Ədədi və funksional sıralar.

Mühazirə 5. Ədədi sıalar.Yığılan ədədi sıraların xassələri və onun yığılması üçün

zəruri şərt
1.Йыьылан ядяди сыралар вя онларын хассяляри…………………
2. Сыранын йыьылмасы üçün зярури шярт………………
Mühazirə 6. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün müqayisə, Dalamber və Koşi
əlamətləri .
1.Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün müqayisə яламяти
2. Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün Dalamber яламяти
3. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi əlamətləri .
4. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi inteqral əlamətləri .
Mühazirə 7.İşarəsi növbə ilə dəyişən, dəyişən işarəli ,mütləq və şərti yığılan sıralar.
1. İşarəsi növbə ilə dəyişən sıralar.
2. Dəyişən işarəli sıralar .Mütləq və şərti yığılan sıralar.
Mühazirə 8.Funksional sıra.Yıgılma oblastı . Majorantlanan sıralar. Sıra cəminin
kəsilməzliyi, hədbəhəd iteqrallanması və diferallanması .
1. Funksional sıralar. Yıgılma oblastı .
2. Majorantlanan sıralar.
3. Sıra cəminin kəsilməzliyi, hədbəhəd iteqrallanması və diferallanması .
Mühazirə 9.Qüvvət sırası.Abel teoremi.Teyor sırası.
1. Qüvvət sırası.Abel teoremi.
2. Teyor sırası. Bəzi funksiyaların Teyor sırası.

Ядяди və funksional сыралар.

Mühazirə 5. Ədədi sıalar.Yığılan ədədi sıraların xassələri və onun yığılması üçün

zəruri şərt
1.Йыьылан ядяди сыралар вя онларын хассяляри…………………
2. Сыранын йыьылмасы üçün зярури vя kafi шяртlяр………………

1.Йыьылан ядяди сыралар вя онларын хассяляри

Тутаг ки, U1 ,U 2 ,...,U n ,... ядядляр ардыъыллыьы верилмишдир. Бу ядядлярдян дцзялдилмиш
U1  U 2  ...  U n  ... (1)

вя йа U
n 1
n ифадясиня ядяди сыра дейилир. U n (n  1,2) ядядляри сыранын щядляри, U 1 ядяди

сыранын биринъи, U n - ися н-ъи вя йа цмуми щядди адланыр.

Яэяр сыранын цмуми щядди U n  f (n) дцстуру иля верилярся, онда н-ин натурал
n
гиймятляриня уйьун олараг сыранын истянилян щяддини йазмаг олар. Мясялян, U n  оларса,
2n
онда сыра

19
 1 2 3 4
    ...
2 4 8 16
шяклиня дцшцр.
Щядляри, S1  U 1 , S 2  U 2 , ..., Sn  U1  U 2  ...  U n ... дцстурлары иля тяйин олунан Sn 

ядяди ардыъыллыьына U
n 1
n ядяди сырасынын хцсуси ъямляр ардыъыллыьы дейилир.

n
S n  U1  U 2  U 3  ...  U n  U k (2)
k 1

ъяминя (1) сырасынын н-ъи хцсуси ъями дейилир.

Тяриф. (1) сырасынын n   шяртиндя Sn  хцсуси ъямляри ардыъыллыьынын сонлу
lim S n  S
n

лимити варса, щямин сырайа йыьылан сыра дейилир вя С бу сыранын ъями адланыр.
Буну S  U1  U 2  ...U n  ... кими йазырлар.
Яэяр Sn  хцсуси ъямляр ардыъыллыьынын сонлу лимити йохдурса вя йа сонсузлуг оларса, (1)
сырасына даьылан сыра дейилир.
Щяр бир сонлу U1  U2  ...  U n ъяминя сонсуз сайда щядляри сыфра бярабяр олан

U n1  U n2  ...  0 сыра кими бахмаг олар. Бу щалда U
n 1
n сырасынын ъями

S  U1  U 2  ...U n
ъяминя бярабяр олар.
1 1 1
Мисал 1.    ... сырасынын ъямини тапмалы.
1 3 3 5 5  7
Щялли. Верилмиш сыранын н-ъи щяддини садя кясрлярин ъями шяклиндя йазаг:
1 1 1 1 
Un     
(2n  1)(2n  1) 2  2n  1 2n  1 
1  1 1 1 1 1 1 1
Онда, u1  1  , u2    , u3    , ... олур. Бурадан
2  3 2  3 5 2  5 3
1  1 1 1 1 1 1 1 
Sn  1        ...    
2  3 2  3 5 2  2n  1 2n  1 
1 1 1 1 1 1  1 1 
 1     ...     1  
2 3 3 5 2n  1 2n  1  2  2n  1 
1  1  1
lim Sn  lim 1  
n 2 n 
 2n  1  2
1
Демяли, верилмиш сыра йыьылан сырадыр вя бу сыранын ъями -я бяарбярдир.
2
Мисал 2. a  aq  aq2  ...aqn  ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
Щялли. Щяндяси силсилянин илк н щяддинин ъями дцстуруна ясасян
1  qn a a
S n  a (1  q  q 2  ...  q n )  a     q n ( q  1)
1 q 1 q 1 q

20
алыныр. q  1 олдугда lim q n  0 олдугдан
n

 a a  a
lim S n  lim    q n  
n  1  q 1 q
n 
  1 q
a
олар, йяни q  1 олдугда верилмиш сыра йыьылыр вя онун ъями ядядиня бярабярдир.
1 q
q  1 олдугда ися lim q n   олдуьундан
n

 a a 
lim S n  lim    q n   
n  1  q 1 q
n 
 
олур ки, бу да сыранын даьылан олмасыны эюстярир.
г=1 оларса, сыра
а  а  а  ...а  ... (а  0)
шяклиня дцшцр ки, бу сыранын ъями
lim S n  lim ( na )  
n  n 

олдуьундан даьылыр.
г=-1 оларса сыра
a  a  a  a  ...
шяклиня дцшцр. Бу сыранын хцсуси ъями S1  a, S2  0, S3  a, S4  0,... олдуьундан сонлу
лимити йохдур.

Демяли,  аq
n 0
n
сырасы q  1 олдугда йыьылан, q  1 олдугда ися даьыландыр.

Йыьылан ядяди сыранын ашаьыдакы хассяляри вардыр:


Теорем 1. (1) сырасы йыьыландырса, истянилян Ъ ядяди цчцн  CU
n 1
n сырасы да йыьыландыр.

Теорем 2. (1) вя


V
n 1
n  V1  V2  ...  Vn  ... (3)

сырасы йыьыландырса, онда щямин сыраларын ъями вя фярги адланан



 (U
n1
n  Vn )  (U1  V1 )  (U 2  V2 )  ...  (U n  Vn )  ... (4)

вя


 (U
n 1
n  Vn )  (U1  V1 )  (U 2  V2 )  ...  (U n  Vn )  ... (5)

сыралары да йыьыландыр.

