Osmanlı Türkçesi Metinleri-1 (TAR2013U) PDF

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2718

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1681
OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-I
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ünite 1, 5)
Prof.Dr. Muzaffer DOĞAN (Ünite 2, 6)
Yrd.Doç.Dr. Mehmet TOPAL (Ünite 3, 7)
Doç.Dr. Mesut AYDINER (Ünite 4)
Doç.Dr. Ömer İŞBİLİR (Ünite 8)
Editör
Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz ................................................................................................................... viii
Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I .............................. 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 3
ORUÇ BEY, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN .................................................................. 10
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 12
Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. 13
Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları ................................................................. 15
ÂŞIKPAŞA-ZÂDE, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN ...................................................... 21
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 24
Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları ................................................................ 28
VÂKI‘ÂT-I SULTÂN CEM .......................................................................................... 36
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 39
Özet ............................................................................................................................... 47
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 48
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 49
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 49
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 49
Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II ............................. 50 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 51
KÂTİP ÇELEBİ, TUHFETÜ’L-KİBÂR FÎ ESFÂR’İL-BİHÂR ................................ 55
/ 2.1.1 / Giridde Hanya Fethinden Sonra Vâkı‘ Olan Deryâ Seferleridir ............. 55
Sefer-i Mûsâ Paşa ve Mehmed Paşa .................................................................... 55
Muhârebe-i Donanma .......................................................................................... 55
Zikr-i Geştî-i Âteş ................................................................................................. 55
Cenk ve Şehâdet-i Mûsâ Paşa .............................................................................. 56
Sefer-i Mûsâ Paşa-yı Sânî ..................................................................................... 56
Metne Âit Kelimeler..................................................................................................... 57
Girit Adasında Hanya’nın Fethinden Sonra Olan Derya Seferleridir ........... 59
AYN ALİ EFENDİ, KAVÂNÎN-İ ÂL-İ OSMÂN DER-HULÂSA-İ
MEZÂMÎN-İ DEFTER-İ DÎVÂN - METİN ............................................................ 63
/2.2.1a/ Altıncı Fasıl .................................................................................................... 63
Metne Âit Kelimeler ................................................................................................... 65
Altıncı Başlık .......................................................................................................... 67
İBRAHÎM PEÇUYÎ, TÂRÎH-İ PEÇEVÎ ................................................................... 73
Zuhûr-ı Sefer-i Erdel ................................................................................................... 73
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 74
Silistre Valisi Fazlı Paşa’nın Öldürülmesi ........................................................... 77
Özet ............................................................................................................................... 80
iv İçindekiler

3. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II .............................. 86

GİRİŞ ............................................................................................................................ 87
NAʻÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, NAʻİMÂ TÂRİHİ II ............................................. 93
/3.1.1/ (Şehâdet-i Şehzâde Mehemmed Hân) .......................................................... 93
Teveccüh-i Sultân Osman Hân Be-Gazve-i Hotin .................................................. 93
İmtihân-ı Yeniçeriyân Vesâ’ir Piyâdegân .................................................................. 93
İstîlâ-i Kazak der-Ahyolu ........................................................................................... 93
Ameden-i Dil Ez-Cânib-i Hacı Key Paşa ................................................................. 94
İnʻâm-ı Dâden-i Pâdişâh-ı İslâm Der İsakçı ............................................................ 94
İnhizâm-ı Kazak Der-Nehr-i Özü ............................................................................. 94
Ameden-i Kapudân Halil Paşa .................................................................................. 94
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 95
Metinde Geçen Terimler Sözlüğü ............................................................................. 96
Şehzade Mehmed’in Şehit Edilmesi .................................................................... 97
Sultan Osman’ın Hotin Seferine Gitmesi ........................................................... 97
Yeniçeri ve Diğer Piyadelerin İmtihanı .............................................................. 98
Kazakların Ahyolu’yu İstila Etmeleri .................................................................. 98
Hacı Key Paşa Tarafından Sorgulanmak Üzere Tutsak Getirilmesi ............... 98
İslam Padişahının İsakçı’da Hediyeler Vermesi ................................................. 98
Özü Nehri’nde Kazakların Hezimete Uğraması ................................................ 99
Kaptan Halil Paşa’nın Gelişi ................................................................................. 99
AĞAOĞLU AHMED, ÜÇ MEDENİYET ................................................................ 108
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 111
GAZETE ÖRNEKLERİ: CERÎDE-İ HAVÂDİS (SENE 1256 9/23) ...................... 123
GAZETE ÖRNEKLERİ:- HAYAT- ........................................................................... 127
/3.3.2/Tarih Musâhabesi ............................................................................................. 127
Dâmâd İbrahim Paşa – Baltacı Mehmed Paşa Hakkında Yeni Vesikalar ...... 127
Cerîde-i Havâdis’e Ait Sözlük .................................................................................... 128
Hayat Mecmuası’na Ait Sözlük .................................................................................. 128
Özet ............................................................................................................................... 135
İçindekiler v
Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV ............................ 138 4. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 139
SUBHÎ MEHMED EFENDİ, SUBHÎ TÂRÎHİ – Metin ......................................... 142
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 144
Donanma-yı Hümâyûn Kancabaşları Kaptanlarından Hasan Kaptanın
Anlattığı İlginç Hikaye ................................................................................................ 150
İZZÎ SÜLEYMAN EFENDİ, İZZÎ TARİHİ ............................................................. 157
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 158
Hristiyan Devletlere Sadrazam Hazretlerinin Mektuplarının
Gönderilmesi ......................................................................................................... 162
AHMED CEVDET PAŞA, TARİH-İ CEVDET ....................................................... 172
Fasl-ı Evvel ................................................................................................................... 173
İlm-i Târîhin Lüzûm ve Fâ’idesi Beyânındadır .................................................. 173
Fasl-ı Sânî ..................................................................................................................... 174
Hükûmetlerin Atvâr ve Aksâmı Beyânındadır .................................................. 174
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 176
Birinci Bölüm ........................................................................................................ 182
İkinci Bölüm .......................................................................................................... 184
Özet ............................................................................................................................... 189
Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-I ........................ 194 5. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 195
RÛHÎ EL-EDİRNEVÎ, TÂRÎH-İ RÛHÎ .................................................................... 199
/5.1.1/ Temür İlçi Gönderüp Sultânı Kendü Yanına Da‘vet İtdüğidür ................ 199
Sultân Temür’e Gidüp Yolda Kara Yahyâ’ya Buluşup Ceng İdüp Sıduğıdur ........ 199
Sultân Tağlara Gidüp İlçiyile Hocasın Temür’e Gönderdüğidür ........................... 200
Temür Erzincân Tarafından Kendü Memleketine Gitdüğidür .............................. 200
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 201
Timur’un Elçi Gönderip Sultanı Kendi Yanına Davet Etmesi ......................... 204
Sultanın Timur’a Giderken Yolda Kara Yahya ile Karşılaşıp, Savaşıp
Yenmesi ................................................................................................................... 205
Sultanın Dağlara Çıkıp Elçi İle Hocasını Timur’a Göndermesi ...................... 205
Timur’un Erzincan Tarafından Kendi Memleketine Gitmesi ......................... 206
MEVLÂNÂ MEHMED NEŞRÎ, KİTÂB-I CİHÂN-NÜMÂ II .............................. 213
/5.2.1/ İbtidâ-yı Devlet-i Osmân ............................................................................... 213
Hikâyet .......................................................................................................................... 213
vi İçindekiler
Hikâyet .......................................................................................................................... 213

Hurûc-ı Osmân ............................................................................................................ 214
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 215
Osmanlı Devleti’nin Başlangıcı ........................................................................... 217
Hikâye ..................................................................................................................... 217
Hikâye ..................................................................................................................... 218
Osman Gazi’nin Çıkışı .......................................................................................... 218
GAZAVÂT-I SULTÂN MURÂD B. MEHEMMED HAN .................................... 227
Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... 229
Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları: ................................................................ 233
Özet ............................................................................................................................... 236
6. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-II ....................... 240

GİRİŞ ............................................................................................................................ 241
ÜSKÜDÂRÎ ABDULLAH B. İBRAHİM, VÂKI‘ÂT-I RÛZ-MERRE .................... 247
Metne Âit Kelimeler .................................................................................................... 248
SİLAHDÂR FINDIKLILI MEHMED AĞA, ZEYL-İ FEZLEKE .......................... 258
Metne Âit Kelimeler .................................................................................................... 260
Büyük Vezirlerin Ölümleri .................................................................................. 262
Özet ............................................................................................................................... 265
7. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-III ...................... 270

GİRİŞ ............................................................................................................................ 271
KEYFİYET-İ RÛSİYYE .............................................................................................. 277
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 278
SEYYİD AHMED HIRSOVAVÎ ................................................................................ 290
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 291
Özet ............................................................................................................................... 302
İçindekiler vii
Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-IV ...................... 306 8. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 307
ANONİM TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN ..................................................................... 313
/8.1.1.a/Avân-ı Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Asrında Milel- i
Nasârâ İle Sulh u Salâha Ne Vechile Nizâm Verildüği Beyân Olunur ................ 313
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 316
Sultan Mustafa Han Hazretlerinin saltanatı Devrinde Hıristiyan
Milletleriyle Barış ve İyileşmeye Nasıl Düzen Verildiğini Anlatır .................. 319
AHMED RESMÎ EFENDİ, HALÎKATÜ’R-RÜ’ESÂ ............................................. 329
/8.2.1 a/ Râmî Mehemmed Paşa ................................................................................ 329
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi ............................................................................. 330
Şeyh-zâde Abdî Efendi ............................................................................................... 330
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 331
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi Lügatleri ............................................................ 333
Şeyh-zâde Abdî Efendi Lügatleri ............................................................................... 334
Râmî Mehmed Paşa .............................................................................................. 336
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi ....................................................................... 337
Şeyh-zâde Abdî Efendi ......................................................................................... 337
AHVÂL-İ ANAPA VE ÇERKES ................................................................................ 344
/8.3.1 a/ Âmeden Ferah Ali Paşa ............................................................................... 344
Ahvâl-i Kal‛a-i Ahâlî-i Soğucak ................................................................................. 345
İhzâr-ı Bakıyye-i Mürde-gân ..................................................................................... 346
Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... 347
Ferah Ali Paşa’nın Gelişi ....................................................................................... 353
Soğucak Kalesi Ahalisinin Durumu ................................................................... 355
Ölülerden Geriye Kalanların Hazırlanması ....................................................... 356
Özet ............................................................................................................................... 360
Yararlanılan Kaynaklar .............................................................................................. 363
viii Önsöz
Önsöz
Sevgili Öğrenciler,
Tarihi temel kaynaklarından öğrenmek şüphesiz tarihe bakışımızı önemli ölçüde de-
ğiştirecektir. Temel kaynaklardan birisi ve en önemlisi yazılı kaynaklardır. Bunlardan ya-
rarlanabilmek için öncelikle doğru bir şekilde okunup anlaşılması gereklidir. Osmanlı
kaynakları için de aynı durum sözkonusudur. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olan kaynak-
lar bugünkünden farklı bir alfabe ile oluşturulmuş ve dili de şimdiki Türkçe’den biraz fark-
lıdır. Bu metinleri okuyup anlamanıza yardımcı olmak üzere konunun uzmanları tarafın-
dan elinizdeki bu kitap hazırlanmıştır. Kitaba alınan parçalar seçilirken, metinlerin yazı
ve dil özelliklerinin, sizin okuyup anlayabilmenize uygun, seviyenizin gerektirdiği temel
kelimeleri öğretecek metinler olmasına dikkat edilmiştir. İlk dört ünite matbu eserlerden
seçilmiş parçalardan oluşmaktadır. Sonraki dört ünitenin metinleri, sizi el yazısına alıştır-
mak amacıyla, okumakta zorlanmayacağınız uygun yazma eserlerden alınmıştır.
Ünitelerde, seçilen metinlerin orijinal şekli konulduktan sonra, arkasından metnin
bugünkü alfabeye çevirisi yapılmıştır. Sonra, metnin içerisinde geçen, anlamını bilmedi-
ğiniz kelimeler ve terimler için sözlük eklenmiştir. Bunları mutlaka öğrenmelisiniz. Me-
tinleri sözlük eşliğinde okuduktan sonra anlayıp anlamadığınızı veya ne derece doğru an-
ladığınızı kontrol edebilmeniz için metinlerin bugünkü dilde anlamı da verilmiştir.
Arapça ve Farsça bazı dilbilgisi unsurları bilmeniz metinleri anlamanızda büyük önem
taşımaktadır. Zira Osmanlı Türkçesi devirlere göre ve okunan metin türüne göre deği-
şen oranda bu dillerden alınmış çeşitli kelime ve kalıplara sahiptir. Metinleri doğru oku-
yup anlayabilmemez için bu kalıpların iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu ünitelerdeki oku-
ma parçalarından sonra o metinde geçen Arapça ve Farsça’ya ait bazı temel dilbilgisi ku-
ralları ve kalıplar da gösterilmiştir Bu size hem önemli kuralları hatırlatacaktır, hem de ge-
çen sene Osmanlı Türkçesi dersinde işlenen kuralların, dilbilgisi yapılarının metin içeri-
sinde pratik olarak nasıl kullanıldıklarını ve nasıl anlamlandırılabileceklerini görmemizi
sağlayacaktır. Bu kitaptaki dilbilgisi kuralları en temel kurallardır. Bunları anlamakta zor-
lanıyorsanız, geçen sene öğrendiğiniz dilbilgisi kurallarını yeniden hatırlamak üzere göz-
den geçirmelisiniz.
Parçalar okunurken sadece dil yönünden değil, aynı zamanda tarihî muhtevâları da
gözönünde bulundurulmalıdır. Bunun için öncelikle parçaları anlamaya çalışmalı, par-
çalarda geçen olayları, bu kaynaklardan yararlanmış çeşitli araştırmalarla karşılaştırma-
lısınız. Bu size aynı zamanda metinlerin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda da fikir
verecektir.
Ünitelere eklenen “Sıra Sizde” kısımları da bilginizi sınamanız amacıyla konulmuştur.
Bunları dikkatlice yapmanız, varsa eksikliklerinizi görmenizi sağlayacaktır. Her ünitenin
sonuna eklenen “Kendiminizi Sınayalım” kısmında konulan test de üniteyi ne kadar anla-
dığınızı size gösterecektir. “Sıra Sizde” ve “Kendimizi Sınayalım” kısımlarının yanıt anah-
tarlarını ünitenin sonunda bulabilirsiniz.
Kitap, her biri 2- 3 ayrı eserden seçilmiş parçaların olduğu 8 üniteden oluşmaktadır.
Bunlar:
1. Ünite: Oruç b. Âdil, Tevârîh-i Âl-i Osmân; Âşıkpaşazâde, Tevârîh-i Âl-i Osmân;
Yazarı bilinmeyen, Vâkı‘ât-ı Cem Sultân;
2. Ünite: Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr; Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i
Âl-i Osmân Der-Hulâsa-i Mezâmin-i Defter-i Dîvân; Mustafa Nâimâ Efendi,
Nâimâ Tarihi VI;
Önsöz ix
3. Ünite: Mustafa Nâimâ Efendi, Nâimâ Tarihi II; Ahmed Ağaoğlu, Üç Medeniyet;
Gazete örnekleri.
4. Ünite: Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi; İzzî Süleymân Efendi, İzzî Tarihi; Ah-
med Cevdet Paşa, Cevdet Tarihi;
5. Ünite: Rûhî el-Edirnevi, Târîh-i Rûhî; Mevlânâ Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihânnümâ
II; Yazarı bilinmeyen, Gazavât-ı Sultân Murad b. Mehemmed Han.
6. Ünite: Üsküdarî Abdullah b. İbrahim, Vâkı‘ât-ı Rûz-merre ve Fındıklılı Mehmed
Ağa, Silahdâr Tarîhi.
7. Ünite: Yazar ismi olmayan Keyfiyet-i Rûsiyye adlı eser; Seyyid Ahmed Hırsovavî
tarafından kaleme alınmış isimsiz bir eser.
8. Ünite: Yazarı bilinmeyen Tevârîh-i Âl-i Osmân; Ahmed Resmî, Halîkatü’r-Rü’esâ
(Sefînetü’r-Rü’esâ); Hâşim Efendi, Ahvâl-i Anapa ve Çerkes.
Kitapta çeşitli üniteleri hazırlayan Prof.Dr. Muzaffer Doğan, Doç.Dr. Ömer İşbilir,
Doç.Dr. Mesut Aydıner ve Yrd.Doç.Dr. Mehmet Topal’a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca
teknik yardımları dolayısıyla dizgi-baskı çalışanlarına da teşekkür ederim.
Editör
Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 XV. ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özelliklerini tanıyabilecek,
 Matbu metinleri okuyabilecek,
 Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznenizi geliştirebilecek,
 Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını metin içinde belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• XV. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • Matbu Metinler
Metinleri
• XVI. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi
Metinleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• ORUÇ BEY, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN
Metin Okuma ve Anlama: Matbu
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I Metinler-I • ÂŞIKPAŞA-ZÂDE, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ
OSMÂN
• VÂKI‘ÂT-I SULTÂN CEM
Metin Okuma ve Anlama:
Matbu Metinler-I
GİRİŞ
Bu ünitede matbaa yazısı okumanızı geliştirmeniz için matbu metinlere yer verilmiştir.
Öte yandan, 15-16. yüzyılın dil özelliklerini de tanıyabilmeniz için metinler bu dönemde
kaleme alınmış eserlerden seçilmiştir. Bu matbu metinler, 15-16. yüzyılda yazılmış olmak-
la birlikte 20. yüzyıl başlarında matbaada basılmışlardır.
XV. ve XVI. yüzyıl Osmanlı tarihî metinlerinin bir çoğu, kullanılan dil bakımından,
oldukça sade, anlaşılabilir bir Türkçe ile kaleme alınmıştır. Özellikle Osmanlı Devletinin
kuruluş dönemini anlatan “Tevârîh-i Âl-i Osmân”lar her türlü edebî kaygıdan uzak, hal-
kın günlük kullandığı Türkçeyi yansıtmaktadır.
Bu üniteye alınan ilk metin Oruç Bey’in Tevârîh-i Âl-i Osmân’ıdır. F. Babinger tara-
fından 1925 yılında yapılan neşirden küçük bir kısmı ele alınmıştır. Dili oldukça sade ve
okunması kolay bir metindir.
Diğer metin, Âşıkpaşazâde’nin Tevârîh-i Âl-i Osmân adlı eseridir. Osmanlı Devleti’nin
Kuruluş dönemini anlatan temel kaynaklardandır. XV. yüzyıl sonlarına doğru yazılmıştır.
Âlî Bey tarafından H.1332/M.1914 yılında İstanbul’da yayımlananan matbu eserden par-
çalar seçilerek bu üniteye konulmuştur.
Ünitenin üçüncü parçası, Vâkı‘ât-ı Cem Sultân adlı, yazarı bilinmeyen bir eserden
alınmıştır. Yine bu eser de, yazarının giriş kısmında belirttiği gibi, metin her türlü süsten
arındırılmış ve herkesin anlayabileceği bir üslupla kaleme alınmıştır. Bu nedenle günlük
hayatta kullanılan Türkçe’yi gösterir bir metindir. Ancak diğer iki metine göre Arapça ve
Farsça kelimeler biraz daha fazla kullanılmıştır.
4 Osmanlı Türkçesi Metinleri-I
Metin 1.1.6
Oruç Bey, Tevârîh-i
Âl-i Osmân
Metinleri Okumaya “(Metin. 1.1.1)”’den başlayınız.

1. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 5
Metin 1.1.5
Metin 1.1.4
Metin 1.1.3
Metin 1.1.2
Metin 1.1.1
ORUÇ BEY, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN

/1.1.1/ Ve bu tarafdan Rûm tâ’ifesi tekûrı oğlını bir nice bin kâfir ile ehl-i İslâm üzerine
gönderdi. Sultân Alâeddîn’e haber oldı, her tarafa nâmeler perâkende kıldı. Hükmi irdüği
yerlere tâ Sivas kapusına değin çeriler cem‘ itmeğe âdemler gönderdi. Bunda çeri cem‘ it-
mekde [iken] bu tarafdan Osmân Gāzî bin mikdâr er ile gazâ-yı ekberdür deyüp bu gelen
kâfir leşkerinün üzerine bin kişi üç bölük eyledi. Bir gice üç yerden şebîhûn idüp Rûm çe-
risine girdiler. Kâfir gāfil serhoş yaturken kılıç koydılar. Sabâha değin kılıcdan geçürüp
târümâr itdiler. Nice mâl-ı ganâyimle dönüp mekânlarına geldiler. Mâlın öşrin çıkarup
Sultân Alâeddîn’e gönderdiler. Sultân Alâeddîn dahı bu ganîmet mâlı görüp Osmân
Gāzî’nün bahadurlığına sevinüp şâd oldı. Tiz buyurdı, hazî[ne]sinden cebe vü cevşen çı-
karup elli katâr deve ve elli katâr katır esbâbla yükledüp gönderdi. Ve Mısr’dan gelmiş
hazret-i Risâlet’ün –salla’llahü aleyhi ve sellem- ak alemin çıkarup Osmân Gāzî’ye gönder-
di. Vezîr Abdülazîz bile gönderdi. Tuğ ve sancak çözilüp Osmân Gāzî’ye getürdiler. Bu ta-
rafdan Osmân Gāzî’ye haber oldı ki, Sultân Alâeddîn’den sana bunca in‘âmlar geleyor.
Osmân Gāzî dahı karşu çıkdı, Abdülazîz’le görüşdi. Getürüp kondırdı. Çünki irte oldı,
Abdülazîz pâdişâh gönderdüği in‘âmları virdi ve dahı Abdülazîz eytdi: “Ey oğul! Atan Er-
tuğrul gördüği vâkı‘a buydı ki Şeyh Edebâlî ta‘bîr itmişdi. Meger Osmân Gāzî dahı dünyâya
gelmedin Ertuğrul bir gice aceb vâkı‘a gördi, uyandı. Durup sabâh namâzın kılup atına
süvâr olup Konya’ya /1.1.2/ vardı. Meger Konya’da bir mu‘teber kişi var idi. Adına Şeyh
Edebâlî dirlerdi. Sâhib-i kemâllerden idi. İlm-i rû’yâda mâhir idi. Velâyeti ve kerâmâtı
zâhir olmuşidi. Dervîş idi. Dünyâsı ve ni‘meti bol idi. Ol vilâyetde meşhûr idi. Sultân
Alâeddîn dahı ana i‘tikād itmişdi. Ertuğrul geldi, ol gördüği düşi söyledi. Eytdi: “Yâ Şeyh!
Bir düş gördüm. Senin koynundan bir ay doğdı, gelüp benim koynuma girdi. Göbeğümde
bir ağaç bitdi. Gölgesi âlemi dutdı. Gölgesinin altında dağlar bitdi. Her dağın dibinden ulu
sular akdı. Bu sudan kimi içdi, kimi bağlar ve ağaçlar dikdi suvardı ve çeşmeler akıtdı. Ol
uykudan uyandım, düşüm budur. Ta‘bîrinde ne buyurursuz didi. Şeyh eytdi: “Düşün
ta‘bîri budur ki, bir oğlun ola, Osmân adlu. Çok gazâlar ide ve dahı muştuluk olsun kim
evlâdına pâdişâhlık virildi. Mübârek olsun” didi. “Ve dahı benim Râbi‘a adlu bir kızım ola.
Oğlun Osmân ol kızı ala. Ol kızdan çok oğullar cedd ber-cedd pâdişâh olalar” didi. Ve
dahı rivâyet iderler ki, Osmân Gāzî’nün gazâya ibtidâ itdüği hicretün altı yüz sekseninde
idi. Hikâyet iderler ki, Sultân Alâeddîn vezîri Abdülazîz tabl ü sancak gönderdüği vaktde
şeyhin kızı Râbi‘a Hatun’ı bile gönderdi. Abdülazîz, Şeyh Edebâlî kızı Râbi‘a Hatun’ı nikâh
idüp Osmân Gāzî’ye virdi. Âlî düğün idüp ol gice halvet eyledi. Murâdları hâsıl oldı. Sabâh
durup gusl eyledi. Namâzın kılup ata süvâr oldılar. Abdülazîz ve Şeyh Edebâlî ve bahâdurlar
süvâr olup at koşusuna meydâna çıkdılar. Âdet üzerine koşu idüp şikâr iderek /1.1.3/ girü
mekânlarına geldiler. Gelecekleri vakt nâgâh Rûm tarafından sahrâda bir toz belürdi. Toz
içinden bir süvâr çıkageldi. Cebe vü cevşen tamâm mükemmel. Meger bu kişi kâfir beyle-
rinden imiş. Gelüp meydânda çağırup âvâz virdi, eytdi: “Aranuzda Osmân adlu âdem
kimdür?” didi. Osmân’ı gösterdiler. Hemân sâ‘at atdan inüp Osmân Gāzî’nün atı ayağına
düşdi: “es-Salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Resûlu’llah” didi. Kelime-i şehâdet getürdi,
müslimân oldı. Eytdi kim: “Yâ Osmân Gāzî! Düşümde sizin peygamberinüz Muhammed
Mustafâ –salla’llahu aleyhi ve sellem- gelüp bana İslâm telkīn eyledi. Kelime-i şehâdeti ve
sûre-i Fâtihai ve İhlâs’ı bana ta‘lîm itdi. Dûr, sabâh filân yerde bir gāzî yiğit vardur, adı
Osmân’dur. Hakk yoluna gazâ niyyet idüpdür. Benim ak alemim onun katındadur, ana
var” didi. Benim adum Mihal’dür ammâ hazret-i Resûl adımı Abdullah kodı. Osmân ile
gazâya bile var didi. Senün dahı meslek ve zürriyetün âlî devlete irişüp cedd ber-cedd
gazâlar iderler” didi. Tâ Engürüs kapusuna değin İslâm sancağını çeküp dîn-i İslâm’ı
âşikâre kılalar, didi. Çünkim düşümden uyandım. Üş rikâbına yetişdüm deyüp Osmân
önünde dahı tekrâr kelime-i şehâdet getürüp müslimân oldı. Şimdi Mihaloğlanları, kim
vardur, anın neslindendür. Çün bu vâkı‘ayı Abdülazîz ve Şeyh Edebâlî gördiler, Hakk
te‘âlâya şükrler kıldılar. Sonumuz hayr oldı. Bunun gibi devlete yetişdük didiler. Abdülazîz
birkaç günden sonra Sultân Alâeddîn katına gelüp kamu ahvâli arz eyledi. Sultân Alâeddîn
dahı işidüp şâd oldı. Mısr sultânından bir kılıc gelmişdi. Emîrü’l-mü’minîn hazret-i
Osmân –radiya’llahu anhü-‘nın idi. O kılıcı kendü belinden çözüp Osmân’a gönderdi ve
istiklâlî ol vilâyete pâdişâh olsun /1.1.4/ Rûm vilâyetini ana ısmarladum. Açabildiği yere
değin açsun, anın olsun didi. Sultân Alâ’eddîn’in Tatar ile cengi var idi. Bu tarafdan Çağa-
tay çerisi belürdi. Üzerine gelüp Tatar’la cenge meşgūl oldı. Âkıbet barışup Tatar dönicek
Sultân Alâ’eddîn vefât itdi. Oğlı Sultân Gıyâsüddîn tahta geçüp yerine pâdişâh oldı. Meğer
onun zamânında bir şeyh var idi. Baba İlyâs dirlerdi. Sultân Alâeddîn zamânında gelüp
Amâsiyye yöresinde Çat adlu kasabada vatan tutmuşdı. Acem vilâyetinden gelmişdi.
Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn Konya’da olurlardı. Ol zamânda ulular ve şeyhler çoğidi.
Sultân Alâeddîn vefât idüp oğlı Gıyâsüddîn pâdişâh olıcak zulme başladı. Bir sebeb ucın-
dan Baba ilyâs’dan havf idüp leşker gönderdi. Babayîler’i kodı. Bir gice Sultân Gıyâsüddîn
kulları katl idüp oğlı ve kızı kalmadı. Memleket hâlî kaldı. Babayîler’den Muhlis Paşa ge-
lüp pâdişâh oldı. Babayîler’in intikāmın alup Babayîler kıranları kırdı, kılıcdan geçürdi.
Kırk gün ve ba‘zılar eydür altı ay beylik eyledi. Andan sonra kendünün halîfelerinden Kör
Kādî dirlerdi, Baba zamânında İç-il’e halîfe idi, meger anun bir oğlı kalmışdı. Ona Kara-
man dirlerdi. Beş yaşında idi. Muhlis Paşa Karaman’ı tahta geçürdi, pâdişâh eyledi. Bunun
nesli âlemi duta didi. Karaman vilâyetin ana virdi. Karaman memleketi didiklerine sebeb
budur. Biz yine Osmân Gāzî kıssasına gelelüm. Osmân Gāzî’nün Şeyh Edebâlî kızı Râbi‘a
Hatun’dan bir oğlı oldı. Adını Orhan kodı. Hicretün altı yüz seksen altısında Osmân Gāzî
gelüp Bilecük’i ve İnegöl’i feth itdi. Hicretün altı yüz seksen yedide Karacaşehr’i alup anda
bir âdem /1.1.5/ var idi, Tursun Fakīh dirlerdi. Cum‘a namâzın kılup Osmân Gāzî adına
hutbei en evvel ol okudı, hicretün altı yüz seksen dokuzunda. Osmân Gāzî alduğı vilâyetleri
bahş eyledi. Karacaşehr sancağını ki, ana İn-öni dirler, oğlı Orhan’a virdi. Subaşılığını ka-
rındaşı oğlı Alp Gündüz’e virdi. Ve Yarhisâr’ı Hasan Alp’e virdi. Hasan Alp Süleymân Şâh’la
Acem vilâyetinden gelmişler idi. İnegöl’i Turgut Alp’e virdi. Şimdi ol gāzîler adları anılur.
Kayın atası Edebâlî’ye Bilecük’i virdi ve hem hatunını anda atası yanında bile kodı. Ken-
düsi Yenişehr’de karâr kıldı. Gāzîler ev yapdılar, anda karâr kıldılar. Adını Yenişehr kodı-
lar. Ve Osmân Gāzî’nün bir oğlı dahı oldı. Adını Ali Paşa kodı. Onı yanında kodı. Bu yana
Orhan Gāzî atası Osmân Gāzî’yle buluşup dört yana iller açmağa başladılar. İnegöl’i ve
Köprihisâr’ı feth itdiler. Bu tarafdan Burusa tekurı bir nice tekurla ittifâk itdiler ki, Türk’ün
üzerine yüriyeler. Koyunhisârı önünde buluşdılar. Azîm ceng itdiler. Âkıbet kırgun oldı.
Gāzîlerden ve kâfirlerden haylî âdem düşdi. Osmân Gāzî’nün karındaşı oğlı Alp Gündüz
anda şehîd oldı. Karacaşehr’e giden yol üzerinde defn itdiler. Mezârına taş yığup dâiresin
çevirdiler. Her kaçan ol vilâyetde at sanculansa ol mezârı üç gün dolandururlar, Hakk
te‘âlâ inâyetinde şifâ bulur. Şimdi ana “Mezâr-ı Türk” dirler. Ol arada Hakk te‘âlâ İslâm eh-
line fursat virüp küffâr leşkerine hezîmet vâkı‘ olup Adranos tekurı kaçup Burusa katında
gönderdi, Köse Mihal’i ve Turgud Alp bile kovaladılar. Tekuruyla sulh itdiler. Osmân Gāzî
Burusa’nın üzerine havâle /1.1.6/ yapdı. Gördi kim, cengle alınmaz. Karşusunda kapluca
tarafından bir havâle yapdı. Karındaşı oğlı Aktemür’i üzerinde kodı. Gāyet bahâdurlardan
idi. Ana yarar yoldaşlar koşdı. Dağ tarafından dahi bir havâle yapdı. Balabancık dirlerdi,
bir bahadur kulı var idi, anda kodı. Bu iki havâlei bir yılda yapdılar. Burusa[’yı] eğretdiler.
Hisârdan taşra kişi çıkartmaz oldılar. İlini hep aldılar, hisâr yalınuz kaldı. Üzerine havâle
oldılar, bunlar bunda. Osmân Gāzî geldi, Yenişehr’de karâr kıldı. Etrâfın kâfirleri geldiler,
gāzîlere itâ‘at itdiler. Fursat gāzîlerün olup ol vilâyeti zabt itdiler. Gāzîler adl ü insâf itdiler.
Ol vilâyeti ma‘mûr itdiler. Ganîmet mâlıyla ganî oldılar. Osmân Gāzî oğlı Orhan’ı Burusa
katına gönderdi. Köse Mihal’i ve Turgud Alp bile koşdı. Küffâr âciz kalmışdı. Burusa üze-
rinde azîm ceng itdiler. Âkıbet Burusa tekurı Orhan’la sulh idüp hisârı virdi. Ahd ü
peymânla tekurdan çıkdı, İstanbul’a gitdi. Hicretün yediyüz on altısında Orhan Gāzî Bu-
rusai feth itdükde Osmân hayâtda idi. Ayağı ağrırdı. Zamânında beyliği Orhan’a ısmarla-
dı, Hakk emrine vardı. Oğlı Orhan Gāzî tahta cülûs kıldı, hicretün yedi yüz yiğirmi yedi-
sinde Osmân Gāzî vasıyyet itmişdi kim: “Beni Burusa’da Gümüş Kubbe altında kon” di-
mişdi. Ba‘zılar aydur, Söğütcük’de defn itdiler. Allahu te‘âlâ rahmetin ziyâde kılsun. Âmîn.
Yâ Rabbü’l-âlemîn.
(Oruc bin Âdil (1926). Tevârîh-i Âl-i Osmân. Nşr. Franz Babinger. Hannover).
Metne Ait Sözlük

ahd: Vâdetme. Söz verme. Vefâ. Yemin. And. Misak. Asır. Devir. Tevhid. Mukavele.
ahvâl: Haller. Durumlar. Oluşlar.
âkıbet: Bir şeyin sonu. Nihayet. Netice, sonuç.
alem: Bayrak. Minare, kubbe, sancak direği vb. yüksek şeylerin tepesinde bulunan,
ay yıldız veya lale biçiminde süs. İşaret.
âlî: Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur.
âşikâre: Belli, meydanda, açık.
âvâz: Yüksek ses, nara, avaze.
bile: Birlikte, beraber. Dahi, de. İle.
cebe: Zincir veya halkadan örme zırh. Cevşen.
cedd: Babanın babası veya ananın babası. Büyüklük, azimlik.
cem‘: Toplama. Bir yere getirme, biriktirme. Yığma.
cevşen: Zırh.
cülûs: Oturma. Oturuş. Padişahın taht’a oturması.
çeri: Asker.
devlet: Toprak bütünlüğü ve siyasal örgütü olan bir ulusun oluşturduğu hukuksal
varlık. Büyüklük. Mevki. Mutluluk. Talih. Zenginlik
dilâver: Gönül alıcı.
eğirtmek: Muhasara etmek, etrafını kuşatmak, sarmak.
ekber: Daha büyük, en büyük.
esbâb: Elbise. Mal.
eytmek: Söylemek, demek, anlatmak.
ganâyim: Harpte ele geçen mallar. Ganimetler.
ganî: Zengin. Kimseye muhtaç olmayan. Varlıklı, bol.
hâlî: Tenhâ. Boş. Sahipsiz. Issız. İçinde bir şey olmama.
halvet: Yalnızlık. Tek başına kalmak. Tenhaya çekilme. Gizlilik.
havâle: Bir işi veya bir şeyi başka birine bırakma. Görmeyi önleyen duvar gibi perde.
havf: Korku, korkutmak.
hurûc: Çıkma. Dışarı çıkma, çıkış. Ayaklanma, isyan etmek.
i‘tikād: İnanmak. İnanç.
ibtidâ: Baş taraf. İlk. Başlangıç. En önce, başta.
in‘âm: Nimet vermek. İhsan etmek. Doğruya sevketmek, hidâyete ulaştırmak. İyilik
etmek, bahşiş vermek
kamu: Hep, bütün, tamamen.
kemâl: Kâmillik, olgunluk, olgunlaşma. Erginlik. Bütün güzel sıfatlarla muttasıf ol-
mak. Fazilet.
kerâmet: Ermiş kimselerin gösterdiklerine inanılan, doğaüstü, şaşkınlık uyandırıcı
davranış veya durum. Bağış, kerem. İkram, ağırlama.
kırgun: Geniş ölçüde öldürüşme veya öldürme, kıtal. Maktul
leşker: Asker.
ma‘mûr: İ’mar edilen, tamir edilmiş.
meslek: Yol. Usul. Gidiş. San’at. Geçim için tutulan yol. Sistem. Mezheb.
mu‘teber: İtibâr gören. Beğenilen. İnanılır. Güvenilir. Hatırı sayılır. Hükmü geçen.
muştuluk: Müjde, beşaret. Müjdelik, müjde bahşişi.
muti‘: İtaat eden, boyun eğen. İtaatli. Bağlı. Rahat.
nâgâh: Birdenbire, ansızın, hemen.
nâme: Padişah fermanı, Mektub. Risale. Kitap.
öşr: Ondalık, onda bir. Mahsullerden onda bir olarak alınan vergi.
peymân: And, yemin, muahede, ahitleşmek.
rikâb: Özengi. Büyük bir kimsenin huzuru, önü, makamı.
subaşı: Şehirlerin inzibat işlerine bakan görevli.
sulh: Barış. Uyuşma. Muharebeyi terk için anlaşma. Rahatlık.
suvarmak: Sulamak. Su vermek.
süvâr: Ata binmiş. Binici.
şâd: Sevinçli, ferahlı, memnun, mesrur, şen, bahtiyar.
şebhûn: Gece baskını.
şikâr: Av, avlanan hayvan. Avlama.
tabl: Davul.
talgalık: Kargaşalık, karışıklık.
üş: İşte, şimdi. Çünkü. Ancak.
vâkı‘a: Meydana gelmiş, olmuş, var olan mevcud bir hâdise. Olan olmuş. Rüya, düş.
Şiddetli hâdise. Savaş.
velâyet: Veli olan kimsenin hali. Velilik, dervişlik. Dostluk. Sadakat
zürriyet: Soy, nesil, kuşak.
Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Bu taraftan, Rumların tekfuru, oğlunu birkaç bin kâfir ile Müslümanların üzerine gönder-
di. Sultân Alâeddin haber alınca, her tarafa fermânlar yolladı. Tâ Sivas kapısına kadar hüt-
mettiği yerlerden asker toplamaya adamlar gönderdi. Burada asker toplanırken, diğer ta-
raftan, Osman Gazi bin kadar askerle büyük gazadır diyerek bu gelen kâfir askerinin üzeri-
ne bin kişiyi üç bölük yaptı. Bir gece üç yerden baskın yaparak Rum askerine girdiler. Kâfir
sarhoş bir hâlde yatarken kılıç koydular, sabaha kadar kılıçtan geçirip darmadağın etti-
ler. Nice ganimet mallarıyla dönüp makamlarına geldiler. Malın onda birini çıkarıp Sul-
tan Alâeddin’e gönderdiler. Sultân Alâeddin de bu ganimet malını görüp Osman Gazi’nin
yiğitliğine sevinerek mutlu oldu. Hemen emretti, hazinesinden zırhlar çıkardı, elli katar
deve ve elli katır mal ile yükletip gönderdi. Mısır’dan gelmiş, hazret-i Peygamber’in -salât
ve selâm üzerine olsun- ak bayrağını çıkarıp Osman Gazî’ye gönderdi. Vezir Abdülaziz’i
de birlikte gönderdi. Tuğ ve sancak çözülüp Osman Gazi’ye getirdiler. Bu taraftan, Osman
Gazi’ye: “Sana Sultan Alâeddîn’den bu kadar hediyeler geliyor” diye haber verdiler. Os-
man Gazi karşılayıp Abdülaziz ile görüştü. Getirip yerleştirdi. Ertesi gün Abdülaziz, pa-
dişahın gönderdiği hediyeleri verdi ve dedi ki: “Ey oğul! Baban Ertuğrul’un göndüğü ve
Şeyh Edebali’nin yorumladığı rüya şöyledir: Osman Gazi dünyaya gelmeden Ertuğrul bir
gece tuhaf rüya görüp uyandı. Bekleyip sabah namazını kılıp atına binerek Konya’ya var-
dı. Konya’da itibarlı bir kişi vardı. Adına Şeyh Edebali derlerde. Olgun kişilerdendi. Rüya
ilminde mahareti vardı. Veliliği ve kerametleri görülmüştü. Derviş idi. Dünyalığı ve ni-
metleri bol idi. O bölgede meşhurdu. Sultan Alâeddin bile ona inanmıştı. Ertuğrul gelip
ol gördüğü düşü anlattı: “Yâ Şeyh! Bir düş gördüm. Senin koynundan bir ay doğdu, gelip
benim koynuma girdi. Göbeğimde bir ağaç bitti. Gölgesi dünyayı tuttu. Gölgesinin altın-
da dağlar büyüdü. Her dağın dibinden büyük sular aktı. Bu sudan kimi içti, kimisi bağ-
lar yaptı, ağaçlar dikip suladı. Çeşmeler akıttı. O uykudan uyandım. Düşüm budur. Yoru-
muna ne buyurursunuz” dedi. Şeyh: “Rüyanın tabiri şöyledir: “Osman adlı bir oğlun ola-
cak. Çok gazalar yapacak. Müjdeler olsun ki, evlâdına padişahlık verildi. Mübârek olsun”
dedi. “Ve benim de Rabia adlı bir kızım olacak. Oğlun Osman o kızı alacak. O kızdan çok
oğullar nesilden nesile padişah olacaklar” dedi. Rivayet ederler ki, Osman Gazi’nin gaza-
ya başladığı tarih hicretin 680’inde idi. Anlatırlar ki, Sultan Alâeddin, vezîri Abdülaziz da-
vul ve sancak gönderdiği zaman, şeyhin kızı Rabia Hatun’u birlikte gönderdi. Abdülaziz,
Şeyh Edebali’nin kızı Rabia Hatun’u Osman Gazi’ye verip nikâhladı. Büyük düğün oldu.
O gece gerdek gecesi olup muradları yerine geldi. Sabah abdest aldı. Atlarına bindiler. Ab-
dülaziz, Şeyh Edebali ve yiğitler ata binip, koşu için meydana çıktılar. Âdet olduğu üze-
re koşu yapıp av yaptılar ve geri mekânlarına geldiler. Gelecekleri zaman ansızın Rum ta-
rafında, ovada bir toz göründü. Tozun içinden bir atlı çıkageldi. Zırh ve silah mükemmel
idi. Meğer bu kişi kâfir beylerinden imiş. Meydana gelip seslenerek dedi ki: “Aranızda Os-
man adlı adam kimdir?” Osman’ı gösterdiler. Hemen o anda attan inip Osman Gazi’nin
atının ayağına düştü: “es-salatü ve’s-selâmü aleyke yâ Resûllullah” dedi ve kelime-i şeha-
det getirdi, müslüman oldı. Dedi ki: “Yâ Osman Gazi! Düşümde sizin peygamberiniz Mu-
hamed Mustafa –salât ve selâm üzerine olsun- gelip bana İslâm dinini telkin etti. Kelime-i
şehadeti Fatiha ve Ihlâs suresini bana öğretti. Dur, sabah falan yerde bir gazi yiğit vardır,
adı Osman’dır. Allah yolunda gazaya niyet etmiştir. Benim ak bayrağım onun yanında-
dır, ona git” dedi. Benim adım Mihal’dir, ancak hazret-i peygamber adını Abdullah koy-
du. Osman ile birlikte gazaya git dedi. Senin de yolunu tutanlar ve soyundan gelenler bü-
yük makamlara ulaşıp nesilden nesile gazalar ederler dedi. Tâ Engürüs (Macar) kapısı-
na kadar İslâm sancağını çekip İslâm dinini ortaya çıkaralar dedi. Düşümden uyandım,
işte ayağımın dibine ulaştım deyüp Osman’ın önünde de tekrar kelime-i şehadet getirip
müslüman oldu. Şimdiki var olan Mihaloğlanları onun neslindendir. Bu olayı Abdülaziz
ve Şeyh Edebali gördüler, yüce Allah’a şükürler ettiler. Sonumuz hayır oldu, böyle maka-
ma eriştik dediler. Abdülaziz birkaç gün sonra Sultan Alaeddin’in yanına gelip bütün du-
rumları arzetti. Sultan Alâeddin de işitip mutlu oldu. Mısır sultanından bir kılıç gelmiş-
ti. Müminlerin emîri hazret-i Osmân’ın –Allah ondan razı olsun- idi. O kılıcı kendi be-
linden çıkarıp Osman’a gönderdi: “Bağımsızca o vilâyete padişah olsun, Rum vilâyetini ıs-
marladım. Fethedebildiği yere kadar fethetsin, onun olsun” dedi. Sultan Alâeddin’in Ta-
tarlarla savaşı vardı. Bu taraftan Çağatay’ın askerleri belirdi. Üzerine gelip Tatar’la savaş-
maya koyuldu. Sonunda barışıp, Tatar dönünce Sultan Alâeddin vefat etti. Oğlu Sultan Gı-
yaseddin tahta geçip yerine padişah oldu. Onun zamanında Baba İlyas derler bir şeyh var-
dı. Sultan Alâeddin zamanında gelip Amasya yöresinde Çat adlı kasabada yurt tutmuştu.
Acem vilayetinden gelmişti. Hazret-i Mevlâna Celâleddin Konya’da idi. O zamanda ulu-
lar ve şeyhler çoktu. Sultan Alâeddin vefat edip oğlu Gıyaseddin padişah olunca zulm et-
meye başladı. Bir sebepten dolayı Baba İlyas’tan çekinip asker gönderdi. Babayîler’i öldür-
dü. Bir gece Gıyasüddin’in kulları öldürmekle oğlu ve kızı kalmadı. Memleket boş kaldı.
Babayîlerden Muhlis Paşa gelip padişah oldu. Babayîlerin intikamını aldı. Babayîler’i kı-
ranları kılıçtan geçirdi. Kırk gün, bazılarına göre altı ay beylik yaptı. Sonra kendinin ha-
lifelerinden “Kör Kadı” derlerdi, Baba zamanında İç-il’de halifeydi, onun bir oğlu kalmış-
tı. Ona Karaman derlerdi. Beş yaşındaydı. Muhlis Paşa Karaman’ı tahta geçirdi, padişah
yaptı. Bunun nesli dünyayı tuta dedi. Karaman vilayetini ona verdi. “Karaman memleke-
ti” demelerinin sebebi budur.
Biz yine Osman Gazi’nin macerasına gelelim. Osman Gazi’nin Şeyh Edebali kızı Ra-
bia Hatun’dan bir oğlu oldu. Adını Orhan koydu. Hicretin 686’sında Osman Gazi gelip Bi-
lecik ve İnegöl’ü fethetti. Hicretin 687’sinde Karacaşehir’i aldı. Orada bir adam vardı. Tur-
sun Fakih derlerdi. Cuma namazını kılıp, hutbeyi Osman Gazi adına ilk o okudu. Hicretin
689’uydu, Osman Gazi aldığı memleketleri bağışladı. Karacaşehir sancağını ki, ona İnönü
derler, oğlu Orhan’a verdi. Subaşılığını kardeşi oğlu Alp Gündüz’e verdi. Yarhisar’ı Hasan
Alp’e verdi. Hasan Alp Süleyman Şah’la Acem memleketinden gelmişlerdi. İnegöl’ü Tur-
gut Alp’e verdi. Şimdi o gazilerin adları anılır. Kayınatası Edebali’ye Bilcek’i verdi ve ha-
tununu orda babasının yanında bıraktı. Kendisi Yenişehir’de yerleşti. Gaziler ev yaptılar
ve orada yerleştiler. Adını Yenişehir koydular. Osman Gazi’nin bir oğlu daha oldu. Adını
Ali Paşa koydu. Onu yanında tuttu. Bu tarafta Orhan Gazi babası Osman Gazi ile buluşup
dört taraftan memleketler fethetmeye başladılar. İnegöl’ü ve Köprühisar’ı fethettiler. Bu ta-
raftan Bursa tekfuru birçok tekfurla Türk’ün üzerine yürümekte ittifak ettiler. Koyunhisa-
rı önünde buluştular. Büyük savaş yaptılar. Sonunda gazilerden ve kâfirlerden hayli adam
öldü. Osman Gazi’nin kardeşi oğlu Alp Gündüz orada şehid oldu. Karacaşehir’e giden yol
üzerinde defnettiler. Mezarına taş yığarak daire içerisine aldılar. Her ne zaman o memle-
kette at sancılansa o mezarı üç gün dolandırırlar. Yüce Allah’ın yardımıyla şifa bulur. Şim-
di Ona “Türk Mezarı” derler. O sırada Yüce Allah müslümanlara fırsat verip kâfir askerle-
rinde hezimet meydana geldi. Adranos tekfuru kaçıp Bursa tekfurunun yanına girdi. Köse
Mihal ve Turgut Alp birlikte kovaladılar. Tekfuruyla barış yaptılar. Osman Gazi Bursa’ınn
üzerine perde yaptı. Gördü ki, savaşla alınmaz. Karşısında, kaplıca tarafından bir perde
yaptı. Kardeşi oğlu Aktemür’ü üzerine koydu. Oldukça yiğitlerden idi. Onun yanına uy-
gun yoldaşlar kattı. Dağ tarafından da bir perde yaptı. Balabancık derlerdi, bir bahadır
kulu vardı. Orada koydu. Bu iki perdeyi bir yılda yaptılar. Bursa’yı kuşattılar. Hisardan dı-
şarı kimseyi çıkartmaz oldular. Bölgeyi tamamen aldılar, hisar yalnız kaldı. Bunlar bura-
da hisar üzerine perde yaptılar. Osman Gazi geldi, Yenişehir’de yerleşti. Etrafın kâfirleri
geldiler, gazilere boyun eğdiler. Fırsat gazilerin olup o vilayeti ele geçirdiler. Gaziler ada-
let gösterdi, merhamet ettiler. O memleketi imar ettiler. Ganimet malıyla zengin oldular.
Osman Gazi oğlu Orhan’ı Bursa’ya yanına gönderdi. Köse Mihal ve Turgut Alp’i birlikte
yanına kattı. Kâfirler çaresiz kalmıştı. Bursa üzerinde büyük savaş yaptılar. Sonunda Bur-
sa tekfuru Orhan’la barış yapıp hisarı verdi. Anlaşma ile tekfur çıktı İstanbul’a gitti. Hic-
retin 716’sında Orhan Gazi Bursa’yı fethettiğinde Osman hayattaydı. Ayağı ağrırdı. Sağ-
lığı zamanında beyliği Orhan’a verdi, Allah’ın emrine vardı. Hicretin 727’sinde oğlu Or-
han Gazi tahta oturdu. Osman Gazi vasiyet etmiş: “Beni Bursa’da Gümüş Kubbe altına ko-
yun” demişti. Bazıları Söğütcük’te defnettiklerini söyler. Yüce Allah rahmetini ziyade et-
sin. Âmin, yâ Âlemlerin Rabbi.
Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları

A-Arapça Yapılar Sülâsî mücerred masdar ism-i fâilleri
Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinleri:
kâfir (küfrân)
rivâyet fi‘âlet gāfil (gaflet)
ganîmet fa‘îlet mâhir (mahâret) fâ‘il vezninde
şehâdet fe‘âlet gāzî (gazâ)
harâb fa‘âl vâkı‘ (vak‘a)
mülk fu‘l
cem‘ fa‘l Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller
vücûd fu‘ûl meşgūl (şugl)
ni‘met fi‘let mef ‘ûl vezninde
ma‘mûr (‘imâret)
Sülâsî mezîdünfîh masdarlar: Arapça tamlama:

emîrü’l-mü’minîn (“emîr” ve “mü’minîn”
i‘tikād
kelimeleri ile “mü’minlerin emîri”)
intikām ifti‘âl
Rabbü’l-âlemîn (“Rabb” ve “âlem” kelime-
ittifâk
leri ile “âlemlerin Rabbi”).
telkīn tef ‘îl
B-Farsça Yapılar:
istiklâl istif ‘âl
Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim:
Mezîdünfih İsm-i Mef ‘ûl: cebe vü cevşen
mu‘teber müfte‘al (ifti‘âl bâbı) tabl ü sancak
mübârek müfâ‘al (müfâ‘al bâbı)
İsim Tamlaması:
ehl-i İslâm (İslâma mensup olanlar)
Cem‘ Şekillerinden Örnekler:
Cem‘-i müzekker:
İsimden Türemiş Sıfatlar:
âlemîn cedd ber-cedd
(-în eki ile)
mü’minîn
Birleşik Kelimeler [izâfet kesresi (-i) kaldı-
Cem‘-i mü’ennes: rılarak yapılan sıfatlar]:
kerâmât (-ât eki ile) şebhûn
serhoş
Cem‘-i mükesser:
ganâ’im (fe‘â’il vezni ile) Birleşik Sıfat:
esbâb (ef ‘âl vezni ile) Sâm-süvâr (Sâm gibi ata binen)
a) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünki dile aktarınız.

1 “Benim adum Mihal’dür ammâ hazret-i Resûl adımı Abdullah kodı. Osmân ile gazâya
bile var didi. Senün dahı meslek ve zürriyetün âlî devlete irişüp cedd ber-cedd gazâlar
iderler” didi”.
b) Metindeki şu cümlelerde geçen Arapça cem‘ (çoğul) kelimeyi bularak bunun türünü tes-
pit etmeye çalışın ve müfred (tekil) şeklini gösterin:
Bir gice üç yerden şebîhûn idüp Rûm çerisine girdiler. Kâfir gāfil serhoş yaturken kı-
lıç koydılar. Sabâha değin kılıcdan geçürüp târümâr itdiler. Nice mâl-ı ganâyimle dö-
nüp mekânlarına geldiler. Mâlın öşrin çıkarup Sultân Alâeddîn’e gönderdiler. Sultân
Alâeddîn dahı bu ganîmet mâlı görüp Osmân Gāzî’nün bahadurlığına sevinüp şâd oldı.
c) Aşağıdaki cümlede geçen rubâ‘î masdarı bulun:
Ertuğrul ol arada karâr kıldı. Bir nice zamândan sonra Sultân Alaeddîn’in saltanatın ve
şevketin işidüp gazâ niyetiyçün ana mütevveccih oldı. Ertuğrul’un üç oğlı vardı. Birinin
adı Gündüz ve birinin adı Sarutı ve birinin adı Osmân idi. Osmân Gāzî Rûm vilâyetinde
vücûda gelmişdi.
d) Metinde çeşitli yerlerde geçen aşağıdaki tamlamaların hangilerinin Arapça, hangilerinin
Farsça olduklarını tespit ederek anlamlarını yazın.
Emîrü’l-mü’minîn, Sâhib-i kemâl, Rabbü’l-âlemîn, sûre-i Fâtiha, gazâ-yı ekber
e) Aşağıdaki metinde yazıyla verilen sayıları Osmanlı Türkçesinde kullanılan rakamlara
çeviriniz.
Hicretün altı yüz seksen altısında Osmân Gāzî gelüp Bilecük’i ve İnegöl’i feth itdi. Hic-
retün altı yüz seksen yedide Karacaşehr’i alup ….. hutbei en evvel ol okudı, hicretün altı
yüz seksen dokuzunda.
Metin 1.2.5
Âşıkpaşazâde,
Tevârîh-i Âl-i
Osmân
Metin 1.2.4
Metin 1.2.3
Metin 1.2.2
Metin 1.2.1
ÂŞIKPAŞA-ZÂDE, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN

/1.2.1/ Bâb ânı beyân ider kim, Sultân Mehemmed kim ol Sultân Murâd oğlıdır,
Edrene’de tahta geçdi, ne sûretle geçdi ve nice geldi, ve kanda idi.
Sultân Murâd bir gün Ada’ya seyre çıkdı. Seyrden döndi. Gelürken Ada köprisinün ba-
şında bir dervîş durur. Eydür: “Hay pâdişâh! Va‘den yakīn geldi. Tevbe it” dir. Hemândem
hünkâr Saruca Paşa’ya eydür: “Sen tanık ol. Ben cemî‘ günâhuma tevbe itdüm” dir. Ve
bir yanında “İshak Paşa” dahı giderdi. Ana dahı öyle didi. Hünkâr, İshak’a eyidür: “Şol
dervîşi bilür misinüz kimdür?”. “Sultânum! Burusa’da Emîr Sultân mürîdlerindendür” dir.
Hemân ki sarâya girdi. “Başım ağrur” didi. Vasiyyetnâmesin yazmışdı. Halîl’i nâzır itmiş-
di. Oğlı Sultân Mehmed’i vasî itmişdi. Üç gün yatdı. Dördünci gün oğlına haber gönder-
diler, on üçünci gün oğlı dahı geldi. On üç gün meyyitini paşalar sakladı. Kimseye göster-
mediler. Dîvânlar itdiler, tîmârlar virdiler, hekîmler mu‘âlece itdiler, şerbetler virdiler. On
üç gün tamâm olıcak oğlı Sultân Mehmed geldi. Edrene’de devlet tahtına geçdi oturdı. Ek-
ser halk hünkârın vefât itdüğin andan bildiler. Atasının meyyitini Burusa’ya gönderdi. Bir
küçücek kardaşı vardı. İsfendiyâr kızından olmuş, anı dahı menziline yetirdi, makāmına
gönderdi. Yasluların yasın çıkardı. Kendisi dahı serîr-i saltanata oturdı. Nizâmî hükme
başladı. Nâgâh haber geldi “Karamanoğlı İbrâhîm Bey, Germiyan oğlı didiğine bir oğlı-
nı koşdı. Kütahya’ya gönderdi, birini dahı Aydın iline gönderdi, biri dahı Menteşa oğlıdır
deyü Menteşa iline gönderdi. Kendi “Alâ’iye”ye yüridi deyü. Sultan Mehmed kim haberi
işitdi, İshak Paşa’yı hıl‘atledi. Anadolı beylerbeyisi itdi. İshak Paşa, Sultân Mehmed kendi
dahı bindi. Devletle yüridi, Burusa’ya geldi. Karamanoğlı’nın /1.2.2/ harâmzâde oğlanla-
rı cemî‘ kaçdılar. Sultân Mehmed Gāzî yüridi Akşehr’e çıkdı, Akşehr feth olundı. Andan
hünkâr göçdi Konya’ya teveccüh itdi. Karamanoğlı İbrâhîm Bey ağlayup yalvarmağa baş-
ladı, Paşalara tûtî filorisin gönderdi. Paşalar dahı ol filoriden utandılar, hünkâra eytdiler:
“Atan deden bu vilâyete geldiler, ve bu vilâyeti cemi‘ feth itdiler, kendülerin oldı. Yine mer-
hamet itdiler yine virdiler. İmdi devletlü sultânım! Karamanoğlu eydür kim kızım vireyin,
ve her yıl seferine varayın ve her ne buyurursa öyle ideyün” diyiyorur. “İmdi ümîdim bu-
dur ki, devletlü sultânım merhamet ide” didiler. Hünkâr dahı paşaların sözin kabûl itdi,
yine vilâyetini mukarrer itdi, döndi yine kendi vilâyetine geldi.
Bâb. Anı beyân ider kim, Sultân Mehmed Gāzî döndi kendi vilâyetine girdi neyledi.
Diledi kim Gelibolı’dan Rûmili’ne geçe, eytdiler: “Devletlü Sultânum!” Gelibolı
Boğazı’na kâfir gemileri geldi” didiler. Hünkâr doğrı Kocaili’ne geldi, İstanbul’un üst ya-
nında boğazda Akçahisâr’a kondı, atası geçdiği yerden Rûmili’ne geçdi. Akçahisâr’ın kar-
şusına kondı, Halîl Paşa’ya eydür: “Lâlâ! Buraya bir hisâr gerekdür”. el-Hâsıl orada hisâr
yapdurdı, tamâm oldı. “Akçaylıoğlı Mehmed Bey”i gönderdi kim “tiz var İstanbul’un ka-
pusını yapdur” didi. Mehmed Bey dahı geldi şehrin kapusundan âdem kavradı, köyleri-
nin tavarını sürdi. Tekfûra haber oldı kim, “Türk bizim kürkümüzi yırtdı, evimizi başı-
mıza yıkdı” didiler. Tekfûr eydür: “Bunun bizimle konşuluğı toğanla karga konşuluğına
benzer” dir. “Eğer bu Türk’den kurtulmağa çâre olursa dostumuz Halîl Paşa’dan olur” didi.
Eydür “balıkçılar göndermek gerekdür” didi. Balığın karnını filoriyle doldurdılar, Halîl
Paşa’ya gönderdiler “Tekfûrun Vezîri vardı, “Gürloka” dirlerdi. Ol eydür, “Hey! Halîl balı-
ğı yutar, size dermânı yokdur, siz başınız yarağın görün” dir. Halîl’e balığı getirdiler, Halîl
balığı yidi, karnını sanduka koydı. Kâfirlerin sözini tutdı, hünkâra geldi arz itdi. Hünkâr
eydür “yaz olsun görelüm, Allah ne buyurursa öyle ola” didi. Hisârın hod fethi yarağına
meşgūl olup dururlardı. Hemîn ki, esbâb tamâm oldı, yaz geldi, Sultân Mehmed eydür
“İstanbul’ı yayların /1.2.3/ dir. Geldiler İstanbul’un üzerine kondılar, kurudan ve denizden
kuşatdılar dört yüz pâre gemi denizden yürütdiler, yetmiş pâre gemi dahı durdı, sancak-
ların çözdiler, hisâr dibinde denize girdiler, deniz üzerinde köpri yapdılar, yürüyiş itdiler,
elli gün gice ve gündüz ceng olundı. Âhir-kâr hünkâr yağma buyurdı, elli birinci gün, Şen-
bih güniydi, hisâr feth olundı. Eyü yağmalar eyü toyumluklar olundı. Altun, gümüş, cev-
herler bulundı. Halkını esîr itdiler, tekfûrını öldürdiler. Çihârşenbih güni Halîl Paşa’yı oğ-
lanlarıyla ve kethudâlarıyla bile tutdılar, habs itdiler. Bunların hikâyeti çokdur, ve illâ fakīr
ihtisâr itdim, anınçün kim, bunun kazıyyesi çokdur Halîl Paşa’yı neylediler. Ol Cum‘a güni
Ayasofya’da Cum‘a namâzı kılındı, hutbe-i İslâm okundı. Sultân Mehmed Han Gāzî adına
kim ol Sultân Murâd oğlıdır. Ve bu fethin târîhi hicretün sekiz yüz elli yedisinde vâkı‘ oldı,
Sultân Mehmed Gāzî elinden.
Bâb. Anı beyân ider kim bu İstanbul kim alındı, şehr harâb oldı. Girü ne sûretle
ma‘mûr oldı.
Pâdişâh İstanbul’ı kim feth itdi, subaşılığını kulı “Süleymân Bey”’e virdi, ve cemî‘
vilâyetine kullar gönderdi. “Hâtırı olanlar gelsün evler, bâğlar, bâğçeler, mülkler virelim”
didiler, ve her kim geldiyse virdiler, bu şehri ma‘mûr itdiler. Pâdişâh yine emr itdi kim
ganîden ve fakīrden evler sürdiler, ve her vilâyetin subaşılarına ve kādîlarına âdemler gön-
derdiler. Anlar dahı mübâlağa evler sürdiler, ve bu gelen halka dahı evler virdiler. Şehr
kim ma‘mûr oldı, bu virdikleri evleri mukāta‘aya virdiler, öyle olıcak bu halka dahı güç
geldi. Eytdiler kim “bizi memleketimizden sürdinüz getürdinüz bu kâfir evlerine, girü vir-
mek içün mi getirdiniz?” didiler ve ba‘zısı avretini oğlanını kodı kaçdı. “Kula Şahin” dir-
lerdi atasından kalmış bir vezîr-i âkıl vardı, pâdişâha eydür “Hey devletlü sultânum! Atan
deden nice memleketler feth itdi, hiç birine /1.2.4/ mukāta‘a vaz‘ itmedi, sultânuma dahı
lâyık budur kim itmeye” didi. Pâdişâh dahı anın sözini kabûl itdi, yine hükm buyurdı kim
“her ev kim virirsiz mülklüğe virin” didi. Andan sonra mektûblar virdiler kim mülkleri
ola, şehr yine ma‘mûr olmağa yüz tutdı. Mescidler yapmağa başladılar, ve bu şehrin hâli
eyülüğe döndi. Sonra pâdişâha bir vezîr geldi kim, bir kâfirin oğlıydı, pâdişâha gāyet mu-
karreb oldı, ve bu İstanbul’un eski kâfiri vezîrinin eski dostları idi. Yanına girdiler kim
“Hey neylersin! Bu Türkler bu şehri yine ma‘mûr itdi, senin gayretin kanı? Atan yurdını
ve bizim yurdımızı aldılar, gözümüze karşu tasarruf iderler, imdi sen hod pâdişâhın mu-
karrebisin, cehd eyle kim bu imâretden halk vaz geçe, yine evvelki gibi bu şehr bizim eli-
mizde ola. Vezîr dahı eydür “Bu şol mukāta‘a kim evvel komuşlardı, anı yine koduralım
bu halk dahı mülkler yapmayalar, bu şehr yine harâba yüz tuta âhır yine bizim tâ’ifemiz
elinde kala” didi. Bir gün pâdişâhın kalbine münâsebetle ilkā itdi, yine mukāta‘a ilkā it-
dirdi, ve bu mahfî kâfirlerin biri ile bir adı müslimân bir kul koşdı ve bu mahfî kâfir her
ne kim didiyse öyle itdi anı yazdı. Sû’âl: Ol vezîr kimdir? Cevâb: “Rûm Mehmed Paşa”dır
kim sonra anı it gibi boğdurdı. Sû’âl: Sultân Mehmed Gāzî İstanbul’da ne yapdı? Cevâb:
Sekiz medrese, orta yerinde bir ulu câmi‘ câmi‘in karşusunda bir bîmârhâne yapdurdı, ve
bir imâret yapdı, ve bu sekiz medresenin yanında sekiz küçük medrese dahı yapdı sûhteler
içün ve bundan gayri “Ebâ Eyyûb Ensârî” üzerine dahı bir imâret ve bir medrese yapdı, ve
bir cum‘a mescidi, orta yerde bir âlî kubbe ve mûcce binâ itdi. /1.2.5/
Bâb – Anı beyân ider kim Sultân Mehmed Han Gāzî Oğlanlarına ne sûretle sünnet ey-
ledi kim biri “Bâyezîd Han”’dur, ve biri “Mustafâ Çelebi”’dür ve hem ol düğün ne yerde oldı.
Sultân Bâyezîd Amâsiyye’de olurdı, anı getirtdi, ve Mustafâ Çelebi Mağnisa’da olur-
dı, anı getirtdi. Bunlar hep Edrene’ye geldiler, Edrene’nin nevâhîsi doldı, ve bir nice gün-
lük yollar oldı kim düğüne geldiler. Pâdişâhın haymelerin ve çadırların Ada’ya kurdı-
lar, pâdişah devletle Ada’ya geçdi oturdı. Haber oldı her tarafın halkı tâ’ife tâ’ife geldi,
evvel ulemâ da‘vet olundı, pâdişâh dahi devletle geçdi devlet tahtında oturdı. Sağ tara-
fında “Mevlânâ Fahreddîn” fâzıl oturdı, ve sol tarafında “Mevlânâ Tosyavî” fâzıl oturdı,
ve pâdişâhın mukābilinde “Mevlânâ Şükrullah” oturdı, anın yanında “Hızır Bey Çelebi”
fâzıl oturmuşdı. Emr oldı hâfızlar Kelâm-ı Kadîm-i Rabbânî okudılar, ulemâ bu okunan
âyetlerin tefsîrin itdiler, ilm sohbeti tamâm oldı. Destûr oldı, hoş-hânlar medhiye gazeller
okudılar, pâdişâha lâyık sohbetler olundı. Destûr oldı, simâtlar çekildi, ni‘metler yinildi,
yine hoş-hânlar okudılar, ve Kur’ân okudılar. Destûroldı, şeker işlerin getirdiler, her ehl-i
ilmin önine sini kodılar, bu ulemânın hıdmetkârları futalar doldurdılar. Fakīr dahi bir futa
doldurdım, yine hıdmetkârıma virdim. Andan sonra pâdişâh bu azîzlere ihsânlar buyur-
dı eyü, niceler fakīr geldi ganî gitdi.
Ve ikinci gün fukarâ tâ’ifesi da‘vet olundı, anlara dahi ta‘zîmler olundı, şâhın atâları
bunlara dahi yetişdi, ve bunlar dahi kānûn-ı fukarâ üzere edeblerin yerine getirdiler,
pâdişâha gāyet hoş geldi. Üçünci gün ümerâ da‘vet olundı, ve hem bunlara dahi kānûn-ı
pâdişâhî nice ise öyle sohbetler ve işretler olundı, ve bir nice günlük yollardan atlar seğirt-
diler, mübâlağa öğdüller virdiler, el-hâsıl seğirdenin hiç birini mahrûm komadılar.
(Âşıkpaşa-zâde (1332). Tevârîh-i Âl-i Osmân. İstanbul).
Metne Ait Sözlük

âkıl: Uyanık. Aklı başında. Tedbirli. Akıllı.
âl: Sülâle, soy, hânedan. Akrabâ ve taallukat.
âlî: Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur.
atâ: Verme. Bağışlama. Bahşiş. Lütuf. İhsan.
azîz: İzzetli. Sevgili. Dost. Şerif. Ermiş.
bahr: Deniz.
berr: Susuz, kuru yerler. Toprak. Yeryüzü, yer.
bile: Birlikte, beraber. Dahi, de. İle.
bîmârhâne: Tımarhane. Akıl hastanesi.
cehd: Fazla çalışma. Güç ve kuvvetini sarfetme. Azim, gayret, fedakârlık. Takat.
cemî‘: Cümle, hep, bütün.
ceng: Savaş.
dem: An, vakit, saat.
destûr: İzin, müsaade. Allah’ın yardımı.
devlet: Toprak bütünlüğü ve siyasal örgütü olan bir ulusun oluşturduğu hukuksal
varlık. Mevki. Mutluluk. Talih. Zenginlik
doyumluk: Ganimet. Ziyafet, bahşiş.
dün ü gün: Daima. Her zaman.
ef ‘âl: Fiiller, işler, ameller.
el-hâsıl: Hasılı, sözün özü, sözün neticesi, kısası, kısacası.
esbâb: Sebepler. Çamaşır, elbise.
eytmek: Söylemek, anlatmak, nakletmek, konuşmak.
fakīr: Biçâre, muhtaç, yoksul. Tevazu için kişi kendisinden bahsederken kullanır.
fâzıl: Fazilet sâhibi. Üstün kimse.
fazl: İmân, cömertlik, ihsan, kerem, ilim, ma’rifet, üstünlük, hüner, inayet. Artmak.
filori: Avrupa menşeli altın para.
fûta: Havlu. Peştemal. Hamamlarda kullanılan bir kumaş cinsi.
ganî: Zengin, kimseye muhtaç olmayan. Varlıklı, bol.
harâmzâde: Nikâhsız kadın ve erkekten olan çocuk. AIçak, dolandıncı, düzenbaz, çap-
kın, serseri.
hâtır: Zihin. Fikir. Gönül. Kalb. Hal. Tedbir. Vesvese.
hayme: Çadır.
hemândem: Hemen, derakab, derhal, o anda, çarçabuk.
hıdmetkâr: Hizmet yapan kimse. Hizmetçi.
hil‘at: Yüksek makamdakilerin beğendiği kimseye ve takdir edilen kişilere giy-
dirdiği değerli, süslü elbise. Kaftan.
himmet: Lütuf, yardım.
hod: Kendi.
hoş-hân: Okuyuşu güzel.
hükm: Karar. Emir. Kuvvet. Nüfuz. Tesir. Makam. Bir dâvanın veya bir meselenin
incelenmesinden sonra varılan karar.
ihtisâr: Kısaltmak. Hesapta bir uygunu en küçük sınırına indirme.
ilkā: Koymak, bırakmak. Terk etmek. Öne atmak.
imâret: Mâmur etmek, şenlendirmek. Mâmurluk. Hayrat için fakirlere yemek ve-
rilen yer.
işret: Eğlence. İçki. Alkollü meşrubat. İçki içme. Alkollü içki kullanma.
izzet: Değer, kıymet. Kuvvet. Saygı gösterilen, itibar sahibi olmak.
kamu: Hep, bütün, tamamen.
kanda: Nerede, nereye
kazıyye: Hüküm. Karar. Emir. Kuvvet. Hâkimlik. Amirlik. Kadılık etmek. Etki.
Makam. Karar.
Kelâm-ı Kadîm: Kur’an-ı Kerim.
kuru: Kara. Toprak.
leşker: Asker.
ma‘mûr: İmar edilen, onarılmış.
mahfî: Gizli, saklı.
medhiye: Birini medhetmek için yazılan yazı.
menzil: İnilen yer. Konulacak yer. Yer. Dünya. Ev.
mevce: Dalga.
meyyit: Ölü. Cansız. Ölmüş.
mu‘âlece: Hastaya bakmak. İlâç kullanmak, ilâç vermek. Bir işe teşebbüs, bir işe
girişmek.
mukarreb: Yakınlaşmış. Yakınlaştırılmış. Yakın. Padişah gibi büyük kimselere
hizmette yaklaşmış olan.
mukarrer: Kararlaşmış. Karar verilmiş. Kesin. Şüphesiz. Muhakkak olan. Anlatıl-
mış. Bildirilmiş.
mukāta‘a: Birbirinden kesmek ve kesişmek. Muayyen bir kira karşılığında arazi-
nin kesime verilmesi. Ekilen toprak için verilen muayyen vergi.
nâgâh: Birdenbire, ansızın, hemen.
nevâhî: Taraflar, yanlar, nahiyeler.
nizâmî: Düzenli, tertipli, usulüne uygun. Kanun ve nizama ait, onunla alâkalı.
od: Ateş, nar.
okumak: Çağırmak, davet etmek. Söylemek, demek. Anmak, yâd etmek. Okumak.
öğdül: Mükâfat, yarış mükâfatı. Ödül.
serîr: Tahta karyola. Üzerinde oturulan yüksekçe yer. Taht.
seyr: Yürüyüş. Gezip görme. Görülecek şey ve yer. Yolculuk.
simât: Sofra. Yemek masası. Yemek. Ziyâfet.
subaşı: Şehirlerin inzibat işlerine bakan görevli.
ta‘zîm: Hürmet. Riayet. İkramda bulunmak.
tavar: Mal. Dört ayaklı evcil hayvan.
teveccüh: Bir şeye doğru yönelme, bir tarafa dönme. Çevrilme. Üzerine düşme.
Ait olmak. Hoşlanmak. Sevgi, alâka.
tuş: Düş, rüya. Köstek, ayak bağı, bağ.
ümerâ: Emirler, beyler. Yüksek rütbeli zabitler.
va‘de: Bir iş için önceden belli edilen zaman. Bir işi sonraya bırakmak için
olan belli vakit. Ecel.
vasî: Ölen birinin vasiyetini yerine getirmeye me’mur edilen kimse. Bir yeti-
min veya akılca zayıf, hasta olan bir kimsenin malını idare eden kimse.
vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında
olan. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Suret. Sebeb. Semt. Cihet. Münasebet.
yarak: Hazırlık. Levazım, techizat. Silah
yâren: Dost. Sâdık arkadaş. Sevgili.
yetirmek: Ulaştırmak, eriştirmek, iblağ etmek, vasıl etmek. Yetiştirmek, büyütüp
yetiştirmek.

Bölüm - Sultân Murad oğlu olan Sultân Mehmed Edirne’de tahta geçti, nasıl geçti, na-
sıl geldi, neredeydi? Onu bildirir.
Sultân Murad bir gün Ada’ya gezmeye gitti. Gezmeden döndü. Gelirken Ada
Köprüsü’nün başında bir derviş duruyordu. Derviş dedi ki: “Hey padişah! Ecelin yaklaş-
tı. Tövbe et”. O anda hünkâr Saruca Paşa’ya: “Sen tanık ol. Ben bütün günahıma tövbe et-
tim” dedi. Diğer yanında İshak Paşa vardı. Aynısını ona da söyledi. Hünkâr İshak’a dedi ki:
“Şu dervişi bilir misiniz kimdir? “Sultanım! Bursa’da Emir Sultan müridlerindendir” dedi.
Hemen saraya girdi. “Başım ağrıyor” dedi. Vasiyetnamesini yazmıştı. Halil’i nâzır etmiş-
ti. Oğlu Sultan Mehmed’i vasî edinmişti. Üç gün yattı. Dördüncü gün oğluna haber gön-
derdiler. On üçüncü gün oğlu da geldi. Paşalar on üç gün ölüsünü sakladılar, kimseye gös-
termediler. Divanlar kurdular, timarlar verdiler, hekimler ilâç yaptılar, şerbet verdiler. On
üçüncü gün oğlu Sultan Mehmed geldi. Edirne’de devlet tahtına geçti oturdu. Halkın çoğu
hünkârın vefât ettiğini bundan anladılar. Babasının cesedini Bursa’ya gönderdi. İsfendi-
yar kızından olmuş küçük bir kardeşi vardı. Onu da yerine uluştırdı, makamına gönder-
di. Yaslıların yasını çıkardı. Kendisi de saltanat tahtına oturdu. Kanunlara uygun olarak
hükmetmeye başladı. Ansızın bir haber geldi: “Karamanoğlu İbrahim Bey, Germiyanoğ-
lu dediğine bir oğlunu gönderdi. Kütahya’ya yolladı, birini de Aydınili’ne gönderdi. Biri de
Menteşeoğlu’dur” diye Menteşe iline gönderdi. “Sultan Mehmed, Alaiyye’ye yürüdü diye
haber duydu. İshak Paşa’ya hil’at giydirip Anadolu beylerbeyisi tayin etti. İshak Paşa ve
Sultan Mehmed’in kendisi de yola çıktı, devletle yürüdü, Bursa’ya geldi. Karamanoğlu’nun
haramzâde oğlanlarının hepsi kaçtılar. Sultan Mehmed yürüdü, Akşehir’e çıktı. Akşehir
fethedildi. Hünkar oradan göçüp Konya’ya yöneldi. Karamanoğlu İbrahim Bey ağlayıp
yalvarmaya başladı. Paşalara dudu filorisi (papağanın içine altın doldurup) gönderdi. Pa-
şalar da o filoriden utandılar, hünkâra dediler ki: “Baban deden bu memlekete geldiler
ve bu memleketi bütün fethettiler, kendilerinin oldu. Yine acıdılar, yine verdiler. Şimdi
devletli sultanım! Karamanoğlu der ki, kızımı vereyim, her yıl sefere katılayım ve her ne
buyurursa yerine getireyim”. “Şimdi ümidim budur ki, devletli sultanım acıya” dediler.
Hünkâr dahi paşaların isteklerini kabul etti, yine memleketini kendisine bıraktı, döndü
kendi memleketine geldi.
Bölüm - Sultân Mehmed Gazi dönüp kendi memleketine girdiğinde ne yaptı onu
bildirir.
Gelibolu’dan Rumeli’ne geçmek istedi. “Devletli Sultanım! Gelibolu Boğazı’na kâfir
gemileri geldi” dediler. Hünkâr doğru Kocaeli’ne geldi. İstanbul’un üst yanında boğaz-
da Akçahisar’a kondu. Babasının geçtiği yerden Rumili’ne geçti. Akçahisar’ın karşısına
kondu. Halil Paşa’ya: “Lâlâ! Buraya bir hisar gerekdir” dedi. Kısaca orada hisar yaptır-
dı, tamamlandı. Akçaylıoğlu Mehmed Bey’i gönderdi: “Tez var İstanbul’un kapısını yap-
tır” dedi. Mehmed Bey de geldi, şehrin kapısından adam yakaladı, köylerinin davarları-
nı sürüp götürdü. Tekfura haber verildi: “Türk bizim kürkümüzü yırttı, evimizi başımı-
za yıktı” dediler. Tekfur: “Bunun bizimle komşuluğu doğanla karga komşuluğuna benzer”
dedi. “Eğer bu Türk’ten kurtuluş çaresi varsa, o da dostumuz Halil Paşa’dan olur. Balıkçılar
göndermek gereklidir” dedi. Balığın karnını filoriyle doldurdular. Halil Paşa’ya gönderdi-
ler. “Tekfurun veziri vardı. “Karluka” derlerdi. O: “Halil balığı yutar, ancak size bir yara-
rı yoktur, siz kendi başınızın çaresine bakın” der. Halil’e balığı getirdiler. Halil balığı yedi,
karnındakileri sandığa koydu. Kâfirlerin sözünü dinledi, hünkâra gelip arz etti. Hünkâr:
“Yaz olsun görelim, Allah ne buyurursa öyle yaparız” dedi. Zaten hisarın fethi hazırlıkla-
rıyla meşgul idiler. Hazırlıklar tamamlandığında yaz da gelmişti. Sultan Mehmed: “Yazı
İstanbul’da geçiririm” dedi. Geldiler İstanbul’un üzerine kondular, karadan ve denizden
kuşattılar. 400 parça gemiyi denizden yürüttüler. Yetmiş parça gemi de durdu, sancakları-
nı çözdüler, hisar dibinden denize girdiler. Deniz üzerinde köprü yaptılar, saldırdılar. Elli
gün gece ve gündüz savaş oldu. Sonunda hünkâr yağma olunmasını buyurdu. Elli birinci
gün, Cumartesi günüydü, hisar feth olundu. İyi yağmalar oldu ve değerli ganimetler alın-
dı. Altın, gümüş, mücevherler bulundu. Halkını esir ettiler, tekfurunu öldürdüler. Çar-
şamba günü Halil Paşa’yı oğlanlarıyla ve kethüdalarıyla birlikte yakalayıp hapsettiler. Ha-
lil Paşa’yı ne yaptılar, bunların hikâyesi çoktur. Fakat ben kısalttım. Çünki, Halil Paşa’ya ne
yaptıkları konusunda söylenecek çok söz vardır.
O Cuma günü Ayasofya’da Cuma namazı kılındı. İslâm hutbesi Sultan Murad’ın oğlu
olan Sultan Mehmed Han Gazi adına okundu. Bu fethin tarihi hicretin sekiz yüz elli yedi-
sinde, Sultan Mehmed Gazi eliyle gerçekleşti.
Bölüm - İstanbul alınırken harab oldu, geri nasıl imar edildi, onu bildirir.
Padişah İstanbul’u feth ettiğinde subaşılığını Süleyman Bey’e verdi. Bütün ülkesine
kullar gönderdi ki: “İsteyen gelsin, evler, bağlar, bahçeler, mülkler verelim” dediler. Her
kim geldiyse verdiler, bu şehri imar ettiler. Padişah yine emr etti, zenginden, fakirden ev-
ler sürdüler. Her vilayetin subaşılarına ve kadılarına adamlar gönderdiler. Onlar da çok
sayıda evler sürdüler. Bu gelen halka da evler verdiler. Şehir mamur olunca, bu verdikle-
ri evlerden kira almaya başladılar. Bu durum halka güç geldi. “Bizi memleketimizden sür-
dünüz getirdiniz. Bu kâfir evlerine kira vermek için mi getirdiniz? dediler. Bazıları eşini
ve çocuklarını bırakıp kaçtı.
Sultan Mehmed’in, babası zamanından kalma, “Kula Şahin” adında akıllı bir veziri
vardı. Padişaha: “Hey devletli sultanım! Baban deden nice ülkeler fethetti, hiç birine kira
koymadı. Sultanıma da layık olan bunu yapmamaktır”. Padişah onun sözünü kabul etti.
Yine hüküm buyurdu ki: “Her kime ev verirseniz mülk olarak verin” dedi. Ondan son-
ra evlerin kendi mülkleri olmaları için mektuplar verdiler. Şehir yine mamur olmaya yüz
tuttu. Mescitler yapmaya başladılar. Bu şehrin hali iyi olmaya döndü. Sonra padişaha bir
kâfirin oğlu olan bir vezir geldi, padişahın yakını oldu. Bu, İstanbul’un eski kâfiri, padişa-
hın vezirinin eski dostları idi. Yanına girdiler: “Hey ne yaparsın! Bu Türkler bu şehri yine
mamur etti. Senin gayretin hani? Babanın yurdunu ve bizim yurdumuzu aldılar. Gözü-
müzün önünde kullanırlar. Şimdi, sen padişahın yakınısın. Halkın bu şehri imar etmek-
ten vazgeçmesi için çaba göster, yine önceki gibi bu şehir bizim elimizde ola”. Vezir de:
“Bu kirayı daha önce koymuşlardı. Onu yine koyduralım ki bu halk da mülkler yapmaya-
lar, bu şehir yine harab olmaya yüz tuta, sonunda yine bizimkilerin elinde kala” dedi. Bir
gün, bu fikri bir münâsebetle padişahın kalbine yerleştirdi. Yine kira koydurdu. Bu gizli
kâfirlerin birinin yanına bir adı müslüman olan birini kattı. Bu adam her ne dediyse öyle
yaptı, onu yazdı.
Soru: O vezir kimdir?
Cevap: Rum Mehmed Paşa’dır ki, sonra onu it gibi boğdurdu.
Soru: Sultan Mehmed Gazi İstanbul’da ne yaptı?
Cevap: Sekiz medrese, orta yerinde bir ulu câmi, câmiin karşısında bir hastane ve
bir imaret yaptı. Bu sekiz medresenin yanında suhteler için de sekiz küçük
medrese yaptı. Bundan başka “Ebâ Eyyüp Ensarî” üzerine de bir imaret ve bir
medrese yaptı. Bir Cuma mescidi, ortada büyük bir kubbe ve türbe bina etti.
Bölüm - Sultan Mehmed Han Gazi oğullarına ki, oğullarının biri Bayezid Han’dır,
biri Mustafa Çelebi’dir; nasıl sünnet yaptığını ve o düğünün nerede olduğunu bildirir.
Sultan Bayezid Amasya’daydı, onu getirtti. Mustafa Çelebi Manisa’daydı onu da getirt-
ti. Bunların hepsi Edirne’ye geldiler. Edirne’nin nahiyeleri doldu. Nice günlük yollardan
düğüne geldiler. Padişahın çadırlarını Ada’ya kurdular. Padişah devletle Ada’ya geçti otur-
du. Haber verildi, her tarafın halkı tayfa tayfa geldi. Önce alimler davet edildi. Padişah da
devletle geçti devlet tahtına oturdu. Sağ tarafında faziletli Molla Fahreddin, sol tarafında
faziletli Molla Tosyavî oturdu. Padişahın karşısında Molla Şükrullah oturdu. Onun yanın-
da faziletli Hızır Bey Çelebi oturmuştu. Emredildi hâfızlar Allah’ın ezelî kelâmını okudu-
lar. Ulema bu okunan âyetlerin tefsirini yaptılar. İlim sohbeti tamamlandı. İzin verildi, gü-
zel sesliler kasideler, gazeller okudular. Padişaha layık sohbetler yapıldı. İzin verildi sofra-
lar açıldı, yemekler yenildi. Yine güzel sesliler Kur’an okudular. İzin verildi şekerlemeleri
getirdiler. Her ilim ehlinin önüne sini koydular. Bu ulemanın hizmetkârları havluları dol-
durdular. Bu fakir de bir havlu doldurdum, hizmetkârıma verdim. Ondan sonra padişah
bu azizlere ihsanlar buyurdu. İyi, niceleri fakir geldi, zengin gitti.
İkinci gün fukara zümresi davet edildi. Onlara da hürmetler gösterildi. Padişahın bah-
şişleri bunlara da ulaştı. Bunlar da fukara kanunlarına uygun olarak padişaha edep ve say-
gılarını gösterdiler. Padişaha oldukça hoş geldi. Üçüncü gün ümera davet edildi. Bunla-
ra da padişah kanunu nasılsa öylece sohbetler, eğlenceler yapıldı. Birkaç günlük yollardan
atlar koşturdular. Çok sayıda ödüller verdiler. Kısaca koşuya katılanların hiçbirisini mah-
rum bırakmadılar.
Bu düğünün tarihi hicretin sekiz yüz altmış birinde vaki oldu. Sene 861.

A-Arapça Yapılar
Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinleri: Metindeki Bazı Sülâsî mezîdünfîh
masdarlar:
vaz‘ fa‘l
hükm fu‘l ihtisâr ifti‘âl
gayret fa‘let mukāta‘a
işret fi‘let münâsebet müfâ‘ale
sûret fu‘let mu‘âlece
harâb fa‘âl tasarruf tefa‘‘ül
zarar fa‘al
imâret fi‘âlet Mezîdünfih İsm-i Fâ‘il
müslim müf ‘il (if ‘âl bâbından)
Sülâsî mücerred masdar ism-i fâilleri
Mezîdünfih İsm-i Mef ‘ûl:
nâzır (nazar) mukarrer mufa‘‘al (tef ‘îl bâbından)
fâzıl (fazl, fazîlet)
vâkı‘ (vak‘a) fâ‘il vezninde Cem‘ Şekillerinden Örnekler:
câmi‘ (cem‘) Cem‘-i müzekker:
âkıl (akl) müslimân (-ân eki ile)
Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller Cem‘-i mükesser:

mel‘ûn (la‘net) fukarâ (fakirler) (fu‘âlâ vezni ile)
mahrûm (hirman)
ulemâ (âlimler) (fu‘alâ vezni)
mef ‘ûl vezninde
meşgūl (şugl)
İsm-i mekân
ma‘mûr (‘imâret)
medrese (mef ‘ale)
mescid (mef ‘il)
Mücerred Rubâ‘î Masdar:
menzil (mef ‘il)
saltanat fa‘lele(t)
Sıfat-ı müşebbehe
fakīr
İsm-i mensûb Birleşik Kelimeler [izâfet kesresi (-i)
nizâmî kaldırılarak yapılan sıfatlar]:
bîmâr-hâne
B-Farsça Yapılar: vasiyet-nâme
Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim: harâm-zâde
İsim Tamlaması: Birleşik Sıfat:

Âl-i Osmân [Osmanlı âilesi (hânedânı)] hoş-hân
“Atan yurdını ve bizim yurdımızı aldılar, gözümüze karşu tasarruf iderler, imdi sen hod
pâdişâhın mukarrebisin, cehd eyle kim bu imâretden halk vaz geçe, yine evvelki gibi bu 2
şehr bizim elimizde ola. Vezîr dahı eydür “Bu şol mukāta‘a kim evvel komuşlardı, anı
yine koduralım bu halk dahı mülkler yapmayalar, bu şehr yine harâba yüz tuta âhır yine
bizim tâ’ifemiz elinde kala” didi. Bir gün pâdişâhın kalbine münâsebetle ilkā itdi, yine
mukāta‘a ilkā itdirdi, ve bu mahfî kâfirlerin biri ile bir adı müslimân bir kul koşdı ve bu
mahfî kâfir her ne kim didiyse öyle itdi anı yazdı”.
Yukarıdaki metni inceleyip:
a) Arapça mezîdünfih masdarları ve vezinlerini yazın.
b) Arapça sülâsî mücerred masdarları ve vezinlerini yazın.
c) Arapça ism-i fâilleri ve ism-i mef ‘ûlleri gösterin.
d) Metinde geçen cem‘-i müzekker kelimeyi bulun.
Metin 1.3.6
Anonim, Vâkı‘ât-ı
Cem Sultân
Metin 1.3.5
Metin 1.3.4
Metin 1.3.3
Metin 1.3.2
Metin 1.3.1
VÂKI‘ÂT-I SULTÂN CEM

El-Hamdü li’lllahi Rabbi’l-âlemîn ve’s-salâtü ve’s-selâmü alâ nebiyyi Muhammed ve
âlihi ve ecma‘în. Ve ba‘demâ. Diledim ki, merhûm ve mağfûr Sultân Cem –tâbe serâhü
ve ca‘ale’l-cenneti misvâhü- hazretinin sergüzeştin muhtasar ve vâzıh müsvedde idem tâ
ki, okuyanlara rıkkat galebe itdükde merhûmı hayr du‘â ile anup rûhunı şâd eyleyeler.
Ve fesâhatden ârî olduğı adem-i buzâ‘atden değildir. Mahzâ memâlik-i Osmânî’nin ek-
ser halâyıkı ümmî olup kasdımız anlanmayup, fâyide müterettib olmaya deyü tevehhüm
olunduğı bâ‘isden oldı. Ve ihtisârı ma‘-vak‘adan tecâvüz olunup du‘â-i kizb mukābelesinde
vâkı‘ adem-i icâbet havfından oldı.
Hele bârî Sultân-ı selâtînü’l-guzât ve’l-mücâhidîn Sultân Mehmed ibn-i Murâd ibn-i
Mehmed ibn-i Bâyezîd ibn-i Murâd ibn-i Orhan ibn-i Osmân Han –eskinehümu’llahi fî
riyâzi’l-cenân- hazretleri Kostantıniyye’yi feth itdikden sonra sekizinci sene-i erba‘a ve
sittîn ve semâne mi’ete hicret-i nebeviyye yılının mâh-ı Saferi’nin yiğirmi yedincisinde,
şenbih güni, giceden bir sâ‘at kaldıkda oğlı Cem Sultân Edirne şehrinde dünyâya geldi.
Pes mü’eddebe dâyelerle terbiye olundı. Tâ şol vakte değin ki, dört yıl, dört aylık oldı.
Mu‘allime virildi. Tâ ki, ilm ve edeb öğrene. Andan sonra selese ve seb‘în ve semâne mi’e
yılı Receb’inin evâ’ilinde Kastamonı sancağı ki, Candar tahtıdır, ana gönderildi. Dokuz ya-
şında idi. Anda tahsîl-i ilm ve edebe meşgūl oldı. Andan sonra seb‘a ve seb‘în ve semâne
mi’e yılı Saferinin evâ’ilinde urus-ı sünnet yerine geldi. Ve karındaşı merhûm Sultân Mus-
tafa Uzun Hasan seferinden geldikden sonra vefât idicek yerine Karaman memleke-
tine gönderildi. Sene tis‘a ve seb‘în ve semâne mi’e yılı Şa‘bânının evâsıtında altı yıldan
ziyâdece Karaman’da durup binmek ve inmek ve şikâr itmek /1.3.2/ ok atmak, gürz sal-
mak ta‘lîm eyledi. Tâ şol hadde varınca ki, Sultân Alâ’üddîn’in Konya’da ve Lârende’de
olan gürzlerine niçe vukıyye halkalar zamm eyledi. Ve Hoca Selmân’ın Kitâb-ı Cemşîd ve
Hurşîd’ini Sultân Mehmed adına terceme itdi. Ve eş‘ârı nihâyetdeydi. Şecâ‘atde ve adâletde
ve fesâhatde ve belâgatde gāyetde idi.
Nâgehân bi-takdîr-i Rabbânî sene sitte ve semânîn ve semâne mi’e yılı Rebî‘ü’l-evvelinin
dördünci güni Penşenbih gün, Sultânü’l-mücâhidîn Sultân Mehmed Gāzî fenâ diyârından
bekā sarâyına rıhlet itmiş, sekizinci güni dûşenbih gün ulak gelüp haber getürdi. Mâtem
idüp yarındası Burusa şehrine müteveccih oldı. Bu tarafdan karındaşı Sultân Bâyezîd tah-
tına müteveccih olup gelüp, Rebî‘ü’l-evvelin yiğirmi ikinci güni tahta cülûs idüp erkân
ü a‘yân cümle varup itâ‘at eylediler. Rebî‘ü’l-evvelin yiğirmi sekizinci gün nısfü’l-leylde
İnegöl’den bin mikdârı âdemle yortup işrâk vaktinde Bursa’ya varup kapluca bayırlarında
ve bağlarında İslâmbol’dan Bursa’ya muhâfazat itmeğe gönderilen iki bin yeniçeri ile Ayas
Paşa’yı Bodomya’dan gelürken mukābele idüp şehre koymayup, hezîmet idüp Ayas Paşa’yı
ve sekbânbaşı ve yeniçeriyi dutdı. Bu iki bin yeniçeriden halâs olmadı. İllâ beş on kimesne
oldı. Ol dahi soygun. Lâkin muhârebede tarafeynden cok âdem hasâret oldı. Anun hadd
[ü] hisâbı yok. Âhirü’l-emr bu tutılan halkın cem‘îsin afv idüp, âzâd eyledi. Ve bir nice gün
Bursa’da duruldı.
Karaman’da ve etrâfdan üç dört bin mikdâr âdem cem‘ olunup Yenişehr’e varıldı. Pes
Sultân Bâyezîd yiğirmi bin mikdâr er ile gelüp Yenişehr’de Rebî‘ü’l-âhir ayının yiğirmi
ikinci güni, Şenbih gün, işrâk vaktinden zevâl vaktine değin gerekileyin muhârebe vü
mukātele olunup, âkıbetü’l-emr tâkat getürülmeyüp, sınup, dönüp Karaman’dan yana mü-
teveccih olundı. Ahyânen Karaman secî‘leri ve kendü huddâmından kaçarken ardların-
dan kovanlara hamle itdüklerince merhûm dahi kendü bile dönerdi. Bin cehdle men‘ olu-
nurdı. /1.3.3/ Kazâ-yı kör nâgehân kaçarken sol ayağını at depüp mübârek inciğine zarar
yetişdi. Ahşam vaktinde Ermeni Derbendi’nden geçüp Eyücek’de inüp ayağı zahmın bend
idüp inil inil gidüp gâh gâh dinlenürek sabâh gün doğarak Eskişehr’e varıldı. Ammâ uğraş
güni hazîne ve cemî‘ libâslar telef olup bey-i merhûm bir dolama ile kalmışdı. Hattâ so-
vukdan ol kadar bî-huzûr olurdı ki, Kapucıbaşı Sinân Bey bir kimesneden bir kepenek al-
mış idi. Gündüz kendü giyüp gice bey-i merhûm giyer idi.
Mâ-hasal-i kelâm kırdan kıra gidüp bir işrâk vaktinde ve bir yatsu vaktinde bir
ekin üstüne konup atları biraz dinlendirüp, erkenden yemlendirilüp, gidildi. Andan ki,
Rebî‘ü’l-âhir ayının yiğirmi yedinci güni Pencşenbih gün dahve-i kübrâda Konya’ya va-
rıldı. Anasına buluşdı. Mübârek ayakları ziyâde zahmet idüp hattâ dîvân itmeğe yorgan-
la dört kişi götürürdü. Ol esnâda hudâvendigârın gelüp basması istimâ‘ olundı. Acele ile
iki üç günde alup gitmeğe kābil olan esbâbı kayırup vâlidesin ve evlâdın ve cevârîsin gö-
çürüp Cemâziye’l-evvelin gurresi Yekşenbih gün Konya’nın ve sâyir Karaman memleke-
tinin kavm ve kabîlesi firâkı ve zârîlerini ve figānlarını gören ve işiden kıyâmet kopdı
sanırdı. Hele bârî huddâmının hezîmetden halâs olanlarının ekseri cemâ‘atleri ve evlâdı
tedârüküne aceleye meşgūl olmağın ancak kırk mikdâr âdemle çıkıldı. Ammâ günden
güne yetişmeğe başladı. Birden ikiden gelüp erişdi.
Ammâ Bulgar Dağı’nda Uyuz Bey kavmine gelicek ba‘zı eşirrâsı gicede ve gündüz-
de çok şart etdiler. Ve ammâ ba‘zısına nesne virmekle ve ba‘zısına istimâlet virmekle bu
yazu ve yaylaklarda yaylaruz, Şam’a gitmezüz dimekle gurûr virüp ikinci gün Cemâziye’l-
evvel ayının onbirinci Seşenbih gün yortup Tarsus sahrâsına varıldı. Egerçe ki, yine yol-
larda çok âdem geldi. Lâkin fâ‘ide idemediler. Yarındası Çehârşenbih gün Tarsus beyi
istikbâle gelüp izzetle ve hürmetle Tarsus’a iletdiler. Ziyâfetler eylediler. Ba‘dehu Adana’ya
Ramazânoğlu’na haber gönderüp, gelüp buluşup, andan kona /1.3.4/ göçe Antakıyye’ye
gelüp andan mâh-ı mezkûrun yiğirmi ikinci güni Yekşenbih gün Haleb’e varılup Ulu Bey
Özbek’le buluşdı. Envâ‘ rağbetler ve ziyâfetler idüp haylî hoş gördiler.
Haleb’e geldikde halâs olup gelüp yetişen kulları iki yüz mikdârı olmuşidi. Cevârî ve
sâ’ir huddâm üç yüz nefer kimesne olmuşidi. Lâkin yiğirmi mikdârı kimesne tendürüst
kalmadı. Cemî‘ marîz oldı. Hattâ kendüsi ve vâlidesi dahi marîz oldılar. Bir nice günden
sonra bir nice bölük cündî ile Hâzin Özbek-i Sagīr’i baş koşup göçe kona şehr-i Hamâ’dan
şehr-i Hums’dan ve şehr-i Ba‘lbek’den geçüp Cemâziye’l-âhirin yiğirmi beşinci güni
Pencşenbih gün Şâm melikü’l-ümerâsı istikbâle çıkup Şâm’a girüp envâ‘-ı i‘zâzla Kasr-ı
Âblak’da kondurdular. Ziyâfetler ve izzetler itdiler. Nice gün devrilüp andan göçe kona
Receb ayının on üçi Yekşenbih gün Kuds-i şerîf –şerrefehu’llâh-ı kemâliyle ziyâret idüp
andan Halîlu’llah’a gelindi. Andan Gazze’ye gelindi. Andan göçe kona Hânkî’ye gelindi.
Anda sultânın ziyâfeti olundı. Lâkin bu def ‘a sultâna mahsûs gāyet âlî ziyâfet idi. Yarında-
sı Şa‘bân ayının gurresi Pençşenbih gün Mısr’ın askeri nefs-i sultândan gayri cümle şeh-
rin sagīri ve kebîri ganîsi ve fakīri istikbâle gelüp Dûbdâriye’de kondurup ziyafetler itdiler.
Yarındası Mısr’ı zeyn idüp şehrin ortasından uğradup sultân sarâyına varılup sultân
mu‘anaka idüp: “Sen benim oğlumsun. Gamgîn olma” deyüp muhkem istimâletleyüp
teşrîfler virüp Kantara’da kondurdular. Üç güne değin âlî ziyâfetler eylediler. Ba‘dehu
Ramazân gicelerinde mirâren sultânın kendü bisâtinde da‘vet idüp âlî ziyâfetler itdi.
Mısr’da durdukça nice günde bir sultânla buluş[ur]lardı. Ahyânen Mısr’ın etrâfında bağ ve
bostânlarında da‘vet-i hâss idüp merhûmun hâtırın ele almağiçün sohbetler iderdi. Hele
bârî ri‘âyetde hiç kusûr kılmazdı.
Andan Hicâz seferinin takdîmin hayr görüp Hicâz yarağın görüp, sâl /1.3.5/-i
mezkûrun Şevvâlinin on sekizinci güni Cihârşenbih gün Hicâz niyyetine çıkıldı. Göçe
kona Hicâz tarafının beriyye ve akabelerin geçüp Zi’l-ka‘de ayının yiğirmi altıncı güni
Yekşenbih gün seher vaktinde Hicâz beyi istikbâle çıkup Ka‘be-i şerîfe –şerrefihâ’llahühu-
vusûl bulup, tavâf ve sa‘y ve umre idüp mahrem durup gicede ve gündüzde tavâfa meşgūl
oldılar. Eyyâm-ı ma‘dûdâtda itâf-ı Kur’ân’ın erkânın ve vâciblerin ve sünnetlerin edeble-
rin bi-tamâmihi edâ idüp göçüp sene-i sitte ve semânîn ve semâne mi’e Zi’l-hiccesinin
yiğirmi ikinci güni Çehârşenbih gün Medîne-i şerîfe –şerrefihâ’llahühu- gelüp Türbe-i
Mutahhara’yı ziyâret idüp seb‘a ve semânîn ve semâne mi’e yılı Muharreminin yiğirmi bi-
rinci güni Dûşenbih gün yine Mısr’a gelindi.
Bu aralıkda mirâren Karamanoğlu Kāsım Bey’den ve Engüri Beyi Mehmed Bey’den
âdem âdem üzerine gelüp Rûm memleketine saltanat sevdâsına tahrîk idüp yine ikdâm
gösterildikde sultândan icâzet taleb olunıcak Mısr beylerinden sultândan ve Ulu Bey
Özbek’den ve emîr-i âhûrdan gayrileri aslâ rızâ göstermeyüp arada çok nizâ‘ oldukda
sultân icâzet virdi. Eyitdi: “Bir kişi kendü ihtiyârıyla gelüp hacc idüp gene gitmek ister. Biz
ne vechile men‘ eyleyelim” deyüp teşrîfin virüp, sâl-i mezkûr Saferinin beşinci güni Seşen-
bih gün, Mısr’dan Rûm kasdına çıkıldı. Göçe kona şehr-i Gazze’den ve şehr-i Dımışk’dan
ve şehr-i Kurra’dan ve şehr-i Hums’dan ve şehr-i Hamâ’dan geçüp Rebî‘ü’l-evvelin on ye-
dinci güni Haleb’e gelindi. Bir iki günden sonra Engüri beyi Mahmud Bey dahi Gedik
Ahmed Paşa yanından kaçup geldi. Merhûm dahi istikbâle çıkup buluşup istimâlet vir-
di. Andan göçüp Adana’ya gelindi. Andan Karamanoğlu Kāsım Bey anda karşılayup ge-
lüp Rebî‘ü’l-evvelin yiğirmi beşinci güni Seşenbih gün buluşup musâfaha ve mu‘ânaka
ve tecdîd-i ahd ü peymân idüp Rebî‘ü’l-evvelin âhir güni Rûm sınurına girüp kapucıbaşı
Sinân Bey Gedik Ahmed Paşa’ya ilçiliğe gönderildi, musâlaha içün.
Andan Ereğli’ye uğrayup, bin mikdâr /1.3.6/ âdem ilgar idüp Mehmed Bey’e koşup
Sultân Abdullah ve Gedik Ahmed Paşa üstüne gönderildi. Konya üstünden Çukurçemen
yaylağında yetişüp biraz elleşdiler. Gene döndüler. Merhûm dahi Kāsım Bey’le Rebî‘ü’l-
âhirin yiğirminci güni Dûşenbih gün Konya üstüne gelindi. Karaman Beylerbeyisi Ali
Paşa ve Güveygü Mustafa Bey beş yüz mikdâr âdemle Konya içinde muhâfazat içün kal-
mış idi. Bir niçe gün muhâsara olundı. Andan yine mezkûr Mehmed Bey beş altı yüz
mikdâr âdemle Engüri üstüne gönderildi. Rûm Beylerbeyisi Süleymân Paşa Rûm askeriyle
gelürdi. Çubukovası’nda buluşup Mehmed Bey münhezim olup mecrûh dutılup vefât itdi.
Bu tarafdan merhûm Sultân Cem ve Kāsım Bey dahi işidüp Konya’dan Rûm aske-
rinin yoluna yortup, yetişmeyüp Rebî‘ü’l-âhirin yiğirminci güni, Şenbih gün, beyne’s-
salâteynde Engüri’ye gelindi. İttifâk Karagöz Bey’i hıfz içün göndermişler. Hemân ol gün
sabâh hisâra girüp, kapuların yapdırmış. Bunlar bunda Engüri’yi muhâsara itmekde. Bu
cânibden hudâvendigâr ağruğı koyup kendü nefsiyle üzerine askerile ilgar idüp yürimiş.
Câsûslar muttali‘ olup gelüp haber viricek hisâr kapusı olmayup kaçmak tedârüki oldı.
Kāsım Bey’i yalnuz koyup Acem’e gitmeğe mürüvvet görmedi. Zarûrî Taşili’nden yana
müteveccih olundı. Koçhisâr yolundan gidüp Aksarây’a gelindikde Aksarây halkı vehm-
lerinden hisârı yapup, itâ‘at etmediklerine Kāsım Bey incinüp ol gün ve yarındası hisârı
muhâsara eyledi. Bir nice âdemisi hasâret olunduğundan gayri fâyidesi olmadı. Andan gi-
düp Ereğli’ye uğrayup Rebî‘ü’l-âhirin âhir güni Dûşenbih gün Taşili’ne girildi.
Bu tarafdan Hudâvendigâr İskender Paşa’ya beş bin mikdârı âdem koşup ardlarınca
göndermiş. İttifâk Ereğli cevânibinde sâzlıkda kondukları gice atları ürküp teferruka hâsıl
olur. Mâ-hasal Taşili’ne gelindükde hudâvendigâr cânibinden Koca Sekbânbaşı gelüp bir
yarar âdeminüz gelsün müsâlaha idelüm didüği sebebden bu cânibden dahi Kapucıbaşı
Sinân Bey irsâl olunup mâbeynde bir mikdâr kelimât olunup rızâ olmayıcak bir âdeminiz
dahi gelsün deyü yine gönderüp bu tarafdan Defterdâr Ahmed Bey irsâl olundı.
(Vâkı‘ât-ı Sultân Cem (1330), nşr. Mehmed Ârif, İstanbul).
Metne Âit Sözlük

a‘yân: Bir yerin ileri gelenleri.
âdem: İnsan. Adam. İlk insan ve peygamber.
adem: Yokluk, bulunmama. Fakirlik.
ağruk: Ağırlık, eşya, ev eşyası. Ağrılı, ağrıyan.
ahd ü peymân: Yemin etme, söz verme.
âhirü’l-emr: İşin sonu. Sonunda
ahyânen: Zaman zaman, arasıra.
akabe: Sarp yokuş, tehlikeli geçit, tehlike.
âkıbetü’l-emr: İşin sonu.
akribâ: Aralarında soyca, nesebce yakınlık olanlar. Yakınlar.
âlî: Yüce, yüksek, büyük.
ârî: Çıplak. Arınmış, soyutlanmış. Temiz, duru.
azmak: Yolunu kaybetmek, şaşırmak.
bâ‘is: Sebep olan, gerektiren, gönderen.
bekā: Devamlılık, ebedilik.
belâgat: Düzgün ve güzel söz söyleme sanatı.
beriyye: Sahra, çöl, kır.
beyne’s-salâteyn: iki namaz arası.
bidâ‘at: Sermaye, ana para. tahsil edilmiş ilim.
bisât: Döşek, minder.
bi-tamâmihi: Tamamıyla.
cehd: Çok çalışmak, gayret, fedakârlık.
cem‘î: Hep, bütün.
cevânib: Cânibler, yanlar, taraflar.
cevârî: Cariyeler.
cülûs: Oturma.
cündî: Süvari, binici.
dahve-i kübrâ: Güneşin ufukta yükselip yayılmaya başladığı zaman.
dâye: Çocuk hizmetçisi, dadı.
def ‘îce: Bir defa, daha, tekrar.
dilleşmek: İki tarafın karşılıklı esir alması.
dolama: Entari gibi önü açık olan ve kavuşturularak üstüne kuşak bağlanan
çuha elbise.
edeb: Terbiye.
elleşmek: Tutuşmak, savaşa girişmek.
emîr-i âhûr: Mirahur yada imrahor adları da verilmiştir. Sarayda bulunan atlara
bakan seyislerin ve hademelerin âmiridir. Merasimlerde padişahın
atını dizginlerinden çekerlerdi.
envâ‘: Çeşitler, türler.
erkân: Esaslar, temeller, ileri gelen kimseler.
esbâb: Sebebler. Bir şeye vâsıta olanlar. Sebeb olanlar.
eş‘âr: Şiirler.
eşirrâ: Çok şerliler, çok kötü insanlar.
eytmek: Söylemek, demek, anlatmak.
eyyâm: Günler, devirler.
fenâ: Yokluk, yok olma.
fesâhat: Açık ve güzel ifadeli konuşma.
firâk: Ayrılık.
galebe: Yenmek, üstün gelmek, çokluk, bastırmak.

gamgîn: Gamlı, kederli
ganî: Zengin, varlıklı.
gāyet: Çok, pek çok, nihayet,
gerekileyin: Gerektiği gibi, gerektiği kadar.
gön: Tabaklanmış deri, her çeşit meşin.
guzât: Gâziler.
halâyık: Halklar, mahlukat, yaratılmışlar. Huylar, tabiatlar.
hasâret: Hasar, zarar ziyan.
hâss: Özel, saf, bozuk olmayan,
havf: Korku, korkutmak.
hezîmet: Bozgunluk, yenilgi.
hudâvendigâr: Hükümdar, efendi, sahip.
huddâm: Hizmetçiler.
i‘zâz: Ağırlamak, saygı göstermek.
icâbet: Kabul olmak. Kabul etmek. Râzı olma.
icâzet: İzin, İlmî ehliyet. Diploma.
ihtisâr: Kısaltmak, sadeleştirmek.
ihtiyâr: Yaşlı. Seçmek, razı olmak.
ilgar: Düşman topraklarına ansızın yapılan hücum, akın. Başıboş hayvanın
dörtnala koşması.
illâ: Olmadığı takdirde, aksi halde, ancak.
inil inil: İnleyerek.
istikbâl: Gelecek zaman, karşılayış.
istimâ‘: Dinlemek, işitmek.
istimâlet: Gönül alma, Hoş tutma.cezbettirme.
işrâk: Güneşin doğması, ışıklandırmak.
itâf-ı Kur’ân: Kur’an okuyarak tavf etme.
ittifâk: Tesâdüfen.
izzet: Üstünlük, değer, güç.
kābil: Kabul eden, mümkün.
kapucıbaşı: Saray’da Bâb-ı hümâyûn ve Orta kapıyı bekleyen kapıcıların zabitlerine
verilen rütbedir. Başlıca görevi padişahın huzuruna çıkanlara ve divana
gelenlere eşlik edip yol göstermekti.
kebîr: Büyük.
kelimât: Kelimeler, kelâmlar, sözler.
kepenek: Çobanların giydiği kolsuz, keçeden yapılan giyecek.
kizb: Yalan, yalan söyleme.
kurâ: Karyeler, köyler, kasabalar.
libâs: Elbise.
ma‘dûdât: Sayı ile alınıp satılan şeyler.
mâbeyn: Ara. Aradaki şey. İki şeyin arası.
mağfûr: Affolunmuş, bağışlanmış.
mâh: ay.
mâ-hasal: Sonuç, meydana gelen.
mahrem: Gizli, dinin izin vermediği şeyler. evlenilmesi haram olan yakın akraba.
mahzâ: Tam, sade. yalnız, tek, ancak.
marîz: Hasta, illetli.
mâ-vaka’a: Vaki’ olan. Hadise.
mecrûh: Yaralı. Yaralanmış.
melikü’l-ümerâ: Beylerbeyi.
memâlik: Memleketler.
mesâbe: Derece. Menzile. Rütbe.
mezkûr: Adı geçen.
mirâren: Defalarca, birçok kere.
mîsâk: Anlaşma, sözleşme, yeminleşme.
mu‘ânaka: Birbirinin boynuna sarılma. Kucaklaşma.
muhkem: Sağlam, kuvvetli, sıkı.
muhtasar: Kısa, kısaltılmış.
mukābele: Karşılık, karşılamak, karşılaştırmak.
mukātele: Vuruşmak, kavga, döğüş.
musâfaha: El sıkışmak. Tokalaşmak.
musâlaha: Karşılıklı anlaşmak. Barışmak. Sulh akd etmek.
muttali‘: Haberli. Bilgisi olan. Vâkıf.
muvâfık: Uygun, yerinde, denk.
mü’eddeb: edebli, terbiye edilmiş.
mübârek: Bereketli, hayırlı, uğurlu.
münhezim: Bozgun. Hezimete uğramış, bozguna uğrayan, inhizam eden.
mürüvvet: İnsaniyet. İnsanlığa uygun olan şeyi yapmak. Ana baba saadeti. Mert-
lik, yiğitlik.
müterettib: Sıralanmış, düzene girmiş, meydana gelen.
müteveccih: Yönelmiş, bir yöne dönmüş.
nâgehân: Birdenbire, ansızın.
nısfü’l-leyl: Gece yarısı.
nizâ‘: Çekişme, kavga.
pes: O halde, öyle ise, öyle iken, öyle olunca. Sonra, ondan sonra, müteaki-
ben, nihayet. Hâsılı kelâm, velhasıl. Ne zaman ki. İşte.
peymân: And, yemin, muahede, ahitleşmek
revân: Giden, akıcı. Derhal. Ruh, can.
rıhlet: Göçmek, geçmek, ölmek.
rikkat: Acıma, incelik, yufka yüreklilik.
sa‘y: Çabalamak, hızlı yürümek, Hac veya umrede Safa ile Merve arasını
yedi kez gelip gitmek.
sâdık: Doğru, hakikatli, sadakatlı, dürüst.
sagīr: Küçük.
sekbân: Padişâhın av partilerinde kullanılmak üzere kurulmuş, sonradan yeni-
çeri ocağına katılmış askeri birliktir. Âmirleri sekbanbaşı olup, yeniçe-
ri ağasından sonra gelirdi.
selâtîn: Sultanlar.
sergüzeşt: Macera, baştan geçenler.
sınmak: Kırılmak, parçalanmak, bozulmak. Yenilmek, bozguna uğramak.
şâd: Sevinçli, şen, bahtiyar.
şecâ‘at: Yiğitlik, cesurluk.
şecî‘: Kahraman. Yiğit. Şecaatli.
ta‘accüb: Şaşma, hayret etme. Tahayyür.
takdîm: Sunmak, arzetmek, öne geçirmek
tarafeyn: İki taraf.
tavâf: Hacıların Kabe etrafını yedi kere dolaşmaları.
tecdîd: Yenileme. Yenilenme. Tazelenme.

tedârük: Ele geçirmek. Edinmek. Hazırlamak. Araştırıp bulmak.
teferruk: Dağılma, ayrılma. Ayrılığa düşme
tendürüst: Sağlam vücutlu, kuvvetli.
teşrîf: Şereflendirmek, onurlandırmak.
tevehhüm: Evhamlanma, olmayan birşeyi varmış gibi zannedip korkma.
tuş gelmek,: Rast gelmek, tesadüf etmek, karşılaşmak
uğraş: Savaş, kavga.
umre: Ziyâret, hac mevsimi dışında Kâbe’yi ve Mekke ve Medine’deki kutsal yer-
leri ziyaret etmek.
urus: Düğün yemeği.
ümmî: Okuma yazma bilmeyen, tahsil görmemiş.
üşmek: Üşüşmek.
vâcib: Gerekli, zorunlu olan.
vâzıh: Açık, manası anlaşılabilen.
vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan.
Satıh. Ön. Alın. Cephe. Suret. Sebeb. Semt. Cihet. Münasebet.
vehm: Belirsiz ve mânasız korku. Belirsiz fikir ve düşünce. Cüz’i mânaların an-
laşılmasına yarayan bir idrak kuvveti.
vukıyye: Dörtyüz dirhemlik tartı birimi.
yalın: Alev
yarak: Hazırlık, techizat. Silah.
yarındası: Ertesi.
yazu: Ova, sahra, ıssız kır. Talih, nasip, kader, alın yazısı.
yortmak: Koşmak, sürekli yol yürümek, bir çeşit at yürüyüşü, tırıs.
yüğrük: Hızlı giden, çok koşan, işlek. Yürürlük, hızlı gitme.
zârî: Ağlayıp sızlama.
zeyn: Süs, süslemek.

Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamd olsun ve nebî olan Muhammed’e, onun âilesine ve cüm-
lesine salât ve selâm olsun. İsterdim ki, rahmet ve mağfirete kavuşmuş Sultan Cem –kab-
ri temiz, iyi olsun ve mekânı cennet olsun- hazretlerinin başından geçenleri öz ve açık ola-
rak karalayayım. Ta ki okuyanlarda acıma duygusu üstün gelsin ve merhumu hayır dua ile
anıp, ruhunu bahtiyar etsinler. Açık ve güzel sözlerle yazılmaktan uzak olması bilgisizlik-
ten değildir. Sırf Osmanlı memleketlerinin çoğu halkı tahsil görmemiş olup, ne dediğimiz
anlanmayıp, bundan da yarar ortaya çıkmayacağının zannolunması sebebiyledir. Kısaltıl-
ması ise, gerçekleşinin dışına çıkılınca, gönülden yapılmayan duanın kabul olunmaması
gibi, kabul edilmeme durumuna düşmek korkusundan oldu.
Sultanlar sultanı Osman Han oğlu Orhan oğlu Murad oğlu Bayezid oğlu Mehmed
Oğlu Murad oğlu Gazi Sultan Mehmed –Allah onları cennet bahçelerinin sakinlerinden et-
sin— hazretleri İstanbul’u aldıktan sonra sekizinci yılda, hicrî 864 yılının Safer ayının 27’si
Cumartesi günü sabaha bir saat kala, oğlu Cem Sultan Edirne’de dünyaya geldi. Terbiye
görmüş dadılarla 4 yıl 4 aylık olana kadar terbiye edildi. İlim ve edep öğrenmesi için ho-
caya verildi. Ondan sonra 873 yılı Receb ayının başlarında, Candar tahtı olan Kastamonu
sancağına gönderildi. Dokuz yaşındaydı. Orada ilim ve edep tahsiliyle meşgul oldu. Sonra
877 yılı Safer ayı başlarında sünnet düğünü yerine getirildi. Kardeşi merhum Sultan Mus-
tafa, Uzun Hasan seferinden geldikten sonra vefat edince onun yerine Karaman memle-
ketine gönderildi. 879 yılı Şa’ban ortalarında 6 yıldan fazla Karaman’da durup, ata binme,
av yapma, ok atma, gürz kullanma talimleri yaptı. Ta ki, Sultan Alaeddin’in Konya’da ve
Larende’de olan gürzlerine nice okka halkalar ekleme derecesine varıncaya kadar. Hoca
Selman’ın Kitâb-ı Cemşid ve Hurşid’ini Sultan Mehmed adına tercüme etti. Şiirleri sınır-
daydı. Yiğitlik ve adalette, güzel ve açık söz söyleme sanatında üst seviyedeydi.
Ansızın, Allah’ın takdiriyle 886 yılı Rebiülevvelinin 4’ü Perşembe günü, mücahitler
sultanı Sultan Mehmed Gazi geçici dünya diyarından, sonsuzluk sarayına göçmüş. 8’i Per-
şembe günü ulak gelip haber getirdi. Matem tutup ertesi gün Bursa’ya yöneldi. Bu taraf-
tan kardeşi Sultan Bayezid, tahtına yönelip, gelip Rebiülevvelin 22. günü tahta cülûs etti.
İleri gelen devlet adamlarının hepsi varıp itaat ettiler. Rebiülevvelin 28. günü gece yarı-
sında İnegöl’den 1.000 kadar adamla yürüyüp gün doğarken Bursa’ya vardı. Kaplıca bayır-
larında ve bağlarında İstanbul’dan Bursa’ya, Bursa’yı korumak için gönderilen 2.000 ye-
niçeri ile Ayas Paşa’yı Bodomya’dan gelirken karşılayıp, şehre komadı. Hezimete uğratıp
Ayas Paşa’yı sekbanbaşı ve yeniçeriyi yakaladı. Bu 2.000 yeniçeriden kurtulan olmadı. An-
cak 5-10 kişi kurtuldu. O da soyulmuştu. Fakat savaşta iki taraftan çok adam zarar gördü.
Onun haddi hesabı yok. Sonra bu yakalananların tümünü affedip serbest bıraktı.
Nice günler Bursa’da kalındı. Karaman ve etrafından üç dört bin kadar adam toplanıp
Yenişehir’e varıldı. Sultan 20.000 kadar kişiyle gelip Yenişehir’de Rebiülahir ayının 22’si
Cumartesi günü güneşin doğuşundan akşam vaktine kadar gerektiği gibi karşılıklı savaşıl-
dı. Sonunda dayanılamayıp, bozguna uğrayıp, dönüp Karaman tarafına yönelindi. Zaman
zaman Karaman yiğitleri ve kendi hizmetçileri kaçarlarken arkalarından kovanlara hamle
ettiklerinde merhum kendisi de onlarla birlikte dönerdi. Binbir gayretle engel olunurdu.
Kör kaza, kaçarken ansızın sol ayağını at tepti. Mübarek incik kemiği zarar gördü. Akşam
vaktinde Ermeni Derbendi’nden geçip Eyicek’e indi. Ayağının yarasını bağlayıp, inleye in-
leye gidip, zaman zaman dinlenerek sabah gün doğarken Eskişehir’e varıldı. Ancak savaş
sırasında hazine ve bütün elbiseler kaybedildiğinden, merhum bey bir dolama ile kalmış-
tı. Hatta soğuktan o kadar rahatsızlandı ki, Kapıcıbaşı Sinan Bey bir kişiden bir çoban yağ-
murluğu almıştı. Gündüz kendi giyip, gece merhum bey giyerdi.
Sözün kısası, kırdan kıra gidilip, bir kez gün doğumunda, bir kez yatsı vaktinde, ekin
üzerine konarak atları dinlendirip, yemlendirip erkenden gidilirdi. Sonra Rebiülahir ayı-
nın 27’si Perşembe günü kuşluk vaktinde Konya’ya varıldı. Annesiyle buluştu. Mübarek
ayağı çok sıkıntı veriyordu. Hatta divan yapmaya bile dört kişi yorganla götürürdü. O sı-
rada padişahın gelip basacağı haberi duyuldu. Aceleyle iki üç günde, alıp gitmesi müm-
kün olan eşyaları alıp, annesini, çocuklarını ve cariyelerini Cemaziyelevvelin birinde, Pa-
zar günü, göçürdü. Konya’nın ve diğer Karaman memleketinin halkının ayrılık, ağlayıp
sızlama ve figanlarını gören kıyamet koptu sanırdı. Hizmetçilerin yenilgiden kurtulanla-
rının çoğu cemaatlerini, çoluk çocuğunu bulmakla meşgul olmalarından dolayı ancak 40
kadar adamla çıkıldı. Fakat geride kalanlar günden güne birer ikişer yetiştiler.
Bulgar Dağı’nda Uyuz Bey kavminin bulunduğu yere gelince, onların bazı şerli olan-
ları gece ve gündüz çok şart ettiler. Ama, bazılarına eşya verilmekle, bazılarının gönül-
leri alınmakla: “Biz bu dağlarda ve yaylalarda yayla yaparız. Şam’a gidecek değiliz” diye-
rek diklendiler. İkinci gün, Cemaziyelevvel ayının 11’i Salı günü, yürünüp Tarsus sahrası-
na varıldı. Yollarda çok adama rastlandı. Ancak faydalanamadılar. Ertesi Çarşamba günü
Tarsus beyi karşılamaya gelip, saygı ve hürmetle Tarsus’a ulaştırdılar. Ziyafetler verdiler.
Daha sonra Adana’ya Ramazanoğlu’na haber gönderip, gelip buluştular. Oradan kona
göçe Antakya’ya geldiler. Oradan aynı ayın 22’si Pazar günü Haleb’e varılıp Ulu Bey Özbek
ile buluştu. Türlü iltifatlar gördü, ziyafetler verdiler, hayli hoş gördüler.
Haleb’e geldiğinde, kurtulup gelip yetişen kulları 200 kadar olmuştu. Cariyeler ve di-
ğer hizmetçiler 300 kişi olmuştu. Ancak 20 kadarı bile sağlam kalmadı. Hepsi hastalandı.
Hatta kendisi ve annesi de hastalandılar. Nice gün sonra birkaç bölük süvari ile Hazine-
ci Küçük Özbek’i önder yapıp, kona göçe Hama, Humus ve Ba’lbek şehirlerinden geçerek
Cemaziyelâhirin 2’si Perşembe günü Şam’a girdi. Şam Melikü’l-ümerâsı karşılamaya çı-
kıp, türlü ağırlamalarla Kasr-ı Ablak’a yerleştirdiler. Ziyafetler verip, saygı gösterdiler. Nice
gün burada kalındı. Sonra kona göçe Receb ayının 13’ü Pazar günü Kudüs-i Şerîf ’i –Allah
onu şerefli kılsın- tam olarak ziyaret edip, oradan Halilullah’a gelindi. Oradan da Gazze’ye
gelindi. Sonra yine kona göçe Hânkî’ye varıldı. Orada sultân ziyâfet verdi. Ancak bu defa
sultana özel, oldukça büyük ziyafetti. Ertesi gün, Şa’ban ayının 1’i Perşembe günü idi, Mı-
sır askeri sultanın kendisinden başka şehrin bütün küçüğü büyüğü, zengini fakiri karşıla-
maya geldiler. Dubdariye’ye yerleştirilip ziyafetler verdiler.
Ertesi gün Mısır’ı süsleyip, şehrin ortasından geçirip sultan sarayına varıldı. Sultan
boynuna sarılıp: “Sen benim oğlumsun. Üzülme” diyerek hoş bir şekilde gönlünü alıp,
onurlandırıp Kantara’ya yerleştirdiler. Üç gün kadar büyük ziyafetler verdiler. Daha son-
ra, Ramazan gecelerinde defalarca sultan kendi sofrasında büyük ziyafetler verdi. Mısır’da
durduğu süre zarfında birkaç günde bir sultanla buluşurlardı. Zaman zaman Mısır’ın et-
rafında, bağ ve bostanlarında özel davet edip merhumun hatırını hoş tutmak için sohbet-
ler yapardı. Ağırlamakta hiç kusur etmezdi.
Ondan sonra Hicaz’a yapılacak seyahatin öne alınmasında hayır gördü. Hicaz hazır-
lığını yapıp, anılan yılın Şevval ayının 18’i Çarşamba günü Hicaz’a gitmek niyetiyle yola
çıkıldı. Kona göçe Hicaz tarafının çöl ve tehlikeli geçitlerini geçildi. Zilkade ayının 26’sı
Pazar günü seher vaktinde Hicaz beyi karşılamaya çıktı. Kâbe-i şerîfe –Allah onu şeref-
li kılsın- ulaşıldı. Tavaf, say ve umre yaptı. Kâbe’de yapılması haram olan şeylerden sakı-
nıp, gece gündüz tavafla meşgul oldular. Sayılı günlerde, Kur’an okuyarak tavaf etmenin
gereklerini tamamıyla yerine getirdi. Göçüp 886 yılı Zilhiccesinin 22’si Çarşamba günü
Medine-i şerîfe –Allah onu şerefli kılsın- gelip Türbe-i Mutahhara’yı ziyaret etti. 887 yılı
Muharreminin 21’i Pazartesi günü yine Mısır’a gelindi.
Bu arada defalarca Karamanoğlu Kasım Bey’den ve Engürü Beyi Mehmed Bey’den
adam üzerine adam gelip Anadolu’da saltanat sevdasına tahrik ettiler. Bu gelenlere de-
ğer verilip sultandan izin istenince, Mısır beylerinden, sultandan, Ulu Bey Özbek’ten ve
emîr-i âhurdan başkaları asla rıza göstermediler. Arada çok çekişme olduğunda sultan
izin verdi: “Bir kişi kendi isteğiyle gelip hac yapıp geri dönmek isterse, biz ona niçin engel
olalım” diyerek gitmesine izin verdi. Anılan ayın Saferi’nin 5’i Salı günü Anadolu’ya git-
mek niyetiyle Mısır’dan yola çıkıldı. Kona göçe Gazze, Dımaşk, Kurra, Humus ve Hama
şehirlerinden geçip Rebiülevvelin 17. günü Haleb’e gelindi. Bir iki gün sonra Engürü Beyi
Mahmud Bey de Gedik Ahmed Paşa’nın yanından kaçıp geldi. Rahmetli de karşılamaya
çıkıp, buluşup gönlünü aldı. Oradan göçüp Adana’ya gelindi. Karamanoğlu Kasım Bey
gelip orada karşıladı. Rebiülevvelin 25’i Salı günü buluşup el sıkıştı ve birbirlerine sarıldı-
lar. Verdikleri sözleri yinelediler. Rebiülevvel ayının son günü Anadolu sınırına girdi. Ka-
pıcıbaşı Sinan Bey, Gedik Ahmed Paşa’ya anlaşma için elçi gönderildi.
Oradan Ereğli’ye uğrayıp, bin kadar adam kaldırıp Mehmed Bey’in yanına katarak
Sultan Abdullah ve Gedik Ahmed Paşa üstüne gönderildi. Konya üzerinden Çukurçe-
men yaylağında yetişip biraz çatıştı, yine döndüler. Rahmetli de Kasım Bey’ye birlik-
te Rebiülâhirin 20’si Pazartesi günü, Konya üstüne geldiler. Karaman Beylerbeyisi Ali
Paşa ve Güveyi Mustafa Bey beşyüz kadar adamla korumak için Konya içinde kalmış-
lardı. Birkaç gün kuşatıldı. Sonra yine, adı geçen Mehmed Bey beş altı yüz kadar adamla
Engürü üstüne gönderildi. Anadolu Beylerbeyisi Süleyman Paşa Anadolu askeriyle geldi.
Çubukovası’nda karşılaştılar. Mehmed Bey ağır yenilgiye uğradı. Yaralı tutuldu, vefat etti.
Bu taraftan rahmetli Sultan Cem ve Kasım Bey de haberi duyup Konya’dan Anadolu as-
kerinin peşine asker gönderdilerse de yetişemediler. Rebi’ülâhirinin 20’si Cumartesi günü
ikindi vaktinde Engürü’ye gelindi. Karagöz Bey’i Engürü’yü korumak için göndermişler.
Hemen o gün sabah hisara girip kapılarını tamir ettirmiş. Bunlar burada Engürü’yü kuşa-
tırken, diğer taraftan padişah ağırlığı bırakıp bizzat kendisi askerle hareket edip yürümüş.
Casuslar öğrenip gelip haber verince hisar kapısı olmadığından kaçış hazırlıkları gördü.
Kasım Bey’i yalnız bırakıp Acem’e gitmeyi mertliğe uygun görmedi. Zorunlu olarak Taşi-
li tarafına yönelindi. Koçhisar yolundan gittiler. Aksaray’a gelindiğinde Aksaray halkı, ku-
runtularından hisarı yapıp itaat etmedikleri için Kasım Bey gücenip o gün ve ertesi gün
hisarı kuşattı. Birçok askeri zarar gördü ve kendisine hiçbir yararı olmadı. Oradan gidip,
Ereğli’ye uğradı. Rebiülâhirin son günü olan Pazartesi günü Taşili’ne girildi.
Bu taraftan padişah, İskender Paşa’ya beş bin kadar adam katıp peşlerine göndermiş.
Ereğli taraflarında sazlıkta kondukları gece atları ürküp kaçmış. Sonunda Taşili’ne gelindi-
ğinde padişah tarafından Koca Sekbanbaşı gelip: “Bir uygun adamınız gelsin anlaşma ya-
palım” dediğinden, bu taraftan Kapıcıbaşı Sinan Bey gönderilip, arada biraz konuşma ya-
pılıp istenilenler kabul edilmeyince bir adamınız daha gelsin denildi. Bu taraftan Defter-
dar Ahmed Bey gönderildi.

A-Arapça Yapılar Mezîdünfih İsm-i Fâ‘il
Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinleri: mücâhid müfâ‘il (müfâ‘ale)
zahm fa‘l müteveccih mütefa‘‘îl (tefa‘‘ül bâbı)
hıfz fi‘l mu‘allim mufa‘‘il (tef ‘îl)
zahmet fa‘let muttali‘ mufta‘il (ifti‘âl)
hürmet fu‘let münhezim münfa‘il (infi‘âl)
firâk fi‘âl müsvedd müf ‘all (if ‘ilâl)
haber fa‘al
ri‘âyet fi‘âlet Mezîdünfih İsm-i Mef ‘ûl:
adâlet fe‘âlet muhtasar müfte‘al (ifti‘âl bâbından)
mü’eddeb mufa‘‘al (tef ‘îl bâbından)
Sülâsî mücerred masdar ism-i fâilleri muhkem müf ‘al (if ‘âl bâbından)
vâzıh
bâ‘is
fâ‘il vezninde Tesniye:
zâhir tarafeyn (iki taraf)
sâkin salâteyn (iki namâz)
Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller Cem‘-i müzekker:

merhûm mücâhidîn (-în ile)
mef ‘ûl vezninde selâtîn (-în ile)
mağfûr
Metindeki Bazı Sülâsî mezîdünfîh Cem‘-i müennes:

masdarlar: kelimât (-ât ile)
guzât (-ât ile)
ihtisâr ifti‘âl
mu‘ânaka müfâ‘ale
tasarruf tefa‘‘ül
tahrîk tef ‘îl
istikbâl istif ‘âl
i‘zâz if ‘âl
tedârük tefâ‘ül
Cem‘-i mükesser: B-Farsça Yapılar:

etrâf (taraflar) (ef ‘âl vezni ile) Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim:
akribâ (yakınlar) (ef ‘ilâ vezni ile) ahd ü peymân
cevânib (cânibler, taraflar) (fevâ‘il vezni ile) zâd ü zevâde (yiyecek içek, azık)
huddâm (hizmet edenler) (fu‘‘âl vezni ile)
erkân (Esaslar, temeller, ileri gelen kimse- İsim Tamlaması:
ler.) (ef ‘âl vezni ile) hicret-i Nebeviyye (Peygamber’in hicreti)
da‘vet-i hâss (özel davet)
Arapça Tamlamalar bi-takdîr-i Rabbanî (Allah’ın takdiriyle)
sultân-ı selâtînü’l-guzât (gazi sultanların
sultanı) [Arapça ve Farsça birleşik tamlama]
nısfü’l-leyl (gece yarısı)
âhirü’l-emr (işin sonu, sonunda)
beyne’s-salâteyn (iki namâz arasındaki
zaman)
a) Metinde haftanın günleri Farsça olarak ve karışık şekilde geçmektedir. Siz haftanın Fars-
3 ça gün adlarını sırasıyla aşağıya yazabilir misiniz?.
1-…………..
2-…………..
3-…………..
4-…………..
5-…………..
6-…………..
7-…………..
b) Metinde ay adları karışık olarak geçmektedir. Aşağıda da karışık olarak verilen bu hicrî
ayların karşılarına yılın kaçıncı ayı olduğunu rakamla yazınız.
Muharrem (1)
Receb (….)
Cemâziye’l-evvel (….)
Cemâziye’l-âhir (….)
Şa‘bân (….)
Ramazân (….)
Safer (….)
Rebî‘ü’l-evvel (….)
Rebî‘ü’l-âhir (….)
Şevvâl (….)
Zi’l-ka‘de (….)
Zi’l-hicce (….)
Özet
XV. ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznesini geliştirebilmek
3
1 özelliklerini tanıyabilmek Parçalarda geçen, anlamını bilmediğiniz kelimelerin
Bu ünitede işlenen parçalar XV. ve XVI. yüzyıl Os- anlamları her parçanın ardına eklenmiş küçük sözlükte
manlı Türkçesinin genel dil yapısını gösterecek me- yer almaktadır. Bu sözlük eşliğinde parçaları okumanız
tinlerden seçilmiştir. Arapça ve Farsça kelimelerin kelime dağarcığınızın zenginleşmesini sağlayacaktır.
daha yoğun olarak kullanıldığı bazı eserler de vardır. Ardından gelen metin sadeleştirilmesi kısmını da ince-
Ancak bu seçilen metinler halkın günlük konuşma di- lemeniz, bu kelimelerin metinde hangi anlamda kulla-
lini daha iyi yansıtmaktadır. Günümüzde artık kulla- nıldığını anlamanıza yardımcı olacaktır.
nılmayan birçok eski Türkçe kelimelerin yaşadığı ve
bolca kullanıldığı metinlerdir. Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını metin
4 içinde belirleyebilmek
Matbu metinleri okuyabilmek Her ünitenin sonuna eklenen dilbilgisi kısmı, parçada-
2
Bu üniteye alınan metinler konusu itibarıyla Osman- ki Arapça ve Farsça temel dilbilgisi unsurlarını gösterip
lı Devletinin kuruluş ve gelişme dönemlerine ait me- açıklamaktadır. Bu unsurların daha ayrıntılı şeklini ge-
tinlerdir. Ancak bunlar XX. yüzyıl başlarında yazma çen sene öğrenmiştiniz. Bu parçalarda gösterilen dilbil-
eserlerden alınarak matbaada yeniden dizilip yayın- gisi onları parçalarda nasıl kullanıldığını hatırlatmak ve
lanmış şekilleridir. Bu üniteyi tamamladıktan sonra parçaların daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacını ta-
bir yandan matbaada basılmış eserleri daha iyi oku- şımaktadır. Bu unsurları incelemeniz sizin parça içeri-
ma becerisi kazanırken, diğer taraftan kuruluş döne- sindeki yapıları daha iyi tanımanızı sağlayacaktır.
mi metinlerini de görmüş olacaksınız.
Kendimizi Sınayalım
1. “İstimâlet” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? 6. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde cem‘-i mü-
a. Bozgunluk, yenilgi kesser kelime vardır?
b. Gönül almak, cezbettirmek a. Fûta - ganî - mukāta‘a
c. İtibar gören, beğenilen, güvenilir b. Ekber - vâkı‘a - in‘âm
d. And, yemin, ahitleşmek c. Bâ‘is – atâ - erkân
e. İnat, direnme, kasden gecikme d. Havâle - âkıl - bisât
e. Mâbeyn - i‘zâz - şecâ‘at
2. “Birden bire, ansızın, hemen” anlamını taşıyan kelime
aşağıdakilerden hangisidir? 7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde cem‘ (çokluk)
a. Şebhûn şeklinden yoktur?
b. Hod a. Belâgat - huddâm - işrâk
c. Ahyânen b. Evlâd - libâs - beriyye
d. Kaziyye c. Ta‘accüb - mağfûr - eşirrâ
e. Nâgâh d. Cemâ‘at - peymân - fesâhat
e. Cevârî - icâbet - mutî‘
3. “And, yemin, muahede, ahitleşmek” anlamını karşılayan
kelime aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde vardır? 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde tesniye vardır?
a. Mu‘ânaka - peymân - kuru a. Selâtîn
b. Kazıyye - sınmak - mevce b. Zeyn
c. İşret - tefâruk - vech c. Semânîn
d. Eğirtmek - tevehhüm - rikkat d. Mücâhidîn
e. Nâgehân - fesâhat - ihtisâr e. Salâteyn
4. Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yere anlam bütünlüğü- 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezidünfih masdar gru-
nü sağlamak için getirilebilecek en uygun kelime hangisidir? buna girer?
Atan yurdını ve bizim yurdımızı aldılar, gözümüze karşu a. Bidâ‘at
……….. iderler, imdi sen hod pâdişâhın mukarrebisin, cehd b. Mu‘ânaka
eyle kim bu imâretden halk vaz geçe, yine evvelki gibi bu şehr c. Velâyet
bizim elimizde ola. d. Cevânib
a. Eyyâm e. Mirâren
b. Cevânib
c. Tasarruf 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi rubâ‘î masdardır?
d. Âhirü’l-emr a. Saltanat
e. Revân b. Mu‘teber
c. İhtisâr
5. Aşağıdaki kelime-anlam eşleştirmelerinden hangisi yan- d. Âkıbet
lıştır? e. İ‘tikād
a. Havf: Korku, korkutmak
b. Tuş gelmek: Rast gelmek, tesadüf etmek
c. İlkā: Korumak, bırakmak, terk etmek
d. Dilleşmek: Çağırmak, davet etmek, söylemek, anmak
e. Mesâbe: Derece. Rütbe
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İstimâlet” kelimesine c) ism-i fâ‘il:
bakınız müslim (mezîdünfih)
2. e Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nâgâh” kelimesine kâfir (mücerred)
bakınız ism-i mef ‘ûl:
3. a Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Peymân” kelimesine mukarreb (mezîdünfih)
bakınız. d) cem‘-i müzekker:
4. c Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Tasarruf ” kelimesine müslimân
bakınız.
5. d Yanıtınız yanlış ise Tarama Sözlüğü’nden “Dil” keli- Sıra Sizde 3
mesine bakınız. a) Haftanın günleri
6. c Yanıtınız yanlış ise “Vâkı‘ât-ı Sultân Cem” adlı parça- 1- Yekşenbe
nın dilbilgisi kısmına bakınız. 2- Dûşenbe
7. d Yanıtınız yanlış ise parçaların dilbilgisi kısımlarına 3- Seşenbe
bakınız. 4- Cihârşenbe
8. e Yanıtınız yanlış ise “Vâkı‘ât-ı Sultân Cem” adlı parça- 5- Pencşenbe
nın dilbilgisi kısmına bakınız. 6- Cum‘a
9. b Yanıtınız yanlış ise “Vâkı‘ât-ı Sultân Cem” adlı parça- 7- Şenbe
nın dilbilgisi kısmına bakınız. b) Hicrî ayların sıralaması
10. a Yanıtınız yanlış ise “Oruç Bey, Tevârîh-i Âl-i Osmân” Muharrem (1)
adlı parçanın dilbilgisi kısmına bakınız. Receb (7)
Cemâziye’l-evvel (5)
Cemâziye’l-âhir (6)
Şa‘bân (8)
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Ramazân (9)
Sıra Sizde 1 Safer (2)
a) “Benim adım Mihal’dir, ancak hazret-i peygamber adını Rebî‘ü’l-âhir (4)
Abdullah koydu. Osman ile birlikte gazaya git dedi. Senin Rebî‘ü’l-evvel (3)
de yolunu tutanlar ve soyundan gelenler büyük makam- Şevvâl (10)
lara ulaşıp nesilden nesile gazalar ederler” dedi. Zi’l-hicce (12)
b) ganâyim (türü: cem‘-i mükesser, müfredi: ganîmet) Zi’l-ka‘de (11)
c) saltanat
d) Arapça: Emîrü’l-mü’minîn (İnananların Emîri), Rabbü’l-
âlemîn (Âlemlerin Rabbi)
Farsça: Sâhib-i kemâl (Olgunluk sahibi), Sûre-i Fâtiha Yararlanılan Kaynaklar
(Fâtiha Sûresi), gazâ-yı ekber (en büyük gazâ) Âşıkpaşa-zâde (1332). Tevârîh-i Âl-i Osmân. İstanbul.
e) ٦٨٩ ٦٨٧ ٦٨٦ Oruc bin Âdil (1926), Tevârîh-i Âl-i Osmân, Nşr. Franz Ba-
binger, Hannover.
Sıra Sizde 2 Şemseddîn Sâmî (1317, 1318), Kāmûs-ı Türkî I-II, İstanbul.
a) Metinde geçen mezîdünfih masdarlar ve vezinleri Vâkı‘ât-ı Sultân Cem (1330), nşr. Mehmed Ârif, İstanbul.
tasarruf (tefa‘‘ul), mukarreb (müfa‘‘al), mukāta‘a
(müfâ‘ale), münâsebet (müfâ‘ale), müslim (müf ‘il)
b) Metinde geçen sülâsî mücerred masdarlar
cehd (fa‘l), şehr (fa‘l), imâret (fi‘âlet), mülk (fu‘l), halk
(fa‘l), harâb (fa‘âl), kalb (fa‘l), kâfir (fâ‘il)
2
Amaçlarımız
 Osmanlı tarih metinlerini okuyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerindeki kelimeleri tanıyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerindeki deyim ve terimleri tanıyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerinin anlamını ana hatlarıyla açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Arapça Kökenli Kelimeler • Anlama
• Farsça Kökenli Kelimeler • Özetleme
• Tarih Deyimleri ve Terimleri
• Eski Türkçede Kullanılmış
Kelimeler
İçindekiler
• GİRİŞ
• KÂTİP ÇELEBİ, TUHFETÜ’L-KİBÂR FÎ
ESFÂRİ’L-BİHÂR
Metin Okuma ve Anlama: Matbu
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I • AYN ALİ EFENDİ, KAVÂNÎN-İ ÂL-İ
Metinler-II OSMÂN DER-HULÂSA-İ MEZÂMÎN-İ
DEFTER-İ DÎVÂN
• İBRAHÎM PEÇUYÎ, TÂRÎH-İ PEÇEVÎ
Matbu Metinler-II
GİRİŞ
Metin Ünitesini işlerken şu sıralamayı gözönünde bulundurunuz. Önce Arap alfabesiy-
le yazılı olan metni kendi kendinize bir kâğıda veya bilgisayar sayfasına yazarak okuma-
ya çalışınız. Okumanızı kolaylaştırmak ve sağlıklı olmasını sağlamak için Osmanlıca’dan
Osmanlıca’ya veya Osmanlıca’dan bugünkü Türkçeye hazırlanmış bir veya birkaç sözlük
kullanmalısınız. Metin içinde geçen yabancı kökenli ve eski Türkçe kelimeler ünitenin
muhtelif yerlerinde sözlük şeklinde verilmiştir. Ancak bunlara direk müracaat etmek yeri-
ne elinizde mevcut sözlüğü kullanmayı tercih etmeniz öğrenme açısından daha faydalıdır.
Bulamadığınız kelimeler için hazırlanmış sözlüğe bakmanız tavsiye edilir.
İkinci olarak, kendi kendinize yapmış olduğunuz okumanızı, kitabınızda verilmiş olan
metin okuması ile karşılaştırınız. Okuma yanlışlarınızı veya doğrularınızı bir kez daha
gözden geçirmeniz açısından faydalı olacaktır. Daha sonra hem kendi bulduğunuz keli-
meleri hem de ünite içerisinde size verilmiş olan kelimeleri kullanarak metnin bugünkü
dilde anlamını oluşturmaya çalışınız. Eski metinlerde noktalama işaretleri kullanılmadı-
ğı için uzun görünen cümleleri kısa cümlelere dönüştürerek daha kolay bir yöntem takip
edebilirsiniz.
Okuma ve anlama bölümünü tamamladıktan sonra her metnin altında hazırlanmış
olan sıra sizde çalışmalarını yapmanız ders gelişiminiz açısından son derece önemlidir.
Buradaki konuları son ana kadar cevap anahtarlarına bakmadan kendi kendinize yapma-
ya çalışınız. Cevap anahtarları en son noktada dersteki başarınızı anlamaya ve ölçmeye ya-
rayacak bölümdür.
Ünitede size verilmek istenen bir çalışma örneğidir. Örnekten hareketle gerek kütüp-
hanelerde, gerek başka şekillerde elde edeceğiniz eski eserleri okuyarak ve anlamaya çalı-
şarak gelişiminizi sürdürmelisiniz.
Metin 2.1.3
(Kâtib Çelebi,
Tuhfetü’l-Kibâr fî
Esfâri’l-Bihâr)
2. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 53
Metin 2.1.2
Metin 3.1.2
Metin 2.1.1
KÂTİP ÇELEBİ, TUHFETÜ’L-KİBÂR FÎ ESFÂR’İL-BİHÂR
/ 2.1.1 / Giridde Hanya Fethinden Sonra Vâkı‘ Olan Deryâ

Seferleridir
Sefer-i Mûsâ Paşa ve Mehmed Paşa

Zilhiccede Yûsuf Paşa katlinden sonra Vezîr Mûsâ Paşa kapudân olup Vezîr-i a‘zam Meh-
med Paşa’dan mühr-i hümâyûn alınup donanma serdârlığı ile Girid’e varmak emr olun-
muş idi. Bin ellialtı bahârında çıkup boğaza vardıklarında mukaddemâ Safer’in yirmiye-
dinci günü yirmi kıt‘a kalyonla küffâr gelüp Bozcaada Hisârını muhâsara eylemişler idi.
Der-i devletden yirmi kıt‘a kadırga dahi gönderilüp imdâda irişmek fermân olundukda
hisârın barutu ve mühimmâtı hâzır bulunmayup limanda bulunan yolcu gemileri baru-
tı ile bir iki gün cenk ederek Rumili Beylerbeyisi Küçük Hasan Paşa beş kadırga ve ser-
dengeçdi ile varup cezîreye er döküp ale’l-gafle hücûm idicek küffâr hisârı bırakup gemi-
lerine firâr eyledi. Ve demir koparup Anadolu kenârlarına gitdiler. Hisâr bu tarîkla küffâr
elinden kurtuldu.
Muhârebe-i Donanma
Rebî‘ü’lâhırın onuncu günü donanma-yı hümâyûn Gelibolu’dan kalkup küffârın yirmialtı
pâre kalyonu Muarız Körfezinde sulanırken üzerine varup göründükde melâ‘în fuçıları bı-
rakup yelken üzerine gelüp bir mıkdâr denize çıkdıkda kuşluk vakti cenge mübâşeret olun-
du. İkindi zamânına dek azîm top tüfenk cengi olup kâfir kapudanının gemisine bir top
vardıkda sancağıyla direği düşüp suya berâber delinmiş iken çüst deprenüp garkdan kur-
tuldu. Ve birkaç gemileri dahi mecrûh olup küllî hasâr gördüler. Bir tarafdan dahi Kasım
Paşa-zâde gemisine bir top gelüp on kürekci düşürüp ve sâ’irden birer ikişer âdem düşüp
rûzgâr çıkmakla cezîre altına varıldı ve Girid’e teveccüh olundu. Mâh-ı mezbûrun yirmiü-
çünde der-i devletden on kıt‘a kadırga ile Ahmed Paşa Karadeniz’e gitmiş iken gelüp ard-
larınca imdâd gönderildi. Cumâdelulâ’nın yirmisekizinde serdâr ve kapudan Hanya’ya va-
rup Sude Hisârı’nı muhâsara üzre iken Mehmed Paşa vefât etdi. Yüzkırk pâre gemi Hanya
önünde muhâfazaya konulup limanın iki tarafında toplar kuruldu. Küffârın dahi çekdiri ve
burtun ve mavuna makūlesi yüzden ziyâde sefâyini Sude imdâdına dönüp dururdu. /2.1.2/
Zikr-i Geştî-i Âteş

Receb’in ikinci günü Hanya hâricinde olan Cezâyir gemileri ve gayri üzerine küffâr gemi-
leri gelüp anlara ve kal‘aya bî-hadd toplar atup beri tarafdan dahi iki sâ‘at kadar top cen-
gi olundukdan sonra içlerinden beş kıt‘a âteş gemisi barut ve kumbara ile mâl-â-mâl yel-
ken idüp asker-i İslâm gemileri üzerine doğrulup karîb geldikde âteş gemisi idüğü ma‘lûm
olup karadan biraz âdem on kadar palaşkerme ile varup uzakdan kanca ile gemiler üze-
rine gelmezden döndürüp bi-avnillâh zararsız ol gemiler yandı gitdi. On kadar gemiler
dahi topla mecrûh olup hasâretle döndüler. Sude Hisârı bir yalın kaya üzerinde metîn kal‘a
olup karadan yürüyüş mümkün olmayup liman kenârında kurulan toplar ile ihrâc olunan
donanma-yı küffâr hâric-i limanda top irişmez yerde yatup gice imdâd ederlerdi. Ve Sude
kal‘ası’nın her tarafında suya berâber azîm topları olmağla donanma yanaşmak mümkün
değil idi. Andan fâriğ olup Girid’in karasını fethe mübâşeret etdiler. Apokorn Ve Resmo
ve sâ’ir nice kılâ‘ı az zamânda bi-avnillâh feth ü teshîr olundu. Ve donanma-yı hümâyûn
bu sâlde tersâne-i âmireye gelmeyüp taşra kışlamak fermân olundu. Kapudan Paşa zahîre
nakli içün Rumili yakasına varup Zi’lka‘de’nin yirmidördünde altmış kadırga ve iki kalyon
ve yirmi şayka hazîne ve zahîre nakl edüp Hanya limanına gelmekle asker mesrûr olup
Hüseyin Paşa dahi Kandiye muhâsarasına gitmeğe tedârük üzre idi.
Cenk ve Şehâdet-i Mûsâ Paşa

Zemherî içinde donanma gemileri Girid’e zahîre götürüp Hanya’dan zehâyir ihrâc iderken
bir azîm furtuna olup liman ağzında yatan gemileri ve beş on pâre sefîne zahîresi ve halkı
ile gark olup bâkīleri dahi halel-pezîr olmağla Hanya limanında donanma gemileri meks
ü ârâm mümkün olmayup Zi’lhicce’nin onyedinci günü kapudan paşa donanmayla gerü
Mora semtine salup Ağriboz onünde bir harbî kalyon gördükde birkaç kadırga ile bi’z-zât
sarılup süyündürecek mahalde paşaya tüfenk fındığı isâbet idüp şehîd olıcak gāzîler ge-
miden el çeküp kadırgalar gerü çekildiler. Küffâr bu esnâda fursat bulup çekildi gitdi. Bu
haber-i vahşet-eser Der-i devlete vâsıl oldukda mansıb-ı kapudânî sâbıkā defterdâr olan
diger Mûsâ Paşa’ya tevcîh olundu. /3.1.3/
Kıssadan hisse budur ki; kış eyyâmında donanma açık yerde yatmak mahz-ı hatâdır ve
kapudanlar harbî gemiye çatmak ve sarılmak erlik değil kesr-i garaza sebebdir. Belki ırak-
dan durup askeri sürmek ve kullanmak gerekdir. Ve illâ baş gidicek ayak pâydâr olmaz,
maslahat görülmez.
Sefer-i Mûsâ Paşa-yı Sânî

Bin elliyedide Mûsâ Paşa Ağriboz’a varup mühimmât gördükden sonra ibtidâ Ana-
dolu askerini Girid’e geçirmek içün Sakız’a varup Çeşme’de olan askeri ve harclıkcıla-
rı almak sade[di]nde iken küffâr gemileri etrâfdan hücûm üzre olmağla karâr edeme-
yüp girü Ağriboz’a döndü. Varup karîb oldukda küffâr[ın] dokuz pâre burtunu Ağriboz
Limanı’nı muhâsara eylediklerin haber alup Ağriboz’da olan Rumili askerinden ve beş-
bin yeniçeriden bir nefer almadan ve Cezâyir ve Tunus gemilerini limandan çıkarmadan
Girid’e dönüp asker-i İslâm Resmo hâricinde muntazır iken Rebîü’lâhırın yirmibirinci
günü dâhil olup ancak ikiyüz kadar beldâr ve lağımcı ve biraz mühimmât götürüp sâ’iri
Sakız’da ve Ağriboz’da kaldı. Çûn kapudân sıfrü’l-yed Girid’e vardıkda Serdâr Hüseyin
Paşa mezbûra itâb ü âzâr itmekle yetmiş pâre kadırga alup Rumili askerini Ağriboz’dan
Girid’e nakl içün Anaboli’ye varup askeri ol mahalle da‘vet ve gemileri almağa sa‘y ü
himmet üzre iken Cumâdelulâ’nın sekizinci günü küffâr onbir burtun ve dört mavuna
ve yirmidört çekdiri ile gelüp hâric-i limanda lenger-endâz oldu. Donanma-yı hümâyûn
anda mahsûr olup asker karadan gelmiş iken taşra çıkmağa mecâli olmamağla vâkı‘-ı
hâl Der-i devlete arz olundukda müşâvere olunup vüzerâdan Dâmâd Fazlı Paşa ser-
asker ta‘yîn olunup birkaç kıt‘a kalyon ile Sakız üzerinden Girid’e gitmek fermân olun-
du. Bu esnâda Anadolu askerinin zahîre gemileri sakız kurbünde yatarken küffâr ale’l-
gafle üzerlerine gelüp cümlesini ahz ve ihrâk eyledi. Asker taşrada Şabân Paşa ile baka
kalup küffâr çekildi gitti.
(Kâtip Çelebi. (Hicrî 1329). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr. İstanbul).
Metne Âit Kelimeler

ahz: Ele geçirme, elde etme.
ale’l-gafle: Habersiz olarak, dalgınlığa gelerek.
ale’s-sabâh: Sabahleyin, erkenden.
asmân: Gök, gökyüzü.
azîm: Büyük, ulu, iri.
beldâr: Askeri harekâtlarda yol açıcılar, dağlık bölgelerde geçit bekçileri.
bi’z-zât: Kendisi, kendi.
bi-avnillâh: Allah’ın yardımı ile.
bî-hadd: Sınırı olmayan, hududsuz.
burtun: Bir savaş gemisi türü.
cem‘: Toplama, bir araya getirme.
cezîre: Ada (denizde)
cumadelûlâ: Arabî aylardan beşincisi, cemâziyelevvel.
çekdiri: Bir savaş gemisi çeşidi.
çüst: Çevik, atik.
der-i devlet: Devlet kapısı, pâdişâhın bulunduğu yer, hükümet merkezinin olduğu
yer, genellikle İstanbul için kullanılan bir sıfat.
deryâ: Deniz.
dûd: Kurt, böcek, duman.
evâhır: Âhir’in çoğulu, sonlar, bir dönemin son kısımları.
evâhır-ı şehr: Bir ayın son on günü.
Eyyâm: Yevm’in çoğulu, günler, gündüzler.
fâriğ: Vazgeçmiş, çekilmiş, rahat, boş kalmış.
fuçı: Ahşap malzemeden yapılmış taşıma kabı.
gânim: Ganimet alan, ganimetlenmiş olan.
garaz: Maksat, hedef, gâye, meyil, istek.
gurûb: Akşam, gün batımı vakti.
halel-pezîr: Halel bulan, bozulmaya yüz tutan.
harbî kalyon: Savaş kalyonu, gemisi, müslümanlarla sulh halinde olmayan ülkelerin
savaş gemisi.
hasâret: Hasar verme, zarar verme.
ibtidâ: Başlangıç, ilk.
ihrâc: Dışarı çıkarmak, atmak.
ihrâk: Yakma, yakılma.
imdâd: Yardım, yardıma gönderilen kuvvet.
irsâl: Gönderme, gönderilme, yollanma, salıverme, koyverme.
istîcâr: Kiralamak.
itâb ü âzâr: kızarak azarlama, paylama.
kadırga: Bir savaş gemisi türü.
kalyon: Bir savaş gemisi türü.
kapudan: Gemi komutanı, donanma komutanı, bazı durumlarda kapudân-ı deryâ.
karîb: Yakın.
kebûd: Gök rengi, mâvi.
kesr: Kırma, kırılma, paralama, bozulma.
kılâ‘: Kal‘anın çoğulu, kaleler.
kıt‘a: Parça, bölük, cüz.
kumbara: Humbara, kalelerin temeli altına patlayıcı yerleştirilen tünel.
kurb: Yakın olma, yakınlık, yakın bulunma.
küffâr: Hakkı tanımayan bilmeyenler, küfür ehli, Osmanlı için gayr-ı müslim
düşmanlar.
küffâr-ı hâksâr: Toz toprak içinde kalmış, hâli perişan olan kâfirler.
küll: Bütün, hep, çok.
lenger-endâz: Demir atma, demirleme (gemi için).
ma‘lûm: Bilinen, bilinmiş olan.
mâh: Ay.
mahsûr: Kuşatılmış, çevrelenmiş.
mahz: Hâlis, katıksız, kendisi, tam.
mâl-â-mâl: Çok dolu, dopdolu.
mansıb: Memuriyet, makam, devlet hizmeti.
mavuna: Bir gemi çeşidi.
mecrûh: Yaralanmış, yaralı.
meks ü ârâm: Bekleme, durma, bir yerde eğlenme, istirahat etme.
melâ‘în: Melunun çoğulu, melunlar, lanete uğramışlar.
mesrûr: Sürûra ermiş, memnun, mutluluğa ermiş.
metîn: Sağlam, zaptedilmesi zor.
mezbûr: Dile getirilmiş, anılmış.
muhâfaza: Koruma, saklama.
muhârebe: Savaş.
muhâsara: Kuşatma, çevreleme.
mukaddemâ: Önceden, eskiden.
muntazır: Hazır bulunan, hazır bekleyen.
mübâşeret: Bir işe girişmek, başlama.
mücedded: Yenilendirilmiş, yeni, yepyeni.
müheyyâ: Hazırlanmış, hazır.
mühimmât: Ordu ve asker için savaş gereçleri.
mühr-i hümâyûn: Padişah mührü, sadâret atamalarında pâdişâhın yetkilerini sadraza-
ma devrettiğini gösteren sembol olarak verilen mühür.
mümted: Uzayan, süren.
müşâvere: Görüşme, bilgi alışverişinde bulunma.
salaşkerme: Hafif yelkenli filika.
sebiülahır: Arabî aylardan dördüncüsü.
sa‘y ü himmet: Çalışma ve çabalama, çalışma ve gayret.
sâbıkā: Daha önce, eskiden.
safer: Arabî ayların ikincisi.
sâl: Yıl.
sâlim: Sağ, sağlam, eksiksiz.
sânî: İkinci.
sefâyin: Sefînenin çoğulu, gemiler.
sefer: Yolculuk, askerin savaş halinde bulunma durumu.
sefîne: Gemi.
ser-asker: Savaşa gidecek ordunun başkumandanı.
serdengeçdi: Gönüllü fedâî.
sıfrü’l-yed: Elinde bir şey olmayan, eli boş.
süyündürmek: Söndürmek, bir savaş gemisini ateş edemez hale getirmek.
şayka: Bir gemi çeşidi.
tarafeyn: İki taraf.
tarîk: Yol, takip edilen usul, yöntem.
tedârük: Hazırlama, edinme, ele geçirme.
tersâne-i âmire: Gemi yapımı ve bakımının gerçekleştirildiği yer (İstanbul’da). Osman-
lıda aynı zamanda donanmanın bekleme yeri.
teshîr: Zapt ve istîlâ etme, ele geçirme.
tevcîh: Çevirme, yöneltme, mevki makam verme, rütbe verme.
teveccüh: Yönelme, ilgilenme.
vahşet-eser: Korku veren, korku izi bırakıcı.
vüzerâ: Vezir rütbesi taşıyan askerî ve idareci zümreye mensup devlet adamları.
zahîre: Gerektiği zaman kullanılmak üzere ambarda tutulan hubûbât, yiyecek.
zehâyir: Zahîrenin çoğulu, hubûbât, yiyecekler.
zemherî: (Zemherîr) Gün dönümünden sonraki şiddetli soğuklar (22 Aralık-31
Ocak arası).
zilhicce: Arabî ayların onikincisi.
zilkade: Arabî aylardan onbirincisi.
Girit Adasında Hanya’nın Fethinden Sonra Olan Derya Seferleridir
Musa Paşa’nın ve Mehmet Paşa’nın Seferi

Zilhicce ayında (Ocak 1646) Yusuf Paşa öldürüldükten sonra Vezir Musa Paşa kapudan
oldu. Veziriazam Mehmet Paşa’dan sadaret mührü alınıp donanma serdarlığına tayin edi-
lerek Girit’e geçmesi emr edilmişti. Bin ellialtı bahar aylarında (m. 1646) çıkıp Çanakkale
Boğazı’na vardılar. Onlar gelmeden önce, safer ayının yirmiyedinci günü (25 Nisan 1646)
yirmi parça kalyonla kâfirler gelip Bozcaada Hisarını kuşatmışlardı. İstanbul tarafından
yirmi parça kadırga gönderilip yardıma erişmek ferman olunduğu zaman hisarda barut ve
silah kalmamıştı. Limanda bulunan yolcu gemilerinin barutu ile bir iki gün düşmanı oya-
ladılar. Rumeli Beylerbeyi Küçük Hasan Paşa beş adet kadırga ve bir miktar serdengeçti
askeri ile varıp adaya asker çıkarıp ansızın saldırınca düşman askeri hisar kuşatmasından
vazgeçip gemilere kaçtı. Hemen demir alıp gemileriyle Anadolu kıyılarına gittiler. Böyle-
ce hisar düşman eline geçmekten kultulmuş oldu.
Donanma Savaşı
Rebiülâhir ayının onuncu günü (26 Mayıs 1646) Osmanlı donanması Gelibolu’dan kalkıp,
düşmanın yirmi altı parça kalyonu Muarız Körfezinde tatlı su depoladığı esnada üzerle-
rine hücum ettiğinde melunlar su fıçılarını geride bırakıp gemilerine bindiler ve yelken
açtılar. Körfezden biraz denize açıldıklarında öğle üzeri savaşa başlandı. İkindi zamanına
dek büyük top ve tüfek savaşı olup düşman kapudanının gemisine bir top isabet ettiğinde
sancağı ve direği düşüp gemi su seviyesine inmişken birden tekrar doğrulup batmaktan
kurtuldu. Ve birkaç adet gemileri parçalanıp büyük zarar gördüler. Beri taraftan ise Kasım
Paşa-oğlu gemisine bir top güllesi isabet edip birkaç kürekçi düştü. O sırada sert bir rüz-
gar çıktığından adanın alt tarafına gidildi ve oradan Girit’e yönelindi. O ayın yirmiüçün-
de (8 Haziran 1646) İstanbul’dan on adet kadırga ile Ahmet Paşa Karadeniz’e gönderilmiş-
ti. Görevini yerine getirip döndüğünde, Girit tarafına ardlarınca yardım olarak gönderil-
di. Cumadelûlâ ayının yirmisekizinde (12 Temmuz 1646) serdar Kapudan Paşa Hanya’ya
varup Suda Hisarını kuşatmak üzere iken Mehmet Paşa öldü. Yüz kırk parça gemi Han-
ya Hisarı önünde koruma için konulup limanın iki tarafında toplar yerleştirildi. Düşma-
nın çektiri ve burtun ve mavuna cinsinden yüzden fazla gemileri Suda’ya yardım için gi-
dip geliyorlardı.
Ateş Gemisinin Hikayesi

Recep ayının ikinci günü (14 Ağustos 1646) Hanya dışında olan Cezayir gemileri ile diğer
gemiler üzerine düşman gemileri saldırıp hem bunlara hem kaleye sayısız top atışı yaptı-
lar. Diğer taraftan iki saat kadar top savaşı olduktan sonra düşman gemilerinin içinden beş
parça ateş gemisi barut ve kumbara ile dolu biçimde yaklaşmaya başladı. Yakınlaştıkların-
da bunların ateş gemisi olduğu anlaşıldı. Karadan biraz adam on kadar palaşkerme ile va-
rıp uzaktan kanca ile donanma gemileri üzerine varmadan kenara çektiler. Allahın yardı-
mıyla zarar veremeden o gemiler yandı gitti. On kadar düşman gemisi de topla yaralanıp
kayıp vererek geri döndüler. Suda Hisarı yalın kaya üzerinde sarp kale olup karadan sal-
dırmanın imkanı yoktu. Liman kenarında kurulan topların atışı ile liman dışına püskür-
tülen düşman donanması orada top menzilinin dışında bir yerde bekleyip gece olunca hi-
sara yardıma geliyordu. Ayrıca Suda Kalesinin her tarafında su kenarına yerleştirilmiş bü-
yük toplar bulunduğundan donanmanın kaleye yanaşması mümkün değildi. Bu sebepler-
den Suda Kalesi’ni almaktan vazgeçip Girit Adası’nın kara tarafını fethetmeye giriştiler.
Apokorno ve Resmo yanında birçok kale, kısa sürede Allahın yardımıyla fethedilip ele ge-
çirildi. Osmanlı donanması bu yıl içinde İstanbuldaki Tersaneye gelmeyip kışı bulunduk-
ları yerlerde geçirmeleri emr olundu. Donanma komutanı kaptan paşa zahire nakletmek
üzere Rumeli Eyaleti dahilindeki sahillere giderek Zilkade ayının yirmidördünde altmış
kadırga ve iki kalyon ve yirmi şayka eşliğinde para ve zahire getirip Hanya limanına geldi.
Bunu gören asker son derece mutlu oldu. Bu esnada Hüseyin Paşa da Kandiye kuşatması-
na gitmek üzere hazırlık yapmaktaydı.
Musa Paşa’nın Yaptığı Savaş ve Şehadeti

Zemherînin içinde donanma gemileri Girit’e zahire götürüp Hanya’da yiyecek çıkarırken
bir büyük fırtına oldu. Liman ağzında yatan gemilerden beş-on parça gemi, zahiresi ve
içindeki insanlarla beraber battı. Geri kalan gemiler de hasar aldığından, Hanya Limanın-
da donanma gemilerinin kalıp beklemesinin imkanı kalmadı. Zilhicce’nin onyedinci günü
(24 Ocak 1647) Kapudan Paşa donanma ile yine Mora tarafına yönelip Ağriboz önünde
bir savaş kalyonu gördüğünde birkaç kadırga ile etrafını çevirip imha edeceği sırada ken-
disine tüfenk kurşunu isabet edip şehit oldu. Gaziler gemiyi bırakıp kadırgalarına geri çe-
kildiler. Düşman gemisi bu sırada fırsat bulup kaçtı. Bu dehşet verici haber İstanbul’a ula-
şınca kapudanlık makamı daha önce defterdarlık görevi yapmış olan diğer Musa Paşa’ya
verildi.
Kıssadan hisse almak gerekirse kış günlerinde donanmayı açık yerde tutmak yanlışın
da yanlışıdır. Donanma komutanlarının düşman gemisine yanaşmaları ve gemi cengine
girmeleri kahramanlık olmaz aksine düşmanın hırsının artmasına sebep olur. Uzakta du-
rup savaşa askeri ileri sürmek ve kullanmak daha doğrudur. Aksi takdirde baş gidince vü-
cut da ayakta duramaz ve iş görülmez.
İkinci Musa Paşa’nın Seferi

Bin elliyedide (m. 1647) Musa Paşa, Ağriboz’a varıp savaş gereçlerini temin etti. Daha son-
ra, evvelâ Anadolu askerini Girit’e geçirmek için Sakız’a gitti. Buradan hareketle Çeşme’de
olan askeri ve harçlıkçıları almak düşüncesinde iken düşman gemileri etrafını sarmış va-
ziyette olduklarından orada kalamayıp geri Ağriboza döndü. Ağriboz’a yaklaştığında
kâfirlerin dokuz adet burtun cinsi gemiyle Ağriboz limanını kuşattıklarını öğrendi. Bu-
rada mahsur kalan Rumeli eyalet askerinden ve beşbin yeniçeriden birisini bile almadan
ve Cezayir ve Tunus tarafından sefere katılmış olan gemileri limandan çıkarmadan Girit’e
döndü. Osmanlı askeri Resmo dışında kuşatma için beklediği bir sırada, Rebiülahırın 21.
Günü o da kuşatmaya dahil oldu. Sakız ve Ağriboz’da çok sayıda asker ve mühimmat bı-
rakıp geldiği için sadece iki yüz kadar beldar ve lağımcı ile bir miktar savaş malzemesi ge-
tirebilmişti. Kapudan Girit’e eli boş geldiği için ordu kumandanı Hüseyin Paşa kendisine
kızdı ve azarladı. Bunun üzerine kapudan yanına yetmiş adet kadırga alıp Rumeli Eyaleti
askerini Ağriboz’dan Girit’e nakl etmek için Anaboli’ye vardı. Rumeli askerini oraya çağı-
rıp ondan sonra limanda mahsur kalan gemileri kurtarma gayretinde iken Cemaziyelev-
vel ayının 8. Günü küffâr onbir burtun ve dört mavuna ve yirmidört çekdiri gemisi ile ge-
lip liman dışında demir attı. Osmanlı donanması böylece liman içinde mahsur kalıp as-
ker de gemilere karadan giriş yapmasına rağmen şimdi gemilerden tekrar karaya çıkma
imkanları kalmamış oldu. Durum İstanbul’a bildirildiğinde hemen görüşülüp vezirlik rüt-
besi taşıyan devlet adamlarından Fazlı Paşa ser-asker tayin olundu ve yanına birkaç parça
kalyon alarak Sakız üzerinden Girit’e gitmesi emr edildi. Bu sırada Anadolu eyalet askeri-
nin zahire gemileri Sakız yakınlarında beklemedeyken düşman habersizce üzerlerine ge-
lip hepsini ele geçirip yaktı. Şaban Paşa ile birlikte kara tarafında kalan asker hiçbir şey ya-
pamadan düşman gemileri uzaklaştı.
Kâtip Çelebi. (Hicrî 1329). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr. İstanbul.

Kâtip Çelebi. (1983). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâr’il-Bihâr (II). Hzr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul.
A) Aşağıdaki Metnin Okumasını Yapınız.

B) Metin içindeki anlamını bilmediğiniz kelimeleri tesbit ediniz. 1
C) Kelimelerin sözlük anlamlarını bulunuz.
Metin 2.2.2.a-b
Metin 2.2.3a-b
(Ayn Ali Efendi.
(Kavânîn-i Âl-i
Osmân Der-Hulâsa-i
Mezâmîn-i Defter-i
Dîvân)
Metin 2.2.1a-b
AYN ALİ EFENDİ, KAVÂNÎN-İ ÂL-İ OSMÂN DER-HULÂSA-İ

MEZÂMÎN-İ DEFTER-İ DÎVÂN
/2.2.1a/ Altıncı Fasıl

Zeâmet ve tîmâr tevcîhlerinde olan kānûn-ı mukarreri bildirir: Ze‘âmet def ‘-i a‘dâ içün
ta‘yîn olunan mukātele mâlı olup asker bunları tasarruf idenlerdir denilmiş-idi. Ol ecil-
den bu tâ’ifeye tabl u alem sâhibleri başbuğ olup alaybeyleri ve çeribaşıları ve çerisürücile-
ri ta‘yîn olunup ze‘âmet ve tîmârı oldığı mahalde mutavattın olmak kānûn vaz‘ olunmuş-
dur. Tâ ki bir mahalde hıdmet iktizâ ider ise alaybeyisi derneğe çıktıkda cümlesi üzerinde
cem‘iyyet idüp lâzım gelürse sancağıbeyi ile beylerbeyisine varup hıdmetinde bulunalar.
Bir tîmâr mahlûl olsa ol sancakda bedellü ma‘zûle virilür. Şöyle ki bir sancakda tîmâr ta-
sarruf edüp gayri sancakda sâkin olsa ol sipâhîye sebeb-i azl olur. Ve bir ma‘zûl sipâhînin
müddet-i azli iki yıl olmayınca ana mahlûlden tîmâr virilmez. Ammâ ferâgatden almağa
men‘ dahi yokdur. Hemân müteveffâdan virilmek memnû‘dur.
/2.2.1b/ Sebebi budur ki beylerbeyisi kendi âdemlerine himâyet idüp, müteveffâdan
kendinin ma‘zûl âdemîsine bir tîmâr virmek, eğlenmeyüp o tîmârı âhara fürûht idüp
müteveffâdan bir tîmâr dahi mahlûl olsa yine ol tîmârını satan kimesneye tîmâr virdikle-
rine binâ’en bu kānûnu ihtiyâr itmişlerdir ki iki seneye değin ol makūlelere tîmâr virilme-
yicek bî-kes olan ma‘zûllere tîmâr olmak müyesser olur. Ve hayâtda olan zü‘emâ ve erbâb-ı
tîmârın oğullarına dirlik virilmek yokdur. Babası fevt oldukda babasının dirliğine göre vi-
rilür, kānûnları mütefâvitdür. Uğur-ı hümâyûnda şehîd olan ile kendi döşeğinde fevt olan-
ların oğullarına virilmek bâbında kānûn müsâvî olmayup şehîd olan zü‘emâ ve erbâb-ı
tîmârın oğullarına ziyâde ile virilür. Bu kānûn anın içün ihtiyâr olunmuşdur ki “mahall-i
ma‘rekede firârı ihtiyâr etmeyüp şehîd olursam ocağım söyünmez dirliğim oğluma viri-
lür” deyu cân ve baş fedâ ideler. Bir sipâhî pîr-i nâ-tüvân olup sefere eşmeğe iktidârı olma-
sa hâl-i hayâtında /2.2.2a/ dirliğin oğluna ferâğat eylese kendüye min-ba‘d dirlik olmamak
üzre virilür. Tâ ki bir sipâhî ziyâde olmağla ihtilâl lâzım gelmeye. Re‘âyâ ata binüp kılıç ku-
şanmak yokdur. Derûnunda şecâ‘at olan garîb yiğitler asker tâyifesinden sancakbeylerine
ve beylerbeyilere hıdmetkâr olup ve serhadlerde kalup serhad dirliğine geçer. Ol serhad-
de hıdmeti müşâhade olundukda serhad beylerbeyileri ve sancakbeyileri yoldaşlığını arz
ve defter idüp hıdmeti mukābelesinde serhad ulûfesinden kānûn üzre tîmâra çıkar ve illâ
âbâ an-ceddin sipâhî-zâde olmayan bir tarîk ile tîmâra duhûl itmek kānûna muhâlifdir.
Re‘âyâdan iken tîmâra müstehak olmak ol zamânda olur ki uğur-ı hümâyûnda hıd-
meti ve yoldaşlığı müşâhade oluna. Sefer-i hümâyûnda hıdmeti serdârlar ibtidâ virüp ve
sefer olmaduğu zamânda serhad beylerbeyileri hıdmetin arz eyledikde ibtidâdan tîmâra
emr virilüp ol ecilden beylerbeyiler mahall-i himmetden kalîl ve kesîr tîmâr virmek hılâf-ı
kānûndur. İbtidâya emri olan /2.2.2b/ kimesneye dahi beylerbeyisi tîmâr virdikde mâdâm
ki ibtidâ berâtın Âstâne-i sa‘âdet’den eylemese beylerbeyiler berât virmeyüp tezkire virir.
İbtidâ berâtı Âstâne’de oldukdan sonra ol tîmârdan ma‘zûl oldukda beylerbeyisi kendü
berâtıyla tezkiresiz tîmâr tevcîh ider. Eğer mahlûl tezkirelü bulunsa tezkire virüp Âstâne’de
berât olur. Ve beylerbeyiler ve sancakbeyileri fevt oldukda âdemlerine bi-hasebi’l-merâtib
tîmâr virilmek kānûndur. Ve beylerbeyilerin onbir nefer âdemîsine ve sancakbeylerinin
altı nefer âdemîsine düşenden tîmâra emr virilüp zamân-ı sâbıkda hâricden kimesneye
tîmâra duhûl itmek emr-i muhâl olup kapukulı olmak hod hâtıra gelür ma‘nâ olmamağ-
la bu kānûnlar vaz‘ olunmuşdur. Şimdiki hâlde a‘yân ve eşrâfın değil ednâ kimesnelerin
hıdmetkârları kapukulı olup ibtidâ emrine i‘tibâr kalmamışdır. Ol ecilden bu kānûnlar
ferâmûş olunup icrâ olunmakdan kaldı. Re‘âyâ sipâhîye mahsûs a‘mâlden men‘ olunup ata
binüp kılıç kuşanmak /2.2.3a/ isteyenler serhadlere varup uğur-ı hümâyûnda nice hıdmet
ve yoldaşlık etmeleriyle hem vilâyet ahâlîsi şerr-i a‘dâ ve eşkıyâdan emîn olup hem ahvâl-i
serhad muntazam imiş. Şimdiki hâlde ednâ mülâbese ile re‘âyâ kapukulı olmak müm-
kin olıcak tîmâra istihkaka kim bakar ve o emre kim i‘tibâr ider? Vilâyet-i Anadolu’da
be-nevbet tîmâr olup birkaç nefere virilür. Sefer vâkı‘ oldukda be-nevbet sefere gitdikle-
ri içün be-nevbet tîmâr deyu tesmiye olunmuşdur. Be-nevbet tîmâr tasarruf edenlere eş-
kin tîmârı virilmez ammâ eşkin tîmâra müstehak olan ihtiyârıyla be-nevbet tîmâra tâlib
olsa men‘ yokdur. Be-nevbet tîmâr mahlûl olsa oğullarına virilür. Eğer oğlu yoğ-ise hârice
virilür. Ammâ Vilâyet-i Rûm’da vâkı‘ olan be-nevbet tîmârlar selâtîn-i mâzıyyeden ba‘zı
sipâhîlere temlîk olunmağla mülk-i mevrûsı gibi vârislerine intikāl ider. Hâricden kimes-
neye virilmez. Birisi vefât eylese kaç nefer oğulları kalursa beylerbeyileri, oğullarına virüp
sefer-i hümâyûn vâkı‘ oldukda sâ’ir şerîkleriyle bi-nefsihi be-nevbet sefere giderler. Ammâ
Vilâyet-i /2.2.3b/ Anadolu’da ba‘zı mülk tîmâr vardır ki mukaddemâ temlîk olundukda
sefer-i hümâyûna cebelüsü eşmek üzre virilmişdir. Her tîmâra ne denlü cebelü ta‘yîn olun-
muş ise sefere anlar eşer. Fevt oldukda oğullarına virilür. İstihkākı taleb olunmaz. Oğlu ol-
mazsa sâ’ir emlâk gibi vârislerine intikāl ider. Gerek ricâlden olsun gerek nisâdan olsun
sefer vâkı‘ oldukda hisseleri mıkdârı cebelülerinden eşdirirler. Cebelüsü sefere gitmezse ol
sene mahsûlü mevkufât tarafından emînler zabt iderler. Mîrî içündür ammâ sefere cebe-
lüsü eşmedi deyu sâ’ir tîmârlar gibi âhara virilmez.
(Ayn Ali Efendi. (Hicrî 1280). Kavânîn-i Âl-i Osmân Der-Hulâsa-i Mezâmîn-i
Defter-i Dîvân).

a‘mâl: Amel’in çoğulu, ameller, işler, eylemler.
a‘yân ve eşrâf: Bir beldenin önde gelenleri, öne çıkmışları.
âbâ an-ceddin: Atadan dededen kalma.
âhar: Diğeri, başkası.
ahvâl-i serhadd: Hudut boylarının durumu.
alaybeyi: Zeamet sahibi olup, savaş zamanı kendisine bağlı timarlı sipahi-
ler ve onların getirdiği adamlarla birlikte beylerbeyi maiyetinde
bulunan kişilere denirdi.
alem: Bayrak, sancak.
Âstâne: Eşik, payitaht, büyük tekke, Allah’a yakın kimselerin kabri, mer--
kez, -Osmanlı devletinin merkezi olması dolayısıyla- “İstanbul”
mânâsına da gelir.
Âstâne-i sa‘âdet: Saadet yeri, merkezi, İstanbul.
azl: İşinden çıkarma, yol verme.
bâb: Kapı, konu başlığı, başlık.
bedelli ma‘zûl: Görevden azledinlerin bazılarına, yeni bir görev alıncaya kadar
geçimine yetecek derecede küçük gelirler tahsis edilirdi.
be-nevbet tîmâr: Ortak tasarruf edilen ve ortakların sefere sırayla katıldıkları
tîmâr biçimi.
berât: Rütbe, nişân, imtiyaz verildiğini belirten fermân.
beylerbeyi: Eyalet idarî biriminde en üst rütbedeki yönetici ve askerî komutan.
bi-hasebi’l-merâtib: Mertebe, derece takip ederek, sırasıyla yükselme.
bî-kes: Kimsesiz, arkası dayanağı olmayan.
bi-nefsihi: Kendisi, bizzât.
cebelü: Timar ve zeamet sahiplerinin sefer zamanı, kendilerinden başka
götürmeye mecbur oldukları savaşçılara verilen isim.
cem‘iyyet: Bir araya toplanmış grup.
çeribaşı: Sipahi, müsellim, voynuk, evlâd-ı fâtihan ve emsali askerî teşek-
küllerin zâbitlerinden birinin adıdır.
çeri sürücüsü: Sipahilerin küçük zâbitlerinden birinin adı idi.
def ‘-i a‘dâ: Düşman ordusunu uzaklaştırmak, geri püskürtmek.
dernek: Toplantı, toplanma hali, savaş için asker toplanması.
derûn: İç kısım, iç.
dirlik: Tîmâr cinsinden yıllık geliri ifade eten terim.
duhûl: Giriş.
ecl: Sebep, illet.
ednâ: En alt derece, en alçak.
emr: Direktif, iş.
emr-i muhâl: Olmayacak iş, olması imkansız olan iş.
erbâb-ı tîmâr: Tîmâr sahipleri, tîmâr türü gelir tasarruf edenler.
eşkin tîmârı: Alaybeyi bayrağı altında sefere gitmeyip ayrı bir grup olarak ka-
tılan askerlere verilen timarlar bu isimle anılmıştır.
ferâgat: Vazgeçme, el çekme.
ferâmûş: Unutma, hatırdan çıkma.
fevt: Ölüm.
fürûht: Satış, eşya satışı.
hâl-i hayât: Yaşıyor olma, yaşarken.
hıdmet: Hizmet.
hılâf: Aykırı, muhalif, ters.

himâyet: Koruma, kollama.
himmet: Çalışma, gayret.
hod: Kendisi, tek başına.
i‘tibâr: Saygınlık, değer verme, sayma.
ibtidâ: Başlangıç, başlama.
ihtilâl: Kargaşa, karışıklık, düzenden çıkma, bozulma.
ihtiyâr: Tercihte bulunma, seçme.
iktidâr: Güç sahibi olma, güçlü olma.
iktizâ: Gereklilik, lazım olma hali, ihtiyaç derecesinde olma.
istihkāk: Hakkı olma, hak kazanılma.
kalîl: Azlık.
kānûn vaz‘ı: Kanun koymak, yeni kanun yapmak.
kapukulu: Osmanlılarda meslekleri askerlik olan ve bunun için maaşa bağlan-
mış askeri sınıfın adı. Genel olarak Yeniçeri sınıfına verilen isim.
kesîr: çokluk.
ma‘reke: Savaş meydanı.
ma‘zûl: Azl edilmiş, görevden el çektirilmiş.
mahall-i himmet: Çalışma yeri, gayret göstermek gereken durum.
mahlûl: Boşta kalmış. Kadro boşalması.
makūle: Cins, tür, aynı özellikleri taşıyan sınıf, zümre.
memnû‘: Yasaklanmış, yasak.
men‘: Yasak etmek, bırakmamak, önlemek.
mevkufâtî: (Bu metin için) Kendisi sefere katılmayan veya cebelü gönderme-
yen sipahilerin gelirlerini hazineye toplamak üzere görevlendirilen
memur.
mevrûs: Veraseten geçmiş, miras kalmış, ana-babadan kalmış.
min-ba‘d: Bundan sonra, bundan böyle.
mîrî: Devlete, kamuya ait.
mukābele: Karşılık verme, karşılıkta bulunma.
mukarrer: Kararlaştırılmış, kesinleştirilmiş.
mukātele: Öldüresiye çarpışma, savaş.
mutavattın: Yerleşmiş, vatan tutmuş, yurt edinmiş.
mülâbese: Dolayısı ile, münasebet, ilişkili olma durumu.
mülk-i mevrûs: Miras yoluyla mülk sahibi olma.
müsâvî: Eşit olma durumu, eşitlik, aynı seviyede olma.
müstahak: Hak etmiş, hak kazanmış, lâyık.
müşâhade: Gözlem, şahit olma olayı, görerek yaşayarak tesbitte bulunma.
mütefâvit: birbirinden farklı, çeşitli olan, aralarında fark bulunan.
müteveffâ: Ölmüş, vefât etmiş.
müyesser: Kolayı olan, kolaylıkla yapılan.
nâ-tüvân: Güçsüz, güçten düşmüş, genç olmayan.
nisâ: Kadınlar.
pîr: İhtiyar, yaşlı.
pîr-i nâ-tüvân: Gücü tükenmiş ihtiyar.
re‘âyâ: Osmanlılarda yönetilen sınıfın genel adı. Bazı durumlarda köylü ve
çiftçi, ziraatle uğraşan kesim.
ricâl: Adamlar, erkekler, terim olarak devlet adamları.
sâbık: Eskide kalan, geçmişte kalmış.
sâkin: Yerleşik olan, bir yerde oturan.
sancakbeyi: Osmanlı döneminde sancak adı verilen idari birimin başı ve savaş
zamanında kendi sancak bölgesinde bulunan askerlerin komutanı.
sefer eşmek: Savaşa gitmek, katılmak.
selâtîn: Sultân’ın çoğulu, sultânlar.
selâtîn-i mâzıyye: Eski zamanlarda hüküm sürmüş sultânlar.
sipâhî: gelirleri tîmâr cinsinden olan askeri zümre mensupları.
şecâ‘at: kahramanlık, yiğitlik.
şerîk: Ortak.
şerr-i a‘dâ: Düşmanın kötülüğü, şerri.
tâ’ife: Bölük, takım, grup, fırka, kavim, kabile, gemi mürettebâtı.
tabl: Davul, kulak zarı.
tâlib: Taleb eden, isteyen.
temlîk: Mülk etmek, mülke çevirmek, mülk vermek.
tesmiye: İsimlendirme, adlandırma.
tezkire: Tezkere, pusula, hükümetten alınan izin kâğıdı, bazı meslek sahi-
bi kimseler için yazılan biyografi.
tezkireli tîmâr: Beylerbeyilerin merkeze arz edip, merkezin beratını düzenlediği
timârlara verilen isim.
tezkiresiz tîmâr: Beylerbeyilerin merkeze danışmadan kendiliklerinden verebildik-
leri timara verilen isim.
tîmâr: Osmanlı döneminde sipahilere verilen yıllık gelirin adı. Yaklaşık
olarak 1000-20.000 akçe arasına verilen isim.
uğur-ı hümâyûn: Pâdişâh hizmeti.
ulûfe: Osmanlıda kul sınıfı denilen askeri grupların üç ayda bir aldıkları
maaşlarının ismi.
vâris: Mirasçı, kendisine miras düşen, Allah adlarından biri.
vaz‘: koymak, bırakmak.
vilâyet-i Rûm: Osmanlı devrinde Sivas vilâyetine Rum vilayeti adı verilmişti.
zamân-ı sâbık: Geçmiş zaman.
ze‘âmet: Osmanlı döneminde sipahilere verilen en büyük timar dilimi. Yak-
laşık olarak 20.000-100.000 akçe arasındaki yıllık tahsisata verilen
isim.
zü‘emâ: Zeâmet sahipleri (bkz. zeâmet).
Altıncı Başlık
Zeamet ve timar verilmesinde her zaman uyulması gereken kanunu bildirir:
Zeamet, düşmanın ortadan kaldırılması için tayin edilmiş, savaşa gitme karşılığı aske-
ri sınıfa verilen bedeldir denilmişti. O sebepten bu askeri sınıfın başına devletin hakimi-
yet sembollerini taşıyan kişilerden, kumandanlardan alaybeyleri ve çeribaşıları ve çerisü-
rücüleri tayin olunmuştur. Aynı zamanda bu zeamet tasarruf eden askeri sınıfın zeamet
ve timarları hangi bölgede ise orada yerleşmiş olmaları kanun olarak eskiden beri konul-
muştur. Ne zaman ki bir bölgede hizmet gerekli olursa (sefer hizmeti) alaybeyileri bunla-
rı toplamaya çıktıklarında hepsi onun yanına toplanıp, yine gerekirse sancakbeyi ile bey-
lerbeyilerinin komutasına girip onların hizmetinde bulunalar. Bir timar kadrosu boşalsa
o kadronun olduğu sancakdaki bedelli mazul olmuş sipahiye verilmelidir. Tersine bir san-
cakta timar kadrosu bulunup, başka sancakda da yerleşmiş olan sipahi için bu durum gö-
revden alınma sebebi olur. Ve görevden alınmış bir sipahiye, azil süresi iki yılı geçmeden,
boş kadrolardan yeniden timar verilmez. Fakat başka bir timarlı sipahi kadrosunu dev-
retmek isterse onu alabilirler, ona yasak yoktur. Sadece ölüm sebebiyle boşalmış kadrola-
rı bunlara vermek yasaktır.
Kanunun sebebi ise şudur; bir beylerbeyi yakınlarını kayırmak adına ölen bir sipahi-
nin timarını, daha önce timardan azledilmiş kendi adamına verdiğinde, vakit kaybetme-
den timarı başkasına satmaktadır. Ölüm dolayısıyla boşalmış başka bir timar daha oldu-
ğunda, yine bunlara yeni timar olarak verdikleri göz önüne alınarak bu kanunu tercih et-
mişlerdir. Böylece iki seneye kadar o tür insanlara timar verilmediği için kendilerini kol-
layacak kimsesi olmayan mazullere timar kadrosu bulmak mümkün olur. Ve henüz vefat
etmemiş zeamet ve timar sahiplerinin, oğullarına dirliklerini devretmeleri yasaktır. Babası
öldüğünde babasının timar veya zeametinin durumu ne ise ona göre verilir, kanunları bir-
birinden farklıdır. Padişah hizmetinde iken şehid olan ile normal şekilde ölenlerin oğulla-
rına veriliş şekli hususunda kurallar eşit değildir. Şehid olan zeamet ve timar sahiplerinin
oğullarına fazla miktarda verilir. Bu kuralın tercih edilme sebebi; sipahilerin savaş meyda-
nından kaçma yolunu seçmeyip, “şehîd olursam ailem ortada kalmaz gelirim oğluma ve-
rilir” diyerek her şeylerini ortaya koymaları içindir. Bir sipahi güçten düşmüş bir ihtiyar
olup, savaşa gitmeye gücü kuvveti kalmadığında kadrosunu oğluna devrederse, kendisine
bundan sonra başka bir kadro tahsis edilmemek üzere izin verilir. Kendisine yeni bir dir-
lik verilse bir sipahi fazla olacağından, karışıklığa sebebiyet vermemek üzre bu uygulama
yapılır. Çiftçi ve köylünün canı istediğinde askerî sınıfa girmesi yasaktır. Gönlünde kahra-
manlık yatan yiğitler asker sınıfından sancakbeylerinin ve beylerbeyilerin hizmetlerinde
bulunup ve serhadlerde görev yapıp serhad dirliğine geçer. Görevde bulunduğu serhadde
lâyıkıyla hizmet ettiği anlaşıldığı zaman serhad beylerbeyileri ve sancakbeyileri, sefere ka-
tıldığını belirterek onu timar defterine kaydeder. Hizmeti karşılığında, serhad hizmeti ge-
lirleriyle geçinme yolundan çıkarıp timar gelirine kaydetmiş olur. Bunun dışında atadan
dededen sipahi-oğlu olmayanın, bir yolu bulunarak usulsüz biçimde timar sistemine ka-
tılması kanuna aykırıdır.
Çiftçi ve köylü statüsündeki birisinin timarı hak etmesi, ancak padişah hizmetinde
ve savaşlarda faydalı olduğunu ispatlamasıyla mümkündür. Sefer esnasında hizmeti ge-
çene bağlı bulunduğu serdarı timar başlangıcı yazısını verir. Sefer olmadığı zamanlarda
ise serhad görevinde bulunan beylerbeyileri hizmetini bildirdiğinde, en alt seviyeden ti-
mara kaydedilmesi emri verilir. O yüzden beylerbeyi olanların adam kayırmak niyetiy-
le, az veya çok her ne olursa olsun timar vermeleri kanuna aykırıdır. Timara en alt se-
viyeden dâhil olmak için ibtidâ emri almış olan kimseye, timarını beylerbeyi kendi yet-
kisini kullanarak verebilir. Fakat timara başlangıç beratını İstanbul’dan dîvândan almak
zorundadır. Beylerbeyiler berat verme yetkisine sahip değildir. Ancak onun yerine tez-
kire verirler. Başlangıç beratı İstanbul’dan verildikten sonra o timar kadrosu boşaldığın-
da beylerbeyi ancak kendi beratıyla tezkiresiz timar verebilir. Eğer boş kadro tezkireli
timar idiyse beylerbeyi tezkiresini yazar, beratı İstanbul’dan hazırlanıp verilir. Timarlı
sipahilerin bağlı bulundukları beylerbeyi veya sancakbeyi öldüğü zaman, geride kalan
adamlarına derecelerine uygun biçimde timar verilmek kanundur. Beylerbeyiler öldü-
ğünde onbir adamına, sancakbeyi öldüğünde altı adamına uygun kadrodan timar emri
verilir. Geçmiş zamanda bunların haricindeki kimseleri timar sistemine katmak imkan-
sız bir işti. Devlet kapısında hizmetli olmak öyle herkesin kendi gönlüne göre bir iş ol-
madığı için bu kanunlar konulmuştur. Şimdiki zamanda ise seçkin kimselerin yanında
çalışan adamları bırakın en alt seviyedekilerin bile hizmetkârları kapıkulu sınıfına yazıl-
dığından timar sistemine girmek için ibtidâ emrine rağbet eden kalmamıştır. O yüzden
bahsedilen kanunlar unutulduğundan uygulanmaz hale geldi. Çiftçi ve köylü, sipahiye
mahsus davranışlardan uzak tutulurmuş. Askerlik mesleğine heves edenler sınır boyla-
rına gidip, devlet hizmetinde birçok zaman geçirmeleri sonucunda hem serhad vilaye-
tindeki insanlar düşman saldırılarından korunur hem de sınır boylarındaki işler düz-
gün yürütülürmüş. Zamanımızda ise en küçük bahane ile farklı zümrelerden asker kay-
dolmak mümkün olduğundan, timarı hak edene vermek usulüne kimse dikkat etmez ve
kimse değer vermez.
Anadolu Eyaleti’nde nevbetli timar uygulaması vardır ve birkaç kişiye aynı timar ve-
rilir. Savaş zamanı olduğunda nöbetleşe savaşa gittikleri için be-nevbet tîmâr diye ad-
landırılmıştır. İşte bu be-nevbet statülü tîmârı almış olanlara eşkin tîmârı denilen cins-
ten tîmâra geçiş yapma izni verilmez. Ancak eşkin tîmârı statüsünde tasarrufta bulunan-
lar istedikleri takdirde be-nevbet tîmâra geçebilirler, yasak yoktur. Be-nevbet tîmâr kad-
rosu boşaldığı zaman boşaltmış olanın oğullarına verilir. Eğer oğlu yoksa dışardan biri-
sine verilir. Fakat Rûm Vilayeti’nde (Sivas Vilayeti) bulunan be-nevbet tîmârlar eski sul-
tanlar zamanında bazı sipâhîlere mülkiyet üzre verilmiş olduğundan, miras olarak dev-
redebileceği mülküymüşcesine vârislerine aktarılır. Dışardan kimseye verilmez. Bunlar-
dan birisi öldüğü zaman kaç adet oğlu kalmış ise bağlı bulundukları beylerbeyi, oğul-
larına verir. Onlar da savaş zamanı diğer timar ortaklarıyla birlikte bizzat nöbetleşe se-
fere giderler. Ancak Anadolu Vilayeti’nde de buna benzer mülk timarlar bulunması-
na rağmen onlar başlangıçta mülk olarak verilirken sefere cebelü (Timar sahibinin bel-
li bir miktar timar geliri karşılığı sefere gönderdiği asker veya ödemiş olduğu asker be-
deli) göndermek şartıyla verilmiştir. Timar başına kaç adet cebelü asker belirlenmiş ise
sefere o kadarı gider. Bu statüde timar tasarruf eden kişi öldüğünde tasarruf hakkı oğlu-
na verilir. Başka gerekçe istenmez. Oğlu yoksa diğer malvarlağı gibi mirasçılarına akta-
rılır. Bu mirasçılar ister erkek olsun ister kadın olsun savaş zamanı geldiğinde hisseleri-
ne ne kadar timar düşmüşse o miktarda cebelü askeri gönderirler. Cebelü askerini gön-
dermezse, o senenin timar gelirlerlerine mevkufat bürosundan tayin edilen görevliler
tarafından el konulur. “Timar geliri devlet hazinesine aktarıldı aktarılmasına ama sefe-
re cebelü askeri göndermedi” gerekçesiyle diğer timarlarda yapıldığı gibi bunların tima-
rı başkalarına verilemez.
Ayn Ali Efendi. (Hicrî 1280). Kavânîn-i Âl-i Osmân Der-Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân.
İstanbul.
Metindeki tamlamaları bulunuz, anlamlarını yazınız, türünü söyleyiniz. (Geçen seneki Arap-
ça ve Farsça tamlamalar konularını hatırlayarak hazırlayınız. Meselâ: Kānûn-ı mukarrer: 2
Kararlaştırılmış kanun; sıfat tamlaması. Def ‘-i a‘dâ: Düşmanın uzaklaştırılmas; isim tam-
laması gibi.)
Metin 2.3.3
(İbrahîm Peçuyî.
(Hicrî 1329). Târîh-i
Peçevî. İstanbul).
Metin 2.3.3
Metin 2.3.2
Metin 2.3.2
Metin 2.3.1
İBRAHÎM PEÇUYÎ, TÂRÎH-İ PEÇEVÎ

/2.3.1/ Maktûlî-i Vâlî-i Silistre Fazlı Paşa: Mukaddemâ zikr olundığı üzre Eflak ve Boğ-
dan voyvodalarını nasb idüp sâbık voyvodaları ele getürmek ve ol bilâda nizâm virmek
üzre serdâr ta‘yîn olunan Fazlı Paşa te’ennî vü ihmâl üzre hareket idüp sû’-i tedbîrinden
nâşî asker kendiden dilgîr olup Tatar elinde olan esîrleri aldığı içün dahi ba‘zı esbâb ile
Kalgay Sultân ile beynlerine bürûdet düşüp kendüye hıl‘at ve seyf getüren Haseki İbrahim
Ağa’ya dahi adem-i ri‘âyet sebebiyle mükedderü’l-hâtır olup askerden istimâ‘ itdiği sû’-i
hâlini tafsîlen sadr-ı a‘zama nakl eyledi. Kalgay Sultân’a giden kapucılar kethudâsı dahi ge-
lüp mesmû‘ı olan ma‘nâyı sadr-ı a‘zama ve huzûr-ı hümâyûna arz eyledi. Kalgay Sultân’ın
yazdığı mektûblarda Kadri Ağa hakkında hüsn-i terbiye olup kendüsi dahi iş eri olma-
ğın ol-cânibin ahvâline müte‘allık vukūf tahsîl itdiği dakayık-ı umûrı beyân idüp izhâr-ı
ehliyet itmeğin mâh-ı Receb’in onaltısında Silistre Eyaleti Kadri Ağa’ya tevcîh olunup se-
lefi Fazlı Paşa’yı Edirne’ye ihzâr içün kapucıbaşı ta‘yîn olunmuş-idi. Mâh-ı Ramazan’ın
evvelinde Edirne’ye geldiği gün huzûr-ı hümâyûna ihzâr olundı. Lisân-ı şehriyârîden bu
vechile itâb buyuruldu ki “ben seni Eflak üzerine serdâr ta‘yîn eyledim niçün Kostan-
tin didikleri kâfiri ele getürmedin. İki konak yeri on yedi günde kat‘ idüp askeri ceng-
den men‘ ve şiddet-i şitâ mihneti ile ta‘zîb eyledin? Zâhiren Kostantini mâl ve etbâ‘ıyla
firâr itsün deyu ruhsat virdin ben seni âdem sanurdum meğer sen muhannes imişsin.
Asker-i İslâm buz üzerinden Tuna’yı geçdikde Ruscuk kādîsı bir ehl-i keyf âdem imiş; uy-
kuda bulunup âvâz-ı tablden bîdâr oldukda seni geçirmek içün bârgîrine /2.3.2/ binüp
koşarak buz üzerinden karşu yakaya geçer. Bre mel‘ûn sen serdâr olasın utanmadan bir
kayığa ipler bağlayup üzerine binüp kayığı buz üzerinden iplerle çekdirüp öyle geçmiş-
sin. Hattâ başında turna telli sorgucun ile dülbendin kayığa binerken başından düşmüş.
Musâhib ağalarım vak‘asında zorbalara dil sokup mukarreblerime ihânet kasd etmeği bi-
lürsün. Uğur-ı hümâyûnumda hıdmete gelince böyle hareket idersin. Senin gibi gayret-
sizin vücûdundan ademi evlâdır; Cellâd!” deyu buyuruldukda cellâd hâzır imiş, gelüp ol
sâ‘at huzûr-ı hümâyûnda kellesin hâke galtân eyledi. Sa‘âdetlü pâdişâh-ı âlem-penâh haz-
retleri ecdâd-ı izâmları gibi cümle umûr-ı şer‘iyye ve örfiyyeyi vükelâ-yı devlet kullarına
tefvîz buyurduklarında ihkak-ı hukūk-ı ibâdda kemâl-i ihtimâmdan nâşî halkın da‘vâ ve
nizâ‘larını verâ-yı kafesden bi’z-zât istimâ‘ ve keyfiyyet-i ahvâllerine tahsîl-i vukūf u ıttılâ‘
içün fermân-ı hümâyûnlarıyla sarây-ı Edirne’de vâkı‘ dîvân-hâneye nâzır bir köşk ihdâs
olunup penceresine kafes vaz‘ olundı.
Zuhûr-ı Sefer-i Erdel

Mukaddemâ Eflak ve Boğdan voyvodaları sefer-i zafer-rehbere da‘vet olundukda Erdel
hâkimi olan Rakoçi-oğluna dahi emr-i hümâyûn gönderilmiş-idi. Hükûmet-i mezkûre
müstakill krallık olup cennet-mekân merhûm Sultân Süleymân Han Budin Kal‘ası’nı feth
idüp Nemçe ve Alaman memleketlerini vîrân ü tâlân itdiklerinde ol memâlik dahi müsah-
har olup hükkâmı taraf-ı Devlet-i aliyye’den nasb olunmak üzre iltizâm-ı harâc itmişler
idi. İlâ hâze’l-ân senede on bin altun harâc ile vüzerâ ve erkân-ı devlete vaz‘-ı kadîm üzre
hedâyâ vü pîşkeşler sâl be-sâl irsâl idüp Eflak ve Boğdan voyvodaları gibi biri fevt olduk-
ca kānûnları üzre yerine hâkim olacak kimse Âstâne-i sa‘âdet tarafına mürâca‘at idüp hıl‘at
ve sorguç /2.3.3/ ve yeniçeri ocağı tarafından üsküf virilüp taraf-ı Devlet-i aliyye’den bir
kapucıbaşı iskemle ağası nâmıyla irsâl olunup makarr-ı hükûmetine iclâs itdirilürdi. Hâlâ
hâkim olan Rakoçi-oğlı merhûm Sultân İbrahim Han hazretlerinin zamân-ı saltanatın-
da mansûb olup bu zamâna dek hükûmetde idi. Cibilliyetinde olan hıyânet muktezâsınca
dimâğı fesâdda olmağın bundan akdem kendüsi Leh krallığı sevdâsına düşüp oğlunu Er-
del Hakimi etmek üzre İsvec ve Eflak ve Boğdan’dan istimdâd ile asker-i azîm cem‘ idüp
Leh memleketi üzerine yürüdüğünde Leh kralı Atabe-i aliyye’den isti‘âne ve mürâca‘at it-
meğin Kırım Hanı taslît olunup la‘în-i mezbûra gereği gibi gûşmâl virildiği bâlâda zikr
olunmuş-idi. Yine mütenebbih olmayup vârid olan evâmir-i aliyyeye çendân inkıyâd it-
meyüp a‘zâr-ı za‘îfeye mebnî bâtıl cevâblar irsâl eylemiş-idi. Ve firâr iden Eflak ve Boğdan
voyvodaları merkūma ilticâ itmeleriyle mezbûrları dergâh-ı âlem-penâha gönderüp ken-
din dahi tecdîd-i hükûmet içün rû-mâl-i südde-i saltanat idesin deyu def ‘a-i sâlisede irsâl
olunan fermân-ı âlî-şâna dahi imtisâl itmedüğünden Venedik seferi te’hîr olunup Eflak ve
Boğdan ahvâline istihkâm ve mezbûra gûşmâl ile ahz-ı intikām içün sefer mukarrer olup
sene-i mezbûre Recebinin onuncı güni ki evvelbahâr-ı huceste-âsâr idi, otak-ı gerdûn-
nıtâk Edirne sahrâsına kuruldı.
(İbrahîm Peçuyî. (Hicrî 1329). Târîh-i Peçevî. İstanbul).
Metne Âit Sözlük

a‘zâr: Özürler, bahaneler.
âdem: Adam, insan.
adem: Yokluk, hiçlik, mevcut olmayan.
adem-i ri‘âyet: Saygısızlık, saygı yokluğu.
ahvâl: Haller, durumlar.
ahz: Alma, ele geçirme.
ahz-ı intikām: İntikam alma.
akdem: Önce.
âlem-penâh: Alemi gölgeleyen, koruması altına alan.
âlî-şân: Şânı yüce.
atebe: Eşik, basamak.
atebe-i aliyye: Padişahın bulunduğu yer, İstanbul.
âvâz: Bağırma, çağırma, yüksek sesle söylenme.
azîm: Büyük, ulu.
bâlâ: Yukarı, yüksek, boy.
bârgîr: Yük çeken, ağırlık taşıyan, beygir, at.
bâtıl: Boş, beyhûde, yalan.
beyn: Ara, iki şeyin arası.
bî-dâr: Uykusuz, gözüne uyku girmeyen.
bilâd: Beldeler, ülkeler, memleketler.
bürûdet: Soğukluk.
cem‘: Toplama, biriktirme.
cennet-mekân: Cennette gitmiş, yeri cennet olan.
cibillet: Huy, yaradılış, cibilliyet.
çendân: O kadar.
dakāyık: İnce ve anlaşılması güç şeyler, anlaşılması için dikkat gerektiren şeyler.
dakayık-ı umûr: İşlerin ince noktaları.
dilgîr: Gönül kırıklığı, gönül koymak.
dimâğ: Beyin, zihin.
dülbend: Başlık sarmaya yarayan bir tür kumaş eşya.
ecdâd-ı izâm: Ulu atalar.
ehl-i keyf: Keyif sahibi, keyfine düşkün.
erkân: Esaslar, direkler, sütunlar, devlet reisleri.
erkân-ı devlet: Devlet adamları.
esbâb: Sebeb’in çoğulu; sebepler, mazeretler.
etbâ‘: Tâbi olanlar, hizmetliler, bağlılar.
evâmir: Emirler, fermânlar.
evâmir-i aliyye: Pâdişâh tarafından çıkartılan emirler.
evlâ: En uygun, en yaraşır.
fesâd: Bozukluk.
galtân: Yuvarlama, yuvarlanan, tekerlenen.
gerdûn: Dönen, dönücü, dünyâ, felek.
nitâk: kuşak, kemer, peştamal.
gûşmâl: Kulak bükme, yola getirme, kulağa küpe olacak ibretlik şeyler için kul-
lanılır.
hâk: Toprak.
harâc: Müslüman olmayan tebadan alınan vergi.
hâtır: Gönül.
hedâyâ: Hediyeler.
hıl‘at: Kürklerle süslenmiş tören giysisi.
huceste-âsâr: Hayırlı eserleri neticeleri olan.
hükkâm: Hâkimler, yöneticiler.
hümâyûn: Mübârek, kutlu, pâdişâhlara ait.
hüsn: Güzellik, güzel yüz.
hüsn-i terbiye: Terbiyenin güzelliği, iyi eğitim alma.
ıttılâ‘: Öğrenme, tanıma, bilme, haberli olma.
ibâd: Kullar, Allaha kulluk edenler, Osmanlıda halk yerine de kullanılan bir
terim.
iclâs: Oturtma, oturtulma.
ihdâs: Meydâna getirme, ortaya çıkartma.
ihkāk-ı hukūk: Hakkı yerine getirme, hak yerine getirilme.
ihtimâm: Dikkatle, gayretle çalışma, özen gösterme.
ihzâr: Hazır etme, edilme, bir yere davet etme, huzûra çıkarma.
ilâ hâze’l-ân: Şu ana gelene kadar.
ilticâ: Sığınma, korunma isteme.
iltizâm: Kendi için lüzümlu sayma, birinin tarafını tutma, eskiden devletin ver-
gi kaynaklarından birini toplama işini üzerine alma.
imtisâl: İcâb edeni, gerekeni yapma, bir örneğe göre hareket etme.
inkıyâd: Boyun eğme, kendini teslîm etme.
irsâl: Gönderme, ulaştırma.
iskemle ağası: Padişahın ata binmesi ve inmesi sırasında bastığı iskemleyi tutan kişi.
Aynı zamanda başka görevleri de üzerinde bulunduranların taşıdıkları
bir rütbenin adı.
isti‘âne: Yardım isteme.
istihkâm: Sağlamlık, kuvvet, kuvvetli siper.
istimâ‘: Duyma, işitme.
istimdâd: Yardım isteme, imdad bekleme.
itâb: Azarlama, tersleme, darılma.
izhâr: Gösterme, açık etme.
izhâr-ı ehliyet: Bir işte uzman olduğunu gösterme.
kadîm: Başlangıcı bilinmeyecek derecede eski olan.
kat‘: Kesme, halletme, geçme, ilerleme.
kemâl: Olgunluk, yetkinlik, tamlık, mükemmellik.
keyfiyyet: Durum, vaziyet, içinde bulunulan hâl.
konak: Osmanlı menzil sisteminde bir günlük mesafelerde kurulan duraklar,
konaklama yerleri.
la‘în: Kovulmuş, istenilmeyen, nefret kazanmış.

lisân: Dil.
mâh: Ay.
makarr: Merkez, bir yerin merkezi.
makarr-ı hükûmet: Hükümet merkezi, başkent.
maktûl: Öldürülmüş, katl edilmiş.
mansûb: Nasb edilmiş, atanmış, tayin edilmiş.
mebnî: Binâ olunmuş, yapılmış, bir şeye dayanan, istinâd eden.
mel‘ûn: Lanetlenmiş, lanete uğramış.
memâlik: Memleketler, ülkeler.
men‘: Yasaklama, engelleme.
merhûm: Rahmete kavuşmuş, ölmüş, âhirete göçmüş.
merkūm: Yazıya dökülmüş, adı daha önce geçmiş.
mesmû‘: Duyulmuş, işitilmiş.
mezbûr: Dile getirilmiş olan.
mihnet: Zahmet, eziyet, gam, bela, sıkıntı.
muhannes: Korkak, alçak, kadın tabiatlı.
mukaddemâ: Önceden, evvelce.
mukarreb: Yakınlaştırılmış, yakın olmuş.
mukarrer: Kararlaşmış, şüphe götürmeyen, sağlam, anlatılmış, bildirilmiş.
muktezâ: İktiza etmiş, lâzım gelmiş.
musahhar: Ele geçirilmiş.
musâhib: Sohbet sahibi, padişahların saraydaki yakınları ve danışmanları.
mükedder: Kederlenmiş, üzgün.
mükedderü’l-hâtır: Gönül sıkıntısı, Gönül kırıklığı.
müstakil: Bağımsız, ayrı olarak.
müte‘allık: Alâkalı olan, ilintili, bağlantılı.
mütenebbih: Uyanan, aklını başına alan, uslanan.
nasb: Atama, tayin.
nâzır: Bakan, gören, bekler durumda olan.
nizâ‘: Kavga, tartışma, anlaşmazlık.
pîşkeş: Osmanlı devlet protokolü çerçevesinde sunulan hediyeler.
ri‘âyet: Gütme, gözetme, saygı.
ruhsat: İzin, müsaade.
rû-mâl: Yüz süren.
sahrâ: Kır, ova, çöl.
sâl be-sâl: Yıldan yıla, her yıl.
sâl: Yıl.
sâlise: Üçüncü.
selef: Bir yerde bir vazifede başka birisinden önce bulunmuş olan kişi.
seyf: Kılıç, Osmanlı askerî sınıfına verilen isim; ehl-i seyf.
sorguç: Başlığa takılan süs eşyası.
sû’: Kötülük, fenâlık, kötü, fenâ.
südde-i saltanat: Saltanat kapısı, âstâne, İstanbul.
şehriyâr: Pâdişâh, hükümdar.
şiddet-i şitâ: Kış’ın sert olması.
şitâ: Kış mevsimi, kış.
ta‘zîb: Sıkıntı verme, azap çektirme, boşuna yorma.
tabl: Davul.
tafsîl: Ayrıntı, inceden inceye anlatma, uzun uzadıya bahsetme.
tâlân: Talan, yağma, çapul.
taslît: Musallat etme, sataştırma, sataştırılma.
te’ennî: Yavaş gitme, acele etmeme, telaşsız, ileriyi düşünerek acele etmeme.
te’hîr: Erteleme, sonraya bırakma.
tecdîd: Yenileme.
tecdîd-i hükûmet: Hükümet değişimi, yeni hükümet kurulması.
tefvîz: İhâle, sipâriş etme, edilme, dağıtım.
tevcîh: Yönlendirme, yöneltme, atama, tayin etme.
umûr: Emr’in çoğulu; işler, hususlar, mâddeler, şeyler.
umûr-ı örfiyye: İdârî işler, meseleler.
umûr-ı şer‘iyye: Hukukî işler, dînî işler.
üsküf: Bir başlık türü.
vârid: Gelen, vâsıl olan, erişen.
vaz‘: Koyma, konulma.
verâ: Öte, bir şeyin arka tarafı.
vîrân: Yıkık, yıkılmış, kederli, üzüntülü.
voyvoda: Eflak ve Boğdan eyaletlerinin yöneticileri, bir görev için vekil sıfa-
tında atanmış görevli.
vukūf: Durma, duruş, olduğu yerde kalma, bilme, biliş, anlama.
vükelâ: Vekiller, Osmanlıda padişâhın yetkisini kullanan devlet adamları.
vüzerâ: Vezîrler.
za‘îf: Zayıf.
zafer-rehber: Zafer gösteren, zafere götüren.
zâhiren: Dış görünüş olarak.
Silistre Valisi Fazlı Paşa’nın Öldürülmesi

Daha önce bahsedildiği üzere Eflak ve Boğdan voyvodalarını makamlarına oturtmak ve
eski voyvodayı ele geçirerek o bölgeye düzen vermek için başkumandan tayin olunan Fazlı
Paşa işleri ağırdan almıştı. Görevine dair hoş olmayan davranışlarından dolayı asker ken-
disinden hoşnut olmamıştı. Kırım Tatar askerinin ele geçirdiği esirleri kendisine aldığı
için ve bazı başka sebeplerle Kalgay Sultan ile aralarına soğukluk girmişti. Kendisine gö-
rev tayininden dolayı kürk ve kılıç getiren Haseki İbrahim Ağa’ya da gereken ilgiyi göster-
mediğinden kalbini kırmıştı. O da asker arasında konuşulanlardan işittiği, paşanın kötü
halini ayrıntılarıyla sadrazama aktardı.
Kalgay Sultan’a gönderilen kapucular kethüdası da geri döndüğünde işittiklerini sad-
razama ve padişaha sundu. Kalgay Sultan’ın yazdığı mektublarda Kadri Ağa hakkında gü-
zel terbiye gördüğü, tam işinin adamı olduğu, Eflak ve Boğdan hudutlarının durumuyla
alakalı işlerin inceliklerine dair edindiği tecrübeden bahsederek uygunluğunu belli etti-
ğinden Recep ayının onaltısında Silistre Eyaleti Valiliği Kadri Ağa’ya verildi. Önceki vali
Fazlı Paşa’yı Edirne’ye getirmek üzere kapucubaşı rütbesiyle bir görevli tayin olunmuştu.
Ramazan ayının ilk günlerinde Edirne’ye geldiği gün padişahın huzuruna çıkartıldı. Pa-
dişah kendisine yaptığı sert konuşmada: “ Ben seni Eflak üzerine başkomutan olarak gö-
revlendirdim. Niçin Kostantin dedikleri kâfiri ele geçirmedin? İki konak(menzil konak-
ları arasındaki mesafe ortalama 30 km. civarındadır) yeri onyedi günde geçip askeri sa-
vaşmaktan uzak tuttun ve onları şiddetli kışın zorlukları ile boğuşturdun. Görünüşe göre
Kostantin’e serveti ve beraberindekilerle beraber kaçması için izin vermiş oldun. Ben seni
adam zannederdim oysa sen korkak tabiatlıymışsın. Osmanlı askeri buz üzerinde Tuna’yı
geçtiği zaman Ruscuk kadısı keyfine düşkün bir adam imiş uykudayken, davulların sesi-
ni duyarak uyandığında seni nehirden uğurlamak için atına binip koşarak buz üstünden
karşı yakaya geçmiş. Bire melun! Sen başkumandan olmana rağmen utanmadan bir kayı-
ğa ipler bağlayıp üzerine binip kayığı buz üzerinden iplerle çektirip öyle geçmişsin. Hattâ
başında turna telli sorgucun ile dülbendin (paşaların rütbelerine uygun başlık kıyafetleri),
kayığa binerken başından düşmüş. Musahib ağalarım olayında, isyancıların arasına casus
sokup benim yakınım olan adamlarıma ihanete niyet etmeyi bilirsin. Benim uğurumda
hizmete gelince böyle hareket edersin. Senin gibi gayretsizin varlığından ise yokluğu daha
iyidir. Cellâd!” diye seslendiğinde cellâd hazır imiş. Gelip o anda padişahın önünde kafa-
sını kesip yere yuvarladı.
Saadet sahibi, âlemi himaye edici padişah hazretleri ulu ataları gibi bütün adalet ve
devlet işlerini, kendisinin vekili olan devlet adamlarına dağıtırken, insanların haklarının
korunmasına en üst derecede önem gösterirdi. Halkın dava ve şikâyetlerini perde gerisin-
den (kafes) bizzat dinlemek ve durumları hakkında bilgi sahibi olmak için onun emriyle
Edirne sarayındaki divanhaneye ( Devlet ve hukuk işlerinin görüldüğü meclis odası) ba-
kan bir köşk yapılıp, penceresine kafes konuldu.
Erdel Sefer’inin Gerçekleşmesi: Daha önce Eflak ve Boğdan voyvodaları sefer için
Osmanlı ordusuna katılmak üzere çağırıldıklarında, Erdel hakimi olan Rakoçi-oğlu’na
da aynı konuda ferman gönderilmişti. Bahsedilen hükümet bağımsız krallık olup cennet-
mekân, merhum Sultan Süleyman Budin Kalesi’ni feth edip Avusturya ve Alaman mem-
leketlerini altüst ettiği zamanda Erdel dahi feth olunup yöneticileri Osmanlı Devleti tara-
fından atanmak üzere haraca bağlanmışlardı. Bu ana kadar senede onbin altın harac ile
vezirlere ve devletin önde gelen yöneticilerine eski kanun üzre hediyeler, peşkeşler her yıl
gönderilirdi. Eflak ve Boğdan voyvodaları gibi biri öldüğü zaman kanunları üzre yerine
hâkim olarak geçecek kimse İstanbul tarafına başvururdu. Kendisine göreve başlayabile-
ceğine dair hilat, sorguç ve yeniçeri ocağı tarafından başlık verilirdi. Yine Osmanlı Devle-
ti tarafından, kapıcıbaşı rütbesi taşıyan iskemle ağası isminde görevli gönderilir, onun ta-
rafından Erdel hakimi olan kişi tahtına oturtulurdu. Hâlâ Erdel hakimi olan Rakoçi-oğlu,
merhûm Sultan İbrahim Han hazretlerinin saltanatları sırasında atanmış olup bu ana ka-
dar yönetimin başındaydı. Karakterinden gelen hıyanet gereğince aklı hep karışıklık çı-
karmakta olduğundan, bir müddet önce kendisi Leh kralı olmak sevdasına yakalanıp, oğ-
lunu kendi yerine Erdel hakimi etmek üzere, İsveç ve Eflak ve Boğdan’dan yardım isteye-
rek büyük miktarda asker toplamıştı. Bu orduyla Lehistan üzerine yürüdüğünde Leh kra-
lı Osmanlı Devleti’nden yardım ve destek istediği zaman Kırım Han’ı kendisine gönderi-
lip adı geçen Erdel hâkimine layık olduğu cezayı verdiği daha önce anlatılmıştı. Bundan
gerekli dersi çıkarmayıp kendisine gönderilen emirlere hiçbir şekilde uymayıp, uydurma
özür ve bahanelere dayanarak geçersiz cevaplar vermişti. Ve firar etmiş olan Eflak ve Boğ-
dan voyvodaları Erdel hâkimine sığınmış olmalarından dolayı adı geçen firarîleri padişah
tarafına göndermesi ve karşılığında hükümet yenilemek için İstanbul’a başvurması için
üçüncü defadır gönderilen fermanı da gözardı ettiğinden Venedik üzerine düşünülen se-
fer ertelenip Eflak ve Boğdan konusuna önem verildi. Ve adı geçen hâkime dersini vere-
rek intikam alınması için sefer kararlaştırılıp zikredilen yılın Recep ayının onuncu günü
ki İlkbahar mevsimi idi, padişahın sefer otağı Edirne sahrâsına kuruldu.
İbrahîm Peçuyî. (Hicrî 1329). Târîh-i Peçevî. İstanbul.

A) Aşağıdaki Metni okuyunuz.

