Ph©n tÝch nguyªn tè axit humic vµ fulvic tõ çc nguån kh¸c nhau cho thÊy chóng cã thµnh
phÇn cacbon  50%, oxy  40%, hydro  5% nit¬  4%, l-u huúnh  1%.[43,44]
MËt ®é nhãm axit cã çc gi¸ trÞ th-êng gÆp lµ: axit fulvic chøa 4-7m®l/g carboxyl, 1-5 m®l/g
cacbonyl. MËt ®é nhãm axit cña fulvic th-êng cao h¬n cña humic kho¶ng 25%. Gi¸ trÞ trung b×nh
cña nhãm carboxyl lµ 5,5m®l/l t-¬ng ®-¬ng víi mét nhãm carboxyl trªn 7,6 nguyªn tö cacbon. §èi
víi axit humic mËt ®é trung b×nh lµ 4m®l/g nhãm carboxyl øng víi trÞ sè 1 nhãm carboxyl trªn 12
nguyªn tö cacbon.
Nhãm phenol cã mËt ®é thÊp h¬n nhiÒu so víi nhãm carboxyl, cã gi¸ trÞ 0,5 - 2m®l/g. Nhãm
hydroxyl cña axit fulvic còng cã mËt ®é cao: 6,5 - 8,0m®l/g vµ cã gi¸ trÞ cao h¬n so víi axit humic.
Mét trong nh÷ng d¹ng cÊu tróc cña axit fulvic ®-îc ®Ò nghÞ ®-îc tr×nh bµy trong h×nh 12.
O
O O
CH OH O OH C OH
HO C OH O C OH O C
C C
OH
O
HO C O C OH O C C OH
OH C
OH OH OH OH
O OH O
O O
Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 90 O HO OH
O C OH O HO O C C
OH HO C
HO C C OH
Çc nhãm chøc axit trong ph©n tö humic vµ fulvic cã c-êng ®é axit kh¸c nhau, kÓ c¶ cïng
mét nhãm (C00H,0H) nh-ng ë çc vÞ trÝ kh¸c nhau còng cã c-êng ®é kh¸c nhau. pK A cña nhãm
C00H n»m trong kho¶ng tõ 4-6, cßn pKA cña nhãm OH cã gi¸ trÞ tõ 9-11 [1].
Nång ®é cña axit humic, fulvic trong n-íc cã gi¸ trÞ rÊt kh¸c nhau, n-íc ngÇm vµ n-íc biÓn
cã hµm l-îng thÊp nhÊt, kho¶ng 0,02 ®Õn 0,5mg/l (tÝnh theo C), n-íc bÒ mÆt trong cã c-êng ®é
mµu thÊp chøa 0,5 ®Õn 4mg/l. ë mét sè n¬i trong s«ng, ngßi, ®Æc biÖt lµ ao hå n-íc cã c-êng ®é
mµu cao cã nång ®é ®¹t tíi 25mg/l. Nång ®é axit humic, fulvic cïng biÕn ®éng theo mïa. Th-êng
vµo mïa m-a vµ mïa ®«ng nång ®é cña chóng æn ®Þnh vµ thÊp, vµ t¨ng lªn vµo mïa xu©n, cã thÓ
t¨ng tíi 60%.
§èi víi n-íc sinh ho¹t, axit fulvic vµ humic g©y mïi tanh (mïi bïn) vµ lµ nguyªn liÖu cho
ph¶n øng t¹o thµnh ®éc tè trihalomethan trong qu¸ tr×nh khö trïng n-íc b»ng ph-¬ng ph¸p clo hãa.
N-íc sinh ho¹t tõ nguån n-íc mÆt v× thÕ cÇn ®-îc lo¹i bá axit humic, fulvic, hiÖu qu¶ nhÊt lµ b»ng
ph-¬ng ph¸p hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh.
Mét trong nh÷ng tÝnh chÊt kh¸ ®Æc thï cña axit humic, fulvic lµ kh¶ n¨ng t¹o phøc víi kim
lo¹i vµ mét vµi hîp chÊt h÷u c¬ [44,45]. Khi t¹o phøc víi kim lo¹i, s¶n phÈm t¹o thµnh cã ®é tan
rÊt thÊp, vÝ dô:
Pb2+ + Hxhum  PbHx-2 hum  + 2H+
Fe3+ + Hxful  FeHx-3ful  + 3H+
Trong qu¸ tr×nh keo tô n-íc mÆt b»ng phÌn nh«m vµ phÌn s¾t, mét phÇn ion Fe 3+, Al3+ t¹o
phøc víi axit humic, fulvic, mét l-îng axit sÏ ®-îc hÊp phô trªn bÒ mÆt cña nh«m hydroxit h×nh
thµnh do qu¸ tr×nh thuû ph©n.
2- HÖ axit cacbonic vµ muèi cña nã

Thµnh phÇn t¹p chÊt hay gÆp trong n-íc víi hµm l-îng kh¸ cao lµ khÝ CO 2 hßa tan, muèi
bicacbonat, cacbonat, nh÷ng chÊt chñ yÕu g©y ra tÝnh kiÒm cña n-íc.
KhÝ CO2 tån t¹i trong khÝ quyÓn víi nång ®é kho¶ng 3.10 -4  10-3,5at, cã nguån gèc tõ ho¹t
®éng nói löa, ho¹t ®éng c«ng nghiÖp (®èt ch¸y nhiªn liÖu hãa th¹ch than ®¸, dÇu...) ch¸y rõng. CO 2
®-îc c©y xanh sö dông trong qu¸ tr×nh quang hîp vµ ®-îc sinh ra trong qu¸ tr×nh h« hÊp (ban ®ªm)
vµ oxy hãa chÊt h÷u c¬. §é hßa tan cña CO2 trong n-íc kh¸ cao, phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ pH cña
m«i tr-êng vµ cã thÓ m« t¶ qua ®Þnh luËt hÊp thô (hßa tan) Henry:
C02 hoa tan  K. pc0 2

(2-1)

T¹i 250C, trong tr¹ng th¸i c©n b»ng víi CO2 cña khÝ quyÓn (10- 3,5 at) l-îng CO2 hßa tan lµ 10-
5
mol/l vµ kh«ng phô thuéc vµo pH. Tuy nhiªn CO2 hßa tan l¹i chÞu thÕ c©n b»ng víi bicacbonat vµ
cacbonat. Nång ®é cña bicacbonat vµ cacbonat phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, pH cµng cao th×
c©n b»ng cµng lÖch vÒ kh¶ n¨ng t¹o muèi.
lg [HCO3- ] = lgK1 + pH + lg[CO2] hßa tan = 1,3 + pH (2-2)
2-
lg[CO ] = lgK1 + lgK2 + 2pH + lg [CO2] hßa tan = 11,6 + 2pH
3 (2-3)
K1, K2 lµ h»ng sè c-êng ®é axit cña b-íc ph©n li thø nhÊt vµ thø hai, pK1 = 6,3, pK2 = 10,3,
lg[CO2] hßa tan = -5. BiÓu thøc (2-2), (2-3) cho thÊy c¶ nång ®é bicacbonat vµ cacbonat ®Òu t¨ng khi
pH t¨ng, tuy nhiªn [CO32-] t¨ng m¹nh h¬n. Nång ®é HCO3- cã gi¸ trÞ b»ng [CO2 ] hßa tan(10-5
mol/l) khi pH = pK1 = 6,3, nång ®é cña CO3-2 cã gi¸ trÞ 10-5mol/l (b»ng nång ®é cña [CO2] hßa tan
ë tr¹ng th¸i c©n b»ng) khi pK1 + pK2 = 2pH tøc lµ khi pH = 8,3.
Sù h×nh thµnh cacbonat, bicacbonat vµ khÝ CO2 ë tr¹ng th¸i hßa tan kh«ng chØ cã nguån gèc
tõ CO2 cña khÝ quyÓn mµ cßn cã nguån gèc tõ qu¸ tr×nh hßa tan cña çc muèi, ®Æc biÖt tõ muèi
canxi cacbonat:
CaCO3 + CO2 + H20  Ca2+ + 2HCO3-
NaAlSiO8 + CO2 + 5,5 H20  Na+ + HC03- + 1/2 Al2Si205(0H)5
C02 + C032- + H20  HC03-
Trong çc ph¶n øng trªn, CO2 ®ãng vai trß cña mét axit vµ muèi cacbonat ®ãng vai trß cña
mét baz¬ , ®ã lµ ph¶n øng trung hßa ®Ó t¹o thµnh muèi bicacbonat.
Sù ph©n bè nång ®é cña çc cÊu tö CO2 hßa tan, cacbonat, bicacbonat trong m«i tr-êng n-íc
kh«ng chØ phô thuéc vµo thÕ c©n b»ng víi CO2 cña khÝ quyÓn vµ pH cña m«i tr-êng n-íc nh- ®-îc
thÓ hiÖn trong çc biÓu thøc (2-1), (2-2) vµ (2-3) mµ cßn phô thuéc vµo yÕu tè m«i tr-êng ®Êt khi
n-íc ®-îc ch¶y (läc) qua. Cã nhiÒu lo¹i n-íc ngÇm thËm chÝ chøa tíi 500 - 600 mg CaCO3/l, ®é
kiÒm rÊt lín g©y l¾ng vµ kÕt tña trong ®-êng èng, thiÕt bÞ sö dông n-íc.
Ngay khi hßa tan vµo n-íc ®· xuÊt hiÖn mét thÕ c©n b»ng gi÷a CO 2, HC03 vµ CO32- . Sau ®©y
chóng ta sÏ quan s¸t mét sè yÕu tè chÝnh ¶nh h-ëng lªn qu¸ tr×nh c©n b»ng ®ã [1,46,47].
Khi hßa tan vµo n-íc CO2 bÞ hydrat hãa:
CO2(hßa tan) + H2O  H2C03
Møc ®é hydrat hãa, tøc lµ CO2 liªn kÕt víi bao nhiªu ph©n tö n-íc ng-êi ta kh«ng thÓ x¸c
®Þnh chÝnh x¸c nh-ng th-êng ®-îc xem lµ liªn kÕt víi mét ph©n tö n-íc t¹o thµnh axit cacbonic,
mét axit yÕu. C©n b»ng trªn lÖch vÒ phÝa tr¸i, tøc lµ phÇn lín CO2 hßa tan ®Òu n»m ë tr¹ng th¸i
ph©n tö trung hßa, chØ mét phÇn rÊt nhá t¹o thµnh axit cacbonic. T¹i 25 0C, h»ng sè c©n b»ng K =
[CO2]tan/[H2CO3] cã gi¸ trÞ 350-990, trung b×nh lµ 650. axit cacbonic bÞ ph©n li thµnh bicacbonat vµ
b-íc tiÕp theo thµnh cacbonat.
H2C03  H+ + HCO3-
HCO3-  H+ + CO32-
Trong m«i tr-êng n-íc khi ®ã tån t¹i çc cÊu tö: CO 2 tan, H2C03, HC03-, C032 vµ dÜ nhiªn lµ
H vµ 0H-. Çc h»ng sè c©n b»ng cho tõng qu¸ tr×nh ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:
+
K = [CO2]tan / [H2C03] (2-4)

+ - *
K1= [H ] [HC0 ]/[H2C0 ]
3 3 (2-5)
+ 2- -
K2 = [H ] [C0 ]/[HC03 ]
3 (2-6)

K H2C 03 = [H+][HC03-]/ [H2C03] (2-7)

Do phÇn CO2 bÞ hydrat hßa rÊt nhá so víi tæng C0 2 hßa tan nªn ng-êi ta ®Þnh nghÜa [H2C03*]
= [H2C03] + [CO2]tan vµ cã h»ng sè c©n b»ng t-¬ng øng lµ K1 cßn h»ng sè c©n b»ng cña b-íc ph©n li
®Çu tiªn H2C03 H+ + HC03- lµ K H2C 03 . Gi÷a hai h»ng sè trªn cã mèi quan hÖ:
K H2 C 0 3 K H2 C 0 3
K1 =  (2-8)
1 K K
H»ng sè c-êng ®é axit K1, K2 phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ cã mèi t-¬ng quan sau:
lgK1 = 14,8435 - 3404,71/T - 0,032786 . T (2-9)
lgK2 = 6,498 - 2909,39/T - 0,02379.T (2-10)
Trong ®ã T lµ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi
B¶ng sau cho gia trÞ pK phô thuéc vµo nhiÖt ®é [1]:
0
NhiÖt ®é( C) 5 10 15 20 25 40 100
pK1(H2C03*H++HC03) 6,52 6,46 6,42 6,38 6,35 6,35 6,45
pK2(HCO3- H++ C03-2) 10,56 10,49 10,43 10,38 10,33 10,22 10,16
ë nhiÖt ®é th-êng pK1  6,3 vµ pK2 = 10,3. Gi¸ trÞ nµy gi¶m chót Ýt khi nhiÖt ®é
t¨ng.
Nång ®é cña cacbonic trong dung dÞch lµ tæng çc thµnh: CO 2 tan, H2C03, bicacbonat,
cacbonat:
C = [H2C03*] + [HC03-] + [C032-] (2-11)
Sù ph©n bè nång ®é cña çc cÊu tö trªn theo tæng cã thÓ tÝnh to¸n theo çc h»ng sè c©n b»ng
(xem 1.3 phÇn II, çc biÓu thøc 1-15, 1-16, 1-17).
[ H 2 C0 3 ]* 1
0 = = (2-12)
 
2
c 1  K1 / [ H * ]  K1 K2 / H *
1 =
 HC0  3

1
   
= (2-13)
c 1  H  / K1  K2 / H 
 =
C 0  = 3
2
1
(2-14)
   
2
 2
c H / K! . K2  H  / K2  1
Sù ph©n bè cña çc cÊu tö phô thuéc vµo pH vµ ®-îc tr×nh bµy trªn h.13. Trªn h×nh vÏ cã thÓ
nhËn thÊy rÊt râ lµ ë vïng pH thÊp, d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ H 2C03* vµ phÇn nhá HC03-, hai thµnh
phÇn nµy cã nång ®é ngang nhau ë ®iÓm pH = pK 1 = 6,3. Trong vïng pH cao d¹ng tån t¹i chñ yÕu
lµ C032- vµ HC03-. T¹i ®iÓm pH = pK2 = 10,3 nång ®é cña chóng cã gi¸ trÞ b»ng nhau.
O
-2 - H2CO3 HCO3- CO32-

Log nång ®é cÊu tö
-4 - H+
-6 -
OH-
-8 -
-10 -
-12
. -
Trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn, pH n»m trong kho¶ng 6-8 thµnh phÇn tån t¹i chñ yÕu lµ
bicacbonat, thµnh phÇn chñ yÕu g©y ®é kiÒm cña n-íc. Trong ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é kiÒm b»ng
chuÈn ®é víi axit, n-íc chØ ®-îc coi lµ cã ®é kiÒm do thµnh phÇn cacbonat khi pH cã gi¸ trÞ trªn
8,3 øng víi chÊt chØ thÞ phenolphthalein.
X¸c ®Þnh ®-îc thµnh phÇn cña hÖ cacbonic cã vai trß quan träng trong viÖc xö lý n-íc cøng
(ph-¬ng ph¸p v«i, s«®a), trong viÖc trung hßa nh»m chèng l¾ng cÆn.
VÝ dô: cã mét nguån n-íc ngÇm cã pH = 7,0 vµ cã ®é kiÒm lµ 260 mg/l tÝnh theo CaCO 3, t¹i
100C. H·y x¸c ®Þnh nång ®é tæng cña hÖ cacbonic vµ axit cacbonic (H2C03*). [46].
T¹i pH = 7,0 ®é kiÒm cña n-íc g©y ra bëi thµnh phÇn bicacbonat, víi nång ®é kiÒm lµ
260mg CaC03/l ta cã nång ®é mol lµ:
61 1 1
[HC03-] = 260 . . = 5,2 . 10-3mol/l
50 1000 61
Do ph©n tö l-îng cña HC0 3 lµ 61, cña CaCO3lµ 100
Tõ ph-¬ng tr×nh (2-9), (2-10), thay thÕ T (283 0K) ta nhËn ®-îc çc gi¸ trÞ K1, K2. K1 =
3,47.10-7; K2 = 3,1 . 10-11.
Sö dông ph-¬ng tr×nh (2-13), [H+] = 10-7 ta tÝnh ®-îc 1 = 0,77 vµ c = 6,75 . 10 -3mol/l. V× ë
pH = 7,0 chØ tån t¹i HC0 3* vµ HC03- nªn [HCO3*] = 0,23.c = 1,55.10-3mol/l = 155mg CaC03/l.
H2C03* chÝnh lµ l-îng axit ph¶i tÝnh ®Õn trong rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh xö lý n-íc, nã cã thÓ tÝnh
tõ biÓu thøc (2-12) hoÆc theo çc mèi t-¬ng quan sau:
lg[H2C03*] = lgc khi pH < pK1 < pK2
Nång ®é cña nã kh«ng phô thuéc vµo pH vµ lu«n b»ng tæng (c)
lg [H2C03*] = pK1 - pH + lg c khi pK1 < pH < pK2
Nång ®é H2C03* gi¶m khi pH t¨ng, ®é gi¶m d (lg (H2C03])/dpH = -1
lg [H2C03*] = pK1 + pK2 + lg c - 2pH khi pK1 <pK2 < pH
Nång ®é H2C03* gi¶m khi pH t¨ng, ®é gi¶m d (lg [H2C03*] )/dpH = -2(xem phÇn tr-íc, biÓu
thøc (2-2), (2-3) ).
Nh- ®· ®Ò cËp tíi trong çc phÇn tr-íc, n-íc tù nhiªn chøa hÖ cacbonic, bicacbonat,
cacbonat lµ mét hÖ ®Öm khæng lå cña tù nhiªn, chÝnh nhê nã mµ pH cña m«i tr-êng n-íc tù nhiªn
Ýt biªn ®éng. Trong khi pH lµ mét ®¹i l-îng m¹ng tÝnh chÊt c-êng ®é (intensity factor) th× ®é axit
vµ ®é kiÒm mang tÝnh tiÒm n¨ng (capacity factor). §é kiÒm cña n-íc lµ mét ®¹i l-îng thÓ hiÖn kh¶
n¨ng trung hßa mét axit m¹nh- tøc lµ kh¶ n¨ng thu nhËn proton. §é kiÒm cña n-íc ®-îc t¹o ra bëi
çc thµnh phÇn: 0H-, HC03-, C032-, 0Cl-, HP042-, NH3, H3Si04, gèc cña axit h÷u c¬. Ngoµi çc yÕu tè
kÓ trªn, mét sè phøc chÊt kim lo¹i cã kh¶ n¨ng thu nhËn proton:CaHC03-, Fe(0H)2, Al(0H)3,

MgC03... còng ®ãng gãp vµo ®é kiÒm cña n-íc. Ngo¹i trõ thµnh phÇn cacbonat, bicacbonat çc
thµnh phÇn kh¸c ®ãng gãp phÇn rÊt nhá trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn cã thÓ bá qua ®-îc, v× vËy
®é kiÒm cña n-íc [AlK] ®-îc ®Þnh nghÜa lµ:
[AlK] = [HC03-] + 2[C032-] + [0H-] - [H+] (2-15)
§é kiÒm cña n-íc ®-îc x¸c ®Þnh b»ng ph-¬ng ph¸p chuÈn ®é víi axit m¹nh (HCl, H 2S04).
NÕu pH < 8,3 th× nång ®é 0H- vµ C032- ®-îc xem lµ b»ng kh«ng (®é kiÒm chuÈn theo
phenolphthalein, kiÒm p) vµ ®é kiÒm tæng cña n-íc khi ®ã b»ng ®é kiÒm bicacbonat.
HÖ cacbonic, cacbonat, bicacbonat cã dung l-îng ®Öm cao ®Æc biÖt lµ ë vïng pH  4; t¹i pH
1.5
=pK1 (6,3) vµ pH = pK2 (10,3), xem h×nh
a 14 b
1.0
CDB
DPH
0.5

o
2 4 6 8 10 12
pH
H.14. Dông l-îng ®Öm cña hÖ trong n-íc tù nhiªn
T-¬ng t¸c cña khÝ C0 2 víi muèi cacbonat, tr-íc hÕt víi canxi cacbonat (®¸ v«i, calcit) cïng
dÉn ®Õn sù thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ thµnh phÇn cña n-íc. Trong mét hÖ më gåm ®¸ v«i, n-íc, khÝ C0 2
trong khÝ quyÓn ph¶n øng vµ thÕ c©n b»ng sau ®-îc thiÕt lËp:
CaC03 + C02 + H20  Ca2+ + 2HC03-
Trong mét hÖ nh- vËy tån t¹i çc d¹ng ion: Ca2+, H+, H2C03*, HC03-, C032-, C02 tan, 0H- vµ
CaC03, (CaHC03+ cã thÓ bá qua v× nång ®é thÊp) ë tr¹ng th¸i c©n b»ng. Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña çc
ion trªn bÞ chi phèi bëi ®é tan cña CaC0 3, çc h»ng sè c©n b»ng K1, K2, K vµ tÝnh chÊt trung hßa
cña dung dÞch. Dung dÞch trªn ë tr¹ng th¸i c©n b»ng víi C0 2 khÝ quyÓn cã ¸p suÊt riªng lµ 10 -3,5 at,
CaC03 b·o hßa cã thµnh phÇn sau [1]:
pH = 8,3 ; [H2C03* ]= 10-5M, [HC03-] = 10-3M
[Ca2+] = 5.10-4M , [C032-] = 1,6 .10-5M
KÕt qu¶ tÝnh to¸n cho thÊy nång ®é Ca2+ b»ng nöa gi¸ trÞ nång ®é cña [HC0 3-] do ®iÒu kiÖn
trung hßa ®iÖn tÝch cña hÖ:
2[Ca2+] + [H+] = [HC03-] + 2[C032-] + [0H-]
Nång ®é H+, 0H- vµ cacbonat nhá so víi thµnh phÇn kh¸c, cã thÓ bá qua. N-íc mÆt cña phÇn
lín nh÷ng con s«ng trªn thÕ giíi ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ tho¶ m·n 2[Ca 2+] = [HC03-]. Sù sai lÖch so víi
gi¸ trÞ trªn lµ do çc yÕu tè kh¸c: ho¹t ®éng vi sinh vËt, nhiÔm chÊt h÷u c¬, CaC0 3 kh«ng ®ñ ®Ó
thiÕt lËp tr¹ng th¸i c©n b»ng, ¸p suÊt riªng C0 2 cã gi¸ trÞ kh¸c víi gi¸ trÞ tÝnh to¸n. §èi víi n-íc
ngÇm thµnh phÇn trªn biÕn ®éng lín h¬n do nã ®uîc tµng tr÷ vµ thÊm qua nhiÒu vïng ®Êt cã tÝnh
chÊt kh«ng æn ®Þnh vµ sù ho¹t ®éng cña çc lo¹i vi sinh vËt. VÝ dô do sù h« hÊp cña vi sinh l-îng
khÝ C02 tan trong n-íc th-êng cao h¬n n-íc mÆt. Do l-îng C02 t¨ng còng sÏ lµm t¨ng ®é kiÒm vµ
nång ®é Ca2+ cïng mét sè chÊt tan kh¸c.
Nång ®é Ca2+ gi¶m nhanh khi pH t¨ng do çc ph¶n øng sau:

CaC03  Ca2+ + C032-

C032- + 2H+  C02+ H20
CaC03 + 2H+  C02+ H20 + Ca2+
Quan hÖ gi÷a nång ®é Ca2+ tan tõ CaC03 cã d¹ng:
[ Ca2+] = h»ng sè . [H+]2 = h»ng sè .10-2pH (2-16)
2+ 2-
Ca hay HC0 3 sinh ra do ph¶n øng
CaC03 + + H20  Ca2+ + HC03-
Nång ®é Ca2+ tØ lÖ thuËn víi c¨n bËc ba cña ¸p suÊt riªng cña C0 2 . VÝ dô do t¨ng ¸p suÊt tõ
10 at lªn 10-0,5 at (do ho¹t ®éng cña vi sinh ë trong ®Êt ch¼ng hanh) th× nång ®é Ca 2+ t¨ng tõ 5.10
-3,5
-4
M lªn 3.10-3M.
3- Ion kim lo¹i trong m«i tr-êng n-íc

Çc ph©n tö, nguyªn tö, ion cña bÊt kú mét chÊt hay hîp chÊt nµo ®Òu cã xu h-íng tån t¹i ë
tr¹ng th¸i cã møc n¨ng l-îng thÊp nhÊt - tr¹ng th¸i bÒn. §Ó ®¹t ®-îc tr¹ng th¸i ®ã chóng tiÕn hµnh
çc ph¶n øng hãa häc ®Ó t¹o ra çc cÊu tróc ®iÖn tö phï hîp h¬n hay b»ng çch nµo ®ã lµm gi¶m
®-îc møc n¨ng l-îng nh- t¹o cÆp ion, t¹o çc d¹ng phøc chÊt víi çc cÊu tö kh¸c, thËm chÝ liªn kÕt
víi nhau t¹o ra mét sù liªn hîp bÒn h¬n (polyme). Çc ion kim lo¹i trong m«i tr-êng n-íc còng tån
t¹i kh«ng ngoµi qui luËt Êy, nã kh«ng thÓ tån t¹i tr¬ trôi, ®¬n ®éc ®Ó chÞu tån t¹i ë møc n¨ng l-îng
cao, nhÊt lµ trong m«i tr-êng n-íc chóng "ph¶i chÞu ®ùng" mét yÕu tè lµ h»ng sè ®iÖn m«i cao cña
n-íc, yÕu tè rÊt m¹nh "chia rÏ" sù liªn kÕt ion gi÷a çc ion mang ®iÖn tÝch tr¸i dÊu. §Ó tån t¹i trong
®ã ph¶i cÇn ®Õn çc qu¸ tr×nh hydrat hãa, t¹o thµnh ph©n tö lín h¬n, t¹o phøc chÊt, hoÆc t¹o ra çc
cÆp ion máng manh. B»ng mäi çch vµ mäi ph-¬ng tiÖn cã thÓ çc ion kim lo¹i nãi riªng hoÆc bÊt
cø cÊu tö nµo trong n-íc còng ®Òu cã xu h-íng ®ã.
3.1- Qu¸ tr×nh hydrat hãa
Ion kim lo¹i khi võa ®-îc t¸ch rêi khái mét ion ©m cña mét muèi lËp tøc t-¬ng t¸c víi çc
ph©n tö n-íc ®Ó t¹o ra mét líp vá che ch¾n nã víi çc ph©n tö kh«ng ph¶i lµ n-íc ë xung quanh.
Qu¸ tr×nh ®ã gäi lµ hydrat hãa. §Æc tr-ng c¨n b¶n cña qu¸ tr×nh ®ã lµ sè ph©n tö n-íc cña líp vá
hy®rat vµ t-¬ng t¸c cña çc ph©n tö n-íc ®ã víi ion kim lo¹i ®-îc thÓ hiÖn th«ng qua mét ®¹i l-îng
®Æc tr-ng nµo ®ã, vÝ dô enthapy cña qu¸ tr×nh hydrat hãa.
Sè l-îng ph©n tö n-íc t¹o nªn líp vá cã tÝnh chÊt qui ®Þnh hay -íc lÖ, vÝ dô lµ mét tËp hîp
cã ®Æc trung ®ñ ®Ó ph¸t hiÖn b»ng ph-¬ng ph¸p phæ Raman víi phæ dao ®éng kho¶ng 10-12 gi©y
[48]. Líp vá hydrat th-êng ®-îc coi lµ h×nh cÇu mµ ion kim lo¹i n»m ë vïng t©m.
Çc ph©n tö n-íc ®-îc gäi lµ cña líp vá chØ lµ líp trong cïng, s¸t gÇn nhÊt víi ion kim lo¹i
cã t-¬ng t¸c víi ion lµ m¹nh nhÊt, líp tiÕp theo cã t-¬ng t¸c yÕu h¬n vµ ®Õn mét kho¶ng nhÊt ®Þnh
nµo ®ã th× t-¬ng t¸c ®ã biÕn mÊt. B»ng mét sè ph-¬ng ph¸p vËt lý nh- céng h-ëng tõ h¹t nh©n, trao
®æi ®ång vÞ phãng x¹ 0 17 ng-êi ta thÊy sè ph©n tö cña líp vá hydrat cña hÇu hÕt ion kim lo¹i lµ 6,
vµ çc ph©n tö n-íc ®ã cã thÓ trao ®æi víi çc ph©n tö n-íc bªn ngoµi víi tèc ®é chËm. Thêi gian
b¸n ph©n huû (trao ®æi) biÕn ®æi tõ phÇn ngµn gi©y ®Õn hµng giê tuú thuéc vµo ion quan s¸t.
Hydrat hãa lµ qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt vµ gi¶m entropy. Enthalpy cña qu¸ tr×nh hydrat hãa kh¸ lín,
tØ lÖ thuËn víi b×nh ph-¬ng hãa trÞ vµ tØ lÖ nghÞch víi b¸n kÝnh (b¸n kinh tinh thÓ) cña ion. B¶ng sau
chØ ra mèi quan hÖ ®ã [48].
B¶ng 2: Enthalpy cña qu¸ tr×nh hydrat hãa

Ion - H 0
B¸n kÝnh tinh thÓ ( A )
H+ 258
+
Li 121 0,60
+
Na 95 0,95
K+ 75 1,33
+
Rb 69 1,48
+
Cs 61 1,69
+
Ag 112 1,26
+
Tl 77 1,40
2+
Be 591 0,31
2+
Mg 456 0,65
2+
Ca 377 0,99
2+
Sr 342 1,13
2+
Ba 308 1,35
2+
Zn 485 0,74
2+
Cd 428 0,97
2+
Hg 430 1,10
2+
Cr 440 0,84
2+
Mn 438 0,80
2+
Fe 456 0,76
2+
Co 490 0,74
Ni2+ 500 0,72
2+
Cu 500 0,72
2+
Pb 350 1,20
3+
Al 1109 0,50
3+
Sc 940 0,81
3+
Y 860 0,93
3+
La 780 1,15
Ga3+ 1115 0,62
3+
In 980 0,81
3+
Tl 990 0,95
3+
Cr 1047 0,69
3+
Fe 1041 0,64
-
F 121 1,36
-
Cl 90 1,81
-
Br 82 1,95
-
I 71 2,16

S2- 330 1,84

TrÞ sè enthalpy cµng lín chøng tá t-¬ng t¸c gi÷a ion víi n-íc trong vá hydrat cµng m¹nh,
nh÷ng ion kim lo¹i nh-ng n»m trong gèc anion (Cr207-) th× kh«ng chÞu t-¬ng t¸c riªng lÎ mµ qu¸
tr×nh hydrat hãa cña ion tæng thÓ ®ã
3.2- Thuû ph©n kim lo¹i
Çc ph©n tö n-íc tån t¹i trong líp vá hydrat cña çc cation kim lo¹i cã tÝnh axit cao h¬n çc
ph©n tö n-íc ngoµi dung dÞch, tøc lµ kh¶ n¨ng nh-êng proton lín h¬n. TÝnh axit cao cña chóng cã
nguyªn nh©n lµ t-¬ng t¸c ®Èy tÜnh ®iÖn gi÷a çc ion kim lo¹i vµ proton trong ph©n tö n-íc.
Qu¸ tr×nh thuû ph©n ®-îc hiÓu lµ tõ çc ion kim lo¹i víi líp vá hydrat h×nh thµnh liªn kÕt
Me-0H (Me = kim lo¹i) vµ H+, ph¶n øng x¶y ra theo bËc:
Al(H20)63+ + H20  H30+(H+) + Al(H20)5 0H2+
Al(H20)5(0H)2+ + H20  H30+ + Al(H20)4(0H)+2
Al(H20)40H2+ + H20  H30+ + Al(0H)3(H20)3
Qu¸ tr×nh cßn cã thÓ tiÕp diÔn t¹o ra ®Õn çc ion ©m, vÝ dô aluminat Al(0H) -4. Qu¸ tr×nh thuû
ph©n cña çc ion kim lo¹i cã x¶y ra hay x¶y ra víi møc ®é m¹nh yÕu kh¸c nhau phô thuéc vµo
c-êng ®é xÝt cña çc ph©n tö n-íc trong líp vá hydrat, tÝnh chÊt axit cña líp vá l¹i phô thuéc vµo
lùc ®Èy tÜnh ®iÖn gi÷a ion kim lo¹i vµ proton tøc lµ phô thuéc vµo hãa trÞ vµ b¸n kÝnh cña nã (mËt
®é ®iÖn tÝch) còng nh- pH cña m«i tr-êng. pH cña m«i tr-êng cµng cao kh¶ n¨ng thu nhËn proton
cµng lín vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh thuû ph©n. Ion kim lo¹i hãa trÞ mét th-êng tån t¹i ë d¹ng hydrat
hãa, tøc lµ d¹ng phøc chÊt cã çc phèi trÝ lµ ph©n tö n-íc trung hßa. Trong vïng pH 6-12 phÇn lín
çc ion kim lo¹i hãa trÞ hai còng tån t¹i ë d¹ng phøc víi ph©n tö n-íc trung hßa. Víi ion kim lo¹i
hãa trÞ 3, trong vïng pH cña n-íc tù nhiªn d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ phøc chÊt cã phèi trÝ lµ nhãm
0H- (gäi lµ phøc hydroxo). Çc ph©n tö n-íc cña líp vá ion hãa trÞ 4 trë lªn cã tÝnh axit rÊt cao,
thËm chÝ t¸ch c¶ hai proton cña ph©n tö n-íc, chØ cßn tån t¹i 02- ®Ó t¹o liªn kÕt víi kim lo¹i- phøc
chÊt oxo, vÝ dô Mn04-, Cr042-. Cã nh÷ng lo¹i phøc chÊt võa chøa liªn kÕt 0H võa chøa liªn kÕt víi 0 2-
th× gäi lµ phøc hydroxo-oxo. Víi cïng ion kim lo¹i phøc hydroxo tån t¹i ë vïng pH thÊp, phøc oxo
tån t¹i ë vïng pH cao. H×nh 15 chØ sù t-¬ng quan gi÷a hãa trÞ (®é axit) vµ çc phøc cã kh¶ n¨ng
h×nh thµnh [1]
§èi víi çc ion kim lo¹i cïng hãa trÞ, ion cã b¸n kÝnh nhá th× tÝnh axit cña líp vá hydrat cao
h¬n, vÝ dô pK cña çc cation hãa trÞ 2 sau chØ râ tÝnh chÊt Êy (xem b¶ng 2 trong 3.1, phÇn II).
pK cña: Ba2+: 14,0; Ca2+: 12,7; Mg2+: 11,4 , Be2+: 5,7
Na+
I NaOH
_ ion kim lo¹i Fe2+
II FeOH+
2+
AL AN(OH)n
_
III Fe3+ Fe(OH)n
Pu4+ CO2OH-
_ 4+
Pu(OH)n
IV Zr CO2-3
Zr(OH)n
_
V CrO3OH
_ CrO2-4
-
SO3OH
VI
_ SO2-4
MnO3OH
VII MnO-4
_CLO-4
VII OsO4
-1 1 3 5 7 9 11 13 13
pH
H×nh.15:Mèi t-¬ng quan gi÷a hãa trÞ vµ pH lªn sù t¹o phøc
cña çc ion kim lo¹i cã tr¹ng th¸i hãa trÞ kh¸c nhau.
VÒ nguyªn t¾c, tÊt c¶ çc ion kim lo¹i trong n-íc ®Òu cã thÓ nh-êng sè proton lín h¬n sè
t-¬ng øng víi hãa trÞ (vÝ dô Al 3+ cã thÓ nh-êng nhiÒu h¬n 3 proton) ®Ó t¹o ra phøc hydroxo ©m,
nh-ng gi¸ trÞ pH cña n-íc chØ cã giíi h¹n nªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ chóng ®Òu tån t¹i ë d¹ng ®ã mµ
phÇn nhiÒu chØ çc ion cã hãa trÞ cao.
§Ó so s¸nh kh¶ n¨ng thuû ph©n cña çc ion kim lo¹i kh¸c nhau mét çch ®Þnh l-îng, cã thÓ
sö dông h»ng sè c©n b»ng thuû ph©n cña b-íc thuû ph©n thø nhÊt, b-íc t¸ch ion H + dÇu tiªn ra khái
líp vá hydrat cña M(H20)nx (M: ion kim lo¹i, x lµ hãa trÞ, n lµ sè phèi trÝ):
M(H20)nx  H+ + M(H20)n-10Hx-1
H»ng sè c©n b»ng thuû ph©n:
[ H  ][ M ( H2 0) n 1 0 H x 1 ]
KH = x
[M(H 2 0) n ]
HoÆc pKH = - lgKH
B¶ng sau ghi l¹i trÞ gi¸ pKH cña mét sè ion kim lo¹i t¹i 25 0C.
B¶ng 3: H»ng sè thuû ph©n cña mét sè ion kim lo¹i
Ion pKH ion PKH
+ +
Li 13,8 Ag 11,7
+ 2+
Na 14,6 Zn 9,7
Mg+ 11,4 Cd2+ 7,6
2+ 2+
Ca 12,7 Hg 2,49
Sc3+ 4,61 Al3+ 5,02
4+ 3+
Th 3,82 Ga 2,92
V3+ 2,90 In3+ 3,70
3+ 3+
Cr 3,82 Tl 1,14
Fe3+ 2,17 Sn2+ 1,70
3+ 2+
Co 1,74 Pb 6,20
Ni2+ 10,6
2+
Cu 7,5
Trong qu¸ tr×nh thuû ph©n mét ion kim lo¹i ®a hãa trÞ, tÝnh axit cña çc proton sau thÊp
h¬n tÝnh axit cña çc proton thuû ph©n tr-íc, tøc lµ kh¶ n¨ng t¸ch yÕu h¬n. VÝ dô thuû ph©n Fe(III)
theo s¬ ®å:
Fe(H20)63+  Fe(H20)50H2+ + H+ K1
Fe(H20)63+  Fe(H20)4(0H)2+ + 2H+ K2
Fe(H20) 6
3+
 Fe(H20)3(0H)3 + 3H +
K3

Gi¸ trÞ pK t-¬ng øng lµ: pK1 = 3,05, pK2 = 6,31, pK3 = 13,8
3.3- Polyme hãa
Thuû ph©n çc ion kim lo¹i ®a hãa trÞ x¶y ra nhiÓu bËc, t¹o ra phøc chÊt chøa tØ lÖ ph©n tö
n-íc, ion OH- vµ 02- kh¸c nhau. Çc d¹ng phøc chÊt nµy cã thÓ tÝch ®iÖn d-îng, trung hßa hÆc ©m.
Çc d¹ng phøc chÊt nµy cã thÓ t¹o thµnh tËp hîp lín h¬n qua qu¸ tr×nh trïng ng-ng, t¹o çc liªn kÕt
gi÷a OH hay 0 (olation, oxolation) vµ s¶n phÈm lµ çc polyme. VÝ dô
2Al(H20)50H2+  [(H20)5Al - 0 - Al(H20)5]4+ + H20
Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ ®-îc tiÕp tôc t¹o ra çc m¹ch polyme dµi vµ cã thÓ tiÕp tôc thuû ph©n.
[(H20)5Al-0-Al(H20)5]4+  [(H20)5Al-0-Al2(H20)4(0H]3+ + H+
Qu¸ tr×nh trïng ng-ng nµy sÏ dÉn ®Õn s¶n phÈm hydroxit kim lo¹i vµ t¹o ra kÕt tña khi nång
®é cu¶ chóng v-ît qu¸ møc b·o hßa. Trong vïng pH thÊp h¬n ®iÓm ®¼ng ®iÖn çc nhãm chøc trªn
bÒ mÆt tÝch ®iÖn d-îng, trong vïng pH cao chóng tÝch ®iÖn ©m. Tèc ®é t¹o thµnh polyme chËm h¬n
rÊt nhiÒu so víi ph¶n øng thuû ph©n ®¬n gi¶n. vµ cã nhiÒu s¶n phÈm thuéc d¹ng kh«ng bÒn. Trong
dung dÞch lo·ng vµ pH cao xu h-íng t¹o ra çc s¶n phÈm monomer chiÕm -u thÕ h¬n so víi s¶n
phÈm polyme.
PhÌn nh«m (nh«m sunfat) lµ mét chÊt keo tô truyÒn thèng ®-îc sö dông lµm trong n-íc mÆt,
do tÝnh axit cao vµ ®é tån d- (hµm l-îng Al 3+ cßn l¹i trong n-íc sau qu¸ tr×nh xö lý) lín còng nh-
kho¶ng pH tèi -u hÑp nªn nã ®ang dÇn ®-îc thay thÕ b»ng hîp chÊt nh«m d¹ng polyme.
Polyaluminium chloride (PAC) lµ s¶n phÈm th«ng dông trong hä polyme. Nã ®-îc s¶n xuÊt tõ qu¸
tr×nh thuû ph©n AlCl3 víi s« ®a hoÆc natri bicacbonat. Nã cã thÓ chøa thªm thµnh phÇn sunfat.
C«ng thøc cña nã cã d¹ng chung lµ [AlCl x(0H)3-x]n, x = 1-2, Al0a(0H)b (S04)cCl3a-b-2c. Çc s¶n phÈm
t¹o ra cã ph©n tö l-îng tõ 7000 - 35000 vµ ®é dµi tõ 350 - 250 A . TÝnh n¨ng keo tô cña PAC h¬n
h¼n so víi phÌn nh«m, thÓ hiÖn ë hµm l-îng Al 203, ë liÒu l-îng dïng thÊp (20 - 40% so víi phÌn
nh«m) vµ Ýt lµm gi¶m pH cña n-íc tr-íc vµ sau qu¸ tr×nh keo tù [49 - 52]
Çc polyme h×nh thµnh tiÕp tôc liªn kÕt víi nhau t¹o thµnh çc tËp hîp lín Ýt tan h¬n tøc lµ
çc chÊt kÕt tña, çc chÊt kÕt tña cã thÓ tiÕp tôc t-¬ng t¸c víi çc thµnh phÇn tan kh¸c (ion ©m,
d-¬ng) tuú thuéc ®iÒu kiÖn m«i tr-êng. §ã chÝnh lµ c¬ chÕ keo tô quÐt trong qu¸ tr×nh keo tô n-íc
bÒ mÆt, nã cã vai trß quan träng trong xö lý n-íc mÆt cã ®é ®ôc thÊp (xem phÇn keo tô) .
3.4- Phøc chÊt cña ion kim lo¹i trong n-íc
Mét hîp chÊt chøa mét ion kim lo¹i víi mét ph©n tö trung hßa hay mét anion chøa cÆp ®iÖn
tö tù do th× gäi lµ mét phøc chÊt. Lùc liªn kÕt t¹o phøc chÊt cã thÓ lµ tÜnh ®iÖn hoÆc liªn kÕt hãa trÞ.
nguyªn tö kim lo¹i tån t¹i ë vÞ trÝ trung t©m cña phøc nªn ®-îc gäi lµ ion nguyªn tö trung t©m,
ph©n tö hay amion t¹o liªn kÕt víi nguyªn tö trung t©m gäi lµ phèi tö. NÕu phèi tö chøa nhiÒu
nguyªn tö, trong sè nguyªn tö ®ã cã mét hay nhiÒu nguyªn tö cã cÆp ®iÖn tö tù do (baz¬ theo
Lewis) liªn kÕt víi nguyªn tö trung t©m th× gäi lµ phèi tö mét t©m hay nhiÒu t©m. Sè l-îng phèi tö
xung quanh nguyªn tö trung t©m gäi lµ sè phèi trÝ. Mét phèi tö nhiÒu t©m liªn kÕt liªn kÕt víi ion
kim lo¹i t¹i nhiÒu vÞ trÝ (sè phèi tö nhá h¬n sè phèi trÝ) t¹o thµnh vßng bao quanh ion kim lo¹i th×
gäi lµ phøc cµng cua (chelat)
Trong m«i tr-êng n-íc, do lu«n lu«n cã sù tån t¹i çc ph©n tö n-íc nªn phøc chÊt t¹o thµnh
cã thÓ do mèi liªn kÕt t-¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a ion kim lo¹i víi phèi tö, th-êng lµ liªn kÕt m¹nh gäi
lµ phøc chÊt hay phøc néi (inner - sphere complex). NÕu gi÷a ion kim lo¹i vµ phèi tö cã tån t¹i çc
ph©n tö n-íc cña ion kim lo¹i hay cña phèi tö (d¹ng hydrat) th× phøc chÊt ®ã gäi lµ phøc ngo¹i
(outer-sphere complex) hay cÆp ion.
Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc100

Phøc chÊt ®«i khi tån t¹i kh«ng râ rµng biÖt lËp, vÝ dô nã bÞ "g¾n" vµo nh÷ng nhãm chøc tån
t¹i trªn bÒ mÆt cña nh÷ng hîp chÊt cè ®Þnh trong m«i tr-êng ®Êt, n-íc: nhãm hydroxyl hay
cacbonyl, nit¬ cña ®Êt, sÐt, çc chÊt huyÒn phï, nhò gèc v« c¬ hay h÷u c¬. Sù t-¬ng t¸c gi÷a ion
kim lo¹i víi çc t©m cña phèi tö ®Ó h×nh thµnh phøc chÊt phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè: CÊu tróc ®iÖn
tö, cÊu h×nh, tÝnh chÊt tõ. Çc nguyªn tö ®ãng vai trß t©m cña phèi tö lµ nh÷ng nguyªn tö cã d-
®iÖn tö n»m ë çc nhãm 5,6,7 vµ 4 vÝ dô: C,N,0,F, P, S, Cl, As, Se, Br, Te, I, trong ®ã çc nguyªn tè
N, 0 vµ S cã vai trß quan träng h¬n c¶.
Khi nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng t¹o phøc cña çc ion kim lo¹i víi çc phèi tö kh¸c nhau, ng-êi
ta nhËn thÊy rÊt râ vai trß cÊu tróc ®iÖn tö cña chóng trong viÖc h×nh thµnh phøc chÊt. Çc ion kim
lo¹i theo Ahrland vµ Schwarzenbach cã thÓ chia theo tÝnh chÊt "cøng hay mÒm" theo çc tiªu chÝ
sau [1]:
Ion kim lo¹i thuéc nhãm "cøng", nhãm A lµ çc ion cã cÊu tróc ®iÖn tö ë líp vá lµ tr¬ (d 0),
®é ph©n cùc thÊp, ®èi xøng cÇu. CÊu tróc ®iÖn tö Ýt biÕn ®æi d-íi t¸c dông cña tr-êng ®iÖn tõ cña
çc ion xung quanh g©y ra. H×nh d¹ng cña nã æn ®Þnh (cøng). Ion kim lo¹i thuéc nhãm A gåm: Li +,
Na+, K+ , Be2+ , Mg2+ , Ca2+ , Sr2+ , Al3+ , Sc3+ , La3+ , Si4+, Ti4+, Zn4+, Th4+.
Ion kim lo¹i thuéc nhãm B- nhãm mÒm lµ lo¹i dÔ bÞ biÕn d¹ng cÊu tróc ®iÖn tö d-íi t¸c dông
cña ®iÖn tr-êng h¬n lµ nhãm A do cã ®é ph©n cùc cao, cã ®é ©m ®iÖn thÊp vµ cã 10-12 ®iÖn tö ë
líp vá ngoµi. Çc ion kim lo¹i thuéc nhãm B gåm: Cu +, Ag+, Au+, Tl+, Ga+, Zn2+ , Cd2+ , Hg2+ , Pb2+ ,
Sn2+ , Tl2+ , Au3+ , In3+ , Bi3+.
Ion cña nhãm kim lo¹i chuyÓn tiÕp lµ lo¹i kh«ng cã ®èi xøng cÇu, cã 1 - 9 ®iÖn ë líp vá
ngoµi: V2+ , Cr2+ , Mn2+ , Fe2+ , Co2+ , Cu2+ , Ti3+ , V3+ 3+ , Cr, Mn3+ , Fe3+ , Co3+
Çc ion kim lo¹i nhãm A dÔ t¹o phøc víi ion F- vµ çc phèi tö víi t©m lµ nguyªn tè oxy.
Ph©n tö n-íc lµ çc phèi tö ®-îc -a chuéng ®Æc biÖt do t-¬ng t¸c víi çc nguyªn tö trung t©m
m¹nh, h¬n h¼n çc phèi tö cã chøa nit¬ nh- amoniac hay xianua (CN -). Phøc chÊt cã phèi tö chøa
clo vµ iod kh«ng bÒn, chØ tån t¹i d-íi ®iÒu kiÖn axit do sù c¹nh tranh yÕu cña ion 0H- trong ®iÒu
kiÖn ®ã. Çc ion hãa trÞ 1 t¹o phøc rÊt kÐm, cã thÓ chØ lµ nh÷ng cÆp ion kh«ng bÒn víi anion (phøc
ngo¹i). Phøc chÊt cµng cua cña çc ion kim lo¹i nhãm A víi phèi tö chØ chøa nguyªn tö trung t©m
lµ S vµ N còng kh«ng bÒn, Phøc chÊt cña ion kim lo¹i A t¹o ra s¶n phÈm kÕt tña cã ®é tan nhÊt ®Þnh
víi 0H-, C032- vµ PO43-.
Ng-îc l¹i víi ion kim lo¹i nhãm A, ion kim lo¹i nhãm B cã kh¶ n¨ng t¹o phøc tèt víi çc
phèi tö cã chøa S,N,I. Ion kim lo¹i mÒm t¹o phøc tèt víi amoniac, xianua h¬n so víi 0H- vµ phøc
cña chóng víi I-, Cl- bÒn h¬n so víi F-. Còng gièng çc ion kim lo¹i chuyÓn tiÕp, çc ion nhãm B
t¹o phøc chÊt kh«ng tan víi S2-, HS-
§èi víi ion kim lo¹i thuéc nhãm chuyÓn tiÕp, ®é bÒn cña phøc chÊt ®-îc xÕp theo thø tù sau:
Mn2+ < Fe2+ < Co2+ < Ni2+ < Cu2+ < Zn2+ .
Çc phèi tö trong m«i tr-êng n-íc cã thÓ lµ çc cÊu tö v« c¬, h÷u c¬ nh-: HC0 3- , C032- , Cl- ,
S04 , F-, HS-, S2-, axit amin, axit h÷u c¬ hoÆc çc nhãm chøc bÒ mÆt cña çc hîp chÊt.
2-
Mét trong nh÷ng ®èi t-îng phøc chÊt hay gÆp trong n-íc tù nhiªn lµ phøc chÊt cña çc kim
lo¹i nÆng víi axit humic hay fulvic, trung t©m cña phèi tö lµ çc nhãm chøc cacbonxyl hay phenol.
Çc phèi tö nµy cã tÝnh n¨ng t¹o phøc gièng çc phèi tö C0 32-, 0H-. VÝ dô víi çc ion Hg2+, Cu2+ vµ
Pb2+. Tuy nhiªn phøc chÊt gi÷a çc ion kim lo¹i víi axit humic, fulvic cã nh÷ng ®Æc thï riªng do
hiÖu øng kh«ng gian, do tÝnh axit yÕu cña nã, do mËt ®é nhãm chøc, çc yÕu tè cña m«i tr-êng (vÝ
dô c-êng ®é ion) t¸c ®éng ®Õn t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn. Sù cã mÆt cña çc d¹ng phøc chÊt trªn g©y

nhiÒu khã kh¨n cho viÖc x¸c ®Þnh mét sè chØ sè hãa häc trong n-íc, nhÊt lµ ®¸nh gi¸ çc kim lo¹i
nÆng.
4- Hßa tan vµ kÕt tña

Trong n-íc, çc muèi khã tan d¹ng Am Bn, chÞu mét c©n b»ng gi÷a qu¸ tr×nh hßa tan ph©n li
vµ kÕt tña:
Hoµ tan ph©n li
m-
A m Bn mAn+ + nB
KÕt tña (4-1)
H»ng sè c©n b»ng KL ®-îc ®Þnh nghÜa:
KL= [An+]m [Bm-]n (4-2)
0
vµ gäi lµ tÝch sè tan. VÝ dô t¹i 20 C, dung dÞch cña muèi AgCl ë tr¹ng th¸i b·o hßa (d- AgCl)
cã nång ®é [Ag+] = [Cl-] = 1,06.10mol/l vµ KL cña nã lµ 1,12.10-10 (mol/l)2. T¹i mét nhiÖt ®é nÕu
nång ®é cña Ag+hoÆc Cl- cßn thÊp h¬n møc trªn nã sÏ tiÕp tôc tan ra vµ ph©n li, v× mét lý do nµo ®ã
mµ nång ®é cña Ag + hoÆc Cl- v-ît qu¸ gi¸ trÞ trªn lËp tøc sÏ t¹o ra s¶n phÈm AgCl kÕt tña ®Ó sao
cho KL lµ mét h»ng sè. VÝ dô khi ®-a thªm AgN0 3 vµo dung dÞch AgCl b·o hßa th× nång ®é cña
Ag+ sÏ t¨ng lªn, khi ®ã nång ®é Cl - ph¶i gi¶m ®Õn møc øng víi KL cña nã. Nång ®é cña Cl - gi¶m
b»ng çch tiÕp tôc t¹o ra kÕt tña AgCl khã tan, tøc lµ nång ®é AgCl trong dung dÞch gi¶m ®i. VÝ dô
khi ®· cã dung dÞch AgCl b·o hßa ([Ag +] = [Cl-] = 1,06.10-5mol/l ta ®-a thªm Ag+ vµo dung dÞch
®ã (AgN03) sao cho [Ag+] = 1mol/l, khi ®ã [Cl -] = 1,12.10-10mol/l, nång ®é cña Cl- gi¶m gÇn 10+5
lÇn vµ nång ®é cña AgCl trong dung dÞch còng gi¶m ë møc ®ã T-¬ng tù nÕu t¨ng nång ®é cña Cl -
trong dung dÞch trªn lªn 1mol/l (dïng NaCl) th× [Ag +] = 1,12.10-10 vµ nång ®é AgCl trong dung
dÞch còng cã gi¸ trÞ ®ã.
B¶ng sau ghi l¹i tÝch sè tan cña mét sè hîp chÊt [46]:
B¶ng 4: TÝch sè tan cña mét sè hîp chÊt
Hîp chÊt KL Hîp chÊt KL
-32
Al(0H) 2.10 FeCo3 3,5.10-11
Ba3(A304)2 7,7.10-51 Fe(0H)2 3,3.10-14
BaC03 8,1.10-9 Fe(0H)3 4.10-38
BaCr04 2,4.10-10 PbC03 3,3.10-14
BaF2 1,7.10-6 PbS04 1,6.10-8
BaS04 1,1.10-10 PbS 8.10-28
Be(0H)2 7,0.10-22 MgNH4P04 2,5.10-13
Cd(0H)2 5,9.10-15 MgC033H20 1,0.10-5
CdS 7,8.10-27 Mg(0H)2 1,2.10-11
CaC03 8,7.10-9 Mn(0H)2 1,9.10-13
CaF2 4,0.10-11 Hg2Br2 5,8.10-23
Ca(0H)2 5,5.10-6 Hg2Cl2 1,3.10-18
Ca3(P04)2 2,0.10-29 Hg2I2 4,5.10-29
CaS04 1,9.10-4 HgS 4,0.10-53

Cr(0H)2 1,0.10-17 AgBr 5,3.10-13

Cr(0H)3 6,0.10-31 AgCl 1,12.10-10
Co(0H)2 2,0.10-16 AgI 8,3.10-17
Co(0H)3 1,0.10-43 Ag2S 2,0.10-49
Cu3(As04)2 7,6.10-76 ZnC03 1,4.10-11
CuBr 5,2.10-9 Zn(0H)2 1,2.10-17
CuCl 1,2.10-6 Zn3(P04)2 9,1.10-33
Cu I 5,1.10-12 ZnS 1.10-21
Cu2S 2,0.10-47
CuS 9,0.10-36
Trong mét dung dÞch chøa ®ång thêi hai muèi cïng cã chung mét lo¹i ion th× ®é hßa tan cña
c¶ hai muèi ®ã ®Òu gi¶m. VÝ dô ta quan s¸t mét dung dÞch chøa ®ång thêi BaS0 4 vµ BaC03. TÝch sè
tan cña BaS04 lµ 10-10 (mol/l)2 [BaS04] =[Ba+] = [S04-] = 10-5mol/l; tÝch sè tan cña BaC0 3 = 16.10-
10
(mol/l)2, [Ba+] = [C03-] = BaC03] = 4.10-5mol/l. Trong dung dÞch trªn ®iÒu kiÖn trung hßa ph¶i ®¶m
b¶o:
[Ba2+] = [C032-] + [S042-]
TÝch sè tan khi ®ã ®-îc biÓu diÔn:
K LBaS 04 , = [Ba2+][S042-]= ([C032-] +[S042-])[S042-]=10-10(mol/l)2 (4-3)
2+ 2- 2- 2- 2- -10 2
KL,BaC03 = [Ba ][C03 ]=([C03 ]+[S04 ])[C03 ]=16.10 (mol/l) (4-4)
Tõ biÓu thøc trªn cho thÊy [S0 42-]: [C032-] = 1: 16 tøc lµ [C0 32-] = 16[S042-] , tØ lÖ gi÷a nång ®é
cña chóng b»ng tØ lÖ cña tÝch sè tan trong dung dÞch khi tån t¹i riªng lÎ. ThÕ çc sè liÖu nµy vµo
biÓu thøc (3-3), (3-4) sÏ tÝnh ®-îc nång ®é sunfat vµ cacbonat: [S0 42-] = 2,425.10-6 mol/l, [C032-]=
3,88 .10-5 mol/l. Nång ®é cña barisunfat trong dung dÞch b·o hßa bari cacbonat gi¶m tõ 10 -5mol/l
xuèng 0,2425.10-5 mol/l (gi¶m h¬n bèn lÇn); nång ®é cña bari cacbonat th× gi¶m tõ 4.10 -5 mol/l khi
tån t¹i riªng lÎ xuèng cßn 3,88.10 -5mol/l khi cã mÆt dung dÞch bari sunfat b·o hßa. Trong hçn hîp
dung dÞch ®ã, muèi cã ®é tan thÊp h¬n cã møc ®é gi¶m lín h¬n vµ ng-îc l¹i.
Do khi cã mÆt mét ion cïng lo¹i lµm gi¶m ®é tan cña mét muèi khã tan nªn còng cã thÓ
chuyÓn tõ mét muèi khã tan thµnh muèi dÔ tan. LÊy vÝ dô cã thÓ chuyÓn tõ BaS0 4 (khã tan) thµnh
BaC03 dÔ tan h¬n b»ng çch l¾c bari sunfat r¾n víi dung dÞch Na 2C03 ®Ëm ®Æc sÏ thÊy xuÊt hiÖn
BaC03 kÕt tña do nång ®é cña Ba2+ trong dung dÞch BaS04 b·o hßa lín h¬n nång ®é cña Ba2+ øng víi
tÝch sè tan khi C0 32- d- thõa. VÝ dô [C0 32-] = 1mol/l th× [Ba2+] = 16.10-10 mol/l trong khi [Ba2+] trong
dung dÞch BaS04 b·o hßa lµ 10-5mol/l, v× vËy cã sù kÕt tña cña BaC0 3.
BaS04 + Na2C03  BaC03 + Na2S04
Trong qu¸ tr×nh ph¶n øng, S0 42- sÏ ®i vµo dung dÞch, qua ®ã [Ba2+] sÏ dÇn gi¶m ®i, v× vËy
[C03 ] so víi S042- ph¶i rÊt lín, nÕu tØ lÖ trªn lµ 16: 1 th× c©n b»ng cña hÖ trë vÒ tr¹ng th¸i ban ®Çu.
2-
Qu¸ tr×nh kÕt tña cña mét chÊt chØ x¶y ra khi nång ®é cña nã trong dung dÞch v-ît qu¸ møc
nång ®é øng víi thÕ c©n b»ng cña tÝch sè tan. Nång ®é tan v-ît rÊt xa møc b·o hßa (siªu b·o hßa)
qu¸ tr×nh kÕt tña x¶y ra kh¸ nhanh t¹o ra çc chÊt kÕt tña cã cÊu tróc kh«ng æn ®Þnh, n¨ng l-îng bÒ
mÆt cao, kÝch th-íc nhá, tÝnh ho¹t ®éng lín. S¶n phÈm lo¹i nµy tån t¹i c©n b»ng trong dung dÞch
nh-ng kh«ng bÒn,cã xu h-íng gi¶m bít n¨ng l-îng b»ng çch ph¸t triÓn thªm vÒ mÆt kÝch th-íc,
nh-ng qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra chËm ch¹p (t¹o mÇm vµ ph¸t triÓn mÇm) gäi lµ giµ hãa. NÕu dung dÞch

lo·ng h¬n (tÊt nhiªn vÉn trªn møc b·o hßa) qu¸ tr×nh kÕt tña vÉn diÔn ra nh-ng víi tèc ®é chËm vµ
s¶n phÈm t¹o thµnh cã cÊu tróc æn ®Þnh, n¨ng l-îng bÒ mÆt thÊp, ®é bÒn cao. YÕu tè ®éng häc (hãa
häc, chuyÓn khèi) khi ®ã cã vai trß quan träng ®èi víi sù h×nh thµnh s¶n phÈm. Trong m«i tr-êng
n-íc nång ®é cña çc chÊt cã thÓ kÕt tña th-êng kh«ng lín nªn s¶n phÈm t¹o cã tÝnh æn ®Þnh, tuy
vËy yÕu tè ®éng häc cã vai trß lín vµ cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn qu¸ tr×nh vµ thiÕt bÞ kü thuËt sö
dông thùc hiÖn c«ng nghÖ. Nh÷ng chÊt cã liªn quan trùc tiÕp tíi m«i tr-êng n-íc bÞ khèng chÕ bëi
qu¸ tr×nh hßa tan lµ: oxid, hydroxit, cacbonat, sunfua, photphat, chóng ta sÏ xem xÐt mét vµi ®Æc
tr-ng cña chóng.
§é tan cña oxit vµ hydroxit: oxit vµ hydroxit kim lo¹i trong n-íc khi hßa tan ph©n li cã çc
d¹ng ph¶n øng:
Me(0H)2(r¾n)  Me2+ + 20H-
Me0(r¾n) + H20  Me2+ + 20H-
(Me2+ lµ ion kim lo¹i hãa trÞ 2). Phï hîp víi ®Þnh nghÜa cña tÝch sè tan cña ph¶n øng ta cã:
KL = [Me2+] [0H-]2 (4-5)
Thø nguyªn cña KL lµ mol3.l-3. NhiÒu khi ®Ó thuËn tiÖn, çc qu¸ tr×nh hßa tan trªn còng ®-îc
viÕt theo ph¶n øng víi H+:
Me(0H)2 (r¾n) + 2H+  Me2+ + H20
Me0 (r¾n) + 2H+  Me2+ + H20
Khi ®ã tÝch sè tan K*L cña ph¶n øng trªn lµ (mol phÇn cña n-íc vµ chÊt r¾n lµ 1):
K*L = [Me2+] / [H+]2 (4-6)
* -1
Thø nguyªn cña K L lµ mol .l. Víi çc ph¶n øng cña ion kim lo¹i hãa trÞ z cÇn z proton hoÆc
sinh ra z 0H-. Mèi quan hÖ gi÷a KL vµ K*L ®èi víi Me0z/2 hay Me(0H)2 lµ:
K*L = KL/ K2W (4-7)
KW lµ tÝch sè ion cña n-íc
Tõ çc biÓu thøc trªn cho phÐp x¸c ®Þnh ®-îc nång ®é kim lo¹i Me 2+ trong n-íc khi biÕt K*L
hay KL phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng.
lg[Me2+] = lgK*L - z.pH (4-8)
lg[Me2+] = lgKL + z.pKW - zpH (4-9)
Trong çc b¶ng sè liÖu vÒ ®é tan cã thÓ t×m ®-îc çc gi¸ trÞ vÒ tÝch sè tan cña nhiÒu hîp chÊt
cã ghi kÌm theo d¹ng ph¶n øng t-¬ng øng víi sè liÖu ®· cho. VÝ dô [1]:
Tªn chÊt Ph¶n øng lgK(K=K*LhoÆc

KL)
Portlandit Ca(0H)2 + 2H+ Ca2+ + 2H20 22,4
Brucit Mg(0H)2 + 2H+ Mg2+ + 2H20 16,84
Pyrolusit Mn02 + 4H+  Mn2+ + 2H20 41,38
Hansmatit Mn04+ 8H+ + 2Ì  3Mn2+ + 4H20 61,03
Gibbsite(tinh thÓ) Al(0H)3 + 3H+  Al3+ + 3H20 8,11
Pyrochroit Mn(0H)2 + 2H+ Mg2+ + 2H20 15,2

Ferihydrit Fe(0H)3 + 3H+ Fe3+ + 3H20 (3,0-5,0)

Goethit Fe00H + 3H+ Fe3+ + 3H20 -1,0
Ion kim lo¹i trong n-íc th-êng kh«ng chØ ë d¹ng Me 2+ mµ tån t¹i ë nhiÒu d¹ng kh¸c: phøc
chÊt oxo, hydroxo vµ çc d¹ng phøc chÊt kh¸c. Nh×n chung khi pH cña m«i tr-êng t¨ng, ®é tan
(nång ®é Me2+ trong dung dÞch) gi¶m tr-íc khi nã t¹o thµnh phøc chÊt m¹ng ®iÖn ©m (vÝ dô
aluminat (Al(0H)4- hay ferrat Fe(0H)4-). Sù t¹o thµnh phøc chÊt cña çc ion kim lo¹i t¨ng c-êng
tÝnh tan cña çc hîp chÊt oxit, hydroxit.
§é tan cña hÖ cacbonat:
Qu¸ tr×nh hßa tan, kÕt tña cña muèi cacbonat bÞ chi phèi bëi nhiÒu qu¸ tr×nh c©n b»ng: khÝ
C02 hßa tan, H2C03, HC03- vµ C032-. Khi nghiªn cøu hoÆc ®¸nh gi¸ ng-êi ta cÇn ph¶i chó ý tíi tÝnh
më vµ kÝn cña hÖ. §èi víi hÖ më sù c©n b»ng bÞ chi phèi bëi C0 2 cña khÝ quyÓn, trong hÖ kÝn th× chØ
cã sù tham gia cña axit cacbonic, bicacbonat vµ cacbonat
Muèi cacbonat cã thÓ tham gia çc ph¶n øng c©n b»ng sau:
MeC03(r¾n)  Me2+ + C032+
MeC03(r¾n) + H+  Me2+ + HC03-
MeC03(r¾n) + H2C03*  Me2+ + 2HC03-
MeC03(r¾n) + H20 + C02  Me2+ + 2HC03-
MeC03(r¾n) + H20 + C02  Me2+ + 2HC03-
MeC03(r¾n) + 2H+  Me2+ + C02+ H20
MeC03(r¾n) + 2H+  Me2+ + H2C03*
pH cña m«i tr-êng lµ yÕu tè cã t¸c ®éng rÊt lín lªn çc qu¸ tr×nh ph¶n øng hãa häc, nhÊt lµ
®Õn sù ph©n bè cña çc cÊu tö H2C03, HC03-, C032-(xem 2 phÇn II).
HÖ sunfua vµ photphat
Còng gièng hÖ muèi cña cacbonat, trong hÖ sunfua vµ photphat chøa nhiÒu d¹ng ion: HS -, S2-,
H2P04-, HP042-, P042-. Sù ph©n bè cña chóng phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng. H2S cã h¾ng sè ph©n
li pK1 = 7,99, pK2 = 15-19, víi axit photphoic th× pK1 = 2,16, pK2 = 7,16, pK3= 12,40. (xem 1.3
phÇn II).
Trong m«i tr-êng n-íc pH = 5-9, d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ HS-, H2S H2P04-, vµ HP042-. H¬n n÷a
hîp chÊt sunfua cã rÊt nhiÒu d¹ng thï h×nh kh¸c nhau còng nh- HS - cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh
polysunfua (3Scr¾n) + HS-  HS4-). H¬n n÷a hîp ch¸t sunfua cã rÊt nhiÒu d¹ng thï h×nh kh¸c nhau
còng nh- HS- cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh polysunfua (3S r¾n) + HS-  HS4-).
§Ó tiÖn lîi, nhiÒu khi ng-êi ta ®Þnh nghÜa tÝch sè tan cho ph¶n øng gi÷a kim lo¹i vµ sunfua
nh- sau:
MeS(r¾n) + H+  Me2+ + HS-
Me2S(r¾n) + H+  2Me+ + HS-
n»m trong thÕ c©n b»ng cña:
HS- + H+  H2S
VÝ dô:
FeS(r¾n) + H+  Fe2+ + HS- lg K*L = -4,2

HS- + H+  H2S lgK = 7,99

-----------------------------------------
FeS(r¾n) + 2H+  Fe2+ + H2S lgKL
KL cña ph¶n øng tæng b»ng tÝch cña hai ph¶n øng thµnh phÇn, lgK L = lgK + lgKL* = 3,79.
§é bÒn cña muèi sunfua phï hîp víi qui luËt t¹o phøc sunfua víi kim lo¹i thuéc nhãm B
(xem 3.4 phÇn II).
Víi muèi d¹ng photphat ta cã h×nh ¶nh t-¬ng tù, ¶nh h-ëng cña pH lªn sù tån t¹i cña çc
d¹ng kh¸c nhau vµ v× vËy h×nh thµnh çc muèi kh¸c nhau víi ®é tan còng kh¸c nhau.
5. Ph¶n øng o xy hãa khö

Ph¶n øng oxy hãa khö cã vai trß rÊt quan träng trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn vµ trong c«ng
nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i: khö trïng b»ng clo, zon, khö mïi, mµu, vÞ, xö lý mét sè kim lo¹i b»ng
oxy hãa vµ kÕt tña (s¾t , mangan), oxy hãa mét sè chÊt v« c¬ (H2S, N02...) vµ çc hîp chÊt h÷u c¬.
Ph¶n øng oxy hãa khö lµ ph¶n øng dÞch chuyÓn ®iÖn tÝch, hÖ ph¶i chøa ®ång thêi chÊt cho
®iÖn tö (chÊt khö) vµ chÊt nhËn ®iÖn tö (chÊt oxy hãa ). Ph¶n øng mµ trong ®ã mét chÊt nhËn ®-îc
®iÖn tö vµ bÞ gi¶m hãa trÞ gäi lµ ph¶n øng khö ( hay chÊt ®ã bÞ khö), mét chÊt nh-êng ®iÖn tö vµ
t¨ng hãa trÞ th× gäi lµ ph¶n øng oxy hãa (chÊt ®ã bÞ oxy hãa). Hai ph¶n øng trªn ph¶i diÔn ra ®ång
thêi mµ oxy hãa hay khö chØ lµ nöa ph¶n øng cña qu¸ tr×nh ph¶n øng tæng hîp oxy hãa khö v× ®iÖn
tö kh«ng thÓ tån t¹i ®¬n ®éc, tù do. §Æc tr-ng cña mét ph¶n øng oxy hãa khö nµy kh¸c víi ph¶n
øng x¶y ra thuËn lîi hay kh«ng vµ víi tèc ®é nµo. Kh¸c víi çc ph¶n øng gi÷a çc ion trong m«i
tr-êng n-íc cã tèc ®é nhanh, ph¶n øng oxy hãa khö th-êng x¶y ra víi tèc chËm trong m«i tr-êng
n-íc, nã th-êng kÕt thóc ë vÞ trÝ cßn çch xa ®èi víi thÕ c©n b»ng.
5.1. C©n b»ng oxy hãa khö vµ ho¹t ®é electron.
VÒ mÆt h×nh thøc, ph¶n øng oxy hãa khö cã thÓ so s¸nh víi ph¶n øng gi÷a axit vµ baz¬. Sù
kh¸c nhau gi÷a chóng lµ sù cho- nhË cña proton vµ ®iÖn tö vµ çc chÊt oxy hãa, chÊt khö thay ®æi
tr¹ng th¸i hãa trÞ.
Ph¶n øng oxy hãa khö:
2Fe2++ H0Cl +5H20 2Fe (0H)3+Cl-+ 5H+ (5-1)
lµ ph¶n øng tæng cña hai ph¶n øng thµnh phÇn:

H0Cl +H++2 e H20+Cl- khö (5-2)

{Fe2+ +3H20Fe (0H)3 + e + 3H+} oxy hãa (5-3)
Trong ®ã H0Cl (Cl+) lµ chÊt oxy hãa, v× thiÕu nªn cã kh¶ n¨ng nhËn ®iÖn tö, v× vËy hãa trÞ
bÞ gi¶m tõ +1 xuèng –1, tøc lµ nã sÏ bÞ khö. Fe2+ lµ chÊt khö v× cã kh¶ n¨ng nh-êng ®iÖn tö
vµ t¨ng hãa trÞ tõ 2+ lªn 3+, tøc lµ Fe 2+ bÞ oxy hãa.
Trong dung dÞch n-íc, tuy proton kh«ng ë tr¹ng th¸i tù do nh-ng vÒ h×nh thøc vÉn cã thÓ
®Þnh nghÜa pH=-lg{H+} víi {H+} lµ ho¹t ®é hoÆc nång ®é khi hÖ sè ho¹t ®éng b»ng 1. Gi¸
trÞ pH cña mét dung dÞch thÓ hiÖn xu h-íng tiÕp nhËn hay kh¶ n¨ng chuyÓn dÞch proton
cña mét ph¶n øng. Kh¶ n¨ng nµy thÊp trong vïng pH thÊp vµ cao trong vïng kiÒm.
T-¬ng tù ng-êi ta còng ®Þnh nghÜa ®¹i l-îng ho¹t ®é elÎcton:

p=-lg{ e } (5-4)

p ®Æc tr-ng cho ho¹t ®é electron ë tr¹ng th¸i c©n b»ng vµ lµ ®¹i l-îng cña mét dung dÞch
vÒ kh¶ n¨ng dÞch chuyÓn ®iÖn tö cña hÖ. Mét hÖ cã p lín th× dung dÞch ®ã cã tÝnh khö cao,
kh¶ n¨ng nhêng ®iÖn tö lín (“ ¸p xuÊt ®iÖn tö” lín). Còng gièng nh t¹i vïng pH cao,
nång ®é cña H+ nhá, ho¹t ®é ®iÖn tö còng nhá t¹i vïng p cao. T¹i p cao xu h-íng oxy
hãa cña hÖ t¨ng. Gi÷a pH vµ p cã tÝnh t-¬ng ®ång vÒ h×nh thøc, gièng nh- hÖ axit- baz¬ vµ
oxy hãa- khö.
Cho ph¶n øng khö:

Fe3+ + e Fe2+

(tÊt nhiªn ph¶n øng cã kÌm theo oxy hãa vÝ dô I - = 1/2 I2+ e ) Electron kh«ng tån t¹i tù do
trong dung dÞch, tuy nhiªn cã thÓ viÕt h»ng sè c©n b»ng:
K
 Fe   13,0 2
 Fe  3
(5-5)
phï hîp víi ®Þnh nghÜa (5-4) ta cã:
p  lg K  lg
 Fe   3
 Fe  2
(5-6)
hoÆc ph¶n øng khö:


I0-3 +3H20+6 e =I-+60H-
K 
 I  0 H 
  6
 26,1( 250 C )
I 0 
6
 e

3 
  
Ph-¬ng tr×nh (5-5), (5-6) cã thÓ viÕt thµnh d¹ng:
1 1
p  lg K  lg 
I 03    (5-7)
6 6  I  0 H   6
p  p0  lg
 oxyhoa (5-8)
 khu
hoÆc tõ (5-7):
1 oxyhoa 
ni
p  p0  lg (5-9)
6  khu ni
1
p0  lg K , K lµ h»ng sè c©n b»ng cña ph¶n øng khö, n lµ sè l-îng ®iÖn tö tham gia vµo
n II {oxy hãa}ni lµ tÝch sè cña nång ®é cña çc cÊu tö tham gia ph¶n øng (vÕ tr¸i
ph¶n øng. i
cña ph¶n øng), IIi {khö}nj lµ tÝch sè nång ®é cña çc s¶n phÈm.

VÝ dô cho ph¶n øng khö sau:


S042-+ 10H++8 e H2S +4H20 lgk+42,0
1 S 04  H 
p  p0  lg
2 
  10
6  H2 S 
víi p0=42/8=5.25
T-¬ng tù nh- c©n b»ng axit- baz¬ phô thuéc vµo pH, sù ph©n bè nång ®é cña chÊt khö vµ oxy
hãa trong mét hÖ oxy hãa khö còng phô thuéc vµo p cña hÖ, tøc lµ khi biÕt p cã thÓ tÝnh ®-îc
nång ®é cña chÊt khö vµ chÊt oxy hãa cña hÖ ®èi víi mét nång ®é tæng ban ®Çu. Gi¶ sö cho ph¶nh
øng khö:

Fe3++ e  Fe2+
K
 Fe  2
 Fe e

3
Gäi Fet lµ tæng cña nång ®é, bá qua qu¸ tr×nh thuû ph©n th× {Fe t}={Fe2+}+{Fe3+}. Cã thÓ x¸c
®Þnh Fe2+, Fe3+ theo:
 Fe 3

 Fe K  
T
2
e   H 1
 
 Fe  e

T
 Fe  
2
e   K 1
 

NÕu { e } >> K-1 tøc lµ p< p0 th× lg {Fe3+}=lg{Fet} + p- p0, lg {Fe2+}=lg{Ft}

NÕu { e }<<1/K hay p> p0 th× lg {Fe3+}=lg{FT}, lg {Fe2+}=lg{FT}+ p0- p
Sù ph©n bè nång ®é cña chÊtkhö (Fe2+) vµ chÊt oxy hãa (Fe3+) phô thuéc vµo ho¹t ®é electron
®-îc tr×nh bµy trong H.16.
Qu¸ tr×nh oxy hãa khö trong n-íc nguyªn chÊt t¹i mét pH cè ®Þnh nh- sau:
-p p0
-5 -3 -0 3 6 9 12 15 18
0
Fe2+ Fe3+
-3
-6 Fe2+
-9
e-
Fe3+
-12
-15
H×nh 16:C©n b»ng oxy hãa khö Fe3+, Fe2+ phô thuéc vµo
.[Fet]=10
Phßng Hãa M«i Tr-êng –pViÖn Hãa 3-Häc
M, 108
m«i tr-êng axit

2H++ 2 e H2 (khö) lgK=0

2H20+2 e H2 (khÝ)+20H- lgK=-28

vµ 02 (khÝ)+4H +4 e 2H20
+
lgK=83,1

02(khÝ)+2H20+4 e 40H- lgK=27,1
Gi¸ trÞ ¸p suÊt riªng phÇn cña 0 2 vag H2 trong tr¹ng th¸i c©n b»ng ®-îc x¸c ®Þnh theo:
LgPH2=0-2pH-2p (5-10)
LgP02=-83,1+ 4 p+4pH (5-11)
-34
VÝ dô n-íc cã pH=10, p=8 th× ¸p suÊt riªng cña hydro lµ 10 at vµ cua oxy lµ 10 -11 at.
5.2. ThÕ ®iÖn cùc
Mét ph¶n øng oxy hãa khö cã x¶y ra hay kh«ng hoÆc ®¹t møc ®é c©n b»ng nµo phô thuéc
vµo thÕ n¨ng oxy hãa khö cña cÆp chÊt oxy hãa vµ chÊt khö, tøc lµ kh¶ n¨ng cho vµ nhË ®iÖn tö
gi÷a chóng. Kh¶ n¨ng trao ®æi ®iÖn tö ®îc ®¸nh gi¸ th«ng qua ®¹i l-îng thÕ ®iÖn cùc cña mét chÊt.
®Ó tiÖn lîi trong tÝnh to¸n, thÕ ®iÖn cùc cña mét chÊt ®-îc x¸c ®Þnh cho ph¶n øng khö, ®¹i l-îng
nµy cã tÝnh céng hîp nªn dÔ dµng tÝnh to¸n cho mét ph¶n øng oxy hãa khö tæng thÓ.
ThÕ n¨ng cña mét ph¶n øng oxy hãa khö E cña mét ph¶n øng ®îc x¸c ®Þnh qua ph-¬ng tr×nh
Nernst-Peters:
2,3RT  i  oxyhoa
nj
E  E0  lg (5-12)
nF  j  khu
E0 lµ thÕ n¨ng oxy hãa khö chuÈn, tøc lµ t¹i ®ã nång ®é cña tÊt c¶ çc cÊu tö ®Òu cã gi¸ trÞ
lµ 1, E=E0. Mèi quan hÖ gi÷a E hoÆc E0 víi h»ng sè c©n b»ng K vµ sù thay ®æi n¨ng l-îng
tù do chuÈn Gibbs G0 cã d¹ng:
G0=-nF.E0=-RTln K (5-13)
Trong ®ã F lµ h»ng sè Faraday. Mét ph¶n øng oxy hãa jhö hoÆc mét ph¶n øng hãa häc nµo
®ã x¶y chØ ra G0 cã gi¸ trÞ ©m vµ thÕ c©n b»ng cµng lÖch vÒ phÝa s¶n phÈm khi trÞ sè tuyÖt ®èi cña
G0 cµng lín, tøc lµ K cµng lín. Mét ph¶n øng oxy hãa khö chØ x¶y ra khi E, E 0 cã gi¸ trÞ d-¬ng vµ
c©n b»ng lÖch vÒ phÝa s¶n phÈm khi gi¸ trÞ E, E 0 cµng lín. E hay E0 kh«ng ph¶i lµ ®¹i l-îng tuyÖt
®èi mµ lµ gi¸ trÞ t-¬ng ®èi so víi thÕ oxy hãa khö cña hydro.
So s¸nh ph-¬ng tr×nh (5-13) víi (5-9) nhËn ®-îc mèi t-¬ng quan gi÷a thÕ oxy hãa khö vµ
ho¹t ®é elctrron:
F F
p  E ; p0  E
2,3RT 2,3RT 0
Ph-¬ng tr×nh Nernst- peters (5-12) biÓu diÔn theo ho¹t ®é electron cã d¹ng cña biÓu thøc (5-
9). Sè liÖu E0 cã thÓ dÔ dµng tra cøu ®-îc trong tµi liÖu vµ sö dông ®ª ®¸nh gi¸ mét ph¶n øng oxy
hãa khö, b¶ng sau ghi l¹i thÕ ®iÖn cùc cña ph¶n øng khö p0 cña mét sè ph¶n øng hay gÆp trong kü
thuËt xö lý n-íc.
B¶ng 5: ThÕ ®iÖn cùc chuÈn E 0, p0 cña phaqnr øng khö (r- r¾n, A,B lµ trong m«i
tr-êng axit, baz¬)

Ph¶n øng khö E0(V) p0

 -2,35 -39,7
Mg2++ e Mg(r)
 -0,76 -13
Zn2++ e Zn(r)
 -0,44 -7,5
Fe2++ e Fe(r)
 0 0
2H+ e H2(khÝ)
 0,14 2,4
S(r)+2H++2 e H2S
 0,16 2,7
Cu2++ e Cu+
 0,52 8,8
Cu2++2 e Cu
 0,77 13
Fe3++ e Fe2+
 1,01 17,1
Fe(0H)3+3H++ e Fe2++3H20
 1,23 20,8
I03-+6H++5 e 1/2I2(r)+3H20
 1,29 21,8
Mn02(r)+4H++2 e Mn2++2H20
 1,36 23
Cl2 (khÝ)+2 e 2Cl-
 1,49 25,2
H0Cl +H++2 e Cl-+H20
 0,90 15,2
ClO-+H20+2 e Cl-+20H-
 B 0,75 12,7
NHCl2+ 2H20+4 e  2Cl-+Nh3+20H-
 B 0,79 13,4
NHCl2+2H20+4 e  2Cl-+NH3+20H-
 A 1,40 23,7
NH2Cl+H++2 e  Cl-+NH4
 A 1,34 22,6
NHCl2+3H++4 e  2Cl-+NH4
 A 2,07 34,0
03+2H++2 e  02+H20
 B 1,24 20,9
03+H20+ e  02+20H-
 A 1,78 30,1
H202+2H++2 e  2H20
 B 0,85 14,4
H202+2 e +H20  30H-
 1,71 28,9
Cl02+2H20+5 e Cl-+40H-
 A 1,68 28,4
Mn04-+4H++ e  Mn02(r)+2H20

 A 1,49 25,2
Mn04-+8H++5 e  Mn2++4H20
 B 0,58 9,8
Mn04-+2H20++3 e  Mn02(r)+40H-
Cl02+eCl02- 1,21 20,4
 0,01 0,17
N02+2H++ e N03-+0H-
Tõ çc gi¸ trÞ thÕ oxy hãa cña ph¶n øng khö cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc mét ph¶n øng cã x¶y ra
kh«ng vµ cã th× víi møc ®é c©n b»ng nµo trong ®iÒu kiÖn chuÈn vµ trong ®iÒu kiÖn thùc cña ph¶n
øng lÊy vÝ dô ph¶n øng khö s¾t víi axit hypoclic trong n-íc:
2Fe2+ +H0Cl +5 H202Fe (0H)3+Cl-+H+
Trong ph¶n øng trªn, Fe2+ bÞ oxy hãa tõ hãa trÞ +2 lªn hãa trÞ +3, clo bÞ khö tõ hãa trÞ +1
xuèng- 1. Ph¶n øng trªn gåm hai ph¶n øng thµnh phÇn (oxy hãa khö):

H0Cl +H++2 e Cl-+H20 (5-14)

2+ +
2{Fe +3H20Fe(0H)3+ e +3H } (5-15)
2Fe2++H0Cl+5H20Fe(0H)+Cl-+5H+ (5-16)
Tra b¶ng thÊy thÕ khö cña ph¶n øng (5-14) cã E0 lµ 1,49 V. Ph¶n øng (5-15) cã gi¸ trÞ lµ -
1,01, gi¸ trÞ ng-îc cña ph¶n øng ghi trong b¶ng. ThÕ n¨ng cña ph¶n øng tæng (5-16) lµ tæng cña hai
gi¸ trÞ lµ 0,48V. V× gi¸ trÞ cña nã lµ d-¬ng (G0<0) nªn ph¶n øng cã x¶y ra trong ®iÒu kiÖn chuÈn
(nång ®é tÊt c¶ çc cÊu tö lµ 1mol/l). N¨ng l-îng tù do chuÈn vµ h»ng sè c©n b»ng tÝnh theo biÓu
thøc (5-13).
 
G0=-(2 e ){23kCal/(V)( e )}(0,48V)=-22kCal
G 0  nFE 0 22 kcal
ln K     37,29
RT RT . 3 . K 1 .298K
1,9810
K+1,6.1016
Ph¶n øng trªn x¶y ra kh¸ triÖt ®Ó, c©n b»ng lÖch vÒ phÝa ph¶i.
D-íi ®iÒu kiÖn kh¸c víi ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn, vÝ dô {H +}=1016M (pH+6), {H0Cl}=104M,
{Fe2+}=10-3 th× thÕ oxy hãa khö cña ph¶n øng tæng ®îc tÝnh theo biÓu thøc (5-12).
0,059  Fe   H 0Cl 
2 2
EE  E 0  lg
2  H   5  Cl  
ThÕ çc gi¸ trÞ trªn vµo biÓu thøc, ta cã E+1.04. So víi ®iÒu kiÖn chuÈn ph¶n øng trong ®iÒu
kiÖn trªn x¶y ra triÖt ®Ó h¬n v× E>E0.
Nh- ®· tr×nh bµy, mét ph¶n øng oxy hãa cã x¶y ra ®-îc hay kh«ng thÓ hiÖn ë ®¹i l-îng G0
hoÆc E, tuy vËy trong thùc tÕ mét ph¶n øng thuËn lîi vÒ mÆt nhiÖt ®éng nh-ng tèc ®é qu¸ chËm th×
cã thÓ coi lµ kh«ng x¶y ra. HÇu hÕt çc chÊt h÷u c¬ trong n-íc ®Òu cã thÓ bÞ oxy hãa víi 0 2 tan t¹o
thµnh C02. Mét trong nh÷ng chÊt h÷u c¬ trong n-íc tù nhiªn khã oxy hãa lµ axit humic, fulvic, tuy
vËy kh«ng ph¶i do yÕu tè nhiÖt ®éng mµ do tèc ®é oxy hãa cña nã chËm. §ã còng lµ lý do ph-¬ng
ph¸p hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh lµ ph-¬ng ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó xö lý chÊt h÷u c¬ trong n-íc, hoÆc

nÕu dïng ph-¬ng ph¸p oxy hãa th× ph¶i cã sù hç trî cña xóc t¸c hay trong ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt
h¬n.
5.3. ThÕ c©n b»ng oxy hãa khö t-¬ng quan víi p  vµ pH
ThÕ c©n b»ng hãa häc cña mét ph¶n øng oxy hãa khö, tøc lµ sù ph©n bè nång ®é cña çc cÊu
tö, (vÝ dô d¹ng khö, oxy hãa) trong mét hÖ ë tr¹ng th¸i c©n b»ng phô thuéc ®ång thêi vµo hai yÕu
tè: thÕ oxy hãa khö vµ pH cña m«i tr-êng ph¶n øng. Cã thÓ cã hai çch ®Ó kh¶o s¸t:
- Kh¶o s¸t tr¹ng th¸i c©n b»ng cña hÖ phô thuéc vµo pH vµ thµnh phÇn cña dung dÞch t¹i mét
tr¹ng th¸i oxy hãa cè ®Þnh.
- T¹i pH nhÊt ®Þnh, kh¶o s¸t c©n b»ng ph¶n øng phô thuéc vµo thÕ oxy hãa khö (p) vµ thµnh
phÇn hãa häc.
- Çc vÊn ®Ò ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn thuéc çch sau, tøc lµ kh¶o s¸t c©n b»ng t¹i mét pH nµo
®ã. Mèi quan hÖ nµy còng cã thÓ biÓu diÔn sù phô thuéc ®ång thêi cña çc d¹ng chÊt vµo pH vµ p,
tøc lµ trong vïng pH vµ p nhÊt ®Þnh th× çc d¹ng tån t¹i lµ g× vµ cã tØ lÖ víi nhau nh- thÕ nµo. Mèi
quan hÖ nµy ®-îc thÓ hiÖn trªn gi¶n ®å p-pH. Tr-íc hÕt h·y xÐt gi¶n ®å p-pH cña n-íc. N-íc cã
thÓ bÞ oxy hãa t¹o thµnh oxy hoÆc bÞ khö t¹o ra hydro nh- ®· tr×nh bµy ë biÓu thøc (5-10), (5-11).
1
p=0-pH- lg p H 2 (5-17)
2
1
p=10,78-pH+ lg p0 2 (1-18)
4
BiÓu diÔn theo p theo pH ta sÏ nhËn ®-îc mét ®-êng th¼ng (h.17), c¶ hai ®-êng th¼ng ®Òu
cã ®é nghiªng lµ -1 (d p/dpH=-1) vµ cã ®o¹n c¾t trôc tung t¹i 0 vµ 10,78 khi p0 2 vµ pH2=1at. Tøc
lµ trªn ®-êng th¼ng gi¸ trÞ ¸p suÊt riªng phÇn cña c¶ oxy vµ hydro lu«n b»ng 1at, ®Ó ®¹t gi¸ trÞ ¸p
suÊt cè ®Þnh Êy cÇn ph¶i gi¶m c¶ pH lÉn p. §-êng th¼ng (5-18) n»m ë phÝa trªn, vµ (5-17) n»m ë
d-íi. Vïng phÝa trªn cña ®-êng trªn n-íc trë thµnh chÊt khö t¹o ra s¶n phÈm lµ oxy, vïng phÝa
d-íi cña ®-êng d-íi n-íc trë thµnh chÊt oxy hãa t¹o ra s¶n phÈm hydro. Trong vïng bÞ chÆn bëi
hai ®-êng th¼ng, 0 2 ®ãng vai trß chÊt oxy hãa, H2 ®ãng vai trß chÊt khö. C©n b»ng oxy hãa khö cña
oxy vµ n-íc t¹i mét gi¸ trÞ ¸p suÊt oxy ®-îc ®Æc tr-ng mét ®-êng th¼ng (5-18) cã ®é nghiªng lµ -1,
nÕu gi¶m ¸p suÊt cña oxy 10 4 lÇn th× ®-êng th¼ng ®ã sÏ h¹ thÊp xuèng (song song víi ®-êng tr-íc
®ã) mét ®¬n vÞ p.
ThiÕt kÕ gi¶n ®å p(E)-pH cho çc hÖ kh¸c ®Òu cã thÓ tiÕn hµnh khi biÕt çc ph¶n øng x¶y ra
trong ®ã vµ h»ng sè c©n b»ng cña chóng. VÝ dô khi kh¶o s¸t hÖ oxy hãa khö cña clo khÝ trong, hÖ
bao gåm nh÷ng ph¶n øng cña çc thµnh phÇn h×nh thµnh trong ®ã: Cl 2(tan) Cl-, Cl- vµ H0Cl ( xem
thªm phÇn khö trïng). Çc ph¶n øng cã thÓ x¶y ra gåm:
 1
H0Cl+H++ e  Cl (tan)+ H20 lgK=26,9, E0=1,59V(a)
2 2
1 
Cl2 (tan)+ e Cl- lgK=23,6, E0=1,40 (b)
2
H0Cl  H++0Cl- lgK=-7,3 (c)
P
PO2>1
10
15 H2 O
-5 pH >1
Phßng Hãa M«i Tr-êng –2ViÖn Hãa Häc112
4 7 pH10
Tõ hai ph-¬ng tr×nh(a), (b) trªn cã thÓ tÝnh:

 H 0Cl 
p=26,9+lg  pH
Cl  2
0 ,5
 Cl  0,5
p=23,6+lg
 Cl  
Ph¶n øng 9c) chÝnh lµ tæ hîp cña hai ph¶n øng (a), (b), lµ qu¸ tr×nh khö H0Cl thµnh Cl -, v×
vËy cã thÓ tÝnh:
1  H 0Cl 
p=25,25+ lg   0,5
2 Cl   2
Qu¸ tr×nh khö 0Cl- thµnh Cl- cã c©n b»ng lµ:
1  0Cl  
p=28,9+ lg  pH
2  Cl   0,5
Tõ çc quan hÖ trªn, cã thÓ thiÕt lËp ®-îc gi¶n ®å p`(E)-pH cho hÖ, gi¶n ®å trªn cßn gäi lµ
gi¶n ®å vïng bÒn cña chÊt oxy hãa khö (stability field diagram). Trªn h×nh 18, 19 lµ gi¶n ®å E-pH
cña hÖ oxy hãa khö: Clo, mangan vµ s¾t.
+25 - CL24 HOCL +25 - +1,5

OCL-
0
O 2
+20 - +20 - -
P CL-
+15 - +15 - +1,0
E(Y)
-
+10 - +10 -
H2O +0,5
+5 - +5 -
0 - 0 -
0 -
H2
o 5 10 H
H×nh18:Gi¶n ®å E-pH cña hÖ clo trong n-íc
+20
FeOH2-
Fe3+ -H2O=1/2 O2+2H++2e- 1,5

d Po2 >1atm
c
20 MnO4-
1 8
+10
MnO42 1,0
MnO2
10 MnOOH
3
P
Fe2+ Mn3O4 0,5
(V)
 am Fe(OH)3 (s) r 0 Mn+2+

0
e 0
-10
Mn(OH)2
b 4 MnCO3
Mn(OH)3-
FeOH4
Po2 >1 FeCO3(s)

Phßng Hãa M«i Tr-êng –aViÖn Hãa Häc113-20 -o,5
7
-10 2
5 Mn
Fe(oh)2(s)
6 -1,0
4 6 8 10 12 14
Tõ çc gi¶n ®å trªn cã thÓ rót ra mét sè th«ng tin cã Ých cho viÖc xem xÐt çc ph¶n øng. VÝ
dô tõ H.18 cho thÊy: Clo ph©n tö tan, Cl 2 chØ tån t¹i ë vïng pH thÊp, nÕu t¨ng nång ®é Cl 2th× nã sÏ
lËp tøc x¶y ra ph¶n øng dÞ ly, t¹o ra H0Cl vµ Cl -, Cl2, 0Cl-, H0Cl lµ çc chÊt oxy hãa m¹nh, m¹nh
h¬n 02. Çc cÊu tö nµy bÒn trong n-íc, chóng oxy hãa n-íc thµnh 0 2 (rÊt chËm nÕu kh«ng cã xóc
t¸c) cßn Cl- rÊt bÒn trong n-íc.
Trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn, mét sè nguyªn tè hay gÆp tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy hãa
khö lµ C, N, 0, S, Fe, Mn. Çc d¹ng tån t¹i cña chóng kh«ng nh÷ng bÞ chi phèi bëi qu¸ tr×nh oxy
hãa khö mµ cßn bÞ chi phèi bëi çc qu¸ tr×nh vi sinh, qu¸ tr×nh t¹o phøc chÊt, hÊp phô, trao ®æi ion,
quang hãa, xóc t¸c. Çc qu¸ tr×nh ®ã x¶y ra phøc t¹p, phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng
vïng. Tuy nhiªn sö dông thÕ oxy hãa khö rÊt cã Ých trong c«ng nghÖ xö lý n-íc do çc yÕu tè ¶nh
h-ëng kh«ng nhiÒu nh- trong hÖ n-íc cña tù nhiªn.
6. HÊp phô trong m«i tr-êng n-íc
6.1. Mét sè nÐt chung vÒ hÊp phô trong m«i tr-êng n-íc
HÊp phô lµ qu¸ tr×nh t¨ng nång ®é cña chÊt tan (chÊt bÞ hÊp phô) trªn bÒ mÆt chÊt r¾n (chÊt
hÊp phô) so víi vïng xung quanh. HiÖn t-îng hÊp phô x¶y ra do lùc t-¬ng t¸c cña çc nguyªn tö
trªn bÒ mÆt chÊt r¾n víi çc chÊt tan trªn c¬ së lùc hót tÝnh ®iÖn, lùc ®Þnh h-íng, lùc t¸n x¹ (hÊp
phô vËt lý), trong tr-êng hîp lùc t-¬ng t¸c ®ñ m¹nh cã thÓ g©y ra liªn kÕt hãa häc hoÆc t¹o phøc,
trao ®æi ion. Lùc t-¬ng t¸c gi÷a chÊt hÊp phô vµ chÊt bÞ hÊp phô cµng m¹nh th× cµng cao. DiÖn tÝch
bÒ mÆt cña chÊt r¾n ®ãng vai trß quan träng ®èi víi kh¶ n¨ng hÊp phô cña mét hÖ, diÖn tÝch cµng
lín kh¶ n¨ng hÊp phô cµng cao. DiÖn tÝch bÒ mÆt riªng cña mét chÊt r¾n ®-îc ®Þnh nghÜa lµ tæng
toµn bé diÖn tÝch cña chÊt r¾n ®ã trªn mét ®¬n vÞ khèi l-îng chÊt hÊp phô (m 2/g). VÝ dô cã mét
khãi chÊt r¾n h×nh lËp ph-¬ng cã chiÒu dµi cña c¹nh lµ 1cm th× ta cã diÖn tÝch lµ 6cm 2. VÉn r¾n ®ã
trªn mét ®¬n vÞ khèi l-îng chÊt hÊp phô (m2/g). DiÖn tÝch riªng cña mét chÊt hÊp phô tØ lÖ thuËn víi
®é ph©n t¸n cña chÊt. VÝ dô cã mét khèi chÊt r¾n h×nh lËp ph-¬ng cã chiÒu dµi cña c¹nh lµ 1cm th×
ta cã diÖn tÝch lµ 6cm2. VÉn khèi chÊt ®ã nh-ng chia ra çc h×nh lËp ph-¬ng nhá cã chiÒu dµi lµ
1mm th× ta cã tÊt c¶ lµ 1000 h×nh nhá, mçi h×nh cã diÖn tÝch lµ 6cm 2. Víi çc ph-¬ng ph¸p c¬ häc
(nghiÒn) chØ cã thÓ t¹o ra ®îc chÊt r¾n cã ®é ph©n t¸n thÊp, çc chÊt ®ã Ýt khi ®¹t tíi diÖn tÝch riªng
mét vµi m2/g. Çc chÊt r¾n xèp ®-îc xem lµ hÖ cã ®é ph©n t¸n cao, cã diÖn tÝch lín, mét sè chÊt cã
thÓ ®¹t trªn 1000m2/g nh- than ho¹t tÝnh, zeolit.
ChÊt hÊp phô cã thÓ cã tõ nguån gèc tù nhiªn nh- zeolit tù nhiªn, diatomit (Si0 2 v« ®Þnh
h×nh), montmorillonit (bentonit), mordenit, chabazit, cã lo¹i nh©n t¹o: than ho¹t tÝnh, zeolit, nh«m
«xit, silicagel, çc polyme ®Æc thï. Thµnh phÇn chÝnh cña çc lo¹i chÊt hÊp phô lµ çc «xit kim lo¹i,
«xit silic hay hçn hîp gi÷a chóng, trõ tr-êng hîp than ho¹t tÝnh thµnh phÇn chñ yÕu cña nã lµ

cacbon. Çc chÊt r¾n xèp ®-îc ®Æc tr-ng bëi ®é xèp vµ sù ph©n bè ®é xèp theo kÝch th-íc. §é xèp
lµ thÓ tÝch kh«ng gian rçng trong h¹t chÊt hÊp phô so víi toµn bé0 thÓ tÝch cña h¹t. §é0 xèp cña h¹t
®-îc h×nh thµnh bëi hÖ mao qu¶n cã kÝch th-íc dao ®éng tõ vµi A ®Õn vµi chôc ngµn A . Phô thuéc 0
vµo ®é lín cña mao qu¶n, chóng ®-îc chia0 lµm ba lo¹i chÝnh: mao qu¶n nhá cã ®-êng 0 kÝnh <20 A ,
lo¹i trung b×nh cã ®-êng kÝnh tõ 20-500 A , lo¹i lín cã ®-êng kÝnh lín h¬n 500 A . DiÖn tÝch bÒ
mÆt riªng cña lo¹i chÊt chøa mao qu¶n nhá lµ lín nhÊt, lo¹i mao qu¶n lín lµ nhá nhÊt.
§Ó chÕ t¹o çc hÊp phô cã ®é ph©n t¸n cao, diÖn tÝch bÒ mÆt lín ng-êi ta cã thÓ sö dông çc
ph-¬ng ph¸p: lo¹i trõ, kÕt tô vµ kÕt tinh thuû nhiÖt hay ph©n huû nhiÖt.
Ph-¬ng ph¸p lo¹i trõ lµ sö dông çc biÖn ph¸p hãa häc hay vËt lý ®Ó lo¹i bá bít mét phÇn
chÊt cña mét khèi r¾n, phÇn bÞ lo¹i bá khái vÞ trÝ ban ®Çu nã sÏ ®Ó l¹i chç trèng, t¹o ®é xèp vµ vËt
liÖu hÊp phô. VËt liÖu ®iÓn h×nh ®-îc chÕ t¹o theo ph-¬ng ph¸p nµy lµ than ho¹t tÝnh hoÆc thuû tinh
xèp. Tõ çc nguyªn liÖu chøa cacbon nh- than ®¸, than n©u, than bïn, vËt liÖu xenlul« ng-êi ta tiªn
hµnh b-íc than hãa nh»m lo¹i bít çc thµnh phÇn t¹p chÊt kh«ng ph¶i lµ than ®ã ë nhiÖt ®é cao,
çc chÊt th-êng ®îc sö dông ®Ó ht¹ hãa lµ ZnCl 2, axit photphoic, h¬i n-íc hoÆc C0 2. Trong c«ng
nghiÖp ng-êi ta th-êng sö dông h¬i n-íc. ë nhiÖt ®é cao (800-10000C) than ph¶n øng víi h¬i n-íc
t¹o ra çc s¶n phÈm dÔ bay h¬i nh- C0 2, H2, C0 vµ ®Ó l¹i çc chç trèng trong khèi ®ã t¹o nªn ®é
xèp- tÝnh ph©n t¸n cña hÖ. Thuû tinh xèp ®îc chÕ t¹o b»ng çch ¨n mßn thuû tinh víi xót t¹o ra çc
s¶n phÈm tan ®Ó t¹o ra ®é xèp. NhiÖt ph©n mét sè lo¹i polyme nh- PVC, polyvinylchrride còng t¹o
ra vËt liÖu than cã ®é xèp.
Silicagel ®-îc chÕ t¹o theo ph-¬ng ph¸p kÕt tô cã thµnh phÇn hãa häc chñ yÕu lµ Si0 2 v« ®Þnh
h×nh. tõ nguyªn liÖu ban ®Çu lµ thuû tinh láng (Na 2Si03) tiÕn hµnh trïng ng-ng víi axit H2S04 t¹o ra
polyme d¹ng sol cã kÝch th-íc kh«ng lín. çc polyme h×nh thµnh kÕt tô l¹i víi nhau t¹o thµnh tËp
hîp lín (d¹ng gel), diÖn tÝch bÒ mÆt cña nã lµ tæng diÖn tÝch bÒ mÆt cña sol trong ®ã, h¹t sol cµng
nhá th× diÖn tÝch riªng cña silicagel cµng lín. Kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t t¹o nªn ®é xèp cña
hÖ.
KÕt tinh thuû nhiÖt lµ biÖn ph¸p sö dông ®Ó tæng hîp çc lo¹i zeolit, çc lo¹i zeolit tù nhiªn
còng ®-îc h×nh thµnh theo ph-¬ng ph¸p nµy trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn d-íi lßng ®Êt. Zeolit lµ d¹ng
alumosiliacat tinh thÓ cã thÓ tyµnh phÇn hãa häc M 2m.0Al203n Si02x H20 trong ®ã M lµ kim lo¹i
kiÒm nh- K, Na (m=1) hoÆc kiÒm thæ Ca, Mg, Ba (m-0,5). Trong m¹ng tinh thÓ alumosilicat chøa
tø diÖn Si04 vµ Al04, çc tø diÖn nµy nèi víi nhau th«ng qua nguyªn tö oxy. Trong tø diÖn Si0 4 khi
thay thÕ nguyªn tö silic b»ng nguyªn tö nh«m sÏ t¹o ra sù d- thõa ®iÖn tÝch ©m do Al cã hãa trÞ 3
so víi 4 cña silic. L-îng ®iÖn tÝch ©m d- thõa nµy ®-îc bï ®¾p (trung hßa) bëi çc ion kiÒm hay
kiÒm thæ cã kh¶ n¨ng linh ®éng cao trong khung zeolit. Do çch phèi hîp çc tø diÖn kh¸c nhau
dÉn tíi çc cÊu tróc kh¸c nhau nh- zeolitA, X, Y, f¹uasit, mordenit...{55}.
Ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o ®îc tiÕn hµnh nh- sau: sö dông nguyªn liÖu xót, n¶ti aluminat vµ
n¶ttislicat. Trén hçn hîp nµy t¹o thµnh phÇn mM 20, nAl203 pH20. Trong nhiÒu tr-êng hîp ng-êi ta
bæ sung thªm mét l-îng silica sol vµo hçn hîp nh»m t¨ng thªm hµm l-îng Si0 2 trong s¶n phÈm
cuèi. S¶n phÈm gel t¹o thµnh cã cÊu tróc v« ®Þnh h×nh, chóng ®îc gi÷ yªn hay khuÊy trong b×nh kÝn
t¹i kho¶ng nhiÖt ®é 50-3000C díi ®iÒu kiÖn th-êng hay ¸p suÊt trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh ®Ó t¸i
kÕt tinh. trong giai ®o¹n nµy sÏ h×nh thµnh çc s¶n phÈm tinh thÓ vµ hçn hîp chøa nhiÒu pha tinh
thÓ tinh kh¸c. Sau ®ã s¶nphÈm ®îc t¸ch khái dung dÞch vµ röa s¹ch kiÒm.
Do çc mèi liªn kÕt hãa häc gi÷a çc nguyªn tö trªn bÒ mÆt bÞ ng¾t, chóng th-êng t¹o ra çc
nhãm chøc cã thµnh phÇn hãa häc kh¸c víi thµnh phÇn chung cña chÊp hÊp phô r¾n. çc nhãm chÊt
®iÓn h×nh trªn bÒ mÆt chÊt hÊp phô th-êng gÆp lµ 0H, C000H, S-H cïng víi çc nhãm chøa N,P.

tÝnh chÊt hãa häc cña çc nhãm chøc nµy kh¸c voÝ çc tÝnh chÊt chung cña chÊt hÊp phô, thÓ hiÖn
ttinh axit hay baz¬ trong ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, lµm biÕn ®æi tÝnh ph©n cùc bÒ mÆt chÊt r¾n.
Trong m«i tr-êng n-íc, tÊt c¶ çc chÊt r¾n d¹ng huyÒn phï phÇn lín lµ lo¹i v« c¬, cã ®é ph©n
t¸n kh¸ cao: h¹t keo v« c¬, çc lo¹i sÐt, çc oxit hay hydroxit kim lo¹i víi kÝch th-íc Ýt v-ît qu¸ 1-
2m. Nh÷ng h¹t huyÒn phï trong ®ã cã thÓ ®¹t tíi gi¸ trÞ bÒ mÆt riªng cì tr¨m, m 2/g vµ n¨ng l-îng
bÒ mÆt kh¸ lín, tíi 100J.g -1{1}.
Kh¸c víi hÊp phô trong pha khÝ, hÊp phô trong m«i tr-êng n-íc lµ qu¸ tr×nh hÊp phô hçn
hîp, tøc lµ trong hÖ chøa ®ång thêi nhiÒu chÊt bÞ hÊp phô ngay c¶ trong khi m«i tr-êng ®ã chØ chøa
duy nhÊt mét chÊt tan v× sù cã mÆt cña n-íc. Trong thùc tiÔn qu¸ tr×nh hÊp phô, kÓ c¶ chÊt h÷u c¬
lÉn v« c¬ tan trong n-íc cã thÓ lªn tíi co sè hµng tr¨m: chÊt cã b¶n chÊt kh¸c nhau nh- çc d¹ng
chÊt h÷u c¬ hydrocacbon no, kh«ng no, hîp chÊt th¬m, ®a vßng ng-ng tô, dÉn xuÊt halogen, chøa
çc nguyªn tè N,P, S ë çc vÞ trÝ kh¸c nhau, hay cïng mét chÊt v« c¬ ë çc d¹ng kh¸c nhau H2S,
HS-, S2-, çc ion kim lo¹i d-¬ng, d¹ng phøc chÊt, hydroxit, oxit-hydroxit, d¹ng cÆp ion (phøc
ngaäi). HÊp phô hçn hîp tu©n theo c¬ chÕ c¹n tranh, cÆp chÊt hÊp phô- bÞ hÊp phô cã t-¬ng t¸c lín,
cã ®é bÒn cao (n¨ng l-îng thÊp) chiÕm -u thÕ vÒ thµnh phÇn so víi cÆp cã t-¬ng t¸c yÕu. Do -u thÕ
vÒ sè l-îng, khi võa tiÕp xóc víi chÊt hÊp phô çc ph©n tö n-íc lËp tøc chiÕm chç hÇu nh- toµn bé
diÖn tÝch bÌe mÆt chÊt r¾n, çc chÊt bÞ hÊp phô chØ cã thÓ t×m ®-îc chç cho nã khi t-¬ng t¸c gi÷a
nã víi chÊt hÊp phô ®ñ m¹nh ®Ó ®Èy çc ph©n tö n-íc ra khái vÞ trÝ mµ nã cÇn. V× vËy c¬ chÕ hÊp
phô trong m«i tr-êng n-íc lµ c¬ chÕ h©p phô c¹nh tranh (competitive adsorption) vµ chän läc.
Mét ®Æc tr-ng quan träng kh¸c lµ qu¸ tr×nh hÊp phô bÞ ¶nh h-ëng rÊt nhiÒu bëi pH cña m«i
tr-êng. Sù thay ®æi pH cña m«i tr-êng dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ b¶n chÊt bÞ hÊp phô, çc nhãm chøc
bÒ mÆt, thÕ oxy hãa khö, d¹ng tån t¹i cña hîp chÊt ®ã dÆc biÖt ®èi víi çc hÖ chÊt cã ®é ph©n cùc
cao, çc chÊt cã tÝnh l-ìng tÝnh, chÊt cã tÝnh axit yÕu, baz¬ yÕu. VÝ dô H2S tån t¹i trong n-íc cã ba
d¹ng chÝnh: H2S, t¹i vïng pH cao tån t¹i chñ yÕu ë d¹ng S2-. Víi NH3 th× ng-îc l¹i, t¹i vïng pH cao
th× NH3 trung hßa lµ chñ yÕu, ë vïng pH thÊp th× NH+4 chiÕm -u thÕ. axit humic, mét sè chÊt ®a
®iÖn khi pH n»m d-íi ®iÓm ®¼ng nhiÖt (®iÓm ®¼ng nhiÖt kho¶ng 3-5) trªn ®iÓm ®¼ng nhiÖt tÝch ®iÖn
©m vµ t¹i ®iÓm ®¼ng nhiÖt th× ë tr¹ng th¸i trung hßa.
So víi tèc ®é hÊp phô trong pha khÝ, hÊp phô trong dung dÞch n-íc chËm h¬n nhiÒu so víi
qu¸ tr×nh khuÕch t¸n chËm mµ nguyªn nh©n lµ t-¬ng t¸c gi÷a chÊt bÞ hÊp phô víi dung m«i n-íc
(b¸n cÊu tróc), ®ång thêi t-¬ng t¸c víi chÊt hÊp phô. §iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ trong c«ng nghÖ xö
lý. VÝ dô ®Ó hÊp phô chÊt h÷ c¬ trong n-íc b»ng than ho¹t tÝnh ng-êi ta dïng lo¹i than cã hÖ mao
qu¶n kh«ng nhá l¾m, kÝch th-íc h¹t kh«ng lín, diÖn tÝch bÒ mÆt riªng võa ph¶i ®Ó thóc ®Èy tèc ®é
hÊp phô, mÆc dï dung l-îng hÊp phô cña chóng kh«ng cao.
YÕu tè ¶nh h-ëng lªn tÝch chän läc vµ c¹nh tranh hÊp phô lµ tÝnh t-¬ng ®ång. Nh÷ng chÊt cã
b¶n chÊt gièng nhau t-¬ng t¸c m¹nh h¬n çc chÊt cã b¶n chÊt kh¸c nhau. çc chÊt cã tÝnh ph©n cùc
cao t-¬ng t¸c víi nhau tèt h¬n gi÷a çc chÊt ph©n cùc víi chÊt kh«ng ph©n cùc. Çc chÊt cïng
kh«ng ph©n cùc t-¬ng t¸c m¹nh víi nhau h¬n so víi çc cÆp chÊt kh¸c. Hydrocacbon vµ than ho¹t
tÝnh lµ chÊt kh«ng ph©n cùc, trong m«i tr-êng n-íc c¶ hai t-¬ng t¸c víi n-íc kÐm, nhang ¸p lùc
gi÷a chóng víi nhau lín nªn chóng ®-îc sö dông ®Ó hÊp phô chÊt h÷a c¬ tan trong n-íc. T-¬ng
t¸c gi÷a çc chÊt hÊp phô vµ bÞ hÊp phô cã tÝnh céng hîp, tøc lµ t-¬ng t¸c chung b»ng tæng cña lùc
thµnh phÇn. XÐt t-¬ng t¸c cña d·y parafin víi than ho¹t tÝnh ch¼ng h¹n, lùc tæng thÓ chÝnh lµ lùc
t-¬ng t¸c thµnh phÇn cña tõng nhãm CH2 víi than, v× vËy cã thÓ dù ®o¸n çc parafin m¹ch dµi cã
kh¶ n¨ng t-¬ng t¸c vµ hÊp phô cao h¬n so víi çc parafin m¹ch ng¾n khi kh«ng bÞ yÕu tè kh«ng
gian chi phèi.

HÖ hÊp phô trong n-íc bÞ chi phèi bëi tÝnh chÊt -a n-íc vµ kþ n-íc (hydrophobic,
hydrophilic), lµ hÖ qu¶ cña t-¬ng t¸c gi÷a chÊt hÊp phô, chÊt bÞ hÊp phô víi n-íc. Mét sè chÊt h÷u
c¬ nh- hydrocacbon, dÉn xuÊt halogen cña nã cã ®é tan rÊt h¹n chÕ trong n-íc do tÝnh kþ n-íc cña
nã. Do tÝnh chÊt ®ã chóng lu«n cã “¸c c¶m” víi níc, cã khuynh h¬ng kh«ng chÞu hßa hîp, t×m
çch côm l¹i víi nhau (t¹o nhò) hoÆc t×m tíi nh÷ng ®èi t-îng dÔ hßa hîp h¬nlµ çc chÊt kh«ng
ph©n cùc nh- than, çc khãang vËt, çc h¹t chÊt h÷u c¬, çc h¹t sa l¾ng vµ hÊp phô trªn ®ã.
Tuy nhiªn mét sè chÊt võa cã tÝnh -a n-íc, võa cã tÝnh kþ n-íc do cÊu tróc ph©n tö cña
chóng, vÝ dô çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt (xµ phßng, chÊt tÈy röa, r-îu m¹ch dµi...). Trong çc ph©n
tö nµy, th©n cña nã lµ m¹ch hydrocacbon (kþ n-íc), phÇn ®u«i cña nã lµ çc nhãm chøa -a n-íc
chøa N,P,S (sulfonat, amin, photphat). Nh÷ng chÊt nµy cã thÓ t-¬ng t¸c ®ång thêi víi çc chÊt kþ
n-íc vµ -a n-íc.
Trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn hay trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i, qu¸ tr×nh hÊp
phô ®ã x¶y ra rÊt phøc t¹p do sù cã mÆt ®ång thêi cña çc chÊt hÊp phô vµ chÊt bÞ hÊp phô. HÊp phô
lµ do t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö trªn bÒ mÆt chÊt r¾n vµ chÊt tan nªn cã thÓ xÐt tíi çc qu¸ tr×nh
sau{1}:
- T¹o phøc chÊt trªn bÒ mÆt chÊt r¾n (chÊt hÊp phô): thuû ph©n çc nhãm chøa bÒ mÆt, t¹o
liªn kÕt phøc chÊt trªn bÒ mÆt bíi ion kim lo¹i hay víi çc phèi tö.
- T-¬ng t¸c tÜnh diÖn gi÷a bÒ mÆt chÊt r¾n víi víi çc ion m¹ng ®iÖn tÝch cña m«i tr-êng víi
kho¶ng çch lín h¬n kho¶ng çch cña liªn kÕt hãa häc.
- HÊp phô çc chÊt h÷u c¬ kh«ng phan cùc, çc ph©n tö trung hßa do t-¬ng t¸c hÊp phô lý,
t-¬ng t¸c Van der Waals.
- HÊp phô çc ch¸t ho¹t ®éng bÒ mÆt do t-¬ng t¸c hÊp phô vËt lý (tÜnh ®iÖn) vµ t-¬ng t¸c Van
der Waals, chóng lµm gi¶m søc c¨ng bÒ mÆt cña bÒ mÆt ph©n çch pha.
HÊp phô çc chÊt polyme, çc chÊt ®a ®iÖn ly, axit humic, protein, çc h¹t keo (kÓ c¶ vi sinh)
trªn chÊt hÊp phô r¾n.
Trong tr-êng hîp kh«ng râ c¬ chÕ, hÊp phô hay hÊp thô (adsorption, absorption) qu¸ tr×nh
trªn ®-îc gäi lµ hÊp thu. HÊp phô kh¸c víi chÊt hÊp thô ë chç: hÊp phô chØ x¶y ra trªn bÒ mÆt chÊt
r¾n (qu¸ tr×nh hai chiÒu), hÊp thô lµ qu¸ tr×nh ph©n bè chÊt trong toµn bé thÓ tÝch pha (qu¸ tr×nh ba
chiÒu).
Qu¸ tr×nh hÊp phô x¶y ra sÏ lµm thay ®æi mét sè tÝnh chÊt cña hÖ:
- T¸i ph©n bè chÊt tan trong n-íc vµ trong pha r¾n. Th«ng th-êng nång ®é chÊt tan trong pha
láng gi¶m ®Þ, trong pha r¾n t¨ng lªn. NÕu t¸ch ®-îc pha r¾n th× nång ®é chÊt tan sÏ gi¶m.
- Qu¸ tr×nh hÊp phô sÏ lµm thay ®æi tÝnh chÊt ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña hÖ keo trong ®ã, t¹o ®iÒu
kiÖn cho qua tr×nh t¹o thµnh çc tËp hîp lín h¬n (hoÆc ng-îc l¹i, ph©n t¸n h¬n) ¶nh h-ëng trùc tiÕp
tíi qu¸ tr×nh keo tô, l¾ng, läc.
- Qu¸ tr×nh hÊp phô lµm thay ®æi ho¹t tÝnh bÒ mÆt cña chÊt r¾n, t¸c ®éng trùc tiÕp lªn qu¸
tr×nh t¹o mÇm trong kÕt tña, hßa tan khãang vËt, ¨n mßn, xóc t¸c, xóc t¸c quang hãa hÖ oxy hãa
khö vµ mét sè qu¸ tr×nh cã liªn quan ®Õn bÒ mÆt chÊt r¾n.
6.2. §¼ng nhiÖt hÊp phô
Nh- ®· tr×nh bµy ë ph©n tr-íc (2.3...2.1 phÇn I), kh¶ n¨ng hÊp phô cña mét chÊt r¾n ®èi víi
mét chÊt bÞ hÊp phô (chÊt tan) ®-îc ®Æc tr-ng bëi thÓ ®¼ng nhiÖtu hÊp phô. T¹i nhiÖt ®é kh«ng ®æi,
l-¬ng chÊt bÞ hÊp ohô trªn chÊt r¾n a(mol/l, mg/l) t¨ng khi n«ng ®é cña chÊt bÞ hÊp phô trong n-íc

(mol/l, mg/l) t¨ng. Mèi quan hÖ gi÷a l-îng chÊt bÞ hÊp phô trªn chÊt r¾n a víi nång ®é cña nã trong
chÊt láng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng c gäi lµ mèi quan hÖ ®¼ng nhiÖt (h.8). Nh×n chung a t¨ng khi c t¨ng
nh-ng víi møc ®é kh¸c nhau tuú thuéc b¶n chÊt cña cÆp chÊt hÊp phô cña chÊt r¾n ®· sö dông hÕt
th× dï cã tiÕp tôc t¨ng c th× a còng kh«ng t¨ng. Khi ®ã hÖ hÊp phô ®¹t tr¹ng th¸i b·o hßa vµ gi¸ trÞ a
khi ®ã lµ dung l-îng hÊp phô tèi ®a cña chÊt r¾n.
§Ó m« t¶ quan hÖ gi÷a a vµ c nhiÒu ph-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt kh¸c nhau nh- ph-¬ng tr×nh
Henry, Langmuir, Freundlich, Brunnauer Emmett, Teller (BET), De Boer vµ mét sè d¹ng c¶i tiÕn
cña chóng ®Ó m« t¶ mét hÖ hÊp phô ®-îc s¸t h¬n (xem 2.3.2.1 phÇn I).
HÇu hÕt nh÷ng ph-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt kÓ trªn ®Òu chØ chó ý tíi t-¬ng t¸c gi÷a chÊt hÊp phô
víi chÊt bÞ hÊp phô, bá qua t-¬ng t¸c gi÷a çc chÊt hÊp phô víi nhau trªn bÒ mÆt chÊt hÊp phô
(t-¬ng t¸c ngang, lateral interaction). Mét trong nh÷ng ph-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt cã bao qu¸t ®Õn
t-¬ng t¸c ngang lµ ph-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt Frumkin- Fowler- Gugenhein). XuÊt ph¸t tõ ph-¬ng
tr×nh Langmuir (biÓu thøc 2-78 phÇn I), t¹i nång ®é c©n b»ng c nµo ®ã, ®é che phñ bÒ mÆt chÊt r¾n
lµ , tøc lµ tØ lÖ bÒ mÆt chÊt r¾n bÞ chiÕm cè so víi toµn bé diÖn tÝch bÒ mÆt, còng lµ tØ lÖ a/a m (dung
l-îng h¸p phô t¹i thÕ c©n b»ng víi c so víi dung l-îng hÊp phô tèi ®a cña ®¬n líp ph©n tö):
bc
a=am (6-1)
1 bc
ta cã thÓ viÕt:

 b. c (6-2)
1 
víi a/am=
VÕ tr¸i cña (6-2) lµ tØ lÖ cña phÇn diÖn tÝch bÞ chiÕm chç trªn bÒ mÆt chÊt r¾n  so víi ch-a bÞ
chiÕm (1-), b lµ h»ng sè c©n b»ng hÊp phô. Ph-¬ng tr×nh Frumkin bæ sung vµo vÕ tr¸i cña (6-2)
mét ®¹i l-îng chiÕm (-2A) ®Æc tr-ng cho t-¬ng t¸c ngang:

exp( 2 A _=bc (6-3)
1
A lµ hÖ sè t-¬ng t¸c, NÕu A=0 th× ph-¬ng tr×nh Frumkin cã d¹ng ®-êng ®¼ng nhiÖt
Langmuir. A>0 th× cã t-¬ng t¸c hót gi÷a çc chÊt bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n, cßn A<0 xuÊt
hiÖn t-¬ng t¸c ®Èy. Cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc b vµ A trong ph-¬ng ph¸p tèi -u sè liÖu thùc nghiÖm (a,
am, c) hay ph-¬ng ph¸p thö (curve fitting) {53}. Trong nhiÒu tr-êng hîp, do thay ®æi pH cña m«i
tr-êng mét hÖ hÊp phô cã gi¸ trÞ A>0 (hót) t¹i vïng pH thÊp nh-ng l¹i cã gi¸ trÞ A<0 (®Èy) khi pH
t¨ng lªn do çc chÊt bÞ hÊp phô trë nªn tÝch ®iÖn ©m so víi tr¹ng th¸i trung hßa ë vïng pH thÊp
ch¼ng h¹n.
6.3. Phøc chÊt trªn bÒ mÆt chÊt r¾n
Trong phÇn tr-íc (3.4 phÇn II) ®· tr×nh bµy qu¸ tr×nh t¹o phøc trong dung dÞch, trong ®ã c¶
nguyªn tö trïng t©m vµ çc phèi tö ®Òu ë tr¹ng th¸i tan trong n-íc. Qu¸ tr×nh t¹o phøc trªn bÒ mÆt
chÊt r¾n (chÊt hÊp phô) còng cã h×nh ¶nh t-¬ng tù, nh-ng nã x¶y ra trªn bÒ mÆt chÊt r¾n, t¹i çc vÞ
trÝ nhãm chøc trªn bÒ mÆt. Çc nhãm chøc nµy tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i tr-êng cã thÓ ®ãng vai
trß cña nguyªn tö trung t©m hay phèi tö, vÒ ph-¬ngdiÖn hÊp phô nã cã thÓ hÊp phô çc ion kim lo¹i
hay çc phèi tö mang ®iÖn tÝch ©m hay çc baz¬ Lewis cã kh¶ n¨ng nh-êng ®iÖn tö. Nh- ®· nh¾c
tíi, çc nhãm chøc bÒ mÆt th-êng lµ çc nhãm 0H, C00H, SH hay nhãm chøa nit¬, photpho. VÒ
b¶n chÊt chóng lµ çc axit vµ baz¬ yÕu. LÊy vÝ dô ®èi víi tr-êng hîp mét oxit kim lo¹i (mangan,
s¾t, nh«m, kÏm), trªn bÒ mÆt cã nhãm 0H. Nhãm chøc nµy cã chøa nguyªn tö oxy cã kh¶ n¨ng

nh-êng ®iÖn tö nh- çc phèi tö th«ng th-êng cho nªn nã cã thÓ ®ãng vai trß cña phèi tö trong qu¸
tr×nh t¹o phøc. VÝ dô
Fe-0H+Cu2+Fe-0Cu++H+ (6-4)
Ph¶n øng t¹o phøc (6-4) còng cã thÓ ®îc coi lµ qu¸ tr×nh hÊp phô c¹nh tranh gi÷a proton vµ
Cu2+. Trong m«i tr-êng cã pH cao sù ph©n li cña H+ dÔ dµngh¬n nªn qu¸ tr×nh hÊp phô kim lo¹i ®îc
thóc ®Èy. trong m«i tr-êng axit, sù ph©n li cña nhãm 0H thuËn lîi, t¹o ra çc t©m ®iÓmmang ®iÖn
tÝchd-¬ng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh hÊp phô çc anion, çc chÊt cã kh¶ n¨ng nh-êng
®iÖn tö (çc phèi tö):
Fe(0H)+F- Fe-F+0H- (6-5)
Khi ®ã nhãm chøc ®ãng vai trß cña nguyªn tö trung t©m vµ ph¶n øng (6-5) cã thÓ coi lµ qu¸
tr×nh trao ®æi phèi tö.
Qu¸ tr×nh phøc trªn cho phÐp ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng hÊp phô H+, 0H-, cation kim lo¹i, anion, çc
phèi tö phô thuéc vµo pH vµ ®iÒu kiÖn cña m«i tr-êng còng nh- ®Æc tr-ng bÒ mÆt phøc kÓ trªn vµ
¶nh h-ëng lªn mét lo¹t tÝnh chÊt cña hÖ keo trong m«i tr-êng n-íc: líp ®iÖn kÐp, líp khuÕch t¸n,
®iÓm ®¼ng ®iÖn...
XÐt theo quan ®iÓm hÊp phô, qu¸ tr×nh t¹o phøc bÒ mÆt chÊt r¾n cã quan hÖ mËt thiÕt víi
ph-¬ng tr×nh hÊp phô Langmuir vµ Frumkin v× sè t©m hÊp phô chØ lµ ®¬n líp vµ cã giíi h¹n (mËt ®é
nãm chøc), mçi nhãm chøc chØ tiÕp nhËn mét ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô (xem 2.3.2.1 phÇn I).
XÐt qu¸ tr×nh t¹o phøc mµ nhãm chøc ®ãng vai trß phèi tö, Me0H (Me lµ kim lo¹i):
Me0H+Cu2+ Me0HCu2+ Me0Cu2++ H+
Víi h»ng sè c©n b»ng cña ph¶n øng lµ K ta cã:
K

 Me0Cu  
 H    Me0H  Cu2 
(6-6)
vµ nång ®é tæng cña nhãm chøc lµ cT={Me0H}+{Me0H-]+{Me0Cu+} v× tån t¹i ®ång thêi c©n
b»ng Me0HMeo-+H+
Phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, nÕu pH cao th× Me0 - chiÕm -u thÕ, pH thÊp th× Me0H
chiÕm -u thÕ. PhÇn lín çc oxit kim lo¹i trong vïng pH th«ng th-êng th× {Me0H}>>{Me0_} v× vËy
cT{Me0Cu+}+{Me0H}. Tõ (6-6) cã thÓ tÝnh {Me0Cu+}:
cT . K H  
 Cu 
1 2
+
{Me0Cu }= (6-7)
1  K H   Cu 
 1 2
{Me0Cu+} chÝnh lµ l-îng chÊt (Cu 2+) bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt, nÕu qui vÒ theo khèi l-îng cña
chÊt hÊp phô th× nã chÝnh lµ l-îng chÊt bÞ hÊp phô a vµ cT øng víi am ta cã:
K H   Cu 
1 2
a- a . (6-8)
1  K H   Cu 
 1
m 2
Ph-¬ng tr×nh (6-8) cã d¹ng ®-êng ®¼ng nhiÖt Langmuir, cã h»ng sè hÊp phô b=K/{H +}. BiÓu
thøc (6-8) chØ ra mèi t-¬ng quan mËt thiÕt gi÷a qu¸ tr×nh t¹o phøc vµ hÊp phô, chóng tØ lÖ thuËn víi
nhau vµ b tØ lÖ nghÞch víi {H+}, tøc lµ trong vïng pH cao h»ng sè hÊp phô b lín, hÊp phô thuËn lîi
h¬n.

