ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

«МИРАС» УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖОҒАРЫ МЕКТЕПТЕРДІҢ ҒЫЛЫМЫ 2020»

атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының
МАТЕРИАЛДАРЫ

МАТЕРИАЛЫ
международной научно-практической конференции
«НАУКА ВЫСШИХ ШКОЛ»
II ТОМ

ШЫМКЕНТ – 2020

1
 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

«МИРАС» УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖОҒАРЫ МЕКТЕПТЕРДІҢ ҒЫЛЫМЫ 2020»

атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының
МАТЕРИАЛДАРЫ

МАТЕРИАЛЫ
международной научно-практической конференции
«НАУКА ВЫСШИХ ШКОЛ»
II ТОМ

ШЫМКЕНТ – 2020

2
 УДК 378
ББК 74.58
Ж 68

Редакция алқасы (редакционная коллегия): М.Б. Мырзалиев., Е.Ю. Ан, А.Б-П. Даниярова,
Хан И.Ю., А.Р. Шалбаева, А.В.Роговой, В.Ж.Джаманкузова, М.Ж.Кошкинбаева,
Г.П.Коптаева, Д.Б.Ешенкулова, А.С.Каприелова, М.Т.Сулейменова, Д.С.Осмоловская,
М.А.Усербаева, Б.Т.Исатаева, Т.С.Митрошенко.

«Наука высших школ 2020»: - Материалы международной научно-практической

конференции, 2 том, Шымкент: - Университет «Мирас», 2020 –509 стр. – на русском и
казахском языках.

«Жоғары мектептердің ғылымы 2020» атты халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясының материалдары, 2 том, - Шымкент: «Мирас» университеті, 2020 – 509 б. -
қазақша, орысша тілінде.

ISBN 978-601-7787-72-1

«Жоғары мектептердің ғылымы 2020» атты халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясының материалдарында экономикалық зерттемелер бойынша ақпараттық
және телекоммуникациялық жүйелер, педагогика және психология, құқық және құқықтық
қатынастар, есеп және аудит, қаржы, филология, дизайн және көркемдік жұмыс, дене
шынықтыру және спорт, жаратылыстану ғылымдары салаларының дамуы бағыттарында
ғылыми еңбектері жарияланады.

В материалах международной научно-практической конференции «Наука высших школ

2020» опубликованы научные труды по вопросам развития экономических исследований,
информационные и телекоммуникационные системы, права и правовых отношений,
современные финансы и учет, педагогика и психология, филологическое направление, дизайн
и художественный труд, физическая культура и спорт и естественные науки.

УДК 378
ББК 74.58

ISBN 978-601-7787-72-1

© Университет «Мирас», 2020

3
 УДК811.111

HISTORICAL AND LINGUISTICAL PECULIARITIES OF ENGLISH LANGUAGE

IN THE USA AND CANADA

Г.Т. Абдижаппарова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В статье раасатриваютсянекоторые детали изучения канадского варианта

английского языка. Рассматриваются этимология и развития английского языка в Канаде.
Говорится о том, что наряду с английским в Канаде используется и второй государственный
язык — французский. Приводятся статистические данные: 52 % населения говорят на
родном английском языке, 24 % говорят на родном французском.
Ключевые слова: мультикультурализм, усилия, равенство, языки, произношение,
лексика, определить, версия, страна, студент.
Түйін. Мақалада канадалық ағылшын тілін үйренудің кейбір егжей-тегжейлері
қарастырылады. Канададағы ағылшын тілінің этимологиясы мен дамуы қарастырылады.
Айтуынша, Канада ағылшын тілімен қатар екінші ресми тіл - француз тілін де қолданады.
Статистика келтірілген: халықтың 52% -ы ана тілінде сөйлейді, 24% -ы өз француз тілінде
сөйлейді.
Түйінді сөздер: мультикультурализм, күш, теңдік, тілдер, айтылу, лексика, анықтау,
нұсқасы, ел, студент.

Canada is the second largest country in North America after Russia. It has
maritime borders with the United States in the south and northwest, as well as Denmark
in the northeast and France in the east. The border between Canada and the United
States is the longest in the world. Today, Canada is a constitutional monarchy with a
parliamentary system. It is a multicultural, resource-rich country. One of the main
features of Canada is that English and French are the official languages at the federal
level. To understand how such a linguistic difference came about, it is necessary to
look at history, not all multinational countries. Originally, the indigenous peoples of
Canada were American tribes. It is believed that the first Europeans were Vikings who
could never colonize these lands. The first French explorer was Jacques Cartier, who
traveled from the Stadium (now Quebec) to Ohelag (now Montreal). After Cartier,
there were other French explorers who settled permanently in Tadussak in 1600. In
1608, the city of Quebec was founded, which became the capital of New France.
However, after the French colonizers finally found common ground with the locals and
established colleges and hospitals, the British competed for the territory and were
overthrown. In the 18th century, the struggle between Great Britain and France
intensified, and in 1763, under the Treaty of Paris, France was forced to relinquish
control of Canada, Nova Scotia, and all the islands of St. Lawrence Bay, after which
Canada came under British rule. Canada was under British rule from 1763 to 1867.
During this time, Canada played an important role during the Anglo-American War of
1812. Then came mass emigration from England and Ireland. The social hardships of
the French-speaking population and their treatment as a minority led to the Patriot
Uprising, in which the British army under Louis-Joseph Papino was brutally
suppressed and the independence of the Republic of Canada was proclaimed.

4
 As a result, after a long conflict, the two colonies were merged into a pseudo-
federal colony. Canada's population is growing rapidly due to high birth rates and mass
emigration from Europe. But the British crown still refuses to recognize the French-
speaking composition of the country as independent. Only in 1867 did Canada gain the
right to form its own government, but without leaving the British Empire. In the 19th
century, modern-day Canada, including Newfoundland, was formed. However, in spite
of all efforts to take a worthy place in society, to leave their language in the family,
education and religion, the Franco-Canadians are still ignored. Quebec has a large
French-speaking population, where reforms were carried out in the 1920s. Their goal
was to give the French a place alongside English and to deprive it of its deep position
in Quebec. This led to the emergence of bilingualism in Canada. Prime Minister Pierre
Eliot Trudeau passed a law on official languages in Parliament in 1969[1]. Thus, after
a long struggle for the championship, the equality of French and English was
established. According to this law, the Canadian constitution respects the right to
language. From now on, all departments and federal ministries are based on the
principles of bilingualism. That is, the laws were to be adopted in both English and
French. Federal services should be available in both languages. Pierre Eliot Trudeau
was an active fighter for the preservation of democratic values and the culture of his
country, he laid the foundation for the formation of the national character of Canadians,
and thanks to his work, Canada gained independence on the world stage. To this day,
he remains the most respected man to be proclaimed "the father of modern Canada."
Everything that has happened on Canadian soil since their discovery has had a
profound effect on the future and development of modern Canada, and its unique
combination has influenced the development of languages that are amazing. Due to the
interaction in the history of different nationalities, the modern population is divided
into several main linguistic groups: Anglophone - Canadians, whose native language
is English, they make up about 52% of the Canadian population; Francophone - about
24% of Canadians whose native language is French; Allophones are Canadians whose
mother tongue is another language.
Quebec is still the center of the French language, so most Francophones are
concentrated in and around the city, while Anglophones are a minority there, while in
the rest of the country, Francophones make up 6% of the population. Thus, it can be
understood that the majority of bilinguals live in Quebec and the majority of the
population is English-speaking. Further languages related to allophones. The most
common languages are Chinese, Punjabi, Spanish, Italian, Ukrainian and Arabic. Then
there are the less common languages: Tagalog, German, Vietnamese, Korean, Persian,
Russian, Urdu, Portuguese, Polish, Tamil, Greek, Gujarati, Romanian. These
languages belong to the "home" languages spoken by about 2% of Canadians, most of
whom are migrants. They use these languages to communicate in the family and at
home. Today, less than 1% of Canadians speak the languages of the local population,
and according to statistics, over time, allophones become one of the official languages.
Due to the large number of languages, many dialects appear on the territory of one
country, even if it is a large country. For example, the Quebec and Akkadian dialects
are derived from French. Their differences are so strong that sometimes their carriers

5
are very difficult to understand each other. There is also a Cantonese dialect, which is
derived from Chinese and is considered a separate, established language. There are
many dialects in Canada, which can be a big challenge for tourists, government
officials or people who want to learn the Canadian language. In this article, consider
the features of the Canadian version of the English language. In the northern part of the
North American continent, even such a simple language is very different from English
or English. It covered mainly British spelling, American vocabulary and phonetics, and
French oratory. Because of its proximity to the United States, Canadians speak a
similar American language. But Canadians do not make their language as easy as those
in the United States. The spelling of all the letters is preserved and all the sounds are
pronounced. Another grammatical feature is that the Past Perfect Continuous in English
is not used at all. This temporarily replaces the Past Perfect Simple form. The phonetic
features of the Canadian English language are reflected in the different pronunciations
of American and British. For example, in the American variant, the vowel sound [æ] is
used in words such as class, dance, bath, and in the British, the sound [a:] is used in
this case, in which case the Canadians prefer the English version. News that uses the
British alveolar consonant sound, in words such as dew, mood, student, and in the
American version [u]. Here, the British uniform has a great reputation in Canada.
According to W. Avis, the most famous researcher in the field of Canadian language,
the pronunciation of these words in monoftong is observed in people below the cultural
level. At this point, the pronunciation of [ju] reached the pronunciation of other words:
moon, color, and so on.
In some cities, the pronunciation of the words duke [duk], news [nuz] was
considered unpleasant by many carriers (without warning). Also, the British
pronunciation pattern is predominant among Canadians with words such as viril,
rocket, naughty, useless, old, shell, followed by [a1], and in the United States, the
sounds [I] or [e]. A fertile word is a special case in which a syllable ending in [2] or [e]
is pronounced without a sound. In the American version, many prefixes are pronounced
with the sound [al], while most Canadians pronounce the word in British. Therefore,
teenagers in the Canadian border areas call their American peers "semis" ['semalz] and
roughly [a'bu: t], and [ə'baut] instead. Canadian English linguists have coined the term
"canaism". According to W. Avis: "any linguistic feature (difference), such as
pronunciation, morphology, syntax, vocabulary, spelling, is inherent in the English
language in Canada" L. who does not agree with the definition of this term. In her
research, Popova gives a different definition of the "Dictionary of English in Canada."
According to him, Canaanism is "... lexical units typical of the Canadian version and
not present in the American and British versions of modern English." These Canadians,
in turn, are divided into many groups and subgroups. In her work, Popova paid special
attention to the methods of formation of descriptive elements of Canadian vocabulary,
to determine the place of Canadianism in word formation [3]. He did not study the
process of borrowing from other languages very carefully. In any case, the active
process of borrowing from the English language began in 1583, but the main part of
the lexical supplement of the language consists of Canadians who appeared in the 19th
century. Thus, words from French and English have undergone some changes. French

6
Canadians have adopted some words and phrases due to their frequent and
unconditional use in everyday life. They represent new concepts, phenomena and often
simple things. For example, francophones say projet de loi - "bill" instead of "bill". The
word "lireu" describes a person with annoying stories, irritating phrases, it is heard in
French - personne qui importune par ses suggestions plaintifs, sesrengaines.
"Lambination" from the French word "action de lambiner" - a waste of time; "Lesvi" -
detergent, detergent, soda or potassium compounds dissolved in warm water for
washing or washing sodium floors; lobbyst-coulissier - "exchange broker". [4] These
words are freely used by both Francophones and Anglophones, as they are often in
contact with each other at work and are involuntarily incorporated into the word, using
constant canadianism. The English word borrowed is "sled" - in the Canadian version
it means "dog sled", "rat" - "muskrat". In general, there are Canadians with slightly
different names than English: float, buy "float"; "Bui" - swimmer; blackberry, black
grouse - "black grouse", the plural part of the noun "black grouse" - a stroke. In some
cases, new names are created in the form of regular expressions, for example: black
fox - "a rare example of the black suit of the red fox of North America", mountain cats
- "lynx", sea lone - "narwhal" and others. Narrow professional use was typical of
Canadian: bristles - "peel", "put in a kit for loading the skin", rotten - "old, nose (ice)",
staget - "poor (in terms of quality, fabric)" and other things. The requesting item is very
good. In Canadian sentences, it replaces no, no, no. One-word Canadians expand the
thematic groups - the names of flora and fauna, vehicles, clothing, the name of a
particular terrain and geographical environment, food terms, etc. There are also new
areas to focus on Canadianism: Names of specialties: shooter - "hunter-hunter", north
- "winter hunter", sealant - "seal hunter", trader - "animal skin"; Officials Names of
officials: agent - "civil servant of Indian affairs", master - "senior employee of the film
company";
The names of the inhabitants of their place of origin: Mountaineer - "Indian from
eastern Quebec or Labrador", French - "Francocanadian", settler - "newcomer";
Species of ice or snow: barricade - "ice floe on the river bank", candles - "ice pillars
formed from the surface of the ice floe", crust - "nast", jam - "ice floe across the river",
pan - " and others. It follows that both at the phonetic, grammatical, and lexical-
semantic levels it is possible to distinguish a number of impressive distinctions from
the generally accepted English language. Such changes in the language were
characteristic of the process of adaptation of people of different nationalities to the
new, liberated territory. It is these people who created history, language and country,
which does not cease to amaze with its non-standardity in the extension of long
millennia and up to our time. Canada is an unusual, large and interesting country, which
should be visited at least once in a lifetime.
To understand the lexical features of the American version of the English
language, it is necessary to refer to the history of the United States. Initially, the
American and British English did not differ from each other, as the first English
colonizers told America that English was spoken in England.
The English language of the 17th century was very different, depending on the
place and social class of the speaker, it was much more than it is today. Even the

7
normative written English language - Shakespeare and Milton's spelling, grammar and
style - was not the same in any way. Later, diversity was introduced by those who later
immigrated from England to the United States, as the English language of their country
underwent many changes in the 18th, 19th, and 20th centuries [5]. Of these various
types of English, the American English differed in some respects from the British
version. As for other languages, they contributed to the American English dictionary,
but otherwise their influence was very small.
The American English Dictionary contains words and phrases that are not used in
the UK. They are called complete Americanism. Many full-fledged Americans are the
names of unknown plants and animals in England: corn - corn, eggplant - eggplant,
oyster - cat, cat bird - American garden.
Another group of full Americanism includes words from local American dialects:
canoe, moccasin, crab, etc.
These two groups belong to early Americanism. In addition, there are late
Americanisms that reflect American concepts and phenomena:
entrance - a shop where you can watch or buy a movie without leaving the cinema
or car;
A pharmacy is a pharmacy that sells not only medicines, but also toys and other
goods.
There is no equivalent of full Americanism in British English. But there are people
who have them, because they call the same objects, phenomena and actions:
British English American English
do not rus
lift
high school-gymnasium
Often the words of the two versions differ in spelling, pronunciation and stress:
British English American English
neighbor
tomato [тə´мα: тəυ] tomato [тə´мытəυ]
Sometimes the words in the two variants coincide in the main sense, but are
different in the second degree:
A butcher is a butcher in both versions, but in the United States it means a ladder
on a train.
The same word can be used in both versions, but in different meanings: faculty -
1) faculty (Am. Eng);
2) faculty (Br. Eng).
Americanism also includes words that have become archaic in the UK: autumn -
autumn, disease - sick, and so on.
See:
The question of American English status
There are a number of facts that make it possible to recognize American English
and British English as variants of that language: The proportion of linguistic
phenomena that differ in British and American usage is relatively small [6].
American English work

8
 Even in the early stages of the development of the English language in the United
States, a significant part of neologisms were complex and compound words.
American English as the English version
However, at the end of the twentieth century, such domination accused the
English-speaking states of neocolonialism, linguistic imperialism, the suppression of
other languages, and the development of an anti-globalist movement.в
There are territorial changes in English. The two main options are British and
American. The phenomenon of language variability has become the subject of the
theory of language variability. We must believe that interaction with the environment
is one of the most important functions of the language system.
If it has a wonderful phonetic and grammatical structure that is radically different
from the word-formation system, we can talk about another language. There must be a
difference in semantics.
So there is no American language, this is the English version.
The theory of independent American language appeared in the 18th century in the
works of the American lexicographer Noah Webster. Webster is the author of the 1828
American English Dictionary. It sets out the standards for the use of words accepted in
America.
The American version does not have its own grammatical structure and special
basic vocabulary. From a scientific point of view, it cannot be considered as a special
language [7].
The main difference - the difference in vocabulary - the concept of Americanism.
The term "Americanism" was coined by John Waterspoon in 1781. This is any
linguistic phenomenon, unique to the American version.
Full classification of Americanism - Schweizer:
Structural variants of the word aluminum (BE) - aluminum (AE)
Equivalent vocabulary (words and phrases used in the US and not equivalent in
BE) Junior high school, Election College ...
Americans, who are familiar to the English, but express objects and concepts that
have no equivalent in BE - campus, city ...
American vocabulary is actively included in BE. Many of them are so-called
expressive-stylistic synonyms: bad mouth - slander, slander, fat cat - money bags.
Most of these settings are stylistically reduced. These are colloquialisms and
slang.
Lexical Americanisms are common words for the English language that are
structurally and semantically transparent. Eye-opening is amazing, getting rich quick
is the pursuit of getting rich quick.
There are many words and expressions related to American traditions and identity
in the general English lexicon. It is in such cases that the problem of assimilation of
these Americans arises, because the British, these truths are unknown.
Maverick - sectarian (AE), illegal occupation (BE) [8].
Of particular interest to BE is the decline in British vocabulary as a form of AE's
effect on BE. Some authors believe that the word, which is outdated in England but
preserved in the United States, cannot be attributed to Americanism. In the English

9
version, the words can be used in the sense that they are considered American: bosm -
dress-front, unconditional - lending - lending.
Sometimes old archaisms appear in BE in a new sense: quizzes until the mid-18th
century. it means "joke". After its discontinuation in England, it was retained in the
United States, became synonymous with the question, and became BE in that sense.

References:
1. Научно-издательский центр Априори. Слово. Предложение. Текст: анализ языковой
культуры. / Материалы Международной научно-практической конференции. //
2. Сборник научных трудов. — Краснодар, 2012. — 186 с. URL:
3. http://demoscope.ru/weekly/2003/099/analit05.php (дата обращения: 17.12.14.) URL:
4. http://bibliofond.ru/view.aspx?id=14230 (дата обращения: 17.12.14) URL:
5. http://ref.by/refs/29/38263/1.html (дата обращения 25.12.14)
6. Баймуратова Э. М., Горбунова В. С. Историко-лингвистическая характеристика
английского языка Канады // Молодой ученый. — 2016. — №5. — С. 791-794. — URL
https://moluch.ru/archive/109/26478/ (дата обращения: 06.04.2020).
7. Голденков, М.А. HOT DOG: Соврем. актив. English [Текст] / М.А. Годенков. – Минск:
Инпредо, 1997. – 210 с.
8. Кретинина, Н.А. Психологический аспект овладения национальными вариантами
английского языка // Лингводидактические проблемы обучения иностранным языкам в школе
и в вузе. Межвузовский сборник научных статей [Текст] / Под ред. Л. Н. Борисовой. Вып. 3. –
Белгород, 2003. – с. 144-149.

УДК 811.111

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨП ТІЛДІЛІК ЖАҒДАЙЫНДА ФРАНЦУЗ ТІЛІН

ОҚЫТУДАҒЫ КОММУНИКАТИВТІ ТӘСІЛ

Абдуллина Ж.А.
«Мирас» университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В данной статье автор рассматривает проблемы и перспективы развития и

преподавания французского языка как второго иностранного в Республике Казахстан.
Рассмотрена необходимость развития полиязычия в Казахстане, как приоритетного
направления развития государства в современных условиях. Особое внимание уделено
наразвитие полиязычия в Республике Казахстан на примере активного развития
французского языка как второго иностранного.
Ключевые слова: многоязычие, компетентность, второй иностранный язык,
многоязычная (полиязычная) личность, поликультурная личность.
Summary. In this article the author considers problems and prospects of development and
teaching French as the second foreign languagein the Republic of Kazakhstan. The necessity of
development of multilingualism in Kazakhstan, as priority direction of development of the state in
modern conditions is condered. The special attention is paid to contribution of development of
multilingualism in the Republic of Kazakhstan on the example of active development of French as the
second foreign language.
Key words: multilingualism, competence, second foreign language, multilingual (multilingual)
personality, multicultural personality.

«Көптілділік», «көптілділік», «жаһандану» терминдері шет тілін үйренуде

жиі кездеседі. Еуропалық Одақ елдерінде көптілділік принципі кең

10
таралған.Еуропалықтар «Бізде əрқайсысы өз тілінде сөйлейді, бірақ біз бір-
бірімізді түсінеміз»деген ережені жақсы ұстанады. Мысал ретінде келесі елдерді
келтіруге болады: Финляндия, мұнда - ел халқының 6% ғана сөйлейтін швед тілі
екінші ресми тіл ретінде қолданылады; Оңтүстік тироль, мұнда тең құқылы үш
тіл қолданылады: неміс, итальян жəне мемлекеттікфранцуз тілі.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы лингвистикалық плюрализм əлеуметтік-саяси
жəне экономикалық реформалардың нəтижесі ретінде қарастырылады. Бұл
реформалар келесі өзгерістерді қамтиды: қазақстандық қоғам ашық бола түсуде,
мемлекетіміз əлемдік қоғамдастықтың бөлігі, мемлекетаралық саяси,
экономикалық жəне мəдени байланыстарды дамыту жəне нығайту. Жоғарыда
айтылғандардың барлығы қазіргі уақытта қоғамның шет тілдеріне деген
сұранысының жоғарылауына ықпал етеді. Шет тілдерін білу маманның кəсіби
құзыреттілігін кеңейтеді, дүниежүзілік маңызы бар ресурстарға қол жетімділікті
ашады, маманға тек ұлттық ғана емес, сонымен бірге бүкіл əлемде бəсекеге
қабілетті етеді.
Көптілді білім беру бағдарламасы жаһандану жағдайында тілдік мəдениетке
ие, бəсекеге қабілетті ұрпақ қалыптастыруға ықпал ететін білім берудің жаңа
моделін құруды қарастырады.
Ғылым мен білім Қазақстан Республикасының халықаралық
ынтымақтастығының маңызды бағыттары болып табылады, бұл біздің еліміздің
əлемдік білім беру кеңістігіне кіруге деген ұмтылысымен расталады.
Студенттердің негізгі құзіреттіліктерін қалыптастыруға бағытталған Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесіне жоғары əлемдік білім стандарттарын
енгізу, сонымен қатар шет тілдерін оқытуда құзыреттілікке негізделген
тəсілдерді енгізу біздің елімізде көптілділіктің даму беталысын айтарлықтай
күшейтті [1].
Қазақстан Республикасының əлемдік экономикалық жəне саяси процестерге
белсенді қатысуы тек Еуропа жəне əлемнің үздік университеттерінде білім алуға
ғана емес, сонымен бірге əрі қарай тиімді кəсіби қызметке дайын студенттерді
кең көлемде даярлауды көздейді. Мұндай оқыту тілдің барлық аспектілері
туралы дəстүрлі, нақты білімді ғана емес, ең алдымен студенттердің
тұжырымдамалық аппаратын, көптілділікті жəне негізгі құзіреттіліктерін
қалыптастыруды, адамның өзінің жалпы адамзаттық сана-сезімін дамытып қана
қоймай, сонымен қатар кəсіпқой жəне іскерліктің ғаламдық жүйесіне еркін
енуіне мүмкіндік береді. ХХІ ғасырдың жаһандық сын-қатерлеріне қарамастан,
Қазақстан Республикасында көптілді білім беруді дамыту еліміздің халықаралық
аренадағы экономикалық, саяси жəне əлеуметтік жетістіктерінің кілті болып
табылады.Осыған байланысты, ішкі жəне əлемдік еңбек нарығында екі немесе
одан да көп жетекші шет тілдерін білетін мамандарға деген сұраныс артып
келеді, бұл бүкілəлемдік тенденция болып табылады жəне студенттердің өзін
мəдениетті жəне көптілді тұлға ретінде қалыптастыруға күшті мотивацияны
тудырады. Сонымен, университеттерде шет тілдерін оқытуда заманауи
тəсілдерді енгізудің басты мақсаты - студенттің жан-жақты дамыған, көптілді
тұлғасын, оның теориялық ойлауын, тілдік түйсігі мен қабілеттерін

11
қалыптастыру, өмірдің кез-келген саласында шет тіліндегі мəдениаралық қарым-
қатынаста тең серіктес болуға мүмкіндік беру болуы керек. Әрине, Қазақстан
Республикасында шет тілдерін үйрену мəселесінде алдымен ағылшын тілі -
халықаралық қатынас тілі ретінде қолданылады. Ағылшын тілі шет тілі ретінде
əрдайым бірінші орынға шығады, бірақ оның басым болуынан басқа шет тілдерін
үйренуге деген қызығушылық азаяды. Француз тілін қорғау жəне оны əлемде
насихаттау қауымдастығының өкілдері американдық ағылшын тілі барлық
жерде кеңінен таралғанына, адам өмірінің барлық салаларына еніп, француз тілі
қазіргі кезде қиын жағдайда тұрғанына қайғырады.Бірақ халықаралық
қатынастардың назарында француз тілі керемет екінші орынға ие болатындығын
жəне «Екінші Гауһар» деген атауға ие екендігінбілген жөн.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында
француз тілі екінші шет тілі ретінде студенттердің кəсіби талпыныстарына жəне
Болон конвенциясына сəйкес негізгі немесе қосымша білім алуға деген
ұмтылысына сай танымал бола бастады. Сонымен қатар, біздің елімізде француз
тіліне деген қызығушылықтың артуы Францияның тарихы мен мəдениетіне
деген дəстүрлі қызығушылықпен, сонымен қатар француз тілі дипломатиялық
жəне басқа сипаттағы халықаралық байланыстар тілі ретінде əлі де сұранысқа ие
болуымен түсіндіріледі, бүкіл əлемде екі жүз миллионнан астам адам француз
тілінде сөйлейді; ал Франциядағы жоғары білім əлемдегі ең жақсы білім деп
саналады. Француз тілінің жаһандық маңызы оның Еуропалық Одақ,
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы, Біріккен Ұлттар Ұйымы, НАТО, Халықаралық
Олимпиада Комитеті жəне басқа да көптеген халықаралық ұйымдар мен
қауымдастықтарда ресми тұлға ретінде танылуымен расталады. [2]
Қазақстанның оқу орындарында француз тіліне деген қызығушылықтың
артуына қарамастан, оны екінші шет тілі ретінде оқытудың белгілі бір
проблемалары бар, олардың арасында мемлекеттік білім беру стандартында
екінші шет тілін білу деңгейіне қойылатын нақты талаптардың жоқтығы, əр түрлі
жəне тиімді оқу құралдарының жоқтығы, таңдаудың əдістемелік негізсіздігі, оқу
үлгілері мен мазмұны. Өкінішке орай, көп жағдайда екінші шет тілін (біздің
жағдайымызда, француз тілін) оқытудың негізі бірінші шет тілін оқыту үшін
құрылған оқыту құралдары (негізінен тек оқулықтар) болып табылады.
Мектептер мен университеттерде француз тілін екінші шет тілі ретінде
оқытудың тиімді əдістемесін жасау үшін: француз тілін екінші шет тілі ретінде
оқытудың мақсаттары мен шарттарын; екінші шетелдік ретінде француз тілін
оқуға арналған сағаттар санын; француз тілін оқыту əдістерін таңдауды түсіну
қажет. Әрине, екінші шет тілін үйрену басталған кезде студенттің бірінші шет
тілін меңгеру деңгейі туралы білу маңызды. Екінші шет тілін үйренуді бастау
үшін бірінші шет тілін жақсы білу жəне жеткілікті лингвистикалық тəжірибе
қажет. Бұл оқуға деген ынтаны арттырады, студенттердің шығармашылық
жағдайын дамытады, сонымен қатар сөйлеу-ойлау қабілеттерін дамытады.
Екінші шет тілін зерттеудің заманауи əдістері салыстырмалы əдісті қолданады,
мысалы, егер сіз француз тілін екінші шет тілі ретінде оқитын болсаңыз, онда сіз
екі елді тек тіл тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар əлеуметтік-мəдени

12
тұрғыдан да салыстыруыңыз керек (дəстүрлер, əдет-ғұрыптар, екі елдің
мəдениеттерінің бір-біріне əсері). Сонымен қатар грамматиканың, сөзжасамның,
екі тілдің фонетикасының ерекшеліктерін анықтау қажет, мұның бəрі
оқушылардың қызығушылығы мен ынтасын дамытуға ықпал етуі мүмкін.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы екінші шет тілі ретінде
француз тілін оқытудағы негізгі қиындықтар топтағы əр оқушы үшін белсенді
ауызша тəжірибенің болмауы, оқытудың жеке даралануы мен саралануының
болмауы. Сіз білетіндей, шет тілінің ерекшелігі - біз ғылымның негіздерін
оқытпаймыз, бірақ сөйлеу əрекетінің əр түрлі түрлеріндегі дағдыларды
қалыптастыруды негізге аламыз.Француз тілін екінші шет тілі ретінде оқытудың
мақсаты коммуникативті құзіреттілікті меңгеру болып табылады, яғни шет тілін
практикалық шеберлік ретінде тілдік жүйені (лингвистикалық құзыреттілік)
үйрету қарастырылған. Жеке тұлғаға бағытталған көзқарастың негізгі ұстанымы,
менің ойымша, Қазақстан Республикасындағы екінші шет тілі ретінде француз
тілін оқытуда оқыту негізі – оқытушы емес, студенттің болғаны, ал таным
белсенділігі үйретуге қарағанда алда тұрған жағдайда анағұрлым нəтижелі
болады деп есептелінеді. Егер біз сөйлеу əрекетінің белгілі бір түрін
практикалық меңгеруді үйрететін болсақ, онда бізді іс-əрекеттің осы түрінде
практика арқылы ғана үйрете алады. Сабақта студенттер көбіне жаттығулар
жасау керек. Француз тілін оқытуда тұлғалық-бағдарланған тəсіл технологиясы
болжанған оқу нəтижелеріне барынша жетеді жəне əр оқушының əлеуетін
ашады. «Француздар екінші шет тілі ретінде» пəнінің ерекшеліктерін ескере
отырып, бұл технологиялар топтағы əр оқушының танымдық жəне сөйлеу
белсенділігін арттыруға, əр оқушыға білуге, екінші шет тілі ретінде француз
тілдерінің аудандарыжаңа тілдік материалды түсінуге жəне қажетті дағдыларды
қалыптастыруға жеткілікті ауызша тəжірибе алуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында француз тілін үйренудің болашағы сөзсіз жəне
оны біздің елде кеңінен танымал ету үшін мектеп оқушылары мен студенттерді
құзіретті түрде ынталандыру қажет. Француз тілі таңғажайып əдемі жəне əуезді
тіл ғана болып есептелмейді, сонымен бірге дипломатия тілі жəне студенттерге
таным, мəдениет пен қарым-қатынасқа кең мүмкіндіктер ашатын тіл болып
табылады.
Студенттерге екінші шет тілі ретінде француз тілін таңдауға жəне үйренуге
ынталандыру білім беру Қазақстан Республикасы мен Франция арасындағы
ынтымақтастықтың маңызды аспектісі болып табылады, тараптар өзара ғылыми
жəне мəдени қатысуды нығайтуға, Қазақстан Республикасының мектептері мен
жоғары оқу орындарында француз тілін оқытуды кеңейтуге мүдделі; студенттер
алмасу санының артуында.
Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі мен Франция
елшілігі арасындағы ынтымақтастық аясындағы алғашқы қадамдардың бірі -
2008 жылы Алматы қаласы мұғалімдері мен мұғалімдерінің бірлестігі негізінде
Республикалық француз мұғалімдері - Француз тілі мұғалімдерінің
қауымдастығын құру. Қауымдастық өз мүшелері үшін оқу семинарларын
өткізеді, мектеп оқушылары мен студенттер үшін фестивальдар мен жарыстар

13
ұйымдастырады, халықаралық конференцияларға қатысады жəне жылына екі рет
өткізеді 300-400 мектеп оқушылары мен студенттерді біріктіретін «Француз тілі
апталығы». Француз тілі апталығының қатысушылары рецензия, бейнелеу жəне
вокал өнері бойынша өз білімдерін көрсетуге, франкофон елдерін таныстыруға,
эссе жазуға, өз жобаларын қорғауға, лингвистикалық олимпиадаларға қатысуға
мүмкіндік алады.
Сонымен, шет тілін білу – замана талабы болып отыр осыған орай білімге
деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, əдістері жаңа
бағыттағы технологиялар пайда болып, олар білім мазмұнының толығымен
түбегейлі жаңаруына себепші болып отыр. Яғни оқыту əдістемесіндегі заман
талабына сай шетел тілдерін оқытуда қойылып жүрген ортақ міндет – тілді
коммуникативтік бағытта оқыту.
Ондағы мақсат – студенттерді қарапайым болса да өз ойларын еркін
жеткізумен ғана шектелмей,өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету,себебі
жоғары оқу орындарында берілетін бүкіл білімнің негізгі мақсаты – студенттің
шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру.
Коммуникативті технология деп оқуға қатысушылардың барлығын жəне
мүмкін болған құрал-жабдықтар мен ақпараттардың барлығын қатыстыра
отырып өзара белсенді тілдік қатынасқа ену негізінде оқу үдерісін құруды
айтады. Оның жетекші əдісі тілдік өзара қарым-қатынас. Қолданылатын жұмыс
түрлері: ынтымықтастықта оқу (оқытушы мен оқушылар), жұптық оқыту
(оқушылардың бірін-бірі оқытуы), топтық құрамда жұмыс істеу (топтардың
құрамы өзгеріп отыруы шарт), оқу тілдік диалог (өзара пікір алысу).
Коммуникативті технологияда тілдік қарым-қатынас алдыңғы орынға
шығарылады да басқа жұмыстар осы бағдарға бағытталады.
Коммуникациялық бағыт адам өмірінің түрлі саласына байланысты
сөйлеуге үйретуге бағытталған: яғни сөйлеу мақсатына тиісті грамматикалық
формалар мен синтаксистік құрылымдардың сөйлеуге қатысуы шарт жəне ол
көбіне дайындықсыз сөйлеуге,бұрынғы меңгерген грамматика лексикалық
формаларды, автоматты түрде қолдануға жетуі керек деген сөз. Оқушы өз ойын
еркін жеткізе алу үшін оған қажетті лексикалық жəне грамматикалық минимум
алдын-ала анықталып тапсырылады. Бұл тілді функционалдық тұрғыдан үйрету
сипатына жатады.[3]
Коммуникативтік сөйлеу əрекетінің қай түрі болсада лексикалық-
грамматикалық дайындық деңгейіне сүйенеді. Оқушының тиісті лексикалық
қоры,сондай-ақ грамматикалық білімі болумен бірге,оны сөйлеу əрекетінде
қолдана білуі керек. Сөйлеу əрекеттері, негізінен, белгілі бір мақсаттығы
жағдаяттар, жүйелі модульдер, ауызекі жауаптасу, сұрақ-жауап жағдайларында
жүзеге асады.
Коммуникативтік əдіс:
1.Жұптық
2.Топтық
3.Ұжымдық
Коммуникативтік əдістердің негізгі принциптері мыналардан тұрады:

14
 1. тілдік бағыттар
2. функционалдық
3. оқиғалық
4. жаңашылдық
5. қарым-қатынастық дербестік бағыттар
Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу,
хабарласу, байланыс деген сияқты мағына білдіре келіп, адамдардың арасындағы
қарым-қатынасты,өзара түсінушілікті көрсетеді.Осыдан барып
«коммуникабельдік», түсінушілікдеген сөздер мен ұғымдар пайда бола бастады.
Коммуникация – қарым-қатынас,өзарабайланыс деген ұғымды білдіреді.
Коммуникативтік – оқыту процесінің тілдік бағытын білдіреді – ол дегеніміз
коммуникативтік əдістемеде «сөйлеу» – тіл дамыту жұмыстарының бір түрі
ретінде жəне қарым-қатынас құралы ретінде үйретудің басты принциптерінің
бірі болы табылады деген сөз.
Коммуникативтік байланыс технологиясы – шетел тілі сабақтарын қарым-
қатынас негізінде оқыту. Ол сабаққа іскерлік бағыт-бағдар береді. Сабақтың
практикалық жағына бағытталады. Сөйлеу жаттығулары арқылы лексика мен
грамматикалық ұғымдар кең көлемде бір қалыпты,жəне тез мөлшерде
жинақталады. Коммуникативтік оқыту қарым-қатынас жағдайларын құруға
мүмкіндік береді:
1. Коммуникативтік мотивация
2. Дұрыс бағытта сөйлеу
3. Өзара қатынастың қалыптасуы
4. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы
Коммуникативтік əдіс – оқушы мен мұғалімнің тікелей қарым-қатынасы
арқылы жүзеге асатын, белгілі бір тілде сөйлеу мəнерін қалыптастыратын, тілдік
қатынас пен əдістемелік категорияға тəн басты белгілер мен қағидалар жүйесінен
тұратын, тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілдік қарым-қатынас
құралы ретінде іс жүзіне асыратын əдістің түрі.
Франция мен Қазақстан арасындағы жоғары білім саласындағы
ынтымақтастық үш деңгейде құрылды:
- Еуропалық, француз мектептері Еуропа қаржыландыратын Темпус немесе
Эразмус сияқты жобаларға қатысқан кезде;
- екі жақты - бұл француздық жəне қазақстандық оқу орындары арасындағы
келісім негізінде қаржылық жəне материалдық қолдау көрсете алатын француз
кəсіпорындарының қатысуымен тікелей ынтымақтастық;
- жəне, сайып келгенде, институционалдық деңгейде, Франция елшілігінің
жұмысының арқасында, Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым
министрлігімен үнемі байланыста болу, ынтымақтастық мүмкіндіктерін анықтау
мақсатында.
Қазақстан Республикасы мен Францияның ынтымақтастығы аясында
жүзеге асырылатын негізгі білім беру бағдарламалары мен жобаларының ішінде
мен мыналарды ерекше атап өтугеболады:

15
 - Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетімен бірлесе
отырып, «Сорбонна-Қазақстан француз институты», əлемге əйгілі еуропалық
білім беру кластерінің əлемдегі екінші жəне жалғыз Центральды бөлімшесін ашу
бойынша ауқымды жоба сəтті басталды.
- Мұнай жəне газ саласындағы халықаралық SRE магистрлік бағдарламасы;
- экономикалық жəне басқару мамандықтары бойынша француз-қазақ
бакалавриат бағдарламасы;
- Назарбаев Университетінің Автоматтандырылған білім беру ұйымы
жанындағы Тотал компаниясының қолдауымен француз-қазақ мəдени
орталығының ашылуы, орталық француз стиліндегі кафе, студенттер үшін
жақсы қарым-қатынас пен демалу орны болды. Жақында француз кітаптары,
фильмдері мен музыкасы бар медиа-кітапхана құрылады; «Сорбонна-Қазақстан»
француздық институтының ашылу тақырыбына қайта орала отырып, мен
Қазақстан Республикасының ғылым мен кəсіби білімнің қарқынды даму
тарихында маңызды оқиға болғанын, білім саласындағы Қазақстан мен Франция
арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңі - 2014 жылғы 6 желтоқсанда
«салтанатты ашылу рəсімі» өтті деп атап өткім келеді. «Сорбонна-Қазақстан»
Француз институты, оған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев пен Франция басшысы Франсуа Олланд қатысты, сол арқылы, ерекше
ресми мəртебе жəне осы оқиғаның тарихи маңызы.
Сонымен қатар, Сорбонна-Қазақстан француз университетінің ашылуы -
біздің еліміздің əлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануындағы үлкен
жетістік жəне Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасында көптілді
білім беруді енгізу жəне дамыту идеясын еліміздің экономикалық, саяси жəне
əлеуметтік жетістіктерінің кепілі ретінде айқын жүзеге асыру. ХХІ ғасырдың
жаһандық сын-қатерлеріне қарсы халықаралық аренада.
«Сорбонна-Қазақстан» француздық институтының ашылуының ауқымды
жобасының сəтті жүзеге асуы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың көреген саясатының, Франция басшысы Франсуа Олландтың
қолдауының, Франция мен Қазақстанның білім беру, саяси жəне іскер
топтарының жемісті бірлескен жұмысының арқасында мүмкін болды.
«Біздің елде білім беру дамудың абсолютті басымдығы болып табылады.
Қазақстан озық əлемдік стандарттарға жақындауға бет алды. Біздің мақсатымыз
- біздің жастарымыз өз елінде болашаққа батыл қарауға мүмкіндік беретін
барлық білім мен дағдыларды игере алуы үшін.Әлемге əйгілі университеттердің
келуі біздің дұрыс жолды таңдағанымызды көрсетеді», - деді баспасөз
қызметінде Қазақстан Президентінің сөздері [4].
«Біз балаларымыздың француз тілін үйренуіне қызығушылық танытамыз,
сондықтан студенттерге сізге көптеген мүмкіндіктер жасалуы керек.Ал біз
француз жастарына бізбен бірге оқуға, жерімізді, тілімізді, тарихымызды
зерттеуге арнайы квота береміз. Бұл шабыттандырады», - деді Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы 27 шілде 2007 жылғы № 319 – ІІІ «Білім туралы» заңы.

16
 2. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова - М., 2000.
3.Жолдыбаева Г.Т. Коммуникативті оқыту технологиясының теория жəне практика
тұрғысынан жүзеге асырылуы. «Ағылшын тілі мектепте» Республикалық ғылыми-əдістемелік
педагогикалық журнал, №1, 2017жыл, 8-10бет.
4. Мырзахметова М. З. Коммуникативті оқыту əдісінің шетел тілі сабағында алатын орны
/ М. З. Мырзахметова, Г. А. Токтамысова, Т. А. Налибаева // Молодой ученый. — 2015. —
№8.2. — c. 54-56.

УДК 821.512.122- 1

МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ АРАБСКОГО ЯЗЫКА В РАМКАХ ВЫСШИХ

УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

Н.З. Абилхайыров
Университет «Мирас» г.Шымкент, Республика Қазақстан

Түйін. Бұл мақалада кәзіргі уақытта араб тілі білім беру процесінде белгілі орынға ие.
ЖОО араб тілін оқытуды біріздендірілген оқу-әдістемелік қамтамасыз етуді енгізудің
оңтайлы жағдайында оқу тәрбие жұмыстарының тиімділігін арттыруға және оны
неғұрлым жоғары әдістемелік денгейге ауыстыруға ықпал етуі қарастырылған.
Түйінді сөздер: араб тілі, жүйелеу, өзара оқыту, жоспарлау, оқыту әдістемесі.
Summary. This article at present the Arabic language has a definite place in the educational
process. Under optimal conditions the introduction of a unified educational-methodical maintenance
of teaching the Arabic language on optional base in secondary should contribute increasing
effectiveness of the educational process and to translate to a higher level high methodical level is
considered.
Key words: Arabic, systematization, mutual learning, planning, teaching methods.

В университетах арабский язык очень отличается от других предметов.

Логическая структура является существенной спецификой арабской грамматики.
К строгим установкам подчиняется большинство грамматических явлений, что
позволяет сравнить арабский язык с математическими правилами. Его изучение
способствует развитию интеллекта и логического мышления. Необходимо
постоянно расширять кругозор студентов в процессе обучения арабскому языку,
знакомя их со спецификой арабских стран, культурой, обычаями и их
историческим развитием [1].
Студентов приобщая к арабскому языку, надо иметь ввиду, их умения в
разных видах речевой деятельности, что в основе всего этого должно лежать
эмоциональное, активное восприятие языка. К одному из «видов речевой
деятельности» нельзя сводить восприятие языка. Одна из самых действительных
форм приобщения учащихся к иностранному языку прочувствованное и
продуманное восприятие языка, при этом активизируется внутренний мир
студентов, их чувства и мысли. Вне подлинного восприятия общение вообще
невозможно, тем более на иностранном языке. «Мы устроены так, что
чувственное для нас важнее, чем умственное. Мы считаем что-либо
основательно познанным, когда мы почувствуем его не только головой, но и
призовём к этому всю нашу нервную систему», -писал А.В. Луначарский. Все
впечатления, представления и знания, которые прошли через душу и сердце

17
ребёнка, становятся его собственными знаниями, собственной точкой зрения, его
мыслями и убеждениями, его отношением к добру и злу, прекрасному и
безобразному, что и определяет нравственную позицию человека. И здесь
ценность эстетического воспитания, в самом широком толковании, трудно
переоценить [2].
Комплексную реализацию практической, воспитательной и
общеобразовательной целей преследует обучение арабскому языку в институтах,
при этом воспитательные и образовательные цели достигаются в процессе
практического овладения арабским языком. Глубокими и прочными знаниями и
умениями, способствует овладению учениками преподавание арабского языка,
развитию их познавательных интересов, приобретению ими навыков
самостоятельного пополнения знаний и обеспечению единства обучения и
воспитания. Общению на арабском языке практическая цель заключается в
обучении учащихся. Основа практического овладения арабским языком
закладывается в учебе, благодаря которой они после окончания курс смогут
дальше осваивать язык в высших учебных заведениях или арабских странах.
Обучение арабскому языку на курсах складывается из овладения основными
видами речевой деятельности аудированием, говорением и чтением. Несмотря
на то, что письмо используется как средство обучения овладению чтением и
устной речью, для арабского языка этот вид деятельности имеет важное
значение, и поэтому на него, как правило, выделяется достаточно большое
количество учебного времени [3].
Уроки по арабскому языку строится на устной основе, что определяет
обучение всем видам речевой деятельности на базе устной речи. При этом в
начале обучения предусматривается устный вводный курс, обеспечивающий
прочное усвоение в устной форме, продолжительного языкового материала,
необходимого для обучения чтению. В дальнейшем, на среднем этапе
предварительно устное освоение языкового материала постепенно сокращается
во времени, а на следующем этапе чтение функционирует самостоятельно на
ранее созданной базе, при этом, в связи со сложностью арабского литературного
языка, особое внимание уделяется работе со словарём, отличающимся от
словарей других языков. Овладение аудированием предполагает понимание
иноязычной речи, построенной на программном языковом материале, в
оптимальном темпе предъявления преподавателем звукозаписей и
видеоматериала. Требования к овладению аудированием на разных этапах
обучения отличаются по объёму предлагаемых для прослушивания текстов,
длительности звучания и по степени трудности языкового материала, наличию
допустимого числа незнакомых слов.
Задачи урока заключаются в обучении учащихся чтению про себя с
пониманием впервые предъявляемых текстов, при этом чтение вслух выступает
как вспомогательное средство и методический приём обучения. К концу
обучения, учащиеся умеют читать несложные тексты из научно-популярной
литературы, а также адаптированные тексты из художественной литературы.
При этом допускается использование арабско-русских словарей, исходя из

18
сложности арабского литературного языка. Необходимость языковой
унификации (рассматриваемой Дж. Даньелом как связанное с опасностями для
развития языка явление) ускорило процесс формирования в арабском языке
особого вида речевой деятельности. [4] Единый для всего арабоговорящего
региона арабский литературный язык, оберегаемый как язык Корана арабами от
влияния разговорного узуса и ориентированный на обслуживание официальной,
книжно-письменной сферы общения, не мог выступать в качестве
унифицированного средства коммуникации в интернете.
Стала формироваться особая разновидность речевой деятельности,
отвечающая задачам коммуникации специфического характера, а именно –
обеспечивающая возможность эффективного общения для участников процесса
сетевой коммуникации из разных стран арабоговорящего региона,
использующих для повседневного общения различные арабские разговорно-
диалектные языки. В данном исследовании предметом анализа является сфера
коммуникации в профессиональных сетях, участниками которой являются
образованные арабофоны, владеющие арабским литературным языком и
адаптирующие его, прежде всего, с точки зрения грамматики, к своим целям.
Этот процесс совпал с уже наблюдаемым с середины прошлого столетия
процессом формирования в рамках системы арабского языка упомянутого выше
«языка интеллигенции», или «третьего языка», и ускорил выделение последнего
в качестве самостоятельного компонента системы современного арабского языка
наряду с литературным языком и разговорно-диалектными языками.
Арабский литературный язык с точки зрения своеобразия его
морфологического строения являлся одним из наиболее интересных объектов
компаративистики, он же, в силу указанных обстоятельств, являлся предметом
изучения в высшей школе: обучение коммуникативным навыкам сводилось, в
основном, к обучению навыкам письменного и устного общения в рамках
арабского литературного языка, степень функционирования которого в
арабоязычной среде функционально ограничена. В 80-е годы вслед за
обращением теоретического языкознания к материалам арабских диалектов
соответствующие изменения вносились в образовательную программу
подготовки арабистов в вузах, однако изучение диалектов носило условно-
предварительный характер и выражалось в оформлении факультативной
дисциплины преподавания иракского и/или египетского диалектов носителями
языка в ограниченном объеме. Сегодня, в связи с изменениями языковой
ситуации в арабоговорящем регионе, возникла потребность формирования новой
эффективной методики обучения арабскому языку, нацеленной на
формирование у обучаемых компетенций в области коммуникации не только в
рамках арабского литературного языка или в рамках конкретного регионального
диалекта, но также и в сфере функционирования «языка интеллигенции»,
поскольку навыки общения именно в данной сфере представляются как наиболее
востребованные для решения профессиональных задач выпускниками
бакалавриата по специальности «Востоковедение».

19
 Процесс обучения арабскому языку на уроках мы строим на упражнениях в
аудировании, говорений и чтении на арабском языке, который обеспечивается
учебными пособиями, составляющими основу разработанного учебно-
методического комплекса для каждой группы. Однако работа над
совершенствованием произношения, особенно обработка сложных
эмфатических согласных, должна проводиться в течение всего курса обучения
арабскому языку. При обучении арабскому языку мы добиваемся
интенсификации учебного процесса путём широкого применения технических
средств, обеспечивающих использование соответствующих пособий учебно-
методических комплексов, аудио- и видеозаписи. Существенное внимание при
этом уделяем организации самостоятельной работы студентов над арабским
языком, особенно в старших курсах; на этом этапе большое значение
приобретает домашнее чтение, которое должно носить обязательный характер.
Арабский язык как курс на материалах, используемых в учебном процессе,
содействует формированию у студентов нравственности, расширяет кругозор,
обогащает студентов сведениями по географии, истории, литературе и
искусстве, быте стран изучаемого языка и знакомит с достижениями научно-
технического процесса. Обучение арабскому языку развивает мышление
учащихся, и они получают основные представления о строении данного языка,
осознают закономерности и особенности, отличающие его от их родного языка.
Цель урока - научить учащихся арабскому алфавиту, правилам
правописания, арабскому произношению, навыкам чтения на арабском языке,
начальным навыкам монологической и диалогической речи, сформировать
простейшие грамматические навыки в построении предложений и фраз. Для
достижения поставленной цели необходимо решить следующие задачи:
- обучение студентов арабскому алфавиту и правилам правописания;
- постановка арабского произношения;
- обучение навыкам чтения на арабском языке;
- развитие начальных навыков монологической и диалогической речи.
Методические рекомендации, планирование материала и упражнений по
урокам носят ориентировочный характер. Преподаватель, исходя из условий и
характера учебного процесса в своем уроке, вносит соответствующие изменения
в дозировку материала, подбор упражнений, определяет их последовательность
и сроки выполнения, соблюдая при этом общие методические принципы и
систему обучения, на которых строится учебный процесс. Первый этап «хода
урока» (проверка знания) включает в себя, наряду с контролем домашнего
задания, и проверку усвоения материала предыдущего урока. Учащиеся
тренируются в написании букв дома в рабочих тетрадях, на занятии же
записывают букву при объяснении преподавателем норм написания той или
иной буквы. При изучении грамматического материала можно пропускать
прослушивание аудиозаписи для экономии времени, в таком случае образцом в
чтении служит преподаватель. Рабочая тетрадь дает возможность закрепить
материал урока самостоятельно, а преподавателю проверить усвоение материала

20
учащимися, а также увеличивает объем занятий за счет самостоятельной работы
учащихся. Преподаватель должен:
- строить процесс обучения арабскому языку так, чтобы изначально
существующая у всех детей мотивация сохранялась и развивалась дальше;
- использовать различные режимы работы для увеличения активного
времени каждого учащегося;
- учитывая «реактивность» и подвижность детей, вести урок в нормальном,
не замедленном темпе.
Принцип наглядности урока всегда является очень важным в обучении
иностранному языку, особенно студентов первого курса. Исходя из этого
преподавателю необходимо:
- привлекать слуховую наглядность. Если преподаватель не использует
звукозапись, он не развивает должным образом фонематический слух, не
формирует умение понимать иноязычную речь на слух и тем самым обрекает
последующие этапы обучения на неудачу;
- обучать студентов самостоятельно пользоваться звукозаписью дома или во
второй половине дня в кабинете арабского языка. [5]
Необходимо использовать воспитательные и образовательные
направленности курса.
1. Коммуникативная направленность. Воспитание направлено на
формирование личности как идеала общества. Следует отметить, что
воспитательные и образовательные задачи решаются в процессе выработки
речевых умений и навыков, другими словами, коммуникативное обучение
направлено на развитие личности. Коммуникативное обучение иностранному
языку оказывает положительное влияние на развитие всех психических функций
человека. При коммуникативном обучении развитие мышления происходит за
счет решения постоянно усложняющихся речемыслительных задач. Тем самым
активно развивается познавательная и коммуникативная функция мышления.
Коммуникативный подход строится таким образом, что деятельность
студентов, их опыт, мировоззрение, учебные и вне учебных интересов и
склонности, их чувства не остаются за порогом курса, а наоборот, всячески
учитываются при организации общения на уроке.
2. Грамматический минимум. В условиях курса нет реальной возможности
для усваивания всех грамматических явлений арабского языка, по причине его
обширности и трудности при формировании грамматических навыков. Поэтому
необходимо усилить дифференциацию при отборе материала для активного и
пассивного грамматического минимума и представить сложные грамматические
явления в упрощенном виде. Желательно при этом использовать опоры,
наглядности, схемы, и по мере овладения упрощенным вариантом давать более
сложные конструкции.
3. Доступность упражнений. Основным фактором, обуславливающим успех
обучения речевой деятельности и формирования грамматических навыков,
являются упражнения, ибо в упражнениях, моделирующих деятельность,
формируются, развиваются и совершенствуются речевые навыки и умения.

21
Кроме умело построенной системы упражнений, обучение должно происходить
на доступных объяснениях и посильных заданиях. Слишком легкая и слишком
трудная работа не стимулирует активности учащихся.
4. Групповая и самостоятельная работа учащихся. Такой фактор, как
сочетание фронтальных, индивидуальных и парных форм работы на уроке,
способствует такому построению занятия, при котором каждый учащийся все
время работает, не выключаясь в определенные моменты (например, при
индивидуальном опросе) из учебного процесса. Стремление повысить
эффективность обучения и формирования практических навыков побудило нас
использовать групповую работу учащихся, в процессе которой происходит их
самообучение и взаимообучение.
Домашнее чтение. Под домашним чтением мы понимаем обязательное для
всех учащихся, дополнительное по отношению к учебнику, постоянное и
обильное чтение с целью извлечения содержательной информации. Для того,
чтобы это чтение было постоянным и обязательным, оно должно быть
посильным. Поэтому тексты должны быть легкими (адаптированными) из
художественной, общественной, политической и научно-популярной
литературы, содержащие преимущественно знакомый учащимся лексико-
грамматический материал. Итак, главное назначение домашнего чтения -
получение информации из текстов на иностранном языке. Вместе с этим
систематическое и планомерное домашнее чтение является важным источником
и средством увеличения лексического запаса и развития навыков устной речи
учащихся. В развитии умений и потребностей язычного чтения, формировании у
учащихся психофизиологических механизмов чтения как деятельности,
процесса, а также в совершенствовании устно-речевых навыков учащихся на
основе прочитанного домашнее чтение призвано сыграть ведущую роль.
Домашнее чтение позволяет учащимся уже на курсах приобщиться к чтению на
иностранном языке как к реальной речевой деятельности.
Критерии отбора текстов для чтения. Наряду с организацией домашнего
чтения важное значение имеет содержательная сторона учебных материалов,
предназначенных для чтения.
В результате изучения арабского языка на базовом уровне учащийся
должен:
знать:
- значения новых лексических единиц, связанных с тематикой данного этапа
обучения и соответствующими ситуациями общения, в том числе оценочной
лексики, реплик-клише речевого этикета;
- значение изученных грамматических явлений в расширенном объеме;
-страноведческую информацию из аутентичных источников, обогащающую
социальный опыт студентов;
уметь:
- вести диалог, используя оценочные суждения, в ситуациях официального
и неофициального общения (в рамках изученной тематики);
- беседовать о себе, своих планах;

22
 - рассказывать о своем окружении, рассуждать в рамках изученной
тематики и проблематики;
- представлять социокультурный портрет своей страны и стран изучаемого
языка.

Литература:
1. Закиров Р.Р., Мингазова Н.Г., Мухаметзянов И.М. Арабский язык. Учебное пособие
для общеобразовательных учреждений. Казань: Магариф -Вакыт, 2011.
2. Закиров Р.Р., Мингазова Н.Г., Мухаметзянов И.М. Арабский язык. Книга для чтения
к учебному пособию для общеобразовательных учреждений. Казань: Магариф - Вакыт, 2011.
- 3. Закиров Р.Р., Мингазова Н.Г., Мухаметзянов И.М. Арабский язык. Методическое пособие
к учебному пособию для общеобразовательных учреждений. Казань: Магариф - Вакыт, 2011.
4. Закиров Р.Р., Мингазова Н.Г., Мухаметзянов И.М. Программа по арабскому языку для
школьников 5 - 11-х классов общеобразовательных школ и гимназий. Казань: ООО
«Фолиантъ»; Издательство МОН РТ, 2010.
5. Мингазова Н.Г., Закиров Р.Р., Мухаметзянов И.М. Арабский язык. Учебное пособие
для общеобразовательных учреждений. Казань: Магариф -Вакыт, 2013.

УДК 811.111

ROLE PLAYING AS A MEANS OF FORMING COMMUNICATION SKILLS

Д.А. Акбердиева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В статье рассматривается использование ролевых игр на уроках английского

языка, что позволяет повысить эффективность занятий. Учебная деятельность
становится более интересной и разнообразной, участники игры активно взаимодействуют
друг с другом, что позволяет ускорить развитие речевых навыков. Ролевая игра используется
для решения комплексных задач усвоения нового материала, закрепления и развития
творческих способностей, а также для формирования обще учебных умений. Она дает
возможность учащимся понять и изучить учебный материал с различных позиций.
Ключевые слова: коммуникативные навыки, формирование коммуникативной
компетенции, ролевые игры, театральные игры.
Түйін. Мақалада ағылшын тілі сабақтарында рөлдік ойындарды қолдану
қарастырылады. Оқу іс-әрекеті қызықты және әр түрлі болады, ойын қатысушылары бір-
бірімен белсенді қарым-қатынас жасайды, бұл сөйлеу дағдыларын дамытуды жеделдетуге
мүмкіндік береді. Рөлдік ойын жаңа материалды меңгерудің кешенді міндеттерін шешу,
шығармашылық қабілеттерін дамыту және бекіту үшін, сондай-ақ жалпы оқу біліктерін
қалыптастыру үшін қолданылады. Ол оқушыларға оқу материалдарын әр түрлі
ұстанымдардан түсінуге және зерделеуге мүмкіндік береді.
Түйінді сөздер: коммуникативтік дағдылар, коммуникативтік құзыреттілікті
қалыптастыру, рөлдік ойындар, театрлық ойындар.

At present, knowledge of foreign languages is not only an attribute of a person's

cultural development, but also a condition for their successful activity in various fields
of production. If earlier the student was preparing for a dispute with an ideological
opponent, now he is preparing for communication and cooperation with a peer who is
interested in establishing friendly contacts.

23
 However, most often, College education is aimed at transferring a certain amount
of knowledge and skills to students. The task of developing the student's thinking and
personality, creating conditions for activating their creative attitude to learning, is
practically not solved. But knowledge quickly becomes outdated. As a result, much of
what you learn in College is simply unnecessary. In addition, in the course of students
' activities, only their reproductive thinking and memory are fixed. Conditions are not
created for the development of productive thinking and proactive, socially active
personality of students. The traditional organization of training is monotonous, and the
monotony of training is one of the main reasons for reducing motivation to learn a
language.
Games not only help you develop and show your communication skills, but also
allow you to adjust the problems and difficulties of communication.
People's understanding of each other is one of the most acute problems not only
in adolescent relationships, but this problem occurs throughout a person's life.
The game helps a teenager build a system of relationships, interpersonal
interaction, and show their leadership skills.
The game provides a solid Foundation, so to speak, a theoretical simulation of
future situations that a teenager may encounter in real life.
The experience of subordination and leadership in the game can teach teenagers
the ability to make independent decisions, to defend their own opinions, and help in
some situations to resist suggestion and suppression.
Each game is aimed at the development of certain abilities, abilities and skills; it
has a specific educational task.
The game is a continuous change of positions. The ability to behave in a certain
role, whether it is a leader or a subordinate, forms an adequate self-esteem in a teenager
and the ability to perceive their real place in the system of social relations. This creates
flexibility of perception and communication, the ability to empathize, and a quick
switch from one type of activity or communication to another.
Playing, teenagers "absorb" the experience of communicating with older friends
and adults.
The game allows you to experience those emotions that help a teenager at the
game level to be able to control or refrain from them.
The game situation is aimed at forming your own position on a particular issue. It
allows the teenager to convey the "correctness" of their opinion. Using verbal and
nonverbal communication to prove your correctness and logic of judgments.
One of the most important and complex problems of modern methods is teaching
oral communication in a foreign language. This problem is the main task of teaching a
foreign language at the present stage and we need to create this communication already
in foreign language lessons. Role-playing as an active learning method can help a
teacher do this. [1]
Most authors, such as M. A. Ariyan , R. p. Milrud, V. M. Filatov consider role-
playing from the point of view of developing students ' communicative abilities.
O. A. Kolesnikova connects role-playing with the motivation, interests and needs
of students, says that role-playing creates conditions of equality in speech partnership

24
and thus destroys the traditional barrier between the teacher and the student, notes that
role-playing gives the opportunity to timid, insecure students to Express themselves
fully.
According to R. p. Milrud, role-playing is a methodical technique that belongs to
the group of active methods of teaching practical knowledge of a foreign language [2].
The author considers the organization of role-playing games in accordance with the
age characteristics of students. In his opinion, the game as one of the main forms of
reflection of the leading activity can correspond to the reached age, return to earlier
forms of behavior, be ahead of the corresponding age stage and contribute to the
preparation for a new leading activity.
Game is a type of activity in conditional situations aimed at recreating and
assimilating social experience, in which self-management of behavior is formed and
improved.
In human practice, game activity performs the following functions:
-Entertainment-this is the main function of the game-to entertain, please, inspire,
arouse interest;
-Communicative – development of communication skills, development of
communication abilities, development of dialectics of communication;
- Self-realization in the game as a polygon of human practice
- Game therapy – overcoming various game situations, difficulties that arise in
other types of life;
-Diagnostic – identify deviations from normative behavior, self-knowledge in the
game;
- Correction function-making positive changes to the structure of personal
indicators;
- International communication – assimilation of common social and cultural
values for all people;
- Socialization – inclusion in the system of social relations, assimilation of the
norms of human and interpersonal communication.
In contrast to games in General, the pedagogical game has an essential feature –
a clearly set goal of learning and the corresponding pedagogical result, which can be
justified, clearly identified and characterized by educational and cognitive orientation.
The following groups of games are distinguished by the nature of the pedagogical
process:
-Teaching, training, controlling, generalizing.
-Educational, educational, developmental.
-Reproductive, productive, creative.
-Communication, diagnostic, career guidance, psychological, etc.
In addition to the presented classification, there are other grounds for it, for
example:
By the nature of the game method, games can be:
-Subject.
-Storyline.
-Role.

25
 -Business.
-Simulation.
-Games-dramatizations.
The game occupies one of the main and most important places in the system of
work of the teacher. It is aimed at team building, developing communication and
organizational skills, and creating a favorable emotional and psychological
background. It has diagnostic, monitoring and predictive functions. As well as the main
pedagogical value of the game:
-Game is a factor of personal development
-A way to introduce a teenager to the adult world.
-A gentle form of teaching vital skills.
-Familiarizing a teenager with a wide range of human activities.
-Diagnosing the social development of a teenager.
-Professionally prepared form of social and psychological training.
-A method of pedagogical assistance to teenagers with problems in real life.
-Emotional psychological correction.
A way to form communication skills, leadership qualities, as well as friendship,
camaraderie, mutual assistance and humanistic attitude in a group or student team.
With the help of the game, the teacher can track the atmosphere within any team;
coordinate its (collective) activities, as well as the emotional and psychological state
of each teenager. [3]
In the game, the role positions of the teacher and the teenager are diverse,
dynamic, less regulated, and more trusting.
In our opinion, the main pedagogical meaning of the game – creating conditions
for socialization of children in simulated social activities, i.e. creating a situation of
choice in which a teenager must find a way to solve a particular social problem-would
not be so effective if the teacher did not act, which corrects the conditions of the game.
There are different forms of role-playing in foreign language lessons with older
students that allow you to use different versions of role-playing. One option is RI with
a subject, a game with a character that embodies certain human traits, allows you to
direct and flexibly motivate the speech of students in the classroom. First-year students
have an increased interest in interpersonal communication in educational and work
activities. In these conditions, the importance of plot role-playing games of everyday
content increases, reflecting different aspects of the student's life (study, work, leisure),
reproducing fragments of his life experience. In the context of the gradual transition of
teenagers to older age, the importance of game situations increases, expanding the
students ' understanding of the world around them, outstripping their life experience,
preparing the participants of the game for their future social role. [4] Imitation role-
playing game becomes an adequate form of game communication. In the form of a
game, students got acquainted with the characters of literary works, the facts of the
biography of outstanding figures of science, literature, art, and deepened their
understanding of certain periods of the history of the country of the language being
studied. Simulation games are used to develop students' socio – political maturity,
moral knowledge and beliefs, and to foster ideological resilience. For example, you

26
can simulate a discussion between our students and their "foreign peers". Students tell
"foreign guests" about youth organizations in our country, about their studies, about
their rights and responsibilities.
Taking into account the identified professional interests of students, it is possible
to organize simulated business games that correspond to the age characteristics of
senior students, which are an important tool not only for teaching a foreign language,
but also for professional orientation of students, their education and comprehensive
development. In addition to forms of game communication at a specific age stage, role-
playing games of everyday content are organized with students at foreign language
lessons, designed to form norms of speech etiquette and foster a culture of behavior.
There are 5 categories of roles:
1) innate, i.e. determining the gender and age of the participant in the game;
2) attributed, i.e. nationality or belonging to a particular group;
3) acquired, i.e. the profession;
4) effective, i.e. offering a range of actions in this situation (visit to the doctor);
5) functional, i.e. defining functions of communication (offer of help).
The last two categories of roles are the most important when teaching a foreign
language. In particular, functional roles can be considered as minimal communication
blocks that make up a role-playing game. These blocks can be used in many different
situations, so they need to be worked out at the preparatory stage (in this
methodological development, these are speech cliches that Express joy and distress
highlighted in a separate paragraph).
It is very important to prepare students for role-playing. First of all, it is necessary
to place students in the classroom in a different way. The most rational arrangement is
a semicircle, when each student is in contact with both the teacher and a friend.
Scientists [5] describe the role-playing game technology in detail and in an
accessible way. According to them, role-playing game involves the presence of three
phases:
1. The preparatory stage includes the preliminary work of the teacher and the
student. According to the authors, teacher training includes:
a) topic selection and problem formulation;
b) selection and repetition of the necessary language tools;
c) clarification of the situation parameters:
– time, place, number of participants, degree of formality;
- status and role characteristics of partners;
– personal characteristics of characters;
– speech intentions: requesting information, expressing agreement/disagreement,
arguing your own opinion;
d) preparation of elements of the game: visual AIDS, flashcards;
e) clarification of the goal of the game and the planned final result.
The training of students is as follows:
a) search for additional data on the topic or study the handout;
b) repetition of speech formulas and vocabulary on the topic.

27
 2. The conduct of the game. The authors include the distribution of roles in this
stage. [6]
3. Control involves a General discussion and analysis of the role-playing game.
Describe in detail the components of the preparatory stage, calling it the most
important stage on which the other two depend. Role-playing, discussion in an easy
and relaxed form allows students to remove communication barriers in communication,
increases the volume of their speech practice, helps everyone plan their statement, and
unites all together with a plot, organizational forms and techniques; it creates
conditions for real communication, motivates speech activity. Not only the speaker,
but also the listener is as active as possible in the game. In a normal discussion, student
leaders usually take the initiative, while timid ones prefer to remain silent. In the role-
playing game, everyone gets a role, and they have to be an active partner in speech
communication. The game is a school of morality in action, not in representation. It is
important for the formation of a team, for the formation of independence, for the
formation of a positive attitude to work, for correcting certain deviations in the
behavior of individual students, and for many other things. So, an analysis of the
literature shows that role – playing is:
- learning in action that improves the quality of learning [7];
– highly motivating factor, since it (the game) appeals to the interest of students,
especially in terms of the unpredictability of the outcome;
- gives students support: suggests what speech models can be used to Express a
particular thought in a particular situation;
- accompanied, as a rule, by an emotional lift, which positively affects the quality
of training, increases its effectiveness.
Like any method, role-playing has both advantages and disadvantages. But theory
and practice show that there is more positive than negative in role-playing, since it is
an effective means of forming communication skills.

References:
1. Галоскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. Лингводидактика и
методика. – М.: Academa, 2004. – 336 с.
2. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь. – М.: Academa,
2001. – 175 с.
3. Куницына В.Н., Казарина Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. – Спб.:
Питер, 2001. – 544 с.
4. Немов Р.С. Психология. – М.: Владос, 2003. – 688 с.
5. Обучение иностранным языкам в школе и вузе. Методическое пособие для
преподавателей. / Под ред. М.К. Колковой – СПб.: Каро, 2001. – 240 с.
6. Савинкина Н.Б. Творческая деятельность в обучении иностранным языкам. Идеи и
практический опыт // Психологическая наука и образование. 2005. № 4. С. 58–70.
7. Степанова Е.А. Игра как средство развития интереса к изучаемому языку //
Иностранные языки в школе. 2004. № 2. С. 66–68.

28
 УДК 811.111

ВИДЕОФИЛЬМ КАК СРЕДСТВО ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Ф.Б. Алимжанова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл проблеманың өзектілігі қазіргі ақпараттық ресурстардың білім беру

процесіне, оның ішінде шет тілдерін оқытуға әсер етуінің артуы болып табылады.
Бейнефильмдер лексикалық қорды кеңейтуде үлкен рөл атқарады және оның үстіне шетел
тілін үйренуге деген ынтасын, қызығушылығын арттыруға ықпал етеді. Бейнематериалдар
тыңдаудың дағдылары мен біліктерін дамытуға ықпал етеді, оның ауқымын кеңейтеді, бұл
өз кезегінде оқу мен экспрессивті ауызша сөйлеудің дамуына оң әсер етеді, сондай-ақ сабақта
қолайлы психологиялық климат жасауға ықпал етеді
Түйінді сөздер: видеофильм, Ақпараттық технологиялар, коммуникативность,
мультимедиа, аудиовизуалды құралдар, технология, қазіргі заманғы, студент
Summary. The relevance of this problem lies in the increasing influence of modern information
resources on the educational process, including the study of foreign languages. Videos play a huge
role in expanding the vocabulary and also contribute to increasing motivation and interest in learning
a foreign language. Video materials contribute to the development of skills and abilities in listening,
expand its range, which in turn has a positive impact on the development of reading and expressive
oral speech, as well as contribute to the creation of a favorable psychological climate in the
classroom.
Keywords: video film, information technology, communication, multimedia, audiovisual media,
technology, modern, student.

Образование переживает сейчас знаменательный период, связанный со

стремлением и необходимостью всю учебно-воспитательную работу поднять на
качественно новый уровень, определяемый Государственными стандартами
образования Республики Казахстан. На настоящем этапе развития современной
школы все большее значение при обучении и воспитании учащихся приобретают
информационно - коммуникативные технологии. В первую очередь это видео и
компьютерные технологии. В данной работе остановимся на использовании
видеотехнологий на уроках английского языка.
Педагоги во всех странах мира все лучше oсознают преимущества, кoторые
дает умелое использование сoвременных информационно-коммуникационных
технологий (ИКТ) в сфере образования. ИКТ пoмогают решать следующие
проблемы: сoвершенствование прoцессов oбучения, пoвышение
образовательных результатов и мотивации, oбщение в сети и выполнение
сoвместных прoектов, сoвершенствование oрганизации и управления
образовательным прoцессом. Методически высокоэффективными,
реализующими являются уроки с применением новых технологий: урок-
спектакль, урок-праздник, видео-урок, урок-экскурсия, урок-интервью и другие
формы занятий. Компьютерные обучающие программы позволяют тренировать
различные виды речевой деятельности и сочетать их в разных комбинациях,
осознать языковые явления, способствуют формированию лингвистических
способностей, создают коммуникативные ситуации, автоматизируют языковые и

29
речевые действия, а также обеспечивают реализацию индивидуального подхода и
интенсификацию самостоятельной работы учащихся.
В процессе обучения иностранному языку каждый преподаватель ставит
цель создания условий практического овладения языком для каждого
обучающегося, проявить свои способности, активизировать познавательную
деятельность в процессе обучения иностранным языкам. Использование
компьютера представляет интерес для студентов, что позволяет создать
положительную мотивацию для изучения языка. Использование электронных
средств в преподавании иностранных языков способствует развитию навыков и
творческих способностей, обучающихся и созданию условий для
самообразования в областях, представляющих интерес для них [1].
С помощью этих технологий в преподавании иностранного языка, могут
быть достигнуты отличные результаты. Речь идет не только о новых технических
средствах, но и о новых формах и методах обучения, о новом подходе в процессе
обучения. Задача преподавателя -создать предпосылки для практического
изучения языка каждого обучаемого, выбрать методы обучения, которые
позволят проявить свою деятельность, свое творчество. Информационные
технологии при этом позволят студентам открывать новые возможности для
проведения серьезных исследований, разработки мультимедийных презентаций.
Наряду с этим важно дать учащимся наглядное представление о жизни,
традициях, языковых реалиях англоговорящих стран. Этой цели могут служить
учебные видеофильмы, использование которых способствует реализации
важнейшего требования коммуникативной методики представить процесс
овладения языком как постижение живой иноязычной действительности.
Чтобы быстрее овладеть языком, предлагается смотреть видеофильмы в
оригинале. Использование видеоресурсов на уроках выступает важным
компонентом системы образования и представляет собой нетрадиционный
способ организации обучения через активные способы действий, направленных
на реализацию личностно-ориентированного подхода.
Под видео, мы понимаем различные виды технических средств обучения,
обеспечение передачи информации, а также получение обратной связи в
процессе восприятия и обучения, с целью разработки у студентов ' навыков в
области преподавания.
Роль аудио -визуальных средств в обучении иностранным языкам
отмечается в трудах зарубежных ученых Barry Tomalin, Susan Stempleski,
Michael Rost.
Работа этих авторов признает возможность использования электронных
звуковых сигналов для улучшения восприятия информации, реализации
разнообразия в процессе обучения, изменения учебно-воспитательной
деятельности, управления познавательной деятельностью учащихся, усиления
психических процессов (внимания, мышления, памяти, эмоций), повышения
мотивации к обучению. В частности, использование обучающих видеороликов
на уроках иностранного языка посвящено исследованиям и публикациям
следующих ученых: О.И. Барменкова, Г. Вицинского и др.

30
 По мнению этих ученых, целесообразность использования видео в
образовательном процессе обусловлена: а) наличием изображений, которые
могут быть взяты из разных источников б) наличием любого опыта
использования видеооборудования и видеопроизводства в) возможностью более
активной творческой деятельности преподавателя.
На начальном этапе обучения сопровождающие видеокадры должны быть
четкими, нужно обратить внимание на то, что обучающиеся ориентируются не
на сюжет, а на конкретные объекты и ситуации. По мере усложнения материала
усложняются и сами работы. Задания принимают коммуникативный характер,
что дает возможность работать в парах.
Студентам предлагаются следующие задания:
-дать характеристику персонажей;
-определить и описать место и время событий;
-ответить на вопросы по содержанию;
-назвать запомнившиеся фразы, выражения, идиомы;
-объяснить мотивы поступков действующих лиц;
-воспроизвести диалог между участниками;
-выступить в роли экскурсовода, комментатора, диктора.
Использование видео в обучении иностранным языкам позволяет
значительно повысить эффективность работы преподавателя, так как видео
являются примерами аутентичного языкового общения, создают атмосферу
реального языкового общения, делают процесс усвоения материала на
иностранных языках более ярким, интересным, проблемным, убедительным и
эмоциональным. Также способствует появлению реальных мотивированных
условий общения на занятиях.
В настоящее время существует ряд типологий видео, которые предполагают
классификацию указанных видеоматериалов по определенным факторам.
Следующие типологии являются наиболее распространенными:
1) в соответствии с целью создания -специально для образовательных целей
видеороликов; адаптированных для образовательных целей видеороликов;
профессионально записанных от имени образовательного учреждения
видеороликов; даже записанных для его сценария видеороликов;
2) по жанру видеоматериал, представляющий собой художественный
фильм, видео рекламу, мультфильмы, видеоклипы, новостные блоки, фрагменты
ток-шоу, спортивные и исторические хроники, фрагменты документальных
фильмов и т.д.
3) по способу производства — съемочные
4) по дидактическому назначению — инструктивные, иллюстративные;
5) по структуре и степени законченности — целостные и фрагментарные;
6) по условиям использования видеоматериалов — материалы для работы
под руководством преподавателя и материалы, предназначенные для
самостоятельной работы обучаемых.
Они могут быть использованы в качестве уроков для устной речи на
иностранном языке.

31
 С большим интересом выполняют студенты мультимедийные презентации.
Это еще один стимул для развития интереса студентов к иностранному языку и
культуре страны изучаемого языка. Самостоятельная творческая работа
обучающихся после формирования компьютерных презентаций расширяет
состав активного словарного запаса, стимулирует его творческую активность и
самостоятельность, а также развивает навыки работы с информацией.
Использование аудио и видеозаписей на занятиях способствует также
развитию мотивации языковой деятельности учащихся и индивидуализации
образования. При использовании видео в обучении иностранному языку
развиваются два типа мотивации: самоконтроль, мотивация, полученная при
воспроизведении фильма, и мотивация, полученная при воспроизведении
изучаемого языка, чтобы показать учащемуся, что и как можно понять. Это
приносит удовлетворение и дает уверенность в своих силах и желание
продолжать совершенствоваться.
Использование в обучении иностранному языку учебно-методических
компьютерных комплексов, разработанных в Англии, США, Германии, которые
снабжены различными аудио- и видеоматериалами, позволяет органически
сочетать в интерактивном режиме учебник, аудио- и видеоматериал, дополнив
их многоуровневой системой контроля, на основе которого выстраивается
индивидуальная стратегия обучения.
Как мы знаем, занятия по иностранному языку отличаются своей
многопрограммностью, обусловленной необходимостью овладения
аудированием, говорением и чтением. Преподаватели университета имеют
возможность создавать формы взаимодействия со студентами, такие как
вебинары для курсов, онлайн-тренинги, "живые" мастер-классы и другие формы
дистанционного общения. Это делает учебный процесс интерактивным,
интересным и обеспечивает максимальное участие слушателей.
Появление веб-технологий еще больше способствовало доступу слушателя
к обучающим материалам. На сегодняшний день вебинарами пользуется
огромное количество преподавателей по всему миру, так как это просто, удобно
и эффективно. Вебинар – онлайн-встреча, где говорит спикер, а все остальные
участники его слушают. Обратная связь – в виде чата, куда можно написать свой
вопрос или просто поделиться впечатлениями. Может проходить как в прямой
трансляции, так и быть доступным в записи.
Использование информационно-компьютерных технологий (ИКТ) в
учебных аудиториях позволяет студентам использовать языковые материалы
для различных частей изучаемого иностранного языка в любое время, тщательно
структурировать материал, упорядочить его в приемлемой форме, использовать
цветные, анимированные, графические и аудио функции.
В то же время важно дать студентам визуальное представление о жизни,
традициях и языковых реалиях англоязычных стран. Для этого можно
использовать обучающие видеоролики, использование которых отвечает
основным требованиям метода общения, чтобы представить процесс развития
речи как понимание живой, чуждой реальности. Кроме того, использование

32
видео в группе способствует индивидуализации обучения и развитию мотивации
к языковой деятельности учащихся. [2] Можно использовать обучающие
видеоролики, отвечающие основным требованиям метода общения, чтобы
показать процесс развития речи как понимание живой, чужой действительности.
Очевидно также, что просмотр видео может иметь значительное
эмоциональное воздействие на учащихся, служить стимулом и условием для
создания мотивации для дальнейшего обучения, научно-исследовательской и
творческой деятельности. Эффективность использования видеоклипов при
изучении языков зависит не только от их места в системе образования, но также
и от того, как рационально организована структура видео, как образовательные
навыки видео координируются с целями обучения.
Просмотр видео может оказывать значительное эмоциональное влияние на
учащихся, что может быть стимулирующим условием для дальнейшего
обучения, исследований и творческой деятельности. Использование видео также
очень эффективно для построения межкультурной коммуникации учащихся,
например, в виде видеороликов. Видео-это отличный способ выучить язык,
сочетая различные компоненты, такие как слух и зрительное восприятие,
которые обеспечивают контекст. Самое главное, что студенты слышат и изучают
язык на основе видеоматериалов. С помощью видео- технологий это отличная
возможность развивать творческий потенциал студентов, особенно развивать их
воображение и прогнозировать ситуации на основе реальных жизненных
ситуаций.
Благодаря новому техническому оснащению преподавателям легко
применять индивидуальный подход к многоступенчатому обучению.
Использование мультимедийных презентаций позволяет усилить учебную
мотивацию студентов, систематизировать учебный материал, а также обратить
внимание на формирование у преподавателей и студентов навыков
компьютерной мультимедиа.
Обучение с использованием современных компьютерных технологий
обладает большим мотивационным потенциалом и делает занятия
эмоциональными и познавательными. Мультимедийный курс английского языка
- это интересные задания, направленные на развитие всех видов речевой
деятельности: аудирование, чтение, монолог и развитие грамматических и
лексических навыков речи
Способность к общению на английском языке предполагает развитие у
обучаемых определенного комплекса свойств и личностных качеств,
благоприятствующих овладению иностранным языком и его практическому
использованию, как средства ознакомления с другой национальной культурой и
средства общения с носителями другой культуры. Необходимо мыслить по-
новому, внедрять новые информационные технологии, мультимедийные
проекты, Интернет, медиаресурсы, обеспечивающие высокое качество подачи и
контроля учебного материала.
Существует много различных технологий обучению английскому языку. Из
4-х «китов», на которых держится любой языковой тренинг (чтение, письмо,

33
говорение и восприятие речи на слух), повышенное внимание уделяется именно
двум последним. Для достижения максимального эффекта необходимо
использование широкого спектра инновационных, в том числе безусловно
разнообразных медиаобразовательных технологий в обучающем процессе.
Важной задачей учителя является создание реальных и воображаемых ситуаций
общения на уроке иностранного языка с использованием различных приемов
работы.
Современные компьютерные средства позволяют создавать новые
компьютерные программы как обучающие, тренировочные, так и
контролирущие. При самостоятельной проработке материала использование
компьютера обеспечивает: 1) свободный режим работы 2) неограниченное время
работы 3) исключение субъективных факторов 4) максимальную поддержку при
овладении иностранным языком. Сегодня все большую популярность
приобретает видео-подкастинг. Можно использовать ряд подкастов сервиса
«Lingualeo" на уроках иностранного языка. Это не только очень удобно, так как
запись можно прослушивать несколько раз во время занятия, но и очень
интересно для обучающихся. Так аудиофайлы имеют очень хорошее качество,
различны по степени сложности подачи аудиоматериала, имеют различную
степень длительности звучания. Преподаватель в своей работе, исходя из
поставленной им задачи на уроке, может варьировать применение данных
подкастов. Мультимедийные курсы, состоящие из аудио- и видеофайлов и
текстов, тренируют понимание на слух, разговорную речь и произношение. [3]
C этой целью можно стать абонентом подкастинга "Lingualeo" и в любое
удобное время самостоятельно выбирать для прослушивания или просмотра
аудио- и видеофайлы передач. Достоинства подкастинга очевидны: он позволяет
самостоятельно выбирать интересующие материалы. "Learn English with BBC
Russian"6 Minute English - подкаст от BBC предоставляют сервис подкастинга
бесплатно. Необходимо отметить: при использовании видеофильма может
осуществляться дифференцированный, индивидуальный подход в работе с
учащимися, владеющими разной степенью освоения учебного материала.
Например, Учащимся предлагается просмотреть видеосюжет и записать
основные данные в 6 колонок под заглавиями Who? What? Where?
When? Why? How? Особенно рекомендуется проводить это упражнение при
работе с документальными фильмами и программами новостей.
Info-Matching. Перед просмотром документального фильма или новостей
учитель составляет список фактов, имен и названий. Учащиеся могут работать в
парах и группах. Их задача - просмотреть видео - сюжет и записать максимум
информации. После того, как они запишут всю информацию, которую они
запомнили (включая имена и названия), им выдается список, составленный
учителем. Они сопоставляют данные. Каждое совпадение может оцениваться,
например, в 10 очков, а данные, которых нет в списке учителя - 20 очков, если
они верны. После подсчета очков определяется, какая пара или группа победила.
What do you want to know about? Перед просмотром тематического
видеосюжета или документального фильма учащиеся составляют список

34
возможных вопросов по теме фильма. Затем они просматривают видео и находят
ответы на те вопросы, на какие возможно.
What happened when? Учащиеся просматривают видеосюжет и затем
составляют предложения или вопросы, описывающие все события или
информацию в хронологическом порядке [4].
Matching Учащиеся должны сопоставить имена и названия, данные им
заранее, с тем, что сделал персонаж, или что сказано об этом персонаже, или с
тем, что произошло в названном месте.
Where did it happen? Перед просмотром учащимся предлагается обратить
внимание на какой-нибудь вид информации, например, географические
названия, личные имена, записать цифры.
Данные видеозанятия очень распространены в Интернет-ресурсах.
Эффективность использования видеофильмов зависит не только от
рациональной организации занятий, но и от того, насколько грамотно поставлена
речевая задача при просмотре видео.
После просмотра таких презентаций изученный материал остаётся у
учащихся в памяти как яркий образ и помогает стимулировать познавательную
активность учащегося.
Как мы видим, видеоматериалы предоставляют большие возможности для
изучения языка, так как соединяют несколько компонентов, как аудирование и
зрительное восприятие, которое обеспечивает контекст. Еще одним
достоинством видеофильма является сила впечатления и эмоционального
воздействия на учащихся. Поэтому главное внимание должно быть направлено
на формирование учащимися личностного отношения к увиденному. Успешное
достижение такой цели возможно лишь, во-первых, при систематическом показе
видеофильмов, а во-вторых, при методически организованной демонстрации.
Аудирование представляет собой понимание на слух речи на иностранном
языке и является, пожалуй, одним из самых трудных элементов в его изучении.
На мультимедийных курсах в разделе English for Beginners представлены
аудиозаписи для новичков: можно выучить алфавит и лексику,
соответствующую вашему уровню.
В разделе Practical English выложены самые полезные материалы для
изучающих английский язык. Это диалоги на разные темы. По таким подкастам
можно изучать фразы, которые пригодятся в простых жизненных ситуациях: в
магазине, отеле, у врача и т. п. К каждой записи на этом сайте прилагается текст
(транскрипт).
Если вас интересуют аудиоматериалы по конкретным темам, выбирайте
соответствующий раздел на сайте: Travel English, Telephone English, Banking
English, Accounting English.
Daily English (ESL Podcast) Кроме тематических выпусков есть также ESL
Cafe, также известный как Cultural English. Там обсуждаются разные вопросы
американской культуры, плюс, ведущий освещает какие-то аспекты изучения
языка.

35
 Говоря простым языком, подкасты – это постоянно обновляемые аудио или
видеозаписи на определенную тематику. Что-то вроде периодической прессы, но
в формате аудио или видео [5].
Представленные топики охватывают разнообразные темы и помогают не
только учить английский, но и получать знания о культуре и жизни
англоговорящих стран.
Как мы видим, преподаватели в ходе занятий используют различные
информационные объекты: изображения (слайды), звуковые и видеофрагменты.
В группе возникает атмосфера совместной познавательной деятельности,
доверия и взаимопонимания. По окончанию просмотра фильма обучающиеся
составляют мини-диалоги, отвечают на вопросы. Практика показывает, что
видео и интернет уроки являются эффективной формой обучения.
Обобщая опыт применения компьютера и мультимедийных технологий на
уроках иностранного языка, можно сделать вывод, что мультимедийные
технологии ускоряют процесс обучения, способствуют резкому росту интереса
учащихся к предмету, позволяют индивидуализировать процесс обучения.

