I.

Biografia intelektualna

1.1. Życiorys

Hannah, formalnie Johanna Arendt urodziła się 14 października 1906 roku w Linden, koło
Hanoweru jako jedyne dziecko Paula Arendta i Marthy z domu Cohn. Rodzice pochodzili z
Królewca, po ślubie przez kilka lat mieszkali w Berlinie, do czasu, gdy Paul nie znalazł
posady w spółce energetycznej w Hanowerze. Od młodości działali w ruchu
socjaldemokratycznym. W wyniku początków syfilisu musiał zrezygnować z pracy i wraz z
całą rodziną powrócił do Królewca, gdzie Hannah mieszkała aż do czasu studiów1.
Jej rodzice nie wyznawali żadnej religii, pozwalali dziadkom zabierać Hannah do
synagogi i uczestniczyć w częstych wizytach u Hermana Vogelsteina, królewieckiego rabina,
wpływowego intelektualisty, który był dumny z tego, że był niemieckim Żydem. Dziadek
Hannah, Max Arendt, był wpływową osobistością, znaną z wojowniczości w sprawie Żydów
w państwie niemieckim. Przeciwstawiał się syjonizmowi, który jego zdaniem był
odpowiedzialny za wykluczenie Żydów z międzynarodowej wspólnoty. Max bardzo kochał
Hannah i chciał, aby dzieliła wraz z nim jego emocje i sposób życia. To właśnie dziadek
ukształtował jej stosunek do żydowskiego pochodzenia. Hannah pierwszy raz poznała słowo
„Żyd” w momencie, gdy dzieci na ulicy wykrzykiwały antysemickie hasła. Gdy ukochana
wnuczka Maxa Arendta rozpoczęła naukę w szkole podstawowej, pragnął przekazać jej
pewne elementy religii, dlatego też poprosił swojego przyjaciela, rabina Vogelsteina, aby
kilka razy w tygodniu czytał Hannah fragmenty Biblii. Arendt wiele razy opuszczała szkołę,
ponieważ spotykała się z drwiną ze strony niektórych profesorów. Skarga matki nie
przyniosła żadnych efektów, ponieważ w czasach zdominowanych przez antysemityzm,
sprawa ta była banalna2.
Choroba ojca, jak i jego przedwczesna śmierć w 1913 roku w wieku 40 lat, która
nastąpiła tuż po śmierci dziadka, sprawiła, że Hannah zamknęła się w sobie. Zaczęła
zastanawiać się, dokąd odszedł jej ojciec, czy istnieje życie po śmierci i czy istnieje Bóg. W
latach 1916-1924 uczęszczała do gimnazjum dla dziewcząt Königin-Luise-Schule w
Królewcu. W okresie rewolucji 1918 i 1919 roku jej dom stał się miejscem spotkań
umiarkowanych socjaldemokratów skupionych wokół Eduarda Bernsteina. Hannah nie
interesowała się wydarzeniami politycznymi, zaczęła interesować ją filozofia. W wieku 14 lat
czytała po raz pierwszy Krytykę czystego rozumu, Religię w obrębie samego rozumu Kanta,
1
Heuer W., Hannah Arendt, s.10
2
Adler L., Śladami Hannah Arendt, ss.16-19
Psychologie der Weltanschauungen (Psychologię światopoglądów) Jaspersa, Kierkegaarda i
poezję grecką. Wraz z koleżankami ze szkoły stworzyła Koło Greckie, podobne jak na
uniwersytetach, z miłości do poezji nauczyła się mnóstwa wierszy, które przy rozmaitych
okazjach z chęcią recytowała.3
W 1920 roku Martha Arendt ponownie wychodzi za mąż, jest to dla Hannah przykra
zmiana, ponieważ przestała być jedynym obiektem miłości. Hannah musiała mieszkać z
dwiema córkami Martina Beerwalda, dwudziestoletnią Clarą i dziewiętnastoletnią Evą.
Pomiędzy Evą i Marthą rodzi się uczucie bliskości, co powoduje zazdrość Hannah. Eva
chciała widzieć w Marthcie drugą matkę, połączy je głęboka i wzajemna więź. Wiele lat
później Martha zamieszka u swojej pasierbicy, pozostawiając Hannah w Ameryce, Eva aż do
śmierci Marthy będzie sie nią opiekować. Starsza siostra, Clara, interesowała się matematyką
i literaturą, była skupiona na życiu intelektualnym. Clara miała na Hannah silny wpływ,
pożyczała jej książki, podtrzymywała zamiłowanie do greki i poezji, pomimo różnicy wieku
uznała ją za równą sobie. Dzięki Clarze Hannah poznała swoją pierwszą miłość Ernesta
Grumacha. Hannah, podobnie jak Clara lubiła naukę, pracowała we własnym rytmie, nie
uczęszczała na lekcje, które odbywały się we wczesnych godzinach rannych. Przedwczesna
dojrzałość intelektualna, determinacja i umiejętność zapamiętywania tekstów doprowadziła
do tego, że profesorowie zaproponowali jej egzamin zorganizowany specjalnie dla niej.
Prawdopodobnie czytała wszystko: poezję, zwłaszcza Goethego, filozofię Hegla,
Kierkegaarda, dzieła francuskich i niemieckich romantyków, a także współczesne powieści,
między innymi Tomasza Manna4.
Tuż przed maturą z powodu konfliktu z nauczycielem, Hannah była zmuszona opuścić
szkołę. Przez pewien czas przebywała w Berlinie, gdzie uczęszczała na wykłady Romano
Guardiniego, autora książki Vom Geist der Liturgie (O duchu liturgii, 1918). W 1924 roku,
po powrocie do Królewca, eksternistycznie zdała maturę i postanowiła studiować w
Marburgu grekę, teologię u Bultmanna, a oprócz tego filozofię u Heideggera 5. W Marburgu
Hannah próbuje eksperymentować z formami i metodami myślenia, które pomogłyby
wyznaczyć nowy układ sił w powojennym światowym chaosie. Wiosną 1926 roku Hannah
wyjeżdża do Fryburga, gdzie podczas jednego semestru miała uczęszczać na wykłady
Edmunda Husslera. Semestr we Fryburgu jest dla Hannah oazą wolności i czystości, nie tylko
fizycznie czuła się lepiej, ale całe życie korzystała z wiedzy zdobytej podczas tego
seminarium. To właśnie przy Husslerze zrozumie, że filozofia dla niej, podobnie jak dla
3
Heuer W., s.17
4
Adler L., ss. 27-29
5
Heuer W, s. 18
niego, nie jest jedynie kwestią systemu a szczególnym sposobem przynależności do
egzystencji i niekończącym się zadawaniem pytań. Hussler powtarzał, że myśleć to znaczy
być odpowiedzialnym. Według niego życie życie duchowe było najważniejszą rzeczą, a
wszelka działalność człowieka stanowiła z nim integralną część6.
Arendt miała małą grupę przyjaciół, wyjątkowo uzdolnionych młodych ludzi,
otwartych na świat, pełnych entuzjazmu. Grupę cementowała kultura, a żydowskie
pochodzenie nie stanowiło przeszkody. Rzadko mieli przykrości z antysemickich ataków,
uważali się za Żydów i Niemców, ale przede wszystkim za intelektualistów. W skład tej
grupy przyjaciół wchodzili między innymi: Walter Benjamin, Hans Jonas i Gershom
Schollem7. Benjamina Hannah uwielbiała jako najlepszego przyjaciela, a z drugiej strony jako
tragicznego wizjonera swoich czasów. Na spotkaniach w mieszkaniu Waltera poznała między
innymi Blüchera, który został jej mężem8. Benjamin stworzył Tezy historiozoficzne, które
były odrzuceniem materializmu historycznego przez autora, który w przeszłości
sympatyzował z marksizmem i wywarł on wpływ na jego ujęcie historii. 26 sierpnia 1940
roku, gdy Hiszpania odmówiła bezpaństwowcom tranzytu przez swoje terytorium, Walter
Benjamin odebrał sobie życie9.
W 1926 roku Hannah zaczyna pisać pracę doktorską na temat koncepcji miłości u
świętego Augustyna, promotorem jej pracy jest Karl Jaspers. Arendt w tekstach św.
Augustyna, które wybrała kieruje się własną intuicją. Próbuje oczyścić filozofa z patosu
chrześcijańskiego i kładzie nacisk na jego życie osobiste. Zajmuje się głównie tematyką
spraw życiowych: miłością, pożądaniem a także pragnieniem miłości. W pracy znajdowały
się fragmenty nacechowane wpływami Goethego i Kierkegaarda, ponieważ Hannah nie
chciała ograniczać się do komentowania filozofii, lecz tworzenia nowych koncepcji. Z
pomocą św. Augustyna Arendt próbuje odnaleźć własną prawdę. Wielokrotnie Jaspers
zarzucał jej, że nie wgłębia się w treść, nie ma wystarczającej argumentacji a przede
wszystkim nie unika osobistych akcentów. Trzy tygodnie przed obroną Hannah koniecznie
chce jak najszybciej uzyskać habilitację i okazuje więcej uległości, obiecuje promotorowi, że
swoje założenia opracuje później. Obrona pracy doktorskiej miała miejsce w Heidelbergu, 26
listopada 1928 roku. Jaspers w ocenie doktoratu był bardzo surowy, krytykuje, że Hannah nie
wzięła pod uwagę ewolucji myśli filozofa. Co więcej, zarzuca Hannah przypisanie świętemu
Augustynowi rzeczy, których nie wypowiedział. Pomimo krytyki Arendt obroniła swoją

