SUPERPAVE

Metoda; Izbor veziva; Izbor agregata i

mineralna mešavina; Projektovanje asfaltne
mešavine

Građevinski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom Sadu

 Metoda (1)

 Strategic Highway Research Program (SHRP)

 1987-1993. godine
 istraživački projekat sa budžetom od US$ 50 miliona
 osnovno pitanje
 zašto se pojedini kolovozi ponašaju bolje od drugih
 cilj
 definisati nove postupke za ispitivanje i projektovanje asfaltnih
mešavina
 razviti odgovarajuće tehničke uslove
 razviti modele na osnovu kojih bi se mogla predvideti pojava
kolotraga (trajne deformacije), temperaturnih pukotina (pucanje
na niskim temperaturama) i pukotina usled zamora

2
 Metoda (2)

 rezultat SUPERPAVE
 SUPerior PERforming asphalt PAVEments (asfaltni kolovozi
vrhunskog ponašanja)
 novi sistem sa tri komponente
 tehnički uslovi za osnovne materijale
 projektovanje i analiza asfaltnih mešavina
 modeli za predviđanje ponašanja asfaltnih slojeva

 novine
 način klasifikacije bitumena
 usaglašene osobine agregata
 postupak za projektovanje mešavina
 postupak za analizu mešavina

3
 Metoda (3)

 osnovni koraci
 izbor materijala
 izbor veziva (posebno značajan)
 izbor agregata

 priprema laboratorijskih uzoraka

 Marshall-ov nabijač zamenjen žiroskopskim nabijačem
 nivo zbijanja zavisi od nivoa saobraćajnog opterećenja

 proračun zapreminske strukture asfaltne mešavine

 zapreminska masa
 šupljine ispunjene vazduhom
 ...

4
 Metoda (4)

 određivanje optimalnog sadržaja veziva

 određivanje otpornosti asfaltne mešavine na dejstvo
vlage
 ispitivanje laboratorijskih uzoraka (performance tests)

5
 Izbor veziva (1)

 kategorizacija bitumena prema uslovima primene

 klima
 saobraćajno opterećenje

 vrsta veziva se bira u zavisnosti od projektne

temperature za kolovoznu konstrukciju
 klasifikacija bitumena PG x-y (performance grade)
 x - projektna sedmodnevna najviša temperatura kolovoza
na 2 cm ispod površine sloja
 y - projektna najniža temperatura kolovoza

6
 Izbor veziva (2)

PG - najviša projektna temperatura [°C]

46 52 58 64 70 76 82

- 10
PG - najniža projektna

- 16 nemodifikovani bitumen
temperatura [°C]

- 22

- 28

- 34 modifikovani bitumen

- 40
- 46
klasifikacija bitumena

7
 Izbor veziva (3)

 preporuke
 saobraćajnice sa sporim ili stacionarnim saobraćajem
zahtevaju za jedan do dva stepena viši PG u odnosu na
standardne uslove
 saobraćajnice sa velikim saobraćajnim opterećenjem
(> 30∙106 standardnih osovina od 80 kN) zahtevaju za
jedan stepen viši PG

8
 Izbor veziva (4)

 akcenat na reološkim karakteristikama bitumena

 cilj: kontrolisati trajne deformacije, pukotine od zamora i
pucanje na niskim temperaturama
 vrste uzoraka
 originalni bitumen
 kratkotrajno osterelo vezivo
(RTFOT-Rolling Thin Film Oven Test)
 simulacija starenja tokom proizvodnje
 dugotrajno ostarelo vezivo
(PAV-Pressure Ageing Vessel)
 simulacija starenja tokom eksploatacije

9
 Izbor veziva (5)

 kratkotrajno starenje veziva

 simulacija starenja
tokom transporta i skladištenja
tokom proizvodnje i ugrađivanja asfaltne mešavine
 opit otvrdnjavanja sa vertikalnim rotiranjem
(RTFOT-Rolling Thin Film Oven Test)
 EN 12607-1 (2007), ASTM D2872
 ispitivanje na temperaturi od 163°C tokom 85 minuta
 boce sa uzorcima se rotiraju oko svoje centralne ose, pa je sveži
film veziva izložen dejstvu kiseonika; u bicu se uvodi zagrejan
vazduh da bi se oslobodila para prilikom svake rotacije

10
 Izbor veziva (6)

aparatura za opit otvrdnjavanja sa vertikalnim rotiranjem

11
 Izbor veziva (7)

 dugotrajno starenje veziva

 simulacija starenja
tokom eksploatacije (5-10 godina)
 opit u komori za starenje po pritiskom
(PAV-Pressure Ageing Vessel)
 EN 14769 (2005), ASTM D6521
 ispitivanje pod pritiskom od 2.070 kPa, na temperaturama od 90,
100 i 110°C tokom 20 časova
 uzorci (do 10 uzoraka) se prvo zagrevaju do temperature
ispitivanja, a zatim izlažu pritisku