Литература:
1. Барменкова О.И. Видеозанятия в системе обучения иностранной речи //Иностранные
языки в школе № 3.– 2010.– 20с.
2. Гуняшова Г. А. Использование видеоматериалов в обучении аудированию на уроке
иностранного языка // Вестник Кемеровского государственного университета. 2015.
3. Комаров Ю.А. Использование видео в процессе обучения иностранному языку с
средней школе. // Методики обучения иностранным языкам в школе/ Отв. ред. М.К. Колкова.
- Спб.: КАРО, 2006.
4. Barry Tomalin, Susan Stempleski. Video in action. 2007.
5. Michael Rost. Listening in action. Temple University. 2011.

УДК 81-139

READING SKILLS DEVELOPMENT WITH CREATIVE TASKS

А.Б. Бекмуратова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада ағылшын тілінде оқудағдыларын дамытуға арналған тірлі пайдалы
әдістемелер жайлы талқыланған.
Түйінді сөздер: оқуға үйрету, түсіну, әдістер, шығармашылық идеялар, мәтіндік
қызмет, дағдылар, тапсырмалар.
Резюме. В данной статье рассматриваются разные методы для развития навыка
чтения во время изучения английского языка.
Ключевые слова: обучение чтению, понимание, методы, творческие идеи, текстовая
деятельность, навыки, задания.

According to Nobert Schmitt and Roland Carter (2000), reading is one of the core
elements of language. Reading is the method of looking at a sequence series of words,
sentences and paragraphs in order to get meaning of the written material. Practice of
reading boosts up and enriches learners’ language the learners accumulate vast
36
vocabulary and become accustom to grammatical structure. Reading competency may
open many avenues to enrich readers in terms of reading comprehension. Reading
decreases the ratio of misspelling and it improves the pronunciation of words. Reading
is the most appropriate method to memories and inculcates the proper spelling of
words. Reading is an aid to vocabulary learning seems to be strong, In order to supply
the different context of text which is necessary to explain and expand the richness of
knowledge.
However, all these perfections of reading can be demolished once the teachers
and the students together find it hard to approach reading. Students suffer from the lack
of the effective tools to deconstruct the reading texts provided in the textbooks, and the
teachers lose their race when they feel like facing an absolute failure. This
accumulation has pushed us to think more than once in approaching this hot topic. It
is, in fact, a topic that interests us all as being novice teachers. [1] Teachers face
struggles in making students comprehend a given text. This comprehension can be
divided into smaller comprehension difficulties like lack of vocabulary baggage
needed, technicality problems, grammatical boundaries and many other obstacles that
hinder the process of understanding. The present action research aims at approaching
these problems in an effective way through integrating students and teachers in the
process of examination and analysis. Different chapters of this research uncover
different problems that we have faced in teaching reading comprehension skill.
Therefore, problems are discussed thoroughly based on the results of our data
collection. New strategies are proposed to overcome the analyzed problems and further
recommendations are presented for more adequate and decent pieces of research to take
place in the future.
Many theorists and scholars in the field of education, especially those who are
interested in effective teaching methods, provide teachers with a variety of strategies
that aim at facilitating the task of teaching reading comprehension. Each theory gives
and refutes concepts through which reading comprehension is a hot topic. The first
strategy to be mentioned in this context provides a gradation in dealing with reading
comprehension process as it tries to visualize the path that readers, students in our case,
follow to shape their understanding of a given text. In a book written by Mary Shea
and Nancy Roberts in 2016, the above-mentioned strategy is well discussed and deeply
illustrated. The authors call it “the FIVES strategy”. They believe that there is a strong
bond between the components that the acronym suggests and there should be a gradual
application of the strategy to make sure that the reading task goes in a smooth way.
According to the authors, F stands for facts. Facts correspond to the first step of the
LOTS, low order thinking skills of the Bloom’s taxonomy. The authors stress the
importance of facts, as the readers should possess the skill of distinguishing between
key ideas from essential details. Istands for inference. This part is also important as it
pushes the reader a bit higher in the scale of the thinking skills. Inference entails that
the reader establishes a bridge between his/her prior knowledge and life experiences
and the content presented in the text. V standsfor vocabulary items present in the text.
This part includes understanding the different vocabulary items of the text including
all their varieties, as there might be new uses of some words thus misunderstanding

37
arises if those new uses are not mastered. E stands for experiences. After going from
facts to the vocabulary part through inference, there comes the time of making
connections between what the text displays and the reader’s background knowledge.
S, which is the last part that ensures the understanding of the text, stands for summary.
If the reader is able to summarize the text and displays its underlying dimensions, it
clearly means that he/she understood the text. Mary Shea and Nancy Roberts (2016)
provides this strategy to approach a text and to systematically build a comprehensive
account of it, but what matters now is how to transmit these key elements to students.
In this context, we find many strategies that help students smoothly understand a given
text by either dissecting it into smaller bits then building a complete image of it or
starting from its top points to its limbs. In a book named Teaching Comprehension
Strategies developed from different sources and made under the support of NSW
Department of Education and Training, we find a very interesting series of strategies
named “Super Six” cognitive and metacognitive comprehension strategies. The core
idea of these strategies is to encourage teachers to turn students to become well-versed
with texts. Super six comprehension strategies are well developed in Linda Hoyt
(2009). They are making connections, predicting, questioning, monitoring, visualizing
and summarizing. The present strategies help students systematically infer meaning,
understand structures, build concepts and illustrate comprehension as a final product
of the process.[2]
Teaching reading comprehension involves techniques that teachers resort to
during the teaching practices. Pre-teaching vocabularies is very essential. It allows
students to grasp key words that facilitate comprehension of a given text. Predicting
comes as a second technique that teachers use to activate prior knowledge and to
establish a bridge between the para-linguistic factors of thetext and its linguistic
components. Skimming as a reading sub-strategy pushes the students to read and come
up with the gist of the reading task. Scanning is an advanced sub-technique, which
involves making detailed connections and show high understanding of the text through
eliciting details and answering reading exercises. Besides these techniques, we find
others such as deducing meaning from context, understanding text structure, inferring,
extensive reading and intensive reading. Teachers often resort to these techniques as a
way to help students visualize and surpass most of the difficulties that they might come
across. Well preparation of the teachers and good planning always pays off,
theoretically speaking. However, following different models or mixing different
strategies in approaching texts or in teaching them does not always bring us to a bright
ending. Students often find difficulties in reading comprehension tasks, as they do not
successfully understand or show satisfaction with their comprehension skills. Problems
vary, but the common comment that we receive all the time is that students do not read
to ameliorate their reading ability. There are many questions we ask in this context:
How should teachers deal with reading comprehension problems so as to make of their
students good readers? Can we, teachers, come up with a universal model of reading
comprehension that can solve all the problems that the students struggle with? How do
students see reading comprehension tasks and how do they feel about them? [3]

38
 Reading comprehension dilemma requires a deep understanding of how students
perceive it first, as they are considered to be the readers. In addition, it has a strong
relationship with how teachers approach it to make it easier for their students.
Reaching this part of our research, we suggest the following solution to the
various reading comprehension problems:
- Visual aids
Visual aids are quite important to help students reach a wide understanding of the
reading comprehension texts. Significantly, visual aids promote and simplify
comprehension texts for students so that they can get into the given text and grasp what
it is meant for. No one can deny that pictures, graphs and infographics assist teaching
especially in reading skill. Since reading is our concern in this research paper, it is
obviously clear that visual aids are considered to be a key point to find a way out in
order to help students approach the reading texts effectively. In addition, aids can
motivate and engage students to deal with texts efficiently due to the fact that the
majority of readers favour to tackle texts visually. That is to say, many students prefer
to have different aids such as pictures and graphs that give quite important assistance
to approach the given texts. In fact, this is one of the most fundamental notions our
research resulted in. Finally, what I could say is that visual aids in a way or another can
astonish and grab students’ attention when dealing with reading comprehension skill,
as they can add more valuable dimensions to the given text.
- Pre-teaching
Teachers should always opt for pre-teaching vocabulary because it prepares
students for a successful reading experience. When English learners know the
meanings of key words in their text, they are empowered to read with greaterease. This
in turn motivates them to keep learning more vocabulary and, more importantly, to
keep reading.
Before reading a text, teaching content, or reading a story in class, pre-teaching
vocabulary is always helpful. This will give students the chance to identify words and
then be able to place them in context and remember them.
The teacher creates a list of important, useful, and difficult vocabulary words
found in the text that students will need to know to understand the text. He/she should
not introduce more than two words at a time. Students will be taught the meaning(s) of
the words through direct instruction and examples. [4]
- Dictionary Usage.
Dictionary usage as a tool to enhance the performance of students in reading
comprehension activities can greatly help teachers overcome vocabulary related issues.
Students can bring mini dictionaries to their classes and use them whenever they feel
that they could not grasp the meaning of a word. They can also ask the teachers in case
there are many meanings associated to one word.
- Material adaptation.
As a tool to enhance reading comprehension and aid learning, we also decided to
go for material adaptation of texts as one of the action plans. It is the standard required
practice of meeting diverse learning needs especially in a classroom with special
education needs. However, catering to each learner’s diverse complex needs requires

39
teaching individually and in small group setting. So, for a successful adaptation we
need to consider the following:
Content: the actual text that student needs to learn. Content can be adapted to keep
key concepts and vocabulary intact. This reduces reading load on the student. This is
especially useful for students with dyslexia. The text can further be adapted to suit a
specific learner’s needs.
Process: of teaching the text to students. This involves the student to engage with
the text. One of the best approaches to reading comprehension is the three-stage
approach – pre-reading, during-reading and post-reading. The reader isscaffolded with
the aforementioned strategies to master the text to the best of their capability.
Product: evaluation of the text where the student is provided with the opportunity
to demonstrate what has been learned. Levels of difficulty, group or individual work,
learning style can all be adapted to assess text comprehension.
Learning Environment: this includes physical and affective aspects of classroom
adaptation and management. Creating a safe learning environment boosts motivation
which is a huge component of reader engagement. The classroom can be adapted to
accommodate a reading corner, seating to accommodate collaborative learning.
- Reflection.
Everyone agrees that reflection is a methodological approach that adds significant
outcomes to teaching. Most of teachers assume that reflection is an effective data
collection method that helps find problems and issues in the classroom. Teachers are
reflectors by nature. That is to say, every teacher has to daily reflect on the teaching
practices performed within the classroom. Through reflection teachers find it easy to
pinpoint anything that could hinder the teaching and learning processes. Concerning
reading comprehension, reflection is a sustainable strategy which figures out to what
extent students understand and approach the given texts and by which teachers can
gather a lot of information about students’ in reading. Our research findings emphasize
on the importance of reflection as a great method so as to rebuild students’ confidence
in approaching and dealing with the comprehension texts as well as it is an
indispensable plan to rearrange and revise every single material provided to learners.
It’s quite necessary to reflect before and after each reading session to point out the
difficulties and problem that might restrict students from approaching the given texts
as well as to find solutions to any dilemma students probably confront.
- Extensive Reading.
Extensive reading is an activity that students should exercise and that students
should make as their routine. We all know the importance of reading and the positive
effects it leaves on students’ minds; because the more students read the greater they
become in grasping new meanings or even in writing. Reading enables them to come
across new vocabulary items, new writing structures and practical hints into dealing
with reading comprehension issues.
Another effective way to improve reading is timed reading.
According to Grabe and Stoller, to facilitate reading fluency, many reading
fluency -building activities, such as reading aloud, extensive reading, timed-reading
and paced-reading can be used in ESL classes. Using such exercises inclass settings

40
raise many questions related to the actual implementation. Timed reading is a "rate-
development activity during which students time their reading (in words per minute)
andcalculate comprehension scores. [5] The goal is to improve reading rate and
comprehension over time". In timed reading, the students are in charge themselves in
terms of time, unlike pacedreading where time is set by the teacher and students are
expected to finish within the time allowed. The advantage of timed reading over paced
reading is that the former is more accommodating to individualdifferences when it
comes to reading speed. We all know, as language teachers, that we rarely get a
homogenousgroup of learners in one classroom. Therefore, in a typical reading class,
it might be counterproductive to hold allstudents to the same standards if you are
utilizing paced reading for the whole class. Moreover, it would be verychallenging for
the teacher to implement paced reading for students individually.
Traditionally, in timed reading, the teacher gives the students a reading text.
Students mark the beginning of time,start reading, mark the finish time, answer
comprehension questions, and record their time and correct answers.
The next time, they read a text (of similar length) and try to read it within a shorter
period of time than they did forthe previous text. While these key steps are essential,
other aspects, such as previewing, are as important to havemore effective results, at
least in my personal experience. Here, I present a traditional model I have used
toimplement timed reading and discuss practical issues related to each step. The model
I have used is based on Spargo:
1. Previewing
2. Reading
a. Recording time
3. Answering comprehension questions
a. Recording correct answers
4. Filling progress chart
There isanother creative way to make your classes more entertaining with reading:
Story Re-creation:
Here we have a great activity, especially for students who like drama. Story re-
creation is about reading a text or story and acting it out to other students. According
on the level of your students, for further discussionsyou can read the story together in
class before dividing them into groups.If you want your students to understand the idea
or plot on their own, make sure the group you create has members with different
English skill sets. In other words, you don’t want to put all the strong readers in one
single group. Hand them out so they can help others to succeed. Then:
1. Get short stories. Print them out and make copies for your students.
2. Divide students in small groups, and give each group a different story that
they’ll need to act out in front of the class.
3. Prepare or have your students prepare a list of short answers/multiple
choices/true or false reading comprehension questions to not only engage the audience,
but also to evaluate how well the actors capture the events of the story.
4. Then, once students have had enough time to prepare, you can enjoy the
performance.
References:
41
 1. Bouayadi, Mohammed El. Action Research Module. 2019.
2. Hoyt, Linda. Revisit, Reflect, Retell: Time-tested Strategies for Teaching Reading.
Heinemann, 2009.
3. Khouidar, Saad. Prensentation about Reading Skill. 2019.
4. Rhomari, Driss. Lecture on How to Teach Reading - Teaching the Four Skills. 2019.
5. Shea, Mary and Nancy Roberts. Using FIVES for Writing: Communicating Thinking and
Learning Effectively. Learning Sciences International, 2018.
УДК:372, 8:811.111
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА И УПРАВЛЕНИЯ
САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТОЙ СТАРШЕКЛАССНИКОВ
А.А.Гурбанова, кандидат педагогических наук
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан
Түйін. Бұл мақалада жоғары сынып оқушыларының ағылшын тілі сабағындағы дербес
оқу іс-әрекеттері, сонымен қатар, шет тілін оқытуда жоғары сынып оқушыларының өзіндік
жұмысының сапасын арттырудың педагогикалық шарттары қарастырылады, ол педагог
пен оқушының өзіндік интеллектуалды аналитикалық-синтетикалық іс-әрекет негізінде
білім, дағды мен іскерлікті игерудің нақты процесі түрінде өзара іс-қимылын жүзеге асыру
жүйесі ретінде түсіндіріледі.
Түйінді сөздер: педагогикалық шарттар, өзіндік жұмыс, сапаны арттыру, жоғары
сынып оқушысы, басқару, басқарылатын өзіндік жұмыс, педагог.
Резюме. В данной статье рассматриваются самостоятельная учебная деятельность
старшеклассников на уроке английского языка, а также педагогические условия повышения
качества самостоятельной работы старшеклассников при обучении иностранному языку,
которое понимается как система реализации взаимодействия педагога и учащегося в виде
конкретного процесса приобретения последним знаний, навыков и умений на основе
самостоятельной интеллектуальной аналитико-синтетической деятельности.
Ключевые слова: педагогические условия, самостоятельная работа, повышение
качества, старшеклассник, управление, управляемая самостоятельная работа, педагог.

We consider independent educational activity as a subsystem that is a component

of the system "learning process" of foreign languages, in which the activities of
teachers and students are interconnected by internal functional channels and their unity
acts as a process. It is in it that the learning goals, the content of the subject, the
activities of the teacher and the student, and the methods and means of teaching are put
into practice.
Independent work of high school students in a foreign language is also interpreted
as a system that has the characteristics of integrity, since it combines extracurricular
activities of high school students, gradually transferring the level of their speech skills
to a higher level; dynamism, since the transition of the student from ignorance to
knowledge, from skills to skills; interaction with the environment with the primacy of
internal laws (self-movement) over external ones, i.e. in the learning process (acting as
a medium), motivation, internal attitudes, and attitude to learning in the student play a
crucial role.
Independent work management is the functioning of a system within a system. It
is therefore necessary, on the one hand, to conduct a study of the properties, attitudes,
and relationships of the system self-control system of this activity, and on the other
hand, to reveal pedagogical conditions and to establish the structure of the control
42
system itself. Therefore, the research program included many extensions of this self-
learning management system in order to trace the relationship between them as closely
as possible [1].
For example, silence, good lighting, an interesting educational task, and a calm,
friendly environment (atmosphere) of the class allowed the high school student to focus
on the subject of their activities. In other words, all the effects are single-order, each of
them is directly aimed at achieving a certain result and nothing prevents this.
Under pedagogical conditions of improving the quality of independent work of
pupils while learning a foreign language we mean a system enabling communication
of the teacher and the learner in the form of specific process of acquiring the latest
knowledge, skills and abilities on the basis of independent intellectual analytic-
synthetic activities, the product which is always included in the activities of higher
level, i.e. in communication [2].
Managed independent learning activities in a foreign language should be an
integral structure, the components of which are extracurricular independent work,
which is a necessary preparatory stage for working in the classroom and classroom
independent activities.
Independent work in a foreign language, being an external form of independent
educational activity outside of the lesson, is the process of mastering the student's
speech actions, the skill of using which gives him the opportunity to perform "speech
actions" (Ya.Zimnyaya) in the process of speech activity in the classroom [3].
Management is understood as a system of actions for the purpose of maintaining
a certain structure of the managed object, maintaining its mode of operation, quality
specificity, improvement, development for the implementation of a given program and
achieving goals.
In contrast to management, the organization is interpreted only as internal order,
consistency, interaction of more or less differentiated and Autonomous parts of the
whole, as a set of processes or actions that lead to the formation and improvement of
relationships between parts of the whole. As can be seen from the definition, the
organization does not guarantee the achievement of its goals. It is rather the initial stage
of management, when it is necessary to streamline the process we are interested in, to
achieve consistency in the actions of its components. But the organization does not
ensure the qualitative constancy of this process, the preservation of its structure,
because any process is dynamic, and therefore subject to change. To manage it, you
need to constantly regulate its progress and encourage progress towards the intended
goal according to a given program to get a guaranteed result.
Management is especially important in the independent learning activities of high
school students in a foreign language, where the teacher must always be in the field of
view of the form of expression of a certain meaning.
Organized independent work is an ordered process of external influence with the
help of an Arsenal of organizing tools that lead to a coordinated external activity of the
student, the motive of which does not guarantee the achievement of the goal.

43
 Management preserves the structure of the managed object, supports its mode of
operation, implements the specified program, and reaches the goal with a guaranteed
result.
The organization does not have such properties, it only arranges parts of the
whole, coordinates their actions, establishes their relationship, while not guaranteeing
the implementation of a given program, achieving the goal and the desired result. We
treat the organization as the initial stage of management. In the analyzed works, the
concepts of "organization" and" management» are often used together.
The problem of rational organization or management of independent work in the
educational process has long been the subject of scientific research. Quite a large
number of works devoted to this problem testifies not only to its relevance, but also to
its complexity and diversity of the proposed forms of organization, management and
methods of evaluating effectiveness. It is clear that the analysis of these works is much
more difficult if you do not attempt to identify the main areas of research to begin with
[4].
The method of organizing or managing independent work proposed by the authors
of the works was taken as a methodological criterion. Analysis of the literature has
allowed us to identify five such areas.
The first direction is characterized by the fact that the author (L. G. Babenko),
without differentiating between the concepts of organization and management of
independent work, understands them as a number of organizational and administrative
measures, which are reduced to the revision and ordering of plans, programs, creating
schedules for independent work and control cards, evenly distributing the educational
load, studying the budget of the student, reducing the hours of study, reviewing the
volume of homework, generalizing experience.
The second direction is characterized by the authors ' desire to solve the problem
of organizing and managing independent work by developing the ability of high school
students to self-study it is significant That the process of developing the ability of high
school students to self-study can go in different ways:
-the method of "trial and error", in which a high school student independently
finds ways to process educational information, methods of organizing their activities,
poorly organized and completely unmanageable;
- formation of skills of independent educational work, when a high school student
works on specially selected material with progressively more complex tasks and more
or less clear instructions about the nature of his independent activity, remains also
unmanageable or poorly managed, although high school students are informed about
the ways of work. In this case the skills of independent work are developed more
purposefully and in a shorter time compared to the first way;
-a direct way in which the skills of independent educational work are developed
in the process of joint work of high school students with the teacher, under his direct
supervision and control. In this case, the acquired skills and skills of independent work
are formed much faster and more firmly and provide a transfer to new conditions and
sources of learning. For this purpose, it is supposed to read special courses, conduct
practical classes, conversations, create manuals, instructions, etc.

44
 The third direction is characterized by the authors ' desire to create effective types
of independent work: various types of manuals, memos, the use of TMT and a way to
control the technical means of training, etc.
The fourth direction unites authors who sought to study the features of mental
processes that occur during independent work and rationalize learning based on the
identified patterns.
The fifth direction characterizes the search for ways to manage independent work
in order to intensify the educational process. It develops in several aspects depending
on the research methodology adopted, the theory of learning, and to some extent on the
subject matter. The factor that unites all research is the idea of management, which is
developed mainly in cybernetic and system lighting.
The problem of organizing or managing independent work is complex and
multidimensional. Representatives of each direction tried to highlight one of its
aspects, which, no doubt, made a certain contribution to its development.
We also tried to find a place for independent work, link it with other parts of the
educational process, set aside special time for its implementation, and much less
focused on the content side of independent work. Here it is necessary to determine what
place is given to independent work in the system of all training, and what specific role
it should play in teaching each particular discipline. Of course, this aspect of the
problem is only the top layer, the shell.
The other school of thought rightly interpreted the organization as a manual
process, in which high school student will master the technology of self-learning, i.e.
development of problems was carried out in line with specific academic disciplines and
necessary for mastery of skills of independent work. This process is also important. In
its decision, most authors concluded that the development of the ability to work
independently should not be left "to chance", that this process should be managed.
Along with this was concluding that it's not present or is not present the teacher during
this work, and as lead this process, in the nature guide instruction.
Representatives of the third direction addressed this issue. The concept of
"organization" has acquired a different meaning. It meant ordering the activities of high
school students based on effective types of independent work. Intensive development
of this issue has led to the creation of many materials for independent work. This is
probably why the authors of this direction often use the concept of "independent work
"in the meaning of" educational task", "work intended for independent performance".
Representatives of the fourth direction closely linked the data of psychology with
didactics, delved deeper into the essence of the mental activity of high school students.
The concept of "organization of independent work" has become understood as the
coordination of intense external influences based on prepared educational tasks with
the laws of mental activity of a high school student. The word "management" was
added to the combination "organization of independent work".
Representatives of the fifth direction, armed with the theory of management, were
able to come close to implementing the thesis of managed independent work. On the
one hand, the types of educational tasks were improved (programmed manuals,
programmed devices, automated classes, various TMT, etc.), on the other hand, the

45
means of emotional influence on the high school student were developed. This
management gave reason to talk about the intensification of the learning process, as the
time factor began to play a huge role. But along with this, there were also the costs of
"industrializing" the learning process.
In conclusion, we note that, despite a significant number of works, there are quite
a lot of unresolved issues in pedagogy on the problem of managing independent
educational activities. I did not find sufficient coverage of these issues in the
methodology of teaching foreign languages. So, not sufficiently defined the essence of
independent work and developed psycho-didactic and pedagogical foundations of
independent educational activity, is not investigated ways and means of forming the
necessary mental state of students and the creation of adequate external learning
environment that stimulates the formation of this state; requires the creation of
appropriate decision material security, allowing to implement the management
program, and a study of the necessary sanitary conditions for its implementation.
In applying for independent learning activities in a foreign language it should be
emphasized that it is the system of implementation of the interaction of the teacher and
the learner in the form of specific process of acquiring the latest knowledge, skills and
ability, manifested in the assimilation, processing, storage and use of foreign language
educational information on the basis of independent intellectual analytic-synthetic
activities, the product which is always included in the activities of a higher order, i.e.,
communication in a foreign language [5].
When teaching languages, the management of independent learning activities
should be understood as a synthesis of external and internal factors. Under the
management of independent educational activity is meant the use of a system of
external and internal influences of an organizing, regulating, stimulating and self-
regulating nature, which form and maintain at the necessary level the physical and
mental (especially intellectual and emotional) readiness of a high school student to
achieve a given result of educational activity in the shortest possible way and contribute
to its progress from lower-order skills to higher and to self-improvement.
In turn, the management of independent educational activities of a high school
student is an integral dynamic self-developing process of mastering foreign language
speech activity. This is done because of managed extracurricular independent work and
classroom independent activities. The complex of internal and external influences on
the high school student leads to the formation of his personality.
Our research allows us to conclude that controlled independent work in teaching
a foreign language as a system ensures the implementation of educational,
communicative and educational goals. The system approach has made it possible to
reveal the mechanisms of management, which expands the scope of its application to
teaching other foreign and national languages, as well as Russian as a foreign language.
The identified structure, functions, connections, tools, factors, mechanisms and
conditions of management are not completely exhausted and are a reserve for further
research.

46
 Bibliography:
1. Поташник М.М. и др. Управление качеством образования. – М.: Педагогическое
общество, Россия, 2010
2. Зимняя И.А. Психология обучения неродному языку. – М., 2019.
3. Шахгулари В.В. Управление творческой деятельностью учащихся как новая парадигма
образования //В кн.: Качество педагогического образования: проблемы и перспективы
развития: Материалы Международной научно-практической конференции 18-19 мая 2004 г. –
Алматы, 2004.
4. Бабенко Л.Г. Проблемно – ориентированные средства в языке. Кобол /Под ред.
Е.Л.Ющенко. – М.: Статистика, 2009.
5. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования: Учеб.
пособие для студ. пед. вузов и системы повыш. квалиф. пед. кадров/под ред. Е.С.Полат. – М.:
Издательский центр “Академия”, 2000.

УДК 811.111

CHARACTERISTICS OF SUSTAINABLE UNITS IN BUSINESS ENGLISH

Б.Е. Джазибаева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В статье расматриваются исследования фразеологических единиц английского

и русского языков, использующихся в сфере бизнес коммуникации. Современный мир быстро
меняется, что находит своё актуальное отражение ив языке. Культурные и экономические
отношения связывают воедино все страны земли. Бизнес оказывает все возрастающее
влияние на развитие международных отношений, что, естественно, выходит за рамки одной
страны и приводит к необходимости межнациональных контактов в этой области.
Ключевые слова: бизнес, подразделение, английский язык, встреча, коммуникация,
международный контакт, носитель языка.
Түйін. Мақалада іскерлік қарым-қатынас саласында қолданылатын ағылшын және
орыс тілдерінің фразеологиялық бірліктерін зерттеу қарастырылған. Қазіргі әлем тез
өзгеріп отырады, бұл қазіргі тілде көрінеді. Мәдени және экономикалық қатынастар әлемнің
барлық елдерін біріктіреді. Бизнес халықаралық қатынастардың дамуына үнемі өсіп келе
жатқан әсерге ие, ол табиғи түрде бір елдің шеңберінен шығып, осы саладағы халықаралық
байланыстардың қажеттілігін тудырады.
Түйінді сөздер: бизнес, бөлімше, ағылшын тілі, кездесу, коммуникация, халықаралық
байланыс, тіл тасымалдаушы

The modern world is changing rapidly, which is reflected in the current language.
Cultural and economic relations link together all the countries of the world.
Despite the differences in the value orientations of each of the currently existing
national communities, there is a tendency to strengthen mutually beneficial relations.
Communication in the field of business, thus, strengthens interethnic relations
and, as a result, becomes the most important sociocultural factor of our time.
In recent decades, interest in the study of natural languages as projections of the
national worldview has sharply increased. In international communication, the issue of
mutual understanding is brought to the fore. [1] Differences between languages, due to
differences in cultures, are most noticeable both in vocabulary as a whole and in
phraseology as a “mirror of the life of a nation”. The study of phraseological units
(phraseological units) as linguistic units that most clearly reflects the national
47
characteristics of the culture of a native speaker appears to be important in connection
with the desire for an adequate understanding of the mentality of representatives of this
nation against the backdrop of developing business contacts. In this work, we studied
phraseological units used in business speech by native English speakers as well as
native American speakers; these phraseological units were compared with similar
linguistic means of the Russian language.
The never-fading interest in the study of semantics poses the problem of
describing vocabulary as a structurally organizational level of the language and the
development of certain methods and principles for the study of the meaning of words.
At the present stage of the development of linguistics, the most established opinion
about the meaning of a word is considered to be that. according to which the meaning
is determined not only by its correlation with the concept of reality, which is expressed
with the help of this word, but the meaning of the word depends on the part of the word
to which it refers, on its specific logical connections with other words, on the semantic
relationship of this word with similar meaning words. This approach to determining
the meaning of a word and its description allows us to represent its structure as a set of
components of varying degrees of abstraction that are in relation to the hierarchy. Thus,
the structure of the meaning of the lexical unit represents the dialectical unity of the
multilevel components.
Namely, the categorical meaning, for example, underlies the lexical and
grammatical classification of words by parts of speech (i.e., the generalized meaning
is superimposed on the specific lexical meaning of the word: for nouns - the value of
objectivity, for adjectives - the value of a sign, property, quality , in verbs - the meaning
of the process, action, state, etc.); the subcategory component of the word meaning
forms a syntagmatic meaning (i.e., numerous valency classifications of words are built
on the basis of the syntagmatic meaning, in other words, one group of words comes
into collocation with other words) [2].The component of its own lexical meaning
defines the nominative or proper lexical meaning of a language unit. A comprehensive
analysis of the consideration of lexical meaning allows us to consider its dynamics of
development vertically (i.e., consider the semantics of this word in all its semantic
branches) and horizontally (i.e. it’s possible connections, logically combined in a linear
series).The vocabulary of business English in terms of considering the development of
the word in which it is presented above is surprisingly indicative.(One of the most
common lexical units of business English is the word advertisement and its single-
correlative units are advertising, advert (marked unofficially in British English),
advertise and advertiser. All words except advertise (action category) are classified as
single-category units. Advertisement - the main nominative value (ONZ) (according
to Longman's Dictionary of active learning of English vocabulary) means:
announcement, advertisement, announcement. In other words, information about
goods, various types of services, etc., in order to alert consumers and create demand
for these goods, services: to put an advertisement in the paper.
Advertising - the main nominative meaning of the word advertising, advertising,
publication of announcements: A job in advertising Advert or ad (short for
advertisement) TV adverts in between programs. Advertiser - the advertiser, the first

48
meaning of the word, and the secondary meaning - a newspaper with announcements
(some dictionaries) combine both meanings in ONZ. Advertise: ONZ - prevent ads,
advertise. All lexical units are based on the message archaism. Differentiation is
achieved through (semantic components denoting the occupation (as in the word
advertising), an action agent in the word advertiser, connotations in the words advert
(ad).The advertise verbal unit realizing its objective orientation in combinations to
advertise an article, a product becomes transient and at the same time, by the
complexity of its nature, can be used as intransitive. Compare: Within 24 hours of
shipment of the goods the Sellers are to advertise the Buyers the date of shipment,
contract and transport numbers and the number of the Bill of Lading - In this make-up,
the predicate unit is marked by transition. It's pity that the intermediators advertise so
much.
The analyzed verb unit remains transitive. The advertisement and advertising
units, as a rule, have a left-side attribute: commercial advertisement, means of
advertisement, newspaper advertising. However, at the syntactic level, in the syntactic
construction, they themselves can act as both left-handed and right-handed
determinants. For example: advertisement release; advertising expenses. All
advertising expenses for the first year are to be refunded. The company blamed an
unexpected rise in advertising costs. Named nouns act as definitions on the left. The
same lexical units also manifest themselves in the role of a right-handed attribute:
means of advertisement: impact of advertising.
The lexical unit advertiser implicates both the person and the inanimate agent of
the action. Advertisers use services of publicity agencies - the subject of the action is
expressed by a person. Different advertisers are on stile to obtain the necessary data on
every day goods - the agent is not expressed by a face.The next unit of market analysis
also has a wide range: it appears both in the position determined and in the position
determining: world market: foreign market - the first positional option and market
capacity market demand: market turnover, etc. - the second positional variant.
Members of such structures are correlated as being defined and determining. The
considered lexical unit in syntactic explication enters into various linear relationships,
thus demonstrating a wide range of semantic fields: The market determes what goods
in demand.
Market is steady. In the role of the subject of action, this unit expands the range
of its lexical-agmshtic variants (LSW) from designating the place of gathering of
people for conducting trade operations to the state of affairs in the sales market itself,
i.e., the state of the trade itself: The next market is on Tuesday. The market is rather
depressed at the moment. As can be seen from the examples, the component of the
inanimate agent of action prevails in the hierarchical structure of the leading unit,
although the personal executor is undoubtedly implicated, because only people are the
main driving force of trade.Along with the subject of the action, this word can fulfill
the function of the object of the action both direct: Don’t find a market for his skill,
and indirect: Russian dependence on a foreign market is more than vivid.In the function
of adverbial, the use of the analyzed unit is not less than the aforementioned object:
turn in the market.

49
 There's a great activity in the tea market. Derivatives of a market unit are a
marketer; marketing. The expansion of vocabulary on a semantic basis is through the
suffixes er, ing, denoting the actor, agent of action and the activities associated with
the market. [3] There are a number of stable units that form derivatives as through
suffixes: sale; saleable; salesmanship, and through the prefixes: insurance:
underinsurance: reinsurance: co-insurance.Katya can be seen from the above examples,
in situations of the implementation of a speech act, the structure and significance of a
language unit is sometimes preserved, and sometimes undergoes changes, so it is
important to know the potential capabilities of units of the language system in the
context of speech realizations. The reception of anticipation (foresight) is greatly
assisted by the presence of “strong, stable systems” in the lexical unit.By the stability
of units, we mean their variable ability to combine in a linear row with other
constituents, performing programmed logical-communicative tasks. However, their
implementation depends on the mobility of the nuclear seme, on the possibility of
vertical development (those on the number of drugs), which is directly proportional to
their distribution and explication at the syntactic level, i.e., the potential possibility of
their syntax.
For a correct understanding of phraseological units found in the statements of
participants in business communication, it is necessary to resort to pragmatic and
discursive approaches in their study. In this paper, phraseological units are examined
in their contextual context from the point of view of linguistic and extralinguistic
factors proper (communication conditions, its chronotope, subject line, characteristics
of the communicants themselves and their relationship to each other and to the
corresponding communication situation), as well as from the point of view of explicit
and implicit contexts.sixteenIt must be emphasized that the features of the use of
phraseological units depend not only on the specific speech situation in which an
expression is pronounced, but also on the framework within which functional style this
expression is used. In domestic linguistics, scientific and artistic functional styles are
contrasted, differing in the functions they perform: communication functions, on the
one hand, and impact functions, on the other.
The difference in functions and determines the use of different lexical units by the
authors. In business discourse (DD), the functions of communication and influence
coexist. The vocabulary of business discourse is mostly neutral. But one cannot but
take into account the fact that the speaker’s influence function on the interlocutor
allows the former to expand the choice of lexical means. To create the desired effect,
the speaker can use emotional-evaluative and expressive-figurative means, including
idiomatic expressions. Speaking about the written form of business discourse (business
letters, contracts, reports and other types of documentation), we consider it possible to
assert that it uses incompletely rethought motivated phraseological units arising from
the merger of the meanings of lexical components and which are an expression of a
single integral meaning.
These units are phrase stamps, standardized stylistic cliches (Your prompt (early)
reply will be appreciated. - We will be grateful for your prompt reply. We look forward
to hearing from you soon. - We look forward to hearing from you in the near future.) ,

50
as well as stable combinations that have become terms in DD (This principal reason
for this fast-food development is to increase cash-flow. - The main reason for the
development of a fast-food restaurant is an increase in cash flow [Tacis Project].
Imported "Bush legs "are said to sell at 5 Rb less than the factory 17 production. [4] -
They say that imported chicken hams (Bush’s legs) are sold for 5 rubles. cheaper than
factory products [Tacis Project].). In the oral form of business discourse (in
negotiations, business telephone calls, sales activities, advertising campaigns of
companies, etc.). quite frequent use as unlabelled cliched phrases {Please feel free to
contact us any time you need Please contact us at any time, if necessary. Does, that fit
in with your objectives? - Does it correspond to your \ goals?),, Duck and stylistically
marked lexical units; number of metaphorical, idiomatic expressions {In answering,
the question 'How do you make globalization work ?.', Percy Barnevik describes, the
'global glue' that keeps the many different people in ABB together. Answering the
question “How do you ensure that globalization yields good results?”, Percy Barnevik.
describes so. called "global glue", which firmly connects in the company. ABB
completely different people [our translation is VP]. So what we tried to.do was flatten
the organization, breakdown the vertical wall, so that an organization can learn, and
organization can be quick. So, what we tried to do was align the organization, that is,
break down the existing wall of vertical (subordinate) relations so that the
organization’s employees could learn new things and the organization itself would
become mobile [our translation is V.P.] ) We find a lot of idiomatic and metaphorical
expressions in magazine and newspaper articles telling about the business world, the
life and work of people belonging to this world, in the really sounding speech of
business people. As a confirmation of the work, some examples are taken and analyzed
from business documentation, interviews with businessmen and articles (Time
magazine, Newsweek).
A distinctive and significant feature of the metaphor is its ability to form and
verbalize new concepts in those subsystems of the language where the installation of
imagery is not the leading one, including in business discourse. In this capacity, the
metaphor can be called conceptual, i.e. creating concepts - verbalized concepts. So, in
the field of business English (stock transactions), when verbalizing new concepts,
lexical units appeared and were customarily fixed: zoomorphic metaphors: bear (“bear”
is a dealer playing on the stock exchange) and bull (“bull” is a dealer on the stock
exchange bullish). Based on these conceptual metaphors, a number of phraseological
units arose: bear raid / bear campaign ~ “bear raid”: active sale of securities (or goods)
of a certain type in order to bring down their prices and subsequent purchase on more
favorable terms, bear rumors - alarming rumors ( on the stock exchange), bull account
broker obligations for securities during the game to increase (on the stock exchange),
bull-bull - maintaining high prices on the stock exchange.
Similar phraseological units are used both in oral business speech and in
writing.twentyFrom the perspective of cognitive linguistics, it is necessary to note the
presence of a tendency related to the metaphorization of business speech. In the
language of business communication, a number of conceptual metaphors can be noted.
So, the understanding of business activity of both an English-speaking and a Russian-

51
speaking businessman is almost identical: both of them use lexical turns of the army or
military subjects in the context of doing business, which allows us to conclude that
they use the metaphorical model of “war”. For example: FE battle of the brands -
competition of existing brands in the market; bury the hatchet - “bury the ax”, make
peace; (be) under arms - under arms, on alert, etc. This happens due to the fact that in
modern business the representative of the other side, as a competitor, is most often
associated with an adversary with whom one should always be on guard so that he does
not catch by surprise, build a strategy, adhere to certain tactics, etc. In business
discourse, there are orientational metaphors related to spatial concepts and
relationships. For example: climb to the top of the career ladder - high up the career
ladder; be at the very bottom of the career ladder - occupy the lowest position in the
service hierarchy. Detailed the study of the metaphorics of the English and Russian-
speaking business discourse seems relevant for further research.

References:
1. Пономаренко В.А. Семантическая «свобода» использования, у устойчивых сочетаний
в деловой лексике английского языка//. Научнотеоретический и практический журнал
«СинтеЗ» Кубанского отделения Российского философского общества при РАН. Философия,.
Право. Экономика. Краснодар: СинтеЗ, 2013. №2 (3)
2. Пономаренко В.А. Национальная специфика семантики , фразеологических единиц
языка// Научно-теоретический «.практический •., журнал «Синтез» Кубанского отделения
Российского философского общества при РАН. Философия. Право. Экономика. Краснодар:
СинтеЗ, 2004.
3. Пономаренко В.А. Фразеологические единицы как зеркало культуры//
Лингвистическая организация дискурса: функциональные и содержательные ;-> аспекты:
Межвуз. сб. трудов молодых учёных. Вып. 2. —Краснодар: КубГУ, 2005.
4. Пономаренко В.А. Дискурс: французская лингвистическая школа// Материалы
международной лингвистической конференции «Язык и дискурс в современном мире»
(Майкоп, 19-20 мая 2005г.): В 2 ч. Ч. 2 - Майкоп: ИздвоАГУ, 2015.

УДК 004.9+811.111-26

THE SYSTEM OF EXERCISES FOR TEACHING ESSAY WRITING IN ENGLISH

А. Жаббарова
Джизакский Государственный Педагогический Институт, Узбекистан

Түйін. Бұл мақала жоғары оқу орындарының 1 курс студенттерін ағылшын тілінде
эссе жазуға үйрету үшін жаттығу жүйесін жіктеуге арналған.
Түйінді сөздер: тақырыптық сөйлем, абзац жазу, жаттығулардың жіктелуі,
жаттығулардың құрылымы.
Резюме. Данная статья посвящена классификации системы упражнений для обучения
написанию эссе на английском языке студентов 1 курса высших учебных заведений.
Ключевые слова: тематическое предложение, написание абзаца, классификация
упражнений, структура упражнений.

Having identified the difficulties in writing an essay, we concluded that it is

necessary to develop exercises for teaching this type of writing taking into account
these difficulties.
52
 In theory, the methodology of teaching foreign languages and cultures, the
classification of exercises was carried out on the basis of a variety of criteria: a) based
on the consideration of memory processes, recognition, understanding and
reproduction of language material; b) on the basis of distinguishing between language
and speech; c) based on the stages of the process of mastering a foreign language.
The existence of a large number of points of view on the problem of classifying
exercises is explained by the versatility of this professional topic, the possibility of
approaching the problem of classifying exercises from different points of view.
The following classification exercises:
1. I.V. Rakhmanov highlights: a) language and speech exercises; b) exercises
related and unrelated to the text; c) translation and non-translation exercises.
2. B. A. Lapidus offers: a) training exercises; b) elementary combined exercises;
c) combined exercises.
3. E.I. Passov singles out: 1) exercises for the formation of skills (conditional
speech exercises); 2) exercises for the development of skills (speech exercises).
Moreover, the author identifies their types according to four parameters: a) according
to the speech task; b) the situational correlation of phrases; c) according to the
conditionality of the statement by the substantive and structural parties; d) on the
supports used in the preparation of the statement.
4. S.F. Shatilov, based on the methodological requirements for isolating
difficulties in learning oral speech, proposed an aspect classification of speech training
exercises. The groups into which exercises are further combined do not represent a
special classification. [1]
Consider some types and types of exercises. Language exercises are based on the
principle of applying knowledge, i.e. they imply a constant appeal to a rule that they
previously remembered (discursive logical thinking). It should be noted that language
exercises can help shape awareness. In this regard, they can be used as part of
homework at the appropriate stage of mastering the material. It will be advisable to use
them when teaching writing, speaking skills.
Many methodologists wrote about the qualities that training exercises should
have. In our opinion, exercises for the formation of verbal skills capable of transference
should:
1) be situational;
2) have the communicative task of the speaker;
3) to ensure the unity of content and form, with the primary focus of the student’s
consciousness on the content and purpose of the statement;
4) to ensure the relative correctness of their implementation;
5) be economical in time;
6) imitate the communication process in each of its elements. [2]
Skills should be formed in conditions similar to speech. This leads to the
conclusion that exercises for the formation of skills should create just such conditions.
When a skill is formed, a private action is automated. Defining speech exercises,
methodologists write that speech exercises, in contrast to the so-called training
exercises, are characterized by the following: a) language material is not given in

53
advance; b) operations with the material are not indicated; c) the speaker’s attention is
directed to the content of the statement. Speech exercises are those exercises for the
development of speech skills. There are a lot of speech exercises. Therefore, you can
organize them into three groups: exercises in the transfer of content (retelling);
exercises in the description and exercises in the expression of attitude or assessment.
Now let's move directly to a series of exercises for teaching writing. In the
methodological literature there is the following classification:
1. Exercises aimed at the formation of graphic and spelling skills orienting in
writing as an activity:
- write-offs of letters, letter combinations, words and their printed equivalents;
- cheating or writing out words, based on their grouping according to a selected
graphic or spelling attribute.
2. Exercises aimed at the formation of lexical and grammatical knowledge and
skills and carried out with the help of writing (writing here is a learning tool);
- written performance of lexical and grammatical training exercises for
substitution, for completing sentences, etc.;
- statement of questions using specific lexical and grammatical material.
3. Written exercises that serve as a means of developing other types of speech
activity.
- writing quotes from the text to the data or self-written abstracts;
- a brief written transmission of the contents of the text, for example: in the form
of a detailed answer to this question, etc. [3]
Two types of exercises are also used for teaching writing: non-special and special.
If the purpose of special exercises is to develop writing skills or the formation of any
writing skill, then non-special exercises involve completing a task for some other
purpose in writing and therefore improve writing skills along the way. The latter
include most homework done in writing and subsequent oral reproduction. To teach an
essay for the 1st year of a Language University, we developed the following exercises:
Topic 1. Paragraph writing
A paragraph of any English essay consists of three main parts: Topic sentence,
Supporting Details, Closing sentence
How to write a topic sentence
First you need to put a question.
What is the Topic sentence?
Answer: The topic sentence is the first sentence of a paragraph, which defines the
main idea, helps the reader to perceive it and formulates this idea.
We may offer the following scheme:
Scheme № 1
What is it? The first sentence of any English paragraph
What does it do? 1. Defines the main idea of an abstract
2. Helps the reader to perceive it
3. Formulates this idea
How to write it? 1. Summarize the main idea of the
paragraph

54
 2. Show your reader what your paragraph
will be about
Example:
Birds have two basic types of sounds: songs and calls. Songs are usually more
complex than calls and are utilized primarily by adult males during the breeding
season to establish territories or attract mates. Calls are normally simple notes, single
or repeated, vocalized by males and females in all seasons to express alarm or
maintain contact with mates, offspring, or other birds of the same species. All songs
and most calls are distinctive, and with concentrated study and practice, bird watchers
can learn to identify many birds by their sounds and to call them as well.
The first sentence in this paragraph is the topic sentence.
Does it cover the following issues?
1. It is the first sentence in the paragraph.
2. It defines the main idea of a paragraph – two basic types of sounds, produces
by birds. The topic sentence tells readers that they are reading about two basic types of
sounds, produced by birds.
3.The paragraph is about two basic types of sounds which are produced by birds.
The writer of the paragraph summarized the main idea: two basic types of sounds:
songs and calls. It means that the reader will understand from the very beginning that
he is reading about two basic types of sounds: songs and calls produced by birds. [4]
It is very important for the reader to know from the beginning what he is going to
read about.
Very important! It is very important for the writer to use a strong verb, strong
noun or strong adjective in the Topic sentence. This will attract the attention of your
reader.
Example:
Birds have two basic types of sounds: songs and calls. Songs are usually more
complex than calls and are utilized primarily by adult males during the breeding
season to establish territories or attract mates. Calls are normally simple notes, single
or repeated, vocalized by males and females in all seasons to express alarm or
maintain contact with mates, offspring, or other birds of the same species. All songs
and most calls are distinctive, and with concentrated study and practice, bird watchers
can learn to identify many birds by their sounds and to call them as well
A strong word here is basic. Imagine if we miss it: Birds have two types of
sounds: songs and calls. And if they don’t have only two types of sounds? [5]
As a result of the exercises, such writing skills are formed as: transmission of the
main idea in a written statement; transmission of the main content of the read or heard
text; correct text design; emphasis in a written statement of the main thoughts
(paragraphs), as well as the beginning, middle and ending; compliance with the
presentation logic; the ability to show cultural awareness in written texts of regional
studies topics, etc.

References:
1. Lyakhovitsky M.V. Methods of teaching foreign languages. - M.: Higher School, 2011

55
 2. Martynova A.G. Training in academic written discourse in the genre of expository essays
(based on senior material from a language university): Dis. ... cand. ped sciences. - Omsk: OSU, 2006
3. Maslyko EA, Babinskaya P.K. et al. Handbook of the teacher in. Language: Reference
manual. - M.: Higher School, 2014.
4. Milrud R.P. Methods of teaching foreign language writing // Foreign languages at school.
No. 2.− M., 2007.
5. Mirolyubov A.A. The history of domestic methods of teaching foreign languages. - M.: Steps,
Infra-M, 2012.

УДК 372.881.1

TEACHING FOREIGN LANGUAGE THROUGH DISTANCE LEARNING ON THE

BASIS OF INTERACTIVE MEANS

У. Жаббаров
Джизакский Государственный Педагогический Институт, Узбекистан

Түйін. Бұл мақала интерактивті құралдарды пайдалана отырып, қашықтықтан оқыту

ретінде шет тілін оқытуға арналған.
Түйін сөздер: қашықтықтан оқыту, интерактивті құралдар, блог, икемділік,
модульдік.
Резюме. Данная статья посвящена обучению иностранному языку как дистанционному
обучению с использованием интерактивных средств.
Ключевые слова: дистанционное обучение, интерактивные средства, блог, гибкость,
модульность.

Being in the process of constant modernization of teaching styles, a foreign

language teacher is looking for ways to motivate and engage the student in education
in ever new ways. In this case, I think it is advisable to think about introducing distance
learning into the educational process. Distance education means learning on the basis
of interactive interaction between a student, teacher and an interactive source of
information resource, (for example, website or web page), reflecting all the
components inherent in the educational process (goals, content, methods,
organizational forms, teaching aids), feasible in an information environment while
realizing the potential of information and communication technologies (ICT)
(immediate reverse I am the connection between the learner and the learning tool;
computer visualization of educational information; archival storage of large amounts
of information, their transmission and processing; automation of the processes of
computing, information retrieval activity, processing the results of a training
experiment, etc.). Distance learning, organized in the information environment, allows
students to build independence in the performance of tasks, develops thinking, creative
activity. Characteristic features of distance learning are:
- Flexibility - students generally do not attend regular classes, but study at a
convenient time, in a convenient place and at a convenient pace;
- Modularity - each individual course in the Foreign Language program creates a
holistic view of a specific subject area;
- Economic efficiency - an average assessment of world educational systems
shows that distance learning is cheaper than traditional forms;
56
 - Specialized quality control — remotely organized exams, interviews, practical,
term papers, and design work, external studies, computer intelligent testing systems are
used as forms of control. Means of information and communication technologies in
distance learning are: distance learning courses;
-Email; Forum and blogs; chat; Television and video conferencing; social
networks; Internet telephony; podcasts and others. One of the methods of remote
interaction that has gained wide popularity in recent times are the so-called social
networks. A social network (English social network) is a social structure consisting of
a group of nodes, which are social objects (people or organizations), and the
connections between them (social relationships). James Barnes, a sociologist at
Manchester School, coined this term in 1954. In English, the concept began to be used
not only in terminological meaning. It was also called a service that promotes the
formation and maintenance of social circles and networks and works through the World
Wide Web. The authors of the Never Ending Friending study concluded that social
networks are the main reason why the amount of time spent on the Internet is growing
today. TNS, Teenage Research Unlimited, and Marketing Evolution, commissioned by
MySpace, Carat, and Isobar, jointly prepared the study. The results showed that a third
of respondents aged 14 to 40 who use social networks have increased their time on the
Internet as a result. These data must be taken into account in order to take into account
the peculiarities of interaction with the world and our students. We suggested that using
a social network to teach a foreign language can help create additional motivation for
students to learn a foreign language, as well as a single information and educational
space [1]. There you can include all kinds of electronic sources of information:
databases, video and audio materials, links to virtual libraries, electronic textbooks,
dictionaries, encyclopedias. And to create, in this way, a space where the student will
be in a subjective position, choose his own ways and methods of solving the assigned
tasks, exchange information through a way close to him, more easily share with others
what is within his personal interests. Most of the students have Internet access at home
and accounts in at least one of the networks, and more often in several. Age categories
from 12 to 40 years old have accounts on the site www.vkontakte.ru. The site was
created in 2006 by Pavel Durov. Its closest foreign counterparts - previously developed
Facebook. At the moment, the number of people who created their accounts as part of
the site is over 20 million. For the purposes of remote learning a foreign language, in
addition to the main options offered by the site, you can use another service - creating
an interest group that everyone can open and invite other users to it. The theme of such
a group may be, for example, the English language: "English for beginners." The
following options open on the page of the created group: Discussions. This tab offers
its own topics for discussing current issues, news on radio and television, video and
film distribution, the political situation in the world, translation difficulties and much
more. Opinions are publicly expressed, participants exchange information, greet each
other. Latest news. The teacher and students can publish news that are immediately
reported to users in the service "my news". –Video and audio materials that are freely
available for all members of the group are downloaded, thus the use of media is
activated, and there is no need to distribute these materials to students through the

57
exchange of digital media (disks, memory cards). The resources of the site are rich, but
you can download new ones. Here you can offer a series of exercises for listening to
these materials, publish lyrics and more. Thus, the student can always choose
interesting material and relevant exercises. - Published links to educational or authentic
sites containing the information necessary for training. So, in one place links to
encyclopedias, dictionaries, thematic (movies, music, news) and educational sites,
blogs, the press can be concentrated. Groups can become “friends,” that is, publish
links to other thematically related groups on their pages. There are more than 100 other
groups on the vkontakte.ru site dedicated to the UK, its music, artists, cinema, language
learning, its features, literature, there are groups that communicate only in English and
which include native speakers. with which students navigate in the proposed space of
remote interaction, where they feel very free, their interest allows them to always be
“in touch” with their students, who cease to be “learnable”, but become subjects of
their interest and, as a result, knowledge. This way of interaction allows you to
significantly expand the boundaries of the concept of teaching a foreign language, go
beyond the university course, temporary and cultural space, move away from the
hierarchy, and replace the teacher’s position as a “senior” model with a partner position
[2]. Knowledge is understood not as impersonal information, but as a combination of
skills actualized in the subject’s activity system, based on his personal interest and
personal qualities. Internet telephony, also known as IP telephony, is a technology for
transmitting voice over the Internet. Internet telephony has tremendous methodological
potential. One of the most important elements here is interpersonal communication, in
particular, communication between a student and a native speaker of the language he
is studying. It is known that in order to maintain a lively dialogue, both parties need to
be interested in the topic of conversation. Here, the Internet provides us with unlimited
possibilities for finding an interlocutor. The student selects the user for a number of
aspects of interest to him. The most convenient search engines for choosing an
interlocutor are search programs for programs: ICQ, Miranda, Skype, MSN and MSM
Messengers. The creation and development of methods of teaching a foreign language
using Internet telephony will allow students to most effectively improve not only the
mechanisms of foreign language speech, but also the culture of speech behavior. Thus,
using the capabilities of Internet telephony, it is possible, integrating them into the
educational process, to more effectively solve a number of didactic tasks:
-to form reading and reading skills.
-to improve listening skills;
-to improve the skills of monological and dialogical utterances;
-fill your vocabulary, both active and passive, with the vocabulary of the modern
foreign language. It seems to us that Internet telephony is an effective means of
improving the communicative competence of students in addition to a number of other
features of the Internet. Unfortunately, the methodological potential of Internet
telephony is far from being realized in the practice of teaching foreign languages. One
of the most affordable tools to help use information technology in the process of
distance learning a foreign language is a blog [3].

58
 A blog is a website whose main content is regularly added posts, images, or
multimedia. Blogs are characterized by short entries of temporary importance, sorted
in reverse chronological order (last entry above). The differences between a blog and
a traditional diary are determined by the environment: blogs are usually public and
involve third-party readers who may engage in public debate with the author. Blogs are
characterized by the ability to post reviews by visitors. It makes blogs a networked
communication environment that offers several advantages over email, newsgroups,
web forums, and chat rooms. Consider the possibilities of using the blog when teaching
a foreign language. In this case, the teacher has the opportunity to work with students
on the Internet, posting on his page a series of tasks, tests that the student must perform
independently during his training. The blog provides an excellent opportunity to
answer students' questions at any convenient time, to discuss the problems of the
proposed topic. One of the advantages of a blog in teaching is the ability to upload a
package of documents necessary for the student in the learning process (the curriculum
for the discipline, the proposed individual teacher program, rating plan, schedule of
teacher consultations, etc.). Using a blog stimulates students' independent activity,
increases motivation, independence, and this leads to increased self-control in the
learning process, to the desire to know and find the information you need. Accordingly,
the student’s interest affects the amount of time spent on preparing homework,
developing projects, etc. Thus, the quality of work is improved, since the student is not
limited by the scope of the lesson. When using the blog, the student has the opportunity
to post his material, presentations and leave his own judgments, which will be available
to the entire group of students. According to the proposed methodology, the teacher
works with students autonomously, giving them freedom of choice in completing
assignments, but at the same time guiding, controlling and adjusting the process of
teaching a foreign language, which undoubtedly affects the productivity and quality of
the work performed. Podcasts First of all, it is necessary to clarify what is meant by the
term “podcast” and its derivatives. The inventor of the word podcasting is the host of
the MTV channel Adam Kerry, who put two words together by word of mouth: iPod
is a trademark of the series of portable media players from Apple (USA) ) and
broadcasting - ubiquitous widescreen broadcasting [4].
Thus, the term “podcasting” has acquired the following meaning: “it is a way to
distribute audio or video information on the Internet”. Audio podcasts or programs
posted on the Web in the form of issues that can be easily downloaded to an MP3 player
and listen to any user-friendly time; these are individual files or a regularly updated
series of such files published at the same address on the Internet. The target audience
for podcasting is users of personal or portable computers, as well as portable players.
For convenient listening / viewing of podcasts, many software products have been
created that monitor the updating of podcast tapes and their automatic loading. Among
these products are the most famous podcast terminals: iTunes Store, Samsung MP3
club, RSS Radio, Juice Receiver. As a rule, podcasts have a certain theme and
frequency of publication. You can distinguish the main genres of podcasts, including
audio blogs (analogue of an online diary), audio books, educational podcasts, news,

59
politics, sports, games. To implement the tasks of teaching a foreign language,
educational podcasts deserve special attention.
Now many European and American colleges and universities are releasing their
educational podcasts. At the same time, both teachers on the latest scientific
achievements and students who share the knowledge that they have and other useful
information are uploaded to the podcast. Speaking about educational podcasts, we will
dwell separately on audio blogs dedicated to learning foreign languages. As a rule,
foreign language teachers who use audio blogs in the learning process talk about two
ways to use podcasts: listening to information and creating their own products. In our
opinion, educational podcasts devoted to the study of foreign languages allow us to
solve a number of methodological problems, including the formation of auditory skills
and listening comprehension of foreign language, the formation and improvement of
auditory-pronunciation skills, the expansion and enrichment of the lexical dictionary,
the formation and improvement of grammar skills, development of speaking and
writing skills.
Thus, when selecting podcasts for the content of distance learning in listening and
developing tasks for them, the teacher must follow the basic principles and
requirements of working with audio text. It can be concluded that the podcast as a
media of information is, along with other resources, an indispensable technical tool for
distance learning a foreign language, which allows solving complex tasks of foreign
language education [5]. Thus, to date, rich experience has been gained by teachers of
a foreign language using computer communication tools in distance learning:
synchronous (chat and video conferencing) and asynchronous (email, forum, personal
web page and blog). The introduction of Internet technology does not entail changes
only in the educational activities of the trainees, but also in the ways of presenting
material from teachers. We consider it necessary to emphasize the new role of the
teacher - such functions are assigned to him as coordination of the cognitive process,
correction of the taught course, counseling, management of educational projects, and
assistance in professional self-determination.

References:
1. Butyrin G.N. Distance education according to experts / G.N. Butyrin, N.N. Efimov, V.Ya.
Nechaev // Mater. 4-th conference on distance education. - M., 2006. - S. 114–117.
2. Karamysheva T.V. Learning foreign languages using a computer. In questions and answers
/ T.V. Karamysheva. - SPb .: Union, 2011 .-- 192 p.
3. Miftakhova N.Kh. Synthesis of traditional and new approaches in teaching foreign languages
/ N.Kh. Miftakhova, E.M. Murtazina, Yu.N. Ziyatdinova // Materials IEEE International Conference
on Advanced Learning Technologies ICALT, 2002.
4. Sokolova E.I. To the question of the practical application of the Internet in the educational
process / E.I. Sokolova // New technologies in the teaching of foreign languages. - St. Petersburg:
RSPU, 2008.
5. Solovov A.V. Didactic analysis of the problems of e-learning / A.V. Solovov // Proceedings
of the IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies. ICALT, 2002.

60
 УДК 811.110

ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ.

Г.Н. Калматаева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В этой статье рассматривается вопрос о важности использования

электронных учебников в изучении английского языка. В настоящее время система
образования уделяет особое внимание формированию молодого поколения, которое активно
развивает и развивает всесторонне развитое, творческое направление. Одна из главных целей
и задач в парадигме образования - открытие источника, развитие творческой личности.
Развитие науки и техники принесло новые преобразования и в сегодняшнюю образовательную
сферу. В настоящее время ведется работа по внедрению новых технологий обучения,
компьютеризации школ, написанию электронных учебников и др.
Ключевые слова: учебник, образование, технология обучения, средства информации,
материал, новые технологии.
Summary. This article discusses the importance of using electronic textbooks in English
language learning. Currently, the education system pays special attention to the formation of the
young generation, which actively develops and develops a fully developed, creative direction. One of
the main goals and objectives of the educational paradigm is to discover the source and develop a
creative personality. The development of science and technology has brought new transformations to
today's educational sphere. Currently, work is underway to introduce new learning technologies,
computerize schools, write electronic textbooks, etc.
Key words: textbook, education, training technology, media, material, new technologies.

Қазіргі таңда білім беру жүйесі жаңа арнаға бет бұрып, жан-жақты дамыған,
шығармашылық бағытта жұмыс жасайтын жас ұрпақ қалыптастыруға аса назар
аударып отыр. Білім парадигмасындағы басты мақсаттар мен міндеттердің бірі-
дарын көзін ашу, шығармашылық тұлға дамыту. Бəсекеге қабілетті еліміздің
əлемдік білім кеңістігіне енудегі мақсатын Елбасымыздың: «Білім беру
реформасы-Қазақстанның бəсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамассыз етуге
мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі» -деп атап көрсетті. [1]
Сондай-ақ, «Бізге бұрыңғы қай кездегіден де білім мен ғылымның баға
жеткізгісіз қорын барынша арттыру, оны қазіргі заманға сай ету қажет»- [2] деген
сөзі бүгінгі жаһанданған білім саласында басты ұстанымға айналып отыр.
Ғылым мен техниканың дамуы бүгінгі білім саласына да жаңа өзгкерістер əкелді.
Яғни, қазіргі білім ордаларында оқу үрдісін технологияландыру, мектептерді
компьютерлендіру, электрондық оқулықтар жазу сынды т.б. көптеген өзекті
мəселелер қолға алынуда. Заман ағымы ұстаздар қауымынан сапалы білімді ғана
емес, сондай-ақ ақпараттық- коммуникациялық технологиялардан ізденуді, озық
іс-тəжиребені талап етуде. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында
білім беру жүйесін ақпараттандыру осы саладағы мемлекеттік саясат негізінде
анықталынып, осы жүйедегі басты міндеттердің біріне айналып отыр.
Қазіргі білім саласында ереқше назар аударылып отырған электронды
оқулыққа Қазақстан Республикасы мемлекеттік салалық стандартында мынадай
анықтама берілген: «Электронный учебник – электронное учебное издание,
61
содержащее систематическое изложение учебного курса или его раздела и
обладающее официальным статусом данного вида издания, который
присваивается государственным органом» [3]. Яғни, электронды оқулық
дегеніміз–мемлекеттік органның ресми рұқсатын алған оқулықтың,
басылымның бір тарауының немесе оқулық курсының жүйелі түрде берілуі.
Білім беруде күтілетін нəтиже–терең білімнің, кəсіби дағдылардың негізінде
оқушы еркін бағдарлай біледі, өзін-өзі дамытуға адамгершілік тұрғысынан
жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті болады, ақпаратты технологияны
терең меңгерген, бүгінгі заманға лайықты, жеке тұлға қалыптастасады.
Оқыту технологиясы мен əдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әдістеме ғылымы «Нені оқыту керек?», «Не үшін оқыту керек?», «Қалай оқыту
керек»? деген сұрақтарға жауап іздесе, оқыту технологиясы «Қалай нəтижелі
оқытуға болады?» деген мəселенің шешімін іздейді. Олардың мақсаты бір, яғни
оқытудың тиімді жолдарын қарастыру. Оқытудың тиімді жолдары оқытудың əр
түрлі əдістері арқылы анықталады. Көптеген жаңа технологиялармен қатар
соңғы кездері ағылшын тілі сабақтарында ақпараттық технологиялар жиі
қолданылуда. Жаңа ақпараттық технологиялар дегеніміз – білім беру ісінде
ақпараттарды даярлап, оны білім алушыға беру процесі. Бұл процесті іске
асырудың негізгі құралы компьютер болып табылады, сол себепті қазіргі
мектепке шығармашылық ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық
технологияларды жете меңгерген, мамандық шеберлігі қалыптасқан жаңа
ақпараттық технологиялардың тілін білетін мұғалім қажет.
Жаңа ақпараттық технологияның негізгі ерекшелігі – бұл оқушыларға өз
бетімен немесе бірлескен түрде шығармашылық жұмыспен шұғылдануға,
ізденуге, өз жұмысының нəтижесін көріп, өз өзіне сын көзбен қарауына жəне
жеткен жетістігінен лəззат алуға мүмкіндік береді. Ол үшін мұғалім өткізетін
сабағының түрін дұрыс таңдай білуі қажет.
Ағылшын тілі пəнін оқытуда да ақпараттық технологияларды қолданудың
мүмкіндіктері өте мол. Мəселен, 5-сыныпта негізгі оқулықта мəтінді оқудан
бұрын сұрақтар беріледі. Ол сұрақтар бойынша сол мəтіндегі мəселеге
байланысты оқушы нені біледі, нені білмейді, соны анықтау. Мəтін оқығаннан
кейінгі оқушы ұғымын тексеруге арналған «true or false» жаттығулары, тақырып
бойынша төменде берілген KLW кестесін қолдануға болады.
№ 1 Кесте
K (knowledge-білімі) L( learn-үйрену) W (want to know-білгісі
келеді)
Белгілі тақырып Осы тақырып туралы Осы тақырып туралы
бойынша білетінім үйренгенім білгім келетіні
Мұғалімге кестені көрсетуде интерактивті тақтаның көмегі зор. Сонымен
қатар мұғалім тақтаның сурет салу редакторы арқылы тақтада мақалдарды ребус
түрінде береді, оқушылар сол ребусты шешеді. Келесі сабаққа өздері де ребус
ойлап тауып, тақтаға салып, басқа оқушылардың шешуін сұрайды. Жоғары
сыныптарда елтану тақырыбы бойынша мəтіндер, танымал адамдардың
өмірбаянын оқыту үлкен қиыншылықтарға əкеп соғады, себебі балалар кітап
оқып отырғаннан компьютерде көбірек отырғанын қалайды. Осы мəселенің
62
шешуін де ақпараттық технологиялар көмегімен табуға болады. Білімді бекіту
сабағында электронды оқулық бойынша тест жəне т.б. бақылау түрлерін өткізу,
оқушылармен пікірталас жүргізуге болады. Үй тапсырмасы ретінде
шығармашылық топ құрып, тақырыпқа байланысты үзіндіні кино түсіріп,
келесі сабақта интерактивті тақта арқылы сол кинодан үзіндіні сыныпқа
көрсетуге болады. Осындай ақпарат құралдарының көмегінің нəтижесінде
оқушылардың белсенді қатысуын, сабаққа қатысу белсенділігі төмен
оқушылардың да қызығушылығын арттыруға болады.
Ағылшын тілі сабағында логикалық жүйеге құрылған бағдарламаларды
пайдалану арқылы өтілген тақырыптардан қайталау, пысықтау, мəтінді оқыту
барысында талдау сияқты тапсырмаларды орындатуға болады. Фонетиканы,
морфологияны оқытуда компьютерді пайдаланудың өз реті болады. Мысалы, 1.
Ағылшын тілі фонетикасын оқыту барысында сөздегі не сөйлемдегі дауысты,
дауыссыз дыбыстар санын анықтау. 2.Сөз құрамында керекті əріпті табу
бағдарламасын құр деп тапсырма беруге болады. 3.Тест арқылы тапсырманы
сұрау, оған дұрыс жауап алу арқылы оқушы білімін бағалауға болады.
Жаңа ақпараттық технологияның басты тиімділігі–бұл мұғалімге
ағылышын тілі сабақтарындағы оқу үрдісін түбегейлі өзгертуге, оқытудағы
пəнаралық байланысты күшейте отырып, оқушылардың дүниетанымдарын
кеңейтуге жəне қабілеттерін көре біліп, оны дамытуға толық жағдай жасауы.
Сабақта компьютерді пайдаланудың тиімділігін былай саралап көрсетуге
болады.
1. Оқушы мен мұғалімнің позитивтік оң қатынаста болуына ықпал етеді.
Олай дейтініміз, оқушылар компьютермен тікелей қатысты болғандықтан өзін
еркін сезінеді.
2. Компьютермен жұмыс барысында оқушылардың белсенділік,
жауапкершілік жəне өзіндік шығармашылық қабілеттері қалыптасады. Оқушы өз
бетінше еңбектенеді. Өз еңбегінің нəтижесін көреді. Өзін-өзі қадағалауға
мүмкіншілік туады. Тапсырмаларды мұғалімнің көмегінсіз орындайды. Сол
арқылы ойлау жəне есте сақтау қабілеттері дамиды.
Берілетін материал бірсарынды болып, тек мұғалім ғана сөйлейтін болса,
балалар тез шаршап қалады да, сабақ сəтсіз аяқталады. Осындай көңілсіз
жағдайларды болдырмау үшін ағылшын тілі сабағында компьютер арқылы
оқушылардың белсенділігін арттыратын элементтер қолданылады. Мысалы,
СТО стратегияларын, дидактикалық үлестірмелер, түрлі ребустар, суреттермен
жұмыс кроссвордтарды жатқызуға болады.
Яғни, жарқын келешегіміз сапалы білім мен салауатты тəрбиенің
нəтижесінде ғана болмақ. Оқушыларға білім беруде ақпараттық технологияны
қолдану, электронды оқулықтарды пайдалану- қазіргі оқыту үрдісінің басты
мақсаты жəне заман талабы. Қазіргі білім беру жүйесіндегі тың жанғырулардың
жаңа көрінісі - электронды оқулықтар. Электронды оқулықтардың тиімділігі
жайлы ғалым-педагогктардың пайымдауына жүгінсек, мысалы: Л.С.Выготский:
«Дұрыс ұйымдастырылған оқыту процесі ғана баланың жеке басының дамуын
ілестіре алады», - дейді. [4] Яғни, ақпараттық технологияны қолдану дегеніміз -

63
 келешек ұрпақтың еркін дамуына, жан-жақты білім алуына, белсенді,
шығармашыл болуына жағдай жасау.
Электронды оқулықтардың тиімділігі:
-Оқушылардың шығармашылық ойлауын жетілдіру;
-Дербес ізденіске, білімді өз бетімен алуға ықпал;
-Білім сапасын көтерілу;
-Оқушының танымдық белсенділігінің артуы;
-Өзін-өзі тануы, «Мен» менталитетінің қалыптасуы.
Ал заман талабына сай білім беру, ақпараттық технологияны білім саласына
енгізіп, иновациялық бағытта жұмыс жасай отырып, жеке тұлға,
шығармашылық ізденістегі тұлғаны қалыптастыру мұғалімнің шеберлігі қажет
етеді. Қазіргі таңда ақпараттық технологияны қолдану өрісі кеңіп, сол арқылы
оқыту үрдісі нəтижелі жетістіктерге қол жеткізуде. Ақпараттық технологияны
оқыту үрдісінің маңызын төмендегі сызбадан көруге болады.
Педагогикалық Коммуникациялық
Ақпараттық кеңістік Кеңістік
кеңістік Мұғалім, оқушы
Ақпараттық қызметі Ізденуші
Ресурстар Түрткі жасаушы
ақылшы Зерттеуші
мұғалім Бірлестік
ізденуші Саралаушы
Жаңа хабар ой салушы
коррекция жасаушы Коррекция жасаушы
Жаңа түсінік əдіс-тəсіл жасаушы
өнімге қол жеткізуші Сыни көзқарасты тұлға
Қосымша материалдар дербес ізденуші
оқушы Әділ төреші
мақсат қоюшы
бағалаушы
ізденістегі тұлға
Сызба № 1. Ақпараттық технологияны оқыту үрдісі.

Бүгінгі ақпараты дамыған заманда ерекше назар аударып отырған

мəселелердің бірі - шығармашылық. Ол туралы «Орта білімді дамыту
тұжырымдамасын» жобасында мынандай анықтама берілген: «Шығармашылық
– бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс
жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дəлелді шешімдер
қабылдай білуге үйренуі керек,» - дегн түсініктеме берілген.
Шығармашылық сөзінің түп төркініне орыс ғалымы М. Поташник былай
анықтама береді:
- «жаңа өнім жасау немесе бұрыңғы өнімді жаңалап жетілдіру;
- іс-əрекеттегі қайталанбайтын, өзгеде жоқ, нəтижелі өнім»
А.И.Кочетов: «Творческая деятельность – это процесс создания новой
информации или продукция с высокими показателями их количество и качества

64
с наименьшей затратой времени и сил», - деп шығармашылық іс-əрекетке түсінік
берді.
Ал педагог-ғалым Г.Ю.Ксензова: «Творчество – это атрибутивное свойство
любой личности, неотьемлимый компонент ее . Если человека лишают
творческого начала, он перестает чувствовать себя личностью», дейді.
Ғаламдардың пікіріне жүгіне отырып, шығармашылық іс-əрекеттің басты
белгілерін А.Қ.Жанабілова төмендегідей саралайды:
- уақыт үнемдей отырып, артық күш түсірмей, жоғары нəтижеге қол жеткізу;
- ойлап табу, дайындау, жаңа өнім жасау. [5]
Шығармашылық жұмыстың ерекшелігін төмендегі сызбадан көруге
болады:
Дәстурлі оқытуда Ақпараттық технологияда
Мұғалім іс-әрекеті Оқушы іс-әрекеті Оқушы іс-әрекеті Мұғалім іс-әрекеті
-Тапсырма беруші, -Тапсырманы -Өз мақсатын қоя -Ой салушы,
-түсіндіруші орындаушы, - білетін, -түрткі жасаушы,
қайталаушы -белсенді жеке тұлға -мақсат қойдырушы
-Тапсырманың -Берілген -Өз пікірі, -Мақсатқа
орындалуын тапсырманы -өз тұжырышы бар жетелеуші,
қадағалаушы, бағалаушы, шығармашылық -жол сілтеуші,
-талап етуші -баға алушы тұлға, -ойлантушы,
-өзгелерді -проблема қоюшы,
бағалаушы -іздендіруші
-Тексеруші, -Тексеруші, -Өзіне, өзгелерге -Құптаушы,
-бағалаушы -қорытынды сыни көзбен -коррекция
жасаушы қараушы, жасаушы,
-анализ жасаушы, -зерттеуге, ізденуге
-шығармашылық жетелеуші
жұмыстар жасаушы
Сызба № 2 Шығармашылық жұмыстың ерекшелігі.

Шығармашылық жұмыстар жүргізуде бір күнгі тəжірибе аздық етеді.

Электронды оқулықтарды пайдалана отырып жүргізілген шығармашылық
тапсырмалардың маңызы:
- Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар оқушының білім деңгейін
оқушылық деңгейден шығармашылық деңгейге дейін көтеруге жол ашады,
- білімді оқушылардың өз іс-əрекетімен алу жүзеге асады,
- дарынын, қабілетін, шығармашылық ізденістерін дамытады,
- модель, жоба жасауға, оны қорғауға, дəлелдеуге дағдыланыды,
- пəнге деген қызығушылықтары артады.
Төменде, өз іс-тəжірибемізден туындаған технологиялық сабақ
жоспарының үлгісін ұсынып отырмыз.
Электрондық оқулықтарды пайдалану барысында оқушылардың сабаққа
деген ынталары, қызығушылықтары артты. Оқушылардың дербес ізденісіне,
шығармашылық қабілетіне түрткі болған электронды оқулықтардың тиімділігі
төмендегідей:
- Оқушының білім деңгейі артуы,
- Өзіндік ізденіске түсуі,
65
 - Өз мүмкіндіктерін пайдалану,
- Шығармашылық қабілетінің оянуы,
- Өзін-өзі, өзгелерді оқытуы.
Қорытындылай келгенде, электронды оқулықтарының маңызы бүгінгі
оқыту үрдісінде өте зор. «Заманына қарай адамы»,- деп халқымыз айтқандай, əр
ізденуші тұлға бүгінгі заман талабынан туып отырған электронды оқулықтарды
пайдаланып қана қоймай, оның тиімді жолдарынан ізденіп, шығармашылықпен
айналысса – бүгінгі ұстаздар қауымы үшін үлкен жеміс. Ал, ізденімпаз ұстаздар
үшін шығармашылықпен айналысып, іс-тəжірибемен алмасу, тарату,
шығармашылықпен айналысу, дарынды тұлға тəрбиелеу басты міндет. Ендеше,
осындай мақсаттар мен міндеттердің биігінен көріне берейік.

Әдебиеттер:
1. Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 2011.
2. Білім жəне ғылым қызметкерлерінің ІІ съезі, Алматы, 2019
3. Государственный отраслевой стандарт Республики Казахстан Электронное учебное
издание СТРК Министерство РК, Астана, 2012.
4. Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы. (Жоба).//
Қазақстан мұғалімі,№ 14 (2932), 13 маусым, 2007.
5. Кочетов А.И. Культура педагогического исследования.-Минск. 2010.

УДК 811.111

THE FORMATION OF INTERCULTURAL COMPETENCE OF STUDENTS IN THE

PROCESS OF TEACHING A FOREIGN LANGUAGE

А.С. Каприелова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Жаһандану кезеңінде басқа мәдениет өкілдерімен мәдениетаралық

коммуникация құралы ретінде шет тілінің рөлі артады. Қоғамның қазіргі жағдайы білім беру
жүйесінде көрініс табады және шетел тілі мұғалімін дайындауға бірқатар жаңа талаптар
қояды, ол білім алушыларды өзге тілді мәдениетке баулуға, олардың бойында өзінің және
бөтен мәдениеттерінің біліміне, сондай-ақ қалыптасқан құндылықтық бағдарларға негізделе
отырып, лингво-мәдениеттану фактілерін дұрыс түсініп, түсіндіре білуін қалыптастыруға
ықпал етуі тиіс. Шет тілді мәдениетті қабылдау процесінде басқа мәдениет фактілерін
анықтау және талдау жүргізіледі. Мақалада ағылшын тілін оқыту барысында
студенттердің мәдениетаралық құзыретін қалыптастыру, мәні мен мәні талданады,
лингвистика тарихында, сондай-ақ шет тілін оқыту әдістемесінде "құзыреттілік" толық
түсінік беріледі, коммуникативтік құзыреттіліктің құрамдас бөліктері анықталады. Жаңа
қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени болмыстар шет тілін оқыту мақсатын қайта
ойлау қажеттігіне алып келді
Түйінді сөздер: мәдениетаралық құзыреттілік, мәдениетаралық коммуникация,
мәдениетаралық қарым-қатынас, толеранттылық.
Резюме. В период глобализации возрастает роль иностранного языка как средства
межкультурной коммуникации с представителями других культур. Современное состояние
общества находит отражение в системе образования и предъявляет ряд новых требований
к подготовке учителя иностранного языка, который должен способствовать приобщению
обучающихся к иноязычной культуре, формировать у них умения правильно понимать и
объяснять лингвострановедческие факты, основываясь на знаниях своей и чужой культур,
66
а также сформированные ценностные ориентации. В процессе восприятия иноязычной
культуры происходит выявление и анализ фактов другой культуры. В статье анализируется
сущность и значение, формирование межкультурной компетенции студентов в процессе
обучения английскому языку, дается развернутое понятие «компетентность» как в
истории лингвистики, так и в методике преподавания иностранного языка, определяются
составные части коммуникативной компетенции. Новые общественно-политические,
экономические и культурные реалии привели к необходимости переосмыслить цель обучения
иностранному языку.
Ключевые слова: межкультурная компетенция, межкультурная коммуникация,
межкультурное общение, толерантность.

In the conditions of modern society, education is designed to form students'

abilities that will allow them to independently navigate the flow of professionally
significant information. The quality of training of specialists is determined by their
ability to work with special literature (including in a foreign language), use various
teaching methods in order to improve professional competence and general culture.
In today's society, specialists must have the skills to analyze and process large
amounts of information, otherwise, there is a slowdown in decision-making, and if time
is limited, mistakes may be made in their professional activities. The concept of
“competence” acts as an integral social-personal-behavioral phenomenon. When
discussing the concept of intercultural competence, it is necessary to consider
comprehensively its components, structure and methods, as well as approaches and
methods for the formation of intercultural competence.
In connection with the expansion of ties in a multicultural world popular person
with practical skills to interact with other cultures, participate in intercultural
communication, who will melt the importance of knowledge of foreign language as a
means of business communication. Students in an information-rich educational space
need to be able to navigate freely in a foreign language environment, including virtual
reality. To solve this problem, it is necessary to develop students' interest in foreign
culture, teach them the dialogue of cultures, and critical understanding of the world
picture. Therefore, the modern process of teaching foreign languages should be focused
on the formation of students' skills in various types of professional communication.
The most important factor in integrating specialists from different countries is the
transmission and exchange of messages between members of cultural groups, including
their mutual understanding. Hence, one of the key competencies of future specialists is
cross-cultural competence, which is considered by us as an integrative personal quality
that determines the readiness of the individual for inter-cultural interaction.
Foreign-language business communication is one of the most important
components of the content of training of specialists due to the social order of the
society. The University course of a foreign language is intended to be communicative
in nature, so its content is determined by the communicative and cognitive needs of
specialists of the relevant profile [1].
In recent years, the industrial sphere of communication has become much more
complicated, economic, managerial, commercial, and legal fields of professional
activity have become widespread and developed, which makes it necessary for future
specialists to master the skills of professional intercultural communication. The
67
changed nature of social interaction has revealed new components of the content of
training, namely the assimilation of new professional "roles" (co-production organizer,
business Secretary, Manager who can sign contracts and negotiate with representatives
of a different cultural and linguistic community).
In modern society, a foreign language has a direct application. Therefore, in
teaching foreign languages at universities, it is necessary to focus students on the
practical use of their knowledge and skills to work with search engines, when
performing project activities, when preparing competition documentation for grants,
applications for internships, for conducting business correspondence, negotiations, etc.
One of the most important reasons why our government should amend training
programs and include programs for the formation of intercultural competence is the
desire of our country to strengthen international contacts. When introducing such a
program into the educational system, the task of the teacher will be to make it clear to
students that their culture is only a small part of the world of cultures, and to assign
skills of intercultural communication, learn behaviors, develop such qualities as
understanding, tolerance and acceptance.
Cross-cultural competence consists of such abilities as: understanding, respect,
productive use of cultural conditions and factors that affect the perception, assessment,
feelings and actions of a foreigner, tolerance and the development of effective ways of
cooperation. Cross-cultural competence describes the ability to organize the process of
cross-cultural interaction in such a way that the joint search for productive solutions to
problems occurs in an environment of mutual respect and agreement, excluding any
kind of misunderstanding.
Cross-cultural communication as a scientific and applied discipline deals with the
problems of understanding and mutual understanding: to understand someone else's
(other), to explain adequately oneself to someone else, to correctly interpret other
cultural signs that are not one's own. In terms of its genesis, subject correlation, as well
as in terms of research tools, intercultural communication has an interdisciplinary
status. It integrates knowledge of a number of Sciences, such as cultural anthropology,
linguistics, pragmalinguistics, communication theory, ethnopsychology, and
sociology.
A review of the literature shows that there are at least two approaches to defining
the essence of intercultural communication: linguistic, which refers the processes of
intercultural communication by nature to speech activity; cultural and anthropological
(which actually gave rise to it as a term and as a new discipline), based on the
achievements of many Sciences. Intercultural communication is a process of
communication (verbal and nonverbal) between communicants who are native
speakers of different cultures and languages. Cross-cultural communication, i.e.
communication of language personalities belonging to various linguistic and cultural
communities, like any communication, is an interaction of "speaking minds" [2].
Along with the term intercultural communication in the research discourse of
modern Russian psycholinguists, there is a concept of "intercultural communication",
this term appears as communication of "carriers of different cultures". Such
communication is always accompanied by communicative conflicts due to insufficient

68
community of consciousness. The authors emphasize that the main reason for this lack
of understanding in cross-cultural communication is not different languages, but rather
different minds of communicants. According to this approach, cross-cultural
communication is part of cross-cutting disciplines such as linguistics, sociolinguistics,
cognitive psychology, psycholinguistics, and cognitive linguistics.
It should also be noted that there are several levels of intercultural
communication:
1) communication between different ethnic groups: a society may consist of
different ethnic groups that create and share their own subcultures;
2) communication between social groups of a particular society: differences
between people may arise as a result of their origin, education, profession, social status,
etc.;
3) communication between representatives of various religious denominations;
4) communication between people of different ages and genders;
5) communication between residents of different localities;
6) communication in the business sphere (when representatives of different
companies contact, there may be misunderstandings).
The formation of intercultural competence involves the interaction of two cultures
in several ways: familiarity with the culture of the country of the target language
through the foreign language and mastering the behaviors of native speakers of the
foreign culture; the impact of foreign language and foreign culture on the development
of the native language and model behavior within the native culture; the development
of personality is influenced by the two cultures. It is necessary to consider how the
formation of intercultural competence of students is carried out, taking into account
these areas. In the process of mastering a foreign language, students learn material that
demonstrates the functioning of the language in its natural environment, speech and
non-speech behavior of native speakers in different communication situations and
reveals the features of behavior related to folk customs, traditions, social structure of
society, ethnicity. First, this is done with the help of authentic materials (original texts,
audio recordings, videos), which are normative in terms of language design and contain
linguistic and cultural information [3].
The formation of cross-cultural competence also involves mastering the following
skills: to see in a representative of another culture not only what distinguishes us, but
also what unites us; to change assessments because of understanding another culture;
to reject stereotypes; to use knowledge about another culture for a deeper knowledge
of your own.
Intercultural competence is formed in the process of teaching foreign language
communication taking into account the cultural and mental differences of native
speakers and is a prerequisite for a successful dialogue of cultures. Awareness of
possible problems that arise in cross-cultural communication of representatives of
different cultures, understanding of values and generally accepted norms of behavior
are quite significant factors in learning a foreign language. In addition, when students
are prepared to deal with them appropriately, they can avoid misunderstandings,
inappropriate perception of behavior, and potential conflicts that may arise from

69
improper use of language, misinterpretation of the other person's reaction, and
evaluation of the situation. In addition, the student's ability to refract cultural values in
their behavior contributes to their becoming a good specialist in cooperation with
representatives of the world community.
Thanks to research in the field of sociolinguistics, it became obvious that for full
communication in a foreign language, it is necessary not only to be able to master the
language material, but also to know the specific concepts peculiar to a particular nation,
to possess extra-linguistic knowledge related to the culture and customs of this
community of people.
Ignorance and misunderstanding of this non-linguistic material is an obstacle in
the process of communication and causes misunderstanding due to a partial
discrepancy between the communicative-language communities in the set of
knowledge about the world. That is why the inclusion of cultural information in the
foreign language-training program is not related to the desire to make the educational
process interesting, but to the internal necessity of the learning process itself.
At the same time, most foreign researchers focused their attention on the need to
include cultural elements not only in the goal, but also in the content of teaching the
subject “foreign language”, when domestic methodologists considered the general
meaning of foreign languages in familiarizing themselves with the culture of the
country of the language being studied.
Unfortunately, the trends of integration of language and culture in the process of
teaching a foreign language did not affect a non-linguistic University.
Even the active development of the theory of communication that began in the
70s of the twentieth century did not change anything, because the communicative
activity of University graduates of that time was one-sided and was limited by the
requirements of contact with representatives of their country only [4].
This approach appeared in the UK in connection with the promotion of a new goal
of learning — language acquisition as a means of communication.
Communication is understood as the transmission and communication of
information of a cognitive and affective-evaluative nature, the exchange of knowledge,
skills and abilities in the process of speech interaction between two or more people.
As for the principles of teaching foreign languages, it is also the basic category of
the method. The principles give an idea of the initial requirements for the educational
process as a whole and its components (goals, knowledge, methods, learning process).
Since the method uses the provisions of its basic Sciences (psychology, pedagogy,
linguistics) to justify the system of teaching a non-native language, it is possible to
distinguish four groups of teaching principles:
- linguistic,
- psychological,
- didactic,
- methodical.
All the principles included in these groups are closely related to each other and
they form a single system designed to ensure the achievement of the set learning goal.