6
Adler L., ss.58-59
7
Ibidem., s. 30
8
Heuer W., s.34
9
Ibidem, s.37
pracę, ponieważ Jaspers uznał, że wady pracy są zrównoważone przez ambicje osobistą
autorki i oryginalne potraktowanie tematu10.
W 1929 roku bierze ślub z Güntherem Sternem, który nosił pseudonim Anders.
Poznała go w Marburgu, doktoryzował się u Husslera i wraz z nim przeniosła się do Berlina.
Zaczęła tam pisać o Rahel Varnhagen i niemieckim romantyzmie. Dzięki poparciu Karla
Jaspersa, Heideggera i Dibeliusa dostała stypendium od Notgemeinschaft der Deutschen
Wissenschaft, natomiast Stern starał się o habilitację. Hannah pod wpływem przyjaciółki
Anne Mendelssohn, późniejszej żony francuskiego filozofa Ericha Weila, już podczas pobytu
we Fryburgu zaczęła interesować się niemiecką żydówką epoki romantyzmu, Rahelą
Varnhagen. Była zaciekawiona głównie drogą, jaką musiała przejść Rahela, która chciała być
szanowana i traktowana na równi z innymi ludźmi. Podczas prac Hannah nad postacią
niemieckiej żydówki na pierwszy plan wysuwała się głównie kwestia asymilacji. Hannah
chciała opowiedzieć historię życia Rahel Varnhagen w taki sposób, w jaki sama bohaterka
mogłaby o nim opowiedzieć. Arendt poruszyła zasadniczy problem żydowski, którym było
desperackie dążenie do asymilacji, które określało zachowanie i stan ducha wykształconego
niemieckiego żydostwa. W 1938 roku na emigracji w Paryżu pod naciskiem Waltera
Benjamina i Heinricha Blüchera, drugiego męża, napisała zakończenie, w którym odrzuciła
wszelkie formy asymilacji na rzecz egzystencji pariasa osoby ludzkiej w nowoczesnym
państwie11.