Гейд едяк ки, (1) вя (3) сыраларынын бири йыьылан, диэяри даьылан олдугда (4) вя (5) сыралары
даьылан олар. (1) вя (3) сыраларынын икиси дя даьылан олдугда (4) вя (5) сыраларынын йыьылан вя йа
даьылан олмасы щаггында щеч ня демяк олмаз.
Мясялян, даьылан
1+1+...+1...
вя
-1-1-1...-1...
21
сыраларынын ъями йыьылан, фярги ися даьыландыр.
Теорем 3. Йыьылан (1) сырасынын щядлярини, дцзцлцш сырасыны позмадан, истянилян шякилдя
груплашдырдыгда алынан
(U1  U 2  ...  U k )  (U k1 1  U k1 2  ...  U k2 )  ... 
(6)
 (U kn 1 1  U kn 1 2  ...  U kn )  ...
сырасы да йыьыландыр вя онун ъями (1) сырасынын ъяминя бярабярдир.
Гейд едяк ки, бу теоремин тярси доьру дейилдир, йяни (6) сырасынын йыьылмасындан (1)
сырасынын йыьылмасы чыхмыр. Доьруданда бцтцн щядляри сыфра бярабяр олан
(1-1)+(1-1)+...+(1-1)+...
сырасы йыьылдандыр, лакин мютяризяляри атдыгда алынан
1-1+1-1+...+(-1)т+1+...
сырасы даьыландыр.

2. Сыранын йыьылмасынын зярури вя кафи шяртляри

Теорем 4. Сыра йыьыландырса, онун сонлу сайда щяддини атдыгдан сонра алынан сыра
йыьыландыр вя тярсиня.
Верилмиш


U
n
n  U1  U 2  ...  U n  ...

сырасынын биринъи н сайда щяддини атдыгда алынан

U n1  U n2  ...  U nm  ...
сырасына (1) сырасынын галыг щядди дейилир. Бу сыранын ъямини рн иля ишаря едяк:
rn  U n1  U n2  ..  U nm  ... (7)

Онда, S  Sn  r вя йа S  Sn  rn бярабярлийини йазмаг олар.

Теорем 5. (1)сырасынын С ядядиня йыьылан олмасы цчцн
lim rn  lim ( S  S n )  0
n  n 

мцнасибятинин юдянилмяси зярури вя кафидир.

Коши критериси. (1) сырасынын йыьылан олмасы цчцн зярури вя кафи шярт ихтийари   0 цчцн еля
Н натурал ядядинин эюстяриля билмясидир ки, n  N шяртини юдяйян бцтун н нюмряляри вя щяр бир
п натурал ядяди цчцн
n p
S n  p  S n  U n 1  U n 2  ...  U n  p  U
k  n 1
k  (8)

олсун.
Хцсуси щалда, п=1 олдугда (8) шярти
U n 1   (n  N )
кими йазылыр. Бу да йыьылан сыралар цчцн lim un  0 шяртинин юдянилдийини эюстярир. Бурадан
n 

ашаьыдакы тяклиф алыныр:

Сыраларын йыьылан олмасы цчцн зярури шярт: йыьылан сыранын n   шяртиндя цмуми
щяддинин лимити сыфра бярабярдир:
lim U n  0 . (9)
n

22
Сыраларын йыьылан олмасы цчцн бу шярт кафи шярт дейил.
Мисал 3. Щармоник сыра адланан
1 1 1
1    ...   ... (10)
2 3 n
1
сырасынын цмуми щяддинин лимити сыфра бярабярдир lim  0 , лакин щямин сыра даьыландыр.
n  n
Доьруданда истянилян натурал n  1 ядяди цчцн
1 1 1 1 1 1
S2n  Sn    ...     ...  
n 1 n  2 2n 2n 2n 2n
1 1
 n 
2n 2
олар. (9) шярти юдянилмядийи цчцн (10) сырасынын даьылан олмасы алыныр.
1 2 3 4
Мисал 4.     ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
2 5 8 11
Щялли. Сыранын цмуми щяддини йазыб (9) шяртинин юдянилдийини йохлайаг:
n
Un 
3n  1
n 1 1
lim un  lim  lim 
n  n  3n  1 n  1 3
3
n
lim U n  0 олмасындан алыныр ки, сыра даьылыр.
n

23
Mühazirə 6. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün müqayisə, Dalamber və Koşi
əlamətləri .
1.Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün zəruri və kafi şərt
2.Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün müqayisə яламяти
3. Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün Dalamber яламяти
4. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi əlamətləri .
5. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi inteqral əlamətləri .

1.Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün zəruri və kafi şərt

Верилмиш

U1  U 2  ...  U n  ...  U n (1)
n 1
сырасынын щядляри мянфи олмайан ядядляр U n  0 (n  1,2,...) олдугда она мцсбятщядли сыра
дейилир. Беля сыраларын гурулушу нисбятян садядир. Буна эюря дя онларын йыьылмасы щаггында
бир сыра даща садя вя конкрет йыьылма яламятляри адланан тяклифляр сюйлямяк олар:

Теорем 1 ( Зярури вя кафи шярт). Мцсбятщядли U
n 1
n сырасынын хцсуси ъямляри

ардыъыллыьынын йухарыдан мящдуд олмасы онун йыьылан олмасы цчцн зярури вя кафи шяртдир.
Нятиъя. Мцсбятщядли сыра йыьылан олмадыгда онун хцсуси ъямляри ардыъыллыьы гейри-
мящдуд олар вя
lim Sn   .
n
Гейд. Мцсбятщядли олмайан сыранын хцсуси ъямляри ардыъыллыьынын мящдуд олмасы

истянилян сыранын йыьылан олмасы цчцн зярури шяртдир, лакин кафи дейил. Мясялян,  (1)n1
n1
сырасынын хцсуси ъямляри ардыъыллыьынын мящдуд Sn  1 олмасына бахмайараг щямин сыра
даьыландыр.
2.Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün müqayisə яламяти
Теорем 2. Мцсбят щядли
U1  U2  ...  Un  ... (1)
V1  V2  ...  Vn  ... (2)
сыраларынын уйьун щядляри арасында Un  Vn (n  1,2,...) мцнасибяти юдянилирся, онда (2)
сырасы йыьылдыгда (1) сырасы да йыьылыр. (1) сырасы даьылдыгда ися (2) сырасы да даьылыр.
Нятиъя 1. Тутаг ки, Vn  0 (n  1,2,...) вя
Un
lim  (3)
n V
n

лимити вар. Онда

1) 0     вя (9) сырасы йыьылан олдугда (1) сырасы да йыьылыр,
2) 0     вя (9) сырасы даьылан олдугда (1) сырасы да даьылыр.
Нятиъя 2. Яэяр
lim nU n   (4)
n

24
лимити варса, онда
1)   1 вя 0     олдугда (1) сырасы йыьылыр,
2)   1 вя 0     олдугда ися (1) сырасы даьылыр.
1
Хцсуси щалда, U n ~ вя   1 олдугда (1) сырасы йыьылыр,   1 олдугда ися щямин
n
сыра даьылыр.

