5

1. Sudbina u izgnanstvu
Leon Davidovič Trocki, nakon jednogodišnjeg boravka u progonstvu u Kazastanu, u januaru
1929. godine bio je prebačen u Tursku.

U Turskoj je Trocki napisao ogromnu Istoriju ruske revolucije.. Ta knjiga je, između ostalog, imala
za cilj pokazivanje da je istorija u potpunosti dokazala pravilnost njegovih (Trockog) predviđanja,
a posebno je potvrdila njegovu ideju „permanentne revolucije“, tj. ideju da demokratska
revolucija mora trajno prerasti u fazu diktature proletarijata i da može pobijediti samo u toj
formi.

Istovremeno je znatan dio svoje neiscrpne energije Trocki posvetio organizovanju pristalica u
drugim zemljama. Tu i tamo postojale su malobrojne grupice komunističkih disidenata i one su,
prema njegovoj zamisli, trebale postati klica regeneracije Kominterne te da istinski povrate
bolješvički i lenjinovski duh u komunističkom pokretu. Te grupice uzele su ime Međunarodna
lijeva opozicija, koja je djelovala od 1930. godine i smatrale se frakcijom Komineterne (što je,
naravno, bila čisto ideološka fikcija, jer su trockisti iz Kominterne bili bezuslovno isključeni, dok
se u Rusiji većina njih već nalazila po logorima i zatvorima). Za vrijeme boravka Trockog u
Kopenhagenu, u novembru 1932. godine, održan je tamo sastanak trockista iz nekoliko zemalja,
a zatim je održan još jedan nekoliko mjeseci u Parizu. Tokom nekoliko godina Trocki se odlučno
suprostavljao stvaranju IV internacionale, smatrajući da staljinizam, budući da nema nikakve
društvene podloge, mora ubrzo propasti, dok će njegovi jedini mogući i prirodni nasljednici biti
istinski „boljševici-lenjinisti“, koji će preporoditi Kominternu.

Koncem 1932. godine Trocki je formulisao principe djelovanja i ideologije Lijeve međunarodne
opozicije u 11 tačaka: 1) priznavanje nezavisnosti proleterske partije; 2) priznavanje
međunarodnog, dakle, permanentnog karaktera revolucije; 3) priznavanje da je Sovjetski Savez,
pored „birokratske degeneracije“, i dalje radnička država; 4) osuda staljinističke politike; 5)
priznavanje nužnosti rada komunista u masovnim organizacijama, naročito u sindikatima; 6)
odbacivanje formule „demokratska diktatura proletarijata i seljaštva“ i mogućnosti mirnog
prerastanja takve diktature u diktaturu proletarijata; 7) nužnost prelaznih parola u borbi za
diktaturu proletarijata tamo gdje se treba boriti protiv feudalnog poretka, nacionalnog
ugnjetavanja ili fašizma; 8) politika ujedinjenog fronta s masovnim organizacijama, takođe sa
socijaldemokratijom, ali ne u „oportunističkoj“ formi; 9) odbacivanje staljnističke teorije

1
socijalfašizma; 10) razlikovati u komunizmu marksista, centra i desnice, s pretpostavkom da je
savez s desnicom protiv centra (tj. staljinista) isključen i da treba podržati centrumaše protiv
klasnog neprijatelja; 11) priznavanje unutarpartijske demokratije.

Tokom prvih godina nakon progonstva Trocki se zavaravao da opozicija u Rusiji reprezentuje
ogromnu političku snagu, da vlast staljinovske birokratije sve više postaje nesigurna, da se u
ruskoj Partiji iz dana u dan kristalizuju suprotne snage: pristalice „Thermidora“, tj. kapitalističke
restauracije, s jedne strane, i istinski boljševici, s druge; u bezizlaznom položaju između tih dveju
snaga birokratija će se morati obratiti „ljevici“ za pomoć, ako sovjetski sistem uopšte treba da se
održi.

Bilo je sasvim očigledno da sanja kako će ga jednog dana, u trenutku krize, Staljin zamoliti za
pomoć, a tada će on, Trocki, postavljati uslove. Međutim, bila su to samo maštanja; Staljin i
njegovi pomoćnici nijesu nikad imali ni najmanju namjeru da se pomire s trockistima, niti su u
bilo kojim uslovima namjeravali da ih mole za usluge.

U času objavljivanja „novog kursa“ ubrzane industrijalizacije i kolektivizacije znantna većina vođa
opozicije u Rusiji kapitulirala je pred Staljinom, priznajući da je on prihvatio njihove parole.