1.2. Emigracja

Gdy Hitler został kanclerzem Rzeszy i rozpoczęły się prześladowania opozycji,

mieszkanie Hannah stało się przystanią dla uchodźców i prześladowanych. Jej mąż Stern
wyjechał do Paryża, a Arendt postanowiła stawić czoło reżimowi. Pomagała niemieckiej
organizacji syjonistycznej w zbieraniu antysemickich artykułów z rozmaitych gazet, aby
mogły zostać przedstawione na 18. Światowym Kongresie Syjonistycznym w 1933 roku, w
Pradze. Hannah miała nadzieję, że będąc niezrzeszoną będzie mogła bez przeszkód zbierać
materiały w Pruskiej Bibliotece Państwowej, jednak jak później się okazało, w lipcu została
aresztowana wraz z matką, która przyjechała ją odwiedzić. Po tygodniu bezskutecznych
przesłuchań zostały wypuszczone z aresztu. W sierpniu 1933 roku opuściła Berlin, dzięki
czeskiej organizacji pomocy uchodźcom udało się jej dotrzeć do Paryża. Arendt przystąpiła

10
Ibidem, ss.72-73
11
Ibidem., ss.30-32
do ruchu syjonistycznego, ponieważ przynależność do narodu żydowskiego stała się jej
własnym problemem politycznym. Na początku pracowała w Agriculture et Artisante,
organizacji, która uczyła młodych żydowskich uchodźców do praktycznych zawodów w
Palestynie. W latach 1934-1938 pełniła funkcję sekretarza generalnego Jungend-Alii we
Francji (placówki założonej w Berlinie przez Rechę Freier, później prowadzonej przez
Hariettę Szold w Jerozolimie), której celem było umożliwienie wyjazdu do Palestyny
młodzieży w przedziale wiekowym 13-17 lat.
W 1935 roku odbyła pierwszą podróż do Palestyny wraz z młodzieżą, była
zachwycona podróżą, ale i też pełna obaw. W 1937 roku rozwiodła się z Güntherem Sternem i
odebrano jej niemieckie obywatelstwo. W 1940 roku ponownie wyszła za mąż, związała się z
Henrichem Blücherem i była z nim bardzo szczęśliwa aż do jego śmierci w 1970 roku 12.
Hannah powróciła do swojego panieńskiego nazwiska by demonstracyjnie podkreślać swoje
żydowskie pochodzenie13. Dyskutując z nim nauczyła się myśleć politycznie i patrzeć
historycznie. Pod wypływem tej znajomości Arendt zaczęła studiować marksistowską teorię
społeczeństwa i rewolucji oraz rozprawę Róży Luksemburg o imperializmie. Tuż przed
wybuchem wojny biuro Jugend-Alii zostało przeniesione do Londynu, a Hannah znalazła
tymczasowe zatrudnienie w Agencji Żydowskiej działającej na rzecz Palestyny. W 1940 roku
Arendt została internowana do obozu w Gurs, gdzie od 1939 roku byli przetrzymywani
uchodźcy i bojownicy hiszpańskich Brygad Międzynarodowych. Latem większość
internowanych w Gurs opuściło obóz, Arendt uciekła i postanowiła przyłączyć się do grupy
przyjaciół w Montauban, gdzie niespodziewanie spotkała się z Blücherem, chociaż myśleli, że
już nigdy się nie zobaczą. W 1941 roku udali się drogą morską do Nowego Jorku razem z
matką Marthą, która uciekła po pogromach z Królewca. Tam dowidzieli się o istnieniu
obozów zagłady i o transporcie osób internowanych z Gurs do Auschwitz14.
Po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych z pomocą organizacji Self-Help for
Refugees Hannah, Blücher i jej matka znaleźli niewielkie lokum na Manhattanie. Arendt
poznała historyka pochodzenia australijskiego, Salo W. Barona i zaczęła publikować artykuły
w jego czasopiśmie Jewish Social Studies, dostała również stałą rubrykę, w gazecie
żydowskich imigrantów z Niemiec, Aufbau15. Eseje Hannah dla Aufbau cechował ładunek
emocjonalny. Jej krytyka kwestii żydowskiej i oświecenia wróciła do punktu wyjścia, teraz
nie obejmowała jedynie koncepcji historii żydowskiej Barona, ale i rzeź Żydów dokonanej