70
At the same time, we can talk about the principles that play a leading role in specific
learning environments.
Therefore, nowadays, the leading methodological principles include the principle
of communication, which provides a practical orientation of training, focuses on
mastering speech activity in the chosen sphere of communication. The system of
learning principles is open, allowing the inclusion of new principles and rethinking
existing ones.
There are different approaches to teaching foreign languages based on a large
number of factors, including linguistic ones. It is worth noting the classification of
approaches to teaching foreign languages from the point of view of the object of
training: the focus of training on language acquisition (language approach), speech
(speech approach), speech activity (speech activity, or communicative activity
approach).
The latter approach, which is characterized by an emphasis on speech activity and
language acquisition as a means of communication, is considered optimal and is
considered as a theoretical basis for building a modern system of teaching a non-native
language.
The following components of communicative competence are distinguished:
- linguistic competence-knowledge of vocabulary units and grammatical rules that
transform lexical units into meaningful utterances;
- sociolinguistic competence — the ability to choose and use appropriate language
forms and means depending on the purpose and situation of communication, on the
social roles of participants in communication, that is, on who is the communication
partner;
- discursive competence — the ability to understand different types of
communicative utterances, as well as to build coherent, coherent and logical utterances
of different functional styles (article, letter, essay, etc.); involves the choice of
linguistic means depending on the type of utterance;
- strategic competence — verbal and non-verbal means (strategies) that a person
uses if communication has not taken place; such means can be repeated reading of a
phrase and asking a misunderstood sentence, as well as gestures, facial expressions,
and the use of various objects;
- socio-cultural competence— cultural knowledge of native speakers, their habits,
traditions, norms of behavior and etiquette and the ability to understand and adequately
use them during the communication, remaining other culture carrier; forming socio-
cultural competence involves the integration of the personality in the system of world
and national cultures;
- social competence — the ability and desire to interact with others, self-
confidence and self-confidence to carry out communication, as well as the ability to
help others maintain communication, put themselves in their place and the ability to
cope with situations that arise in the process of misunderstanding communication
partners.
Features of the communicative approach:

71
 - speech orientation of the learning process; the ultimate goal is to teach
communication in various types of speech activity;
- orientation not only on the content side of communication, but also on the form
of utterance;
- functionality in the selection and organization of material: language and speech
material should be selected in accordance with the functions that it expresses and the
communicative intentions that the speaker can convey using the proposed language
material (offer, refusal, expression of emotions, etc.);
- situativeness in the selection of material and organization of training: language
and speech material should be selected in relation to certain situations of
communication and practiced in situations typical of the use of certain language forms;
- use of authentic materials, which include language forms typical for the
expression of a certain communicative intent, authentic texts and communication
situations, as well as various verbal and non-verbal means typical of native speakers;
- use of truly communicative tasks that contribute to the formation of
communication skills, and work modes that are adequate to the conditions of real
communication (pair and group work);
- individualization of the learning process, the use of a person-centered approach,
that is, taking into account the needs of students in the planning and organization of the
lesson, relying on the individual cognitive styles and learning strategies of students,
using their personal experience.
It is the question of interaction and mutual influence of language and culture that
has become fundamental in rethinking approaches to teaching a foreign language in
General and teaching it in higher education, in particular.
Thus, the consideration of the current state of the question of the relationship
between language and culture has allowed us to identify a number of culture-oriented
approaches (linguo-cultural, socio-cultural ethnographic, linguo-cultural and
intercultural) to teaching foreign languages and determine their significance for the
conditions of study at the University [5].
Cross-cultural competence characterizes a person's readiness to contact a foreign
language culture, to behave appropriately, and to show tolerance. Signs of cross-
cultural competence are a sensitive attitude and interest in a foreign culture, an
adequate perception and understanding of a foreign culture, the ability to navigate in a
foreign culture, to enter into a dialogue with representatives of a foreign culture. The
components of cross-cultural competence (cognitive, emotional, behavioral) are
respectively manifested in awareness of the culture of the country of the language being
studied, the presence of practical skills of cross-cultural communication, openness,
tolerance, and respect for foreign-language culture. The formation of intercultural
competence is provided through the knowledge and development of another's culture
(in person, in absentia in virtual space), the use of authentic texts, the study of works
of art, literature, music, the development of language skills in real life situations,
professionally-oriented reading.

72
 Literature:
1. Лебедева Н.М., Введение в этническую и кросс-культурную психологию / Н.М.
Лебедева. М.: Ключ, 2012.
2. Соловова Е.Н. Методика обучения иностранным языкам / Е.Н. Соловова. М.:
Просвещение, 2015.
3. Knapp, Karlfried. Intercultural Communication in EESE. http:// vvww.
cs.uu.nl/docs/vakken/bci/programma/intercult.html, 2003.
4. Белая Е.Н., Теория и практика межкультурной коммуникации: Учебное пособие / Е.Н.
Белая. М.: ФОРУМ, 2011.
5. Lehtonen J., Cultural stereotypes as a projection of national self-consciousness // Proceedings
of the 9th Annual Intercultural and International Communication Conference. Miami: University of
Miami, 2015

УДК 371.3

FEATURES OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF SOCIAL AND

CULTURAL COMPETENCE IN ENGLSIH CLASSROOM.

С.Н. Кожанов
Университет «Мирас», Шымкент, Казахстан

Түйін. Мақалада студенттің әлеуметтік құзыреттілігі шетел тілінде

коммуникативтік құзыреттілік құрылымындағы орны қарастырылады. Адамның
әлеуметтік құзыреттілігі өз тілінде және шет тілінде коммуникацияның табысты болуын
қамтамасыз ететін негізгі құзыреттіліктердің бірі болып табылады. Әлеуметтік
құзыреттіліктің қалыптасу деңгейі қарым-қатынас барысында сөйлеу құралдарын
таңдауға, сондай-ақ қарым-қатынас өтетін жағдайларға да, әңгімелесушінің сөйлеу және
мінез-құлқының ерекшеліктерінің бейімделуіне тікелей әсер етеді.
Түйінді сөздер: кәсіби қызмет, шет тілді құзыреттілік, әлеуметтік Құзыреттілік;
кәсіби шет тілді құзыреттілік.
Резюме. В статье рассматривается место социальной компетентности студента в
структуре иноязычной коммуникативной компетенции. Социальная компетенция человека
является одной из ключевых компетенций, обеспечивающих успешность коммуникации как
народном, так и на иностранном языке. Уровень сформированности социальной
компетентности напрямую влияет на выбор речевых средств в процессе общения, а также
на умения адаптироваться как к условиям, в которых протекает общение, так и к
особенностям речевого и неречевого поведения собеседника.
Ключевые слова: профессиональная деятельность, иноязычная компетенция,
социальная компетенция; профессиональная иноязычная компетенция.

Language is a reflection of culture; it records changes in its conceptual system. It

is necessary to equip students with knowledge of linguistic and cultural features of a
foreign language, to develop their skills of interpretation and translation. The model of
teaching foreign language activity of a student is based on the acquisition of linguistic
and cultural concepts that make up the psychological and national conceptual sphere.
Any system successfully functions and develops under certain conditions.
Consequently, the formation of socio-cultural competence of students will be more
effective when creating a special set of pedagogical conditions.
Currently, the development of students' foreign language communicative
competence is the main goal of teaching foreign languages. In turn, communicative
73
competence includes socio-cultural, since the lack of information about the socio-
cultural background does not allow the formation of communicative competence even
to the smallest extent. The function of learning a foreign language is to form a person
who is able and willing to participate in intercultural communication. However, such
an individual cannot be formed in the absence of knowledge about the socio-cultural
specifics of the country of the language being studied.
Foreign-language socio-cultural competence should be considered as an integral
system that has interrelated structural components:
- country studies (knowledge of the people, native speakers, their national
character, features of life, customs, traditions, culture);
- linguo-cultural studies (knowledge of language units includes a national-cultural
component of semantics in accordance with social and speech situations);
- sociolinguistic (knowledge of the peculiarities of national speech etiquette and
non-verbal behavior, skills to account for them in real life situations, social norms of
behavior and social status of communicants).[1]
These components of socio-cultural competence are closely related to the cultural
and social context. Therefore, the study of a foreign language with these components
should be carried out in a comprehensive manner.
Therefore, in order to better prepare students for real professional activities and
social interaction, including knowledge of the subject, development and upbringing of
the student's personality, foreign language training should be considered as:
- a means of intercultural communication and generalization of achievements of
various cultures that make up a single whole in the common heritage of mankind;
- training in forms of public expression in society that are recognized as ethically
acceptable;
- training in the ethics of speech debating behavior;
- interrelated formation and development of all components of communicative
competence (language, speech and socio-cultural).
From the content point of view, the formation of socio-cultural competence of
students is possible through a combination of academic and extracurricular work. The
program of the discipline "Foreign language" provides for interrelated training in all
types of speech activity within the framework of the subject-thematic content defined
by the program, as well as mastering the technologies of language self-education.
Preparation of didactically correct selection of educational material for the formation
of socio-cultural competence contributes to improving the level of general and
international education of students. The main principles of material selection include
the relevance of its content, the ability to assimilate this content under certain
conditions of training, as well as the technology of their gradual application for the
successful formation of socio-cultural competence in the professional orientation of
training. When selecting materials, it is necessary to focus on the content of real facts
in them and the meaning of these facts in a foreign language culture, as well as on their
didactic significance for the student.
Thus, for the formation of socio-cultural competence of students in teaching a
foreign language, it is necessary to focus on:

74
 - study of socio-cultural aspects of communication ethics in the countries of the
studied language and familiarization with the features of intercultural communication
based on the use of authentic materials in the educational process, providing
educational and communication workshops in the studied areas of formal and informal
communication in a foreign language on the principle of expanding the range of
cultures studied;
- socio-cultural equipment of educational topics through linguo-cultural, regional,
cultural, sociolinguistic and sociological enrichment of students' communicative
activities;
- familiarizing students with the language and intercultural conflicts that arise in
society when violations of language and civil rights occur, with the existing ways to
eliminate them in the world practice;
- development of general cultural skills to process socio-cultural information and
use it adequately for the purposes of intercultural communication in the relevant areas
of communication.[2]
Therefore, from the above we can conclude that it is advisable to ensure the
effective formation of socio-cultural competence among students by involving them in
specially organized, spiritually rich educational and creative socially significant
activities in the process of learning a foreign language at non-linguistic faculties. The
influence of foreign language communicative culture plays an important role in the
process of formation of spirituality of the future specialists: forms the culture of the
language, familiar with the traditions of the country of studied language, values other
people, and certainly enriches students spiritually and intellectually.
In the content of teaching English, the socio-cultural element has a significant
place in the formation of the student's personality. It gives a chance not only to learn
about the cultural heritage of the country of the studied language, but also to compare
it with the cultural values of their own country, which contributes to the development
of a unified culture of students. This element is intended to increase the general,
cultural, social outlook of students, to encourage their cognitive and mental processes.
Learning English has a significant educational value. The principle of cultural
conformity is the basis of education, which assumes "that education is based on
universal values, based on the values and generally recognized norms of the culture of
the state and regional traditions". Mixing cultural materials with language learning
increases the motivation of learning, because teaching without motivation is
ineffective. Familiarity with culture contributes to the activation of cognitive interest,
because students do not just study the material, but also learn about the facts of culture,
with which they were not previously familiar, and this certainly awakens their
enthusiasm. In order to develop the ability to conduct a conversation in English, it is
necessary to attract cultural realities. In accordance with this, the main goal of teaching
English can be achieved only at the appropriate level of formation the socio-cultural
competence of students.
Familiarization with another culture not only makes the lessons more interesting,
but also contributes to real communication, the most clear and adequate perception of
the carriers of the provided culture. This implies the selection of innovative

75
technologies for teaching a foreign language that will contribute to the development of
students' socio-cultural competence. Socio-cultural competence – cultural knowledge
of native speakers, their habits, customs and generally recognized norms of behavior
and etiquette and the ability to understand and correctly apply them in the course of
communication, while remaining a carrier of a different culture; the development of
social competence involves the integration of the personality in the system of world
and national cultures.
The development of socio-cultural competence has a strong connection with the
main goals of education: practical, developmental and educational. The degree of
knowledge does not always correspond to the degree of practical skills, and the degree
of skills is not always exactly synonymous with the level of competence. However, it
is necessary to note the knowledge:
- about the country of the language being studied (names, dates, significant facts,
culture, etc.);
- about the culture of their own region;
- awareness of the concept of culture in integrity, and not as a synonym of the
definition of "art", that what determines the mentality, the manner and the rhythm of
life, the way people of a particular culture/ state;
- geographical knowledge as a representation of the geographical location of the
country, as a system of conditions that determine the formation, development of
culture, art, history, social and political structure of their own country and the country
of the target language.[3]
When it comes to developing knowledge about the culture of your country, you
can't expect to be ready and able to demonstrate your culture in another language if you
don't:
1. Provide information;
2. Present the correspondence of language and culture;
3. Choose a text based on the principle of socio-cultural orientation of training,
which implies the following aspects:
a) the socializing background of the sections;
b) the importance of the topic for the selection of life philosophy;
c) the importance of the topic for communicating in a foreign language with their
peers in other countries at the time of study/ recreation;
d) the importance of the topic for performing the functions of representing your
country in a foreign language circle, and so on.
It should be noted that a teacher who does not allow students to think differently,
not only does not own the necessary level of competence, but is unlikely to be able to
contribute to its full development. Speaking of socio-cultural competence, it is a
mistake to assume that it is formed only during the study of a foreign language. Of
course, all the main competencies, including communication, are formed only when
different blocks of disciplines and subjects of the educational cycle are focused on their
comprehensive development. We can identify a number of conditions that contribute
to the formation of socio-cultural competence of students. These are such conditions
as:

76
 -the attitude of the teacher and the student as a subject of socio-cultural
competence formation;
-personal characteristics of students, their needs, motives;
-using the personal development potential of the subject "foreign language", the
content of which is projected into a wide socio-cultural context of human life.
Learning a foreign language involves the formation of students' foreign language
communicative competence. The concept of communicative competence is defined as
the knowledge of psychological, regional, and social factors that determine the use of
speech in accordance with social norms of behavior.
Teaching a foreign language involves the formation of students' foreign language
communicative competence. The concept of communicative competence is defined as
the knowledge of psychological, regional, and social factors that determine the use of
speech in accordance with social norms of behavior. Within the framework of the
presented research, the essence of the terms "competence" should be analyzed.
The dictionary of foreign words and expressions says that competence (Latin
competere-to achieve, match, approach) – knowledge, experience in a particular field.
Competence is a set of certain knowledge, skills and abilities in which a person should
be aware and have practical experience. [4] Competence – the ability of the subject to
establish a connection between knowledge and the situation, or the ability to find,
discover an indicative basis for action, the procedure necessary to solve the problem in
a specific situation.
Competence – 1) the possession of competence; 2) the possession of knowledge
that allows you to judge something.The model of formation of socio-cultural
competence by E. N. Elina includes two aspects:
- linguistic:a) teaching a foreign language (learning language and culture through
language); sociolinguistics (using language in various social situations).
- information: a) information about culture: cultural achievements, etiquette,
clothing, traditions of national cuisine, language of non-verbal communication,
interjections, values and customs, educational system, social institutions; country
studies (information about the geographical location of the country, climate, political
and economic systems). [5]
Socio-cultural education by means of a foreign language in secondary schools
lays the basis of:
- transfer of positive experience of studying the countries of the studied language
in the subsequent independent study of other languages and, accordingly, other cultural
communities; further development of socio-cultural competence within the chosen
training profile.
Socio-cultural development of students contributes to:
- understanding the relationship between established patterns of behavior and
traditions, values, and relationships, inherent in the culture of the language being
studied;
- understanding the relationship between the ideology and the products of the
material and spiritual culture of the country of the studied language;

77
 - awareness of the role of the native language and culture in the development of
universal culture
- formation of an analytical approach to the study of foreign culture in comparison
with the culture of their country;
- development of students' language culture to describe the realities of the country
of the language being studied and the realities of Russian life in a foreign language
- formation of an evaluative and emotional attitude to the world.
- the formation of cultural competence involves formation of certain qualities of
the student's personality, which include:
- openness (freedom from prejudice against representatives of another culture)
- tolerance (tolerance of the manifestations of something alien, unusual to us in
other cultures);
- readiness to communicate (the desire and ability to engage in active
communication with representatives of other socio-cultural communities);
- speech and socio-cultural tact and politeness.
Formation and development of components of socio-cultural competence:
1) provides the student with the opportunity to:
- navigate the socio-cultural markers of the authentic language environment and
the socio-cultural characteristics of the people with whom it communicates;
- to predict possible socio-cultural hindrances in the conditions of intercultural
communication and ways to eliminate them;
- adapt to a foreign-language environment, skillfully following the canons of
politeness in a foreign-cultural environment, showing respect for the traditions, rituals
and lifestyle of representatives of another cultural community;
2) creates the basis for the subsequent development of varieties of socio-cultural
competence of a professional profile;
- self-study of other countries, peoples, and cultural communities;
- mastering ways to represent native culture in a foreign language environment;
- socio-cultural self-education in any other previously unknown areas of direct
and indirect communication.
For these purposes, at the initial stage of English language training, it is of
considerable importance:
- stimulating the needs for familiarization with the world of foreign peers and
using a foreign language for this purpose;
- development of simple skills of interpersonal communication in a foreign
language based on the native language.
At the second stage of education, a major role is played by learning a foreign
language as a means of international communication:
- socio-cultural formation of teenagers;
-cultural and artistic and aesthetic development of students when familiarizing
with the cultural heritage of the country of the language being studied;
- development of skills to present their culture and state in the conditions of
foreign-language intercultural communication.

78
 At the third stage, training should promote foreign language communicative
competence that ensures the use of a foreign language in official and informal settings.
At the same time, the main thing remains - the expansion of cultural knowledge about
the way and styles of life in the countries of the studied languages.
Socio-cultural competence, formed on the basis of elements of meaning
formation, implies intensive use of individual semantic experience, which
approximately includes the gradual development of socio-cultural information and its
conversion into personal experience: 1) perception of information (actualization of
individual experience); 2) perception of information (combination of consciousness
and socio-cultural experience); 3) evaluation, comparison with one's own experience
(explanation, development of a personal-value position); 4) investment of the mastered
experience in effective forms of their activities (materialization of the value-semantic
position in creative activity).
Socio-cultural competence allows us to say that the initial position of the granted
competence is based on the following circumstances:
1. The ability to distinguish the general and cultural-specific in the development
models of various countries and civilizations, social strata of society.
2. Readiness to represent your country and its culture, taking into account possible
cultural interference from listeners, anticipating factors of possible misunderstandings
and removing them by selecting appropriate means of speech interaction.
These include the selection of original and clear metaphors, the creation of vivid
images by comparing and contrasting cultural realities/ facts/ information units; using
not just a translation, but an antonymic translation/ interpretation translation.
3. Recognition of the right of various cultural models, as well as the ideas/ norms
of life/ beliefs created on their basis, etc. to exist.
4. Readiness to defend personal positions in a balanced manner, without
humiliating others and without being directly dependent on extraneous priorities.
Socio-cultural competence involves value-based relations, which are realized in the
actions, behavioral patterns and activities. General education leads to the filling of a
person's properties with certain socio-cultural content, depending on the culture and
society in which he lives and receives education. This socio-cultural bias of education
makes it possible for a person to acquire an image that is consonant with the epoch of
his existence, identical to a conditioned historical type of personality that can
successfully implement socially typical forms of cultural behavior in certain situations
of social life.

References:
1. Kolodko T. M. Formation of socio-cultural competence of future teachers of foreign
languages in higher educational institutions: author. dis. Cand. Ped.Scien. M., 2005.
2. Zakharova E. V., Poselskaya N. V. Bases of formation of socio-cultural competence of
students when teaching a foreign language in a non-linguistic University // Siberian pedagogical
journal. 2012. No. 4.
3.Varchenko T. G. Sociocultural aspect in teaching foreign languages in a non-linguistic
University//Actual problems of Humanities and natural Sciences. 2015. N. 10-5.

79
 4. Naumova O. V. Culturological aspect as the basis for the formation of foreign language
culture in the process of teaching English / / IYASH, 2014. 5. Kodzhaspirov G. M., Kodzhaspirov A.
Y. Dictionary of pedagogy. – Rostov-na-D: "March", 2005.

УДК 811.111

BASIC REQUIREMENTS FOR A FOREIGN LANGUAGE LESSON

Л.М. Комекбаева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақала ағылшын тілі пәнінің басты міндеті - білімгерлердің тілдік қарым-
қатынас жасай алу біліктілігін жетілдіреді және ағылшын тілі пәні мектепте білім, тәрбие
берумен қатар жасөспірімдердің жеке бас қасиеттерін тұлға ретінде жетелдіруге
қоғамдағы өз орнын табуға ерекше ықпал етеді.
Түйінді сөздер: білім беру, оқыту, талдау, ми шабуылы, дискуссия, интерактивті
әдістер, коммуникативтік, визуалды.
Резюме. В этой статье основная задача дисциплины "английский язык" - повышение
квалификации студентов в области языкового общения, а также изучение английского языка
в школе, воспитание личности.
Ключевые слова: образование, обучение, анализ, мозговой штурм, дискуссия,
интерактивные методы, коммуникативные, визуальные.

During the event, the main directions of the Address of the President of the
Republic of Kazakhstan N. A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan "Nurly Zhol -
the way to the future"were discussed. English language along with school education,
education in school contributes to the formation of personal qualities of the younger
generation as a person.
The use of any method in teaching English depends on various conditions. Main
conditions: the purpose of teaching English, the time allotted for its study, the number
of hours. Among these conditions, the training goal plays an important role. This
agreement directly affects the development of society, its political, economic and other
relations with other countries, and the definition of the goals of teaching a foreign
language.
Multilingual education is the main requirement of today, which makes it possible
for young generations to move freely in the educational space, comprehensively
develop the child, and show their abilities. In the future, when switching to a 12-year
system of education, some subjects will be taught in English in educational
organizations. Therefore, it is necessary to adapt the child to the English language from
an early age. When learning this language, it is preferable to start with preschool
children. The more children are stimulated to learn, the more memory is developed.
And if you do not pay attention to the child from an early age and do not help his
comprehensive development, then his mental ability, perception, memory develops
slowly. Since the child's development from an early age becomes more effective, as
language learning has become earlier. However, when teaching English to children of
preschool age, it is necessary to form the first skills of oral speech, arousing their
interest.

80
 Preschool age is a very favorable period for learning a foreign language. Because
children of this age differ in their ability to perceive a language phenomenon: they
become interested in learning their speech experience and language secrets [1]. They
can quickly master a given little material and tell it very well. Every time children join
age, such factors begin to lose their strength. Early learning helps to eliminate language
deficiencies and quickly learn the language in the future. In order for the child to
remember quickly, it is more effective to teach games, quick memorable words, poems,
poems. The child will be interested in learning the language while playing. Learning a
language in accordance with age characteristics allows children to know the culture of
another people.
The main form of training is a lesson. The form of lesson organization is the
appearance of the activity of the teacher and students in the implementation of the tasks
of the educational process. The goals, content and methods of training in the
organizational form are implemented in a single order. In addition to teaching students,
the lesson provides for the development of their spiritual and moral qualities and
mental abilities.
The lesson is a complex psychological and didactic process in which the tasks of
education and pedagogical communication with students are implemented. Critical
task is training-in-depth and strong arming students with the basics of science, increase
students' interest in persistent and fruitful knowledge, training and instilling in them
the skills to apply this knowledge in practice, the responsibility of the teacher, his
preparation for system classes is of great importance for the organization of academic
work. Well-planned, reflecting the effective training of the teacher, will be the best
guarantee of successful training. Every teacher should feel that it is their main task to
carefully prepare for the lesson, to think through its content and methodology of
organization.
The general content of training and its components include only a small part of
language phenomena, themes, and texts. In this regard, the methodology has the
concept of "minimum language and verbal materials". This concept includes a
minimum amount of language material, a minimum of topics, and a minimum of texts
necessary to solve the task. Each minimum is selected based on certain criteria. This
raises the question of how to start selecting minimums.
The first item of learning content that needs to be selected - a minimum of topics,
that is, it is first necessary to find the minimum of the topic, since it is impossible to
find texts, words without knowing the subject. Then you should start selecting a
minimum of language material and text according to the topics.
The leading role in the selection of language material (vocabulary, phonetics,
grammar) is played by the leading vocabulary. First of all, the vocabulary is selected,
according to which the grammatical material is selected. Grammatical rules should be
mentors for working with words. To do this, the selected grammatical rules must
include many words. Otherwise, they cannot perform their functions. Therefore, first
you need to choose the lexical minimum, and then the grammatical rules that are
suitable for working with words that generalize them. Then, taking into account the

81
language material and a minimum of topics, you can choose texts and concepts that do
not have a native language.
In linguistics and methodological science, the language material used in a
productive word is usually active material, and the language material in a receptive
word is passive material. The difference in them can be shown through the specifics of
vocabulary acquisition. In order to use any word (active material), you need to know
the very part of this word, its grammatical forms, meaning and, most importantly, the
possibility of combining it with other words. In a receptive word (passive material),
there is no need to know the word combination, since the listener (reader) can not
register the words themselves, the combinations are given in a ready-made form. The
word that is written here should be distinguished from other words, be able to recognize
it and combine it with the meaning.
However, passive words with active words do not have the same complexity, and
their characteristics are also different. There are also grammatical materials that must
be actively mastered and passively mastered.
The material of the active language of each person is much less than the material
of the passive language of the native language itself. The material of the active
language required for a productive word and in teaching a foreign language should be
significantly less than the passive material required for a receptive word, and the
actively studied language material (vocabulary, grammar) should be part of the passive
minimum as part of it.
Knowledge, skills and abilities play an important role in teaching a foreign
language. Therefore, for the correct organization of the educational process, you need
to know the ratio of them, the order of their development.
Knowledge of a foreign language implies knowledge of words, their meanings,
forms, as well as knowledge in the process of receptive words and productive words of
the data necessary for operations with this language material.
Thus, the skills associated with the development of speech in a foreign language
can be called the automation of the action of lexical material in the process of receptive
and productive words.
In the textbook "Fundamentals of foreign language teaching methods", published
by A. Buchbinder and V. Strauss, the authors recommend including language material,
skills, speech material and language phenomena that do not have a native language in
the content of training.
And the concept of word material, according To G. V. Rogovoy, includes samples
of words, monologues and examples of statements in the form of a dialogue, texts and
situations containing certain topics. These texts display various functional styles; i.e.,
artistic texts, socio-political and scientific-mass styles.
In addition, it is advisable to add text material to the training content. Thus, the
content of training consists of the following components: specially selected language
material to be mastered (phonetic, lexical, grammatical and spelling material); topics
that are the basis for the development of oral and written phrases; oral and written texts;
language phenomena that do not have a native language of students; phonetic, lexical,
grammatical, spelling skills; the ability to use reference literature in the learning

82
process.; material of the word (samples of words, examples of statements in the form
of a monologue and dialogue).
One of the main goals of teaching a foreign language is the ability to apply it in
practice in various situations: a) (phonetic, lexical, grammatical, country studies,
linguo-country studies); b) know what tools to use in the process of communication. b)
use skills and abilities in the process of business training - how to communicate, c) the
sphere, theme, situation in which the content of training is implemented., d) culture-
forms the material basis of the content of training. The content of the training is not
permanent. It is defined by the state standard, the training program. One of the
important methodological problems is the choice of the content of training worthy for
each educational place. Currently, this choice is based on principle 2. Principle 1-the
leader and the need for language content to achieve the goal of learning. Principle 2 -
be available for learning content development. Here we were talking about the
possibility of students to master the selected material. Here we focus on language as a
tool. A special place should be given to the formation of competent specialists in higher
educational institutions that study a special foreign language [2]. Its significance lies
in the fact that in the training and teaching of non-linguistic specialists, in the perfect
mastery of a foreign language in their specialty. In this regard, educational institutions
that use new learning technologies are based on strengthening a new approach to
monitoring quality knowledge.
Language training also requires a curriculum in accordance with higher education
institutions. When learning a foreign language, students must have the following skills:
- phonetics: rules for reading sounds and correctly pronouncing the letters of the
alphabet in phrases, letter combinations;
- spelling: writing letters and letter combinations corresponding to certain sounds,
matching the spelling of the most common features of the main language use;
- vocabulary: forms of word formation, meaning in the context of polysemous
words, terms, and lexical structures depending on the specialty being studied;
- grammar: mastering grammatical phenomena often found in the field of basic
financial and economic specialties.
Students must also have the following skills:
reading: reading texts without dictionaries and dictionaries; searching for the
necessary information in the text; understanding and remembering the meaning of the
read text;
- writing: filling out cases, writing short phrases, writing, writing business, official
and personal letters;
- translation: translation of a text in a foreign language in Kazakh or Russian using
a dictionary in accordance with the translation rules;
- listening (listening): understanding expressed sentences in a foreign language.
- speech: in accordance with the rules of speech communication, communicate
your opinion, an opinion that corresponds to the language norms that have developed
in a foreign language, ask questions, answer, communicate in a foreign language on
the topic being studied. Tell about the content of the text you read or listened to.

83
 Vocabulary plays an important role in our research work. Depending on the
vocabulary, the following concepts and knowledge have a great role for a teacher who
teaches a foreign language.
A word is a key unit of the lexical system. The main methods of nomination in
the language. Etymological bases of vocabulary. Semasiology. Semantics of lexical
units. Semantics of the word in the functional aspect. Methods for distinguishing the
meanings of a word and determining the meaning component. National-cultural
features of the semantic structure of identical words of the native language and foreign
languages. Historical variability of the semantic structure of the word. Semantic groups
in the lexical system of the language.
Preparing a teacher for classes is a very important task. In order for the knowledge
received by students to be of high quality, the teacher must prepare for the lesson in a
high-quality way. When preparing for the lesson, the teacher must take into account
the following requirements.
Working with lexical material in foreign language teaching
We are talking about the fact that in the process of learning, learning a language,
it is impossible to learn all the vocabulary.
First of all, when selecting lexical materials, it is necessary to find out what
specialties and purposes they are intended for.
From the above, among the aspects of a foreign language, vocabulary is the most
important. Although there are grammatical errors in the word, there may be
relationships between people, they may understand each other. Therefore, the presence
of some grammatical errors in the word does not damage the understanding of this
word. Сommunication cannot be communication, i.e. it cannot understand the word of
another person, it cannot say its own thought.Therefore, in learning a foreign language,
vocabulary is of particular importance. Thus, it is necessary to pay great attention to
the vocabulary. Of course, there should be no conclusions that the acquisition of
vocabulary is the goal of learning.
Learning vocabulary is not the goal of learning, but the most important means to
achieve this goal. Thus, the vocabulary should be mastered not for vocabulary, but for
its use in speech, that is, to the extent that he can use the vocabulary that is necessary
for reading or listening to the speech of other people, for transmitting his speech in oral
or written form. Without this, it is impossible to master the skills of words in a foreign
language.
Methods of teaching English: logical thinking; grammar-translation method;
selling; the chain; the silence;the physical sensations; role-playing; cultural
communication; design process; method of problem-based learning; analysis;
brainstorming; discussion; interactive methods; communicative, visual, auditory, With
any method review, the audio linguistic method; the next method; interpretation;
method visibility; practical method and information and communication technology.
Among these teaching methods, existing methods and new modern teaching methods
were applied. It is very important to compare these methods of teaching English.
Because each new method has advantages and disadvantages.

84
 The teacher's choice of method in the course of classes is very important for the
comparative description. After all, the varieties of methods are diverse, and without
knowledge of the features of these methods, its selection and application are difficult.
Now let's focus on the methods of teaching English [3]. The first used method of
teaching English was the "Grammar-translational method" (grammar-translation
method).
1) purposefulness of the lesson: each lesson should ensure the achievement of
certain tasks for practical, educational, educational, developmental purposes. For
example:
- teach students to use new vocabulary (marked words);
- training the voice Dialogic reading of the text;
- learning to Express opinions, using the following suggestions, etc. To achieve
these goals, it should change the lesson every day. For example: the teacher works on
the tasks specified in the plan. Today we repeat words on the topic of sports, today we
work with grammar: we develop speech activity on this topic and read the text at the
end of the lesson." If we start each such task every day, we may lose the interest of
students. For example: "we will find out today how we spent our vacation, or we are
very interesting and read a story by a famous writer," etc.
2) the significance of the lesson: the following stages of the lesson; first, the main
important material in the lesson, second, techniques and exercises; third, the ratio of
students to the assimilation of the material and the use of sentences.
Examples and examples used in the lesson should be important in educational and
educational terms. To do this, the teacher must have poems, Proverbs, poems, quotes
from famous people as a special guide. This means that educational situations in which
tasks are defined should be aimed at developing students' responsibility, accuracy, and
morality. Are also typical of the action properties. Educational situations development
of educational motivation, arousing students' interest in a given task and its
implementation, etc.
3) increasing the activity of students in the classroom in most cases in the
development and education of speech abilities. In this basis, they form speech activity.
In most cases, the teacher becomes active in the classroom, which reduces the students'
speech activity. Therefore, students need to conduct group work, individually-oriented
work and competitions, which helps them not lose interest. In the classroom, students
perform an effective lesson with a sense of what is being considered there.
4) motivational security of the lesson. At this time, technical and non-technical
means play an important role. Using these tools, you can increase the interest of
students in the subject of a foreign language. Teachers use technical means in the
classroom-a tape recorder, diafilms, videos [4]. currently, it is now possible to conduct
foreign language lessons using computer training, training using electronic textbooks
and using an interactive whiteboard. Technical means can develop students ' ability to
listen and understand. at the same time, you can not only teach language skills, but also
teach them to use technical means and use a computer. Non-technical means are also
important. In this case, rebuses, drawings, and Proverbs will help the teacher. The

85
use of authentic material in the use of articles and drawings helps students understand
the features of the language.
5) orientation of the lesson to science. At the same time, classes are associated
with other Sciences and other disciplines, and information tools are used. The
connection of classes with other subjects contributes to the in-depth, comprehensive
education of students, expanding the level of knowledge. Systematic education is
allowed in combination with individual disciplines. At the same time, the teacher must
choose and correctly use the sources of information for each stage of the lesson.
If you only work with images or formulas in the lesson, it will be meaningless. At
this time, playing games (phone) (commentator) (conductor), we are at the conclusion
of the formula. For example, children can hang several pictures, tell them what was
said, and find which drawing.

References:
1. Рогова Г.И., Рабинович Ф.М., Сахарова Т.Е. Методика обучения иностранным
языкам в средней школе.- К. 2011г.
2. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам //
Иностранные языки в школе.- Москва, 2007.-№2.
3. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говоренью.- Москва:
Просвещение, 2009 г.
4. Артықбаева А.Қ. Шетел тіліне қойылатын негізгі талаптар // Қазақстан мектебі,-
Алматы, 2000.- №9.

УДК 81

ПЕРЕВОД И ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЯЗЫКОВ

В. И. Костин
Университет «Мирас», Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада әр түрлі қызмет салаларында аударманың маңыздылығы, аударма

әдістері мен әдістерін білу, мәдениетаралық қарым-қатынас процесінде аударма
қиындықтарын жеңу қарастырылады. Сондай-ақ, аударма саласындағы мамандарға
қажетті негізгі талаптар мен дағдылар сипатталған.Мақалада аударманы зерттеудің
негізгі бағыттарын құрайтын тілдің мәнінің семантикалық қасиеттері сипатталған:
нақты тілдік жүйе бірліктерінің семантикалық құндылықтары; объективті әлем
категориялары, олар тілдің категориялары мен бірліктерінде айқын көрінеді; адам
танымының логикасы мен психологиясына тән психикалық категориялар; тілдің
коммуникативті мақсатының прагматикалық факторлары.
Түйінді сөздер: тіларалық коммуникация, Ауызша аударма, дәйекті аударма, синхронды
аударма, тілдік құзыреттілік.
Summary. In this article the questions of importance of interpretation in different spheres,
possession of interpretation technique and methods, surmounting interpretation difficulties in the
process of intercultural communication are described. Also the mainrequirements and skills
necessary for interpretation specialists are described.The article describes the semantic properties
of the essence of the language, the study of which creates the main directions of the study of
translation: the semantic values of units of the actual language system; categories of the objective
world, peculiarly reflected in categories and units of language; mental categories inherent in the
logic and psychology of human cognition; pragmatic factors of the communicative purpose of the
language.
86
 Key words: interlanguage communication, interpretation, consecutive translation,
simultaneous translation, language competence.

В нашем современном, независимом, развивающемся государстве

актуальными являются вопросы языковой политики и межкультурной
коммуникации. Также являются важными проблемы установления и
поддерживания политических, экономических, культурных связей с различными
зарубежными странами. Другими актуальными вопросами являются проблемы в
области науки и технологий.
По этим причинам очень важен и необходим устный перевод, потому что он
играет огромную роль в обеспечении коммуникации в различных сферах. Ведь
благодаря устному переводу можно организовать обмен информацией и опытом
в политической, деловой, культурной и научной сфере.
Быстрое развитие новых технологий, к тому же информационно-
коммуникативных, интеграционные явления в экономике, политике, науке,
образовании приводят к взаимопроникновению культур. Имея определенный
метод восприятия реальности, каждый язык своим образом членит мир, исходя
из установившихся языковых норм. В нем отражаются историческое развитие
этноса, нравы и обычаи народа, традиции, которые изменяются на новом этапе
развития лингвокультурной общности.
В связи с этим можно вспомнить «общекультурные универсалии» – обычаи,
традиции, религию и т.д., свойственные любому человеческому обществу,
составленные некоторыми антропологами, такими как – Кейт и Робин Фокс,
Джордж Питер Мердок. И здесь нужно заметить, что основные ценности
передаются из поколения в поколение, определяя законы общего менталитета.
[1]
В конце XX – начале XXI вв. в лингвистике определилось следующее
основополагающее положение: изучение языка считается адекватным, если его
функционирование описывается в процессе коммуникации. Язык - это средство
общения людей, система знаков своеобразной природы, которые играют роль
инструмента выражения мысли и общения людей между собой.
Общение людей происходит в рамках определенной культуры, языковой
картины мира, они используют тот или иной этнический язык. Сознание
представителя национальной культуры формируется в процессе овладения
какой-либо национальной культурой, основываясь на свойственных ей образах
и представлениях. Национально-культурные факторы довольно сильно влияют
на элементы языкового кода каждого идиоэтнического языка, формируют
языковые картины мира и отличаются от концептуальных.
Когда человек оказывается в другой национально-культурной и языковой
среде, он попадает в другой мир ценностей и правил с другими нормами
общения, которые нужно знать и учитывать для полноценного общения с
представителями других лингвокультур. Именно на основе правил можно
выстроить систему «грамматики» самобытности народа. Термин «правило»
здесь используется в широком смысле. Данные правила помогают понять и

87
охарактеризовать культуру народа, особенности поведения, традиции, образ
жизни, религию и ценности.
В наше время можно заметить поиск духовных опор в языке: с помощью
языка люди пытаются через язык проанализировать прошлое, и понять свое
место в настоящем. И потому нужно отметить, что представления о языке тесно
связаны с представлениями об отношении человека к миру в какую-либо эпоху.
Возможность коммуникации и понимания людей, говорящих на разных языках
и принадлежащих к разным культурам, говорит о том, что существует
общечеловеческий бытийный базис и высокая степень взаимовлияния и взаимо
дополнения культур разных народов.
Функция перевода - удовлетворять определенную потребность общества -
обеспечить опосредованную двуязычную коммуникацию, которая по
возможности максимально воссоздала бы обычную, одноязычную
коммуникацию. Профессиональный перевод - это умение конвертировать
языковые формы одного структурного типа в другой тип через восхождение к
языку как процессу.
В исследованиях межкультурной коммуникации переводу не уделяли
особого внимания. Поэтому до сих пор нет единой теории перевода, ведутся
споры о непереводимости некоторых явлений, о возможности перевода при
взаимопонимании в межкультурном общении. Перевод понимается как
механизм развития культуры. Это основано на том, что мир социума и мир языка
имеют общие характеристики, создающие возможности для взаимодействия в
переводе. У языка есть свои универсальные законы, которые проявляются на
межъязыковом уровне как манифестация универсальности человеческого
мышления, и благодаря ей соединяется духовный опыт в переводе.
В языке находят свое выражение семантические свойства разных
сущностей:
1. Семантические значимости единиц собственно языковой системы
2. Категории предметного мира, своеобразно отраженные в категориях и
единицах языка
3. Мыслительные категории, присущие логике и психологии человеческого
познания
4. Прагматические факторы коммуникативного назначения языка
Семантические значимости единиц языковой системы выражаются в общих
сущностных характеристиках языковых знаков, это: подвижность и открытость
границ, многозначность, широкая возможность комбинаторики слов, сложность
и неоднородность смысловых отношений слов в системе и семантико-
синтаксических связей в речи, экстралингвистическая обусловленность значения
лексических единиц. Эти характеристики языковых единиц приводят к
трудностям в переводе и дают возможности выбора значений, использования
языковых единиц разных уровней, соединения знаний предметного мира и мира
идей в целостность смыслового пространства.
Итак, в процессе межкультурной коммуникации происходит контакт
языковых систем и их речевых манифестаций, а также разных культур. Другими

88
словами, перевод - это не только взаимодействие языков, но и взаимодействие
культур.
Вывод заключается в том, что процесс перевода - это установление
соотношений между исходным языком (ИЯ) и переводящим языком (ПЯ).
Перевод - это процесс воссоздания единства содержания и формы оригинала.
Взаимодействие и взаимовлияние языка и культуры - это сфера интенсивных
исследований, в результате которых возникло понятие лингвоэтнического
барьера, которое определяется как расхождение в языковом плане, и в плане
разности культур. Интеркультурный подход к процессу перевода способствует
тому, чтобы по-новому взглянуть на перевод и переводческую деятельность.
Известно, что культура, социальная жизнь народа отражаются в его языке и в
фоновых знаниях носителя языка. Поэтому перевод - это не простое
сопоставление двух разных языков, но и соприкосновение двух разных культур.
А переводчик, соответственно, посредник не только между языками, но и между
культурами. А значит знание реалий и культуры стран иностранного языка и
переводимого языка - это крайне необходимо и важно для переводчика в
достижении успешного перевода. Язык какой-либо нации развивается в рамках
культуры и не может рассматриваться без неё. Национально-культурные
особенности каждого народа индивидуальны, они выражаются в языке и бывают
не всегда понятны носителям другого языка, представителям другой культуры.
Культура возникает и действует в определенной нише и состоит из локальных и
общих компонентов. Именно за счет локальных компонентов и образуются
национально-специфические различия в языковой картине мира, которые
подводят к межкультурному непониманию. Специалисты говорят, что решение
проблемы культурной непереводимости стоит именно за фоновыми знаниями.
Фоновые знания — это социокультурные сведения, характерные только для
какой-либо определенной национальности, освоенные массой ее представителей
и отраженные в языке этой национальной общности. Итак, эффективное
межъязыковое и межкультурное взаимодействие невозможно осуществить без
фоновых знаний. Проблема культурной непереводимости решается с помощью
восполнения переводчиком конкретных знаний, известных в культуре
иностранного языка, но отсутствующих у тех, кто читает текст на языке
перевода. Данные пробелы в знаниях реципиентов называются лакунами.
Условно можно разделить реалии на следующие группы:
1. Географические и этнографические реалии
2. Фольклорные и мифологические понятия
3. Бытовые реалии: жилье, утварь, посуда, ювелирные украшения,
национальные блюда, музыкальные инструменты, песни, танцы, игры, меры
длины, веса, природа и животные, праздники, ритуалы, обычаи, родственные
связи.
4.Общественные и исторические реалии: административные и исторические
единицы, населенные пункты, должности, профессии, звания, титулы,
обращения, члены партий, группировок, учреждения, организации, органы
управления.

89
 Существуют следующие способы передачи инокультурных реалий.
1. Транслитерация / транскрипция.
2. Создание нового слова, сложного слова или словосочетания.
3. Уподобляющий перевод.
4. Гипеномический перевод.
Из данного списка транслитерация - наиболее эффективный метод перевода
инокультурных реалий, потому что сохраняется специфика и самобытность
слова - понятие, пояснения переводчика (к приемру, в комментариях).
Культурные потери при таком переводе незначительны. Поэтому крайне важно
в переводческой деятельности совмещать разные способы в зависимости от
контекста, стиля текста, динамики текста и т.д. Если рассматривать перевод как
деятельность, то это языковой контакт с целью адекватной передачи содержания
с исходного языка на язык перевода, конфронтация культур. Успех перевода во
многом зависит от компетентности переводчика в области фоновых знаний и
степени владения им переводческой техники.
Чтобы успешно реализовывать свою деятельность, переводчикам
необходима так называемая языковая компетенция. В наше время востребованы
специалисты в сфере межкультурной коммуникации, которые владеют двумя
или более языками – переводчики со знаниями во многих сферах,
подготовленные профессионально, физически и психологически. [2]
Многолетний опыт специалистов устного перевода показывает, что
необходимо не просто знание двух или более языков, а использование
эквивалентов языка перевода на автоматическом уровне, так как долгое
вспоминание тех или иных слов и выражений на языке перевода крайне
недопустимо в процессе межкультурной коммуникации. Состояние колебания
при переводе, затяжные паузы приводят к неадекватному восприятию перевода,
что ведет к нарушению коммуникации. Конечно же, допускаются моменты,
которые могут быть особо сложными, где переводчику необходимо обдумать
перевод, но следует избегать постоянно повторяющихся обдумываний и пауз. И
в таком случае редко допущенная пауза будет восприниматься слушателями, как
временами происходящее явление, когда обсуждаются какие-либо особые,
сложные моменты, требующие обдумать и подыскать подходящие слова не
только на языке перевода, но даже и на родном языке.
Довольно часто устный перевод происходит по принципу «исходное слово»
- «слово перевода». Но стоит признать, что данный способ является не очень
эффективным. Часто обучающийся воспринимает эквивалент, как подходящий
для всех ситуаций, но забывает о таком явлении, как контекст и что эквивалент
подходит лишь для определенной ситуации. Это приводит к некорректному
переводу. Отсутствие знаний в словоупотреблении снижает ценность того или
другого слова, особенно в случаях перевода с родного на иностранный язык.
Совсем другая ситуация, когда эквиваленты используются, исходя из
контекста. Такой метод использования переводческих соответствий
способствует более хорошему запоминанию слов, фраз и выражений.

90
 Другой важный момент касательно устного перевода – это отличное
владение техникой речи. Переводчик должен обладать четкой и ясной дикцией,
грамотной речью, правильно использовать интонацию. Справедливым
высказыванием является то, что переводчик должен быть искусным оратором и
хорошим собеседником. Ведь переводчику часто приходится владеть своей
речью в сложных, а иногда даже и экстремальных ситуациях. Конечно, структура
речи переводчика не может быть точно такой же, как и структура при
письменном переводе. Но все же слушатели должны слушать грамотно
оформленную речь.
Если сравнивать с письменной речью, то устная речь часто бывает не столь
упорядоченной и более аморфной. Восполнять подобные минусы можно с
помощью употребления инверсий, конверсий, перифраз вместе с ритмико-
интонационными возможностями.
Наличие этих способностей дает возможность переводчику выходить из
сложных ситуаций, в которых он нередко бывает. Случается, что в процессе
перевода переводчик осознает, что выбрал неподходящую синтаксическую
схему, но изменить ее уже нет возможности, и он исправляет ошибку с помощью
интонационных средств невербальных элементов: это могут быть мимика,
жесты.
Часто синтаксически неверную речевую схему можно изменить с помощью
моментального изменения планируемого лексического наполнения. В этой
ситуации нужно использовать лексико-синтаксические трансформации. К
примеру, переводчик сказал «строители», далее хочет сказать «кончились
строительные материалы», правильно говорим «строители истратили
строительный материал». Таким же образом можно использовать
синтаксические инверсии, разные трансформации, антонимические
преобразования и т. д. [3]
Итак, последовательный перевод – это нелегкий, специфический вид
речевой деятельности, в который входят все виды речевой деятельности, такие
как говорение, слушание, чтение.
Последовательный перевод, в отличие от абзацно-фразового, происходит
без перерывов. Текст оригинала переводится полностью сразу же после его
произношения. При таком переводе очень сложно удерживать в памяти весь
объем текста. И приходится пользоваться специальными записями,
необходимыми для хорошего восприятия текста оригинала.
Итак, кроме вышеописанных умений, переводчику необходимо
дополнительно владеть еще одним умением – письменно фиксировать
воспринимаемый исходный текст.
Последовательный перевод применяется в переговорах, во время встреч
политиков и государственных деятелей, пресс-конференций, делегаций. Также к
последовательному переводу прибегают, когда нет возможности и необходимой
техники для синхронного перевода. Для того, чтобы переводчику облегчить
запоминание исходного текста, используется специальная система
переводческих записей, при помощи которой можно зафиксировать и запомнить

91
основную мысль текста. В отличие от стенографии, эта система легка в
использовании и расшифровке и является более популярной.
Какова разница между устным последовательным переводом и письменным
или синхронным переводом? Отличается следующим: восприятие и понимание
мысли на языке оригинала – затем формулирование высказывания на языке
перевода. Или же этот процесс можно представить в следующей, более
развернутой схеме: осмысление исходного сообщения – формулирование мысли
на языке перевода –фиксирование мысли в записи – формулирование мысли из
записи – формулирование мысли на языке перевода – формулирование
высказывания на языке перевода. И формулирование высказывания на языке
перевода осуществляется в два этапа. Сначала переводчик частично записывает
содержание исходного текста, а уже потом выдает окончательный перевод. И
перевод должен быть качественно оформлен и воспроизведен. [4]
Из всего вышеописанного можно сделать вывод, что для хорошего перевода
и мастерского владения навыками перевода, переводчику понадобятся
следующие качества:
1. Языковая компетенция (как в восприятии, так и воспроизведении)
2. Коммуникативная компетенция
3. Компетенция в переводе (владение теорией, методикой и техникой
перевода)
4. Техническая компетенция (умение в кодировании и декодировании)
В процессе достижения отличного уровня владения мастерством перевода
переводчика ожидают немало трудностей. Опыт многих переводчиков
показывает, что наиболее частая проблема, с которой приходится сталкиваться –
это различные специфические акценты в речи. [5] Вот мнение одного из
известных и опытнейших переводчиков: «Самое сложное – это акценты.
Конечно же, грамматика, конечно же, термины, которые попадаются в процессе
устного перевода. Но акценты – это, действительно, камни преткновения, это то,
над чем приходится ломать голову. Это и шотландский акцент, и уэльский
акцент, и американский, и австралийский – все они отличаются друг от друга в
англоязычной среде». Несомненно, это очень ответственный и сложный момент
в осуществлении устного перевода.
Как преодолевать данную трудность? С помощью чтения различной
литературы по переводческому делу, перенимания опыта от других мастеров-
переводчиков. В специальной литературе по переводу можно прочитать
следующие советы:
1.Необходимо развивать навыки устной речи: четкость, грамотность,
отличная дикция.
2.Развивать навыки восприятия речи на слух: слушать правильную
грамотную, хорошо поставленную речь, а также различные варианты диалектов,
акцентов, и индивидуальных особенностей говорящего.
А многие опытные переводчики советуют, для достижения хороших
результатов по-чаще общаться с носителями языка, развивать восприятие на
слух разных акцентов.

92
 Итак, какой итог можно подвести касательно мастерства устного
переводчика? Это и умение самым качественным образом передавать
информацию, содержащуюся в исходном тексте. А также умение справляться с
возникающими трудностями как в родном языке, так и иностранном. И,
несомненно, умение грамотно и адекватно переводить мысль любого человека,
участвующего в процессе межъязыковой и межкультурной коммуникации.

Литература:
1. Робинсон Д. Как стать переводчиком. Введение в теорию и практику перевода, 2-е изд.
– М., 2015
2. Умберто Эко. Сказать почти тоже самое. Опыты о переводе. СПб. Симпозиум., 2006.
3. Алексеева И. С. Профессиональный тренинг переводчика. – СПб., 2007
4. Латышев Л. К., Провоторав В. И. Структура и содержание подготовки переводчиков в
языковом ВУЗе, - М. 2010
5. Гарбовский Н. К. Теория перевода. – М., 2014

УДК811.111

ASPECTS OF THE EDUCATION SYSTEM OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

AND METHODOLOGICAL SUPPORT OF SECONDARY EDUCATION

А.Б. Макулбек
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В статье расматриваются концепция развития образования в Республике

Казахстан которые направлена на качественное обновление форм и методов подготовки
профессиональных кадров, квалификационно отвечающих общемировым стандартам.
Большое внимание при этом уделяется полиязычному образованию, которое рас-
сматривается как действенный инструмент подготовки молодого поколения к
жизнедеятельности в условиях взаимосвязанного и взаимозависимого мира.
Ключевые слова: аспект, образование, система, среднее образование, методы,
поддержка, язык, результат, студент.
Түйін. Мақалада әлемдік стандарттарға сәйкес келетін кәсіби кадрларды даярлау
нысандары мен әдістерін сапалы жаңартуға бағытталған Қазақстан Республикасындағы
білім беруді дамыту тұжырымдамасы қарастырылған. Жас ұрпақты өзара байланысты
және өзара тәуелді әлемде өмір сүруге дайындаудың тиімді құралы ретінде
қарастырылатын көптілді білімге көп көңіл бөлінеді.
Түйінді сөздер: аспект, білім беру, жүйе, орта білім беру, әдістер, қолдау, тіл, нәтиже,
студент.

English as a language of international communication is transferred to the

category of academic disciplines of republican significance, taking place in the general
subject register next to the state (Kazakh) language and Russian as the language of
international communication. In this case, it is not only about knowing the language,
but about the ability to use it in real communication, i.e. about practical language skills,
and, therefore, about the development of “intercultural competence”.
The objective need of the current society, especially in the context of the
restructuring of all its spheres, including education, is the need to find optimal ways of
organizing the educational process, rational options for the content of education and its
93
structure, linguistic and didactic aspects of educational and methodical complexes of
linguistic and non-linguistic disciplines.
Education in Kazakhstan is an ongoing process of education and training carried
out with the aim of moral, intellectual, cultural, physical development and the
formation of professional competence. [1] Compulsory education in Kazakhstan
provides training for 11 years. Usually, children start school at the age of six or seven.
From three to six years, they can attend kindergartens (preschools). The initial stage of
education, grades 1-6, covers students up to 11 years old, secondary education - up to
17 years. when almost all students pass the Unified National Testing (UNT), which is
both the entrance exam to universities and the final exam at the end of school.
According to the International Organization for Economic Cooperation and
Development OECD, the Kazakh education system is the basis for the economic
diversification of the country. However, despite all the efforts of the state, it is not
quoted in the world, its functioning continues to be accompanied by numerous
difficulties. Among the main problems of the Kazakhstani education system, OECD
indicates the lack of equal access to quality education for different categories of
students, the limited independence of educational institutions, their low level of
funding, the lack of an effective system of student loans, etc. Attempts to consistently
reform higher education institutions do not allow adequate way to cope with the
fundamental shortcomings inherent in the entire education system of the country as a
whole.
In the "Concept of the Development of Education of the Republic of Kazakhstan"
the role and place of multilingual education is determined. His status is objectified by
well-known factors: progressive integration of Kazakhstan into world civilization and
the economic space; orientation of the republic on the path of scientific, technical and
industrial development; annually increasing flow of foreign investment in the country's
economy, an increase in the number of foreign firms increasing the demand for highly
qualified specialists with knowledge of a foreign language, with technological and
business skills; the need to increase the competitiveness of the republic in the global
market; international integration in the field of education, the possibility of obtaining
high-quality education at home and abroad; recognition of a Kazakhstan diploma in the
international market for educational services; the right of free movement (mobility)
and general residence within the countries of the European Union; human ability to
adapt to modern living conditions in a multi-lingual and multicultural society; his
access to experience and knowledge in the world, a large information field [2],
including as a result of the development of multimedia communications.
The concept of the development of education in the Republic of Kazakhstan is
aimed at a qualitative update of the forms and methods of training professional staff
that qualifications meet global standards. A lot of attention is paid to multilingual
education, which is seen as an effective tool for preparing the young generation for life
in an interconnected and interdependent world. The purpose of the Concept is to
develop strategies and tactics for implementing the ideas of multilingualism in the
framework of the new education paradigm of the Republic of Kazakhstan, which can
be implemented in the course of solving the following tasks: analysis of the conditions

94
and capabilities of the modern education system to implement the ideas of the trinity
of languages; identification of priority areas for the development of multilingual
education.
The content of this Concept includes the main directions for the development of
multilingual education: the legal direction involves the real mastery of the Kazakh
language as the state language, the preservation of the sociolinguistic activity of the
Russian language and the development of foreign languages as a means of integration
into the global space; The theoretical and methodological direction consists in
conducting pedagogical, sociolinguistic, linguodidactic studies with the aim of
scientific analysis of the language situation, development of the conceptual foundations
of multilingual education, the study and generalization of positive domestic and foreign
experience in teaching multilingualism, as well as the development of scientifically
based recommendations for the formation of a multilingual personality; the scientific
and methodological direction is associated with the training and retraining of teachers
for multilingual education, with didactic support for the activities of subjects of
multilingual education; the educational and organizational direction involves the
organization of a research center on the problems of multilingual education with the
aim of scientific support for its practical implementation, the introduction of
experimental learning in three languages, as well as material and technical equipment,
followed by a generalization of the results of the experiment and the development of
recommendations for the large-scale implementation of multilingual education .
The theory and methodology of multilingual education should be developed on
the basis of the logic of the scientific and pedagogical cycle: the identification of
general pedagogical laws and laws, theoretical approaches and principles that
determine the pedagogical conditions for organizing multilingual education. This will
make it possible to formulate a goal and objectives, justify the selection of content, as
well as determine the methods, forms, means of multilingual education. The
development of the theory and methodology of multilingual education involves the
study of the category of multilingual personality, when the practice of language
education in the Republic of Kazakhstan should be focused on establishing a balance
of the native and state languages, native and Russian languages, native and foreign
languages, state (Kazakh) and Russian, state and foreign languages, Russian and
foreign languages.
The main mechanism of practical implementation in this case should be the
principle of “double entry of knowledge”: language education through the study of the
actual language disciplines and the teaching of individual, for example, mathematical
and natural sciences, in a foreign language, and socio-humanitarian disciplines in
Kazakh or Russian.The next direction of multilingual education is its scientific and
methodological support, the structural units of which are teaching and methodological
complexes (CMD), containing: curricula, textbooks, study guides, multilingual
terminological dictionaries, other dictionaries, workbooks on language disciplines, as
well as multimedia resources (language centers, global Internet, satellite television,
digital libraries, etc.). It is known that the socio-economic and political situation in the
country forms a social order in relation to the training of specialists who speak Kazakh,

95
Russian and foreign languages. The public and state need for such specialists increases
the role of multilingual education. [3] The higher the interest in society in new
professional, personal, cultural, scientific contact skills with native speakers, with the
achievements of science, technology, culture of different countries, the higher the
status of multilingualism as a tool for establishing professional communication for the
effective exchange of experience and, as a result, personal professional becoming a
specialist.Intensively developing integration processes, the growth of professional and
academic exchanges, and the deepening of international interaction and cooperation
have stimulated the progressive development of multilingual education over the past
ten years. Significant positive changes have taken place in this area, both in content
and in organizational terms. Currently, the topic of multilingual schools and higher
educational institutions is often discussed both in the scientific community and in the
media.
Awareness of the need to train such teachers was reflected in the Law of the
Republic of Kazakhstan “On Education”, the State Program for the Development of
Education of the Republic of Kazakhstan for 2005-2010.Therefore, today one of the
priority areas for the development of higher and postgraduate education is the
implementation of the cultural project “The Trinity of Languages”, aimed at the
development of multilingual education. The Ministry of Education and Science of the
Republic of Kazakhstan has identified the basic universities for the implementation of
multilingual education in an experimental mode: Karaganda State University named
after E.A. Buketov and Kazakh University of International Relations and World
Languages named after Abylay Khan. These universities have developed draft
Concepts for the development of multilingual education and the development of
foreign language education of the Republic of Kazakhstan. The purpose of these
documents is to create a national level model of continuous and continuous foreign
language education. These Concepts contain a systematic vision of the problem, the
conceptual validity of the innovations introduced, the sequence and logical continuity
of the planned and ongoing activities to implement the ideas of multilingual education.
This is also evidenced by the opening in Karaganda State University. Buketova Center
for the Development of Multilingual Education.
The main objectives of the Center are: regulation of the activities of subjects of
multilingual education; regulation of the process of multilingual education; monitoring
multilingual education. To solve the tasks set, the Center organizes its activities in the
following areas of multilingual education: regulatory support; theoretical and
methodological support; scientific and methodological support; educational and
organizational support. The innovativeness of the idea of multilingual education
requires a collegial discussion of the problems associated with its implementation in
the higher education system. To develop tactics for introducing multilingual education
into the educational process of universities, the general strategy for the development of
multilingual education in the Republic of Kazakhstan requires: to develop a package
of regulatory documents governing the implementation of multilingual education;
provide training for teachers in the multilingual education system; use the experience
of foreign language education, which can and should find its application in the plane

96
of teaching the state language and can be adapted in the context of multilingual
education; to study and summarize the experience of introducing a tiered model of
teaching foreign languages in order to develop similar models of teaching the Kazakh
and Russian languages. [4] This will create a unified and consistent national system,
develop a standardized content for teaching the state and Russian languages; create a
Republican center to coordinate the implementation of multilingual education.
Fulfillment of these conditions will contribute to the development of multilingual
education, which will allow us to prepare competitive specialists acting as the main
strategic factor in the economic and social modernization of our society.
The central problems of introducing multilingualism are the issues of setting
goals, as well as the content of training adequate to them, in the development of which
the most effective ideas are not just about teaching one foreign language, but about the
formation of a multilingual personality in the broad sense of the word. It is known that
until recently, the practice of teaching language disciplines in the Republic of
Kazakhstan caused sharp and somewhat fair reproaches to methodologists, teachers,
and textbook authors about poor language training in schools and higher educational
institutions (non-linguistic universities). Most graduates, having the ability to actually
use three or more languages in both everyday and professional communication,
experience known difficulties and, as a result, “disappointment” in the results of
learning the subject. In order to solve this problem, it is necessary to prepare teaching
staff for non-linguistic disciplines and fully provide educational and methodological
complexes for the training of teachers themselves.
Unfortunately, to date, the system of secondary and higher education has not had
a clearly organized continuity and continuity of multilingual education, which is the
main component that ensures efficiency and quality at all levels, including at the level
of higher education. This state of affairs was to some extent determined by the
following factors: the uncertainty of the state concept in the field of multilingual
education; insufficient elaboration of conceptual approaches to the content of language
disciplines and their organization in the context of general educational and
professionally oriented tasks; the shortage of personnel capable of fully providing
professional language training in the system of specialized higher education; the need
to train teachers of linguistic and non-linguistic disciplines.
Currently, it is necessary to find ways to restore the educational space, measures
to unify the content of multilingual education, primarily at the level of primary
education, secondary school, which should provide a normative, basic level of
language training for the continued continuation of the formation of multilingual
competence at the level of higher and postgraduate education. Consequently, the
knowledge of Kazakh, Russian and foreign languages is becoming in modern society
an integral component of personal and professional activities of a person. All this as a
whole raises the need for a large number of citizens who practically and professionally
speak several languages and who therefore receive real chances to occupy a more
prestigious position in society, both socially and professionally. At present, it is
necessary to ensure the continuity of secondary and higher levels of multilingual
education, to differentiate the training of personnel for preschool, school, specialized,

97
university and postgraduate levels of education. Based on the foregoing, many
universities over the past few years have been conducting consistent work on the
scientific development and implementation of credit technology based on international
standards and domestic training programs.
The linguodidactic model of the linguistic personality turned out to be quite
universal, as well as the theory of the phased formation of mental actions by P.Ya.
Halperin for the development of methodological systems for teaching the language.
The section describing the elements of the language level, especially stereotypes, can
be replaced with new language models and units. And the levels of the structure of the
linguistic personality correlate with the mechanisms of perception and generation of
speech and the development of linguistic abilities. In order to introduce
multilingualism, an increase in the number of credit / hours for the study of language
disciplines is proposed.[5] In addition, the list of elective courses includes disciplines
that for Russian groups will be studied in Kazakh and English, for Kazakh - in Russian
and English. Thus, the dynamic and promising development of multilingual education
involves the implementation of the following strategic directions, which should ensure
the verifiability and convertibility of domestic diplomas of education, namely: the
availability of a nationwide program of continuous and continuous multilingual
education, the creation of a unified monitoring and evaluation system that meets
international standard requirements and procedures for the international recognition of
our diplomas.
The high level of social transformations at the present stage of the historical
development of public relations, when countries and peoples are converging in
different areas, global awareness of the unity and integrity of the world require
quantitative and qualitative changes in the education system. In the field of language
education, these trends reveal the need for the formation of a new personality that is
ready for intercultural communication and dialogue between cultures. In accordance
with this need, the requirements for the formation and design of a language education
system are changing.

References:
1. Концепция развития полиязычного образования в Республике Казахстан. —
Караганда: Изд-во КарГУ, 2008. — С. 19.
2. Методологические аспекты полиязычного образования // Сер. гуманит. наук. —
Алматы: Білім, 2008. — № 3 (2). — С. 298-304.
3. Концептуальные аспекты профессионального образования в условиях полиязычия //
Научное пространство в Европе.— Болгария: София, 2008. — Т. 13. — С. 57-62.
4. Теоретические истоки научной разработки проблематики полиязычного образования
// Совет ректоров. — М.: Академия, 2008. — № 11. — С. 71-74.
5. Полиязычное образование: теория и методология. — Алматы: Білім, 2008. — С. 343.

98
 УДК 37.013

THE ROLE OF CULTURE TEACHING IN ENGLISH AS A FOREIGHN

LANGUAGE CLASSROOM

Ю. А. Мамадалиева
Университет «Мирас», г. Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада мәдениеттің тілмен байланысы, мәдениетті оқытудың даму

тарихы, ағылшын тілін шет тілі ретінде оқытылатын тілдік контексте мәдениетті
оқытудың рөлі мен маңызы талқыланады. Сонымен қатар, бес тілдік құрылымға негізделген
қарым-қатынас, мәдениет, байланыс, салыстыру және қауымдастық сияқты мәдениетті
оқытуға арналған қысқаша әдістемелік кеңестер қарастырылған.
Түйінді сөздер: Мәдениет, мақсатты Мәдениет, Мәдени-тілдік көзқарас, байланыс,
салыстыру, қоғамдастық, дәлме-дәл материалдар.
Резюме. В данной статье рассматривается взаимосвязь культуры с языком, история
развития, роль и значение обучению культуры в языковом контексте, где английский
изучается как иностранный язык. Также даны краткие методические советы обучению
культуре на базе пять языковых структур, как коммуникация, культура, связь, сравнения и
сообщества.
Ключевые слова: культура, целевая культура, культурно-языковой подход, связь,
сравнение, сообщество, аутентичные материалы.

As will become evident, the role of cultural learning in the foreign language
classroom has been the concern of many teachers and scholars and has sparked
considerable controversy, yet its validity as an equal complement to language
learning has often been overlooked or even impugned. Up to now, two main
perspectives have influenced the teaching of culture. One pertains to the transmission
of factual, cultural information, which consists in statistical information, that is,
institutional structures and other aspects of the target civilization, highbrow
information, i.e., immersion in literature and the arts, and lowbrow information,
which may focus on the customs, habits, and folklore of everyday life. This
preoccupation with facts rather than meanings, though, leaves much to be desired as
far as an understanding of foreign attitudes and values is concerned, and virtually
blindfolds learners to the minute albeit significant aspects of their own as well as the
target group’s identity that are not easily divined and appropriated. All that it offers
is ‘mere book knowledge learned by rote’.
The other perspective, drawing upon cross-cultural psychology or anthropology,
has been to embed culture within an interpretive framework and establish
connections, namely, points of reference or departure, between one’s own and the
target country. This approach, however, has certain limitations, since it can only
furnish learners with cultural knowledge, while leaving them to their own devices to
integrate that knowledge with the assumptions, beliefs, and mindsets already
obtaining in their society. Prior to considering a third perspective, to which the
present paper aspires to contribute, it is of consequence to briefly sift through the
relevant literature and see what the teaching of culture has come to be associated
with.

99
 It is essential to note the concurrent supporting contributions of two recent
developments - information communication technology, such as the Internet, and the
increase of exchange program studies–to the ever-widening acceptance of the Culture-
Language approach. These contributions have facilitated adoption of the Culture-
Language approach.
Beginning in the 1960s and continuing into this century, the relationship between
language and culture in the context of EFL/ESL has been widely discussed. However,
the fruits of these discussions were not put into practice in the EFL/ESL curriculum of
the 1960s. Rather than thoroughly adopting the Culture-Language approach, instructors
continued to use other approaches such as the Classical approach, the Grammar-
Translation approach, the direct approach, the Audiolingual approach, Suggestopedia,
Total Physical Response, and the Silent Way. These methods emphasized structure and
vocabulary and neglected cultural aspects of communication.
Beginning in 1970, the cultural teaching of language was clearly in ascendance in
EFL/ESL. Initially, those adopting this approach did so in a rudimentary fashion using
only dialogues. However, as the positive results of the Culture-Language approach
were increasingly recognized as: it was realized that to communicate effectively, one
should adapt the properties of his language use (such as intonation, lexical choice, and
syntax) to the social ‘variables’ in which he interacts with others. Consequently, the
role of culture in the ESL/EFL curriculum grew.
The growing importance of culture in the EFL/ESL curriculum was evidenced in
the 1980s by the appearance of syllabi designed to assist teachers using the Culture-
Language approach. Two of the most important scholars of that period, Byram and
Zarate, articulated the expanding understanding of culture teaching to include using
various sources of information, identifying stereotypes and other representations,
contextualizing information, explaining one’s own culture to foreigners and
establishing personal contacts with foreigners and preparing trips to a target language
country. Byram specifically advocated the development of an integrating discipline to
teach language and culture. By the 1990s, Byram and Zarate coined the concept of
“intercultural speaker” which described those who “have the ability to see how
different cultures related to each other in terms of similarities and differences and to
look at themselves from an “external” perspective when interacting with
representatives of other cultures”. [1]
Today, the incorporation of the Culture-Language approach in EFL/ESL
classrooms are ubiquitous and is used either or both explicitly or implicitly. For
example, and not surprisingly, expressed the belief that acquiring language skills
involves grammar, speaking, listening, and reading ability, as well as unique and
distinctive attributes of the target culture. Cakir states that to communicate
“internationally” means to communicate “inter culturally.” [1] He provided such
explicit and implicit examples as tone of voice, appropriate topics of conversations,
gestures, movements, and expressions that might be different from students’ native
cultures. He proposed that when we teach languages in EFL classrooms, we should
automatically teach culture: “the forms of address, greetings, formulas, and other

100
utterances found in the dialogues or models students hear and the allusions to aspects
of culture found in the reading represent cultural knowledge”.
The growing awareness of the intertwined nature of culture-language has led to
academic studies and articles encouraging educators to place significantly more
emphasis on teaching about the target culture. Many authors, such as Byram, H. D.
Brown, Peck, Atkinson, Moran, and Mishan have discussed culture as an important and
necessary component in an effective language curriculum. In this context, Byram has
written that his main goal is to develop “an integrated discipline of teaching language
and culture”. Moran subsequently added that cultural awareness helps students discover
and explore their personal perspectives, not only on the target culture but the world as
a whole. Whatever the motivation and reasons, learning a foreign language is always
“culture-bounded”. The flip side of the coin is that the features of a target culture cannot
be deeply taught without integrating instruction in the target culture’s language.
Using authentic sources from the target language community - newspapers, films,
photos, news broadcasts, and television shows - makes language learning more
realistic, comprehensive, and often enjoyable. According to Nunan and Miller,
authentic materials “are not created or edited expressly for language learners”. [2]
Authentic materials are designed for target culture speakers in their native language.
Students “feel, touch, smell, and see the foreign peoples and not just hear their
language”. Authenticity enables students to better perceive social and cultural aspects
of the target culture. Authentic materials open the door to the study of the target
language’s culture. Moran notes that “culture is the evolving way of life of a group of
persons, consisting of a shared set of practices associated with a shared set of products,
based upon a shared set of perspectives on the world, and set within specific social
context”. While discovering the practices and products of the target culture, students
inevitably compare the target culture to their own culture and others as well. In the
process, the learners develop personal perspectives toward cultures. Along with a
better understanding and respect for the diversity of cultures, students also gain a level
of appreciation for their own native culture.
A teacher must consider a student’s age, gender, and language proficiency when
selecting materials in order to design relevant, authentic and appropriate tasks that are
interesting and engaging. For example, a teacher can incorporate authentic materials
such as videos with varying amounts of translation, Venn Diagrams, outlines, or charts.
Textbooks are not enough for teaching a foreign language. Gilmore notes that
“real life is not as simple and straightforward as textbooks”. Authentic language
learning prepares a student for real life situations and teaches appropriate ways to use
conversational language.
Several researchers believe that learning about the target culture further develops
intercultural competence. When a student discusses topics such as history, economics,
politics, and society he/she is able to participate in more meaningful interactions with
native-speakers of the target culture. Moreover, he/she is able to comprehend specific
areas of the culture much more accurately. These approaches to teaching culture in
EFL classrooms provide opportunities for genuine and essential cultural awareness.

101
Each approach facilitates one or more of the following: enhanced communication
competence, reduced stereotypes, and the development of cultural sensitivity.
Through exposure to authentic products, utilization of genuine language, and
culturally specific topics, students are able to avoid stereotypes and gain an appreciation
for different facets of the target culture diamond. Students develop empathy and
cultural sensitivity toward both the target culture and their native culture, and a healthy
respect for the differences in the cultures. Authentic materials help students perceive
the target language and culture from a more realistic perspective. This imparts a level
of comfort and ease with the unique cultural idiosyncrasies of the target culture.
Learning the meanings of behaviors and specific communication styles for different
situations, students are better able to communicate appropriately in different situations
and avoid cultural misunderstandings. This increased level of proficiency improves
motivation and, promotes the desire to continue to improve.
One of the five prongs of the Standards for Foreign Language Learning: Preparing
for the 21st Century centers on “communication” To communicate competently is to
“communicate with each other across linguistic and cultural boundaries”); Bachman
has proclaimed that communicative competence should be the core component in
teaching and learning a second/foreign language. As Peterson and Coltrane assert,
“Language use must be associated with other culturally appropriate behavior” to make
communication truly comprehensive and fully successful. Otherwise, students will
learn only “survival and routine transactions”. Canale and Swain, and Canale, defined
communicative competence that includes five interrelated elements: linguistic
competence, pragma linguistic competence, socio pragmatic competence, strategic
competence, and discourse competence.
Linguistic competence defines a student’s lexical, phonological, morphological,
and syntactic knowledge of a language. It is the ability to construct words from
morphemes, phrases and sentences from words, and appropriate utterances from
sentences. It is important to note that, linguistic competence plays a lesser role in
teaching foreign languages in many countries, in contrast to other types of
communicative competence. Pragma-linguistic competence refers to a student’s ability
to understand and communicate appropriately using phrases or colloquialisms typically
used by target culture speakers. In general, they are used when responding to speech
acts such as requests, refusals, compliments, or apologies.
Contextualization is an important aspect of pragma-linguistics as it helps the
learner know when and how to use the target language. Socio pragmatic competence
is the ability to discern what is socially or culturally appropriate in the target culture.
It entails an understanding of social conventions and taboos unique to the target culture,
“what is appropriate to say to whom and in what situations”. Strategic competence
refers to a student’s ability to use verbal and nonverbal communication, such as
gestures, movements, facial expressions, and paraphrases in situations when a
breakdown occurs between interlocutors’ communications in order to reduce and avoid
cultural misunderstanding. The use and development of strategic competence will
allow students to build confidence in their target language skills and will help keep
them engaged. Additionally, when students commit errors in L2 speech this

102
communicative strategy will help them work through and negotiate the meaning
instead of giving up on the conversation completely. Finally, discourse competence
refers to students’ ability to create cohesive discourse in different genres of spoken or
written speech such as in personal letters, narratives, gossip, or jokes. When speaking,
the student’s ability to produce coherent and cohesive discourse depends on a number
of factors such as determining when it is his/her turn to speak, staying on topic, making
appropriate transitions to new topics, providing short responses to the speaker, and how
the end the conversation [3].
Teaching culture in EFL classrooms helps students to observe culture not only
from a familiar perspective - often with a corresponding stereotypical perception - but
from new perspectives as well. During language instruction, it is important to combine
topics from different disciplines with authentic materials that represent components of
and variations within the target culture. By doing so, the teacher allows students to
acquire cultural information from different perspectives, thereby mitigating cultural
stereotypes that often develop when a culture is explored through a one-sided prism.
To “dispel myths,” H. D. Brown suggests teaching the target culture in positive ways
while presenting the students’ native culture. Along similar lines, Byram argues that
both the target culture and native culture should be taught in a context of mutual respect.
Otherwise, students may perceive the two cultures in competition for power and
develop inaccurate cultural perceptions.
Sauvignon and Cakir emphasize the importance of understanding stereotyping
and advocate developing cultural sensitivity in EFL classrooms to avoid
overgeneralizations. “The teacher’s task is to make students aware of cultural
differences, not pass value judgments on these differences”. Cultural sensitivity helps
a student to assimilate cross-cultural understandings that might otherwise be
misunderstood. The exploration of cultural differences is an effective technique for
teaching the complex issues of the target culture and developing an appreciation of the
differences across cultures. In addition, it contributes to greater sensitivity and empathy
for differences between the native and target culture. It also fosters positive attitudes
toward the target culture as well as the language learning process.
How to Teach Culture using the 5 C’s
When creating lessons plans, teachers should follow The Standards for Foreign
Language Learning: Preparing for the 21st Century published by the American
Council on the Teaching of Foreign Language. This framework is based on the 5 C’s:
communications, cultures, connections, comparisons, and communities. All of these
goals reflect the purposes for learning foreign languages. This chapter will look through
the goals, the 5 C’s, to clarify their important role in learning foreign language.
The focus of the first goal, Communication, is written and verbal communication
between peers. Students grasp words and phrases for interactions with each other. For
instance, students can exchange information about different events by asking each
other question. Students also develop listening and reading skills in order to
comprehend content; for example, the main idea of a text they have just read. Students
acquire “authentic patterns” and “appropriate styles” to express their ideas on a variety
of topics. As an example, students can engage in a role-playing activity to present ideas

103
on the following: what are you going to do after finishing high school? Communication
activities are very important since they contribute to the development of students’
proficiency in the language by focusing on meaningful speaking skills.
In the second goal, Culture, students understand culture through its practices, that
is, “what to do, when, and where”. This goal reflects cultural practices that are produced
by their distinctive views, attitudes, and perspectives of the target culture’s society. For
instance, teachers can present American gestures by demonstrating the gestures,
explaining their meaning, and explaining when and where these gestures are used.
Students understand culture through its products, the artifacts created by native
speakers of the culture, including documents, religion, clothing, etc. Students focus on
cultural products and their reflection of cultural perspectives. These products can be
tangible or intangible. Tangible products are perceptible through the five senses: sight,
smell, touch, taste, and hearing. Examples of tangible products would be objects or
places. Intangible products are those that aren’t perceived through the five senses, most
often ideas or concepts such as a system of education. These cultural products are
produced by distinctive views, attitudes, beliefs, and perspectives of the culture’s
society. Teachers can present cultural products by showing pictures or by
demonstrating them. For example, when creating a lesson plan about food in America,
a teacher can include commonplace cultural products such as common American foods,
sandwiches, hamburgers, and pies, which inherently reflect perspectives of the culture.
The third goal, Connections, focuses on learning the language itself and on other
subject areas where students are able to acquire skills from other fields of knowledge
including cultural competence and awareness. A teacher can connect each English class
with other disciplines such as art, history, culinary, and literature.
Connections also focus on a broader examination and subsequent extraction from
the various cultural information sources to which students have access. It’s a “new
window of the world”. Students gain proficiency in the foreign language because they
are able to seek necessary information and then analyze the content. For example,
students can observe distinctive viewpoints on different ways of traveling in the
Connection activities help students to acquire knowledge not only in language and
cultural context, but also to be proficient in other disciplines.
According to the fourth goal, Comparisons, students conduct a comparative
analysis between the target culture and their own culture and language. Students build
upon, and sometimes change, their assumptions of the target culture through reflection
of the similarities and differences between the two languages. Grammatical forms are
good examples of how students compare their own language to what they are learning
in the target language. The goal demonstrates the students’ knowledge of the cultures
they’re learning. Through comparative analysis, students identify products, practices,
and perspectives of the target culture that are similar or different from their native
culture. In this way, students are able to further develop their own assumptions about
cultural systems in general. For example, students can find differences and similarities
in the cuisine of their own culture and that of the target culture. Comparisons activities
can be very helpful in terms of both developing target culture skills and basic concepts
of critical thinking.

104
 The fifth goal, Communities, centers on the student’s practical application of
learned knowledge beyond the school setting. This might involve communication
through email or Skype with native speakers of the target language, or direct
communication with a native speaker of the target language that lives in the student’s
community. Using the learned knowledge, students are better able to appreciate the
advantages of the learned skills, thereby increasing their desire to further develop their
mastery of the target language. The skills and knowledge gained from foreign language
instruction allow students to enjoy the many artistic endeavors of the target culture
such as books, movies, music, and more, all while continuing to improve their language
and cultural skills. All of these goals guide students toward proficient interactions with
others. The goals are meant to be taken holistically, not presented separately, with equal
emphasis placed on each. “Each goal area contains two or three standards that describe
the knowledge and ability that all students should acquire by the end of the program or
high school education in order to achieve the goals”.
According to Shrum and Glisan, a teacher should provide students a real-world
context so that students can understand and visualize cultural content and communicate
in a natural way [3]. A teacher should also provide students with tasks that connect
with other disciplines for better understanding of the cultural context. Furthermore,
teachers should eliminate artificial characters or texts when trying to provide
perspectives of the culture. Finally, a teacher should expect and accept divergent
student responses.
In summary, The Standards for Foreign Language Learning: preparing for 21th
Century is a framework for contextualizing language based on the 5 C’s goals which
are Communication, Cultures, Comparisons, Connections, and Communities. Five
goals enable students to be proficient in the target language within the cultural context.

Literature:
1. Alicia Fedelina Chávez, Susan Diana Longerbeam. Teaching Across Cultural Strengths: A
Guide to Balancing Integrated and Individuated Cultural Frameworks in College Teaching, Stylus
Publishing, LLC, 2016
2. Ann C. Wintergerst, Joe McVeigh. Tips for Teaching Culture: Practical Approaches to
Intercultural Communication, Pearson Education ESL; 2014
3. Daniel P. Liston Kenneth M. Zeichner. Culture and teaching, New York: Routledge, 2013

УДК 811.111

DISTRIBUTION OF TIME AND TASKS OF UNIVERSITY STUDENTS

М.К. Маханова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. Урок остаётся по-прежнему основной формой обучения школьников.

Подготовка к уроку – эту задачу учитель решает ежедневно, и, чтобы это было эффективно,
педагог должен уметь выполнять ряд действий, представленных в профессиональном
стандарте педагога. Введение этого документа показало, что у учителей существуют
проблемы в решении данной задачи, и необходимо изменить содержание и этапы подготовки
урока.
105
 Ключевые слова: профессиональный стандарт, педагогические задачи, планирование
урока, целеполагание, проектирование урока.
Түйін. Сабақ бұрынғыдай мектеп оқушыларын оқытудың негізгі нысаны болып қалады.
Сабаққа дайындық-бұл міндетті мұғалім Күн сайын шешеді және тиімді болуы үшін педагог
Педагогтің кәсіби стандартында ұсынылған бірқатар іс-әрекеттерді орындай білуі тиіс.
Бұл құжатты енгізу мұғалімдердің осы міндетті шешуде проблемалар бар екенін және
сабақты дайындау мазмұны мен кезеңдерін өзгерту қажет екенін көрсетті.
Түйінді сөздер: Кәсіби стандарт, педагогикалық міндеттер, сабақты жоспарлау,
мақсатты болжау, сабақты жобалау.