Trocki je neprestano i nepokolebljivo mislio da opozicija izražava autentične proleterske snage

nasuprot vladajućoj birokratiji, koja je lišena socijalnih osnova; zato opozicija mora pobijediti, a
prolazni porazi i progoni ne mogu je uništiti: samo klasa istorijski osuđena na propast, pisao je,
može biti uništena represijama, ali nikad – „istorijski napredna“ klasa.

Istina je da je Staljin neprestano doprinosio buđenju nade Trockog i jačanju njegove vjere u
ogromni potencijal opozicije. Uzastopne kampanje protiv „trockizma“, uzastopni procesi i sudska
ubistva mogli su na posmatrača sa strane ostaviti dojam da je „trockizam“ i dalje velika i
zlokobna snaga. U suštiini, Staljin je opsesivno mrzio Trockog i skovao je od „trockizma“ simbol
univerzalnog zla, koji je služio tome da žigoše najrazličitije stvarne i aktualne protivnike ili
prosto-naprosto ljude koje je iz bilo kakvih razloga htio uništiti. Otuda je stvorio amalgam kao
što je „trockističko-desničarski blok“ i naljepljivao ime Trockog na sve ono sa čim se aktualno
borio; „trockističko-fašistički“, „trockističko-desničarski“, „trockističko-imperijalistički“,
„trockističko-cionistički“ – bili su pridjevi koji su se tokom cijele staljinističke epohe pojavljivali u
uzastopnim kamapanjama.

Lijeva međunarodna opozicija, a zatim IV internacionala na političkoj sceni nisu značile ništa.

2
Međutim, sam Trocki je doprinio tome da su ga njegove pristalice, prije svega intelektualci,
napuštali ranije ili kasnije. Tražio je od njih apsolutnu poslušnost, i nije podnosio da mu se
protivrječi u bilo kom pitanju. Najčešći razlog tih dezertiranja bilo je – osim ličnih sporova,
apodiktičkih manira vođe, njegove zaprepašćujuće vjere u vlastito sveznanje – pitanje odnosa
prema Sovjetskom Savezu; da je Sovjetski Savez i dalje država diktature proletarijata, iako
birokratski nametnuta, da birokratija nije klasa, nego samo parazit izrastao na zdravom tijelu
socijalizma – bila je to dogma od koje trockist nije smio odstupati i koja je uglavnom izazivala
sporove i cijepanje.

Zbog toga su ga svi istaknuti intelaktualci vremenom napustili: to je učinio Suvarin u Francuskoj
zatim Viktor Serž, Istmen, kasnije Huk, Šahtman i Bernem u SAD. S njim je takođe prekinuo
čuveni slikar Diego Rivera čiji je bio gost u Meksiku. Doktrinarna krutost karakteristična za
trockističke grupe stalno je u njima izazivala cijepanja i bila jedan od uzroka zbog kojeg taj
pokret nikad nije postao politička snaga. A Trocki, kada bi bilo ko ukazivao na potpunu jalovost
njegovih napora, vazda je imao jedan te isti odgovor: Lenjin je 1914. godine takođe bio gotovo
potpuno usamljen, a tri godine kasnije pojavio se kao vođa revoluciju. Riječju, ako je Lenjin u
tome uspio, onda će i on, Trocki, uspjeti, jer i on na isti način izražava duboke tendencije
istorijskog razvoja.

U ljeto 1935. godine uspio je da pređe u Norvešku, gdje je, između ostalih, napisao možda
načitaniju svoju knjigu: Izdana revolucija; to je bila opšta analiza sovjetskog sistema, njegove
degeneracije i njegovih perspektiva, zajedno s pozivom na revolucionarno obaranje staljinističke
birokratije.

Trocki je živio u Meksiku preko tri i pol godine. Agent sovjetske policije koji je uspio da dođe do
njegove kuće ubio ga je 20. avgusta 1940. godine. Sin Trockog, koji je u Parizu radio istu stvar,
nestao je 1938. godine, vjerovatno otrovan od strane sovjetskih agenata. Drugi sin, koji je ostao
u Rusiji i nije se nikad bavio nikakvom političkom djelatnošću, nestao je u staljinističkim
zatvorima. Kćerka Trockog izvršila je samobuistvo u Njemačkoj 1933. godine.

