Professional Documents
Culture Documents
sanskritdocuments.org
Location : doc_z_misc_major_works
This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study and research. The
file is not to be copied or reposted without permission, for promotion of any website or
individuals or for commercial purpose.
sanskritdocuments.org
Chanakya (Kautilya) Niti Sutra
अथ प्रथमोऽध्यायः ॥
सा श्रीर्वोऽव्यात्॥ १॥
सुखस्य मूलं धर्मः ॥२॥
धर्मस्य मूलमर्थः ॥ ३॥
अर्थस्य मूलं राज्यम्॥ ४॥
राज्यमूलमिन्द्रियजयः ॥ ५॥
इन्द्रियजयस्य मूलं विनयः ॥ ६॥
विनयस्य मूलं वृद्धोपसेवा ॥ ७॥
वृद्धसेवाया विज्ञानम्॥ ८॥
विज्ञानेनात्मानं सम्पादयेत्॥ ९॥
सम्पादितात्मा जितात्मा भवति ॥ १०॥
जितात्मा सर्वार्थैः संयुज्यते ॥ ११॥
स्वामिसम्पत्प्रकृतिसम्पदं करोति ॥ १२॥
प्रकृतिसम्पदा ह्यनायकमपि राज्यं नीयते ॥ १३॥
प्रकृतिकोपः सर्वकोपेभ्यो गरीयान्॥ १४॥
अविनीतस्वामिभावादस्वामिभावः श्रेयान्॥ १५॥
सम्पाद्यात्मानमन्विच्छेत्सहायान्॥ १६॥
नाऽसहास्य मन्त्रनिश्चयः ॥ १८॥
नैकं चक्रं परिभ्रमति ॥ १९॥
1
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
2 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 3
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
4 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
वृत्तिमूलोऽर्थलाभः ॥ ८९॥
अर्थमूलौ धर्मकामौ ॥ ९०॥
अर्थमूलम्कार्यम्॥ ९१॥
यत्नप्रयत्नात्कार्यसिद्धिर्भवति स उपायः ॥ ९२॥
उपायपूर्वं कार्यं न दुष्करं स्यात्॥ ९३॥
अनुपायपूर्वं कार्यं कृतमपि विनश्यति ॥ ९४॥
कार्यार्थिनामुपाय एव सहायः ॥ ९५॥
कार्यं पुरुषकारेण लक्ष्यं सम्पद्यते ॥ ९६॥
पुरुषकारमनुवर्तते दैवम्॥ ९७॥
दैवं विना अतिप्रयत्नं करोति यत्तद् विफलम्॥ ९८॥
अनीहमानस्य वृत्तिर्न सम्पद्यते ॥ ९९॥
पूर्वं निश्चित्य पश्चात्कार्यमारभेत ॥१००॥
इति चाणक्यसूत्रे प्रथमोऽध्यायः ॥
अथ द्वितीयोऽध्यायः ॥
अर्थमूलं सर्वकार्यं यदल्पप्रयत्नात्कार्यसिद्धिर्भवति ॥ १॥
उपायपूर्वं कार्यं न दुष्करं स्यात्॥ २॥
अनुपायपूर्वकार्यं कृतमपि विनश्यति ॥ ३॥
कार्यार्थिनामुपाय एव सहायः ॥ ४॥
कार्यं पुरुषकारेण लक्ष्यं सम्पद्यते ॥ ५॥
पुरुषकारमनुवर्तते दैवम्॥ ६॥
दैवं विनाऽतिप्रयत्नं यत्करोति तद्विफलम्॥ ७॥
असमाहितस्य कार्यं न विद्यते ॥ ८॥
पूर्वं निश्चित्य पश्चात्कार्यमारभेत ॥ ९॥
कार्यान्तरे दीर्घसूत्रता न कर्तव्या ॥ १०॥
chANakyasUtra.pdf 5
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
6 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 7
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
अथ तृतीयोऽध्यायः ॥
बालादपि युक्तमर्थ शृणुयात्॥ १॥
सत्यमप्यश्रद्धेयं न वदेत्॥ २॥