An analysis of notes and lesson planning activities has shown difficulties for both
students and practice teachers. Let's look at typical mistakes that occur in lesson plans:
1) the goals are defined only for the teacher, there is no description of the planned
results of students;
2) goals are defined for the teacher in three groups-subject, meta-subject,
personal, i.e. the results of students are mixed with the tasks of the teacher;
3) the planned results are defined, but begin with verbs (actions of the teacher): to
form the ability, develop the ability, etc., i.e. the teacher does not know an effective
way to design goals, the approach to the formulation of goals laid down in the Federal
state educational standard of primary General education (FSES NOO);
4) first describes the pedagogical tasks (what the teacher will do), and then
describes the planned results of students;
5) in the choice of teaching technologies, the teacher focuses only on the subject
content and development of educational and cognitive activities;
6) in the choice of teaching technologies, the teacher focuses on the development
of universal educational actions, and the formation of methods of educational activities
with subject content goes by the wayside;
7) at the goal setting stage, most teachers strive to communicate the lesson goals
in a ready-made form, create a problem situation, difficulty in activities, but do not
organize a dialogue on the awareness of children that they do not know something or
do not know how, and therefore there is a need to learn something, learn something,
i.e. determine the educational task (goal);
8) at the stage of organization of reflection, all types of activities in the lesson are
listed, and the obtained results of educational activities are not correlated with the goal
and plan for achieving it.
Difficulties in solving the tasks of preparing for the lesson can be explained by
the fact that the professional standard does not specify the criteria for teachers'
readiness to plan the learning process. Let's look at how to solve these difficulties in
teaching and what will characterize the competence of teachers in the implementation
of labor actions for lesson planning.
In the field of education, one of the first actions in the professional standard is
defined as "designing the educational process based on the Federal state educational
standard of primary general education". The formulation of this function shows that
for its implementation, it is important for the teacher to understand the difference
between the new educational standard and the previous one, its main purpose. The
Federal state educational standard for primary General education has revealed for the
106
first time how to make education developing: "the development of the student's
personality based on the assimilation of universal educational actions, knowledge and
development of the world is the goal and main result of education". [1] This document
indicates that the teacher in the learning process should focus on the formation of
educational results: subject, meta-subject and personal. Traditionally, during the study
of the educational topic, the teacher focused on the development of students ' subject
knowledge and skills. In the modern lesson, the standard focuses the teacher on the
organization of work on the development of methods of action with educational
material and the development of learning skills and personal qualities. Therefore, it is
necessary to know what is the peculiarity of the process of forming all three groups of
educational results and how to plan it.
To be able to design the goals of a modern lesson means to determine the planned
results of students in accordance with the FSES. The objectives in the lesson plan
shows a teacher understands the essence of the activity approach to the implementation
of the GEF: it has been defined as the educational outcomes of students, a description
of what the teacher should do to achieve them, in GEF there, he himself determines.
The planned results of training, described in the actions that a student can achieve, are
formulated in the applied programs for primary school subjects (subject results), in the
program for the formation of universal educational actions, in the intersubject programs
for reading and the formation of ICT competence (metasubject and personal results).
The teacher selects from these documents the results that students will achieve in the
process of studying the educational topic in the lesson together with them, and includes
them in the lesson plan.Understanding the essence of the modern stage of goal setting
is an important point in the teacher's activity. This approach was laid down in the
technology of effective goal setting by B. bloom. The author analyzed the ways of goal
setting in education and showed the effectiveness and inefficiency of each.The goal
setting process is the process of setting goals for yourself and other learning subjects.
After defining the goals for students-the planned results, the next step in goal-setting
is the teacher's definition of goals for themselves. V. A. Slastenin calls them
pedagogical tasks as "a certain system of consistently performed operations
(procedures) that lead to the solution of the educational task... the student should have
a new formation in the form of knowledge, skills or personality quality". [2]
At this stage, according to the professional standard, the teacher " sets various
types of educational tasks (educational-cognitive, educational-practical, educational-
game)" and determines how to "organize their solution (in individual or group form) in
accordance with the level of cognitive and personal development of young children,
while maintaining a balance of the subject and metapredmetnoy component of their
content". According to P. I. Zinchenko, the structural place of the goal in the student's
educational activity is occupied by the essential content of this subject; it is,
consequently, made actual by them and easily remembered. Thus, the author
emphasizes that the process of goal setting in the lesson should be built on a specific
subject content, and this content becomes clear if the goal for its development becomes
relevant for the student.The stage of joint goal setting of the lesson should not be
formal, but directed, according to A. N. Leontiev, "...in order to arouse interest, you

107
should not specify the goal, and then try to justify motivationally the action in the
direction of this goal, but you should, on the contrary, create a motive, and then open
the possibility of finding the goal (usually-a whole system of intermediate,"devious"
goals) in a particular subject content". [3]
Thus, when planning the goal setting stage in the lesson, the planned results are
the reference point in determining the goals, the students formulate them at their own
level, and the teacher specifies and fixes the goal on the Board. Visual design of the
goal in the lesson helps children realize at the end of the lesson the achievement of the
planned result. For a novice teacher, this is also important: it helps to keep the logic of
the lesson - from the goal to the result, to organize self-control and self-assessment of
activities for the development of the method of action, to adequately evaluate the
educational actions of students and the effectiveness of solving pedagogical tasks.
The goal of students ' activities (planned results) is to master knowledge and skills,
experience in educational areas and subjects, build a new way of action, self –
development of intellectual, motivational and other areas of personality.The purpose
of the teacher's activity (pedagogical tasks) The statement of the educational task is
defined in the Federal state educational system in accordance with the theory of
educational activity of V. V. Davydov as "the ability to accept, maintain goals and
follow them in educational activities, plan their activities, monitor and evaluate them,
interact with the teacher and peers in the educational process". [4]
Determining the planned results and pedagogical tasks for achieving them by
students helps the teacher to understand and choose the necessary ways and means of
teaching and learning, techniques for including students in the goal-setting process, and
determining the results that they can achieve. students, and understand their difficulties
in learning activities, formulate the purpose of the lesson.
Modern teaching methods have accumulated experience in organizing joint goal-
setting in primary school lessons.The technology of problem dialogue reveals how
through the creation of problem situations (with difficulty or difficulty - to concretize
their tasks, for example: learning) and dialogue, encouraging or leading, the teacher
leads children to realize what they know at the moment and what they need to learn,
what to learn. The author suggests two ways to formulate a learning task as a question
or as a lesson topic.
If the material does not allow you to create a problem situation, the technology
suggests using motivational techniques " bright spot "(excerpts from literary texts,
riddles, historical material, parables, video clips, etc.)," relevance "(material that shows
the need to obtain" new " knowledge). This helps to interest students, and understand
their difficulties in learning activities, to formulate the purpose of the lesson- find out
what they don't know or don't know yet. In teaching goal setting, the teacher first gives
a hint, words that will help formulate the goal-learn, learn, etc.After determining the
goals, pedagogical tasks, criteria for evaluating the achievement of goals, the choice of
technologies, methods and techniques of teaching, the technological map of the lesson
is filled in.
The technology map is one of the methodological forms of presenting the lesson
plan. It " makes it possible to detail it as much as possible at the stage of preparation

108
and design. And also conduct a step-by-step self-analysis of the lesson after it is
conducted in accordance with the planned results of students, evaluate the rationality
and potential effectiveness of the selected methods, tools and types of educational
activities at each stage of the lesson".
To effectively prepare University students for teaching activities, first of all, it is
necessary to create psychological and pedagogical, organizational and methodological
conditions that promote professional and personal development and the formation of
professional competence of the future teacher at the classical University. Zhuk in the
monograph "Pedagogical training of students: a competence-based approach" notes:
"An important task of preparing students at the University is to create conditions for
the formation of their ability to learn independently, readiness to constantly improve
their educational and professional level throughout their lives." The concept of
"pedagogical training" according to V. A. Kan-Kalik "these are scientific works that
reflect the search for conditions for the formation of pedagogical skills of future
teachers". Shadrikov presented the characteristics of the system of pedagogical activity
from the point of view of the basic competence of the teacher. These include personal
qualities; setting goals and objectives of pedagogical activity; motivation of
educational activity; information competence; development of programs of
pedagogical activity and making pedagogical decisions, competence in the
organization of educational activities. Thus, we can say that the above-mentioned about
pedagogical activity is a system of minimum requirements for knowledge, skills,
abilities and personal qualities of a teacher that determine success in teaching. In her
research, I. V. Sopetchenkova developed a model of pedagogical training of students
for the additional qualification "Teacher" at a classical University. In the content aspect
of the model of pedagogical training of students, it includes the target, content,
operational-activity and control-evaluation components, which reveal the relationship
and mutual influence in the model of two main interrelated links: the direct work of the
student with the teacher and the student's own independent activity. The goals,
functions, directions of activity, organizational forms, methods, software and
methodological tools, and criteria for the effectiveness of pedagogical training of
students for the additional qualification "Teacher" in a classical University, containing
cognitive, activity and personal components, are functionally identified.
I. V. Grebenev in his doctoral dissertation revealed a contradiction in the training
of teachers in classical universities, between the objectively required level of
professionalism of the teacher, allowing him to design an effective educational process
for a specific pedagogical situation, and the existing theory and methodology of teacher
training in classical universities. At the level of the learning content at the University
this contradiction is that, the content of the teaching of psycho-pedagogical and
professional blocks is not determined adequately the nature of the solution of
professional tasks, the actual tasks of professional activity of teacher in modern school;
not developed the contents and methods of teaching critical courses "didactics of the
subject", there were no new disciplines specific to teacher training in classical
universities; there is no continuity between psychology, pedagogy, General theory of
learning and specific methods of teaching the subject. An important factor in the

109
preparation of students to pedagogical activity is the implementation of a set of
interrelated educational programs of psychological-pedagogical disciplines, the
formation of students ' values related to teacher education and action development of
psycho-pedagogical disciplines in formation of psychological and pedagogical
competence, contributing to the development of socio-personal competences and
aimed at raising the efficiency of graduates of socio-professional and personal tasks.
To fill it out, the following labor actions are performed, which are reflected in the
lesson planning algorithm:
1) defining the topic of the lesson in accordance with the thematic plan of the
work program on the subject, the teacher should focus on the title of the topic, on the
pages of the textbook, and on the content of the programs;
2) description of the planned results of the studied topic in accordance with the
type of lesson (discovery of knowledge, consolidation, generalization of knowledge,
developing control), the content of the subject and metasubject educational results in
the work program. The teacher should highlight the expected outcomes for in an
exemplary the subject program, then find out the results on this topic in AV - Morskoy
program teaching materials (CMO) that operates to understand what results will be
formed at the level of "Student will learn" or "The student will get the opportunity to
learn", plan the subject results, and then meta-subject-universal learning activities that
will help you learn the content of the topic on the subject;
3) the formulation of pedagogical tasks involves determining the actions of the
teacher aimed at achieving the results of students;
4) determining the criteria for evaluating the achievement of planned results; you
can make an assessment sheet or a table of requirements for results on a training topic,
where children will be able to conduct a self-assessment of the development of
educational activities, and the teacher-to assess their formation and development of
adequate self-esteem in students;
5) selection of basic and accompanying learning technologies, the basic
technology allows you to determine the stages of the lesson, their sequence, and the
accompanying ones - what additional methodological tools are required, tools for
achieving goals and solving pedagogical tasks;
6) description of the lesson scenario in the technological map (lesson stages, the
content of the teacher's activity, the content of the students ' activity). This stage is
especially important for novice teachers to form their predictive function of
pedagogical activity, the ability not only to determine pedagogical tasks, methods and
techniques for solving them, but also to anticipate the educational actions of children
in response to them. [4]
The lesson planning algorithm is the basis for training sessions in the laboratory
on the discipline "didactics in primary school", design seminars with school teachers.
Its implementation allows you to form the labor actions of primary school teachers:
"planning and conducting training sessions; forming motivation for learning; forming
meta-subject competencies, learning skills and universal learning actions; using and
testing special approaches to learning in order to include all students in the educational
process; organization, monitoring and evaluation of educational achievements;

110
systematic analysis of the effectiveness of training sessions and approaches to
training". [5]
Many school leaders understand that teachers have problems in planning the
modern learning process, so the pedagogical councils, scientific and methodological
seminars are organized to discuss the identified difficulties for teachers and projects of
methodological support for getting out of them, master classes are held by University
teachers, teachers to present effective experience in planning educational and
methodological documentation, the organization of the goal-setting process in the
classroom in the joint activities of teachers and students.
In conclusion, it should be noted that methodologists, teachers and students of
pedagogical universities need to realize that the process of lesson planning has
changed: in addition to the content of the subject, the content of the activities of
participants in this process is included, it corresponds to the provisions of the
educational standard of General education and the professional standard of teachers.
The logic of preparing a lesson plan is built in the direction of determining the planned
results (goals) and pedagogical tasks to the choice of effective learning technologies.

References:
1. Chandra, Ritu. Classroom Management for Effective Teaching. International Journal of
Education and Psychological Research (IJEPR). 2015
2. Broden, M. et al. ‘Effects of Teacher Attention and a Token Reinforcement System in a
Junior High School Special Education Class’, Exceptional Children, 2010.
3. Введение в психологический анализ учебно-воспитательного процесса: Хрестоматия
/ под ред. В.А. Гуружапова – М.: АНО «Психологическая электронная библиотека», 2011.
4. Сластёнин В.А. и др. Педагогика: учёб. пособие для студ. высш. пед. учеб. Заведений /
В.А. Сластёнин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов; под ред. В.А. Сластёнина. – М.: Издательский центр
«Академия», 2012.
5. Bloom B.S. Taxonomy of Educational Objec tives. The classification ofeducational goals,
Krathwohl et al., 2008.

УДК 373.1; 37.026

THE ROLE OF COMMUNICATIVE COMPETENCE AS A MEANS OF

DEVELOPING COGNITIVE ACTIVITY IN TEACHING ENGLISH

Г.Ж. Назарова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В этой статье автор рассматривает роль и место коммуникативной

компетенции в обучении английскому языку. Автор также исследует коммуникативную
компетенцию как важную составляющую речевой деятельности обучаемого и,
следовательно, как средства развития его познавательной деятельности.
Ключевые слова: образование, формирование личности, коммуникативная
компетентность, коммуникативная ситуация, речевая деятельность, коммуникативная
задача.
Түйін. Бұл мақалада автор ағылшын тілін оқытудағы коммуникативтік
құзыреттіліктің рөлі мен орнын қарастырады. Автор сондай-ақ коммуникативтік
құзыреттілікті білім алушының сөйлеу әрекетінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде және
оның танымдық әрекетін дамыту құралы ретінде зерттейді.

111
 Түйінді сөздер: білім беру, тұлғаны қалыптастыру, коммуникативтік құзыреттілік,
коммуникативтік жағдай, сөйлеу қызметі, коммуникативтік міндет.

The need for language planning arose immediately after independence. Here is
how N. A. Nazarbayev describes the situation of the new state at the time of
independence in the book "On the threshold of the 21st century": "there Is no
diplomatic representation abroad, there are no elementary developments on foreign
policy issues, there are no qualified personnel..." [1]
At the present stage of development of society, it has long been obvious that we
cannot limit ourselves to the concept of "education" as a process of giving a growing
person a mental and spiritual appearance. A complete process of formation and
development of the personality, its acceptance of moral norms and mastery of
communication is impossible without education, because it also represents a certain
process in the form of a set of influences on the formation of personality, which leads
to the acquisition of behavioral skills in this society and social norms accepted in it.
Today, considering the patterns of development of the modern community, we
come to the conclusion that the core line in this process is the convergence of peoples
and languages and the strengthening of their interaction. And this is all the more
relevant against the background of economic reforms in our country, which have led
to the emancipation of the individual's personality, bound by party dogmas,
prohibitions and laws, as well as the search for a person's language identity, which is
sometimes accompanied by a lack of tolerance and respect for each other.
All this encourages the educated public to put on the agenda the understanding of
such an ambiguous phenomenon as the globalization of the world, which has its own
certain contradictions.
On the one hand, it is the unification and destruction of narrow nationalism and
historical barriers between peoples, on the other - the threat of erasing the ethnic and
linguistic identity of peoples, which leads, of course, to the desire to preserve and
protect the uniqueness of their own language.
This is why education is currently facing a difficult task of preparing a young
person for life in a multi-ethnic and linguistic environment, when it is necessary not
only to develop their national language, but also to understand the uniqueness of other
languages. Educating young people in the spirit of respect for all peoples and
eliminating negative perceptions of people of other nationalities is a task that requires
appropriate training of teachers working in the field of education and upbringing of
children.
When we talk about educating communication skills, we must admit that this is
as long a process as educating other human qualities. In the process of learning different
languages, in the process of acquiring communicative competence, both the teacher
and the student go through several stages, the relationship between which is quite
dialectical and complex.
These stages include tolerance, understanding and acceptance of a foreign
language, as well as ways of behavior in problematic communication situations,
knowledge of grammar and vocabulary.

112
 The essence of competence is determined by the compliance of the requirements,
established criteria and standards in the relevant areas of activity. Competence in
language education is often associated with the concept of "communicative
competence", which only partially reveals its essence. [2]
The role of communication as an environment for the development of each
individual is very great. An individual's education develops and grows as the individual
interacts with the community's languages. The more diverse and broad the connections
of an individual with linguistic culture, the richer the prospects for individual
education. And the main role in the organization of these relations for a long time
belonged to schools, universities, etc.
They, first of all, took students beyond the boundaries of the linguistics of their
territory. However, today the situation has changed dramatically, as communications
and computer technologies have clearly expanded the educational opportunities of
every person.
Ya. M. Kolker in the work dwells in detail on the following point: "In recent
decades, traditional foreign language teaching has been contrasted with communicative
and intensive methods."
The term communication should not be understood narrowly, purely
pragmatically. It is impossible not to agree with I. L. Bim that "communication is not
limited only to establishing social contacts through speech, to mastering the tourist
language. This is the introduction of the individual to the spiritual values of other
peoples - through personal communication and through reading."
Communicative teaching of foreign languages has an active character, since
speech communication is carried out through "speech activity", which, in turn, serves
to solve the problems of productive human activity in the conditions of "social
interaction" of communicating people. The participants of the communication are
trying to solve real and imagined tasks of joint activity with a foreign language.
A. Leontiev in his work emphasizes: "strictly speaking, speech activity does not
exist as such. There is only a system of speech actions included in any activity -
entirely theoretical, intellectual, or partially practical."
According to the point of view developed in the monograph by I. A. Winter,
"speech activity is a process of active, purposeful, language-mediated and
situation-driven communication, interaction of people with each other (with each
other)." [3]
Therefore, the author concludes, and the teaching of speech activity in a foreign
language should be carried out from the position of formation and independent,
determined by the fullness of its characteristics of activity.
The peculiarity of the activity type of training is that it is primarily associated with
a separate type of speech activity by its purpose and essence, so we find it widely used
when it comes to teaching reading, listening, translation, etc.
And only in one of the known methods of communication, which tries to cover
the teaching of a foreign language in General, namely in the communicative method of
E. I. Passov, we find the main features of the activity type of teaching.

113
 According to E. I. Passov, the author of the communicative method, it assumes a
speech orientation of the educational process, which is not so much that a speech
practical goal is pursued (in fact, all directions of the past and present set such a goal),
as that the path to this goal is the practical use of language itself. Practical speech
orientation is not only an end, but also a means, where both are dialectically mutually
conditioned. [3]
The speech orientation assumes the speech orientation of the exercises, i.e. the
degree and measure of their similarity to speech.
This, first of all, concerns exercises for the formation of skills and means the use
of conditional speech, not language exercises for this purpose, as well as the exclusion
of all pseudo-speech exercises in the process of developing speech skills.
In other words, all exercises should not be in speaking, but in speaking, when the
speaker has a certain speech task and when they are performing a speech effect on the
interlocutor.
The problem, therefore, is reduced to the organization of speech, (and not
educational) partnerships in educational communication.
In fact, communication is taught at all stages of learning the material. But there
are a number of things that require special training.
So, for the ability to communicate, a special role is played by: the ability to
communicate, roll it and resume; the ability to pursue its strategic line of
communication, to realize its tactics of behavior contrary to the policies of the other to
communicate; the ability of the account every time a new (new several) speech
partners, change roles, or conversion of communication; the ability of the probabilistic
forecasting of the behavior of the speech partners, their statements, the outcomes of a
given situation.
All that has been said above regarding the communicative method of teaching
speaking in a foreign language allows us to assert that the subject of training in this
case is speech activity. In this method, there is a clear separation of the verbal skills of
speaking and suggests exercises to their successive formation. All this, in turn, gives
grounds to assert that the communicative method of teaching speaking by E. I. Passov
is an active type of teaching foreign languages. [4]
In general, the communicative method of teaching speaking as a type of speech
activity and a means of communication includes five principles: the principle of speech
orientation; the principle of individualization with the leading role of the personal
aspect; the principle of functionality; the principle of situativeness; the principle of
novelty.
The purpose of teaching foreign languages is not a language system, but a foreign
language speech activity, and not in itself, but as a means of intercultural interaction.
Language is an element of culture; it functions within a certain culture.
Therefore, we must be familiar with the peculiarities of this culture, the
peculiarities of the functioning of language in this culture. We are talking about the
need to form a country-specific competence.

114
 The subject of speech activity is thought. Language is a means of forming and
formulating thought. This leads to methodological conclusions that are essential to the
subject of our discussion.
In order to develop the necessary skills and abilities in a particular type of speech
activity, as well as linguistic competence at the level defined by the program and
standard, active oral practice is necessary for each student of the group.
To form a communicative competence outside of the language environment, it is
not enough to saturate the lesson with conditional-communicative or communicative
exercises that allow solving communicative tasks.
It is important to give students the opportunity to think, to solve any problems that
give rise to thought, to discuss possible ways to solve these problems, so that children
focus on the content of their statements, so that the focus is on the thought, and the
language acts in its direct function - the formation and formulation of these thoughts.
That students perceived the language as a means of intercultural communication,
it is necessary not only to acquaint them with cultural issues (which, of course,
important), but to find ways of incorporating them in an active dialogue of cultures, so
they actually might know the peculiarities of the language in the new culture.
Language acquisition is a mutually directed process, for which all the basic laws
of communicative activity are valid.
At the same time, there is also communication of understanding and experiencing
a particular reality, which requires individual perception; and this category of
communication determines the formation of an integral personality as a native speaker
of their own language and cognize of another.
This is why communication is one of the key concepts of linguistic education, in
which it is understood as constantly changing value orientations shared by people
living here and now. Even theoretically acceptable mastering of the entire set of huge
palette of languages by students does not make them subjects of communication,
despite the external signs of education.
Language is transmitted not in the process of passive acquisition of ready-made
information, but in personal communication, i.e. in communication with a person as a
native speaker of a particular language. A person can simultaneously Express a General
thought and react to it in a special way peculiar to him.
Modern pedagogical reality is such that it is necessary to take into account in
education, on the one hand, the communicative factor, on the other - the creation of
conditions for learning the language and culture of other peoples. In this regard, the
problem of communication education is attracting more and more attention of the
national pedagogical community, and the most important aspects of human life -
national-language features and linguistic values-have become the focus of attention of
teachers.
Linguistic competence is one of the components of foreign language
communicative competence.
Communication competence is complex. It is a set of individual competencies that
make up the system: speech, language, or linguistic. Since the standard is intended for
training, it is advisable to take into account the improvement of educational and

115
cognitive competence when forming it. The set of these competencies will form the
starting point for the formation of an educational standard in foreign languages. [5]
As for communication competence itself, it was clearly underestimated in the past
years.
In modern conditions, it would be naive to think that full-fledged communication
is possible only on the basis of the ability to operate with language material. From the
position of the sociological theory of communication, the process of communication
between people is an exchange of information, in which one of them owns some
information that is unknown to the other, otherwise meaningful communication does
not occur. Information inequality occurs due to the fact that part of the knowledge of
one of the interlocutors is individual that is, obtained as a result of personal experience.
On the other hand, in the process of communication, there is General information
that forms the starting point for communication. In the absence of such General
information, communication is not possible.
Thus, for a successful act of communication, it is necessary not only to have a
common language means for the interlocutors, but also a general amount of knowledge.
Such common knowledge for participants of the communication act is background
knowledge. As shown in their research by E. M. Vereshchagin and V. G. Kostomarov,
four groups of background knowledge can be distinguished.
The first group includes universal knowledge, such as concepts such as the sun,
wind, trees, and the like.
The second group includes information that is available only to members of a
particular ethnic language community. This knowledge was developed by a certain
people, and reflects their culture, way of life and customs.
To the third group of knowledge, researchers attributed regional knowledge that
is characteristic of the inhabitants of a particular region.
Finally, the researchers assigned professional knowledge and relevant vocabulary
to the fourth group. It is obvious that this layer of concepts is not relevant for high
school, and therefore can be ignored.
To ensure genuine communication, even within a limited framework, knowledge
related to the fourth group of background knowledge is necessary. This is the function
of communicative competence.
Methods of communication techniques are used in communication games, in
which students solve communicative and cognitive tasks using the means of the foreign
language being studied.
Therefore, the main goal of communication games is to organize foreign language
communication in the course of solving a set communicative task or problem.
Communication games have a high degree of clarity and allow you to activate the
language material being studied in speech situations that simulate and simulate the real
process of communication.
A communicative game is a learning task that includes language, communication
and activity tasks.
The solution of a language problem involves the formation or improvement of
speech skills in the process of purposeful use of a given language material in speech

116
activity. The communicative task is to exchange information between the participants
of the game in the process of joint activity.
Communicative games, which are based on the admission ranking. This technique
involves the distribution of certain items in order of importance, the importance of their
preference.
During the game, there is usually a discussion, because there are differences in
points of view when ranking information, and students justify their choice in pairs or
groups.
The following game options are available:
- the student works independently, writes down their solution to the problem, and
then these solutions are discussed in pairs or groups;
- students in small groups try to find a common solution that they will have to
justify in the final general discussion;
- all students whose answer options match will gather in groups to give as many
arguments as possible in defense of their choice.
For example: Students are offered 5-6 thematically related nouns and 4-5
adjectives that convey their possible qualities. For example, you can use the adjectives
“sweet”, “bitter”, and so on for nouns related to “Food”.
According to these criteria, students rank items or phenomena, and then discuss
their options in groups. For example, if they believe that meat is the healthiest food,
they put the number 1 in the “meat " column. Then choose the product that is least
useful, and put the number 2 opposite it in the table, and so on until all the columns of
the table are filled in.
Communication games based on the deliberate creation of differences in the
amount of information in students, that is, based on the principle of information gap
(gap in information).
This technique involves an uneven distribution of certain information between
communication partners, which stimulates their speech activity and the desire to find
out unknown facts. The exchange of information can be one-way or two-way. In the
first case, one of the partners has access to certain information that the other does not
have. The task of the second participant is to get the missing information in order to
successfully complete the received task. In the second case, the speech interaction of
students is that both participants in the game have partial information that they must
combine to solve a common problem.
For example: The Day Orders of Ann and Jane.
In this game, students ask and answer questions about the daily routine of two
girls using the following cards:
3) Role-playing games.
The situation of role-based communication is a stimulus to the development of
spontaneous speech associated with the solution of certain problems and
communicative tasks. Participants in the game must be placed in such conditions that
it is necessary to find out the social, emotional and cognitive aspects of interpersonal
relationships.

117
 For role-playing games, you need to have a single story that corresponds to the
communicative situation and role-playing relationships between the participants of
communication. When a student accepts a role, he or she plays himself or a hero in a
specific situation.
For example: Famous people (outstanding people). Each student chooses a
celebrity, which can be told in the first person, without calling his last name. The others
ask him questions:
- Are you a man or a woman?
- What do you do?
- What is the color of your hair?
Summarizing the results can be carried out in the form of a discussion of the
following issues:
- Was it difficult for to guess?
- How did you guess the name so quickly?
"Any non - native language," says I. L. Bim, "helps the native language to serve
as a means of mastering the world, developing speech thinking. It is, in addition, a
more effective and direct means of introducing to another national culture and
developing mutual understanding between peoples, acts as an additional "window to
the world". [5]
Thus, mastering a foreign language, and, consequently, elements of the value
system of the culture of another nation, we can assume some changes in the behavior
of students, at least in the communicative behavior.
A convincing argument for the validity of this thesis is the noticeable changes in
speech behavior. As a rule, the style of communication changes, especially for those
who are at least briefly in the language environment:
- as a rule, the speed of speech in the native language increases;
- there are characteristic gestures, some looseness, smiling, emotionality,
increases the volume of speech, that is, the speech behavior of speakers of the studied
languages has a peculiar effect on the students.

References:
1. Назарбаев Н.А. Ежегодное послание президента народу Казахстана: Астана, 2018.
2. Колкер Я.М. Практическая методика обучения иностранному языку. - М.:
Издательский центр «Академия», 2000.
3. Бим И.Л. Некоторые актуальные проблемы современного обучения иностранным
языкам / И.Л. Бим // Иностр. языки в школе. – 2001.
4. Иванов Д.А. Компетентностный подход в образовании. Проблемы, понятия,
инструментарий. Учебно-методическое пособие. - М.: АПК и ПРО, 2003.
5. Мильруд Р.П. Компетентность в изучении языка // Иностранные языки в школе. - 2004.

118
 УДК 811.111

PECULIARITIES OF THE VOCABULARY OF MODERN ENGLISH

Н.А. Пушко
Университет «Мирас», г. Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада қазіргі ағылшын тілінің сөздік құрамының ерекшеліктері

қарастырылады. Сонымен қатар, оның құрамындағы өзгерістердің себептері мен қазіргі
ағылшын тілінің сөздік қорын басқа тілдерден сөздерді еркін қабылдау арқылы байытуға
ықпал ететін факторлар қарастырылады.
Түйінді сөздер: тіл, лексика, қарыз алу, өзара іс-қимыл, шығу тегі, қазіргі ағылшын,
құрылым, фактор, студент.
Резюме. В данной статье рассматривается вопрос особенностей лексики современного
английского языка. Так же рассматриваются причины изменения самой его структуры и
факторы, способствующие обогащению лексики современного английского языка путем
свободного приема слов из других языков.
Ключевые слова: язык, лексика, заимствования, взаимодействие, происхождение,
современный английский, структура, фактор, студент.

Modern English vocabulary is semi-Germanic (Old English and Scandinavian

words) and Romanian (French and Latin words), with a large and growing share of
Greek imports in science and technology, as well as a significant amount of Dutch debt.
Lower German, Italian, German, Spanish, Arabic and many other languages.
Thus, the words that represent the basic concepts in modern English have Old
English or Anglo-Saxon roots: love and hat (electronic), hot-cold, sky-earth,
beginning-end, life-death, day-night, road-a road. Numerical and all ordinal numbers
are derived from the Stro-English language, except for the word "second"
(corresponding to the Old English word, which has retained its original meaning in the
phrase "every day" to this day). "Second" comes from the Latin second "next", while
the French "English" is related to the Latin "follow" as "sequence".
All personal pronouns ("they", "them", as well as "their" with "Scandinavian
roots"), auxiliary verbs (except for the adjective "used" from the French), the simplest
prepositions, and all compounds.
Many nouns with Old English and Scandinavian roots have the same sound in
modern English: mother, father, brother (except sister); a woman; man, earth, cliff,
dale, earth, tree, grass, brick. Many verbs in modern English, especially one-syllable:
come, go, bring, meet, see, stand, think, listen, put, turn; as well as full and cleverly
crafted, showing shades of colors: green, gray or white; both do not belong to proper
nouns (but neither ours nor yours); north and west (but not south and east); and the
prepositions below. In modern English, several English and Scandinavian doubles
coexist: yes and no, no and no, back (= nurture) and lift, back and forth, dress and skirt
(both added. Short), little and loose. The word "law" originated early in the
Scandinavian languages, and later - "law," "village law," and "outlaw," "outlaw." The
word "hus-bond" originally meant "landlord" regardless of whether he was single or
married, and the word "fe-lagi" meant a person who "paid" or shared property i.e.
"partner, shareholder." From the Scandinavian languages came common nouns such as
119
English vocabulary, knife, needle, hole, rift, root, ax (garden), soil, egg, flower, stone,
hand, tumor, girth. , desire, etc. [1]
Modern English vocabulary is mostly related to French. The terms representative,
legislature, president, constitution, parliament and congress all come from the French
language. Also: viscount, baron; the duke, the marquis, but the mistress, the lady, the
king, the queen, the knight, and the bells are the earliest. A comparison of a series of
English-French synonyms shows that the original words in English represent more
specific concepts than the more abstract and intellectual concepts of French words,
such as: friendship - intimacy, freedom - freedom, lie - reliability, love - love, truth -
reliability, probability. “The advantage of French cooking” is recognized in modern
English by the adoption of culinary terms such as frying, grilling, boiling, frying,
sauces, broilers and toasts. If the word “breakfast” is English, then “dinner” and
“dinner” are definitely French roots. Similarly, hunting is an English word, but quarry,
smell, cunning and track are French words. When describing the professions of
craftsmen, you can find words that come mainly from the English language: fisherman
(man), hedgehog, baker, builder, weaver, netter, miller, shepherd, shoemaker, forester.
The names of skilled artisans are marked in French: haberdasher, carpenter, joiner,
carpenter, plumber, seamstress, spider, artist. Many departments of fashion, cooking,
politics and diplomacy, drama and literature are of French descent.
Many terms in science and technology are derived from classical Greek, French,
or directly. Many linguists view the Greek language as an inexhaustible source of
information. Thus, the "record indicator" is the term "telephotography" for
photographing distant objects using a special lens, using the television of the "distant"
Greek dialect as the current basis of compound dictionary photography. By introducing
the micro-prefix "small meaning" into this complex word, they take a picture of
bacteria and viruses electronically and create a new term, "photomicography," but such
neo-Greek derivatives (derivatives) may be incomprehensible to Plato Aristotle.
Greek compound words and derivatives have Latin equivalents with slight
differences in meaning. At first glance, some of these equivalents, such as
"metamorphosis" and "transformation," seem to be synonymous enough to replace
each of them. In fact, the word "metamorphosis" has the meaning of "technical touch"
and as a result its meaning is much narrower than the meaning of the word
"transformation". In mythology, the word "metamorphosis" refers to a magical change
in form; in nature - post-embryonic development, for example: from isopoly to frog,
cocoon to silkworm or from chrysalis to butterfly. The word "transformation", on the
other hand, means any change from one state to another. [2]
Beginning in the 12th century, when Dutch merchants settled in East England,
Dutch words began to enter the language of the central districts of England. In ports of
the North Sea, sailors have been using forms of Lower German for centuries. Older
navigation terms used in modern English include: pump, dock, freebooter, buoy, deck,
captain, yacht, lift, flow. Due to the influence of the Dutch language, in New
Amsterdam (later New York) and nearby settlements, American words appeared: ball,
snoop, boss, cookie, and waffle. South African English is influenced by the Dutch in
the following terms: apartheid, commando, spore, commander and track.

120
 The contribution of Upper German to the vocabulary of modern English was a
little different. In the 18th and 19th centuries, this contribution consisted of specialized
terminology in the field of geology and mineralogy and various abstractions in the
fields of literature, philosophy and psychology. In the 20th century, this investment
was sometimes indirect. Thus, the words "incomprehensible" and "meaningful" are
similar to German vowels and bedeutungsvoll, or sinnvoll. "Bypass" (the British term
for roads surrounding or around a city) was changed from the German Ringstrass; the
term “round trip” is from Rundfahrt; and by analogy, the term "turn of the century"
corresponds to the German dead Jahrhundertwende. The German der
Minderwertigkeitskomplex corresponds to the terms "complex of immortality",
"classless society" and "desire", klassenlese Gesellschaft and das Wunschdenken.
Along with the rest of the Western world, English truth accepted the Italians as
the "language of music." Vocal titles, scores, performers, musical instruments, forms
of composition and musical directions are all of Italian origin. Most of the latter loans-
cantabile, crescendo, allegro, andante, pizzicato, staccato, dimuendo, legato, maestos,
obbigato, and vibrato-are used in modern English, including in metaphorical terms.
The architecture includes mausoleums, grottos, belvedere, corridors, pizzas, plasters,
pedestals, pergolas - extravagance, stanzas, burlesques, cantos, etc.
In turn, the Spanish-English lexicon includes the words cigar, galleon, armada,
matador, mosquito, cannibal, guerrilla, quadron, vanilla and tornado. Some of these
debts date back to the 16th century, when pirates shot at high seas. Many names of
animals and plants have been introduced into modern English from their native
languages through Spanish: "potato" is the Spanish word for tomato from Thai sweet
potato, and Spanish word for tomato from Haitian tomato. Other words have been
included in the new lexicon of English from Latin American languages and are still
used in modern English, mainly in the dialects of the inhabitants of Texas, New
Mexico, Arizona, and California; words such as estancia, lasso, gorge, cigar, rodeo,
mustang, pueblo.
Some of these words, during the acquisition of English, gave rise to new forms of
meaning: bonanza, which originally meant "kindness, generosity, politeness," thanks
to the miners' decree it was "unexpected success, prosperity"; the word masana -
"tomorrow", turned into a mysterious preconceived notion.
Arabic terms are derived from Arabic in Spanish or French, as well as Latin or
sometimes Greek: alem, algebra, alchemy, nadir, naphtha, alcohol, arsenal, assassin,
eater, almanac, elixir, mosque, cenite, zero, sugar, syrup.
The word loffa (also spelling loffa) was recently used in English from the
Egyptian language. The following words are derived directly from Hebrew or directly
from Latin: leviathan, shibboleth; haleluja, manna, amen, cherubs, rabbis, sabbath,
seraphim; anniversary, and soon, Kosher, Kibbutz, Messiah, Pharisee.
In English, he freely accepted and adapted words from many other languages
(Polish, Welsh, Chinese, Japanese, Russian, etc.), sometimes directly and sometimes
indirectly. But every word has its own history. [3]
In general, the composition of the new lexicon of modern English, describing it,
I would like to note such an important component as its openness. Transparency of the

121
dictionary of modern English means the free acquisition of units from other languages,
as well as the creation of derivatives from existing words. The English language
accepts (without modification) or adapts (with some modification) the word needed to
name or denote something new, phenomenon, or process. There is also a tendency to
create scientific and technical terms in English with the help of classical Greek word-
formation elements, as in French, Spanish and Russian.
Modern English, with its phonetic and grammatical structure and lexical features,
must be presented in various forms.
The vocabulary of the language is constantly changing. This group has all the
opportunities to work with people. To do this, it is necessary to quickly accept, reflect
and record the changes taking place in all spheres of human life and work: in industry,
science, worldview, socio-economic relations, everyday life. Students of this age are
students who use lexical units: communication abroad, correspondence with peers in
other countries. Mastering modern vocabulary will help students to easily understand
and comprehend the language of other peoples.
Vocabulary of modern technology.
We are making great strides and the high social prestige of technology.
Introduction to the professional part of vocabulary. An example of this is the wording
in the field of modern technology. The general scientific layer of vocabulary is of great
importance for the semantic and structural structure of the scientific and technical text.
Publicly available words are a means of defining interdisciplinary concepts that are
references in the lexical structure of scientific and technical texts. They are commonly
found in all language translations that are specific to scientific and technical textual
meanings. These words provide a qualitative feature that is almost never reflected in
bilingual dictionaries. International and foreign words in this section: automatic,
atomic. Among the dictionary entries are the names of electronic machines: Robotron,
betatron. ASTRONAUTICS. They focus on similar prototypes in Russian or English:
astronaut, astronautics.
Advertising and fashion dictionary.
Commercial and economic advertising play an important role in the language life
of native speakers. Many Anglo-Americans have emerged through advertising in the
daily lives of other languages (German, Russian): mixer, toaster, bar. Young people
are often interested in fashion, well-known brands, and advertising, and the fact that a
teenager can easily translate a common term from another language increases their
interest in and desire to learn a foreign language. Modern fashionable clothes are often
called in English: hats, slippers, stretch. In the modern world, advertising is a
widespread and widespread phenomenon. Advertising business is a young
phenomenon and is developing, accompanied by the appearance of special words to
denote the objects studied. A scientific approach to the creation of competent
advertising texts and images requires a thorough analysis of the advertising dictionary,
the development of various programs, textbooks and dictionaries that provide training
for future professionals in the field of advertising.
Most textbooks, manuals, and electronic resources sometimes give different
interpretations of the same advertising term, often contradicting each other. Even the

122
term advertising (Latin reklamo - shout, shout) is interpreted differently in different
sources. Most advertising terms are highly specialized. The meaning of the terms in
this group is based on the meaning of each part of the word: news creator, copywriter,
direct mail, promotion, e-mail, prime time, advertising, savings bank. Many English
terms are also used in other languages: mafia, racket, painting, rating, office, show,
business, creative. [4]
The field of fashion vocabulary is much wider than just the professional field.
This vocabulary is used both in the relevant industry and in everyday life, it is used not
only by professionals, but also by people who are interested in fashion and ordinary
consumers who buy clothes. Therefore, it is necessary to consider fashion vocabulary,
which allows the use of lexical words, linguistic vocabulary, professional jargon, as
well as synonyms and poly semantic words, containing lexical units with an emotional
component, rather than light industry terminology or professional vocabulary. .
Choosing a style of clothing often ensures success in informal relationships, business
contacts, or political campaigns. Clothes and accessories from well-known
manufacturers are a sign of high social status. This is due not only to the high material
quality of the product, but also to the name of the manufacturer (brand name). The
rapid pace of change in the field of fashion is reflected orally, and new lexical units are
emerging to identify new phenomena: fashion, style, freestyle, marketing, design,
management.
Vocabulary of youth.
Pupils and students have always been interested in the vocabulary of young
people, especially slang. Language learners have always wanted to use words and
phrases from the everyday vocabulary of English speakers. The vocabulary of young
people, especially teenagers, has always been characterized by the presence of words
that express the highest, inspiring rating: excellent, super, wonderful, wonderful, good.
Go there -Oor! You are a citizen! Zero cold - cool! very good, super. Gee! -Wow!
(surprise or astonishment).
The same age group borrowed some "fashion" words from other lexicons, such as
sargnagel, karre, kumpel, and streak. Young people often take fashion dances, fashion
rhythms, fashionable clothes, as well as hobbies and other new vocabulary. These are,
for example, the most popular names of modern dances: Rock'n Roll, Twist, Slop,
Blues, Madison, Shake, Weagle, Beatle-Bones, Hully Gully. Young people often use
slang in their spoken language.
English slang.
Slang is the "closed" sphere of language. Learning a language where it is difficult
to find the intersection of two languages is a good opportunity to look at the intricacies
and wrinkles of a foreign language.
Of course, the surest way to learn a foreign language is to speak or read it. Many
people who read the language "from the outside" try to memorize the slang dictionary
without speaking the language, and this, of course, makes sense. Reading and
memorizing a jargon dictionary brings both discoveries and knowledge.
In addition, sometimes you can see another way, the "inner" way: to study the
slang meanings of a particular word and the slang phrases that contain that word.

123
 A slang about a real English bear.
In English dictionaries, the word "bear" literally means "rude or cruel person."
You will not be surprised. For some reason a little boring. Many proverbs and articles
in English and Russian are copied as carbon. For example, the proverb "Catch a bear
before it sells its skin" tells us: "Do not sell a bear's skin without killing it"; "Don't
share the skin of an ignorant bear." More interesting with the meaning of the word
semi-slang: you can often hear the word "Russia", but "Russian bears".
In fact, the slang knows about the “bear” and other “truths”.
First, students call the word "bear" an "antisocial" classmate who spends all his
time on the four walls and only leaves his room for class: "Joseph's roommate Patrick
is a real bear. He's always in the room, never involved."
Second, the “bear” was a difficult, difficult, unresolved or unpleasant thing: the
exam was a real bear - the exam was very difficult. This problem is a real bear - this
question is not easy to solve. It attracts work - Work is not easy.
Once you know that the word “bear” has this meaning, you can’t forget it: it’s like
a parasitic word, trying to tell you what you don’t need.
Finally, the whole galaxy of slang words is derived from another slang meaning
of the word - "policeman" or "patrolman". In general, the Russian and English
languages are very similar to the ideas about "wolf". In English, "wolf" means, for
example, "hungry man" or "cruel man." According to the phrase "literary", "wolf" is
associated with "danger", "cruelty" and "loneliness" between the British and the
Russians.
But the slang words are interesting. Among the slang meanings of the word
"wolf", the most popular in the Russian language, and at the same time unexpectedly
means "seductive, passionate lover, disgusting." One English dictionary roughly
interprets this meaning as follows: "Flirting, Casanova, Don Juan, women."
Language is constantly evolving. This is due to various factors. There are internal
(intralinguistic) and external (extralinguistic) factors. Internal stimuli for language
development are related to the features of its system, and foreign languages affect the
nature of language development and functioning. The nature of linguistic change is
twofold: on the one hand, the language develops in accordance with its own internal
laws, there are opportunities for change in one direction or another, and on the other
hand, not all possible changes take place. One or another form of their implementation
is determined by social factors related to the functions of language in society. However,
at the same time, social factors determine the ultimate goal of linguistic development
and accelerate or slow down the process of linguistic evolution, but they do not change
its direction, the nature of linguistic processes. Extralinguistic social factors, as a rule,
affect indirectly, not directly, through the mother tongue. Social factors include:
- Changing the environment of the native language;
- dissemination of education;
- Territorial resettlement;
Creation of a new statehood, a new approach to influencing certain areas of
language;
- development of science; major technical innovations, etc.

124
 - Language policy
Based on the materials discussed above, the following conclusions can be drawn:
-Modern English is constantly changing, which creates a linguistic sign of
generations. Easily accessible in literary language, it is used for the speech
characteristics of the characters and the author's speech. [5]
- Language is a mirror of culture, all events in the life of the people - the native
linguist - are reflected in the lexical and phraseological system of the language.
- Examples of slang in English presented in the work show culturally important
information conveyed through the lexical and phraseological units of slang linguistic
connection and linguistics.
- The rapid development of technology, advertising and fashion allows you to talk
about the use of words in speech.
- Therefore, every teacher should observe the changes in the language and
acquaint students with the novelties and features of modern English.
Bibliography:
1. Falk, J. Linguistics and language: A survey of basic concepts and implications(2nd ed.). John
Wiley and Sons, 2016.
2. Brown, H.D. Principles of language learning and teaching (4th ed.). Englewood Cliffs NJ:
Prentice-Hall, 2015.
3. Giles, H., & Coupland, N. Language : Contexts and consequences. Open University Press,
2015.
4. Morrow, P.R. The users and uses of English. World Englishes, 6(1), 49-62, 2017.
5. Gardner, R.C. Language attitudes and language learning. In E. Bouchard Ryan & H. Giles,
Attitudes towards language variation (pp. 132-147). Edward Arnold, 2016.
УДК 371.322
ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУДА ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ

З. Тасанбаева, Г. Бижанова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан
Резюме. Данная статья посвящена дистанционному обучению, которое дает
уникальную возможность получать новые знания, самостоятельно планируя место и время
обучения. Интернет-технология дистанционного обучения позволяет проводить лекции,
семинары и консультации в режиме видеоконференции и обеспечивает управляемую
самостоятельную работу студентов. В статье рассматривается специфика
дистанционного обучения иностранным языкам и электронный учебный методический
комплекс, включающий учебную, методическую информацию, аудио и видеокомментарии
преподавателей, многофункциональную систему тестирования.
Ключевые слова: иностранный язык, видео, интерактивные семинары и консультации,
электронный учебник.
Summary. This article focuses on distance learning which gives a unique opportunity to receive
new knowledge, planning the time and place of studying independently. Internet technology of dis#
tance learning allows to conduct lectures, seminars, consultations by means of videoconference and
provides a guided self study of students. The article reveals specificity of distance learning of foreign
languages and training and methodical complex, which consists of training and methodical
information, audio and video comments of teachers, multifunctional testing system.
Key words: foreign language, video, interactive seminars and consultations, electronic
textbook.
125
 ХХІ ғасырдың басында біздің əлемде əлеуметтік қатынастардың
жаһандануы жəне қоғамдық құрылғының жаңа түрін—ақпараттық қоғамды
қалыптастырумен байланысты үлкен өзгерістер болды,оның дамуының маңызды
бағыттарының бірі — білім беруді ақпараттандыру-білім беру саласын білім
беруді басқару процесіне жəне оқытудың психологиялық-педагогикалық
мақсаттарын іске асыруға бағытталған қазіргі заманғы ақпараттық
технологияларды тиімді пайдаланудың əдіснамасы мен əдістемесімен
қамтамасыз ету процесі болып табылады. [1] Бұл процесс қарқынды өсуде жəне
одан да жылдам өсе түседі,өйткені оның негізінде адам өркениеті дамуының
объективті заңдары жатыр. Барлық дамыған елдерде оқыту өзін-өзі оқытуға, өз
бетімен білім алуға, қажетті ақпаратты өз бетінше ала білуге, проблемаларды
бөліп, оларды шешу жолдарын іздеуге, алған білімдерін сын тұрғысынан талдай
білуге жəне оларды жаңа міндеттерді шешу үшін қолдануға бағытталған.Даму
байланысты дəстүрлі міндеттер тыңдалым, оқу, сөйлеу, оқу үдерісіне енгізілген
хаттар көзбе-көз оқытудағы сияқты шет тілі. Бұл онлайнфорум, чат, электрондық
күнделіктер жасаустудентті электрондық пошта арқылы жіберужұмыс,
бейнематериалдармен жұмыс. Қашықтықтан оқыту нəтижелерікөптеген
сапасына байланысты электрондық оқу құралыматериалдар құрылуы тиіскелесі
дидактикалық принцияларды ескере отырып функционалдық, ғылыми,
жүйелікқол жетімділігі, дамытушылық оқыту,сабақтастықты ескере отырып,
сондай-ақ коммуникативтік -огнитивті жəне əлеуметтік-мəдени шетел тілдерін
үйрену жолдары.
Электронды оқу-əдістемелік кешенді студенттерге оқу, əдістемелік
ақпаратты, құрылымдық схемаларды, оқытушылардың аудио жəне бейне-
комбинемдерін жəне көп функциялы тестілеу жүйесін ұсынады. Тестілеу жүйесі
жекелеген тақырыптар мен жалпы пəн бойынша кіріс, оқыту жəне қорытынды
бақылауды қамтамасыз. Электронды оқулық сырттай қашықтықтан оқытудың
негізгі сəті болып табылады. Бұл «электронды лектор» кітаптың немесе оқу
құралының барлық қадір-қасиетін сақтап қана қоймай, сонымен қатар
компьютер ұсынатын заманауи ақпараттық технологияларды, мультимедиялық
мүмкіндіктерді толық көлемде пайдалануға арналған.
Әр түрлі оқыту жүйелері, өте тиімді өткен, қазіргі шындыққа толық сəйкес
келмейді. Бүгінгі күні олар адамның қазіргі заманғы мүмкіндіктерін, сондай-ақ
өндірістің қажеттілігін ескермейді. Қазіргі əлемде оқушы əр түрлі көздерден
қажетті ақпаратты өз бетімен алуды, өз көзқарасын қалыптастыруды, оны
дəлелдей білуі, алған білімдерін тəжірибеде қолдана білуі тиіс. Егер бұрын білім
берудің мақсаты дайын білім болса, қазір олар адамның интеллектуалдық
дамуының көмекші құралдарына айналады. Осыған байланысты шет тілдерін
оқуға қойылатын талаптар мен тəсілдер өзгереді. Орны мен уақытын өз бетінше
жоспарлай отырып, жаңа білім алудың бірегей мүмкіндігі қашықтықтан білім
алуға мүмкіндік береді. Қашықтықтан оқыту-бұл күндізгі, сырттай немесе кешкі
қашықтықта кез келген дайындық түрлерін толықтыра алатын жаңа нысан. Осы
жүйенің арқасында оқушылар жаңа материалдарды меңгеруге, оқытушылармен
кеңесуге, үй компьютерінің көмегімен оларға ыңғайлы уақытта бақылау жəне
126
емтихан жұмыстарын орындауға мүмкіндіктері бар. Дəстүрлі оқытудан
айырмашылығы қашықтықтан барлық білім беру қызметін арнайы құрылған
құрылым (программистер, жүйелік əкімшілер, дизайнерлер, жеке жүйелердің
əкімшілері жəне т.б.) орындайды. Білім алушыға оқу орнының əртүрлі
ресурстарын ұсынады, олар Оқу құралдары мен компьютерлік
бағдарламалардың көмегімен, бірақ жетекші оқытушының рөлімен оның өзіндік
жұмысын басқарады. [2] Қашықтықтан оқыту нысаны, сырттай оқыту
нысанының аналогы ретінде, біртіндеп қолданылатын технологиялар кешенін
арттырды. Оның негізгі принципі — оқушының оқытушымен тікелей
интерактивті өзара іс-қимылы. Қашықтықтан оқыту технологиясы бірінші
кезекте интернет-бейнеконференция түрінде виртуалды түрде өткізілетін білім
алушы үшін түсінікті, ыңғайлы сабақтарды өткізуге бағытталған. Видеобейнені,
дыбысты, слайдтық жəне графикалық ақпаратты, оқушыдан білім алушыға
тонды бір мезгілде беру күндізгі сабақтың əсерін жасайды жəне қажетті нəтижеге
қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бірақ қашықтықтан білім беру жəне сырттай
оқыту бірдей нəрсе-бұл дұрыс емес. Сырттай оқу-бұл пошта бойынша
тапсырмалар (маңызды емес: ол конвертте немесе электронды түрде жеткізіледі),
оқулықтар-өзін-өзі оқыту, кассеталар. Қашықтықтан оқыту кезінде оқушы
оқытушымен, кейде тіпті басқа оқушылармен үздіксіз байланыста болады.
Әдетте, қашықтықтан оқыту кезінде электрондық оқулықтар қолданылады. Ең
маңыздысы-бұл олардың ұтқырлығы, компьютерлік желілерді дамытумен
байланысты қол жетімділігі жəне ақпараттық материалды үнемі жаңарту.
Сонымен қатар, компьютерлік тестілеу түріндегі білімді үнемі бақылау
жүргізіледі. Шет тілін қашықтықтан оқыту бірқатар дидактикалық міндеттерді
тиімді шешеді. Бірінші кезекте педагогтың рөлі өзгереді, оның негізгі міндеті
оқушы тұлғасының дамуын қолдау жəне бағыттау, оның шығармашылық
ізденісі. Оқушылармен қарым-қатынас бірлескен шығармашылық пен
ынтымақтастық негізінде құрылады. Сондай-ақ білім беру бағдарламаларының
кез келгені қашықтықтан жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл жағдайда қазіргі таңда
қалыптасқан оқу жұмысының ұйымдастырушылық формаларын қайта қарау
мүмкін емес: өзіндік жеке жұмысты ұлғайту жəне іздестіру жəне зерттеу
сипатындағы практикалық жəне шығармашылық жұмыстардың көлемін
ұлғайту.Тапсырмаларды орындау жəне жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану оқушыларға тікелей телекоммуникациялық тіл тасымалдаушылармен
тікелей байланыс арқылы нақты тілдік ортаға түсуге мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, бұл электронды, дидактикалық жəне анықтамалық материалдарға
қолжетімділікті ашады. Қашықтықтан оқыту ауыспайтынын, ал дəстүрлі білім
беру жүйесін тиімді толықтыратынын атап өткен жөн, ол оқушыға қашан жəне
қайда ыңғайлы болу керектігін үйретуге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда,
қашықтықтан оқыту студенттің өзіндік, оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруға
бағытталған.Интернет-жүйе шет тілін қашықтықтан үйренуге жақсы жағдай
жасайды, өйткені əлеуметтік желілер мен əр түрлі чат арқылы біз тəуліктің кез
келген уақытында тіл тасымалдаушылармен сөйлесе аламыз, сол арқылы тек
ауызекі сөйлеуді ғана емес, грамматиканы да қолдана аламыз. Әр адамға қалай

127
оқуға болатынын таңдау қиын емес. Кейбір адамдар тек қашықтықтан білім
алуға мəжбүр. Оларға жатады:
- алыс аумақтарда тұратын жəне білім беру мекемесіне жету мүмкіндігі жоқ
оқушылар;
- мүгедек балалар;
- ауыр науқасты оқушылар;
- бір ауданнан екінші ауданға жиі көшетін оқушылар (геолог, əскери);
- өз білімін тереңдеткісі келетін, жоғары оқу орнына түсуге немесе екінші
немесе үшінші шетел тілін өз бетінше алуға тілек білдірген адамдар;
Қашықтықтан оқыту нысанының көмегімен оқушының мүмкіндіктерін,
оның зияткерлік қабілетін ескеретін, оқу материалын меңгерудегі
психологиялық қиындықтарды шешуге ықпал ететін жеке тəсіл табысты іске
асырылады.
Ең перспективалы технологияларды (бейнематериалдар, компьютерлік
графика, презентациялар, электрондық сөздіктер, видеоконференциялар жəне
т.б.) мұндай енгізу бүгінгі күні оқытудың өте танымал нысаны болып отыр.
Қашықтықтан оқыту бірнеше артықшылықтарға ие:
1) кіру жəне таңдау еркіндігі - кез келген жерде, кез келген уақытта жəне кез
келген оқытушымен айналысуға болады
2) оқытуға жұмсалатын шығындарды төмендету - əдістемелік əдебиетке
емес, ақпарат тасығышқа жұмсалатын шығындар
3) оқытудың икемділігі – материалдарды зерделеудің ұзақтығы мен
кезектілігін өз бетінше таңдау, өз мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне
бейімделген оқыту процесі
4) уақыт өте келе аяққа даму мүмкіндігі-оқу материалдарын уақтылы жəне
жедел жаңарту
Бүгінгі таңда Қашықтықтан оқытудың жарқын мысалдарының бірі-білім
беру платформалары болып табылады, олар бүкіл əлем бойынша адамдарға
ыңғайлы уақытта ыңғайлы жерде оқуға, өз біліктілігін арттыруға мүмкіндік
береді. Олар ондықтармен есептеледі. Білім беру платформаларының негізгі
өкілдері:
- Futurelearn
- EdX
- Coursera
- Skyeng
- Intel Education Galaxy жəне басқалар.
Қашықтықтан білім берудің мұндай танымалдығы оқушыларға беретін
артықшылықтармен түсіндіріледі. Мұндай оқытудың негізгі кемшілігі
артықшылықтың кері жағы — ыңғайлылық болып табылады. Қашықтықтан
оқыту кезіндегі еркіндік пен жайлылық күндізгі оқытуға қарағанда өзін-өзі
тəртіпті талап етеді. Біреу үшін қашықтықтан оқыту-сайыс, ерік күшін сынау.
Кейбіреулер процесске өте ұзақ уақыт созылып, оны бірнеше рет қалпына
келтіреді. Тағы бір кемшілік-қашықтықтан оқыту кезінде пайдаланушылардың
техникалық мүмкіндіктері əлі шектеулі. Барлығы компьютер мен Интернетке

128
қол жеткізе алмайды. Бірақ жыл сайын бұл мəселе тезірек жəне жылдам
шешіледі. Соңғы кемшілік-баға мəселесі, өйткені барлық білім алушылар онлайн
курстарды төлей алмайды, сонымен қатар сабақ кəдімгі оқытушыға қарағанда
бірнеше есе көп болатын тіл тасымалдаушымен сабақ төлей алмайды.
Қорытындыда шет тілдерін қашықтықтан оқыту процесін ұйымдастыру
оқытудың жеке тұлғаға бағытталған тəсілін барынша толық жүзеге асыруға
мүмкіндік береді деген қорытынды жасауға болады. Студент мұндай тəсілде
жеке тұлға ретінде қарастырылады, үздіксіз білім беру процесіне жəне өз
қабілеттерін жетілдіруге дайын. Дəл осы үздіксіздік-шет тілдерін оқытуда
табыстылықты анықтайтын маңызды факторлардың бірі. [3]
Тест тапсырмаларының негізгі түрлері: ұсынылған 3-4 нұсқадан бір дұрыс
жауапты таңдауды талап ететін тапсырмалар; бір емес, бірнеше дұрыс жауапты
таңдау ұсынылатын тапсырмалар: мəтіннің мағыналық мазмұнын қалпына
келтіру үшін жіберілген сөздерді (немесе сөз тіркестерін), жеке тізімдегі
мəліметтерді енгізу талап етілетін тапсырмалар; құрылымдардың логикалық
жəне мағыналық байланыстарын жəне сəйкестілікті түсінуге арналған
тапсырмалар."Шет тілі" пəнінің ерекшелігі оқытудың мақсаты пəн туралы білім
ғана емес, яғни тіл туралы(коммуникативтік құзыреттілік) (тілдік құзыреттілік),
іс-əрекет тəсілі туралы білім негізінде сөйлеу əрекетінің түрлі белгілі бір
дағдылары мен іскерліктерін қанша жұмыс істей аласыз. Шет тілдерін
қашықтықтан оқыту тілдік қызметтің əр түрлі түрлеріне үйретуді көздейді.
Әрине, оқу мен жазуды оқыту үшін желілік курспен шектелуге болады, себебі
бұл сөйлеу қызметінің түрлерін өздері көлемді графиканы жəне тіпті көлемі
бойынша едəуір дыбыстық сүйемелдеуді талап етпейді.Дегенмен,айтуды,
сөйлеуді жəне аудиттеуді оқыту кезінде тек мəтіндік файлдармен шектелмейді,
дыбыстық сүйемелдеу, сондай-ақ білім алушылардың ауызша айтуларын
ынталандыратын əртүрлі жағдайларды жасау қажет, яғни иллюстрациялық
материалға сүйену қажеттілігі туындайды. Тыңдауды, оқуды, сөйлеуді,хаттарды
дамытуға байланысты дəстүрлі міндеттер оқу процесіне шетел тілін күндізгі
оқыту кезіндегі сияқты шамада енгізілген. Бұл онлайнфорумға, чатқа қатысу,
студенттің электрондық күнделіктерін жасау жəне оларды оқытушыға
электрондық пошта арқылы жіберу, бейнематериалдармен жұмыс жасау.
Қашықтықтан оқыту нəтижелері көбінесе мынадай дидактикалық принциптерді:
жеке тұлғаға бағытталған, іс-əрекет, функционалдық, ғылыми, жүйелілік, қол
жетімділік, дамыта оқыту, сабақтастықты ескере отырып, сондай-ақ шет тілдерін
оқытудың коммуникативтік -огнитивті жəне əлеуметтік-мəдени тəсілдерін
ескере отырып құрылуы тиіс электрондық оқу материалдарының сапасына
байланысты. Электрондық оқу-əдістемелік кешен студенттерге оқу, əдістемелік
ақпаратты, құрылымдық схемаларды, оқытушылардың аудио жəне бейне-
комбинацияларын жəне көпфункционалды тестілеу жүйесін ұсынады. Тестілеу
жүйесіжеке тақырыптар мен жалпы пəн бойынша кіріс, оқыту жəне қорытынды
бақылауды қамтамасыз етеді.Электрондық оқулық негізгі болып табылады сəті
нысандары оқыту. Бұл «электронды лектор» кітап немесе оқу құралының барлық
қадір-қасиетін сақтап қана қоймай, сонымен қатар заманауи ақпараттық

129
технологияларды толық пайдалана алады.компьютер ұсынатын технологиялар,
мультимедиялық мүмкіндіктер.
Оқулық керек:
- мүмкін толық оқу бағдарламасынажалпы актілік принциптерді жəне оқу
процесіне қойылатын талаптарды ескере отырып құрылған жұмыстар;
- оқытудың мақсаты, мазмұны, əдістері мен тəсілдері);
- ақпараттық, уəжді біріктіруұйымдастырушылық, жоспарлау,
коммуникативтік жəне бақылау функциялары;
- сабақты ұйымдастыру жəне материалдық қамтамасыз ету, күндізгі жəне
қашықтықтан оқыту нысандары арасындағы өзара іс-қимылды жүзеге асыру;
- лингвистикалық жəне экстралингвистикалық ақпаратты біріктіру;
- оқушыларға тілдік жəне сөйлеу материалдарын көрнекі түрде ұсыну,
қабылдаудың көру жəне моторлы арналарын жандандыру;
- шығармашылық үшін кеңістік қалдыра отырып, оқытушы мен студенттің
қызметін икемді басқару;
- анықтамалық материалды, бақылау мен өзін-өзі бақылауға арналған
тапсырмаларды, интернет ресурстарды пайдалана отырып жобалық жұмысты
орындауға арналған материалды қамтуы тиіс.
Электрондық оқулықтың дидактикалық жарамдылығын бағалау үшін келесі
көрсеткіштер қолданылуы мүмкін: ғылымилық, қазіргі заман, көрнекілік,
жеткіліктілік, қол жетімділік (білім алушылардың дайындық деңгейіне
сəйкестігі), баламалылық (бұрын алынған білімге сəйкестігі), жүйелілік жəне
құрылымдылық.Оқулық оқушыларға Оқытылатын тіл елінің / елдерінің
мəдениеті мен тұрмысының ерекшеліктерін көрнекі көрсетуге мүмкіндік беретін
бейне қосымшамен толықтырылуы тиіс ,сабақта тілдік қарым-қатынас жағдайын
жасауға ықпал ету. Кинофрагменттер оқушыларға жаңа əлеуметтік-мəдени
контексте сөйлеу жəне сөйлеу емес мінез-құлық нормаларын сақтауға үйретуге
көмектеседі. Бейнеге арналған арнайы тапсырмалар болуы мүмкін қаралған
бейнесюжет негізінде коммуникативтік шеберлікті дамыту бойынша кезең-
кезеңмен жұмыс істеу.Тілдік жаттықтыру көлемін арттыру үшін оқулық жұмыс
дəптерімен толықтырылуы мүмкін, онда əр түрлі қиындықтарға жəне əр түрлі
сипаттағы материал бар. Жұмыс дəптер оқушылардың мысалы,əрекет
алгоритмдерін ұсына отырып, оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуіне жағдай
жасауға көмектеседі. Ол мазмұны мен құрылымы бойынша оқулықпен сəйкес
келеді, қызықты жəне шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды қамтуы
мүмкіноқушыларға жеке көзқарасты кеңейту.Тапсырмалар мен жаттығулармен
жұмыс барысында электронды түрде қарастырылғанжəне бақылаудың кем
дегенде үш деңгейі іске асырылуы мүмкін.
- əр студентті жеке-бейімделген оқу құралдарымен қамтамасыз етеді;
-əр студентке жеке кесте бойынша сабақ алуға мүмкіндік береді;
«Қашықтықтан білім беру» немесе оны қалай атайды — қашықтықтан оқыту,
мемлекеттен дамуға қаражат алатын жəне Солтүстік Америкадан алыс
орналасқан ашық типтегі университеттер айналысады. Мұндай оқыту кезінде
радио, теледидар, қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың бірқатар

130
мүмкіндіктері пайдаланылады, ал жоғары қашықтықтан білім беру
бағдарламалары əлемнің отыз жəне одан да көп елдерінде əзірленді. Еуропада
қашықтықтан білім беруді дамыту өткен ғасырдың жетпісінші жылдарына
келеді, ол кезде қашықтықтан білім беру үшін ашық үлгідегі бірқатар
университеттер құрылды. Бүгінгі таңда Еуропаның əр елінде қашықтықтан
оқыту бағдарламаларын жүзеге асырумен айналысатын оқу орындары бар,
олардың əдістемелері кəсіби деңгейде өңделген. Оқыту кезінде ең үлкен
қызығушылық жаңа ақпараттық технологиялар, компьютерлер мен
мультимедиа, спутниктік сандық теледидар жəне желілік технологиялар
қолданылатын бағдарламалар. "Universidad National de Educacion a Distancia"
(UNED) Испан Ұлттық қашықтықтан білім беру университеті үлгі бола алады.
Бұл Испанияның ең ірі жоғары оқу орны, оның құрамында ел ішінде елу сегіз
оқу орталығы бар, сондай-ақ одан тыс жерлерде тоғыз. Бұл Италия, Германия,
Англия, Франция, Португалия, АҚШ жəне басқа елдерде. Басқару саласындағы
оқу бағдарламаларының жартысына жуығы Ұлыбританияда магистрлер үшін
қашықтықтан «қашықтан» оқыту əдістемесін пайдаланады. Ағылшын
университеті жанындағы ашық бизнес-мектеп білім беру саласындағы
еуропалық ұйымдар арасында көшбасшы орынға ие. Қашықтықтан оқыту
кезінде кері байланыс əдісі қолданылмаса, онда дəрістер мен семинарлар үшін
барлық қажетті ақпарат кез келген бейне тасушылар мен дыбыс тасушылар
(дискілер, кассеталар, мр3) жиналады жəне жазылады. Барлық ақпаратты
жинағаннан жəне жазғаннан кейін ол білім алу жəне одан əрі білім алу үшін
қажет барлық оқу орындары бойынша поштамен немесе Интернет желісі арқылы
жіберіледі. Бұл əдіс өткен ғасырдың отыз тоғызыншы жылы құрылған Француз
Ұлттық "Centre National d' enseignement a Distance" (CEND) қашықтықтан оқыту
орталығында қолданылады. Осы оқу орнының қабырғасында əлемнің 120 елінен
отыз бес мыңға жуық тыңдаушы қашықтықтан білім алуда. Бес мыңға жуық
білікті оқытушылар оқу курстарының үлкен циклін əзірлеуге жəне құруға
қатысады. Қашықтықтан оқытуды дамытудың перспективалық бағыттарының
бірі ақпараттық технологиялар идеяларының жəне озық педагогикалық идеялар
мен тəсілдердің өзара үйлесімділігі болып табылады. Қазіргі педагогикалық
тұжырымдамаларда оқыту тек мұғалімнен білім беру процесі ретінде
қарастырылмайды. Заманауи оқытудың айқындаушы үрдісі жеке тұлғаға
бағытталған білім беру жүйесіне көшу болып табылады. Қашықтықтан
оқытудағы телекоммуникацияның заманауи құралдары сырттай оқытумен
салыстырғанда оқытудың неғұрлым интерактивті тəсілін қамтамасыз етеді.
Оқушылардың оқытушымен байланысы интерактивті. Қашықтықтан білім беру
жүйесінде тиімді оқу үшін кейбір бастапқы білім жəне аппараттық-техникалық
қамтамасыз ету қажет. Интернетке шығатын компьютер ғана емес, сонымен
қатар желіде жұмыс істеудің ең төменгі дағдыларына ие болу қажет. Сондықтан
тиімді оқу үшін алдын ала дайындық қажет. Қарым-қатынастың интерактивті
стиліне жəне қашықтықтан оқытуда жедел байланысқа байланысты оқыту
процесін дараландыру мүмкіндігі ашылады. Оқытушы оқушының жетістіктеріне
байланысты оқытудың икемді, жеке əдістемесін қолдана алады, оған қосымша,

131
оқушыға бағытталған оқу материалдарының блоктарын, ақпараттық ресурстарға
сілтемелерді ұсына алады. Уақыт факторы сынсыз болғандықтан, оқушы өзінің
материалды зерттеу қарқынын таңдай алады, яғни курстың жалпы
бағдарламасымен келісілген жеке бағдарлама бойынша жұмыс істей алады.
Принцип жетекші педагогикалық принцип болып табылады жəне қашықтықтан
оқыту жүйесін жобалаудың, құрудың жəне ұйымдастырудың əрбір қадамын
педагогикалық бағалауды талап етеді. Қашықтықтан білім беру
технологияларын енгізуді бастаған білім беру мекемелерінің көпшілігіне жаңа
ақпараттық технологиялар құралдарымен, əсіресе Интернетпен əуестенуге
"балалар ауруы" тəн. Бұл, ең алдымен, олардың тартымды дидактикалық
қасиеттерінен туындаған жəне кейде фетишизациялауға, соның салдарынан -
қандай да бір оқыту құралына артықшылық бағдарланбауға əкеп соқтырады.
Қазіргі заманғы оқуға ниет білдірушілер қажетті білім ала білуі тиіс. Осы
мақсатта жаңа ақпараттық технологиялармен ұсынылатын дидактикалық
қасиеттерді пайдалану қажет. Жаңа компьютерлік ақпараттық
технологиялардың дидактикалық қасиеттері: - ақпаратты дайындау, сақтау,
өңдеу жəне басып шығару; - дисплей экранында ақпаратты көрсету; - кез келген
электрондық банктер мен деректер базасына қосылу; - компьютерден
компьютерге ақпаратты қабылдау жəне беру; - серіктеспен синхронды ақпарат
алмасу; оқытудың тиімділігін арттыруға ықпал ететін құралдардың бірі оқу
процесіне, атап айтқанда шет тілдерін оқыту процесіне компьютерлерді кеңінен
енгізу болып табылады. Ақпараттық технологияларға ие ең жарқын
артықшылықтардың бірі қашықтықтан оқыту болып табылады. Анықтама
бойынша, бұл-оқытушы мен студенттер əртүрлі географиялық нүктелерде
болатын білім беру үдерісі. Нəтижесінде педагогикалық процесс орын мен уақыт
бірлігіне дəстүрлі шектеулер шеңберінен шығады. Қашықтықтан оқытудың
негізгі принципі-оқуға ниет білдірмейтіндер білімге, ал білім алуға ниет
білдіргендерге қарай қозғалуға тиіс. Қашықтықтан оқыту студентке қашан жəне
қайда қалайтынын үйретуге мүмкіндік бере отырып, дəстүрлі білім беру жүйесін
алмастырмайды, ал тиімді толықтырады. Басқаша айтқанда, қашықтықтан оқыту
студенттің өзіндік, оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруға бағытталған.
Пəндерді оқу кезінде ең бастысы-оның əр саласының іргелі ұғымдарын
меңгереді, олардың өзара байланысына бағдарлану, маңызды техникалық жəне
бағдарламалық құралдармен практикалық жұмыс дағдыларын меңгеру. Соңғы
уақытта шетел тілдерін қашықтықтан оқыту үлкен қызығушылық тудырады,
өйткені бұл компьютерлік телекоммуникацияларды қолдану арқылы оқыту түрі,
əлемде кеңінен таралған. Біздің ойымызша, оқытудың осы түрінің ең тартымды
түрі оқу шарттарын таңдау еркіндігін ұсыну болып табылады: орын, уақыт;
жасына, əлеуметтік жағдайына тəуелсіз; мазмұны, нəтижелердің сапасын
қамтамасыз ету жəне т.б. Қашықтықтан оқытудың бұл ерекшелігі Қазіргі
қоғамда жеке тұлғаны еркін қалыптастыру принципіне сəйкес келеді. Шетел
тілдерін Қашықтықтан оқытудың мақсаты жоғары кəсіптік білім беретін білім
беру мекемелерінде білім алушыларға негізгі жəне қосымша білім беру
бағдарламаларын тікелей тұрғылықты немесе уақытша болатын жерде меңгеруге

132
мүмкіндік беру болып табылады. Телекоммуникация құралдары қашықтықтан
оқыту жүйесіндегі негізгі буын болып табылады, ол білім алушылар мен
оқытушылардың барынша кеңістіктік жəне уақытша тəуелсіздігін қамтамасыз
етеді. Мұндай оқыту əрбір адам үшін қолжетімді жəне əркім өз
қызығушылықтарына, қабілеттеріне, білім деңгейіне сəйкес оқу курсын таңдауға
мүмкіндігі бар. Шет тілдерін қашықтықтан оқытуды іс жүзінде енгізу үшін əрбір
білім алушының де, жеке кесте бойынша оқушылар тобының да оқу қызметін
ұйымдастыру міндетін шешу маңызды. Осы кестені негізге ала отырып, оқу
материалдарын тарату немесе ақпараттық арналар арқылы қолжетімділікті
ұйымдастыру жүргізілуі тиіс. Материалдар мыналарды қамтуы тиіс: -білім беру
бағдарламасы; -оқу-əдістемелік құралдар; -əдебиеттер тізімі; -бақылау
сұрақтары немесе практикалық жұмысқа өзін - өзі тексеруге арналған тесттер; -
орындауға арналған жаттығулар мен тапсырмалар; - қорытынды бақылауға
арналған тесттер. Оқу материалдарының теориялық бөлігін баспа түрінде де,
электронды гипермəтіндік құралдар түрінде де ұсыну қажет. Шетел тілдерін
қашықтықтан оқыту жүйесі оқытудың дəстүрлі нысандарынан оқу курстарын
таңдау икемділігімен, өзіндік жұмыстың үлкен көлемімен, оқу-əдістемелік
қамтамасыз ету нысандарының əртүрлілігімен байланысты жоғары
динамикалықпен ерекшеленеді, бұл білім алушылардың тұратын жеріне
қарамастан білім беру процестерінің тиімділігін күрт арттыруға мүмкіндік
береді.
Әдебиеттер тізімі:
1.Бахарев В. В. студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудағы мультимедиалық
құралдардың мүмкіндіктері (ағылшын тілін үйрену мысалында)// гуманитарлық
зерттеулердегі дəстүрлер мен жаңашылдық: сбор. ғ.д., профессор, доцент. тр. / Редкол.: Ю. М.
Трофимова (отв. ред.) жəне т. б. - Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 2002.
2. Захарова И. Г. Информационные технологии в образовании: Учеб.пособие для студ.
жоғ. пед. оқу. орындары бар. – М.: Академия, 2017.
3.Білім берудегі ақпараттық технологиялар-2007. VII ғылыми-тəжірибелік
конференция-көрме қатысушыларының ғылыми еңбектерінің жинағы 30-31 қазан 2007 ж. –
Ростов н/Д: Ростиздат, 2007.
4. Жоғары мектептің білім беру стандарты: бүгін жəне ертең./Под ред. Байденко В. И.,
Селезневой Н.А.- М., 2011.

УДК 811.111
INNOVATIONS IN TEACHING ENGLISH TO STUDENTS OF NON-LINGUISTIC
UNIVERSITIES
М.Б. Шойманова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан
Резюме. Исследуется актуальная проблема использования компьютерных технологий в
обучении иностранному языку, обусловленная модификацией содержания обучения
иностранному языку, увеличением объема изучаемого материала. Особое внимание уделяется
инновационным методам обучения, в том числе с применением скайпа и блогов.
Ключевые слова: английский язык, образование, компьютер, технологии, сайт, скайп,
блог, работа, студент.

133
 Түйін. Шет тілін оқытуда компьютерлік технологияларды қолданудың өзекті мәселесі
зерттеледі, ол шет тілін оқыту мазмұнын түрлендірумен, оқылатын материал көлемін
ұлғайтумен байланысты. Оқытудың инновациялық әдістеріне, соның ішінде скайп пен
блогтарды қолданумен ерекше көңіл бөлінеді.
Түйінді сөздер: ағылшын тілі, Білім, компьютер, технология, сайт, скайп, блог, жұмыс,
студент.

With the development of society, the content of teaching foreign languages is

changing. The amount of information that students need to learn has increased
dramatically and continues to increase. According to the new standards in education,
students are given more than 50% of the total number of hours to work independently.
At the same time, the role of a person-oriented approach and individualization of
education increases.
Teachers in the new environment are looking for and applying in practice new
methods of solving tasks, including using computer technology in teaching English.
Let's focus on such possibilities of computer technologies:
1) use of a number of Internet sites in teaching English;
2) use of Skype in teaching English;
3) students search for additional (to the textbook) information on the Internet on
the instructions of the teacher;
4) search for additional information (in relation to the information given in the
textbook) by the teacher on the Internet for use in English classes;
5) the role of blogs in learning English independently.
We believe that the most attractive way to effectively teach English is to use a
number of websites. They help to solve a number of didactic tasks: to form reading
skills using the materials of the global network; to replenish the vocabulary; to form a
stable motivation to learn English; to expand the student's horizons, thereby forming
his socio-cultural competence.
These factors are required for the successful organization of socio-cultural work of
students. At the same time, under independent work we understand the work organized
by the student himself due to his internal cognitive motives and carried out in the most
convenient, rational, from his point of view, time, controlled by himself in the process
and by the result of the activity carried out on the basis of indirect system flexible
management by the teacher.
For independent work of students, you can first recommend a unique website
bbclearningenglish.net, successfully used when teaching English. So, when working with
this site of students of the Department of journalism of the faculty of Philology, the
teacher now has no problem finding modern authentic material on the required subject.
The site offers all kinds of educational and methodological materials and allows the
student to test their knowledge. Distance and time are no longer obstacles: the student has
access to information around the clock, can choose what to study and at what time.
Personal interest contributes to the achievement of the common goal of the student and
the teacher.
The site offers a "Words in the News" section containing the latest world news in
the form of short reports. Students have the opportunity not only to read, but also to listen

134
to the report and work out the vocabulary on the topic. In the "Related BBC Links"
section, you can see a story from the BBC TV news on this topic. The "Read More",
"Related Stories" and "Related Internet Links" sections contain additional information
that expands the student's horizons.
Students have the opportunity to choose reports on a variety of topics from the
"Latest Reports" section.
"VideoStories" are of particular value when the student not only hears, but also sees
the story. First, the announcer reports the subject of the video and reads out a list of active
vocabulary. At the same time, students have the opportunity to read the definition of each
word. Then the announcer reads the report in the background of the video series. After
that, the student is invited to listen to the report again and see the active vocabulary on
the screen as it appears in the text.
The next task is to view the video again with the full text as a running line. The last
task is to insert these words in a different context and check yourself for keys.
This repeated presentation of vocabulary contributes to its rapid assimilation.
Thus, future journalists have an excellent opportunity to use this site to learn new
vocabulary of the news sublanguage, improving their language skills. This independent
work of students is monitored in the classroom, in the form of a "round table", when
students present their presentations based on the work done.
Also worth attention of future journalists is the section of the site "Keep up your
news English". The fact is that the interpretation of the vocabulary used in news reports
can be very specific. By visiting this site, students can make sure of this and add to their
vocabulary.
This section contains excerpts from English-language news agencies ' reports
translated into Russian by BBC producers.
Finally, we must mention another section of the bbc learning english website, which
is very popular among students. This is a video course about English idioms. The video
course" The Teacher " introduces those who learn modern English to frequently used
idiomatic expressions. They are told by a professional British actor. The video course
consists of 32 lessons.
– I let my hair down (I relaxed, gave myself a break);
– Keep your hair on (Don't lose your temper, calm down);
– I am tearing my hair out (here: I'm obsessed with it).
The actor explains the meaning and use of the idiom in a funny way. Students also
have the opportunity to see the full text of the lesson.
Thus, when using the sites considered, all the basic principles of didactics are
implemented: accessibility, individualization, affordability, visibility, awareness and
activity.
As a result, the use of these sites helps students develop the following professional
competencies:
- to possess a system of linguistic knowledge, including knowledge of the main
phonetic, lexical, grammatical, word - forming phenomena and regularities of the
functioning of the foreign language being studied, its functional varieties ;

135
 - have an understanding of the ethical and moral norms of behavior adopted in a
foreign cultural society, models of social situations, typical scenarios of interaction;
- to master the main discursive ways of implementing the communicative goals of
speaking in relation to the peculiarities of the current communicative context (time, place,
goals and conditions of interaction);
- to master the main ways of expressing semantic, communicative and structural
continuity between parts of the utterance – compositional elements of the text
(introduction, main part, conclusion), suggestions;
- to master the main features of the official, neutral and unofficial communication
registers;
-to be able to use label formulas in oral and written communication (greetings,
farewell, congratulations, apologies, requests).
In teaching English in modern conditions, the use of Skype is very important.
Online communication undoubtedly contributes to the enrichment of students '
vocabulary and awakening a lively interest in the phraseology of the language being
studied. An interest in language facts is formed, the ability to see and hear keenly,
inquisitively penetrate the meaning of encountered expressions, as well as the desire to
use them independently, develops.
Skype allows you to send files, keep a notebook, get news, go to various
conferences. It should be noted that this program is easy to use and cost-effective from a
financial point of view.
Students can Skype with native speakers – their peers or participate in group
classes conducted by native speakers. It is known how effective immersion in the
language environment is in the process of learning a foreign language. But not
everyone can afford to stay in the country of the foreign language being studied for a
long period of time. It is Skype that allows you to integrate into the environment of
communication in a foreign language. Students have the opportunity to follow the
gestures, facial expressions, intonation of the interlocutor, as well as to observe
articulation movements and catch the correct intonation, pay attention to phrasal
accents in the speech of the interlocutor. This is a big plus of Skype if the
communication is with a native speaker, for whom English is the first language.
The marked properties of Skype turn into its disadvantages, in the case when
English is not the native language of the interlocutor. Then the student will copy the
wrong pronunciation, articulation, intonation pattern. Therefore, the choice of an
interlocutor via Skype should be approached very carefully.
In the process of communicating via Skype, students develop listening and
speaking skills, increase their vocabulary, learn grammar, and learn to read and write
(chat).
The more we talk to other people, the more they respond to us. Communication
with students of the same age is one of the ways to practice listening to speech.
Understanding most of the information you hear allows you not only to learn new
things about the world around you, but also to overcome existing language barriers.
There are "language exchange" clubs on the Internet where you can register and
communicate with people who speak the language you are studying, and in return help

136
in learning Russian. Foreign social networks are also a good way to find
communication based on your interests.
Here are a few sites that can be recommended to students. This, for example,
www.italki.com where you can meet people from different countries and share your
experience of learning a foreign language with them, or a website www.palabea.net,
which provides the opportunity to participate in group classes. The site deserves
attention www.livemocha.com where you can not only communicate with
representatives of different countries, but also practice grammar with a variety of
exercises.
Skype is also one of the ways to fill up the vocabulary with colloquial expressions
that have not yet entered academic dictionaries and are essentially neologisms In this
context, for example, you can point to the expression the Shoe's on the other foot, the
meaning of which can be illustrated by the following sentence: I remember a time,
though, when the shoe was on the other foot – I remember a time, however, when the
situation was somewhat different.
Interesting slang expressions from the youth jargon such as: It is a very-together
guy – He is a very nice guy. Or: Could you chill for one sec – Hang for five sec
somewhere, huh? None of the best dictionaries will give you knowledge of such
phrases and expressions. All this makes up the positive aspects of Skype and turns it
into one of the most important tools for self-study of a foreign language.
We should agree that information technologies required teachers to master a new
philosophy of education and pedagogy. This is especially true for teaching and learning
languages. The very nature of the language and the communicative phenomenology of
foreign language acquisition make the use of information and communication
technologies extremely fruit full. [1] Skype, of course, can be attributed to such
technologies.
When recommending Skype communication to students, we also pay attention to
the factors that hinder the completeness of perception. These are moments like this:
– the interlocutor's speech is too fluent;
– quiet voice of the interlocutor/interlocutors;
– simultaneous speech of several people;
– a large number of new and complex words in the speaker's speech;
– complex offer structures;
– strong emphasis;
– background noise;
– other distractions.
These disadvantages do not detract from the advantages of Skype, which, from
our point of view, are primarily manifested in the acquisition of foreign language
vocabulary in a natural way: no other source can find such a large number of phrases
and expressions of natural everyday speech.
Skype, as well as Internet sites, helps to organize independent work of students
and strengthen their motivation. At the same time, we understand independent work as
a form of training that:

137
 - creates the necessary amount and level of knowledge, skills and abilities for the
student at each stage of his movement from ignorance to knowledge;
- develops the student's psychological attitude to self-systematic replenishment of
their knowledge. [2]
Students ' search for additional information on the Internet in order to complete
their English homework meets the above criteria of independent work as well as
possible. An example of such tasks can be presentations on various topics depending
on the specifics of the faculty, for example:
– The Royal Family of Great Britain (history Department);
– My Dream World (environmental problems for biology students);
– Charismatic Person (for psychology students) and so on.
Students are looking for illustrative and informative material on these topics with
interest. Such tasks awaken the spirit of competition, the desire not to lose face.
The next point to focus on is the changed capabilities of the teacher in preparing
materials for the lesson. For example, in one of the texts about youth, students
encountered the word hoodies. They began to find out its etymology together with the
teacher, and try to deduce its meaning independently. Everyone took great interest in
the information previously found by the teacher on the Internet about this youth group
in great Britain.
In the educational process, it is also advisable to use e-mail and blogs.
The latest information technologies in training make it possible to actively use the
scientific and educational potential of leading universities and institutes, attract the best
teachers to create distance learning courses, and expand the audience of students.
Abroad, the use of Internet resources in education already has a rich experience due to
the fact that the necessary information can be found in global networks.
The global Internet network offers many useful resources to foreign language
teachers. These are special programs for teaching foreign languages, as well as
authentic material that the teacher can select independently and adapt to specific
educational tasks. The inclusion of web content in the lesson content is one of the main
ways to use the Internet.
As shown by scientific and pedagogical research in the fields of creating and
applying information resources for educational purposes and media education, the use
of new information and telecommunications technologies in the educational process
allows:
- to present teaching materials on a foreign language not only in print, but also in
graphic, audio, animated form, which gives many students a real opportunity to learn
the subject at a higher level;
- to automate the system for monitoring, evaluating and correcting students '
knowledge;
- to automate the process of assimilation, consolidation and application of
educational material, taking into account the interactivity of many electronic manuals;
- to carry out differentiation and individualization of training;
- to significantly increase interest in learning a foreign language, which also
determines the quality of education;

138
 - to access and manage a large amount of information;
- to form an information culture, including teaching students to find and use
various types of information, which is one of the most important skills in the modern
world;
- to organize self-educational work;
- provide distance learning opportunities to those who need it.
The use of e-mail in the educational process is becoming more popular. The
advantages of such work are as follows:
– exchange of letters by e-mail is customary for students, thus creating a natural
environment for the use of a foreign language in a real life situation;
– creates an additional opportunity to apply the acquired language knowledge in
a real situation of communication in writing, followed by discussion of the work done
in the classroom;
– this type of work especially contributes to the development of written speech,
as a result of which statements gradually become more voluminous and meaningful;
– this work contributes to the acquisition of cross-cultural competence.
International exchange of letters can be carried out with any audience and at any
level of language proficiency. In addition to purposefully using the language you are
learning, establishing friendly contacts, and thus learning about culture, e-mail has
advantages over paper correspondence: it is faster and more convenient.
In modern conditions, the possibility of using blogs in the educational process,
that is, the author's (or authors') entries arranged in chronological order, is expanding.
Usually, records are divided into categories and assigned keywords. There is a
mechanism for readers to comment on the entry. This mechanism provides an
unprecedented increase in the popularity of blogs, their penetration into different areas
of life.
There are many types of blogs, they are classified according to various
parameters:
1) types of blogs by authors:
- personal (author's, private) blog-maintained by one person (usually the owner of
the blog);
- fake blog-conducted on behalf of someone else;
- collective blog-maintained by a group of individuals;
- corporate blog-maintained by employees of the same organization, and so on;
2) types of blogs by the presence and type of multimedia:
- text blog-a blog whose main content is texts;
- photo blog-a blog containing photos;
- music blog-a blog whose main content is music;
- video blog-a blog that provides videos.
The use of appropriate types of blogs helps to solve one of the most important
tasks in the course of learning a foreign language – teaching the rhythmic and
intonation side of speech. Often intonation training is reduced to mechanical
reproduction, so speech in a foreign language is artificial, especially untrained speech.

139
 Blogs allow you to listen to the speech of a native speaker. Work on the
development of the rhythmic-intonation side of speech may include the following
components:
- view and listen to recordings;
- selection of intonation groups and movement of tones;
- preparation of intonation marking;
- selection of melodies;
- direct playback.
Working with a blog allows you to perceive non-verbal means of communication,
which are also important in the process of communication. Gestures and facial
expressions of the speaker are involuntarily repeated by students, which makes speech
more natural.
Modern realities set the task of higher school teachers to use new advanced
educational technologies and teaching methods. In our opinion, the potential of
educational blogs should be used more effectively. The pedagogical task is to make the
blog a working tool for teachers and to include this tool in educational practice.
The use of blogs is intended to unite educational resources into a single
information space, attract like-minded people, promote cooperation at different levels
and in different formats, which, in the end, will have a positive impact on professional
self-determination, self-development of teachers and improving the quality of the
educational process in higher education as a whole.
Of course, the use of the Internet in teaching is not an alternative to traditional
textbooks. The computer has become a technical means of learning and can
complement the traditional lesson.
The use of the most advanced computer technologies can never replace an English
teacher for a number of reasons, the main ones being the following:
– none of the existing computer technology will not be able to simulate the entire
multi-faceted educational activities of the teacher;
– it is impossible to replace multidimensional emotional interaction (conducting
a classroom session) with computer training tools.
One of the goals of training in the modern communicative approach to language
teaching is to develop the ability of foreign language communication as a form of
intercultural interaction, the reproduction of which in full within the framework of
human-computer interaction is impossible. [3]
Thus, computer technologies, becoming an integral part of the educational
process, remain technologies that assume a key role of the teacher in teaching students
a foreign language.

References:
1. Балыхина Т.М., Гарцов А.Д. //Информатизация обучения языкам: становление
компьютерной лингводидактики//Высшее образование сегодня. 2006. № 4.
2. Цатурова И.А., Петухова А.А. //Коммуникативные технологии в обучении
иностранным языкам.//М.: Высшая школа, 2004.
3. Сарана Т.П. //Компьютерный консалтинг в самообучении иностранным языкам.
//Пятигорск, 2005.

140
ӘОЖ 539.21:536.77

ПОЛИФАЗАЛЫҚ ЛАЙ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫ МЕН ТҮРЛЕНУЛЕРІ

М.Құлбекұлы, Қ.Әбидин
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті Алматы қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматриваются состав и модификация глинистых минералов. В

прошлом веке казахстанские ученые разработали и запустили новую энергосберегающую
технологию для керемических материалов «Золокерам». Во время обжига изделий из сплавов
физические и химические процессы перекрывают материал. Получены уравнения для
теоритеческого описания диффузионной кинетики фазовых и химических превращений
различной природы, происходящих в капилярнопористых образцах. Исследование проводилось
с помощью специального экспериментального термогравиометрического прибора. Показана
научная и практическая значимость полученных результатов.
Ключевые слова: техника, капиллярнопористые материалы, эффект, механизм,
кинетика.
Summary. The article discusses the composition and modification of clay minerals. In the last
century, Kazakhstan scientists developed and launched a new energy-saving technology for ceramic
materials « Zolokery». During firing products from alloys, physical and chemical pro- cessses block
the material. Equations are obtained for the theoretical description of the diffusion kinetics of phase
and chemical transformations of various nature occurring in capillary-porous samples. The study
was carried out using a special experimental thermograviometric device. The scientific and practical
significance of the results is shown.
Keywords: technology, capillary porous materials, effect, mechanism, kinetics.