12
Ibidem, ss.33-35
13
Kristeva J., Hannah Arendt biografia, s.116
14
Ibidem, s. 116
15
Heuer W., s.40
przez nazistów. Hannah chciała, aby Żydzi byli obecni w polityce jako naród, w późniejszych
esejach w Aufbau z dumą pisała o udziale Żydów w oddziałach partyzanckich, pod żydowską
flagą16. Po wojnie Hannah miała nadzieje, że zostanie utworzona europejska federacja
równoprawnych narodów, w tym żydowskiego. W 1942 roku wraz z Josefem Maierem z
pisma Aufbau założyła Jungjüdische Gruppe (Grupę Młodożydowską), której zadaniem było
naciskanie na stworzenie samodzielnej żydowskiej armii bez angażowania się w syjonizm,
lecz z. braku sukcesu szybko się rozpadła. W 1948 roku Hannah przystąpiła do małego
ugrupowania Ihud (Jedność) Judy Magnesa. Nagła śmierć Mangesa oznaczała koniec idei
konfederacji. W latach 60. Arendt została przewodniczącą amerykańskiej sekcji Hiszpańskiej
Pomocy Uchodźcom, która wspierała ofiary wojny domowej oraz dyktatury Franco, a także
republikańską inicjatywę wyborczą17.
Od 1944 roku Hannah pracowała dla Conference on Jewish Relations, powołanej w
połowie lat 30. do walki z nazistowskim antysemityzmem przez Barona, przy poparciu
między innymi Einsteina. W latach 1948-1952 Hannah, jako kierownik Jewish Cultural
Reconstruction, Inc. z ramienia rządu Stanów Zjednoczonych zajmowała się przekazywaniem
prawowitym właścicielom lub organizacjom przedmiotów zgromadzonych w Offenbach. Od
1946 do 1949 roku głównym źródłem utrzymania była praca głównej redaktorki w
renomowanym wydawnictwie Salmana Schockena, w tym okresie poznała wielu artystów i
lewicujących intelektualistów, takich jak W.H.Audena czy Mary McCarthy. Gdy w 1951 roku
ukazują się Korzenie totalitaryzmu i Hannah Arendt z dnia na dzień staje się znaną postacią
w środowisku akademickim, zapraszaną na różne uniwersytety w celu prowadzenia
wykładów.
Hannah ostatecznie osiadła w Nowym Jorku i w 1951 roku uzyskała amerykańskie
obywatelstwo. Uczy się konstytucji amerykańskiej, dla uczczenia nowego statusu, odczuwa
wdzięczność, że kraj ten ją przyjął i zaadoptował. Dostaje propozycje od Uniwersytetu
Harvarda by poprowadzić wykłady z nauk politycznych. 21 marca 1952 roku wyjeżdża z
Nowego Jorku do Paryża, gdzie przybywa 27 marca. Pracuje na zlecenie organizacji Jewish
Cultural Reconstruction18. W 1955 roku przyjęła gościnną profesurę w Berkeley. Arendt w
1958 roku została zatrudniona w pełnym wymiarze godzin na Uniwersytecie Chicagowskim,

16
Sznaider N., Pamięć Żydowska i Kosmopolityczny ład, s.79
17
Heuer W., s.40
18
Adler L., Śladami Hannah Arendt, s.260
w 1963 roku otrzymała tam niepełny tytuł profesorski 19. W 1959 roku otrzymuje Nagrodę
Lessinga przyznaną jej przez Wolne Miasto Hamburg20.
11 maja 1960 roku Adolf Eichmann został aresztowany na przedmieściach Buenos
Aires i przewieziony do Izraela. W 1961 roku w Jerozolimie rozpoczął się jego proces.
Hannah zaproponowała redakcji New Yorker, że zrelacjonuje ten proces. Chciała w ten
sposób spełnić swój obowiązek wobec przeszłości, ponieważ nie mogła wziąć udziału w
procesie Norymberskim. W 1963 roku pięć artykułów, które zostały opublikowane w New
Yorkerze ukazały się w formie książki21.
W 1967 roku Hannah zostaje wybrana przysięgłą w sądzie, jest z tego powodu
zadowolona, ponieważ czuje, że spełnia swój obywatelski obowiązek. Sprawność
funkcjonowania amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości robi na niej duże wrażenie 22.
Również w tym samym roku Arendt obejmuje profesurę w nowojorskiej New School for
Social Research i przystępuje do pracy nad Życiem umysłu. W 1967 roku otrzymuje kolejną
nagrodę – Nagrodę Zygmunta Freuda od Niemieckiej Akademii Języka i Literatury w
Darmstadt. W 1969 roku zmarł Karl Jaspers, rok później umiera jej mąż Blücher, który
chorował na serce. Hannah straciła dwóch najbliższych, niezawodnych przyjaciół.
W 1972 roku po długich staraniach udaje się Arendt wywalczyć od Republiki
Federalnej Niemiec (RFN) odszkodowanie za udaremnioną przez nazistów habilitację. W
1973 roku na uniwersytecie w Aberdeen w Szkocji, zaprezentowała Myślenie, w ramach
seminarium Gifford Lectures, prowadzonego po drugiej wojnie światowej przez między
innymi Raymona Arona. Rok później ponownie tam zawitała przedstawiając tym razem
„Wolę”. Po wielomiesięcznej pracy doznała zawału serca, szybko powróciła do zdrowia i
nadal intensywnie pracowała.
Wiosną 1975 roku w Kopenhadze jako pierwsza kobieta i Amerykanka została
uhonorowana Nagrodą im. Sonninga za zasługi dla kultury europejskiej. Pod koniec listopada
skończyła „Wolę” i planowała wznowić Gifford-Lectures latem przyszłego roku, lecz 4
grudnia w swoim mieszkaniu doznała kolejnego zawału serca, tym razem śmiertelnego. Urnę
z jej prochami złożono obok prochów Henricha Blüchera, na terenie Bard College w
Annendale-on-Hudson23.