Qu¸ tr×nh t¹o phøc bÒ mÆt, trong ®ã nhãm chøc ®ãng vai trß nguyªn tö trung t©m (ph¶n øng
6-5) còng cã quan hÖ t-¬ng tù, tuy nhiªn ¶nh h-ëng cña pH cã chiÒu h-íng kh¸c, pH cµng t¨ng th×
qu¸ tr×nh hÊp phô cµng khã kh¨n h¬n.
6.4. TÝnh chÊt hÊp phô cña bÒ mÆt oxit, hydroxit
Trong n-íc tù nhiªn vµ qu¸ tr×nh xö lý n-íc, n-íc th¶i ng-êi ta gÆp çc chÊt hÊp phô r¾n
d¹ng oxit, hydroxit ®Æc biÖt cña çc nguyªn tè Si, Al, Fe hay hçn hîp cña chóng. Trong m«i tr-êng
n-íc, çc chÊt r¾n kÓ trªn ®-îc bao phñ bëi çc nhãm 0H víi mËt ®é cã thÓ ®¹t 10 -3 mol/g, kho¶ng
10-5mol/m2.
CÊu tróc ph©n tö cña nhãm 0H trªn chÊt r¾n kh«ng æn ®Þnh, chóng cã thÓ cã çc d¹ng:
0H
Me
Me 0H , Me  0H , Me  00 HH2 , Me 0H
0H
Qu¸ tr×nh hÊp phô (t¹o phøc bÒ mÆt) cña çc nhãm hydroxit cã nh÷ng ®Æc tr-ng {54}:
- HÊp phô x¶y ra t¹i çc t©m ®Æc thï, cã kh¶ n¨ng t¹o phøc.
- HÊp phô tu©n theo qui luËt t¸c dông khèi l-îng.
- Cã sù h×nh thµnh ®iÖn tich bÒ mÆt do chÝnh qu¸ tr×nh t¹o phøc.
- Cã thÓ ®¸nh gi¸ ®-îc ¶nh h-ëng cña ®iÖn tÝch bÒ mÆt lªn qu¸ tr×nh hÊp phô th«ng qua kh¶o
s¸t vÒ líp ®iÖn kÐp.
Qu¸ tr×nh hÊp phô t¹o phøc bao gåm nh÷ng d¹ng c©n b»ng sau:
- C©n b»ng axit baz¬
Me0H+H+Me0H2+ (6-9)
Me0H+0H +H20 -
(6-10)
- T¹o liªn kÕt víi kim lo¹i
Me0H +Mz+Me0M(z-1)++H+ (6-11)
2Me0H+M (Me0)2M z+ (z-2)+
+2H +
(6-12)
z+ (z-2)+ +
Me0H+M +H20Me-0M0H +2H (6-13)
- Trao ®æi phèi tö(L-=phèi tö)
Me-0H+L-Me-L+0H- (6-14)
2Me-0H+l Me2-L +20H
- + -
(6-15)
- T¹o phøc bËc ba (ternarry surface complex)
Me0H+ L-+Mz+ Me-L-Mz++0H- (6-16)
Me0H+L-+Mz+Me-0M-L(z-2)+H+ (6-17)
Çc d¹ng hydroxit lµ çc chÊt l-ìng tÝnh, thÓ hiÖn ®ång thêi tÝnh axit vµ baz¬. §èi víi tõng
d¹ng hydroxit, trong m«i tr-êng pH cao nã thÓ hiÖn tÝnh axit, nh-êng proton t¹o ra Me0 -, bÒ mÆt
khi cã ®iÖn ©m.
axit kiem
Me-0H2+  Me  0 H  Me0

Trong m«i tr-êng pH thÊp nã thÓ hiÖn tÝnh baz¬, nhËn proton t¹o ra Me0H 2+ víi bÒ mÆt mang
diÖn tÝch d-¬ng. T¹i mét gi¸ pH nµo ®ã mµ nång ®é {Me)H 2+}={Me0-} th× ®iÓm pH ®ã gäi lµ ®iÓm
®iÖn tÝch b»ng kh«ng (point of zero charge), hay ®iÓm ®¼ng ®iÖn, ký hiÖu lµ pHpzc(xem 1.6 phÇn
II). pHpzc n»m gi÷a h»ng sè c©n b»ng axit vµ baz¬ cña chÊt ®ã. H×nh 20 biÓu diÔn sù phô thuéc cña
®iÖn tÝch bÒ mÆt c¶ mét sè lo¹i keo pH. §iÓm c¾t gi÷a gi¸ trÞ 0 cña ®iÖn tÝch bÒ mÆt víi ®å thÞ cña
tõng chÊt lµ pHzpc cña chÊt ®ã. PhÝa bªn trªn ®iÖn tÝch bÒ mÆt tÝch ®iÖn d-¬ng (Me0H+) phÝa d-íi bÒ
mÆt tÝch ®iÖn ©m.
0,2
0,1
0
-0,1
-0,2
2 4 6 8 10 12 pH
H×nh20: ¶nh h-ëng cña pH lªn ®iÖn tÝch bÒ mÆt
§èi víi çc chÊt hçn hîp oxit, vÝ dôu alumosilicat, ®Êt sÐt th× pH pzc th-êng cã gi¸ trÞ n»m
trong kho¶ng gi÷a cña gi¸ trÞ ®Æc tr-ng cho tõng lo¹i. pH pzc cña mét chÊt phô thuéc vµo b¶n chÊt
cña chÊt ®ã (®iÖn tÝch, b¸n kÝnh nguyªn tö trung t©m), nång ®ä ion trong m«i tr-êng x¸c ®Þnh thÕ
n¨ng cña hÖ.
Trong qu¸ tr×nh t¹o phøc chÊt bÒ mÆt cña oxit, hydroxit víi ion kim lo¹i th× nguyªn tö oxy
trªn bÒ mÆt ®ãng vai trß nh-êng ®iÖn ion H+ ®-îc t¸ch ra khái bÒ mÆt:
Me-0H+Cu2+Me-0-Cu++H+
NÕu mËt ®é cña nhãm 0H ®ñ lín cã thÓ t¹o ra phøc bÒ mÆt gåm hai t©m:
2Me-0H+Cu2+ (Me-0)2Cu+H+
Çc ph¶n øng t¹o phøc trªn cho thÊy, trong m«i tr-êng pH cao kh¶ n¨ng t¹o phøc bÒ mÆt víi
ion kim lo¹i x¶y ra thuËn lîi h¬n, vÒ ph-¬ng diÖn hÊp phô (ion kim lo¹i vµ H +) trªn bÒ mÆt chÊt r¾n
th× ®ã lµ qu¸ tr×nh hÊp phô c¹nh tranh mµ bÒ mÆt oxit, hydroxit lµ mét axit vµ baz¬ yÕu.
Còng gièng tr-êng hîp t¹o phøc chÊt tan, d¹ng phøc t¹o nªn bÒ mÆt do liªn kÕt hãa häc trùc
tiÕp gi÷a oxy trªn bÒ mÆt víi ion kim lo¹i gäi lµ pøc néi. D¹ng phøc chÊt mµ trong ®ã ko¶ng çch
gi÷a ion kim lo¹i víi nhãm chøc bÒ mÆt t-¬ng ®èi lín do t-¬ng t¸c lùc hót tÜnh ®iÖn, vµ gi÷a chóng
cã tån t¹i mét hay nhiÒu ph©n tö n-íc th× gäi lµ phøc ngo¹i hay cÆp ion. Çc ion kim lo¹i cña d¹ng
phøc nµy cã ®é linh ®éng nhÊt ®Þnh trong líp ®iÖn kÐp. Ion kim lo¹i trong phøc ngo¹i vµ phøc néi
cã nh÷ng ®Æc tr-ng riªng. Do liªn kÕt hãa häc trùc tiÕp víi phèi tö oxy cña bÒ mÆt nªn ion kim lo¹i
trong phøc néi t¨ng mËt ®é ®iÖn tö vµ v× vËy cã thÕ oxy hãa khö kh¸c víi ion trong phøc ngo¹i.
Mét trong nh÷ng ph-¬ng ph¸p ®¬n gi¶n ®Ó ph©n biÖt gi÷a hai lo¹i phøc trªn lµ kh¶o s¸t ¶nh h-ëng
cu¶ c-êng ®é ion lªn c©n b»ng t¹o phøc. Phøc ngo¹i bÞ chi phèi m¹nh h¬n bëi c-êng ®é ion vµ cã
®é bÒn thÊp h¬n so víi phøc néi.
C¬ chÕ hÊp phô çc phèi tö tõ dung dÞch (anion vµ axit yÕu) chñ yÕu lµ trao ®æi phèi tö, tøc lµ
çc phèi tö trong dung dÞch ®-îc trao ®æi víi nhãm 0H bÒ mÆt (6-14) (6-15). §ã lµ qu¸ tr×nh hÊp
phô c¹nh gi÷a phèi tö L- vµ 0H- víi trung t©m axit Lewis (ion kim lo¹i trªn bÒ mÆt). Còng gièng

nh- tr-êng hîp hÊp phô ion kim lo¹i, d¹ng trao ®æi phèi tö nµy phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng.
Trong m«i tr-êng pH thÊp th× kh¶ n¨ng çc anion vµ axit yÕu thuËn lîi h¬n. Trong tr-êng hîp çc
phèi tö cã chøa nhiÒu t©m oxy nh- axalat hay photphat cã thÓ t¹o ra phøc chÊt cµng cua (chelat).
Trong tr-êng hîp çc ion kim lo¹i trong dung dÞch hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n ch-a b·o
hßa sè phèi trÝ th× nã cã thÓ tiÕp nhËn thªm phèi tö tõ dung dÞch (L -) t¹o thµnh d¹ng phøc bËc ba (6-
16), nÕu phèi tö cã nhiÒu t©m th× còng t¹o thµnh phøc bËc ba d¹ng (6-15).
6.5. HÊp phô ph©n tö
HÊp phô ph©n tö lµ qu¸ tr×nh hÊp phô mµ trong ®ã cÊu tróc ph©n tö cña chÊt bÞ hÊp phô vÒ c¬
b¶n kh«ng thay ®æi cÊu tróc ®iÖn tö tr-íc vµ sau khi hÊp phô. Qu¸ tr×nh ®ã th-êng x¶y ra ®èi víi
çc ph©n tö trung hßa, nã cã nh÷ng ®Æc tr-ng kh¸c so víi hiÖn t-îng t¹o phøc bÒ mÆt chÊt r¾n hay
qu¸ tr×nh trao ®æi ion. Mét hÖ chÊt hÊp phô- bÞ hÊp phô cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt hay khong phô
thuéc vµo t-¬ng t¸c gi÷a chóng vµ cÊu tróc xèp, diÖn tÝch bÒ mÆt cña chÊt hÊp phô. Çc cÆp chÊt
hÊp phô- bÞ hÊp phô cã b¶n chÊt hãa häc gièng nhau th× t-¬ng t¸c tèt víi nhau. Trong m«i tr-êng
n-íc mét hÖ hÊp phô tèt cÇn cã çc yÕu tè:
- TÝnh kh«ng t-¬ng hîp (kþ n-íc) gi÷a chÊt tan (chÊt bÞ hÊp phô) víi m«i tr-êng n-íc.
- Kh¶ n¨ng t-¬ng t¸c gi÷a chÊt r¾n (chÊt hÊp phô) víi chÊt tan m¹nh h¬n t-¬ng t¸c gi÷a chÊt
tan v¬Ý dung m«i.
Trong m«i tr-êng n-íc, çc ph©n tö trung hßa phÇn lín lµ çc chÊt h÷u c¬, çc chÊt ho¹t
®éng bÒ mÆt, axit humic, fulvic, mét sè polyme nh- protein, polyelectrolyt.
Mét chÊt tan cã kh¶ n¨ng tan tèt trong n-íc lµ do t-¬ng t¸c gi÷a çc ph©n tö n-íc víi chÊt
tan cao, chóng thÓ hiÖn ë tÝnh -a n-íc. V× vËy dÔ dµng dù ®o¸n mèi liªn hÖ gi÷a kh¶ n¨ng hÊp phô
cña chÊt tan ®ã víi ®é tan cña nã. Mét chÊt cã ®é tan cao th× kh¶ n¨ng hÊp phô trªn chÊt r¾n thÊp vµ
ng-îc l¹i. TÝnh chÊt ®ã gäi lµ qui t¾c Lundelius. VÝ dô kh¶ n¨ng hÊp phô cña hä chÊt axit h÷u c¬
theo trËt tù formic, axetic, propionic, butyric trªn than ho¹t tÝnh t¨ng trong m«i tr-êng n-íc v× ®é
tan cña nã gi¶m nh-ng trong dung m«i toluen (®é tan t¨ng) th× l¹i gi¶m. HiÖn t-îng trªn cã thÓ gi¶i
thÝch lµ tr-íc khi ®-îc hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n, chÊt tan cÇn ph¶i “bøt” khái sù rµng buéc nµo
®ã vÒ mÆt t-¬ng t¸c gi÷a nã víi çc ph©n tö n-íc. Tuy nhiªn qui t¾c nµy cã nh÷ng ngo¹i lÖ, nªn nã
chØ ®-îc sö dông nh- mét ph-¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l-îng.
Nh×n chung, çc hîp chÊt h÷u c¬ chøa m¹ch cacbon cµng dµi th× ®é tan cña chóng chóng
gi¶m do t-¬ng t¸c ®Èy gi÷a n-íc vµ nguyªn tö cacbon t¨ng lªn vµ do ®ã kh¶ n¨ng hÊp phô khi
m¹ch cacbon lín, ®ã lµ qui t¾c Trauber vµ nã lµ tr-êng hîp riªng cña qui t¾c Lundelius. CÊu tróc
h×nh häc cña ph©n tö chÊt tan Ýt ¶nh h-ëng ®Õn c©n b»ng hÊp phô cña hÖ, trõ tr-êng hîp hÖ mao
qu¶n cña chÊt hÊp phô nhá, çc chÊt bÞ hÊp phô kh«ng tiÕp cËn ®-îc ®iÖn tÝch bªn trong (hiÖu øng
r©y ph©n tö) vµ do tèc ®é hÊp phô chËm khÝ ®¹t tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng.
RÊt nhiÒu çc t¹p chÊt h÷u c¬ tån t¹i trong n-íc, n-íc th¶i cã chøa mét sè nhãm chøc ®é
ph©n cùc nh- - C00H, -0H, -NH2,-NCS, _CH0, -S03H, nh÷ng hîp chÊt nµy cã thÓ tån t¹i ë d¹ng ion
trong ®iÒu kiªn pH tÝch hîp, gièng tÝnh n¨ng cña lo¹i axit vµ baz¬ yÕu. Trong m«i tr-êng n-íc tù
nhiªn phÇn lín çc chÊt hÊp phô, kÓ c¶ than ho¹t tÝnh (xem h,20) ®iÒu tÝch ®iÖn ©m nªn d¹ng tån t¹i
cña chÊt bÞ hÊp phô còng ¶nh h-ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp phô cu¶ hÖ. HÇu hÕt çc chÊt hÊp phô ë d¹ng
ion cã kh¶ n¨ng hÊp phô thÊp. Kh¶ n¨ng hÊp phô cao nhÊt cña hÖ th-êng ë tr¹ng th¸i çc chÊt tan
cã ®iÖn tÝch cùc tiÓu. Víi çc chÊt bÞ hÊp phô cã tÝnh chÊt l-ìng tÝnh axit, baz¬ (vÝ dô ph©n tö chøa
®ång thêi nhãm C00H vµ NH2) th× kh¶ n¨ng hÊp phô cña hÖ ®¹t gi¸ rtrÞ cao nhÊt t¹i ®iÓm ®¼ng
®iÖn, t¹i ®ã sè l-îng nhãm chøc tÝch ®iÖn ©m b»ng nhãm chøc tÝch ®iÖn d-¬ng.

Qui t¾c chung ®Ó dù ®o¸n ¶nh h-ëng cña ®é ph©n cùc cña çc chÊt tan lªn kh¶ n¨ng hÊp phô
lµ: mét chÊt tan ph©n cùc -a mét pha cã ®é ph©n cùc cao h¬n (®é ph©n cùc cña hîp chÊt h÷u c¬ phô
thuéc vµo sù ph©n çch ®iÖn tÝch trong ph©n tö, hÇu hÕt çc ph©n tö cã cÊu tróc bÊt ®èi xøng ®Òu cã
®é ph©n cùc), nãi çch kh¸c: mét chÊt tan ph©n cùc sÏ ®-îc hÊp phô m¹nh trªn mét chÊt kh«ng
ph©n cùc. HÊp phô chÊt h÷u c¬ trong n-íc v× thÕ chñ yÕu sö dông than ho¹t tÝnh (chÊt kh«ng ph©n
cùc). §èi víi çc chÊt tan ph©n cùc nh- r-îu, amin, mét vµi axit m¹ch ng¾n cã thÓ hÊp phô trªn çc
chÊt Êp phô cã ®é ph©n cùc cao h¬n nh- silicgel, oxit nh«m, mét sè lo¹i thuéc hä chÊt alumosilicat.
Çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt lµ çc t¹p chÊt còng th-êng gÆp trong n-íc th¶i, n-íc sinh ho¹t. §Æc
tr-ng quan träng nhÊt cña nhãm chÊt nµy lµ kh¶ n¨ng tÝch tô (t¨ng nång ®é) ë vïng bªn ph©n çch
pha (n-íc- kh«ng khÝ), tøc lµ kh¶ n¨ng hÊp phô d-¬ng tÝnh theo Gibbs. Kh¶ n¨ng tÝch tô ®-îc trong
vïng ph©n çch pha lµ do dung dÞch chøa chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt cã søc c¨ng bÒ mÆt nhá h¬n dung
dÞch kh«ng chøa nã, tøc lµ t-¬ng t¸c gi÷a çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt víi dung m«i m¹nh h¬n gi÷a
çc ph©n tö n-íc víi nhau. ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt cã hai phÇn chÝnh: PhÇn chøa m¹ch cacbon kþ
n-íc vµ phÇn chøa nhãm chøc ho¹t ®éng -a n-íc. Trong vïng ph©n çch pha n-íc- kh«ng khÝ,
phÇn th©n cacbon h-íng vÒ pha khÝ, phÇn chøa çc nhãm chøc h-íng vÒ pha n-íc.
Trong çc nhãm chøc cã thÓ bÞ ph©n ly t¹o ra ph©n tö m¹ng ®iÖn tÝch ©m gäi lµ chÊt ho¹t
®éng bÒ m¹t ©m nh- xµ phßng (muèi natri cña axit bÐo cã m¹ch tõ 10-22 nguyªn tö) hay çc alkyl
sulfonat (-S03Na). ChÊt ho¹tt ®éng bÒ mÆt trung tÝnh lµ nh÷ng chÊt chøa çc nhãm chøc kh«ng cã
kh¶ n¨ng ph©n ly, th¬nõg chøa çc nhãm 0H. Trong n-íc çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt hÊp phô trªn
chÊt r¾n phô thuéc vµo tÝnh n¨ng t-¬ng t¸c t-¬ng ®èi gi÷a chungs víi n-íc vµ víi chÊt hÊp phô.
Trong mét sè tr-êng hîp, nÕu tÝnh kþ n-íc cña chóng cao, chóng cã thÓ t¹o phøc víi bÒ mÆt chÊt
r¾n ph©n cùc.
HÊp phô axit humic, fulvic cã nh÷ng ®Æc thï riªng do çc läai axit nµy ®ång thêi chøa nhiÒu
nhãm chøc (0H, C00H, C0) vµ m¹ch cacbon th¬m hay m¹ch th¼ng. §iÓm ®¼ng ®iÖn cña chóng
th-êng n»m trong kho¶ng 3-5. Çc lo¹i axit nµy v× vËy ®Òu cã chøa çc thµnh phÇn kþ n-íc vµ -a
n-íc. Do tÝnh kþ n-íc nªn çc lo¹i axit nµy bÞ hÊp phô trªn chÊt r¾n vµ ®ång thêi chóng cã thÓ t¹o
phøc víi chÊt hÊp phô.
Còng gièng çc axit h÷u c¬ kh¸c, kh¶ n¨ng hÊp phô cña chóng trªn chÊt r¾n bÞ ¶nh h-ëng
bëi pH, ë vïng trung hßa ®iÖn tÝch pH=3-5 kh¶ n¨ng hÊp phô lµ cao nhÊt vµ gi¶m dÇn khi pH t¨ng.
HÊp phô poymer trªn chÊt r¾n chñ yÕu do t-¬ng t¸c vËt lý, lùc Van der Waals, cña çc nhãm
CH2 trong m¹ch víi chÊt hÊp phô vµ do lùc nµy cã tÝnh céng hîp nªn kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô cña
polyme m¹ch dµi cao h¬n polyme m¹ch ng¾n cïng lo¹i. Mét sè lo¹i polyme tæng hîp, tù nhiªn cã
chøa çc nhãm chøc nh- hydroxyl, carboxyl, photphoyl, amin, còng ®ãng gãp vµo lùc t-¬ng t¸c
hÊp phô d-íi d¹ng t-¬ng t¸c hãa häc.
Çc chÊt polyeletrolyte lµ hä chÊt polyme chøa nhiÒu nhãm chøc cã tÝch ph©n li, çc khóc
chøa nhãm chøc ®Èy nhua do lùc tÝnh ®iÖn nªn h×nh d¹ng cña chóng còng biÕn ®æi, nh- duçi th¼ng,
co cuén tuú theo ®iÒu kiÖn cña m«i tr-êng. Còng do tÝnh ®Èy nªn qu¸ tr×nh hÊp phô chØ cã thÓ x¶y
ra ë d¹ng ®¬n líp, trong tr¹ng th¸i bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt chÊt r¾n çc ph©n tö polyelectrolyt cã
khuynh h-íng tån t¹i ë d¹ng cÊu tróc ph¼ng. NÕu chÊt hÊp phô vµ polyelectrolyte tÝch ®iÖn tr¸i dÊu
th× lùc t-¬ng t¸c hÊp phô lµ tÝnh ®iÖn, nÕu ®iÖn tÝch gi÷a chóng lµ cïng lo¹i th× hÊp phô chØ cã thÓ
x¶y ra khi lùc t-¬ng t¸c kh«ng ph¶i lµ tÜnh ®iÖn (Van der Waals, hãa häc, cÇu hydro) v-ît tréi lùc
®Èy tÜnh ®iÖn. Do t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn ®ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh hÊp phô
polyelectrolete nªn ¶nh h-oöng cña çc chÊt ph©n ly l¹ vµ pH cña m«i tr-êng lµ rÊt lín. Trong m«i
tr-êng cã c-êng ®é ion cao (nång ®é chÊt ph©n ly l¹ lín) th× tÝnh hÊp phô cña polyelectrolyte
kh«ng gièng nh- çc polyme trung hßa. pH vµ c-êng ®é ion cña m«i tr-êng kh«ng nh÷ng t¸c ®éng
lªn c©n b»ng hÊp phô cña hÖ mµ cßn cã t¸c ®éng lªn tèc ®é hÊp phô cña hÖ (xem 2.3.1.5 phÇn I).

Trong thùc tiÔn, rÊt Ýt khi mét hÖ hÊp phô chøa mét hîp chÊt mµ lµ mét hçn hîp nhiÒu cÊu tö.
§Ó quan s¸t mét hÖ phøc t¹p nh- vËy cÇn cã ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn riªng kh¸ phøc t¹p vµ cã thÓ
tham kh¶o trong nhiÒu tµi liÖu chuyªn s©u vÝ dô {40}.
7. Trao ®æi ion

Trao ®æi ion lµ hiÖn t-îng quan s¸t ®-îc trong m«i tr-êng n-íc vµ cã øng dông réng r·i,
quan träng nhÊt trong qu¸ tr×nh lµm mÒm n-íc. Trao ®æi ion theo nghÜa hÑp lµ sù thay thÕ cña mét
ion (cation hay aion) tõ mét dung dÞch víi mét ion cïng dÊu ®-îc cè ®Þnh bëi lùc tÜnh ®iÖn trªn
mét chÊt r¾n kh«ng tan. Sù trao ®æi gi÷a çc ion ngoµi dung dÞch vµ trªn chÊt r¾n tu©n theo qui luËt
c©n b»ng ®iÖn tÝch, tøc lµ mét ion hãa trÞ mét trao ®æi víi mét ion hãa trÞ mét.
Cationit lµ ch©t trao ®æi cation, nã trao ®æi ®-îc víi çc ion d-¬ng ngoµi dung dÞch bëi trªn
chÊt r¾n (chÊt trao ®æi ion) cã chøa çc nhãm chøc sulfon R -S03H, carboxxyl R-C00H, phenol R-
0H, phosphon R- P03H2(R lµ m¹ng chÊt r¾n mµ çc nhãm chøc g¾n trªn ®ã). Çc ion H+ trong
nhãm chøc ®ã cã kh¶ n¨ng trao ®æi víi çc cation ngoµi dung dÞch. Theo quan ®iÓm cña Bronsted
th× çc nhãm ®ã lµ axit cã kh¶ n¨ng nh-êng proton, nÕu nã lµ axit m¹nh kh¶ n¨ng ph©n li cao
kh«ng phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng th× chÊt trao ®æi ion gäi lµ lo¹i cationit m¹nh (läai chøa
nhãm R- S03H). Cationit m¹nh d¹ng th-¬ng phÈm ngoµi chøa H+ cßn cã d¹ng chøa Na+ (R-S03Na)
®Ó tiÖn lîi cho viÖc sö dông, tøc lµ nã ®· ®-îc trao ®æi víi Na + trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. NÕu çc
nhãm thuéc lo¹i axit yÕu R-C00H, R-0H, R-P03H) th× cationit chøa nã gäi lµ cationit yÕu, kh¶ n¨ng
ph©n li yªu vµ phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng.Th-¬ng phÈm cationit yÕu th-êng chØ ë d¹ng H +
vµ ®-îc sö dông cho nh÷ng môc ®Ých t-¬ng ®èi ®Æc thï (c«ng nghÖ dùoc, y, thùc phÈm).
Anionit lµ chÊt trao ®æi ion cã chøa çc nhãm chøc amin bËc nhÊt R-NH2, amin bËc hai R-
R’NH, amin bËc ba R-R2’N, amin bËc bèn R-R3’N+0H-. Anionit m¹nh lµ lo¹i chøa nhãm chøc cã
kh¶ n¨ng ph©n li cao, kh«ng phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng (amin bËc bèn), anionit yÕu lµ lo¹i
chøa nhãm chøc cã kh¶ n¨ng ph©n li thÊp.
ChÊt trao ®æi ion cã nguån gèc v« c¬ hay h÷u c¬. ChÊt trao ®æi v« c¬ th-êng lµ d¹ng cationit
trªn nÒn alumosilicat: bentonit, vermiculit, mét sè lo¹i sÐt, zeolit tù nhiªn, zeolit tæng hîp. Mét vµi
d¹ng anionit v« c¬ cã thÓ kÓ ra lµ dolomit, apatit {Ca 5(p04)3}F, hydroxylapatit {Ca5(P04)3}0H vµ
silicat cña kim lo¹i nÆng.
ChÊt trao ®æi ion h÷u c¬ phong phó h¬n, chóng cã nguån gèc tõ tù nhiªn nh- than bïn,
lignin, tanin, lo¹i tæng hîp gåm hai hä chÝnh lµ lo¹i than sulfon hãa vµ nhùa trao ®æi ion, Nhùa trao
®æi ion ®-îc chÕ t¹o theo hai ph-¬ng ph¸p chÝnh lµ trïng ng-ng mononer d¹ng aromat víi
formaldehyt ho¹c trïng hîp mononer stryren víi divinyl benzen (chÊt kh©u m¹ch). Ph¶n øng t¹o
çc nhãm chøc cã thÓ tiÕn hµnh tr-íc hoÆc sau qu¸ tr×nh polyme hãa {56,57, 58}. Trõ mét sè
tr-êng hîp ®Æc thï, chÊt trao ®æi ion ®-îc sö dông réng r·i trong kü thuËt xö lý n-íc lµ hä nhùa
trao ®æi ion t¹o ra tõ ph-¬ng ph¸p trïng hîp stryen víi divinyl benzen (th-êng 6-12%). Hä chÊt
nµy cã ®é bÒn c¬ häc cao, ®é tr-¬ng në lín, dung l-îng trao ®æi ion n»m trong kho¶ng 3-5m®l/g
(1,6-2,2ml®/ml). TÊt c¶ çc lo¹i hùa trao ®æi ion ®Òu lµ polyme cã cÊu tróc kh«ng gian ba chiÒu nªn
nã kh«ng bÞ tan trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng. ChÊt rao ®æi ion cã ®é xèp kh¸ lín, chøa mét l-îng
n-íc 40-60% tÝnh theo khèi l-îng.
7.1. TÝnh n¨ng trao ®æi ion
Trong thùc tiÔn, chÊt trao ®æi ®-îc xem lµ nguån dù tr÷ ion cã thÓ trao ®æi ®-îc, sö dông
®-îc trong tr-êng hîp cô thÓ. Kh¶ n¨ng cña nguån cã thÓ sö dông phô thuéc vµo tiÒm n¨ng néi t¹i

(dung l-îng) cña chÊt trao ®æi ion, vµo kh¶ n¨ng ph¸t huy phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn bªn ngoµi (pH
cña m«i tr-êng, tÝnh chän läc cña ion c©n trao ®æi, çc t¹p chÊt ¶nh h-ëng ®Õn c©n b»ng) vµ tèc ®é
lµm viÖc cña qu¸ tr×nh trao ®æi v× trong thùc tiÔn rÊt Ýt qu¸ tr×nh h¹ot ®éng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng.
Dung l-îng trao ®æi ion lµ th«ng sè ®Æc tr-ng quan träng cho mét chÊt trao ®æi, tøc lµ thÓ
hiÖn vÒ mÆt chÊt l-îng s¶n phÈm. Nã lµ thong sè quan träng nhÊt dïng ®Ó tÝnh to¸n, thiÕt kÕ qu¸
tr×nh trao ®æi ion kü thuËt. Trong chõng mùc nµo ®ã, dung l-îng trao ®æi ®-îc xem lµ mét d¹i
l-îng ®Æc tr-ng kh«ng phô thuéc vµo ngo¹i c¶nh hoÆc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh. Sau ®©y
lµ mét vµi ®Þnh nghÜa vÒ dung l-¬ng trao ®æi ion:
Dung l-îng tæng lµ sè nhãm chøc tÝnh b»ng ®-¬ng l-îng gam trªn mét ®¬n vÞ khèi l-îng
kh« chÊt trao ®æi hay trªn mét ®¬n vÞ thÓ tÝch trao ®æi ë tr¹ng th¸i tr-¬ng në (ml®l/g hoÆc ml®l/ml).
§¹i l-îng nµy chØ cho biÕt sè nhãm chøc tèi ®a mµ vËt liÖu trao ®æi cã chø kh«ng thÓ hiÖn tÝnh
n¨ng sö dông cña nã.
Dung l-îng hiÖu dông lµ l-îng ion trao ®æi trong ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh cô thÓ. TrÞ sè cña ®¹i
l-îng nµy lu«n nhá h¬n dung l-îng tæng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn tiÐn hµnh nh- pH, nång ®é ion
c©n trao ®æi.
Dung l-îng h©p thu: mét sè chÊt ®iÖn ly, chÊt tan ®-îc lµm giµu lªn trong lßng chÊt trao ®æi
ion do qu¸ tr×nh hÊp phô, t¹o phøc cïng víi qu¸ tr×nh trao ®æi thËt sù. Dung l-îng hÊp thu ®«i khi
cao h¬n dung l-îng tæng.
Dung l-îng ®éng th-êng dïng trong tr-êng hîp cét trao ®æi ion ho¹t ®éng liªn tôc trong
dßng ch¶y. D-íi ®iÒu kiÖn dßng ch¶y qua cét, vÝ dô trong dßng n-íc chøa ion Ca 2+ cã nång ®é C0
nµo ®ã qua cét cationit d¹ng Na +. Khi ch¶y qua cét x¶y ra qu¸ tr×nh trao ®æi gi÷a Na + cña chÊt trao
®æi ion víi Ca2+ cña n-íc vµ kÕt qu¶ lµ n-íc ë ®Çu ra chØ chøa Na + . Sau mét thêi gian ho¹t ®éng
cét b¾t ®Çu b·o hßa vµ nång ®é Ca 2+ t¨ng dÇn (theo thêi gian) ë ®Çu ra vµ ®¹t tíi nång ®é C 0. Cét
ph¶i dõng ho¹t ®éng tr-íc khi nång ®é ë ®Çu ra ®¹t trÞ sè C 0 trong thùc tiÔn th-êng lµ 0,05C 0 mÆc
dï tiÒm n¨ng trao ®æi ion cña cét ch-a c¹n kiÖt, v× vËy dung l-îng trao ®æi cña khèi chÊt trao ®æi
ion bÞ “hao phÝ” mét phÇn. Kh¶ n¨ng trao ®æi ion khi ®ã thÊp h¬n trong ®iÒu kiÖn tÜnh t¬ng øng vµ
gäi lµ dung l-îng ®éng. Dung l-îng ®éng cã liªn quan chÆt chÏ tíi yÕu tè ®éng häc (khuÕch t¸n
trong, khuÕch t¸n mµng), yÕu tè ®éng lùc, thuû lùc cña dßng ch¶y, b¶n chÊt ion trao ®æi, pH cña
m«i tr-êng. Nã liªn quan trùc tiÕp tíi ®é dµi cña tÇngtrao ®æi hay hÖ sè hiÖu dông cña qu¸ tr×nh
trong cét (xem 3.2 phÇn I).
Cationit m¹nh lµ lo¹i chÊt trao ®æi ion chøa nhãm -S03H, v× lµ nhãm axit m¹nh nªn nã cã thÓ
ph©n li gÇn nh- hßan toµn trong kho¶ng pH réng (1-14). Trong tr-êng hîp nµy dung l-îng hiÖu
dông cã trÞ sè ngang víi dung l-îng tæng vµ cã gi¸ trÞ lµ mét h»ng sè.
Cationit yÕu lµ lo¹i chÊt trao ®æi chñ yÕu lµ lo¹i chøa nhãm chøc- C00H. Nhãm chøc nµy cã
h»ng sè c-êng ®é axit pKA=4,8. t¹i pH=4,8 tØ lÖ nhãm chøc cã thÓ ph©n li lµ 50%, tØ lÖ nµy t¨ng
(98% t¹i pH=7) khi pH t¨ng vµ gi¶m ( 2% t¹i pH=3) khi pH gi¶m. v× vËy cationit yÕu chØ cã thÓ
sö dông trong
  m«i tr-êng trung tÝnh vµ m«i tr-êng kiÒm. Anionit m¹nh chøa nhãm chøc amin bËc
bèn- R4 N 0 H , mét nhãm chøc baz¬ m¹nh ph©n li gÇn nh- hßan toµn trong kho¶ng pH 1-
13.Anionit yÕu chøa nhãm amin bËc 1, bËc 2, bËc 3. Trong vïng axit çc nhãm chøc nµy ®-îc
proton hãa trë thµnh mét trung t©m tÝch ®iÖn d-¬ng vµ lµ t©m trao ®æi cho ion:
-R3N+HClR3NH+Cl-
Trong giai ®o¹n nµy, anionit ®ãng vai trß chÊt hÊp phô axit HCl t¹o ra s¶n phÈm céng hîp vµ
sau ®ã míi trë thµnh chÊt trao ®æi anion. Tuú thuéc vµo c-êng ®é baz¬ cña nhã chøc, trong ®iÒu

kiÖn dung dÞch lµ axit (pH<6) sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh trao ®æi anion, vÝ dô trao ®æi víi nitrat cña dung
dÞch:
R3N+Cl-+HN03R3NH+NO3-+HCl
NÕu dung dÞch lµ trung hßa hay kiÒm th× kh«ng x¶y ra hÊp phô vµ trao ®æi ion.
Kh¶ n¨ng trao ®æi, tøc lµ dung l-îng trao ®æi cña cationit, anionit yÕu phô thuéc vµo pH
trong lßng h¹t kh¸c víi pH ë ngoµi dung dÞch vµ chÞu nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng h¬n lµ ë ngoµi. Gi¶ sö
mét cationit chøa H+ trao ®æi víi mét mét dung dÞch ph©n li m¹nh NaCl theo s¬ ®å:
R-S03H+Na+RS03Na+H+ (7-1)
Nång ®é H+ trong chÊt trao ®æi ion t¨ng. Theo nguyªn lý LeCh©ttelier th× víi gi¸ trÞ pH cè
®Þnh cña dung dÞch, ph¶n øng trªn sÏ ®-îc thóc ®Èy m¹nh h¬n, V× vËy c¶ gi¸ trÞ pH vµ dung l-îng
trao ®æi hiÖu dông kh«ng nh÷ng phô thuéc vµo pH cña dung dÞch mµ cßn phô thuéc vµo nång ®é
cña Na+. §èi víi chÊt trao ®æi ion yÕu sù t¸c ®éng còng t-¬ng tù.
Dung l-îng trao ®æi cña chÊt trao ®æi ion yÕu cßn phô thuéc vµo tÝnh chän läc cña ion cÇn
trao ®æi trong dung dÞch, ion cã ¸i lùc cao t¹o ra ®éng lùc trao ®æi lín vµ dung l-îng hiÖu dông
t¨ng h¬n so víi ion cã ¸i lùc thÊp.
Trao ®æi ion cña çc axit chøa nhiÒu proton còng bÞ chi phèi rÊt lín bëi pH trong h¹t nhùa.
VÝ dô tuú thuéc vµo pH cña m«i tr-êng axit photphoic cã thÓ tån t¹i ë çc d¹ng kh¸c nhau: H 3P04
H2P04-, HP043-(pK12, pK7 pK12, xem 1.3, h.10 phÇn II). V× vËy khi pH trong h¹t hùa lín h¬n
12 d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ P0 43—vµ ®Ó trao ®æi ph¶i cÇn tíi 3 nhãm chøc. Trong vïng pH thÊp d¹ng
ion tån t¹i cã hãa trÞ-1 hay -2 nªn khi trao ®æi cÇn mét hoÆc hai nhãm chøc t-¬ng ®-¬ng.
7.2. C©n b»ng trao ®æi ion vµ tÝnh chän läc
Qu¸ tr×nh trao ®æi ion tõ dung dÞch tõ dung dÞch víi ion trong m¹ng chÊt r¾n ®-îc coi lµ mét
ph¶n øng hãa häc thuËn nghÞch. ThÕ c©n b»ng cña ph¶n øng ®-îc x¸c ®Þnh qua thÕ n¨ng hãa häc
cña hÖ vµ m« t¶ qua ®Þnh luËt t¸c dông khèi l-îng. Cho qu¸ tr×nh trao ®æi ion d¹ng:
n(R-) B+ (nhùa) +An+ (dung dÞch)  nB++(R-)nAn+ (7-2)
n+ +
H»ng sè c©n b»ng trao ®æi gi÷a ion A cña dung dÞch víi B cña nhùa KB-A ®-îc biÓu diÔn:
 B   R  A
 n 
n
n

 A  R  B 
KB-A = n (7-3)
n  
n
H»ng sè c©n b»ng KB-A cßn gäi lµ hÖ sè chän läc, thËt ra nã kh«ng ph¶i lµ h»ng sè mµ gi¸ trÞ
thay ®æi theo ®iÒu kiÖn thùc nghiÖm. Trong biÓu thøc (7-3) chÊp nhËn dung dÞch lo·ng, hÖ sè h¹t
®é b»ng 1. §iÒu ®ã cã thÓ dÔ chÊp nhËn ®èi víi nång ®é trong dung dÞch nh-ng trong pha r¾n th×
ho¹t ®é ion th-êng nhá h¬n nång ®é. Qu¸ tr×nh trao ®æi lµ thuËn nghÞch v× vËy kh«ng thÓ ph©n biÖt
gi÷a A trao ®æi víi B hay B trao ®æi víi A cña tõng ion ®¬n lÎ trong giai ®o¹n ®¹t tíi c©n b»ng. §¹i
l-îng h»ng sè c©n b»ng trao ®æi ®Æc tr-ng cho sù ph©n bè nång ®é cña ion th× qu¸ tr×nh trao ddæi
cã tÝnh c¹nh tranh, ion nµo cã ¸i lùc m¹nh h¬n ®èi víi chÊtteao ®æi ion th× tÝnh chän läc cña chÊt
trao ®æi ion ®èi víi ion ®ã lín h¬n. rÞ sè cña K B-A rÊt khã x¸c ®Þnh do khong biÕt chÝnh x¸c nång
®é cña ion B+ trong m¹ng chÊt trao ®æi vµ thay ®æi theo thµnh phÇn hãa häc cña hÖ. TÝnh trao ®æi
chän läc ®èi víi çc ion kh¸c nhau tu©n theo mét sè qui t¾c nhÊt ®Þnh. Ion trao ®æi trong dung dÞch
cã hãa trÞ cµng cao th× tÝnh chän läc cña nã cµng lín. TÝnh chän läc t¨ng khi dung dÞch cµng lo·ng
vµ t¨ng m¹nh nhÊt khi chÊt trao ®æi ion cã dung l-îng trao ®æi lín {56}. HiÖu øng nªu trªn cã liªn

quan mËt thiÕt víi thÕ n¨ng Donnan. Nh÷ng yÕu tè trªn lµ tiÒn ®Ò thuËn lîi cho lùc t-¬ng t¸c tÜnh
®iÖn gi÷a chÊt trao ®æi ion víi ion cÇn trao ®æi trong dung dÞch.
Çc on trao ®æi trong dung dÞch cã vá hydrat nhá cã tÝnh chän läc cao h¬n lo¹i cã líp vá lín.
Vá hydrat lín cã kh¶ n¨ng “che ch¾n” lùc t¬ng t¸c tÜnh ®iÖn cao. §èi víi d·y kim lo¹i kiÒm, tÝnh
chän läc trao ®æi gi¶m tõ C + ®Õn Li+ do líp vá hydrat cña Li + lµ lín nhÊt (cïng ®iÖn tÝch, b¸n kÝnh
ion nhá nhÊt ). MÆt kh¸c ion cã líp vá hydrat hãa lín sÏ lµm t¨ng ¸p suÊt tr-¬ng në cña m¹ng chÊt
trao ®æi ion còng lµm gi¶m tÝnh chän läc. Çc t-¬ng t¸c ®Æc thï kh¸c gi÷a ion trao ®æi vµ nhãm
chøc nh- ®é ph©n cùc, lùc t-¬ng t¸c vËt lý (London, Van der Waals), t¹o cÆp ion, liªn kÕt hãa häc,
d¹ng kÕt tña còng ¶nh h-ëng lªn tÝnh chän läc trao ®æi ion. §èi víi phÇn lín cationit tÝnh chän läc
t¨ng theo d·y: Ba2+> Pb2+> Sr2+> Ca2+> Ni2+> Cd2+> Cu2+> Co2+> Zn2+> Mg2+, U022+> Ti+> Ag+>
Cs+> Rb+> K+> NH4+> Na+> Li+.
Víi cationit m¹nh, H+ cã ®é chänläc n»m gi÷a Na+ vµ Li+, víi çc cationit yÕu th× vÞ trÝ cña
nã phô thuéc vµo pKA cña nhùa. §èi víi phÇn lín anionit, tÝnh chän läc cã thÓ s¾p xÕp theo d·y:
Citrat>S042->oxalat>I->N03-> Cr042->Br->SCN->Cl-formiat>axetat > F-. VÞ trÝ cña 0H- n»m gi÷a
axetat vµ F- ®èi víi anionit m¹nh, ®èi víi anionit nãdÞch chuyÓn vÒ phÝa tr¸i vµ phô thuéc vµo cõng
®é baz¬ cña nhãm chøc.
Ngoµi h»ng sè c©n b»ng hay hÖ ssè chän läc ®· tr×nh bµy, c©n b»ng trao ®æi ion cã thÓ ®îc
m« t¶ qua ®¼ng nhiÖt trao ®æi ion hay hÖ sè t¸ch. §¼ng nhiÖt trao ®æi ion cã thÓ ®-îc m« t¶ mèi
quan hÖ t-¬ng quan gi÷a mol phÇn cña ion trao ®æi A trong pha r¾n víi mol phÇn cña nã trong
dung dÞch ë tr¹ng th¸i c©n b»ng trong ®iÒu kiÖn çc th«ng sè kh¸c ®-îc gi÷ kh«ng thay ®æi.
HÖ sè t¸ch ®-îc sö dông réng r·i trong kü thuËt, vÝ dô ®Ó tÝnh to¸n thiÕt kÕ cho cét trao ®æi
ion. §èi víi mét hÖ gåm hai ion trao ®æi, gi¶ sö lµ i vµ j th× hÖ sè t¸ch cña nã ®-îc ®Þnh nghÜa lµ tØ
sè cña tØ lÖ nång ®é ion i trong nhùa vµ trong dung dÞch víi tØ lÖ nång ®é ion j còng trong nhù a vµ
dung dÞch.
Yi / xi
i-j= (7-4)
Yj / x j
yi, yj lµ mol phÇn cña ion i, j trong nhùa, x i, xj lµ mol phÇn cña ion i, j trong dung dÞch.
NÕu tÝnh chän läc cña ion i ®èi víi nhùa cao h¬n lµ cña j ®èi víi nhùa th× i-j>1, nÕu j cã tÝnh
chän läc cao h¬n th× i-j <1 vµ nÕu chóng b»ng nhau th× i-j=1.
B¶ng 6 ghi l¹i hÖ sè t¸ch cña mét sè cation so víi Na + trªn cationit m¹nh vµ cña mét sè anion
so víi Cl- trªn anionit manh, víi nång ®é cña çc ion kho¶ng 0,01N{46}.
B¶ng 6: HÖ sè t¸ch cña mét sè ion
Cation i i-Na+ Anion i i-
-
Cl
Ra2+ 13,0 Cr042- 10

0,0
Ba2+ 5,8 Se042- 17,
0
Pb2+ 5,0 Se042- 9,1
Sr2+ 4,8 HS04- 4,1

2+ -
Cu 2,6 N03 3,7
Ca2+ 1,9 Br- 2,3

Zn2+ 1,8 HAS042- 1,5

2+ 2-
Fe 1,7 Se0 3 1,3
Mg2+ 1,67 HSe03- 1,1
+ -
K 1,67 No2 1,1
Mn2+ 1,6 Cl- 1,0
+ -
NH 4 1,3 HC03 0,2
7
Na2+ 1,0 CH3C003- 0,1
4
H+ 0,67 F- 0,0
7
7.3.TÝnh chÊt hÊp phô cña chÊt trao ®æi ion
ChÊt trao ®æi ion ngoµi tÝnh n¨ng trao ®æi nã cßn cã kh¶ n¨ng hÊp phô çc chÊt tan tõ dung
dÞch. Çc chÊt kh«ng ph©n li cã kh¶ n¨ng hÊp phô trªn nhùa hay chÊt trao ®æi ion bÊt kú (d¹ng v«
c¬, h÷u c¬ kh¸c) do lùc t-¬ng t¸c vËt lý th«ng th-êng. Tuy nhiªn chóng cã mét sè ®Æc thï nh- qu¸
tr×nh hydrat hãa çc ion trao ®æi trong nhùa, t-¬ng t¸c gi÷a çc ion tr¸i dÊu hay t¹o phøc chÊt mµ
çc ion trao ®æi ®ãng vai trß trung t©m.
ChÊt trao ®æi ion còng bao gåm chñ yÕu hai thµnh phÇn: ph©n cùc vµ kh«ng ph©n cùc nªn
t-¬ng t¸c gi÷a chÊt tan víi chÊt trao ®æi ion (kh«ng kÓ lùc tÜnh ®iÖn) chñ yÕu lµ lùc London vµ
t-¬ng t¸c dipol- dipol trong qu¸ tr×nh hÊp phô çc chÊt kh«ng ph©n li trªn chÊt trao ®æi ion. Do b¶n
chÊt cña lùc t-¬ng t¸c ®ã nªn kh¶ n¨ng hÊp phô cña hîp chÊt cã ph©n tö l-îng lín trong mét hä
chÊt sÏ cao h¬n hîp chÊt cã ph©n tö l-îng thÊp (ethanol<butanol, axit axetic<axit butyric). M¹ng
nhùa trao ®æi ion ®-îc chÕ t¹o tõ thµnh phÇn aromat (d¹ng polystyren) nªn kh¶ n¨ng hÊp phô cña
nã sÏ cao h¬n ®èi víi chÊt tan th¬m so víi chÊt tan d¹ng m¹ch th¼ng (cïng ph©n tö l-îng).
Phô thuéc vµo hµm l-îng chÊt kh©u m¹ch, divinylbenzen, ®-êng kÝnh mao qu¶n cña nhùa
trao ®æi trong tr¹ng th¸i tr-¬ng në tèi ®a cã ®é lín 6-30A0{56}, hµm l-îng chÊt kh©u m¹ch cµng
cao th× ®é lín lç xèp vµ kh¶ n¨ng tr¬ng në cµng nhá. Nhùa trao ®æi ion khi cã hiÖu øng “r©y ph©n
tö”” ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, tøc lµ chØ hÊp phô nh÷ng ph©n tö cã ®é lín nhá h¬n ®-êng kÝnh mao
qu¶n.
Trong lßng chÊt trao ®æi ion, mét phÇn n-íc n»m ë tr¹ng th¸i vá hydrat cña nhãm chøc vµ
cña ion d-¬ng trong ®ã, chØ cã mét phÇn tù do vµ chØ cã phÇn tù do Êy cã t¸c dông hãa tan çc chÊt
tan kh«ng ph©n li. NÕu kh«ng tån t¹i nh÷ng t-¬ng t¸c kh¸c th× nång ®é cña chÊt tan kh«ng ph©n li
trong dung dÞch vµ trong phÇn n-íc tù do lµ b»ng nhau. Nång ®é chÊt tan nÕu tÝnh cho c¶ thÓ tÝch
cña dung m«i tù do vµ phÇn bÞ “trãi chÆt” bëi qu¸ tr×nh hydrat hãa th× sÏ nhá h¬n nång ®é ngoµi
dung dÞch. HiÖn t-îng ®ã gäi lµ hiÖu øng lo¹i bá muèi (salting out). HiÖu øng lo¹i muèi thÓ hiÖn râ
nÕu ®é xèp cña chÊt trao ®æi ion nhá (hµm l-îng chÊt kh©u m¹ch lín), mËt ®é nhãm chøc vµ hãa
trÞ cña ion ®èi cña nhãm chøc cao.
ViÖc thay thÕ çc ion ®èi (counter ion) cña nhùa trao ®æi (H+, Na+) b»ng çc nhãm ion h÷u
c¬ kh¸c, vÝ dô N(C2H5)4+ t¨ng c-êng ®¸ng kÓ kh¶ n¨ng hÊp phô chÊt h÷u c¬ do tÝnh n¨ng t-¬ng t¸c
chän läc víi nhãm -a n-íc vµ kþ n-íc.

ChÊt hÊp phô cã kh¶ n¨ng t¹o phøc víi ion ®èi cña nhãm chøc, qua ®ã kh¶ n¨ng hÊp phô
®-îc t¨ng c-êng. VÝ dô amoniac, amin bÞ hÊp phô rÊt tèt trªn cationit cã d¹ng ion ®èi lµ Ag +, Cu2+,
NI2+. (tøc lµ ®· ®-îc trao ®æi víi çc ion kim lo¹i trªn). Çc ion kim lo¹i trªn s½n sµng tù vÊt bá vá
hydrat cña m×nh ®Ó t¹o phøc víi amin hay amoniac cã cÊu tróc bÒn h¬n ngay c¶ khi nång ®é cña
amin hay amoniac á pha ngoµi rÊt thÊp miÔn lµ çc ion kim lo¹i ®ã chøa b·o hßa sè phèi trÝ.
Çc chÊt anionit ®· trao ®æi d¹ng borat, bisulfit cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt ®èi víi hîp chÊt
chøa nhiÒu nhãm 0H nh- glycol, cacbon hydrat vµ cacbonyl b»ng çch t¹o ra s¶n phÈm céng hîp
trªn bÒ mÆt nhùa. Anionit d¹ng I- cã kh¶ n¨ng hÊp phô iod ph©n tö, mçi t©m cã kh¶ n¨ng hÊp phô
tíi bèn nguyªn tö iod trung hßa, qu¸ tr×nh hÊp phô cã tÝnh thuËn nghÞch, cã thÓ bÞ gi¶i hÊp b»ng
dung m«i (s¶n phÈm pentapure cña h·ng NASA dïng ®Ó khö trïng).
Qu¸ tr×nh hÊp phô çc chÊt ph©n li m¹nh phøc t¹p h¬n so víi çc chÊt kh«ng ph©n li. XÐt mét
chÊt trao ®æi ion cã nhãm chøc vµ ion ®èi cña nã lµ A + (lo¹i cationit) trong tr¹ng th¸i c©n b»ng víi
mét chÊt ph©n i m¹nh. B +Y- trong dung dÞch. Trao ®æi ion x¶y ra gi÷a A+ vµ B+. ChØ trong mét vµi
tr-êng hîp cã sù hÊp phô chÊt kh«ng ph©n li d¹ng BY cßn nh×n chóng kh«ng tån t¹i qu¸ tr×nh hÊp
phô. V× ®Ó ®¶m b¶o tÝnh trung hßa ®iÖn tÝch, sau khi qu¸ tr×nh trao ®æi gi÷a A + vµ B+ kÕt thóc, qu¸
tr×nh hÊp cña BY chØ x¶y ra khi nång ®é cña nã ë dung dÞch lín h¬n trong nhùa trao ®æi. V× khi kÕt
thóc, qu¸ tr×nh trao ®æi nång ®é cña B + trong nhùa cao h¬n dung dÞch vµ Y- th× thÊp h¬n, sù hÊp
phô tiÕp tôc BY sÏ lµm t¨ng ®iÖn tÝch ©m trong nhùa vµ t¨ng ®iÖn tÝch d-¬ng trong dung dÞch, trong
hÖ h×nh thµnh mét hµng rµo gi÷a hai líp ®iÖn tÝch ©m vµ d-¬ng thÕ n¨ng Donnan. ThÕ n¨ng nµy
ng¨n kh«ng cho anion khuÕch t¸n vÒ phÝa nhùa vµ cation vÒ phÝa dung dÞch. Qu¸ tr×nh hÊp phô BY
v× thÕ kh«ng x¶y ra. §èi víi anionit ta cã h×nh ¶nh t-¬ng tù nh÷ng chiÒu ®iÖn tÝch th× ng-îc l¹i.
HÊp phô çc chÊt ph©n li yÕu nh×n chung Ýt bÞ ¶nh h-ëng bëi thÕ n¨ng Donnan vµ gÇn gièng
qu¸ tr×nh hÊp phô cña çc chÊt kh«ng ph©n li. VÝ dô cationit d¹ng H+ hoÆc anionit d¹ng axetat cã
thÓ hÊp phô axit axetic. §é pH cña m«i tr-êng cã ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh hÊp phô vµ nã ®-îc sö
dông trong qu¸ tr×nh gi¶i hÊp phô. Çc axit yÕu hÊp phô trªn nhùa cationit d¹ngn H + ë tr¹ng th¸i
trung hßa, muèn gi¶i hÊp phô th× t¨ng pH>pK A cña nhùa vµ axit ®ã sÏ bÞ ph©n li vµ bÞ ®Èy ra khái
nhùa do hiÖu øng Donnan.
§èi víi dung dÞch chÊt ph©n li m¹nh, qu¸ tr×nh hÊp phô x¶y ra yÕu hoÆc kh«ng x¶y ra, qui
t¾c Êy kh«ng cã gi¸ trÞ ®èi víi çc ion ®èi cña nhùa cã nhiÒu tr¹ng th¸i hãa trÞ, vÝ dô anionit d¹ng
S042- hay P043- cã kh¶ n¨ng hÊp phô axit sunfuric hoÆc photphoic c¬ chÕ sau:
R+-HS04-
 R
 R
 S 04 2  H2 S 04
R+-HS04-
-R R+-H2P04-
-R P043- +2 H3P04 R+-H2P04-
-R R+-H2P04-
Qu¸ tr×nh hÊp phô axit trªn sÏ lµm gi¶m pH trong nhùa vµ do nã kÕt hîp víi H + cña axit nªn
hãa trÞ cña ion ®èi trong nhùa (S0 42- P043-) bÞ gi¶m (xuèng con -1), sè l-îng nhãm chøc (R+) ®-îc
gi¶i phãng ®Ó hÊp phô çc anion cña axit (H2S04-, H2P04-). HiÖu øng tæng thÓ cña qu¸ tr×nh lµ sù hÊp
phô axit mµ kh«ng lµm thay ®æi nhãm chøc nguyªn thuû, ®ã lµ hiÖu øng gãp chç (site sharing). Cã
thÓ gi¶i hÊp phô axit trªn víi biÖn ph¸p röa b»ng dung m«i. Qu¸ tr×nh röa lµm t¨ng pH trong dung
dÞch vµ trong nhùa vµ ph¶n øng trªn ch¹y theo chiÒu ng-îc l¹i. Lîi dông ®iÒu ®ã ng-êi ta cã thÓ
t¸ch muèi cña axit nhiÒu bËc khái axit ®ã. V× anionit m¹nh cã ®é chän läc cao víi anion ®a hãa trÞ
nªn cã thÓ gi¶i hÊp phô chóng b»ng dung dÞch Na0H thÝch hîp mµ kh«ng ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn ion
®èi víi nguyªn thuû (S0 42-, P043-). §iÒu kiÖn ®Ó cã hiÖu øng “gãp chç” lµ pH cña axit ë pha ngoµi

(pK1 trong tr-êng hîp axit ph©n li nhiÒu bËc) ph¶i nhá h¬n pK bËc cao nhÊt cña anion trong nhùa.
VÝ dô ®èi víi axit photphoic cã pK12, pK27, pK312. Víi çc axit pK>12 sÏ kh«ng x¶y ra hÊp
phô theo c¬ chÕ “gãp chç” v× nã kh«ng ®îc H+ kÓ c¶ cho P043-. Víi çc axit cã pK n»m trong
kho¶ng 7-12 th× nã cã thÓ “gãp” mét H+ ®Ó t¹o HP)42-, khi nã xuÊt hiÖn mét chç trèng (R+) giµnh
cho anion cña axit míi vµo. Víi çc axit cã pKA=2-7 nã cã thÓ nh-êng hai proton cho P0 43- ®Ó t¹o
H2 P04- vµ dµnh ra ®-îc hai chç cho anion. Axit rÊt mn¹h cã pK A<2 cã thÓ ®Èy ion vµ dµnh P0 43- ra
khái nhùa d-íi d¹ng axit photphoic. çc chÊt ph©n li kh«ng chøa H + kh«ng hÊp phô theo c¬ chÕ
gãp chç.
Víi çc anionit yÕu, vÝ dô chøa nhãm-NR2, çc axit (th-êng cã pKA<pKB) hßan toµn cã thÓ
hÊp phô trªn nhãm chøc ®Ó t¹o ra çc nhãm chøc m¹nh: -NR2 + HCl  NR+ HCl-.
Qu¸ tr×nh t¹o phøc trªn chÊt trao ®æi ion t-¬ng tù qu¸ tr×nh hÊp phô tr×nh bµy t¹i 6.3 phÇn II.
§éng häc qu¸ tr×nh trao ®æi ion trong tr¹ng th¸i tÝnh vµ trong cét tu©n theo qui luËt ®· ®-îc
tr×nh bµy trong 3.2 phÇn I.
8. HÖ keo trong m«i tr-êng n-íc
Mét chÊt r¾n tån t¹i trong n-íc xÐt theo kÝch th-íc cña nã cã thÓ cã çc d¹ng: dung dÞch
thùc, tr¹ng th¸i keo vµ huyÒn phï.
Dung dÞch thùc cña mét chÊt lµ çc chÊt r¾n0 trong ®ã tån t¹i riªng rÏ ë móc kÝch th-íc ph©n
tö hay ion cã ®é lín th-êng Ýt khi v-ît qu¸ 10 A (10-7 cm). Dung dÞch thùc lµ hÖ cã ®é ph©n t¸n
cao nhÊt vµ cã thÓ xem lµ mét pha ®ång nhÊt.
NÕu dung dÞch chøa çc chÊt cã ®é lín tõ 10 -7-10-4cm (10-4cm=1) th× gäi ®ã lµ hÖ keo, dung
dÞch chøa polyme ®Òu thuéc hÖ keo. VÒ ph-¬ng diÖn quang häc cã sù ph©n biÖt râ rµng gi÷a chÊt
ph©n t¸n (r¾n) vµ m«i tr-êng ph©n t¸n (dung m«i) vµ v× vËy nã ®-îc coi lµ hÖ vi dÞ thÓ. §é ph©n t¸n
cña hÖ keo thÊp h¬n ®é ph©n t¸n cña dung dÞch thùc.
NÕu ®é lín cña h¹t chÊt ph©n t¸n lín h¬n 1m th× ta cã hÖ huyÒn phï cã thÓ nh×n thÊy b»ng
m¾t th-êng, hÖ huyÒn phï cã ®é ph©n t¸n thÊp h¬n so víi hai hÖ trªn. Sè liÖu vÒ kÝch th-íc dïng ®Ó
ph©n biÖt chØ cã gi¸ trÞ qui -íc kh«ng mang tÝnh chÊt chÝnh x¸c tuyÖt ®èi.
Cì h¹t nhá nhÊt cã thÓ quan s¸t ®-îc b»ng kÝnh hiÓn vi lµ 0,2m, tøc lµ hÖ keo n»m trong
ranh giíi víi hÖ huyÒn phï. YÕu tè quan träng cña hÖ ph©n t¸n trong m«i tr-êng n-íc lµ do diÖn
tÝch bÒ mÆt cña chÊt ph©n t¸n lín nªn tån t¹i t-¬ng t¸c gi÷a nã vµ çc chÊt tan trong ®ã g©y ra hiÖn
t-îng hÊp phô, trao ®æi ion, h×nh thµnh líp ®iÖn kÐp, líp khuÕch t¸n. Chóng quyÕt ®Þnh mét lo¹t
tÝnh chÊt cña hÖ. ChÊt ph©n t¸n trong n-íc kh«ng cã mét lo¹i kÝch th-íc ®ång nhÊt mµ mét gi¶i
ph©n bè kh¸ réng. HÖ keo trong n-íc tån t¹i ë tr¹ng th¸i kh«ng æn ®Þnh, chóng cã thÓ côm l¹i t¹o
thµnh çc tËp hîp lín h¬n hay ph©n t¸n ra t¹o thµnh çc tËp hîp nhá h¬n. Sù biÕn ®éng tr¹ng th¸i
cã thÓ ®-îc g©y ra bëi çc qu¸ tr×nh hãa häc, vËt lý, c¬ häc nh- keo tô, l¾ng ®äng, taokj mÇm, kÕt
tña vµ vi sinh. Sau ®©y ta sÏ xÐt mét sè tÝnh chÊt cña hÖ ph©n t¸n hay hÖ keo.
8.1. TÝnh chÊt ®iÖn tÝch cña hÖ keo
ChÊt ph©n t¸n trong m«i tr-êng n-íc ®îc tÝch ®iÖn trªn bÒ mÆt. Sù h×nh thµnh ®iÖn tÝch lµ do
çc nguyªn nh©n chÝnh sau ®©y {1, 46}.
- §iÖn tÝch h×nh thµnh do ph¶n øng hãa häc trªn bÒ mÆt chÊt r¾n.
- Do khiÕm khuyÕt vÒ cÊu tróc cña bÒ mÆt vµ thay thÕ ®ång h×nh
- Do hÊp phô çc cÊu tö kþ n-íc hay çc ion chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt.

Ph¶n øng hãa häc trªn bÒ mÆt chÊt r¾n t¹o ra ®iÑn tÝch bÒ mÆt
NhiÒu lo¹i chÊt r¾n chøa nhãm chøc- 0H, -C00H, 0P03H2, SH cã kh¶ n¨ng ph©n li. §iÖn tÝch
bÒ mÆt h×nh thµnh do çc nhãm chøc nµt g©y ra phô thuéc vµo kh¶ n¨ng ph©n li cña chóng v× vËy
phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, do ph¶n øng chuyÓn ®æi proton. RÊt nhiÒu lo¹i oxit, hydrâit lµ
çc chÊt lìng tÝnh nªn ®iÖn tÝch phô thuéc rÊt nhiÒu vµo pH cña m«i tr-êng. Chóng th-êng tÝch
®iÖn ©m ë vïng pH cao vµ tÝch ®iÖn d-¬ng trong vïng pH thÊp vµ kh«ng tÝch ®iÖn t¹i ®iÓm (vïng)
®¼ng nhiÖt (xem h.18). çc chÊt h÷u c¬ còng tÝch ®iÖn trªn bÒ mÆt theo c¬ chÕ trªn, vi dô mét sè
loµi vi khuÈn hay hîp chÊt sinh häc cã chøa nhãm anion vµ cacbonxyl, chóng tham gia vµo ph¶n
øng chuyÓn ®æi proton:
C00H C00H C00-
H H
 
R R R
NH3+ NH2 NH2
Trong vïng pH thÊp tÝch ®iÖn d-¬ng, pH cao tÝch ®iÖn ©m (pK  4)
§iÖn tÝch bÒ mÆt còng cã thÓ h×nh thµnh do sù h×nh thµnh pøc chÊt cña chÊt tan víi nhãm
chøc bÒ mÆt.
- Fe- 0H+Cu2+-Fe0Cu++H+
-Fe -0H+HP042-Fe-0p042-+H20
-RC00H+Ca2+RC00Ca+H+
-AgBr+Br-AgBr2-
§iÖn tÝch bÒ mÆt ®-îc h×nh thµnh do sù khiÕm khuyÕt vÒ cÊu tróc ë vïng bÒ mÆt: Trong lßng
chÊt r¾n çc nguyªn tö cña m¹ng ®-îc ®Þnh vÞ vµ liªn kÕt hãa häc víi çc nguyªn tö xung quanh
nã. ë bÒ mÆt liªn kÕt Êy bÞ ®øt ®o¹n, çc nguyªn tö trªn bÒ mÆt kh«ng ®îc b·o hßa vÒ hãa trÞ vµ
chóng trë nªn tÝch ®iÖn. Mét chÊt r¾n chøa nghiÒu nguyªn tè, vÝ dô hä sÐt chøa hçn hîp oxit silic
vµ oxit nh«m, ta cã thÓ cho r»ng trong m¹ng Si0 2 víi silic hãa trÞ +4, mét phÇn nguyªn tö silic ®-îc
thay thÕ bëi nguyªn tö nh«m hãa trÞ +3, m¹ng chÊt r¾n Êy sÏ tÝch ®iÖn ©m. M¹nh zeolit,
alumosilicat chøa ®iÖn tÝch ©m vµ dÓ bï l¹i trong mn¹g chøa çc ion d-¬ng ®Ó trung hßa l-îng ®iÖn
tÝch ©m ®ã, t¹o ra kh¶ n¨ng trao ®æi ion víi dung l-îng cã thÓ ®¹t 7m®/l (zeolit A) hay kho¶ng
1mo®l/g ®èi víi alumosilicat tù nhiªn (vermiculit, bentonit).
§iÖn tÝch bÒ mÆt cña chÊt r¾n còng ®-îc h×nh thµnh do qu¸ tr×nh hÊp phô ph©n tö çc chÊt
ph©n cùc, çc cÊu tö cã chøa çc nhãm chøc cã kh¶ n¨ng ph©n li. Trong tr-êng hîp nµy ®iÖn tÝch
cña chÊt ph©n t¸n kh«ng ph¶i cña chÝnh b¶n th©n nã mµ lµ cña çc ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô tån t¹i
trªn bÒ mÆt. Qu¸ tr×nh hÊp phô còng cã thÓ t¹o nªn çc d¹ng phøc chÊt néi hoÆc phøc ngo¹i.
§iÖn tÝch bÒ mÆt cña mét chÊt ph©n t¸n b»ng tæng ®iÖn tÝch h×nh thµnh do çc qóa tr×nh kh¸c
nhau ph©n bè trªn tiÕt diÖn cña h¹t diÖn tÝch bÒ mÆt cã ®¬n vÞ lµ coulomb/m 2 (cm-2, tøc lµ 1 mol ®¬n
vÞ ®iÖn tÝch, 1 faraday b»ng 96485 coucom).
§iÖn tÝch bÒ mÆt h×nh thµnh kh«ng thÓ tån t¹i, nã cÇn ®-îc trung hßa víi mét líp ®iÖn tÝch ë
phÝa ngoµi mang ®iÖn tÝch tr¸i dÊu. T¹i vïng ph©n çch pha gi÷a bÒ mÆt chÊt r¾n vµ chÊt láng xuÊt
hiÖn sù ph©n bè ®iÖn tÝch theo kh«ng gian, trªn bÒ mÆt chÊt r¾n lµ ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña chÝnh chÊt
r¾n ®ã vµ líp ®iÖn tÝch tr¸i dÊu ë phÝa ®æi diÖn trong dung dÞch- líp ®iÖn kÐp. Thùc tÕ líp ®iÖn kÐp
chØ tån t¹i trong tr-êng hîp lý t-ëng. Do çc ph©n tö dung m«i vµ çc cÊu tö tån t¹i trong ®ã
chuyÓn ®éng liªn tôc nªn líp kÐp Êy lu«n lu«n bÞ “x« ®Èy” biÕn d¹ng, kh«ng æn ®Þnh t¹o thµnh líp

khuÕch t¸n. Líp khuÕch t¸n h×nh thµnh lµ do c©n b»ng t¹m thêi gi÷a lùc t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn vµ
chuyÓn ®éng nhiÖt cña ph©n tö. Trong tr¹ng th¸i ®ã tæng ®iÖn tÝch cña líp khuÕch t¸n vµ ®iÖn tÝch
bÒ mÆt cña chÊt r¾n b»ng kh«ng (b»ng nhau vÒ trÞ sè tyuÖt ®èi, kh¸c vÒ dÊu). Kh¸c víi kh¸i niÖm
®iÓm ®¼ng ®iÖn lµ ®iÖn tÝch trªn bÒ mÆt chÊt r¾n cã trÞ sè tuyÖt ®èi b»ng kh«ng cã kh¶ n¨ng di
chuyÓn d-íi t¸c ®éng cña ®iÖn tr-êng.
Mét h¹t keo h×nh cÇu cã ®iÖn tÝch bÒ mÆt lµ ©m trong m«i tr-êng n-íc sÏ ®-îc trung hßa bëi
mét líp ®iÖn tÝch d-¬ng do çc ion d-¬ng trong dung dÞch tËp trung l¹i xung quanh nã. Líp ®iÖn
kÐp nµy cã thÓ coi lµ mét tô ®iÖn cã chiÒu dµy  nµo ®ã. NÕu ®é dµy cña líp ®iÖn kÐp rÊt nhá so víi
b¸n kÝnh cña h¹t keo th× hiÖu thÕ n¨ng cña líp ®iÖn kÐp 0 ®-îc tÝnh theo {12; 59}
 4
= .0hay0   (8-1)
4 
Trong ®ã  lµ h»ng sè ®iÖn m«i cña m«i tr-êng,  lµ ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t keo.
M« h×nh vµ tÝnh to¸n thÕ n¨ng cña líp ®iÖn kÐp trªn cña Helmholtz kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®-îc
mét lo¹t hiÖn t-îng ®éng häc ®iÖn hãa, nã chØ cßn cã ý nghÜa mang tÝnh lÞch sö ph¸t triÓn. Mét
trong nh÷ng yÕu ®iÓm cña nã lµ ®é dµy líp ®iÖn kÐp tÝnh ®-îc tõ (8-1) qu¸ nhá, chØ ngang kÝch
th-íc cña çc ion. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®éc lËp vÒ tÝnh chÊt thuû ®éng lùc chØ ra r»ng líp
vá chÊt láng bao quanh h¹t keo cã kho¶ng çch lín h¬n nhiÒu so víi ®é dµy cña líp ®iÖn kÐp vµ
kh«ng gi¶i thÝch ®-îc hiÖn t-îng ®iÖn di vµ ®iÖn thÈm thÊu (electrophresis, electrosmosis).
§Ó kh¾c phôc nh÷ng yÕu ®iÓm trªn Gouy vµ Chapman ph¸t triÓn ly thuyÕt líp khuÕch t¸n.
Theo lý thuyÕt nµyçc ion ®èi (tr¸i dÊu víi ®iÖn tÝch bÒ mÆt) kh«ng chØ tËp trung thµnh mét líp trªn
bÒ mÆt ®èi diÖn (çch bÒ mÆt ) mµ ph©n bè t¶n m¹n trong mét kho¶ng kh«ng gian nhÊt ®Þnh nµo
®ã quanh h¹t keo. MËt ®é çc ion ®èi (d-¬ng, khi bÒ mÆt h¹t keo tÝch ®iÖn ©m) gi¶m dÇn tõ phÝa bÒ
mÆt chÊt r¾n ra ngoµi dung dÞch vµ b»ng gi¸ trÞ cña nã ë dung dÞch t¹i kho¶ng çch b»ng vµ lín
h-¬n ®é dµy cña líp khuÕch t¸n. Trong líp khuÕch t¸n çc ion mang ®iÖn ©m (cïng dÊu víi ®iÖn
tÝch bÒ mÆt) cã nång ®é t¨ng dÇn theo h-íng dung dÞch vµ b»ng nång ®é cña nã ë kho¶ng çch
b»ng hay lín h¬n ®é dµy cña líp khuÕch t¸n. Sù ph©n bè ion ë líp khuÕch t¸n chÞu t-¬ng t¸c cña
hai yÕu tè: ®iÖn tr-êng cña ®iÖn tÝch bÒ mÆt chÊt r¾n hót çc ion tr¸i dÊu t¹o ra sù tËp trung nång ®é
cña çc ion tr¸i dÊu vµ yÕu tè chuyÓn ®éng nhiÖt cña çc ion cã khuynh h-íng ph©n t¸n ®Òu kh¾p,
chèng l¹i qu¸ tr×nh tËp trung nång ®é. Hai qu¸ tr×nh trªn n»m trong thÕ c©n b»ng ®éng. MÆt kh¸c
çc ion cïng dÊu víi ®iÖn tÝch bÒ mÆt chÊt r¾n sÏ chÞu lùc ®Èy cña bÒ mÆt do t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn vÒ
phÝa dung dÞch nªn nång ®é cña nã gi¶m khi cµng tiÕn gÇn tíi s¸t bÒ mÆt h¹t keo.
Do sù ph©n bè cña çc ion ®èi kh«ng ®Òu nªn hiÖu thÕ n¨ng còng gi¶m (tõ bÒ mÆt ra ngoµi
dung dÞch) kh«ng tuyÕn tÝnh nh- trong biÓu thøc (8-1) vµ gi¶m dÇn theo ®-êng cong.H.21. Ban ®Çu
 gi¶m rÊt nhanh sau møc ®é gi¶m chËm dÇn theo kho¶ng çch.
Lãp khuÕch t¸n ®-îc t¹o ra lµ do sù chuyÓn ®éng cña çc ion, t¹i nhiÖt ®é kh«ng tuyÖt ®èi,
çc ion kh«ng chuyÓn ®éng nªn líp khuÕch t¸n khi ®ã chÝnh lµ líp ®iÖn kÐp, v× vËy lý thuyÕt cña
Helmholtz lµ trêng hîp riªng cña lý thuyÕt Gouy- Chapman.
Sù ph©n bè ion ®èi vµ ion cïng dÊu víi ®iÖn tÝch bÒ mÆt trong líp khuÕch t¸n cã thÓ tÝnh to¸n
®-îc dùa trªn cïng nguyªn lý ph©n bè mËt ®é kh«ng khÝ do lùc hÊp dÉn cña tr¸i ®Êt. Sù kh¸c nhau
gi÷a chóng lµ çc ph©n tö khÝ cïng chÞu lùc hÊp dÉn, cßn çc ion trong líp khuÕch t¸n th× chÞu lùc
t-¬ng t¸c hót ®èi víi ion ®èi vµ chÞu lùc ®Èy víi ion cïng dÊu ®iÖn tÝch bÒ mÆt. Sù suy gi¶m cña
nång ®é ion ®èi vµ t¨ng nång ®é cña ion cïng dÊu vÒ phÝa dung dÞch ®Òu tu©n theo qui luËt ph©n bè
Boltzmann. Theo ®ã, t¹i mét vÞ trÝ x nµo ®ã çch bÒ mÆt chÊt r¾n thÕ n¨ng t¹i ®ã x, nång ®é ion
d-¬ng lµ c+, nång ®é ©m cña ion ©m lµ c (mol/l) vµ t¹i x= (trong dung dÞch ë kho¶ng çch rÊt xa
vÒ mÆt chÊt r¾n) th× c+=c=c, ta cã biÓu thøc tÝnh.

c+=cexp(-F.z.x/RT) (8-2)
c-=cexp(F.z. x/RT) (8-3)
c: nång ®é ion ë kho¶ng çch xa, trong dung dÞch
F: sè Faraday (96540 coulomb)
z: hãa trÞ cña ion
R: h»ng sè khÝ
T: nhiÖt ®é tuyÖt ®èi
Phï hîp víi ch-¬ng tr×nh ph©n bè Boltzmann trªn, tÝch ssã F.z. x trong biÓu thøc (8-2), (8-
3) chÝnh lµ c«ng (®iÖn n¨ng) ®Ó vËn chuyÓn mét mol ion tõ dung dÞch (cã thÕ n¨ng =0) ®Õn ®iÓm
x cã thÕ n¨ng lµ x. tõ çc biÓu thøc trªn còng cho thÊy t¹i x= th× x==0, t¹i x=0 th× x=0, tøc
lµ thÕ n¨ng cã gi¸ trÞ b»ng kh«ng trong dung dÞch vµ lín nhÊt t¹i bÒ mÆt chÊt r¾n, b»ng thÕ n¨ng
tæng cña bÒ mÆt. tõ lý thuyÕt Gouy- Chapman ng-êi ta cã thÓ tÝnh to¸n ®îc ph©n bè thÕ n¨ng cña
hÖ keo b»ng çch sö dông ph-¬ng tr×nh poission vµ ®¹i l-îng mËt ®é ®iÖn tÝch thÓ tÝch  (volume
density of charge) {1,12,59}:
d 2
=-4./ (8-4)
dx 2
víi çc ®iÒu kiÖn:
x= th× d/dx=0 vµ =0
x=0 th×=0vµ d/dx= -4/
: ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t keo,  lµ h»ng sè ®iÖn m«i, 0 lµ thÕ n¨ng t¹i bÒ mÆt h¹t keo. MËt
®é ®iÖn tÝch thÓ tÝch  ®-îc tÝnh:
=F.z(c+-c-) (8-5)
Víi F lµ sè Faraday, z lµ hãa trÞ ion, c +, c- lµ nång ®é ion d-¬ng vµ ©m. BiÓu thøc (8-5) chØ ¸p
dông ®îc cho çc muèi ®iÖn ly ®èi xøng (NaCl, CaS0 4, AlP04), trong tr-êng hîp kh«ng ®èi xøng ta
cã:
=Fzici (8-6)
Thay thÕ biÓu thøc (8-2), (8-3) vµo ph-¬ng tr×nh (8-5) nhËn ®-îc:
=F.z.c{exp(-Fz/RT)-exp (Fz/RT)} (8-7)
ThÕ  võa nhËn ®-îc vµo ph-¬ng tr×nh (8-4) vµ lÊy tÝch ph©n b-íc thø nhÊt trong khaáng
0 vµ ®iÒu kiÖn 0 th× d/dx0, víi chó ý d/dx cã gi¸ trÞ ©m (nghÞch biÕn) sÏ nhË ®-îc sù
ph©n bè thÕ n¨ng thoe kho¶ng çch:
d 
=-(8.RTc /)0,5{exp(Fz/2RT)-exp(-Fz/2RT)} (8-8)
dx 2
Khi ¸p mét ®iÖn tr-êng vµo dung dÞch keo, çc h¹t keo tÝch ®iÖn ©m sÏ di chuyÓn vÒ cùc
d-¬ng, çc h¹t keo tÝch ®iÖn d-¬ng sÏ dÞch chuyÓn vÒ phÝa cùc ©m. §ã lµ hiÖn t-îng ®iÖn di. §ã lµ
hiÖn t-îng dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi cña h¹t mang ®iÖn tÝch so víi pha tÜnh lµ dung m«i. §iÖn thÈm
thÊu lµ sù dÞch chuyÓn cña dung m«i so víi h¹t tÝch ®iÖn. HiÖu ®iÖn thÕ g©y ra hiÖn t-îng ®iÖn di
gäi lµ thÕ ®iÖn ®éng (electro-kinetic potential) hay thÕ n¨ng zeta . Gi÷a mét h¹t keo tÝch ®iÖn vµ
dung m«i ®-îc xem lµ cã tån t¹i mét líp chÊt láng bao xung quanh nã, líp máng Êy g¾n kÕt kh¸
chÆt víi bÒ mÆt chÊt r¾n, t¹o thµnh líp vá cøng. Dung m«i ë phÝa ngoµi líp cøng Êy lµ líp linh

®éng cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®éng tù do nh- ë ngoµi dung dÞch. Gi÷a hai líp Êy tån t¹i mét mÆt ph¼ng
tr-ît (shear hay slipping plane). Khi h¹t chuyÓn ®éng trong chÊt láng mang theo c¶ líp vá cøng vµ
lµ sù dÞch chuyÓn (tr-ît) t-¬ng ®èi so víi líp linh ®éng. ThÕ ®iÖn ®éng (zeta) v× vËy nhá h¬n thÕ
n¨ng 0, nã g©y ra sù chuyÓn ®éng cña h¹t keo kÐo theo líp vá cøng, nã chØ lµ mét phÇn cña thÕ
gi÷a dung dÞch vµ bÒ mÆt cña h¹t keo. ThÕ ®iÖn ®éng cã thÓ ®o ®ùoc b»ng thùc nghiÖm.
BiÓu thøc (8-8) cho thÊy, sù cã mÆt cña mét chÊt ph©n li l¹ trong dung dÞch kh«ng chøa çc
ion t¹o nªn ®iÖn tÝch bÒ mÆt chÊt r¾n th× nång ®é c  cña nã kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn xu h-íng gi¶m
cña ®-êng ph©n bè thÕ n¨ng (®é dèc cña -f(x) hay ®¹o hµm bËc nhÊt cña nã d/dx). c cµng lín
th× xu h-íng gi¶m cµng t¨ng (xem h22). Ngoµi nång ®é, hãa trÞ z cña ion l¹ ngoµi dung dÞch còng
t¸c ®éng rÊt lín ®Õn xu h-íng gi¶m (gi¸ trÞ d.dx) cña ®-êng thÕ n¨ng. Gi¸ trÞ cña z cµng lín th×
®-êng ph©n bè thÕ n¨ng cµng dèc h¬n (d/dx cã gi¸ trÞ ©m lín) .
 
+ - 
  
+ -  
   
+ -  
+ - +
+ - + -    
+ -  
 

+ - +

+ -
0 0   Error!
+ - + -   + - Not a valid link.

+ -

+ -
 Error! + -
 Error! Not a
+ - + Not a valid link. 0 
+ -  valid link.


+ - + -
 Error! Not a    Error! Not a valid link.
   

+ - + valid
B link. B
Error! Not a valid link.
+ -

a Erro
x b  x c x
r!
 
Not H×nh 21: Líp ®iÖn kÐp theo: a)Helmholtz; b)Gouy-Chapman: c) Stern
a 1 1
valid 2
link. 2
3 3
4 
B
x
H×nh22: ¶nh h-ëng cña nång ®é vµ hãa trÞ chÊt ®iÖn ly l¹ lªn dµnh cña
®-êng thÕ n¨ng vµ ®iÖn ®éng n¨ng . Nång ®é t¨ng theo1,2,3.
Trong h×nh 21 ®o¹n th¼ng AB lµ mÆt tr-ît cã chiÒu dµy æn ®Þnh, kh«ng phô thuéc vµo nång
®é vµ hãa trÞ cña ion l¹ trong dung dÞch. ThÕ n¨ng gi÷a dung dÞch vµ bÒ mÆt tr-ît lµ thÕ ®iÖn ®éng
(zeta) sÏ nhá ®i nÕu nång ®é vµ hãa trÞ cña ion lµ trong dung dÞch t¨ng lªn, ®ã chÝnh lµ mét trong
nh÷ng nguyªn lÝ keo tô b»ng çc chÊt ®iÖn li kim lo¹i hãa trÞ cao (Al 3+) (xem phÇn keo tô).
M« h×nh Gouy- Chapman cho phÐp gi¶i thÝch mét çch ®Þnh l-îng sù suy gi¶m thÕ n¨ng zeta
khi nång ®é vµ hãa trÞ cña chÊt ®iÖn li l¹ t¨ng. NÕu gi¸ trÞ thÕ n¨ng0 nhá th× t-¬ng øng F.z.
0.2RT<<1 ta cã thÓ sö dông c«ng thøc to¸n häc gÇn ®óng e 1+, e- =1= - vµ e -e- =2 vµ biÓu
thøc (8-8) cã d¹ng:

0 ,5
d  8 . F 2 . z 2 c 
   .  x (8-9)
dx  RT 
0 ,5
 8 . F 2 . z 2 c 
x  (8-10)
 RT 
LÊy tÝch ph©n (8-9) víi ®iÒu kiÖn x=0 th× =0, x= th× =0:
= 0,e-x.x (8-11)
ThÕ n¨ng  gi¶m theo x ë møc hµm mò vµ ®é gi¶m cµng m¹nh khi x cµng lãn, x
lín khi z lín vµ nång ®é trong dung dÞch c  lín.
Tõ biÓu thøc (8-8) còng cho phÐp x¸c ®Þnh mèi t-¬ng quan gi÷a mËt ®é ®iÖn tÝch
bÒ mÆt  vµ thÕ n¨ng bÒ mÆt 0. Tõ ®iÒu trung hßa mËt ®é ®iÖn tÝch cña bÒ mÆt chÊt r¾n
víi ®iÖn tÝch cña líp kÐp (tr¸i dÊu) trong dung dÞch, thÓ hiÖn qua mËt ®é ®iÖn tÝch  (tæng
®iÖn tÝch ion trong dung dÞch b»ng ®iÖn tÝch bÒ mÆt ) ta cã:


=- pdx
0
(8-12)
Thay thÕ  tõ biÓu thøc (8-4) vµo (8-12):


 d 2   d 
=- 
0
. 2 dx    
4 dx 4  dx  x 0
(8-13)
Thay d/dx cña biÓu thøc (8-8) vµo (8-13):

  . RTc    Fz0   Fz0  
0 ,5
= 
 2 
 exp 2 RT   exp  2 RT   (8-14)
 
Còng lËp luËn t-¬ng tù khi 0 nhá ta cã biÓu thøc gÇn ®óng:
x
= . 0 (8-15)
4
MËt ®é ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t keo tØ lÖ thuËn víi thÕ n¨ng bÒ mÆt. So s¸nh (8-15) víi (8-1)
nhËn thÊy gi¸ trÞ 1/x, gi¸ trÞ nghÞch ®¶o cña x chÝnh lµ ®é dµy cña líp ®iÖn kÐp (tô ®iÖn) hay líp
khuÕch t¸n. §é dµy cña líp ®iÖn tÝch tØ lÖ nghÞch víi hãa trÞ vµ c¨n bËc hai cña nång ®é cña chÊt
®iÖn li l¹ trong dung dÞch.
1 1 RT
=  (8-16)
x 2 Fz 2c
§iÖn dung cña líp ®iÖn kÐp ®-îc tÝnh:
C=/0=x./4
Lý thuyÕt Gouy- Chapman chØ cã thÓ sö dông ®Ó tÝnh to¸n trong tr-êng hîp dung dÞch lo·ng,
víi dung dÞch ®Æc gi¸ trÞ tÝnh to¸n vµ thùc nghiÖm lÖch nhau nhiÒu lÇn. MÆt kh¸c nã còng kh«ng
cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch hiÖn t-îng ®¶o chiÒu ®iÖn tÝch cña h¹t keo, tøc lµ khi t¨ng nång ®é chÊt
®iÖn li l¹ cã hãa trÞ cao th× dÊu ®iÖn tÝch cña thÕ ®iÖn ®éng thay ®æi. Nã còng kh«ng gi¶i thÝch ®-îc
t¹i sao çc lo¹i ion ®èi cã cïng hãa trÞ nh-ng l¹i g©y ¶nh -hëng kh¸c nhau lªn tÝnh chÊt líp ®iÖn
kÐp v× lý thuyÕt th× mét l-îng ion ®èi víi t-¬ng ®-¬ng cã cïng hãa trÞ sÏ cã t¸c ®éng “nÐn” líp
khuÕch t¸n vµ gi¶m thÕ ®iÖn ®éng nh- nhau. Tuy nhiªn sè liÖu thùc nghiÖm cho thÊy b¸n kÝnh ion
cña ion ®èi còng cã ¶nh h-ëng lín, b¸n kÝnh cµng lín t¸c dông lµm gi¶m thÕ ®iÖn ®éng cµng t¨ng.

M« h×nh Gouy- Chapman øng dông ®-îc tèt cho dung dÞch keo lo·ng, kh«ng ¸p dông ®-îc cho
dung dÞch ®Æc.
Lý thuyÕt líp kÐp cña Stern cã thÓ kh¾c phôc nh÷ng nh-îc ®iÓm kÓ trªn b»ng çch kÕt hîp c¶
hai lý thuyÕt ®· nªu. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn lý thuyÕt Stern lµ:
- Ion cã mét ®é lín nhÊt ®Þnh, kho¶ng çch tõ t©m cña ion tíi bÒ mÆt chÊt r¾n ph¶i lín h¬n
b¸n kÝnh cña ion.
- T-¬ng t¸c gi÷a ion ®èi víi ®iÖn tÝch bÒ mÆt chÊt r¾n khong chØ lµ t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn mµ
gi÷a chóng cßn tån t¹i çc lo¹i lùc ph©n tö kh¸c g©y ra qu¸ tr×nh hÊp phô, lùc nµy cã t¸c dông ë
kho¶ng çch ng¾n vµ gi¶m nhanh khi kho¶ng çch t¨ng lªn.
Theo Stern th× líp vá mang ®iÖn tÝch cña h¹t keo ®-îc chia thµnh hai vïng: vïng thø nhÊt s¸t
bÒ mÆt chÊt r¾n cã cÊu tróc chÆt, çc ion ®èi trong ®ã t-¬ng t¸c víi chÊt r¾n do lùc hót tÜnh ®iÖn vµ
lùc hÊp phô; líp tiÕp theo lµ líp khuÕch t¸n cã cÊu tróc Ýt æn ®Þnh h¬n do t-¬ngt¸c tÜnh ®iÖn vµ
chuyÓn ®éng nhiÖt.
Líp thø nhÊt cã cÊu tróc t-¬ng tù líp ®iÖn kÐp nªn nã cã tªn lµ líp Helmholtz hay líp hÊp
phô, cã ®é dµy kho¶ng mét ®Õn hai líp ph©n tö. V× sè l-îng vÞ trÝ (t©m) cã h¹n nªn mËt ®é ion ®èi
trong líp ®ã kh«ng thÓ v-ît qu¸ mét trÞ sè nµo ®ã, tøc lµ sù tËp trung çc ion ®èi trong ®ã cã thÓ
xem lµ qu¸ tr×nh hÊp phô theo kiÓu Langmuir. ThÕ n¨ng cña líp ®iÖn kÐp gi¶m nhanh, gièng nh-
trong m« h×nh cña Helmholtz. Líp thø hai- líp khuÕch t¸n do chÞu t¸c ®éng cña chuyÓn ®éng nhiÖt,
mËt ®é ion thÊp nªn thÕ n¨ng cña nã gi¶m chËm nh- trong h×nh cña Gouy- Chapman (h.21).
Tõ quan ®iÓm cho thÊy, hiÖu thÕ n¨ng cña líp ®iÖn tÝch D bao gåm hai thµnh phÇn: thÕ n¨ng
cña líp ®iÖn kÐp 0 (thÕ cña tô ®iÖn, líp ®iÖn kÐp Helmholtz) vµ thÕ n¨ng cña líp khuÕch t¸n (0-
D). NhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng ®¹i l-îng 0-D chÝnh lµ thÕ ®iÖn ®éng øng víi kho¶ng çch cña líp
tr-ît øng víi thÕ n¨ng zeta, tuy nhiªn nhiÒu t¸c gi¶ tin r»ng kho¶ng çch líp tr-ît kÓ tõ bÒ mÆt chÊt
r¾n lín h¬n ®é dµy líp ®iÖn kÐp, tøc lµ nã n»m trong líp khuÕch t¸n.
Khi ®-a vµo hÖ keo mét l-îng chÊt ®iÖn ly, líp khuÕch t¸n bÞ co l¹i vµ nång ®é cña ion ®èi
trong líp hÊp phô t¨ng lªn, líp ®iÖn kÐp bÞ ®Èy s¸t vµo bÒ mÆt chÊt r¾n, ®iÖn thÕ zeta gi¶m dÇn tíi
gÝ trÞ kh«ng (h.22). Ng-îc l¹i nÕu pha lo·ng dung dÞch th× líp khuÕch t¸n d·n réng ra vµ thÕ n¨ng
zeta t¨ng lªn. MËt ®é ion ®èi trong líp ®iÖn kÐp phô thuéc vµo b¶n chÊt cña ion ®èi. §é dµy cña líp
khuÕch t¸n vµ mËt ®é cña ion ®èi trong líp kÐp bÞ chi phèi bëi hãa trÞ cña ion, tøc lµ lùc t-¬ng t¸c
tÜnh ®iÖn. §iÖn tÝch cña ion ®èi cµng lín th× ®é dµy cña líp khuÕch t¸n vµ ®iÖn thÕ zeta cµng nhá
phï hîp víi m« h×nh Gouy- Chapman, mËt ®é ion ®èi trong líp hÊp phô còng t¨ng lªn.
§èi víi çc ion ®èi cã cïng hãa trÞ th× ®é dµy cña líp ®iÖn kÐp vµ mËt ®é ion ®èi trong líp
kÐp ®-îc quyÕt ®Þnh bëi tÝnh n¨ng hÊp phô ®Æc thï cña ion, kh¶ n¨ng ph©n cùc cña hydrat hãa, tøc
lµ ®é lín cña ion vµ cÊu tróc ®iÖn tö cña nã.
Çc ion ®èi cã tÝnh ph©n cùc cao sÏ lµm gi¶m ®é dµy cña líp ®iÖn kÐp, v× t-¬ng t¸c gi÷a ion
víi bÒ mÆt chÊt r¾n ngoµi lùc tÜnh ®iÖn cßn ®-îc bæ sung thªm lùc hót ph©n tö, tøc lµ t-¬ng t¸c tæng
thÓ m¹nh lªn, kho¶ng çch gi÷a chóng nhá ®i. §é ph©n cùc cña çc ion cã b¸n kÝnh lín cã gi¸ trÞ
cao h¬n, vÝ dô ®é ph©n cùc cña d·y kim lo¹i kiªm Li +, Na+, K+, Rb+, Cs+ (x1024 cm3) cã gi¸ trÞ
t-¬ng øng lµ 0,03, 0,19, 0,89, 1,50, vµ 2,60 hay ®é ph©n cùc cao h¬n do cã kÝch th-íc lín.
Kh¶ n¨ng t¹o hydrat cña ion gi¶m khi b¸n kÝnh cña nã t¨ng vµ çc ion cã kÝch th-íc lín g©y
sù co gi¶m líp ®iÖn kÐp m¹nh h¬n v× líp vá hydrat dµy lµm gi¶m t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn gi÷a ion ®èi
víi bÒ mÆt chÊt r¾n.
Theo lý thuyÕt Stern, ®iÖn tÝch bÒ mÆt chÊt r¾n  b»ng gi¸ trÞ tr¸i dÊu tæng cña ®iÖn tÝch ion
trong líp hÊp phô 1 vµ ®iÖn tÝch ion cña líp khuÕch t¸n 2.

=-(1+2) (8-19)
§Ó tÝnh 1 ta ph¶i xuÊt ph¸t tõ ph-¬ng ph¸p thµnh lËp p-h-¬ng tr×nh ®¼ng nhiÖt hÊp phô
Langmuir (2.3.2.1 phÇn I). Nång ®é ion d-¬ng I-+ vµ ion aam I—cña mét chÊt ®iÖn ly ®èi xøng trong
líp hÊp phô tÝnh ®-îc:
1
 
I-+=I-max.
1  1 / c .exp U   FzD  / RT
(8-19)
1
 
I--=I-max.
1  1 / c .exp U   FzD  / RT
(8-20)
U+, U- lµ thÕ n¨ng hÊp phô ®Æc thï kh«ng chøa lùc t-¬ng t¸c hÊp phô tÜnh ®iÖn. I -max lµ nång
®é hÊp phô ®¬n líp (tèi ®a) cña líp hÊp phô. c lµ nång ®é cña chÊt ®iÖn li trong dung dÞch. Gi¸ trÞ
mò cña hµm exp trong hai biÓu thøc trªn lµ thÕ n¨ng tæng cña ion, lµ c«ng v¹n chuyÓn 1mol exp
trong hai biÓu thøc trªn lµ thÕ n¨ng tæng cña ion, lµ c«ng vËn chuyÓn 1 mol ion tõ dung dÞch ®Õn bÒ
mÆt chÊt r¾n, nã lµ tæng cña thÕ n¨ng hÊp phô ®Æc thï U +, U- vµ thÕ n¨ng tÜnh ®iÖn Fz.D. §èi víi
ion d-¬ng th× chóng lµ tæng, víi ion ©m chóng lµ hiÖu.
§iÖn tÝch 1 cña líp hÊp phô lµ hiÖu sè ®iÖn tÝch gi÷a ®iÖn tÝch d-¬ng vµ ©m:
1=F.z (I-+-I--)=
 
 1 1 
F.z.I max   
   
-
1  1 / c exp U   FzD  / RT 1  1 / c U   FzD  / Rt

(8-21)

 

Trong thùc tiÔn tÝnh to¸n thËt ra chØ cÇn mét trong hai gi¸ trÞ I -+ hoÆc I— v× trong líp hÊp phô
chØ tån t¹i mét lo¹i ion.
2 lµ ®¹i l-îng ®iÖn tÝch trong líp khuÕch t¸n, tÝnh theo biÓu thøc (8-14) theo lý thuyÕt
Gouy-Chapman.
B»ng çc ph-¬ng ph¸p tÝnh gÇn ®óng cã thÓ chØ lµ 1 tØ lÖ tuyÕn tÝnh víi nång ®é chÊt ®iÖn li
trong khi 2 th× tØ lÖ víi c¨n bËc hai cña nång ®é.
So víi 2 gi¸ trÞ 1 thay ®æi rÊt lín khi nång ®é thay ®æi. nÕu pha lo·ng dung dÞch keo, 1
gi¶m nhanh h¬n 2 vµ khi ®ã líp hÊp phô trë thµnh líp khuÕch t¸n. Trong dung dÞch ®Æc líp hÊp
phô t-¬ng øng víi líp ®iÖn kÐp Helmholtz .
Trong biÓu thøc (8-21), nÕu U+ vµ U- ®Òu b»ng kh«ng, tøc lµ hÖ chØ cã t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn,
kh«ng cã t-¬ng t¸c cña hÊp phô tö th× 1 vµ I-1 vÉn cã mét gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh do lùc tÜnh ®iÖn g©y ra.
Lý thuyÕt Stern còng cho phÐp gi¶i thÝch hiÖn t-îng ®¶o ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t keo khi ®-a
mét l-îng d- chÊt ®iÖn li ®a hãa vµo hÖ. Ion bÞ hÊp phô trong líp hÊp phô do t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn vµ
lùc hÊp phô ph©n tö, lùc hÊp phô ph©n tö th× bÞ chi phèi m¹nh bëi ®é ph©n cùc cña ion. Khi nång ®é
chÊt ®iÖn li cao, l-îng ion trong líp hÊp phô trë nªn d- thõa so víi ®iÒu kiÖn trung hßa (l-îng d- lµ
do t¸c ®éng lùc hÊp phô ph©n tö) vµ tÝch ®iÖn cïng lo¹i víi ion ®ã.
8.2. §é bÒn cña hÖ keo
Kh«ng gièng dung dÞch thùc cña mét chÊt tan, dung dÞch keo lµ mét hÖ vÞ dÞ thÓ cã n¨ng
l-îng cña bÒ mÆt ph©n çch pha lín, hÖ ®ã cã ho¹t tÝnh cao vµ kh«ng bÒn vÒ mÆt nhiÖt ®éng. §é
bÒn cña hÖ keo lµ ®¹i l-îng thÓ hiÖn kh¶ n¨ng gi÷ nguyªn tr¹ng th¸i ph©n t¸n cña hÖ, tøc lµ mËt ®é
vµ ®é lín cña h¹t keo. Mét hÖ keo bÒn lµ mét hÖ gi÷ ®-îc mËt ®é h¹t keo theo thêi gian, tøc lµ çc
h¹t keo kh«ng t¹o thµnh çc tËp hîp lín h¬n. HÖ keo cã ®é bÒn cao lµ çc dung dÞch chøa h¹t keo

-a n-íc nh- gelatin, tinh bét, protein, cao ph©n tö, d¹ng keo dinh häc. Mét hÖ keo cã tÝnh bÒn thÊp
th-êng lµ hÖ cña keo v« c¬ kÞ n-íc: hydroxit, oxit kim lo¹i, sÐt, chóng th-êng cã xu h-íng kÕt hîp
l¹i víi nhau t¹o ra tËp hîp lín vµ dÔ sa l¾ng (hiÖn t-îng keo tô- coagulation- flocculation).
8.2.1. ChuyÓn ®éng Brow vµ sa l¾ng
Çc ph©n tö chÊt khÝ, chÊt láng chÞu sù chuyÓn ®éng nhiÖt liªn tôc víi ®éng n¨ng (1,5kT) chØ
phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Çc h¹t keo trong m«i tr-êng n-íc còng chÞu sù chuyÓn ®éng nhiÖt ®ã-
chuyÓn ®éng Brown hay chuyÓn ®éng ph©n tö Brown. ChuyÓn ®éng nhiÖt cña h¹t keo ®-îc Brown
quan s¸t ®Çu tiªn ®èi víi çc h¹t phÊn hoa vµo n¨m 1827 d-íi kÝnh hiÓn vi. Çc h¹t keo nµy chuyÓn
®éng liªn tôc, kh«ng suy gi¶m theo thêi gian vµ kh«ng phô thuéc vµo nguån n¨ng l-îng bªn ngoµi
nh- ¸nh s¸ng, khuÊy ®¶o, l¾c. Theo Gouy vµ Exner th× chuyÓn ®éng nhiÖt cña h¹t keo cã b¶n chÊt
®éng häc ph©n tö xung quanh nã chuyÓn ®éng do ®éng n¨ng. NÕu h¹t keo ®ñ nhá th× x¸c suÊt va
ch¹m cña çc ph©n tö xung quanh lªn nã lµ kh«ng b»ng nhau theo çc h-íng, khi ®ã çc h¹t keo
®-îc truyÒn xung l-îng vµ chuyÓn ®éng theo h-íng kh«ng x¸c ®Þnh. NÕu h¹t keo lín vµ khèi
l-îng t¨ng lªn th× x¸c suÊt va ch¹m theo çc h-íng ngang nhau, h¹t keo sÏ kh«ng thÓ chuyÓn ®éng,
chóng chØ dao ®éng xung quanh mét vÞ trÝ nµo ®ã. Th«ng th-êng nh÷ng h¹t keo cã ®é lín trªn 5m
kh«ng cods kh¶ n¨ng chuyÓn ®éng nhiÖt. ChuyÓn ®éng nhiÖt cã liªn quan chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh
khuÕch t¸n, hÖ sè khuÕch t¸n D tØ lÖ víi b×nh ph-¬ng kho¶ng çch sau mçi lÇn va ch¹m vµ tØ lÖ
nghÞch víi thêi gian sau mçi lÇn va ch¹m t:D=(x2)/(2t), vµ cã thÓ tÝnh theo c«ng thùc Einstein
kT kT
D= (6-22)
6 .. r B
(xem 1.2.3. phÇn I), k lµ h»ng sè Boltzmann, B lµ lùc ma s¸t.
Çc h¹t keo trong dung dÞch ngoµi sù chuyÓn ®éng nhiÖt cßn chÞu sù t¸c ®éng cña tr-êng hÊp
dÉn (lùc hót cña tr¸i ®Êt). H¹t keo nhá chuyÓn ®éng nhanh chÞu lùc hÊp dÉn nhá (hÖ bÒn ®éng häc),
h¹t keo lín chuyÓn ®éng chËm chÞu lùc hÊp dÉn lín vµ dÔ bÞ sa l¾ng (ch×m suèng).
Trong hÖ keo hai hiÖn t-îng khuÕch t¸n vµ sa l¾ng cã t¸c dông ng-îc chiÒu nhau. Theo ®Þnh
luËt Fick I(1.2 phÇn I) th× dßng khuÕch t¸n JD cã d¹ng:
JD=-D.dc/dx (8-23)
Dßng sa l¾ng tÝnh theo lùc ma s¸t B gi÷a h¹t keo víi chÊt láng (n-íc) vµ tèc ®é l¾ng u cã
d¹ng:
mg
Js=uc= c (8-24)
B
Theo Stockes, tèc ®é l¾ng cña h¹t keo d¹ng cÇu víi ®-êng kÝnh lµ d, trong ®iÒu kiÖn chuÈn sè
Reynold thÊp th×
g  0 2
u= .d (8-25)
18
m: khèi l-îng cña h¹t, c lµ nång ®é, g lµ gia tèc träng lùc;  lµ ®é nhít cña chÊt láng.
Do bÞ n-íc ®Èy lªn, khèi l-îng h÷u hiÖu cho qu¸ tr×nh sa l¾ng lµm m+v (-0) trong ®ã v lµ
thÓ tÝch cña h¹t keo,  lµ khæi l-îng riªng cña h¹t keo, 0 lµ khèi l-îng riªng cña n-íc. vg lµ tèc
®é ch×m xuèng, v0g lµ lùc ®Èy cña n-íc ng-îc chiÒu h-íng sa l¾ng.
ThiÕt lËp tØ lÖ dßng khuÕch t¸n vµ dßng sa l¾ng ta cã:
mg c v(   0 ) c
Js/JD=-  . (8-26)
kT dc / dx kT dc / dx

NÕu Js>>JD th× kh¶ n¨ng sa l¾ng cña hÖ lín, J s<<JD th× hÖ keo ë tr¹ng th¸i khuÕch t¸n m¹nh,
kh«ng cã kh¶ n¨ng sa l¾ng. JsJD th× c¶ hai qu¸ tr×nh ®Òu cã vai trß vµ sù ph©n bè nång ®é h¹t keo
theo chiÒu cao ®-îc thiÕt lËp. Trong mét hÖ cã kh¶ n¨ng l¾ng J s>JD trong qu¸ tr×nh l¾ng dc/dx t¨ng
lªn theo thêi gian (ban ®Çu dc/dx=0 vÝ dô do khuÊy ®éng ban ®Çu) tøc lµ dßng khuÕch t¸n t¨ng lªn
vµ hÖ ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng khi Js=JD:
mg c
- . 1 (8-27)
kT dc / dx
Sù ph©n bè nång ®é h¹t keo trong tr¹ng th¸i c©n b»ng trong mét kho¶ng ®é cao x(x=0 lµ ë
®¸y, øng víi nång ®é c0, t¹i ®iÓm ®é cao x nång ®é lµ c) tÝnh ®-îc tõ biÓu thøc (8-27):
c x
dc mg
c c   kT 0 dx (8-28)
0
 mgx 
c=c0.exp    (8-29)
 kT 
Sù ph©n bè nång ®é h¹t keo theo chiÒu cao trong tr¹ng th¸i c©n b»ng tu©n theo hµm mò. Tõ
(8-29) còng cho phÐp tÝnh ®-îc ®é cao x, t¹i ®ã ngång ®é h¹t keo cã mét gi¸ trÞ x¸c ®Þnh so víi
nång ®é h¹t keo t¹i x=0(c/c0):
kT .ln(c0 / c)
x= (8-30)
mg
Trong biÓu thøc (8-25) hoÆc (8-26) cã chøa ®¹i l-îng tèc ®é sa l¾ng cña h¹t keo, trong
tr-êng hîp khèi l-îng riªng cña h¹t keo lín h¬n khèi l-îng riªng cña n-íc >0 th× h¹t keo cã kh¶
n¨ng l¾ng (u>0) vµ tèc ®é l¾ng tØ lÖ thuËn víi b×nh ph-¬ng ®-êng kÝnh cña h¹t. Tr-êng hîp
<0(u<0) h¹t keo kh«ng thÓ l¾ng, lu«n cã xu h-íng næi lªn trªn bÒ mÆt. §Ó t¸ch çc h¹t keo ra
khái m«i tr-êng n-íc, biÖn ph¸p keo tô, l¾ng vµ läc th-êng ®-îc ¸p dông khi >0 vµ biÖn ph¸p
tuyÓn næi ®-îc ¸p dông khi <0. §Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh ng-êi ta ¸p dông çc biÖn ph¸p ®Ó lµm cho
h¹t keo lín lªn (keo tô) hay võa lµm lín vÒ kÝch th-íc vµ lµm nhÑ ( gi¶m) trong qu¸ tr×nh tuyÓn
næi nh- sôc khÝ, ®-a thªm vµo hÖ çc chÊt trî tuyÓn (trong c«ng nghÖ tuyÓn khãang).
8.2.2. §é bÒn hÖ keo vµ hiÖn t-¬ng keo tô
HÖ keo th-êng cã xu h-íng lµm gi¶m tÝnh ph©n bè ®Òu trong n-íc, tøc lµ mËt ®é keo gi¶m
dÇn theo thêi gian. TÝnh bÒn hoÆc kh«ng bÒn cña hÖ keo v× thÕ ®-îc hiÓu theo kh¸i niÖm ®éng häc.
Mét hÖ gi÷ ®-îc tr¹ng th¸i ph©n t¸n l©u gäi lµ bÒn, gi÷ ®-îc tr¹ng th¸i ph©n t¸n ng¾n gäi lµ kh«ng
bÒn. §é bÒn cña h¹t keo rÊt kh¸c nhau, cã hÖ chØ tån t¹i trong kho¶ng thêi gian tÝnh b»ng gi©y cã
hÖ cã ®é bÒn tÝnh theo n¨m.
HiÖn t-îng çc h¹t keo nhá tËp hîp l¹i víi nhau t¹o thµnh líp lín h¬n (dÔ l¾ng) gäi lµ hiÖn
t-¬ng keo tô (coagulation). HiÖn t-îng b«ng tô (kÕt thµnh b«ng- flocculation) ®-îc sö dông cho
qu¸ tr×nh t¹o ra tËp hîp lín cña çc h¹t keo th«ng qua cÇu cña polym hay qu¸ tr×nh ®éng häc ë giai
®o¹n t¹o tËph hîp lín. Trong tµi liÖu hai kh¸i niÖm Êy ®-îc dïng kh«ng cã gianh giíi cô thÓ . ë
®©y hiÖn t-îng keo tô dïng chung chØ qu¸ tr×nh t¹o ta tËp hîp lín tõ çc h¹t keo cã kÝch th-íc ban
®Çu nhá. §é bÒn cña hÖ keo phô thuéc vµo b¶n chÊt cña h¹t keo vµ tÝnh chÊt t-¬ng t¸c cña nã víi
m«i tr-êng n-íc. Ng-êi ta chia chóng lµm hai lo¹i chÝnh : hÖ keo -a dung m«i ( lyophilic) vµ keo
kþ dung m«i (lyophobic) . Trong m«i tr-êng n-íc lµ keo -a n-íc vµ keo kþ n-íc . HÖ keo kþ n-íc
®· ®-îc nghiªn cøu kh¸ kü vµ ®¹t ®-îc nhiÒu kÕt qu¶ h¬n hÖ keo -a n-íc.
8.2.2.1. HÖ keo kþ n-íc

H¹t keo kþ n-íc phÇn lín lµ çc chÊt v« c¬ chøa ®iÖn tÝch bÒ mÆt vµ cã kh¶ n¨ng chuyÓn
®éng trong ®iÖn tr-êng (hiÖn t-îng ®iÖn di), tèc ®é keo tô rÊt nhanh khi ®-a vµo hÖ mét chÊt ®iÖn li
vµ ®¹t tèc ®é keo tô tèi ®a víi mét nång ®é ch©t ®iÖn li tíi h¹n nµo ®ã. §é bÒn cña hÖ keo kÞ n-íc
chñ yÕu lµ do ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t keo quyÕt ®Þnh. HÖ keo cã tÝnh bÒn ®-îc lµ do h¹t keo cïng
lo¹i tÝch ®iÖn cïng dÊu, khi tiÕn l¹i gÇn nhau sinh ra t-¬ng t¸c ®Èy tÝnh ®iÖn. §ång thêi víi lùc ®Èy
tÜnh ®iÖn, çc h¹t keo còng hót l½n nhau do lùc t-¬ng t¸c ph©n tö (lùc Van der Waals ). ChØ khi lùc
®Èy tÜnh ®iÖn v-ît tréi h¬n so víi lùc hót ph©n tö th× çc h¹t keo kh«ng (hoÆc Ýt) cã ®iÒu kiÖn t¹o
thµnh tËp hîp lín (hÖ bÒn). Lùc ®Èy gi÷a çc h¹t keo t¨ng khi kho¶ng çch gi÷a chóng gi¶m ®-îc
tr×nh bµy theo çc quan ®iÓm cña Helmholtz, Gouy- Chapman hay Stern (h.21). Qu¸ tr×nh ®Èy do
lùc tÝnh ®iÖn xuÊt hiÖn khi líp khuÕch t¸n cña chóng tiÕp cËn lÉn nhau vµ xen phñ vµo nhau. Khi cã
mÆt çc chÊt ®iÖn li l¹ trong dung dÞch, ®é dµy cña líp khuÕch t¸n bÞ co l¹i lµm gi¶m kho¶ng çch
gi÷ chóng. Sù co l¹i cña líp khuÕch t¸n phô thuéc vµo c-êng ®é ion cña chÊt ph©n li, hãa trÞ lín vµ
nång ®é cao cã t¸c ®éng lµm co m¹nh líp khuÕch t¸n (h.22).
Song song víi qu¸ tr×nh ®Èy do lùc tÜnh ®iÖn, khi hai h¹t keo tiÕn s¸t gÇn nhau ®Õn mét
kho¶ng çch nhÊt ®Þnh cóng sÏ hót lÉn nhau do lùc hÊp phô ph©n tö. Lùc hót nµy tØ lÖ nghÞch víi
bËc mò s¸u cña kho¶ng çch, lùc hót t¨ng m¹nh khi kho¶ng çch gi÷a chóng gi¶m. Lùc t-¬ng t¸c
Van der Waals phô thuéc vµo b¶n chÊt cña h¹t keo vµ mËt ®é cña chóng, kh¸c víi lùc ®Èy tÜnh
®iÖn, lùc hót ph©n tö hÇu nhkh«ng phô thuéc vµo thµnh phÇn hãa häc cña dung dÞch n-íc. ThÕ
n¨ng t-¬ng t¸c tæng hîp (cña lùc hót vµ ®Èy) vµ thÕ n¨ng cña hÖ ®-îc thÓ hiÖn trªn h23
R
(R- A) R
max
O (R- A)
rµo thÕ n¨ng
O
kho¶ng çch
A A
H×nh23: ThÕ n¨ng t-¬ng t¸c gi÷a çc h¹t keo.
a) HÖ cã c-êng ®é ion thÊp b) HÖ cã c-êng ®é cao
§èi Víi hÖ cã c-êng ®é ion thÊp (h.23) thÕ n¨ng t-¬ng t¸c tæng cã gi¸ trÞ d-¬ng ë vïng cã
kho¶ng çch n»m gi÷a çc h¹t keo, tøc lµ lùc ®Èy chiÕm -u thÕ. Muèn tiÕn s¸t l¹i gÇn nhau vµ cã sù
xem phñ cña líp khuÕch t¸n, çc h¹t keo cÇn ph¶i cã n¨ng l-îng lín h¬n n¨ng l-îng øng víi hµng
rµo thÕ n¨ng. NÕu n¨ng l-îng cña chóng thÊp h¬n gi¸ trÞ ®ã th× hÖ bÒn, kh«ng x¶y ra qu¸ tr×nh keo
tô. Víi hÖ cã c-êng ®é ion lín, t-¬ng t¸c gi÷a çc h¹t keo dÔ dµng h¬n do ®é dµy cña líp khuÕch
t¸n thÊp, gi¸ trÞ cùc ®¹i cña thÕ n¨ng l-îng ho¹t hãa, qu¸ tr×nh keo tô ch¶y ra thuËn lîi (h.23b)
Çc h¹t keo trong n-íc lu«n chuyÓn ®éng víi mét ®éng n¨ng (1,5kT) vµ ph©n bè theo d¹ng
nhÊt ®Þnh. Mét sè h¹t chuyÓn ®éng víi tèc ®é lín, ®ñ n¨ng l-îng ®Ó v-ît qua rµo thÕ n¨ng. Mét sè
h¹t chuyÓn ®éng víi tèc ®é lín, ®ñ n¨ng l-îng ®Ó v-ît qua rµo thÕ n¨ng, mét sè cã ®éng n¨ng thÊp
h¬n kh«ng cã kh¶ n¨ng ®îc “ho¹t hãa”. Kh¶ n¨ng keo tô cña hÖ keo v× vËy phô thuéc vµo ®é lín
cña hµng rµo thÕ n¨ng vµ ®éng n¨ng cña hÖ.

§Ó t¹o thuËn lîi cho qu¸ tr×nh keo tô ng-êi ta cÇn gi¶m gi¸ trÞ cña hµng rµo thÕ n¨ng b»ng
çch ®-a vµo hÖ nh÷ng chÊt ®iÖn lý cã hãa trÞ cao (c-êng ®é ion lín) hoÆc t¨ng nhiÖt ®é (t¨ng ®éng
n¨ng) hoÆc khu©ý trén t¹o ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh t¹o tËp hîp lín.
HÖ keo kÞ n-íc th-êng cã tèc ®é keo tô nhanh, tèc ®é keo tô lµ ®¹i l-îng ®Æc tr-ng cho tÝnh
bÒn cña hÖ. Lý thuyÕt ®éng häc qu¸ tr×nh keo tô ®-îc Smoluchowski nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt. Theo
Smoluchowski th× tèc ®é keo tô lµ sù suy gi¶m mËt ®é h¹t keo theo thêi gian, phô thuéc vµo mËt ®é
cña h¹t, tèc ®é chuyÓn ®éng nhiÖt Brown vµ kho¶ng çch gi÷a hai h¹t keo, kho¶ng çch mµ lùc hót
ph¸t huy ®-îc t¸c dông (xe 2.2.3 phÇn I).
Theo Smoluchowski, trong qu¸ tr×nh keo tô nhanh, tõng h¹t keo ®¬n lÎ va ch¹m víi nhau ®Ó
t¹o thµnh h¹t míi bao gåm hai h¹t, H¹t míi nµy va ch¹m tiÕp víi mét h¹t kh¸c t¹o thµnh h¹t gåm
ba h¹t nhá. Qu¸ tr×nh ®ã tiÕp diÔn liªn tôc. Qu¸ tr×nh ba h¹t nhiÒu h¹t va ch¹m ®ång thêi ®Ó t¹o h¹t
lín gåm nhiÒu h¹t nhá cã x¸c suÊt thÊp nªn cã thÓ bá qua. Mét qu¸ tr×nh ®éng häc nh- trªn x¶y ra
theo c¬ chÕ ph©n tö bËc hai vµ bËc ph¶n øng còng lµ hai vµ ph-¬ng tr×nh ®éng häc cña nã cã d¹ng:
dN
 k , N 2 (8-32)
dt
N: mËt ®é h¹t keo trong dung dÞch, k lµ h»ng sè tèc ®é cña ph¶n øng phô thuéc vµo yÕu tè
vËt lý vµ b¸n chÊt hãa häc cña hÖ. Theo Smolucholwski th×:
k=4.d.D (8-33)
D lµ hÖ sè khuÕch t¸n Brown, d lµ kho¶ng çch mµ hai h¹t keo çch nhau cã t-¬ng t¸c hót.
Gi¶ thiÕt nång ®é h¹t keo ban ®Çu (chøa x¶y ra keo tô) lµ N 0, mËt ®é t¹i bÊt kú thêi ®iÓm t lµ
N, tÝch ph©n (8-32):
1 1
  k.t (8-34)
N N0
N0
N= (8-35)
1 kN 0 . t
Thêi gian ®Ó nång ®é h¹t keo gi¶m ®Õn cßn 0,5 N0 lµ:
t0,5=1/kN0 (8-36)
Tõ biÓu thøc (8-33) (8-36) còng cho phÐp tÝnh kho¶ng çch t¸c dông d:
1 1
t=  (8-37)
kN 0 4 . d . D. N 0
Theo Einstein:
kB .T
D= (8-38)
6 .. r
KB: h»ng sè Boltzmann, lµ ®é nhít ®éng lùc cña n-íc, r lµ b¸n kÝnh cña h¹t keo. KÕt hîp (8-
37) víi (8-38):
d 3 
 (8-39)
r 2 N 0 k B . T . t 0 ,5
Sè hiÖu thùc nghiÖm trªn nhiÒu hÖ cho thÊy, tØ sè d/r cã gi¸ trÞ kho¶ng 2,3, rÊt s¸t víi kho¶ng
çch 2r tøc lµ lùc hót ph©n tö gi÷a chóng chØ ph¸t huy t¸c dông ë kho¶ng rÊt gÇn.

Ngoµi t-¬ng t¸c ®Èy tÜnh lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra ®é bÒn cña hÖ keo kþ n-íc, qu¸
tr×nh hÊp phô t¹o phøc trªn bÒ mÆt chÊt r¾n còng nh- sù t¹o líp vá hydrat cña çc nhãm chøc bÒ
mÆt còng gãp phÇn lµm t¨ng tÝnh bÒn cña hÖ keo.
8.2.2.2. HÖ keo -a n-íc
NÕu ®é bÒn cña hÖ keo kþ n-íc chñ yÕu do t-¬ng t¸c ®Èy tÜnh ®iÖn th× hÖ keo -a n-íc ngoµi
yÕu tè ®ã ra, líp vá hydrat cña h¹t keo còng ®ãng gãp phÇn rÊt lín vµo tÝnh bÒn cña hÖ.
Gelatin, tinh bét, agar, lßng tr¾ng trøng kÕt tinh hót n-íc rÊt m¹nh vµ t¹o thµnh hÖ keo. Çc
hÖ keo cã thÓ kÓ ra trong m«i tr-êng n-íc lµ protein, cao ph©n tö, hÖ keo sinh häc (x¸c vi sinh
ch¼ng h¹n). §Æc tr-ng lín nhÊt cña hÖ keo nµy lµ khã keo tô b»ng chÊt ®iÖn li, th«ng th-êng cÇn tíi
mét vµi mol/l. §Ó keo tô çc hÖ keo trªn ph¶i tiÕn hµnh hai b-íc: ph¸ huû líp vá hydrat vµ keo tô
b»ng chÊt ®iÖn ly. TËp hîp lín ®· ®-îc keo tô khi hßa tan l¹i vµo n-íc l¹i trë thµnh hÖ keo ban ®Çu
(thuËn nghÞch).
Kh¶ n¨ng keo tô cña hÖ keo -a n-íc còng tu©n theo thø tù cña d·y Hoffmeister: S0 42-
>CH3C00->Cl->Br->Cl03->I->CNS- vµ Mg2+> Ca2+> Sr2+> Ba2+> Li+> Na+>K+>Rb+>Cs+. Çc muèi cã
tÝnh n¨ng keo tô tèt lµ MgS04, LiS04, Na2S04 (NH4)2S04.
Quan ®iÓm ®-îc thõa nhËn mét çch réng r·i lµ líp vá hdrat cña h¹t keo lµ yÕu tè chñ yÕu
g©y ra dé bÒn cña keo -a n-íc. Líp vá hydrat gåm hai líp, líp ®Çu ®-îc t¹o thµnh do t-¬ng t¸c
dipol ®Þnh h-íng cña ph©n tö n-íc v-ãi bÒ mÆt h¹t keo cã liªn kÕt kh¸ bÒn. TiÕp theo lµ líp vá cã
t-¬ng t¸c thÊp h¬n, máng manh h¬n do chÞu chuyÓn ®éng nhiÖt, lµ tr¹ng th¸i trung gian gi÷a líp
trong vµ pha ngoµi dung dÞch, trong b-íc ph¸ huû líp vá th× líp ngaßi, líp khuÕch t¸n bÞ ph¸ huû
cßn líp trong ®-îc gi÷ nguyªn. Mét sè lo¹i keo -a n-íc ngaßi líp vá hydrat còng cã tÝch ®iÖn, vÝ
dô protein cã thÓ mang ®ång thêi nhãm ®iÖn tÝch d-¬ng (-NH3+) vµ ©m (C00-). Sau khi ph¸ huû líp
khuÕch t¸n cña çc hÖ keo trªn (vÝ dô víi çc chÊt h÷u c¬: r-îu, axeton) hÖ cã thÕ keo tô víi çc
chÊt ®iÖn li. Mét sè lo¹i keo v« c¬ d¹ng Si0 2, hydroxit kim lo¹i ®a hãa trÞ còng cã tÝnh n¨ng t-¬ng
tù.
Keo -a n-íc cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn tÝnh bÒn cña hÖ keo ky n-íc khi trén mét l-îng nhá cña
keo -a n-íc vµ hÖ keo kþ n-íc. HÖ keo kþ n-íc chøa keo -a n-íc cã kh¶ n¨ng keo tô rÊt nhanh víi
chÊt ®iÖn li ®ã lµ hiÖn t-îng hãa qu¸ t×nh keo tô. Tuy nhiªn nÕu ®-a mét l-îng lín keo -a n-íc
vµo hÖ keo kþ n-íc th× ®é bÒn cña hÖ keo kþ n-íc t¨ng lªn, keo cã tÝnh n¨ng lµm t¨ng ®é bÒn gäi lµ
keo b¶o vÖ. §ã lµ dung dÞch gelatin, lßng tr¾ng trøng, agar, g«m dïng ®Ó gi÷ ®é bÒn ph©n t¸n hÖ
keo v« c¬ cã ®é bÒn thÊp.
TÝnh ho¹t hãa qu¸ tr×nh keo tô cã nguyªn nh©n lµ sù kÕt hîp gi÷a hai lo¹i keo víi nhau, ®Æc
biÖt khi chóng mang ®iÖn tÝch tr¸i dÊu. Qua ®ã h×nh thµnh çc tËp hîp h¹t lín h¬n vµ ®iÖn tÝch nhá
h¬n. Khi nång ®é keo -a n-íc cao th× cã nhiÒu h¹t keo -a n-íc g¾n kÕt víi mét h¹t kþ n-íc vµ h¹t
keo kþ n-íc khi ®ã ®-îc chia sÎ tÝnh -a n-íc cña h¹t keo -a n-íc xung quanh nã.
Trong vµi tr-êng hîp ng-êi ta cã thÓ dïng mét hÖ keo kþ n-íc ®Ó keo tô trùc tiÕp mét hÖ keo
-a n-íc, thÝ dô trong qu¸ tr×nh l¾ng trong (keo tô) r-îu vang hay r-îu lªn men tõ hoa qu¶. R-îu
vang cã ®é chua nhÊt ®Þnh (pH thÊp) chøa nhiÒu h¹t keo -a n-íc (proyein, tÕ bµo, x¸c vi sinh...),
nÕu ®Ó l¾ng trong tù nhiªn th× cÇn ph¶i thêi gian dµi (6 th¸ng). §Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh l¾ng trong
ng-êi ta cã thÓ dïng bentonÝt cã ®é tr-¬ng në cao vµ kh¶ n¨ng ph©n t¸n tèt (ho¹t hãa víi s«®a,
bicacbonat) víi liÒu l-îng 1-2g/l r-îu. Trong ®ã sÏ kh«ng cã qu¸ tr×nh t¹o keo b¶o vÖ, liÒu l-îng
bentonit cµng lín th× tèc ®é keo tô cµng nhanh. Qu¸ tr×nh keo tô nµy ngoµi hiÖn t-îng hÊp phô çc
h¹t keo -a n-íc trªn bÒ mÆt h¹t bentonÝt (®ãng gãp phÇn nhá) th× sù t-¬ng t¸c gi÷a çc h¹t keo cã

®iÖn tÝch tr¸i dÊu lµ c¬ chÕ keo tô chñ yÕu do trong m«i tr-êng ®ã çc h¹t keo v« c¬ tÝch ®iÖn ©m
cßn çc h¹t keo h÷u c¬ tÝch ®iÖn d-¬ng.
Trong çc lo¹i keo -a n-íc cã tÝch n-íc ph¶i kÓ tíi lµ chÊt albumin, lßng tr¾ng trøng. Nã lµ
hîp chÊt cao ph©n tö cña s¶n phÈm trïng ng-ng cña axit amin v« ®Þnh h×nh nªn chøa c¶ nhãm axit
lÉn baz¬. §iÓm ®¼ng ®iÖn cña çc lo¹i albumin rÊt kh¸c nhau, tõ 2,6 ®Õn 9,7 {12} cho nªn tÝch ®iÖn
lo¹i g× phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng.
HÊp phô çc hîp chÊt tån t¹i trong m«i tr-êng trªn bÒ mÆt h¹t keo -a n-íc còng lµm t¨ng
tÝnh bÒn do sù che ch¾n, ng¨n c¶n tiÕp xóc gi÷a chóng víi nhau.
8.2.2.3. keo tô víi chÊt ®iÖn li
Keo tô- hiÖn t-îng t¹o thµnh tËp hîp lín tõ çc tËp hîp nhá do nhiÒu c¬ chÕ kh¸c nhau cã thÓ
chia ra lµm hai gian ®o¹n chÝnh lµ khö tÝnh bÒn cña h¹t keo vµ t¹o ra liªn kÕt gi÷a chóng. §Ó khö
®-îc tÝnh bÒn cña hÖ ng-êi ta th-êng quy vÒ bèn c¬ chÕ sau {1,60,61}.
- NÐn Ðp lµm gi¶m ®é dµy líp ®iÖn kÐp
- HÊp phô vµ trung hßa ®iÖn tÝch
- L«i cuèn, quÐt cïng víi chÊt kÕt tña
- HÊp phô vµ t¹o cÇu liªn kÕt gi÷a çc h¹t keo.
Nh- ®· tr×nh bµy trong çc phÇn tr-íc, hÖ keo bÒn lµ do ®iÖn tÝch bÒ mÆt vµ líp vá hydrat
cïng víi çc chÊt bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt ng¨n c¶n kh«ng cho chóng tiÕn l¹i gÇn ë mét kho¶ng çch
mµ lùc hÊp phô ph©n tö ph¸t huy t¸c dông. nãi çch kh¸c lµ do çc yÕu tè trªn gi÷a çc h¹t keo
h×nh thµnh mét hµng rµo thÕ n¨ng, chóng muèn t¹o ®-îc tËp hîp lín cÇn ph¶i cã n¨ng l-îng ho¹t
hãa ®ñ lín ®Ó v-ît qua møc n¨ng l-îng ®ã (h.23). B»ng biÖn ph¸p nµo ®ã cã thÓ lµm gi¶m thÕ
n¨ng (®Èy) gi÷a chóng lµ lµm t¨ng tèc ®é keo tô, qu¸ tr×nh Êy t-¬ng tù qu¸ tr×nh xóc t¸c lµm gi¶m
n¨ng l-îng ho¹t hãa thóc ®Èy tèc ®é ph¶n øng hãa häc. BiÖn ph¸p lµm gi¶m thÕ n¨ng quan träng
nhÊt lµ ®-a vµo hÖ mét chÊt ®iÖn li- chÊt keo tô. Trong hÖ keo chøa chÊt keo tô çc c¬ chÕ ®· nªu
trªn ®Òu cã thÓ x¶y ra, tØ träng ®ãng gãp cña chóng kh¸c nhau tuú ®iÒu kiÖn tiªn hµnh qu¸ tr×nh keo
tô. Ngay tõ n¨m 1900 Hardy ®· ghi nhËn tÝnh n¨ng keo tô cña çc chÊt ®iÖn li, do çc ion tr¸i dÊu
víi dÊu cña ®iÖn tÝch bÒ mÆt (cïng dÊu víi ion chñ yÕu trong líp ®iÖn kÐp). Tuy nhiªn ®Ó g©y ra
®-îc hiÖn t-îng keo tô nång ®é cña chÊt ®iÖn li cÇn ph¶i ®¹t mét gi¸ trÞ tèi thiÓu nµo ®ã, gäi lµ
ng-ìng keo tô. Gi¸ trÞ ng-ìng keo tô cµng nhá (hiÖu suÊt keo tô cao) khi hãa trÞ cña ion cña chÊt
®iÖn li lín. §Ó ®¹t møc ®é keo tô nh- nhau cña hÖ keo arsen trisulfit (®iÖn tÝch bÒ mÆt ©m), cation
cña muèi cã t¸c dông quyÕt ®Þnh, hßan toµn kh«ng phô thuéc vµo d¹ng vµ hãa trÞ cña gèc muèi ion.
NÕu sö dông MaCl, CaCl 2 vµ AlCl3 lµm chÊt keo tô, gi¸ trÞ nång ®é ng-ìng cña çc chÊt ®iÖn li lµ
{Al3+}: {Ca2+}: {Na+]=1: 35:1023. Víi chÊt ®iÖn li cïng hãa trÞ, tÝnh n¨ng keo tô cña çc ion cã
b¸n kÝnh lín t¨ng so víi ion cã b¸n kÝnh nhá. çc ion h÷u c¬ cã cïng hãa trÞ çc t¸c dông m¹nh
h¬n nhiÒu so víi ion v« c¬.
Quan s¸t hiÖn t-îng keo tô b»ng çc chÊt ®iÖn li, Hardy cho r»ng sù cã m¹t cña çc chÊt ®iÖn
li lµm co l¹i líp khuÕch t¸n, ®é gi¶m chiÒu dµy líp khuÕch t¸n phô thuéc vµo nång ®é vµ hãa trÞ
cña ion ®èi (h.22) vµ keo tô x¶y ra khi ®iÖn thÕ zeta () b»ng kh«ng (h.22). Tuy nhiªn nh÷ng b»ng
chøng sè liÖu thùc nghiÖm cho thÊy tuú thuéc vµo kh¶o s¸t, thÕ n¨ng zeta chØ cÇn gi¶m ®Õn møc
®é tíi h¹n nµo ®ã (th-êng kho¶ng 30mV) lµ ®· g©y ra hiÖn tîng keo tô. MÆt kh¸c khi ®-a vµo hÖ
qu¸ mét l-îng chÊt ®iÖn li cã hãa trÞ cao hÖ kh«ng x¶y ra keo tô (®¶o d©ó ®iÖn tÝch) mµ bÒn trë l¹i.
Kh¶o s¸t thµnh phÇn cña çc tËp hîp sa l¾ng ng-êi ta lu«n t×m thÊy thµnh phÇn ion cña chÊt keo tô
(®iÖn li). HiÖn t-îng ®ã chØ ra r»ng keo tô x¶y ra kh«ng chØ do c¬ chÕ ph¸ huû líp ®iÖn kÐp mµ nã
lµ c¬ chÕ phøc t¹p nh- ®· liÖt kª ë trªn.