3
B) Metin içerisindeki bilmediğiniz kelimeleri yazınız.

C) Kelimelerin sözlük anlamlarını bulunuz.
D) Metni günümüz dilinde özetlemeye çalışınız.
Özet
Osmanlı tarih metinlerini okuyabilmek Osmanlı tarih metinlerinin anlamını açıklayabilmek
1 Seçilmiş 3 metin sözlük yardımıyla ve geçen yılın bil- 4 Üç metnin sonuna da metinlerin bugünkü dilde an-
gileri kullanılarak okunduğunda, okuma alışkanlığını lamları verilmek suretiyle Osmanlıca metinlerin na-
hızlandırmaya katkı yapacak seviyededir. sıl okunması ve anlaşılması gerektiğine dair bir anah-
tar verilmiştir. Bu çevirilerde birebir kelime karşıla-
Osmanlı tarih metinlerindeki kelimeleri tanıyabilmek ması yapmak yerine cümlelerin bütün olarak ne an-
2
Her metnin sonuna verilmiş olan kelime bilgileri ve latmak istediğine bakılmış ve genel çeviriler yapıl-
küçük sözlük bölümleri okumayı geliştirmeye yar- mıştır. Yine de kelimelerin yerine olabildiğince dik-
dımcı olacaktır. kat gösterilmiştir.
Osmanlı tarih metinlerindeki deyim ve terimleri tanı-

3 yabilmek
Metinler seçilirken deyim ve terimlerin farklı alanlar-
dan olmasına dikkat edildi. I. Metin, deniz savaşları
ve bu savaşlarda kullanılan araç gereç isimleri, memu-
riyet isimleri gibi özel terimler içermektedir. II. Metin
timar sistemiyle ilgili seçilmiştir ve bu sistemin önem-
li terimlerinin bir çoğu metinde geçmektedir. III. Me-
tin ise siyasi ve idari olaylarla ilgili seçilmiştir. Burada
siyâsi ve idârî kavramlardan bir kısmı kullanılmıştır.
1. Aşağıdaki parçanın doğru okunmuş şekli hangisidir? 4. Aşağıdaki metnin en doğru okunuşu hangi seçenekte
verilmiştir?
a. Cezîreye er döküp ale’l-gafle hücûm idicek küffâr

hisârı bırağup kimilerine karâr eyledi.
b. Cezîreye er degüp Ali elgafile hücûm idicek küffâr
a. Sâbıklar hâricinden kimesneye tîmâra duhûl itmek
hisârı bıragup gemilerine firâr eyledi.
emr-i muhâl olup kapu-kulı olmak hod hâtıra gelür.
c. Cezîreye er dönüp ale’l-fakla hücûm idecek küffâr
b. Sâbıkda hâricden kimse-neye tîmâra duhûl itmek
hasârı bir ağup gemilerine firâr eyledi.
d. Cezîreye er döküp ale’l-gafle hücûm idicek küffâr
c. Sâbıkda hâricden kimesneye teymâra dahvel itmek
hisârı bıragup gemilerine firâr eyledi.
e. Cizre’ye er döküp ale’l-fafle hücûm idicek Kifâr-hisârı
d. Sâpıkda hâricden kimesneye tîmâra duhûl itmek emr-i
bırağup gemilerine firâr eyledi.
muhâl olup kapu kolı olmak hüdd-i hâtıra gelür.
e. Sâbıkda hâricden kimesneye tîmâra duhûl itmek
2.
Yukarıdaki metinden alıntılanmış olan aşağıdaki parçada 5. Aşağıdaki metinde vurgulanmak istenen anlama en ya-
kastedilen anlam hangisi olmalıdır? kın seçenek hangisidir?
a. Büyük bir gürültü kopararak Anadolu kenarlarına

kaçtılar. a. Bir sipahi aklı başında yiğit ise ve savaşa gitmese…
b. Gemiler demir alıp hızla Anadolu kıyılarına doğru b. Bir sipahi hem yaşlı hem iktidar sahibi değilse…
yola çıktılar. c. Bir sipahî yaşını başını almış ve savaşa gitmeye gücü
c. Anadolu tarafına giderken demirleri yerlerinden sö- yoksa…
kerek tahribat yaptılar. d. Bir sipahi isterse yaşlı olsun ister genç savaşa katılma-
d. Anadolu kıyılarına doğru kaçarken gemilerinin de- lıdır.
mirleri söküldü. e. Bir sipahi yaşlı Tatvanlı olsa ve savaşa gitmeye gücü
e. Deniz köpürünce yani dalgalar artınca Anadolu ke- olmasa…
narlarına yöneldiler.
6. Makarr-ı hükûmet tamlamasının anlamın aşağıdakiler-
3. Kānûn vaz‘ı deyiminin anlamı aşağıdakilerden hangisi- den hangisidir?
ne en yakındır? a. Dağılmış hükümet.
a. Kanun anlatımı. b. Hükümet merkezi.
b. Kanunun açıklanmış şekli c. Hükümetin kararsızlığı.
c. Kanun konması. d. Hükümet düşmanları.
d. Kanunen yasaklama. e. Hükümetin vekilleri.
e. Kanunun çiğnenmesi.
7. Selâtîn-i mâziyye tamlaması için aşağıdakilerden hangi-
si doğrudur?
a. Tamlama Arapça gramer özelliklerine göre yapılmıştır.
b. “Sultanların geçmişi” anlamını taşımaktadır.
c. Tamlanan bir sıfat olduğu için sıfat tamlamasıdır.
d. –i izâfet kesresiyle yapılmış Farsça karakterli bir tam-
lamadır.
e. Üçlü zincirleme yapılmış bir isim tamlamasıdır.
8. Aşağıdaki parçanın tam doğru okunmuş şekli hangisidir?
a. Merhûmun çırağı Abdi Paşa ki mâl-ı mîrî cem‘ine

kādir.
b. Merhûmun çırağı Abdi Paşa kemâl-i mîrî cem‘ine
kādir.
c. Merhûmun çırağı Abdi Paşa geh mâl-ı mîrî cem‘ine
kādir.
d. Merhûmun çırağı Abdi Paşana mâl-ı mîrî cem‘ine
kādir.
e. Merhûmun çırağı Abdi Paşa Kemâl mîrî cem‘ine
kādir
9. Aşağıdaki parçada kastedilen davranış biçimi için hangi-

si en doğruya yakın olmalıdır?
a. Güz mevsimlerinde kürüdükleri yerlerden başlarını

çıkardılar ve kaçıp gittiler.
b. Gözleri karanlıkta ne kadar görebiliyorsa o kadar
uzağa başlarını uzattılar.
c. Gözleri kör eden bir ışık gördüklerinde başlarını çe-
virip oradan kaçtılar.
d. Güz mevsiminde kış başını gösterdiği için yerlerini
terk edip daha emin bir yere gittiler.
e. O kadar sıkışmışlardı ki herkes nereyi kaçmaya mü-
sait gördüyse oraya kaçtı.
10. Âstâne-i sa‘âdet tabiri en çok aşağıdaki şehirlerden han-

gisi için kullanılmıştır?
a. Konya
b. İzmir
c. Şam
d. İstanbul
e. Belgrad
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise “Tuhfetü’l-kibâr fî Esfâri’l-Bihâr” Sıra Sizde 1
konusunu yeniden gözden geçiriniz. A) Muhârebe Der-liman-ı Foça:
2. b Yanıtınız yanlış ise “Tuhfetü’l-kibâr fî Esfâri’l-Bihâr” Donanma Anadolu kenârında Karaca Foça Limanı’na va-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. rup hisârın sağ cânibi mahfûz ve masûn iken ve hisâr dizdârı
3. c Yanıtınız yanlış ise “Kavânîn-i Âl-i Osmân Der- top önünde yatmak ma‘kūl değildir demiş iken kapudan paşa
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân” konusunu yeni- hod-re’y olmağla sol cânibden hisârın önünde yatup bey ge-
den gözden geçiriniz. miler dahi ba‘zı masâlih içün Midilli tarafına gitdiler. Bu
4. e Yanıtınız yanlış ise “Kavânîn-i Âl-i Osmân Der- esnâda öyleden sonra küffâr limana hücûm idüp kapudan
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân” konusunu yeni- paşa dahi baştarde ve yedeği ile meydâna çıkup gelen küffâr
den gözden geçiriniz. gemileri ile azîm cenk eyleyüp paşa etbâ‘ı baştarde ile cenk
5. c Yanıtınız yanlış ise “Kavânîn-i Âl-i Osmân Der- iden geminin üzerine hücûm eylediklerinde küffârı anbâra
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân” konusunu yeni- girüp âteş virdiler. Kapudan paşa yedeği sığda ol gemiye iliş-
den gözden geçiriniz. mekle tahlîs mümkün olmayup ikisi dahi yandı. İçinde olan-
6. b Yanıtınız yanlış ise “Kavânîn-i Âl-i Osmân Der- lar denize döküldüler. Küffâr fursat bulup üç burtun ve bir
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân” konusunu yeni- çekdiri alup yedekledi götürdü. Ve bir kadırgayı forsası çek-
den gözden geçiriniz. dirüp kapudanı ile küffâra mülhak oldu. Bu denlü hasâretden
7. d Yanıtınız yanlış ise “Kavânîn-i Âl-i Osmân Der- sonra çekilüp liman ağzına gitdiler. Kapudan dahi baştarde
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân” konusunu yeni- ile kal‘a dibine gelüp baka kaldı. Bey gemileri geldikden sonra
den gözden geçiriniz. çıkup Girid’e gitdiler. Kıssadan hisse budur ki; donanma bir
8. a Yanıtınız yanlış ise “Târîh-i Peçevî” konusunu yeni- limana girdikde karavulsuz yatmaya. Ve emîn bir yer durur-
den gözden geçiriniz. ken mağrûrâne gayrı yerde yatmak hüner değildir. Netîcesi
9. e Yanıtınız yanlış ise “Târîh-i Peçevî” konusunu yeni- buna mü’eddâ olur.
den gözden geçiriniz. B) Muhârebe, mahfûz, masûn, dizdâr, ma‘kūl, hod-re’y,
10. d Yanıtınız yanlış ise “Târîh-i Peçevî” konusunu yeni- cânib, masâlih, küffâr, baştarde, azîm, etbâ‘, tahlîs, burtun,
den gözden geçiriniz. çekdiri, forsa, kadırga, mülhak, hasâret, karavul, mağrûrâne,
mü’eddâ.
C) Muhârebe: Savaşma, harb etme. Mahfûz: Saklanmış, ko-
runmuş. Masûn: Korunmuş. Dizdâr: Kale görevlisi. Ma‘kūl:
Akla yatmış, akla uygun gelmiş. Hod-re’y: Bildiğinden şaş-
mayan. Cânib: Taraf, cihet, yan. Masâlih: Maslahatlar, işler
güçler. Küffâr: Kâfirler, düşmanlar. Baştarde: Bir savaş gemi-
si cinsi. Azîm: Büyük, ulu. Etbâ‘: Tabi olanlar, bağlılar, ma-
iyet. Tahlîs: Kurtarma, kurtulma. Burtun: Bir savaş gemi-
si çeşidi. Çekdiri: Bir savaş gemisi çeşidi. Forsa: Gemi esîri,
kürekçi olarak tutulan esir. Kadırga: Bir savaş gemisi çeşi-
di. Mülhak: İlhak edilmiş, sonradan katılmış. Hasâret: Za-
rar, ziyân. Karavul: Karakol, nöbetçi birlik veya askerler.
Mağrûrâne: Gururlu şekilde. Mü‘eddâ: Te’diye olunmuş, edâ
olunmuş, ma‘nâ, anlam.
Sıra Sizde 2 C) Merhûm: Rahmetli olmuş, ölmüş, vefât etmiş. Mâl-ı mîrî:
Kānûn-ı mukarrer: Kararlaştırılmış kanun; sıfat tamla- Hazine geliri, devlet malı. Cem‘: Toplama. Mukdim: Öne çı-
ması. Def ‘-i a‘dâ: Düşmanın uzaklaştırılmas; isim tamla- kan, gayret eden. Îsâl: Ulaştırma, gönderme, iletme. Mansıb:
ması. Sebeb-i azl: Görevden alma sebebi; isim tamlama- Memuriyet, makam, rütbe. Mezâlim: Zulümler, haksızlık-
sı. Müddet-i azl: Görevden alınma süresi; isim tamlamalar, can yakmalar. Hezâr: bin. Mukaddemâ: önce, eskiden.
sı. Erbâb-ı tîmâr: Timar geliri sahipleri; isim tamlaması. Tahsîldâr: Tahsil eden, toplayan. Te‘addî: haddi aşma, zul-
Uğur-ı hümâyûn: Padişah uğuru; sıfat tamlaması. Mahall-i metme, adaletsizlik. Defa‘ât: Kerreler, yollar. Ref ‘-i ruk‘a: Şi-
ma‘reke: Savaş yapılan yer; isim tamlaması. Pîr-i nâ-tüvân: kayet dilekçesi vermek. Şâkî: Şikâyetçi, şikâyeti olan. İbkā:
Güçsüz kalmış ihtiyar; sıfat tamlaması. Hâl-i hayât: Ha- Yerinde bırakma. Tahlîs: Kurtarma, halâs etme. Girîbân:
yat halinde, yaşarken; isim tamlaması. Sefer-i hümâyûn: Elbise yakası. Tahlîs-i girîbân: Yakayı kurtarmak. Belâ-
Padişâhın seferi; sıfat tamlaması. Mahall-i himmet: Gayret yı azîm: Büyük belâ. Musallat: Yapışma, sataşma. Âlem-
yeri, gayret sırası; isim tamlaması. Hılâf-ı kānûn: Kanunun penâh: Cihânı gölgeleyen, kollayan. Tafsîl: ayrıntı verme, ay-
tersi; isim tamlaması. Âstâne-i sa‘âdet: Saadet yuvası, İstan- rıntılı anlatma. Ahvâl: Haller, durumlar. Muttali‘: Bilgi sahi-
bul; sıfat tamlaması. Bi-hasebi’l-merâtib: Rütbelerin gerek- bi olma, biliş, anlayış. İhzâr: hazırlama, hazır etme. Mânend:
tirdiği şekilde; Arapça karakterli isim tamlaması. Zamân-ı Benzer, eş. Zebîha: Kurbanlık hayvan, kurban edilmiş hay-
sâbık: Geçmiş zaman; sıfat tamlaması. Emr-i muhâl: Ger- van. Hûn: Kan. Rîzân: Akan, dökülen. Galtân: Yuvarlanan,
çekleşmesi imkansız iş; sıfat tamlaması. Şerr-i a‘dâ: Düşma- yuvarlama, tekerleme.
nın kötülüğü; isim tamlaması. Ahvâl-i serhadd: Sınır boy- D) Metin Mora’da bir dönem tahsildârlık yapmış Abdi
larının durumu; isim tamlaması. Vilâyet-i Anadolu: Ana- Paşa’nın idamıyla ilgilidir. Metnin giriş kısmında Abdi
dolu Vilâyeti; isim tamlaması. Vilâyet-i Rûm: Rûm Vilâyeti; Paşa’nın idarecilik yolunda yükselişinden bahsedilmektedir.
isim tamlaması. Selâtîn-i mâziyye: Eski zamanların sultanla- Daha sonra Mora’da tahsildârlık görevi yaptığı esnada hal-
rı; isim tamlaması. Mülk-i mevrûs: Miras yoluyla intikāl et- kın kendisinden çok şikayetçi olduğu anlatılmaktadır. O dö-
miş mülk; sıfat tamlaması. nemin sadrazamı ve defterdârının kollaması sonucu bir ceza
almaktan kurtulmuştur. Aradan bir zaman geçtikten sonra
Sıra Sizde 3 Abdi Paşa yeni bir görev istemek için Edirne’ye gelmiştir. Bu-
A) Maktûlî-i Abdi Paşa Tahsîldâr-ı Mora: rada padişâh ve sadrazam onun daha önce yaptığı haksızlık
Moralı Defterdâr-ı merhûmun çırağı Abdi Paşa ki mâl-ı mîrî ve zulümleri bildikleri için idamına karar vermişler ve Abdi
cem‘ine kadir hıdmetkâr-ı mukdim ve cesûr tahsîldârdır Paşa’nın boynu vurulmuştur.
deyu beylerbeyilik rütbesine îsâl itmiş-idi. İbşir vak‘asında
Köprili Paşa üzerinden Trablus-ı Şam mansıbı alup ol
diyârda dahi fenn-i mezâlimde hezâr san‘at icrâ itmiş-idi.
Mukaddemâ Mora tahsîldârı iken Mora halkı mezbûrun
zulm ü te‘addîsinden Der-i devlete şikâyete gelüp bir kaçyüz
fukarâ Dîvân-ı hümâyûna defa‘âtle ref ‘-i ruk‘a itmişler-idi.
Moralı Defterdâr Paşa himâyesiyle Vezîria‘zam Derviş Meh-
med Paşa sâhib çıkup şâkîler elinden kurtarup yine mansıbı
ibkā ile tahlîs-i girîbân itmiş-idi. Bu esnâda tekrâr bir kavmin
üzerine belâ-yı azîm gibi musallat olmak içün bir mansıb al-
mak niyyetiyle Edirne’ye gelmiş-idi. Pâdişâh-ı âlem-penâh
hazretleri ve sadrı‘azam mezbûrun tafsîl-i ahvâline mutta-
li‘ idiler. Otağ-ı hümâyûn taşra çıkduğı gün ihzâr ve katli
fermân buyurılup tuğlar önünde mânend-i zebîha-i kurbân
hûnunı rîzân ve kellesini galtân itdiler.
B) Merhûm, mâl-ı mîrî, cem‘, mukdim, îsâl, mansıb,
mezâlim, hezâr, mukaddemâ, tahsîldâr, te‘addî, defa‘ât, ref ‘-i
ruk‘a, şâkî, ibkā, tahlîs, girîbân, belâ-yı azîm, musallat, âlem-
penâh, tafsîl, ahvâl, muttali‘, ihzâr, mânend, zebîha, hûn,
rîzân, galtân
Yararlanılan Kaynaklar
Ayn Ali Efendi. (Hicrî 1280). Kavânîn-i Âl-i Osmân Der-
Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân. İstanbul.
İbrahîm Peçuyî. (Hicrî 1329). Târîh-i Peçevî. İstanbul.
Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
Lugat, Ankara.
Kâtip Çelebi. (Hicrî 1329). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâr’il-
Bihâr. İstanbul.
Kâtip Çelebi. (1983). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâr’il-Bihâr (II).
Hzr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul.
Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüğü (I, II, III). Ankara.
3
Amaçlarımız
 XVIII. - XX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özelliklerini açıklayabilecek,
 Matbu metinleri doğru ve hızlı okuyabilecek,
Anahtar Kavramlar
• XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • XX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi
Metinleri Metinleri
• XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • Matbu Metinler, Gazeteler
Metinleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• NAʻÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, NAʻİMÂ
Metin Okuma ve Anlama: Matbu TÂRİHİ II
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I • AĞAOĞLU AHMED, ÜÇ MEDENİYET
Metinler-III
• GAZETE ÖRNEKLERİ: CERÎDE-İ
HAVÂDİS (SENE 1256 9/23)
• GAZETE ÖRNEKLERİ:- HAYAT-
Matbu Metinler-III
GİRİŞ
Kitabınızın bu ünitesinde matbaa yazısının daha seri ve doğru okunabilmesini sağlamak
için matbu metinlere yer verilmiştir. Diğer yandan, 18-20. yüzyıl dil özelliklerini kavraya-
bilmemiz için bu matbu metinler, adı geçen dönemlerde kaleme alınmış eserler ve gaze-
teler arasından seçilmiştir.
Yakın dönem Osmanlı tarihî metinlerinin dil bağlamında ağdalı olanlarının yanında,
oldukça sade ve anlaşılabilir olanları da mevcuttur. Özellikle Osmanlı Devleti’nin resmî
tarihçileri olan vakanüvislerin kaleme aldıkları eserlerde Arapça ve Farsça unsurların faz-
laca kullanıldığı, beğenilme kaygısıyla edebi ve süslü ifadelerin tercih edildiği görülür.
Bu üniteye alınan ilk metin Osmanlı Devleti’nin ilk vakanüvisi olan Naima Mustafa
Efendiye ait, Naʻîmâ Târihi’ndendir. Baskısı temiz olmasına rağmen bugün kullanma-
dığımız pek çok kelimenin metinde yer alıyor olması sık sık sözlük kullanımını zaruri
kılmaktadır.
Diğer metin, Türk fikir ve siyaset hayatında bilhassa 1912’den sonra etkili olmuş bir
yazar olan Ağaoğlu Ahmed’in Üç Medeniyet adlı eserinden alınmıştır. Ağaoğlu Ahmed’in
faaliyet ve yazılarının ekseriyetini önceleri Türk Milliyetçiliği ve Türk kültürü teşkil eder-
ken, sonraları fikir hürriyeti ve bilhassa Avrupa medeniyetini tam manasıyla benimseme
konuları ağırlık kazanmıştır. Üniversite yıllarında hocası Ernest Renan’dan, İslâmiyet ile
ilgili konularda Paris’te tanıştığı Cemâleddîn Efgânî’den, siyasî konularda ise Ahmed’in
Rıza’dan etkilenmiştir. Dili oldukça sade olan Üç Medeniyet’de İslam, Buda-Brahma ve
Batı medeniyetleri mukayese edilmiştir.
Ünitenin üçüncü parçaları ise dönemin gazetelerinden seçilmiştir. Hayat Mecmuası
ve Cerîde-i Havâdis gazetelerinden alınan pasajlar hem tarihi hem de aktüel haberleri
içermekte ve dönemin dil özelliklerini görmemize yardımcı olmaktadır.
Metin 3.1.5
Naʻîmâ Mustafa
Efendi, Naʻîmâ Târihi
II
3. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 89
Metin 3.1.4
Metin 3.1.3
(Metin 3.1.3)
Metin 3.1.2
Metin 3.1.1
NAʻÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, NAʻİMÂ TÂRİHİ II
/3.1.1/ (Şehâdet-i Şehzâde Mehemmed Hân)

Çün pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinin bi’z-zât sefere azîmetleri mukarrer oldu.
Sanevber-i kerîmü’l-asl-ı Osmânî Şehzâde Mehmed Hân defʻ-i dağdağa-i fitne içün
izâle olunmağı murâd itdiklerinde Rumili Kadıaskeri Kemaleddin Efendi fetvâ virmekle
cenâb-ı şehriyârî kendi birâderleri iken ol şehzâde-i bî-günâha rahm itmeyüp nâ-hakk
yere şehîd itmekle gaddarlık eylediler. Lâkin mezbûr Mehemmed Hân bir latîfü’ş-şemâ’il
şehzâde-i kerîmü’l-hasâʼil idi. Katline hücûm olundukda, Osman Allah’dan dilerim ki ömr
ü devletin berbâd olup beni ömrümden nice mahrûm eyledin ise sen dahi behre-mend
olmayasın deyû hatem-i kelâm idüp şehîd olmuş ol vakt-i yeʼsde sûz-i derûn ve inkisâr
kalb-i mahzûn ile itdüğü bedduʻâ icâbete karîn olup zamân-ı kalîlde mücâzâtı zuhûr it-
mişdir. Şehzâde-i mağdûr pederleri Sultân Ahmed’in ayağı ucunda medfûn ve makbûrdur.
Tecâvüzü’l-lâhi an seyyiʼâtihim.
Teveccüh-i Sultân Osman Hân Be-Gazve-i Hotin

Cumâdiye’l-âhirenin yedinci günü ki mâh-ı Nisan idi. Otağ-ı gerdûn-nitâk Davud Paşa
sahrâsına kurulup dokuz günden sonra kendüleri daha mücâhidîn-i kevkeb-şümâr ile
Âsitâne-i Saʻâdet’den müsûl ve devlet ü iclâl ile otağa nüzûl eylediler. Her tarafdan leşker-i
zafer-eser fevc fevc gelüp ordu-yı hümâyûna mülâkî oldular. Pîr Mehemmed Paşa Dârü’s-
saltana muhâfazasıyla me’mûr olup Cumadiye’l-âhirenin yirmi dokuzuncu günü salât-ı
kusûf-ı Cumʻa kılındı. Küsûfdan evvel /3.1.2/ ve sonra birkaç güne dek eyyâm-ı nahsâtdan
maʻdûd olup selh-i şehr günü bile nahs olup husûsan küsûf ola bir kâra şurûʻ itmek katʻâ
tecvîz olunmamış iken gaflet ile Davud Paşa menzilinden göçülüp böyle bir sefer-i azîme
mebde’-i teveccüh olması nâ-münâsib idi lâkin kazâ ve kader hükmünü icrâ edecek idi.
Ol vakitde nice üstadlar bu seferde bir netice husûle gelmek müşkildir deyû nice kelimât
söylemişler (Ve’l-ilmü ındellâh). Mâh-ı Receb’in onuncu günü Edirne’ye nüzûl olundu.
İmtihân-ı Yeniçeriyân Vesâ’ir Piyâdegân

Edirne’de fermân-ı kazâ cereyân-ı vârid oldu ki zümre-i yeniçeriyân bir meydâne nişâne
vazʻ idüp tüfeng atup arz-ı hüner eyleyeler. Ber-mûceb-i emr-i âlî Tunca’nın öte yakasına
nişânlar diküp yeniçeri gürûhu zâbitleriyle saf ender saf velvele-i tüfengden kubbe-i feleği
pür-sadâ itdiler. İsâbet idenlere atıyye virilüp nevâzişler olundu. Kezâlik topcular dahi
top-ı kalʻa-kûb ile nişânlar urup bahşişler aldılar. Cebeciyân kezâlik hâline göre arz-ı hü-
ner idüp mültefit oldukdan sonra Şam kolu alay alay gelüp dâhil oldular. Mâh-ı mezbûrun
yirmisinde Tunca Köprüsü’nde dernek nidâ olunup yirmi dördünde yeniçeri Edirne’ye
mukaddem göçüp yirmi altıncı günü Yanbolu tarafına azîmet olundu. Bir azîm bârân olup
dört yerde oturak ile Yanbolu’ya varıldı. Ol menzilde Tatar askeriyle hân-ı âlî-şân hazret-
leri akına gitdiği haberi gelüp bir dil getürdüler. Küffârın azîm cemʻiyyetin söyledi. Yirmi
sekizinde sipâhîler ağa kapusuna varup ulûfe ve zahîre taleb itdiler.
İstîlâ-i Kazak der-Ahyolu

Gurre-i Şaʻbânda altmış pâre Kazak şaykası Misivri altına cemʻ olup /3.1.3/ Ahyolu üzeri-
ne üzerine varup iskelesini ihrâk ve gârât itdikleri haberi vârid oldu. Mâh-ı mezbûrun be-
şinde balkan aşılup saʻab ve batak olmağla azîm zahmet çekilüp bî-had hayvan telef oldu.
Sâbıkâ şâh-ı Acem gönderdiği dört re’s tuvânâ filler bu defʻa bile getirilüp kösler tahmîl
olunmuş idi. Seyl-i firâvân mahallerinde otağ-keş olan develer nâ-tuvân olıcak filler ol
hıdmeti görür idi.
Ameden-i Dil Ez-Cânib-i Hacı Key Paşa

Selânik Beğ’i Abdullah Paşa ki Hacı Key dinmekle maʻrûfdur, mukaddemâ Leh’in evzâʻ ve
etvârından habîr olmak içün serhadde gönderilmiş idi. Ol dahi yarar diller ahz ve ordu-
yı hümâyûna irsâl eyledi. Şaʻbânın sekizinci günü pâdişâh-ı âlî-câh ahvâl-i düşmandan
haberdâr oldukdan sonra tekrâr mûmâ-ileyhe emr gönderildi ki Leh vilâyetine akın ey-
leye. Şaʻbânın dokuzunda vezîr-i aʻzamın delibaşısı Durmuş ki mukaddemâ serhadd-i
küffâra ılgar idüp dört kâfir ile beş keşiş getürüp iltifâta mazhar oldu. Biri İslâm’a gelüp
dördünün boynu uruldu. Yirmi birinde Kantemir tarafından üç dil gelüp küffârın üç yerde
azîm taburu olduğun haber virdi.
İnʻâm-ı Dâden-i Pâdişâh-ı İslâm Der İsakçı

Şaʻbânın yirmi ikisinde mahall-i cisr olan İsakçı’ya varılup Tuna kenârında nüzûl olundu.
Köprü binâsı tamâm olunca anda ikâmet itdiler. Yirmi altısında kula bahşiş çıkup otağ-ı
hümâyûnda pâdişâh-ı âlem-penâh tahtında oturup Hazîne-i âmire önüne sâyebânlar
kurulup vüzerâ ve erbâb-ı dîvân yerlü yerinde durup Şaʻbânın yirmi yedinci günü ye-
niçeri cemaʻati her oda neferiyle gelüp /3.1.4/ defter mûcebince biner akçe alup huzûr-ı
hümâyûndan birer birer geçdiler. Dört günde tamâm olup dört beş günde dahi bu üslûb
üzere altı bölük sipâhîlerine virildi. Yirmi sekizinde Anadolu Beğlerbeğisi gelüp alay gös-
terdi. Ve hünkâr bir Belgrad şaykasına binüp bir iki def ‘a öte yakaya geçüp geldikden
sonra otağ-ı gerdûn-nitâkın biri cisr üzerine kurulup gündüzlerde anda ârâm gece kalb-i
askerde karâr iderlerdi. Ol çatır-ı hümâyûnun havâlîsinde vâki‘ tepe üzre bir kasr-ı bâlâ
ve içinde kurulmuş bir taht-ı ra‘nâ üzre oturup gün gibi her cânibe nazar-endâz olurlardı.
İnhizâm-ı Kazak Der-Nehr-i Özü

Bu esnâda Özü Beğlerbeğisi Hüseyin Paşa tarafından âdem gelüp Kazak keferesi şaykala-
rından on sekiz pâre şayka Özü etrâfını gârete çıkup geldiklerinde Özü askeri şaykalara bi-
nüp irişdiler. Azîm kıtâl olup bi-avnillâhi Te‘âlâ ehl-i İslâm gâlip geldiler. Şaykanın biri ba-
tup sâ’iri alınmağla on nefer zinde kâfir gönderilüp envâ‘-ı ukûbet ile huzûr-ı hümâyûnda
katl olundu. Gurre-i Ramazanda bir dil gelüp kral oğlu kırk bin asker ile Şa’bânın yirmi
sekizinde Turla Suyu’nu beru tarafa geçüp Boğdan sınırına kondu. Ve kendü askeriyle
tahtında tabur kurmuştur deyû haber virdi. Üçüncü gün cisr itmâm olunup asker geç-
mek fermân olunmağla Rumili Beğlerbeğisi Yusuf Paşa ibtidâ alay ile geçdi. Ve Anadolu
Beğlerbeğisi Hasan Paşa ve Nasuh Paşa kethudâsı Vezîr Mustafa Paşa oğlu Tayyar, Urfa
Beği ile alay gösterüp geçdikde, alay pesendîde-i şehriyârî olmağla Haleb Beğlerbeğiliği
ihsân olundu. Zîrâ Haleb vâlîsi /3.1.5/ henüz gelmemiş idi. Vesâ’ir paşalar dahi askerleriy-
le gürûh gürûh geçüp karşu Boğdan sahrâsına kondular.
Ameden-i Kapudân Halil Paşa

Ramazanın beşinci günü donanma ile kapudân paşa gelüp Karadeniz’de Kazak şaykaları-
na mülâkî olup beş pâre şaykayı içinde olan melâ‘în ile gark idüp on sekiz pâresini alup
ikiyüz kadar zinde kâfiri esîr ve der-zencîr idüp şeref-i dest-bûs ile müşerref olup huzûr-ı
hümâyûna geldikde iki kat hıl‘at ile ri‘âyet olundukdan sonra Donanma-yı hümâyûna
müte‘ayyin olan yeniçeri çorbacılarından on sekiz çorbacıya ve tersâne re’islerine hıl‘atler
giydirildi. Asker şenlikler idüp Kazakların bir kaçını kendüler bi’z-zât ok ile urup biri
mürted olmağla pâreletdiler. Bir kaçını dahi file çiğnetdirüp helâk itdiler. Bâkîleri dahi
kimi çengele ve kimi iki biçilüp eşedd-i azâb ile katl olundu. Sekizinde kapudân paşa
huzûr-ı hümâyûna davet olunup biraz musâhebetden sonra çıkup baştardasına giderken
köprü tonbazları arasında nâ-gâh kayığı devrilüp içinde olanlar suya döküldüler. İttifâk
ol mahalde birkaç nefer acemi oğlanları bulunup kendülerin suya bırakup kapudânı tut-
dular. Ve biri birini çekerek tonbazlar yanına getürdüler. Paşanın başından yûsufî destâr
gidüp bir gayri kayığa bindi. Ve üç âdem gark oldu.
Metne Ait Sözlük

‫ ابتدا‬İbtidâ: Başlama ‫ رعنا‬Raʻnâ: Güzel, latif, parlak
‫ امتام‬İtmâm: Tamamlama ‫ سايبان‬Sâyebân: Gölgelik
‫ اجابت‬İcâbet: Kabul ‫ سبت‬Sebt: Cumartesi
‫ اجالل‬İclâl: Büyütme, ağırlama ‫ سرحد‬Serhad: Sınır
‫ احراق‬İhrâk: Yakma ‫ سلخ‬Selh: Ayın son günü
‫ اخذ‬Ahz: Alma ‫ سوز‬Sûz: Yanma, tutuşma
‫ آرام‬Ârâm: Duraklama, mola ‫ سيل‬Seyl: Sel
‫ ارسال‬İrsâl: Gönderme ‫ شروع‬Şurûʻ: Başlama
‫ ازاله‬İzâle: Giderme, yok etme ‫ شمار‬Şümâr: Sayı, taʻdâd, hesâb
‫ اشد‬Eşedd: Şiddetli ‫ شمائل‬Şemâʼil: Huylar, ahlak
‫ اطوار‬Etvâr: Tavırlar ‫ شهريار‬Şehriyâr: Hükümdar, melik
‫ آمد‬Amed: Gelme ‫ صعب‬Saʻab: Zor, çetin
‫ انداز‬Endâz: Atıcı, atan ‫ صلوة‬Salât: Namaz
‫ انعام‬İnʻâm: Nimet verme, iyilik ‫ صنوبر‬Sanevber: Fıstık ağacı, sevgili-
etme nin boyu
‫ انكسار‬İnkisâr: Kırılma,kırıklık ‫ طونباز‬Tonbâz: Duba
‫ انهزام‬İnhizâm: Hezimete uğratma ‫ ظهور‬Zuhûr: Görünme, ortaya çıkma
‫ اوضاع‬Evzâʻ: Vaziyetler, durumlar ‫ عزميت‬Azîmet: Yola çıkma
‫ ايام‬Eyyâm: Günler ‫ عطيه‬Atiyye: Hediye
‫ ايلغار‬Ilgar: Hücum, akın ‫ عظيم‬Azîm: Büyük
‫ باران‬Bârân: Yağmur ‫عقوبت‬Ukûbet: Ceza
‫ باال‬Bâlâ: Yüksek, yukarı ‫ غارات‬Gârât: Yağmalamalar
‫ بالقان‬Balkan: Dağ ‫ غرق‬Gark: Boğulma
‫ بهره مند‬Behre-mend: Nasîbi olan, hissedâr ‫غره‬Gurre: Ayın ilk günü
‫ بيحد‬Bî-had: Sınırsız ‫ غزوه‬Gazve: Savaş, gaza
‫ پسنديده‬Pesendîde: Beğenilmiş, makbul ‫ فراوان‬Firâvân: Çok, bol
‫ پناه‬Penâh: Sığınma, sığınılacak ‫ فوج‬Fevc: Bölük, güruh
yer ‫ قتال‬Kıtâl: Vuruşma, muharebe
‫ جتويز‬Tecvîz : Ruhsat, izin verme ‫ قرين‬Karîn: Yakın
‫ توانا‬Tüvânâ: Güçlü kuvvetli ‫ قصر‬Kasr: Köşk
‫ توجه‬Teveccüh: Yönelme ‫ قليل‬Kalîl: Az
‫ جريان‬Cereyân: Olma, oluş ‫ كردون‬Gerdûn: Dönen, devvâr
‫ جسر‬Cisr: Köprü ‫ كرمي‬Kerîm: Asâlet, cömertlik
‫ جمع‬Cemʻ: Toplama ‫ كزالك‬Kezâlik: Öylece
‫ جناب‬Cenâb: Taraf, yön ‫ كسوف‬Küsûf: Güneş tutulması
‫ چتر‬Çatır: Çadır, hayme ‫ كوب‬Kûb: Vuran, döven
‫ حصائل‬Hasâʼil: Tabiat, huylar ‫ كوكب‬Kevkeb: Yıldız
‫ خبير‬Habîr: Haberi olan ‫لشكر‬Leşker: Asker
‫ دادن‬Dâden: İhsân, hediye ‫ لطيف‬Latîf: Yumuşak, nazik, hoş
‫ درنك‬Dernek: Toplanma, cemiyet ‫ مبدأ‬Mebdeʼ: Başlangıç
‫ دستار‬Destâr: Sarık ‫ متعني‬Müteʻayyin: Tahsis olunmuş
‫ دستبوس‬Dest-bûs: El öpme ‫ مثول‬Müsûl: Bir zatın huzurunda
‫ دغدغه‬Dağdağa: Gürültü, patırtı ayakta durma
‫ دفع‬Defʻ: Kovma, uzaklaştırma ‫ مجازات‬Mücâzât: Cezalar
‫ رأس‬Reʼs: Baş ‫ مدفون‬Medfûn: Defnedilen
‫ رحم‬Rahm: Acıma, esirgeme ‫ مرتد‬Mürted: İslam’ı terk edip baş-
‫ رعايت‬Riʻâyet: Uyma ka dine geçen
‫ مزبور‬Mezbûr: Adı geçen
‫ مصاحبت‬Musâhabet: Sohbet etme ‫ ناكاه‬Nâgâh: Vakitsiz, ansızın

‫ مظهر‬Mazhar: Elde eden, nail ‫ نخسات‬Nahsât: Uğursuzluk
olan ‫ ندا‬Nidâ: Seslenme
‫ معدود‬Maʻdûd: Sayılan ‫نزول‬Nüzûl: İnme
‫ معروف‬Maʻrûf: Bilinen ‫ نطاق‬Nitâk: Kuşak, kemer
‫ مقدم‬Mukaddem: Önce ‫ نوازش‬Nevâziş: Lütuf, inâyet
‫ مقرر‬Mukarrer: Kararlaştırılmış ‫ وارد‬Vârid: Gelen, ulaşan
‫ مالعني‬Melâʻîn: Melunlar, la- ‫ وزرا‬Vüzerâ: Vezirler
netliler ‫ وضع‬Vazʻ: Koma, bırakma
‫ مالقي‬Mülâkî: Buluşan, kavuşan ‫ ولوله‬Velvele: Gürültü, patırtı
‫ ملتفت‬Mültefit: İltifat eden ‫ يأس‬Yeʼs: Ümitsizlik
‫ ناحق‬Nâ-hakk: Haksız
Metinde Geçen Terimler Sözlüğü

Fetvâ: Bir meselenin şerî çözümü ve beyanı doğrultusunda yöneltilen sorunun
cevabı. İslam hukukuyla ilgili bir meselenin hükmünü açıklamak üzere
yetkililer tarafından verilen usulüne uygun yazılı ve resmî yasal cevap.
Kadıasker: Divan-ı hümayun üyesi, yargı ve eğitim teşkilatının sorumlusu.1361/1362’de
kurulmuş, Fatih döneminde kurumsallaşmış ve 1481 yılında Rumeli Kadı-
askeri ve Anadolu kadıaskeri olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Rumeli: Osmanlı Devleti’nin Avrupadaki kısmına genel olarak verilen ad.
Gazve: İslamı yaymak ve yüceltmek uğruna yapılan savaş.
Otağ: Sefer sırasında hükümdar ya da ordu komutanı için kurulan büyük çadır.
Otağ-ı hümayun, otağ-ı asafi de denir.
Davud Paşa
Sahrası: Osmanlı ordularının Rumeli’ye sefere çıktıklarında toplandıkları yer. Padi-
şah sefere beraber gidecekse otağı burada kurulurdu. Padişah sefere git-
meyecekse orduyu ve ordu komutanı olan serdarı buraya kadar geçirir ve
sancak-ı şerifi burada teslim ederdi.
Selh: Hicri ayların son günü.
Gurre: Hicri ayların ilk günü.
Menzil: Osmanlı Devleti’nde resmi haberleşmeyi sağlayan posta teşkilatı ve or-
dunun konaklama ve ihtiyaç karşılama noktaları veya yapı kompleksleri.
Menzillerin birbirine uzaklıkları ordunun veya kervanın bir günlük alabi-
leceği mesafe olan 35-40 kilometre idi.
Kazâ: Kadının yetki alanını oluşturan idari birim, ilçe. Kamu yetkisine sahip kişi
tarafından verilen hüküm, yargı.
Cebeciyân: Yeniçeri ocağının savaş malzemelerinin yapımı muhafaza ve sevkini sağla-
yan Cebeci ocağı mensupları.
Oturak: Ordunun mola vermesi anlamında ve emekli kapıkulu askerleri için kullanılır.
Dil: Düşman ordusu hakkında bilgi almak için tutulan esir.
Ulûfe: Yeniçeriler ile altı süvari bölüğü, topçu, cebeci, top arabacısı ve diğer askeri
ocaklar, acemi ocağı ve sarayın, devlet teşkilatının çeşitli kademelerinde
çalışanlara üç ayda bir verilen maaş.
Şayka: Altı düz ve enli, özellikle Özi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz’de
Osmanlılar ve Kazaklar tarafından kullanılmış bir çeşit savaş gemisi.
Kazak: Kuzey Karadeniz sahillerinde ve nehir boylarında yaşayan bir Slav ırkı.
Kös: Deve, fil veya at sırtında taşınan büyük davullar.
Otağkeş: Çadır çeken deve, fil türü hayvan
Leh: Polonyalı.
Serhad: Sınır boyları.
Delibaşı: Sınır boylarındaki kalelerde ve sınıra yakın yerlerde görev yapan asker.
Kul: Devletin vergi ödeyen tebeası, padişahın kapıkulu askerleriyle askeri ve mül-
ki idarecileri
Hazîne-i
Âmire: Devlet hazinesi. Osmanlılarda devlete ait nakit para, kıymetli eşya ve bunlar-
la ilgili evrakın saklanıp korunduğu yer.
Hilʻat: Bir cins üst elbisesi olan kaftan. Padişahlar tarafından sadrazamlar ile vezir-
lere ve diğer devlet erkânına giydirildiği gibi, onlar tarafından da kendile-
rinden daha küçük rütbelilere giydirilirdi. Hilat giydirmek bir memuriyete
atama veya bir hizmet ve yararlılık karşılığında olurdu.
Anadolu
Beylerbeyi: Osmanlı idare teşkilatında en büyük idari birim olan eyaletlerin askeri ve
idari amirlerine beylerbeyi denilirdi. I. Murad döneminde ortaya çıktığı ka-
bul edilir ve 1393 yılında da Anadolu Beylerbeyliği kurulur.
Çorbacı: Yeniçeri ocağının cemaat ortaları ile ağa bölükleri subaylarına müşterek ola-
rak verilen isim.
Baştarda: Kürekle hareket eden donanma gemilerinin içinde kadırgadan sonra en
önemli ve üst düzey deniz komutanlarının kullandığı savaş gemisi. 26-36
oturaklı, her küreğinde 5-7 kürekçi bulunurdu.
Acemi
oğlan: Acemi oğlanları ocağına alınan Hristiyan kökenli devşirme çocuklar. Başlan-
gıçta savaş tutsaklarından alındı. 15-16. yüzyılda devşirme olarak Rumeli’de
Hristiyan çocuklarından, 16. yüzyıl sonlarında ağa çırağı adıyla devşirme
dışından, 17. yüzyıl başından itibaren kuloğlu veya veledeş adıyla ölen yeni-
çerilerin çocuklarından, daha sonra da şehir halkından ocağa asker alındı.
Yusufî
destâr: Yavuz Sultan Selim’in Mısır’dan getirdiği ve Hz. Yusuf ’a ait olduğu rivayet
edilen başlık.
Şehzade Mehmed’in Şehit Edilmesi

Padişah hazretlerinin bizzat sefere çıkması kararlaştırıldı. Şehzade Mehmed karışıklığın
ortadan kaldırılması için kendisini feda etmek istediğinde Rumeli Kazaskeri Kemaleddin
Efendi fetvasını vermiş, biraderi Sultan Osman da bu günahsız kardeşine merhamet etme-
yerek haksız yere öldürterek gaddarlık etmiştir. Lâkin şehzade Mehmed güzel huylara ve
hasletlere sahipti. Üzerine hücum edilince, Osman Allah’tan dilerim ki beni ömrümden
mahrum ettiğin için senin ömrün de berbat olsun, hayattan nasibini almayasın diye son
sözlerini edip şehit olmuştu. O ümitsizlik anında yanık ve hüzünlü kalp kırıklığı hali ile
yaptığı beddua karşılığını bulmuş ve kısa zamanda Sultan Osman cezaya muhatap olmuş-
tu. Mağdur şehzade babası Sultan Ahmed’in ayağı ucuna defnedilmiştir. Allah günahla-
rını bağışlasın.
Sultan Osman’ın Hotin Seferine Gitmesi

Cemaziye’l-ahirin yedinci günü ki Nisan ayına denk gelmektedir, Sultanın otağı Davud
Paşa sahrasına kurulup dokuz gün geçtikten sonra da sayıları yıldızlar kadar olan asker-
leriyle beraber İstanbul’dan ayrılıp şerefle otağa geldiler. Her taraftan, eserleri zafer olan
askerler gurup gurup gelip Sultanın ordusuna dahil oldular. Pîr Mehmet Paşa İstanbul’un
muhafazasıyla görevlendirilip Cemaziye’l-ahirin yirmi dokuzuncu günü güneş tutulması
için namaz (Küsûf Namazı) kılındı. Güneş tutulmasından önceki ve sonraki birkaç gün ve
ayın son günü uğursuz kabul edilip bu günlerde bir iş yapmak uygun görülmezdi. Ama
kader hükmünü icra etmiş ve gaflet ile böyle bir günde büyük bir sefer için Davud Paşa’dan
hareket edilmişti. O zaman nice üstatlar bu seferden bir sonuç alınamayacağını belirtmiş-
lerdi. Receb’in onuncu günü Edirne’ye varıldı.
Yeniçeri ve Diğer Piyadelerin İmtihanı

Edirne’de yeniçeri zümrelerinin meydana hedef dikerek atış yapmaları ve hünerlerini
sergilemeleri ferman olundu. Padişahın emri gereğince Tunca Nehri’nin karşı yakasına
hedefler dikilip yeniçeriler komutanlarıyla saf tutup atış yaparak tüfek sesinden gökyü-
zünü inlettiler. İsabetli atış yapanlara hediyeler verildi. Topcular da kale döven toplarıyla
hedefleri vurup bahşişler aldılar. Cebeciler de benzer şekilde hünerlerini gösterip iltifatlar
gördükten sonra Şam kolu alay alay gelip orduya dahil oldu. Aynı ayın yirmisinde Tunca
Köprüsü’nde toplanma emri duyurulup, yirmi dördünde yeniçeriler hareket edip yirmi
altıncı günü Yanbolu tarafına gidildi. Yolda şiddetli yağış münasebetiyle dört yerde mola
verilerek Yanbolu’ya varıldı. Yanbolu menzilinde Kırım Hanı’nın tatar askeriyle akına git-
tiği haberi gelip konuşturulmak üzere bir tutsak getirdiler. Tutsak, kafirlerin büyük bir
ordu olduğunu söyledi. Yirmi sekizinde sipâhîler ağa kapısına varıp maaşlarını ve zahire-
lerini istediler.
Kazakların Ahyolu’yu İstila Etmeleri

Şaban ayının ilk günü altmış parça Kazak gemisi Misivri altına toplanıp Ahyolu üzerine
varıp iskelesini yakıp, yağmaladıkları haberi geldi. Ayın beşinde dağ aşılıp zorlu ve ba-
taklık olduğu için büyük zahmet çekilip sayısız hayvan telef oldu. Eskiden Acem şahının
gönderdiği dört baş güçlü kuvvetli filler getirilip kösler yüklenmişti. Çok sel olan yerlerde
çadır taşıyan develer güçsüz kalınca filler o hizmeti görürlerdi.
Hacı Key Paşa Tarafından Sorgulanmak Üzere Tutsak Getirilmesi

Selânik Beyi Abdullah Paşa ki Hacı Key diye bilinmektedir, önceden Leh ordusunun
durumundan haberdar olmak için sınır boylarına gönderilmiş idi. Ve o da bilgi alınabi-
lecek işe yarar esirler ele geçirip orduya gönderdi. Şaban ayının sekizinci günü yüce pa-
dişah düşman hakkında bilgi sahibi olduktan sonra tekrar Hacı Key’e emr gönderilerek
Leh vilâyetine akın yapması istenildi. Şaban’ın dokuzunda veziriazamın delibaşısı Dur-
muş önceden kafirlerin sınırına hücum edip dört kâfir ile beş keşiş getirince kendisine
iltifat olunmuştu. Bu esirlerden biri Müslüman oldu dördünün boynu vuruldu. Yirmi
birinde Kantemir tarafından üç esir gelip kafirlerin üç yerde büyük taburu olduğunu
haber verdiler.
İslam Padişahının İsakçı’da Hediyeler Vermesi

Şaban ayının yirmi ikisinde köprü yeri olan İsakçı’ya varılıp Tuna kenarında istirahat ve-
rildi. Köprü binası bitene kadar burada kalındı. Yirmi altısında askere bahşiş dağıtıldı.
Sultan çadırında alemin sığınma makamı olan padişah tahtında oturup hazine önüne göl-
gelikler kurulup vezirler ve divan üyeleri yerli yerinde durup Şaban’ın yirmi yedinci günü
yeniçeri cemaati her oda neferiyle gelip defter gereğince biner akçe alıp padişahın huzu-
rundan birer birer geçtiler. Dört günde bu işlem bitip aynı usulde dört beş günde de altı
bölük sipahilerine bahşişleri verildi. Yirmi sekizinde Anadolu Beylerbeyi gelip askeriyle
gösteri geçişi yaptı. Ve sultan şayka türü bir Belgrad gemisine binip bir iki defa öte yakaya
geçip geldikten sonra çadırının birisi köprü üzerine kurulup gündüzleri onda durur gece
ise askerin ortasında kalırlardı. Sultanın çadırının civarındaki tepe üzerinde bir köşk ve
içinde kurulmuş bir güzel taht üzerinde oturup gün gibi her tarafı izlerlerdi.
Özü Nehri’nde Kazakların Hezimete Uğraması

Bu sırada Özü Beylerbeyi Hüseyin Paşa tarafından adam gelip Kazak kafirlerinin şayka
türü gemilerinden on sekiz tanesinin Özü etrafını yağmaya çıkıp geldiklerinde Özü as-
keri şaykalara binip eriştiler. Büyük mücadele ve ölümler olup Allah’ın yardımıyla ehl-i
İslâm galip geldiler. Şaykanın biri batıp diğerleri ele geçirilip, kafirlerin sağlamlarından
on kişi padişahın huzuruna gönderilip çeşitli eziyetlerden sonra öldürüldüler. Ramazanın
ilk günü bir esir getirilip kral oğlunun kırk bin asker ile Şaban ayının yirmi sekizinde
Turla Suyu’nu beri tarafa geçip Boğdan sınırına konduğunu ve kendi askeriyle altında
tabur oluşturduğunu haber verdi. Üçüncü gün köprü tamamlanıp askerin geçmesi emre-
dilmekle önce Rumili Beylerbeyi Yusuf Paşa askeriyle geçti. Ve Anadolu Beylerbeyi Hasan
Paşa ve Nasuh Paşa kethüdası Vezir Mustafa Paşa oğlu Tayyar ve Urfa Beyi askerleriyle
geçerken askerin intizamı padişahın hoşuna gitti ve Haleb Beylerbeyliği verilerek ödüllen-
dirildi. Zira Haleb Valisi henüz gelmemişti. Diğer paşalar da askerleriyle parça parça geçip
karşıya Boğdan sahrasına kondular.
Kaptan Halil Paşa’nın Gelişi

Ramazan’ın beşinci günü donanma ile kaptan paşa gelip Karadeniz’de Kazak şaykalarıyla
karşılaşıp beş tanesini içindeki düşmanlarla batırıp on sekiz tanesini ele geçirdi. İki yüz
kadar sağlam kâfiri zincirleyerek esir edip huzura çıkıp padişahın elini öpme şerefine nail
oldu. İki kat kaftan giydirilerek ödüllendirildikten sonra Donanma-yı hümayuna tayin
olunan yeniçeri subaylarından on sekizine ve tersane reislerine kaftanlar giydirildi. Asker
şenlikler edip Kazakların bir kaçını kendileri ok ile vurdular, İslam’dan ayrılıp başka dine
geçen birini de parçaladılar. Bir kaçını da file çiğnetmek suretiyle öldürdüler. Kalanların
ise kimini çengele takarak kimini de ikiye bölerek şiddetli azap ile katlettiler. Sekizinde
kaptan paşa padişahın huzuruna davet edilip biraz sohbetten sonra çıkıp gemisine gider-
ken köprü dubaları arasında ansızın kayığı devrilip içinde olanlar suya döküldüler. Tesa-
düfen orada bulunan birkaç nefer acemi oğlanı kendilerini suya bırakıp kaptanı tuttular.
Ve biri birini çekerek dubaların yanına getirdiler. Başından sarığı düşen paşa başka bir
kayığa bindirildi ve bu sırada üç adam boğuldu.

A-Arapça Yapılar
‫وارد‬ Vârid
‫داخل‬ Dâhil
‫غالب‬ Gâlib
Fâʻil vezninde
‫كافر‬ Kâfir
‫واقع‬ Vâkıʻ
‫ضابط‬ Zâbit
‫غدار‬ Gaddâr Mübâlağa-i Fâʻil (Faʻʻâl)
Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller

‫مزبور‬ Mezbûr
‫محروم‬ Mahrûm
‫محزون‬ Mahzûn
‫مغدور‬ Mağdûr
Mefʻûl vezninde
‫مدفون‬ Medfûn
‫مقبور‬ Makbûr
‫مأمور‬ Meʼmûr
‫معروف‬ Maʻrûf
Sülâsî mezîdünfîh masdarlar:
‫اجالل‬ İclâl
‫احراق‬ İhrâk
‫ارسال‬ İrsâl
İfʻâl bâbı
‫اسالم‬ İslâm
‫انعام‬ İnʻâm
‫احسان‬ İhsân
‫تكميل‬ Tekmîl
Tefʻîl bâbı
‫جتويز‬ Tecvîz
‫انهزام‬ İnhizâm
İnfiʻâl bâbı
‫انكسار‬ İnkisâr
‫محافظه‬ Muhâfaza
Mufâʻale bâbı
‫مصاحبت‬ Musâhabet
‫توجه‬ Teveccüh Tefeʻʻul bâbı
‫التفات‬ İltifât İftiʻâl bâbı
Mezîdünfih İsm-i Fâ‘il
‫متعني‬ Müteʻayyin Tefaʻʻul bâbı ism-i fâʻil

‫مشكل‬ Müşkil İfʻâl bâbı ism-i fâʻil
‫ملتفت‬ Mültefit İftiʻâl bâbı ism-i fâʻil
Mezîdünfih İsm-i Mefʻûl
‫مقرر‬ Mukarrer
‫مقدم‬ Mukaddem Tefʻîl bâbı ism-i mefʻûl
‫مشرف‬ Müşerref

Cem‘-i müzekker:
‫مالعني‬ Melâʻîn
(-în eki ile)
‫مجاهدين‬ Mücâhidîn
Cem‘-i mü’ennes:
‫مجازات‬ Mücâzât
‫غارات‬ Gârât (-ât eki ile)
‫كلمات‬ Kelimât
Cem‘-i mükesser:
‫ايام‬ Eyyâm
‫اوضاع‬ Evzâʻ
‫اطوار‬ Etvâr
Ef ‘âl vezni ile
‫احوال‬ Ahvâl
‫اطراف‬ Etrâf
‫انواع‬ Envâʻ
‫لوازم‬ Levâzım Fevâʻil vezni ile
‫قتال‬ Kıtâl Fiʻâl vezni ile
‫كفار‬ Küffâr Fuʻʻâl vezni ile
‫كفره‬ Kefere Feʻale vezni ile
Arapça tamlamalar
‫بالذات‬ Biʼz-zât
‫دارالسلطنه‬ Dârü’s-saltana Şemsî tamlama
‫لطيف الشمائل‬ Latîfü’ş-şemâʼil
‫كرمي االصل‬ Kerîmü’l-asl Kamerî tamlama
B-Farsça Yapılar:
Farsça tamlamalar
‫مهر همايون‬ Mühr-i hümâyûn
‫جناب شهريارى‬ Cenâb-ı şehriyârî
‫ختم كالم‬ Hatm-i kelâm
‫سوز درون‬ Sûz-i derûn
‫انكسار قلب‬ İnkisâr-ı kalb
‫ماه نيسان‬ Mâh-ı Nîsan
‫ايام نخسات‬ Eyyâm-ı nahsât
‫سفر عظيم‬ Sefer-i azîm
‫فرمان قضا‬ Fermân-ı Kazâ İzâfet kesresi
‫عرض هنر‬ Arz-ı hüner
‫وزير اعظم‬ Vezîr-i aʻzam
‫محل جسر‬ Mahall-i cisr
‫اوتاغ همايون‬ Otağ-ı hümâyûn
‫حضور همايون‬ Huzûr-ı hümâyûn
‫قلب عسكر‬ Kalb-i asker
‫تخت رعنا‬ Taht-ı raʻnâ
‫انهزام قزاق‬ İnhizâm-ı Kazak
‫علمپناه‬ Âlem-penâh
‫بهره مند‬ Behre-mend
‫پر صدا‬ Pür-sadâ Kesik izâfet
‫نظر انداز‬ Nazar-endâz
‫سرحد‬ Ser-had
‫شهزادۀ مغدور‬ Şehzâde-i mağdûr
‫غزوۀ خوتني‬ Gazve-i Hotin
‫آستانۀ سعادت‬ Âsitâne-i saʻâdet
‫ولولۀ تفنك‬ Velvele-i tüfeng
İzâfet Hemzesi
‫قبۀ فلك‬ Kubbe-i felek
‫غرۀ شعبان‬ Gurre-i Şaʻbân
‫غرۀ رمضان‬ Gurre-i Ramazân
‫پسنديدۀ شهريارى‬ Pesendîde-i şehriyârî
‫اوردوى همايون‬ Ordu-yı hümâyûn
İzâfet “Y” si
‫دوننماى همايون‬ Donanma-yı hümâyûn
‫اوتاق كردون نطاق‬ Otağ-ı gerdûn-nitâk
‫دفع دغدغۀ فتنه‬ Defʻ-i dağdağa-i fitne
‫شهزادۀ بيكناه‬ Şehzâde-i bî-günâh
‫مجاهدين كوكب شمار‬ Mücâhidîn-i kevkeb-şümâr
Zincirleme
‫لشكر ظفر اثر‬ Leşker-i zafer-eser
tamlama
‫صالة كوسف جمعه‬ Salât-ı kûsuf-ı Cumʻa
‫خان عاليشان‬ Hân-ı âlî-şân
‫پادشاه عاليجاه‬ Pâdişâh-ı âlî-câh
‫شرف دستبوس‬ Şeref-i dest-bûs
‫شهزادۀ كرمي اخلصائل‬ Şehzâde-i kerîmü’l-hasâʼil
Birleşik tamlama
‫كرمي االصل عثمانى‬ Kerîmü’l-asl-ı Osmânî
Farsça çoğullar
‫يكيچريان‬ Yeniçeriyân
‫پيادكان‬ Piyâdegân Farsça çoğul eki “ân”
‫جبجيان‬ Cebeciyân
Farsça ön ve son eklerle türetilen kelimeler

‫بيحد‬ Bî-had Farsça ön eklerden “bî” kullanılmış
‫اوتاق كش‬ Otağ-keş Farsça son eklerden “keş” kullanılmış
‫از جانب‬ Ez-cânib Farsça ön eklerden “ez” kullanılmış
‫بر موجب‬ Ber-mûceb Farsça ön eklerden “ber” kullanılmış
‫در زجنير‬ Der-zencîr Farsça ön eklerden “der” kullanılmış
‫خبردار‬ Haber-dâr Farsça son eklerden “dâr” kullanılmış
‫ناكاه‬ Nâ-gâh Farsça ön eklerden “nâ” kullanılmış
Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünki dile aktarınız.

a) “Mâh-ı mezbûrun yirmisinde Tunca Köprüsü’nde dernek nidâ olunup yirmi dördünde 1
yeniçeri Edirne’ye mukaddem göçüp yirmi altıncı günü Yanbolu tarafına azîmet olundu.
Bir azîm bârân olup dört yerde oturak ile Yanbolu’ya varıldı.”
b) Metindeki şu cümlelerde geçen Arapça cem‘ (çoğul) kelimeyi bularak bunun türünü tes-
pit etmeye çalışın ve müfred (tekil) şeklini gösterin:
“Ramazanın beşinci günü donanma ile kapudân paşa gelüp Karadeniz’de Kazak şaykala-
rına mülâkî olup beş pâre şaykayı içinde olan melâ‘în ile gark idüp on sekiz pâresini alup
ikiyüz kadar zinde kâfiri esîr ve der-zencîr idüp şeref-i dest-bûs ile müşerref olup huzûr-ı
hümâyûna geldikde iki kat hıl‘at ile ri‘âyet olundukdan sonra Donanma-yı hümâyûna
müte‘ayyin olan yeniçeri çorbacılarından on sekiz çorbacıya ve tersâne re’islerine
hıl‘atler giydirildi.”
c) Aşağıdaki cümlede geçen sülâsî mezîdünfîh masdarı bulunuz ve hangi bâbda yapıldığını
yazınız:
“Gurre-i Şaʻbânda altmış pâre Kazak şaykası Misivri altına cem olup Ahyolu üzerine üze-
rine varup iskelesini ihrâk ve gârât itdikleri haberi vârid oldu.”
d) Metinde çeşitli yerlerde geçen aşağıdaki Arapça çoğul kelimelerin türünü ve vezinlerini
yazınız.
Levâzım, kıtâl, küffâr, kefere
Metin 3.2.5
Ağaoğlu Ahmed, Üç
Medeniyet
Metin 3.2.4
Metin 3.2.3
Metin 3.2.2
Metin 3.2.1
AĞAOĞLU AHMED, ÜÇ MEDENİYET

/3.2.1/ Bu eser Malta esâreti esnasında 1919 senesinde yazılmıştır.
‘Medeniyet’ gibi mücerred mefhûmları ifade eden taʻbîrlerden kasd olunan maʻnâlar
evvelce tesbît edilmezse herkes o mefhûmları kendi idrâk ve fikrine göre kabûl eder ve
bahs sû’-i tefehhümden hâlî kalmaz. Buna meydan vermemek ve neden bahs etmek is-
tediğimizi kâri’lere tâ evvelden sarâhaten taʻyîn içün medeniyet taʻbîrini hangi maʻnâda
istiʻmal ettiğimizi tesbît etmeği muvâfık bulduk.
Medeniyet (civilisation) tâ’bîri muhtelif sûrette taʻrif edilmiştir. Biz bu taʻbiri zannı-
mızca bütün taʻrîfleri ihtivâ eden ve bu kelimeye en şumullü maʻnâyı viren ‘tarz-ı hayat’
maʻnâsında kabûl ediyoruz. Şöyle ki: Medeniyet demek ‘tarz-ı hayât’ dimektir. Yalnız ‘ha-
yat’ mefhûmunu en vasiʻ ve şumullü bir maʻnâda almalıdır. Hayatın kâffe-i tecelliyâtını
maddî ve maʻnevî bütün şuʼûnunu o mefhûm içine almalıdır. O halde medeniyet tefekkür
ve tecessüs tarzından başlayarak telebbüs şekline kadar hayatın bütün tecelliyâtını ihtivâ
eder. İşte medeniyet bu maʻnâda alındığı hâlde medenî cemʻiyyet-i beşeriyyenin başlıca üç
‘tarz-ı hayat’ veya üç ʻmedeniyetʼ arasında münkasım olduğunu görürüz: Tabiʻî bu taksîm
mutlak değildir. Muhtelif medeniyetler arasında birer ʻsedd-i Çinʼ tasavvur itmek doğ-
ru olamaz. Aralarında aşağıda görüleceği vech ile bir çok temaslar haylûletler, mütekâbil
tedâhüller mevcûddur. Taksîm ve tasnîf yalnız hutût-ı esâsiyyeye, bâriz husûsiyetlere bir
medeniyetin kendi manzûmesine vermiş olduğu enmûzeci hâssalara âʼiddir.
Şimdi bu üç medeniyetten ihtivâ ettikleri nüfûs-ı beşerin adedi nokta-i nazarından
en mühimi Budda-Brahma medeniyetidir ki, tahmînen sekiz yüz milyonluk azîm bir
cemaʻati ihtivâ eder. Ve daʼire-i şumûlü Hindistan, Hind-i Çini, Çin, Kore, Japonya’dır.
Yine aynı nokta-i nazardan ikinci derecede mühimi garb /3.2.2/ veya Avrupa medeni-
yetidir ki, Avrupa, Amerika, Avusturalya’yı ihtivâ eder. Gerek târih gerek nüfûs adedi
iʻtibârıyla en sonuncusu da İslam medeniyetidir ki, Afrika’yı hemen tamâmen ve Asya ile
Avrupa’nın bir kısmını şâmildir.
Bu muhtelif medeniyet zümrelerinden herhangi birisinin ihtivâ ettiği sâhaya nazar-ı
imʻân ile bakıldığı zaman, içine almış olduğu akvâmın kesretine, kan, cins, renk ve lisân
ihtilâflarına rağmen baʻzı müşterek ve umûmî husûsâtın mevcûd olduğu görülür. İşte bu
müşterek husûsât o medeniyetin esâsını, rûhunu, mâhiyetini, teşkil eder. Onu başkala-
rından temyîz eyler ve ayırır. Meselâ aleʻl-âde bir âdem İstanbul’dan kalkıp Marakeş’e, El-
cezire’ye, Kahire’ye, Mekke’ye, Şam’a, Bakü’ye, Tahran’a, Şiraz’a, Kâbil’e, Lahur’a, Kelkite’ye
ve Semerkand’a gitse bu beldelerin hiçbirinde kendini tamâmen yabancı hiss itmez. Hiç
olmazsa yanı başındaki Sofya, Atina vesâʼiredeki kadar kendini başka bir muhîtde, başka
bir hevâ-yı nesîmî içinde duymaz. Kendini az çok alışmış olduğu levhalar ve şekiller, hare-
ketler ve tavırlar arasında görür. İnsanların giyiniş tarzları, maʻîşet şekilleri, âdet ve meş-
rebleri az çok onun kendi evinde alışdıklarına benzer. Aynı sarık, aynı abâ, kadınlarda aynı
mestûriyyet, aynı câmiʻler, ibâdetler, aynı ezân, aynı duʻâlar ve ilâh. Bu müşâbehet yalnız
zavâhirle kalmaz. Bâtına, hayatın iç tarafına, insanların ahvâl-i rûhiyyelerine telâkkî tarz-
larına, zihniyetlerine kadar varır. Hattâ bununla da kalmaz, daha ileri varır: Zihniyetlere,
zekâlara, zekânın iştigâl ettiği mevzû’lara kadar sirâyet ider! Aleʻl-âde bir İstanbul’lu aleʻl-
âde bir Marakeşli’yi, bir Kâbilli’yi bir Kalkütalı’yı kendi gibi düşünür. Kendini işgâl eden
mevzû’lara meşgûl olur, onları aynı sûretde telakkî ider görür.
Diğer medeniyet zümrelerine mensûb olanlar arasında da aynı hâl mevcûd olur. Farazâ
bir Romalı, Paris’de, Viyana’da, Berlin’de, Londra’da, Washington’da kendini öz muhîtinde
gibi bulur. Kezâ bir Japonyalı da Kore’de, Pekin’de Tibet’de kendini yabancı hiss itmez.
İşte bir medeniyet zümresine mensûb olan kavimler arasındaki şu umûmî ve müşterek
husûsâtdır ki o medeniyetin mâhiyetini irâʻe eder.
Yukarıda zikr olunduğu vechile bu husûsâtın bir kısmı maddî ve diğer kısmı
mâʻnevîdir. Maddî kısım meselâ elbiselerin şekli binâların taksîmâtı, ibâdet ve âyinlerin
sûret-i icrâsı vesâʼireden /3.2.3/ ibârettir. Maddi kısım ise tefekkür ve tahassüse âʼid oldu-
ğundan dâʼire-i şumûlü daha vâsiʻdir. Ale’l- umûm denilebilir ki her medeniyetin kendine
göre müşterek bir müfekkiresi, bir zekâsı vardır. Âdetâ bir dimağa mâlikdir. Kezâ her me-
deniyetin bir kalbi vardır, bir tarz-ı tahassüsü vardır. Ve binâ’en-aleyh müşterek bir ahlâka,
bir kıymet duygusuna, müşterek bir hayr ve şer, hüsn ve kubh telakkîlerine mâlikdir.
İslâm âlemini geziniz, ne garîb hâllere tesâdüf edersiniz. Aralarında binlerce kilo-
metroluk mesâfe bulunan, cins, lisan ve renk iʻtibârıyla yek-diğerine tamâmen yabancı
olan ve sathî bir irtibâtdan mahrûm bulunan kavimlerin ferdlerini aynı zihniyeti, aynı
ahvâl-i rûhâniyyeyi hâ’iz aynı mes’eleler, bahisler ile meşgûl efʻâl ve hâdisât hakkında aynı
tarz telakkîler taşır, aynı hükümler verir görürsünüz. Güzellik ve çirkinlik, eyilik ve kö-
tülük bunların arasında hemen aynı tarzda telakkî olunur. Bu hâl uzun ve müşterek bir
faʻaliyet-i dimâğiyyenin, müşterek bir tahassüs tarzının, müşterek ve umûmî âmillerin
mütemâdî teʼsîrleri ile hâsıl olmuş bir hâdisedir. İslâm âleminde en faʻal ve mü’essir bir
âmil olan din, müşterek olduğu gibi, bir zamanlar pek faʻal olan zekâ ve kalbin de muhte-
lif tezâhürâtı, müşterek bir mahsûl hâlini kesb idiyordu. O zamanlar İslâm âleminin her-
hangi bir tarafında yazılmış bir eser, matbaʻa sanʻatının adem-i mevcûdiyyetine rağmen
sırf el yazısı ile tesvîd olunarak hayret-bahş bir sürʻatle bütün âlem-i İslâma intişâr idiyor
ve birkaç ay sonra bu âlemin en hücrâ köşelerinde okunarak fikirlerin ve hislerin tevhîdini
mûcib oluyordu! O zamanın ulemâsı arasındaki alâkayı, muhâbereyi, teʻâtî olunan efkârı
müşâhede ederken hayret itmemek kâbil değildir. İbn-i Sînâ’nın Orta Asya’da yazdığı eser-
ler garîb bir sürʻatle Afrika’nın şimâlinde harâretli münâkaşaları mûcib oluyor. Fas’da doğ-
muş, Nişabur’da terbiye ve taʻlîm edilmiş olan İbn-i Sabbâh’ın cevelen-gâh-ı faʻaliyeti Suri-
ye ve Horasan’dır. Harun’un, Meʼmûn’un, Mahmud Gaznevî’nin, Melik-şah’ın, Hülâgû’nun
ve sonraları Emir Timur’un başına âlem-i İslâmın bütün cihetlerinden ulemâ, üdebâ top-
lanup âdetâ bir nevʻ akademi teşkîl idiyorlardı. Osmanlı sultanlarının sarayları, Afrika
ve Asya’nın hücrâ köşelerinden gelmiş âlimlerin mecmaʻı idi; aslen Hîve’de doğmuş biri-
si Anadolu’da kadılık, müftîlik idiyor, Fârisî ve Arabîce yazılmış edebî eserler aynı sürʻatle
intişâr idiyor ve bütün İslâm kavimleri arasında mütercimler, mukallidler, müfessirler bu-
lunuyor, Hâfız’ın, Hayyâm’ın, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin, Ekber Şâh’ın, Ebu’l-Ulâ’nın
/3.2.4/ vesâʼir bu gibi meşâhîr-i ulemâ, şuʻarâ ve üdebânın eserlerini görmeyen, bilmeyen
vukûflu bir İslâm mütefekkirine tesâdüf olunmuyor.
İşte bu müşterek din, bu müşterek faʻaliyet-i dimâğiyye ve kalbiyedir ki, bütün bu
âlemin zihniyetini, tarz-ı telakkîsini, duygularını, kalplerini birleşdirmişdir. Her nereye
gitseniz aynı tarz tefekkür ve tahassüse, aynı zihniyete, kafa ve kalbin aynı usûl ve kâʻide
üzerine hareket ettiklerine tesâdüf edersiniz.
Avrupa ve garp medeniyeti de aynı hâldedir; bu gün lâ-akall üç Avrupa lisânını
-Fransızca’yı, İngilizce’yi, Almanca’yı- bilmeyen ciddî bir âlim ve edîbe hemen tesâdüf edi-
lemez. Bunlar zaten müşterek olan ve Avrupa medeniyeti âmillerinden bulunan eski Yu-
nan ve Latince’yi de tâ çocukluktan öğreniyorlar. Bir zamanlar bu iki lisân İslâm âleminde
Arabî ve Fârisî olduğu gibi, garp âleminde müşterek ilim ve edeb lisânıydı.
Yukarıda medeniyetlerin kalp ve dimağları nâmı ile yâd etdiğimiz husûsât, işte bu müş-
terek ve umûmî âmillerin te’sirleri ile hâsıl olmuşdur. Bu sûretle aynı medeniyet zümresini
aynı kafa ile düşünür, aynı kalp ile his ider, aynı maʻnevî cihâzlar ile mücehhez görüyoruz.
Şimdi bu medeniyetlerin ve zaʻîf mütekâbilelerine nakl-i makâl iderken, bunlardan
birisinin, yaʻni garp medeniyetinin gâlip ve diğer ikisinin de yaʻni İslâm ve Buda-Brahma
medeniyetlerinin mağlûb mevkiʻinde olduklarını görüyoruz.
Evet! bu mağlûbiyeti iʻtirâf itmek mecbûriyetinde kaldığımızdan biz de pek müte’essiriz.
Fakat bunu bir kere açık ve katʻî bir sûretde iʻtirâf itmelidir. Biz de hâlen kelimeler ile oy-
nayarak hakîkati görmemekden hoşlanan aʻmâlar vardır. Fakat güneş gibi açık bir hâdiseyi
inkâr itmek, isbât-ı belâhet eylemekdir. Artık bu belâhetden yakayı kurtarmalıdır.
Mağlûbiyet iki dürlüdür: maddî ve maʻnevî! Maddî mağlûbiyet o kadar bâriz ve açıkdır
ki, artık hepimizin beynimize kadar zan iderim hulûl itdi!
Mağlûbiyetin bu kısmı bu gün değil üç yüz seneden beri başlamışdır. İslâm cemâʻatleri
yek-diğerini müteʻâkıb velveleli bir tarzda sükût itmekde ve mahv olmakdadır. Bir çok
müstakil, İslâm /3.2.5/ hükümetlerinden tek bir dânesi bu gün kendini muhâfaza ide-
medi. İslâmiyetin son müstahkem kalʻası olan Osmanlılık da bu günkü hâl-i perîşânîye
maʻrûz kaldı. Artık bu kadar sükût ve harâbî inkâr olunacak mahiyetde değildir. Bütün
bu harâbîler, bu perîşânlıklar -lâ-şekk ve lâ-şübhe- garp medeniyeti ile olan mücâdelenin
doğrudan doğruya netîcesidir.
Maʻnevî mağlûbiyete gelince, maddî mağlûbiyet kadar bâriz değilse de, bir mütefekkir
içün o derecede muhakkakdır.
Mağlûbiyet nedir? Başkasının şahsiyetini kabûl ve irâdesine tâbiʻ olmak değil midir?
Bu kabûl ve tebʻiyyet, ihtiyârî olsun, cebrî olsun, mağlûbiyetdir. Bu nokta-i nazardan ge-
rek İslâm ve gerek Budda-Brahma medeniyeti mağlûbdurlar, garp medeniyetinin şahsiyet
ve husûsâtını kabûl, onun irâdelerine tâbiʻ olmak mecbûriyetindedirler. Gerek Müslü-
manlar ve gerek ırk-ı asfer muhiti, elbiselerinden ve evlerinin tefrîşâtı gibi hayâtın maddî
tecellîlerinden başlayarak edebiyat ve mûsikî gibi maʻnevî husûsâtın en mûnis köşeleri-
ne kadar, Avrupa modellerini taklîd itmekdedirler. Hele ictimâʻî, siyâsî, fennî, terbiyevî
müʼesseselerde, Avrupa’nın bütün bütün şâkirdleridir. Bu taklîd, bu iktisâb, baʻzan ihtiyârî
ise de baʻzan de sırf cebrîdir. Japonya Avrupa tarîkını iltizâm itmek içün dâhilî ne kadar
sarsıntılar geçirdi. Çin ile Osmanlılığa gelince, aynı ameliyenin icrâsı bu memleketlerin
bünyelerini bile sarsdı. Avrupa doğrudan doğruya bunları bu ameliyeye icbâr itmiyor idi
ise de, mütefekkirler ve devlet adamları onsuz yaşamanın imkânı olmadığını takdîr idi-
yorlar ve binâʼen-aleyh bütün vücûdu sarsmak bahâsına olsun onu yapmakda tereddüd
itmiyorlardı. Bu mağlûbiyet değil de nedir?
Bu gün Asya cemâʻatlerinin kâffesine atf-ı nazar idiniz; her tarafda dâhilen iki
cereyânın yek-diğeri ile mücâdelesini görürsünüz. Mahallî, kadîm, anʻanevî medeniyetle
Avrupa medeniyeti tarafdârları çarpışıyorlar, bir hayât ve memât mücâdelesidir gidiyor!
Ağaoğlu Ahmed – Üç Medeniyet’den
Metne Ait Sözlük

‫ احتوا‬İhtivâ: İçine alma, câmi‘ ve şâmil olma
‫ احوال‬Ahvâl: Haller, vaziyetler
‫ ادب‬Edeb: Terbiye, hayâ, güzel ahlak.
‫ ادبا‬Üdebâ: Edipler, edebiyatçılar
‫ ادراك‬İdrâk: Anlayış, varış, akıl erdirme, ferâset.
‫ ارائه‬İrâʼe: Görme, görüş.
‫ استعمال‬İstiʻmâl: Kullanma, yerine sarf etme.
‫ اشتغال‬İştigâl: Meşgul olma, uğraşma.
‫ اعتبار‬İʻtibâr: Hürmet, şeref, itibar.
‫ اعما‬Aʻmâ: Kör, câhil, okumamış.
‫ افعال‬Efʻâl: Fiiller, işler, eylemler
‫ افكار‬Efkâr: Pek fakir, fikirler, düşünceler.
‫ اقوام‬Akvâm: Kavimler, milletler.
‫ اكتساب‬İktisâb: Kazanmak, elde etmek, tahsil etmek.
‫ انتشار‬İntişâr: Dağılmak, yayılma, üremek.
‫ امنوذج‬Enmûzec: Nümûne, örnek.
‫ بارز‬Bâriz: Zâhir, ayan, âşikâr.
‫ باطن‬Bâtın: İç, gizli, dâhilî, sırr.
‫ بخش‬Bahş: Bağış verme, ihsan.
‫ بالهت‬Belâhet: Ahmaklık, düşüncesizlik.
‫ بناء عليه‬Binâen-aleyh: Bunun üzerine
‫ بينه‬Beyyine: Kanıt, bürhân.
‫ تبعيت‬Tebʻiyyet: Uyma, tâbi olma
‫ جتسس‬Tecessüs: Yoklama, araştırma, tahkîk.
‫ جتلى‬Tecellî : Görünme, bilinme
‫ جتليات‬Tecelliyât: Tecellinin çoğulu, görünme, ayân ve zâhir olma.
‫ حتسس‬Tehassüs: Kalben hissetme ve duyma.
‫ تداخل‬Tedâhul: Birbiri içine girme.
‫ التزام‬İltizâm: Kendi üzerine lâzım kılma.
‫ تسويد‬Tesvîd: Karartma, mürekkeple yazma
‫ تصنيف‬Tasnîf: Sınıflara ve takımlara ayırma.
‫ تصور‬Tasavvur: Zihin ve hayale getirme, tahayyül.

‫ تعاتى‬Teʻâtî: Birbirine verme, verişme
‫ تعبير‬Taʻbîr: İfâde, beyân, ıstılah.
‫ تفريشات‬Tefrîşat: Döşemeler, yapmalar.
‫ تفكر‬Tefekkür : Düşünme, fikretme, zihin yorma.
‫ تفهم‬Tefehhüm : Anlatma, ifhâm.
‫ تلبس‬Telebbüs : Giyinme.
‫ متييز‬Temyîz : Ayırma, seçme, fark etme.
‫ توحيد‬Tevhîd: Birleme.
‫ جبرى‬Cebrî: Zorlama, zorla yaptırılan.
‫ جهاز‬Cihâz: Âlet, edevat.
‫ جولنكاه‬Cevelengâh: Gezip dolaşılan yer.
‫ حادثات‬Hâdisât: Hadiseler, yeni olan şeyler.
‫ حاصل‬Hâmil: Meydana gelen, çıkan.
‫ حائز‬Hâʼiz: Bir şeye sahip olan, yer tutan.
‫ حسن‬Hüsn: Güzel, iyilik, eksiksizlik.
‫ حلول‬Hulûl: Girme, dâhil olma, gizlice giriş.
‫ حيلولت‬Haylûlet: Araya girme.
‫ خاصه‬Hâssa: Bir kişiye özgü hal, kuvvet, te’sir.
‫ خالى‬Hâlî: Boş, içinde bir şey olmayan.
‫ خطوط‬Hutût: Çizgi, sınır.
‫ دماغ‬Dimâğ: Kafanın içindeki beyin, akıl şuur.
‫ سرايت‬Sirâyet: Geçme, bulaşma, intikâl.
‫ سقوط‬Sükût: Düşme, birden iniverme.
‫ شاكرد‬Şâkird: Talebe, çırak.
‫ شامل‬Şâmil: Umûma ait, umûmi.
‫ شموللى‬Şumullü: İçine almış, kaplamış, şâmil olmuş.
‫ شؤن‬Şuʻûn: İş, kâr, fiil.
ً ‫ صراحتا‬Sarâhaten: Açıktan, zâhiren, doğrudan doğruya.
‫ ظواهر‬Zavâhir: Şahsın meydanda olan cihetleri.
‫ عامل‬Âmil: İşleyen, yapan, tesir eden.
‫ عدم‬Adem: Yokluk, fakirlik.
‫ عطف نظر‬Atf-ı nazar: Göz atma
‫ على العاده‬Ale’l-âde: Âdetâ, mutâd üzere, sıradan.
‫ على العموم‬Ale’l-umûm. Umûmen, umûmiyyet üzere.
‫ فرضا‬Farazâ: Farz edin, farz edelim ki.
‫ قابل‬Kâbil: Kabul eden, alan.
‫ قارء‬Kâriʼ: Okuyucu.
‫ قبح‬Kubh: Çirkinlik, kötü, fiil.
‫كافۀ‬Kâffe: Kifâyet eden, elveren, yetişen.
‫ كثرت‬Kesret: Çokluk, bolluk.
‫ كذا‬Kezâ: Yine, defa.
‫ كسب‬Kesb: Kazanmak, çalışmak,elde etmek.
‫ ال اقل‬Lâ-ekall: Akılsız.
‫ ال شك‬Lâ-şekk: Şüphe yok, şüphesiz.
‫ الشبهه‬Lâ-şübhe: Şüphe yok, şüphesiz.
‫ مالك‬Mâlik: Sahip, malı elinde bulunduran.
‫ مترجم‬Mütercim: Tercüme eden, anlaşılan.
‫ متعاقب‬Müteʻâkıb: Sıra ile birbiri arkasından gelen.
‫ متفكر‬Mütefekkir: Düşünen.
‫ متقابل‬Mütekâbil: Karşılık, bir diğerinin karşısında.
‫ متمادى‬Mütemâdî: Devamlı, sürekli, aralıksız.
‫ مجرد‬Mücerred: Çıplak, yalın, açık esvap.
‫ مجمع‬Mecmaʻ: Toplanılan yer.
‫ مجهز‬Mücehhez: Hazırlanmış, ikmâl olunmuş.
‫ مستحكم‬Müstahkem: Sağlamlaştırılmış, istihkâm edilmiş.
‫ مستور‬Mestûr: Örtülü, kapalı, gizli.
‫ مشابه‬Müşâbih: Benzer, mümâsil.
‫ مشاهده‬Müşâhede: Gözle görmek, seyretmek.
‫ مشاهر‬Meşâhir: Teşhir olunan yerler, tanınanlar.
‫ مشرب‬Meşreb: Tabîat, huy, âdet.
‫ معروز‬Maʻrûz: Anlatılmış, arz olunmuş.
‫ معيشت‬Maʻîşet: Yaşayış, yaşama.
‫ مفكره‬Müfekkire: Fikir, gâye, ideâl.
‫ مفهوم‬Mefhûm: Anlaşılan, anlaşılmış derk olunmuş.
‫ مقال‬Makâl: Söz, kelâm, söyleme.
‫ مقلد‬Mukallid: Benzemeye çalışan, taklid eden.
‫ منظومه‬Manzûme: Sıra, dizi, destan, mesnevî.
‫ منقسم‬Münkasım: Taksim olunmuş, bölünmüş.
‫ موافق‬Muvâfık: Uygun.
‫ مؤثر‬Müʼessir: Etki yapan, iz bırakan.
‫ موجب‬Mûcib: İcâb eden lâzım gelen.
‫ مونس‬Mûnis: Cana yakın, sevimli, alışılmış.
‫ نظر امعان‬Nazar-ı imʻân: Çok ve dikkatli bakma
‫ نظر‬Nazar: Bakma, iltifat, göz dikme.
‫ نقطۀ نظر‬Nokta-i nazar: Görüş, dikkat olan yer.
‫ هواى نسيمى‬Hevâ-yı nesîmî: Hafif ve tatlı hava.
‫ واسع‬Vâsiʻ: Geniş, enli, bol.
‫ وجه‬Vech: Yüz, çehre, sûret, üst, ön.
‫ وقوفلى‬Vukûflu: Haberdar, gözü açık, vakfeden.
‫ ولوله‬Velvele: Şamata, gürültü, patırtı.
‫ يكدكر‬Yekdiğer: Bir başkası.

Buda-Brahma medeniyeti: Brahma inanışının değişime uğramasıyla teşekkül eden Bu-
dizm çok geniş bir coğrafyada yaşanmaktadır ve nüfus yoğunluğu itibarıyla da Ahmet
Ağaoğlu’na göre dünyanın üç büyük medeniyetinden biridir. Ağaoğlu Buda – Brahma
Medeniyeti ile İslâm Medeniyetinin çökmekte olduğunu, Batı Medeniyeti modelinin be-
nimsenmesi gerektiğini savunmuştur.
Mestûriyyet: Hanımların dini anlayışlarına göre örtünmeleri için kullanılan bir terim-
dir. Kapalılık.
Abâ: Yünden dokunmuş kaba ve kalın kumaş ve bu kumaştan yapılmış genellikle der-
vişlerin giydiği geniş elbise.
Kadı: Osmanlı Devleti’nde hukûkî uyuşmazlıkları ve davaları karara bağlamak için
devletçe tayin edilen görevli, hâkim. Kadılar adlî ve kazâî işlerden başka, bulundukları
bölgelerde zahire tedariki, yol vb. işlerde görevlendirilenlerin sevki, fiyatların kontrolü
gibi beledî işlerin yanında noterlik hizmetlerini de yürütürlerdi.
Hülagu: Cengiz Han’ın torunu ve İran’da hüküm süren İlhanlı Devleti’nin kurucusudur.
İltizâm: Devlete ait vergi gelirlerinin özel bir şahsa belirli bir süreliğine verilmesi, ki-
ralanması. İltizam alan kişiye mültezim denir. Günümüzde vergilendirmenin bir tür özel-
leştirilmesi şeklidir.
Ağaoğlu Ahmet: Türk fikir ve siyaset hayatında bilhassa 1912’den sonra etkili olmuş
bir yazardır. Ağaoğlu’nun faaliyet ve yazılarının ekseriyetini önceleri Türk Milliyetçiliği ve
Türk kültürü teşkil ederken, sonraları fikir hürriyeti ve bilhassa Avrupa medeniyetini tam
manasıyla benimseme konuları ağırlık kazanmıştır. Üniversite yıllarında hocası Ernest
Renan’dan, İslâmiyet ile ilgili konularda Paris’te tanıştığı Cemâleddîn Efgânî’den, siyasî
konularda ise Ahmed Rıza’dan etkilenmiştir.

Medeniyet gibi soyut kavramları ifade eden terimlerden kast olunan manalar öncelikle
netleştirilmezse herkes o kavramları kendi anlayış ve fikrine göre kabul eder ve konu yan-
lış anlamalardan uzak kalmaz. Buna meydan vermemek ve neden bahs etmek istediğimizi
ifâde için okuyuculara medeniyet tabirini hangi anlamda kullandığımızı açıklamayı uy-
gun bulduk.
Medeniyet (civilisation) tabiri çeşitli şekillerde tarif edilmiştir. Biz bu tabiri zannımız-
ca bütün tarifleri kapsayan ve bu kelimeye en geniş manayı veren ‘hayat tarzı’ anlamını
vermeyi kabul ediyoruz. Şöyle ki: Medeniyet demek ‘hayat tarzı’ demektir. Yalnız ‘hayat’
kelimesini en geniş anlamıyla almalıdır. Hayatın bütün boyutlarını maddi ve manevi bü-
tün işlerini o kavram içine almalıdır. O halde medeniyet, düşünüş ve araştırma tarzından
başlayarak giyinme şekline kadar hayatın bütün yansımalarını içine alır. İşte medeniyet
bu manada alındığı hâlde medenî insan cemiyetlerinin başlıca üç ‘tarz-ı hayat’ veya üç
ʻmedeniyetʼ arasında sınıflandırıldığını görürüz: Tabiî bu taksim mutlak değildir. Muhtelif
medeniyetler arasında birer Çin Seddi gibi duvarlar olduğunu düşünmek doğru olamaz.
Aralarında aşağıda görüleceği yönüyle birçok temaslar iç içe geçmeler, karşılıklı münase-
betler mevcuttur. Taksim ve tasnif yalnız ana hatlara, görünür özelliklere bir medeniyetin
kendi sistemine dair özel örneklere aittir.
Şimdi bu üç medeniyetten ihtiva ettikleri insan nüfusunun adedi bakımından en mü-
himi Budda-Brahma medeniyetidir ki, tahminen sekiz yüz milyonluk büyük bir toplulu-
ğu içine alır. Ve kapsadığı alan Hindistan, Hind-i Çini, Çin, Kore, Japonya’dır. Yine aynı
açıdan ikinci derecede mühimi garp veya Avrupa medeniyetidir ki, Avrupa, Amerika,
Avusturalya’yı ihtiva eder. Gerek târih gerek nüfus adedi itibârıyla en sonuncusu da İslam
medeniyetidir ki, Afrika’yı hemen tamamını ve Asya ile Avrupa’nın bir kısmını içine alır.
Bu muhtelif medeniyet zümrelerinden herhangi birisinin kapsadığı sahaya dikkatlice
bakıldığı zaman, içine almış olduğu kavimlerin çokluğuna, kan, cins, renk ve lisan ihtilaf-
larına rağmen bazı müşterek ve genel özelliklerin mevcut olduğu görülür. İşte bu müşterek
özellikler o medeniyetin esasını, ruhunu, mahiyetini oluşturur. Onu başkalarından ayırır.
Mesela sıradan bir insan İstanbul’dan kalkıp Marakeş’e, El- cezire’ye, Kahire’ye, Mekke’ye,
Şam’a, Bakü’ye, Tahran’a, Şiraz’a, Kâbil’e, Lahur’a, Kelkite’ye ve Semerkand’a gitse bu şehirle-
rin hiçbirinde kendini tamamen yabancı hissetmez. Hiç olmazsa yanı başındaki Sofya, Atina
vesaire deki kadar kendini başka bir muhitte, başka bir iklimde görmez. Kendini az çok
alışmış olduğu levhalar ve şekiller, hareketler ve tavırlar arasında görür. İnsanların giyiniş
tarzları, geçim şekilleri, adet ve alışkanlıkları az çok onun kendi evinde alıştıklarına benzer.
Aynı sarık, aynı aba, kadınlarda aynı kapalılık hali, aynı camiler, ibadetler, aynı ezan, aynı
dualar vesaire. Bu benzerlik yalnız görünüşte kalmaz. İçe, hayatın iç tarafına, insanların ruh
hallerine anlayış tarzlarına, zihniyetlerine kadar varır. Hatta bununla da kalmaz, daha ileri
varır: Zihniyetlere, zekalara, zekayı ilgilendiren konulara kadar uzanır! sıradan bir İstanbul-
lu sıradan bir Marakeşli’yi, bir Kâbilli’yi bir Kelkiteli’yi kendi gibi düşünür. Kendini meşgul
eden konularla ilgilenir, onları aynı şekilde anlar ve görür.
Diğer medeniyet zümrelerine mensup olanlar arasında da aynı durum mevcut olur.
Mesela bir Romalı, Paris’te, Viyana’da, Berlin’de, Londra’da, Washington’da kendini öz
muhitinde gibi hisseder. Aynı şekilde bir Japonyalı da Kore’de, Pekin’de Tibet’te kendini
yabancı hissetmez. İşte bir medeniyet topluluğuna mensup olan kavimler arasındaki şu
genel ve ortak konulardır ki o medeniyetin esasını, iç yüzünü gösterir.
Yukarıda yazıldığı şekliyle bu özelliklerin bir kısmı maddi ve diğer kısmı manevidir.
Maddi kısım mesela elbiselerin şekli binaların taksimatı, ibadet ve ayinlerin yapılış şekli
vesaireden ibarettir. Maddi kısım ise düşünme ve duygulara ait olduğundan alanı daha
genişdir. Genel olarak denilebilir ki her medeniyetin kendine göre müşterek bir düşünce
biçimi, bir zekâsı vardır. Adeta bir bilince sahiptir. Aynı şekilde her medeniyetin bir kalbi
vardır, bir hissetme tarzı vardır. Ve bunun üzerine ortak bir ahlâka, bir kıymet duygusuna,
müşterek bir hayır ve şer, güzellik ve çirkinlik anlayışlarına sahiptir.
İslâm âlemini geziniz, ne garip hallere tesadüf edersiniz. Aralarında binlerce kilo-
metrelik mesafe bulunan, cins, lisan ve renk bakımından bir diğerine tamamen yabancı
olan ve yüzeysel bir irtibattan mahrum bulunan kavimlerin fertlerini aynı zihniyeti, aynı
ruhani halleri taşıyan aynı meseleler, bahisler ile meşgul hareketler ve olaylar hakkında
aynı tarz anlayışları taşır, aynı hükümleri verir görürsünüz. Güzellik ve çirkinlik, iyilik
ve kötülük bunların arasında hemen aynı tarzda algılanır. Bu hal uzun ve müşterek bir
bilinç faaliyetinin, müşterek bir hissediş tarzının, ortak ve genel faktörlerin birbirini takip
eden etkileri ile ortaya çıkmış bir hadisedir. İslâm aleminde en faal ve etkili bir faktör
olan din, müşterek olduğu gibi, bir zamanlar pek faal olan zekâ ve kalbin de muhtelif
yansımaları, ortak bir ürün halini kazanıyordu. O zamanlar İslâm âleminin herhangi bir
tarafında yazılmış bir eser, matbaa sanatının yokluğuna rağmen sırf el yazısı ile kaleme
alınarak hayret edilecek bir süratle bütün İslam alemine yayılıyor ve birkaç ay sonra bu
alemin en uzak köşelerinde okunarak fikirlerin ve hislerin birliğine vesile oluyordu! O
zamanın alimleri arasındaki ilgiyi, haberleşmeyi, fikir alışverişlerini gözlemlerken hayret
etmemek mümkün değildir. İbn-i Sînâ’nın Orta Asya’da yazdığı eserler garip bir süratle
Afrika’nın kuzeyinde hararetli tartışmaları gerekli kılıyor. Fas’ta doğmuş, Nişabur’da ter-
biye ve talim edilmiş olan İbn-i Sabbâh’ın faaliyet sahası Suriye ve Horasan’dır. Harun’un,
Meʼmûn’un, Mahmud Gaznevî’nin, Melik-şah’ın, Hülâgû’nun ve sonraları Emir Timur’un
başına İslam aleminin her tarafından alimler, edebiyatçılar toplanıp âdetâ bir tür akademi
oluşturuyorlardı. Osmanlı sultanlarının sarayları, Afrika ve Asya’nın en uzak köşelerinden
gelmiş âlimlerin toplanma yeri idi; aslen Hîve’de doğmuş birisi Anadolu’da kadılık, müf-
tülük yapıyor, Farsça ve Arapça yazılmış edebî eserler aynı hızla yayılıyor ve bütün İslâm
toplumları arasında tercümanlar, eserleri kopya yolu ile çoğaltanlar, tefsirciler bulunuyor,
Hâfız’ın, Hayyâm’ın, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin, Ekber Şâh’ın, Ebu’l-Alâ’nın ve bun-
lar gibi meşhur alim, şair ve edebiyatçıların eserlerini görmeyen, bilmeyen çok yönlü bir
İslâm düşünürüne rastlanmıyor.
İşte bu müşterek din, bu ortak zihin ve kalp faaliyetidir ki, bütün bu âlemin zihniye-
tini, anlayış tarzını, duygularını, kalplerini birleştirmiştir. Her nereye gitseniz aynı tarz
düşünce ve hissiyata, aynı zihniyete, kafa ve kalbin aynı metot ve kural üzerine hareket
ettiklerine rastlarsınız.
Avrupa ve garp medeniyeti de aynı durumdadır; bu gün en az üç Avrupa dilini
-Fransızca’yı, İngilizce’yi, Almanca’yı- bilmeyen ciddî bir alim ve edebiyatçıya kolayca te-
sadüf edilemez. Bunlar zaten müşterek olan ve Avrupa medeniyetini oluşturan eski Yunan
ve Latince’yi de erken yaşlarda öğreniyorlar. Bir zamanlar bu iki dil İslâm âleminde Arap-
ça ve Farsça olduğu gibi, Batı dünyasında ortak ilim ve yazı diliydi.
Yukarıda medeniyetlerin kalp ve zihinleri namıyla ile bahsettiğimiz konular, işte bu

ortak ve genel esasların tesirleri ile ortaya çıkmıştır. Bu suretle aynı medeniyet toplulu-
ğunu aynı kafa ile düşünür, aynı kalp ile hisseder, aynı manevî unsurlar ile hazırlanmış
görüyoruz.
Şimdi bu medeniyetlerin ve zayıf kalan karşılıklarının durumundan söz ederken, bun-
lardan birisinin, yani garp medeniyetinin galip ve diğer ikisinin de yani İslâm ve Buda-
Brahma medeniyetlerinin mağlup konumunda olduklarını görüyoruz.
Evet! Bu mağlubiyeti itiraf etmek zorunda kaldığımızdan biz de çok üzüntülüyüz. Fa-
kat bunu bir kere açık ve kesin bir biçimde itiraf etmelidir. Biz de halen kelimeler ile oy-
nayarak gerçeği görmemekten hoşlanan körler vardır. Fakat güneş gibi açık bir hadiseyi
inkâr etmek, ahmaklığı ispat etmektir. Artık bu ahmaklıktan yakayı kurtarmalıdır.
Mağlubiyet iki türlüdür: maddi ve manevi! Maddi mağlubiyet o kadar kesin ve açıktır
ki, artık hepimizin beynimize kadar zannederim girdi!
Mağlûbiyetin bu kısmı bu gün değil üç yüz seneden beri başlamıştır. İslâm toplumları
biri diğerini takip eden patırtılı bir şekilde düşmekte ve mahvolmaktadır. Birçok müstakil
İslâm hükümetlerinden tek bir tanesi bu gün kendini koruyamadı. İslamiyet’in son sağlam
kalesi olan Osmanlılık da bu günkü perişan hale düştü. Artık bu kadar düşüş ve harap oluş
inkâr olunacak durumda değildir. Bütün bu enkazlar, bu perişanlıklar şüphe yok ki garp
medeniyeti ile olan mücadelenin doğrudan doğruya sonucudur.
Manevi mağlubiyete gelince, maddi mağlubiyet kadar açık değilse de, bir düşünür için
o derecede gerçektir.
Mağlûbiyet nedir? Başkasının şahsiyetini kabul ve iradesine tabi olmak değil midir?
Bu kabulleniş ve bağlılık, ister hür iradesiyle olsun, ister zorla olsun, mağlubiyettir. Bu
nokta-i nazardan gerek İslâm ve gerek Budda-Brahma medeniyeti mağlupturlar, garp me-
deniyetinin şahsiyet ve özelliklerini kabul, onun isteklerine uymak mecburiyetindedirler.
Gerek Müslümanlar ve gerek sarı ırk muhiti, elbiselerinden ve evlerinin döşemeleri gibi
hayatın maddi görüntülerinden başlayarak edebiyat ve musiki gibi manevi konuların en
alışık köşelerine kadar, Avrupa modellerini taklit etmektedirler. Hele sosyal, siyasî, fennî,
eğitim-öğretim kurumlarında, Avrupa’nın bütün bütün öğrencisidirler. Bu taklit, bu ka-
zanım, bazen isteyerek ise de bazen de zorunluluktandır. Japonya Avrupalılaşmak için
içeride ne kadar sarsıntılar geçirdi. Çin ile Osmanlılığa gelince, aynı işlerin yapılması bu
memleketlerin bünyelerini bile sarstı. Avrupa doğrudan doğruya bunları bu işleri yapma-
ya zorlamıyor ise de, düşünürler ve devlet adamları onsuz yaşamanın imkânı olmadığını
takdir ediyorlar ve bunun üzerine bütün vücudu sarsmak bahasına olsun onu yapmakta
tereddüt etmiyorlardı. Bu mağlûbiyet değil de nedir?
Bu gün Asya toplumlarının hepsine bakınız; her tarafta iki akımın bir diğeri ile müca-
delesini görürsünüz. Mahalli, eski, geleneksel medeniyetle Avrupa medeniyeti taraftarları
çarpışıyorlar, bir ölüm kalım mücadelesidir gidiyor!
Ağaoğlu Ahmed – Üç Medeniyet’den

A-Arapça Yapılar
‫قارء‬ Kâriʼ
‫بارز‬ Bâriz
‫شامل‬ Şâmil
‫واسع‬ Vâsiʻ
‫مالك‬ Mâlik
‫حائز‬ Hâʼiz
‫عامل‬ Âmil Fâʻil vezninde
‫حاصل‬ Hâsıl
‫قابل‬ Kâbil
‫عالم‬ Âlim
‫تابع‬ Tâbiʻ

‫مفهوم‬ Mefhûm
‫موجود‬ Mevcûd
‫مستور‬ Mestûr
‫منظوم‬ Manzûm
‫محروم‬ Mahrûm
‫محصول‬ Mahsûl Mefʻûl vezninde
‫موضوع‬ Mevzûʻ
‫مشغول‬ Meşgûl
‫منسوب‬ Mensûb
‫مغلوب‬ Mağlûb
‫معروز‬ Mağrûr

‫ادراك‬ İdrâk
‫اسالم‬ İslâm
‫امعان‬ İmʻân
‫اشغال‬ İşgâl
İfʻâl bâbı
‫انكار‬ İnkâr
‫اثبات‬ İsbât
‫اجبار‬ İcbâr
‫امكان‬ İmkân
‫تعبير‬ Taʻbîr
‫تثبيت‬ Tesbît
‫تعيني‬ Taʻyîn
‫تعريف‬ Taʻrîf
‫تقسيم‬ Taksîm
‫تصنيف‬ Tasnîf
Tefʻîl bâbı
‫تخمني‬ Tahmîn
‫تشكيل‬ Teşkîl
‫متييز‬ Temyîz
‫توحيد‬ Tevhîd
‫تسويد‬ Tesvîd
‫تقليد‬ Taklîd
‫مخابره‬ Muhâbere
‫مشاهده‬ Müşâhede
‫مناقشه‬ Münâkaşa Mufâʻale bâbı
‫مجادله‬ Mücâdele
‫تفهم‬ Tefehhüm
‫جتسس‬ Tecessüs
‫تفكر‬ Tefekkür
Tefaʻʻul bâbı
‫تلبس‬ Telebbüs
‫تصور‬ Tasavvur
‫حتسس‬ Tehassüs
‫تداخل‬ Tedâhul
‫تصادف‬ Tesâdüf Tefâʻul bâbı
‫تظاهر‬ Tezâhür
‫احتوا‬ İhtivâʼ
‫اعتبار‬ İʻtibâr
‫اختالف‬ İhtilâf
‫اشتغال‬ İştigâl
‫ارتباط‬ İrtibât
‫انتشار‬ İntişâr İftiʻâl bâbı
‫اعتراف‬ İʻtirâf
‫اختيار‬ İhtiyâr
‫اجتماع‬ İctimâʻ
‫اكتساب‬ İktisâb
‫التزام‬ İltizâm
‫استعمال‬ İstiʻmâl İstifʻâl bâbı

‫مؤثر‬ Müʼessir
‫مفسر‬ Müfessir Tefʻîl bâbı ism-i fâʻil
‫مقلد‬ Mukallid
‫موافق‬ Muvâfık
Mufâʻale bâbı ism-i fâʻil
‫مشابه‬ Müşâbih
‫متفكر‬ Mütefekkir
Tefaʻʻul bâbı ism-i fâʻil
‫متأثر‬ Müteʼessir
‫متقابل‬ Mütekâbil
Tefâʻul bâbı ism-i fâʻil
‫متعاقب‬ Müteʻâkıb
‫موجب‬ Mûcib İfʻâl bâbı ilâlde ism-i fâʻil
‫مختلف‬ Muhtelif İftiʻâl bâbı ism-i fâʻil
‫منقسم‬ Münkasım İnfiʻâl bâbı ism-i fâʻil
Mezîdünfih İsm-i Mefʻûl

‫مجرد‬ Mücerred
‫محقق‬ Muhakkak
Tefʻîl bâbı ism-i mefʻûl
‫مشرف‬ Müşerref
‫مجهز‬ Mücehhez
‫مؤسس‬ Müʼesses
‫مشترك‬ Müşterek İftiʻâl bâbı ism-i mefʻûl
‫مستحكم‬ Müstahkem İstifʻâl bâbı ism-i mefʻûl
‫جتليات‬ Tecelliyât
‫تقسيمات‬ Taksîmât
‫حادثات‬ Hâdisât
(-ât eki ile)
‫تظاهرات‬ Tezâhürât
‫تفريشات‬ Tefrîşât
‫حصوصات‬ Husûsât
Cem‘-i mükesser:
‫اقوام‬ Akvâm
‫اخالق‬ Ahlâk
Ef ‘âl vezni ile
‫افعال‬ Efʻâl
‫افكار‬ Efkâr
‫ظواهر‬ Zevâhir Fevâʻil vezni ile
‫خطوط‬ Hutût Fuʻûl vezni ile
‫ادبا‬ Üdebâ
‫شعرا‬ Şuʻarâ Fuʻalâ vezni ile
‫علما‬ Ulemâ
‫مشاهر‬ Meşâhir Mefâʻil vezni ile
Arapça tamlamalar
‫على العاده‬ Ale’l-âde
Kamerî tamlama
‫على العموم‬ Ale’l-umûm
Tenvînler
ً ‫صراحتا‬ Sarâhaten Üstünlü tenvin
ً ‫تخمينا‬ Tahmînen Üstünlü tenvin
ً ‫رغما‬ Rağmen Üstünlü tenvin
İsm-i mekânlar
‫مجمع‬ Mecmaʻ Mefʻal vezni
‫مطبعه‬ Matbaʻa Mefʻale vezni
‫موقع‬ Mevkiʻ Mefʻil vezni
‫ال شك‬ Lâ-şekk

Arapça olumsuzluk eki (Lâ)
‫الشبهه‬ Lâ-şübhe
‫مشرب‬ Meşreb Mimli masdar (Mefʻal)

‫مدنيت‬ Medeniyet Mecʻûl masdar
‫مترجم‬ Mütercim Mücerred Rubâʻî masdarın ism-i fâʻili
B-Farsça Yapılar:
Farsça tamlamalar
‫طرز حيات‬ Tarz-ı hayât

‫جمعيت بشريه‬ Cemʻiyyet-i beşeriyye
‫سد چني‬ Sedd-i Çin
‫خطوط اساسيه‬ Hutût-ı esâsiyye
‫صورت اجرا‬ Sûret-i icrâ
‫نفوس بشر‬ Nüfûs-ı beşer
‫هند چني‬ Hind-i Çin
‫نظر امعان‬ Nazar-ı imʻân
‫احوال روحيه‬ Ahvâl-i rûhiyye
İzâfet kesresi
‫مشاهير علما‬ Meşâhir-i ulemâ
‫فعاليت دماغيه‬ Faʻaliyet-i dimâğiyye
‫طرز تلقى‬ Tarz-ı hayât
‫لسان اسالم‬ Lisân-ı İslâm
‫نقل مقال‬ Nakl-i mekân
‫عدم موجوديت‬ Adem-i mevcûdiyyet
‫علم اسالم‬ İlm-i İslâm
‫حال پريشان‬ Hâl-i perîşân
‫عطف نظر‬ Atf-ı nazar
‫سؤ تفهم‬ Sûʼ-i tefehhüm
‫كافۀ جتليات‬ Kâffe-i tecelliyât İzâfet hemzesi
‫نقطۀ نظر‬ Nokta-i nazar
‫هواى نسيمى‬ Hevâ-yı nesîmî İzâfet “Y” si
‫حيرت بخش‬ Hayret-bahş Kesik izâfet
‫جوالنكاه‬ Cevelân-gâh Farsça son eklerden “gâh” kullanılmış

‫طرفدار‬ Taraf-dâr Farsça son eklerden “dâr” kullanılmış
‫سياسى‬ Siyâsî Aidiyet eki “y” kullanılmış
Metinde geçen aşağıdaki cümleleri inceleyerek:

“İslâm âlemini geziniz, ne garîb hâllere tesâdüf edersiniz. Aralarında binlerce kilometroluk 2
mesâfe bulunan, cins, lisan ve renk iʻtibârıyla yek-diğerine tamâmen yabancı olan ve sathî bir
irtibâtdan mahrûm bulunan kavimlerin ferdlerini aynı zihniyeti, aynı ahvâl-i rûhâniyyeyi
hâ’iz aynı mes’eleler, bahisler ile meşgûl efʻâl ve hâdisât hakkında aynı tarz telakkîler taşır,
aynı hükümler verir görürsünüz. Güzellik ve çirkinlik, eyilik ve kötülük bunların arasın-
da hemen aynı tarzda telakkî olunur. Bu hâl uzun ve müşterek bir faʻaliyet-i dimâğiyyenin,
müşterek bir tahassüs tarzının, müşterek ve umûmî âmillerin mütemâdî teʼsîrleri ile hâsıl
olmuş bir hâdisedir”
a) Arapça mezîdünfih masdarları ve vezinlerini yazın.
b) Arapça sülâsî mücerred masdarları ve vezinlerini yazın.
c) Arapça ism-i fâilleri ve ism-i mef ‘ûlleri gösterin.
d) Metinde geçen cem‘-i müennes kelimeyi bulun.
Metin 3.3.1
Gazete Örnekleri:- Cerîde-i Havâdis, (Sene 1256, 9/23)
GAZETE ÖRNEKLERİ: CERÎDE-İ HAVÂDİS (SENE 1256 9/23)

/3.3.1/ Havâdisât-ı Dâhiliyye
Devlet-i aliyye vapurlarından Tâʼir-i Bahrî işbu Şaʻbân-ı şerîfin yirmi ikisi olan dünkü
Pazar günü Beyrut’dan gelmekle getürdüğü havâdis-i hayriyye herkesin memnûniyyetini
mûcib olacak şeyʼ olup, aleʼl-acele ifâdesi lâzım geldiğinden evvelki gün çıkarılan doku-
zuncu numero Cerîde-i Havâdis’e ilâve olarak kemâl-i meserret üzere beyân olunur.
Şaʻbân-ı şerîfin on ikinci günü Süleyman Paşa Beyrut’a gelüp girmiş ve irtesi günü
Devlet-i Aliyye ve düvel-i müttefika askeri Süleyman Paşa üzerine hareket ve hücum ettik-
lerinde ol kadar acele ile kaçmışdır ki, yanında ancak iki nefer zâbit bulunmuşdur. Mısır
askeri mukaddem Beyrut’dan kaçdıklarından sonra bir daha gelüp içeru girmemeleri içün
Beyrut ahâlîsi kalʻanın harâb olan dîvarlarını taʻmîr itmişler ve gelüp muhâfaza itmeleri
içün Devlet-i Aliyye askerini dahi daʻvet eylemişlerdir. İşte Mısır’ın Berru’ş-Şam ahâlîsine
olan zulmü ne derecelerde olduğu ve ahâlînin andan nefretle Devlet-i Aliyye tarafına ne
mertebe meyl ve muhabbetleri bulunduğu bundan dahi anlaşılmışdır. Bu defʻa Beyrut
Kalʻası içinde bir büyük lağım bulunup içerüsünde olan barutu çıkarırlar iken bir parça
barut ateş almış ve bir İngiltere oficiyali ile iki nefer İngilterelü gemici zâyiʻ olmuşdur.
Beyrut’u bu vechile zabt itdiklerinden sonra Coney tarafında olan Ordu-yı hümâyûn dahi
Beyrut’a gelmişdir. Beyrut’a yakın ve gâyet metîn bir mahalde üç bin seçilmiş ve güzîde
askerle İbrahim Paşa’nın oturduğu haber alınup Şaʻbân’ın on dördüncü günü üzerine
hücûm olunmağa karar verildiğinden Selim Paşa kumandasında olan dört bin asker ve
İngiltere Cenerali Cokoms ile berâber ve İskenderiye’de İngiltere’nin baş konsolosu olup
ablukada kalkup bu defʻa buraya gelen Hoces dahi askerîden mîr-âlây olmağla ânın ku-
mandasında da Berru’ş-Şam’ın dört yüz nefer dağlı askeri olarak İbrahim Paşa’nın üzerine
vardıklarında ol kadar şiddetlü hamle ve hücûm etmişlerdir ki Mısır askeri her ne kadar
dayanup durmağa çalışmışlar ise de bir dürlü muktedir olamayup az vakitde bozulup te-
lef ve mecrûh ve perîşân olmuş ve bin neferi esîr alınmışdır. Bu kavgadan İbrahim Paşa
iki yüz kadar atlu ve fakat iki zâbit ile kaçup kendiye mahsûs olan ser-askerlik bayrağı
ve yirmi kıtʻa top ve ordusu takımıyla Devlet-i Aliyye askerinin eline girmişdir. Ve Mîr
Kasım kendinin ve dağlu olarak bir çok atlu ile İbrahim Paşa’nın ardına düşüp gitmiş
olduğundan ve dağlu bütün bütün İbrahim Paşa’nın aleyhine ayaklanmış bulunduğundan
önü ve her tarafı bağlu olmağla beher-hâl tutulması ihtimâldir. Devlet-i Aliyye askerinin
şecâʻat ve cesâreti ziyâde medh olunup bâ-husûs Selim Paşa’nın gayret ve dirâyeti İngilte-
re oficiyallerinin indinde pek makbûl olup hüsn-i hareketi ise asker beyninde ittihâd ve
itmiʼnânı mûcib olmuşdur. Bu kavgada Devlet-i Aliyye askerinden yedi âdem zâyiʻ ve otuz
kırk kadar ancak mecrûh olmağla bu galebenin ferahından askerî ellerinde olan tüfengleri
boşaltdıklarından ser-askerleri İzzet Paşa dahi atın önünden tabancasını çeküp âteş itmiş
ise de patlamamağla içine işlemedi zann idüp yerine kor iken âteş aldığından kurşunu
ayağına dokanmış ise de yarası cüzʼî olup tehlikelü şey değildir. Günden güne Mısır aske-
rinin firârîsi çoğalmış ve şimdiye kadar Mısır askerinden mecrûh ve telef olan ve firâr iden
yirmi bini geçmişdir. Şaʻbân’ın on beşinci günü sekiz yüz âdemle Mîr Beşir Sayda’ya gelüp
Ordu-yı hümâyûna dâhil olmağla, Devlet-i Aliyye’ye sadâkat üzre hıdmet ideceği maʻlûm
olmuşdur. Akdemce taraf-ı Devlet-i Aliyye’den alınmış olan Sayda kalʻasına ol sûretde
istihkâm virilmişdir ki, Mısır tarafından otuz bin asker dahi hücûm itse bile bir şey ide-
miyecekleri âşikârdır. Tâir-i Bahrî çıkdığı vakitde İngilterelü Komador Napir bir kapak
kaldırır cenk gemisi ve birkaç vapur ile Trablusşam üzerine gitmek üzere olduğunu ha-
ber virmekle Trablusşam dahi alındığı takdirce Akka’dan başka Berru’ş-Şam’ın sâhili olan
cemiʻ kalʻalarda olmuş olur. İbrahim Paşa’nın ser-askerlik bayrağı ile esîr olan asâkirden
yüz yirmi nefer Mısır zâbitânını Tâir-i Bahrî getürmüş ve nice binler ile esîr olan asâkir-i
Mısriyye dahi gelmek üzre yolda idüğü haberi gelmişdir. İşte Mısır’ın ser-askeri dahi bo-
zuldu. Ve kuvvet-i askeriyesi ise gitdikçe zâʼil oldu. Gayri bundan sonra inşaallahü Teʻâlâ
İbrahim Paşa’nın tutulduğu ve Berru’ş-Şam’ın baştan başa istîlâ olunduğu havâdis-i pür-
meserretiyle yakında cerîdemize zînet verilmesini lutf-i hudâdan meʼmûl ideriz.
Metin 3.3.4
Metin 3.3.3
Metin 3.3.2
GAZETE ÖRNEKLERİ:- HAYAT-
/3.3.2/Tarih Musâhabesi
Dâmâd İbrahim Paşa – Baltacı Mehmed Paşa Hakkında Yeni Vesikalar

1134 senesinde müneccim başı olan İstanbullu Mustafa Zeki Efendi’nin, garîb oldu-
ğu kadar şâyân-ı dikkat bir mecmûʻası vardır. Evzâʻ-ı kevâkibin hâdisât-ı kevniyye ile
münâsebâtını isbât ve îzâh itmek gibi garîb bir maksadla vücûda getirilen bu seksen
sahîfelik risâlede, müʼellifin bi’z-zât gördüğü yâhûd pek yakından bildiği bir takım mü-
him târihî hâdiseler hakkında işitilmemiş tafsîlâta tesâdüf olunuyor. Vezîr-i aʻzam Ali Paşa
nâmına ithâf edilmiş olmakla berâber Dâmâd İbrahim Paşa mensûbîninden olan müʼellif,
eski efendisi hakkında her vesîle ile medhiyeler îrâdından geri durmamakdadır:
[1136 senesi Ramazânının yirmi dördüncü gicesi bu fakîrin tâliʻ-i tahvîl-i sâl-i ömrü
bir sûret üzre bulunup sâhib-i sânî tâliʻde ve müşteri-yi sânîde selîm bulunmuşdu. Ol sene
merhûm ve mağfûrun-leh Sadr-ı aʻzam İbrahim Paşa bu fakîre bir mertebe ihsân iderdi
kim, her gördükçe on ve on beş altun virir idi. Hattâ o mertebeye vardı kim, görünmeğe
hicâb ider oldum.]
/3.3.3/ Târihin bir çok karanlık, küçük lâkin baʻzan pek mühim noktalarını tenvîr
eden bu gibi perâkende vesîkaların ehemmiyetinden dâʼimâ bahsi derim. Hattâ Dâmâd
İbrahim Paşa’ya âʼid bu gibi baʻzı vesîkaları yine bu sütunlarda neşr itmişdim. İmpara-
torluk târihinin mühim bir sîmâsı olan İbrahim Paşa ile meşhûr Baltacı Mehmed Paşa
hakkında Mustafa Zeki Efendi’nin risâlesindeki baʻzı maʻlûmatı, târihimizin bu mühim
safhasıyla alâkadâr olanların nazar-ı dikkatine arz ideceğim. Müʼellifin İbrahim Paşa
lütuf-dîdelerinden olması, mütâlaʻâtının az çok taraf-gîrâne bir mâhiyet almasını mûcib
olabileceği iddiʻâ idilse bile, eserin, müşârun-ileyhin şehâdetinden sonra yaʻni artık ken-
disinden hiçbir şey beklenemeyeceği bir zamanda yazıldığı düşünülünce, bu iddiʻânın
büyük bir kıymeti olamayacağı kendi kendine tezâhür ider. Ondan başka, İbrahim Paşa
hakkında vaktiyle neşr itdiğimiz vesîkalar da, Mustafa Zeki Efendi’nin virdiği maʻlûmât
ile tamâmen tetâbuk itmekdedir. Baltacı hakkındaki fıkra da onun mâhiyetini göstermek
iʻtibârıyla pek maʻnidârdır.
Mustafa Zeki Efendi İbrahim Paşa’nın kâʼim-makâmlığı, sadâreti ve nihâyet tâliʻinin
tebeddülü esbâbını ahkâm-ı nücûmdan istihrâc iderek bu husûsda üç cedvel de tertîb
/3.3.4/ itdikden sonra, müşârun-ileyhin şahsiyyet-i maʻneviyyesini ve kendisine karşı
iltifâtlarını ayrıca tasvîr idiyor ki, asıl mühim olan cihet budur:
[On üç sene-i şemsîyye kadar zamân-ı vezâretleri mümted olup devlet-i pâdişâh-ı
rûy-i zemînde arîz u amîk vezâret sürdüler. Merhûm-ı mebrûrun hısâl-i hamîde ve sıfat-ı
mahmûdesinin haddi yokdu. Keremde Berâmeke’yi fersah fersah geçüp reʼy ve tedbîrinde
Aristo-pesend idi. Her Ramazan’da ednâ mertebe münâsebeti olanlara îdiye boğça virir
idi. Vüzerâ ve ulemâ ve aʻyân-ı devlete virdiğinden mâʻadâ, geşt ü güzâr-ı deşt ve deryâ
itdikde rast geldiği fukarâya altun iʻtâ iderdi…]
… İşte târih nokta-i nazarından pek mühim olan şu birkaç fıkra, Mustafa Zeki
Efendi’nin risâlesinden bi’l-hâssa on ikinci asır tedkîkâtı içün ne kadar istifâde idilebile-
ceğini göstermiştir sanırız. Bu gibi tâlî mâhiyetde husûsî vesîkaların, baʻzan meçhûl bir
mesʼeleyi, târihî bir muʻammâyı, vakʻa-nüvis eserlerinden ve dîvân kayıtlarından daha
iyi hal itdiği nâdir değildir. Bu nokta-i nazardan, târih mütetebbiʻleri bu cins eserlere de
lüzûmu derecesinde ehemmiyet virmek mecbûriyyetindedirler.
Köprülü-zâde Mehmed Fuad, İstanbul Dâru’l-fünûn’unda “Türk Edebiyatı Tarihi”
müderrisi
Cerîde-i Havâdis’e Ait Sözlük

‫ احتاد‬İttihâd: Birleşme, bir olma
‫ استحكام‬İstihkâm: Metin ve sağlam olmak
‫ اشكار‬Âşikâr: Açık, belli
‫ اطمينان‬İtmînân: Emin olma, emniyet
‫ اقدم‬Akdem: Önce
‫ باخصوص‬Bâ-husûs: Özellikle
‫ بارز‬Bâriz: Zâhir, ayan, âşikâr.
‫ بحر‬Bahr: Deniz
‫ بهر‬Tefekkür : Her biri
‫ جريده‬Cerîde: Gazete
‫ جزئ‬Cüzʼî: Az
‫ حسن‬Hüsn: Güzellik
‫ حوادث‬Havâdis: Olaylar, hadiseler
‫ خدا‬Hudâ: Allah
‫ درايت‬Dirâyet: Zekâ, malumat, beceriklilik
‫ دول‬Düvel: Devletler
‫ زائل‬Zâʼil: Sona eren, geçen
‫ زياده‬Ziyâde: Fazla, artma
‫ زينت‬Zînet: Bezek, süs
‫ شجاعت‬Şecâʻat: Yiğitlik, cesaret
‫ طائر‬Tâʼir: Uçan, uçucu, kuş
‫ عساكر‬Asâkir: Askerler
‫ عندنده‬İndinde: Yanında
‫ غلبه‬Galebe: Galip gelme
‫كافۀ‬Kâffe: Kifâyet eden, elveren, yetişen.
‫ كزيده‬Güzîde: Seçkin
‫ كمال‬Kemâl: Tamlık, mükemmellik
‫ لطف‬Lutf: Kerem, ihsan, iyilik
‫ لغم‬Lağım: Üstülü örtülü hendek
‫ مأمول‬Meʼmûl: Arzu edilen
‫ متفق‬Müttefik: Birlik, birleşmiş
‫ متني‬Metîn: Geniş, enli, bol.
‫ مجروح‬Mecrûh: Yaralı
‫ مسرت‬Meserret: Sevinç
‫ مقتدر‬Muktedir: Güçlü, kuvvetli
‫ مقدم‬Mukaddem: Önce
‫ موجب‬Mûcib: Gerektiren, davet eden
‫ ميل‬Meyl: Yönelme
Hayat Mecmuası’na Ait Sözlük

‫ احتاف‬İthâf: Sunma
‫ احكام‬Ahkâm: Hükümler
‫ ادنى‬Ednâ: Aşağı mertebe
‫ اسباب‬Esbâb: Sebepler
‫ استخراج‬İstihrâc: Çıkarma
‫ اعطا‬İʻtâ: Vermek
‫ اوضاع‬Evzâʻ: Vaziyet, durumlar
‫ ايراد‬Îrâd: Getirme, nakletme
‫ پسند‬Pesend: Beğenme, takdîr

‫ تالى‬Tâlî : Sonradan gelen
‫ تبدل‬Tebeddül: Değiştirme
‫ حتويل‬Tahvîl: Değiştirme
‫ تدقيقات‬Tedkîkât: İncelemeler
‫ تصوير‬Tasvîr: Canlandırma, anlatma
‫ تطابق‬Tetâbuk: Uyma, mutâbık olma
‫ تظاهر‬Tezâhür: Ortaya çıkma
‫ تفصيالت‬Tafsîlât: Detaylar, uzun uzadıya
‫ تنوير‬Tenvîr: Aydınlatma
‫ ثانى‬Sânî: İkinci
‫ جهت‬Cihet: Yön
‫ حادثات‬Hâdisât: Olaylar
‫ حجاب‬Hicâb: Utanma
‫ حميده‬Hamîde: Övgüye layık
‫ خصال‬Hısâl: Hasletler, huylar
‫ دشت‬Deşt: Ova, sahra, çöl
‫ رأى‬Reʼy: Görüş
‫ روى زمني‬Rûy-i zemîn: Yeryüzü
‫ سال‬Sâl: Yıl
‫ شايان‬Şâyân: Münâsip, lâyık
‫ شهادت‬Şehâdet: Şahit olma
‫ طالع‬Tâliʻ: Doğan, baht, kısmet
‫ طرفكير‬Taraf-gîr: Taraf tutan
‫ عريض‬Arîz: Geniş
‫ عميق‬Amîk: Derîn
‫ عيديه‬Îdiye: Bayramlık
‫ كرم‬Kerem: Cömertlik, ihsân
‫ كشت و كزار‬Geşt ü güzâr: Geçip dolaşma
‫ كواكب‬Kevâkib: Yıldızlar
‫ كون‬Kevn: Kâinat
‫ لطفديده‬Lutf-dîde: Gözde, ihsana kavuşan
‫ مؤلف‬Müʼellif: Yazan, telif eden
‫ ماهيت‬Mâhiyet: Asıl, hakikat
‫ مبرور‬Mebrûr: Makbul, hayırlı
‫ متتبع‬Mütetebbiʻ: Araştıran
‫ محموده‬Mahmûde: Övülmüş
‫ مشاراليه‬Müşârun-ileyh: Adı geçen
‫ مشترى‬Müşteri: En büyük gezegen
‫ مصاحبه‬Musâhabe: Sohbet etme
‫ مطالعات‬Mutâlaʻât: Değerlendirmeler
‫ معما‬Muʻammâ: Anlaşılmaz, muğlak
‫ معنيدار‬Maʻnîdâr: Manalı
‫ مغفور‬Mağfûr: Mağfirete, affa uğrayan
‫ ممتد‬Mümted: Uzayan devam eden
‫ منجم‬Müneccim: Yıldız bilimcisi
‫ جنوم‬Nücûm: Yıldızlar
‫ نشر‬Neşr: Yayma, yayınlama
‫ نقطۀ نظر‬Nokta-i nazar: Bakış açısı
‫ وزارت‬Vezâret: Vezirlik
‫ وقعه نويس‬Vakʻa-nüvis: Tarih yazarı

Düvel-i Müttefika: 1882 yılında İtalya’nın teşebbüsü ile Almanya, Avusturya-
Macaristan ve İtalya arasında kurulan ittifaka verilen isim. Birinci dünya savaşında da
devam eden bu ittifaka bağlaşıklar adı da verilmiştir.
Lağım: Kaleleri düşürmek için gedik açmak veya düşman ordugahına zarar vermek
amacıyla yer altına kazılan tüneller.
Mîr-âlây: Zeamet sahibi, alay beyi olarak da bilinen vilayet merkezindeki jandarma
komutanı.
Ser-asker: Sadrazamlık göreviyle yükümlü olmayan ve Osmanlı ordusuna komu-
tanlık eden vezirin unvanı. Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra yerine kurulan Asakir-i
mansure-i Muhammediye adlı düzenli ordunun başı. Daha sonra harbiye nazırı adını al-
mıştır. Bu makama serasker kapısı denilirdi.
İstihkâm: Düşmana karşı savunma için taş veya topraktan vesair maddelerden yapılan
kale, duvar, set, hendek gibi müdafaa vasıtaları.
Komador: Deniz filo komutanı albayına verilen isimdir. Yolcu gemisindeki en üst rüt-
beli kaptandır.
Müneccimbaşı: Astronomi ve astroloji ile ilgili işlere bakan kurumun resmî amiri. Bir
kurum olarak ortaya çıkışı II. Murad dönemine rastlar. Müneccimbaşılar ilmiye sınıfın-
dan astronomiyle uğraşanlar arasından seçilirdi. Görevleri, her yıl bir takvim ile Ramazan
ayından önce oruç açma ve kapama saatlerini belirten imsakiye hazırlamaktı. Ayrıca pa-
dişahın özel işleriyle devlete ait işlerin vaktini belirlemeye yarayan ve zayiçe denilen, bir iş
için en uygun saati seçme gibi astrolojiyle ilgili görevleri de vardı. II. Abdülhamid döne-
minde meşîhat-i İslâmiyyeye bağlanan kurum 1924 yılında başmuvakkitlik adını almıştır.
Îdiye: Bayram sebebiyle devlet adamları arasında alıp verilen hediyeler ve yine bayram
sebebiyle yazılan şiirler.
Boğça: Devlet adamlarının hediyeleri.
Aʻyân: 18. Yüzyıldan itibaren güç kazanmaya başlayan, şehir ve kasabalarda devletle
halk arasında ilişkileri düzenleyen ve vergi toplayan yerel kişiler.
Vakʻa-nüvîs: Devlet tarafından tarih yazmak üzere atanan resmî görevli. 17. Yüzyılın
sonunda kurulmuştur. Bu görevlilerin yazdıkları vakʻa-nüvis tarihi olarak bilinir.
Dîvân: Osmanlı Devleti’nin, birinci ve ikinci derecedeki siyasî, idarî, askerî, şerʻî ve
malî işleri ile her çeşit şikayet ve davanın görüşülüp karara bağlandığı, bu günkü hükümet
kabinesine benzer teşkilat.
Dârü’l-Fünûn: İstanbul Üniversitesi’nin temelini oluşturan ve 19. Yüzyılda kurulan
yüksek öğretim kurumu.