19
Heuer W., s. 65
20
Ibidem, s.86
21
Kristeva J., s.152
22
Adler L., s. 439
23
Heuer W., ss. 86-90
1.3. Martin Heidegger

Hannah Arendt i Martin Heidegger spotkali się w 1924 roku, gdy Arendt, mając
osiemnaście lat, zapisała się na Uniwersytet w Marburgu i zaczęła uczestniczyć w wykładach
z filozofii. Arendt miała problemy z rozumieniem swoich własnych uczuć, mając pięćdziesiąt
cztery lata w niewysłanej notatce do Heideggera wyznaje, że był człowiekiem, któremu
pozostała wierna i niewierna - zawsze go kochając 24. Przez cały czas relacja ich opierała się
na wzajemnej zależności, potrzeb i osobowości obydwojga. Młoda Hannah pragnęła miłości,
przewodnika i opieki. Gdy miała siedem lat zmarł jej ojciec i dziadek, do którego była bardzo
przywiązana. Matka Martha często wyjeżdżała, każdą jej podróż Arendt bardzo przeżywała,
była przepełniona strachem i myślą, że matka już nie wróci. Gdy Martha wyszła ponownie za
mąż, Hannah musiała dzielić się swoją matką nie tylko z mężczyzną, którego uważała za
obcego, ale i z jego dwiema córkami, które były bliskie jej matce.
Studentka pierwszego roku odnalazła w Heideggerze przyjaciela, kochanka i
nauczyciela. Przyrzekł jej wieczną miłość i pomoc, w wyniku tych uwodzicielskich deklaracji
Hannah odrzuciła samoobronne maski i obnażyła się przed nim, jak nigdy wcześniej 25. Jak
starzejący się Don Juan, Heidegger oczarowuje jedną ze studentek, Hannah nie była pierwszą
ani ostatnią. Szybko w korespondencji używając przestarzałego słownictwa, znosi barierę
wieku i płci26. Kiedy spotkali się po raz pierwszy, trzydziestopięcioletni Heidegger był
żonaty, miał dwójkę synów i kończył rękopis Bycia i czasu (Sein und Zeit, 1927), książki,
która zapewniła mu miejsce wśród najwybitniejszych filozofów XX wieku. Na podstawie
korespondencji pomiędzy Hannah a Martinem można stwierdzić, że zakochał się w swojej
studentce od pierwszego spotkania w sali wykładowej. Z listu Heideggera do Arendt wynika,
że to ona nauczyła go płomiennie kochać i nie odczuwać wyrzutów sumienia z tego powodu.
Pragnął jej, ponieważ uważał, że była silnym bodźcem do życia, przy niej mógł oddychać
głęboko i cieszyć się życiem27. W wysłanym liście do Cassel, Hannah okazuje chęć
wspólnego życia z Heideggerem, lecz Martin stara się nie myśleć o nowym życiu i separacji z
żoną i mówi jej to wprost. Kocha ją niezależną, wolną, Arendt umacnia w nim pragnienie
rozmyślań i dodaje odwagi w inwencji twórczej.
Prowadzenie wykładów przez Heideggera polegało na budowaniu struktur idei, które
później dementował, stawiając słuchaczy w napięciu wobec nierozwiązanych łamigłówek.
24
Ettinger E., Hannah Arendt. Martin Heidegger., s.9
25
Ibidem., s.10
26
Adler L., s.46
27
Ettinger E., ss.10-11
Sztuczki te miały jednak swoje konsekwencji: oddziaływały silnie na osobowości
psychopatyczne, zdarzyła się także samobójcza śmierć jednego ze studentów, który trzy lata
zmagał się z zagadkami profesora28.
Hannah i Heidegger recytują Goethego i Hölderlina, ich korespondencje przepełnione
są obecnością dobroczynnej przyrody, wieczornym spokojem i świeżością. W Byciu i czasie
pobrzmiewają echa ich miłosnej historii, również ślady pytań Arendt odnoszących się do
zrozumienia, kim się jest. Razem czytają Hegla i Kanta, prowadzą filozoficzne rozmowy o
sprawach niejasnych i niezrozumiałych. Łączy ich głębokie porozumienie intelektualne,
psychiczne, ale i seksualne. Miłość u Heideggera wyostrza pragnienie twórczości
filozoficznej. Na początku stycznia 1926 roku Hannah postanawia zakończyć związek z
Heideggerem, który informację tę traktuje lekceważąco, nie chce w to wierzyć i reaguje
ironią. Martin jest pewien, że odzyska Arendt tak jak mężczyzna, którego duma została
dotknięta29. Wpływ Heideggera na podejście Arendt do filozofii był ogromny, wyrażał się
przede wszystkim w zwróceniu się Hannah ku antykowi, podkreślaniu bliskiego związku z
literaturą, filozofią i językiem. Również w akcentowaniu różnicy pomiędzy myśleniem a
poznaniem naukowym30.
W 1925 roku Hannah napisała Cienie w prezencie dla Heideggera. Była to medytacja
stanowiąca wyznanie, w którym pragnęła odsłonić przed Martinem wszystkie swoje
najintymniejsze myśli, dotyczące nie tylko jej dzieciństwa, ale i wieku dojrzewania.
Atmosfera zwierzeń była pełna melancholii, niepokoju i poczucia wykorzenienia,
przypominała Cierpienia młodego Wertera Goethego. Również Heidegger w swoich listach
wykraczał poza neutralny teren filozofii i literatury. Łatwiej mu było wyrażać swoje uczucia
na piśmie niż o nich mówić31.
W sierpniu 1933 roku, tuż po mianowaniu na stanowisko rektora Uniwersytetu
Alberta-Ludwiga we Fryburgu, Heidegger wstąpił do partii nazistowskiej i wygłosił mowę
rektorską, w której identyfikuje się z ideologią partii i deklaruje swoje poparcie. Hannah
opuszcza Niemcy, opowiedzenie się Martina po stronie Adolfa Hitlera całkowicie zburzyło
wszelkie złudzenia, jakimi była skłonna się żywić w związku z nim. W późniejszych czasach
Hannah określała współpracę Heideggera z nazistami jako błędny epizod. Prawdopodobnie