2. Analiza sovjetskog sistema, birokratije i „Thermidora“

Sve analize Trockog zasnivaju se na uvjerenju da su njegova vlastita (i Lenjinova) politika
konstantno bile pravilne, da je teorija permanentne revolucije bila izvanredno dobro potvrđena
iskustvom, a ideja socijalizma u jednoj zemlji je pogibeljna greška. U članku Tri koncepcije ruske
revolucije (1939) on je izložio sljedeću shemu: ruski narodnjaci su vjerovali da Rusija može

3
zaobići kapitalizam; menjševici su smatrali da ruska revolucija ne može imati drugog karaktera
do buržoaskog i otuda pitanje diktature proletarijata uopšte ne dolazi u obzir u ovoj istorijskoj
etapi. A Lenjin je istakao parolu demokratske diktature proletarijata i seljaštva nadajući se da će
revolucija izvršena pod tom parolom postati impuls za socijalistički prevrat na Zapadu, što
omogućava brzi prelazak u socijalizam u Rusiji. Sam Trocki stao je na stanovište da program
demokratske revolucije može pobijediti samo u formi diktature proletarijata, ali da takva
diktatura može ostati samo ako se revolucionarni proces prenese na Zapadnu Evropu.

Tokom prvih nekoliko godina svoje izgnaničke djelatnosti Trocki je tvrdio da Staljinova grupa
zauzima „centrističku“ poziciju u političkom ruskom spektru i da glavna opasnost za revoluciju
jeste „desnica“ (tada utjelovljenja u grupi Buharina) kao i kontrarevolucionarni elementi koji
prijete „thermidorskim prevratom“, to jest restauracijom kapitalizma. Zato je obećavao pomoć
staljinistima u borbi s kontrarevolucijom. Staljin je, po njegovom mišljenju, učinio desnici mnogo
ustupaka, a rezultat toga mogli su se, pored ostalog, posmatrati na procesu tzv. industrijskoj
partiji i menjševika; ti procesi su, prema Trockom, pokazali da su saboteri i neprijatelji naroda
zauzeli najviše položaje u organima privrednog planiranja i namjerno kočili industrijalizaciju
(Trocki je bezrezervno vjerovao u krivicu optuženih i ni za trenutak nije pomišljao da je proces
protiv tzv. Prompratije (Industrijska partija), a zatim menjševika od početka do kraja fabrikacija
policije; posumnjao je tek nekoliko godina kasnije, kada je na veliki procesima dokazano,
jednako neospornim dokazima, podlo rovarenje samog Trockog i njegovih prijatelja).
Istovremeno, Trocki je pisao o „bonapartizmu“ u staljinističkom režimu. Međutim, 1935. godine
primijetio je da je poslije francuske revolucije najprije došao „Thermidor“, a Napoleon tek
potom. Došao je tada do zaključka da je u Rusiji redoslijed morao biti isti, da dakle, čim imamo
Bonapartu, „Thermidor“ se već morao dogoditi.

Birokratija nije društvena klasa, nego kasta koja je politički razvlastila proletarijat i uvela brutalni
despotizam; samo njeno postojanje u sadašnjem obliku, zavisno je, međutim, od sistema
državnog vlasništva, zato birokratija mora braniti tu najveću tekovinu Oktobra, i ona to na svoj
način i čini; samim tim proleteri cijelog svijeta imaju obavezu da bezuslovno brane Sovjetski
Savez, kao glavni oslonac svjetske revolucije, boreći se istovremeno protiv staljinističke
degeneracije. Godine 1936. Trocki je došao do uvjerenja da je nemoguće uništiti staljinizam
preko reformi i unutrašnjih presija, zato je neophodna revolucija koja će nasiljem ukloniti
uzurpatore. Ta revolucija neće promijeniti sistem vlasništva, i zato ona neće ni biti socijalna
revolucija, nego politička. Avangarda proletarijata, koja kultiviše tradiciju istinskog boljševizma,
koji je Staljin uništio, izvršiće to djelo.

4
Trocki je višestruko nastojao objasniti koji su zapravo uzroci učinili da je politička vlast
proletarijata bila uništena, a birokratija preuzela vlast i uvela totalitarni sistem vladavine. Njegova
objašnjenja, sastavljena iz raznih članaka i knjiga, nijesu koherentna. Ponekad je tvrdio da je
glavni uzrok degeneracije bilo zakašnjenje svjetske revolucije; zapadnoevropski proletarijat nije
se u pravo vrijeme prihvatio svoje istorijske misije. S druge strane, jednako često je svaljivao
krivicu na birokratsku vlast za poraz evropske revolcuije.

Trebalo bi na toj osnovi očekivati da će likvidacija kulaka i forsirana industrijalizacija u godinama

prvog petogodišnjeg plana doprinijeti barem slabljenju, ako ne uništenju birokratske vlasti.

Umor proletarijata poslije građanskog rata, razbijanje mnogih iluzija koje su ljudi gajili u
herojskoj etapi revolucije kao i porazi međunarodne revolucije u Njemačkoj, Bugarskog i Estoniji
i, najzad, izdaja kakvu je učinila birokratija prema kineskom i britanskom proletarijatu.