1
Мисал 1.  2n  1 сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
n1

1 сырасынын щядляриндян
Щялли. Верилмиш сыранын щядляринин щяр бири  2n
n1

1 1 1 1
кичикдир вя  2n  2  4  8  ... сырасынын щядляри сонсуз азалан щяндяси силсиля
n1
1 1
тяшкил етдийи цчцн онун ъями S  2  2  1 олдуьундан йыьылдыьы цчцн верилмиш
1 1
1
2 2
сыра да йыьылыр.

1
Мисал 2.  4  2  3 сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
n1

1 сырасы иля мцгайися едяк. Нятиъя - 1-дян истифадя етсяк
Щялли. Верилмиш сыраны  2n
n1
1 1
Un  вя Vn  олдуьундан
42 3
n
2n
Un 2n 1 1
lim  lim  lim 
n  V n  4  2  3
n n  4  3 / 2 n
4
n


1
лимити сонлу ядяд олдуьундан вя  2n сырасы йыьылдыьындан верилмиш сырада йыьылыр.
n1

n
Мисал 3.  n3  2 сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
n1
n
Щялли. Сыранын цмуми щядди U n  олдуьундан нятиъя - 2-дян истифадя етсяк
n 2
3

n n3
lim n U n  lim n  3 2
 lim 1 2
n n n  2 n n 3  2
бярабярлийи юдянилдийиндян щямин сыра йыьыландыр.

3. Мцсбятщядли сыраларын йыьылмаsı üçün Dalamber яламяти

Теорем 3. Мцсбятщядли (1) сырасынын щядляри н-ин щяр щансы н0-дан сонра эялян бцтцн
гиймятляриндя

25
 U n 1
 q 1 (n  n0 )
Un
бярабярсизлийини юдядикдя (1) сырасы йыьылан,
U n 1
1 ( n  n0 )
Vn
бярабярсизлийини юдядикдя ися щямин сыра даьыландыр.
Нятиъя 3. Мцсбятщядли (1) сырасы цчцн
U
lim n 1  l (5)
n U
n

лимити варса, онда l  1 олдугда (1) сырасы йыьылан, l  1 олдугда ися даьыландыр. l  1 олдугда
(1) сырасынын йыьылан вя йа даьылан олмасы щаггында щеч ня демяк олмаз.
2 22 23
Мисал 4.    ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
1 210 310
Щялли. Верилмиш сырада
2n 2 n 1
Un 
вя U n 1 
n10 ( n  1)10
одуьундан Даламбер яламятини тятбиг етсяк,
U n 1 2n10 2
l  lim  lim  lim 2
n  U n  ( n  10)10 n  10
 1 
1  
n

 n
Демяли, l  2  1 олдуьундан сыра даьылыр.
10 102 103
Мисал 5.    ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
1! 2! 3!
Щялли. Верилмиш сырада
10 n 10 n 1
Un  вя U n 1 
n! n  1!

одуьундан (7) дцстурундан истифадя етсяк

U n 1 10 n 1 10
  lim  lim n  lim  0.
n  U n   10  ( n  1)! n  n  1
n

Демяли, e  0  1 олдуьундан сыра йыьылыр.

4. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi əlamətləri .

Теорем 4. Мцсбятщядли (1) сырасынын щядляри н-ин щяр щансы н0-дан сонра эялян бцтцн
гиймятляриндя
n Un  q  1
бярабярсизлийини юдядикдя (1) сырасы йыьылан,
n Un  1
бярабярсизлийини юдядикдя ися щямин сыра даьыландыр.

26
 Нятиъя 4. Мцсбятщядли (1) сырасы цчцн
lim n U n  l (6)
n

лимити варса, онда l  1 олдугда (1) сырасы йыьылан, l  1 олдугда ися (1) сырасы даьыландыр.
l  1 олдугда (1) сырасынын йыьылан вя йа даьылан олмасы щаггында щеч ня демяк олмаз.
Гейд. Мцсбятщядли (1) сырасы цчцн (5) лимити варса, (6) лимити дя вар вя
U
lim n U n  lim n 1 .
n  n  U
n

Лакин, (6) лимити сонлу олдугда (5) лимити олмайа да биляр. Бу бахымдан Коши яламяти
Даламбер яламятиндян эцълцдцр.
2 3
Мисал 6. 1   2    3   ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
3 5 7
n
 n 
Щялли. Верилмиш сырада U n    олдуьундан (8) мцнасибятиндян истифадя етсяк,
 2n  1 
n
 n  n 1
l  lim U n  lim 
n
  lim 
n  n 
 2n  1  2n  1 2
1
Демяли, l   1 олуьундан верилмиш сыра йыьылыр.
2
5. Müsbət hədli sıraların yığılması üçün Koşi inteqral əlamətləri .
Теорем 5. f ( x) [1; ) аралыьында тяйин олунмуш монотон азалан, мянфи гиймятляр

алмайан функсийа, U
n 1
n ядяди сырасы ися щядляри Un  f (n)  0 дцстуру иля тяйин олунан

сырадырса, онда


U
n 1
n = U1  U2  ...  Un  ...

(1) ядяди сырасы иля



 f ( x)dx (7)
1
гейри-мяхсуси интегралы ейни заманда йыьылыр вя йа даьылыр.
1 1 1
Мисал 7.    ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
2ln 2 3ln 3 4ln 4
Щялли. Верилмиш сыранын цмуми щядди
1 1
Un  вя f ( x)  , 1 x  
(n  1) ln( n  1) ( x  1)ln( x  1)
олдуьундан интеграл яламятини тятбиг етсяк,
 
dx d [ln( x  1)] 
 ( x  1)ln( x  1)   ln( x  1)  ln ln( x  1) 1  
1 1
Гейри-мяхсуси интеграл даьылдыьындан верилмиш сыра да даьыландыр.

27
Mühazirə 7.İşarəsi növbə ilə dəyişən, dəyişən işarəli ,mütləq və şərti yığılan sıralar.
1. İşarəsi növbə ilə dəyişən sıralar.
2. Dəyişən işarəli sıralar .Mütləq və şərti yığılan sıralar.