Түрлі мақсатта дайындалатын керамикалық бұйымдарды жасау үшін ұзақ

жылдар бойы табиғи лай шикізаттарының қолданылып келгені белгілі. Соңғы
жылдары өнеркəсіп салаларының қарқынды дамуына байланысты олардан жыл
сайын көптеп бөлініп жатқан (миллиондаған тонна) минералды қалдықтарды
əртүрлі материалдарды жасау жолында шикізат ретінде қолдану мəселесі
елімізде жəне шет елдерде жан-жақты зерттелуде. Өткен ХХ ғасырдың екінші
жартысында əлемдік практикада алғаш болып Қазақстанның ғалымдары жаңа
керамикалық «Золокерам» материалдарының қорүнемдегіш технологиясын
əзірлеп елімізде жəне шет елдерде өндіріске еңгізді. Осы бағытта Қазақстанда
алғашқы зауыт Павлодар облысы Ақсу қаласында салынып жаңа қорүнемдегіш
технологиямен керамикалық «Золокерам» тастарын шығаруда [1].
Бұл жаңа өнеркəсіп орнында технологиялық шикізат ретінде 75% (массасы
бойынша) Ақсу ГРЭС күлінен жəне 25% жергілікті Қалқаман лай шикізатынан
тұратын қоспа қолданылады. Осындай қоспадан жасалған бұйымдарды күйдіру
барысында олардың бойында белгілі температуралар аралығында лай
шикізатына жəне күл қалдығына тəн физика-химиялық үдерістер бір уақытта
қабаттаса жүріп тасымалдау құбылыстарын күрделендіре түседі.
Қылтүтікті қуысты үлгілерде жүретін табиғаттары əр түрлі фазалық жəне
химиялық түрленулердің диффузиялық кинетикасын теориялық тұрғыдан
сипаттау мақсатында мынандай теңдеулер алынған болатын [2-4]:
шексіз пластина үшін

141
 2 Dэф
 (1)
2 R2

шексіз цилиндр үшін

D 
1
1   ln 1        эф2 , (2)
4 R
шар үшін
1 2
2
 Dэф  
1    (1   )   (3)
3
.
2 3  R2
Бұл теңдеулердегі  -үлгілердегі физика-химиялық түрленулер дəрежесі,
D эф -эффективті диффузиялық коэффициент,  -уақыт, R- үлгінің анықтауыш
өлшемі, пластина үшін қалыңдығының жартысы, цилиндр жəне шар үшін
радиусы.
Келтірілген теңдеулердің оң жағындағы бірдей өрнек Фурьенің
массаалмасу критериін сипаттайды. Аталған үлгілердегі физика-химиялық
түрленулер дəрежесінің (  ) мəні фазалық түрленулерге ұшыраған зат
массасының (т) байланыстағы заттың толық массасына ( тб .з. ) қатынасына тең.
 -нің мəндері 0-ден бастап 1-ге дейін өзгереді, яғни үдеріс басында нөлге тең де,
ол толығымен аяқталған кезде бірге тең болады.
Келтірілген (1)-(3) теңдеулерін диффузиялық физика-химиялық
түрленулердің кинетикасын сипаттау мақсатында қолдану үшін D эф мəндерін
білу қажет. Бұл коэффициенттің мəндері зерттелген үлгілер үшін əртүрлі
температуралар жағдайында тəжірибелік жолмен анықталды.
Зерттеу нысаны ретінде жоғарыда көрсетілген күл мен лай қоспасынан
(Ақсу ГРЭС күлі 75%, Қалқаман лайы 25%) арнайы темір қалыптың көмегімен
пластикалық тəсілмен дайындалған ұзын цилиндр пішіндес
( d  50 мм, h  105 мм ) моделдік үлгілер алынды.
Зерттеу жұмыстары арнайы термогравиометриялық тəжірибелік
қондырғының көмегімен жүргізілді. Оның құрамы электронды термореттегіші
бар зертханалық электр пешінен (СНОЛ типтегі) жəне электронды таразыдан
тұрады.
Тəжірибелік жұмыстарды жүргізудің техникасы қысқаша былай: алдын-
ала кептірілген құрғақ үлгі отқа төзімді сымнан тоқылған дорбашаға салынып
пеш камерасына орналастырылады. Ал сымның екінші ұшы электронды
таразыға ілінеді. Белгілі температуралар 550 0 ; 650 0 ; 750 0 ; 850 0 ; 950 0 жəне 1050 0 С
жағдайында изотермиялық қақтау барысында электронды таразы көмегімен үлгі
массасының өзгерісі үздіксіз өлшеніп отырады. Осындай тəжірибелік зерттеулер
барысында анықталған үлгілердің кинетикалық шамалары кестеде келтірілген.
Кесте 1.
Үлгілердің тəжірибе жүзінде анықталған кинетикалық шамалары
0
t ,C 550 650 750 850 950 1050
 , мин 129,5 125,6 121,5 121,5 108 96
 0,629 0,703 0,739 0,812 0,846 0,952

142
 Dэф  10 4 , см 2 мин 31 42 49.9 63.7 80 131
Fom 0,065 0,0855 0,097 0,124 0,139 0,201
Кестеде келтірілген D эф -коэффициентінің мəндерін пайдалана отырып (2)
теңдеудің көмегімен жоғарыда көрсетілген температуралар жағдайында
үлгілердің бойында қабаттаса жүретін физика-химиялық түрленулердің
диффузиялық кинетикасы сипатталып талданды.
Зерттелген үлгілердің бойында 550 0  1050 0 С температуралар аймағында
негізінен екі үдерістің қабаттаса жүретіні белгілі [1]. Атап айтқанда, лай
шикізатының бойында орын алатын кристалдық байланыстағы судың ыдырап
диффузиялық жолмен үлгіден сыртқа шығуы жəне күл құрамындағы отын
бөлшектерінің (кокс, жартылай кокс) жануы. Бұл түрленулердің алғашқысы
эндотермиялық, кейінгісі негізінен экзотермиялық жылу эффектілерімен
жүретіндігі белгілі.
Есептеу тəжірибелерінің нəтижесінде алынған үлгілердегі осындай
қабаттаса жүретін физика-химиялық үдерістердің диффузиялық кинетикасын
сипаттайтын қисықтар 1 жəне 2 суреттерде келтірілген.


1,2
650 0 С
1 750 С0

0,8 5500 С

0,6

0,4

0,2

 , мин
0
0 100 200 300 400 500 600

1-сурет. Керамикалық үлгілерді 550, 650 жəне 750 0 С температураларда

изотермиялық жағдайда қыздыру барысындағы диффузиялық үдерістердің
кинетикасы

143
 
1,2

1 10500 С 950 0 С
8500 С
0,8

0,6

0,4

0,2

 , мин
0
0 50 100 150 200 250 300

2-сурет. Керамикалық үлгілерді 850, 950 жəне 1050 0 С температураларда

изотермиялық жағдайда қыздыру барысындағы диффузиялық үдерістердің
кинетикасы

Әр түрлі температуралар жағдайында алынған кинетикалық қисықтардың

сапалық тұрғыдан ұқсастығы байқалады. Ал олардың арасындағы байқалатын
айтарлықтай сандық айырмашылықтар температураның өсуіне байланысты
эффективті диффузиялық коэффициент мəндерінің де артып үдерістердің
қарқынды түрде жүріп, тезірек аяқталуымен түсіндіріледі. Мысалы, 550 0 С
температура жағдайында қабаттаса жүретін диффузиялық сипаттағы физика-
химиялық үдерістер 504 минутта аяқталса, ал 1050 0 С температура жағдайында
небəрі 119 минутта бітеді.

Әдебиеттер
1. Павлов В.Ф. Физико-химические основы обжига изделий строительной керамики. –
М., Стройиздат, 1977.
2. Лыков.А.В. Тепломассообмен. - М.: Энергия.- 1978.
3. Ралко А.В. и др. Термодинамические и термографические исследования процессов
обжига керамики. – Киев: Высш. шк., 1980.
4. Сайбулатов С.Ж., Кулбеков М.К. Исследование тепло- и массообмена в процессе
обжига керамических материалов в основе зол ТЭС.- Стройтельные материалы, 1980, № 2 - с.
26-28.
5. Сайбулатов С.Ж., Сулейменов С.Т., Кулбеков М.К. Золы ТЭС в производстве
строительной керамики.-Алма-Ата: Казахстан, 1986.-144 с., ил.
6. Кулбеков М.К. Изучение кинетики некоторых физико-химических процессов при
обжиге топливосодержащих керамических материалов // ЖПХ.-1990.- Т. 63.- №6.- С.1355-
1360.
7. Кулбеков М.К., Сайбулатов С.Ж. О механизме и кинетике вы-горания углерода при
обжиге ресурсосберегающих золокерамических материалов // Неорганические материалы.-
1991.- Т.27.- №5, С.1074-1078.

144
 8. Кулбеков М.К. К теории диффузионной кинетики параллельных твердофазных
процессов при обжиге топливосодержащей керамики. Журнал прикладной химии 1992.т.65.
№12(с.2689-2694).

УДК72.04/745

ВЛИЯНИЕ АРТ ТЕХНОЛОГИЙ НА РАЗВИТИЕ СОВРЕМЕННОГО ДИЗАЙНА

Ауезов Б. О. преподаватель
Университет «Мирас» г.Шымент, Казахстан

Түйін: Дизайн өзінің даму процесінде дербес жобалау-көркемдік мәдениетке айналып

қана қоймай, мүсіндеуде, сәндік-қолданбалы өнерде архитектураның қалыптасуына әсер ете
бастады. Бұл өзара әрекеттестіктің нәтижесі өнердегі алдыңғы қатарлы бағыттар болды.
Summary: Design in the process of its development not only turned into an independent design
and art culture, but also began to influence the formation of architecture in sculpture, decorative and
applied art. The result of this interaction was the avant-garde trends in art.
Түйін сөздер: дизайн, өнер, импрессионизм, технологиялар, көркем әдістер.
Keyword: design, art, impressionism, technologies, artistic method

Актуальность исследования. Взаимосвязь искусства и дизайна на

протяжении многих века служила фактором, способствующим не только
взаимному обогащению этих сфер (примером чего является творчество многих
художников и дизайнеров), но и общественному прогрессу в целом -дополняя и
развивая картины мира, формируя среду обитания человечества, открывая новые
горизонты развития. Революционные изменения в области научных и
информационных технологий, произошедшие в конце ХХ-го века, оказали
беспрецедентное влияние на художественную сферу, способствуя появлению
множества новых разновидностей и направлений арт-практик, основанных
преимущественно на использовании научно-технических достижений.
Художественные методы современного искусства оказывают определенное
влияние на степень художественности в дизайне. Современный мебельный и
интерьерный дизайн развивает и накапливает свои художественно-проектные
возможности за счет новых средств художественной выразительности, новых
принципов и приемов, разрабатываемых художниками в процессе решения
собственных творческих задач. В 1960-е гг. одной из ведущих в принципах
организации предметно-пространственных форм в дизайне мебели и интерьера
стала система принципов, выработанных в таких течениях современного
искусства, как поп-арт, арт-деко, модерн, футуризма, сюрреализма, оп-арта,
китча и т.д.
Черпая вдохновение в самых разных стилевых направлениях от мадерна и
ар деко до футуризма, сюрреализма, оп-арта, китча, психоделического и
космического стилей, сторонники искусства оказали огромное влияние на мир
современного искусства и дизайна. Именно с появлением этих стилей в
искусстве в 1960-1990-е г. когда теория функционализма подверглась критике и
прошел всеобщий восторг от массового производства ирационализма в
формообразовании, промышленные дизайнеры начали обращаться к эстетизации
145
вещного мира, приданию предметам массового потребления художественных
качеств. Дизайнеры 1960-х не хотели видеть себя «продолжением рук
индустрии». Появились первые теории, ставившие в центр культурные,
психологические и семантические аспекты, тем самым предвосхитившие
постмодернизм [1].
Разумеется, это «родство» само по себе не является основанием
утверждать, что все эти искусства могут быть автоматически отнесен к одному
из видов дизайн-деятельности, в частности - к графическому дизайну,
промышленному дизайну, дизайну мебели и т.д. В частности, к ним можно
отнести поиск новых средств формообразования в промышленном и средовом
дизайне, формирование коммуникативных пространств (в том числе
виртуальных) средствами графического дизайна, развитие новых приемов
эмоционального воздействия в рамках экспозиционного дизайна и т.д. Уже
сейчас многие исследователи отмечают уникальную роль искусства в
популяризации научных знаний и достижений. И эта роль, безусловно, не может
оставаться вне интересов дизайна [2].
Дизайн, как инновационная по своей природе сфера деятельности, всегда
был нацелен на включение в свой арсенал новых источников вдохновения, новых
выразительных средств и приемов, новых технологий воздействия на своего
потребителя. Именно поэтому обращение к искусству является актуальным для
дизайна, позволяя ввести в его теорию и практику целый ряд новых
представлений о перспективах и социокультурных последствиях развития
техногенной цивилизации, о связанных с ними трансформациях эстетических
норм и идеалов, наконец, о возможностях использования результатов научных
достижений в проектной деятельности.
В то же время искусства многочисленными нитями связан с областями
техники, теории и практики дизайна, с творчеством в сферах обработки
фотографий, кинематографа, видео, компьютерной графики, а также работами
по теории и истории интерактивного искусства и цифрового изображения.
Прежде всего это работы, посвященные истории, теории и практике техно
изображений, то есть произведений, созданных при помощи технических
приспособлений. Это фотография, кино- и видеофильмы, компьютерная
графика. В данной области — это в основном работы западных ученых и
исследователей, потому что они имеют бесспорный приоритет в изучении
становления и практическом применении техно изображений.
В то же время искусство еще не стало предметом серьезного
искусствоведческого анализа и требует научного осмысления с позиций дизайна
в целом, и дизайна, в частности.
Практическое значение работы заключается в возможности использования
основных положений и выводов проведенного исследования в качестве новых
инструментов развития арт-технологий как ресурса дизайн-проектирования
современного визуального пространства. Рассмотрение принципа работы для
получения современных цифровых изображений (электронное сканирование),
изучение механизма обработки цифровых изображений с помощью

146
компьютерных программ, анализ работ известных арт-художников дают
возможность представить искусство как новое направление в дизайне, которое
является ресурсом проектирования современного визуального пространства.
Становление дизайна в каждом обществе напрямую связано с состоянием
его экономики. Культовый в постмодернизме философ Жан Бодрийяр считает,
что в промышленно развитых странах экономику накопления рано или поздно
сменяет так называемая экономика желаний, когда человек, пресыщенный
универсальными ценностями и стилистическим ширпотребом, захочет
посвященного только себе эксклюзива. Дизайн был неотделимо связан с
американской мечтой абсолютно потребительского мировоззрения, которая в
начале 1960-х гг. овладела всем западным миром. Идея производства
долговечных, добротных товаров сменилась лозунгом «Сегодня использовал -
завтра выбросил». Это был прорыв в философии промышленного производства
и дизайна. Детский стул Spotty Chair из гофрокартона британского дизайнера
Петера Мердока (1963) цветное пневматическое кресло Blow Chair из
поливпнилхлорида. спроектированное дизайнерским трио итальянцев Де Паса.
Д'Урбино и П. Ломацци (1967) стали символами распространяющейся
«культуры недолговечности». Поп-дизайн с его яркими цветами, смелыми
формами, дешевыми товарами стал стилем для молодых [3].
Влияние научных инноваций на развитие современного искусства и дизайна
проводится анализ искусства в целом и предоставление новых возможностей для
общества. Рассматриваются различные течения и особое внимание уделяется
современным представлениям о системном синтезе современных научных
технологий и искусства. Исследуются эстетические аспекты восприятия научно-
художественных инноваций в искусстве и дизайне. Теоретические основы
«научного искусства» определяется, что искусство есть ни что иное, как способ
познания и отражения действительности, проявление общественного сознания
посредством использования форм художественной деятельности, совокупность
духовной культуры как отдельного человека, так и человечества в целом.
На развитие искусства в современном понимании этого слова оказали
влияние древние цивилизации - египетская, вавилонская, персидская, индийская,
китайская, греческая, римская, наряду с аравийской цивилизацией. Влияние
каждого из вышеперечисленных центров ранних цивилизаций определил
собственный уникальный стиль в искусстве, переживший века и оказавший
влияние на поздние культуры.
На протяжении развития искусства его парадигма существенно изменялась.
От возвышенного величия Византийского искусства и готики западного
Средневековья был осуществлен возврат к ценностям материального мира и
гуманизма в период Ренессанса. Эпоха Просвещения связана со стремлением
деятелей искусства отразить физическую и рациональную определенность и
закономерность развития Вселенной, выступавшей в качестве сложного
механизма [4].
Различные течения в искусстве - экспрессионизм, фовизм, кубизм, дадаизм,
сюрреализм - не смогли пережить своих создателей, однако ряд течений, напр.

147
импрессионизм, до сих пор продолжают восхищать художников и ценителей
художественного искусства. Процессы глобализации были направлены на
взаимопроникновение и влияние культур. Мировая культура и искусство
явились преходящими и относительными категориями, проявилась тенденция к
размыванию границ региональных и национальных культур и последующему
осмыслению их как элементов единой глобальной культуры.

Литература:
1. Анастасия П. Влюбиться в искусство: от Рембрандта до Энди Уорхол. 2020 г.
2. Сара Б. Слово дизайнеру: принципы, мнения и афоризмы всемирно известных
дизайнеров. 2018 г.
3. Майк М. Дизайн — это работа. 2017 г.
4. Дональд Н. Дизайн привычных вещей. 2015 г.

УДК 351.811

ЭКОПРОЕКТИРОВАНИЕ ЗДАНИЙ В БОЛЬШИХ ГОРОДАХ

З.Р. Давлетканова, преподаватель
Университет «Мирас», г. Шымкент, Казахстан
Түйін: Бұл мақалада қалалық ортаны жобалаудың маңызды экологиялық аспектілері
қарастырылған.
Summary: This article will cover the important environmental aspects of the design of the
urban environment
Түйін сөздер: окружающая среда, сәулет, қала құрылысы, жасыл қала, экология,
қоршаған орта.
Keyword: architecture, city building, green city, ecology, ecoprojection.

Градостроительство – это одна из областей архитектурной деятельности, от

которой очень много зависит в плане качества и чистоты окружающей
среды. Экологические аспекты проектирования городов касаются целого
комплекса исследований в области самых разных сфер экологии.
Каждому архитектору, градостроителю очень важно знать, что любой
процесс строительства жилых массивов и населенных пунктов может повлечь
огромное множество изменений всей окружающей среды. Рассмотрим самые
распространенные из них: [4. Городков А. В. Эколого-градостроительные аспекты
оптимизации системы средозащитного озеленения крупных городов // Изв. вузов. Стр-во. –
2000. – № 5. – С.]
 деформация рельефа;
 ухудшения качества грунта при огромном давлении;
 кардинально сменяется режим испарения грунтовых вод;
 изменение температурного режима;
 ухудшается качество и полезное действие на атмосферу зеленой
растительности;
 меняется режим работы ветряных масс.

148
 Рисунок 1. Один из примеров зеленого города проект «Sci-fi City»

Например, такой вид работы, как выкачка воды для обеспечения

постоянного водоснабжения объекта непременно приведет к проседанию грунта,
а утечка грунтовых вод приведет к затоплению. Все эти виды нежелательного
воздействия повышают степень риска изменений в климате.
Поэтому экологические аспекты проектирования городской среды должны
быть детально продуманы и учитывать абсолютно все возможные негативные
последствия для окружающей среды.
Проекты с учетом экологических аспектов
В первую очередь особое внимание проектировщики должны уделять
сохранению качества почвы и растительности. На данном этапе чрезвычайно
важно правильно и грамотно разработать оптимальную технологию
строительства и организовать непосредственно сам процесс для обеспечения
точного экологического баланса. Доверить такую работу можно только
профессионалам, имеющим значительный опыт в данной сфере проектирования.
Проектирование инженеры должны выполнять с учетом того, что в процессе
строительства будут использоваться только экологически чистые строительные
материалы, которые не нанесут особого вреда окружающей среде.
Основные принципы экологизации города
На сегодняшний день существуют принципы экологизации городов и
поселений, которые основываются на тех или иных концепциях. Принципы
имеют разную степень детализации: от самых общих, приближенных к
философским обобщениям, до вполне конкретных, приближённых к практике
строительства. [2 Kennedy M. The architect’s ecological responseability // Report of EcoLogical
Architecture Congress, 1992. – Stockhoolm: SAR and SAFA, 1992. – Р. 35.]
На основе обобщения европейского опыта создания устойчивых поселений
сформулированы критерии экологического планирования и строительства
экопоселений: [1 Тетиор А. Н. Экокварталы в городе // Пром. и гражд. стр-во. – 1996. – №
9. – С. 23.]
1.Каждый элемент среды имеет свой смысл и должен быть внимательно
оценён с точки зрения его потребностей и повышения качества жизни. Это
относится ко всем представителям животного мира, растениям, людям, всем

149
элементам естественной и искусственно созданной человеком среды. То есть
предлагается оценивать их не с точки зрения соответствия тем или иным
нормативам и концепциям, а брать такими какие они есть сами по себе, и
работать с ними по улучшению общей экологической ситуации; [2 Kennedy M. The
architect’s ecological responseability // Report of EcoLogical Architecture Congress, 1992. –
Stockhoolm: SAR and SAFA, 1992. – Р. 35.]
2. Каждая проблема окружающей среды в себе же содержит решение. Если
имеются какие-то недостатки, то они же должны, вероятно, содержать в себе и
достоинства. Чем больше проблем, тем больше удобных случаев для изменений
ситуации. К примеру, китайский иероглиф “кризис” содержит оба понятия:
опасности и удобного случая. Потому архитекторы и градостроители должны
пытаться трансформировать проблему в возможности для создания большего
баланса, гармонии, устойчивости;
3. “Устойчивость” есть ключ к экологическому планированию и
строительству экопоселений. Устойчивая архитектура и модель расселения
будут разработаны на основе баланса между отдачей и потреблением между
землёй и её обитателями. Для этого потребуется увеличить жизнеспособность
всех составляющих элементов окружающей среды. [1 Тетиор А. Н. Экокварталы в
городе // Пром. и гражд. стр-во. – 1996. – № 9. – С. 23.]
4.В устойчивой системе каждый элемент выполняет множество различных
функций, и каждая функция обеспечивается многими элементами. С помощью
этого подхода может быть создана высочайшая степень гибкости и
стабильности. Если один элемент в системе будет отсутствовать, другой возьмёт
на себя его функции.
5. Устойчивая система внимательна к фундаментальным человеческим
потребностям: чистый воздух, чистая вода, здоровье и достаточная еда, тишина,
контакт с растениями, животными и другими сущностями, защищённость,
участие, творчество, тождественность личности, свобода, любовь, красота;
6.Устойчивая система будет открытой и гибкой. В ней будут признаваться
проявления индивидуальных и коллективных различий. Она будет трактовать
конфликт как компонент и здоровую часть любого растущего процесса. [2
Kennedy M. The architect’s ecological responseability // Report of EcoLogical Architecture
Congress, 1992. – Stockhoolm: SAR and SAFA, 1992. – Р. 35.]
В этой системе человек видит себя не хозяином на короткий ограниченный
срок, или эксплуататором земли, но хранителем и управляющим системой,
которая начала существовать задолго до него и будет действовать долго после
него.
Процесс преобразования части обычного города в экологический это
длительный процесс, состоящий из многих взаимоувязанных этапов, начиная с
оценки существующего состояния и разработки генплана и технических
решений и заканчивая социальными вопросами. [3 Григорьев В. А. Базовые принципы
создания экопоселений // Современные проблемы гуманитарных и социально-экономических
наук: Тез. докл. Новосиб. межвуз. науч.-студенч. конф. “Интеллектуальный потенциал
Сибири”. – Новосибирск, 2000. – С]
Генплан:
150
 – озеленение не менее 50 % территории квартала;
– создание проходящих через весь квартал непрерывных зелёных
“коридоров” для прогулок жителей, свободной миграции животных;
– создание сети велодорожек и пешеходных путей, не пересекающихся с
автомагистралями;
– сбор дождевой воды с проезжей части, тротуаров, стоянок для вторичного
применения;
– использование подземного пространства для устройства складов, гаражей,
стоянок, аккумуляторов тепловой энергии и т. д.;
– сохранение участков “дикой природы” (небольшие пруды, речки, луга,
рощи и др.), где спокойно могут жить небольшие дикие животные, птицы;
– плодоносящий сад и огород в составе экоквартала, использование
плодовых деревьев и кустарников в озеленении.
Архитектурно-планировочные решения зданий:
– здания надземно-подземного типа, поднятые над землёй на высоту
небольших деревьев (с озеленением грунта под зданием) и имеющие развитую
подземную часть;
– использование только малоэтажной высокоплотной застройки (до 5-6
этажей, с устройством внутренних хорошо озеленённых дворов);
– в составе зданий иметь помещения для прессования, раздельного сбора
отходов, производства компоста и гумуса из органических отходов;
– на первом этаже, как правило, размещать мастерские, магазины, кафе,
выше – жилые помещения;
– на кровле – газон, огород, гелиоколлектор, солнечная батарея;
– энергосберегающие и энергоактивные здания, форма которых наиболее
приспособлена для утилизации солнечной и ветровой энергии и
энергосбережения;
– элементы национального искусства, настенной живописи в отделке
зданий;
– строительство отдельно стоящих индивидуальных домов,
сгруппированных, скооперированных, недорогих.

Рисунок 2. Пример генплана с озеленением

151
 Конструктивные решения инженерных сооружений:
– озеленение шумозащитных экранов, подпорных стен, заборов, опор
освещения и т. д.;
– все твердые покрытия водопроницаемы.
Энергия:
– все возможные решения по экономии энергопотребления:
энергосберегающие здания, бытовые приборы, утилизация сбросного тепла и т.
д.;
– небольшая внутриквартальная автономная станция для теплоснабжения
зданий квартала;
– использование возобновляемой энергии: солнца, ветра, биомассы;
– стратегия “зелёного проектирования”: аккумулирование энергии,
утилизация внутреннего тепла, использование подземного тепла и др.
Материалы:
– максимальное использование местных природных материалов (кирпича,
природного камня, черепицы, стекла и других не вредных для человека);
– применение материалов, которые могут быть в наибольшей степени
рециркулируемы с минимальными потерями после выполнения своих функций;
– отказ от материалов, выделяющих вредные вещества;
– ограниченное использование железобетона и стали;
Транспорт:
– общественный электротранспорт и личные электромобили или
автомобили на газе;
– поощрение пешеходного движения;
– устройство сети велодорожек и стоянок;
– размещение стоянок личного автотранспорта на границе экоквартала, без
въезда в него.
Вода:
– использование дождевой воды, стекающей с крыш в качестве питьевой
(после небольшой доочистки), собираемой с покрытий дорог (после небольшой
очистки) для полива зелёных насаждений, смыва в туалетах и т. д.; повторное
использование сточных вод (после глубокой очистки) для полива, смыва в
туалетах и т. д.
– подземный резервуар чистой воды для всего квартала;
– небольшой автономный центр по подготовке, использованию и очистке
воды для нужд квартала (с размещением здесь бассейна, прачечной, бани и др.);
– сортировка отходов при их сдаче на горючие, утилизируемые и бросовые
(только последние идут на свалку); отдельные контейнеры для стекла, бумаги,
металла, пластмасс, органических отходов; прессование твёрдых отходов перед
отправкой на свалку.
Озеленение и производство биопродукции:
– создание наиболее биопродуктивных (много зелёной массы) эстетических
ландшафтов;

152
 – озеленение всех доступных для этого горизонтальных поверхностей
зданий и сооружений;
– посадка небольших плодоносящих садов и огородов, куда поступают
компост и биогумус, получаемые из отходов; введение этого хозяйства в систему
экологического воспитания.
Обеспечение общения между жителями экоквартала:
– строительство зала общественных собраний (театра), экологического
центра образования и воспитания с видеозалом, небольшим зоопарком,
аквариумом, оранжереей;
– соединение жилых домов верандами (на уровне второго этажа),
играющими роль тротуаров, отделенных от проезжей части; общие кровли-
газоны или площадки-газоны для общения соседей.
Таким образом, эко-архитектура не обязательно должна быть скучной. В
современном мире все меняется: «зеленые» здания очаровывают нас своим
неповторимым дизайнам. Эко-сооружения не только поражают новшествами,
также их строительство и эксплуатация являются безопасными для окружающей
среды. «Зеленая» архитектура может быть привлекательной и сохранять энергию
в Вашем доме или офисе. Обычные правила эко-проектирования теперь
изменяются к лучшему. [5 Медиа портал «Мой дом» «Пять основных принципов эко-
архитектуры».].
«Зеленая» архитектура рассматривает множество факторов, оказывающих
влияние на окружающую среду: от строительных материалов до технологий по
улучшению качества воздуха и сохранению водных запасов.
Литература
1. Тетиор А. Н. Экокварталы в городе // Пром. и гражд. стр-во. – 1996. – № 9. – С. 23.
2. Kennedy M. The architect’s ecological responseability // Report of EcoLogical Architecture
Congress, 1992. – Stockhoolm: SAR and SAFA, 1992. – Р. 35.
3. Григорьев В. А. Базовые принципы создания экопоселений // Современные проблемы
гуманитарных и социально-экономических наук: Тез. докл. Новосиб. межвуз. науч.-студенч.
конф. “Интеллектуальный потенциал Сибири”. – Новосибирск, 2000. – С
4. Городков А. В. Эколого-градостроительные аспекты оптимизации системы
средозащитного озеленения крупных городов // Изв. вузов. Стр-во. – 2000. – № 5. – С.
5. Медиа портал «Мой дом» «Пять основных принципов эко-архитектуры»
ӘОЖ 72.012:747

КӨРКЕМ ӨНЕРМЕН ИНТЕРЬЕР ДИЗАЙНЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН

ДАМУЫ.
Аға оқытушы Қуанышбекова М.А.
«Мирас» университеті, Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы.
Резюме: Статья направлена на оформление внутренних помещений жилого дома, где
искусство и дизайн интерьера были повседневными средами в быту человека. Также
предусмотрены дизайн интерьера, традиции, мода, композиция, художественная живопись
и предметно - пространственная среда.
Summary: The article is aimed at the design of the interior of a residential building, where art
and interior design were everyday environments in human life. Interior design, traditions, fashion,
composition, art painting and subject - spatial environment are also provided.
153
 Ключевые слова: искусство, оформление, интерьер, композиция, традиции.
Keyword: art, decoration, interior, composition, traditions.

Қазақстан интерьерінің заманауи дизайны - жайлылық ұғымы

эргономикалық жəне көркем жобалау қағидаларының синтезіне сүйенетін жаңа
мəдени орта құрылысының жарқын беттерінің бірі. Бұл даму кезеңі орта
кеңістіктің жаңа ұғымымен толық сəйкес келеді.
Қазақстандағы сəулет ортасы дизайнының қарқынды дамуы, көп жағдайда
екі мегаполистің кезекті белсенді урбанизация процесімен байланысты: Астана
мен Алматы қоғамдық ғимараттардың интерьерлерін жобалауда да, көркем
шешімнің стильдік бағыттарының алуан түрлілігімен көп өзгерістерге алып
келді.
Соңғы жүзжылдықтағы Қазақстанның қоғамдық құрылыстарының
интерьерлері дизайнын дамытудың жалпы мəселелері, кейінгі кеңес кезеңі мен
тəуелсіздік кезеңіне назар аударумен бағытталды. Сондай - ақ қоғамдық үлгідегі
ғимараттардың интерьерлерінің қазіргі заманғы дизайнын дамытудың жалпы
əлемдік тенденциялары да назар аудару үстінде.
Дизайн дамуының əр кезеңі интерьерлік кеңістікті ұйымдастырудың белгілі
бір заңдылықтарымен жəне осы кеңістіктегі өнер синтезімен
байланыстырылады. Қазіргі даму жағдайында интерьер архитектурасы мен
дизайны мəнерліліктің жаңа құралдарын іздеу процесінде тұрған кезде күрделі
мəселелер, атап айтсақ, дəстүрлі мəдениеттерді жаңғырту мен сақтау мəселесі
бола алады. Өркениеттің барлық тарихы адам өзінің айналасында өзіне қолайлы
формада материалдық жəне рухани əлемді құра отырып, жайлылық пен
сұлулыққа үнемі ұмтылатынын дəлелдейді. Егер адамның жасанды тіршілік ету
ортасы оның физикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналса, онда
оның эстетикалық құрамдас бөлігі - дəстүрлі мəдениетті түсінуге негізделген
оның рухани өмірінің қажеттілігі болып саналады.
Тұрғын интерьер дизайнының негізгі мағынасы адамның жоғары сапалы,
эстетикалық мəнерлі пəндік - кеңістіктік ортада ыңғайлы жəне жайлы болуына
жағдай жасау болып табылады. Соңғы онжылдықтарда Ресейде болған
өзгерістер ел халқының əлеуметтік қажеттілігінің өсуін тудырды. Бүгінгі күні
Ресейде тұрғын интерьердің жаңа түрін қалыптастыру бағыттары қарқынды
дамып келеді.
Орта кеңістікті əсерлі орындау мəселесі соңғы уақытта өзекті болды. Бұл
проблеманың негізгі аспектілері, біріншіден, адамның өмір сүру ортасын көркем
мазмұндылықпен жетілдіру жəне толықтыру қажеттілігі, екіншіден, мəдени
дəстүрлерді сақтау болып табылады. Осыған байланысты қазіргі заманғы
инновациялық технологиялар мен дəстүрлі пəндік - кеңістіктік ортаның,
қоршаған адамның үйлесімді өзара байланысын құру өзекті болып табылады.
Бұл мəселенің шешімін ғылыми негізделген іздеу тарихи дəуірлердің
эволюциялық байланыстарын жəне дəстүрлердің сабақтастығын білмеу мүмкін
емес.
Дəстүр өткен тарихи дəуірдің мəдениетіне қатысты қазіргі заманның
көрінісі болып отыр. Бұл барлық адамзаттық мəдениетпен негізделген
154
перманентті дамуы тұрғын интерьер дизайнының мысалында айқын расталып
келеді. Сонымен қатар осы ттаңда заманауи уақытпен сəн үлгілерін ұстануға
міндетті табысты дизайнерге қазіргі заманның өткір сезімі жəне өткен дəуірдің
мəдениетін білуіміз қажет [1].
Дизайн теоретиктері мен тəжірибелерін жобалауда ізденудің арқасында
оның позицияларын дамыту мен нығайтуға өз үлесін қосқан, адамның күнделікті
өмір сүру ортасы ретінде интерьерлік кеңістікті шешудің міндеттері мен
принциптері анық көрініс табады.
Интерьер дизайны - өнердің ерекше түрі. Ғимараттың ішкі кеңістігінің
композициясы сəулет - кеңістіктік, сəндік - көркемдік жəне дизайнерлік
əзірлемелердің синтезі болып саналады жəне осының барлығы ортаның жалпы
тұжырымдамасымен байланысты. Интерьерлік ортаны жобалау ішкі кеңістіктің
барлық құрамдас элементтерін бірыңғай тұтастыққа біріктіретін шығармашылық
тəсілдің болуын көздейді. Мұндай синтетикалық əдістің қиындығыекі жақты
қарастырады:
- бұл, бір жағынан, жекелеген пластикалық формалардың мəнерлілігін,
ырғақтық арақатынастарды, фактураларды, түстік гамманы жəне т.б. іздеу.
- екінші жағынан осы кеңістікте өтетін барлық функционалдық процестерді
қамтамасыз ету. Осының бəрі-интерьер өнеріндегі суретші-дизайнер шешетін
ерекше міндеттер болып саналады.
Мамандар "пəндік" жəне "архитектуралық" интерьерді бөліп қарастырады.
"Орта" ұғымына алғашқылар жақын, себебі орта нысанды пəндік толтыруға
ерекше рөл беріледі. "Архитектуралық" интерьерде сəулет кеңістіктерінің
құрылымы мен типологиясы басым. Интерьерлік ортаны пəндік толтыру, əдетте,
эмоциялық климат жасайды жəне ортаның стилистикалық жəне бейнелі
мазмұнын анықтауға көмектеседі.
Қоғам дамуының əрбір тарихи кезеңі мəдениеттің, белгілердің жəне
əлеуметтік - мəдени құндылықтардың "призмасы" арқылы қабылданатын
алдыңғы интерьер стилінің сипатты белгілерінің ізін алады. Қазіргі заманғы
технологиялардың дамуы интерьер өнерінің тарихында жаңа сөз болған бірқатар
дизайнерлік шешімдердің пайда болуына себеп болып отыр. Нақты тарихи
жағдай мен жаңа əлеуметтік талаптардағы жаңартылған стильдер өнер қоғамның
өзгерген өмір салтын көрсетеді. Бұл құрылыс жəне əрлеу материалдары
технологияларының дамуына, заманауи материалдық - техникалық жəне көркем
- мəнерлі құралдарды, сəулет жəне интерьер формаларын құрудағы анағұрлым
жетілдірілген конструктивтік тəсілдер мен жаңалықтарды қолдануға əкеп
соғады. Дизайнерлер мен сəулетшілер семиотикалық кеңістік болып табылатын
жаңа көркем - бейнелі шешімдерді қабылдай отырып, оған архетиптік
элементтерді енгізе отырып, тұрғын интерьер дизайнындағы стилистикалық
интерпретацияларды қабылдайды.
Бірегейлікке, заттық - кеңістіктік қоршаған ортаны, адам ойын жаңартуға
ұмтылу бізді тұрғын орта интерьерлерінің дəстүрлі шешімдеріне көбірек алып
келеді.

155
 Қазіргі заманғы тұрғын интерьерде бұрынғы стильдердің сəтті тұстары
барлық жерде жобалауда инновациялық технологиялармен, дизайндағы
құралдар мен формалармен үйлесімді синтезде қолданылады, ал бірыңғай
стильдік шешім өте сирек қолданылуда.
Интерьер дизайны - жайлылық пен адамдармен эстетикалық əсерлі қарым -
қатынасты қамтамасыз ету мақсатында үй - жайдың интерьеріне бағытталған
дизайн саласы. Интерьер дизайны көркем жəне өнеркəсіптік дизайнмен үйлесе
жүзеге асырылады. Дизайнер үй - жайда еңбекті ұйымдастыруды орындайды, ірі
үй - жайларда əсемділікті жақсартады, клиенттердің талаптарына сəйкес
мамандандырылған үй - жайларды (мысалы, дыбыс жазу студиялары,
киномонтаж, фотосуреттер; аквапарктер) безендіруді əзірлейді. Дизайнер үй -
жайды жоспарлаудан, жарықтандырудан, желдету жүйесінен, акустикадан,
қабырғаларды əрлеуден бастап, жиһаздарды орналастырумен жəне
навигациялық белгілерді орнатумен аяқтай отырып, интерьерді безендірудің
барлық процесін басқарумен айналысады. Интерьер дизайнында сəулет жағынан
əртүрлі тарихи дəуірде қалыптасқан көптеген түрлі стильдер бар. Бір бөлме,
мысалы, конференц - зал əр түрлі стильдерде ресімделуі мүмкін: хай - тек, роман,
модернизм, ренессанс. барокко жəне т.б. Интерьерлік стильдер тізімі
архитектурадан кең болып табылады [2].
Көркем ойлар, гобелендер, панно, фотосуреттер, мүсін, керамиканы
коллекциялау өнерінің заттары интерьер жиынтығын қалыптастырады. Бұл
заттар адам өмірін əдемі жəне толық жасай отырып, эстетикалық рөл атқарады,
сонымен бірге интерьерде нақты функциялары бар.
Өнердегі интерьер компазицияны теңдестіреді, кеңістікті қабылдауға əсер
етеді. Дизайнерлік жиһаз - бұл өнердің бір бөлігі, сондықтан ол интерьерге өте
күшті əсер етеді.
Өнердің қалай таңдалуына жəне ұсынылуына көп нəрсе байланысты.
1. Интерьердегі өнер заттары - егер адам нағыз бағалаушы болса жəне оны
коллекционер деп атай аласыз немесе ол өз бөлмелерінсəндеу үшін өнер түрлерін
ұсына алады.
2. Өнерді таңдамас бұрын, айналаны бақылау қажет. Егер кішкентай
ортада тым көп заттар болса, оны безендіруге емес, бөлмені мұражайға
айналдыру қаупі бар. Бұл шағын бөлмеде ауқымды өнерді пайдалануға
болмайды - ең бастысы əдістерін білу. Бір ірі сурет бөлменің компазициялық
жəне идеялық орталығы бола алады, барлық интерьерге түстік гамма бере алады.
Егер адамның ойлауында шағын көлемді көп өнер туындысы болса, оларды бір
жерде жинауға болады. Суреттер мен гравюралар үлкен мүсін пішіндерді шкаф
- витринаның көмегімен емес, еденнен төбеге дейін арнайы бөлінген қабырғаны
əсемдеуге болады.
3. Лайықты фон жасау - барлық өнер көріністері фонмен бірге орындалады
- ол өнерді танып, сондай - ақ оған көңіл бөле алады немесе оның түсі мен
өлшемін азайтады. Ішкі интерьер яғни төбенің қабырғалары мен ерекшеліктері
бөлме қабырғалармен қарама - қарсы болмауы керек, əйтпесе ғимараттың
архитектурасы өнер бұйымының назарын кері аударады.

156
 4. Қоршаған өнердегі бекітудің бірегей заттары, рамаларды, картиналарды,
коллекцияларды орналастыруға арналған жиһаздарды, объектілерді сондай - ақ
дұрыс таңдап алынған заттарды назардан тыс қалдырмау керек. Олар назар
аударуға кері ықпал жасауы мүмкін. Сондай - ақ көркем жұмысты бөліп алудың
жақсы жолы жарық. Кескіндеме жұмыстарына кедергі келтірмеу үшін шамды
суреттен кемінде бір метр қашықтықта орналастыру арқылы көркемдеуге
болады. Сонымен қатар жарықты тым жарқынетудің қажеті жоқ.
Жарықтандырумен көлемді бақылау үшін абай болу керек, өйткені жарықтың
құлауы заттарға əсер етуі мүмкін. Мүсіндерден жасалған өнер туындыларын биік
заттарға қою арқылы орналастыруға болады[3].
Әр бір адам өнерді таңдауда ең алдымен өз ойларын басшылыққа ала
отырып орындаса ол адамзатты ұзақ жылдар қуанта алады жəне ұрпақ үшін
нағыз мұра болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Степанская Т. С. Дəстүр мəдени мұрасы Алтай // Іргелі зерттеулер. 2008. № 8.
2. Шимко В. Т. дизайн негіздері жəне жобалау: оқу құралы. М., 2004.
3. Ефремова О. В. Көркем шешім отандық тұрғын интерьер 1990-2010 спб., 2013.

УДК 682. 03

ТРИКОТАЖНЫЕ ПОЛОТНА В ИЗГОТОВЛЕНИИ СПОРТИВНОЙ ОДЕЖДЫ

М.Р. Минигулова, старший преподаватель, член СД РК
Университет «Мирас», г. Шымкент, Казахстан
Түйін: Бұл мақалада әр түрлі мақсаттағы спорттық киімдер шығаруға арналған
спорттық трикотаж маталарының түрлері туралы айтылады.
Summary: This article reveals the issues of the range of sports knitted fabrics for the
manufacture of sportswear for various purposes.
Түйін сөздер: спорт, материалдар, табиғи мата, синтетикалық мата.
Keyword: sport, materials, natural fabric, synthetic fabric,

Спортивную одежду носят не только в спортзале, но и на прогулках,

поездках или в качестве домашней. Из какой ткани шьют спортивные костюмы,
какие требования предъявляют? В первую очередь материал должен быть
прочным, воздухопроницаемым, удобным. Чаще всего при пошиве используют
«смесовки», наиболее популярные ткани – спортекс, футер и дайвинг.
Одежда для занятия спортом должна быть достаточно удобной, не
сковывающей движения и не отвлекающей [1. Орловский А.А., Стор И.Н. Рекламный
графический дизайн спортивной одежды. ИГТА, г. Иваново, 2006 г., стр. 152.].
Сама ткань для спортивной одежды должна соответствовать некоторым
медицинским требованиям.
Хорошо пропускать воздух
Обеспечивать теплообмен и вентиляцию, иначе спортсмен быстро
перегреется
Впитывать влагу: материал должен впитывать выступивший пот, а не
оставлять его на теле, образуя эффект бани
Одежда должна пропускать воздух
157
 Изделие не должно вызывать аллергию или раздражение
Материал должен быть износостойким, выдерживать нагрузки и истирания
Зимняя одежда должна быть теплой, но легкой, обладать
воздухонепроницаемыми и водоотталкивающими свойствами
Ткани для спортивной одежды должны быть приятными к телу.
Многие люди также обращают внимание на привлекательный внешний вид и
цвета: кому-то хочется, чтобы одежда была яркой и позитивной, другие же
выбирают неброские цвета [3. Вайнбаум Я.С. Гигиена физического воспитания и спорта:
Учеб. пособие / М.: Издательский центр "Академия", 2002.].

Рисунок 1. Спортивная экипировка из трикотажных тканей

различного состава.

Натуральная и синтетическая ткань.

Ткань для спортивных костюмов может быть натуральной или
синтетической. Каждый вариант имеет свои достоинства и недостатки.
Натуральные ткани отлично подходят для занятий спортом. Натуральные
материалы – это лен, шерсть, хлопок. К их плюсам относятся: хорошая
воздухопроводимость, хорошо впитывают влагу, гипоаллергенны и удобны. К
их минусам относятся плохая эластичность, из-за чего одежда хуже сидит и
быстро теряет форму при частых стирках. Кроме того, они быстро мнутся.
Синтетические ткани – это эластан, полиэстер, полиамид. К их
особенностям относятся: прочность и долговечность, хорошо держат форму и
легко тянутся, не мнутся.
Синтетика не менее важна в ткани, недостатками синтетики являются плохая
воздухопроницаемость.
Футер - это натуральная хлопчатобумажная ткань. Благодаря присущим
свойствам ее используют даже для детской одежды. Лицевая поверхность
гладкая и плотная, немного шелковистая, изнанка имеет короткий, приятный
начес. Футер – это «смесовка» из хлопка с синтетическими волокнами. Футер
плетется из 2 видов нитей: гладкой, крепкой в основе и мягкой, рыхлой,
слабоскрученной. Иногда для улучшения эластичности добавляют синтетику:
лайкру, эластан (рисунок 2,3,4).

158
 Рисунок 2. Однониточный футер (без синтетики):
легкая, мягкая, тонкая, из нее шьют детские костюмчики.

Дайвинг - это трикотажный смесовый материал из вискозы, полиэстера и

лайкры, спортивный трикотаж-ткань. Искусственная вискоза «занимает» 50-70%
всего состава, лайкра и полиэстер добавляют материалу повышенной прочности
и упругости. Ее другое название – «спортивный трикотаж» или «вторая кожа», а
в общем то, ткань для лосин (рисунок 5 и 6).

Рисунок 3. Двухниточный футер, более прочная и удобная, используется для шитья халатов,
пижам, спортивной и теплой одежды.

Рисунок 4. Трехниточный футер, наиболее плотный, теплый, внутри имеет ворс,

используются хлопок, шерсть и синтетика. Применяется при пошиве теплых спортивных
костюмов и верхней одежды.

159
 Рисунок 5. Микродайвинг: тонкий, легкий и крайне эластичный. Используется при пошиве
купальников, одежды для легкоатлетов и гимнастов.

Рисунок 6. Креп-дайвинг: более плотный и прочный, отличается сильно скрученными

волокнами. Шьют женские и мужские костюмы для велосипедистов, автомобильного и
парашютного видов спорта.

Ткань-сетка для спортивной одежды также является тканью дайвинг.

Материал не является полностью дышащим, а потому его не стоит носить
каждый день, может вызывать раздражение и аллергию.

Рисунок 7. Бифлекс – эластичная ткань

Бифлекс – это синтетика. Но синтетика нового поколения, обладающая

уникальными свойствами. На русский язык американский термин biflex
переводится «растягиваю в обе стороны» и отражает поразительную
эластичность полотна. Дело в том, что материал бифлекс в своем составе имеет
значительный процент лайкры, поэтому может растягиваться в 3 раза от
160
начальных размеров, продольно и поперечно, без ущерба для изделия. Понятно,
что при этом он не мнется и не нуждается в глажке. В изготовлении ткани
принимает участие не только лайкра. Добавляют нейлон, микрофибру, эластан,
люрекс.
К тканям для спорта применяют повышенные требования. Они должны
быть износостойкими и прочными, сохранять внешний вид при частых стирках
и не выцветать, пропускать воздух и впитывать влагу. Кроме того, в них должно
быть приятно и удобно заниматься [6 Костенко Н.В. Ценности и символы в массовой
коммуникации. - Киев: Наукова думка, 1993. - 132 с.].
Казахстанский бренд спортивной одежды «MARITO - SPORT», в котором
в прошлые годы внедряла новые производственные технологии, создает свои
коллекционные модели одежды из синтетических и искусственных материалов,
применяя все перечисленные ткани и дополняющую фурнитуру.
Поэтому в данной статье был представлен ассортимент тканей для
спортивной одежды разного назначения.

Литература
1. Орловский А.А., Стор И.Н. Рекламный графический дизайн спортивной одежды.
(Поиск-2006) ИГТА, г. Иваново, 2006 г., стр. 152.
2. Орловский А.А., Стор И.Н. История развития спортивного костюма в Западной
Европе. (Текстиль-2006), МГТУ им. А.Н. Косыгина, Москва, 2006г., стр.248.
3. Вайнбаум Я.С. Гигиена физического воспитания и спорта: Учеб. пособие / Я.С.
Вайнбаум. - М.: Издательский центр "Академия", 2002.
4. Пармон Ф.М. Композиция костюма. Учебник для вузов. - М.: Легпромбытиздат, 1997.
- 316 с.
5. Пармон Ф.М. Европейский костюм: стили и мода. Учебное пособие по рисунку и
спецкомпозиции. - М. 1982. - 115 с.
6. Костенко Н.В. Ценности и символы в массовой коммуникации. - Киев: Наукова думка,
1993. - 132 с.
7. Лисовец Н.М. Дизайн и массовая культура. // От массовой культуры к культуре
индивидуальных Миров: новая парадигма цивилизации (Сборник статей). - М., 1998.- С.168

УДК 7. (074)

ПРОДАЮЩИЕ ДИЗАЙН-ТЕХНОЛОГИИ В РИТЕЙЛЕ

Скорикова Н.Н.
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін: Бұл мақалада ритейл саласындағы инновациялық дизайн және сандық

технологиялар туралы мәселе қарастырылады – қаражатты үнемдеуге және бизнестің
операциялық тиімділігін арттыруға, сондай-ақ бірегей тұтыну тәжірибесін
қалыптастыруға байланысты тиімді шешімдер құру.
Summary: This article discusses the issue of innovative design and digital technologies in the
retail sector – creating effective solutions that are aimed at saving money and increasing the
operational efficiency of the business, as well as related to the formation of a unique consumer
experience.
Түйін сөздер: технологиялар, дизайн, ритейл, тауарлар.
Keyword: technologies, design, retail, product.

161
 Термин «ритейл» происходит от английского слова retail, что в
переводе означает «розничный». Таким образом, этот термин означает
продажу товара конечному потребителю, иными словами – розничную
торговлю. Соответственно, компании, которые занимаются такой торговлей,
называют ритейлерами.
Несмотря на то, что ритейлеры реализуют продукцию, не предназначенную
для последующей перепродажи, масштабы их торговли весьма велики. Оценить
их может житель любого крупного города, где есть гипермаркеты
продуктов, электроники, бытовой техники и т.д. Все они относятся к сегменту
ритейла.
Ритейлеры работают с оптовыми объемами товаров, но продают их в
розницу. Такая схема функционирует благодаря специальным технологиям
торговли. По-другому их еще называют ритейл-технологиями, и направлены они
на массового потребителя. Основная задача – нанять минимум персонала,
который способен обслужить максимум потребителей. За счет этого снижаются
издержки, сокращаются затраты на каждого клиента. Как следствие, растет
конкурентоспособность ритейлера.
В качестве примера ритейл-технологий можно привести магазины
самообслуживания, платежные терминалы и банкоматы.
Ритейл - брендинг является специализированной отраслью брендинга,
представляющей сочетание дизайна, проектирования мест продаж,
разработки принципов размещения POS материалов, рекламы, принципы
размещения продукции для повышения уровня продаж [1].
Первичной целью розничной торговой точки является продажа продукта
или услуги и привлечение потребителя.
Для того, чтобы пребывание внутри торговой точки было комфортным,
доставляло удовольствие, развлекало, необходимо произвести целый комплекс
работ в смежных категориях, связанных с особенностями психологии
восприятия, дизайна, зонированием пространства, знанием основных приемов,
используемых в розничной торговле.
Дизайн ритейла неразрывно связан с комплексным подходом к брендингу и
предполагает разработку эффективной стратегии бренда для процесса продаж. В
первую очередь, это умение сочетать рациональное и эмоциональное,
транслируя ценности и индивидуальные характеристики бренда с помощью
визуальных коммуникаций и пространственных архитектурных решений.
Оформление мест продаж в интерьере и экстерьере разрабатывается под
конкретный вид продукции, дизайн торговых центров, дизайн мебельного
салона, дизайн магазина одежды и дизайн детского магазина предполагают
совершенно разные подходы.
К примеру, торговый дизайн книжного магазина требует большого
количества мест хранения и четкого структурирования пространства, тогда как
для магазина одежды важнее наличие открытого пространства для презентации
продукта.

162
 Дизайн ритейла и, как более частные его проявления, оформление мест
продаж, оформление фасада магазина – это очень важные рычаги, влияющие на
увеличение продаж. В процессе работы над проектами торгового дизайна, в том
числе дизайна торговых центров, мы учитываем все неотъемлемые факторы:
специфику продукта, услуги, используемых торговых площадок, ожидания и
потребности целевой аудитории, пожелания заказчика.
Итогом сотрудничества является готовый фирменный стиль магазина и
разработанный торговый дизайн, когда каждый квадратный метр эффективно
работает, вовлекая и мотивируя целевую аудиторию на процесс
приобретения товара или услуги.
Сегодня потребитель совершает свой выбор подсознательно, на основе
эмоций, и торговое пространство должно это учитывать. Фактически, ритейл-
дизайн – это тонкая сфера пересечения эмоционального и рационального. Цель
любого ритейл-дизайна – заставить потребителя потратить как можно
больше денег, оказывая воздействия на его эмоции. Этому способствует
постепенный переход от ритейл-дизайна розничного магазина к созданию
полноценного ритейл-пространства бренда. Высококачественное ритейл-
пространство – это пространство, где создана уникальная и полностью
захватывающая атмосфера бренда для погружения потребителей в мир его
ценностей.
Ритейлерам приходится быть немного медиа-компаниями, немного
соцсетями, немного производителями игр. Ведь люди ходят в магазин не
только за покупками, для многих это способ хорошо провести время и
получить впечатления. На перенасыщенном рынке ритейлеры конкурируют не
только за покупателя, но и за зрителя, делая по-настоящему удивительные
вещи [2].
Digital Signage (цифровая вывеска) — решение на стыке мультимедиа и
цифровых технологий. Позволяет централизованно управлять сетью экранов
самого разного рода: маленькими ЖК-мониторами и огромными светодиодными
фасадами, заливать и редактировать контент можно удаленно в режиме
реального времени.
При интеграции с цифровыми системами такие решения позволяют
показывать потенциальным покупателям индивидуальный контент и собирать
статистику: пол, возраст, а с помощью компьютерного зрения даже определить
реакцию на просмотренное видео.
Прекрасный пример использования digital signage — антитабачная
кампания от сети шведских аптек Apotek Hjärtat. Компания использовала
оснащенный датчиками дыма экран, на котором изображение мужчины
начинало кашлять и морщиться, когда рядом с ним курили.
Дополненную и виртуальную реальность в ритейле уже внедряют мировые
лидеры рынка: Amazon, Target, Lowes или Ikea. «Примерка» происходит в
режиме реального времени и использует камеру смартфона. Клиент выбирает
понравившуюся модель, наводит камеру на нужную часть комнаты и видит, как

163
она будет смотреться в том или ином помещении. При этом покупатель может
изменить товар под себя: выбрать другой цвет или материал обивки.
Если вы зайдете в один из luxury-универмагов Neiman Marcus, то увидите
там умные зеркала, использующие AR, ИИ и программу распознавания жестов.
Такие зеркала, как и виртуальная примерочная, позволяют покупателям
изменить цвет понравившейся модели или посмотреть, как выглядят разные
сочетания аксессуаров и нарядов.
Похожие технологии использует виртуальная примерочная от Lamoda.
Компания запустила в своем приложении для iOS функцию AR-примерки обуви.
Чтобы понять, как будут сидеть кроссовки, нужно выбрать понравившуюся
модель из каталога и навести камеру смартфона на ногу. AR-навигацию
использует в своем экспериментальном приложении «Перекрёсток». Она
помогает проложить оптимальный маршрут по магазину и быстрее найти
нужные товары [3].
Спектр использования AR и VR в рознице широк: это и навигация в
магазине, и умные примерочные, и работа на складе. Например, приложение для
Google Glass AR Warehouse Picker помогает в складском учете: подсвечивает
товары, которые нужно сформировать в заказ и помогает ориентироваться в
лабиринтах между стеллажами.
Наиболее перспективное направление развития искусственного интеллекта
— аналитика больших объемов данных: пользовательского поведения, товарных
предпочтений, особенностей принятия решения о покупке непосредственно в
магазине. Главное ограничение — в способности того или иного ритейлера
собирать, обрабатывать, анализировать и обрабатывать массу данных,
имеющихся в распоряжении компании.
В этом вопросе на помощь ритейлерам придут компании, разрабатывающие
облачные решения для анализа данных, позволяющие хранить и обрабатывать
огромные массивы информации в режиме реального времени и за любой
временной промежуток [4].
Не стоит забывать о чат-ботах как простейших, так и использующих
машинное обучение, чтобы общаться с пользователями, чат с пользователем
автоматизирован, а алгоритмы настроены так, чтобы пользователь ушел с сайта
в хорошем настроении.
Основное оборудование автоматических магазинов будущего — умные
полки и электронные ценники. Вот как работает первая технология на примере
обувных магазинов Nike и Adidas. Когда покупатель снимает товар с полки, это
фиксируют датчики. Экран, который расположен за витриной, показывает
клиенту полезный контент о продукте: как сшита эта пара кроссовок, какие
материалы использовали для изготовления. То есть проводит полноценную
презентацию преимуществ товара.
Автоматические кассы Self Scan в современном понимании — это часть
системы магазинов ближайшего будущего, в которой задействовано мобильное
приложение, программа лояльности, компьютерное зрение, сканеры штрих- и
QR-кодов.

164
 Визуальный поиск — технология, которая помогает найти похожее
изображение. Она изучает исходник, а потом подбирает аналоги из какой-нибудь
базы, например, продуктового каталога. Это полезно, когда вы ищете товар с
определенными визуальными характеристиками или вещь, которую увидели на фото
и теперь хотите такую же.
Бренды поняли, что самая выгодная стратегия коммуникации с клиентами
— быть там, где находятся потенциальные покупатели и предлагать им один и
тот же позитивный опыт покупок во всех каналах. Развитие цифровых
технологий сильно изменило розничную торговлю. Теперь пространства
магазинов проектируются при помощи компьютерных программ, а не чертежей
на листе бумаги, на смену обычным примерочным постепенно приходят
виртуальные, а витрины и рекламоносители, вступающие в диалог с
покупателями, перестают быть научной фантастикой [5].
Розничный рынок отличается высокой конкуренцией. Чтобы удержать
покупателей, ритейлерам приходится постоянно улучшать качество
обслуживания. Однако и этого бывает недостаточно. Современные розничные
компании вынуждены совмещать в себе торговые и развлекательные функции.
Люди идут в магазины не только для того, чтобы сделать покупки, но также
затем, чтобы приятно провести время и получить новые впечатления. Поэтому
ритейлеры становятся отчасти социальными медиа, отчасти – производителями
игр. Помогают им в этом визуальные цифровые технологии. Интерактивные
зеркала подсказывают покупателю, какую одежду выбрать, а приложения на базе
дополненной реальности позволяют «примерить» предмет мебели в интерьере
собственной квартиры.
Мы живем в эпоху визуалов, когда внешний вид имеет очень большое
значение. Сегодня правило показа товара «лицом» актуально как никогда. По
данным независимой аналитической компании OVUM, 70% опрошенных
ритейлеров считают интерактивное цифровое взаимодействие с посетителями
трендом номер один, который получит массовое распространение к 2020 году».
Сфера ритейла постоянно ищет эффективные решения, которые нацелены
не только на экономию средств и повышение операционной эффективности
бизнеса, но и связаны с формированием уникального потребительского опыта.
Анализ потока посетителей, тепловые карты помещения позволяют
сформировать точный портрет целевой аудитории, повысить конверсию и
эффективность рекламы. Технологии распознавания и контроля полок помогают
выявить направления, где требуется оптимизация, а также прогнозировать
покупательский спрос [6].
В Европе первые электронные ценники появились около тридцати лет назад.
Однако из-за высокой стоимости и технологических недоработок поначалу
продукт ритейлеры не оценили. Система постоянно выходила из строя, а провода
под ногами мешали покупателям. Впоследствии технология стала более
совершенной, а ее стоимость снизилась.
Современный электронный ценник представляет собой небольшое
электронное табло с ЖК-экраном, на котором отображается цена, а при
необходимости и дополнительная информация о товаре: описание или размер
165
скидки. При помощи смартфона клиент также может отсканировать QR-код с
ценника и получить интересующую информацию о товаре, а также
персонализированные рекламные предложения.
Передача информации с компьютера осуществляется по беспроводной
технологии. Электронные ценники позволяют менять стоимость товаров
одновременно во всех торговых точках, экономят время продавцов и
гарантируют соответствие цены той, что пробивается на кассе.
Интеллектуальная полка совмещает в себе несколько разных технологий:
электронные ценники отвечают за корректность цен и их оперативное
обновление, видеоаналитика обеспечивает контроль за выкладкой товара, а
система сенсоров следит за заполненностью стеллажа в глубину.
Директору магазина или мерчандайзеру приходят отчеты от системы с
визуализацией проблем на полках в течение дня. На основании отчета
формируются задания для персонала магазина: например, выровнять первый ряд
товаров или пополнить полку. Если товара нет ни на полке, ни на складе, система
сообщает о необходимости корректировки прогноза пополнения магазинов.
«Проекты, связанные с анализом наличия товаров на полках. В этих
проектах есть объективные сложности, задерживающие широкое
распространение технологии. Во-первых, необходимо оборудовать
видеокамерами торговый зал так, чтобы были видны все полки, а во-вторых,
процесс обучения нейронной сети на определение нужных товаров достаточно
трудоемкий».
Ikea Place помогает покупателям понять, как различные предмет мебели
будут выглядеть у них в интерьере.
Для этого нужно установить приложение на смартфон, отсканировать место
расположения будущей мебели и выбрать нужный товар в каталоге. Программа
учитывает реальные размеры окружающих предметов и на экране смартфона
создает реальную картинку. Похожее приложение для «примерки» мебели и
других предметов интерьера работает у сети Leroy Merlin.
«Еще одно подобное приложение разработано интерьерной компанией
Houzz. Используя камеру смартфона, можно отсканировать пол, выделить его
границы и в их рамках подобрать наиболее подходящее для вашей квартиры
покрытие.
Над разработкой системы для виртуальной примерки одежды трудится
Amazon. Ритейлер организовал специальный отдел, созданный после покупки
стартапа Body Labs. Эта компания разработала технологию, которая сканирует
человека с нескольких ракурсов, и на 3D-модель тела затем накладывается
виртуальная одежда. Amazon планирует создать компьютерную модель, которая
позволит наблюдать, как фигуры разных размеров будут меняться со временем.
Одна из разработок Accenture – решение для мерчандайзинга, позволяющее
отслеживать взгляд покупателя и повышать продажи. Пользователь надевает
VR-шлем и погружается в имитацию магазина: «передвигается» по залу, берет
товары с полок, кладет их в корзину. В это время отслеживается взгляд,
анализируется его продолжительность и причина интереса.

166
 Применение VR-технологий в ритейле целесообразно при выкладке товара
и таргетированной рекламе. Также они полезны при выстраивании внутренних
бизнес-процессов: отслеживании сроков годности продуктов, проверке запасов
на складе и так далее.
Весомую роль в ритейле отводят сейчас и технологии распознавания лиц,
которая способна идентифицировать посетителей, вести учет их покупок, а затем
на основании накопленной информации формировать уникальные предложения.
Анализ видео происходит с помощью специальных программ, которые
«запоминают» контент и создают базу идентификаторов попавших в камеру
посетителей.
С помощью видеоаналитики ритейлеры могут решать огромное количество
разных задач: от наблюдения за очередями и распознавания товара на полках до
оптимизации логистики. Видеоаналитика позволяет посчитать, сколько людей
заходит в магазин или торговый центр, определить их гендерные, возрастные и
другие социальные характеристики. Затем, «узнав» клиента на входе, можно
проанализировать его покупки и отправить персональное предложение в режиме
реального времени.
Распознавание лиц помогает обеспечить безопасность магазина: без
привязки к персональным данным система выявляет неблагонадежного
покупателя. Тепловые карты определяют маршруты движения покупателей,
популярность витрин, качество планировки зала и позволяют оптимизировать
вкладку товара.
Digital signage или цифровые вывески — решение на стыке цифровых
технологий и мультимедиа. Это небольшие ЖК-мониторы или огромные
витрины, контентом на которых можно управлять централизованно в режиме
реального времени.
При помощи подобных решений ритейлер может показывать клиентам
индивидуальный контент и собирать данные о них: возраст, пол, реакцию на
просмотренное видео [7].
Интерактивная витрина представляет собой экран, цель которого – не
просто показать рекламу, а вовлечь потенциального клиента во взаимодействие.
Человеку сложно пройти мимо, когда экран приглашает его поиграть,
посмотреть каталог с новой коллекцией одежды, сделать необычное фото и сразу
же отправить его в социальные сети. Кроме того, digital-витрины позволяют
узнать, что именно вызывает наибольший интерес у клиентов, и предложить
максимально персонализированный подход.
Пример использования – кейс одежной сети Benetton. Бренд запустил в
своих флагманских магазинах проект Benetton live windows. С его помощью
прохожие могли стать лицом компании. Камеры передавали изображения людей
на электронные витрины, установленные в магазине вместо окон.
Эксперты уверены: решения для ритейла на основе VR будут очень
востребованы. Очень скоро начнут массово появляться виртуальные магазины, а
цифровые помощники в дополненной реальности будут помогать с навигацией,
искать информацию о товарах по изображению и просто развлекать клиентов [8].

167
 Высокий ритм жизни зачастую не позволяет многим роскошь в виде долгого
шоппинга. Поэтому возможность примерить продукт, одежду или мебель для
дома, становится все более актуальным вопросом. Это удобно и просто, когда не
нужно думать, подойдет ли стул к твоему ковру. Просто загружаешь фото
комнаты и ставишь туда стул».
В секторе недвижимости разработчики будут стремиться к синергии с
продавцами отделочных материалов и мебели. Это даст возможность не бросать
покупателя на этапе покупки стен, а вести его до момента заселения и
приобретения всех сопутствующих товаров.
Перспективным является и внедрение интерактивных решений: цифровых
киосков, прикассовых экранов, интерактивных примерочных и «умных» стендов
декоративной косметики, позволяющих подобрать необходимый товар и сделать
клиенту персональное предложение. Причина проста: совсем скоро самой
платежеспособной аудиторией станет поколение Z, которому приятнее
взаимодействовать с экраном, а не продавцом. Поэтому ритейлерам важно уже
сейчас перестраивать бизнес под запросы нового поколения.
На сегодняшний день ритейл – это самостоятельная и очень мощная отрасль
мировой экономики.

Литература:
1.Дэвид Льюис. «Нейромаркетинг в действии». М, 2019 – 95 с.
2.Илюха С. И. «Арифметика категорийного менеджмента. М., 2015 г.
3.Тадао Ямагучи. «Путь торговли». Изд. Corpus, 2016 г.
4.Дион Дж., Топпинг Т. «Розничная торговля: как открыть собственный бизнес» изд.
Taschen, 2017

УДК 687.016

ВЛИЯНИЕ ДЕКОНСТРУКТИВИЗМА НА ДИЗАЙН СОВРЕМЕННОЙ ОДЕЖДЫ

Юнусова Д.А.
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада деконструктивизм XX ғасырдың екінші жартысындағы

постмодернистік ағым ретінде қарастырылады, оның костюм дизайнындағы көрінісі, сәнде
деконструктивизм тұжырымдамасының пайда болуының қоғамдық себептері, оның негізгі
сипаттамалары мен белгілері. XX ғасырдың екінші жартысындағы дизайнерлердің
шығармашылық концепциялары мен әр түрлі кезеңдердің сәндеріне, деконструкциясына
негізделген практикалар талданады, олардың форманы құрайтын және стильдейтін рөлі.
Костюм дизайнындағы шығармашылық әдіс ретінде деконструктивизмнің эволюциясына,
оның заманауи сәндегі өзектілігіне ерекше көңіл бөлінеді.
Summary. The article considers deconstructivism as a postmodern trend of the second half of
the XX century, its implementation in costume design, social reasons for the appearance of the
concept of deconstructivism in fashion, its main characteristics and features. The article analyzes the
practices based on deconstruction in the fashion of different periods and in the creative concepts of
designers of the second half of the XX-beginning of the XXI centuries, their formative and style-
forming role. Special attention is paid to the evolution of deconstructivism as a creative method in
costume design, its relevance in modern fashion.
Түйін сөздер: деконструктивизм, дизайн, костюмді жобалау, модернизм.
168
 Keyword: deconstructivism, design, the design of the costume, modernism.

Деконструктивизм как постмодернистское течение берет свое начало в

философии и литературе второй половины XX века. Постмодерн — период в
культуре второй половины XX века, следующий за эпохой модерна. Переход от
модерна к постмодерну ознаменовался кризисом представления о
рационалистическом мироустройстве, несоответствием базовых понятий
модернизма требованиям нового времени.
Мировоззрение модерна предполагало построение благополучного
общества, опирающегося на рационализм, научно-технический прогресс,
развитие наук и технологий. Ключевой становится идея прогресса, а итогом
должно было явиться совершенное, интеллектуально развитое общество
потребления. Огромная роль уделяется проектной культуре, охватывающей все
сферы существования человека и формирующей материальную среду его
обитания, от дизайна до архитектуры, от промышленных изделий и
коммуникаций до социальной инженерии. Источником смыслом и
формообразования является рациональный человек, а природа остается за
пределами внимания.
В 60-х гг. XX века ценности модернизма начинают восприниматься как
несостоятельные. Человек перестает воспринимать себя центром и творцом мира
и своей судьбы, ему неясны перспективы социального развития. История, как и
сам ее субъект, утрачивает цель. Модернизм исчерпал свои возможности и ему
больше нечего сказать. Все, что объясняло мир — наука, религия, традиции,
искусство, — перестает быть убедительным и подвергается критическому
пересмотру. В этом случае постмодернизм является ответом модернизму: «…раз
уж прошлое невозможно уничтожить, ибо его уничтожение ведет к немоте, его
нужно переосмыслить, иронично, без наивности» [1, с. 54].
Первые признаки формирования постмодернистской эстетики появляются
и формулируются в философии и литературе. Очень скоро постмодернистское
мышление станет определяющим вектором развития в разных областях
искусства, архитектуры, дизайна и особенно ярко проявится в дизайне костюма.
Новое направление характеризуется эстетическим плюрализмом,
полистилизмом, эклектичностью, цитатностью, индивидуализмом, иронией и
эстетическими мутациями. Именно в эпоху постмодернизма появляется понятие
«деконструкция».
Деконструкция (франц. deconstruction «разбирание конструкции») —
философское понятие, предложенное М. Хайдеггером [2, с. 18–20], и
теоретически обоснованное Ж. Деррида. Деконструкция подразумевает под
собой разрушение, расслоение, разупорядочивание структур. Само слово несет в
себе одновременно и негативную и позитивную коннотации, подразумевая не
просто разрушение, разложение, членение, деление целого на части, а разборку,
демонтаж механизма ради постижения сути реконструируемого объекта и
создания нового на трансформированной основе. Основными объектами
деконструкции в философии и литературе являются: знак, письмо, речь, текст,
контекст, чтение, метафора, бессознательное и др. [3, с. 87].
169
 Французский философ и теоретик литературы конца XX века Жак Деррида
относился к деконструкции как к спонтанному явлению и был противником
сведения всей концепции к одному слову — «деконструктивизм», так как, по его
мнению, деконструкция — самопроизвольное, стихийное событие, которое не
требует участия субъекта. Оно самодостаточно и не может быть причастно к
каким-либо стилям и прочим систематизациям. Как указывал сам Жак Деррида,
в его работах свободно «скрещиваются» самые разные тексты — философские,
литературные, лингвистические, социологические, психоаналитические.
Возникающие при этом работы трудно классифицировать и отнести к какому-
либо жанру. Любые ответы на вопросы, связанные с деконструкцией, являются
неопределенными и неоднозначными [3, с. 89]. Отсутствие однозначности
понятия «деконструкция» позволяет формулировать новые идеи путем
скрещивания, реконструкции различных объектов по типу коллажа, находя
новые связи и контексты. Процесс деконструкции рассматривается Ж. Деррида
и через понятие «изобретение», которое охватывает другие значения:
«открывать, творить, воображать, производить, устанавливать и т. д.».
Для Деррида связь между деконструкцией и изобретением существенна, но
изобретение рассматривается не как открытие, а как саморефлексия
предшествующих идей, что ведет к переработке культурных установок,
связанных с понятием наследия, достояния и традиции, и выявляя понятия, уже
существующие в скрытом виде. Выражаясь, прежде всего в форме и композиции,
оно выдвигает на передний план ироничность и аллегоризм постмодернистского
искусства [3, с. 96].
Именно в эпоху постмодернизма стало явным появление
деконструктивизма, основным принципом которого является переосмысление
сложившихся традиций и понятий, в костюме и моде. Для понимания роли
деконструктивизма в современном дизайне костюма очень важно, что Ж.
Деррида изначально трактует деконструктивизм не как стиль и не как способ
работы исключительно с формой, а как универсальную концепцию,
позволяющую создавать бесконечное количество новых контекстов на любом
уровне творчества, от формы до смыслообразования. Можно рассматривать
деконструктивизм и как стратегию, использующую практики деконструкции для
достижения индивидуальных и множественно интерпретируемых творческих
целей.
Деконструктивизм невозможен без критического мышления, направленного
на разрушение устаревших стереотипов. Он реализует себя через культурную и
формальную децентрализацию, эстетические мутации, диффузии и свободное
соединение разнородных элементов в новые и новые гибриды, игру и иронию.
Он предполагает отсутствие завершенности в пространстве и времени, как и
отсутствие какой-либо систематичности и регулярности. Деконструктивизм не
признает жестких бинарных оппозиций. Представления о прекрасном и
безобразном для него лишь объект игры и повод для иронии. Под влиянием
деконструктивизма дизайн все больше затрагивает сферы эмоционального и

170
подсознательного. Формулировку «форма следует функции» сменяет новая —
«форма следует эмоции».
Дизайн проектирует вещи-знаки и продает эмоции и впечатления, а метод
деконструктивизма является одним из способов создания эмоционально
значимых вещей. Эмоция рождается в проектируемом объекте при каких-либо
нарушениях.
Деконструктивизм — очень живой метод, который вызывает нерв и
эмоцию, в нем в соответствующих пропорциях присутствуют диссонанс и
гармония, что является одной из причин его сильного воздействия на культуру
периода постмодернизма и распространения в различных творческих сферах, в
частности, в дизайне костюма. Использование в моде практик, связанных с
деконструкцией, можно наблюдать задолго до того, как принципы
деконструктивизма будут теоретически обозначены, а явление получит свое
определение. Примером может стать инновационный подход к форме,
созданный гениальной Мадлен Вионне. Отказ от привычных членений,
традиционного конструирования и анатомических криволинейных выкроек в
пользу модульного моделирования и драпировки, лишенной традиционного
контекста, сначала воспринимается как разрушение устоев и провоцирует
скандал и отторжение, но чуть позже, в 1920-х гг. приводит к формированию
нового понимания телесности и новой красоты костюма.
В творчестве Эльзы Скиапарелли в 1930-х гг. свобода ассоциаций,
эмоциональная и смысловая наполненность и многоплановость, ирония, цитаты
и диффузии изменили восприятие костюма в целом. Благодаря Скиапарелли,
идея о социальной определенности костюма, ранее казавшаяся незыблемой,
подвергается сомнению. Взамен она предлагает костюм как игру, как способ
проявления личной и творческой свободы [4].
Идеи деконструктивизма в дизайне костюма становятся очевидными и
требующими осмысления в 1960-х гг. Стартовым импульсом возникновения
этих идей стали большие трансформации в системе моды, которые можно
определить, как процессы децентрализации. 1960-е гг. — период, когда дети,
родившиеся в период «беби-бума», становятся важной экономической
составляющей общества и главными потребителями моды. Если раньше
структура моды была очевидна, а основные модные темы формулировались
модными Домами, то теперь высокая
мода утрачивает лидирующие позиции, а на формирование трендов все большее
влияние оказывают улица, молодежные субкультуры и маргинальные слои
населения. Экспериментирующая молодежь отрицает ранее существующие
модные константы, касающиеся ассортимента, назначения костюма, ценности
материалов, способов ношения, взаимосвязи костюма, отвергая официальную
моду и предлагая свои решения [5, с. 337–352].
Основным стилеобразующим вектором развития моды второй половины
1960–70-х гг. становится субкультура «Хиппи», соединившая в своем костюме
этнические и исторические мотивы.

171
 Переосмысление традиций и наследия, свободное игровое
манипулирование современными, историческими и этническими мотивами,
освобожденными от традиционной символики и семантики, в 1970-х гг. получит
название «Диффузный стиль», а в 1980-х гг. воплотится в такое стилевое
направление, как «Китч». В последующих десятилетиях тенденция развития
субкультурных направлений, индивидуализирующих костюм и создающих свои
правила игры, продолжилась. Субкультуры оказались настолько сильными
двигателями системы моды, что на их основе появились устойчивые стили, для
которых деконструкция стала частью ДНК.
Субкультура «pank», сложившаяся во второй половине 1970-х гг.,
использовала деконструктивный костюм, который дополнялся не менее
деконструктивным образом. Разорванные футболки и куртки, агрессивные и
запретные образы в декорировании костюма, шрамированные, раскрашенные и
слишком открытые участки тел, татуировки и пирсинг бросали вызов
общественному вкусу. Гендерная принадлежность больше не являлась табу для
использования несвойственного ассортимента. Вещи теряли традиционный
контекст. Одежду надевали наизнанку, белье стало видимым элементом образа,
а наряды из секс-шопов трактовались как повседневные.
Эстетические мутации, привнесенные панком, сначала шокировали
общество, но, со временем, утратили остроту и стали привычной частью модного
языка. Эпатажная эстетика панккультуры получила свое воплощение в
творчестве Вивьен Вествуд. В своих коллекциях она жестко иронизирует над
стандартами женской красоты. Творчество Вивьен Вествуд в создании моделей
для своего магазина и разработке одежды для группы «Sex Pistols» — эталона
панковского мировоззрения и образа жизни — В. Вествуд и М. Макларен
использовали приемы, которые несут насильственный технический характер
(травмирование поверхностей, нестандартная комбинация вещей в образе). В
дальнейшем ее огромное внимание к историческому костюму и британской
традиции в сочетании с креативным деконструктивистским подходом стало
основой авторской творческой концепции. Эпатажность свойственна ей и
сейчас. Десакрализируя женское тело и намеренно искажая пропорции
различными конструктивными и декоративными приемами, она находит новые
образы и остро реагирует на социальные проблемы, сохраняя коммерческую
актуальность моделей, высочайшее качество кроя и идеальное исполнение [6].
Деконструктивизм 1980-х гг. основывается на более глубокой философии,
чем простое разрушение — теперь это восприятие человеческой фигуры как арт-
объекта, стирание ее границ, поиск новых функций костюма за счет
конструкции, формы, комбинирования изделий и способов ношения.
Появилась трансформирующаяся одежда. Вместо ансамблевого решения
костюма приоритетным становится комплект, все вещи в котором могут
меняться. Теряет актуальность концепция завершенности образа.
Мода конца 1980–90-х гг. ассоциируется с творчеством японских
дизайнеров Иссей Мияке, Йоджи Ямамото и Рей Кавакубо и трансформирующих
все правила и тенденции, существующие ранее в европейской моде и

172
формирующие новую эстетику. Иссей Мияке в 1976 г. создал собственную
концепцию моделирования, которую назвал «A Piece of Cloth» («Кусок ткани»).
Она заключалась в идее трансформации обычного куска ткани в изделие. Кусок
ткани подразумевалось обматывать вокруг тела, делать прорези, пришивать
рукава и превращать его, таким образом, в разнообразную одежду. Вторая
концепция — изделия из гофрированной и плиссированной материи, которые,
будучи надетыми на модель, не предполагают возможности уловить движение
конструктивных линий. В отличие от работы с плиссе, модели, сделанные И.
Мияке по принципу оригами, наоборот, показывают, как можно довести
упорядоченность до крайней степени своего проявления, создав из плоского
объекта многомерную реальность.
Основные характеристики концепции Йоджи Ямамото — незавершенность,
асимметрия, гармоничность, подвижность в комбинировании и
формообразовании изделий, иллюстрирующие изменчивость и неоднозначность
жизни. Его одежда существует не для того, чтобы в нее наряжаться, а для того,
чтобы жить в ней. Свободные большие объемы, окутывающие тело, и
преобладание черного цвета позволяют переместить акцент с вещи на личность.
Коллекции Ямамото строятся на интерпретации и переосмыслении
классического костюма. Исползуя костюмные ткани и традиционный
ассортимент (брюки, жилет, рубашка, пиджак), детали, характерные для
классического костюма (лацканы, шлицы, карманы), сдержанный цвет, но,
применяя в проектировании приемы деконструкции, Ямамото создает
абсолютно новые формы и образы [7]. Р. Кавакубо, работая с костюмом, больше
ведет себя и как модельер, и как скульптор, руководствуясь японской эстетикой,
принимающей несовершенство формы как признак живого и настоящего.
Изделия Кавакубо могут абсолютно деформировать тело, показывать новые и не
всегда правильные формы. Рей Кавакубо занимается поиском утраченных
технологий и разрабатывает текстиль с новыми свойствами. Она утверждает, что
не делит моду и антимоду, не реагирует на социальные явления. Ее интересует
создание того, чего еще не было.
Во второй половине 1980-х гг. периодическое обновление моды
заключалось не столько в смене стилей, сколько в смене концептов, что
принципиально изменило отношение к проектированию костюма. Поиск идей
представляет собой работу с уже созданным. Цитирование стало сознательным
художественным приемом, которое подразумевает стилизацию и авторскую
интерпретацию предшествующих идей. Как правило, данный метод в большей
степени используется иронично. Концепция провокатора моды Жана-Поля Готье
— смешение жанров и стилей, коллажность, ирония, наивность, свободная игра
со смыслами и источниками, разрушающая стереотипные представления о
«красоте» и «правильности» в моде. Его шокирующие инновации, начавшиеся в
1980-х гг., дали старт процессам, изменившим мир и моду. Результатом этих
процессов стало то, что идеи экологии, толерантности, агендерности и
бодипозитива активно реализуются в модных процессах, а разнообразие красоты
мы сейчас считаем нормой [8].

173
 Основные характерные черты стиля «Гранж», который возник в начале
1990-х гг. сначала в музыке, а потом в костюме, — это неоднородность,
эклектичность, очевидная состаренность и недемонстративность, вещей,
случайные комбинации пластичных форм, совмещение несовместимых фактур,
цветов и принтов. Образ составляли и дополняли длинные спутанные волосы,
старая одежда, рваные джинсы, мятые куртки, вытянутые свитера, кеды или
армейские ботинки, а также этнические аксессуары и детали одежды. Таким
костюмом молодое поколение демонстрировало свое равнодушие к социальной
субординации, недоверие и презрение, враждебность по отношению к обществу
и сосредоточенность на своем внутреннем мире и творчестве. В моде гранж
активно проявился в 1992 г. благодаря творчеству американского модельера
Марка Джейкобса. В 1993 году Джейкобс продемонстрировал на подиуме
коллекцию в уличном стиле. Ее основную идею составляло сочетание
несочетаемых изделий: легкие сарафаны с массивными шнурованными
ботинками, мешковатые тренчи, рубашки и вытянутые свитера. Подобный
подход, одновременно живой и серьезный, объединяющий рефлексию по
прошлому и инновационную эстетику, новые виды диффузий и свободное
манипулирование элементами одежды, свободными от идей ансамблевости,
сезонности, социальной приемлемости являлся нехарактерным для высокой
моды и был воспринят с большим интересом.
В 1990-х гг. происходит последующее осмысление деконструктивизма, что
привело к большему его принятию, адаптации в массовой культуре и переходе
его на новый уровень. Растущая степень свободы человека по отношению к
костюму следствие децентрализации моды — вовлекает потребителя в процесс
создания образа.
Мартин Марджела, в 1988 г. основавший бренд Maison Martin Margiela,
вывел деконструктивизм на следующую ступень развития, охватив все сферы
костюма, от формообразования до маркетинга. Его дизайн максимально открыт
и обнажен. Все, что обычно прячут (швы, лекала, наметки), выходит на
поверхность и наделяется новым смыслом. Он создает костюм из нестандартных
материалов или перекроенной одежды: жакет, выполненный из осколков
разбитых тарелок; джемпер, сшитый из шерстяных носков; топ, выполненный из
винтажных атласных перчаток, жилет из игральных карт; черное платье, сшитое
из галстуков. Используя старые вещи, Марджела стремится подарить им жизнь
в новой форме. Его фирменной чертой стали деконструктивные элементы:
неровные подолы, косые швы, удлиненные рукава, деформированные ткани,
необычные материалы и обработки. Он создает индивидуализированные вещи,
которые при этом построены на отказе от индивидуальности [9].
Австрийский дизайнер Хельмут Ланг в своем интеллектуальном
минимализме тоже использовал метод деконструкции. Он разрушает понятие
материальности, оставляя от одежды только каркас и характерные детали,
используя метод, который можно условно назвать формовычитанием. В 1990-х
и первом десятилетии 2000-х гг. деконструктивизм ассоциируется с
интеллектуальным отношением к костюму, который содержит в себе острую

174
идею. Деконструктивизм оказывает огромное влияние на современную моду.
Эти влияния визуализируются в формообразовании и декорировании костюма,
но чаще носят концептуальный характер. Дизайн становится одним из
импульсов, ведущих к постепенному изменению массового сознания,
расширению «диапазона приемлемости». Происходит усвоение массовой
культурой культурных ценностей, ранее считавшихся маргинальными и
воспринимаемых агрессивно или игнорируемых [10].
Новая мода предполагает стирание гендерных граней, разнообразие и
индивидуализация эстетических идеалов и трансформация концепции красоты в
целом. Современный мир обретает новое качество — транскультурность —
состояние виртуальной принадлежности одного индивида многим культурам.
Раса, этнос, пол и возраст интерпретируются как социальные конструкции,
определяемые личным выбором и способом мышления. Выбор одежды теперь
определяется не столько социальным статусом, происхождением или
особенностями тела, сколько мировоззрением и, в отсутствие жестких правил,
воспринимается как одна из стратегий для того, чтобы найти индивидуальный
способ самовыражения. В этой ситуации деконструктивизм в костюме
становится наиболее адекватным инструментом для реагирования на
социальные трансформации.
Теперь важно не просто носить «модную» одежду, не просто бросать вызов
окружающим, а проявлять свои интеллектуальные способности в ее выборе и
комбинировании. В сегодняшнем мире выразительность костюмных форм во
многом определяется коллажностью из собранных вместе предметов одежды,
дополнений и аксессуаров [11].
О новом этапе развития деконструктивизма как художественного метода
свидетельствует изменение качественных приемов в практике работы с формой.
Теперь главным является не разрушение, а синтез: соединение, складывание,
скрещивание, прорастание, гибридизация и мутация. Преобразования в костюме
стали более сложными, они охватывают не только форму и конструкцию, но и
взаимоотношения между несколькими формами, их частями и слоями [12], при
этом стилевые источники могут быть абсолютно разными, например, футуризм
и этника в работах Гарета Пью, концепция неоклассики Тома Брауна,
исторический романтизм творений Вивьен Вествуд, или полистилистическая
коллажность коллекций Алессандро Микеле для «Гуччи».
Деконструкция как метод проектирования костюма носит массовый
характер, о чем свидетельствуют коллекции современных известных дизайнеров
и модного масс-маркета. Приемы деконструкции применяются не для
шокирования зрителя, а для получения интеллектуального выразительного
продукта дизайна, соответствующего времени.

Список литературы
1. Эко У. Заметки на полях «Имени розы»: пер. Е. Костюкович. М.: Астрель, 2011. 160 с.
ISBN 978-5-271-36786-1.
2. Хайдеггер М. Бытие и время / пер. с нем. Харьков: Фолио, 2003. 503 с. ISBN 966-03-
1594-5

175
 3. Маньковская Н. Б. Эстетика постмодернизма (сер. «Gallicinium»). СПб.: Алетейя, 2000.
347 с. ISBN 5-89329-237-5.
4. Уатт Дж. Эльза Скиапарелли. VOGUE. Легенды моды. М.: СЛОВО/SLOVO, 2013. 160
с. ISBN 978-5-387-00579-4.
5. Зелинг Ш. Мода. Век модельеров, 1900–1999: пер. Ю. Бушуева, Г. Яшина. Кельн:
Konemann, 2000. 655 с. ISBN 3-8290-5414-9.
6. Уотсон Л. Вивьен Вествуд. VOGUE. Легенды моды. М.: СЛОВО/SLOVO, 2014. 160 с.
ISBN 978-5-387-00829-0.
7. Bodo F. Yohji Yamamoto. Memoirs. Paris: Assouline, 2005. 79 p. ISBN 2843237041; 978-
2843237041.
8. Ермилова Д. Ю. История домов моды. М.: Академия. 2003. 288 с. ISBN 5-7695-1064-
1.
9. Mardgiela M. Maison Martin Mardgiela. NY: Rizzoli, 2009. 368 p. ISBN 978-0-8478-3188-
3.
10. Демшина А. Ю. Мода в контексте визуальной культуры: вторая половина XX–начало
XXI вв. СПб.: Астерион, 2009. 105 с. ISBN 978-5-94856-654-2.
11. Андросова Э. М. Искусство и антиискусство дада как точка отсчета в творчестве
художников моды // Декоративное искусство и предметно-пространственная среда. Вестник
МГХПА. 2015. № 2. С. 327–338.
12. Соснина Н. О., Толмачева Г. В. Деконструктивизм как метод креативного
формообразования в дизайне костюма // Международный журнал экспериментального
образования. 2016. № 1. С. 133–135.