3. Boljševizam i staljinizam. Ideja sovjetske demokratije

Trocki je, dakle, nastojao u svim prilikama naglasiti da između istinskog boljševizma, tj.
lenjinizma, tj. ideologije i politike Trockog i staljinističkog sistema nema nikakvog kontinuiteta,
da staljinizam ne samo što nije nasljeđe lenjinizma nego je njegova izrazita negacija.

Na tom mjestu, kao i u mnogim druigm člancima, Trokci je primoran da odgovara na primjedbe
koje su podjednako protivnici kao i pristalice (pored ostalih, Sežr, Suvarin, Benem) više puta
stavljali: pa boljševici su od početka, s aktivnim doprinosom Trockog, likvidirali sve političke
partije u Rusiji, uključujući i socijalističke; pa sami su zabranili frakcije u partiji; pa niko drugi do
oni nije ukinuo slobodu štampe, pa i pobunu u Kronštatu su baš oni krvavo ugušili...

Upoređivanje komunizma s fašizmom nema smisla, jer su sličnosti u upotrebljavanim metodima

„spoljašnje“, odnose se samo na sporedne okolnosti (npr. likvidacija opštih izbora), dok ono što
je bitno jeste u ime kakve klase su data sredstva upotrebljavana. Da se Trocki sam služio takvim
sredstvima kao što je uzimanje talaca iz porodica i djece političkih protivnika, a sada je ogorčen
kada Staljin isto to radi s trockistima? Pa to nema nikakve analogije, jer ono što je Trocki radio
bilo je potrebno u borbi s klasnim neprijateljem u ime pobjede proletarijata, dok Staljin radi isto
u interesu birokratije.

Otuda se vidi da za Trockog uopšte ne postoji problem demokratije kao forme poretka ili
problem građanskih sloboda kao kulturne vrijednosti; u tom pogledu on je vjeran Lenjinu i ne

5
razlikuje se od Staljina. Ako „istorijski napredna“ klasa vrši vlast (posredstvom svoja avangarde,
stvar jasna), tada po definiciji imamo autentičnu demokratiju, makar se iza toga sva sredstva
ugnjetavanja i sve forme policijske represije; sve to ipak služi napretku. Onog časa kada je
birokratija, koja ne reprezentuje interese proletarijata, preuzela vlast, iste forme upravljanja
automatski postaju reakcionarne, dakle „antidemokratske“.

„Pod vraćanjem partijske demokratije podrazumijevamo to što istinsko, revolucionarno,

proletersko jezgro Partije treba da stekne pravo da obuzda birokratiju i u njoj provodi realne
čistke: čišćenje Partije od termidorskih elemenata, a takođe i od njihovih besprincipijelnih
karijerističkih odreda koji glasaju po naređenju odozgo, s „prirepačkim“ tendencijama kao i
brojnih ulizivačkih frakcija čije ime treba izvesti ne iz latinskog ili grčkog, nego iz istinske ruske
riječi za označavanje poltronstvu u njegovoj savremenoj, birokratskoj, staljinovskoj formi. Eto
razloga zbog čega nam je potrebna demokratija“. Jasno je, dakle, šta Trocki podrazumijeva pod
demokratijom: vlast pristalica Trockog, jer oni izražavaju istorijske aspiracije proletarijata.

Ali – dodaje – ne mogu se poistovjeriti zakoni građanskog rata sa zakonima mirnog perioda. Niti
zakoni diktature proletarijata sa zakonima buržoaske demokratije.

Kratko govoreći, pravilno je negodovati i napadati demokratske države, ako su principi

demokratije i slobode u njima urušeni, ali to nije dozvoljeno činiti u odnosu na komunističku
diktaturu, jer ona jednsotavno ne priznaje demokratske principe; njena prednost je u tome što
obećava da će stvoriti „novo društvo“ u budućnosti.

Isto se odnosi i na slobodu kulture. Trocki je više puta negodovao zbog gušenja slobode nauke i
umjetnosti pod vladavinom Staljina. U Izobličenoj revoluciji podsjeća da je sam, 1924. godine, u
vezi s tim pitanjem formulisao pravilo za diktaturu proletarijata: u književnosti i umjetnosti treba
da obavezuje samo jedan kriterijum – za ili protiv revolucije? – izvan toga treba da vlada
sloboda. Ali u članku iz jula 1932. godine pisao je da u umjetnosti i u filozofiji treba dopustiti
slobodu, „nemilosrdno eliminišući samo ono što je upereno protiv revolucionarnih zadataka
proletarijata“. Ali, to je isti princip koji je vladao u staljinovskoj državi: partijsko rukovodstvo
odlučuje o tome šta nije u skladu s „revolucionarnim zakonima proletarijata“ i prema tome mora
biti „nemilosrdno eliminisano“. Takva sloboda u sovjetskoj državi nikad nije bila povrijeđena.
Naravno, u granicama tako uopštene formule stepen represije i prinude u kulturi može biti veći
ili manji, zavisno od raznih političkih okolnosti, i zasigurno je 20-ih godina on bio manji nego
30-ih, ali ako obavezuje princip da vlastodršci svaki put određuju šta je u kulturi u skladu s
njihovim političkim potrebama, onda nema takvog stepena represije i ropstva koji bi se
suprostavljali principu diktature proletarijata: cijela stvar ponovo se redukuje na istu shemu: ako