12
 Izbor veziva (8)

uzorak bitumena i komora za starenje pod pritiskom

13
 Izbor veziva (9)

 osnovna ispitivanja
 tačka paljenja po Cliveland-u (bezbednost)
 dinamički viskozitet (ugradljivost),
RV-Rotational Viscosimeter
 dinamičko smicanje (otpornost na trajnu deformaciju),
DSR-Dynamic Shear Rheometer
 savijanje (zamor i otpornost na niske temperature),
BBR-Bending Beam Rheometer
 direktno zatezanje (otpornost na niske temperature),
DTT-Direct Tension
 ispitivanja se obavljaju za široki opseg temperatura
(stvarne temperature kolovoza) i starosti (različiti
vremenski periodu kada je moguća pojava oštećenja)
14
 Izbor veziva (10)

opiti za utvrđivanje reoloških svojstava i vrste uzoraka

15
 Izbor veziva (11)

opiti za utvrđivanje reoloških svojstava i temperature kolovoza

16
 Izbor veziva (12)

 dinamički viskozitet
 rotacioni koaksijalni viskozimetar u obliku cilindra
 ispitivanje se obavlja na originalnom bitumenu
 EN 13702-2 (2003), ASTM D4402
 viskozitet je određen merenjem obrtnog momenta potrebnog za
održavanje konstantne rotacione brzine cilindrične osovine
potopljene u uzorak na konstantnoj temperaturi
 utvrđuje se prosečna vrednost iz tri očitavanja na 135°C

princip ispitivanja i
Brookfield-ov viskozimetar 17
 Izbor veziva (13)

𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 =
𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
𝜏𝜏
𝜂𝜂 = ∘
𝛾𝛾

dijagram
viskozitet-temperatura
18
 Izbor veziva (14)

 dinamičko smicanje
 utvrđivanje kompleksnog modula smicanja G* i faznog ugla δ
 merenje viskoznih i elastičnih osobina tankog uzorka bitumena
između oscilirajuće i fiksirane ploče
 ispitivanje se obavlja na prosečnoj sedmodnevnoj najvišoj
temperaturi

uređaj za dinamičko
smicanje i uzorci bitumena 19
 Izbor veziva (15)

 prečnik uzorka
25 mm za originalno i kratkotrajno ostarelo vezivo
8 mm za dugotrajno ostarelo vezivo

odnosi napon-dilatacija
za različite vrste
materijala 20
 Izbor veziva (16)

 kompleksni moduo smicanja G* - odnos između maksimalnog

napona smicanja i maksimalne dilatacije
 fazni ugao δ - vreme kašnjenja između primenjenog napona i
rezultujuće deformacije
savršeno elastičan materijal δ=0
viskozni materijal (vruć asfalt) δ~90°, trajna deformacija
visko-elastičan materijal δ=0-90°
 G* je mera totalnog otpora
materijala na deformacije
elastična (privremena) deformacija
viskozna (trajna) deformacija
δ ukazuje na relativne veličine
deformacija

bitumeni sa različitim
faznim uglovima 21
 Izbor veziva (17)

 otpornost na pojavu kolotraga

u svakom ciklusu saobraćajnog opterećenja dolazi do
raspršivanja energije i to negativno utiče na površinu kolovoza
deo energije se kompenzuje kroz povratno elastično delovanje, a
ostatak se „troši“ na izazivanje trajne deformacije i stvaranje
toplote → da bi se trajna deformacija svela na minimum treba na
minimum svesti i energiju koja se raspršuje
raspršena energija se može smanjiti povećavanjem vrednosti
kompleksnog modula ili smanjivanjem vrednosti faznog ugla
- povećavanjem kompleksnog modula bitumen postaje krući i
otporniji na pojavu kolotraga
- smanjivanjem faznog ugla bitumen postaje elastičniji što opet
povećava otpornost na pojavu kolotraga

22
 Izbor veziva (18)

 otpornost na pojavu pukotina od zamora

kod debljih slojeva na pojavu pukotina od zamora prvenstveno
utiču naprezanja, a kod tanjih preovladava deformacija
što se manje energije rasprši to je manja verovatnoća da će doći
do pojave pukotina od zamora
tokom upotrebe bitumen postaje sve krući i podložan pojavi
pukotina od zamora

23
 Izbor veziva (19)

𝐺𝐺 ′′
sin 𝛿𝛿 = ∗
𝐺𝐺

odnos G* i δ

 dobra korelacija sa otpornošću na trajnu,

𝐺𝐺 ∗ ⁄sin 𝛿𝛿
plastičnu deformaciju (kolotrage)
 dobra korelacija sa otpornošću na zamor 𝐺𝐺 ∗ � sin 𝛿𝛿

24
 Izbor veziva (20)

reološko ponašanje bitumena

25
 Izbor veziva (21)

 uslovi
suzbijanje kolotraga (minimalna krutost
na visokim temperaturama)
- neostarelo vezivo
𝐺𝐺 ∗ ⁄sin 𝛿𝛿 > 1 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘
- vezivo ostarelo u RTFOT
𝐺𝐺 ∗ ⁄sin 𝛿𝛿 > 2,2 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 kolotrazi
suzbijanje pukotina od zamora
(maksimalna krutost na srednjim
temperaturama)
- dugotrajno ostarelo vezivo u PAV
𝐺𝐺 ∗ � sin 𝛿𝛿 < 5.000 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘

pukotine od zamora

26
 Izbor veziva (22)

 savijanje
 određuje se krutost bitumena na niskim temperaturama
 suviše kruto vezivo na niskim temperaturama može ispucati
(termičke pukotine)
 koristi se reometar za savijanje gredica
 ispitivanje se obavlja na minimalnoj temperaturi kolovoza
uvećanoj za 10°C