C¬ chÕ nÐn Ðp lµm gi¶m ®é dµy cña líp khuÕch t¸n x¶y ra chñ yÕu ®èi víi hÖ keo cã thÕ n¨ng
cao, ®é dµy cña líp khuÕch t¸n kh«ng lín, c-êng ®é ion cña dung dÞch nhá. (VÝ dô n-íc s«ng ë
vïng ®Çu nguån). C¬ chÕ t¸c dông keo tô hßan toµn mang b¶n chÊt tÜnh ®iÖn m« t¶ qua lý thuyÕt
cña Derjaguin, Landau, Verwey vµ Overbeek (DLVO). Ion cña chÊt ®iÖn li cïng dÊu víi ®iÖn tÝch
bÒ mÆt (s¬ cÊp) th× bÞ ®Èy vµ ion ®èi cña nã th× bÞ hót. Khi t-¬ng t¸c hót gi÷a hai lo¹i ®iÖn tÝch kh¸c
nhau x¶y ra líp khuÕch t¸n bÞ co l¹i, ®é co l¹i tØ thuËn víi nång ®é hãa trÞ cña ion (xem h.22), biÓu
thøc 8.16) trong líp khuÕch t¸n, còng tøc lµ trong dung dÞch. ThÓ tÝch cña líp khuÕch t¸n cÇn thiÕt
®Ó duy tr× trung hßa sÏ bÞ nhá ®i vµ v× vËy ®é dµy còng gi¶m theo. Kho¶ng çch ®Ó lùc ®Èy ph¸t huy
t¸c dông bÞ gi¶m t¹o ®iÒu kiÖn cho t-¬ng t¸c Van der Waals, lµm gi¶m hµng rµo thÕ n¨ng gi÷a çc
h¹t keo. Mèi quan hÖ gi÷a nång ®é ng-ìng keo tô c y víi hãa trÞ cña ion:
 3 (k B T ) 5
cY  K. (8-40)
A2 C 6 z 6
K lµ h»ng sè, A: h»ng sè t-¬ng t¸c hót tÜnh ®iÖn,  lµ h»ng sè ®iÖn m«i, e: ®iÖn tÝch cña
electron, z lµ hãa trÞ cña ion ®èi (ng-îc dÊu víi ®iÖn tÝch bÒ mÆt). Tõ biÓu thøc (8-40) nhËn thÊy
nång ®é ng-ìng keo tô cña ion hãa trÞ 1,2,3, 4 cã tØ lÖ t-¬ng øng lµ:1:(1/2)6:(1/3)6:=1:0,016:
0,0013: 0,00024. Gi¸ trÞ nhË ®îc t-¬ng øng víi gi¸ trÞ thùc nghiÖm mµ Hardy quan s¸t ®-îc. Tuy
nhiªn lý thuyÕt nµy cã rÊt nhiÒu h¹n chÕ kh«ng phï hîp víi phÇn lín hÖ keo tô, trõ tr-êng hîp
tréng lÉn n-íc s«ng (c-êng ®é ion thÊp) víi n-íc biÓn cã c-êng ®é ion cao. Lý thuyÕt DLVO còng
kh«ng gi¶i thÝch ®-îc hiÖn t-îng ®¶o chiÒu ®iÖn tÝch hay hÖ bÒn trë l¹i khi cho qu¸ liÒu l-îng.
C¬ chÕ hÊp phô vµ trung hßa ®iÖn tÝch
XÐt vÒ mÆt n¨ng l-îng t-¬ng t¸c gi÷a chÊt ®iÖn li víi h¹t keo ng-êi ta nhËn thÊy, n¨ng l-îng
t-¬ng t¸c ®iÖn hãa thuÇn tuý cã gi¸ trÞ z.F.0 víi z lµ hãa trÞ cña chÊt keo tô (vÝ dô +1 cho Al(0h)2+),
F lµ h»ng sè Faraday, 0 lµ thÕ n¨ng gi÷a dung dÞch vµ bÒ mÆt h¹t keo. VÝ dô ®èi víi hÖ chøa ion
®èi hãa trÞ mét vµ 0 lµ 100m V th× n¨ng l-îng t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn chØ lµ 9,6 kJ/mol trong khi
n¨ng l-îng liªn kÕt hãa trÞ tõ 200-400kJ/mol vµ n¨ng l-îng t-¬ng t¸c cÇu hydro lµ kho¶ng
20kJ/mol. V× vËy cã thÓ cho r»ng n¨ng l-îng t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn chØ ®ãng vai trß rÊt khiªm tèn
trong tæng thÓ cua n¨ng l-îng t-¬ng t¸c g©y tÝnh bÒn (hoÆc kh«ng bÒn) cña hÖ keo, vµ hiÖu øng hãa
häc ch¾c ch¾n ®ãng vai trß quan träng cña qu¸ tr×nh keo tô.
TÝnh n¨ng ph¸ huû ®é bÒn cña çc chÊt keo tô cã liªn quan chÆt chÏ víi t-¬ng t¸c tæ hîp cña
çc c¹p: chÊt keo tô- h¹t keo, chÊt keo tô- n-íc vµ h¹t keo- n-íc, ®Æc biÖt ®èi víi hÖ cã thÕ n¨ng
thÊp vµ líp khuÕch t¸n réng. Trong qu¸ tr×nh keo tô, çc ion ®èi sÏ ®-îc hÊp phô trong líp khuÕch
t¸n lµm gi¶m ®iÖn tÝch bÒ mÆt, khi ®iÖn tÝch bÒ mÆt gi¶m sÏ lµm gi¶m t-¬ng t¸c ®Èy gi÷a çc h¹t
keo t¹o ®iÒu kiÖn chóng tiÕn l¹i gÇn nhau h¬n t¹o thµnh tËp hîp lín (lý thuyÕt líp ®iÖn kÐp Stern).
NÕu t-¬ng t¸c ph©n tö cña ion ®èi víi bÒ mÆt chÊt r¾n ®ñ lín, l-îng ion ®èi bÞ hÊp phô trong líp
khuÕch t¸n cã thÓ v-ît møc trung hßa, (tÊt nhiªn nång ®é ion lín ph¶i ë møc d- thõa ë ngoµi dung
dÞch), khi ®ã h¹t keo tÝch ®iÖn tr¸i dÊu víi dÊu ®iÖn tÝch tr-íc ®ã g©y ra hiÖn t-îng ®¶o dÊu ®iÖn
tÝch vµ tÝnh bÒn l¹i cña hÖ keo l¹i ®-îc thiÕt lËp.
Trong qu¸ tr×nh keo tô mét hÖ keo cã ®iÖn tÝch bÒ mÆt ©m (phÇn lín tr-êng hîp trong m«i
tr-êng n-ãc) b»ng Al3+, tuú ®iÒu kiÖn pH, ®é kiÒm cña m«i tr-êng cã thÓ tån t¹i rÊt nhiÒu d¹ng hîp
chÊt vµ hîp chÊt trung gian: phøc chÊt hydro, çc monomer mang ®iÖn tÝch d-¬ng, ®iÖn tÝch ©m vµ
çc polyme cña nh«m vµ Al 3+. D-íi ®iÒu kiÖn pH thÊp tån t¹i chñ yÕu Al 3+, khi pH t¨ng xuÊt hiÖn
çc phøc hydroxo nh«m vµ sè çc monmer mang ®iÖn d-¬ng, trong vïng pH cao sÏ xuÊt hiÖn phøc
nh«m mang ®iÖn tÝch ©m (xem 3.2, 3.3, 3.4 phÇn II). Trong qu¸ tr×nh hÊp phô trªn bÒ mÆt h¹t keo

tÝch ®iÖn ©m, kh¶ n¨ng hÊp phô c¶u çc chøc hydroxo nh«m, çc ph©n tö chøa nhiÌu nguyen tö
nh«m mang ®iÖn d-¬ng cao h¬n so víi Al 3+ do lùc hÊp phô ph©n tö cã tÝnh céng hîp. VÒ ph-¬ng
diÖn ®ã chÊt polyme nh«m mang ®iÖn d-¬ng do m¹ch ph©n tö lín nªn sÏ ®-îc hÊp phô m¹nh nhÊt.
Polyaluminium choloiride, PAC, khi hßa tan vµo n-íc sÏ ph©n li mét phÇn Cl - t¹o ra ®iÖn tÝch
d-¬ng cho m¹ng polyme, mÆt kh¸c ®iÓm ®¼ng nhiÖt cña PAC n»m ë kho¶ng 8 còng t¹o ®iÒu kiÖn
cho nã tÝch ®iÖn d-¬ng trong m«i tr-êng n-íc. §ã lµ nguyªn nh©n chñ yÕu gi¶i tÝch sù tån t¹i cña
vïng pH tèi -u cho qu¸ tr×nh keo tô: ®èi víi phÌn nh«m, pH tèi -u n»m trong kho¶ng 6,2-7,4 (lµm
trong n-íc tù nhiªn), ë vïng pH d-íi 6 vµ tren 8 qu¸ tr×nh keo tô kh«ng x¶y ra. Tuy vËy khi pH lín
cã thÓ keo tô b»ng phÌn nh«m víi liÒu l-îng rÊt cao vµ khi ®-a Al 3+ vµo do qu¸ tr×nh thuû ph©n
lµm t¨ng ®é axit cña m«i tr-êng. Trong vïng pH thÊp kh«ng cã sù h×nh thµnh çc phøc chÊt
hydroxo, chØ tån t¹i Al3+ víi kh¶ n¨ng hÊp phô kÐm vµ khi pH (thÊp nhá h¬n ®iÓm ®¼ng ®iÖn)
hÖ keo cã thÓ tÝch ®iÖn d-¬ng. Kho¶ng pH tèi -u cña uq¸ tr×nh keo tô víi PAC réng h¬n, tõ 6-8,5,
d·n réng ra vÒ vïng pH cao di tÝnh bÒn cña nã ë vïng pH cao nh-ng cã thÓ bÞ ph©n huû thµnh Al 3+
trong vïng pH thÊp.
NÕu ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh hÊp phô cña phøc chÊt hydroxo nh«m theo c¬ chÕ Langmuir th× cã
thÓ g©y ra hiÖn t-îng keo tô ®é che phñ bÒ mÆt cña h¹t keo cã gi¸ trÞ vµo kho¶ng 0,03, mét gi¸ trÞ
rÊt thÊp {1} øng víi 10-20g phÌn nh«m cho 1m3 n-íc s«ng ë ViÖt Nam cã ®é ®ôc 30-100NTU
hoÆc 4-7g PAC). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ l-îng chÊt keo tô cÇn thiÕt ®Ó khö ®é bÒn keo phô thuéc vµo
mËt ®é h¹t keo (®é ®ôc) vµ ®é ph©n t¸n cña chóng. Cïng ®é ®ôc nh-ng h¹t keo nhá cÇn l-îng chÊt
keo tô lín. NÕu mèi quan hÖ Êy (trong tµi liÖu gäi lµ mèi quan hÖ tØ l-îng {1,60}) ®-îc quan s¸t th×
c¬ chÕ keo tô cã thÓ ®-îc coi lµ c¬ chÕ hÊp phô vµ trung hßa ®iÖn tÝch.
Ngoµi hai c¬ chÕ ®· tr×nh bµy ë trªn, keo tô cßn x¶y ra theo c¬ chÕ kÕt tña quÐt vµ hÊp phô
t¹o cÇu nèi gi÷a çc h¹t keo. Trong c¬ chÕ tña quÐt, do qu¸ tr×nh thuû ph©n vµ t¹o polyme khi nång
®é ë tr¹ng th¸i siªu b·o hßa, çc polyme kÕt l¹i thµnh tËp hîp lín vµ l¾ng. Trong qu¸ tr×nh l¾ng
chóng l«i cuèn çc h¹t keo l¾ng theo. §ã lµ tr-êng hîp hay gÆp ph¶i ®èi víi n-íc cã ®é ®ôc thÊp vµ
l-îng chÊt keo tô cÇn sö dông kh¸ cao. Çc polyme h×nh thµnh trong hÖ (vÝ dô polyme cña nh«m)
hay çc polyme ®-îc bæ sung vµo (chÊt trî keo tô h÷u c¬, vÝ dô polyacrylamid, silic ho¹t tÝnh). Çc
polyme nµy ®-îc hÊp phô lªn bÒ mÆt h¹t keo ë çc ®Çu trªn h¹t keo kh¸c nhau t¹o ra mét cÇu nèi
gi÷a chóng t¹o ®iÒu kiÖn h×nh thµnh tËp hîp lín.
9. Qu¸ tr×nh mµng
9.1 .Kh¸i niÖm chung
Kü thuËt mµng lµ mét trong nh÷ng qu¸ tr×nh kh¸ míi ®-îc ph¸t triÓn vµ øng dông trong c«ng
nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i trong kho¶ng 20 n¨m trë l¹i ®©y. §ã lµ ph-¬ng ph¸p cã nhiÒu -u ®iÓm
vÒ ph-¬ng diÖn kü thuËt, qui m« s¶n xuÊt vµ gi¸ thµnh ho¹t ®éng. Ph¹m vi ¸p dông cña kü thuËt
mµng kh¸ réng, bao qu¸t gÇn nh- tÊt c¶ çc kh¶ n¨ng lo¹i bá t¹p chÊt: chÊt huyÒn phï, chÊt keo,
chÊt h÷u c¬ nhò, chÊt h÷u c¬ tan, çc ion cã kÝch th-íc nhá nh- Na + ch¼ng h¹n.
Kü thuËt thÈm thÊu ng-îc (reverse osmosis) vµ ®iÖn thÈm tÝch (electrodialysis) lµ ph-¬ng
ph¸p lµm ngät n-íc tõ n-íc biÓn, n-íc lî ë qui m« c«ng nghiÖp cã lîi thÕ h¬n rÊt nhiÒu so víi çc
ph-¬ng ph¸p lµm ngät n-íc kh¸c nh- trao ®æi ion hay ch-ng cÊt.
Mµng ®-îc ®Þnh nghÜa lµ mét pha (chóng ta chØ quan t©m ®Õn pha r¾n kh«ng quan t©m ®Õn
mµng láng) ho¹t ®éng nh- mét hµng rµo ch¾n ®èi víi dßng ch¶y cña mét hçn hîp gåm chÊt láng vµ
çc cÊu tö trong ®ã. Mµng cã tÝnh thÊm chän läc kh¸c nhau ®èi víi çc cÊu tö kh¸c nhau.

Môc ®Ých cña qu¸ tr×nh mµng lµ nh»m t¸ch çc t¹p chÊt ra khái m«i tr-êng n-íc. Çc chÊt cã
kÝch th-íc kh¸c nhau ®-îc ph©n chia s¬ bé nh- sau: H¹t th«: 10 -1 - 1mm, h¹t mÞn: 10 -2-10-1mm, h¹t
cì micron: 10-3 - 10-2mm; cao ph©n tö: 10 -5 - 10-3mm; ion: 10-7- 10-5mm. (1micron = 10-4cm = 10-
3
mm). Víi çc chÊt cã kÝch th-íc kh¸ lín nh- lo¹i th«, h¹t mÞn cã thÓ t¸ch theo ph-¬ng ph¸p sa
l¾ng hay läc qua líp h¹t (läc nhanh, läc chËm). Víi çc chÊt cã kÝch th-íc nhá h¬n (vÝ dô ®Õn 0,4
micron) cã thÓ t¸ch b»ng biÖn ph¸p vi läc (micro filtration). BiÖn ph¸p siªu läc, (ultrafiltration), ly
t©m cã thÓ t¸ch ®-îc çc h¹t keo, çc ph©n tö chÊt tan nhá, çc ion chØ cã thÓ t¸ch ®-îc b»ng
ph-¬ng ph¸p thÈm tÝch (dialysis), ®iÖn thÈm tÝch, thÈm thÊu ng-îc vµ trao ®æi ion.
KÝch th-íc lç xèp cña mµng sÏ quyÕt ®Þnh tÝnh thÊm qua cña çc cÊu tö. Trõ tr-êng hîp ®iÖn
thÈm tÝch, thÈm tÝch, thÈm thÊu ng-îc, trao ®æi ion çc tr-êng hîp kh¸c ®Òu cã ®Æc tr-ng lµ çc
chÊt tan cã kÝch th-íc lín h¬n lç xèp cña mµng sÏ bÞ gi÷ l¹i kh«ng vËn chuyÓn qua mµng. Tuy
nhiªn do kÝch th-íc lç xèp cña mµng kh«ng ®Òu nhau, cã mét d¶i ph©n bè ®é lín nhÊt ®Þnh nªn
ng-êi ta ®Þnh nghÜa mét ®¹i l-îng ®Æc tr-ng lµ: ph©n tö l-îng bÞ chÆn (molecular weight cut - off);
®ã lµ ph©n tö l-îng cña mét ph©n tö mµ 90% cña nã bÞ gi÷ l¹i kh«ng vËn chuyÓn qua ®-îc mµng.
VÝ dô gi¸ trÞ ph©n tö l-îng bÞ chÆn lµ 40.000 cã nghÜa lµ mét chÊt cã ph©n tö l-îng (®Æc tr-ng cho
kÝch th-íc) 4.000 trong mét dung dÞch khi ch¶y qua mµng th× 90% l-îng chÊt ®ã bÞ gi÷ l¹i, chØ cã
10% lµ ®-îc chuyÓn qua mµng . §ã lµ kh¸i niÖm t-¬ng ®èi, phô thuéc vµo c¶ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng
cña mµng [62,63).
Phï hîp víi ®Þnh nghÜa vÒ qu¸ tr×nh mµng trong qu¸ tr×nh t¸ch chÊt cÇn ph¶i t¹o ®-îc dßng
ch¶y cu¶ n-íc. NÕu trong qu¸ tr×nh läc h¹t th«ng th-êng cã thÓ sö dông ¸p suÊt thuû tÜnh cña cét
n-íc th× trong qu¸ tr×nh mµng lu«n cÇn ®Õn ¸p suÊt ngoµi gäi lµ ¸p suÊt ®éng lùc nh»m thóc ®Èy tèc
®é qu¸ tr×nh v× khi tiÕt diÖn ch¶y cµng nhá (lç xèp cña mµng) th× trë lùc cµng cao. tèc ®é dßng ch¶y
tØ lÖ thuËn víi sù chªnh lÖch ¸p suÊt (xem 1.1 phÇn I).
Sau ®©y lµ mét sè qu¸ tr×nh mµng hay gÆp trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i vµ nh÷ng
®Æc tr-ng chñ yÕu [63]
Mµng vi läc
- Lo¹i mµng: xèp, ®èi xøng
- §é dµy cña mµng: 10-150m
- KÝch th-íc lç xèp: 0,05 - 10m
- ¸p suÊt ®éng lùc: < 0,1 - 2,0 bar (1 bar = 0,9869 at)
- Tèc ®é läc: > 0,5m3 .m-2 . ngµy -1 bar-1
- C¬ chÕ ho¹t ®éng: r©y läc
- VËt liÖu chÕ t¹o mµng: polyme, sîi, gèm sø
- Vïng øng dông: ph©n tÝch, khö trïng, n-íc siªu s¹ch, lµm trong ®å uèng.
Mµng siªu läc
- Lo¹i mµng: xèp, ®èi xøng
- §é dµy: 150 m
- KÝch th-íc lç xèp: 10-100nm
- ¸p suÊt ®éng lùc: 1-10 bar
- Tèc ®é läc: > 0,1 -0,5 m3 .m-2 . ngµy -1 bar-1
- C¬ chÕ ho¹t ®éng: r©y, läc

- VËt liÖu chÕ t¹o mµng: polyme, sîi, gèm sø

- Vïng øng dông: s÷a, thùc phÈm, luyÖn kim, dÖt, d-îc phÈm . T¸ch hÖ keo,cao ph©n tö.
Mµng läc nano hay d-íi siªu läc (nanofilter, hyperfilter)
Lµ lo¹i mµng cã kÝch th-íc lç nhá h¬n lo¹i mµng siªu0 läc, nh-ng lín h¬n lo¹i mµng thÈm
thÊu ng-îc. Tõ nano chØ ®é lín cña kÝch th-íc (10 -7cm = 10 A ) vµ cã nghÜa lµ mét phÇn ngµn triÖu
cña m (10-9m). Ph©n tö l-îng bÞ chÆn lµ tõ 200 - 500. Lo¹i mµng nµy thÝch hîp cho qu¸ tr×nh lµm
mÒm n-íc, lo¹i bá mét sè chÊt h÷u c¬ tan, ¸p su¸t ®éng lùc thÊp h¬n so víi mµng thÈm thÊu ng-îc.
- Lo¹i mµng: bÊt ®èi xøng, tæ hîp composit
- §é dµy cña mµng: líp ®ì 150m, líp da mµng 1m
- KÝch th-íc lç xèp: < 2nm
- ¸p suÊt ®éng lùc: 15 - 25 bar
- Tèc ®é läc: > 0,05m3 .m-2 . ngµy -1 bar-1
- C¬ chÕ ho¹t ®éng: hßa tan, khuÕch t¸n
- VËt liÖu chÕ t¹o mµng: polyme
- Vïng øng dông: n-íc lî, lµm mÒm n-íc , lo¹i bá chÊt h÷u c¬, n-íc siªu tinh khiÕt, c« ®Æc
dÞch ®å uèng, ®-êng, s÷a.
Mµng thÈm thÊu ng-îc
Lo¹i mµng ng¨n c¶n sù chuyÓn dÞch cña tÊt c¶ çc t¹p chÊt, trõ n-íc, ¸p suÊt ®éng lùc ph¶i
cao h¬n ¸p suÊt thÈm thÊu. Mµng cã tªn lµ thÈm thÊu. ChØ sè ph©n tö l-îng bÞ chÆn cña mµng
kho¶ng 100. Çc tÝnh n¨ng kh¸c t-¬ng tù nh- mµng d-íi siªu läc (nano) nh-ng do kÝch th-íc lç
xèp nhá h¬n nªn ¸p suÊt ®éng lùc dïng cao h¬n. §Ó lµm ngät n-íc biÓn (3,5% NaCl ¸p suÊt thÈm
thÊu lµ 25 bar) thiÕt bÞ th-êng ho¹t ®éng ë ¸p suÊt 40-80 bar.
§iÓm thÈm tÝch
Lµ ph-¬ng ph¸p kÕt hîp ph-¬ng ph¸p ®iÖn vµ mµng trao ®æi ion trong ®ã çc ion ®-îc vËn
chuyÓn qua mµng trao ®æi ion tõ vïng cã nång ®é thÊp lªn vïng cã nång ®é cao d-íi t¸c dông cña
dßng ®iÖn mét chiÒu. Çc ion ©m ®-îc vËn chuyÓn vÒ vïng d-¬ng cùc çc ion d-¬ng vÒ vïng ©m
cùc. §éng lùc cña qu¸ tr×nh vËn chuyÓn chÊt qua mµng lµ ®iÖn n¨ng, thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh ®iÖn
hãa. §iÖn thÈm tÝch ®¶o chiÒu chÝnh lµ hÖ ®iÖn thÈm tÝch cã bé phËn ®¶o chiÒu ®iÖn tÝch sau mét
chu kú nhÊt ®Þnh nh»m t¨ng c-êng hiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh.
9.2.Ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o mµng
Mét çch ®¬n gi¶n, mµng ®-îc xem lµ mét líp máng cã cÊu tróc xèp, ®é lín lç xèp (mao
qu¶n) cã kÝch th-íc phï hîp víi môc tiªu sö dông. Chóng ®-îc chÕ t¹o tõ nhiÒu lo¹i nguyªn liÖu
kh¸c nhau (v« c¬, polyme). VÒ mÆt h×nh häc chóng cã cÊu tróc ®ång nhÊt (®èi xøng) hoÆc kh«ng
®ång nhÊt (bÊt ®èi xøng).
Mµng cã cÊu tróc ®èi xøng (symetric) lµ mµng cã ®é xèp ®Òu däc theo chiÒu dµy ( 10-200
m), trë lùc läc bÞ chi phèi bëi toµn bé ®é dµy cña líp mµng. ChiÒu dµy cña mµng gi¶m th× tèc ®é
läc t¨ng vµ ®é bÒn c¬ häc cña mµng gi¶m.
Mµng cã cÊu tróc bÊt ®èi xøng lµ mµng gåm cã hai líp: gi¸ ®ì vµ líp da. Gi¸ ®ì cã cÊu tróc
xèp, ®é dµy n»m trong kho¶ng 50 - 150 m cã ®é bÒn c¬ häc ®Æc tr-ng cho c¶ mµng. Líp da lµ líp
máng ë phÝa trªn kh¸ ®Æc, kÝch th-íc lç xèp ®-îc ®Æc tr-ng bëi chØ sè ph©n tö l-îng bÞ chÆn ®Æc

tr-ng cho mµng, ®é dµy kho¶ng 0,1 - 1 m. Trë lùc cña mµng do líp da quyÕt ®Þnh. Lo¹i mµng nµy
kÕt hîp ®-îc tÝnh n¨ng -u viÖt vÒ ®é thÊm lín cña líp gi¸ ®ì vµ tÝnh chän läc cña líp da ®Æc Lo¹i
mµng nµy ®-îc øng dông trong c«ng nghiÖp mét çch réng r·i vµ cã hiÖu qu¶.
Mµng tæ hîp còng lµ mµng gåm hai líp, hai líp nµy ®-îc chÕ t¹o tõ çc vËt liÖu kh¸c nhau,
tõng líp ®-îc tèi -u hãa riªng biÖt. Th«ng th-êng ngay gi¸ ®ì ®· lµ mét mµng bÊt ®èi xøng vµ
®-îc g¾n thªm mét líp da ë trªn.
VËt liÖu dïng ®Ó chÕ t¹o mµng cã nguån gèc v« c¬ nh- gèm sø, kim lo¹i, thuû tinh, çc
mµng nµy chñ yÕu dïng cho qu¸ tr×nh vi läc. Çc lo¹i mµng kh¸c ®-îc chÕ t¹o chñ yÕu tõ polyme.
Kü thuËt chÕ t¹o mµng quan träng gåm: nung kÕt nhiÖt (sintering), kÐo d·n (stretching), ¨n mßn
theo vÕt (track-etching), ®¶o pha (phase inversion) vµ nhóng phñ (coating) [63]
Thiªu kÕt nhiÖt lµ biÖn ph¸p ®¬n gi¶n ®Ó chÕ t¹o mµng v« c¬, h÷u c¬. Tõ d¹ng bét cña mét
vËt liÖu cã kÝch th-íc nhÊt ®Þnh nÐn Ðp thµnh d¹ng nhÊt ®Þnh vµ nung ë nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh. Trong
khi nung ë nhiÖt ®é (thÊp h¬n nhiÖt ®é ch¶y cña vËt liÖu) çc h¹t vËt liÖu nhá kÕt l¹i víi nhau thµnh
khèi qua çc vïng biªn cña h¹t. Çc lç xèp cña mµng chÝnh lµ kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t. Cã
rÊt nhiÒu lo¹i vËt liÖu cã thÓ t¹o mµng tõ ph-¬ng ph¸p nµy: polyme (polyethylen, polytetra-
fluoroethylen, polypropylen), kim lo¹i (thÐp kh«ng gØ, volfram), gèm sø (nh«m oxit, oxit silic,
zircon oxit), graphit, thuû tinh, silicat. §é lín cña mao qu¶n phô thuéc vµo kÝch th-íc cña bét vµ sù
ph©n bè cña chóng theo ®é lín. §é ph©n bè cña cì h¹t cµng hÑp (cì h¹t ®Òu) th× kÝch th-íc cña
mao qu¶n cµng ®Òu. Ph-¬ng ph¸p nµy cho phÐp chÕ t¹o mµng cã ®é lín mao qu¶n 0,1 - 10 m, tøc
lµ chÕ t¹o ®-îc ra lo¹i mµng vi läc. §é xèp cña mµng nµy thÊp (10-20%), nÕu vËt liÖu lµ kim lo¹i
th× ®é xèp cã thÓ cao h¬n.
Ph-¬ng ph¸p kÐo d·n ®Ó t¹o mµng chØ cã thÓ sö dông polyme b¸n tinh thÓ (polyethylen,
polypropylen). Mµng ®-îc kÐo vu«ng gãc víi h-íng ®ïn ®Ó vïng tinh thÓ ®-îc cè ®Þnh theo h-íng
song song víi h-íng ®ïn (kÐo). Ph-¬ng ph¸p nµy t¹o ra mµng cã ®é xèp cao (tíi 90%) vµ ®é lín
mao quan n»m trong kho¶ng 1-3 m.
Ph-¬ng ph¸p ¨n mßn theo vÕt cã thÓ t¹o ra mµng víi çc mao qu¶n song song, ®Òu, h×nh
trô.Trong ph-¬ng ph¸p nµy ng-êi ta sö dông çc chïm h¹t cã n¨ng l-îng cao ®Ó b¾n ph¸ mét mµng
máng theo h-íng vu«ng gãc ®Ó t¹o ra çc vÕt mßn. Sau ®ã mµng ®-îc nhóng vµo dung dÞch axit
hay baz¬ cho qu¸ tr×nh ¨n mßn (lo¹i bá bít, hßa tan) tiÕp diÔn ®Ó t¹o ra hÖ mao qu¶n ®Òu, song
song däc theo ®-êng mßn ®· h×nh thµnh trong giai ®o¹n b¾n ph¸. Mµng lo¹i nµy cã ®é xèp thÊp
(d-íi 10%) vµ kÝch th-íc mao qu¶n n»m trong kho¶ng 0,02 - 10 m. Mét d¹ng ¨n mßn chän läc
kh¸c còng ®-îc sö dông ®Ó chÕ t¹o mµng. VÝ dô chÕ t¹o mµng thuû tinh xèp. Mét hçn hîp ba thµnh
phÇn (Na2O - B2O3 - SiO2) ®-îc nung ch¶y vµ lµm nguéi, chóng sÏ t¹o thµnh hai pha trong ®ã mét
pha chñ yÕu chøa SiO2 kh«ng tan trong khi pha kia chøa chÊt tan. Cho ¨n mßn b»ng axit hoÆc baz¬
t¹o ra çc mao qu¶n cã kÝch th-íc nhá nhÊt lµ 0,05m.
Ph-¬ng ph¸p nhóng phñ t¹o ra mµng tæ hîp. Lo¹i nµy gåm hai lo¹i vËt liÖu kh¸c nhau. Trªn
líp ®ì cã ®é xèp nhÊt ®Þnh, mét mµng máng polyme cã ®é chän läc cao vµ rÊt máng (trë lùc thÊp)
®-îc phñ lªn líp ®ì. TÝnh chän läc cña mµng hßan toµn phô thuéc vµo líp phñ (líp da), líp ®ì
quyÕt ®Þnh ®é bÒn c¬ häc lµm gi¶m trë lùc thÊm.. Kü thuËt ®Ó phñ líp da lµ: nhóng, polyme hãa
plasma, polyme hãa t¹i vïng ph©n çch pha vµ polyme hãa t¹i chç (in situ polymeisation).
Ph-¬ng ph¸p ®¶o pha
Lµ ph-¬ng ph¸p quan träng nhÊt, phÇn lín mµng th-¬ng phÈm ®Òu chÕ t¹o theo çch nµy.
§¶o pha lµ qu¸ tr×nh ®-a polyme tõ mét dung dÞch vÒ tr¹ng th¸i r¾n cã kiÓm so¸t. Tr-íc khi ®-a vÒ
tr¹ng th¸i r¾n nã còng th-êng ®-îc chuyÓn tõ dung dÞch mét dung m«i vÒ dung dÞch trung gian hai
dung m«i. Trong qu¸ tr×nh trung gian ®ã, pha láng chøa nhiÒu polyme sÏ hãa r¾n t¹o m¹ng cÊu tróc

r¾n. TÝnh n¨ng cña mµng t¹o thµnh ®-îc quyÕt ®Þnh trong giai ®o¹n nµy. §¶o pha bao gåm nhiÒu
d¹ng kü thuËt kh¸c nhau: bèc h¬i dung m«i, kÕt tña b»ng çch bay h¬i cã kiÓm so¸t, kÕt tña nhiÖt,
kÕt tña tõ pha h¬i, kÕt tña ch×m (immersion precipitation). KÕt tña ch×m lµ ph-¬ng ph¸p th«ng dông
nhÊt.
KÕt tña b»ng çch bèc h¬i dung m«i lµ ph-¬ng ph¸p ®¬n gi¶n: polyme ®-îc hßa tan vµo mét
dung m«i thÝch hîp vµ dung dÞch ®-îc ®æ vµo mét gi¸ ®ì (vÝ dô tÊm thuû tinh) xèp hay kh«ng xèp.
§Ó dung dÞch bèc h¬i trong m«i tr-êng khÝ tr¬ ®Ó ng¨n sù th©m nhËp cña h¬i n-íc t¹o ®iÒu kiÖn
cho mµng cã cÊu tróc xèp ®Òu vµ ®Æc.
KÕt tña tõ pha h¬i ®-îc tiÕn hµnh nh- sau: sau khi tr¶i dung dÞch polyme lªn gi¸ ®ì, ®-a nã
vµo m«i tr-êng chøa hai thµnh phÇn h¬i, mét lµ dung m«i hßa tan polyme vµ mét h¬i dung m«i
kh¸c kh«ng hßa tan polyme. Do ¸p suÊt h¬i cña dung m«i trong pha khÝ lín nªn dung m«i kh«ng
thÓ bèc h¬i tiÕp tôc, thµnh phÇn dung m«i kh«ng hßa tan khuÕch t¸n vµo dung dÞch t¹o ra ®é xèp
sau khi sÊy kh«. Ph-¬ng ph¸p nµy t¹o ra mµng ®èi xøng.
KÕt tña b»ng çch bèc h¬i cã kiÓm so¸t thùc hiÖn b»ng çch hßa polyme vµo mét hçn hîp
dung m«i, polyme chØ tan trong mét chÊt láng. Trong qu¸ tr×nh bèc h¬i chÊt láng hßa tan polyme
dÔ bay h¬i h¬n nªn hµm l-îng polyme vµ dung m«i kh«ng hßa tan nã ph©n bè l¹i däc theo chiÒu
dµy cña líp mµng. Mµng lo¹i nµy cã cÊu tróc bÊt ®èi xøng.
KÕt tña ch×m lµ sau khi tr¶i dung dÞch polyme (dung m«i + polyme) lªn gi¸ thÝch hîp sÏ
nhóng nã vµo mét chÊt láng (kh«ng hßa tan polyme). Qu¸ tr×nh kÕt tña x¶y ra khi thay ®æi dung
m«i vµ chÊt láng kh«ng ph¶i dung m«i. CÊu tróc mµng t¹o thµnh do tæ hîp cña hai qu¸ tr×nh:
chuyÓn khèi vµ t¸ch pha.
Mµng trao ®æi ion ®-îc chÕ t¹o theo nh÷ng ph-¬ng thøc kh¸c h¬n g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh chÕ
t¹o chÊt trao ®æi ion. VÝ dô t¹o thµnh mµng tr-íc khi qu¸ tr×nh polyme hãa x¶y ra (gièng nh- qu¸
tr×nh t¹o h¹t trßn ch¼ng h¹n), g¾n bét chÊt trao ®æi ion lªn mét gi¸ ®ì tr¬ hay trén hai polyme m¹ch
th¼ng cã tÝnh n¨ng trao ®æi ion vµo dung dÞch vµ ®Ó bay h¬i trªn mét gi¸ ®ì. [64]
9.3. Ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tÝnh n¨ng cña mµng
HiÖu suÊt t¸ch chÊt cña qu¸ tr×nh mµng phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè: b¶n chÊt cña mµng vµ
®iÒu kiÖn ho¹t ®éng: vËt liÖu mµng, cÊu tróc xèp vµ çc ®Æc tr-ng liªn quan, chÊt cÇn ®-îc t¸ch, ¸p
suÊt ®éng lùc, t¹p chÊt tån t¹i trong n-íc, pH, qu¸ tr×nh vi sinh... HiÖu suÊt cña mµng cã liªn hÖ
chÆt chÏ víi cÊu tróc cña nã, v× vËy th«ng sè ®Æc tr-ng lµ çc yÕu tè cÇn thiÕt cho çc nhµ chÕ t¹o
mµng vµ cho ng-êi sö dông. Hai ®Æc tr-ng quan träng nhÊt cña mµng lµ cÊu tróc xèp vµ cÊu tróc
h×nh th¸i (morphology) cña nã
9.3.1. CÊu tróc xèp cña mµng
TÝnh thÊm cña mµng ®-îc quyÕt ®Þnh bëi cÊu tróc xèp cña mµng, mµng cã ®é xèp cao vµ
kÝch th-íc lç xèp lín cã tèc ®é thÊm lín. KÝch th-íc cña mao qu¶n ®Òu (ph©n bè hÑp) cã tÝnh chän
läc cao. Trong
0 1.2.2 cña phÇn I ®· ®Ò 0cËp, mao qu¶n ®-îc 0ph©n chia theo ®é lín ®-êng kÝnh: lo¹i
lín (>500 A ) lo¹i trung b×nh (20-500 A ) vµ lo¹i nhá (<20 A ). Theo çch ph©n chia ®ã th× mµng vi
läc cã lç xèp thuéc lo¹i mao qu¶n lín, mµng siªu läc thuéc lo¹i lín vµ trung b×nh, mµng thÈm thÊu
vµ d-íi siªu läc thuéc lo¹i mao qu¶n nhá.
Kh¸i niÖm ®é lín mao qu¶n ®-îc sö dông ®«i khi kh«ng liªn hÖ mËt thiÕt víi tÝnh n¨ng läc
cña mµng. VÝ dô mét mµng cã hÖ mao qu¶n lín h¬n tiÕt diÖn ngang cña ph©n tö nh-ng ph©n tö cña

chÊt ®ã vÉn kh«ng thÓ chuyÓn vËn qua mµng v× nh÷ng ph©n tö lín nh- polyme cã h×nh d¹ng kh«ng
cè ®Þnh (d¹ng xo¾n, co, duçi), trong qu¸ tr×nh läc do çc ph©n tö nhá b¸m l¹i trªn thµnh mao qu¶n
lµm hÑp ®-êng kÝnh cña mao qu¶n. H×nh d¹ng cña mao qu¶n rÊt khã x¸c ®Þnh, däc theo chiÒu dµi
cã chç co th¾t, më réng dÉn ®Õn sù l-u gi÷ ph©n tö chÊt cÇn läc kh¸c nhau vµ tèc ®é läc (qua tõng
mao qu¶n) l¹i bÞ chi phèi bëi vïng cã tiÕt diÖn hÑp nhÊt. V× ®é lín cña tËp hîp mao qu¶n kh«ng
®Òu, tu©n theo mét ph©n bè nµo ®ã còng t¸c ®éng ®Õn tÝnh n¨ng läc cña mµng.
Do ®é lín cña hÖ mao qu¶n kh¸c nhau vµ cÊu tróc (®èi xøng, bÊt ®èi xøng) cña çc lo¹i
mµng kh¸c nhau nªn ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chóng còng kh¸c nhau. Tuy vËy cã hai ph-¬ng ph¸p
ph©n biÖt ®Ó ®¸nh gi¸ cÊu tróc xèp cña mµng:
- X¸c ®Þnh çc th«ng sè cÊu tróc xèp ®éc lËp.
- X¸c ®Þnh çc th«ng sè cÊu tróc cã liªn quan ®Õn tÝnh thÊm cña mµng.
D¹ng th«ng sè ®éc lËp bao gåm: ®é lín mao qu¶n, ph©n bè ®é lín mao qu¶n, ®é dµy cña líp
da, ®é xèp bÒ mÆt. Th«ng sè lo¹i sau lµ çc th«ng sè liªn quan víi qu¸ tr×nh t¸ch chÊt cã sö dông
chÊt tan (cÇn läc) ®-îc gi÷ l¹i trªn mµng ë møc ®é nµo ®ã.
9.3.1.1. Mµng vi läc
§é lín mao qu¶n cña mµng vi läc n»m trong kho¶ng 0,1 - 10m vµ v× vËy çc ph-¬ng ph¸p
sau cã thÓ dïng ®Ó ®¸nh gi¸ [63, 65]:
- HiÓn vi ®iÖn tö quyÐt
- §iÓm t¹o bät
- NÐn thuû ng©n
- §o tÝnh thÊm
Ba ph-¬ng ph¸p ®Çu lµ ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ cÊu tróc ®éc lËp, ph-¬ng ph¸p sau cïng cã liªn
quan ®Õn ho¹t ®éng cña mµng.
Ph-¬ng ph¸p hiÓn vi ®iÖn tö quÐt lµ ph-¬ng ph¸p rÊt trùc quan ®Ó x¸c ®Þnh cÊu tróc xèp. Cã
hai lo¹i hiÓn vi ®iÖn tö lµ quÐt vµ ®©m xuyªn (scanning electron microscopy, SEM vµ transmission
electron microscopy, TEM). §é ph©n gi¶i cña SEM n»m trong kho¶ng 0,01 - 10 m, n»m trong
vïng kh¶o s¸t tèt ®èi víi mµng vi läc. Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ lµ phãng ra mét chïm ®iÖn
tö cã ®éng n¨ng tõ 1-25kV b¾n vµo mµng, chïm ®iÖn tö nµy gäi lµ chïm s¬ cÊp. Chïm thø cÊp cã
n¨ng l-îng thÊp kh«ng ph¶i lµ hÖ qu¶ ph¶n x¹ cña chïm s¬ cÊp mµ lµ ®iÖn tö bÞ bËt ra khái bÒ mÆt
cña mµng, chïm thø cÊp lµ yÕu tè chñ yÕu t¹o ra ¶nh thu ®-îc. Do va ch¹m, polyme cã thÓ bÞ ch¸y
hoÆc bÞ ph¸ huû mét phÇn phô thuéc vµo b¶n chÊt cña mµng vµ ®éng n¨ng cña chïm electron nªn
ng-êi ta ¸p dông mét sè biÖn ph¸p phßng tr¸nh nh- tr¸ng líp dÉn ®iÖn (vµng) hoÆc thay n-íc trong
mao qu¶n b»ng mét chÊt láng kh¸c cã søc c¨ng bÒ mÆt thÊp h¬n. Víi ph-¬ng ph¸p hiÓn vi ®iÖn tö
quÐt cã thÓ nhËn ®-îc çc th«ng tin vÒ líp bÒ mÆt, mÆt c¾t, mÆt ®¸y ®Ó ®¸nh gi¸ ®-îc tÝnh ®Òu, ®èi
xøng cña mµng. §é lín vµ sù ph©n bè cña mao qu¶n cïng cã thÓ ®¸nh gi¸ ®-îc.
Ph-¬ng ph¸p ®iÓm t¹o bät lµ ph-¬ng ph¸p ®¬n gi¶n cho phÐp x¸c ®Þnh b¸n kÝnh lín nhÊt cña
mao qu¶n. §ã lµ ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh sù chªnh lÖch ¸p suÊt p mµ t¹i ®ã kh«ng khÝ lät qua ®-îc
mao qu¶n chøa chÊt láng. PhÝa trªn mµng cho tiÕp xóc víi mét líp chÊt láng, phÝa d-íi tiÕp xóc víi
kh«ng khÝ, khi ®ã mao qu¶n chøa ®Çy chÊt láng. T¨ng dÇn ¸p suÊt khÝ ®Õn khi xuÊt hiÖn bät khÝ
trong chÊt láng, ghi nhËn sù chªnh lÖch ¸p suÊt Êy (p) vµ b¸n kÝnh mao qu¶n r sÏ tÝnh ®-îc theo
c«ng thøc Laplace:

2
r= cos (9-1)
p
: Søc c¨ng bÒ mÆt cña chÊt láng cña ph©n líp khÝ /láng. Mao qu¶n cã r lín sÏ xuÊt hiÖn bät
khÝ tr-íc, lo¹i nhá xuÊt hiÖn bät khÝ sau. NÕu dïng chÊt láng lµ n-íc, sù t-¬ng øng gi÷a r vµ p
nh- sau r (m): 10, 1,0, 0,1, 0,01 øng víi p (bar): 0,14, 1,4, 14,5, 145.
Ph-¬ng ph¸p nÐn thuû ng©n (mercury porosimetry) còng dùa trªn hiÖn t-îng lµ thuû ng©n sÏ
chui vaß çc mao qu¶n cã kÝch th-íc nhá khi ¸p suÊt nÐn t¨ng. L-îng thuû ng©n chui vµo tØ lÖ
thuËn víi ¸p suÊt nÐn vµ tØ lÖ nghÞch víi ®é lín mao qu¶n. øng víi ¸p suÊt nÐn nhÊt ®Þnh cã gi¸ trÞ r
nhÊt ®Þnh, ®o l-îng thÓ tÝch thuû ng©n chui vµo mao qu¶n sÏ nhËn ®-îc ®-êng ph©n bè thÓ tÝch
mao qu¶n theo ®é lín.
§é thÊm qua mµng cña n-íc ®-îc tÝnh theo c«ng thøc Hagen - Poiseuille:
 . r 2 p
J= . (9-2)
8q x
J lµ dßng chÊt láng (l-îng thÓ tÝch chÊt láng trªn mét ®¬n vÞ tiÕt diÖn) ch¶y qua mµng víi
®éng lùc p /x, x lµ chiÒu dµy mµng, r lµ b¸n kÝnh mao qu¶n,  lµ ®é nhít,  lµ ®é xèp vµ q lµ hÖ
sè lÖch (xem 1.1, 1.2.2 phÇn I). Sù ph©n bè ®é lín mao qu¶n cã thÓ ®¸nh gi¸ ®-îc b»ng ph-¬ng
ph¸p kÕt hîp ®o ®é thÊm vµ ph-¬ng ph¸p bät.
9.3.1.2. Mµng siªu läc
Do phÇn lín mµng siªu läc cã tÝnh bÊt ®èi xøng nªn nh÷ng ph-¬ng ph¸p ®· ®Ò cËp ®Õn trong
®¸nh gi¸ mµng vi läc chØ cã thÓ dïng ®Ó ®¸nh gi¸ 0mét phÇn líp bÒ mÆt, líp da. §é lín mao qu¶n
cña líp bÒ mÆt th-êng n»m trong vïng 20-1000 A nªn hÇu hÕt çc ph-¬ng ph¸p kÓ trªn kh«ng
thÝch hîp. Çc ph-¬ng ph¸p ®Ó nghiªn cøu lo¹i mµng nµy lµ:
- Ph-¬ng ph¸p hÊp phô khÝ.
- KÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ®©m xuyªn.
- §o ®é l-u gi÷a.
Hai ph-¬ng ph¸p trªn ®-îc tr×nh bµy trong çc tµi liÖu chuyªn m«n t-¬ng øng. Ph-¬ng ph¸p
hÊp phô (gi¶i hÊp phô) cho phÐp ®¸nh gi¸ h×nh d¹ng, ®é lín vµ sù ph©n bè cña mao qu¶n tõ ®-êng
®¼ng nhiÖt hÊp phô, gi¶i hÊp phô vµ gi¶i trÔ (hysterisis).
§é l-u gi÷ lµ ®¹i l-îng cã liªn quan víi gi¸ trÞ ph©n tö l-îng bÞ chÆn. TØ phÇn bÞ l-u gi÷ l¹i ë
trªn mµng lµ tØ lÖ gi÷a nång ®é ë n-íc ®Çu vµo trõ ®i nång ®é ë ®Çu ra so víi nång ®é ®Çu vµo. X¸c
®Þnh ®é l-u gi÷ víi çc lo¹i ph©n tö cã kÝch th-íc (ph©n tö l-îng) kh¸c nhau sÏ thu nhËn ®-îc
th«ng tin ph¶n ¸nh ®Æc tr-ng cÊu tróc xèp cña mµng. Tuy vËy do ¶nh h-ëng cña çc yÕu tè: Ph©n
cùc nång ®é, cÊu h×nh cña ph©n tö chÊt tan, kh¶ n¨ng hÊp phô cña chÊt tan trªn mµng, ¸p suÊt ®éng
lùc nªn nã chØ ®-îc xem lµ ph-¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh.
9.3.2. CÊu tróc h×nh th¸i cña mµng
Mµng chøa mao qu¶n cã ®é lín t-¬ng ®-¬ng víi lo¹i mao qu¶n nhá cã thÓ coi lµ lo¹i mµng
®Æc bëi tÝnh thÊm cña nã rÊt thÊp. C¬ chÕ vËn chuyÓn chÊt qua mµng khi ®ã phô thuéc vµo kh¶
n¨ng khuÕch t¸n ph©n tö cña chÊt tan vµ t-¬ng t¸c cña nã víi mµng. C¬ chÕ chuyÓn khèi ®ã gäi lµ
c¬ chÕ hßa tan - khuÕch t¸n Ýt liªn quan ®Õn lo¹i c¬ chÕ cã tÝnh chÊt “c¬ häc” bÞ chi phèi vëi çc
yÕu tè cÊu tróc xèp ®¬n thuÇn. Çc ph-¬ng ph¸p hãa lý cã liªn quan mËt thiÕt víi cÊu tróc hãa häc

cã vai trß quan träng h¬n trong viÖc ®¸nh gi¸ mµng d-íi siªu läc vµ mµng thÈm thÊu ng-îc. Çc
ph-¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ th-êng dïng lµ:
- §o ®é thÊm
- Ph-¬ng ph¸p vËt lý: nhiÖt quÐt vi sai (differential scaning calorimetry) nhiÖt vi sai
(diferential thermal analysis)
- ¨n mßn plasma
- Ph©n tÝch bÒ mÆt
TÝnh thÊm cña mµng ®Æc phô thuéc vµo b¶n chÊt cña polyme, nh×n chung polyme thuéc lo¹i
elastome cã tÝnh thÊm cao h¬n lo¹i polyme thuû tinh (glassy) vµ phô thuéc vµo ®iÓm nhiÖt ®é thuû
tinh hãa cña tõng lo¹i còng nh- ®é tinh thÓ cña nã. §iÓm nhiÖt ®é thuû tinh hãa cña polyme cã thÓ
x¸c ®Þnh ®-îc b»ng ph-¬ng ph¸p nhiÖt quÐt vi sai, nhiÖt vi sai. §é tinh thÓ hãa x¸c ®Þnh ®-îc b»ng
ph-¬ng ph¸p nhiÖt quÐt vi sai, t¸n x¹ tia X, ®o khèi l-îng riªng, hoÆc phæ (IR, NMR). [66]
9.4. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi qua mµng
ChuyÓn khèi - sù vËn chuyÓn cña çc cÊu tö qua mµng lµ qu¸ tr×nh quan träng nhÊt quyÕt
®Þnh tÝnh n¨ng cña mµng. §Ó qu¸ tr×nh chuyÓn khèi cã thÓ x¶y ra cÇn ph¶i cã sù kh¸c biÖt vÒ thÕ
n¨ng (lùc) gi÷a hai phÝa cña mµng. Hai lo¹i thÕ n¨ng trong qu¸ tr×nh mµng lµ thÕ n¨ng hãa häc vµ
®iÖn thÕ, thÕ n¨ng ®iÖn hãa lµ tæ hîp cña hai lo¹i trªn. Çc lo¹i thÕ n¨ng kh¸c cã nguån gèc tõ lùc
hÊp dÉn, lùc tõ tr-êng, lùc ly t©m cã vai trß kh«ng lín trong qu¸ tr×nh mµng. Sù chªnh lÖch vÒ thÕ
n¨ng sÏ h×nh thµnh khi cã sù kh¸c biÖt vÒ ¸p suÊt, nång ®é, nhiÖt ®é vµ hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a hai phÝa
mµng. Hãa thÕ lµ nguyªn nh©n cña rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh chuyÓn khèi. D-íi ®iÒu kiÖn ®¼ng nhiÖt,
nång ®é, ¸p suÊt ®ãng gãp vµo hãa thÕ cña mét hÖ theo:
i = i0 + RT ln ai + Vip (9-3)
HiÖu hãa thÕ cña cÊu tö i gi÷a hai phÝa mµng:
i = RT lnai + Vip (9-4)
:
Vi: thÓ tÝch mol cña cÊu tö i, a ho¹t ®é, p lµ ¸p suÊt. Sù ®ãng gãp vµo hiÖu hãa thÕ cña ¸p
i
suÊt vµ nång ®é cã thÓ xem xÐt nh- sau: ë nhiÖt ®é th-êng (T = 300 0K), tÝch sè RT cã gi¸ trÞ
kho¶ng 2500J/mol. ThÓ tÝch mol cña chÊt láng thÊp: cña n-íc lµ 1,8 .10 -5m3/mol, cña dung m«i h÷u
c¬ cã ph©n tö l-îng  100, khèi l-îng riªng 1g/ml cã gi¸ trÞ kho¶ng 10 -4m3/mol. Gi¶ sö víi lnai
=1, ®Ó ®¹t ®-îc gi¸ trÞ cña thµnh phÇn ®ãng gãp do nång ®é ph¶i cÇn cã mét ¸p suÊt p 1250 bar
®èi víi n-íc vµ 250 bar ®èi víi chÊt h÷u c¬. Nh×n chung sù ®ãng gãp vµo ®éng lùc cho qu¸ tr×nh
chuyÓn khèi cña ®iÖn thÕ m¹nh nhÊt, cña ¸p suÊt lµ thÊp nhÊt.
9.4.1. ChuyÓn khèi qua mµng xèp
Mµng vi läc vµ siªu läc ®-îc coi lµ mµng xèp, mµng vi läc th-êng lµ ®èi xøng nªn trë khèi
cña nã ®-îc ph©n bè ®Òu suèt chiÒu dµy cña mµng, mµng siªu läc bÊt ®èi xøng th× trë khèi cña nã
®-îc quyÕt ®Þnh bëi líp bÒ mÆt (®Æc h¬n), chiÒu dµy cña líp bÒ mÆt cì m.
§Ó ®¬n gi¶n, ng-êi ta gi¶ thiÕt çc mao qu¶n trong mµng cã ®é lín nh- nhau (b¸n kÝnh r),
ch¹y song song theo chiÒu dµy cña mµng x. Víi ¸p suÊt ®éng lùc p, ®é nhít cña chÊt láng , q lµ
hÖ sè lÖch. J lµ dßng thÓ tÝch (volume flux- thÓ tÝch chÊt láng ch¶y qua trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch
mµng vµ thêi gian, ®¬n vÞ l.m-2.h-1) ta cã ph-¬ng tr×nh Hagen- Poiseuille:
.r 2
p
J= . (9-5)  lµ ®é xèp bÒ
8. q x
m¹t, lµ phÇn diÖn tÝch cña mao qu¶n so víi toµn bé diÖn tÝch bÒ mÆt ( = n .  . r2 / A, n lµ sè l-îng
mao qu¶n trªn tiÕt diÖn A). q lµ hÖ sè lÖch, lµ qu·ng ®-êng thùc mµ mét cÊu tö di chuyÓn so víi

chiÒu dµy cña mµng, q≥ 1. Trong tr-êng hîp lý t-ëng mao qu¶n h×nh trô lý t-ëng vu«ng gãc víi bÒ
mÆt mµng th× q = 1.
Ph-¬ng tr×nh (9-5)- cho thÊy mèi t-¬ng quan mËt thiÕt gi÷a tèc ®é chuyÓn khèi (läc, thÊm)
víi cÊu tróc mµng , r, q, x, ®éng lùc p vµ nhiÖt ®é  = f(T) víi ch¸t láng  gi¶m khi T t¨ng. Nã
thÝch hîp cho mµng cã hÖ mao qu¶n song song, h×nh trô. Tuy nhiªn rÊt Ýt lo¹i mµng ®¸p øng ®-îc
gi¶ thiÕt trªn.
§èi víi çc mµng xèp kh«ng cã cÊu tróc nh- ®ßi hái cña gi¶ thiÕt trªn, dßng thÓ tÝch ®-îc
m« t¶ qua ph-¬ng tr×nh Konzeny - Carman:
3 p
J= . (9-6)
K.S (1   )
2 2
x
 lµ ®é xèp thÓ tÝch cña mµng (phÇn rçng so víi toµn bé thÓ tÝch) S lµ diÖn tÝch bÒ mÆt cña
mao quan (diÖn tÝch trong). K lµ h»ng sè phô thuéc vµo d¹ng cña mao quan vµ ®é lÖch.
9.4.2. ChuyÓn khèi qua mµng ®Æc
§Ó t¸ch ®-îc cÊu tö nhá cã kÝch th-íc cña ion vµ ph©n tö ®¬n gi¶n mµng xèp (vi 0läc, siªu
läc) kh«ng cã t¸c dông mµ ph¶i sö dông lo¹i mµng cã ®é lín mao qu¶n bÐ, nhá h¬n 20 A (chØ sè
ph©n tö l-îng bÞ chÆn <500). §ã lµ mµng d-íi siªu läc hay nano (hyper, nano membrane). Lo¹i
mµng ®ã gäi lµ mµng ®Æc.
Mét chÊt tan khi vËn chuyÓn qua mµng ®Æc chÞu sù t-¬ng t¸c rÊt lín víi polyme (thÓ hiÖn qua
sù hßa tan) vµ b¶n th©n çc ph©n tö chÊt tan còng t-¬ng t¸c víi nhau; kh¶ n¨ng khuÕch t¸n ph©n tö
cña nã trong mµng phô thuéc vµo çc yÕu tè nh- ®· tr×nh bµy trong 1.2.3 phÇn I.
§é thÊm cña mµng (P) ®-îc ®Þnh nghÜa lµ tÝch sè cña ®é tan (S) vµ kh¶ n¨ng khuÕch t¸n (D).
P=DxS (9-6)
C¬ chÕ chuyÓn khèi trªn gäi lµ c¬ chÕ hßa tan - khuÕch t¸n.
§é thÊm cña mµng khi ®ã lµ sù kÕt hîp cña hai yÕu tè: hßa tan (nhiÖt ®éng) thÓ hiÖn sù t-¬ng
t¸c cña hÖ, t-¬ng t¸c gi÷a chóng cµng lín th× ®é tan cµng cao vµ khuÕch t¸n (®éng häc) thÓ hiÖn
kh¶ n¨ng di chuyÓn cña chÊt tan trong mµng. Kh¶ n¨ng khuÕch t¸n phô thuéc vµo ®é lín, t-¬ng t¸c,
®iÒu kiÖn m«i tr-êng cña çc ph©n tö khuÕch t¸n. Ngoµi ra chóng cßn phô thuéc vµo chÝnh nång ®é
cña nã vµ mét sè dung m«i h÷u c¬ cã thÓ t¨ng kh¶ n¨ng tr-¬ng në cña polyme dÉn tíi thóc ®Èy qu¸
tr×nh khuÕch t¸n.
Qu¸ tr×nh hßa tan vÒ thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh hÊp phô cña polyme ®èi víi çc chÊt tan vµ dung
m«i, chÊt cã t-¬ng t¸c m¹nh h¬n víi polyme sÏ cã tÝnh hÊp phô chän läc cao h¬n. HÊp phô çc chÊt
trong m«i tr-êng n-íc, trao ®æi ion (mµng dïng cho ®iÖn thÈm tÝch) ®-îc tr×nh bµy trong môc 6,7
phÇn II) vµ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong 3.2 phÇn I.
So s¸nh c¬ chÕ chuyÓn khèi trong mµng xèp vµ mµng ®Æc dÔ dµng nhËn thÊy trong mµng xèp
c¬ chÕ chuyÓn khèi lµ do dßng ®èi l-u cßn trong mµng ®Æc lµ do khuÕch t¸n ph©n tö, nãi mét çch
chÝnh x¸c h¬n lµ c¶ hai d¹ng chuyÓn khèi (®èi l-u, khuÕch t¸n) ®Òu tån t¹i nh-ng trong mµng xèp
th× vai trß cña ®èi l-u lµ chñ yÕu cßn trong mµng ®Æc lµ khuÕch t¸n ph©n tö. LÊy vÝ dô xÐt qu¸ tr×nh
chuyÓn khèi cña mµng vi läc cã ®é dµy 100m, ®-êng kÝnh mao qu¶n 0,1 m, hÖ sè lÖch q = 1, ®é
xèp 0,6, p = 1 bar. Dßng ®èi l-u tÝnh theo Hagen - Poiseuille ®-îc J = 2.10 -3 m/s ®èi víi chuyÓn
khèi cña n-íc. §éng lùc cña qu¸ tr×nh khuÕch t¸n lµ sù chªnh lÖch nång ®é (n-íc) ë hai phÝa mµng
cã thÓ coi lµ b»ng nhau cho nªn khuÕch t¸n cã thÓ coi lµ kh«ng x¶y ra. Nh- ®· tr×nh bµy ë phÇn

tr-íc, ®ãng gãp cña yÕu tè ¸p suÊt lªn hiÖu hãa thÕ (biÓu thøc 9-4) chØ gãp mét phÇn rÊt nhá (lªn
khuÕch t¸n), tÝnh theo çc sè liÖu t-¬ng øng nã cã gi¸ trÞ kho¶ng 10 -8m/s.
Mµng ®Æc do ®é lín cña mao qu¶n nhá, dßng chuyÓn khèi do ®èi l-u rÊt nhá so víi dßng
khuÕch t¸n vµ dßng chuyÓn khèi J ®-îc tÝnh:
D. K
J= . c (9-8)
l
D: hÖ sè khuÕch t¸n, K lµ hÖ sè hßa tan (hÊp phô), l lµ ®é dµy cña mµng, c lµ sù chªnh lÖch
nång ®é.
Mµng ®Æc còng lµ ®Æc tr-ng cho mµng trao ®æi ion sö dông trong kü thuËt ®iÖn thÈm tÝch.
NÕu qu¸ tr×nh chuyÓn khèi cho çc cÊu tö trung hßa th× ®éng lùc cña nã còng chÝnh lµ sù chªnh
lÖch nång ®é (hãa thÕ) cña hÖ, cßn ®èi víi çc ion th× ngoµi yÕu tè trªn nã cßn bÞ chi phèi bëi ®iÖn
tÝch cña m¹ng, tøc lµ ®iÖn tÝch cña nhãm chøc cè ®Þnh trªn m¹ng polyme.
Khi mµng tiÕp xóc víi ion trong dung dÞch, çc ion cïng dÊu víi ®iÖn tÝch nhãm chøc (d-¬ng
cña anionit, ©m cña cationit - SO3+) do bÞ ®Èy tÜnh ®iÖn kh«ng thÓ chuyÓn vËn qua mµng, do hiÖu
øng thÕ n¨ng Donnan. ChØ cã çc ion kh¸c dÊu víi ®iÖn tÝch nhãm chøc cã thÓ vËn chuyÓn qua
mµng.
ThÕ n¨ng ®iÖn hãa cña qu¸ tr×nh ®-îc m« t¶:
RT a
E= ln (9-7)
zF c
Faraday, z lµ hãa trÞ cña ion
Mµng trao ®æi ion dïng kÕt hîp víi ®iÖn thÕ nh- trong qu¸ tr×nh ®iÖn thÈm tÝch th× ®éng lùc
cña qóa tr×nh chuyÓn khèi lµ sù kh¸c biÖt vÒ nång ®é vµ hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a hai phÝa mµng, tøc lµ
b»ng tæng cña thµnh phÇn khuÕch t¸n (Fick) vµ ®é dÉn ®iÖn cña dung dÞch chøa ion. BiÓu thøc m«
t¶ qu¸ tr×nh lµ ph-¬ng tr×nh Nernst - Planck [56,63, 64].
dc dE
J=-(D.  z. Fa. c ) (9-9)
dx dx
Tèc ®é chuyÓn khèi qua mµng cña çc ion phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, tõ ®iÖn tÝch, nång
®é, ®iÖn thÕ, hãa trÞ cïng nh÷ng ®¹i l-îng kh¸c ¶nh h-ëng ®Õn líp vá hydrrat (®é lín, hãa trÞ), ¸p
suÊt tr-¬ng në cña mµng ion, mËt ®é nhãm chøc.
9.5. HiÖn t-îng thÈm thÊu
Trong mét hÖ kÝn chøa mét mµng b¸n thÊm ng¨n çch hai vïng kh¸c nhau, trong mçi vïng
®Òu chøa cïng dung m«i vµ chÊt tan nh-ng nång ®é chÊt tan cã gi¸ trÞ kh¸c nhau (cã thÓ mét ng¨n
chØ chøa dung m«i ®¬n thuÇn kh«ng cã chÊt tan). Mµng b¸n thÊm cã tÝnh n¨ng chØ cho dung m«i
thÊm qua vµ ng¨n kh«ng cho chÊt tan ®i qua mµng. Sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh, ®é cao cña chÊt
láng bªn ng¨n cã nång ®é cao t¨ng lªn, cña ng¨n cã nång ®é lín gi¶m ®i. ChÊt láng ®-îc vËn
chuyÓn tõ n¬i cã nång ®é thÊp ®Õn n¬i cã nång ®é chÊt tan cao h¬n ®Ó san b»ng nång ®é cña hÖ.
HiÖn t-îng nµy ng-îc víi qu¸ tr×nh khuÕch t¸n ph©n tö lµ sù san b»ng nång ®é chÊt tan tõ vïng cã
nång ®é cao xuèng vïng cã nång ®é thÊp do mµng b¸n thÊm kh«ng cho chÊt tan ®i qua. HiÖn t-îng
trªn gäi lµ thÈm thÊu. Mùc chÊt láng t¨ng lªn so víi khi hiÖn t-îng thÈm thÊu ch-a x¶y ra øng víi
¸p suÊt thuû tÜnh nã ®¹t ®-îc gäi lµ ¸p suÊt thÈm thÊu. HiÖn t-îng trªn ®-îc nhµ vËt lý ng-êi Ph¸p
Nollet (1748) quan s¸t ®-îc khi sö dông mµng lµ lo¹i da ®éng vËt. Chóng ta sÏ quan s¸t hãa thÕ cña

dung m«i trong hai ng¨n t¸ch biÖt bëi mµng b¸n thÊm cña hÖ, ng¨n cã nång cã nång ®é chÊt tan
thÊp (lo·ng) ký hiÖu lµ 2, cña ng¨n ®Æc lµ 1, d-íi ®iÒu kiÖn ®¼ng nhiÖt:
1 = 10 + RT lna1 + V.p1 (9-10)
2= 20 + RT lna2 + V.p2 (9-11)
Trong ®ã 2 > 1 do a2 > a1 (a lµ ho¹t ®é cña dung m«i n-íc). Sù chªnh lÖch hãa thÕ sÏ dÉn
®Õn dßng ch¶y cña dung m«i tõ pha lo·ng tíi pha ®Æc. Qu¸ tr×nh tiÕp diÔn tíi khi hãa thÕ cña hai
pha cã gi¸ trÞ b»ng nhau 1 = 2.
T¹i thÕ c©n b»ng 1 = 2 ta cã:
RT (lna2 - lna1) = (p1- p2) . V =   . V (9-12)
§¹i l-îng   = p1- p2 gäi lµ hiÖu cña ¸p suÊt thÈm thÊu. NÕu pha lo·ng chØ chøa dung
m«i, a2 = 1 th× ¸p suÊt thÈm thÊu  sÏ lµ:
RT
=- ln a1 (9-13)
V
§èi víi dung dÞch lo·ng, ho¹t ®é a (mol phÇn ) sÏ xÊp xØ mol phÇn x cña dung m«i theo ®Þnh
luËt Roult: lna  lnx  ln (1-xt)  - xt, x lµ mol phÇn cña dung m«i, x t lµ mol phÇn cña chÊt tan:
RTxt
= (9-14)
V
Theo ®Þnh nghÜa vµ trong dung dÞch lo·ng: x t  nt/n, nt , n lµ sè mol cña chÊt tan vµ cña dung
m«i vµ n.V cã gi¸ trÞ cña tæng thÓ tÝch dung m«i xÊp xØ gi¸ trÞ thÓ tÝch dung dÞch:
RT . nt
= = ct . RT (9-15)
V .n
ct lµ nång ®é (mol/l) cña chÊt tan. BiÓu thøc (9-15) cã d¹ng t-¬ng tù ph-¬ng tr×nh tr¹ng th¸i
khÝ (p.v = n RT, n/v = c). NÕu biÓu diÔn c t theo nång ®é khèi l-îng (khèi l-îng chÊt tan trªn ®¬n vÞ
thÓ tÝch, mg/l) ct,m th× ct = ct.m/M v× n = m/M, m lµ khèi l-îng, M lµ ph©n tö l-îng cña chÊt tan.
 = ct. RT/M (9-16)
BiÓu thøc (9-15), (9-16), ph¬ng tr×nh Van’t Hoff cho thÊy mèi t¬ng quan gi÷a ¸p suÊt thÈm
thÊu víi nång ®é vµ phana tö l-îng chÊt tan.
Nång ®é chÊt tan cµng lín vµ ph©n tö l-îng cµng nhá th× ¸p suÊt thÈm thÊu cµng lín. VÝ dô
tÝnh to¸n sau cho thÊy râ mèi quan hÖ ®ã. TÝnh ¸p suÊt thÈm thÊu cho dung dÞch (n-íc) cña NaCl
3% , cña albumin 3% (ph©n tö l-îng 65.000) vµ mét huyÒn phï chøa 30g/l chÊt r¾n, h¹t chÊt r¾n cã
khèi l-îng 10-9g. Sö dông c«ng thøc (9-16) vµ khi tÝnh cho dung dÞch NaCl ph¶i nh©n víi hÖ sè 2
(ph©n li thµnh Na+ vµ Cl+) ta ®-îc gi¸ trÞ ¸p suÊt thÈm thÊu cho dung dÞch NaCl lµ 25,4 bar, dung
dÞch albumin lµ 0,01 bar, dung dÞch huyÒn phï lµ 10 -12 bar . Qua vÝ dô trªn thÊy r»ng ¸p suÊt thÈm
thÊu ®èi víi qu¸ tr×nh vi läc, siªu läc lµ rÊt nhá cã thÓ bá qua nh-ng cã gi¸ trÞ cao ®èi víi hÖ läc
d-íi siªu läc vµ mµng thÈm thÊu ng-îc khi t¸ch çc chÊt tan ph©n tö nhá.
Trong khi tÝnh to¸n cÇn chó ý tíi yÕu tè ph©n li cña chÊt tan, çc thµnh phÇn ph©n li ®ãng gãp
vµo ¸p suÊt thÈm thÊu chung cña hÖ. øng dông ph-¬ng tr×nh (9-16) cïng cho phÐp x¸c ®Þnh ®-îc
ph©n tö l-îng cña chÊt tan, thÝch hîp cho çc chÊt cã ph©n tö l-îng lín nh- chÊt keo, cao ph©n tö.
HiÖn t-îng thÈm thÊu cã ý nghÜa to lín ®èi víi qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt trong c¬ thÓ ®éng vËt,
thùc vËt. ¸p suÊt thÈm thÊu cßn g©y ra tÝnh cøng cña c¬ thÓ thùc vËt do nã t¹o ®-îc tr¹ng th¸i c¨ng.

M¸u cña c¬ thÓ ng-êi cã ¸p suÊt thÈm thÊu 7,7 at, do ®ã nã cã thÓ trao ®æi chÊt (khãang n-íc, chÊt
nu«i d-ìng c¬ thÓ) duy tr× sù ho¹t ®éng cña tÕ vµo.
9.6. Kü thuËt thÈm thÊu ng-îc
Nh- ®· tr×nh bµy ë trªn, khi hai dung dÞch cã nång ®é chÊt tan kh¸c nhau bÞ ng¨n bëi mét
mµng b¸n thÊm (chØ cho dung m«i ®i qua) th× nång ®é chÊt tan cña dung dÞch ®Æc sÏ bÞ gi¶m do pha
lo·ng víi dung m«i ®-îc vËn chuyÓn qua mµng tõ phÝa dung dÞch lo·ng. Qu¸ tr×nh chØ dõng l¹i khi
nång ®é cña hai dung dÞch b»ng nhau. HiÖn t-îng thÈm thÊu x¶y ra tù ®éng theo chiÒu thuËn. NÕu
¸p ®Æt mét ¸p suÊt ë phÝa dung dÞch ®Æc th× qu¸ tr×nh vËn chuyÓn dung m«i sÏ bÞ k×m h·m laÞ, t¨ng
dÇn ¸p suÊt ®ã cho tíi khi b»ng ¸p suÊt thÈm thÊu qu¸ tr×nh vËn chuyÓn dung m«i sÏ dïng l¹i. TiÕp
tôc t¨ng ¸p suÊt sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh vËn chuyÓn dung m«i tõ phÝa dung dÞch ®Æc sang phÝa dung
dÞch lo·ng ng-îc chiÒu víi h-íng ¸p suÊt thÈm thÊu. HiÖn t-îng ®ã gäi lµ thÈm thÊu ng-îc vµ ¸p
suÊt g©y ra hiÖn t-îng gäi lµ ¸p suÊt ®éng lùc g©y ra qu¸ tr×nh ®ã. §Ó thÈm thÊu ng-îc x¶y ra ®-îc
¸p suÊt ®éng lùc ph¶i cao h¬n ¸p suÊt thÈm thÊu, tèc ®é vËn chuyÓn cña dung m«i qua mµng tØ lÖ
thuËn víi ¸p suÊt ®éng lùc. Dßng dung m«i ch¶y qua mµng (thÓ tÝch) tÝnh trªn ®¬n vÞ diÖn tÝch vµ
thêi gian J ®-îc tÝnh:
J = A (p - ) (9-17)
A: h»ng sè thÊm cña hÖ phô thuéc vµo b¶n chÊt cña mµng vµ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng (®é hÊp
phô, khuÕch t¸n, ®é dµy, nhiÖt ®é)
p: ¸p suÊt ®éng lùc
: ¸p suÊt thÈm thÊu
J

0 p
H×nh 24. Sù phô thuéc cña dßng ch¶y vµo ¸p suÊt ®éng lùc
H×nh 24 biÓu diÔn tèc ®é ch¶y cña chÊt láng phô thuéc vµo ¸p suÊt ®éng lùc. Khi p < 
qu¸ tr×nh thÈm thÊu x¶y ra, dung m«i chuyÓn tõ pha lo·ng sang dung dÞch ®Æc, p >  cã qu¸
tr×nh thÈm thÊu ng-îc.  =p kh«ng cã qu¸ tr×nh chuyÓn khèi.
Gi¸ trÞ p phô thuéc vµo nång ®é vµ b¶n chÊt tan. §é nghiªng cña ®-êng th¼ng øng víi gi¸
trÞ A cña ph-¬ng tr×nh. §é nghiªng cµng lín, A lín th× tèc ®é läc cµng cao víi cïng ¸p suÊt ®éng
lùc, phô thuéc vµo chÊt l-îng cña mµng A cã gi¸ trÞ 5.10 -5 - 5.10-3 m 3. m-2. h-1 bar-1.
Trong kü thuËt läc n-íc ngät tõ n-íc lî hay n-íc mÆn, ¸p suÊt thÈm thÊu cña dung dÞch tØ lÖ
víi nång ®é muèi NaCl, gi¸ trÞ t¨ng t-¬ng øng kho¶ng 0,691 . 10-3 at khi t¨ng 1mg/l. VÝ dô víi
n-íc lî cã nång ®é muèi 4000mg/l th× ¸p suÊt thÈm thÊu lµ 2,76 at, víi n-íc biÓn cã nång ®é muèi
lµ 35.000 mg/l th× ¸p suÊt thÈm thÊu 24,18 at. Tuy nhiªn ¸p suÊt thùc sÏ lín h¬n sè liÖu trªn do ¸p
suÊt thÈm thÊu bÞ chi phèi bëi nång ®é cña tÊt c¶ çc cÊu tö tan trong ®ã.

Trong thùc tiÔn mµng b¸n thÊm kh«ng ng¨n hÕt ®-îc chÊt tan, mét phÇn vÉn ®-îc vËn
chuyÓn qua mµng. Dßng chÊt tan chuyÓn qua mµng J t tØ lÖ víi hiÖu nång ®é chÊt tan gi÷a hai phÝa
mµng:
Jt = B (c1-c2) (9-18)
B lµ hÖ sè thÈm thÊu cña mµng ( B = K . D /x, K lµ hÖ sè hÊp phô, D lµ hÖ sè khuÕch t¸n),
c1, c2 lµ nång ®é chÊt tan ë hai phÝa mµng. Kh¶ n¨ng thÊm qua mµng cña chÊt tan rÊt Ýt phô thuéc
vµo ¸p suÊt ®éng lùc.
§é chän läc cña mµng ®èi víi chÊt tan ®-îc ®Þnh nghÜa lµ phÇn bÞ gi÷ l¹i trªn mµng so víi
l-îng chÊt tan cña dßng vµo, tøc lµ cña hiÖu c 1- c2
c1  c2
R=  1 - c2/c1 (9-19)
c1
HÖ sè chän läc cßn ®-îc gäi lµ hÖ sè lo¹i bá. R phô thuéc vµo lo¹i mµng, nång ®é chÊt tan,
hãa trÞ ion
Khi t¨ng ¸p suÊt ®éng lùc hÖ sè chän läc còng t¨ng bëi c 2 = Jt/J:
A( p   )
R= (9-20)
A( p   )  B
A, B kh«ng phô thuéc vµo ¸p suÊt nªn p t¨ng th× R t¨ng theo.
Kü thuËt thÈm thÊu ng-îc còng cho phÐp lo¹i bá çc chÊt h÷u c¬ tan, chØ sè ph©n tö l-îng bÞ
chÆn cµng nhá th× kh¶ n¨ng lo¹i bá t¹p chÊt h÷u c¬ cµng lín. PhÇn lín çc t¹p chÊt h÷u c¬ trong
n-íc (axit h÷u c¬, chÊt b¶o vÖ thùc vËt) ®Òu cã ph©n tö l-îng lín h¬n 100 nªn mµng cã chØ sè ph©n
tö l-îng bÞ chÆn kho¶ng 100 cã thÓ sö dông.
Nh÷ng lo¹i mµng chØ sè ph©n tö l-îng bÞ chÆn 200 - 500 (mµng nano) cã thÓ dïng ®Ó lµm
mÒm n-íc vµ lo¹i bá chÊt h÷u c¬ v× kh¶ n¨ng gi÷ cña mµng víi çc ion hãa trÞ cao (Ca 2+, Mg2+) tèt
h¬n çc ion hãa trÞ thÊp. ¸p suÊt ®éng lùc dïng cho çc qu¸ tr×nh nµy thÊp h¬n mang l¹i lîi Ých
kinh tÕ (do hÖ sè A trong biÓu thøc (9-17 )lín).
VËt liÖu chÕ t¹o mµng thÈm thÊu ng-îc cã nhiÒu lo¹i: Cellulose axetat, cellulose triaxetat,
polyamide, polyetheramide, polyetherurea. Mµng cellulose axetat cã hµm l-îng axetyl cµng cao th×
kh¶ n¨ng gi÷ muèi cµng tèt nh-ng kh¶ n¨ng thÊm n-íc cµng kÐm. ¦u ®iÓm cña lo¹i mµng nµy lµ rÎ
nh-ng dÔ bÞ vi sinh ph¸ ho¹i vµ bÞ thuû ph©n thµnh cellulose vµ axit axetic. Tèc ®é thuû ph©n t¨ng ë
nhiÖt ®é cao vµ pH cao. pH tèi -u cho mµng ë kho¶ng 5-6.
Trong qu¸ tr×nh sö dông mµng dÔ bÞ háng do qu¸ tr×nh ph©n cùc nång ®é vµ bÞ nhiÔm bÈn thÓ
hiÖn ë hiÖu suÊt läc cña mµng bÞ gi¶m theo thêi gian. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng hiÖu suÊt läc cña
mµng tØ lÖ nghich víi trë khèi vµ tØ lÖ thuËn víi ¸p suÊt ®éng lùc. Trong tr-êng hîp ho¹t ®éng lý
t-ëng trë khèi do cÊu tróc mµng quyÕt ®Þnh, tuy nhiªn trë khèi sÏ t¨ng lªn do çc hiÖn t-îng sau:
Trong qu¸ tr×nh läc, nång ®é chÊt tan t¨ng lªn trªn bÒ mÆt cña mµng (hoÆc s¸t bÒ mÆt), líp
h×nh thµnh cã nång ®é chÊt tan cao lµm t¨ng trë khèi läc, gi¶m tèc ®é läc cña mµng. HiÖn t-îng ®ã
gäi lµ ph©n cùc nång ®é. Líp nång ®é ®ã ®«i khi t¹o thµnh líp gel cã ®é dµy nhÊt ®Þnh. §Æc biÖt
khi n-íc cã chøa protein.
Trong qu¸ tr×nh läc mét sè chÊt tan chui vµo mao quan g©y t¾c mao qu¶n gi¶m tèc ®é chuyÓn
khèi cu¶ mµng. Mét sè chÊt hÊp phô trªn thµnh mao qu¶n còng g©y hiÖu øng t-¬ng tù.
ViÖc ®-a thªm hãa chÊt xö lý (ozon, clo) còng ¶nh h-ëng ®Õn tÝnh n¨ng läc cña mµng.

§Ó lµm gi¶m t¸c ®éng bÊt lîi cña qu¸ tr×nh ph©n cùc nång ®é, lµm bÈn mµng ng-êi ta ¸p
dông mét sè çc biÖn ph¸p: xö lý nhiÖt, ®iÒu chØnh pH, ®-a thªm vµo chÊt t¹o phøc (EDTA), clo
hãa, hÊp phô, lµm trong n-íc, chän çc lo¹i mµng cã tÝnh n¨ng thÝch hîp, modul hãa. Trong qu¸
tr×nh ho¹t ®éng, mµng còng lu«n cÇn ®-îc lµm vÖ sinh th«ng qua biÖn ph¸p thuû tÜnh, c¬ häc vµ
hãa häc.
9.7. Kü thuËt ®iÖn thÈm tÝch vµ thÈm tÝch xoay chiÒu
§iÖn thÈm tÝch lµ ph-¬ng ph¸p t¸ch ion ra khái m«i tr-êng n-íc b»ng ph-¬ng ph¸p mµng vµ
yÕu tè ®éng lùc cña qu¸ tr×nh t¸ch lµ dßng ®iÖn mét chiÒu. Khi ¸p dßng ®iÖn mét chiÒu vµo mét
dung dÞch muèi, çc ion d-¬ng sÏ chuyÓn ®éng vÒ phÝa ©m cùc, çc ion ©m chuyÓn ®éng vÒ phÝa
d-¬ng cùc. Çc cÊu tö trung hßa ®iÖn tÝch kh«ng chÞu t¸c ®éng cña dßng ®iÖn vÒ ph-¬ng diÖn
chuyÓn ®éng vµ v× thÕ cã thÓ t¸ch çc thµnh phÇn mang ®iÖn ra khái thµnh phÇn trung hßa.
Mµng tÝch ®iÖn ®-îc sö dông ®Ó khèng chÕ qu¸ tr×nh dÞch chuyÓn cña çc ion. Mµng ®-îc sö
dông gåm hai lo¹i: mµng anionit vµ mµng cationÝt. Mµng cationit chøa çc nhãm chøc tÝch ®iÖn ©m
(vÝ dô -SO3-) trong m¹ng polyme nªn chØ cho çc ion d-¬ng vËn chuyÓn qua, mµng anionit chøa çc
nhãm chøc tÝch ®iÖn d-¬ng nªn çc anion khuÕch t¸n qua ®-îc. Çc anion kh«ng thÓ vËn chuyÓn
qua mµng cationit, çc ion d-¬ng kh«ng thÓ vËn chuyÓn qua mµng anionit do lùc ®Èy tÜnh ®iÖn gi÷a
chóng víi çc nhãm chøc cña nhùa trao ®æi ion (thÕ n¨ng Donnan).
KÕt hîp gi÷a dßng ®iÖn vµ mµng trao ®æi ion gäi lµ ph-¬ng ph¸p ®iÖn thÈm tÝch, mét trong
nh÷ng ph-o-ng ph¸p hiÖu qu¶ cao lµm ngät n-íc tõ n-íc lî, t¸ch ion sunfat, nitrat trong qu¸ tr×nh
xö lý n-íc sinh ho¹t. Trong thiÕt bÞ ®iÖn thÈm tÝch, gi÷a hai ®iÖn cùc mµng cationit vµ anionit ®-îc
bè trÝ xen kÏ lÉn nhau (C vµ A trong h×nh 23 C = cationit, A = anionit). Trong tõng khoang chøa
çc ion Na+, Cl- cã nång ®é b»ng nhau khi qu¸ tr×nh ch-a x¶y ra.
Khi ¸p dßng ®iÖn mét chiÒu vµo hÖ çc ion Na + chuyÓn ®éng vÒ phÝa ©m cùc ®i qua çc mµng
cationit (C), çc Cl - chuyÓn ®éng vÒ phÝa d-¬ng cùc qua çc mµng anionit. Do bÞ chÆn ë çc mµng
t-¬ng øng trong çc khoang 2,4 nång ®é cña Na+, Cl- bÞ gi¶m vµ ë khoang 3,5 nång ®é cña chóng
t¨ng lªn. ë vïng ®iÖn cùc x¶y ra çc ph¶n øng oxy hãa khö sau:
T¹i ©m cùc

2H2O+ 2 e  2OH- + H2
T¹i d-¬ng cùc

2Cl-  Cl2 + 2 e

H2O 1/2 O2 + 2 e
N-íc thu ®-îc tõ çc khoang 1,3 cã nång ®é muèi thÊp (n-íc ngät) n-íc thu tõ çc khoang
3,5 cã nång ®é muèi cao (th¶i). Trong çc thiÕt bÞ c«ng nghÖ sè khoang cã thÓ lªn tíi con sè hµng
tr¨m vµ thiÕt bÞ ho¹t ®éng liªn tôc.
L-îng ion vËn chuyÓn qua mµng tØ lÖ thuËn víi c-êng ®é dßng ®iÖn. Trong qu¸ tr×nh ®iÖn
thÈm tÝch xuÊt hiÖn hiÖn t-îng ph©n cùc hãa nång ®é, nã giíi h¹n c-êng ®é dßng. C-êng ®é dßng
®iÖn ®-îc tÝnh theo:
I = z . F . Q . c/f (9-21)
z lµ hãa trÞ cña ion, F lµ h»ng sè faraday, Q lµ tèc ®é dßng ch¶y c lµ hiÖu nång ®é ë n-íc
®Çu vµo vµ trong n-íc thµnh phÈm, f lµ hÖ sè dßng. HÖ sè dßng liªn quan ®Õn sè cÆp mµng vµ lµ trÞ
sè hiÖu dông (kho¶ng 80-90% trong thiÕt bÞ läc n-íc) cña dßng so víi dßng sö dông. VÒ mÆt lý

thuyÕt 1 Farady (96500 culomb hoÆc 26,8 ampe trong 1 giê) sÏ vËn chuyÓn ®-îc 1 mol Na + (23g)
vÒ ©m cùc vµ vµ 1mol Cl - (35,5g) vÒ d-¬ng cùc. Tuy nhiªn ®¹i l-îng nµy bÞ t¸c ®éng bëi ®é thÊm
n-íc cña mµng (n-íc ch¶y tõ pha cã nång ®é muèi lo·ng sang pha ®Æc do ¸p suÊt thÈm thÊu) vµ
mµng kh«ng cã tÝnh chän läc hßan mü. Do hiÖu øng Donnan, tÝnh chän läc cña mµng gi¶m khi
nång ®é ion t¨ng. HiÖu ®iÖn thÕ E quan hÖ víi I qua ®Þnh luËt Ohm:
E=I.R (9-22)
R lµ tæng ®iÖn trë cña toµn bé thiÕt bÞ. R lµ tæng ®iÖn trë cña tõng cÆp mµng R i:
R = N. Ri (9-23)
N lµ sè cÆp mµng trao ®æi ion.
Na+ Na+
Cathode (-) Na + (+)Anode
N a+
Na+ Na+
CL-
CL-
CL-
CL- CL- CL-
C A C A C
H×nh 25: S¬ ®å bè trÝ qu¸ tr×nh ®iÖn thÈm tÝch
§iÖn trë cña tõng cÆp mµng l¹i lµ tæng ®iÖn trë cña mµng cationit, mµng anionit, ®iÖn trë cña
dung dÞch lo·ng vµ cña khoang chøa dung dÞch ®Æc.
Xung quanh mµng trao ®æi ion cã t¹o ra mét líp mµng máng dung dÞch cã ®é dµy . Trong
qu¸ tr×nh chuyÓn khèi, vÝ dô cña Na + qua mµng cationit, qu¸ tr×nh khuÕch t¸n cña Na + trong líp
mµng n-íc cã ®é dµy  chËm h¬n trong mµng trao ®æi ion, v× vËy nång ®é cña Na+ trong mµng ion
nhá h¬n trong mµng cña líp dung dÞch. Nång ®é cña phÝa bªn kia cña mµng t¨ng. Do sù chªnh lÖch
nång ®é ®ã sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh khuÕch t¸n ng-îc tõ dung dÞch ®Æc vÒ phÝa dung dÞch lo·ng, ng-îc
víi dßng chuyÓn khèi do hiÖu ®iÖn thÕ. Trong ®iÒu kiÖn dßng æn ®Þnh qu¸ tr×nh chuyÓn khèi cña
ion lµ hiÖu cña hai dßng tr¸i chiÒu trªn. Trong ®iÒu kiÖn ®ã c-êng ®é dßng trong mµng n-íc cã ®é
dµy  tÝnh ®-îc:
z. D. F (Cl  Cm )
I= (9-24)
 (t l  t m )
Trong ®ã D lµ hÖ sè khuÕch tan, Cl , Cm lµ nång ®é ion ë hai phÝa ®Çu cña mµng láng cã ®é
dµy  (tøc lµ trong dung dÞch vµ trªn bÒ mÆt mµng trao ®æi ion), t l, tm lµ hÖ sè ®Æc tr-ng cña cation
trong mµng n-íc vµ mµng trao ®æi ion. Khi t¨ng hiÖu ®iÖn thÕ nång ®é cation trong mµng gi¶m vµ
khi nã tiÕn ®Õn kh«ng Cm  0 th× ®ã lµ giíi h¹n c-êng ®é dßng diÖn.

Z . F . Cl
 t l  t m 
Cg = (9-25)
Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng mµng còng bÞ nhiÒu yÕu tè lµm bÈn, gi¶m tÝnh n¨ng ho¹t ®éng. §Ó
kh¾c phôc vµ duy tr× hiÖu suÊt mµng ng-êi ta ¸p dông biÖn ph¸p ®¶o chiÒu ®iÖn tÝch (®æi chiÒu cùc)
sau mét kho¶ng thêi gian ho¹t ®éng, vÝ dô ®¶o chiÒu sau 20 phót ho¹t ®éng. §ã lµ ph-¬ng ph¸p
®iÖn thÈm tÝch ®æi chiÒu.
10- Ph¶n øng quang hãa

Ph¶n øng quang hãa trong tù nhiªn hay gÆp nhÊt lµ qu¸ tr×nh quang hîp chÊt h÷u c¬ cña c©y
xanh, lµ c¬ së t¹o ra sù sèng. Quang hîp lµ qu¸ tr×nh chuyÓn hãa quang n¨ng thµnh n¨ng l-îng hãa
häc. Ph¶n øng quang hãa trong m«i tr-êng n-íc lµ lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸ míi mÎ nªn kÕt qu¶
nghiªn cøu , sù hiÓu biÕt vÒ nã còng ch-a nhiÒu. Tuy nhiªn ng-êi ta nhËn biÕt r»ng rÊt nhiÒu hîp
chÊt khã sinh huû trong m«i tr-êng n-íc bÞ ph©n huû trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp bëi ph¶n øng quang
hãa. Ph¶n øng quang hãa lµ qu¸ tr×nh quan träng ®èi víi sù ph©n huû cña x¨ng, dÇu trong n-íc bÒ
mÆt. Çc chÊt h÷u c¬ tù nhiªn, humic, fulvic còng bÞ ph©n huû bëi ph¶n øng quang hãa theo c¬ chÕ
ph¶n øng víi gèc tù do cña chÊt h÷u c¬ hay v« c¬. Sù h×nh thµnh oxit nit¬, chu tr×nh oxy hãa khö
cña s¾t, mangan còng cã ph¶n øng quang hãa lµ b-íc trung gian. Trong m«i tr-êng n-íc ph¶n øng
quang hãa kh«ng chØ x¶y ra ®èi víi chÊt tan mµ çc oxit (keo) t¸c dông lµ chÊt xóc t¸c quang hãa
còng chuyÓn hãa çc chÊt h÷u c¬ hÊp phô trªn nã.
Muèn cã ph¶n øng hãa häc x¶y ra, chÊt tham gia ph¶n øng tr-íc hÕt cÇn (ch-a ®ñ) ph¶i hÊp
thô ¸nh s¸ng d-íi d¹ng photon trong vïng ¸nh s¸ng tö ngo¹i hay vïng ¸nh s¸ng nh×n thÊy (200-
900nm).
N¨ng l-îng ¸nh s¸ng phô thuéc vµo b-íc sãng, sãng cµng ng¾n th× n¨ng l-îng cµng cao.
Mét mol photon (1®¬n vÞ einstein, ei) cã b-íc sãng 300nm cã nguån n¨ng l-îng lµ 400 kJ, ë b-íc
sãng 400nm th× cã 300kJ. Ng-êi ta tÝnh ra r»ng ë vïng xÝch ®¹o vµo buæi tr-a mïa hÌ, kh«ng cã
m©y l-îng photon r¬i xuèng bÒ mÆt tr¸i ®Êt lµ 8,9.10 19 photon m-2.s-1, n»m trong vïng 300-400nm
vµ 4,2.1020photon m-2.s-1 n»m trong vïng 300-500nm (1kWm-2. h-1) [1,2].
Khi hÊp thô ¸nh s¸ng, orbital ®iÖn tö cña çc ph©n tö chÊt hÊp thô sÏ ®-îc kÝch lªn ë tr¹ng
th¸i n¨ng l-îng cao h¬n, cã ho¹t tÝnh tèt h¬n vµ v× vËy ë tr¹ng th¸i Ýt bÒn h¬n so víi tr¹ng th¸i c¬
b¶n (tån t¹i tr-íc khi hÊp thô ¸nh s¸ng). ChØ mét phÇn çc chÊt hÊp thô ®-îc photon cã kh¶ n¨ng
x¶y ra ph¶n øng hãa häc, tøc lµ cã sù thay ®æi cÊu tróc ®iÖn tö. Sau khi ®¹t tr¹ng th¸i kÝch thÝch,
çc ph©n tö cã thÓ bøc x¹ n¨ng l-îng t¹o ra çc hiÖn t-îng huúnh quang, l©n quang vµ nã l¹i trë vÒ
tr¹ng th¸i c¬ b¶n ban ®Çu.
Trong tr¹ng th¸i c¬ b¶n phÇn lín çc ph©n tö chøa çc cÆp ®iÖn tö tr¸i chiÒu spin trong mét
orbital. Tr¹ng th¸i ®ã gäi lµ tr¹ng th¸i singlet c¬ b¶n (singlet lµ chØ cã mét kiÓu s¾p xÕp cÆp ®ã, cÆp
®iÖn tö trong ®ã tr¸i chiÒu spin). Khi hÊp thô ¸nh s¸ng sÏ thóc ®Èy ®iÖn tö vÒ tr¹ng th¸i singlet kÝch
thÝch. Tr¹ng th¸i nµy cã thêi gian tån t¹i thÊp (t<10 -9s), khã cã kh¶ n¨ng tham gia ph¶n øng hãa
häc. Träng th¸i triplet lµ tr¹ng th¸i mµ trong ®ã çc ®iÖn tö cã chiÒu spin song song, cïng chiÒu (v×
cã 3 kiÓu s¾p xÕp nªn gäi lµ triplet). Riªng ph©n tö oxy cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt, ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n nã
cã chøa hai ®iÖn tö ®¬n ®éc (triplet), khi bÞ kÝch thÝch víi møc n¨ng l-îng thÊp (96kJ) sÏ chuyÓn vÒ
tr¹ng th¸i cÆp ®iÖn tö (singlet) vµ víi møc n¨ng l-îng cao h¬n (155kJ) cÆp ®iÖn tö l¹i t¸ch ra ph©n
bè trong hai orbital nh-ng cã chiÒu spin ng-îc nhau (h×nh 24). ChÝnh do tÝnh chÊt kh«ng b×nh
th-êng cña oxy (tr¹ng th¸i c¬ b¶n triplet) nªn ho¹t tÝnh hãa häc cao. ë tr¹ng th¸i singlet kÝch thÝch

cÆp ®iÖn tö l¹i cÆp ®«i h×nh thµnh mét orbital rçng nªn nã thÓ hiÖn tÝnh axit Lewis cã ¸i lùc cao cho
ph¶n øng céng hîp víi çc hîp chÊt h÷u c¬ d- ®iÖn tö (olefin)
 
  
  
155kJ 96kJ
 
 

H×nh .26: Tr¹ng th¸i orbital ph©n tö oxy, tr¹ng th¸i c¬ b¶n triplet vµ hai tr¹ng
th¸i kÝch thÝch singlet
10.1- Qu¸ tr×nh ph¶n øng quang hãa
Khi truyÒn qua m«i tr-êng n-íc, ¸nh s¸ng bÞ hÊp thô. C-êng ®é ¸nh s¸ng truyÒn qua líp
n-íc cã ®é dµy l lµ I phô thuéc vµo c-êng ®é ¸nh s¸ng cña tia ®Õn I 0.
I = I0. 10 . l (10-1)
Çc chÊt hßa tan hÊp thu ¸nh s¸ng ®-îc tÝnh theo:
I = I0 . 10- c l (10-2)
C-êng ®é ¸nh s¸ng truyÒn qua do m«i tr-êng vµ chÊt tan b»ng tæng:
I = I0 . 10 - ( +  c).l (10-3)
NÕu  <<  c vµ ¸nh s¸ng bÞ hÊp thô lµ I0 - I = Ia ta cã:
Ia = I0 (1-10- c l) (10-4)
 lµ hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng cña n-íc (cm-1),  lµ hÖ sè t¾t mol (l . mol-1cm-1), c lµ nång ®é
chÊt tan.
Møc ®é hÊp thô ¸nh s¸ng A th-êng ®-îc sö dông ®Ó ®Æc tr-ng:
I0
A = lg  l. c (10-5)
I
BiÓu thøc (10-5) øng víi ®Þnh luËt Beer - Lambert, phÇn ¸nh s¸ng bÞ hÊp thô kh«ng phô thuéc
vµo c-êng ®é vµ tØ lÖ víi nång ®é chÊt tan. N¨ng l-îng cña photon tØ lÖ thuËn víi tÇn sè  hay tØ lÖ
nghÞch víi ®é dµi b-íc sãng :
E = h = hc/ .
h lµ h»ng sè Planck (6,63 . 10 -34 J.s), c lµ vËn tèc ¸nh s¸ng. 1 mol photon ë (ei) b-íc sãng
300nm vµ 400nm øng víi n¨ng l-îng 400 kJ vµ 300 kJ gÇn ngang víi n¨ng l-îng liªn kÕt hãa häc

(enthalpy). VÝ dô n¨ng l-îng liªn kÕt hãa häc cho çc liªn kÕt sau cã çc gi¸ trÞ (®¬n vÞ kJ.mol -1): C
- H, 415; C - C, 350; 0 = 0,500, N N, 950); C = C, 600.
Trong ph¶n øng quang hãa tån t¹i hai nguyªn lý. Nguyªn lý thø nhÊt (nguyªn lý Grotthus -
Draper) ph¸t biÓu r»ng ¸nh s¸ng (photon) g©y ra sù biÕn ®æi hãa häc lµ çc ¸nh s¸ng ®· bÞ hÊp thô.
Çc ¸nh s¸ng kh«ng bÞ çc ph©n tö hÊp thô kh«ng cã t¸c dông g©y sù ph¶n øng. Nguyªn lý thø hai
ph¸t biÓu r»ng mçi ph©n tö chØ hÊp thô mét photon cã vai trß g©y ra ph¶n øng hãa häc (nguyªn lý
Stark - Einstein). HiÖu suÊt l-îng tö ®-îc ®Þnh nghÜa lµ tØ lÖ (mol) cña s¶n phÈm hãa häc h×nh
thµnh do ph¶n øng quang hãa trªn sè mol (einstein) bÞ hÊp thô.
Khi hÊp thô ¸nh s¸ng, mét chÊt tham gia ph¶n øng ®-îc ho¹t hãa, trë nªn cã ho¹t tÝnh cao
h¬n. Tõ tr¹ng th¸i ho¹t hãa nµy nã cã thÓ bøc x¹ n¨ng l-îng ®Ó trë vÒ tr¹ng th¸i bÒn ban ®Çu hay
chÞu mét sù biÕn ®æi hãa häc nµo ®ã t¹o ra s¶n phÈm míi. Çc ph¶n øng hãa häc cã thÓ x¶y ra theo
c¬ chÕ: t¸ch ph©n m¶nh, thay ®æi cÊu tróc néi t¹i ph©n tö vµ ph¶n øng trao ®æi ®iÖn tö (oxy hãa
khö). Khi kÝch thÝch, ph©n tö cã tr¹ng th¸i ®iÖn tö singlet hoÆc triplet, do tr¹ng th¸i singlet cã thêi
gian tån t¹i ng¾n nªn Ýt cã ®iÒu kiÖn ph¶n øng hãa häc, tr¹ng th¸i triplet 3S cã thêi gian tån t¹i l©u
h¬n nªn çc ph¶n øng hãa häc cã liªn quan ®Õn tr¹ng th¸i 3S.
Çc d¹ng ph¶n øng quang hãa cã thÓ lµ:
S*  P Ph¶n øng quang hãa trùc tiÕp (a)
S +R P
*
3 S* + HR  SH + R . , Trao ®æi hydro, oxy hãa theo c¬ chÕ gèc tù do (b)

O2 + R  RO2., RO’. + R’’O., Ph¶n øng céng hîp olefin (c)
2S + O2  S0x+O 2,0xy hãa chÊt h÷u c¬ vµ khö 0 2 thµnh ion superoxit (d)
* -
3 S* + R  S + R. , TruyÒn n¨ng l-îng cho cÊu tö kh¸c vµ ph¶n øng

tiÕp diÔn (e)
R.  s¶n phÈm
ChÊt tham gia ph¶n øng sau khi hÊp thô ¸nh s¸ng thùc hiÖn mét ph¶n øng hãa häc gäi lµ
ph¶n øng trùc tiÕp (a). Nh÷ng ph¶n øng kh¸c th«ng qua mét chÊt trung gian nh¹y ¸nh s¸ng (S hay
02 ë s¬ ®å trªn) ®Ó chuyÓn hãa (R) gäi lµ ph¶n øng gi¸n tiÕp (b,c,d, e). Çc chÊt h÷u c¬ trong n-íc
th-êng kh«ng tham gia ph¶n øng quang hãa trùc tiÕp v× nã kh«ng hÊp thô ¸nh s¸ng ë trªn vïng
290nm, vïng ¸nh s¸ng c-êng ®é thÊp trong ®iÒu kiÖn m«i tr-êng. Nã chØ x¶y ra theo c¬ chÕ gi¸n
tiÕp.
10.2- Ph¶n øng quang hãa çc hîp chÊt v« c¬
ChØ cã rÊt Ýt lo¹i ion v« c¬ cã kh¶ n¨ng chuyÓn hãa theo ph-¬ng ph¸p quang hãa, nÕu cã th×
vai trß cña nã còng kh«ng ®¸ng kÓ ¶nh h-ëng tíi thµnh phÇn hãa häc cña n-íc. Çc chÊt v« c¬ ®ã
gåm: nitrat, bicacbonat, oxy hßa tan vµ n-íc. Mét sè ion kim lo¹i chuyÓn tiÕp (Fe, Mn) tham gia
chu tr×nh oxy hãa khö cã giai ®o¹n ph¶n øng quang hãa trùc tiÕp cña phøc c¬ - kim theo c¬ chÕ
dÞch chuyÓn ®iÖn tÝch. B¶n th©n ph¶n øng quang hãa cña çc chÊt v« c¬ mÆc dï cã vai trß thÊp ®èi
chÝnh chóng, nh-ng l¹i cã vai trß lµ çc hîp chÊt ho¹t tÝnh trung gian cho çc ph¶n øng quang hãa
cña çc chÊt h÷u c¬. Çc gèc tù do, gèc tù do anion ®-îc h×nh thµnh tõ oxy hßa tan hay tõ n-íc

gåm superoxit anion O2-, gèc hydroxyl OH gèc hydroperoxyl HO2, hydrogen peroxit H2O2,
hydroperoxxit ion HO2-, oxy ë tr¹ng th¸i singlet 1O2 vµ electron hydrat hãa. Mét sè chÊt ho¹t tÝnh
trung gian kh¸c nh- CO3, NO h×nh thµnh tõ çc nguyªn liÖu CO32-, qu¸ tr×nh oxy hãa khö NO2-
/NO3-
B¶ng sau ghi l¹i ph¶n øng hãa häc t¹o ra çc s¶n phÈm ho¹t tÝnh trung gian nªu trªn. [1.2].
* H×nh thµnh O2-( superoxide radical ion)
1- Trao ®æi ®iÖn tÝch trong phøc oxy nh¹y quang
S + O2 + h  [S* - O2- ]  S0x+ O2-, S = chÊt nh¹y quang, khö, vÝ dô Fe 2+, ch¸t h÷u c¬ tan
(DOM).
Ion hãa quang n¨ng:
 
DOM + h  DOM+ + e aq ; e aq + O2  O2-
Th«ng qua sù cã mÆt cña chÊt b¸n dÉn (vÝ dô TiO2):
TiO2 + h  TiO2* + e- + O2.  O2-
* H×nh thµnh hydroperoxyl HO.2 tõ hîp chÊt cacbonyl:

4- >C =O + h  [= C - O]. 
 = C - OH 2  = C = O OOH .
ROH 0
* H×nh thµnh H2O2

S + O2 + h  S0x + O2- (gièng ph¶n øng 1,2,3)
O2- + H+  HO.2
2HO2  H2O2 + O2
HO2. + R + H+  H2O2 + R0x (R = chÊt khö)
Quang ph©n H2O2
H2O2 + h  2OH. (<300nm)
* Quang ph©n nitrat, nitrit
NO3 + h  NO2- + 1/2O
1/2O + O2  O3
NO3- + h  NO2 + .O- ( max = 302nm)
.
O- + H+  OH.
NO2- + h  NO + .O-
.
O- + H2OOH. + OH-
Tæng cña 14 vµ 13 lµ:
NO2- + H2O + h  NO + OH. + OH- (= 300 - 400 nm)
NO + OH.  HNO2
NO + HO2.  NO2 + OH.
NO2- + O3  NO3- + O2
* H×nh thµnh gèc tù do tõ ph¶n øng víi OH.:
OH. + Br -  Br + OH-

Br - + Br.  Br2
OH. + HCO-3  HCO.3 + OH-
OH. + DOM  OH- + DOM+  s¶n phÈm oxy hãa
* H×nh thµnh ®iÖn tö hydrat hãa ( eaq) tõ hîp chÊt h÷u c¬:
23- DOM + h  DOM+ + e-aq
* Quang ph©n tö s¾t (III)
Fe(OH)2+ + h  Fe2+ + OH.
Fe2+ + H2O2  Fe(OH)2+ + OH. (ph¶n øng Fenton)
Quang ph©n ozon:
O3 + H2O + h  H2O2 + O2.
Trõ hîp chÊt NO bÒn vµ H2O2 bÒn Ýt h¬n, çc hîp chÊt trong b¶ng trªn cã h¹t tÝnh hãa häc rÊt
cao (kh«ng bÒn) g©y ra ph¶n øng quang hãa gi¸n tiÕp, nång ®é æn ®Þnh cña chóng trong m«i tr-êng
n-íc rÊt thÊp (10-6 - 10-18 mol/l)
Hydro peoxit, H2O2 lµ s¶n phÈm trung gian hay s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh quang hãa trong n-íc
tån t¹i ë n-íc biÓn, hå, ao, hå chøa n-íc th¶i, víi nång ®é cã thÓ ®¹t 10 -5 mol/l. Nång ®é cña H2O2
t¨ng khi n-íc gÆp ¸nh s¸ng vµ gi¶m m¹nh trong bãng tèi. Nã lµ chÊt oxy hãa yÕu (®Æc biÖt lµ khi
nång ®é thÊp), tuy vËy vÉn cã thÓ ph¶n øng víi çc hîp chÊt h÷u c¬: phenol, axit bÐo kh«ng no,
chÊt h÷u c¬ chøa N, S. H2O2 bÞ ph©n huû bëi ¸nh s¸ng (quang ph©n) ë b-íc sãng nhá h¬n 300nm
t¹o thµnh gèc OH. nh-ng víi tèc ®é chËm (thêi gian b¸n ph©n huû lµ 150 giê) v× thÕ nã lµ nguån
OH. quan träng trong n-íc tù nhiªn. H2O2 cã thÓ h×nh thµnh trong khÝ quyÓn vµ l¾ng ®äng xuèng
n-íc bÒ mÆt tõ nguån ozon (ph¶n øng 26) nh-ng nguån chÝnh cña nã lµ do ph¶n øng khö quang
hãa cña chÊt h÷u c¬ víi oxy hßa tan t¹o ra O2-, qua b-íc ph¶n øng dÞ ly (ph¶n øng 5- 7).
Gèc hydroxyl (OH.) ®-îc h×nh thµnh theo nhiÒu çch kh¸c nhau (ph¶n øng 9, 13, 15, 17, 24,
25, 26). Tuy nhiªn ph¶n øng quan träng nhÊt t¹o ra OH . lµ ph¶n øng quang ph©n cña NO3-, NO2- ,
phøc chÊt cña s¾t. OH. cã ho¹t tÝnh hãa häc cao nh-ng tÝnh chän läc thÊp, ph¶n øng víi çc chÊt
h÷u c¬ tan trong n-íc. Nã cã thÓ nhËn hydro tõ rÊt nhiÒu vÞ trÝ trong ph©n tö chÊt h÷u c¬ hoÆc thùc
hiÖn ph¶n øng céng hîp vµo liªn kÕt ®«i cña cacbon - cacbon. Ph¶n øng quan träng kh¸c cña nã lµ
ph¶n øng víi bicacbonat t¹o ra CO3-.
oxy tr¹ng th¸i singlet lµ ®èi t-îng ®-îc nghiªn cøu kh¸ kü cµng. Nã ®-îc t¹o thµnh do sù va
ch¹m cña chÊt nh¹y quang d¹ng triplet kÝch thÝch víi oxy ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n. ChÊt nh¹y quang ë
tr¹ng th¸i kÝch thÝch (triplet) cã n¨ng l-îng cµng cao th× qu¸ tr×nh trao ®æi n¨ng l-îng cña nã víi
oxy ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n cµng lín. So víi tr¹ng th¸i c¬ b¶n, oxy d¹ng singlet cã n¨ng l-îng cao h¬n
96kj/mol trong khi d¹ng triplet cña rÊt nhiÕu chÊt høu c¬ tæng hîp cao h¬n nhiÒu: DTT, 330;
parathion, 242; hexachlorbenzen, 293; benzen, 355; phenol, 343; biphenyl, 272; pyren, 205 [1,2]
chÊt h÷u c¬ tan trong n-íc nh- axit humic cã thÓ ®ãng vai trß chÊt nh¹y quang, hÊp thô ¸nh s¸ng ë
vïng 700nm (n¨ng l-îng 170kJ/mol) trë thµnh d¹ng triplet kÝch thÝch cã kh¶ n¨ng trao ®æi n¨ng
l-îng víi oxy hßa tan vµ t¹o ra oxy d¹ng singlet. §iÒu ®ã gi¶i thÝch kÕt qu¶ cña nhiÒu c«ng tr×nh
nghiªn cøu vÒ ph¶n øng quang ph©n (photolysis) cña nhiÒu chÊt h÷u c¬ lµ tèc ®é ph¶n øng t¨ng khi
cã mÆt cña axit humic. Do sù kh¸c biÖt lín vÒ n¨ng l-îng nªn hiÖu suÊt chuyÓn hãa thµnh oxy
singlet ®¹t rÊt cao. Tuy vËy chØ mét phÇn nhá oxy singlet tham gia ph¶n øng hãa häc, ph©n lín bÞ
dËp t¾t trë vÒ tr¹ng th¸i c¬ b¶n (quenching). H»ng sè tèc ®é ph©n huû (bËc kh«ng) lµ 2,5 . 10 5 s-1,
thêi gian sèng lµ 4,0. 10 -6s.

Nång ®é cña oxy singlet trong çc nguån n-íc kh«ng cao, phô thuéc vµo l-îng chÊt h÷u c¬
(mµu cña n-íc), vµo thêi tiÕt, nhiÖt ®é, n»m trong kho¶ng 2-20 .10-13M [2], còng ®ñ ®Ó oxy hãa
mét sè chÊt h÷u c¬ trong n-íc.
Electron hydrat hãa cã ho¹t tÝnh hãa häc cao, thêi gian sèng ng¾n lµ s¶n phÈm ho¹t hãa
quang hãa cña chÊt h÷u c¬ tan trong n-íc (ph¶n øng 2). HiÖu suÊt l-îng tö cña ph¶n øng n»m trong
kho¶ng 0,005 - 0,008, nång ®é æn ®Þnh kho¶ng 10 -17M trªn 1mg chÊt h÷u c¬ tan/l. Do thêi gian
sèng ng¾n ( 1ns) nªn qu·ng ®-êng di chuyÓn ®-îc trong thêi gian ®ã ((2Dt)0,5, D = 10-5 cm2/s) chØ
kho¶ng 1,4nm, tøc lµ kh«ng v-ît ®-îc kho¶ng çch cña kÝch th-íc ph©n tö lín, nã t¸i kÕt hîp l¹i
víi gèc sinh ra nã. Nã cã thÓ ph¶n øng víi O2 t¹o ra O2- vµ víi nitrat sinh ra nitrit. V× nång ®é nitrat
th-êng thÊp h¬n oxy nªn ph¶n øng chñ yÕu lµ t¹o ra O 2- vµ s¶n phÈm nµy nhanh chãng chuyÓn hãa
thµnh H2O2 . Tuy nhiªn nguån H2O2 sinh ra tõ ph¶n øng cã nguån gèc electron hydrat hãa nhá, Ýt
cã vai trß.
Hîp chÊt v« c¬ chøa nit¬ còng tham gia ph¶n øng quang hãa. Amoniac bÞ oxy hãa thµnh
nitrit vµ nitrat, tuy nhiªn ch-a t×m ®-îc b»ng chøng thÝch hîp trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn.
Nitrat lµ thµnh phÇn tham gia tÝch cùc nhÊt çc ph¶n øng quang hãa ( = 302nm) t¹o ra NO2 vµ oxy
ë tr¹ng th¸i nguyªn tö (ph¶n øng 10,12). oxy nguyªn tö h×nh thµnh ph¶n øng nhanh chãng víi H +
®Ó t¹o ra gèc OH.
Ozon lµ hîp chÊt cã nång ®é thÊp trong n-íc, nã ®-îc h×nh thµnh chñ yÕu trong kh«ng khÝ
vµ ®-îc hÊp thô vµo n-íc. §é hßa tan cña ozon trong n-íc lín h¬n nhiÒu so víi oxy (kho¶ng 9 lÇn
lín h¬n). Ozon ®-îc sö dông lµm chÊt khö trïng cho n-íc sinh ho¹t theo mét c¬ chÕ ph©n huû
phøc t¹p, c¬ chÕ ph¶n øng d©y chuyÒn. Ozon cã thÓ oxy hãa trùc tiÕp çc hîp chÊt h÷u c¬ vµ cã
ho¹t tÝnh cao trong m«i tr-êng axit do ®é bÒn cña nã trong m«i tr-êng kiÒm kÐm.
10.3- Ph¶n øng quang hãa çc hîp chÊt h÷u c¬
T¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc rÊt phong phó chøa nhiÒu chÊt mang mµu (chromophore), chÊt cã
kh¶ n¨ng hÊp thô ¸nh s¸ng. ChÊt h÷u c¬ trªn cã nguån gèc nh©n t¹o hay tù nhiªn. ChÊt h÷u c¬ tan
trong n-íc cã nguån gèc tù nhiªn ®-îc h×nh thµnh ngay trong m«i tr-êng n-íc hay ®-îc hßa tan tõ
®Êt hoÆc çc sa l¾ng kh¸c hoÆc qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña vi sinh vËt. PhÇn lín çc chÊt h÷u c¬ cña
tù nhiªn cã kh¶ n¨ng hÊp thô ¸nh s¸ng cã cÊu tróc ph©n tö kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc. Axit humic lµ hîp
chÊt quan träng nhÊt thuéc nhãm cÊu tróc kh«ng x¸c ®Þnh, nã ®-îc h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh ph©n
huû thùc vËt, lignin, tõ ph¶n øng trïng ng-ng çc monomer võa h×nh thµnh, tõ tanin, flavanoid tõ l¸
c©y. Axit humic, fulvic lµ thµnh phÇn chÝnh g©y ra ®é mµu cña n-íc. Kh¸c víi cïng lo¹i trong ®Êt,
axit humic vµ fulvic trong n-íc lµ çc ph©n tö kh«ng lín: 800 - 1000 ®èi víi axit fulvic, 3000-4000
®èi víi axit humic. Hµm l-îng cacbon trong liªn kÕt hydrocacbon th¬m chiÕm 16-20% ®èi víi axit
fulvic vµ 30% ®èi víi humic (xem thªm 1.3 phÇn I). Cacboxylat (COO -) lµ nhãm anion h÷u c¬ hay
gÆp cña çc hîp chÊt h÷u c¬ vµ çc phèi tö cña phøc chÊt tan trong n-íc: axit ®¬n gi¶n (axetic,
formic, citric) tõ çc qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, çc ph©n tö lín, polyme sinh häc, protein,
polysacharit). Nhãm cacbonxylat cã kh¶ n¨ng bÞ quang ph©n trùc tiÕp t¹o ra CH 2O, CO2 víi sù
tham gia cña kim lo¹i chuyÓn tiÕp. C¬ chÕ ph¶n øng cña chóng lµ t¹o ra phøc chÊt gi÷a kim lo¹i
chuyÓn tiÕp (Fe3+, Cu2+, Mn4+, Mn3+) víi nhãm COO-. Ph¶n øng ph©n huû ®-îc thùc hiÖn khi phøc
chÊt h×nh thµnh ®-îc hÊp thô ¸nh s¸ng, ph©n huû ra s¶n phÈm h÷u c¬ CHO, CO 2 vµ kim lo¹i ë
tr¹ng th¸i hãa trÞ thÊp h¬n (Fe2+, Cu+, Mn2+).
axit humic, fulvic lµ çc hîp chÊt h÷u c¬ khã sinh huû nh-ng cã thÓ tham gia ph¶n øng
quang ph©n phøc chÊt cña nã víi kim lo¹i chuyÓn tiÕp theo c¬ chÕ tr×nh bµy trªn. Qu¸ tr×nh khö s¾t
(III) víi axit humic d-íi t¸c dông cña ¸nh s¸ng vµ qu¸ tr×nh t¸i oxy hãa s¾t (II) víi oxy hßa tan gi¶i

thÝch hiÖn t-îng khö mµu cña n-íc d-íi t¸c dông cña ¸nh s¸ng khi cã mÆt ion kim lo¹i chuyÓn
tiÕp, l-îng oxy hßa tan cña n-íc thÊp (3-4mg/l ) vµ hµm l-îng COO- trong n-íc gi¶m rÊt nhanh.
Mét sè hîp chÊt h÷u c¬ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn ph¶n øng quang ph©n trùc tiÕp, mét sè lo¹i
theo c¬ chÕ gi¸n tiÕp. Ph¶n øng quang ph©n gi¸n tiÕp ®-îc thóc ®Èy víi sù cã mÆt cña axit humic,
fulvic. Sau khi hÊp thô ¸nh s¸ng, axit humic, fulvic trë thµnh d¹ng triplet kÝch thÝch, nã thóc ®Èy
ph¶n øng cña çc chÊt h÷u c¬ kh¸c theo çc c¬ chÕ: trao ®æi hydro, oxy hãa theo c¬ chÕ gèc tù do,
ph¶n øng céng hîp olefin, truyÒn n¨ng l-îng cho cÊu tö kh¸c ®Ó ph¶n øng tiÕp diÔn. Ngay khi ph¶n
øng chØ dõng l¹i ë møc trung gian nµo ®ã qu¸ tr×nh cã thÓ tiÕp diÔn theo ph-¬ng ph¸p vi sinh.
10.4- Ph¶n øng quang hãa trªn bÒ mÆt oxit d¹ng huyÒn phï
Trong m«i tr-êng n-íc, ph¶n øng quang hãa kh«ng chØ x¶y ra ®èi víi chÊt tan mµ cßn x¶y ra
ë trªn bÒ mÆt chÊt r¾n ë d¹ng huyÒn phï. Chóng cã thÓ x¶y ra theo hai c¬ chÕ sau:
ChÊt tan h÷u c¬, v« c¬ hÊp phô hay t¹o phøc trªn bÒ mÆt chÊt r¾n ®ãng vai trß chÊt mang
mµu hÊp thô ¸nh s¸ng vµ nh-êng ®iÖn tö cho ion kim lo¹i cña chÊt r¾n (chuyÓn dÞch ®iÖn tö tõ phèi
tö cho kim lo¹i). Ion kim lo¹i ®a hãa trÞ (Fe, Mn) sÏ bÞ khö vµ hßa tan (reductively dissolved).
RÊt nhiÒu oxit vµ sunfua kim lo¹i cã tÝnh chÊt b¸n dÉn. Khi hÊp thô ¸nh s¸ng trùc tiÕp trë nªn
tr¹ng th¸i kÝch thÝch ph©n cùc m¹nh do sù t¹o ra ®iÖn tö dÉn ®iÖn tõ ®iÖn tö hãa trÞ, t¹o ra lç hæng
(b¸n dÉn n, p) phô thuéc vµo b¶n chÊt b¸n dÉn vµ møc n¨ng l-îng Fermi. Sù ph©n cùc m¹nh ®ã t¹o
nªn çc trung t©m ho¹t ®éng cho ph¶n øng khö vµ oxy hãa. §ã lµ ph¶n øng oxy hãa khö xóc t¸c
quang hãa.
10.4.1.Ph¶n øng khö - hßa tan
Ph¶n øng khö kim lo¹i khi cã mÆt chÊt h÷u c¬ vµ ¸nh s¸ng do c¬ chÕ chuyÓn dÞch ®iÖn tö tõ
phèi tö vÒ phÝa kim lo¹i ®-îc quan s¸t ®èi víi hÖ oxit (hydroxit) s¾t vµ mangan. KÕt qu¶ thùc
nghiÖm cho thÊy nång ®é Fe2+, Mn2+ trong hÖ chøa oxit s¾t, mangan t¨ng m¹nh khi cã mÆt anion
citrat hay axit humic vµ ®-îc chiÕu s¸ng ë vïng b-íc sãng 360nm. Tèc ®é hßa tan cña çc oxit
t¨ng tuyÕn tÝnh víi nång ®é oxit, nång ®é chÊt h÷u c¬ vµ c-êng ®é ¸nh s¸ng. C¬ chÕ khö do ¸nh
s¸ng vµ chÊt h÷u c¬ (humic AH) trªn oxit mangan cã thÓ ®-îc m« t¶ qua çc b-íc sau:
HÊp phô: - Mn4+ - OH + AH  Mn4+ A + H2O
ChuyÓn dÞch ®iÖn tö: - Mn4+ A  - Mn+4O Mn2+ A0x
Trao ®æi phèi tö: - Mn4+O Mn2+ A0x + H2O- Mn4+O Mn2+OH2+ + A0x2-
T¸ch, hßa tan: - Mn4+O Mn2+OH2+ + H+  - Mn4+ - OH + Mn2+ + H2O
Trong ph¶n øng trªn, b-íc chuyÓn dÞch ®iÖn tö lµ chËm nhÊt, b-íc 1 vµ 4 lµ ph¶n øng c©n
b»ng, b-íc trao ®æi phèi tö x¶y ra nhanh. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ Mn 2+ h×nh thµnh ®Òu tan ra, mét phÇn
bÞ hÊp phô trªn bÒ mÆt ®Æc biÖt khi pH cao vµ diÖn tÝch bÒ mÆt cña oxit mangan lín. Tèc ®é cña
ph¶n øng phô thuéc vµo qu¸ tr×nh hÊp phô (b-íc 1) vµ ¸nh s¸ng (b-íc 2). ë vïng pH cao ph¶n øng
x¶y ra tèt h¬n. Ph¶n øng t-¬ng tù còng x¶y ra víi oxit s¾t d¹ng  - FeOOH hay d¹ng v« ®Þnh h×nh,
d¹ng v« ®Þnh h×nh cã ho¹t tÝnh cao h¬n.
Trong çc nguån n-íc mÆt chøa axit (n-íc phÌn cã pH: 3-5 ch¼ng h¹n) cã thÓ quan s¸t thÊy
qu¸ tr×nh khö hydroxit s¾t (III) d¹ng huyÒn phï. Nång ®é Fe 2+ tån t¹i trong ®ã ph¶n ¸nh sù c©n
b»ng cña qu¸ tr×nh khö hßa tan cña hydroxit s¾t (III) vµ oxy hãa kÕt tña cña s¾t (II) do t¸c ®éng cña
chÊt h÷u c¬ vµ ¸nh s¸ng. Trong çc nguån n-íc nhiÔm phÌn hµm l-îng çc chÊt h÷u c¬ th-êng lµ
cao, hydroxit s¾t (III) d¹ng phøc bÒn th-êng næi v¸ng trªn mÆt n-íc nhÊt lµ vÒ mïa ®«ng Ýt n¾ng.