1. Ишарясини нювбя иля дяйишян сыралар

Щядляри мцхтялиф ишаряли олан сыраларын ян садя нювц ишарясини нювбя иля дяйишян
сыралардыр.
Tərif. Hədləri U n  0 (n  1,2,...) şərtlərini ödəyən


 (1)
п 1
п 1
U n  U1  U 2  U 3  U 4  ... (1)

сыраsına ишарясини нювбя иля дяйишян сыраlar дейилир.

Бу сыранын щядляри нювбя иля мцсбят вя мянфи ядядлярдир.
Теорем 1 (Лейбнис). Ишарясини нювбя иля дяйишян (1) сырасы цчцн
U n  U n 1  0 (n  1,2,...) (2)
вя
lim U n  0 (3)
n

шяртляри юдянилдикдя щямин сыра йыьыландыр, ъями мцсбятдир вя биринъи щядди ашмыр.
Нятиъя. Ишарясини нювбя иля дяйишян (1) сырасынын галыьы цчцн
Rn  S  Sn  U n 1
бярабярсизлийи доьрудур.
1 1 1
Мисал 1. Ишарясини нювбя иля дяйишян 1    ...  (1) n1  ... сырасынын йыьылмасыны
2 3 n
арашдырмалы.
Щялли. (2) вя (3) шяртялринин юдянилмясини йохлайаг:
1 1 1
1    ...
2 3 4
вя
1
lim U n  lim 0
n  n п

олдуьу цчцн сыра йыьыландыр.

Мисал 2. 1,1-1,01+1,001-1,0001+… сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
Щялли. Верилмиш сыранын щядляринин (2) вя (3) шяртлярини юдяйиб-юдямямясини йохлайаг:
1,1  1,01  1,001  ...
1
олдуьундан (2) юдянилир. U n  1  олдуьундан
10 n
 1 
lim U n  lim 1  n   1  0
n n
 10 
йяни (3) шярти юдянилмир. Демяли, верилмиш сыра даьылыр.

28
 2. Dяйишян işarəli сыралар. Мцтляг və şərti йыьылан сыралар

Tətif. Hядляри həm mənfi və həmdə мцсбят işarəli олan

U1  U 2  U3  ...  U n  ... (4)
sıralara dəyişən ишаряли ядядi сыра deyilir. Burada həm mənfi və də müsbət hədlərin sayının
sonsuz olduğu nəzərdə tutulur. Ona görə dəyişən ишаряли сыраларын йыьылмасына мцсбятщядли
сыраларын йыьылма яламятлярини тятбиг етмяк олмаз. Мцхтялиф ишаряли сыраларын йыьылмасы
мцхтялиф цсулларла тядгиг олунур.
Tərif.Dəyişən işarəli (4) сыраsınınнын щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялдилмиш
U1  U 2  U 3  ...  U n  ... (5)
сырасы йыьылан олдугда (4) сырасына мцтляг йыьылан сыра дейилир.
Фярз едяк ки,
U k , U k  0 olduqda
U k  
0, U k  0 olduqda
вя
 U k , U k  0 olduqda
U k  
0, U k  0 olduqda
Бу кямиййятляр мянфи дейилдир вя онлар цчцн
U k  U k  U k , U k  U k  U k
бярабярликляри доьрудур.
(4) сырасына уйьун олан
 

U
k 1

k вя U
k 1

k (6)

кими ики мцсбят щядли сыра дцзялдяк. Бу сыраларын биринъиси (4) сырасынын мцсбят щядляриндян,
икинъиси ися мянфи щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялдилмишдир.
Теорем 2. Мцтляг йыьылан сыра йыьыландыр.
Теорем 3. (4) сырасынын мцтляг йыьылан олмасы цчцн онун уйьун олараг мцсбят вя мянфи
щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялмиш (6) сыраларынын йыьылан олмасы зярури вя кафидир.
Теорем 4. (Коши). Мцтляг йыьылан сыранын щядляринин йерини истянилян гайда иля дяйишдикдя
алынан йени сыра йеня дя мцтляг йыьыландыр вя онун ъями верилмиш сыранын ъяминя бярабярдир.
1 1 1 1 1 1 1
Мисал 3. 1   2  2  2  2  2  2  ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
2 4 5 7 8 10 11
Щялли. Эюрцндцйц кими, верилмиш сыра яввялки ики щядди мцсбят, сонракы ики щядди мянфи
олмаг принсипи иля гурулмушдур. Бу сыранын щядляринин модулларындан дцзялдилмиш
1 1 1
1  2  2  ...
2 4 5
сырасына бахаг. Бу сыра мцсбятщядлидир. Мялумдур ки, мцсбятщядли сыранын йыьылмасы цчцн
зярури вя кафи шярт онун S n  хцсуси ъямляр ардыъыллыьынын йухарыдан мящдуд олмасыдыр.
Эюстяряк ки, еля S  0 ядяди вар ки, Sn  S . Мялумдур ки,

29
 
1 1 1 1 1 1 1 1
1  2  2  2  2  2  2  ...   2
2 4 5 6 7 8 9 n1 n
сырасы йыьыландыр. Яэяр сонунъу сыранын ъямини С иля ишаря етсяк, алыныр ки, Sn  S .
Демяли, верилян сыра мцтляг йыьыландыр.
1 1 1 1
Мисал 4. 1     ...  (1) n1  ... сырасы мцтляг йыьылан сыра дейил. Чцнки
2 3 4 n
щямин сыранын щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялмиш
1 1 1
1     ...
2 3 4
щармоник сырасы даьыландыр.
Tərif. Dəyişən ишаряли олан (4) сырасы йыьылан, онун щядляринин мцтляг гиймятиндян
дцзялмиш (5) сырасы даьылан олдугда (4) сырасына шярти йыьылан сыра дейилир.
(4) сырасы йыьылан вя (5) сырасы даьылан олдугда (6) сыралары ейни заманда йыьылан ола
билмяз.
Теорем 5. Шярти йыьылан (4) сырасынын уйьун олараг, мцсбят щядляриндян вя мянфи
щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялмиш (6) сыраларынын икиси дя даьыландыр.
Теорем 6 (Риман). Шярти йыьылан (4) сырасынын щядляринин йерини еля дяйишмяк олар ки,
алынан йени сыранын ъями габагъадан верилмиш истянилян С (  S  ) ядядиня бярабяр
олсун вя щядлярин йерини еля дяйишмяк олар ки, алынмыш сыра даьылан олсун.
1 1 1 1
Мисал 5.    ...  (1)  ... сырасынын йыьылмасыны арашдырмалы.
2ln 2 3ln 3 4ln 4 n ln n
Щялли. Верилмиш сыра ишарясини нювбя иля дяйишян сыра олдуьундан Лейбнис теореминя эюря
йыьылыр. Щядляринин мцтляг гиймятляриндян дцзялмиш
1 1 1 1
   ...   ...
2ln 2 3ln 3 4ln 4 n ln n
сырасы даьыландыр.
Демяли, верилмиш сыра шярти йыьыландыр.
Мисал 6. Шярти йыьылан
1 1 1
1    ...
2 3 4
сырасынын щядляринин йерини дяйишдикдя ъяминин дяйишдийини эюстярмяли.
Щялли. Верилмиш шярти йыьылан сыранын ъямини С вя хцсуси ъямлярини Сн иля ишаря едяк:
n
1 n
 1 1 
S  lim  ( 1) k 1  lim      lim S2 n .
n k k 1 k 1  2 k 1 2k  n
k 1