reometar za savijanje gredica i uzorak bitumena

27
 Izbor veziva (23)

 trajanje opterećenja je 240 s (skraćeno vreme jer je temperatura

povišena)

izvođenje opita i rezultati

28
 Izbor veziva (24)

 merodavne vrednosti krutosti i promena krutosti se utvrđuju za

period od 60 s

promena ugiba u zavisnosti od promena krutosti u zavisnosti od

vremena trajanja opterećenja vremena trajanja opterećenja

29
 Izbor veziva (25)

 kriterijum za otpornost na pucanje na niskim temperaturama

maksimalna krutost S < 300 Mpa
minimalna m-vrednost m > 0,3

termičke pukotine
30
 Izbor veziva (26)

 direktno zatezanje
 određuje se otpornost na lom bitumena na niskim temperaturama
 lom je definisan naponom za maksimalno dostignuto opterećenje
(nije neophodno opterećenje koje izaziva lom uzorka)

oprema za opit direktnog zatezanja i dijagram napon-dilatacija

31
 Izbor veziva (27)

tri tipa ponašanja bitumena u zavisnosti od temperature

32
 Izbor veziva (28)

 različite linije mogu predstavljati isti bitumen ispitivan na različitim

temperaturama ili različite bitumene ispitivane na istoj temperaturi
kod krtog ponašanja bitumen brzo preuzima opterećenje i malo
se izdužuje pre loma
kod elastičnog bitumena ne mora doći do pucanja

odnos napon-dilatacija
33
 Izbor veziva (29)

 kriterijum za otpornost na pucanje na niskim temperaturama

dilatacija pri lomu εf > 1 %
 opit je uključen u tehničke uslove, ali se izvodi samo za bitumene
koji imaju krutost pri tečenju između 200 i 600 MPa
 ako je krutost pri tečenju ispod 300 MPa opit se ne izvodi i
tehnički uslov direktnog zatezanja se ne primenjuje

34
 Izbor veziva (30)

vezivo oštećenje parametar temperatura uređaj

ugradljivost viskozitet η 135°C RV

originalno
kolotrazi G*/sin δ prosečna sedmodnevna DSR
najviša temperatura
kratkotrajno
kolotrazi G*/sin δ kolovoza (max T) DSR
ostarelo RTFOT
pukotine usled
G*∙sin δ (max T + min T) / 2 + 4 DSR
dugotrajno zamora
ostarelo PAV termičke minimalna temperatura
S(t), m(t) BBR, DT
pukotine kolovoza (min T)
osnovne karakteristike i ispitivanja

35
 Izbor veziva (32)
vrsta bitumena
PG 52 PG 58 PG 64

-10 -16 -22 -28 -34 -40 -46 -16 -22 -28 -34 -40 -10 -16 -22 -28 -34 -40

prosečna sedmodnevna maksimalna

< 52 < 58 < 64
projektna temperatura kolovoza [°C]
minimalna projektna temperatura kolovoza
> -10 > -16 > -22 > -28 > -34 > -40 > -46 > -16 > -22 > -28 > -34 > -40 > -10 > -16 > -22 > -28 > -34 > -40
[°C]
ORIGINALNI BITUMEN
tačka paljenja, minimum [°C] 230
viskozitet, ASTM D4402, max 3 Pa∙s,
135
temperatura ispitivanja [°C]
dinamičko smicanje, TP5: G*/sin δ, minimum
1 kPa, temperatura ispitivanja pri 10 rad/s 52 58 64
[°C]
BITUMEN nakon RTFOT
gubitak mase, maksimum [%] 1,0
dinamičko smicanje, TP5: G*/sin δ, minimum
2,2 kPa, temperatura ispitivanja pri 10 rad/s 52 58 64
[°C]
BITUMEN nakon PAV
temperatura starenje u PAV [°C] 90 100 110
dinamičko smicanje, TP5: G*∙sin δ,
maksimum 5.000 kPa, temperatura 25 22 19 16 13 10 7 25 22 19 16 13 31 28 25 22 19 16
ispitivanja pri 10 rad/s [°C]
OTPORNOST
fizičko otvrdnjavanje
krutost pri tečenju TP1: S maksimum
300 MPa, m-vrednost maksimum 0,3, 0 -6 -12 -18 -24 -30 -36 -6 -12 -18 -24 -30 0 -6 -12 -18 -24 -30
temperatura ispitivanja tokom 60 s [°C]
direktno zatezanje, TP3: dilatacija pri lomu,
miniimum 1 %, temperatura ispitivanja pri 0 -6 -12 -18 -24 -30 -36 -6 -12 -18 -24 -30 0 -6 -12 -18 -24 -30
1 mm/min [°C]

tehnički uslovi za bitumen

36
 Izbor veziva (31)

 izbor veziva
 klasifikovano vezivo se bira na osnovu klimatskih uslova
kojima je izložena kolovozna konstrukcije (minimalna i
maksimalna temperatura kolovoza na kojima se zahtevi
moraju postići)
 tri metode za izbor klase veziva
 prema geografskom području (izrada karte sa klasifikacijom
veziva za upotrebu od strane projektanta, prema vremenskim
uslovima i/ili strateškim odlukama)
 prema temperaturi kolovozne konstrukcije (projektant mora
posedovati podatke)
 prema temperaturi vezduha (projektant određuje projektne
temperature vazduha koje se konvertuju u projektne temperature
kolovoza)
37
 Izbor veziva (33)

klimatske mape Srbije za različite nivoe pouzdanosti

(pouzdanost da dnevna najniža ili prosečna sedmodnevna najviša
temperatura neće prekoračiti projektne temperature)
38
 Izbor veziva (34)

korekcija PG klase bitumena

broj standardnih
osovina brzina saobraćajnog toka
od 80 kN [106]
sporo usporeno normalno
(< 20 km/h) (20 - 70 km/h) (> 70 km/h)