6
bi Trocki vladao, ne bi, naravno, dopustio slobode koje bi po njegovom mišljenju zaprijetile
njegovoj vlasti, a pošto je vladao Staljin, on je to isto činio imajući na umu vlastiti interes. Sve
razlike konačno se, dakle, svode na tu da je Trocki u svom uvjerenju „reprezentovao istorijske
interese proletarijata“, dok je Staljin isto to mislio o samom sebi.

Cilj takođe zahtijeva opravdanje. Sa stanovišta marksizma, koji izražva istorijske interese
proletarijata, cilj je opravdan ako omogućuje porast čovjekove vladavine nad prirodom i ukida
vlast čovjeka nad čovjekom.

Objekcija kritičara u izvjesom smislu ipak nisu bile tačne; jer Trocki nije tvrdio da je moralno
dobro ono što služi njegovoj partiji, a zlo ono što joj šteti. Naprosto je pretpostavljao da tako
nešto, kao što su moralni kriteriji, uopšte ne postoji; postoje isključivo kriterijumi političke
uspješnosti, „pitanja revolucionarnog morala podudaraju se s pitanjima revolucionarne strategije
i taktike“.

Što se tiče demokratije u samoj partiji, stvar je za Trockog takođe jasna. U staljinskoj Partiji, gdje
je njegova frakcija bila u opoziciji, on je zahtijevao, naravno, slobodu unutarpartijskih diskusija,
pa čak i slobodu frakcija.

U istom duhu Trocki rješava pitanje povezano s nacionalnim ugnjetavanjem i pravom

nacionalnog samoopredjeljenja. U njegovim djelima ponekad se mogu naći opaske o gušenju
nacionalnih aspiracija Ukrajinaca ili drugih naroda od strane staljinista.

4. Ocjena ekonomske i međunarodne politike Sovjetskog Saveza

Pošto je ključno pitanje u aktivnosti „lijeve opozicije“ u Sovjetskom Savezu bilo pitanje
industrijalizacije i poljoprivredne politike, Trocki se našao u neugodnom položaju kada se
pokazalo da je sve direktive „lijevog“ programa preuzeo Staljin, u čemu je čak i pretjerao. Riješio
je to pitanje formulom – da je Staljin parole opozicije, razumije se, realizovao, ali na birokratski
način i da je dozvolio mnogo avanturističkih poteza.

Što se tiče kolektivizacije, Trocki je kritikovao užurbanost i nepostojanje ekonomskih priprema, a

naročito je isticao da staljinisti nepravilno smatraju kolhoze socijalističkim institucijama. U suštini
to je prolazna forma. Štaviše, pokazuje se da je kolektivizacija zapravo korak ka restuaraciji
kapitalizma; u Izobličenoj revoluciji Trocki piše da je Staljin vratio zemlju, a samim tim likvidirao

7
nacionalizaciju zemlje; što je još gore, dozvolio je seljacima da pored kolhozne zemlje obrađuju i
okućnicu, jačajući samim tim element „individualizma“.

Što se tiče Staljinove međunarodne politike, u kritici Trockog postoji jedan nepromjenjivi motiv:
teorija o socijalizmu u jednoj zemlji dovela je do toga da se odustane od međunarodne
revolucije; otuda propast revolucije u Njemačkoj, zatim u Kini, najzad u Španiji (Trocki je tvrdio
da građanski rat u Španiji „u suštiini“ ima karakter proleterske borbe za socijalizam).

Uopšte Trocki je suzbijao politiku podržavanja tzv. „nacionalne buržoazije“ u nerazvijenim

zemljama; cilj te politike bilo je slabljenje velikih kapitalističkih sila, i ona je često bila dosta
uspješna. Trocki ju je smatrao pogibljenom, pošto je tvrdio da se takođe i u nerazvijenim
zemljama zadaci „buržoaske revolucije“ ne mogu izvršiti drugačije do pod vođstvom komunista,
koji će permanentno voditi revoluciju do socijalističkog studija.