VÒ mïa n¾ng n-íc phÌn chøa Ýt oxy tan do qu¸ tr×nh oxy hãa trë l¹i cña Fe(II) t¹o thµnh tõ qu¸
tr×nh khö - hßa tan.
10.4.2. Ph¶n øng xóc t¸c quang hãa
VÒ ph-¬ng diÖn dÉn ®iÖn kim lo¹i lµ chÊt dÉn tèt, ¸ kim lµ chÊt çch ®iÖn. Kim lo¹i dÉn ®iÖn
®-îc lµ do ®iÖn tö tù do cña çc nguyªn tö gãp chung vµo m¹ng, nh÷ng ®iÖn tö naú kh«ng thuéc së
h÷u riªng cña bÊt kú nguyªn tö nµo. Çc chÊt çch ®iÖn ®-îc lµ do ®iÖn tö cña çc nguyªn tö chÊt
®ã bÞ nguyªn tö “gi÷”, kh«ng cã kh¶ n¨ng linh ®éng. Chóng bÞ gi÷ do çc liªn kÕt hãa häc víi çc
nguyªn tö ë xung quanh. TÝnh chÊt dÉn ®iÖn cã nguyªn nh©n lµ dßng ®iÖn tö hay dßng ion d-¬ng.
ChÊt b¸n dÉn lµ vËt liÖu cã thÓ dÉn ®iÖn hay kh«ng dÉn ®iÖn trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp, vÝ dô
trë nªn dÉn ®iÖn ë nhiÖt ®é cao vµ çch ®iÖn ë nhiÖt ®é thÊp hoÆc do ®-îc tiÕp nhËn mét nguån
n¨ng l-îng thÝch hîp nh- ¸nh s¸ng.
Nhê cã t-¬ng t¸c, çc nguyªn tö t¹o nªn liªn kÕt hãa häc, mçi liªn kÕt gåm hai ®iÖn tö,
chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng di chuyÓn tù do. Tuy vËy mèi liªn kÕt nµy kh«ng qu¸ bÒn vµ mét phÇn
çc ®iÖn tö trë nªn tù do khi ®-îc nhËn mét nguån n¨ng l-îng thÝch hîp tõ bªn ngoµi (nhiÖt, bøc
x¹), trë thµnh ®iÖn tö d- chuyÓn ®éng tù do trong toµn bé m¹ng. Trong m¹ng tinh thÓ chÊt r¾n, t¹i
vÞ trÝ mµ ®iÖn tö võa t¸ch ra khái h×nh thµnh çc “lç trèng” tÝch ®iÖn d¬ng. Çc lç trèng nµy còng
di chuyÓn trong m¹ng, thùc chÊt lµ do ®iÖn tö t¹o nªn vµ cã thÓ coi lµ dßng chuyÓn ®éng cña çc
ion d-¬ng vµ cã mËt ®é ngang víi mËt ®é ®iÖn tö (lç trèng gäi lµ ®iÓm thiÕu ®iÖn tö).
Ng-êi ta chia tÝnh dÉn ®iÖn cña chÊt b¸n dÉn thµnh ba d¹ng: tù dÉn ®iÖn, t¸i tæ hîp vµ dÉn
®iÖn do chÊt l¹. DÉn ®iÖn do chÊt l¹ lµ lo¹i cã liªn quan ®Õn chÊt b¸n dÉn xóc t¸c quang hãa (oxit
kim lo¹i). VÝ dô mét chÊt b¸n dÉn cã hãa trÞ 4 (Ge, Si) khi ®-a thªm mét nguyªn tè cã hãa trÞ 5 vµo
m¹ng (Sb) th× 4 ®iÖn tö cña Sb kÕt hîp víi nguyªn tè hãa trÞ 4, nã cßn d- mét ®iÖn tö. §iÖn tö d-
nµy rÊt dÔ t¸ch ra vµ trë thµnh ®iÖn tö tù do chung cña m¹ng vµ nguyªn tö Sb võa bÞ mÊt ®iÖn tö trë
thµnh lç trèng d-¬ng. Antimon cho ®iÖn tö ®ãng gãp vµo ®é dÉn cña m¹ng tinh thÓ, gäi lµ chÊt cho
®iÖn tö, m¹ng dÉn ®iÖn ®-îc lµ do d- thõa ®iÖn tö, chÊt b¸n dÉn ®ã gäi lµ b¸n dÉn lo¹i n (n =
negative, ©m). NÕu nguyªn tè cÊy vµo cã hãa trÞ 3, th× nã sÏ bÞ thiÕu ®iÖn tö, t¹o nªn lç trèng
d-¬ng. §iÖn tö bªn c¹nh sÏ nh¶y vµo lÊp lç trèng t¹o nªn dßng chuyÓn dÞch ion d-¬ng, ta cã chÊt
b¸n dÉn p (p = positive, d-¬ng).
Çc chÊt xóc t¸c quang hãa lµ mét sè oxit kim lo¹i thÝch hîp, d¹ng b¸n dÉn lo¹i n hay p, nã
cã thÓ d- thõa ®iÖn tö (n) hay thiÕu ®iÖn tö (p) ®ãng vai trß chÊt khö (nhËn ®iÖn tö khi nã thiÕu) hay
chÊt oxy hãa (cho ®iÖn tö khi nã thõa). Ph¶n øng xóc t¸c quang hãa v× vËy lµ ph¶n øng oxy hãa khö
cña çc chÊt h÷u c¬ th«ng qua sù cho, nhËn ®iÖn tö cña chÊt b¸n dÉn, sù cho nhËn nµy ®-îc thóc
®Èy bëi n¨ng l-îng ¸nh s¸ng. Tªn ®Çy ®ñ cña c¬ chÕ ph¶n øng lµ xóc t¸c oxy hãa khö quang hãa
(photoredox catalysis).
C¬ chÕ cña ph¶n øng ®-îc gi¶i thÝch nh- sau: Khi mét chÊt b¸n dÉn (p, hoÆc n) hÊp thô ¸nh
s¸ng, ®iÖn tö ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n (kh«ng ®ãng gãp vµo kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn) cã møc n¨ng l-îng cao
nhÊt sÏ chuyÓn vÒ tr¹ng th¸i kÝch thÝch ( cã ®ãng gãp vµo kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn) ë møc n¨ng l-îng
thÊp nhÊt. Tr¹ng th¸i kh«ng dÉn ®iÖn lµ vïng ®iÖn tö liªn kÕt hãa trÞ, tr¹ng th¸i dÉn ®iÖn lµ vïng
dÉn ®iÖn (®iÖn tö chuyÓn ®éng tù do). Sù kh¸c biÖt gi÷a hai møc n¨ng l-îng gäi lµ n¨ng l-îng vïng
trèng (band gap energy).
Tr¹ng th¸i kÝch thÝch chØ cã thÓ sinh ra khi n¨ng l-îng ¸nh s¸ng b»ng hay cao h¬n n¨ng
l-îng vïng trèng. §èi víi b¸n dÉn d¹ng n, khi hÊp thô ¸nh s¸ng çc ®iÖn tö ®-îc kÝch thÝch vÒ
vïng dÉn vµ ®Ó l¹i çc lç trèng d-¬ng trong vïng liªn kÕt, qua ®ã h×nh thµnh çc ®iÖn tö cã tÝnh
khö cao vµ çc lç trèng d-¬ng cã tÝnh oxy hãa lín. Çc ®iÖn tö vµ lç trèng d-¬ng dÞch chuyÓn

trong chÊt b¸n dÉn gièng nh- sù chuyÓn ®éng cña çc ion trong dung dÞch nh-ng víi tèc ®é nhanh
h¬n nhiÒu lÇn. NÕu chÊt b¸n dÉn tiÕp xóc víi çc cÆp chÊt oxy hãa khö vµ çc chÊt nµy ®-îc hÊp
thô lªn bÒ mÆt chÊt b¸n dÉn th× cã thÓ x¶y ra ph¶n øng víi çc ®iÖn tö hay lç trèng d-¬ng tån t¹i
tøc thêi trªn bÒ mÆt chÊt r¾n. Ph¶n øng oxy hãa khö trªn bÒ mÆt ph©n çch pha nµy lµ qu¸ tr×nh
c¹nh tranh víi qu¸ tr×nh t¸i kÕt hîp gi÷a ®iÖn tö vµ lç trèng d-¬ng trªn bÒ mÆt chÊt r¾n.
Víi çc chÊt b¸n dÉn lo¹i n, cã d- thõa ®iÖn tö nªn nã ®ãng vai trß chÊt khö (cho ®iÖn tö).
Víi çc chÊt b¸n dÉn lo¹i p do thiÕu ®iÖn tö nªn nã ®ãng vai trß chÊt oxy hãa. §iÖn tö ë vïng dÉn
cã thÓ ®ãng vai trß: chÊt khö cho çc chÊt h÷u c¬ ®· hÊp phô trªn bÒ mÆt, bÞ phãng ®iÖn t¹i cùc ©m
cña tÕ bµo quang ®iÖn hãa hay g©y ra qu¸ tr×nh khö - hßa tan quang hãa.
Mét ph¶n øng xóc t¸c quang hãa phô thuéc vµo çc yÕu tè sau:
- VÞ trÝ cña vïng dÉn ®iÖn vµ vïng liªn kÕt hãa trÞ
- N¨ng l-îng cña vïng trèng (n¨ng l-îng cña ¸nh s¸ng hÊp thô)
- Tèc ®é trao ®æi ®iÖn tÝch t¹i vïng ph©n çch pha
- §é bÒn cña chÊt b¸n dÉn vÒ ph-¬ng diÖn hßa tan do oxy hãa khö
- Kh¶ n¨ng hÊp phô cña çc chÊt tham gia ph¶n øng trªn bÒ mÆt chÊt b¸n dÉn
So s¸nh gi÷a møc n¨ng l-îng vïng trèng cña b¸n dÉn vµ thÕ oxy hãa khö cho phÐp x¸c ®Þnh
kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña ph¶n øng [1,2]. RÊt nhiÒu chÊt b¸n dÉn cã kh¶ n¨ng xóc t¸c cho qu¸ tr×nh
oxy hãa chÊt h÷u c¬ trong n-íc, nh-ng rÊt Ýt çc chÊt b¸n dÉn ®ã tån t¹i s½n trong n-íc tù nhiªn.
TiO2, ZnO, CdS, SnO2, WO3 lµ çc chÊt xóc t¸c quang hãa cho nhiÒu hîp chÊt h÷u c¬ trong
n-íc, trong ®ã TiO2 lµ xóc t¸c cã ho¹t tÝnh cao nhÊt. Nh-îc ®iÓm cña chÊt b¸n dÉn TiO 2 lµ cã n¨ng
l-îng vïng trèng kh¸ cao (3,0 - 3,3 eV) nªn nã ho¹t ®éng ë vïng tia cùc tÝm (max = 387nm). B¸n
dÉn CdS cã n¨ng l-îng vïng trèng thÊp h¬n (2,4 eV) vµ cã kh¶ n¨ng oxy hãa hîp chÊt h÷u c¬ chøa
l-u huúnh, H2S, thiol kÓ c¶ phenol trong vïng ¸nh s¸ng nh×n thÊy (( max = 516nm), tuy vËy khi
chiÕu s¸ng nã bÞ hßa tan kiÓu oxy hãa.
Ph¶n øng quang hãa lµ lÜnh vùc ®-îc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn m¹nh høa hÑn nhiÒu øng dông
thùc tiÔn trong viÖc ph©n huû çc chÊt h÷u c¬. Mét sè oxit, sunfua kim lo¹i cã t¸c dông lµ xóc t¸c
quang hãa cho qu¸ tr×nh oxy hãa chÊt h÷u c¬, tuy vËy viÖc øng dông vµo thùc tiÔn cÇn ®ßi hái thªm
nh÷ng b-íc nghiªn cøu tiÕp theo.

PhÇn III
§Æc tr-ng chÊt l-îng n-íc
ChÊt l-îng n-íc ®-îc ®¸nh gi¸ th«ng qua mét lo¹t çc th«ng sè, tuú thuéc vµo môc ®Ých sö
dông, çc th«ng sè ®ã ®-îc qui ®Þnh cô thÓ cho tõng quèc gia, tõng vïng, tõng ngµnh. Nh÷ng qui
®Þnh cô thÓ ®ã gäi lµ tiªu chuÈn quèc gia Sau ®©y chóng ta sÏ ®iÓm qua mét sè t¹p chÊt, chØ tiªu
chÝnh th-êng thÊy trong qui ®Þnh tiªu chuÈn chÊt l-îng n-íc. Trong çc chØ tiªu bao gåm chØ tiªu
vÒ mÆt thµnh phÇn hãa häc, vi sinh, vËt lý, ë ®©y chØ ®Ò cËp tíi çc chØ tiªu vÒ hãa häc.
1- Th«ng sè ®Æc tr-ng
1.1. §é axit
§é axit cña n-íc lµ ®¹i l-îng thÓ hiÖn kh¶ n¨ng trung hßa víi baz¬ m¹nh: tøc lµ tiÒm n¨ng
+
ion H cña n-íc. Axit cña n-íc cã nguån gèc kh¸c nhau: sù cã mÆt cña axit m¹nh do qu¸ tr×nh
thuû ph©n, oxy hãa khãang vËt, chÊt h÷u c¬, ho¹t ®éng vi sinh, l¾ng ®äng tõ khÝ quyÓn, n-íc th¶i tõ
çc qu¸ tr×nh ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, sù hßa tan cña khÝ CO 2. KhÝ CO2 lµ nguån chÝnh ®ãng gãp
vµo ®é axit cña n-íc.
1.2. §é kiÒm
§é kiÒm cña n-íc lµ ®¹i l-îng thÓ hiÖn kh¶ n¨ng trung hßa víi axit m¹nh g©y ra bëi sù cã
mÆt cña çc anion cña axit yÕu (HCO3-, CO22-, photphat...) nhãm hydroxyl vµ çc axit yÕu nh-
humic, fulvic. Thµnh phÇn chñ yÕu g©y nªn ®é kiÒm cña n-íc lµ ion bicacbonat. Nh- ®· tr×nh bµy
t¹i PhÇn II thÕ c©n b»ng cña axit cacbonic - bicacbonat - cacbonat phô thuéc vµo pH. Trong vïng
pH cao c©n b»ng lÖch vÒ phÝa cacbonat, ë vïng pH thÊp d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ axit cacbonic.
Trong vïng pH th«ng th-êng d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ bicacbonat. Khi chuÈn ®é kiÒm cña n-íc víi
axit m¹nh xuÊt hiÖn hai ®iÓm uèn râ rÖt t¹i pH = 4,3 vµ 8,3 øng víi qu¸ tr×nh trung hßa hßan toµn
cña ph¶n øng:
H2CO3  H+ + HCO3- (pH = 4,3)
HCO3-  CO32- + H+ (pH = 8,3)
Do b-íc ph©n li thø nhÊt pK1 cña axit cacbonic lµ 6,3 vµ b-íc ph©n li thø hai lµ pK 2 = 10,3.
T¹i pH = 6,3 nång ®é cña axit cacbonic vµ cña bicacbonat lµ b»ng nhau. T¹i pH = 8,3 hÇu hÕt ion
cacbonat ®Òu chuyÓn hãa thµnh bicacbonat vµ t¹i pH = 4,3 hÇu hÕt bicacbonat ®Òu trë thµnh axit
cacbonic. Ng-êi ta ph©n biÖt hai lo¹i kiÒm, kiÒm p (phenolphthalein) vµ kiÓm tæng (T = total). Khi
chuÈn ®é ng-êi ta dïng hai chÊt chØ thÞ mµu lµ phenolphthalein (®æi mµu t¹i pH = 8,3) vµ metyl da
cam (®æi mµu ë pH  4,5). L-îng axit tiªu hao khi chuyÓn pH cña n-íc vÒ ®Õn 8,3 t-¬ng øng víi
®é kiÒm g©y ra bëi OH- vµ CO32-, (kiÒm p), l-îng axit tiªu hao khi chuyÓn pH cña n-íc vÒ ®Õn 4,5
gäi lµ kiÒm tæng t-¬ng øng víi ®é kiÒm g©y ra bëi OH-, CO32- vµ HCO3-. HiÖu sè gi÷a kiÒm tæng vµ
®é kiÒm p lµ ®é kiÒm do bicacbonat g©y ra. Mét mÉu n-íc chØ cã kiÒm p khi pH > 8,3.
§é kiÒm cña n-íc lµ mét ®¹i l-îng rÊt quan träng thÓ hiÖn kh¶ n¨ng ®Öm cña n-íc. N-íc cã
®é kiÒm thÊp chÞu sù biÕn ®éng lín vÒ pH khi gÆp çc axit.
TrÞ sè cña ®é kiÒm tuú tõng n-íc cã nh÷ng qui ®Þnh kh¸c nhau, th-êng lµ ®¬n vÞ mg/l hay
®-¬ng l-îng gam/l hoÆc mol/l. TrÞ sè còng cã thÓ tÝnh theo mét hîp hîp chÊt nµo ®ã, vÝ dô ng-êi
§øc hay tÝnh theo CaO, ng-êi Mü hay tÝnh theo CaCO3.

Khi tÝnh theo CaCO3, çch tÝnh ®-îc tiÕn hµnh nh- sau:
®-¬ng l-îng gam cña CaCO3
mg/l theo CaCO3 = mg/l cña ion x
®-¬ng l-îng gam cña ion
VÝ dô nång ®é cña CO3 lµ 80mg/l, cña HCO3- lµ 90mg/l khi tÝnh theo CaCO3 ta ®-îc:
2-
50
mg/l CO32- theo CaCO3 = 80 mg/l . = 133,3 mg/l theo CaCO3
50 30
mg/l HCO3- = 90mg/l . = 73,7mg/l theo CaCO3
61
1.3. oxy hßa tan
Lµ th«ng sè rÊt quan träng duy tr× ho¹t ®éng, tån t¹i cña vi sinh, thuû sinh vËt, thùc vËt trong
n-íc. Trong n-íc mÆt l-îng oxy hßa tan lµ tiªu chÝ quan träng ®Æc tr-ng chÊt l-îng n-íc, l-îng
oxy hßa tan lín th× chÊt l-îng n-íc tèt, ®é oxy hßa tan nhá chøng tá n-íc bÞ « nhiÔm. Sù cã mÆt
cña oxy hßa tan thóc ®Èy qu¸ tr×nh oxy hãa hãa häc vµ qu¸ tr×nh ph©n huû vi sinh -a khÝ. Kh¶ n¨ng
hßa tan cña oxy trong n-íc rÊt thÊp, trong ®iÒu kiÖn tèt nhÊt hµm l-îng oxy trong n-íc còng chØ
®¹t 8-10mg/l. N-íc mÆn cã kh¶ n¨ng hßa tan oxy thÊp h¬n. §é hßa tan cña oxy gi¶m khi nhiÖt ®é
t¨ng. Trong mét sè nguån n-íc mÆt cã thùc vËt rong, rªu, t¶o ph¸t triÓn, ®Æc biÖt trong çc nguån
n-íc chøa nhiÒu photphat, ®¹m vÒ ban ngµy trêi n¾ng, l-îng oxy cã thÓ ®¹t qu¸ møc b·o hßa do
qu¸ tr×nh quang hîp cña thùc vËt nh-ng l¹i gi¶m rÊt m¹nh vµo ban ®ªm do qu¸ tr×nh h« hÊp cña
thùc vËt g©y khã kh¨n cho sù ho¹t ®éng cña çc loµi thuû sinh. (HiÖn t-îng phó d-ìng -
eutrophication).
Sù phô thuéc cña nång ®é oxy b·o hßa trong n-íc ngät b×nh th-êng ë ¸p suÊt th-êng nh-
sau:
NhiÖt ®é (0C) 0 5 10 15 20 25 30
Nång ®é oxy (mg/l) 14,64 12,75 11,25 10,06 9,08 8,25 7,55
1.4.T¹p chÊt h÷u c¬
Trong n-íc tån t¹i rÊt nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ cã nguån gèc tõ tù nhiªn hay nh©n t¹o:
polysacharit, protein, hîp chÊt h÷u c¬ chøa nit¬, axit humic, lipit (dÇu mì), phô gia thùc phÈm, chÊt
ho¹t ®éng bÒ mÆt, phenol vµ hä cña nã (chÊt th¶i cña ng-êi, ®éng thùc vËt, chÊt b¶o vÖ thùc vËt,
d-îc phÈm, chÊt mµu, nhiªn liÖu...), chÊt h÷u c¬ t¹o phøc, hydrocacbon vµ dÉn xuÊt cña chóng.
Chóng cã thÓ ®-îc ph©n lo¹i theo çc tiªu chÝ: tan, d¹ng keo hay kh«ng tan, bay h¬i hoÆc kh«ng
bay h¬i; dÔ hay khã ph©n huû. Mét sè chÊt h÷u c¬ trong n-íc ®ãng vai trß c¬ chÊt (substrat) ®èi víi
vi sinh vËt, tøc lµ cïng víi thøc ¨n kh¸c (®¹m, photphat) oxy (lo¹i -a khÝ) chóng tham gia vµo qu¸
tr×nh sinh tr-ëng vµ ho¹t ®éng cña tÕ b¸o vi sinh, tøc lµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Trong phÇn lín
tr-êng hîp thùc tiÔn viÖc ®¸nh gi¸, x¸c ®Þnh tõng hîp chÊt h÷u c¬ riªng rÏ lµ ®iÒu rÊt khã kh¨n, tèn
kÐm nªn ng-êi ta th-êng ph¶i chän mét lèi thãat lµ x¸c ®Þnh tæng cña chÊt h÷u c¬. Th«ng sè tæng
®-îc chän ®Ó x¸c ®Þnh lµ tæng hµm l-îng cacbon trong hîp chÊt h÷u c¬ (TOC, total organic
cacbon), mét phÇn hßa tan cña nã lµ l-îng cacbon h÷u c¬ hßa tan (DOC, dissolved organic
cacbon). L-îng chÊt h÷u c¬ cã thÓ oxy hãa ®-îc b»ng ph-¬ng ph¸p hãa häc øng víi th«ng sè nhu
cÇu oxy hãa häc (COD, chemical oxygen demand). NÕu dïng t¸c nh©n oxy hãa lµ kali pemaganat
gäi lµ COD (KMnO4), nÕu dïng kali cromat gäi lµ COD(K2Cr2O7). Nhu cÇu oxy sinh hãa (BOD,
biochemical oxygen demand) lµ ®¹i l-îng ®Æc tr-ng cho l-îng chÊt h÷u c¬ cã thÓ ph©n huû ®-îc
nhê vi sinh vËt.

L-îng cacbon tæng TOC bao gåm l-îng cacbon trong hîp chÊt h÷u c¬ hßa tan DOC vµ d¹ng
h¹t kh«ng tan (POC, particulate organic cacbon), th«ng th-êng ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng n-íc th×
dïng chØ sè TOC. Víi çc nguån n-íc kh«ng bÞ « nhiÔm, DOC th-êng cã gi¸ trÞ 1-2mg/l, víi çc
vïng nhiÔm bÈn do tù nhiªn gi¸ trÞ DOC cã thÓ tíi 5mg/l.
1.5. Nhu cÇu oxy hãa häc, COD
§Ó oxy hãa chÊt h÷u c¬ cÇn ph¶i dïng mét l-îng chÊt oxy hãa d-íi mét ®iÒu kiÖn ph¶n øng
cô thÓ. L-îng chÊt oxy hãa tiªu hao trong qu¸ tr×nh oxy hãa øng víi l-îng chÊt h÷u c¬ cã thÓ oxy
hãa trong ®iÒu kiÖn ®ã vµ ®-îc qui ®æi thµnh l-îng oxy t-¬ng øng.
Çc chÊt h÷u c¬ tån t¹i trong n-íc cã ho¹t tÝnh hãa häc rÊt kh¸c nhau, khi bÞ oxy hãa kh«ng
ph¶i hîp chÊt nµo còng chuyÓn hãa thµnh n-íc vµ CO 2 nªn gi¸ trÞ COD th-êng lµ nhá h¬n nhiÒu
gi¸ trÞ tÝnh tõ ph¶n øng hãa häc ®Çy ®ñ. MÆt kh¸c trong n-íc cã thÓ tån t¹i mét sè chÊt v« c¬ còng
bÞ oxy hãa, nã lµm t¨ng COD.
X¸c ®Þnh nhu cÇu oxy hãa häc b»ng chÊt KMnO4 lµ ph-¬ng ph¸p cò, dïng ®Ó kiÓm tra chÊt
l-îng çc nguån n-íc cÇn b¶o vÖ. Cã 3 lo¹i chØ sè COD(KMnO 4) lµ: lo¹i 3 phót, lo¹i 4 giê víi
nång ®é N/80 KMnO4 vµ Mc Gowan. Mçi ph-¬ng ph¸p ®Æc tr-ng cho mét lo¹i chØ sè [68]. Ng-êi
ta còng cã thÓ tiÕn hµnh x¸c ®Þnh COD (KMnO4) mét çch nhanh chãng b»ng ph¶n øng d- KMnO4
trong axit sunfuric ®un s«i trong 10 phót. Trong ph-¬ng ph¸p nµy hîp chÊt h÷u c¬ chøa nit¬ hÇu
nhkh«ng bÞ oxy hãa, lµ chÊt th-êng gÆp trong n-íc th¶i, nã chØ thÝch hîp cho çc chÊt h÷u c¬ dÔ
bÞ oxy hãa. Ph-¬ng ph¸p nµy ¸p dông cho çc ®èi t-îng n-íc tõ nguån tù nhiªn dïng cho sinh ho¹t
(n-íc ngÇm, n-íc mÆt).
TrÞ sè COD (KMnO4) cã thÓ tÝnh theo l-îng mgKMnO4/l hay mgO2/l (1mg KMnO4 øng víi
0,253mg O2 ). N-íc Ýt bÞ t¹p chÊt h÷u c¬ cã gi¸ trÞ COD (KMnO 4) nhá h¬n 3mg O2/l. Tiªu chuÈn
th-êng ¸p dông cho n-íc sinh ho¹t lµ nhá h¬n 5mg O 2/l. K2Cr2O7 lµ chÊt oxy hãa m¹nh h¬n
KMnO4. D-íi ®iÒu kiÖn ngÆt nghÌo h¬n so víi ®iÒu kiÖn oxy hãa b»ng permanganat: xóc t¸c (b¹c
ion), nång ®é H2SO4 cao, thêi gian dµi (2 giê), nhiÖt ®é cao (150 0C) phÇn lín çc chÊt h÷u c¬ ®-îc
oxy hãa triÖt ®Ó trõ mét sè hîp chÊt h÷u c¬ chøa nit¬ nhÊt ®Þnh vµ mét vµi hydrocacbon khã tan.
Ph-¬ng ph¸p nµy trë thµnh tiªu chuÈn tõ cuèi nh÷ng n¨m 60, ®Æc biÖt thÝch hîp ®èi víi n-íc th¶i.
1.6. Nhu cÇu oxy sinh hãa, BOD
Lµ ®¹i l-îng ®Æc tr-ng cho hµm l-îng chÊt h÷u c¬ cã thÓ ph©n huû ®-îc bëi vi sinh. Gi¸ trÞ
®o ®-îc trong phßng thÝ nghiÖm th-êng lÖch so víi qu¸ tr×nh x¶y ra trong tù nhiªn do sù kh¸c biÖt
vÒ oxy hßa tan, th¨ng gi¸ng nhiÖt ®é, chñng vi sinh. §iÒu kiÖn tiÕn hµnh x¸c ®Þnh BOD ë 20 0C
trong thêi gian 5 ngµy. Thêi gian ®-îc chän lµ 5 ngµy øng víi thêi gian dµi nhÊt n-íc ®-îc gi÷ ë
trong s«ng cña n-íc Anh vµ 20 0C lµ nhiÖt ®é cao nhÊt vÒ mïa h¹ cña n-íc s«ng ë Anh. Mét sè
quèc gia sö dông çc ®iÒu kiÖn kh¸c h¬n [67].
BOD lµ l-îng oxy mµ çc vi sinh vËt -a khÝ sö dông trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt mµ çc chÊt
h÷u c¬ ®ãng vai trß c¬ chÊt vµ qu¸ tr×nh oxy hãa t¹o thµnh çc s¶n phÈm v« c¬ bÒn nh- CO 2, SO42-,
PO43-, amoniac vµ c¶ NO3-. Gi¸ trÞ BOD chØ cã thÓ lÆp l¹i trªn cïng mÉu n-íc khi ®iÒu kiÖn thùc
nghiÖm rÊt æn ®Þnh, mäi sù dao ®éng ®Òu dÉn tíi kÕt qu¶ kh¸c nhau. Th«ng th-êng gi¸ trÞ BOD ®¹t
gi¸ trÞ tèi ®a sau kho¶ng 20 ngµy, gäi lµ gi¸ trÞ BOD cuèi (ultimate BOD). Do thêi gian qu¸ dµi nªn
ng-êi ta chØ thùc hiÖn 5 ngµy, tøc lµ theo mét qui -íc nhÊt ®Þnh, trong thêi gian ®ã BOD ®o ®-îc
®¹t kho¶ng 70% gi¸ trÞ BOD cuèi cïng vµ gäi lµ BOD 5.
Gi¸ trÞ BOD5 chØ ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ph©n huû chÊt h÷u c¬ chø kh«ng chøa gi¸ trÞ ®Æc tr-ng
cho qu¸ tr×nh ph©n huû (oxy hãa) amoniac thµnh nitrit vµ nitrat (nitrification).

2NH3 + 2O2  2NO2- + 2H2O + 4H+

2NO2- + O2  2NO3-
Qu¸ tr×nh oxy hãa NH3 ®-îc xem lµ ch-a x¶y ra trong giai ®o¹n x¸c ®Þnh BOD 5 do mËt ®é
lo¹i vi sinh nµy thÊp vµ thêi gian qu¸ ng¾n, qu¸ tr×nh x¶y ra ®¸ng kÓ chØ sau thêi gian tõ 10 ngµy trë
lªn.
1.7. §é dÉn ®iÖn
§é dÉn ®iÖn lµ gi¸ trÞ nghÞch ®¶o cña ®iÖn trë cã ®¬n vÞ th-êng lµ microsiemens/cm; S/cm
lµ mét ®¹i l-îng ®Æc tr-ng cho hµm l-îng muèi hßa tan khi muèi nµy ph©n li thµnh çc ion. ph-¬ng
ph¸p x¸c ®Þnh nhanh gän, thuËn lîi. Mét çch th« thiÓn ta cã quan hÖ gÇn ®óng sau: 1000 S/cm
hoÆc 100 mS/m xÊp xØ 1000mg/l chÊt hßa tan [69]. Çc ion chÝnh hßa tan trong n-íc tù nhiªn
(dßng ch¶y) bao gåm: cation: Na+, Ca2+, Mg2+, K+ vµ anion: Cl-, SO42-, HCO3-, CO32-, NO3-. Nh×n
chung n-íc cã ®é dÉn cao ¶nh h-ëng nhiÒu tíi thùc vËt h¬n lµ ®éng vËt. §èi víi c¬ thÓ ®éng vËt
trªn c¹n, d-íi n-íc vµ con ng-êi n-íc chøa nhiÒu qu¸ hay Ýt qu¸ ®Òu cã t¸c ®éng bÊt lîi. N-íc t-íi
cho c©y cèi th-êng Ýt khi v-ît gi¸ trÞ 500mg/l. N-íc dïng cho sinh ho¹t cã ®é muèi cao g©y ra ¨n
mßn hoÆc nã c¶n trë sù sù h×nh thµnh líp b¶o vÖ chèng ¨n mßn. N-íc tõ çc dßng ch¶y Ýt khi v-ît
qu¸ 1000 S/cm. N-íc sinh ho¹t ®-îc coi lµ hîp lý khi ®é dÉn kh«ng v-ît 500S/cm. §é dÉn ®iÖn
cña çc nguån n-íc ngÇm phô thuéc vµo ®Þa chÊt cña vïng ®ã, vÝ dô trong vïng ®¸ granit cã ®é dÉn
thÊp (10-100 S/cm) , trong vïng ®¸ v«i cã ®é dÉn cao (tíi 1000S/cm). N-íc cã ®é dÉn > 700
S/cm ®-îc coi lµ n-íc khãang. N-íc biÓn cã ®é dÉn ®iÖn vµo kho¶ng 50.000 S/cm.
1.8. §é ®ôc
§é ®ôc cña n-íc g©y ra bëi sù cã mÆt cña çc chÊt kh«ng tan. Çc chÊt kh«ng tan cã nguån
gèc h÷u c¬, v« c¬ vµ thùc vËt, vi sinh, cã kÝch th-íc th«ng th-êng tõ 0,1 - 10 m. Cã 3 ph-¬ng
ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh ®é ®ôc: quan s¸t, ®o quang vµ khèi l-îng.
Ph-¬ng ph¸p quan s¸t lµ b»ng dông cô thÝch hîp x¸c ®Þnh ®é s©u cña líp n-íc, t¹i ®ã cã thÓ
nhËn biÕt ®-îc. §é ®ôc cµng thÊp chiÒu s©u cña líp n-íc cßn nh×n thÊy ®-îc cµng lín. Nã chØ cã
tÝnh chÊt ®Þnh tÝnh.
Ph-¬ng ph¸p ®o quang dùa trªn hiÖn t-îng ¸nh s¸ng t¸n x¹ khi gÆp çc h¹t huyÒn phï trªn
®-êng ®i, ®é ®ôc cµng lín c-êng ®é ¸nh s¸ng t¸n x¹ cµng cao. Trªn c¬ së so s¸nh víi nång ®é chÊt
chuÈn polyme formazin cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc ®é ®ôc - ph-¬ng ph¸p ®ã gäi lµ Nephelometry. §¬n
vÞ ®o lµ NTU hay FTU (NTU = FTU). N-íc cã ®é ®ôc cao cã thÓ ®o vµ x¸c ®Þnh hÖ sè hÊp thô
(c-êng ®é ¸nh s¸ng truyÒn qua so víi c-êng ®é ¸nh s¸ng ®i vµo) t¹i sãng 254 hoÆc 436 nm. Trªn
c¬ së ®-êng chuÈn gi÷a hÖ sè hÊp thô vµ nång ®é chÊt huyÒn phï cña tõng thiÕt bÞ cã thÓ x¸c ®Þnh
®é ®ôc (mg/l).
N-íc ®-îc gäi lµ trong khi møc ®é nh×n s©u tíi líp n-íc lín h¬n 1m. hay ®é ®ôc nhá h¬n
10NTU. N-íc ®ôc kh«ng nh×n s©u h¬n ®-îc 10cm vµ cã ®é ®ôc lín h¬n 20NTU.
§é ®ôc cã thÓ x¸c ®Þnh theo ph-¬ng ph¸p läc vµ c©n víi ®¬n vÞ mg/l, N-íc trong cã hµm
l-îng nhá h¬n 15mg/l. N-íc ®ôc lµ lo¹i cã hµm l-îng lín h¬n 50mg/l.
1.9. §é mµu
1.10. Mïi vÞ

Mïi vÞ cña n-íc còng ®-îc coi lµ chØ tiªu ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng cña n-íc nhÊt lµ n-íc sö
dông cho sinh ho¹t vµ mét sè ngµnh c«ng nghiÖp: thùc phÈm, ®å uèng d-îc phÈm. RÊt nhiÒu hîp
chÊt h÷u c¬ vµ mét sè hîp chÊt h÷u c¬ g©y mïi vµ vÞ cña n-íc.
Mét sè chÊt v« c¬ g©y mïi ®iÓn h×nh lµ: s¾t (tanh), H2S, (trøng thèi) amoniac, clo d- (h¾c) vµ
chloramin do qu¸ tr×nh khö trïng (h¾c). Cã bèn lo¹i vÞ ng-êi ta dÔ nhËn ra lµ: chua, ngät, ®¾ng,
mÆn. Mét sè muèi v« c¬ tan cña ®ång, s¾t, kÏm, mangan, kali, natri g©y ra vÞ kh¸c nhau trong vïng
nång ®é tõ cì phÇn m-êi tíi vµi tr¨m mg/l. Mïi vµ vÞ kh«ng ®i kÌm víi nhau.
Chñng lo¹i hîp chÊt h÷u c¬ g©y mïi phong phó h¬n ®Æc biÖt lµ hä chÊt phenol vµ dÉn xuÊt
clo cña chóng nh- clophenol. Mét sè chÊt h÷u c¬ g©y mïi cã nguån gèc tõ qu¸ tr×nh ph©n huû
®éng vËt, thùc vËt hay tõ n-íc th¶i c«ng nghiÖp.
Mïi cña n-íc x¸c ®Þnh rÊt khã, kh«ng cã ph-¬ng ph¸p ®Þnh l-îng chÝnh x¸c mµ ph¶i nhê
vµo biÖn ph¸p ngöi cña con ng-êi. Sè l-îng ng-êi tiÕn hµnh x¸c ®Þnh cÇn ph¶i ®ñ lín. Çch thøc
tiÕn hµnh lµ lÊy mÉu n-íc pha lo·ng víi n-íc kh«ng cã mïi ë mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh ë mét nhiÖt ®é
x¸c ®Þnh vµ cho x¸c ®Þnh b»ng ph-¬ng ph¸p ngöi. ë tØ lÖ pha lo·ng, vÝ dô lµ 100 mµ kh«ng ngöi
thÊy mïi n÷a th× gi¸ trÞ ®ã gäi lµ trÞ sè mïi (odor number) gi¸ trÞ nµy lu«n ph¶i ®i kÌm víi nhiÖt ®é
x¸c ®Þnh nã.
VÞ cïng ®-îc ®¸nh gi¸ t-¬ng tù nh-ng rÊt cÇn ®-îc chó ý do kh¶ n¨ng g©y ®éc trùc tiÕp cho
c¬ thÓ cña ng-êi thö.
1.11. §é cøng
Çc ion kim lo¹i g©y ra ®é cøng cña n-íc, chñ yÕu lµ çc ion kim lo¹i hãa trÞ 2: Ca 2+, Mg2+,
Sr2+, Fe2+, Mn2+. Chóng ph¶n øng víi mét sè anion nhÊt ®Þnh t¹o ra d¹ng kÕt tña. Çc ion kim lo¹i
hãa trÞ mét kh«ng g©y ®é cøng cña n-íc. Hµm l-îng Sr 2+, Fe2+, Mn2+ trong n-íc rÊt nhá so víi Ca2+
vµ Mg2+ nªn sù ®ãng gãp cña nã kh«ng ®¸ng kÓ. Çc ion hãa trÞ 3 (Al3+, Fe3+ ) do bÞ thuû ph©n
m¹nh vµ ®é tan cña hydroxit thÊp nªn còng cã thÓ bá qua. §é cøng cña n-íc v× vËy ®-îc g©y ra
chñ yÕu bëi Ca2+ vµ Mg2+. §é cøng tæng cña n-íc ®-îc thÓ hiÖn qua gi¸ trÞ hµm l-îng cña magie vµ
canxi. §¬n vÞ ®o ®é cøng ë mçi n-íc th-êng kh¸c nhau: ®-¬ng l-îng gam trªn thÓ tÝch, mg/l, ®é
Ph¸p, d0F, ®é §øc d0H, ®é Anh d0E, hay mg/l tÝnh theo CaCO3; mèi t-¬ng quan gi÷a chóng nh-
sau:
50 (®-¬ng l-îng gam cña CaCO3)
mg/l theo CaCO3 = mg/l Ca2+ x
20 (®-¬ng l-îng gam cña Ca2+)
1mg®l . l-1 = 5d0F, 1d0F = N/5000
1d0F = 0,56 d0H = 0,7 d0E = 10mg/l CaCO3
1d0H = 1,786 d0F = 1,25 d0E = 17,68mg/l CaCO3 = 10mg CaO
1d0E = 1,438 d0F = 0,8 d0H = 14,38mg/l CaCO3
1mg/l CaCO3 = 0,1d0F = 0,056 d0H = 0,7 d0E
N-íc ®-îc gäi lµ mÇm cã ®é cøng nhá h¬n 50mg/l CaCO3 vµ cøng khi ®¹t 300mg/l trë lªn.
N-íc cã ®é cøng 500mg/l CaCO3 t¹o ra vÞ khã chÞu. §é cøng tèi ®a cho phÐp cña tæ chøc søc khoÎ
thÕ giíi lµ 500mg/l CaCO3 ®èi víi n-íc uèng, ë Anh ®é cøng tèi thiÓu cÇn cho n-íc uèng lµ
150mg/l CaCO3. N-íc chøa nhiÒu Mg 2+ cã vÞ ®¾ng. Liªn quan ®Õn ®é cøng cßn mét sè kh¸i niÖm:
®é cøng canxi lµ chØ ®é cøng do canxi g©y ra. §é cøng cacbonat lµ ®é cøng cã nguån gèc tõ qu¸

tr×nh hßa tan cña canxi, magie cacbonat thµnh bicacbonat ( ®é cøng t¹m thêi). §é cøng cacbonat cã
thÓ lo¹i bá khi ®un s«i.
§é cøng magie do hµm l-îng magie quyÕt ®Þnh lµ hiÖu cña ®é cøng tæng vµ ®é cøng canxi.
§é cøng kh«ng ph¶i cacbonat lµ ®é cøng cña phÇn cation kh«ng liªn quan víi cacbonat, vÝ dô cña
CaCl2 hay MgSO4. §é cøng nµy cßn gäi lµ ®é cøng vÜnh cöu, kh«ng thÓ lo¹i vá (l¾ng, tña) khi ®un
nãng.
1.12- Hîp chÊt chøa nit¬
Trong n-íc, hîp chÊt chøa nit¬ tån t¹i ë ba d¹ng: hîp chÊt h÷u c¬, amoniac vµ d¹ng oxy hãa
(nitrat, nitrit), chóng lµ chÊt dinh d-ìng.
ChÊt h÷u c¬ chøa nit¬
Hîp chÊt h÷u c¬ cã chøa nit¬ tån t¹i ë d¹ng lµ mét phÇn cÊu thµnh cña ph©n tö protein, thµnh
phÇn c¬ b¶n cña c¬ thÓ sèng hoÆc lµ thµnh phÇn cña s¶n phÈm ph©n huû cña protein: peptid, axit
amin, ure. Sù tån t¹i cña hîp chÊt h÷u c¬ chøa nit¬ chñ yÕu cã nguån gèc cña qu¸ tr×nh sinh häc.
N-íc cã chøa hµm l-îng nit¬ h÷u c¬ cao th-êng cã xuÊt xø cña n-íc th¶i sinh ho¹t hay n-íc th¶i
c«ng nghiÖp. Hµm l-îng nit¬ h÷u c¬ cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc b»ng ph-¬ng ph¸p Kjeldahl.
Amoniac
Amoniac, NH3 trong n-íc tån t¹i ë hai d¹ng: NH3 vµ NH4+ tuú thuéc vµo pH cña m«i tr-êng
v× nã lµ mét baz¬ yÕu. Trong vïng pH thÊp nã tån t¹i ë d¹ng ion vµ ë pH cao tån t¹i ë d¹ng ph©n tö
trung hßa. TØ lÖ gi÷a NH3/NH4+ cßn phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ë nhiÖt ®é thÊp c©n b»ng lÖch vÒ d¹ng
ion. TØ lÖ phÇn tr¨m phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ pH ®-îc ghi l¹i trong b¶ng sau: [68]
pH 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5
NhiÖt
®é(0C)
1 0,009 0,028 0,090 0,28 0,89 2,77 8,25 22,1
10 0,019 0,059 0,19 0,59 1,83 5,56 15,7 37,1
20 0,040 0,125 0,40 1,24 3,82 11,2 28,4 55,7
30 0,081 0,254 9,8 2,48 7,46 20,3 44,6 71,8
Amoniac trong n-íc tù nhiªn cã nguån gèc tõ sù ph©n huû sinh hãa çc hîp chÊt h÷u c¬
chøa nit¬ hay sù gi¶i phãng tù nhiªn cña sinh khèi. Nång ®é cña chóng th-êng kh«ng cao. Trong
®iÒu kiÖn yÕm khÝ amoniac còng cã thÓ h×nh thµnh tõ nitrat do ho¹t ®éng kþ khÝ cña mét sè vi sinh
vËt. Trong n-íc th¶i c«ng nghiÖp, th¶i sinh ho¹t, chÕ biÕn thùc phÈm, ho¹t ®éng c«ng nghiÖp nång
®é amoniac cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ cao. N-íc th¶i c«ng nghiÖp chøa nhiÒu NH 3 lµ n-íc th¶i cña c«ng
nghiÖp s¶n xuÊt ph©n bãn, thùc phÈm, chÕ biÕn thuû h¶i s¶n, lß giÕt mæ gia sóc vµ luyÖn cèc.
NH3 ®-îc coi lµ ®éc tè ®èi víi ç ë nång ®é rÊt nhá, NH3 cã tÝnh ®éc ®èi víi ç cao h¬n
NH4+. Víi nång ®é 0,01 mg/l NH3 ®· g©y ®éc tè cho ç qua ®-êng m¸u, nång ®é 0,2- 0,5mg/l ®·
g©y ®éc cÊp tÝnh. Sù cã mÆt cña NH3 cïng víi photphat thóc ®Èy qu¸ tr×nh phó d-ìng cña n-íc vµ
sù ph¸t triÓn cña vi sinh nitrosomonas.
Trong khi nång ®é NH3 trong n-íc ngÇm t¹i mét vÞ trÝ kh¸ æn ®Þnh th× nång ®é cña nã trong
n-íc mÆt, nhÊt lµ trong dßng ch¶y dao ®éng rÊt lín phô thuéc vµo vÞ trÝ, kho¶ng çch víi çc nguån
g©y « nhiÔm vµ pha lo·ng do n-íc m-a. Mïa ®«ng nång ®é amoniac th-êng cao h¬n so v¬i mïa hÌ
v× qu¸ tr×nh oxy hãa nã thµnh nitrat chËm ë nhiÖt ®é thÊp.

Tiªu chuÈn ë nhiÒu n-íc ®èi víi n-íc sinh ho¹t lµ 0,5mg/l.
Nitrit
Nitrit lµ s¶n phÈm trung gian cña qu¸ tr×nh oxy hãa vi sinh:
Nitrosomonas Nitrobacter
NH3 NO2- NO3-
O2 O2
Nitrit lµ s¶n phÈm trung gian cña qu¸ tr×nh khö NO 3- vÒ NH3 kh«ng ®¸ng kÓ. Nitrit còng cã
thÓ cã nguån gèc tõ n-íc th¶i cña çc qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp: ¨n mßn, chÊt chèng ¨n mßn. Nitrit lµ
hîp chÊt kh«ng bÒn, nã sÏ bÞ oxy hãa tiÕp tôc thµnh nitrat trong ®iÒu kiÖn qu¸ tr×nhkh«ng bÞ k×m
h·m bëi çc hîp chÊt hay qu¸ tr×nh kh¸c. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng th«ng th-êng trong m«i tr-êng
n-íc nång ®é cña nã rÊt thÊp, ®Æc biÖt lµ n-íc mÆt, th-êng nhá h¬n 0,02mg/l, kh«ng ¶nh h-ëng
®Õn chÊt l-îng n-íc. NÕu nång ®é NH3, pH vµ nhiÖt ®é cao, qu¸ tr×nh oxy hãa vi sinh amoniac
thuËn lîi th× nång ®é nitrit cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ lín. Mét sè nguån n-íc ngÇm ë ViÖt nam cã hµm
l-îng amoniac lín (cã thÓ tíi 20-30mg/l ë Hµ néi) kh«ng chøa nitrit t¹i nguån nh-ng trong qu¸
tr×nh b¬m, xö lý, ph©n phèi vµo m¹ng hµm l-îng nitrit t¨ng rÊt m¹nh ®Æc biÖt vµo mïa hÌ, cã thÓ
®¹t 5mg/l. Nitrit lµ ®éc tè ®èi víi ç, tuy vËy nã kh«ng ®éc trùc tiÕp ®èi víi ng-êi. Ng-êi ta cho
r»ng dÉn xuÊt cña nã, hîp chÊt nitroso, nitroamin lµ chÊt cã tiÒm n¨ng g©y -ng th-. Tiªu chuÈn vÒ
hµm l-îng nitrit cña çc quèc gia rÊt kh¸c nhau, vÝ dô çc n-íc EU qui ®Þnh tiªu chuÈn nitrit lµ
0,1mg/l, ë Mü lµ 1mg/l theo nit¬ (1mg NO2- t-¬ng ®-¬ng 0,304mg N) tiªu chuÈn cña tæ chøc søc
khoÎ thÕ giíi WHO lµ 3mg/l ]67, 70].
Nitrat
Nitrat lµ d¹ng hîp chÊt v« c¬ cña nit¬ ë d¹ng hãa trÞ cao nhÊt, nã kh¸ bÒn trong m«i tr-êng
n-íc. Nitrat trong n-íc cã hai nguån gèc chÝnh:
- Do qu¸ tr×nh ph©n huû vi sinh çc hîp chÊt h÷u c¬ chøa nit¬ trong ®Êt. V× lý do nµo ®ã c©y
cèi kh«ng hÊp thô ®-îc nguån nitrat h×nh thµnh (thùc vËt chØ hÊp thô nit¬ ë d¹ng muèi v« c¬ NO3 -
, NH4+) nã sÏ bÞ n-íc m-a röa tr«i th©m nhËp vµo n-íc bÒ mÆt hay thÊm vµo tÇng n-íc ngÇm.
- Do nguån ph©n bãn nh©n t¹o d- thõa c©y cèi kh«ng hÊp thô ®-îc hay hÊp thô hÕt. L-îng
d- thõa nµy ®-îc gi÷ l¹i trong m«i tr-êng n-íc, ®Êt, th©m nhËp vµo nguån n-íc mÆt, n-íc ngÇm.
Ng-êi ta ®· x¸c ®Þnh ®-îc lµ trong ®iÒu kiÖn lý t-ëng (thêi tiÕt, nhiÖt ®é, kü thuËt) chØ cã
50-70% l-îng ph©n bãn ®-îc c©y sö dông, 2-20% mÊt do bay h¬i, 15-25% bÞ gi÷ l¹i trong ®Êt, liªn
kÕt víi çc chÊt h÷u c¬, h¹t sÐt, 2-10% bÞ röa tr«i x©m nhËp vµo n-íc ngÇm, n-íc mÆt. Trong ®iÒu
kiÖn nãng Èm vµ trång lóa n-íc tØ lÖ mÊt m¸t vµ röa tr«i sÏ cßn lín h¬n. Nitrat trong n-íc cã nguån
gèc tõ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm tØ träng lín nhÊt.
ViÖc sö dông ph©n bãn ngµy cµng t¨ng dÉn tíi sù « nhiÔm nguån n-íc ngÇm do nitrat cµng
lín, chóng thÊm xuèng ngµy cµng s©u h¬n vµo lßng ®Êt. Tuú thuéc vµo tÝnh chÊt ®Þa chÊt, tèc ®é
thÊm kh¸c nhau, cã nh÷ng líp ®Êt mµ tèc ®é thÊm nhá h¬n 1m/n¨m cã n¬i tíi vµi m/n¨m. Tuy
nhiªn nång ®é nitrat trong nguån n-íc ngÇm t¨ng ®Òu vµ râ rÖt ë çc vïng ®Êt canh t¸c. Sù suy
gi¶m nång ®é nitrat trong n-íc ngÇm còng x¶y ra nh-ng trÔ h¬n sù suy gi¶m l-îng ph©n bãn tõ vµi
n¨m ®Õn vµi chôc n¨m [67].

N-íc mÆt bÞ nhiÔm nitrat lµ do qu¸ tr×nh röa tr«i bÒ mÆt hay tõ çc líp ®Êt ®¸ mµ n-íc ch¶y
qua, mét sè ao hå cã nguån n-íc tõ n-íc ngÇm vÒ mïa Ýt m-a, khi ®ã nitrat cã nguån gèc tõ n-íc
ngÇm.
Trong nhiÒu lo¹i rau qu¶ cã chøa mét hµm l-îng nitrat nhÊt ®Þnh, Ýt th× nhá h¬n 200mg/kg
(khoa t©y, nÊm, ®ç), nhiÒu cã thÓ lªn tíi 2500mg/kg (cÇn t©y, rau diÕp). Hµm l-îng nitrat trong c¬
thÓ ng-êi v× vËy lµ do yÕu tè n-íc uèng vµ thùc phÈm. B¶n th©n nitrat kh«ng ph¶i lµ yÕu tè ®éc h¹i
nh-ng do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa thµnh nitrit nªn nã g©y tÝnh ®éc. Trong c¬ thÓ ng-êi nitrit cã thÓ kÕt
hîp víi mét sè hîp chÊt trong thùc phÈm d-íi ®iÒu kiÖn axit nh- amin vµ amid t¹o ra s¶n phÈm hîp
chÊt N-nitroso, chÊt cã kh¶ n¨ng g©y -ng th-. T¸c h¹i chÝnh cña n-íc cã nång ®é nitrat cao lµ g©y
bÖnh xanh xao ë trÎ em (methaemoglobinaemia, blue baby) do t¨ng hµm l-îng methaemoglobin.
Sù t¨ng nång ®é cña chÊt nµy lµ do nitrit chø nitrat kh«ng cã t¸c ®éng. Nitrit kÕt hîp víi
haemoglobin cña hång cÇu t¹o ra methaemoglobin, chÊt kh«ng cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn oxy vµ v× vËy
lµm gi¶m kh¶ n¨ng hÊp thô oxy cña phæi. B×nh th-êng trong m¸u ng-êi chøa 0,5 - 2,0%
haemoglobin. NÕu trong m¸u chøa tíi 10% th× da trÎ trë nªn xanh xao, nÕu ®¹t tíi 45-65% cã thÓ
g©y ra çi chÕ. §Ó cÊp cøu cã thÓ tiªm ven trùc tiÕp chÊt methylen xanh. Bé ph©n c¬ thÓ cã chøc
n¨ng gi¶m thiÓu methaemoglobin cña trÎ em ch-a hßan thiÖn nªn ¶nh h-ëng cña nitrit-nitrat nÆng
nÒ h¬n so víi ng-êi lín.
Nång ®é qui ®Þnh cho n-íc sinh ho¹t cã thÓ tÝnh theo mg NO 3/l hay nit¬ trong nitrat (mg
NO3-N/l), sù kh¸c biÖt vÒ trÞ sè rÊt lín (50mg NO3- t-¬ng øng víi 11,3 mg NO3 - N). Çc n-íc
thuéc EU qui ®Þnh nång ®é nitrat trong n-íc sinh ho¹t lµ 50mg NO 3- /l. Cho tíi n¨m 1984 qui ®Þnh
cña WHO lµ 50-100mg/l NO3- , tøc lµ kh«ng lín h¬n 100mg/l NO3-. Do bÖnh xanh trÎ em ®-îc
th«ng b¸o cã chiÒu h-íng gia t¨ng vµo n¨m 1984 nªn WHO qui ®Þnh l¹i nång ®é nitrat cho phÐp lµ
45 mg NO3- /l øng víi 10mg/l tÝnh theo nit¬.
Do sù liªn quan mËt thiÕt gi÷a nitrat vµ nitrit nªn nång ®é cho phÐp gi÷a hai chØ tiªu cã liªn
quan víi nhau, chóng ®-îc qui ®Þnh theo mèi t-¬ng quan [70].
C C
(nitrit) + (Nitrat) ≤ 1
ChØ tiªu cho phÐp ChØ tiªu cho phÐp
1.13. Photpho
Trong n-íc hîp chÊt photpho tån t¹i ë 4 d¹ng:

- Hîp chÊt v« c¬ kh«ng tan
- Hîp chÊt h÷u c¬ kh«ng tan
- Hîp chÊt h÷u c¬ tan
- Hîp chÊt h÷u c¬ kh«ng tan
Hîp chÊt photpho v« c¬ kh«ng tan lµ mét sè d¹ng muèi cña axit photphoic vµ mét sè khãang
vËt chøa photpho nh- photphoit, apatit vµ muèi photphat cña canxi, s¾t, nh«m. Trong c¬ thÓ
photpho tån t¹i ë d¹ng hîp chÊt h÷u c¬. Photpho lµ thµnh phÇn cña nhiÒu lo¹i phøc chÊt hay chÊt
h÷u c¬ hÊp phô trªn bÒ mÆt çc h¹t chÊt r¾n. Hîp chÊt photpho tan gåm lo¹i ortho-photphat (c©y
cèi hÊp thô trùc tiÕp) PO43-, çc d¹ng polyphotphat vµ çc hîp chÊt photpho h÷u c¬ tan. Gi÷a tr¹ng
th¸i tan vµ kh«ng tan cã tån t¹i d¹ng keo vµ hîp chÊt ph©n tö l-îng thÊp.
D¹ng hîp chÊt photpho tan ®iÓn h×nh trong n-íc lµ ortho-photphat vµ polyphotphat. Axit
ortho phosphic lµ axit chøa ba ion H+ nªn nã cã ba d¹ng anion: H2PO4-, HPO42-, PO42-. Polyphotphat

cã ba d¹ng: pyrometaphotphat Na 2(PO4)6, tripolyphotphat Na5P3O10, pyrophotphat Na4P2O7, TÊt c¶

çc d¹ng polyphotphat ®Òu chuyÓn hãa vÒ d¹ng orthophotphat trong m«i tr-êng n-íc, qu¸ tr×nh
chuyÓn hãa ®-îc thóc ®Èy bëi nhiÖt ®é (nhÊt lµ ë gÇn ®iÓm s«i) vµ trong m«i tr-êng axit. Khi x¸c
®Þnh hµm l-îng photpho trong n-íc ng-êi ta cã thÓ ph©n ra theo çc chØ tiªu:
- Tæng photpho trong hîp chÊt h÷u c¬, v« c¬. MÉu n-íc kh«ng läc.
-Tæng photpho trong hîp chÊt h÷u c¬, v« c¬. MÉu ®· läc.
-Tæng photpho trong hîp chÊt v« c¬, h÷u c¬ trong tr¹ng th¸i kh«ng tan
-Trong mÉu hîp chÊt tan (läc) x¸c ®Þnh riªng rÏ d¹ng ortho vµ polyphotpho.
Hîp chÊt v« c¬ trong ®Êt phÇn lín lµ lo¹i kh«ng tan, v× vËy n-íc ngÇm chøa rÊt Ýt photphat.
Photphat tån t¹i trong n-íc mÆt lµ do sù ph¸t t¸n tõ çc nguån nh©n t¹o lµ chñ yÕu: ph©n bãn v« c¬,
hîp chÊt h÷u c¬ cña thuèc trõ s©u, polyphotphat tõ nguån chÊt tÈy röa (chÊt khö cøng). Ngoµi ra nã
cßn lµ thµnh phÇn cña çc chÊt k×m h·m ¨n mßn, phô gia trong nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp thùc
phÈm. N-íc th¶i d©n dông (bÓ phèt), n-íc th¶i n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp còng lµ nguån chÝnh
nhiÔm photpho. Mét nguån photpho kh¸c lµ qu¸ tr×nh röa tr«i photpho d- thõa cña çc vïng ®Êt
canh t¸c vµ sa l¾ng tõ khÝ quyÓn.
Hîp chÊt photpho tù nhiªn kh«ng ®éc h¹i, chØ mét sè lo¹i tæng hîp - este trung tÝnh cña axit
photphoic dïng lµm chÊt b¶o vÖ thùc vËt lµ cã tÝnh ®éc cao.
Trong n-íc bÞ « nhiÔm, hµm l-îng photpho (tÝnh theo photphat) kh«ng lín, kho¶ng 0,1mg/l
(d¹ng chñ yÕu lµ polyphotphat ), d¹ng ortho photphat chØ chiÕm tõ 0,01-0,05mg/l. Trong n-íc th¶i
nång ®é photphat cao h¬n nhiÒu vµ d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ orthophotphat, nã cã thÓ ®-îc coi lµ
th«ng sè ®Æc tr-ng liªn quan tíi n-íc th¶i. Trong çc nguån n-íc phó d-ìng l-îng orthophotphat
gi¶m nhanh do vi sinh vµ thùc vËt hÊp thô.
Tiªu chuÈn qui ®Þnh ®èi víi n-íc sinh ho¹t lµ 2,18mg/l (5mg/l P2O5) trong çc n-íc EU.
1.14. Hydro sunfua
Hydro sunfua, H2S d-íi ®iÒu kiÖn th«ng th-êng ë tr¹ng th¸i khÝ kh«ng mµu vµ rÊt ®éc, cã
mïi tróng thèi ë nång ®é thÊp. §é hßa tan cña nã ë trong n-íc rÊt thÊp vµ cã tÝnh chÊt cña mét axit
yÕu. Trong m«i tr-êng axit vµ trung tÝnh chóng tån t¹i ë d¹ng H 2S vµ HS-, trong vïng pH cao chñ
yÕu tån t¹i ë d¹ng S2-. Muèi sufua kiÒm (Na, K) dÔ tan, muèi sufua cña kim lo¹i nÆng khã tan (phô
thuéc vµo pH). Muèi sunfua kiÒm kh«ng cã mµu, çc muèi kh¸c cã mµu: mµu ®en (ch×, ®ång, s¾t),
vµng (cadmi, arsen), hång nh¹t (mangan), ®á (thuû ng©n). Trong n-íc nång ®é cña H 2S thÊp, h×nh
thµnh do qu¸ tr×nh khö cña muèi sunfat (qu¸ tr×nh vi sinh yÕm khÝ), ph©n huû axit amin cã chøa l-u
huúnh (n-íc th¶i bÓ phèt, bÓ l¾ng, nguån n-íc lÆng). Hîp chÊt sunfua kim lo¹i lµ nguån nguyªn
liÖu chÝnh cña qu¸ tr×nh luyÖn kim: s¾t, ®ång, mangan. ChÊt th¶i cña qu¸ tr×nh chÕ biÕn quÆng
vµng, b¹c chøa hµm l-îng rÊt lín sunfua arsen, antimon s¾t. Hµm l-îng hîp chÊt sunfua cña çc
kim lo¹i trªn cã thÓ chiÕm tíi trªn 90% cña tinh quÆng.
H2S ®-îc h×nh thµnh chñ yÕu trong m«i tr-êng n-íc yÕm khÝ. Trong dßng ch¶y còng cã thÓ
ph¸t hiÖn ®-îc H2S nh-ng chØ ë vïng tiÕp gi¸p víi m«i tr-êng yÕm khÝ. trong n-íc giµu oxy vµ
thãang H2S hÇu nhkh«ng tån t¹i v× nã chuyÓn hãa thµnh l-u huúnh (S), sunfat do ph¶n øng
víioxy vµ mét phÇn ®-îc gi¶i hÊp thô vµo kh«ng khÝ. M«i tr-êng n-íc cã pH thÊp thu©n lîi cho
qu¸ tr×nh nµy.
Kh«ng cã sè liÖu vÒ ®éc tÝnh cña H2S trong m«i tr-êng n-íc ®èi víi søc khoÎ con ng-êi vµ v×
vËy kh«ng cã chØ tiªu vÒ hµm l-îng cho phÐp. Giíi h¹n ph¸t hiÖn vÒ mïi vµ vÞ cña H 2S trong n-íc

lµ 0,05 - 0,1mg/l vµ tiªu chuÈn chung cho n-íc sinh ho¹t lµ d-íi ng-ìng nång ®é c¶m nhËn vÒ mïi
vµ vÞ.
1.15. S¾t
S¾t lµ nguyªn tè ph©n bè réng trong ®Êt, ®¸ th-êng ë tr¹ng th¸i cã ®é tan thÊp. Do çc ph¶n
øng hãa häc, çc qu¸ tr×nh sinh häc chóng chuyÓn hãa thµnh d¹ng tan, chñ yÕu lµ lo¹i Fe(II) thÊm
vµo n-íc ngÇm. Hµm l-îng s¾t trong n-íc ngÇm rÊt kh¸c nhau tuú theo tõng vïng, th-êng trong
kho¶ng 0,5 - 50mg/l. Trong n-íc sinh ho¹t s¾t cßn cã nguån gèc tõ chÊt keo tô s¾t, ¨n mßn thÐp vµ
èng gang dÉn n-íc. S¾t lµ nguyªn tè trong thµnh phÇn dinh d-ìng cña c¬ thÓ. L-îng s¾t cÇn thiÕt
cho c¬ thÓ phô thuéc vµo tuæi t¸c, giíi tÝnh, vµo kho¶ng 10-50mg/ngµy. §Ó h¹n chÕ sù tÝch lòy
trong c¬ thÓ, møc sö dông cña c¬ thÓ ®-îc x¸c ®Þnh lµ 0,8mg/kg trong ngµy, l-îng s¾t ®-îc tÝnh
cho tÊt c¶ tõ çc nguån: thøc ¨n, n-íc uèng. L-îng s¾t trong n-íc uèng ®-îc tÝnh lµ ®ãng gãp
kho¶ng 10%, tøc lµ kho¶ng 2mg/l sÏ kh«ng g©y ¶nh h-ëng ®éc h¹i ®Õn søc khoÎ. N-íc ngÇm thiÕu
oxy cã thÓ chøa tíi 5-7mg/l Fe2+ vÉn trong vµ kh«ng cã mµu. Khi tiÕp xóc víi oxy (kh«ng khÝ) s¾t
(II) lËp tøc bÞ oxy hãa t¹o ra Fe(OH)3, chÊt khã tan cã mµu vµng nh¹t. Sù tån t¹i cña s¾t trong n-íc
thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña loµi “vi khuÈn s¾t”, chóng sö dông n¨ng lîng oxy hãa s¾t (II) thµnh s¾t
(III), x¸c cña chóng t¹o thµnh çc líp mµng máng phñ lªn bÒ mÆt èng dÉn n-íc. S¾t (III) trong
vïng n-íc chua phÌn khã t¹o thµnh hydroxit s¾t mµ chóng tån t¹i ë d¹ng phøc chÊt víi çc chÊt
h÷u c¬ tan, nhÊt lµ víi axit humic, fulvic ngay c¶ khi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ. Nh÷ng hîp chÊt nµy
cã ®é bÒn cao vµ cã thÓ bÞ quang ph©n t¹o thµnh s¾t tan d¹ng Fe (II).
S¾t tña ë d¹ng hydroxit g©y è bÈn quÇn ¸o khi giÆt vµ çc dông cô trong gia ®×nh víi nång ®é
lín h¬n 0,3mg/l. Mïi vµ vÞ cña s¾t hÇu nhkh«ng c¶m nhËn ®-îc ë møc 0,3mg/l. Nång ®é 1-3mg/l
trong n-íc giÕng yÕm khÝ cã thÓ chÊp nhËn cho môc ®Ých sinh ho¹t vÒ ph-¬ng diÖn tÝnh ®éc h¹i.
Tuy vËy vÒ mÆt c¶m quan th× yªu cÇu nång ®é thÊp h¬n, nã kh«ng nh÷ng lµm è bÈn quÇn ¸o, dông
cô mµ c¶ çc lo¹i thøc ¨n, rau qu¶ khi nÊu n-íng, g©y mïi tanh khã chÞu cho ®å uèng, ph¶n øng
víi tannin tõ çc nguån rau, qu¶ chÌ g©y mµu mùc ®en. Tiªu chuÈn giíi h¹n cho phÐp cña çc n-íc
EU lµ 0,2mg/l, cña WHO lµ 0,3mg/l.
1.16. Mangan
Mangan còng lµ nguyªn tè hay gÆp trong n-íc ngÇm, th-êng cïng tån t¹i víi s¾t. Trong ®Êt
®¸ chóng th-êng ë d¹ng Ýt tan, ®-îc chuyÓn hãa thµnh d¹ng tan do ph¶n øng khö vµ vi sinh vËt
th©m nhËp vµo n-íc ngÇm. VÒ tÝnh chÊt hãa häc chóng cã nhiÒu ®iÓm t-¬ng ®ång víi s¾t: oxy hãa
víi oxy, t¹o kÕt tña, lµm è bÈn quÇn ¸o, dông cô sinh ho¹t. Tuy vËy oxy hãa mangan (II) víi oxy
cÇn ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt h¬n, vÝ dô ë pH >9 vµ cã vÞ khã chÞu h¬n. Nång ®é mangan tan trong
n-íc ngÇm vµ n-íc mÆt kh«ng thãang khÝ cã thÓ ®¹t tíi hµm l-îng va× mg/l. Mangan lµ nguyªn tè
vi l-îng cña c¬ thÓ ®éng vËt vµ c©y trång (chÌ, ®ç t-¬ng). L-îng cÇn thiÕt cho c¬ thÓ lµ 30 -
50g/kg khèi l-îng c¬ thÓ vµ phô thuéc nhiÒu vµo çc yÕu tè : d¹ng tån t¹i, sù cã mÆt ®ång thêi
cña kim lo¹i kh¸c nh- s¾t vµ ®ång. TrÎ em vµ ®éng vËt non cã tèc ®é hÊp thu mangan lín. Ng-êi ta
quan s¸t ®-îc tÝnh ®éc cña mangan ®èi víi hÖ thÇn kinh cña c«ng nh©n má tiÕp xóc thêi gian dµi
víi bôi chøa mangan, tuy vËy ch-a cã ®ñ b»ng chøng tin cËy vÒ tÝnh ®éc cña nã ®èi víi con ng-êi
do sö dông n-íc sinh ho¹t chøa mangan. LiÒu l-îng mangan vµo c¬ thÓ tíi 20mg/ngµy còng kh«ng
thÊy g©y ra nh÷ng t¸c h¹i ®¸ng kÓ nµo. Cho r»ng mét ng-êi lín ®-a vµo c¬ thÓ lµ 12mg/ngµy vµ
ng-êi ®ã nÆng 60kg th× mçi ®¬n vÞ khèi l-îng cña ng-êi ®ã chÞu mét liÒu 0,2mg/kg. Cho r»ng
l-îng n-íc sö dông hµng ngµy ®ãng gãp 20% cña tæng sè mangan vµ víi hÖ sè an toµn lµ 3 lÇn th×
hµm l-îng mangan trong n-íc cho phÐp lµ 0,4mg/l. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®éc tÝnh cña
mangan trªn ®éng vËt, trong phßng thÝ nghiÖm chØ ra r»ng víi giíi h¹n nång ®é nhá h¬n 0,5mg/l sÏ
kh«ng g©y ra t¸c h¹i vÒ thÇn kinh hay ®éc tÝnh nµo kh¸c [70].

Tuy vËy sù cã mÆt cña mangan trong n-íc víi hµm l-îng kÓ trªn g©y ra mµu vµ mïi khã chÞu
nh- ®èi víi s¾t ë møc tÖ h¹i h¬n, cã thÓ c¶m nhËn ®-îc ë møc nång ®é 0,1mg/l. §Ó an toµn vÒ mÆt
mµu, mïi, vÞ gi¸ trÞ nång ®é ®-îc coi lµ an toµn khi nhá h¬n 0,05mg/l, nång ®é tiªu chuÈn cña çc
n-íc EU lµ 0,03mg/l, cña Mü lµ 0,04mg/l.
1.17. Nh«m
Nh«m lµ nguyªn tè dÔ gÆp vµ ph©n bè réng, chiÕm tíi 8% cña vá tr¸i ®Êt, lµ thµnh phÇn hãa
häc th«ng dông trong ®Êt, c©y cèi, tÕ bµo ®éng vËt. Nh«m ®-îc sö dông lµm chÊt keo tô cho qu¸
tr×nh xö lý n-íc ®Æc biÖt lµ n-íc mÆt ( kho¶ng 70% l-îng n-íc sinh ho¹t ë ViÖt Nam). Nh«m th©m
nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi qua con ®-êng thøc ¨n vµ n-íc uèng, kho¶ng 5% cã nguån gèc tõ n-íc
uèng.
N-íc ®-îc l¾ng trong b»ng keo tô nh«m chøa mét l-îng nh«m tån d- nhÊt ®Þnh. Phô thuéc
vµo pH cña n-íc, l-îng tån d- nµy lín ë vïng pH thÊp do ion nh«m kh«ng thuû ph©n ®-îc n»m ë
d¹ng Al3+ vµ ë vïng pH cao do t¹o thµnh hîp chÊt aluminat (Al(OH)4-) dÔ tan. trong vïng pH = 5,34
- 6,96 l-îng tån d- (®é tan) cña nh«m lµ thÊp nhÊt do nh«m hydroxit tån t¹i lµ chñ yÕu. §é tan cña
nh«m t¨ng vät khi pH nhá h¬n 5,2 vµ lín h¬n 7,5g. NÕu keo tô ë vïng ®ã th× n-íc sÏ chøa nhiÒu
nh«m h¬n l-îng cho phÐp theo qui ®Þnh cña EU. [67]. NÕu qu¸ tr×nh kü thuËt xö lý kh«ng ®-îc
khèng chÕ chÆt chÏ sÏ dÉn tíi sù d- thõa nh«m trong ®ã.
Nh«m tån t¹i trong n-íc do qu¸ tr×nh chiÕt tõ ®Êt vµ ®¸ ®Æc biÖt lµ çc vïng mµ n-íc cã dung
l-îng ®Öm thÊp vµ nhiÒu m-a. N-íc mua cã chøa mét phÇn axit lµ dung m«i chiÕt rÊt tèt vµ kÕt qu¶
lµ n-íc bÒ mÆt cña vïng ®ã chøa nhiÒu nh«m. Nh÷ng vïng ®Êt chua v× vËy th-êng chøa nhiÒu ion
nh«m vµ ion s¾t, cã thÓ lªn tíi nång ®é 0,6mg/l, ®Æc biÖt ë çc vïng cã trång rõng. Nh÷ng vïng cã
nguy c¬ cao nhÊt lµ ë vïng ven biÓn, l-u vùc s«ng ph¶i høng chÞu nhiÒu giã vµ tiÕp nhËn thµnh
phÇn sa l¾ng mang theo nhiÒu lo¹i muèi, chóng lµm t¨ng ®é axit vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh hßa tan
nh«m tõ ®Êt ®¸.
Nguån nh«m chñ yÕu ®-a vµo c¬ thÓ lµ tõ thøc ¨n, tõ 5-20 mg/ngµy tuú thuéc vµo thãi quen
¨n vµ uèng. VÝ dô trong chÌ chøa nhiÒu nh«m víi hµm l-îng cao h¬n n-íc tõ 20-200 lÇn. Nh«m
còng bÞ hßa tan tõ çc dông cô nÊu n-íng. Çc thøc ¨n cã vÞ chua: cµ chua, gia vÞ, dÊm, axit trong
xoong, nåi nh«m chøa kh¸ nhiÒu nh«m. NÕu dïng phin pha cµ phª lµm b»ng nh«m, nång ®é nh«m
trong ®ã cã thÓ tíi 4,1mg/l, trong ®ã 85% cã nguån gèc tõ phin läc. [67]. Mét sè hép ®ùng, giÊy
bao gãi còng lµm t¨ng hµm l-îng nh«m trong thøc ¨n, ®å uèng.
Theo tæ chøc søc khoÎ thÕ giíi th× nh«m cã tÝnh ®éc thÊp víi ®éng vËt nªn l-îng vµo c¬ thÓ
cho phÐp t¹m thêi lµ 7mg/kg trong mét tuÇn (1988), tuy vËy viÖc trao ®æi chÊt cña nh«m trong c¬
thÓ ng-êi ch-a ®-îc nghiªn cøu kü [70]. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy
nhiÒu th«ng tin vÒ tÝnh ®éc cña nh«m cÇn quan t©m cã liªn quan ®Õn mét sè bÖnh: ®·ng trÝ, ph¸t
©m kh«ng theo ý muèn, co giËt vµ rèi lo¹n c¬ b¾p (Parkinson). Nh÷ng bÖnh nµy ®-îc ph¸t hiÖn
nhiÒu ë vïng ®Êt vµ n-íc chøa nhiÒu nh«m, s¾t, silic, Ýt canxi, magie.
BÖnh ®·ng trÝ Alzheimen ë ng-êi ch-a giµ (45-50 tuæi) lµ bÖnh cã liªn quan víi nång ®é
nh«m cao trong n-íc uèng, lµ bÖnh tiÕn triÓn chËm biÓu hiÖn ë viÖc chËm nhËn thøc, khã ghi nhí
trong viÖc tÝnh to¸n vµ ng«n ng÷. ë giai ®o¹n cuèi thÓ hiÖn ë viÖc kh«ng tù kiÒm chÕ, ®iÒu khiÓn
qu¸ tr×nh tiÓu tiÖn, kh«ng tù sinh ho¹t ®-îc v× kh«ng ®iÒu khiÓn ®-îc c¬ b¾p mét çch h÷u hiÖu.
Thêi gian ñ bÖnh kÐo dµi tõ 18 th¸ng ®Õn 19 n¨m, trung b×nh lµ 8 n¨m. ë Mü sè ng-êi ë giai ®o¹n
bÖnh nÆng lµ 1,2 triÖu, bÖnh ë møc trung b×nh lµ 2,5 triÖu. Víi thêi gian vµ tuæi t¸c sè ng-êi mÆc
héi chøng trªn cã thÓ tíi 20% [67].

Ng-êi ta còng cho r»ng hîp chÊt nh«m v« c¬ Ýt ®-îc c¬ thÓ hÊp thô vµ nhanh chãng th¶i qua
®-êng n-íc tiÓu. Hµm l-îng nh«m qui ®Þnh cña nhiÒu quèc gia vµ WHO lµ 0,2 mg/l.
1.18. Florua
Flo lµ nguyªn tè cã hµm l-îng kh«ng nhá ë vá tr¸i ®Êt (0,3g/kg). Hîp chÊt flo v« c¬ ®-îc sö
dông trong qu¸ tr×nh chÕ t¹o nh«m vµ lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ph©n l©n tõ nguån
nguyªn liÖu appatit. Sù th©m nhËp flo vµo c¬ thÓ phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh: nÕu thøc ¨n
nhiÒu mãn ç, uèng nhiÒu chÌ th× nång ®é cña flo trong c¬ thÓ cao. trong mét vïng ngoµi thøc ¨n,
kh«ng khÝ trong vïng còng chøa hµm l-îng ®¸ng kÓ flo. Flo còng lµ mét thµnh phÇn trong thuèc
®¸nh r¨ng. N-íc tù nhiªn còng chøa mét hµm l-îng flo nhÊt ®Þnh, th-êng lµ nhá h¬n 1,5mg/l. Mét
sè nguån n-íc ngÇm cã thÓ chøa tíi 10mg/l, ë nh÷ng vïng chøa nhiÒu khãang chÊt flo. N-íc
ngÇm ë miÒn trung ViÖt nam so víi çc khu vùc kh¸c còng hay nhiÔm flo víi nång ®é cã thÓ t¬Ý 7-
8mg/l. Flo lµ thµnh phÇn hãa häc ®-îc mét sè quèc gia bæ sung vµo n-íc sinh ho¹t nh»m chèng
s©u r¨ng.
Vµo thËp niªn 40, nhiÒu kh¶o s¸t, ®iÒu tra ë Mü cho thÊy n-íc cã chøa flo cã t¸c dông ng¨n
ngõa bÖnh s©u r¨ng. KÕt qu¶ cña kh¶o s¸t cho thÊy nÕu hµm l-îng flo trong n-íc v-ît qu¸ 1,5mg/l
sÏ dÉn tíi bÖnh ®èm vµ rßn r¨ng (dental fluorosis), víi nång ®é 1,0mg/l t¸c dông chèng s©u r¨ng lµ
tèt nhÊt, d-íi møc nång ®é ®ã cã t¸c dông h¹n chÕ. Nång ®é flo gi¶m trong n-íc dÉn tíi sù gia
t¨ng bÖnh r¨ng. Nghiªn cøu còng ®-a tíi kÕt luËn lµ nÕu bæ sung flo vµo n-íc uèng tíi nång ®é
cao h¬n 0,6mg/l sÏ h¹n chÕ bÖnh r¨ng ë trÎ em ®ang lín vµ kho¶ng tèi -u lµ 1,0mg/l. Mét sè
nghiªn cøu kh¸c cho thÊy, flo lµm gi¶m qu¸ tr×nh x¬ cøng ®éng m¹ch ë ng-êi giµ, thóc ®Èy qu¸
tr×nh ph¸t triÓn x-¬ng.
V× lý do ®ã nªn hiÖn nay cã trªn 250 triÖu ng-êi sö dông n-íc sinh ho¹t cã ®-îc bæ sung
thªm flo. ë Mü trªn mét nöa sè nguån cÊp n-íc tËp trung ®-îc bæ sung. Mét sè quèc gia kh¸c nh-
New Zealand , Canada, Australia còng cã bæ sung flo vµo n-íc, ng-îc l¹i th× Liªn X« vµ Brazil th×
cÊm. Trong khi ë Ireland vµ Hy L¹p tÊt c¶ çc nguån n-íc cÊp ®Òu bæ sung flo do n-íc tù nhiªn
chøa Ýt h¬n 0,9mg/l th× ë çc n-íc t©y ¢u kh¸c ®· dõng hoÆc ch-a bao giê bæ sung flo vµo n-íc,
çc nguån n-íc ®-îc bæ sung ë ®©y nhá h¬n 1%, quyÕt ®Þnh ®ã cã liªn quan ®Õn vÇn ®Ò søc khoÎ
v× cã mèi t-¬ng quan gi÷a hµm l-îng flo cao trong n-íc víi bÖnh gißn x-¬ng.
Hµm l-îng flo cho phÐp ë hÇu hÕt çc quèc gia vµ WHO lµ 1,5mg/l. Çc n-íc EU qui ®Þnh
chÆt chÏ h¬n : 1,5mg/l t¹i nhiÖt ®é 8-120C, trong kho¶ng 25-300C th× nång ®é cho phÐp lµ 0,7mg/l
do sù t¸c ®éng cña flo phô thuéc vµo nhiÖt ®é.
1.19. Arsen
Arsen lµ nguyªn tè b¸n dÉn tån t¹i ë nhiÒu d¹ng thï h×nh kh¸c nhau. Arsen d¹ng kim lo¹i cã
mµu x¸m vµ lµ d¹ng bÒn nhÊt, çc d¹ng thï h×nh kh¸c lµ lo¹i ¸ kim cã ®é bÒn kh«ng cao. Trong tù
nhiªn chóng tån t¹i ë d¹ng hîp chÊt víi l-u huúnh: realgar (As 4S4), auripigment (As2S3), arsenkies
(FeAsS), cobaltit (Co, Fe) AsS) hoÆc hîp kim víi ®ång vµ antimon. Trong ®Êt ®¸, phô thuéc vµo
®iÒu kiÖn ®Þa chÊt, hµm l-îng arsen vµo kho¶ng 5-10mg/kg mÉu kh«. Arsen th©m nhËp vµo n-íc
do qu¸ tr×nh hßa tan, phong hãa tõ ®Êt ®¸, tõ çc nguån th¶i c«ng nghiÖp hoÆc l¾ng ®äng tõ khÝ
quyÓn. Mét sè nguån n-íc ngÇm cã hµm l-îng cao lµ do hßa tan tõ çc nguån ®Êt, quÆng tù nhiªn.
Sù th©m nhËp cña arsen vµo c¬ thÓ ng-êi do nguån n-íc vµ thøc ¨n gÇn b»ng nhau, do kh«ng khÝ
kh«ng ®¸ng kÓ. Mét sè s¶n phÈm cã chøa thµnh phÇn arsen: hîp kim ®ång, thiÕc (®ång ®á), mét sè
chÊt trõ s©u vµo b¶o qu¶n gç.
Trong n-íc chøa nhiÒu oxy arsen tån t¹i ë d¹ng hãa trÞ 5, rÊt hiÕm ë d¹ng arsenat (III).
Trong n-íc chøa Ýt oxy (giÕng ngÇm, s©u) arsen tån t¹i ë d¹ng arsenat (III) vµ arsen kim lo¹i. Mét
vµi d¹ng hîp chÊt h÷u c¬ cña arsen còng tån t¹i trong n-íc.

Víi nång ®é lín h¬n 0,76mg/l arsen cã t¸c ®éng k×m h·m kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña çc
nguån n-íc, 6-10mg/l natri arsenit giÕt chÕt çc lo¹i thùc vËt bËc cao nh-ng l¹i kÝch thÝch sù ph¸t
triÓn cña t¶o vµ nÊm. Loµi nhuyÔn thÓ th©n mÒm, vá cøng (trai, hÕn, sß, èc), ç vµ thuû thùc vËt cã
kh¶ n¨ng tÝch tô arsen trong c¬ thÓ, riªng loµi thùc vËt cã thÓ tiÕp tôc chuyÓn hãa arsen thµnh d¹ng
hîp chÊt arsen kh¸c [69]. Nh×n chung, arsen hãa trÞ 3 cã ®éc tÝnh cao h¬n lo¹i hãa trÞ 5, tuy nhiªn
trong c¬ thÓ nã cã thÓ bÞ khö vÒ hãa trÞ 3. Çc hîp chÊt arsen víi l-u huúnh Ýt ®éc h¬n do ®é tan
thÊp vµ dÔ bÞ hÊp phô trë l¹i trong ®Êt. Arsen(III) oxit lµ chÊt ®éc m¹nh cã thÓ lµm chÕt ng-êi víi
liÒu 70-180mg. TÝnh ®éc cña arsen g©y ra qua ®-êng thÇn kinh, ®au ®Çu, báng da.
Arsen d¹ng v« c¬ ®-îc biÖt vµo danh s¸ch çc chÊt g©y ung th- da vµ çc d¹ng ung th-
kh¸c. Cã tån t¹i mèi t-¬ng quan gi÷a møc ®é ung th- víi hµm l-îng arsen trong n-íc vµ tuæi t¸c
trong céng ®ång sö dông n-íc cã hµm ll-îng arsen cao [70].
Nång ®é tèi ®a cho phÐp trong n-íc sinh ho¹t cña WHO vµ çc quèc gia kh¸c ®èi víi arsen
lµ 0,01mg/l (10g/l).
1.20. Antimon
Muèi vµ phøc chÊt cña antimon lµ nh÷ng hîp chÊt ph¸t hiÖn ®-îc trong thøc ¨n vµ n-íc uèng
th-êng víi hµm l-îng thÊp. Nång ®é trong n-íc sinh ho¹t th-êng nhá h¬n 4g/l. Cßn trong thøc ¨n
chØ kho¶ng 0,02 mg/ngµy®èi víi khÈu phÇn thøc ¨n cña ng-êi lín. Theo tæ chøc nghiªn cøu bÖnh
ung th- quèc tÕ IARC (International Agency for Research on Cancer) antimon trioxit ®-îc xÕp vµo
danh môc chÊt cã kh¶ n¨ng g©y ung th- cho ng-êi nh-ng antimon trisunfua th× kh«ng.
Dùa trªn c¬ së tÝnh to¸n søc chÞu ®ùng cña c¬ thÓ vµ phÇn ®ãng gãp cña n-íc lµ 19% thi
nång ®é antimon cho phÐp trong n-íc uèng lµ 0,003mg/l, gi¸ trÞ nµy d-íi møc ®Þnh l-îng trong
thùc tiÔn hiÖn nay. Tæ chøc søc khoÎ thÕ giíi ®-a ra tiªu chuÈn t¹m thêi lµ 0,005mg/l øng víi kh¶
n¨ng ph©n tÝch ®Þnh l-îng.
1.21. Bari
Bari tån t¹i trong nhiÒu hîp chÊt cña líp vá tr¸i ®Êt, bari sunfat, bari cacbonat vµ lµ mét
thµnh phÇn ®-îc øng dông trong c«ng nghiÖp (vÝ dô dung dÞch khoan dÇu) trong ®êi sèng (y häc).
Bari cã trong n-íc chñ yÕu tõ çc nguån tù nhiªn vµ nguån th©m nhËp vµo c¬ thÓ chñ yÕu tõ thøc
¨n, phÇn tõ kh«ng khÝ cã thÓ bá qua.
Mét sè nghiªn cøu vÒ bÖnh dÞch cã chØ ra mèi t-¬ng quan gi÷a bÖnh co th¾t c¬ tim vµ hµm
l-îng bari trong n-íc uèng nh-ng çc nghiªn cøu ph©n tÝch trªn céng ®ång t¹i cïng ®Þa ®iÓm
kh«ng x¸c nhËn kÕt qu¶ trªn [70]. Çc nghiªn cøu ng¾n h¹n trªn sè ng-êi t×nh nguyªn cho thÊy víi
nång ®é tíi 10mg/l trong n-íc kh«ng g©y ra bÖnh co th¾t c¬ tim nh-ng lµm t¨ng ¸p suÊt m¸u trong
tim ngay c¶ ë nång ®é bari thÊp trong n-íc.
WHO qui ®Þnh nång ®é bari trong n-íc uèng lµ 0,7mg/l.
1.22. Bor
Bor lµ nguyªn tè sö dông trong mét sè lo¹i vËt liÖu tæ hîp vµ hîp chÊt ®-îc dïng trong mét
sè lo¹i chÊt tÈy röa vµ c«ng nghiÖp. Hîp chÊt cña bor th©m nhËp vµo n-íc tõ nguån th¶i c«ng
nghiÖp vµ sinh ho¹t. Trong n-íc sinh ho¹t hµm l-îng cña nã th-êng d-íi 1mg/l, mét sè nguån cã
nång ®é cao h¬n lµ do nguån gèc tù nhiªn. L-îng bor th©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi ®-îc ®¸nh gi¸ lµ
tõ 1-5mg/ngµy.
§-êng ruét hÊp thô nhanh vµ hÇu hÕt axit boric vµ muèi borat ®-îc th¶i ra qua thËn. TiÕp
xóc l©u dµi víi hµm l-îng cao g©y viªm ruét nhÑ. Qui ®Þnh vÒ hµm l-îng bor trong n-íc uèng cña
WHO lµ 0,3mg/l.
1.23. Ch×

Ch× tån t¹i ë çc d¹ng hãa trÞ : 0, +2, +4 trong ®ã muèi ch× hãa trÞ 2 lµ hay gÆp nhÊt vµ cã ®é
bÒn cao nhÊt. Trong çc hîp chÊt h÷u c¬ ch× th-êng cã hãa trÞ 4. Trong kh«ng khÝ ch× kim lo¹i bÞ
oxy hãa t¹o ra líp mµng oxit b¶o vÖ, trong n-íc t¹o ra líp hydroxit. Trong tù nhiªn tån t¹i çc lo¹i
quÆng galenit (PbS) cerusit (PbCO3) vµ anglesit (PbSO4). §Êt kh«ng nhiÔm ch× chøa 2-60mg/kg
mÉu kh«.
Ch× ®-îc sö dông ®Ó chÕ t¹o acquy ch× - axit vµ hîp kim. Hîp chÊt ch× h÷u c¬, tetraethyl,
tetramethyl ch× ®-îc sö dông víi l-îng kh¸ lín lµm chÊt phô gia x¨ng vµ dÇu b«i tr¬n mÆc dï xu
h-íng hiÖn nay ®ang lµ h¹n chÕ vµ lo¹i bá. Nång ®é ch× trong thøc ¨n vµ kh«ng khÝ cã xu h-íng
gi¶m dÇn nªn sù th©m nhËp cña nã vµo c¬ thÓ chñ yÕu do nguån n-íc. T¹i 200C ®é tan cña ch×
nitrat lµ 522g/l, cña ch× clorua lµ 9,9g/l vµ ch× sunfat lµ 42g/l.
Trong m«i tr-êng n-íc tÝnh n¨ng cña hîp chÊt ch× ®-îc x¸c ®Þnh chñ yÕu th«ng qua ®é tan
cña nã. §é tan cña ch× phô thuéc vµo pH, pH t¨ng th× ®é tan gi¶m vµ phô thuéc vµo çc yÕu tè kh¸c
nh- ®é muèi (hµm l-îng ion kh¸c) cña n-ãc, ®iÒu kiÖn oxy hãa khö. Ch× trong n-íc m¸y cã nguån
gèc tù nhiªn chiÕm tØ träng khiªm tèn, chñ yÕu lµ ®-êng èng dÉn, çc thiÕt bÞ tiÕp xóc cã chøa ch×.
Hµm l-îng phô thuéc vµo pH, ®é cøng, nhiÖt ®é, thêi gian tiÕp xóc. D¹ng tån t¹i cña ch× trong
n-íc lµ d¹ng cã hãa trÞ hai, víi nång ®é trªn 0,1mg/l nã k×m h·m qu¸ tr×nh oxy hãa vi sinh çc hîp
chÊt h÷u c¬ vµ ®Çu ®éc çc sinh vËt bËc thÊp trong n-íc vµ nÕu nång ®é ®¹t tíi 0,5mg/l th× k×m
h·m qu¸ tr×nh
Oxy hãa amoniac thµnh nitrat (nitrification). Còng nh- phÇn lín çc kim lo¹i nÆng, ch× ®-îc
tÝch tô l¹i trong c¬ thÓ thùc vËt sèng trong n-íc. Víi çc lo¹i thùc vËt bËc cao hÖ sè lµm giµu cã thÓ
lªn ®Õn 100 lÇn vµ ë lo¹i bÌo cã thÓ ®¹t tíi trªn 46 ngµn lÇn. Çc vi sinh vËt bËc thÊp bÞ ¶nh h-ëng
xÊu ngay c¶ ë nång ®é 1-30g/l. Ch× cã kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô tèt trªn çc chÊt sa l¾ng. Ch× cã thÓ
th©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi qua thøc ¨n, n-íc uèng vµ hÝt thë, chñ yÕu do thøc ¨n kÓ c¶ th«ng qua
da. Chóng ®-îc tÝch tô ë trong x-¬ng, Ýt g©y ®éc cÊp tÝnh trõ tr-êng hîp liÒu l-îng rÊt cao. Nguy
hiÓm h¬n lµ sù tÝch lòy l©u dµi trong c¬ thÓ cña l-îng nhá trong thêi gian dµi. TrÎ s¬ sinh, trÎ em
d-íi s¸u tuæi vµ phô n÷ cã mang lµ ®èi t-îng nh¹y c¶m nhÊt víi ®éc tè ch×. C¬ chÕ t¸c dông ®éc lµ
sù k×m h·m ho¹t ®éng cña çc enzym trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña hång cÇu. Ban ®Çu chóng
®-îc liªn kÕt láng kÎo víi hång cÇu vµ ®-îc th¶i ra khái c¬ thÓ víi tØ lÖ thÊp, phÇn lín chóng ®-îc
vËn chuyÓn ®Õn vµ tÝch tô l¹i trong x-¬ng, tãc. TriÖu chøng thÓ hiÖn nhiÔm ®éc ch× lµ mÖt mái, ¨n
kh«ng ngon, ®au ®Çu, nã t¸c ®éng lªn c¶ hÖ thÇn kinh trung -¬ng vµ ngo¹i vi.
Trªn c¬ së liÒu l-îng chÞu ®ùng cña c¬ thÓ lµ 3,5g/kg c¬ thÓ trong ngµy ®èi víi trÎ em,
nång ®é ch× cho phÐp trong n-íc uèng cña çc quèc gia lµ 10-40 g/l.
1.24. Cadmi
Lµ nguyªn tè cã hµm l-îng thÊp trong vá tr¸i ®Êt (5.10 -5%), hay ®i kÌm víi kÏm vµ lµ s¶n
phÈm phô cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kÏm, ch× vµ ®ång. Cadmi ®-îc sö dông kh¸ réng r·i trong qu¸
tr×nh chèng ¨n mßn kim lo¹i, cadmi oxit trong pin vµ b¸n dÉn, cadmi sunfua dïng lµm chÊt mµu
hay xµ phßng cadmi lµ chÊt phô gia cho PVC. Do ®èt ch¸y nhiªn liÖu chøa cadmi chóngth©m nhËp
vµo khÝ quyÓn vµ sau ®ã sa l¾ng xuèng ®Êt vµ n-íc. §Êt kh«ng bÞ « nhiÔm chøa hµm l-îng cadmi
nhá h¬n 0,5mg/kg. Qua ph©n bãn photphat cadmi th©m nhËp vµo vïng ®Êt trång trät. Hµm l-îng
cadmi trong n-íc th-êng nhá h¬n 1g/l nªn l-îng th©m nhËp vµo c¬ thÓ chñ yÕu do thøc ¨n, tõ 10-
35g/ngµy. Trong n-íc cadmi tån t¹i chñ yÕu ë d¹ng hãa trÞ 2 vµ rÊt dÔ bÞ thuû ph©n trong m«i
tr-êng kiÒm. Ngoµi d¹ng hîp chÊt v« c¬ nã liªn kÕt víi çc chÊt h÷u c¬, ®Æc biÖt lµ axit humic t¹o
thµnh phøc chÊt vµ phøc chÊt nµy cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt trªn çc h¹t sa l¾ng, chiÕm 60-75% cña
nång ®é tæng trong çc dßng n-íc. Víi nång ®é 0,1mg/l cadmi k×m h·m qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch cña
n-íc vµ víi 0,2g/l nã ®· cã t¸c dông tiªu cùc lªn çc sinh vËt bËc thÊp sèng trong n-íc.
Cadmi th©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau vµ ®-îc tÝch tô l¹i chñ yÕu
trong thËn vµ cã thêi gian b¸n huû sinh häc rÊt dµi, 20-30 n¨m. TriÖu chøng ®éc m·n tÝnh lµ thËn
h- vµ kÐo theo lµ sù mÊt c©n b»ng thµnh phÇn khãang trong x-¬ng, trong tr-êng hîp ç biÖt cã thÓ
dÉn tíi biÕn d¹ng x-¬ng. §Çu ®éc qua ®-êng miÖng thÓ hiÖn trong kho¶ng 30 -120 phó,t thÓ hiÖn ë

®au d¹ dµy vµ ®au ruét. LiÒu l-îng 30mg ®ñ dÉn ®Õn çi chÕt. §Çu ®éc cÊp tÝnh cã thÓ g©y ra víi
h¬i cadmi, vÝ dô do hµn vËt liÖu chøa cadmi.
Hµm l-îng cho phÐp cña cadmi trong n-íc uèng cña WHO vµ nhiÒu quèc gia lµ 3-5 g/l.
1.25. Cr«m
Cr«m lµ nguyªn tè ph©n bæ réng trong vá tr¸i ®Êt, 0,02% tån t¹i ë hai tr¹ng th¸i hãa trÞ lµ +2
®Õn +6. Hµm l-îng cña cr«m tæng Ýt khi v-ît 2 g/l trong n-íc tù nhiªn. Trong tù nhiªn nã chØ tån
t¹i ë d¹ng hîp chÊt, khãang vËt quan träng nhÊt lµ cromit (FeOCrO3), trong ®Êt chøa 5-100mg/kg,
trong çc ®¸ cã tÝnh kiÒm cao hµm l-îng cr«m cã thÓ tíi 3000ng/kg nh-ng kh¶ n¨ng hßa tan kÐm.
Do mét sè n-íc th¶i c«ng nghiÖp, hµm l-îng cr«m trong ®Êt trong vïng ¶nh h-ëng còng cã thÓ ®¹t
gi¸ trÞ trªn. Trong n-íc biÓn hµm l-îng trung b×nh lµ 0,5g/l, trong çc lo¹i thøc ¨n hµm l-îng cña
nã cã gi¸ trÞ 20-600g/kg. [70].
Cr«m ®-îc sö dông ®Ó chÕ t¹o thÐp cr«m, thÐp kh«ng gØ, hîp kim. Cr«m (VI) oxit, cromat,
bicromat lµ nh÷ng chÊt oxy hãa m¹nh hay ®-îc sö dông. Cr«m (II) d¹ng muèi lµ chÊt khö trong
çc ph¶n øng h÷u c¬. Nguån n-íc th¶i chøa nhiÒu cr«m lµ n-íc th¶i qu¸ tr×nh thuéc da vµ m¹ ®iÖn.
T¹i 200C ®é tan cña cr«m (VI) oxit lµ 168g/l, oxit cr«m hãa trÞ 2 vµ 3 cã ®é tan kh«ng ®¸ng kÓ.
Trong n-íc cr«m chØ tån t¹i ë hai d¹ng hãa trÞ lµ +3 vµ +6. Cr«m hãa trÞ 3 lµ d¹ng cation
trong hydroxit khã tan, cr«m hãa trÞ 6 tån t¹i trong çc hîp chÊt H 2CrO4, HCrO4- hay bicromat cã
®é tan cao. Víi nång ®é 0,1mg/l ®· cã t¸c dông xÊu lªn çc vi sinh trong n-íc, trong kho¶ng nång
®é 0,03 - 0,32mg/l chóng k×m h·m sù ph¸t triÓn cña t¶o. L-îng cr«m th©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi
chñ yÕu do thøc ¨n vµ kh¶ n¨ng hÊp thô cña c¬ thÓ ®èi víi Cr(VI) tèt h¬n nhiÒu so víi Cr(III) vµ
tÝnh ®éc cña Cr(VI) cao h¬n Cr(III) gÊp kho¶ng 100lÇn. Cr(III) lµ nguyªn tè vi l-îng cÇn thiÕt cho
c¬ thÓ trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt (mì, ®-êng) Cr(VI) g©y ®éc cho c¬ thÓ qua gan, thÇn kinh vµ
tim.
Hµm l-îng cr«m cho phÐp trong n-íc uèng phÇn lín ®-îc qui ®Þnh lµ 0,05mg/l.
1.26. §ång
§ång cã hµm l-îng kho¶ng 0,007% cña vá tr¸i ®Êt, trong tù nhiªn tån t¹i d-íi d¹ng khãang
vËt sufua hay d¹ng oxy hãa (oxit, cacbonat), ®«i khi ë d¹ng kim lo¹i. Trong ®Êt hµm l-îng ®ång cã
gi¸ trÞ 2-100mg/kg, t¹i mét sè vïng ®Êt trång nho, cµ chua do sö dông chÊt b¶o vÖ thùc vËt hµm
l-îng cña ®ång trong ®Êt cã thÓ ®¹t 600mg/kg.
Kho¶ng 50% l-îng ®ång dïng trong c«ng nghiÖp ®iÖn, ®iÖn tö, vµ 40% dïng ®Ó chÕ t¹o hîp
kim. Mét sè hîp chÊt cña ®ång ®-îc sö dông lµm chÊt mµu trang trÝ, chÊt liÖu trõ nÊm, mèc. Trong
n-íc sinh ho¹t, ®ång cã nguån gèc tõ ®-êng èng dÉn vµ thiÕt bÞ néi thÊt, nång ®é cña nã cã thÓ ®¹t
tíi vµi mg/l nÕu n-íc tiÕp xóc l©u víi çc thiÕt bÞ ®ång.
Trong n-íc tù nhiªn, ®ång tån t¹i ë hai tr¹ng th¸i hãa trÞ, +1 vµ +2 th-êng víi nång ®é vµi
g/l, trong n-íc biÓn 1-5 g/l. §ång tÝch tô trong çc h¹t sa l¾ng vµ ph©n bè l¹i vµo m«i tr-êng
n-íc ë d¹ng phøc chÊt víi çc hîp chÊt h÷u c¬ tù nhiªn tån t¹i trong n-íc. §ång rÊt ®éc ®èi víi ç,
®Æc biÖt ®-îc t¨ng c-êng khi cã mÆt thªm çc kim lo¹i kh¸c nh- kÏm, cadmi vµ thuû ng©n.
§èi víi c¬ thÓ ng-êi, ®ång lµ mét nguyªn tè vi l-îng cÇn thiÕt tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o
hång cÇu, b¹ch cÇu vµ lµ thµnh phÇn cña nhiÒu enzym trong c¬ thÓ. C¬ thÓ thiÕu ®ång sÏ ¶nh h-ëng
®Õn sù ph¸t triÓn , ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em. Tõ çc nguån thøc ¨n, c¬ thÓ tiÕp nhËn hµng ngµy 1-3mg,
kh¶ n¨ng hÊp thô ®ång cña ng-êi lín kh¸c trÎ em, ngé ®éc do ®ång hiÕm x¶y ra, tuy nhiªn nÕu cã
th× ë vïng n-íc cã nång ®é ®ång trªn 3mg/l.
Nång ®é cho phÐp cña ®ång trong n-íc uèng theo WHO lµ 2mg/l
1.27. Nickel

Hµm l-îng nickel trong vá tr¸i ®Êt chiÕm kho¶ng 0,015%, trong hîp chÊt nã tån t¹i ë tr¹ng
th¸i hãa trÞ 2 trong hîp chÊt víi l-u huúnh vµ hçn hîp víi axit silic (SiO 2), arsen vµ antimon.
Khãang vËt quan träng cña nickel lµ garnierit vµ pendlanit. Trong than ®¸ vµ mét sè trÇm tÝch còng
cã chøa mét hµm l-îng nhá nickel. Kho¶ng 60-70% l-îng nickel ®-îc dïng ®Ó phñ bÒ mÆt kim
lo¹i kh¸c hay chÕ t¹o hîp kim. Nickel kim lo¹i ®-îc sö dông lµm chÊt xóc t¸c cho çc ph¶n øng
hãa häc, hîp chÊt nickel ®-îc sö dông trong c«ng nghÖ m¹. Trong ®Êt hµm l-îng nickel cã thÓ ®¹t
5-50mg/kg. Trong n-íc tù nhiªn hµm l-îng nickel th-êng nhá h¬n 0,02mg/l, trong n-íc sinh ho¹t
(n-íc m¸y) do qu¸ tr×nh hßa tan tõ çc thiÕt bÞ hµm l-îng cã thÓ ®¹t 1mg/l. Thøc ¨n hµng ngµy
còng cã chøa nickel, l-îng x©m nhËp vµo c¬ thÓ tõ 0,1 - 0,3mg/ngµy. N-íc th¶i cña çc qu¸ tr×nh
c«ng nghiÖp chøa hÇu hÕt l-îng th¶i nickel. KhÝ th¶i cña çc c¬ së sö dông nhiªn liÖu than ®¸ chøa
nickel vµ nã l¾ng ®äng xuèng ®Êt vµ n-íc mÆt. §é hßa tan cña muèi nickel nh×n chung kh¸ cao,
kh¶ n¨ng thuû ph©n thÊp, ®é hßa tan tèi thiÓu n»m trong vïng pH  9. Nickel lµ kim lo¹i cã tÝnh
linh ®éng cao trong m«i tr-êng n-íc, cã kh¶ n¨ng t¹o phøc chÊt kh¸ bÒn víi çc chÊt h÷u c¬ tù
nhiªn vµ tæng hîp. Nã ®-îc tÝch tô trong çc chÊt sa l¾ng, trong c¬ thÓ thùc vËt bËc cao vµ mét sè
lo¹i thuû sinh. Nickel cã tÝnh ®éc cao ®èi víi ç, phô thuéc vµo chÊt l-îng n-íc ë ®ã. Nång ®é trªn
30 g/l g©y t¸c h¹i cho çc c¬ thÓ sèng bËc thÊp trong n-íc.
§èi víi mét sè gia sóc, thùc vËt, vi sinh vËt, nickel ®-îc xem lµ nguyªn tè vi l-îng cßn ®èi
víi c¬ thÓ ng-êi ®iÒu ®ã ch-a râ rµng. Nã cã t¸c dông ho¹t hãa mét sè enzym. Ng-êi ta ch-a quan
s¸t thÊy hiÖn t-îng ngé ®éc nickel qua ®-êng miÖng tõ thøc ¨n vµ n-íc uèng. TiÕp xóc l©u dµi víi
nickel g©y hiÖn t-îng viªm da vµ cã thÓ xuÊt hiÖn dÞ øng ë mét sè ng-êi. Ngé ®éc nickel qua
®-êng h« hÊp g©y khã chÞu, buån n«n, ®au ®Çu vµ l©u dµi ¶nh h-ëng ®Õn phæi, hÖ thÇn kinh trung
-¬ng, gan vµ thËn. Kim lo¹i vµ d¹ng v« c¬ cña nickel x©m nhËp qua ®-êng h« hÊp cã thÓ g©y bÖnh
kinh niªn. ChÊt h÷u c¬ nickel cacbonyl cã ®éc tÝnh cao vµ g©y ung th- trong thÝ nghiÖm víi sóc vËt.
Cã mét sè kÕt qu¶ cho thÊy nickel g©y ung th- phæi.
Nång ®é cho phÐp trong n-íc uèng ®-îc WHO qui ®Þnh lµ 20g/l, mét sè n-íc kh¸c thÊp
h¬n, vÝ dô ë §øc lµ 1g/l.
1.28. KÏm
Líp vá tr¸i ®Êt chøa kho¶ng 0,012% kÏm tån t¹i chñ yÕu trong khãang vËt, hîp chÊt víi l-u
huúnh vµ tån t¹i cïng víi khãang vËt ch×, cadmi, b¹c. Hµm l-îng kÏm trong ®Êt dao ®éng tõ 10-
300mg/kg, nång ®é trung b×nh trong n-íc biÓn vµ n-íc ngät 1-10g/l, trong n-íc ngÇm Ýt khi v-ît
qu¸ 50g/l. Tuy nhiªn trong n-íc m¸y nång ®é cña nã cã thÓ cao h¬n do sù hßa tan tõ çc ®-êng
èng dÉn vµ thiÕt bÞ.
KÏm ®-îc sö dông chñ yÕu ®Ó lµm líp phñ b¶o vÖ s¾t, thÐp vµ chÕ t¹o hîp kim. Nã còng
®-îc lµm nguyªn liÖu s¶n xuÊt pin, tÊm in, chÊt ¨n mßn trong in v¶i, chÊt khö trong tinh chÕ vµng,
b¹c. Mét sè hîp chÊt h÷u c¬ cña kÏm sö dông lµm chÊt b¶o vÖ thùc vËt. KÏm tõ n-íc th¶i cña qu¸
tr×nh s¶n xuÊt th©m nhËp vµo nguån n-íc mÆt, n-íc th¶i sinh ho¹t chøa 0,1 - 1mg/l. KÏm oxit, kÏm
cacbonat hÇu nhkh«ng tan trong n-íc trong khi kÏm clorua rÊt dÔ tan (3,67kg/l t¹i 20 0C).
Trong n-íc kÏm tÝch tô ë phÇn chÊt sa l¾ng, chiÕm 45 - 60% nh-ng nÕu ë d¹ng phøc chÊt th×
cã thÓ tan trë l¹i vµ ph©n bè ®Òu trong n-íc. Mét sè thùc vËt vµ ®éng vËt cã kh¶ n¨ng tÝch tô kÏm.
Nã g©y ®éc ®èi víi rong, t¶o ë nång ®é rÊt thÊp(1-4g/l).
KÏm lµ nguyªn tè vi l-îng vµ lµ thµnh phÇn cña trªn 70 enzym trong c¬ thÓ ng-êi. Nã cã
vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh tæng hîp protein, cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng cña çc mµng sinh häc
còng nh- ho¹t ®éng cña çc c¬ quan c¶m gi¸c. KÏm cã t¸c dông tèt cho viÖc ch÷a lµnh vÕt th-¬ng.
thiÕu kÏm dÉn tíi kim h·m ph¸t triÓn c¬ thÓ. Ng-êi ta ch-a quan s¸t thÊy sù g©y ®éc do kÏm qua
thøc ¨n vµ n-íc uèng. Tuy nhiªn ngé ®éc h¬i kÏm cã quan s¸t thÊy (vÝ dô hµn hay nÊu kÏm). LiÒu
l-îng kÏm lín qua ®-êng miÖng g©y h¹i d¹ dµy.
LiÒu l-îng tèi ®a cho phÐp ®èi víi ng-êi lµ 1mg/1kg träng l-îng c¬ thÓ. Møc ®é cho phÐp
trong n-íc uèng theo WHO lµ 3mg/l, EU tõ 0,1 - 5mg/l, Mü 5mg/l.
1.29. B¹c

B¹c lµ nguyªn tè thuéc nhãm kim lo¹i quý cã çc tr¹ng th¸i hãa trÞ 0,1, 2,3 trong ®ã d¹ng
hãa trÞ 1 lµ bÒn nhÊt. Vá tr¸i ®Êt chøa kho¶ng 10 -6% chñ yÕu ë d¹ng hîp chÊt víi l-u huúnh, d¹ng
kim lo¹i còng cã nh-ng hiÕm h¬n. QuÆng b¹c hay b¹c th-êng lÉn trong quÆng vµng, quÆng thiÕc
hoÆc quÆng ch×. trong ®Êt cã chøa 0,1 - 0,2 mg/kg, trong n-íc biÓn kho¶ng 0,1g/l. B¹c ®-îc sö
dông trong c«ng nghÖ phim ¶nh, vËt liÖu dÉn vµ ®iÒu khiÓn ®iÖn, pin, hîp kim vµ chÊt xóc t¸c.
Kho¶ng 40% b¹c ®-îc dïng lµm ®å trang søc vµ ®å d©n dông.
ThØnh tho¶ng ng-êi ta còng ph¸t hiÖn ®-îc b¹c trong n-íc ngÇm, n-íc mÆt víi nång ®é
kho¶ng 5g/l.
Trong n-íc, b¹c tån t¹i ë d¹ng hãa trÞ 1. Víi nång ®é rÊt thÊp b¹c ®· cã t¸c dông g©y ®éc ®èi
víi çc sinh vËt bËc thÊp trong n-íc vµ ç. Víi nång ®é 15-50g/l b¹c ®· cã t¸c dông diÖt khuÈn,
nÊm, mét sè vi sinh vµ thùc vËt cã kh¶ n¨ng tÝch tô b¹c víi hÖ sè tõ 100-1000 lÇn. Mét sè ®éng vËt
th©n mÒm sèng ë biÓn cã nång ®é b¹c trong c¬ thÓ tíi 2mg/kg. B¹c còng tÝch tô trong çc h¹t sa
l¾ng. Kh¶ n¨ng hÊp thu b¹c cña c¬ thÓ ng-êi rÊt thÊp, gi÷a 0-10% do nã ë d¹ng AgCl cã ®é tan
thÊp trong d¹ dµy. B¹c cã thÓ g©y báng da vµ qua ®-êng h« hÊp cã ¶nh h-ëng tíi phæi. Do d- thõa
b¹c cã thÓ dÉn ®Õn bÖnh biÕn ®æi mµu tãc vµ da. Víi nång ®é th«ng th-êng cña b¹c trong n-íc nã
kh«ng g©y h¹i nªn kh«ng ®Æt vÊn ®Ò vÒ chØ tiªu cho phÐp theo WHO, nh-ng l¹i ®-îc qui ®Þnh ë
mét sè n-íc, vÝ dô ë §øc lµ 10g/l.
1.30. Selen
Selen lµ nguyªn tè b¸n dÉn tån t¹i ë nhiÒu d¹ng thï h×nh kh¸c nhau: ®á, ®á monoclin vµ d¹ng
kim lo¹i mµu x¸m. Selen tån t¹i ë 5 tr¹ng th¸i hãa trÞ : -2,0, + 2, + 4, +6. Hîp chÊt selen hãa trÞ
+4 lµ d¹ng hay gÆp vµ bÒn nhÊt. TÝnh chÊt hãa häc cña nã gÇn gièng víi l-u huúnh. Selen lµ lo¹i
nguyªn tè hiÕm, víi hµm l-îng kho¶ng 9 . 10 -6% trong vá tr¸i ®Êt, th-êng cïng tån t¹i trong çc
lo¹i quÆng cña kim lo¹i nÆng. Nång ®é selen trong ®Êt thay ®æi tõ 0,05 ®Õn 1200mg/kg, trung b×nh
0,1 - 10mg/kg. Selen lµ s¶n phÈm phô cña qu¸ tr×nh nhiÖt luyÖn quÆng sunfua hoÆc ®iÖn ph©n ®ång,
nickel. Selen ®-îc sö dông trong c«ng nghÖ chÕ t¹o thuû tinh mµu, tÕ bµo quang ®iÖn hoÆc phô gia
d-îc phÈm, mü phÈm, thøc ¨n.
Hµm l-îng selen trong n-¬c biÕn ®éng rÊt lín tuú thuéc vµo ®Þa chÊt cña vïng ®ã, th-êng
nhá h¬n 10g/l. Hµm l-îng Selen trong n-íc mÆt phô thuéc rÊt m¹nh vµo pH. Khi pH<3 vµ
pH>7,5 nång ®é cña nã cao. NÕu trong n-íc cã s¾t vµ 6,3 <pH <6,7 th× nã sÏ ë d¹ng s¾t selenit
kh«ng tan. Selen cã kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô trªn çc h¹t l¬ löng vµ sa l¾ng trong n-íc. Hµm l-îng
selen trong n-íc biÓn kho¶ng 0,06 - 0,12 g/l. Trong n-íc selen tån t¹i ë d¹ng selenit Se(IV) vµ
selenat Se(VI). NhiÒu lo¹i thøc ¨n nh- ngò cèc, thÞt, ç chøa selen vµ lµ nguån chÝnh cung cÊp cho
c¬ thÓ.
Selen lµ nguyªn tè vi l-îng cña c¬ thÓ ng-êi vµ lµ thµnh phÇn cÊu t¹o cña enzym glutathion
peroxidase vµ cã thÓ cña mét sè lo¹i protein kh¸c. Vitamin E kh«ng ho¹t ®éng khi kh«ng cã mÆt
selen. Selen vµ çc hîp chÊt cña nã dÔ tan vµ ®-îc hÊp thu tèt trong c¬ thÓ, trong ruét. Nång ®é
selen cao g©y ®éc. C¬ thÓ thiÕu selen sÏ ho¹t ®éng kh«ng b×nh th-êng ë gan, tim vµ c¬ b¾p. Nång
®é qui ®Þnh cña WHO vµ nhiÒu quèc gia kh¸c lµ 10 g/l trong n-íc uèng.
1.31. Sunfat
Sunfat tån t¹i trong tù nhiªn trong rÊt nhiÒu khãang vËt, lµ nguyªn liÖu cña nhiÒu th-¬ng
phÈm, trong c«ng nghÖ hãa chÊt. Sunfat th©m nhËp vµo n-íc tõ nguån n-íc th¶i, tõ qu¸ tr×nh l¾ng
®äng tõ khÝ quyÓn. Tuy nhiªn tØ träng sunfat cao nhÊt trong n-íc ngÇm cã nguån gèc tõ sù hßa tan
çc khãang vËt tù nhiªn. Nguån sunfat th©m nhËp vµo c¬ thÓ chñ yÕu do thøc ¨n, tuy cã mét sè
vïng do n-íc uèng, nguån sa l¾ng tõ kh«ng khÝ nhá.
Sunfat lµ hîp chÊt Ýt ®éc h¹i nhÊt trong n-íc. Tuy vËy khi hµm l-îng cao cã thÓ g©y ra bÖnh
®i th¸o, mÊt n-íc, g©y vÞ khã chÞu cho ®å ¨n uèng. Magie sunfat (muèi Epsom) ®· tõng ®-îc sö

dông lµm chÊt röa ruét trong thêi gian dµi. Do ¶nh h-ëng ®Õn vÞ thøc ¨n nªn nång ®é qui ®Þnh ®èi
víi sunfat lµ 400-500mg/l.
VÞ khã chÞu cña sunfat g©y ra phô thuéc vµo cation ®i kÌm, ng-ìng ph¸t hiÖn cña natri sunfat
lµ kho¶ng 250mg/l vµ cña canxi sunfat lµ 1000mg/l. Víi hÇu hÕt çc d¹ng, ng-ìng ph¸t hiÖn ®-îc
vÒ vÞ lµ 250mg/l. Ng-êi ta còng nhËn thÊy nÕu bæ sung canxi hay magie sunfat vµo n-íc cÊt sÏ c¶i
thiÖn ®-îc vÞ cña n-íc, nång ®é tèi -u cña hai lo¹i hîp chÊt sunfat trªn lµ 90-270mg/l.
1.32. Thuû ng©n
Lµ kim lo¹i ë d¹ng láng d-íi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é th-êng duy nhÊt, cã ¸p suÊt h¬i ®¸ng kÓ.
Trong líp vë tr¸i ®Êt, thuû ng©n chiÕm tØ träng kho¶ng 5.10 -5%. Do kh¶ n¨ng bay h¬i cao, thuû
ng©n ph©n bè réng kh¾p. Trong ®Êt kh«ng « nhiÔm, nång ®é thuû ng©n vµo kho¶ng 0,02 -
0,5mg/kg. Than ®¸ chøa 0,1 - 1mg/kg, trong dÇu má vµ khÝ tù nhiªn còng cã chøa mét l-îng nhá
thuû ng©n. Thuû ng©n ®-îc sö dông lµm vËt liÖu ®iÖn cùc, nhiÖt kÕ, ¸p kÕ vµ trong mét sè thiÕt bÞ
kh¸c. Nã cßn ®-îc sö dông lµm vËt liÖu hµn r¨ng ë d¹ng hçn hèng víi b¹c. Trong mét vµi tr-êng
hîp muèi cña thuû ng©n ®-îc dïng lµm xóc t¸c (s¶n xuÊt PVC, xóc t¸c thuû ng©n trªn chÊt mang
than ho¹t tÝnh) vµ chÕ t¹o pin.
Hîp chÊt thuû ng©n cã ®é tan kh¸c nhau: oxit vµ sunfua thuû ng©n hÇu nhkh«ng tan, HgCl 2
tan tèt (66g/l t¹i 20 0C).
Nång ®é thuû ng©n trong n-íc ngÇm, n-íc mÆt thÊp, th-êng nhá h¬n 0,5g/l. Nã cã thÓ tån
t¹i ë d¹ng kim lo¹i hoÆc hãa trÞ +2. Trong m«i tr-êng n-íc giµu oxy th× chñ yÕu ë d¹ng hãa trÞ
hai, trong n-íc Ýt oxy vµ pH>5 th× tån t¹i ë d¹ng kim lo¹i.
Thuû ng©n k×m h·m kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña çc nguån n-íc ngay ë møc nång ®é 18 g/l.
Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ vi sinh bÞ rèi lo¹n do sù k×m h·m ho¹t ®éng cña enzym khi cã
mÆt thuû ng©n. Mét sè vi sinh cã kh¶ n¨ng chuyÓn hãa hîp chÊt thuû ng©n v« c¬ thµnh d¹ng
methyl lµm t¨ng thªm tÝnh ®éc cña nã. T¶o vµ mét sè vi sinh trong n-íc biÓn cã kh¶ n¨ng tÝch lòy
thuû ng©n víi hÖ sè 500 -100.000 lÇn. Hµm l-îng thuû ng©n trong mét sè loµi ç biÓn cã thÓ tíi
20mg Hg/1kg. Thuû ng©n cã thÓ bÞ hÊp phô trªn çc h¹t l¬ löng vµ sa l¾ng.
L-îng thuû ng©n th©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi tõ nguån thøc ¨n n»m trong kho¶ng 2-
20mg/ngµy tuú theo çc vïng kh¸c nhau. §éc tÝnh cña thuû ng©n phô thuéc vµo d¹ng hîp chÊt hãa
häc: thuû ng©n hãa trÞ hai ®éc h¬n hãa trÞ mét, hîp chÊt h÷u c¬ ®éc h¬n hîp chÊt v« c¬ vµ phô
thuéc vµo ®é tan, tøc lµ sù ph©n bè cña chóng trong m«i tr-êng n-íc.
§éc tÝnh cña thuû ng©n lµ do t¸c dông k×m h·m ho¹t ®éng cña enzym v× nã kÕt hîp víi
nhãm sulfhydryl cña protein. Ngoµi ra nã cßn ph¸ ho¹i mµng sinh häc vµ lµm gi¶m hµm l-îng
axit ribonucleic trong tÕ bµo. §èi t-îng thuû ng©n g©y h¹i lµ thËn vµ hÖ thÇn kinh trung -¬ng.
Trong tr-êng hîp ®Æc biÖt cã thÓ chÕt ng-êi. §Çu ®éc do thuû ng©n thÓ hiÖn mÊt kh¶ n¨ng tËp
trung, tÝnh t×nh thÊt th-êng.
Thuû ng©n methyl lµ hîp chÊt rÊt ®éc do kh¶ n¨ng hßa tan tèt trong mì, thÓ hiÖn ë sù co l¹i
cña vïng mÆt, thÝnh gi¸c kÐm, mÊt trÝ nhë. Nång ®é qui ®Þnh trong n-íc uèng theo WHO vµ phÇn
phÇn lín çc quèc gia lµ 1g/l.
1.33. Molip®en
Nång ®é molip®en trong n-íc th-êng nhá h¬n 10g/l, tuy nhiªn trong vïng khai th¸c quÆng
cã thÓ lªn tíi 200 g/l. Hµm l-îng molip®en trong thøc ¨n hµng ngµy cña mét ng-êi vµo kho¶ng
100 g. Molip®en lµ nguyªn tè vi l-îng cña c¬ thÓ, mçi ngµy cÇn kho¶ng 100 -300 g ®èi víi
ng-êi lín. Molip®en kh«ng ®-îc xÕp vµo chÊt g©y ung th- qua ®-êng miÖng. Víi nång ®é 200 g/l
trong n-íc uèng kh«ng quan s¸t hiÖu øng g©y bÖnh trong thêi gian ®¸nh g¸ lµ hai n¨m. Nång ®é
giíi h¹n cña molip®en trong n-íc uèng theo WHO lµ 70g/l.
1.34. Vanadi

Vanadi lµ kim lo¹i dÎo, hãa trÞ trong çc hîp chÊt lµ 2,3,4 hoÆc 5. Hµm l-îng vanadi trong
vá tr¸i ®Êt kho¶ng 0,014%. Trong tù nhiªn nã tån t¹i ë d¹ng hîp chÊt: Vanadinit, patronit,
roscoelit vµ tån t¹i mét l-îng nhá trong than, dÇu má nªn çc c¬ së dïng than lµm nhiªn liÖu cã
ph¸t t¸n vµo khÝ quyÓn mét l-îng nhÊt ®Þnh. Hµm l-îng vanadi trong ®Êt cã gi¸ trÞ 3-310mg/kg,
trong vïng sa l¾ng cña tro cã thÓ tíi 400mg/kg.
Vanadi lµ thµnh phÇn cña mét sè hîp kim víi s¾t. Nã còng ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o mét sè xóc
t¸c vµ chÊt t¹o mµu cña thuû tinh. Vanadi th©m nhËp vµo n-íc mÆt tõ nguån n-íc th¶i vµ sa l¾ng tõ
khÝ quyÓn. N-íc m-a ë New York cã hµm l-îng 68 g/l vanadi vµo n¨m 1970 [69].
Vanadi oxit hãa trÞ 2 vµ 3 kh«ng tan trong n-íc. Kali vanadat cã ®é tan cao, 325g/l ë 20 0C.
Hµm l-îng vanadi trong n-íc biÓn n»m trong kho¶ng 0,1-2 g/l, trong n-íc mÆt, phô thuéc
vµo çc khu vùc kh¸c nhau cã gi¸ trÞ tõ 0,3 ®Õn 100g/l.
Vanadi lµ nguyªn tè vi l-îng cña c¬ thÓ ng-êi cã t¸c dông ®Õn chøc n¨ng ho¹t ®éng cña
enzym. ThiÕu vanadi dÉn tíi lo¹n nhÞp ®Ëp cña tim. Hîp chÊt vanadi cã t¸c dông g©y báng da vµ
lµm lo¹n nhÞp thë.
Gi¸ trÞ giíi h¹n nång ®é cho phÐp cña §øc lµ 50g/l trong n-íc uèng.
1.35. Xianua
Gèc xianua (CN) tån t¹i ë d¹ng muèi cña axit xianic (HCN), mét muèi cã ®é bÒn rÊt kÐm,
yÕu h¬n c¶ axit cacbonic. KhÝ HCN cã vÞ ®¾ng. Víi mét sè cation, Fe, Cu, Zn, Ag, Au....nã t¹o
thµnh nh÷ng phøc chÊt cã ®é bÒn cao, ®iÓn h×nh lµ çc hîp chÊt [Fe(CN) 6]4- vµ [Fe(CN)6]3-. Xianua
kÕt hîp víi ®-êng trong hoa qu¶, cñ g©y ravÞ ®¾ng trong çc lo¹i h¹t t¸o, anh ®µo, m¬, ®µo vµ s¾n.
Xianua (KCN, NaCN) ®-îc sö dông réng r·i trong c«ng nghÖ m¹, thuû luyÖn (chiÕt) vµng,
b¹c tõ quÆng vµ trong cã mÆt trong n-íc th¶i cña qu¸ tr×nh luyÖn cèc, luyÖn kim. Tuú thuéc vµo
d¹ng n-íc th¶i, nång ®é giíi h¹n cho phÐp ®èi víi xianua tõ 0,1 - 2mg/l.
Trõ Zn(CN)2 vµ AgCN cã ®é tan thÊp, çc hîp chÊt kh¸c cña nã cã ®é tan rÊt tèt, vÝ dô ®é tan
cña NaCN lµ 367g/l, KCN lµ 400g/l t¹i 20 0C.
Xianua tån t¹i trong n-íc ë d¹ng anion CN-, HCN hay d¹ng hîp chÊt víi kim lo¹i, th-êng
víi tæng nång ®é nhá h¬n 10g/l. Xianua tù do cã tÝnh ®éc cao h¬n so víi d¹ng hîp chÊt. TÝnh ®éc
cao cña xianua tr-íc hÕt lµ do kh¶ n¨ng t¹o phøc bÒn víi çc lo¹i enzym cã chøa s¾t. Nã còng cã
thÓ tÊn c«ng vµo liªn kÕt disulfid trong m¹ch cña ph©n tö protein. Do sù phong to¶ enzym chøa s¾t
cytochrom -oxidase dÉn ®Õn qu¸ tr×nh ngõng h« hÊp.
Nång ®é cho phÐp ®èi víi xianua trong n-íc uèng ®-îc WHO qui ®Þnh lµ 70g/l, çc n-íc
EU lµ 50g/l.
2. §éc tè h÷u c¬
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y víi sù tiÕn bé cña çc ph-¬ng tiÖn ph©n tÝch, vÝ dô s¾c kÝ khÝ, s¾c
kÝ láng cao ¸p, s¾c kÝ khÝ - khèi phæ ng-êi ta cã kh¶ n¨ng ®Þnh l-îng vµ nhËn d¹ng rÊt nhiÒu çc
hîp chÊt h÷u c¬ víi hµm l-îng thÊp trong n-íc. MÆc dï nång ®é cña çc chÊt h÷u c¬ chØ ë d¹ng
vÕt nh-ng tÝnh n¨ng ®éc h¹i cña nã rÊt lín vµ ch-a cã kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c. Trong 27 chØ
tiªu thanh tra cña NhËt vÒ n-íc sinh ho¹t th× 23 chØ tiªu lµ çc hîp chÊt h÷u c¬ [71].
Kh¶ n¨ng nhËn d¹ng vµ ®Þnh l-îng tõng lo¹i cÊu tö h÷u c¬ trong n-íc lµ rÊt khã kh¨n nªn
ng-êi ta xÕp chóng thµnh çc nhãm chÊt, mçi nhãm cã thÓ cã nh÷ng t¸c dông ®éc h¹i hay tÝnh chÊt
hãa häc gÇn nhau, vÝ dô chóng xÕp thµnh çc nhãm: hîp chÊt chøa clo; hîp chÊt b¶o vÖ thùc vËt,
hydrocacbon, hydrocacbon th¬m ®a vßng, chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt, chÊt t¹o phøc tæng hîp (nh©n
t¹o). Trong tõng nhãm çc hîp chÊt l¹i ®-îc ph©n chia nhá thµnh tõng hîp chÊt hay mét sè hîp
chÊt cã nh÷ng tÝnh chÊt riªng vÝ dô dÔ bay h¬i, cã kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh.