< 0,3 - - -

0,3 - 3 +2 +1 -

3 - 10 +2 +1 -
10 - 30 +2 +1 -
> 30 +2 +1 +1
korekcija klase bitumena
u funkciji saobraćajnog opterećenja i brzine toka

39
 Izbor agregata i mineralna mešavina (1)

 osobine agregata imaju centralnu ulogu u

prevazilaženju trajnih deformacija, a manji uticaj na
pukotine usled zamora i pukotine na niskim
temperaturama
 osnovne karakteristike
 izlomljenost površine zrna krupnozrnog agregata
 oblik zrna sitnozrnog agregata
 sadržaj tankih (pljosnatih) i izduženih zrna agregata
 sadržaj gline (ekvivalent peska)
 karakteristike porekla agregata
 otpornost na habanje, otpornost na dejstvo mraza,
čistoća agregata (sadržaj organskih materija)
40
 Izbor agregata i mineralna mešavina (2)

 osnovna ispitivanja kamena

 Los Angeles (LA < 30 %)
 jedrost (otpornost na dejstvo mraza)
 upijanje vode

 osnovna ispitivanja frakcija mineralnog materijala

 procenat drobljenih zrna
 oblik zrna sitnozrnog agregata
 sadržaj zrna nepovoljnog oblika (< 10 %)
 sadržaj sitnozrnih/glinovitih frakcija (ES > 40-50 %)

41
 Izbor agregata i mineralna mešavina (3)

 uglatost sitnozrnog i krupnozrnog agregata

 ponašanje mešavine u velikoj meri zavisi od uglatosti
 uglasti agregati sa grubom teksturom obezbeđuju veću
čvrstoću na smicanje nego zaobljeni (teža pojava
kolotraga)
 „jaka“ mineralna mešavina se ostvaruje povećanjem udela
unutrašnjeg trenja u čvrstoći na smicanje, odnosno mešanjem
određenog procenta krupnog agregata (količina peska se često
ograničava)

ugao unutrašnjeg trenja Mohr-Coulomb-ov zakon čvrstoće

uglastog i zaobljenog agregata 42
 Izbor agregata i mineralna mešavina (4)

 izlomljenost površine krupnozrnog agregata

 osigurava se visok stepen unutrašnjeg trenja i otpornosti
na kolotrage
 definiše se kao procenat mase zrna krupnijih od 4,75 mm
sa jednom ili više izlomljenih zrna
minimalni %
broj standardnih
osovina dubina od površine kolovoza
od 80 kN [106]
< 100 mm > 100 mm
< 0,3 55 / - -/- kriterijum za izlomljenost zrna
0,3 - 3 75 / - 50 / - krupnozrnog agregata
3 - 10 85 / 80 60 / - (prvi broj označava % zrna sa
jednom ili više drobljenih strana,
10 - 30 95 / 90 80 / 75
a drugi % zrna sa dve ili više
> 30 100 / 100 100 / 100 drobljenih strana) 43
 Izbor agregata i mineralna mešavina (5)

 oblik zrna sitnozrnog agregata

 osigurava se visok stepen unutrašnjeg trenja i otpornosti
na kolotrage
 definiše se kao procenat šupljina nezbijenog agregata
koji prolazi kroz sito od 2,36 mm
minimalni %
broj standardnih
osovina dubina od površine kolovoza
od 80 kN [106]
< 100 mm > 100 mm
< 0,3 - -
0,3 - 3 40 40
3 - 10 45 40
10 - 30 45 40
kriterijum za oblik zrna
> 30 45 45 sitnozrnog agregata 44
 Izbor agregata i mineralna mešavina (6)

 sadržaj zrna nepovoljnog oblika

 agregat je pljosnat ili izdužen ako je odnos najveće i
najmanje dimenzije veći od 5
 izdužena zrna su nepoželjna jer imaju sklonost ka
pucanju u toku izgradnje i pod dejstvom opterećenja
 zahtev se primenjuje za konačnu mineralnu mešavinu, ali
se može primeniti i za pojedinačne frakcije
broj standardnih osovina
maksimalni %
od 80 kN [106]
< 0,3 -
0,3 - 3 10
3 - 10 10
10 - 30 10 kriterijum za nepovoljan oblik
> 30 10 zrna krupnozrnog agregata 45
 Izbor agregata i mineralna mešavina (7)

 sadržaj gline
 definiše se kao količina koherentnog materijala koji se
nalazi u delu mešavine koji prolazi kroz sito 4,75 mm
 zahtev se primenjuje za konačnu mineralnu mešavinu, ali
se može primeniti i za pojedinačne frakcije
broj standardnih osovina
minimalni ES
od 80 kN [106]
< 0,3 40
0,3 - 3 40
3 - 10 45
10 - 30 45
> 30 50 kriterijum za sadržaj gline