Primjer Rusije dokazuje da je moguće samo „permanentna revolucija“ koju proletarijat (tj.
komunistička partija) od početka predvodi. Ruske sheme su za Trockog bile apsolutno
obavezujuće, a takođe je imao i gotove odgovore na političke probleme svih zemalja svijeta,
sasvim nezavisno od toga da li je bilo šta znao o specifičnim uslovima i istoriji date zemlje.

Međutim, kao i u drugom članku, čitamo da bi to bila pogubna greška ponavljati devize
„diktature proletarijata i seljaštva“.

Pristalice i obožavacoci Trockog (između ostalih Dojčer (Deutscher)) često ističu kao njegovu
veliku zaslugu što se suprostavljao propagandnoj paroli „socijalfašizma“. Zaista, Trocki je tvrdio
da je to lažna parola, pošto odvaja komuniste od radničkih masa udruženih u
socijaldemokratskim partijama. Ne čini se ipak da je u odnosu na socijaldemokratiju predlagao
bilo kakvu realnu taktiku. Pisao je da nema govora ni o kakvoj stalnoj saradnji s organizacijama
koje nijesu radikalno prekinule s reformizmom i hoće da regenerišu socijaldeomkratiju.

Ratovi u interesu proletarijata, napadački ili odbrambeni, pravilni su, a ratovi među
imperijalistima su zlikovački – to su pretpostavke komunizma.

Trocki je vjerovao da su glavne determinante situacije ostale iste kakve ih je vidio 1918. godine:
imperijalisti na jednoj strani, a na drugoj socijalistička država i svjetski proletarijat, koji samo
čeka na „pravilne“ parole borbe, da bi otpočeo revoluciju. Staljin je vodio državnu realpolitiku i
stvarno nije vjerovao ni u kakav „nadolazak revolucionarnog talasa“; koristio je razne evropske
komunističke partije kao sredstva sovjetske politike.

8
 5. Fašizam, demokratija, rat
Do kog stupnja je političko mišljenje Trockog 30-ih godina bilo dedukovano iz doktrine i
zatvoreno za političku realnost tadašnjeg sviejta, može se uvjeriti na osnovu njegovih
razmišljanja o nastupajućem ratu i direktiva kakve je upućivao o pitanju rata i prijetnji fašizmu.

Nekoliko dana poslije početka rata uvjeravao je: „Ne vidim ni najmanjih razloga da bi se mijenjali
oni principi u odnosu na rat koje su između 1914. i 1917. godine izgradili najbolji predstavnici
radničkog pokreta pod rukovodstvom Lenjina. Sadašnji rat ima reakcionarni karakter po obje
strane. Bilo koji tabor da pobijedi, vratiće čovječanstvo nazad.

Ove riječi sažeto izražavaju sve ono što je Trocki imao da kaže o ratu među kapitalističkim
državama (kao što su nacistička Njemačka, Italija, Poljska, Francuska, Velika Britanija, SAD).
Tokom mnogo godina neumorno je ponavljao da je opasna iluzija i prevarantski trik kapitalista
da postoji ili da može postojati nekakav front „demokratskih“ država poritv fašizma ili da ima
ikakvog značaja to ko će pobijediti – Hitlerova Njemačka ili koalicija sa zapadnim demokratijama
na čelu; jer na obje strane su države gdje fabrike nijesu bile nacionalizovane. Umjesto da
pomaže svojim reakcionarnim državama u borbi s Hitlerom, proletarijat zemalja učesnica u ratu
treba da se digne protiv vlastitih vlada, kako je to Lenjin zahtijevao za vrijeme Velikog rata.
Parole „narodne odbrane“ u najvećoj mjeri su reakcionarne i antimarksističke, jer je riječ o
proleterskoj revoluciji, a ne o pogromu jedne buržoazije od strane druge.

Mi branimo demokratiju protiv fašizma pomoću organizacionih sredstava i metoda proletarijata.

Ratovi su proizvod kapitalizma, zato nema smisla argument da glavna opasnost u ovom času
prijeti do fašizma. „Na tom putu ubrzo će doći do idealizacije francuske demokratije kao takve,
suprostavljene Hitlerovoj Njemačkoj.

Godinu dana prije rata Trocki je uvjeravao da su demokratija i fašizam prosto-naprosto dva
razna instrumenta eksploatatora, a ostatak je prevara.

Boriti se protiv fašizma u savezu s imperijalizmom – isto je što i boriti se u savezu s đavolom
protiv njegovih rogova i kandži. Uopšte, dakle, borba demokratije protiv fašizma ne postoji.