2.1. Hîp chÊt h÷u c¬ chøa clo
KÓ tõ gi÷a thÕ kû 20, hîp chÊt h÷u c¬ chøa clo ®-îc sö dông rÊt réng r·i trong kü thuËt:
dung m«i, chÊt tÈy röa, chÊt lµm l¹nh, chÊt dËp ch¸y, chÊt b¶o vÖ thùc vËt, hãa chÊt c¬ b¶n trong
c«ng nghÖ hãa häc. PhÇn lín l-îng clo s¶n xuÊt ra ®-îc dïng cho qu¸ tr×nh tæng hîp s¶n phÈm clo
h÷u c¬. Çc hîp chÊt h÷u c¬ chøa br«m, flo Ýt gÆp h¬n nh-ng còng ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh.
PhÇn lín nh÷ng hîp chÊt clo lµ nh÷ng chÊt kh«ng tan trong n-íc, khèi l-îng riªng lín, tøc lµ cã
tÝnh bÒn cao. Hîp chÊt h÷u c¬ clo m¹ch th¼ng (vµ cña br«m) cã tÝnh ®éc cao. H÷u c¬ chøa flo lµ
chÊt ph¸ huû tÇng oz«n. H÷u c¬ m¹ch vßng (th¬m) chøa clo còng ®éc vµ cã t¸c dông g©y ung th-.
Hîp chÊt h÷u c¬ chøa clo chñ yÕu cã nguån gèc tæng hîp, tuy vËy nã cã thÓ h×nh thµnh trong qu¸
tr×nh khö trïng n-íc b»ng clo tõ çc hîp chÊt trong n-íc (axit humic, fulvic) do qui tr×nh kü thuËt
kh«ng hîp lý. Hîp chÊt chøa clo kh¸ phong phó: clo - alkan, clo-ethen, clo-aromat. Cã thÓ liÖt kª
mét sè lo¹i hîp chÊt ®iÓn h×nh lµ: cacbon tetraclo, dicloromethan, 1,1-dicloroethan, 1,2-
dicloroetan, 1,1,1-tricloroetan, vinyl clorid, 1,1-dicloroetan, 1,2- dicloroeten, tricloroeten,
tetracloroeten. Trong çc hîp chÊt ®ã d¹ng trihalomethan (THM) ®-îc quan t©m nhiÒu v× tÝnh ®éc
cña nã. Nh÷ng hîp chÊt kÓ trªn cã t¸c dông ®éc kh¸c nhau, ®Æc biÖt g©y ung th-. Nång ®é giíi h¹n
trong n-íc uèng ®-îc çc quèc gia qui ®Þnh kh¸c nhau tõ mét vµi ®Õn vµi chôc g /l.
Hîp chÊt clo cã kh¶ n¨ng hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh lµ hä chÊt cã çc ph©n tö l-îng kh¸c
nhau, cã tÝnh ph©n cùc kh¸c nhau trong n-íc, chóng cã kh¶ n¨ng t-¬ng t¸c víi than ho¹t tÝnh, b»ng
ph-¬ng ph¸p hÊp phô ng-êi ta cã thÓ t¸ch chóng ra khái n-íc vµ tiÕn hµnh ®Þnh l-îng. §Æc tr-ng
cña nhãm chÊt nµy lµ so víi çc chÊt ph©n cùc, çc hîp chÊt kh«ng ph©n cùc th-êng bÞ hÊp phô
tr-íc ®ã trªn çc h¹t sa l¾ng vµ cã xu h-íng tÝch tô trong c¬ thÓ. PhÇn lín chóng thuéc d¹ng khã
sinh huû vµ cã tÝnh ®éc. Mét sè s«ng ë §øc (Rhein) cã hµm l-îng hä chÊt trªn ®Õn 130 g /l. ChØ
tiªu giíi h¹n trong n-íc uèng lµ 40g /l.
Hîp chÊt h÷u c¬ clo cã kh¶ n¨ng chiÕt t¸ch: kh¸c víi hä chÊt trªn chØ ë biÖn ph¸p lµm giµu
b»ng ph-¬ng ph¸p chiÕt víi dung m«i thÝch hîp vµ th-êng cã nång ®é nhá h¬n, cã tÝnh chÊt t-¬ng
tù nh- lo¹i trªn vÒ ®éc tÝnh vµ mét sè tÝnh chÊt hãa häc. Nång ®é çc nhãm chÊt nµy trong n-íc
mÆt ë §øc tõ 1983-1986 nh»m trong kho¶ng 30-80g /l [69].
Hîp chÊt h÷u c¬ - halogen dÔ bay h¬i bao gåm rÊt nhiÒu chÊt h÷u c¬ chøa clo, br«m, flo:
C2H3Cl3, C2H3Cl3 , C2Cl4, CH2Cl2, CHCl3, CCl4... Çc hîp chÊt nµy lµ dung m«i tÈy röa mì trªn bÒ
mÆt kim lo¹i, v¶i vµ mét sè vËt liÖu kh¸c. Chóng lµ çc chÊt kh«ng mµu, dÔ bèc h¬i, cã vÞ ngät, ®é
tan thÊp, th©m nhËp vµo n-íc qua n-íc th¶i vµ tõ kh«ng khÝ. Kh¶ n¨ng khuÕch t¸n cña chóng trong
n-íc ngÇm còng ®¸ng kÓ. TÝnh -a mì cña hîp chÊt nµy rÊt cao.
Chóng thÓ hiÖn ®éc tÝnh ®èi víi ng-êi th«ng qua ®-êng tiªu hãa, h« hÊp hoÆc qua da.
Nång ®é giíi h¹n cña hîp chÊt h÷u c¬ - halogen trong n-íc ®-îc qui ®Þnh kh¸c nhau ë tõng
n-íc, vÝ dô ë §øc lµ 10g /l, víi triclormetan lµ 3g /l.
Hîp chÊt biphenyl chøa nhiÒu clo (polychlorinated biphenyl PCB) PCB lµ dÉn xuÊt cña hîp
chÊt biphenyl ®-îc g¾n nhiÒu clo ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau, lµ hîp chÊt hãa häc nh©n t¹o. Hä cña nã
cã tÊt c¶ 209 hîp chÊt. PCB ®-îc sö dông trong nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp do tÝnh bÒn hãa vµ bÒn
nhiÖt cña nã: C«ng nghiÖp ®iÖn (tô ®iÖn, biÕn thÕ), b«i tr¬n, dÇu phanh, chÊt dÎo hãa s¬n, nhùa, phô
gia cña chÊt diÖt c«n trïng. MÆc dï ¸p dông nhiÒu biÖn ph¸p tinh chÕ nh-ng s¶n phÈm PCB vÉn lÉn
çc t¹p chÊt naphthalin vµ dibenzofuran ®· clo hãa. PCB cã ®é bÒn cao, khã bÞ sinh huû, khi ®èt
ch¸y 600-9000C sinh ra s¶n phÈm clordibenzofuran vµ clordibenzo-p-dioxin. NhiÒu n-íc cÊm hay
h¹n chÕ sö dông PCB.
Trong n-íc PCB chøa nhiÒu clo th× ®é tan gi¶m vµ rÊt bÒn trong n-íc bÒ mÆt, bÞ hÊp phô
m¹nh trªn çc h¹t sa l¾ng, l¬ löng, rong, t¶o. Do tÝnh -a mì nªn chóng tÝch tô trong c¬ thÓ ®éng
vËt. Trong nhiÒu lo¹i ç biÓn hµm l-îng PCB cã thÓ lªn tíi 1mg/kg. Ng-êi ta cho r»ng PCB lµ t¸c
nh©n g©y ung th-.
2.2. ChÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ hä chÊt liªn quan

ChÊt b¶o vÖ thùc vËt lµ çc chÊt h÷u c¬ tæng hîp cã cÇu tróc hãa häc ®a d¹ng. Ngoµi thµnh
phÇn cacbon, hydro chóng cßn chøa çc nguyªn tè l-u huúnh, photpho, clo, nit¬. Chóng thÓ hiÖn
tÝnh ®éc hoÆc t¸c ®éng tiªu cùc lªn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¬ thÓ sinh vËt. ngoµi ra chóng cã çc
®Æc tÝnh: linh ®éng, tr¬ vµ tÝch lòy . Ng-êi ta cho r»ng nhiÒu hîp chÊt lo¹i nµy vµ c¶ s¶n phÈm ph©n
huû cña chóng lµ t¸c nh©n g©y ung th-.
Hä chÊt nµy cã tÝnh chän läc cho tõng ®èi t-îng cô thÓ vµ cã tªn t-¬ng øng: chÊt chèng vi
khuÈn (bactericide), chèng nÊm mèc (fungicide), chèng t¶o, ®¬n bµo (algicide), chèng c«n trïng
(insecticide), diÖt cá (herbicide). Chñng lo¹i cña hîp chÊt trªn rÊt ®a d¹ng, cã hîp chÊt ®· tõng sö
dông nay bÞ cÊm vµ ch¾c ch¾n trong t-¬ng lai sÏ l-u hµnh thªm nhiÒu lo¹i míi.
Pentaclorphenol (PCP) : chÊt cã d¹ng tinh thÓ kh«ng mµu, lµ dÉn xuÊt cña hydrocacbon
th¬m chøa clo (C6HCl5O), cã ®é tan 2,0 g/l (20 0C ) dïng lµm chÊt diÖt nÊm, khö trïng, b¶o qu¶n
gç.
Nã bÒn trong m«i tr-êng n-íc, tuú thuéc ®iÒu kiÖn m«i tr-êng tån t¹i tõ vµi tuÇn ®Õn vµi
th¸ng. Nã cã kh¶ n¨ng bÞ quang ph©n t¹o ra s¶n phÈm cã ph©n tö l-îng thÊp h¬n vµ cã thÓ bÞ sinh
huû. Nã ®-îc tÝch tô trong rong, t¶o, ç vµ chÊt sa l¾ng.
PCP tån t¹i trong çc bé phËn phæi, d¹ dµy, ruét, t¸c ®éng ®éc lªn chu tr×nh thë. §éc tÝnh ®èi
víi thùc vËt do c¬ chÕ k×m h·m qu¸ tr×nh quang hîp. PCP ®éc víi ç, ®Æc biÖt lµ d¹ng muèi natri,
víi nång ®é 70 g/l ®· giÕt chÕt mét sè loµi ç.
Nång ®é giíi h¹n cho phÐp trong n-íc theo WHO lµ 9 g/l, cña mét sè quèc gia lµ 1-5 g/l.
Lindan cã c«ng thøc hãa häc C6H6Cl6. trong qu¸ tr×nh chÕ t¹o sinh ra ba d¹ng ®ång ph©n (,
, ) trong ®ã chØ cã d¹ng  lµ cã t¸c dông diÖt c«n trïng. Lindan kh«ng cã mµu vµ mïi, ®é tan lµ
7mg/l t¹i 200C. Do dÔ bay h¬i nªn lindan ®-îc t×m thÊy trong n-íc m-a. Nã ®-îc gi÷ l¹i (hÊp phô)
tèt trong ®Êt nªn n-íc mÆt vµ n-íc ngÇm chøa rÊt Ýt lindan. Ngoµi dïng cho môc ®Ých b¶o vÖ c©y
trång, gia sóc, lin®an cßn ®-îc dïng ®Ó b¶o qu¶n gç. Ng-êi ta cho r»ng nã lµ t¸c nh©n g©y ung th-.
Nång ®é cho phÐp trong n-íc uèng theo WHO lµ 2g/l, çc quèc gia kh¸c tõ 1-5 g/l.
Aldrin lµ chÊt diÖt c«n trïng cã c«ng thøc hãa häc lµ C 12H8Cl6O nã còng ®-îc sö dông ®Ó b¶o
qu¶n gç. Aldrin rÊt dÔ chuyÓn hãa thµnh dieldrin trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng cña m«i tr-êng vµ
trong c¬ thÓ. Tõ n¨m 1970 mét sè quèc gia ®· ®×nh chØ hoÆc h¹n chÕ sö dông, nhÊt lµ trong n«ng
nghiÖp.
C¬ chÕ ph¸t huy ®éc tÝnh cã nhiÒu d¹ng, ®èi t-îng tÊn c«ng cña nã lµ gan vµ hÖ thÇn kinh.
Nång ®é giíi h¹n trong n-íc uèng theo WHO lµ 0,03g/l.
Metolaclor cã c«ng thøc hãa häc C 15H22ClNO2 d¹ng láng nhít, cã ®é tan 530mg/l, cã t¸c
dông diÖt cá ®Æc hiÖu. ChÊt nµy cã tÝnh linh ®éng cao vµ cã kh¶ n¨ng thÊm tíi nguån n-íc ngÇm.
Giíi h¹n nång ®é trong n-íc uèng theo WHO lµ 10g/l.
Malathion cã c«ng thøc hãa häc lµ C 10H19O6PS2, d¹ng láng, nhít, cã mµu vµng, mïi tái, ®é
tan 145mg/l. §éc tÝnh ph¸t huy qua tiÕp xóc ®èi víi c«n trïng ph¸ ho¹i hoa qu¶, rau mµu.
Malathion dÔ bÞ thuû ph©n vµ quang ph©n, ®é bÒn kÐm. Thêi gian b¸n huû kho¶ng 24 giê. Thuû
ph©n x¶y ra ®¸ng kÓ ë pH <5 vµ pH >7. ChÊt nµy cã thÓ bÞ sinh huû do nhãm photpho trong ph©n
tö.
Parathion cã c«ng thøc C10H14NO5PS, cã mµu vµng nh¹t, cã mïi phenol (h¾c), chÊt diÖt c«n
trïng cho rau, qu¶ nh÷ng loµi c¾n vµ hót. §é tan cña nã trong n-íc lµ 24mg/l (25 0C). Sù thuû ph©n
cña parathion phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, vÝ dô t¹i pH = 5, ë 20 0C thêi gian b¸n huû lµ 690
ngµy, cßn ë pH = 9 lµ 2,7 giê. Parathion cã kh¶ n¨ng g©y ®éc cÊp tÝnh, liÒu 100mg cã kh¶ n¨ng lµm
chÕt ng-êi lín.
Simazin cã c«ng thøc hãa häc C7H12ClN5, d¹ng bét mµu s¸ng kh«ng mïi, sö dông lµm chÊt
diÖt cá trong n-íc vµ ®Êt. T¸c dông diÖt cá lµ do k×m h·m qu¸ tr×nh quang hîp, sö dông kh¸ réng ë

nhiÒu n-íc. §é tan trong n-íc cña nã lµ 5mg/l. Qu¸ tr×nh thuû ph©n cña simazin chËm c¶ ë trong
®Êt vµ n-íc.
Giíi h¹n nång ®é trong n-íc uèng theo WHO lµ 2g/l.
2.3. Hydrocacbon
Hydrocacbon lµ hîp chÊt hãa häc chñ yÕu tõ çc nguyªn tè cacbon vµ hydro: chóng lµ çc
hîp chÊt no, kh«ng no, m¹ch vßng, m¹ch nh¸nh vµ thuéc hä th¬m. Hydrocacbon lµ thµnh phÇn chñ
yÕu cña dÇu má, khÝ ®èt vµ lµ hçn hîp nhiÒu cÊu tö. VÝ dô x¨ng gåm kho¶ng 150 cÊu tö no vµ
kh«ng no víi m¹ch tõ 5-12 nguyªn tö cacbon. Ngoµi nhiªn liÖu nã cßn ®-îc sö dông lµm dung
m«i, dÇu mì b«i tr¬n vµ nhiÒu môc ®Ých kh¸c.
Hydrocacbon còng lµ s¶n phÈm sinh hãa cña vi sinh vµ thùc vËt trong tù nhiªn. Trong m«i
tr-êng n-íc chóng lµ chÊt kþ n-íc, kh«ng ph©n cùc, tån t¹i ë tr¹ng th¸i tan, nhò hoÆc næi tù do khi
nång ®é lín. Sù suy gi¶m nång ®é cña chóng trong n-íc lµ do bèc h¬i ®èi víi çc chÊt nhÑ vµ hÊp
phô trªn çc h¹t huyÒn phï. Chóng dÔ bÞ sinh huû theo nh÷ng c¬ chÕ rÊt phøc t¹p bëi çc chñng
lo¹i vi sinh yÕm khÝ hay -a khÝ. Çc chñng lo¹i vi sinh sö dông nguån hydrocacbon lµm c¬ chÊt,
cïng víi mét sè chÊt dinh d-ìng (N,P,K) vµ n¨ng l-îng (hãa häc, quang n¨ng) dÓ tæng hîp çc tÕ
bµo trong qu¸ tr×nh sinh s¶n vµ ph¸t triÓn. Hydrocacbon còng tham gia mét sè qu¸ tr×nh oxy hãa
hãa häc, quang hãa vµ t¹o ra mét sè s¶n phÈm dÔ sinh huû vµ cã thÓ t¹o ra CO2. Hydrocacbon
m¹ch th¼ng hoÆc Ýt nh¸nh dÔ sinh huû h¬n çc lo¹i kh¸c.
§éc tÝnh cña hydrocacbon m¹ch th¼ng thÊp h¬n lo¹i th¬m- benzen cã kh¶ n¨ng g©y ung th-.
Benzen ®-îc sö dông lµm nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu hîp chÊt hãa häc. Nã cã trong dÇu
má, khÝ th¶i cña çc ph-¬ng tiÖn giao th«ng lµ nguån « nhiÔm chÝnh cña m«i tr-êng. Nguån nhiÔm
bÈn benzen vµo n-íc lµ do n-íc th¶i c«ng nghiÖp vµ tõ khÝ quyÓn. Nång ®é benzen trong n-íc
th-êng nhá h¬n 5g/l.
§èi víi ng-êi nång ®é benzen cao g©y ®éc cÊp tÝnh cho hÖ thÇn kinh trung -¬ng, nång ®é
thÊp g©y ®éc hÖ m¸u dÉn ®Õn bÖnh b¹ch cÇu. Benzen lµ t¸c nh©n g©y ung th-.
Nång ®é giíi h¹n cña benzen trong n-íc uèng theo WHO lµ 10g/l.
Toluen ®-îc sö dông lµm dung m«i vµ cã mÆt trong dÇu má. Nång ®é toluen trong n-íc
ngÇm, n-íc mÆt cã thÓ ®¹t vµi g/l, ë n¬i gÇn ®iÓm th¶i cã nång ®é cao h¬n. Nguån « nhiÔm chÝnh
®èi víi n-íc lµ tõ khãi th¶i, ph-¬ng tiÖn giao th«ng vµ n-íc th¶i c«ng nghiÖp. Toluen ®-îc hÊp thô
hßan toµn trong ®-êng tiªu hãa vµ nhanh chãng ph©n bè ®Òu kh¾p c¬ thÓ, nhÊt lµ trong çc m« mì.
Trong c¬ thÓ nã ®-îc chuyÓn hãa vµ th¶i qua ®-êng tiÓu.
Nång ®é giíi h¹n trong n-íc uèng theo WHO lµ 700g/l.
Xylen ®-îc sö dông lµm dung m«i, lµ thµnh phÇn trong x¨ng dÇu vµ lµ nguyªn liÖu trung
gian ®Ó s¶n xuÊt mét sè hãa chÊt. Trong n-íc mÆt, n-íc ngÇm nång ®é cña xylen cã thÓ tíi 8g/l, ë
vïng « nhiÔm cã thÓ tíi vµi mg/l. Nguån g©y nhiÔm cho n-íc chñ yÕu tõ kh«ng khÝ, thÝ th¶i cu¶ çc
ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, giao th«ng.
Xylen th©m nhËp vµo c¬ thÓ qua ®-êng h« hÊp, ph©n bè ®Òu kh¾p c¬ thÓ, chñ yÕu trong m«
mì, chuyÓn hãa vµ th¶i qua n-íc tiÓu. Nång ®é giíi h¹n trong n-íc uèng theo WHO lµ 500g/l.
Ngoµi ra hîp chÊt styren, ethyl benzen còng lµ nh÷ng ®¹i diÖn cho hä chÊt hydrocacbon
trong n-íc. Nång ®é giíi h¹n trong n-íc theo WHO ®èi víi ethylbenzen lµ 300g/l vµ styren lµ
20g/l.
2.4. Hydrocacbon th¬m ®a vßng
Hydrocacbon th¬m ®a vßng (polynuclear aromatic hydrocacbon, PAH) lµ çc hîp chÊt chøa
Ýt nhÊt ba nh©n benzen vµ ngoµi thµnh phÇn cacbon chØ cßn chøa thªm hydro. Trong mét sè tr-êng

hîp cã thÓ cã nh©n chøa 5 nguyªn tö cacbon tham gia vµo cÊu tróc. Hä chÊt nµy bao gåm c¶ tr¨m
hîp chÊt.
VÒ ph-¬ng diÖn ph©n tÝch, ng-êi ta míi nhËn d¹ng vµ ®Þnh l-îng ®-îc 6 hîp chÊt cã liªn
quan trùc tiÕp ®Õn m«i tr-êng n-íc: fluoranthen (C 16H10), benzo (a) pyren (C20H12), benzo (b)
fluoranthen (C20H12), benzo(k) fluoranthen (C20H12), benzo (ghi) perylen (C22H12) vµ indeno (1,2,3 -
cd) pyren (C22H12).
PAH tån t¹i trong nhiªn liÖu khãang ®-îc h×nh thµnh do qu¸ tr×nh vi sinh hµng ngµn n¨m
trong than. Nã còng h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh ®èt kh«ng triÖt ®Ó cña dÇu, nhiÖt ph©n than ®¸ hoÆc
mét sè hîp chÊt h÷u c¬ vµ do qu¸ tr×nh tæng hîp vi sinh.
§é tan cña PAH trong n-íc rÊt thÊp, cì kho¶ng mg/l vµ gi¶m khi sè l-îng nguyªn tö cacbon
trong ph©n tö t¨ng. §é tan cña fluoranthen lµ 260 g/l trong khi cña benzo (ghi) perylen lµ 0,3
g/l.
Trong n-íc chóng kh«ng tan vµ bÞ hÊp phô trªn çc h¹t sa l¾ng. Chóng cã kh¶ n¨ng bÞ quang
ph©n vµ cã thÓ bÞ oxy hãa hãa häc. L-îng PAH chÝnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ng-êi lµ tõ nguån thøc
¨n. TÝnh n¨ng ®éc h¹i cña nã ch-a ®¸nh gi¸ ®-îc nhiÒu, chØ míi x¸c ®Þnh ®-îc lµ benzo (a) pyren
lµ chÊt g©y ung th- côc bé. Nång ®é giíi h¹n trong n-íc nhiÒu quèc gia qui ®Þnh lµ nhá h¬n 1 g/l,
víi benzo (a) pyren theo WHO lµ 0,7 g/l.
2.5. ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt
Lµ nguyªn liÖu s¶n xuÊt çc chÊt tÈy röa, kh¸c víi xµ phßng cã tÝnh kiÒm chÊt tÈy röa cã tÝnh
trung tÝnh vµ ho¹t tÝnh bÒ mÆt. TÝnh chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt lµ c¬ së cña øng dông cho qu¸ tr×nh tÈy
röa. Chóng cã kh¶ n¨ng hßa tan tèt trong n-íc vµ hiÖn nay ®-îc qui ®Þnh b¾t buéc lµ cã kh¶ n¨ng
bÞ ph©n huû do vi sinh vËt.
ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt bao gåm hai phÇn chÝnh, ph©n th©n dµi kþ n-íc -a mì cã ¸i lùc víi
chÊt g©y bÈn vµ phÇn -a n-íc, kþ mì cã t¸c dông t¹o nhò. PhÇn kþ n-íc trong ph©n tö chÊt ho¹t
®éng bÒ mÆt. lµ m¹ch hydrocacbon no (cã thÓ cã m¹ch nh¸nh hay vßng benzen) cã kh¶ n¨ng hÊp
phô tèt trªn çc vËt g©y bÈn. PhÇn -a n-íc cã thµnh phÇn hãa häc rÊt kh¸c nhau, ng-êi ta chia
chóng thµnh bèn lo¹i: lo¹i ©m, lo¹i d-¬ng, lo¹i trung tÝnh vµ lo¹i l-ìng tÝnh.
Lo¹i l-ìng tÝnh chØ chiÕm mét tØ träng kh«ng ®¸ng kÓ (2%). Kh¸i niÖm chÊt tÈy röa
(detergent) th-êng ®-îc dïng ®Ó chØ chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt r¾n d¹ng ©m. ChÊt nµy cã kh¶ n¨ng tù
ph©n huû kÐm (kho¶ng 30%). Çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt dïng trong chÊt tÈy röa hiÖn nay yªu cÇu
cã ®é sinh huû tõ 95-98%. ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt th-êng lµ hçn hîp cña c¶ bèn lo¹i kÓ trªn, riªng
lo¹i ©m vµ trung tÝnh cã thÓ chiÕm ®Õn 90%, chóng ®-îc sö dông lµm chÊt tÈy röa, chÊt t¹o nhò,
chÊt ph©n t¸n, chÊt trî tuyÓn næi vµ thÊm -ít.
ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng ©m
Lµ hydrocacbon m¹ch dµi cã chøa çc nhãm chøc sulfonat, sunfat vµ cacboxylat. Khi tan
trong n-íc do qu¸ tr×nh ph©n li, m¹ch hydrocacbon mang ®iÖn tÝch ©m. §¹i diÖn cho lo¹i chÊt nµy
lµ alkylbenzen sulfonat m¹ch th¼ng (LAS). Lo¹i nµy th-êng lµ hçn hîp cña çc lo¹i isomer kh¸c
nhau, nªn viÖc x¸c ®Þnh tõng cÊu tö riªng lÎ kh«ng cã ý nghÜa nhiÒu l¾m, chóng th-êng ®-îc x¸c
®Þnh theo tæng b»ng ph¶n øng víi chÊt mµu methylen xanh vµ kÕt qu¶ nhËn ®-äc lµ chÊt cã ho¹t
tÝnh víi methylen xanh (methylene blue active substances MBAS). Khi chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng
©m ph¶n øng víi methylen xanh sÏ t¹o ra muèi cã mµu xanh, ph¶n øng kh«ng chØ x¶y ra víi nhãm
sulfonat mµ c¶ víi lo¹i alkyl sunfat. Muèi cña nã t¹o thµnh tan trong dung m«i chloroform vµ
c-êng ®é mµu tØ lÖ víi nång ®é.
Trong m«i tr-êng n-íc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng ©m ph¶n øng víi d¹ng d-¬ng t¹o ra çc
s¶n phÈm kh«ng tan vµ chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt trªn çc chÊt r¾n(sÐt).
MÆc dï chóng cã tÝnh sinh huû cao nh-ng vÉn tån t¹i mét l-îng nhÊt ®Þnh trong n-íc th¶i,
nã lµm t¨ng c-êng tÝnh ®éc cña çc ®éc chÊt kh¸c vµ ¶nh h-ëng tiªu cùc ®Õn ®êi sèng cña thuû

sinh, ®Æc biÖt víi mét sè loµi ç, chóng cã thÓ bÞ ngé ®éc víi nång ®é d-íi 1mg/l. Nång ®é cña
chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt ©m cho phÐp trong n-íc uèng lµ d-íi 0,2mg/l.
ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng d-¬ng
Thµnh phÇn ho¹t ®éng cña lo¹i chÊt nµy mang ®iÖn d-¬ng, chñ yÕu lµ çc nhãm amoni,
phosphoni, sulfoni. Chóng ph¶n øng víi disulfin xanh vµ kÕt qu¶ ®-îc ®¸nh gi¸ theo chØ sè chÊt cã
ho¹t tÝnh víi disulfin xanh (disulfin blue active substances DSBAS). ChÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng
d-¬ng ®-îc sö dông lµm chÊt tÈy trïng, chèng mïi h«i, chÊt t¹o nhò vµ ph©n t¸n. Trong m«i tr-êng
n-íc, çc chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt d¹ng d-¬ng kÕt hîp víi d¹ng ©m t¹o ra s¶n phÈm kh«ng tan,
chóng cã kh¶ n¨ng sinh huû cao vµ kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô trªn chÊt r¾n lín. D¹ng s¶n phÈm céng hîp
Ýt ®éc h¹i h¬n so víi nã ë tr¹ng th¸i ®éc lËp.
Ngay c¶ khi nång ®é thÊp, chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt còng lµ t¸c nh©n g©y k×m h·m qu¸ tr×nh
hÊp thô oxy cña n-íc tõ khÝ quyÓn, nhÊt lµ trong qu¸ tr×nh xö lý n-íc th¶i do qu¸ tr×nh tÝch tô cña
chóng trªn bÒ mÆt ph©n çch pha khÝ/ n-íc. B¶n th©n chóng ®Çu ®éc vµ t¨ng c-êng tÝnh dÇu ®éc
cña çc ®éc tè kh¸c ®èi víi ç vµ çc vi sinh trong n-íc. Chóng cßn lµ nguån photphat thóc ®Èy
hiÖn t-îng phó d-ìng trong n-íc mÆt vµ g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh xö lý n-íc th¶i do t¹o bät.
3. Nguån n-íc
N-íc tån t¹i trong tù nhiªn hoÆc sö dông cho bÊt kú môc ®Ých nµo còng ®Òu chøa çc t¹p
chÊt ë mét møc ®é nµo ®ã. T¹p chÊt trong n-íc cã nguån gèc tõ chÊt th¶i do con ng-êi t¹o ra vµ cã
nguån gèc tõ thiªn nhiªn trong suèt chu tr×nh cña n-íc.
ThÓ tÝch n-íc trªn tr¸i ®Êt hÇu nhkh«ng thay ®æi, ®¹i l-îng thay ®æi lµ chÊt l-îng cña n-íc
vµ kh¶ n¨ng ®¸p øng trong hßan c¶nh cô thÓ. N-íc lu«n ®-îc tuÇn hßan theo mét chu tr×nh.
97,5% n-íc trªn tr¸i ®Êt n»m ë ®¹i d-îng vµ nhiÔm mÆn. Trong 2,5% n-íc kh«ng nhiÔm
mÆn th× 3/4 tån t¹i ë d¹ng b¨ng ë hai cùc tr¸i ®Êt vµ trªn nói cao, trong 1/4 cßn l¹i th× 96% tån t¹i
ë d-íi bÒ mÆt (ngÇm) chØ cã 4% lµ ë s«ng, ngßi ao, hå (n-íc mÆt), vÒ tæng thÓ n-íc mÆt chiÕm
kho¶ng 1% vµ n-íc ngÇm chiÕm 24% cña l-îng n-íc kh«ng bÞ nhiÔm mÆn. Trong sè n-íc d-íi
mÆt ®Êt, sè l-îng n-íc n»m trong ®Êt (®é Èm) còng t-¬ng ®-¬ng víi l-îng n-íc mÆt. Chu tr×nh cña
n-íc ®-îc vËn hµnh nh- sau: Nhê n¨ng l-îng mÆt trêi, n-íc tõ ®¹i d-¬ng, s«ng, ngßi, ao, hå, ®Êt,
l¸ c©y bèc h¬i vµo khÝ quyÓn. ë mét ®é cao nhÊt ®Þnh do nhiÖt ®é thÊp h¬n so víi mÆt ®Êt nªn h¬i
n-íc ng-ng tô t¹o ra ®¸m m©y vµ r¬i xuèng (m-a). Kho¶ng 80% l-îng m-a r¬i trùc tiÕp xuèng
®¹i d-¬ng t-¬ng ®-¬ng víi tØ lÖ diÖn tÝch cña nã trªn tr¸i ®Êt, phÇn cßn l¹i r¬i xuèng ®Êt. §ã chÝnh
lµ l-îng n-íc cung cÊp cho ®Êt ®ai, n-íc ngÇm, s«ng suèi, ao, hå vµ mét phÇn trong sè ®ã ®-îc
xö dông cho ng-êi, ®éng vËt, c©y cèi ®Ó duy tr× sù tån t¹i, ph¸t triÓn. Chu tr×nh ho¹t ®éng kh«ng
ngõng vµ nguån n-íc lu«n ®-îc ®æi míi. M-a nhiÒu th× mùc n-íc s«ng vµ mùc n-íc ngÇm (dù tr÷
n-íc ngÇm, tÇng n-íc ngÇm) lín do qu¸ tr×nh thÈm thÊu vµo ®Êt dÔ dµng h¬n. N¾ng h¹n, Ýt m-a th×
c¶ hai lo¹i n-íc trªn ®Òu gi¶m.
HÇu nh- tÊt c¶ çc nguån n-íc ngät ®Òu cã nguån gèc tõ n-íc m-a ë vïng l-u vùc
(catchment area), ®ã lµ diÖn tÝch ®Êt th-êng lµ gi÷a çc vïng ®åi nói mµ khi m-a xuèng n-íc ®-îc
gom ch¶y vÒ mét nguån s«ng nµo ®ã. Mét s«ng chÝnh cã thÓ bao gåm mét hÖ thèng s«ng nhá vµ
mét l-u vùc nhá. Mçi l-u vùc nhá cã ®Æc ®iÓm riªng vÒ ®Êt ®ai, khãang vËt vµ ph-¬ng thøc canh
t¸c, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn chÊt l-îng cña n-íc. ChÊt l-îng n-íc ch¶y
qua çc tiÓu l-u vùc kh¸c nhau lµ kh¸c nhau vµ biÕn ®éng khi hßa chung trong dßng s«ng lín.
N-íc cã b¶n chÊt hãa häc kh¸c nhau ®èi víi mçi tiÓu l-u vùc. DiÔn biÕn cña n-íc m-a sau khi tiÕp
xóc víi mÆt ®Êt cã thÓ theo 3 d¹ng sau:
- §-îc gi÷ l¹i trªn mÆt ®Êt d-íi d¹ng ®é Èm cña ®Êt ®ai, d¹ng tuyÕt, ®ãng b¨ng vµ mét phÇn
bÞ bay h¬i l¹i vµo khÝ quyÓn.
- D¹ng b¨ng, tuyÕt lµ nguån n-íc quan träng cho çc vïng cã khÝ hËu l¹nh.

- Tõ çc l-u vùc, n-íc m-a ch¶y theo çc hÖ thèng dÉn n-íc nhá vµa çc s«ng lín, ao, hå t¹o
ra nguån n-íc mÆt. Mét phÇn nguån n-íc nµy bèc h¬i, thÊm vµo ®Êt trë thµnh n-íc ngÇm vµ ch¶y
vÒ biÓn.
- N-íc thÊm qua ®Êt, tÝch tô l¹i trong ®Êt, ®¸ xèp. Thêi gian tån t¹i trong líp ®Êt ®¸ xèp cã
thÓ rÊt ng¾n (vµi ngµy), cã thÓ rÊt l©u (triÖu n¨m). Nguån n-íc ngÇm cã thÓ thãat ra khái lßng ®Êt
do hiÖn t-îng mao m¹ch thÊm lªn líp mÆt, do c©y cèi thùc vËt hót vµ nh¶ l¹i vµo kh«ng khÝ, cã thÓ
ch¶y ra theo m¹ch n-íc ngÇm hßa nhËp l¹i vµo n-íc mÆt, vµo n-íc biÓn vµ do ho¹t ®éng khoan hót
n-íc cña con ng-êi.
Nguån n-íc cung cÊp cho ho¹t ®éng cña con ng-êi v× vËy tõ hai nguån chÝnh : n-íc ngÇm
vµ n-íc mÆt, chóng cã liªn quan víi nhau. Mçi nguån ®Òu cã nh÷ng -u viÖt vµ nh-îc ®iÓm tïy
thuéc vµo môc ®Ých sö dông v× mçi nguån ®Òu cã nh÷ng ®Æc tr-ng riªng.
3.1- N-íc mÆt
N-íc mÆt lµ kh¸i niÖm ®èi víi n-íc trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ë d¹ng ch¶y (s«ng, suèi, m-¬ng,
m¸ng) hay n-íc lÆng (ao, hå, ®Çm, ruéng). N-íc mÆt cã nguån gèc tõ nguån n-íc ch¶y trµn tõ çc
l-u vùc do m-a ®Õn çc nguån n-íc hay do m-a trùc tiÕp xuèng nguån. N-íc mÆt cã nguån gèc tõ
n-íc ngÇm do nguån d- thõa ®é Èm trong ®Êt hoÆc do sù th¶i n-íc ngÇm tõ çc tÇng n-íc cã ¸p
suÊt cao h¬n søc chøa cña nã.
N-íc m-a lµ lo¹i n-íc chøa Ýt t¹p chÊt trong tÊt c¶ çc nguån n-íc, nã chØ chøa mét Ýt bôi,
cacbon dioxit, l-u huúnh dioxit, oxit nit¬, axit nitric, axit sunfuric, l-îng vÕt mét sè t¹p chÊt muèi
biÓn, v× vËy nªn chÊt l-îng n-íc mÆt Ýt bÞ ¶nh h-ëng bëi n-íc m-a. ChÊt l-îng n-íc mÆt bÞ t¸c
®éng bëi hai giai ®o¹n lµ ch¶y tíi nguån vµ thêi gian l-u gi÷ t¹i nguån ®ã. ë çc dßng ch¶y vµ
nguån lÆng n-íc còng cã sù biÕn ®éng kh«ng gièng nhau, chÊt l-îng n-íc mÆt phô thuéc vµo yÕu
tè khÝ hËu, ®Þa lý vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng-êi.
Khi tiÕp xóc, ch¶y trªn mÆt ®Êt hay thÊm qua ®Êt, ®¸ n-íc hßa tan hoÆc cuèn theo çc muèi
v« c¬: sunfat, nitrat, cacbonat, bicacbonat, clorua çc ion canxi, magie, çc t¹p chÊt h÷u c¬ tan,
çc chÊt huyÒn phï, nhò vµ rÊt nhiÒu chñng lo¹i vi sinh vËt, cïng mét lo¹t çc t¹p chÊt ph©n huû tõ
çc nguån tù nhiªn hay nh©n t¹o.
N-íc ch¶y vµo çc s«ng lu«n ë tr¹ng th¸i ®«ng, tÝnh ®éng cña nã phô thuéc vµo l-u l-îng vµ
v× vËy theo mïa. ë ViÖt nam l-u l-îng gi÷a mïa m-a vµ mïa kh« kh¸c biÖt cã thÓ tíi tr¨m lÇn. TØ
träng cña n-íc ngÇm ®ãng gãp cho dßng ch¶y v× vËy rÊt kh¸c nhau theo mïa, tØ träng nµy thÊp vÒ
mïa m-a, cao vÒ mïa ®«ng vµ v× vËy thµnh phÇn cña n-íc còng thay ®æi theo. T¹p chÊt do sinh
ho¹t, s¶n xuÊt cña con ng-êi còng gi¶m theo mïa do tÝnh pha lo·ng, tØ lÖ nghÞch víi l-u l-îng
n-íc. ChÊt l-îng n-íc còng phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña l-u vùc n-íc: Çc vïng chøa nhiÒu ®Êt ®¸
cã tÝnh thÊm kÐm th× n-íc ®ôc vµ mÒm do çc h¹t mÞn (v« c¬, h÷u c¬) bÞ cuèn theo vµ khã sa l¾ng.
Vïng l-u vùc n-íc chøa nhiÒu ®¸ v«i, ®¸ phÊn th× n-íc trong vµ cøng. N-íc ch¶y qua çc vïng
®åi träc kh«ng c©y cèi röa tr«i, cuèn theo hÇu hÕt çc thµnh phÇn trong ®Êt, qua rõng rËm th× n-íc
trong vµ chøa nhiÒu chÊt h÷u c¬ tan. Do dßng ch¶y liªn tôc nªn nhiÖt ®é cña n-íc trong çc dßng
s«ng kh¸ ®Òu ë çc vÞ trÝ kh¸c nhau, biÕn ®éng theo mïa kh«ng nhiÒu. Thµnh phÇn hãa häc cña
tõng con s«ng còng t-¬ng ®èi æn ®Þnh trong tõng mïa cña çc n¨m vµ trong çc mïa cña mét n¨m.
N-íc cøng chøa nhiÒu canxi vµ magiª, ®é pH th-êng cao Ýt khi nhá h¬n 7. N-íc cã pH thÊp h¬n 5
(vÝ dô s«ng Dång Nai, Sµi Gßn, Mét sè s«ng ë Nam bé vÒ mïa kh«) th-êng lµ mÒm, ®é kiÒm thÊp
do ch¶y qua çc vïng ®ång b»ng, vïng cã bïn vµ chøa nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ (humic), mét sè t¹p
chÊt kim lo¹i, ®Æc biÖt lµ nh«m vµ s¾t ë d¹ng ion hay phøc chÊt. N-íc ë trong vïng ®ã th-êng cã
®é mµu cao.
N-íc bÒ mÆt trong çc ao, hå, ®Çm lµ lo¹i n-íc lÆng ®-îc bæ sung thªm vµ ch¶y ra nªn vÒ
nguyªn t¾c ®-îc coi lµ nguån n-íc cã dßng ch¶y chËm, thêi gian l-u gi÷ lín. Nh÷ng nguån n-íc
nh- vËy cã ®é ®ôc thÊp vµ do qu¸ tr×nh vi sinh, quang hãa nªn hµm l-îng çc chÊt h÷u c¬ th-êng
lµ nhá thÝch hîp cho môc ®Ých sö dông lµm nguån n-íc sinh ho¹t.Tuy vËy çc nguån n-íc lÆng dÔ
chÞu hËu qu¶ cña hai t¸c ®éng chñ yÕu vµ bÞ t¸c ®éng nÆng nÒ h¬n so víi nguån n-íc ch¶y: Sù ph¸t
triÓn cña thùc vËt nh- rong, rªu, t¶o vµ ®èi víi nguån n-íc lÆng cã ®é s©u nhÊt ®Þnh cßn chÞu sù

ph©n tÇng nhiÖt (thermal stratification). Hai yÕu tè kÓ trªn t¸c ®éng nhiÒu ®Õn chÊt l-îng nguån
n-íc.
Vµo mïa hÌ, do n¨ng l-îng cña mÆt trêi, tÇng n-íc bÒ mÆt bÞ ®èt nãng, do khèi l-îng riªng
cña n-íc nhá ë nhiÖt ®é cao nªn chóng kh«ng ®-îc khuÊy ®¶o theo c¬ chÕ ®èi l-u. KÕt qu¶ lµ h×nh
thµnh çc tÇng n-íc cã nhiÖt ®é kh¸c nhau; líp trªn cã nhiÖt ®é cao, líp s©u h¬n cã nhiÖt ®é thÊp.
Líp n-íc cã nhiÖt ®é cao vµ nhËn ®-îc nhiÒu ¸nh s¸ng mÆt trêi lµ yÕu tè thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña
çc loµi thuû thùc vËt. Th«ng th-êng nguån dinh d-ìng cho çc lo¹i thuû thùc vËt (N,P,K) bÞ h¹n
chÕ nªn sù ph¸t triÓn cña chóng bÞ khèng chÕ, nÕu nguån dinh d-ìng ®-îc cung cÊp do çc nguån
th¶i nh©n t¹o chóng sÏ ph¸t triÓn rÊt m¹nh vµo t¹o ra hiÖn t-îng phó d-ìng vµ n-íc sÏ bÞ « nhiÔm
chÊt h÷u c¬, g©y mïi khã chÞu cho n-íc. Trong tÇng thuû sinh vËt ph¸t triÓn, vÒ ban ngµy do qu¸
tr×nh quang hîp cña thùc vËt, n-íc chøa nhiÒu oxy vµ chóng hÊp thô oxy (h« hÊp) vÒ ban ®ªn nªn
l-îng oxy trong n-íc khi ®ã rÊt thÊp vµ t¸c ®éng xÊu ®Õn çc loµi ç sèng trong ®ã vµ c¶ trong çc
tÇng s©u h¬n. Çc loµi thuû thùc vËt khi chÕt sÏ l¾ng xuèng d¸y vµ bÞ ph©n huû ë líp d-íi, trong
qu¸ tr×nh ph©n huû chóng tiÕp tôc tiªu hao l-îng oxy hßa tan trong n-íc, n-íc tÇng d-íi cã hµm
l-îng oxy qu¸ thÊp. Trong ®iÒu kiÖn ®ã çc lo¹i vi sinh yÕm khÝ cã c¬ héi ph¸t triÓn m¹nh vµ h×nh
thµnh çc s¶n phÈm s¾t , mangan, amoniac, nitrit, sunfua hydro, photphat tõ çc sa l¾ng vµ ®Êt. Cã
nh÷ng vïng hå lín do x©y dùng thuû ®iÖn ë Brasin bÞ « nhiÔm nÆng nÒ bëi qu¸ tr×nh ®· nªu trªn,
tuy nhiªn vÊn ®Ò ch-a kÕt thóc ë ®ã mµ t¸c ®éng cßn xa vµ réng h¬n. Çc vi sinh yÕm khÝ ph¸t
triÓn trong çc ®iÒu kiÖn ®ã cã thÓ g©y ra çc dÞch bÖnh t¸c ®éng l¹i søc khoÎ cña c¶ céng ®ång
d©n c- sinh sèng ë vïng ®ã. Ngoµi çc yÕu tè tù nhiªn cã kh¶ n¨ng g©y « nhiÔm nguån n-íc mÆt
kÓ trªn, yÕu tè nh©n t¹o còng rÊt nÆng nÒ ®Æc biÖt ë çc quèc gia ®ang ph¸t triÓn kh«ng kiÓm so¸t
®-îc « nhiÔm çc nguån n-íc mÆt do çc nguån n-íc th¶i sinh ho¹t vµ n-íc th¶i c«ng nghiÖp.
Nh÷ng t¸c nh©n chÝnh g©y « nhiÔm nguån n-íc mÆt gåm:
- Kim lo¹i nÆng (cadmi, kÏm, ch×, thuû ng©n, ®ång...)
- ChÊt h÷u c¬ tæng hîp (chÊt b¶o vÖ thùc vËt, dÇu mì, dung m«i, chÊt tÈy r-¶...)
- Lo¹i khÝ ®éc (H2S, NH3, Cl2, NOx, SO2...)
- Anion ®éc h¹i (xianua, sunfua, florua, photphat)
- KiÒm, axit
Çc chÊt kÓ trªn kh«ng nh÷ng g©y ®éc trùc tiÕp mµ chóng cßn gi¸n tiÕp g©y ®éc th«ng qua
chu tr×nh chuyÓn hãa trong tù nhiªn. VÝ dô amoniac lµ ®éc tè kh«ng g©y ®éc nhiÒu l¾m cho c¬ thÓ
ng-êi nh-ng nã dÔ chuyÓn hãa thµnh nitrrit, chÊt cã ®éc tÝnh cao h¬n nhiÒu.
Nguån n-íc mÆt ë ViÖt Nam rÊt dåi dµo, sö dông cho n«ng nghiÖp víi tØ lÖ gÇn 100% vµ
phôc vô c«ng nghiÖp, sinh ho¹t chiÕm tØ träng kho¶ng 70%. HÇu hÕt çc nhµ m¸y n-íc cña çc khu
d©n c- tËp trung sö dông n-íc mÆt, (trõ Hµ Néi) víi c«ng suÊt kho¶ng 2 triÖu m 3/ngµy. Nguån n-íc
sö dông cho çc nhµ m¸y n-íc lµ çc con song. Do l-u l-îng lín vµ nÒn c«ng nghiÖp ch-a ph¸t
triÓn nªn sù « nhiÔm cña çc nguån n-íc ch-a nghiªm träng. N-íc cña çc con s«ng ë vïng phÝa
b¾c th-êng cã ®é pH cao (7,2 - 7,8), ®é kiÒm vµ ®é cøng kho¶ng 100 mg/l tÝnh theo CaCO3, ®é oxy
hãa theo KMnO4 th-êng Ýt khi v-ît qu¸ 5mg O2/l. §é ®ôc cao vÒ mïa m-a, cã n¬i, cã lóc ®¹t
5000mg/l vµ nh×n chung trong vÒ mïa ®«ng (nhá h¬n 50mg/l). Çc con s«ng ë phÝa nam cã ®é ®ôc
thÊp h¬n, n-íc mÒm, ®é kiÒm vµ ®é cøng thÊp (nhiÒu n¬i d-íi 30mg/l theo CaCO3), tuy nhiªn ®é
mµu vµ l-îng chÊt h÷u c¬ cao, ®é pH thÊp, nhÊt lµ ë vïng ®ång b»ng nam bé vµo mïa kh«. Tuy vËy
sù « nhiÔm côc bé lµ rÊt ®¸ng kÓ ®Æc biÖt lµ nh÷ng con s«ng ch¶y qua çc khu d©n c- cã mËt ®é
d©n sè cao (thµnh phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, H¶i phßng) vµ ch¶y qua çc khu c«ng nghiÖp (Th¸i
Nguyªn, ViÖt Tr×, B¾c Giang), Thµnh phÇn t¹p chÊt trong n-íc cña çc con s«ng kÓ trªn rÊt cao,
v-ît qui ®Þnh tiªu chuÈn cho phÐp rÊt nhiÒu do n-íc th¶i kh«ng ®-îc xö lý th¶i trùc tiÕp vµo nã. Sù
®éc h¹i lµ rÊt lín nÕu ®Ó ý tíi yÕu tè lµ d©n sö dông trùc tiÕp cho môc ®Ých sinh ho¹t. ë vïng ®ång
b»ng Nam bé vµ mét sè vïng kh¸c n-íc bÞ nhiÔm phÌn. §Æc tr-ng cña n-íc phÌn lµ ®é pH thÊp,
pH = 4 - 6 vµ do vËy chøa nh«m vµ s¾t víi hµm l-îng cao. Ngoµi ra chóng th-êng chøa sunfat víi
nång ®é tíi 1000mg/l vµ rÊt nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ khã nhËn d¹ng. ë vïng ven biÓn n-íc mÆt
th-êng bÞ nhiÔm mÆn, nång ®é muèi t¨ng râ rÖt vÒ mïa kh« vµ cã hµm l-îng 500 - 4000mg/l. N-íc

mÆt bÞ nhiÔm bÈn th-êng cã nång ®é oxy hßa tan thÊp do qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña vi sinh -a khÝ
(lo¹i dÞ d-ìng - heterotrophic), chóng sö dông nguån chÊt h÷u c¬ cã kh¶ n¨ng sinh huû (BOD) vµ
oxy ®Ó sinh tr-ëng vµ ph¸t triÓn. TØ lÖ h×nh thµnh sinh khèi so víi l-îng chÊt h÷u c¬ tiªu hao lµ
kho¶ng 0,3 vµ h×nh thµnh mét sè s¶n phÈm v« c¬ kh¸c. Sinh khèi t¹o thµnh l¾ng xuèng ®¸y t¹o ra
çc líp bïn vµ cã thÓ tiÕp tôc bÞ ph©n huû bëi çc lo¹i vi sinh yÕm khÝ. Sù suy gi¶m oxy hßa tan
trong n-íc do nhiÔm bÈn chÊt h÷u c¬ cã thÓ x¶y ra nhanh khi çc chÊt h÷u c¬ hßa tan vµ chËm ®èi
víi çc chÊt h÷u c¬ d¹ng h¹t ë d¹ng l¬ löng trong n-íc.
Nh×n chung chÊt l-îng n-íc mÆt cã thÓ x¸c ®Þnh nhanh qua ba th«ng sè lµ BOD, oxy hßa tan
vµ hµm l-îng amoniac.
Qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch n-íc ®-îc hiÓu lµ tÊt c¶ çc qu¸ tr×nh sinh hãa, hãa häc, hãa lý, quang
hãa lo¹i bá ®-îc çc t¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc. Qu¸ tr×nh vi sinh ®ãng vai trß quan träng nhÊt.
Qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch phô thuéc vµo b¶n chÊt cña chÊt h÷u c¬, çc t¹p chÊt trong n-íc vµ ®iÒu kiÖn
kh¸c cña m«i tr-êng (n¾ng, giã, nhiÖt ®é, thêi tiÕt...).
3.2- N-íc ngÇm
N-íc ngÇm tån t¹i trong çc tÇng n-íc trong lßng ®Êt. Ng-êi ta ph©n ra hai lo¹i tÇng: tÇng
giíi h¹n vµ tÇng kh«ng giíi h¹n. TÇng kh«ng giíi h¹n lµ líp ®¸ xèp kh«ng bÞ phñ trªn nã líp ®Êt ®¸
kh«ng thÊm n-íc. Trong tÇng kh«ng giíi h¹n cã hai vïng: vïng b·o hßa n-íc vµ vïng kh«ng b·o
hßa ®-îc ph©n chia ranh giíi bëi mùc n-íc trong ®ã. Líp kh«ng b·o hßa chøa nhiÒu oxy. TÇng
n-íc giíi h¹n lµ tÇng bÞ phñ trªn nã mét líp ®Êt hoÆc ®¸ kh«ng cã kh¶ n¨ng thÊm n-íc. N-íc tÝch
tô trong ®ã lµ do çc dßng ch¶y ngang, chËm tõ çc tÇng kh«ng giíi h¹n ®Õn, nã kh«ng cã líp
kh«ng b·o hßa, cã cÊu tróc kiÓu banh kÑp gi÷a çc líp kh«ng thÊm n-íc. ¸p lùc thuû tÜnh cña tÇng
giíi h¹n lín nªn khi khoan hoÆc ®µo giÕng n-íc tõ ®ã ®-îc phun lªn. ¸p suÊt cña giÕng phun sÏ bÞ
gi¶m nÕu nguån kh«ng ®-îc bæ sung n-íc.
N-íc ngÇm trong tÇng kh«ng giíi h¹n cã nguån gèc chÝnh tõ n-íc m-a thÊm ®Õn, n»m ë ®é
s©u kh«ng lín l¾m, nguån n-íc nµy dÔ bÞ nhiÔm bÈn çc t¹p chÊt sinh ho¹t, t¹p chÊt c«ng nghiÖp vµ
n«ng nghiÖp. N-íc trong tÇng nµy lµ çc d¹ng m¹ch n-íc ngÇm, n-íc suèi. Kh¸c víi tÇng giíi h¹n
tÇng kh«ng giíi h¹n cã líp kh«ng b·o hßa n»m gi÷a mùc n-íc vµ mÆt ®Êt, líp kh«ng b·o hßa cã
thÓ cã ®é dµy tíi 50m. Líp kh«ng b·o hßa cã kh¶ n¨ng lo¹i bá mét sè t¹p chÊt nh-ng vai trß quan
träng nhÊt l¹i lµ sù k×m h·m tèc ®é di chuyÓn cña t¹p chÊt xuèng tÇng n-íc, tøc lµ sù ph¸t hiÖn mét
t¹p chÊt « nhiÔm nµo ®ã d-íi n-íc sau thêi gian kh¸ l©u so víi ë trªn mÆt ®Êt, th«ng th-êng tõ 10-
20 n¨m. Líp kh«ng b·o hßa cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc b¶o vÖ nguån n-íc ngÇm khi
x¶y ra çc sù cè « nhiÔm trªn mÆt ®Êt hay tõ kh«ng khÝ. N-íc ë trong tÇng kh«ng giíi h¹n lu«n
®îc n¹p tõ n-íc m-a, nhiÒu lÇn trong n¨m. çc vÕt nøt hay çc lç khoan kh«ng ®óng qui çch hay
kh«ng cßn ho¹t ®éng kh«ng bÞt nh¸m ®óng ph¸ ho¹i tÝnh n¨ng k×m h·m di chuyÓn t¹p chÊt cña líp
kh«ng b·o hßa.
ChÊt l-îng n-íc ngÇm phô thuéc vµo mét lo¹t çc yÕu tè: chÊt l-îng n-íc m-a, chÊt l-îng
n-íc ngÇm ®· tån t¹i thêi gian dµi trong lßng ®Êt, b¶n chÊt líp ®Êt ®¸ n-íc thÊm qua, b¶n chÊt líp
®¸ chøa tÇng n-íc. Th«ng th-êng n-íc ngÇm chøa Ýt t¹p chÊt h-ò c¬, Ýt vi sinh vµ giµu thµnh phÇn
v« c¬: canxi, magie, natri, kali, s¾t, mangan, cacbonat, bicacbonat sunfat, clorua. N-íc ngÇm trong
vïng ®¸ v«i, ®¸ phÊn chøa nhiÒu canxi, bicacbonat trong vïng ®¸ dolomit (hçn hîp magie vµ canxi
cacbonat) chøa nhiÒu magie bicacbonat. TÇng n-íc trong vïng ®¸ sa th¹ch, çt kÕt (sandstone)
chøa nhiÒu NaCl, tÇng trong vïng ®¸ granit chøa nhiÒu s¾t mangan. N-íc ngÇm vïng ven ®« thÞ,
®Æc biÖt cã nguån n-íc th¶i ch¶y qua, n¬i ch«n cÊt r¸c chøa nhiÒu çc t¹p chÊt lµ s¶n phÈm ph©n
huû cña qu¸ tr×nh vi sinh: nitrit, amoni¾c, nitrat, sunfua hydro, photphat. N-íc ngÇm ë l©n cËn khu
vùc c«ng nghiÖp chøa çc t¹p chÊt mµ çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th¶i ra.
So víi n-íc mÆt, nång ®é çc ion (®é dÉn ®iÖn) trong n-íc ngÇm cao h¬n vµ t¨ng cïng víi
®é s©u cña nguån n-íc do çc nguån n-íc s©u Ýt ®-îc n¹p, hßa trén víi çc nguån n-íc míi vµ do
thêi gian tiÕp xóc l©u víi ®Êt ®¸ t¹o ®iÒu kiÖn hßa tan çc khãang vËt trong tÇng. ë çc nguån n-íc
s©u, giµ cçi nång ®é ion cao vµ ë vïng ®ång b»ng rÊt dÔ nhiÔm mÆn. Nång ®é muèi cao còng cã thÓ
do nguyªn nh©n khai th¸c n-íc qu¸ lín trong ®iÒu kiÖn nguån bæ sung h¹n chÕ (vÝ dô n¾ng h¹n), cã

thÓ do n-íc ngÇm chøa s½n muèi hay sù th©m nhËp cña n-íc biÓn. ViÖc th©m nhËp n-íc biÓn
kh«ng chØ x¶y ra ®èi víi n-íc ngÇm mµ c¶ víi n-íc mÆt, vÝ dô nguån n-íc cÊp cho thÞ x· §ång
Híi, Qu¶ng B×nh (gÇn biÓn) khi sö dông v-ît mét møc ®é nµo ®ã sÏ bÞ nhiÔm mÆn. §iÒu ®ã ®· x¶y
ra, vÝ dô vµo mïa kh« 1995.
TÇng kh«ng giíi h¹n cã tr÷ l-îng n-íc cao h¬n tÇng giíi h¹n, tuy nhiªn cã nh÷ng vïng nã lµ
nguån chÝnh. N-íc trong tÇng giíi h¹n cã tuæi cao h¬n vµ chøa Ýt t¹p chÊt nitrat, chÊt h÷u c¬ (kÓ c¶
chÊt b¶o vÖ thùc vËt) vµ vi sinh vËt. Nguån n-íc nµy Ýt ®-îc sö dông nÕu cã çc nguån kh¸c thay
thÕ do chi phÝ khai th¸c cao vµ liªn quan ®Õn mét sè yÕu tè vÒ chÊt l-îng: NhiÒu muèi ë nguån s©u,
nhiÒu s¾t, mangan, hydro sunfua, cacbon dioxit do thiÕu oxy. DÜ nhiªn cã thÓ ¸p dông çc c«ng
nghÖ thÝch hîp ®Ó xö lý çc t¹p chÊt kÓ trªn nh-ng gi¸ thµnh sÏ t¨ng.
Nguån n-íc ngÇm ë ViÖt Nam kh¸ phong phó do ®iÒu kiÖn m-a nhiÒu, kh¾p çc vïng cña
ViÖt nam ®Òu cã nguån n-íc ngÇm cã thÓ khai th¸c phôc vô cho môc ®Ých sinh ho¹t [72].
ë vïng ®ång b»ng B¾c bé cã hai tÇng n-íc chñ yÕu lµ tÇng Holocen (kh«ng giíi h¹n) vµ
tÇng Pleitocen (tÇng giíi h¹n). TÇng Holocen ph©n bè réng ë trong vïng, th-êng gÆp ë chiÒu s©u
20-40m. §Êt ®¸ ë vïng nµy chñ yÕu lµ çt kÕt, s¹n. N-íc trong tÇng cã quan hÖ trùc tiÕp víi n-íc
mÆt, dÔ bÞ « nhiÔm, l-u l-îng kh«ng cao vµ dÔ bÞ nhiÔm mÆn.TÇng Pleitocen n»m d-íi tÇng
Holocen vµ bÞ ph©n çch bëi líp sÐt cã ®é dµy 5-20m, n»m ë ®é s©u 50-60m. TÇng nµy cã ¸p suÊt
thuû tÜnh, l-u l-îng lín. ë vïng ven biÓn vµ r×a ®ång b»ng n-íc trong tÇng dÔ bÞ nhiÔm mÆn.
ë vïng ®ång b»ng Nam bé cã thÓ ph©n ra 5 tÇng chøa n-íc. TÇng thø nhÊt ë ®é s©u 20-70m
n»m trong vïng çt sái h¹t mÞn. ChÊt l-îng n-íc xÊu hay bÞ nhiÔm phÌn, mÆn, chøa nhiÒu clorua,
bicacbonat natri, canxi vµ cã t¹p chÊt nitrat còng mét l-îng nhá chÊt h÷u c¬. TÇng thø hai n»m ë
®é s©u 40-80m n»m trong líp sái, çt. TÇng n-íc cã tr÷ l-îng lín, chÊt l-îng tèt. TÇng thø ba n»m
ë ®é s©u 150-200m ®-îc ph©n çch víi tÇng trªn bëi líp sÐt cã ®é dµy 20-25m, ®Êt ®¸ trong tÇng lµ
çt, sái. TÇng n-íc thø t- n»m ë ®é s©u 150-350m, chiÒu dµy líp n-íc 90-100m n»m trong vïng
çt, s¹n. Tr÷ l-îng n-íc trong tÇng phong phó vµ cã thÓ bÞ nhiÔm mÆn. TÇng thø n¨m n»m ë ®é
s©u 250-450m, bÞ ng¨n çch víi t©ng trªn bëi líp sÐt dµy 20-50m vµ cã bÒ dµy 40-100m. Tr÷ l-îng
n-íc phong phó, cã chÊt l-îng tèt vïng ven biÓn bÞ nhiÔm mÆn.
ë vïng miÒn §«ng b¾c (B¾c Ninh, B¾c Giang, Qu¶ng Ninh, L¹ng S¬n) sù ph©n bè çc thµnh
t¹o ®Êt ®¸ chøa n-íc phøc t¹p, tr÷ l-îng n-íc vµ chÊt l-îng n-íc kh¸c nhau. TÇng trªn cïng cã tr÷
l-îng n-íc lín, ph©n bè réng, n-íc dÔ bÞ nhiÔm bÈn, nhiÔm mÆn vµ chua. TÇng gi÷a cã tr÷ l-îng
thÊp, kh«ng ®ång ®Òu nh×n chung cã chÊt l-îng tèt, trong thµnh phÇn cña n-íc cã chøa Ca, Na, Cl,
Mg, SO4, ®é cøng vµ ®é kiÒm cao. TÇng s©u h¬n cã tr÷ l-îng thÊp.
N-íc ngÇm ë vïng T©y B¾c (phÝa t©y s«ng Hång kÐo dµi tõ Lai Ch©u ®Õn Ninh B×nh) còng
n»m ë ba tÇng vµ çc tÇng chøa n-íc Ýt chång gèi lªn nhau, nh×n chung chÊt l-îng n-íc tèt vµ cã
®é khãang, cøng, kiÒm cao.
ë tÊt c¶ çc vïng kh¸c: B¾c Trung bé (Thanh hãa, NghÖ Anh, Hµ TÜnh) ®ång b»ng ven biÓn
miÒn Trung çc tÇng chøa n-íc cã diÖn ph©n bè hÑp, ë c¶ tÇng s©u vµ n«ng vµ hay bÞ nhiÔm mÆn.
ë t©y nguyªn n-íc ngÇm cã mÆt ë trong çc thµnh t¹o bazan, thµnh t¹o neogen vµ trong çc
®øt g·y kiÕn t¹o. Nh×n chung n-íc cã chÊt l-îng tèt ®¸p øng ®-îc tiªu chuÈn sö dông cho môc
®Ých sinh ho¹t. N-íc trong çc thµnh t¹o bazan n»m ë ®é s©u kh«ng lín, th-êng kh«ng qu¸ 30m
®-îc n¹p bëi n-íc m-a. L-îng n-íc ngÇm nµy chiÕm kho¶ng 30% tØ träng cña n-íc mÆt. ChÊt
l-îng n-íc ®¶m b¶o vµ hiÖn ®ang lµ nguån chñ yÕu dïng cho sinh ho¹t. Mùc n-íc ngÇm dao ®éng
theo mïa víi biªn ®é 0,5 - 5m, lÖch pha víi l-îng m-a mét th¸ng.
3.3. Çc nguån kh¸c
N-íc m-a còng lµ mét nguån n-íc sinh ho¹t ®-îc sö dông tõ rÊt l©u, nh×n chung n-íc m-a
cã ®ñ tiªu chuÈn sö dông cho môc ®Ých sinh ho¹t. ë rÊt nhiÒu n-íc trªn thÕ giíi n-íc m-a ®-îc thu
gom vµ tÝch tr÷ dïng lµm n-íc uèng, ®Æc biÖt ë çc vïng n«ng th«n, h¶i ®¶o, nói cao nh÷ng vïng
d©n c- th-a kh«ng cã ®iÒu kiÖn cÊp n-íc tËp trung hoÆc çc nguån n-íc kh¸c kh«ng ®¶m b¶o chÊt

l-îng. N-íc m-a th-êng ®-îc sö dông vµ tÝch tr÷ ë çc vïng cã c-êng ®é m-a lín vµ thêi gian
gi÷a hai muµ m-a, kh« kÐo dµi.
Thu gom n-íc m-a cã hai ph-¬ng ph¸p: lÊy tõ m¸i che vµ ph-¬ng ph¸p thu trªn mÆt ®Êt
[73]:
Tõ çc m¸i líp thÝch hîp: ngãi, nhùa, xi m¨ng cã thÓ thu gom n-íc m-a víi chÊt l-îng kh¸
tèt. M¸i lîp b»ng r¬m, r¹ tÊm líp ami¨ng kh«ng thÝch hîp. M¸i líp tr¸ng nhùa ®-êng (giÊy dÇu)
hoÆc cã s¬n phñ còng ¶nh h-ëng ®Õn mµu vµ vÞ cña n-íc. Bôi, l¸ c©y rông, ph©n chim vµ mét sè
chÊt bÈn kh¸c tô tËp trªn m¸i trong mïa kh« cÇn ph¶i ®-îc lo¹i bá ra khái n-íc b»ng çch lo¹i bá
phÇn n-íc ch¶y lóc ®Çu.
Thu gom n-íc m-a trªn mÆt ®Êt ®-îc tiÕn hµnh trªn mét mÆt ph¼ng cã ®é nghiªng nhÊt ®Þnh.
§Ó cã ®-îc hiÖu suÊt thu håi cao cã thÓ tr¶i trªn ®ã mét líp kh«ng thÊm n-íc: tÊm nhùa, nÒn l¸t
g¹ch, xi m¨ng hay nÒn ®Êt ®-îc xö lý ®Ó h¹n chÕ tÝnh thÊm. Xung quanh diÖn tÝch ®ã t¹o çc m¸ng
r·nh gom n-íc vµo bÓ chøa. Cã thÓ trång cá trªn kho¶ng ®Êt ®ã ®Ó h¹n chÕ sù röa tr«i vµ trång c©y
xung quanh ®Ó che ch¾n bít bôi bÆm.
BÓ chøa n-íc cã thÓ lµ lo¹i bÓ ch×m hay næi vµ cÇn tr¸nh sù th©m nhËp çc t¹p chÊt sinh ho¹t
cña ng-êi, gia sóc, gia cÇm, l¸ rông, bôi bÆm. Tèt h¬n c¶ lµ ®-îc dËy kÝn kh«ng bÞ ¸nh s¸ng chiÕu
vµo ®Ó h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña t¶o ®¬n bµo, bä gËy. N-íc m-a nh×n chung s¹ch nh-ng cÇn ®un
s«i tr-íc khi uèng.
Mét sè vïng thiÕu çc nguån n-íc ngät ph¶i sö dông nguån n-íc mÆn vµ ph¶i tiÕn hµnh lo¹i
bá muèi. Cã hai ph-¬ng ph¸p chÝnh ®Ó lµm ngät n-íc ho¹t ®éng ë qui m« c«ng nghiÖp lµ thÈm
thÊu ng-îc vµ ®iÖn thÈm tÝch. Hai kü thuËt trªn ®-îc ph¸t triÓn ë çc n-íc cã nÒn c«ng nghiÖp tiªn
tiÕn vµ ®-îc sö dông réng r·i ë çc n-íc trung §«ng. Gi¸ thµnh xö lý n-íc cao.
4. Mét sè tiªu chuÈn quèc gia

Mçi quèc gia ®Òu x¸c lËp çc chØ tiªu vÒ ®é « nhiÔm çc thµnh phÇn hãa häc, vi sinh trong
n-íc phï hîp víi môc ®Ých sö dông. Nh÷ng chØ tiªu nµy lµ c¬ së ph¸p lý mµ çc ho¹t ®éng cÊp
n-íc, th¶i n-íc ph¶i tu©n theo. Çc chØ tiªu nµy th-êng thay ®æi theo thêi gian vµ cã xu h-íng
ngµy cµng më réng çc chØ tiªu víi møc ®é ngÆt nghÌo h¬n.
§èi víi n-íc sinh ho¹t, n-íc chÕ biÕn thùc phÈm th«ng th-êng çc n-íc trong céng ®ång
ch©u ¢u qui ®Þnh 66 chØ tiªu xÕp vµo s¸u nhãm: c¶m quan (4 chØ tiªu), hãa lý (15 chØ tiªu), chØ tiªu
cÇn ph¶i ®-îc khèng chÕ vÒ nång ®é (24 chØ tiªu), ®éc tè (13 chØ tiªu), vi sinh (6 chØ tiªu), chØ tiªu
cÇn ph¶i cã (pH, oxy hßa tan, 4 chØ tiªu).
Çc n-íc kh¸c nh- Mü, NhËt còng qui ®Þnh nh÷ng chØ tiªu t-¬ng tù nh-ng giíi h¹n cã thÓ
kh¸c nhau. Çc chØ tiªu thuéc nhãm ®éc tè lu«n ®-îc më réng vµ qui ®Þnh ngµy cµng chÆt chÏ h¬n.
B¶ng sau ghi l¹i mét sè chØ tiªu ®èi víi n-íc sinh ho¹t cña çc n-íc céng ®ång ch©u ¢u EU
(1991), cña Mü (US Environmental Protection Agency, 1993) cña WHO (1993) vµ cña ViÖt Nam
(TCVN 5501-1991). Sè liÖu ®-îc trÝch tõ [67,70] vµ tiªu chuÈn ViÖt Nam.
Th«ng sè §¬n vÞ VN EU USA WHO
Mµu mg/l Pt/Co - 20 15 15
§é ®ôc NTU 1,5 4 2 5
pH - 6,5-8,5 6,5-8,5 6,5-8,5 -
§é dÉn s/cm, 200C - 400 - -
Cl mg/l 300 25 250 250
SO4 mg/l 250 250 250 250
Ca mg/l 75 100 - -
Mg mg/l 50 50 - -
Na mg/l - 150 - 200

K mg/l - 12 - -
Nh«m mg/l 0,2 0,2 - 0,2
CÆn kh« mg/l 1000 1500 - 1000
Nitrat mgNO3/l 5 50 45 50
Nitrit mgNO2/l 0,1 0,1 3,3 3
Amonium mgNH4/l 3,0 0,5 - 1,5
Nit¬ jeldahl mgN/l - 1 - -
§é oxy hãa mgO2/l 2 5 - -
(KMnO4)
H2S mg/l - - - 0,05
Phenol g/l - 0,5 - -
Bor g/l - 1000 - 300
Fe mg/l 0,3 0,2 0,3 0,3
Mn mg/l 0,1 0,05 0,05 0,5
Cu mg/l 0,1 0,01 1 2
Zn mg/l 5,0 0,01 5 3
photpho gP2O5/l 2500 5000 - -
F mg/l - 1,5 2 1,5
Ba mg/l - 0,1 2 0,7
Ag g/l - 10 0 -
As - 50 50 100
Be g/l - - 4 -
Cd g/l - 5 5 3
CN g/l - 50 200 70
Cr g/l - 50 100 50
Hg g/l 10 1 2 1
Ni g/l 10 50 100 20
Pb g/l 100 50 15 100
Sb g/l - 10 6 5
Se g/l - 10 50 10
Va - - - -
g/l
Trong tiªu chuÈn n-íc sinh ho¹t, Mü, EU, WHO, NhËt ®Òu ®-a ra rÊt nhiÒu chØ tiªu vÒ çc
chÊt h÷u c¬ thuéc çc nhãm: hydrocacbon chøa halogen, chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt, chÊt b¶o vÖ thùc
vËt, chèng c«n trïng, hîp chÊt aromat. Trong tiªu chuÈn ViÖt Nam kh«ng cã chØ tiªu ®ã (TCVN
5501 - 1991) nªn chóng t«i kh«ng ®-a vµo ®Ó so s¸nh.
ViÖt Nam cã nh÷ng tiªu chuÈn riªng vÒ chÊt l-îng n-íc mÆt, n-íc ngÇm, n-íc biÓn ven bê
vµ n-íc th¶i c«ng nghiÖp.

ChÊt l-îng n-íc

Tiªu chuÈn chÊt l-îng n-íc mÆt
TCVN 5942-1995
1- Ph¹m vi ¸p dông
1.1-Tiªu chuÈn nµy qui ®Þnh gíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é cho phÐp cña çc chÊt «
nhiÔm trong n-íc mÆt.
1.2- Tiªu chuÈn nµy ¸p dông ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm cña mét nguån n-íc mÆt
2- Gi¸ trÞ giíi h¹n
2.1- Danh môc çc th«ng sè, chÊt « nhiÔm vµ møc giíi h¹n cho phÐp trong n-íc mÆt
nªu trong b¶ng 1
2.2- Ph-¬ng ph¸p lÊy mÉu, ph©n tÝch, tÝnh to¸n x¸c ®Þnh tõng th«ng sè vµ nång ®é cô
thÓ ®-îc qui ®Þnh trong çc TCVN t-¬ng øng
Gi¸ trÞ giíi h¹n cho phÐp cña çc th«ng sè vµ nång ®é
çc chÊt « nhiÔm trong n-íc mÆt
TT Th«ng sè §¬n vÞ Gi¸ trÞ giíi h¹n
A B
1 pH 6®Õn 8,5 5,5 ®Õn 9
2 BOD5(200C) mg/l <4 <25
3 COD mg/l <10 <35
4 oxy hßa tan mg/l 6 2
5 ChÊt r¾n l¬ löng mg/l 20 80
6 Asen mg/l 0,05 0,1
7 Bari mg/l 1 4
8 Cadimi mg/l 0,01 0,02
9 Ch× mg/l 0,05 0,1
10 Crom (VI) mg/l 0,05 0,05
11 Crom, (II) mg/l 0,1 1
12 §ång mg/l 0,1 1
13 KÏm mg/l 1 2
14 Mangan mg/l 0,1 0,8
15 Niken mg/l 0,1 1
16 S¾t mg/l 1 2
17 Thuû ng©n mg/l 0,001 0,002
18 ThiÕc mg/l 1 2
19 Amoniac (tÝnh theo N) mg/l 0,05 1
20 Florua mg/l 1 1,5
21 Mitrat(tÝnh theo N) mg/l 10 15
22 Nitrit (tÝnh theo N) mg/l 0,01 0,05
23 Xianua mg/l 0,01 0,05
24 Phenola (tæng sè) mg/l 0,001 0,02
25 DÇu, mì mg/l kh«ng 0,3

26 ChÊt tÈy röa mg/l 0,5 0,5

27 Coliform MPN/100 5000 10000
mg/l
28 Tæng hãa chÊt b¶o vÖ mg/l 0,15 0,15
thùc vËt (trõ DDT)
29 DDT mg/l 0,01 0,01
30 Tæng ho¹t ®é phãng x¹ Bq/l 0,1 0,1

31 Tæng ho¹t ®é phãng x¹ Bq/l 1,0 1,0

Chó thÝch: - Cét A ¸p dông ®èi víi n-íc mÆt cã thÓ dïng lµm nguån cÊp
n-íc sinh ho¹t (nh-ng ph¶i qua qu¸ tr×nh xö lý theo qui ®Þnh).
- Cét B ¸p dông ®èi víi n-íc mÆt dïng cho çc môc ®Ých kh¸c.
N-íc dïng cho n«ng nghiÖp vµ nu«i trång thuû s¶n qui ®Þnh riªng.

ChÊt l-îng n-íc

Tiªu chuÈn chÊt l-îng n-íc ngÇm
TCVN 5944-1995
1. Ph¹m vi ¸p dông
1-1. Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh giíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é cho phÐp cña çc chÊt «
nhiÔm trong n-íc ngÇm.
1.2- Tiªu chuÈn nµy ¸p dông ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng cña mét nguån n-íc ngÇm, ®Ó
gi¸m s¸t t×nh tr¹ng nhiÔm n-íc ngÇm trong mét khu vùc x¸c ®Þnh.
2. Gi¸ trÞ giíi h¹n
2.1- Danh môc çc th«ng sè, chÊt « nhiÔm vµ møc giíi h¹n cho phÐp cña chóng trong
n-íc ngÇm ®-îc nªu trong b¶ng 1.
2.2- Ph-¬ng ph¸p lÊy mÉu, ph©n tÝch, tÝnh to¸n, x¸c ®Þnh tõng th«ng sè vµ nång ®é cô
thÓ ®-îc quy ®Þnh trong çc TCVN t-¬ng øng.
çc chÊt « nhiÔm trong n-íc ngÇm
TT Th«ng sè §¬n vÞ Gi¸ trÞ giíi h¹n
1 pH 6,5®Õn 8,5
2 Mµu Pt-Co 5 ®Õn 50
3 §é cøng (tÝnh theo CaCO3 mg/l 300 ®Õn 500
4 ChÊt r¾n tæng sè mg/l 750 ®Õn 1500
5 Asen mg/l 0,05
6 Cadimi mg/l 0,01
7 Clorua mg/l 200 ®Õn 600
8 Ch× mg/l 0,05
9 Crom (VI) mg/l 0,05
10 Xianua mg/l 0,01
11 §ång mg/l 1,0
12 Florua mg/l 1,0
13 KÏm mg/l 5,0
14 Mangan mg/l 0,1 ®Õn 0,5
15 Nitrat mg/l 45
16 Phenol mg/l 0,001
17 S¾t mg/l 1 ®Õn 5
18 Sunfat mg/l 200 ®Õn 400
19 Thuû ng©n mg/l 0,001
20 Selen mg/l 0,01
21 Fecal coli MPN/100ml kh«ng
22 Coliform MPN/100ml 3

ChÊt l-îng n-íc

Tiªu chuÈn chÊt l-îng n-íc biÓn ven bê
TCVN 5943-1995
1.1- Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh giíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é cho phÐp cña çc chÊt «
nhiÔm trong n-íc biÓn ven bê.
1.2- Tiªu chuÈn nµy ¸p dông ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng cña mét vïng n-íc biÓn ven bê.
2. Gi¸ trÞ giíi h¹n

2.1- Danh môc çc th«ng sè, chÊt « nhiÔm vµ møc giíi h¹n cho phÐp trong n-íc biÓn
ven bê ®-îc nªu trong b¶ng1.
2.2- Ph-¬ng ph¸p lÊy mÉu, ph©n tÝch, tÝnh to¸n x¸c ®Þnh tõng th«ng sè vµ nång ®é cô
çc chÊt « nhiÔm trong n-íc biÓn ven bê
Gi¸ trÞ giíi h¹n
TT Th«ng sè §¬n vÞ B·i t¾m Nu«i thuû Çc n¬i kh¸c
s¶n
0
1 NhiÖt ®é C 30 - -
2 Mïi Kh«ng khã chÞu - -
3 PH 6,5 ®Õn 8,5 6,5 ®Õn 8,5 6,5 ®Õn 8,5
4 Oxy hßa tan mg/l 4 5 4
5 BOD5(200C) mg/l <20 <10 <20
6 ChÊt r¾n l¬ löng mg/l 25 50 200
7 Asen mg/l 0,05 0,01 0,05
8 Amoniac(tÝnh theo N) mg/l 0,1 0,5 0,5
9 Cadmi mg/l 0,005 0,005 0,01
10 Ch× mg/l 0,1 0,05 0,1
11 Crom(VI) mg/l 0,05 0,05 0,05
12 Crom(III) mg/l 0,1 0, 1 0,2
13 Clo mg/l - 0,01 -
14 §ång mg/l 0,02 0,01 0,02
15 Florua mg/l 1,5 1,5 1,5
16 KÏm mg/l 0,1 0,01 0,1
17 Mangan mg/l 0,1 0,1 0,1
18 S¾t mg/l 0,1 0,1 0,3
19 Thuû ng©n mg/l 0,005 0,005 0,01
20 Sulfua mg/l 0,01 0,005 0,01
21 Xianua mg/l 0,01 0,01 0,02
22 Phenol tæng sè mg/l 0,001 0,001 0,002
23 V¸ng dÇu mì mg/l kh«ng kh«ng 0,3
24 Nhò dÇu mì mg/l 2 1 5
25 Tæng hãa chÊt b¶o vÖ mg/l 0,5 0,01 0,05
thùc vËt
26 Coliform MPN/10 1000 1000 1000
0ml

N-íc th¶i c«ng nghiÖp

Tiªu chuÈn th¶i
TCVN 5945-1995
1.1-Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh gi¸ trÞ giíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh
phÇn trong n-íc th¶i cña çc c¬ së s¶n xuÊt, chÕ biÕn, kinh doanh, dÞch vô...(gäi chung
lµ n-íc th¶i c«ng nghiÖp).
1.2-Tiªu chuÈn nµy dïng ®Ó kiÓm so¸t chÊt l-îng n-íc th¶i c«ng nghiÖp tr-íc khi ®æ
vµo çc vùc n-íc.
2- Gi¸ trÞ giíi h¹n
2.1-Gi¸ trÞ giíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh phÇn cña n-íc th¶i c«ng
nghiÖp khi ®æ vµo çc vùc n-íc ph¶i phï hîp víi quy ®Þnh trong b¶ng 1.
2.2- §èi víi n-íc th¶i cña mét sè ngµnh c«ng nghiÖp ®Æc thï, gi¸ trÞ çc th«ng sè vµ
nång ®é çc chÊt thµnh phÇn ®-îc quy ®Þnh trong çc tiªu chuÈn riªng.
2.3- N-íc th¶i c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh phÇn b»ng
hoÆc nhá h¬n gi¸ trÞ quy ®Þnh trong cét A cã thÓ ®æ vµo çc vùc n-íc dïng lµm nguån
cÊp n-íc sinh ho¹t
2.4- N-íc th¶i c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh phÇn nhá
h¬n hoÆc b»ng gi¸ trÞ quy ®Þnh trong cét B chØ ®-îc ®æ vµo çc vùc n-íc dïng cho çc
môc ®Þch giao th«ng thuû, t-íi tiªu, b¬i léi, nu«i thuû s¶n, trång trät...
2.5- N-íc th¶i c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh phÇn lín
h¬n gi¸ trÞ quy ®Þnh trong cét B nh-ng kh«ng v-ît qu¸ gi¸ trÞ qui ®Þnh trong cét C chØ
®-îc phÐp ®æ vµo çc n¬i ®-îc quy ®Þnh
2.6- N-íc th¶i c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ çc th«ng sè vµ nång ®é çc chÊt thµnh phÇn lín
h¬n gi¸ trÞ quy ®Þnh trong cét C th× kh«ng ®-îc phÐp th¶i ra m«i tr-êng.
2.7- Ph-¬ng ph¸p lÊy mÉu, ph©n tÝch, tÝnh to¸n, x¸c ®Þnh tõng th«ng sè vµ nång ®é cô
N-íc th¶i c«ng nghiÖp
Gi¸ trÞ giíi h¹n çc th«ng sè vµ nång ®é chÊt « nhiÔm
§¬n Gi¸ trÞ giíi h¹n
TT Th«ng sè vÞ A B C
0
1 NhiÖt ®é C 40 40 45
2 PH 6 ®Õn 9 5,5®Õn 9 5 ®Õn9
3 BOD5((200C) mg/l 20 50 100
4 COD mg/l 50 100 400
5 ChÊt r¾n l¬ löng mg/l 50 100 200
6 Asen mg/l 0,05 0,1 0,5
7 Cadmi mg/l 0,01 0,02 0,5

8 Ch× mg/l 0,1 0,5 1

9 Clo d- mg/l 1 2 2
10 Crom(IV) mg/l 0,05 0,1 0,5
11 Crom(III) mg/l 0,2 1 2
12 DÇu mì khãang mg/l KPH§ 1 5
13 DÇu ®éng thùc vËt mg/l 5 10 30
14 §ång mg/l 0,2 1 5
15 KÏm mg/l 1 2 5
16 Mangan mg/l 0,2 1 5
17 Niken mg/l 0,2 1 2
18 Photpho h÷u c¬ mg/l 0,2 0,5 1
19 Photpho tæng sè mg/l 4 6 8
20 S¾t mg/l 1 5 10
21 Tetracloetylen mg/l 0,02 0,1 0,1
22 ThiÕc mg/l 0,2 1 5
23 Thuû ng©n mg/l 0,005 0,005 0,01
24 Tæng nit¬ mg/l 30 60 60
25 Tricloetylen mg/l 0,05 0,3 0,3
26 Amoniac(tÝnh theo N) mg/l 0,1 1 10
27 Florua mg/l 1 2 5
28 Phenola mg/l 0,001 0,05 1
29 Sulfua mg/l 0,2 0,5 1
30 Xianua mg/l 0,05 0,1 0,2
31 Coliform MPN/ 5000 10000 -
100ml
32 Tæng ho¹t ®é phãng x¹  Bg/l 0,1 0,1 -
33 Tæng ho¹t ®é phãng x¹  Bg/l 1,0 1,0 -
ë ViÖt Nam còng nh- rÊt nhiÒu n-íc ®ang ph¸t triÓn vÊn ®Ò « nhiÔm nguån n-íc cã thÓ ch-a
nÆng nÒ l¾m do c«ng nghiÖp nh-ng l¹i rÊt nghiªm träng do chÊt th¶i sinh ho¹t. Kh¸c víi çc n-íc
ph¸t triÓn ®iÒu kiÖn b¶o vÖ søc khoÎ, ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi ch-a ®¸p øng ®-îc nªn hËu qu¶ cña
sù « nhiÔm çc nguån n-íc sinh ho¹t rÊt lín, ®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn nãng Èm, th-êng xuyªn ph¶i
chÞu m-a b·o, lôt léi thóc ®Èy sù ph¸t t¸n « nhiÔm trong nguån n-íc. Kh¶ n¨ng g©y « nhiÔm çc
nguån n-íc kh«ng chØ x¶y ra ë vïng d©n c- mËt ®é cao mµ ë ngay c¶ çc vïng n«ng th«n do ®iÒu
kiÖn sinh ho¹t thÊp, vÖ sinh kÐm, ph©n r¸c chÊt th¶i cña ng-êi, sóc vËt kh«ng ®-îc thu gom vµ xö
lý hîp lý. N«ng th«n n-íc ta sèng chñ yÕu b»ng nghÖ trång lóa nªn ch¾c ch¾n nguån n-íc sÏ bÞ
nhiÔm ph©n bãn, thuèc b¶o vÖ thùc vËt. Tr×nh ®é d©n trÝ thÊp vµ kh«ng ®-îc th«ng tin h÷u hiÖu, cã
Ých còng lµ yÕu tè g©y nªn t×nh tr¹ng trÇm träng h¬n.

PhÇn IV
Mét sè kü thuËt xö lý n-íc
1- Më ®Çu
RÊt Ýt çc nguån n-íc trong tù nhiªn ®¸p øng ®-îc chÊt l-îng cho mét môc tiªu cô thÓ nµo
®ã. Mçi nguån n-íc cã ®Æc tr-ng vÒ thµnh phÇn hãa häc riªng, kh«ng nguån nµo gièng nguån nµo.
Mçi môc tiªu sö dông ®ßi hái chÊt l-îng kh¸c nhau. Chän lùa mét hay tæ hîp çc ph-¬ng ph¸p xö
lý n-íc v× vËy liªn quan ®Õn nhiÒu yÕu tè. Nh÷ng yÕu tè ®ã gåm:
- §Æc tr-ng t¹p chÊt cña nguån n-íc.
- ChÊt l-îng n-íc ®-îc xö lý phï hîp môc tiªu sö dông.
- Kh¶ n¨ng vÒ thiÕt bÞ.
-TÝnh linh ho¹t cña thiÕt bÞ khi n-íc thay ®æi chÊt l-îng.
- YÕu tè chÊt th¶i.
- Gi¸ thµnh x©y dùng vµ gi¸ thµnh tiªu hao.
ViÖc chän lùa ®-îc mét nguån n-íc thÝch hîp cho môc tiªu sö dông sÏ tiÕt kiÖm ®-îc nhiÒu
tiÒn cña, tuy nhiªn kh¶ n¨ng ®Ó chän kh«ng nhiÒu nªn ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p xö lý t-¬ng øng.
N-íc mÆt nh×n chung ®ôc, chøa nhiÒu chÊt bÈn h÷u c¬ vµ cã chÊt l-îng rÊt kh«ng æn ®Þnh,
chøa nhiÒu çc lo¹i vi sinh vËt cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh. N-íc ngÇm chøa Ýt t¹p chÊt h÷u c¬, vi sinh,
th-êng cã chÊt l-îng tèt h¬n n-íc mÆt. ChÊt l-îng n-íc ngÇm cña çc nguån cã thÓ rÊt kh¸c nhau
mÆc dï kho¶ng çch gi÷a chóng kh«ng xa.
Mét kü thuËt cã thÓ ¸p dông ®Ó xö lý nhiÒu ®èi t-îng vµ mét ®èi t-îng cã thÓ sö dông nhiÒu
ph-¬ng ph¸p kh¸c nhau, Mét sè ph-¬ng ph¸p chÝnh trong kü thuËt xö lý n-íc gåm: sôc khÝ, keo tô,
läc, l¾ng, tuyÓn næi, hÊp phô, trao ®æi ion, kÕt tña, mµng, oxy hãa hãa häc, khö trïng.
HÇu hÕt çc ph-¬ng ph¸p xö lý n-íc cã môc tiªu lµ lo¹i bá thµnh phÇn t¹p chÊt trong n-íc.
ChØ rÊt Ýt ph-¬ng ph¸p cã môc tiªu bæ sung thªm thµnh phÇn kh¸c vµo n-íc nh- trung hßa hay flor
hãa.
T¹p chÊt trong n-íc kh¸ phong phó vÒ b¶n chÊt, tr¹ng th¸i tån t¹i. Çc kü thuËt xö lý ®-îc
sö dông ®Ó lo¹i bá chóng ra khái m«i tr-êng n-íc hoÆc biÕn ®æi chóng thµnh d¹ng dÔ chÊp nhËn
h¬n hoÆc dÔ t¸ch h¬n.
- T¹p chÊt d¹ng khÝ hßa tan (CO2, H2S, methan), çc chÊt g©y mïi vÞ, hîp chÊt h÷u c¬ dÔ
bay h¬i cã thÓ lo¹i bá b»ng ph-¬ng ph¸p sôc khÝ.
- ChÊt kh«ng tan ®-îc lo¹i bá theo ph-¬ng ph¸p läc, l¾ng, g¹n, tuyÓn næi vµ ®Ó thóc ®Èy
nhanh qu¸ tr×nh ng-êi ta kÕt hîp víi ph-¬ng ph¸p keo tô.
- Çc hîp chÊt tan cã nhiÒu d¹ng: h÷u c¬, v« c¬, çc ion. §Ó lo¹i bá chóng cã thÓ ¸p dông
nhiÒu ph-¬ng ph¸p vµ tæ hîp çc ph-¬ng ph¸p kh¸c nhau: hÊp phô, trao ®æi ion, kÕt tña, oxy hãa,
mµng.
- §Ó ®¶m b¶o an toµn vÒ mÆt vi sinh ng-êi ta ph¶i tiÕn hµnh khö trïng, chñ yÕu lµ víi hãa
chÊt. VÒ thùc chÊt khö trïng b»ng hãa chÊt lµ ph-¬ng ph¸p oxy hãa hãa häc víi t¸c nh©n oxy hãa
chñ yÕu lµ clo vµ ozon.
N-íc mÆt chñ yÕu lµ nhiÔm ®ôc, cã mµu, mïi vµ vi sinh nªn kü thuËt xö lý th-êng gåm : keo
tô - l¾ng - läc - khö trïng. §èi víi mét sè nguån n-íc cã thÓ ®-îc bæ sung, hç trî thªm mét vµi
giai ®o¹n: oxy hãa, trung hßa. ë çc n-íc tiªn tiÕn, cã ®iÒu kiÖn ng-êi ta ghÐp thªm vµo d©y
chuyÒn xö lý qu¸ tr×nh hÊp phô chÊt h÷u c¬ trªn than ho¹t tÝnh. Qu¸ tr×nh nµy t¨ng c-êng rÊt m¹nh
chÊt l-îng n-íc nh-ng gi¸ thµnh cao.

N-íc ngÇm do chÊt l-îng tèt nªn çc ph-¬ng ph¸p xö lý cã thÓ Ýt h¬n, chñ yÕu liªn quan ®Õn
khö s¾t, mangan, ®é cøng vµ khö trïng.
2. B·o hßa khÝ

N-íc, ®Æc biÖt lµ n-íc ngÇm th-êng chøa çc khÝ hßa tan: oxy nit¬, dioxit cacbon, hydro
sunfua. Trõ oxy vµ nit¬ vµ trong mét sè tr-êng hîp ®Æc biÖt lµ CO 2 sù cã mÆt cña çc khÝ tan trong
n-íc lµ ®iÒu kh«ng ®-îc hoan nghªnh vµ cÇn ®-îc lo¹i bá. §é tan cña çc khÝ trong n-íc kh¸c
nhau vµ gi¶m khi nhiÖt ®é t¨ng. Trong n-íc mét sè khÝ ph¶n øng víi n-íc (thuû ph©n) vÝ dô nh-
H2S, NH3, CO2, SO2, NOx, mét sè khÝ kh«ng tham gia ph¶n øng nh- O2, N2, CH4, mét sè chÊt h÷u
c¬ dÔ bay h¬i.
Trong ®iÒu kiÖn c©n b»ng, nång ®é cña khÝ tan trong n-íc phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ¸p suÊt
riªng cña nã trong pha khÝ vµ sù cã mÆt cña çc khÝ tan kh¸c. Thêi gian ®¹t c©n b»ng nhanh ë nhiÖt
®é cao vµ ®-îc quyÕt ®Þnh bëi giai ®o¹n chuyÓn khèi. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi th-êng chËm nhÊt ë
vïng biªn gianh giíi pha n-íc/ khÝ. Qu¸ tr×nh ng-îc lµ qu¸ tr×nh gi¶i hÊp thô. §Ó lo¹i bá khÝ tan ra
khái n-íc cã thÓ dïng çc biÖn ph¸p hãa häc, t¨ng nhiÖt ®é hoÆc sôc kh«ng khÝ (oxy) vµo ®Ó ®Èy
çc khÝ kh¸c ra. Sôc khÝ, lµm thãang khÝ lµ ph-¬ng ph¸p xö lý n-íc trong ®ã ng-êi ta t¹o ®iÒu kiÖn
®Ó n-íc tiÕp xóc víi kh«ng khÝ nh»m môc ®Ých:
- T¨ng nång ®é oxy tan trong n-íc
- Gi¶m l-îng dioxit cacbon tù do
- Lo¹i bá H2S, methan, çc chÊt h÷u c¬ bay h¬i, çc chÊt g©y mïi, vÞ khã chÞu. §é tan cña
oxy, nit¬ trong n-íc kh«ng cao, cña oxy th-êng gÊp hai lÇn cña nit¬ trong kho¶ng nhiÖt ®é kh¸
réng. Sù phô thuéc cña ®é tan cña oxy trong n-íc vµo nhiÖt ®é ®-îc ghi l¹i trong b¶ng7[74].
B¶ng 7: §é hßa tan cña oxy trong n-íc
0 0
C O2, mg/l C O2,mg/l
0 14,6 16 9,9
1 14,2 17 9,7
2 13,8 18 9,5
3 13,4 19 9,3
4 13,1 20 9,1
5 12,8 25 8,3
6 12,4 30 7,5
7 12,1 35 7,0
8 11,8 40 6,5
9 11,6 45 6,0
10 11,3 50 5,6
11 11,0 60 4,8
12 10,8 70 3,9
13 10,5 80 2,9
14 10,3 90 1,0
15 10,1 100 0
Nång ®é hay ¸p suÊt riªng phÇn cña oxy trong kh«ng khÝ kh¸ lín ( 300mg/l) do nã chiÕm
kho¶ng 23% thÓ tÝch vµ khèi l-îng riªng cña kh«ng khÝ trong ®iÒu kiÖn th«ng th-êng lµ kho¶ng
1300mg/l nªn khi n-íc tiÕp xóc víi kh«ng khÝ, nguån cung cÊp oxy cho n-íc lµ rÊt ®ñ. §iÒu ®¸ng
quan t©m h¬n c¶ lµ tèc ®é ®¹t tíi c©n b»ng cña qu¸ tr×nh hßa tan oxy trong n-íc tõ khÝ quyÓn. Nh-
®· tr×nh bµy kü trong phÇn I, qu¸ tr×nh chuyÓn khèi ®ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh nµy.
Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi gi÷a oxy khÝ quyÓn vµo n-íc bao gåm çc giai ®o¹n: chuyÓn khèi trong pha
khÝ, khuÕch t¸n trong gianh d-íi n-íc / kh«ng khÝ vµ trong m«i tr-êng n-íc. Trong pha khÝ vµ pha
láng tån t¹i ®ång thêi hai d¹ng chuyÓn khèi lµ khuÕch t¸n ph©n tö vµ ®èi l-u trong ®ã chuyÓn khèi
do ®èi l-u cã ®ãng gãp lín h¬n nhiÒu. Trong qu¸ tr×nh chuyÓn khèi qua mµng chñ yÕu do c¬ chÕ
khuÕch t¸n ph©n tö vµ nã th-êng lµ giai ®o¹n chËm nhÊt. §Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh khuÕch t¸n mµng cã
thÓ t¸c ®éng th«ng qua hai yÕu tè: tiÕt diÖn khuÕch t¸n vµ gradient nång ®é ( ®Þnh luËt Fick I).

Gradient nång ®é cã thÓ t¨ng b»ng çch n©ng ¸p suÊt cña pha khÝ, qu¸ tr×nh lµm viÖc d-íi ¸p suÊt
cao. Th«ng dông vµ cã hiÖu qu¶ h¬n lµ t¨ng diÖn tÝch tiÕp xóc cña qu¸ tr×nh. Kü thuËt b·o hßa khÝ
trong n-íc vµ thiÕt bÞ liªn quan phÇn lín ®Òu tËp trung gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã. Çc biÖn ph¸p lµm
t¨ng tiÕt diÖn tiÕp xóc ®¸ng quan t©m lµ th¸p nhåi (packed tower), ph©n t¸n khÝ thµnh d¹ng bät
(diffused aeration), vßi phun (spray nozzle) vµ líp ®Üa (tray aerators).
Th¸p nhåi lµ kü thuËt kh¸ míi trong c«ng nghÖ xö lý n-íc. Nã th-êng lµ cét h×nh trô trong
®ã vËt liÖu h¹t cã çc lo¹i kÝch th-íc kh¸c nhau ®-îc nhåi vµo. VËt liÖu nhåi rÊt ®a d¹ng: sø, sµnh,
thÐp kh«ng gØ, nhùa hay vËt liÖu thÝch hîp nµo kh¸c miÔn lµ nã Ýt tan vµ cã ®é bÒn c¬ häc. Do nhÑ,
tr¬ vµ bÒn nªn nhùa lµ lo¹i ®-îc -a chuéng. §Ó t¨ng c-êng kh¶ n¨ng thÊm khÝ cã thÓ dïng vËt liÖu
nhåi kÝch th-íc nhá (nh-ng kh«ng ®-îc ®Ó dßng n-íc ®äng thµnh khèi liÒn), Trong tÇng bè trÝ
mét hay vµi kho¶ng kh«ng gian trèng kh«ng chøa vËt liÖu nhåi vµ bè trÝ ng-îc dßng tøc lµ n-íc
ch¶y tõ trªn xuèng, khÝ chuyÓn ®éng tõ d-íi lªn. Trong qu¸ tr×nh ®ã n-íc hÊp thô oxy vµ trë nªn
b·o hßa, çc t¹p chÊt dÔ bay h¬i bÞ ®Èy ra cuèn theo dßng khÝ ra ngoµi. NÕu trong n-íc chøa s¾t,
mangan vµ mét sè vËt liÖu thÝch hîp (®iÒu chØnh pH nh- ®¸ v«i, dolomit, mét sè chÊt cã t¸c dông
thóc ®Èy qu¸ tr×nh oxy hãa, çc d¹ng oxit ch¼ng h¹n) th× s¾t (II) mangan(II) tan sÏ chuyÓn vÒ d¹ng
hydroxit kh«ng tan vµ cã thÓ läc ®Ó lo¹i bá.
ViÖc tÝnh to¸n kÝch th-íc th¸p nhåi vµ hiÖu suÊt qu¸ tr×nh ®-îc tr×nh bµy kü trong çc tµi liÖu
chuyªn m«n, kh«ng chØ trong qu¸ tr×nh xö lý n-íc mµ c¶ trong c«ng nghÖ xö lý n-íc th¶i b»ng
ph-¬ng ph¸p vi sinh [46, 75, 76].
Ph©n t¸n khÝ thµnh d¹ng bät lµ biÖn ph¸p cho çc bät khÝ tiÕp xóc víi n-íc trong mét vïng
thÓ tÝch nhÊt ®Þnh cña n-íc. Qu¸ tr×nh hÊp thô oxy cña n-íc ®-îc t¨ng c-êng do t¨ng tiÕt diÖn tiÕp
xóc cña çc bät khÝ nhá víi n-íc. Kh«ng khÝ nÐn ®-îc dÉn ®Õn vïng ®¸y cña khèi n-íc, ph©n t¸n
vµo n-íc vµ khuÊy ®¶o c¶ thÓ tÝch ®ã. Bé ph©n bè khÝ (diffuser) cã nhiÖm vô t¹o ra çc bät khÝ cã
®é lín theo yªu cÇu vµ ph©n bè chóng ®Òu theo tiÕt diÖn ngang. Ph-¬ng ph¸p nµy Ýt hiÖu qu¶ h¬n
so víi ph-¬ng ph¸p nhåi trong xö lý n-íc sinh ho¹t nh-ng nã lµ ph-¬ng ph¸p quan träng trong xö
lý n-íc th¶i theo ph-¬ng ph¸p bïn ho¹t tÝnh (activated slugde), v× ngoµi nhiÖm vô cung cÊp oxy
cho vi sinh ho¹t ®éng (hiÕu khÝ) nã cßn ph¶i duy tr× tr¹ng th¸i l¬ löng cña tÕ bµo (bïn ho¹t tÝnh)
®Òu kh¾p trong vïng thÓ tÝch.
Van hót khÝ (venturi) còng lµ mét d¹ng cña kü thuËt nµy, nã cho phÐp hßa trén khÝ th¼ng vµo
®-êng èng dÉn n-íc. Nguyªn t¾c ho¹t ®éng lµ trªn ®-êng dÉn n-íc nÕu tiÕt diÖn èng dÉn bÞ hÑp l¹i
th× tèc ®é th¼ng cña dßng ch¶y t¨ng, dÇn ®Õn gi¶m ¸p suÊt ®éng cña dßng (tÝch hai ®¹i l-îng lµ
h»ng sè) t¹i ®iÓm ®ã. NÕu ®iÓm ®ã ®-îc th«ng víi kh«ng khÝ th× khÝ sÏ bÞ hót vµo. Tèc ®é hót tØ lÖ
thuËn víi ®é lÖch ¸p t¹i ®iÓm ®ã.
Vßi phun vµ líp ®Üa ®-îc sö dông kh¸ l©u trong c«ng nghÖ xö lý n-íc sinh ho¹t nh»m b·o
hßa oxy cho n-íc ®Ó lo¹i bá s¾t mangan (giµn m-a), hydrosunfua, dioxit cacbon vµ trong chõng
mùc nhÊt ®Þnh lo¹i bá çc hîp chÊt g©y mïi vÞ khã chÞu. Vßi phun khÝ ¸p suÊt cã d¹ng h×nh nãn,
tiÕt diÖn cã thÓ lµ h×nh trßn, vu«ng vµ ®-îc ®ôc nhiÒu lç nhá. N-íc ch¶y qua ®ã bÞ ph©n t¸n thµnh
h¹t nhá ®Ó t¨ng ®iÒu kiÖn tiÕp xóc. Çc thiÕt bÞ vßi phun sö dông trong c«ng nghÖ xö lý n-íc t¹o ra
®-îc çc giät n-íc cã kÝch thuèc tõ 2-10.000m [46].
Líp ®Üa ®-îc cÊu t¹o tõ nhiÒu ®Üa ®¬n lÎ xÕp chång lªn nhau ë mét kho¶ng çch nµo ®ã.
Trong tõng ®Üa cã mét chiÒu s©u nhÊt ®Þnh ®Ó ®Üa cã kh¶ n¨ng chøa n-íc. MÆt ®¸y cña ®Üa ®-îc
khoang nhiÒu lç nhá ®Ó n-íc ch¶y qua thµnh d¹ng giät. Qu¸ tr×nh hÊp thô oxy cña n-íc x¶y ra
trong ®Üa vµ trong qu¸ tr×nh r¬i theo ph-¬ng th¼ng ®øng tõ ®Üa trªn xuèng ®Üa d-íi. ViÖc thiÕt kÕ
vµ sö dông líp ®Üa chñ yÕu dùa trªn kinh nghiÖm thùc tÕ.
Líp ®Üa cã thÓ øng dông ®Ó lo¹i bá CO2, H2S vµ lµm giµu oxy trong n-íc. HiÖu suÊt cña qu¸
tr×nh ®¹t 50-80%, phô thuéc vµo çc yÕu tè ngo¹i c¶nh, ®Æc biÖt lµ nhiÖt ®é vµ pH. pH thÊp H 2S tån
t¹i ë d¹ng trung hßa dÔ bay h¬i, ng-îc l¹i d¹ng NH3 cã kh¶ n¨ng bay h¬i l¹i tån t¹i ë vïng pH cao.

3. Lµm trong n-íc

T¸ch chÊt r¾n kh«ng hßa tan ra khái n-íc lµ mét qu¸ tr×nh quan träng trong c«ng nghÖ xö lý
n-íc. ChÊt r¾n kh«ng tan, cßn gäi lµ chÊt huyÒn phï g©y ®ôc cã thÓ tån t¹i s½n trong nguån n-íc,
vÝ dô trong n-íc mÆt vÒ mïa m-a hoÆc sinh ra trong qu¸ tr×nh xö lý cña mét giai ®o¹n nµo ®ã nh-
CaCO3 h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lµm mÒm n-íc b»ng ph-¬ng ph¸p v«i - s« ®a hoÆc çc tÕ bµo vi
sinh vËt (bïn) trong qu¸ tr×nh bïn ho¹t tÝnh, hay hydroxit s¾t, mangan trong qu¸ tr×nh oxy hãa.
Hai ph-¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó lo¹i bá çc chÊt g©y ®ôc trong c«ng nghÖ xö lý n-íc lµ sa l¾ng
vµ läc. HiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh l¾ng vµ läc t¨ng nhiÒu khi çc h¹t huyÒn phï t¹o thµnh çc tËp hîp
lín h¬n. Keo tô chÝnh lµ qu¸ tr×nh t¹o ra çc tËp hîp lín (d¹ng b«ng) tõ çc h¹t huyÒn phï nhá nªn
cã thÓ coi nã lµ giai ®o¹n ®Çu cÇn thùc hiÖn tr-íc khi l¾ng hay läc.
3.1. Keo tô
Keo tô ®-îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh çc tËp hîp lín tõ çc h¹t huyÒn phï cã kÝch th-íc
nhá h¬n b»ng çch ®-a vµo n-íc mét hay nhiÒu lo¹i hãa chÊt thÝch hîp. Trong thùc tiÔn c«ng nghÖ
ng-êi ta dïng muèi nh«m (Al 3+), muèi s¾t (Fe2+, Fe3+), polyaluminium chloride (PAC) cïng mét sè
chÊt trî keo tô: oxit silic ho¹t tÝnh, polyme, bentonit, canxi cacbonat.
Trong môc 8 phÇn II khi tr×nh bµy vÒ hÖ keo, çc qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh keo tô ®·
®-îc m« t¶ kh¸ chi tiÕt, chóng t«i chØ nh¾c l¹i mét çch tãm t¾t:
ChÊt g©y ®ôc trong n-íc cã nguån gèc v« c¬ (kþ n-íc) vµ h÷u c¬ (-a n-íc).
Chóng cã ®é bÒn (kh«ng dÔ bÞ sa l¾ng) lµ do chuyÓn ®éng nhiÖt vµ khi l¹i gÇn th× chóng ®Èy
lÉn nhau do çc h¹t huyÒn phï (kþ n-íc) cã líp vá chøa ®iÖn tÝch hay líp vá hydrat ®èi víi h¹t
huyÒn phï -a n-íc.
Muèn ®Ó chóng co cô l¹i t¹o ra çc tËp hîp h¹t lín cÇn ph¶i khö tÝnh bÒn cña chóng vµ t¹o
®iÒu kiÖn cho chóng kÕt nèi ®-îc víi nhau.
§Ó ph¸ tÝnh bÒn cã thÓ lµm gi¶m ®é dµy cña líp khuyªch t¸n hay trung hßa (lµm mÊt) líp
®iÖn tÝch ®ã (c¬ chÕ nÐn líp ®iÖn kÐp, hÊp phô trung hßa).
§-a polyme vµo hÖ hay t¹o ra kÕt tña quÐt nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng kÕt nèi víi nhau.
Trong tÊt c¶ çc c¬ chÕ trªn, c¬ chÕ hÊp phô vµ trung hßa ®ãng vai trß quan träng nhÊt cho
qu¸ tr×nh keo tô, trong nhiÒu tr-êng hîp cã thÓ v¾ng mÆt çc c¬ chÕ kh¸c.
3.1.1. Keo tô víi muèi nh«m
Çc chÊt g©y ®ôc trong n-íc d¹ng v« c¬ cã ®iÓm ®¼ng ®iÖn n»m trong kho¶ng 5-5,5, çc chÊt
h÷u c¬ cã kho¶ng ®¼ng ®iÖn réng h¬n. ë kho¶ng pH trªn vïng ®¼ng ®iÖn çc h¹t huyÒn phï tÝch
®iÖn ©m vµ d-íi ®ã tÝch ®iÖn d-¬ng. MËt ®é ®iÖn tÝch cµng lín khi pH cña hÖ cµng çch xa ®iÓm
®¼ng ®iÖn. N-íc trong tù nhiªn phÇn lín cã ®é pH tõ 5,5 ®Õn 8,5 nªn çc h¹t huyÒn phï tÝch ®iÖn
©m.
Khi ®-a Al3+ vµo n-íc trong kho¶ng pH ®ã, lËp tøc x¶y ra qu¸ tr×nh thuû ph©n (qu¸ tr×nh
hydrat hãa ®· x¶y ra tr-íc ®ã v× muèi nh«m ®-a vµo n-íc d-íi d¹ng dung dÞch 1-5%) t¹o ra çc
phøc chÊt Al(OH)2+, Al(OH2)+, Al(OH)3, çc phøc nµy l¹i liªn kÕt víi nhau qua cÇu oxy, hydroxyl
t¹o ra çc dimer, trimer hoÆc polyme cã ®é dµi kh¸c nhau (qu¸ tr×nh olation, oxolation, xem 8.2.2
phÇn II). TØ lÖ gi÷a çc cÊu tõ h×nh thµnh phô thuéc vµo pH cña m«i tr-êng, pH cµng cao th× qu¸
tr×nh thuû ph©n cµng triÖt ®Ó, tøc lµ t¨ng çc cÊu tö chøa nhiÒu nhãm chøc OH. ë vïng pH cao h¬n
8,5 cÊu tö Al(OH)4-(aluminat) chiÕm -u thÕ vµ ë pH thÊp h¬n 5,7 Al(OH)3 kh«ng tån t¹i, tÊt c¶ çc
d¹ng cña hîp chÊt nh«m ®Òu tÝch ®iÖn d-¬ng vµ pH thÊp h¬n th× d¹ng chÝnh lµ Al 3+ (pH <4 trong
n-íc phÌn). Trong h×nh 24 thÓ hiÖn thµnh phÇn cña çc cÊu tö h×nh thµnh cña qu¸ tr×nh thuû ph©n
muèi nh«m phô thuéc vµo pH. PhÇn diÖn tÝch ®-îc g¹ch trong « vu«ng lµ kho¶ng keo tô trong c«ng
nghÖ xö lý n-íc, nã n»m chñ yÕu trong vïng tån t¹i cña cÊu tõ Al(OH)3 bÒn.

Trong qu¸ tr×nh thuû ph©n muèi nh«m cã h×nh thµnh proton nã lµm gi¶m ®é pH cña n-íc do
tiªu hao kiÒm, chñ yÕu lµ bicacbonat. N-íc cã ®é kiÒm cao th× Ýt thay ®æi pH v× dung l-îng ®Öm
cña hÖ lín vµ ng-îc l¹i . Nång ®é proton sinh ra do thuû ph©n tØ lÖ thuËn víi liÒu l-îng cña ion
nh«m.
0 AL(OH)3(s) 0
Fe(OH)3(s)
-2 - -2
Log[ Fen(OH)y]3n-y M
AL(OH) 4
Log[ALn(OH)y] 3n-y M
-4 -4
-6 -6
-8 -8
Fe3+ Fe(OH)-
-10 -10
4
AL13(OH)5+34 AL3+ Fe(OH)
-12 -12 4 +
4+ 2 Fe2(OH) 2
AL7(OH) AL(OH) + Fe(OH)
-14 + -14 2 2+
17 o 2 4 6 8 10 12 14
o 2 4 6 8 10 12 14
pH pH
H×nh 24. Thµnh phÇn çc cÊu (a)
tö cña nh«m vµ s¾t phô thuéc (b)
vµo pH cña m«i tr-êng
Trong dung dÞch chøa muèi nh«m tån t¹i Ýt nhÊt lµ n¨m monomer: Al 3+, AlOH2+, Al(OH)2+,
Al(OH)3 vµ Al(OH)4- vµ nhiÒu lo¹i polyme cã hµm l-îng ®¸ng kÓ lµ Al 13(OH)345+, Al7(OH)174+,
Al13O4(OH)247+... Al2(OH)24+, Al3(OH)45+.
Trong hÖ n-íc cã chøa chÊt huyÒn phï vµ çc cÊu tö h×nh thµnh tõ muèi nh«m (phÌn) trªn
sÏ x¶y ra çc qu¸ tr×nh sau:
- NÕu pH cña n-íc thÊp h¬n ®iÓm ®¼ng ®iÖn cña h¹t huyÒn phï (gi¶ sö lµ 5.5) th× çc h¹t
huyÒn phï vµ tÊt c¶ çc cÊu tö cña nh«m ®Òu tÝch ®iÖn d-¬ng, chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng t-¬ng t¸c
víi nhau. Qu¸ tr×nh keo tô kh«ng x¶y ra v× çc thµnh phÇn mang ®iÖn tÝch cïng dÊu kh«ng trung
hßa ®-îc víi nhau, kh¶ n¨ng hÊp phô cña çc h¹t huyÒn phï ®èi víi çc hîp chÊt nh«m rÊt kÐm.
Trong ®iÒu kiÖn pH thÊp còng kh«ng x¶y ra (hoÆc Ýt) kh¶ n¨ng h×nh thµnh Al(OH) 3 kÕt tña ®Ó l«i
cuèn (c¬ chÕ quÐt) çc h¹t huyÒn phï.
- Trong vïng pH cao (trªn 8) d¹ng tån t¹i cña nh«m chñ yÕu lµ alumint, còng mang dÊu ©m
cïng dÊu víi ®iÖn tÝch cña h¹t huyÒn phï nªn qu¸ tr×nh keo tô còng kh«ng x¶y ra. Trong mét sè
tr-êng hîp tuy pH cña n-íc kh¸ cao song vÉn cã thÓ x¶y ra keo tô khi dïng mét l-îng phÌn lín.
HiÖn t-îng ®ã lµ do khi thuû ph©n muèi nh«m h×nh thµnh H+, nã lµm gi¶m pH cña n-íc.
Trong vïng pH tõ 5,8 ®Õn 8 cÊu tö Al(OH)3 chiÕm -u thÕ tuyÖt ®èi vµ Al 3+ cã nång ®é thÊp
nhÊt do tÝch sè tan cña Al(OH)3 lµ 2,0 .1032 t¹i 180C vµ 1,9 .10-33 t¹i 250C. Nång ®é Al3+ t¹i 250C chØ
lµ 0,23.10-3mg/l. Çc cÊu tö kh¸c tÝch ®iÖn d-¬ng kh¸c còng cã nång ®é thÊp t-¬ng tù. LiÒu l-îng
chÊt keo tô (Al3+) trong thùc tiÔn n»m trong kho¶ng 0,7 - 3,5mg/l (10-50g nh«m sunfat ngËm 14-18
ph©n tö n-íc) nªn phÇn lín chóng n»m ë d¹ng Al(OH)3 kh«ng tan vµ v-ît rÊt xa møc b·o hßa.
Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ kÕt tña Al(OH)3 tån t¹i çc polyme nh«m trung gian mang ®iÖn
d-¬ng (phøc chÊt hydroxo) cã ®é dµi cña m¹ch kh¸c nhau, chóng bÞ hÊp phô lªn bÒ mÆt h¹t huyÒn
phï ®Ó trung hßa líp ®iÖn tÝch, so víi Al3+ kh¶ n¨ng bÞ hÊp phô cña çc cÊu tö cao h¬n nhiÒu do
t-¬ng t¸c hãa häc lín h¬n (Al 3+ lµ ion ®¬n ®éc, polyme chøa nhiÒu nguyªn tö Al, O, H, lùc hÊp phô
mang tÝnh chÊt céng hîp).
§Ó trung hßa ®iÖn tÝch bÒ mÆt cÇn mét l-îng polyme nhÊt ®Þnh (tøc lµ l-îng keo tô), phô
thuéc vµo ®é ®ôc ban ®Çu (mËt ®é h¹t huyÒn phï), vµo mËt ®é ®iÖn tÝch. MËt ®é ®iÖn tÝch l¹i phô
thuéc vµo ®é mÞn cña h¹t huyÒn phï, h¹t mÞn cã diÖn tÝch bÒ mÆt lín (cïng ®¬n vÞ khèi l-îng, vÝ
dô mg/l) vµ mËt ®é ®iÖn tÝch cña tõng h¹t. MËt ®é ®iÖn tÝch cao khi cµng çch xa ®iÓm ®¼ng ®iÖn
cña h¹t huyÒn phï. §iÓm ®¶ng ®iÖn cña Al(OH)3 vµ çc polyme nh«m n»m trong kho¶ng pH =7-9

tuú thuéc vµo sù cã mÆt cña çc anion kh¸c. L-îng polyme nh«m (l-îng chÊt keo tô) cÇn ph¶i
dïng khi ®ã tØ lÖ víi ®é ®ôc. ë mét sè n¬i, vÝ dô nhµ m¸y n-íc CÇu NguyÖt, H¶i Phßng ng-êi ta
tÝnh to¸n liÒu l-îng phÌn nh«m dïng hµng ngµy theo ®é ®ôc cña n-íc, vÝ dô 0,9g phÌn trªn mét
®¬n vÞ ®é ®ôc NTU. HiÖn t-îng ®ã gäi lµ vïng cã mèi quan hÖ tØ l-îng, mèi quan hÖ ®ã chØ x¶y ra
khi c¬ chÕ keo tô lµ hÊp phô vµ trung hßa, hiÖn t-îng ®ã kh«ng quan s¸t ®-îc ®èi víi çc c¬ chÕ
keo tô kh¸c.
NÕu l-îng keo tô ®-a vµo d- so víi liÒu l-îng cÇn thiÕt ®Ó trung hßa th× do lùc t-¬ng t¸c hãa
häc (kh«ng ph¶i tÜnh ®iÖn) gi÷a h¹t huyÒn phï vµ çc polyme m¹nh, l-îng polyme ®· hÊp phô thõa
®iÖn tÝch cÇn ®Ó trung hßa ®iÖn tÝch h¹t keo vµ khi ®ã dÊu ®iÖn tÝch h¹t keo thay ®æi tõ ©m qua ®iÓm
kh«ng vµ vÒ d-¬ng, cïng dÊu víi ®iÖn tÝch cña polyme (hiÖn t-îng ®¶o dÊu ®iÖn tÝch) vµ hÖ huyÒn
phï bÒn trë l¹i.
Khi hÖ huyÒn phï bÒn trë l¹i, nÕu tiÕp tôc ®-a thªm chÊt keo tô vµo th× hiÖn t-îng keo tô tiÕp
tôc x¶y ra nh-ng khi ®ã kh«ng ph¶i do c¬ chÕ hÊp phô vµ trung hßa nh- ®· tr×nh bµy mµ do sù kÕt
tña cña hydroxit nh«m rÊt m¹nh (siªu b·o hßa), chóng kÕt tña vµ l«i cuèn, quÐt çc h¹t huyÒn phï
ch×m theo.
Trong h×nh 25a cã chøa bèn ®å thÞ, mçi ®å thÞ øng víi vïng ®é ®ôc kh¸c nhau S 1< S2< S3< S4.
Trôc tung lµ ®é ®ôc cßn d- l¹i sau keo tô (residual turbidity), trôc hßanh lµ liÒu l-îng keo tô ®-a
vµo. Trong tõng ®å thÞ chia ra bèn vïng nhá 1,2,3,4. Vïng nhá 1 lµ n-íc ®ôc, l-îng keo tô cho vµo
ch-a ®ñ ®Ó khö tÝnh bÒn cña hÖ keo, vïng nhá 2 lµ ®· ®ñ l-îng keo tô ®Ó lµm trong n-íc, vïng nhá
3 lµ liÒu l-îng keo tô ®· v-ît qu¸ møc cÇn, hÖ keo ®· bÒn trë l¹i vµ nÕu tiÕp tôc ®-a thªm chÊt keo
tô th× n-íc trong l¹i (vïng nhá 4). Trong vïng ®é ®ôc thÊp (S 1) (n-íc kh«ng ®ôc l¾m), l-îng keo tô
cho vµo tuy ®· ®ñ ®Ó hÊp phô vµ trung hßa nh-ng do mËt ®é h¹t huyÒn phï nhá chóng Ýt cã c¬ héi
va ch¹m víi nhau nªn khã tËp hîp thµnh h¹t lín. Muèn cã hiÖn t-îng keo tô x¶y ra cÇn ph¶i t¨ng
liÒu l-îng chÊt keo tô ®Ó Al(OH)3 h×nh thµnh cã nång ®é siªu b·o hßa thóc ®Èy qu¸ tr×nh kÕt tña
nh«m hydroxit, chóng kÕt tña, l¾ng l«i cuèn h¹t huyÒn phï ch×m theo, c¬ chÕ hÊp phô, trung hßa vµ
quan hÖ tØ l-îng kh«ng cã vai trß trong vïng nµy.
Trong vïng ®é ®ôc cao (S2, S3) chØ cÇn liÒu l-îng keo tô nhá h¬n tr-êng hîp kÕt tña l«i cuèn
®· g©y ra hiÖn t-îng keo tô,
Nång ®é chÊt huyÒn phï cµng cao th× liÒu l-îng chÊt keo tô cµng lín, chóng cã mèi t-¬ng
quan tØ l-îng vµ c¬ chÕ keo tô lµ hÊp phô, trung hßa. NÕu tiÕp tôc t¨ng liÒu l-îng keo tô, hÖ keo
bÒn trë l¹i (vïng nhá 3). Vïng keo tô (vïng nhá 2) gi÷ ®-îc ®é trong tèt h¬n khi ®é ®ôc ban ®Çu
cao h¬n (vïng nhá 2 cña vïng nång ®é S3 réng h¬n vïng nhá 2 cña vïng nång ®é S2). Nãi çch
kh¸c khi ®é ®ôc cao, ®Ó hÖ huyÒn phï bÒn trë l¹i (®¶o dÊu ®iÖn tÝch) cÇn cho nhiÒu chÊt keo tô h¬n.
Trong vïng nång ®é huyÒn phï rÊt cao, vÝ dô n-íc x¶ cÆn bïn cña çc nhµ m¸y n-íc, cÇn
liÒu l-îng keo tô rÊt lín, thËm chÝ v-ît qu¸ møc b·o hßa míi g©y ra ®-îc hiÖn t-îng keo tô vµ
chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng ®ôc l¹i.
H×nh 25b thÓ hiÖn mèi t-¬ng quan gi÷a ®é ®ôc (trôc hßanh) vµ liÒu l-îng keo tô cÇn thiÕt g©y
ra hiÖn t-îng keo tô. Vïng 1,3 lµ vïng n-íc ®ôc, vïng 2,4 lµ vïng n-íc trong. Trong ®å thÞ, tuú
kho¶ng ®ôc kh¸c nhau, çc vïng 1,2,3,4 chØ liªn hÖ víi nhau theo chiÒu thuËn 1  2  3 4 chø
kh«ng ng-îc l¹i, nh-ng chóng kh«ng b¾t buéc ph¶i tr¶i qua tÊt c¶ bèn b-íc.
ViÖc bæ xung bentonit hay mét chÊt huyÒn phï nµo kh¸c lµ lµm t¨ng ®é ®ôc, vÝ dô tõ S1 lªn S3
nh»m chuyÓn c¬ chÕ keo tô tõ l«i cuèn, kÕt tña vÒ c¬ chÕ hÊp phô trung hßa, ®Ó gi¶m liÒu l-îng
chÊt keo tô.
Tõ ®å thÞ 25b còng cho ta nh÷ng th«ng tin h÷u Ých: khi keo tô tu©n theo c¬ chÕ kÕt tña quÐt
th× l-îng phÌn cÇn rÊt cao ®Ó t¹o ra hydroxit nh«m, vai trß hÊp phô vµ trung hßa lµ thø yÕu. Nång
®é chÊt huyÒn phï t¨ng th× liÒu l-îng chÊt keo tô gi¶m. Trong vïng keo tô theo c¬ chÕ hÊp phô
trung hßa liÒu l-îng keo tô th-êng lµ thÊp vµ t¨ng khi ®é ®ôc t¨ng. Khi nång ®é huyÒn phï thÊp
thêi gian keo tô cÇn dµi h¬n, nã c©n b»ng l¹i lîi Ých dïng liÒu l-îng keo tô thÊp. NÕu bÓ l¾ng (sau
khi hßa trén keo tô) ®ñ lín th× dïng Ýt chÊt keo tô, nÕu bÓ l¾ng nhá (hay cÇn t¨ng c«ng suÊt) th×
ph¶i dïng liÒu l-îng keo tô cao h¬n[60].