नाल्पदोषाद्बहुगुणास्त्यज्यन्ते ॥ ३॥
विपश्चित्स्वपि सुलभा दोषाः ॥ ४॥
नास्ति रत्नमखण्डितम्॥ ५॥
मर्यादातीतं न कदाचिदपि विश्वसेत्॥ ६॥
अप्रिये कृते प्रियमपि द्वेष्यं भवति ॥ ७॥
नमन्त्यपि हि तुलाकोटिः कृपोदकक्षयं करोति ॥ ८॥
8 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 9
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
10 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
अथ चतुर्थोऽध्यायः ॥
धर्मेण धार्यते लोकः ॥ १॥
प्रेतमपि धर्माधर्मावनुगच्छतः ॥ २॥
दया धर्मस्य जन्मभूमिः ॥ ३॥
धर्ममूले सत्यदाने ॥ ४॥
धर्मेण जयति लोकान्॥ ५॥
मृत्यरपि धर्मिष्ठं रक्षति ॥ ६॥
धर्माद्विपरीतं पापं यत्र यत्र प्रसज्यते
तत्र तत्र धर्मावमतिरेव महती प्रसज्यते ॥ ७॥
उपस्थितविनाशानां प्रकृतिः आकारेण कार्येण च लक्ष्यते ॥ ८॥
आत्मविनाशं सूचयत्यधर्मबुद्धिः ॥ ९॥
पिशुनवादिनो रहस्यं कुतः ॥ १०॥
chANakyasUtra.pdf 11
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
12 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 13
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥
विद्या धनमधनानाम्॥ १॥
विद्या चोरैरपि न ग्राह्या ॥ २॥
विद्या सुलभा ख्यातिः ॥ ३॥
यशः शरीरं न विनश्यति ॥ ४॥
यः पराथमन्यमुपसर्पति स सत्पुरुषः ॥ ५॥
इन्द्रियाणां प्रशमं शास्त्रम्॥ ६॥
अकार्यप्रवृत्तेः शास्त्राङ्कुशं निवारयति ॥ ७॥
नीचस्य विद्या नोपेतव्या ॥ ८॥
म्लेच्छभाषणं न शिक्षेत ॥ ९॥
म्लेच्छानामपि सुवृत्तं ग्राह्यम्॥ १०॥
गुणे न मत्सरः कर्तव्यः ॥ ११॥
शत्रोरपि सुगुणो ग्राह्यः ॥ १२॥
विषादप्यमृतं ग्राह्यम्॥ १३॥
अवस्थया पुरुषः संमान्यते ॥ १४॥
स्थान एव नराः पूज्यन्ते ॥ १५॥
आर्यवृतमनुतिष्ठेत्॥ १६॥
कदापि मर्यादां नातिक्रामेत्॥ १७॥
नास्त्यर्घः ओउरुषरत्नस्य ॥ १८॥
न स्त्रीरत्नसमं रत्नम्॥ १९॥
14 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 15
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
16 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
अथ षष्ठोऽध्यायः ॥
अनुपद्रवं देशमावसेत्॥ १॥
साधुजनबहुलो देशः आश्रयणीयः ॥ २॥
राज्ञो भेतव्यं सार्वकालम्॥ ३॥
न राज्ञः परं दैवतम्॥ ४॥
सुदूरमपि दहति राजवह्निः ॥ ५॥
रिक्तहस्तो न हाजानमभिगच्छेत्गुरुं दैवे च ॥ ६॥
कुटिम्बिनो भेतव्यम्॥ ७॥
गन्तव्यं च सदा राजकुलम्॥ ८॥
राजपुरुषैः सम्बन्धं कुर्यात्॥ ९॥
हाजदाशी न सेवितव्या ॥ १०॥
न चक्षुषाऽपि राजानं निरीक्षेत ॥ ११॥
पुत्रे गुणवति कुटुम्बिनः स्वर्गः ॥ १२॥
पुत्रा विद्यानां पारं गमचितव्याः ॥ १३॥
जनपदार्थं ग्रामं त्यजेत्॥ १४॥
ग्रामार्थं कुटुम्बस्त्यजते ॥ १५॥
chANakyasUtra.pdf 17
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