A-Arapça Yapılar
‫درايت‬ Dirâyet fi‘âlet
‫شجاعت‬ Şecâʻat
‫جسارت‬ Cesâret fe‘âlet
‫صداقت‬ Sadâkat
‫كرم‬ Kerem fa‘al
‫غيرت‬ Gayret fa‘let
‫خدمت‬ Hizmet fi‘let
Sülâsî mücerred masdar ism-i fâilleri:
‫طائر‬ Tâʼir
‫ضايع‬ Zâyiʻ
‫ضابط‬ Zâbit Fâʻil vezninde
‫زائل‬ Zâʼil
‫طالع‬ Tâliʻ
‫نادر‬ Nâdir
Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller:

‫ممنون‬ Memnûn
‫مجروح‬ Mecrûh
‫مخصوص‬ Mahsûs
‫مقبول‬ Makbûl
‫معلوم‬ Maʻlûm
‫مأمول‬ Meʼmûl
‫مجموع‬ Mecmûʻ Mefʻûl vezninde
‫مرحوم‬ Merhûm
‫مغفور‬ Mağfûr
‫مشهور‬ Meşhûr
‫مبرور‬ Mebrûr
‫محمود‬ Mahmûd
‫مجهول‬ Mechûl

‫ايضاح‬ Îzâh (İʻlâlde)
‫احتاف‬ İthâf
İfʻâl bâbı
‫ايراد‬ Îrâd (İʻlâlde)
‫اعطا‬ İʻtâ
‫تعمير‬ Taʻmîr
‫ترتيب‬ Tertîb
‫تصوير‬ Tasvîr
‫تقدير‬ Takdîr Tefʻîl bâbı
‫حتويل‬ Tahvîl
‫تدبير‬ Tedbîr
‫تنوير‬ Tenvîr
Mufâʻale bâbı
‫مناسبت‬ Münâsebet
‫تبدل‬ Tebeddül Tefaʻʻul bâbı
‫تطابق‬ Tetâbuk
‫تصادف‬ Tesâdüf Tefâʻul bâbı
‫تظاهر‬ Tezâhür
‫احتمال‬ İhtimâl
‫اعتبار‬ İʻtibâr
İftiʻâl bâbı
‫التفات‬ İltifât
‫احتاد‬ İttihâd
‫استحراج‬ İstihrâc
İstifʻâl bâbı
‫استحكام‬ İstihkâm
Mezîdünfih İsm-i Fâ‘il:

‫مؤلف‬ Müʼellif Tefʻîl bâbı ism-i fâʻil
‫متتبع‬ Mütetebbiʻ Tefaʻʻul bâbı ism-i fâʻil
‫مقدم‬ Mukaddem Tefâʻul bâbı ism-i fâʻil
‫متفق‬ Müttefik
İftiʻâl bâbı ism-i fâʻil
‫مقتدر‬ Muktedir
‫موجب‬ Mûcib İʻlâlde ism-i fâʻil
Mezîdünfih İsm-i Mefʻûl:

‫ممتد‬ Mümtedd İftiʻâl bâbı ism-i mefʻûl
‫محبت‬ Muhabbet Tefeʻʻul bâbı ism-i mefʻûl
‫حوادثات‬ Havâdisât
‫حادثات‬ Hâdisât
‫مناسبات‬ Münâsebât
‫معلومات‬ Maʻlûmât (-ât eki ile)
‫تفصيالت‬ Tafsîlât
‫مطالعات‬ Mütâlaʻât
‫تدقيقات‬ Tedkîkât
Cem‘-i müzekker:
‫منسوبني‬ Mensûbîn (-în eki ile)
Cem‘-i mükesser:
‫اوضاع‬ Evzâʻ
‫اسباب‬ Esbâb
Ef ‘âl vezni ile
‫احكام‬ Ahkâm
‫اعيان‬ Aʻyân
‫عساكر‬ Asâkir
Fevâʻil vezni ile
‫كواكب‬ Kevâkib
‫وزرا‬ Vüzerâ
‫علما‬ Ulemâ Fuʻalâ vezni ile
‫فقرا‬ Fukarâ
‫خصال‬ Hısâl Fiʻâl vezni ile
Arapça tamlamalar:
‫على العجله‬ Ale’l-acele
Kamerî tamlama
‫باخلاصه‬ Bi’l-hâssa
‫برالشام‬ Berrü’ş-şâm
Şemsî tamlama
‫بالذات‬ Bi’z-zât
Tenvînler
ً ‫متاما‬ Tamâmen Üstünlü tenvin
ً ‫بعضا‬ Baʻzan Üstünlü tenvin
İsm-i mekânlar
‫مسئله‬ Mesʼele Mefʻale vezni
‫مرتبه‬ Mertebe Mefʻale vezni
B-Farsça Yapılar:
Farsça tamlamalar
‫دولت عليه‬ Devlet-i aliye
‫شعبان شريف‬ Şaʻbân-ı şerîf
‫حوادث خيريه‬ Havâdis-i hayriye
‫دول متفقه‬ Düvel-i müttefika
‫عساكر مصريه‬ Asâkir-i Mısriyye
‫قوت عسكريه‬ Kuvvet-i askeriyye İzâfet kesresi
‫لطف خدا‬ Lutf-ı Hudâ
‫شايان دقت‬ Şâyân-ı dikkat
‫صاحب ثانى‬ Sâhib-i sânî
‫نظر دقت‬ Nazar-ı dikkat
‫احكام جنوم‬ Ahkâm-ı nücûm
‫جريدۀ حوادث‬ Cerîde-i havâdis
İzâfet hemzesi
‫نقطۀ نظر‬ Nokta-i nazar
‫اوردوى همايون‬ Ordu-yı hümâyûn İzâfet “Y” si
‫مير االى‬ Mir-alây
‫سرعسكر‬ Ser-asker
‫بهر حال‬ Beher-hâl Kesik izâfet
‫لطف ديده‬ Lutf-dîde
‫وقعه نويس‬ Vakʻa-nüvîs
‫طرف دولت عليه‬ Taraf-ı devlet-i aliyye
Zincirleme tamlama
‫پادشاه روى زمني‬ Pâdişâh-ı rûy-i zemîn

‫باخصوص‬ Bâ-husûs Ön eklerden “bâ” kullanılmış
‫عالقه دار‬ Alâka-dâr
Son eklerden “dâr” kullanılmış
‫معنيدار‬ Maʻnidâr
‫طرفكيرانه‬ Taraf-gîr-âne Son eklerden “gîr” ve “âne” kullanılmış
‫ضابطان‬ Zâbitân Farsça “ân” çoğul eki
a) Metinde geçen aşağıdaki paragraftan ne anladığınızı yazınız.

3 “İşte târih nokta-i nazarından pek mühim olan şu birkaç fıkra, Mustafa Zeki Efendi’nin
risâlesinden bi’l-hâssa on ikinci asır tedkîkâtı içün ne kadar istifâde idilebileceğini göster-
miştir sanırız. Bu gibi tâlî mâhiyetde husûsî vesîkaların, ba῾zan meçhûl bir mes῾eleyi, târihî
bir mu῾ammâyı, vak῾a-nüvis eserlerinden ve dîvân kayıtlarından daha iyi hal itdiği nâdir de-
ğildir.”
b) Yukarıdaki paragrafta geçen Arapça ve Farsça tamlamaları türleriyle beraber yazınız.
c) Yukarıdaki paragrafta geçen ism-i fail ve ism-i meful kalıbında yazılmış kelimeleri bulunuz.
Özet
XVIII.-XX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznenizi geliştire-
1 özelliklerini açıklayabilmek 3 bilmek
Bu ünitede işlenen parçalar XVIII.-XX. yüzyıl Os- Parçalarda geçen, anlamını bilmediğiniz kelimele-
manlı Türkçesinin genel dil yapısını gösterecek eser rin anlamları her parçanın ardına eklenmiş küçük
ve gazetelerden seçilmiştir. Görüldüğü üzere Arapça sözlükte yer almaktadır. Bu sözlük eşliğinde parça-
ve Farsça kelimelerin sıklıkla kullanıldığı metinler gü- ları okumanız kelime dağarcığınızın zenginleşmesi-
nümüz Türkçesinden hayli uzaktır. ni sağlayacaktır. Ardından gelen metin sadeleştiril-
mesi kısmını da incelemeniz, bu kelimelerin metin-
Matbu metinleri doğru ve hızlı okuyabilmek de hangi anlamda kullanıldığını anlamanıza yardım-
2
Bu üniteye alınan metinlerin bazıları konuları bakı- cı olacaktır.
mından Osmanlı Devleti’nin Tanzimat öncesi dö-
nemlerine aittir. Fakat yazma eserler dikkate alınarak Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını metin
son devirde matbaada yeniden dizilip yayınlanmış şe- 4 içinde belirleyebilmek
killeri ünitede kullanılmıştır. Bu üniteyi tamamladık- Her ünitenin sonuna eklenen dilbilgisi kısmı, parça-
tan sonra bir yandan matbaada basılmış eserleri daha daki Arapça ve Farsça temel dilbilgisi unsurlarını gös-
iyi okuma becerisi kazanırken, diğer taraftan XVIII. terip açıklamaktadır. Bu unsurların daha ayrıntılı şek-
Yüzyıldan itibaren Osmanlı tarihinde gezinti yapmış lini geçen sene öğrenmiştiniz. Bu parçalarda gösteri-
olacaksınız. len dilbilgisi unsurları, onların parçalarda nasıl kul-
lanıldığını hatırlatmak ve parçaların daha iyi anlaşıl-
masını sağlamak amacını taşımaktadır. Bu bölümleri
dikkatli bir şekilde incelemeniz sizin parça içerisinde-
ki yapıları daha iyi tanımanızı sağlayacaktır.
1. “Hicâb” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden han- 6. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde cem‘-i mü-
gisidir? zekker kelime vardır?
a. Sevinme, mutlu olma a. Evlâd - tâlih - mücâhidîn
b. Doğruluk, dürüstlük b. Fukarâ - emti῾a - evrâk
c. Utanma, mahçubiyet duyma c. Duhûl - tarafeyn - şâhân
d. Söz verme d. Nüfûz - isbât - feyyâz
e. Dikkate alma, değerlendirme e. Devleteyn - zürefâ – teslîm
2. “Derin” anlamını taşıyan kelime aşağıdakilerden hangisidir? 7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde ism-i mef῾ûl
a. Hısâl vardır?
b. Kemâl a. Zâlim - huddâm - şeref
c. Kasîr b. Mevcûd - irtişa - münbit
d. Bâriz c. Tasavvur - cühelâ - merd
e. Amîk d. Hüküm - nâdim - ferâset
e. Eytâm - mekteb – cevelân
3. “Sınıflandırma, sınıflara ayırma” anlamını karşılayan ke-
lime aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde vardır? 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i fâ῾il değildir?
a. Mebrûr - câlib - kerîh a. Sâlih
b. Tahkîr - tezevvüc - ihsân b. Mükrim
c. Mesrûr - tasnîf - eytâm c. Âşık
d. Teskîn - cevelân - kalb d. Müteşekkir
e. Cerh - katl – intişâr e. Mezkûr
4. Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yere anlam bütünlüğü-

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Farsça çoğul gurubuna girer?
nü sağlamak için getirilebilecek en uygun kelime hangisidir?
a. Ef῾âl
“Gurre-i Şa῾bânda altmış pâre Kazak şaykası Misivri altına …
b. Mu῾allimîn
olup Ahyolu üzerine üzerine varup iskelesini ihrâk ve gârât
c. Zâbitân
itdikleri haberi vârid oldu.”
d. Ta῾lîmât
a. Cem῾
e. Cühelâ
b. Vürûd
c. Kevkeb 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Arapça cem῾-i mükesser
d. Vakt fevâ῾il veznine uygundur?
e. Azîmet a. Levâzım
b. Merâsim
5. Aşağıdaki kelime-anlam eşleştirmelerinden hangisi
c. Esbâb
yanlıştır?
d. Vüzerâ
a. İhrâk: Yakma
e. Mekâtib
b. Gârât: Yağmalamalar
c. Balkan: Dağ
d. Cihet: Yeryüzü
e. Sa῾ab: Zor, çetin

1. c Yanıtınız doğru değilse sözlükten “hicâb” kelimesine Sıra Sizde 3
bakınız. a) Tarih açısından çok mühim olan şu birkaç yazı, oni-
2. e Yanıtınız doğru değilse sözlükten “amîk” kelimesine kinci asır incelemeleri için Mustafa Zeki Efendi’nin
bakınız. risâlesinden ne kadar çok faydalanılabileceğini göster-
3. c Yanıtınız doğru değilse sözlükten “tasnîf ” kelimesi- miştir. Konunun dışında gibi görünen bu gibi özel bel-
ne bakınız. gelerin bazen bilinmeyen ve içinden çıkılmaz görünen
4. a Yanıtınız doğru değilse sözlükten “cem” kelimesine tarihi bir konuyu, vakanüvis eserlerinden ve divan ka-
bakınız. yıtlarından daha iyi çözdüğü ender rastlanan bir durum
5. d Yanıtınız doğru değilse sözlükten “cihet” kelimesine değildir.
bakınız. b) Nokta-i nazar: Farsça tamlama (İzafet hemzesi) – Bi’l-
6. a Yanıtınız doğru değilse “Na῾îmâ Tarihi” adlı parça- hâssa: Arapça tamlama (Kamerî) - Vak῾a-nüvîs: Farsça
nın dilbilgisi kısmına bakınız. tamlama (Kesik izâfet)
7. b Yanıtınız doğru değilse “Üç Medeniyet” adlı parça- c) Meçhûl: Mef῾ûl – Nâdir: Fâ῾il
nın dilbilgisi kısmına bakınız.
8. e Yanıtınız doğru değilse parçaların dilbilgisi kısmına
bakınız.
9. c Yanıtınız doğru değilse “Gazeteler” adlı bölümün Yararlanılan Kaynaklar
dilbilgisi kısmına bakınız. Fahir Armaoğlu (1983). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi. İşbankası
10. a Yanıtınız doğru değilse “Na῾îmâ Tarihi” adlı parça- Yay. Ankara.
nın dilbilgisi kısmına bakınız. Fehmi Yılmaz (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. Gökkubbe
Yay. İstanbul.
Hayati Develi (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I. Kesit
Yay. İstanbul.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Na῾îmâ Mustafa Efendi. Na῾îmâ Târihi II. İstanbul.
Sıra Sizde 1 Şemseddin Sami (2011). Kâmûs-ı Türkî, (Haz.: Raşit Gündoğ-
a) Adı geçen ayın yirmisinde Tunca Köprüsü’nde toplanma du, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal), İdeal Yay. İstanbul.
emri duyurulup, yirmi dördünde yeniçeriler hareket edip
yirmi altıncı günü Yanbolu tarafına gidildi. Yolda şiddetli
yağış münasebetiyle dört yerde mola verilerek Yanbolu’ya
varıldı.
b) Melâ‘în: Arapça cem῾-i müzekker, müfred yani tekil hali
mel῾ûn.
c) İhrâk: mezîdünfîh sülâsî masdarlardan if῾âl bâbı
d) Levâzım: Arapça cem῾-i mükesser fevâ῾il vezni
Kıtâl: Arapça cem῾-i mükesser fi῾âl vezni
Küffâr: Arapça cem῾-i mükesser fu῾῾âl vezni
Kefere: Arapça cem῾-i mükesser fe῾ale vezni
Sıra Sizde 2
a) İslâm: İf῾âl bâbı – Tesâdüf: Tefâ῾ul bâbı - İ῾tibâr: İfti῾âl bâbı
– İrtibât: İfti῾âl bâbı – Tahassüs: Tefa῾῾ûl bâbı - Te῾sîr: Tef῾îl
bâbı
b) Garîb: Fa῾îl vezni – Hükm: Fu῾l vezni
c) Mahrûm : Mef῾ûl – Hâ῾iz: Fâ῾il – Meşgûl: Mef῾ûl – Müş-
terek: İfti῾âl bâbı ism-i mef῾ûlü – Âmil: Fâ῾il – Mütemâdî:
Tefâ῾ul bâbı ism-i fâili – Hâsıl: Fâ῾il – Hâdis: Fâ῾il
d) Hâdisât
4
Amaçlarımız
 XVIII. ve XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özelliklerini açıklaya-
bilecek,
 Matbu metinleri okuyabilecek,
Anahtar Kavramlar
• XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • Osmanlı Vak‘anüvisleri ve
Metinleri Matbu Metinleri
• XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi
Metinleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• SUBHÎ MEHMED EFENDİ, SUBHÎ
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I Metin Okuma ve Anlama: Matbu TARİHİ
Metinler-IV • İZZÎ SÜLEYMAN EFENDİ, İZZÎ TÂRİHİ
• AHMED CEVDET PAŞA, CEVDET
TARİHİ
Matbu Metinler-IV
GİRİŞ
Bu ünitede matbaa yazısını okumayı geliştirmeniz için Osmanlı resmî tarihçilerinin yani
vak‘anüvislerin eserlerinden seçilmiş matbu metinlere yer verilmiştir. Öte yandan, XVIII-
XIX. yüzyıl dil özelliklerini tanıyabilmeniz için bu matbu metinler, anılan dönemde kale-
me alınmış ve basılmış eserlerden seçilmiştir.
XVIII-XIX. yüzyıl Osmanlı tarihî metinlerinin bir çoğu, kullanılan dil bakımından
gündelik olayları anlatırken genelde sade ve anlaşılabilir bir Türkçe ile kaleme alınmışlardır.
Ancak resmi konu ve önemli şahıslar devreye girdiğinde hem edebi kaygı ile zaman zaman
ağdalı ve tumturaklı hem de ima ve işaretlerle yoğrulmuş cümleler kullanılmıştır. Özellikle
giriş bölümleri ve dönemin padişahını anlatan kısımları Arapça-Farsça ibarelerle süslü
ve ciddi bir edebî kaygı ile yazılmış, dönemin kültür ve sanat zevkini, ayrıntılara kadar
satırlara aktarmışlardır. Subhî Tarihi’nin savaşlarla ilgili bölümleri oldukça tantanalı ve
zafer havası içinde, akıcı bir Türkçe ile, İzzî Tarihi’nin İran ile ilgili bölümleri İranlılara
nispet edercesine edebî ve ağır, Cevdet Tarihi’nin pekçok bölümü ise gerek dönemi
gerekse Paşa’nın özel maharetini gösterir biçimde yer yer edebi yer yer halkın günlük
kullandığı anlaşılır Türkçeyi yansıtmaktadır.
Bu üniteye alınan ilk metin, I. Mahmud dönemi (1730-1754) vak’anüvislerinden
Subhî Mehmed Efendi’nin kaleme aldığı Subhî Tarihi’nden çok ilginç bir parçadır. Eser
Mesut Aydıner tarafından Subhî Tarihi (Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile birlikte) adıyla yeni
harflerle neşredilmiştir (İstanbul 2007). Subhî Tarihi, Osmanlı Devleti’nin her açıdan son
parlak devri olarak kabul edilen I. Mahmud’un saltanatının ilk 14 yılını kapsayan, oldukça
önemli bir kaynak kitaptır. Hicrî 1198 – M. 1783-1784 yılında İstanbul’da Matba‘a-i
Âmire’de basılmış ilk nüshadan alınmış parça metin ise, dönemin anlaşılır Türkçesi ile
kaleme alınmış fantastik bir hayatta kalma mücadelesini hikaye etmektedir.
Diğer metin, İzzî Târihi adlı eserden bir parçadır. İzzî Tarihi yine I. Mahmud dönemi
vak‘anüvislerinden İzzî Süleyman Efendi’nin kaleme aldığı ve Osmanlı Devleti’nin Şubat
1744 ile 1752 yılları arası olaylarının anlatıldığı bir vekayinamedir. Dönemin temel
kaynakları arasında yer alan bu eser, Hicrî 1199 – M. 1783-1784 yılında İstanbul’da
Matba‘a-i Âmire’de basılmış ikinci eser olup, buradan Avrupa Tarihi ile ilişkili bir bölüm
seçilerek bu üniteye konulmuştur.
Ünitenin üçüncü parçası, Cevdet Tarihi ismi ile meşhurdur ve XIX. yüzyılın büyük
devlet adamlarından Ahmed Cevdet Paşa tarafından yazılmıştır. Paşa’nın dönemin önemli
vak‘anüvislerinden biri olarak kaleme aldığı 12 ciltlik bu dev eser, Osmanlı Devleti’nin
XVIII. Yüzyılının son çeyreğinde önemli bir dönüm noktası olan 1774 Küçük Kaynarca
Anlaşması ile başlar ve 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasına kadar gelen olayları
anlatarak sona erer. Cevdet Paşa’nın modern bir tarih anlayışı ile kaleme aldığı bu eser,
gerek dilinin döneme göre sadeliği gerekse tenkidî bir bakış açısı ile kaleme alınması ile
dikkatleri çekmiş ve çok tutulmuştur. Günümüzde Türk Tarih Kurumu tarafından yeni
harflerle neşir çalışmalarına başlanan bu eserin, Osmanlı Dönemi’nde basımı yapılmış
nüshasının I. cildinden tarih ilminin faydalarına dair bir bölüm seçilmiştir.
Metin 4.1.3
Subhî Mehmed Efendi,
Subhî Tarihi
4. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 141
Metin 4.1.2
Metin 4.1.1
SUBHÎ MEHMED EFENDİ, SUBHÎ TÂRÎHİ

/4.1.1/ Donanma-yı Hümâyûn Kancabaşları Kapudanlarından Hasan Kapudanın
Takrîr-i Garîbidir
Elli senesi hılâlinde Bahr-i Siyâh’a me’mûr olan Donanma-yı Hümâyûn ile Akkirman’a
vusûlümüzde, Hotin tarafından vürûd iden Murtazâ Ağa’yı, iki nefer hidmetkârı ile
celâdetlü Kırım Hânı cânibine îsâle bu kulları me’mûr olmakdan nâşî, rûz-ı Kāsım’a otuz
dört gün kala mahall-i merkūmdan ref ‘-i mersâ-yı ikāmet ve havâ-yı muvâfık ile cânib-i
mezbûra şırâ‘-güşâ-yı azîmet olup, Akmescid’e vusûl ve ağa-yı mezbûr hân-ı müşârün-
ileyh taraflarına ba‘de’l-mülâkāt iktizâ iden cevâb ve kâğıdları ahz ve ma‘iyyetine ta‘yîn
ü terfîk olunan Hasan Gāzî nâm yedi nefer hidmetkâr sâhibi bir mirzâ ile avd u kufûl
eylediğine binâ’en tekrâr kancabaşımıza süvâr olup, müsâ‘ade-i rüzgâr ile Akkirman’a
takarrub olunduğu hılâlde nâ-gâh Tecri’r-riyâha bimâ lâ-teştehi’s-süfün mehîbinden vezân
olan rîh-i âsıf gitdikçe müşted ü mütezâ‘if ve derhâl taraf taraf zuhûr u hudûs iden emvâc-ı
mütelâtıme-i ejder- peyker dahi bir biriyle saff-keşîde-i tenâzu‘ u tevakkuf olmağla, ol
deryâ-yı nil-gûnde hamâm-ı Fır‘avn-âsâ niçe girdâbı bilâ-zâhir ü peydâ ve esnâ-yı
mezbûrda havf-ı tünd-bâd-ı ecel-i müsemmâ ile rûz-ı rûşen-çeşmimizde müşâbih leyle-i
zalmâ olup, gûyâ âfitâb-ı âlem ziyâ-yı burc-ı âbî’de küsûfa âgāz ve her târ-ı resenden zuhûr
iden sadâ-yı cân-güdâz sûr-ı İsrâfîl’e demsâz olmağın bu keyfiyyet-i hâ’ileden kemâl-i
hirâs-ı cân ile sefîneyî tahfif iktizâ itmekle, ibtidâ topları, ba‘dehû mevcûd bulunan ahmâl
ü eskāli ve der-‘akab derûnunda vâkı‘ safra ta‘bîr olunur nesneyi dahi deryâya ilkā idüp ve
altı nefer kimesneler rızâlarıyla anbara duhûl eyledikleri cihetden üzerlerine muşamma‘
çekilüp, gereği gibi hıffet hâsıl olmuş iken, manend-i cibâl-i şâhika birbirini müte‘âkıb
emvâc pey-der-pey mütelâtımeden dümeni bir türlü i‘mâl ve imkânda olmamağla, âhirü’l-
emr sefîne-yi merkūmeyi basdırup lâkin derûnı safradan hâlî ve anbâr dahi ber-vech-i
muharrer muşamma‘ ile mesdûd olmağın, hılâl-ı mezbûrda deryâya düşen iki neferden
mâ‘adâmız hablü’l-metîn-i inâyet-i Perverdigârîye dest-zen-i tevekkül ü i‘tisâm ve kemâl-i
hulûs-ı derûn ile müteveccih-i semt-i âsuman olup, bu hâl üzre sefîne-i merkūme ile
misâl-i kedû-yi mâ’ ale’t-tevâlî üç gün üç gice ol deryâ-yı bî-ka‘r u kenârda gâh selâsil-i
emvâc-ı ejder-simâ ile cânib-i âsumâna urûc ve gâh keşmekeş-i ağlâl-i girdâb-ı /4.1.2/
belâ ile ka‘r-ı zemîne vülûc iderek üçüncü gice gûyâ resîde-i sâhil-i selâmet olup ancak
mahall-i merkūm ziyâde sengistân ve şiddet-i cezr ü medden kenâre-gîr-i emân olmak
hâric-i dâ’ire-i imkân olmağla, naçar kendümizi birer birer deryâya ilkā ve taşra hurûc
idince dahi hiddet-i vürûd-ı mevcden envâ‘ı ta‘ab u rence mübtelâ olup, her ne hâl ise bir
mikdâr meks ü tevakkuf ile aklımızı cem‘ eyledikden sonra, “bu mahal, âyâ ne mahaldir”
deyü kulağımızdan istifsâr eylediğimizde, ol dahi etrâf u cevânibe havâle-i nigâh-ı tedkîk
iderek Süne Boğazı’na karîb iki buçuk mil çevirir Yılan Adası olduğunu tahkîk eyledi.
Pes bu esnâda telâtum-ı emvâc sefînemizi dahi taşra ihrâc itmekle anbarı keşf
olundukda, derûnunda olan altı nefer kimesneler teslîm-i rûh itmiş bulunmağın defn
olunup, badehû bakıyyemiz olan yirmi beş nefer, beşer altışar birbiriyle arkadaş olduğuna
binâ’en, mezbûr Murtazâ Ağa ve Hüseyin Gāzî Mirzâ ve bir nefer hidmetkârı ve bu hakīr
dahi birbirimiz ile akd-i peyvend-i ittifâk ve nîk ü bed her ne zuhûr ider ise kat‘â mufârakat
itmemek üzre rişte-bend-i ahd ü mîsâk oldukdan sonra, evvelâ üzerimizde ekle sâlih
ü kābil olan nesneyi ekle ibtidâr ve cezîre-i merkūmede vâkı‘ zafer-yâb olduğumuz bir
harâbe sahrîcde müctemi‘ olan âbı isti‘mâl ile iktifâ idüp, ba‘dehû bu varta-i hevl-nâkden
halâs u rehâ içün leyl ü nehâr Hazret-i Çâresâz-ı bî-çûn u çirâ dergâhına dest-ber-dâşte-i
niyâz ü recâ iken, zikr olunan adaya vusûlümüzün on yedinci günü rûy-i deryâda bir
sefîne hüveydâ olmağla cümlemiz Hâlık-i bahr u berr cenâbına hezâr hamd ü senâ iderek
bir mikdâr âteş ızhâr ve derûnunda olanlara cezîrede âdem olduğunu iş‘âr eylediğimizde,
zikr olunan sefîneden bir sandal zuhûr ve ada-i merkūmeye karîb mahalle vürûd itmiş
iken bizleri tamam fark eyledikleri sâ‘at bilâ-sebeb gerüye avdet itmekle her çend ki feryad
u figân eyledik, kat‘â ısgā vü i‘tibâr itmeyüp, sefîne-i merkūmeye mülhak ve nâ-bedîd
oldular.
Pes bu keyfiyyet vukū‘ından sonra ser-güzeştimiz ne derecelere resîde olduğu o gûne
arz u takrîr olunur ki, mukaddemâ beyân olunduğu üzre yanımızda bulunan me’kûlât
makūlesi temâm olup ve cezîre-i mezbûrede vâki nebâtât envâ‘ından dahi mecmû‘ı ekl
olundukdan sonra, nâçâr galebe-i cû‘ ile taraf taraf cüst ü cû ve etrâf u havâlîde kaya
koltuklarının içinde ve ba‘zı mağalarda tavattun itmiş mehîb yılan ve garîb ve muvahhiş
ayu balıklarını sayd içün üçer beşer tek ü pû, üzerimizde bulunan âlet-i harb ile kendümizi
muhâfaza ve gâh mukātele iderek, ahz u helâk itdiğimizi tenâvül ile kefâ kılınup bunlara
dahi kıllet geldiği esnâda, Ez-zarûrâtü tubîhü’l-mahzûrât medlûlünce bundan akdem vefât
idenleri medfenlerinden ihrâc ve mukaddemâ karaya düşen sefîne ahşabından ve bizim
kancabaş rîzelerinden tedârük itdiğimiz ahtâb ile tabh u ekl olunup, emvât-ı merkūme
dahi temâm olmağın yine sâlifü’l-beyân yılan ve ayu balıklarının yuvalarına varup, anlar
dahi insan misillü muhârebeye tasaddî itmeleriyle her birini sayd idince niçe zahmet ve
meşakkat çekilür idi. Hattâ bir gün dört nefer refîklarımızla mânend-i câmus ber-vech-i
tahmîn dört yüz vukıyye gelür bir ayu /4.1.3/ balığı yuvasına varup muhârebeye der-
kâr olundukda, hâlâ meşhûdunuz olan işbu omuzlarımızı ve zahr u sînemizi mecrûh
eylediğinden gayri zafer bu hakīre teveccüh itmekle karnını yarup şikem ve bağırsakları
zemine düşmüş iken yine kendü deryâya firâr ve zikr olunan eczâsıyla kifâf olundukdan
sonra, üçüncü gün tekrâr o hâl ile hayyen me’vâsına gelüp helâk olmağla bir müddet dahi
lâşesiyle geçinmek mukadder oldu.
Hâsıl-ı kelâm, bu mesâ’ibe ibtilâmız rûz-ı Kāsım’dan otuz yedi gün mukaddem olup
ve sene-i merkūme şitâsında cânib-i âsumândan rîzân olan berf ü bârân bi’l-cümle
üzerimizden geçmek vechile, rûz-ı Hızr’a yedi sekiz gün kalınca yedi aya karîb müddetde,
bâzen ayu balığı muhârebesinde ve ba‘zen ağziye-i reddiyye te’sîrinden vefât idenlerin
luhûmunu ekl iderek cümle rüfekāmız fevt, ancak mûmâ-ileyhim Murtazâ Ağa ve Hüseyin
Mirzâ ve bir nefer hidmetkârı ile bu hakîr hayâtda olup lâkin bizlere dahi târî olan za‘f-ı
küllî ile bî-tâb u tâkat muterakkıb-ı mevt iken refīklarımızdan biri sürünerek yanıma
gelüp, “Hüseyin Kapudan, bir sefîne göründü” deyü haber virmekle ben dahi hezâr-
zahmet ü ta‘ab ile yüzüm üzerine sürünerek bir mahalden nazar eyledim, ammâ kemâl-i
za‘f ile basarımda kuvvet olmadığı cihetden farka adem-i kudret ile niçe def ‘a dikkat
iderek hayâli zâhir oldukda ne hâl ise ayaklanup bir mikdâr âteş ve duhan ızhâr ve sefîne-i
merkūme dahi gitdikçe takarrub ve sandal dahi irsâl itmekle sâlifü’z-zikr sengistânın
yanaşacak mahallini mezbûrlara tefhîm idince çekilen havf u intizâr dahi hadd-i tavsîfden
güzerân olup, her ne hâl ise yanaştıklarında bizleri sürüyerek derûn-ı sandala idhâl ve
ahvâlimizi istilâm u istifsâr eylediklerinde takrîre mecâlimiz olmadığını fehm ü istiş‘âr
itmeleriyle “bunlar it‘âm olunmadıkça kendülerin cem‘ idemezler” deyü sefînelerine
götürüp ağzımıza beksimât hurdeleri vaz‘ ve tahrîk-i fekke adem-i kudretimizi hiss ü
derk eylediklerinden nâşî, çenelerimizi kendü elleriyle tahrîk iderek ekle isti‘dâd tahsîl
olunduğu esnâda bir mikdâr çorba tedârük ve tedrîc ile tenâvül itdirüp, aklımız başımıza
geldikden sonra sergüzeştimizi nakl ü beyân iderek, yine Süne Boğazı’na götürüp ihrâc
itmeleriyle mahall-i merkūmda dahi tashîh-i mizâc idinceye dek birkaç gün tevakkuf u
meks idüp, ba‘dehû herkes vatân-ı me’lûfesi cânibine âzim ü râhî oldu” deyü hatm-i kelâm
eyledi.
(Subhî Mehmed Efendi (2007). Subhî Târîhi, Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile birlikte. –
Nşr. Mesut Aydıner, İstanbul).
Metne Ait Sözlük

Âb: Su
Adem: Yokluk
Âfitâb: Güneş
Âgāz: Başlama
Agziye: Yenip-içilecek şeyler, gıdalar
Ağlâl: Kelepçeler, prangalar, boyna geçirilen zincirler
Âhirü’l-emr: En nihayet, en sonunda
Ahmâl: Yükler, ağırlıklar, ağır eşyalar
Ahtâb: Odunlar
Ahz: Alma
Akd: Sözleşme
Akdem: Önce, önceki, daha önceki
Ale’t-tevâlî: Birbiri ardınca. Arkası kesilmeyen
Arz: Sunma, arzetme
Âsıf: Şiddetli rüzgar, fırtına
Âsuman: Gök, sema
Avd: Geri gelme, dönme, yoldan sapma
Avdet: Geri dönme, dönüş
Âyâ: Şüphe, tereddüt, (acaba-bilmezmisin gibi)
Âzim: Azmeden
Azîmet: Gitme, gidiş
Ba‘de: Sonra
Ba‘dehû: Ondan sonra
Bahr: Deniz
Bahr-i siyâh: Karadeniz
Bakıyye: Artan, geri kalan, artık
Bârân: Yağmur, dolu
Basar: Görme-görüş
Bed: Kötü, çirkin
Beksimât: Peksimet ekmeği
Bend: Bağ
Berf: Kar
Berr: Kara parçası, toprak, zemin
Ber-vech: Olduğu gibi, olarak
Beyân: Söz
Bî-çûn: Emsalsiz, eşsiz, nasıl-niçin-sebep-hesap sorulamayan, Allah
Bî-ka‘r: Dipsiz
Bilâ: -siz
Bilâ-sebeb: Sebepsiz
Bilcümle: Hep, bütün, totan
Bî-tâb: Güçsüz-kuvvetsiz
Burc-ı Âbî: Sulu burç, (örn: Balık burcu)
Câmus: Camız, manda
Cân-güdâz: Can eritici, can yakıcı, acıma uyandıran
Cânib: Taraf, cihet, yön
Celâdet: Celalli olma hali, bahadırlık, yiğitlik
Cem‘: Toplama
Cevânib: Canipler, civar yönler, taraflar
Cezîre: Ada
Cezr ü med: Med cezir olayı
Cibâl: Yalçın tepe, doruk, zirve, uçurum
Cihet: Yön
Cû‘: Açlık
Cüst ü cû: Arayıp sorma, araştırma
Çend: Birkaç
Çeşm: Göz
Çirâ: Nasıl (bî-çûn u çirâ: Allah)
Dâşte: Köhne, eskimiş, malik ve sahip olmuş
Demsâz: Arkadaş, dost, sırdaş
Der-‘akab: Hemen ardından
Derk: Anlama-anlayış, kavrama, idrak, derketme
Der-kâr: Malum, bilinen, iş üzerinde bulunan
Derûn: İç, içeri, dahil, gönül
Dest: El
Dest-zen: El uzatma, tutunma
Duhân: Duman
Duhûl: Girme
Eczâ: Küçük şeyler, cüzler

Ekl: Yeme
Emvâc: Dalgalar
Emvât: Ölüler
Envâ‘: Çeşit
Eskâl: Ağır yükler
Fehm: Anlayış
Fekk: Feshetme, bozma, ayırma, kurtarma
Fevt: Kaybetme, geçirme, yitirme
Fır‘avn-âsâ: Firavun gibi
Firâr: Kaçma, kaçış
Galebe: Yenmek, üstün olmak, galib gelmek, zaptolunamayacak
Güşâ: Açan, açıcı
Güzerân: Geçici, geçen
Hâ’ile: Perişan hal, dram, trajedi
Hablü’l-metîn: Sağlam ip, halat-urgan, İslam dini
Hakīr: İtibarsız, değersiz, aşağı
Halâs: Kurtulma, kurtuluş
Hâlık: Yaratıcı
Hâlî: Boş, tenha,
Hâsıl: Olan, meydana gelen, çıkan, husule gelen
Hatm: Bitirme
Havf: Korku
Hayy: Diri
Helâk: Yok olma, mahvolma, harcanma
Hevl-nâk: Korkunç, korkulu
Hezâr: Bin
Hıffet: Hafiflik
Hılâl: Hicri ayların başı, ilk günleri
Hidmet-kâr: Hizmet eden
Hirâs: Korku, endişe
Hudûs: Sonradan peyda olma
Hulûs: Halislik, gönül temizliği, safilik
Hurde: Küçük, ufak tefek, parça
Hurûc: Çıkma, çıkış,
Hüveydâ: Açık-apaçık, belli
Isgā: Söz dinleme, kulak verme
Izhâr: Gösterme, meydana çıkarma
İ‘mâl: Yapma, işleme, kullanma, meydana getirme
İ‘tisâm: Tutunma, temiz olma, sakınma
İbtidâ: Başlama, başlangıç, başta, ilkin
İbtidâr: Çabucak bir işe başla
İbtilâ: Tutku, düşkünlük, vazgeçememe hali, tiryakilik
İdhâl: İçeri alma, dahil etme
İkāmet: Oturma
İktifâ: Yeterli miktar, yetinme
İktizâ: Lazım gelme, gerekme, gereklilik
İlkā: Bırakma, bırakılma, atma, boşaltma
İnâyet: Lütuf, ihsan
İntizâr: Bekleme, beklenilme, gözleme, gözlenilme
İrsâl: Gönderme
Îsâl: Vardırılma, ulaştırılma
İsrâfîl: Dört büyük melekten biri
İsti‘dâd: Kabiliyet
İsti[mâl: Kullanma
İstifsâr: Sorma, sorulma-soruşturma
İstilâm: Selamlama, el sürme, öpme
İstiş‘âr: İşaret edileni isteme, mana
İş‘âr: İşaret etme, haber verme, işaret olunma
İt‘âm: Yemek yedirme, yemek verme-verilme
İttifâk: Birleşme, bir olma
Ka‘r: Çukur şeyin dibi
Kābil: Kabul edilebilir, mümkün, müsait
Kancabaş: Osmanlı donanmasında bir tür gemi
Karîb: Yakın
Kat‘â: Asla
Kedû-yi mâ’: Su kabağı
Kefâ: Mihnet, meşakkat, sıkıntı
Kemâl: Olgunluk
Kenâregîr-i emân: Emin olmak için kendini kenara atan
Keşîde: Çekilmiş, yazılmış, tertip edilip dizilmiş
Keşmekeş: Karışıklık, dağınıklık ve telaş hali
Kıllet: Azlık, eksiklik, kıt ve yetersiz olma hali
Kifâf: Yeterli
Koltuk: Kenar, dip, kuytu-köşe
Kufûl: Yolculuktan-seferden dönme
Kulak: Casus, bir yer-bölge hakkında bilgi veren yerli
Küllî: Toptan, tam, umumi, bütünüyle
Küsûf: Güneş tutulması
Lâşe: Ölmüş, leş
Leyle: Bir gece, bir tek gece
Lühûm: Etler
Mâ‘adâ: -dan başka
Mahall: Yer, mekan
Makūle: Tür, çeşit, takıl
Mânend: Eş, benzer
Mânend: Eş, benzer, nazir
Me’kûlât: Yenilecek şeyler
Me’lûfe: Alışılmış, ülfet edinilmiş
Me’vâ: Sığınılacak yer-mesken- yurt-makam
Mecâl: Takat, güç-kuvvet
Mecmû‘: Toplanmış, cem edilmiş, biraraya gelmiş-getirilmiş
Mecrûh: Yaralı
Medfen: Defn olunan yer, mezar
Medlûl: Delil getirilmiş şey, gösterilen şey
Mehîb: Heybetli, azametli, korkunç
Meks: Durma, bekleme, mola
Merkūm: Yazılmış, adı geçmiş
Merkūme: Yazılmış, adı geçmiş

Mersâ: Liman, geminin demir attığı yer
Mesâ’ib: Zor iş, müşkül
Mesdûd: Kilitli, kapalı, seddedilmiş
Meşakkat: Zorluk, sıkıntı, güçlük
Meşhûd: Şahidolunmuş, gözle görülmüş
Mevc: Dalga
Mevt: Ölüm
Mezbûr: Adı geçen, yukarıda öylenmiş
Misâk: Sözleşme, anlaşma
Mufârakat: Ayrılık
Muharrer: Yazılmış, tahrir olunmuş
Mukaddemâ: Önce, eski, öncelikle, başlangıçta
Mukadder: Takdir edilmiş, kıymeti-durumu ölçülüp biçilmiş, yazılan
Mukātele: Vuruşma, birbirini öldürme, mücadele-savaş
Mûmâ-ileyh: İma edilen, adı geçen
Muterakkıb: Bekleyen, gözleyen, uman
Muvâfık: Uygun
Muvahhiş: Dehşet ve endişe verici, ürküten
Mübtelâ: Tutulmuş, düşkün, tutkun, tiryaki
Müctemi‘: Toplanmış, ictima etmiş
Mülâkāt: Kavuşma, buluşma, görüşme
Mülhak: İlhak olunmuş, katılmış
Müsemmâ: Bir ismi olan, adlanmış, adlı
Müşâbih: Benzeyen, benzer, eşi olan
Müşârün-ileyh: Kendisine işaret edilen, adı geçen
Müşted: Şiddetlenen, şiddetlenmiş, azan
Müte‘âkıb: Birbiri ardınca gelen, sıra ile, dizi
Mütelâtım: Birbirine çarpan, çalkalanan
Müteveccih: Dönük, yönelen, yönelik, teveccüh eden
Mütezâ‘if: Kat kat artıran
Nâ-bedîd: Gözükmeyen, belirsiz, kayıp
Nâ-çâr: Çaresiz
Nâ-gâh: Ansızın, birden bire
Nâşî: Ötürü, dolayı, sebebiyle
Nazar: Bakma-bakış
Nebâtât: Bitkiler
Nehâr: Gündüz
Ni-gâh: Bakma, bakış
Nîk: İyi, güzel, hoş
Nilgûn: Laciverde yakın, çivit rengi
Perverdigârî: Besleyici’den, terbiye edici’den, Allah’tan,
Peydâ: Açıkta, meydanda
Pey-der-pey: Birbirini ardı sıra, yavaş yavaş
Peyker: Yüz, surat
Peyvend: Ulaşma, varma, bağ, ilgi
Râhî: Yola çıkan
Recâ: Rica, minnet
Reddiyye: Reddedilecek şey, reddedilen
Ref ‘: Kaldırma, hükümsüz bırakma
Refîk: Dost, arkadaş, eş, yoldaş
Rehâ: Kurtuluş, rahata erme, ferahlık
Renc: Sıkıntı, meşakkat
Resen: İp, urgan, halat
Resîde: Erişmiş, yetişmiş
Rîh: Rüzgar
Rişte: İplik, tire
Rîzân: Dökülen, yağan, akan
Rîze: Ufak parça, kırıntı-döküntü
Rûşen: Aydın, parlak, belli
Rûy: Yüz
Rûz: Gün
Rûz-ı Hızır: Hızır günü, Hıdrellez
Rüfekā: Refikler, arkadaşlar, dostlar
Sadâ: Ses, avaz
Saff: Dizi, sıra
Safra: Sarı, sıvı
Sahrîc: Sarnıç
Sâlifü’l-beyân: Bildirilmiş, sözü–beyanı geçmiş
Salih: İyi
Sayd: Avd
Sefîne: Gemi
Selâsil: Zincirleme, silsile ile giden şeyler, sıra dağlar
Senâ: Övgü, övme
Sengistân: Taşlık yer
Sergüzeşt: Hayat hikayesi, baştan geçenler
Simâ: Yüz, vech, beniz
Sûr: Kıyamet günü Hz. İsrafil’in çalacağına inanılan yüksek sesli çalgı, zurna
Süvâr: Binmek, binici
Şırâ‘: Yelken
Şikem: İşkembe
Ta‘ab: Eziyet
Tabh: Pişirme, pişirilme
Tahfîf: Hafifletme, kolaylaştırma
Tahkîk: İnceleme, derinlemesine araştırma
Takarrub: Yaklaşma, yanaşma
Tâkat: Güç-kuvvet, tahammül
Takrîr: Söyleme, anlatma, anlatış
Târ: Karanlık, gece,
Târî: Ansızın çıkan, birden bire görünen
Tasaddî: Bir işe girişme, başlama
Taşra: Dışarı, kıyı, şehrin varoş-dışarı kısımları
Tavattun: Yerleşme, yer tutma, vatan edinme
Tavsîf: Vasıflandırma, niteleme
Tedrîc: Yavaş yavaş, derece derece, basamak basamak ilerleme
Tefhîm: Anlatma, anlatılma, bildirme
Telâtum: Çarpışma, çok dalgalanma
Tenâvül: Alıp yeme-gıdalanma
Tenâzu‘: Çekişme, uğraşma

Terfîk: Arkadaş etme, birinin yanına katma, katılma
Tevakkuf: Durma, bekleme, bir yerde bir süre oyalanma
Teveccüh: Yönelme, doğrulma, çevrilme, bir yere doğru hareket
Tevekkül: Kadere razı olma
Tünd-bâd: Fırtına, kasırga, sert rüzgar
Urûc: Çıkma, yükselme
Vâkı‘: Olagelen, olmuş, geçmiş olan
Varta: Tehlike, uçurum, içinden çıkılması güç derinlik
Vaz‘: Koyma, konulma
Vechile: -yüzden, -sebeple
Vezân: Esen, esici
Vukıyye: Okka, 1,28 kg.lık ağırlık ölçüsü
Vukū‘: Olmuş, olay, oluş
Vusûl: Ulaşma, gelme, varma
Vülûc: Girme, sokulma
Vürûd: Geliş, gelme, varma, yetişme
Za‘f: Zayıflık
Zâhir: Açık, ortada, görünen
Zahr: Sırt, belden yukarı kısım
Zalmâ: Koyu karanlık, gece
Zikr: Anma, adını anma, bir meseleden bahsetme
Ziyâ: Işık
Ziyâde: Fazla
Zuhûr: Görünme, ortaya çıkma, belirme
Donanma-yı Hümâyûn Kancabaşları Kaptanlarından Hasan Kaptanın

Anlattığı İlginç Hikaye
Elli senesi başlarında (hicrî 1150- milâdî 1737 yılı ortaları) Karadeniz’de görevli olan Os-
manlı Donanması ile Akkirman’a vardığımızda, Hotin tarafından gelen Murtaza Ağa’yı iki
hizmetkarı ile yiğit ve bahadır Kırım Hanı tarafına ulaştırma görevi bana verildi. Kasım
ayına otuz dört gün kala adı geçen yerden ayrılıp, uygun havada zikredilen tarafa doğru
yelken açıp Akmescid’e vardık. Anılan Ağa zikrettiğimiz Han ile görüşüp gereken cevap ve
kağıtları alarak döndükten sonra kendisinin yanına tayin ve arkadaş kılınan Hasan Gazi
adında yedi hizmetçi sahibi bir Mirza ile tekrar kancabaşımıza binip, müsait bir rüzgarın
da yardımı ile Akkirman’a yaklaşmaya başladık. Bu sırada birden bire Tecri’r-riyâha bimâ
lâ-teştehi’s-süfün (Rüzgar bâzen gemicilerin hoşlanmadığı yönlerden de esebilir) (sözünü
doğrularcasına) korkunç bir kasırga ve fırtına çıktı, gittikçe şiddetlenip ziyadeleşti. Derhal
her yönümüzde ejdere benzeyen dalgalar ortaya çıktı ve ardı ardınca açılıp-kapanıp bir-
birleriyle çarpışmaya başladı. O laciverdî deryada Firavun’un güvercinleri gibi (dönüp du-
ran) görünür görünmez nice girdab oluştu. O esnada, aydınlık gün ve gözümüz ecel ka-
sırgasının korkusu ile kapkaranlık geceye benzedi. Öyle ki güya alemin güneşinin ışığı bir
sulu burcta güneş tutulmasına uğramış da her taraf kopkoyu kararmış gibi. Uzayıp giden
ku karanlık gecede ortaya çıkan her ses İsrafil’in sûrunun eşi gibi olmakla can yakıcı fer-
yada dönüştü. Bu perişan halden canımızı sağ-salim kurtarabilmek için gemimizi hafif-
letmek gerekiyordu. Öncelikle topları sonra mevcut bütün ağır eşya ve yükleri ardından
gemi içinde bulunan ve safra tabir edilen suyu dahi deryaya boşalttık. Altı kişi kendi rı-
zalarıyla anbara girdiklerinden üzerlerine muşamma çekildi. Gereği gibi hafiflik hâsıl ol-
muş iken, yüce dağların zirvelerini andırır dalgaların birbirini müte‘âkip çarpışmaları yü-
zünden bir türlü dümeni kullanma ve gemiyi kurtarma imkânı kalmadı. Nihayet (dalga-
lar) anılan gemiyi aşıp-basdırdı. Lâkin içerideki safradan bile arındırılmış halde (oldu-
ğundan) ve anbâr dahi yazıldığı gibi muşamma‘ ile kapalı olduğu için zikredilen olay sı-
rasında deryâya düşen iki neferden başka kaybımız olmadı. Diğerlerimiz gönlümüzdeki
tüm iyi niyet ile gökyüzüne dönerek tevekkül ile Allah’ın sapasağlam ipine sımsıkı yapış-
tık ve yardımını istedik. Bu hâl üzere, üç gün üç gece gemimiz su kabağı misal, durmak-
sızın, kenarı-köşesi-dibi belirsiz deryâda, gâh sıradağlar gibi göğe yükselen ejder yüzlü
dalgaların tepesinde ve gâh girdap belasına prangalı zemin çukurunda boğulma telaşı ile
üçüncü gece sonunda gûyâ selâmet sahiline ulaştık. Ancak anılan mahall fazlasıyla taşlık-
tı. Med ve cezrin şiddetinden dolayı kendimizi emin bir şekilde kenara atmak, imkan da-
iresi haricinde idi. Çaresiz kendimizi birer birer deryâya attık. Kıyıya çıkmaya çalışırken
dahi dalgaların geliş-çarpış hiddetinden çeşitli zorluk ve eziyetlere mübtela olduk. Her ne
hâl ise, bir mikdâr durup-mola vererek aklımızı (başımıza) topladıktan sonra, “bu mahal,
acaba ne mahaldir” deyü casusumuzdan soruşturduk. O dahi bakışlarıyla etrâfı inceden
inceye süzerek, Süne Boğazı yakınlarında çevresi iki buçuk mil olan Yılan Adası’nda oldu-
ğumuzu tahkîk eyledi.
Pes bu sırada yüksek dalgalar gemimizi dahi kıyıya atmakla, anbarını karıştırdığımızda,
içindeki altı kişi vefat etmiş olduğundan defn olundular. Daha sonra kalan yirmi beş kişi,
arkadaş olanlar beşer altışar birbirleriyle anlaştı. Adı geçen Murtazâ Ağa, Hüseyin Gāzî
Mirzâ ve bir hizmetçisi ile ben dahi birbirimiz ile sözleşip, iyi kötü her ne olursa olsun
asla birbirimizden ayrılmamak üzere yemin ettik. Bundan sonra, evvelâ üzerimizde
yenilebilecek durumda olan yiyeceklerle karnımızı doyurmaya çalıştık. Ve bir harabe
sarnıç bularak zafer kazanmış gibi sevinip, içinde toplanmış suyu kullanmakla yetindik.
Daha sonra bu güç durumdan ferahlıkla kurtulabilmek için, çaresizlerin sığındığı yegane
kapı ve istediği herşeyi sebepsiz halkedebilecek olan Allah’ın dergâhına el açıp dua etmeye,
gece gündüz yalvarmaya başladık. Adaya varışımızın on yedinci günü deniz üzerinde bir
geminin belirdiğini görünce, hepimiz, karaların ve denizlerin yaratıcısına binlerce hamd
ve şükür ettik. Bir mikdâr âteş yakıp, gemidekilere, adada kurtarılmayı bekleyen insanlar
olduğuna işaret etmeye çalıştık. Gemiden bir sandal görünüp, adaya yakın yere geldi.
Bizleri tamamen farkettikleri anda ortada hiçbir sebep yok iken geriye döndüler. Ne kadar
feryad ve figan eyledik ise de duymazlıktan geldiler, (gayretimiz) asla fayda vermedi.
Tekrar gemiye binip, gözden kayboldular.
Pes bu acı olayın gerçekleşmesinden sonra başımıza neler geldiğini şöyle yazıp arz
edebiliriz ki: Daha önce beyân olunduğu üzere, yanımızda bulunan yiyecek ne varsa
bitirdiğimizden, adada bulunan ne kadar bitki çeşidi varsa onları da tükettikten sonra iyice
çaresiz kaldık. Açlığımızı yatıştırmak için çevreyi inceden inceye araştırmaya başladık.
Etraftaki kaya diplerinin ve kovuklarının içinde ve bazı mağaralarda yerleşmiş ürkütücü
yılan ve garip oldukları kadar vahşi görünen ayı balıklarını avlamak için telaşla üçer beşer
sağa sola seğirttik. Üzerimizde bulunan harp aletleri ile kâh kendimizi muhâfaza ve kâh bu
vahşi hayvanlarla mücadele ederek, yaralayıp öldürdüklerimizi yiyerek hayatta kalmaya
çalıştık. Bunlara dahi kıtlık geldiği esnâda, Ez-zarûrâtü tubîhü’l-mahzûrât (Zarûretler
mahzurlu şeyleri mübah kılar) kaidesine binaen, daha önce vefat edenleri mezarlarından
çıkarıp, gemiahşabından ve bizim kancabaş kırıntılarından tedârik etdiğimiz odunlarla
pişirip yedik. Merhumların cesedleri dahi bitince, yine daha önce bahsettiğimiz yılan ve ayı
balıklarının yuvalarına vardık. Onlar dahi insan gibi bizlerle savaşmaya durduklarından
bir tanesini avlamak için çok fazla zahmet ve meşakkat çekiliyordu. Hattâ bir gün dört
nefer arkadaş ile tahminen dört yüz okka gelir manda büyüklüğünde bir ayı balığı yuvasına
varıp, muhârebeye tutuşduk. İşte bu gördüğünüz omuzlarımızı, sırtımızı ve göğsümüzü

yaraladığından başka, tam zafer kazanacak iken karnını yarıp, işkembe ve bağırsakları
zemine düşmüş halde yine de kendini deryâya atıp kaçtı. Zikrettiğimiz parçalarıyla
karnımızı doyurmaya çalıştık. 3 gün sonra tekrâr o hâli ile canlı olarak yuvasına gelip
orada öldü ve bir müddet de leşiyle geçindik.
Özetleyecek olursak, bu zorluklara düşkünlüğümüz kasım ayından otuz yedi gün önce
oldu. Anılan sene kışında da gökyüzünden yağan kar, yağmur, ne var ise üzerimizden
geçti. Mayıs ayına yedi sekiz gün kalıncaya kadar, yedi aya yakın müddetde, bazen ayı
balığı muhârebesinde ve bazen vücutları yediklerini kabul etmediğinden vefât edenlerin
etlerini yedik. Bütün arkadaşlarımız öldü, ancak adı geçen Murtazâ Ağa ve Hüseyin Mirzâ
ve bir nefer hizmetçileri ile ben hayâtda kaldık. Lâkin bizler bile iyice güçten düşmüş,
perişan idik. Ölümü bekler halde iken arkadaşlarımızdan biri sürünerek yanıma gelip,
“Hüseyin Kaptan bir gemi göründü” diye haber verdi. Binler zahmet ve meşakkat ile
yüzüm üzerine sürünerek bir mahalden baktım, ammâ güçsüzlüğüm sebebiyle görmemde
de kuvvet kalmadığı için farkedemedim. Defalarca dikkat ederek hayali belirince, ne hâl
ise ayaklanıp bir mikdâr ateş ve duman gösterdik. Anılan gemi dahi gitdikçe yaklaşıp ve
bir sandal dahi göndermekle, taşlıklı adanın yanaşılacak mahallini onlara anlatıncaya
kadar çekilen korku ve bekleyiş, tarif edilemez. Her ne hâl ise, yanaştıklarında bizleri
sürüyerek sandala bindirdiler. Ahvâlimizi öğrenmek isteyip soruşturmaya başladıklarında,
derdimizi anlatmaya mecâlimiz kalmadığını farkettiler. “Bunların karnını doyurmadıkça
kendilerini toparlayamazlar” diye gemilerine götürüp ağzımıza peksimet taneleri koydular.
Ağzımızı kıpırdatmaya bile halimiz olmadığını anlayınca, çenelerimizi kendi elleriyle
hareket ettirerek yedirmeye çalıştılar. Bu esnâda bir mikdâr çorba tedârik edip yavaş yavaş
içirdiler. Aklımız yerine geldikden sonra başımızdan geçenleri hikaye edebildik. Bizi yine
Süne Boğazı’na götürüp karaya çıkardılar. Mizâcımız düzelip kendimize gelinceye kadar
bir kaç gün orada kalıp oyalandık. Daha sonra herkes kendi vatanı tarafına doğru yola
çıktı.” diyerek sözlerine son verdi.

A-Arapça Yapılar
vusûl fu‘ûl
vürûd fu‘ûl
celâdet fe‘âlet
ref‘ fa‘l
cevâb fa‘âl
kufûl fu‘ûl
taraf fa‘al
hıffet fi‘let
ziyâde fi‘âlet
zahmet fa‘let
azîmet fa‘îlet
kudret fu‘let
nâşî
sâlih
kābil
vâkı‘
âzim Hepsi fâ‘il vezninde
cânib
gāzî
zâhir
hâlî

mezbûr
me‘mûr (‘imâret)
merkūm
Hepsi
mesdûd
mef ‘ûl vezninde
meşhûd
mecrûh
me’lûf
Mimli masdar
Meşakkat (mef‛alet)
Ca[lî masdar
Ma‛iyyet
keyfiyyet

İktizâ
ifti‘âl
intizâr
ta‛yîn tef ‘îl
îsâl if ‘âl
tekrâr tef‛âl
müsâ‛ade mufâ‛ale
takarrub tefe‛‛ül
tenâzu‛ tefa‛ul
tevakkuf tefe‛‛ül
ilkā if‛âl
mufârakat mufâ‛ale
istiş‛âr istif‛âl
istifsâr istif‛âl

muvâfık mufâ‛il (mufâ‛ale)
mütezâif mütefâ‛il (tefâ‛ul)
müşâbih mufâil (mufâ‛ale)
müte‛âkıb mütefâ‛il (tefâ‛ul)
müteveccih mütefa‛‛il(tefe‛‛ül)
muvahhiş mufa‛‛il (tef‛îl)
müterakkıb mütefa‛‛il(tefe‛‛ül)
müctemi‛ müfte‛il (ifti‛âl)
müşted müf‛al (if‛al)

müsemmâ mufa‛‛al (tef‛îl)
mübtelâ müfte‛al (ifti‛âl)
mülhak müf‛al(if‛âl)
Cem‘ Şekillerinden Örnekler: B-Farsça Yapılar:

Cem‘-i mü’ennes: Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim:
Me’kûlât (-ât eki ile) Ahd ü mîsâk
Nebâtât (-ât eki ile) nîk ü bed
niyâz ü recâ
Cem‘-i mükesser: hamd ü senâ
emvâc (dalgalar) ef ‘âl vezni ile cüst ü cû
ahmâl (yükler) ef ‘âl tek ü pû
eskâl (ağırlıklar) ef ‘âl berf ü bârân
cibâl (dağlar) fi‘âl cezr ü med
cevânib (taraflar-yönler) fevâ‘il
envâ‘ (çeşitler) ef ‘âl İsim Tamlaması:
mesâ’ib (musibetler) mefâ‘il Bahr-i Siyâh [Karadeniz]
luhûm (etler) fu‘ûl Rûz-ı Kāsım (Kasım günleri-ayı)
rüfekâ (arkadaşlar) fua‘lâ Sûr-ı İsrâfil
Müsâ‘ade-i rüzgâr
İsm-i mekân: mef ‘al vezni ile Derûn-ı sandal
Mahal Âhirü’l-emr
Mersâ
Medfen Zincirleme tamlamalar
Me’vâ Hablü’l-metîn-i inâyet-i Perverdigârî
Akd-i peyvend-i ittifâk
Sıfat-ı müşebbehe: Ref ‘-i mersâ-yı ikāmet
Hakîr, karîb, garîb, refîk Ziyâ-ı burc-ı âbî
Arapça tamlama: Kemâl-i hirâs-ı cân
Ba‘de’l-mülâkāt (“ba‘de” ve “mulâkat” Keşmekeş-i ağlâl-i girdâb-ı belâ
kelimeleri ile “görüştükten sonra”).
Âhirü’l-emr
Hablü’l-metîn
Sâlifü’l-beyân
Sâlifü’z-zikr
Ale’t-tevâlî
1) Metinden alınmış aşağıdaki pasajı sözlük yardımıyla bugünki dile aktarınız.

“her ne hâl ise yanaştıklarında bizleri sürüyerek derûn-ı sandala idhâl ve ahvâlimizi 1
istilâm u istifsâr eylediklerinde takrîre mecâlimiz olmadığını fehm ü istiş‘âr itmeleriyle
“bunlar it‘âm olunmadıkça kendülerin cem‘ idemezler” deyü sefînelerine götürüp ağzımı-
za beksimât hurdeleri vaz‘ ve tahrîk-i fekke adem-i kudretimizi hiss ü derk eylediklerin-
den nâşî, çenelerimizi kendü elleriyle tahrîk iderek ekle isti‘dâd tahsîl olunduğu esnâda bir
mikdâr çorba tedârük ve tedrîc ile tenâvül itdirüp, aklımız başımıza geldikden sonra ser-
güzeştimizi nakl ü beyân iderek, yine Süne Boğazı’na götürüp ihrâc itmeleriyle mahall-i
merkūmda dahi tashîh-i mizâc idinceye dek birkaç gün tevakkuf u meks idüp, ba‘dehû her-
kes vatân-ı me’lûfesi cânibine âzim ü râhî oldu” deyü hatm-i kelâm eyledi.”.
2) “söyleme-anlatma” anlamındaki kelime aşağıdakilerden hangisidir:
a) takrîr
b) zuhûr
c) iktizâ
d) azîmet
3) Yukarıdaki metinde geçen mükesser cem‛ kelimeyi bulup veznini ve manasını yazınız:
4) Metinde geçen ism-i mekânı bulup veznini ve manasını yazınız:
5) Yukarıdaki metinde geçen tef ‘îl babındaki kelimeyi bulup manasını yazınız:
Metin 4.2.3
İzzî Süleyman Efendi,
İzzî Tarihi
Metin 4.2.2
Metin 4.2.1
İZZÎ SÜLEYMAN EFENDİ, İZZÎ TARİHİ

/4.2.1/ İrsâl-i Mekâtîb-i Hazret-i Âsafî be-Düvel-i Nasârâ
Bundan akdem Nemçe çâsârı bilâ-evlâd-ı zükûr vefât ittikde, Nemçe devletinin erkân
ü ricâli ittifâklarıyla müteveffânın velîahdı olan kızını çâsâriçe olmak üzre ihtiyâr ü i‛tibâr
itmişler idi. Lakin Nemçe memâliki fî’l-asl yedi ve hâlâ dokuz aded hükûmetten ibâret
olup, bu dokuz aded hükûmetlerin her birine birer Hersek mâlik ve mutasarrıf olmağla
beynlerinde çâsâr ta‛bîr eyledikleri imparator olmağın, zikr olunan herseklerin cümlesine
hâkim ve zâbit olduğu cihetten çâsârlık ile imparatorluk keyfiyeti evlâd-ı zükûra münhasır
ve bu âdet ancak Nemçe devletine mahsûs bir keyfiyet olup, sâ’ir düvel-i Nasârâ’da olduğu
gibi evlâd-ı inâsa intikāl itmek muhâlif-i âdet-i kadîmeleri ve evlâd-ı zükûr münkariz
oldukta ittifâk-ı ârâ ile zikrolunan dokuz aded herseklerden cümlenin muhtârı her kim
ise intihâben çâsâr olup, imparator i‛tibâr olunmak âyîn-i dîrîn ve kā‛ide-i kadîmelerinden
olduğuna binâ’en, bu hâdise-i nâgeh-zuhûrdan Nemçe memleketi karîn-i ihtilâl ve zikr
olunan /4.2.2/ herseklerden her biri, istiklâl ve istibdâd ile istihkāk ü isti‛dâd iddi‛â ve
çâsâr olmak dâ‛iyesiyle, her biri ağrâz-ı derûnun icrâ kaydında olduklarından nizâm ve
intizâmları müşrif-i zevâl olmağla, bu hılâlde, Françe Devleti Nemçe Memleketi’nin bu
gûne rehîn-i ihtilâl ve ihtilâf olduğunu zemân-ı fursat ve hengâm-ı ganîmet addeyleyüp
tevsî‛-i dâ’ire-i memleket ve imparatorluk intihâbına müdâhale ve mülâhazasını icrâ
fikriyle itâle-i dest-i tagallüb ve tasallut dâ‛iyesine düşüp ve kendü tarafında bulunan
bazı mülûk-ı düvel-i Nasârâ’yı dahi tahrîk ve ıtmâ‛ ile hem-sınur ve hudûdı bulunup
memleketlerine kurb ü münâsebeti olan ba‛zı Nemçe kal‛alarını zabt u teshîre mübâderet
itmekle, hâlâ İngiltere kralı dahi zikr olunan dokuz aded herseklerin biri olmağın,
be-her hâl Nemçe devletine sâhib olup, i‛ânette bulunmak lâzıme-i hâli olduğundan
Françe’nin bu gûne tasallut ve imparatorluk husûsuna müdâhalesine rızâ göstermeyüp
men‛ ü def‛i kaydında olmağın, bu takrîb ile İngiltere ile Françe beyninde mün‛akid
olan sulh u musâfât ceng ü muhârebâta mübeddel olup, bu sebeb ile Avrupa ta‛bîr
olunan memâlikde vâkı‛ olan mülûk-ı Nasârâ’nın dahi her biri tarafeynden birine meyl
ü incizâb ile bulunduğu cânibe imdâd ü i‛ânet itmeleriyle, dört beş seneden beri Avrupa
taraflarında sûret-yâb-ı zuhûr olan ihtilâf ü ihtilâl sebebi ile berren ve bahren vukū‛-ı
ceng ü cidâl mütemâdî olduğundan gayri Françe ve İngiltere memleketlerinden âmed-
şüd iden tüccâr sefîneleri Bahr-i Sefîd’de vâkı‛ Devlet-i Aliyye’nin hırâset ü nezâretinde
olan sularında dahi birbirleriyle ceng ü harb ve sefînelerin ahz u gasb eylediklerinden
tarafeynin sûdâ-gerân tüccâr sefâyini İstanbul’a ve sâ’ir memâlik-i İslâmiyye benderlerine
iyâb ü zehâbdan münkatı‛ olup, Âsitâne-i sa‛âdette ibâdullahın me’lûf oldukları çuka ve
sâ’ir ol vilâyetlerden nakl olunan eşyâ-yı mütenevvi‛anın kıllet ü nedretine bâ‛is ve bi’z-
zarûre bey‛ ü şirâsı dahi ez‛âf u muzâ‛af bahâ ile olduğundan başka, gümrük husûsunda
dahi taraf-ı mîrîye zarar u noksân terettüb eylediği bedîhî olmağla, mücerred terfîh-i hâl-i
ibâd ve tatmîn-i bâl-i sükkân-ı bilâd-ı İslâmiyye kasdıyla Devlet-i Aliyye-i ebed-müddetin
tavassutuyla ıslâh-ı zâtü’l-beyne yani Avrupa taraflarında bu vechile hâdis olan ihtilâf ü
ihtilâl ve işti‛âl bulan âteş-i ceng ü cidâlin âb-ı sâf-tedbîr-i dil-pezîr ve kavâ‛id-i düvel üzre
enseb olan hâlât ve esbâb-ı i‛tidâli ve umûmen mülûk-ı Nasârâ’nın ittifâk-ârâlarıyla men‛
ü def‛i ve nâ’ire-i fitne vü fesâdın intıfâsıyla urûk-ı nizâ‛ ü cidâlin hasm u kat‛ı Cenâb-ı
Hüdâvendigâr-ı Âlem medda’l-lâhu zilâle saltanatehü alâ-mefârıkı’l-ümem hazretlerinin
zamîr-i ilhâm-pezîr-i cihân-bânîlerine lâyıh u sânih olmağla, mücerred hulûs-ı niyet ve
kuvvet-i diyânet ü merhametlerinden nâşî, umûmen ibâdullaha şefkat buyurup bu emrin
vech-i lâyıkı üzre pezîrâ-yı hüsn-i hitâm olmasına irâde-i aliyye-i şehriyârîleri ta‛alluk ve
fî-nefsi’l-emr husûs-ı mezbûra sarf-ı himmet mûceb-i isticlâb-ı menfa‛at olduğı cümlenin
ma‛lûmı olmakdan nâşî, iktizâ-yı vakt ü hâl ve kâ‛ide-i yümn-iştimâl-i Devlet-i Aliyye-i
masûnetü’z-zevâl üzre hâlâ mesned-ârâ-yı sadâret-i uzmâ ve vekîl-i mutlak-ı saltanat-ı
kübrâ hazretleri taraflarından ber-minvâl-i muharrer münâsib olduğu vech üzre /4.2.3/
ıslâh-ı zâtü’l-beyne Devlet-i Aliyye’nin tavassutunu iş‛âr vechiyle düvel-i Nasârâ’nın baş
cenerallerine bu gûne nizâ‛-ı mülkî sebebi ile Avrupa taraflarında zuhûr iden ihtilâl ve
mütemâdî olan ceng ü cidâlin zarar ü hasârı alâ-vechi’l-umûm cümleye sârî olduğunı
beyân ve sulh ü salâhın inda’llah ve inde’n-nâs emr-i mergūb ve tavr-ı matlûb olup,
âmme-i ibâdullaha şumûl-i menâfi‛ini tavzîh ü ayân ederek deydene-i müstahsene-i
Devlet-i Aliyye-i ebed-devâm üzre ta‛bîrât ve hayyiz-i hikmet-âmîzi ve nush u pend-i
dil-âvîzi müştemil mekâtîb-i Aliyye-i Âsafî tahrîr buyurulup işbu şehr-i Muharremü’l-
Harâm’ın zarfında vakit vakit bazı sâhil-serâlara ve Tersâne-i Âmire’ye teşrîf-i kudûm-ı
cenâb-ı Âsafî vâkı‛ oldukça Âsitâne-i sa‛adette mukîm Fransa ilçisi ve Venedik Baylosı ve
İsveç ilçisi ve Nemçe ve Moskov kapu kethüdâları ve İngiltere ve Felemenk ilçileri vekîlleri
ve Sicilya ilçisi ve sâ’ir iktizâ idenler ikişer üçer da‛vet olunup, merâsim-i âdî icrâsından
sonra, vech-i meşrûh üzre her birinin devletlerinin baş cenerallerine ve cumhûrlarına
tahrîr olunan mektûb-ı âlî teslîm ve husûs-ı mezbûr lisânen dahi müzâkere ile cevâblarının
vürûdı tenbîh buyurulmağla bu maddenin îzâh u izhârı kasdıyla irsâl buyurulan mekâtîb-i
Aliyyenin bir sûreti tastîr-i sahîfe-i eser kılındı.
(İzzî Süleyman Efendi (1199). İzzî Tarihi. İstanbul).
Metne Âit Sözlük

Âb: Su
Ağrâz-ı derûn: İçten gelen garazlar-gizli hedef-maksatlar
Ahz u gasb: Alma, zorla ele geçirme
Akdem: Önce, bundan önce
Alâ-vechi’l-umûm: Umum üzere
Âmed-şüdd: Gidip-gelme
Âmme: Halk, umumi herkes
Âsafî: Süleyman peygamberin akıllı vezirine nispet ile Osmanlı
Sadrazamlarına veya o makama verilen isim
Âsitâne-i sa‛adet: Saadetli yer, İstanbul’un isimlerinden
Ayân: Ortaya çıkma, görünme
Âyîn-i dîrîn: Eski zamanlara ait töre, gelenek
Bâ‛is: Sebep olan
Bahâ: Fiyat, paha, kıymet
Bahr-i Sefîd: Akdeniz
Baylos: Venedik elçilerine verilen isim
Bedîhî: Açık, besbelli, ortada
Be-her-hâl: Her halükarda, he ne suretle olursa olsun
Bender: İşlek ticaret iskelesi
Ber-minvâl-i muharrer: Yazıldığı - tahrir olduğu üzere
Berren ve bahren: Kara ve deniz yolu ile
Bey‛ ü şirâ: Alım-satım
Beyn: Ara, ikişeyin-kişinin-devletin arası
Bi’z-zarûre: Zarurete binaen
Bilâ-evlâd: Evladsız, çocuksuz
Bu gûne: Bu türlü
Ceneral: General
Ceng ü cidâl: Savaş-döğüş, harb
Cihân-bânî: Cihanı kollayan-hükümdar
Cihet: Yön
Cumhûr: Halk, ahali, konsey
Çâsâr: Kral-kayzer
Çâsâriçe: Kraliçe
Çuka: Bir cins kumaş
Dâ‛iye: Dava, içten gelen aşırı arzu istek
Dest-i tagallüb: Galebe altına alma, baskı-zulüm-zorbalık eli ile hüküm sürme
Deydene: usul-adet-gelenek
Dil-âvîz: Gönülçeken-gönül alan
Dil-pezîr: Gönle hoş gelen, beğenilen
Diyânet: Din-dindarlık duygusu
Düvel: Devletler
Emr-i mergūb: Arzu edilen emir-iş
Enseb: Uygun, en münasib, çok yerinde
Erkân: Rükünler, devlet adamları, devletin önde gelenleri
Esbâb: Sebepler
Eşyâ-yı mütenevvi‛a: Çeşitli-türlü eşya
Ez‛âf u muzâ‛af: Bir misli ve kat kat artırma
Fî’l-asl : Aslında
Fî-nefsi’l-emr: Hakikatte, gerçekte
Hâdis: Meydana gelen, yeni çikan, hudus eden, ortaya çıkan
Hâdise-i nâgeh-zuhûr: Ansızın ortaya çıkan hadise, vakitsiz gerçekleşen olay
Hâkim: Hükmeden
Hâlât: Haller, suretler, nitelikler
Hasm: Kesip atma, bir davayı hall ve fasl etme
Hayyiz: Taraf, meydan, yer
Hersek: Eyalet kıralı, başbakanı, Avrupada imparator seçme hakkı olan
yöneticiler
Hılâl: Ara, aralık, (bu sırada-bu arada)
Hırâset: Koruma
Hikmet-âmîz: Hikmetle karışık, hikmetle yoğrulmış (isabetli karar verilmiş)
Hulûs-ı niyet: Niyet-kalp temizliği, iyi-halis niyet
Husûs-ı mezbûr: Yukarıda geçen, anılan-zikredilen husus
Hüsn-i hitâm: Güzel netice, güzel bitiş
Islâh: Düzeltme, iyileştirme

Islâh-ı Zâtü’l-beyn: Aralarındaki soğukluğu düzeltme, giderme
Itmâ‛: İstekli-tamahkar hale düşürme, hırslandırma
Izhâr: Ortaya çıkma
İ‛ânet: Yardım
İ‛tibâr: Değer verme, sayma
İ‛tidâl: Orta yol, ılıman, ölçülü olma hali
İbâdullah: Allahın kulları, halk
İcrâ: Yerine getirme, bir işi yürütme, akıtma
İhtilâf: Uyuşmazlık, anlaşmazlık, fikir ayrılığı
İhtiyâr: Seçme, istek, tercih etme
İktizâ-yı vakt ü hâl: Zamanın - vakit ve halin gerektirdiği
İlçi: Elçi
İnâs: Kızlar, kadınlar
İncizâb: Cezbetme, cezbedilme, çekilme
İnda’llah: Allah nazarında-katında
İnde’n-nâs: Halk nazarında, insanlar içinde
İntıfâ: Sönme
İntihâb: Seçme, seçim
İntikāl: Bir yerden-birinden diğerine geçme,
İrsâl: Gönderme
İsti‛dâd: Kabiliyet
İstibdâd: Keyfi idare, baskı rejimi, başlı başına bir tür diktatörlük
İsticlâb-ı menfa‛at: Menfaat celbetmeme, menfaat elde etme
İstihkâk: Hak kazanma, hakedilmiş
İstiklâl: Bağımsız olma, rey sahibi olma
İş‛âr: İşaret etme, yazı ile bildirme, haber verme
İşti‛âl: Şulelenme, alevlenme-tutuşma, parlama
İştimâl: Şamil-şumullü olma, kaplama, içine alma
İtâle: Uzatma
İttifâk-ı ârâ: Oy birliği, herkesin kabulü-birleşmesi ile
İyâb ü zehâb: Gidip-gelme
Îzâh: Açıklama
Kâ‛ide-i kadîme: Eski zamanlara ait kaide, usul
Kadîm: Eski, yerleşik, öteden beri mevcut, evvelini kimsenin bilmediği
Karîn-i ihtilâl: Karışmaya-ihtilale uğramaya yakın,
Kat‛: Kesme
Kavâ‛id-i düvel: Devletlerin kaideleri, devletlerarası kaideler-hukuk ve esaslar
Kayd: Dert, tasa, bağ
Keyfiyet: Özellik, hal, vasıf
Kıllet ü nedret: Azlık ve kıtlık
Kurb: Yakın olma, yakınlık
Kübrâ: En büyük
Lâyıh: Parıldayan, hatıra gelen
Lâzime-i hâl: Gerekli-lazım hal, zorunda olmak
Mahsûs: Özel, hususileşmiş, başkasında bulunmayan, -ait
Mâlik: Sahip, Melik, Yönetici
Masûnet: Korunmuş, güven içinde, dokunulmaz,
Me’lûf: Telif edilmiş, alışıla gelmiş
Medda’llâhu zilâle saltanateh: Allah saltanatının koruyuculuğunu-gölgesini uzun
etsin, hükmü heryere yayılsın
Mekâtîb: Mektuplar
Mektûb-ı âlî: Yüce mektup
Memâlik: Memleketler, ülkeler, bir devletin toprağı
Men‛ ü def‛: Men ve defetme, yasaklama ve uzaklaştırma
Menâfi‛: Menfaatler
Mesned-ârâ: O mesned –makamda bulunan, bulunduğu makama
süs veren
Meyl: Gönül akışı, meyletme
Mûceb: İcabetmiş, lazımgelmiş
Muhâlif: Karşı, zıt, uymayan
Muhârebât: Muharebeler, savaşlar
Muharremü’l-Harâm: Hicri ayların birincisi
Mukīm: Bir yerde ikamet eden, oturan
Musâfât: Samimi ve halis muhabbet, dostluk ve işbirliği hali
Mutasarrıf: Tasarruf eden, yönetici
Mübâderet: Hemen bir şeye-bir işe girişme
Mübeddel: Tebdil edilmiş, değiştirilmiş
Mücerred: Tek, sadece, tecridedilmiş, yalnız
Müfârıkü’l-ümem: Ümmetin farklı kesimleri
Mülâhaza: Düşünce
Mülûk: Melikler, baş yöneticiler
Mün‛akid: Akdedilmiş, anlaşılmış-sözleşilmiş
Münhasır: Sınırlanmış - inhisar etmiş, yalnız bir kimseye -belirli
bir özelliğe hasredilmiş
Münkariz: Yıkılmış, yıkılmaya yüz tutmuş
Münkatı‛: Kesilmiş, karara varılmış
Müstahsene: Beğenilmiş, istihsan edilmiş, hoş-güzel görülmüş
Müşrif-i zevâl: Sönmeye-yıkılmaya yüz tutmuş
Müştemil: Kavrayan-içine alan
Mütemâdî: Devam edip gelen, süregelen
Müteveffâ: Ölmüş
Müzâkere: Karşılıklı konuşma, bir mesele üzerinde görüş alışverişi
Nâ’ire-i fitne: Fitne ateşi-alevi
Nasârâ: Hristiyanlar
Nâşî: -den-dan dolayı
Nemçe: Avusturya
Nezâret: Bakma, göz kulak olma işi
Nizâ‛: Fikir ayrılığı, anlaşmazlık
Nush: Nasihat
Pend: Nasihat-öğüt, kıssadan hisse çıkarma
Pezîr: Hoş
Pezîrâ: Kabul eden
Rehîn-i ihtilâl: İhtilale tutulmuş
Ricâl: Adam, Devlet adamı
Sadâret-i uzmâ: Büyük makam, Osmanlı Devleti sadrazamlık makamı
Sâf-tedbîr: İyi niyetli çözüm, güzel çare
Sâhil-serâ: Sahil saray
Sânih: Fikre doğan-çakan

Sarf-ı himmet: Gayret-himmet sarfetme, çabalama
Sârî: Ulaşan, bulaşan, kaplayan
Sefâyin: Gemiler
Sefîne: Gemi
Sûdâ-gerân: Daha çok deniz ticareti yapan tüccar
Sûret: Örnek, şekil
Sûret-yâb: Şekil ve suret bulmuş, meydana –ortaya çıkmış
Sükkân-ı bilâd-ı İslâmiyye: İslam beldelerinde sakin olanlar-oturanlar, müslüman halk
Şehr: Ay
Şumûl: Kaplayan
Ta‛alluk: İlişiği-ilgili-alakası olma
Ta‛bîr: İfade, - diye isimlendirme
Ta‛bîrât: Tabirler, terimler, deyimler
Takrîb: Vesile, bahane, yaklaştırma
Tarafeyn: İki taraf
Taraf-ı mîrî: Devlete ait, hazine tarafı
Tasallut: Sataşma, musallat olma
Tastîr: Satıra-kaleme alma
Tavassut: Aracı olma
Tavr-ı matlûb: Tabep edilen-beğenilen tavır
Tavzîh: Açıklama, vüzuha kavuşturma
Terettüb: İcabetme, ait olma, sıralanma
Terfîh-i hâl-i ibâd: Kulların halini refaha kavuşturma, halkın refahını artırma
Teshîr: Büyüleme, etki altına alma, aldatma
Teşrîf-kudûm: Şerefli geliş, bir yere gelerek-ayak basarak şereflendirme
Tevsî‛: Genişletme
Umûmen: Bütün, herkese olduğu gibi
Urûk-ı nizâ‛: Çekişme - kavga damarları-kökleri
Vâkı‛: Vuku bulan, meydana gelen
Vech-i meşrûh: Anlatıldığı-şerh edildiği üzere
Vekîl-i mutlak: Padişahın her yetkiye sahip tek vekili, sadrazam
Vukû‛: Meydana gelme, oluş
Vürûd: Gelme
Yümn: Bereket
Zâbi : Zabteden
Zamîr: İç yüz, gönül
Zevâl: Zail olma, yıkılış-çözülüş-sona erme-bitiş
Zikr: Anma, anılma
Zükûr: Erkek evlad, erkekler
Hristiyan Devletlere Sadrazam Hazretlerinin Mektuplarının

Gönderilmesi
Bundan önce Nemçe (Avusturya) çâsârı erkek evlad bırakmadan vefât ettiğinde, Nem-
çe devletinin önde gelen devlet adamları ittifâk ile müteveffânın veliahdı olan kızını
çâsâriçe olarak seçmiş ve tanımışlardı. Lâkin Nemçe ülkesi aslen yedi ve hâlâ dokuz aded
hükûmetten meydana gelmekte idi. Bu dokuz aded hükûmetlere Hersek adı verilen idare-
ciler sahip çıkıyor ve yönetiyorlardı. Aralarında çâsâr ta‛bîr eyledikleri kişi imparator ol-
makla, belirtilen herseklerin hepsinin üzerine hâkim ve idareci oluyordu. Çâsârlık ve im-
paratorluk keyfiyeti ise erkek evlâda ait bir özellik olarak kabul ediliyordu. Bu âdet sade-
ce Nemçe devletine mahsûs bir özellik olup, diğer hristiyan devletlerde olduğu gibi kız ev-
ladın çasariçe olarak kabul edilmesi gelenek ve göreneklere ters düşüyordu. Dokuz her-
sek arasından oyla seçilen her kim ise ittifak ile o çâsâr olup, imparator olarak isimlendi-
riliyor ve bu uygulama eski usûl ve adetlere göre gerçekleşiyordu. (Hânedan) erkek evlâd
doğmadığı için yıkılmaya yüz tuttuğunda, ansızın ortaya çıkan bu hâdise yüzünden Nem-
çe memleketi ihtilalin eşiğine gelmişti. Anılan herseklerden her biri, kendi hakları ve ka-
biliyetlerini öne sürerek, bağımsızlık isteği ve çâsâr olmak arzusu ile niyetlerini zorbalık-
la gerçekleştirme derdine düştüklerinden, devletin nizâm ve intizâmı yıkılmaya yüz tut-
tu. Bu sırada Fransa Devleti Nemçe Memleketi’nin karışıklığa düştüğü ve ihtilaflarla sasın-
tıya girdiği bu zamanı fırsat ve ganimet bildi. Hem kendi memleketini genişletmek hem
de imparatorluk seçimine müdâhale fikriyle zorbalık elini (Nemçe devletinin içişlerine)
uzatmış ve başlarına bela olmuştu. Kendi tarafında bulunan bazı hristiyan devletlerin ida-
recilerini dahi tahrîk edip hırslandırmış, kendileri ile hudûdu bulunan veya ilişki içerisin-
de oldukları yakın ba‛zı Nemçe kal‛alarını birlikte ele geçirmek için teşvik etmişti. İngilte-
re kralı dahi dokuz aded hersekten birisi olmakla, her ne suretle olursa olsun Nemçe dev-
letine sâhib çıkıp yardımda bulunması gerektiğinden, Fransa’nın bu türden zorbalıklarına
ve imparatorluk seçimi konusuna müdâhalesine rızâ göstermedi ve onu men‛ edip bu iş-
lerden uzak tutma derdine düştü. Böylece İngiltere ile Fransa arasında süregelen barış ve
dostluk, yerini anlaşmazlık ve savaşa bıraktı. Bu sebeple, Avrupa ta‛bîr olunan memleket-
lerde vâkı‛ hristiyan krallarının her biri, iki taraftan birine meyl ediyor veya çekildikleri
tarafa destek ve yardımda bulunuyorlardı. Avrupa’da ortaya çıkan bu ihtilâf ve ihtilâl sebe-
bi ile, dört beş seneden beri karada ve denizde savaş devam ediyordu. Ayrıca Fransa ve İn-
giltere memleketlerinden gelip giden tüccâr gemileri, Yüce Osmanlı Devleti koruyuculu-
ğundaki Akdeniz’deki kara sularında dahi birbirleriyle savaşıyordu. Bir birilerinin gemi-
lerini tutsak veya gasb eylediklerinden, iki tarafın tüccar gemileri İstanbul’a ve sâ’ir İslam
memleketlerinin iskelelerine gelip gitmekten kesildiler. Bu durum İstanbul halkının alı-
şık oldukları çuka ve sâ’ir Avrupa şehirlerinden nakl olunan çeşitli eşyânın kıtlık ve yok-
luğuna sebep olmakta ve mecburen alım satımları dahi kat kat pahalıya çıkmaktadır. Bun-
dan başka devletin gümrük gelirlerinin azalması sebebiyle hazinenin de zarara uğratıldı-
ğı açıktır. Sadece ahalisinin refaha kavuşması ve İslam beldelerinde yaşayanların hallerin-
den memnun olmaları kasdıyla, ebedlere kadar yaşayası Osmanlı Devleti, barış için ara-
cı olmak yani Avrupa’da ortaya çıkan ihtilâf ve ihtilâllerin, gittikçe alevlenen savaş ateşi-
nin, iyi niyetli barış girişimleri ile sönmesini istemektedir. Bütün hristiyan devlet adamları
devletlerarası kaidelere en uygun ve taraflar arasında orta yol bulunacak şekilde güzel bir
ittifakta bulunurlar ise bu olaylar men‛ ve def‛ edilebilecek, fitne ve fesâd ateşi sönecektir.
Tarafları anlaşmazlık ve kavgaya götüren konuların kökünden kesilip atılması fikri, âlemi
koruyup kollayan padişah hazretlerinin (Allah ümmetin bütün kesimleri üzerinde onun
saltanatının koruyucu gölgesini daim etsin) gönlüne parlak bir şekilde doğdu. Sadece ha-
lis bir niyetle, din ve merhamet duygularının kuvvetli olması sebebiyle bütün insanlara şef-
kat duymakta ve bu karışıklıkların layıkı ile, güzel bir şekilde sona ermesini yüce arzusu
ile istemektedir. Bunun için ciddi gayret sarfetmek, menfaat elde etmenin yegane yoludur
ve bu, herkes tarafından bilinmektedir. Zevale uğramaktan korunmuş, yümün ve bereke-
ti her yere yayılmış Yüce Osmanlı Devleti’nin kaidesi üzere, büyük sadaret mevkiini süs-
leyen ve en büyük padişahın herşeye yetkili vekili olan hazret tarafından, münasib görüle-
ceği şekilde ve zaman nasıl gerektiriyorsa, tarafların arasını bulma amacıyla Yüce Osmanlı
Devleti’nin aracılık isteği hristiyan devletlerinin baş komutanlarına belirtilmelidir. Mülk
yüzünden meydana gelen bu çeşit anlaşmazlıklar sebebiyle, Avrupa’da meydana gelen ih-
tilal ve süregelen savaşların zarar ve hasarı herkese dokunduğu.. barış ve iyiliğin Allah ve
insanlar katında tercih edilecek en iyi iş ve kabul edilecek en güzel tavır olduğu ve tüm
insanlık için menfaatler içerdiği apaçık ortadadır. Ebedlere kadar devam edesi Yüce Os-
manlı Devleti’nin güzel geleneklerinden süzülen nasihat ve öğütleri içeren, hikmet dolu,
gönül alıcı sözlerle dolu mektuplar yukarıdaki manaları da içerecek şekilde Sadrazamlık
makamı tarafından yazdırılmalıdır. Muharrem ayı içerisinde, Sadrazam bazı sahil saray-
ları ve Tersâne-yi Âmire’yi şereflendirdiğinde, İstanbul’daki Fransa, Venedik, İsveç elçile-
ri, Nemçe ve Moskov kapı kethüdâları, İngiltere ve Felemenk elçi vekîlleri ve Sicilya elçisi
ve sâ’ir iktizâ edenler ikişer üçer da‛vet olunmalı, basit bir merasim sonrası, her bir devle-
tin baş generalleri ve konseyleri için yazılan yüce mektuplar teslim edilmeli ve anılan ko-
nular kendileriyle sözlü olarak da görüşülmeli, mektupların cevaplarının beklendiği ten-
bih buyurulmalıdır. Konunun daha iyi anlaşılması için gönderilen yüce mektupların bir
örneği burada satırlara geçirilmiştir.

A-Arapça Yapılar
kat‘ fa‘l
sulh fu‘l
vukū‘ Fu‘ûl
himmet fi‘let
sûret fu‘let
cevâb fa‘âl
zarar fa‘al
sa‘âdet fa‘âlet

bâ‛is
hâdis
sânih
lâyıh fâ‘il vezninde
vâkı‘
Sârî
zâbit ve hâkim

mektûb
mergūb
mef ‘ûl vezninde
mezbûr
matlûb

Saltanat: fa‘lele(t)
Sülâsî mezîdün-fîh masdarlar
İrsâl İf‛âl
İttifâk İfti‛âl
münâsebet Mufâ‛ale(t)
i‛tibâr İfti‛âl
tenbîh Tef‛îl
istikbâl İstif‛âl
Mezîdün-fîh ism-i fâ‛il

mutasarrıf Mütefa‛‛il (tefe‛‛ul)
Mimli masdarlar
Merhamet
Tesniye (ikili çokluk)

Tarafeyn
Cem‛ şekillerinden örnekler:

Cem‛-i mükesser
İbâd Fi‛âl
Memâlik Mefâ‛il
Esbâb Ef‛âl
Pezîr
İsm-i mensûb
Mîrî
Mülkî
Arapça tamlama:
Muharremü’l-Harâm (Muharrem ve harâm ile) Harâm olan Muharrem ayı
Medda’l-lâhu zilâle (Allah gölgesini uzun etsin)
Alâ-mefârıkı’l-ümem (Ümmetin farklı kesimleri üzerinde)
B-Farsça Yapılar:
Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim:
Sulh u salâh
Harb ü kıtâl
Vakt ü hâl
İsim Tamlaması:
kavâ‛id-i düvel
sahîfe-i eser
Sıfat tamlaması:
Âsitâne-i sa‛âdet
Devlet-i aliyye
Mekâtîb-i aliyye
Düvel-i Nasârâ
Zincirleme tamlama:
âb-ı sâf-tedbîr-i dil-pezîr
İrsâl-i Mekâtîb-i Hazret-i Âsafî
Cenâb-ı Hüdâvendigâr-ı Âlem
Teşrîf-i kudûm-ı cenâb-ı Âsafî
Birleşik Kelimeler [izâfet kesresi (-i) kaldırılarak yapılan sıfatlar]:

cihân-bânî
ebed-müddet
nâgeh-zuhûr
Farsça birleşik sıfat:

sûdâ-gerân
Aşağıda verilen metni günümüz türkçesine aktarınız.

2 “Nemçe memâliki fî’l-asl yedi ve hâlâ dokuz aded hükûmetten ibâret olup, bu dokuz aded
hükûmetlerin her birine birer Hersek mâlik ve mutasarrıf olmağla beynlerinde çâsâr ta῾bîr
eyledikleri imparator olmağın, zikr olunan herseklerin cümlesine hâkim ve zâbit olduğu ci-
hetten çâsârlık ile imparatorluk keyfiyeti evlâd-ı zükûra münhasır ve bu âdet ancak Nemçe
devletine mahsûs bir keyfiyet olup, sâ’ir düvel-i Nasârâ’da olduğu gibi evlâd-ı inâsa intikāl it-
mek muhâlif-i âdet-i kadîmeleri ve evlâd-ı zükûr münkariz oldukta ittifâk-ı ârâ ile zikrolu-
nan dokuz aded herseklerden cümlenin muhtârı her kim ise intihâben çâsâr olup, imparator
i‛tibâr olunmak âyîn-i dîrîn ve kā‛ide-i kadîmelerinden olduğuna binâ’en, bu hâdise-i nâgeh-
zuhûrdan Nemçe memleketi karîn-i ihtilâl ve zikrolunan herseklerden her biri, istiklâl ve
istibdâd ile istihkāk ü isti‛dâd iddi‛â ve çâsâr olmak dâ‛iyesiyle, her biri ağrâz-ı derûnun icrâ
kaydında olduklarından nizâm ve intizâmları müşrif-i zevâl olmağla”.
Metinde geçen cümleleri inceleyerek:
a) 1 adet Arapça mezîdünfih masdar bulup veznini yazınız.
b) 2 adet Arapça sülâsî mücerred masdar ve vezinlerini yazınız.
c) 3 adet Arapça ism-i fâil ve ism-i mef ‘ûl gösteriniz.
d) Metinde geçen cem‘-i mükesser kelimeyi bulunuz.
Metin 4.3.6
Ahmed (Ahmed
Cevdet Paşa, Tarih-i
Cevdet
Metin 4.3.5
Metin 4.3.4
Metin 4.3.3
Metin 4.3.2
Metin 4.3.1
AHMED CEVDET PAŞA, TARİH-İ CEVDET

/4.3.1/ Mukaddeme
Târîh-i Cevdet’in mebde’i olan bin iki yüz seksen sekiz sene-i hicriyyesi Devlet-i
Aliyye’ce bir hadd-i fâsıl gibi olup andan sonra vukū‛âtın rengi tagayyür etmişdir.
Bir asrın vukū‛âtı ise a‛sâr-ı sâbıkanın i‛dâd ve tehyi’e ettiği ilel ve esbâb-ı müteselsilenin
netâyic ve müsebbebâtı idüğünden yazılacak vekāyi‛-i târîhiyye ne makūle esbâbın âsârı
idüğü bilinmek lâzım gelür.
Binâ’en-alâ zâlik, maksûda şürû‛dan mukaddem düvel-i sâlifenin ve ale’l-husûs
Devlet-i Aliyye’nin vekāyi‛-i külliyye ve ahvâl-i umûmiyye-i mâziyesi ve Mısır ve Kırım
gibi kıta‛ât-i mühimmesinin vekāyi‛-i meşhûresi ile târîh mutâla‛a idenlere lâzım olan
ba‛z-ı ma‛lûmât-ı mühimme ber-vech-i âtî icmâlen fasıl fasıl beyân olunmak münâsib
görülmüştür.
Fasl-ı Evvel
İlm-i Târîhin Lüzûm ve Fâ’idesi Beyânındadır

İlm-i târîh efrâd-ı nâsı vekāyi‛ ve me’âsir-i mâziyeye ve vükelâ vü havâssı hafâyâ ve serâ’ir-i
mukteziyyeye muttali‛ idüp, nef‛i âmme-i âleme â’id ve râci‛ olduğundan âmme-i eşhâs
mutâla‛asına mecbûl ve beyne’l-havâss makbûl ve mergūb bir fenn-i kesîrü’l-menâfi‛dir.
Zîrâ insân medeniyyü’t-tab‛ olup ya‛nî behâyim gibi münferiden yaşayamayup, ma-
hal be-mahal akd-i cem‛iyyet iderek yek-diğere mu‛âvenet itmeğe muhtâc olurlar. Ve
bu cem‛iyyet-i beşeriyyenin derecât-ı mütefâvitesi olup ednâ derecesi hayme-nişîn olan
kabâ’ilin cem‛iyyetidir ki, havâyic-i zarûriyye-i beşeriyyeyi tedârük ile şecere-i hayâtın se-
meresi olan tenâsül maksadına vüsûl bulurlar. Lâkin, şekil ve hey’et-i medeniyyetin netîcesi
olan me‛ârif ve ulûm-ı sınâ‛iyye ve sâ’ir hasâ’is-i kemâliyye-i insâniyyeden mahrûm olur-
lar. Ve ehl-i kurâ medâ’in-i mu‛azzama ahâlîsine nisbetle âsâr ve netâyic-i sahîha-i mede-
niyyetden mehcûr add olundukları gibi bunlar dahi kurâ ahâlîsine nisbetle medeniyyet-
den dûr kalurlar. /4.3.2/
Cem‛iyyet-i mezkûrenin a‛lâ derecesi dahi medeniyyet, ya‛nî devlet ve saltanat
mertebesidir ki, bir devletin sâye-i hıfz u hirâsetinde yek-diğere gadr ve te‛addîden ve a‛dâ
vü ağyârın endîşesinden âzâde olup bir tarafdan ihtiyâcât-ı beşeriyyelerini tahsîle ve bir
tarafdan dahi kemâlât-ı insâniyyelerini tekmîle meşgūl ve âmâde olurlar. Şöyle ki, def‛-i
mazarrat ve celb-i menfa‛at dâ‛iyesi insânda bir emr-i cibillî olup ba‛zan bir maksadda
bir nice kimselerin emel ve arzuları müttehid ve müzâhim oldukda başlu başlarına
kalsalar yek-diğere gadr itmek istediğinden ve ba‛zan dahi bir maslahat-ı umûmiyyede
bir cem‛iyyet ile diğer cem‛iyyetin beyninde bi’t-tab‛ münâza‛ât ve muhârebât vâkı‛
olageldiğinden herkes hukūk-ı zâtiyye ve umûmiyyesini cânib-i hükûmete tevdî‛ ile
anın hükm ve himmetine râzî olarak levâzım-ı kemâlât-ı insâniyye tahsîline meydân-ı
ferâgat bulurlar. Ve ol millet sınıf sınıf ayrılup kimisi zirâ‛at ve ticâret ve kimisi umûr-ı
mülkiyye ve askeriyyede hidmet ider. Ve ulûm ve sanâyi‛ kuvvetiyle yüz kişinin
havâyic-i zarûriyyesini on kişi hâsıl itmeğe ve müddet-i medîde zarfında hâsıl olabilecek
mevâdd az vakit zarfında husûle gelmeğe başlayup ol milletin evkātı havâyic-i zarûriyye
tahsîlinden fazla kalarak ve işbu fazla vakitler dahi hasâ’is-i kemâliyye-i insâniyye
tekmîline masrûf olarak levâzım-ı hazariyyet ve medeniyyet günden güne bu nisbet
üzre müterakkī olup gider. Ancak ol milletde artık sâdelik ve sebük-bârlık kalmayup,
tecemmülât ve tekellüfât artarak ihtiyâcât çoğalır. Ve ana göre menâfi‛-i zâtiyye ve
ağrâz-ı şahsiyye dahi tezâyüd ve terakkī bulur. Ve gitdikçe ol milletin idâresine su‛ûbet
gelerek hüsn-i idârenin husûl bulmasıyla devletin ilerülemesi ve milletin sa‛âdet-i hâl
kesb idebilmesi mahâret ve vukūf ashâbının sarf-ı ihtimâm u dikkatine mevkūf olur.
Böyle umûr-ı siyâsiyyede mahâret ise ancak tecribe ile hâsıl olabilüp her sûreti tecribeye
dahi bir âdemin ömrü vâfî ve bir asrın tecribesi kâfî olmadığından ve ârif olanlar es-
sa‛îdü men et‛aza bi-gayrihî hadîs-i şerîfi mü’eddâsınca herşey nefsinde tecribeye
kalkışmayarak sâ’irinden ibret ve nasîhat alageldiklerinden vükelâ vü havâss ilm-i
târîhden sâ’ir eşhâs gibi ahvâl-i zâtiyyelerince müntefi‛ olduklarından başka mesâlih-i
düveliyyece dahi müstefîd ve mütemetti‛ olurlar. Binâ’en-aleyh, vatan ve memleketini
seven ve devlet ve milletinin bekāsını isteyen eslâf-ı me‛ârif-ittisâf kendi asırlarının
vekāyi‛ ve ahbârını zabt ile ahlâfa yad-gâr bırağarak kendüleri dahi mazhar-ı ed‛iyye-i
hayriyye-i ahlâf olagelmişlerdir. Kaldı ki, mâzî ve müstakbel ahvâline vâkıf ve belki ezel
ve ebed esrârını ârif olmağa insânda bir meyl-i /4.3.3/ tabî‛î olduğundan ale’l-umûm
nev‛-i beşerin bu fenne ihtiyâc-ı ma‛nevîsi der-kârdır.
(lâ teşbe‛u’l-ayni min nazar, ve le’s-sem‛u min haber, ve le’l-ardu min matar)
Ve hıfz-ı nizâmât-ı düveliyye, ilm-i târîh ile olup usûl-i sâlifenin vakt ü hâle tatbîkında
ise fevâ’id-i kesîre mütehakkık olduğundan ba‛z-ı ulemâ ilm-i târîhin ta‛lîm ve ta‛allümü
derece-i vücûbdadır dediler.
Nakl olunur ki, hulefâ-yı Abbâsiyye’den Kā’im bi-Emrillâh zemânında ehl-i Hayber’den
birkaç nefer müteayyinân yehûd, Dâru’l-hılâfe-i Bağdâd’a gelüp cizyeden mu‛âfiyetlerini
müş‛ir sened sûretinde bir varak-pâre ibrâz ile zu‛mlarınca Hazret-i Ali‛nin hattı olmak
üzere taraf-ı Risâlet-penâhî’den kendülerine virilmiş ve ashâb-ı kirâmdan birkaç zâtın
şehâdetleri dahi tahrîr olunmuş olmağla senedleri nezd-i halîfede kabûl kılınarak cizyeden
mu‛âfiyetleri bâbında ısdâr-ı menşûr olunmak üzre iken Re’îsü’r-rü’esâ bulunan Ebü’l-
Kāsım b. Mesleme’ye şekk ârız olarak, “sened-i mezkûr sahte bir şey olmasun, hele bir kere
müverrih-i ahd olan Hatîb-i Bağdâdî’ye gösterilmesi münâsib olur” deyü halîfeye ihtâr
itmekle, Hatîb-i mûmâ-ileyhe arz olundukda, fenn-i târîhçe senedin sahte olduğunu isbât
itmişdir. Şöyle ki: “Sened-i merkūmda muharrer olan şühûddan Hazret-i Mu‛âviye hicretin
dokuzuncu senesi yevm-i feth-i Mekke’de şeref-i İslâm ile müşerref oldu. Hayber’in fethi
ise hicretin yedinci sâlinde vukū‛ bulmuş idi. Kezâlik, şühûd-ı muharrereden birisi dahi
Sa‛d b. Mu‛âz hazretleri olup muşârun-ileyh ise hicretin beşinci senesi, yevm-i Hendek’de
cisr-ifenâdan güzâr itmekle Hayber fethinde bulunmadı.” dimekle mevzû‛iyyeti sübût
bularak şakk olundu. Bu cihetle müverrih-i mûmâ-ileyh beytü’l-mâl-i müslimînin
intifâ‛ına sebeb olmuşdur.
Fasl-ı Sânî
Hükûmetlerin Atvâr ve Aksâmı Beyânındadır

Bu âlem-i dünyâya nazar olunsa teceddüdât-ı yevmiyyeden ibâret bir hengâme-i ibret ol-
duğu rû-nümâ olur ve bu ma‛nâ-yı teceddüd cemî‛-i a‛yân ve a‛râzda bulunur. Bu kabîlden
olmak üzre, şahs-ı vâhid, gerek vücûdca ve gerek hâlce bir zemân terakkīde ve bir zemân
tenezzülde olduğu misillü, her devlet dahi bu minvâl üzre gâh kuvvet bulur ve gâh za‛f
/4.3.4/ ve fütûr hâline gelür. Ve her devlet, bidâyet-i zuhûrunda sâde ve sebük-bâr olup
eğerçi günden güne kuvvetlenür ise de insân yaşlandıkça me’kel ve meşâribde ve mes-
ken ve melâbisde ihtiyâcı artdığı gibi devlet dahi eskidikçe tekellüfâtı artıra geldiğinden
evvelki sâdeliği kalmayup meşâğıl ve masârıfı ziyâdeleşür ve fevka’l-‛âde bir vak‛a hâdis
oldukda ve masârıf-ı mu‛tâdesinden ziyâde bir masraf açıldıkda muzâyakaya dûçâr ve
emr-i idârede ba‛z-ı gûne kusûr dahi sâdır olur ise ser-pençe-i za‛f ve fütûra giriftâr olur.
Sünnetu’llâh fi’l-âlemîn.
Velhâsıl, kangı devlet olur ise olsun, bir tavrdan tavr-ı âhara nakl idegeldiği cihetle
her devrde bir tavr-ı mahsûsda bulunur. Ve her tavrda bir dürlü davranmak ve her devrin
mizâcına göre çâre ve ilâc aranmak lâzım gelür. Şöyle ki: Her şahsda sinn-i nemâ ve sinn-i
vukūf ve sinn-i inhitât olduğu gibi her devletde dahi bu merâtib-i selâse bulunup herkes
hıfz-ı sıhhat husûsunda sinnine göre davrandığı misillü hey’et-i devlet dahi bir cism-i
insânî mesâbesinde olduğundan her tavr ve mertebesinde hareket-i münâsibeye dikkat
olunmak lâzım gelür. Ve tavr-ı inhitât ba‛zan hiss olunmayacak sûretde hafî olur. Ve ba‛zan
dahi celî ve âşkâr olup ilâcı müşkil ve düşvâr olur. Ve ba‛zan bir devletde ziyâdesiyle inhitât
ve fütûr emâreleri zuhûr itmişiken tedâbîr-i hakîmâne ile teceddüd idüp tâzelendiği
vardır. Fakat ol hâlde devletin tehlikesi ziyâde olup fevka’l-âde ba‛z-ı ilel-i hâriciyye dahi
zuhûr ider ise teceddüd idüp de halâs bulması pek düşvârdır. Ve vukū‛ı var ise de vukū‛ât-ı
cesîme ve ınkılâbât-ı azîme ile hâsıl olabilmişdir. Ve nice devletler dahi sinn-i vukūfunu
ikmâl itmeden kendü kusûruyla yahud bir kazâ zuhûruyla mahv ve münkarız olmuşlardır.
Ma‛lum ola ki, düvel-i nasârânın ahkâm-ı siyâsiyyeleri ictimâ‛-ı ârâ-yı ukalâ ile
tertîb olunmuş olan kavânîn-i hükmiyyeden ibâret olduğu hâlde hükûmetleri iki kısma
mükasımdır. Biri, hükûmet-i rûhâniyye ya‛nî dîniyye, diğeri, hükûmet-i cismâniyye ya‛nî
mâddiyyedir.
Hükûmet-i rûhâniyye, Katolik mezhebinde Papanın hükûmetidir ki, bi’l-cümle
katolik râhiblerinin âmiri ve kilîsâlarının re’îsi olup, anı Hazret-i Īsâ’nın vekîli olmak
üzre i‛tikād iderler. Ve bi’l-cümle katolik devletlerinin memâlikinde anın hükûmet-i
rûhâniyyesi cârîdir. Vaktiyle Avrupa içinde bu hükûmet-i rûhâniyyenin pek ziyâde te’sîr
ve nüfûzu var idi. Lâkin hükümdârlar papaların elinden çok cevr ü cefâ çekdiklerinden
refte refte papaların nüfûzlarını kesr u taklîl itdiler. Rum, ya‛nî Ortodoks mezhebinde
bulunan /4.3.5/ bi’l-cümle hıristiyanlar papayı tanımayup hükûmet-i rûhâniyyede
İstanbul Patriki’ne tâbi‛dirler. Ermenilerin re’îs-i rûhânîlerine Katogıkos dinilür ki, üçdür.
Birisi, Gürcistan’da vâkı‛ Eçmiyazin ve diğeri Kozan’da vâkı‛ Sis ve üçüncüsü Van tarafında
kâ’in Ahtamar kilîsâlarının re’îs-i rûhânîleridir. Ammâ protestanların böyle bir re’îs-i
umûmîleri yokdur.
Hükûmet-i mâddiyye dahi üç kısımdır. Hükûmet-i mutlaka, hükûmet-i meşrûta,
hükûmet-i cumhûriyyedir. Hükûmet-i mutlaka, inân-ı hükûmeti bütün bütün eline almış
olan bir hükümdârın hükûmetidir. Rusya devleti gibi.
Hükûmet-i meşrûta, millet meclisinin re’yine ittibâ‛ iden hükümdârın hükûmeti olup
bu dahi iki kısımdır.
Kısm-ı evvel, meşrûta-i umûmiyye olup âmme-i ahâlî müsâvât üzre bulunur. Almanya
ve İtalya devletlerinden ba‛zıları gibi ki, vükelâ-yı devletden başka milletce intihâb olunan
a‛zâdan mürekkeb bir millet meclisleri vardır.
Kısm-ı sânî, meşrûta-i hasebiyyedir ki, zâdegân-ı millet bayağı ahâlîden vücûh ile
mümtâz ve mütehayyiz olurlar. İngiltere devleti gibi ki, âmme-i ahâlîsi zâdegânın nâ’il
oldukları rüteb ve imtiyâzâta nâ’il olamayup fakat her kazâdan intihâb ile pây-ı tahta
gönderdikleri a‛zâdan mürekkeb meb‛ûsân-ı millet meclisi nâmıyla bir meclisleri vardır
ki, bir maslahat anda tezekkür olundukdan sonra zâdegân-ı millet meclisinde karâr-
gîr olur. Bu meclisler dâ’imâ açık olmayup belki senede üç dört ay kadar güşâd olunup
parlament tesmiye olunur. Devletin vükelâsı kral tarafından nasb olunmuş me’mûrlar
olup umûr-ı devleti bi’t-tezekkür krallarına imzâ itdirdikden sonra icrâ iderler. Lâkin, her
husûsda parlament tarafından mes’ûl olurlar.
Hükûmet-i cumhûriyye, bir hükümdâr-ı mahsûsu olmayup, belki ekseriyet-i ârâ ile
biri intihâb olunarak kral makāmında olmak üzre muvakkaten millet re’îsi nasb olunur.
Amerika cumhûru gibi.
Fransa devleti, mukaddemleri hükûmet-i mutlaka iken millet içine ihtilâl düşerek
mu’ahharan cumhûr olmuşlar idi. Ol vakit, cihân-gîrlikle hurûc iden Napolyon Bonaparte,
İmparatorluk rütbesini hâ’iz olmağla, yine hükûmet-i mutlakaya münkalib olmuş idi.
Vâkı‛â, şekl-i devlet hükûmet-i meşrûta üzre mü’esses idi. Lâkin Bonaparte, her istediğini
icrâya muktedir olduğu cihetle hakīkat-i hâlde bir hükûmet-i mutlaka idi. Bonaparte’den
sonra hükûmet-i meşrûta-i umûmiyye olup Luyi Filip’in eyyâm-ı /4.3.6/ kraliyyetinde
bu hâl üzre gitdi. Bin iki yüz altmış beş senesi hılâlinde vukū‛ bulan Fransa ihtilâlinde
yine cumhûr olup Luyi Napolyon’u dört senelik olmak üzre re’îs-i cumhûr nasb itdiler.
Lâkin, ahâlî beyninde ittifâk olmayup kimisi krallık tarafdârı ve kimisi teşkîl olunmuş
olan âdî cumhûriyyet tarafdârı oldular. Bir takımı dahi böyle âdî cumhûriyyete kanâ‛at
itmeyüp azıtdılar. Ve bütün bütün hadd-i ma‛rûfun öte tarafına gitdiler. Şöyle ki: Hukūk-ı
mülkiyyet ve zevciyyeti inkâr idüp ve herkes kâffe-i husûsâtda müsâvât üzre olmalıdır
deyüp bir çok edânî dahi bunu mizâclarına muvâfık görmeleriyle Fransa Cumhûriyyetini
bu renge boyamağa teşebbüs itdiler. Fransa kibâr ve ukalâsının bundan gözü ürkmeğe,
cumhûriyyetden ve belki hükûmet-i meşrûta serbestliğinden yüz çevirüp, Napolyon’un
henüz dört sene müddet-i riyâseti hıtâm bulmazdan evvel imperatorluğunu bi’t-tasdîk
hükûmet-i mutlakaya ser-fürû-bürde-i ınkıyâd oldular. İşbu Fransa ihtilâlâtı arasında
Nemçe halkı dahi serbestlik sevdâsına düşerek ve pek çok kanlar dökerek hükûmetlerini
hükûmet-i meşrûtaya kalb itmek istediler ise de hühûmet-i imperatoriyye gālib gelerek
yine hükûmet-i mutlaka tahtında kaldılar. Bunların her birinde birer gûne fenâlık melhûz
ve meşhûd olup, hele cumhûriyyetin zikr olunan fırka-i mütecâvizesi bütün bütün akıldan
ve nevâmîs-i tabî‛iyyeden ba‛îd bir fikr-i bâtıldır.
Ammâ hükûmet-i islâmiyye, hılâfet ve saltanatı câmi‛ olup, imâmü’l-müslimîn olan
pâdişâh-ı islâm, hâmî-i şerî‛at ve muhyî-i saltanat olmağla, lillâhi’l-hamd bu gûne teferruk
ve teşettütden berîdir. Ve eğerçi, zîrde beyân olunacağı vechile, Devlet-i Abbâsiyye’nin
evâhırında memâlik-i islâmiyyede zuhûra gelen ihtilâlât-ı azîme hasebiyle, hılâfet ve
saltanat ayrılarak, hılâfet bir riyâset-i dîniyye ve saltanat riyâset-i mâddiyye derecesine
vardı ise de mu’ahharan Devlet-i aliyye-i Osmâniyye’nin zuhûruyla millet-i islâmiyye
teceddüd iderek yine hâlet-i asliyyesini buldu.
(Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet I)
Metne Âit Sözlük

A‛dâ: Adüvv’ün cem‛i, düşmanlar
A‛lâ: Daha yahut pek yukarı, yüce
A‛râz: Irzlar, namuslar
A‛râz: İşaretler, alametler
A‛sâr: Asrın cem‛i, asırlar, yüzyıllar
A‛yân: Bir memleketin ileri gelenleri
Add: Saymak; öyle kabul etmek
Ağrâz: Maksadlar, niyetler
Ağyâr: Gayr’ın cem‛i, başkaları, ötekiler
Âhar: Başka
Ahbâr: Haber’in cem‛i, haberler
Ahd: Devir, zaman, gün
Ahkâm: Hükm’ün cem‛i, hükümler, emirler, fermanlar
Ahvâl: Hâl’in cem‛i, haller, durumlar
Akd: Kurma, tertîb ve tanzim, teşkîl
Aksâm: Kısm’ın cem‛i, kısımlar, bölümler
Ale’l-husûs: Özellikle
Âmâde: Hazır
Âmme: Umum, halk, umuma mahsus olan
Ârâ: Re’y’in cem‛i, reyler, oylar, görüşler
Ârız: Gelen, gelip yapışan
Âsâr: Eser’in cem‛i, alamet, nişan, bir şeyin vücuduna delalet eden hal
Ashâb: Sahib’n cem‛i, Peygamber Efendimizi görüp onun sohbetinde
bulunanlar
Atvâr: Tavr’ın cem‛i, haller, edalar, gidişler, davranışlar
Âzâde: Kurtulmuş
Ba‛îd: Uzak
Bahâyim: Behîme’nin cem‛i, dört ayaklı hayvan, çâr-pâ
Bâtıl: Hak olmayan
Berî: Uzak, sâlim, kurtulmuş, temiz
Ber-vech-i âtî: Aşağıda söylendiği (söyleneceği) vech üzre
Beyne’l-havâss: Avamdan olmayan kişiler arasında
Bidâyet: Başlangıç, başlama
Binâ’en-alâ zâlik: Bunun üzerine, bundan dolayı
Câmi‛: Cem‛ eden, toplayan, bir araya getiren
Cârî: Cereyân eden, yürürlükte olan
Cefâ: Eziyet, incinme
Celb: Almak, çekmek, cezb
Celî: Âşikar, meydanda, belli
Cem‛iyyet: Topluluk, hey’et
Cesîm(e): İri, büyük, kocaman
Cevr: Haksızlık,eziyet, eza, cefâ
Dâ‛iye: Sebeb, mucib, bais; istemek
Def‛: Kovmak, uzaklaştırmak
Derecât: Derece’nin cem‛i, dereceler
Der-kâr: Malum, aşikar, bilinen
Dûçâr: Tutulmuş, uğramış, yakalanmış
Dûr: Uzak
Düşvâr: Güç, zor
Düvel: Devlet’in cem‛i, devletler
Ed‛iye: Dua’nın cem‛i, dualar, niyazlar, yalvarmalar
Edânî: Ednâ’nın cem‛i, aşağılar, aşağılıklar
Ednâ: Pek aşağı, daha aşağı
Efrâd: Ferd’in cem‛i, ferdler, kişiler
Eğerçi: Her ne kadar, olsa da, ise de
Ekseriyet: Pek çok olma, çokluk, en büyük kısım
Ekseriyet-i ârâ: Oy çokluğu
Emr: İş
Esbâb: Sebeb’in cem‛i, sebepler
Eşhâs: Şahs’ın cem‛i, şahıslar, kişiler
Evâhır: Âhir’in cem‛i, sonlar, nihâyetler
Evkāt: Vakt’in cem‛i, vakitler, zamanlar
Eyyâm: Yevm’in cem‛i, günler
Fâsıl: Ayıran, bölen, tefrik eden
Ferâgat: Vaz geçme, el çekme; adem-i meşguliyet, istirahat
Fırka: İnsan grubu, siyaset partisi
Fütûr: Zayıflık, gevşeklik, bezginlik, usanma
Gadr: Emniyeti sû-i istimal, vefasızlık, hainlik; merhametsizlik, zulüm
Gâh: Ara sıra, kimi, bazı
Gîr: Tutma, tutuş
Giriftâr: Tutulmuş, yakalanmış, esir
Gûne: Türlü; gidiş, tarz
Güşâd: Açma, açılma, açılış
Hâ’iz: Malik, sahib; taşıyan
Hafâyâ: Hafiyy’in cem‛i, sır, gizli şey