Инди верилмиш сыранын щядляринин йерини ашаьыдакы кими дяйишяк

1 1 1 1 1 1 1
1     ...     ...
2 3 6 8 2n  1 4n  2 4n
Бу сыранын  2n хцсуси ъяминя бахаг:
n
 1 1 1  n  1 1 
 2n          =
k 1  2k  1 4k  2 4k  k 1  4k  2 4k 

30
 1 n  1 1  1
      S2 n .
2 k 1  2k  1 2k  2
1
lim  2n  lim  2n1  lim  2n2  S  lim  n
n n n 2 n
олмасындан
1 1
lim  2 n  Sn  S
n 2 2
алыныр.
Демяли, верилмиш сыранын щядляринин йерини дяйишдикдя онун ъями ики дяфя азалар.

31
Mühazirə 8.Funksional sıra.Yıgılma oblastı . Majorantlanan sıralar. Sıra cəminin
kəsilməzliyi, hədbəhəd iteqrallanması və diferallanması .
1. Funksional sıralar. Yıgılma oblastı .
2. Majorantlanan sıralar.
3. Sıra cəminin kəsilməzliyi, hədbəhəd iteqrallanması və diferallanması .

1. Функсионал сыралар. Yıgılma oblastı .

Сыранын щядляри щяр щансы E  (; ) чохлуьунда тяйин олунмуш фн( x ) (н=1, 2,…)
функсийалары олдугда, йяни сыра
f1 ( x)  f 2 ( x)  ...  fn ( x)  ... (
1)
шяклиндя олдугда, она функсионал сыра дейилир.
(1) функсионал сырасынын щядляриндян дцзялдилмиш
n
Sn ( x)   f k ( x). n  1,2,...
k 1
(
2)
ъяминя сыранын н-ъи хцсуси ъями дейилир.
Тяриф 1. (1) функсионал сырасынын Sn (x) хцсуси ъямляри ардыъыллыьы x  E нюгтясиндя
йыьылан олдугда она щямин нюгтядя йыьылан сыра дейилир. Хцсуси ъямляр ардыъыллыьынын
f ( x)  lim S n ( x)
n

лимити сыранын ъями адланыр вя


f ( x)   f k ( x)  f1 ( x)  f 2 ( x)  ...  f n ( x)  ...
k 1
(
3)
кими йазылыр.
4  x 1 4  x  1 4  x 
2 3

Мисал 1.        ....
7x  2 3  7x  2  5  7x  2 
функсионал сырасынын x =1 нюгтясиндя йыьылмасыны арашдырмалы.
1 1 1 1 1
Щялли: x =1 олдугда верилмиш сыра   2   3  ... шяклиндя ядяди сырайа чеврилир.
3 3 3 5 3
1
Бурада U n  n ,
3 (2n  1)
1
U n 1  олдуьундан Даламбер яламятиня эюря
3 (2n  1)
n

U n 1 3n (2n  1) 1 2n  1 1
lim  lim n 1  lim  1
n  U
n
n  3 (2n  1) 3 n   2n  1 3
Демяли, верилмиш сыра x =1 нюгтясиндя йыьылыр.
Верилмиш чохлуьун щяр бир нюгтясиндя йыьылан сырайа щямин чохлугда йыьылан сыра дейилир.
Сыранын йыьылдыьы нюгтяляр чохлуьу онун йыьылма областы адланыр. Сыранын йыьылмасына ядяди
сыралар цчцн мялум йыьылма яламятлярини тятбиг етмякля онун йыьылма областыны тапмаг олур.

32
 1 1 1
Мисал 2.    ... сырасынын йыьылма областыны тапмалы.
1  x 1  x 1  x6
2 4

1
Щялли: Сыранын цмуми щядди U n  шяклиндядир. x  1 оларса
1  x 2n
1
lim un  lim 1 0
n  n  1  x 2 n

олдуьу цчцн сыра даьылыр.

1 1 1
x  1 оларса,    ... даьылан сырасы алыныр. x  1 олдугда
2 2 2

1 1 1 1
1  x
n 1
2n

x 2
 4  6  ...
x x

1
вя x
n 1
2n
сырасы сонсуз азалан щяндяси силсиля олдуьу цчцн йыьылыр.

Демяли, (- ;1)  (1; ) интервалларында сыра йыьылыр.

Тяриф 2. Тутаг ки, верилмиш истянилян 0 ядяди цчцн еля Н=Н() нюмряси вар ки, н-ин
нН бярабярсизлийини юдяйян бцтцн гиймятляриндя вя Е чохлуьунун бцтцн нюгтяляриндя
S n ( x)  f ( x)   (
4)
бярабярсизлийи юдянилир. Онда дейирляр ки, (1) сырасы Е чохлуьунда f (x) функсийасына
мцнтязям йыьылыр.
(2) вя (3) бярабярликляриня эюря
f ( x)  Sn ( x)  f n 1 ( x)  f n  2 ( x)  ...
олар. Бу фяргя (1) сырасынын галыьы дейилир вя
zn ( x)  f n 1 ( x)  f n  2 ( x)  ...
кими ишаря олунур.
(1) сырасынын Е чохлуьунда ф( x ) функсийасына йыьылан олмасы цчцн щямин чохлуьун
бцтцн нюгтяляриндя
lim rn  lim  f ( x)  S n ( x)  0
n n

мцнасибятинин юдянилмяси зярури вя кафи шяртдир. (1) сырасы Е чохлуьунда ф( x ) функсийасына

мцнтязям йыьылан олдугда ишя (4) бярабярсизлийи явязиня rn ( x)   (n  N ) бярабярсизлийи Е
чохлуьунун бцтцн нюгтяляриндя юдяниляр.
1 1 1 1
Мисал 3.     ... сырасынын х-ин бцтцн гиймятляриндя
1 x 2
2 x 4
3 x 6
4  x8
мцнтязям йыьылан олдуьуну эюстярмяли.
Щялли: Верилмиш сыра Лейбнис яламятиня эюря х-ин бцтцн гиймятляриндя йыьылыр. Она эюря
галыг щядди rn ( x)  un 1 ( x) кими гиймятляндиряк:
1 1
rn ( x)  2n  2

n 1 x n 1

33
 1 1
  вя n   1 ейниэцълц бярабярсизликляр олдуьу цчцн Н-истянилян мцсбят ядяд
n 1 
1
олдугда нН олдуьуну гябул етсяк, N   1 олдуьу цчцн rn (x)   олар. Демяли, сыра