18 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 19
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
20 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
अथ सप्तमोऽध्यायः ॥
तपस्सार इन्द्रियनिग्रहः ॥ १॥
दुर्लभः स्त्रीबन्धनान्मोक्षः ॥ २॥
स्त्रीनाम सर्वाशुभानां क्षेत्रम्॥ ३॥
न च स्त्रीणां पुरुषपरीक्षा ॥ ४॥
chANakyasUtra.pdf 21
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
22 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
chANakyasUtra.pdf 23
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
हृद्गतमाच्छाद्यान्यद्वदत्यनार्यः ॥ ९॥
बुद्धिहीनः पिशाचतुल्यः ॥ १०॥
असहायः पथि न गच्छेत्॥ ११॥
पुत्रो न स्तोतव्यः ॥ १२॥
स्वामी स्तोतव्योऽनुजीविभिः ॥ १३॥
धर्मकृत्यानि सर्वाणि स्वामिन इत्येव घोषयेत्॥ १४॥
राजाज्ञां नातिलङ्घयेत्॥ १५॥
यथाऽऽज्ञप्तं तथा कुर्यात्॥ १६॥
नास्ति बुद्धिमतां शत्रुः ॥ १७॥
आत्मछिद्रं न प्रकाशयेत्॥ १८॥
क्षमावानेव सर्वं साधयति ॥ १९॥
आपदर्थं धनं रक्षेत्॥ २०॥
साहसवतां प्रायं कर्तव्यम्॥ २१॥
श्वः कार्यमद्य कुर्वीत ॥ २२॥
आपराह्णिकं पूर्वाह्ण एव कर्तव्यम्॥ २३॥
व्यवहारानुलोमो धर्मः ॥ २४॥
सर्वज्ञता लोकज्ञता ॥ २५॥
शास्त्रज्ञोऽप्यलोकज्ञो मूर्खतुल्यः ॥ २६॥
शात्रप्रयोजनं तत्त्वदर्शनम्॥ २७॥
तत्त्वज्ञानं कार्यमेव प्रकाशयति ॥ २८॥
व्यवहारे पक्षपातो न कर्तव्यः ॥ २९॥
धर्मादपि व्यवहारो गरीयान्॥ ३०॥
आत्मा हि व्यवहारस्य साक्षी ॥ ३१॥
सर्वसाक्षी ह्यात्मा ॥ ३२॥
24 sanskritdocuments.org
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
न स्यात्कूटसाक्षी ॥ ३३॥
कूटसाक्षिणो नरके पतन्ति ॥ ३४॥
प्रच्छन्नपापानां साक्षिणो महाभूतानि ॥ ३५॥
आत्मनः पापमात्मैव प्रकाशयति ॥ ३६॥
व्यवहारोऽन्तर्गतमाकारः सूचयति ॥ ३७॥
आकारसंवरणं देवानामप्यशक्यम्॥ ३८॥
चोरराजपुरुषेभ्यो वित्तं रक्षेत्॥ ३९॥
दुर्दर्शना हि राजानः प्रजा रक्षन्ति ॥ ४०॥
सुदर्शना राजानः प्रजा रक्षन्ति ॥ ४१॥
न्याययुक्तं राजानं मातरं मन्यन्ते प्रजाः ॥ ४२॥
तादृशः स राजा इह सुखं ततः स्वर्गण्चाप्नोति ॥ ४३॥
अहिंसालक्षणो धर्मः ॥ ४४॥
स्वशरीरमपि परशरीरं मन्यते साधुः ॥ ४५॥
मांसभक्षणमप्युक्तं सर्वेषाम्॥ ४६॥
न संसारभयं ज्ञानवताम्॥ ४७॥
विज्ञानदीपेन संसारभयं निवर्तयति ॥ ४८॥
सर्वमवित्यं भवति ॥ ४९॥
कृमिशन्कृन्मूत्रभाचनं शरीरं पुण्यतयपापजन्महेतुः ॥ ५०॥
जन्ममरणादिषु तु दुःखमेव ॥ ५१॥
तपसा स्वर्गमाप्नोति ॥ ५२॥
क्षमायुक्तस्य तपो विवर्धते ॥ ५३॥
तस्मात्सर्वेषां सर्वकार्यसिद्धिर्भवति ॥ ५४॥
इत्यष्टमोऽध्यायः ॥
इति कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि सम्पूर्णम्॥
chANakyasUtra.pdf 25
चाणक्यानि अथवा कौटिलीयानि नीतिसूत्राणि
26 sanskritdocuments.org