Hafî: Gizli
Hakîmâne: Hikmet sahibi, hakîm olana yakışacak surette, hakîmcesine
Hâlet: Hal, suret, keyfiyyet, nitelik
Hâmî: Himâye eden, koruyan
Hasâ’is: Hâsiyet’in cem‛i, Bir şeye has ve mahsus olan hal ve kuvvet ve
tesir, böyle bir kuvvet ve tesiri olmak fazileti
Hasbiye: Hasbî, parasız, karşılıksız, parasız, bedava
Havâss: Hâss’ın cem‛i, avama aid olmayıp mümtaz bir sınıfa aid olan
Havâyic: Hacet’in cem‛i, ihtiyâclar, lazım olan şeyler
Havâyic-i zarûriyye: Zarûri ihtiyaçlar
Hayme: Çadır
Hazariyyet: Barış ve güvenlik
Hengâme: Kavga, gürültü
Hıfz: Koruma
Hılâl: Ara, aralık
Hırâset: Saklama, koruma
Hitâm: Son, nihâyet, bitme, tükenme
Hükûmet-i meşrûta: Merutiyetle, meclisle idare olunan hükumet
Hükûmet-i mutlaka: Kayıtsız şartsız bir hükümdarın idaresinde bulınan hükûmet
Isdâr: Sudûr ettirme, çıkarma
İ‛dâd: Hazırlama, birini bir işe müsta‛id ve hazır hale getirme
İ‛tikād: İnanma, gönülden tasdîk ederek inanma
İbrâz: Göstermek, sunmak, meydana çıkarmak
İctimâ‛: Toplanma, bir araya gelme
İhtilâl: Bozukluk, bozulma, karışıklık, düzensizlik
İhtimâm: Gayret etme, özen gösterme, özenle iş görme
İkmâl: Olgunlaştırmak, kemale erdirmek
İlel: İllet’in cem‛i, sebep, mucib, bir şeye ba‛is olan hal; maksad, gaye,
niyet
İnân: Dizgin
İnkâr: Reddetme, tanımama
İnkılâb: Değişme, bir halden başka bir hale dönme
İnkıyâd: Boyun eğme, kendini teslim etme
İntihâb: Seçme, seçim
İttibâ‛: Tâbi olmak, uymak
İttifâk: Birlik
İttisâf: Vasıflanma, nitelenme
Kabâ’il: Kabile’nin cem‛i, kabileler, sülaleler
Kanâ‛at: Yetinmek, râzı olmak
Karâr-gîr: Kararlaşmış, kararı verilmiş, karara bağlanmış
Kavânîn: Kānûn’un cem‛i, kanunlar
Kesb: Çalışıp kazanma
Kesr: Kırmak
Kezâlik: Bu, bu da öyle
Kıta‛ât: Kıt‛a’nın cem‛i, Memleket, hıtta, cihet; parça, cüz, bölük
Kibâr: Kebîr’in cem‛i, büyükler, ileri gelenler
Kirâm: Kerîm’in cem‛i, kerem sahibleri, cömertler; ulular, büyükler
Kurâ: Karye’nin cem‛i, köyler
Kusûr: Eksiklik
Külliyye: Çok, kesîr, vâfir; Bütün ve umûma aid, umûmî
Levâzım: Lazıme’nin cem‛i, lüzumlu şeyler, lüzum ve iktiza edenler
Mahâret: Ustalık, beceriklilik; el uzunluğu
Maksûd: Kasd edilmiş olan, istenilen
Maslahat: İş, önemli ve mühim iş
Masrûf: Sarf olunan harcanan
Mazarrat: Zarar, ziyan, faidenin zıddı
Me’âsir: Me’sere’nin cem‛i, eslafdan ahlafa yadigâr kalan büyük ve şanlı iş, iftihar
edilecek iş ve hareketler
Me’kel: Geçim yeri, yiyilecek yer
Me‛ârif: Ma‛rifet’in cem‛i, marifetler, ilimler, bilgiler
Meb‛ûs: Gönderilmiş, halk tarafından seçilip parlamentoya gönderilen kimse
Mebde’: Başlama, başlangıç
Mecbûl: Yaradılmış, yaradılışında bir hâl ve sıfat bulunan
Medâ’in: Medîne’nin cem‛i, şehirler
Medenî: Şehirli, vahşî ve bedevî olmayan
Medîd(e): Uzun, Çok süren
Mehcûr: Uzaklaşmış
Melâmis: Giyecekler, elbiseler
Melhûz: Mülahaza edilen, düşünülebilen, hatıra gelen, olabilen
Memâlik: Memleket’in cem‛i, memleketler, ülkeler
Menâfi‛: Menfa‛at’in cem‛i, menfaatler, faydalar, çıkarlar
Menşûr: Padişah tarafından ihsan buyurulan vezaret ve müşiriyet rütbesinin
fermanı
Merâtib: Mertebe’nin cem‛i, mertebeler, dereceler
Mergūb: Rağbet edilen, beğenilen, istenen
Mesâbe: Derece, rütbe, kadr
Mesâlih: Maslahat’ın cem‛i, maslahatlar, faydalı ve önemli işler
Mesken: Ev, sakin olunan, sükûn bulunan yer
Meşâgıl: Meşgale’nin cem‛i, meşgaleler, uğraşlar
Meşârib: Meşreb’in cem‛i, İçecek yerler; mizaclar, tabiatler, huylar
Meşrût(a): Şart koşulmuş, şartlı, şarta bağlı
Mevâdd: Madde’nin cem‛i, maddeler
Mevkūf: Bağlı; tutuklu
Mevzû‛: Doğru olmayan, uydurma, sonradan düzme
Mizâc: (Cem‛i emzice) Huy, tabiat; sıhhat
Mu’ahhar: Sonraki; tehir olunmuş, sonraya, geriye bırakılmış
Mu‛âf: Affolunmuş, bağışlanmış
Mu‛âvenet: Yardımlaşma
Mu‛azzam(a): Ulu, büyük
Mu‛tâd: İ‛tiyâd olunmuş, alışılmış, adet olunmuş
Muhârebât: Muharebe’nin cem‛i, muharebeler, savaşlar
Muharrer: Yazılmış, tahrîr olunmuş
Muhyî: Hayat veren, ihya eden,canlandıran
Mukaddem: Önce
Mukaddeme: İbtida, medhal, giriş
Muktezıyye: Muktezî’nin mü’ennesi, iktizâ eden, lazım gelen, îcâb eden
Mutâla‛a: Okuma, anlamak şartıyla okuyuş; bir işi iyice ve etrafıyla düşünme
Mutlak(a): Kayıtsız, şartsız

Muttali‛: Haberdar, farkında, bilgili
Muvâfık: Uygun, münâsib
Muvakkat: Geçici
Muzâyaka: Sıkıntı, darlık, parasızlık; yokluk
Müddet-i medîde: Pek çok zaman
Müesses: Tesis olunmuş, kurulmuş
Mümtâz: Seçkin, imtiyazlı, ayrı tutulmuş
Münâza‛ât: Münâza‛a’nın cem‛i, çekişmeler, sürtüşmeler
Münkalib: İnkılâb eylemiş, bir halden bir hale dönmüş
Münkarız: Biten, arkası gelmeyen, sönen
Münkasım: İnkısâm etmiş, bölünmüş, kısımlara ayrılmış
Müntefi‛: İntifâ‛ eden, faydalanan, yararlanan
Mürekkeb: Terkîb olunmuş, bir araya getirilmiş
Müsâvât: Müsâvî’nin cem‛i, Eşit, aynı halde ve derecede olanlar, denkler
Müstefîd: İstifade eden, faydalanan
Müş‛ir: İş‛âr eden, haber veren, bildiren
Müte‛ayyin: Eşrâfdan, belli, ileri gelen kimse
Mütecâviz: Tecâvüz eden, haddi aşan, geçen
Mütefâvite: Farklı, aralarında fark bulunan
Mütehakkık: Tahakkuk eden, doğruluğu meydana çıkan
Mütehayyiz: Tahayyüz eden, yer tutan; itibarlı, mühim, ileri gelen
Mütemetti‛: Temettü‛ eden, faydalanan, kar eden, kazanan
Müterakkī: Yükselen, terakki eden
Müttehid: Birleşmiş, birlik olmuş
Müverrih: Tarihçi
Müzâhim: Birbiri üstüne binip sıkışmış
Nâs: İnsân’ın cem‛i, insanlar, halk
Nasârâ: Nasrânî’nin cem‛i, Hıristiyanlar
Nasb: Dikme, saplama; bir memuriyete atama
Nef‛: Fayda, yarar
Netâ’ic: Netice’nin cem‛i, neticeler, sonuçlar
Nevâmîs: Nâmûs’un cem‛i, kanunlar, şeriatler
Nezd: Yan, kat; göre, nazarında, fikrince
Nişîn: Oturan
Nüfûz: İçe geçme, işleme; sözü geçme, sözü dinlenme
Penâh: Sığınma, sığınacak yer
Râci‛: Münâsebeti, ilgisi olan; geri dönen
Refte refte: Git gide, gide gide, azar azar
Riyâset: Reislik, başkanlık
Rû-nümâ: Yüz gösteren, meydana çıkan
Rü’es â: Re’îs’in cem‛i, reisler, başkanlar
Rüteb: Rütbe’nin cem‛i, rütbeler, dereceler
Sâbıka: Geçmiş, geçen
Sahîh(a): Doğru, yanlış olmayan
Sâl: Sene, yıl
Sâlife: Daha önceki, geçmiş
Sâye: Gölge
Sebük-bâr: Yükü hafif, eşyası az olan, hızlı
Semere: Meyve
Serâ’ir: Serîre’nin cem‛i, sırlar, gizli şeyler
Ser-fürû bürde: Baş eğmiş
Ser-fürû: Baş eğme, söz dinleme
Sınâ‛iyye: Hıref ve san‛ata mensup ve müteallik
Sinn: Yaş
Sinn-i inhitât: Çökkünlük çağı, çöküş zamanı
Sinn-i nemâ: Gelişme çağı
Sinn-i vukūf: Duraklama yaşı
Su‛ûbet: Güçlük, zorluk
Sübût: Sabit olma, meydana çıkma
Şakk: Yırtma, paralama
Şekk: Şübhe, tereddüt
Şühûd: Şahid’in cem‛i, şahitler, tanıklar
Şürû‛: Başlamak, bir işe koyulmak, bir işe başlamak
Ta‛allüm: Öğrenme
Ta‛lîm: Öğretme
Tab‛: Tabî‛at, hılkat, cibillet
Tâbi‛: Uyan, bağlı olan
Tagayyür: Değişme, başkalaşma
Tahrîr: Yazmak; saymak
Tahsîl: Elde etmek
Taklîl: Azaltmak
Te’sîr : İşleme, dokunma, etkileme, alamet bırakma, nişan bırakma
Te‛addî: Öteye geçme, tecâvüz; zulüm, gadr
Teceddüdât: Teceddüd’ün cem‛i, teceddüdler, yenilenmeler
Tecemmül: Süs, ziynet, zîb ü zîver; Tecemmülât: süslenmek için kullanılan eşya
Tedâbîr : Tedbîr’in cem‛i, tedbirler, önlemler
Tedârük: Sağlamak, elde edip hazır bulundurmak
Teferruk: Fırkalaşma, grublaşma, ayrılma
Tehyi’e: Hazırlama, hazır etme, tedarik etme
Tekellüfât: Güçlükler, güçlüklere ve zorluklara katlanma; özenmeler
Tekmîl: Kemâle ulaştırmak, tamamlamak
Tenâsül: Üreme
Tenezzül: Düşüş, düşme, iniş
Tertîb: Dizme, sıralama, hazırlama
Teşebbüs: Girişme, el atma
Teşettüt: Bir çok şubelere ayrılma, dağılma, perîşan olma
Tevdî ‛: Emânet etme, verme, bırakma
Tezâyüd: Artmak çoğalmak
Tezekkür : Bir mes’eleyi konuşma, bir mes’elenin konuşulması
Ukalâ: Âkıl’ın cem‛i, âkıllar, akıllı kimseler
Ulûm: İlm’in cem‛i, ilimler, bilgiler, bilmeler
Vâfî: Yeter, tam, elverir
Vâhid: Bir, tek
Vâkı‛â: Gerçi, her ne kadar; gerçek
Varak-pâre: Yaprak parçası
Vekāyi‛: Vak‛a’nın cem‛i, vak‛a, olay
Vukūf: Anlama, bilme, öğrenme
Vücûb: Vacib ve lüzumlu olma; bırakılması mümkün olmama

Vücûh: Bir memleketin ileri gelenleri
Vükelâ: Vekîl’in cem‛i, vekiller, devlet görevlileri; birinin yerine onun işini yapan
kişiler
Vüsûl: Ulaşmak, kavuşmak
Yevmiye: Günlük
Za‛f: Zayıflık, kuvvetsizlik; meyil, gönül akışı
Zabt: Kaydetme
Zâdegân: Soylular sınıfı, meşhûr ve muayyen aileler topluluğu
Zevciyyet: Karı-kocalık, eşlik
Zîr: Aşağı
Zu‛m: Batıl zan, sanı, boş inanç
Zuhûr: Ortaya çıkma

Cevdet Tarihinin başlangıcı olan 1288 hicri senesi Osmanlı Devleti için bir dönüm nokta-
sı olup bundan sonra olayların rengi başkalaşmıştır.
Bir asrın olayları ise geçmiş asırların hazırlamış oldukları sebepler zincirinin sonuçları
ve etkileri olduğundan yazılacak tarihi hadiselerin ne gibi sebeplerin eserleri olduğunun
da bilinmesi lazımdır.
Bundan dolayı, asıl söylemek istediğimize başlamadan önce geçmiş devletlerin ve
özellikle yüce Osmanlı Devleti’nin büyük olaylarını ve geçmişteki umumi durumunu ve
Mısır ve Kırım gibi önemli memleketlerinin bilinen hadiseleri ile tarih okuyucularına
gereken bazı önemli bilgileri aşağıda kısaca ve bölüm bölüm beyan etmek uygun
görülmüştür.
Birinci Bölüm
Tarih İlminin Gerekliliğini ve Faydasını Anlatır

Tarih ilmi, insanların ferdlerini, geçmişteki olaylar ve iftihar edilecek işlerden ve ileri ge-
lenler ve seçkin sınıfı lüzumlu sırlar ve gizemlerden haberdar eden, faydası bütün aleme
ait ve yönelik olup herkes incelemeye yaradılıştan meyilli olduğundan mümtaz tabaka
arasında kabul gören ve rağbet edilen çok faydalı bir bilimdir. Çünki insan, medeni yara-
dılışlı olduğundan, yani hayvanlar gibi tek başlarına yaşamadığından yer yer topluluklar
kurarak birbirleriyle yardımlaşmaya ihtiyaç duyarlar. Bu insan topluluğunun birbirinden
farklı dereceleri olup en aşağı mertebesi göçebe kabilelerin topluluğudur ki, beşerî zarurî
ihtiyaçlarını tedarik ile hayat ağacının meyvesi olan üreme maksadına ulaşırlar. Ancak, şe-
hirliliğin şekil ve görünümünün neticesi olan marifet ve meslek bilgilerinden ve insanlı-
ğa ait diğer mükemmel özelliklerden mahrum olurlar. Köylerde yaşayanlar büyük şehirler
ahalisine nisbetle medeniyetin güzel sonuçlarından ve eserlerinden uzak sayıldıkları gibi,
göçebe kabileler dahi köy ahalisine göre medeniyetten geri kalırlar.
Bahsedilen insan topluluklarının en yüce derecesi de medeniyet yani devlet ve
saltanat mertebesidir ki, bir devletin koruyup gözetmesi sayesinde biri diğerine
zulüm ve eziyetten, düşmanların ve yabancıların endişesinden kurtulmuş olarak bir
tarafdan beşerî ihtiyaçlarını karşılamaya, bir tarafdan da insanlığın yüce meziyetlerini
tamamlamaya uğraşırlar. Şöyleki: Zararları uzaklaştırmak ve menfaatleri çekmek isteği
insanın yaradılışında var olan bir özellik olup, bazan bir maksadda bir çok kimselerin
emel ve arzuları birleşmiş ve çakışmış olduğundan kendi başlarına kalsalar birbirlerine
zulmetmek istediklerinden; bazan da umumî faydalı bir işte bir topluluk ile diğer topluluk
arasında tabiî olarak çekişmeler ve harbler meydana geldiğinden, herkes şahsî ve umumî
hukuklarını hükumete emanet etmekle onun idare ve himmetine razı olarak insanlığın
yüce meziyetlerini kazanabilmek için kendilerine boş alan bulurlar. Böyle bir millet, sınıf
sınıf ayrılarak kimisi zıraat ve ticarette, kimisi de askerî ve mülkî işlerde hizmet ederler.
İlmin ve sanayinin kuvvetiyle, yüz kişinin zarurî ihtiyaçlarını on kişi elde etmeğe, böylelikle
uzun sürede ancak kazanılacak maddeler az vakit zarfında üretilmeye başlanıp o milletin
vakitleri zarurî ihtiyaçların kazanılmasından fazla kalmaya başlar. Ve bu artan vakitler de
insanlığın olgunluk hususiyetlerinin tamamlanmasına sarf edilerek, medeniyet ve barışın
gerekleri günden güne o nisbette yükselir. Ancak o millette artık sadelik ve gösterişsizlik
kalmayıp süs ve özenmeler artarak ihtiyaçlar çoğalır. Ve buna göre şahsî menfaatler ve
ferdî istekler artar ve yükselir. Gittikçe o milletin idaresi güçleşerek, güzel idarenin vücud
bulmasıyla devletin ilerlemesi ve milletin mutlu bir vaziyet kazanabilmesi, bilgi ve beceri
sahiplerinin dikkat ve özen sarfetmesine bağlı olur. Böyle siyasî işlerde maharet ise ancak
tecrübe ile elde edilip, her şekildeki tecrübeye ise bir adamın ömrü yeterli ve bir asrın
tecrübesi kafî olmadığından es-sa‛îd men et‛aza bi-gayrihî – (Mutlu kişi başkasından ders
ve ibret alandır) hadîs-i şerifi manasınca, her şeyi kendisinde tecrübeye kalkışmayarak
diğerinden ibret ve nasihat alageldiklerinden devlet adamları ve ileri gelenler, tarih
ilminden diğer kişiler gibi kendi ferdî durumlarınca istifade ettiklerinden başka devletin
önemli işleri için de fayda ve çıkar sağlarlar. Bundan dolayı, vatan ve memleketini
seven, devlet ve milletinin bekasını isteyen geçmişin marifet sahipleri, kendi asırlarının
olaylarını ve haberlerini kaydetmekle sonrakilere yadigar bırakarak, istikbaldekilerin
hayır dualarına mazhar olagelmişlerdir. Kaldı ki, mazi ve müstakbel durumlarını bilmeye,
hatta ezel ve ebed sırlarından haberdar olmaya insanın yaradılışında bir meyl olduğundan
umumiyetle insan nev‛inin bu ilme manevî ihtiyacı olduğu âşikardır.
Lâ teşbe‛u’l-‛ayni min nazari, ve le’s-sem‛u min haberi, ve le’l-ardu min matar- (Göz
bakmaya, kulak habere, yer de yağmura doymaz)
Devlet nizamının korunması tarih ilmiyle olup geçmiş usullerin zamana ve duruma
tatbikinde ise çok faydaları meydanda olduğundan, bazı alimler tarih ilminin öğretilmesi
ve öğrenilmesi vacip derecesindedir dediler.
Anlatılır ki, Abbasî halifelerinden Kā’im bi-emrillâh zamanında, Hayber ahalisinden
ileri gelen birkaç yahudi, hılafet merkezi olan Bağdad’e gelip, cizyeden muaf olduklarını
gösteren sened şeklinde bir kağıt parçası göstermişler. Kendi bozuk düşüncelerince
Hazret-i Ali’nin hattıyla Peygamber Efendimiz tarafından kendilerine verilmiş ve onun
kerem sahibi sahabelerinden birkaç kişinin de şahit olarak yazıldığı bu sened, Halife
tarafından kabul edilerek cizyeden muafiyetlerine dair ferman çıkarılmak üzere iken,
Reisü’r-rüesa olan Ebü’l-Kasım b. Mesleme şüphelenerek “adı geçen sened sahte bir şey
olmasın, hele bir kere zamanımızın tarihçisi olan Hatîb-i Bağdadî’ye gösterilmesi münasip
olur” diye Halife’ye ihtar etmiştir, Hatîb’e arz edildiğinde, tarih fennince senedin uydurma
ve sahte olduğunu isbat etmiştir. Şöyle ki: “Adı geçen senedde yazılı olan şahitlerden
Hazret-i Mu‛âviye hicretin dokuzuncu senesi Mekke’nin fethi gününde islamın şerefiyle
şereflenmişti. Hayber’in fethi ise hicretin yedinci yılında meydana gelmiştir. Bunun gibi,
yazılmış olan şahidlerden birisi de Sa‛d b. Mu‛âz Hazretleri olup, adı geçen ise hicretin
beşinci senesi Hendek gününde fena köprüsünden geçmekle (vefat etmekle) Hayber
fethinde bulunmadı.” Demekle uydurma olduğu ortaya çıkarak yırtıldı. Bu şekilde adı
geçen tarihçi Beytülmal’in kazancına sebep olmuştur.
İkinci Bölüm
Hükûmetlerin Tavırlarını ve Kısımlarını Anlatır

Bu dünya alemine bakılsa, günlük yenilenmelerden ibaret bir ibret kavgası olduğu görü-
lür. Ve bu yenileşme manası bütün gözlerde ve işaretlerde bulunur. Bu kabilden olmak
üzere, tek bir kişi, gerek vücutça gerek halce bir zaman yükselişte ve bir zaman inişte oldu-
ğu gibi, her devlet de bu tarz üzere bazan kuvvet bulur bazan zayıf ve gevşek hale gelir. Ve
her devlet, ortaya çıkış zamanlarında sade ve basit olup her ne kadar günden güne kuvvet-
lenirse de, insan yaşlandıkça yiyecek içecekte ve ev ve elbisede ihtiyacı arttığı gibi devlet de
eskidikçe özentileri artıra geldiğinden önceki sadeliği kalmayıp uğraşları ve masrafları zi-
yadeleşir ve olağan üstü bir olay artaya çıktığında ve mutad masraflarından fazla bir mas-
raf açıldığında sıkıntıya düşer ve idare işinde de bir çeşit kusur baş gösterirse zayıflığın ve
gevşekliğin pençesine yakalanır. Allâh’ın alemdeki kanunu böyledir.
Sözün kısası, hangi devlet olursa olsun, bir tavırdan başka bir tavra döndüğü cihetle
her devirde bir özel halde bulunur. Ve her tavırda bir türlü davranmak ve her devrin
tabiatine göre çare ve ilaç aramak gerekir. Şöyle ki: Her kişide, gelişme çağı, duraklama
yaşı ve çöküş dönemi olduğu gibi her devlette de bu üç mertebe bulunur. Herkes sıhhati
korumak hususunda yaşına göre davrandığı gibi, devlet dahi bir insan vücudu derecesinde
olduğundan, her tavır ve mertebesinde uygun şekilde harekete dikkat etmesi gerekir. Çöküş
durumu ise bazan hissolunmayacak derecede gizli olur. Ve bazan da, meydanda ve aşikar
olup ilacı müşkil ve zor olur. Ve bazan bir devlette ziyadesiyle çöküş ve gevşeklik belirtileri
ortaya çıkmışken bilgece tedbirler ile yenilenip tazelendiği de vardır. Fakat bu durumda,
devletin tehlikesi fazla olup olağanüstü bazı dış sebepler de ortaya çıkarsa yenileşip
kurtulması pek güç olur. Böyle olduğu var ise de, büyük olaylar ve büyük değişimlerle elde
edilebilmiştir. Çok devletler de duraklama devrini tamamlayamadan kendi kusurlarıyla
ya da bir kazanın ortaya çıkmasıyla perişan olup yıkılmışlardır.
Bilinsin ki, Hıristiyan devletlerin siyasi hükümleri âkıl adamların reylerinin bir araya
gelmesiyle tertib olunmuş hükmî kanunlardan ibaret olduğu halde hükûmetleri iki kısma
ayrılmıştır. Biri ruhânî, yani dînî hükumet, diğeri cismânî yani maddî hükumettir.
Ruhanî hükumet Katolik mezhebinde Papanın hükumetidir ki, bütün Katolik
rahiplerinin amiri ve kiliselerinin başkanı olup, onun Hazret-i İsa’nın vekili olduğuna
inanırlar. Ve bütün Katolik devletlerinin ülkelerinde onun ruhanî hükumeti caridir.
Vaktiyle Avrupa içinde bu ruhanî hükumetin pek ziyede etkisi ve geçerliliği var idi. Ancak,
hükümdarlar papaların elinden çok eziyet ve cefa çektiklerinden git gide papaların etkilerini
kırdılar ve azalttılar. Rum, yani Ortodoks mezhebinde bulunan bütün hıristiyanlar, Papayı
tanımayıp ruhanî hükumette İstanbul Patriğine bağlıdırlar. Ermenilerin ruhanî reislerine
Katoğıkos denilir ki, üçtür: Birisi Gürcistan’da olan Açmiyazin; ve diğeri, Kozan’da olan
Sis; ve üçüncüsü, Van tarafında olan Ahtamar kiliselerinin ruhanî reisleridir. Amma
Protestanların böyle umumî bir reisleri yoktur.
Maddî hükumet de üç kısımdır: Mutlak hükumet, meşrûtî hükumet, cumhurî
hükumettir. Mutlak hükumet, hükumetin dizginlerini bütün bütün eline almış olan bir
hükümdarın hükumetidir. Rusya devleti gibi.
Meşrutî hükumet, millet meclisinin reyine uyan hükümdarın hükumeti olup bu da iki
kısımdır:
Birinci kısım, meşruta-i umumî olup, bütün ahali eşitlik üzere bulunur. Almanya ve
İtalya devletlerinden bazıları gibi ki, devlet adamlarından başka milletçe seçilmiş olan
üyelerden meydana gelen bir millet meclisleri vardır.
İkinci kısım, meşruta-i hasbiyyedir ki, soylular, bayağı halktan türlü şekillerde seçkin
ve itibarlı olurlar. İngiltere devleti gibi ki, bütün ahalisi soyluların elde ettikleri rütbe ve
ayrıcalıklara ulaşamayıp, fakat her kazadan seçerek başkente gönderdikleri üyelerden
meydana gelen millet vekilleri meclisi vardır ki, bir önemli iş onda konuşulduktan sonra
soylular meclisinde kararlaştırılır. Bu meclisler daima açık olmayıp, belki senede üç-dört
ay kadar açık bulunup Parlament diye isimlendirilir. Devletin vekilleri kral tarafından
nasb olunan memurlar olup, devlet işlerini tartışarak krallarına imza ettirdikten sonra
yürürlüğe koyarlar. Ancak her hususta parlament tarafından sorumlu olurlar.
Cumhuriyet hükûmetinin özel bir hükümdarı olmayıp, belki oy çokluğu ile biri
seçilerek kral makamında olmak üzere geçici olarak millet reisi atanır. Amerika
cumhuru gibi.
Fransa devleti önceleri mutlak hükumet iken milletin içinde karışıklık çıkarak
daha sonraları cumhuriyet olmuşlardı. O zaman dünyayı zabtetmeye girişen Napolyon
Bonaparte, imperatorluk rütbesini taşımakla mutlak hükumete dönmüş idi. Her ne
kadar devletin şekli meşrutiyet hükumeti olsa da Bonaparte her istediğini yapmaya
muktedir olduğundan aslında bir mutlak idare idi. Bonaparte’den sonra genel meşrutiyet
hükûmeti olup Luyi Filip’in krallık günlerinde bu hal üzre gitti. Bin iki yüz altmış beş
senesi arasında meydana gelen Fransa İhtilalinde yine cumhuriyet olup Luyi Napolyon’u
dört senelik olmak üzere cumhurbaşkanı atadılar. Ancak halk arasında birlik olmayıp
kimisi krallık tarafdarı, kimisi kurulmuş olan adi cumhuriyet tarafdarı oldular. Bir takımı
dahi böyle adi cumhuriyete kanaat etmeyip azıttılar. Ve bütün bütün normal sınırların
öte tarafaına gittiler. Şöyle ki: Mülkiyet ve evlilik hukukunu inkar edip, herkes bütün
her hususta eşitlik üzere olmalıdır demişler ve bir çok aşağılık kişinin da bunu kendi
karakterlerine uygun görmeleriyle Fransa cumhuriyetini bu renge boyamaya giriştiler.
Fransa’nın büyüklerinin ve âkıl adamlarının bundan gözü ürkmekle cumhuriyetten ve
belki meşrutiyet hükûmetinin serbestliğinden yüz çevirip, Napolyon’u, henüz dört senelik
cumhurbaşkanlığı sona ermeden önce imparatorluğunu tasdik etmekle mutlakıyet
idaresine baş eğip itaat etmişlerdir. İşte bu Fransa ihtilalleri arasında Nemçe halkı da
serbestlik sevdasına düşerek ve pek çok kanlar dökerek hükumetlerini meşrutî idareye
çevirmek istediler ise de imparatorluk hükumeti galip gelerek yine mutlak idare altında
kaldılar.Bunların her birinden birer çeşit fenalık doğabileceği düşünülmüş ve görülmüş
olup, hele cumhuriyetin haddini tecavüz eden anılan fırkası, bütün bütün akıldan ve
yaradılış kanunlarından uzak batıl bir fikirdir.
Amma İslamî hükumet, hılafet ve saltanatı bir araya toplamış olup, müslümanların
imamı olan İslam padişahı, şeriatin koruyucusu ve saltanata can veren olduğundan,
Allâh’a şükür bu çeşit ayrılık ve parçalanmalardan uzaktır. Ve her ne kadar aşağıda
anlatılacağı şekilde, Abbasî Devleti’nin sonlarında İslam ülkelerinde meydana gelen
büyük karışıklıklar sebebiyle halifelik ve sultanlık ayrılarak hilafet dinî bir başkanlık ve
saltanat maddî başkanlık derecesine vardı ise de, sonraları yüce Osmanlı Devleti’nin
ortaya çıkışıyla İslam milleti yenileşerek yine asıl şeklini buldu.

A-Arapça Yapılar
Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinleri
Halâs Fa‛âl
Şürû‛ Fu‛ûl
Nef‛ Fa‛l
hey’et Fa‛let
Netîce Fa‛îlet
Nisbet Fi‛let
Hıfz Fi‛l
Hırâset Fi‛âlet
Hükm Fu‛l
Ferâgat Fa‛âlet
Müddet Fu‛let
Su‛ûbet Fu‛ûlet
Sülâsî mücerred masdar ism-i fâ‛illeri

Fâsıl (fasl)
Râci‛ (rücû‛)
Hâsıl (husûl)
Vâfî (vefâ)
Fâ‛il
Hâdis (hudûs)
Ârif (irfân)
Vâkıf (vukūf)
Vâhid (vahdet)
Sülâsî mücerred masdar ism-i mef‛ûlleri

Maksûd (kasd)
Meşhûr (şöhret)
Makbûl (kabûl)
Mergūb (rağbet) Mef‛ûl
Meşgūl (şugl)
Masrûf (sarf)
Mahrûm (harâm)
Mücerred rubâ‛î masdar

Saltanat Fa‛lele(t)
Mimli masdarlar
Maksad Mef‛al
Maslahat Mef‛alet
Menfa‛at Mef‛alet
Mazarrat Mef‛alet
Ca‛lî masdarlar
Cem‛iyyet, hazariyyet, zevciyyet

Tagayyür Tefa‛‛ul
İcmâl İf‛âl
Mutâla‛a Mufâ‛ale(t)
Mu‛âvenet Mufâ‛ale(t)
Tenâsül Tefâ‛ul
Te‛addî Tefa‛‛ul
Tahsîl Tef‛îl
İttisâs İfti‛âl
İnhitât İnfi‛âl

Münâsib müfâ‛il (Mufâ‛ale)
Muttali‛ müfte‛il (İfti‛âl)
Münferid müfa‛il (İnfi‛âl)
Mütefâvit mütefâ‛il (Tefâ‛ul)
Müttehid müfte‛il (İfti‛âl)
Müterakkī mütefâ‛il (Tefa‛‛ul)
Müstefîd müstef‛il (İstif‛âl)
Müş‛ir müf‛il (İf‛âl)
Mezîdün-fîh ism-i mef‛ûl

Mukaddem
Mu‛azzam
Muharrer
Mufa‛‛al (tef‛îl)
Mürekkeb
mu’ahhar
müsebbeb

Müzekker cem‛
Müslimîn în ile
Mü’ennes cem‛
Vukū‛ât ât eki ile
Müsebbebât ât eki ile
Kıta‛ât ât eki ile
Ma‛lûmât ât eki ile
Derecât ât eki ile
Cem‛-i mükesser
İlel Fi‛al
Esbâb Ef‛âl
Düvel Fu‛al
Vekāyi‛ Fe‛â’il
me’âsir Mefâ‛il
Vükelâ Fu‛alâ
Ulûm Fu‛ûl
Ukalâ Fu‛alâ
Kavânîn Fevâ‛îl
İsm-i mekân İsim tamlaması:

Mahall mef‛al İlm-i târîh
Me’kel mef‛al İnân-ı hükûmet
Mesken mef‛al Ehl-i Hayber
Nezd-i halîfe
İsm-i zemân Hulefâ-yı Abbâsiyye
Mebde’ mef‛al
Sıfat tamlaması:
İsm-i tafdîl Esbâb-ı müteselsile
Ednâ ef‛al Düvel-i sâlife
A‛lâ ef‛al Ahvâl-i umûmiyye-i maziye
Vekāyi-i meşhûre
Sıfat-ı müşebbehe Fenn-i kesîru’l-menâfi‛
Cesîm, azîm, kesîr, medîd fa‛îl
Arapça tamlama: Hayme-nişîn
Kesîru’l-menâfi‛ Sebük-bâr
Medeniyyü’t-tab‛ Cihân-gîr
Dâru’l-hılâfe
li’llâhi’l-hamd
B- Farsça yapılar
Atıf vavıyla yapılan birleşik isim:
Cevr ü cefâ
Vakt ü hâl
Mahv ü munkariz
Kesr ü taklîl
“Ammâ hükûmet-i islâmiyye, hılâfet ve saltanatı câmi‛ olup, imâmü’l-müslimîn olan

3 pâdişâh-ı islâm, hâmî-i şerî‛at ve muhyî-i saltanat olmağla, lillâhi’l-hamd bu gûne tefer-
ruk ve teşettütden berîdir. Ve eğerçi, zîrde beyân olunacağı vechile, Devlet-i Abbâsiyye’nin
evâhırında memâlik-i islâmiyyede zuhûra gelen ihtilâlât-ı azîme hasebiyle, hılâfet ve salta-
nat ayrılarak, hılâfet bir riyâset-i dîniyye ve saltanat riyâset-i mâddiyye derecesine vardı ise
de mu’ahharan Devlet-i aliyye-i Osmâniyye’nin zuhûruyla millet-i islâmiyye teceddüd ide-
rek yine hâlet-i asliyyesini buldu.”
Yukardaki metni inceleyerek metinde geçen,
Arapça mezîdün-fîh masdarları bularak vezinlerini yazınız.
Sülâsî mücerred masdarlardan beş tanesini bularak vezinlerini yazınız.
Mücerred rubâ‛î masdar hangisidir?
Arapça tamlamaları gösteriniz.
Sülâsî mücerred ism-i fâ‛illeri yazınız.
Aşağıdaki tamlamalardan hangisi isim tamlamasıdır?
a) Devlet-i Abbâsiyye
b) İhtilâlât-ı azîme
c) Devlet-i aliyye-i Osmâniyye
Özet
XVIII. ve XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznesini geliştirebilmek
1 özelliklerini açıklayabilmek 3 Metinlerde geçen ve metinlere ilave edilen sözlük vası-
Ünitede verilen Subhî Tarihi, İzzî Tarihi ve Cevdet Ta- tasıyla daha fazla kelime öğrenerek parçaları daha iyi
rihi adlı eserler 18. ve 19. yüzyıl metinlerindendir. Bu anlayacaksınız.
eserler, anılan dönemin dil özelliklerini yansıtmakta-
dır. Kelime türleri ve cümle yapılarını öğrenerek bu Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını metin
dönem metinlerini tanıyacaksınız. 4 içinde belirleyebilmek
Bilmeniz gereken temel dilbilgisi kurallarını size ha-
Matbu metinleri daha iyi okuyabilmek tırlatmak amacıyla eklenen dilbilgisi kısmı sayesinde
2
Verilen matbu metinleri dikkatlice okuyarak matbu metinleri bu yönden de değerlendirebilecek, böylece
metinlere gözünüz daha fazla alışacak ve daha hızlı metni daha anlayıp yorumlayabileceksiniz.
okuyabileceksiniz.
1. “istibdât” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? 6. Aşağıdakilerden hangisi ism-i mef‛ûldür?
a. İtibar gören, beğenilen, güvenilir a. Ra‛iyyet
b. Diktatör, kral b. Mesdûd
c. Keyfi idare, baskı rejimi, dikta c. Recûliyet
d. İnat, direnme, kasden gecikme d. Ma‛iyyet
e. Kabiliyet, maharet e. Şâkir
2. “Hırâset” anlamını taşıyan kelime hangisidir? 7. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mükesser cem‛dir?
a. Saklama, koruyup-kollama a. Esbâb
b. Hırs yapma, harîs olma b. Tahrîrât
c. Hırsızlıkla birşey elde etme c. Misâl
d. Hukuksuz iş, günah d. Muhâtab
e. Ansızın beliriveren e. Ta‛ayyün
3. Aşağıdaki kelime eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde tesniye vardır?
a. Tagayyür: Değişme, başkalaşma a. Selâtîn
b. Takrîr: Söyleme, anlatma, anlatış b. Mevleviyet
c. Vusûl: Ulaşma, gelme c. Ma‛iyyet
d. A‛sâr: Eserin cem‛i eserler, kitaplar d. Tarafeyn
e. Mekâtîb: Mektuplar e. Semânîn
4. Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yere uygun gelen keli- 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Sülâsî mezîdünfîh mas-
me hangisidir? tarlar grubuna girer?
“vatan ve memleketini seven ve devlet ve milletinin bekāsını a. Bid‘at
isteyen eslâf-ı me‛ârif-ittisâf kendi asırlarının vekāyi‛ ve b. Zeyn
ahbârını zabt ile ahlâfa yad-gâr bırağarak kendüleri dahi c. Takarrub
mazhar-ı ed‛iyye-i hayriyye-i ahlâf olagelmişlerdir. Kaldı ki, d. Mazbata
mâzî ve ............ ahvâline vâkıf ve belki ezel ve ebed esrârını e. Avârız
ârif olmağa insânda bir meyl-i tabî‛î olduğundan ale’l-umûm
nev‛-i beşerin bu fenne ihtiyâc-ı ma‛nevîsi der-kârdır.” 10. Aşağıdaki kelimelerden mücerred rubâ‘î mastar olanı
a. Kitâb bulunuz.
b. Hükümet a. Zabitân
c. İstikbâl b. İstibdâd
d. Takrîr c. Evlâd-ı zükûr
e. Müstakbel d. Saltanat
e. İstiklâl
5. “dostluk, beraberlik, âşıklık, sevgi” anlamını karşılayan
kelime aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde vardır?
a. Mu‘âşaka - muhabbet - musâfât
b. Kazıyye - mürd - mevce
c. İşret - şirret - şerbet
d. Şefkat - tevehhüm - rikkat
e. Nâgehân - fesâhat - ihtisâr

1. c Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İstibdâd” kelimesine Sıra Sizde 1
bakınız. 1) Her ne hâl ise, yanaştıklarında bizleri sürüyerek sanda-
2. a YYanıtınız yanlış ise sözlükten “Hırâset” kelimesine la bindirdiler. Ahvâlimizi öğrenmek isteyip soruşturmaya
bakınız. başladıklarında, derdimizi anlatmaya mecâlimiz kalma-
3. d Yanıtınız yanlış ise sözlükten “A‛sâr” kelimesine dığını farkettiler. “Bunların karnını doyurmadıkça kendi-
bakınız. lerini toparlayamazlar” diye gemilerine götürüp ağzımı-
4. e Yanıtınız yanlış ise Cevdet Tarihi bölümünden par- za peksimet taneleri koydular. Ağzımızı kıpırdatmaya bile
çayı kontrol ediniz ve sözlükten “Müstakbel” kelime- halimiz olmadığını anlayınca, çenelerimizi kendi elleriy-
sine bakınız. le hareket ettirerek yedirmeye çalıştılar. Bu esnâda bir
5. a Yanıtınız yanlış ise sözlükten ilgili kelimelerin ma- mikdâr çorba tedârik edip yavaş yavaş içirdiler. Aklımız
nalarına bakınız. yerine geldikden sonra başımızdan geçenleri hikaye ede-
6. b Yanıtınız yanlış ise “Subhî ve Cevdet Tarihi” adlı bildik. Bizi yine Süne Boğazı’na götürüp karaya çıkardılar.
parçaların dilbilgisi kısmına bakınız. Mizâcımız düzelip kendimize gelinceye kadar bir kaç gün
7. a Yanıtınız yanlış ise “İzzî Tarihi” adlı parçanın dilbil- orada kalıp oyalandık. Daha sonra herkes kendi vatanı ta-
gisi kısımlarına bakınız. rafına doğru yola çıktı.” diyerek sözlerine son verdi.
8. d Yanıtınız yanlış ise “İzzî Tarihi” adlı parçanın dilbil- 2) a
gisi kısmına bakınız. 3) ahvâl (ef ‘âl vezninde) haller, durumlar
9. c Yanıtınız yanlış ise “Subhî Tarihi” adlı parçanın dil- 4) mahall (mef ‘all vezninden) yer, mekan, makam
bilgisi kısmına bakınız. 5) Takrîr –anlatma, söyleme
10. d Yanıtınız yanlış ise “Cevdet Tarihi” adlı parçanın Tahrîk- harekete geçirmek, hareketlendirmek
dilbilgisi kısmına bakınız. Tahsîl-Elde etmek, kazanmak, üretmek
Tedrîc- Azar, azar ilerlemek, derece derece yapmak
Tashîh-düzeltmek, sıhhate kavuşturmak
Sıra Sizde 2
1. Nemçe ülkesi aslen yedi ve hâlâ dokuz aded hükûmetten
meydana gelmekte idi. Bu dokuz aded hükûmetlere Her-
sek adı verilen idareciler sahip çıkıyor ve yönetiyorlardı.
Aralarında çâsâr ta‛bîr eyledikleri kişi imparator olmak-
la, belirtilen herseklerin hepsinin üzerine hâkim ve ida-
reci oluyordu. Çâsârlık ve imparatorluk keyfiyeti ise er-
kek evlâda ait bir özellik olarak kabul ediliyordu. Bu âdet
sadece Nemçe devletine mahsûs bir özellik olup, diğer
hristiyan devletlerde olduğu gibi kız evladın çasariçe ola-
rak kabul edilmesi gelenek ve göreneklere ters düşüyor-
du. Dokuz hersek arasından oyla seçilen her kim ise itti-
fak ile o çâsâr olup, imparator olarak isimlendiriliyor ve
bu uygulama eski usûl ve adetlere göre gerçekleşiyordu.
(Hânedan) erkek evlâd doğmadığı için yıkılmaya yüz tut-
tuğunda, ansızın ortaya çıkan bu hâdise yüzünden Nem-
çe memleketi ihtilalin eşiğine gelmişti. Anılan hersekler-
den her biri, kendi hakları ve kabiliyetlerini öne sürerek,
bağımsızlık isteği ve çâsâr olmak arzusu ile niyetlerini
zorbalıkla gerçekleştirme derdine düştüklerinden, devle-
tin nizâm ve intizâmı yıkılmaya yüz tuttu.
a. Mutasarrıf: Mütefa‛‛il (tefe‛‛ul) Ahmed Cevdet Paşa (1309). Târih-i Cevdet I. İstanbul.
b. Asl: fa‛l İzzî Süleyman Efendi (1199). İzzî Târîhi. İstanbul.
c. Mâlik-memlûk; zâbit-mazbût; hâkim-mahkûm Subhî Mehmed Efendi(2007). Subhî Târîhi. Nşr. Mesut Ay-
d. Memâlik- Mefâ‛il dıner. İstanbul.
Şemseddîn Sâmî (1317, 1318). Kāmûs-ı Türkî I-II. İstanbul.
Sıra Sizde 3
a) teferruk, teceddüd, teşettüt: tefa‛‛ul bâbı; ihtilâl: ifti‛âl
bâbı; İslâm: if‛âl bâbı
b) hılâfet, riyâset: fi‛âlet;
şerî‛at: fa‛îlet
Hamd, vech: fa‛l
Beyân: fa‛âl
Devlet: fa‛let
Zuhûr: fu‛ûl
Millet: fi‛let
Derece: fa‛ale(t)
c) Saltanat
d) İmâmü’l-müslimîn
Li’llâhi’l-hamd
e) Câmi‛, hâmî
f) Devlet-i Abbasiyye
5
Amaçlarımız
 Kuruluş dönemi Osmanlı kaynaklarının dil ve üslubunu belirleyebilecek,
 Osmanlı kaynaklarında kullanılan el yazılarını belirleyebilecek,
 Yeni kelimeler öğrenerek, kelime haznenizi geliştirebilecek,
 Osmanlı Türkçesinin dilbilgisi kurallarını kullanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• XV. Yüzyıl Elyazması Metinler • Gazavât-ı Sultan Murad b.
• XVI. Yüzyıl Elyazması Metinler Mehemmed Han
• Rûhî Tarihi
• Neşrî Tarihi
(Kitâb-ı Cihân-nümâ)
İçindekiler
• GİRİŞ
• RÛHÎ EL-EDİRNEVÎ, TÂRÎH-İ RÛHÎ
Metin Okuma ve Anlama: El • MEVLÂNÂ MEHMED NEŞRÎ, KITÂB-I
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I Yazması Metinler-I CIHÂN-NÜMÂ II
• GAZAVÂT-I SULTÂN MURÂD B.
MEHEMMED HAN
Metin Okuma ve Anlama: El
Yazması Metinler-I
GİRİŞ
Arap harfleri ile yazılan yazı türleri, tarih içerisinde paleografik olarak pek çok değişiklik
göstermiş ve bol çeşitliliğe sahip olmuştur. Bunlardan bir kısmı diğerinden türemiş, bazı
küçük farklar kazanmış ve yeni bir yazı türü olarak isimlendirilmiştir. Osmanlı yazı ge-
leneğinde de bu yazı türlerinin bir çoğu kullanılmıştır. Çeşitli küçük farklılıklar gözardı
edildiğinde, türler temel olarak 6 çeşitte toplanmaktadır. Buna “şeş kalem” veya “aklâm-ı
sitte” adı verilmektedir. Osmanlı metinlerinde kullanılmakta olan bu türler şunlardır:
1. Sülüs
2. Nesih
3. Dîvânî
4. Ta‘lîk
5. Rik‘a
6. Siyâkat
Bu sayılan yazı türlerinin her birinin ayrı kullanım alanları bulunmaktadır. Meselâ;
dîvânî yazı türü Dîvân-ı hümâyûn bürokrasisi tarafından geliştirilip kullanılmış, siyâkat
İlhanlılar zamanında mâlî kayıtların tutulduğu yazı türü olup Osmanlılar da da aynı şekil-
de mâlî kayıtlar bu yazı türüyle kaleme alınırdı.
Yazılı Osmanlı kaynaklarının önemli bir kısmını oluşturan el yazması eserlerde, yu-
karıda sayılan yazı türlerinin bir çoğu kullanılmıştır. Bu ünitede üç el yazması metin yer
almaktadır.
Birinci parça, Edirneli Rûhî’nin “Tevârîh-i Âl-i Osmân” adlı eserindendir. Dili sade
bir tarzdadır. Yazısı ise harekeli nesihtir. Nesih yazısının okunması kolay bir yazı türü
olması ve metnin harekeli olmasının getirdiği kolaylık sayesine okumakta pek güçlük
çekmeyeceksiniz.
İkinci metin Neşrî’nin “Tevârîh-i Âl-i Osmân” adlı eserinden alınmıştır. Osman-
lı Devleti’nin kuruluş dönemini anlatan Tevârîh-i Âl-i Osmân geleneğinin bir parça-
sı olan bu eser de arı bir Türkçe ile yazılmıştır. Rik‘a türü yazı ile yazılmış olan bu me-
tin de harekelidir. Bu nedenle dil ve yazı bakımından okuma ve anlamakta per zorluk-
la karşılaşmayacaksınız.
Üçüncü parça, yazarı bilinmeyen, “Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Han”
isimli eserden alınmıştır. Metnin dili oldukça sadedir. Edebî tarzdan uzak, konuşma di-
liyle yazılmıştır. Yazısı ise rik‘a türü yazıdır. Size ilk bakışta okunması zor görünse de, bir
iki cümle okuduktan sonra gözünüz harflerin ve kelimelerin yazılış tarzlarına alışacak ve
okumakta zorlanmayacaksınız.
Metin 5.1.5.a-b
(Rûhî el-Edirnevî,
Tevârîh-i Âl-i
Osmân)
Metin 5.1.6.a-b
5. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-I 197
Metin 5.1.3.a-b
Metin 5.1.4.a-b
Metin 5.1.1.a-b
Metin 5.1.2
RÛHÎ EL-EDİRNEVÎ, TÂRÎH-İ RÛHÎ
/5.1.1/ Temür İlçi Gönderüp Sultânı Kendü Yanına Da‘vet

İtdüğidür
Çün Sultân’un bu vechile sît [ü] sadâsı âleme doldı; Temür, Aydınili’nde kışlariken bir
Tatar gelüp, Temür’e ayıtdı ki: “Bu gün âlem içinde Sultân Muhammed gibi pehlevân ve
bahâdur yiğit yokdur. Atasına benzemez, sarp yağıdur. Leşkeründen çok kişinün başın al-
mışdur. Yolda durup ele girenin mecâl virmeyüp helâk ider. Eger anun kaydın görmez-
sen, sana dahı hayli ihtiyât vardur. İhtimâl var ki seni ol tarafa geçürmeye” didi. Çün Te-
mür bunı işitdi be-gāyet münfa‘il oldı. Ammâ aklı re’yi birle tedbîr idüp, bu melâleti izhâr
itmeyüp, ahsen-i vechile Sultânı şâyed ele getürem didi. Çün kendüde bu fikr muhkem
oldı, meclis içinde Sultânı medh idüp Sultân’a du‘âlar itdi ki ben anı be-gāyet sevüp dilerin.
Eger ol benüm yanıma gelse ben ana be-gāyet ihtirâm idüp oğul idinüp murâdı ne ise ider-
düm. Hele şimdi ana münâsib metâ‘lar ve armağanlarla ilçi gönderelüm, eger da‘vetümüz
icâbet idüp gelecek olursa memleketi ana tefvîz /5.1.2.a/ idüp, anun hâtırıyçün atasın sa-
lıvirelüm ve ana kendü kızum virüp güyegü idinem, didi. Temür çün kendü meclisin-
de bu tedbîri itdi, gice olıcak Yıldırım Hânı kendü katına da‘vet idüp Sultânun ef ‘âlin
ve nice askerler sıyup bahadurlık itdüklerin diyüp ve anun hakkında ne fikr itmiş ise,
didi. Yıldırım Hân: “Hâşâ sultân ki bu vechile hareket ide” diyü inkâr idegördi. Mecâl
bulmayup: “Fermân sizündür” didi. Andan Temür, gılâz ve şidâdile yemîn idüp, Yıldı-
rım Hân’ı inandurdı ki eger sultân gelecek olursa Temür’ün ana hiç zararı ve ziyânı yetiş-
meyüp, anı bağrına basup, kendü kızın virüp güyegü idine ve Yıldırım Hân’ı yene mem-
leketine göndere. Bunun üzerine mukarrer olup, birbiriyle inanışup, her biri sultâna ayru
mektûblar yazup Hoca Muhammed adlu Temür’ün bir ulu âdemi var idi, anun eline vi-
rüp /5.1.2.b/ eyü hil‘atler bir[le] sultânı da‘vet itmeğe gönderdiler. Hoca Muhammed,
Temür’ün ve Yıldırım’un mektûbların alup bî-kıyâs mâl ve genc birle yüriyüp Sultân tara-
fına müteveccih oldı. Sultâna muştıcılar yetişdi ki atandan ve Temür’den ilçi gelür. Sultân
bunı işidüp şâd ve handân olup hâsakilerine emr itdi ki: “Tiz turun ilçiye istikbâl idün”
didi. Beyler karşu varup, kemâl-i i‘zâz ü ikrâm birle ilçiyi getürüp, bir hoş yirde kondu-
rup, şerâ’it-i hızmet ne ise yerine geldükden sonra sultân, meclis idüp, ilçiyi katına okıyup
i‘tibâr-ı tâmm birle iltiyâm idüp ziyâfet itdi. İlçi dahi atasınun ve Temür’ün selâmların de-
gürüp, mektûbların virüp, maksûd ve murâd ne ise ale’t-tafsîl i‘lâm itdükden sonra, Temür
Hân’un hizmetine gelmek müşâveresin itdiler. Sultânun mecmû‘ı vezîrleri ve beğleri şöy-
le maslahat gördiler ki, Sultân bir kadem Temür’den yana müteveccih /5.1.3.a/ olmayup
Temür bunun hakkında ikdâm idecek olursa, yüce tağlar kenârın gözedüp yüriyeler, hattâ
Temür bu vilâyetden çıkup gide. Sultân beğlerinden ve vezîrlerinden bu haberi işidicek
fikri bunun üzerine musammem oldı ki elbetde Temür’ün da‘vetine icâbet ide.
Sultân Temür’e Gidüp Yolda Kara Yahyâ’ya Buluşup Ceng İdüp

Sıduğıdur
Çün vezîrler nâ-çâr, Sultân’ı Temür’e gitmekden men‘ idemediler; nâ-çâr Sultân’a mutî‘
olup, yarakların görüp ağır armağanlar ihzâr idüp, ilçiyle Tokat’dan çıkup Amâsiye’ye gel-
diler. Anda birkaç gün turup yeyüp içdiler. Andan göçüp Osmancuğ’a varup yatdılar. An-
dan kalkup Dervâz’a geldiler. Ol iklîme âvâze oldı ki Sultân az kişiyle Temür Beğ’e gi-
derdiler. Çün Kara Yahyâ bunı işitdi, be-gāyet şâd ü handân olup eyü fursat buldum de-
yüp fi’l-hâl İsfendiyâr’un askerin /5.1.3.b/ cem‘ idüp ale’l-gafle Sultân’un üzerine geldi.
Sultân çün Kara Yahyâ’yı gördi, yanında olan halkına “koman” diyince mecmû‘ı kılıc ya-
lın idüp Kara Yahya’nun üzerine at depüp hamle itdiler. Bir sâ‘at içinde Kara Yahyâ’nun
hayli âdemlerin helâk idüp, Kara Yahyâ sınup kaçdı. Sultân yine ol aradan göçüp gelüp
Murtaz-âbâd içre kondı. Meğer anda Tatar beğlerinden Ali Beğ adlı bir kimsene vardı
ki, ana Savcı-oğlı dahı dirlerdi. Bir kan içici yavuz kişiydi. Sultân’un anda geldüğin işi-
dicek, çerisin cem‘ idüp, kendünün bir fesâd başı Ahî Mustafâ adlu âdemin ilçi süretin-
de câsûslığa gönderdi ki Sultân çerisinün azlığın görüp ve çokluğun görüp bir iş ide. İlçi
gelüp Sultân’un askerinün ahvâlin bilüp, varup ana haber virince, Sultân bunun hilesine
muttali‘ olup, /5.1.4.a/ hemân sâ‘at ilçinün ardın sürüp, bin mikdârı yiğit ile Ali Beğ’ün üs-
tin uralum diyü yüriyince gördiler ki Ali Beğ, Sultânun mehâbetin işidüp, ikdâm itmeyüp,
hemân ol dem kaçmış. Sultân dahı yetüşüp mezbûr Ali Beğ’i kaçmış görüp ardın sürüp
kovarak Selâsil kal‘asına düşürdiler. Sultân bu hâli görüp gönlüne hayli nesne gelüp birez
mütefekkir olup Temür’e gitmekden kendüsin menc itdi. Ol aradan göçüp fırsat gözedüp
Bolı’ya müteveccih oldılar ve doğru yola girmeyüp tağ tarafın tutdılar.
Sultân Tağlara Gidüp İlçiyile Hocasın Temür’e Gönderdüğidür

Çün sultân ol yirden kalkup, tağ tarafına müteveccih olup, gelüp bir tağ içine yetişüp,
kondı. Temür ilçisin katına okıyup sohbete meşgūl oldılar. Sultân esnâ-yı sohbetde bu
mâcerâyı hikâyet idüp /5.1.4.b/ ayıtdı: Görür misiz ki Temür’e giderken bize ne vechile
kasd oldı. Eger Temür katına varacak olursam hikâyet ne idüği ma‘lûmdur. Hâsıl-ı kelâm
ihtiyâtum gālib olup, kerem ve lutf eyle, benüm vâkı‘amı Temür’e hikâyet idüp, bu Ta-
tar bana bu vechile iş idüp, yolda gelürken Kara Yahya ile ve bunun ile olan vâkı‘âtı arz
idüp, babama dahı selâm eyle. Üşte senünle âdem dahi koşup i‘tizâr ideyin, diyüp kendü-
nün bir âlim ve âkıl ve fâzıl ve kâmil Sûfî Bâyezîd adlu hocası varidi. Mektûb yazup içinde
Temür’e ve babasına du‘âlar idüp, ihtiyât idüp varımadığına bi-hadd özürler dileyüp, ka-
ziyye nice olduğın beyân idüp, ilçiyile bile koşup gönderdi. Bunlar Temür’den yana revâne
olup gitdiler. Sultân yüce tağlar tarafın tutup gitdi.Bu yana sultân hocası ve Hoca Muham-
med, Temür’e gelüp /5.1.5.a/ haber yetişdi ki Sultân kendü gelmeyüp anda varan ilçi Hoca
Muhammed’e kendü hocasın koşmış bile geldiler, diyüp bunlar dahı gelüp, Temür önin-
de şol ki şerâ’it-i edebdür, yirine getürdükten sonra, sultânun mektûbın Temür’ün eline
sundılar. Mâbeynde sû’âl ve cevâb her ne vâkı‘ olmış ise tamâm arz idüp Temür, sultânun
mektûbına gāyetde ta‘zîmât ve tekrimât idüp: “Ataları merhûm Yıldırım Hudâvendigâr
dâr-ı fenâdan dâr-ı bekāya rıhlet itdi. Kendüler sağ ve selâmet olsun” didi. Yıldırım Hân’a
bu vâkı‘a hicretün sekiz yüz beşinci yılında idi. Sultânun hocası Sûfî Bâyezîd’i Temür girü
gitmeğe komayup kendü katında alıkoyıcak sultâna mektûb birle atasınun mevti haberin
i‘lâm itdi. İşidüp hayli ceza’ ve feza’ idüp bir nice gün yas tutdı. Andan beğleri cem‘ olup
ve nasîhat idüp yas tonın /5.1.5.b/ çıkarup gine devlet ve sa‘âdet birle hil‘at-i şâhâne ge-
yüp ata süvâr oldılar. Dâyim tağlar başında seyr idüp atasınun firâkında gözlerinden kan
yaş döküp ağlardı tâ şuna dek ki Temür tamâmet Germiyan ve Saruhan ve Aydın mem-
leketlerin urup gāret idüb, oğullarınun ve kızlarınun irilerin esîr idüp ve kiçilerin kılıcdan
geçürüp, Yıldırım Hân’ı Akşehir’de koyup, Germiyan-oğlı Ya‘kūb Beğ’e ısmarladı ki: “Eger
Muhammed bunda gelüp atasın ve karındaşın taleb idecek olursa, Yıldırım’ı ve oğlı Mûsâ
Çelebi’yi viresiz. Zîrâ İldırım eyle vasiyet itmişdür” diyüp, askeriyle kalkup, Tatar’a çıkup,
Tatar’ı dahı gāret idüp, andan sonra karâr itmeyüp yine vilâyetine azm itdi.
Temür Erzincân Tarafından Kendü Memleketine Gitdüğidür

Çün Temür kalkup Erzincan’a yetişdi, Sultân ol demde Aruş adlu bir yirde idi. Emir Ya‘kūb
anda Sultâna yetişüp /5.1.6.a/ azâ idüp elin öpdi. Biraz merhûm Hudâvendigâr içün ağ-
laşdılar. Andan vezîrler ve beğler ayıtdılar ki: “Bu yir turacak yir degüldür. Mebâdâ bizi
bunda isteyeler diyüp, yüce tağa çıkalum gidelüm” diyüp, ol aradan gitdiler. Gelüp bir yir-
de inüp, sultân anda bir kaç gün tevakkuf idüp, il ve şehr gelüp sultâna du‘â itdiler. Sultân
bunları görüp, gönli güşâde olup ferah oldı. Andan sultân kalkup Burusa’ya göneldi. Emir
Ya‘kūb önince ser-leşkerlik itdi. Yolca giderken Ermeni Derbendi’ne yetişüp haber oldı ki:
Karındaşun Îsâ Beğ şimdi gelüp yolun derbend ağzını bağlar” didiler. Çün sultân bunı işit-
di, Tomaniç bilünün yolı eyüdür diyü ol tarafa müteveccih oldılar. Yine gördiler ki önlerin
Îsâ Beğ askeri bağlamış. “Allah Allah” diyüp görmeze urup uğradılar. Anlar dahı bunları
görüp mukābele itmeğe ikdâm itmedükleri ecilden /5.1.6.b/ mukayyed olmadılar. Bunlar
geçdiler. Sultân, Emir Ya‘kūb’a ayıtdı ki: “Şimden girü bizi tayına değin ilet. Biz anda var-
mayınca beğlik ele girmez” diyüp, yortup, Ya‘kūb Beğ’ün tayısı Eyne Beğ Sübaşı’ya yetişdi-
ler. Ol zamânda Eyne Beğ Sübaşı Balıkesir’de sübaşı idi. Çün Eyne Bey Sübaşı sultân geldü-
ğin işitdi; andan istikbâl idüp, atı ayağına harîrler döşeyüp, izzetle alup şehre iledüp, anda
birkaç gün yiyüp içüp, bunda oturmağıla olmaz diyüp, kalkup asker cem‘ idüp, Ulubâd’a
gelüp anda kondılar. Ol tarafdan Îsâ Beğ, sultânun geldüğin işidüp askerin cem‘ idüp ge-
lüp Ulubâd’un Burusa’dan tarafın tutup kondı.
(Rûhî el-Edirnevî (1992). “Târîh-i Rûhî”. Nşr. H. E. Cengiz - Yaşar Yücel. TTK Belge-
ler. XIV / 18, 359-472. Ankara).
Metne Âit Sözlük

adû (adüvv), Düşman, hasım
ahsen, En güzel. Çok güzel.
ale’l-gafle, Dalgınlığa getirerek. Dalgınlığa gelerek, boş bulunarak.
ale’t-tafsîl, Tafsilatlı, ayrıntılı.
anaru, Öte; ileriye doğru, o bir taraf.
ârâste, Bezenmiş süslenmiş. Çarşının bir esnafa mahsus kısmı.
âsümân, Gökyüzü, sema.
âvâze, Nam, şöhret, ün. Yüksek ses.
ayş, Yaşayış, yaşama. Yiyip içme. Zevk u safâ. Eğlence. Dirilik. Hayat.
azm, Kasd, niyet. Sağlam ve kesin karar. Sebât.
be-gāyet, Son derece. Pek fazla.
bî-hadd, Sınırsız. Hadsiz.
ceza‘: Hüzünle ağlayıp sızlanmak. Sabırsızlık yüzünden telâş ve teessür göstermek.
cûş, Coşmak, kaynamak. Taşmak.
çeri, Asker. Savaş.
degirmek, Eriştirmek, yetiştirmek, ulaştırmak, duyurmak, bildirmek. Dokundur-
mak, değdirmek.
dem, Nefes. Soluk. An, vakit, saat. Kibir, gurur. Âli, yüksek.
derbend, İki dağ arasındaki geçit yeri, boğaz. Geçit. Uç boylarında bulunan küçük
kale. Dağ geçitlerinde kurulan karakol.
ecl, İllet, sebeb, cihet. İçin, dolayı... den.
ef ‘âl, Fiiller, işler, ameller.
fâzıl, Fazilet sâhibi. Üstün kimse.
feza‘, Korku. Havf. Sığınma, dehalet. Uykuda şiddetli korku ile uyanmak.
fi’l-hâl, Şimdi, hemen. Bu halde.
firâk, Ayrılık. Ayrılmak. Hicran.
ganî, Zengin, kimseye muhtaç olmayan. Varlıklı, bol.
gāret, Yağmacılık. Düşmanın malını yağma etmek.
garrân, Kükreyen, haykıran. Homurdanan.
genc, Define, hazine. Gömülü hazine.
gılâz, Şedid. Sert. Kalın ve kaba şeyler.
gönelmek, Yönelmek, teveccüh etmek, istikamet almak, yüzünü döndürmek.
güşâde, Ferah, şen, Açılmış, açık.
güyegü, Damat. Evlenmekte olan erkek, gelin mukabili.

halâs, Kurtulma, kurtuluş. Selâmete ermek.
hamîde, Beğenilen, güzel.
handân, Gülen, gülücü, mesrur.
harîr, İpek. İpekten yapılmış. Harâretli. Sıcak.
hâseki, Sarayda görevli bazı subaylara verilen isim.
hâsıl, Peyda olan. Husule gelen. Çıkan, meydana gelen.
hatme, Baştan aşağı (bütün Kur’ân-ı Kerimi) okuyup bitirmek. Bir arada belirli bir
şeyi okuyup bitirmek.
hil‘at, Yüksek makamdaki takdir ettiği kişilere giydirdiği kıymetli, süslü elbise. Kaf-
tan.
hulk, Huy. Ahlâk. Tabiat. Yaratılıştan olan haslet. İnsanın doğuştan veya sonradan
kazandığı ruhî ve zihnî hâller.
hurûş, Coşma. Gürültü. şamata. Telâş.
i‘lâm, Bildirmek. Belli etmek. Anlatmak. Mahkeme hükmünü bildiren resmi karar
yazısı.
i‘tizâr, Kusurunu bilerek özür dilemek. Kusurunu beyan edip ve anlayıp af dilemek.
i‘zâz, Hürmet etmek. Ağırlamak. İkram etmek. Aziz kılmak. Galip gelmek.
icâbet, Kabul olmak. Kabul etmek. Râzı olma, rızâ gösterme, muvafakat etme.
ihrâc, Çıkarmak. Dışarı atmak. Fazla malı başka memlekete göndermek. İstifade
için meydana koymak.
ihtirâm, Hürmet olunmak, tazim olunmak, hürmet, saygı.
ihtiyât, Sakınmak. İşleri iyi düşünmek. Tedbirlilik. İşlerde basiret üzere bulunmak.
Yedek.
ihzâr, Hazır etmek. Hazırlamak. Huzura getirmek. Mahkemeye gelmeyenleri ceb-
ren getirme müzekkeresi.
ikdâm, Gayretle çalışmak, Devamlı çalışmak. İlerlemek.
iklîm, Bir yerin hava şartları. Memleket. Yerkürenin kıta ve her bir memleketi.
ikrâm, Ağırlamak. Hürmet etmek. Saygı göstermek. İltifat olarak bir şeyler vermek.
Bağış.
iltiyâm, Yaranın kapanıp iyi olması. Toplanmak.
in‘âm, Nimet vermek. İhsan etmek. Doğruya sevketmek. İyilik etmek, bahşiş ver-
mek.
inâyet, Yardım, lütuf meded etmek. Önemli bir işle karşılaşıp onunla meşgul olmak.
istikbâl, Ati, gelecek zaman. Karşılayış, gelen bir kimseyi karşılamak.
istimâlet, Meylettirme, cezbetme, gönül alma.
izhâr, Açığa vurma. Meydana çıkarma. Göstermek.
kābil, Kabul eden. Olabilir, istidatlı, mümkün olan, önde ve ileride olan.
kakımak, Öfkelenmek, kızmak. İtiraz etmek, karşı gelmek. Azarlamak, tekdir etmek.
kâmil, Bütün, tam, olgun, eksiksiz, kemalde olan, kusursuz. Kemal ve fazilet sâhibi.
Âlim, bilgin kişi.
kankı, Hangi ?
karîn, Yakın. Hısım. Akraba. Arkadaş. Yaşı aynı olan arkadaş. Komşu. Bir şeyi elde
eden, nâil olan.
kayd, Kelepçe, bağ. Bağlamak. Yazmak. Deftere geçirmek. Sınırlamak. Şart.
kıtâl, Muharebe. Kavga. Öldüresiye yapılan karşılıklı harp.
kiçi, Küçük.
kimsene, Kimse.
lâ-cerem, Şüphesiz, elbette, besbelli. Çaresiz, zorunlu.
leşker, Asker
maksûd, Kasdedilmiş. Kasdedilen. İstenilen şey. İstek. Arzu. Gâye.
maslahat, İş, mes’ele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet.
mazmûn, Meâl. Mâna. Mefhum. Nükteli, san’atlı, ince söz.
mebâdâ, Sakın, olmaya ki...
mecmû‘, Bütün, hepsi. Topluca. Yığılmış. Cem’ olunmuş. Bir araya getirilmiş şey.
medh, Birisinin iyiliğini, iyi vasıflarını söylemek. Övmek.
mehâbet, Heybet. Hürmetle karışık korku. İhtiram. Azamet. Büyüklük.
melâlet, Can sıkıntısı. Usanç. Gamlılık. Zaaf ve fütur.
merdâne, Erkekçesine. Merdcesine. Er’e yakışır surette.
meşveret, Danışma. Konuşup anlaşma. Fikir edinmek için konuşup görüşme.
metâ‘, Fayda. Menfaat. Kıymetli eşya. Tüccar malı.
mevt, Ölüm. Âhirete göç. Dünyadan gitmek.
mugtenem, Ganimet olarak alınmış.
muhkem, Sağlam. Metin. Sıkı sıkıya. Kuvvetli. Tahkim edilmiş. Sağlamlaştırılmış.
mukābele, Karşılık, karşılamak. Mücadele. Karşılaştırmak. Karşılıklı yapılan iş, kar-
şılıklı yapılan okuma.
mukābil, Karşılık olan. Karşı taraf. İvaz, bedel, karşılığı.
mukarrer, Kararlaşmış. Karar verilmiş. Kesin. Şüphesiz olan. Muhakkak olan. An-
latılmış. Bildirilmiş.
mukayyed, Kayıtlı. Serbest olmayan. Sınırlı. Bağlı. Deftere geçmiş, kaydedilmiş olan.
Bağlanmış.
musâhib, Beraber sohbet eden. Arkadaş. Arkadaşlık eden. Birlikte bulunan.
musâlaha, Karşılıklı anlaşmak. Barışmak. Sulh akd etmek.
musammem, Tasmim olunmuş. Kesin olarak karar verilmiş. Kararlaşmış.
mutâba‘at, Karşılıklı anlaşma. Uyma tâbi olma. Bir şeye uyup muvafakat etme.
muti‘, İtaatli. Terbiyeli. İsyan etmeyen. Rahat.
muttali’: Haberli. Bilgisi olan. Vâkıf.
münfa‘il, İnfiâl eden. Etki ile harekete geçen. Kederli olan. Bir şeyden canı sıkılan.
Alınmış, gücenmiş.
münhezim, Hezimete uğramış, bozguna uğrayan, inhizam eden. Bozgun.
müstedâm, Sürekli, devamlı. Sürüp giden. Devâmı istenilen.
müşâvere, Bir iş konusunda çeşitli kimseler arasındaki konuşma ve danışma.
müteveccih, Yönelmiş, dönmüş. Bir yere doğru yola çıkan. Birisine karşı iyi düşünce
ve sevgisi olmak.
nâ-çâr, Çaresiz, elinden iş gelmeyen. Mecbur kalmış olan.
nûş, İçen, içici. Tatlı şerbet gibi içilecek şey. Zevk ve safâ.
okumak, Çağırmak, davet etmek. Söylemek, demek. Anmak, yâd etmek.
re’y, Görüş, görmek, rey. Hüküm ve itikad. Bir iş hakkında söylenen söz, fikir.
revâne, Yürüyen, giden.
rıhlet, Geçmek. Göç etmek, göçmek. Ölmek.
sadâ, Seda. Ses. Avaz. Yankı.
sâdât, Seyyidler. Hazret-i Peygamber soyundan gelenler. Özellikle hazret-i Ha-
san neslinden gelenler.
selâmet, Kurtuluş, tehlikeden sâlim olmak. Korktuklarından, fenalıklardan kur-
tulmak.
server, Reis. Baş. Seyyid.
sımak, Kırmak. Bozmak. Yenmek, mağlup etmek. Bertaraf etmek. Hiçe saymak.
Yıkmak, harap etmek.
sît, Çatırtı, patırtı, gürültü. Ün, şöhret, nam.

subaşı, Şehirlerde inzibat işlerine bakan görevli.
süvâr, Ata binmiş. Binici.
şâd, Sevinçli, ferahlı, memnun, mesrur, şen, bahtiyar.
şâhâne, Şah gibi, şaha yakışır bir surette.
şecâ‘at, Yiğitlik, cesurluk.
şerâ’it, Şartlar
şerîf, Şerefli, mübarek. Peygamber neslinden ve Hazret-i Hüseyin soyundan olan.
şîr, Arslan
ta’zîm, Hürmet. Riayet. Saygı. İkramda bulunmak.
tamâmet, Bitme, bitirme, son, nihayet. Tam, eksiksiz, noksansız. Ne eksik ne fazla.
Münasib, uygun.
tefhîm, Anlatmak. Bildirmek.
tefvîz, Birisine bırakma. İşini Allah’a havâle etme. Sipariş ve ihâle etme.
tekrîmât, Hürmet ve saygı göstermek ve görmek. Lütuf ve kerem icrasında bulunmak.
temâşâ, Hoşlanarak bakmak. Seyretmek. Seyre çıkmak. Gezmek. İbretle bakmak.
teşvîş, Karıştırma. Karma karışık etme. Bulandırma.
tevakkuf, Durma. Eğlenip kalma. Duraklama.
ton, Elbise, kılık kıyafet. Renk.
üş, İşte, şimdi. Çünkü. Ancak.
vâkı‘a, Meydana gelmiş, olmuş, var olan mevcud bir hâdise. Olan, olmuş. Rüya.
Şiddetli hâdise. Sıkıntı. Kıyamet. Cenk, savaş.
vech, Yüz çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan.
Satıh. Ön. Alın. Cephe. Sebeb. Semt. Cihet. Yön. İlgi.
yağı, Düşman.
yortmak, Koşmak, devamlı yol yürümek, sefer etmek.
Timur’un Elçi Gönderip Sultanı Kendi Yanına Davet Etmesi

Sultan’ın böyle yüksek sesi âlemi doldurdu. Timur Aydınili’nde kışlarken bir Tatar gelip
Timur’a: “Bugün dünya içinde Sultan Mehmed gibi pehlivan ve bahadır yiğit yoktur. Ba-
basına benzemez, çetin düşmandır. Askerinden çok kişinin kellesini almıştır. Yolda du-
rup yakalananı fırsat vermeden öldürür. Eğer onun işini bitirmezsen sana da hayli sakın-
mak vardır. Seni o tarafa geçirmeme ihtimali de vardır” dedi. Timur bunu duyunca olduk-
ça alındı. Ancak aklının tercihi ile önlem olarak bu zaafı göstermedi. Güzellikle sultanı
ele geçireyim dedi. Bu düşüncesini sağlamlaştırınca, meclis içinde sultanı övüp, ona du-
alar etti ve “ben onu oldukça sever, isterim. Eğer o benim yanıma gelse ben ona oldukça
değer verir, oğul edinip, muradı ne ise yerine getirirdim. Hele şimdilik ona uygun mallar
ve armağanlarla elçi gönderelim. Eğer davetimize uyup gelecek olursa, memleketi ona bı-
rakıp, onun hatırı için babasını serbest bırakalım. Ona kendi kızımı vererek damat edine-
yim” dedi. Timur kendi meclisinde bu önlemi aldı, gece olunca Yıldırım Han’ı kendi yanı-
na davet edip sultanın yaptıklarını ve ne kadar askeri bozup bahadırlıklar ettiklerini anla-
tıp, onun hakkında ne düşünmüşse söyledi. Yıldırım Han: “Hâşâ sultan bu şekilde hareket
etmez” diye inkâr etti. Güç bulamayıp “fermân sizindir” dedi. Sonra Timur, şiddetle ye-
min edip Yıldırım Hanı, eğer sultan gelecek olursa kendisinin ona hiç zararı değmeyecek,
onu bağrına basıp kendi kızını vererek damat edinecek ve Yıldırım Han’ı yine memleketi-
ne göndereceğine inandırdı. Bunun üzerine birbirlerine inandılar. Sultana ayrı ayrı mek-
tuplar yazmayı kararlaştırdılar. Timur’un Hoca Muhammed adlı bir büyük adamı vardı,
mektupları onun eline verip iyi hilatlerle sultanı davet etmeye gönderdiler. Hoca Muham-
med, Timur’un ve Yıldırım’ın mektuplarını alıp kıyassız mal ve hazineyle yürüyüp sultan
tarafına yöneldi. Sultana babandan ve Timur’dan elçi geliyor diye müjdeciler ulaştı. Sultan
bunu duyup sevindi, mutlu oldu. Hasekilerine: “Çabuk davranın, elçiyi karşılayın” diye
emretti. Beyler karşılamaya çıkıp tam bir saygı ve hürmetle elçiyi getirip güzel bir yerde
konaklattılar. Her türlü hizmet şartları yerine geldikten sonra, meclis toplayıp elçiyi yanı-
na davet etti ve tam bir itibar ve iyilik gösterip ziyafet verdi. Elçi de babasının ve Timur’un
selâmlarını bildirip mektuplarını verip, istenilen ve murat edilen ne ise ayrıntılı olarak bil-
dirdikten sonra Timur Han’ın hizmetine gelmek konusunu görüştüler. Sultanın bütün ve-
zirleri ve beyleri şöyle uygun gördüler ki, sultan bir adım bile Timur tarafına yönelmeyip,
Timur bunun hakkında çaba gösterecek olursa, yüce dağların kenarını takip edip yürüye-
ler. Hatta Timur bu memleketten çıkıp gide. Sultanın beylerinden ve vezirlerinden bu ha-
beri işitince düşüncesi Timur’un davetini kabul etmek konusunda karar kıldı.
Sultanın Timur’a Giderken Yolda Kara Yahya ile Karşılaşıp, Savaşıp

Yenmesi
Vezirler çaresiz Sultanı Timur’a gitmekten men edemediler. Çaresiz sultana uyup, hazır-
lıklarını görüp ağır armağanlar hazırlayarak elçiyle Tokat’tan çıkıp Amasya’ya geldiler.
Orada birkaç gün durup, yiyip içtiler. Oradan göçüp Osmancık’a varıp yattılar. Oradan
kalkıp Dervaz’a geldiler. O memlekette sultanın az kişiyle Timur’a gittiği haberi yayıldı.
Kara Yahya bunu duyunca, oldukça sevinip ve mutlu olup iyi fırsat buldum diye hemen
İsfendiyar’ın askerini toplayıp hazırlıksız olan sultanın üzerine geldi. Sultan Kara Yahya’yı
görüp, yanındakilere “komayın” deyince hepsi yalın kılıç Kara Yahya’nın üzerine at sürüp
saldırdılar. Bir saat içinde Kara Yahya’nın haylî adamını yok ettiler. Kara Yahya yenilerek
kaçtı. Sultan yine oradan göçüp gelip Murtazaabad içinde konakladı. Meğer orada Tatar
beylerinden Ali Bey adlı bir kimse vardı. Ona Savcıoğlu da derlerdi. Kan içici, çetin bir
kişiydi. Sultanın oraya geldiğini duyunca askerini toplayıp kendinin Ahi Mustafa adlı fe-
sat başı bir adamını elçi kılığında, casusluğa gönderdi ki, sultanın askerlerinin az mı çok
mu olduğunu görerek ona bir iş ede. Elçi gelip sultanın askerinin durumunu öğrenip va-
rıp ona haber verdi. Sultan bunun hilesinden haberdar olunca, hemen o saat elçinin pe-
şine düşüp bin kadar yiğit ile Ali Bey’in üstüne varalım dediler. Yürüyünce gördüler ki,
Ali Bey sultanın büyüklüğünü işitip, karşı koyamayıp, hemen o an kaçmış. Sultan da yeti-
şip adı geçen Ali Bey’in kaçmış olduğunu görüp takip ederek Selasil kalesine düşürdüler.
Sultan bu durumu görüp içine hayli kuşku düştü. Biraz düşündü ve kendisini Timur’a git-
mekten alıkoydu. Oradan göçüp fırsat gözeterek Bolu’ya yöneldiler. Doğru yola girmeye-
rek dağ tarafını tuttular.
Sultanın Dağlara Çıkıp Elçi İle Hocasını Timur’a Göndermesi

Sultan oradan kalkıp, dağ tarafına yönelip, gelerek bir dağ içine ulaşıp kondu. Timur elçi-
sini katına çağırıp sohbete koyuldular. Sultan sohbet sırasında bu macerayı anlatıp: “Görür
müsünüz ki, Timur’a giderken bize nasıl kasdedildi. Eğer Timur’un yanına gidecek olursam
hikâyenin ne olduğu bellidir. Sözün kısası, önlem alma ihtiyacım galip geldi. Lutf et, benim
başımdan geçeni Timur’a anlatıp, bu Tatar bana böyle bir iş etti. Yolda gelirken Kara Yahya
ve bununla olan olayı arz et, babama da selâm söyle. İşte senin yanına bir adam katıp özür
dileyeyim” dedi. Kendisinin, âlim, akıllı, erdem sahibi ve olgun bir hocası vardı. Mektup ya-
zıp, içinde Timur’a ve babasına dualar edip önlem olarak oraya gitmediğine sınırsız özür-
ler dileyip, olayın nasıl olduğunu açıklayıp elçinin yanına katarak gönderdi. Bunlar Timur
tarafına yönelip gittiler. Sultan yüce dağların tarafını tutup gitti. Bu yanda, sultanın hocası
ve Hoca Muhammed, sultanın kendisi gelmeyip oraya varan elçi Muhammed yanına ken-
di hocasını katmış birlikte geldiler diye Timur’a haber ulaştı. Bunlar da geldiler, Timur’un
önünde edep şartlarını getirdikten sonra sultanın mektubunu Timur’un eline sundular.
Arada soru ve cevap her ne geçmişse hepsini arz etti. Timur sultanın mektubuna oldukça
saygı ve hürmet gösterip Yıldırım Han’a: “Babaları merhum Yıldırım Hudavendigâr geçici
dünya konağından ebedîlik diyârına göçtü. Kendiler sağlık ve esenlikte olsunlar” dedi. Bu
olay hicretin sekiz yüz beşinci yılındaydı. Timur, sultanın hocası Sofu Bayezid’i geri dön-
meye komayıp, kendi yanında alıkoydu. Sultana mektupla birlikte babasının ölüm haberi-
ni bildirdi. İşitip hayli üzülüp ağladı, nice gün yas tuttu. Ondan sonra toplanıp, onlara öğüt
verip, yas elbisesini çıkarıp yine mutluluk ve saadetle şaha yakışır kürkler giyip ata bindi-
ler. Sürekli dağların başından gider, babasıyla ayrılığından gözlerinden kan ve yaş dökülüp
ağlardı. Ta şu zamana kadar ki, Timur bütün Germiyan, Saruhan ve Aydın memleketlerini
vurup, yağmalayıp, oğul ve kızlarının büyüklerini esir edip, küçüklerini kılıçtan geçirip Yıl-
dırım Han’ın Akşehir’de bıraktı. Germiyanoğlu Yakub Bey’e eğer Mehmed buraya gelip ba-
basını ve kardeşini isteyecek olursa, Yıldırım’ı ve oğlu Musa Çelebi’yi vermesini tenbih etti.
Zira Yıldırım öyle vasiyet etmiştir deyip, askeriyle kalkıp Tatar’a doğru yola çıktı. Tatar’ı da
yağmaladı. Ondan sonra durmayıp yine memleketine döndü.
Timur’un Erzincan Tarafından Kendi Memleketine Gitmesi

Timur kalkıp Erzincan’a ulaştı. Sultan o zaman Aruş adlı bir yerdeydi. Emir Yakub ora-
da sultana yetişti. Hürmet gösterip elini öptü. Biraz merhum hudâvendigâr için ağlaştılar.
Orada vezirler ve beyler dediler ki: “Bu yer duracak yer değildir. Sakın olmaya ki, bizi bu-
rada istesinler, yüce dağa çıkalım gidelim” deyip oradan gittiler. Gelip bir yerde inip, sul-
tan orada birkaç gün bekleyip, il ve şehir halkı gelip sultana dua ettiler. Sultan bunları gö-
rünce gönlü açılıp ferahladı. Sultan oradan kalkıp Bursa’ya yöneldi. Emir Yakub önü sıra
askeri sürdü. Yolda giderken Ermeni Derbendi’ne ulaştıklarında “Kardeşin İsa Bey şim-
di gelip yolun derbent ağzını bağladı” diye haber verdiler. Sultan bunu duyunca, Doma-
niç Beli’nin yolu iyidir diye o tarafa yöneldiler. Yine İsa Bey askerlerinin önlerini bağladı-
ğını gördüler. Allah Allah deyip görmezden gelip geçtiler. Onlar da bunları görüp karşı-
lık vermeye kalkışmadıklarından dikkate almadılar. Bunlar geçtiler. Sultan Emir Yakub’a:
“Bundan sonra bizi dayına kadar götür. Biz oraya gitmezsek beyliği ele geçiremeyiz” de-
yip, yürüyüp Yakub Bey’in dayısı Eyne Bey Subaşı’ya yetiştiler. O zamanda Eyne Bey Suba-
şı Balıkesir’de subaşı idi. Eyne Bey Subaşı, sultanın geldiğini işitince orada karşılayıp, atı-
nın ayağının altına ipekler döşeyip, saygıyla alıp şehre ulaştırdı. Orada birkaç gün yiyip iç-
tiler. Burada oturmakla olmaz deyip, kalkıp asker toplayıp Ulubat’a gelip orada konakla-
dılar. Diğer taraftan İsa Bey, sultanın geldiğini işitip, askerini toplayıp gelip Ulubat’ın Bur-
sa tarafını tutarak kondu.

A-Arapça Yapılar
helâk fa‘âl
hızmet fi‘let
cem‘ fa‘l
kerem fa‘al
firâk fi‘âl
selâmet fe‘âlet
ganîmet fa‘îlet
meşveret mef ‘alet
sûret fû‘let
taleb fa‘let
gālib
âlim
âkıl
fâ‘il vezni
fâzıl
kâmil
vâkı‘

mektûb
mecmû‘
meşgūl
mef ‘ûl vezni
ma‘lûm
merhûm
maksûd
Mezîdünfih Masdarlar
ihtimâl
ifti‘âl
i‘tizâr
tedbîr
tef ‘îl
ta‘zîm
istikbâl istif ‘âl
izhâr
if ‘âl
i‘lâm
musâlaha
mukāvemet müfa‘ale
müşâvere
tevakkuf tefa‘‘ul
Mezidünfih ism-i fâ‘il
münfa‘il münfa‘il (infi‘âl’den)

münâsib müfâ‘il (müfâ‘ale’den)
mütefekkir mütefa‘‘il (tefa‘‘ül)
Mezîdünfih ism-i mef ‘ûl

muhkem müf ‘al (if ‘âl’den)
mukarrer
mufa‘‘al (tefa‘‘ül’den)
mukayyed musammem
muğtenem müfte‘al (ifti‘âl’den)

asker
İsm-i Tafdîl
ahsen

Cem‘-i mü’ennes
ta‘zîmât
tekrîmât (-ât eki ile)
vâkı‘ât
cem‘-i mükesser
ef ‘âl
ef ‘âl vezni
esbâb
gılâz
şidâd fi‘âl vezni
kıtâl
şerâ’it fe‘â’il vezni
İsm-i Mekân
meclis Tamlamalar
(İsim ve sıfat tamlamaları)
Arapça Tamlama
dâr-ı fenâ
ale’t-tafsîl
hil‘at-i şâhâne
fi’l-hâl
ceng-i sultânî
ale’l-gafle
kazâ-yı âsümânî
B-Farsça Yapılar: inâyet-i Rabbânî
Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim: devlet-i Yezdânî
sît ü sadâ
İsimden Türetilmiş sıfatlar
şâd ü handân
(Ön eklerler yapılan sıfatlar)
cûş ü hurûş
nâ-çâr
Birleşik Kelimeler [izâfet kesresi bî-cân
(-i) kaldırılarak yapılan sıfatlar]:
ser-leşker
derbend
1- Aşağıdaki matbu metni okuyunuz.

1
2- Anlamını bilmediğiniz kelimeleri lügatten öğreniniz.

3- Metni bugünki dile çeviriniz.
Metin 5.2.4
(Mevlânâ Mehmed
Neşrî. Kitâb-ı
Cihân-nümâ II)
Metin 5.2.3
Metin 5.2.2
Metin 5.2.1
MEVLÂNÂ MEHMED NEŞRÎ, KİTÂB-I CİHÂN-NÜMÂ II
/5.2.1/ İbtidâ-yı Devlet-i Osmân

Çünki Ertuğrul Söğüt’de ili, boyıyla mutavattın olup sâlhâ anda kaldı. Devlet-i Âl-i Sel-
çuk ayağa düşmüşken humûl ihtiyâr itmişdi. Ve Ertuğrul’un üç oğlı oldı. Biri Osmân ve
biri Gündüz ve biri Saru Yatı. Ve evlâd-ı Ertuğrul’dan Osmân bahâdur oldı. Ol sebebden
Osmân’a halkı izzet idüp avda ve kuşda Etrâk’ün yiğidi yeğili anun yanına cem‘ olurlardı.
Ol vakt pâdişâh-ı a‘zam Gāzân Han bin Oğuz Han Rûm’a müstevlî olup Âl-i Selçuk’dan
Mes‘ûd bin Keykâvus’ıla Keykubâd bin Ferâmürz bin Keykâvus’ı taht-ı hükûmetinde ka-
lup, yine Rûm’da mukarrer kılup, memâlik-i Rûm’ı Mes‘ûd’ile Keykubâd’a niyâbeten vir-
di. Bunlar Rûm’a Gazan Han kıbelinden mutasarrıf olup, Âmid’e ve Malâtiyye ve Sivas’a ve
Harburt’a Gıyâseddîn Mes‘ûd bin Keykâvus mutasarrıf oldı. Konya’ya ve sevâhil-i Rûm’a
Alâeddîn Keykubâd bin Ferâmürz mutasarrıf olup, Rûm’un mahsûlâtını bunlar cem‘ idüp
Gazan Han’a gönderürlerdi.
Ol zâmânda Ertuğrul gāyet pîr-i müteberrik olmuşidi. Ana ve evlâdına ol yirün kâfiri
ve müslimânı izzet iderlerdi. Ertuğrıl’un bu Sultân Alâeddîn bin Ferâmürz’ile münâsebet-i
tâmmesi varıdı. Ahyânen evlâdından bu Sultan Alâeddîn-i sâ[nî’ye] pîşkeşlerile varup ge-
lürlerdi. Ve Sultân Alâeddîn-i evvel zâmânından sonra Âl-i Selçuk’dan Rûm’a kim melik
olsa, Ertuğrul’a nazar-ı inâyetini dirîğ itmezlerdi. Ertuğrıl dahı gāyet dîndâr ve nâmdâr
ve şecâ‘atıla ma‘rûf kişiydi. Zühd ü takvâ ve salâhda ol zamânun meşâhîrindendi. Fi’l-
cümle Ertuğrıl pîr-i fânî olup oğlı Osmân karındaşlarıyla kendü boyları içinde hâkim
olup, tamâmet göçer-evli Etrâk anun mahkûmı oldı. Ol vakt Sultân Alâ’eddîn-i Sânî’nün
Sultânöyüği’nün Eskişehri’nde nâyibleri varıdı. Osmân Gāzî bunlara varup gelüp, dost-
lık iderdi. Ammâ İnöni beyile ittihâdda yâranlardı. Dâyim bilesine ıyş ü işrete meşgūlidi.
Ve bu Osmân Gāzî gāyet sâlih müslimân ve dîndâr kişiyidi. Ve âdetiyidi, üç günde
bir ta‘âm bişirüp fukarâyı ve sulahâyı cem‘ idüp it‘âm ideridi. Ve hem yalıncaklar giyürüp
/5.2.2/ donadurdı. Ve dul avretlere dâyim sadaka virürdi.
Hikâyet
Rivâyet olınur ki, Osmân Gāzî bir gice bir köyde imâm-ı karye evinde konuk oldı oturdı.
Ardında bir pencere varıdı. Meger anda mushaf varıdı. Sâhib-i hâne Osmân Gāzî’ye eyit-
di: “Küstahlık olmasun, keremünden eğil, ardunda nesne var alayın” didi. Osmân Gāzî
eyitdi: “Ne nesne var?”. Sâhib-i hâne eyitdi: “Âhir zamân peygamberi Muhammedü’r-
Resûlu’llah –salla’llahü ve sellem-e inen Kelâmu’llah var” didi. Osmân Gāzî dahı hiç tın-
madı. Tâ sâhib-i hâne uykuya varınca epsem olup, sonra durup gusl idüp, arı âbdest alup,
Mushaf ’tan yana müteveccih olup, huşû‘ [ü] huzû‘ıla sabâha dek el kavşurup oturdı. Ev
issi uyanacak vakt olıcak, benüm bu hâlüme ev issi muttali‘ olmasun diyü uyur gibi ya-
tup, yine Mushaf ’dan yana müteveccih olup, bu aralıkda uyku gözüne gālib gelüp ımızgan-
dı, âlem-i rû’yâda gördi ki, Hakk te‘âlâ celle ve alâ kıbelinden buna dinildi ki: “Ey Osmân!
Çün sen benüm kelâmuma hürmet ve ta‘zîm idüp, izzet ü ikrâm eyledün. Ben dahı seni
ve senün evlâdunı ve etbâ‘unı ve eşyâ’unı âlemde ebedî mu‘azzez ü mükerrem ve mübec-
cel ü muhterem kıldum”.
Hikâyet
Rivâyet iderler ki, âvân-ı şebânda Osmân Gāzî Eskihisâr’a giderken İtburnı nâm karye-
de Mâlhûn Hatun nâm bir avret görüp, muhabbet itdi. Atası Ertuğrıl’dan uğrılayın âdem
gönderüp, anı helâllığa taleb itdi. Mâlhûn Hatun eytdi: “Biz kandan sizün gibi âlî-cenâb
kandan, aramuzda kefâ’et yok” diyü, rızâ virmemiş, Zîrâ eyitmişler ki maksûdı hemân
birkaç gün musâhabetdür dimişler. Ve sonra Eskihisâr beyi meclisinde Osmân Gāzî, be-
yün huzûrunda ol hatuna ta‘aşşuk /5.2.3/ idüp, tâlib olup, ol dahı kabûl itmeyüp gelme-
düğini nakl itmişler. Ve anun hüsn-i cemâlinden ve pâk ve mestûreliğinden ve evsâf-ı
cemîlesinden haber virmiş. Ve ol bey dahı egerçi zâhiren Osmân’a tezvîc itmek gösterdi;
Ammâ gönlinden kendü nefsiyçün almasın dahı mülâhaza kıldı.
Osmân dahı ol beyün hareketinden firâsetile zamîrine vâkıf olup fi’l-hâl meclisinden
kalkup âdem gönderüp, ol hatunı kendü ta‘allukātına getürüp, bir emîn yirde kodılar. Ken-
dü İnönü’ne gelüp, birkaç gün İnöni begiyle sayda ve işrete meşgūl oldılar.
Bu yana, Sultânöyüği beyi İtburnı Köyi’ne âdem gönderüp, varup ahvâle vâkıf olup
gelüp, Eskişehr beyine haber virdiler. Gazab-nâk olup Osmân Gāzî İnöni beyinden ta-
leb idüp, iltimâsın kabûl itmadılar. Ol gazâbıla Sultânöyüği beyi asker cem‘ idüp, gelüp
İnhisârı ileyünde harâbe hisâr yirleri vardur ki, ol vakt İnöni beylerinün tevâbi‘iyle ve
levâhıkıyla sarâyları ve evleriydi, anı muhâsara idüp Osmân Gāzî’yi taleb itdi. İnöni beyi
yanında olan a‘yândan ve kethudâlardan ba‘zı Osmân’ı virelüm ve ba‘zı virmeyelüm di-
yüp, muhârebei vech gördiler. Osmân Gāzî bunlarun ihtilâfların görüp karındaşı Gündüz
ve yâranlarıyla çıkup, bu muhâsara iden cemâ‘atile ceng idüp üzerinden def ‘ idüp Söğüd’e
müteveccih oldılar. Bunlar Osmân’un ardına düşdiler. Akabınca gelenlerle Osmân dahı
ceng iderek, “hây” deyince Osmân Gāzî’nün yanına hayli yiğit cem‘ olup dönüp Eskişehr
beyinün halkını münhezim kılup, Harmankaya tekûrı kâfirlerinün Köse Mihal’i tutdılar.
Andan Osmân Bey, Köse Mihal’i bahâdur olmağın öldürmağa kıyamayup günâhın afv
idüp, âzâd itdi. Köse Mihal dahı hemân can u dilden Osmân Gāzî’ye etbâ‘ıyla ve eşyâ‘ıyla
nöker olup, girçek muhibbi oldı. /5.2.4/ Ve ol Harmankaya’ya dahı Köse Mihal’ün şimdi
oğlı oğulları mâlikâne mutasarrıflardur. İttifâk ol esnâda Ertuğrıl Bey doksan üç yaşında
âhirete intikāl idüp, Söğüt’de defn itdiler. Göçer evler ba‘zı Osmân’ı ve ba‘zı Ertuğrıl karın-
daşı Osmân’un ammusı Tündar’ı bey kılmak istediler. Ammâ kendü kabîlesi Osmân’a vech
görüp el altından haber gönderüp, söyleşeler. Tündar dahı halk ortasına gelicek, halkı-
nun Osmân’a meyl ve inkıyâdın göricek beylikden vaz gelüp ol dahı Osmân’a teba‘iyet itdi.
Hurûc-ı Osmân
Şöyle rivâyet olunur ki, İnegöl tekvurı Aya Nikola nâm kâfir Osmân’un halkı yaylaka gi-
düp gelürken üşendürürdi. Osmân dahı Bilecük tekurına andan şikâyet idüp: “Aya Nikol
bizüm göçümüzi incidür oldı; bâri yaylaka gidecek esbâblarumuzı hazretinüzde emânet
koyalum” didi. Bilacük tekurı dahı kabûl itdi. Ammâ şartıla ki, esbâbı hatun kişiler getü-
rüp koyalar. Etrâk’den ahad gelmeye, girmeye. Pes yağlar ve peynirler ve kalılar armagan
iledüp hatunlar esbâbı Etrâk’i Bilecük kal‘asına givürdiler. Dâyim yıl on iki ay bu tarîk üze-
re yürüdiler. Osmân’un ve atası Ertuğrıl’un Bilacük tekurıyla dâyim dostluğı varıdı. Biri-
birine i‘timâd iderleridi. Ammâ Osmân’ıla İnegöl tekurı arasında adâvet varıdı. Biribirin-
den muhterizleridi.
Bir gün Osmân Bey diledi ki, yetmiş kişiyle İrmeni Derbendi’ni geçüp gelüp, İnegöl’i
yakup yıka. Aya Nikola’nun câsûsı varıdı, gelüp tenbîh idüp, pusuya bî-kıyâs er koya-
lar. Osmân’un bir martalosı varıdı. Bil dükendügi yirde pusuya kâfir kodı diyü i‘lâm ey-
ledi. Eytdi Osmân Gāzî dahı Hakk te‘âlâya tevekkül idüp toğru pusunun üzerine sü-
rüp kâfirlerle buluşdılar. Gāzîler cümlesi yayağıdı. Kâfir dahı çoğıdı. Ceng-i azîm olup
Osmân’un karındaşı Saruyatı oğlı Bay Hâce anda şehîd olup, İrmenibili dükendüği yir-
de Hamza Bey Köyi’nün nevâhîsinde defn olundı. Şimdi mezârı civârında bir kârbânsarây
vîrânesi vardur. Andan Osmân Gāzî gelüp yaylaka çıkdı.
Metne Âit Sözlük

a‘yân: Bir yerin ileri gelenleri. Meclis üyeleri. Belirli ve görünür olan şeyler.
a‘zam: En büyük, çok büyük. Daha büyük.
adâvet: Husumet, düşmanlık. Kin.
ahvâl: Haller. Vaziyetler. Oluşlar.
ahyânen: Zaman zaman, arasıra.
akab: Topuk. Ökçe. Bir şeyin hemen arkası. Bir şeyin gerisinde olan zaman
veya mekan.
âl: Sülâle, soy, hanedan.
alâ: Üstünde, üzerinde, üzere, üzerine
âvân: Anlar, zamanlar, vakitler
bâkī: Ebedî, dâimî. Sonu gelmez. Ölmez. Sonsuz. Artan. Geri kalan.
bil: Bel, yamaç, dağ beli, toprağı altüst etmeye yarayan tarım âleti
celle: “Yüce ve yüksek olsun” anlamında, Allah’ın adı anıldığında ululamak
için kullanılır.
cem‘: Toplama, yığma, bir yere getirme.
cemâl: Yüz güzelliği.
cemîl: Güzel.
ceng: Savaş, kavga
epsem: Sessiz, ses çıkarmayan, susan.
etbâ‘: Bağlı olanlar, emri altında bulunanlar.
Etrâk: Türkler.
evsâf: Vasıflar, sıfatlar.
firâset: Zihin uyanıklığı, çabuk anlayış yeteneği.
gazab-nâk: Öfkeli, hiddetli, kızgın. Dargın.
göçer-evli: Konar-göçer.
helâllık: Nikâhlı eş.
hergiz: Aslâ, kat’iyyen. Hiçbir suretle.
himâyet: Koruma. Korunma. Zararlı şeylerden muhafaza etme.
humûl: Adının sanının kaybolması
huşû‘: Alçak gönüllülük, utanmak.
huzû‘: Alçak gönüllülük, tevazu.
hüsn: Güzellik, iyilik.
ımızganmak: Uyuklamak, azıcık uyumak.
ıyş: Zevk ve safa sürmek, yaşamak.
ibtidâ: Baş taraf. Evvel. Başlangıç. En önce, başta.
ihtiyâr: Seçmek, seçilmek
iley, Ön taraf, karşısı.
iltimâs, Tavsiye, rica, kayırma
inkıyâd: Boyun eğme. Muti olma. Teslim olma. İtaat etme. İmtisal.
is: Sahip, malik.
işret: Alkollü içki, içki içme.
it‘âm: Yemek yedirmek. Doyurmak. Taam vermek.
ittihâd: Birleşmek. Birlik üzere olmak. Birlik. Aynı fikirde olmak
izzet: Kıymet, itibar, üstünlük
kanda: Nerede, nereye?
karâyin: Karineler, ip uçları.
karye: Köy.
kefâ’et: Denklik, yeterlilik.
kethudâ: Kâhya.
kıbel: Yan, taraf, yön.
levâhık: İlâveler, ekler. Lâhıkalar.
mahabbet: Sevme, sevgi.
mahsûlât: Mahsuller, ürünler.
martolos: Osmanlı Devletinin kuruluşu sıralarında ve yeniçeri teşkilâtından önce,
Hristiyanlardan, ordunun geri hizmetlerinde çalışmış olan teşekküller-
den biridir.
mecmû‘: Bütün, hepsi. Topluca. Yığılmış. Cem’ olunmuş. Bir araya getirilmiş şey.
memâlik: Memleketler.
mestûre: Örtülü kadın.
meşâhîr: Meşhurlar.
mu‘azzez: Çok sevgili, kıymetli, çok aziz.
muhibb: Seven. Muhabbet eden. Dost.
muhterem: Hürmet görmüş, değerli ve şerefli.
muhteriz: Sakınan. Çekinen. Çekingen.
mukarrer: Kararlaşmış, kesin.
mutasarrıf: Bir işi kendi isteğine göre idare eden, bir malın sahibi, tasarruf eden.
muttali‘: Haberli, bilen.
mübeccel: Yüceltilen, yükseltilen, saygı gösterilmiş.
mükerrem: Saygı ve hürmet gösterilen.
münhezim: Hezimete uğramış, bozguna uğrayan. Bozgun.
müte‘allikāt: Yakın olanlar. Akraba.
müteberrik: Uğurlu, bereketli.
müteveccih: Yönelmiş, dönmüş. Bir yere doğru yola çıkan.
nesne: Şey, herhangi bir şey.
nevâhî: Nâhiyeler
niyâbet: Nâiblik, vekillik.
nöker: Hizmetçi
pes, O halde, öyle ise, öyle iken, öyle olunca. Sonra, ondan sonra, ardından,
müteakiben, nihayet. Ne zaman ki. İşte.
pîr: Yaşlı
pîşkeş: Armağan, hediye.
Rûm: Anadolu.
salâh: İyilik, rahatlık, sulh.
sâlhâ: Yıllar
sayd: Av. Avlanmak, sayda gitmek, ava gitmek.
sevâhil: Sahiller.
şebâb: Gençlik, yiğitlik.
şükrâne: İyilik bilmek. Minnettarlık. Şükretme.
ta‘aşşuk: Âşık olmak.
taht: Alt, aşağı
takvâ: Günahlardan kendini korumak.
tamâmet: Bütün, eksiksiz, tamam.
tâmme: Bütün, eksiksiz, tam.
te‘âlâ: Yüce (Allah için kullanılır)
teba‘at: Tabi olma
tekvur: Bizans İmparatorluğunun valilik derecesindeki idarî hizmetlerinde bu-
lunan kimseler.
tevâbi‘: Maiyyet. Bir kimseye tâbi olanlar. Uşaklar. Bir merkeze bağlı olan yerler.
tezvîc: Nikâhla bir kadını aldırmak. Birbirine eş yapmak. Evlendirmek.
tınmak: Ses çıkarmak, söz söylemek.
uğrulayın: Gizlice sessizce.
üşendürmek: Rahatsız etmek, taciz etmek.
vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Sebeb. Cihet. İlgi.
yalıncak: Çıplak, uryan, cascavlak.
yâran: Dost
yayak: Yaya, yayan.
yegil: Hasta
zamîr: Bir şeyi gizlemek. İç. Bir şeyin iç yüzü. Niyet. Vicdan. Kalb. Gaye.
zühd: Dünyaya ait zevk ve arzulardan el çekerek kendini ibadete vermek.
Osmanlı Devleti’nin Başlangıcı

Ertuğrul Söğüt’ü ili ve boyuyla yurt edinip yerleşti ve yıllarca orada kaldı. Selçuk Devle-
ti hânedânı gücünü yitirdiğinden gözden kaybolmayı seçmişti. Ertuğrul’un üç oğlu oldu.
Birisi Osman, biri Gündüz ve diğeri Saru Yatı. Ertuğrul’un çocuklarından Osman büyü-
dü yiğit oldu. O yüzden halkı Osman’a itibar edip, avda ve kuş avında Türklerin yiği-
di, hastası hep onun yanında toplanırlardı. O zaman ulu padişah Oğuz Han oğlu Ga-
zan Han, Anadolu’yu istilâ edip Selçuk hânedânından Keykavus oğlu Mesud ile Keyka-
vus oğlu Feramürz oğlu Keykubad’ın yönetiminden ayrılmayıp, yine Anadolu’da kalıp,
Anadolu’yu vekâleten Mesud ile Keykubad’a verdi. Bunlar Anadolu’yu Gazan Han’ın tem-
silcisi olarak tasarruflarına aldılar. Keykâvus oğlu Gıyaseddin Mesud Âmid, Malatya, Si-
vas ve Harput’a; Feramürz oğlu Alâeddin Keykubad Konya ve Anadolu sahillerine muta-
sarrıf olup, Anadolu’nun gelirlerini Gazan’a gönderirlerdi.
O zamanda Ertuğrul oldukça mübarek bir yaşlı olmuştu. Ona ve çocuklarına, oranın
müslümanları ve kâfirleri saygı gösterirlerdi. Ertuğrul’un, Feramürz oğlu Sultan Alâeddin
Keykubâd ile sıkı ilişkisi vardı. Zaman zaman çocukları bu Sultan İkinci Alâeddin’e hedi-
yelerle gidip gelirlerdi. Sultan Birinci Alâeddin zamanından sonra Selçuk hanedânından
kim Anadolu’ya sultan olsa, Ertuğrul’dan koruyucu bakışlarını esirgemezlerdi. Ertuğrul
oldukça dindar, namlı ve yiğitlikle tanınırdı. Günahlardan sakınmak, ibadet etmek ve iyi-
lik yapmakta o zamanın ünlülerinden idi.
Ertuğrul tamamen yaşlanınca, Osman kardeşleriyle kendi boyu içinde hakim oldu.
Bütün konar-göçer Türkler onun hükmüne girdi. O zaman Sultan İkinci Alâeddin’in Sul-
tanöyüğü Eskişehiri’nde ve İnönü’nde naibleri vardı. Osman Gazi bunlara gidip gelip dost-
luk ederdi. Ancak İnönü beyiyle birlik ve dostluk içerisindeydiler. Daima birlikte zevk ve
eğlenceyle meşgul olurlardı.
Hikâye
Rivâyet edilir ki, Osman Gazi bir gece köyde, köyün imamının evinde konuk olup oturdu.
Arkasında pencere vardı. Meğer orada mushaf da vardı. Ev sahibi Osman Gazi’ye: “Küs-
tahlık olmasın, lüften eğil, arka tarafında bir şey var, alayım” dedi. Osman Gazi: “Ne var?”
dedi. Ev sahibi: “Ahir zaman peygamberi Muhammed Resulullah’a (Allah’ın selâmı ona ol-
sun) inen Kelamu’llah var” dedi. Osman Gazi hiç sesini çıkarmadı. Ev sahibi uyuyunca-
ya kadar sessiz oldu. Sonra durup gusl edip, temizce âbdest alıp, Mushaf tarafına yönele-
rek, huşu ve alçak gönüllülükle sabaha kadar el bağlayıp oturdu. Ev sahibinin uyanacağı
zaman olunca, ev sahibi benim bu hâlimden haberdar olmasın diye uyur gibi yattı. Yine
Mushaf tarafına yöneldi. Bu arada uyku bastırdı, uyukladı. Rüya âleminde Yüce Allah ta-
rafından buna denildi ki: “Ey Osman! Sen benim kelâmıma saygı ve hürmet gösterip de-
ğer verdin. Ben de seni ve evlâdını ve sana tabi olanları dünyada ebediyyen kıymetli, say-
gıdeğer, yücelik ve şeref sahibi kıldım.
Hikâye
Rivayet ederler ki, gençlik çağlarında Osman Gazi Eskihisar’a giderken İtburnu adlı köy-
de Malhun Hatun isminde bir kadın görüp sevdi. Babası Ertuğrul tarafından gizlice adam
gönderip nikâhlı eşi olmasını istedi. Malhun Hatun: “Biz nerede, sizin gibi yüce kişi nere-
de. Aramızda denklik yok” diye razı olmamış. Zira demişler ki amacı birkaç gün dostluk
etmektir. Sonra, Eskihisar beyi meclisinde, Osman Bey’in huzurunda o hatuna âşık olup,
talip olup, o da kabul etmeyip, gelmediğini nakletmişler. Yüzünün güzelliğinden, temiz ve
kapalılığından, güzel vasıflarından bahsetmiş. Gerçi o bey dahi görünüşte Osman’a evlen-
dirmek gibi gösteriyordu. Ancak gönlünden kendine almayı da düşündü.
Osman, beyin hareketinden, zekâsıyla olayın iç yüzünü anladı. Hemen meclisinden
kalkıp, adam gönderip, o hatunu kendine tabi olanlara getirtip, bir güvenilir yere koy-
dular. Kendi İnönü’ne gelip, birkaç gün İnönü beyiyle ava çıktı, zevk ve eğlenceyle meş-
gul oldular.
Bu taraftan Sultanöyüğü beyi İtburnu Köyü’ne adam gönderdi. Adam durumu öğre-
nip, gelip Eskişehir beyine haber verdiler. Öfkelenip Osman Gazi’yi İnönü beyinden ta-
lep etti. Ricasını kabul etmediler. O kızgınlıkla Sultanöyüğü beyi asker toplayıp, gelip
İnönü’ndeki İnhisar önünde harabe hisar yerleri vardır ki, o zaman İnönü beylerinin ve
kendisine bağlı olanların yaşadıkları sarayları ve evleriydi, onu kuşatarak Osman Gazi’yi
istedi. İnönü beyinin yanında olan ileri gelenleri ve kahyalarından bazıları, Osman’ı vere-
lim dediler. Bazıları vermeyelim deyip savaşmayı uygun gördüler. Osman Gazi bunların
ayrılığa düştüklerini görüp, kardeşi Gündüz ve dostlarıyla çıkarak, bu kuşatan topluluk-
la savaşıp, üzerinden kovup Söğüt’e yöneldiler. Bunlar Osman’ın peşine düştüler. Ardın-
dan gelenlerle Osman da savaştı. “Ha” deyince Osman Gazi’nin yanına hayli yiğit toplan-
dı. Dönüp Eskişehir beyinin halkını bozguna uğratıp, Harmankaya tekfuru kâfirlerinin,
Köse Mihal’i yakaladılar. Sonra Osman Bey, Köse Mihal’i bahadır olduğu için öldürmeye
kıyamayıp günahını bağışlayıp serbest bıraktı. Köse Mihal de hemen canu gönülden Os-
man Gazi’ye kendisine bağlı olanlarla birlikte Osman Bey’in hizmetkârı ve dostu oldu. O
Harmankaya’yı da şimdi Köse Mihal’in oğlunun oğulları mâlikâne olarak tasarruf ederler.
Tartışmasız, o sırada Ertuğrul Bey 93 yaşında olan âhirete göçtü. Söğüt’te defnettiler.
Konar-göçerlerin bazıları Osman’ı, bazıları Ertuğrul’un kardeşi Osman’ın amcası Dündar’ı
bey yapmak istediler. Ancak kendi kabilesi Osman’ı uygun görüp, el altından haber gön-
derdi ki konuşalar. Halk toplanıp, Dündar ortaya gelince, halkının Osman’a meylini ve bo-
yun eğdiğini görür görmez beylikten vazgeçip Osman’a bağlılık gösterdi.
Osman Gazi’nin Çıkışı

Şu şekilde rivayet olunur ki, İnegöl tekfuru Aya Nikola adlı kâfir, Osman’ın halkını yayla-
ya gidip gelirken taciz ederdi. Osman da Bilecik tekfuruna ondan şikâyet edip: “Aya Niko-
la bizim göçümüzü rahatsız eder oldu. Bari yaylaya gidince eşyalarımızı hazretinize ema-
net bırakalım” dedi. Bilecik tekfuru da kabul etti. Ancak eşyaları kadınların getirip kale-
ye koymaları şartıyla. Kaleye Türk’ten bir kişi bile aslâ gelmeye. Sonra, yağlar, peynirler ve
halılar armağan edip, kadınlar Türklerin eşyalarını Bilecik kalesine götürdüler. Yıl boyu,
sürekli, oniki ay, bu şekilde hareket ettiler. Osman’ın ve babası Ertuğrul’un Bilecik tekfu-
ruyla daima dostluğu vardı. Birbirine güvenirlerdi. Ama Osman ile İnegöl tekfuru arasın-
da düşmanlık vardı. Birbirlerinden sakınırlardı.
Birgün Osman Bey istedi ki, yetmiş kişiyle Ermeni Derbendi’nden geçip, gelip İnegöl’ü
yakıp yıka. Aya Nikola’nın casusu vardı. Gelip tenbih etti ki, pusuya çok sayıda er koyalar.
Osman’ın bir martolosu vardı. Dağın bittiği yerde kâfir pusuya adam yerleştirdi diye bil-
dirdi. Osman Yüce Allah’ı kendisine vekil edip, doğru pusunun üzerine gidip kâfirle kar-
şılaştılar. Gazilerin hepsi yayaydı. Kâfir de çoktu. Büyük savaş oldu. Osman’ın kardeşi Sa-
ruyatı oğlu Bay Hoca orada şehit oldu. Ermenibeli’nin bittiği yerde, Hamza Bey Köyü’nün
nahiyelerinin birinde defnedildi. Şimdi mezarının etrafında bir kervansaray yıkıntısı var-
dır. Osman Gazi oradan geçip yaylaya çıktı.

A-Arapça Yapılar
cem‘ (fa‘l)
hüsn (fu‘l)
huşû‘ (fu‘ûl)
izzet (fi‘let)
tamâmet (fe‘âlet)
hükûmet (fu‘ûlet)

mecmû‘
mahsûl
mestûr
Mezîdünfih Masdarlar
it‘âm if ‘âl
ihtiyâr ifti‘âl
inkıyâd infi‘âl
tezvîc tef ‘îl
ta‘aşşuk tefa‘‘ul
münâsebet müfâ‘ale
Mezidünfih ism-i fâ‘il
mutasarrıf
mütefa‘‘il (tefa‘‘ul bâbından)
müteberrik
muttali‘
müfta‘il (ifti‘âl bâbından)
münhezim
Mezîdünfih ism-i mef ‘ûl

mukarrer
mufa‘‘al (tefa‘‘ül’den)
mu‘azzez
muhterem
müfte‘al (ifti‘âl’den)
mübeccel
İsm-i Tafdîl
a‘zam
Cem‘, Şekillerinden Örnekler: Birleşik Kelimeler [izâfet kesresi (-i)

a) Cem‘-i mü’ennes kaldırılarak yapılan sıfatlar]:
mahsûlât nâmdâr
müte‘allikāt dîndâr
b) cem‘-i mükesser Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim:

zühd ü takvâ
sevâhil fevâ‘il
Tamlamalar (İsim ve sıfat tamlamaları)
karâyin fe‘â’il sevâhil-i Rûm
meşâhir mefâ‘il Âl-i Selçuk
taht-ı hükûmet
etrâk ef ‘âl
pâdişâh-ı a‘zam
münâsebet-i tâmme
B-Farsça Yapılar: pîr-i fânî
Çokluk
sâlhâ (-hâ eki ile yapılmış çokluk)
İsim tamlamasından yapılan birleşik

isim (izafet kesresi kaldırılmış)
kârvân-sarây
a) Şu kelimelerin anlamlarını karşılarına yazınız

2 avdet ……..………
iley ……..………
müte’ellim ……..………
ednâ ……..………
hergiz ……..………
muhteriz ……..………
hil‘at ……..………
mukarrer ……..………
lâ-cerem ……..………
münfa‘il ……..………
b) Şu kelimelerin vezinlerini karşılarına yazınız.

vüzerâ ……..………
mecmû‘ ……..………
inkıyâd ……..………
kâmil ……..………
mihnet ……..………
azîm ……..………
meşveret ……..………
cem‘ ……..………
tezvîc ……..………
şerâ’it ……..………
c) Aşağıdaki pasajı bugünkü dile çeviriniz.