(; ) интервалында мцнтязям йыьылыр.


f
n 1
n ( x0 ) ядяди сырасы мцтляг йыьылан олдугда (1) сырасына x0 нюгтясиндя мцтляг йыьылан

сыра дейилир. Е чохлуьунун щяр бир нюгтясиндя мцтляг йыьылан сыра щямин чохлугда мцтляг
йыьылан сыра адланыр. Е чохлуьунда мцтляг йыьылан сыра щямин чохлуьун щяр бир нюгтясиндя дя
йыьыландыр. Бунун тярси доьру дейилдир. Верилмиш нюгтядя йыьылан сыра щямин нюгтядя мцтляг
йыьылмайа да биляр (йяни шярти йыьылар).
Коши критериyaси (сыраларын мцнтязям йыьылмасы щаггында).
Функсионал (1) сырасынын Е чохлуьунда мцнтязям йыьылан олмасы цчцн ашаьыдакы шяртин
юдянилмяси зярури вя кафидир: истянилян   0 ядяди цчцн еля Н=Н ( )  0 вар ки, н-ин н  N
бярабярсизлийини юдяйян ихтийари натурал гиймятляриндя вя истянилян натурал п(п=1, 2,..) ядяди
цчцн
n p
S n p   f ( x)  
( x)  S n ( x)  k
k n

бярабярсизлийи х-ин Е чохлуьундакы бцтцн гиймятляриндя юдянилир.

2. Majorantlanan sıralar.
Tərif.Əgər (1) funksional сырасыnın hədləri üçün х-ıн E-çoxluğundan götürülmüş бцтцн
гиймятляриндя
f n ( x)   n , n  1,2,... (
5)
şərtlərini ödəyən yığlan мцсбятщядли ədədi
1  2  ...  n  ... (6)
sırası tapmaq mümkün olarsa,onda(1) funksional sırasına Е чохлуьунда majorantlanan сыра,
(6) sırasına isə Е чохлуьунда (1) funksional sırasının мажоранты дейилир.
Айдындыр ки, (1) сырасы Е чохлуьунда мажорантlanandırsa, онда щямин сыра Е

чохлуьунда мцтляг йыьыландыр. Доьрудан да (5) мцнасибяти юдянилирся вя 
n 1
n сырасы


йыьыландырса, онда мцгайися яламятиня эюря  f ( x)
n 1
n сырасы йыьылан олар. Бу ися (1) сырасынын

Е чохлуьунда мцтляг йыьылдыьыны эюстярир.

Теорем 1. (Вейерштрасс яламяти). Щяр щансы чохлугда йыьылан мажоранти олан функсионал
сыра щямин чохлугда мцнтязям йыьыландыр.
 
sin nx cos nx
Мисал 4.   вя   (  1) сыралары бцтцн ядяд охунда мцнтязям йыьылан
n 1 n n 1 n
олдуьуну эюстярмяли.
Щялли: x -ин бцтцн гиймятляриндя
sin nx 1 cos nx 1

  , 
 
n n n n

34
 
1
бярабярсизликляри юдянилдийиндян  n
n 1
ядяди сырасы верилмиш сыраларын мажорантыдыр.   1

олдуьу цчцн бу сыра йыьылыр. Мажорант сыра йыьылан олдуьундан Вейерштрасс яламятиня эюря
верилмиш сыралар (- ;) интервалында мцнтязям йыьылыр.

Теорем 2. (Дирихле яламяти). Яэяр  n  сыфра йыьылан монотон ядяди ардыъыллыг,  B ( x)n
n 1

ися [a, b] парчасында ейни бир ядядля мящдуд хцсуси ъямляр ардыъыллыьына малик олан

функсионал сырадырса, онда  B ( x) функсионал сырасы [a, b] парчасында мцнтязям йыьылыр.
n 1
n n

3. Sıra cəminin kəsilməzliyi, hədbəhəd iteqrallanması və diferallanması .

Теорем 3. (Функсионал сыранын ъяминин кясилмязлийи)
Бцтцн щядляри [a, b] парчасында кясилмяйян функсионал сыра парчада мцнтязям
йыьыландырса, онда бу сыранын ъями дя щямин парчада кясилмяйяндир.
Теорем 4 (Функсионал сыранын щядбящяд интегралланмасы).
Бцтцн щядляри [a, b] парчасында интегралланан функсионал сыра бу парчада мцнтязям
йыьыландырса, онда бу функсионал сыранын ъями дя [a, b] парчасында интегралланандыр вя бу
сыраны [a, b] парчасында щядбящяд интегралламаг олар.
1 1 1
Мисал 5.    ... сырасынын ъямини тапмалы.
1 3 2  32
3  33

 1
Щялли: Эюрцндцйц кими 1+ x + x 2+…   x n 1 функсионал сырасыны 0;  парчасы цзря
n 1  3
щядбящяд интегралласаг верилян ядяди сыра алыныр:
1 1 1 1
3 3 3 3

1  dx   xdx   x dx ...   x
n 1
2
dx ... 
0 0 0 0

1 1 1 1
x2 x3 xn 1 1 1
x3 3  3  ...  3  ...     ...
0 2 0 3 0 n 0 3 2  32
3  33


 1 1
0; 3  парчасында x
n 1
n 1

1 x
сырасы мцнтязям йыьылан вя онун щяр бир щядди бу

 1
парча цзря интегралланан олдуьундан бу сыраны 0;  парчасы цзря щядбящяд интегралламаг
 3

 1
олар. Алынан сыранын ъями x
n1
n1
сырасынын ъяминин 0;  парчасы цзря интегралына
 3
бярабярдир:
1
1 3
1 1 1 1 dx 2
   ..  3  ...    ln 1  x 3  ln .
1 3 2  3 3  3
2 3
n3 0
1 x 0 3
Теорем 5 (Функсионал сыранын щядбящяд диференсиалланмасы).
Яэяр щяр бир фн (x ) функсийасы [a, b] парчасында диференсиалланан олуб,
 

 f n( x) функсионал сырасы [a,b] парчасында мцнтязям йыьылан,

n 1
f
n 1
n ( x) ися [a,b] парчасынын

35
 
щеч олмазса, бир нюгтясиндя йыьыландырса, онда f
n 1
n ( x) сырасы [a, b] парчасында мцнтязям

 
йыьылыр, щям дя  f ( x) сырасынын ъями  f
n 1
n
n 1
n ( x) сырасынын ъяминин тюрямясиня бярабярдир, йяни

бу сыраны щядбящяд диференсиалламаг олар.