46
 Izbor agregata i mineralna mešavina (8)

 granulometrijski sastav
 pravilan izbor granulometrijskog sastava omogućava
primenu maksimalne veličine agregata, ispunjavanje
zahteva u pogledu šupljina i dobijanje odgovarajućeg
skeleta agregata
 pet vrsta mineralne mešavine prema nominalno
maksimalnom zrnu agregata
 9,5 mm 12,5 mm 19 mm 25 mm 37,5 mm
 prema Superpave metodologiji, nominalna maksimalna veličina
agregata je za jedno sito veća od prvog sita na kome se ne zadrži
više od 10 % materijala

47
 Izbor agregata i mineralna mešavina (9)

 tehnički uslovi definišu posebne zahteve za mineralne

mešavine
 kontrolne tačke kao glavne elemente kroz koje linija
granulometrijskog sastava mora da prođe
nalaze se na nominalno najvećoj veličini otvora sita, srednjoj
veličini (2,36 mm) i na veličini od 0,075 m
 zabranjena/ograničena zona se nalazi na liniji maksimalne
gustine između srednje veličine otvora sita (4,75 ili 2,36 mm) i
veličine sita od 0,3 mm
kroz tu zonu granulometrijska linija ne sme da prođe (ne
dozvoljava se povećana količina sitnog peska koji otežava
ugrađivanje i ne nudi adekvatan otpor na trajne deformacije)

48
Izbor agregata i mineralna mešavina (10)

ilustracija standardnog 0,45 stepenog dijagrama

(npr. otvor sita 4,47 mm se ucrtava kao 4,750,45=2,02)
49
 Izbor agregata i mineralna mešavina (11)

 projektovana granulometrijska kriva

 leži između kontrolnih tačaka i izbegava zabranjenu zonu
 većina Superpave mešavina ima gradaciju agregata ispod
zabranjene zone da bi se dobila mešavina otpornija na pojavu
kolotraga (preporuka, a ne zahtev)
 sa porastom nivoa saobraćajnog opterećenja pomeriti liniju
prema nižim kontrolnim tačkama (preporuka)
 zahtevi se ne primenjuju na specijalne mešavine (npr. SMA ili
mešavine otvorene strukture)

50
Izbor agregata i mineralna mešavina (12)

nominalno maksimalno
oznaka mešavine maksimalno zrno [mm]
zrno [mm]
37,5 mm 37,5 50
25 mm 25 37,5
19 mm 19 25
12,5 mm 12,5 19
9,5 mm 9,5 1,5
tipovi Superpave mešavina

51
 Izbor agregata i mineralna mešavina (13)
nominalna veličina zrna 19 mm nominalna veličina zrna 12,5 mm nominalna veličina zrna 9,5 mm
veličina
sita granice granice granice
kontrolne tačke kontrolne tačke kontrolne tačke
[mm] zabranjene zone zabranjene zone zabranjene zone
donja gornja donja gornja donja gornja donja gornja donja gornja donja gornja
25 100 100 100 100 100 100
19 90 100 90 100 90 100
12,5 90 90 90
9,5 32 67
4,75
2,36 23 49 34,6 34,6 28 58 39,1 39,1 47,2 47,2
1,18 22,3 28,3 25,6 31,6 31,6 37,6
0,60 16,7 20,7 19,1 23,1 23,5 27,5
0,30 13,7 13,7 15,5 15,5 18,7 18,7
0,15
0,075 2 8 2 10 2 10

tipični zahtevi za nominalne veličine zrna od 9,5 mm, 12,5 mm i 19 mm

52
Izbor agregata i mineralna mešavina (14)

primer projektovane mineralne mešavine

53
 Projektovanje asfaltne mešavine (1)

 ponašanje asfaltne mešavine se najbolje

objašnjava uzimajući u obzir uzajamno delovanje
veziva i agregata

uticaj kohezije i ugla

unutrašnjeg trenja na čvrstoću
asfaltne mešavine 54
 Projektovanje asfaltne mešavine (2)

 vezivo može da obezbedi deo čvrstoće na smicanje ako

se koristi ono koje nije samo kruto, već se ponaša i kao
elastično čvrsto telo na visokim temperaturama
(povećana kohezija)
 agregat koji je uglast, hrapave strukture i granulisan tako
da obezbedi kontakt između zrna omogućava povećanje
čvrtoće preko visokog ugla unutrašnjeg trenja

55
 Projektovanje asfaltne mešavine (3)

 osnovni vidovi oštećenja asfaltnih kolovoza se

razmatraju da bi se analiziralo ponašanje asfaltne
mešavine
 pukotine usled zamora-rezultat horizontalnih napona
zatezanja na dnu bitumenom vezanih slojeva usled
prolaska saobraćajnog opterećenja

nastanak pukotina od zamora 56

 Projektovanje asfaltne mešavine (4)

 uzdužne pukotine po putanji točka koje mogu propagirati u mrežu

poprečnih i uzdužnih pukotina
 preporuke za prevazilaženje oštećenja
mešavina mora da bude projektovana tako da se pod
opterećenjem ponaša kao mekan, elastičan materijal
adekvatno ispitivanje pod predviđenim brojem opterećenja u toku
projektovanja
održavanje posteljice suvom koristeći sva raspoloživa sredstva
korišćenje kolovozne konstrukcije sa većom debljinom slojeva
korišćenje materijala koji nisu prekomerno oslabljeni u prisustvu
vlage
korišćenje materijala koji su dovoljno elastični da izdrže normalne
ugibe