“Osmân dahı ol beyün hareketinden firâsetile zamîrine vâkıf olup fi’l-hâl meclisinden kal-
kup âdem gönderüp, ol hatunı kendü ta‘allukātına getürüp, bir emîn yirde kodılar. Ken-
dü İnönü’ne gelüp, birkaç gün İnöni begiyle sayda ve işrete meşgūl oldılar.”
Metin 5.3.6
(Gazavât-ı
Sultân Murâd
b. Mehemmed
Hân, İzladi ve
Varna Savaşları
(1443-1444)
Üzerine Anonim
Gazavâtnâme
(1978). Nşr. Halil
İnalcık-Mevlûd Oğuz.
Ankara), s. 9-16).
Metin 5.3.5
Metin 5.3.4
Metin 5.3.3
Metin 5.3.2
Metin 5.3.1
GAZAVÂT-I SULTÂN MURÂD B. MEHEMMED HAN

/5.3.1/ Amma bu tarafdan Karaman-oğlı bu ahvâli duyup bir gün Tekvûrun elçisi ge-
lüp Karaman-oğlı’na mülâkī oldukda elçi zebân depredüp Kıralımız Tekvûr sana vâfir
selâm eder ve cevâbı budur ki, hareket idüp asker cem‘ idüp varup Âl-i Osmân’dan elin-
den Bursa’yı feth idüp ve ecdâdın tahtına cülûs idüp oturasın. Aslâ korkmayup üşenme-
yesin, eger Sultan Murâd üzerine gelmelü olursa biz anı deryâdan bu yana geçürmezüz,
şöyle ki eğer kuş olsa uçmak mümkin olmaya dedikde Karaman-oğlı dahi Tekvûr dedik-
leri mel‘ûnun bu cevâbını gerçek kıyâs idüp ve kendüye yardım eder kıyâs idüp asker cem‘
eylemeğe başladı. Ve günlerde bir gün cümle beğlerini katına da‘vet idüp eyitdi kim, be-
nim murâdım Âl-i Osmân elinden il ve memleketimi alup geçüp oturmak murâdımdır ve
her kangı vilâyetde bize el kaldırurlarsa kimini kırup ve kimini esîr-i bend-i zencîr edesiz,
gayrı dürlü etmiyesiz deyü beğlerine nasîhatlar eyledikde anlar dahi cümlesi “sem‘an ve
tâ‘aten” deyüp sefer mühimmâtını görüp ve hareket idüp kalkdılar ve il ve memleketi urup
Osmânîlerden kimini şehîd ve kimini esîr-i bend-i zencîr idüp k’el-evvel zabt u rabt idüp
feleğe kelek ve sîmurga sinek demeyüp küstâhâne geçüp karâr eyledi.
Ammâ bizim hikâyemiz bu tarafda pâdişâh-ı âlem-penâh Sultân Murâd Han ibn
Sultân Mehemmed Han’a gelsün kim, bu fitnelerden aslâ ve kat‘â haberi olmayup bir gün
Sultan Murâd vüzerâyı da‘vet idüp buyurdu kim, ben Tavuslu nâm mahalle varup şikâr-ı
hümâyûn eyleyüp turna avı eylemek murâdımdır, tedârük göresiz ve ben anda bir kaç
gün otururum, lâkin siz sefer mühimmâtı göresiz ki, inşâ’allahu te‘âlâ evvel-bahârda Ungu-
rus /5.3.2/ keferesi üzerine sefer-i hümâyûnum vardır, asâkir-i İslâm’ı vakt u zamâniyle
cem‘ idesiz deyüp bir gün pâdişâh Tavuslu nâm mahalle turna şikârına revâne olup git-
diler. Ammâ pâdişâh Tavuslu’ya varup dâhil olduğu gün Edrene şehrine vezîr-i a‘zam
hazretlerine feryâdcı gelüp Karaman-oğlı’nın eyledüği fesâdı takrîr eyledikde vüzerânın
kimi inanup ve kimi inanmayup her biri bir söz söyledikde vezîr-i a‘zam Halîl Paşa eyit-
di kim, eğer gerçek ve eğer hilâf, bu ahvâli pâdişâha i‘lâm eylemek gerekdir deyüp nâme
yazup ve gelen adamı pâdişâh tarafına gönderdi. Nâme ve âdem pâdişâha mülâkī olduk-
da ahvâli ayân beyân eyledikde, pâdişâh-i âlem aslâ vücûd vermeyüp ol gelen adama
dahi i‘timâd kılmayup kendi âleminde karâr kıldı. Ammâ bu yanadan Edrene’ye tekrâr
adamlar gelüp ahvâl böyledir deyüp Karaman-oğlı’nın fesâdın tafsîl eylediklerinde vezîr-i
a‘zam emr idüp Kattar-oğlı nâm kimesne[yi] ihzâr eylediler. Vezîr-i a‘zam pâdişâha tekrar
nâme yazup ve Kattar-oğlu ile pâdişâha irsâl eyledi. Kattar-oğlu dahi: “Emir sultânımın”
deyüp nâmeyi alup pâdişâh tarafına revâne olup ve yer öpüp nâmeyi sundı. Pâdişâh-ı
âlem-penâh hazretleri nâmeyi mütâla‘a idüp ve ahvâli Kattar-oğlu’ndan su’âl eyledikde
Kattar-oğlu dahi ahvâli pâdişâha bir bir ayân ve beyân eyledüği dem pâdişâh bir an eğ-
lenmeyüp, avdet idüp Edrene tarafına azîmet idüp geldiler. Yarındası al’es-sabâh pâdişâh
ulemâyı katına da‘vet idüp ve bu ahvâli anlara söyleyüp dedi kim, efendiler /5.3.3/ ne bu-
yurursunuz, bir adam kâfir ile arka bir idüp ümmet-i Muhammed’i rencîde vü pâymâl
eylese, şer‘an ne lâzım gelür dedikde, ulemâ cevâb verüp eyitdiler kim: “Çünki öyle olı-
cak ol kâfirdür” didiklerinde pâdişâh fermân idüp Rumeli askerinin nısfını Edrene’de alı-
koyup ve nısfını bile alup azamet-i tâmm ile tablhânesin döğerek azm-i Karaman idüp
revâne oldular. Ammâ çünki yakīn oldılar, pâdişâh-ı âlem fermân idüp bir [bölük] yi-
ğitleri câsûs gönderdi ki, varalar Karaman-oğlı’nı kanda idüğin göreler ve bir kaç dil ala-
lar. Ol yiğitler dahi: “Emir pâdişâhın” deyüp yola revâne olup giderken bir gün karşuları-
na bir bölük kimesneler çıkageldi. Bunlar bildiler kim, bu adamlar Karaman-oğlı’nın as-
kerindendir, hemân-dem sell-i seyf olup bunların üzerine hölleyüp kimini katledüp ve
kimini diri dutup gark-ı zencîr idüp pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerine getürdiklerinde
pâdişâh ol yiğitlerin cümlesine azîm in‘âm ve ihsân eyledikden sonra bu dilleri karşusı-
na getürüp Karaman-oğlı’ndan su’âl eyledi ve her ne suâl eylediyse cevâb verdiler. Pâdişâh
ahvâle muttali‘ oldu.
Ez-în-cânib, ol bozulan askerin bâkīsi kaçup Karaman-oğlı’na geldiler ve başlarına ne
hâl geldüğin bir bir ayân ü beyân idüp ve nicesi dutılup giriftâr olduklarını hikâyet eyle-
diklerinde Karaman-oğlı’nın aklı başından çıkup nice ideceğin bilmedi ve yanında as-
ker bu ahvâli duyucak bölük bölük kaçup her birisi evli evine dağılup perâkende oldular.
Ez-în-cânib, /5.3.4/ pâdişâh-ı âlem Tatar askerine fermân eyledi ki, varup Karaman-
oğlı’nun il ve memleketini uralar. Anlar dahi: “Fermân pâdişâhın” deyüp atlanup Karaman-
oğlı’nın ilini urup ahâlîsini bölük bölük taşımağa başladılar. Meğer bir gün pâdişâh-ı
âlem-penâh hazretleri şikâra binüp sahrada sayd [u] şikâr ederken gördü kim, Tatar as-
keri ahâlî-i vilâyeti bölük bölük durmaz götürür. Bir alay adam bir kelbin fesâdından ötü-
rü renc [u] mihnete düş olmuşlar, ayaklar altında pây-endâz olduklarını görüp hallerine
merhamet idüp Tatar çerisine tenbîh idüp buyurdı ki, ba‘d’el-yevm bu fukarâyı rencîde ey-
lemeyeler, anlar dahi fermân pâdişâhın deyüp konup oturdılar.
Ez-în-cânib Karaman-oğlı bu hâli görüp nice ideceğin bilmedi ve Tekvûr dedik-
leri mel‘ûn aslâ mu‘âvenet eylemedüğini müşâhede edince neye uğraduğını bilmedi;
peşîmânlık odıyla ciğerin dağlayup ve nedâmet taşlarını başına tak tak urmağa başladı.
İl memleketi harâb u yebâb oldu, evleri Abû Derd evine benzedi. Ziyâde müte’ellim ve
hayrân ser-gerdân olup ulularını ve beğlerini katına da‘vet idüp bu iş nice olur, buna bir
tedbîr görünüz, âyâ maslahat mıdır ki, varup pâdişâhın ayağı tozına yüzler sürüp ve suçu-
muzu dilesek, belki bizi affederdi, deyüp ulemâsını da‘vet idüp bu minvâl üzere pâdişâh-ı
âlem-penâh katına gönderdi; böyle olıcak eğer ulemâsı ve eğer sulehâsı baş açık yalın
/5.3.5/ ayak pâdişâh huzûruna geldüklerinde paşalara buluşup Karaman-oğlı’nın nâdim
olup ve eyledüği işlere peşîmân olup suçunu diledüğini bildirdüklerinde bu gelen elçiyi
paşalar pâdişâh dîvânına çıkarup ahvâli ayân ve beyân eylediler.
Ez-în-cânib, pâdişâh-ı âlem-penâh hazretleri bu ilçilere aslâ iltifât itmeyüp ve yüzleri-
ne bakmayup buyurur kim, Karaman-oğlı dedikleri pelîdin dîni îmânı yokdur ve kâfir-i
bî-dîn ile arka bir idüp taht arzûsuna düşmüş, ol eyle mi kıyâs eder ki, bu fesâd anun ya-
nına kala? Ya budur ki, anı ele getürüp başını keserim ve yahud başın alur bir gayrı iklîme
gider, gayrı dürlü olmaz deyüp ilçileri taşra idüp kovdılar. Bu kerre ilçiler, paşaların elle-
rine ve eteklerine düşüp ziyâde ricâ ve minnet idüp bir kaç gün bu minvâl üzere geçdi.
Ba‘dehu paşalar eyitdi kim, eğer beğiniz bir dahi böyle fitne etmeyeceğine yemîn ve ahd
iderse boynumıza alup pâdişâhdan suçunu dileyelim ve illâ olmaz, dediklerinde elçiler
beğlerinin [bin] kerre tövbe ve yüz bin peşîmân olup kendüyi taşlar ile döğdüğini beyân
eylediklerinde, paşalar dahi pâdişâh-ı azîmü’ş-şân hazretlerinden recâ vü minnet idüp
ba‘de’l-yevm bu asl fitne vü fesâd eylememek üzere suçunı afv idüp elçilere libâslar giydü-
rüp Karaman-oğlı’na yine il ve memleketini bağışlayup ol aradan kalkup avdet idüp göç
eyledi. Tablhânesin döğerek mansur [u] muzaffer Bursa’ya doğru revâne olup ve asâkir-i
İslâm’a dahi icâzet /5.3.6/ virüp herkes vilâyetine azm idüp revâne oldular. Ammâ Tatar
askerinin çoğu İstanbul’dan geçüp ve Karaman-oğlı’nın memleketinden aldıkları davarla-
rı bey‘ u fürûht iderlerdi. Çün İstanbul kâfirleri bu hâli görüp ve Tekvûr’a varup Tatar’ın
bu denlü yagma kılup ve bu denlü davarlar alduğını beyân eyleyüp dediler kim, devletlü
Kıral, Tatar askeri Karaman-oğlı ilini şol denlü yağma eylemişler kim, belki ol il halkının
diş kurcalıyacak bir şeyleri kalmamışdur, dediklerinde Tekvûr melûl olup hayli hayflandı
ve eydür kim, ben umardım ki, Osman-oğlı’na bir kaç zaman cevâb yorulda, andan sonra
ben hareket idüp Osman-oğlı’nın elinden il ve memleketini alup ve sonra Karaman-oğlı’nı
tîmâr idüp işin bitürem; ammâ çünki böyle oldu, uğur olsun. İkisi dahi dînimiz düşmanla-
rıdır, her kangısı yok olursa olsun, iki tarafdan da bize ni‘metdir ve bu tedbîrimiz şaşdı ise,
ben bir tedbîr dahi ideyim ki, Osman-oğlı neye uğraduğını bilmesin deyüp hâmûş oldu.
Ez-în-cânib pâdişâh-ı âlem yiye içe ve kona göçe Mihalıc’a ve andan Biga’ya, andan
Gelibolu’ya dâhil olup selâmet birle denizi geçüp Edrene şehrine bir konak yer kaldıkda
şehrin a‘lâ vü ednâsı ulemâ vü sulehâsı istikbâl içün karşı çıkup adımı başına kurbânlar
kesüp ve pâyine pây-endâzlar döşeyüp izzet ü ikrâm iderek pâdişâhı istikbâl idüp sa‘âdetle
sarayına gelüp dâhil oldukda cümle halka hâllü hâlince il‘at-i fâhireler ve in‘âm ve ihsânlar
idüp pâdişâh kendi zevkine meşgūl olup ayş u nûş iderek âlem eylemekde.
(Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, İzladi ve Varna Savaşları (1443-
1444) Üzerine Anonim Gazavâtnâme (1978). Nşr. Halil İnalcık-Mevlûd Oğuz. Anka-
ra), s. 9-16).
Metne Âit Sözlük

a‘lâ: Daha iyi. Pek iyi. En yüksek.
ahvâl: Haller. Vaziyetler. Oluşlar.
âl: Âile. Sülâle, soy, hânedan. Akrabâ ve taallukat.
asâkir: Askerler. Erler.
avdet: Dönüş, geri gelme, dönme.
âyâ: Acabâ. Nasıl oluyor. Hayret.
azamet: Büyüklük. Kibirlilik.
azîm: Büyük. Yüce. Çok ileri.
azîmet: Kesin karar vermek. Yola çıkmak, gitmek.
azm: Kasd, niyet. Sağlam ve kesin karar. Sebat.
ba‘de: Sonra.
ba‘dehu: Bundan sonra. Ondan sonra.
bâkī: Ebedî, dâimî. Sonu gelmez. Ölmez. Sonsuz. Artan. Geri kalan. Bundan
başka.
bend: Bağlanan. Bağlanmış. Bağ. Boğum. Mafsal. Baraj.
bey‘: Satmak.
cem‘: Toplama. Bir yere getirme, biriktirme. Yığma. Arabçada ikiden çok olan
şeyleri ifade eden kelime.
culûs: Oturuş. Oturma. Padişahın tahta oturması.
çeri: Asker.
davar: Binek hayvanı. Dört ayaklı çiftlik hayvanı. Mal.
depretmek: Kımıldatmak, sarsmak, harekete getirmek.
dil: Düşmanın durumunu söyletmek için alınan esir.
düş olmak: Yönelmek. Rastgelmek, isabet etmek, karşılaşmak. Nail olmak, erişmek.
Delalet etmek, uygun gelmek.
ednâ: Pek aşağı, en alçak. Pek az. Çok yakın.
evvel-bahâr: İlkbahar.
ez-în-cânib: Bu taraftan.
felek: Gök, gök katı, devir. Tâlih, baht. Büyük ve dâirevi olan şey. Dünyâ, âlem,
fürûht: Satım. Satış.
gark: Batmak, suda boğulmak.
giriftâr: Tutulmuş. Yakalanmış.
hâmûş: Susmuş. Sessiz. Sâkit.
hayf: Haksızlık. Zulüm. Cevr.
hemân-dem: Hemen o anda
hilâf: Ters, karşı, zıd. Karşı koymak. Muhalefet etmek.
höllemek: Bağırarak bir şeyin üzerine yürüyüp ürkütmek.
i‘lâm: Bildirmek. Belli etmek. Anlatmak. Mahkeme hükmünü bildiren resmi ka-
rar yazısı.
i‘timâd: Güvenerek bağlanmak. Emniyet etmek. Bir şeye kalben güvenip dayanmak.
icâzet: İzin. Müsaade. Şehadetname. Diploma. “Olur” demek. İlmî ehliyet. Reva
görmek.
iklîm: Bir yerin hava şartları. Memleket.
iltifât: Güzel sözle samimi olarak okşamak. Yüz göstermek. Teveccüh etmek. İyi-
lik etmek. Lütfetmek. Dikkat, itina.
in‘âm: Nimet vermek. İhsan etmek. Doğruya sevketmek, hidâyete ulaştırmak.
İyilik etmek, bahşiş vermek.
kanda: Nerede, nereye.
kangı: Hangi.
kat‘â: Aslâ, hiçbir zaman.
kefere: Kâfirler.
k’el-evvel: Eskisi gibi. Evvelki gibi.
libâs: Giyilecek şey. Elbise.
mansûr: Yardım edilen, yardım görmüş. Gâlib, muzaffer.
maslahat: İş, mes’ele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet.
mel‘ûn: Lânetlenmiş. Lânete lâyık. Kovulmuş, tard olunmuş.
melûl: Usanmış. Bıkmış. Bezmiş. Mahzun.
mihnet: Zahmet. Eziyet. Dert. Belâ.
minnet: İyiliğe karşı duyulan şükür hissi. Birisine iyilik etmek. Yapılan iyilikleri sa-
yarak başa kakmak.
minvâl: Hareket tarzı, davranış. Usul, yol. Fayda. Uslub, tarz.
mu‘âvenet: Yardımcılık. Yardım.
muttali‘: Haberli. Bilgisi olan. Bir yüksek yerden bakarak görüp anlayan. Vâkıf.
muzaffer: Kahraman. Gâlip gelmiş. Başarmış. Muvaffak olmuş. Zafer kazanmış, za-
fer kazanan.
mülâkī: Buluşan. Yüz yüze gelen. Görüşen. Kavuşan.
mütâla‘a: Bir işi etraflıca düşünmek, okumak, araştırmak.
müte’ellim: Acıyan, elemli ve kederli olan.
nâdim: Nedamet etmiş, pişman.
nâme: Ferman, Mektub. Risale. Kitap.
nedâmet: Pişmanlık.
nısf: Yarım, yarı.
od: Ateş.
pây-endâz: Ayak atan, ayak atmış. Büyük kişilerin geçecek olduğu yerlere serilen halı
gibi şeyler. Duvar ve möbleleri kaplamada kullanılan bir cins kumaş.
pâymâl: Ayak altında kalmış, mahvolmuş, telef olmuş, sürünmüş.
pelîd: Pis, murdar. Rezil ve alçak kimse.
penâh: Sığınma. Sığınacak yer. Dayandığı nokta.
peşîmân: Pişman. Nâdim.
rabt: Bağlamak, bitiştirmek,
renc: Sıkıntı, zahmet, eziyet. Ağrı, sızı. Öfke, gazab, hışım.
revâne: Yürüyen, giden.
sahrâ: Kır, ova, çöl.
sell: Yavaşça çekip sıyırma. Sıyrılma. Çıkarma, çıkarılma. Çekme, çekilme.
ser-gerdân: Başı dönmüş, şaşkın. Hayran.
seyf: Kılıç.
sîmurg: Kanatlı ve çok büyük hayvan olup eski devirlerde yaşadığı rivâyet edilir.
şikâr: Av, avlanan hayvan. Avlama. Düşmandan ele geçirilen mal. Ganimet.
şikâra binmek: Ava çıkmak.
tablhâne: Büyük davul.
tafsîl: Etraflı olarak bildirmek. Açıklamak, şerh ve beyan etmek. İzah etmek.
takrîr: İfade etmek. Bildirmek. Ağzından anlatmak. Kararlaştırmak. Yerini
belirtmek. Resmî olarak yazı ile bildirmek. Siyasî nota.
taşra: Hariç ve dış taraf. İstanbul harici olan memleket. Merkez-i hükümet
hâricinde olan yerler.
üşenmek: Üzülmek, sıkılmak, rahatı kaçmak, tedirgin olmak. Çekinmek, kork-
mak. Usanmak, bıkmak.
vücûd: Varlık. Var olmak. Bulunmak. Cesed, cisim, ten, gövde.
vüzerâ: Vezirler.
yebâb: Yıkık, bozuk, harap, virâne.
yoruldmak: Yormak.
zebân: Dil, lisan, lügat, lehçe.

Ancak bu taraftan Karamanoğlu bu durumu duydu. Bir gün Tekfurun elçisi gelip
Karamanoğlu’na ulaştığında, elçi dil döküp: “Kıralımız Tekfur sana çok selâm söyler. Ce-
vabı da şöyledir ki: Asker toplayıp harekete geçip, varıp Osmanoğullarının elinden Bursa’yı
alıp, ecdadının tahtına oturasın. Asla çekinip korkmayasın. Eğer Sultan Murad üzerine ge-
lecek olursa, biz onu, denizden bu tarafa geçirmeyiz. Kuş bile olsa uçması mümkün olmaz.
Karamanoğlu da Tekfur denilen melunun bu sözlerini gerçek zannetti. Kendisine yardım
eder ümidiyle asker toplamaya başladı. Bir gün bütün beylerini yanına çağırıp: “Benim is-
teğim Osmanoğullarının elindeki topraklarını alıp, başına geçip oturmaktır. Herhangi bir
vilayette bize el kaldırırsa, kimisini kırıp, kimisini zincire bağlı esir yapasınız. Başka şe-
kilde hareket etmeyesiniz diye beylerine nasihatlerde bulundu. Onların hepsi “semi‘an ve
tâ‘aten” deyip savaş hazırlıklarını gördüler. Kalkıp harekete geçtiler. İl ve memleketi vurup
Osmanlılardan kimini şehid, kimini zincire bağlı esir ederek, eskisi gibi zabt edip, feleğe
kelek, simurg kuşuna sinek demeyip küstahça geçip oturdu.
Ama bizim hikâyemiz bu tarafta, âlemin sığınağı Sultan Murad Han oğlu Sultan Me-
hemmed Han’a gelsin. Onun bu fitnelerden kesinlikle haberi olmayıp birgün Sultan Mu-
rad vezirleri davet edip emretti ki: “Ben Tavuslu adlı yere varıp, ava çıkıp, turna avı yap-
mak istiyorum. Hazırlık göresiniz. Ben orada birkaç gün otururum. Ancak siz sefer hazır-
lıklarını da yapın ki, Yüce Allah’ın izniyle ilkbaharda Macar kâfirleri üzerine sefer-i hüma-
yunum vardır. İslam askerlerini zamanında toplayasınız” deyip bir gün Tavuslu adlı yere,
turna avına gittiler. Ama padişah Tavuslu’ya vardığı gün Edirne’ye, veziriazam hazretle-
rine imdat habercisi gelip Karamanoğlu’nun yaptığı fesadı bildirdi. Vezirlerin kimi inan-
dı, kimisi inanmadı. Her biri bir söz söyledi. Veziriazam Halil Paşa ister doğru, ister yalan,
bu durumu padişaha bildirmek gerekir” diyerek nâme yazıp gelen adamı padişah tarafına
gönderdi. Nâme ve gelen adam padişaha ulaşıp durumu anlatınca âlemin padişahı, böyle
bir şeyin gerçek olduğuna ve gelen adama aslâ inanmayıp kendi âlemine devam etti. An-
cak bu yanda, Edirne’ye tekrar adamlar gelip duru böyledir diye Karamanoğlu’nun fesadı-
nı ayrıntılı anlattıklarında veziriazamın emriyle Kattaroğlu adlı kimseyi huzuruna getir-
diler. Veziriazam padişaha tekrar mektup yazıp Kattaroğlu ile padişaha gönderdi. Katta-
roğlu: “Emir Sultanımın” deyip mektubu alarak padişah tarafına doğru yola koyuldu. Va-
rınca yer öpüp mektubu sundu. Âlemin sığınağı padişah hazretleri mektubu değerlendi-
rip durumu Kattaroğlu’ndan sordu. Kattaroğlu da hâli padişaha bir bir açıkladığı zaman,
padişah bir an bile beklemeyip, dönüp Edirne tarafına geldiler. Ertesi gün sabah erken-
den padişah ulemayı huzuruna davet edip bu durumu onlara söyleyip dedi ki: “Efendiler
ne buyurursunuz. Bir adam kâfir ile güç birliği yapıp Muhammed ümmetini incitip ayak-
lar altına alsa, şeriate göre ne yapmak gerekir?” dedi. Ulemâ cevap verip: “Öyle olursa o
kişi kâfirdir” dediklerinde padişah ferman edip Rumeli askerinin yarısını Edirne’de bıra-
kıp yarısını yanına alıp, tam bir ululuk ile davullarını döverek Karaman’a doğru yola çık-
tılar. Yaklaştıklarında âlemin padişahı emr edip, Karamanoğlu’nun nerede olduğunu gör-
meleri ve konuşturup bilgi alınabilecek birkaç esir yakalamaları için bir bölük yiğiti casus
olarak gönderdi. O yiğitler de “Emir Padişahın” diyerek yola koyuldular. Giderken bir gün
karşılarına bir bölük kimse çıkageldi. Bunlar, bu adamların Karamanoğlu’nun askerlerin-
den olduklarını anladılar. Hemen kılıca sarılıp bunların üzerine saldırıp kimisini öldü-
rüp kimini canlı yakaladılar. Zincire vurarak âlemin sığınağı padişah hazretlerine getirdi-
ler. Padişah o yiğitlerin hepsine büyük nimet ve ihsanlarda bulunduktan sonra bu esirle-
ri karşısına getirip Karamanoğlu’nu sordu. Her ne sorulduysa cevap verdiler. Padişah du-
rumu anladı.
Bu taraftan, o bozulan askerin kalanları kaçıp Karamanoğlu’na geldiler. Başlarına neler
geldiğini bir bir açıklayıp, bir kısmının nasıl tutulup yakalandıklarını hikâye ettiklerinde
Karamanoğlu’nun aklı başından gitti, ne yapacağını bilemedi. Yanında olan asker bu du-
rumu duyunca bölük bölük kaçıp her birisi evlerine dağılıp gittiler.
Bu taraftan, âlemin padişahı Tatar askerine ferman etti ki, varıp Karamanoğlu’nun ili
ve memleketini vuralar. Onlar da: “Ferman padişahın” deyip ata binip Karamanoğlu’nun
illerini vurup, halkını bölük bölük taşımaya başladılar. Bir gün, âlemin sığınağı padişah
hazretleri ava çıkmış, sahrada avlanırken gördü ki, Tatar askeri vilâyet halkını durmadan
bölük bölük götürüyor. Bir sürü adam bir köpeğin fesadı nedeniyle zahmet ve sıkıntıya
düşmüş, ayaklar altında sürünür olduklarını görüp hallerine merhamet etti. Tatar askeri-
ne tenbih edip, bu günden sonra fukarayı incitmemelerini buyurdu. Onlar da: “Ferman
padişahın” diyerek yerleşip oturdular.
Bu taraftan, Karamanoğlu bu durumu görüp, ne yapacağını bilemedi. Tekfur denilen
melunun asla yardım etmediğini görünce neye uğradığını şaşırdı. Pişmanlık ateşiyle ciğe-
rini dağlayıp, pişmanlık taşlarını başına tak tak vurmaya başladı. İli ve memleketi harab
oldu. Evleri Ebu Derd evine benzedi. Oldukça üzgün ve şaşkın olup, ulularını, beylerini
huzuruna davet edip: “Bu iş nasıl olur, buna bir çare bulunuz. Acabâ uygun iş midir va-
rıp padişahın ayağı tozuna yüzler sürüp suçumuzu affetmesini dilesek. Belki bizi affeder-
di diye ulemasını davet edip bu yol üzere âlemin sığınağı padişahın huzuruna gönderdi.
Böyle olunca, uleması ve günahtan sakınan iyi insanları baş açık, yalın ayak padişah hu-
zuruna geldiklerinde paşalarla buluşup Karamanoğlu’nun yaptığı işlere pişman olup suçu-
nun affını dilediğini bildirdiklerinde bu gelen elçiyi paşalar padişah divanına çıkarıp du-
rumu ortaya döktüler.
Bu taraftan, âlemin sığınağı padişah hazretleri bu elçilere aslâ iltifat etmedi, yüzleri-
ne bakmadı. Buyurdu ki: “Karamanoğlu dedikleri rezilin dini imanı yoktur. Dinsiz kâfirle
sırt sırta verip taht arzusuna düşmüş. O, bu fenalığın yanına kalacağını mı zanneder? Ya
onu yakalayıp başını keserim, ya da başını alıp başka bir diyara gider, başka türlü olmaz”
deyip elçileri kovarak dışarı çıkardılar. Bu defa elçiler paşaların ellerine ve eteklerine dü-
şüp çok rica ve minnet ettiler. Birkaç gün bu şekilde geçti. Daha sonra paşalar: “Eğer be-
yiniz bir daha böyle fitne etmeyeceğine yemin eder, söz verirse günahını boynumuza alıp,
padişahtan suçunu affetmesini dileyelim, yoksa olmaz” dediler. Elçiler beylerinin bin kere
tövbe ettiği ve yüz bin kez pişman olup kendisini taşlarla dövdüğünü söylediklerinde pa-
şalar da şanı büyük padişah hazretlerinden rica ve minnet edip, bu günden sonra böyle
fitne ve fesad eylememek üzere suçunu affetti. Elçilere elbiseler giydirip Karamanoğlu’na
yine il ve memleketini bağışlayıp, oradan kalktı, dönüp göç etti. Davullarını döverek zafer
kazanmış bir şekilde Bursa’ya doğru yola koyuldular. İslâm askerlerine de izin verip her-
kes vilayetine dönmek üzere yola çıktılar. Ancak Tatar askerinin çoğu İstanbul’dan geçip,
Karamanoğlu’nun memleketinden ele geçirdikleri malları alıp satarlardı. İstanbul kâfirleri
bu hâli görerek Tekfur’a varıp Tatar’ın bu kadar yağma edip bu denli mallar aldığını bildir-
diler. Dediler ki: “Devletli Kıral!” Tatar askeri Karamanoğlu ilini o kadar yağmalamışlar
ki, o il halkının diş karıştıracak kadar bile birşeyleri kalmamıştır”. Tekfur üzülüp hayli ha-
yıflandı. Dedi ki: “Ben umardım ki, Osmanoğlu’na karşı biraz zaman direne. Ondan son-
ra ben hareket edip Osmanoğlu’nun elinden il ve memleketini alıp, sonra Karamanoğlu’nu
tımar edip işini bitireyim. Madem böyle oldu, hayırlısı olsun. İkisi de dinimizin düşman-
larıdır. Hangisi yok olursa olsun, iki şekilde de bize nimettir. Bu önleminiz işe yaramadıy-
sa ben bir önlem daha alayım ki, Osmanoğlu neye uğradığını bilmesin deyip sustu.
Bu taraftan, âlemin padişahı yiye içe, kona göçe Mihaliç’e vardı. Oradan Biga, ora-
dan Gelibolu’ya girdi. Esenlikle denizi geçip Edirne şehrine bir konak yer kaldığında şeh-
rin küçüğü büyüğü, uleması günahtan sakınan iyi insanları karşılamaya çıkmış, adım başı
kurbanlar kesip, geçeceği yerlerde ayağına halılar döşemiş, hürmet ve saygı göstererek pa-
dişahı karşıladılar. Mutlulukla sarayına gelip dahil olunca bütün halka hâline göre övünç
hil’atleri, bahşişler verdi ve ihsanlarda bulundu. Sonra padişah kendi zevkiyle meşgul
olup, yiyip içerek âlem eylemeye başladı.

A-Arapça Yapılar
da‘vet (fa‘let)
ni‘met (fi‘let)
nasîhat (fa‘îlet)
hikâyet (fi‘âlet)
karâr (fa‘âl)
vücûd (fu‘ûl)
hilâf (fi‘âl)
nedâmet (fa‘âlet)
vâfir
kâfir
fâ‘il
nâdim
dâhil
mel‘ûn
mansûr mef ‘ûl
meşgūl

i‘lâm if ‘âl
i‘timâd ifti‘âl
tafsîl
tef ‘îl
takrîr
mütâla‘a müfâ‘ale
mu‘avenet
istif ‘âl
istikbâl

mülâkī müfâ‘î (nâkıs ve lefîf kelimeler için kullanılır)
muttali‘ müfta‘il (ifti‘âl’den)
müte’ellim mütefa‘‘il (tefa‘‘ül’den)
mümkin müf ‘il (if ‘âl’den)

muzaffer (mufa‘‘al )

Cem‘-i mü’ennes
mühimmât (-ât ile)
cem‘-i mükesser
ahvâl (ef ‘âl)
vüzerâ (fu‘alâ)
kefere (fa‘ale)
asâkir (fe‘âlil)
ulemâ, sulehâ (fu‘alâ)
ism-i tafdîl
ednâ (nâkıs olduğundan ef ‘â vezni ile)
a‘lâ (nâkıs olduğundan ef ‘â vezni ile)
a‘zam (ef ‘al)
Arapça Tamlamalar
ale’s-sabâh (sabah ile)
ba‘de’l-yevm (bu günden sonra)
ke’l-evvel (önceki gibi)
azîmü’ş-şân (şânı büyük)
B-Farsça Yapılar:
Tamlamalar:
zabt u rabt (Disiplin, âsâyiş, düzen)

(İki eşanlamlı kelimenin vav harfi ile
bey‘ ü fürûht (Alım satım, alışveriş)
birleştirilmesi ile yapılmıştır)
harâb ü yebâb (Yıkık, dökük, bozuk, virâne).
evvel-bahâr
(Birleşik tamlama)
pây-endâz
asâkir-i İslâm (İslâm askerleri)

vezîr-i a‘zam (en büyük vezîr, sadrıazam) (isim ve sıfat tamlamaları)
hıl‘at-i fâhıre (övünç için giydirilen kaftan)
Arapça ve Farsça Birleşik Tamlama

pâdişâh-ı azîmü’ş-şân (şânı büyük pâdişâh)
Metinden alınan aşağıdaki pasajı inceleyiniz:

Ez-în-cânib Karaman-oğlı bu hâli görüp nice ideceğin bilmedi ve Tekvûr dedikleri mel‘ûn 3
aslâ mu‘âvenet eylemedüğini müşâhede edince neye uğraduğını bilmedi; peşîmânlık
odıyla ciğerin dağlayup ve nedâmet taşlarını başına tak tak urmağa başladı. İl memle-
keti harâb u yebâb oldu, evleri Abû Derd evine benzedi. Ziyâde müte’ellim ve hayrân
ser-gerdân olup ulularını ve beğlerini katına da‘vet idüp bu iş nice olur, buna bir tedbîr
görünüz, âyâ maslahat mıdır ki, varup pâdişâhın ayağı tozına yüzler sürüp ve suçumu-
zu dilesek, belki bizi affederdi, deyüp ulemâsını da‘vet idüp bu minvâl üzere pâdişâh-ı
âlem-penâh katına gönderdi; böyle olıcak eğer ulemâsı ve eğer sulehâsı baş açık yalın
ayak pâdişâh huzûruna geldüklerinde paşalara buluşup Karaman-oğlı’nın nâdim olup
ve eyledüği işlere peşîmân olup suçunu diledüğini bildirdüklerinde bu gelen elçiyi paşa-
lar pâdişâh dîvânına çıkarup ahvâli ayân ve beyân eylediler.
a) Metinde geçen sülâsî mücerred masdarları ve vezinlerini gösteriniz.
b) Metinde bulunan sülâsî mezîdünfih masdarları ve bâblarını gösteriniz
c) Metinde geçen Arapça ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl durumunda olan kelimeleri gösteriniz.
d) Metinde bulunan cem‘-i mükesser türündeki kelimeleri ve vezinlerini gösteriniz.
Özet
Kuruluş dönemi Osmanlı kaynaklarının dil ve üslubu- Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznesini geliştirebilmek
1 3
nu belirleyebilmek Metinlerde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeler
XV. ve XVI. yüzyıl Osmanlı metinlerinde kullanılan için her parçanın sonuna sözlük eklenmiştir. Sözlük-
dilde Türkçe daha hâkimdir. Bu ünite için seçilen par- teki kelimeler öğrenildiğinde parçalar daha kolay an-
çalarda kullanılan dil de aynı şekilde dönemin birçok laşılacaktır. Bu kelimeler Osmanlı Türkçesinde sıklık-
eserinde kullanılan dili yansıtır örneklerden oluşmak- la kullanılan kelimeler olduğundan daha başka me-
tadır. Ünite içerisindeki parçalar okunduğunda görü- tinlerin anlaşılmasına da katkı sağlayacaktır.
lecektir ki, dil ve üslub tamamen sıradan halkın anla-
yabileceği bir yapıdadır. Osmanlı Türkçesinin dilbilgisi kurallarını kullanabilmek
4
Ünitenin sonundaki dilbilgisi kısmı, o ünitedeki bazı
Osmanlı kaynaklarında kullanılan el yazılarını belirle- temel Arapça ve Farsça dilbilgisi unsurlarını açıkla-
2 yebilmek maktadır. Bunların verilmesi, dilbilgisi konusunda
Ünitede yer verilen parçalarda kullanılan yazı türle- eksiklerinizi tamamlarken, tekrar edilmesi de bazı ku-
ri, metinlerde yaygın olan yazı türlerindendir. Metin- ralların unutulmamasını sağlayacaktır.
ler rik‘a ve nesih türünde yazılardır. Bu iki yazı türü de
hem bürokraside hem de yazma eserlerde bol kullanı-
ma sahip yazı türlerindendir. Bu cins yazılar, okun-
ması kolay yazı türlerindendir. El yazısını okumaya
henüz yeni başladığımız için, bu ünitede, özellikle iki
harekeli metne yer verilerek okumanın daha da kolay
hâle getirilmesi amaçlanmıştır.
1. “Azîmet” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? 6. Aşağıdaki kelime-anlam eşleştirmelerinin hangisi yanlıştır?
a. Ebedî, dâimî. Sonsuz. Ölmez. a. Mazmûn: Me’âl. Mana. Mefhûm.
b. Büyüklük. Kibirlilik. b. Muttali‘: Haberli. Bilgisi olan. Vâkıf.
c. Kesin karar vermek. Yola çıkmak, gitmek. c. Teşvîş: Birisine bırakma. İşini Allah’a havâle etme.
d. Hareket tarzı, usûl, yol. Sipâriş ve ihâle etme.
e. Yardımcılık. Yardım. d. Kefâ’et: Denklik, yeterlilik.
e. Firâset: Zihin uyanıklığı, çabuk anlayış yeteneği.
2. “Yıkık, bozuk, harap, virane” anlamına gelen kelime aşa-
ğıdakilerden hangisidir? 7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde Arapça cem‘
a. Mihnet (çokluk) yapılmış kelime vardır?
b. Melâlet a. Pîşkeş – tezvîc – vâkı‘a
c. Teşvîş b. Muhteriz – sevâhil - pâymâl
d. Pâymâl c. Nısf – pelîd – zebân
e. Yebâb d. A‘zam – it‘âm – minvâl
e. Niyâbet – hâmûş – bey‘
3. “Kakımak” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden hangi-
sidir? 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezîdünfih mastardır?
a. Öfkelenmek, kızmak, azarlamak a. Müşâvere
b. Yağmacılık, düşmanın malını yağma etmek b. Şâhâne
c. Eriştirmek. Duyurmak. Değdirmek c. Maslahat
d. Bağırarak bir şeyin üzerine yürüyüp ürkütmek d. Temâşâ
e. Pişman olmak e. Revâne
4. “Sığınma, sığınacak yer, dayandığı nokta” anlamını taşı- 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i fâ‘ildir?
yan kelime aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde vardır? a. Mehâbet
a. Rabt – âvân - pâymâl b. Mukarrer
b. Kefâ’et – pelîd – i‘timâd c. Maksûd
c. Musammen – renc - tefvîz d. Vâkı‘a
d. Penâh – niyâbet – teba‘at e. Muttali‘
e. Teşvîş – mehâbet – vech
10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi cem‘-i mü’ennestir?
5. “Nâme ve âdem pâdişâha …………… oldukda ahvâli a. Mutâba‘at
ayân beyân eyledikde, pâdişâh-i âlem aslâ vücûd vermeyüp b. İnâyet
ol gelen adama dahi i‘timâd kılmayup kendi âleminde karâr c. İn‘âm
kıldı.” d. Tekrîmât
Cümlede boş bırakılan yere gelebilecek en uygun kelime aşa- e. İstimâlet
ğıdakilerden hangisidir?
a. Yebâb
b. Mülâkī
c. İn‘âm
d. Mugtenem
e. Medâbâ

1. c Yanıtınız yanlış ise “Gazavât-ı Sultân Murâd B. Me- tekaddüm: Geçmiş bulunma. Öne geçme. İlerleme.
hemmed Han” adlı parçanın sözlüğünden “Azîmet” inâyet: Yardım, lütuf meded etmek.
kelimesine bakınız. mu‘ayyen: Görülmüş olan, kesin olarak belli olan, belli, ölçü-
2. e Yanıtınız yanlış ise “Gazavât-ı Sultân Murâd B. Me- lü, tayin ve tesbit olunmuş, kararlaştırılmış.
hemmed Han” adlı parçanın sözlüğünden “Azîmet” hâss: Timar sisteminde, devlet büyüklerine ayrılan yıllık ge-
kelimesine bakınız. liri yüzbin akçadan fazla olan arazi.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Rûhî el-Edirnevî, Tevârîh-i Âl-i mutasarrıf: Tasarruf hakkı ve yetkisi olan. Tasarruf eden. Bir
Osmân” adlı parçanın sözlüğünden “Kakımak” keli- işi kendi isteğine göre idâre eden.
mesine bakınız. vâkı‘: Olan, düşen, konan. Mevcud ve var olan. Geçmiş olan,
4. d Yanıtınız yanlış ise “Gazavât-ı Sultân Murâd B. Me- geçen.
hemmed Han” adlı parçanın sözlüğünden “Penâh” cebelü: Dirlik sahiplerinin sefer sırasında kendilerinden baş-
kelimesine bakınız. ka götürmeye mecbur oldukları silahlı askere verilen addır.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Gazavât-ı Sultân Murâd B. Me- 2- Bugünkü dile çevirilmesi
hemmed Han” adlı parçanın sözlüğünden “Mülâkī” “Beylerbeyi Kanunu
kelimesine bakınız. Beylerbeyilerin kanunları şu tarzdadır ki, hangi beylerbeyi-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Rûhî el-Edirnevî, Tevârîh-i Âl-i lik daha önce feth olmuş ise o beylerbeyi diğerinden kıdemli-
Osmân” adlı parçanın sözlüğünden “Teşvîş” kelime- dir. Birisine verilen herhangi bir beylerbeyiliğin defterde be-
sine bakınız. lirli olan hassı ne kadarsa onu tasarruf eder. Padişah seferi ol-
duğunda, ne kadar hasları varsa, her beşbin akçasına bir tam
7. b Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ Mehmed Neşrî,
donanımlı cebelisi, arkasında bayrak çekerek sefere katılır.”
Kitâb-ı Cihân-nümâ II” adlı parçanın Dilbilgisi kıs-
mına bakınız.
Sıra Sizde 2
8. a Yanıtınız yanlış ise “Rûhî el-Edirnevî, Tevârîh-i Âl-i
1- Kelime anlamları:
Osmân” adlı parçanın Dilbilgisi kısmına bakınız.
avdet: Dönüş, geri gelme, dönme.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Mevlânâ Mehmed Neşrî,
iley, Ön taraf, karşısı.
Kitâb-ı Cihân-nümâ II” ve “Gazavât-ı Sultân Murâd
müte’ellim: Acıyan, elemli ve kederli olan.
B. Mehemmed Han” adlı parçaların Dilbilgisi kıs-
ednâ: Pek aşağı, en alçak. Pek az. Çok yakın.
mına bakınız.
hergiz: Aslâ, kat’iyyen. Hiçbir suretle.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Rûhî el-Edirnevî, Tevârîh-i Âl-i
muhteriz: Sakınan. Çekinen. Çekingen.
Osmân” adlı parçanın Dilbilgisi kısmına bakınız.
hil‘at, Yüksek makamdaki takdir ettiği kişilere giydirdiği kıy-
metli, süslü elbise. Kaftan.
mukarrer, Kararlaşmış. Karar verilmiş. Kesin. Şüphesiz olan.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Muhakkak olan. Anlatılmış. Bildirilmiş.
Sıra Sizde 1
lâ-cerem, Şüphesiz, elbette, besbelli. Çaresiz, zorunlu.
1- Metnin okunuşu:
münfa‘il, İnfiâl eden. Etki ile harekete geçen. Kederli olan.
Kānûn-ı Mîr-i Mîrân
Bir şeyden canı sıkılan. Alınmış, gücenmiş.
Beylerbeyilerin kānûnları ol minvâl üzeredir ki, kangı bey-
lerbeyilik mukaddem feth olmuş ise ol beylerbeyi sâ’irine ta- 2- Kelimeler ve vezinleri:
kaddüm ider. Ve her kangı beylerbeyilik ki, inâyet ola, anın vüzerâ fu‘alâ
defter-i mu‘ayyen ne denlü hâssı var ise ana mutasarrıf olur. mecmû‘ mef ‘ûl
Ve sefer-i hümâyûn vâkı‘ oldukda ne mikdâr hâslar tasarruf inkıyâd inkıyâd
ider ise beş bin akçada bir mükemmel cebelüsi olup ardında kâmil kâmil
bayrağın çeker. mihnet mihnet
‘azîm fa‘îl
2- Metine ait sözlük:
meşveret mef ‘ale(t)
mîr-i mîrân: Beylerbeyi
cem‘ fa‘l
minvâl: Hareket tarzı, davranış. Usul, yol. Uslub, tarz.
tezvîc tef ‘îl
kangı: Hangi.
şerâ’it fe‘â’il
mukaddem: Zaman ve mekân cihetiyle daha evvel olan.
3- Metin sadeleştirme: Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, İzladi ve Varna
“Osman, beyin hareketinden, zekâsıyla olayın iç yüzünü an- Savaşları (1443-1444) Üzerine Anonim Gazavâtnâme
ladı. Hemen meclisinden kalkıp, adam gönderip, o hatu- (1978). Nşr. Halil İnalcık-Mevlûd Oğuz. Ankara.
nu kendine tabi olanlara getirtip, bir güvenilir yere koydu- Mevlânâ Mehmed Neşrî (1955). Kitâb-ı Cihân-nümâ II.
lar. Kendi İnönü’ne gelip, birkaç gün İnönü beyiyle ava çıktı, Nşr. Franz Taeschner. Leipzig.
zevk ve eğlenceyle meşgul oldular.” Rûhî el-Edirnevî (1992). “Târîh-i Rûhî”. (Nşr. H. E. Cengiz
- Yaşar Yücel) TTK Belgeler. XIV / 18, 359-472. Ankara.
Sıra Sizde 3 Şemseddîn Sâmî (1317, 1318). Kāmûs-ı Türkî I-II. İstanbul.
a) Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinleri
nedâmet (fe‘âlet)
memleket (mef ‘alet)
harâb (fa‘âl)
yebâb (fa‘âl)
hayrân (fa‘lân)
da‘vet (fa‘let)
ayân (fa‘âl)
beyân (fa‘âl)
ziyâde (fi‘âlet)
maslahat (mef ‘alet)
b) Mezîdünfih masdar ve bâbları

mu‘âvenet (müfâ‘ale)
müşâhede (müfâ‘ale)
tedbîr (tef ‘îl)
c) Arapça ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl

mücerred masdar:
ism-i fâ‘il: nâdim (nedâmet’ten)
ism-i mef ‘ûl: mel‘ûn (la‘net’ten)
Mezîdünfih masdar:
ism-i fâ‘il: müte’ellim (tefa‘‘ül bâbından)
d) Cem‘-i mükesser:
ulemâ (âlimler)
sulehâ (sâlihler, iyi insanlar)
6
Amaçlarımız
 Osmanlı yazma tarih metinlerini tanıyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerini okuyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerindeki kelimeleri tanıyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerindeki deyim ve terimleri tanıyabilecek,
 Osmanlı tarih metinlerinin anlamını ana hatlarıyla açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Arapça Kökenli Kelimeler • Anlama
• Farsça Kökenli Kelimeler • Özetleme
• Tarih Deyimleri ve Terimleri
• Eski Türkçede Kullanılmış
Kelimeler
İçindekiler
• GİRİŞ
• ÜSKÜDÂRÎ ABDULLAH B. İBRAHİM,
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I VÂKI‘ÂT-I RÛZ-MERRE
Yazması Metinler-II • SİLAHDAR FINDIKLILI MEHMED AĞA,
ZEYL-İ FEZLEKE
Yazması Metinler-II
GİRİŞ
Bu ünitede ele alınan I. ve II. metinlerde önce metin okunuşu verilmiştir. Metnin oku-
nuşunda bazı harfler basit transkripsiyon işaretleriyle belirlenmiştir. Yine sesli harfler
mümkün mertebe o dönemin okunuşuna göre ele alınmıştır. Metni seçerken yazı ka-
rakteri, içerdiği kelimeler, terimler dikkate alınmış ve öğrencinin bunları okuyarak tanı-
ması hedeflenmiştir. Daha sonra metnin yabancı kökenli kelimeleri sözlük şeklinde ha-
zırlanmıştır. Burada da öğrencinin kelime hazinesinin zenginleştirmesi ve metni anla-
ma açısından kolaylık kazanması gözetilmiştir. Metin son olarak günümüz diliyle anla-
ma açısından basit bir çeviriye tabi tutulmuştur. Çeviride birebir kelimelerin yerine ke-
lime yerleştirme yöntemi tercih edilmemiştir. Anlamayı sağlayan yardımcı ilave kelime-
ler veya kelime grupları tercih edilerek metnin genel olarak anlaşılmasını sağlama yo-
luna gidilmiştir.
Bu ünitede verilen iki metinle öğrencilerin el yazması denilen türden metinleri oku-
maları, okudukları kelimeleri ve terimleri öğrenmeleri, bunları birleştirerek bugünkü dil-
de anlamaları hedeflenmiştir. Aynı zamanda kelime ve terimlerin kullanımı ile tarihî me-
tinleri kaynak olarak nasıl değerlendirmeleri gerektiği yönünde de kabaca fikir sahibi ol-
maları beklenmektedir.
Metin 6.1.5
(Üsküdârî Abdullah B.
İbrahim.
Vâkı‘ât-ı Rûz-merre).
6. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-II 243
Metin 6.1.4
Metin 6.1.3
Metin 6.1.2
Metin 6.1.1
ÜSKÜDÂRÎ ABDULLAH B. İBRAHİM, VÂKI‘ÂT-I RÛZ-MERRE

/6.1.1/ Rûz-ı diğer: Yevmü’l-hamîs fî 14 şehr-i ramazân sene 1101.Der-meştâ-yı mahmiye-i
Edirne. Tâyife-i Türkmân’dan Adana tarafından sefer-i hümâyûna me’mûr olan cemâ‛at-i
Türkmân’dan beşyüz mıkdârı ceng-âverân-ı bahâdırân ve süvârân-ı dilâverân yevm-i
merkūmda mahmiye-i Edirne’ye vusûl ve tertîb-i sufûf-ı alay ile huzûr-ı sadr-ı âlîden
mürûr ve cisr-i metîn olan Sarâc-hâne’den ubûr ve sahrâ-yı sarây-ı Sultânîde vâkı‛
muhayyem-gâhlarına nüzûl eylediler.
Rûz-ı diğer: Yevmü’l-cum‛a fî 15 şehr-i ramazân sene 1101.Der-meştâ-yı mahmiye-i
Edirne. Vezîr-i a‛zam Köprili-zâde Mustafa Paşa hazretleri salât-ı cum‛ayı bu def‛a dahi Üç-
şerefeli câmi‛-i şerîfinde edâ buyurdılar. Cebeciyân-ı dergâh-ı âlî ocağı taraf-ı Âstâne’den
hareket ve sahrâ-yı Edirne’de vâkı‛ çeşme-sâr-ı Solak kurbüne nüzûl eylediler.
Rûz-ı diğer: Yevmü’s-sebt fî 16 şehr-i ramazân sene 1101.Der-meştâ-yı mahmiye-i Edir-
ne. Hazret-i han-ı âlî-şânın mizâc-ı şerîflerinde bir mıkdâr küdûret vukū‛ bulduğı istimâ‛
olunmağın taraf-ı sadr-ı âlîden ser-etıbbâ’-i hâssa irsâl olundı.
Rûz-ı diğer: Yevmü’l-ehad fî 17 şehr-i ramazân sene 1101.Der-meştâ-yı mahmiye-i
Edirne. Ve meştâ-yı Âstâne-i /6.1.2/ sa‛âdet’de olan dergâh-ı âlî cebeci ocağının sefer-i
hümâyûna me’mûr olup taraf-ı Âstâne’den meştâ-yı Edirne’ye teveccüh ü azîmetleri ve
sahrâ-yı mezbûrede vâkı‛ Solakçeşmesi kurbüne nüzûllerinin zikri bundan akdem sebkat
etmiş idi. Ocağ-ı mezbûr yevmi merkūmda Çeşme-i Solak’dan hareket ve tertîb-i sufûf-ı
alay ile yirmialtı aded bayrak ki yirmialtı oda nişânesi olmak üzre ber-vech-i tahmîn üç-
binden mütecâviz piyâde ceng-âver cebeci dilâverleri ağaları ve zâbitleri ile ibtidâ huzûr-ı
sadr-ı âlîden mürûr ve metânetde bî-hemtâ olan cisr-i Sarâchâne’den ve izz-i huzûr-ı
şehriyâr-ı cihânyândan sufûf-ı tumturak alay ile ubûr idüp sahrâ-yı sarây-ı Sultânî’de mîrî
âhûrlar kurbünde vaz‛ olunan muhayyem-gâhlarına nüzûl eylediler.
Tebdîl-i müftî: Şeyhü’l-islâm olan Tabbâğ-zâde Mehemmed Efendi’nin Der-i devlet-
de ba‛zı evzâ‛ u etvâr-ı nâ-hemvârı zuhûr etmeğin rütbe-i iftâdan şerbet-i nâ-güvâr-ı azl
ile telh-kâm olunup Âsitâne’de vâkı‛ sa‛âdet-hânelerinde meks ü ârâmı bâbında fermân-ı
hümâyûn sudûr buldı. Ve mahlûl kalan hizmet-i fetvâ Ebû’s-su‛ûd Efendi-zâde Mevlânâ
Feyzullâh Efendi taraflarına cilve-ger olmağın emânet-i kübrâ ve hizmet-i fetvâ müşârün-
ileyh Feyzullâh Efendi dest-i istîlâsına teslîm ve ibâdullâh-ı müslimînin ahvâl-i dimâsına
(dimâğına olmalı) tasallut ve istîlâ menşûrı Feyzullâh Efendi nâmına terkīm buyurılup
bundan akdem irsâl buyurulmuş. /6.1.3/ Müşârün-ileyh Feyzullâh Efendi taraf-ı Âsitâne-i
sa‛âdet’den hareket ve yevm-i merkūmda meştâ-yı mahmiye-i Edirne’ye vusûl ve meclis-i
sadr-ı âlî birle müşerref ve mülâkātdan sonra sarây-ı atîk kurbünde vâkı‛ rütbe-i iftâda
olanlara mahsûs olan meştâya sa‛âdet ile nüzûl buyurdılar. Ve sefer-i hümâyûna me’mûr
olan asâkir-i nusret-encâmdan gerek tâyife-i yeniçeriyân ve gerek cebeci ve topcı ve
sâyir tâyife-i askerî sahrâ-yı muhayyem-gâhda havânın harâret-i şemsden mübâlağa ile
kesâfet ü harâreti olduğı hâlde savmların iftâr etmeyüp emr-i ma‛rûfa i‛tibârları ve kemâl
mertebe rağbet ü istihkâmları olup nehy-i münkerden ictinâbları zahir ü bâhir olduğı
inşâ’allâhu te‛âlâ asker-i İslâm’a feth ü nusret müyesser olup küffâr-ı hâksâr üzerine galebe-
lerine alâmet ü nişân olduğuna şübhe yokdur. Elhamdülillâh sümme elhamdülillâh ki ge-
rek zâbitân-ı tâyife-i kulun ve gerek neferât-ı ocakhâ-i mezbûrânın ulü’l-emre inkıyâdları
kemâlde ve ibâdet-i salâtda ve ri‛âyet-i sıyâmda kemâ-yenbagī tekayyüd ü ihtimâmları
olup herkes kendü hâlinde ve sene-i sâbıkalara kıyâsen bu sene-i mübârekede cümlesi
ri‛âyet-i dîn-i mübînde bezl-i makdûr oldukları pâdişâh-ı rû-yı zemînin ve gerek vükelâ-
yı devletin re‛âyâ fukarâsından zulm ü te‛addîyi def‛ ü ref‛ ve adl ü dâd üzre hareket bu-
yurduklarından cenâb-ı Rabbü’l-âlemîn hazreti inâyet ve hidâyet etmesinde şübhe yokdur
ki gerek kul /6.1.4/ tâ’ifesi ve gerek sâyirleri bi’l-cümle âdâb-ı hareket üzre inkıyâdlarını
bâ‛is ü bâdî olmuşdur. Elhamdülillâh sümme elhamdülillâh. Cenâb-ı Bârî’den recâ vü
niyâzımız budur ki cümlemizi şerî‛at-i Muhammediyye’den ve tarîk-ı müstakīmden ayır-

maya. Âmîn bi-hurmeti seyyidi’l-mürselîn ve ol Hudâ-yı lâ-yezâlden rûz [u] leyâl recâ vü
temennâ olunur ki hazret-i habîb[i] Muhammedü’l-Mustafâ hürmetine ve âl ü ashâbı hür-
metine asâkir-i İslâm’ı gālib ve küffâr-ı hâksârı mağlûb ü münhezim idüp bî-çâre za‛îf ü
nahîf ümmet-i Muhammed kullarının dest-gîri olup an-karîbi’z-zamân mesrûr ü handân
eyleye. Âmîn yâ Mucîbü’s-sâ’ilîn.
Âmeden-i vâlî-i Anadolı: Ve Anadolı vâlîsi olan sâbıkā merhûm Kara Mehemmed
Paşa’nın kethudâsı Ladikli Ahmed Paşa Anadolı askeri ile ve kendü hadem ü haşemi ile
meştâ-yı Edirne’ye vusûl ve tertîb-i sufûf-ı alay ile Cisr-i Sarâchâne’den mürûr ve izz-i
huzûr-ı pâdişâh-ı âlem-penâhdan ubûr idüp sahrâ-yı sarây-ı Sultânîde vâkı‛ muhayyem-
gâhlarına nüzûl eylediler.
Rûz-ı diğer: Yevmü’l-isneyn fî 18 şehr-i ramazân sene 1101.Der-meştâ-yı mahmiye-i
Edirne. Bundan akdem mâh-ı şa‛bânü’l-mu‛azzamın altıncı pâzârirtesi güni tuğ ile otağ-ı
sadr-ı âlî sahrâ-yı sarây-ı sultânîye ihrâc ve haymehâ-i gülgûn ile ol sahrâ-yı dil-güşâ
lâle-reng ile müzeyyen olduğunun zikri sebkat etmiş idi. Çûn ki vakt-i sefer ve hengâm-ı
hareket-i asker karîb oldı, erkân-ı devlet ve a‛yân-ı saltanat ve erbâb-ı ehl-i dîvân ve
çavuşân-ı erkân ve ocakhâ-i sâyire bi’l-külliye /6.1.5/ tertîb-i sufûf-ı alay ile hâzır u âmâde
olup bi’z-zât vezîr-i a‛zam ve müdebbir-i cumhûr-ı ümem Köprili-zâde Mustafa Paşa
yessera’llâhu mâ-yeşâ hazretleri müftî-i cedîd Feyzullâh Efendi ile hem-rikâb sufûf-ı alay
miyânından mürûr ve sarây-ı sultânîye vusûl ve dest-bûs-ı şehriyâr-ı cihân-bânîden sonra
müftî-i cedîd Feyzullâh Efendi’ye taraf-ı şehriyâr-ı cihân-bânîden sof ferâce kaplu post-ı
semmûr ilbâsıyla iltifât-ı pâdişâhîye mazhar ü sezâvâr kılındıkdan sonra Hudâ-yı lem-
yezel ve lâ-yezâl ü bî-zevâlin lutf ve kerem ü inâyetinden asâkir-i İslâm’a feth ü nusret
müyesser olup düşmenân-ı dîn-i mübîn olan küffâr-ı hâksârı münhezim ü makhûr eyle-
mek içün du‛âya dest-i dırâz ve tazarru‛ u huşû‛-ile niyâz takdîminden sonra vezîr-i Âsaf-
zamîrin imâmlarına murassa‛ sorguç ve miyânlarına hamâyıl tarzı şemşîr-i âteş-bâr ve
kaddine münâsib hıl‛at-i semmûr ilbâs-ile sancağ-ı hazret-i Resûl-i ekrem salla’llâhu te‛âlâ
aleyhi ve sellemi bi’z-zât pâdişâh-ı âlem-penâh hazretleri yeden bi-yedin vezîr-i zî-şâna
teslîm vezîr-i müşârün-ileyh dahi sancağ-ı şerîfe rû-yı ubûdiyet mâlîde kılup ahz ü kabûl
ve izz-i huzûr-ı şehriyârîye vedâ‛-ile avdet ve mahall-i muhayyem-gâhda vaz‛ ü esâs olu-
nan otağ-ı şeref-bahşlarına sa‛âdet ile nüzûl buyurdılar. Ve sefer-i hümâyûna me’mûr olan
asker-i Şâmiyân’dan beşyüz nefer süvârî dilâverân-ı ceng-âverân yevm-i merkūmda sahrâ-
yı Edirne’de vâkı‛ Solak Çeşmesi dimekle ma‛rûf mahalle vusûl ve mahall-i mezbûrda vaz‛
olunan muhayyem-gâhlarına nüzûl eylediler.
(Üsküdârî Abdullah B. İbrahim. Vâkı‘ât-ı Rûz-merre).

A‘yân-ı saltanat: Devlet adamları, devletin önde gelenleri.
Âdâb: Edeb’in çoğulu, terbiyeler, utanmalar, usuller, yollar, kaideler.
Adl ü dâd: Doğruluk ve adâlet.
Ahz: Ele geçirme, elde etme.
Akdem: Önce.
Âl: Aile, hanedân, evlat, hîle.
Alâmet: İşâret, nişân, iz.
Âmâde: Hazır durumda, hazır.
Âmeden: Gelmek, geliş.
An-karîb: Yakında, yakın zamanda.
Âsaf-zamîr: Süleyman peygamberin vezîri olan Âsaf gibi olan vezîr.
Asâkir: Asker kelimesinin çoğulu, askerler.
Ashâb: Sâhib’in çoğulu, sahipler, malik ve mutasarrıf olanlar. Hz. Peygambe-
ri gören ve sohbetinde bulunanlar.
Âstâne: Eşik, payitaht, büyük tekke, Allah’a yakın kimselerin kabri, merkez,
-Osmanlı devletinin merkezi olması dolayısıyla- “İstanbul” mânâsına
da gelir.
Âteş-bâr: Ateş yağdıran.
Avdet: Dönüş, geri dönüş.
Azîmet: Yönelme, niyyet.
Bâ‘is: Sebeb olan, gönderen, icâb ettiren.
Bâdî: Sebep, mucip, ilk başlangıç, sebebolan.
Bâhir: Belli, açık, besbelli (bu metin için).
Bârî: Yaratan, yaratıcı.
Ber-vech: Olduğu gibi, olarak.
Bezl: Harcamak, sarfetmek.
Bezl-i makdûr: Güç, kuvvet harcamak, çalışmak.
bî-çâre: Çaresiz, çaresi olmayan.
bî-hemtâ: Benzersiz, eşi olmayan.
Cebeci: Yeniçeri ocağına bağlı bir sınıf asker.
Cedîd: Yenilenmiş, yeni.
Cenâb: Şeref, onur ve büyüklük terimi olarak kullanılır, hazret.
Cengâver: Savaşçı, savaşan.
Cihâniyân: Cihânî’nin çoğulu: dünyâ halkı.
Cilve-ger: Cilve eden, cilve yapan.
Cisr: Köprü.
Cumhûr: Halk, kamuoyu.
Çeşme-sâr: Çeşmesi bol olan yer, sulak çayır.
Dâd: Adâlet.
Def ‘ ü ref ‘: Bir meseleyi uzaklaştırıp ortadan kaldırma, ber-taraf etme.
Der-i devlet: Devlet kapısı, pâdişâhın bulunduğu yer, hükümet merkezinin olduğu
yer, genellikle İstanbul için kullanılan bir isim.
Dest: El.
Dest-gîr: Yardımcı, elinden tutan.
Dırâz: Uzun, dest-i dırâz; uzun el, her sıkıntıya yetişen.
Dilâverân: Yiğitler, kahramanlar.
Dil-güşâ: Gönül açan, ferahlık veren.
Dimâ: Dem’in çoğulu. Kanlar.
Ehad: Tek, bir, ilk sayı.
Ehl-i dîvân: Divân toplantılarına katılma hakkına sahip olanlar. Divân üyeleri.
Emr-i ma‘rûf: Allah’a ve kullarına göre doğru olan.(İyiliği tavsiye etmek).
Erkân-ı devlet: Devlet adamları.
Etıbbâ: Tabîb’in çoğulu, tabîbler, hekimler.
Etvâr: Tavr’ın çoğulu, tavırlar, davranışlar.
Evzâ‘: Vaz‘ ın çoğulu, haller, tavırlar, duruşlar.
Galebe: Zafer, galibiyet kazanma.
Gül-gûn: Gül renkli, kırmızı.
Hadem: Hâdim’in çoğulu, hizmetçiler, odacılar.
Hâk-sâr: Toza toprağa bulanmış.
Hamâyıl (hamâ’il): Kılıç bağı, kılıç kayışı.

Hamîs: Beşinci.
Handân: Gülen, gülücü, güler, sevinçli.
Haşem: Maiyet, aile, hademe.
Haymehâ: Çadırlar.
Hemtâ: Benzer, denk, müsâvî.
Hemvâr: Düz yer, uygun yer.
Hengâm: Zaman, çağ, sıra, vakit, mevsim.
Hıl‘at: Kürklerle süslenmiş tören giysisi.
Hidâyet: Hak yoluna, doğru yola kılavuzlama.
Huşû: Gönül alçaklığı, tevâzu. Kendini hor görerek ibâdet etme.
İbâdullâh: Allah’a kulluk edenler, halk, reâyâ.
İctinâb: Sakınma, çekinme, uzaklaşma.
İftâ: Fetvâ verme, bir işi fetvâ ile halletme.
İftâr: Oruç açma, Ramazan akşamları verilen ziyâfet.
İhtimâm: Dikkatle, gayretle çalışma, özenle iş görme (Bu metin için).
İlbâs: Giydirme, giydirilme, örtme, örtülme.
İltifât: Yüzünü çevirip bakma, dikkat, hatır sorma, gönül alma.
İnâyet: Yardım.
İnkıyâd: Boyun eğme, kendini teslim etme.
İrsâl: Gönderme, gönderilme, yollanma, salıverme, koyverme.
İstîlâ: Bir yeri kuvvet kullanarak ele geçirme, yayılma, genişleme.
İstimâ‘: Duyma, işitme.
İzz: Değer kıymet, yücelik, ululuk, güçlülük.
Kadd: Boy.
Karîb: Yakın.
Kemâl: Olgunluk, yetkinlik, tamlık, mükemmellik.
Kemâ-yenbagī: Daha önceden olduğu gibi, eskisi gibi.
Kerem: Asalet, asillik, cömertlik, lütuf, bağış.
Kesâfet: Yoğunluk.
Kethudâ: Ev sahibi, yardımcı, bir kimsenin veya kurumun işlerini yürüten.
Kurb: Yakın olma, yakınlık, yakın bulunma.
Kübrâ: Daha büyük olan, en büyük olan.
Küdûret: Bulanıklık, gam, tasa, kaygı.
Külliyen: Büsbütün, çok olarak, tamâmıyla, toptan.
Lâle-reng: Lâle renkli, lâle renginde olan.
lâ-yezâl: Zevâli olmayan, sonsuz.
Lem-yezel: Zevâl bulmaz, bâkî, kalıcı (Allah’ın sıfatlarından).
Leyâl: Leyl’in çoğulu, geceler.
Ma‘rûf: Bilinmiş, tanınmış, meşhur ünlü, dînin emrettiği, uygun gördüğü.
Mahlûl: Boşta kalmış. Kadro boşalması.
Mahmiye: Bir şeyi himaye etme, koruma, muhafazalı büyük şehir.
Makhûr: Kahrolmuş, bozguna uğratılmış, Allah’ın gazabına uğramış.
Mâlîde: Sürülmüş, uğulmuş.
Mazhar: Bir şeyin göründüğü yer, nâil olma, şereflenme.
Meks ü ârâm: Bekleme, durma, bir yerde eğlenme, istirahat etme.
Menşûr: Neşrolunmuş, yayınlanmış, padişahın verdiği vezirlik, müşirlik veya
kazaskerlik rütbelerinin tevcihini içeren fermân.
Merkūm: Rakama dökülmüş, yazılmış, daha önce yazılmış olan.
Mesrûr: Sürurlu, memnun, sevinmiş, merâmına ermiş.
Meştâ: Kışlanacak yer, Osmanlı’da ordunun kışlak yeri.
Metânet: Sağlamlık, dayanıklılık.
Metîn: Sağlam, dayanıklı.
Mîrî: Devlete âit, kamu malı.
Miyân: Orta, ara, aralık, meyân.
Mizâc: Huy, tabiat, sıhhat.
Mucîb: İcâbet eden, kabul eden, uyan.
Muhayyem-gâh: Çadırların kurulu olduğu yer, ordugâh.
Murassa‘: Kıymetli taşlarla bezenmiş (Bu metin için).
Mübâlağa: Bir şeyi çok büyütme, pek fazla, çok aşırı.
Mübârek: Bereketli, feyizli.
Mübîn: Hayrı ve şerri, iyiyi ve kötüyü ayıran, açık, besbelli.
Müdebbir: Tedbir alan, düşünceli hareket eden.
Müftî: Fetva verme yetkisi olan, Osmanlı’da bazı durumlarda şeyhülislâm
için.
Mülâkāt: Kavuşma, buluşma, birleşme, görüşme.
Münhezim: Hezîmete uğramış, bozguna uğramış, yenilmiş.
Mürûr: Geçiş.
Müstakīm: Doğru, düz, dik, temiz, namuslu.
Müşerref: Şereflendirilmiş, onurlandırılmış.
Mütecâviz: Aşan, sınırını geçen, tecâvuz eden, sataşan, saldıran.
Müyesser: Kolayı olan, kolaylıkla yapılan.
Müzeyyen: Süslenmiş, güzelleştirilmiş.
Nâ-güvâr: Midede zor sindirilen şey, içilmesi yenilmesi acı olan şey.
Nâ-hemvâr: Çarpık, eğri, düz olmayan, uymayan
Nahîf: Zayıf, arık, genizden gelen ses.
Nehy-i münker: Dînin yasak ettiği şeyleri yaptırmama.
Nişâne: Alâmet, belirti.
Niyâz: İstek, duâ.
Nusret: Yardım, Allah’ın yardımı, başarı, üstünlük.
Nusret-encâm: Başarıyla, zaferle son bulan.
Nüzûl: Aşağı inme, konağa inme, konaklama, felç.
Ocakhâ: Ocaklar, Yeniçeri bölükleri.
Post-ı semmûr: Samur kürkünden yapılmış post.
Re‘âyâ: Osmanlılarda yönetilen sınıfın genel adı. Bazı durumlarda köylü ve
çiftçi, ziraatle uğraşan kesim.
Ri‘âyet: Gütme, gözetme, saygı.
Rû: Yüz.
Rû-yı zemîn: Yeryüzü.
Rûz: Gün.
Sâ’il: Dilenci, dilenen, isteyici.
Sâbıkā: Daha önce, eskiden.
Sadr-ı âlî: Sadâret makamı, sadrazam.
Sahrâ: Kır, ova, çöl.

Salât: Namaz.
Savm: Oruç.
Sebkat: Geçme, ilerleme.
Sebt: Yazma, kaydetme, deftere geçirme, cumartesi günü.
Ser-etıbbâ: Baştabib.
Sezâvâr: Uygun, lâyık.
Sıyâm: Oruç.
Sof ferâce: Yün kumaştan yapılmış üstlük giysi, tören giysisi.
Sorguç: Süslü başlık.
Sudûr: Göğüsler, sadrazamlar, kazaskerler.
Sufûf: Saflar, sıralar, diziler.
Süvârân: Biniciler, ata binenler.
Şehr: Ay.
Şehriyâr: Pâdişâh, hükümdâr.
Şems: Güneş.
Şemşîr: Kılıç.
Şeref-bahş: Şeref veren, şeref dağıtan.
Takayyüd: Bağlanma, bağlı olma, çalışma, çabalama, dikkatli davranma.
Takdîm: Öne çıkarma, sunma.
Tarîk: Yol.
Tasallut: Musallat olma, sataşma, başına ekşime.
Tazarru‘: Kendini alçaltarak yalvarma.
Tebdîl: Değiştirme, değiştirilme, başka bir hâle getirme.
Telh-kâm: Damağı acı, kederli.
Temennâ: Dileme, dilek, istek, eli başa götürerek verilen selam.
Terkīm: Rakam atma, atılma, yazma.
Teveccüh: Yönelme, bir yere doğru hareket etme, güler yüz gösterme.
Tumturak: Gösteri, debdebe, söylenişi parlak görünen (ibare, söz).
Ubûdiyyet: Kulluk, kölelik, aşırı bağlılık.
Ubûr: Bir suyun öte yakasına geçme, bir başka tarafa geçme, geçilme, atlama.
Ulü’l-emr: Pâdişâh, kanun koyucu olan.
Ümem: Ümmetler.
Vaz‘: Koyma, konulma.
Vusûl: Ulaşma, gelme, varma, erişme, yetişme.
Vükelâ: Vekiller, bakanlar.
Yeden bi-yedin: Elden ele, doğrudan doğruya, vasıtasız.
Yevm: Gün.
Zâhir: Görünen, görünücü, açık, elbette, şüphesiz, dış yüz, görünüş.
Zevâl: Yerinden ayrılıp gitme, zâil olma, sona erme. Öğle vakti.
Zî-şân: Şanlı, şerefli.

Diğer Gün: Perşembe Günü. 1101 Senesi Ramazan Ayının 14. Gününde. Edirne Şehrin-
de Kışlakta: Türkmen taifesinden olup Adana tarafından sefere çağırılmış olan Türkmen
cemaatinden beşyüz kadar yiğit savaşçılar ve kahraman atlılar adı yukarıda yazılmış olan
günde Edirne şehrine ulaştılar. Ve düzenli sıralı biçimde yürüyüşle sadrıazamın önünden
geçerek, sağlam bir köprü olan Sarachane köprüsünden geçerek Sultan Sarayı önündeki
büyük alanda bulunan çadırlarına vardıklarında indiler.
Diğer Gün: Cuma günü. 1101 Senesi Ramazan Ayının 15. Gününde. Edirne Şehrinde
Kışlıkta: Veziriazam Köprülü-zade Mustafa Paşa hazretleri Cuma namazını yine Üçşerefe-
li camide kıldılar. İstanbul’dan hareket etmiş olan Dergâh-ı âlî cebecileri ocağına mensup
askerler bugün Edirne önlerinde bulunan Solak Çayırı yakınlarına yerleştiler.
Diğer Gün: Cumartesi Günü. 1101 Senesi Ramazan Ayının 16. Gününde. Edirne Şeh-
rinde Kışlıkta: Kırım hanının sağlıklarında bir miktar kötüleşme olduğu duyulduğunda
sadrazam tarafından saray baştabibi gönderildi.
Diğer Gün: Pazar Günü. 1101 Senesi Ramazan Ayının 17. Gününde. Edirne Şehrinde
Kışlıkta: Kışı İstanbul’da geçirmekte olan Dergah-ı âlî Cebeci ocağının, padihaşın sefe-
rine görevlendirilmiş olup, İstanbul tarafından Edirne kışlağına yönelerek gelişlerinden
ve Edirne önlerindeki açık alanda bulunan Solakçeşmesi yakınlarına yerleştiklerinden
bundan önce bahsedilmişti. Adı geçen ocak, yukarda kaydedilen günde Solakçeşmeden
alay düzeni içerisinde hareket etti. Yirmialtı adet bayrakları vardı ki her bir bayrak ocak
içerisinde bir bölüğün armasını gösteriyordu. Tahmin üzere üçbini aşkın piyade savaşcı
cebeci yiğitleri, ağaları ve kumandanları ile önce sadrazamın önünden geçit resmi yaptılar.
Daha sonra sağlamlığıyla eşsiz olan Sarachane Köprüsü’nden geçerek cihânın şehriyârı
olan padişahın önünden gösterişli saflarla, tören geçişi yaparak Sultan Sarayının önündeki
alanda, mîrî ahırlar yakınında kurulmuş olan ordugâhlarına indiler.
Şeyhülislâm’ın Değiştirilmesi: Şeyhülislamlık makamında olan Tabbağ-zâde Meh-
med Efendi’nin İstanbulda bazı hoş olmayan hareket ve davranışları ortaya çıktığından,
şeyhülislamlık makamından azledilerek (azledilmenin tatsız şerbeti içirilerek ağzının tadı
bozuldu) İstanbulda bulunan evinde oturup istirahatine bakması için ferman yazdırıl-
dı. Ve boşta kalan şeyhülislamlık memuriyeti Ebussuud-zâde Mevlânâ Feyzullah Efendi
tarafına nasip olduğundan bu büyük görev adı geçen Feyzullah Efendi gibi devlet yöne-
timinde tek söz sahibi olmaya niyetli birisine emanet edildi. Böylece insanların zihinle-
rini çelme ve işgal etme belgesi Feyzullah Efendi adına yazdırılıp bundan önce İstanbul’a
gönderilmişti. Adı geçen Feyzullah Efendi İstanbul tarafından hareket ederek yukarıda
yazılı olan günde Edirne şehri kışlağına ulaştı. Sadrazam nezaretindeki devlet adamlarıyla
tanışıp görüştükten sonra Eski Saray yakınında olan şeyhülislamlara tahsis edilen kışlak
mekanına mutluluk içinde yerleştiler.
Padişahın emriyle açılmış sefere getirilmiş olan Osmanlı askeri içerisinde gerek yeni-
çeri askeri olsun, gerek cebeci, topcu ve diğer askeri sınıflar olsun, ordugâhın bulundu-
ğu alanda hava, güneşin sıcaklığından dolayı aşırı derecede nemli ve bunaltıcı olmasına
rağmen oruçlarını bozmadılar. Onların emr-i ma‘rûfa (iyiliğe çağrıya) uydukları ve en
üst derecede bağlılıkla sağlam duruş gösterdikleri, aynı zamanda kötü işlerden uzak dur-
dukları açıkça görülmüş oldu. Bütün bunların, Allah’ın izniyle Osmanlı ordusuna fetih
ve zaferi getireceğine ve düşman üzerine galip geleceklerine dair iz ve işaret olduğunda
şüphe yoktur. Allah’a tekrar tekrar hamd olsun ki gerek yeniçeri sınıfı komutanlarının
gerek neferatının kurallara bağlılıkları son mertebede bulunmakta. Namaz ibâdetinde ve
oruca uymada eskiden olageldiği üzre gösterdikleri dikkat ve verdikleri önem görülmekte.
Herkes kendi işiyle ilgilenmekte ve eski senelere kıyasla bu kutlu yılda askerin tamamı
İslam dinine uymaya daha fazla çaba sarfetmekte. Gerek cihân padişahının gerek devlet
yöneticilerinin halk üzerindeki haksız uygulamaları kaldırıp uzaklaştırmış olmalarının ve
adâlet ve eşitlik üzre hareket etmelerinin sonucu Allah’ın yardım ve yol göstericiliğinin
onların yanında olacağında şüphe yoktur. Yine bu güzel uygulamalar, hem yeniçeri ocağı
hem de diğer askeri sınıflar olsun tamamının yerli yerinde hareket ederek bağlılıklarının
sağlanmasında etkili ve tesirli olmuştur. Allah’a binlerce kez hamd olsun. Allah’dan istek
ve dileğimiz budur ki hepimizi Muhammed’in dîninden ve doğru yoldan ayırmasın. Pey-
gamberlerin efendisi hürmeti için âmîn. Yine o sonsuz olan Hudâ’dan gece ve gündüz sü-
rekli dileğimiz budur ki sevgilisi olan efendimiz Muhammed Mustafâ hürmetine ve onun
mübarek ailesi ve yakınları hürmetine Osmanlı askerini galib ve yere yeksan olası düşma-
nı mağlub ve perişan ede. Çaresiz, zayıf düşmüş müslümanların yardımcısı olup, yakın bir
zamanda mutlu ve bahtiyar eyleye. Amin ey duâcılara icâb edici olan!
Anadolu Valisinin Gelişi: Daha önceden merhum Kara Mehmed Paşa’nın kethüdası
olup halen Anodolu valisi olan Ladikli Ahmed Paşa Anadolu Eyaleti askeri ile ve kendi
maiyeti ile Edirne kışlağına ulaştı. Saf düzenindeki askeriyle tören şekli alarak Saraçhane
köprüsünden geçti ve cihanı koruması altına almış padişahın yüce huzurundan geçerek
Sultan Sarayı önündeki alana kurulmuş olan ordugâha yerleşti.
Diğer Gün: Pazarertesi Günü. 1101 Senesi Ramazan Ayının 18. Gününde. Edirne
Şehrinde Kışlıkta: Bundan önce, Şaban ayının altıncı pazarertesi günü tuğ ile birlikte
sadrazamın otağının Sultan Sarayı önündeki alana çıkartıldığı ve rengârenk çadırlar ile
o gönül açıcı meydanın lale rengi gibi renklerle süslendiğinden bahsedilmişti. Sefer ve
hareket zamanı geldiği için, devlet adamları, saltanatın önde gelen isimleri, dîvân üyeleri
ve hizmetlileri, hizmetli çavuşlar ve diğer bölükler tümü birlikte tören safları belirlenmiş
biçimde hazır şekilde beklemekte olup, bütün halkın idarecisi konumunda olan Sadrazam
Köprülü-zade Mustafa Paşa (Allah ona ne istiyorsa versin) yeni şeyhülislam Feyzullah
Efendi ile yanyana tören saflarının arasından geçerek Sultan sarayına ulaştılar. Burada
cihanı birarada tutan padişahın elini öptükten sonra yeni şeyhülislâm Feyzullah Efendi’ye
padişah tarafından sof ferâce kaplı samur post giydirilmesiyle, onun ihsanına ve iyiliğine
layık ve uygun görülmüş oldu. Daha sonra (evveli ve sonu olmayan) Allah’ın iyilik, ihsan
ve yardımından Osmanlı askerine fetih ve zafer nasip olup, İslâm düşmanları olan yere
yeksan olası kâfirleri perişan ve kahretmek için duaya el açılarak yakarışla ve samimî hal
ile istekler bildirildi. Bundan sonra sadrazamın imamına süslü başlık ve beline hamayil
şeklinde kılıç ve vücuduna uygun samur hilat giydirildi. Peygamber efendimizin (Allahın
selâm ve selâmeti onun üzerine olsun) sancağını bizzat padişâh hazretleri eliyle sadra-
zamın eline teslim etti. Sadrazam dahi (daha önce kendisine işaret olunmuş olan) şerefli
sancağa bağlılık yüzünü sürüp aldı ve kabul etti. Ve padişahın yüce huzurundan ayrılarak
ordugâhdaki mahalle kurulmuş olan otağına (makam itibariyle şeref verici otak) sevinçle
yerleşti. Aynı gün padişahın seferine görevli olarak çağırılmış olan Şam Eyaleti askerinden
beşyüz nefer atlı savaşçı yiğitler, Edirne ovasında bulunan ve Solak Çeşmesi diye bilinen
yere geldiler. Burada kurulmuş olan ordugâhlarına yerleştiler.
A) Aşağıdaki metni okuyunuz.

B) Sıra sizde metnindeki deyim, terim ve kurum isimlerini tesbit ediniz. 1
C) Tesbit ettiğiniz kelimelerden hareketle metnin ne anlatmak istediğini yazmaya çalışınız.
Devlet işlerinin görüldüğü ve

hukuki uygulamaların yerine
getirildiği divanlar ile diğer dîvân
çeşitleri hakkında Osmanlı Merkez
Teşkilatıyla ilgili kitaplardan
okumalar yapınız.
Üsküdârî Abdullah B. İbrahim. Vâkı‘ât-ı Rûz-merre.

Metin 6.2.3
(Silahdar Fındıklılı
Mehmed Ağa, Zeyl-i
Fezleke)
Metin 6.2.2
Metin 6.2.1
SİLAHDÂR FINDIKLILI MEHMED AĞA, ZEYL-İ FEZLEKE

/6.2.1/ Vefeyât-ı Vüzerâ-yı izâm: Melek İbrâhîm Paşa: Anadolu’da vâkı‘ Divriğ[i] kasa-
basındandır. Evâ’il-i Mehmed Hanî’de iki def ‘a defterdâr ve bir def ‘a yeniçeri ağası olan
Seyyid Mustafa Paşa hizmetinde perveriş bulup kat‘-ı manâsıb iderek başbâkikulu ve bin
altmış yedide başdefterdâr olup rind-i cihân olmağla şeytân ismiyle mülakkab kılındı. Ve
Koca Köprüli ile Bozcaada ve Yanova seferin seferleyüp dört yıl tamâm defterdârlıkda
karâr eyledi. Bin yetmişbirde Mısır Eyaleti virilüp sonra ma‘zûlen Âstâne’ye geldi. Mı-
sır hazînesin nâkıs göndermekle yedi ay kapu arasına habs olunup zimmetinde olan ye-
diyüz kîse tahsîl olundukdan-sonra ıtlâk ve Diyârbekir Eyâleti [ile] dil-şâd buyuruldı. Ve
seksenüçde hâslar ile kubbe-nişîn olup Kamaniçe seferinde Haseki Sultân muhâfazasıyla
Babadağı’nda kaldı. Da‘vetde (avdetinde olmalı) Kandiye Eyâleti verildi. Ve seksenaltıda
Şişman İbrâhîm Paşa fevtinden Şam Eyâletiyle Lih üzerine serdâr olup seksenyedide Lih
kralını taburı ile Kamaniçe kurbünde kılıc-ile sulh olup, âmân virüp yol virdi. Ve dönüp
Babadağı’nda kışladı ve seksen /6.2.2/ sekizde Niğbolı ilhâkı ile Özi Eyâleti virilüp Çeh-
rin seferine serdâr ta‘yîn olundı. Bî-feth avdet eyledikde mazhar-ı gazab-ı pâdişâhî olup
ma‘zûlen bâr-ı hânesiyle İstanbul’a geldikde Çatalca’da huzûr-ı hümâyûna ihzâr ve Dârü’s-
sa‘âde ağası odasında: “bre koca kâfir! Çehrin gibi bir toprak palankayı niye almadın?”
buyurdılar. “Üzerime Moskov taburı geldi ve mukābili def ‘i mümkün olmayup asker-i
İslâm’ı girü çektim” diyesiye kalmadı, bostancıbaşıya kaldırdup Yedikule’ye habs itdirdi.
Ve elliüç günden sonra ıtlâk ve Kandiye Eyâleti ve ba‘dehu Mora Sancağı ve Erzurum ve
doksanbeşde Diyârbekir Eyâleti virilüp Üngürüs seferine ta‘yîn olup Budun’a kapandı. Ve
yüz ondört gün mahsûr olup Rüstemâne erlikler ve dilîrâne cünbüş hareketler idüp niçe
tedbîr ü tedârükler ve hîle vü hud‘alar ile düşmen-i dîni aldayup kal‘ayı kurtardı. Ol va-
kitde Şeytân ismi ref ‘ olup Melek ismi tesmiye olunmasına fermân-ı hümâyûn sâdır oldı.
Ve hîn-i muhâsarada Vezîr Kara Mehemmed Paşa şehâdetinden Budun Eyâleti verildi. Ve
düşmen kal‘a altından münhezimen firâr itdikden sonra sene-i mezbûre evâhırı idi, Haleb
Eyâleti ile Bekrî Mustafa Paşa yerine Üngürüs serdârı olup gelüp Belgrad’da kışladı ve dok-
sanaltıda Üstorgon’u muhâsara idüp üzerine gelen Nemçe taburına karşu varup sû’-i hare-
ketlerinden bozılup Belgrad’a geldikde Vezîr-i a‘zam Kara İbrâhîm Paşa adûsı idi ferce bu-
lup bin doksanyedi muharreminin beşinci güni Belgrad’da katl itdürüp anda medfûndur.
Paşa-yı mezbûr sehâ ve kerem ile meşhûr akl-ı firâsetde [ve] tedbîr-i tedârükde yegâne-i
rûzgâr ve Tîryâkî Hasan Paşa gibi hîle ve fennine akl ü fikr irişmez, sinni doksana bülûğ
itmiş akrânı nâdir bir âdem idi. Nâ-hakk yere izâle oldığından âmme-i nâs mahzûn
olup Kara İbrâhîm Paşa’ya sebb ü la‘net itdiler. Âkıbet Devlet-i aliyye dahi zararın görüp
küffârın Budun Kal‘ası’na müstevlî olmasına sebeb oldı.
Osman Paşa: Bosneviyyü’l-asldır. Hersek Sancağında [ ] Nâhiyesi’nde Karanise
nâm karyeden olup evâ’il-i İbrâhîm Hanî’de Hasbâğçe’ye dâhil olmuş-idi. Ve Fâzıl Ah-
med Paşa’ya odabaşı, andan bostancılar kethudâsı ve seksenbir târîhinde İstanbul ka’im-
makāmı olan Pirkonda Mutafa Paşa yerine bostancıbaşı olup ve seksenaltı ramazanının
yirmiüçünci gün vezâret hâsları ile Kadirullah İbrâhîm Paşa yerine İstanbul ka’im-makāmı
oldı. Ve seksenyedide pâdişâh hazretleri Edirne’den İstanbul’a geldikde Vezîr Sarı Hüse-
yin Paşa yerine Şâm Eyâleti virilüp eşkıyâ-yı Urbân’ın hakkından geldi. Ve doksanbirde
Anadolı Eyâleti virilüp Özi muhâfızı Vezîr Kara Mehemmed /6.2.3/ Paşa yanına me’mûr
ve Üsküdar’da pâdişâh hazretlerine alay gösterdi. Ve kapusı askerinin kılletinden içerü
köşke da‘vet ve serâserli kürk giydüği mahalde azîm itâb olup Kağıdhâne’ye kondukda
dokuzyüz kîse rüşvet virüp Vezîr Abdurrahmân Paşa üzerinden Mısır Eyâleti’n aldı. Ve
doksandörtde azl olunup yine Vezîr Sarı Hüseyin Paşa fevtinden Şâm Eyâleti’yle Üngü-
rüs seferine ta‘yîn olup Belgrada vardıkda Bosna Eyâleti virildi. Ve doksanbeşde Budun
muhâsarasında serdâr Bekrî Mustafa Paşa ile taşrada bulunup taksîrâtları sebebiyle kat-
li murâd-ı hümâyûn olmuş-iken Vezîr-i a‘zam Kara İbrâhîm Paşa recâsı ile ıtlâk ve Pojega
Sancağı verildi. Ve doksanyedide Eğri Eyâleti virilüp her bâr taşra çıkup sâde nakkāre ile
kal‘a etrâfında gezüp geldüğün Kadana kâfiri işidüp vâfirî cem‘ ve bir mahalde gelüp pu-
suya girdiklerinden gāfil olup işbu sene-i mezbûre ramazanının gurresinde yine mu‘tâd
üzre çıkup gezerken ilerüce gidüp Kadana kâfiri ardın alup bunlar az anlar çok paşayı or-
taya alurlar kendüyi ele virmeyüp ceng iderek şehîd olduğundan leşini pâre pâre ider-
ler. Paşa-yı mezbûr halîm ü selîm, adl ü sehâya mâ’il, sinni altmışı bülûğ itmiş bir cerî
âdem idi. Hayrâtından Anadolı’da ve Rumili’de ba‘zı ebniyeler ve İstanbul’da Bağçekapusı
dâhilinde hânesi kapusuna muttasıl çeşme ve köyünde câmi‘ ve mekteb ve medrese yapup
karyesin ma‘mûr [ve] âbâdân eylemiş-idi. Doksanbeş senesinde otuzbeş bayrak Hırvat ge-
lüp hayrâtıyla köyüni ihrâk bi’n-nâr eyledi.
Abdurrahmân Paşa: Arnavudiyyü’l-asldır. Hâce-zâde Hasan Paşa akrabâsından olup
küçüklüğünde yeniçeri ocağına girüp yoluyla kul kethudâsı ve binseksen târîhinde Ar-
navud Uzun İbrâhîm Paşa yerine vezâret ile yeniçeri ağası ve seksenbeşde Babadağı’nda
Bağdâd Eyâleti ve seksenyedide Defterdâr Ahmed Paşa üzerinden Mısır Eyâletin ve dok-
san birde Bosna Eyâletin ve doksan üçde Kamaniçe Eyâleti ve doksan yedide Üngü-
rüs serdârlığıyla Haleb Eyâleti ve der-akab yine Budun Eyâleti tevcîh olup işbu sene-i
mezbûrede onyedinci bâzâr güni küffâr Budun’a müstevlî oldığı gün kurşun ile urılup
şehîd oldı. Paşa-yı mezbûr sâhib-i seyf ü mızrâk ve gözin budakdan sakınmaz bahâdır ve
cerî ve müdebbir ve sehâ vü keremde bî-nazîr, âb-ı engûra mâ’il sinni sekseni bülûğ etmiş
mahbûb-ı dost bir âlî vezîr idi.
(Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. Zeyl-i Fezleke).

Âbâd: Mamur, şen, bayındır.
Âb-ı engûr: Üzüm suyu.
Adl ü sahâ: Adalet ve cömertlik.
Adû: Düşman.
Âkıbet: Sonuç, sonunda olan.
Aldamak: Aldatmak.
Âlî: Yüce, ulu, yüksek.
Amân: Eminlik, korkusuzluk.
Âmme: Herkes, kamu.
Azîm: Büyük, ulu, iri.
Bâr: Yük.
Başbâkikulu: Hazinenin bakiye kalmış vergilerini toplayan görevlilerin başı.
bî-feth: Feth olunmaksızın, alınmaksızın.
bî-nazîr: Benzeri olmayan, benzersiz.
Bosnavî: Bosnalı.
Bulûğ: Erişme, yetişme, erkeklik yaşına girme, ergenlik.
Cerî: Cesûr, yiğit, cüretli.
Cünbiş: Hareket, zevk, eğlence.
Der-akab: Hemen arkasından, hemen peşinden.
Dilîrâne: Kahramanca, yiğitçe.
Ebniye: Binâlar, yapılar.
Evâ’il: İlk zamanlar, Bir ayın ilk on günü için kullanılır.
Evâhır: Sonlar, son vakitler, bir ayın son on günü için kullanılır.
Ferce bulmak: Aralık, boşluk bulmak, fırsat yakalamak.
Fermân-ı hümâyûn: Pâdişâh fermânı.
Fevt: Ölüm.
Firâset: Anlayışlılık, çabuk seziş.
Gāfil: Gaflette bulunan, ihmal eden, dikkatsiz, ihtiyatsız.
Gurre: Ayın ilk günü, parlaklık, aklık.
Halîm ü selîm: Yumuşak başlı ve doğru kimse.
Hâs: Gelir olarak 100.000 akçe üzerinde olan yıllık tahsisatlara veri-
len isim.
Hayrât: Hayırlar, hayır eserleri, hayır işleri.
Hîn: Zaman, an.
Hud‘a: Hile, düzen, aldatma.
Itlâk: Salıverme, koyuverme.
İhrâk bi’n-nâr: Ateşle yakmak, yangın.
İhrâk: Yakma, yakılma.
İhzâr: Hazır etme, hazırlama.
İlhâk: Katma, dâhil etme.
İtâb: Azarlama.
İzâle: Ber-taraf etme, giderme, giderilme.
Ka’im-makām: Bir makamın, memuriyetin yerini tutan, vekillik eden görevli.
Osmanlıda sadrazam İstanbul’da olmadığı zamanlarda onun ye-
rine bakan vekil.
Karye: Köy.
Kat‘: Kesme, ayırma, belirli hale getirme.
Kıllet: Yokluk, azlık.
Kîse: Kese, torba, kap, para birimi, cepte taşınan para torbası.
Kubbe-nişîn: Osmanlı döneminde İstanbul’da Topkapı sarayında “Kubbe-altı”
denilen yerde toplanan vezirlerden her biri.
Ma‘mûr: Bayındır, şenlikli.
Mâ’il: Eğilimli olan, meyilli.
Mahbûb: Sevilmiş, kendisine muhabbet beslenmiş.
Mahsûr: Kuşatılmış, çevrelenmiş.
Mahzûn: Hüzünlü, tasalı, kaygılı.
Manâsıb: Mansıb’ın çoğulu, memuriyetler, makamlar, rütbeler.
Mazhar: Uygun düşen, lâyık.
Medfûn: Defnedilmiş, toprağa gömülmüş, mezara konulmuş.
Mezbûr: Dile getirilmiş.
Mu‘tâd: Âdet olunmuş, alışılmış, itiyâd edilmiş.
Muhâfız: Koruyucu, Osmanlıda sınır boylarındaki kalelere veya eyaletlere
atanan üst rütbeli görevliler.
Muhâsara: Kuşatma, çevreleme.
Mukābil: Karşı duran, karşılık.
Murâd-ı hümâyûn: Padişâhın isteği, arzusu, beklentisi.
Muttasıl: Kesintisiz devam eden, bitişik.
Müdebbir: Tedbirli davranan, tecrübe kazanmış yönetici.
Mülakkab: Lakaplandırılmış, isimlendirilmiş.
Münhezim: Hezîmete uğramış, yenilmiş, bozguna uğramış.
Müstevlî: İstilâcı, yayılmacı.
Nâdir: Az bulunan, eşine az rastlanılan.
nâ-hakk: Haksız, hak etmeyen.
Nâkıs: Noksan, eksik, kusurlu.
Nakkāre: Çiftenâra, dümbelek.
Nâs: İnsanlar, halk, herkes.
Odabaşı: Pâdişâhın hizmetinde bulunan ve Enderûn’un önde gelen görev-
lilerinden.
Palanka: Kaleden küçük müstahkem mevki. Ekseriya toprak dolma veya
ahşaptan yapılmış küçük kaleler.
Perveriş: Besleyiş, besleme, beslenme, terbiye etme, yetiştirme, ilerileme.
Rind: Kalender, dünya işlerini boş gören kimse, aldırışsız.
Rûzgâr: Zaman, mevsim, felek, dönem.
Rüstemâne: Eski İran kahramanlarından Rüstem’e benzeyen, onun gibi olan.
Sebb ü la‘net: Sövüp, lanet okuma. Sövüp sayma.
Sehâ: Sahâ, Cömertlik, eli açıklık.
Serâser: Baştanbaşa, büsbütün, altın veya gümüş telle işlenmiş kıymetli elbise.
Seyf: Kılıç, Osmanlıda askerî sınıfa verilen isim.
Sin: Yaş.
Sû-i hareket: Hareketin kötüsü, iyi olmayan iş.
Sulh: Barış.
Taksîrât: Kusurlar, hatâlar, yanlışlar.
Tesmiye: İsimlendirme, isim koyma.
Tevcîh: Yöneltme, yönlendirme, atama.
Urbân: Çöl Arapları, bedevîler, aşîretler.
Vâfir: Bol olan, çok bulunan.
Yegâne: Tek olan, biricik.
Büyük Vezirlerin Ölümleri
Melek İbrahim Paşa

Anadolu’da bulunan Divriği Kasabası kökenlidir. IV. Mehmed’in tahta geçişinin ilk yıl-
larında iki defa defterdâr ve bir defa yeniçeri ağası olan Seyyid Mustafa Paşa’nın yanın-
da yetişmiştir. Daha sonra memuriyet silsilesinde yükselerek başbakikulu, 1067 senesin-
de de başdefterdâr oldu. Dünya işlerini hoş gören biri olduğunda şeytan ismiyle kendi-
sine lakap takıldı. Ve Koca Köprülü (Köprülü Mehmet Paşa) ile Bozcaada, Yanova sefer-
lerine birlikte katılıp dört yıl boyunca defterdârlık görevinde kaldı. 1071 senesinde Mı-
sır Eyaleti’ne vâli oldu. Daha sonra azledildiği için İstanbul’a geldi. Mısır gelirlerinden
her sene İstanbul’a gönderilen parayı eksik gönderdiği için yedi ay kapı arasında (Top-
kapı Sarayı’nda Orta Kapının -Bâbüsselâm- iki kapısı arasında kalan kısmın adı) hapiste
kaldı. Mısır gelirlerinden zimmetine geçirdiği yediyüz kîse para tahsîl olunduktan son-
ra serbest bırakıldı ve Diyarbakır Eyâleti vâliliğiyle gönlü hoş edildi. Ve hicrî 1083 tari-
hinde kendisine has türü gelirler verilerek vüzerâ sınıfına dâhil olup Kamaniçe seferin-
de Haseki Sultan’ı muhâfaza göreviyle Babadağında kaldı. Bu görevden dönüşünde Kan-
diye Eyaleti vâliliğine getirildi. Hicrî 1086 senesinde Şişman İbrahim Paşa öldüğü için
boşalan Şam valiliğine atandı ve bu görevle Lehistan seferine serdâr tayin edildi. 1087’de
Leh kralını ordusuyla birlikte Kamaniçe yakınlarında sıkıştırıp, savaş yoluyla barışa zor-
layarak, kendisini salıverdi. Bundan sonra dönüp kışı askerleriyle Babadağı’nda geçir-
di. Hicrî 1088’de Niğbolu’nun idaresi de ilave edilmiş biçimde, Özi vâliliği verilerek Çeh-
rin seferine başkumandan olarak tayin olundu. Çehrin’i ele geçiremeden döndüğü za-
man padişâhın gazabına uğradı. Azledilmiş olarak ailesi ve eşyalarıyla İstanbul’a geldi-
ğinde, Çatalca’da padişâhın huzuruna çıkarıldı. Darüssaade ağasının odasında pâdişâh:
“bre koca kâfir!, Çehrin gibi topraktan inşa edilmiş küçük bir kaleyi niye alamadın? diye
sordu. “Üzerime Rus askeri geldi ve karşı koyup püskürtmek imkânı olmadığı için Os-
manlı ordusunu geri çektim” şeklinde kendini savunmaya başlamıştı ki devamına izin
vermeden bostancıbaşıya verilen emir üzerine Yedikule zindanlarına hapsettirdi. Elli-
üç gün geçtikten sonra salıverilerek önce Kandiye Eyaleti, daha sonra Mora Sancakbey-
liği, sonra Erzurum vâliliği ve 1095 tarihinde Diyarbakır vâliliği verilip Macaristan sefe-
rine tayin olunarak Budin Kalesine yerleşti. Kale içinde yüzondört gün kuşatılmış vazi-
yette kaldı. Savunma sırasında kahramanca yiğitlikler ve düşmanı şaşırtıcı hareketler ya-
pıp, onlara tuzaklar kurarak, hileler yaparak kaleyi işgalden kurtardı. O anda şeytân la-
kabı kaldırılarak melek ismi ile anılması için padişah fermânı çıkartıldı. Budin şehrinin
kuşatılması esnasında Vezir Kara Mehmet Paşa şehit olduğu için Budin Eyaleti Melek İb-
rahim Paşa’ya verildi. Düşman Budin Kalesi dibinden yenilmiş olarak kaçtıktan sonra ki
zikredilen yılın sonlarıydı, Halep Eyaleti kendisine verilerek Bekrî Mustafa Paşa’nın ye-
rine Macaristan serdârı yapıldı. O da gelip Belgrat’a yerleşti ve kışı burada geçirdi. 1096
senesinde Estergon’u kuşattığında üzerine gelen Avusturya birliklerine saldırdığı zaman
düşmanın yanıltıcı hareketlerinden dolayı bozguna uğrayıp Belgrad’a döndü. O dönem-
de veziriazam olan Kara İbrahim Paşa kendisinin düşmanı olduğundan bu başarısızlık-
tan dolayı fırsatını bulup 1097 senesi Muharrem ayının beşinci günü Belgrat’da kendisi-
ni öldürttü. Mezarı da orada bulunmaktadır. Zikredilen Paşa cömertlik ve iyilikleri ile ta-
nınmış, uyanık aklıyla hareket etmekte ve savaş hazırlıkları yapmakda o dönemin bir ta-
nesi idi. Tiryaki Hasan Paşa gibi savaş oyunları ve hileleri yapmakta akıl ermez birisi idi.
Yaşı doksana varmış, eşi çok az bulunan bir adam idi. Haksız yere ortadan kaldırıldığı
için bütün insanlar üzüldüler ve kendisini katlettiren Kara İbrahim Paşaya beddua ve la-
net ettiler. Sonuçta Osmanlı Devleti de bu hareketin zararını çekti. Onun ölümü düşma-
nın Budin Kalesi’ni işgaline sebep oldu.
Osman Paşa: Aslı Bosnalıdır. Hersek sancağının bir nahiyesinde, Karanise isimli köy-
den olup Sultan İbrahim Han’ın saltanatının ilk yıllarında Hasbahçe’ye alınmıştı. Daha
sonra Fazıl Ahmet Paşa’ya odabaşı, ondan sonra bostancılar ocağı kethüdası ve hicrî 1081
tarihinde İstanbul’da sadrazamın yerine kaymakamlık yapan Pirkonda Mustafa Paşa’nın
boşalttığı bostancıbaşılık görevine getirildi. 1086 yılının Ramazan ayının yirmiüçüncü
günü kendisine vezirlik rütbesiyle beraber has türünden gelirler de tahsis edilerek, Ka-
dirullah İbrahim Paşa yerine İstanbul’da kaymakam paşalık görevi verildi. 1087 tarihinde
pâdişah Edirne’den İstanbul’a döndüğünde Vezir Sarı Hüseyin Paşa’dan boşalmış olan Şam
vâliliği verildi. Bu görevi esnasında Arap aşiretlerinin eşkiyalıklarına son verdi. 1091 sene-
sinde Anadolu Eyaleti valiliğine getirilip Özü muhafızlığı görevinde bulunan Vezir Kara
Mehmet Paşa’nın yanına görevlendirildi. Göreve gitmeden önce Üsküdar’da padişâhın
huzurunda askeriyle geçit resmi düzenledi. Yanına topladığı eyalet askeri az sayıda oldu-
ğu için, kendisine tören kıyafeti giydirilecek olan köşkteki odada şiddetli azarlama işitti.
Özi tarafına hareketle Kağıthane’ye konakladığı sırada dokuzyüz kese akçe rüşvet vere-
rek Vezir Abdurrahman Paşa uhdesindeki Mısır valiliğini aldı. 1094 yılında görevinden
alındığında Vezir Sarı Hüseyin Paşa’nın ölümünden dolayı boşalan Şam valiliği makamı
verilerek bu görevle Macar seferine tayin olundu. Belgrat’a vardığında Şam valiliğinden
alınarak Bosna valiliğine getirildi. 1095 senesinde Budin kuşatmasında başkumandan
Bekrî Mustafa Paşa ile kale savunması yerine dış tarafta kalmaları büyük hata olduğundan
öldürülmesi padişah tarafından istendiği halde Veziriazam Kara Mustafa Paşa’nın isteği
ile affedilip kendisine Pojega sancakbeyiliği verildi. 1097 yılında Eğri valiliği verildi. Bu
görevi esnasında her zaman kalenin dışına çıkıp yanına askeri birlik almadan sadece bir-
kaç görevliyle beraber kale etrafında gezinip döndüğünü Kadana kâfiri işittiğinden yanına
birçok adam alarak bir yerde pusuya yattılar. Paşa bu pusudan habersiz olarak, aynı yılın
ramazan ayının ilk günü yine her zamanki gibi kale dışında gezinti yaparken biraz uzağa
gittiğinde düşman tarafından çevrildi. Paşa’nın adamları az, düşman ise çok olduğundan
ortalarında kalmasına rağmen teslim olmayıp savaşarak şehid olduğu için kızgınlıkların-
dan cesedini parça parça ettiler. Adı geçen paşa, yumuşak huylu doğru bir adamdı. İyilik
ve cömertliğe meyilli, yaşı altmışa varmış cesur biriydi. Hayır eseri olarak Anadolu ve
Rumeli’de bazı binalar ve İstanbul Bahçekapı’da Evinin kapısına bitişik çeşme ve köyünde
cami, mektep ve medrese yapıp orayı mamur edip şenlendirmişti. 1095 senesinde otuz
bölük Hırvat askeri gelip hayır eserleriyle birlikte köyünü ateşe verdiler.
Abdurrahmân Paşa: Aslı Arnavuttur. Hâce-zâde Hasan Paşa’nın yakınlarından olup
küçüklüğünde yeniçeri ocağına girdi. Orada yükselme sırasını takip ederek kul kethüdalı-
ğı görevine geldi. 1080 tarihinde Arnavut Uzun İbrahim Paşa’nın yerine vezirlik rütbesi de
alarak yeniçeri ağalığı görevine getirildi. 1085’de Babadağı tarafında görevliyken Bağdat
Eyaleti valiliğine atandı ve sırasıyla 1087’de Defterdâr Ahmet Paşa elinden Mısır Eyaleti
vâliliğini aldı. 1091’de Bosna, 1093’de Kamaniçe ve 1097’de Macaristan serdârlığı görevini
yürütmek kaydıyla Halep Eyaleti verildi. Bu tevcihin hemen ardından yine Budin Eyaleti
valiliğine getirildi. Bahsedilen senenin (1097) onyedinci Pazar günü düşman Budin’e sal-
dırdığı gün kurşun ile vurulup şehid oldu. Bahsi geçen paşa, iyi kılıç ve mızrak kullanan,
gözünü budaktan sakınmaz, bahadır ve cesur, aynı zamanda idarede tedbirli davranan,
cömertlik ve iyilikte eşi bulunmaz, üzüm suyu içmeyi seven, yaşı sekseni geçmiş, dostla-
rına düşkün yüce bir vezirdi.
A) Aşağıdaki metni okuyunuz

2
B) Metinde geçen tamlamaları bulunuz ve bunların özelliklerini tanımaya çalışınız

(Geçen yılın tamlamalarla ilgili konularını hatırlayarak yapınız).
C) Metinde geçen ek almış kelimeleri bulunuz ve özelliklerini yazınız. (Geçen yılın
Farsça’da ekler konularını hatırlayarak yapınız).
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. Zeyl-i Fezleke.