УДК 636.933.2.082

ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВ В

ЖИВОТНОВОДЧЕСКИХ ХОЗЯЙСТВАХ КРИЗИСНОЙ ЗОНЫ КАЗАХСТАНСКОГО
ПРИАРАЛЬЯ

Б. Ж. Асылбеков., И. К. Мусаева., Г. К. Токтарова

Южно-Казахстанский государственный университет им. М. Ауэзова г. Шымкент,
Казахстан

Түйін. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға қайта құру жағдайында

ауылшаруашылық өндіріс жүйесінде табиғатты пайдалану Арал өңірінің басты
мәселелерінің бірі болып қала береді. Арал маңындағы Қызылорда облысында антропогендік
іс-әрекеттің негізгі түрлерінің бірі болып табылатын жердің қауіпсіздігі, жер жамылғысы
және мал шаруашылығы өнімдерінің сапасы сияқты экологиялық менеджмент жүйесінің
көптеген аспектілерін қарастыратын кез жетті.
Арал теңізі экологиялық аймағының топырағында ауыр металдар әсіресе жоғары
гумустың қабатынан немесе топырақтың ең құнарлы бөлігінде мықтап орналасқан.
Өсімдіктерді пайдалануды ұтымды ұйымдастырудың арқасында олардың өнімділігін
сақтауға болады, ал ирригацияланған түрінде - деградация және нәтижесінде
ландшафттың шөлейттенуі орын алады. Сонымен қатар, топырақтағы ауыр металдардың
құрамы олардың өсімдік жамылғысының қанықтылығына тікелей әсер етеді және азық-
түлік тізбегіндегі кейінгі байланыстарда көрінеді.
Бұл мақалада Қызылорда облысының Арал теңізі маңында орналасқан мал
фермаларының топырағында ауыр металдардың құрамын зерттеу нәтижелері берілген.
Түйін сөздер: экология, дағдарыс, бағалау, сапа, Топырақ, құрамы, ауыр, элементтер,
мал шаруашылығы, шаруашылықтар.
Summary. Respublike Kazakhstan s perestraivayu¬shchey ekonomikoy k rynochnymi
otnosheniyami, prirodopol'zovaniye v sisteme sel'skokhozyaystvennogo proizvodstva, ostayetsya
176
odnoy iz osnovnykh problem Priaral'ya. Nastalo vremya peresmotret' mnogiye aspekty sistemy
prirodopol'zovaniya i prirodoobustroystva, v tom chisle bezopasnost' zemel'nykh ugodii, rastitel'nogo
pokrova i kachestva proizvodimoy produktsii zhivotnovodstva, yavlyayushchegosya odnim iz
osnovnykh vidov antropogennoy deyatel'nosti v usloviyakh Kyzylordinskoy oblasti Priaral'ya.
Pochve ekologicheskoy zone Priaral'ya tyazhelyye metally, osobenno prochno fiksiruyutsya v
verkhnem gumusosoderzheshchem gorizonte ili naiboleye plodorodnoy chasti pochv. Pri
ratsional'noy organizatsii ispol'zovaniya rastitel'nosti mozhno sokhranit' ikh produktivnost', a pri
neratsional'nom - degradatsiya i kak sledstviye idet opustynivaniye landshafta. K tomu zhe,
soderzhaniye v pochve tyazhelykh metallov, okazyvayet pryamoye vliyaniye na nasyshchennost' imi
rastitel'nogo pokrova i otrazhayetsya v posleduyushchikh zven'yakh pishchevoy tsepi.
Dannoy stat'ye byli pokazany rezul'taty issledovaniya po nalichiyu tyazhelykh metallov v
pochvakh zhivotnovodcheskikh khozyaystv raspolozhennykh v blizi Aral'skomu moryu Kyzylordinskoy
oblasti
Keywords: ecology, crisis, assessment, quality, soil, composition, heavy, elements, livestock,
farms.

В республике Казахстан с перестраивающей экономикой с рыночными

отношениями, природопользование в системе сельскохозяйственного
производства, остается одной из основных проблем Приаралья. Настало время
пересмотреть многие аспекты системы природопользования и
природообустройства, в том числе безопасность земельных угодии,
растительного покрова и качества производимой продукции животноводства,
являющегося одним из основных видов антропогенной деятельности в условиях
Кызылординской области Приаралья.
В почве экологической зоне Приаралья, тяжелые металлы особенно прочно
фиксируются в верхнем гумусосодержащем горизонте или наиболее
плодородной части почв. При рациональной организации использования
растительности, можно сохранить их продуктивность, а при нерациональном -
деградация и как следствие идет опустынивания ландшафта. К тому же,
содержание в почве тяжелых металлов, оказывает прямое влияние на
насыщенность ими растительного покрова и отражается в последующих звеньях
пищевой цепи.
В данной статье были показаны результаты исследования по наличию
тяжелых металлов в почвах животноводческих хозяйств расположенных в близи
Аральскому морю Кызылординской области
Анализ имеющихся исследований [1,2], где была проведена наиболее
полная оценка экологических исследовании гидрохимического режима водного
и природного ресурса Кызылординской области Приаралья, свидетельствуют о
достаточной изученности данного вопроса. Однако, имеются и отдельные
противоречивые данные [3], по содержанию в почве региона тяжелых металлов.
Однако, даже в случае нормированного и обоснованного применения
средств, стимулирующих продуктивность сельскохозяйственного производства,
также следует определенная взаимность между ними и окружающей средой. В
этом и главная сложность проблемы, так как получается замкнутый крут.
Последнее, углубляется еще и тем, что экологическая обстановка
предопределяется состоянием почвы, воды, воздуха (кислотные дожди),
появление радиационных источников, что влияет на качественных показателях
177
почвы и в конечном итоге на качестве животноводческой продукции.
Здесь на национальном уровне были определены границы территории,
оказавшихся под воздействием экологической катастрофы и предусмотрены
специальные льготы, проживающим в этом регионе населению и были приняты
конкретные шаги по их защите от экологической катастрофы.
В зону экологического кризиса казахстанской части Приаралья входит вся
территория Кызылординской области и город Байконыр, включая населенные
пункты, входящие в его административно-территориальное подчинение. К зоне
экологической катастрофы, наиболее близко расположены животноводческие
хозяйства Аральского, Казалинского и Чиилийского районов области.
На северо-западной части Кызылординской области Казахстана, на
площади в 57 и 45 тыс.кв.км. расположены Аральский и Казалинский районы,
наиболее близко расположенные к Аральскому морю. В этих районах количество
населенных пунктов каждым годом растет, растояние до областного центра г.
Кызылорды - 448 и 382 км., с административными центрами г. Аральск и
пос.Айтеке би. Территория же, Чиилийского района с районным центром с.
Чиили, расположена сравнительно ближе к областному центру г. Кызылорда.
По территории Аральского района расположена большая часть Аральского
моря и все три района находятся в пределах пустынной и полупустынной зонах
республики. Климат здесь резко континентальный: средняя температура зимы,
днем составляет 5-7 градусов, ночью - 20-25 градусов и самая низкая-42 градуса.
Величина среднего снежного покрова достигает всего 10-15 см.(временами до 30
см.). Лето протекает на фоне жаркой и сухой погоды. Температура воздуха днем
составляет в среднем +30…+41 градусов, ночью воздух остывает до +19...+23°C.,
с сопровождением часто возникающими сильными пыльными бурями, которые
могут продолжаться на протяжении нескольких дней
Объектами химических исследовании на наличие тяжелых металлов,
является почва крестьянских хозяйств «Берекет» и «Исламбек» Аральского,
«Аржиков Б» и «Женис» Казалинского и «Аккум» и «Асан» Чиилийского
районов Кызылординской области Приаралья.
Почвенно-растительный покров пастбищ хозяйств районов Приаралья,
отражаются общими закономерностями пустынной зоны Казахстана и относится
к подзонам северных и южных пустынь, условной границей которых служит
река Сырдарья. Морфогенетические свойства почв и структура почвенного
покрова определяются не только положением в общей системе
биоклиматической широтной зональностью, но и в значительной степени
региональными особенностями.
Почвенный покров северной части долины формируется в основном
бурыми и серо-бурыми пустынными почвами, и их разновидностями.
Основными почвообразующими породами являются карбонатные и засоленные
меловые, палеоген-неогеновые и четвертичные отложения различного
литологического состава. К тому же, расчлененность и бесеточность территории,
засоленность почвообразующих пород обусловливают преобладание
комплексности в почвенном покрове и участие в его структуре зональных и

178
азональных пустынных почв различной степени засоленности.
Повсеместно среди зональных почв в комплексах и сочетаниях широкое
распространение получили песчанные, такыровидные почвы, такыры и
различного генезиса солончаки.
Наибольшей пестротой характеризуются почвы долины р. Сырдарья,
которые и представлены интразональными почвенными образованиями,
формирующимися в условиях дополнительного грунтового увлажнения на
слоистых пестрых аллювиальных отложениях. В данной местности,
преимущественное распространение имеют аллювиально-луговые почвы,
которые по мере снижения уровня грунтовых вод постепенно трансформируются
в аллювиально-луговые опустынивающиеся. На участках с наиболее близким к
поверхности залеганием уровня грунтовых вод, формируются аллювиальные
болотные и лугово-болотные почвы.
Отдельные данные о загрязнении аграрной системы природных
компонентов ландшафтов близлежащих к Аральскому морю территории
Аральского, Казалинского и Чиилийского районов Кызылординской области
свидетельствует о недостаточной изученности данного вопроса по содержания
токсикантов в экологической среде.
Результаты наших исследовании по содержанию в пробах почв
крестьянских хозяйств Аральского, Казалинского и Чиилийского районов
наличие тяжелых металлов приведены в таблицах 1,2,3.

Таблица 1- Наличия тяжелых металлов в почвах хозяйств Аральского

района Кызылординской области
Результаты исследования
Тяжелые металлы (ТМ) пдк к/х «Берекет» к/х «Исламбек»
лето осень лето. осень
Цинк 23,0 25,1 24,0 23,2 22,8
Медь 3,0 3,2 3,8 2,7 3,2
Свинец 32,0 33,8 28,4 32,6 31,1
Кадмий 0,3 0,3 0,5 0,3 0,4
Ртуть 2,1 1,2 1,5 1,5 1,6
Мышьяк 2,0 1,6 1,7 1,5 1,8

В условиях хозяйственных объектах аграрной системы возможно

увеличение токсических элементов до определенного уровня, способного
оказать отрицательное воздействие на состояние пастбищ и продуктивность
животных, а также быть причиной ухудшения качества продуктов питания
животного и растительного происхождения.

Таблица 2 - Наличия тяжелых металлов в почвах хозяйств Казалинского

района Кызылординской области
Результаты исследования
Тяжелые металлы (ТМ) пдк к/х «Женис» к/х «Аржиков»
лето осень лето. осень
179
 Цинк 23,0 18,4 19,4 20,3 19,7
Медь 3,0 2,0 1,8 2,1 1,9
Свинец 32,0 30,8 31,0 29,4 27,1
Кадмий 0,3 0,18 0,21 0,24 0,19
Ртуть 2,1 1,8 2,0 1,7 1,8
Мышьяк 2,0 1,8 2,0 1,5 1,9
К тому же, нами установлено, что довольно часто встречаются
такыровидные почвы, такыры, солончаки луговые, остаточные, типичные, в
основном антропогенного происхождения
Кроме того, на процессы почвообразования в пустынной зоне в
значительной степени влияет видовой состав растительных сообществ, их
проективное покрытие и биологическая продуктивность. Биоклиматические
показатели региона предопределяют формирование низкогумуссированных почв
при небольшой мощности гумусового горизонта, низким содержанием
элементов зольного питанияи малыми величинами емкости поглощения.
К тому же замечено, что органические соединения токсичных элементов не
разрушаются в земной коре и воде, а лишь переходят из одного соединения в
другое.

Таблица 3 - Наличия тяжелых металлов в почвах хозяйств Чиилийского

района Кызылординской области
Результаты исследования
Тяжелые металлы (ТМ) пдк к/х «Аккум» к/х «Асан»
лето осень лето. осень
Цинк 23,0 16,1 20,4 18,5 18,0
Медь 3,0 1,9 2,4 2,2 1,7
Свинец 32,0 28,6 26,2 27,3 26,1
Кадмий 0,3 0,15 0,18 0,13 0,14
Ртуть 2,1 1,1 1,3 1,4 1,5
Мышьяк 2,0 1,7 1,8 1,6 1,7

Полученные данные таблиц 1,2,3 указывают на то, что содержание

тяжелых металлов в почвах крестьянских хозяйств Аральского, Казалинского и
Чиилийского районов Кызылординской области Приаралья, в целом не имееют
каких-либо заметных отклонении от допустимой нормы их содержания.
Однако, следует отметить, что у более приблеженных к экологической
точке Аральского моря, хозяйства Аральского района «Берекет» и «Исламбек»,
по наличию тяжелых металлов в почвах оказались несколько повышенными, по
сравнению с другими районами Приаралья. При этом, летние показатели
содержания ТМ в хозяйствах Аральского района составляют - 23,2 и 25,1, тогда
как при осеннем - 22,8 и 24,0, где идет превышения нормы почти на 2 и 2,1
единиц. Разница показателей летнего и осеннего периодов по содержанию ТМ
заметных различии не дают и находятся почти в одинаковых уровнях
концентрации.
Наибольшее отклонения от нормы по хозяйствам Аральского района имели
такие тяжелые металлы как: цинк, медь, свинец и кадмий.
180
 Между тем замечено, что отделяясь от точки распространения угрозы на
расстояние более 300км, содержание почвенного состава притерпевают
значительные изменения и почва оказывается более плодородной, с меньшим
содержанием песчанных барханов и почвенных солей.
В хозяйствах Казалинского и в особенности Чиилийского районов почва
содержит значительно меньше ТМ по сравнению с Аральским районом области
и концентрация элементов отвечают всем допустимым нормам требования. По
области в сравнительно преимущественном почвенно-экологическом
положении по наличию таксичных веществ оказываются крестьянские хозяйства
«Аккум» и «Асан» Чиилийского района. Однако, это не дает основание
успокаиваться, а также не исключаеть возможность повторного проявления
дегродации почвы и отрицательного влияния на экологию Приаралья.

Литература:
1. Мустафаев Ж.С. Разработка комплексного расчетного мониторинга агроландшафов:
Отчет о НИР. - Кызылорда, 2007. – 119с.
2. Омаров К. А. и др. Экологическая оценка сырьевой зоны сельскохозяйственного
производства Кызылординского Приаралья: Отчет НИР. - Кызылорда, 2007.- 93с.
3. Смагулов А. К. Разработка научных основ мониторинга сырьевых зон молочного
производства в соответствии с требованиями международных стандартов качества и
безопасности продукции: Научный отчет(промежуточный). - Алматы., 2003. - 35с.

УДК 552.183.282

КУЛЬТИВИРОВАНИЯ КСИЛОТЕРМОФИТА CAPPARIS SPINOSA.L. В

АРИДНЫХ ЗОНАХ И ИХ ВЫЯВЛЕНИЕ НА ЧИСЛЕННОСТЬ ПОЧВЕННЫХ
МИКРООРГАНИЗМОВ

З.Р.Ахмедова1, Б.А.Халмурзаева2. С.А.Сапарбеков3

(1НИИ Микробиологии АНРуз г.Ташкент, 2Университет дружбы Народов
им.академика А.М.Куатбекова, 3Университет «Мирас» г.Шымкент, Казахстан)

Түйін. Табиғи және жасанды мекендейтін жерлерден алынған топырақ

микрофлорасының құрамының ерекшеліктерін анықтау бойынша жүргізілген зерттеулер
өсімдіктердің даму фазалары бойынша тамыр жүйесін колониялайтын
микроорганизмдердің топтары анықталды. Микроскопиялық саңырауқұлақтар микробтық
халықтың жалпы санындағы болмашы үлесті құрайды, бірақ жекелеген топырақ үлгілерінде
олардың саны 15-25 мың/г топыраққа жетті. Ең кең таралған өкілдер Trichoderma, Fusarium,
Aspergillus, Penicillum тектес саңырауқұлақтар болды. Дау түзетін микроорганизмдердің ең
көп таралған түрлерінің бірі-Bac бактериялары.idosus, Bac.mesentericus, Bac.mucoides.
Каперс өсімдігінің жабайы және өсірілетін түрлерінің көбеюі, таралуы және белсенді өсуі
үшін топырақтың микробтық пейзажы маңызды болып табылады, олар осындай
экстремалды жағдайларда және аридті аймақтарда және күрт климаттық жағдайларда
өсімдіктердің өсуіне көмектеседі, топырақтың қоректік элементтерін жеткізіп және
атмосфералық азотты бекіте отырып, сондай-ақ каперс өсімдіктерін фитопатогендердің
бүкіл өсу кезеңіндегі әсерінен қорғайды.
Summary. The research carried out to determine the composition of the microflora of the soil
occupied under the caper of natural and artificial habitat, identified groups of microorganisms that
colonize the root system in the phases of plant development. Microscopic fungi make up a small
proportion of the total microbial population, although in some soil samples, their number reached
181
15-25 thousand/g of soil. The most widespread representatives were fungi from the genus
Trichoderma, Fusarium, Aspergillus, and Penicillum. One of the most common forms of spore-
forming microorganisms was the bacteria Bac. idosus, Bac.mesentericus, Bac.mucoides. For the
propagation, distribution and active growth of wild and cultivated capers plant species, the microbial
landscape of the soil is important, which in such extreme conditions and arid zones and harsh climatic
conditions help the plant grow, delivering soil nutrients and fixing atmospheric nitrogen, as well as
protecting capers plants from the action of phytopathogens throughout their vegetative growth
period.
Түйін сөздер: микрофлора, топырақ, зерттеу, саңырауқұлақтар, бактериялар,
актиномицеттер, фитопатогендер, фиксация, атмосфералық азот.
Keywords: microflora, soil, research, fungi, bacteria, actinomycetes, phytopathogens, fixation,
atmospheric nitrogen.

Введение: Республика Казахстан является высокоразвитой аграрной

индустриальной страной в СреднеАзиатском регионе. В связи с этим,
ближайшей задачей флористов, экологов и биотехнологов является изучение
биологических и хозяйственно ценных продуктов растений из семейства
термоксерофитов, прежде всего для усвоения целебных продуктов угодий путем
их интродукции с целью биовосстановление почв и получения целебных
продуктов пищевого назначения. При этом следует учитывать, как утилитарные
свойства растения, так и соответствие его биологических особенностей
возделывания в суровых ксеротермических условиях, где влажность почвы
составляет нулевую значение, а температура воздуха достигает 65-70 С,
приникая в глубину почвы 0-15см.
Не секрет, что в последнее время сильно возрос потребительский спрос
плодов Capparis spinosa.L. в странах Европы и СНГ, что является весьма
перспективным дикорастущим растением. Хозяйственные достоинства каперса
известны народам Азии и Европы/ Население Средней Азии издавна использует
его семена для получения пищевого масла, употребляет в пищу мякоть плода, в
которой содержится 12% сахара и более 12% уникальных белковых веществ.
В знаменитом «Каноне врачебной науки» Абу Али ибн Сина сообщается о
лечебных свойствах всей части лекарственного растения – каперса. Во Франции,
Греции и Италии каперс культивируется только из-за цветочных почек. При
переработке мякоти плода можно получить уксус и спирт, применяется каперс и
в народной медицине, так их его надземных и подземных частей приготавливают
целебные средства против геморроя, паноса, заболеваний горла, против
головной и зубной боли, ревматизме, туберкулёзе, различных опухолях и язвах.
Следует отметить данный род включала около 300 видов кустарников,
деревьев, лиан и многолетних трав, распространённых не только в аридных, но
и в субтропических и тропических областях планеты. В настоящее время
количество родов увеличилось до 45, видов-900.
Прилистники в виде желтых слегка изогнутых колючек 4-7мм длины.
Цветки крупные, от 4-5 до 8 см., душистые, одиночные в пазухах листьев,
чашелистики (4шт) вогнутые, яйцовидно заострённые снаружи, коротко
опкашенные, зеленые. Цветоножки обычно длиннее прилегающего листа (3-
5см). Плоды зеленые, с гладкой поверхностью и продольными белыми жилками,
182
сидят на длинных ножках - гинофорах и сильно варьируют по форме, и величине,
длиной 3-6см., шириной 1,5-3см. Плод содержит до 570 семян, расположенных в
его малиново красной мякоти.
Плоды созревают в июне-октябре. В Испании, Италии, Франции и в Африке
выращивают сортовые каперсы. На итальянском острове Пантеллерия растут
каперсы, получившие марку IGP (защищенное географическое наименование)
[1].
Лучшие сорта каперсов по доходности соперничают с виноградом, тем
более, что затраты на выращивание каперсов минимальны, а с одного растения
за сезон собирают около 3 кг бутонов.
Родина каперсника - Средиземноморье, и Центральная Азия, эти колючие
растения чрезвычайно выносливы, легко выдерживают жару и соленные морские
брызги и способны расти даже на голых камнях
Цель исследования: В данной работе для усвоения данных земельных
территорий сочли целесообразным культивировать нетрадиционное растение
каперс, имеющий глубокие корни, иногда с длиной 15-20 метров, везде
проникающий, воду не потребляющий, растущий на песчаных, каменистых
почвах высотах. Данное растение имеет очень ценное биологическое значение
как в отношении уникальным составом химических веществ цветков, плодов,
стеблей и ризосферы.
Объекты и методы исследования: Как и все растения каперсы богаты
витаминами, клетчаткой, органическими кислотами. Бутоны содержат около
25%белков и 3% жиров, плоды богаты витамином С, и йодом, в семенах
содержится до 36% масла.
В целом, вышеуказанные литературные и полученные нами данные
свидетельствуют ценном значении возделывания каперса, которые также
позволят нам изучить четко биологические, химические и физиологические
процессы, протекающих в почвах различных типов о механизмах действии
почвенных микроорганизмов, особенно грибов, влияющих непосредственно на
структуру, состав и биологические свойства почвы, без которых нельзя понять
природные процессы для восстановления, увеличения плодородия, приводящие
к огромным значениям в сельском хозяйстве [2].
Исходя из вышеизложенного, в данной работе для усвоения пустынных
земель и поддержания экологической равновесии природы проводятся
исследования по культивированию каперса в виде рассады и семян с целью
выяснить широко распространенности и уживчивости данного растения в
аридных зонах в Средней Азии, путем сравнения микробного пейзажа
природной (из места естественного роста каперса) и культивируемой почвы
(искусственное выращивание), занятой под каперсом в различных сезонах года.
Для этого рассады (30-40см) каперса, взятые из пустынных зон (Мирзачул)
были посажены весной в количестве 20 штук в неорошаемую почву через
60х90см расстоянием. Наблюдали за ростом и развитием культивируемой
рассады и дикого растения, изучали почвенные показатели, в основном
микробиологический пейзаж во время вегетативного роста обеих вариантов

183
роста каперса.
Изучение особенности состава микрофлоры почвы, занятой под каперс
естественного и искусственного местообитания, показали, что основная группа
микроорганизмов наиболее интенсивно распространялись в корневой системе
растений по фазам развития растений.
Оказалось, что почва из естественного местообитания и посадки имеют
богатую микрофлору, благодаря корневым выделениям, способствующей
обильному скоплению микроорганизмов вокруг корней в течение всего периода
их роста(таблица)
Микробный пейзаж почвы под каперс по сезонам года (тыс.шт/г почвы)
Образцы Горизонт Аммониф Спорообразующ Актиномицет Гриб Сезон
почвы ы почвы, и- ие ы ы ы
см Каторы микроорганизмы года
Естественная 0-15 2700 2300 6500 16 Весна
15-30 2300 1500 500 13
Культивируем 0-15 3100 300 7300 20
ая
15-30 2500 1800 5300 15
Естественная 0-15 200 23 65 13 Лето
15-30 1800 15 50 11
Культивируем 0-15 2000 30 79 15
ая
15-30 2100 18 53 12
Естественная 0-15 2500 25 75 16 Осень
15-30 200 20 65 14
Культивируем 0-15 2300 25 86 18
ая
15-30 2200 20 70 16

Результаты и обсуждение: Данные исследования показали (табл.), что в

разрезе почвы 0-15см в весенний период в почве аридной зоне под каперс
(естественная) и культивируемой площади количество микроорганизмов были
достаточны высокими, среди которых актиномицеты, затем аммонификаторы,
далее спорообразующие имели доминирующее положение.
В разрезе естественной почвы под каперс глубиной 15-30 весной наблюдали
уменьшение их число, особенно актиномицетов, которые сократились почти в 13
раз. Было отмечено резкий спад в количестве всех изучаемых микроорганизмов
в обеих разрезах почвы, взятых из обеих образцах почвы под каперс. Показано,
что осенний период также оказывает негативное влияние на численность
актиномицетов и спорообразующих микроорганизмов.
Анализы испытуемых почв показали, что количество аммонификаторов
оставались почти одинаковыми в почвенных образцах, взятых из естественного
местообитания, чем в посаженных. Объяснением этого факта является тот факт,
что ризосфера каперса, растущий в течение долгого времени в естественных
условиях имеет более глубокое проникновение в почву, чем корень ново
посаженных рассады. Доступ почвенных и минеральных элементов через
глубоко расположенные корни питает не только растений, но и ризосферных
184
микроорганизмов. Анализ численности и расположенности микроорганизмов в
различных разрезах почвы показывает, что большинство микроорганизмы-
аэробы, поэтому их количество больше 0-15см слое почвы.
Заключение: Данные исследования показывают, что распространение
микроорганизмов в исследуемых обеих образцах почвы по доминированию
оказался актиномицеты, по содержанию спороносных бактерий более богаты
почвы под посаженной культурой каперса весной. Одним из самых
распространенных форм спорообразующих микроорганизмов оказался бактерии
- Bac.idosus, Bac.mesentericus, Bac.mucoides, которые встречаются в большом
количестве лишь в почвах богатых органическими веществами [3].
Что касается микроскопических грибов, то они принимают активное
участие в разрешении разнообразных органических соединений, находящихся в
почвах, но среди грибов имеется много патогенных форм, вызывающих болезнь
возделываемых культур. Поэтому, не зря количество актиномицетов,
образующихся антибиотическое вещества и обладающие антагонистической
активностью против множества фитопатогенных грибов, распространенных в
почвах высокое особенно весной. С увеличением температуры и уменьшением
влажности почвы, которое протекает летом и осенью их число резко
сокращается. Поэтому становится очевидным, что поражение фитопатогенных
множества возделываемых культур происходит именно летом и осенью, для
предотвращение которых следует внести препараты для защиты растений
именно в данные периоды года [4].
Итак, определение число микроскопических грибов показало, что они
составляют незначительную долю в общей численности микробного населения,
хотя в отдельных почвенных образцах, количество их достигала 15-25тыс/г
почвыю. Наиболее широко распространенными представителями были грибы из
рода Trichoderma, Fusarium, Aspergillus, Penicilliut.
Таким образом, полученные данные показали, что размножении,
распространении и активного роста, дикого и культивируемого видов растения
каперс важное значение, имеет микробный пейзаж почвы, которые в таких
экстремальных условиях и аридных зонах и резких климатических условиях
помогают расти растениям, помогая в доставке питательных элементов почвы и
фиксации атмосферного азота, а также защищая растения каперс от действия
фитопатогенов.

Литература:
1. Б.А.Халмурзаева, З.Р.Ахмедова //Микрофлора, почвы посевных площадей под
пшеницы и хлопчатника//научный журнал Вестник МКТУ им.А.Яссави.-Туркестан.2013. №1.-
с 130-133;
2. А.Дауылбай., Г.М.Калдыбекова., К.Б.Шойынбаева., топырақта пурпурлы
бактериялардың таралуына биотикалық факторлардың əсерін зерттеу.// «Әуезов оқулары-17;
əлемдік кеңістіктегі ғылым мен руханияттың жаңа серпіністері» атты халықаралық ғылыми-
тəжірибелі конференциясының еңбектері.-Шымкент, 2019. Т.6.-с.172-175;
3. Kamble A.P., Prakash thorat and kulkarni s.w.India effect of inhibitory substances on
microbiospora isolated from.soil under Biological sciences-2012.-12(1):15-17;
4. А.А.Шегебаева, Г.Н.Бисенова, А.К.Торина., биостимуляторы роста и защиты
185
растений//научный журнал Вестник Евразийского национального университета имени
Л.Н.Гумилева.-Астана, 2014.№2.-с 331-338.
ӘОЖ: 351.782.

«ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ОЙЫНЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН ТАКТИКАСЫ

NATIONALS SPORTS EDUCATION

Н.К. Ерепбаев
Мирас Университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. Наиболее сложным из тактических приемов и важным является создание

этой комбинации. Комбинация - это результат многогранных ходов, которые быстро
приводят к намеченной цели.
Ключевые слова: педагогика, школа, информационные технологии, метод, методика,
обучение, доля.
Summary. The most complex of the tactics and important is the creation of this combination. A
combination is the result of many-sided moves that quickly lead to the intended goal.
Keywords: pedagogica, school, Information technologies, method, method’s, education, role.

Тоғызқұмалақ ойынының негіздері

Тоғызқұмалақ ойынының стратегиясы мен тактикасы. Бұл есеп ойыны,
творчестволық ойын екенін естен шығармай, қалай болса солай бастап, отаудағы
құмалақтарды мақсатсыз жүре беруден сақ болу керек. Жүріске мəн бермеу
ойынның сапасын төмендетеді, оның нəтижесіне, ойыншының көңіл – күйіне де
кері əсерін тигізеді. Ойынға творчестволық тұрғыдан қарау қажет. Сонда ғана
аса күрделі де, қызықты ойынның табиғатын терең түсінесіз.Ойыннан шығатын
нəтиже ең алдымен сайысқа түсіп отырған екі адамның ақыл-ойымен,
творчестволық ізденімпаздығымен, тəжірибесімен тығыз байланысты.
Сондықтан ойынды байыпты түрде бастап, əрбір жүрістің алдына белгілі мақсат
қойып, қарсы жақты өздері жақсы білетін позицияларға тарта ойнау керек. Алға
қойған мақсатты жүзеге асырудың жоспары болады. Осындай жоспарлы
ойынның əрбір кезеңдеріне сай, жасалған тартыстың жалпы барысын, негізгі
бағытын – стратегия деп ал қолданылған жеке-айла тəсілдері – тактика деп
атайды.
Тактикалық тəсілдер дегеніміз – жоғарыда айтылған принциптер арқылы
құрылған жоспар – мақсатты іске асыру жолдары, əдістері болып табылады.
1. Айырбасқа шақыру.
2. Байлау қойып ойнау, яғни қарсыластың отаудағы құмалақтарының
жүрістерін тарылту.
3. Комбинация жасау, яғни отаулардағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы
орналастыру.
4. Тұзақ құру.
5. Осал отауларға шабуыл жасау.
1. Айырбасқа шақыру дегеніміз – өзінің бір отауындағы құмалақтарды
қарсыласына жеуге беріп, сонша құмалақтарды қайтарып ұту алу.Айырбасқа
шақыру тақта үстіндегі стратегиялық пунктерді (маңызды-маңызды отауларды)
жаулап алу үшін, қарсы жақтың позициясына əлсіздік тудыру үшін, отаудағы
186
құмалақтардың шабуылдық күшін өзгерту үшін, қолайсыз жағдайдан шығып
кету үшін жəне мүмкіншілігі болса ойынды өз пайдасына шешу үшін жасалады.
2. Байлау қойып ойнау, яғни қарсыластың отаудағы құмалақтарының
жүрістерін тарылту. Тақта үстінде ойыншы өзінің бір немесе екі отауында
жатқан құмалақтардың жүрістеріне тарылтып, жүрістеріне кедергі жасап, ұстап
тұратын болса, не тұздық алуға, не байып (құмалақ көп жиылып қалған) ұтуға
дайын отырады. Бұл байлау қойылды делінеді. «Байлау» қойып ойнау көбінесе
ойынның бастапқы жəне орта шенінде, кейде тақта үстіндегі позицияға
байланысты, ойынның аяғында да кездеседі. «Байлау» қойып ойнау əдісін дұрыс
қолдану, отаудағы құмалақтарға стратегиялық күш беріп, позициялық үстемдік
əперетін болса, оны тоғызқұмалақ ойынының басқа принциптерімен
байланыстыра білу жеңіске жеткізеді [1].
3. Комбинация жасау, яғни отаулардағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы
орналастыру. Ойынның басталуы да, өрбуі де қарсы жақтар үшін ойдағыдай өтіп
жатады. Төніп тұрған қауіп те білінбейді. Ал бір сəт ойыншы екінші
қарсыласының өте күшті жүрісінен соң құтылуға жол таппай, аңтарылып
қалады. Мұнан соң қарсыласының əр жүрісі тақтадағы позицияларды өзгертіп,
күштердің ара салмағын да өз жағына бұрып алады. Ал екінші ойыншы: «Менің
тақтадағы жағдайым жақсы еді, комбинацияны байқамай қалдым ...» деп
өкінеді.Міне, комбинацияның күші де сонда. Ол аңысын-аңдап береді.
Осы айтылғандай, комбинация жоқ жерден тумайды. Бұл есептеу
ойынының заңды өріс алуы. Тактикалық тəсілдердің ішіндегі ең күрделісі жəне
маңызды да осы комбинация жасау болып табылады.
Тактикалық тəсілдердің ішіндегі ең күрделісі жəне маңызды да осы
комбинация жасау болып табылады. Комбинация дегеніміз – көздеген мақсатқа
жылдам жеткізетін бірнеше ойлы жүрістердің нəтижесі.
«Аңысын-аңдап тап берді» демекші, комбинация алғы шартсыз, бірден
жасалмайды. Тақтадағы позиция комбинация жасауға келгенде ғана ойыншы
қажет жүріске бекінеді. Әрине, қарсы жақтың əлсіз жерін тауып, комбинация
жасамаса болмайды. Ал қарсы жағының отауларынан комбинация жасауға
лайық позиция қарастыратын да ойыншының өзі. Яғни, ойыншы ең алғаш
комбинацияның алғы шартын жасап алу керек. Дəлірек айтқанда, əр жүрісімен
қарсы жақтың отауларынан құмалақтардың орналасуын өзіне тиімді етіп
өзгертіп отыруы қажет. Ал уақыты келді-ау дегенде комбинациялы жүрісті
бастап кетеді.
Комбинация екі кезеңнен тұрады. 1. Әзірлік кезеңі. Бұл кезеңде
қомбинацияны жасауға қажетті позиция дайындалды немесе тақтадағы дайын
позициядан комбинацияның жолдары іздестіріледі.
2. Мақсатқа жету кезеңі. Бұл кезеңде мақсатқа жету үшін ойын барасындағы
тактикалық тəсілдерді («байлау», «айырбастау») қолдана отырып, қарсы жақтың
немесе өз жағының отауларында жатқан құмалақтарды беру арқылы жүзеге
асады. Белгілі бір отауда жатқан құмалақтарды жеуге берген кезде отаулардағы
құмалақтардың саны өзгереді, осыдан барып комбинация жасауға қолайлы
жағдай туады. Комбинация жасау тоғызқұмалақ ойынында талдауды, алдын ала

187
болжауды, жүрісті жалықпай есептеуді керек ететін тактикалық тəсілдердің
ішіндегі өз алдына заңдылықтары бар, өте күрделі процесс. Тақта үстінде пайда
болған кез келген позициядан жүріс іздеу қандай қажет болса, комбинация жасау
жолдарын іздестіру де сондай қажет. Комбинацияны жасау жолдарын яғни
отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастыру жолдарын тауып
алғаннан кейін, оны белгілі тəртіппен жүзеге асыра білу керек. Талапкерлерге
бір ескерте кететін нəрсе комбинация жасағанда, позициялық артықшылық
алғанына қарамай, кейін пайда болатын позицияны да ойлап, болжай отырып,
ойлау керек. Демек, комбинацияны ойдағыдай жасау ойыншының шеберлігіне,
ой-өрісіне жəне алғырлығына байланысты. Комбинация арқылы «тұздық» алу
жолдары өте көп. «Тұздық» алу үшін жасалатын комбинацияға керекті шарттың
бірі – отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастырып алып, ойын
барысындағы басқа тəсілдермен («байлау», «айырбастау») тікелей
байланыстыра білу. Комбинациялық жүріс көбінесе жеңіске жеткізеді [2].
4. «Тұзақ құру» - аса маңызды тактикалық тəсілдердің бірі. «Тұзақ құру»
дегеніміз – қарсыласыңның тақтадағы өз жағдайын жақсы түсінбей, қате жүріс
жасау сəтін күту. Әрине, ойын үстінде қарсыласыңа түрлі-түрлі «тұзақтар құра»
беруге болады. Дегенмен өз позицияңды «тұзақ құру» үшін ғана əлсіретуге
болмайды. Егер осындай үстірт жоспарыңды қарсыласың сезіп қалса, тұзақтан
сытылып кетеді.
5. Осал отауларға шабуыл жасау. Тоғызқұмалақ тақтасындағы осал отаулар
дегеніміз – ойын барысында шабуылдау өрісі əлсіз орналасқан, бір-бірімен
байланысы жəне қарсы жаққа соққы бере алатын қабілеті аз отаулар. Қарсыласы
бұл отауларға көмекке келе алмай қалады. Сондықтан осал отауларды көрісімен,
оны дереу пайдаланып қалу тоғызқұмалақ ойынын үйренушілерге бірден-бір
керекті шарт болып табылады.
Сонымен, стратегия тоғызқұмалақ ойынының негізгі принциптерімен, айла
- тəсілдерімен де тығыз байланысты екен.
Жалпы стратегия мен тактика бір - бірімен тығыз байланысты екен.
Жалпы стратегия мен тактика бір - бірімен тығыз ұштасып, əрі бір - бірін
толықтырып отырады. Сондықтан кезінде бірнеше тактикалық əдістері қолдана
біліп, стратегиялық жоспар құрған ойыншы тек спорттық нəтижеге ғана ие
болып қоймастан, үлкен творчестволық өсу жолына түседі. Демек, талапкер
мүлдем жоспарсыз ойнағаннан, жаман да болса жоспар құрып ойнау жүз есе
артық деген қағиданы есте ұстауға тиіс.
Ойынның негізгі принциптері. Ойын кезінде тартыс алғашқы жүрістерден-
ақ шиеленісе түседі. Дойбы, шахмат ойындарындағы сияқты тастарды жинақтап,
шабуыл, қорғанысқа даярлау деген сирек жағдай. Өйткені ақ жағының алғашқы
жүрісі бірнеше құмалақтарды ұтып алуға (жеуге)жеткізеді. Сондықтан ойыншы
бірден ойланады қай отаудан жүрсем екен? Құмалақтарды отауларда қалай
орналастырсам екен? Ойынның басында ғана ма, əлде ойынның соңына дейін
үздіксіз есептеп отыру қажет пе? Міне осындай сұрақтар тууы заңды.
Бұл принциптер мыналар:

188
 а) тақта үстіндегі ойын күштеріне (отаудағы құмалақтарға)
жауапкершілікпен қарау;
ə) отаудағы құмалақтарды өрістете білу немесе оң жақ отаулардан бастап
ойнау;
б) жүрістерді есептеу.
Айырбасқа шақыру дегеніміз - өзінің бір отауындағы құмалақтарды
қайтарып алу. Айырбасқа шақыру тақта үстіндегі стратегиялық пунктерді
(маңызды - маңызды отауларды) жаулап алу үшін, отаудағы қ ұмалақтардың
шабуылдық күшін өзгерту үшін, қолайсыз жағдайдан шығып кету үшін жəне
мүмкіншілігі болса ойынды өз пайдасына шешу үшін жасалады.
Байлау қойып ойнау, яғни отаудағы құмалақтардың жүрістерін тарылту.
Тақта үстіне ойыншы өзінің бір немесе екі отауында жатқан құмалақтардың
жүрістерін тарылтып, жүрістеріне кедергі жасап, ұстап тұратын болса, не тұздық
алуға не байып (құмалақ көп жиылып қалған) ұтуға дайын отырады. Бұл байлау
қойылды делінеді. Байлау қойып ойнау көбінесе ойынның бастапқы жəне орта
шенінде, кейде тақта үстіндегі позицияға байланысты, ойынның аяғында
кездеседі. Байлау қойып ойнау əдісін қолдану отаудағы құмалақтарға
стратегиялық күш беріп, позициялық үстемдік əперетін болса, оны
тоғызқұмалақ ойынның басқа принциптерімен байланыстыра білу жеңіске
жеткізеді.
Тоғызқұмалақ тақтасының қағазға түскен суретін – диограмма дейді.
«Тоғызқұмалақ» ойынының теориясы
Тоғызқұмалақ ойынының басталар алдында екі жақтың, отауларында
артық-кемі жоқ тоғыз - тоғыздан, яғни əрқайсысында 81 құмалақтан жатады да,
екі жақтың күштері өзара тең болады. Құмалақтарды жүру арқылы біз отауда
жатқан құмалақтардың күшін, сапасын өзгертіп отырамыз. Әрбір отауда жатқан
құмалақтар бір- бірімен байланысты болса, олардың қорғанышы да сөзсіз мықты.
Отауда жатқан құмалақтардың күші олардың атқаратын міндеттеріне де
байланысты. Сондықтан əрбір ойыншы, ойынның басынан-ақ əрбір жүрісінің
алдына міндет қоюды үйренген дұрыс. Бұл əрине заңды нəрсе. Себебі, ойынды
дұрыс бастау, оның орта, аяқ кезеңдерінің табысты, ұтымды ойналуына жағдай
туғызады [3].
Тоғызқұмалақ ойынын 3 кезеңге бөлуге болады:
a) ойының басы (дебют); ə) ортасы; б) аяқ шені.
Осы үш кезеңнің тəжірибе жүзінде тұрақталған көптеген заңдылықтары
бар. Бұл заңдылықтар тоғызқұмалақ ойынының теориясына жатады.
Тоғызқұмалақ ойынының теориясы – өзіміз талдаған тоғызқұмалақ ойыны
негіздерінің тікелей жалғасы. Ойын барысында кездесіп тұратын жəне көп
жылдар бойы қалыптасқан ойналу жолдарын, жүрістер тəртібін тоғызқұмалақ
ойынының теориясы деп түсіну керек.
Тоғызқұмалақ отауларының қайсысынан жасалған жүрістің болса да
өзіндік ерекшелігі, белгілі бір арифметикалық заңға бағынған бағыты бар.
Ойынның басталуын талдағанда, мына төмендегі үлгі бойынша түсіндіреміз.
1. Неғұрлым көбірек құмалақ ұтсаңыз, жеңіске соғырлым жетесіз.

189
 2. Қорғаныстың басты түрі қарсы шабуыл болып есептеледі.
3. Ойынның басында артқы отауларда жүру керек.
4. Ойынның басынан отауларға құмалақтарды ұтымды пайдалану керек.
5. Отаудағы құмалақтардың дұрыс өрістей алуына үлкен мəн беру керек,
яғни отаудағы құмалақтар дер кезінде бір- біріне көмекке келе алатын жағдайда
өрбіту керек.
6. Ойынның басынан бастап, позицияның осал жерін көру, іздеубірден – бір
қажетті шарт.
7. Ойын кезінде, ойыншы жан – жақтағы болып жатқан оқиғаға көңіл
бөлмей, бар зердені тақтадағы өрбіген ойын барысында солуы қажет.
8. Позициялық артықшылық алғанына қарай, кейін пайда болатын
позицияны де ойлап, болжай отырып ойнау керек.
9. Ойынның басында алған тұздық көп жағдайда жеңіске жеткізе бермейді.

Әдебиет:
1. Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы. Ежелгі тоғызқұмалақ ойыны. «Ұлттық бірегейлікті
сақтау жəне дамытудың педагогикалық оқу орындарындағы жүйеленген əдіс-тəсілдері»
Бектаев оқулары-3» атты халықаралық ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары.
Шымкент, 2019. ОҚМПУ, 1-том. Мақала, 486-491-бет.
2. «Тоғызқұмалақ даналығы», Ә.Ақшораев, Тараз-2010ж.
3. Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: 2020.

ОӘЖ 636.933.2.082

АРАЛ ӨҢІРІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН ЯНТАР РЕҢДІ СҰР ТҮСТІ ҚАРАКӨЛ

ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖҮН ЖАБЫНЫНЫҢ САПАЛЫҚ ҚӨРСЕТКІШТЕРІ

Р.Ж. Ермекбаева., Ғалымжан Д.

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекенттік университеті,
Шымкент қ, Казахстан

Резюме. Каракульские овец отличается разнообразием расцветок и окрасок, где

окраска сур сурхандарьинского типа характеризуется уникальными оттенками. Среди всех
оттенков каракульские овец окраски сур выглядят особенно оригинально и красиво, в
основном за счет неравномерного распределения пигмента по всей длине волосяного покрова
и пользуются большим спросом среди покупателей.
В последнее время в некоторых каракульских хозяйствах республики внедряется план
разведения сур сурхандарьинского типа. Каракулеводческим хозяйствам необходимо
специализироваться на выращивание каракулских овец, не только отдельных окрасок, но и на
разведении отдельных расцветках сурхандарьинского сура. Поскольку, внутри каждой из
расцветок имеются свои характерные признаки и биологические особенности, которые
нельзя игнорировать, а также невозможно разведение новой расцветки каракульских овец
сурхандарьинского сура, не зная их характерные особенности, которые передаются из
поколения в поколение.
Ключевые слова: овцеводство, каракуль, разведение, цвет, тон, экология, племенное,
разведение
Summary. Karakul sheep is distinguished by a variety of colors and colors, where the
surkhandarya-type suras are characterized by unique shades. Among all the shades of Karakul sheep,

190
the colors of suras look especially original and beautiful, mainly due to the uneven distribution of
pigment along the entire length of the hairline and are in great demand among buyers.
Recently, in some karakul farms of the republic, a plan for the cultivation of surkhandarya type
surras has been introduced. Karakul-growing farms need to specialize in raising Karakul sheep, not
only in individual colors, but also in breeding individual colors of the Surkhandarya sura. Since each
of the colors has its own characteristic features and biological features that cannot be ignored, it is
also impossible to breed a new color for the Karakul sheep of the Surkhandarya sura without knowing
their characteristic features that are passed down from generation to generation.
Keywords: sheep breeding, Doodle, breeding, color, tone, ecology, breeding, breeding.

Қаракөл қойы тобы түсі жəне елтірілік өнімі бойынша алуан түрлілігімен
ерекшеленеді. Сұр түсті сұрхандария типіндегі қаракөл қойларының өзіндік
қайталанбас түсімен селекциялық белгілердің көптілігімен, осыған орай
жүргізілетін асылдандыру жұмыстарының күрделілігімен сипатталады. Қаракөл
қойлары арасында сұр түсті малдар жүн талшығының ұзына бойына пигменттің
əркелкі орналасуына байланысты ерекше əсем көрінеді жəне халық арасында
үлкен сұранысқа ие [1].
Тұқымға іріктелетін сұр қозыларды жеке өнімдік көрсеткіштері бойынша
бағалауда селекциялық тəсілдердің қолдану принципі-олардың ұрпақтарындағы
қаракөл елтірілік типтерінің тұқым қуалау көрсеткіштері бойынша бағалауға
негізделген. Мұның себебі басты өнімдік көрсеткіш -тауарлы сапалы қаракөл
елтірісі болып саналады.
Сұрхандария типтегі сұр қаракөл қойын шаруашылықтарда өсірудің,
өндірістік тұрғыдан жеңіл өнеркəсібіне пайдасы тиіп қана қоймай,
экономикалық жағынан да едəуір ұтымды болып келетіні мəлім.
Соңғы кезде республикамыздың біршама қаракөл шаруашылықтарында
сұрхандария сұр типін өсіру жолға қойылу үстінде. Мұнда ғалымдар түрлі-түсті
қаракөл бағытындағы шаруашылықтарды жалпы сұрхандария сұр қой түсін
өсіру ғана емес мен оның жекелеген негізгі реңдерін де өсірумен
шаруашылықтарды мамандандырғанды жөн деп санайды [2].
Себебі түстің ішіндегі, оның əрбір реңінің өзіндік өнімділік жəне
биологиялық ерекшеліктері аз емес жəне оларды ескермеуге болмайды. Осы
белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуі мен басқа əртүрлі жұп таңдау
барысындағы пайда болатын елтірілік типтердің өзгерістерімен қасиеттерін
білмей, жаңа қаракөл қойларын шаруашылықтарда өсіру мен көбейтуді жəне
жоспарлау мүмкін емес.
Оның үстіне, Арал экологиялық жағдайларына бейімделген сұр түсті
қаракөл қойының сұрхандария тұқымішілік типінің қаракөл елтірілерінің
типтері мен тауарлық сапасына баға беру нəтижесіне мəн берген жөн жəне оның
жекелеген реңдерін, əсіресе сұранысқа ие, янтарь реңін өсіруге бағытталған
жұмыстар қазіргі таңда өзекті мəселе болып отыр.
Зерттеу кезіндегі негізгі мақсаттың бірі, Арал экологиялық аймағында
янтарь реңді сұр түсті сұрхандария типіндегі қаракөл қойларын өсіріп, олардің
санын көбейту кезінде, бағалы реңдерінен алынған ұрпақтарындағы жүн
жабынының сапалық көрсеткіштерінің тұқым қуалау ерекшеліктерін зерттеу
болатын. Осыған орай, зерттеу барысында алдымызда біршама міндеттер
191
қарастырылды. Атап айтқанда: янтар реңді сұр қошқарлардың ұрпақтарындағы
қаракөл елтірілік типтерінің тұқым қуалау ерекшеліктері; жасына байланысты
янтарь реңді елтірілік типтердегі жүн өнімділігін зерттеу; жүн талшықтарының
ұзындығы жəне оның жасына қарай өзгеруі т.с.с. біршама зерттеулер тұрды.
Алғаш рет Арал экологиялық аймағында өсірілетін янтарь реңді сұр түсті
сұрхандария тұқымішілік типіндегі қаракөл қойларының бағалы қошқарларын
əр реңдегі аналықтармен жұптаудан алынған ұрпақтарындағы жүн жабының
сапасының тұқым қуалау заңдылықтары мен олардың өнімділік ерекшеліктерін
зерттелген болатын.
Зерттеу жұмыстары қаракөл қойының сұр түсті сұрхандария тұқымішілік
типін өсірумен мамандандырылған Қызылорда облысы Шиелі ауданы асыл
тұқымды «Аққұм» (Тартоғай) ЖШС-де жүргізілді. Жалпы зерттеу жұмыстарына
2,5 жасар, елтірілік типі – қажетті (жұптарға байланысты), бұйра мөлшері
орташа, І класс, жакет елтірілік типтегі, дене бітімі мығым 226 бас саулық
қойлар алынып, олар реңдері бойынша 3 топқа бөлінді: янтар – 72 бас, қола – 76
бас, платина –78 бас. Олардан алынған төлдерінің өнімділік көрсеткіштері
анықталып, зерттелінді. Зерттеулер нəтижесінде янтар қошқарларының барлық
жұптарынан алынған ұрпақтарының өнімділік көрсеткіштері анықталды.
Зерттеу тобындағы малдарды қолдан ұрықтандыру кезінде, олардың
жұптарына байланысты 3,5-4,5 жастағы, жакет елтірілік типтегі 3
сұрхандариялық сұр түсті, янтар реңді сақа жақсартқыш қошқарлары
пайдаланылды
Қаракөл қойының басқа қойларға қарағанда бірден-бір ерекшелігі, олардың
жүн жабынының өзгелерге ұқсамайтын елтірілік бұйра түзуінде жəне сырт көзге
əр түрлі бағыттағы құлпырған гүл тəріздес болып келуінде. Қозының бұйрасын
бағалу (бонитировка) кезінде, əдетте оларды елтірілік типтеріне бөледі: жакеттік,
қабырғагүл, жазықгүл жəне кавказдық. Бұлардың ішіндегі селекцияланатын
типтер қатарында алғашқы үшеуі болады, соңғы кавказдық типі жарамсыз болып
саналады.
Зерттеу жұмысымызда, янтар қошқарларынан алынған жұптардағы
қозылардың елтірілік типтерін зерттедік. Бұл жұмыстарды орындаудың ғылыми
тұрғыда маңызы өте зор. Оның үстіне жаңа сұр түсті сұрхандария типіндегі
қойларының негізгі реңдерінен алынған қозылардың елтірілік типтерінің өз
ұрпағында берілуі, қазіргі таңда бірден-бір өндірістік маңызы зор мəселе болды.
Янтар қошқарларынан алынған жұптардағы қозылардың елтірілік типтері-
нің тұқым қуалау ерекшеліктері анықталды (кесте1).

Кесте 1. Янтар қошқарларының жұптарынан алынатын елтірілік типтердің

салыстырмалы үлесі
Елтірілік типтері, (%)
Қозы
Ата-аналар жұбы n қабырға-
реңдері жакеттік жазық-гүл кавказдық
гүл
Янтар янтар янтар 102 60,8±4,83 18,6±3,85 11,8±3,19 8,8±2,81
Янтар қола янтар 60 68,3±6,0 10,0±3,87 15,0±4,61 6,7±3,23
192
 қола 54 74,1±5,96 14,8±4,83 9,2±3,93 1,9±1,86
Орта есеппен 114 71,0±4,25 13,2±3,17 11,4±2,98 4,4±1,92
янтар 61 54,1±6,38 19,7±5,09 14,7±4,53 11,5±4,08
Янтар платина
платина 51 45,1±6,97 21,6±5,76 17,6±5,33 15,7±5,09
Орта есеппен 112 50,0±4,72 20,5±3,81 16,1±3,47 13,4±3,22

Янтар жұптарынан алынған қозылардың ішінде жакеттік елтірілік

типтерінің басқаларға қарағанда басым көрінетіні, ал жарамсыз кавказдық
типтерінің төмендеу (4,4-тен 13,4%) болатыны белгілі болды. Бұл
шаруашылықтағы селекциялық жұмыстардың дұрыс жолға қойылуымен
түсіндірілді.
Жұптардан алынған қозылардың елтірі типтерінің жакеттік түрі 50,0-ден
74,1 % аралығын, қабырға-гүл типі – 13,2-ден 20,5 %, жазықгүл типі – 11,4-тен
16,1%-ды алып отыр. Жұптардың ішінде янтар мен платина ата-енелер жакеттік
типтегі қозыларды басқаларға қарағанда аз көрсеткенімен, қабырғагүл мен
жазықгүл типті қозылар мөлшерінің артатыны белгілі болды. Осы арада,
жұптардағы ең жоғарғы жакет типтегі қозылардың көрсеткіштері қола реңді
саулықтарда болды (Р>0,95).
Әр түрлі елтірілік типтерге жатқызылған сұр түсті қаракөл қойларының жүн
түсімімен бірге жасына байланысты олардың талшықтарының фракциялық
құрамын, ұзындығын, жіңішкелігін анықтаудың маңызы зорӨйткені соған
байланысты олардың өндірістік маңыздылығы анықталады. Сондықтан
біздермен, əр түрлі елтірілік типті қозыларда, талшық фракцияларының ара
қатысын талдап есепке алу жүргізілді (кесте 2).

Кесте 2. Жасына байланысты жүн талшықтарының құрамының өзгеруі

Жүн талшықтары Елтірілік тип, Мm, (%)
ның құрамы жакетті қабырға гүлді жазық гүлді кавказдық
Туылғанда
Қылшық 59,22,12 61,13,63 56,52,68 55,32,87
Ауыспалы талшық 22,11,55 23,62,48 23,21,47 20,20,75
Түбіт 18,71,17 15,30,32 20,32,02 24,50,45
4,5 айлығында
Қылшық 25,50,66 26,30,87 23,71,63 24,20,72
Ауыспалы талшық 34,22,11 30,91,47 33,81,63 26,92,05
Түбіт 40,31,77 42,82,13 42,52,45 48,91,87

Жаңа туылған мерзімдерінде қабырғалы жəне жакетті елтірілік типті

қозылардың түкті жамылғысында кавказдық жəне жазық типтілерге (55,3-56,5%)
қарағанда қылшықты пайызы біршама көбірек (61,1-59,2%) кездесетінін
көреміз. Осы мал топтарындағы жүн құрамдарында, түбіттің пайызы артқан
сайын қылшықтың пайызы төмендейтінін жəне керісінше құбылысты байқауға
болады. Ересек сұр түсті қаракөл қойларының жүн талшықтарының
морфологиялық құрамдарын зерттеу нəтижесінде оларда белгілі бір дəрежеде
193
айырмашылықтар бар екендігі анықталды. Атап айтқанда, кавказ елтірілік типіне
жатқызылған сұр қойлардың жүн құрамында қылшық (38,4-39,7%) басым болып
түбіт мөлшері біршама аз (26,7-20,8%) кездессе, керісінше ең аз қылшық (28,7-
30,2%) жəне ең көп түбіт (33,5-27,7%) үлестері қабырға гүлді елтірілік типіндегі
малдарда ұшырасады. Жалпы алғанда кавказ елтірілік типіне жатқызылған
ересек қойлардың жүн құрамы негізінен қылшық жəне аралық талшықтардан
тұруы себепті, жүн жабындысы ұзын жəне ұшы ширатылып өскен болып келеді
[3].
Янтар реңді сұрхандария тұқымішілік типіндегі сұр түсті қаракөл қойларын
өсіру, саладағы тек бағалы қаракөл елтірісін өндіру мəселесін ғана шешіп
қоймай, осы бағытта мамандандырылатын жəне жағымды елтірілік типтегілерін
өсіретін шаруашылықтардың экономикасын да біршама деңгейге көтеретіні
белгілі болды. Біздің зерттеу нəтижелерімізде сұрхандария сұр жұптарындағы
елтірілердің сатылу бағасы, шаруашылықтың 2017, 2018 жылдардағы деректері
бойынша 1225-142,0 тенге аралығында болды, орта есеппен 1325теңгені құрады
(косица). Сұр түсті сұрхандария типіндегі сирек кездесетін бағалы янтар реңді
қаракөл қойларының санын көбейту мақсатында, олардың жағымды елтірілік
типтері бойынша өсіре отырып, шаруашылықтарда рең аралық гомогендік жəне
гетерогендік ата-аналар жұбын кеңінен пайдаланған жөн.

Әдебиет:
1. Косаев Т. Выраженность ягнят серебристой расцветки бухарского сура п/х
«Амангельды» Кызылординской области. Меж.науч.-практич. конференция «Перспективы
развития животноводства в аридной зоне Казахстана», Алматы: «Бастау», 2015. – С.65-66.
2. Омбаев Ә. М., Ақтуов Б., Паржанов Ж. «Методика описания каракульской шкурки»,
Алматы, 2016. - 23 с.
3. Асылбеков Б. Ж. Биология выраженности окраски шерстных волокон у каракульских
овец. Международная научно-практическая конференция «Ауэзовские чтения-13», ЮКГУ им.
М. Ауэзова, г.Шымкент, 2015г. - С.297-299.

ОӘЖ 614.2

МEКТEП ОҚУШЫЛAРЫНЫҢ ДEНE БIТIМIНIҢ ДAМУЫН ЗEРТТEУ ЖӘНE

ОЛAРДЫ БAҒAЛAУ ӘДICТEМECI

А.Ш. Есенбекова
«Мирас» университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается исследование физического развития школьников и

методика их оценивания.
Ключевые слова: Фактор, гигиена, здоровый образ жизни, здоровье, подросток.
Summary. The article deals with the study of physical development of schoolchildren and
methods of their assessment.
Keywords: Factor, hygiene, healthy lifestyle, health, teen.

Дeнe бiтiмiнiң дaмyының көрceткiштeрi, бaлaлaр оргaнизмiнe қоршaғaн

ортaның тигiзeтiн əceрiнiң дeңгeйiн aнықтayмeн бiргe, caлayaтты өмiр caлтын
ұcтaп, тиiмдi ic-шaрaлaрды aнықтay. Жeкe бaлaның, дeнe бiтiмiнiң дaмy
194
дəрeжeci, бaғaлы гигиeнaлық көрceткiш болғaндықтaн, бaлaлaр мeн
жacөcпiрiмдeрдiң морфологияcы iшкi фaкторлaрдың дa, cыртқы фaкторлaрдың
дa əceрiн көрceтeдi. Cондықтaн дa, жəнe қолдaнылып жүргeн тəciлдeрдiң
қaрaпaйымдылығы мeн aрзaндығынa бaйлaныcты, бaлaлaр мeн жacөcпiрiмдeргe
дүниeгe кeлгeн күннeн бacтaп, жыныcтық eр жeтy кeзeңiнe дeйiн
aнтропомeтриялық бaйқayлaрды мiндeттiтүрдe жүргiзy кeрeк [1].
Салауатты өмір салты өте күрделі жəне жан-жақты ұғым. Оған тек қана
медициналық, биологиялық жəне психологиялық компоненттер ғана емес,
сонымен қатар əлеуметтік, экономикалық, экологиялық құрылымдар да енеді.
«Салауатты өмір салты» түсінігін былайша бөліп көрсетуге болады:
– денсаулық проблемасына адамның алдына қойған мақсаттарына қол
жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты, əртүрлі факторлардың əсері болатын
өмір сүру барысында қалыптасқан көзқарастар жүйесі;
– адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе басқа қырынан
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік, тұрмыстық жəне мəдени
жақтарын ұйымдастыру тəсілі;
– денсаулық туралы белгілі бір əлеуметтік жəне тарихи көзқарас, сондай-
ақ, өмірдегі тəжірибеге оны кіріктіру құралдары мен əдістері;
– адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі тəсілдері, ағзаның резервтік
мүмкіндіктерін нығайтады, биіктетеді жəне адамның экономикалық жəне
психологиялық жағдайларында өзінің əлеуметтік жəне кəсіптік қызметін
табысты атқаруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кездегі мектептердегі білім мен тəрбие беру мазмұнын талдай
отырып, біз жоғары сынып оқушыларын салауатты өмір салтын қалыптастыруда
мынадай қайшылықтардың орын алып отырғанын анықтадық:
- əр оқушының жыныстық, дербес, ұлттық жəне психологиялық
ерекшеліктерінің толық есепке алынбауы салдарынан тұлға салауаттылығының
дамуына кері əсер етуі;
- оқушыға тек бедел арқылы əсер етуге негізделген əкімшілік, əмір етушілік
салауатты өмір стилінің əлі де болса қолданылуынан тұлғаның еркіндігінің
шектелуі;
- оқушының өзін-өзі тəрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік беретін
тұлғаға бағдарланған қатынастың толық жүзеге асырылмауы
- тұлғаның қызығушылықтары мен бейімділіктерін негізге алмау, оның
өзін-өзі тəрбиелеудегі ішкі мүмкіндіктерін ескермеу, қабілеттерін əлеуметтік
жағдаймен байланыстырмау салдарынан салауатты өмір салтын қалыптастыру
жұмыстарының үстүрт жүргізілуі;
- білімді ізгілендіруде тəрбиелік мүмкіндіктердің толық ескерілмеуі,
этникалық мəдени білімнің дүниежүзілік мəдениетпен байланыста
қарастырылмауы салдарынан тұлғаның салауатты өмір салтын
қалыптастырудың кешенді түрде іске асырылмауы;
- тəрбие ісінде отбасымен жəне басқа да əлеуметтік институттармен
байланыстың, сабақтастықтың болмауы салдарынан тұлғаны əлеуметтендірудің
өз деңгейінде жүргізілмеуі;

195
 - жоғары сынып оқушыларының салауатты өмір салтын қалыптастыруға
байланысты ғылыми əдебиеттердің, оқу-əдістемелік құралдардың
жеткіліксіздігінен олармен жүргізілетін сабақ жəне сыныптан тыс жұмыстардың
ғылыми негіздері дəрежесінің төмендігі [2].
Салауатты өмір салты туралы білім берудің мақсаты – оқушылардың
салауатты өмір сүру мəдениетін қалыптастыру, ғылыми білім беру негізінде
дүниеге көзқарасын, өзіне, өмірге деген сенімін қалыптастыру болып
табылады. Бүгінгі таңдағы мектеп оқушыларының жоғары да аталған денсаулық
жағдайы сабақтастықтың ісжүзінде жүзеге асырылмай жатқандығы туралы ой
түюге мүмкіндік береді.
Ғылыми əдебиеттерді талдау барысында оқушыларды салауатты өмір
салтына тəрбиелеу дене шынықтырумен байланысты екендігіне көзіміз жетті.
Сондықтан, оқушылардың салауатты өмір салтын тəрбиелеу дене шынықтыру
сабағы арқылы жүзеге асырылады. «Дене шынықтыру» оқу пəні оқушыларды
салауатты өмір салтына тəрбиелеуге екі мазмұндық компоненттердің бірлігімен
ақпараттық бағыттауға септігін тигізе алады. Бұлар – міндетті (базалық) жəне
вариативті (жеке міндеттерді шешу үшін) компоненттер. Вариативті
компонентті бағдарламаның теориялық бөлімінде белсенді түрде қолдануға
болады; оқушыларды салауатты өмір салтына тəрбиелеуге ақпарат беру
мақсатында дене шынықтыру мəдениетіне бағыттауды күшейту; оқушыларды
салауатты өмір салтына баулуға септігін тигізетін əртүрлі формалар мен
əдістерді қолдану; мұғалімнің ұйымдастырушылық-педагогикалық іс-əрекетін
жүзеге асыру. «Дене шынықтыру» пəнінің бағдарламасында базалық жəне
вариативті компонеттерінің мазмұнының оңтайлы бірігуін біз оқушыларды
салауатты өмір салтына тəрбиелеу туралы ақпараттар бойынша педагогикалық
шартпен байланыстырамыз:
Бастауыш сыныпта дене шынықтыруға 7-11 жастағы балалардың дене
қабілетін дамыту мақсатында бағдарлама оқу үдерісінде қолданылады. Оқу
бағдарламасы мен дене тəрбиесі сабағының жоспарын жасауда негізгі
ережелерінің бірі – жылдамдыққа, ептілікке, төзімділікке тəрбиелеуде жас
ерекшелігін ескеру қажеттілігі болып табылады. Осыған орай, кіші мектеп
жасындағы балалардың дене тəрбиесі сабағында – мини футболға көп көңіл
бөлінеді [3].
Қазақтың халықтық ойындарына бөлінетін сағат 20-30 минут болса, 10-15
минут сергіту мен қорытындыға жіберіледі. Жас ерекшелігіне байланысты
төзімділік, иілгіштік, шапшаңдық, ептілік тез дамитындықтан пионербол,
волейбол, баскетбол, үстел теннисі ойындарына да сағат көбірек бөлінген.
5-7 сыныптарда негізгі күтілетін нəтижелер – биіктіктен жəне ұзындыққа
секіруді, нысананы көздеу, граната лақтыруды кедергілерден өтуді,
акробатикалық жаттығуларды меңгеру.
Бағдарлама дене шынықтыру жəне спорт саласындағы мемлекеттік
саясаттың іске асу механизмдерін жəне міндеттерін, басымдылықтарын, негізгі
бағыттарын, стратегиясын айқындайды жəне халықтың дене шынықтыру
тəрбиесінің негізгі аспектілерін қамтиды.

196
 Бағдарламаның мақсаты – қала тұрғындарының дене шынықтыру
тəрбиесінің тиімді жүйесін құру, материалдық-техникалық базасын дамыту,
кадрлармен қаматамасыз ету, дене шынықтыру жəне спорт арқылы салауатты
өмір салты қағидатын бекіту, ғылыми-əдістемелік жəне медициналық қамту,
спорттық резервті жəне халықаралық деңгейдегі спотшыларды даярлау.
Жалпы алғанда химия жəне биология пəндерін денсаулық саласынан бөліп
алып қарастыра алмаймыз. Жоғарыда айтып өткеніміздей əрбір тақырыпта
салауатты өмір салтын дəріптеуімізге, сонымен қатар экологиялық тəрбие
беруімізге мүмкіншілігіміз мол [4].
Халықтық саясатты жүргізу жұмысының негізгі бағыттары:
1. Салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру, аурулардың алдын-алу
бағдарламаларын түзу мен ендіруді ұйымдастыру жəне əдістемелік жетекшілік
жасау.
2. Салауатты өмір салты бағдарламасын жүзеге асыруда министрліктермен,
жергілікті жəне елді мекенді орындау ұйымдарымен өзара қарым-қатынаста
болу.
3. Салауатты өмір салты бағдарламасын ғылыми тұрғыда дəйектеу.
4. Әр түрлі елді мекендерде сауықтырудың жаңа технологиясын түзу жəне
ендіру.
5. Салауатты өмір салтын насихаттау, денсаулықты сақтау жəне нығайту,
аурулардың алдын-алу жұмыстары бойынша алғашқы медициналық-санитарлық
көмектер, қызметтер мамандықтарын даярлау жəне қайта даярлау.
6. Әр түрлі елді мекендерде салауатты өмір салты ұстанымдарын
қалыптастыру мен ендіруге, дене шынықтыру жəне спортпен шұғылданға, жат
əдеттерден сақтану жəне күресуге қатысты жұмыстар ұйымдастыру.
Қорыта айтарымыз бүгінгі күннің талабына сай білім беру мекемелері мен
денсаулық сақтау мекемелері қызметкерлері бірігіп, балалардың үйлесімді өсуін
қамтамасыз ету, олардың денсаулығын сақтап нығайту, бар мүмкіндікті
пайдаланып оқушылардың білімді, толыққанда жетілген психологиялық
дамыған тұлға ретінде тəрбиелеу жəне де амандық, саулық – ең бірінші байлық
екенін ұғындыру.

Әдебиет:
1. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы
2. Справочная правовая система ЮРИСТ, 2016 г.
3. 2009 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
4. А.А.Бейсенбаева, Теория и практика гуманизации школьного образования. – Алматы:
Ғылым, 2015. – 225 с.

197
 УДК 371.311

ПРИМЕНЕНИЕ ПРОБЛЕМНОГО МЕТОДА В ОБУЧЕНИИ ХИМИИ

Р.Н.Жаналиева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Мақалада химиялық пәндерді оқыту барысында қолданылатын проблемалық

әдістердің рөлі ашылған. Химияны оқытуда проблемалық жағдай туғызу әдістері
көрсетілген.
Түйін сөздер: Студенттер, оқытушы, технологиялар, химиялық эксперимент,
проблемалық оқыту.
Summary. The article reveals the role of problem-based methods used in the teaching of
chemistry. Methods of creating problem situations in the teaching of chemistry are shown.
Keywords: Students, teachers, technology, chemical experiment, problem-based learning.

Развитию познавательных и творческих интересов студентов,

познавательских навыков у обучающихся способствуют различные виды
технологий обучения: интерактивные технологии, технологии проблемно-
исследовательской подготовки, игровые технологии, применение тестов и т.д.
Среди методов и приемов обучения первостепенное значение имеют
эвристический разговор, проблемная постановка задачи, дедуктивный подход к
теме. На применении перечисленных методик построена современная теория
проблемно-ориентированного обучения, которая была разработана ученым И.
М. Махмутовым. Его заслуга состоит в том, что в своей работе он дал научное
обоснование технологии проблемого метода обучения как образовательской
дидактической системе. Автор считает, что метод проблемного обучения - это
один из видов развивающего обучения, который сочетает системную
самостоятельную поисковую деятельность студентов с усвоением уже готовых
выводов научных данных, а система применяемых методик обучения основается
на принципах проблемности. Процесс взаимодействия обучения и преподавания
ориентируется на формирование познавательной самостоятельной деятельности
студентов, устойчивой мотивации обучения и развития мышления, в том числе
творчества в процессе усвоения ими различных научно-методических концепций
и методов деятельности, которые определяются системой различных
проблемных ситуаций [1-2].
Химия - это экспериментальная наука. В основе преподавания различных
химических дисциплин лежит химический эксперимент как источник знаний,
продвижения и проверки гипотез, как средство для закрепления знаний и
проведения их контроля. В данном случае преподаватель должен поступить
следующим образом, чтобы проводимая учебно-воспитательная работа
приносила удовлетворение школьнику, и у него появилось желание снова и
снова учиться новому. Для лучшего усвоения огромного объема теоретического
материала необходимо увеличение самостоятельной работы студентов,
поскольку знания, добытые собственным умом гораздо сильнее и прочнее. В
этом и заключена актуальность применения проблемно-ориентированной
технологии обучения на уроках химии.
198
 Спектр знаний и навыков, которые необходимо освоить студентам,
определяется государственными программами по химии. Таким образом, знание
предмета включает в себя знание теорического материала и различных
стехиометрических законов, знание химического языка и основных химических
понятий, знание различных правил и методов химии, в частности, методик по
решению типовых химических задач, а также знание необходимого
теоретического фактического материала.
Проблемное обучение возникло и основополагается на теоретических
положениях американского философа, психолога и педагога Джона Дьюи (1859-
1952), который основал в 1894 году экспериментальную школу в Чикаго. В
данной школе учебный план для обучающихся был заменен на игровую и
трудовую работу. В настоящее время под проблемным обучением
подразумевается организация учебных занятий, в которой предполагается
создание различных проблемных ситуаций под руководством преподавателя и
активную самостоятельную деятельность обучащихся. В данном случае
проявляется творческое овладение необходимыми профессиональными
знаниями, навыками, умениями и происходит развитие мыслительных
способностей у обучающихся.
Знания и навыки приобретаемые в процессе обучения у обучающихся
претерпевают определенные изменения, они становятся глубже, более
эффективными, расширяются, между ними происходят более сложные
взаимосвязи. В данном изменении и происходит их развитие, которое, в свою
очередь, влияет и определяет развитие студентов.
Для развития мышления студентов необходимо применять проблемную
подачу нового материала, в основном применять эвристическую методику и
дедуктивный подход в решении различных задач по химии. В данном случае
еще одним условием развития студентов в процессе преподавания химии
является широкое применение различных методик и средств обучения, которые
позволяют максимально повысить умственную и образовательную активность
студентов. Внедрение познавательного подхода в преподавание химии
повышает мотивацию учебно- образовательной деятельности. Майкл Фарадей
сказал: "Ни одна наука не нуждается в эксперименте в такой степени как химия.
Ее основные законы, теории и выводы опираются на факты. Поэтому
постоянный контроль опытом необходим”.
Для усиления умственной деятельности студентов в большей мере
используется один из приемов современных технологий обучения - проблемный
метод обучения в изучении неорганической и органической химии.
Проблемный метод обучения -это организация применяемого
педагогического метода, когда обучающийся постоянно включается
преподавателем в поиск решений новых для него задач. Процесс проблемного
метода при обучении химии являет собой систему связанных между собой и
усложняющихся проблемных ситуаций [3-4].
Проблемная ситуация представляет собой такое состояние
интеллектуальной сложности, которе требует поиска новых знаний и умений, а

199
также новых способов их приобретения. Проблемные ситуации, которые
возникают в процессе обучения, могут различаться по ситуации неизвестного,
по уровню созданных проблем, по типу" рассогласования " полученной
информации, а также по другим методическим особенностям.
Ситуация проблемного интеллектуального поиска часто создается при
помощи проблемного вопроса.
В предложенном проблемном вопросе должно быть:
1) сложность в форме противоречия,
2) трудоемкое содержание,
3) интересная и увлекательная форма,
4) приемлемый и доступный для ученика уровень сложности вопроса.
В процессе проведения занятия чаще всего преподаватель применяет
проблемные вопросы в форме учебно- познавательной (проблемной) задачи.
Постановка проблемной задачи во многих случаях уместна в тех случаях,
когда обучащийся не имеет достаточных знаний по определенной теме, когда
они впервые знакомятся с тем или иным явлением и не в состоянии создать
необходимую ассоциацию этого явления. В данном случае поиск решения
задачи проводит сам преподаватель. Например, объяснение формирования
концепции ароматической связи в молекуле бензола возможно, если в данном
случае проследить историю получения ароматического углеводорода и изучения
структуры бензола посредством анализа формулы Кекуле. В связи с этим,
преподаватель не просто расскажет о данных науки, но и откроет пути, которые
приводят к полученным выводам.
Преподаватель в проблемном изложении материала руководит умственным,
познавательным процессом обучающихся, ставит проблемные вопросы и задачи,
акцентирует внимание студентов на противоречивости рассматриваемого
явления и заставляет их задуматься о решении поставленных задач. Прежде чем
учитель даст ответы на поставленные вопросы, обучающиеся уже сами могут
привести ответы и сравнить их с ходом суждения и выводами педагога
Приемы создания проблемной ситуации при обучении химии могут быть
самыми разнообразными. К ним относятся:
1. Применение противоречия между приобретенными знаниями и
изучаемыми данными, когда на основе известных знаний обучащиеся часто
делают ошибки. К примеру, педагог ставит следующий вопрос:
"Возможно ли получить не мутный раствор при пропускании диоксида
углерода через известковую воду?" Обучащиеся могут дать отрицательный
ответ, но преподаватель демонстрирует опыт, когда образуется бикарбонат
кальция.
2. Объяснение фактов на основе известной теории. Например, почему при
электролизе сульфата натрия водород выделяется на катоде, а кислород на
аноде? Студенты должны ответить на вопрос с помощью справочных таблиц: ряд
напряжений металлов, ряд анионов в порядке уменьшения окислительной
способности.

200
 3. Создание гипотезы на основе уже известной теории, а затем проведение
ее проверки. Например, может ли уксусная кислота как органическая кислота
проявлять свойства, которые присущи кислотам? Обучащиеся делают
предположения, а преподаватель проводит эксперимент, а затем всему дается
теоретическое обоснование.
4. Принцип историзма также создает условия для проведения проблемного
метода обучения. К примеру, в свое время поиск путей систематизации
известных химических элементов, который в конце концов привел Д.
Менделеева к открытию своего периодического закона.
В таблице 1 приведены приемы создания проблемной ситуации на занятиях

Таблица 1. Приёмы создания проблемной ситуации

Тип проблемной Тип противоречия Приёмы создания проблемной ситуации
ситуации
С удивлением Между двумя (или Одновременно предъявить противоречивые
более) фактами факты, теории
Столкнуть разные мнения учеников
вопросом или практическим действием
Между житейским а) обнажить житейское представление
представлением учеников вопросом или практическим
учеников и научным заданием с “ловушкой”;
фактом б) предъявить научный факт сообщением,
экспериментом, презентацией
С затруднением Между Дать практическое задание, не выполнимое
необходимостью и вообще
невозможностью Дать практическое задание, не сходное с
выполнить задание предыдущим
учителя а) дать невыполнимое практическое задание,
сходное с предыдущим;
б) доказать, что задание учениками не
выполнено

Многие проблемные вопросы, связанные с взаимным влиянием атомов в

молекулах органических веществ на основе электронного строения, в свою
очередь также являются отражением тех вопросов, которые возникли в истории
развития органической химии.
Наиболее удачной является проблемная ситуация, в которой проблема
формулируется самими студентами. Решение созданной проблемы достигается
через умственную деятельность, принимая форму догадок и гипотез. Новые
знания впервые реализуются исследователем в виде гипотезы. Гипотеза является
необходимой и кульминационной точкой мыслительного процесса. Вследствие
этого, реализуемые гипотезы дают возможность увидеть проблему в ином
ракурсе, посмотреть на данную ситуацию с другой точки зрения [4],
Упражнения для развития мышления обучающихся.
Делая предположение, мы обычно применяем следующие слова:
"возможно", "предположительно", "предположим", "может быть", " что если…»
201
 1. При каких условиях каждый из этих объектов (названия веществ,
реакций) будет очень полезен? Можете ли вы придумать условия, при которых
два или более из этих объектов (вещества, реакции) будут полезны?
2. При каких условиях одни и те же объекты (вещества, реакции) будут
абсолютно бесполезны и даже вредны?
3. Предложите несколько различных гипотез о следующем. Почему бензол,
обладая непредельным характером , не может обесцвечивать бромную воду?
Проведение занятий с использованием технологии проблемной подготовки
на уроках химии показывает, что она дает хорошие результаты, развивает
творческую активность и исследовательские навыки студентов, а также умение
мыслить нестандартно. Проведение нестандартных уроков, которое
способствует свободному изложению своих мыслей у обучающихся,
рассуждения, совместный поиск истины дает возможность формированию
познавательной активности учащихся на уроках химии.
Цель проблемного обучения: усвоение не только результатов научного
познания, но и самого пути, процесса получения этих результатов, она включает
еще и формирование познавательной деятельности ученика, и развитие его
творческих способностей (помимо овладения системой знаний, умений и
навыков). Здесь акцент делается на развитие мышления [4-5].

Литература:
1. Бухаркина М. Ю., Полат Е. С. Современные педагогические и информационные
технологии в системе образования: Учебное пособие / под ред. Е. С. Полат. – М. : Изд. Центр
«Академия», 2010. – 368 с.
2. Воронцов А.Б. Практика развивающего обучения, М.: Феникс, 2009 г.
3.Жаналиева Р.Н. Химияны оқыту əдістемесі. Шымкент, «Әлем» баспаханасы, 2017 ж.
4.Мельникова Е.Л. Проблемное обучение, сб. «Школа – 2100», М.2009 г. №3, с.85 – 93.
5. Общая методика обучения химии (под ред. ЦветковаЛ.А.).М.: Просвещение,2002г.

УДК372.016.796

СОВРЕМЕННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ЛЕГКОЙ АТЛЕТИКЕ ЗНАЧЕНИЕ

ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА

Н.Ф.Иксанова, С.Г.Юнусова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада жеңіл атлетиканың заманауи технологиялары қарастырылады

Түйін сөздер: технология, жеңіл атлетика, бақылау-өлшеу аспаптары, техникалық
құралдар, әдістемелер, жарыстар, дайындық
Summary. This article discusses modern technologies in athletics
Keywords: technology, athletics, control and measuring devices, technical means, methods,
competitions, training

Повышение эффективности тренировочного процесса в легкой атлетике на

основеболее рационального управления спортивной формой за счет
применениясовременных технологий контроля, является неотъемлемой частью
современной системы подготовки легкоатлетов любого уровня. Сегодня мы
202
можем видеть, как развивающееся техника помогает в различных областях
спортивной деятельности, от различных гаджетов для любителей до инвентаря,
контрольно-измерительных приборов, современного покрытия площадок для
профессиональных спортсменов и протезов, позволяющих, людям, лишившимся
конечностей, полноценно заниматься спортом [1].
С каждым днем все новые и новые открытия позволяют человеку ставить
новые рекорды, создавать новые техники и подходы к тренировкам. Так
применение в легкой атлетике шестов из синтетических материалов повысило их
катапультирующие свойства и заставило спортсменов изменить технику
прыжков и поднять планку прыжка с 5 до 6 метров. Улучшение покрытий на
арене позволило бегунам изменить ритм, скорость и технику бега, дало
возможность развивать большую скорость. Устройство для измерения дальности
горизонтальных прыжков в легкой атлетике, точность измерения (до 0,1 мм),
быстрота измерения (5-10сек), простота эксплуатации заявляемого устройства,
отсутствие механического воздействия на следы в песке, возможность
спортсменам самим визуально наблюдать и контролировать правильность
выполнения измерения, наглядность и достоверность получаемых результатов –
все это позволяет использовать данное устройство на соревнованиях любого
уровня. Устройство для формирования техники бега у легкоатлетов»
изобретение относится к области создания спортивных тренажеров и может быть
использовано в спорте высших достижений для формирования или
совершенствования техники бега у легкоатлетов, специализирующихся в беге на
короткие дистанции. У спортсменов формируется правильная осанка при беге,
увеличивается сила мышц спины в различных режимах ее проявления за счет
меньшего напряжения позвонков, совершенствуется как техника бега, так и
физические качества, и способности.
Изменение покрытия и снарядов повлекло за собой развитие экипировки
спортсменов, новые материалы, изменение конструкции для одежды и обуви, так
же помогли преодолеть старые рекорды. Сегодня даже любитель может достичь
серьезных результатов с помощью хорошо подобранной экипировки.
Профессиональный спорт требует особенной обуви.
Разработка моделей для конкретных видов спорта, таких как теннис,
баскетбол или бег, ведётся в специальных лабораториях,
где каждое технологическое решение тщательно проверяется опытным путём.
В настоящее время ставка делается не только на ортопедические и динами
ческие свойства обуви, но и на системы учёта индивидуальных показателей.
Диагностическая аппаратура так же не стоит на месте, позволяющая
управлять состоянием спортсмена во время тренировок, применение приборов и
систем, анализирующих информацию о спортсмене во время нагрузки просто
необходимо. В практике активно применяется видеозаписывающие устройства,
которые позволяют многократно воспроизводить изображение движений
спортсмена, для последующего анализа и корректировки тренировок и его
техники. Широкое применение получили тензометрические устройства,
регистрирующие опорную реакцию при выполнении различных упражнений,

203
разработаны портативные устройства, проводящие исследование в реальном
времени, во время тренировок и соревновательных испытаний. В последнее
время активно используются автоматизированные системы для контроля
действий спортсмена в командных видах спорта [2].
Все данные собранные с помощью диагностической аппаратуры позволяют
оптимизировать деятельность спортсменов, позволяя подобрать наилучшие
средства и методы восстановления и повышения спортивной
работоспособности.Современные технологии помогают спортсменам не только
во время занятий, но и во время отдыха. Различные категории отдыха
компонуются с помощью информационных систем, исходя из потребностей
каждого спортсмена, позволяя быстрее восстанавливаться физически и
психологически, что дает возможность тренироваться чаще и эффективнее.
Тренировочный процесс в системе подготовки и контроля легкоатлетов
теснейшим образом связан с максимально оперативным и исчерпывающим
получением сведений о функциональной, физической, технико-тактической,
психологической подготовленности, что является основой для создания
эффективных планов тренировочной деятельности. Зачастую постоянно
применяется лишь один подход к управлению спортивной формой-
варьирование объема нагрузки на различных этапах подготовки. В связи с этим
представляется необходимым более детально рассмотреть технологии
управления спортивной формой, существующие в настоящее время [3].
Имеющиеся на настоящий момент данные ряда исследований показывают,
что процесс подготовки требует не просто логического мышления тренера, но
прежде глубокого научно-методологического понимания происходящих в
организме его подопечных изменениях, поскольку формирования наилучших
параметров спортивной формы весьма значителен по времени, и кроме того
подвержен постоянному воздействию эндо- и экзофакторов [4].
Благодаря появлению в спортивной практике различных средств
дистанционного управления тренировочным процессом, портативных
многофункциональных приборов (POLAR), диагностических комплексов
(STABILAN) и высокотехнологичных средств слежения за функциональными
показателями организма легкоатлетов (DartStudio, Qalisis), стало возможным
осуществлять ведение спортивной формы легкоатлетов на принципиально новом
уровне.Использование современных методов диагностики и контроля
подготовленности позволяет тренерскому составу более объективно подходить
к таким важным вопросам как формирование сборных команд, изменение
режима тренировочной деятельности, включение или исключение определенных
упражнений из плана подготовки. Возможность проводить оценку отдельных
сторон спортивной формы, применяя краткосрочные методики контроля, не
требующие значительных затрат времени и сил, значительно облегчает
планирование подготовки.
Появление новых технических средств и методик, позволяющих
качественно улучшать управление спортивной формой в легкой атлетике,

204
является значительным шагом вперед, раскрывая новые грани тренировочного
процесса в сфере спорта высших достижений [5].
В последние годы прогресс все больше и больше ускорятся, новые
технологии проникают во все аспекты нашей жизни, открывая нам новые
горизонты, позволяя добиваться невиданных ранее результатов, покорять новые
вершины, но как бы далеко не зашла техника, во главе её все равно будет стоять
человек, ведь именно он является изобретателем и пользователем всех этих благ
и без его непосредственного участия многие вещи потеряют смысл и станут
ненужными, поэтому каким бы высокотехнологичным не было бы оборудование
и экипировка, без человека они будут бесполезны.

Литература:
1. Н.Г.Озолина и Д.П.Маркова, Легкая атлетика, Учебник для институтов физической
культуры2 изд., М., 2018г.
2. Д.П.Маркова и Н.Г.Озолина, Лёгкая атлетика М, 2017г.
3.О.В.Колодий, Б.М. Лутковский, В.В. Ухов. Легкая атлетика. Учебник для институтов
физической культуры. 2017.
4. Л.С.Хоменкова Учебник тренера по легкой атлетике. М . -2018.
5. Е.К.Уанбаев Қазахстанда дене тəрбиесі жүйесінің дамуы- Алматы: Самат-2016ж.

ӘОЖ 378.016:78

АҒЫЛШЫН ТІЛІ ЖӘНЕ БИОЛОГИЯ ПӘНІН КІРІКТІРІП ОҚЫТУДЫҢ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

А.О. Қайып, М.Т. Сулейменова

«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Резюме. В статье представлены результаты исследования эффективности
интегрирования английского языка, изучение педагогических технологий в обучении биологии.
В условиях перехода к обучению на трех языках как новой образовательной модели
предусмотрены новые методы и инновационные технологии обучения на трех языках.
Ключевые слова: интегрирование, компетентность, полиязычное обучение, CLIL
Summary. The article presents the results of research on the effectiveness of integrating the
English language, the study of pedagogical technologies in teaching biology. In the context of the
transition to teaching in three languages as a new educational model new methods and innovative
technologies of teaching in three languages are provided
Keywords: integration, competence, multilingual training, CLIL.