9
Rat će tako ili ovako, nezavisno od toga ko će biti na kojoj strani, izazvati međunarodnu
proletersku revoluciju, čovječanstvo neće izdražti rat čak ni dva-tri mjeseca, svugdje će otpočeti
ustanci protiv vlastitih vlada, kojima će rukovoditi IV internacionala. Pored toga, rat će odmah
likvidirati sve tragove demokratije, tako da je brbljanje o „odbrani demokratije“ apsurd. U
odgovoru na pismo grupi trockista iz Palestine, koji su smatrali da je fašizam sada glavna
opasnost, da se treba koncentrisati na to da se on suzbija i da je parola defetizma u zemljama
koje se bore s fašizmom nepravilna, Trocki je tvrio da takvo stanovište nije ništa drugo do
socijalpatriotizam.

IV internacionala odigraće u nastupajućem ratu istu ulogu kakvu su odigrali boljševizi 1917.
godine, ali samo s tom razlikom što će u ovom slučaju propast kapitalizma biti totalna i konačna.

Izbijanje rata nije izmijenilo mišljenje Trockog o ovim pitanjima, nego ga je samo ojačalo.
Manifest IV internacionale, objavljen u julu 1940. godine, koji je napisao Trocki, sadrži sljedeće
tvrdnje: „Socijalista koji danas stupa u odbranu ’domovine’, igra istu reakcionarnu ulogu kao i
seljaci iz Vandeje koji su krenuli u odbranu feudalnog poretka, a to znači vlastitih okova.“ Ne
mogu se baciti parole za odbranu demokratije od fašizma, jer fašizam je proizvod buržoaske
demokratije, a treba braniti ne nekakvu „domovinu“, nego interese međunarodnog proletarijata.
A i tako će „prva žrtva rata biti potpuno trula demokratija. U svojoj konačnoj propasti ona će
povući za sobom sve radničke organizacije koje su je podržavale. Neće više biti mjesta za
reformističke sindikate. Kapitalistička reakcija uništiće ih bez milosti“. „Ali zar radnička klasa u
sadašnjim uslovima nije obavezna da pomaže demokratije u njihovoj borbi protiv njemačkog
fašizma’ – pitaju široki krugovi sitne buržoazije, za koju proletarijat uvijek ostaje pomoćno
sredstvo za ovu ili onu buržoasku frakciju. Odbacujemo takvu politiku s ogorčenjem. Postoji,
stvar je jasna, razlika između političkih poredaka u buržoaskom društvu, kao što postoji razlika u
udobnosti između raznih vagona u vozu. Ali kada se cijel voz stropoštava u propast, razlika
između raspadajuće demokratije i ubitačnog fašizma iščezava u suočenju s propašću čitavog
kapitalističkog sistema... Pobjeda imperijalista Velike Britanije i Frnacuske bila bi za konačnu
sudbinu čovječanstva ništa manje strašna nego pobjeda Hitlera i Musolinija. Buržoaska
demokratija se ne može spasiti. Pomažući buržoaziji protivi nastranog fašizma, radnici bi mogli
samo ubrzati pobjedu fašizma u njihovoj vlastitoj zemlji.

Kada bi, dakle, poljski, francuski ili norveški radnici čitali poruke Trockog i njih se pridržavali, bili
bi dužni u trenutku napada hitlerovske vojske okrenuti protiv vlastitih vlada, jer, bilo kako bilo,
nema nikakve razlike da li će njima vladati Hitler ili domaća buržoazija: fašizam jeste oruđe
buržoazije, pa je zato smiješno govoriti da može postojati zajednički front svih klasa protiv
fašizma. Jer istu parolu defetizma bacio je Lenjin za vrijeme Prvog rata, i eto izbila je revolucija.

10
Treba znati da je Trocki smatrao za vrlo vjerovatnu stvar da će za vrijeme rata sve kapitalističke
države sklopiti savez protiv Sovjetskog Saveza (jer njihova klasna priroda je ista); a ako bi trebalo
da se dogodi da se Sovjetski Savez bori u savezu s jednom velikom kapitalističkom silom protiv
druge, onda takav rat može trajati samo vrlo kratko, jer će u pobijeđenoj državi odjednom
buknuti proleterska revolucija (kao u Rusiji 1917. godine), a tada će obje zaraćene države
neizostavno sklopiti savez protiv domovine proletarijata.

Opšti rezultat rata bili su, dakle, za Trockog, neusmnjivi: kapitalizam će konačno pasti, staljinizam
i Staljin će propasti, biće svjetska revolucija, IV internainala će munjevito osvojiti duhove radnih
masa i biće konačni pobjdnik.

Uvjerovao je, na primjer, da je apsolutno nemoguće da bi Švajcarska mogla izbjeći učešće u ratu,
da se ni u kakvoj zemlji demokratski poredak ne može sačuvati, jer postoji „gvozdeni zakon“
prelaženja demokratije u fašizam, da ako bi se u Italiji ponovo vratila demokratija, ona bi se
mogla održati samo nekoliko mjeseci, prije nego što bude likvidirana proleterskom revolucijom.