28
Ibidem., ss. 21-22
29
Adler L., ss.46-57
30
Heuer W., s.23
31
Ettinger E., s.39
nie wiedziała o tym, że Martin za namową swojej żony od 1931 roku studiował Mein
Kampf32.
W czasie wiosennego semestru Hannah przeniosła się do Heidelbergu, aby tam przygotować
doktorat, pod kierunkiem Karla Jaspersa, którego polecił jej Heidegger. Arendt opuściła
Marburg, lecz nie Martina Heideggera33.
Bardziej skomplikowana stała się relacja Hannah i Martina po wojnie. Arendt była
oburzona jego współpracą z nazistami. W eseju Czym jest filozofia egzystencji z 1946 roku,
zarzucała mu negowanie wolności człowieka i jego autonomii, poprzez określenie bycia, jako
nicości. Heidegger szukał z Hannah kontaktu, spotkała się z nim we Fryburgu w 1950 roku,
podczas swojej pierwszej wizyty po wojnie do Niemiec 34. Hannah złożyła mu wizytę jeszcze
w 1952 roku i wznowiła korespondencję. Od 1967 roku aż do śmierci Heideggera wyjeżdżała
do Niemiec, by się z nim spotkać35. W 1955 roku Martin Heidegger odzyskał dawny
autorytet, pomimo tego, że jego polityczna przeszłość co jakiś czas była atakowana. Pięć lat
wcześniej potrzebował, aby Hannah go wysłuchała, rozgrzeszyła i odbudowała jego
reputację36. W 1969 roku Arendt opublikowała tekst pt. Martin Heidegger ist achtzig Jahre
alt, był to tekst, który wskazywał na skandaliczne kompromisy, jakie filozofowie tacy jak
Platon czy Heidegger zawierali z dyktatorami i tyranami. W miarę upływu czasu Hannah
starała się popularyzować myśl Martina w Stanach Zjednoczonych, podejmując próby jej
obrony, odpierając ataki w niego wymierzone i budując własne dzieło w ścisłym związku z
dziełem mistrza. W związku opublikowaniem Kondycji ludzkiej w 1958 roku napisała, że
zawdzięcza mu wszystko pod każdym względem37. Hannah unikała pokazywania się z
Heideggerem. Z okazji jego osiemdziesiątych urodzin napisała artykuł, w którym złożyła mu
hołd, jako wielkiemu myślicielowi i jego skłonność do tyranii uznała jako skrzywienie
zawodowe38.

1.4. Karl Jaspers

Hannah Arendt poznała Karla Jaspersa w 1926 roku w Heidelburgu. Był autorem
książki pt. Psychologia światopoglądu, którą Hannah przeczytała w 1921 roku jako pierwsze

32
Ibidem, ss.19-20
33
Ibidem, s.39
34
Heuer W., s.57
35
Kristeva J., s.32
36
Ettinger E., s.133
37
Kristeva J., ss. 32-33
38
Heuer W., s.59
świadectwo tego, co w późniejszym czasie zostało nazwane nowoczesną filozofią egzystencji.
Jaspers jest jednocześnie psychiatrą i filozofem, odrzuca odkrycia filozofii nihilistycznej.
Arendt podziwia jego poziom intelektualny, łagodność obcowania z ludźmi a także zdolność
do tworzenia podczas seminariów nowych koncepcji łączących naukę z psychologią. Hannah
jednocześnie uczestniczyła w seminarium Jaspersa i wykładach Rickerta, który często miał
obsesyjne ataki przeciwko Karlowi. Rickert był myślicielem gwałtownym, pasjonatem
Goethego, bohaterem chwili, był również nieznośnym człowiekiem o wielkiej próżności.
Rickert bał się konkurencji, dlatego próbował ośmieszać Jaspersa przed studentami nazywając
go gadułą bez przyszłości.
Hannah pojawia się w Heidelburgu w momencie, gdy Karl Jaspers postanowił
poświęcić cały swój czas studentom, rezygnując z przyszłych publikacji. Przerwę w
tworzeniu nowych dzieł wykorzystał Rickert, rozpowiadając, że Jaspers to leń i człowiek
skończony. Namawiał studentów, aby zrezygnowali z wykładów Karla Jaspersa. Podobnie jak
większość, Arendt nie zrezygnowała i nadal z pasją uczyła się u Jaspersa. Rickert był
wściekły, że wykłady Karla nadal cieszyły się popularnością i zaczął traktować Jaspersa jako
uwodziciela młodzieży. Hannah bardzo podobały się wykłady Jaspersa, ponieważ sposób jego
myślenia nie był nacechowany rutyną ani dydaktyką. Wykłady były podzielone na dwie
części: historyczną i systematyczną, umożliwiało to Arendt ujęcie myślenia w pewne ramy,
które stanowiły szkielet uporządkowanych rozważań. Jaspers dążył do tego samego celu co
Heidegger, do przemyślenia filozofii od nowa, lecz robił to w sposób mniej osobisty. W
tamtym okresie korespondencja pomiędzy Jaspersem i Heideggerem była bardzo obfita, prosił
on Karla by zaopiekował się jego koleżanką Hannah. Arendt pisała pracę doktorską o
koncepcji miłości św. Augustyna, jej promotorem był Karl Jaspers. Obrona doktoratu miała
miejsce w Heidelbergu, 26 listopada 1928 roku, a przy jego ocenie Jaspers był bardzo
surowy39. To u Karla Jaspersa pierwszy raz czytała o wolności w ujęciu Kanta i Schellinga
oraz spotkała się z pojęciem wolności sprzężonej z rozumem. Jaspers uwolnił ją od głębokiej
melancholii czasów marcburskich, podkreślał znaczenie filozofującej komunikacji, której
celem nie są rezultaty, lecz rozjaśnienie egzystencji40.
Na początku lata 1933 roku, odebrano Karlowi Jaspersowi prawo współpracy z
administracją uniwersytetu, z powodu żydowskiego pochodzenia jego żony. W 1936 roku
Martin Heidegger przestaje korespondować z Jaspersem, w 1937 roku odebrano Karlowi tytuł