Özet
Osmanlı yazma tarih metinlerini tanıyabilmek Osmanlı yazma tarih metinlerindeki deyim ve terimleri
1
Osmanlı yazma tarih metinlerini tanımaya yardımcı 4 tanıyabilmek
olmak üzere iki adet 17. Yüzyıl yazma tarih kitabın- Her iki metinde de yine 17. Yüzyılın kendine has de-
dan örnek metinler seçilmiştir. yim ve terimleri zaman zaman geçmektedir. Öğrence-
lerin bu terimleri görmesi ve öğrenmesi tarih metin-
Osmanlı yazma tarih metinlerini okuyabilmek lerini anlamaları açısından son derecede önemlidir.
2
Bu ünitede ele alınan I. ve II. metinlerde önce metin
okunuşu verilmiştir. Metnin okunuşunda bazı harfler Osmanlı yazma tarih metinlerinin anlamını ana hatla-
basit transkripsiyon işaretleriyle belirlenmiştir. Yine 5 rıyla açıklayabilmek
sesli harfler mümkün mertebe o dönemin okunuşu- Metinler günümüz diliyle anlama açısından basit bir
na göre ele alınmıştır. Metni seçerken yazı karakteri, çeviriye tabi tutulmuştur. Çeviride birebir, kelimele-
içerdiği kelimeler, terimler dikkate alınmış ve öğren- rin yerine kelime yerleştirme yöntemi tercih edilme-
cinin bunları okuyarak tanıması hedeflenmiştir. miştir. Anlamayı sağlayan yardımcı ilave kelimeler
veya kelime grupları tercih edilerek metnin genel ola-
Osmanlı yazma tarih metinlerindeki kelimeleri tanıya- rak anlaşılmasını sağlama yoluna gidilmiştir.
3 bilmek
Her iki metnin de yabancı kökenli kelimeleri sözlük
şeklinde hazırlanmıştır. Burada da öğrencinin ke-
lime hazinesinin zenginleştirmesi ve metni anlama
açısından kolaylık kazanması gözetilmiştir. Sıra sizde
bölümlerinde öğrencilerin kelime çalışması yapabil-
melerine yönelik okumalar verilmiştir.
1. Aşağıdaki metnin doğru okunmuş şekli hangi şıktadır? 5. “Recec ‫ رجج‬Mevâcibi” teriminde kastedilen aylar aşağı-
dakilerden hangisindedir?
a. Recep, Şaban, Ramazan.
b. Ramazan, Şaban, Receb.
a. Olunup Astana’da vânı‘ sa‘âdet-hânelerinde meks ü c. Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir.
ârâmı bâbında fermân-ı hümâyûn sudûr buldı. d. Recep, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir.
b. Olunup Âstâne’de vâkı‘ sa‘âdet-hânelerinde e. Ramazan, Şevval, Zilkade.
meksurâmı bâbında fermân-ı hümâyûn sudûr buldı.
c. Ulunup Âstâne’de vâkı‘ saidet-hânelerinde meks ü 6. “Üsküdar’da pâdişâh hazretlerine alay gösterdi.” İfâdesini
ârâmı bâbında fermân-ı hümâyûn sudûr buldı. doğru yansıtan şık hangisi olmalıdır?
d. Olunup Âstâne’de vâkı‘ sa‘âdet-hânelerinde meks ü a. Üsküdarda padişâhın önünde askeriyle resmî geçit
ârâmı bâbında fermân-ı hümâyûn sudûr buldı. töreni yaptı.
e. Olunup Âstâne’de vâkı‘ sa‘âdet-mândelerinde meks ü b. Üsküdarda padişah hazretlerine alaylı hareketler yaptı.
ârâmı bâbuna fermân-ı hümâyûn sudûr buldı. c. Üsküdardan padişah hazretlerine alaylı cevap gön-
derdi.
2. Aşağıdaki pasajda geçen hicri ayın ismi hangisi olmalıdır? d. Üsküdarda padişâh hazretleriyle eğlenceli konuşma-
lar yaptı.
e. Üsküdarda padişah hazretlerine itibar göstermedi.
a. Mahmiye
b. Zermeştay 7. “Sinni doksana bülûğ etmiş, akrânı nâdir bir âdem idi”.
c. Ramazan Cümlesinin doğru çevirilişi aşağıdakilerden hangisidir?
d. Zilkade a. Sinesi doksan yerinden yaralı, akrânının nadir dediği
e. Şehrimazan bir adamdı.
b. Sini adedi doksan adede ulaşmış, akranının nadir
3. Aşağıdaki metinde anlatılmak istenen nedir? bulduğu bir adamdı.
c. Yaşı doksana geldiğinde buluğa ermiş, daha önce gö-
rülmemiş bir olay idi.
d. Seneler doksanı gösterdiğinde, kendinden başka
kimsesi kalmamış bir adam oldu.
a. Veziriazamın dîvâna katılarak orada şikayetçilerin e. Yaşı doksana ulaşmış, benzeri çok az bulunan bir
dertlerini dinlemesi. adamdı.
b. Veziriazam Mustafa Paşa’nın pâdişâh sarayındaki bir
eğlenceye katılması. 8. “Osman Paşa Bosnaviyyü’l-asldır” ibaresinin doğru anla-
c. Veziriazamın padişâh sarayına giderek bir arzuhal mı hangisidir?
sunması. a. Osman Paşa asıl Bosna valiliği yapmıştır.
d. Veziriazamın tek başına gelenlerle divan kurması ve b. Osman Paşa’nın Bosna’da yaptıkları esastır.
burada dinlenmesi. c. Osman Paşa’nın Bosnalıları asildir.
e. Veziriazam Mustafa Paşa’nın Sultan Sarayına şeref d. Osman Paşa’nın aslı Bosnalıdır.
vermesi. e. Osman Paşa aslâ Bosnalı olmamıştır.
4. “Hezimete uğramış, yenilmiş, bozguna uğramış” anlam-

larını karşılayan kelime aşağıdakilerden hangisidir?
a. Mukābele
b. Münhezim
c. Mübâdele
d. Mücâdele
e. Müşâhade

9. 1. d Yanıtınız yanlış ise I. metnin “Okunuş” kısmını tek-
rar gözden geçiriniz.
2. c Yanıtınız yanlış ise I. Metnin "Okunuş" kısmını tek-
a. Mezbûr halîm ü selîm adl ü sehâya mâ’il seteni alın- rar gözden geçiriniz.
mışı bülûğ itmiş bir cerî âdem idi. 3. a Yanıtınız yanlış ise I. Metnin “Anlam” kısmını tekrar
b. Mez borahalîm ve selîm adl ü sehâya mâ’il sinni alt- gözden geçiriniz.
mışı bülûğ itmiş bir cerî âdem idi. 4. b Yanıtınız yanlış ise I. Metnin “Kelimeler” bölümünü
c. Mezbûr halîm ü selîm âdil ve senhâya mâ’il seteni alt- yeniden inceleyiniz.
mışı bülûğ itmiş bir cerî âdem idi. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Sıra Sizde 1-2”nin cevap kısmını
d. Mezbûr halîm ü selîm adl ü sehâya mâ’il sinni altmı- tekrar inceleyiniz.
şı bülûğ itmiş bir cerî âdem idi. 6. a Yanıtınız yanlış ise II. Metnin “Anlam” kısmını tek-
e. Mezbûr halîm ü selîm âdil ü sehâya mâ’il sinünü alın- rar gözden geçiriniz.
mışı bülûğ itmiş bir çery âdem idi. 7. e Yanıtınız yanlış ise II. metnin “Anlam” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
10. 8. d Yanıtınız yanlış ise II. metnin “Anlam” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise II. metnin “Metnin Okunuşu”
a. Nemçe tâ burına koşu varup sû-i hareketlerinden bo- bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
zulup Belgrad’a geldikde 10. e Yanıtınız yanlış ise II. metnin “Metnin Okunuşu”
b. Nice tabura karşu varup sû-i hareketlerinden yüz bu- bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
lup Belgrad’a geldikde
c. Nice taburına karşu varup sû-i hareketlerinden bozu-
lup Belgrad’a geldikde Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
d. Nemçe taburına karşu varup şevhar gelenlerden bo- Sıra Sizde 1
zulup Belgrad’a geldikde A)
e. Nemçe taburına karşu varup sû-i hareketlerinden Rûz-ı diğer: Yevmü’s-sâlis fî 19 şehr-i ramazân sene 1101.
bozulup Belgrad’a geldikde Rûz-ı Ulûfe-i Recec sene 1101: Çûn ki işbu mâh-ı ramazân-ı
şerîfin onsekizinci pâzârirtesi güni sahrâ-yı sarây-ı sultânîde
vâkı‛ muhayyem-gâha hurûc vukū‛ buldı, işbu yevm-i
merkūmda dîvân-ı sultânî fermân buyurılup erkân-ı dev-
let ve a‛yân-ı saltanat ve erbâb-ı ehl-i dîvân ve çavuşân ve
bevvâbân ve ocağ-ı yeniçeriyân ve solakān ve peykân ve
ağayân-ı sipâh ve silahdârân bi’l-cümle dîvân-ı sultânîde
hâzır u âmâde olundukda bi’z-zât Vezîr-i a‛zam Mustafa Paşa
dahi dîvân-ı hümâyûn-ı sultânîye teşrîf ve arz-ı hâl-i şâkiyân
kırâ’et ve istimâ‛ından sonra umûmen kul tâ’ifesinin binyüz
bir senesine mahsûb olmak üzre Recec mevâciblerinin ihrâcı
izz-i huzûr-ı pâdişâh-ı âlem-penâha arz ve telhîs olunduk-
da “yeniçeri ve sâyir kullarının ulûfelerin virmekde tekayyüd
ü ihtimâm idüp tekâsül etmeyesin” deyu hatt-ı hümâyûn-ı
sa‛âdet-makrûn sâdır olmağın târîh-i mezbûra mahsûb ol-
mak üzre müstehıkk oldukları Recec mevâcibleri dîvân-
hâne-i şehriyâr-ı cihân-bânîde ihrâc ve kîse kîse add olu-
nup bi’l-cümle ocakhâ-i mezbûrâna tevzî‛ ü taksîm olunup,
mısrâ‛:
Dağılın bî-çâreler çûn kaldı dîvân irteye.
Nesr: mefhûmunca dîvân-ı sultânîden ihrâc ve kānûn-ı Beşen ‫( بش‬bazen reşen olabilir ‫ ( )رشن‬Receb, Şaban, Ramazan),
kadîm-i Âl-i Osmânî ve tarz-ı şehen-şâh-ı Süleymânî üzre Lezez ‫ ( لذذ‬Şevval, Zilkade, Zilhicce)
Defterdâr-ı Şıkk-ı evvel İsma‛îl Efendi’ye ve Rûz-nâmçe-i Arz: Divan toplantılarından sonra padişaha bilgi sunma.
evvel Mehemmed Efendi’ye ve Rûz-nâme baş halîfesi Abdi Telhîs: Sadrazamın devlet işlerine dair padişaha sunduğu
Efendi’ye Başbâkī-kulı Abdullah Ağa’ya ve Veznedâr-başı To- bilgilendirme yazısı.
sun Mustafa’ya ve diremci (dirhemci) ta‛bîr olunan veznedâra Ulûfe: Maaşlarını aylık veya üç aylık gelirlere göre alanların
huzûr-ı sadr-ı âlîde ve dîvân-ı hümâyûn-ı sultânîde hıl‛at-i aylıkları.
fâhireler ilbâsından sonra bi’l-cümle erbâb-ı dîvân dest- Hatt-ı hümâyûn: Padişahın el yazısı. Genellikle emir ve gö-
bûs-ı sadr-ı âlî idüp ve dîvân-ı hümâyûn dağılup ve sadr-ı rüşlerini içeren talimat yazıları.
âlî muhayyem-gâhlarına sa‛âdet ile nüzûl buyurdılar. Ve Dîvân-hâne: Divan-ı hümayun ya da sadrazam divanlarının
topcılar ocağı taraf-ı Âsitâne-i sa‛âdet’den hareket ve Edir- icra edildiği mekan.
ne sahrâsında vâkı Solak Çeşmesi kurbüne nüzûl eyledikleri Kanûn-ı kadîm: Başlangıç tarihi belli olmayacak kadar eski-
beyne’n-nâs şüyû‛ bulup tahakkuk buldı. den beri uygulanan kural, gelenek.
Âl-i Osmân: Osmanın ailesi; Osmanlı Hanedanı.
B) Defterdâr-ı şıkk-ı evvel: Dönemlere göre değişmekle birlik-
Muhayyem-gâh: Ordugâh, ordu çadırlarının kurulduğu yer. te Osmanlı Devleti’nde birden fazla defterdarlık memuriye-
Dîvân-ı sultânî: Pâdişâh adına icra edilen dîvân. Dîvân-ı ti vardı. Bunların en üstündekine baş defterdar denirdi veya
hümâyûn. bu isim kullanılırdı.
Erkân-ı devlet: Devlet erkini elinde bulunduran görevliler. Rûznâmçe-i evvel: Maliye Kaleminin önde gelen bürola-
Devlet adamları. rındandı. Senelik gelir ve masrafların bütçe benzeri bir ge-
A‘yân-ı saltanat: Devletin önde gelen yöneticileri. Devlet nel toplamı burada hazırlanırdı. Büronun başındaki isme de
adamları. rûznâmçe-i evvel efendi denilirdi.
Erbâb-ı ehl-i dîvân: Dîvân-ı hümâyûnda çeşitli görevleri iş- Başbaki-kulu: Eskiden şimdiki maliye müfettişlerinin gör-
bölümüyle yürüten devlet adamları. dükleri işleri yapan bakı kullarının başlarına verilen addı.
Çavuşân: Divan toplantılarında ve diğer törenlerde asayiş ve Tanzimattan sonra başmüfettiş unvanını almıştır.
güvenlikle ilgili sorumlular. Sadr-ı âlî: Sadâret makamını karşılamak üzere kullanılan bir
Bevvâbân: Kapıcılar anlamında olmakla beraber bunlar da sıfat tamlaması.
tören ve divanlarda güvenlikle ilgili işleri görürler. Hil‘at: Bir cins üst elbisesi. Türkçesi kaftan’dır. Osmanlı dö-
Solakân: Bunlar da bir bölük olup padişahın bulunduğu yer- neminde resmî tören kıyafeti olarak sıkça kullanılmıştır.
lerde tören kıtası olarak hazır bulunurlar.
Peykân: Yine padişahın tören bölüklerinden birini oluştu- C)
ran gurup. Metinde Ramazan ayının 18’inde icra edilen bir dîvân top-
Sipâh: sipahi sınıfı asker. lantısı anlatılmaktadır. Ancak bu dîvânın diğerlerinden farkı
Silahdârân: Enderun çıkışlı kimselerin almış olduğu bir rüt- aynı zamanda ulûfe dîvânı oluşudur. Öncelikle dîvâna katı-
be ve görevliler gurubu. lan devlet adamları ve çeşitli zümrelerin isimleri zikredilmiş-
Arz-ı hâl-i şâkiyân kırâ’ati ve istimâ‘ı: Divan toplantısı es- tir. Sonra dîvânın icrâ şekline geçilmiştir. Arz-ı hâl-i şâkiyân
nasında şikayetçilerin dilekçelerinin okunması ve dinlenil- kırâ’et ve istimâ‛ından sonra ifâdesinden anladığımız kada-
mesi. Mecazen bir kimsenin derdinin divanda halledilmesi. rıyla önce dîvânın normal fonksiyonu yani şikâyetlerin din-
Kul tâ’ifesi: Bütün asker ve idareciler için kullanılmakla be- lenmesi, davaların görülmesi görevi yerine getirilmiştir. On-
raber burada mevacib alan askeri sınıf yani yeniçeri sınıfı dan sonra ulûfe dağıtımı kararına geçilmiştir. Daha sonra
kastedilmiştir. mevâcible ilgili bilgiler padişaha sunulmuş ve dağıtım için
Recec mevâcibi ihrâcı: Recec: rebiülahir, cemaziyelevvel, ce- onun izni istenmiştir. Padişahın kendi el yazısıyla dağıtıl-
maziyelahir aylarının başharflerinden kısaltılarak oluşturul- sın emri verildiğinde divan-hane önünde kul taifesinin me-
muş bir rumuzdur. Bu üç aya ait yeniçeri mevacibi için kulla- vacibleri dağıtılmıştır. Bu işlem bittikten sonra emeği geçen
nılmıştır. Bu sınıf her üç ayda bir maaş aldıkları için her üç ayın görevlilere kanun ve töre gereğince rütbelerine göre değerle-
da ayrı ismi vardır: Masar ‫( مصر‬muharrem, safer, rebiülevvel) ri olan kıyafetler giydirilmiştir. Burada anlatılan sıralama as-
Recec ‫( رجج‬yukarda yazıldığı gibi) lında her zaman icra edilen bu türden dîvânların bir örneği-
dir. Dolayısıyla buradaki bilgileri diğer ulûfe dîvânları için de Sene-i mezbûre: Dile getirilmiş olan sene. Farsça karakterli,
kullanmamız mümkündür. ikili sıfat tamlaması.
Paşa-yı mezbûr: Dile getirilmiş olan, kendisinden bahsedil-
Sıra Sizde 2 miş olan paşa. Farsça –y izafet kesresiyle yapılmış ikili sıfat
A) tamlaması.
Mustafa Paşa: Yeniçeri ocağında Kara Hasan Ağa-zâde Sırât-ı müstakīm: Doğru yol. Farsça karakterli, ikili sıfat
nâmıyla şöhret bulmuş Mustafa Paşa’dır. Binaltmış altı tamlaması.
târîhinde yoluyla kul kethudâsı ve seksendörtde sekbânbaşı Rind-i cihân: Cihanın rindi, dünyanın boşvermişi. Farsça
ve seksenbeşde Babadağı didikleri mahall-i [ferah]fezâda karakterli, ikili isim tamlaması.
Abdurrahman Paşa yerine yeniçeri ağası olup ocak halkın Leb-i deryâ: Deniz kenarı, sahil. Farsça karakterli, ikili isim
kendüye müsahhar eyleyüp halk şerrinden korkardı. Pâdişâh tamlaması.
hazretlerinin muhabbeti olmağla vüzerâ azline kādir olama- Bosnaviyyü’l-asl: Aslı Bosnalı olan. Arapça karakterli ikili
yup binseksen dokuzda Çehrin muhâsarasında sadr-ı sâbık isim tamlaması.
maktûl Mustafa Paşa ferce bulup “taksîrât itdi” nâmıyla azl Pîr-i mürşid-i kâmil: Olgunluğun zirvesindeki irşad edici
idüp İstanbul’a gönderdi. Ve doksanbeş senesine gelince de- ihtiyâr. Farsça karakterli üçlü sıfat tamlaması.
ğin pâdişâh hazretleri yalılarda oldukça, mezbûrı buyuruldı Vücûd-ı mükerrem: Saygıdeğer varlık, saygıdeğer kimse.
ile Silivri’de çiftliğine ve şikâra gitdikce Boğazkesen Hisârı’nda Farsça karakterli, ikili sıfat tamlaması.
olan yalısına nefy ile eziyyet iderdi. Hasmı katl olunca de-
ğin bu cevri çeküp sabr eyledi. Ve doksanbeş muharreminde C)
vezâret ile Mahmûd Paşa yerine İstanbul ka’im-makāmı olup Bî-feth: Fetihsiz, fetih olmadan. İsimden sıfat yapma eki
bi-emri’llâhi te‘âlâ vakti kahta müsâdif olmağla hezâr dür- olarak kullanılar bî- olumsuzluk bildiren ön ekle yapılmış
li tedbîr ü tedârükler ile fukarâyı geçindirüp doksanyedide kelime.
Mora muhâfazasına ta‘yîn olup vardıkda işbu sene-i mezbûre Bî-nazîr: Benzeri olmayan, eşi olmayan. Olumsuzluk anla-
zilkadesi evâhırında alîlen anda fevt oldı. Paşa-yı mezbûr mı veren ve birleşik sıfat yapan bî- ön ekiyle yapılmış sıfat.
dîndâr, savm u salâta müdâvîm, hakka kā’il adle mâ’il, sırât-ı Der-akab: Akabinde, hemen arkasından. Kelimeye zarf anla-
müstakīme sâlik iskemle hâkimi, rind-i cihân şehr oğla- mı veren –der ön ekiyle yapılmış birleşik kelime.
nı, tiryâkî-meşreb ve sinni doksanı geçmiş akār ve çiftlikleri Dilîr-âne: Kahramanca. Benzerlik, liyâkat bildiren sıfat yap-
çok bir zen-pâre âdem idi. Yetmiş nefer evlâdı olduğın ba‘zı ma eki olan –âne ekiyle yapılmış.
müte‘allıkātı takrîr idüp ka’im-makāmlığında yalancı ve yan- Nâ-hakk: Haksız. Nâ: Farsça olumsuzluk ön eki, isimden sı-
kesiciye kesâd geldi. Hattâ “bana cevr iden hasmım katl olup fat yapmış.
ben ka’im-makām olacağım bileydim bir mağaraya girüp bu Rüstem-âne: Rüstem gibi kahramanca, kahramanca. Ben-
vakte değin çıkmazdım” didüğin söylediler. zerlik sıfatı yapma eki –âne ekiyle yapılmış.
Mu‘teber Hasan Paşa: Bosnaviyyü’l-asldır. Nakşıbendi Yeg-âne: Biricik, tek olan. Liyâkat bildiren sıfat yapmada kul-
tarîkında olup kırk sene mıkdârı İstanbulda rü’yâ ta‘bîr idüp lanılan –âne ekiyle yapılmış.
aslâ tehallüf etmezdi. Ve hattâ sadr-ı sâbık Kara Mustafa Paşa
Öküz Limanı nâm mahalde leb-i deryâda Beç seferine hareke-
tinden mukaddem bir rü’yâ görüp ta‘bîr etmiş ve sağ gelmeye- Yararlanılan Kaynaklar
ceğini haber virmiş. Edirne’den İstanbul’a nefy itmiş-idi. İşbu Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
sene-i mezbûre evâhırında fevt olup Üsküdar’da defn olundı. Lugat, Ankara.
Âbid ü zâhid ve perhîz-kâr ve sinni doksanı mütecâviz itmiş Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve
bir pîr-i mürşid-i kâmil vücûd-ı mükerrem idi. Terimleri Sözlüğü (I, II, III). Ankara.
Mithat Sertoğlu. (1986). Osmanlı Tarih Lugati. İstanbul.
B) Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. Zeyl-i Fezleke.
Mahall-i [ferah]-fezâ: Huzur artıran, çoğaltan yer. Farsça Üsküdârî Abdullah B. İbrahim. Vâkı‘ât-ı Rûz-merre.
karakterli ikili sıfat tamlaması,
Sadr-ı sâbık: Eski sadrazam, önceki sadrazam, Farsça karak-
terli, ikili sıfat tamlaması.
7
Amaçlarımız
 XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özelliklerini belirleyebilecek,
 El yazması eserleri doğru ve hızlı okuyabilecek,
 Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını belirliyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • Yazma Eserler
İçindekiler
• GİRİŞ
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I • KEYFİYET-İ RÛSİYYE
Yazması Metinler-III • SEYYİD AHMED HIRSOVAVÎ
El Yazması Metinler-III
GİRİŞ
Kitabınızın bu ünitesinde el yazması eserlerin daha seri ve doğru okunabilmesini sağ-
lamak için yazma eserlere yer verilmiştir. XVIII. Yüzyıl Osmanlı tarihi metinlerinin dil
bağlamında ağdalı olanlarının yanında, oldukça sade ve anlaşılabilir olanları da mevcut-
tur. Özellikle Osmanlı Devleti’nin resmî tarihçileri olan vakanüvislerin kaleme aldıkları
eserlerde Arapça ve Farsça unsurların fazlaca kullanıldığı yani beğenilme kaygısıyla edebi
ve süslü ifadelerin tercih edildiği görülür.
Saray nüshası olan ve bu üniteye alınan yazmaların yazılarının oldukça temiz ve zorluk
çekilmeden okunabilir oldukları görülmektedir. Keyfiyet-i Rûsiyye adlı ilk metin nesih
yazı türü ile kaleme alınmış ve özenle yazılmıştır. Fakat bugün kullanmadığımız pek çok
kelimenin metinde yer alıyor olması sık sık sözlük kullanımını zaruri kılmaktadır.
Diğer metin, Seyyid Ahmed Hırsovavî tarafından yazılan ve eser isminin belirtilmedi-
ği bir yazmadan alınmıştır. Oldukça temiz bir talik yazı türü ile kaleme alınan eserde Deli
Petro’dan başlamak suretiyle Rusya tarihi anlatılmaktadır.
Metin 7.1.5
(Keyfiyet-i Rûsiyye
(Topkapı Sarayı
Müzesi No: 1627))
7. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-III 273
Metin 7.1.4
Metin 7.1.3
Metin 7.1.2
Metin 7.1.1
KEYFİYET-İ RÛSİYYE
/7.1.1/ Elhamdü lillâhi Rabbi’l‘âlemîn ve’s-salâtü ve’s-selâmü alâ Rasûlinâ Muhammedin
ve âlihî ve sahbihî ecma‘în. Emmâ ba‘dü ma‘lûm ola ki târîh-i hicreti’n-nebeviyye aleyhi
ekmeli’t-tahiyyenin bin yüz yirmi iki senesinde ve târîh-i mîlâd-ı İsâ ‘aleyhi’s-selâmın bin
yedi yüz on birinci sâlinde Moskov Kralı’nın bin yüz on senesi sulhu târîhinden târîh-i
mezbûra değin evzâ῾-ı nâ-hem-vâr ve dimâğı fesâd ve ahd-i mîsâkı ke-beytü’l-ankebût
süst-i bünyâd ve nakz-ı ahdine bâ’is ve bâdî ve Boğdan ve Eflâk ve sevâhil-i Tuna ve
Belgrad ve Bosna ve Bahr-i Siyâh ve Bahr-i Sefîd ve bütün cezâyiri ve bi’l-cümle Rum
İli ve Anadolu’da sâkinîn bi’l-cümle Rum keferesi yek-dil /7.1.2/ ve bunların râhibleri
hâlâ Moskov Çarı sâhib-i hurûcdur ve İslambol’a mâlik olacak bu kraldır Türk tâ’ifesinin
vakti tamâm olmuşdur cümleniz ra‘iyyetden berî olursuz deyü re‘âyâya firîb virmekle
cemî῾isi hafiyyeten Moskova tâbi‘ olub ve teb‘iyyetlerine i‘timâd içün temessükler virüb
cümlemiz mâl ü menâlimiz ve evlâdımız ve ensâbımız ve cân-ı başlarımız ile her ne za-
man hurûc idüb İslambol tarafına teveccüh iderler ise her şehirde ve her kasabada bu-
lunan Rum tâ’ifesini kral gelmezden akdem şehirleri zabt u rabt ideriz deyü mahzarlar
idüb elem üzre olmayasız ki hâla Osmanlı’nın kuvvet ve kudreti kalmayup cebehâne ve
hazînesi yokdur elli bin askere ancak kudreti vardır askerî tâ’ifesine müzâyaka virdiklerin-
den ziyâde fakîrlerdir ve ulûfelerine dürlü dürlü hîleler eylediklerinden cümlesi bîzâr olub
rû-gerdânlardır deyü bu kral-ı bed-fi‘âli takrîr ve bunun üzerine ulu ruhbânları sened-i
kavî ve burhânlar gönderüb ve sene-i mezbûre içün İslambol’a mâlik olursun didiklerinde
/7.1.3/ kral tarafından dahî kâğıdlar irsâl eylemişler ki sene-i merkûmda vâki‘ ‘Ağustos
ayının on ikinci günü cümleniz hurûc idüb şehirleri ve kasabaları ve bi’l-cümle kurâsıyla
zabt u rabt ve Türk tâ’ifesin esîr-bend ve zencîr idesiz ki ben varup hâzır bulayım deyu
tenbîh ü te’kîd itdüğünden mâ‘adâ İslambol’da a‘yân-ı devletden birine hizmet ider bir
kâfire Diyarbekir krallığın tevcîh ve âyîn-i bâtılası üzere tâc ve libâs gönderüp ve Boğdan
beği olan Kantemiroğlu’na Boğdan ve Bender ve Babadağı ve İsakçı ve Silistre ve ol havâlîye
kral nasb idüp Belgrad ve Temeşvar ve Bosna ve Yenişehir ve Selanike ve Sofya ve Filibe’ye
krallar nasb idüp ve tahtgâh-ı Edirne’ye Şeremetoğlunu kral nasb idüp ve âyîn-i bâtılları
üzere mezbûrlara tâclar ve libâslar giyürüb Venedik tâ’ifesiyle dahî donanmanı hâzır ve
âmâde idüb sevâhil-i Bahr-i Sefîd’e hasâret içün sefer eyleyüp anlar dahî donanmasına
takviyyet ile hâzır ve âmâde olup hâsılı kelâm kral-ı Moskov bu misillü evzâ‘-ı nâ-hem-vâr
ve nakz-ı ahde /7.1.4/ müte‘allik vâdîden hâlî olmaduğuna binâ’en şevketlü ve azametlü ve
kerâmetlü pâdişâhımız Sultân ibnü’s-sultân Gazî Ahmed Hân ibnü’s-sultânü’l-Gazî Me-
hemmed Han e‘azze’l-lâhü ensâruhû hazretleri vâkıf olmağla gayret-i şehinşâhî zuhûra
gelüb sa‘âdetlü Kırım Hânı Devlet Girây Hân hazretlerini da‘vet buyurup bin yüz yirmi
iki senesi Ramazân-ı Şerîf evâsıtında vüsûlleri der-i devlete müyesser oldukda vüzerâ-i
ızâm ve ulemâ-i kirâm ve sadr-ı şeyhü’l-islâm sellemehü’s-selâm ve sadreyn ve bi’l-cümle
ocaklar huzûr-ı hümâyûnlarına da‘vet ve hân-ı âlî-şân hazretlerine kral-ı mesfûrun ahvâli
su’âl buyruldukda hıyâneti ve bi’l-cümle re‘âyâ ile yek-dil olup hasretü’l-mülûk olan şehr-i
Kostantıniyye’ye sânihallâhü ani’l-beliyyeti matmah-ı nazarı olduğun ve ahde vefâ itme-
mekle hud‘alardan hâlî olmayub firîb virüp ve sene-i âtîde ‘ale’l-gafle hurûc eyleyüp âzim
ve câzim olması emr-i mukarrer olduğun isbât eylemekle fazîletlü sadr-ı şeyhu’l-islâm
sellemehü’s-selâm hazretlerinden istifsâr ve sudûr-ı ulemâ /7.1.5/ bi’l-cümle üzerine sefer
olması câ’izdir deyü edille-i kaviyye ile fetvâ-yı şerîf virdiklerinden ol gün balyozu olan
kâfiri kalle-i habs fermân olunub kerâmetlü pâdişâhımız e‘ızze’l-lâhü ensâruhû hazretleri
Bec seferine giden askerin zı‘afı ve me’kûlâtları ve meşrûbâtları ve mühimmât ve cebehâne
ve sâ’ir her ne levâzım olur ise zı‘afıyla olmak üzere fermân buyurub hatt-ı hümâyûn vir-
diklerinde tedârik-i azîme meşgûl ve sene-i mübârekenin mâh-ı Şevvâli’nin beşinci gün
hân-ı uluvvü’ş-şân hazretlerine kılıç ve kaftân ve sorguç ve azîm ihsânlar ile izzetlü ka-
pucular kethüdâsı ağayı ma‘an taht-gâh-ı Kırım şehrine i‘zâz ve ikrâm ile irsâl buyur-
dular vardıklarında Moskov Kralı tarafına âdemler gönderüb ahvâli haber ve sulhunda
karar-dâde olduğundan tefahhus olundukda kânûn derûnunda olan ahker fürûzân ol-
duğun müşâhede ve taraf-ı şehriyârîye vâkı‘ hâl i‘lâm olunmağın aceleten tuğ-ı hümâyûn
ihrâcına hatt-ı hümâyûn-ı sa‘âdet-makrûn vârid olub etrâf ü eknâfa sürücüler ta‘yîn…
[Keyfiyet-i Rûsiyye (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, No: 1627)]
Metne Ait Sözlük

‫ احوال‬Ahvâl, Haller, durumlar
‫ اخكر‬Ahker, Ateşli kor
‫ ادله‬Edille, Deliller
‫ ارسال‬İrsâl, Gönderme
‫ استفسار‬İstifsâr, Sorgulama
‫ اسير بند‬Esîr-bend, Esir etme
‫ اعزاز‬İ῾zâz, Ağırlama, saygı gösterme
‫ اعزاهلل‬E῾azzallâh, Allah aziz etsin
‫ اعالم‬İ῾lâm, Bildirme, anlatma
‫ اعيان‬A῾yân, İleri gelenler
‫ اقدم‬Akdem, Önce
‫ اكناف‬Eknâf, Taraflar, yönler
‫ آماده‬Âmâde, Hazır
‫ انساب‬Ensâb, Soylar
‫ انصار‬Ensâr, Yardım edenler
‫ اواصط‬Evâsıt, Ayın ortasındaki on gün
‫ اوضاع‬Evzâ῾, Vaziyetler, durumlar
‫ آيني‬Âyîn, Gelenek, usul, merasim
‫ بادى‬Bâdî, Neden, gerektiren
‫ باطل‬Bâtıl, Boş, çürük
‫ باعث‬Bâ῾is, Neden, gerektiren
‫ باجلمله‬Bi’l-cümle, Hepsi, tamamı
‫ بدفعال‬Bed-fi῾âl, Kötü işler yapan
‫ برهان‬Bürhân, Delil
‫ بنياد‬Bünyâd, Temel, esas
‫ بيت‬Beyt, Ev
‫ بيزار‬Bî-zâr, Bıkmış, usanmış
‫ تأكيد‬Te’kîd, Sağlamlaştırma
‫ تبعيت‬Teb῾iyyet, Tabi olma
‫ حتتكاه‬Taht-gâh, Başkent
‫ تدارك‬Tedârük, Edinmek
‫ تفخص‬Tefahhus, İyice araştırma
‫ تقرير‬Takrîr, Anlatma, yerleştirme
‫ متسك‬Temessük, Senet, tutunma, sarılma
‫ توجه‬Teveccüh, Yönelme, sevgi
‫ جازم‬Câzim, Kesin olarak karar veren
‫ جزاير‬Cezâyir, Adalar
‫ حاصل‬Hâsıl, Meydana gelen, elde edilen
‫ حاضر‬Hâzır, Hazır, her şeyi tamam
‫ خالى‬Hâlî, Boş, ıssız
‫ خدعه‬Hud῾a, Hile, kandırma
‫ خروج‬Hurûc, Dışarı çıkma, ayaklanma

‫ خسارت‬Hasâret, Zarar, ziyan
‫ خفي ًة‬Hafiyyeten, Gizlice
‫ خيانت‬Hıyânet, Hainlik yapmak
‫ دماغ‬Dimâğ, Beyin
‫ ربط‬Rabt, Bağlama, bağlanma
‫ رعايا‬Re῾âyâ, Vergi veren halk, sürü
‫ رعيت‬Ra῾iyyet, Vergi veren halk, sürü
‫ روكردان‬Rû-gerdân, Yüz çeviren
‫ سال‬Sâl, Yıl
‫ سست‬Süst, Gevşek
‫ سفيد‬Sefîd, Ak
‫ سواحل‬Sevâhil, Sahiller
‫ شهريار‬Şehriyâr, Hükümdar
‫ شهنشاه‬Şehin-şâh, Şahların şahı
‫ شوكتلو‬Şevketlü, Ulu olan
‫ صدر‬Sadr, Göğüs, yürek, baş, başkan
‫ صدور‬Sudûr, Meydana çıkma, olma
‫ صلح‬Sulh, Barış, uzlaşma
‫ ضعف‬Zı῾af, İki misli, iki katı
‫ ظهور‬Zuhûr, Görünme, ortaya çıkma
‫ عازم‬Âzim, Kesin olarak karar veren
‫ عظام‬Izâm, Büyükler
‫ عظمتلو‬Azametlü, Büyük olan
‫ عظيم‬Azîm, Büyük
‫ علما‬Ulemâ, Alimler
‫ علوالشان‬Uluvvu’ş-şân, Şanı yüce
‫ علوفه‬Ulûfe, Yeniçeri ve sipahi yevmiyesi, hayvan yemi
‫ عنكبوت‬Ankebût, Örümcek
‫ عهد‬Ahd, Ant, yemin
‫ فتوا‬Fetvâ, Müftü hükmü, karar
‫ فروزان‬Fürûzân, Parlak
‫ فريب‬Firîb, Aldatma, iğfâl
‫ قرا‬Kurâ, Köyler
‫ قرارداده‬Karâr-dâde, Karar verilmiş
‫ قوى‬Kavî, Sağlam
‫ كانون‬Kânûn, Soba, ateş yakılan ocak
‫ كرام‬Kirâm, Ulular, şerefliler
‫ كرامتلو‬Kerâmetlü, Kerem sahibi, bağışlayıcı
‫ لباس‬Libâs, Elbise
‫ لوازم‬Levâzım, Gerekli şeyler
‫ ماعدا‬Mâ῾adâ, Başka, fazla
‫ مأكوالت‬Me’kûlât, Yiyecekler
‫ مالك‬Mâlik, Sahip olan, efendi
‫ متعلق‬Müte῾allik, Alakalı
‫ مثللو‬Misillü, Benzer
‫ محضر‬Mahzar, İmzalı dilekçe, huzur yeri
‫ مرقوم‬Merkûm, Adı geçen
‫ مزبور‬Mezbûr, Adı geçen
‫ مسفور‬Mesfûr, Yazılan, adı geçen

‫ مشاهده‬Müşâhede, Görme, şahit olma
‫ مشروبات‬Meşrûbât, İçecekler
‫ مضايقه‬Muzâyaka, Sıkıntı
‫ مطمح‬Matmah, Göz konulan yer
ً ‫ معا‬Ma῾an, Beraber
‫ مقرر‬Mukarrer, Kararlaştırılmış
‫ مقرون‬Makrûn, Yakın, ulaşmış, kavuşmuş
‫ ملوك‬Mülûk, Melikler, hükümdarlar
‫ منال‬Menâl, Sahip olunan şeyler
‫ مهمات‬Mühimmât, Savaş eşyası
‫ ميثاق‬Mîsâk, Yemin, antlaşma
‫ ميسر‬Müyesser, Kolaylıkla olan
‫ ناهموار‬Nâ-hemvâr, Uymayan, uygunsuz
‫ نصب‬Nasb, Atama, göreve getirme
‫ نقض‬Nakz, Bozma, çözme
‫ وارد‬Vârid, Gelen, erişen
‫ واقع‬Vâkı῾, Olan
‫ واقف‬Vâkıf, Bilen, vakfeden
‫ وزرا‬Vüzerâ, Vezirler
‫ وصول‬Vusûl, Ulaşma, varma, kavuşma
‫ يكدل‬Yek-dil, Kalpleri bir, gönüldaş

Şeyhulislam: İlmiye sınıfının amiri ve en yüksek dereceye sahip müderris. Osmanlı-
ların ilk dönemlerinde en yüksek ilmiye payesi kazaskerlik idi. Fatih döneminden itibaren
müfti, 17. Yüzyıl sonlarına doğru şeyhulislam denmeye başlanmıştır.
Sadreyn: Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin ikisine birden verilen isim.
Balyoz (Balyos): Osmanlıların Venedik elçilerine verdikleri ad.
Ferman: Padişahın herhangi bir konudaki resmi emri ve bunun yazılı hali.
Beç: Osmanlıların Viyana şehrine verdikleri isim.
Hatt-ı hümayun: Bazı istisnalar dışında padişahın kendi el yazısı ile kaleme aldığı yazı
ve emirler. Hatt-ı şerif de denilir.
Sorguç: Kavuk veya diğer başlıkların ön tarafına takılan çeşitli tüy veya mücevher süs.
Kapıcılar kethudası: Topkapı Sarayı’nda bulunan her çeşit kapıcının en büyük amiri.
Kethuda-yı bevvâbîn de denirdi. Divan-ı hümayunda bulunarak hizmet eder ve padişahla
sadrazam arasındaki sözlü veya yazılı haberleşmeyi kapı ağası ile birlikte sağlardı.
Tuğ-ı hümayun: At kuyruğu bağlanmış, ucuna da altın yaldızlı top geçirilmiş mızrak
cinsinden alamet, nişan. Hükümdarlık, vezirlik, beylerbeyliği, sancakbeyliği ve askeri va-
zife ve memuriyet işareti idi.
Sürücü: Devşirme alınan çocukları kafile halinde İstanbul’a getiren memur.

Alemlerin Rabbine hamd olsun ve onun Resulüne, ailesine, yakınlarına ve cümlesine salat
ve selam olsun. Bundan sonra biline ki, hicri tarihin bin yüz yirmi iki yılında ve miladi
tarihin bin yedi yüz on birinci yılında Moskova kralının bin yüz on senesinde yapılan
anlaşma tarihinden adı geçen tarihe kadar uygunsuz ve fesat kaynağı olan tavırları vardır.
Anlaşma şartlarını bozan hallerine sebep olan ise Boğdan, Eflak ve Tuna, Belgrad, Bosna,
Karadeniz, Akdeniz sahilleri ve bütün adalar ve Rumeli ve Anadolu’da oturan, gönül bir-
liği etmiş Rum kafirleri ve onların rahipleridir. Bu rahipler, Moskova Çarı ayaklanmıştır
ve İstanbul’a sahip olacak olan da bu kraldır, Türklerin artık zamanı dolmuştur Osmanlı
tabiiyetinden uzak olacaksınız diye halkı kandırmaktadırlar. Ve hepsi gizlice Ruslara tabi
olup bağlılıklarının samimiyetini göstermek için senetler verip hepimiz, mallarımız, sa-
hip olduklarımız ve canlarımız ile ne zaman ayaklanıp İstanbul’a yönelirseniz biz de her
yerde ayaklanıp kral gelmeden önce şehirleri zapt ederiz diye yazılar gönderdiler. Endişe
etmeyiniz çünkü şu an Osmanlı’nın gücü kuvveti, cephane ve hazinesi yoktur. Çıkarabi-
lecekleri ancak elli bin askerleri vardır ve askerlerine de ödeme yapamadıklarından çok
fakirlerdir. Maaşlarını ödememek için çeşitli hileler yaptıklarından cümlesi şikayetçi olup
yüz çevirdiler diye Moskova kralına bilgi verdiler. Bunun için önde gelen din adamları
sağlam senet ve deliller gönderip adı geçen sene için İstanbul’a sahip olursun dediler. Kral
da onlara yazılar gönderip bahsi geçen yılın Ağustos ayının on ikinci gününde ayaklanıp
şehirleri ve kasabaları köyleriyle beraber zapt edip Türkleri esir edip zincire vurasınız ki
ben geldiğimde hazır bulayım diye tembihledi. Bundan başka İstanbul’da ileri gelen devlet
adamlarından birine hizmet eden bir kafire Diyarbakır krallığını verip batıl gelenekleri
gereğince taç ve elbise gönderdiler. Boğdan beyi Kantemiroğlu’nu, Boğdan, Bender, Baba-
dağı, İsakçı, Silistire ve o havalilere kral tayin ettiler. Belgrat, Temeşvar, Bosna, Yenişehir,
Selanik, Sofya ve Filibe’ye krallar tayin, başkent Edirne’ye Şeremetoğlu’nu kral atayıp yine
boş ve çürük geleneklerine göre adı geçen krallara taç ve elbiseler giydirdiler. Venediklilere
de donanmalarını hazır tutup Akdeniz sahillerine zarar vermek için donanmalarını tak-
viye etmeleri söylendi. Kısacası Moskova kralı bunlar gibi uygunsuz ve anlaşma şartlarına
aykırı durumlardan uzak kalmadığı için yüce padişahımız Sultan Ahmet Han hazretleri
gelişmeleri bildiğinden gayrete gelip Kırım Hanı Devlet Giray hazretlerini çağırıp bin yüz
yirmi iki senesi Ramazan ayı ortalarında gelişi gerçekleşince vezirler, alimler, şeyhülislam,
kazaskerler ve ocaklar padişah huzuruna davet olundular. Kırım Hanı’na adı geçen kralın
vaziyeti sorulduğunda hainliği ve halk ile gönül birliği edip hükümdarların hasreti olan
İstanbul’a göz diktiği, anlaşmaya sadık kalmadığı ve hilelerden uzak kalmayıp halkı kan-
dırdığı ve gelecek yıl gaflet anında harekete geçmeye kesin kararlı olduğunu ispat etmiştir.
Fazilet sahibi şeyhülislama görüşü sorulduğunda alimlerin başı olan şeyhülislam sefer ya-
pılmasının caiz olduğunu kuvvetli deliller göstererek fetva vermiştir. O gün kafir elçisinin
hapsolunması ferman olunup padişahımız hazretleri Viyana seferine giden askerin iki katı
asker ve yiyecekleri, içecekleri, askeri malzeme ihtiyaçları ve diğer ne lazımsa iki katıyla
hazırlanmasına ferman yazmıştır. Bu ihtiyaçların teminine meşgul olunup, mübarek sene-
nin Şevval ayının beşinci günü Kırım Hanına kılıç, kaftan, sorguç ve büyük hediyeler ve-
rilip kapıcılar kethüdası ağayı yanına vererek Kırım’a gönderdiler. Vardıklarında Moskova
kralı tarafına adamlar gönderip durumundan haber alıp anlaşmaya sadık olup olmadığı
araştırıldığında ocağın derinindeki közün parlaması gibi harekete hazır olduğu anlaşılıp
durum padişaha bildirilmiştir. Bunun üzerine acele olarak tuğların çıkması için padişahın
hatt-ı hümayunu çıkıp asker ve mühimmat temini için etrafa sürücüler tayin edilmiştir.

A-Arapça Yapılar
‫عهد‬ Ahd
‫نقض‬ Nakz
‫ربط‬ Rabt Fa‘l
‫ضبط‬ Zabt
‫نصب‬ Nasb
‫خروج‬ Hurûc
‫صدور‬ Sudûr
‫خضور‬ Huzûr Fu‘ûl
‫ظهور‬ Zuhûr
‫وصول‬ Vusûl
‫خيانت‬ Hıyânet fi‘âlet
‫خسارت‬ Hasâret fe‘âlet
‫دعوت‬ Da‘vet
fa‘let
‫غيرت‬ Gayret
‫حذمت‬ Hizmet fi‘let
‫صلح‬ Sulh Fu‘l
‫باعث‬ Bâ‘is
‫بادى‬ Bâdî
‫مالك‬ Mâlik
‫واقع‬ Vâkı‘
‫حاضر‬ Hâzır
‫كافر‬ Kâfir Fâ‘il vezninde
‫واقف‬ Vâkıf
‫عازم‬ Âzim
‫جازم‬ Câzim
‫جائز‬ Câ’iz
‫وارد‬ Vârid
‫مزبور‬ Mezbûr
‫مشغول‬ Meşgûl Mef ‘ûl vezninde
‫مقرون‬ Makrûn
‫احراق‬ İhrâk
‫ارسال‬ İrsâl
İf ‘âl bâbı
‫اعزاز‬ İ‘zâz
‫اكرام‬ İkrâm
‫اعالم‬ İ‘lâm
‫اخراج‬ İhrâc
‫تنبيه‬ Tenbîh
‫تأكيد‬ Te’kîd
Tef ‘îl bâbı
‫توجيه‬ Tevcîh
‫تعيني‬ Ta‘yîn
‫مضايقه‬ Muzâyaka
Mufâ‘ale bâbı
‫مشاهده‬ Müşâhede
‫متسك‬ Temessük
‫توجه‬ Teveccüh Tefa‘‘ul bâbı
‫تفخص‬ Tefahhus
‫تدارك‬ Tedârük Tefâ‘ul bâbı
‫استفسار‬ İstifsâr İstif ‘âl bâbı
‫متعلق‬ Müte‘allik Tefa‘‘ul bâbı ism-i fâ‘il
Mezîdünfih İsm-i Mef‘ûl:
‫محضر‬ Mahzar İf ‘âl bâbı ism-i mef ‘ûl

‫ميسر‬ Müyesser
Tef ‘îl bâbı ism-i mef ‘ûl
‫مقرر‬ Mukarrer
‫مأكوالت‬ Me‘kûlât
‫مشروبات‬ Meşrûbât (-ât eki ile)
‫مهمات‬ Mühimmât
Cem‘-i mükesser:
‫اوضاع‬ Evzâ‘
‫انساب‬ Ensâb
‫اعيان‬ A‘yân
‫انصار‬ Ensâr Ef ‘âl vezni ile
‫احوال‬ Ahvâl
‫اطراف‬ Etrâf
‫اكناف‬ Eknâf
‫سواحل‬ Sevâhil
‫جزاير‬ Cezâyir Fevâ‘il vezni ile
‫لوازم‬ Levâzım
‫علما‬ Ulemâ Fu‘alâ vezni ile
Arapça tamlamalar:
‫باجلمله‬ Bi’l-cümle
‫سلطان الغازى‬ Sultânü’l-gâzî
‫شيخ االسالم‬ Şeyhu’l-islâm
Kamerî tamlama
‫حسرت امللوك‬ Hasretü’l-mülûk
‫عن البليه‬ Ani’l-beliyye
‫على الغفله‬ Ale’l-gafle
‫ابن السلطان‬ İbnü’s-sultân
‫سلمه السالم‬ Sellemehü’s-selâm Şemsî tamlama
‫علو الشان‬ Uluvvü’ş-şân
Tesniye
‫صدرين‬ Sadreyn
B-Farsça Yapılar:
Farsça tamlamalar
‫سند قوى‬ Sened-i kavî

‫بحر سفيد‬ Bahr-i sefîd
‫رمضان شريف‬ Ramazân-ı şerîf
‫در دولت‬ Der-i devlet
‫خضور همايون‬ Huzûr-ı hümâyûn
İzâfet kesresi
‫قرال مسفور‬ Kral-ı mesfûr
‫شهر قسطنطنيه‬ Şehr-i Kostantiniyye
‫مطمح نظر‬ Matmah-ı nazar
‫امر مقرر‬ Emr-i mukarrer
‫خط همايون‬ Hatt-ı hümâyûn
‫تدارك عظيمه‬ Tedârük-i azîme

‫ماه شوال‬ Mâh-ı şevvâl
İzâfet kesresi
‫طرف شهريارى‬ Taraf-ı şehriyârî
‫توغ همايون‬ Tuğ-ı hümâyûn
‫سنۀ مزبوره‬ Sene-i mezbûre
‫علماء كرام‬ Ulemâ-i kirâm
‫وزراء عظام‬ Vüzerâ-i ızâm
İzâfet hemzesi
‫سنۀ آتي‬ Sene-i âtî
‫ادلۀ قويه‬ Edille-i kaviye
‫سنۀ مباركه‬ Sene-i mübâreke
‫فتواى شريف‬ Fetvâ-yı şerîf İzâfet “Y” si
‫يكدل‬ Yek-dil
‫شهنشاه‬ Şehin-şâh
Kesik izâfet
‫سعادت مقرون‬ Sa‘âdet makrûn
‫قرار داده‬ Karar-dâde
‫خان عاليشان‬ Hân-ı âlî-şân Zincirleme tamlama
‫روكردان‬ Rû-gerdân Ön eklerden “rû” kullanılmış

‫ناهموار‬ Nâ-hemvâr Ön eklerden “nâ” kullanılmış
‫حتتكاه‬ Taht-gâh Son eklerden “gâh” kullanılmış
‫بيزار‬ Bî-zâr Ön eklerden “bî” kullanılmış
a) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünkü dile aktarınız.

“Osmanlı’nın kuvvet ve kudreti kalmayup cebehâne ve hazînesi yokdur elli bin askere 1
ancak kudreti vardır askerî tâ’ifesine müzâyaka virdiklerinden ziyâde fakîrlerdir ve
ulûfelerine dürlü dürlü hîleler eylediklerinden cümlesi bîzâr olub rû-gerdânlardır deyü
bu kral-ı bed-fi‘âli takrîr ve bunun üzerine ulu ruhbânları sened-i kavî ve burhânlar gön-
derüb ve sene-i mezbûre içün İslambol’a mâlik olursun…”
b) Metindeki şu cümlede geçen Arapça cem‘ (çoğul) kelimeyi bularak bunun türünü tespit
etmeye çalışın ve müfred (tekil) şeklini gösterin:
“Venedik tâ’ifesiyle dahî donanmanı hâzır ve âmâde idüb sevâhil-i Bahr-i Sefîd’e hasâret
içün sefer eyleyüp anlar dahî donanmasına takviyyet ile hâzır ve âmâde olup…”
c) Aşağıdaki cümlede geçen sülâsî mezîdünfîh masdarı bulunuz ve hangi bâbda yapıldığını
yazınız:
“Bec seferine giden askerin zı‘afı ve me’kûlâtları ve meşrûbâtları ve mühimmât ve
cebehâne ve sâ’ir her ne levâzım olur ise zı‘afıyla olmak üzere fermân buyurub hatt-ı
hümâyûn virdiklerinde tedârik-i azîme meşgûl…”
d) Metinde çeşitli yerlerde geçen aşağıdaki Arapça tamlamaların türünü yazınız.
Bi’l-cümle, İbnü’s-sultân, Hasretü’l-mülûk
Metin 7.2.4
Seyyid Ahmed
Hırsovavi
Metin 7.2.3
Metin 7.2.2
Metin 7.2.1
SEYYİD AHMED HIRSOVAVÎ

/7.2.1/ Ma‘lûm ola ki Rusya İmparatoru Deli Petro, İsveç Kralı On İkinci Karl üzerine
Poltava nâm mahalde gâlib olduğu târîhden on bir sene sonra Nehr-i Etel ile Nehr-i Tin
mâbeyninde ol târîhde vâki‘ olan Rusya Devleti’nin serhaddini kendüsüne tâbi‘ olmayan
tavâ‘if-i cenûbiyyenin ta‘addiyât ve nehb ü gâretlerinden muhâfaza zımnında serhadd-i
mezkûrun tûlunca bir sıra palanga ve kal‘a tertîb ve binâ etmiş olup el-hâletü hâzihî Rusya
Devleti’nin ol cânibde serhaddi Aras Nehri üzerinde matrûh ve mü‘esses olmağla târîh-i
mezkûrdan bed‘ ile işbu günümüze gelinceye kadar devlet-i mersûmenin arâzîsi İran ta-
rafına doğru yedi yüz mil mesâfesi mikdârı ilerü getürülmüş olduğu âşikârdır. Bâlâda zikr
olunan târîhden beru Rusya Devleti Avrupa kıt‘asında Finland ve İngirya ve Estoniya ve
Livonya ve Kurland ve Litovanya ülkalarını ve Leh Devleti’nin ekser mahallerini Ukrayn
denilen Kazak ve Tatar kırlarını ve Kırım cezîresini ve Bucak ülkasını ve diğer nice kaza ve
eyâlâtı kendü kabza-i tasarrufuna dâhil itmiş olup bunca vâsi‘ mahalleri zabt ve teshîr ider
iken diğer cânibden ya‘ni Çerkes ve Gürcistan cânibinden Fransa veyâhûd İspanya Devleti
arâzîsi kadar vâsi‘ ülkaların nez‘ ve fethine devlet-i mersûmenin nice muktedir /7.2.2/ ol-
duğu mes‘elesini tedkîk ve tefahhus itmek keyfiyeti umûmen tevârih-i düvel ilmine meşgûl
olan zevâta bile lâzım ve mühim bulunmuş ise de Rusya Devleti’nin Asya kıt‘asında vech-i
mezkûr üzre kesb-i vüs‘at ve izdiyâd itmesinin netâ‘ic-i politikıyyesi ne olacağı ve bir de
Avrupa devletlerinden düvel-i sâ‘irenin gerek ma‘lûmları olmayarak ve gerek vazîfeleri
idinmeyerek Rusya Devleti’nin tutduğu yol ve mesleği teftîş ve taharrî idüp ol mesleğin
nihâyeti kangı maksada vâsıl olacağı mesâ‘iline nazar olunur ise madde-i mezkûrenin
tedkîk ve tefahhusu keyfiyeti kat-ender-kat elzem ve ehem olduğu müstebândır. Rûsiyye
Devleti’nin düvel-i Avrupa ile vâkı‘ olan mu‘âmelât-ı politikıyyesinin sûret-i hakîkıyyesi
nikâb-ı tahtında mestûr olup kerâhet-i manzarı nev‘an ketm ve ihfâ olunmuş ise de Asya
kıt‘asında bulunan devletler ile cây-gîr olan a‘mâl ve tedâbîri asla mütenekkir hey‘ete ko-
nulmayarak heman açıkdan açığa işini yürütmeğe sa‘y ide gelmiştir. Müşârun-ileyh Deli
Petro Rusya Devleti’nin taht-ı kraliyetine 1689 sene-i Mîlâdiyyesinde ik‘âd olundukda
Bahr-i Ebyaz’da kâ‘in Arhangel mersâsından başka devlet-i mersûmenin hiçbir denizde
limanı yok idi. Müşarun-ileyhin dirâyet ve fetânet-i zâtiyyesi ve Avrupa ahâlîsinden ba‘zı
kimesne ile ülfet ve musâhabeti semeresi olmak üzere ticâret-i hâriciyyenin ne derece
ehem ve elzem bir keyfiyet olduğu ma‘lûm ve münfehimi olup Hindistan ülkasının ticâreti
dahi eskiden beru her kangı devletin yedinde bulunduysa ol devletin bâ‘is-i serveti olmuş
olduğu mevâdd-ı müsellemeden add ve i‘tibâr olunagelmekle ol vaktin adem-i ma‘lûmât-ı
sahîhası iktizâsınca ticâret-i şarkıyye lakab-ı umûmîsiyle mülakkab olan ticâret-i külli-
yenin hiç olmasa bir cüz‘ünü eski yoluna i‘âde itmek ümniyesiyle /7.2.3/ müşârun-ileyh
Deli Petro 1695 sene târîhinde Azak Denizi’nde kendü devleti içün bir liman peydâ it-
mek sadedinde ol tarafa sevk-i asker itdi. Ve kezâlik Taygan mersâsı Rusya Devleti’nin
vâsıta-i temevvülü olacağı me‘mûl bulunan işbu ticâret-i cedîdenin merkezi kılınmak na-
zarı ile bakılmağa ve Vuruniç nâm mahalde binâ ve Tin Suyu üzerinden imrâr ile Azak
Denizi’ne ilkâ olunan iki kıt‘a küçük tekne dahi müşârun-ileyhin mesâ‘î-i bahriyesinin
semere-i ûlâsı olduğu mevâdd-i ma‘lûmedendir. Ba‘dehû müşârun-ileyh Deli Petro Av-
rupa devletleri ziyâret ve seyâhatine gidüp ticâret-i garbiyyenin dahi ticâret-i şarkıyyeden
kâr ve fâ‘ide cihetiyle ednâ olmadığını anlamağla kezâlik Bahr-i Baltık’da liman peydâ
itmek sevdâsına düşüp Rusya Devleti’nin Livonya Ülkası hususunda müdde‘â-gerdesi
olan ba‘zı hukûk-ı kadîmeyi ser-rişte iderek ol târîhde bile ülka-yı mezkûrun feth ü teshîri
mütâla‘asına âgâz itmiş olduğu ba‘zı emârât-ı ma‘lûme ile mesbût olup ve fi’l-hakîka İsveç
Devleti aleyhinde ba‘d-ı zamân vâkı‘ olan galebeleri semeresi olarak müşârun-ileyh bi’l-
âkıbe Bahr-i Baltık’da bir limana nâ‘il oldu. Bâlâda zikr olunan Poltava Muhârebesi’nde
dahi müşârun-ileyh Deli Petro gâlib olmağla hem İsveç kralı Karl’ın kuvve-i askeriye-
si havfından kendüsü bi’l-külliyye necât bulup hem dahi Rusya askerinin metânet ve
şecâ‘at-i harbiyyesi şöhret bulmuş olduğundan ve Devlet-i Osmaniyye’nin inkırâz ve
inhidâmı takarrüb itmiş ve dîn-i Mesîhiyye’de bulunan re‘âyâsı dâ‘imâ isyâna müsta‘id ol-
malarıyla enkâz ve bekâyâsından Rusya Devleti’nin kuvvet ve imtidâdı müzdâd kılınması
emr-i yesîr olacağı me‘mûl ve mütehayyili bulunduğundan nâşî müşârun-ileyh Devlet-i
Osmâniyye aleyhine i‘lân-ı harbe tasaddî eyledi. Deli Petro’nun ahvâl ve vekâyi‘i müver-
rihi olan Dolter nâm mü‘ellif-i /7.2.4/ meşhûrun ifâdesi üzre müşârun-ileyh Çin Devleti
ile akd-i musâlaha itdiyse de Devlet-i Osmâniyye ile mu‘âhede rabt itmemesinin hikmeti,
devlet-i müşârun-ileyhânın bekâyâ ve harâbesi üzerine Rusya Devleti’nin kasr-ı kuvvet ve
bâlâ hâne-i haşmetini binâ ve teşyîd etmek hengâmı vâsıl olmuş olduğu zannına müşârun-
ileyhin giriftâr bulunmasından ibâret olup bu hikmete binâ‘en bir tarafdan askerini harbe
alıştırmak ve taraf-ı âhardan dahi mümkün olduğu sûretde Karadeniz’i kendi yed-i ta-
sarrufuna dâhil itmek merâmlarıyla devlet-i müşârun-ileyhâ aleyhinde sefere mübâşeret
itdi. Deli Petro’nun 1711 sene-i Mîlâdiyesinde Devlet-i Osmâniyye ile vâkı‘ olan seferin-
de giriftâr olduğu muzâyakası devlet-i müşârun-ileyhânın za‘af ve i‘tilâli ve Mesîhî olan
re‘âyâsının adem-i hoşnûdîleri bâbında şâyi‘ olan mütâla‘ât-ı bâtılanın bir müddet def ‘ ve
izâlesine kâfî olup Fokşan kasabasında akd olunan mu‘âhedede dahi Azak Denizi’nde ve
Karadeniz’de ihtirâ‘ı musammem bulunan ticâret-i cedîdenin icrâsı külliyen men‘ olun-
du. Velâkin müşârun-ileyhin tasmîm-gerdesi olan husûsâtın tahsîline lâ-yenkatı‘ ve bilâ-
fütûr sa‘y itmek hem kendü mu‘tâdı ve hem dahi kuvvet-i meksûbesi ilelinden bulunduğu
misüllü ticâret-i şarkıyyenin îcâd ve ikâmesi vesâ‘ilinin tahsîline sarf-ı efkârdan hiçbir
vakit fâriğ olmadığı meşhûr olup gerek İsveç Devleti aleyhinde nâ‘il olduğu tefevvuk ve
galebesi ve gerek Devlet-i Osmaniyye yedinden dûçâr olduğu inhizâm ve mağlûbiyyeti
müşârun-ileyhi maksûd-ı mezkûrdan men‘ ve sarfa kifâyet itmedi. Kafkas dağlarının bir
nihâyetinden Karadeniz yoluyla dolaşması vech-i mezkûr üzre men‘ olunmağla Deli Petro
Azak Denizi’nden sarf…
(Seyyid Ahmed Hırsovavî)
Metne Ait Sözlük

‫ اختراع‬İhtir â‘, İcad, aslı olmayan bir şeyin gerçekmiş gibi gösterilmesi
‫ اخفا‬İhfâ, Saklamak, gizlemek
‫ ادنا‬Ednâ, Pek aşağı, en alçak
‫ ازاله‬İzâle, Ortadan kaldırmak
‫ ازدياد‬İzdiyâd, Çoğalmak, artmak
‫ اعتالل‬İ‘tilâl, Hasta olma, bahane etme
‫ اعمال‬A‘mâl, Ameller, işler
‫ اغاز‬Âgâz, Başlama
‫ افكار‬Efkâr, Fikirler
‫ اقامه‬İkâme, Oturtmak, yerleştirmek
‫ اقتضا‬İktizâ, Lazım gelme, gerekme
‫ اقعاد‬İk‘âd, Hükümdarın tahta oturması
‫ اكثر‬Ekser, Pek fazla, daha çok
‫ امارات‬Emârât, İzler, işaretler
‫ امتداد‬İmtidâd, Uzanmak, uzayıp gitmek
‫ امرار‬İmrâr, Geçirmek
‫ امنيه‬Ümniye, Ümit, arzu
‫ انقراض‬İnkırâz, Sönme, çökme, yıkılma
‫ انهدام‬İnhidâm, Yıkılma, viran olma
‫ انهزام‬İnhizâm, Hezimete uğrama, bozulma
‫ اهم‬Ehem, Önemli
‫ باعث‬Bâ‘is, Sebep olan, icap ettiren
‫ باال‬Bâlâ, Yüksek, yukarı, yüce
‫ بالكليه‬Bi’l-külliyye, Tamamıyla
‫ بدأ‬Bede‘, Başlama, başlayış
‫ بقايا‬Bekâyâ, Geride kalanlar, bakiyeler
‫ حترى‬Taharrî, Araştırma, inceleme, yazma
‫ تدابير‬Tedâbîr, Tedbirler
‫ تسخير‬Teshîr, Büyüleme, aldatma, itaat ettirme
‫ تشييد‬Teş yîd, Yükseltip muhkem etme
‫ تصدى‬Tasaddî, Bir işe başlamak
‫ تصميمكرده‬Tasmîm-gerde, Bir şeyi önceden kararlaştırmak
‫ تعديات‬Te‘addiyât, Düşmanlıklar
‫ تفحص‬Tefahhus, Bir meselenin iç yüzünü dikkatle araştırma
‫ تفوق‬Tefevvuk, Üstünlük, daha büyük olma
‫ تقرب‬Takarrüb, Yakınlaşmak, yaklaşmak
‫ متول‬Temevvül, Mal edinme, zengin olma
‫ ثمره‬Semere, Meyve, netice
‫ جايكير‬Câygîr, Yer tutan, yerleşen
‫ جزيره‬Cezîre, Ada
‫ جنوب‬Cenûb, Güney
‫ احلالت هذه‬El-hâletü hâzihi, Şimdi, bugün
‫ خوف‬Havf, Korkma
‫ درايت‬Dirâyet, Zeka, bilgi, kuvvetli tecrübe
‫ دوچار‬Dûçâr, Yakalanmış, mübtela
‫ دول‬Düvel, Devletler
‫ الزم‬Elzem, Gerekli
‫ سرحد‬Serhad, Sınır
‫ سررشته‬Ser-rişte, İpucu, emare, delil
‫ سعى‬Sa‘y, Çalışma, gayret etme
‫ شايع‬Şâyi‘, Duyulmuş, işitilmiş
‫ شجاعت‬Şecâ‘at, Yiğitlik, cesurluk
‫ صدد‬Saded, Asıl mevzu, maksad
‫ ضمن‬Zımn, İç yan, maksat amaç
‫ طوائف‬Tavâ‘if, Guruplar, milletler
‫ طول‬Tûl, Boy, uzunluk
‫ عدم‬Adem, Yokluk, olmama
‫ عقد‬Akd, Anlaşma, sözleşme
‫ علل‬İlel, İlletler, sebepler, hastalıklar
‫ غارت‬Gâret, Yağmalama, çapul
‫ غلبه‬Galebe, Yenme, galip gelme
‫ فارغ‬Fâriğ, Boş, vazgeçmiş, terketmiş
‫ الفت‬Ülfet, Alışma, alışkanlık, dostluk
‫ فتور‬Fütûr, Ümitsizlik, usanç
‫ فطانت‬Fetânet, Zihin açıklığı, çabuk kavrayış ve anlayış
‫ فى احلقيقه‬Fi‘l-hakîka, Hakikatte, esasında
‫ القا‬İlkâ, Koymak, bırakmak
‫ قبضه‬Kabza, Sap, el, pençe
‫ قصر‬Kasr, Kesmek, kısa olmak
‫ كائن‬Kâ‘in, Olan, var olan, mevcut

‫ كتم‬Ketm, Saklamak, gizlemek
‫ كذلك‬Kezâlik, Bunun gibi, böylece
‫ كراهت‬Kerâhet, İğrenç, istemeyerek, zorla
‫ كرفتار‬Giriftâr, Tutulmuş, yakalanmış
‫ كسب‬Kesb, Kazanç
‫ كيفيت‬Keyfiyet, Durum
‫ الينقطع‬Lâ-yenkatı‘, Kesintisiz, sürekli
‫ مابني‬Mâbeyn, Ara, aradaki şey
‫ مأمول‬Me‘mûl, Umulan, ümid edilen
‫ متخيل‬Mütehayyil, Hayal kuran
‫ متنكر‬Mütenekkir, Tanınmayacak hal ve kıyafete giren, tebdil
‫ مثبوت‬Mesbût, İspatlanan, kanıtlanan
‫ مثلو‬Misillü, Benzer
‫ محل‬Mahall, Yer, mekan
‫ مدعا كرده‬Müdde‘â-gerde, İddia edilen şeyi yapan, sağlayan
‫ مذكور‬Mezkûr, Adı geçen
‫ مرسا‬Mersâ, Liman
‫ مرسوم‬Mersûm, Yazılmış, bahsi geçmiş
‫ مزداد‬Müzdâd, Artmış, çoğalmış
‫ مسائل‬Mesâ‘il, Meseleler, konular
‫ مستبان‬Müstebân, Açıklanmış, âşikar
‫ مستعد‬Müsta‘id, İstidadı olan, kabiliyetli
‫ مستور‬Mestûr, Örtülmüş, çizilmiş, yazılmış
‫ مسلم‬Müsellem, Teslim olunmuş, doğruluğu kabul edilen
‫ مسيحى‬Mesîhî, Hristiyan
‫ مشار اليه‬Müşârun-ileyh, Adı geçen, işaret edilen
‫ مصاحبت‬Musâhabet, Sohbet etme, görüşme
‫ مصاحله‬Musâlaha, Karşılıklı anlaşmak, sulh
‫ مصمم‬Musammem, Hakkında karar verilmiş
‫ مضايقه‬Muzâyaka, Sıkıntı, darlık, yokluk
‫ مطروح‬Matrûh, Temeli atılmış
‫ معاهده‬Mu‘âhede, Karşılıklı yeminleşme, anlaşma
‫ معتاد‬Mu‘tâd, Âdet, alışılmış olan iş
‫ مكسوب‬Meksûb, Kazanılan
‫ ملقب‬Mülakkab, Lakaplanmış, başka isim verilmiş
‫ منظر‬Manzar, Bakılan yer, görünüş
‫ منفهم‬Münfehim, Anlaşılan, kavranılan
‫ مواد‬Mevâd, Maddeler
‫ مورخ‬Müverrih, Tarihçi
‫ موئسس‬Mü‘esses, Kurulmuş, tesis olunmuş
‫ نائل‬Nâ‘il, Muradına eren
‫ نتائج‬Netâ‘ic, Sonuçlar
‫ جنات‬Necât, Kurtuluş, selamet
‫ نزع‬Nez‘, İfsâd, bozma, çekip koparma
‫ نقاب‬Nikâb, Peçe, perde, örtü
‫ نهب‬Nehb, Yağmalama, çapul
‫ نوع‬Nev‘, Çeşit, sınıf, cins
‫ واسع‬Vâsi‘, Geniş, enli, bol
‫ واقع‬Vâkı‘, Olan, meydana gelen

‫ وجه‬Vech, Yön, yüz, çehre, sebep
‫ وسائل‬Vesâ‘il, Vesileler, sebepler
‫ وسعت‬Vüs‘at, Genişleme, artma
‫ وقايع‬Vekâyi‘, Olaylar, hadiseler
‫ يسير‬Yesîr, Kolay

Palanka: Kaleden küçük, etrafı hendekle çevrilmiş korunaklı istihkam, mevki. Genel-
likle arkası toprak dolma ahşap şarampollarla muhafaza edilirdi.
Leh: Polonyalılar için kullanılırdı.
Kazak: Kuzey Karadeniz sahillerinde ve nehir boylarında yaşayan bir slav ırkı. Şayka
adı verilen küçük gemileriyle Karadeniz sahillerinde korsanlık yaparlardı.
Tatar: Aslen Türk kavimlerinden birinin adı olup, Cengiz Han’ın askerlerinin öncüleri
olduğu için önceleri Moğolların hepsine Tatar denilmiştir. Daha sonra Moğollar Türklere
karışınca doğu ve kuzey tarafları özellikle de Deşt-i Kıpçak, Kırım ve Kazan Türklerine
Tatar denilmiştir.

Bilinmeli ki Rusya İmparatoru Deli Petro, İsveç Kralı On İkinci Karl’a karşı Poltava isimli
yerde galip olduğu tarihten on bir sene sonra Etel Nehri ile Tin Nehri arasında o tarihler-
deki Rusya Devleti’nin sınırlarını, kendisine tabi olmayan güney kavimlerinin düşmanlık
ve yağmalarından koruma maksadıyla adı geçen sınır boyunca bir sıra palanga ve kaleler
yapmıştı. Bugün itibarıyla Rusya Devleti’nin o tarafta sınırı Aras Nehri üzerinde oluş-
turulmuş olmasıyla adı geçen tarihten başlayarak günümüze gelinceye kadar Rusya’nın
arazisinin İran tarafına doğru yedi yüz mil kadar ileri genişlediği açıktır. Yukarıda yazılan
tarihten beri Rusya Devleti Avrupa kıtasında Finland ve İngirya ve Estoniya ve Livonya ve
Kurland ve Litovanya ülkelerini ve Leh Devleti’nin çoğu yerlerini Ukrayn denilen Kazak
ve Tatar kırlarını ve Kırım adasını ve Bucak ülkesini ve diğer nice kaza ve eyaletleri ele
geçirmiştir. Bu kadar geniş alanı zaptedip kontrol ederken diğer taraftan yani Çerkes ve
Gürcistan taraflarından Fransa veyahut İspanya Devleti arazisi kadar geniş ülkelerin ele
geçirilmesine Rusya’nın gücünün yetip yetmeyeceği konusunu etraflıca incelemek mese-
lesi genel olarak devletler tarihi ilmiyle meşgul olan kişiler bakımından önemli ve gerekli
görünmektedir. Durum böyle görünse de Rusya Devleti’nin Asya kıtasında bahsedildiği
şekliyle genişlemesinin siyasi sonuçlarının ne olacağı ve bir de Avrupa devletlerinden sair
devletlerin gerek bilgileri dışında gerekse durumu kendilerinin dışında görmeleriyle Rus-
ya Devleti’nin takip ettiği yol ve siyaset incelenip bu yolun sonunun nereye varacağına
bakılırsa: Konunun dikkatli bir biçimde araştırılması durumunun kat kat gerekli ve mü-
him olduğu açıktır. Rusya Devleti’nin Avrupa devletleri ile meydana gelen politik muame-
lelerinin gerçek yüzü maske altında saklı olup iğrenç görünümü bir şekilde gizlenmiş ise
de Asya kıtasında bulunan devletler ile geçerli olan işler ve tedbirleri asla başka bir kılığa
sokmadan açıktan açığa yapagelmiştir. Adı geçen Deli Petro Rusya Devleti’nin krallık tah-
tına 1689 Miladî senesinde oturtulduğunda Beyazdeniz’de bulunan Arhangel limanından
başka Rusya’nın hiçbir denizde limanı yoktu. Petro, şahsi kabiliyet ve zekasının yanında
Avrupa ahalisinden bazı kimseler ile dostluğu ve yakınlığının sonucu olmak üzere dış
ticaretin ne derece mühim ve gerekli bir durum olduğunun bilincindedir. Hindistan ülke-
sinin ticâreti de eskiden beri hangi devletin elinde olursa o devlet için servet sebebi olduğu
kabul edilen ve hakkı teslim edilen bir konudur. O zamanlar doğru bilgi yoksunluğundan
dolayı ticâret-i şarkıyye (Doğu ticareti) diye genel bir lakapla adlandırılan bütün ticare-
tin hiç olmazsa bir kısmını eski yoluna kanalize etmek arzusunda olan Deli Petro 1695
yılında Azak Denizi’nde kendi devleti için bir liman yapmak amacıyla o tarafa asker sevk
etdi. Bunun gibi Taygan Limanı Rusya Devleti’nin zenginlik vasıtası olacağı düşünülmüş
yeni ticaretin merkezi yapılmak amacıyla Vuruniç adlı yerde ve Tin Suyu üzerinden geçiş
ile Azak Denizi’ne bırakılan iki parça küçük tekne de Petro’nun denizcilik çalışmaları-
nın ilk sonucu olduğu bilinen hususlardandır. Daha sonra adı geçen Deli Petro Avrupa
devletlerini ziyâret ve seyahatlere çıkıp batı ticaretinin de doğu ticaretinden kar ve fayda
yönüyle çok aşağı olmadığını anlamıştır. Bunun gibi Baltık Denizi’nde de liman peydâ
etmek sevdâsına düşüp Rusya Devleti’nin Livonya Ülkesi konusunda iddiasına temel teş-
kil edecek olan bazı eski hakları delil göstererek daha o zaman Livonya’nın fethine baş-
lamış olduğu bazı bilinen izlerle ispatlanmıştır. Aslında İsveç Devleti aleyhinde zamanla
oluşan galibiyetleri neticesi olarak Petro Baltık Denizi’nde bir limana kavuştu. Yukarıda
bahsedilen Poltava Muhârebesi’nde de Deli Petro galip geldiği için hem İsveç kralı Karl’ın
askeri gücünün korkusundan tamamıyla kurtulmuş hem de Rusya askerinin savaştaki di-
renç ve yiğitliği şöhret bulmuştur. Bu rahatlıkla ve Osmanlı Devleti’nin sonu yaklaştığı
düşüncesiyle yıkılacak devletin enkaz ve bıraktıklarıyla Rusya Devleti’nin kuvvetleneceği
ve ömrünün uzayacağı ve Hristiyan olan halkının daima isyana müsait olmaları müna-
sebetiyle bu işin kolay olacağı ümit ve hayalini taşıdığından dolayı Deli Petro Osmanlı
Devleti aleyhine harp açtı. Deli Petro’nun kendisi ve dönemi olaylarını kaleme alan meş-
hur tarihçisi Dolter’in ifâdesine göre Petro Çin Devleti ile anlaşma yaptıysa da Osmanlı
Devleti ile anlaşma yapmamıştır. Bunun hikmeti, Osmanlı Devleti’nin geride bırakacak-
ları ve enkazına Rusya Devleti’nin sahiplenerek yüksek ideallerini gerçekleştirme zama-
nının geldiğine inanmasından dolayıdır. Bu hikmete binâen bir tarafdan askerini harbe
alıştırmak ve diğer taraftan da mümkün olduğunca Karadeniz’i kendi kontrolüne almak
maksadıyla Osmanlı Devleti aleyhinde sefere başladı. Deli Petro’nun 1711 Miladi sene-
sinde Osmanlı Devleti’yle yaptığı savaşta, içine düştüğü sıkıntılı hal, Osmanlı Devleti’nin
hasta ve zayıf olduğuna ve Hristiyan olan halkının memnuniyetsizliklerine dair yayılan
gerçek dışı değerlendirmelerin bir müddet ortadan kalkmasına kafi olmuştur. Fokşan ka-
sabasında yapılan anlaşmada da Azak Denizi’nde ve Karadeniz’de oluşturmayı tasarladığı
yeni ticâretin icrası tamamıyla engellendi. Ancak Petro’nun önceden kafasına koyduğu
hedeflerin gerçekleşmesi için kesintisiz ve ümitsizliğe kapılmadan çalışmak hem kendi
adeti hem de kazandığı gücün sebebi olduğu gibi, doğu ticaretinin gerçekleştirilmesi için
gerekenlerin yapılmasına kafa yormaktan da hiçbir zaman vazgeçmediği bilinmektedir.
Gerek İsveç Devleti karşısında elde ettiği üstünlük ve gerekse Osmanlı Devleti eliyle uğra-
dığı hezimet ve mağlubiyet Petro’yu anlatılan emellerinden vazgeçirmeye yeterli olmadı.
Kafkas dağlarının bir ucundan Karadeniz yoluyla dolaşması bahsedildiği şekliyle engel-
lenmiş olduğundan Deli Petro Azak Denizi’nden sarf…

A-Arapça Yapılar
‫نهب‬ Nehb
‫ضبط‬ Zabt
‫نزع‬ Nez‘ Fa‘l
‫فتح‬ Feth
‫كسب‬ Kesb
‫كتم‬ Ketm
‫سعى‬ Sa‘y
‫سوق‬ Sevk
‫خوف‬ Havf
‫عقد‬ Akd
‫ربط‬ Rabt Fa‘l
‫قصر‬ Kasr
‫دفع‬ Def ‘
‫منع‬ Men‘
‫صرف‬ Sarf
‫بدأ‬ Bed’
‫نظر‬ Nazar
Fa‘al
‫صدد‬ Saded
‫ذكر‬ Zikr
Fi‘l
‫علم‬ İlm
‫فتور‬ Fütûr Fu‘ûl
‫درايت‬ Dirâyet
‫جتارت‬ Ticâret
Fi‘âlet
‫زيارت‬ Ziyâret
‫كفايت‬ Kifâyet
‫كراهت‬ Kerâhet
‫فطانت‬ Fetânet
‫سياحت‬ Seyâhat Fe‘âlet
‫متانت‬ Metânet
‫شجاعت‬ Şecâ‘at
‫حكمت‬ Hikmet Fi‘let
‫وسعت‬ Vüs‘at
Fu‘let
‫الفت‬ Ülfet
‫عصيان‬ Isyân Fi‘lân
‫واقع‬ Vâkı‘
‫تابع‬ Tâbi‘
‫واسع‬ Vâsi‘
‫الزم‬ Lâzım
Fâ‘il vezninde
‫واصل‬ Vâsıl
‫كائن‬ Kâ’in
‫باعث‬ Bâ‘is
‫نائل‬ Nâ’il
‫شايع‬ Şâyi‘
‫فارغ‬ Fâri‘
‫معلوم‬ Ma‘lûm
‫مذكور‬ Mezkûr
‫مطروح‬ Matrûh
‫مرسوم‬ Mersûm
‫مستور‬ Mestûr
‫مأمول‬ Me’mûl
Mef‘ûl vezninde
‫مثبوت‬ Mesbût
‫مشهور‬ Meşhûr
‫مكسوب‬ Meksûb
‫مغلوب‬ Mağlûb
‫مقصود‬ Maksûd
‫مشغول‬ Meşgûl
‫اخفا‬ İhfâ’
‫اعمال‬ İ‘mâl
‫اقعاد‬ İk‘âd
İf ‘âl bâbı
‫امرار‬ İmrâr
‫القا‬ İlkâ’
‫اجرا‬ İcrâ’
‫اعاده‬ İ‘âde
‫ايجاد‬ Îcâd İf ‘âl bâbı (İ‘lâlde)
‫اقامه‬ İkâme
‫ترتيب‬ Tertîb
‫تسخير‬ Teshîr
‫تدقيق‬ Tedkîk
Tef‘îl bâbı
‫تفتيش‬ Teftîş
‫تشييد‬ Teşyîd
‫حتصيل‬ Tahsîl
‫مصاحبت‬ Musâhabet
‫محاربه‬ Muhârebe
‫مصاحله‬ Musâlaha Mufâ‘ale bâbı
‫معاهده‬ Mu‘âhede
‫مضايقه‬ Muzâyaka
‫مباشرت‬ Mübâşeret
‫تفحص‬ Tefahhus
‫متول‬ Temevvül
‫تقرب‬ Takarrüb Tefa‘‘ul bâbı
‫تصرف‬ Tasarruf
‫تفوق‬ Tefevvuk
‫حترى‬ Taharrî
Tefa‘‘ul bâbı (İ‘lâlde)
‫تصدى‬ Tasaddî
‫اعتبار‬ İ‘tibâr
‫اقتضا‬ İktizâ’
‫امتداد‬ İmtidâd
İfti‘âl bâbı
‫اعتالل‬ İ‘tilâl
‫اختراع‬ İhtirâ‘
‫ازدياد‬ İzdiyâd
‫انقراض‬ İnkırâz
‫انهدام‬ İnhidâm İnfi‘âl bâbı
‫انهزام‬ İnhizâm

‫ممكن‬ Mümkin İf‘âl bâbı ism-i fâ‘il
‫مورخ‬ Müverrih
Tef‘îl bâbı ism-i fâ‘il
‫مؤلف‬ Mü’ellif
‫متنكر‬ Mütenekkir
Tefa‘‘ul bâbı ism-i fâ‘il
‫متخيل‬ Mütehayyil
‫مقتدر‬ Muktedir İfti‘âl bâbı ism-i fâ‘il
‫منفهم‬ Münfehim İnfi‘âl bâbı ism-i fâ‘il
‫مستعد‬ Müsta‘id İstif‘âl bâbı ism-i fâ‘il
Mezîdünfih İsm-i Mef‘ûl:
‫موئسس‬ Mü’esses
‫مسلم‬ Müsellem
Tef ‘îl bâbı ism-i mef ‘ûl
‫ملقب‬ Mülakkab
‫مصمم‬ Musammem
‫تعديات‬ Te‘addiyât
‫اياالت‬ Eyâlât
‫معامالت‬ Mu‘âmelât
‫معلومات‬ Ma‘lûmât (-ât eki ile)
‫امارات‬ Emârât
‫مطالعات‬ Mutâla‘ât
‫خصوصات‬ Husûsât
Cem‘-i mükesser:
‫انقاض‬ Enkâz
‫احوال‬ Ahvâl Ef ‘âl vezni ile
‫افكار‬ Efkâr
‫بقايا‬ Bekâyâ
Fa‘âlâ vezni ile
‫رعايا‬ Re‘âyâ
‫غلبه‬ Galebe Fa‘ale vezni ile
‫وقايع‬ Vekâyi‘
‫وسائل‬ Vesâ’il
Fa‘â‘il vezni ile
‫نتائج‬ Netâ’ic
‫طوائف‬ Tavâ’if
‫تدابير‬ Tedâbîr
Fa‘âlîl vezni ile
‫تواريخ‬ Tevârîh
‫علل‬ İlel Fi‘al vezni ile
‫دول‬ Düvel Fu‘al
‫مسائل‬ Mesâ’il Mefâ‘il vezni ile
Arapça tamlamalar:
‫فى احلقيقه‬ Fi’l-hakîka

‫بالعاقبه‬ Bi’l-âkıbe Kamerî tamlama
‫بالكليه‬ Bi’l-külliyye
İsm-i Tafdîl
‫اكثر‬ Ekser
Ef ‘al
‫الزم‬ Elzem
Mimli Masdarlar
‫مسئله‬ Mes’ele (Mef ‘ale vezni)

‫مسلك‬ Meslek
‫مقصد‬ Maksad (Mef ‘al vezni)
‫منظر‬ Manzar
Sıfat-ı müşebbehe müennes

‫سودا‬ Sevdâ
vezni (Fa‘lâ)
B-Farsça Yapılar:
Farsça tamlamalar
‫طوائف جنوبيه‬ Tavâ’if-i cenûbiyye

‫سرحد مذكور‬ Serhadd-i mezkûr
‫تاريخ مذكور‬ Târîh-i mezkûr
‫دولت مرسومه‬ Devlet-i mersûme
‫وجه مذكور‬ Vech-i mezkûr
‫كسب وسعت‬ Kesb-i vüs‘at
‫نتائج پوليتيقيه‬ Netâ’ic-i politikıyye
‫دول سائره‬ Düvel-i sâ’ire
‫صورت حقيقيه‬ Sûret-i hakîkıyye
‫نقاب حتت‬ Nikâb-ı taht
‫حتت قراليت‬ Taht-ı kraliyet
‫بحر ابيض‬ Bahr-i ebyaz İzâfet kesresi
‫جتارت خارجيه‬ Ticâret-i hâriciyye
‫جتارت شرقيه‬ Ticâret-i şarkıyye
‫لقب عمومى‬ Lakab-ı umûmî
‫جتارت كليه‬ Ticâret-i külliye
‫سوق عسكر‬ Sevk-i asker
‫مواد معلومه‬ Mevâdd-ı ma‘lûme
‫بحر بالطق‬ Bahr¬-i Baltık
‫حقوق قدميه‬ Hukûk-ı kadîme
‫شجاعت حربيه‬ Şecâ‘at-i harbiye
‫دولت عثمانيه‬ Devlet-i Osmâniyye
‫دين مسيحيه‬ Dîn-i mesîhiyye
‫امر يسير‬ Emr-i yesîr

‫اعالن حرب‬ İ‘lân-ı harb
‫قوت مكسوبه‬ Kuvvet-i meksûbe
‫عدم خشنودى‬ Adem-i hoşnûdî
‫قصر قوت‬ Kasr-ı kuvvet
‫عقد مصاحله‬ Akd-i musâlaha
‫وجه مذكور‬ Vech-i mezkûr
‫قبضۀ تصرف‬ Kabza-i tasarruf
‫واصطۀ متول‬ Vâsıta-i temevvül
‫مساعئ بحريه‬ Mesâ‘î-i bahriye
İzâfet hemzesi
‫ثمرۀ اوال‬ Semere-i ûlâ
‫قوۀ عسكريه‬ Kuvve-i askeriye
‫خانۀ حشمت‬ Hâne-i haşmet
‫الكاى مذكور‬ Ülka-yı mezkûr İzâfet “Y” si
‫سرحد‬ Ser-had
‫جايكير‬ Cây-gîr
‫مدعا كرده‬ Müdde‘â-gerde Kesik izâfet
‫سررشته‬ Ser-rişte
‫تصميمكرده‬ Tasmîm-gerde
‫عدم معلومات صحيحه‬ Adem-i ma‘lûmât-ı sahîha Zincirleme tamlama
Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik isim
‫نهب و غارت‬ Nehb ü gâret
‫فتح و تسخير‬ Feth u teshîr
‫دفع و ازاله‬ Def u izâle
Metinde geçen aşağıdaki cümleleri inceleyerek:

“Velâkin müşârun-ileyhin tasmîm-gerdesi olan husûsâtın tahsîline lâ-yenkatı‘ ve bilâ-fütûr 2
sa‘y itmek hem kendü mu‘tâdı ve hem dahi kuvvet-i meksûbesi ilelinden bulunduğu misüllü
ticâret-i şarkıyyenin îcâd ve ikâmesi vesâ’ilinin tahsîline sarf-ı efkârdan hiçbir vakit fâriğ
olmadığı meşhûr olup gerek İsveç Devleti aleyhinde nâ’il olduğu tefevvuk ve galebesi ve ge-
rek Devlet-i Osmaniyye yedinden dûçâr olduğu inhizâm ve mağlûbiyyeti müşârun-ileyhi
maksûd-ı mezkûrdan men‘ ve sarfa kifâyet itmedi.”
a) Paragrafta geçen Farsça tamlamaları ve türlerini yazınız.
b) Arapça sülâsî mücerred masdarları ve vezinlerini yazınız.
c) Arapça ism-i fâilleri ve ism-i mef ‘ûlleri gösteriniz.
d) Arapça mezîdünfih masdarları ve vezinlerini yazınız.
e) Paragrafta kullanılan çoğul kelimeleri ve türlerini yazınız.
Özet
XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özellik- Yeni kelimeler öğrenerek kelime haznesini geliştirmek.
1 3
lerini belirleyebilmek: Parçalarda geçen, anlamını bilmediğiniz kelimelerin
Bu ünitede işlenen parçalar XVIII. yüzyıl Osmanlı anlamları her parçanın ardına eklenmiş küçük söz-
Türkçesinin genel dil yapısını gösterecek yazma eser- lükte yer almaktadır. Bu sözlük eşliğinde parçaları
lerden seçilmiştir. Eserlerin diline bakıldığında Arap- okumanız kelime dağarcığınızın zenginleşmesini
ça ve Farsça kelimelerin sıklıkla kullanıldığı dikkat sağlayacaktır. Ardından gelen metin sadeleştirilme-
çekmektedir. si kısmını da incelemeniz, bu kelimelerin metinde
hangi anlamda kullanıldığını anlamanıza yardımcı
Yazma metinleri doğru ve hızlı okuyabilmek olacaktır.
2
Bu üniteye alınan metinlerin konuları XVIII. Yüzyılın
başlarında Osmanlı Devleti’nin en önemli rakiplerin- Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını belir-
den Rusya ile yaptığı mücadelelere dairdir. Topkapı 4 leyebilmek
Sarayı yazma koleksiyonlarından bu kitap için seçilen Her ünitenin sonuna eklenen dilbilgisi kısmı, par-
eserlerde Nesih ve Talik türü yazılar kullanılmıştır. çadaki Arapça ve Farsça temel dilbilgisi unsurlarını
Yazma eserlerin farklı kütüphanelerde müstensihler gösterip açıklamaktadır. Bu unsurların daha ayrın-
tarafından çoğaltılan farklı nüshaları vardır. Fakat ge- tılı şeklini geçen sene öğrenmiştiniz. Bu parçalarda
rek eser sahipleri gerekse eserleri çoğaltmakla görevli gösterilen dilbilgisi unsurları, onların parçalarda
müstensihlerin saray için hazırladıkları nüshalara ayrı nasıl kullanıldığını hatırlatmak ve parçaların daha
bir dikkat sarfettikleri ve yazıların daha güzel olduğu iyi anlaşılmasını sağlamak amacını taşımaktadır. Bu
göze çarpmaktadır. Bu ünitede göreceğiniz örnekler bölümleri dikkatli bir şekilde incelemeniz sizin parça
de bu cümleden kabul edilebilir temiz örneklerdir. Bu içerisindeki yapıları daha iyi tanımanızı sağlayacaktır.
üniteyi tamamladıktan sonra bir yandan el yazması
eserlerin yazı türlerini görme ve daha iyi okuma bece-
risi kazanırken, diğer taraftan XVIII. Yüzyıl Osmanlı
tarihinde gezinti yapmış olacaksınız.
1. “Dûçar” kelimesinin anlamı aşağıdakilerden hangisidir? 6. Aşağıdaki gruplardan hangisinde cem‘-i mü’ennes bir ke-
a. servet sahibi olma lime vardır?
b. yağmalama a. evzâ‘ - etrâf - sevâhil
c. geri çekilme b. ulemâ - ensâb - levâzım
d. yakalanmış, mübtela c. cezâyir - eknâf - a‘yân
e. yayılmış, bulaşmış d. ilel - mesâ’il - düvel
e. mühimmât - efkâr - vesâ’il
2. “Ümitsizlik, usanç” anlamındaki kelime aşağıdakilerden
hangisidir? 7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde ism-i fâ‘il
a. kerâhat vardır?
b. fütûr a. câygir - maksad - vâsıl
c. basiret b. vuslat - nazar - ülfet
d. fetanet c. zikr - saded - ilm
e. mecrûh d. ilkâ - matrûh - ihfâ
e. îcâd - mevcûd – müsellem
3. “Bir işe başlamak” anlamındaki kelime aşağıdaki grup-
lardan hangisinde vardır? 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i mef ‘ûl değildir?
a. akd - musâlaha – vekâyi‘ a. musammem
b. galebe - nâil - havf b. mülakkab
c. imrar - ednâ - ilkâ c. mü’ellif
d. saded - ümniye - mülakkab d. mestûr
e. mebrûr - tasaddî – ser-rişte e. meşhûr
4. “Rusya Devleti’nin Asya kıt‘asında vech-i mezkûr üzre 9. Aşağıdaki tamlamalardan hangisi Farsça tamlama türle-
kesb-i vüs‘at ve … itmesinin netâ’ic-i politikıyyesi ne ola- rinden biri değildir?
cağı ve bir de Avrupa devletlerinden düvel-i sâ’irenin gerek a. karâr-dâde
ma‘lûmları olmayarak…” b. hasretü’l-mülûk
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere anlam bütünlüğünü c. emr-i mukarrer
sağlamak için yazılabilecek en uygun kelime aşağıdakilerden d. sene-i mezbûre
hangisidir? e. fetvâ-yı şerîf
a. teb‘iyyet
b. mazhar 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Arapça cem‘-i mükesser
c. izdiyâd fu‘al veznine uygundur?
d. intihâl a. ilel
e. terkîm b. enkâz
c. galebe
5. Aşağıdaki kelime-anlam eşleştirmelerinden hangisi yan- d. düvel
lıştır? e. tedâbîr
a. efkâr: Şehirler
b. ikâme: Oturtmak
c. vesâ’il: Vesîleler
d. şâyi‘: Duyulmuş
e. izâle: Ortadan kaldırma

1. d Yanıtınız doğru değilse sözlükten “dûçâr” kelimesine Sıra Sizde 2
bakınız. a) Tasmîm-gerde: Farsça kesik izâfet
2. b Yanıtınız doğru değilse sözlükten “fütûr” kelimesine Kuvvet-i meksûbe: Farsça izâfet kesresi
bakınız. Ticâret-i şarkıyye: Farsça izâfet kesresi
3. e Yanıtınız doğru değilse sözlükten “tasaddî” kelime- Sarf-ı efkâr: Farsça izâfet kesresi
sine bakınız. Devlet-i Osmaniyye: Farsça izâfet kesresi
4. c Yanıtınız doğru değilse sözlükten “izdiyâd” kelime- Maksûd-ı mezkûr: Farsça izâfet kesresi
sine bakınız. b) Fütûr: Fu‘ûl vezni
5. a Yanıtınız doğru değilse sözlükten “efkâr” kelimesine Sa‘y: Fa‘l vezni
bakınız. Sarf: Fa‘l vezni
6. e Yanıtınız doğru değilse “Keyfiyet-i Rûsiyye” adlı par- Men‘:Fa‘l vezni
çanın dilbilgisi kısmına bakınız. Kifâyet: Fi‘âlet vezni
7. a Yanıtınız doğru değilse “Seyyid Ahmed Hırsovavî” Ticâret: Fi‘âlet vezni
adlı parçanın dilbilgisi kısmına bakınız. c) Fâriğ: Fâ‘il vezni
8. c Yanıtınız doğru değilse parçaların dilbilgisi kısmına Nâ’il: Fâ‘il vezni
bakınız. Meşhûr: Mef ‘ûl vezni
9. b Yanıtınız doğru değilse “Keyfiyet-i Rûsiyye” adlı bö- Mağlûb: Mef ‘ûl vezni
lümün dilbilgisi kısmına bakınız. Maksûd: Mef ‘ûl vezni
10. d Yanıtınız doğru değilse “Seyyid Ahmed Hırsovavî” Mezkûr: Mef ‘ûl vezni
adlı parçanın dilbilgisi kısmına bakınız. d) Tasmîm: Tef ‘îl bâbı
Tahsîl: Tef ‘îl bâbı
Îcâd: İf ‘âl bâbı (İ‘lâlde)
İkâme: İf ‘âl bâbı (İ‘lâlde)
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Tefevvuk: Tefa‘‘ul bâbı
Sıra Sizde 1 İnhizâm: İnfi‘âl bâbı
a) “Osmanlı’nın gücü kuvveti, cephane ve hazinesi yoktur. e) Husûsât: Arapça cem‘-i müennes
Çıkarabilecekleri ancak elli bin askerleri vardır ve as- Vesâ’il: Arapça cem‘-i mükesser fevâ’il vezni
kerlerine de ödeme yapamadıklarından çok fakirlerdir. Efkâr: Arapça cem‘-i mükesser ef ‘âl vezni
Maaşlarını ödememek için çeşitli hileler yaptıklarından Galebe: Arapça cem‘-i mükesser fa‘ale vezni
cümlesi şikayetçi olup yüz çevirdiler diye Moskova kra-
lına bilgi verdiler. Bunun için önde gelen din adamları
sağlam senet ve deliller gönderip adı geçen sene için
İstanbul’a sahip olursun…” Yararlanılan Kaynaklar
b) Sevâhil: Arapça cem‘-i mükesser fevâ‘il vezni, müfred Fehmi Yılmaz (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. Gökkubbe
yani tekil hâli sâhil. Yay., İstanbul
c) Tedârük: Mezîdünfîh sülâsî masdarlardan tefâ‘ul bâbı. Keyfiyet-i Rûsiyye, (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
d) Bi’l-cümle: Arapça kamerî tamlama No: 1627)
İbnü’s-sultân: Arapça şemsî tamlama Seyyid Ahmed Hırsovavî (Topkapı Sarayı Müzesi Yeni Yaz-
Hasretü’l-mülûk: Arapça kamerî tamlama malar Kitaplığı No: 627)
Şemseddin Sami (2011). Kâmûs-ı Türkî (Haz., Raşit Gün-
doğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal). İdeal Yay.,
İstanbul.
8
Amaçlarımız
 XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi metinlerinin dil özelliklerini belirleyebilecek.
 Yazma metinleri okuyabilecek,
 Yeni kelimeler öğrenerek kelime hazinenizi geliştirebilecek,
 Osmanlı Türkçesinin temel dil bilgisi unsurlarını belirleyebileceksiniz.
z.
Anahtar Kavramlar
• XVIII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi • Yazma Metinler
Metinleri
İçindekiler
• GİRİŞ
Metin Okuma ve Anlama: El • ANONİM TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN
Osmanlı Türkçesi Metinleri-I • AHMED RESMÎ EFENDİ, HALÎKATÜ’R-
Yazması Metinler-IV
RÜ’ESÂ
• AHVÂL-İ ANAPA VE ÇERKES
Yazması Metinler-IV
GİRİŞ
Bu ünitede el yazması metinleri okumayı geliştirmeniz için yazma metinler yer almakta-
dır. Ünitede yer alan metinler on sekizinci yüzyılın başından ortasından ve sonundan se-
çilmiştir. Dolayısıyla bu yüzyılın dil özelliklerini kavramanız hedeflenmiştir.
XVIII. yüzyıl metinlerinin dilleri, XV. Yüzyıl metinlerine göre daha ağdalıdır. Bu
yüzyılda, edebî kaygılar biraz daha öne çıkmaktadır. Ancak hemen belirtilmelidir ki,
bu durum eser müelliflerinin tahsiliyle de yakından alakalıdır. Buraya alınanlardan iki-
si kolay anlaşılabilen metinler olup Ahmed Resmî’nin eserinde zor bir dil kullanıldığı
görülmektedir.
Üniteye alınan ilk metin, müellifi belli olmayan Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman’dır.
1688-1704 yılları arasındaki olayları ihtiva eden eser, Abdülkadir Özcan tarafından 2000
yılında transkribe ve tahliliyle neşr edilmiştir. Üslup bakımından çağdaşlarına göre olduk-
ça sadedir.
İkinci metin, Ahmed Resmî Efendi’nin Halîkatü’r-rü’esâ’sıdır. Koca Nişancı Celalzâde
Mustafa Çelebi’den başlayarak Ragıb Paşa’ya kadar gelen reisülküttabların biyografilerini
ihtivâ etmektedir. Asıl ismi yukarıda verilen olmakla beraber daha çok Sefînetü’r-rü’esâ
adıyla şöhret bulmuştur. Üslubu, ünitede yer alan diğer iki metne nisbeten daha ağırdır.
Buraya, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttâb, nr. 639’da bulunan müellif hattı yazma-
dan bir kısmı alınmıştır.
Ünitenin üçüncü metni, onsekizinci asrın son çeyreğinde Anapa Kalesine gönderilen
Ferah Ali Paşa’nın kâtibi olan Hâşim Efendi tarafından kaleme alınan ve kütüphane kata-
loglarına Ahvâl-i Anapa ve Çerkes ismiyle kaydedilen eseridir. 1781-1785 yılları arasını
ihtivâ eden eser, Anapa kalesi’nin inşası ve o civardaki kavimlerin bazı hallerinden bah-
seder. Ünitedeki kısım, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine Kitaplığı nr. 1564’de
bulunan nüshadan alınmıştır.
Metin 8.1.5
Anonim Tevârîh-i Âl-i
Osmân
8. Ünite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-IV 309
Metin 8.1.4a-b
Metin 8.1.3a-b
Metin 8.1.2a-b
Metin 8.1.1a-b
ANONİM TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN
/8.1.1.a/Avân-ı Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Asrında

Milel- i Nasârâ İle Sulh u Salâha Ne Vechile Nizâm Verildüği
Beyân Olunur
Hayli müddetden berü taraf-ı düşmen-i dîn ile harb u kıtâl mütemâdî olmağla, her mille-
tin hazîne ve askerine fütûr gelüp, ale’l-husûs re‛âyâ ve berâyâ pâ-mâl olmuş iken, cülûs-ı
humâyûn-ı meymenet-lüzûmları 106 senesinde vâkı‛ olup, Mora ve Azak ve Kamaniçe
ve Üngürüs câniblerine gereği gibi mühimmât ve asker ile ser-askerler irsâline gayret ve
Venedik üzerine mükemmel donanma-yı humâyûn tedârüküne bezl-i kudret ve üç def ‘a
bizzat Nemçe üzerine azîmet buyurulup, mansûren avdet olunmuşidi. Lâkin ibâdu’llâhın
râhatı ve bir müddet memâlik-i mahrûsanın nizâmı içün, Es-sulhü seyyidü’l-ahkâm
kā‛idesine ri‛âyet ve cümlenin ittifâkı ile mübâşeret olunmak emrinde çok kīl ü kāl olup,
bundan akdem birkaç def ‘a müzâkeresi sebkat edüp, netîce verilmeyüp kalmışidi. Cenâb-ı
Feyyâz-ı mutlakın bir umûra irâde-i aliyyesi ta‛lîk edince esbâbını dahi halk eder. Vezîr
Hüseyin Paşa -ki 109 senesinde mühr-i vizârete nâ’il olduklarında, kendüleri tarafından
kat‛â i‛tibâr olunmayup, tedârük-i seferiyye ile meşgūller iken, Nemçe tarafından İngilte-
re ve Felemenk kıralları vesâtatıyla sulha rağbet ve Âstâne-i sa‛âdetde mukīm olan elçile-
rine pey-ender-pey haberler gönderüp, böyle bir vezîr-i sâhib-i i‛tibârın zemânında hayır-
lu işde bulunmağı sa‛y u dikkat eylemek üzere tenbîh edüp pek yapuşdular.
Vezîr-i müşârun-ileyh merhûm Köprülü Mehemmed Paşa birâderi /8.1.1.b/ Hasan
Aga-zâde Hüseyin Paşa’dır -ki Devlet-i aliyyede niçe hidmetlerde istihdâm olunup, Sultân
Mehemmed Hân aleyhi’r-rahmeti ve’l-gufrân zemânında ibtidâ kendülere beğlerbeği-
lik ile Şehrizol eyâleti ihsân, ba‛dehû Boğaz-hisârı muhâfazasında iken vizâret verilüp ve
iki def‛a Âstâne-i sa‛âdetde kaymakam ve kapudanlıkları eyyâmında Sakız fethine muvaf-
fak olduklarından gayri, Belgrad muhâfazasında merdâne hareket ve müdebbirâne hıfz-ı
memleket ve âkılâne hidmetleri sebkat edüp, hânedânlarının milel-i Nasârâ beynlerinde
küllî i‘tibârı olup, El-umûru merhûnetün bi-evkātihâ mazmûnu üzere, mutavassıt elçiler
pek yapışdılar. Ve her ne teklif olundu ise ta‛ahhüd eylediler. Cümle ile müşâvere ve bir-
kaç def ‘a mükâleme olunup, şer‛an dîn ü devlete hayırlu olan işe mübâşeret olunmak üze-
re karâr ve sulha ruhsat verilüp, mutavassıtlar olan elçilerin kağıdları ile İngiltere elçisi-
nin kethüdâsı nâmında olan kefere Nemçe ve andan İngiltere kıralına varup, krâl-ı mesfûr
vesâtatıyla mübâşeret olunmak üzere haber getürüp, Nemçe çâsarı ve Venedik cumhûru
ve Moskov çarı ve Leh kralı ile def‛aten sulh olmağa rağbet ve temessük talebinde olmala-
riyle, def‛a-i sânîde minvâl-i meşrûh üzere izin verilüp ve der-akab azîm asker ve tedârük
ile Vezîria‛zam /8.1.2.a/ Hüseyin Paşa hazretleri Edirne sahrâsından hareket ve Belgrad’a
doğru azîmet eyleyüp, Kırım Hânı Selim Giray Hân dahi bu sefer-i zafer-rehberde refâkat
eylemişler idi. Sofya menziline nüzûl olundukda Nemçe çâsarının memhûr kâğıdı ile
mükâleme-i sulha elçileri çıkarup, Devlet-i aliyye tarafından dahi murahhas âdemler ta-
leb olunmağla, Re’isülküttâb Râmî Mehemmed Efendi, hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûn
ile murahhas ve Baş tercemân İskerlet-oğlu Aleksandra mahrem-i esrâr-ı devlet olmak
üzere elçilik nâmiyle koşulup ve mutavassıt olan İngiltere ve Felemenk elçileri ile ordu-yı
humâyûndan mukaddemce Belgrad’a gönderildi.
Gerçi üç aya dek mükâlemeye mübâşeret olunmadı, lâkin mukaddemce elçiler ta‛yîn
olunmamış olsa mükâleme ve sulh sene-i âtiyeye kalup, tekrâr asker cem‛ olup, tedârük-i
sefer görülmeğe muhtâc olurdu. Ve Nemçe çâsarı ordu-yı humâyûna karşu temessük gön-
derüp, acele etmesine bâ‛is bu idi ki, Moskov çâsarı bu emrin ta‛tîlini murâd edüp bi-
nefsihî Beç’e gelmek üzere olduğun haber almışlar. Eğer mümâna‛at ederse, “biz temessük
verdik, şimden sonra rücû‛ eylemek olmaz” demek içün acele eylemişler. Nefsü’l-emrde
Moskov çarı Beç’e gelüp mâni‛ olmak murâd eyledikde, cevâb verilüp, mükâleme içün
icâleten âdem ta‛yin eylemekden murâdı bu mâdde /8.1.2.b/ olduğu haber alındı. Ancak,
mükâleme temâm olunca tarafeynden terk-i cidâl olunmak üzere söyleşilmişdi.
Velhâsıl ordu-yı humâyûn dahi Sofya menzilinden hareket ve Semendire’ye azîm alay-
lar ve mükemmel tedârükler ile nüzûl ve nehr-i Tuna ve Sava üzerlerine cisirler binâ ve
esbâb-ı ceng ü harb hâzır u müheyyâ olunup, Semendire menzilinde bir ay mikdârı ikāmet
olundu. Tabur dahi Peçi ve Beçkerek havâlîsinde tevakkuf eyledi. Sene-i mezbûre seferin-
de donanma-yı humâyûn askerinden mâ‛adâ yüzbinden ziyâde piyâde ve süvâri ve otuz-
bin kadar Tatar askeri müctemi‛ olup, gâh asâkir-i Tatar’dan ve gâh tavâ’if-i sâ’ireden ve
ale’l-husûs donanma-yı humâyûn kayıkları ile çete ve potera eksik olmayup, her bâr dil ve
kelle gelmekden hâlî olmayup ve bir def ‘a Tımışvar altında hayli ceng vâkı‛ olup, müretteb
ceng olsa belki bu mikdârı kâfir helâk olmak ve esîr alınmak tasavvur olunmazdı. Andan
Belgrad sahrâsına nüzûl olunup, Semendire ve Belgrad menzillerinde üç ay mikdârı meks
iktizâ eyledi. Te’hîre sebeb, dört milletin elçileri gelüp cem‛ olunca hayli müddet mürûr
eyledi. Ve Nemçe tarafindan mükâleme-i sulha Başvekîli Kandekiçki ta‛yîn olunup, esnâ-i
azîmetde kendüye damla marazı isâbet edüp, yerine mu‛temed âdem ta‛yîn olunca vâfir
zemân geçdi ve Varadin’e gelince niçe zamân eğlenüp, çok kīl ü kāl oldu. /8.1.3.a/
Evvelâ, “Devlet-i aliyyenin murahhas elçileri Budin’e, yâhud Pespirem varoşuna,
yâhud Tabura, hiç olmaduğu halde Ösek’e gelsünler. Kadîmden böyle olagelmişdir” de-
diler. Ve Devlet-i aliyye elçileri gelmezler ise, mutavassıt olan İngiltere ve Felemenk elçi-
leri Tabura gelmek üzere taleb eylediler. Niçe kerre âdemleri vardı geldi, aslâ sözleri isgā
olunmayup, “hudûd-ı İslâmiyyeden bir münâsib mahalle gelürler, yoğ ise Devlet-i aliy-
ye murahhasları gönderilmez. Bu bahâne ile ceng muradları ise, görüşmek hâzırımız” de-
nildi. Bi’z-zarûrî Varadin ile Belgrad arasında Karlofça nâm mahalde mükâleme olunma-
ğı ihtiyâr edüp geldiler. Ve tarafeynden mahall-i mezbûrda evler ve ahurlar binâ olunup,
mükâlemeye karâr verildi. Ve terk-i cidâl olunmayup, ancak Karlofça’dan kara tarafından
ondört sâ‛at ve Tuna kenârı Belgrad’a gelince emniyyet olunmak üzere söyleşilüp, rûz-ı
Kāsıma yirmi iki gün kalmışdı.
Devlet-i aliyye murahhaslarının yanlarına piyâde ve süvârî ikibin mikdârı asker ve
gediklü müteferrika ve çavuşdan müte‛ayyin âdemler koşulup, azîm alay ile Sava cisrin-
den ubûr etdirilüp ve yirmibeş gün mikdârı dahi meks olunup, şiddet-i şitâ hulûl etmek-
le, tavâ’if- i askere ceste ceste izin verilüp ve Belgrad kal‛asına kifâyet mikdârı /8.1.3.b/
muhâfazacı ta‛yîn olunup, vezîria‛zam hazretleri dahi avdet eylediler. Mükâleme-i sulh
yüzyirmi gün mikdârı mütemâdî oldu.
Tafsîli budur ki: Bu mahalde dokuz müte‛ayyin elçiler cem‘ olup Devlet-i aliyye tara-
fından Re’isülküttâb Râmi Mehemmed Efendi ve İskerlet-oğlu, Nemçe tarafından bir bü-
yük bir küçük iki elçi, Leh elçisi, Moskov elçisi, Venedik elçisi, İngiltere ve Felemenk ta-
rafından birer elçi, her biri müntehâb âdemler ve her biri kendü devletlerin siyânet eyle-
mek isterler. Husûsâ Moskov elçisi bir haşîn kâfir ve Venedik elçisi bir müteharrik ve lecûc
mel‛ûn, yirmi güne dek sözü bir yere koyup mükâlemeye mübâşeret olmağa imkân olma-
dı. Bir zemân “birbirimize ziyâfetler edüp def‛-i vahşet edelüm”. Bir eyyâm i‛tibâr kaydına
düşüp “merâsim üzere görüşelüm” dediler. Bir müddet “sene-i mâziyede mükâleme bir iki
sene mütemâdî olduğun” îrâd, bir vakit “bildüğümüz gibi olsun”, deyü murâd ve çok guft
u gû olup, kīl ü kāl, serhadd-i i‛tidâlden tecâvüz eyledi. Lâkin, Devlet-i aliyye murahha-
sı Re’isülküttâb Râmî Mehemmed Efendi bir reşîd ü âkıl ve bir racül-i kâmil olup, rizâ’en
li’llâhi te‛âlâ azîmet ve Devlet-i aliyyenin ırzını sıyânet edüp, bunların bî-hûde sözleri-
ne vücûd vermeyüp, ilkā-i ma‛kūl ve sevk-i makbûl ile ol seng-dilleri râm eyledi. Ba‛dehû
birbirlerinin /8.1.4.a/ yedlerinde olan temessüklerin görüp, ne vechile oldukların bil-
mek murâd eylediler. Devlet-i aliyye tarafından Re’îs Efendi’ye verilen murahhas fermân
bir kebîr âbâdî kağıd üzerine yazılmış ve tuğra-yı humâyûnu altun ile tezyîn olunmuş
ve sîmden bir zarf içine vaz‛ ve üzerine serâserden bir kîse ve dört ağır tuğra makraması
pûşîde ve bir müte‛ayyin âdemin eline verilüp ve bir muhtasarca alay tertîb olunup gön-
derildi. Nemçe tarafından istikbâl olunup, ta‛zîm ile alup çadırlarına getürüp, mefhûm-ı
humâyûnu ma‛lûm oldukdan sonra yine gönderdiler.
Kendülerden dahi murahhas oldukları temessükleri taleb olundukda, keferenin
ahvâli ma‛lûm, çârçûbe kâğıdına yazılmış ve frengî mum ile mühürlenmiş birkaç par-
ça kâğıdları gönderdiler. Hatta mutavassıt olan İngiltere elçisi Devlet-i aliyye murahhas
fermânı böyle unvân ile gönderildiğinden hicâb edüp, bir boyama makrama içine dol-
durup gönderdi. Hele anların kâğıdları dahi terceme olunup, mefhûm ma‛lûm oldukdan
sonra, Re’îsülküttâb Mehemmed Efendi mahsûs mükâleme içün cümlenin arasında bir
münâsib mahalde mükellef çerge kurup pâk düşmüşler idi. Her gün ol çergeye cem‛ olup
mükâlemeye mübâşeret olundu. Bu arada vâkı‛ olan mükâleme ve kat‛ olunan hudûd ve
yazılan ahidnâmeler mefhûmlarına gereği gibi vâkıf /8.1.4.b/ olmak müşkildir. Ancak,
li’llâhi’l-hamd me’mûlden ziyâde, dört millet ile gālibâne sulh olunup temessükleri alın-
dı ve 1110 şa‛bânının yirmi ikinci günü Re’îsülküttâb Râmî Mehemmed Efendi Edirne’ye
dâhil ve Kadın-karyesi’nde Defterdâr Mustafa Efendi ve sâ’ir a‛yân-ı devlet istikbâl edüp
ikrâm eylediler. Ve dört milletin dahi memhûr temessükleri kendüleri ile ta‛yîn olunan
gediklü ağaların ellerine verilüp alay ile şehre dâhil ve vezîria‛zam sarâyına nüzûl olunup,
ertesi şeyhülislâm efendi ve vezîria‛zam hazretleri, re’îs efendi ve Baş-tercemân İskerlet-
oğlu ile rikâb-ı humâyûna varılup, temessükleri teslîm ve kürkler ilbâs olundu.
Mutavassıt olan İngiltere ve Felemenk elçileri Belgrad’da kalmışlar idi. Temessük-
leri makbûl-i humâyûn olduğun müş‛ir nâme-i humâyûn yazılup, Dîvân-ı humâyûn
kâtiblerinden Firdevsî Efendi ile Belgrad’a irsâl ve Nemçe çâsarı tarafından dahi altı
gün mukaddem nâmesi Belgrad’a dâhil olmağla, mutavassıt elçiler ma‛rifetiyle nâme-i
humâyûn verilüp, çâsarın nâmesi alınup, mutavassıtların hidmetleri temâm olmağla, av-
detlerine izin verildi. Sirem ve sâ’ir ol havâlînin hudûdu kat‛ı ve alâmet vaz‛ olunması Belg-
rad Muhâfızı Vezîr Ali Paşa’ya tefvîz ve tahrîri içün sâbıkā Anadolu /8.1.5/ Muhâsebecisi
Sâmi İbrâhim Efendi’ye ve Bosna hudûdu kat‛ı, muhâfızı Vezîr Halil Paşa’ya sipâriş ve
tahrîrine sâbıkā Başbâkī kulu Osman Ağa me’mûr, Leh hudûdu ahvâli Kırım Hânı Devlet
Giray ma‛rifetleriyle Özü Muhâfızı Vezîr Yusuf Paşa’ya fermân olundu. Ve Mora hudûdu
kat‛ı Eğriboz Muhâfızı İsmâil Paşa’ya tefvîz olundu.
Hamden li’llâhi te‛âlâ, milel-i Nasârâ ile sulhün fâ’idesi ve bu emr-i azîmin semere-
si küllîdir. Ukalâ demişlerdir ki, memleket ceng ile alınur, ammâ sulh ile zabt olunur.
Hazret-i Âdem’den Hazret-i Muhammedü’l-Mustafâ salla’llâhü te‛âlâ aleyhi vesellem haz-
retlerinin zemân-ı şerîflerinde ve ale’l-husûs zuhûr-ı Devlet-i âl-i Osmâniyye’den bu vak-
te değin zabt olunan memâlik gâh ceng ve gâh sulh ile nizâm verilmiştir. Zîrâ re‛âyâ ve
berâyâ -ki vedâyi‛-i Hâlıku’l-berâyâdır- her vakitde re‛âyâ pây-mâl-i asâkir-i deryâ-misâl
olmamak içün, sulh hayırlu olduğunda iştibâh yokdur. Millet-i sâ’irenin bir tarafdan düş-
meni zuhûr etse iki sene cenge tahammülü olmayup, be-her-hâl sulh olurlar.
El-hamdü li’llâhi te‘âlâ, Devlet-i aliyye mü’eyyed min-indi’llâh olmağla, taraf taraf
zuhûr eden düşmenlerine cevâb verüp, gālibâne sulh olmak kā‛ide-i külliyyeleridir. Ale’l-
husûs, El-küfrü milletün vâhideh mefhûmu üzere cevânib-i erba‛adan hücûm edüp, düş-
menler kendüleri sulha tâlib olup, ibrâm u ilhâh eylediler. Ed-dâllü ale’l-hayri kefâ‛ilihî
medlûlü üzere, bu hidmetde bulunanlar ecr-i azîme nâ’il olmuşlardır.
(Anonim Osmanlı Tarihi (2000). Nşr. Abdülkadir Özcan. Ankara)
Metne Ait Sözlük

A‛yân: İleri gelenler
Âbâdî: İpek karışımlı kıymetli kağıt
Ahvâl: Haller, durumlar
Akdem: Önce, ilk
Âkıl: Akıllı
Alâmet: İz, nişan
Ale’l-husûs: Özellikle
Aliyye: Yüce, yüksek, necip
Asâkir: Askerler
Âtî: Gelecek
Avdet: Dönmek, geri dönmek
Azîm: Büyük, ulu
Azîmet: Gitmek, gidiş
Ba‛dehû: Ondan sonra
Bâ‛is: Sebeb
Be-her-hâl: Her halde, her ne olursa olsun
Berâyâ: Halk
Bezl: Harcama, bol bol verme
Bi’z-zarûrî: Zarurî olarak, mecburen
Bî-hûde: Nafile, boş, faydasız
Bi-nefsihî: Kendisi, bizzat
Cem‛: Toplamak
Ceste ceste: Parça parça, kısım kısım
Cevânib: Taraflar, yönler
Cidâl: Kavga, döğüş, tartışma
Cisr: Köprü
Cülûs: Oturma, tahta çıkma
Çarçûbe: Çerçeve
Def‛aten: Bir defada, aniden
Der-akab: Hemen arkasından
Dil: Gönül, kalb
Ecr: Sevap
Erba‛a: Dört
Esbâb: Sebepler, nedenler
Evân: Vakit, zaman
Evvelâ: İlk önce, birinci olarak
Eyyâm: Günler
Feyyâz: Çok feyzler-bereketler veren (Allâh)
Fütûr: Gevşeklik, bıkkınlık, usanç
Gâh: Bazan
Guft u gû: Dedi kodu, boş lakırdı
Hâlî: Boş, tenha
Halk: Yaratma
Haşîn: Sert, kaba, katı
Helâk: Yok olma, mahvolma, ölme
Her-bâr: Her vakit, her zaman
Hıfz: Koruma
Hicâb: Utanma
Hulûl: Bir vaktin gelip çatması, girme
İ‛tibâr: Saygı gösterme, önem verme, üzerinde durma
İ‛tidâl: Ölçülü olma, aşırı olmama, orta yolu bulma
İbrâm: Can sıkacak derecede ısrar edip zorlama
İbtidâ: Başlama, başlangıç, önce
İcâleten: Acele olarak
İhtiyâr: Seçmek, tercihte bulunmak
İkāmet: Bir yerde oturmak, yerleşmek
İktizâ: Gerekmek
İlbâs: Giydirmek
İlhâh: Bıktırırcasına ısrar etme
İlkā: Telkin etmek
Îrâd: Söylemek, demek
İrâde: İstemek, istek, dilemek
İrsâl: Gönderme
İsgā: Dinlemek, kulak asmak
İstihdâm: Kullanma, bir hizmet veya işte görevlendirme
İstikbâl: Güzel bir şekilde karşılamak
İştibâh: Şübhe etmek
Kā‛ide: Usul, esas, temel
Kadîm: Eski, köklü
Kat‛: Kesmek
Kebîr: Büyük
Kıtâl: Vuruşma, birbirini öldürme
Kifâyet: Yeterli olmak
Kīl ü kāl: Lakırdı, dedim dedi; dedi kodu
Küllî: Büyük, azîm, bütüne ait
Lecûc: Çok inadcı, çok çekişen
Mâ‛adâ: -den başka
Ma‛kūl: Akla uygun, kabul edilebilir
Ma‛rifet: Vasıta, tavassut, aracılık
Mahrem-i esrâr: Sırları bilip saklayan
Mahrûsa: Korunmuş ülke, memleket
Makrama: Dikdörtgen örtü
Makrûn: Ulaşmış, kavuşmuş, yakın
Mansûr: Yardım edilmiş, Allâh’ın yardımıyla zafere ulaşmış
Maraz: Hastalık
Mazmûn: Mana, kavram
Me’mûl: Umulan, beklenen
Medlûl: Delillendirilen, doğruluğuna delil getirilen şey
Mefhûm: Anlam, mana
Meks: Beklemek, eğleşmek
Mel‛ûn: Lanetlenmiş
Memhûr: Mühürlenmiş
Merâsim: Resmi muameleler
Mesfûr: Yazılmış, adı geçmiş
Meşrûh: Açıklanmış
Meymenet: Uğur, bereket, mutluluk, saadet
Milel: Milletler
Minvâl: Tarz, yol, suret

Mu‛temed: Güvenilir
Mukaddem: Önce, önde giden
Mukīm: İkamet eden, oturan
Murâd: İstemek, istek, niyet, maksad
Murahhas: Delege, ruhsatlı, izinli
Muşârun-ileyh: Kendisine işaret olunan
Mutavassıt: Vasıta olan, aracılık eden, tavassut eden
Mü’eyyed: Teyid edilmiş, kuvvetlendirilmiş, arkalanmış
Mübâşeret: Bir işe girişmek, başlamak
Müctemi‛: Toplanmış, bir araya gelmiş
Müheyyâ: Hazır, âmade
Mükâleme: Karşılıklı konuşmak, görüşmek
Mükellef: İhtişamlı, ağır, süslü
Mümâne‛at: Engel olma, önleme
Müntehab: Seçilmiş
Müretteb: Tertib olunmuş, düzenlenmiş
Mürûr: Geçmek
Müş‛ir: İş‛ar eden, gösteren
Müşâvere: Danışmak, karşılıklı fikir sormak
Müte‛ayyin: Tayin ve tahsis olunmuş, belli
Müteferrika: Padişah ve vezirlerin maiyyetine verilen bir tür görevli
Müteharrik: Tahrik eden, kışkırtan
Mütemâdî: Devam eden, uzayıp giden, süren
Müzâkere: Bir konuyu karşılıklı görüşme
Nâ’il: Muradına eren, isteğine ulaşan
Nasârâ: Hıristiyanlar
Nefsü’l-emr: Gerçekte, aslına bakılırsa
Nüzûl: İnmek, konmak
Pâk: Aziz, temiz
Pâ-mâl: Ayak altında kalıp çiğnenmek
Pey-ender-pey: Birbiri ardına, azar azar
Potera: Çete akını, asker toplayıp çete şeklinde sefere çıkma
Pûşîde: Örtmek, örtü
Racül: Adam
Rağbet: İstemek, arzu etmek; kabul etmek, değer vermek
Re‛âyâ: Halk
Refâkat: Yanına katılmak, arkadaşlık etmek
Reşîd: İstikametli, akıl ve dirayet sahibi
Ri‛âyet: Uyma; gözetme; saygı
Rikâb: Özengi
Rikâb-ı humâyûn: Padişahın huzuru
Ruhsat: İzin, müsaade
Rûz: Gün
Rücû‛: Dönme, geri dönme
Sa‛y: Çalışma, gayret etme
Sâbıkā: Daha önce
Salâh: Barış, düzelme, iyileşme
Sânî: İkinci
Sebkat: Geçmek
Semere: Meyve
Serâser: İpek gümüş karışımlı kıymetli kumaş
Sıyânet: Koruyup kollama
Sîm: Gümüş
Sulh: Barış
Şer‛an: Kanunen, İslam hukukuna uygun olarak
Şevket: Ululuk, azamet, yücelik
Şitâ: Kış
Ta‛lîk: Alakadar etmek, alakası olmak
Ta‛tîl: İşlemez hale koyma
Ta‛zîm: Hürmet ve ssaygı göstermek
Tafsîl: Açıklamak, ayrıntısı ile anlatmak
Tahrîr: Yazmak, sayım yapmak
Taleb: İstek
Tarafeyn: İki taraf
Tasavvur: Düşünce, düşünmek
Tavâ’if: Taifeler, bölükler
Tavakkuf: Beklemek, durmak, duraklamak
Te’hîr: Ertelemek
Tecâvüz: Aşmak
Tedârük: Sağlamak, elde etmek
Tefvîz: Vermek
Temessük: Belge, senet; bir işe sımsıkı tutunma
Tezyîn: Süslemek
Ubûr: Bir suyun öbür yakasına geçme
Ukalâ: Akıllılar
Umûr: İşler
Vâfir: Çok, bol
Vâkıf: Bir şeyi hakkıyla bilen
Vaz‛: Koymak, yerleştirmek
Vedâyi‛: Emanetler
Velhâsıl: Sözün kısası, kısacası
Vesâtat: Vasıta olmak, aracılık yapmak
Zabt: Tutmak, ele geçirmek
Zuhûr: Ortaya çıkmak, zahir olmak
Sultan Mustafa Han Hazretlerinin saltanatı Devrinde Hıristiyan

Milletleriyle Barış ve İyileşmeye Nasıl Düzen Verildiğini Anlatır
Epey zamandan beri, din düşmanlarıyla savaş ve vuruşma devam edegelmekle, her mil-
letin hazine ve askerine gevşeklik gelip, özellikle halk ayaklar altında kalmışken, uğurlu
tahta geçişleri 106 senesinde gerçekleşip, Mora, Azak, Kamaniçe ve Macaristan tarafları-
na gereği gibi savaş malzemesi, asker ve komutanlar gönderilmesine gayret edilmiş ve Ve-
nedik üzerine eksiksiz bir padişah donanması hazırlanması için çok güç sarfedilmiş ve üç
defa Avusturya üzerine bizzat gidilip zaferle dönülmüştü. Ancak, Allâh’ın kullarının raha-
tı ve bir süre Osmanlı ülkesinin düzeni için, barış verilecek kararların en güzelidir prensibi-
ne uymak ve herkesin ittifakıyla barış girişiminde bulunmak işinde çok söz söylenip, bun-
dan önce birkaç defa görüşülüp netice vermediğinden kalmıştı. Feyz ve bereket vermesi
sonsuz olan Allâh, bir işin olmasını isterse sebeplerini de yaratır. Vezir Hüseyin Paşa, 109
senesinde sadrazamlık mührüne ulaştığında, kendisi tarafından hiç üzerinde durulmadı-
ğı halde ve sefer hazırlıklarıyla uğraşırken, Avusturya tarafından İngiltere ve Hollanda kı-
ralları aracılığıyla barışa önem verilerek, İstanbul’da oturan elçilerine ardı ardına haberler
göndererek, böyle değerli bir vezirin zamanında hayırlı bir iş yapmaya çalışmak ve dikkat
etmek için çok uyarılarda bulunup pek yapıştılar.
Adı geçen vezir, merhum Köprülü Mehmed Paşa’nın kardeşi Hasan Ağa-oğlu Hüseyin
Paşa’dır ki, Osmanlı Devletinde bir çok hizmetlerde kullanılmış olup, Sultan Mehmet Han
Allâh’ın bağışlaması ve rahmeti üzerine olsun zamanında önce kendisine beylerbeyilik ile
Şehrizol eyaleti ihsan edilmiş, daha sonra Boğaz-hisarı muhafazasında bulunduğu sıra-
da vezirlik verilip iki defa İstanbul’da kaymakam olmuş ve kaptanlığı günlerinde Sakız’ın
fethini başardığından başka, Belgrad muhafazasında yiğitçe hareket, tedbirli bir şekilde
ülkeyi korumak ve akıllıca hizmetlerde bulunmuş, soyunun hıristiyan milletler arasında
çok kıymeti bilinip işlerin olması vakitlerine bağlıdır manası üzre aracı olan elçiler pek ya-
pıştılar. Ve her ne önerildiyse yapacaklarına söz verdiler. Herkese danışılıp ve birkaç defa
konuşuldu. Şer‛î bakımdan devlete ve dine hayırlı olan işe girişmek üzre karar ve barışa
izin verildi. Aracı olan elçilerin kağıtları ile İngiltere elçisinin kethüdası yerinde olan ka-
fir Avusturya ve oradan İngiltere Kralına varıp, adı geçen kral aracılığıyla başlanmak üzre
haber getirdi. Avusturya Kayzeri, Venedik cumhuru, Moskova Çarı, Leh Kralı ile bir defa-
da barış yapılması arzu edilip, belge istemeleriyle, ikinci defada, açıklandığı üzere izin ve-
rilip sonrasında çok sayıda asker ve hazırlık ile Vezirazam Hüseyin Paşa, Edirne ovasın-
dan hareketle Belgrad’a doğru gitti. Kırım Hanı Selim Giray da bu rehberi zafer olan sefe-
re katılmışlardı. Sofya konağına inildiğinde Avusturya Kayzerinin mühürlü kağıdı ile ba-
rış görüşmesine elçiler çıkarıp Osmanlı Devleti’nden de elçiler istendiğinden, Padişahın
yüce ve ulu hattıyla, Reisülküttap Ramî Mehmet Efendi elçi ve Baştercüman İskerletoğlu
Aleksandra devlet sırlarını bilen elçi olarak yanına koşulup aracı olan İngiltere ve Hollan-
da elçileri ile padişah ordusundan önce Belgrad’a gönderildi.
Gerçi üç aya kadar konuşulmaya başlanmadı, fakat önceden elçiler atanmamış olsa,
görüşmeler ve barış gelecek seneye kalacağından, tekrar asker toplayıp sefer hazırlıkla-
rı yapmak gerekecekti. Avusturya Kayzeri, padişah ordusuna mektup gönderip acele et-
mesinin sebebi ise şu idi: Moskova Çarı, bu işin iptal edilmesini isteyip kendisinin bizzat
Viyana’ya gelmek üzere olduğunu haber almışlar. Eğer engel olmak isterse, “biz belge ver-
dik, bundan sonra geriye dönmek olmaz” demek için acele etmişler. İşin gerçeğinde, Mos-
kova Çarı Viyana’ya gelip engel olmak istediğinde cevap verip görüşme için çabucak adam
tayin etmekteki maksadının bu olduğu haber alındı. Ancak, görüşmeler tamamlanıncaya
kadar iki tarafın savaşmayı bırakacaklarına dair anlaşılmıştı.
Sözün kısası, Padişah ordusu, Sofya konağından hareket ve Semendire’ye büyük alay-
lar ve noksansız hazırlıklar ile kondu. Tuna ve Sava nehirleri üzerine köprüler yapılıp sa-
vaş ve harb önlemleri alınıp hazırlanarak Semendire menzilinde bir ay kadar oturuldu.
Tabur da Peçi ve Beçkerek civarında bekledi. Bu seneki seferde, donanma askerinden
başka yüz binden fazla yaya ve atlı ve otuz bin kadar Tatar askeri toplanıp, bazan Tatar
askerlerinden ve bazan diğerlerinden ve özellikle de donanma kayıkları ile çete ve akın-
lar eksik olmayıp her defa esir ve kelle gelmekden geri kalınmazdı. Bir defa Tımışvar al-
tında epey çarpışma olup, düzenli savaş olsaydı bu kadar kafirin ölmesi ve esir alınma-
sı düşünülemezdi. Ondan Belgrad ovasına konulup, Semendire ve Belgrad konaklarında
üç ay kadar beklemek gerekti. Dört milletin elçilerinin gelip toplanmasına kadar çok süre
geçmesi ertelemeye sebep oldu. Avusturya tarafından barış görüşmesine atanan Başve-
kil Kandekiçki, giderken damla hastalığına yakalandığından yerine güvenilir bir kişi ta-
yin edilinceye kadar epey vakit geçti. Varadin’e gelinceye kadar da epey zaman eğlenip
çok lakırdı oldu.
Önce, “Osmanlı Devleti’nin ruhsatlı elçileri Budin’e, yahut Pespirem varoşuna, veya
Tabura, hiç olmazsa Ösek’e gelsinler. Eskiden böyle olagelmiştir” dediler. Osmanlı Devle-
ti elçileri gelmezlerse aracı olan İngiltere ve Hollanda elçilerinin Tabura gelmesini istedi-
ler. Bir çok defa adamlar varıp geldiler. Asla sözleri dinlenmeyip, “İslam memleketi sını-
rından bir uygun yere gelmezlerse Osmanlı Devleti elçileri gönderilmez. Bu bahane ile sa-
vaşa girmek isterlerse görüşmeye hazırız” denildi. Mecburen, Varadin ile Belgrad arasında
Karlofça adındaki yerde görüşmeyi kabul edip geldiler. İki taraftan, adı geçen yerde evler
ve ahırlar yapılarak söyleşmeye karar verildi. Mücadele terk edilmeyip sadece Karlofça’nın
kara tarafından on dört saat ve Tuna kenarından Belgrad’a varıncaya kadar olan yerler gü-
venli bölge olmak üzre anlaşıldı. Kasım günlerine yirmi iki gün kalmıştı.
Osmanlı Devleti elçilerinin yanına yaya ve atlı iki bin kadar asker ve gedikli mütefer-
rika ve çavuşdan tayin edilmiş adamlar koşulup, büyük bir alay ile Sava köprüsünden kar-
şıya geçirilip yimi beş gün mikdarı beklenildi. Şiddetli kış gelip çattığından asker taifeleri-
ne parça parça izin verildi. Belgrad kalesine yeteri kadar muhafazacı atanarak Veziriazam
hazretleri de döndüler. Sulh görüşmeleri yüz yirmi güne kadar uzadı.
Ayrıntısı budur ki: Bu yerde atanmış dokuz elçi toplandı. Osmanlı Devleti tarafın-
dan Reisülküttap Ramî Mehmet Efendi ve İskerlet-oğlu, Avusturya tarafından bir büyük
bir küçük iki elçi, Polonya elçisi, Rus elçisi, Venedik elçisi, İngiltere ve Hollanda tarafın-
dan birer elçi. Her biri seçilmiş adamlar ve her biri kendi devletlerini korumak isterlerdi.
Özellikle Rus elçisi bir katı kafir ve venedik elçisi bir kışkırtıcı ve çok çekişmeci lanetlen-
miş olup, yirmi güne kadar sözü bir araya getirip de görüşmelere başlamak mümkün ol-
madı. Bir zaman, “birbirimize ziyafetler verip yabanîliğimizi giderelim”; bazı günler şe-
ref derdine düşüp, “resmî bir şekilde görüşelim” dediler. Bir müddet, “geçen senelerde gö-
rüşmelerin bir iki sene uzadığını” söylediler; bir vakit, “bildiğimiz gibi olsun” diye iste-
yip çok dedi kodu olup, laf ölçü sınırını aştı. Ancak, Osmanlı Devleti elçisi, Reisülküttap
Ramî Mehmet Efendi, istikametli, akıllı ve olgun bir adam olup yüce Allâh’ın rızası yolun-
da giderek Osmanlı Devleti’nin namusunu koruyup, bunların boş sözlerine meydan ver-
meyip, akla yatkın olanı ortaya koyup, kabul edilebilir tarafa yönlendirerek o taş kalblere
boyun eğdirdi. Ondan sonra birbirlerinin ellerinde olan belgelerini görüp ne şekilde ol-
duğunu bilmek istediler. Osmanlı Devleti tarafından Reis efendi’ye verilen elçilik fermanı
bir büyük ipekli kağıda yazılmış ve padişah tuğrası altınla süslenmişti. Gümüşten bir zarf
içine konup üzerine ipek-gümüş karışımı kumaştan bir kese ve dört ağır tuğra örtüsü ge-
çirilip, belirli adamın eline verilip küçük bir tören düzenlenerek gönderildi. Avusturya ta-
rafından karşılanıp saygıyla alarak çadırlarına götürdüler. Yüce manası anlaşıldıktan son-
ra geri gönderdiler.
Kendilerinden de, elçiliklerine dair temessükleri istendiğinde, kafirlerin durumları bi-
linmektedir, çerçeve kağıdına yazılmış ve frenk mumuyla mühürlenmiş birkaç parça ka-
ğıt gönderdiler. Hatta aracı olan İngiltere elçisi, Osmanlı Devleti elçilik fermanı böyle un-
van ile gönderilmesinden utanarak, bir boyama örtü içine doldurup gönderdi. Onların ka-
ğıtları da tercüme olunup manası anlaşıldıktan sonra, Reisülküttap Mehmet Efendi, özel
görüşme için uygun bir yerde, güzel döşenmiş bir çadır kurup herkesin arasında aziz ol-
muştu. Her gün o çadırda toplanarak görüşmelere başlandı. Burada yapılan görüşme ve
kesilen sınır ve yazılan andlaşmaların içeriklerini tam olarak bilmek kolay değildir. An-
cak, Allâh’a şükür, umulanın üzerinde dört millet ile galibâne barış yapılıp belgeleri alın-
dı. 1110 Şabanı’nın yirmi ikinci günü Reisülküttap Ramî Mehmet Efendi Edirne’ye girdi.
Kadın köyünde Defterdar Mustafa Efendi ve diğer devlet ileri gelenleri karşılayıp ihsanda
bulundular. Dört milletin mühürlü temessükleri de kendileri ile tayin edilen gedikli ağa-
ların ellerine verilip törenle şehre girip veziriazam sarayına konuldu. Ertesi gün, Şeyhülis-
lam Efendi ve Veziriazam hazretleri, reis efendi ve Baş tercüman İskerlet-oğlu ile Padişah
huzuruna varıp temessükleri teslim ettiklerinde kendilerine kürkler giydirildi.
Aracı olan İngiltere ve Felemenk elçileri Belgrad’da kalmışlardı. Belgelerinin Padişa-
hın makbulü olduğunu gösteren mektup yazılıp, Divan katiplerinden Firdevsî Efendi ile
Belgrad’a gönderildi. Avusturya Kayzeri’nin mektubu da altı gün önce Belgrad’a geldiğin-
den aracı elçiler vasıtasıyla Padişah mektubu verilip Kralın mektubu alındığından, aracı-
ların hizmetleri tamamlanmakla dönüşlerine izin verildi. Sirem ve diğer o civarın sınırla-
rının kesilip işaretler konulması Belgrad muhafızı Vezir Ali Paşa’ya verilmiş ve sayımı için
daha daha önce Anadolu Muhasebecisi Sami İbrahim Efendi’ye, Bosna sınırının kesilme-
si, muhafızı Vezir Halil Paşa’ya ısmarlanmış ve sayımına önceden Başbaki kulu olan Os-
man Ağa memur edilmiş, Polonya sınırının durumu Kırım Hanı Devlet Giray aracılığıy-
la Özü Muhafızı Vezir Yusuf Paşa’ya emredilmişti. Mora sınırının kesilmesi Eğriboz Mu-
hafızı İsmail Paşa’ya verildi.
Yüce Allâh’a şükür, Hıristiyan milletleri ile barışın faydası ve bu büyük işin faydası çok
geniştir. Aklı olanlar demişlerdir ki, memleket ceng ile alınır amma barış ile elde tutulur.
Hazret-i Adem’den Hazret-i Muhammed Mustafa –yüce Allâh’ın salat ve selamı üzerine
olsun- hazretlerinin ve özellikle Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkışından bu vakte kadar ele
geçirilen ülkelere bazan savaş bazan da barış ile düzen verilmiştir. Zira halkın, -ki insanla-
rın yaratıcısının emanetleridir- her vakit denizler gibi askerlerin ayakları altında çiğnen-
memesi için barışın hayırlı olduğunda şüphe yoktur. Diğer milletlerin bir taraftan düş-
manları ortaya çıksa iki sene savaşa güçleri yetmeyip her ne olursa olsun barış yaparlar.
Yüce Allâh’a şükürler olsun ki, Osmanlı Devleti Allâh tarafından kuvvetlendirildiğin-
den her taraftan ortaya çıkan düşmanlarına karşılık vererek galip gelmişcesine barış yap-
mak her zamanki usullerindendir. Özellikle, küfür tek millettir manası üzre dört yandan
hücum eden düşmanların kendileri barışı isteyip bu hususta bıktırırcasına ısrar ettiler.
Hayra vesile olan yapan gibidir anlayışı üzre bu hizmette bulunanlar büyük bir sevaba
ulaşmışlardır.