Оқытудың технологиясы – оқу ақпаратын өңдеудің, ұсынудың, өзгертудің

жəне ұсынудың əдістері мен тəсілдерінің жиынтығы; мұғалімнің оқыту
барысында қажетті техникалық жəне ақпараттық құралдарды пайдалана отырып
оқушыларға ықпал ету амалдары туралы ғылым. Оқыту технологиясында
оқытудың мазмұны, əдістері мен тəсілдері өзара байланысты жəне өзара шарттас
болады [1].
Бүгінгі таңда жалпы орта білімнің мақсаттары өзгеріп, жаңа оқу
жоспарлары, жеке дара пəндер арқылы емес, кіріктірілген білім беру салалары
арқылы мазмұнды көрсетудің жаңа көзқарастары əзірленіп отыр. Әрекетті
тəсілге негізделген білім берудің жаңа тұжырымдамалары жасалуда. Бұл
205
жағдайлар əдістеме аясында жаңа теориялық зерттеулер үшін негіз жасап, оқу
үдерісін ұйымдастыруға жаңа көзқарастарды талап етеді.
Білім беруді жаңарту оқытуды ұйымдастырудың дəстүрлі емес əдістері мен
формаларын пайдалануды, соның ішінде пайдалану нəтижесінде балалардың
бойында дүниені біртұтас қабылдауы пайда болатын, көп айтылатын оқытудағы
дəл əрекетті тəсілдің өзі қалыптасатын кіріктіріп оқытуды талап етеді.
Кіріктіру тек пəндер бойынша білімдердің өзара байланыстары
көзқарасынан ғана емес, оқыту технологиялары, əдістері мен нұсқаларын
кіріктіру ретінде қарастырылады.
Педагогикалық технологиялардың түрлері көп, оларды түрлі негіздеріне
қарап ажыратады. Дидактикада технологиялардың үш негізгі тобы атап
көрсетіледі:
1. Оқытудың түсіндіріп-көрсету технологиясы, оның түп мəні оқушыларды
ақапарттандыру, оларға білім беру жəне жалпы оқу сияқты, арнайы (пəндік)
біліктерді де қатар шыңдау мақсатында олардың репродуктивтік қызметін
ұйымдастыру.
2. Тұлғаның өздігінен дамуын орнатып оқытуды субъективтік негізге
ауыстыруға бағытталған тұлғалық-бағдарлы оқыту технологиясы (Якиманская
И.С.).
3. Негізінде мектеп оқушыларының тұлғалық дамуының ішкі
механизмдерін қосуға бағытталған оқыту амалы жатқан дамыта оқыту
технологиясы [2].
Осы топтардың əрқайсысы оқытудың бірнеше технологияларын қамтиды.
Осылайша, мысалы, тұлғалық-бағдарлы технологиялардың тобы деңгейлеп
(саралап) оқыту технологиясын, ұжымдасып өзара оқытуды, білімді толық
меңгеру технологиясын, модульдік оқыту технологиясын жəне т.б. қамтиды. Бұл
технологиялар оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеруге, мұғалім мен
оқушылардың өзара əрекеттесуіндегі амалдарды жетілдіруге мүмкіндік береді.
Бұл оқу-əдістемелік құралда қарастырылатын мəселелердің мəнмəтінінде,
көптеген педагогикалық технологиялардың ішінен тілдерді оқытуда
айтарлықтай табысты қолданылып жүрген СLIL технологиясына назар
аударылуда.
CLIL өз мəнінде Content and Language Integrated Learning білдіреді – бұл
дегеніміз шет тілдің басқа оқу пəндерімен кіріктіріліп оқытылуын көздейді.
CLIL негізін төрт C құрайды:
 CONTENT (Мазмұн) – бұл пəн саласындағы ілгері басатын білімдер,
біліктер мен дағдылар;
 COMMUNICATION (Қатынас) – бұл оқытуда шет тілін пайдалану
біліктері;
 СOGNITION (Таным) – бұл жалпы түсінікті қалыптастыратын (нақты
жəне абстрактілі) танымдық жəне ойлау қабілеттерін дамыту;
 CULTURE (Мəдениет) – бұл өзін мəдениеттің бір бөлігі ретінде ұғыну,
сонымен қатар балама мəдениеттерді қабылдау.

206
 CLIL – бұл түрлі білімділік мəнмəтінінде қолданылатын көзқарастардың
тұтас бір қатарын біріктіретін өзінше бір термин. CLIL енгізудің түрлі
амалдарын сипаттайтын терминдердің тұтас бір қатары бар, мысалы: толық
тілдік ену, ішінара тілдік ену, «тілдік нөсер» жəне т.б.
CLIL-дің негізгі қағидаларын анықтауда түрлі еуропалық елдерде мəдени
жəне тілдік ортасын қамтитын, пəндік жəне білімділік міндеттерді шешуге
бағытталған оның 4 негізгі қыры бөліп көрсетіледі. Осы 4 қырының əрбіреуі
білім алушылардың жасына, əлеуметтік-лингвистикалық ортасы мен CLIL ену
дəрежесіне қарай түрліше жүзеге асырылады.
СLIL технологиясы бойынша оқытудағы негізгі қағидалар болып
табылатындар:
– СLIL ұғымы шегінде орналасқан қағидалар. Бұған пəнаралық
байланыстар, сонымен қатар тілдік құзыреттілік, тек оқуға ғана емес, сонымен
қатар жаңа білімдерді өмірде пайдалануға, сəйкесінше өмірлік мотивацияны
арттыруға дайындық, табысқа беталыс жатады. Осының барлығын CLIL
оқытуының артықшылықтарына жатқызуға болады;
– жоғарыда атап көрссетілген төрт компонент жүзеге асырылатын CLIL
табысты сабағы;
– одан өзге, əр сабақта тілдік дағдылардың барлық түрлері қолданылуы
тиіс.
CLIL технологиясы бойынша оқытудың мақсаттары:
1) оқытылатын пəн арқылы шет ел тілін зерделеу;
2) пəнді шет ел тілі арқылы зерделеу.
Осылайша, оқушыларды ана тілінде жəне оқып үйренетін тілде оқыту бір
тұтасты құрайды. Ағылшын тілі арқылы жаратылыстану, биология, химия,
информатика, география жəне тағы бірқатар басқа пəндер оқытыла алады. Осы
пəндерді ағылшын тілінде оқыту үшін таңдап алынуы толық негізделген. Ол
үшін бұл пəндер білім беру мазмұнының ұлттық емес құрамдасын құрайтыны
туралы тұжырымды еске алғанның өзі жеткілікті, өйткені француз физикасынан
өзгеше неміс физикасы (химиясы, математикасы жəне т.б.) жоқ жəне т.с.с. Бұл
тұжырымды тілдік немесе əлеуметтік-гуманитарлық циклдағы п ə н д е р г е
қатысты айтуға болмайды: олар əрдайым этникалық тұрғысында шығады,
сондықтан да өзінің жиынтық мəнінде білім берудің ұлттық мазмұнын құраайды.
Жалпы білім беретін мектептерде CLIL əдістемесінің негізін келесідей
постулаттар құрайды:
 тілді білу пəн мазмұнын оқып білу құралы болып табылады;
 сабақтар еліктіргіш түрде өткізіліп, оқушылар ғылыми тəжірибелерді
орындайды жəне түрлі эксперименттерді іске асырады;
 тіл жалпы білім беру бағдарламасына кіріктірілген;
 тілді қызықты тақырыптарды талқылауға мүмкіндік беретіндей етіп
пайдалануға үйренудің мотивациясы арта түседі;
 сабақтар тілдік ортаға енуге негізделеді;
 мəтіндерді шет ел тілінде оқу қажетті дағдылар болып табылады.
Кіріктірілген сабақтарды əзірлеу жəне өткізудің бірнеше кезеңдері бар:
207
 1. Пəндерді (біздің жағдайда олардың төртеуі тілдік емес жəне біреуі тілдік
пəн) оқу кезінде жалпы ұғымдарды түсіндіруде пəндер бойынша оқу
бағдарламаларын қиыстыру. Оқу бағдарламаларын талдау, ғылыми-əдістемелік
əдебиеттерді ұсыну барысында мұғалімдермен оны зерделеу, пысықтау,
жинақтау жəне бақылау кезінде оқушылар білімін кіріктіруді талап ететін
материалдар іріктеп алынады. Бұл үдерісте терминологиялардағы, түрлі оқу
пəндеріндегі сол бір шамаларға арналған бірліктердегі келіспеушіліктер
жойылады. Тақырыпты өту мерзімдері, қалыптасатын ұғымдар, пəнаралық
байланыстардың түрі жəне т.б. көрсетілген кестені құру осы жұмыстың нəтижесі
болуы мүмкін.
2. Көрсетілген пəндер бойынша өзара байланысқан тақырыптардың
кіріктірілген мазмұнын қарастыру, пəнаралық байланысы бар сабақтың
тақырыбы мен мақсаттарын таңдау.
3. Кіріктірілген сабақтың түрін таңдау. Сабақтың жоспарын құру, бақылау
əдістері жəне мектеп оқушыларының оқыту əдістері мен тəсілдерін бағалауды
анықтау. Оқыту мазмұнының өзара əрекеттесуіне (өзара байланысуына),
болашақ сабақтың уақытына алдын ала хронометражын өткізуге ерекше көңіл
бөлінеді.
Сабақты жоспарлаған кезінде пән мұғалімі сабақтың оқу мақсаттарын да,
тілдік мақсаттарын да тұжырымдай алуы керек. Тілдік мақсаттарды
белгілегенде, пəн мұғалімі көмек алу үшін тілдік пəндер мұғалімдеріне жүгіне
алады. Мұғалімдердің мұндай серіктестігі сыныпта қолайлы білім беру
ортасының құрылуына мүмкіндік туғызады.
Бірақ ең бастысы – сабақты жоспарлау барысында мұғалімдер «барлық
мұғалімдер тілді үйретеді» деген жаһандық тұжырымды ұстануы тиіс.
Пәндік-тілдік кіріктірілген сабақта пəндік-тілдік кіріктіре оқытудың
түбегейлі амалдарның бірі мəтінмен жұмыс істеу болсада, сабақта сөйлеу іс-
əрекеттерінің барлық түрлері болуы керек. Оқу материалын таңдап алғанда
оқушылардың жас ерекшеліктеріне жəне тілдік дайындық деңгейіне жауап
беретіндей, стилі жағынан алуан түрлі түпнұсқалық мəтіндерді таңдау қажет.
Егер мəтіндер шағын бөлімдерге бөлінсе жəне иллюстрациялармен, сызбалармен,
суреттермен жəне т.б. сүйемелденетін болса, жақсырақ қабылданады [3].
Мəтіндерде мəтіналды (prereading) жəне мəтінсоңы (afterreading)
тапсырмалар болуы керек. Бұл тапсырмалар тек тілдік, сөйлеу дағдыларын ғана
емес, сонымен қатар когнитивтік дағдыларды да қалыптастыруы керек.
Соңғыларына қатысты есте сақтайтын бір жағдай, олар когнитивтік дағдыларды
қарапайым ой операцияларынан (тану, сәйкестендіру, ұғыну) ойлаудың күрделі
нұсқаларына (талдау, синтездеу, бағалау) қарай өсірумен қалыптастыру қажет.
Құрамында диаграммалар немесе кестелер бар мəтіндер тану кезеңі үшін
идеалды түрде сай келеді. Материалды мəтіннен кестеге түсіру оқушыға
ақпаратты жіктеп, бастысын екінші дəрежелі материалдан ажыратуға
көмектеседі.

208
 CLIL сабақтарында тілдік біліктер мен пəндік білімдерді дамытудың
маңызы бірдей болғандықтан, ондай сабақ көбіне төрт сатылы сызбаға
негізделеді:
1. Мəтінді өңдеу. Мінсіз мəтінді оқу барысында оның визуалдылығын
қамтамасыз ететін безендірулер болуы керек. Шет ел тіліндегі мəтінмен жұмыс
жасауда, оқушыларға мəтінмен жұмысты айтарлықтай жеңілдететін, мəтінді
құрылымдық белгілеу (қатарларды, азат жолдарын нөмірлеу, бөлімдерге, шағын
тарауларға аталым беру) қажет.
2. Жете түсіну жəне алған білімдерді ұйымдастыру. Мəтіндер көбіне сызба
түрінде беріледі, бұл оқушыларға мəтіннің идеясын, онда берілген ақпаратты
анықтауға көмектеседі.
3. Мəтіннің тілдік ұғынуы. Оқушылардың мəтіннің идеясын өзінің сөзімен
жеткізе алатынына үміт етіледі. Оқушылар қарапайым тілдік тəсілдерді де,
сонымен қатар айтарлықтай алға басқан түрлерін де қолдана алады, бұл жағдайда
қандай да лексиканы таңдауда анық үдеме болмауы тиіс, дегенмен де, мұғалімнің
оқушылардың назарын тақырыбы мен пəні бойыша сай келетін белгілі
лексикалық бірліктерге аударуы қажет. Оған қоса, мұғалім назарын тек арнайы
лексикаға ғана емес, сонымен бірге сабақтың тақырыбы мен пəнге байланыссыз
қажет болатын фразалық етістіктер, тұрақты сөз тіркестері, салыстыру
дəрежелері секілді əмбебап тілдік бірліктерге де аударуы тиіс.
Тапсырмалар оқушылардың дайындық деңгейіне, оқыту міндеттеріне,
сонымен қатар оқушылар талғамына байланысты болуы керек. Тыңдалымға
арналған тапсырмалардың тізімі жобасы:
 тыңдап алыңыз да, диаграмма, кесте, карта жəне т.б. жасаңыз;
 тыңдап алыңыз да, кестені толтырыңыз;
 тыңдап алыңыз да, нақты ақпаратты табыңыз (күні, орны, уақыты);
 тыңдап алыңыз да, азат жолдарын дұрыс тəртібімен орналастырыңыз;
 тыңдап алыңыз да, кімнің сөз алғанын, оқиғаның өткен орнын жəне т.б.
анықтаңыз;
 тыңдап алыңыз да, əрекеттердің орындалу кезегін анықтаңыз (мысалы,
нұқсаулық);
 тыңдап алыңыз да, мəтінде қалып қойған жерлерін толықтырыңыз;
 мəселені белгілеу: сұрақ-жауап, анықтама-термин, бөлік-тұтас;
 қалып қойған жерлерін толтыруға жататын тапсырмалар (көбіне
сұрақтары бар парақшалар таратылады);
 нақты ақпаратты іздестіруге бағытталған тапсырмалар;
 сөзді табуды көздейтін ойындар;
 мəтін бойынша 20 сұрақ қойыңыз, бұл арада əр түрлі сұрақтар көрнекі
схема түрінде болады;
 визуалды қатармен бекітілген жұмыстың ауызша тұсаукесері.
4. Мəтіннің пəндік бағдарлануы, яғни ағылшын тіліндегі мəтіндер ҒЖЦ
пəндерінің лексикалық материалдарынан құрылуы тиіс, тек сонда ғана пəндік
жəне тілдік құзыреттіліктің дамуы пайда болады.

209
 Сонымен қатар сабақтарда аудио жəне бейне материалдарды пайдалануға
болады. Мұғалім сабақты материалдың бір бөлігі аудиомəтін түрінде
ұсынылатындай, ал оқытудың ізденіс əдістерін қолданумен материалдың диалог
пен сұхбат арқылы келетіндей етіп жоспарлауына болады. Оған қоса, тыңдалым
жазбаша тапсырмаларымен де үйлестіре алады (кестелерді толтыру, сызбаларды
құру, өткізген жерлерін қалпына келтіру).
CLIL əдістерін пайдалануда мұғалім келесілерді ескеруі тиіс:
 білімділік ортасы үш тілдің зерттелуіне жəне жетілуіне ықпал етуі тиіс;
 сабақтардың кестесін құрастыруда тілдік жəне тілдік емес пəндер
мұғалімдері арасындағы əріптестікті ұйымдастыру уақытын анықтау қажет;
 əдістемелік бірлестіктердің жұмысын жоспарлағанда, тілдік жəне тілдік
емес пəндер мұғалімдері əдістемелік бірлестіктерінің өзара əрекеттесу жоспарын
түзу қажет;
 тілдік жəне тілдік емес пəндер мұғалімдерінің арасында сабақтарға өзара
ену ісін ұйымдастыру;
 тілдік ортаны құру үшін мектептегі тəрбие жұмысының жоспарына
мақсатты тілдердегі сыныптан тыс іс-шараларды қосу қажет.
Нақты əдістемені қолданудың негізінде келесі ой жатыр: тілді жəне пəнді
біріктіріп оқыту, ең алдымен, толық жəне ішінара үңілу шарттарымен мақсатты
тілдерде тілдік құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған. Бұл ішінара үңілуде
биология сабақтары оқыту тілінде (қазақ немесе орыс), бірақ сабақ барысына
ағылшын тіліндегі терминдердің өте мұқият ойластырылған «енгізілулермен»
өтетінін білдіреді. Бұл жағдайда енгізілетін терминдердің мəнін түсіндіру оқыту
тілінде өтеді. Нақты терминдердің ағылшын тіліндегі түсіндірмесі оқыту тілінде
беріледі [4].
Осыдан тілдік жəне тілдік емес пəндер мұғалімдері өз сабақтарын даярлау
барысында ҒЖЦ пəндерінің мұғалімдері терминнің ағылшын тіліндегі
баламасын дұрыс ұсынуы үшін өзара əріптестікте болуы тиіс, ал нақты терминді
пайдаланумен сөйлемдер мен мəтіндер конструкцияларын құру – бұл ағылшын
тілі мұғалімінің міндеті, ол міндеттер ағылшын тілі сабақтарында шешіледі.
Толық енуде тұтас сабақ (биология) мақсатты тілде, яғни ағылшын тілінде
жүргізіледі (Қазақстанда кіріктірілген оқытудың ондай нұсқасы тек жоғары
сыныптарда жоспараланады). Ондай сызбаны көрнекі көрсету үшін оқу-
əдістемелік құралдың осы тарауында келесілер ұсынылады:
 əрбір пəн мен сынып бойынша терминдер тізімі;
 сабақтардың жоспары, немесе қысқа мерзімді жоспарлар.
Кіріктіріп оқытудың көрекілігі ретінде оқу-əдістемелік құралданың осы
бөлімінде:
– əр пəн жəне əрбір сынып бойынша терминдер тізімі;
– пəндер бойынша сабақтың жоспары немесе қысқа мерзімді жоспарлары
ұсынылады.
Әдебиет:
1. Г.В. Рогова, И.Н.Верещагина, Методика обучения английскому языку на начальном
этапе в общеобразовательных учреждениях: Пособие для учителей и студентов пед. вузов. - 3-
210
е изд. - М.: Просвещение, 2015. - 232с.
2. Marsh D. CLIL/EMILE – The European Dimension: Actions, Trends and Foresights
Potential. Jyväskylä: University of Jyväskylä, Finland, 2012.
3. Coyle, D., Hood, P., Marsh, D.CLIL: Content and Language Integrated Learning. –
2010.Cambridge:CambridgeUniversityPress.
4. Do Coyle, Philip Hood, David Marsh. CLIL Content and Language Integrated Learning. -
Cambridge University Press, 2010. – 188 p.

ОӘЖ 573.22(075.8)

БИОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЗЕРТТЕУШІЛІК

ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ КЕЙБІР ӘДІСТЕРІ

С.Е. Қуанышова
«Мирас» университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. В статье рассмотривается пути формирования и развития исследовательной

деятельности учащегося в процессе обучения биологии
Ключевые слова: білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы,
ынтымақтастық, шығармашылық, оқушылардың тұлғасын дамыту, зерттеу, тұлғалық,
интеллектуалдық, ғылыми-зерттеу
Summary. The article considers the ways of formation and development of research activity of
the student in the process of teaching biology
Keywords: curious, active and interested in life, cooperation, creativity, personality
development, research, personal, intellectual, research

Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны – жас ұрпақтың

дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері
іздеп табатын жəне талдай алатын, сондай – ақ ұтымды пайдалана білетін,
жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүріп, қызмет жасауға
қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.
Әрбір оқушы табиғатынан таныс еместің барлығын білуге құмар жəне оқуға
деген ынтасы зор екені белгілі. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу əрекетшілдігі
қоршаған орта туралы оқушының танымын кеңейтудің ең басты тəсілдерінің бірі
болып келеді [1].
Біздің заманымыз өміріміздің барлық салаларын қарқынды жетілдіре
отырып үнемі өзгеріске ұшырап отырады, соның ішінде білім беру жүйесі
де. Соған сəйкес, оқушы төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
- білуге құштар, өмірді белсенді жəне қызыға танушы;
- оқу біліктері негізін меңгерген, өзінің іс – əрекеттерін ұйымдастыра алатын
қабілеттерге ие;
- мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын
негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын.
Биология-бұл орта буында алғаш қосылатын пəн. Сондықтан орта буында
өсімдік құрылысы өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы баспалдағымен
танысады.Осы пəнді оқытуда жаңа технологиялардың тиімді əдісін алып
жетілдіру барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын оқуға
көшу, мұғалім мен оқушының тең субьектіге түсіп, ынтымақтастықта болуын
211
қажет етеді. Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған
азаматтастыру мəселесі еркін білім беруде оқушының жəне тұлғалық күшінің
дамуңына жəне шығармашылық деңгейінің өсуіне көмектесетін жоба қажет
болады. Осы тұрғыда сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы оқушылардың
тұлғасын дамытуға зор үлесін қосады. Биологияны оқыту əдістемесі даму
кезеңінде «зерттеушілік іс-əрекет» ұғымын алғаш рет əдіскер - биолог Б.Е.
Райков 1913 жылы пайдаланған болатын. Тифлис қаласында Ресейлік
жаратылыстану ғылымдары зерттеушілері мен дəрігерлердің XIII съезінде
«Жаратылыстану пəндерін оқытуды ұйымдастыру шарттары жəне зерттеу –
тəжірибелік əдістері» тақырыбындағы баяндамасында «Жаратылыстануды
оқытудың тиімділігі зерттеу - тəжірибелік əдістері негізінде
ұйымдастырылса, яғни оқушылардың эксперимент жəне өзіндік зерттеу
жұмыстарын сабақта – зертханалық, практикалық сабақтар, сабақтан тыс –
топсеруен түрінде өткізгенде айқындалыды» деген болатын. Б.Е.Райков бұл
пікірімен жаратылыстануды оқыту зерттеушілік іс-əрекет негізінде
ұйымдастырумен қатар, мұғалімді білім беру үдерісінде зерттеушілік іс-əрекетті
ұйымдастыруға дайындау қажеттігі де туралы айтты [2].
Ал енді, осы аталған «зерттеушілік іс-əрекетті дамыту үдерісін қалай
ұйымдастырамыз?» - деген сұрақтың туындауы заңдылық жəне бұл сұраққа
жауап іздеуді көптеген педагог ғалымдар өз зерттеу жұмыстарына арқау еткен.
Мысалы, педагог ғалым С.В.Суматохин биологиялық пəндерді оқыту
мазмұнында зерттеушілік іс-əрекетті қалыптастыру жолдарын көрсете отырып,
төмендегідей топтастырады: Биологиялық пəндерді оқыту үдерісіндегі
зерттеушілік іс-əрекеттің маңызы:
- биологиялық білімді тереңдетіп түсіну мүмкіндігі; нəтижесі алдын-ала
белгісіз шығармашылық тапсырмаларды шешуге дағдылану;
- студенттердің тұлғалық, интеллектуалдық, шығармашылық
қабілеттіліктерін анықту мүмкіндігі;
- проблеманы шешуге бағытталған белсенді ойлау үдерісіне
ынталандырады;
- жан-жақты білімді пайдалануды талап етеді. Биологиялық пəндерді оқыту
үдерісіндегі зерттеушілік іс-əрекетті жоспарлау:
- зерттеу тақырыбы зерттеушінің қызығушылығын тудыру керек;
- зерттеуші зерттеу проблемасының мазмұнын өте жақсы түсінуі қажет;-
зерттеу проблемасын анықтау оқытушы жəне студенттің бірлесе жұмыс жасау
арқылы жүргізілуі тиіс;
- зерттеу проблемасының нəтижесі ең алдымен зерттеуші студент үшін жəне
ғылым үшін жаңалық болуы қажет.
Биологиялық пəндерді оқыту үдерісіндегі зерттеушілік іс-əрекеттің
орындалу кезеңдері:
- тақырыпты таңдау;
- ғылыми аппаратты құру: зертттеу мақсаты, ғылыми болжамы, міндетін
анықтау;
- ғылыми-теориялық мəліметтерді жинау;

212
 - зерттеу əдістерін таңдау;
- теориялық жəне тəжірибелік зерттеулер жүргізу;
- зерттеу нəтижелерін қорытындылау;
- зерттеу нəтижелерін талапқа сəйкес рəсімдеу;
- зерттеу нəтижесі бойынша баяндама дайындау.
Биологиялық пəндерді оқыту үдерісіндегі зерттеушілік іс-əрекеттердің
түрлері:
- проблемалық-реферативті зерттеулер;
- эксперименттік зерттеулер;
- практикалық зерттеулер;
- шығармашылық зерттеулер.
Зерттеушілік іс-əрекетті ұйымдастырудың формалары (аудиторияда):
- зерттеу-сабағы;
- зертханалық-сабақ;
- шығармашылық есеп-сабағы;
- өнер тапқыштық - сабақ;
- биолог - ғалымдарды тану - сабағы;
- ғылыми жоба - сабағы.
Зерттеушілік іс-əрекетті ұйымдастырудың формалары (аудиториядан тыс):
- зерттеу практикалары;
- арнайы курс сабақтары;
- ғылыми-зерттеу орталықтарындағы студенттік зерттеу жұмыстары;
- олимпиядаларға, жарыстарға, конференцияларға, ғылыми жобаларға
қатысу [3].
Қорытынды.
Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны – жас ұрпақтың
дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері
іздеп табатын жəне талдай алатын, сондай – ақ ұтымды пайдалана білетін,
жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүріп, қызмет жасауға
қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.
Биологияны оқыту əдістемесі даму кезеңінде «зерттеушілік іс-əрекет»
ұғымын алғаш рет əдіскер - биолог Б.Е. Райков 1913 жылы пайдаланған болатын.
Биологиялық пəндерді оқыту үдерісіндегі зерттеушілік іс-əрекеттің
маңызы: биологиялық білімді тереңдетіп түсіну мүмкіндігі; нəтижесі алдын-ала
белгісіз шығармашылық тапсырмаларды шешуге дағдылану.

Әдебиет:
1. Журнал «Биология Қазақстан мектебінде» 2018-2019 жж.
2. А.Қ. Қисымова, С.Н. Обаев «Биологияны оқыту əдістемесі», Жалпы бөлім:дəріс
курсы.-Алматы, 2010.
3. К. Өстемиров. «Оқыту құралдарын пайдалану негіздері». Алматы, 2012ж.

213
 ОӘЖ 547724.1

ФУРФУРОЛДЫ ДЕКАРБОНИЛДЕУ РЕАКЦИЯСЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ МЕН

КИНЕТИКАСЫ

Қ.Қ. Нұрман
«Мирас» университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. В статье представлены методы повышения активности катализатора в

процессе декарбонирования фурфурола.
Ключевые слова: Декарбонилирование фурфурола, катализатор, радикальный
механизм, адсорбция.
Summary. Thе аrtісlе prеsеnts mеthods for іnсrеаsіng thе асtіvіty of thе саtаlyst іn thе proсеss
of furfurаl dесаrbonаtіon.
Keywords: Decarbonylation of furfural, a catalyst, a radical mechanism, adsorption.

Фурфуролды декарбонилдеу механизмі туралы көзқарастар əртүрлі. Бұл

процестің күрделі сипатымен, катализатордың дезактивациялануымен жəне
мұндай процестерді зерттеу əдістерінің аздығымен түсіндіріледі. Фурфуролды
декарбонилдеу механизмі алғаш рет никель катализаторында түсіндірілуге
тырысты.
Алынған мəліметтер жинақталынып келесі қорытынды жасалынды.
Фурфуролды декарбонилдеу үшін сутегі қажет, ал егер жоқ болса карбонил
тобының түрленуі аз, азот жəне көміртегі диоксиді карбонил тобын жұлып алуға
жағдай жасамайды. Келесі жорамал жасалды: сутегімен альдегидтің атомдары
бетте соқтығысқанда бетте сутегі молекуласы, көміртегі оксиді жəне фурфурил
радикалы түзіледі:

Сонымен бірге сутегі катализатор бетінің белсенді күйін сақтайды деп атап
өтілді. Катализатор активтілігіне сутегінің мұндай əсерін авторларбеттегі
С-Ме байланысының гидрленіп молекулалардың десорбция жəне
рекомбинация жылдамдықтарының үндеуімен түсіндірді. Бұл процесс
катализатордың өнімдерімен шайырлануына жол бермейді [1].
Фурфуролды жекелеген металдарда жəне темір-мыс, никель-мыс
катализаторларындағы мəліметтерді салыстыру декарбонилдеу жəне гидрлеу
механизмдерінің ұқсас болатындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
берді. Авторлардың пікірі бойынша декарбонилдеу реакциясының ерекшелігі
адсорбцияланған фурфурил радикалының түзілуінде:

214
 Дегенмен мұндай радикалдардың болатындығы туралы əдебиеттерде
дəлелдер жоқ.
Орбитальдық (заряд) байланысу ережесі бойынша фурфурол молекуласы
катализаторда оттегінің бөлінбеген жұбына байланысты емес, карбонил
тобының көміртегі есебіне байланысты координацияланады [2].
Мұны орбитальдық металл палладийдің оттегімен берік байланыс
түзбейтіндігімен, карбонилдік көміртегімен жеңіл координацияланатын-
дығымен түсіндіруге болады. Палладий активтелген сутегі беттік комплекстің
түзілуіне қатысады. Сонымен бірге 290-380°С кезінде фурфуролды
декарбонилдеу реакциясы бу фазада радикалды механизм бойынша келесі түрде
жүреді:
a) Адсорбцияланған сутегі қатысында:

b)

б) Сутегі қатысынсыз:

1-сызбанұсқа. Фурфуролды РdН/С* (а) Рd/С* катализаторында декарбонилдеу механизмі.

1-сызбанұсқасы бойынша адсорбцияланған сутегі атомы өтпелі комплекс

құрамына еніп, электрондық тығыздық өзара таралған соң молекулалық сутегі
түрінде бөлінеді. Процестің шектеуші факторы болып шамамен аралық радикал
мен комплекстердің түзілуі есептеледі.
Ағынды интегралды реакторды 270-340°Сжəне фурфурол: сутегі мольдік
қатынасы 1:1 болғандағы декарбонилдеу мəліметтері келесі теңдікке бағынады
деп есептелді [118-120].
P1
W  F Z 0 K , (1)
1  K 1' P1
215
 Мұндағы: Ғ(Z0) - катализатор бетіндегі активті орталықтар
концентрациясының функциясы;
К1- реакция жылдамдығының тұрақтысы;
K11 - фурфурол адсорбциясының коэфициенті;
Р1 – фурфурол буының парциал қысымы; Анықталған активтілік
энергиясының мəні 21 ккал/моль. Теңдеу бойынша, фурфурол адсорбциясы
өнімдерінің адсорбциясына қарағанда көбірек жəне процестің жылдамдығы
негізінде беттік реакцияны анықтайды.
Сонымен бұл бөлімде оксидті, тұзды, металды, құйма жəне
астарланғанкатализатор қарастырылды.
Қарастырылған катализаторлардың фуран бойынша өнімділігі,
орнықтылығы жəне селективтілігінің төмен болатындығыбелгілі болды.
Олардағы фурфуролды декарбонилдеу қатаң шарттарда жүруінің нəтижесінде
катализатор өнімдерінің шайырланып, дезактивацияланатыны белгілі болды. Ең
тиімді болып көмірге АІ2О3 отырғызылған Рd катализаторы есептеледі [3].
Декарбонилдеу процесін сутегі ортасында жүргізу керек, сонда
фурфуролдың альдегид тобын элиминирлеу жылдамдығына жақсы əсер етеді де
катализатор бетінде дезактивациялану жылдамдығы азаяды. Жаңа Рd/С жəне
цезий, кобальт жəне никель Рd/С катализаторы ұсынылды. Олардың активтілігі
жəне орнықтылығы өндірістік КДФ-1 катализаторынан артық алынған
экспериментальдық мəліметтер бойынша палладий катализаторында фуранның
түзілу механизмі ұсынылды.

Әдебиет:
1. Шрайвер Д. Бейорганикалық химия Т. Алматы: 2012,- 760 б.
2. Бадавамова Г.Л. Аналитикалық химия. - Алматы: Экономика, 2011, б. 474.
3. Бухаркина М. Ю., Полат Е. С. Современные педагогические и информационные
технологии в системе образования: Учебное пособие/ под ред. Е. С. Полат. – М.: Изд. Центр
«Академия», 2010. – 368 с.

ОӘЖ 372.016.796

ҰЛТТЫҚ СПОРТ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫ

Ж.Ж.Сламбекова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. В статье рассматриваются вопросы касающие национальных спортивных и

подвижных игр
Ключевые слова: Национальные игры, народный, виды спорта, казахский народ,
казахское национальное движение
Summary. The article deals national sports and outdoor games
Keywords: National games, folk, sports, кazakh people, кazakh national movement

Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға

баспайды. Демек, «зерттеуді өз тарихынан бастау – ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады».

216
Дəл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық хəне спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму
жолдары, қалыптасу кезеңдері, тəрбиелік маңызы халықтың саяси əлеуметтік-
экономикалық дамуына негіз болды. Қазіргі кемеліне келген тарихи
ғылымдардың дəлелдеуі бойынша, күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек,
Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.
Сонан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі əртүрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие, тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында ағылшын ғалымы Э.
Маккей «...бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық
одақтардың арасында тарағанға ұқсайды» - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді
Венецияның саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында
болған сапарында көрген «Қызбөрі» ойыны да Қазақстан территориясындағы
тайпалардың пайда болған кезінен, яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы
жайлы ескертеді» [1].
Қазіргі Қазақстан жерін мекендеген ең алғашқы рулардың əдет-
ғұрыптарының негізінде дамыған алуан түрде ойналатын қазақтың ұлттық
ойындары, көшпелі халықтың дала табиғатына сай дами берді. Әр трлі өнердің
белгілі бір ортада жүйеленіп, «театры жоқ елдің театр орнына көретін сауығы-
еңбек мерекелері мен қыз ұзату, бала сүндеттеу мен өлгенге ас беру сияқты
ойын-тойларының өзекті драмалық элементіне жататын арқауы əн мен күй,
халық ойындары болғаны да даусыз. Осылайша, нртеден бергі ұзақ сонар көшті»
соңында мал бағып келген қазақ халқының да əдеті мен өзіндік жорамалы блды.
Әр алуан дəуірмен, əр қилы кезеңдерді басынан өткізсе де, қазақ халқы өздерінің
көшпелі тұрмысында қалыптасқан əдеттерін рухани азық ете білді. Халақ
өмірдің қандай қиыншылығына да, қуанышына да төзе отырып, осы əдет-
ғұрыптарды, толғау жырлар мен əндерді, сарынды күйлерді көңіл ашар
қуанышы, қайғы-шерін тарқатар алданышы, ауыр күндерде ой тербететін
жұбанышы етіп отырған. Сондықтан да қазақтың ойын-сауықтарының, əдет-
ғұрыптарының түпкі негізі мал өсіру мен экономикалық қарым- қатынастың
дамуымен байланысты [2].
Қазақ халқының тарихы ержүректікке, күштілікке, табандылыққа,
шапшаңдыққа, шыдамдылық пен төзімділікке, адамгершілікке баулитын ұлттық
спорт түрлері бай. Тарихымыздың бастауына үңілетін болсақ, жас шыбық иілуге
қандай тиімді болса, жас бала да тəрбиені қабылдауға сондай бейім екенін
аңғарған дана бабаларымыз ұрпақ тəрбиесін ұлттық спорт ойындары арқылы
баланың жастайынан ой-өрісін, таным-түсінігін жетілдіріп отырған. Өскелең
ұрпақ ат құлағында ойнап, садақты толғай тартып, алмас қылышты сермеп,
найзамен жауын түйреген ерлігі осы ұлттық дене шынықтыру жаттығуларын
жіті меңгеріп, шыңына жеткендігінің арқасы. Халық мұрасы саналатын бұл
ұлттық спорт ойындарын белгілі бір жүйеге сайып келген тəрбие құралы ретінде
де қарауға болады.

217
 Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге
жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші
мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, асық ойындары
Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады.
Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі
дəстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады. Солардың ішінде ойындары
əлі күнге дейін өзінің ұлттық құнын жоймай келе жатқан қазақтың ұлттық
ойындарыолар: «Қазақ күресі», «Бəйге», «Көкпар», «Қыз қуу», «Теңге алу»,
«Жамбы ату», «Жорға жарыс», «Аударыспақ», «Тоғызқұмалақ».Қазақтың
ұлттық ойындары туралы қалам тартқан ғалымдар Е.Сағындықов, Ә.Диваев,
М.Жұмабаев, М.Тəнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
Ұлттық ойындардың жастар үшін тəрбиелік мəні зор екенін атап өтеді.
Қазақтың «Ақсерек-Көксерек», «Ақсүйек», «Орамал тастамақ», «Шілік»,
«Арқан тарту», «Аударыспақ» сияқты ұлттық ойындары қайрат-жігерді,
байқампаздық пен сезімталдықты арттырса, ал «Тоғызқұмалақ» сияқты
ойындар ойлау қабілетін арттырады. ХХ ғасырдың басында өмір сүрген
этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
– жалпы ойындар;
– қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
– ашық алаңқайдағы ойындар;
– қыс мезгіліндегі ойындар;
– демалыс ойындары;
– ат үстіндегі ойындар;
– аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым м.гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, қазақ кср халық комиссарлар кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сəйкес 1949 жылы жарық көрген «краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта» атты еңбегі м.гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы дəлел. Хх ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. Отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мəдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы, а.васильев «игры сартовских детей» атты мақаласында ферғана жəне
сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының
бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Этнографиялық зерттеулер барысында қазақтың ұлттық ойындарының
пайда болуы мен дамуына ерекше мəн беріледі. Ойындардың мазмұны халықтың
өмірі мен тұрмысының өзгеруіне сай ауысып отырды.
Қазақтардың ойындарына өз кезінде Орта Азия халықтарының ойындары
əсерін тигізіп отырды, сол сияқты керісінше, кейбір Орта Азия халықтары
қазақтардың бірқатар қызықты ойындарын өздеріне бейімдеді.

218
 Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған қазақтардың ұлттық
ойындары жоғары қызығушылыққа ие : бұл дене тəрбиесінің тамаша құралы;
олар мазмұны мен сыртқы түрі жағынан да өте саналуан [2].
Қазақтың ұлттық ойындары командалық жəне командалық емес деп
бөлінеді. Кейбір ойындар спорттың түрлеріне жəне жергілікті ойындарға
дайындық ретінде қолданылуы мүмкін. Осы жұмыстың негізгі мақсаты-кейбір
қазақтың ұлттық ойындарын мектеп оқушыларының дене тəрбиесі
бағдарламасында пайдалануға ұсыну.
Осы мақсатқа сай жинақталған ойындардың ішінен төмендегілері таңдап
алынды: əуе таяқ, таяқ ойыны, шамаң келсе тартып ал, соқыр теке, айгөлек,
тырау, тырау, тырналар ала күшік, жігіт қуу, орамал тастау, ушінші артық,
корған үшін күрес, күштілер менептілер, белбеу, лақтыр-ұста, жаяу көкпар,
шабандоздар жарысы, атқыштар, көген тартыс, ақтерек-көксерек, кісі көтеру.
текелер ұрысы, аударыспақ, төртаяқтап тартысу, секіріп ойнау, балтамды тап,
затты алып жүгіру, кім алысқа, жалау үшін күрес.
Қазақтың ұлттық ойындарын оқушылармен жұмыста қолдану мынаны
көрсетті бұл ойындар оқушылардың дене тəрбиесінің негізгі мəселелерін
табысты шешуге, олардың денсаулығын жақсартып, өмірлік маңызды қимылдық
бейімділіктерін қалыптастыруға өте пайдалы.
Олар оқушыларға белгілі бір тəрбиелік əсерін тигізеді: батырлық пен
батылдыққа, табандылыққа, ұстамдылыққа, ұйымшылдыққа, жолдастық өзара
көмекке, саналы тəртіпке үйретеді.
Ұсынылған ойындар сауықтыру мəселелерін шешуге де өз үлесін қосады:
жүрү, жүгірү, секіру, лақтыру икемділіктерін дамытады. Кейбір ойындар
оқушыларға гимнастика, жеңіл атлетика жəне спорттық ойындарда алған
біліктерін жетілдіруге көмектеседі. Бұл ойындарды біз жеке спорт түрлеріне
дайындық топтарына жіктедік. Ұлттық ойындарда кейбір қиындықтар бар,
оларды жеңу үшін оқушылар тиісті күш-жігер жұмсауы тиіс.
Қазақ ұлттық ойындарында ойыншылар арасында белгілі қарым-
қатыныстар орнататын ережелер бар. Әрбір ойында ойыншылар сол ережелерге
сай əрекет етуі тиіс. Ақырында, сол ережелерге сай ойыншылар тиісті іс-
əрекеттерді таңдауы керек болады [3].
Қазіргі заман педагогикасында білімдік жəне тəрбиелік мақсаттар өзара
тығыз байланыста. Сондықтан, білімдік мəселелерді шеше отырып, тəрбиелік
мақсаттарды орындаймыз, ойын барысында табандылық, ұстамдылық,
сабырлылық, жеңіске деген құлшыныс сияқты көптеген тұлғалық қасиеттер
қалыптасады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: елімізге, бойында
ата-бабаларымыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті бар, егеменді
елімізге аямай қызмет ететін ой өрісі кең, алғыр да жүректі, сауатты да салауатты
азаматтар қажет, сондықтан болашақ еліміздің намысын жықпайтын
азаматтардың бойына патриотизмді қалыптастыруда, бабалардың ерлік-істерін
үлгі ретінде тəрбие саласында қолдану керектігін айрықша атап өткен болатын.

219
 Әдебиет:
1. М. Болғанбаев. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы: «Қайнар» 2015ж.
2. Қ.Р.Байдосов, Е.М.Мұхидинов, А.А.Жылмағанбетов. Қазақша күрес.Алматы,2017ж.
3. М.Тəнекеев, І.Қ.Адамбеков. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы, 2016ж.

УДК 372.016.796

ЗНАЧЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА

С.С. Султанов, М.А. Юсупов

Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада дене шынықтыру мен спорттың адам өміріндегі маңызы
қарастырылады
Түйін сөздер: дене шынықтыру, жеңіл атлетика, бақылау-өлшеу аспаптары,
техникалық құралдар, әдістемелер, жарыстар, дайындық
Summary. This article discusses the importance of physical culture and sport in human life
Keywords: Technology, athletics, control and measuring devices, technical means, methods,
competitions, training

Физическая культура и спорт являются неотделимой частью культуры

общества и каждого человека в отдельности. В настоящее время нельзя найти ни
одной сферы человеческой деятельности, которая не была бы связана со спортом
и физической культурой [1].
В последние годы все чаще упоминается о физической культуре
нетолько как об автономном социальном факте, но и в устойчивом качестве
личности. Исторически физическая культура формировалась под влиянием
потребностей общества в физической подготовке молодого поколения и
взрослого населения к труду.
Вместе с тем, по мере эволюции систем воспитания и
образования физическая культура становилась базовым
видом культуры, которая формирует двигательные умения и навыки.
Физическая культура должна сопровождать человека в
течение всей его жизни.
Значение физкультуры и спорта в жизни человека
значительно увеличилось в последние десятилетия.
Спорт и физкультура существенно влияют на состояние организма в целом,
на психику и статус человека. В современном обществе с появлением новой
техники и технологий имеет место сокращение двигательной активности людей
и одновременно усиление влияния на организм неблагоприятных факторов,
таких как загрязнение окружающей среды, неправильное питание, стрессы.
Кроме того, снижается иммунитет, что влечет за собой значительную
восприимчивость к инфекционным болезням [2].
В настоящее время число людей с разнообразными заболеваниями растёт,
так что снижение двигательной активности является актуальной проблемой.
Физическая культура и спорт является одними из наиболее значимых факторов
укрепления и сохранения здоровья. Занятия физической культурой необходимы
220
человеку во все периоды его жизни. В детском и юношеском возрасте они
способствуют слаженному развитию организма. У взрослых улучшают
морфофункциональное состояние, увеличивают работоспособность и
сохраняют здоровье. У пожилых, наряду с этим, задерживают неблагоприятные
возрастные изменения. В настоящее время число людей с разнообразными
заболеваниями растёт, так что снижение двигательной активности является
актуальной проблемой. Физическая культура и спорт является одними из
наиболее значимых факторов укрепления и сохранения здоровья. Занятия
физической культурой необходимы человеку во все периоды его жизни. В
детском и юношеском возрасте они способствуют слаженному развитию
организма. У взрослых улучшают морфофункциональное состояние,
увеличивают работоспособность и сохраняют здоровье. У пожилых, наряду с
этим, задерживают неблагоприятные возрастные изменения. Систематические
занятия физической культурой и спортом помогают людям всех возрастов
наиболее продуктивно использовать своё свободное время, а также
способствуют отказу от таких социально и биологически вредных привычек, как
употребление спиртных напитков и курение. Злоупотребление физической
нагрузкой может принести немалый вред, поэтому при выборе степени нагрузки
на организм необходимо применять индивидуальный подход. Одной из задач
физического воспитания в нашей стране является всестороннее,
последовательное развитие человеческого организма. Человек должен быть
крепким, ловким, выносливым в работе, здоровым, закаленным. Регулярные
занятия физическими упражнениями или спортом повышают активность
обменных процессов, поддерживают на высоком уровне механизмы, которые
осуществляют в организме обмен веществи энергии [3].
Недостаточное количество двигательной активности или нарушение
функций организма при ограничении двигательной активности отрицательно
влияют на организм в целом. Люди могут жить и при ограничении движений, но
это приведёт к атрофии мышц, снижению прочности костей, ухудшению
функционального состояния центральной нервной, дыхательной и других
систем, снижению тонуса и жизнедеятельности организма.
У людей, систематически занимающихся физическими упражнениями,
значительно повышается потенциал всех систем и органов человека.
Целенаправленная физическая тренировка совершенствует систему
кровообращения, стимулирует деятельность сердечной мышцы, усиливает
кровоснабжение мышц, улучшает регуляцию их деятельности нервной системой.
В процессе занятий физической культурой и спортом уменьшается
количество сердечных сокращений, сердце становится крепче и начинает
работать более экономно, нормализуется давление. Все это способствует
улучшению обмена веществ в тканях. Учеными установлено, что вслед за
интенсивными физиологическими тратами идут восстановительные процессы.
Гормоны надпочечников, которые вырабатываются в процессе физической
нагрузки, благотворно действуют на сердце. При физической нагрузке могут
избирательно улучшиться функции организма как двигательные (повышение

221
выносливости, силы мышц, гибкости, координации движений), так и
вегетативные (совершенствование работы дыхательной и других систем
организма, улучшение обмена веществ). Занятия физкультурой и спортом
способствуют расширению кровеносных сосудов, нормализации тонуса их
стенок, улучшению питания и повышению обмена веществ в стенках
кровеносных сосудов. Все это ведет к увеличению эластичности стенок
кровеносных сосудов и нормальной работе сердечнососудистой системы,
которая является важнойсоставляющей организма человека. Также умеренная
физическая нагрузка положительно влияет на почки: с них снимается нагрузка,
что приводит к их лучшему функционированию. Особенно полезное влияние на
кровеносные сосуды оказывают занятия такими видамифизических упражнений,
как плавание, бег, бег на лыжах, езда на велосипеде. Регулярные занятия спортом
помогают безопасно укрепить суставно-связочный аппарат. Продолжительная
умеренная физическая нагрузка делает связочную и суставную ткани эластичнее,
защищая ее от надрывов и растяжений в будущем [3].
В процессе любой деятельности у человека наступают усталость и
переутомление. Однако выполнение даже кратковременных комплексов
физических упражнений приводит к эффективному восстановлению как
физической, так и умственной работоспособности, а также снятию нервно-
эмоциональных перенапряжений. Также необходимо отметить, что
систематические физические нагрузки резко снижают заболеваемость
населения, положительно влияют на психику человека - на его мышление,
внимание, память, способствуют эффективному воспитанию личностных
качеств, а именно настойчивости, воли, трудолюбия, коллективизма,
общительности, формирует активную жизненную позицию. Во время занятия
физической культурой и спортом осуществляется нравственное развитие
занимающихся. Это развитие нацелено на установление у человека социально
ценных качеств, которые формируют его отношение к другим людям, к
обществу, к самому себе и представляют то, что принято называть нравственной
воспитанностью. Эта характеристика важнейшая в определении личности. Ее
содержание обусловлено нормами морали, которые являются главными в
обществе. Приобщиться к физической культуре и спорту можно несколькими
способами: занимаясь в спортивной секции по любому интересующему иду
спорта, принимая участие в занятиях групп здоровья по месту работы или
проживания, а также тренируясь самостоятельно. Обилие вариантов дает
каждому человеку возможность выбрать тот из них, который удовлетворяет его
требованиям и предпочтениям, и позволяет каждому найти идеальный способ
поддерживать себя в прекрасной физической форме [4].
В последнее время особую популярность приобрели именно
самостоятельные занятия физкультурой ими легко заниматься в удобном для
человека месте и в удобное время. Но для того, чтобы добиться наибольшего
успеха, следует изучить основные теоретические знания в этой области для того,
чтобы не получить травму в процессе тренировок. Таким образом, спорт и
физическая культура являются многофункциональным механизмом

222
оздоровления людей, самореализации человека, его самовыражения и развития.
Поэтому в последнее время место физкультуры и спорта в системе ценностей
человека и современной культуры резко увеличилось.

Литература:
1.Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений. М
.: Аспект Пресс, 2015. - 127 c.
2. Аршавский И.А. К теории индивидуального развития (Биофизические аспекты)
// Биофизика. -2016г. - Т. 36. - № 5.
3.Готовцев П.И., Дубровский В.И. Самоконтроль при занятиях физической культурой.
М.: Физкультура и спорт, 2018 г. -32 с.
4. Н.Г.Озолина и Д. П. Маркова, Легкая атлетика, Учебник для институтов физической
культуры 2 изд., М., 2018г.

УДК 665

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНОГО СОДЕРЖАНИЯ РЕЗИНОВОЙ КРОШКИ

ПРИ ПОЛУЧЕНИИ МОДИФИЦИРОВАННЫХ ПОЛИМЕР-БИТУМНЫХ ВЯЖУЩИХ

К.К.Сырманова1,2, Алипбекова Ж.К2., Ж.Б.Калдыбекова2, Қ.Қ.Нұрман1

( Университет Мирас, Шымкент, 2Южно-Казахстанский государственный университет
1

им. М. Ауэзова, Казахстан, syrmanova.kulash @mail.ru)

Түйін. Мақалада битумды байланыстырғыштың сапалық көрсеткіштерін жақсарту,

жабындардың беріктігін арттыру және асфальтбетон жабындарының құнын төмендету
үшін резеңке үгіндісін модификациялау, сондай-ақ резеңке бұйымдарының үлкен тонналық
қалдықтарын кәдеге жарату туралы айтылады.
Құрамында өзгертілген ұнтақ бар битумды байланыстырғыштардың салыстырмалы
физика-механикалық сипаттамалары келтірілген.
Кулантаулық вермикулит мөлшерінің ұлғаюымен бөлшектердің бетіндегі битум
қабықшаларының азаюы байқалады, бұл белгілі бір концентрацияда дәндер арасындағы
байланыстардың күрт қатаюына әкеледі. Битумды құрылымдау қоспаның тығыздығының
артуын, ішкі үйкеліс коэффициентінің жоғарылауын, ығысуға төзімділіктің жоғарылауын,
сығымдау күшінің соққы жүктемелерін және сынғыштықты төмендетуді қамтамасыз
етеді.
Түйін сөздер: битумды байланыстырғыш, модификация, резеңке үгіндісі, Кулантаус
вермикулиті, беріктік, қалдықтар, кәдеге жарату.
Summary. The article discusses the modification of rubber crumb to improve the quality
indicators of a bituminous binder, increase the durability of coatings and reduce the cost of asphalt
coatings, as well as utilize large-tonnage waste of rubber products.
Comparative physic-mechanical characteristics of bituminous binders containing modified
crumb are given.
It is shown that with an increase for Kulantau vermiculite, a decrease in the thickness of
bitumen films on the particle surface occurs, which at a certain concentration leads to a sharp
hardening of the contacts between grains. Structuring of bitumen provides an increase in the density
of the mixture, an increase in the coefficient of internal friction, an increase in resistance to shear,
shock loads of compressive strength and a decrease in brittleness.
Keywords: bitumen binder, modification, rubber crumb, Kulantau vermiculite, durability,
strength, waste, disposal.

223
 В сегодняшних условиях требуется, чтобы дорожное покрытие было
одновременно прочным, безопасным и долговечным. Для разработки
эффективных путей повышения долговечности асфальтобетонных покрытий
необходимы инновации в сфере дорожного строительства. Большую долю
дефектов составляют выбоины и ямочность на покрытии; отдельные трещины,
которые постепенно превращаются в сетки; шелушение поверхности
асфальтобетона; разрушения, вызванные старением вяжущего, и постепенная
потеря дорожной одеждой требуемых эксплуатационных показателей,
связанных с безопасностью движения транспорта. Все они находятся в верхних
слоях покрытия, одной из главных ролей которого является защита всей
дорожной одежды. И практический все они – результат воздействия
климатических факторов, а именно воды, мороза, высоких летних температур и
т.п.
Для эффективного решения поставленной проблемы в первую очередь
нужно предпринимать определенные действия на стадии выпуска
асфальтобетонной смеси, чтобы она стала как можно более водостойкой. Для
этого производителями асфальтобетонных смесей используются адгезионные
добавки. В наших исследованиях в виде добавки мы используем резиновую
крошку. Одним из основных радикальных способов повышения качества и
долговечности алфальтобетонных покрытиий является модификация битумов
полимерными материалами. Создание полимерно-битумных материалов –
наиболее перспективный путь создания высококачественных дорожных
покрытий, герметиков, гидроизоляции, мягкой корвли и др. Обычно дорожные
битумы имеют интервал пластичности как правило, не выше 60-650С, что явно
недостаточно для устройства верхних слоев покрытий в климатических условиях
большинства регионов. Кроме того, у вязких дрожных битумов практически
отсутствуют упругие свойства, от которых зависит устойчивость
композиционных материалов, каковыми является асфальтобетон, к разрушению
под действием циклической нагрузки. Поэтому битумные вяжущие
принципиально требуют модификации и улучшения физико-механических
свойств, поскольку по самой своей природе не могут обоеспечить необходимую
стойкость асфальтобетонных покрытий дорог в условиях увеличивающихся
транспортных нагрузок. Значительное количество используемых для
регенерации старых автомобильных шин и перспективы развития мощностей по
измельчению резины создают предпосылки для широкого использования
вулканизованной измельченной резины в дорожном строительстве для
повышения эксплуатационных свойств асфальтобетонных покрытий. Все это
указывает на необходимость создания новых крупнотоннажных битумов
производства Республики Казахстан, которые на ряду с созданием битумных
материалов с повышенными эксплуатационными свойствами решит вопросы
утилизации изношенных резиновых шин.
Резиновая крошка представляет собой совокупность частиц разнообразной
формы и дисперсности измельчённой резины. Материал характеризуется тем,
что в своей основе он сохраняет молекулярную структуру и свойства исходной

224
резины. При этом поверхность частиц может быть изменена так, чтобы придать
резиновой крошке особые, заранее определенные свойства. Данные изменения
могут быть получены с помощью частичной девулканизации верхнего слоя
частиц или путем химической, физической или физико-химической обработки.
Области использования резиновой крошки достаточно широки. В
зависимости от степени измельчения её применяют:
- порошкообразную резиновую крошку с размерами частиц от 0,2 до 0,45
мм используют в качестве добавки (от 5 до 25% по массе) в резиновые смеси для
изготовления новых автомобильных покрышек, массивных шин и других
резинотехнических изделий.
- для получения качественного регенерата и резиновых смесей резину
измельчают до частиц не более 0,5 мм; в резиновые смеси для уплотнительных
колец, манжет и прокладок и т.д.
- частицы менее 0,63 мм применяют для модификации битума (от 7% до 12%
по массе), получения гидроизоляционных мастик различного назначения в
качестве добавок (до 40% по массе), производство тормозных колодок,
резинополимерных композиций;
- с помощью резиновой крошки размером от 0,63 мм до 1 мм повышают
качество дорожного битума за счёт применения резинобитумных
композиционных вяжущих материалов путём введения в битум добавок
резиновой крошки вместе со специальными химическими реагентами. Такая
крошка также используется в качестве сорбента, для тампонирования нефтяных
скважин;
- для формовых двухслойных элементов покрытий спортивных площадок,
беговых дорожек, стадионов и т.д. Для формовых элементов покрытий полов в
гальванических цехах, в цехах, работающих с агрессивными средами и т.д.;
- от 2 мм до 5 мм — засыпка футбольных, теннисных и других спортивных
полей с искусственной травой, покрытия на детские площадки, набивка
спортинвентаря, производство спортивных покрытий.
Резиновую крошку в резинотехнической промышленности, в основном,
получают из отходов переработки резинотехнических изделий механическим
измельчением [1].
Однако полученная при этом резиновая крошка слеживается во время
хранения, т.е ухудшаются технологические свойства резиновой крошки,
впоследствии затрудняет процесс переработки резиновой крошки в готовые
резинотехнические изделия. Поэтому проблема улучшения технологических
свойств резиновой крошки является актуальной особенно в свете дальнейшего
использования последнего.
Анализ литературных данных [2-4] показал, что известно вяжущее,
содержащее резиновую крошку и продукты очистки отработавших
автомобильных масел. В этом случае резиновую крошку используют вместо
фильтрующих зернистых материалов, применяемых при очистке автомобильных
масел, с дальнейшим использованием ее при добавке битума в дорожном
покрытии [2].

225
 Основным недостатком является использование резины без
девулканизации, которая в таком виде в битуме выполняет роль наполнителя.
Такой состав в производстве асфальтобетонов может вызвать внутренние
напряжения, связанные с упруго - эластичными свойствами, вплоть до
разрушения покрытия. Известен способ поверхностной модификации
поверхности РТИ озоном [3].
Однако данных по слеживаемости резиновой крошки, полученной из РТИ
не приводится. Авторами Илиополов С.К., Болдырев В.И и др. [4]. способ
поверхностной модификации резиновой крошки озонированием в течение 1-6
часов. В работе ставилась цель - повышение долговечности и снижение
себестоимости асфальтовых покрытий, снижение затрат на их ремонт и
эксплуатацию, а также утилизация многотоннажных отходов.
Для достижения цели работы было проведено модифицирование резиновой
крошки для улучшения ее технологических свойств и качественных показателей,
которые позволят повысить долговечность и снизить себестоимость
асфальтовых покрытий, а также утилизировать многотоннажные отходы
резинотехнических изделий.
Полученные дорожные покрытия, на основе органических вяжущих, с
использованием в составе модифицированной резиновой крошки могут быть
использованы при строительстве и ремонте автомобильных дорог и
аэродромных покрытий. Битуморезиновое вяжущее содержит резиновую
крошку и органическое вяжущее - битум нефтяной дорожный, при этом оно
дополнительно содержит минеральный наполнитель-кулантауский вермикулит
отечественного производства: битум нефтяной-масс. %70-76; резиновая крошка
масс. %18-22; кулантауский вермикулит масс. %6-8.
Итоговым результатом явилось повышение долговечности
битуморезинового вяжущего с улучшенными реологическими
характеристиками, значительное снижение себестоимости за счет увеличения
сроков эксплуатации дорожного асфальтового покрытия.
В таблице 1 приведен состав битумных вяжущих, содержащих
модифицированную крошку.

Таблица 1 – Состав битумных вяжущих, содержащих модифицированную

крошку.
Количество Количество резиновой Количество вспученного
№
битума, масс % крошки, масс % кулантауского вермикулита, масс %
1 100 - -
2 88 10 2
3 82 14 4
4 76 18 6
5 70 22 8
6 64 26 10
7 58 30

226
 Физико-механические характеристики битумных вяжущих содержащих
модифицированную крошку приведены в таблице 2.

Таблица 2 – Сравнительные физико-механические характеристики

битумных вяжущих, содержащих модифицированную крошку.
№ Показатели Предлагаемый состав Прототи
1 2 3 4 5 6 7 п
1 Глубина проникания иглы, 0,1 мм:
при 25°С 75 54 52 53 50 52 54 76
при 0°С, не менее 22 18 16 14 19 15 16 22
2 Температура размягчения по кольцу 48 50 54 55 56 54 55 54
и шару, °С
3 Температура хрупкости, °С -20 -13 -9 -12 -10 -13 -11 -20
4 Растяжимость, см:
при 25°С 65 65 70 80 78 58 60 25
при 0°С 32 35 28 44 48 56 54 11
5 Эластичность 55 59 63 67 66 63 64 70
При сравнении с известными аналогичными битумными вяжущими
заявляемый, содержащий модифицированную резиновую крошку, отличается
повышенными параметрами по экологичности и энергосбережению при
снижении затрат на транспортные перевозки.
Модификация резиновой крошки достигается за счет введения
кулантауского вермикулита. Выбор вермикулита объясняется невысокой ценой.
Кроме того, вермикулит характеризуется высокой адсорбционной способностью
и эффективно поглощает продукты, образующиеся в результате окисления
углеводородов, например, смолы, кислородсодержащие соединения и другие
гетереорганические продукты. Вермикулит характеризуется высокой
эффективностью в фазе активации, большим объемом пор и селективностью [4].
Качество структуры асфальтобетона зависит от множества факторов, но,
очевидно, что оно в большей степени определяется качеством вяжущего в тонких
пленках, сформированных под влиянием поверхности зерен минеральных
компонентов. Известно, что потенциал сопротивления структуры материала
эксплуатационным воздействиям зависит от активности взаимодействия на
границе раздела фаз «битум – резиновая крошка», так как на поверхности
крошки происходит структурирование битума, интенсивность которого
определяется площадью поверхности контакта и адсорбционной способностью
минерального компонента. Площадь поверхности минерального порошка
составляется более 90% общей площади поверхности частиц минеральных
компонентов асфальтобетона, поэтому особое значение имеет характер
взаимодействия этой поверхности с битумом. При увеличении количества
вермикулита происходит уменьшение толщины битумных пленок на
поверхности частиц, что при определенной концентрации приводит к резкому
упрочнению контактов между зёрнами. Структурирование битума обеспечивает
повышение плотности смеси, увеличение коэффициента внутреннего трения,
повышение стойкости к сдвиговым, ударным нагрузкам, прочности при сжатии
227
и снижение хрупкости. Так же имеет большое значение характеристики
резиновой крошки, влияющие на интенсивность и характер взаимодействия на
границе раздела «битум – резиновая крошка» - размер и форма частиц, текстура
поверхности и пористость. Известно, что битум, в соответствии с мицеллярной
теорией, представляет собой коллоидную систему в масляной среде, в которой
асфальтены окружены оболочкой из смол. Таким образом, наиболее химически
активные функциональные группы, входящие в состав смолисто-асфальтеновых
комплексов, блокированы химически инертной масляной оболочкой [5].
В результате взаимодействия битума с материалом, имеющим высокую
удельную поверхность и тонкопористую структуру, происходит изменение
группового состава битума за счет избирательной диффузии масел и смол внутрь
материала, что приводит к изменению свойств битумных слоев на поверхности
частиц и формированию на поверхности зерен прочных битумных пленок.
Таким образом, предлагаемая модифицированная резиновая крошка в
составе битумного вяжущего повышает эксплуатационные свойства вяжущего
за счет повышения технологических свойств резиновой крошки.
Модифицированная резиновая крошка позволит повысить качественные
показатели битумного вяжущего, увеличить долговечность покрытий и снизить
себестоимость асфальтовых покрытий, а также утилизировать многотоннажные
отходы резинотехнических изделий.

Литература:
1. Б.Г.Печеный. Битумы и битумные композиции. М., Химия. 2010. С.119.
2. Гиззатуллина Я.М. Способ поверхностной модификации резиновой крошки.Патент
№1545.Опубл. 23.04.2011
3. De Araujo Medeiros M., de Oliveira D.L., Sansiviero M.T.C., Araujo M.H., Lago R.M.
Use of the glycerol by-product of biodiesel to modify the surface of expanded vermiculite to
produce an efficient oil absorbent // J. Chem. Technol. Biotechnol. - 2010. - №85. – Р. 447–452
4.Сырманова К.К., Негим Э.С., Калдыбекова Ж.Б., Ботабаев Н.Е. Формирование
сорбента с развитой пористостью на основе кулантауского вермикулита // Развитие наук,
образования и культуры независимого Казахстана в условиях глобальных вызовов
современности: тр. междунар. науч.-практ. конф., посв. 70-летию ЮКГУ им. М.Ауэзова. -
Шымкент, 2013. - Т.4. - С. 59-61.
5. Гохман Л.М. О роли органических вяжущих материалов в обеспечении
работоспособности асфальтобетона / Л.М. Гохман // Автомобильные дороги. –2017. – №7. –
С. 21–23.

228
 ОӘЖ 664.694(088.8)

СҮТ АҚУЫЗДАРЫ, ОЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ

А.У.Тайтелиева
№69 жалпы орта білім беретін мектеп, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. Белковый состав молока. Биологические функции молочных белков.

Ключевые слова: Белки, промышленные, щелочно-наземные металлы, молочные белки,
сывороточные белки.
Summary. Protein composition of milk. Biological functions of milk proteins.
Keywords: Proteins, industrial, alkaline-ground metals, milk proteins, whey proteins.

Сүттегі ақуыздардың жалпы мөлшері 2,9-дан 4%-ға дейін ауытқиды. Сүт

ақуыздары құрылысы, физика-химиялық қасиеттері жəне биологиялық
функциялары бойынша алуан түрлі. Олар бұзаудың қалыпты дамуын
қамтамасыз ету үшін қажет, сондай-ақ адамдардың тамақтануында ерекше
маңызға ие.
Сарысулық ақуыздар маңызды биологиялық функцияларға ие.
Иммуноглобулиндер белсенді емес иммунитеттің, лактоферриннің жəне сүт
ферменттеріне жататын басқа ақуыз - лизоцимнің тасымалдаушылары бола
отырып, қорғаныш қызметін атқарады, əрі антибактериялық қасиеттерге ие.
Лактоферрин жəне в-лактоглобулин тасымалдау қызметін атқарады – жаңа туған
сəбіи ішегіне темірді, дəрумендер мен басқа да маңызды қосылыстарды əкеледі.
Казеин. Оның сүттегі орташа мөлшері сүттегі ақуыздардың жалпы
құрамының 81%-ын құрайды. Химиялық таза казеин – иіссіз жəне дəмсіз
аморфты зат – суда мүлдем ерімейді. Өнеркəсіпте алынатын казеин оған сүттен
(мысалы, майдан) түсетін кейбір заттардың болуы жəне кептіру кезінде
ақуыздың өзгеруі салдарынан сарғыш реңге ие. Кептірілген казеин
гигроскопиялық жəне оны құрғақ жерде жабық ыдыста сақтау керек. Казеин
молекуласына көміртегі, азот, сутегі, оттегі, күкірт жəне фосфор кіреді. Фосфор
оксиаминқышқылдарымен (серин жəне треонинмен) эфирлік байланыс түзетін
фосфор қышқылы түрінде орналасқан. Осының негізінде кбінесе казеинді
күрделі ақуыз ретінде қарастырады.
Казеиннің молекулалық салмағы шамамен 30 000.
Казеин, барлық ақуыздар секілді – амин қышқылдарының күрделі
қосындысы, онда бос аминдік (негізгі) жəне қышқылдық топтар бар. Осылайша,
казеин – екідайлы (амфотерлі) электролит, қышқыл ретінде жəне орта
реакциясына байланысты негіз ретінде диссоциациялануға қабілетті. Сілтілік
реакция кезінде казеин теріс зарядталатындықтан, соның салдарынан ол
қышқылдармен əрекеттесе алады:
R – СH – NH2 + HCl => R – CH – NH3Cl
COOH NH3OH
Керісінше, қышқылдық ерітіндіде казеин сілтілермен, яғни катиондармен
əрекеттесу қабілетіне ие болады, бұл кезде ол теріс зарядталады:

229
 R – СH – NH2 + NaOH => R – CH – NH3OH

COOH COONa
Демек, казеин негіздермен де, қышқылдармен де тұз түзе алады.
Карбоксилдік топтар санының аминдік топтар санынан көп болуы
салдарынана, казеин реакциясы – қышқылдық; фенолфталеин индикаторы
кезінде оны бейтарап тұздар ерітіндісінде бейтараптау үшін 1 г казеинге
шамамен 8,1 мл 0,1 н. сілті ертіндісі қажет.
Сілтілік жəне сілтілік-жер металдары бар казеин тұздары казеинаттар деп
аталады. Сілтілік металдары бар казеин тұздары суда ериді, мөлдір немесе аздап
опалесцирленетін (жарық шашырататын) сұйықтықтарды түзеді.
Сүттегі казеин қышқылдық тұздар – кальцийлік казеинаттар түрінде
болады. Казеинде NH2 аминдік топтың болуы (сумен гидроксилдік бондар
беретін NH2 + HOH = NH3+ + OH-) қышқылдармен қос ерігіш тұздардың түзілуіне
жол ашады:
H2SO4 + NH2 – R – COOH => H2SO4 * NH2 – R – COOH

Ақуыз молекуласында аминдік топтың болуы казеиннің формалинмен

реакциясын – метилен ақуызының түзілуін тудырады, ал əлсіз қышқылдық
ортада реакция келесі теңдеу бойынша өтеді:
R – NH2 + CH2O + H2N – R => R – NH – CH2 – NH – R + H2O

Казеин Формалин Казеин Метилендік ақуыз

əлсіз сілтілік ортада:

R – NH2 + CH2O => R – N = CH2 + H2O

Мұндай реакция сүтті формалинмен қалбырлау (консервілеу) кезінде
байқалады. Сілтілік реакцияға ие аминдік топтардың бұзылуы салдарынан
метилен казеинінің пайда болуы сүт қышқылдығын арттырады.
Альбумин. Альбумин сүтте көп емес – шамамен 0,4%. Оның мөлшері
желіндеуде артып, онда ол төлдеуден кейін бірінші күні кейде 2%, содан кейін
емізу кезеңінде 0,5 – 0,8%-ға теңеледі. Сиыр сүтіне қарағанда, есек, бие
сүттерінде альбумин мөлшері жоғары.
Сүт альбумині (лактоальбумин) казеинге қарама-қарсы түрде суда
ерігенімен, оны 70-800 0С қыздыру кезінде ертіндіден бөлінеді. Бұлайша
бөлінген альбумин суда қайтадан ерімейді,өйткені қызған кезде альбуминдегі
ақуыз молекуласының құрылысында өзгеріс – оның денатурациясы орын алады.
Сүтті пастерлегенде немесе жай ғана қыздырғанда, қыздыру жүргізілетін
аппарат қабырғаларында, ыдыстарда тұнба – сүт тасы пайда болып, ол негізінен
бөлінген альбуминнен тұрады. Қышқыл ерітінділерде альбумин қыздыру кезінде
үлпектер түрінде бөлінеді.
Бейтарап сұйықтықтарда (мысалы, қышқылды емес сүт сарысуында)
альбумин күкірт қышқылды аммонийдің қаныққан ерітіндісімен,

230
күкіртқышқылды натриймен, танинмен жəне басқа да заттармен тұздануы
мүмкін.
Альбуминнің молекулалық массасы казеиннің молекулалық массасына
жақын. Ұйытқы фермент əсерінен альбумин ұйымайды. Альбумин
молекуласында фосфор жоқ болғандықтан, ол қарапайым ақуыздарға жатады.
Ақуыздың мұндай молекулалары мен бөлшектері жоғары гидратталу
кезінде олардың электрлік зарядының кемуіне немесе оның толықтай болмауына
қарамастан ертіндіде болады. Гидратация коллоидты бөлшектердің беттік
энергиясын кемітеді. Ақуыздың коллоидты бөлігінің айналасына су
молекулалары топтасып, мұндағы бірінші қабат коллоидты бөлшекпен тығыз
байланысады. Судың келесі қабаттарының коллоидты бөлшектермен байланысы
біртіндеп əлсірейді.
Ақуыз бөлшектерінің жеткіліксіз гидратациясы кезінде су қабаты əлсіз
болып, электр зарядының жоғалуы кезінде олардың бөлшектері коагуляциялана
жəне ірілене отырып, бірігуге ұмтылады.
Сүт глобулині - бұл сүттің үшінші ақуызы, оның мөлшері альбуминнен
əлдеқайда аз, - бар-жоғы 0,2%.
Сүт глобулиндері арасында жеклеген сүт глобулиндері - 0,15% мен
имундық глобулиндерді - 0,05% бөліп көрсетуге болады.
Глобулиндерді сүт сарысуын күкіртқышқылды магниймен толықтай
қанықтыру кезінде бөліп алуға болады, глобулин тұнбасын сүзіп, минералдық
тұздардан диализ арқылы болу керек.
Сүтте глобулин еріген күйде болады. Әлсізқышқылдық реакция ие ертіндіні
75 С-қа дейін қыздыру кезінде глобулин тұнбаға түседі. Әдетте пастерлеу
0

кезінде оны тұндыру сүт альбуминімен бірге жүреді.

Ақуыздардың аминқышқылдық құрамы.
Сүт ақуыздарында əдетте ақуыздарда кездесетін барлық амин қышқылдары
боларды. Ақуыздардың аминқышқылдары L-пішіндегі б-аминқышқылдарына
жатып, келесі ортақ формуласы ие болады:
R – CH – COOH

NH2
Сүт ақуыздарының құрамына циклдық, сон дай-ақ ациклдық
аминқышқылдары – бейтарап, қышқылдық жəне сілтілік аминқышқылдары
кіреді, мұнад қышқылдық түрлері басым ке леді (2 кесте). Жануарлардың
тұқымымен, жеке ерекшеліктерімен, лактация сатысымен, маусыммен жəне
басқа да факторлармен анықталатын ақуыздардағы амин қышқылдарының
жекелеген топтарының мөлшері олардың физикалық-химиялық қасиеттерін
негіздейді. Сүттің негізгі ақуыздары басқа тағам өнімдерінің глобулалық
ақуыздарымен салыстырғанда салыстырмалы түрде көп лейкинді, изолейцинді,
лизинді, глютамин қышқылын, ал казеин - серинді жəне пролинді қамтиды, бірақ
цистеин аз болады.
Алмастырылмайтын амин қышқылдарының құрамы мен арақатынасы
бойынша сүт ақуыздары биологиялық толыққанды ақуыздарға жатады.

231
 Кесте 1. Сүт ақуыздарындағы амин қышқылдарының мөлшері
Мөлшері, %,

иммуно-глобул-н G1
б-лакто-глобу-лин
лакто-глобу-лин
Амин Қысқаша

Қан сарысуы
қышқылы өрнектелуі

альбумині
казеин
Аланин Ала 3 6,9 2,1 - 6,2
Аргинин Арг 4,1 2,7 1,2 3,5 5,9
Аспаргин Апс 7,1 11,4 18,7 9,4 10,9
қышқылы
Валин Вал 7,2 5,8 4,7 9,6 12,3
Глицин Гли 2,7 1,4 3,2 - 1,8
Глютамин Глю 22,4 19,1 12,9 12,3 16,5
қышқылы
Гистидин Гис 3,1 1,6 2,9 2,1 4,0
Изолейцин Иле 6,1 6,8 6,8 3,1 2,6
Лейцин Лей 9,2 15,1 11,5 9,1 12,3
Лизин Лиз 8,2 11,7 11,5 7,2 6,3
Метионин Мет 2,3 3,2 1,0 1,1 0,8
Пролин Про 11,3 5,1 1,5 - 4,8
Серин Сер 6,3 3,6 4,8 - 4,2
Треонин Тре 4,9 5,2 5,5 10,1 5,8
Триптофан Три 1,7 1,3 7,0 2,7 0,7
Тирозин Тир 6,3 3,6 5,4 - 5,1
Цистеин + Цис 0,34 3,4 6,4 3,0 6,0
цистин
Фенилаланин Фен 5,0 3,5 4,5 3,8 6,6

Сүттің липидтік құрамы.

Майлар, ақуыздар секілді тағамның маңызды компоненттері болып
табылады. Олардың үлесіне адамның тағамдық рационының орташа 33%
калориясы тура келеді. Липидтер ағзадағы негізгі – құрылымдық,
энергетикалық, резервтік, қорғаныс жəне реттеу функцияларын атқарады.
Сүттегі сүт майларының мөлшері шамамен 2,8-5%. Липидтердің
биологиялық құндылығы полиқанықпаған май қышқылдарының, сондай-ақ
фосфолипидтер мен дəрумендер құрамымен анықталады. Сүттегі қаныққан май
қышқылдарының арасында пальмитин, миристин, стеарин, ал полиқанықпаған
май қышқылдарында - олеин, линолен жəне арахидон басым. Бұл қышқылдар
адам ағзасында синтезделмейтіндіктен, олар ағзаға қорекпен бірге түсуі қажет.
Сондықтан бұл қышқылдар алмастырылмайтын май қышқылдары деп аталады.
Линол, линолен жəне арахидон қанықпаған май қышқылдарының кешені (F
дəрумені ретінде белгілі) липидтер алмасуын реттеуге қатысады. Әсіресе,
қанықпаған май қышқылдары ағзадан холестеролды шығаруға ықпал етіп, бұл

232
атеросклероздың дамуына кедергі келтіреді. Сондай-ақ, бұл кешеннің тері жəне
шаш жабынының күйіне де оң əсері байқалған.

Кесте 2. Сиыр сүтінің майларындағы май қышқылдарының мөлшері, %

Атауы Сүттегі мөлшері
Қаныққан қышқылдар: 62,2
Май қышқылы 2,79
Капрон қышқылы 2,34
Каприл қышқылы 1,22
Лаурин қышқылы 2,6
Миристин қышқылы 11,09
Пальмитин қышқылы 31,74
Стеарин қышқылы 9,32
Арахин қышқылы 1,1
Қанықпаған қышқылдар: 28,4
Моноқанықпаған қышқылдар
Пальмитолеин қышқылы 3,7
Олеин қышқылы 22,7
Полиқанықпаған қышқылдар: 5,7
Линол қышқылы 3,6
Линолен қышқылы 1,8
Арахидон қышқылы 0,3

2-кестеден сиыр сүтінде қаныққан жəне қанықпаған май қышқылдарының

кездесетіндігі көрініп тұр. Қаныққан май қышқылдары арасында пальмитин
қышқылы – 31,74%, миристин қышқылы – 11,09% жəне стеарин қышқылы –
9,32% басым. Ал полиқанықпаған қышқылдар арасында олеин қышқылы – 3,6%,
линолен қышқылы – 1,8% жəне арахидон қышқылы – 0,3%, олар ағзада
синтезделмейтіндіктен, ағзаға тағаммен түсуі тиіс.
Сүттің дəрумендік құрамы.
Дəрумендер жасушалық метаболизмнің көптеген реакцияларына қатысады.
Көптеген дəрумендер адам ағзасында синтезделмегенімен, кейбіреулері ішек
микрофлорасы мен тіндерінде аз мөлшерде синтезделеді. Сондықтан
дəрумендердің негізгі көзі тағам болып табылады.
Сиыр сүтінде ағзаның қалыпты дамуына қажетті барлық дəрумендер бар.
Дəрумендер жетіспегенде аурулар дами бастайды, мысалы, А дəруменінің
жетіспеушілігі өсудің баяулауына, көру қабілетінің төмендеуіне, терінің
кератинделуіне апарып соғады. В1 дəруменінің жетіспеушілігі кезінде
метаболизмдік ауытқулар – бери-бери ауруының дамуы, жүйке, ас қорыту жəне
жүрек-қантамыр жүйелерінің патологиясы пайда болады. В2 дəруменінің
жетіспеушілігі – тері, көз аурулары, ағза өсуінің тежелуі. С дəруменінің
жетіспеушілігі – цинганың дамуы (қан жүйесінің зақымдануы, ауыз қуысының
қабынуы, тістің түсуі).
Кесте 3. Сиыр сүтіндегі дəрумендер мөлшері, мг %
Атауы Сүттегі Тəуліктік тұтыну %-
мөлшері ы
Майда ерігіш дәрумендер:
233
 А дəрумені (ретинол) 0,03 3,3
D дəрумені (эргокальциферол) 0,05 2
Е дəрумені (токоферол) 0,09 1
Суда ерігіш дәрумендер:
В1 дəрумені (тиамин) 0,04 3,2
В2 дəрумені (рибофлавин) 0,15 10
РР дəрумені (ниацин) 0,10 0,6
В6 дəрумені (адермин) 0,05 2,9
В9 дəрумені (фолий қышқылы) 0,005 2,5
В12 дəрумені (цианокобаламин) 0,0004 13,3
С дəрумені (аскорбин қышқылы) 1,5 2,2

3-кестеден сиыр сүтінде ең көп мөлшер В2 дəруменінде - 0,15 мг , С

дəруменінде - 1,5 мг жəне РР дəруменінде - 10 мг екендігі көрініп тұр. Сонымен
қатар, кестеден 3 литр сүттің адамның - ретинолға, 5 литр сүттің -
эргокальциферолға, 3,1 литр сүттің - тиаминге, 1 литр сүттің - рибофлавинге,
16,6 литр сүттің - РР дəруменіне, 3,4 литр сүттің - В6 дəруменіне, 0,75 литр сүттің
-В12 дəруменіне, 4,5 литр сүттің- аскорбин қышқылына деген тəуліктік
сұранысын қанағаттандыратындығы байқалады.
Сүттің көмірсулық құрамы.
Сүттің негізгі көмірсуы - лактоза дисахариді немесе сүт қанты. Лактоза
негізінен энергетикалық қызмет атқарады - оған сүттің энергетикалық
құндылығының 30%-ға жуығы кіреді. Бұдан басқа, лактоза - глюкоза
компоненттерінің бірі - ағзаның резервтік көміртегі синтезінің көзі - гликоген, ал
басқа компонент - галактоза - ми ганглиозидтерінің түзілуі үшін қажет. Лактоза
ішектің кальцийді сіңіру қабілетін жақсартады.
Кесте 4. Сиыр сүтіндегі көмірсулар мөлшері, %
Көміртегі Сүттегі мөлшері
Лактоза 5
Глюкоза 0,023
Галактоза 0,019

Кестеден, лактозаның сүттегі көмірсулардың ең көп бөлігін құрайтындығы,

оның мөлшерінің глюкоза мен галактозадан əлдеқайда жоғары екендігі көрініп
тұр. Осылайша, лактоза негізінен энергетикалық функцияны атқарады.
Сүттің минералдық құрамы.
Сүтте ағзаға маңызды минералды заттар бар, ол макро- жəне
микроэлементтерге бөлінеді. Сүт күлінің минералды құрамын зерттеу онда 50-
ден астам элементтердің болатындығын көрсетті: (Ca, P, Mg, Na, Cl, K, S, Cu, Fe,
Mn, Zn, Al, Si, I, Br, Mo, Cd, Pb, Co, F, Cr, Ba, Hg, Sr, Li, Sn, Se, Ni, As, Ag, Ti
жəне т.б.).
Кальций мен фосфор - сүттің ең маңызды макроэлементтері. Олар сүтте
оңай сіңетін формада жəне жақсы теңестірілген қатынаста болады.
Кесте 5. Сиыр сүтіндегі макроэлементтер мөлшері, мг %
Атауы Сүттегі мөлшері Тəуліктік қажеттіліктің %-ы
Кальций 122 13,5

234
 Калий 148 3,9
Фосфор 92 7,4
Натрий 50 1,0
Магний 13 3,3
Хлор 110 1,8

5-кестеден сиыр сүтінде макроэлементтерден калий мен кальцийдің ең көп

мөлшерге ие екендігі көрініп тұр. Сонымен қатар, 0,75 литр сүттің- кальцийдің,
2,5 литр сүттің - калийдің, 1,3 литр сүттің - фосфордың, 3 литр сүттің – магнийдің
жəне 5,5 литр сүттің – хлордың тəуліктік қажеттілікті қамтамасыз ететіндігі
байқалады.
Темір қан гемоглобинінде, қаңқа бұлшықетінде, бауырда, көкбауырда,
сүйек миында, сондай-ақ ферменттер құрамында болады. Оның негізгі
функциясы - оттегіні байланыстыру. Йод - адамның қалқанша безінің
гормондарын синтездеу үшін қажетті маңызды микроэлементтердің бірі. Йод
жеткіліксіздігі балаларда тежелу, физикалық жəне ақыл-ой кемістігін, зейін мен
жады əлсіреуін туғызады. Кобальт В12 дəруменінің құрамына кіреді. Мыс,
молибден, марганец, фтор, йод жəне бром маңызды ферменттер мен
биологиялық белсенді қосылыстардың құрамына кіреді.

Кесте-6. Сиыр сүтіндегі микроэлементтер мөлшері, мкг %.

Атауы Сүттегі мөлшері Тəуліктік қажеттіліктің %-ы
Темір 70 0,5
Мыс 12 0,6
Мырыш 400 3,2
Йод 9 6
Марганец 6 0,08
Молибден 5 1
Кобальт 0,08 0,05
Хром 2 0,9
Сынап 0,3 0,2
Қорғасын 5 0,04
Фтор 18 2,4
Селен 4 0,8
Қалайы 15 5,8

6-кестеден сиыр сүтінде микроэлементтер арасында мырыштың ең жоғары

мөлшерінің – 400 мкг жəне темірдің мөлшерінің – 70 мкг екендігі көрініп тұр.
Сонымен қатар, кестеден 1,6 литр сүттің – йодтың, 3,2 литр сүттің – мырыштың,
1,8 литр сүттің – қалайының, 4,1 литр сүттің – фтордың тəуліктік қажеттілігін
қанағаттандыратындығы байқалады.
Адам тамақтануындағы сүт ақуыздарының маңызы.
Сүт табиғат жасаған ең керемет тамақ өнімдерінің бірі. Ол сүтқоректілердің
аналықтарының сүт безінде түзілетін жəне жоғары тағамдық құндылығы,
иммунологиялық жəне бактерицидтік қасиеттері бар күрделі биологиялық
сұйықтық болып табылады.

235
 Сүт құрамында адамның тамақтануына қажетті барлық заттар – ақуыздар,
майлар жəне көмірсулар бар. Сонымен қатар, онда көптеген ферменттер,
дəрумендер, минералды заттар жəне басқа да қоректену үшін маңызды
элементтер бар. Ақуыз, май жəне көмірсулар рационындағы арақатынас 1:1:4
қатынасында болуы тиіс. Осы көрсеткіштер бойынша сүттің құрамы қажетті
мөлшерге ең жақын жəне 1:1:1,5 құрайды. Сүттің қоректік құндылығы ақуыз мен
майдың, сүт қантының, органикалық қышқылдардың, дəрумендердің,
ферменттердің жəне басқа да бірқатар компоненттердің құрамымен анықталады.
200 мл сүттің энергетикалық құндылығы 630 Дж құрап, ол күндізгі қажеттілікті
жабады.:
* ақуыз 18%,
* кальций 36%,
* йод 35%,
* рибофлавін, D дəрумені жəне фосфор 24%,
* В12 20%, В6 10%,
* магний жəне понтотен қышқылы 8%,
* мырыш жəне А дəрумені 6%,
* мыс, тиамин жəне С дəрумені 4%,
* биотин, Е дəрумені 2%.
Биологиялық тұрғыдан ең маңызды органикалық заттар – сүт ақуыздары
ерекше құнды. Алмастырылмайтын аминқышқылдарының (лизин, триптофан,
метионин, фенилаланин, лейцин, изолейцин, треонин, валин) құрамы бойынша
сүт ақуыздары биологиялық құндылығы жоғары ақуыздарға жатады.
Әсіресе алмастырылмайтын амин қышқылдарына бай сарысулық сүт
ақуыздары - олар казеин, лизин, триптофан жəне басқа да амин қышқылдарымен
салыстырғанда көп. Көптеген алмастырылмайтын амин қышқылдарының
құрамы өсімдік өнімдерінің ақуыздарымен салыстырғанда ғана емес, сонымен
қатар ет пен балықтың кейбір ақуыздарымен салыстырғанда айтарлықтай
жоғары. Сондықтан нан пісіру, кондитерлік жəне ет өнеркəсібінде сүт
ақуыздарын пайдалану тамақ өнімдерінің биологиялық құндылығын арттырады.
Бұдан басқа, казеин жəне сүттің сарысулық ақуыздары олардың
концентраттарын əртүрлі өнімдердің ақуыз компоненттер ретінде пайдалануға
мүмкіндік беретін бірқатар маңызды функционалдық қасиеттерге ие
(субайланыстырғыш, эмульгирлегіш, көбік құрауыш жəне т.б.).
Сүт ақуыздарының маңызды қасиеттерінің бірі – олар еріген күйде, ас
қорыту жолының протеолитикалық ферменттерімен оңай шабуылданып,
қорытылады. Сүттің сіңу дəрежесі 96-98%-ды құрайды.