39
Adler L., ss. 63-64
40
Heuer W., ss.24-26
wykładowcy filozofii. W tym momencie półki w bibliotekach zapełniają się komentarzami i
szczegółowymi analizami wykładu rektorskiego Martina Heideggera41.
W 1945 roku Hannah odnowiła kontakty z Karlem Jaspersem. Pomagała mu i jego
żonie Gertrudzie, wysyłając paczki żywnościowe do momentu ich przeprowadzki do Bazylei
w 1948 roku. Regularnie z nim korespondowała i odwiedzała przynajmniej raz w roku aż do
jego śmierci. Nawiązała z Karlem głęboką osobistą i intelektualną przyjaźń. Karl Jaspers był
chłodnym, zdyscyplinowanym myślicielem, prowadzący ściśle uregulowany tryb życia z
powodów zdrowotnych. Obydwoje obawiali się powrotu sytuacji politycznej z czasów
Republiki Weimarskiej, ich niepokój wzbudzała remilitaryzacja i nastroje panujące w latach
cudu gospodarczego.
Hannah Arendt ceniła Jaspersa jako mentora i przyjaciela, nazywała go obywatelem
świata i następcą Kanta. Arendt pomogła w wydaniu dzieł Karla Jaspersa w USA a w 1958
roku wygłosiła przemówienie z okazji przyznania Jaspersowi Nagrody Pokojowej
Niemieckich Księgarzy. Hannah w intensywnych dyskusjach z Karlem Jaspersem starała się
przede wszystkim konfrontować swoje poglądy z metodologiczną precyzją i ogromną wiedzą
filozoficzną Jaspersa. Karl podziwiał w pracach Arendt spontaniczność, humanizm i odwagę
myślenia. O jej odwadze miał napisać książkę, ale wciąż odkładał to na później. Jaspers bronił
jej raportu Eichmann w Jerozolimie (1963) przed krytykami, lecz nie zgadzał się z nią w jej
lekceważeniu niemieckiego ruchu oporu42. Karl Jaspers zmarł 26 lutego 1969 roku. Z okazji
oficjalnej ceremonii pogrzebowej zorganizowanej przez uniwersytet w Bazylei, 4 marca,
Hannah wygłosiła przemówienie na jego cześć43.

1.5. Twórczość

Ukończona biografia Rahel Varnhagen w 1938 roku, jest w pewnym sensie książką
autobiograficzną naznaczoną przeżyciami autorki, która podjęła próbę opisania
podstawowych wyznaczników żydowskiego losu w kategoriach filozofii egzystencjalnej.
Dzieło to jest również próbą historycznej analizy kwestii żydowskiej. Na podstawie tej pracy
można zobaczyć stosunek Hannah do żydostwa i kwestii asymilacji w Niemczech. Typ
żydowski występuje w dwóch postaciach: pariasa, którego człowieczeństwo zostało
wyłączone ze świata, z publicznej sfery polityki. Drugim typem jest postać parweniusza,