®é ion
HÊp phô vµ trao ®æi ®ôc: -S4 PGS.TS Lª V¨n Çt
vïng 4
1 vïng 2 vïng
keo tô
®é ®ôc: -S3
LiÒu l-îng keo tô

vïng 3
2 3 4 vïng 2
1
®é ®ôc d-
®é ®ôc: -S2
2
1 vïng 3 4
®é ®ôc: -S1 vïng 1
Bentonits
vïng 1 4
b) S1 S2 S3 S4
a) LiÒu l-îng keo tô
H×nh 28: Mèi t-¬ng quan gi÷a ®é ®ôc, liÒu l-îng
chÊt keo tô (AL+3, Fe3+ ) vµ ®é ®ôc d-
ViÖc bæ xung thªm chÊt huyÒn phï còng cã thÓ thùc hiÖn t¹i chç kÕt hîp víi qu¸ tr×nh lµm
mÒm n-íc b»ng ph-¬ng ph¸p v«i - s« ®a (xem phÇn sau). §Ó lo¹i bít Ca, Mg vµ bicacbonat ng-êi
ta cho v«i, s« ®a vµo n-íc, CaCO3, Mg(OH)2 h×nh thµnh còng g©y ®ôc. Sau ®ã ng-êi ta ®-a tiÕp
chÊt keo tô vµo ®Ó tiÕn hµnh lµm trong n-íc. KÕt hîp hai qu¸ tr×nh trªn võa lo¹i ®-îc ®é cøng vµ
gi¶m ®-îc l-îng chÊt keo tô [46].
Tõ Al(III) vµ Fe(III) t¹o ra çc polyme, çc polyme nµy cã t¸c dông khö tÝnh bÒn cña hÖ keo.
Qu¸ tr×nh khö tÝnh bÒn phô thuéc chñ yÕu vµo ba yÕu tè : ®é ®ôc ban ®Çu, pH vµ liÒu l-îng chÊt
keo tô. LiÒu l-îng chÊt keo tô phô thuéc vµo nång ®é chÊt g©y ®ôc. Polyme h×nh thµnh cã ®Æc
tr-ng vÒ mÆt keo tô kh¸c nhau tuú thuéc vµo pH vµ møc ®é siªu b·o hßa cña hÖ. Polyme tÝch ®iÖn
d-¬ng chØ h×nh thµnh ë vïng pH d-íi ®iÓm ®¼ng ®iÖn (pH =8), pH cµng thÊp (d-íi 8) th× møc ®é
tÝch ®iÖn d-¬ng cña polyme cµng cao vµ møc ®é tÝch ®iÖn ©m cña h¹t huyÒn phï (®iÓm ®¼ng ®iÖn
t¹i pH  5) cµng thÊp vµ do ®ã qu¸ tr×nh keo tô theo c¬ chÕ hÊp phô trung hßa cµng thuËn lîi, tøc lµ
cÇn liÒu l-îng chÊt keo tô nhá nh-ng dÔ bÞ ®ôc trë l¹i do tÝnh nh¹y c¶m cña hÖ (qu¸ liÒu l-îng).
Çc hÖ s«ng ë miÒn B¾c th-êng cã pH cao h¬n so víi n-íc s«ng vïng Nam bé nªn th-êng ph¶i
dïng l-îng keo tô cao h¬n nh-ng Ýt gÆp nguy c¬ qu¸ liÒu dïng. N-íc s«ng §ång Nai cã pH Ýt v-ît
qu¸ 7 trong khi n-íc s«ng Hång Ýt khi thÊp h¬n 7,5, ®é kiÒm cña chóng còng çch nhau tíi 5-8 lÇn.
Trong qu¸ tr×nh thuû ph©n Al(III), ion H+ h×nh thµnh, nã lµm gi¶m pH cña n-íc. Møc ®é
gi¶m pH cña n-íc phô thuéc vµo ®é kiÒm (dung l-îng ®Öm) cña n-íc. Khi thuû ph©n 1 mg phÌn
nh«m (Al2(SO4)3 14H2O) thµnh Al(OH)3 , 0,5mg kiÒm (HCO3-), tÝnh theo CaCO3 bÞ tiªu hao. V× vËy
®èi víi n-íc cã ®é kiÒm thÊp ng-êi ta ph¶i bæ sung kiÒm (v«i) ®Ó t¨ng ®é kiÒm gi÷ cho pH cña
n-íc n»m trong vïng tèi -u cña qu¸ tr×nh keo tô. Ng-îc l¹i trong qu¸ tr×nh keo tô n-íc x¶ cÆn cã
nång ®é bïn lín th× l¹i cÇn gi¶m bít ®é kiÒm cña nã tr-íc khi ®-a chÊt keo tô vµo hÖ. §iÒu nµy
®-îc gi¶i thÝch nh- sau: trong vïng cã ®é ®ôc cao (vïng S4) hiÖn t-îng ®¶o dÊu ®iÖn tÝch rÊt khã
x¶y ra ë bÊt ký pH nµo. Vïng cã x¶y ra keo tô (vïng nhá 2) më réng khi ®é ®ôc t¨ng (S 2, S3). Keo
tô x¶y ra tèt theo c¬ chÕ hÊp phô trung hßa ë pH thÊp kh«ng ng¹i qu¸ tr×nh ®¶o ®iÖn tÝch x¶y ra. V×
vËy nªn cÇn lo¹i bít ®é kiÒm.
Trong vïng nång ®é chÊt huyÒn phï thÊp, c¬ chÕ keo tô x¶y ra do kÕt tña, quÐt (vïng S 1) th×
qu¸ tr×nh kÕt tña nhanh nh¸t lµ ë ®iÓm ®¶ng ®iÖn vµ ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña nã lµ thÊp nhÊt. §èi víi
hÖ ®ã cÇn ®-îc bæ sung kiÒm ®Ó lo¹i bá H+ sinh ra vµ gi÷ pH tèi -u cho hÖ.
Mèi quan hÖ gi÷a liÒu l-îng chÊt keo tô, ®é ®ôc, pH d-íi gãc ®é cña hai c¬ chÕ keo tô (hÊp
phô trung hßa vµ tña quÐt) ®-îc chia ra theo çc tr-êng hîp sau [1,46, 60].
a. §é ®ôc cao, ®é kiÒm thÊp: HÖ nµy dÔ xö lý, chØ cÇn tèi -u l-îng phÌn ®-a vµo. Keo tô x¶y
ra theo c¬ chÕ hÊp phô çc polyme tÝch ®iÖn d-¬ng, tèt nhÊt lµ trong vïng pH = 4 - 6.
b- §é ®ôc cao, ®é kiÒm cao: keo tô x¶y ra theo c¬ chÕ hÊp phô, trung hßa ë pH trung tÝnh
hay axit. §Ó keo tô ph¶i dïng liÒu l-îng cao, do pH Ýt thay ®æi, polyme cã ®iÖn tÝch thÊp hoÆc gi¶m
®é kiÒm sÏ gi¶m ®-îc liÒu l-îng keo tô.
c- §é ®ôc thÊp, ®é kiÒm cao: keo tô x¶y ra theo c¬ chÕ kÕt tña quÐt, liÒu l-îng chÊt keo tô
cao. §Ó gi¶m l-îng keo tô nªn bæ sung chÊt trî keo tô (polyme h÷u c¬) t¹o cÇu nèi liªn kÕt gi÷a

çc h¹t huyÒn phï ®· mÊt tÝnh bÒn hoÆc bæ sung thªm chÊt huyÒn phï ®Ó chuyÓn c¬ chÕ tña quÐt
vÒ c¬ chÕ hÊp phô trung hßa.
d- §é ®ôc thÊp, ®é kiÒm thÊp : HÖ keo tô nµy kh¸ khã tÝnh v× ®Ó thùc hiÖn c¬ chÕ tña quÐt th×
cÇn l-îng phÌn lín, l-îng phÌn lín sinh ra nhiÒu H+ lµm gi¶m pH, t¹i pH thÊp l¹i khã kÕt tña. BiÖn
ph¸p kh¾c phôc lµ bæ sung kiÒm, chÊt g©y ®ôc hoÆc ®ång thêi c¶ hai.
Trong qu¸ tr×nh keo tô còng gi¶m ®-îc ®é mµu cña n-íc. Nh- ®· biÕt trong çc phÇn tr-íc,
®é mµu cña n-íc gÇy ra chñ yÕu bëi çc chÊt h÷u c¬ tù nhiªn - axit humic. Cã hai c¬ chÕ chñ yÕu
®Ó lo¹i bá axit humic (mµu) cña n-íc lµ kÕt tña vµ hÊp phô phô thuéc vµo pH. Trong vïng pH 6-8
nh«m tån t¹i chñ yÕu d-íi d¹ng hydroxit nh«m v« ®Þnh h×nh, nã cã kh¶ n¨ng hÊp phô axit humic.
Trong vïng pH thÊp (4-5,5) nh«m tån t¹i d-íi d¹ng çc cÊu tö mang ®iÖn tÝch d-¬ng nªn chóng t¹o
thµnh çc muèi humat kÕt tña. Trong n-íc çc ph©n tö axit humic cã ph©n tö l-îng thÊp nªn c¬ chÕ
hÊp phô sÏ chiÕm -u thÕ, tuy vËy kh¶ n¨ng hÊp phô tèt l¹i x¶y ra ë vïng pH thÊp (xem 6.4 phÇn II)
mµ vïng ®ã l¹i kh«ng thuËn lîi cho qu¸ tr×nh keo tô.
¶nh h-ëng cña mét sè yÕu tè
Môc ®Ých cña qu¸ tr×nh keo tô lµ lµm trong n-íc, ®é trong cña n-íc trong thùc tiÔn s¶n xuÊt
cßn phô thuéc vµo b-íc l¾ng vµ läc sau ®ã. N-íc trong lµ n-íc ®é ®ôc d- thÊp (TCVN lµ <2NTU).
§é trong cña n-íc sau qu¸ tr×nh keo tô phô thuéc vµo çc yÕu tè: LiÒu l-îng phÌn, pH, ®é ®ôc ban
®Çu, chÊt h÷u c¬ (mµu), anion vµ cation trong n-íc, hiÖu øng khuÊy, thÕ n¨ng zeta cña hÖ vµ nhiÖt
®é keo tô. Trong çc phÇn tr-íc ®· tr×nh bµy bèn yÕu tè ®Çu tiªn, ë ®©y chØ ®Ò cËp tíi çc yÕu tè
cßn l¹i. Çc ion tån t¹i trong n-íc cã nhiÒu lo¹i, nh-ng víi hµm l-îng ®¸ng kÓ th× kh«ng nhiÒu,
chØ gåm: Ca2+, Mg2+, SO42-, PO43-, HCO3-.
Çc anion SO4-, PO43-, SiO (OH)33- cã t¸c dông k×m h·m qu¸ tr×nh ®¶o dÊu ®iÖn tÝch cña hÖ
keo ®Æc biÖt trong vïng pH kh«ng cao do chóng cã kh¶ n¨ng trung hßa ®iÖn tÝch d-¬ng do polyme
nh«m g©y nªn. Riªng sunfat cã thÓ t¹o phøc chÊt víi nh«m trong qu¸ tr×nh kÕt tña. §éng häc qu¸
tr×nh kÕt tña ®-îc xóc t¸c bëi phøc ngo¹i (cÆp ion) Al(H 2O)SO4+ vµ v× vËy nã cã t¸c dông tèt lªn
qu¸ tr×nh keo tô theo c¬ chÕ tña quÐt. N-íc chøa photphat tan cÇn liÒu l-îng chÊt keo tô lín v×
ngoµi l-îng chÊt cÇn cho keo tô chÊt g©y ®ôc cßn cÇn mét l-îng lín ®Ó kÕt tña photphat. Nh«m
photphat vµ s¾t photphat lµ hîp chÊt Ýt tan vµ t¹o thµnh tr-íc khi x¶y ra keo tô. N-íc th¶i sinh ho¹t
th-êng chøa tíi 20mg/l PO43- vµ ®Ó tña l-îng photphat ®ã cÇn tíi 60mg/l phÌn nh«m sunfat.
ChÊt h÷u c¬, kÓ c¶ çc x¸c vi sinh vËt th-êng lµm gi¶m hiÖu qu¶ keo tô. Tuy nhiªn trong mét
sè tr-êng hîp nhÊt ®Þnh x¸c vi sinh cã thÓ ®ßng vai trß cña chÊt trî keo tô.
Sù cã mÆt cña ion d-¬ng hãa trÞ 2 nh- Ca 2+, Mg2+ cã t¸c dông tèt lªn qu¸ tr×nh keo tô do :
a) Gi¶m thÕ n¨ng zeta cña h¹t huyÒn phï (qui t¾c Hardy-Schulze, xem 8.2 phÇn II). b) nÕu trong hÖ
cã chøa axit humic th× chóng thóc ®Èy qu¸ tr×nh hÊp phô cña çc axit ®ã trªn bÒ m¹t chÊt huyÒn
phï v× c¶ hai ®Òu tÝch ®iÖn ©m; c) khi çc axit - huyÒn phï tÝch ®iÖn ©m th× Ca2+, Mg2+ trung hßa bít
mét phÇn ®iÖn tÝch cña chóng t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho qu¸ tr×nh keo tô. Tãm l¹i Mg 2+, Ca2+ thóc
®Èy qu¸ tr×nh keo tô ®Æc biÖt ®èi víi n-íc chøa nhiÒu axit humic. NhiÖt ®é cã ¶nh h-ëng ®Õn qu¸
tr×nh keo tô, ®Æc biÖt khi nã x¶y ra theo c¬ chÕ tña quÐt do qu¸ tr×nh t¹o polyme vµ nh«m hydroxit
v« ®Þnh h×nh cã tèc ®é chËm. HiÖu øng nhiÖt ®é ë ViÖt Nam kh«ng nÆng nÒ l¾m trõ mét sè vïng
nói phÝa B¾c trong mét sè ngµy mïa ®«ng.
LiÒu l-îng phÌn th-êng ®-îc x¸c ®Þnh trªn thiÕt bÞ so s¸nh (Jar test). MÉu n-íc ®-îc ®ùng
trong 6 cèc kh¸c nhau, mçi cèc ®Òu ®-îc g¾n víi m¸y khuÊy ch¹y cïng tèc ®é. Çc cèc ®-îc cho
l-îng phÌn kh¸c nhau. Trong phót ®Çu çc cèc ®-îc khuÊy víi tèc ®é nhanh (120-150 vßng /phót)
sau ®ã tèc ®é khuÊy gi¶m xuèng 30-40 vßng phót vµ tiÕp tôc khuÊy trong kho¶ng 15 phót. Sau khi
®Ó l¾ng (30 phót) x¸c ®Þnh ®é trong cña tõng cèc. Cèc cã n-íc trong nhÊt sÏ øng víi l-îng phÌn
cÇn thiÕt. Giai ®o¹n ®Çu khuÊy nhanh t¹o ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh tiÕp xóc tèt gi÷a çc cÊu tö d-¬ng
cña phÌn nh«m víi çc h¹t keo ®Ó ph¸ tÝnh bÒn cña chóng, giai ®o¹n khuÊy chËm t¹o ®iÒu kiÖn cho
çc h¹t ®· mÊt tÝnh bÒn côm l¹i víi nhau t¹o ra tËp hîp lín.
3.1.2- Keo tô víi polyaluminium chlorid (PAC)

Trong môc 3.3, 8.2.2 phÇn II ®· tr×nh bµy sù h×nh thµnh cña polyme nh«m vµ tÝnh n¨ng keo
tô cña chóng, ë ®Çy chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè øng dông cña nã trong thùc tiÔn.
So víi keo tô b»ng Al(III), PAC cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c sau:
- PAC lµ çc polyme tan cã chøa Al, O, H, Cl -, SO42-, sö dông trùc tiÕp ®-îc cho qu¸ tr×nh
keo tô. Nã cã thÓ ®-îc coi lµ s¶n phÈm thuû ph©n ë b-íc s¸t cuèi cïng nÕu nguyªn liÖu sö dông lµ
muèi nh«m vµ tèc ®é t¹o thµnh nã rÊt chËm.
- §é axit cña nã rÊt thÊp do qu¸ tr×nh thuû ph©n (h×nh thµnh ion H +) ®· ®-îc thùc hiÖn
trong qu¸ tr×nh polyme hãa nã.
- Hµm l-îng Al2O3 trong PAC ®¹t kho¶ng 36% trong khi lo¹i phÌn nh«m cã chÊt l-îng cao
nhÊt ®¹t kho¶ng 15%.
- Do kh«ng ph¶i tr¶i qua b-íc h×nh thµnh polyme (b-íc rÊt chËm) nªn tèc ®é keo tô lín vµ
b-íc t¹o ra kÕt tña Al(OH)3 v« ®Þnh h×nh còng rÊt thuËn lîi, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh«ng
cao.
- Do trong cÊu tróc ph©n tö polyme cã chøa s½n çc anion SO 42-, Cl- víi mËt ®é kh¸ lín nªn
khi ph©n li m¹ng polyme cã mËt ®é ®iÖn tÝch d-¬ng cao, kh¶ n¨ng hÊp phô (do m¹ch dµi, t-¬ng t¸c
hãa häc lín) vµ trung hßa çc h¹t huyÒn phï mang ®iÖn tÝch ©m rÊt tèt.
-Trong m«i tr-êng pH cao (cã thÓ ®Õn 9,5) qu¸ tr×nh h×nh thµnh aluminat tõ polyme chËm
nªn nã vÉn cã kh¶ n¨ng keo tô tèt trong khi phÌn nh«m kh«ng cã ®-îc kh¶ n¨ng Êy. Trong vïng
pH thÊp (d-íi 5,5) nã còng gièng phÌn nh«m kh«ng cã kh¶ n¨ng keo tô do c¶ nã lÉn çc h¹t huyÒn
phï ®Ò tÝch ®iÖn d-¬ng.
- Do qu¸ tr×nh tan chËm nªn l-îng nh«m Al(III) tån d- thÊp phï hîp h¬n víi tiªu chuÈn cho
phÐp ®èi víi n-íc sinh ho¹t.
- Víi nh÷ng -u ®iÓm kÓ trªn, PAC ®-îc sö dông rång r·i vµ thay thÕ phÌn nh«m truyÒn
thèng ë çc n-íc: NhËt, Ph¸p, §øc, Canada, Mü, Trung Quèc. Xu h-íng thay phÌn nh«m b»ng
PAC ë çc n-íc kh¸c còng ph¸t triÓn. Kinh nghiÖm sö dông PAC ë çc n-íc trªn cho thÊy nã rÊt
thÝch hîp ®èi víi n-íc cã ®é ®ôc cao, nhiÖt ®é vµ ®é cøng thÊp. §iÒu ®ã chøng tá c¬ chÕ keo tô
cña nã lµ qu¸ tr×nh hÊp phô trung hßa [50,77]. Thùc tiÔn sö dông PAC ë ViÖt nam trong thêi gian
1995-1998 cho thÊy [78, 79, 80 ]: vÒ mïa n-íc ®ôc, ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ keo tô nh- phÌn nh«m chØ
ph¶i dïng liÒu l-îng kho¶ng 20- 40%, mïa n-íc Ýt ®ôc th× liÒu l-îng cÇn 30-60% so víi phÌn
nh«m. LiÒu l-îng PAC sö dông kh«ng nhÊt thiÕt cã quan hÖ tØ l-îng víi ®é ®ôc. PAC lµm gi¶m
kh«ng ®¸ng kÓ ®é kiÒm cña n-íc (pH Ýt thay ®æi), Ýt g©y ¨n mßn thiÕt bÞ (vÝ dô khuÊy trén) vµ
®-êng èng dÉn n-íc. Tèc ®é keo tô nhanh dÉn ®Õn kh¶ n¨ng thu gän qui m« thiÕt bÞ (khuÊy, bÓ
l¾ng, läc) hoÆc t¨ng c«ng suÊt cÊp n-íc cña çc c¬ së hiÖn cã. KÕt qu¶ nghiªn cøu b-íc ®Çu cña
chóng t«i ®èi víi vµi nguån n-íc mÆt còng cho thÊy nÕu phèi hîp keo tô PAC víi qu¸ tr×nh khö
cøng b»ng v«i - so®a cho n-íc sinh ho¹t sÏ thuËn lîi h¬n nhiÒu so víi dïng phÌn nh«m.
§èi víi n-íc cã ®é ®ôc thÊp, ®é cøng cao, pH thÊp th× -u ®iÓm cña PAC so víi phÌn nh«m
kh«ng næi tréi vÒ ph-¬ng diÖn liÒu l-îng (nÕu ®Ó ý tíi hµm l-îng Al 2O3 th× chóng xÊp xØ nhau) v×
c¬ chÕ keo tô khi ®ã lµ qu¸ tr×nh kÕt tña quÐt, cÇn tíi sù h×nh thµnh cña Al(OH) 3 v« ®Þnh h×nh. Tuy
vËy do lµm gi¶m pH kh«ng nhiÒu nªn PAC tá ra thuËn lîi h¬n (nhanh h¬n) khi t¹o kÕt tña
Al(OH)3, qu¸ tr×nh kÕt tña tèt ë vïng pH cao (d-íi pH =8).
3.1.3- Keo tô víi muèi s¾t
S¾t (III) sunfat vµ clorua lµ d¹ng ®-îc sö dông lµm chÊt keo tô. VÒ tÝnh n¨ng hãa häc nã
còng gièng tr-êng hîp cña Al(III) trõ mét vµi yÕu tè ®Æc thï:
T¹i vïng pH > 10 d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ Fe(OH)4-, ë dïng pH <6 th× d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ
monomer mang ®iÖn d-¬ng: Fe3+, Fe(OH)2+, Fe(OH)2+. S¾t (III) cã nång ®é cùc tiÓu ë pH  8.

Do vËy kho¶ng pH tèi -u cho qu¸ tr×nh keo tô víi phÌn s¾t réng h¬n so víi tr-êng hîp phÌn
nh«m (6-8). Fe(III) cã tÝnh axit m¹nh h¬n so víi Al (III) nªn nã tiªu thô kiÒm lín, gi¶m pH m¹nh
h¬n vµ cã tÝnh ¨n mßn cao h¬n.
3.1.4- oxit silic ho¹t tÝnh
oxit silic (SiO2) ®-îc t¹o ra qua qu¸ tr×nh axit hãa natri silicat cã ho¹t tÝnh cao, bÒ mÆt vµ
n¨ng l-îng bÒ mÆt lín cã thÓ sö dông lµm chÊt trî keo tô. Víi pH < 9, SiO 2 v« ®Þnh h×nh cã ®é tan
kh¸ æn ®Þnh, kho¶ng 120mg/l, tr¹ng th¸i tån t¹i chÝnh cña nã lµ Si(OH) 4. Khi t¨ng pH>9 ®é tan cña
SiO2 t¨ng do h×nh thµnh monomer tÝch ®iÖn ©m vµ polyme, vÝ dô Si 4O6(OH)62-. Çc monomer,
polyme cña oxit silic ®ãng vai trß chÊt trî keo tô.
3.1.5- Polyme h÷u c¬
Polyme lµ ph©n tö gåm nhiÒu monomer hîp thµnh. NhiÒu lo¹i polyme chØ chøa mét lo¹i
monomer, mét sè ®-îc cÊu t¹o tõ hai hoÆc ba monomer kh¸c nhau. Sè l-îng monomer trong ph©n
tö cã thÓ thay ®æi dÉn ®Õn polyme cã ph©n tö l-îng kh¸c nhau. Polyme cã thÓ lµ m¹ch th¼ng, hoÆc
cã m¹ch nh¸nh víi møc ®é rÏ nh¸nh kh¸c nhau hoÆc cã cÊu tróc kh«ng gian ba chiÒu. Lo¹i polyme
m¹ch th¼ng dÔ tan trong dung m«i h¬n lo¹i m¹ch nh¸nh, lo¹i polyme cã cÊu tróc kh«ng gian
kh«ng tan, vÝ dô çc nhùa trao ®æi ion.
NÕu monomer cã chøa çc nhãm chøc cã thÓ ph©n li (- NH2, -COOH, -SO3) th× polyme ®-îc
gäi lµ polyelectrolyt. Phô thuéc vµo b¶n chÊt cña nhãm ph©n li, polyelectrolyt ®-îc gäi lµ d-¬ng,
©m hoÆc l-ìng tÝnh (chøa ®ång thêi nhãm tÝch ®iÖn d-¬ng vµ tÝch ®iÖn ©m nh- protein). Polyme
kh«ng chøa nhãm ph©n li gäi lµ lo¹i trung tÝnh. Polyelectrolyte d-¬ng hay ©m lµ chØ tr¹ng th¸i ®iÖn
tÝch cña polyme sau khi ®· ph©n li. VÝ dô polyme chøa - SO3-H ch¼ng h¹n, trong n-íc sÏ ph©n li
thµnh H+ vµ -SO3-, H+ tån t¹i trong dung dÞch. Polyme mang nhãm SO3- nªn nã lµ lo¹i ©m. Polyme
lo¹i trung trung tÝnh:
CH CH2 CH CH2
polyacrylamide , polyvinyl alcohol
CONH2 n OH n
polyethylen oxit [ CH2 - CH2 - O]n . Polyme ©m th-êng chøa çc nhãm chøc
CH CH2
COOH, SO3H, vÝ dô natri polyacrylat, polyacylamid thuû ph©n chøa
COONa n
®ång thêi c¶ hai lo¹i monomer lµ acrylamid vµ axit acrylic. VÝ dô polyacrylamid thuû ph©n
15% lµ polyme chøa 85% nhãm monomer acrylamid trung hßa vµ 15% nhãm axit acrylic mang
®iÖn ©m. Polyme d-¬ng th-êng lµ chøa nhãm cã nit¬ ë d¹ng hãa trÞ 3 hoÆc 4 (amin bËc 3,4), vÝ dô
polyethylen amin [-CH2 - CH2 - NH2]n-.
T¸c dông keo tô cña polyme lµ t¹o ®-îc cÇu nèi gi÷a hai hay nhiÒu h¹t huyÒn phï mµ polyme
lµ chiÕc cÇu ®ã, tøc lµ mét ph©n tö polyme ®-îc hÊp phô ®ång thêi trªn hai hoÆc nhiÒu h¹t huyÒn
phï. Do lùc hÊp phô cã tÝnh céng hîp nªn t-¬ng t¸c gi÷a polyme vµ h¹t huyÒn phï rÊt tèt (polyme
ch-¸ nhiÒu nhãm t-¬ng t¸c), phÇn lín g©y ra hiÖn t-îng hÊp phô kh«ng thuËn nghÞch, chØ víi çc
lo¹i lùc hÊp phô th«ng th-êng. T-¬ng t¸c ®Æc thï gi÷a polyme vµ h¹t huyÒn phï cßn x¶y ra gi÷a
çc nhãm chøc cña polyme víi çc trung t©m ho¹t ®éng trªn bÒ mÆt chÊt r¾n l¬ löng. V× vËy hiÖu
qu¶ keo tô cña polyme phô thuéc vµo ph©n tö l-îng, mËt ®é ®iÖn tÝch vµ ®é ph©n nh¸nh cña chóng
vµ çc yÕu tè cña hÖ huyÒn phï nh- pH, ®é ®ôc ban ®Çu, b¶n chÊt hãa häc cña chÊt g©y ®ùc (h÷u
c¬, v« c¬ ...). pH cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi hiÖu qu¶ keo tô b»ng polyme, vÝ dô axit
polyacrylic vµ polyacrylamid thuû ph©n lµ lo¹i kh«ng tÝch ®iÖn khi pH < 4 vµ tÝch ®iÖn ©m khi pH
> 4 v× nhãm COOH trong ®ã lµ nhãm axit yÕu. Víi çc polyme chøa nhãm axit m¹nh vµ baz¬
m¹nh (SO3-, N+) th× ®é ph©n li hÇu nhkh«ng phô thuéc vµo pH.

Polyme ©m vµ lo¹i trung tÝnh, kh«ng mang ®iÖn tÝch chØ cã thÓ ®ãng vai trß trî keo tô, tøc lµ
ph¶i phèi hîp víi chÊt keo tô (Al 3+, Fe3+). Trong qu¸ tr×nh ®ã, chÊt keo tô cã vai trß ph¸ tÝnh bÒn
cña h¹t huyÒn phï, chÊt trî keo tô trî gióp qu¸ tr×nh liªn kÕt çc h¹t ®· mÊt tÝnh bÒn l¹i víi nhau.
Sö dông phèi hîp gi÷a keo tô vµ trî keo tô lµm gi¶m liÒu l-îng chÊt keo tô, t¨ng hiÖu qu¶ nhiÒu
mÆt, l-îng chÊt trî keo tô th-êng rÊt nhá (d-íi 0,5g/m 3). Sù cã mÆt cña çc ion kim lo¹i hãa trÞ 2
(Ca2+, Mg2+) trong n-íc cã ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh sö dông chÊt polyelectrolyte ©m vµ lo¹i
trung hßa. Theo mét sè t¸c gi¶ [60,81] th× ¶nh h-ëng cña ion canxi trong hÖ huyÒn phï - polyme
©m theo 3 ph-¬ng thøc sau:
- Sù cã mÆt cña Ca2+ sÏ lµm nÐn líp khuÕch t¸n cña çc h¹t huyÒn phï, líp t¹o ®iÒu kiÖn cho
tÝnh bÒn cña hÖ vµ v× vËy lµm gi¶m lùc ®Èy gi÷a chóng.
phï, lµm t¨mg kh¶ n¨ng tiÕp cËn cña polyme tíi bÒ mÆt chÊt r¾n.
- Çc polyme ®· bÞ hÊp phô trªn çc h¹t huyÒn phï kh¸c vÉn tÝch ®iÖn ©m vµ tiÕp tôc ®Èy
nhau, sù cã mÆt cña çc ion Ca 2+, Mg2+ che ch¾n bít lùc ®Èy gi÷a chóng t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n
cho qu¸ tr×nh hÊp phô tiÕp diÔn. Trong tr-êng hîp nµy ion canxi cã thÓ t¹o phøc chÊt víi polyme
t¹i vÞ trÝ cña çc nhãm chøc tÝch ®iÖn ©m, triÖt tiªu mét phÇn ®iÖn tÝch ©m vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh hÊp
phô tiÕp theo.
Sù cã mÆt cña ion Ca2+, Mg2+ cïng lµm ¶nh h-ëng tíi ®é lín (dµi) hiÖu dông cña polyme ©m:
trong dung dÞch rÊt lo·ng, çc polyme ®Èy nhau rÊt m¹nh, çc ph©n tö polyme duçi th¼ng vµ kÐo
dµi ra, khi cã mÆt Ca2+, Mg2+ lùc ®Èy gi÷a chóng gi¶m ®i, ph©n tö cã xu h-íng co l¹i, sù co l¹i cña
ph©n tö lµ ®iÒu kiÖn hÊp phô tèt cho chóng trªn bÒ mÆt chÊt huyÒn phï. Qua nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy
trªn cho thÊy polyme ©m cã thÓ sö dông lµm chÊt keo tô (®¬n ®éc, kh«ng cã mÆt cña chÊt ph¸ bÒn
hÖ keo nh- Al(III), Fe(III) khi nång ®é cña çc ion 2+ ®ñ lín ®èi víi hÖ huyÒn phï tÝch ®iÖn ©m.
Polyme ©m vµ trung tÝnh cÇn cã mét ®é dµi tèi thiÓu ®Ó t¹o cÇu, ®é dµi cÇn thiÕt lµ kho¶ng
çch t-¬ng øng th¾ng ®-îc rµo thÕ n¨ng gi÷a hai h¹t keo tÝch ®iÖn ©m. §é dµi tèi thiÓu cña ph©n tö
phô thuéc vµo mËt ®é nhãm chøc, ®é ph©n nh¸nh cña polyme, ®iÖn tÝch h¹t keo, c-êng ®é ion trong
dung dÞch.
Polyelectrolyt d-¬ng lµ lo¹i chÊt th«ng dông trong keo tô n-íc, nã ®ãng vai trß chÊt khö bÒn
vµ t¹o cÇu. HÖ huyÒn phï tÝch ®iÖn ©m, polyme d-¬ng hÊp phô trªn ®ã kh«ng chØ do lùc hÊp phô
th«ng th-êng mµ do c¶ lùc t-¬ng t¸c hót tÜnh ®iÖn vµ nã trung hßa ®iÖn tÝch cña h¹t keo, nhê lùc
hót tÜnh ®iÖn nªn m¹ch polyme kh«ng cÇn qu¸ dµi ®· ®ñ cho t-¬ng t¸c hÊp phô x¶y ra gi÷a polyme
vµ h¹t huyÒn phï. Polyme d-¬ng dïng trong xö lý n-íc cã ph©n tö l-îng kh«ng v-ît qu¸ mét triÖu
®¬n vÞ.
Keo tô víi polyme d-¬ng x¶y ra theo c¬ chÕ hÊp phô vµ t¹o cÇu nèi nªn tån t¹i mèi quan hÖ
tØ l-îng gi÷a liÒu l-îng polyme vµ ®é ®ôc vµ qu¸ tr×nh ®¶o dÊu ®iÖn tÝch hÖ keo dÔ x¶y ra. Kh¶
n¨ng keo tô cña polyme d-¬ng Ýt bÞ ¶nh h-ëng bëi çc yÕu tè cña dung dÞch (pH, c-êng ®é ion, ®é
cøng) so víi çc d¹ng polyme kh¸c. Tuy nhiªn sù cã mÆt cña çc cation 2+ lµm thay ®æi kho¶ng
®æi dÊu ®iÖn tÝch cña hÖ keo, chóng lµm d·n kho¶ng liÒu l-îng polyme dÉn ®Õn sù bÒn trë l¹i cña
hÖ, t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc sö dông polyme d-¬ng Ýt bÞ nh¹y c¶m h¬n.
§Ó qu¸ tr×nh keo tô víi polyme cã hiÖu qu¶ ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc ®iÒu kiÖn sao cho mçi ph©n
tö polyme ®-îc hÊp phô trªn hai hay nhiÒu h¹t huyÒn phï, tøc lµ ®ãng vai trß cÊu nèi. Mét ph©n tö
polyme chØ ®-îc hÊp phô trªn mét h¹t keo th× mÊt t¸c dông, qu¸ nhiÒu polyme hÊp phô trªn mét h¹t
keo sÏ kh«ng cßn chç cho çc ®u«i polyme (®· hÊp phô trªn h¹t huyÒn phï kh¸c) hÊp phô vµo. Sau
khi ®· kÕt thóc qu¸ tr×nh hÊp phô t¹o cÇu mµ khuÊy qu¸ m¹nh sÏ lµm ph¸ huû çc tËp hîp ®· h×nh
thµnh vµ kh¶ n¨ng hÊp phô mét ph©n tö polyme trªn mét h¹t huyÒn phï l¹i cã ®iÒu kiÖn x¶y ra.
Ngoµi çc chÊt polyme tæng hîp, trong tù nhiªn còng tån t¹i nhiÒu polyme cã thÓ sö dông
lµm chÊt keo tô: alginat, chitosan, tinh bét, xanthan gum.
Natri alginat lµ muèi cña axit alginic chiÕt t¸ch tõ lo¹i rong biÓn. thµnh phÇn hîp thµnh cÊu
tróc polyme cña nã lµ axit manuronic. Ph©n tö l-îng cña alginat n»m trong kho¶ng 10 4 ®Õn 2.105
®¬n vÞ vµ nã lµ chÊt keo tô ©m. S¶n phÈm alginat dïng phèi hîp rÊt tèt víi chÊt keo tô s¾t, víi keo
tô nh«m th× thÊp h¬n. LiÒu l-îng dïng kho¶ng 0,5 ®Õn 2g/m 3 n-íc.

Tinh bét ®-îc s¶n xuÊt tõ khoai t©y, bét m×, lµ d¹ng polyme glucopyranose m¹ch nh¸nh.
Tinh bét lµ chÊt trî keo tô tèt ®èi víi phÌn nh«m, liÒu l-îng n»m trong kho¶ng 1 - 10g/m3 n-íc.
[77]. Mét sè lo¹i polyme tù nhiªn hoÆc cã nguån gèc tù nhiªn biÕn tÝnh nh- chitin, chitosna,
xanthan gum còng ®-îc sö dông lµm chÊt trî keo tô cho xö lý n-íc, n-íc th¶i [83,84].
3.1.6. Keo tô sinh häc
Trong qu¸ tr×nh xö lý n-íc th¶i b»ng ph-¬ng ph¸p vi sinh, sau giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tËp
®oµn vi sinh cã sö dông hîp chÊt h÷u c¬ lµm thµnh phÇn c¬ chÊt çc vi sinh vËt bÞ chÕt t¹o ra çc tÕ
bµo (giai ®o¹n ph©n huû néi sinh) [75, 76]. Çc tÕ bµo nµy cã kh¶ n¨ng keo tô l¹i víi nhau trë
thµnh çc tËp hîp lín. Theo Tenney, Stumm [60] th× t¸c nh©n g©y keo tô cho hÖ lµ çc polyme tiÕt
ra tõ c¬ thÓ vi sinh hay çc polyme lµ thµnh phÇn cÊu tróc trªn bÒ mÆt cña tÕ bµo.
Polyme d-¬ng còng cã kh¶ n¨ng keo tô çc hÖ trªn vµ ®· ®-îc sö dông, polyme ©m vµ trung
tÝnh còng cã t¸c dông keo tô. Ng-êi ta quan s¸t ®-îc mèi quan hÖ tuyÕn tÝnh gi÷a liÒu l-îng
polyacrylamid tèi -u vµ nång ®é tÕ bµo.
Tõ tÕ bµo vi sinh ®· keo tô ng-êi ta cã thÓ ph©n lËp ®-îc çc polyme ©m, nh÷ng polyme nµy
cã kh¶ n¨ng keo tô c¶ çc tÕ bµo vi sinh ph©n t¸n trong n-íc lÉn çc h¹t huyÒn phï gèc v« c¬, nã
còng g©y ra hiÖn t-îng bÒn trë l¹i cña hÖ. Tõ kÕt qu¶ trªn ng-êi ta dù ®o¸n r»ng çc polyme tù
nhiªn cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh keo tô tÕ bµo vi sinh vµ çc keo h÷u c¬ trong n-íc th¶i
sinh ho¹t. KÕt hîp ph-¬ng ph¸p xö lý vi sinh, vÝ dô bïn ho¹t tÝnh víi qu¸ tr×nh hÊp phô sinh häc
(biosorption) cña çc h¹t huyÒn phï h÷u c¬ víi polyme tiÕt ra tõ x¸c vi sinh ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh
keo tô cã thÓ sÏ lµ biÖn ph¸p xö lý cã hiªô qu¶.
Trong xö lý n-íc sinh ho¹t ng-êi ta còng quan s¸t ®-îc hiÖn t-îng t-¬ng tù. Trong mét sè
nguån n-íc mÆt, tr-íc khi keo tô ng-êi ta thùc hiÖn b-íc clo hãa (t¹i vÞ trÝ thu n-íc), phÇn lín çc
vi sinh bÞ giÕt, chóng thóc ®Èy qu¸ tr×nh keo tô b»ng phÌn nh«m sau ®ã, liÒu l-îng cÇn dïng (Al 3+)
thÊp h¬n so víi khi kh«ng cã b-íc clo hãa tr-íc ®ã. HiÖn t-îng nµy còng ®-îc quan s¸t thÊy t¹i
nhµ m¸y n-íc thµnh phè Hå ChÝ Minh.
3.1.7- Tiªu chÝ lùa chän chÊt keo tô
ViÖc lùa chän d¹ng chÊt vµ liÒu l-îng chÊt keo tô cho mçi nguån n-íc, n-íc th¶i chØ cã thÓ
thùc hiÖn th«ng qua thö nghiÖm. KiÕn thøc vµ çc lý thuyÕt vÒ hÖ keo, hiÖn t-îng keo tô hiÖn t¹i
kh«ng ®ñ ®Ó cho phÐp tÝnh to¸n hay dù ®o¸n kÕt qu¶ keo tô cã thÓ chÊp nhËn, kÓ c¶ trong t-¬ng lai
xu h-íng tÝnh to¸n tõ lý thuyÕt ®Ó cã kÕt qu¶ dïng ®-îc, bá qua thÝ nghiÖm lµ cßn qu¸ xa víi [1,
60]. §iÒu ®ã nãi lªn r»ng kiÕn thøc, hiÓu biÕt vÒ hiÖn t-îng keo tô lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nh-ng kinh
nghiÖm vµ nghÖ thuËt tiÕn hµnh (tÊt nhiªn trªn c¬ së kiÕn thøc) cïng ®ãng vµi trß quan träng.
Lùa chän d¹ng chÊt keo tô s¾t, nh«m cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®-îc ¶nh h-ëng cña pH, ®é kiÒm, ®é
®ôc ban ®Çu nh- ®· tr×nh bµy ë phÇn tr-íc. CÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc c¬ chÕ keo tô cña qu¸ tr×nh:
hÊp phô trung hßa hay kÕt tña quÐt ®Ó x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn kh¸c nh- cã nªn t¨ng pH (v«i) hoÆc
kh«ng, hiÖn t-îng ®¶o dÊu ®iÖn tÝch hay mèi quan hÖ tØ l-îng lµ th«ng sè cho phÐp x¸c ®Þnh c¬
chÕ. Tuy nhiªn ®ã chØ lµ çc th«ng sè ban ®Çu cÇn thiÕt, muèn ®¹t ®-îc hiÖu qu¶ cÇn ph¶i xÐt tíi
¶nh h-ëng cña çc t¹p chÊt trong m«i tr-êng n-íc nh- SO42-, Ca2+ chÊt h÷u c¬, chóng biÕn ®éng
theo mïa vµ mçi nguån n-íc cã ®Æc tr-ng duy nhÊt,
NÕu sö dông polyme ©m lµm chÊt keo tô th× cÇn ph¶i phèi hîp víi chÊt keo tô kim lo¹i
(Al,Fe), nã chØ ®ãng vai trß trî keo tô, t¹o cÇu nèi chø kh«ng ®ãng vai trß trung hßa ®iÖn tÝch. NÕu
sö dông ®¬n ®éc polyme ©m th× cÇn sù cã mÆt cña ion 2+ víi nång ®é nhÊt ®Þnh. Polyme cÇn cã ®é
dµi (ph©n tö l-îng) tèi thiÓu ®Ó nèi ®-îc hai rµo thÕ n¨ng cña h¹t keo tÝch ®iÖn ©m. HiÖn t-îng v-ît
qu¸ liÒu l-îng hay khuÊy trén qu¸ m¹nh lµm hÖ keo bÒn trë l¹i cã thÓ xuÊt hiÖn.
Kh¸c víi polyme kim lo¹i h×nh thµnh tõ phÌn nh«m, phÌn s¾t, polyme ©m cã tÝnh ®Æc thï cao
trong qu¸ tr×nh hÊp phô, tøc lµ sè l-îng t©m hÊp phô trªn h¹t huyÒn phï cho nã lµ rÊt h¹n chÕ. T×m
®iÒu kiÖn sö dông tèi -u cho polyme ©m ®èi víi mét nguån n-íc, n-íc th¶i lµ rÊt vÊt v¶, çc th«ng
sè cÇn tèi -u cho qu¸ tr×nh gåm: pH, nång ®é Ca 2+, c-êng ®é ion cña dung dÞch, møc ®é thuû ph©n,

ph©n li cña nhãm chøc, ph©n tö l-îng. Mét khi t×m ®-îc ®iÒu kiÖn tèi -u th× polyme ©m sÏ cã hiÖu
qu¶ tèt vµ gi¸ thµnh h¹.
Sö dông polyme d-¬ng cã thÓ thùc hiÖn hai vai trß: khö tÝnh bÒn cña hÖ keo vµ t¹o cÇu nèi,
trong hÖ tån t¹i mèi quan hÖ tØ l-îng gi÷a nång ®é polyme vµ ®é ®ôc vµ hÖ ®¶o dÊu ®iÖn tÝch khi
v-ît qu¸ liÒu l-îng cÇn thiÕt. Polyme d-¬ng m¹ch ng¾n cã t¸c dông keo tô tèt v× nã kh«ng ph¶i
chÞu rµo thÕ n¨ng gi÷a çc h¹t huyÒn phï.
TÊt c¶ çc lo¹i polyme (©m, d-¬ng, trung tÝnh) ®Òu cã hiÖu qu¶ keo tô thÊp khi ®é ®ôc cña
n-íc thÊp do kh¶ n¨ng va ch¹m, tiÕp xóc gi÷a chóng kÐm. KÓ c¶ khi liÒu l-îng dïng lín còng
kh«ng t¹o ®-îc kÕt tña quÐt nh- trong tr-êng hîp sö dông chÊt keo tô nh«m vµ s¾t. B»ng biÖn ph¸p
t¨ng thªm ®é ®ôc cña n-íc cã thÓ t¨ng hiÖu qu¶ keo tô cña polyme.
ViÖc sö dông cã hiÖu qu¶ çclo¹i chÊt keo tô chØ cã thÓ ®¹t ®-îc víi sù gióp ®ì cña thÝ
nghiÖm trªn c¬ së hiÓu ®Çy ®ñ b¶n chÊt, c¬ chÕ, yÕu tè ¶nh h-ëng tæng thÓ cña hÖ cÇn kh¶o s¸t.
3.1.8- Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi trong keo tô
Víi çc hÖ huyÒn phï cã ®é bÒn kÐm, nÕu qu¸ tr×nh sa l¾ng m¹nh h¬n qu¸ tr×nh chuyÓn
®éng nhiÖt Brown th× çc h¹t chÊt r¾n cã thÓ sa l¾ng. NÕu chuyÓn ®éng nhiÖt lín, h¹t tån t¹i ë
tr¹ng th¸i l¬ löng, khã l¾ng. NÕu chóng tô l¹i thµnh çc tËp hîp lín h¬n th× kh¶ n¨ng sa l¾ng t¨ng
®¸ng kÓ (xem 8.2.1 phÇn II). §iÒu kiÖn cÇn ®Ó çc h¹t cã thÓ t¹o thµnh tËp hîp lín lµ chóng cÇn
ph¶i tiÕp xóc víi nhau ë mét kho¶ng çch nhÊt ®Þnh nµo ®ã, tøc lµ chóng va ch¹m lÉn nhau. Kh«ng
ph¶i mäi va ch¹m ®Òu dÉn ®Õn liªn kÕt, kh¶ n¨ng t¹o liªn kÕt phô thuéc vµo tr¹ng th¸i bÒn cña h¹t
huyÒn phï, h¹t mÊt ®é bÒn (sau khi t-¬ng t¸c víi chÊt keo tô) cã kh¶ n¨ng t¹o liªn kÕt tèt. Cã 3
ph-¬ng thøc t¹o ®iÒu kiÖn cho çc h¹t huyÒn phï tiÕp xóc víi nhau: chuyÓn ®éng nhiÖt Brown,
chuyÓn ®éng c-ìng bøc vµ sa l¾ng thµnh phÇn.
ChuyÓn khèi do khuÕch t¸n Brown chØ x¶y ra ®èi víi çc h¹t huyÒn phï nhá. Víi çc h¹t nhá
çc ph©n tö n-íc xung quanh va ®Ëp vµo nã víi x¸c suÊt kh«ng ®Òu theo çc h-íng vµ g©y ra
chuyÓn ®éng. Çc h¹t huyÒn phï cã kÝch th-íc lín kh«ng chuyÓn ®éng theo c¬ chÕ khuÕch t¸n
Brown do x¸c xuÊt va ®Ëp cña çc ph©n tö n-íc xung quanh tõ çc h-íng ngang nhau, chóng chØ
dao ®éng xung quanh mét vÞ trÝ nµo ®ã. Qu¸ tr×nh khuÊy ®¶o kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn chuyÓn ®éng
Brown, chóng chØ phô thuéc vµo ®éng n¨ng cña hÖ, tøc lµ tØ lÖ víi tÝch sè k.T (k lµ h»ng sè
Boltzmann, T lµ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi). Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng cña qu¸ tr×nh sa l¾ng g©y ra bëi
träng lùc vµ chuyÓn ®éng nhiÖt Brown, dßng chuyÓn khèi do khuÕch t¸n nhiÖt ®-îc tÝnh:
k.T dc
JB = - . (3-1)
6.. R dx
JB : dßng khuÕch t¸n do chuyÓn ®éng nhiÖt Brown,  lµ ®é nhít cña chÊt láng, R lµ b¸n kÝnh
h¹t keo, c lµ nång ®é cña h¹t huyÒn phï. Ph-¬ng tr×nh (3-1) cã d¹ng t-¬ng tù cña ®Þnh luËt Fick I.
Do chuyÓn ®éng nhiÖt vµ va ch¹m víi nhau, çc h¹t keo t¹o ra çc tËp hîp lín h¬n, c¬ chÕ ®éng
häc qu¸ tr×nh keo tô nµy gäi lµ c¬ chÕ chuyÓn khèi tù do (perikinetics) vµ theo Smoluchowski qu¸
tr×nh nµy x¶y ra theo ph¶n øng bËc hai.
Qu¸ tr×nh keo tô sÏ lµm gi¶m mËt ®é h¹t keo trong hÖ theo thêi gian. NÕu mËt ®é h¹t keo
trong hÖ lµ n th× ®¹i l-îng dn/dt sÏ ®-îc xem lµ tèc ®é keo tô cña hÖ vµ tÝnh ®-îc theo c«ng thøc
[1, 46, 60]:
dn 4 kT 2
Jt = =  n (3-2)
dt 3
Jt : lµ tèc ®é keo tô tù do g©y ra bëi chuyÓn ®éng nhiÖt Brown. n lµ mËt ®é cña h¹t t¹i thêi
®iÓm t.  lµ hÖ sè hiÖu dông. Sö dông (3-2) ®Ó tÝnh cho mét hÖ n-íc chøa 10000 vi khuÈn trong
1ml n-íc trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng cña m«i tr-êng cho thÊy ®Ó lµm gi¶m (sa l¾ng) mét nöa sè vi
khuÈn trªn cÇn tíi 200 ngµy. NÕu ®-a thªm chÊt keo tô vµo hÖ tèc ®é keo tô cã thÓ t¨ng hµng ngµn
lÇn.  lµ hÖ sè hiÖu dông cã gi¸ trÞ rÊt kh¸c nhau tuú theo ®é bÒn cña hÖ g©y ra bëi lùc ®¶y tÜnh
®iÖn gi÷a çc h¹t keo, nã lµ tØ lÖ cña çc va ch¹m cã dÉn ®Õn liªn kÕt so víi tæng sè va ch¹m cña hÖ.

§éng häc keo tô c-ìng bøc: trong hÖ huyÒn phï cã khuÊy ®¶o, sù dÞch chuyÓn cña çc h¹t
keo tõ vÞ trÝ nä sang vÞ trÝ kia trong hÖ lµ do sù chuyÓn ®éng l«i cuèn cña dßng chÊt láng. Trong
khi bÞ chÊt láng l«i cuèn çc h¹t huyªn phï cã c¬ héi va ch¹m víi nhau t¹o ra hiÖn t-îng keo tô vµ
®-îc gäi lµ c¬ chÕ ®éng häc keo tô c-ìng bøc (orthokinetics). Trong mét hÖ khuÊy ®¶o, tèc ®é
chuyÓn ®éng cña chÊt láng vµ cña h¹t huyÒn phï biÕn ®éng liªn tôc c¶ vÒ vÞ trÝ kh«ng gian vµ thêi
gian. Sù biÕn ®éng tèc ®é theo kh«ng gian ®-îc ®Æc tr-ng bëi gradient tèc ®é dv/dx = G. Do bÞ l«i
cuèn theo dßng chÊt láng nªn çc h¹t huyÒn phï còng chuyÓn ®éng víi tèc ®é kh¸c nhau vµ v× vËy
chóng cã c¬ héi vµ ch¹m víi nhau.
Tèc ®é keo tô c-ìng bøc cña mét hÖ huyÒn phï cã mËt ®é n, cã kÝch th-íc h¹t ®ång ®Òu d vµ
gradient tèc ®é G ®-îc tÝnh theo:
dn  2G. d 3 2
Jc = = .n (3-3)
dt 3
Jc lµ tèc ®é keo tô cña hÖ do lùc c-ìng bøc G
Sö dông (3-2) vµ (3-3) cho phÐp ®¸nh gi¸ vai trß cña hai yÕu tè: chuyÓn khèi tù do vµ chuyÓn
khèi c-ìng bøc lªn qu¸ tr×nh ®éng häc keo tô. ThiÕt lËp tØ sè J c/Jt ta cã:
Jc . G. d 3
= (3-4)
Jt 2 kT
§Ó ®¸nh gi¸ ta xem xÐt mét vÝ dô: n-íc ë 25 0C cã chøa h¹t keo cã ®-êng kÝnh 1. Jc = Jt khi
G cã gi¸ trÞ b»ng 10/gi©y. NÕu çc h¹t huyÒn phï cã ®é lín lµ 0,1 vµ muèn gi÷ vai trß cña hai yÕu
tè ngang nhau (Jc = Jt) th× G ph¶i ®¹t gi¸ trÞ 10000/gi©y, tøc lµ ph¶i khuÊy trén rÊt m¹nh. T-¬ng tù
nÕu h¹t huyÒn phï cã ®é lín 10 th× chØ víi gi¸ trÞ G = 0,01/gi©y th× J c = Jt. Trong kü thuËt xö lý
n-íc, n-íc th¶i gi¸ trÞ G n»m trong kho¶ng 10 ®Õn 100/gi©y. KhuÊy trén v× vËy kh«ng cã t¸c dông
khi h¹t keo ch-a ph¸t triÓn thµnh tËp hîp lín h¬n 1, c-ìng bøc chØ cã t¸c dông khi nã ®· ph¸t
triÓn thµnh tËp hîp lín vµ nhiÖt ®é kh«ng ¶nh h-ëng tíi giai ®o¹n nµy. Qu¸ tr×nh keo tô çc h¹t
kÝch th-íc nhá chØ cã thÓ thùc hiÖn th«ng qua viÖc lùa chän chÊt keo tô vµ ®iÒu kiÖn keo tô thÝch
hîp, tøc lµ t¨ng gi¸ trÞ  trong biÓu thøc (3-2) vµ th«ng qua viÖc t¨ng nhiÖt ®é.
Sa l¾ng cña çc h¹t huyÒn phï khi ®· ph¸t triÓn ®é lín ®Õn møc thÝch hîp còng ®ãng gãp vµ
c¬ chÕ ®éng häc keo tô. H¹t huyÒn phï cã kÝch th-íc lín, khèi l-îng riªng cao sÏ bÞ sa l¾ng do
träng lùc. Trªn ®-êng sa l¾ng theo chiÒu däc chóng va ch¹m víi çc h¹t keo, tèc ®é va ch¹m phô
thuéc vµo kÝch th-íc h¹t, mËt ®é h¹t vµ tèc ®é chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi gi÷a chóng víi nhau.
3.2- Qu¸ tr×nh sa l¾ng
Sa l¾ng lµ ph-¬ng ph¸p t¸ch chÊt r¾n d¹ng huyÒn phï ra khái n-íc do t¸c dông cña lùc hÊp
dÉn ®· ®-îc con ng-êi sö dông tõ l©u ®Ó lµm trong n-íc. HiÖn t-îng sa l¾ng còng th-êng quan s¸t
®-îc trong tù nhiªn, vÝ dô çc b·i båi, bïn ®äng ë ven s«ng, ven biÓn, trªn çc çnh ®ång sau mçi
lÇn lôt léi.
Sa l¾ng ®-îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh ch×m xuèng cña çc h¹t huyÒn phï trong m«i tr-êng n-íc vµ
®-îc chia thµnh bèn kiÓu m« t¶ kho¶ng nång ®é vµ tÝnh chÊt keo tô cña hÖ chÊt sa l¾ng [46, 60,
76].
KiÓu 1 : Sa l¾ng cña çc h¹t huyÒn phï, tõng h¹t riªng rÏ kh«ng phô thuéc vµo çc h¹t kh¸c
nhau trong qu¸ tr×nh l¾ng. Nång ®é cña chÊt huyÒn phï thÊp. Gi÷a chóng kh«ng x¶y ra qu¸ tr×nh
keo tô ®Ó t¹o thµnh tËp hîp lín h¬n.
KiÓu 2: Trong qu¸ tr×nh sa l¾ng víi nång ®é thÊp, çc h¹t huyÒn phï riªng rÏ kÕt hîp víi
nhau thµnh çc h¹t lín h¬n do hiÖn t-îng keo tô. Tèc ®é l¾ng cña çc h¹t lín h×nh thµnh nhanh h¬n
h¹t ban ®Çu.
KiÓu 3 : L¾ng vïng x¶y ra khi nång ®é chÊt huyÒn phï t-¬ng ®èi cao ®ñ g©y ra t-¬ng t¸c lÉn
nhau gi÷a çc h¹t chÊt r¾n. Lùc l-îng t-¬ng t¸c nµy k×m h·m qu¸ tr×nh l¾ng riªng lÎ cña tõng h¹t,

vµ gi÷ cho çc h¹t ë nh÷ng vÞ trÝ t-¬ng ®èi cè ®Þnh gi÷a chóng víi nhau. Khi l¾ng c¶ khèi h¹t bÞ
rµng buéc cïng ch×m víi tèc ®é nh- nhau. Quan s¸t thÊy líp n-íc phÝa trªn khèi l¾ng trong, phÝa
d-íi kh«ng trong t¹o ra vïng. KiÓu l¾ng nµy cßn cã tªn gäi lµ l¾ng bÞ c¶n.
KiÓu 4 : Khi nång ®é chÊt huyÒn phï cao t¹o ra mét cÊu tróc nµo ®ã vµ qu¸ tr×nh l¾ng chØ
tiÕp diÔn khi c©ó tróc ®ã ®-îc nÐn l¹i. NÐn cã thÓ thùc hiÖn do t¨ng khèi l-îng cña khèi huyÒn phï
do lu«n ®-îc bæ xung çc h¹t sa l¾ng tiÕp tôc lªn nã. KiÓu nµy cã tªn lµ l¾ng nÐn.
3.2.1. L¾ng riªng rÏ
Khi mËt ®é h¹t huyÒn phï thÊp, tõng h¹t l¾ng riªng rÏ, ®éc lËp kh«ng bÞ t¸c ®éng cña çc h¹t
xung quanh. Tèc ®é l¾ng cña tõng h¹t, xuÊt ph¸t tõ kh«ng, sÏ t¨ng dÇn ®Õn khi lùc c¶n cña n-íc
ngang b»ng träng lùc h÷u hiÖu cña h¹t. Sau ®ã h¹t l¾ng víi tèc ®é kh«ng ®æi gäi lµ tèc ®é l¾ng æn
®Þnh. Tèc ®é l¾ng æn ®Þnh phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè cña h¹t huyÒn phï vµ m«i tr-êng l¾ng. Trong
tÝnh to¸n çc h¹t ®-îc gi¶ thiÕt cã d¹ng h×nh cÇu hoÆc thÓ tÝch t-¬ng øng cña d¹ng cÇu.
§Ó tÝnh to¸n tèc ®é l¾ng cña h¹t cã thÓ sö dông çc ph-¬ng tr×nh c¬ häc cæ ®iÓn ¸p dông
trong m«i tr-êng n-íc: gia tèc cña h¹t lµ do tæng hîp cña : träng lùc cña h¹t, F t lùc ®Èy cña n-íc,
Fd vµ lùc ma s¸t cña m«i tr-êng Fm.
dv
m. = Ft - Fd - Fm (3-5)
dt
v lµ tèc ®é tuyÕn tÝnh, m lµ khèi l-îng cña h¹t. Träng lùc cña h¹t ®-îc tÝnh:
Ft = h . Vh . g = m . g (3-6)
Sh , Vh lµ khèi l-îng riªng vµ thÓ tÝch cña h¹t, g lµ gia tèc träng lùc. Lùc ®Èy cña n-íc lªn h¹t lµ :
F® = l . Vh . g (3-7)
 l lµ khèi l-îng riªng cña chÊt láng. Lùc ma s¸t hay lùc c¶n phô thuéc vµo tèc ®é ch×m, d¹ng,
kÝch th-íc, ®é nh½n (th« nh¸m) bÒ mÆt h¹t, khèi l-îng riªng; ®é nhît cña chÊt láng. BiÓu thøc (3-8)
®-îc sö dông ®Ó tÝnh:
C N . A . l v 2
Fm = (3-8)
2
CN lµ hÖ sè c¶n Newton, A lµ diÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t chÞu t¸c ®éng c¶n cña m«i tr-êng khi chuyÓn
®éng.
ThÕ (3-6), (3 - 7), (3 - 8) vµo (3 - 5) vµ tÝnh tèc ®é l¾ng cña h¹t ë tr¹ng th¸i æn ®Þnh (dv/dt = 0)
v0 :
 2 g h  l  V   4 g h  l  
0 ,5 0 ,5
vo =  .  =  .dh 
h
(3-9)
 C N . l A   3C N l 
do h¹t h×nh cÇu nªn A/Vh = 3/2 dh;
Tèc ®é l¾ng æn ®Þnh v0 lµ hiÖu sè tèc ®é gi÷a h¹t vµ chÊt láng, nã kh«ng phô thuéc vµo
chuyÓn ®éng ngang hay däc cña chÊt láng. ViÖc tÝnh to¸n v 0 cho mét hÖ gÆp nhiÒu khã kh¨n do hÖ
sè c¶n CN phô thuéc vµo tèc ®é vµ b¶n chÊt cña dßng chÊt láng xung quanh h¹t. Sù thay ®æi cña C N
cã liªn quan ®Õn chuÈn sè Reynold (Re = d h. l . v0 /.  lµ ®é nhít ®éng cña chÊt láng). TrÞ sè C N
gi¶m khi Re t¨ng nh-ng trong çc vïng kh¸c nhau th× tèc ®é t¨ng còng kh¸c nhau.
- Vïng 10-4 < Re < 0,2 ®Æc tr-ng cña dßng ch¶y rÊt nhá - dßng ph¼ng (laminar - flow), hÖ sè
c¶n CN ®-îc tÝnh theo :
24
CN = (3-10)
Re

Thay (3-10) vµo (3-9) ta cã ph-¬ng tr×nh Stokes:

g ( h  l ) 2
v0 = .d h (3-11)
18.
- Vïng 0,2 < R < 500 - 1000 lµ vïng trung gian cña dßng ch¶y ph¼ng vµ dßng ch¶y xo¸y
(turbulent). CN rÊt khã x¸c ®Þnh ®-îc trong vïng nµy, Fair, Geyer vµ Okun ®Ò nghÞ c«ng thøc tÝnh;
24 3
CN =  0,5  0,34 (3-12)
Re Re
- Vïng 500 - 100 < Re < 2 .105 lµ vïng ch¶y kiÓu dßng xo¸y, gi¸ trÞ C N hÇu nhkh«ng thay
®æi xung quanh 0,44. ThÕ gi¸ trÞ CN = 0,44 vµo (3-9) nhËn ®-îc ph-¬ng tr×nh Newton:
  h  l . g 
0 ,5
v0 = 1,74  dh  (3-13)
 l 
D¹ng h¹t còng cã t¸c ®éng ®Õn tèc ®é l¾ng. D¹ng kh«ng ph¶i h×nh cÇu lµm t¨ng C N víi møc
®é kh¸c nhau tuú thuéc vµo Re. V× vËy h¹t kh«ng d¹ng cÇu l¾ng víi tèc ®é chËm h¬n so víi h¹t
d¹ng cÇu cã cïng thÓ tÝch vµ khèi l-îng riªng. Tõ thùc nghiÖm ng-êi ta cã thÓ ®-a vµo biÓu thøc
tÝnh mét hÖ sè ®Æc tr-ng cho mét sè lo¹i vËt liÖu h¹t huyÒn phï:
24
CN = (3-14)
Re
Gi¸ trÞ  cña mét sè lo¹i ®-îc x¸c ®Þnh : çt : 2,0; than: 2,25; th¹ch cao (CaSO 4) : 4,0;
graphit: 22.
Víi gi¸ trÞ vo cña chÊt huyÒn phï ng-êi ta cã thÓ tÝnh to¸n thêi gian vµ qui m« çc bÓ l¾ng.
Trong tr-êng hîp l¾ng tÜnh (trong bÓ chøa) thêi gian l¾ng chÝnh lµ ®é cao cña líp n-íc ®· l¾ng
(n-íc trong) chia cho tèc ®é sa l¾ng cña h¹t cã tèc ®é l¾ng chËm nhÊt (h¹t nhá nhÊt). Trong c«ng
nghÖ kiÓu l¾ng tÜnh Ýt ®-îc sö dông mµ qu¸ tr×nh l¾ng ®-îc thùc hiÖn liªn tôc, tøc lµ n-íc chøa
huyÒn phï ®-îc ch¶y liªn tôc vµo bÓ l¾ng, sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh bÞ l-u gi÷ trong bÓ, n-íc
®-îc ch¶y ra víi ®é trong nµo ®ã. trong thêi gian l-u çc h¹t huyÒn phï l¾ng xuèng, h¹t nÆng l¾ng
tr-íc ë gÇn ®Çu vµo, h¹t nhÑ l¾ng sau ë gÇn ®Çu ra. Th«ng sè cÇn x¸c ®Þnh lµ thÓ tÝch vµ diÖn tÝch
cña bÓ l¾ng phï hîp víi yÕu tè ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña n-íc. TÝnh to¸n vµ thiÕt kÕ bÓ l¾ng dùa trªn
çc gi¶ thiÕt sau:
-MËt ®é h¹t, vect¬ vËn tèc cña h¹t ®-îc ph©n bè nh- nhau theo tiÕt diÖn
ngang cña bÓ l¾ng.
- Dßng chÊt láng chuyÓn ®éng theo kiÓu ®Èy lÝ t-ëng (xem 3.1 phÇn I)
- Çc h¹t ®· sa l¾ng xuèng ®¸y coi nh- ®· kÕt thóc, tøc lµ nã kh«ng cßn kh¶ n¨ng næi lªn do
bÊt cø lý do nµo.
Trong tÝnh to¸n cÇn ph¶i chän ®-îc vËn tèc l¾ng æn ®Þnh nµo ®ã lµm ®Æc tr-ng, v0,c çc h¹t
lín cã vËn tèc l¾ng lín h¬n v0,c çc h¹t nhá h¬n cã vËn tèc l¾ng nhá h¬n v0,c do çc h¹t cña hÖ
huyÒn phï cã kÝch th-íc kh¸c nhau. Nh÷ng h¹t cã tèc ®é l¾ng b»ng hoÆc lín h¬n v o,c ®-îc gi÷ l¹i
trong bÓ l¾ng, h¹t cã tèc ®é nhá h¬n vo,c ch¶y theo n-íc ra ngoµi vµ chØ ®-îc gi÷ l¹i mét phÇn
trong bÓ. Tèc ®é thÓ tÝch cña n-íc trong - thÓ tÝch n-íc ch¶y ra khái bÓ l¾ng (b»ng thÓ tÝch n-íc
chøa huyÒn phï ch¶y vµo) Q ®-îc tÝnh:
Q = A. v0,c (3-15)
3 -1 2 ,
[Q] = m . h , A lµ tiÕt diÖn ngang cña bÓ l¾ng (m ) lµ diÖn tÝch cña bÓ l¾ng. ChØ nh÷ng h¹t
cã tèc ®é l¾ng v0,c  Q/A míi bÞ gi÷ l¹i trong bÓ. Gi¸ trÞ v0,c = Q/A cßn gäi lµ tèc ®é ch¶y trµn
(overflow rate) hay tèc ®é chÞu t¶i bÒ mÆt (surface - loading rate) cã ®¬n vÞ lµ m3. m-2 . h-1. ý nghÜ
cña nã lµ trong mét giê, trªn 1 m2 diÖn tÝch bÒ mÆt cã bao nhiªu m3 n-íc ch¶y qua. DÜ nhiªn nã

cßn phô thuéc vµo chiÒu cao cña líp n-íc. BiÓu thøc (3-15) cho thÊy l-îng n-íc trong ch¶y ra khái
bÓ kh«ng phô thuéc vµo chiÒu cao cña líp n-íc (®é s©u cña bÓ l¾ng) nã chØ phô vµo tèc ®é l¾ng cña
h¹t v0,c vµ diÖn tÝch cña bÓ l¾ng A (l¾ng kiÓu 1).
Trong mét bÓ l¾ng ngang liªn tôc h×nh hép ch÷ nhËt cã chiÒu cao (s©u) lµ H, chiÒu dµi lµ L,
chiÒu réng lµ W, h¹t huyÒn phï chuyÓn ®éng trong ®ã víi vËn tèc v 0,c trong thêi gian lµ t, chuyÓn
®éng cña nã bao gåm hai thµnh phÇn: do bÞ n-íc ®Èy nã chuyÓn ®éng ngang tõ ®Çu vÒ phÝa cuèi bÓ
vµ l¾ng theo chiÒu däc vÒ phÝa ®¸y bÓ.
Qu·ng ®-êng dÞch chuyÓn ®-îc theo chiÒu ngang lµ:
t.Q
l= (3-16)
H .W
Qu·ng ®-êng dÞch chuyÓn theo chiÒu däc lµ:
h = v0,c. t (3-
17)
Trong suèt thêi gian l¾ng t, h¹t huyÒn phï ch×m xuèng ®-îc mét kho¶ng çch lµ h, thÕ t tõ
(3-17) vµo (3-16) ta nhËn ®-îc qu·ng ®-êng chuyÓn dÞch theo chiÒu ngang vÒ phÝa ®Çu ra lµ l :
h. Q
l= (3-18)
v 0 , c . H .W
h. Q
v0,c = (3-19)
Hl.W
NÕu cÇn l¾ng tÊt c¶ çc h¹t cã tèc ®é kh«ng nhá h¬n v0,c th× khi ®ã l = L vµ h = H, vµ :
Q Q
v0,c = = (3-20)
L.W A
BiÓu thøc (3-20) chÝnh lµ (3-15) ®-îc gi¶i tõ çc d÷ kiÖn cña qu¸ tr×nh, ta thÊy diÖn tÝch bÓ
l¾ng A tØ lÖ thuËn víi c«ng suÊt l¾ng A, tØ lÖ nghÞch víi tèc ®é l¾ng cña h¹t kh«ng phô thuéc vµo
chiÒu s©u cña bÓ (®Þnh luËt Hazen). Tuy nhiªn thêi gian l-u l¹i phô thuéc vµo chiÒu cao cña bÓ (t =
A. H/Q), thêi gian l-u cµng l©u th× qu·ng ®-êng l¾ng cña h¹t cµng lín hoÆc c¶ nh÷ng h¹t cã tèc ®é
l¾ng thÊp còng ®ñ thêi gian l¾ng ®Õn ®¸y bÓ. Do chuyÓn ®éng ngang vµ ch×m xuèng, ®-êng ®i thùc
cña çc h¹t huyÒn phï lµ tæng cña hai vect¬, lµ ®-êng chÐo cña h×nh ch÷ nhËt cña mét c¹nh lµ
qu·ng ®-êng chuyÓn ®éng ngang (l) vµ cña qu·ng ®uêng do sa l¾ng (h). Trong bÓ l¾ng vÞ trÝ ch¶y
trµn khæng thÓ ë s¸t ®¸y bÓ mµ ë ®é cao nhÊt ®Þnh nµo ®ã cho nªn nh÷ng h¹t cã vËn tèc l¾ng cµng
gÇn víi v0,c th× bÞ gi÷ l¹i cµng lín. TØ lÖ phÇn huyÒn phï n»m l¹i trong bÓ X R, cã vËn tèc l¾ng v’ lµ
:
v'
XR = (3-21)
v 0 ,c
HiÖu suÊt l¾ng tæng thÓ R cña bÓ khi ®ã lµ phÇn l¾ng do h¹t cã tèc ®é lín h¬n v 0,c vµ phÇn XR
cña nh÷ng h¹t cã tèc ®é kh«ng qu¸ v0,c :
XR
v'
R = (1 -XR) +  . dX R (3-22)
0 v 0 ,c
R cã thÓ tÝnh tõ sè liÖu thùc nghiÖm theo ph-¬ng ph¸p tÝch ph©n sè.
3.2. 2.L¾ng kÌm hiÖn t-îng keo tô

Qu¸ tr×nh sa l¾ng cña rÊt nhiÒu hÖ n-íc, n-íc th¶i kh«ng thÓ m« t¶ vµ tÝnh to¸n tõ m« h×nh
l¾ng riªng rÏ. Nh×n chung hÖ huyÒn phï lµ mét tËp hîp çc h¹t cã kÝch th-íc vµ tÝnh chÊt bÒ mÆt
kh¸c nhau. Trong m«i tr-êng n-íc tÜnh çc h¹t lín l¾ng víi tèc ®é nhanh vµ nã kÐo theo çc h¹t
nhá cïng ch×m xuèng. Nh÷ng yÕu tè chuyÓn khèi trong hÖ thùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh tiÕp xóc gi÷a
çc h¹t vµ x¶y ra hiÖn t-îng keo tô, tËp hîp lín ®-îc h×nh thµnh vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh l¾ng. BÓ
cµng s©u th× c¬ héi tiÕp xóc cña çc h¹t cµng lín. V× vËy tèc ®é l¾ng kiÓu 2 phô thuéc vµo ®é dµy
cña líp n-íc còng nh- ®Æc tr-ng cña h¹t, chÊt láng. HiÖu suÊt l¾ng còng t¨ng lªn nÕu phÇn ®· sa
l¾ng ®-îc liªn tôc lo¹i bá ra khái hÖ do h¹t lín cã tØ lÖ gi÷a diÖn tÝch vµ khèi l-îng cña h¹t thÊp vµ
lùc c¶n qu¸ tr×nh ch×m l¾ng gi¶m.
§Æc tr-ng vÒ tèc ®é sa l¾ng dïng trong thiÕt kÕ ®-îc ®¸nh gi¸ tõ thùc nghiÖm. Sö dông cét
l¾ng h×nh trô cã ®-êng kÝnh 150mm vµ chiÒu cao kho¶ng 2m. Däc theo chiÒu cao cña cét cã mét sè
®iÓm lÊy mÉu, chóng çch nhau kho¶ng 40-50cm. MÉu n-íc chøa huyÒn phï ®-îc ®-a vµo cét sao
cho ph©n bè ®Òu h¹t huyÒn phï däc theo chiÒu cao vµ tr¸nh t¸c ®éng g©y chuyÓn ®éng c-ìng bøc
trong khi tiÕn hµnh thÝ nghiÖm. Qu¸ tr×nh l¾ng ®-îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn tÜnh lÆng. Sau mét
thêi gian (kho¶ng 20 phót) lÊy mÉu ë çc ®é cao kh¸c nhau vµ x¸c ®Þnh hµm l-îng huyÒn phï trong
çc mÉu ®-îc ®¸nh gi¸ trong thêi gian lµ 2giê. TØ lÖ phÇn huyÒn phï lo¹i bá ®-îc ë çc ®é cao
kh¸c nhau (trªn mÆt ®é cao h =0) h 1, h2,...h5 trong çc lÇn lÊy mÉu ®-îc sö dông ®Ó cÊu tróc nªn ®å
thÞ hiÖu qu¶ l¾ng, h×nh 26. Trªn ®å thÞ trôc tung thÓ hiÖn chiÒu cao cña ®iÓm lÊy mÉu, trôc hßanh lµ
thêi gian lÊy mÉu. Chän çc ®iÓm cã ®é cao kh¸c nhau vµ thêi gian kh¸c nhau nh-ng cã cïng hiÖu
suÊt l¾ng nèi l¹i sÏ nhËn ®-îc ®å thÞ ®¼ng l-îng (cïng nång ®é h¹t huyÒn phï trong n-íc hay cïng
hiÖu suÊt lo¹i bá, isoconcentration). §å thÞ cho thÊy ®Ó cã cïng hiÖu suÊt l¾ng cµng gÇn bÒ mÆt (h
nhá) th× thêi gian cµng ng¾n, h cµng lín th× thêi gian còng ph¶i t¨ng lªn theo.
H×nh 29: §å thÞ l¾ng cña hÖ cã keo tô

Trªn ®å thÞ 26, gi¶ thiÕt v0,c lµ tèc ®é ch¶y trµn t-¬ng øng víi v0,c = h5/t2, tÊt c¶ çc h¹t cã tèc
®é l¾ng l¬n h¬n v0,2 ®Òu ®-îc lo¹i bá. ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ çc h¹t ®ã ®· l¾ng ®-îc mét qu·ng ®-êng
lín h¬n h5, sè l-îng h¹t cã vËn tèc lín h¬n v0,c lµ 50%. Còng t¹i thêi ®iÓm t 2 ë kho¶ng çch
h3(nhá h¬n h5 nh-ng l¹i lín h¬n h 4, n»m trong kho¶ng tõ h 4 ®Õn h5) hiÖu suÊt lo¹i bá ®¹t 60% vµ
®o¹n h4 ®¹t 70%. HiÖu suÊt lo¹i bá tæng thÓ cña qu¸ tr×nh R tÝnh ®-îc :
h1 R1  R2 h2 R2  R3 h4 R4  R5
R= . + . + ... + . (3-23)
h5 2 h5 2 h5 2
Trong thiÕt kÕ ®Ó ®¶m b¶o an toµn, tèc ®é l¾ng ®-îc lÊy gi¸ trÞ b»ng 0,65 v 0,c vµ thêi gian
l-u lÊy gi¸ trÞ tõ 1,75 ®Õn 2,0 so víi gi¸ trÞ nhËn ®-îc tõ thùc nghiÖm.
3.2.3- L¾ng vïng

Trong hÖ huyÒn phï cã nång ®é cao, çc h¹t huyÒn phï t¹o thµnh tËp hîp lín th× chóng sÏ
l¾ng l«i cuèn t¹o ra çc líp n-íc trong vµ chøa huyÒn phï râ rÖt. KiÓu l¾ng nµy th-êng quan s¸t
thÊy trong ph-¬ng ph¸p xö lý sinh häc bïn ho¹t tÝnh hoÆc keo tô çc hÖ cã ®é ®ôc cao.
Do bÞ rµng buéc bëi lùc t-¬ng t¸c gi÷a çc h¹t, nªn tÝnh chÊt l¾ng cña chóng bÞ thay ®æi so
víi tr-êng hîp l¾ng riªng rÏ vµ nh×n chung tèc ®é l¾ng chËm h¬n.
NÕu çc h¹t cã ®é lín kh«ng ®Òu, d¹ng kh¸c nhau hay khèi l-îng riªng kh¸c nhau th× chóng
cã tèc ®é l¾ng kh¸c nhau. Nh÷ng h¹t cã tèc ®é l¾ng chËm bÞ l«i cuèn theo.
Quan s¸t qu¸ tr×nh l¾ng theo thêi gian cã thÓ nhËn thÊy ban ®Çu çc h¹t huyÒn phï cã sù
ph©n bè kh¸ ®Òu trong chÊt láng, chóng t¹o thµnh tËp hîp l¾ng xuèng t¹o nªn hai vïng, vïng phÝa
trªn trong, vïng d-íi ®ôc, tèc ®é l¾ng cña vïng phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè cña hÖ víi tèc ®é
t-¬ng ®èi nhanh, æn ®Þnh. Qu¸ tr×nh l¾ng tiÕp tôc cã tèc ®é chËm l¹i, nã lµ tr¹ng th¸i trung gian cña
qu¸ tr×nh nÐn bïn. Giai ®o¹n cuèi lµ giai ®o¹n nÐn bïn x¶y ra víi tèc ®é chËm, mËt ®é chÊt huyÒn
phï trong vïng thÓ tÝch nµy rÊt cao vµ cã thÓ kÕt khèi.
DiÖn tÝch vµ thÓ tÝch bÓ l¾ng ®èi víi qu¸ tr×nh l¾ng liªn tôc ®-îc x¸c ®Þnh th«ng qua tèc ®é
l¾ng vµ çc ®Æc tr-ng c« ®Æc bïn. Tèc ®é l¾ng cña hÖ ®-îc x¸c ®Þnh tõ ®-êng ®å thÞ l¾ng cña hÖ ë
giai ®o¹n æn ®Þnh. Tèc ®é ch¶y trµn ph¶i nhá h¬n tèc ®é l¾ng x¸c ®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm. TiÕt
diÖn bÓ l¾ng ®-îc tÝnh theo biÓu thøc (3-15). YÕu tè c« ®Æc bïn cã ¶nh h-ëng ®Õn çc th«ng sè
thiÕt kÕt lµ nång ®é bïn tíi h¹n nµo ®ã vµ thêi gian ®Ó nång ®é bïn ®¹t tíi giíi h¹n nµy. YÕu t è
nång nång ®é bïn tíi h¹n ¶nh h-ëng ®Õn tiÕt diÖn cña bÓ l¾ng [46. 60, 75, 76].
3.2.4-L¾ng nÐn
L¾ng nÐn x¶y ra khi çc h¹t huyÒn phï ®· r¬i xuèng ®Õn ®¸y bÓ vµ chóng kÕt khèi víi nhau
víi mËt ®é ®Æc. Qu¸ tr×nh nÐn bïn x¶y ra víi tèc ®é chËm. Tèc ®é nÐn bïn tØ lÖ thuËn víi hiÖu cña
chiÒu cao líp bïn H (t) t¹i thêi ®iÓm quan s¸t t víi chiÒu cao cña líp bïn H (∞) ë tr¹ng th¸i c©n
b»ng (chiÒu cao thÊp nhÊt, t = ∞).
Tèc ®é nÐn bïn ®-îc x¸c ®Þnh lµ cã d¹ng bËc mét víi hiÖu sè H (t) - H (∞), nã cã d¹ng:
dH
  k .  H  t   H    (3-24)
dt
k lµ h¾ng sè tèc ®é cña qu¸ tr×nh l¾ng, gi¸ trÞ cña nã ®-îc quyÕt ®Þnh bëi b¶n chÊt cña hÖ vµ
çc th«ng sè ngo¹i c¶nh, gi¸ trÞ k lín lµ tèc ®é l¾ng nhanh. TÝch ph©n (3-24) ta cã:
H(t) - H (∞) = [H (0) - H (∞)] . e-kt (3-
25)
Trong ®ã H(0) lµ ®é cao cña líp bïn øng víi t =o. Gi¸ trÞ H (∞) vµ k ®-îc x¸c ®Þnh tõ thùc
nghiÖm vµ dïng ®Ó tÝnh to¸n cho qu¸ tr×nh thiÕt kÕ.
3.3. Kü thuËt läc
Läc lµ ph-¬ng ph¸p lo¹i bá chÊt huyÒn phï ra khái n-íc ®-îc sö dông réng r·i trong c«ng
nghÖ xö lý n-íc sinh ho¹t, n-íc th¶i. ChÊt huyÒn phï cã thÓ tån t¹i s½n trong m«i tr-êng n-íc hoÆc
h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh xö lý. Trong kü thuËt xö lý n-íc tån t¹i nhiÒu d¹ng läc chñ yÕu lµ läc
qua tÇng chøa h¹t läc. Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i d¹ng läc: läc s©u qua tÇng chøa çt, than anthraxit
(hoÆc kÕt hîp) hoÆc läc qua líp lãt (chÊt läc mÞn nh- bét diatomit, perlit ®-îc phñ lªn trªn mét tÊm
gi¸ ®ì vµ n-íc ®-îc läc qua ®ã, çc chÊt r¾n bÞ gi÷ l¹i trªn líp máng ®ã, vÝ dô läc khung b¶n). Qu¸
tr×nh läc còng cã thÓ ph©n chia theo thuû lùc: läc tÜnh vµ läc ¸p suÊt. Läc tÜnh thùc hiÖn ®-îc nhê
träng lùc cña cét n-íc trong thiÕt bÞ më, n-íc ch¶y tõ trªn xuèng d-íi. Läc ¸p suÊt lµ dïng ¸p suÊt
lµm ®éng lùc cho dßng ch¶y kh«ng phô thuéc vµo h-íng cña dßng, chØ phô thuéc vµo chiÒu cña ¸p
suÊt, dßng ch¶y tõ n¬i cã ¸p suÊt cao tíi n¬i cã ¸p suÊt thÊp.

Qu¸ tr×nh läc còng cã thÓ ph©n lo¹i theo tèc ®é läc, tøc lµ thÓ tÝch läc trªn mét ®¬n vÞ diÖn
tÝch läc: läc nhanh hoÆc läc chËm.
Ph©n chia qu¸ tr×nh läc theo c¬ chÕ nh- läc s©u hay läc bÒ mÆt lµ trong qu¸ tr×nh läc s©u çc
chÊt bÈn gi÷ l¹i trong cét läc, chóng ®-îc ph©n bè ®Òu suèt chiÒu cao cña cét läc, cßn läc bÒ mÆt lµ
chÊt bÈn chØ tÝch tô l¹i trªn bÒ mÆt cña líp läc.
C¬ chÕ lo¹i bá chÊt g©y huyÒn phï trong kü thuËt läc s©u hay läc bÒ mÆt kh¸c nhau. C¬ chÕ
läc bÒ mÆt lµ çc phÇn tö g©y ®ôc bÞ c¶n t¹i bÒ mÆt. Trong qu¸ tr×nh läc çt chËm cßn h×nh thµnh
líp mµng bÈn tÝch tô çc h¹t huyÒn phï, x¸c çc lo¹i vi sinh vËt vµ çc vi sinh vËt. Do qu¸ tr×nh trao
®æi chÊt cña vi sinh thµnh phÇn cña n-íc cã thÓ bÞ thay ®æi vµ sù h×nh thµnh mµng bÈn t¸c dông
tÝch cùc lªn kh¶ n¨ng lo¹i bá chÊt bÈn. Trong suèt qu¸ tr×nh läc chËm, chÊt l-îng n-íc æn ®Þnh vµ
qu¸ tr×nh tiÒn xö lý n-íc tr-íc khi läc, vÝ dô keo tô lµ kh«ng cÇn thiÕt, tuy nhiªn n-íc cÇn ph¶i ®¹t
®é trong cÇn thiÕt tr-íc khi läc.
C¬ chÕ lo¹i bá t¹p chÊt trong qu¸ tr×nh läc s©u phøc t¹p h¬n. H¹t huyÒn phï th-êng cã kÝch
th-íc nhá h¬n kÝch th-íc kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t chÊt läc vµ nã ®-îc ph©n bè däc theo
chiÒu cao cña tÇng chÊt läc. Mét sè h¹t huyÒn phï bÞ c¶n gi÷ theo c¬ chÕ c¬ häc, nh÷ng h¹t nhá
h¬n bÞ gi÷ l¹i trong tÇng läc theo hai d¹ng kh¸c nhau:
- Nhê qu¸ tr×nh chuyÓn khèi, çc h¹t nhá n»m trong thÓ tÝch chÊt láng trong vïng kh«ng gian
gi÷a çc h¹t tiÕn s¸t tíi bÒ mÆt h¹t läc. C¬ chÕ chuyÓn khèi cã thÓ lµ khuÕch t¸n, lùc hÊp dÉn, thuû
lùc hoÆc bÞ ch¾n. C¬ chÕ nµy bÞ t¸c ®éng bëi çc yÕu tè: ®é lín cña h¹t läc, tèc ®é läc, nhiÖt ®é,
khèi l-îng riªng vµ kÝch th-íc cña h¹t huyÒn phï.
- Sau khi ®· cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi bÒ mÆt h¹t läc hoÆc víi çc h¹t huyÒn phï ®· dÝch b¸m
s½n trªn bÒ mÆt h¹t läc, çc h¹t huyÒn phï dÝnh b¸m trªn ®ã do lùc t-¬ng t¸c hót tÜnh ®iÖn, t-¬ng
t¸c hãa häc hoÆc hÊp phô. TÊt c¶ çc yÕu tè ®ã bÞ t¸c ®éng bëi qu¸ tr×nh tiÒn xö lý (keo tô) còng
nh- tÝnh chÊt, ®Æc tr-ng cña n-íc vµ chÊt läc. C¬ chÕ vËt lý hay hãa häc cã thÓ thay ®æi vai trß
trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng:vÝ dô ban dÇu khi h¹t läc cßn s¹ch kh¶ n¨ng gi÷ chÊt bÈn trªn bÒ mÆt h¹t
läc lµ do hÊp phô, sau ®ã çc t©m hÊp phô bÞ c¹n kiÖt, kho¶ng kh«ng gian gi÷a çc h¹t hÑp l¹i th×
c¬ chÕ vËt lý (ch¾n)sÏ cã vai trß lín h¬n. Trong qu¸ tr×nh läc, çc h¹t bÈn b¸m trªn h¹t läc n»m
trong tr¹ng th¸i c©n b»ng víi lùc cña dßng ch¶y tr-ît. Lùc nµy cã xu h-íng ®Èy çc chÊt bÈn vµo
s©u trong cét läc hay röa tr«i cuèn theo dßng ch¶y. Qu¸ tr×nh nµy tiÕp diÔn vµ sÏ xuÊt hiÖn ë dÇu ra,
khi cét läc cÇn ph¶i t¸i sinh - lo¹i bá çc t¹p chÊt b¸m trªn chÊt läc.
3.3.1. VËt liÖu läc
VËt liÖu läc th«ng dông gåm çt th¹ch anh, than ®¸ anthraxit, garnet (hçn hîp cña silicat s¾t,
nh«m, canxi cã khèi l-îng riªng 3,6 - 4,2g/ml), ilmenit (quÆng s¾t - titan) dïng trong kü thuËt läc
s©u. VËt liÖu läc bÒ mÆt th«ng dông lµ bét diatomit (®¸ t¶o çt) nung. Diatomit lµ khung x-¬ng cña
t¶o çt sinh sèng ë biÓn do bÞ ph©n huû t¹o thµnh çc má lín. thµnh phÇn chñ yÕu cña diatomit lµ
SiO2 v« ®Þnh h×nh cïng víi mét sè çc t¹p chÊt kh¸c nh- oxit s¾t, oxit nh«m. §é xèp cña diatomit
rÊt lín, thÓ tÝch xèp cña nguyªn liÖu th« cã thÓ ®¹t 1ml/g, cña lo¹i ®-îc chÕ biÕn (xö lý axit, nung)
cã thÓ ®¹t 1,6 - 1,8ml/g, ®é lín mao qu¶n 5-17 m, diÖn tÝch bÒ mÆt nhá h¬n 10m2/g.
VËt liÖu läc cã vai trß hÕt søc quan träng ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh läc, çc th«ng sè ®Æc tr-ng
quan träng lµ: kÝch th-íc, h×nh d¹ng, ph©n bè kÝch th-íc, khèi l-îng riªng vµ ®é bÒn c¬ häc.
KÝch th-íc h¹t läc: h¹t läc kh«ng cã mét kÝch th-íc cè ®Þnh mµ cã mét kho¶ng ®é lín vÝ dô
tõ 0,5 - 1,0mm, tøc lµ vËt liÖu Êy cã kÝch th-íc (theo r©y) kh«ng nhá h¬n 0,5mm vµ kh«ng lín h¬n
1,0mm. Kho¶ng çch gi÷a çc h¹t lín nhÊt vµ nhá nhÊt cµng nhá th× ®é ®ång ®Òu cña h¹t cµng cao.

ë Mü ng-êi ta cã qui ®Þnh riªng: kÝch th-íc hiÖu dông vµ hÖ sè ®ång ®Òu. KÝch th-íc hiÖu
dông lµ kÝch th-íc cña tËp hîp h¹t läc øng víi kÝch th-íc cña r©y mµ 10% khèi l-îng cña tËp hîp
h¹t Êy lät qua. bÝ dô cã 1kg h¹t läc khi dïng r©y cã kÝch th-íc 0,315mm th× 100 g lät qua r©y, 900g
n»m l¹i trªn r©y, kÝch th-íc 0,315mm gäi lµ kÝch th-íc hiÖu dông cña tËp hîp (1kg) vËt liÖu ®ã.
HÖ sè ®ång ®Òu lµ tØ sè gi÷a kÝch th-íc cña r©y khi møc ®é lät qua lµ 60% khèi l-îng so víi kÝch
th-íc cña r©y khi møc ®é lät lµ 10% khèi l-îng. Còng trong vÝ dô trªn nÕu dïng r©y cì 0,630mm
mµ 60% khèi l-îng (600g) lät qua r©y, 40% n»m l¹i trªn r©y th× hÖ sè ®ång ®Òu lµ d 60/d10=
0,630mm : 0,315mm =2.
H×nh d¹ng cña vËt liÖu läc ¶nh h-ëng tíi ®é xèp cña tÇng läc, sù hôt ¸p suÊt vµ qu¸ tr×nh röa
ng-îc. H¹t läc cã d¹ng h×nh cÇu lµ tèt nhÊt. Khèi l-îng riªng cña h¹t lµ yÕu tè quan träng trong
qu¸ tr×nh röa ng-îc (lµm s¹ch), chiÒu cña dßng n-íc röa th-êng ng-îc chiÒu víi dßng n-íc läc víi
tèc ®é sao cho tÇng läc trë nªn láng vµ dÔ x¸o trén. VËt liÖu cµng nÆng th× tèc ®é dßng n-íc röa
cµng cÇn cao. §é bÒn c¬ häc cña vËt liÖu läc còng lµ ®¹i l-îng ®¸ng quan t©m. §é xèp cña tÇng läc
lµ yÕu tè rÊt quan träng trong ho¹t ®éng cña qu¸ tr×nh läc, nã phô thuéc vµo kÝch th-íc h¹t, ®é
®ång ®Òu vµ thao t¸c ngoµi kh¸c. §é xèp (%) lµ tØ lÖ thÓ tÝch rçng gi÷a çc h¹t so víi toµn bé thÓ
tÝch cña tÇng h¹t. Khèi l-îng riªng cña mét sè vËt liÖu läc (g/cm 3): çt th¹ch anh: 2,65; than ®¸
anthraxit: 1,45 - 1,73; than ho¹t tÝnh : 1,3 - 1,5; garnet : 3,6 - 4,2; ilmenit: 4,2 - 4,6. §é xèp cña
tÇng h¹t øng víi çc vËt liÖu läc trªn lµ (%) çt : 42-47; than ®¸: 56 - 60; than ho¹t tÝnh 50; garnet :
45 - 55. [46].
NÕu dïng tÇng läc hçn hîp gåm hai hay nhiÒu vËt liÖu läc kh¸c nhau th× ng-êi ta th-êng bè
trÝ h¹t th« nhÑ ë líp trªn, h¹t nhá nÆng ë líp d-íi.
3.3.2- Qu¸ tr×nh thuû lùc trong tÇng läc
Tèc ®é läc trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i vÒ ph-¬ng diÖn thuû lùc còng gÇn gièng
qu¸ tr×nh thÊm trong çc tÇng n-íc ngÇm vµ tu©n theo ®Þnh luËt Darcy trong vïng dßng ch¶y ph¼ng
(xem 1.1.1 phÇn I). Khi çc h¹t huyÒn phï b¸m dÝnh vµo vËt liÖu läc th× kho¶ng thÓ tÝch gi÷a çc
h¹t gi¶m, tèc ®é läc chËm dÇn. §Ó gi÷ ®-îc tèc ®é läc cÇn ph¶i dïng thªm n¨ng l-îng ®Ó th¾ng
®-îc lùc ma s¸t g©y c¶n trë do suy gi¶m ®é xèp cña tÇng h¹t hoÆc ph¶i lµm s¹ch çc h¹t huyÒn phï
b¸m dÝnh trªn ®ã.
Tèc ®é dßng ch¶y cña n-íc (m3.h-1) trªn diÖn tÝch läc gäi lµ tèc ®é bÒ mÆt (superficial flow
velocity) v qua tÇng läc ®-îc tÝnh theo c«ng thøc Darcy:
v = K . St (3-26)
v : tèc ®é bÒ mÆt (m. h-1)
K : hÖ sè thÊm [m . h-1]
St : chªnh lÖch ¸p suÊt thuû lùc
K cã thÓ x¸c ®Þnh tõ thùc nghiÖm. Sù chªnh lÖch ¸p suÊt thuû lùc lµ ®¹i l-îng cã thø nguyªn
b»ng 1 vµ ®-îc ®Þnh nghÜa lµ:
v
St =h/L = (3-27)
K
h lµ sù suy gi¶m ¸p suÊt thuû tÜnh (chiÒu cao cña cét n-íc), L lµ chiÒu cao cña cét läc. Qu¸
tr×nh läc th«ng dông víi kÝch th-íc h¹t läc 0,5 - 1,0mm, tèc ®é läc v = 5 - 12m.h-1 dßng ch¶y trong
vïng ph¼ng cã thÓ tÝnh:

h k .  1   
2 2
 A
 . . v.   (3-28)
L . g  3
V 
A/V: tØ lÖ gi÷a diÖn tÝch vµ thÓ tÝch cña h¹t läc, tøc lµ diÖn tÝch riªng cña h¹t läc, víi h¹t h×nh
cÇu th× A/V = 6/d, d lµ ®-êng kÝnh h¹t.
g: gia tèc träng lùc
h: ®é hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh tÝnh theo ®é cao cña cét n-íc
L: chiÒu s©u (®é cao) cña tÇng läc
k; hÖ sè cã gi¸ trÞ 5-6
: khèi l-îng riªng cña chÊt láng
: ®é xèp cña líp h¹t läc.
Tõ (3-28) cã thÓ thÊy râ, ®é hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh (head loss) trong tÇng läc ch-a bÞ bÈn
phô thuéc vµo tèc ®é läc, kÝch th-íc h¹t, ®é nhít cña n-íc vµ ®é xèp. Trong qu¸ tr×nh läc ®é xèp
cña tÇng läc gi¶m dÇn do chÊt bÈn b¸m lªn bÒ mÆt h¹t läc, ®é hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh t¨ng, tèc ®é
läc gi¶m.
§é hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh h trong qu¸ tr×nh läc th«ng th-êng: kÝch th-íc hiÖu dông h¹t
läc 0,5mm, hÖ sè ®ång ®Òu lµ 1,75, tèc ®é läc 5m . h -1(5m3. m-2.h-1) nhá h¬n 30cm.
§èi víi tÇng läc chøa h¹t läc lín vµ tèc ®é läc cao hay trong qu¸ tr×nh röa ng-îc dïng tèc ®é
dßng n-íc lín çc h¹t läc cã thÓ x¸o trén ®-îc th× biÓu thøc (3-28) kh«ng øng dông ®-îc ®Ó tÝnh
®é hao hôt cña ¸p suÊt thuû tÜnh mµ ng-êi ta ph¶i sö dông ph-¬ng tr×nh Ergun [46]:
h 4,17. 1     A 
2
1    A v 2
2
   . v  k1 . 3   . (3-29)
L . g 3 V   V  g
Cã ba thao t¸c chñ yÕu trong ho¹t ®éng cña qu¸ tr×nh läc:
Gi÷ ¸p suÊt ®éng lùc kh«ng ®æi trong suèt qu¸ tr×nh läc, tèc ®é läc ban ®Çu rÊt cao vµ gi¶m
theo thêi gian do ®é xèp cña tÇng gi¶m dÇn. Ph-¬ng ph¸p ®¬n gi¶n nh-ng Ýt ®-îc sö dông do nhu
cÇu thÓ tÝch bÓ chøa cÇn lín.
Gi÷ tèc ®é läc æn ®Þnh còng trªn c¬ së ¸p suÊt läc æn ®Þnh. Tèc ®é läc æn ®Þnh nhê mét hÖ
van ®iÒu chØnh n-íc ®Çu ra, khi tèc ®é läc gi¶m th× van x¶ ®-îc më réng ®Ó ®¶m b¶o tèc ®é n-íc
®Çu ra æn ®Þnh.
Gi÷ c¶ tèc ®é vµ ¸p suÊt läc t-¬ng ®èi æn ®Þnh (variable declining rate) b»ng çch bè trÝ ph©n
phèi n-íc thÝch hîp ë ®Çu vµo vµ ®Çu ra. VÝ dô møc n-íc ë cöa vµo ®-îc khèng chÕ ë mét ®é cao
nµo ®ã vµ cöa x¶ n-íc còng ®-îc bè trÝ ë vÞ trÝ thÝch hîp so víi mùc n-íc cña bÓ läc. Trong mçi
tr-êng hîp sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh lµ kh¸c nhau.
3.3.3- Läc nhanh
Läc nhanh lµ ph-¬ng ph¸p läc cã tèc ®é lín do dïng vËt liÖu läc cã kÝch th-íc lín, tèc ®é läc
tõ 5-25m3.m-2. h-1. Ph-¬ng ph¸p läc nhanh thÝch hîp cho çc lo¹i n-íc ®· qua b-íc tiÒn xö lý: keo
tô hoÆc cho n-íc ngÇm ®· qua giai do¹n oxy hãa s¾t vµ mangan. Trong qu¸ tr×nh läc, çc chÊt g©y
®ôc ®-îc tÝch gi÷ l¹i trong kho¶ng kh«ng gian rçng vµ trªn bÒ mÆt cña tÇng h¹t. Sù tÝch tô çc chÊt
bÈn g©y hiÖn t-îng t¨ng ®é hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh nÕu tèc ®é läc gi÷ æn ®Þnh hoÆc gi¶m tèc ®é
läc. Läc nhanh cã thÓ läc b»ng träng lùc hoÆc ¸p suÊt, cã thÓ bè trÝ mét hay nhiÒu lo¹i vËt liÖu läc
kh¸c nhau. KÝch th-íc h¹t läc hiÖu dông vµ chiÒu cao cña tÇng läc kh¸c nhau ®èi víi líp läc ®¬n
(çt) vµ líp läc kÐp (çt + than ®¸). §èi víi líp läc ®¬n kÝch th-íc hiÖu dông cña h¹t läc çt lµ 0,45

- 0,55mm, hÖ sè ®ång ®Òu nhá h¬n 1,7, chiÒu cao líp läc lµ 0,6 - 0,7m. §èi víi líp läc kÐp kÝch
th-íc hiÖu dông cao h¬n tõ 0,9 - 1,1mm, líp läc cao 0,6 - 0,9m trong ®ã líp than chiÕm tõ 10-70%
chiÒu cao cña líp läc. Sau mét chu tr×nh läc, tÇng läc cÇn ph¶i ®-îc lµm vÖ sinh b»ng çch cho
n-íc ch¶y ng-îc lµm láng tÇng h¹t läc vµ ®Èy çc chÊt bÈn b¸m dÝnh trªn h¹t läc. Trong qu¸ tr×nh
röa ng-êi ta cã thÓ kÕt hîp víi qu¸ tr×nh sôc khÝ ®Ó t¨ng c-êng hiÖu qu¶ lµm s¹ch. Trong qu¸ tr×nh
röa ng-îc h¹t läc cã kÝch th-íc kh¸c nhau ®-îc ph©n bè l¹i theo chiÒu cao cña tÇng läc: h¹t mÞn ë
tÇng trªn, h¹t th« ë tÇng d-íi. Trong tÇng läc kÐp than - çt viÖc bè trÝ tÇng trªn d-íi kh¸c nhau Ýt
¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng qu¸ tr×nh läc nh-ng ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh x¸o trén gi÷a hai d¹ng vËt
liÖu läc. Do khèi l-îng riªng cña than thÊp h¬n nªn nÕu bè trÝ ë líp trªn kh¶ n¨ng x¸o trén sÏ nhá
trong qu¸ tr×nh röa ng-îc.
C¬ chÕ lo¹i bá chÊt huyÒn phï trong qu¸ tr×nh läc nhanh gièng nh- qu¸ tr×nh läc s©u vµ phøc
t¹p. Chøng chØ cã thÓ dÝnh b¸m lªn bÒ mÆt h¹t läc khi qu¸ tr×nh chuyÓn khèi gióp chóng tiÕp cËn
®-îc bÒ mÆt ®ã trªn c¬ së lùc t-¬ng t¸c hãa häc hay tÜnh ®iÖn hoÆc çc lùc vËt lý kh¸c.
Çc chÊt huyÒn phï g©y ®ôc cã kÝch th-íc nhá, 0,1 - 20 , so víi kÝch th-íc cña h¹t läc 500 -
2000 (kÝch th-íc cña lç xèp gi÷a çc h¹t còng ngang víi kÝch th-íc cña h¹t läc) v× vËy c¬ chÕ lo¹i
bá chÊt huyÒn phï do bÞ ch¾n (straining) sÏ ®ãng vai trß thø yÕu. C¬ chÕ chuyÓn khèi cña çc h¹t
huyÒn phï trong tÇng läc nhanh chñ yÕu lµ khuÕch t¸n vµ thuû ®éng lùc ®ãng vai trß chÝnh, qu¸
tr×nh hÊp phô g©y ra bëi çc t-¬ng t¸c kh¸c nhau gióp çc h¹t huyÒn phï b¸m dÝnh trªn bÒ mÆt h¹t
läc.
Trong khi thiÕt kÕ vµ vËn hµnh çc bÓ läc ng-êi ta th-êng chó ý tíi mèi t-¬ng quan gi÷a çc
yÕu tè: kÝch th-íc h¹t läc, chiÒu cao líp läc, tèc ®é läc, sù suy gi¶m ¸p suÊt thuû tÜnh vµ chÊt l-îng
n-íc läc. Nh×n chung h¹t läc nhá, tÇng läc cao, tèc ®é läc chËm chÊt l-îng n-íc tèt, sù suy gi¶m
¸p lùc thuû tÜnh cao. NÕu muèn t¨ng tèc ®é läc cÇn ph¶i ®-a thªm chÊt trî läc (polyme) hoÆc tiÕn
hµnh keo tô tr-íc ®ã. Th«ng th-êng qu¸ tr×nh läc ®-îc tiÕn hµnh víi chÊt läc cã kÝch th-íc h¹t tõ
0,5 - 1,0mm, tÇng läc 70cm, tèc ®é läc 5-8m3.m-2. h-1 th× n-íc thµnh phÈm ®¹t tiªu chuÈn vÒ ®é
trong. Chu kú t¸i sinh phô thuéc tr-íc hÕt vµo ®é ®ôc ban ®Çu, nÕu quan s¸t thÊy n-íc kh«ng ®¸p
øng ®-îc chÊt l-îng th× tiÕn hµnh röa ng-îc ®Ó t¸i sinh tÇng läc.
3.3.4- Läc çt chËm
Läc çt chËm lµ qu¸ tr×nh läc víi tèc ®é rÊt chËm 2 -7 m3.m-2 ngµy -1, kÝch th-íc hiÖu dông
h¹t läc nhá, 0,15 - 0,40mm vµ hÖ sè ®ång ®Òu lµ kho¶ng 2. Trong qu¸ tr×nh läc qua tÇng çt mÞn,
n-íc thÊm, thÈm thÊu tõ trªn xuèng, do çt mÞn nªn çc lç xèp h×nh thµnh trong h¹t cã kÝch th-íc
nhá. Qu¸ tr×nh läc x¶y ra theo c¬ chÕ vËt lý (chÆn) hay c¬ chÕ sinh hãa trong líp máng h×nh thµnh
trªn vïng líp mÆt. H¹t huyÒn phï, çc c¬ thÓ vi sinh cßn ho¹t ®éng vµ x¸c cña chóng t¹o ra mét líp
máng cã chiÒu dµy 0,5 - 2cm. Qu¸ tr×nh läc x¶y ra trong líp máng ®ã. Khi ¸p suÊt thuû tÜnh hao
hôt ®Õn møc ®é nµo ®ã (t¾c, ch¶y chËm), líp läc cÇn ®-îc t¸i sinh b»ng çch n¹o bá líp bÈn ®ã.
Thêi gian ho¹t ®éng cña mét chu kú läc kh¸ l©u, tõ 3- 6 th¸ng, sau khi t¸i sinh tÇng läc trë l¹i cã
hiÖu qu¶ sau vµi ngµy. ChiÒu cao cña líp läc ban ®Çu tõ 0,5 - 1,5m trªn mét líp sái ®ì cã ®é dµy
0,45 - 0,6m. §é hao hôt cña ¸p suÊt thuû tÜnh cã gi¸ trÞ 0,9 - 1,5m v× thÕ nªn chiÒu dµy cña líp
n-íc còng cÇn ®é cao kho¶ng 1,5 - 2m kÓ tõ líp mÆt tÇng läc.
Môc ®Ých chÝnh cña kü thuËt läc chËm lµ lo¹i bá çc lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh, ®Æc biÖt çc lo¹i
vi khuÈn g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong m«i tr-êng n-íc [85]. Kh¶ n¨ng lo¹i bá çc lo¹i vi khuÈn
g©y bÖnh rÊt cao víi hÖ sè 1000 ®Õn 10.000 ®èi víi tæng vi khuÈn vµ 100 ®Õn 1000 ®èi víi lo¹i vi
khuÈn ®-êng ph©n (E - coli). N-íc läc theo ph-¬ng ph¸p läc chËm cã thÓ coi lµ an toµn vÒ ph-¬ng
diÖn vi sinh.
Kü thuËt läc chËm ®-îc ph¸t triÓn vµ øng dông ë Anh vµo ®Çu thÕ kû 19 vµ nã ®-îc sö dông
tiÕp tôc cã hiÖu qu¶ ë Anh, ®Æc biÖt tõ nguån n-íc s«ng Thames vµ hiÖn t¹i ®-îc øng dông réng

r·i ë çc n-íc ®ang ph¸t triÓn cã khÝ hËu nãng Èm trong viÖc cung cÊp n-íc cho çc céng ®ång
d©n c- nhá tõ çc nguån n-íc mÆt (ao, hå).
Kh«ng nh÷ng lo¹i bá çc vi khuÈn g©y bÖnh, kÜ thuËt läc chËm còng lµ ph-¬ng ph¸p h÷u
hiÖn lo¹i bá chÊt g©y ®ôc. Tuy vËy nÕu n-íc chøa nhiÒu chÊt huyÒn phï th× qu¸ tr×nh t¾c x¶y ra
th-êng xuyªn vµ thêi gian cña chu k× t¸i sinh ng¾n. Läc chËm cã hiÖu qu¶ khi ®é ®ôc cña n-íc nhá
h¬n 5NTU vµ kh«ng khi nµo nhÊt thêi v-ît 20 NTU. NÕu n-íc cã ®é ®ôc cao h¬n th× ph¶i ¸p dông
çc biÖn ph¸p tiÒn xö lý (l¾ng, keo tô, läc nhanh) tr-íc khi tiÕn hµnh läc chËm.
Trong kü thuËt läc chËm c¬ chÕ lo¹i bá t¹p chÊt lµ tæ hîp cña çc yÕu tè : l¾ng, hÊp phô, chÆn
vµ quan träng nhÊt lµ hãa sinh vµ sinh häc. Sau mét thêi gian ho¹t ®éng ( 6 giê ®Õn 1 tuÇn) mµng
bÈn (Schmutzdecke) ®-îc h×nh thµnh, mµng nµy cã t¸c t¸c dông ng¨n chÆn çc h¹t huyÒn phï di
chuyÓn s©u vµo tÇng h¹t läc. Qu¸ tr×nh l¾ng còng cã vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi çc h¹t huyÒn phï
mÞn khi ®Ó ý lµ diÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t läc kh¸ lín (10 - 20.000m2/m3 chÊt läc) vµ tèc ®é läc
chËm sÏ øng víi t¶i träng bÒ mÆt (tèc ®é bÒ mÆt) nhá. Çc qu¸ tr×nh trªn x¶y ra trong líp rÊt máng
trªn bÒ mÆt. ChØ cã çc chÊt h÷u c¬ tan cã kh¶ n¨ng thÊm s©u vµo tÇng läc cïng víi chÊt keo hay
çc t¹p chÊt tan kh¸c sÏ ®-îc hÊp phô trªn bÒ mÆt cña h¹t läc hay líp mµng bao quanh h¹t läc
th«ng qua t-¬ng t¸c tÜnh ®iÖn hay t-¬ng t¸c hãa häc.
Çc h¹t läc çt tÝch ®iÖn ©m nªn chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng hÊp phô çc cÊu tö tÝch ®iÖn ©m
nh- çc lo¹i vi khuÈn, nitrat, photphat, chÊt keo h÷u c¬. Tuy vËy trong giai ®o¹n h×nh thµnh mµng
bÈn, çc h¹t läc cã kh¶ n¨ng hÊp phô mét sè t¹p chÊt tÝch ®iÖn d-¬ng: cation, mono hay polyme
cña nh«m hay s¾t hydroxit, qu¸ tr×nh tiÕp diÔn cho tíi khi kh¶ n¨ng hÊp phô b·o hßa, qu¸ b·o hßa
vµ ®iÖn tÝch bÒ mÆt cña h¹t läc ®æi dÊu, tøc lµ chóng trë nªn tÝch ®iÖn d-¬ng. BÒ mÆt h¹t läc khi ®ã
cã kh¶ n¨ng hÊp phô çc t¹p chÊt tÝch ®iÖn ©m mµ tr-íc ®ã nã kh«ng thÓ. Trong suèt chu tr×nh ho¹t
®éng dÊu ®iÖn tÝch bÒ mÆt lu«n ®æi chiÒu nªn nã cã kh¶ n¨ng hÊp phô hÇu hÕt çc t¹p chÊt trong
n-íc. Çc chÊt ®-îc tÝch lòy trªn bÒ mÆt h¹t läc ®-îc chuyÓn hãa do çc qu¸ tr×nh hãa sinh vµ vi
sinh vËt. VÝ dô s¾t (II) mangan (II) ®-îc chuyÓn hãa thµnh s¾t vµ mangan hydroxit kh«ng tan b¸m
trªn mÆt h¹t läc. Çc chÊt h÷u c¬ mét phÇn bÞ vi sinh vËt chuyÓn hãa thµnh n¨ng l-îng phôc vô qu¸
tr×nh trao ®æi chÊt, mét phÇn ®-îc sö dông lµm c¬ chÊt cho çc tÕ bµo vi sinh ph¸t triÓn. Sau khi
chÕt ®i çc tÕ bµo l¹i tiÕt ra chÊt h÷u c¬ lµm lµm nguyªn liÖu cho qu¸ tr×nh vi sinh tiÕp theo vµ cuèi
cïng chóng cã thÓ chuyÓn hãa thµnh çc chÊt v« c¬ (NO3, PO4, SO4, CO2).
§Ó qu¸ tr×nh vi sinh ho¹t ®ång cÇn ph¶i cã thêi gian cho chóng, thêi gian cÇn thiÕt lµ ®Ó çc
c¬ thÓ vi sinh hÊp phô lªn bÒ mÆt h¹t läc, chóng sinh tr-ëng, ph¸t triÓn dïng nguån t¹p chÊt h÷u c¬
trong n-íc lµm nguån thøc ¨n. Qu¸ tr×nh läc chËm chØ cã hiÖu qu¶ khi tËp ®oµn vi sinh ph¸t triÓn
vµ lan dÇn s©u vµo phÝa s©u cña tÇng läc. Kinh nghiÖm thùc tÕ cho thÊy, hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cu¶
tÇng vi sinh vµo kho¶ng 0,7m v× vËy chiÒu cao cña líp läc nªn lín h¬n tÇng ®ã lµ 0,3 - 0,5m, tøc lµ
®é cao cña tÇng läc kh«ng nªn d-íi 1,0m. §Ó cã thÓ kh«ng cÇn bæ sung chÊt läc sau vµi lÇn tiÕn
hµnh vÖ sinh (c¹o bít líp trªn bÒ mÆt). HiÖu øng quan trong nhÊt cña kü thuËt läc chËm lµ lo¹i bá
vi sinh vËt g©y bÖnh, nã bÞ hÊp phô vµ gi÷ l¹i trªn líp mµng. Mét sè vi sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t
®éng cã tiÕt ra mét sè chÊt kh¸ng sinh, çc chÊt sinh häc cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn vµ hiÖu qu¶ tæng
thÓ cña kü thuËt läc chËm lµ lo¹i bá ®-îc phÇn lín çc vi khuÈn g©y bÖnh, mét sè t¹p chÊt h÷u c¬.
Tuy nhiªn kh¶ n¨ng lo¹i bá mµu cña n-íc mÆt (axit humic) thÊp, chØ ®¹t kho¶ng 25%. V× bÓ läc
chËm th-êng ®-îc bè trÝ hë nªn rong, t¶o cã thÓ ph¸t triÓn, nã còng cã t¸c dông t¨ng c-êng kh¶
n¨ng lo¹i bá vi khuÈn vµ chÊt h÷u c¬. Mét sè ph¶n øng quang hãa còng cã thÓ x¶y ra trong qu¸
tr×nh läc.
Trong thiÕt kÕ vµ thi c«ng bÓ läc chËm ng-êi ta ph¶i chän lùa Ýt nhÊt lµ bèn yÕu tè sau: ®é
cao líp läc, kÝch th-íc h¹t läc, tèc ®é läc vµ ®é cao cña tÇng n-íc tÜnh (bªn trªn mÆt líp çt). Çc
yÕu tè nµy cÇn ph¶i ®-îc x¸c ®Þnh tõ thùc nghiÖm. Tr-êng hîp kh«ng cã çc sè liÖu trong tay cã
thÓ sö dông çc d÷ liÖu sau [85]:
- §é cao cña tÇng çt läc chän tõ 1,0 - 1,2m
- KÝch th-íc h¹t läc: chän lo¹i çt mÞn cã kÝch th-íc hiÖu dông lµ 0,2mm vµ hÖ sè ®ång ®Òu
nhá h¬n 3. NÕu kh«ng cã lo¹i vËt liÖu ®ã s½n th× cã thÓ chän lo¹i kÝch th-îc hiÖu dông 0,15 -

0,35mm vµ hÖ sè ®ång ®Òu cã thÓ tíi 5 øng víi çc lo¹i çt mÞn dïng trong x©y dùng. Lo¹i than ®èt
tõ vá trÊu cã kÝch th-íc 0,3 - 1,0mm còng sö dông ®-îc
- Líp n-íc tÜnh nªn chän cã ®é cao tõ 1,0 - 1,5m
- Nªn x©y dùng hai hoÆc ba bÓ läc ®Ó qu¸ tr×nh läc kh«ng bÞ ngõng khi mét bÓ cÇn ph¶i tiÕn
hµnh vÖ sinh. Tèc ®é läc kh«ng ®Ó v-ît 0,2 m3.m-2. h-1.
- Khi bÓ läc ho¹t ®éng cÇn ph¶i theo dâi c¶ mét chu tr×nh läc. Chu kú cña bÓ läc kho¶ng 2
th¸ng lµ hîp lý, nÕu chu tr×nh kÐo dµi h¬n th× cã thÓ t¨ng tèc ®é läc, nÕu ng¾n h¬n th× cÇn ph¶i x©y
dùng thªm bÓ läc míi.
VÖ sinh bÓ ®-îc tiÕn hµnh b»ng çch bãc bá líp çt bÒ mÆt cã chiÒu dµy 1,5 - 2cm b»ng
ph-¬ng ph¸p thuû lùc. Sau nhiÒu lÇn vÖ sinh, líp çt gi¶m 0,4 - 0,5m th× ph¶i n¹p thªm vËt liÖu läc
míi.
3.3.5- Läc bÒ mÆt
ThiÕt bÞ läc bÒ mÆt bao gåm mét gi¸ ®ì, trªn gi¸ ®ì ®-îc g¾n mét v¸ch ng¨n (tÊm l-íi kim
lo¹i ch¼ng h¹n), trªn v¸ch ng¨n ng-êi ta phñ lªn mét líp máng vËt liÖu läc (precoating), n-íc läc
®-îc ®iÒu khiÓn cho ch¶y qua vËt liÖu läc.
VËt liÖu läc th-êng dïng nhÊt lµ bét diatomit cã cì h¹t tõ 5-50, ®é dµy cña líp läc 1,5 -
3,0mm, khèi l-îng riªng cña líp h¹t kho¶ng 0,5 - 1,0kg/l. L-îng diatomit th-êng dïng 300 -
600g/m2 v¸ch ng¨n. Perlit còng ®-îc sö dông lµm vËt liÖu läc. Nã lµ mét lo¹i ®¸ silic chøa 2-3%
n-íc, khi nghiÒn nhá vµ nung lªn perlit sÏ në ra t¹o thµnh khèi gièng nh- bät xèp thuû tinh. Chóng
®-îc nghiÒn vµ ph©n lo¹i thµnh nhiÒu ph©n ®o¹n cã kÝch th-íc kh¸c nhau. So víi diatomit perlit cã
khèi l-îng riªng chØ b»ng kho¶ng 50%. Diatomit vµ perlit cßn ®-îc gäi lµ chÊt trî läc, chóng cã ®é
xèp kü thuËt (thÓ tÝch rçng so víi thÓ tÝch tÇng vËt liÖu) tõ 90-95%.
Kü thuËt läc bÒ mÆt ®-îc ph¸t triÓn vµ sö dông nhiÒu trong chiÕn tranh thÕ giíi II nh»m môc
®Ých cung cÊp n-íc cho qu©n ®éi, nã còng ®-îc dïng ®Ó läc n-íc trong c«ng nghiÖp cho nh÷ng c¬
së chËt hÑp, ®Æc biÖt lµ dïng läc n-íc bÓ b¬i.
Chu tr×nh ho¹t ®éng cña kü thuËt läc bÒ mÆt gåm ba giai ®o¹n: phñ vËt liÖu läc lªn v¸ch
ng¨n, läc vµ lo¹i bá vËt liÖu läc ra khái v¸ch ng¨n, vËt liÖu läc chØ dïng mét lÇn.
Phñ vËt liÖu läc lªn v¸ch ng¨n cã thÓ thùc hiÖn theo hai çch: hßa mét l-îng vËt liÖu läc
thÝch hîp vµo n-íc (12%) b¬m qua v¸ch ng¨n (0,5 - 1kg/m2), nã bÞ gi÷ l¹i trªn ®ã vµ t¹o thµnh líp
läc. Çch thø hai lµ bæ sung liªn tôc chÊt trî läc vµo n-íc cÇn läc vµ líp läc h×nh thµnh trong qu¸
tr×nh läc. Trong qu¸ tr×nh läc, çc chÊt huyÒn phï b¸m trªn líp läc g©y ra sù t¨ng ¸p suÊt, ®Õn mét
møc ®é nhÊt ®Þnh cÇn ph¶i thay líp läc míi hoÆc muèn kÐo dµi thêi gian läc cÇn ph¶i bæ sung thªm
®Ó t¨ng c-êng thªm ®é xèp cña líp läc. L-îng chÊt trî läc bæ sung phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña hÖ
läc, th-êng lµ 1-10g/l cho 1mg chÊt huyÒn phï.
NÕu trong qu¸ tr×nh läc kh«ng bæ sung chÊt trî läc th× mµng läc bÞ nÐn Ðp, tèc ®é läc gi¶m
nhanh, sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh lín, ng-îc l¹i th× tèc ®é läc gi¶m chËm.
Sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh gåm hai thµnh phÇn: ban ®Çu g©y ra do v¸ch ng¨n vµ líp läc vµ
phÇn do líp h×nh thµnh thªm trong qu¸ tr×nh läc. Dßng chÊt láng ch¶y qua líp läc cã tÝnh chÊt
ph¼ng. Sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh t¹i bÊt kú ®iÓm nµo trong líp läc tØ lÖ thuËn víi tèc ®é läc ®iÖm
®iÓm ®ã. Sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh do líp h×nh thµnh thªm tØ lÖ víi chiÒu dµy cña nã. ChiÒu dµy
líp h×nh thµnh thªm l¹i tØ lÖ thuËn víi l-îng n-íc läc qua ®ã, (tèc ®é läc x thêi gian). V× vËy sù
hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh trong líp läc h×nh thµnh thªm tØ lÖ thuËn víi b×nh ph-¬ng tèc ®é läc thÓ
tÝch (Q) vµ thêi gian. Tõ çc lËp luËn trªn ng-êi ta cã thÓ kÕt luËn lµ [46).