Мисал 6.
x x x
arctgx arctg  arctg  ...arctg  ...
2 2 3 2 n n
функсионал сырасыны щядбящяд диференсиалламаг олармы?
Щялли: Верилмиш функсионал сыраны x -ин истянилян гиймятиндя йыьылан
x x x
x   ..   ...
2 2 3 2 n n
сырасы иля мцгайися едяк:
x x x x
U n ( x)  arctg  arctg 3 / 2 , Vn ( x)   3/ 2
n n n n n n
arctgxх олдуьундан
x
arctg
U ( x) n 3/ 2
lim n  lim  1.
n   V ( x)
n
n  x
n3 / 2
Мцгайися яламятиня эюря алыныр ки, верилмиш сыра йыьылыр.
Верилмиш сыранын цмуми щяддинин тюрямясини тапаг:
1 3/ 2
n3 / 2
U n ( x)  n 
1 x 3 x  n
2 2 3

n
щядлярин тюрямяляриндян дцзялдилмиш сыра
1 2 2 3 3 4 4
 2  2 3 2
x 1 x  2
2 3
x 3 x  43
шяклиня дцшцр. Бу сыранын мажоранты олан
1 1 1
1  3 / 2  3 / 2  3 / 2  ...
2 3 4
сырасы йыьылан олдуьундан Вейерштрасс теореминя эюря щядлярин тюрямяляриндян дцзялдилмиш
сыра (; ) интервалында мцнтязям йыьылыр. Она эюря дя 5-ъи теоремя ясасян верилмиш сыраны
щядбящяд диференсиалламаг олар.

36
Mühazirə 9.Qüvvət sırası.Abel teoremi.Teyor sırası.
1. Qüvvət sırası.Abel teoremi.
2. Teyor sırası. Bəzi funksiyaların Teyor sırası.

1. Гцввят сырасы. Abel teoremi

Гцввят сырасы функсионал сыранын ян садя нювцдцр.
C0  C1 (t  a)  C2 (t  a)2  ...  Cn (t  a)n  ... (
1)
шяклиндя олан функсионал сырайа гцввят сырасы дейилир. Бурада Ък(к=1, 2,…) вя а сабит
ядядлярдир. Ък (к=1, 2,…) ядядляриня гцввят сырасынын ямсаллары дейилир.
(1) шяклиндяки гцввят сырасы т=а нюгтясиндя йыьылыр вя ъями Ъ0 ядядиня бярабярдир. т-а=х
явязлямясини апардыгда (1) гцввят сырасы
C0  C1x  C2 x2  ...  Cn xn  ... (
2)
шяклиндя йазылыр. Бу шякилдя олан бцтцн гцввят сыралары х=0 нюгтясиндя йыьылыр.
Бундан сонра анъаг (2) шяклиндяки гцввят сыраларынын йыьылмасы тядгиг едилир.

Теорем1. (Абел). Яэяр C x
n 1
n
n
гцввят сырасы х0  0 нюгтясиндя йыьыландырса, онда х-ин

x  x0 бярабярсизлийини юдяйян бцтцн гиймятляриндя мцтляг йыьыландыр.

Нятиъя. Щяр щансы x0 нюгтясиндя даьылан (2) гцввят сырасы x  x0 мцнасибятини юдяйян
щяр бир х нюгтясиндя дя даьыландыр.
Гцввят сыралары цчцн ашаьыдакы цч щалдан бири ола биляр:
1. Гцввят сырасы истянилян сонлу x нюгтясиндя йыьылыр.
2. Гцввят сырасы истянилян сонлу x  0 нюгтясиндя даьыландыр.
3. Гцввят сырасы цчцн еля R  0 ядяди вардыр ки, (-Р; Р) интервалы дахилиндяки бцтцн
нюгтялярдя гцввят сырасы йыьылыр, бу интервал хариъиндяки щяр бир нюгтядя ися даьылыр.
Цчцнъц щалда Р-я гцввят сырасынын йыьылма радиусу, ( R; R) интервалына ися йыьылма
интервалы дейилир.
Йыьылма интервалынын –Р вя Р уъларында гцввят сырасынын йыьылыб-даьылан олмасыны
сюйлямяк олмаз. Щяр бир сыранын уъларда йыьылан олуб-олмамасы айрыъа тядгиг олунмалыдыр.
Биринъи щалда Р=  вя икинъи щалда ися Р=0 эютцрцлцр. Гцввят сырасынын йыьылма радиусу
Cn 1
R  lim вя йа R 
n  Cn 1 lim n Cn
n 

дцстурларындан бири иля тяйин олунур.


xn
Мисал 1.  сырасынын йыьылма радиусуну тапмалы.
n 1 n( n  1)

1 1
Щялли: Сыранын цмуми щяддинин ямсалы Cn  вя Cn 1  олдуьундан
n(n  1) (n  1)(n  2)

37
 Cn (n  1)(n  2) n2 2
R  lim  lim  lim  lim (1  )  1
n  C
n 1
n  n(n  1) n  n n  n
Демяли, Р=1 олур.
1 1
Мисал 2. x  x 2  x3  ... сырасынын йыьылма интервалыны тапмалы.
2 3
1 1
Щялли: Бу сырада Cn  вя Cn 1  олдуьундан
n n 1
Cn n 1 1
R  lim  lim  lim (1  )  1
n  C n  n n  n
n 1

Демяли, сыра (-1; 1) интервалында йыьылыр. Бу интервалын  1 нюгтяляриндя сыранын

1 1
йыьылмасыны арашдыраг. х=1 олдугда 1    ... щармоник сырасы алыныр ки, бу сыра даьылыр.
2 3
1 1 1
x =-1 олдугда  1     ... ишарясини нювбя иля дяйишян сыра олдуьундан Лейбнис
2 3 4
яламятиня эюря йыьылыр.
Беляликля, верилмиш гцввят сырасы  1  x  1 интервалында йыьылыр.
Теорем 2. Щяр бир гцввят сырасы йыьылма интервалы дахилиндя йерляшян истянилян парчада
мцнтязям йыьыландыр.
Теорем 3. Гцввят сырасынын ъями юзцнцн йыьылма интервалын да кясилмяйян функсийадыр.
Теорем 4. Гцввят сырасыны юзцнцн йыьылма интервалы дахилиндя йерляшян щяр бир парчада
щядбящяд интегралламаг вя щядбящяд диференсиалламаг олар.
Мисал 3. 1  2 x  3x 2  4 x3  ... ( x  1), сырасынын ъямини тапмалы.
Щялли: Сонсуз азалан щяндяси силсилянин ъями дцстурундан истифадя едяк:
1
1  x  x 2  x 3  ... 
1 x
Бу сыра йыьылан гцввят сырасы олдуьундан щядбящяд диференсиалласаг.
1
1  2 x  3x 2  ... 
1  x 2
алыныр.
x 2 x3 x 4
Мисал 4. x     ... ( x  1) , сырасынын ъямини тапмалы.
2 3 4
Щялли: Йеня сонсуз азалан щяндяси силсилянин ъями дцстурундан истифадя едяк:
1
1  x  x 2  x 3  ... 
1 x
бу гцввят сырасыны [0, х] парчасында интегралласаг
x 2 x3
x   ...  ln(1  x)
2 3
олур. Бу сыра [-1; 1) аралыьында йыьылыр.