57
 Projektovanje asfaltne mešavine (5)

 termičke pukotine-rezultat termičkih napona zatezanja

usled hlađenja sloja na niskim temperaturama
 poprečne pukotine na određenim razmacima
 asfaltni sloj se ne može slobodno skupljati zbog trenja sa donjim
slojem koji je topliji, te se javljaju naponi zatezanja koji mogu
prevazići čvrstoću na zatezanje

termičke pukotine
58
 Projektovanje asfaltne mešavine (6)

 asfaltno vezivo ima ključnu ulogu jer se krutost tokom hlađenja

kontinualno povećava i rezultira većim naponima za određenu
dilataciju skupljanja
 preporuke za prevazilaženje oštećenja
koristiti meko vezivo koje nije previše sklono starenju
kontrolisati sadržaj šupljina ispunjenih vazduhom na licu mesta i
zbijenost kolovozne konstrukcije kako vezivo ne bi bilo previše
oksidovano

59
 Projektovanje asfaltne mešavine (7)

 kolotrazi (trajna deformacija)-plastična deformacija

asfaltnih slojeva na visokim temperaturama
 prekomerno ponovljeno opterećenje primenjeno na posteljicu (ili
donji ili gornji noseći sloj), više strukturni problem
 asfaltna mešavina nedovoljne čvrstoće na smicanje

nastanak kolotraga
60
 Projektovanje asfaltne mešavine (8)

 slaba mešavina akumulira male, ali trajne deformacije sa svakim

prolaskom vozila, konačno formirajući trag okarakterisan
kretanjem mešavine bočno i naniže
 najčešća pojava u toku leta pod povišenim temperaturama
kolovoza
 preporuke za prevazilaženje oštećenja
koristiti vezivo koje se ponaša kao elastično čvrsto telo na
visokim teperaturama
izabrati agregat sa visokim uglom unutrašnjeg trenja

61
 Projektovanje asfaltne mešavine (9)

 zahtevi za projektovanje asfaltnih mešavina

 dovoljan sadržaj bitumena kako bi se obezbedila trajnost
 dovoljna stabilnost pod dejstvom saobraćajnog
opterećenja
 zadovoljavajući sadržaj šupljina ispunjenih vazduhom
 gornja granica sa aspekta ograničenja negativnog uticaja okoline
na starenje bitumena
 donja granica da bi se omogućilo dodatno zbjanje usled
saobraćajnog opterećenja
 dobra ugradljivost

62
 Projektovanje asfaltne mešavine (10)

 projektovanje i analiza asfaltnih mešavina se

zasniva na analizi zapremina
 ciljevi
 procedura pripreme i zbijanja uzoraka u laboratoriji simulira
zbijanje na terenu
 omogućiti pripremanje uzoraka i za krupnozrne mešavine
 zapremina predstavlja meru zbijenosti
 metoda se može koristiti u terenskim laboratorijama
 obuhvatiti elemente povezane sa trajnošću asfaltne mešavine
debljina filma bitumena
uticaj faktora okoline

63
 Projektovanje asfaltne mešavine (11)

 rotacioni Superpave nabijač (Superpave Gyratory

Compactor SGC)
 ključni element sistema za projektovanje mešavina
 može zbijati uzorke mešavine pod uslovima i do gustine
slične onoj koja se postiže na terenu tokom odvijanja
saobraćaja

elementi žiroskopskog
nabijača 64
Projektovanje asfaltne mešavine (12)

rotacija uzorka u
nabijaču

žiroskopski nabijač 65
 Projektovanje asfaltne mešavine (13)

 sila (nivo zbijanja) se kontroliše preko tri parametra

 vertikalni pritisak (600 kPa)
 ugao nagiba (1,25°)
 broj rotacija

 postupak ispitivanja
 priprema se nekoliko uzoraka sa različitim sadržajem veziva
iznad i ispod procenjenog optimuma
 karakteristike uzorka: prečnik 150 mm, visina 115 mm, veličina
zrna agregata do 37,5 mm
 nakon mešanja, a pre zbijanja uzorci se suše dva sata na
temperaturi od 135°C da bi se omogućilo upijanje bitumena u
pore agregata pre zbijanja i hlađenja (dobija se mešavina koja
odgovara uslovima u kolovozu tokom eksploatacije)