41
Adler L., s. 104
42
Heuer W., ss.54-56
43
Adler L., s.446
który wszystko zawdzięcza własnym siłom, uważa siebie za nadczłowieka pracowitości, traci
na zawsze rozumienie spraw ogólnych i zainteresowań, ponieważ interesuje się tylko sobą.
Oświecenie i romantyzm odegrały w tej książce również swoją rolę. Oświecenie chciało
uczynić z Żydów ludzi, takich jak wszyscy, ci przyklasnęli z zachwytem tym samym
zakładając swoją niższość. W okresie romantyzmu powstało wyobrażenie życia jako sztuki i
pojawiła się potrzeba zwierzeń, bezwstydu i niedyskrecji.
Własne doświadczenia Arendt z Żydami zasymilowanymi i syjonistami w USA i we
Francji stały się tłem dużej ilości jej artykułów. W Ukrytej tradycji z 1944 roku opisała
zmierzch pariasa, aż do XX wieku Żydzi mogli dość swobodnie wybierać życie pariasa. Jego
historia zaczęła się od Salomona Majmona, XIII wiek w Polsce, a skończyła na Franzu Kafce.
Najtragiczniejszym przypadkiem klęski pariasa według Hannah był Walter Benjamin, który
odrzucając asymilację wahał się pomiędzy syjonizmem a komunizmem. Ponieważ pozostał
całkowicie niezależny i na swój sposób interpretował marksistowską teorię nadbudowy,
doprowadziło to do konfliktu z Instytutem Badań Społecznych.
W 1951 roku Hannah publikuje Korzenie totalitaryzmu, w trzech częściach
zatytułowanych: Antysemityzm, Imperializm i Totalitaryzm, podważyła wiele poglądów na
temat relacji między nacjonalizmem, antysemityzmem i totalitarną dyktaturą. Głównym
wątkiem rozważań Arendt było egzystencjalne opuszczenie człowieka w nowoczesnym
społeczeństwie masowym, które prowadziło do wyłączenia ze świata i utraty przestrzeni
politycznej. W opisie antysemityzmu Hannah skoncentrowała się na takich kwestiach jak:
dlaczego antysemityzm pojawił się wraz z porażką europejskiego nacjonalizmu? Jaką rolę
odgrywali Żydzi w społeczeństwie, państwie narodowym a jaką na początku epoki
imperializmu? Gotowe odpowiedzi przy bliższych analizach okazywały się stereotypami bez
pokrycia. W części zatytułowanej Imperializm, według Hannah decydującą przesłanką do
powstania ruchów totalitarnych był zmierzch państwa narodowego w połączeniu z
emancypacją mieszczaństwa. W opinii Hannah Arendt totalitarne ruchy były możliwe tam,
gdzie masy chciały stworzyć organizacje polityczne. Przeważnie było to możliwe w dużych
państwach, w których na skutek przekształcenia się społeczeństwa z klasowego w masowe
następował rozpad tradycyjnego systemu partyjnego.
W 1958 roku opublikowana zostaje Kondycja Ludzka, która przedstawia pogląd
Hannah na temat związania człowieka ze światem poprzez polityczne działanie w ramach
wspólnoty. Centralnym zagadnieniem rozważań Hannah było przewartościowanie ludzkich
aktywności, tradycyjna hierarchia, która dawała pierwszeństwo patrzeniu i myśleniu, została
odwrócona pod wpływem współczesnej nauki. Obecnie to nie rozum rządzi działaniem, a
działanie wyznacza reguły poznaniu.
W 1963 roku zostają wydane dwa dzieła: O rewolucji i Eichmann w Jerozolimie. W
pracy zatytułowanej O rewolucji, Hannah opisuje dwie rewolucje, francuską i amerykańską.
Te dwie rewolucje zdaniem Arendt miały odmienny przebieg, ponieważ celem rewolucji
francuskiej było rozwiązanie problemów społecznych poprzez upolitycznienie nędzy mas, co
doprowadziło do terroru. Natomiast rewolucja amerykańska w odróżnieniu od francuskiej,
chciała ograniczyć władzę. Ojcowie Założyciele nawiązali do republiki rzymskiej, kierowali
się koncepcją Montesquieu, nadając szczególną rangę wymiarowi sprawiedliwości by
wprowadzić trójpodział. Kierowali się jedynie doświadczeniami, wyjątkowe znaczenie
konstytucji amerykańskiej usankcjonowało rewolucję.
Dzieło pt. Eichmann w Jerozolimie ukazuje banalność zła, Hannah w tym dziele chodziło
głównie o świadomość osobistej odpowiedzialności. Po przyjrzeniu się Eichmannowi w
czasie procesu Arendt zmieniła swoje poglądy na naturę zła, rolę myślenia i zdolność
sądzenia.
W 1978 roku opublikowane zostaje dzieło zatytułowanie Życie umysłu, które
podzieliła na myślenie, wolę i sądzenie. Hannah uważała, że myśleniu potrzeba konkretnego
doświadczenia działania, które bez krytycznego myślenia pozbawione jest własnego sensu.
Drugą część zatytułowaną Wola Hannah skończyła tuż przed śmiercią44.
Hannah Arendt tworzyła swoje prace z różnych powodów, wszystkie dzieła bez
względu na tematykę robią wrażenie, jakby autorka pisała je całą sobą, nie tylko jako
filozofka czy historyczka. Arendt ukształtowała niemiecka filozofia, przede wszystkim jej
nauczyciele Martin Heidegger i Karl Kaspers, również Kant i Nietzsche. Pasją Hannah było
myślenie, lecz nie ulegała pokusom abstrakcyjnych teorii czy zamkniętych systemów. Stała
się autorką książek z pogranicza polityki, filozofii i historii. Ponieważ odrzucała marksizm,
lewica uważała ją za konserwatystkę, zaś konserwatyści przypisywali jej lewicowość.
Nacjonalistom przypomniała Nietzscheańskie określenie Żydów jako dobrych
Europejczyków, syjonistom związek z tradycją niemieckiej filozofii, przy tym walczyła o
prawa żydowskiego narodu. Publikacje Hannah niekiedy wywoływały gorące publiczne
debaty, polityka była dla niej najwyższym wyrazem ludzkiej wolności, sama Hannah unikała
publicznych wystąpień i nie chciała należeć do żadnych organizacji politycznych. Hannah

44
Heuer W., ss.94-147
Arendt wyróżniała się głębokim humanitaryzmem myślenia i brakiem potrzeby imponowania,
żyła swoim myśleniem, którego treścią uczyniła ludzką wolność i miłość do świata45.

45
Ibidem, ss.6-7