A-Arapça Yapılar
fütûr fu‛ûl
gayret Fa‛let
Bezl Fa‛l
Azîmet Fa‛îlet
Ri‛âyet Fi‛âlet
Sa‛âdet Fa‛âlet
Haber Fa‛al
Hıfz Fi‛l
Hidmet Fi‛let
Sulh Fu‛l
Âkıl
Bâ‛is
Mâni‛
Hâzır Fâ‛il
Vâkı‛
Kâfir
vâfir
Meşgūl (şugl)
Mesfûr (sifr)
Meşrûh (şerh) Mef‛ûl
Memhûr (mühr)
Makrûn (karn)
İrsâl İf‛âl
Tedârük Tefâ‛ul
İttifâk İfti‛âl
Mübâşeret Mufâ‛ale(t)
Ta‛lîk Tef‛îl
İ‛tibâr İfti‛âl
Tenbîh Tef‛îl
İstihdâm İstif‛âl
Ta‛ahhüd Tefa‛‛ul

Müdebbir Mufa‛‛il (tef‛îl)
Mutavassıt Mütefa‛‛il (tefe‛‛ul)
Müctemi‛ Müfte‛il (ifti‛âl)
Müteharrik Mütefa‛‛il (tefe‛‛ul)
Muvaffak
murahhas Mufa‛‛al (tef‛îl)
Mukaddem
Mu‛temed Müfte‛al (ifti‛âl)
Mimli masdarlar
Meymenet
Tesniye (ikili çokluk)

Tarafeyn

Cem‛-i mükesser
İbâd Fi‛âl
Memâlik Mefâ‛il
Esbâb Ef‛âl
Esrâr Ef‛âl
Tavâ’if Fevâ‛il
Ukalâ Fu‛alâ
İsm-i mekân
Mahall
Haşîn
Reşîd
Mübâlağalı ism-i fâil

Lecûc
Arapça tamlama:
El-hamdü li’llâhi te‛âlâ ( hamd, Allâh ve te‛âlâ ile), Övgü ve hamd yüce Allâh içindir
Ale’l-husûs (alâ ve husûs ile), husûsiyle, özellikle
B- Farsça yapılar
Sulh u salâh
Harb ü kıtâl
İbrâm ü ilhâh
İsim tamlaması:
Tavâ’if-i asker
A‛yân-ı devlet
Mükâleme-i sulh
Sıfat tamlaması:
Memâlik-i mahrûsa
Devlet-i aliyye
Sefer-i zafer-rehber
Zincirleme tamlama:
Taraf-ı düşman-ı dîn
Cülûs-ı humâyûn-ı meymenet-lüzûm
Cenâb-ı Feyyâz-ı mutlak
Hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûn

Seng-dil
a) Metinden alınan aşağıdaki parçayı bugünkü dile aktarınız.

“Gerçi üç aya dek mükâlemeye mübâşeret olunmadı, lâkin mukaddemce elçiler ta‛yîn olun- 1
mamış olsa mükâleme ve sulh sene-i âtiyeye kalup, tekrâr asker cem‛ olup, tedârük-i sefer
görülmeğe muhtâc olurdu. Ve Nemçe çâsarı ordu-yı humâyûna karşu temessük gönderüp,
acele etmesine bâ‛is bu idi ki, Moskov çâsarı bu emrin ta‛tîlini murâd edüp bi-nefsihî Beç’e
gelmek üzere olduğun haber almışlar.”
b) Aşağıdaki metinde geçen Arapça cem‛ kelimeleri bularak hangi vezinden olduklarını ve
müfredlerini gösteriniz
“Hamden li’llâhi te‛âlâ, milel-i Nasârâ ile sulhün fâ’idesi ve bu emr-i azîmin semeresi küllîdir.
Ukalâ demişlerdir ki, memleket ceng ile alınur, ammâ sulh ile zabt olunur.”
c) Aşağıdaki cümlede geçen mimli masdarı bulunuz.

“Hayli müddetden berü taraf-ı düşmen-i dîn ile harb u kıtâl mütemâdî olmağla, her mille-
tin hazîne ve askerine fütûr gelüp, ale’l-husûs re‛âyâ ve berâyâ pâ-mâl olmuş iken, cülûs-ı
humâyûn-ı meymenet-lüzûmları 106 senesinde vâkı‛ olup,”
d) Metinde geçen aşağıdaki terkîblerin hangilerinin Arabî, hangilerinin Farisî usulle yapılan
izafetler olduğunu gösteriniz.
“İbâdu’llâh, minvâl-i meşrûh, terk-i cidâl, ale’l-husûs, nefsü’l-emr, mükâleme-i sulh”
e) Aşağıdaki kelimelerden hangilerinin sıfat, hangilerinin isim olduklarını gösteriniz.

“kebîr, vâkı‛, me’mûr, azîm, bâ‛is”
Metin 8..2.3a-b
Ahmed Resmî Efendi, Halîkatü’r-Rüesâ
Metin 8.2.2a-b
Metin 8.2.1a-b
AHMED RESMÎ EFENDİ, HALÎKATÜ’R-RÜ’ESÂ
/8.2.1 a/ Râmî Mehemmed Paşa

Muşârun-ileyh Medîne-i Ebî Eyyûb-ı Ensârî’de tevellüd eyleyüp anda temyîz-i beyâz u
sevâd mertebesine tahsîl-i isti‛dâd itdükde Re’îs kalemine şâgird ve kitâbet tarîkına sâlik
ve az zemânda mânend-i kalem fenninde alem olmak olmak mertebesi melekeye mâlik
olduğundan fazla şi‛r u inşâ ile miyâne-i erbâb-ı dânişde imtiyâz birle Sultân Mehem-
med Han hazretleri devrinde vezîr-i sânî ve nedîm-i hâss-ı sultânî olan dâmâd-ı müker-
rem Musâhib Mustafâ Paşa’nın simât-ı cûd u in‛âmına cem‛ olan Nâbî Efendi ve Sâmî
Beg ve sâ’ir erbâb-ı me‛ârif ile tahsîl-i âşinâyî iderek o dâ’ire-i fâhireye intisâb ve mas-
raf kitâbetleri pâyesin iktisâb idüp safâ-yı atvâr ve müsâ‛ade-i rûzgâr ile evkāt-güzâr iken
Nâbî Efendi vezîr-i muşârun-ileyhin kethudâlığından hacc-ı şerîfe me’zûn oldukda ve kül-
li ahin mufârikuhû ehûhü le ‛amru ebîke ille’l-ferkadân terânesiyle ma‛an âzim olmuşıdı.
Âsitâne-i sa‛âdete ba‛de’l-kufûl umûr-ı dîvâniyyede mühimmâta ıttılâ‛-ı tâmmı olduğuna
binâ’en altı sene mikdârı Beglikcilik hidmetinde istihdâm ve bin yüz altı hudûdunda Acem
Bekir Efendi yerine rütbe-i riyasetle ikrâm olundu. Ba‛dehû Vezîr-i a‛zam Elmas Mehem-
med Paşa kendüyü hazm itmemekden nâşî yüz sekiz târîhinde /8.2.1 b/ azl ile der-i dev-
letden mehcûr ve İstanbul’da hânesinde mekse me’mûr ve Küçük Çelebi Mehemmed Efen-
di riyâsetle mesrûr olmuşken çok geçmeden Sente (Zenta) vak‛ası zuhûr ve Sadr-ı a‛zam
Elmas Paşa kantara-i şehâdetle âhirete mürûr ve Amcazâde Hüseyin Paşa sadru’s-sudûr
oldukda Şeyhü’l-islâm-ı nâfizü’l-kelâm es-Seyyid Feyzullâh Efendi irâdesiyle yüz dokuz-
da sâniyen mesned-i riyâsete i‛âde olundu. Vezîr-i muşârun-ileyh kendi zevkıyle meşgūl
olmağıçün inân-ı umûru sâhib-i tercemenin pençe-i istiklâline teslîm itdikden sonra a‛dâ-
yı dînle akd-i musâlahaya niyyet olundukda maslahat-ı mükâleme ve husûs-ı müsâleme
mûmâ-ileyhin re’y ve tedbîrine müfevvaz ve Nemçe hudûdunda Varadin Kal‛ası kur-
bunda Karloviçe nâm mahalde esâs-ı musâlahaya istihkâm ve kānûn-ı musâfâta ahsen-i
vech üzre nizâm virmekle bu hidmet-i azîme zâtına başka bir unvân ve rütbe-i riyâsete
vezâret kadar vak‛ u şân virdiğine binâ’en mühr-i sadâret Daltaban Mustafâ Paşa’nın keff-i
kifâyetine nihâde ve mûmâ-ileyhin kemâl-i şöhret ve ikbâlini istiskāl ile azlini irâde it-
dikde Şeyhü’l-islâm Efendi himayesiyle riyâsetden tenzîl yerine yüz on dört esnâsında
kubbe-nişîn olmak üzre vezâretle tebcîl olunmuşıdı. Bu mâdde Vezîr-i /8.2.2 a/ a‛zam ile
Şeyhü’l-islâm Efendi miyânesinde îrâs-ı telâş ve infi‛âl etmeğin Vezîr-i a‛zamın azl u kah-
rı ta‛cîl ve sâhib-i terceme mühr-i humâyûnla terfîl olunmuşıdı. Yedi ay müddet sadâret
zımnında yüz on beş hudûdunda ve eyyü na‛îmin lâ yükeddiruhu’d-dehr me’âlince Edirne
Vak‛ası hâdis olmağla Vezîr-i muşârun-ileyh mesned-i sadâretden keşîde-dâmân-ı bîm-i
cân ile semt-i selâmete girîzân ve âsâr-ı fitne nev‛an sükûn bulup Dâmâd Hasan Paşa
vezîr-i a‛zam oldukda kûşe-i ihtifâdan zuhûr ile yanında kalmış mühr-i humâyûnu teslîm
zeylinde ibtidâ Kıbrıs eyâleti ile tekrîm ba‛dehû Mısr-ı Kāhire mansıbıyla tefhîm ve bir bu-
çuk sene mikdârı tasarrufundan sonra hücûm-ı ahâlî-i mısr ile tenzîl olunmağla li-ecli’l-
mu’âhaze Rodos’da mevkūf iken elli iki yaşında yüz on dokuz senesi hudûdunda merhûm
olmuşdur. Muşârun-ileyhin vâdî-i şi‛r u inşâda i‛tinaya sezâ müretteb ve müdevven eş‛ârı
ve ba‛z-ı hasenât ve âsârı olup her kande kadri âlî ve sâmî ve nişâne-i şân u unvâna râmî,
meclis ü sohbeti latîf,
Gâhî nevâziş ile lebin gâhî hattını
Gâh elde para gâh kitâb istemez misin
me’âliyle müterennim-i Nedîm-i zarîf emsâli miyânında nazîri nâdir bir zât-ı bâhirü’l-
me’âsir olmak üzre /8.2.2 b/ Râşid Efendi ve Osmânzâde Efendi terceme etmişdir.
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi

Metârif-i me‛ârif ü kemâlle mahfûf ve meşmûl ve inde’l-vüzerâ mu‛teber ve makbûl ve
bin yüz bir târîhinde Köprülü-zâde Mustafâ Paşa sadâretinde Küçük tezkirecilikden Ha-
remeyn muhâsebesine menkūl olmuşdur. Mürûr-ı zemânla menâsıb-ı celîlede mazhar-ı
mübâhât ve ihtizâz ve yüz sekiz senesi hudûdunda Mâliye tezkireciliğinden Râmî Me-
hemmed Efendi yerine Re’isü’l-küttâblık şerefin ihrâz etmekle beyne’l-emsâl mümtâz ve
bâlâ-pervâz olmuşudu. Yüz dokuz hılalinde hâdis olan Sente Vak‛ası takrîbiyle umûr-ı
mükâleme ve husûs-ı silm ü mühâdeneyi kālıb-ı matlûb ve müstahsene ifrâğa bâhiru’l-
iktidâr bir dâhiye-i rûz-gâra ihtiyâc bedîdâr olmakdan nâşî selefleri Râmî Efendi tekrâr
riyâsetle kâm-kâr ve bunlar Başmuhâsebe ile teneffüs ihtiyâr buyurmuşlar idi. Fîmâ-ba‛d,
zât ve zemânlarına mülâyim ü çesbân, Defter emâneti misillü menâsıb-ı âliye ile bâri‛u’l-
unvân olarak yüz on sekiz senesi Muharreminin on yedinci günü müsâfir-i riyâz-ı rıdvân
ve Sadefcilerde Ali Paşa-yı atîk Câmi‛i harîminde defîn ve pinhân oldular. Atvâr-ı sencîde
ve secâyâ-yı pesendîde sâhibi bir zât-ı mahmidet-simât idiği menkūldür. Ânifâ, İstanbul
Kazâsından /8.2.3 a/ munfasıl, fezâ’il-perver, belâgat ve benâ‛at-küster Çelebi-zâde Âsım
İsmâ‛îl Efendi cenâblarının peder-i mağfiret-makarları ve mâ mâte men kâne bekā’uhû
mislühüm mazmûnu netîce-i evsâf ve hulâsa-i defterleridir.
Şeyh-zâde Abdî Efendi

Devr-i Sultân Mehemmed Hânî’de Matbah emîni olan Köse Hüseyin Efendi’nin perverde-
hân-ı sadrı, a‛nî ferzend-i necâbet-manzarıdır. İstanbul’da mütevellid ve temyîz-i sevâd
ü sefîd eyledikden sonra Şer‛a kitâbete sülûk ü vürûd ve yüz dokuz senesi Cumâde’l-
ûlâsında âti’t-terceme Kadrî Efendi yerine Vezîr mektûbculuğu rütbesine su‛ûd etmişi-
di. Bir müddet mansıb-ı mezkûr ile behre-yâb ve on dört senesi hılâlinde Vezîr-i kubbe-
nişîn olan Râmî Efendi yerine Re’îsü’-küttâb olmuşudu. Sene-i mezbûre hudûdunda
Râmî Efendi sadâret-i aliyye ile refî‛u’l-imâd ve halef ü selef miyânında cibillî olan kîne-i
mekînetü’l-fu’âddan nâşî sadr-ı muşârun-ileyh müsâdemesiyle Edirne’de on dört Şevvâli
evâ’ilinde Riyâsetden ma‛zûl ve İstanbul’da İncirli Köy’de kâ’in yalısında ikāmet etmek
üzre der-i devletden mehcûr ve Dîvân kîsedârı Abdülkerîm Beg Riyâsetle mesrûr olmu-
şudu. On beş hudûdunda çehre-efrûz-ı berûz olan cülûs-ı Sultân Ahmed Han-ı /8.2.3 b/
sâlis dağdağası ber-taraf oldukdan sonra on altı Muharreminde Başmuhâsebe ve yine on
altı Şevvâlinde Cizye muhâsebesi ve on dokuz Recebinde sâniyen Başmuhâsebe mansıb-
larıyla mazhar-ı ikrâm u iltifât ve yiğirmi bir Şevvâlinde mülâkāt itdiği Yeniçeri kitâbeti
ile güzârende-i evkāt iken yiğirmi iki senesi Rebî‛u’l-evveli evâ’ilinde ism-i sâmîsi esâmî-i
ashâb-ı hayâtdan fürû-nihâde ve seccâde-i gabrâya rû-nihâde olmuşdur. Pederleri Mûmâ-
ileyh Hüseyin Efendi meşâyih-i Halvetiyye’den Şeyh Bürhâneddîn el-Berda‛î silsilesine
müntemî olduğuna binâ’en Şeyh-zâdelik unvânıyla meşhûr ve garîk, Tezkireci Mustafâ
Efendi on yedi hılâlinde Hacc-ı şerîf niyyetiyle cânib-i Mısr’a kasd-ı ubûr etmekle vedâ‛ına
geldikde vesâtat-ı sâbıka-i dil-gîrî ile kendüye ba‛z-ı gûne himmet ve Şeyh-zâdeliği isbât
ve icrâ ettiği keyfiyet Râşid Efendi târîhinde mastûrdur. Sâhib-i ma‛rifet bir zât-ı sütûde-
sîret olup Çatalçeşme kurbunda kâ’in hânesinde,
Fülk-i devletde re’îsim hele ben Nûh Necî
neşîdiyle zebânzed ve yüz elli hudûdunda menâsıb-ı dîvâniyyeden riyâset vekâletine dek
musa‛‛ad ve mümecced olan oğlu Nûh Efendi’den sonra hâlâ ketebe-i dîvândan ba‛z-ı
ahfâd-ı sa‛âdet-nijâdı mevcûddur.
(Ahmed Resmî Efendi, Halîkatü’r-rü’esâ)
Metne Ait Sözlük

A‛dâ: Düşman
Ahsen: Pek güzel, daha güzel, en güzel
Akd: Sözleşme, kararlaştırma; bağ, bağlama, düğümleme
Akd-i musâlaha: Barış antlaşması
Alem: Nişan, alamet* bayrak, sancak
Âlî: Yüce, ulu
Âsâr: İzler, nişaneler, alametler, eserler
Âşinâ: Tanıdık, bildik
Atvâr: Tavr’ın çoğulu, hal ve hareketler, işler, tarzlar
Azîm(e): Büyük, ulu
Âzim: Giden, gidici
Ba‛dehû: Ondan sonra
Bâhir: Belli, besbelli, açık, apaçık
Beyâz: Temize çekme
Bîm: Korku, havf
Cem‛: Toplama, yığma
Cûd: Cömertlik
Dâmân: (dâmen) Etek, zeyl
Dâniş: Biliş, bilgi, ilim
Emsâl: Numûneler, örnekler; eşler, benzerler
Erbâb: Sahipler, malikler; ehil, muktedir, becerikli, layık
Eş‛âr: Şiirin çoğulu, şiirler
Evkāt: Vaktin çoğulu, vakitler
Fâhire: Onurlu, şanlı, şerefli
Gâhî: Bazan, ara sıra
Girizân: Kaçan, kaçıcı
Güzâr: Geçme, geçiş
Hâdis: Olan, meydana gelen, ortaya çıkan
Hasenât: İyilikler, iyi haller, iyi işler
Hâss: Özel, hususî
Ittılâ‛: Haberdar olmak, tanıma, bilme
İ‛tinâ: Dikkat etme, özen gösterme
İbtidâ: Başlangıç, baş, evvel
İhtifâ: Gizlenme, saklanma
İkbâl: Baht, talih
İkrâm: Hediye vermek; hürmet, saygı göstermek
İktisâb: Kazanma, elde etme
İmtiyaz: Başkalarından ayrılma, farklı olma; ayrıcalık
İn‛âm: Nimet verme, iyilik etme
İnân: Dizgin, yular; idare etme, yürütme
İnfi‛âl: Gücenme, darılma
İnşâ: Güzel nesir yazma
İntisâb: Bağlanma, birinin adamı olma, birine, bir şeye mensub olma
İrâde: Dileme, isteme; emir, ferman, buyruk
İrâs: Verme; sebeb olma, gerkme
İsti‛dâd: Kabiliyet, akıllılık, anlayış
İstihdâm: Kullanma, hizmete kabul etme
İstihkâm: Metin ve muhkem olma, sağlamlık, kuvvet, kuvvetli siper
İstiklâl: Kendi başına olma, kimseye bağlı bulunmama

İstiskāl: Ağır görme; yüz vermeme, kovarcasına muamele etme
Kadr: Değer, itibar; onur, şeref; rütbe, derece
Kantara: Taştan yapılan kemerli büyük köprü
Keff: El içi, el ayası, avuç
Keşîde: Çekilmiş, dizilmiş,geçirilmiş
Kitâbet: Yazı yazma
Kubbe-nişîn: Topkapu sarayında “Kubbealtı” denilen ve divan toplantılarının ya-
pıldığı yerdeki vezirlerin her biri.
Kufûl: Seferden, yolculuktan dönme
Kurb: Yakın olma, yakınlık, yakın
Latîf: Hoş, güzel
Leb: Dudak
li-ecl: den dolayı, maksadıyla
Ma‛an: Birlikte, ile
Mâlik: Sahip, bir şeye sahip olan
Mânend: Benzer, eş
Mansıb: Büyük memuriyet, makam, mesned
Maslahat: İş, emir, husus; önemli iş
Me’âl: Mana, kavram, mefhum
Me’âsir: Güzel eserler, nişanlar, izler
Me’zûn: İzin verilmiş, müsaade olunmuş olan
Me‛ârif: Marifet’in çoğulu, marifetler, bilgiler, bilimler
Medîne: Şehir
Mehcûr: Uzaklaşmış, ayrılmış
Meks: Durma, bekleme, ârâm
Meleke: Tekrarlaya tekrarlaya meydana gelen alışıklık, yatkınlık
Mesned: Rütbe, derece, pâye, makam
Mevkūf: Tutuklu, tutuklanmış
Miyâne: Orta, ara
Mu’âhaze: Azarlama, paylama, çıkışma, itâb
Mûmâ-ileyh: Adı geçen (kendisine ima olunan)
Musâfât: Samimi ve halis muhabbet, dostluk
Musâhib: Biriyle sohbette bulunan, büyük bir zatın yanında bulunarak onu
sözüyle sohbetiyle eğlendiren
Musâlaha: Barışma, uzlaşma
Muşarun-ileyh: Adı geçen (kendisine işaret olunan)
Müdevven: Tedvîn olumuş, dîvan, kitab haline getirilmiş
Müfevvaz: İhale ve sipariş olunmuş, bırakılmış
Mükâleme: Antlaşma; karşılıklı konuşma
Mükerrem: Muhterem, aziz, saygıdeğer
Müretteb: Tertîb olunmuş, dizilmiş
Müsâleme: Barış içinde olma, barışıklık
Müterennim: Terennüm eden, güzel sesle yavaş yavaş şarkı söyleyen
Nâdir: Az olan, az bulunan
Nâfiz: Sözü geçen, delen, delip geçen
Nâşî: Ötürü, dolayı, sebebiyle
Nazîr: Benzer, eş
Nedîm: Meclis ve sohbet arkadaşı, büyükleri fıkra ve hikayeleriyle eğlendiren
Nevâziş: Okşama, gönül alma
Nihâde: Konmuş, konulmuş
Nişîn: Oturan, oturmuş manasıyla kelimeleri sıfatlandırır.
Pâye: Rütbe, derece
Râmî: Çok itaatli ve boyun eğici
Re’y: Görüş, fikir, mutala‛a
Safâ: Saflık, berraklık; gönül şenliği, neşe, zevk
Sâlik: Bir yola giren, bir yolda giden
Sâmî: Yüksek, yüce
Sânî: İkinci
Sâniyen: İkinci olarak
Sevâd: Karalama, müsvedde
Sezâ: Layık, şâyeste
Simât: Sofra, yemek masası
Şâgird: Çırak, talebe
Ta‛cîl: Acele ettirme, çabuklaştırma
Tahsîl: Hasıl etme, ele geçirme; ilim öğrenme
Tarîk: Yol,
Tebcîl: Ululama, ağırlama, ta‛zîm.
Tedbîr: Bir şeyi temin edecek veya önleyecek yol, çare
Tefhîm: Büyük sayma, ta‛zim
Tekrîm: Ululama, saygı gösterme, büyütme
Temyîz: Ayırma, farketme, farkına varma
Tenzîl: İndirme, aşağı düşürme, azaltma
Terâne: Nağme, ahenk, makam
Terceme: (Genelde “hâl” ile) biyografi, hayat hikayesi, öz geçmiş.
Terfîl: Ululama, ta‛zim
Tevellüd: Doğmak
Umûr: Emr’in çoğulu, işler
Vak‛: Ağırlık, ağır başlılık
Vech: Üslup, tarz, yol; yüz, surat, çehre
Zarîf: Zarafetli, güzel, şık; nazik, ince; ince nükelerle konuşan
Zımn: İç taraf, dahil; maksad, meram, sebeb; açıkdan ifade olunmayıp diğer
sözlerden anlaşılan maksad-ı hafî
Zuhûr: Ortaya çıkmak, zahir olmak
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi Lügatleri

Ânif: Pek yakında geçen
Ânifen: Demincek, biraz evvel; yukarıda
Bâlâ: Yukarı, yüksek, üst
Bâlâ-pervâz: Yüksekten uçan, (mec. Palavracı)
Bâri‛: Mükemmel, güzel, üstün
Bedîdâr: Meşhûd, görünür, zahir, ayan, açık
Belâgat: İyi, güzel, pürüzsüz söz söyleme; yerinde ve güzel konuşma
Beyn: Ara
Celîl: (Celîle) Büyük, ulu
Çespân: Lâyık, münâsip, yakışır, uygun
Dâhî: (Dâhiye) dehâ sahibi, son derece zeki, anlayışlı ve uyanık
Defîn: Gömülmüş, gömülü
Emsâl: Misâlin cem‛i, benzerler, eşler

Evsâf: (Vasf ’ın cem‛i) Vasıflar, sıfatlar, nitelikler
Fezâ’il: (Fazîlet’in cem‛i) erdemler, güzel vasıflar
Fîmâ-ba‛d: Bundan sonra, bundan böyle, bir daha
Güster: Yayan, döşeyen (adâlet-güster: adalet, doğruluk yayan gibi)
Hâdis: Olan, ortaya çıkan
Harîm: Evin içi gibi başkalarına kapalı olan yer
İfrâğ: Kalıba dökme, şekillendirme, bir şekle sokma
İhrâz: Alma, kazanmai elde etme
İhtizâz: Titreme, tepinme, sıçrayıp oynama
Kālıb: Nümûne, örnek; vücud, beden, gövde; her hangi bir şeye muayyen bir şe-
kil vermek için kullanılan ve o biçimi taşıyan vasıta, kalıp
Kâm-kâr: İsteğine ulaşmış, mutlu (kâm-rân)
Mağfiret: Allâh’ın kullarının günahlarını bağışlaması gibi
Mahfûf: Zarar görmesin diye etrafı çevrilmiş, kuşatılmış
Mahmidet: Medh etme, övme
Makarr: Karâr edilecel yer, durulacak yer
Matlûb: İstenen, taleb olunan
Mazmûn: Mana, kavram; nükteli, san‛atlı ince söz
Me‛ârif: Ma‛rifetin cem‛i, ma‛rifet, ilim, ustalık, hüner
Menâsıb: Mansıb’ın cem‛i, makam, görev, rütbe
Menkūl: Nakl olunmuş
Meşmûl: Şümullenmiş, kaplanmış, etrafı çevrilmiş
Metârif: Matraf ’ın cem‛i
Muhâdene: Barışma, barışık olma
Muhâdenet: Dostluk, yakın ahbablık
Munfasıl: Ayrılmış, ayrılan; işinden ayrılan
Mübâhât: Övünme
Mülâyim: Uygun
Mümtâz: Seçkin, üstün tutulmuş
Mürûr: Geçme, geçip gitme
Müstahsen: Beğenilen, güzel bulunan
Perver: Besleyen, büyüten, yetiştiren, sterbiye eden manalarıyla birleşik isimler
yapar: Fukarâ-perver: fukarayı gözeten, müsafir-perver: müsafir seven,
müsafiri koruyan
Pesendîde: Beğenilmiş, seçilmiş, mergūb, müntehâb
Pinhân: Gizli, mestûr, müstetîr
Rıdvân: Râzı olma, hoşnudluk; Cennetin muhâfızı ve kapıcısı olan meleğin ismi
Riyâz: Ravza’nın cem‛i, bağçeler, ağaçlar, çimenlik yerler
Secâyâ: (Seciyye’nin cem‛i) huylar, tabîatler, karakterler
Selef: Önceki, bir işte ve vazifede başka birinden önce bulunmuş olan kimse
Sencîde: Tartılı, ölçülü, yerinde
Silm: Barış, barışıklık
Simât: Nişan, alamet, damga, iz
Takrîb: Vesîle, bahâne; yaklaştırma
Şeyh-zâde Abdî Efendi Lügatleri

A‛nî: Yani
Ahfâd: Hafîd’in cem‛i, torunlar
Âtî: Gelecek
Behre-yâb: Hisse ve nasîbi olan, behre: hisse, pay, kısmet, nasip
Berûz: Kavga, savaş
Cibillî: Yaradılışta olan, fıtrî
Dil-gîr: Gücenik, kırgın, gönül tutan, kalbe sıkıntı veren
Efrûz: Şu‛le, parıltı
Esâmî: İsimler
Ferzend: Oğul, çocuk
Fu’ âd: Kalb, yürek, gönül
Fürû-nihâde: Tenzîl edilmiş, indirilmiş
Gabrâ: Yer, yer yüzü, arz
Gûne: Türlü, gidiş, tarz, yol
Güzârende: Geçici, geçen; geçirici, geçiren
Güzârende-i evkāt: Vakit geçiren
Hân: Yemek sofrası; yemek
Hılâl: Ara, aralık
Himmet: Gayret, yardım, emek, çalışma, çabalama
İkrâm: Hürmet, saygı; ağırlama; bir şeyi hediye olarak verme
İltifât: Yüzünü çevirip bakma; hatır sorma; Gönül alma
İmâd: Direk, dikme, sütun
Kâ’in: Olan
Ketebe: Kâtib’in cem‛i, kâtibler
Manzar: Nazar edilen, bakılan, görülen yer
Mastûr: Yazılmış
Matbah: (Tabh’dan) Yemek pişirilen yer, mutfak
Mazhar: Na’il olma, şereflenme
Mekîne: (Mekîn) Temekkün eden, oturan, yerleşen
Mesrûr: Sevinçli, sürûrlu, şen
Musa‛‛ad: Yüce, yüceltilmiş, yücelmiş, çok yüksek
Mümecced: Şereflendirilmiş
Müntemî: İntimâ eden, yakınlık ve ilgi peyda eden
Müsâdeme: Çarpışma, birbirine çarpma
Mütevellid: Doğmuş, dünyaya gelmiş
Necâbet: Soyluluk, soy temizliği
Neşîd: Manzume, şiir; atasözü derecesinde kullanılan meşhur beyt veya
mısra
Nihâde: Konmuş, konulmuş, koymuş
Nijâd: Soy, nesil, neseb
Refî‛: Yüksek, yüce
Rû-nihâde: Yüz koymuş
Sadr: Göğüs, sine; herşeyin önü, başı, ilerisi
Sefîd: Beyaz, ak
Silsile: Zincir, zincirleme olan şey; soy-sop, ocak, babadan oğula yazıla
gelen kuşak, soy defteri
Sîret: Bir kimsenin iç hali, tavrı, ahlakı
Su‛ûd: Yukarı çıkma, yükselme
Sütûde: Övülmüş, övülmeye layık olma hali
Ubûr: Geçme; bir suyun öbür yakasına geçme
Zebân-zed: Dil persengi, söylenen, söylenir olan; alışılmış, yayılmış söz
Râmî Mehmed Paşa

Adı geçen, Ebî eyyûb-ı Ensarî kasabasında doğup, orada müsvedde ve temiz nüshayı ayırd
edecek derecede öğrenim gördükten sonra Reis kalemine çırak ve yazıcılık mesleğine gir-
miş ve kısa sürede yazıcılık ilminde alem olacak derecede yeteneğe sahip olmuş, ayrıca şiir
ve düz yazı ile ilim erbabı arasında temayüz ederek Sultan Mehmed Han devrinde İkinci
Vezir ve Sultanın has nedîmi olan muhterem damadları Musahib Mustafa Paşa’nın cömert
ve nimetli sofrasında toplanan Nabî Efendi, Sami Bey ve diğer marifet sahipleriyle tanış-
mış ve bu şerefli daireye intisab ederek masraf kitabetleri payesini kazanmıştır. Hatırının
şenliği ve devrin müsaadesiyle vakit geçirir iken, Nâbî Efendi’ye, adı geçen vezirin kethu-
dalığından hacca gitmeye izin verildiğinde babanın ömrü hakkı için Ferkadân hâriç herkes
birbirini terk eder nağmesiyle onunla birlikte gitmişti. İstanbul’a döndükten sonra, Di-
van işlerinde önemli hususlara tam bilgisi olduğundan Beylikçilik hizmetine tayin edilmiş
ve 1106 sonunda Acem Bekir Efendi yerine Reisülküttablık rütbesiyle şereflendirilmiş-
tir. Daha sonra, Veziriazam Elmas Mehmed Paşa kendisini hazmedemediğinden azledile-
rek devlet kapısından uzak kalmış ve İstanbul’da hanesinde beklemesi istenmiştir. Küçük
Çelebi Mehmed Efendi Reisülküttab iken, çok geçmeden Zenta hadisesi ortaya çıkarak
Sadrazam Elmas Mehmed Paşa şehadet köprüsüyle ahirete geçmiş ve Amcazade Hüseyin
Paşa Sadrazam olmuştur. Bu sırada sözü etkili Şeyhülislam Feyzullah Efendi isteğiyle yüz
dokuzda ikinci defa Reisülküttablık makamına iade olundu. Adı geçen Vezir, kendi zev-
kiyle uğraşmak için işlerin dizginini biyografisi verilen şahsın eline teslim ettikten sonra
din düşmanlarıyla sulh yapmaya niyet olunduğunda görüşme işi ve barış konusu da Ramî
Mehmed Efendinin görüş ve tedbirine bırakılmıştı. Avusturya hududunda, Varadin kalesi
yakınında Karloviçe (Karlofça) isimli yerde sulhün esaslarını kuvvetlendirdiğinden ve sa-
mimi dostluğun kanunlarına güzel bir şekilde nizam verdiğinden, bu büyük hizmet ken-
disine başka bir unvan ve Reisülküttablık rütbesine vezirlik kadar ağırlık ve şan kazandır-
mıştı. Bu sırada sadaret mührü Daltaban Mustafa Paşa’nın kifayetli eline verilmiş ve o da
Ramî Mehmed Efendi’nin şöhret ve ikbalini ağır bularak azlini istemişse de Şeyhülislam
Efendinin himayesiyle reisülküttablıktan azil yerine yüz on dört esnasında kubbe-nişin ol-
mak üzere vezirliğe yükseltilmiştir. Bu durum Veziriazam ile Şeyhülislam Efendi arasın-
da telaş ve gücenmeye sebeb olduğundan Veziriazamın azil ve kahrı hızlanmış ve biyogra-
fi sahibi Padişah mührüyle (sadrazamlıkla) ululanmıştır. Yedi ay sadareti sırasında yüz on
beş sonunda zaman hangi nimetin tadını kaçırmaz ki! meâlince Edirne vak‛ası ortaya çıkıp
adı geçen Vezir, sadrazamlık makamından can korkusuyla eteğini çekip selamet semtine
kaçmış ve fitne izleri sükun bulduktan sonra Damat Hasan Paşa’nın Sadrazamlığı sırasın-
da gizlendiği köşeden çıkarak yanında kalmış olan mühr-i hümayunu teslim edince, önce
Kıbrıs eyaleti ile şereflendirilmiş daha sonra Mısır Kahire göreviyle yüceltilmiştir. Bir bu-
çuk sene kadar bu görevde bulunduktan sonra Mısır ahalisinin hücumuyla rütbesi tenzil
edilmiştir. Cezalandırmak için Rodos’ta tutukluluğu sırasında elli iki yaşında iken yüz on
dokuz senesi sonunda merhum olmuştur. Adı geçenin şiir ve nesir dalında dikkate değer
tertib edilmiş ve düzenlenmiş şiirleri ve bazı iyilikleri ve eserleri vardır. Her zaman kadri
yüksek ve yüce, unvan ve şan nişanelerine itaatkar, sohbeti ve meclisi hoş,
Gâhî nevâziş ile lebin gâhî hattını

Gâh elde para gâh kitâb istemez misin.
meâliyle Nedîm-i zarif gibi terennüm ederek akranları arasında benzeri nadir, güzel
eserleri aşikar bir kişi olmak üzere Raşid Efendi ve Osman-zade Efendi biyoğrafisini
yazmışlardır.
Küçük Çelebi Mehemmed Efendi

Marifetin ve olgunluğun her çeşidiyle kuşatılmış ve çevrelenmiş, vezirler arasında hatırı
sayılır ve makbul ve bin yüz bir tarihinde Köprülüzade Mustafa Paşa’nın sadrazamlığın-
da Küçük tezkirecilikten Haremeyn muhasebesine nakl olunmuştur. Zamanın ilerleme-
siyle büyük görevlerde övünç ve hareketlere mazhar olmuş; yüz sekiz senesi sonunda Ma-
liye tezkireciliğinden Rami Mehemmed Efendi yerine Reisülküttablık şerefini kazanmak-
la benzerleri arasında seçkin ve yüksek mertebeye çıkmıştı. Yüz dokuz senesinde meyda-
na gelen Zenta vak‛ası münasebetiyle sulh ve barışa dair hususların görüşülmesi işini is-
tenilen ve beğenilen bir şekle koyacak gücü aşikar olan devrinin dâhîsi bir kişiye ihtiyaç
duyulduğu görüldüğünden, kendinden önceki Ramî Efendi tekrar riyasetle mutlu kılın-
mış ve kendisi Başmuhasebe ile nefeslenmeyi istemişlerdi. Bundan sonra kendisine ve za-
manına uygun ve layık Defter emaneti benzeri yüksek görevler ile seçkin unvanlara gele-
rek yüz on sekiz senesi Muharreminin on yedinci günü cennet bahçelerinin müsafiri ol-
muş (vefat eylemiş) ve Sadefçiler’de Atik Ali Paşa Camii harîminde defnedilmiş ve gizlen-
mişlerdir. Ölçülü tavırlar ve beğenilen huylar sahibi, övünç alametleri taşıyan bir kişi ol-
duğu anlatılır. Yukarıda İstanbul kadılığından ayrılmış, erdem severliği ve güzel konuşma-
sı meydanda olan Çelebi-zade Asım İsmail Efendi hazretlerinin yeri bağışlanma olan ba-
baları ve onun gibi yaşayanlar ölmez manası vasıflarının neticesi ve defterlerinin özetidir.
Şeyh-zâde Abdî Efendi

Sultan Mehemmed Han devrinde Matbah Emini (Saray mutfağı emini) olan Köse Hü-
seyin Efendi’nin baş sofrasında yetişen, yani soyluluk alametleri görülen çocuğudur.
İstanbul’da doğmuş ve müsvedde ve temize çekilmişi ayırd edecek derecede tahsilden son-
ra şer‛iyye katipliğine girip gelmiş, yüz dokuz senesi Cumadelûlâsında biyoğrafisi gelecek
Kadrî Efendi yerine Vezir mektupçuluğu rütbesine yükselmişti. Bir müddet adı geçen gö-
rev ile nasiplenip on dört senesi içinde Kubbe veziri olan Ramî Efendi yerine Reisülküt-
tab olmuştu. Bu senenin sonunda Ramî Efendi Sadrazamlık ile şanını yüceltmiş ve son-
raki ve önceki arasında yaradılışta kalblerine yerleşmiş olan kinden dolayı adı geçen ve-
zir ile çarpışmasıyla Edirne’de on dört Şevvali başlarında Reisülküttablıktan azl edilmiş ve
İstanbul’da İncirli Köy’de olan yalısında ikamet etmek üzere devlet görevinden uzaklaştı-
rılmış ve Divan kisedarı Abdülkerim Bey riyasetle sevindirilmişti. On beş senesi hudu-
dunda devrin yüzünü aydınlatan Sultan Üçüncü Ahmed Han’ın cülusunun telaşı ber-taraf
olduktan sonra on altı Muharreminde Başmuhasebe ve yine on altı Şevvalinde Cizye mu-
hasebesi ve on dokuz Recebinde ikinci defa Başmuhasebe görevleriyle ikram ve iltifata
mazhar olmuş; yirmi bir Şevvalinde kavuştuğu Yeniçeri katipliği ile vaktini geçirirken yir-
mi iki senesi Rebîülevveli başlarında yüce ismi, hayat sahipleri isimleri listesinden silinmiş
ve yer yüzü seccadesine yüz koymuştur. Pederleri adı geçen Hüseyin Efendi, Halvetiyye
şeyhlerinden Şeyh Bürhaneddîn el-Berda‛î soyuna yakınlık peyda etmiş olduğuna bina-
en Şeyh-zâdelik unvanıyla meşhur ve garîk Tezkireci Mustafa Efendi on yedi senesi içinde
hacc-ı şerîf niyetiyle Mısır tarafına gitmek kasdetmekle vedaya geldiğinde eski kırgınlığı
vasıtasıyla kendisine bazı türlü yardım ve Şeyh-zadeliği isbat ve yürüttüğü hal, Raşid Efen-
di tarihinde yazılıdır. Marifet sahibi ve güzel ahlaklı bir kişi olup Çatalçeşme yakınında-
ki hanesinde, Fülk-i devlette re’îsim hele ben Nûh Necî manzumesini diline persenk etmiş
ve yüz elli sonlarında Dîvân görevlerindenReisülküttaplık vekilliğine kadar yüceltilmiş ve
şereflendirilmiş olan oğlu Nuh Efendi’den sonra hala Divan katiplerinden olan mutlu so-
yundan bazı torunları vardır.

A-Arapça Yapılar

Kitâbet Fi‛âlet
Şi‛r Fi‛l
Cem‛ Fa‛l
Sa‛âdet Fa‛âlet
Rütbe Fu‛let
Zuhûr Fu‛ûl
Kelâm Fa‛âl
Rıdvân Fi‛lân
Netîce Fa‛îlet

Sâlik (sülûk)
Mâlik (mülk)
Âzim (azm)
Nâşî (neş’et) Fâ‛il
Hâdis (hudûs)
Nâdir (nedret)
Kālıb (kalb)

me’zûn (izn)
Mehcûr (hicret)
me’mûr (emr)
Mesrûr (sürûr) Mef‛ûl
Meşgūl (şugl)
Mevkūf (vakf)
Merhûm (rahmet)
Mücerred rubâ‛î masdar

Dağdağa Fa‛lele(t)
Mimli masdarlar
Masraf Mef‛al
Maslahat Mef‛alet
Mağfiret Mef‛ilet
mahmidet Mef‛ilet
Temyîz
Tef‛îl
Tahsîl
İmtiyâz
İfti‛âl
İktisâb
Müsâ‛ade
Mufâ‛ale
Musâlaha
İstihdâm İstif‛âl
İkrâm İf‛âl
İnfi‛âl İnfi‛âl

Munfasıl Münfa‛il (infi‛âl)
Müsâfir
Mufâ‛il (mufâ‛ale)
Mülâyim
Müterennim Mütefa‛‛il (tefa‛‛ul)

Müfevvaz
Müretteb
Mufa‛‛al (tef‛îl)
Müdevven
Musa‛‛ad

Mü’ennes cem‛
Mühimmât -ât eki ile
Hasenât -ât eki ile
Cem‛-i mükesser
Me‛ârif Mefâ‛il
Umûr Fu‛ûl
Eş‛âr Ef‛âl
Vüzerâ Fu‛alâ
Menâsıb Mefâ‛il
Fezâ’il Fe‛â’il
İsm-i mekân İsim tamlaması:

Mertebe mef‛ale İnân-ı umûr
Mesned mef‛al Husûs-ı müsâleme
Mürûr-ı zemân
Nedîm, şerîf, azîm, latîf Sıfat tamlaması:
Zât-ı mahmidet-simât
Arapça tamlama: Hidmet-i azîme
Nâfizü’l-kelâm Menâsıb-ı celîle
İnde’l-vüzerâ
Bahiru’l-me’âsir Farsça birleşik sıfat:
li-ecli’l-mu‛âhaze Sa‛âdet-nijâd
bâri‛u’l-unvân Sütûde-sîret
Fazîlet-perver
B- Farsça yapılar Mahmidet-simât
Azl ü kahr
Me‛ârif ü kemâl
Silm ü muhâdene
Mülâyim ü çesbân
“Âsitâne-i sa‛âdete ba‛de’l-kufûl umûr-ı dîvâniyyede mühimmâta ıttılâ‛-ı tâmmı olduğuna

2 binâ’en altı sene mikdârı Beglikcilik hidmetinde istihdâm ve bin yüz altı hudûdunda Acem
Bekir Efendi yerine rütbe-i riyasetle ikrâm olundu. Ba‛dehû Vezîr-i a‛zam Elmas Mehemmed
Paşa kendüyü hazm itmemekden nâşî yüz sekiz târîhinde azl ile der-i devletden mehcûr ve
İstanbul’da hânesinde mekse me’mûr ve Küçük Çelebi Mehemmed Efendi riyâsetle mesrûr
olmuşken çok geçmeden Sente (Zenta) vak‛ası zuhûr ve Sadr-ı a‛zam Elmas Paşa kantara-i
şehâdetle âhirete mürûr ve Amcazâde Hüseyin Paşa sadru’s-sudûr oldukda Şeyhü’l-islâm-ı
nâfizü’l-kelâm es-Seyyid Feyzullâh Efendi irâdesiyle yüz dokuzda sâniyen mesned-i riyâsete
i‛âde olundu.”

a) Arapça mezîdün-fîh masdarları bularak vezinlerini yazınız.
b) Sülâsî mücerred masdarlardan beş tanesini bularak vezinlerini yazınız.
c) Sülâsî mücerred ve mezîdün-fîh masdarların ism-i fâ‛il ve ism-i mef‛ûllerini yazınız.
d) Metinde geçen ism-i mekânı bulunuz.
Metin 8.3.3a-b
Haşim Efendi, Ahvâl-i Anapa ve Çerkes
Metin 8.3.2a-b
Metin 8.3.1a-b
AHVÂL-İ ANAPA VE ÇERKES
/8.3.1 a/ Âmeden Ferah Ali Paşa

Zikr ü beyân olunduğu üzre cibâl-i mezkûrun fethi ve hüsn-i tedbîr ile tanzîmi kendü-
ye mahsûs olacağını ve celî ve nihânî merâm-ı Hazret-i Cihân-bânı ifâde ve ba‛de’l-beyân
Libâs-ı âdemî-râ kem nemî sâzed
Eğer cevher-i şinâsî tîğ-râ uryân temâşâ kon
“Avn-ı inâyet-i bârî ile bu umûr mel‛abe-i sıbyân makūlesinden olup ancak, hem-
yân-ı vâfire ve derâhîm-i mütekâsire ibzâli ile kābil-i husûl olmak mukarrerdir” didikde
müsâ‛ade-i aliyye-i cenâb-ı evliyâ-yı ni‛amî erzânî buyurulmağla feth-i dehân idüp takrîre
mübâderet eyledi.
Evvelâ : Soğucak Kal‛ası ta‛bîr olunan Kızkulesinden kebîrce bir palankadır. Ve
derûnunda ağa ve kethüdâ ve alemdâr ve neferât ve imâm ve mü’ezzin ve cemâ‛ât, cem‛an
yiğirmi dört âdemden ibâretdir. Ve anlar dahi kemâl-i zarûretlerinden ve bir cânibe hicre-
te adem-i iktidârlarından kalmışlardır. Bu sûretde vüzerâ ve mevcûdu olan sunûf-ı aske-
riyyenin ikāmetleriyçün evvelen bir sarây binâ ve müceddeden hâne ve kışla îcâd ve inşâ
ve ebniye-i mezkûrenin iktizâ iden elvâh ve kiremid ve tuğla ve mismâr ve âhen-i ham ve
ber-mûceb-i defter-i müfredât-ı mühimmât, Der-aliyye’den ve Sinop’dan mübâya‛a ve bi’l-
ma‛iyye Soğucağa nakl olunmağa muhtâcdır.
İkinci : Bin nefer âdemin me’kûlâtıyçün bir senelik dakīk ve peksimâd ve tuz virilme-
ğe muhtâcdır.
Üçüncü : İnâyet-i Bârî ve baht-ı humâyûn-ı Cenâb-ı Şehr-yârî ile hidmet-i mezkûreyi
ber-vefk-ı matlûb /8.3.1 b/ te’diye ve tanzîm zirâ‛at ve hırâset ta‛lîmi dahi lâ-büdd olup bu
sûretde tohum içün ber-mûceb-i defter hınta i‛tâsına muhtâcdır.
Dördüncü : Mahall-i merkūmda el-yevm değirman îcâd olmadığından dakīk tedkīkı
içün şimdilik yüz çift değirman-ı dest, mevcûd-ı cebehâne-i âmireden inâyet buyurulma-
ğa muhtâcdır.
Beşinci : Soğucak kal‛asında işe yarar top ve cebehâne olmamağla altı kıt‛a a‛lâ sür‛at
topu ve ma‛a araba-i cebehâne ve koşum ve dâne-i gülle ve hartoçluk şalı ve çend kıt‛a bal-
yemez ve havan ve humbara ve mâlzeme-i sâ’ire ve bir nefer üstâd-ı sür‛atci halîfesi ve iki
bin kazma ve kürek ve resen-i ıhlamur ve küfe ve dâne-i mismâr-ı şaranpo ve mühimmât-ı
sâ’ire ber-mûceb-i defter, cebehâne-i âmire mevcûdundan virilmeğe muhtâcdır.
Altıncı : Ma‛lûmü’l-mıkdâr neccâr ve dîvârcı ve iki ocak timurcu ve taşcı ve mezkûrların
örs ve çekiç ve kürek ve taşcı takımları mevcûddan virilmeğe muhtâcdır.
Yedinci : İnâyet-i Bârî ile el-yevm dâ’ire-i âcizânemde altı ve yedi yüz nefer ıztırâb
ve vakt-i ferahda ma‛iyyet ider kafadâr ve vefâdâr âdemim mevcûd olup ancak, kavm-i
mezkûra gālib olmak içün pey-der-pey asker irsâli iktizâ ider. Bu sûretde Tokad ve Tur-
hal ve Sivas ve Amasya ve Niksar ve Gerze ve Sinop etrâfından bin nefer esâmîlü yamakān
tertîb ve bir senelik ulûfeleri geldikleri anda virilmeğe muhtâcdır.
Sekizinci : Dergâh-ı âlî yeniçeri ortalarından bir orta ile bir nefer Yeniçeri ağası vekîli
ola. Ol dahi bu fakīrin hidmetimde olan Mataracıbaşımıza hasbe’l-maslaha yüz yiğirmi
akçe ile Turnacıbaşılık i‛tâ buyurulmağa muhtâcdır.
Dokuzuncu : Hâssa şilâhşörlerinden ihtiyâr Gürcü Süleymân Ağa, Binâ emîni olup
hâlâ mevcûdum olan asker ile verâdan tevârüd iden askere ta‛yînât virmesiyçün âdetâ Nü-
zül emîni ola. Ve li-ecli’l-idâre başkaca akçe virile. Ve mesâlihi itmâmında Der-aliyye’ye
gelüp defterini ve vukū‛unun takrîrini vire.
Onuncu : İnâyet-i Bârî ile mahall-i me’mûreme ba‛de’l-vüsûl el-insânü abîdü’l-ihsân
mefhûmu üzre kabâ’ilden tarafımıza gelenlere nevâziş ve iltifât olunup, ancak akçeye
i‛tibârları olmamağla /8.3.2 a/ celb-i kulûblarıyçün mezâk ve tabî‛atlerine muvâfık atiy-
ye i‛tâsı iktizâ ider. İşbu defterde mastûr tatar yayı ve altun ve sîm kakma abaza tüfengi ve
kirpâs-ı Gedüs ve elvân kaba boğası ve Ladik basması çit ve meşin ve sahtiyan ve sîm ve
kılâbdân ve iğne ve terzi yüksüğü ve tarak ve çubuk kurşunu ve çakmak taşı ve al çuka,
cânib-i mîrîden mübâya‛a ve tarafımıza i‛tâya himmet buyurulmak.
On birinci : Mecmû‛-ı varım, sâye-i humâ-vâye-i Şehr-yârîde cem‛ ü tedârük olunmuş-
dur. Fedâdır. Der-aliyye’den mahall-i mezkûra azîmet eylediğim andan itmâm-ı umûra
değin bir mahalden bir para alınmayup bezl-i atâya muhtâcdır. Bu sûretde mevcûdumdan
mâ‛adâ Hazîne-i âmireden beş yüz kise akçe dahi inâyet ve ihsân buyurulmak.
On ikinci : Celb-i askere vesîle-i suhûlet içün ber-vech-i arpalık Ankara sancağı tevcîh
ve ber-vech-i hâs Tombasar voyvodalığı inâyet ve ihsânıyla dil-şâd buyurulmak.
On üçüncü : Hasbe’l-umûr Devlet-i aliyye-i dâ’imü’l-ihsâna lâyık ve gayr-ı muvâfık
ref‛-i ruk‛a eylediğimde bâlâ-yı tahrîrâta keşîde kılınan işbu […….] işâretin derûnunda
nokta olduğu halde müsâ‛ade olunmayup bir tarîk ile hâmili her kim olur ise olsun def‛ ve
nokta olmadığı sûretde müsâ‛ade-i aliyyeleri erzânî buyurulmak.
On dördüncü : Ber-vech-i bâlâ matlûb-ı çâkerânem olan zehâ’ir ve mühimmât ve
top ve cebehâne ve hedâyânın tahmîli içün mevcûd-ı Tersâne-i âmireden bir kıt‛a kebîr
kalyon techîz ve âmâde ve askerim ile geldiğim anda ayağı tozu ile Boğaziçi’nde Beykoz
pîşgâhından irkâb ve iktizâ idenlere ilbâs içün hil‛at-ı mütenevvi‛a mübâya‛a ve âmâde ol-
mak husûslarına müsâ‛ade-i aliyye-i veliyyü’n-ni‛amî erzânî buyurulur ise ol bâbda emr
ü fermân efendilerimiz hazerâtınındır deyü re’y ü tedbîrine netîce virdi. Muşârun-ileyhin
takrîrine nazaran iş görmesi me’mûl ve ta‛dâd eylediği her bir mâdde elzem olduğu ecil-
den ber-vefk-ı matlûb mes’ûlâtına müsâ‛ade ve kalyon hâzır u âmâde iken muşârun-ileyh
İznikmid’e varup kapusu halkını cem‛ ve bahşîşlerin i‛tâ ve tertîb eylediği üzre birbirini
müte‛âkıb Der-aliyye’ye ba‛s u isrâ ve verâ-yı askerden kendüleri dahi ta‛kīb /8.3.2 b/ ve es-
seferu vesîletü’z-zafer mefhûmu üzre şân u unvân-ı firâvân ile Beykoz sahrasında nasb olu-
nan ordusuna lühûk ve ku‛ûd ve üç gün zarfında hademe ba‛z-ı levâzımları mübâya‛asıyçün
mesâğ u ruhsat ve dördüncü gün bismillâhi mecrâhâ ve mürsâhâ füyûzâtıyla kalyon-ı
humâyûna mecmû‛-ı malzeme ve neferâtı ba‛de’l-îsâl inâyet-i Cenâb-ı Mürsilü’r-riyâh-ı
zafer [ü] nusret ile fekk-i resen ü lenger ve Kavak hisârları kal‛aları pîşgâhından top-ı
şâd-mânî endahte iderek hurûc ve sâlimen Sinop limanına vülûc ve kal‛a pîşgâhına lenger
vaz‛ ve zikr olunan keraste ve mâlzeme-i sâ’ireyi mübâya‛a ve tahmîl ve fekk-i lenger idüp
eyyâm-ı kalîle zarfında Soğucak kal‛asının liman-ı kebîrine vaz‛-ı lenger olundu.
Ahvâl-i Kal‛a-i Ahâlî-i Soğucak

Kā‛ide-i kadîm-i serhad ve merâsim üzre kalyondan endahte olunan toplara mukābil top
atılmayup resm-i serhad icrâ olunmadığından gayrı bir ferd burc-ı bârû-yı kal‛adan baş
göstermediği ve sebeb ve illetini mutâla‛a ve murâkabe ile Şeyh-i muşârun-ileyhe keşf
ü yakīn oldukda, terbiyet-kerde ve umûr-dîde ağayândan birini ihzâr ve kal‛aya tesyâr
eyledi. Be-her sene ahâlî-i kal‛anın mevâcibleriyle me’kûlâtlarıyçün virilü gelan zehâ’ir-i
dakīkı, defterdâr-ı vakt “virmekde zarûret mîrîdir” deyü muhâlefet ve acz ü ıztırâbda tâb
ü tâkatları münkatı‛ ve fıkdân-ı zehâ’ir ve illet-i cû‛dan mecmû‛u irci‛î ilâ Rabbike mâ-
sadakına vâsıl ve mâ‛adâ bâkī kalan bir neferin avreti mürdelerin hânelerinde olan dakīk
çuvallarını cem‛ ve bir tekne içinde su ile dakīkden bâkī gubârı ahz ve ba‛zan çorba gibi
beş gün mikdâr kendülere nafaka idüp hayât bulmuşlar iken ol dahi bir gün evvel nihâyet
bulup me’yûs ve er ve avret ümmîdlerini kat‛
Kesmem ümmîdimi eltâf-ı Hudâ’dan zîrâ

Kerem-i lutf füzûndur benim ümmîdimden
terennümüyle dem-sâz-ı niyâz-ı Cenâb-ı bî-enbâz ve müterakkıb-ı irtihâl-i dâr-ı bekā

olduklarını ayne’l-yakīn müşâhede ve za‛îf-i mezkûrların takrîr-i hüzn-i hazînlerinden
keyfiyet-i ahvâl-i hayr-encâmları eğerçi ma‛lûmları olup bî-çârelerin giriftâr oldukları mi-
hen ü meşâka hüsn-i irâdemiz ile bizler dahi dûçâr /8.3.3 a/ ve velî ni‛met uğuruna fedâ-
yı cân u revân ideceklerin muhakkak bilüp zâr u giryân ve harâretlerini ba‛de’t-teskîn
(metinde ba‛des-sükûn) muşârun-ileyhden gayra keşf-i râz eylememek üzre tenbîh-i Şeyh
üzre ta‛ahhüd ve kitmânını tekrâr ve te’kîdden sonra kal‛a kapusu meyânında olan bay-
rakları tabyalara darb ü güşâd ve müheyyâ olan birkaç kıt‛a toplara âteş idüp kalyon-ı
humâyûn içinde olanlara velvele virdi. Gûyâ ahâlî-i kal‛a sehven top atmamışlar ve
cem‛iyyet-i kübrâ olduğu güşâd olunan bayraklardan müterakkıb olanların ma‛lûmu olup
her biri mütehayyel hayâli üzre serhad ve şehir zannıyla hammâm ve tırâş olmak ve kal‛a
ahâlîsine şecâ‛at arz itmek fikriyle libâs ve silâhlarını tanzîm ve alay göstermeğe âmâde
oldu. Derûn-ı kal‛aya tesyâr olunan mezkûrlar her ne kadar mihak-zede-i imtihân olmuş-
lar ise dahi doğru huzûr-ı muşârun-ileyhe dühûl, her biri merâtibde müsâvî olmadığın-
dan gördüklerini ber-vech-i mübeyyen takrîr ve ba‛de’l-beyân yevm-i mezkûrda bir ferdin
hurûcuna ruhsat virilmeyüp hemân mukaddemâ ahvâle tahsîl-i vukūf iden merkūmlar
yedlerine bir mıkdâr zahîre virüp birkaç nefer mücerreb âdemler yanlarına terfîk ve illet-i
cû‛dan esîr-i firâş olan bî-çârelere az az çorba ve nân ve kahve tenâvül itdirüp timar ide-
ler. Ve kal‛ada ikāmet idüp avdet itmeyeler deyü tenbîh olunup be-tekrâr seviyy-i kal‛aya
tesyâr olundu. Bir sâ‛at mürûrunda mühürdârı ma‛iyyetine merkūmun müntehabı tefrîk
ile ta‛kīb olundu. Ve bir sâ‛at mürûrunda Çukadâr-ı Enderûn mu‛temedi olanları ile ib‛âs
olundu ki,
Sûfî ne-şod sâfî tâ der ne-koşd câmî

Besiyâr sefer bâyed tâ pohte sûd hâmî
Elbetde ol kadar asker içinde puhte ve nâ-puhte dahi mevcûd olup vehhâm olanla-
rı hâle vâkıf olmayup, derûn-ı kal‛ada mevcûd bulunduğu sûretde serâsime-i deryâ ile tîz
elden teferrüs idemeyecekleri karînesiyle tedbîr olundu. Ve bu aralıkda top sadâsını işi-
den kabâ’ilden vâfir süvârî vürûd idüp lisânları üzre “hoşâ pesû, tâğa pesû” ya‛nî, “hoş gel-
diniz, safâ geldiniz” deyü mihmân-nevâzîleri esnâsında /8.3.3 b/ temâm-ı vakt-i farzdır,
Farzları fevt eyleme ta vakt-i haracdır

Şiddetlere sabr eyle ki, miftâh-ı ferecdir
Cins-i âharın cem‛iyyeti meyânında cümlenin hurûcuna ruhsat ve nasb-ı hıyâm ve

ikāmet ve mukaddeme-i ceyş olan ağayân filikelerin be-her âmed ü reftinde kal‛adan top
endahte itdiklerinden yerlü kullarının ma‛dûm oldukları bir ferdin ma‛lûmu olmadı.
Cihânda îd bakılsa sonunda mâtemdir

Beli nihâyeti Zilhiccenin Muharremdir
İhzâr-ı Bakıyye-i Mürde-gân

Kal‛a sâkinlerinden illet-i cû‛dan esîr-i firâş olan mezkûra ta‛lîm-i Şeyh-i kâmil üzre
it‛âm ve tenâvül-i ta‛âm iderek akl u şu‛ûrları i‛âde ve sıhhat buldukları ba‛de’l-ihbâr
huzûr-ı aliyyelerine ihzâr ve halvet ve taltîf iderek sohbet ve kabâ’ilin mizâcları ve imkân-ı
teshîr-i hüsn-i imtizâcları lede’s-su’âl takrîrinde “kal‛a içinden feth olur” me’âlince ibtidâ
lisânlarına âşinâ olmak içün sâdık bir tercemâna, İkinci, Şabsık tesmiye olunur kavmin
ümerâsından birinin kerîmesini zât-ı hıdîvânelerine akd ü tezvîc husûsunda atâyâ-yı
mevfûre sarfına ve duhter-i mezkûru celb içün bi’l-vekâle Kethudâ beyi tuğ ve sancak
ihrâc ve tabl u alem darb u güşâdıyla ızhâr-ı mehâbet ve görmedikleri garîbe-i saltana-
tı kabâ’ile irâ’e vü rü’yet itdirmek ve Şapsık kabîlesi derûnuna varıncaya kadar evkāt-ı
hamsede ezân-ı Muhammedî kırâ’et ve akīb-i salâtda Kur’ân-ı azîmü’ş-şân tilâvet olu-
nup vahşî tabî‛atlere istimâ‛ itdirmek ve bir ferd-i kabâ’ile kibr u huşûnet göstermeyüp
mahall-i merkūma varıncaya değin her kimi görürler ise rütbesini tercemândan ba‛de’t-
tashîh yay ve meşîn ve sahtiyan ve tüfenk nev‛inden bir şey virüp tehî-dest avdet itdir-
memek ve bu iyâb u zehâbda âdemlerinizden birini cem‛iyyetden hâlî bulup ahz u esîr
iderler ise, esîr olan âdem karşu durmayup teslîm olmak ve âdeminizi esîr iden kimes-
ne tarafından esîri haber virmek içün âdem geldikde tehevvür itmeyüp, “âferin, sen be-
nim dostum ve bundan böyle ziyâde yakīnimsin” deyü rağbet ü iltifât ve sârıkdan ge-
lan sârıka hediye virüp “esîri zâyi‛ itmeyesiz” deyü recâ itmek ve ba‛dehû sârıkı irzâ ve
esîrin bedelini virüp ahz itdikden sonra sârık-ı harâmîye dahi ziyâde muhabbet göster-
mek ve bu mihen ü meşâk, ya‛nî,
Virmez sipihr kimseye şîrâze-i murâd

Tâ sıkmayınca mengene-i ıztırâbda
Hakkā ki, müdârâ idüp hüsn-i sûret ile silsile-bend ü teshîr oluna. Ve zemân-ı karîbde
tevâbi‛ât-ı aliyyeleri dahi kānûn ve esrârlarına tahsîl-i vukūf ile mecmû‛una gālib ola-
lar. Ancak, şimdiki hâlde işbu zikr olunan şerâyit üzre amel ve hareket olunmak re’y-i
savâbdır deyü ifâde ve tebyîn ve takrîrine netîce virdi. Muşârun-ileyh pesend ü âferîn ve
meyânelerinde sebkat iden kelâm-ı âkıbet-hayr-encâmı bir ferde ifşâ itmemek ve ketmin-
de ni‛met ve ifşâsında vehâmet der-kâr idüğünü te’kîd ve ihsân-ı atıyye ile mesrûr ve hal-
vet temâm olup hânesine i‛âdeye ruhsat virildi.
(Hâşim Efendi. Ahvâl-i Anapa ve Çerkes)
Metne Ait Sözlük

A‛lâ: Pek iyi, pek güzel
Adem: Yokluk, yok olma
Âhar: Başka
Âhen: Demir
Ahvâl: Hal’in cem‛i, haller, durumlar
Ahz: Almak
Akīb: Hemen sonrasında
Alemdâr: Bayrakdar
Âmâde: Hazır, hazırlanmış
Âmed ü reft: Geliş gidiş
Atâyâ: Atiyye’nin cem‛i, ihsanlar, hediyeler
Atiyye: Hediye, ihsan, bahşiş
Avdet: Dönmek
Avn: Yardım, yardım etmek
Ayne’l-yakīn: Gözle görmek
Azîmet: Gitmek, yola koyulmak
Ba‛d: Sonra
Ba‛s: Göndermek
Bâlâ: Yukarı
Bârî: Yaratan, yaratıcı
Bârû: Kale duvarı, hisar burcu
Bend: Bağlama
Ber-mûceb: Gereğince, gereği üzre
Ber-vefk: Göre, uygun olarak
Be-tekrâr: Tekrardan, yeniden
Beyân : Anlatma, söyleme
Bezl: Bol bol verme, saçma

Bi’l-ma‛iyye: Birlikte, beraber olarak
Celb: Almak, çekmek
Celî: Aşikar, meydanda, belli
Ceyş: Asker
Cibâl: Cebel’in cem‛i, dağlar
Cihân-bân: Cihanın, dünyanın bekçisi
Cû‛: Açlık
Çend: Birkaç
Dakīk: Un
Dehân: Ağız
Dem-sâz: Arkadaş, refîk, hem-dem
Derâhim: Dirhem’in cem‛i, dirhemler, gümüş paralar
Der-kâr: Zahir, ayan, aşikar
Derûn: İç, içeri
Dest: El
Dil-şâd: Gönlü hoş, sevinmiş
Duhter: Kız çocuk
Düçâr: Mübtelâ olmuş, çatmış
Dühûl: Girmek
Ebniye: Bina’nın cem‛i, binalar, yapılar
Eltâf: Lutf ’un cem‛i, lütuflar
Elvâh: Levha’nın cem‛i, levhalar
Elvân: Levn’in cem‛i, renkler; çeşitler
Elzem: Pek lüzumlu, çok gerekli
Enbâz: Şerik, ortak
Encâm: Son, nihâyet, akıbet
Endahte: Atılmış; atmak
Erzânî: Layık görülme, liyakat
Esrâr: Sırr’ın cem‛i, sırlar
Evkāt: Vaktin cem‛i, vakitler, zamanlar
Evkāt-ı hamse: Beş vakit (namaz)
Eyyâm: Yevm’in cem‛i, günler
Fekk: Ayırmak, çözmek
Ferah: Sevinç, sevinme
Ferec: Sevinç, darlıktan kurtulma
Feth: Açmak
Fıkdân: Olmayış, yokluk
Firâş: Yatak, döşek
Firâvân: Çok, bol, kesîr
Füyûzât: Füyûz’un cem‛u’l-cem‛i, bolluklar, bereketler; manevi saadet
Füzûn: Ziyâde, fazla
Giriftâr: Yakalanmış, tutulmuş
Giryân: Ağlayan
Gubâr: Toz
Güşâd: Açmak
Hâlî: Boş
Halîfe: Kalfa, ikinci usta
Halvet: Yalnız kalma, tenhaya çekilme; tenha yer, boş mahal
Hâmil: Taşıyan, yüklenen
Hamse: Beş
Hasb: Göre, nazaran, binaen, cihetiyle
Hasbe’l-maslaha: İş icabı, maslahata göre
Hasbe’l-umûr: İş gereği, iş icabı
Hedâyâ: Hediye’nin cem‛i, hediyeler
Hemân: Sadece
Hemyân: Heybe, dağarcık, çanta
Hınta: Buğday
Hırâset: Ekincilik, çiftçilik
Hıyâm: Hayme’nin cem‛i, çadırlar
Humâ: Devlet kuşu; saadet, kutluluk
Humbara: El bombası
Hurûc: Çıkmak
Husûl: Hasıl olma, üreme, çıkma, türeme
Huşûnet: Sertlik, katılık
Hüsn: İyilik, güzellik
Hüsn-i tedbîr: İyi düşünülerek tutulan yol
Izhâr: Ortaya çıkarma
Iztırâb: Acı, elem, azab
İ‛tâ: Vermek, ihsan etmek
İ‛tibâr: Değer verme, ehemmiyet verme; öyle kabul etme
İbtidâ: Başlangıç
İbzâl: Bol bol harcama, bol kullanma
İhrâc: Çıkarmak
İhzâr: Hazırlamak
İktizâ: Gerekmek, lüzum etmek
İlbâs: Giydirmek
İllet: Sebeb, gerçek neden, asıl sebeb
İmtizâc: Geçinme, uyuşma, kaynaşma
İnâyet: Lütuf, ihsan, iyilik, yardım
İrâ’e: Gösterme
İrkâb: Bindirmek
İrtihâl: Göçmek, vefât etmek
İrzâ: Razı ve hoşnud etme
İsâl: Ulaştırma
İsrâ: Gönderme
İstimâ‛: Dinleme, duyma
İt‛âm: Taam yedirme, yemek yedirme
İtmâm: Tamamlamak, eksiğini gidermek
İyâb ü zehâb: Gidip gelme
Kā‛ide: Usul, nizam, yol, yöntem
Kabâ’il: Kabile’nin cem‛i, kabileler
Kābil: Kabul eden; olabilir, mümkün
Kadîm: Eski
Kalîl: Az
Karîb: Yakın
Kebîr: Büyük
Kemal: Olgunluk, tamlık, noksansızlık
Keşf-i râz: Sırrı açığa çıkarmak, anlatmak

Keşîde: Çekilmiş, yazılmış
Kılabdan: Sırma veya tel ile karışık ipek veya pamuk iplik
Kırâ’et: Okumak
Kıt‛a: Parça, bölük, takım
Kibr: Büyüklenme
Kitmân: Sır saklama, kimseye sırrını söylemeyen adamın hali
Ku‛ûd: Oturmak
Kulûb: Kalbin cem‛i, kalbler
Lâ-büdd: Lazım, gerekli, gerek
Lenger: Demir
Levâzım: Lâzıme’nin cem‛i, gerekli şeyler
Libas: Giysi
Li-ecli’l-idâre: İdare için
Lühûk: Katılmak
Ma‛a: İle, beraber
Mâ‛adâ: -den başka
Ma‛dûm: Yok
Mahakk: Altın ve gümüş ayarını ölçmeye yarayan taş
Mahall: Yer
Makūle: Takım, çeşit
Mâ-sadak: Muvâfık, mutabık, uygun
Mastûr: Yazılmış
Matlûb: İstenen
Me’kûlât: Me’kûl’ün cem‛i, yiyecekler
Me’mûl: Umulan, beklenen
Me’yûs: Yese düşmüş, ümitsiz, umudunu kesmiş
Mecmû‛: Bütün, hepsi
Mefhûm: Mana, kavram
Mehâbet: Büyüklükten gelen korku
Mel‛abe: Oyuncak
Mel‛abe-i sıbyân: Çocuk oyuncağı
Merâm: İstek, maksad, niyet
Merâsim: Tören
Merâtib: Mertebe’nin cem‛i, mertebeler, dereceler
Merkūm: Yazılmış, adı geçmiş
Mes’ûl: İstenen, istenmiş olan
Mesâğ: Cevaz, izin, müsaade
Mesâlih: Maslahat’ın cem‛i, maslahatlar, önemli işler
Meşâkk: Meşakkat’in cem‛i, meşakkatler, sıkıntılar
Mevfûr: Bol, çok
Mezâk: Zevk, zevk alma, hoşlanma
Mihen: Mihnet’in cem‛i, zorluklar, meşekkatler, sıkıntılar
Mihmân-nevâzî: Müsafire güzel muamele ve ikram etme, müsafir perverlik
Mismâr: Çivi, mıh
Mizâc: Tabiat, huy, karakter
Mu‛temed: İtimad olunan, güvenilen
Mukābil: Karşı, karşı olan
Mukaddeme: Öncü
Murâkaba: Bakıp gözetme, dikkatlice bakma, düşünme
Muşârun-ileyh: Kendisine işaret olunan, adı geçen
Mutâla‛a: Bir işi iyice düşünme
Muvâfık: Uygun, yakışır, münasip
Mübâderet: Başlamak, bir işe girişmek
Mübâya‛a: Satın alma
Mübeyyen: Açıkca ifade edilmiş olan
Müceddeden: Yeniden, yeni olarak, yeni baştan
Mücerreb: Tecrübe olunmuş, denenmiş
Müdârâ: Hüsn-i muamele, yüze gülme, zahirî dostluk
Müfredât: Dökümler, toptan bilinen şeylerin ayrıntıları
Müheyyâ: Hazır, âmade
Mümimmât: Mühimm’in cem‛i, mühim şeyler, önemliler
Münkatı‛: Kesilmiş
Müntehab: Seçilmiş, beğenilmiş
Mürde: Ölü, Ölmüş
Mürsil: İrsal eden, gönderen
Mürûr: Geçmek
Müsâvî: Eşit
Müşâhede: Görmek
Müte‛âkıb: Bir biri ardı sıra gelen, arkası sıra gelen
Mütehayyel: Hayal edilen, tahayyül edilen
Mütekâsir(e): Çoğalmış, çok
Mütenevvi‛: Çeşitli, türlü
Müterakkıb: Gözleyen, bekleyen
Nân: Ekmek
Nâ-puhte: Ham, tecrübesiz
Nasb: Atama, tayin; koyma
Neccâr: Marangoz
Nevâziş: Okşama, gönül alma, iltifat
Nihân: Gizli, saklı, sır
Pesend: Beğenmek
Pîşgâh: Ön
Puhte: Pişmiş, tecrübeli
Râz: Sır, gizli şey
Re’y: Görüş, düşünce; oy
Ref‛: Kalkındırma, yüceltme
Ref‛-i ruk‛a: Dilekçe yazma, dilekçe ile isteğini bildirme
Resen: İp, urgan, halat
Revân: Giden, Yürüyen, akan
Riyâh: Yel, rüzgar
Ruk‛a: Dilekçe
Rü’yet: Görmek
Salât: Namaz
Sârık: Hırsız, sirkat eden
Savâb: Doğru
Sâye: Gölge
Sebkat: Geçmek
Sehven: Yanlış olarak, yanlışlıkla
Serâsime: Sersem, vâlih, hayran, şaşkın

Serhad: Hudud, sınır
Seviyy: Düz, doğru
Silsile: Zincir
Sîm: Gümüş
Sipihr: Gök, sema; talih, baht, kader, felek
Suhûlet: Kolaylık
Sunûf: Sınıf ’ın cem‛i, sınıflar, türler, çeşitler
Şad-mân: Sevinçli, mesrur
Şaranpo: Kule ve burc yapmaya yarayan kazık
Şecâ‛at: Yiğitlik, yüreklilik, bahadırlık
Şehr-yâr: Hükümdar, padişah
Ta‛dâd: Saymak, birer birer saymak
Ta‛lîm: Öğretme
Ta‛yînât: Yiyecekler, günlük yiyecek
Tâb: Kuvvet, mecal
Tabî‛at: Yaradılış, huy
Tabl: Davul
Tahmîl: Yüklemek
Tahrîrât: Tahrir’in cem‛i, yazılar, yazı
Tahsîl: Kazanmak, öğrenmek
Takrîr: Anlatma, anlatış
Tanzîm: Nizam verme, düzenleme
Te’diye: Ödeme, yapma, yerine getirme, eda etme
Te’kîd: Sağlamlaştırma
Techîz: Donatmak, lüzumlu şeyleri tamamlamak
Tedârük: Sağlamak, hazırlamak, ele geçirmek
Tedbîr: Çare, bir şeyi temin edecek yada önleyecek yol
Tedkīk: Ufaltma, ezme, un öğütme
Teferrüs: Anlama, sezme
Tefrîk: Ayırmak
Tehevvür: Gazab ve şiddet gösterme, öfke kabarması
Tehî-dest: Eli boş
Tenâvül: Alıp yeme
Terbiyet-kerde: Terbiye olunmuş, yetiştirilmiş
Terennüm: Güzel ve yavaş bir eda ile şarkı söyleme, teğanni etme
Terfîk: Yanına katmak, arkadaş etmek
Teshîr: Zabt etme, ele geçirme
Tesmiye: İsimlendirme
Tesyâr: Gönderme, irsâl
Tevâbi‛ât: Uyanlar, tabi olanlar
Tevârüd: Arka arkaya gelme, her yandan gelip birikme
Tevcîh: Yöneltme, verme: rütbe ve mevki verme
Tezvîc: Zevce etme, evlenme, evlendirme
Tilâvet: Makamla okumak
Umûr: Emr’in cem‛i, işler
Umûr-dîde: İş bilen
Ümerâ: Emîr’in cem‛i, emîrler, beyler
Üstâd: Öğretmen, usta, sanatkar
Vâfir: Bol, çok
Vâsıl: Ulaşan, kavuşan
Vâye: Nasîb, kısmet
Vaz‛: Koymak, yerleştirmek
Vehâmet: Neticesi ağır ve tehlikeli olan şey hali, tehlike, muhatara
Vehhâm: Çok vehimli, çok kuruntulu
Velvele: Şamata, gürültü, patırtı
Verâ: Arka, geri, öte
Vukūf: Bir şey hakkında tam bilgi
Vülûc: Girme, sokulma
Vüsûl: Ulaşmak, varmak, kavuşmak
Vüzerâ: Vezîrin cem‛i, vezirler
Zâr: Sesle ağlayan, inleyen
Zarûret: Çaresizlik
Zehâ’ir: Zahire’nin cem‛i, zahireler, yiyecekler, tahıllar
Zikr : Anmak
Ferah Ali Paşa’nın Gelişi

Anılıp anlatıldığı üzere adı geçen dağın fethi ve güzel bir yolla düzenlenmesinin kendisine
mahsus olacağını, açık ve gizli Padişahın maksadını ifade ve beyan ettikten sonra
Libâs-ı âdemî-râ kem nemî sâzed

Eğer cevher-şinâsî tîğ-râ uryân temâşâ kün
“Yaratıcının yardım ve ihsanıyla bu işler çocuk oyuncağı türünden olup ancak, dolu
heybelere ve bol mikdarda gümüş para harcanmasına bağlı olarak mümkün olacağı karar-
laştırılmıştır.” dediğinde padişahın yüksek müsaadeleri layık görüldüğünden ağzını aça-
rak anlatmaya başladı.
Birinci olarak : Soğucak kalesi denilen yer Kızkulesinden büyükçe bir palankadır. Ve
içindekiler, ağa ve kethuda ve bayrakdar ve neferler ve imam ve müezzin ve cemaat, top-
lam yirmi dört kişiden ibarettir. Ve onlar da son derece çaresiz olduklarından ve bir tara-
fa göçmeye güçleri yetmediklerinden kalmışlardır. Bu şekilde vezirler ve yanlarında olan
asker sınıflarının ikametleri için öncelikle bir saray yapılması ve yeniden ev ve kışla kuru-
lup inşa edilmesi ve bu yapılara gerekli levha, kiremit, tuğla, çivi, ham demir gibi önemli
şeylerin yazılı olduğu dafter gereğince İstanbul’dan ve Sinop’tan satın alınarak birlikte So-
ğucağa nakledilmesi lazımdır.
İkinci : Bin kişinin yiyecekleri için bir senelik un, peksimet ve tuz verilmesi lazımdır.
Üçüncü : Allah’ın inayeti ve hükümdarın yüce talihi ile zikr edilen hizmeti istenilen
şekilde eda etmek ve düzenlemek için ziraat ve çiftçilik öğretilmesi de gerekli olduğundan
tohum için defter gereğince buğday verilmesi lazımdır.
Dördüncü : Anılan yerde şu anda değirmen bulunmadığından un öğütülmesi için
şimdilik yüz çift el değirmeninin Cebehane-i amireden verilmesi lazımdır.
Beşinci : Soğucak kalesinde işe yarar top ve cephane olmadığından altı takım iyisin-
den sürat topu, cephane arabası, koşumları, top gülleleri ve hartoçluk şalıyla; birkaç takım
balyemez, havan, humbara ve diğer malzemeler; bir sürat üstadı kalfası, iki bin kazma, kü-
rek ve ıhlamur ipi, küfe, şaranpo çivisi ve diğer önemli şeyler defter gereğince Cebehane-i
amireden verilmesi lazımdır.
Altıncı : Belli mikdarda marangoz, duvarcı, iki ocak demirci, taşcı ve adı geçenlerin
örs, çekiç, kürek ve taşçı takımları verilmesi lazımdır.
Yedinci : Allâh’ın yardımı ile, şu anda bu güçsüzün dairesinde altı-yedi yüz kişi acı-
tatlı zamanlarda yanımda olan uyumlu ve vefâlı adamım var. Ancak, adı geçen ulusa galip
gelmek için birbiri arkasından asker gönderilmesi gerekir. Bu şekilde Tokat, Turhal, Sivas,
Amasya, Niksar, Gerze ve Sinop civarından bin nefer isimleri deftere kayıtlı yamaklar bu-
lunup bir senelik ulufeleri geldikleri anda verilmelidir.
Sekizinci : Dergah-ı âlî yeniçerilerinden bir tabur, bir Yeniçeri Ağası vekili olsun. O
da, bu fakir kişinin hizmetinde olan Mataracıbaşımıza iş gereği yüz yirmi akçe yevmiye ile
Turnacıbaşılık verilmesi gerekir.
Dokuzuncu : Hassa silahşörlerinden ihtiyar Gürcü Süleyman Ağa, Bina emini olup
hala yanımda olan asker ile arkadan gelen askerin günlük yiyeceklerini vermesi için adet
olarak Nüzül emini olsun. Ve idare için başkaca akçe verilsin. Ve işini tamamladıktan son-
ra İstanbul’a gelip defterini versin ve yaptıklarını anlatsın.
Onuncu : Allâh’ın yardımı ile emrolunduğum yere ulaştıktan sonra, insan ihsanın kö-
lesidir manası üzre, kabilelerden yanımıza gelenlerin gönülleri alınarak iltifat olunup, fa-
kat paraya değer vermediklerinden kalblerinin kazanılması için zevklerine ve yaradılışla-
rına uygun hediyeler verilmesi gerekir. Bu defterde yazılı olan tatar yayı, altın ve sim kak-
ma abaza tüfeği, gediz kirpası, çeşitli kaba boğası, ladik basması çit, meşin, sahtiyan, sim,
kılabdan, iğne, terzi yüzüğü, tarak, çubuk kurşunu, çakmak taşı ve kırmızı çukanın devlet
tarafından satın alınması ve bize verilmesine gayret edilmeli.
On birinci : Bütün malım, hükümdarımızın yüce koruyuculuğunda toplanıp birikti-
rilmiştir. Fedadır. İstanbul’dan adı geçen yere gittiğim andan işleri tamamlamama kadar
bir yerden bir para alınmayıp ihsanın bolluğuna muhtaçtır. Şu halde, benim malımdan
başka Devlet hazinesinden beş yüz kese akçe yardım ve ihsan buyurulması.
On ikinci : Asker alımında kolaylık için, arpalık olarak Ankara sancağının verilmesi
ve has olarak Tombasar voyvodalığının verilmesi ve ihsanıyla gönlümüzün hoş tutulması.
On üçüncü : İşler gereği, ihsanları daimî olan Devlet-i aliyye’ye yaraşır veya uygunsuz
dilekçe yazdığımda yazının yukarısına çekilmiş olan ….. işaretinin içinde nokta olduğun-
da izin verilmeyip, dilekçeyi taşıyan kişi kim olursa olsun, bir yolunu bularak savılmalı ve
nokta olmadığında isteğine müsaade olunmalı.
On dördüncü : Yukarda söylendiği şekilde kulunuzun isteği olan zahireler, top ve cep-
hane malzemeleri ve hediyelerin yüklenmesi için Tersane-i amirede bulunanlardan bü-
yük bir kalyon donatılıp hazırlatılarak, askerimle geldiğimde ayağının tozu ile Boğaziçin-
de Beykoz önünden bindirilip ve gerekenlere giydirilmek için çeşitli hil‛atler satın alınıp
hazırlanması hususunda veli nimetimizin yüce müsaadeleri layık görülür ise bu konular-
da emir ve buyruk Efendimiz hazretlerinindir diye görüşlerine ve tedbirlerine son verdi.
Adı geçenin anlattığına nazaran iş görmesi umulduğundan ve saydığı her bir madde pek
lüzumlu olduğundan talebine uygun olarak istediklerine izin verilmiştir. Ve kalyon hazır
iken Adı geçen İzmit’e varıp adamlarını toplamış ve bahşişlerini vererek düzenlediği şe-
kilde birbiri ardına İstanbul’a göndermiş ve askerin arkasından kendi de takip etmiş ve se-
fer zaferin vesilesidir manası üzre bir çok unvan ve şan ile Beykoz meydanında kurulan or-
dusuna katılarak oturmuştu. Üç gün içinde bazı lüzumlu şeylerin satın alınması için hiz-
metçilere izin ve müsaade olundu. Dördüncü gün bismillâhi mecrâhâ ve mürsâhâ bereke-
tiyle padişah kalyonuna bütün malzeme ve askerler ulaştırıldıktan sonra zafer ve galibiyet
rüzgarı gönderen Allâh’ın yardımıyla halat ve demir alınıp Kavak hisarı kaleleri önünden
sevinç topları atarak çıkıp emin bir şekilde Sinop limanına girip kale önüne demir attılar.
Daha önce bahsedilen kereste ve diğer malzemeyi satın alarak yükleyip demir alarak kısa
sürede Soğucak kalesinin büyük limanına demir atıldı.
Soğucak Kalesi Ahalisinin Durumu

Serhaddin eski usul ve töreni üzre kalyondan atılan toplara karşılık toplar atılmayarak ser-
had usulü icra edilmediğinden başka hiç kimse kale burçlar ve duvarlarından baş göster-
mediğinin sebep ve nedenini adı geçen Şeyh düşünüp gözlemlemekle çok iyi şekilde bi-
lip sırrına vakıf olarak, iyi yetişmiş ve tecrübeli ağalardan birini hazırlayarak kaleye gön-
derdi. Her bir sene kale halkının maaşları ve yiyecekleri için verile gelen un zahiresini, za-
manın defterdarı, “vermek devlete büyük sıkıntıdır” diye karşı çıktığından zayıflık ve acı-
dan güç ve kuvvetleri kesilip zahire yokluğundan ve açlık hastalığından tamamı irci‛î ilâ
Rabbike manasına ulaşmışlar. Geriye kalan bir kişinin hanımı, ölülerin evlerinde olan un
çuvallarını toplayarak bir tekne içinde su ile undan arta kalan tozları almış ve bazen çor-
ba gibi beş gün boyunca kendilerine yiyecek etmiş. O da, bir gün önce bitip kadın-erkek
ümidlerini kesip,
Huda’nın lütuflarından ümidimi kesmem çünki

Onun iyilik ve ihsanları ümidimden fazladır
mırıldanmasıyla ortağı olmayan Allâh’a yakarışa arkadaş ve ölümsüzlük diyarına göç et-
meyi beklediklerini gözleriyle görmüşler. Bu güçsüzlerin çok elemli hüzünlerini anlat-
malarından, sonları hayır olan durumlarının mahiyeti malumları olduğunda bu çaresiz-
lerin içine düştükleri sıkıntı ve zorluklara güzel istekleriyle kendilerinin de düşebileceği-
ni ve veli nimetleri uğruna canlarını hemen feda edebilecekleri gerçeğini anlayıp, ağlayıp
sızlamalarını ve hararetlerini yatıştırdıktan sonra, Şeyh’in uyarısı üzre adı geçenden baş-
kasına sırlarını anlatmamaları için yemin alıp ve ağzı sıkı kalmalarını yineleyip berkit-
tiler. Sonra kale kapısı aralığında olan bayrakları dikip açtılar ve hazır olan birkaç topu
da ateşleyerek padişah kalyonunda olanlara şamata verdiler. Sanki, kale halkı yanlışlık-
la top atmamışlardı. Gözleyenler, açılan bayraklardan büyük bir topluluk olduğunu zan-
nederek ve her biri hayal ettikleri üzre, serhad ve şehir sanarak, banyo yapmak ve tıraş
olmak ve kale halkına yiğitliklerini göstermek düşüncesiyle giysi ve silahlarını düzenle-
yip alay göstermeye hazırlandılar. Kale içine gönderilen kişiler her ne kadar zorlukla sı-
nanmışlar ise de doğru adı geçen Paşanın huzûruna girip, ayrı mertebelerde oldukların-
dan her biri gördüklerini açık bir şekilde anlatmışlar. Bu anlatılandan sonra, hiç kimse-
nin çıkışına izin verilmeyip, açlık hastalığından yatağa düşen çaresizlere biraz çorba, ek-
mek ve kahve yedirip tedavi etmeleri için, sadece daha önce durumu öğrenenlerin elleri-
ne bir mikdar yiyecek verildi ve yanlarına tecrübeli adamlar katıldı. Ve kalede kalıp geri
dönmemeleri için uyarılıp yeniden kaleye gönderildiler. Bir saat geçtiğinde Mühürdarı-
nın, yanına seçtiği adamlar koşularak takip olundu. Bir saat daha sonra, Enderun çuka-
darı, güvendiği kişilerle gönderildi.
Sûfî ne-şod sâfî tâ der ne-koşd câmî

Besiyâr sefer bâyed tâ pohte sûd hâmî
Elbette o kadar asker içinde tecrübelisi de tecrübesizi de bulunup, çok kuruntulu olan-
ları durumu anlamayıp, kale içinde bulunduğu surette deniz sersemliği ile çabucak kav-
rayamayacakları düşüncesiyle tedbir alındı. Bu arada top sesini işiten kabilelerden bir çok
süvari gelip kendi dilleriyle “hoşâ pesû, tâğa pesû” yani, “hoş geldiniz, safâ geldiniz” diye
misafir-perverlikleri sırasında farz vakti tamam olup,
Farzları kaçırma ta haraç vaktidir

Şiddetlere sabr eyle ki, saadetin anahtarıdır
Başka cinsin topluluğu arasında herkesin çıkışına ve çadır kurmasına ve ikametine

izin verildi. Öncü asker olan ağaların filikalarının her gidiş gelişinde kaleden top attıkla-
rından yerli kullarının olmadıklarını kimse anlamadı.
Bakılsa dünyada bayramın sonu yasdır

Evet Zilhiccenin sonu Muharremdir
Ölülerden Geriye Kalanların Hazırlanması

Kale sakinlerinden açlık hastalığıyla yatağa düşen kişiye, olgun Şeyhin öğrettiği üzre ye-
mek verilip yedirilerek akıl ve şuurları yerine getirilmiş ve iyileştikleri haber verildikden
sonra, yüce huzurlarına götürülüp onları hoş tutup yalnız olarak sohbet etmişlerdi. Bu ki-
şiye kabilelerin karakterleri ve ele geçirilip güzel bir şekilde kaynaşmalarının imkanı so-
rulduğunda, cevabında “kale içinden feth olur” manasınca, önce dillerini anlamak için sa-
dık bir tercüman olmalı. İkinci olarak, Şapsık diye adlandırılan kavmin beylerinden biri-
nin kızını vezirin kendisine nikahlayıp eş yapması hususunda bol hediye sarfedilmeli. Adı
geçen kızı almak için vekil olarak Kethuda beyi tuğ ve sancak ile çıkarmalı ve davul ve
bayrak dikilip açılmasıyla heybetinizi ortaya koymalı. Kabilelere, sultanlığın, şimdiye dek
görmedikleri hayret uyandıran hallerini gördürüp göstermeli. Şapsık kabilesi içlerine va-
rıncaya kadar beş vakitte ezân-ı Muhammedî okunmalı ve namazın hemen arkasında şanı
yüce Kur’ân okunup vahşi yaradılışlarına dinlettirilmeli. Kabilelerden bir kişiye böbürle-
nip sert davranılmamalı. Adı geçen yere varıncaya kadar kime rastlanırsa tercümandan
rütbesini öğrendikten sonra, yay, meşin, sahtiyan, tüfek çeşidinden bir şey verip eli boş
döndürülmemeli. Bu gidiş gelişlerde adamlarınızdan birini topluluktan ayrı bulup yaka-
layıp esir ederlerse, esir olan kişi karşı koymayıp teslim olmalı. Adamınızı esir eden kim-
se tarafından, esiri haber vermek için adam geldiğinde şiddet göstermeyip, “aferin, sen be-
nim dostum ve bundan böyle çok yakınımsın” diye değer verip iltifat etmeli ve hırsızdan
geleni hırsıza hediye verip “esiri telef etmeyin” diye rica etmeli. Daha sonra hırsızın gön-
lünü hoş edip esirin bedelini verip aldıktan sonra haydud hırsıza da çokca sevgi gösterme-
li. Ve bu sıkıntı ve eziyet, yani,
Bu dünya kimseye istediğini vermez

Ta ıztırap mengenesinde sıkmadıkça
Gerçekten, yüze gülerek güzel bir şekilde (gönülleri) zincire vurulup ele geçirilme-
li. Yakın zamanda size tabi olanlar da kanunlarını ve sırlarını iyice öğrenirlerse hepsi-
ne galip gelirler. Ancak, şu anda bu saymış olduğumuz şartlara göre davranıp hareket
etmek doğru görüştür, diye ifade edip açıklayarak konuşmasına son verdi. Adı geçen
Paşa, beğenip takdir ederek, aralarında geçen ve sonu, nihayeti hayır olan sözü kimse-
ye açık etmemesini ve bunun saklanmasında nimet ve açıklanmasında tehlike aşikar ol-
duğunu vurgulayıp, ihsan hediyeleri ile sevindirdi. Görüşme sona ererek evine dönme-
sine izin verildi.

A-Arapça Yapılar

Zikr Fi‛l
Feth Fa‛l
Hüsn Fu‛l
İnâyet Fi‛âlet
Kemâl Fa‛âl
Zarûret Fa‛ûlet
Hicret Fi‛let
Adem Fa‛al
Vukū‛ Fu‛ûl
Suhûlet Fu‛ûlet
Azîmet Fa‛îlet
Fıkdân Fi‛lân

Vafir (vefret)
Kābil (kabûl)
Cânib (cenâb)
Gālib (galebe) Fâ‛il
Lâyık (liyâkat)
Kâmil
Sârık

Mahsûs (husûs)
Matlûb (taleb)
Mevcûd (vücûd)
Mefhûm (fehm) Mef‛ûl
Mastûr (satır)
Mecmû‛ (cem‛)
Me’mûl (emel)

Tedbîr
Tef‛îl
Tanzîm
İktidâr
İfti‛âl
İktizâ
Müsâ‛ade
Mufâ‛ale
Mübâya ‛a
Ta‛dâd
Tef‛âl
Tesyâr
İbzâl İf‛âl
Ta‛ahhüd
Tefa‛‛ul
Teferrüs

Muvâfık Mufâ‛il (mufâ‛ale)
Müte‛âkıb Mütefâ‛il (tefâ‛ul]
Mürsil Müf‛il (if‛âl)
Münkatı‛ Münfa‛il (infi‛âl)
Müterakkıb Mütefa‛‛il (tefa‛‛ul)

Mukarrer Mufa‛‛al (tef‛îl)
Mûceb Mûfal (if‛âl)
Muhakkak Mufa‛‛al (tef‛îl)
Mütehayyel Mütefa‛‛al (tef‛‛ul)
Müntehab Müfte‛al (ifti‛âl)

Mü’ennes cem‛
Me’kûlât -ât eki ile
Mühimmât -ât eki ile
mes’ûlât -ât eki ile
Mükesser cem‛ler ve vezinleri

Cibâl (dağlar) Fi‛âl
Umûr (işler) Fu‛ûl
Evliyâ (velîler) Ef‛ilâ
Vüzerâ (vezîrler) Fu‛alâ
Elvâh (levhalar) Ef‛âl
kabâ’il (kabîleler) Fe‛â’il
Levâzım (gerekli şeyler) Fevâ‛il
Derâhîm (dirhemler) Fe‛â’îl
İsm-i mekân
Mel‛abe mef‛ale
Kebîr, kalîl, za‛îf, hazîn, velî, karîb
İsm-i tafdîl
Elzem, a‛lâ
İsm-i âlet
Mismâr Mif‛âl
Mihakk mif‛al
Arapça tamlama:
Bi’l-maiyye, ma‛lûmü’l-mıkdâr
Li-ecli’l-idâre, hesbe’l-umûr
Ba‛de’l-îsâl
B- Farsça yapılar
Âmed ü reft
İyâb ü zehâb
Pesend ü âferîn
İsim tamlaması:
İnâyet-i Bârî
Resen-i ıhlamur
Mevcûd-ı Cebehâne-i âmire
Celb-i kulûb
Sıfat tamlaması:
Hıl‛at-ı mütenevvi‛a
Unvân-ı firâvân
Top-ı şâd-mânî
Eyyâm-ı kalîle

Tehî-dest
Humâ-vâye
Umûr-dîde
Zincirleme tamlamalar
Dem-sâz-ı niyâz-ı cenâb-ı bî-enbâz
Müterakkıb-ı irtihâl-i Dâr-ı bekā
[“Avn-ı inâyet-i bârî ile bu umûr, mel‛abe-i sıbyân makūlesinden olup ancak, hem-yân-ı vâfire
ve derâhîm-i mütekâsire ibzâli ile kābil-i husûl olmak mukarrerdir” didikde müsâ‛ade-i 3
aliyye-i cenâb-ı evliyâ-yı ni‛amî erzânî buyurulmağla feth-i dehân idüp takrîre mübâderet
eyledi.]

a) Arapça mezîdün-fîh masdarları bularak vezinlerini yazınız.
b) Sülâsî mücerred masdarlar ve vezinlerini yazınız.
c) Sülâsî mücerred ve mezîdün-fîh masdarların ism-i fâ‛il ve ism-i mef‛ûllerini yazınız.
d) Metinde geçen ism-i mekânı bulunuz.
e) Metinde geçen cem‛leri ve vezinlerini yazınız.
f) Metinde geçen isim tamlamalarını bulunuz.
g) Metinde geçen sıfat tamlamalarını bulunuz.
Özet
Yazma metinleri okuyabilmek Osmanlı Türkçesinin temel dilbilgisi unsurlarını belir-
1 3
Üniteye alınan her üç metin, hem değişik dönemlere leyebilmek
ait, hem de kısmen değişik yazı çeşidiyle kaleme alın- Her ünitenin sonuna eklenen dilbilgisi kısmı, metin-
mıştır. Böylelikle farklı karakterdeki el yazılarını oku- deki Arapça ve Farsça temel dilbilgisi unsurlarını gös-
ma melekesi kazanmış olacaksınız. terip açıklamaktadır. Bu unsurları, daha ayrıntılı bir
şekilde geçen sene öğrenmiştiniz. Parçada geçen ve
Yeni kelimeler öğrenerek kelime hazinenizi geliştirebilmek. metin sonlarında verilen bu temel kuralları, metin-
2
Üniteye alınan metinlerde geçen Arapça ve Farsça ke- le birlikte okuyup anlamaya çalışırsanız, daha önce
limelerin manaları metinlerin sonuna ilave edilen söz- teorik olarak görmüş olduğunuz dilbilgisi kaideleri-
lüklerde verilmiştir. Metinlere bu sözlüklerden fayda- nin metin içinde nasıl kullanıldıklarını iyice kavramış
larak çalışmanız, lügat hazinenizi zenginleştirecektir. olacaksınız. Ayrıca, metin sonlarında verilen Arapça
Sözlüklerde, kelimelerin metin içindeki manaları ve- ve Farsça unsurlar, metinde kullanılanların bir kısmı-
rilmiştir. Bazan bu mana, bizim az çok bildiğimiz an- dır. Diğerlerini de siz bulmaya çalışarak gramer bilgi-
lamının dışında olabilmektedir. Bu sebeple mutlaka nizi geliştiriniz.
metin sonlarındaki sözlükleri kullanalım. Metinlerin
günümüz Türkçesine aktarılmış halini de aslıyla mu-
kayese ederek mutlaka okumalısınız. Bu çalışmanın
sonunda, asıl metinden sizin seçtiğiniz değişik pasaj-
ları sözlük kullanarak bugünkü dile aktarmayı dene-
yiniz. Böylelikle,metni anlama ve anladığınızı da ifa-
de etme melekesi kazanacaksınız.
1. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “uzayıp giden, devam 6. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mükesser cem῾dir?
eden” anlamındadır? a. Tahrîrât
a. İrsâl b. Üstâd
b. Ta῾lîk c. Ta῾yînât
c. Mütemâdî d. Muvâfık
d. Eyyâm e. Mesâlih
e. Der-akab
7. Aşağıdaki kelimelerden hangisi müfreddir?
2. “Önde olan, önden giden” anlamında olan kelime aşağı- a. Hedâyâ
dakilerden hangisidir? b. Merâtib
a. İbtidâ c. Eş῾âr
b. Mukaddem d. Ceyş
c. Kadîm e. Hıyâm
d. Meks
e. Sâbıkā 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “tef῾îl bâbından” ism-i
fâ῾ildir?
3. “Seçkin, üstün tutulmuş” anlamında olan kelime aşağı- a. Müterennim
daki grupların hangisinde vardır? b. Müte῾âkıb
a. Mümtâz-mesrûr-fu’âd c. Mukarrer
b. Matlûb-nihâde-sîret d. Müdebbir
c. Müstahsen-bâlâ-ubûr e. Müctemi῾
d. Mübâhat-pinhân-mahmidet
e. Mülâyim-efrûz-mazhar 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “mufâ῾ale bâbından”
ism-i fâ῾ildir?
4. “Kā῾ide-i kadîm-i serhad ve merâsim üzre kalyondan en- a. Mu῾temed
dahte olunan toplara mukābil top atılmayup resm-i serhad b. Musa῾῾ad
……. olunmadığından gayrı bir ferd burc-ı bârû-yı kal῾adan c. Müsâfir
baş göstermediği” d. Müte῾âkıb
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere yazılabilecek en uy- e. Münkatı῾
gun kelime aşağıdakilerden hagisidir?
a. irsâl 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i âlettir?
b. ihrâc a. Mel῾abe
c. illet b. Mismâr
d. takrîr c. Mürsil
e. icrâ d. Meymenet
e. Mahall
5. Aşağıdaki kelime eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
a. Dehân : Göz
b. Vâfir : Bol, çok
c. Bârî : yaratan, yaratıcı
d. Kebîr : Büyük
e. Kābil : Kabul eden; olabilir

1. c Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Mütemâdî” kelimesi- Sıra Sizde 1
ne bakınız. a) “Gerçi üç aya kadar konuşulmaya başlanmadı, fakat ön-
2. b Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Mukaddem” kelimesi- ceden elçiler atanmamış olsa, görüşmeler ve barış gele-
ne bakınız. cek seneye kalacağından, tekrar asker toplayıp sefer ha-
3. a Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Mümtâz” kelimesine zırlıkları yapmak gerekecekti. Avusturya Kayzeri, padi-
bakınız. şah ordusuna mektup gönderip acele etmesinin sebebi
4. e Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İcrâ” kelimesine ba- ise şu idi: Moskova Çarı, bu işin iptal edilmesini isteyip
kınız. kendisinin bizzat Viyana’ya gelmek üzere olduğunu ha-
5. a Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Dehân” kelimesine ber almışlar.”
bakınız. b) Milel cem῾-i mükesser (fi῾al), müfredi: millet
6. e Yanıtınız yanlış ise “Ahvâl-i Anapa ve Çerkes” adlı Ukalâ cem῾-i mükesser (fu῾alâ), müfredi: âkıl
parçanın sözlüğüne bakınız. c) Meymenet mef῾alet
7. d Yanıtınız yanlış ise “Ahvâl-i Anapa ve Çerkes” adlı e) Arabî usul terkibler : İbâdu’llâh, ale’l-husûs, nefs’l-emr
parçanın sözlüğüne bakınız. Farisî usul terkibler : Minvâl-i meşrûh, terk-i cidâl,
8. d Yanıtınız yanlış ise “Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân” mükâleme-i sulh
adlı parçanın dilbilgisi kısmına bakınız.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Halîkatü’r-Rü’esâ” adlı parçanın Sıra Sizde 2
dilbilgisi kısmına bakınız. a) Ittılâ῾-ifti῾âl, istihdâm-istif῾âl, ikrâm-if῾âl,
10. b Yanıtınız yanlış ise “Ahvâl-i Anapa ve Çerkes” adlı i῾âde-if῾âl (illetli)
parçanın dilbilgisi kısmına bakınız. b) sa῾âdet-fa῾âlet, kufûl-fu῾ûl, hidmet-fi῾let,
rütbe-fu῾let, riyâset-fi῾âlet,
hazm-fa῾l, azl-fa῾l, devlet-fa῾let,
Vak῾a-fa῾let, zuhûr-fu῾ûl,
şehâdet-fa῾âlet, kelâm-fa῾âl, mürûr-fu῾ûl
c) Tâmm, nâşî, mehcûr, me’mûr, mesrûr, nâfiz
d Mesned
Sıra Sizde 3
a) İbzâl-if῾âl, müsâ῾ade-mufâ῾ale(t), takrîr-
tef῾îl, mübâderet-mufâ῾ale(t]
b) Avn-fa῾l, inâyet-fi῾âlet, husûl-fu῾ûl,
cenâb-fa῾âl, feth-fa῾l
c) Vâfir(e), mütekâsir(e), kābil
d) Mel῾abe
e) Umûr-fu῾ûl, sıbyân-fi῾lân, derâhîm-fe῾â’îl,
evliyâ-ef῾ilâ, ni῾am-fi῾al
f) Avn-ı inâyet-i Bârî, mel῾abe-i sıbyân,
feth-i dehân
g) Müsâ῾ade-i aliyye-i cenâb-ı evliyâ-i ni῾amî, derâhîm-i
mütekâsire, hemyân-ı vâfire
Ahmed Resmî Efendi. Halîkatü’r-rü’esâ. Süleymaniye Kü-
tüphanesi, Reisülküttâb, nr. 639.
Anonim Osmanlı Tarihi (2000). Nşr. Abdülkadir Özcan.
Ankara.
Hâşim Efendi. Ahvâl-i Anapa ve Çerkes. Topkapı Sarayı Mü-
zesi Kütüphanesi, Hazine Kitaplığı nr. 1564.
Şemseddîn Sâmî (1317, 1318). Kāmûs-ı Türkî I-II. İstanbul.

Osmanlı Türkçesi Metinleri-1 (TAR2013U) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Türkçesi Metinleri-1 (TAR2013U) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2718

OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-I

Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I .............................. 2 1. ÜNİTE

Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II ............................. 50 2. ÜNİTE

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 83

3. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II .............................. 86

Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV ............................ 138 4. ÜNİTE

Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-I ........................ 194 5. ÜNİTE

Hikâyet .......................................................................................................................... 213

6. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-II ....................... 240

7. ÜNİTE Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-III ...................... 270

Metin Okuma ve Anlama: El Yazması Metinler-IV ...................... 306 8. ÜNİTE

Metinleri Okumaya “(Metin. 1.1.1)”’den başlayınız.

ORUÇ BEY, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN

Metne Ait Sözlük

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları

Sülâsî mezîdünfîh masdarlar: Arapça tamlama:

a) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünki dile aktarınız.

ÂŞIKPAŞA-ZÂDE, TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂN

Metne Ait Sözlük

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları

Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller Cem‘-i mükesser:

İsim Tamlaması: Birleşik Sıfat:

VÂKI‘ÂT-I SULTÂN CEM

Metne Âit Sözlük

galebe: Yenmek, üstün gelmek, çokluk, bastırmak.

tecdîd: Yenileme. Yenilenme. Tazelenme.

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Metinde Geçen Bazı Dilbilgisi Unsurları

Sülâsî mücerred masdar ism-i mef ‘ûller Cem‘-i müzekker:

Metindeki Bazı Sülâsî mezîdünfîh Cem‘-i müennes:

Cem‘-i mükesser: B-Farsça Yapılar:

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

KÂTİP ÇELEBİ, TUHFETÜ’L-KİBÂR FÎ ESFÂR’İL-BİHÂR

/ 2.1.1 / Giridde Hanya Fethinden Sonra Vâkı‘ Olan Deryâ

Sefer-i Mûsâ Paşa ve Mehmed Paşa

Zikr-i Geştî-i Âteş

Cenk ve Şehâdet-i Mûsâ Paşa

Sefer-i Mûsâ Paşa-yı Sânî

Metne Âit Kelimeler

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Girit Adasında Hanya’nın Fethinden Sonra Olan Derya Seferleridir

Musa Paşa’nın ve Mehmet Paşa’nın Seferi

Ateş Gemisinin Hikayesi

Musa Paşa’nın Yaptığı Savaş ve Şehadeti

İkinci Musa Paşa’nın Seferi

Kâtip Çelebi. (Hicrî 1329). Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr. İstanbul.

A) Aşağıdaki Metnin Okumasını Yapınız.

AYN ALİ EFENDİ, KAVÂNÎN-İ ÂL-İ OSMÂN DER-HULÂSA-İ

/2.2.1a/ Altıncı Fasıl

Metne Âit Kelimeler

hılâf: Aykırı, muhalif, ters.

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

İBRAHÎM PEÇUYÎ, TÂRÎH-İ PEÇEVÎ

Zuhûr-ı Sefer-i Erdel

Metne Âit Sözlük

la‘în: Kovulmuş, istenilmeyen, nefret kazanmış.

Metnin Bugünkü Dile Çevirisi

Silistre Valisi Fazlı Paşa’nın Öldürülmesi

İbrahîm Peçuyî. (Hicrî 1329). Târîh-i Peçevî. İstanbul.