- Víi cïng sù hao hôt ¸p suÊt thuû tÜnh cuèi cïng (®é t¾c nghÏn läc nh- nhau) th× thêi gian
cña mét chu tr×nh läc tØ lÖ nghÞch víi tèc ®é läc. nÕu läc víi tèc ®é Q 1 vµ Q2, thêi gian läc cña chu
tr×nh t-¬ng øng lµ t1 vµ t2 th× t2/ t1 = Q22 : Q12.
- ThÓ tÝch läc qua (s¶n phÈm thu ®-îc) tØ lÖ nghÞch víi tèc ®é läc. NÕu øng víi tèc ®é läc Q 1,
Q2 lµ thÓ tÝch läc t-¬ng øng lµ V1, V2 th× ta cã mèi quan hÖ V1/V2 = Q2 : Q1.
Do mèi t-¬ng quan trªn vÒ mÆt kinh tÕ, läc qua líp mÆt chØ nªn tiÕn hµnh víi tèc ®é chËm,
th-êng lµ 2,5 m3.m-2. h-1.
Lîi thÕ cña ph-¬ng ph¸p läc bÒ mÆt ®-îc thÓ hiÖn qua:
- ThÝch hîp cho çc n¬i cã diÖn tÝch hÑp.
- Gi¸ thµnh rÎ h¬n çc ph-¬ng ph¸p kh¸c ®èi víi n-íc cã ®é ®ôc thÊp.
- C¬ chÕ läc hßan toµn mang ®Æc tr-ng c¬ häc nªn ®¬n gi¶n.
- Xö lý b· läc dÔ dµng.
- ChÊt l-îng n-íc läc (®é trong) æn ®Þnh suèt trong qu¸ tr×nh läc, kh«ng cã giai ®o¹n
chuyÓn tiÕp.
yÕu ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p lµ:
- Liªn tôc tiªu hao chÊt trî läc.
- Gi¸ thµnh ®¾t ®èi víi n-íc cÇn giai ®o¹n tiÒn xö lý nh- lo¹i bá t¶o, mµu, mïi.
- ThiÕt kÕt vµ thao t¸c chÝnh x¸c ®Ó ®¶m b¶o h¹ot ®éng cã hiÖu qu¶.
- ChØ thÝch hîp cho c«ng suÊt nhá.
4- Lo¹i bá mét sè t¹p chÊt v« c¬ tan

T¹p chÊt v« c¬ tan trong n-íc kh¸ phong phó nh-ng cã ®Æc tr-ng kh¸ phæ biÕn lµ chóng tÝch
®iÖn d¹ng d-¬ng hoÆc ©m. Do b¶n chÊt cña tõng lo¹i chóng cã thÓ tån t¹i ë tr¹ng th¸i ®¬n gi¶n nh-
Na+, K+, Ca2+, Mg2+, Cl-, Br-, F-, Fe2+, Mn2+, d¹ng phøc t¹p kh¸ æn ®Þnh nh- SO42-, HCO3-, PO43-,
[Fe(CN)6]4-, CrO4- hoÆc d¹ng phøc chÊt khã x¸c ®Þnh: Fe - humat, Mn-humat. Cã nh÷ng hîp chÊt
tån t¹i ®ång thêi nhiÒu d¹ng trong thÕ c©n b»ng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh nh- NH 3-NH4+,
H2S - HS- - S2- hoÆc H2CO3 - HCO3- CO32-, H3PO4 - HPO42- - PO43-.
Lo¹i bá çc t¹p chÊt v« c¬ v× vËy kh¸ phøc t¹p, mét ph-¬ng ph¸p cã thÓ lo¹i bá nhiÒu t¹p
chÊt (vÝ dô qu¸ tr×nh trao ®æi ion trªn cationit lo¹i bá hÇu hÕt çc cation), ng-îc l¹i ®Ó lo¹i bá mét
t¹p chÊt còng cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p (vÝ dô ®Ó lo¹i bá canxi cã thÓ dïng çc ph-¬ng ph¸p kÕt tña
víi v«i, trao ®æi ion, hay ph-¬ng ph¸p mµng) hay kÕt hîp nhiÒu ph-¬ng ph¸p.
Xö lý çc t¹p chÊt v« c¬ lµ nh»m môc ®Ých lo¹i bá nã ra khái n-íc hoÆc chuyÓn hãa chóng
thµnh d¹ng Ýt ®éc, dÔ chÊp nhËn h¬n cho ng-êi sö dông hoÆc phï hîp víi môc tiªu sö dông n-íc.
Lo¹i bá mét t¹p chÊt v« c¬ th-êng ®-îc tiÕn hµnh trùc tiÕp nh- trao ®æi ion, sôc khÝ hay t×m
çch biÕn chóng vÒ d¹ng Ýt tan råi t¸ch ra khái n-íc b»ng çc biÖn ph¸p thÝch häp nh- l¾ng, läc
hay keo tô.
4.1- Khö ®é cøng cña n-íc
§é cøng cña n-íc chñ yÕu lµ do sù cã mÆt cña ion Ca 2+ vµ Mg2+. Hai t¹p chÊt trªn kh«ng g©y
®éc cho søc khoÎ nh-ng g©y h¹i cho çc thiÕt bÞ: ®ãng cÆn trong nåi h¬i, èng dÉn n-íc, ¶nh h-ëng

®Õn chÊt l-îng ®å uèng, çc qu¸ tr×nh lªn men. VÝ dô n-íc nÊu bia chøa trªn 10mg Mg/l cã vÞ
®¾ng. Mét sè lo¹i n-íc sö trong c«ng nghiÖp cã qui ®Þnh vÒ ®é cøng cho phÐp. Lo¹i bá canxi,
magie trong c«ng nghiÖp ®-îc thùc hiÖn chñ yÕu theo hai ph-¬ng ph¸p : kÕt tña víi v«i - s« ®a vµ
trao ®æi ion. Ph-¬ng ph¸p trao ®æi ion cã hiÖu suÊt lo¹i bá cao h¬n ph-¬ng ph¸p kÕt tña.
4.1.1- Khö cøng theo ph-¬ng ph¸p kÕt tña
Ph-¬ng ph¸p lo¹i trõ Ca2+, Mg2+ ra khái n-íc dùa trªn c¬ së tÝnh tan thÊp cña CaCO3 vµ
Mg(OH)2 vµ cã thÓ t¸ch ra b»ng çc biÖn ph¸p l¾ng, läc.
Nh- chóng ta biÕt, ®é cøng cña n-íc bÞ g©y ra bëi çc ion kim lo¹i ®a hãa trÞ, çc ion kim
lo¹i cã hãa trÞ cao h¬n l¹i dÔ bÞ thuû ph©n chuyÓn thµnh d¹ng hydroxit nªn ®é cøng cña n-íc chñ
yÕu lµ do çc cation Ca 2+ vµ Mg2+. Çc anion ®i kÌm theo chóng lµ HCO3-, SO42-, Cl-, NO3-, SiO32-.
Ngoµi canxi vµ magie çc nguyªn tè kh¸c nh- Sr2+, Fe2+, Mn2+ còng g©y tÝnh cøng cña n-íc nh-ng
do hµm l-îng thÊp nªn sù ®ãng gãp cña chóng lµ kh«ng ®¸ng kÓ. §é cøng tæng ®-îc ®Þnh nghÜa lµ
tæng nång ®é cña ion canxi vµ magie ®-îc tÝnh theo çc ®¬n vÞ kh¸c nhau tuú theo çc quèc gia
(xem phÇn III). Th«ng th-êng hµm l-îng canxi trong n-íc cao h¬n hµm l-îng magie vµ ng-êi ta
ph©n biÖt ra hai loaÞ : cøng do canxi vµ do magie. §é cøng cã thÓ ph©n chia theo lo¹i cacbonat vµ
phi cacbonat (noncacbonate hardness). §é cøng cacbonat lµ ®é cøng g©y ra bëi sù hßa tan cña
muèi cacbonat, bicacbonat canxi vµ magie. §é cøng cacbonat v× vËy lµ ®é cøng vÒ mÆt hãa häc
t-¬ng ®-¬ng víi ®é kiÒm g©y ra bëi cacbonat vµ bicacbonat.
§é cøng phi cacbonat lµ ®é cøng g©y ra bëi canxi, magie tõ hîp chÊt cña chóng víi Cl -, SO42-
2-
, SiO3 . Nã hiÖu cña ®é cøng tæng vµ ®é cøng cacbonat. §é cøng tæng lín h¬n ®é kiÒm cacbonat,
bicacbonat th× hiÖu sè gi÷a chóng lµ ®é cøng phi cacbonat.
Trong qu¸ tr×nh kÕt tña h×nh thµnh hîp chÊt Ýt tan lµ CaCO 3 vµ Mg(OH)2. Nång ®é cña çc
cÊu tö CO32-, HCO3-pH ®ãng vai trß quan träng cña qu¸ tr×nh kÕt tña.
§é cøng cacbonat cã thÕ khö ®-îc b»ng çch t¨ng pH ( pH>10), trong m«i tr-êng pH cao thÕ
c©n b»ng gi÷a HCO3- - CO32- lÖch vÒ phÝa CO32- (pK2 = 10,3 , xem ®å thÞ h×nh 13) thóc ®Èy sù t¹o
thµnh CaCO3. Tr-íc khi pH thay ®æi, l-îng CO2 tù do trong n-íc cÇn ph¶i ®-îc trung hßa, CO2 tù
do n»m trong thÕ c©n b»ng víi HCO3- vµ CO32- , phô thuéc vµo pH vµ nhiÖt ®é cña n-íc (xem 2
phÇn II). Do CaCO3 h×nh thµnh, nång ®é cña nã t¨ng v-ît qu¸ møc ®é b·o hßa (tÝch sè tan lµ 8,7
.10-9) vµ x¶y ra qu¸ tr×nh kÕt tña. §é tan cña CaCO3 ë vïng nhiÖt ®é vµ pH th«ng th-êng nhá h¬n
1mg/l. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lµ gi¶m nång ®é Ca 2+ trong d¹ng liªn kÕt víi bicacbonat (®é cøng
cacbonat). §é cøng phi cacbonat kh«ng thÓ gi¶m ®-îc do t¨ng pH cña m«i tr-êng, muèn lo¹i bá
canxi d¹ng nµy cÇn ph¶i bæ sung thªm Na 2 CO3 ®Ó t¹o ra CaCO3 kÕt tña.
Ion magie d¹ng cacbonat, phi cacbonat chØ cã kÕt tña khi nång ®é OH - ®ñ lín ®Ó h×nh thµnh
Mg(OH)2 cã nång ®é v-ît møc b·o hßa (tÝch sè tan lµ 1,2 .10 -11).
Khö cøng theo ph-¬ng ph¸p v«i - s« ®a lµ nh»m t¨ng pH cña m«i tr-êng (v«i) vµ ion CO32- tõ
s« ®a. Cã thÓ dïng NaOH ®Ó cung cÊp OH- cho ph¶n øng nh-ng gi¸ thµnh cña nã cao h¬n v«i. Çc
ph¶n øng hãa häc chÝnh x¶y ra trong qu¸ tr×nh khö cøng bao gåm:
H2CO3 + Ca(OH)2  CaCO3 + H2O (4-1)
Ca + 2 HCO3 + Ca(OH)2  2CaCO3 + H2O
2+ -
(4-2)
Ca2+ + (SO42- + Cl-) + Na2CO3  CaCO3 + 2Na+ + (SO42- + Cl-) (4-3)
Mg2+ + 2HCO32- + 2Ca(OH)2  2CaCO3 + Mg(OH)2 +2H2O (4-4)
Mg2+ + (SO42- + Cl-) + Ca(OH)2  Mg(OH)2 + Ca2+ +(SO42- + Cl-) (4-5)

Ph¶n øng (4-1) tiªu hao mét l-îng v«i cho qu¸ tr×nh trung hßa H 2CO3, pH chØ cã thÓ t¨ng
khi ph¶n øng ®· kÕt thóc. NÕu c¶ H2CO3 lÉn Ca(OH)2 ®Òu tÝnh theo CaCO3 (xem 1.2, 1.11. phÇn
III) th× 1mg H2CO3 tiªu hao 1mg Ca(OH)2. Ph¶n øng (4-2) cho thÊy mçi ph©n tö Ca(HCO3)2 h×nh
thµnh hai ph©n tö CO32- khi t¨ng pH, trong hai ion CO32- th× mét ph¶n øng víi Ca2+ cã mÆt tr-íc ®ã
trong n-íc, cßn mét th× ph¶n øng víi Ca 2+ cã nguån gèc tõ v«i ®-a vµo. §Ó tña mét Ca 2+ cÇn mét
ph©n tö v«i (theo CaCO3) vµ lµm gi¶m ®-îc hai ion bicacbonat (kiÒm). Trõ ph¶n øng (4-4), ®Ó lo¹i
mét ion magie bicacbonat cÇn hai ph©n tö v«i, çc ph¶n øng cßn l¹i ®Òu cÇn mét ph©n tö Ca(OH) 2
hoÆc Na2CO3 ®Ó lo¹i bá mét ion Mg2+ hay Ca2+. NÕu tÝnh theo CaCO3 th× ®Ó lo¹i bá 1mg Ca2+,
Mg2+ cÇn ®óng 1mg v«i còng tÝnh theo CaCO3. Riªng trong hai ph¶n øng (4-2), (4-4) cßn lo¹i bá
thªm ®-îc thµnh phÇn bicacbonat (gi¶m ®é kiÒm).
Tãm l¹i: sö dông v«i cã thÓ lo¹i bá ®-îc ®é cøng cacbonat theo c¬ chÕ dÞch chuyÓn c©n
b»ng tõ HCO3- thµnh CO32- nhê t¨ng pH cña dung dÞch vµ t¹o thµnh hîp chÊt CaCO 3 Ýt tan. L-îng
v«i cÇn sö dông so víi CO2 vµ Ca2+ theo tØ lÖ khèi l-îng lµ 1 : 1 tÝnh theo CaCO 3. §èi víi
Mg(HCO3)2 th× cÇn l-îng v«i lín gÊp ®«i (pH > 10,5) vµ d¹ng kÕt tña lµ Mg(OH)2. Trong qu¸ tr×nh
sö dông v«i ®Ó tña cßn lo¹i bá ®-îc c¶ thµnh phÇn kiÒm (HCO3-) cña n-íc.
§Ó lo¹i bá ®é cøng phi cacbonat cÇn ph¶i dïng so®a víi liÒu l-îng 1:1 tÝnh theo CaCO 3.
ViÖc tÝnh to¸n l-îng v«i, s« ®a cÇn thiÕt cã thÓ thùc hiÖn theo çc ph¶n øng hãa häc t-¬ng
øng phô thuéc vµo ®Æc tr-ng hãa häc cña n-íc vµ môc tiªu xö lý. Sau ®©y lµ bèn qu¸ tr×nh ®iÓn
h×nh:
1- KÕt tña mét giai ®o¹n b»ng v«i: n-íc kh«ng chøa ®é cøng phi cacbonat, ®é cøng cacbonat
chñ yÕu lµ do canxi, ®é cøng cacbonat do magie thÊp (nhá h¬n 40mg/l tÝnh theo CaCO 3  10mg
Mg2+ /l).
2- Qu¸ tr×nh d- v«i: n-íc kh«ng chøa ®é cøng phi cacbonat, chøa hµm l-îng canxi, magie
®Òu cao. TiÕn hµnh theo mét hoÆc hai giai ®în.
3- KÕt tña mét giai ®o¹n b»ng v«i, s« ®a: n-íc chøa nhiÒu canxi Ýt magie vµ cã thÓ chøa mét
phÇn ®é cøng canxi phi cacbonat.
4- Qu¸ tr×nh kÕt tña d- v«i, s« ®a. N-íc chøa canxi, magie hµm l-îng cao vµ mét phÇn ®é
cøng phi cacbonat, tiÕn hµnh theo mét hay hai giai ®o¹n.
VÝ dô: tÝnh to¸n l-îng v«i cÇn sö dông cho khö cøng mÉu n-íc cã ®Æc tr-ng (®¬n vÞ tÝnh
theo CaCO3): kiÒm 292, ®é cøng tæng 280, ®é cøng canxi 260, pH = 6,7, nhiÖt ®é 30 0C.
- TÝnh hµm l-îng H2CO3 tù do trong n-íc (sö dông c«ng thøc 2-9 ®Õn 2-14 phÇnII) tÝnh K1,
K2 vµ H2CO3. Víi T = 3030K. Ta cã:
K1 = 4,7054 . 10-7, K2 = 4,8719 .10-11, 1 = 0,7069. Do pH = 6,71 nªn trong n-íc chØ tån t¹i
H2CO3 vµ HCO3-, tØ lÖ nång ®é ( mol ) cña HCO3- chiÕm 70,69%, phÇn cßn l¹i lµ cña H2CO3 tù do
chiÕm 29,31%. Nång ®é HCO3- tÝnh theo mol/l lµ : 5,8 .10 -3 mol/l vµ cña H2CO50 -3
3 sÏ lµ (5,8 .10 :
-3 -3
70,69) . 29,31 = 2,4 . 10 mol/l vµ tÝnh theo CaCO3 lµ : 2,4 .10 mol/l : 62g/mol) = 240mg/l.
31
- V× ®é kiÒm cao h¬n ®é cøng tæng nªn ®é cøng thuéc d¹ng cacbonat, ®é cøng phi cacbonat
b»ng kh«ng. §é cøng do canxi g©y ra lµ 260, ®é cøng do magie g©y ra lµ 20 mg/l theo CaCO 3.
- V× l-îng magie nhá nªn chØ cÇn khö ®é cøng do canxi g©y ra. L-îng v«i (tÝnh theo CaCO 3)
cÇn dïng lµ l-îng ®Ó trung hßa H2CO3 tù do 240mg/l vµ l-îng dïng ®Ó tña Ca2+ lµ 260mg/l, tæng
sè lµ 500mg/l. L-îng v«i Ca(OH)2 tÝnh ®-îc lµ (500 x 37)/50 = 370mg Ca(OH)2/l.
NÕu kÕt tña mét giai ®o¹n b»ng v«i th× cÇn 370mg v«i/l, trong qu¸ tr×nh kÕt tña hµm l-îng
2+
Mg kh«ng thay ®æi tr-íc vµ sau khi xö lý.

VÉn víi vÝ dô trªn nh-ng trong thµnh phÇn ®é cøng 280mg/l cã 80mg/l lµ thµnh phÇn Mg 2+ vµ
200 lµ thµnh phÇn Ca2+. Muèn tña c¶ Mg 2+ ë d¹ng Mg(OH)2 cÇn ph¶i d- mét l-îng v«i nhÊt ®Þnh,
th-êng lµ 60mg/l tÝnh theo CaCO3 hay 45mg Ca(OH)2/l, víi l-îng v«i d- ®ã pH cña m«i tr-êng ®¹t
gi¸ trÞ kho¶ng 11. L-îng v«i cÇn sö dông cho qu¸ tr×nh gåm : trung hßa H 2CO3 240mg/l + l-îng
®Ó tña canxi 200mg/l + l-îng ®Ó tña Mg 2+ 160mg/l + l-îng v«i d- 60mg/l = 660mg/l theo CaCO 3
hay 488mg Ca(OH)2/l.
§éng häc qu¸ tr×nh kÕt tña x¶y ra chËm, ®Ó thóc ®Èy tèc ®é kÕt tña ng-êi ta cã thÓ ®-a thªm
vµo hÖ mét lo¹i chÊt tr¬ nh- çt min (nhá h¬n 1mm) vµo dßng khuÊy trén (fluized bed). CaCO 3 t¹o
thµnh b¸m trªn bÒ mÆt h¹t çt vµ qu¸ tr×nh kÕt tña ®-îc thóc ®Èy. Qu¸ tr×nh ®ã ®· ®-îc tiªu chuÈn
hãa ë mét vµi quèc gia vµ cã tªn lµ qu¸ tr×nh xóc t¸c, thËt ra tªn ®ã kh«ng chÝnh x¸c vÒ mÆt khoa
häc [47]. Mét sè nguån n-íc mÆt (n-íc suèi, s«ng nhá ch¶y qua vïng ®¸ v«i) cã ®é cøng vµ ®é ®ôc
cao cã thÓ kÕt hîp ®ång thêi hai qu¸ tr×nh keo tô vµ khö cøng b»ng v«i.
Canxi cacbonat h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh kÕt tña cã thÓ sö dông lµm chÊt trî keo tô. §Ó
thùc hiÖn, qu¸ tr×nh kÕt tña cÇn ®-îc tiÕn hµnh tr-íc qu¸ tr×nh keo tô. Do ph¶i sö dông v«i nªn pH
cña m«i tr-êng n-íc th-êng kh«ng thÝch hîp cho keo tô víi phÌn nh«m, tuy trong qu¸ tr×nh kÕt tña
CaCO3 pH cña m«i tr-êng cã gi¶m nh-ng Ýt khi xuèng thÊp h¬n 8. §Ó keo tô cÇn lùa chän chñng
lo¹i chÊt keo tô thÝch hîp (muèi s¾t, PAC) hoÆc chÊt trî keo tô d-¬ng.
4.1.2- Khö cøng theo ph-¬ng ph¸p trao ®æi ion
Nguyªn t¾c, tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mét qu¸ tr×nh trao ®æi ion ®· ®-îc tr×nh bµy trong çc môc
3.2.4 phÇn I vµ môc 7 phÇn II. ë ®©y chØ ®Ò cËp ®Õn qu¸ tr×nh khö ®é cøng cña n-íc b»ng trao ®æi
ion.
So víi qu¸ tr×nh khö cøng b»ng v«i- s« ®a lîi thÕ cña ph-¬ng ph¸p trao ®æi ion lµ ®¬n gi¶n,
thao t¸c dÔ dµng, lo¹i bá ®é cøng triÖt ®Ó tuy vËy gi¸ thµnh ban ®Çu kh¸ ®¾t, n-íc xö lý cÇn mét ®é
trong nhÊt ®Þnh.
Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña qu¸ tr×nh khö cøng lµ dïng cationit d¹ng natri, ion natri cña nhùa
sÏ trao ®æi víi Ca2+, Mg2+ trong n-íc. KÕt qu¶ lµ ion Ca2+, Mg2+ trong n-íc gi¶m, ion Na+ trong
n-íc t¨ng theo tØ l-îng cña Ca 2+, Mg2+. Do tÝnh chän läc cña çc ion hãa trÞ hai cao h¬n cña ion
Na+ trong nhùa (xem b¶ng6) nªn sù trao ®æi gi÷a chóng x¶y ra thuËn lîi ngay ë vïng nång ®é Ca2+,
Mg2+ thÊp. Khi dung l-îng trao ®æi cña nhùa c¹n kiÖt cÇn ph¶i t¸i sinh víi ion Na +, tøc lµ thùc hiÖn
qu¸ tr×nh ng-îc l¹i. Do ®é chän läc thÊp nªn dung dÞch muèi NaCl t¸i sinh cÇn ph¶i cã nång ®é cao
(10%) ®Ó qu¸ tr×nh trao ®æi ®-îc triÖt ®Ó.
Qu¸ tr×nh trao ®æi ion cã thÓ thùc hiÖn theo hai ph-¬ng thøc: ng¾t ®o¹n (batch) vµ liªn tôc.
Qu¸ tr×nh liªn tôc ®-îc thùc hiÖn trong cét chøa mét tÇng cè ®Þnh chÊt trao ®æi ion (fixed bed),
n-íc cÇn khö cøng ®-îc ch¶y qua cét, th-êng theo chiÒu tõ trªn xuèng cã hoÆc kh«ng dïng ¸p
suÊt nÐn. Qu¸ tr×nh t¸i sinh th-êng theo chiÒu ng-îc l¹i, dïng lùc ®Èy cña dßng x¸o trén h¹t nhùa
®Ó t¨ng hiÖu qu¶ t¸i sinh. Khi thiÕt kÕ vµ vËn hµnh thiÕt bÞ trao ®æi ion cÇn ph¶i lùa chän vµ tÝnh
to¸n ®-îc nh÷ng th«ng sè ®Æc tr-ng cña qu¸ tr×nh sau:
1- Lùa chän chÊt trao ®æi ion vµ ®iÒu kiÖn t¸i sinh
2- TÝnh to¸n kh¶ n¨ng pha trén víi n-íc kh«ng xö lý
3- Thêi gian l-u trong cét
4- TÝnh to¸n thêi gian ho¹t ®éng cña mét chu kú vµ l-îng n-íc s¶n phÈm thu ®-îc.
5- X¸c ®Þnh thÓ tÝch (khèi l-îng) nhùa trao ®æi ion

6- TÝnh to¸n kÝch th-íc cét trao ®æi.

Lùa chän chÊt trao ®æi ion: ChÊt trao ®æi ion, chñ yÕu lµ nhùa trao ®æi ion d¹ng polystyren
®-îc kh©u m¹ch bëi divinyl benzen. (4-12%, th«ng dông lµ 8%) ®Ó t¹o ra m¹ng polyme ba chiÒu
kh«ng tan trong n-íc. Hµm l-îng chÊt kh©u m¹ch cµng lín th× ®é xèp vµ ®é tr-¬ng në cña nhùa
cµng thÊp vµ kÐo theo lµ tèc ®é trao ®æi ion chËm. Cationit m¹nh d¹ng th-¬ng phÈm dïng trong
khö cøng lµ d¹ng natri hay d¹ng H+. Kh«ng v× çc môc tiªu ®Æc biÖt th× ng-êi ta sö dông nhùa
d¹ng Na+ lµ thÝch hîp, tøc lµ nÕu nhùa ë d¹ng H+ th× tr-íc khi dïng ph¶i tiÕn hµnh trao ®æi víi Na +
(NaCl) gièng nh- giai ®o¹n t¸i sinh. Çc ®Æc tr-ng quan träng ®èi víi ng-êi sö dông nhùa trao ®æi
lµ dung l-îng trao ®æi, khèi l-îng riªng -ít, ®é Èm cña nhùa, kho¶ng pH ho¹t ®éng, nhiÖt ®é lµm
viÖc tèi ®a, ®é tr-¬ng në. Çc th«ng sè trªn th-êng ®i kÌm víi th-¬ng phÈm do nhµ s¶n xuÊt cung
cÊp, trong mét sè tr-êng hîp cã thÓ tra cøu tõ çc tµi liÖu chuyªn m«n, vÝ dô trong [57]. Tuú thuéc
vµo çc c¬ së s¶n xuÊt ë çc n-íc kh¸c nhau, çc th«ng sè cña çc s¶n phÈm n»m trong mét
kho¶ng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh.
Dung l-îng trao ®æi cña phÇn lín cationit : 1,2 - 3,5, th-êng lµ 1,8-2,0 m®l/ml : cña anionit
thÊp h¬n phÇn lín lµ 1,0-1,2ml®l/ml.
Khèi l-îng riªng -ít n»m trong kho¶ng 1,05 - 1,35g/ml, phÇn lín tõ 1,1 - 1,2g/ml. §é Èm
n»m trong khëng 40 - 70%, phÇn lín lµ 45 - 55%. Vïng pH ho¹t ®éng cña cationit m¹nh lµ 0-14,
cña cationit yÕu th-êng lµ 5-14. NhiÖt ®é lµm viÖc tèi ®a th-êng lµ 120 0C. Mét sè Ýt cã thÓ lµm
viÖc ë 1500C.
Dung l-îng trao ®æi h÷u hiÖu cña mét lo¹i nhùa phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña qu¸
tr×nh: thµnh phÇn hãa häc cña n-íc, tèc ®é n-íc vµ møc ®é t¸i sinh. Møc ®é t¸i sinh cã ¶nh h-ëng
rÊt lín ®Õn dung l-îng ho¹t ®éng h÷u hiÖu cña qu¸ tr×nh. Møc ®é t¸i sinh lµ ®¹i l-îng ®Æc tr-ng
tiªu hao muèi NaCl dïng ®Ó t¸i sinh (d¹ng dung dÞch 10%) cho mét ®¬n vÞ thÓ tÝch nhùa trao ®æi,
vÝ dô møc ®é ho¹t hãa 240kg NaCl trªn mét m 3 nhùa hay 240g/l. NÕu møc ®é t¸i sinh lµ 64kg
NaCl/m3 nhùa th× dung l-îng ho¹t ®éng h÷u hiÖu ®¹t 0,78 ®lCaCO3/l, nÕu dïng 320kg NaCl/m3 th×
dung l-îng ®¹t 1,33®l CaCO3/l ®èi víi nhùa Amberlit IR-120 SAC.[46]. Th«ng th-êng víi møc ®é
t¸i sinh lµ 250kg NaCl/m3 nhùa, d¹ng dung dÞch 10%, t¸i sinh cïng chiÒu víi dßng trao ®æi th×
dung l-îng ho¹t ®éng ®¹t kho¶ng 1,24®l/l.
TÝnh to¸n kh¶ n¨ng pha trén víi n-íc kh«ng xö lý: th«ng th-êng n-íc ®· qua trao ®æi cã ®é
cøng ®¹t gi¸ trÞ xÊp xØ b»ng kh«ng, tuy nhiªn n-íc cÇn sö dông kh«ng cÇn møc ®é khö cao nh- vËy
nªn cÇn ph¶i pha trén theo mét tØ lÖ thÝch hîp gi÷a lo¹i ®· xö lý vµ ch-a xö lý. Kü thuËt thÝch hîp
lµ trÝch mét phÇn dßng chung ®-a vµo cét trao ®æi, mét phÇn kh¸c kh«ng cho ch¶y qua vµ trén
chóng vµo víi nhau (bypass). Gäi tèc ®é dßng tæng lµ Q cã ®é cøng ban ®Çu lµ c0, dßng qua cét
trao ®æi lµ Q1, dßng kh«ng ch¶y qua lµ Q2, nång ®é chÊt g©y cøng qua cét b»ng kh«ng, vµ cña dßng
sau khi trén lµ ce. TØ lÖ gi÷a dßng kh«ng xö lý so víi dßng tæng Q2/Q = f ta cã:
Q2 ce
f=  (4-6)
Q c0
VÝ dô Q = 5m3 . h-1, nång ®é cøng ban ®Çu lµ 250mg/l theo CaCO3, n-íc s¶n phÈm cÇn cã ®é
cøng lµ 50mg/l theo CaCO3. TØ lÖ l-îng n-íc kh«ng cÇn xö lý lµ:
Q2 50
f=  = 0,2
Q 250
Q2 = 0,2 Q = 1m3 h-1, dßng cÇn ph¶i xö lý lµ: 4m3 . h-1
X¸c ®Þnh tèc ®é trao ®æi: tèc ®é trao ®æi phô thuéc vµo ®éng häc cña qu¸ tr×nh, chñ yÕu lµ
qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong h¹t nhùa. H¹t nhùa trao ®æi cã hµm l-îng chÊt kh©u m¹ch lín, khèi

l-îng riªng lín, ®é tr-¬ng në thÊp, kÝch th-íc h¹t to cã tèc ®é trao ®æi chËm. VÒ tæng thÓ tèc ®é
trao ®æi thÓ hiÖn ë ®é lín cña tÇng trao ®æi chÊt (xem 3.2.4.2 phÇn I), tèc ®é trao ®æi cµng chËm th×
gi¸ trÞ cña tÇng ®ã cµng lín. ChiÒu cao cña tÇng trao ®æi ph¶i lín h¬n tÇng trao ®æi chÊt, th-êng Ýt
nhÊt ph¶i lín h¬n 80cm vµ cã thÓ tíi 3,7m lµ kh«ng hiÕm gÆp trong thùc tiÔn. NÕu tèc ®é trao ®æi
ion chËm th× l-u l-îng n-íc ch¶y qua cét tÝnh theo thÓ tÝch líp chÊt trao ®æi ion thÊp, tøc lµ thêi
gian l-u dµi vµ ng-îc l¹i. Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n çc th«ng sè ®ã dùa trªn sè liÖu ®éng häc (xem
3,2.4 phÇn I). ViÖc tÝnh to¸n kh¸ phøc t¹p dùa trªn mét m« h×nh cô thÓ vµ çc sè liÖu thùc nghiÖm.
Trong thùc tÕ cã thÓ tiÕn hµnh ®¬n gi¶n h¬n theo çch sau:
Thêi gian tiÕp xóc theo thÓ tÝch cña tÇng nhùa lÊy gi¸ trÞ trong kho¶ng 1,5 - 7,5 phót, trung
b×nh lµ 4,5 phót, tøc lµ nÕu thÓ tÝch cña tÇng chÊt trao ®æi lµ V R, tèc ®é n-íc ch¶y vµo (ra) cét lµ Q
th× VR/Q = 4,5 phót = 0,075 giê. Tèc ®é bÒ mÆt khi ®ã sÏ lµ Q/S (S lµ tiÕt diÖn cña cét trao ®æi ion)
hay b»ng tØ sè gi÷a chiÒu cao cña tÇng vµ thêi gian tiÕp xóc (thêi gian l-u) theo thÓ tÝch cña tÇng
nhùa. Do thêi gian l-u ®-îc qui ®Þnh lµ tõ 1,5 - 7,5 phót nªn cã thÓ tÝnh to¸n l-u l-îng n-íc ch¶y
qua cét tÝnh theo thÓ tÝch cña tÇng läc, vÝ dô khi thêi gian l-u lµ 1,5 phót th× trong 1 giê thÓ tÝch
n-íc ch¶y qua sÏ lµ 40 lÇn thÓ tÝch tÇng chÊt trao ®æi ion, nÕu thêi gian l-u lµ 7,5 phót th× thÓ tÝch
n-íc ch¶y qua cét lµ 8 lÇn thÓ tÝch tÇng nhùa. Trong vÝ dô trªn nÕu sö dông 1m 3 chÊt trao ®æi ion
th× l-îng n-íc ch¶y qua cét trong mét giê lµ 40 m 3 (øng víi 1,5 phót) vµ 8m3 (øng víi 7,5 phót).
Trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp gi¸ trÞ nµy n»m trong kho¶ng 20- 40.
TÝnh to¸n thêi gian ho¹t ®éng cña mét chu kú: Sau mét thêi gian ho¹t ®éng, cét trao ®æi hÕt
kh¶ n¨ng ho¹t ®éng, cÇn ph¶i t¸i sinh. Muèn tÝnh ®-îc thêi gian cña chu kú ho¹t ®ång cÇn ph¶i biÕt
nång ®é chÊt g©y cøng c0 , dung l-îng trao ®æi hiÖu dông cña nhùa øng víi møc ®é t¸i sinh c R, tèc
®é dßng n-íc Q (m3 . h-1). Gäi thêi gian ho¹t ®éng cña chu kú lµ t th× thÓ tÝch n-íc xö lý ®-îc
trong thêi gian ®ã lµ V = Q .t, l-îng chÊt g©y cøng trong thÓ tÝch sÏ lµ V . c 0 = Q . t. c0. Víi thÓ
tÝch chÊt trao ®æi ion lµ VR, dung l-îng tæng céng cña khèi chÊt ®ã sÏ lµ VR.cR. Gi¶ thiÕt r»ng n-íc
®· xö lý kh«ng chøa chÊt g©y cøng, thêi gian ho¹t ®éng cña mét chu kú tÝnh theo:
VR . cR
t= (4-7)
Q. co
VÝ dô : mét nguån n-íc cã ®é cøng 8,5m®l/l; ng-êi ta sö dông 1m 3 chÊt trao ®æi ion, tèc ®é
n-íc ch¶y qua lµ 10m3 . h-1. TÝnh thêi gian ho¹t ®éng cña mét chu kú biÕt r»ng dung l-îng ho¹t
®éng cña nhùa trao ®æi víi møc ®é t¸i sinh 250kg NaCl/m3 nhùa lµ 1,25 ®l/l.
Vr . c R . 3 dl. m 3
1m3 .1,2510
Gi¶i : t = =  125h
Q. c0 10m3 . h 1 .8,5dl. m 3
Thêi gian t¸i sinh : khi ph¶i t¸i sinh (dung dÞch 10%, møc ®é t¸i sinh lµ 250kg muèi NaCl/m 3
nhùa, thÓ tÝch dung dÞch muèi 2,5m3/m3 nhùa) ph¶i tiÕn hµnh mét sè giai ®o¹n: sôc n-íc (cã thÓ bæ
sung c¶ kh«ng khÝ) ®Ó khuÊy ®¶o tÇng nhùa : 5 - 15 phót, t¸i sinh víi dung dÞch muèi (ng-îc
chiÒu): 30-60 phót, röa chËm: 10-30 phót, röa nhanh : 5-15 phót. Tæng céng thêi gian t¸i sinh
kho¶ng 2-3 giê. Trong s¶n xuÊt liªn tôc v× vËy cÇn ph¶i thiÕt kÕ hai hay nhiÒu cét ho¹t ®éng song
song hay cÇn ph¶i cã bÓ chøa.
KÝch th-íc cét trao ®æi: ThÓ tÝch tÇng chÊt trao ®æi ion ®-îc tÝnh tõ thêi gian l-u, chiÒu cao
cña tÇng cÇn ph¶i lín h¬n 80cm, tõ ®ã tÝnh ®-îc kÝnh cña cét. Trong qu¸ tr×nh sôc ng-îc ®Ó lµm
láng tÇng nhùa, thÓ tÝch cña cét cÇn kho¶ng mét lÇn r-ìi ®Õn gÊp ®«i cña tÇng nhùa.
TØ lÖ gi÷a chiÒu cao cña tÇng chÊt vµ ®-êng kÝnh cña cét n»m trong kho¶ng 0,2 : 1 ®Õn 2:1 lµ
hîp lý.

N-íc th¶i: N-íc th¶i bao gåm hai thµnh phÇn chÝnh lµ dung dÞch t¸i sinh vµ n-íc röa chËm.
N-íc röa chËm cã thÓ tÝch tõ 1-2 lÇn thÓ tÝch tÇng nhùa. Chñ yÕu chøa NaCl, dung dÞch t¸i sinh
ngoµi NaCl cßn chøa l-îng kh¸ lín ion Ca 2+, Mg2+ víi thÓ tÝch gÊp 2,5 lÇn so víi thÓ tÝch tÇng
nhùa.
B¶ng sau ghi l¹i mét sè nÐt chÝnh trong qu¸ tr×nh trao ®æi.
§Æc tr-ng Nhùa cationit m¹nh Nhùa anionit m¹nh
Vïng pH 0 - 14 0-14
T0 lµm viÖc ( 0C) 120-140 120-140
§é ®ôc cña n-íc <5NTU <5NTU
Hµm l-îng s¾t (mg/l) 5 0,1
Clo d- (mg/l) 1,0 0,1
Tèc ®é röa ng-îc (m3.m-2.h-1, m.h-1) 12-20 5-7,5
Thêi gian röa ng-îc (phót) 5-15 5-20
Nång ®é dung dÞch t¸i sinh NaCl 3-12% NaCl 1,5-12%
L-îng muèi t¸i sinh (kg/m-3) 80-320 80-320
Tèc ®é t¸i sinh (m3.m-2.h-1,m.h-1) 4-5 2-5
ThÓ tÝch n-íc röa (m3. m-3 theo thÓ tÝch tÇng
nhùa) 2-5 2-10
Dung l-îng h÷u hiÖu (®l/l) 0,9-1,4 0,4-0,8
Tèc ®é trao ®æi, l-u l-îng n-íc:
(tÝnh theo thÓ tÝch nhùa m3.m-3.h-1) 8-40 8-40
Dïng cationit d¹ng H+ còng cã thÓ trao ®æi ®-îc víi ion Ca 2+, Mg2+ víi tèc ®é nhanh h¬n vµ
chän läc so víi cationit d¹ng Na+. Tèc ®é trao ®æi, tèc ®é röa còng nhanh h¬n vµ nång ®é dung
dÞch axit t¸i sinh (H2SO4, HClo còng thÊp h¬n. Dung dÞch H2SO4 th-êng dïng lµ 1,0 - 1,5%. N-íc
®-îc khö cøng cã nång ®é H+ cao (pH <3) vµ v× vËy cÇn ®-îc trung hßa hay dïng ®Ó khö ®é kiÒm
(HCO3-) cña n-íc, Qu¸ tr×nh trao ®æi trªn anionit hay cationit yÕu th-êng cã tèc ®é chËm h¬n.
4.2. Lo¹i bá s¾t, mangan
S¾t vµ mangan trong n-íc ngÇm lµ ®èi t-îng hay gÆp ë nhiÒu vïng trªn l·nh thæ ViÖt Nam.
ë Hµ néi vµ mét sè tØnh phÝa b¾c x¸c suÊt nguån n-íc ngÇm chøa s¾t v-ît tiªu chuÈn qui ®Þnh
kho¶ng 60-70% vµ mangan lµ 30-40%. S¾t vµ mangan th-êng tån t¹i song song víi x¸c suÊt
kho¶ng 40%, tuy nhiªn cã nh÷ng nguån chØ nhiÔm s¾t hoÆc mangan ®¬n lÎ. S¾t vµ mangan tuy
kh«ng ®éc h¹i ®èi víi søc khoÎ con ng-êi nh-ng chóng g©y mïi khã chÞu, g©y ra çc vÕt d¬ bÈn
trªn quÇn ¸o, ®å dïng, l¾ng cÆn. Thµnh phÇn ®¸ng quan t©m lµ s¾t vµ mangan hãa trÞ 2 tan trong
n-íc tån t¹i d¹ng hîp chÊt víi cacbonat, bicacbonat hoÆc phøc chÊt h÷u c¬. Hµm l-îng s¾t hay gÆp
lµ 4-20mg/l, mét sè n¬i cao h¬n, nång ®é mangan thÊp h¬n th-êng lµ 2-8mg/l lµ gi¸ trÞ hay gÆp ë
vïng phÝa b¾c cña ViÖt Nam.
§Ó lo¹i bá mangan vµ s¾t cã thÓ sö dông nhiÒu ph-¬ng ph¸p ®¬n lÎ hay phèi hîp: lo¹i bá trùc
tiÕp b»ng kü thuËt trao ®æi ion, oxy hãa chóng vÒ d¹ng khã tan (Mn(IV), Fe (III) hoÆc ph-¬ng ph¸p
vi sinh vËt.
Ph-¬ng ph¸p trao ®æi ion trªn cationit rÊt Ýt ®-îc sö dông trong thùc tiÔn do ®é chän läc cao,
giai ®o¹n t¸i sinh khã thùc hiÖn vµ chÊt trao ®æi ion dÔ mÊt ho¹t tÝnh. MÆt kh¸c nÕu dïng cationit
d¹ng Na+ hay H+ th× do n-íc chøa nhiÒu ion Ca 2+, Mg2+ (lín h¬n vµi chôc ®Õn 1000 lÇn) hiÖu qu¶
ho¹t ®éng sÏ kh«ng cao.
4.2.1. Ph-¬ng ph¸p oxy hãa

Trong ph-¬ng ph¸p oxy hãa, Fe2+ ,Mn2+ ®-îc chuyÓn hãa vÒ d¹ng Fe3+ vµ Mn4+ th«ng qua
ph¶n øng víi mét chÊt oxy hãa. ChÊt oxy hãa cã nhiÒu d¹ng nh-ng trong c«ng nghÖ xö lý n-íc hay
sö dông lµ ozon, clo vµ hîp chÊt cña nã, KMnO4, H2O2, oxy còng nh- mét sè lo¹i chÊt r¾n cã tÝnh
oxy hãa nh- MnO2, Fe2O3, Mg2O2. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ së cña ph¶n øng oxy hãa khö ®· ®-îc tr×nh
bµy trong môc 5 phÇn II. Ph¶n øng khö cña Fe 3+ thµnh Fe2+ vµ Mn4+ vÒ Mn2+ nh- sau:
Fe3+ + e-  Fe2+, E0 = 0,77 V (4-8)
MnO2 + 4H+ + e-  Mn2+ + 2H2O, E0 = 1,29V (4-9)
TÊt c¶ nh÷ng chÊt oxy hãa cã thÕ khö cao h¬n çc gi¸ trÞ trªn ®Òu cã thÓ sö dông ®Ó oxy hãa
Fe2+, Mn2+ thµnh Fe3+ vµ Mn4+ .
VÝ dô ph¶n øng khö cña oxy trong m«i tr-êng n-íc:
O2 + 4H+ + 4e-  2H2O E = 1,23 V (4-10)
2+ 3+ 2+ 4+
VËy nÕu dïng oxy tan ®Ó oxy hãa Fe vÒ Fe hoÆc Mn vÒ Mn th× thÕ oxy hãa khö cña hÖ
t-¬ng øng lµ 0,46V vµ 0,06V trong m«i tr-êng axit. C¶ hai ph¶n øng trªn ®Òu x¶y ra v× thÕ oxy hãa
khö ®Òu cã gi¸ trÞ d-¬ng, thÕ oxy hãa khö cña Fe 2+ - O2 lín h¬n cña Mn2+ - O2 nªn qu¸ tr×nh khö s¾t
thuËn lîi h¬n so víi mangan (xem môc 5 phÇn II vµ b¶ng 5) vÒ mÆt c©n b»ng. Trong hai ph¶n øng
trªn qu¸ tr×nh khö s¾t x¶y ra thuËn lîi trong m«i tr-êng axit, khö mangan thu©n lîi h¬n trong m«i
tr-êng kiÒm.
oxy hãa Fe2+, víi oxy hßa tan
HÇu nh- ®ång thêi víi qu¸ tr×nh oxy hãa Fe2+ thµnh Fe3+ qu¸ tr×nh thuû ph©n còng diÔn ra víi
tèc ®é cao. oxy hßa tan lµ chÊt oxy hãa ®ñ m¹nh cho ph¶n øng, ®iÒu ®¸ng quan t©m lµ tèc ®é ph¶n
øng oxy hãa khö vµ d¹ng hîp chÊt cña Fe 3+. S¶n phÈm cuèi cïng cña ph¶n øng lµ  - FeOOH,
FeOH v« ®Þnh h×nh Ýt bÒn vµ chuyÓn hãa thµnh d¹ng  - FeOOH (goethite). C¶ tèc ®é oxy hãa vµ
tèc ®é thuû ph©n ®Òu thuËn lîi ë trong vïng pH vµ nhiÖt ®é cao. Ph-¬ng tr×nh ®éng häc ph¶n øng
khö s¾t ë vïng pH lín h¬n 5 cã thÓ m« t¶ theo Stumm, Lec [1,2,46,47)
d  Fe( II )
 = k [Fe(II)][OH-]2.pO2 (4-11)
dt
k lµ h»ng sè tèc ®é ph¶n øng, [OH-] lµ nång ®é ion hydroxyl, pO2 lµ ¸p suÊt riªng cña oxy.
Ph-¬ng tr×nh (4-11) cho thÊy ph¶n øng x¶y ra nhanh khi nång ®é s¾t (II) cao (bËc 1) vµ tØ lÖ thuËn
víi b×nh ph-¬ng nång ®é OH-. Muèn t¨ng tèc ®é ph¶n øng tr-íc hÕt ph¶i t¨ng pH vµ nång ®é oxy
hßa tan. §Ó tiÖn lîi trong thùc tiÔn ph-¬ng tr×nh ®éng häc trªn cã thÓ viÕt theo ph¶n øng gi¶ bËc 1
cña Fe (II):
d  Fe( II )
 = k’ [Fe(II)] (4-12)
dt
Víi gi¸ trÞ cña k’ = 1,68 . 10 -15/ [H+]2, trong ®iÒu kiÖn th«ng th-êng vµ cã thÓ sö dông ®Ó tÝnh
to¸n cho ph¶n øng. Trong ®iÒu kiÖn xö lý n-íc sinh ho¹t, pH cña n-íc th-êng n»m trong vïng 6-
7,5. ë pH = 7,5 hoÆc cao h¬n tèc ®é oxy hãa c¬ thÓ lín h¬n c¶ tr¨m lÇn so víi tèc ®é oxy hãa t¹i
pH = 6. Kü thuËt khö s¾t trong n-íc v× vËy cÇn chó ý hai yÕu tè chÝnh lµ t¨ng pH vµ cung cÊp ®ñ
oxy.
T¨ng pH cña n-íc cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu biÖn ph¸p nh- bæ sung v«i nh-ng rÊt khã
khèng chÕ vÒ mÆt ®Þnh l-îng. Cho n-íc ch¶y qua çc líp h¹t cã tÝnh kiÒm nh- ®¸ v«i, ®«lomit, vá
èc, vá hÕn (®· qua xö lý víi dung dÞch javen), xi m¨ng cøng ®Òu lµm t¨ng pH cña n-íc. Còng cÇn
chó ý r»ng n-íc ngÇm chøa mét l-îng kh¸ lín CO2 hßa tan, khi läc qua cét hay sôc khÝ lo¹i bá

®-îc mét phÇn còng lµm t¨ng pH cña n-íc. N-íc ngÇm sau khi ®-îc ®iÒu chØnh pH>7 dÔ dµng lo¹i
bá ®-îc s¾t tan qua ph¶n øng víi oxy trong n-íc.
Cung cÊp oxy cho ph¶n øng cã nhiÒu ph-¬ng thøc ®Ó thùc hiÖn nh- giµn m-a, sôc khÝ hay
ph-¬ng ph¸p läc kh«, thiÕt bÞ hót khÝ vµ ph©n t¸n khÝ trong dßng (venturi). §èi víi qui m« nhá
ph-¬ng ph¸p läc kh« cã thÓ ¸p dông ®-îc. Läc kh« lµ ph-¬ng ph¸p ph©n t¸n n-íc trªn mét tÇng h¹t
läc cã kÝch th-íc lín sao cho n-íc kh«ng ch¶y thµnh dßng liªn tôc, trong khi ch¶y n-íc ®-îc tr¶i
ra trªn mÆt h¹t läc tiÕp xóc trùc tiÕp víi kh«ng khÝ bÞ cuèn theo. NÕu tÇng läc lµ ®¸ v«i cã kÝch
th-íc 2-3 cm cµng thuËn lîi cho c¶ qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh pH. Kü thuËt giµn m-a cã hiÖu suÊt cung
cÊp oxy kh«ng cao. Mét sè kim lo¹i nÆng cã kh¶ n¨ng xóc t¸c cho ph¶n øng oxy hãa Fe 2+, trõ
MnO2, Mn2+ cã nång ®é ®¸ng kÓ ë møc t¸c dông, çc nguyªn tè kh¸c do nång ®é thÊp nªn vai trß
xóc t¸c kh«ng ®¸ng kÓ trong m«i tr-êng n-íc tù nhiªn.
Oxy hãa Mn2+ víi oxy ph©n tö:
Qu¸ tr×nh oxy hãa Mn 2+ víi oxy tan trong n-íc lµ qu¸ tr×nh oxy hãa tù xóc t¸c, cã thÓ theo
c¬ chÕ (46):
Mn2+ + O2  MnO2 (4-13)
MnO2 + Mn  MnO2 . Mn
2+ 2+
(4-14)
MnO2. Mn2+ + O2  2MnO2 (4-15)
Ph¶n øng (4-13), (4-15) x¶y ra víi tèc ®é chËm h¬n qu¸ tr×nh hÊp phô (4-14). Nh- ®· tr×nh
bµy ë phÇn trªn ph¶n øng oxy hãa Mn 2+ kh«ng thuËn lîi l¾m vÒ mÆt nhiÖt ®éng (E 0 = 0,06 V) vµ
thuËn lîi h¬n trong vïng kiÒm. Ph¶n øng chØ x¶y ra ë møc ®é ®¸ng kÓ khi pH > 9, trong vïng pH
®ã cã kh¶ n¨ng x¶y ra qu¸ tr×nh thuû ph©n. Trong vïng trung tÝnh vµ kiÒm nhÑ, ®éng häc qu¸ tr×nh
oxy hãa Mn2+ gièng víi oxy hãa Fe2+, tøc lµ bËc mét ®èi víi oxy vµ Mn 2+ bËc hai ®èi víi OH-. Tuy
nhiªn gi÷a chóng cã sù kh¸c biÖt : s¶n phÈm oxy hãa cña Mn 2+ víi oxy lµ Mn3+ , Mn4+ trong khi
s¶n phÈm oxy hãa cña Fe2+ lµ chØ duy nhÊt Fe3+. Sù kh¸c biÖt thø hai lµ qu¸ tr×nh oxy hãa Mn 2+ cã
tÝnh chÊt tù xóc t¸c, trong khi hiÖu øng nµy lµ kh«ng ®¸ng kÓ ®èi víi hÖ Fe 2+ - O2 (xem 2.3.1.3 phÇn
I). §iÒu ®ã cã ý nghÜa lµ s¶n phÈm h×nh thµnh MnO2 cã t¸c dông xóc t¸c tiÕp theo cho qu¸ tr×nh
oxy hãa Mn2+ víi oxy.,
Oxy hãa Mn2+ theo c¬ chÕ tù xóc t¸c x¶y ra theo hai giai ®o¹n: hÊp phô Mn 2+ trªn bÒ mÆt
oxit mangan x¶y ra nhanh vµ oxy hãa Mn 2+ víi oxy trªn bÒ mÆt víi tèc ®é chËm quyÕt ®Þnh tèc ®é
chung cña qu¸ tr×nh. Dùa trªn hiÖn t-îng ®ã ng-êi ta chÕ t¹o ®-îc çc vËt liÖu läc ®Ó lo¹i bá
mangan trong n-íc b»ng çch kÕt tña líp dioxit mangan ( - MnO2) lªn çc lo¹i vËt liÖu nh- çt
th¹ch anh, than anthraxit hay dïng trùc tiÕp  - MnO2 trén víi xi m¨ng d¹ng nh«m [86, 87, 88, 89].
TÈm phñ líp dioxit mangan trªn chÊt mang cã thÓ thùc hiÖn tõ qu¸ tr×nh khö Mn 7+ (permanganat)
xuèng Mn4+ hay oxi hãa Mn2+ lªn Mn4+, vÝ dô víi HOCl. T¹o ra líp oxit mangan cã diÖn tÝch bÒ
mÆt lín, cã ®é b¸m dÝnh cao quyÕt ®Þnh chÊt l-îng cña vËt liÖu läc. VËt liÖu cã thÓ t¸i sinh víi çc
chÊt oxy hãa m¹nh nh- KMnO4 hay HOCl, NaOCl. Qu¸ tr×nh oxy hãa s¾t (II), mangan (II) ®¹t hiÖu
qu¶ cao ë vïng kiÒm vµ ph¶i cung cÊp ®ñ oxy cho qu¸ tr×nh ®ã. L-îng oxy sö dông kh«ng lín:
0,14mg O2 cho 1 mg Fe2+ vµ 0,29mg cho 1mg Mn2+.
Oxy hãa Fe2+, Mn2+ víi permanganat: Xö lý Fe2+, Mn2+ víi chÊt oxy hãa permanganat Ýt
®-îc sö dông trong thùc tiÕn, tuy nhiªn vÒ nguyªn t¾c kh«ng cã g× v-íng m¾c. Ph¶n øng oxy hãa
x¶y ra theo s¬ ®å sau:
3Fe2+ + KMnO4 + 7H2O 3Fe(OH)3 + MnO2 + K+ + 5H+ (4-16)
3Mn + 2KMnO4 + 2H2O  5MnO2 + 4H + 2K
2+ + +
(4-17)

Trong çc ph¶n øng trªn cã t¹o ra H+ vµ lµm gi¶m pH cña n-íc, 0,03mg H+/1mg Fe2+ vµ
0,02mg H+/1mg Mn2+. §Ó lo¹i bá 1mg Fe2+ cÇn 0,94 mg KMnO4 vµ ®Ó oxy hãa 1mg Mn 2+ cÇn
1,92mg KMnO4. Tuy nhiªn trong tr-êng hîp oxy hãa Mn 2+ kh«ng cÇn dïng tíi l-îng trªn mµ thÊp
h¬n do MnO2 h×nh thµnh cã kh¶ n¨ng hÊp phô Mn 2+, ë vïng pH cao l-îng dïng cµng Ýt h¬n.
Oxy hãa Mn2, Fe2+ víi HOCl: Axit hypocloric hay ion hypoclorit ®Òu lµ chÊt oxy hãa m¹nh,
trong qu¸ tr×nh oxy hãa mçi nguyªn tö clo trong ®ã (Cl +) thu nhËn hai ®iÖn tö trë vÒ d¹ng Cl - bÒn
v÷ng. Khi sö dông, clo tån t¹i ë çc d¹ng kh¸c nhau nh- n-íc Javen (dung dÞch NaOCl), Ca(OCl) 2
hoÆc khÝ Cl2 . Trong dung dÞch tÊt c¶ çc hîp chÊt trªn ®Òu thuû ph©n t¹o ra axit hypocloric:
NaOCl + H2O  NaOH + HOCl
Cl2 + H2O  HOCl + HCl
V× HOCl lµ axit yÕu cã gi¸ trÞ pK = 7,53 nªn clo tån t¹i ë hai d¹ng OCl - vµ HOCl. HOCl cã
thÕ oxy hãa m¹nh h¬n OCl-.
Ph¶n øng oxy hãa s¾t (II) cã thÓ thùc hiÖn ë kho¶ng pH rÊt réng, 4-10, tuy nhiªn vïng tèi -u
t¹i pH = 7, ph¶n øng x¶y ra nhanh. §Ó oxy hãa 1mg Fe 2+ cÇn 0,64mg clo vµ gi¶m ®é kiÒm cña
n-íc 0,9mg/l tÝnh theo CaCO3. Ph¶n øng hãa häc x¶y ra trong thêi gian kho¶ng mét giê, vµ nhanh
khi t¨ng nhiÖt ®é.
oxy hãa mangan còng x¶y ra t-¬ng tù nh-ng víi tèc ®é chËm h¬n. Vïng pH thÝch hîp cho
ph¶n øng lµ 7-8, ë vïng pH cao tèc ®é ph¶n øng nhanh, ë pH =6 ph¶n øng ph¶i tiÕn hµnh tíi trªn
10 giê. NhiÖt ®é Ýt cã ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh oxy hãa. §Ó oxy hãa 1mg Mn 2+ cÇn 1,3mg clo, vµ
tiªu hao 3,4 mg kiÒm tÝnh theo CaCO3. §èi víi Fe2+, Mn2+ tån t¹i ë d¹ng phøc chÊt h÷u c¬, ph-¬ng
ph¸p oxy hãa víi oxy kh«ng thùc hiÖn ®-îc, mµ ph¶i kÕt hîp oxy hãa víi çc chÊt m¹nh kh¸c víi
oxy cña khÝ quyÓn .
4.3. Lo¹i bá flo trong n-íc
Flo lµ thµnh phÇn cÇn thiÕt trong n-íc sinh ho¹t víi nång ®é tèi -u lµ 0,4 - 1,0mg/l. Sù cã
mÆt cña nã thóc ®Èy qu¸ tr×nh t¹o men r¨ng vµ chèng s©u r¨ng. MÆt kh¸c nÕu nång ®é cao sÏ lµm
ph¸ huû men r¨ng, g©y rông r¨ng, dßn x-¬ng vµ ¶nh h-ëng ®Õn bÖnh thÇn kinh [90]. N-íc sinh
ho¹t v× vËy cã thÓ ph¶i bæ sung hoÆc lo¹i bá bít sao cho hµm l-îng cña flo n»m trong kho¶ng tèi
-u trªn.
Bæ sung flo cã thÓ sö dông çc hîp chÊt: Na 2SiF6, NaF. ë mét sè vïng ViÖt Nam , nhÊt lµ
miÒn Trung nhiÒu nguån n-íc ngÇm cã chøa flo víi nång ®é kh¸ cao, cã thÓ tíi 7 - 8mg/l g©y
nhiÒu khã kh¨n cho sinh ho¹t cña d©n ®Þa ph-¬ng, nhÊt lµ bÖnh vÒ r¨ng.
D¹ng tån t¹i chñ yÕu cña flo trong n-íc lµ ion florua F -. Cã mét sè kü thuËt cã thÓ sö dông
®Ó lo¹i bá flo:
- KÕt tña víi trricanxi photphat.
- HÊp phô trªn Mg(OH)2.
- HÊp phô trªn Al(OH)3.
- Trao ®æi ion.
4.3.1. KÕt tña víi tricanxi photphat
Kh¶ n¨ng kÕt hîp gi÷a nguyªn tè flo víi tricanxi photphat t¹o hîp chÊt Ýt tan, bÒn ®· ®-îc
biÕt tõ l©u. Trong quÆng appatit. photphoit trong tù nhiªn lu«n chøa mét l-îng flo, tõ 2-5%.
3Ca3(PO4)2 + NaF + Ca(HCO3)2  [Ca9(PO4)6Ca] F2 + 2NaHCO3

Canxi bicacbonat lµ thµnh phÇn lu«n cã trong n-íc, nhÊt lµ n-íc ngÇm, trong qu¸ tr×nh lo¹i
bá flo, ®é cøng (Ca2+) cña n-íc cã gi¶m mét chót nh-ng kh«ng ®¸ng kÓ. Nguyªn liÖu tricanxi
photphat cã thÓ cã nguån gèc tù nhiªn: x-¬ng gia sóc, than x-¬ng, appatit tæng hîp hoÆc chÕ t¹o tõ
axit photphoic vµ v«i.
Tricanxi photphat ®-îc chÕ t¹o tõ v«i vµ axit photphoic nh- sau: v«i ®-îc pha thµnh dung
dÞch vµ khuÊy ®Òu, sö dông dung dÞch axit photphoic 1% ®æ dÇn vµo dung dÞch v«i. Nªn tÝnh to¸n
vµ kiÓm so¸t sao cho kh«ng (Ýt) d- v«i còng nh- axit photphoic. Tricanxi photphat cã ®é tan thÊp
(2,0 x 10-29) nªn chñ yÕu n»m ë d¹ng kÕt tña. PhÇn n-íc trong cña khèi ph¶n øng cã thÓ lo¹i vá bít,
d¹ng kÕt tña hßa vµo víi n-íc cÇn xö lý, khuÊy ®Òu vµ ®Ó l¾ng tù nhiªn. L-îng tricanxi photphat
cÇn thiÕt ®Ó lo¹i bá 1mg F- lµ 20-30mg.
4.3.2. HÊp phô flo trªn Mg(OH)2
Magie hydroxit cã thÓ h×nh thµnh ngay trong n-íc khi pH cña m«i tr-êng ®ñ lín (pH>10,5)
trong qu¸ tr×nh khö cøng víi v«i - so®a. Kh¶ n¨ng hÊp phô cña Mg(OH)2 ®èi víi F- lµ 50 -
60mg/mg Mg hay 100 - 150mg/mg Mg(OH)2/mgF-. Dùa trªn tÝnh chÊt ®ã ng-êi ta cã thÓ phèi hîp
ph-¬ng ph¸p khö Mg 2+ (cøng) víi khö flo b»ng ph-¬ng ph¸p v«i - so®a (xem môc 4.2). VÝ dô t¹i
tr¹m xö lý n-íc ë Algen (USA) trong khi khö cøng víi v«i hµm l-îng flo gi¶m tõ 1,5mg/l xuèng
0,7mg/l ®ång thêi hµm l-îng Mg 2+ còng gi¶m tõ 46mg/l xuèng cßn 14mg/l, hay ë Baltimore nång
®é F- gi¶m tõ 2,3 xuèng 1,6mg/l vµ Mg 2+ tõ 23 xuèng 9mg/l [74]. Mèi quan hÖ gi÷a nång ®é flo
sau khi xö lý víi v«i, [F] d-, víi l-îng magie ®-îc lo¹i bá trong qu¸ tr×nh,[Mg], phï hîp víi c«ng
thøc Scott.
[F] d- = [F] ban ®Çu - {0,07 . [F] ban ®Çu x [Mg]0,5 }.
Kh¶ n¨ng lo¹i bá flo, [F] ban ®Çu - [F] d-, phô thuéc c¶ vµo nång ®é flo ban ®Çu lÉn hµm
l-îng magie bÞ lo¹i bá. NÕu trong n-íc kh«ng ®ñ Mg 2+ cã thÓ bæ sung thªm d-íi d¹ng muèi sunfat
hay clorua ®Ó t¨ng c-êng hiÖu qu¶ xö lý flo, nÕu Mg2+ d- thõa sÏ t¹o ra lo¹i hîp chÊt magie
oxyflorua khã tan.
HÊp phô F- trªn Mg (OH)2 míi kÕt tña x¶y ra nhanh, Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é, qu¸ tr×nh cã
thÓ kÕt thóc trong kho¶ng 10 phót. ViÖc thay thÕ Mg(OH) 2 tõ ngoµi ®-a vµo thay thÕ Mg(OH)2 kÕt
tña t¹i chç mang l¹i hiÖu qu¶ thÊp tuy ®«i khi tá ra thuËn lîi h¬n trong qu¸ tr×nh xö lý.
4.3.3. HÊp phô flo trªn oxit nh«m
Qu¸ tr×nh hÊp phô F- trªn oxit nh«m thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh trao ®æi ion, trao ®æi nhãm OH
trªn bÒ mÆt oxit nh«m vµ cã thÓ coi lµ qu¸ tr×nh trao ®æi phèi tö:
= Al - OH + F+  = Al - F + OH
oxit nh«m cã ba d¹ng thï h×nh lµ  ,  ,  , qu¸ tr×nh trao ®æi ion x¶y ra thuËn lîi trªn d¹ng
 - Al2O3. Nhãm OH trªn bÒ mÆt oxit nh«m cã kh¶ n¨ng ph©n li tèt trong m«i tr-êng pH thÊp.  -
Al2O3 ®-îc chÕ t¹o qua qu¸ tr×nh dehydrat hãa Al(OH)3 ë nhiÖt ®é 300- 6000C vµ cã diÖn tÝch bÒ
mÆt tõ tõ 50-300m2/g, nã còng ®-îc sö dông ®Ó lo¹i bá H2AsO3- gièng nh- c¬ chÕ trao ®æi ®èi víi
F-. Qu¸ tr×nh hÊp phô F- trªn - Al2O3 trong ®iÒu kiÖn pH = 5-6 gièng c¬ chÕ trao ®æi anion trªn
lo¹i anionit yÕu, tøc lµ tr-íc khi x¶y ra trao ®æi bÒ mÆt cÇn ®-îc axit hãa víi HCl hoÆc H 2SO4. BÒ
mÆt - Al2O3 khi ®ã d- thõa proton mang tÝnh axit:
Khi tiÕp xóc víi dung dÞch cã chøa F- ph¶n øng trao ®æi x¶y ra theo :
= Al . HCl + F-  = Al . H . F + Cl-

Ph¶n øng x¶y ra thuËn lîi ë pH = 5-6, dung l-îng trao ®æi ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i ë vïng pH < 6 ,
ë vïng pH = 7 - 8 dung l-îng trao ®æi cã thÓ gi¶m 50%. §iÓm ®¼ng ®iÖn cña - Al2O3 lµ kho¶ng
8,2 bÒ mÆt tÝch ®iÖn d-¬ng khi pH cµng thÊp, vµ thuËn lîi cho hÊp phô F-, ë vïng pH > 8,2 bÒ mÆt
tÝch ®iÖn ©m vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng trao ®æi ion.
Kh¸c víi nhùa anionit m¹nh, tÝnh chän läc trao ®æi gi÷a çc anion (xem 7.2 phÇn II vµ b¶ng
6) trªn - Al2O3 theo trËt tù: OH- > H2AsO4- > Si(OH)3O- > F- > HSeO3> SO42- > CrO42- >> HCO- >
Cl- > NO3- > Br-> I-. NÕu ®èi víi anionit m¹nh, tÝnh chän läc cña F - lµ thÊp nhÊt, cña CrO42- lµ cao
nhÊt th× trªn  - Al2O3 ®é chän läc cña OH- lµ lín nhÊt vµ cña I- lµ nhá nhÊt, thø tù chän läc cña F-
vµ Cl- còng thay ®æi ng-îc l¹i. TÝnh chÊt ®ã cã liªn quan mËt thiÕt víi qu¸ tr×nh trao ®æi phèi tö
(xem 6.3, 6.4 phÇn II).
§Ó t¸i sinh  - Al2O3 ng-êi ta sö dông dung dÞch NaOH (0,25 - 0,5N) v× trong m«i tr-êng
kiÒm oxit nh«m thÓ hiÖn tÝnh axit:
= Al . HF + NaOH  =Al - ONa + F- + HOH
Vµ ®Ó phôc håi dung l-îng trao ®æi ion, Al 2O3 l¹i ®-îc axit hãa víi l-îng d- HCl (0,5N)
= Al - ONa + HCl  = Al . HCl + ONa-
Mét ph-¬ng ¸n sö dông kh¸c cã thÓ lµ: kiÒm hãa Al 2O3 vµ axit hãa n-íc ®Çu vµo, khi ®ã qu¸
tr×nh axit hãa vµ trao ®æi x¶y ra ®ång thêi :
= Al . NaOH + HF + 2HCl  Al . HF + NaCl + HOH
So víi çc nhùa anionit, hÊp phô hay trao ®æi F- trªn  - Al2O3 cã -u thÕ h¬n rÊt nhiÒu bëi
tÝnh chän läc cao cña hÖ, nªn nã ®-îc sö dông ®Ó gi¶m thiÓu flo trong n-íc sinh ho¹t tõ nh÷ng n¨m
cña thËp kû 40 ®èi víi c¬ së cÊp n-íc c«ng céng vµ gia ®×nh.
Qu¸ tr×nh trao ®æi F- trªn  - Al2O3, thùc hiÖn trong cét cã chiÒu cao tèi thiÓu lµ 80cm, kÝch
th-íc h¹t 0,3 - 0,6mm, thêi gian tiÕp xóc (theo thÓ tÝch rçng) kho¶ng 5 phót. N-íc ®Çu vµo ®-îc
chØnh pH vÒ 5-6. Dung l-îng trao ®æi tõ 3000 - 5000g/m3 Al2O3 . Tèc ®é n-íc ch¶y qua cét lµ 10-
20m3.m-2.h (m.h-1). Sau khi röa ng-îc tÇng läc ®-îc t¸i sinh víi NaOH cã nång ®é 1%, thÓ tÝch
dung dÞch NaOH gÊp n¨m lÇn thÓ tÝch tÇng läc, sau ®ã röa víi n-íc (hai lÇn thÓ tÝch tÇng läc). Sau
®ã axit hãa Al2O3 víi dung dÞch 2% H2SO4 víi thÓ tÝch kho¶ng gÊp r-ìi thÓ tÝch tÇng läc.
KÝch th-íc h¹t  - Al2O3 ¶nh h-ëng kh¸ lín ®Õn hiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh, h¹t cµng nhá hiÖu
suÊt trao ®æi cµng lín. Trong qu¸ tr×nh läc cã thÓ lo¹i bá ®-îc c¶ çc hîp chÊt CrO 42-, H2AsO42-,
HSeO3-.
T¸i sinh  - Al2O3 còng cã thÓ thùc hiÖn víi dung dÞch nh«m sunfat (4%). Dung dÞch nh«m
sunfat cã tÝnh axit kh¸ cao nªn khi tiÕp xóc víi Al 2O3 sÏ t¹o nªn çc nhãm chøc chøa SO42-, nhãm
chøc nµy ®ãng vai trß trao ®æi víi F-cña dung dÞch.
Muèi nh«m còng cã thÓ sö dông ®Ó khö flo, trong n-íc muèi nh«m thuû ph©n thµnh Al(OH) 3
vµ çc nhãm OH trªn bÒ mÆt chÊt kÕt tña ®ãng vai trß trao ®æi víi F - gÇn gièng víi c¬ chÕ hÊp phô
trªn  - Al2O3. Tuy nhiªn viÖc sö dông muèi nh«m ®Ó lo¹i bá F- Ýt ®-îc sö dông do liÒu l-îng dïng
lín, tõ 150 - 1000g/m-3. N-íc sau khi xö lý cã ®é pH thÊp, l-îng nh«m tån d- cao.
Thêi gian gÇn ®©y cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p ®-îc nghiªn cøu ¸p dông: sö dông ®Êt sÐt çc lo¹i,
®Æc biÖt lµ khãang vËt clipnoptilolit, than ho¹t tÝnh xö lý víi muèi nh«m hoÆc mét sè lo¹i anionit
®Æc thï. VÒ c¬ chÕ tÊt c¶ çc lo¹i vËt liÖu ®ã ®Òu cã tÝnh n¨ng trao ®æi nhê sù cã mÆt cña nh«m
hydroxit, F- ®-îc trao ®æi theo c¬ chÕ trao ®æi phèi tö víi nhãm OH hay trao ®æi ion víi SO42-, qu¸
tr×nh trao ®æi thuËn lîi ë vïng pH thÊp.

4.4. Lo¹i bá amoniac
Amoniac lµ t¹p chÊt dÔ gÆp trong n-íc ngÇm ë çc vïng ®«ng d©n c-, çc khu vùc tiÕp nhËn
n-íc th¶i vµ r¸c th¶i sinh ho¹t. Hµm l-îng amoniac trong n-íc ngÇm ë khu vùc thµnh phè Hµ Néi
th-êng lµ d-íi 10mg/l, cã mét sè nguån cã nång ®é amoniac tíi 30mg/l. Amoniac kh«ng ®éc
nhiÒu ®èi víi ng-êi nh-ng nã dÔ dµng chuyÓn hãa thµnh nitrit, nitrat trong qu¸ tr×nh xö lý, vËn
chuyÓn, tµng tr÷ vµ ph©n phèi n-íc qua qu¸ tr×nh oxy hãa víi oxy tan trong n-íc vµ oxy hãa vi sinh
(qu¸ tr×nh nitrification).
Xö lý amoniac trong n-íc cã thÓ tiÕn hµnh theo ph-¬ng ph¸p hãa häc, c¬ häc hay sinh häc,
ph-¬ng ph¸p sinh häc thÝch hîp ®èi víi xö lý n-íc th¶i, ph-¬ng ph¸p c¬ häc thÝch hîp cho çc
nguån n-íc chøa amoniac víi hµm l-îng cao.
Ph-¬ng ph¸p c¬ häc ®-îc ¸p dông trªn nguyªn t¾c gi¶i hÊp thô amoniac. Trong m«i tr-êng
n-íc amoniac tån t¹i ë d¹ng trung hßa NH3 hoÆc NH4+, tØ lÖ gi÷a chóng phô thuéc vµo pH vµ nhiÖt
®é cña n-íc (xem 1.12 phÇn III). Trong vïng pH cao (pH >11) d¹ng tån t¹i chñ yÕu lµ NH 3 dÔ bay
h¬i. Sôc khÝ vµ n©ng nhiÖt ®é thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¶i hÊp thô. L-îng khÝ sôc kho¶ng 6000m3 khÝ
trªn 1m3 n-íc th¶i t¹i 5 0C vµ pH =11 ®Ó lo¹i bá 90% NH3. Còng ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ t-¬ng tù ë 20 0C
cÇn 2200 - 3700m3 kh«ng khÝ [75]. Qu¸ tr×nh gi¶i hÊp thô còng cã thÓ tiÕn hµnh b»ng çch cho
dßng n-íc ch¶y qua th¸p chøa vËt liÖu nhåi, khi tiÕp xóc n-íc ®-îc tr¶i thµnh líp máng, tiÕp xóc
víi kh«ng khÝ, t¨ng tiÕt diÖn thóc ®Èy qu¸ tr×nh bèc h¬i amoniac.
Ph-¬ng ph¸p oxy hãa: mét sè chÊt oxy hãa khö nh- clo, clodioxit, ozon, cloamin, kali
permanganat ®Òu cã thÓ oxy hãa amoniac thµnh nitrit, nitrat vµ thµnh d¹ng khÝ nit¬. Trõ clo, çc
chÊt oxy hãa kÓ trªn cã hiÖu qu¶ oxy hãa thÊp. Khi tiÕp xóc víi clo d¹ng axit hypocloric HOCl hay
OCl amoniac t¹o thµnh monocloamin NH2Cl, dicloamin NHCl 2 tricloamin NCl3 vµ N2. Tuú thuéc
vµo tØ lÖ gi÷a clo vµ amoniac çc s¶n phÈm trªn h×nh thµnh theo tØ lÖ kh¸c nhau do ph¶n øng x¶y ra
theo tõng bËc (xem thªm phÇn khö trïng môc 5 phÇn IV).
ë tØ lÖ Cl : NH3 < 4 tÝnh theo nång ®é khèi l-îng vÝ dô g/g, s¶n phÈm h×nh thµnh chñ yÕu lµ
monocloamin, trªn møc ®ã lµ çc s¶n phÈm di - vµ tricloamin. Khi tØ lÖ Cl : NH3 ®¹t tíi gi¸ trÞ 7,6
th× x¶y ra ph¶n øng:
3NH3 + HOCl  N2 + 3H+ + 3H2O
Khi v-ît qu¸ tØ lÖ ®ã th× tÊt c¶ çc d¹ng cloamin ®Òu chuyÓn hãa hÕt, l-îng clo ®-a thªm vµo
sÏ tån t¹i ë d¹ng clo tù do (free avaible chlorine) kh¸c víi d¹ng clo n»m trong cloamin gäi lµ d¹ng
liªn kÕt (combined chlorine). §iÓm n»m gi÷a d¹ng clo tù do vµ clo liªn kÕt trong n-íc cã chøa
amoniac gäi lµ ®iÓm g·y (break point) vµ t¹i ®iÓm ®ã amoniac sÏ chuyÓn hãa thµnh nit¬.
Nh- ®· biÕt, dÓ chuyÓn hãa 1mg NH3 ph¶i cÇn tíi 8mg clo (hoÆc h¬n trong thùc tiÔn) nªn
liÒu l-îng clo cÇn kh¸ lín so víi qu¸ tr×nh khö trïng th«ng th-êng (2-3g/m3). Trong m«i tr-êng
n-íc th-êng cã mÆt çc chÊt khö d¹ng v« c¬, h÷u c¬, chóng ph¶n øng víi clo vµ sinh ra nhiÒu s¶n
phÈm phô, trong ®ã hîp chÊt cÇn quan t©m ®Æc biÖt lµ hîp chÊt h÷u c¬ - clo, chÊt cã h¹i cho søc
khoÎ con ng-êi vµ cã tiÒm n¨ng g©y bÖnh ung th-. V× lý do ®ã ph-¬ng ph¸p lo¹i bá amoniac qua
ph¶n øng clo hãa t¹i ®iÓm gÉy (break point chlorination) chØ cã thÓ sö dông khi n-íc cÇn xö lý
chøa Ýt chÊt h÷u c¬.
Theo ph-¬ng tr×nh ph¶n øng ®Ó oxy hãa 1mol NH3 thµnh N2 cÇn 1,5 mol HOCl, trong thùc
tiÔn cÇn tíi 2mol cã thÓ do qu¸ tr×nh oxy hãa tíi s¶n phÈm cuèi lµ nitrat cña mét phÇn NH 3:
NH4+ + 4HOCl  NO3- + 4Cl- + 6H+ + H2O

Ph¶n øng oxy hãa ®Õn s¶n phÈm nitrat cÇn tØ lÖ theo mol lµ 4:1. §Ó khö hßan toµn amoniac
trong thùc tiÕn cÇn liÒu l-îng kho¶ng 10 :1 gi÷a clo : NH 3 trong kho¶ng pH = 6 - 9. Khi cã mÆt
than ho¹t tÝnh, monocloamin ph¶n øng víi than theo c¬ chÕ [91]:
NH2Cl + H2O + C*  NH3(dd) + C*O + H+ + Cl-
2NH2Cl + C*O  N2 + 2H+ + 2Cl- + H2O + C*
Tr-íc tiªn monocloamin ph¶n øng víi than C * t¹o ra nhãm oxit bÒ mÆt C *O cïng víi NH3 vµ
Cl , sau ®ã monocloamin ph¶n øng víi C *O t¹o ra N2 (c¬ chÕ Bauer Snoeyink). Nhãm oxit bÒ mÆt
-
t¹o ra ®ãng vai trß chÊt tham gia ph¶n øng. Ban ®Çu nÕu trong n-íc chøa NH3 cho ph¶n øng víi clo
t¹o monocloamin vµ sau ®ã cho tiÕp xóc víi than th× øng víi mét mol NH 3 cÇn 1,5 mol clo ®Ó oxy
hãa thµnh nit¬, ë tr¹ng th¸i æn ®Þnh. Than ho¹t tÝnh ®ãng vai trß chÊt xóc t¸c vµ v× vËy kh«ng bÞ
tiªu hao trong qu¸ tr×nh ph¶n øng x¶y ra. Ph¶n øng x¶y ra nhanh ë nhiÖt ®é cao, kÝch th-íc h¹t than
nhá vµ trong çc lo¹i than cã lç xèp lín. V× than ho¹t tÝnh chØ ®ãng vai trß xóc t¸c nªn chÊt l-îng
n-íc ®· xö lý kh¸ æn ®Þnh sau giai ®o¹n ban ®Çu, tuy nhiªn do qu¸ tr×nh hÊp phô çc chÊt h÷u c¬
cña than nªn hiÖu suÊt xóc t¸c cña than cã thÓ suy gi¶m.
Dicloamin, NHCl2 ph¶n øng víi than ho¹t tÝnh rÊt nhanh theo:
2NHCl2 + H2O + C*  N2 + C*O + 4H* + Cl-
vµ trªn mÆt than ho¹t tÝnh x¶y ra ph¶n øng song song víi ph¶n øng trªn nÕu cã d- NH3:
NH4+ + 3NHCl2  N2 + 7H+ + 6Cl-.
Ph-¬ng ph¸p tr¹o ®æi ion. Trong thêi gian míi ®©y ng-êi ta chÕ t¹o ®-îc mét sè lo¹i chÊt
trao ®æi ion cã ®é chän läc cao ®èi víi hîp chÊt chøa nit¬. ChÊt trao ®æi ion thÝch hîp cho xö lý
amoniac lµ clinoptilolit, mét lo¹i zeolit tù nhiªn cã dung l-îng trao ®æi ion 1,5 - 2,0 m®l/g. ë nhiÒu
quèc gia do cã nguån gèc tù nhiªn, lo¹i zeolit nµy cã gi¸ thµnh rÎ cã thÓ sö dông ®Ó xö lý amoniac.
Gièng nh- mäi qu¸ tr×nh trao ®æi ion, amoniac chØ cã thÓ trao ®æi khi tån t¹i ë d¹ng NH4+ vµ tu©n
theo qui luËt trao ®æi ion. Riªng vÒ tÝnh chän läc trao ®æi nã kh¸c víi çc lo¹i nhùa th«ng th-êng,
thø tù chän läc trao ®æi cña çc ion tu©n theo d·y : Cs + > K+ > NH4+ > Sr2+ > Na+ > Ca2+ > Fe3+ >
Al3+ > Mg2+ [92]. §é chän läc cña NH4+ kh¸ cao, h¬n h¼n Ca2+, Mg2+ lµ çc ion hay gÆp trong n-íc
sinh ho¹t sinh ho¹t vµ d¹ng Na - clinoptilolit lµ nguyªn liÖu thÝch hîp. Tuy nhiªn do nång ®é NH 4+
trong n-íc kh«ng cao (th-êng d-íi 10mg/l) nªn thÕ c©n b»ng trao ®æi cña hÖ thÊp. Trong vïng
nång ®é cña NH4 tõ 1,5 - 2,2mg/l ë pH th«ng th-êng cña n-íc tù nhiªn, dung l-îng trao ®æi cña
Na - Clinoptilolit chØ kho¶ng 0,35 - 0,4 mg NH4/g zeolit [93]. Tuy nhiªn kh¶ n¨ng sö dông lo¹i
zeolit nµy vÉn ch-a thµnh hiÖn thùc trong thùc tiÔn do ch-a t×m ®-îc çc ph-¬ng ph¸p t¸i sinh thÝch
hîp [75, 94].
4.5. Lo¹i bá nitrit
Nitrit h×nh thµnh chñ yÕu do qu¸ tr×nh vi sinh nh-ng mét phÇn còng do qu¸ tr×nh hãa häc vµ
quang hãa. Nitrit cã thÓ xem lµ hîp chÊt trung gian cña qu¸ tr×nh oxy hãa amoniac thµnh nitrat. Tõ
nitrit mét sè vi khuÈn cã thÓ chuyÓn hãa thµnh NH3 vµ oxy hãa thµnh nitrat, qu¸ tr×nh oxy hãa nitrit
thµnh nitrat cã thÓ thùc hiÖn ®-îc b»ng ph-¬ng ph¸p hãa häc. Ph¶n øng oxy hãa :

NO2- + 2OH-  NO3 + H2O + e
Cã thÓ khö lµ -0,01. Nitrit lµ hîp chÊt kh«ng bÒn vµ cã thÓ chuyÓn hãa thµnh nitrat khi ph¶n
øng víi çc chÊt oxy hãa. Ph¶n øng cã thÓ sö dông ®Ó chuyÓn hãa nitrit lµ ph¶n øng víi clo hay
monocloamin:


ClO- + H2O + 2 e  Cl- + 2OH- E0 = 0,9V

NO2- + 2OH-  NO3- + H2O + 2 e E0 = -0,01V
ClO- + NO2-  Cl- + NO3- E = 0,89V.

Trong m«i tr-êng axit:
HOCl + NO2-  NO3- + H+ + Cl- , E0 = 1,48V
Ph¶n øng x¶y ra triÖt ®Ó vµ nhanh ë vïng pH thÊp vµ trung tÝnh, ë vïng pH cao (tån t¹i chñ
yÕu lµ OCl- ) ph¶n øng x¶y ra chËm vµ hiÖu suÊt khö nitrit thÊp. KÕt qu¶ kh¶o s¸t [95] cho thÊy nÕu
sö dông NaOCl ®Ó khö nitrit th× ph¶n øng kÕt thóc trong kho¶ng thêi gian lµ 10 phót. §Ó khö 1 mg
NO2 - cÇn tõ 3 - 5 mg clo tù do, phô thuéc vµo pH, ë pH = 7 l-îng clo cÇn thiÕt lµ 3,9mg ®Ó khö
1mg nitrit, ë pH cao cÇn l-îng lín h¬n. §èi víi nång ®é nitrit trong n-íc cao, ë cïng ®iÒu kiÖn pH
vµ tØ lÖ clo: nitrit th× hiÖu suÊt khö t¨ng. VÝ dô khi nång ®é nitrit t¨ng tõ 0,5 ®Õn 4mg/l, tØ lÖ clo :
nitrit = 4 : 1, pH = 7,1 hiÖu suÊt khö ë nång ®é 0,5mg/l ®¹t 27,7% cßn ë nång ®é nitrit lµ 4mg/l th×
hiÖu suÊt ®¹t 45,8%.
Monocloamin còng lµ t¸c nh©n oxy hãa nitrit thµnh nitrat, dicloamin kh«ng cã tÝnh n¨ng ®ã,
qu¸ tr×nh oxy hãa theo ph¶n øng:
NH2Cl + OH- + NO2-  NO3- + Cl- + NH3 + H2O Eo = 0,74V.
Qu¸ tr×nh x¶y ra t-¬ng tù nh- khi sö dông HOCl, tuy nhiªn l-îng clo (n»m trong
monocloamin) lín h¬n 10- 15% so víi HOCl ®Ó ®¹t ®-îc cïng hiÖu suÊt oxy hãa.
Mét sè nguån n-íc chøa ®ång thêi NH3 vµ NO2- còng cã thÓ xö lý theo hai çch:
Tr-íc hÕt lo¹i bá NH3 b»ng ph-¬ng ph¸p clo hãa t¹i ®iÓm gÊy, sua khi ®· lo¹i bá hÕt
amoniac th× ph¶n øng oxy hãa nitrit míi cã thÓ x¶y ra. Trong tr-êng hîp nµy l-îng clo cÇn thiÕt ®Ó
oxy hãa lµ tæng cña hai qu¸ tr×nh.
ChuyÓn hãa amoniac thµnh monocloamin vµ sö dông monocloamin h×nh thµnh ®Ó oxy hãa
nitrit.
Tèc ®é t¹o thµnh cloamin nãi chung hay monocloamin nãi riªng nhanh h¬n nhiÒu so víi qu¸
tr×nh oxy hãa nitrit. Ph-¬ng ph¸p sau cã gi¸ thµnh thÊp h¬n ph-¬ng ph¸p tr-íc, tuy nhiªn cã kh¶
n¨ng h×nh thµnh amoniac trë l¹i.
4.6. Lo¹i bá photphat
Axit photphoic lµ mét axit yÕu, h×nh thµnh tõ ph¶n øng:

P2O5 + 3H2O  H3PO4
Axit nµy cßn cã tªn gäi lµ axit orthophotphoic, cã ba bËc ph©n li, cã çc gi¸ trÞ pK1 = 2,16,
pK2 = 7,16 vµ pK3 = 12,40
Khi bÞ ®èt nãng, hai ph©n tö axit kÕt hîp víi nhau t¹o ra mét dimer vµ mét ph©n tö n-íc:
OH OH
O  P OH O  P OH
OH  H2O + O  H4P2O7
OH O P OH
O  P OH OH
OH

axit dimer trªn gäi lµ axit pyrophotphoic vµ ion pyrophotphat lµ ®¬n vÞ c¬ së cña m¹ch
polyme th¼ng : polyphotphat. PO3 lµ ®¬n vÞ cña m¹ch polyphotphat. Còng tõ mét ph©n tö axit
photphoic sau khi bÞ t¸ch ra mét ph©n tö n-íc sÏ t¹o thµnh axit metaphotphoic (HPO 3), çc ph©n tö
axit metaphotphoic t¹o thµnh ph©n tö lín h¬n cã cÊu tróc vßng ë d¹ng ion: tri, tetra vµ
hexametaphotphat. Muèi natri pyrophotphat vµ natri hexametaphotphat ®-îc sö dông trong chÊt tÈy
röa ®Ó khö ®é cøng cña n-íc do d¹ng muèi canxi, magie cña nã cã ®é tan thÊp.
Trong m«i tr-êng n-íc, photphat d¹ng hßa tan chñ yÕu lµ orthophotphat nªn viÖc lo¹i bá
chóng cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch lµ biÕn chóng thµnh d¹ng kÕt tña. Trong nhiÒu lo¹i muèi cña
orthophotphat kh«ng tan, d-íi gãc ®é kü thuËt vµ kinh tÕ th× muèi cña çc cation Ca 2+, Fe+ , Al3+ lµ
®¸ng quan t©m h¬n c¶. Khi sö dông Fe 3+ , Al3+ lµm chÊt kÕt tña ngoµi hîp chÊt s¾t, nh«m photphat
khã tan h×nh thµnh cßn x¶y ra ®ång thêi qu¸ tr×nh hÊp phô photphat vµ qu¸ tr×nh keo tô trªn
hydroxit s¾t, nh«m h×nh thµnh do ph¶n øng thuû ph©n (xem phÇn keo tô). S¶n phÈm kÕt tña còng cã
nh÷ng d¹ng kh¸c nhau (PO43-, HPO4-, H2PO4-, polyphotphat) vµ v× vËy ®é tan cña tõng cÊu tö còng
kh¸c nhau, phô thuéc vµo pH vµ çc t¹p chÊt kh¸c nhau trong n-íc. B¶ng7 ghi l¹i gi¸ trÞ tÝch sè tan
cña mét sè hîp chÊt cã liªn quan:
B¶ng 7. TÝch sè tan cña mét sè hîp chÊt photphat
Hîp chÊt TÝch sè tan (250C)

3+ 3-
FePO4 2H2O Fe + PO4 + 2H2O 10-23
AlPO4 2H2O  Al3++ PO43- + 2H2O 10-21
2+ 3+
Ca3(PO4)2  3Ca + 2PO4 10-26
FeHPO4+ 
3+
Fe + HPO4 2-
10-8,3
AlHPO4+ 3+
Al + HPO4 2-
10-1,8
CaHPO4  2+
Ca + HPO4 2-
10-6,6
FeH2PO42+  3+
Fe + H2PO4 -
10-1,8
Al H2 PO42+  3+
Al + H2PO4 -
10-3
CaH2PO4+  2+
Ca + H2PO4 -
10-2,7

Tõ sè liÖu tÝch sè tan cña çc hîp chÊt photphat cho thÊy : tÊt c¶ çc muèi photphat cña
canxi, s¾t, nh«m ®Òu cã ®é tan thÊp, ®Æc biÖt lµ muèi cña canxi. Çc muèi chøa ion PO 43- cã ®é tan
thÊp nhÊt, PO43- tån t¹i ë vïng pH cao.
Muèi cña nh«m vµ s¾t còng cã ®é tan thÊp ë vïng pH cao, tuy nhiªn trong vïng pH cao
nh«m vµ s¾t chØ tån t¹i ë d¹ng aluminat hay ferat mang ®iÖn tÝch ©m hoÆc ë d¹ng hydroxit, trong
khi ®ã canxi tån t¹i ë d¹ng ion d-¬ng. V× vËy trong vïng pH cao cã thÓ sö dông Ca 2+ lµm chÊt kÕt
tña. ChØ trong vïng pH thÊp th× ion nh«m vµ s¾t míi h×nh thµnh chÊt kÕt tña víi photphat.
KÕt tña víi Ca 2 +th-êng ®-îc tiÕn tiÕn hµnh víi v«i. Khi ®-a v«i vµo hÖ pH sÏ t¨ng lµm
chuyÓn dÞch c©n b»ng vÒ PO43- . TØ lÖ mol gi÷a Ca/P n»m trong kho¶ng 1,33 ®Õn 2,0 vµ diÔn biÕn
cña hÖ cã nh÷ng nÐt chÝnh sau [47, 96]:
- Trong giai ®o¹n ®Çu, canxi photphat Ca 3(PO4)2 v« ®Þnh h×nh ®-îc h×nh thµnh, nã cã cÊu tróc
tinh thÓ kh«ng æn ®Þnh vµ nã cã ®é tan thÊp.
- Giai ®o¹n tiÕp theo lµ giai ®o¹n t¸i kÕt tinh qua mét sè hîp chÊt trung gian cã cÊu tróc
kh«ng x¸c ®Þnh t¹o thµnh hydroxylapatit Ca 10(PO4)6(OH)2. Hîp chÊt nµy cã thÓ cã thµnh phÇn kh¸c
víi c«ng thøc hãa häc vÒ mÆt tØ l-îng vµ cã thÓ chøa çc ion l¹.
- Lo¹i bá photphat x¶y ra thuËn lîi ë vïng pH cao, tèt nhÊt trong vïng pH>10. Trong vïng
pH cao x¶y ra qu¸ tr×nh kÕt tña CaCO3 (qu¸ tr×nh khö ®é cøng, xem 4.1 phÇn IV) vµ Mg(OH)2.

L-îng v«i sö dông chñ yÕu tiªu hao vµo kÕt tña vµ gi¶m ®é cøng, ®é kiÒm, tØ lÖ giµnh cho kÕt tña
photphat kh«ng lín, chØ kho¶ng 3,6g Ca(OH)2 cho 1g P.
- Hydroxylapatit h×nh thµnh cã kh¶ n¨ng sa l¾ng kh«ng lín nªn cÇn ph¶i bæ sung chÊt trî keo
tô d-¬ng.
- Mét sè t¹p chÊt v« c¬ (magie, cacbonat, bicacbonat), chÊt tÈy röa cã t¸c ®éng k×m h·m hay
thóc ®Èy qu¸ tr×nh kÕt tinh cña hydroxylapatit.
KÕt tña víi Fe3+: S¶n phÈm h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh kÕt tña cña photphat vµ Fe 3+ cã d¹ng
xèp vµ cã thµnh phÇn hãa häc kh«ng æn ®Þnh. Trong m«i tr-êng pH thÊp s¶n phÈm t¹o thµnh cã
hµm l-îng s¾t nhá h¬n thµnh phÇn theo tØ l-îng. Trong vïng pH > 5,5 c©n b»ng ®¹t ®-îc víi tèc ®é
chËm vµ pH cña dung dÞch biÕn ®éng rÊt l©u. D-íi ®iÒu kiÖn pH trung tÝnh hoÆc kiÒm nhÑ ng-êi ta
nhËn thÊy cã sù trao ®æi gi÷a OH- vµ PO43- do ¸i lùc cña ion hydroxy víi s¾t l¬n:
m
(FePO4)n + m OH-  Fe(OH)m (PO4)n -m/3 + PO43-
3
Qu¸ tr×nh ®Èy PO43- cña OH- cã thÓ nhËn thÊy do s¶n phÈm kÕt tña chuyÓn tõ mµu tr¾ng sang
mµu vµng. V× lý do ®ã nªn dung dÞch s¾t míi pha cã t¸c dông cao h¬n dung dÞch ®· ®Ó l©u. T¹i
mét pH æn ®Þnh, nÕu sö dông tØ lÖ mol cña Fe 3+/P tõ 1,4 ®Õn 1,6 cã thÓ lo¹i bá hßan toµn photphat.
NÕu sö dông tØ lÖ cao h¬n sÏ t¨ng hµm l-îng Fe(OH)3 nh-ng hîp chÊt cña s¾t photphat vÉn cã
thµnh phÇn hãa häc kh«ng ®æi. Çc nghiªn cøu kü l-ìng cho thÊy ë tØ lÖ Fe 3+/P = 1,22 - 1,23 s¶n
phÈm h×nh thµnh cã d¹ng Fe(OH)2H2 PO4.
Kh¸c víi tr-êng hîp sö dông canxi lµm chÊt kÕt tña, trong n-íc çc ion Fe 3+ chÞu ph¶n øng
thuû ph©n vµ t¹o ra mét lo¹t çc phøc hydroxo tÝch ®iÖn d-¬ng (xem 3 phÇn II) : Fe(OH) 2+,
Fe(OH)2+, FeHPO4+, mét sè dimer, polyme tÝch ®iÖn d-¬ng (pH<8) vµ Fe(OH) 3 kÕt tña. Trong mét
hÖ nh- vËy ngoµi qu¸ tr×nh t¹o chÊt kÕt tña vµ keo tô cña çc hîp chÊt t¹o thµnh cã ®é tan thÊp, çc
ion photphat cßn bÞ hÊp phô trªn çc hydroxit s¾t t¹o thµnh vµ sau ®ã cïng l¾ng.
Khi sö dông s¾t (III) lµm chÊt kÕt tña ®Ó xö lý, lo¹i bá photphat trong thùc tiÔn cÇn chó ý
nh÷ng ®Æc ®iÓm sau [47]:
- Trong vïng pH cao kh¶ n¨ng lo¹i bá photphat lín, tuy nhiªn do thuû ph©n nªn cã sù h×nh
thµnh hydoxit s¾t g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh l¾ng.
- Trong vïng tØ lÖ Fe3+/P thÊp (vÝ dô tØ lÖ ®ã nhá h¬n 1) th× hiÖu suÊt lo¹i bá photphat t¨ng
truyÕn tÝnh víi hµm l-îng ion Fe 3+ ®-a vµo hÖ. Tuy nhiªn viÖc dïng d- thõa s¾t sÏ dÉn ®Õn kh¶
n¨ng çc chÊt kÕt tña khã l¾ng.
- Dung dÞch muèi s¾t míi pha cã t¸c dông lín h¬n.
- Çc d¹ng photphat trïng ng-ng (polyphotphat, pyro vµ metaphotphat) chØ cã thÓ lo¹i bá
®-îc mét phÇn. pH tèi -u ®Ó lo¹i bá photphat d¹ng trïng ng-ng kh¸c víi qu¸ tr×nh lo¹i bá
orthophotphat.
- Trong kho¶ng nhiÖt ®é réng (5-250C) tèc ®é cña qu¸ tr×nh kh«ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é.
KÕt tña víi Al3+ : Còng lµ ph-¬ng ph¸p ®-îc sö dông ®Ó lo¹i bá photphat trong n-íc. Còng
gièng trong tr-êng hîp sö dông muèi s¾t, lo¹i bá photphat còng theo c¬ chÕ: t¹o hîp chÊt khã tan
víi nh«m vµ hÊp phô photphat trªn hydroxit nh«m h×nh thµnh qua qu¸ tr×nh thuû ph©n [79,98, 99],
v× vËy nªn qu¸ tr×nh lo¹i bá photphat còng cã thÓ thùc hiÖn khi cho photphat tiÕp xóc víi nh«m
oxit.
Hai qu¸ tr×nh trªn ®Òu cã vai trß quan träng, nh-ng -u thÕ thuéc vÒ c¬ chÕ nµo th× cßn phô
thuéc vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña qu¸ tr×nh.

T¹i pH cè ®Þnh, kh¶ n¨ng lo¹i bá orthophotphat cña Al 3+ tØ lÖ víi hµm l-îng muèi nh«m sö
dông, tØ lÖ mol Al 3+/P ph¶i lín h¬n 1 vµ th-êng ph¶i dïng lµ 1,4 - 1,5. S¶n phÈm kÕt tña t¹o thµnh
t¹i pH = 5 cã thµnh phÇn hãa häc Al 13(OH30(H2PO4)9 øng víi hÖ sè tØ l-îng theo mol Al3+/P = 1,44.
pH tèi -u cho qu¸ tr×nh lo¹i bá photphat n»m trong kho¶ng tõ 5-7 vµ dung dÞch muèi nh«m
dï cò hay míi còng kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn hiÖu qu¶ lo¹i bá photphat. Tèc ®é ph¶n øng kÕt tña x¶y
ra rÊt nhanh, th-êng lµ nhá h¬n 1 gi©y vµ còng Ýt bÞ t¸c ®éng do nhiÖt ®é.
Photphat còng cã kh¶ n¨ng hÊp phô trªn hydroxit nh«m, tÝnh chän läc hÊp phô trªn nh«m
oxit cña mét sè anion tu©n theo d·y: OH- > F- > PO43- > Cl- > NO3-. D¹ng ®-êng hÊp phô theo kiÓu
®¼ng nhiÖt Langmuir. Kh«ng chØ oxit nh«m mµ mét sè lo¹i oxit kh¸c nh- MnO2 còng cã tÝnh n¨ng
hÊp phô photphat [99, 100].
5. Khö trïng
N-íc lµ m«i tr-êng sinh sèng vµ lan truyÒn cña nhiÒu lo¹i vi sinh vËt, trong ®ã cã nhiÒu lo¹i
g©y h¹i cho søc khoÎ cña con ng-êi hay lµ vËt truyÒn nhiÔm bÖnh tËt. Ngoµi çc chØ tiªu vÒ thµnh
phÇn hãa häc cña n-íc, chØ tiªu vi sinh còng ®Æc biÖt quan trong nhÊt lµ ®èi víi n-íc sinh ho¹t.
N-íc cã ®é an toµn vÒ mÆt vi sinh lµ n-íc kh«ng chøa hoÆc cã chøa vi sinh g©y bÖnh ë d¹ng kh«ng
ho¹t ®éng. Cã hai ph-¬ng thøc ®Ó thùc hiÖn:
- Lo¹i bá vi sinh ra khái m«i tr-êng n-íc
- GiÕt chÕt hoÆc v« hiÖu hãa çc chñng lo¹i vi sinh vËt g©y bÖnh.
Çc ph-¬ng ph¸p trªn còng cã thÓ ph©n lo¹i theo b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh: hãa häc, vËt lý (c¬
häc) hay hãa lý.
Ph-¬ng ph¸p hãa häc lµ dïng t¸c nh©n hãa häc, chñ yÕu lµ chÊt oxy hãa nh- clo, hîp chÊt
clo, ozon, hydro peroxit, permanganat, b¹c ®Ó khö vi sinh.
Ph-¬ng ph¸p vËt lý bao gåm: sö dông tia UV, vi läc, läc çt chËm, keo tô, nhiÖt.
Ph-¬ng ph¸p hãa lý - oxy hãa d-¬ng cùc lµ ph-¬ng ph¸p ®iÖn hãa, vi sinh vËt bÞ khö trùc tiÕp
bëi dßng ®iÖn hay gi¸n tiÕp bëi çc chÊt oxy hãa h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ®iÖn hãa.
5.1. Khö trïng b»ng ph-¬ng ph¸p hãa häc
Tuy cã nhiÒu hîp chÊt hãa häc ®-îc sö dông ®Ó khö trïng nh-ng trong c«ng nghÖ xö lý n-íc
chñ yÕu dïng clo vµ ozon, çc hãa chÊt kh¸c ®-îc sö dông rÊt h¹n chÕ.
5.1.1. Khö trïng b»ng clo
Ngay sau khi khÝ clo ®-îc s¶n xuÊt b»ng ph-¬ng ph¸p ®iÖn ph©n (1909) clo ®-îc chÊp nhËn
sö dông lµm chÊt khö trïng vµ ph¸t triÓn nhanh chãng, ®Õn n¨m 1918 ®· cã trªn 1000 thµnh phè ¸p
dông c«ng nghÖ khö trïng b»ng clo víi l-îng n-íc xö lý kho¶ng 12 triÖu m 3 n-íc /ngµy [46, 101].
Clo hay hîp chÊt cña nã cã tÝnh n¨ng khö trïng lµ do kh¶ n¨ng oxy hãa, tøc lµ kh¶ n¨ng nhËn
®iÖn tö cña nã, qu¸ tr×nh khö clo cã hãa trÞ +1 xuèng clo cã hãa trÞ -1.
Khi hßa tan trong n-íc víi nång ®é kh«ng qu¸ cao vµ pH kh«ng qu¸ thÊp th× clo tån t¹i ë
d¹ng ph©n tö Cl2 trung hßa rÊt Ýt. VÝ dô t¹i nång ®é clo tæng lµ 1000mg/l ë pH =1 th× l-îng Cl 2
chiÕm 78% nh-ng t¹i pH = 4 th× Cl 2 chØ chiÕm 0,4%. Còng t¹i pH =1 vµ pH =4 víi nång ®é clo
tæng lµ 5000mg/l th× tØ lÖ Cl 2 lµ 93% vµ 1,5%.
Khi gÆp n-íc, clo hßa tan Cl2 bÞ thuû ph©n:

Cl2 + H2O  HCl + HOCl (5-1)

(5-1) cßn gäi lµ ph¶n øng dÞ li v× tõ hai nguyªn tö clo cã hãa trÞ kh«ng t¹o thµnh hai nguyªn
tö clo, trong ®ã mét nguyªn tö mang hãa trÞ + 1 vµ mét nguyªn tö mang hãa trÞ -1.
Axit hypocloric HOCl lµ mét axit yÕu cã gi¸ trÞ pK = 7,5, tøc lµ t¹i pH = 7,5 th× nång ®é cña
HOCl vµ OCl- cã gi¸ trÞ ngang nhau, t¹i pH = 5,5 th× nång ®é cña HOCl gÊp 100 lÇn cña OCl - vµ
t¹i pH = 9,5 th× nång ®é OCl - gÊp 100 lÇn HOCl.
Qu¸ tr×nh oxy hãa çc chÊt khö mµ çc c¬ thÓ vi sinh vËt còng lµ mét d¹ng x¶y ra theo c¬ chÕ
lµ mét nguyªn tö clo ho¹t ®éng (Cl + ) nhËn hai ®iÖn tö ®Ó trë thµnh Cl - . Mét sè nguyªn liÖu kh¸c
còng cho clo ho¹t ®éng lµ canxi hypochorit, Ca(OCl) 2 d¹ng r¾n vµ natri hypoclorit NaOCl d¹ng
dung dÞch 4-14%. C¶ hai nguyªn liÖu trªn khi gÆp n-íc ®Òu thuû ph©n thµnh HOCl (OCl -) vµ
Ca(OH)2 hay NaOH:
NaOCl + H2O  NaOH + HOCl (5-2)
§Ó t¹o ®-îc mét mol clo ho¹t ®éng (Cl + bao giê còng cÇn 1mol Cl 2, tøc lµ 2 mol nguyªn tö
clo vµ mét clo ho¹t ®éng tiÕp nhËn 2 mol electron. V× vËy nÕu tÝnh theo nguyªn liÖu Cl 2 th× cã thÓ
cho r»ng mçi nguyªn tö cña nguyªn liÖu cã kh¶ n¨ng nhËn mét electron. Nãi çch kh¸c 1mol
HOCl hay NaOCl vÒ mÆt t-¬ng ®-¬ng ®iÖn hãa cã t¸c dông nh- 1 mol Cl 2 tøc lµ t-¬ng ®-¬ng
70,91g Cl2, trong khi 1mol Ca(OCl)2 t-¬ng ®-¬ng víi 2 mol Cl2, tøc lµ t-¬ng øng víi 141,8g Cl 2.
Trong mét sè tµi liÖu cò cã sö dông kh¸i niÖn “clo dïng ®îc” (available chlorine) tÝnh theo
phÇn tr¨m. §ã lµ tØ lÖ cña khèi l-îng clo trong ph©n tö cña hîp chÊt chøa nã nh-ng v× mçi nguyªn
tö nhËn hai electron nªn nã ®-îc nh©n víi hÖ sè 2. VÝ dô Cl 2 cã ph©n tö l-îng lµ 71, clo dïng
®-îc lµ 100%. TØ lÖ khèi l-îng cña clo ho¹t ®éng trong HOCl, NaOCl, Ca(OCl) 2 hay NH2Cl cã gi¸
trÞ lÇn l-ît lµ 67,7, 47,7, 49,6 vµ 69% nh-ng nÕu tÝnh theo clo dïng ®-îc sÏ cã gi¸ trÞ t-¬ng øng lµ
135,4, 95,4, 99,2 vµ 138%. Kh¸i niÖm nµy ngµy nay Ýt ®-îc sö dông.
ThÕ khö cña Cl2, HOCl vµ OCl- trong ph¶n øng cã çc gi¸ trÞ:

Cl2 + 2 e  2Cl- E0 = 1,36V

HOCl + H2O + 2 e  Cl + H2O E0 = 1,49
-

OCl- + H2O + 2 e  Cl- 2OH- E0 = 0,90
ThÕ khö cña HOCl lµ lín nhÊt, cña OCl - lµ nhá nhÊt, ®iÒu ®ã cã liªn quan trùc tiÕp tíi hiÖu
suÊt khö trïng. Trong m«i tr-êng pH thÊp kh¶ n¨ng khö trïng cña clo cao h¬n do tØ lÖ gi÷a
HOCl/OCl- lín.
Trong n-íc tån t¹i rÊt nhiÒu t¹p chÊt cã thÓ bÞ oxy hãa hay ph¶n øng víi clo: çc chÊt v« c¬
Fe2+, H2S, NO2- , Mn2+ , NH3, çc chÊt h÷u c¬ cã b¶n chÊt kh¸c nhau. §Æc tÝnh cña ph¶n øng gi÷a
çc chÊt v« c¬ víi clo ho¹t ®éng lµ kh¸ nhanh, víi çc chÊt h÷u c¬ cã tèc ®é chËm. Th«ng th-êng
®Ó khö trïng cÇn cã mét thêi gian tiÕp xóc nhÊt ®Þnh gi÷a clo víi n-íc, kho¶ng 30-60 phót. L-îng
clo ®-a vµo sau mét thêi gian, vÝ dô sau 30 phót b»ng tæng cña l-îng clo bÞ tiªu hao do çc ph¶n
øng hãa häc (vµ mét phÇn nhá do ¸nh s¸ng) vµ l-îng clo cßn tån d- trong n-íc. §Ó cã t¸c dông
khö trïng l-îng clo d- ®-îc qui ®Þnh ®èi víi n-íc sinh ho¹t lµ 0,4 - 0,8mg/l sau khi hßa trén víi
n-íc lµ 30 phót. Trong phÇn lín çc nguån n-íc, l-îng clo tiªu hao do çc ph¶n øng hãa häc trong
thêi gian 30 phót ®Çu tiÕp xóc th-êng lín h¬n vµi lÇn ®Õn vµi chôc lÇn so víi l-îng clo d- cÇn thiÕt,
nguån n-íc cµng nhiÔm çc chÊt khö th× l-îng clo tiªu hao cµng lín.
Khi trong n-íc cã mÆt amoniac, clo sÏ ph¶n øng víi nã vµ t¹o thµnh 3 d¹ng cloamin: mono,
di vµ tricloamin.

NH3 + HOCl  NH2Cl + H2O (5-3)

NH2Cl + HOCl  NHCl2 + H2O (5-4)
NHCl2 + HOCl  NCl3 + H2O (5-5)
Ph¶n øng gi÷a NH3 víi clo x¶y ra theo bËc, tøc lµ sù h×nh thµnh cña mét s¶n phÈm sÏ lµ chÊt
ban ®Çu cho ph¶n øng tiÕp theo.
TØ lÖ gi÷a çc cloamin phô thuéc vµo pH, nhiÖt ®é, thêi gian tiÕp xóc vµ tØ lÖ gi÷a clo vµ
amoniac. Theo tØ lÖ mol HOCl/NH3 =1 t¹i kho¶ng pH = 7-8 tÊt c¶ NH3 ®Òu chuyÓn hãa thµnh
monocloamin (tÝnh theo khèi l-îng mg/l chuÈn theo ph-¬ng ph¸p thiosunfat - tinh bét th× clo trong
NH2Cl lµ 71, vËy tØ lÖ HOCl/NH2 theo khèi l-îng sÏ lµ 88/17/ = 5,17), trong tr-êng hîp tØ lÖ nµy
thÊp h¬n th× s¶n phÈm t¹o thµnh còng lµ monocloamin. Ph¶n øng t¹o thµnh monocloamin x¶y ra rÊt
nhanh, phô thuéc vµo nhiÖt ®é, pH (nhanh nhÊt t¹i pH = 8,3) ®-îc quyÕt ®Þnh bëi thÕ c©n b»ng cña
cÆp NH3 - NH4+ vµ HOCl - OCl- . Ph¶n øng t¹o thµnh dicloamin x¶y ra khi HOCl/NH3 = 2 theo tØ lÖ
mol hay 10 :1 theo khèi l-îng t¹i vïng pH =7 - 8. Ph¶n øng x¶y ra chËm h¬n so víi ph¶n øng t¹o
thµnh dicloamin, chËm ë vïng pH cao vµ nhanh trong vïng pH thÊp. ë tØ lÖ HOCl/NH3 = 3 th× s¶n
phÈm t¹o thµnh lµ NCl3, s¶n phÈm NCl3, NHCl2 cã mïi rÊt h¾c.
Gi÷a mono vµ dicloamin cã kh¶ n¨ng chuyÓn hãa lÉn nhau qua ph¶n øng dÞ ly:
2NH2Cl  NHCl2 + NH3 (5-6)
Ban ®Çu do tèc ®é ph¶n øng nhanh nªn s¶n phÈm chñ yÕu lµ monocloamin (tØ lÖ HOCl/NH 3
thÊp) sau mét thêi gian s¶n phÈm dÞch chuyÓn vÒ d¹ng dicloamin ë thÕ c©n b»ng víi monocloamin.
Çc nguyªn tö clo trong çc cloamin ®Òu cã hãa trÞ +1 nªn nã còng lµ chÊt oxy hãa vµ ®-îc gäi lµ
clo liªn kÕt (combined chlorine) kh¸c víi clo trong HOCl hay OCl - ®-îc gäi lµ clo tù do (free
chlorine). Khi x¸c ®Þnh b»ng ph-¬ng ph¸p chuÈn ®é 1mol monocloamin, dicloamin, tricloamin
®-îc tÝnh lµ 71g, 142g vµ 223g clo cho ho¹t ®éng mÆc dï ph©n tö l-îng cña chóng lµ 51,6, 86 vµ
110,5g/mol.
NÕu biÓu diÔn mèi quan hÖ gi÷a l-îng clo ®-a vµo hÖ cã chøa NH 3 víi l-îng clo d- x¸c ®Þnh
®-îc (sau 30 phót) sÏ nhËn ®-îc ®å thÞ trong h×nh 27 trong ®ã cã mét ®iÓm cùc ®¹i vµ mét ®iÓm
(vïng) cùc tiÓu. ChØ sau ®iÓm cùc tiÓu l-îng clo ®-a vµo míi tØ lÖ thuËn víi l-îng clo x¸c ®Þnh
®-îc trong dung dÞch.
Clo d- (mg/I)
®iÓm gÉy
[NH3] =1 mg/1
7,6 LiÒu l-îng clo mg/1
H×nh 30: Clo hãa "®iÓm gÉy" cña ph¶n øng gi÷a amoniac víi clo
§å thÞ nµy cã tªn gäi lµ hiÖn t-îng clo hãa ®iÓm gÉy (break point chlorination). Trong vïng
nång ®é clo thÊp tr-íc ®iÓm cùc ®¹i, HOCl/NH3 <4 d¹ng s¶n phÈm tån t¹i chñ yÕu lµ

monocloamin, trong vïng gi÷a ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu x¶y ra qu¸ tr×nh ph©n huû hîp chÊt clo liªn
kÕt vµ sinh ra s¶n phÈm nit¬ theo ph¶n øng:
2NH2Cl + HOCl  N2 + 3H+ + 3Cl- + H2O (5-7)
S¶n phÈm cña hîp chÊt clo trong vïng nµy chñ yÕu lµ di vµ tricloamin. T¹i ®iÓm cùc tiÓu gi¸
trÞ cña tØ lÖ clo/NH3 lµ 7,6 vµ ®iÓm ®ã gäi lµ ®iÓm gÉy, nã mang ý nghÜa lµ ph¶i ®-a vµo hÖ mét
l-îng clo nhÊt ®Þnh tr-íc khi clo trong n-íc tån t¹i ë d¹ng bÒn: d¹ng clo tù do. Theo lý thuyÕt t¹i
®iÓm cùc tiÓu tØ lÖ gi÷a clo/NH3 lµ 7,6 nh-ng trong thùc tiÔn tØ lÖ nµy th-êng lµ 10 cã thÓ do ph¶n
øng oxy hãa t¹o thµnh nitrat ®ång thêi x¶y ra.
Nitrit lµ chÊt khö, nã cã thÓ chuyÓn hãa thµnh nitrat khi ph¶n øng víi HOCl hay
monocloamin (xem 4.5 phÇn IV), s¾t (II), mangan (II) còng bÞ oxy hãa t-¬ng tù. Hydro sunfua
ph¶n øng víi clo t¹o thµnh l-u huúnh (S) hoÆc sunfat tuú thuéc vµo pH cña m«i tr-êng ph¶n øng:
H2S + 4Cl2  H2SO4 + 8 HCl (5-8)
H2S + Cl  S + H2O (5-9)
Ph¶n øng (5-8) x¶y ra ë vïng pH <6,4 vµ ®Ó oxy hãa 1mg H2S cÇn 8,32 mg clo, trong khi
ph¶n øng (5-9) cÇn cã 2,08mg clo. T¹i pH  7 kho¶ng 70% H2S oxy hãa thµnh sunfat, 30% thµnh
l-u huúnh trong khi ë vïng pH =9 -10 th× s¶n phÈm h×nh thµnh cña hai lo¹i lµ ngang nhau.
Ngoµi çc chÊt khö d¹ng v« c¬ ®· nªu cã tèc ®é ph¶n øng nhanh víi clo, clo còng ph¶n øng
víi çc chÊt h÷u c¬ víi tèc ®é chËm h¬n nhiÒu so víi ph¶n øng cña clo víi çc t¹p chÊt v« c¬. Çc
hîp chÊt phenol, aldehyd, keton, pyrrol ®Òu cã thÓ bÞ clo hãa, trong çc t¹p chÊt th× protein lµ lo¹i
khã tham gia ph¶n øng clo hãa nhÊt. Çc axit humic, fulvic cã thÓ bÞ clo hãa vµ bÞ ph©n huû thµnh
nh÷ng ph©n tö nhá h¬n, çc hîp chÊt clo h÷u c¬ dÔ bay h¬i hay hä chÊt trrihalomethan. Çc t¹p
chÊt h÷u c¬ chøa clo th-êng cã tÝnh ®éc cao vµ mét sè chÊt bÞ coi lµ t¸c nh©n g©y ung th-. V× lý do
®ã nh÷ng nguån n-íc chøa nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ kh«ng thÝch hîp cho qu¸ tr×nh khö trïng b»ng clo
hoÆc nÕu tiÕn hµnh clo hãa kh«ng hîp lý, qu¸ d- liÒu l-îng còng thóc ®Èy sù h×nh thµnh çc t¹p
chÊt h÷u c¬ ®éc h¹i.
Trong qu¸ tr×nh ph¶n øng, l-îng clo tiªu hao (hiÖu cña l-îng clo ®-a vµo vµ clo d-) cã mèi
liªn hÖ víi thêi gian cña ph¶n øng theo mèi quan hÖ Taras:
D = k.tn (5-10)
D lµ l-îng clo tiªu hao (mg/l); t: lµ thêi gian, giê ; k,n lµ h»ng sè, trong ®ã k chÝnh lµ l-îng
clo tiªu hao sau 1 giê. Ph-¬ng tr×nh (5-10) cã thÓ sö dông trong ho¹t ®éng thùc tiÔn, tÝnh to¸n
l-îng clo tiªu hao t¹i bÊt kú thêi ®iÓm nµo ®ã khi biÕt l-îng clo tiªu hao sau 30 phót D0,5 vµ sau 1
giê D1. Khi t = 1 giê th× (5-10) cã d¹ng:
D = D1 . t n (5-11)
Sau nöa giê th×
D0,5 = D1 . 0,5n (5-12)
LÊy logrit biÓu thøc (5-12) vµ biÕn ®æi ta tÝnh ®-îc n:
n = - (lgD1 - lg D0,5) / lg 0,5 = 3,32(lgD1 - lg D0,5) (5-13)
3, 32 lg t
 D1 
D = D1 .   (5-14)
 D0,5 
Víi gi¸ trÞ x¸c ®Þnh ®-îc tõ thÝ nghiÖm sau 30 phót vµ 1 giê, D 0,5 , D1 cã thÓ tÝnh l-îng clo
tiªu hao sau t giê vµ do l-îng clo d- ®-îc qui ®Þnh ë møc ®é cÇn thiÕt ®Ó khö ®-îc trïng nªn tÝnh
®-îc l-îng clo hîp lý cÇn sö dông. §iÒu ®ã rÊt cã ý nghÜa ®èi víi viÖc tÝch tr÷ vµ ph©n bè n-íc
trong m¹ng c«ng céng. ViÖc tÝnh to¸n clo tiªu hao hay clo d- theo thêi gian trong bÓ tr÷ hay trong

m¹ng ph©n bè n-íc còng cã thÓ tiÕn hµnh theo çc m« h×nh phøc t¹p h¬n [102, 103]. Gi¸ trÞ n x¸c
®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm ®Æc tr-ng cho tèc ®é ph¶n øng cña clo víi çc t¹p chÊt vµ ph¶n ¸nh mét
phÇn b¶n chÊt cña chóng. HÇu hÕt çc t¹p chÊt v« c¬ ph¶n øng víi tèc ®é nhanh, gi¸ trÞ n nhá (0,01
- 0,05) , nguån n-íc chøa nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ n cã gi¸ trÞ lín (0,1 - 0,2).
VÒ c¬ chÕ diÖt khuÈn cña clo còng cã nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau, ban ®Çu ng-êi ta cho r»ng khi
ph©n huû HOCl  HCl + O th× chÝnh oxy võa t¹o thµnh cã t¸c dông diÖt khuÈn. Tuy nhiªn khi sö
dông H2O2 hay KMnO4 cïng víi mét l-îng oxy t-¬ng tù nh-ng kh¶ n¨ng diÖt khu¶n kh«ng cao
nh- HOCl. VÒ sau ng-êi ta cho r»ng clo ph¶n øng víi enzym cña vi khuÈn vµ chÝnh ph¶n øng hãa
häc Êy cã t¸c dông diÖt khÈn, do quan s¸t thÊy sau khi tiÕp xóc víi clo vi khuÈn bÞ mÊt kh¶ n¨ng
oxy hãa glucose. Nhãm chøc sulfhydryl cña enzym bÞ oxy hãa víi clo hay hîp chÊt cña nã sÏ lµm
mÊt chøc n¨ng ho¹t ®éng vµ g©y ra sù ph©n huû c¬ thÓ vi khuÈn. Cã ý kiÕn kh¸c cho r»ng clo g©y ra
hiÖn t-îng ph¸t triÓn mÊt c©n b»ng cña c¬ thÓ vi sinh vËt. Sù ph¸ huû mét phÇn enzym dÉn ®Õn lµm
sai lÖch qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ.
Kh«ng phô thuéc vµo c¬ chÕ t¸c dông, ng-êi ta ®Òu thèng nhÊt víi nhau r»ng tÝnh n¨ng khö
trïng cña çc lo¹i hãa chÊt phô thuéc vµo tèc ®é khuÕch t¸n cña chóng qua mµng tÕ bµo. ChØ sau
khi qu¸ tr×nh khuÕch t¸n kÕt thóc çc lo¹i hãa chÊt míi cã kh¶ n¨ng tÊn c«ng enzym vµ g©y t¸c
dông diÖt khuÈn. Çc yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn hiÖu suÊt khö trïng gåm:
- B¶n chÊt cña chÊt khö trïng (HOCl, OCl -, cloamin)
- Nång ®é chÊt khö trïng
- Thêi gian tiÕp xóc
- NhiÖt ®é
- Chñng lo¹i vi khuÈn
- pH
Trong çc d¹ng chÊt khö trïng cña clo, axit hypocloric HOCl cã t¸c dông cao nhÊt do kh¶
n¨ng khuÕch t¸n nhanh, dÔ thÊm qua mµng tÕ bµo. Kh¶ n¨ng thÊm qua thµnh tÕ bµo cña HOCl cã
thÓ so s¸nh víi n-íc do ph©n tö l-îng thÊp vµ kh«ng tÝch ®iÖn. pH vµ nhiÖt ®é ¶nh h-ëng ®Õn thÕ
c©n b»ng cña HOCl  H+ + OCl-, ë pH thÊp vµ nhiÖt ®é thÊp c©n b»ng lÖch vÒ bªn tr¸i thuËn lîi
cho sù tån t¹i cña d¹ng trung hßa. Tuy nhiªn ë nhiÖt ®é cao qu¸ tr×nh khuÕch t¸n qua mµng tÕ bµo
vµ ph¶n øng cña clo víi enzym thuËn lîi h¬n.
Ion hypoclorit OCl- cã tÝnh n¨ng t¸c dông thÊp h¬n do kh¶ n¨ng thÊm qua thµnh tÕ bµo chËm
bëi nã tÝch ®iÖn ©m. N¨ng l-îng ho¹t hãa khuÕch t¸n qua mµng tÕ bµo kho¶ng 15 Kcal/mol trong
khi n¨ng l-îng ho¹t hãa khuÕch t¸n cña HOCl chØ b»ng kho¶ng mét nöa gi¸ trÞ ®ã.
HiÖu suÊt diÖt khuÈn cña OCl - so víi HOCl phô thuéc vµo pH vµ nhiÖt ®é, chØ b»ng 1/80 -
1/300 lÇn [101].
Çc d¹ng clo liªn kÕt kh¸c ®Òu cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn kÐm h¬n clo tù do, víi cïng nhiÖt ®é,
thêi gian tiÕp xóc, pH ®Ó cã ®-îc cïng hÖ sè t¸c dông l-îng clo liªn kÕt cÇn thiÕt kh«ng thÊp h¬n
20 lÇn so víi clo tù do.
Tèc ®é khö trïng - sù suy gi¶m vÒ sè l-îng vi sinh theo thêi gian cã h×nh ¶nh t-îng tù nh-
qu¸ tr×nh ®éng häc cña mét ph¶n øng hãa häc mÆc dï nã bao gåm nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau: vËt
lý, hãa häc, sinh hãa vµ ng-êi ta còng kh«ng thÓ biÕt ®-îc lµ ®Ó giÕt ®-îc mét con vi sinh th× ph¶i
cÇn bao nhiªu ph©n tö chÊt khö trïng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ kh«ng thÓ thµnh lËp ph-¬ng tr×nh tèc ®é
tõ c¬ chÕ ph¶n øng mµ chØ cã thÓ thµnh lËp ph-¬ng tr×nh ®éng häc trªn c¬ së dù ®o¸n vÒ ph©n tÝch
sè liÖu thùc nghiÖm.

Theo Chick tèc ®é khö trïng cã thÓ m« t¶ qua ph-¬ng tr×nh ph¶n øng bËc mét:
dN
 =k .N (5-15)
dt
Trong ®ã N lµ sè l-îng vi sinh cßn tån t¹i ë thêi ®iÓm t, k lµ h»ng sè tèc ®é khö trïng. LÊy
tÝch ph©n (5-15) víi ®iÒu kiÖn ban ®Çu lµ t = 0 th× N = N0 ta cã :
N
ln = - kt (5-16)
N0
Tèc ®é khö trung tÝnh theo Chick chØ cho biÕt lµ nã tØ lÖ thuËn víi sè l-îng vi sinh ®ang cßn
sèng t¹i thêi ®iÓm t, nã cã thÓ sö dông cho tÊt c¶ (tõng lo¹i) chÊt khö trïng víi nång ®é æn ®Þnh,
kh«ng bÞ ¶nh h-ëng bëi çc t¹p chÊt kh¸c, çc ®iÒu kiÖn kh¸c (pH, T) æn ®Þnh. C«ng thøc trªn cã
øng dông rÊt h¹n chÕ trong thùc tiÔn. Tèc ®é khö trïng trong çc hÖ thùc kh«ng æn ®Þnh theo thêi
gian, cã hÖ t¨ng, cã hÖ gi¶m phô thuéc vµo chñng lo¹i vi sinh vµ chÊt khö trïng. V× lý do ®ã (5-16)
®-îc viÕt thµnh:
N
ln = k tm (5-17)
N0
m lµ h»ng sè, nÕu m<1 th× tèc ®é khö trïng gi¶m víi thêi gian vµ m>1 th× tèc ®é khö trïng t¨ng
theo thêi gian.
Tõ sè liÖu ®o ®¹c cña qu¸ tr×nh khö trïng víi clo ng-êi ta còng t×m ®-îc mèi liªn hÖ sau
[76]:
N
= k tm (5-18)
N0
®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh ®éng häc.
Çc ph-¬ng tr×nh ®éng häc (5-15) ®Õn (5-18) ®Òu gi¶ thiÕt lµ nång ®é chÊt khö trïng kh«ng
®æi. Mèi liªn hÖ gi÷a thêi gian vµ nång ®é chÊt khö trïng ®Ó ®¹t ®-îc mét hiÖu suÊt khö trïng nhÊt
®Þnh, ®-îc rót ra tõ kinh nghiÖm, nã cã d¹ng:
Cn.t= h»ng sè (5-19)
C lµ nång ®é chÊt khö trïng, t lµ thêi gian cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®-îc møc ®é khö nµo ®ã, n lµ h»ng
sè liªn quan ®Õn b¶n chÊt, ®Æc tr-ng cña chÊt khö trïng. §èi víi mçi chñng lo¹i vi sinh, thêi gian
vµ nång ®é cÇn thiÕt ®Ó khö trïng ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµ kh¸c nhau. VÝ dô ë vïng nhiÖt ®é 0 -
60c, ®Ó ®¹t hiÖu suÊt khö 99% ®èi víi mét sè lo¹i vi sinh, chÊt khö trïng lµ HOCL th× biÓu thøc c n.t
cã gi¸ trÞ {104}.
Lo¹i vi sinh c0,8.t
Adenovinis 0,098
E. Coli 0,240
Poliomyetitis vinis 1 1,200
Coxsackie vius A2 6,300
({C}=mg/l, {t}= phót)
Trong tr-êng hîp trªn n= 0,8 x¸c ®Þnh ®-îc tõ thùc nghiÖm. Nh×n chung nÕu n> 1 th× thêi
gian quan träng h¬n nång ®é, n=1 th× vai trß cña yÕu tè nång ®é vµ thêi gian nh- nhau.