66
 Projektovanje asfaltne mešavine (14)

 na uzorak istovremeno deluje vertikalni pritisak i smicanje

 tokom zbijanja se registruje visina uzorka, odnosno kontroliše
zbijenost
koristeći masu materijala u kalupu, prečnik kalupa i visinu uzorka,
proračun zbijenosti se može izvesti u svakom trenutku
sa promenom visine uzorka se menja i vertikalna pozicija prese

pozicija uzorka u nabijaču registracija promene visine

67
 Projektovanje asfaltne mešavine (15)

 potrebno je odrediti tri karakteristična parametra (tri nivoa

zbijenosti)
 Ninit broj rotacija koji predstavlja meru ugradljivosti mešavine
tokom izvođenja radova (početni nivo zbijenosti)
mešavine koje se lako zbijaju (suviše mali sadržaj šupljina pri
Ninit) su nestabilne pod dejstvom saobraćajnog opterećenja (ovaj
zahtev često ne zadovoljavaju sitnozrne mešavine)
mešavine projektovane za saobraćajno opterećenje veće od
3∙106 standardnih osovina i sa projektnim sadržajem šupljina od
4 % pri Ndes treba da imaju minimalno 11 % šupljina pri Ninit
 Ndes projektni broj rotacija potreban za dobijanje zapreminske
mase mešavine jednake očekivanoj zapreminskoj masi mešavine
na terenu pri predviđenom saobraćajnom opterećenju (projektni
nivo zbijenosti)
tipična vrednost šupljina pri Ndes iznosi 4 %
68
 Projektovanje asfaltne mešavine (16)

 Nmax broj rotacija neophodan da se dobije laboratorijska zbijenost

koja nikad ne sme biti prevaziđena na terenu (maksimalni nivo
zbijenosti)
tipična vrednost šupljina pri Nmax iznosi 2 %

SGC kriva
69
 Projektovanje asfaltne mešavine (17)

broj standardnih
osovina Ninit Ndes Nmax
od 80 kN [106]
< 0,3 6 50 75
0,3 - 3 7 75 115
3 - 10 8 (7) 100 (75) 160 (115)
10 - 30 8 100 160
> 30 9 125 205

izbor broja rotacija u zavisnosti od saobraćajnog opterećenja

70
 Projektovanje asfaltne mešavine (18)

broj standardnih
osovina Ninit Ndes Nmax
od 80 kN [106]
< 0,3 ≤ 91,5
0,3 - 3 ≤ 90,5
3 - 10 96 ≤ 98
10 - 30 ≤ 89
> 30
kriterijumi za nivo zbijenosti (zapreminska masa izražena kao procenat
teorijske maksimalne zapreminske mase)

71
 Projektovanje asfaltne mešavine (19)

 tehnički uslovi za asfaltne mešavine

 zapreminska masa i sadržaj šupljina
 analiza zapreminske strukture asfaltne mešavine identična kao i
kod metode Marshall-a
 osnovni parametri
zapreminska masa asfaltne mešavine
maksimalna zapreminska masa
sadržaj šupljina u mineralnom materijalu
sadržaj šupljina ispunjenih vazduhom
procenat šupljina u mineralnom materijalu ispunjenih bitumenom

72
 Projektovanje asfaltne mešavine (20)

 u postupku projektovanja svi uzorci se zbijaju do Nmax rotacija,

nakon čega se određuje udeo šupljina pri Ninit, Ndes i Nmax
 na osnovu dimenzija uzorka se određuje projektna zbijenost i
korekcioni faktor iz odnosa stvarne i projektne zbijenosti

broj standardnih šupljine u mineralnom materijalu [%] u odnosu na šupjine

osovina maksimalno nominalno zrno mešavine ispunjene
od 80 kN [106] bitumenom [%]
9,5 mm 12,5 mm 19 mm 25 mm 37,5 mm
< 0,3 70 - 80
0,3 - 3 65 - 78
3 - 10 15 14 13 12 11
10 - 30 65 - 75
> 30

kriterijumi u pogledu zapreminske strukture

73
 Projektovanje asfaltne mešavine (21)

 optimalni sadržaj veziva je onaj koji daje 4 % šupljina ispunjenih

vazduhom posle Ndes rotacija u žiroskopskom nabijaču (tako
projektovana mešavina bi trebalo da odgovori i zahtevima pri Ninit
i Nmax)
sračunati podaci se predstavljaju grafički, a u preseku vertikale za
Ndes i horizontale za 96 % zbijenosti se dobija optimalna količina
bitumena
od Ninit se povlači vertikala do linije optimalnog učešća bitumena,
a procenat zbijenosti bi trebalo da bude manji od 89 %
isti postupak se ponavlja za Nmax, ali bi procenat zbijenosti trebalo
da bude manji od 98 %

74
Projektovanje asfaltne mešavine (22)

određivanje optimalnog sadržaja bitumena

75
 Projektovanje asfaltne mešavine (23)

 ako mešavina ne zadovoljava uslove za Ninit i Nmax trebalo bi

promeniti granulometrijski sastav ili izvorište agregata
 ako receptura zadovoljava sve uslove osim sadržaja šupljina
ispunjenih bitumenom, količina bitumena se može malo korigovati
tako da udeo šupljina ispunjenih vazduhom bude blizu 4 %, a
sadržaj šupljina ispunjenih bitumenom unutar granica
 sadržaj sitneži
 odnos procentualne mase agregata koji prolazi kroz sito
0,075 mm i efektivnog sadržaja veziva (procenat mase veziva u
odnosu na ukupnu masu mešavine, ustvari ukupna količina
bitumena u mešavini umanjena za procenat upijenog bitumena)
 prihvatljivo učešće sitneži 0,6-1,6 %
 niska vrednost učešća sitneži ukazuju na potencijalno nestabilne
mešavine, a visoka na mešavine koje nemaju dovoljnu trajnost