2. Teyor sırası. Bəzi funksiyaların Teyor sırası.

38
 
Тяриф . Тутаг ки,  C ( x  a)
n0
n
n
гцввят сырасы ( a -Р, a +Р) интервалында йыьылыр вя онун

ъями f (x) функсийасына бярабярдир, йяни x -ин ( a -Р; a +Р) интервалындакы бцтцн

гиймятляриндя f ( x)   Cn ( x  a)n бярабярлийи доьрудур. Онда дейирляр ки, (6) гцввят сырасы
n0

( a -Р; a +Р) интервалында ф(х) функсийасына йыьылыр.

Теорем 5. f (x) функсийасы ( a -Р; a +Р) интервалында гцввят сырасына айрылырса, онун
щямин интервал дахилиндя истянилян тяртибли кясилмяз тюрямяси вар.
Яэяр ф( x ) функсийасы ( a -Р; a +Р) интервалында гцввят сырасына айрылырса онда бу сыраны
истянилян тяртибдян диференсиалламаг олар вя x -ин щямин интервалдакы бцтцн гиймятляриндя

f ( k ) ( x)   n(n  1)...(n  k  1)Cn ( x  a)n  k , (k  1,2,...)
nk
(
3)
бярабярликляри доьрудур. Бу бярабярликлярдя x = a щесаб етсяк.
f (a)  C0 , f ( k ) (a)  k!Ck , k  1,2...
олар. Бурадан,
f ( k ) (a)
Ck  (k  0,1,2,...) (
k!
4)
аларыг. Бу гиймятляри (8) бярабярлийиндя йериня йаздыгда.

f ( k ) (a)
f ( x)   ( x  a) k (
k 0 k!
5)
вя йа
f (a) f (a) f ( n ) (a)
f ( x)  f ( a )  ( x  a)  ( x  a)  .... 
2
( x  a) n  ...
1! 2! n!
Тяриф . f (x) функсийасы a нюгтясинин мцяййян ятрафында тяйин олунмушдурса вя щямин
нюгтядя истянилян тяртибдян тюрямяси варса, онда

f ( n ) (a)

n0 n!
( x  a) n

гцввят сырасына f (x) функсийасынын a нюгтясиндя Тейлор сырасы, (4) ядядляриня ися Тейлор
ямсаллары дейилир.
Хцсуси щалда a =0 олдугда Тейлор сырасы
 f ( n) (0) n
 x
n 0 n!
шяклиндя йазылыр. Буна f (x) функсийасынын Маклорен сырасы дейилир.
Тейлор сырасынын илк (к+1) щяддинин ъямини Тн( x ) иля ишаря едяк.
f (a) f (a) f ( n ) (a)
Tn ( x)  f (a)  ( x  a)  ( x  a)  .... 
2
( x  a) n
1! 2! n!
Рн( x )=ф( x )-Тн( x ) фяргиня Тейлор сырасынын галыг щядди дейилир. Бурадан f (x) =Тн( x )+Рн( x )
алыныр.
39
 Теорем 6. f (x) функсийасынын Тейлор сырасынын ъяминин ф( x )-я бярабяр олмасы цчцн
зярури вя кафи шярт f (x) -ин a нюгтясиндя Тейлор дцстуру цзря айрылышындакы галыг щяддин
лимитинин н   шяртиндя сыфра бярабяр олмасыдыр йяни
lim  f ( x)  Tn ( x)  lim Rn ( x)  0
n  n 

Яэяр f (x) функсийасы a нюгтясини юзцндя сахлайан мцяййян интервалда истянилян

тяртибдян тюрямяйя маликдирся вя бцтцн бу тюрямяляр щамысы ейни бир M  0 ядяди иля
мящдуддурларса, онда f (x) функсийасы щямин интервалда ( x - a )-нын гцввятляриня нязярян
Тейлор сырасына айрылыр:

f ( n ) (a)
f ( x)   ( x  a) n  Rn ( x),
n 0 n!
бурада Рн(х) сыранын галыг щяддидир.
Теорем 7. Яэяр f (x) функсийасынын x0 нюгтясини юзцндя сахлайан интервалда (н+1)-ъи
тяртибдян f ( n1) ( x) тюрямяси варса, онда бу интервалын истянилян нюгтясиндя галыг щядд
( x  x0 ) n 1
Rn ( x)  f ( n 1) ( )
(n  1)!
шяклиндядир, бурада   ( x0 , x) .

Мисал 5. f ( x)  e функсийасыны гцввят сырасына айырмалы.

x

x
Щялли. й= e функсийасынын вя онун тюрямяляринин x =0 нюгтясиндяки гиймятлярини
тапаг:
f ( x)  e x , f (0)  e 0  1
f ( x)  e x , f (0)  e 0  1
f ( x)  e x , f (0)  e 0  1
 
f ( n ) ( x)  e x f ( n ) (0)  e 0  1
f ( x)  e x funksiyası üçün Тейлор сырасы (R=  ) bütün həqiqi ədədlər çoxluğunda
x x 2 x3
e x  1     ... ,  x  
1! 2! 3!
sırasına ayrılır.
Бязи елементар функсийаларын Тейлор сырасына айрылышы ашаьыдакы кимидир:

x x3 x5 x 7
sin x     ... ,   x  
1! 3! 5! 7!
x 2 x 4 x6
cos x  1     ... ,  x  
2! 4! 6!
m m(m  1) 2 m(m  1)(m  2) 3
(1  x) m  1  x  x  x  ...
1! 2! 3!

40
 x 2 x3 x 4
ln(1  x)  x     ... , 1  x  1
2 3 4
x3 x5 x 7
arctgx  x     ... , 1  x  1
3 5 7
1
 1  x  x 2  x 3  x 4  x 5  ...,
1 x
1 1 2 1 3 3 1 3  5 4
1 x 1 x  x  x  x  ...
2 24 246 2 4 68

41