Opasnost od fašizma je u tome što ljudi u tom poretku čeznu za demokratijom, a tim se
demokratske predrasude učvršćuju, umjesto da nestaju; Hitler je opasan po tome što otežava
uništenje demokratije.

Prema svim podacima, bio bi to dekadentni poredak koji objavljuje sumrak civilizacije. Sličan
rezultat mogao bi se pojaviti ako bi se proletarijat razvijenih kapitalističkih zemalja, osvojivši
vlast, pokazao nesposobnim da je zadrži i predao je, kako se to dogodilo u Sovjetskom Savezu,
privilegovanoj birokratiji. Tada bismo bili primorani priznati da razlozi birokratske degeneracije
leže ne u zaostalosti zemlje i ne u imperijalističkom okruženju, nego organskoj nesposobnosti
proletarijata da postane vladajuća klasa.

Protivrječnostima kapitalističkog društva, skončao se socijalistički program kao utopija.

6. Rezultati
Bitno i karakteristično za Trockog jeste samo to što je on svoje spekualcije stalno predstavljao
kao strogo naučne prognoze i zasnovane na dubokoj dijalektici i poznavanju velikih istorijskih
procesa. Sva njegova proročanstva oslanjala su se dijelom na maštanjima o istorijskom revanšu,
a dijelom na doktrinarnoj dedukciji iz vjerovatnih istorijskih zakona, koje na koncu moraju
pokazati svoju moć.

11
Trocki je imao doktrinarnu slabost da shvati sve ono što se oko njega događalo. Ono se sastoji u
tome što se u svijesti učvrstio takav sistem interperetacije koji ne podliježe korekturi od strane
empirijskog materijala, neosjetljiv je na činjenice i utoliko neodređen da ga sve činjenice
potvrđuju.

Ako Rusija treba da bilježi ekonomski uspjeh – pravo Trockog se potvrđuje: socijalizam se razvija
uprkos birokratiji i podržava ga svijest proletarijata.

Originalnost Trockog sastoji se samo u tome što je zamišljao da na taj način vrši naučna
istraživanja pomoću sigurne dijalektičke metode.

Njegov odnos prema Sovjetskom Savezu psihološki je razumljiv: ta država je u velikoj mjeri bila
njegovo dijete i može se shvatiti da se on nije mogao pomiriti s tim da se to dijete degenerisalo
na nepovratan način. Otuda ovo zapaljujuće non sequitur, koje je beskrajno ponavljao, a koje su
konačno čak i vjerni trockisti sve teže mogli progutati: u Sovjetskom Savezu radničkla klasa je
bila sasvim politički razvlašćena, lišena svih prava, porobljena i pogažena, ali ista ta radnička
klasa i dalje vrši diktaturu, pošto su fabrike i zemlja državno vlasništvo. Tokom vremena sve
brojnije pristalice prekidale su s Trockim zbog te dogme.

Suštinski povod spora bio je prije psihološki nego teorijski: priznati da je Rusija izgradila novu
formu klasnog društva i eksploatacije, znači priznati da je život Trockog ne samo prošao uzalud
nego je doprinio postizanju rezultata koji su tačno suprotni njegovim intencijama.

Trocki se nije bavio filozofskim pitanjima.

Sama činjenica da je neka teorija odbačena od strane većine ili gotovo svih, nije dokaz da ona
nije pravilna. Drugačije, međutim, stoji stvar u slučaju teorija koje imaju ugrađenu
autointerpretaciju, koja upravo tvrdi da je tada teorija „izraz“ velikih istorijskih tendencija (ili plan
Providnosti), da izražava autentičnu svijest klase, koja je pozvana da brzo pobjedi (ili je
objavljena istina) i zbog toga mora takođe kao teorija ili „teorijska svijest“ odnijeti pobjedu nad
svim drugim. Praktična nesposobnost takve teorije da dobije priznanje jeste dokaz protiv nje na
osnovu njenih vlastitih pretpostavki (nije, međutim, dokaz u prilog njoj njen faktički uspjeh; zato
što neka vjera ima mnogo pristalica i postiže uspjehe, a uz to svoje uspjehe i predviđa, jer se
nalazi pod starateljstvom Boga ili Istorije, ne proilazi da se njen sadržaj faktički potvrđuje; uspjesi
islama u ranom srednjem vijeku nisu bili dokaz istinitosti Kurana u stvarnom smislu, već samo

12
dokaz da je ta vjera imala mobilizatorske sposobnosti, ili je odgovarala izvjesnim bitnim
društvenim potrebama).

13