76
 Projektovanje asfaltne mešavine (24)

 osetljivost na vlagu
 osetljivost na vlagu ili propadanje mešavine zbog štetnog uticaja
vlage koja uzrokuje ljuštenje (skidanje gornjeg sloja asfalta) se
meri preko uticaja vlage na čvrstoću na zatezanje
 upoređuje se odnos čvrstoće na indirektno zatezanje uzorka
izloženog ciklusima smrzavanja i kravljenja i suvog uzorka
 modifikovani Lottman-ov test daje koeficijent čvrtoće na zatezanje
 promena na sme biti veća od 20 % za laboratorijske uzorke i
30 % za uzorke iz izvedenog kolovoza
 čak iako je mešavina ispravno projektovana može doći do
ljuštenja ako nakon zbijanja na terenu udeo šupljina u asfaltnom
sluju ostane dovoljno veliki da omogući prodiranje vode u
konstrukciju

77
 Projektovanje asfaltne mešavine (25)

 ispitivanje karakteristika asfaltne mešavine

 Superpave zapreminskim postupkom projektovanja nije
predviđeno ispitivanje mehaničkih karakteristika
mešavine radi provere ponašanja iste nakon
zapreminskog projektovanja
 Simple Performance Test (SPT)
 ispitivanje dinamičkog modula krutosti uz bočni pritisak (E*)
 opit trajne deformacije sa ponavljanim opterećenjem-dinamički
opit tečenja (Flow number-Fn)
 opit trajne deformacije sa statičkim opterećenjem-statički opit
tečenja (Flow time-Ft)
 cilj je dobiti bolji uvid u ponašanje mešavine u fazi eksploatacije
 cilindrični uzorci prečnika 100 m, visine 150 mm

78
Projektovanje asfaltne mešavine (26)

oprema za izvođenje SPT

79
 Projektovanje asfaltne mešavine (27)

 vrste ispitivanja
 prema uslovima opita
jednoaksijalni
triaksijalni

načini opterećivanja uzorka

80
 Projektovanje asfaltne mešavine (28)

 prema načinu nanošenja opterećenja

dinamički
statički

načini opterećivanja uzorka

81
Projektovanje asfaltne mešavine (29)

tipičan dijagram zavisnosti trajne deformacije

od broja prelaza opterećenja
82
 Projektovanje asfaltne mešavine (30)

 dinamički opit tečenja

 najmanje 10.000 ciklusa opterećivanja
 temperatura 40-50°C
 bočni pritisak 0-250 kPa
 aksijalni pritisak 200-300 kPa
 oblik opterećenja
sinusoida
blok-puls

šema opterećivanja i rezultati za

dinamički opit tečenja 83
 Projektovanje asfaltne mešavine (31)

 statički opit tečenja

 najmanje 10.000 s
 temperatura 40-50°C
 bočni pritisak 0-210 kPa
 aksijalni pritisak 200-300 kPa
 oblik opterećenja
konstantan pritisak

šema opterećivanja i rezultati

za statički opit tečenja
84
 Projektovanje asfaltne mešavine (32)

 kriterijumi za dinamički modul zavise od vrste projekta-

koriste se modeli propadanja iz novog AASHTO uputstva
za dimenzionisanje kolovoznih konstrukcija i na osnovu
njih utvrđuje nivo prihvatljivosti ocekivane deformacije
broj standardnih
osovina minimalni Fn
od 80 kN [106]
<3 -
3 - 10 200
10 - 30 320
> 30 580
kriterijumi za statički modul tečenja

85
 Projektovanje asfaltne mešavine (33)

osobina asfaltne nivo saobraćajnog

preporučeno ispitivanje
mešavine opterećenja
modifikovani Lottman-ov test
osetljivost na vlagu svi
AASHTO T283
statički ili dinamički opit tečenja
trajna deformacija > 3∙106
NCHRP RT 01-07
otpornost na zamor ne postoji -
otpornost na termičke
ne postoji -
pukotine
pregled preporučenih ispitivanja

86
 Projektovanje asfaltne mešavine (34)

temičke mrežaste podužne reflektujuće

oštećenje kolotrazi ravnost
pukotine pukotine pukotine pukotine
dinamički modul X X X
PG veziva X X X
šuljine u izvedenom sloju X X X
efektivni sadržaj veziva u
X X
izvedenom sloju
šupjine u mineralnoj
X
mešavini izvedenog sloja
krutost na niskim
X
temperaturama
čvrstoća na zatezanje na
X
niskim temperaturama

veza sa modelima propadanja kolovoza u novom AASHTO uputstvu

87
 Projektovanje asfaltne mešavine (35)

osobine asfaltne temičke mrežaste pukotine mrežaste pukotine podužne

kolotrazi
mešavine pukotine razmak ≥ 12,5 cm razmak < 7,5 cm pukotine
PG veziva za visoke
povećati povećati smanjiti smanjiti
temperature
PG veziva za niske
smanjiti
temperature
projektni sadržaj šupljina
smanjiti povećati povećati povećati
u mineralnoj mešavini
projektni sadržaj šupljina
povećati
ispunjenih vezivom
sadržaj filera povećati
šupljine u izvedenom
smanjiti smanjiti smanjiti smanjiti smanjiti
sloju

uticaj osobina asfaltne mešavine na poboljšanje

ponašanja kolovozne konstrukcije

88