§èi víi n-íc th¶i, m«i tr-êng cã mËt ®é vi sinh vËt cao (cã tíi chôc ngµn con/100ml) vµ sö
dông clo (tù do, liªn kÕt) lµm chÊt khö trïng ng-êi ta cã thÓ sö dông mèi quan hÖ:
N
 (1  0,23ct . t )  3 (5-20)
N0
®Ó tÝnh to¸n gi÷a suÊt khö N/N0(N,N0 lµ sè vi sinh t¹i thêi ®iÓm t vµ t¹i thêi ®iÓm ban ®Çu)
trong mèi t-íng quan víi nång ®é t¹i th¬× ®iÓm t lµ c t.
ChÊt khö trïng clo cã mét sè d¹ng ®-îc dïng trong thùc tiÔn lµ natri hypoclorit, canxi
hypoclorit, clo khÝ vµ clo dioxit. Natri hypoclorit, Na0Cl hay cßn gäi lµ n-íc Javell ®-îc s¶n xuÊt
tõ khÝ clo vµ kiÒm:
Cl2+2Na0H NaCl +Na0Cl +H20
Dung dÞch Na0Cl tuú theo çc c¬ së s¶n xuÊt cã hµm l-îng clo ho¹t ®éng kh¸c nhau, 4-14%,
dung dÞch cã nång ®é clo cao khã b¶o qu¶n vµ trong khi b¶o qu¶n cÊt gi÷ clo bÞ ph©n huû mét
phÇn. Dung dÞch Na0Cl ®îc sö dông cã hiÖu qu¶ cho çc qui m« nhá, kh¸ an toµn nh-ng gi¸ thµnh
v©n chuyÓn cao.
Hîp chÊt cña canxi víi clo cã hai d¹ng: clorua v«i vµ canxi hypoclorit. Clorua v«i ®-îc s¶n
xuÊt theo ph-¬ng ph¸p hÊp thô khÝ Cl 2 trªn v«i t«i:
Ca(0H)2 +Cl2 CaCl (0Cl) +H20
S¶n phÈm kü thuËt cã thÓ chøa tíi 70% Ca0Cl 2, 20% Ca(0H)2 vµ mét sè t¹p chÊt cacbonat.
Hµm l-îng clo ho¹t ®éng cña s¶n phÈm ®¹t kho¶ng 35%. Nã cã tÝnh chÊt hãa häc t-¬ng tù hîp
chÊt Na0Cl.
Canxi hypoclorit Ca(0Cl)2 cã hµm l-îng clo ho¹t ®éng rÊt cao, vÒ mÆt lý thuyÕt cã thÓ ®¹t
99%, çc s¶n phÈm th-¬ng m¹i ®¹t 65-80%. VÒ tÝnh n¨ng t¸c dông nã gièng nh- clorua v«i. ViÖc
lùa chän hîp chÊt nµy hay chÊt kh¸c ttuú thuéc vµo gi¸ thµnh tÝnh theo l-îng clo ho¹t ®éng, ®iÒu
kiÖn cÊt gi÷ vµ thiÕt bÞ ho¹t ®éng.
Clo khÝ ë nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt th-êng lµ khÝ cã mµu vµng ãng, mïi h¾c vµ ®éc. Nã ®-îc s¶n
xuÊt b»ng ph-¬ng ph¸p ®iÖn ph©n vµ tr÷ trong çc b×nh thÐp ®-îc nÐn l¹i ë d¹ng láng. Khi ¸p suÊt,
clo láng bèc h¬i víi tèc ®é 0,6- 0,7 kg/giê tõ b×nh cã khèi l-îng 60-70kg ë nhiÖt ®é 250C.
Clo dioxit lµ khÝ kh«ng bÒn, lóc ®Çu ®-îc chÕ t¹o tõ h¬i kali clorat, KCl0 3, víi axit clohydric.
Do kh«ng bÒn nªn clo dioxit th-êng chÕ t¹o t¹i chç theo ph¶n øng:
2NaCl02 +Cl22Cl02+NaCl
Clo dioxits ®-îc sö dông ®Ó khö trïng, khö mïi vµ vÞ. Kh¸c víi clo, hiÖu qu¶ diÖt trïng cña
nã kh«ng phô thuéc vµo pH. Clo dioxit lµ mét chÊt oxy hãa m¹nh, nã kh«ng ph¶n øng víi amoniac
vµ phÇn lín chÊt h÷u c¬ trong n-íc, nã còng cã kh¶ n¨ng oxy hãa mét sè chÊt v« c¬: H2S, fe2+,
Mn2+. ë Mü clodioxit ®îc sö dông chñ yÕu cho môc ®Ých xö lý t¹p chÊt, Ýt dïng cho môc ®Ých khö
trïng. ë Ch©u ¢u cã kho¶ng 500 c¬ së sö dông clo dioxit cho c¶ môc ®Ých xö lý n-íc vµ khö trïng
{46, 104}.
5.1.2. Khö trïng b»ng ozon
Ozon, 03 lµ mét khÝ cã mµu xanh nh¹t, mïi h¾c cã thÓ nhËn biÕt rÊt râ ngay c¶ ë nång ®é
d-íi 1mg/l trong kh«ng khÝ. Mµu cña ozon khã nhËn biÕt h¬n trong vïng nång ®é kh«ng cao. Ozn
®-îc s¶n xuÊt tõ kh«ng khÝ hoÆc khÝ oxy kh«. §Ó xÊy kh« kh«ng khÝ, oxy vµ çc t¹p chÊt, ®Çu tiªn

nã ®-îc läc ®Ó lo¹i bá h¹t bôi, trong çc c¬ së s¶n xuÊt lín ng-êi ta h¹ thÊp nhiÖt ®é ®Õn khaáng
30C, ë nhiÖt ®é nµy cã thÓ lo¹i bá ®îc tíi 90% ®é Èm. Phµn ®é Èm cßn l¹i cã thÓ lo¹i bá khi cho
ch¶y qua cét chøa CaCl2, oxit nh«m, silicagel. §é Èm cña kh«ng khÝ lµm gi¶m hiÖu suÊt t¹o thµnh
ozon v× nã sinh ra oxit nit¬, chÊt cã kh¶ n¨ng xóc t¸c cho qu¸ tr×nh ph©n huû ozon vµ nã ¨n mßn
®iÖn cùc. Kh«ng khÝ kh« ®-îc dÉn qua buång phãng ®iÖn gi÷a hai ®iÖn cùc xoay chiÒu. Phô thuéc
vµo qui m« cña thiÕt bÞ, ®iÖn thÕ sö dông tõ 3000-20.000V. Trong buång phãng ®iÖn, chØ mét phÇn
oxy t¹o ra s¶n phÈm ozon.
N¨ng l-îng tiªu hao lµ 15-30kwh/kg 03. Oon lµ khÝ cã ho¹t tÝnh hãa häc cao, kh«ng bÒn v×
vËy kh«ng thÓ tµng tr÷, cÊt gi÷ ®-îc. Mét sè tÝnh chÊt chñ yÕu cña zon {105}:
- §iÓm s«i: -1120C
- Nång ®é: 1-2% tõ kh«ng khÝ 2-4% tõ oxy
- Næ ë nång ®é trªn 15%
- Kh¸ bÒn trong kh«ng khÝ (t0,5= vµi giê)
- Kh«ng bÒn trong n-íc (t0,5=phót)
- Tèc ®é ph©n huû thµnh 0 2 nhanh ë trªn 350C
- Lµ chÊt oxy hãa m¹nh nhÊt
- ë vïng pH=3-5, 03 ph¶n øng trùc tiÕp víi chÊt tan.
- ë vïng pH>8, 03 ph©n huû thµnh 0H-
- §é tan cña ozon cao h¬n cña oxy trong n-íc tõ 10-20 lÇn.
Do ho¹t tÝnh hãa häc cao, trong m«i tr-êng n-íc vµ kh«ng khÝ chóng nhanh chãng ph¶n øng
víi çc chÊt cã thÓ bÞ oxy hãa, vÝ dô:
03+2KI +H20I2+02+ 2K0H
Ph¶n øng trªn cã thÓ sö dông ®Ó ®Þnh l-îng ozon trong n-íc hoÆc kh«ng khÝ. Ozn trong
n-íc còng cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng th«ng sè c-êng ®é dßng khi sö dông cùc b¹c hay nickel, sù cã mÆt
cña ozon s¶n sinh ra dßng ®iÖn. ThÕ oxy hãa cña ozon lµ 0,07 V s¬ víi clo hay dioxit clo lµ 1,36 vµ
1,27 V.
Oon ®-îc sö dông ®Ó khö trïng cho n-íc sinh ho¹t lÇn ®Çu vµo n¨m 1906 t¹i Nice (Ph¸p).
Tíi nay cã trªn 600 c¬ së ë Ph¸p, h¬n 1300 c¬ së cña trªn 20 n-íc sö dông ozon ®Ó xö lý n-íc
sinh ho¹t {105, 106}. §Ó khö trïng cho n-íc uèng, liÒu l-îng ozon th-êng dïng lµ 0,5-1,5 mg/l vµ
®Ó ®¶m b¶o khö trïng l-îng ozon d- ®o sau 5 phót lµ tõ 0,2-0,4mf/l. C¶ vÒ mÆt t¸c dông vµ tèc ®é
khö trïng cña ozon ®Òu cao h¬n clo vµ hîp chÊt clo. Víi nång ®é ozon d- nh- qui ®Þnh cña WHO
lµ 0,4 mg/l øng víi thÕ oxy hãa khö lµ 800m V {107}:
Ngoµi t¸c dông diÖt trïng ozon cßn cã çc kh¶ n¨ng {105}:
-Oxy hãa s¾t, mangan tan
- Ph¸ huû phøc s¾t, mangan víi çc chÊt h÷u c¬
- Lo¹i bá mµu, mïi vÞ cña n-íc (oxy hãa)
- Lo¹i bá t¶o, thùc vËt ®¬n bµo (oxy hãa)
- Oxy hãa hîp chÊt: phenol, chÊt tÈy röa, chÊt b¶o vÖ thùc vËt
- Keo tô çc chÊt h÷u c¬ tan

- Oxy hãa hîp chÊt v« c¬: xianua, sunfua, nitrit

- Lµm trong n-íc, lo¹i bá chÊt v« c¬ g©y ®ôc.
Sö dông ozon cßn cã lîi thÕ kh«ng t¹o ra çc s¶n phÈm phô h÷u c¬ ®éc h¹i, nã cã thÓ oxy
hãa nhiÒu chÊt h÷u c¬ tíi d¹ng s¶n phÈm cuèi nh- C0 2, H20. Chóng kh«ng g©y mïi khã chÞu khi
dïng ë liÒu l-îng cao. Kh«ng ph¶i sö dông hãa chÊt vµ c- së tµng tr÷.
Nh÷ng yÕu ®iÓm cña ozon lµ do sù ph©n huû nhanh l-îng ozon d- hÇu nhkh«ng cã khi vËn
chuyÓn n-íc ®Õn n¬i tiªu thô. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, ph©n phèi, n-íc cã thÓ bÞ nhiÔm trïng
trë l¹i vµ v× vËy cã thÓ cÇn ph¶i xö lý l¹i. Ozon ph¶i ®-îc s¶n xuÊt t¹i n¬i tiªu thô. NÕu n-íc chøa
nhiÒu chÊt h÷u c¬ th× l-îng ozon sö dông lín. N-íc cã chøa Br -, I- cã thÓ sÏ chuyÓn hãa thµnh Br0 3-
, I03- sÏ ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh sau ®ã. Gi¸ thµnh thiÕt bÞ vËn hµnh
cao. Nguån ®iÖn n¨ng sö dông lín vµ ®iÖn thÕ cña nguån cÇn æn ®Þnh, vËt liÖu chÕ t¹o ®iÖn cùc ®¾t.
L¾p ®Æt, vËn hµnh thiÕt bÞ phøc t¹p ®ßi hái ng-êi cã tay nghÒ. Ozon ®éc vµ nguy hiÓm h¬n clo nªn
trong khu vùc s¶n xuÊt ozon cÇn cã biÖn ph¸p phßng tr¸nh nghiªm ngÆt.
Khi sö dông ozon, gi¸ thµnh thiÕt bÞ vµ gi¸ thµnh ho¹t ®éng lµ yÕu tè ®-îc quan t©m ®Æc biÖt:
gi¸ thµnh ®èi víi çc thiÕt bÞ c«ng suÊt nhá d-íi 12 pound/ngµy (1pound =0,454g) lµ kho¶ng 1700
USD/pound, víi thiÕt bÞ lín h¬n 1000 pound/ ngµy th× gi¸ thµnh kho¶ng 200-300 USD/pound. NÕu
nguyªn vËt liÖu s¶n xuÊt lµ oxy tinh khiÕt th× gi¸ thµnh cã thÓ thÊp h¬n 40% so víi gi¸ nªu trªn, ®i
tõ nguyªn liÖu kh«ng khÝ. Gi¸ thµnh ho¹t ®éng chñ yÕu phô thuéc gi¸ ®iÖn vµ nång ®é ozon 1% cÇn
22-26kWh; cßn nÕu sö dông oxy, víi nång ®é ozon lµ 1,7% cÇn 11-13 kWh/kg ozon {106}. NÕu
tÝnh gi¸ ®iÖn lµ 8 cent.kWh th× gi¸ thµnh ho¹t ®éng hÕt kho¶ng 15 cent/m 3 n-íc hay hÐt khaáng 0,3
DM/m3 {106, 107}.
Ozon ®-îc dïng ®Ó khö trïng cho n-íc sinh ho¹t, n-íc bÓ b¬i, n-íc chÕ biÕn thùc phÈm vµ
n-íc th¶i, tuy vËy ®èi víi çc n-íc ®ang ph¸t triÓn øng dông sÏ rÊt h¹n chÕ v× gi¸ thµnh cao {107}.
5,1,3, Khö trïng b»ng hydro peroxit
S¶n phÈm hydro peroxit l-u hµnh d¹ng th-¬ng phÈm lµ dung dÞch 30- 50% H202. Dung dÞch
kh«ng mµu, kh«ng mïi vµ cã tÝnh axit nhÑ, ë nhiÖt ®é cao nã tù ph©n huû thµnh oxy vµ n-íc vµ c¬
thÓ sö dông çc ch¸t æn ®Þnh ®Ó b¶o qu¶n (H2S04, H3P04). Mét sè chÊt xóc t¸c: b¹c, vµng mÞn, oxit
mangan vµ mét sè ion kim lo¹i thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph©n huû. H 202 lµ mét chÊt oxy hãa kh¸ m¹nh
cã t¸c dông diÖt khuÈn nh-ng víi nång ®é cao (17mg/l), nång ®é giíi h¹n cña nã trong n-íc uèng
lµ 0,1 mg/l, thêi gian t¸c dông diÖt trïng l©u.
¦u ®iÓm cña hydro peroxit gåm:
- Kh«ng sinh ra çc t¹p chÊt gay mïi, vÞ trong n-íc
- Ph©n huû ®-îc mét sè chÊt h÷u c¬
- §¬n gi¶n trong cÊt gi÷, vËn chuyÓn, sö dông
Nh-îc ®iÓm cña nã lµ:
DÔ ph©n huû ë nhiÖt ®é cao vµ trong nguån n-íc bÈn
HiÖu suÊt khö trïng thÊp: víi liÒu l-îng 230mg/l, thêi gian 2 giê, n-íc xö lý vÉn kh«ng ®¹t
tiªu chuÈn an toµn vÒ mÆt vi sinh, trong khi víi liÒu l-îng 1,2 mg/l clo th× n-íc xö lý ®¹t tiªu
chuÈn. V× lý do ®ã H202 kh«ng ®-îc xem lµ khÊt khö trïng, chØ ®-îc sö dông lµm chÊt oxy hãa
trong c«ng nghÖ xö lý n-íc {107}.

H202 cã thÓ sö dông kÕt hîp víi tia cùc tÝm. Sau khi khö trïng b»ng tia cùc tÝm, H 202 cã t¸c
dông ph©n huû mét phÇn chÊt h÷u c¬. §Ó lµm vÖ sinh çc thiÕt bÞ, ®-êng dÉn víi thêi gian tiÕp xóc
dµi, 24 giê, cã thÓ dïng H202 thay thÕ cho clo.
5.1.4. Khö trïng víi kali permanganat
KMn04 lµ chÊt r¾n mµu tÝm ®en, tinh thÓ nhá. Cã thÓ ®-a nã vµo n-íc trùc tiÕp tõ d¹ng r¾n
hay tõ dung dÞch 1-2%. Nã lµ chÊt oxy hãa m¹nh cã thÓ sö dông ®Ó ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ g©y
mïi, vÞ trong n-íc còng nh- oxy hãa s¾t, mangan vµ h¹n chÕ sù ph¸t triÓn rong, t¶o.
Kh¶ n¨ng khö trïng cña kali permanganat phô thuéc rÊt lín vµo pH, t¹i pH= 5,9 nã cã tÝnh
n¨ng khö trïng cao nhÊt, pH t¨ng kh¶ n¨ng khö trïng gi¶m. Thêi gian khö trïng dµi 12-24 giê.
¦u ®iÓm cña kali permanganat gåm:
- Ph©n huû çc chÊt g©y mïi, vÞ trongn-íc
- Oxy ho¾c s¾t, mangan
- B¶o qu¶n, vËn chuûen dÔ dµng
- Thao t¸c ®¬n gi¶n
H¹n chÕ chÝnh cña viÖc sö dông lµ:
- HiÖu suÊt khö trïng kh«ng cao, cÇn thêi gian dµi.
- N-íc sö lý cã thÓ xuÊt hiÖn mµu.
- ChØ cã thÓ øng dông cho qui m« nhá.
V× nh÷ng lý do trªn, KMn0 4 ®-îc sö dông lµm chÊt oxy hãa, rÊt hiÕm khi ®-îc sö dông lµm
chÊt khö trïng.
5.1.5. Khö trïng víi b¹c
Mét sè kim lo¹i nÆng, vÝ dô b¹c, ®ång cã t¸c dông ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ ph¸ huû c¬ thÓ
vi sinh víi liÒu l-îng thÊp. B¹c lµ nguyªn tè cã tÝnh n¨ng khö trïng ®· ®-îc biÕt vµ sö dông tõ rÊt
l©u. Theo qui ®Þnh cña EU th× viÖc ®-a ion b¹c vµo n-íc víi nång ®é 0,08mgAg +/l lµ ®-îc phÐp.
§Ó ®-a b¹c vµo n-íc cã mét sè ph-¬ng ph¸p:
Ph-¬ng ph¸p ®iÖn ph©n: N-íc ®-îc cho ch¶y qua vïng kh«ng gian gi÷a hai ®iÖn cùc: cùc
d-¬ng lµ b¹c, cùc ©m lµ hîp kim cr«m- nickel. Khi cã dßng ®iÖn ch¹y qua, b¹c sÏ tan vµo trong
n-íc duíi d¹ng ion Ag +. Nång ®é cña ion b¹c ®îc quyÕt ®Þnh vµ ®iÒu khiÓn bëi dßng ®iÖn ph©n, nã
vµo kho¶ng 100m A, trong ®iÒu kiÖn ®ã cùc d-¬ng sÏ nh¶ ra mét l-îng 0,4g/h
Bæ sung trùc tiÕp ion b¹c: Nguyªn liÖu ®-îc sö dông cã thÓ lµ b¹c d¹ng keo hay d¹ng muèi:
b¹c nitrat, b¹c acetat, b¹c sunfua vµ ®«i khi b¹c ë d¹ng phøc víi natri vµ clorua ®Ó gi¶m qu¸ tr×nh
kÕt tña. Çc hîp chÊt trªn cã thÓ ë d¹ng r¾n, dung dÞch hoÆc viªn hay bét.
Hîp chÊt tæ hîp: Çc chÊt tæ hîp cã thÓ ë d¹ng viªn hay dung dÞch, nã gåm nhiÒu thµnh
phÇn nh»m ph¸t huy t¸c dông diÖt trïng cña bac LiÒu l-îng sö dông ®-îc çc nhµ s¶n xuÊt qui
®Þnh. Çc thµnh phÇn kÌm theo b¹c cã thÓ lµ çc hîp chÊt chøa clo ho¹t ®éng, tuú theo chÊt l-îng
çc nguån n-íc xö lý mµ çch sö dông cã thÓ kh¸c nhau.
TÝnh n¨ng diÖt khuÈn cña b¹c phô thuéc vµo nång ®é, nhiÖt ®é, pH. NhiÖt ®é cao t¨ng c-êng
kh¶ n¨ng ion hãa, v× thÕ nªn còng t¨ng c-êng kh¶ n¨ng diÖt khuÈn. ®Ó diÖt E.coli cÇn nång ®é b¹c
0,5 mg/l trong thêi gian 4 giê ë 22 0C, nÕu ë 00C cÇn tíi 24 giê. HiÖu suÊt khö trïng ë pH= 8 cao
h¬n 3-4 lÇn so víi pH= 6{107}.

B¹c phñ trªn çt: tr-íc ®©y ng-êi ta dïng b¹c tÈm lªn than ho¹t tÝnh ®Ó khö trïng. GÇn ®©y
(1993) trung t©m nghiªn cøu hãa häc cña Pakistan th«ng b¸o kÕt qu¶ viÖc thay thÕ than ho¹t tÝnh
b»ng çt {108}. Çt cã kÝch th-íc nhÊt ®iÞnh ®-îc tÈm, xö lý víi muèi b¹c, n-íc ®-îc läc qua vµ
®-îc khö trïng.
MÆc dï cã mét sè lîi thÕ nh-ng nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p còng nhiÒu thÓ hiÖn ë thêi gian
t¸c dông dµi (1-2 giõo), n-íc chøa nhiÒu t¹p chÊt th× hiÖu suÊt khö trïng thÊp, chØ sö dông ®îc ë
qui m« nhá.
5.1.6. Khö trïng b»ng çc viªn clo
Çc viªn khö trïng clo: natri diclorisoxianurat, monocloamin T, dicloamin T, lµ hîp chÊt
h÷u c¬ cã chøa clo ho¹t ®éng. Khi hãa vµo n-íc, clo ho¹t ®éng ®-îc gi¶i phãng vµ cã t¸c dông khö
trïng. HiÖu suÊt khö trïng gièng nh- tr-êng hîp cña clo, phô thuéc vµo pH, nhiÖt ®é, t¹p chÊt
trong n-íc. Sö dông viªn clo còng cã nguy c¬ h×nh thµnh çc t¹p chÊt h÷u c¬ chøa clo. Çc viªn clo
th-êng chøa 20-40% l-îng clo ho¹t ®éng. Th-ßi gian khö trïng tõ 20-30 phót. ¦u ®iÓm cña chÊt
khö trïng lo¹i nµy ®¬n gi¶n trong sö dông, thêi gian t¸c dông ng¾n, cÊt gi÷ b¶o qu¶n dÔ dµng,
thuËn lîi cho viÖc kh¶n cÊp (lò lôt, d· chiÕn, t×nh huèng cÊp b¸ch). Tuy nhiªn gi¸ thµnh cao, n-íc
cã mïi vµ dÔ h×nh thµnh chÊt h÷u c¬ clo.
5.2. Khö trïng b»ng çc ph-¬ng ph¸p vËt lý
5.2.1. Ph-¬ng ph¸p chiÕu tia cùc tÝm
Ph-¬ng ph¸p chiÕu tia cùc tÝm (UV, ultraviolet) ngµy cµng ®-îc quan t©m v× kh«ng ph¶i ®-a
thªm çc hãa chÊt vµo n-íc. Khi tiÕp xóc víi tia cùc tÝm, çc axit nucleic cña c¬ thÓ vi sinh vËt bÞ
biÕn ®æi theo chiÒu h-íng bÊt lîi. ¶nh h-íng bÊt lîi cã thÓ ®-îc kh¾c phôc nhê çc enzym ®ùc thï
cña çc c¬ thÓ vi sinh, thùc vËt, do vËy ng-êi ta cã thÓ quan s¸t thÊy hiÖn t-îng håi sinh cña çc vi
sinh vËt ®· bÞ diÖt tr-íc ®ã. Còng gièng tr-êng hîp sö dông hãa chÊt, ®Ó diÖt hay lµm m¸t kh¶
n¨ng ho¹t ®éng cña tõng nhãm vi sinh cÇn çc ®iÒu kiÖn kh¸c nhau. N¨ng l-îng ho¹t hãa cho qu¸
tr×nh lµm mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña çc nhãm vi sinh vËt do tia cùc tÝm ®-îc Serin nghiªn cøu vµ
®-a ra çc th«ng sè: E.coli: 0,554 kcal/mol; candida parapsilosis: 0,562 kcal/mol, f2 virus: 1,023
kcal/mol.
Vïng ¸nh s¸ng cã t¸c dông diÖt khuÈn cao nhÊt lµ vïng cã b-íc sãng 200- 280nm, ®ã lµ
dïng tia cùc tÝm ®-îc axit nucleic hÊp thô m¹nh nhÊt vµ chÞu biÕn ®æi s©u s¾c. Khi çc tÕ bµo hÊp
thô tia cùc tÝm vµ bÞ ph©n huû chóng sÏ mÊt kh¶ n¨ng ph¸t triÓn vµ sinh s«i. ¸nh s¸ng tia cùc tÝm
®-îc chia lµm ba vïng theo ®é lín cña b-íc sãng.
Vïng Kho¶ng b-íc sãng
UV-A 315-400nm
UB-B 280-315nm
UV-C 200-280nm
Vïng UV- C vïng ¸nh s¸ng cã n¨ng l-îng cao h¬n vïng UV-A, UV-B, nã thÝch hîp cho qu¸
tr×nh khö trïng hoÆc lµm mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña vi khuÈn víi kh¶ n¨ng chØ tÝnh b»ng gi©y. §Ó
®¹t ®-îc hiÖu suÊt khö trïng cao, ngoµi çc th«ng sè thÝch hîp cña thiÕt bÞ cßn ph¶i chó ý ®Õn çc
th«ng sè kh¸c cña n-íc cÇn xö lý nh- ®é ®ôc, chÊt g©y mµu, nh÷ng th«ng sè ¶nh h-ëng ®Õn kh¶
n¨ng truyÒn qua cña tia cùc tÝm.
ThiÕt bÞ ph¸t tia cùc tÝm lµ ®Ìn phãng ®iÖn thuû ng©n ch©n kh«ng, ¸nh s¸ng ph¸t ra cã b-íc
sãng 254nm. N¨ng l-îng ¸nh trong vïng nµy ®ñ kh¶ n¨ng diÖt khu©n trong thêi gian vµi gi©y. §Ìn

ph¸t tia cùc tÝm cã cÊu t¹o gièng nh- ®Ìn ph¸t s¸ng h×nh èng, tuy nhiªn vá thuû tinh ®-îc lµm tõ
thuû tinh th¹ch anh ®Ó t¨ng c-êng kh¶ n¨ng truyÒn qua cña tia cùc tÝm vïng UV-C. èng thuû tinh
cßn ®-îc trén thªm Ti0 2 dÓ nã hÊp phô ¸nh s¸ng cã b-íc sãng nhá h¬n 200nm. §Ìn ph¸t tia cùc
tÝm cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt lµ ®Ìn thuû ng©n ch©n kh«ng víi hiÖu suÊt chuyÓn hãa 40%, tøc lµ
40% n¨ng l-îng ®iÖn chuyÓn hãa thµnh tia cùc tÝm cã t¸c dông diÖt khuÈn.
§Ìn ph¸t tia cùc tÝm thÕ hÖ míi cã tªn gäi lµ ®Ìn ph¼ng hiÖu suÊt cao, cã c¾t mÆt ph¼ng. So
víi çc lo¹i ®Ìn th«ng dông cò hiÖu suÊt ph¸t tia cao h¬n nhiÒu, bÒn nhiÖt, thêi gian sö dông dµi vµ
®Þnh h-íng çc tia ph¸t ra. H-íng cña çc tia ph¸t ra ®-îc ®iÒu chØnh sao cho mËt ®é tèi ®a cña
chïm tia cïng h-íng víi dßng ch¶y (vµo hoÆcc ra) cña n-íc. Do h-íng cña tia ph¸t vµ dßng ch¶y
song song nªn sù ph©n bè n¨ng l-îng cña tia cùc tÝm trong n-íc ®¹t hiÖu qu¶ cao. §Ó tia cùc tÝm
cã thÓ ph©n bè ®Òu, nÕu cÇn ®-îc khuÊy ®¶o, trén ®Òu. Mçi bé ®Ìn tia cùc tÝm ho¹t ®éng ®-îc 6
®Õn 10 ngµn giê. ThiÕt kÕ, chÕ t¹o ®Ìn cùc tÝm ®ßi hái nhiÒu kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm, thiÕt bÞ
ho¹t ®éng phô thuéc vµo çc th«ng sè:
- L-u l-îng n-íc tèi ®a
- Kh¶ n¨ng truyÒn tia cùc tÝm cña n-íc t¹i b-íc sãng 254nm
- ChÊt l-îng n-íc vÒ ph-¬ng diÖn vi sinh
YÕu tè ¶nh h-ëng m¹nh nhÊt ®Õn hiÖu suÊt khö trïng lµ ®é trong cña n-íc. Çc chÊt huyÒn
phï, chÊt l¬ löng trong n-íc lµm gi¶m ®é truyÒn tia cùc tÝm cña n-íc. ChØ khi n-íc cã ®é truyÒn
qua trªn 80% th× qu¸ tr×nh khö trïng míi cã hiÖu qu¶ v× khi ¸nh s¸ng gÆp çc h¹t l¬ löng nã sÏ bÞ
ph©n t¸n lµm gi¶m qu·ng ®-êng truyÒn cña nã trong n-íc. MÆt kg¸c mét sè vi khuÈn b¸m vµo çc
h¹t huyÒn phï, nhê sù che ch¾n nã sÏ kh«ng bÞ tiÕp xóc víi tia cùc tÝm, v× lý do ®ã dßng n-íc trong
khoang chiÕu tia cÇn ®-îc khuÊy trén ®Òu. Mét sè muèi tan, chÊt h÷u c¬ còng hÊp phô mét phÇn tia
cùc tÝm còng cÇn ®-îc lu«n lµm s¹ch nh»m h¹n chÕ sù hao tæn mËt ®é ¸nh s¸ng do çc chÊt bÈn
tÝch tô trªn ®ã.
Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng ph¶i ®¶m b¶o tèc ®é n-íc ch¶y qua sao cho liÒu l-îng UV kh«ng
®-îc d-íi gi¸ trÞ tèi thiÓu. N-íc cã ®é truyÒn qua cµng thÊp th× l-u l-îng n-íc cµng ph¶i nhá. V×
vËy tr-íc khi khö trïng b»ng tia cùc tÝm n-íc cÇn cã ®é s¹ch, nhÊt lµ ®é trong.
§Ìn cùc tÝm thÝch hîp cho qu¸ tr×nh khö trïng, ®Ó khö 99,9% çc lo¹i vi khuÈn kh¸c nhau
cÇn liÒu l-îng sau{107}:
Escherchia Coli 9mWs/cm2
Balantidium Coli 16,2m Ws/cm2
Pseudomonas aeruginosa protozonen 192-300 2mWs/cm2
Pilze (nÊm) 15-396 2mWs/cm2
So s¸nh víi çc ph-¬ng ph¸p khö trïng b»ng çc hãa chÊt, ph-¬ng ph¸p tia cùc tÝm cã çc lîi
thÕ sau:
- VÞ vµ thµnh phÇn khãang cña n-íc kh«ng thay ®æi, kh«ng t¹o thµnh çc hîp chÊt h÷u c¬
clo.
§é an toµn trong ho¹t ®éng cao, viÖc ch¨m sãc vµ b¶o d-ìng thiÕt bÞ Ýt, kh«ng cÇn sö dông
hãa chÊt phô. Thêi gian khö trïng ng¾n. Kh«ng cã nguy c¬ v-ît qu¸ liÒu l-îng.
- Kh«ng x¶y ra hiÖn t-îng « nhiÔm do hãa chÊt, kh«ng g©y ¨n mßn thiÕt bÞ, thao t¸c ®¬n
gi¶n. ViÖc ch¨m sãc vµ b¶o d-ìng chØ gåm cã lµm s¹ch bÒ mÆt ®Ìn vµ thay ®Ìn míi khi hÕt h¹n sö
dông.

- §èi víi thiÕt bÞ nhá cã thÓ dïng çc nguån ®iÖn ac quy hoÆc n¨ng l-îng mÆt trêi.
Vµ çc yÕu ®iÓm sau:
- N-íc cã ®é truyÒn ¸nh s¸ng thÊp h¬n 80% cã hiÖu suÊt khö trïng thÊp.
- NhiÖt ®é cao h¬n 250C lµm gi¶m tÝnh n¨ng khö cña tia UV
- N-íc ®· ®-îc khö trïng cã thÓ nhiÔm khuÈn trë l¹i nªn ®èi víi çc bÓ tr÷ n-íc hoÆc m¹ng
dÉn dµi ph¶i tÝnh tíi giai ®o¹n khö trïng bæ sung.
- T¹p chÊt h÷u c¬ vµ mét sè muèi tan hÊp thô UV lµm gi¶m hiÖu suÊt khö trïng.
- N-íc chøa nitrat khi khö trïng b»ng tia cùc tÝm cã kh¶ n¨ng sinh ra nitrit
5.2.2. Khö trïng b»ng ph-¬ng ph¸p vi läc
ThiÕt bÞ vi läc cã çc d¹ng èng h×nh trô, cßn gäi lµ nªn läc cã ®é xèp cao vµ çc mao qu¶n cã
kÝch th-íc nhá h¬n kÝch th-íc cña çc lo¹i vi sinh cÇn lo¹i bá.
NÕn läc ®-îc s¶n xuÊt tõ diotomit (ph©n ®o¹n nhÊt ®Þnh cã kÝch th-íc cµng ®Òu cµng tèt),
chÊt kÕt dÝnh (®¸t sÐt) vµ mét sè phô gia. Sau khi ®Þnh h×nh nÕn läc ®-îc thiªu kÕt, trong qu¸ tr×nh
thiªu kÕt cÊu tróc bªn trong (®é xèp, diÖn tÝch bÒ mÆt) cña diatomit Ýt biÕn ®æi ( xem thªm phÇn qu¸
tr×nh mµng).
Trong thµnh phÇn nguyªn liÖu cã thÓ chøa c¶ b¹c, khi thiªu kÕt b¹c cã thÓ mÊt m¸t mét phÇn
nhá, sau 36 giê hao hôt kho¶ng 0,5 phÇn tØ. Víi lç xèp tõ 0,2-0,3 hÇu hÕt çc lo¹i vi sinh vËt g©y
h¹i ®Òu ®-îc lo¹i bá. C¬ chÕ lo¹i bá vi sinh lµ hßan toµn mang tÝnh chÊt c¬ häc. §Ó kÐo dµi thêi
gian läc cã hiÖu qu¶ n-íc ®Çu vµo cÇn ®é nhÊt dÞnh, tr¸nh lµm t¾c. Phô thuéc vµo chÊt l-îng n-íc,
mét nÕn läc cã thÓ xö lý ®îc tíin 50m3.
Theo tõng chu kú, nÕn läc cÇn ®-îc lµm vÖ sinh b»ng çch ch¶i röa vµ cã thÓ dïng dung dÞch
n-íc clo ®Ó lµm vÖ sinh. Mét nÕn läc cã thÓ dïng sau 300 lÇn lµm vÖ sinh. Víi ¸p kÕ ng-êi ta cã
thÓ theo dâi sù t¨ng ¸p suÊt läc, khi ¸p suÊt t¨ng ®Õn møc ®é nµo ®ã tøc lµ qu¸ tr×nh läc bÞ t¾c vµ
cÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh lµm vÖ sinh nÕn läc.
Sö dông nÕn läc ®Ó lo¹i bá vi khuÈn cã çc lîi thÕ sau:
- TÝnh linh ho¹t cao do nhiÒu lo¹i nÕn läc víi c«ng suÊt läc kh¸c nhau vµ cã thÓ l¾p song
song ®Ó phï hîp víi c«ng suÊt läc cÇn thiÕt.
- Thµnh phÇn khãang, muèi cña n-íc kh«ng thay ®æi.
- Gi¸ thµnh ho¹t ®éng thÊp.
- Khi gi÷ l©u n-íc bÞ nhiÔm khuÈn trë l¹i.
- NÕu lµm vÖ sinh kh«ng tèt n-íc cã thÓ bÞ nhiÔm khuÈn.
- ChØ thÝch hîp cho qui m« nhá
Ngoµi çc ph-¬ng ph¸p vËt lý nªu trªn, mét sè ph-¬ng ph¸p kh¸c nh- läc çc chËm, keo tô,
®un s«i còng ®-îc sö dông ®Ó khö hay lo¹i bá vi sinh vËt cã h¹i{107}.
5.3. Khö trïng b»ng ph-¬ng ph¸p hãa lý
Ph-¬ng ph¸p oxy hãa an«t lµ ph-¬ng ph¸p ®iÖn hãa, trong qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n sinh ra çc
chÊt oxy hãa m¹nh tõ çc ch¸t tan cã s½n trong n-íc. N-íc cÇn khö trïng ®-îc dÉn qua mét b×nh
®iÖn ph©n. Khö trïng ®-îc tiÕn hµnh nhê vµo hai hiÖu øng x¶y ra trong qu¸ tr×nh:
- Khö trïng trùc tiÕp do dßng ®iÖn.

- Khö trïng gi¸n tiÕp bëi çc chÊt oxy hãa m¹nh sinh ra do ®iÖn ph©n.
Trong qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n sinh ra oxy nguyªn tö cã tÝnh n¨ng oxy hãa cao, nã ph©n huû çc
chÊt h÷u c¬ cña c¬ thÓ vi sinh. V× oxy nguyªn tö cã thêi gian sèng rÊt n¾ng nªn kho¶ng t¸c dông
cña nã rÊt hÑp, chØ trong vïng kh«ng gian hÑp bao quanh cùc an«t. Do vËy chØ mét sè l-îng nhá vi
sinh bÞ tiªu diÖt. Mét sè chÊt g©y mïi, vÞ trong n-íc còng bÞ ph©n huû oxy hãa. Qu¸ tr×nh t¹o oxy
x¶y ra nh- sau:
2H20*0H-+H30+

20H*-2 e 0*+H20
2002
H20*, 0H*, 0* lµ çc thµnh phÇn hÊp phô trªn ®iÖn cùc, trùc tiÕp tham gia ph¶n øng ®iÖn hãa.
Trong n-íc th-êng tån t¹i ion Cl -, tõ ®ã sinh ra 0Cl- vµ clo ph©n tö:
2 NaCl+ 2H20 2Na0H +Cl2+H2
2Na0H +Cl2Na0Cl+ NaCl +H20
NaCl +H20  Na0Cl +H2

Víi hµm l-îng 5-20 mg/l Cl- trong n-íc qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh khö
trïng an toµn. KÕt hîp víi dßng ®iÖn chØ cÇn nång ®é clo ho¹t ®éng 0,5mg/l lµ qu¸ tr×nh khö trïng
®· ®¹t hiÖu qu¶. Qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n cã thÓ ®-îc xem lµ qu¸ tr×nh khö trïng víi clo t¹i chç mµ
kh«ng cÇn bæ sung thªm çc hãa chÊt kh¸c. N-íc chøa nhiÒu t¹p chÊt h÷u c¬ cã nguy c¬ h×nh
thµnh çc t¹p chÊt h÷u c¬ chøa clo ®éc. Thêi gian khö trïng cña qu¸ tr×nh kháng 30 phót, n-íc võa
ra khái b×nh ®iÖn ph©n cÇn l-u gi÷ mét thêi gian nhÊt ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o kh¶ n¨ng khö trïng.
Trong thiÕt bÞ khö trïng ®-îc cho ch¶y qua b×nh ®iÖn ph©n, gi÷a kh«ng gian cña ®iÖn cùc.
D¹ng cña ®iÖn cùc ®-îc bè trÝ vµ lùa chän sao cho cã diÖn tÝch lµ lín nhÊt vµ dßng n-íc ®-îc tiÕp
xóc tèt víi ®iÖn cùc. Trong qóa tr×nh ®iÖn ph©n çc ®iÖn cùc cã thÓ bÞ nhiÔm bÈn do çc chÊt kh«ng
tan kÕt tña trªn ®ã. §Ó Kh¾c phôc nªn ®æi chiÒu cña dßng ®iÖn mét chiÒu sau kho¶ng thêi gian lµ
30 gi©y, ®æi chiÒu cùc ®iÖn lµ biÖn ph¸p tù ®éng lµm s¹ch ®iÖn cùc.
Mét thiÕt bÞ ®iÖn ph©n qui m« nhá th-êng cã çc th«ng sè kü thuËt ®Æc tr-ng sau:{107}:
- §iÖn cùc: ph¸t triÓn/Ø trªn Ti/ Ti0 2
- ThÓ tÝch cña b×nh ®iÖn ph©n: 1500cm3
- DiÖn tÝch bÒ mÆt ®iÖn cùc: 200cm2
- C-êng ®é dßng: 6A
- §iÖn thÕ : 12V
- C«ng suÊt: 12-20/ phót
Ph-¬ng ph¸p ®iÖn ph©n kh¸ ®¬n gi¶n thÝch hîp cho nh÷ng vïng Ýt cã ®iÒu kiÖn kü thuËt tèt ë
çc n-ãc ®ang ph¸t triÓn. PhÇn lín nguyªn vËt liÖu ®Òu kh«ng khã kiÕm trõ vËt liÖu ®iÖn cùc.
6. Lo¹i bá chÊt h÷u c¬
6.1. §Æc thï cña t¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc

T¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc rÊt ®a d¹ng cã nguån gèc tù nhiªn còng nh- nh©n t¹o. Ph¸t triÓn
c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp lu«n kÌm theo sù gia t¨ng chÊt ®éc h÷u c¬ trong n-íc, c¶ n-íc ngÇm lÉn
n-íc mÆt, trong ®ã n-íc mÆt chÞu « nhiÔm ®éc tè h÷u c¬ nÆng h¬n.
T¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc tuy cã nång ®é thÊp, Ýt khi v-ît qu¸ 10mg/l trong n-íc tù nhiªn
nh-ng chñng lo¹i th× v« cïng phong phó, rÊt khã nhËn d¹ng vµ ®Þnh l-îng tõng cÊu tö.
§Ó ®Þnh l-îng hîp chÊt h÷u c¬ trong n-íc víi sè l-îng cÊu tö rÊt lín (trªn 500 ®¬n chÊt
trong n-íc m¸y cña çc thµnh phè) phôc vô thiÕt kÕ vµ theo dâi qu¸ tr×nh hÊp phô trªn than ho¹t
tÝnh, ph-¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó lo¹i bá t¹p chÊt h÷u c¬ trong n-íc, ng-êi ta sö dông mét trong ba
ph-¬ng ph¸p: chÊt h÷u c¬ ®Æc tr-ng, th«ng sè tËp thÓ vµ th«ng sè ®Æc tr-ng.
Ph©n tÝch theo çc chÊt h÷u c¬ ®Æc tr-ng: th-êng ®-îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸, so s¸nh kh¶ n¨ng
hÊp phô cña çc lo¹i than trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Çc chÊt h÷u c¬ ®Æc tr-ng nh- phenol,
nitrophenol, anilin, xanh methylen ®-îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng h¸p phô cña tõng lo¹i than, tõ
çc sè liÖu ®ã ®Þnh l-îng cho viÖc sö dông vµ tiÕn hµnh nghiªn cøu c¬ b¶n cÇn thiÕt: ¶nh h-ëng cña
pH, nhiÖt ®é, çc t¹p chÊt, ®¸nh gi¸ cÊu tróc cña than, chÕ ®é thuû ®éng, ®éng häc.
Ph©n tÝch theo th«ng sè tËp thÓ: ®-îc sö dông trùc tiÕp ®Ó ®¸nh gi¸ vµ theo dâi qui tr×nh hÊp
phô. Çc th«ng sè nh- hµm l-îng cacbon tæng (TOC- total organic cacbon), hµm l-îng cacbon h÷u
c¬ hßa tan (DOC- dissolved organic cacbon), hµm l-îng cacbon h÷u c¬ bay h¬i (VOC- violatie
organic compounds), nhu cÇu oxy hãa häc (COD- chemical oxygen demand), nhu cÇu oxy sinh hãa
(BOD- biological oxygen demand) lµ çc th«ng sè mang mét tÝnh chÊt ®Æc tr-ng nµo ®ã cña tËp thÓ
chÊt ®ã: hßa tan, bay h¬i, cã oxy hãa b»ng ph-¬ng ph¸p hãa häc, vi sinh, nh÷ng tÝnh chÊt ®ã cã thÓ
x¸c ®Þnh ®-îc kh«ng khã kh¨n l¾m.
Hµm l-îng cacbon hßa tan ®-îc x¸c ®Þnh dùa trªn ph¶n øng oxy hãa chÊt h÷u c¬ thµnh khÝ
C02. C02 sinh ra ®-îc ®Þnh l-îng theo ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch khÝ. Oxy hãa cã thÓ tiÕn hµnh ë nhiÖt
®é thÊp (30-800C) víi tia UV vµ chÊt xóc t¸c. Gi¶ thiÕt mét chÊt h÷u c¬ cã c«ng thøc C xHy0 víi
nång ®é mol lµ c th× hµm l-îng cacbon hßa tan cã gi¸ trÞ:
DOC=c(CxHy0z)x 12 (mg/l)
Ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh DOC bÞ nhiÔm bëi çc chÊt cacbon v« c¬, tuy nhiªn trong thùc tÕ cã
thÓ x¸c ®Þnh ®-îc DOC víi nång ®é 0,1- 0,5mg/l. çc th«ng sè tËp thÓ lµ chØ sè kh«ng tèt l¾m ®Æc
tr-ng cho chÊt l-îng n-íc nhÊt lµ n-íc sinh ho¹t. th«ng sè ®Æc tr-ng cho chÊt l-îng n-íc tèt h¬n lµ
çc th«ng sè nång ®é çc chÊt ph©n theo nhãm. ChÊt h÷u c¬ ngoµi thµnh phÇn cacbon, hydro cßn
chøa mét nguyªn tè kh¸c: clo, l-u huúnh, nit¬, photpho. Çc chÊt h÷u c¬ chøa cïng lo¹i nguyªn tè
cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc riªng rÏ hoÆc x¸c ®Þnh theo çc nhãm chøc trong ph©n tö: axit h÷u c¬,
aldehyd, keton, amin th¬m. Th«ng sè ph©n tÝch theo nhãm hay ®-îc ®Ò cËp ®Õn lµ nhãm chÊt clo
h÷u c¬ cã ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn søc khoÎ con ng-êi còng nh- hîp chÊt chøa l-u huúnh, axit h÷u c¬
(humic) vµ mét sè nhãm h÷u c¬ ®Æc thï kh¸c.
Çc th«ng sè ®Æc tr-ng nhkh¶ n¨ng hÊp thô tia cùc tÝm, tiÒm n¨ng h×nh thµnh hîp chÊt
trihalomethan, tÝnh chÊt ph©n cùc cña çc hîp chÊt còng ®-îc sö dông vµo môc ®Ých ph©n tÝch.
NhiÒu chÊt h÷u c¬ tan trong n-íc cã kh¶ n¨ng hÊp phô ¸nh s¸ng trong vïng tö ngo¹i (100-
400nm) vµ trong vïng ¸nh s¸ng nh×n thÊy (400-800nm). PhÇn lín çc chÊt h÷u c¬ tan hÊp phô tö
ngo¹i trong vïng sãng 200-400nm do sù kÝch thÝch çc ®iÖn tö  cña çc liªn kÕt ®«i gi÷a cacbon-
cacbon vµ cacbon –oxy. ®é hÊp thô ¸nh s¸ng ë b-íc sãng 254nm th-êng ®-îc chän lµm ®¹i l-îng
®Æc tr-ng, nã t-¬ng øng víi vïng hÊp thô cùc ®¹i cña benzen. Sù phô thuéc cña ®é hÊp phô ¸nh
s¸ng vµo b-íc sãng vµ pH cña moi tr-êng còng cho phÐp rót ra th«ng tin vÒ b¶n chÊt cña çc chÊt

h÷ c¬ tan. C-êng ®é ¸nh s¸ng hÊp thô ®-îc sö dông lµm ®¹i l-îng gi¸n tiÕp ®Æc tr-ng cho nång ®é
çc cÊu tö h÷u c¬.
§Ó lo¹i bá chÊt h÷u c¬ cã thª sö dông mét sè ph-¬ng ph¸p: sôc khÝ, oxy hãa (vi sinh, hãa
häc, quang hãa) vµ hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh. HÊp phô trªn than ho¹t tÝnh lµ ph-¬ng ph¸p ®-îc sö
dông réng r·i ë qui m« c«ng nghiÖp hiÖn nay.
Than ho¹t tÝnh ®-îc sö dông ®Ó lo¹i bá chÊt h÷u c¬ trong n-íc do tÝnh t-¬ng ®ång vÒ tÝnh
chÊt kh«ng ph©n cùc cña bÒ mÆt than víi chÊt h÷u c¬ trong m«i tr-êng cã tÝnh ph©n cùc cao cña
n-íc. Do kh«ng ph©n cùc nªn t-¬ng t¸c cña çc ph©n tö h÷u c¬ víi n-íc rÊt thÊp vµ do mËt ®é
(nång ®é) thÊp so víi níc, çc chÊt h÷u c¬ bÞ dån Ðp t¸ch ra khái níc, chóng ph¶i t×m ®Õn “tró
ngô” ë mét n¬i nµo ®ã Ýt “bÞ ghÐt” h¬n vµ than lµ chç thÝch hîp. §iÒu ®ã nãi lªn r»ng kh¶ n¨ng hÊp
phô cña çc chÊt h÷u c¬ trªn than tr-íc hÕt lµ do tÝnh kþ nhau cña n-íc vµ chÊt h÷u c¬, tÝnh kþ
nhau cµng lín th× kh¶ n¨ng hÊp phô cµng cao. Mét chÊt h÷u c¬ cã m¹ch cacbon dµi cã tÝnh kþ n-íc
cao so víi çc chÊt cã m¹ch ng¾n víi hä chÊt cïng b¶n chÊt (hä r-îu ch¼ng h¹n).
Than cã cÊu tróc bªn trong kh¸c nhau cã kh¶ n¨ng hÊp phô kh¸c nhau, nh÷ng ®Æc tr-ng cÊu
tróc cã liªn quan chÆt chÏ ®Õn kh¶ n¨ng hÊp phô lµ: diÖn tÝch bÒ mÆt, cÊu tróc vµ ph©n bè mao qu¶n
theo ®é lín, lo¹i vµ mËt ®é nhãm chøc bÒ mÆt. Çc th«ng sè ®Æc tr-ng bÒ cÊu tróc cña than cã thÓ
thu nhËn b»ng çc ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu ®éc lËp kh«ng liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh hÊp phô chÊt
h÷u c¬ trong dung dÞch. VÝ dô diÖn tÝch bÒ mÆt, ®é lín vµ sù ph©n bè mao qu¶n x¸c ®Þnh th«ng qua
hÊp phô khÝ nit¬ hay argon. Chóng cho phÐp ph©n biÖt çc lo¹i than kh¸c nhau vµ chõng mùc nµo
®ã cho phÐp x¸c ®Þnh lo¹i nµy hay lo¹i kh¸c tèt h¬n ®èi víi hÊp phô chÊt h÷u c¬, tuy vËy ®ã ch-a
ph¶i lµ ®¸p sè cuèi cïng cho viÖc sö dông cho qu¸ tr×nh lo¹i bá chÊt h÷u c¬ trong n-íc. VÝ dô mét
than nµo ®ã cã diÖn tÝch bÒ mÆt rÊt cao, gi¶ sö 1000m2/g cã thÓ sö dông tèt ®Ó khö mïi vµ vÞ cña
n-íc nh-ng l¹i rÊt kÐm hiÖu qu¶ ®Ó khö mµu. Nguyªn nh©n lµ çc chÊy g©y mïi, vÞ cña n-íc
thêng cã phan tö lîng thÊp, kÝch thíc nhá, chóng cã thÓ “tËn dông” tÊt c¶ çc diÖn tÝch bÒ mÆt
cña than cho qu¸ tr×nh hÊp phô, trong khi çc chÊt g©y mµu, vÝ dô çc axit humic cã ph©n tö l-îng
vµ kÝch th-íc lín chóng chØ sö dông ®-îc mét phÇn diÖn tÝch cña than mµ th«i. Çc lo¹i than cã çc
nhãm chøc vµ mËt ®é nhãm chøc kh¸c nhau còng cã t¸c ®éng kh¸c nhau lªn qu¸ tr×nh hÊp phô cña
çc chÊt h÷u c¬ kh¸c nhau, b¶n chÊt cña çc chÊt h÷u c¬ vµ cña than l¹i phô thuéc vµo çc yÕu tè
kh¸c nh- pH, c-êng ®é ion cña dung dÞch. Qu¸ tr×nh hÊp phô çc chÊt h÷u c¬ trong n-íc lµ hÊp
phô c¹nh tranh cña n-íc víi chÊt tan, cña çc chÊt tan kh«ng cïng b¶n chÊt hãa häc (çc chÊt kh¸c
nhau) vµ cña çc chÊt tan cã cïng b¶n chÊt hãa häc víi nhau (cïng lo¹i chÊt nh-ng cã ph©n tö
l-îng kh¸c nhau ch¼ng h¹n). MÆt kh¸c do çc yÕu tè ®Æc thï, qu¸ tr×nh ®éng häc hÊp pô x¶y ra rÊt
chËm, quy tr×nh hÊp phô trong thùc tÕ rÊt Ýt khi ho¹t ®éng ë thÕ c©n b»ng nªn viÖc sö dông çc
th«ng sè nghiªn cøu ®éc lËp kÓ trªn (nghiªn cøu c¬ b¶n) rÊt bÞ h¹n chÕ trong thùc tiÔn. VÝ dô mét
qu¸ tr×nh ®éng häc hÊp phô bÞ khèng chÕ bëi b-íc khuÕch t¸n trong cÇn 5 giê ®Ó ®¹t tr¹ng th¸i c©n
b»ng ®èi víi rhodamin B (ph©n tö l-îng 422), cÇn 17 giê cho hÊp phô axit fulvic (ph©n tö l-îng
10.000) vµ 2 ngµy cho hÊp phô axit humic (ph©n tö l-îng 50.000). trong thùc tiÔn s¶n xuÊt thêi
gian 5 giê lµ qu¸ dµi chø kh«ng ai nãi ®Õn mét qu¸ tr×nh hÊp phô kÐo dµi tíi 2 ngµy. §Ó ®¶m b¶o
hiÖu qu¶ hÊp phô cao, mçi qu¸ tr×nh cÇn ®-îc tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ cô thÓ, nh÷ng ®Æc tr-ng cÊu tróc,
chÊt l-îng vÒ than cña çc nhµ s¶n xuÊt chØ mang tÝnh tham kh¶o.
6.2. Nh÷ng ®Æc tr-ng chñ yÕu vÒ tÝnh n¨ng hÊp phô cña than ho¹t tÝnh
Mét sè th«ng sè ®Æc tr-ng cho kh¶ n¨ng hÊp phô (kh«ng ®Ó ý tíi yÕu tè ®éng häc), kh«ng
phô thuéc vµo d¹ng than (bét hay h¹t) cña than ho¹t tÝnh sö dông cho hÊp phô chÊt h÷u c¬ bao
gåm: chØ sè tÈy mµu (molases test), chØ sè xanh methylen, chØ sè phenol, chØ sè alkylbenzen
sulphonat, chØ sè iod vµ chØ sè khö clo.

ChØ sè tÈy mµu: thÓ hiÖn kh¶ n¨ng hÊp phô cña than trong dung dÞch gØ ®êng hoÆc mËt, tøc lµ
kh¶ n¨ng hÊp phô çc ph©n tö chÊt h÷u c¬ lín. ChØ sè tÈy mµu cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn kh¶ n¨ng
tÈy mµu ®-êng b»ng than ho¹t tÝnh trong qu¸ tr×nh tinh thÓ chÕ ®-êng. ChØ sè nµy chØ cã gi¸ trÞ h¹n
chÕ trong qu¸ tr×nh lo¹i bá chÊt h÷u c¬ trong n-íc, chõng mùc nµo ®ã cã øng dông trong xö lý
n-íc th¶i. ChØ sè tÈy mµu cã gi¸ trÞ so s¸nh t-¬ng ®èi víi dung dÞch mµu chuÈn hãa. ChØ sè tÈy
mµu lµ khèi l-îng than (%) so víi mét lo¹i than tiªu chuÈn ®Ó ®¹t cïng mét møc ®é tÈy mµu trong
mét dung dÞch ®-êng cã mµu tiªu chuÈn. Cã thÓ ®¸nh gi¸ chØ sè tÈy mµu theo çch kh¸c: sö dông
dung dÞch mËt lo·ng (20-60kg/m3), x¸c ®Þnh liÒu l-îng than cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®é tÈy mµu tõ 90-95%,
liÒu l-îng ®ã so s¸nh víi mét lo¹i than tiªu chuÈn {40,109}
ChØ sè xanh methylen: xanh methylen lµ chÊt mµu aromat d¹ng ©m, ph©n tö l-îng cì trung
b×nh vµ cã kh¶ n¨ng hÊp phô rÊt cao ®èi víi than ho¹t tÝnh. Nã lµ th«ng sè dÔ x¸c ®Þnh nh-ng Ýt cã
gi¸ trÞ ®èi víi viÖc dù ®o¸n kh¶ n¨ng hÊp phô chÊt h÷u c¬ trong n-íc.
ChØ sè phenol: phenol cã ®é tan cao trong n-íc vµ cã tÝnh ®éc cao, ph©n tö l-îng thÊp. ChØ
sè phenol tuú theo tõng quèc gia cã çc ®Æc tr-ng kh¸c nhau: ë Mü theo Ameriacan Water Works
Association, AWWA, th× l-îng than ho¹t tÝnh cÇn thiÕt ®Ó gi¶m nång ®é phenol trong n-íc tõ
200mg/l xuèng 20mg/l. ë §øc th× chØ sè phenol lµ l-îng phenol hÊp phô trªn than ho¹t tÝnh t¹i
nång ®é c©n b»ng cña phenol 0,1 vµ 1mg/l.
ChØ sè alkybenzen sulphonat lµ kh¶ n¨ng hÊp phô cña than ®èi víi chÊt tÈy röa d¹ng ©m cã
ph©n tö l-îng trung b×nh t¹i nång ®é c©n b»ng 0,1 mg/l. Ngµy nay khi sö dông çc chÊt tÈy röa cã
kh¶ n¨ng sinh huû th×®¹i l-îng nµy Ýt cã ý nghÜa.
ChØ sè iod: lµ l-îng iod hÊp phô trªn 1g than t¹i nång ®é c©n b»ng 0,02N. §¹i l-îng nµy cã
liªn hÖ mËt thiÕt, tuyÕn tÝnh víi diÖn tÝch bÒ mÆt cña than x¸c ®Þnh theo ph-¬ng ph¸p BET. VÝ dô
mét sè lo¹i than cã diÖn tÝch bÒ mÆt (m2/g) lÇn l-ît cã çc gi¸ trÞ: 650, 680, 950, 1000,1100, 1400
cã chØ sè iod t-¬ng øng lµ (mg/g): 650, 790, 850, 1210 vµ 1100.
ChØ sè khö clo: ®¸nh gi¸ ®Æc tr-ng kh¶ n¨ng xóc t¸c cña than ho¹t tÝnh d¹ng h¹t trong qu¸
tr×nh khö clo ho¹t ®éng trong n-íc. Nã lµ ®é dµi cña tÇng than cÇn thiÕt ®Ó lµm gi¶m clo tù do
xuèng cßn mét nöa so víi nång ®é ban ®Çu. ThÝ nghiÖm ®-îc x¸c ®Þnh víi cét cã ®-êng kÝnh trong
tèi thiÓu lµ 3cm, thÓ tÝch than 10ml vµ tèc ®é ch¶y cña n-íc qua cét lµ 36m/h, nång ®é clo ë ®Çu
vµo lµ 5mg/l. ChØ sè nµy ®-îc thiÕt lËp lµ do sö dông clo lµm chÊt oxy hãa chÊt h÷u c¬ víi nång ®é
cao, n-íc cã mïi h¾c, dïng than ho¹t tÝnh h¹t ®Ó khö mïi clo.
C+Cl2 + 2H20C02+ 4HCl
ChØ sè khö clo chØ ¸p dông ë çc n-íc Ch©u ¢u.
Mét sè çc nhµ s¶n xuÊt x¸c ®Þnh mét chØ sè kh¸c ®Ó ®Æc tr-ng (vµ kiÓm tra qu¸ tr×nh chÕ
t¹o) nhkh¶ n¨ng hÊp phô CCl 4, benzen hoÆc mét sè chÊt kh¸c. Çc nhµ nghiªn cøu khoa häc
th-êng ®-a ra çc chØ sè diÖn tÝch bÒ mÆt BET, thÓ tÝch mao qu¶n nhá, mao qu¶n trung b×nh, mao
qu¶n lín, mËt ®é vµ lo¹i h×nh nhãm chøc, nhiÖt hÊp phô, kh¶ n¨ng t¹o phøc. Çc th«ng sè nªu trªn
lµ nh÷ng th«ng tin quý gi¸ ban ®Çu gióp cho viÖc lùa chän than thÝch hîp cho çc môc ®Ých cô thÓ:
vÝ dô ®Ó hÊp phô mµu cÇn çc lo¹i than cã lç xèp lín, diÖn tÝch bÒ mÆt kh«ng cÇn lín l¾m, ®Ó hÊp
phô mïi (ph©n tö l-îng thÊp dÔ bay h¬i nªn g©y c¶m gi¸c mïi) th× chän çc lo¹i than cã bÒ mÆt
ph¸t triÓn, lç xèp nhá, chØ sè iod vµ phenol cao. Tuy nhiªn ph¶i hÕt søc thËn träng trong lùa chän
lo¹i
0 than, vÝ dô than cã diÖn tÝch bÒ mÆt cao theo BET tÝnh ttõ hÊp phô nit¬ (®-êng kÝnh ph©n tö2,8
 cã thÓ chØ cã diÖn tÝch rÊt nhá giµnh cho çc chÊt h÷u c¬ tan trong n-íc0 thËm chØ lµ b»ng kh«ng
®oãi víi mét sè lo¹i than r©y ph©n tö cã ®-êng kÝnh mao qu¶n nhá h¬n 5  .

Nhõng ®iÒu tr×nh bµy trªn cho thÊy viÖc øng dông than ho¹t tÝnh ®Ó xö lý chÊt h÷u c¬ chØ cã
hiÖu qu¶ cao khi kh¶o s¸t hÊp phô trªn cô thÓ: hÊp phô ®¬n chÊt vµ ®Æc biÖt lµ hÊp phô hçn hîp
trong ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh.
§Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng h¸p phô cña than ®èi víi mét ®¬n chÊt h÷u c¬ (chÊt chän lµm m«t
h×nh) cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®îc ®-êng ®¼ng nhiÖt hÊp phô tõ thùc nghiÖm, tøc lµ x¸c ®Þnh ®-îc mèi
t-¬ng quan gi÷a l-îng chÊt h÷u c¬ hÊp phô trªn than víi nång ®é cña chÊt ®ã trong dung dÞch ë
tr¹ng th¸i c©n b»ng t¹i mét nhiÖt ®é kh«ng ®æi. §Ó dÔ dµng so s¸nh tÝnh thÝch hîp çc lo¹i than
kh¸c nhau, sè liÖu ®¼ng nhiÖt hÊp phô th-êng ®-îc xö lý theo ph-¬ng tr×nh Freundlich (xem
2.3.2.1 phÇn I), ph-¬ng tr×nh thÝch hîp cho phÇn lín qu¸ tr×nh hÊp phô chÊt h÷u c¬ trªn than.
a = K . c 1/n (6-1)
a : l-îng chÊt bÞ hÊp phô trªn than, c lµ nång ®é trong dung dÞch ë tr¹ng th¸i c©n b»ng. K vµ
n lµ çc h»ng sè ®Æc tr-ng cho hÖ. K liªn quan mËt thiÕt tíi dung l-îng hÊp phô cña than, nã chÝnh
lµ dung l-îng hÊp phô khi nång ®é c©n b»ng trong dung dÞch b»ng 1 ®¬n vÞ. HÖ hÊp phô cã trÞ sè K
lín lµ hÖ cã dung l-îng hÊp phô cao (cïng gi¸ trÞ 1/n vµ a). n lµ ®¹i l-îng ®Æc tr-ng cho lùc t-¬ng
t¸c hÊp phô, gi¸ trÞ n cµng lín (1/n nhá) th× lùc t-¬ng t¸c hÊp phô cña hÖ cµng m¹nh. Khi 1/n cã gi¸
trÞ rÊt nhá, lùc t-¬ng t¸c gi÷a chÊt hÊp phô vµ bÞ hÊp phô m¹nh, d¹ng hÊp phô thiªn vÒ c¬ chÕ hÊp
phô hãa häc cã tÝnh chÊt kh«ng thuËn nghÞch. Khi ®ã a nhanh chãng ®¹t ®-îc gi¸ trÞ lín ë vïng
nång ®é c©n b»ng thÊp vµ Ýt thay ®æi vÒ gi¸ trÞ khi tiÕp tôc t¨ng c. Khi n nhá (1/n lín) lùc hÊp phô
nhá, c¬ chÕ hÊp phô thiªn vÒ d¹ng vËt lý vµ a sÏ biÕn ®éng lín khi thay ®æi c.
HÊp phô hçn hîp: Trong m«i tr-êng n-íc tån t¹i rÊt nhiÒu chÊt h÷u c¬, khi tiÕp xóc víi
than ho¹t tÝnh x¶y ra qu¸ tr×nh hÊp phô ®ång thêi cña çc chÊt bÞ hÊp phô. HÖ hÊp phô nh- vËy gäi
lµ hÊp phô hçn hîp. Kh¶ n¨ng hÊp phô cña than ®èi víi tõng cÊu tö lµ kh¸c nhau phô thuéc vµo
dung l-îng hÊp phô cña than ®èi víi chÝnh nã vµ nång ®é cña nã ë pha ngoµi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng.
Nh÷ng cÊu tö h÷u c¬ cã t-¬ng t¸c hÊp phô cao h¬n cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh m¹nh h¬n çc cÊu tö cã
kh¶ n¨ng hÊp phô thÊp thËm chÝ nã cã kh¶ n¨ng ®Èy çc ph©n tö nµy ra khái vÞ trÝ mµ nã ®· bÞ hÊp
phô trªn bÒ mÆt than, g©y ra hiÖn t-îng gi¶i hÊp phô cña çc cÊu tö ®ã.
Do hiÖn t-îng hÊp phô c¹nh tranh nªn dung l-îng hÊp phô cña than ®èi víi mét hîp chÊt h÷u
c¬ cÇn quan t©m nµo ®ã sÏ bÞ gi¶m so víi hÊp phô chÊt ®ã d¹ng ®¬n chÊt. Nãi çch kh¸c ®Ó lo¹i bá
®-îc chÊt h÷u c¬ cÇn quan t©m, cÇn mét l-îng than lín h¬n so víi tr-êng hîp trong hÖ chØ cã lo¹i
chÊt bÞ hÊp phô ®ã. Ngoµi yÕu tè vÒ nång ®é cña çc cÊu tö, lùc t-¬ng t¸c hÊp phô gi÷a tõng cÊu tö
víi than, lo¹i than ho¹t tÝnh còng ¶nh h-ëng ®Õn qu¸ tr×nh hÊp phô c¹nh tranh do ®Æc tr-ng cÊu tróc
xèp, ®é lín cña hÖ mao qu¶n, tÝnh chÊt axit, baz¬ cña çc nhãm chøc bÒ mÆt cña than víi ®é lín
ph©n tö, tÝnh ph©n cùc cña çc ph©n tö chÊt bÞ hÊp phô, sù thay ®æi cña çc th«ng sè do ®iÒu ®iÒu
kiÖn ngo¹i c¶nh nh- nhiÖt ®é, pH, c-êng ®é ion cña m«i tr-êng [40].
§éng häc qu¸ tr×nh hÊp phô : HÊp phô çc chÊt h÷u c¬ trªn than ho¹t tÝnh trong m«i tr-êng
n-íc bao gåm nhiÒu b-íc cã ¶nh h-ëng ®Õn tèc ®é lo¹i bá chÊt h÷u c¬: chuyÓn khèi ngoµi, khuÕch
t¸n mµng, khuÕch t¸n trong h¹t vµ hÊp phô.
a) ChuyÓn khèi ngoµi lµ giai ®o¹n vËn chuyÓn çc chÊt h÷u c¬ tõ dung dÞch cã thÓ tÝch rÊt lín
so víi thÓ tÝch cña than ho¹t tÝnh trong ®ã ( thÓ tÝch cña dung dÞch lín h¬n kho¶ng 1000 lÇn so víi
thÓ tÝch cña h¹t than) tíi líp vá n-íc bao quanh h¹t than. Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi ngoµi cã thÓ thùc
hiÖn theo c¬ chÕ chuyÓn khèi do ®èi l-u c-ìng bøc nh- khuÊy trén (c¬ häc, nhiÖt) hoÆc dßng ch¶y.
ChuyÓn khèi do ®èi l-u c-ìng bøc x¶y ra nhanh h¬n nhiÒu lÇn so víi khuÕch t¸n ph©n tö vµ dÔ t¸c
®éng bëi ngo¹i lùc, vÝ dô khuÊy víi tèc ®é nhanh hay bè trÝ dßng ch¶y cã tèc ®é lín.
b)KhuÕch t¸n mµng: Bao quanh h¹t than lµ mét líp n-íc dÝnh b¸m kh¸ chÆt trªn bÒ mÆt than,
kh¸c víi çc ph©n tö níc “tù do” ë ngoµi dung dÞch, çc ph©n tö níc t¹o thµnh líp mµng cã ®é

linh ®éng kÐm h¬n do t-¬ng t¸c víi bÒ mÆt chÊt r¾n ë kho¶ng çch ng¾n. §é dµy cña líp mµng
thay ®æi phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè vÒ b¶n chÊt cña hÖ còng nh- tÝnh chÊt thuû lùc, rÊt khã x¸c
®Þnh chÝnh x¸c, cã ®é lín kho¶ng 10 -4cm. Tèc ®é vËn chuyÓn chÊt qua mµng phô thuéc vµo ®é lín
hÖ sè khuÕch t¸n cña chÊt h÷u c¬ trong m«i tru-êng n-íc (xem 1.2.3 phÇn I), ®é dµy cña líp mµng
vµ kÝch th-íc cña h¹t than. §é dµy cña líp mµng, kÝch th-íc cña h¹t than cµng lín th× tèc ®é
chuyÓn khèi cµng chËm (xem 3.2.2 phÇn I).
c)KhuÕch t¸n trong h¹t: Cßn gäi lµ khuÕch t¸n trong mao qu¶n, tèc ®é khuÕch t¸n bÞ chi phèi
bëi çc yÕu tè gièng nh- khuÕch t¸n cña chÊt h÷u c¬ cã trong n-íc céng thªm yÕu tè t-¬ng t¸c cña
chÊt tan víi chÊt r¾n, v× vËy nã chËm h¬n so víi khuÕch t¸n cña chÝnh chÊt ®ã trong dung dÞch. Çc
yÕu tè cña chÊt hÊp phô lªn dßng khuÕch t¸n trong lµ ®é xèp, hÖ sè lÖch (tortuosity) vµ kÝch th-íc
cña than ho¹t tÝnh. Tèc ®é chuyÓn khèi tØ lÖ nghÞch víi b×nh ph-¬ng cña kÝch th-íc h¹t, ®iÒu ®ã cã
ý nghÜa lµ ®Ó ®¹t ®-îc tr¹ng th¸i c©n b»ng hÊp phô cho mét hÖ cã hai lo¹i kÝch th-íc than d 1, d2
(d2>d1) th× cÇn thêi gian t1 vµ t2 theo tØ lÖ : d2 : d1 = t22 : t12.
KhuÕch t¸n trong h¹t còng cã thÓ x¶y ra theo c¬ chÕ khuÕch t¸n bÒ mÆt, tøc lµ sau khi ®· bÞ
hÊp phô trªn bÒ mÆt than, çc ph©n tö chÊt h÷u c¬ tiÕp tôc dÞch chuyÓn trªn bÒ mÆt chÊt r¾n . Sù
®ãng gãp cña hai dßng khuÕch t¸n: trong mao qu¶n vµ bÒ mÆt lªn dßng khuÕch t¸n tæng cã thÓ x¸c
®Þnh ®-îc theo çc ®iÒu kiÖn vµ m« h×nh kh¸c nhau [40, 41, 109].
d)HÊp phô: Sau khi tiÕp cËn tíi çc t©m hÊp phô vµ bÞ hÊp phô t-¬ng t¸c víi nhau t¹o thµnh
çc liªn kÕt hÊp phô. Giai ®o¹n t¹o liªn kÕt nµy x¶y ra rÊt nhanh ®èi víi qu¸ tr×nh hÊp phô vËt lý,
tr-êng hîp x¶y ra ®èi víi phÇn lín chÊt h÷u c¬ trong n-íc trªn than. NÕu trong qu¸ tr×nh hÊp phô
cã h×nh thµnh liªn kÕt hãa häc th× tèc ®é cña giai ®în nµy cã thÓ chËm h¬n.
Çc b-íc ®éng häc nªu trªn x¶y ra theo tr×nh tù kÕ tiÕp nhau, v× vËy b-íc cã tèc ®é chËm
nhÊt sÏ khèng chÕ tèc ®é cña toµn bé qu¸ tr×nh. Trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, lo¹i bá chÊt h÷u c¬
b»ng than ho¹t tÝnh giai ®o¹n a,d th-êng cã tèc ®é rÊt nhanh, nã kh«ng cã vai trß lín ¶nh h-ëng
®Õn tèc ®é hÊp phô, yÕu tè quyÕt ®Þnh lµ giai ®o¹n khuÕch t¸n mµng vµ khuÕch t¸n trong h¹t. Giai
®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh hÊp phô th-êng bÞ khèng chÕ bëi khuÕch t¸n m¶ng, sau mét thêi gian nhÊt
®Þnh khi mét l-îng chÊt bÞ hÊp phô ®· ®-îc tÝch lòy trong mao qu¶n th× vai trß cña khuÕch t¸n
trong trë nªn quan träng h¬n.
KÝch th-íc ph©n tö chÊt h÷u c¬ vµ kÝch th-íc h¹t than lµ çc yÕu tè ¶nh h-ëng quan träng
®Õn tèc ®é hÊp phô. vÝ dô ®Ó ®¹t ®-îc mét møc ®é c©n b»ng hÊp phô nhÊt ®Þnh ®èi víi çc chÊt cã
ph©n tö l-îng kh¸c nhau trªn than ho¹t tÝnh cã kÝch th-íc kh¸c nhau th× thêi gian cÇn thiÕt cho
tõng tr-êng hîp ®-îc x¸c ®Þnh [40]:
ChÊt khuÕch t¸n kÝch th-íc h¹t than(mm) thêi gian (ngµy)
Dimthyl phenol 2,380 7,70
(PTL 122) 0,595 0,54
0,044 0,01
Rhodamin B 2,380 990
(PTL 423) 0,595 37
0,044 0,2
Axit fulvic 2,380 1840
(PTL 10.000) 0,595 115
0,044 0,7
Axit humic 2,380 5300
(PTL 50.000) 0,595 333

0,044 2,0
Tõ çc sè liÖu nªu trªn cho phÐp nhËn xÐt trong thùc tiÔn c«ng nghÖ çc qu¸ tr×nh hÊp phô
th-êng kÕt thóc ë rÊt xa ®iÓm c©n b»ng v× thêi gian tiÕp xóc gi÷a than víi chÊt h÷u c¬ ng¾n.
Ph-¬ng ph¸p ng¾t ®o¹n (trén than, khuÊy) tiÕn hµnh trong kho¶ng 30 phót, cßn thêi gian tiÕp xóc
cña n-íc víi than trong cét läc Ýt khi v-ît qu¸ 10 phót. §iÒu ®ã ®ång nghÜa víi viÖc kh«ng sö dông
®-îc toµn bé dung l-îng hÊp phô cña than, chØ cã mét phÇn dung l-îng lµ h÷u Ých. Muèn tËn dông
®-îc kh¶ n¨ng hÊp phô ph¶i sö dông than cã kÝch th-íc nhá: kÝch th-íc cµng nhá th× hiÖu suÊt sö
dông (do yÕu tè ®éng häc chi phèi) cµng cao. Tuy vËy kÝch th-íc h¹t còng kh«ng thÓ nhá hay lín
tuú ý, nã ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn tèc ®é ch¶y cña n-íc trong cét (trë lùc dßng ch¶y) hoÆc g©y khã
kh¨n cho giai ®o¹n läc t¸ch than bét ra khái n-íc trong kü thuËt hÊp phô ng¾t ®o¹n.Trong hÖ hÊp
phô nhiÒu cÊu tö cã çc ph©n tö l-îng kh¸c nhau, do thêi gian tiÕp xóc gi÷a chóng víi than b»ng
nhau nªn ngay kÓ c¶ çc ph©n tö chÊt tan cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt mµ cã ph©n tö l-îng lín còng cã
thÓ bÞ gi÷ l¹i Ýt trªn than. V× lý do vÒ khÝa c¹nh ®éng häc ®«i khi ng-êi ta chän çc lo¹i than cã ®é
xèp cao, diÖn tÝch bÒ mÆt thÊp ®Ó xö dông ®Æc biÖt ®Ó hÊp phô çc chÊt cã ph©n tö l-îng lín (mµu),
thay v× than cã dung l-îng lín, diÖn tÝch bÒ mÆt cao nh-ng tèc ®é hÊp phô (khuÕch t¸n) chËm. HÊp
phô ë nhiÖt ®é cao thuËn lîi vÒ mÆt ®éng häc nh-ng l¹i gi¶m dung l-îng hÊp phô.
Ph-¬ng thøc sö dông than trong thùc tÕ
Trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, than ho¹t tÝnh ®-îc dïng theo hai ph-¬ng thøc lµ d¹ng bét
(powdered activated cacbon PAC) vµ d¹ng h¹t (granular activated cacbon GAC). D¹ng than bét
®-îc khuÊy trén víi n-íc sau ®ã läc t¸ch than ra khái n-íc, than h¹t ®-îc s¾p xÕp trong cét läc vµ
cho n-íc cÇn xö lý ch¶y qua.
6.3.1. HÊp phô trªn than bét
MÆc dï hiÖn nay xu h-íng dïng than h¹t lµ phæ biÕn, than bét vÉn cßn ®-îc dïng ë nh÷ng
n¬i mµ qu¸ tr×nh xö lý n-íc kh«ng ®ßi hái liªn tôc, chÊt l-îng n-íc ®Çu vµo biÕn ®éng theo thêi
gian hay do « nhiÔm hãa chÊt. §Æc tr-ng ph©n biÖt gi÷a hai ph-¬ng thøc sö dông than lµ kÝch th-íc
h¹t. Than bét d¹ng th-¬ng m¹i cã kÝch th-íc nhá, 65 - 90% khèi l-îng than lät qua r©y cì 0,044
mm (®é min cña xi m¨ng lµ 0,074mm). §Æc tr-ng vÒ kh¶ n¨ng hÊp phô cña than bét ®-îc çc nhµ
s¶n xuÊt ®¸nh gi¸ th«ng qua çc chØ sè phenol, chØ sè iod hay ®é tÈy mµu. Nh×n chung than bét ®Ó
xö lý n-íc cã chØ sè iod cao, qui ®Þnh cña American Water Work Association lµ chØ sè iod Ýt nhÊt
ph¶i lµ 500.
Qui tr×nh sö dông than bét bao gåm: hßa trén than vµo n-íc cÇn xö lý, t¹o ®iÒu kiÖn cho kh¶
n¨ng tiÕp xóc gi÷a n-íc vµ than ®Òu, tèt, t¸ch than ra khái n-íc b»ng çc biÖn ph¸p keo tô, l¾ng,
läc ®¬n lÎ hay phèi hîp gi÷a çc ph-¬ng ph¸p. LiÒu l-îng than dïng kh¸c nhau tïy thuéc vµo chÊt
l-îng n-íc ®ßi hái sau khi xö lý vµ t¹p chÊt nhiÔm trong ®ã, nã n»m trong kho¶ng tõ vµi cho ®Õn
trªn mét tr¨m g/m3 th«ng dông lµ 25 - 50g/m3. Môc ®Ých chñ yÕu lµ ®Ó khö mïi, vÞ nªn viÖc ®¸nh
gi¸ hiÖu suÊt khö khã kh¨n v× thµnh phÇn g©y ra mïi vÞ kh«ng ph¶i lµ ®¬n chÊt. Hîp chÊt h÷u c¬
chøa clo, trihalometan, chÊt h÷u c¬ dÔ bay h¬i cã kh¶ n¨ng hÊp phô thÊp nªn hiÖu suÊt lo¹i bá
kh«ng cao. §Ó t¨ng c-êng kh¶ n¨ng lo¹i bá hîp chÊt trªn cÇn ph¶i t¨ng liÒu l-îng than sö dông, cã
thÓ tíi 150 - 200g/m3 . Hîp chÊt b¶o vÖ thùc vËt cã kh¶ n¨ng hÊp phô tèt trªn than vµ do nång ®é
cña chóng trong n-íc thÊp nªn kh¶ n¨ng lo¹i bá tèt [110, 111].
§èi víi mét ®¬n chÊt ®· x¸c ®Þnh ®-îc ®-êng ®¼ng nhiÖt hÊp phô th× cã thÓ sö dông sè liÖu
cña nã ®Ó x¸c ®Þnh l-îng than cÇn thiÕt. VÝ dô sè liÖu ®¼ng nhiÖt hÊp phô ®-îc xö lý theo ph-¬ng
tr×nh Freundlich a = K . c 1/n nhËn ®-îc gi¸ trÞ K, 1/n th× cã thÓ tÝnh l-îng than trªn thÓ tÝch n-íc
theo:

m a
= (6-2)
V c0  c
m: khèi l-îng than (g), V lµ thÓ tÝch n-íc (l), c 0 lµ nång ®é chÊt h÷u c¬ ban ®Çu (mg/l) c lµ
nång ®é c©n b»ng (mg/l) øng víi dung l-îng hÊp phô a (mg/g) cña than. VÝ dô mét hîp chÊt h÷u c¬
cã nång ®é ban ®Çu c0 = 50g/l cÇn ph¶i lo¹i bá xuèng cßn c = 5g/l. Gi¸ trÞ K, 1/n tÝnh tõ ®-êng
®¼ng nhiÖt hÊp phô lµ K = 2,6 (mg/g) (l/mg)1/n vµ n = 0,73. Gi¶ thiÕt qu¸ tr×nh hÊp phô ®¹t c©n
b»ng t¹i nång ®é c = 5g/l ta cã : a = k . c 1/n = 2,6 . 0,005 0,73 = 0,054mg/g. Tõ (6-2) tÝnh ®-îc
m/V = 0,83g/l = 830 g/m3. §ã lµ l-îng than tèi thiÓu ®Ó lo¹i bá 45 g/l chÊt h÷u c¬ ®ã.
§èi víi çc t¹p chÊt lêi gi¶i cña bµi to¸n kh«ng ®¬n gi¶n nh- vËy mµ ph¶i x¸c ®Þnh tõ thùc
nghiÖm b»ng ph-¬ng ph¸p so s¸nh gièng nh- viÖc x¸c ®Þnh liÒu l-îng chÊt keo tô cÇn thiÕt. Cïng
mét chÕ ®é thÝ nghiÖm khuÊy, çc mÉu thÝ nghiÖm ®-îc ®-a vµo çc l-îng than kh¸c nhau, x¸c
®Þnh nång ®é t¹p chÊt ban ®Çu vµ sau mét thêi gian nµo ®ã (h÷u c¬ tæng, COD, ®o quang...) so s¸nh
víi chØ tiªu ®Æt sÏ x¸c ®Þnh ®-îc l-îng than cÇn thiÕt.
Thêi gian tiÕp xóc gi÷a than vµ chÊt h÷u c¬ còng lµ yÕu tè quan träng, thêi gian ®Ó ®¹t tíi c©n
b»ng lµ tèt nhÊt tuy ®iÒu ®ã rÊt khã thùc hiÖn. H¹t than nhá, chÊt h÷u c¬ cã ph©n tö l-îng thÊp cÇn
thêi gian hÊp phô ng¾n vµ ng-îc l¹i, çc yÕu tè kh¸c cã ¶nh h-ëng ®Õn tèc ®é hÊp phô lµ nång ®é
ban ®Çu, tèc ®é khuÊy trén vµ sù keo tô cña çc h¹t than. Ph-¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ lµ x¸c ®Þnh tèc
®é hÊp phô b»ng thùc nghiÖm - theo dâi sù suy gi¶m nång ®é cña chÊt cÇn quan t©m theo thêi gian.
¦u ®iÓn cña than bét lµ gi¸ thµnh thiÕt bÞ thÊp, ®¬n gi¶n, dÔ thay ®æi liÒu l-îng cÇn thiÕt khi
chÊt l-îng n-íc biÕn ®éng. Nh-îc ®iÓm cña nã lµ gi¸ thµnh ho¹t ®éng cao, kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i
sinh, kh¶ n¨ng lo¹i bá tæng chÊt h÷u c¬ thÊp vµ kh«ng thÓ lo¹i bá than mét çch triÖt ®Ó ra khái
n-íc.
6.3.2- HÊp phô trong cét
Trong thêi gian gÇn ®©y viÖc sö dông than h¹t trë nªn phæ biÕn do nh÷ng lîi thÕ sau [40]:
- Cét than ho¹t ®éng chÝnh x¸c th× hiÖu suÊt sö dông sÏ cao h¬n so víi than bét v× nång ®é
cña chÊt bÞ hÊp phô cao khi tiÕp xóc víi than. Trong qu¸ tr×nh hÊp phô trªn than bét, nång ®é chÊt
bÞ hÊp phô lu«n gi¶m dÇn vµ tr¹ng th¸i c©n b»ng ®¹t tíi ë vïng nång ®é thÊp. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ
®Ó ®¹t ®-îc cïng hiÖu suÊt lo¹i bá chÊt h÷u c¬ cÇn l-îng than nhá h¬n so víi than bét.
- Sö dông than h¹t cã gi¸ thµnh thiÕt bÞ cao h¬n, tuy nhiªn nã ®-îc bï l¹i bëi gi¸ thµnh tiªu
hao thÊp vµ than h¹t cã thÓ t¸i sinh ®-îc. Sù hao hôt than trong khi sö dông thÊp cho phÐp dïng
than ®¾t tiÒn, chÊt l-îng cao vµ hiÖu qu¶ cuèi cïng lµ kinh tÕ h¬n.
- Than h¹t dÔ sö dông, chØ cÇn cã thiÕt bÞ kiÓm tra vµ dì than ra khái cét khi nã b·o hßa hÊp
phô. Thêi gian sö dông dµi, th-êng tõ 3-12 th¸ng. NÕu than ®-îc sö dông vµo môc ®Ých lµm trong
n-íc th× cÇn cã thiÕt bÞ röa ng-îc.
§Ó cét than ho¹t ®éng h÷u hiÖu cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc tÝnh n¨ng thãat nång ®é chÊt h÷u c¬
ë cuèi cét (®-êng cong thãat, xem thªm 3.2.4 phÇn I). Ban ®Çu than ho¹t ®éng rÊt tèt vµ hiÖu qu¶
gi¶m dÇn vµ ®Õn mét giai ®o¹n nµo ®ã than cÇn ph¶i ho¹t hãa l¹i.
KÝch th-íc cña than h¹t dïng xö lý chÊt h÷u c¬ n»m trong kho¶ng 0,4 - 1,7mm, ®é cao cña
tÇng than th-êng lín h¬n 70cm. Còng t-¬ng tù nh- sö dông than bét, yÕu tè ®éng häc th-êng bÞ
khèng chÕ bëi qu¸ tr×nh khuÕch t¸n trong nªn h¹t cµng nhá, cµng ®Òu cµng tèt. Tuy nhiªn nÕu h¹t
than qu¸ nhá sÏ g©y t¾c dßng ch¶y. Than h¹t cã kÝch th-íc lín lµm t¨ng ®é lín cña tÇng chuyÓn
khèi, gi¶m hiÖu suÊt sö dông than. §Ó n-íc xö lý cã chÊt l-îng tèt, chiÒu cao cña líp than cÇn
ph¶i lín h¬n ®é dµi cña tÇng chuyÓn khèi.

Th«ng sè quan träng nhÊt ®Ó tÝnh to¸n thiÕt kÕ cét hÊp phô lµ thêi gian tiÕp xóc tÝnh theo tÇng
rçng (tØ lÖ gi÷a thÓ tÝch cña khèi than trªn tèc ®é thÓ tÝch cña dßng n-íc). Gi¸ trÞ cña thêi gian tiÕp
xóc tõ 10 phót trë lªn, trung b×nh kho¶ng 20 phót. NÕu chän gi¸ trÞ trªn lµ 10 phót th× khi cã 1m 3
than, tèc ®é dßng n-íc ch¶y qua cét sÏ lµ 6m 3/h. YÕu tè cã liªn quan lµ tèc ®é chÞu t¶i bÒ mÆt (tØ lÖ
gi÷a tèc ®é thÓ tÝch vµ tiÕt diÖn cña cét, gi¸ trÞ cña ®¹i l-îng nµy th-êng n»m trong vïng 7 -
10m3. m-2. h-1.
§-êng cong thãat th-êng ®-îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh hÊp phô trong cét than (xem
3.2.4 phÇn I), nã biÓu diÔn sù phô thuéc cña nång ®é chÊt bÞ hÊp phô ë cuèi cét (®Çu ra) theo thêi
gian, theo thÓ tÝch l-îng n-íc ®· xö lý hoÆc thÓ tÝch n-íc ®· xö lý trªn thÓ tÝch cña tÇng than tøc lµ
thÓ tÝch n-íc ®· ch¶y qua cét chia cho thÓ tÝch cña than (®¬n vÞ b»ng 1). ë giai ®o¹n ®Çu n-íc
®-îc xö lý kh«ng chøa chÊt bÞ hÊp phô, nã ®-îc gi÷ l¹i trong than, dÇn dÇn khi than ®· b·o hßa hÊp
phô th× nång ®é cña nã t¨ng dÇn vµ ®¹t tíi gi¸ trÞ c 0 cña nång ®é ë n-íc ®Çu vµo, cét than khi ®ã hÕt
kh¶ n¨ng hÊp phô vµ cÇn ®-îc thay thÕ (h×nh 31).
C
c0
ct
ThÓ tÝch n-íc V
H×nh 31. §-êng cong thãat cña qu¸ tr×nh hÊp phô trong cét than
Kho¶ng çch trªn trôc hßanh mµ nång ®é chÊt bÞ hÊp phô t¨ng tõ 0 ®Õn c 0 gäi lµ vïng chuyÓn
khèi. ë phÝa sau vïng chuyÓn khèi than ho¹t tÝnh b·o hßa kh¶ n¨ng hÊp phô, nång ®é chÊt bÞ hÊp
phô trong n-íc cã gi¸ trÞ lµ c 0. ë phÝa tríc vïng chuyÓn khèi than vÉn cßn “s¹ch” vµ nång ®é chÊt
bÞ hÊp phô trong n-íc b»ng kh«ng . Trong vïng chuyÓn khèi nång ®é t¨ng dÇn tõ 0 ®Õn c0. V×
n-íc ë ®Çu ra cÇn ph¶i ®¹t mét tiªu chuÈn nång ®é nhÊt ®Þnh nµo ®o, vÝ dô c t, nång ®é chÊt bÞ hÊp
phô ë ®Çu ra kh«ng ®-îc lín h¬n gi¸ trÞ nµy nªn chiÒu dµy cña tÇng than øng víi sù biÕn ®æi gi÷a c t
vµ c0 kh«ng sö dông ®-îc, bÞ l·ng phÝ. §é lín cña tÇng cuyÓn khèi phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè:
®éng häc qu¸ tr×nh hÊp phô nhanh (khuÕch t¸n lín, kÝch th-íc h¹t than nhá nhiÖt ®é cao, lùc t-¬ng
t¸c hÊp phô lín) sÏ lµm gi¶m ®é lín cña tÇng chuyÓn khèi. Tèc ®é dßng ch¶y qu¸ lín hoÆc qu¸
nhá sÏ lµm t¨ng ®é lín cña tÇng nµy do hiÖu øng khuÕch t¸n trong h¹t vµ khuÕch t¸n däc theo dßng
ch¶y. CÊu tróc s¾p xÕp cña tÇng than còng cã ¶nh h-ëng, than cã kÝch th-íc h¹t ®Òu s¾p xÕp trËt
tù còng lµm gi¶m gi¸ trÞ trªn do qu¸ tr×nh khuÕch t¸n xo¸y (eddy diffusion) ®-îc gi¶m thiÓu. ViÖc
tÝnh to¸n c-êng cong thãat kh¸ khã kh¨n do sù phøc t¹p cña qu¸ tr×nh, chØ cã kh¶ n¨ng m« t¶ cho
çc qu¸ tr×nh hÊp phô ®¬n chÊt, hÖ Ýt phøc t¹p, ®èi víi çc hÖ hÊp phô phøc t¹p trong thùc tiÔn nã
®-îc x¸c ®Þnh tõ thùc nghiÖm [40, 109, 110, 113, 114].
Trong n-íc tån t¹i ®ång thêi nhiÒu chÊt bÞ hÊp phô kh¸c nhau c¶ vÒ tÝnh n¨ng ®éng häc,
khuÕch t¸n lÉn kh¶ n¨ng hÊp phô vµ nång ®é, kÓ c¶ çc yÕu tè ngo¹i c¶nh t¸c ®éng lªn chóng (vÝ
dô sù thay ®æi pH, c-êng ®é ion ¶nh h-ëng ®Õn d¹ng tån t¹i axit, baz¬, trung hßa, kh¶ n¨ng ph©n
li...). Trong mét cét hÊp phô chøa than khi dßng n-íc chøa hçn hîp chÊt h÷u c¬ ch¶y qua vÒ
nguyªn t¾c ta sÏ cã mét sè l-îng ®-êng cong thãat b»ng sè l-îng cÊu tö cã kh¶ n¨ng hÊp phô vµ c¶
chÊt kh«ng bÞ hÊp phô (chÊt kh«ng hay Ýt bÞ hÊp phô xuÊt hiÖn rÊt sím, tøc lµ ®é lín cña tÇng
chuyÓn khèi cao). Mçi gi¶i nång ®é cña mét ®¬n chÊt dÞch chuyÓn trong cét víi mét tèc ®é nhÊt
®Þnh phï hîp víi kh¶ n¨ng hÊp phô t-¬ng øng trªn than. ChÊt cã kh¶ n¨ng hÊp phô cao dÞch
chuyÓn chËm, chÊt Ýt kh¶ n¨ng hÊp phô dÞch chuyÓn nhanh ë phÝa tr-íc. Do sù hÊp phô c¹nh tranh,
çc chÊt bÞ hÊp phô m¹nh cã thÓ ®Èy çc chÊt bÞ hÊp phô yÕu ®· ë trong than tr-íc ®ã g©y ra hiÖu

t-îng gi¶i hÊp phô. Trong n-íc ë ®Çu ra v× vËy cã kh¶ n¨ng mét cÊu tö nµo ®ã cã nång ®é cao h¬n
so víi nã ë ®Çu vµo. Than ho¹t tÝnh ho¹t ®éng trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh lµ m«i tr-êng ph¸t
triÓn cña vi sinh vËt, chóng cã thÓ oxy hãa mét sè hîp chÊt h÷u c¬ nh- phenol, axit salixalic,
amoniac hoÆc mét sè chÊt h÷u c¬ kh¸c. Çc chÊt h÷u c¬ cã kh¶ n¨ng sinh huû sau khi ®· bÞ hÊp
phô trªn than nh-ng còng cã thÓ oxy hãa tr-íc khi bÞ hÊp phô bëi çc mµng vi sinh h×nh thµnh trªn
bÒ mÆt h¹t than hay trong çc mao qu¶n lín. Mét sè vi sinh kþ khÝ còng cã thÓ ph¸t triÓn trong ®iÒu
kiÖn thiÕu oxy vµ ph©n huû mét sè hîp chÊt g©y mïi v× thÕ nªn cét hÊp phô lu«n nªn gi÷ ë ®iÒu
kiÖn thãang khÝ, ®Æc biÖt lµ khi cét hÊp phô ho¹t ®éng ë nhiÖt ®é cao thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn cña vi sinh vËt.
Mét trong nh÷ng øng dông cã hiÖu qu¶ nhÊt cña than ho¹t tÝnh lµ khö mïi vµ vÞ cña n-íc,
mét cét hÊp phô cã thÓ ho¹t ®éng tõ 1 ®Õn 5 n¨m. NhiÒu lo¹i chÊt g©y mïi, vÞ ®-îc t×m thÊy víi
hµm l-îng nhá khi chiÕt chóng tõ than mÆc dï hµm l-îng cña chóng ë trong n-ãc kh«ng thÊp nªn
ng-êi ta dù ®o¸n c¬ chÕ lo¹i bá çc thµnh phÇn Êy nh- sau: cét than ho¹t tÝnh cã t¸c dông gi÷ çc
chÊt ®ã l¹i kh«ng cho thãat khái cét theo dßng n-íc. Sau khi ®-îc tÝch lòy trªn bÒ mÆt than sÏ ph¸t
triÓn çc mµng vi sinh cã kh¶ n¨ng ph©n huû mét sè chÊt h÷u c¬. Than dÇn dÇn mÊt kh¶ n¨ng hÊp
phô lµ do çc t©m hÊp phô trªn ®ã bÞ çc chÊt h÷u c¬ kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh huû chiÕm chç vµ
cÇn ®-îc t¸i sinh. Than kÝch th-íc nhá dïng ®Ó khö mïi, vÞ cã thêi gian ho¹t ®éng l©u h¬n, cÇn
thêi gian tiÕp xóc tÝnh theo tÇng rçng lµ 10-15 phót [117].
§Ó lo¹i bá (gi¶m) l-îng h÷u c¬ tÝnh theo cacbon tæng hay çc chÊt h×nh thµnh nªn
trihalomethan cÇn thêi gian tiÕp xóc l©u h¬n, th-êng lµ trªn 20 phót.
§èi víi çc chÊt h÷u c¬ dÔ bay h¬i, chñ yÕu lµ çc hîp chÊt h÷u c¬ chøa clo, cã mÆt trong
çc nguån n-íc ngÇm bÞ « nhiÔm cã thÓ lo¹i bá b»ng ph-¬ng ph¸p sôc khÝ hay hÊp phô trªn than
ho¹t tÝnh hoÆc phèi hîp c¶ hai. Cét than ®-îc sö dông cho mùc tiªu trªn th-êng cã ®é dµy lín, cã
thÓ tíi 2,5 - 3,0m [40] vµ thêi gian tiÕp xóc kh«ng lín (12 -15 phót).
Çc chÊt b¶o vÖ thùc vËt còng cã thÓ lo¹i bá ra khái n-íc qua qu¸ tr×nh hÊp phô trªn than
ho¹t tÝnh, çc hîp chÊt b¶o vÖ thùc vËt cã chøa clo cÇn thêi tiÕp xóc dµi h¬n çc lo¹i kh¸c (trªn 20
phót), çc bÞ hÊp phô thuéc hä ®a vßng th¬m cã kh¶ n¨ng hÊp phô rÊt tèt trªn than nªn tÇng than
kh«ng cÇn dµy vµ thêi gian tiÕp xóc ng¾n [40, 115, 116].
6.4. Mét sè nÐt ®Æc thï kh¸c cña than ho¹t tÝnh
øng dông chÝnh cña than ho¹t tÝnh trong c«ng nghÖ xö lý n-íc, n-íc th¶i lµ hÊp phô çc t¹p
chÊt h÷u c¬, tuy nhiªn do b¶n chÊt bÒ mÆt cña than phøc t¹p, çc chÊt trong n-íc l¹i ®a d¹ng c¶ vÒ
thµnh phÇn t¹p chÊt v« c¬ nªn chóng t¸c ®éng ®Õn tÝnh chÊt cña than vµ qua ®ã lªn kh¶ n¨ng hÊp
phô chÊt h÷u c¬.
Than ho¹t tÝnh lµ mét chÊt khö cã thÓ sö dông ®Ó lo¹i bá mét sè chÊt oxi hãa nh- clo, axit
hypocloric, cloamin, ozon, permanganat, ®ãng vai trß xóc t¸c cho mét sè ph¶n øng oxy hãa nh-
xianua víi oxy t¹o thµnh xianat cïng mét sè ph¶n øng oxy hãa chÊt h÷u c¬. Than ho¹t tÝnh còng cã
kh¶ n¨ng hÊp phô mét sè kim lo¹i nÆng ®Æc biÖt khi nã ®-îc biÕn tÝnh thµnh çc lo¹i than oxy hãa,
qu¸ tr×nh t¹o ra thªm çc nhãm chøc bÒ mÆt.
Ph¶n øng víi oxy. Oxy ph¶n øng víi than trong qu¸ tr×nh ho¹t hãa vµ cÊt gi÷ còng nh- trong
khi xö lý n-íc, chóng t¹o thµnh çc nhãm chøc chøa oxy trªn bÒ mÆt than. Nh÷ng nhãm chøc nµy
(OH, CO, COOH) cã tÝnh axit hoÆc baz¬, chñ yÕu lµ nhãm axit cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc theo ph-¬ng
ph¸p chuÈn ®é víi kiÒm m¹nh [118]. Than ®-îc ho¹t hãa ë nhiÖt ®é cao (h¬n 600 0C) vµ lµm nguéi
trong m«i tr-êng kh«ng cã oxy cã kh¶ n¨ng hÊp phô axit, bÒ mÆt tÝch ®iÖn d-¬ng (than H, high
temperatur cacbon). Than ho¹t hãa ë nhiÖt ®é thÊp (nhá h¬n 500 oC ) trong m«i tr-êng cã oxy

(than L) cã kh¶ n¨ng hÊp phô baz¬ vµ bÒ mÆt tÝch ®iÖn d-¬ng. Than ho¹t hãa trong vïng 500 -
6000C hoÆc ho¹t hãa ë nhiÖt ®é cao nh-ng ®Ó nguéi trong m«i tr-êng cã oxy th× hÊp phô c¶ axit lÉn
baz¬. MËt ®é nhãm axit trªn than ho¹t tÝnh cã thÓ ®¹t tíi 50m®l/g. Than ho¹t tÝnh ph¶n øng víi oxy
hßa tan còng nh- víi çc chÊt oxy hãa kh¸c t¹o ra çc nhãm chøc axit.
Ph¶n øng víi clo ho¹t ®éng. Clo ho¹t ®éng (clo cã hãa trÞ +1) ®-îc sö dông réng r·i ®Ó khö
trïng cho n-íc vµ nã cã thÓ tån t¹i ë d¹ng clo tù do (HOCl, OCl -) hay clo liªn kÕt (cloamin). L-îng
clo d- thõa g©y mïi, mµu khã chÞu vµ tiÒm Èn nguy c¬ t¹o thµnh d¹ng hîp chÊt clo h÷u c¬ ®éc h¹i
cho søc khoÎ. L-îng clo d- cÇn ®-îc gi¶m ®Õn møc cho phÐp, mét trong nh÷ng ph-¬ng ph¸p th«ng
dông lµ dïng than ho¹t tÝnh (d¹ng h¹t) lµm chÊt khö cho qu¸ tr×nh ®ã. Th«ng sè quan träng cña
qu¸ tr×nh lµ sù suy gi¶m nång ®é clo phô thuéc vµo chiÒu cao cña líp than vµ thêi gian tiÕp xóc.
Clo ho¹t ®éng ph¶n øng víi than ho¹t tÝnh vµ t¹o ra s¶n phÈm Cl - vµ H+ lµm gi¶m pH cña
n-íc. C¬ chÕ ph¶n øng theo nhiÒu t¸c gi¶ cã nhiÒu ph-¬ng thøc kh¸c nhau [40]:
- Ph¶n øng trùc tiÕp:
2Cl2 + C*  4HCl + CO2
C* lµ than ho¹t tÝnh, clo tr-íc khi ph¶n øng cã thÓ ®· hÊp phô trªn bÒ mÆt than.
- Than chØ ®ãng vai trß xóc t¸c cho ph¶n øng:
2Cl2 + 2H2O  4HCl + O2 .
- Ph¶n øng trªn çc than t¹o ra nhãm chøc:
HOCl + C*  C*O + H+ + Cl-
- Ph¶n øng trªn çc nhãm chøc bÒ mÆt:
 C - OH + OCl-  COO- + H+ + Cl-
 C - H + OCl-  C = O + H+ + Cl-
Kh¶o s¸t ph¶n øng víi than trong cét cã thÓ quan s¸t thÊy hai giai ®o¹n: trong giai ®o¹n ®Çu
HOCl gi¶m rÊt nhanh bÞ khèng chÕ bëi qu¸ tr×nh khuÕch t¸n t¹o ra çc nhãm chøc cã chøa clo. Giai
®o¹n sau l-îng HOCl mÊt ®i b»ng l-îng Cl - sinh ra phï hîp víi ph¶n øng t¹o ra çc nhãm chøc
C*O.
§éng häc ph¶n øng gi÷a clo vµ than bao gåm hai giai ®o¹n : khuÕch t¸n trong h¹t vµ ph¶n
øng hãa häc, giai ®o¹n chuyÓn khèi qua mµng cã vai trß kh«ng ®¸ng kÓ. Ph¶n øng cña clo víi than
còng x¶y ra theo hai b-íc lµ hÊp phô vµ ph¶n øng trong ®ã giai ®o¹n hÊp phô nhanh h¬n. Trong cét
sù ph©n bè nång ®é cña clo ho¹t ®éng däc theo chiÒu dµy cña líp than cã thÓ m« t¶ qua ph-¬ng
tr×nh thùc nghiÖm Pick:
 c0  K. l
lg   = 0 ,5 (6-3)
 c v
trong ®ã c0 , c lµ nång ®é clo ë ®Çu cét vµ t¹i ®iÓm l. K lµ h»ng sè, v lµ tèc ®é dßng ch¶y.
Thêi gian ho¹t ®éng cña cét than phô thuéc vµo çc yÕu tè: nång ®é clo ë ®Çu vµo, tèc ®é
dßng ch¶y, nhiÖt ®é, pH vµ kÝch th-íc cña h¹t than [91]. pH cã ¶nh h-ëng ®Õn tØ lÖ gi÷a HOCl vµ
OCl-, t¹i pH = 7,5 tØ lÖ gi÷a hai cÊu tö trªn lµ ngang nhau ë vïng pH cao OCl - chiÕm tØ lÖ -u thÕ.
Thùc nghiÖm cho thÊy HOCl ph¶n øng víi than nhanh h¬n lµ OCl - v× thÕ khi pH cao ë ®Çu vµo th×
ph¶n øng hãa häc sÏ x¶y ra ®Òu h¬n däc theo chiÒu dµy cña líp than. Khi m«i tr-êng cã pH thÊp
ph¶n øng x¶y ra nhanh, than ë phÝa ®Çu cét bÞ tiªu hao nhiÒu cho ph¶n øng hãa häc.

NhiÖt ®é cã ¶nh h-ëng lªn c¶ tèc ®é khuÕch t¸n lÉn ph¶n øng hãa häc. Do tèc ®é ph¶n øng
hãa häc chËm vµ n¨ng l-îng ho¹t hãa cao nªn khi t¨ng nhiÖt ®é yÕu tè khuÕch t¸n sÏ ®ãng vai trß
®¸ng kÓ h¬n. ë nhiÖt ®é thÊp do tèc ®é ph¶n øng chËm nªn ph¶n øng x¶y ra ®Òu h¬n däc theo
chiÒu dµy cña tÇng than. Còng t-¬ng tù nh- vËy nång ®é clo ®Çu vµo cµng lín th× møc ®é tiªu hao
than trong cét sÏ ®Òu däc theo chiÒu dµy.
H¹t than cã kÝch th-íc nhá t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph¶n øng ë ®o¹n ®Çu cña cét. Sau mét
thêi gian nhÊt ®Þnh cã thÓ ®¶o than tõ d-íi lªn trªn.
Than ho¹t tÝnh sÏ mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng sau mét thêi gian v× sù t¹o thµnh çc nhãm chøc
bÒ mÆt vµ cã thÓ sÏ t¹o thµnh mµu tan trong n-íc.
Monocloamin ph¶n øng víi than theo hai giai ®o¹n:
C* + NH2Cl + H2O  NH3 + H+ + Cl+ + C*O
vµ : C*O + 2NH2Cl  C* + 2H+ + 2Cl- + H2O + N2
Muèn ®Ó ph¶n øng t¹o thµnh N2 x¶y ra cÇn ph¶i cã mét l-îng tèi thiÓu nhãm chøc bÒ mÆt
*
C O.
Dicloamin ph¶n øng víi than ho¹t tÝnh rÊt nhanh vµ thuËn lîi ë pH < 5,5 t¹o ra nit¬ trùc tiÕp.
2NHCl2 + H2O + C*  N2 + 4H+ + 4Cl- + C*O
C*O còng h×nh thµnh trªn bÒ mÆt gièng nh- ph¶n øng gi÷a than víi clo tù do.
So s¸nh tèc ®é ph¶n øng kÕt qu¶ cho thÊy NHCl 2 > HOCl > OCl- > NH2Cl. Than ho¹t tÝnh
còng ph¶n øng víi nhiÒu chÊt oxy hãa kh¸c nh- clorat, clo dioxit, ozon, hydro peroxit, cromat,
permanganat.
Than ho¹t tÝnh còng cã kh¶ n¨ng hÊp phô mét sè kim lo¹i nÆng nh- ch×, thuû ng©n vµ mét sè
nguyªn tè kh¸c [119, 120].

Phô lôc: b¶ng chuyÓn ®æi ®¬n vÞ hÖ SI vµ hÖ Mü, Anh
HÖ S I HÖ Mü, Anh
Tªn Ký hiÖu Tªn Ký hiÖu ChuyÓn ®æi
§é dµi
milimet mm inch In 1in = 25,40mm
centimet cm inch In 1in = 2,54 cm
met m yard Yd 1yd = 0,91m
met m foot Ft 1ft = 0,30 m
met m inch In 1in = 0,025m
kilomet km mile Mi 1mi = 1,6km
DiÖn tÝch
Centimet cm2 square inch in2 1in2 = 6,45cm2
vu«ng m2 square foot ft2 1 ft2 = 0,091 m2
met vu«ng km2 square mile mi2 1 mi2 = 2,59 km2
kilomet vu«ng
ThÓ tÝch cm3 cubic inch in3 1in3 = 16,3cm3
Centimet khèi m3 cubic foot ft3 1ft3= 0,02 m3
met khèi m3 cubic yard yd3 1yd3= 0,7645m3
met khèi m3 gallon gal 1gal = 0,00378 m3
met khèi l gallon gal 1gal = 3,78 l
lit l cubic foot ft3 1ft3 = 28,32 l
lit l ounce oz 1oz = 0,0296 l
lit (thÓ tÝch, Mü)
Phô lôc : B¶ng chuyÓn ®æi ®¬n vÞ SI vµ hÖ Mü, Anh

HÖ S I HÖ Mü, Anh
Tªn Ký hiÖu Tªn Ký hiÖu ChuyÓn ®æi
Khèi l-îng
gam g ounce Oz 1oz = 28,32 g
gam g pound Lb 1lb = 454,5 g
kilogam kg pound Lb 1lb = 0,454 kg
tÊn(1000kg) t ton(short=2000lb) Ton 1ton(short)=0,90 t
tÊn (1000kg) t ton(long:2240lb) Ton 1ton(long)=1,01t
¸p suÊt
pascal Pa(N/m2) pounds(force) per square inch lbf/in2 1lbf/in2 = 0,68 x104Pa
pascal Pa(N/m2) inches of mercury (600F) in Hg 1inHg = 0,33 x104Pa
pascal Pa(N/m2) inches of water(600F) in H2O 1in H2O = 0,24x104 Pa
kilopascal KPa(kN/ atmosphere(standard) Atm 1 atm = 101,01 kPa

m2 )
bar bar atmosphere(standard) Atm 1 atm = 1,01 bar
N¨ng l-îng
kilojoule kJ British thermal unit Btu 1 Btu =1,05 kJ
joul J kilowatt-hour kWh 1 kWh = 0,35.107J
joul J foot-pound(force) Ft.lbf 1ft.lbf = 01,35J
joul J watt-second Ws 1 Ws =1,0000 J
joul J calorie Cal 1 cal =4,18 J
Lùc
newton N pound force Lbf 1 lbf =4,44 N
NhiÖt ®é
0 0
Celsius C Fahrenheit F 1,80C + 32 = 0F
0 0
Kelvin K Fahrenheit F 1,80K - 459,67 = 0F

KÝch th-íc r©y: Mesh lµ ®¬n vÞ ®o kÝch th-íc cña r©y, lµ sè lç trªn mét ®¬n vÞ inch vu«ng vµ
lµ ®¬n vÞ tiªu chuÈn cña Mü (US - standard).
KÝch th-íc (mm) mesh kÝch th-íc (mm) mesh

4,76 4 0,42 40
4,00 5 0,35 45
3,36 6 0,297 50
2,83 7 0,250 60
2,38 8 0,210 70
2,00 10 0,177 80
1,68 12 0,149 100
1,41 14 0,125 120
1,19 16 0,105 140
1,00 18 0,088 170
0,84 20 0,074 200
0,71 25 0,062 230
0,59 30 0,053 270
0,50 35 0,044 325
TÝnh chÊt vËt lý cña n-íc

0
C Träng Khèi l-îng Modul ®µn §é nhít §é nhít Søc c¨ng ¸p suÊt
l-îng riªng riªng  håi,E/106 ®éng lùc ®éng häc bÒ mÆt  h¬i
 kg/m3 kN/m2  x 103  x 106 N/m Pv kN/m2
kN/m2 N.s/m2 m2/s
0 9,805 999,8 1,98 1,781 1,785 0,0765 0,61
5 9,807 1000,0 2,05 1,518 1,519 0,0749 0,87
10 9,804 999,7 2,10 1,307 1,306 0,0742 1,23
15 9, 798 999,1 2,15 1,139 1,139 0,0735 1,70
20 9, 789 998,2 2,17 1,002 1,003 0,0728 2,34
25 9,777 997,0 2,22 0,890 0,893 0,0720 3,17
30 9,764 995,7 2,25 0,798 0,800 0,0712 4,24
40 9,730 992,2 2,28 0,653 0,658 0,0696 7,38
50 9,689 988,0 2,29 0,547 0,553 0,0679 12,33
60 9,642 983,2 2,28 0,466 0,474 0,0662 19,92
70 5,589 977,8 2,25 0,404 0,413 0,0644 31,16
80 9,530 971,8 2,20 0,354 0,364 0,0626 47,34
90 9,466 965,3 2,14 0,315 0,326 0,0608 70,10
100 9,399 958,4 2,07 0,282 0,294 0,0589 101,33

Tµi liÖu tham kh¶o
W.Stum, J.J. Morgan. Aquatic Chemistry. John Wiley & Sons Inc, New York 1996.
2. P.L. Brezonic. Chemical kinetics and process dynamics in aquatic system. Lewis publ.
Boca Raton- Ann Arbor- London- Tokyo, 1994.
3. W. Jost. Diffusion und chemische Reaktionen in festen Stoffen. Theodor Steinkoff
Dresden, Leipzig 1937.
4. Vert. Dietrich Steinkoff Darmstadt 1957.
5. J. Cranhk. Mathematics of diffusion. Oxford Clarendon Press, 1956.
6. C.N Saterfield. Mass transfer in heterogenous catalysis. New York, 1975.
7. J.C Gidings. Dynamics in chromatography. New York 1965.
8. Yiacoumi, Chi Tien. Kinetics of metal ion adsorption from aqueous solution. Models,
Algorithms and Application. Kluwer Acad. Publ. 1995.
9. W. Jost. Grundlagen der Diffusion Prozesse. Angew. Chem. Vol. 76 (1964) Nr 11, 473-
483.
10. A.E. Scheidegger. Physics of flow through porous media. Acad. Press new York 1957.
11. H.Schilling. Statistische Physik in beispielen. VEB Fachbuch Vaerl. Berlin, Leipzig 1972.
12. R. Bridicka. Grundlagen der physikalischen Chemie. Chem. VEB Deutscher Verl. Wiss.
Berlin 1968.
13. R.B. Bird, W.E. Steward. Transport phenomena. Wiley new York 1960.
14. D.P. Timofejew. Adsorptionskinetik. VEB Deutscher Verl. Grundstoffind, Leipzig 1967.
15. F.A.L. Dullien. Single phase flow through porous media and pore structure, invited
review. J. Chem. Eng. Vol. 10 (1975) 1-34.
16. J.M. Smith. Chemical engineering kinetics. Mc Graw- Hill Book Comp. (2nd ed), 1973.
17. Le Van Cat. Zum Massentransport in verformten Zeolithen. Dissertation, MLU, Halle
1976.
18. F. Wolf, P. Koeing, Le Van Cat. Zum Einflu der Verformung auf die
Makroporenstructur und die Adsorptionseigenschaften synthetischer Molekularsiebe. Chem.
Techn. 30 (1978) 308-310.
19.J.S. Sterret, F.F. Brown.J. AIChE, Vol. 14 (1968) 697.
20.C.N. Satterfield. I&EC process design.Vol. 7(1968) 256-263.
21. P.L. Walker, L.G. Austin, S.P, Nandi. Diffusion of gases in molecular- sieve materials.
Physics and Chemistry of Cacbon, Vol.2 (1965) 257- 371.
22. T. Furusawa, J.M. smith. Diffusivities from dynamic adsorption data. J. AIChE, Vol. 19
(1973) No 2, 401- 403.
23.B.E Conway. Some thermodynamic and kinetic factors in sorption. The solid- gas
interface (Ed.A. Flood). Marcel Dekker Inc, New York 1967, Vol. 2, 691- 727.

24. B.G. Linsen, A.van den Heuvel. Pore structure. Xem{23}, 1025- 1053.
25. R. M. Barrer. Surface and volume flow in porous media . Xem {23} , 557- 609.
26. D.M. Ruthven, K.P. Loughlin. Theory of acitivated diffusion. Can. J. Chem, Vol. 52
(1974) 3523- 3533.
27. D.M. Ruthven, R. I. Derrah. J. Colloid and Interface Sci, Vol. 52 (1975) 397- 404.
28. H.J de Boer. Dynamical character of adsorption, Oxford, Clarendon Press, 2 nd ed (1968).
29. Ya. Gerasimov (ed). Physical chemistry, Vol. 2, Mir Publ. Moscow 1985.
30. G. M. Pannchencov, V.P. Lebedev. Chemical kinetics and catalysis. Mir Publ. Moscow
1976.
31. H.G. Eyring, S.H. Lin. Basic chemical kinetics. Wiley Interscience New York 1980.
32. J. H. Gibbs, C. Cohen. Toward a model for liquid water. The physical chemistry of
aqueous system. Ed. R. L. Kay, 179- 198.
33. K. J. laidler. Chemical kinetics. Mc Graw- Hill, New York 1965.
34. K.W. Kuo. Decoloring duye wastewater with fenton’s reagent. Wat. Res. Vol. 26 (19992)
881- 885.
35. S. H. Lin, C.F. peng. Treatment of textile wastewater by fenton’s reagent. J. Environ. Sci.
Health A 30 (1) (1995) 89- 98.
nd
36. J. M. Smith. Chemical Engineering Kinetics, 2 ed. Mc Graw- Hill Comp, New York
1970.
37. D.0. Hayward, B.M.W. Trapnell. Chemisorption, 2nded.
38. V.V. kafarov. Wasreless Chemical Processing. Mir Publ. Moscow 1985.
39. O. Levenspiel. Chemical reaction engineering, 2 nded.
40. H. Sontheimer, J.C. Critenden, R.S. Summers. Activated cacbon for water treatment.
DVGW- Forxchungsstelle, Engler- Bunte Institut Karsruhe, 1988.
41. W.C. Van Lier. Mass transfer to activated cacbon in aqueous solutions. Utrecht 1989.
42. Standard methods for the examination of water and wastewater, 17 thed (1989). Am.
Public Health Assoc. Washington D.C.
43. J.Laurence. Humic acid and related substances in the environment, Chapt. 9, in Anlysis
of trace organics in the aquatic environment. Ed. B.K. Afghan, A.S.Y. Chan, CRS Press, Boca
Raton, Florida 1989.
44. R. F. Christman, E.T. Gjessing. Terrestrial and aquatic substances.Ann Arbor Scxience,
Ann Arbor, MI 1983.
45. M. Schnitzer, S.V. Khan. Humic substances in the environment. Marcel Dekker, New
York 1972.
46. F.WW. Pontius. Water quality and treatment. Mc Graw- Hill, Inc, New York 1990.
47. H. Roques. Chemical water treatment, principles and practice. VCH- Publ. 1996.
48. J.P. Hunt. Metal ion in aqueous solution. Benjamin Inc, New York 1963.
49. EP- A1- 0383736. Process for preparation of polyaluminum compounds, 1990.

50. B.A. Dempsey, H. Sheu. Polyaluminum chloride and alum coagulation of clay fulvic acid
suspension. J. AWWA, Vol. 77(1985), No 5, 74-80.
51. EP-B1-0062016. An aluminmum chloride composition and a method for its manufacture,
3-1982.
52. EP-B1-0181847. A process of producing agent, 10- 1985.
53. H. Tamura, N. Katayama. Modeling of ion exchange reaction with the Frumkin isotherm.
Environ. Sci. Technol. Vol. 30 (1996) 1198- 1204.
54. D. Dzombak, R.J. Hudson, Ion exchange: The contribution of diffuse layer sorption and
surface complexation. In Aquatic Chemistry. Ed. C.P. huang. Washington D.C, 1985.
55. Grubner, P. Jiru, M. Ralek. Molekulariebe. VEB Deutscher Verl. Der Wissensch. Berlin
1968.
56. F. Helfferich. Ion exchange. Mc Graw- Hill comp. New York 1962.
57. B.A. Bolto, L. Pawlowski. Wasterwater treatment by ion exchange. E&F.N. Spon ltd,
USA 1987.
58. T.V. Arden. Water purification by ion exchange. Butterworth London, 1968.
59.S. Voyutsky. Colloid Chemistry. Mir Publ. Moscow 1978.
60. C.R. O’s Melia. Coagulation and flocculation, in physicochemical process for water
quality control (ed. W.J. Weber. Jr), Wiley- interscience New York 1972.
61.H.H. Hahn, W. Stum. Coagulation by Al (III), in adsorption from aqueous solution, (Ed,
R.F. Gould). American Chemical Society 1968.
62. J.E. Cruver. Membrane process, {{60}} p 307.
63. M. Mulder. Basic principle of membrance techonology. Kluwer Aca, Publ. Dordrech-
Boston- London, 1991.
64. B.N. Laskorin, N.M.Smirnova, M.N. Gantman. Ionenaustaicher- Membranen und ihre
Anwendung.Akad. Verl. Berlin 1966.
65. V. Rohman, H. Sontheimer. Nitrat im Grundwasser. DVGW Forschungssetelle Engler-
Bunte- Insts, Karlsruhe 1985.
66. R.E. kesting. Synthetic polymeic membranes. John Wiley, New York 1985.
67. N.F. Gray. Drinking water quality. Problems and solutions. John Wiley & Sons.
Zchichester 1994.
68. K.W. Ellis. Surface water polution and its controls. Macmillan Press Ltd. Great Britain
1993.
69. DVWK Merkblaetter zur Wasserwirthchaft, 227/ 1993. Vol. 1,2,,3. Verl. Paul Parey
Hamburg- Berlin 1993.
70. WHO Guidelines for drinking water quality. Vol. 1. Rrecomendation geneva 1993.
71. T. Sekine. Tiªu chuÈn chÊt l-îng dïng cho ph©n tÝch n-íc m¸y ë NhËt B¶n, Héi th¶o
quèc gia “ ChÊt lîng vµ kiÓm so¸t chÊt lîng níc”. Hµ Néi 4- 1997.
72. TuyÓn tËp b¸o ço khoa häc: tµi nguyªn n-íc d-íi ®Êt phôc vô ch-¬ng tr×nh cung cÊp
n-íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr-êng. Héi th¶o quèc gia, Hµ Néi 25.11.1997.

73. E.H. Hofkes. Small community water supplies. John Wiley & Sons, New York 1987.
74. G. Nikoladze, D. Mints, A. Kastalsky. Water treatment for lublic and inductrial supply.
Mir Publ. Moscow 1989.
75.W. Fresenius, W. Schneider. Wastewater Technology. Springer Verl. Berlin Heidenberg,
1989.
76. G. Tchobanoglous, F. L. Burton. Watstewater engineering Treatment, disposal and reuse.
Mc Graw- Hill Inc, New york 1991.
77. Water treatment handbook. Vol.1. Degre’mont, 6 edition. Lavoisier Publ. 1991.
78. Lª V¨n Çt, Ph¹m Hång H¶i, NguyÔn Xu©n Nguyªn. Nghiªn cøu so s¸nh tÝnh n¨ng keo
tô n-íc mÆt cña phen nh«m vµ PAC. TuyÓn tËp b¸o ço toµn v¨n héi nghÞ khoa häc toµn quèc lÇn
thø hai. Héi kü thuËt c«ng nghÖ hãa häc. Hµ Néi 14.5.1997, trang 211- 221.
79. TrÇn ThÞ Hång, Ph¹m Hång H¶i, NguyÔn Xu©n Nguyªn, Lª V¨n Çt. Mét sè kÕt qu¶ øng
dông lo¹i chÊt keo tô míi trong xö lý n-íc s«ng Hång. Xem {78} trang 241- 246.
80. Lª V¨n Çt, Ph¹m Hïng ViÖt, cao ThÕ Hµ, NguyÔn DiÔm Trang. C¶i thiÖn chÊt l-îng
n-íc sinh ho¹t n«ng th«n b»ng c«ng nghÖ keo tô vµ khö trïng. Héi th¶o khoa häc quèc gia: hãa
häc vµ c«ng nghÖ hãa häc víi ch-¬ng tr×nh n-íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr-êng. Hµ Néi 7/1998, tr
156- 161.
81. J. E. gregor, E. fenton. Interaction of calcium and aluminum ion with alginat. Wat Res.
Vol. 30 (1996) No 6, 1319- 1324.
82. M. C. Koether, J. E. Deutchman. Low cost polymeic coagulant. J. Environ. Eng. Vol. 123
(1997) No 9, 859- 864.
83. Waste treatment with polyelectrolytes. Collection of Patents, Noys data coopertaion. USA
1972.
84. C. Huang, Y. Chen. Coagulation of colloidal particles in water by chitosan. J. Chem.
Tech. Biotechnol. Vol. 66 (1996) 227- 232.
85. E. H. Hofkes. Small community water supplies. John Wiley & Sons. Chichester, New
York 1987.
86. P.B. Merkle, W.R. Knocke. Method for coating filter media with systhetic managanes
oxide, J. Environ. Eng. Vol. 123, No 3(1997) 642- 649.
87. P.B. Merkle, P.E. Daniel. Dyniel. Dynamic model for soluble Mn 2= removal by oxide
coated filter media. J. Environ. Eng. Vol. 123, No 3 (1997) 650- 658.
88. M.S. Dortch, D. E. hamlin- Tillman. Disappearance of reduced managanese in reservoir
tailwaters. J. Environ. Eng, Vol 121, No 4(1995) 287- 297.
89. B.M. Coffey, D. L. Gallagher. Modeling soluble manganese removal by oxide coated
filter media. J. Environ. Eng, Vol 119, No 4(1993) 679- 694.
90. Water treatment handbook. Vol. 2. Degre’mont 6-ed. 1991.
91. V.L. Snoeyink, M. T. Suidan. Dechlorination by activated cacbon and other reducing
agents. In “ Disinfection water and wastewater” ed. J. D. Johnson. Ann Arbor Sci. Mich. 1975,
Chapt. 16.
92. A. papadopoulos, E.G. Kapentanios. Studies on the use of clinoptilolite for ammania
removal from leachates.J Environ. Sci. Health A 31 (1) (1996) 211- 220.

93.M. Hodi, K. Polyak removal of pollutants from drinking water by combined ion exchange
and adsorption methods. Environ. Intern. Vol. 21 (1995), No 3, 325- 331.
94. Sh. H. Lin, Ch. L. Wu. Removal of nitrogeneous coumpounds from aqueous solution by
ozonation and ion exchange. Wat. Res. Vol. 30 (1996) No 8, 1851- 1857.
95. Ph¹m ThÞ Thuû. Qu¸ tr×nh khö nitrit trong n-íc sinh ho¹t b»ng ph-¬ng ph¸p oxy hãa häc
víi chÊt oxy hãa lµ hîp chÊt clo. LuËn v¨n tèt nghiÖp. Hµ Néi 1998.
96. H. Carlsson, H. Aspegern, N. Lee. Calcium photphate precipitation in biological
photphous removal system. Wat. Res. Vol. 31 (1997), No 5, 1047- 1055.
97. K. Fytianos, E. Voudrias. Removal of photphate from aqueous and wastewater samples
using aluminum salts. J. Environ. Sci. Health A3 (1996), No. 10, 2621- 2634.
98. E. Galarneau, R. Gehr. Photphous removal from wastewater. Experimantal and
theoretical support for altenative mechanism. Wat. Res. Vol. 31 (1997) No. 2, 328- 338.
99. H. Popel. Photphate adsorption in flocculation process of aluminum sulfate and
polyaluminnum silicate sulafate. Wat. Res. Vol. 31 (1997) No. 8, 1939- 1946.
100. W. Yao, F. J. Millero. Adsorption of photphate on manganese dioxide in seawater.
Environ. Sci. technol. Vol. 30 (1996), No 2, 536- 541.
101. G. C. White. Handbook of chlorination. Van Nostrand Reinhold Comp., New York
1972.
102. L.A. Rossman, R.M. Clark. Modeling chlorine residuals in drinking water distribution
system. J. Envir. Eng. Vol. 120 (1994) No.4, 803-820.
103. L.A. Rossman, J. G. Uber, W. M. Gryman. Modeling disinfectant residuals in drinking
water storage tanks. J. Envir. Eng. Vol. 121 (1995), No. 10, 752- 755.
104. W.J. Weber, H.S. Posselt. Disinfection, xem {{60}}. Chapt.9.
105. R. G. Rice. Inovative application of ozone in water and wastewater treatment, in:
Inovation in the water and wastewater field. Ed. E.A. Glysson, D.E. Swan, E.J. Way. Butterworth
Publ. Boston. Lodon 1984, Chapt.6.
106. E.W.J. Diaper. Disinfection of water and wastewater using oznoe. In Disinfection water
and wastewater. Ed.J.D. Johnson. Ann Arbor Science, USA 1975. Chapt.11.
107. fresenuis consult GmbH. Vergleichende Studie zur Trinkwasser- desinfecktion in
Entwicklungaendern. Deutsche Gesellschaft fuer Technische Zusammenarbeit GmbH, Eschborn
1995.
108. S.N. Mahmood. Microbial evaluation of silver coated/ impregnated sand for purification
for purification of contaminated water. Environ. Techn. Vol. 14 (1993) 151-157.
109. J.C. Crittenden, D.W. Hand. Prediction of GAC performance using rapid small- scale
collumn tests. AWWA West Quincy Avenue, 1989.
110. J.E. Singley, B.A. beaudet. Use of powdered activated cacbon for removal of specific
organic compounds. Sem. Proc. Controlling organics in drinking water, AWWA Ann. Conf. San
Francisco. Calif. 1979.
111. N.P. Thacker. M.W. Vaidya. Removal technology for pesticide contaminants in potable
water. J. Environ. Sci. Health B 32 (1997), No. 4, 483- 496.
112. S. Smisek. Active cacbon. Elsevier Publ. Amsterdam- Arague 1970.

113. A. Wolborska, P. Pulstenic. A simplified method for determination of break through

time of an adsorbent layer. Wat, Res. Vol. 30 (1996) No.11, 2643- 2650.
114. S.Keerthinarayana, M. Bandyopadhyay. Sorption and desorption of lindan by wood
charcoal in fixed bed reactor. J. Environ. Sci. health. B32 (1997), No %, 701- 727.
115. S. keerthinarayana, M. Bandyopadhyay. Diffusion mechanism of liandan into wood
charcoal. J. Environ. Sci. health. B32 (1997), No.%, 673-700.
116. E.E. Hargescheimer, S.B. Watson. Drinking water treatment for taste and order control.
Wat. Res. Vol. 30 (1996), No. 6, 1423- 1430.
117.J.S. Mattson, H.B. Mark. Activated cacbon: surface chemistry and adsorption from
solution. Marcel Dekkler Inc. New York 1971.
118. B. E. Reed, J. Robertson, M. Jamil. Regeneration of granular acitvated cacbon columns
used for removal of lead. J. Environ. Eng. Vol. 121 (1995) No.9, 653- 662.
119. M. Jamil. Removal of Pb and phenol in granular acitvated cacbon columns. Proc. 26 th.
Mid. Atlantic Ind. Waste Conf. Newark, 1994, 259- 264.
120. E. Wickins, Q. Yang. Comparision of heavy metal removal effciency of biosorbents and
granulated cacbons. J. Environ. Sci. Health A 31 (1996), No. 9, 2111- 2128.
®Ò c

®Ò c-¬ng
1. Tªn s¸ch: C¬ së hãa häc vµ kü thuËt xö lý n-íc.

2. T¸c gi¶: Lª v¨n çt
3. Dung l-îng s¸ch: kho¶ng 500 trang khæ A4.
4. §èi t-îng sö dông s¸ch: sinh viªn chuyªn ngµnh hãa n¨m cuèi, çn bé nghiªn cøu, cao
häc, nghiªn cøu sinh cã liªn quan ®Õn lÜnh vùc xö lý n-íc cÊp, n-íc th¶i. Çn bé qu¶n lý vÒ «
nhiÔm m«i tr-êng n-íc.
5. Néi dung: Cuèn s¸ch chia lµm 3 néi dung chÝnh.
a. C¬ së hãa häc, hãa lý liªn quan ®Õn kü thuËt xö lý n-íc.
b. çc ®éc tè, ®Æc tr-ng hãa häc, tiªu chuÈn chÊt l-îng n-íc, n-íc th¶i. Çc ®Æc tr-ng vÒ chÊt
l-îng cña çc nguån n-íc ë thÕ giíi vµ ë ViÖt nam.
c. çc kü thuËt xö lý n-íc ®Æc tr-ng cho n-íc mÆt, n-íc ngÇm cho sinh ho¹t vµ çc môc ®Ých
sö dungk kh¸c trong c«ng nghiÖp: keo tô, l¾ng, läc, b·o hßa khÝ, khö s¾t, mangan, ®é cøng,
amoniac, trao ®æi ion, lo¹i bá chÊt h÷u c¬, khö trïng.
d. B¶ng chuyÓn ®æi çc th«ng sè hay sö dông tõ hÖ SI sang hÖ Anh Mü vµ môc lôc tra cøu
theo néi dung.


SACH Hap Phu Va Trao Doi Ion Le Van Cat PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SACH Hap Phu Va Trao Doi Ion Le Van Cat PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HÊp phô vµ trao ®æi ion PGS.

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 1

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 2

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 3

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 4

1- Qu¸ tr×nh chuyÓn khèi

Gia tèc ¸p suÊt ngo¹i lùc lùc tr-ît

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 5

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 6

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 7

vµ khi ®ã biÓu thøc (1-4) trë thµnh:

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 8

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 9

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 10

1.2.1- KhuÕch t¸n trong pha khÝ

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 11

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 12

0,0043. T 1,5 (1 / M  1 / M 2 ) 0,5

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 13

Trong ®ã r lµ b¸n kÝnh, Vx lµ thÓ tÝch xèp, S lµ diÖn tÝch bÒ mÆt.

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 14

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 15

So s¸nh gi÷a (1-33) vµ (1-43) nhËt thÊy q=1/ i.

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 16

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 17

D: h»ng sè Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é.

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 18

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 19

ChÊt khuÕch t¸n T0(K) D1.105(cm2.s-1)

2- §éng häc ph¶n øng hãa häc

2.1- §éng häc h×nh thøc

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 20

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 21

Cho ph¶n øng hãa häc:

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 22

2.1.3- Ph¶n øng bËc ba kh«ng thuËn nghÞch

Tr-êng hîp ®¬n gi¶n h¬n lµ ph¶n øng 3A  s¶n phÈm

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 23

2.1.4- Ph¶n øng bËc kh«ng kh«ng thuËn nghÞch

TÝch ph©n (2-18):

[A]0 - [A] = k0t (2-19)

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 24

vµ tÝch ph©n (2-25) nhËn ®-îc

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 25

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 26

2.1.7- Ph¶n øng song song

vµ [A] = A0exp(-ki.t) (2-38)

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 27

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 28

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 29

(I) (II) (III)

H×nh2. S¬ ®å ph¶n øng A+B AB trong n-íc

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 30

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 31

Tæng 2A2+ + B+  2A+ + B3+

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 32

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 33

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 34

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 35

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 36

1 [ B]0 ([ A]0  [C])

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 37

Phßng Hãa M«i Tr-êng – ViÖn Hãa Häc 38