Әдебиет:
1. Г.С. Инихов. Сүт жəне сүт өнімдерінің биохимиясы. – М., 2012
2. Сүт жəне сүт өнімдерінің биохимиясы. - СПб: ГИОРД, 2016
3. Горбатова К.К. Сүт өнімдерін өндірудің физика-химиялық жəне биохимиялық
негіздері. – СПб.: ГИОРД, 2013
4. Сүт жəне сүт өнімдерінің технологиясы / Ред. П.Ф. Дьяченко. – М.: Тамақ өнеркəсібі,
2014

236
 5. Химия бойынша жаңа білім стандарттары // Химия: Оқыту əдістемесі. - 2014. - № 7 -
3-8 б.

ОӘЖ 378.147.31

ЖАЛПАҚ ҚҰРТТАРДЫҢ БИОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРРІН

ЖЕТІЛДІРУ

Ә.Н. Халила., М.Т. Сулейменова

«Мирас» университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. При определении простейших иммунологическими методами рассматривается

множество серологических методов
Ключевые слова: Паразитология, микроскоп, трипаносома, плоские черви,
иммунологический метод.
Summary. When determining the simplest immunological methods, many serological methods
are considered
Keywords: Parasitology, microscope, trypanosome, flatworms, immunological method.

Жалпақ құрттар ауруының клиникалық жəне патоморфологиялық

белгілерінің өзіндік тəндігі көмескі, айқын болмау себебінен ауруды анықтау
үшін паразитологиялық жəне серологиялық зерттеулер жүргізеді.
Паразитологиялық анықтау, тексерілетін материалда кейбір паразиттердің
жетілген ересектерінің, кейде дернəсілдері мен жұмыртқаларының бар немесе
жоғын микроскопиялық жəне биологиялық əдістермен анықтайды. Осыған
байланысты жалпақ құрттарды анықтау тəсілдеріне байланысты
паразитологиялық əдістер: микроскопиялық жəне биологиялық болып бөлінеді.
Микроскопиялық анықтау үшін, төсеніш шыныларға жағынды жасап, қарау
үшін тексерілетін материалдар қажет. Ол үшін жануарлардың тірі кезінде лимфа
бездерінен, бауырдан, талақтан тағы басқа мүшелерден пунктаттар алады. Іш
тастаған малдардың қағанағын пайдаланады. Кейде жұлын сұйықтығын, көзден,
мұрыннан аққан сұйықтарды жəне қанды алып тексеруге болады (И.Г.Галузо,
С.И.Коновалова, 1971). Өлген малдың ішкі мүшелерін: бауыр, талақ, ми жəне
лимфа бездерін тексереді [1].
Жағынды жасау үшін тазаланған, спирт жəне эфирмен сүртілген төсеніш
шынысын алады. Қан, пунктат т.б. сұйық заттардан жағынды жасау үшін
төсеніш шынының бір шетіне 1-2 тамшы тамызады да, арнаулы шынымен
біркелкі жағып өтеді. Бұл жерде жағындының қалың болып кетпеуін қадағалау
керек. Жағындыны ауада кептірген соң, бекемдейді.
Ішкі мүшелерден жағынды жасау үшін олардан шамалы бөлігін кесіп алады.
Қанын кетіру үшін сорғыш қағаздарды жайлап тигізу арқылы тазаланған соң,
төсеніш шынының бір шетінен екінші шетіне қарай жағып жағынды жасайды.
Ауада кептірілген жағындыларды бекемдеу үшін: этил спирті 960С немесе метил
спиртін пайдаланады. Ішкі мүшелерден, ұлпалардан жəне сұйықтардан
жасалынған жағындылардан, боямай қарауға болады. Дегенмен паразиттің анық
көрінуі үшін жағындыны бояған дұрыс. Ол үшін Романовский-Гимза бояуының
1-2 тамшысын 1 мл дистилденген суға (рН 7,0-7,2) араластырып жағындыға
237
құяды. 15-20 минут өткен соң жағындыны сумен шайып, кептіреді.
Микроскоппен қарағанда қарапайымдылар бар болса онда плазмасы көк, ал
ядросы қызғылт болып көрінеді. Ескертетін жай жағынды да паразит өте аз
кездесуіне байланысты, жағындыны түгел қарап шыққан дұрыс. Сонымен қатар
қарапайымдылар, безноития, саркопоридия, М-ағзасы т.б. көптеген
қарапайымдарға пішіні жағынан ұқсас болғандықтан, олардан ажырату көптеген
қиыншылықтар тудырады.
Микроскоппен қарағанда қарапайымдыларды табу жəне оны айыру
қиындықтары болғандықтан, ауруды анықтау үшін биологиялық əдіс қолданады.
Жалпақ құрттар биологиясын зерттеуге барысында иммунологиялық
əдістермен анықтау барысында көптеген серологиялық əдістер қолданылады,
Преципитация реакциясын алғаш рет инфекциялық ауруларда неміс ғалымы
Краус (1897 жəне орыс микробиологы Ф.Я.Цистович (1899) қолданды.
Преципитацияның бірнеше түрі кездеседі. Соның кейінгі кезде, паразит ауруын
анықтауға, паразит антигенін зерттеуге кең пайдаланып жүрген агар гелінде
преципитация реакциясы. Бұл реакцияның төрт варианты кездеседі:
1) жай диффузия- антидене антигенімен бірге араласытырылып гельге
енгізіледі;
2) пробиркада жүргізілетін екі жақты диффузия;
3) Петри тостағаншасында жүргізілетін екі жақты диффузия;
4) Иммуноэлектрофореза əдісі;
Қарапайымдыларды агар гелінде преципитация реакциясымен анықтауды
алғаш рет Коннор (1957) қолданды. Ол ауру адамның көзінен алынған сұйықтан
прецияпитин тапты. Кейін қарапайымдылар преципитиндері жануарлардың
қанында табылды.
Агар гелінде преципитация реакциясын жүргізу үшін көптеген антиген
варианттары ұсынылды. Ең қолайлы антиген паразитпен жұқтырылған, ақ
тышқанның құрсақ эксудатынан алынған антиген болып саналады. Осы
антигенді пайдалану арқылы қолдан жұқтырылған жəне табиғи ауру малдардың
қан сарысуынан 1-2 преципитация сызықтарын алуға болады екен. Кейін антиген
ретінде құрсақ эксуатындағы қарапайымдылардың өзі ғана емес, ондағы
сұйықтарда антиген ретінде қолданылды. Құрсақ сұйығындағы паразиттердің
метоболитті компоненттері қарапайымдылар антигенінің сапасын арттырады.
(Г.В.Корнилов, С.И.Коновалова, 1969). Олардың жүргізген тəжірибелерінде
қарапайымдылар паразитінен алынған антиген, қан сарысуымен агар геліндегі
преципитация реакциясында 1-2 сызық берсе, қарапайымдылар алынған құрсақ
эксудатының сұйығы 3-4 сызық түзеді. Преципитация сызығы
қарапайымдылармен жұқтырылған қояндардың 12 аптада алынған қан
сарысуымен ең көп түзілген. Ғалымдардың жүргізген тəжірибелерін
қорытындылай келіп преципитация реакциясы қарапайымдылар ауруын
анықтауға болатындығын көрсетеді [2].
Біз өзіміздің жүргізген жұмыстарымызда агар геліндегі преципитация
реакциясына қарапайымдылар дезинтегратын қолдану арқылы оның
сезімталдығын жəне өзіндік тəндігін көтердік. Қарапайымдылардың

238
ультрадыбыс арқылы бөлшектеніп, майдаланған антигенімен қарапайымдылар
антигені спектрін анықтап, ондағы түраралық, туыс аралық ортақ антигендерден
анықтап, олардан құтылу жолдарын ұсындық. (А.Н.Хадилаев, 1978; Я.М.Красов,
Ж.К.Омаров, А.Н.Халилаев, 1979; А.Н.Халилаев, 1981).
Агар геліндегі преципитация реакциясы сезімталдығы басқа серологиялық
реакцияларға қарағанда (комплементті байлау, комплементті ұзағынан байлау,
кері гемагглютинация т.б. реакциялар) төмендеу болуына байланысты, бұл
реакцияны қарапайымдыларды анықтауда, басқа реакциялармен бірге қойған
тиімді.
Комплементті байлау реакциясы (КБР) 1901 ж. Борде жəне Жангу енгізген.
Реакцияға комплементтен басқа антиген, антидене жəне гемолизин мен қошқар
эритроциті қатысады. Гемолизин мен қошқар эритроциті көрсеткіш
(гемолитикалық) жүйе болып саналады. Екінші тексерілетін жүйеге антиген-
антидене жатады. Бұл жүйеде тексерілуіне байланысты антиген немесе антидене
титрі белгілі болу керек. КБР негізіне комплементтің антиген-антиденеден
тұратын иммунды комплекспен (ИК) байланысуы жатады.
Егер тексерілетін жүйеде антиген-антидене (ИК) пайда болса, онда
комплемент ИК байланысады, сондықтан екінші жүйедегі гемолизин-эритроцит
өзгеріссіз қалады, яғни тексерілген қан сарысуында іздеген антидене бар болып,
реакция оң болады. Егер тексерілетін қан сарысуында антидене болмай, антиген
ИК түзбесе, онда комплемент гемолизін-эритроцитпен байланысу арқасында
эритроциттердің қабығы ыдырап, еріп кетеді, яғни реакция теріс деп бағаланады.
Төменде біз фасциола жалпақ құрттар антигені жалпақ құрттар антигеніне
жүргізу үшін, ұсынылып отырған реакцияны қою əдісін келтіріп отырмыз.
Гемолитикалық жүйені əзірлеу. Қошқар- донорлардан қан алу,
эритроцитті бөлу жəне оны сақтау жалпы қолданылып жүрген əдіспен
жүргізіледі. (Р.Ф.Аверкина, 1968)
Реакция нəтижесі термостатта 370С 1 сағат ұсталған соң анықталды. Реакция
нəтижесі 4 баллмен көрсетіледі.
4 балл- гемолиз жүрмеген реакция, белгісі (4+);
3 балл- гемолиз 25% жүрген реакция, белгісі (3+);
2 балл- гемолиз 50% жүрген реакция, белгісі (2+);
1 балл- гемолиз 75% жүрген реакция, белгісі (+);
Гемолиз толық жүрген реакция теріс болып саналады. Оның белгісі (-). Бұл
кезде бақылауға қойылған пробиркада (3%- эритроцит +комплемент) гемолиз
болмау қажет. Гемолизиннің жұмыс титрына, оның анықталған титрінен 3 есе
көп титрін алу керек. Мысалы: гемолизин титрі 1:3600 болса, оның жұмыс титрі
1:1200 ерітіндісіне тең болу керек.
Гемолитикалық жүйені 45 минут 370С термостатта ұстау қажет. Антигеннің
жұмыс өлшемін табу үшін оны физиологиялық ерітіндіде титрленген
комплементпен анықтау қажет.
Комплементтің жұмыс титріне оның ең төменгі гемолиз жүргізілетін
өлшеміне 30%- қосу қажет.Антиген титрына оның ең жоғарғы толық гемолиз
болған өлшемін алып оған ½ титр қосу қажет [3].

239
 Негізгі зерттеу жүргізер алдында комплементті оң жəне теріс көрсеткішті
қан сарысуы арқылы тағы қосымша титрлеу қажет.Комплементтің жұмыс титрін
алу үшін табылған титрге 30% мөлшерінде қосымша қосу керек. Негізгі зерттеу
жүргізгенде əрбір пробиркаға 0,2 мг тексерілетін қан сарысуы, антиген жəне
жұмыс тиріндегі.

Кесте 1. Жылқылардың фасциола жалпақ құрттар антигені жалпақ құрттарының

таралуын салыстырмалы зерттеу

№ Мал белгілері Паразитологиялық Комплементті байлау

әдістеме реакциясы
1. 021 оң реакция оң реакция
2. 022 оң реакция оң реакция
3. 023 теріс реакция оң реакция
4. 024 теріс реакция теріс реакция
5. 025 оң реакция оң реакция
6. 026 оң реакция оң реакция
7. 027 теріс реакция теріс реакция
8. 028 теріс реакция оң реакция
9. 029 оң реакция оң реакция
10. 030 оң реакция оң реакция
11. 031 оң реакция оң реакция
12. 032 оң реакция оң реакция
13. 033 оң реакция оң реакция
14. 034 оң реакция оң реакция
15. 035 теріс реакция теріс реакция
16. 036 теріс реакция теріс реакция
17. 037 оң реакция оң реакция
18. 038 оң реакция оң реакция
19. 039 теріс реакция теріс реакция
20. 040 теріс реакция оң реакция
21 037 теріс реакция теріс реакция
22 038 теріс реакция теріс реакция
23 039 теріс реакция теріс реакция
24 037 оң реакция оң реакция
25 038 оң реакция оң реакция
26 039 теріс реакция теріс реакция
27 040 теріс реакция оң реакция
28 037 теріс реакция теріс реакция
29 038 теріс реакция теріс реакция
30 039 теріс реакция теріс реакция
31 037 теріс реакция теріс реакция
32 038 теріс реакция теріс реакция
33 039 теріс реакция теріс реакция
34 038 теріс реакция теріс реакция
35 039 теріс реакция теріс реакция
Малдардың саны 35 Оң нәтиже 10 Оң нәтиже 16
(28,6 пайыз). (45,4 пайыз).

240
комплемент қосылып оған 0,4 мл гемолитикалық жүйе құйылады. КБР нəтижесі
белгіленген пробиркадағы əрбір компоненттердің тексерілуі арқылы
қадағаланып отырылады.
Алғаш рет Веррен жəне Забин (1942) КБР-ын жалпақ құрттар анықтауға
қолданды. Содан бері біздің елімізде жалпақ құрттар эпизоотологиясы мен
эпидемиологиясын зерттеу, оны анықтау негізінен КБР арқылы жүргізіліп
келеді. (Орлов, 1958, Саляев, 1959).
КБР-ның көрсеткіші сезімталдығы қолданылатын фасциола жалпақ құрттар
антигенінің сапасына тікелей байланысты болады. Қазіргі кезде жалпақ құрттар
антигенін алудың көптеген əдістері бар. Ғалымдар фасциола антигенін алу үшін
тауық эмбрионын (Уоррен, 1948), ақ тышқанның құрсақ экссудатын (Засухин,
Грачева, 1961; Григоренко, 1962; Сырғабаева, 1967; Воробьева, 1967; Вустина,
1970) пайдаланды.
Дегенмен бұл екі əдіспен алынған антиген құрамындағы балласт заттардан
құтылудың қиыншылығы көп болды.
1961 жылдан бастап Н.Ф.Гамалей атындағы инфекциялық,
эпидемиологиялық жəне микробиологиялық ғылыми зерттеу институты
(Москва) өндіріске жалпақ құрттар антигенін шығара бастады.
Көптеген зерттеулер қорытындысы бұл антиген құрамында балласт заттар
болатынын анықтады. (Маруашвили, 1965; Мгалоблишвили, 1965; Дука, 1966;
Амиреева, 1969; 1970; Воронова, 1970; Леймане, 1970).
Кейінгі кезде өндіріске Қазақтың ғылыми зерттеу малдəрігерлік жəне
Зоология институттарының бірлесіп шығарған КБР қоюға пайдаланылатын
фасциола жалпақ құрттар антигені ендірілді. Бұл антигеннің сезімталдығы жəне
өзіндік тəндігі жоғары бағаланып отыр, (Галузо, т.б.1974; Красов т.б. 1974;
Омаров т.б., 1971). Көптеген ғалымдар анықтауға фасциола жалпақ құрттар
антигені КБР-ның бірнеше өзгертілген түрлерін ұсынып отыр. (Грачева 1964;
Ковалева, 1964; Егорова 1966; Сырғабаева 1962; Леймане, 1970).
Н.П.Стреж жəне Н.В.Сковорцова (1968) жалпақ құрттарды анықтауға КБР-
ның микротəсілін қолдануды ұсынып отыр.
Қорыта айтқанда КБР фасциола жалпақ құрттарды анықтау барысында
қазіргі кездегі өндіріске енгізілген негізгі серологиялық реакция болып
табылады.
Жылқыларда фасциола жалпақ құрттарының таралуын зерттеу нəтижелерi
бойынша 35 бас малдардың қанын паразитологиялық əдістермен зерттеу
барысынды 10 басында жалпақ құрттар бар екендігін көрсетті (1 кесте)..
Жылқыларда фасциола жалпақ құрттарының таралуын иммунологиялық
реакциялармен зарттеу нəтижелерi бойынша 35 бас жылқылардың қан
сарысуларын 16 бастары оң реакция, көрсеттi (1 кесте).
Алынған нəтижелер фасциола жалпақ құрттар жылқыларда таралуын
паразитологиялық əдістемелермен зерттегенде тоғышарлардың таралуы 28,6
пайыз, ал КБР-ның əдістемелермен зерттегенде 45,4 пайызға таралғандығы
анықталды.
Қорытынды:

241
 1. Жылқыларда фасциола жалпақ құрттарының таралуын паразитологиялық
əдістемелермен зерттелгенде, олардың 28,6 пайызында таралғандығы
анықталды.
2. Жылқыларда фасциола жалпақ құрттарының таралуын иммунологиялық
əдістемелермен зерттелгенде, олардың 45,4 пайызында таралғандығы
анықталды.
3. Жылқыларда фасциола жалпақ құрттарының таралуын анықтау
барысында паразитологиялық əдiстермен бiрге иммунологиялық əдiстердi
қолдану тиiмдi екендiгiн көрсеттi.
Әдебиет:
1. Халила Ә.Н. т.б. Малдың паразит ауруларын иммунологиялық əдiстермен анықтау,
Ғылым. 2016.
2. Халилаев А.Н. Трипанасома экологиясын иммунолоиялык əдістермен зерттеу,
Шымкент, 2010. 17 бет.
3. Торгаева А., Сулейменов М.Ж., Аманжол Р. Токсоплазмозды балау, алдыналу жэне
оған карсы күрес шаралары туралы ұсыныстар. Алматы, 2010, 20 бет.
ОӘЖ. 574. (93)

ЕЛІМІЗДІҢ РУХАНИ ЖАҢҒЫРУЫНА ҮЛКЕН ҮЛЕС ҚОСАТЫН МИРАС

УНИВЕРСИТЕТІ ҰЛАҒАТТЫ ҰЗТАЗДАРДЫ
ҰЛЫҚТАЙТЫН ҰЖЫМ
Ә.Н. Халила., М.Т. Сулейменова
«Мирас» университеті, Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. Университета Мирас, кафедра химии и биологии рассматривает основные

направления своего развития в учебном процессе, сочетание науки и практики, формирование
творчества студентов.
Ключевые слова: Университет Мирас, иммунология, дДуховная модернизация,
цивилизация.
Summary. The Department of chemistry and biology of Miras University considers the main
directions of its development in the educational process, the combination of science and practice, the
formation of students ' creativity.
Keywords: University of Miras, immunology, scientific innovation, and Spiritual
modernization, civilization.

Өркендеген елімізде білім беру деңгейі экономикалық жəне ғылыми-

техникалық прогрестің ең негізгі көрсеткіші екені анық. Білім беру деңгейі–
мемлекет пен қоғамның табысты дамуының кепілі. Білім берудегі артта
қалушылық мемлекеттің бəсекелестік қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын
тигізеді. Сондықтан білім берудің дамуы – үлкен ұлттық мəні бар басты бағыт
болады. Біздің мемлекеттің жақын жылдардағы стратегиялық міндеті – елімізді
мейлінше бəсекелестікке бейім 50 елдің қатарына қосу. Бəсекелестікке бейім 50
елдің қатарына енуді жаһандық бəсекелестікке бейімділік индексінің негізінде
бүкіл экономикалық форумның (ИТК) рейтингі бойынша анықтайды. Индекстің
10 көрсеткішінің екі көрсеткіші елдегі білім берудің дамуы мен сапасына
байланысты екенін ерекше ескеруіміз қажет [1].

242
 Мирас университетінің Химия жəне биология кафедрасының оқу
үрдісінде рухани жандандыруды, ғылым мен тəжірибені ұштастыруды,
студенттердің шығармашылығын қалыптастыруды өз дамуының негізгі
бағыттары деп есептейді.
Университетіміздегі ғылыми зерттеу жұмыстарының қайнар көзі еліміздің
«Рухани жандандыруды», «Қазақстан-2050» Стратегиясынан жəне «Қазақстан-
ның əлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам»
атты бағдарламалық еңбегінен бастау алады. Жаңа Қазақстанның тұрақты
дамуы, үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік
бағдарламасының басым бағыттары негізінде білім берумен қатар ғылыми
зерттеу жұмыстарын ұштастырып келеміз. «Ғалым адамның: ақылы-айқын,
жігері–зор, мақсаты–елге қызмет ету» дегендей, Тəуелсіздіктің 25 жылдығында
нағыз ғалымдарымыз осы сөздің растығын дəлелдеді [2].
Мирас университетінің Химия жəне биология кафедрасының
меңгерушісі, биология ғылымдарының кандидаты, доцент М.Т.Сулейменова
бірлесіп жүргізіп жатқан «Адамдар мен ауыл шаруашылық малдарының
жұқпалы туберкулез ауруын анықтайтын биологиялық компоненттерді»
өндіріске енгізуі жағымды ғылыми жаңалықтарға жатады. М.Т.Сулейменованың
биология мен иммунология саласындағы ашқан құнды нəтижелері студенттердің
ғылыми ізденістерге деген ынтығушылықтары мен қызығушылықтарын
арттыруда.
Ұстаз барлық мамандық иесін тəрбиелейтін, үйрететін мейірімді
абзал жандарға жатады. Дүниедегі мамандық атаулының төресі ұстаздық
болып саналады. «Ұстаз болу – өз уақытыңды аямау, өзгенің уақытын аялау» -
деп француз ойшылы Жан Жак Руссо айтпақшы, ұстаздардың еңбегі ерен.
Сондықтан ұстаздарды ұлықтау ұлағатты тірлік.
Мемлекет басшысының халықтың əлеуметтік тұрмыс-деңгейін көтеруге
бағытталған Жолдауында ұстаз мəртебесі ерекше мəн берілді. Ендеше, ұлттың
кемелді жолына жарық беретін, рухани жандандырдыратын, бағдаршам
болатын ұстаздар қауымын құрметтеу біздің міндетіміз.
Осығын сəйкес Мирас университетінде «Химия жəне биология»
кафедрасының профессоры, ұлағатты ұстаз, ғаламатты ғалым, профессоры,
биология ғылымдарының докторы, Жаратылыстану ғылымдары академиясының
кореспондент мүшесі, Халықаралық Экология академиясының академигі, ҚР
Білім жəне Ғылым министрлігінің «Үздік оқытушы» грантының иегері, ҚР
Қажылар одағының мүшесі, Халықаралық Жазушылар одағының мүшесі, ҚР
Журналистер одағының мүшесі Әбділақ Халиланың 70 жылдық мерейтойына
арналған салтанатты конференция ұйымдастырылды. Ұзақ жылдар бойы білікті,
өз ісінің шеберлерін даярлауда сүбелі үлес қосып келе жатқан ұлағатты ұстазды
ұлықтауға «Химия жəне биология» кафедрасының профессор оқытушылары,
магистранттар мен студенттер арнайы келді. Мерейтой иесінің құрметіне
жылы лебіздер, жүрек жарды ақ тілектер ақтарылып, шағын концерттік
бағдарлама ұсынылды [3].

243
 «Химия жəне биология» кафедра профессоры, Халықаралық Экология
академиясының академигі Әбділақ Халиланың ғылыми жаңалығының
құндылығы мен ерекшелігі, ұсынылып отырған жетілдірілген иммунологиялық
əдістерді қолдану барысында ауылшаруашылық малдарының арасындағы
гельминттер тудыратын эпизоотикалық жұқпалы аурулар: экинококкоз,
фасциолез жəне паразитті қарапайымдылар тудыратын токсоплазмоз бен
трипанасомоз ауруларына шалдыққан жануарларды мүмкіндігінше толық
анықтап, қатерлі індет көзін түгелдей оқшаулауға мүмкіндік береді.
Иммунологиялық жаңа əдістер кешенін шағын жəне орта кəсіпкерлікті бизнеске
ендіру паразитарлық инвазияға таза емес шаруашылықтағы індетке қарсы
шараларды сапалы жүргізуді қамтамасыз етіп, малдарды аса қауіпті инвазионды,
індетті аурулардан сауықтыру мерзімдерін анағұрлым қысқартады. Аталған
індеттердің адамдарға таралатын негізгі ошағы ауру малдар екенін ескеретін
болсақ, онда кафедра оқытушы ғалымдары ұсынылып отырған ғылыми
жаңалықтарының рухани жандандыру бағытында əлеуметтік маңызы зор
екендігін көрсетеді.
Дүние жүзінде тұңғыш рет паразитті тіршілік ететін тоғышар құрттар мен
қатерлі қарапайымдыларды табиғатта таралуын анықтауға ұсынылған
иммунологиялық əдістерді қолдануға болатынын ашқан жаңа жетістіктер
кафедра профессорларының жетекшілігімен жас ғылым кандидаттары мен
магистрантары ашқан ғылыми жаңалықтары екендігі куантады.
Ерекше ескеретін ғылыми жаңалық, профессор Ә.Н.Халиланың
жетекшілігімен елімізде тұңғыш рет ірі қара малдардың буаздығын алғашқы
айларынан бастап анықтауға арналған иммунологиялық əдістерге алынған
«Авторлық куəліктер» мал шаруашылықтарда мал төлдерінің жоспарлы көбеюі
мен өсіп дамуына жағдай тудырады.
Тəуелсіздік алған еліміздің мемлекеттік тілін жандандыруда ғалымның
ерен еңбектер ерекше орын алады.
Әбділақ Халила Тəуелсіздік алған елімізде, биология саласы бойынша
тұңғыш рет докторлық диссертациясын мемлекеттік тілде жазып, қазақтың төл
тілінде қорғаған, елімізді рухани жаңғыртқан ғұлама ғалым [4].
Ғалымның жазған «Орысша-қазақша жəне қазақша-орысша биологиялық
сөздігі» ізденушілер мен студенттерге өте қажетті көмекші құрал болып
табылады. Әбділақ Халиланы дүние жүзінде тұңғыш тоғышар құрттарға қарсы
вакцина алу əдісін ашқан жаңалығы үшін ғалымды жұрт «Қазақтың Дженнері»
деп таниды. Шындығында, дүние жүзінде тұңғыш ХVIII ғасырда вирустарға
қарсы вакцинаның алу жолдарын ашқан, ағылшын ғалымы Э.Дженнер болған.
Микробтарға қарсы вакцинаның алу жолдарын ХIХ ғасырда француз ғалымы
Луи Пастер ашқан. Ал, паразит құрттарға қарсы вакцинаның алу əдісін дүние
жүзінде тұңғыш ХХ ғасырда ашқан жəне паразиттерге қарсы вакцина алудың
негізін салушы қазақ ғалымы биология ғылымдарының докторы, профессор
Әбділақ Халила болуы тек жеке адамның емес, тəуелсіздік алған еліміздің
рухани жаңғыруының жарқын жемісі.

244
 Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың
«Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты
Жолдауында жəне еліміздің президенті Қасым Жомарт Тоқаевтың «Елмізді
Рухани жаңғырту» жолдамалары ерінбей еңбек еткен, талмай ізденген ғылым
адамдардың озатынын жəне абыройлары асқақ болатынын атап көрсетті.
Елбасыларының көрсеткен сара жолмен Мирас университетінің «Химия
жəне биология» кафедрасының оқытушы профессорлары нық басып келе жатыр.
Ал, қадамы қарышты оқытушы профессорлар ешқашан тайғанақтамайды.
Әдебиет:
1. Назарбаев Н. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру//Егемен Қазақстан. 2017. 12 сəуір.
2. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. — Алматы, «Әдебиет əлемі», 2013. -500 бет.
3. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты».
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//
Егемен Қазақстан. 2012. 15 желтоқсан.
4. Қазақстан ғылымы: талдамалық шолу. Наука Казахстана: аналитический обзор.
Астана, 2013. – 192 бет.

UDC 373.5.016:57(075)

USE OF NEW METHODS IN TEACHING BIOLOGY

N.K. Shakirova
Miras University, Shymkent, Kazakhstan
Түйін. Бұл мақалада биологияны оқытудың негізгі және заманауи әдістері мен
технологиялары қарастырылған.Сондай-ақ, оқыту үдерісінде әр түрлі кезеңдерде
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануға ерекше көңіл бөлінген.
Түйін сөздер: педагогикалық технология, әдіс, дидактика, ақпараттық-
коммуникациялық технология, жұмыс парақтары, презентация.
Резюме. В данной статье рассмотрены основные и современные методы и технологии
обучении биологии.Также особое внимание выделено применению информационно-
коммуникационных технологий на различных этапах в процессе обучения.
Ключевые слова: Педагогическая технология, метод, дидактика, информационнно-
коммуникационная технология, рабочие листы, презентация.

The concept of pedagogical technologies. The methodology of teaching biology

is closely related to such concepts as" technology","pedagogical technology",
«learning technology», «educational technologies". In relation to pedagogy, the
concept of "technology" can be interpreted as a set of methods. The technology is a
special prescription, an instruction about the content, composition, and procedure for
carrying out activities. Taking into account that the education system is the main one
for the development of pedagogical technology, it is possible to define pedagogical
technology as a project and implementation of a system of consistent deployment of
pedagogical activities aimed at achieving the goals of education and developing the
personality of students. Design in the field of education is not limited to planning and
designing training systems, but also performs a methodological function, is a means of
stimulating the mental development of students. In addition, design is a way of forming
educational activities, a way of pedagogical management [7].
245
 According to M. M. Levina, pedagogical technology is a theoretical project of
pedagogical management of educational activities and a system of necessary tools that
ensure the functioning of the pedagogical system in accordance with the set goals of
education and development of students. According to the definition of other teachers,
pedagogical technology should be considered planning and applying a system of tools
in the educational process to achieve the desired result. Whatever the author nor given
the definition of educational technology, all the authors note three important positions:
1) planning training based on the precise definition of the desired standard in the
form of a set of observed actions of the student;
2) programming the entire learning process: strict sequence of actions of the
teacher and creating conditions for learning;
3) order of actions that guarantees success.
The main function of pedagogical technologies – designing and implementing
educational training and personal development, creation of various learning models,
describing the basic principles of learning, reflective methodology, humanistic,
developmental, student-centered learning. Pedagogical technology is defined as a
project of a pedagogical system implemented in practice. The pedagogical system
serves as the basis for the development of technologies. The transfer of subject (for
example, biological) knowledge to the educational management system is called
learning technology. Training technology is one of the types of pedagogical
technologies. It expresses the necessary conditions for the development of educational
activities, the formation of student activity. Teaching technology is based on theoretical
provisions about methods and techniques of teaching and is an ordered activity of the
teacher, which provides for the response of students, taking into account the specifics
of the subject of study and the intellectual capabilities of students. If the
methodological system answers the questions- "what to teach?", "why to teach?» and
"how to teach?", the learning technology answers the question:"how to teach
effectively?". Therefore, the technology of training is the main part of the
methodological system [2].
Learning technology occupies an intermediate position between theory and
practice, providing a systematization of ways and means of pedagogical management
of the educational process in the combined activities of the teacher and the student.
Teaching methods and teachers, integrating all the fundamental provisions of the
theory of learning, learning technologies, the content of the subject area of knowledge,
goals, methods and tools, the specifics of each particular class, implement in practice
this complex and important for the individual and society learning process in high
school. Teaching technology, teaching techniques, and teaching methods are areas of
pedagogical knowledge about the management of educational activities that differ in
levels of generalization and functions.
Like all methods, methodological techniques, teaching tools perform a Trinity of
didactic functions, which, in principle, remain unchanged in any subject-based learning
and perform three-fold functions: training, development, education within the
framework of subject-based activities, taking into account the use of digital educational
resources (DSS) and methods of information and communication technologies (ICT).

246
 The use of ICT in biology lessons can improve the quality of teaching the subject;
reflect the essential aspects of various objects, visibly implementing the principle of
visibility; bring to the fore the most important (in terms of educational goals and
objectives) characteristics of the studied objects and natural phenomena.
Teaching biology at school involves constant accompaniment of the course with
a demonstration experiment. However, in a modern school, conducting experimental
work on the subject is often difficult due to the lack of educational time, the lack of
modern material and technical equipment [3].
And even if the laboratory is fully equipped with the necessary devices and
materials, a real experiment requires much more time both for preparation and
conducting, and for analyzing the results of work. However, due to its specificity, a
real experiment often does not realize its main purpose - to serve as a source of
knowledge.
Many biological processes are complex. Children with imaginative thinking have
a hard time assimilating abstract generalizations, without pictures they are not able to
understand the process or study the phenomenon. Their abstract thinking is developed
through images. Multimedia animation models allow you to form a complete picture
of the biological process in the mind of the student, interactive models allow you to
independently "design" the process, correct your mistakes, and learn yourself. One of
the advantages of using multimedia technology in training is to improve the quality of
training due to the novelty of activities, interest in working with a computer. Using a
computer in the classroom has become a new method of organizing active and
meaningful work of students, making classes more visual and interesting.
I use ICT technologies at various stages of the lesson:
1) when explaining new material (color drawings and photos, slide shows, video
clips, 3D drawings and models, short animations, story animations, interactive models,
interactive drawings, auxiliary material) as an interactive illustration shown using a
multimedia projector on the screen (this is currently relevant due to the fact that the
teacher does not always have tables and diagrams);
2) when students independently study the educational material in the classroom
during a computer experiment according to the conditions set by the teacher (in the
form of worksheets or computer testing) with the resulting conclusion on the topic
being studied;
3) when organizing research activities in the form of laboratory work in
combination with computer and real experiment. At the same time, it should be noted
that when using a computer, the student gets much more opportunities to independently
plan experiments, implement them and analyze the results compared to real laboratory
work;
4) the repetition, fixation (job choice, job need to enter a numeric or verbal
response from the keyboard, collections of tasks, tasks using photos, videos and
animations, assignments, response response, interactive exercises, support material)
and the control of knowledge (thematic sets of tests with automatic test, monitoring,
diagnostic tests) at the levels of recognition, understanding and application. When
students perform virtual laboratory work and experiments at these stages of the lesson,

247
students ' motivation increases — they see how the knowledge they have gained can
be useful in real life;
5) home experiments can be performed by a student on a worksheet with
appropriate adaptation and if there is a home learning disk for this course.
Forms of ICT application. Digital educational resources. The use of digital
educational resources (DSS) as ready-made electronic products allows us to intensify
the activities of teachers and students, improve the quality of teaching the subject,
reflect the essential aspects of biological objects, visibly implementing the principle of
visibility [4].
Multimedia presentations. The use of multimedia presentations allows you to
present the training material as a system of bright reference images filled with
exhaustive structured information in an algorithmic order. In this case, various
channels of perception are involved, which allows you to put information not only in
factual, but also in associative form in the long-term memory of students.
Presentation - a form of presentation of material in the form of slides, which can
include tables, diagrams, drawings, illustrations, audio and video materials.
Presentation features:
• demonstration of films and animations;
• highlight (the desired area);
• hyperlinks;
• series of steps;
• interactivity;
• motion of objects;
• modeling.
To create a presentation, you need to formulate the topic and concept of the lesson;
determine the place of the presentation in the lesson.
Resources on the Internet. The Internet has a huge potential for educational
services (e-mail, search engines, e-conferences) and is becoming an integral part of
modern education. Receiving from the network training and valuable information that
students acquire the skills:
• purposefully find information and organize it according to the specified criteria;
• see the information as a whole, not in fragments, and highlight the main thing in
the information message.
The use of Internet resources in the classroom when learning new material makes
the lesson more interesting, increases the motivation of the student to obtain
knowledge. On the Internet you can find thematic sites on all subjects of the school
course, problem books with detailed solutions, tests, essays, models of various
experiments.
It is no longer a secret for any of the teachers that the vast majority of modern
school children use Internet resources rather than literary sources as a source of
information. This has a great advantage, if only in the fact that the guys save personal
time. The task of the teacher is to teach students to work correctly with the information
found, to be able to structure it, make logical schemes for it, questions, and highlight
the main thing. For example, when studying the topic "the Origin of living matter",

248
children are given a preliminary task to find information on the Internet. Tasks can be
individual or group in nature [5].
If time allows you to mark the best work and invite the children to make
presentations on their topics, of course, this form is the result of long-term focused
work with students on information.
When organizing research activities, Internet resources become indispensable
when searching for theoretical information, for getting acquainted with other research
projects, and, finally, on the Internet you can find information about competitions and
take part in them.
Electronic encyclopedias. Electronic encyclopedias are analogs of conventional
reference and information publications-encyclopedias, dictionaries, reference books,
etc. Hypertext systems and hypertext markup languages, such as HTML, are used to
create such encyclopedias. Unlike their paper counterparts, they have additional
properties and features:
• they usually support a convenient search engine for keywords and concepts;
• convenient navigation system based on hyperlinks;
• ability to include audio and video clips.
Didactic material. Didactic materials – collections of tasks, dictation, exercises,
and examples of essays and essays submitted in electronic form, usually as a simple
set of text files in formats .doc,. rtf, and .txt. The disadvantage of this, almost
traditional, knowledge control is that you still have to independently check the students
' handwritten works and set a score and grade for them. This work can be automated.
The teacher has the opportunity to compose the didactic material himself, without
resorting to the help of a text editor, and use a specialized program for this purpose.
58% of students-respondents find biology lessons interesting. Among secondary
school students most show dislike towards biology in the 10th year. 56% point out that
their ability to concentrate correlates with the type of task presented to them [6].
Most of all during biology lessons students like to watch teachers’ presentations
and listen to them explaining the material. Students also like laboratory work and
group-work. Most of them highly value discussions; relatively fewer like completing
exercises, doing individual work and project work, and filling out worksheets. Least of
all students like working with textbooks. Students believe that biology lessons could
be made more interesting by introducing more laboratory work, research and
experiments as well as conducting lessons in the open air. Students are interested in the
recent scientific discoveries in the field of biology and they would love to discuss those
during lessons. Methods most frequently applied by teachers are: lecture, explanation,
demonstration and discussion. Teachers use also research work, practical tasks and
solving problems. Less frequently applied methods are: working with texts, group-
work and individual work [7].

References:
1. Crista, N.G., Savescu, I.C. (2014). About Biology Lessons Management in Terms of
Ensuring the Quality of Learning. Research Journal of Agricultural Science, Vol. 46, Issue 2, p. 57-
60.

249
 2. Prokop, P., Prokop, M., & Tunnicliffe, S.D. (2007). Is biology boring? Student attitudes
toward biology. Journal of Biological Education, Vol. 42, No 1, p. 36-39.
3. Gamtamokslinis ugdymas hendrojo lavinimo mokykloje. Natural Science Education at a
General School. Proceedings of the 12th National Scientific - Practical Conference (25-26.04.2014).
Šiauliai: Lucilijus, p. 197-203. (in Russian).
4. Р.А.Гакаев//Инновационные педагогические технологии: материалы II междунар.
науч. конф. (г. Казань, май 2015 г.). -Казань: Бук, 2015. -С. 4–6.
5. Yli-Panula, E.; Jeronen, E.; Lemmetty, P.; Pauna, A. Teaching Methods in Biology
Promoting Biodiversity Education. Sustainability 2018, 10, 3812.
6. D.D.Agarwal //Modern Methods of Teaching Biology// Sarup & Sons, 2004, 268.
7. Гричик, В.В. Методика преподавания биологии : курс лекций / В.В.Гричик. - Минск:
БГУ, 2012. – 132 с.

УДК 372.016.796

ОБЩАЯ ФИЗИЧЕСКАЯ ПОДГОТОВКА В ЛЕГКОЙ АТЛЕТИКЕ

И.С.Шарафутдинов, Н.Ф.Иксанова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада жеңіл атлетикадан жалпы дене шынықтыру дайындығы

қарастырылады
Түйін сөздер: Жалпы дене дайындығы, жеңіл атлетика, дайындық жаттығулары,
аэробтық мүмкіндіктер, спорттық шеберлік, дайындық
Summary. This article discusses general physical fitness in athletics
Keywords: General physical training, athletics, preparatory exercises, aerobic capabilities,
sportsmanship, training

Общая физическая подготовка (ОФП) направлена на общее развитие и

укрепление организма легкоатлета: повышение функциональных возможностей
всех органов и систем, развитие двигательной мускулатуры, улучшение
координационной способности, увеличение до требуемого уровня силы,
быстроты, выносливости, ловкости, гибкости, исправление дефектов
телосложения и осанки. Для решения этих задач применяются разнообразные
физические упражнения из указанных ранее трех групп, особенно
общеразвивающие. Подбор таких упражнений осуществляется с учетом
особенностей и требований легкоатлетической специализации, например, общая
физическая подготовка у метателей значительно больше по объему и силовым
упражнениям, чем у бегунов на длинные дистанции. Для ОФП в большей мере
используются упражнения, оказывающие общее воздействие, а для СФП —
строго направленные. Однако и в общей физической подготовке также
применяются точно направленные упражнения для устранения отдельных
недостатков в физическом развитии, дефектов телосложения, осанки и т. п. С
возрастом и ростом мастерства -количество упражнений ОФП уменьшается, а
подбираются такие, которые больше способствуют специализации.
Это общая принципиальная линия. Объем упражнений ОФП в системе
тренировки спортсмена в значительной мере определяется уровнями
компонентов его подготовленности. Если у спортсмена недостаточно развита
250
сила определенных групп мышц, мала подвижность в суставах или недостаточна
работоспособность сердечно-сосудистой и дыхательной систем, то применяются
соответствующие средства ОФП. Время, отводимое на ОФП, изменяется в связи
с видом легкой атлетики. У бегунов-стайеров на ее долю достается мало времени,
так как большую часть общего объема тренировки занимает бег (до 85%), а вот
у прыгунов в высоту на узкоспециализированную тренировку (непосредственно
в избранном виде спорта) отводится меньше времени. Современные прыгуны
выполняют в год до 2000—3000 прыжков в высоту с полного разбега, затрачивая
на их выполнение всего около 4—6 часов. Зато у них огромный объем
упражнений прыжковых, со штангой, на гибкость, на укрепление отдельных
мышечных групп и т.д. [1].
Вместе с ростом спортивного мастерства средства ОФП все больше
направляются на поддержание, а в ряде случаев и на укрепление компонентов
общей физической подготовленности. Среди них есть компоненты, общие для
всех легкоатлетов. Это прежде всего работоспособность сердечно-сосудистой и
дыхательной систем, процессы обмена и выделения. Для повышения
функциональных возможностей этих систем широко применяется
продолжительный бег, кроссы, ходьба на лыжах. Повышение общих
функциональных возможностей организма позволяет увеличить объем
специальной тренировки, улучшить восстановительные способности. Можно
указать на обязательные для всех женщин упражнения на укрепление мышц
брюшного пресса и внутритазовой мускулатуры.
В некоторых случаях возникает необходимость в упражнениях
профилактического и корригирующего характера исправление осанки,
укрепление малоработающих мышц при выполнении избранного вида легкой
атлетики, которые могут быть повреждены при случайных отклонениях в
технике движений. Это относится и к эластическим свойствам мышц. Большое
значение имеют упражнения ОФП, применяемые в целях повышения
функциональных возможностей применительно к спортивной специализации
[2].
Например, упражнения на гибкость с силовой нагрузкой рекомендуются
метателям, а с использованием маховых движений-барьеристам; упражнения для
развития силы следует выполнять прыгунам, метателям как можно быстрее, а
бегунам на длинные дистанции-медленнее, но дольше. Выносливость в
циклических видах спорта, в том числе и в лёгкой атлетике, определяется
уровнем развития аэробных возможностей.
Пути решения задачи увеличения аэробных возможностей:
-повышение уровня максимального потребления кислорода (МПК);
-развитие способности поддерживать этот уровень в течение длительного
времени;
-увеличение быстроты развёртывания дыхательных процессов до
максимальных величин [3].
Среди средств повышения дыхательных возможностей наиболее
эффективны те, в которых участвует большое количество мышечных групп. К

251
ним относятся: бег, ходьба, общеразвивающие упражнения, плавание,
передвижение на лыжах, спортивные игры. Большую часть этой работы следует
проводить в аэробных условиях на свежем воздухе. В качестве основных
методов наиболее приемлемым является метод непрерывного равномерного
характера. Так как в любой возрастной категории в силу своих возрастных
физиологических и психоэмоциональных особенностей не в состоянии
длительно переносить монотонную работу, можно применять так называемые
кросс - походы, т.е. кроссовый бег средней интенсивности с ЧСС не более 150-
160 уд/мин в сочетании с элементами ходьбы, ОРУ в движении и игровых
элементов. Продолжительность таких кросс - походов от 1,5 до 2 часов, за это
время комплексно можно решить несколько важных задач по повышению
уровня ОФП. Решая задачи развития общей выносливости, тренер закладывает
фундамент для развития скоростной выносливости на последующих этапах
многолетнего учебно-тренировочного процесса [3].
Общеразвивающие подготовительные упражнения перед основной
тренировкой или во время утренней зарядки. Выполняются непрерывно со
средней интенсивностью в течение 10-15 мин. 4-5 раз в неделю.
1. Махи руками вверх, в стороны, перед собой и др.;
2. Различные круговые движения руками;
3. Разнообразные наклоны и повороты туловища из положения стоя и в седе;
4. Махи ногами из положения стоя и лежа;
5. Повороты туловища из положения стоя и в седе;
6. Поочередные выпады вперед и в стороны;
7. Ходьба на месте с махами руками.
Подбираются упражнения с большой амплитудой для всех суставов и во
всех направлениях. Для решения задач подойдут разнообразные наклоны,
повороты, вращения, сгибания, размахивания. Каждое упражнение выполняется
в виде серий из 4-6 повторений с увеличивающейся амплитудой. Выполняется 2-
3 серии с интервалами отдыха 10-20 сек. На все упражнения отводится 8-10 мин.
Выполняются ежедневно в рамках утренней зарядки и могут включаться в
основное тренировочное занятие [4].
Сложно рассказать обо всех вариантах тренировки, но возможно данные
программы ОФП помогут в ваших самостоятельных занятиях. Все
представленные варианты могут быть дополнены другими упражнениями или
скомбинированы между собой. Количество упражнений в сериях может быть
изменено как в большую, так и в меньшую сторону. Например, если вы
занимаетесь три раза в неделю, то вы можете всю неделю выполнять один из
вариантов, а на следующей неделе уже другой. Также можно на одной из
тренировок выполнять первый вариант, на второй тренировке второй и на
третьей третий [5].
При составлении программ ОФП нагрузку повышайте постепенно,
комбинируйте упражнения в сериях, творчески подходите к делу, но соблюдайте
регулярность в занятиях и выполняйте описанные рекомендации. Беговые

252
тренировки вместе с различными упражнениями принесут большую пользу
организму и предупредят вас от травм [6].
Надо помнить, что ряд упражнений ОФП и «чужие» виды спорта
используются спортсменами также на разгрузочном этапе тренировки, когда
нужно дать мышцам работу, а психике, нервной системе - отдых, и, кроме того,
для активного отдыха (например, медленный бег в лесу после большой
тренировочной нагрузки накануне). Примечая разнообразные упражнения и
виды спорта с целью ОФП, тренер должен точно знать, для решения каких
конкретных задач он использует эти упражнения. Непродуманный выбор
упражнений ОФП может дать отрицательный эффект.

Литература:
1. Озолин Н.Г., Марков Д.П. Легкая атлетика. Учебник. - М.: Физкультура и спорт,2017
2. Коробейников Н.К. Физическое воспитание. -М.:» Высшая школа», 2017
3. Мильнер Е.Г. Выбираю бег! - М.: Физкультура и спорт,2017
4. Шедченко А.К. Бег для всех: Сборник. - М.: Физкультура и спорт,2015
5. Исаев А.А. Если хочешь быть здоров: Сборник. - М.: Физкультура и спорт, 2018
6. Хоменкова Л.С. Учебник тренера по легкой атлетике. М . -2018.

УДК372.016.796

ВЗАИМОСВЯЗЬ ФИЗИЧЕСКОЙ И УМСТВЕННОЙ РАБОТОСПОСОБНОСТИ

УЧАЩИХСЯ

С.Г. Юнусова., Н.Ф. Иксанова

Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада оқушылардың физикалық және ақыл-ой қабілеттілігінің өзара

байланысы қарастырылады
Түйін сөздер: дене шынықтыру сабағы , ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі, денсаулықты
нығайту, зияткерлік даму
Summary. This article the relationship between physical and mental performance of students
Keywords: physical culture lesson, mental performance, health promotion, intellectual
development

Даже насыщение уроков физической культуры большими

интеллектуальными нагрузками на фоне высоких физических напряжений, как
свидетельствуют исследования не только не оказывает отрицательного влияния
на умственную работоспособность во время последующих занятий, но
способствует ее повышению. Тем самым создаются предпосылки повышения
эффективности учебного процесса на протяжении учебного дня. Под влиянием
занятий физическими упражнениями происходят положительные изменения в
умственной работоспособности у учащихся и студентов в течение учебной
недели и года. Даже в период экзаменационных сессий, ежедневные часовые
занятия гимнастикой, легкой атлетикой, спортивными играми, особенно на
свежем воздухе, способствуют поддержанию высокой умственной
работоспособности и положительно отражаются на успеваемости студентов.

253
 К числу основных физических (или двигательных) качеств,
обеспечивающих высокий уровень физической работоспособности человека,
относят силу, быстроту и выносливость, которые проявляются в определенных
соотношениях в зависимости от условий выполнения той или иной двигательной
деятельности, ее характера, специфики, продолжительности, мощности и
интенсивности. К названным физическим качествам следует добавить гибкость
и ловкость, которые во многом определяют успешность выполнения некоторых
видов физических упражнений. Известно, что студенты первого курса более
подвержены стрессу и переутомлению. Это связано с периодом адаптации к
университетской жизни. Поэтому для них непременную важность играют
занятия по физической культуре и спорту, способствующие эмоциональной,
физической и умственной разгрузке организма. Также отличной профилактикой
будут самостоятельные занятия физическими упражнениями, посещение
различных спортивных секций. Ежедневная физическая нагрузка оказывает
благоприятное воздействие на тонус мышц, кровообращение и, как следствие,
повышение показателей умственной деятельности и успех в обучении.
Так какие же виды спорта лучше всего подойдут для психологической
разрядки, снятия усталости и выплеска негативных эмоций? На первом месте по
эффективности психологической разрядки уже долгие годы стоит бокс,
позволяющий выпустить агрессию. Велосипед способствует концентрации
энергии. Для выплеска эмоций отлично подойдут танцы, а для расслабления –
плавание.
Учащиеся, дополнительно занимающиеся в спортивных секциях, имеют
более высокие показатели умственной работоспособности, чем учащиеся,
посещающие лишь обязательные уроки физического воспитания. Результаты
указывают на тесную взаимосвязь интеллектуального и психомоторного
развития: более высокому уровню психомоторного развития соответствует и
более высокий уровень развития интеллектуального, что, естественно,
определяет и продуктивность умственного труда. У учащихся с низким уровнем
физического развития умственная работоспособность не только более низкая, но
и менее устойчивая, чем у школьников со средним и хорошим физическим
развитием [1].
Отставание в физическом развитии, как правило, сопровождается
задержками психического развития. Общая моторная отсталость встречается тем
чаще, чем ниже интеллект. Систематические занятия спортом положительно
влияют на успеваемость, которая в данном аспекте может рассматриваться как
интегральный показатель умственной работоспособности и интеллектуального
развития. При сравнении средней академической успеваемости спортсменов и не
спортсменов в большинстве случаев оказывается, что у спортсменов отличных и
хороших оценок достоверно больше, чем у не спортсменов, а
удовлетворительных и неудовлетворительных - меньше [2].
Устойчивость и активность памяти, внимания, восприятия, переработки
информации прямо пропорциональны уровню физической подготовленности.
Различные психические функции во многом зависят от определенных

254
физических качеств - силы быстроты, выносливости и др., следовательно,
должным образом организованная двигательная активность и оптимальные
физические нагрузки до, в процессе и после окончания умственного труда
способны непосредственно влиять на сохранение и повышение умственной
работоспособности. Головной мозг будет работоспособен, а нервная система
будет находиться в тонусе долгое время, если будет происходить чередование
нескольких видов деятельности. Например, при любом умственном труде
наиболее эффективной будет смена на активный отдых (любой умеренный
физический труд, зарядка или физические упражнения). Для хорошей
умственной работы необходимо тренировать как мозг, так и все тело, а в
особенности мышцы, которые помогают нервной системе справляться с
умственными нагрузками. Правильно организованная двигательная активность
и физические нагрузки (вовремя, до и после умственной деятельности)
благотворно влияют на повышение умственной работоспособности и,
следовательно, занятия физической культурой положительно сказываются не
только на физической форме, но и на умственной [3].
Огромное влияние оказывают и самостоятельные занятия физическими
упражнениями в течение дня, зарядка, пробежки на свежем воздухе, ходьба т.д.
Все это приносит пользу нашему организму, улучшает кровообращение и
газообмен, повышает тонус мышц, тем самым положительно влияя на
умственную, психическую и эмоциональную устойчивость. Необходимо
отметить и положительное влияние на умственную и физическую
работоспособность подростков гигиенических факторов (режим дня, правильное
питание, здоровый сон, пребывание на свежем воздухе и др.) [4].
Под влиянием занятий физическими упражнениями происходят
положительные изменения в умственной работоспособности у учащихся и
студентов в течение учебной недели и года. Даже в период экзаменационных
сессий, ежедневные часовые занятия гимнастикой, легкой атлетикой,
спортивными играми, особенно на свежем воздухе, способствуют поддержанию
высокой умственной работоспособности и положительно отражаются на
успеваемости студентов (Рис. 1).
Физическая культура в учебных заведениях представлена как важнейший
базовый компонент формирования общей культуры студентов. Регулярные
занятия физической культурой и спортом являются тем универсальным
средством, которое может помочь каждому противостоять напряженному ритму
жизни, нервно-психическим перегрузкам, в том числе при умственном труде.
Даже несложные приемы самоконтроля перед началом регулярных занятий
физкультурой и спортом позволяют выявить степень адаптации организма к
физическим нагрузкам. Но при этом только занятия физической культурой и
спортом автоматически не гарантируют укрепление здоровья студентов, оно
обеспечивается комплексным влиянием многих других факторов, часть из
которых нами была рассмотрена [4].

255
 Рисунок 1

На оптимальное воздействие этих факторов и на их совершенствование

следует особое внимание обращать преподавателям вуза. Необходимо
сосредоточить внимание на тех функциях физического воспитания в вузе,
которые связаны с оптимизацией физической активности, активным отдыхом,
повышением работоспособности, сохранением и укреплением здоровья
студентов, оптимизации режима дня [5].

Литература:
1. Агаджанян Н.А. Адаптация и резервы организма. — М.: ФК и С., 2015. — 176 с.
2. Волкова Л.М. Половников П. В. Физическая культура (курс лекций): Учебное
пособие/: СПбГТУ, СПб, 2016.- С. 76.
3. Пеняева С.М. гогические науки. – 2019. – № 2-1. – с. 12-16
4. Никонова Н.С., Шлемова М.В., Чернышева И.В., Егорычева Е.В. Взаимосвязь Влияние
физических нагрузок на умственную деятельность // научное обозрение.
Педамежду умственной работоспособностью подростков и занятиями физической культурой
// Международный студенческий научный вестник. – 2015. – № 5-3.
5. Артамонова, Л.Л. Лечебная и адаптивно-оздоровительная физическая культура:
учебное пособие для студентов вузов, обучающихся по специальности "Физическая
культура"// Л. Л. Артамонова, О.П. Панфилов, В.В. Борисова- М.: Владос , 2016.-57 с.

ОӘЖ 372.016.796

ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІНЕН СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫН

ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨЗБЕТТЕРІНШЕ ОҚУ ДӘПТЕРІН ЖҮРГІЗУ

М.А. Юсупов, С.С. Султанов

Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Резюме. Организация самостоятельной работы студента по физической культуре и

самостоятельное ведение учебной тетради
Ключевые слова: Физическая культура, самостоятельная работа, задания, усталость,
обученя.
Summary. The organization of independent work of the student of physical culture and self-
management learning journal
Keywords: Physical culture, independent work, tasks, fatigue, training.

256
 Студенттің өзіндік жұмысы - студент білімінің тереңдігі, дағдылары мен
біліктілігіне, білім меңгеруіне ықпал ететін оқу процесінің ең негізгі
элементтерінің бірі болып саналады. СӨЖ орындау арқылы студент оқу
процесінің белсенді мүшесі бола отырып, өз ойын еркін сондай-ақ нақты
дəлелдермен жеткізе алатын дағдыларды үйренеді жəне меңгереді. Кредиттік оқу
жүйесінде СӨЖ ұйымдастыру кезінде мына мəселелерге назар аудару қажет:
oтақырыптарға сəйкес СӨЖ тапсырмалары дəл жəне анық болуына; oлекция
жəне семинар сабақтарының СӨЖ орындауына ықпал ететіндей болуына; СӨЖ
тапсырмаларының көлеміне жəне оны қабылдау формасына; СӨЖ
тапсырмаларын орындауға ықпал ететін əдістемелік құралдардың болуына;
СӨЖ орындауды жəне қабылдауды əр түрде өткізуге. СӨЖ ұйымдастыру жəне
қабылдау технологиясы мынадай этаптардан тұрады: СӨЖ жоспарлау,
əдістемелік жағын қамтамасыз ету, СӨЖ бақылау мен бағалау, талдау жəне одан
əрі дамыту. СӨЖ екі бөліктен: оқытушы басшылығымен студенттің орындайтын
өзіндік жұмысынан (ОБСӨЖ) жəне студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ)
тұрады. ОБСӨЖ бөлінген уақыт оқытушының жүктемесіне кіреді жəне
бекітілген дербес кесте бойынша жұмысын жүргізеді. Жоспарланған СӨЖ
тақырыптары мен қабылдау түрі, уақыты, көлемі т.б. мəліметтер пəннің жұмыс
оқу бағдарламасында жəне силлубаста көрсетілуі тиіс. Әр пəн үшін СӨЖ өткізу
формасы мен түрін таңдауға оқылатын пəннің мақсаттары мен міндеттерін,
студенттердің даярлығын жəне СӨЖ-ге бөлінген сағат санын ескеру қажет.
Оқытушылардың студенттермен өзіндік жұмысы негізгі 3 функцияны қамтиды
[1].
Бірінші, нұсқамалық (мақсат қою, тапсырма беру, материалдарды
мазмұндаудың негізгі бөлімдерінің өзара қатынасын анықтау, оқу-əдістемелік
құралдармен жұмыс істеуге нұсқау беру жəне т.б.). Осы берілген нұсқамалық
кеңестер студенттердің алдағы уақытта өзіндік жұмысты (СӨЖ) орындауына
жеткілікті болуы қажет.
Оқытушының екінші функциясы - консультативтік көмек; жеке
консультация беру арқылы студенттің өзіндік жұмысына түзету енгізу.
Оқытушының үшінші функциясы - бақылаушы, бағалаушы функциясы.
Студенттің білімін, пəнді меңгеру деңгейін əр түрлі əдістерді (тест, ауызша,
жазбаша бақылау жұмыстары, коллоквиум т.б.) қолданып анықтау.
Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысы негізгі 4 - функцияны қамтиды:
Біріншісі, студенттер оқу пəні бойынша сабақ барысында оқытушыдан
қабылдаған ақпаратты белсенді түрде жүзеге асыруы керек [2].
Екіншісі, студенттер оқытушының кеңесін негізге ала отырып, өз
беттерімен оқу-əдістемелік құралдарды, əдебиетерді оқып, үй тапсырмаларын,
бақылау жəне курстық жұмыстарды орындайды. Бұл кезеңде студенттер жұмыс
атқару əдістерін біле отырып, өздеріне қатаң талап қоя білуі керек.
Үшіншісі, студенттер күрделі ситуацияларды талдай отырып, бір жүйеге
келтіріп, бұлардың себептерін түсініп, оқу материалын меңгере отырып, басқа да
оқу əрекеттерін орындауы керек. Студенттер шешілмейтін мəселелерді,

257
проблемалық жағдайларды оқытушыға сұрақтар ретінде қояды жəне бұл
сұрақтарға өздеріде жауаптарын дайындайды.
Төртіншісі, студенттер оқытушыдан түсініктеме, кеңес, консультация алу
үшін келеді. Оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы (ОБСӨЖ)
сабақ кестесіне енгізіледі. СӨЖ-дің жалпы көлеміндегі ОБСӨЖ-дің үлесін
жоғары оқу орны дербес анықтайды. Студенттердің өзіндік жұмысы реферат,
баяндама, шығармашылық жұмыс, бақылау жұмысы, ғылыми мақала түрінде
дайындалуы мүмкін [3].
Студенттердің өзіндік жұмысының нəтижелері коллоквиум, конференция,
іскерлік ойын, жеке сұхбаттасу түрінде өтуі мүмкін. ОБСӨЖ-ын семинар,
практика, лаборатория сабақтарыменалмастыруғаболмайды. Студентт іөзіндік
жұмысты орындауға қажетті белсенді үлестірмелі материалдармен бітіртуші
кафедра қамтамасыз етеді. Студенттердің өзіндік жұмыстарына арналған
материалдар СӨЖ - дидактикалық тапсырмаларды өз бетімен орындауға,
танымдық қабілетті арттыруға жəне белгілі бір ғылым саласысына байланысты
білімін толықтыруға негізделген оқу процесінің ерекше бір түрі. СӨЖ
шығармашылық белсендікті, логикалық ойлауды дамытуды қамтамасыз ететін
практикалық тапсырмаларды жүзеге асырумен байланысты болып табылады.
СӨЖ оқытушының қатысуымен (ОЖСӨЖ) аудиториядан тыс жəне оқытушысыз
аудиториядан тыс (СӨЖ) сабақтардан тұрады. СӨЖ материалдарының түрлері
кафедраның профессор-оқытушылар құрамымен жасалып, келесі құжаттарды
қамтиды: пəннің оқытылу кезеңін түгел қамтитын СӨЖ кестесі; типтік жəне
жұмыс оқу бағдарламарының негізгі бөлімдеріне сай келетін тапсырмалар
жүйесі; рефераттардың, баяндамалардың, шығармашылық жұмыстардың
тақырыптары; негізгі жəне қосымша əдебиеттердің тізімі; кеңестүрлері;
бақылау түрлері; бағалаукритериялары, орындалатын жұмыстың көлемі жəне
оны тапсыру уақыты т.б.; СӨЖ-дің ұйымдастырылуы библиографиялық
мəліметтерді өңде (картотеканы дайындау); жазбаша жұмыстарды дайындау
(реферат, баяндама, бақыла тапсырмалары, аннотация, тақырыптар бойынша
жазбаша жұмыс); ғылыми жобаны өндеу (семестрлік, курстық, дипломдық
жұмыстар, проблемалық мақалалар); виртуальдық жұмыстарды іздестіру
(интернет жүйесі жəне локальды желі арқылы); жеке аудированиямен (лингофон
жүйесі жəне медиа тек арқылы); электрондық курстың материалын меңгерумен
(компьютерлік жүйе арқылы); лабораториялық тəжірибен іеңгізумен (спортық
кешен арқылы) байланысты.
Осы тақырыпқа байланысты ғылыми пікірлер, тəжірибеге тоқталады.
Жұмыста студент тақырып шеңберінде еңбекте қаралған сұрақтарды көрсетіп
автордың субъективті позициясын ашуға тиісті. Осыдан кейін барып өзіндік
қорытынды жасалады. Қорытынды да тақырыпқа байланысты өзіндік тұжырым,
түйіндемелер жасалады. Студенттер СӨЖ жазу барысында жұмыс
бағдарламасында сонымен қатар силлабустарда көрсетілген əдебиеттерді
пайдалана алады. Жұмыстың көлеміне байланысты шектеулер жоқ, бірақ
тақырыпты жеткілікті дəрежеде ашуы тиіс. СӨЖ орындауда жоспары, мазмұны
жəне қолданылған əдебиет тізімі көрсетіледі. Қолданылған əдебиеттер тізімінде,

258
ғылыми еңбектің аталуы, авторы, баспа атауы, шыққан жері мен жылы
көрсетіледі. СӨЖ мақсаты: тақырып шеңберінде жоспарда көрсетілген сұрақтар
бойынша негізделген ғылыми жəне тəжірибелік қорытындыларды шығару. СӨЖ
нысанының түрлері
1. Тақырып сұрағының презентациясы - студенттің үйде тыңғылықты
дайындалып келуі(кестелерді, сызбанұсқаларды, оргтехникалар мен басқа да
интерактивті əдістерді пайдалануы)
2. Жеке жоба - сабақ барысындағы оқытушының сұрағына жауап беру,
арнайы білімді пайдаланып, өзінің логикалық тұрғыдан көзқарасын негіздеу.
3. Пікірталастарға қатысу (іскерлік ойындар) – студенттің қойылған
тапсырма бойынша пікірталастық негіздегі , авторлық позициямен қайнар
көздерді меңгеру түріндегі белсенді іс-əрекеті.
4. Топтық жоба - қойылған мəселені талдау бойынша студенттің кең жəне
терең қызығушылығын көрсетіп, танытуы.
5. Эссе - студенттің жіберілген тақырыптар бойынша өз бетінше
мазмұндамасын жеткізуі(жазбаша)
6. Шығарма - аудиториялық шектеулі уақыт жағдайында зерттеліп отырған
тақырып немесе тақырып циклы бойынша өзіндік, жазбаша шығармашылық
материал.
СӨЖ жазбаша нысанда, тақырыпты ашып, негіздеп жазу түрінде
тапсырылады жəне студент тарапынан қорғалады, бұл жайында тапсырма
бөлімінде айтылған. СӨЖ тақырыптары төменде белгіленген тақырыптардың
алғашқы үшеуі жетінші аптаға дейін оқытушының офис уақыттарында
тапсырылады, ал кейінгі екеуі, яғни 4-5 тақырыптар он үшіні аптаға дейін
тапсырылады. Кешіктірілген жұмыстар қабылданбайды. Силлабуста көрсетілген
мерзімнен кейін даярланған СӨЖ қаралмайды. Реферат. Студентте бір
тақырыпты таңдау құқығы бар, осы тақырып бойынша ол материалдарды жинап,
қорғау үшін реферат əзірлеу тиіс. Рефераттардың қорғалуы оқытушымен
тағайындалған мерзімде өткізіледі (сабақ кестесіне сəйкес). Рефераттарды
дайындау жəне рəсімдеу бойынша нұсқаулар Рефератты жазғанда осындай
жағдайларға назар аударылады: Реферат ғылыми əдебиеттерде, сондай-ақ басқа
ақпарат көздерінде (интернет, газеттер мен журналдар жəне т.б.) белгілі өзекті
тақырып бойынша жарияланған концепциялардың айқындалуы болып
табылады. Рефератта ешқандай жаңалықтың элементтері болуға тиісті емес, бұл
жерде бірнеше қайнар көздерінде көрініс тапқан берілген тақырыптағы негізгі
идеяларды сауатты айтып беру жəне оларды əр түрлі көзқарастар бойынша
топтастыру жеткілікті болып табылады. Рефераттың көлемі 5-тен кем емес жəне
15 баспа беттен артық емес болады. Рефератты Word 6,0 немесе 7,0
(Windows'2000) редакторы пішінде теру керек, бет үлгісі – А4; қаріп (шрифт) түрі
– Times New Roman (KZ Times New Roman), қаріп (шрифт) өлшемі – 14. Мəтінде
артық, тақырыптан басқа жаққа алып кететін, керегі жоқ мəліметтер болмау тиіс.
Реферат мазмұнының берілген тақырыпқа сəйкестілігі бағалаудың маңызды
критериі болып саналады. Сондықтан рефераттың бас мақсаты ақпарат көздерін
толық пайдаланып, авторлардың пікірлерін дұрыс түсіну жəне жұмыста оларды

259
өзгертпей көрсете білу. Рефераттың құрылымы қойылған міндеттемелерге
байланысты. Реферат титулдық беттен басталады. Одан кейін мазмұны
көрсетіледі. Мазмұны рефераттың жоспары болып табылады, бұл жерде əр
бөлімнің қасында тиісті беттердің нөмірі көрсетіледі. Рефераттың мəтіні үш
бөлімге бөлінеді, яғни кіріспе, негізгі бөлім жəне қорытынды. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі негізделеді, сонымен бірге негізгі мəселелер, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, пайдаланған қайнар көздері сипатталады. Жұмыстың
негізгі бөлімі реферат логикалық қатарының басты элементі болып табылады. Ол
бірнеше тараудан немесе біртұтас мəтіннен тұрады. Негізгі бөлімде кезегімен,
тараулар арасындағы логикалық байланыстың сақталынуымен кіріспеде
қойылған мəселесі сипатталады, осы сұрақ бойынша алуан пікірлер көрсетіледі,
авторлық көзқарасы негізделеді. Қажет болған жағдайда рефераттың мəтіні
суреттер, кестелер мен сызбалармен толықтырылады. Жұмыстың
қорытындысында зерттеу жұмысының теориялық мəселелеріне қатысты басты-
басты қол жеткен тұжырымдары көрініс табады. Рефераттын соңында
библиографиялық тізімі яғни пайдаланылған əдебиеттер мен басқа қайнар
көздерінен тізімі көрсетіледі. Рефераттың рəсімделенуі де жұмыстың маңызды
аспектісі болып табылады, себебі рефераттың дұрыс рəсімделгені қорытынды
бағаға ықпал етеді. Өзекті, қызықты жазылған рефераттың құнтсыз рəсімделуі
бағаны төмендетуге негіз бола алады. 2. Жазбаша жұмыс. Белгілі бір тақырып
немесе бірнеше тақырып, сондай-ақ бүкіл курс бойынша əзірленген сұрақтарға
жауап беруге дайындалу. 3. Логикалық тапсырмалар: студенттерге курсының əр
тақырыптары бойынша логикалық тапсырмалар ұсынылады. Тапсырмалар
ұсынылған əдебиеттердің негізінде жазбаша нысанда орындалады. 4. Баяндама.
Баяндаманы əзірлеу жоспары: - оқытушымен бірге тақырыпты таңдау; - базалық
оқулық пен оқу-əдістемелік құралы бойынша тақырыпты зерттеу; - баяндаманың
негізгі идеяларын айқындау; - ұсынылған əдебиетпен танысу; - баяндаманың
жоспарын құру; - тақырып бойынша негізгі ұғымдарымен сөздіктер мен
анықтамалықтардың көмегімен танысу; - баяндаманың тезистерін əзірлеу; -
мысалдар мен иллюстрацияларды табу, көптеген тақырыптар бойынша Power
Point бағдарламасында орындалған презентацияны көрсету баяндаманы жақсы
əшекейлейді; - баяндаманың мəтінің дайындау. Баяндаманың ұсынылатын
ұзақтығы - 10 мин. Баяндаушының сөздерінен кейін аудиторияның сұрақтарына
жауап беру жəне оқытушының тұжырмдамасы үшін уақыт қалдырылады.
Жариялы баяндаманың құрылымы. Классикалық риторикада ауызша
баяндаманың үш бөлімнен тұратын құрылымы қалыптасқан: кіріспе, негізгі
бөлім, қорытынды. Кіріспе талқыланатын тақырыпқа тыңдаушылардың назарын
аудару тəсілі. Әдеттей кіріспе баяндама уақытының сегізден бір бөлігін алады.
Негізгі бөлімінде тақырып толығымен ашылып, тиісті мəліметтер жəне дəлелдер
келтіріледі. Негізгі бөлімінде жиі жіберілетін қателіктерге жатады: -
тақырыптың шегінен шығып кету; - нақты жоспардың жоқтығы; - бір сұрақтан
басқа сұраққа секіріп кету. Қорытынды қысқаша жəне анық болуға тиіс.
Сонымен бірге тыңдаушыларға көңіл аударғандары үшін рахмет айтуға болады
[4].

260
 Әдебиет:
1.Асанов Н. Өзіндік жұмыстардың ерекшеліктері.Алматы, 2013. 125-126 б.
2.Р.Б.Исмаилова Студенттермен жүргізілетін өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың
ерекшеліктері.//Бастауыш мектеп- №5,6-2012, Б.36-37 б.
3.Кулекеев Ж.А., Пивень Г.Г., Нургужин М.Р., Каланова Ш.М., Падиарова И.П. Системы
менеджмента качества организаций высшего профессионального образования. Теория и
практика. – Караганда: Издательство КарГТУ, 2014. – 356 с.
4.Галиев Т. Системный подход к интенсификации учебного процесса. – Алматы: Ғылым,
№2. – 303 с.

ОӘЖ 378.01

ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ӨЗДІК ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ МӘНДІ

СИПАТЫ

Ұ.М. Әбдіғапбарова
Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ., Қазақстан
Д.Б. Ешенкулова
SILKWAY Халықаралық университетінің докторанты, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье расскрывается сущность и смысловое соотношение понятий

«самообразование», «самостоятельная работа», «самостоятельная учебная
деятельность». Определены особенности самостоятельной учебной деятельности
старшеклассников. Создана сущностная структура самостоятельной учебной
деятельности старшеклассников. Дана содержательная характеристика самостоятельной
учебной деятельности страшеклассников. Самостоятельная учебная деятельность
рассматривается как процесс учебно-познавательного взаимодействия ученика и учителя
Ключевые слова: самообразование, самостоятельная работа, самостоятельная
учебная деятельность старшеклассников, познавательная активность.
Summary. The article reveals the essence and semantic relationship of the concepts "self-
education", "independent work","independent educational activity". Features of independent
educational activity of high school students are defined. The essential structure of independent
educational activity of high school students has been created. The content characteristic of
independent educational activity of high school students is given. Independent educational activity is
considered as a process of educational and cognitive interaction between a student and a teacher
Keywords: self-education, independent work, independent educational activity of high school
students, cognitive activity.

Қазіргі уақытта заманауи білім беру процесін ұйымдастыру – жаңа білім

мен дағдыны меңгерген, шығармашылық қабілеті жоғары, дербес ізденіс
нəтижесінде елеулі мəселелердің шешіміне қол жеткізетін, ойлау қабілетімен
ерекшеленетін тұлғаны қалыптастыруды көздейді. Осы тұрғыдан мектеп
қабырғасында шығармашылық ізденісті тұлғаны қалыптастыруда оқушылардың
өздік оқу іс-əрекетін тиімді ұйымдастырудың қажеттілігі артады. Осы
проблеманы зерттемес бұрын алдымен «өздік оқу іс-əрекеті» ұғымының мəнін
ашу оның тиімділігін анықтауға, нəтижелі ұйымдастыру жолдарын көрсетуге
мүмкіндіктер береді.
Біз «өздік іс-әрекет» ұғымының мəнін нақтылау үшін оған жақын келетін
«өздігінен білім алу», «өзіндік жұмыс» ұғымдарына мəн береміз. Ол үшін біз

261
ғалымдардың «өздігінен білім алу» ұғымына берген анықтамаларына жан-жақты
талдау жасау үшін, оларды кестеге түсірдік (Кесте-1)

Кесте-1.
Ғалымдардың «өздігінен білім алу» ұғымына берген анықтамалары
Ғалымдар Анықтамалары
2 3
С.Л.Рубинштейн «Өздігінен» ұғымы əрекеттердің саналы түрткісі мен
(Основы общей психологии. В 2. өзектілігін болжайды, «өзіндік танымдылық» - ақыл-ой
М.: педагогика, 1989. - 485 с.) əрекетінің сапасы ретінде өздігінен білім алу мен дамуы
В.П.Пименов, .С.Саблин «өздігінен еңбектену жəне білім алу- ішкі түрткілермен
(Активизация самостоятельной іске асырылатын танымдық əрекет, яғни, іштей
работы в техническом вузе. -Л., мотивтелген іс-əрекет»
1988. - 88 с.)
М.С.Ковалев « жас буынның мектептерде, білім беру мекемелерінде
(Воспитание и самовоспитание.-алатын білімдеріне қосымша білім алу, бұл адамдардың
М.: Педагогика, 1986.-212с.) шексіз жан-жақты даму құралы»
И.С.Якиманская «тұлғаның рефлекстік əрекеті негізіндегі жеке тұлға
(Личностно-ориентированное мəртебесінің белсенді, бірізді, жалпы алғанда, қайтымсыз
обучение в современной школе/ сапалы өзгерісі»
И.С. Якиманская. М.: Сентябрь,
1996. - 96с.)
М.М.Мұқанов «жаттығу үстінде тиісті мағлұматтар оқушының есінде
(Жас жəне педагогикалық сақталғыш келеді. Өйткені оқушы өздігінен көп жұмыс
психология. – А., 1991. - 143 б.) істеп, оқу материалына өздігінен төселетін болады»
М.Ә.Құдайқұлов «əр адам кітаппен өздігінен білім алу икемділіктерін
(Қабілеттік, дағды, шеберлік. - меңгеруі тиіс. Адам жан-жақты біліп алып, оны өзіндік іс-
Алматы: Мектеп, 1986. -Б. 88-89.) əрекетінде шығармашылықпен қолдану үшін, жалпы
ебдейліктерді қалыптастыру қажет»
Ж.Е.Сарсекеева «өздігінен білім алуды ұйымдастыру оқып-
(Пед. условия орг. СРС в процессе үйренушілердің дайын білімді игеруі ғана емес, оны өз
изучения пед.дис.: авт к. н. - күшімен, өз бетінше ала білуі»
Караганда, 2005. - 29 с.)
А.Р.Боранбаева «кəсіби маңызды тұлғалық сапаларын өздігінен
(Болашақ мұғалімдердің кəсіби жетілдіруде шығармашылықпен өзін-өзі жүзеге асыруын
өздігінен білім алуға даярлығын қамтамасыздандыратын мақсатқа бағытталған өзіндік
қалыптастыру, PhD, 2018)
танымдық іс-əрекет»

Осы кестеде берілген анықтамаларға жасалған талдау бізге мынадай

тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді: өздігінен білім алу - 1) тұлғаның мәдени-
білімдік, ғылыми, кәсіби деңгейін көтеру қажеттіліктерін қанағаттандыру
бағытындағы өзін-өзі жүзеге асыруы, өзіндік танымдық іс-әрекеті; 2)
өздігінен оқу, өзін-өзі дамыту үдерістерінің бірлігі; 3) өзінің рухани
қажеттіліктерін басқару, өз мүмкіндіктерін байыту мақсатында дербес
білімін жетілдіру үдерісі.
Осыған байланысты ғылыми əдебиеттерде «өздігінен білім алу» ұғымы
бойынша қалыптасқан екі үлкен бағыт бар: 1) адамның өзін қызықтыратын
салалардан (қоғамдық, ғылыми, мəдени жəне т.б.) үздіксіз өмір бойы өздігінен
білімін кеңейтуі; 2) мамандық бойынша білім, білік, дағдылары мен адами
сапаларын өзіндік танымдық іс-əрекетте жетілдіруі.
262
 Демек біздің жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекетін зерттеу
мəселемізге оның бірінші бағыты сəйкес келеді.
Ал енді «өзіндік жұмыс» ұғымына келетін болсақ, 60-жылдары өзіндік
жұмысқа белгілі бір тапсырмаларды мұғалімнің тікелей қатысуынсыз сабақта
немесе танымдық күші мен қабілетін дамыту, білім сапасын көтеру мақсатында
үйде орындау деген түсінік қалыптасты. Кейінгі зерттеулерде бұл мəселе кең
қаралып, өзіндік жұмыстар туралы терең түсінік берілді. Оған сай өзіндік жұмыс
дидактикалық құбылыс ретінде қаралды, ол оқу тапсырмасы, еске сақтау іс-
əрекетінің көрініс табу формасы, тапсырманы орындау барысындағы ойлау,
сондай-ақ оқушылардың өзіндік жұмысын басқару мен ұйымдастырудың
арнайы педагогикалық құралы ретінде сипатталды.
Аталған тұжырымдамалық қағида осы күйінде мектеп педагогикасы
оқулығына енді. Жоғары оқу орындарының оқытушылары студенттердің өзіндік
жұмысының жекелеген аспектілерін практикалық жұмыста анықтады
(тапсырма мазмұны, жұмыс түрлері, ұйымдастыру, есепке алу, бақылау,
көлемі т.с.с.).
Осыған байланысты біз Т.А.Ильинаның «өзіндік жұмыс» ұғымына
«оқытушының тікелей қатысуынсыз, бірақ оның жетекшілігімен жүзеге
асырылатын, сабақ үстінде де, сабақтан тыс уақытта да орындалатын, танымдық
процестердің жоғары белсенділігімен сипатталатын, студенттердің фронтальды,
топтық жəне жеке оқу əрекетінің ерекше түрі жəне оқыту процесінің тиімділігін
арттыру барысында студенттердің өз білімдерін өз бетімен дамытуының құралы
болып табылады» деген анықтамсын негізге аламыз [1].
Соның негізінде педагогикалық жоғары оқу орнындағы өздігінен білім алу
студенттердің оқу-танымдық, кəсіби, педагогикалық, тəрбиелік жəне жалпы
мəдениеттік деңгейін көтеру мақсатында оқытушы жетекшілігі мен бақылауы
арқылы өткізілетін жүйелі өзіндік жұмыстары болып табылады, деген
тұжырымға келеміз.
Ал «өздік оқу іс-əрекеті» ұғымына тоқталатын болсақ, XX ғасырдың
ортасына таман өздік оқу іс-əрекетінің психологиялық теориясы қалыптасты.
Оны негіздеушілер – Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, А.К.Маркова, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина т.б. – оқу теориясында жаңа проблема көтерді. Ол – оқу
міндеттерін жалпы іс-əрекет жолымен шешуде заттың танылған объективтік
қасиетін қайта шығару процесінде іс-əрекет субъектісінің өзгеруі. Бұл
теорияның серіппелі өзегі – «оқу іс-əрекеті» түсінігі. Осы теорияның негізін
қалаушылардың бірі В.В.Давыдов анықтауынша бұл: «... теориялық білім
формасында жалпыланған, заттық жəне танымдық əрекет жолымен игеруге
арнайы бағытталған адам іс-əрекетінің негізгі түрлерінің бірі» [2].
Ғалымдардың «өзіндік жұмыс» пен «өздік оқу іс-əрекеті» ұғымдарына
берген анықтамаларының мағыналас, мəндес екендігін келесі кестелерден
көруге болады (Кесте-2, 3)

263
 Кесте-2
Ғалымдардың «өздік оқу іс-əрекеті» ұғымына берген анықтамалары
Авторы Анықтамасы
И.А.Зимняя «оқушылардың өздері ұйымдастырған, олардың ішкі танымдық
Педагогическая психология. - түрткілеріне сай өз уақыттарын саналы, қолайлы бөлуін жəне
-Ростов-на- оның жүзеге асуын, орындалу үдерісін өздері қадағалайтын, ал
Дону:Феникс,1997.-480с..
іс-əрекет қорытындысын мектептен тыс тікелей жүйелі басқару
негізінде мұғалім қадағалайтын жұмыстар»
И.П.Пидкасистый «дидактикалық құбылыс ретінде екі жақты сапаға ие: студенттің
Самостоятельная оқу тапсырмасы жəне «жадының, ойлаудың, шығармашылық
познавательная деятельность бейнелеудің оқы тапсырмасын орындау кезінде сай келетін
школьников в обучении. М.:
Педагогика, 1980. 240 с.
əрекеттің формасы, ол ақырында студенттің бұрын таныс емес
жаңа білімді игеруіне əсер етеді немесе алынған білімді əрекет
аясына сай кеңейтеді, тереңдетеді»
В.И.Лозовая «студенттердің оқуға деген ұмтылысын сипаттайтын күйі,
білімді игеру үдерісінде көрсететін еркі мен ақыл-ойын
шоғырландыруы, білімді игеруге ұмтылуы мен оған
дайындығы, ақыл-ой іс-əрекеті, іс-əрекет сапасы»
A.E.Әбілқасымова «тапсырмадағы қойылған мақсатқа жетуге саналы түрде
Форм. позн. самост ұмтыла отырып нəтиже алу»
студентов–математиков в
системе метод. подготовки в
унив: Дисс…д.п.н: - А., 1995
Т.С.Сабыров «оқу белсенділігін арттыру жолдарының бірі»
Оқушының оқу белсенділігін
арттыру жолдары. А..:, 1978.
А.В.Усова «оқытушының берген тапсырмасын өзіндік ізденіспен
Формирование учебно- орындаудағы студенттің белсенді іс-əрекетінің нəтижесі»
познавательных умений.//
Физика., №6., 2006

Кесте-3
Ғалымдардың «өзіндік жұмыс» ұғымына берген анықтамалары
Авторы Анықтамасы
Н.Ф.Талызина «адам миында заттар, құбылыстар туралы толық бейне
Управление процессом сақталу үшін адам мен зат арасында əрекеттік қатынас орнау
усвоения знаний. қажет, осыған байланысты бейнелердің толықтық дəрежесін
Психологические основы.
М.: МГУ, 1984. 344 с.
байқау жəне жеке тұлғаның өзіндік жұмыспен айналысу аркылы
жинақталған білімін толықтырып отыруы»
В.С.Тесленко «адамның өзі басқаратын танымдық іс-əрекет, яғни, жаңа
Педагогика. - Астана: білімді, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру, білім, іскерлік пен
ЕАГИ, 2010.- 465 с. дағдыны бекіту бағытында өздігімен жүргізілетін жұмыстар»
А.Я.Айзенберг «мəселені еркін таңдау шеңбері, білім көлемінің
Самообразование: ауыспалылығы, сондай-ақ, өздігінен орындайтын жұмыс жасауға
история, теория и дайындалу мақсатында алдын-ала жүргізілетін жаттығулар»
современные проблемы.
М., 1999.-126 с.
В.Д..Мороз «тапсырманы оқушының мұғалімнің көмегінсіз, бірақ оның
Самостоятельная учебная қадағалауымен орындайтын іс-əрекеті»
работа студентов: Х.:
ХМК, 2003. - 64с.

264
Л.В.Жарова «күш сала жəне белсенділік таныта отырып, педагогтың
Учить самостоятельности: тапсырмасымен жəне оның жетекшілігімен оқу міндетін шешетін
М.: Просвещение, 1993 оқыту əдісі»

Осы кестеде берілген ойларды жинақтап айтатын болсақ, оқушыларының

өздік оқу іс-əрекеті, өзіндік жұмысы, бұл:
- білім алушының өз бетімен оқуға мүмкіндік беретін интеллектуалды
қабілеті мен дағдысы;
- өз күшімен білім игеруге ұмтылуы, қабілеті, дайындығы
- өз күші мен білімді жəне іс-əрекет жолын игеру ұмтылысында көрінетін
қасиеті;
- өз күшімен өзінің танымдық іс-əрекетін ұйымдастыру жəне оны жаңа
танымдық проблеманы шешуге пайдалану қабілетін туғызатын тұлғалық
қасиеті
- білімді жəне іс-əрекет жолын игеру қажеттілігі мен дағдысы, біреудің
тікелей көмегінсіз танымдық міндеттерді шешу қабілеті, іс-əрекетінің мақсатын
анықтау жəне оған түзету енгізу дағдысы;
- танымдық іс-əрекетте өзін-өзі реттеуді туғызумен сипатталатын,
эмоционалды, танымдық жəне ерік үдерістерінің қорытындысы болып
табылатын, өзіндік іс-əрекет жолдары мен танымдық түрткі жиынтығы,
оқушылардың таным тəртібіне тұрақты қатынасын сипаттайтын көп аспектілі
тұлғалық құрылым;
- проблеманың қойылуынан бастап бақылауды жүзеге асырғанға дейінгі
жəне өзін-өзі бақылау мен түзетуді нақты деңгейде анықтайтын оқу іс-әрекетінің
бір түрі;
- сабақта жəне сабақтан тыс уақытта ұжымдық жəне дербес іс-әрекетінің
бір түрі немесе мұғалімнің тапсырмасымен, бірақ оның тікелей қатысынсыз
үйде орындалған іс-əрекет түрі.
Сондай-ақ, кестелерден байқалып тұрғандай өзіндік жұмыс ұғымы мен
өзіндік іс-әрекет түсініктері мағыналас, өте ұқсас. «Өзіндік іс-әрекет» жəне
«өзіндік жұмыс» кейде синоним ретінде бірін бірі алмастырып та қолданылады.
Өйткені өзіндік жұмыс өзіндік іс-әрекеті арқылы іске асады. Өзіндік іс-
әрекет оқу үдерісіне қатысты айтылғанда – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тəсілдерін болжау жəне анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі
бағалауы негізінде жүзеге асатын əрекеттер жиынтығы [3].
Сонымен қатар «өздік оқу іс-əрекеті» ұғымына түрліше мазмұн беріледі.
Біріншіден, білімді игеру процесін талдау барысындағы өздік оқу іс-əрекеті – бұл
барлық студенттердің қажетті білімді игерудің барлық деңгейіндегі саналы іс-
əрекетінің түрі, екіншіден, өздік оқу іс-əрекеті – бұл оқу сабақтарын
ұйымдастыру формасы. Бұл анықтама бойынша оқушылардың өздік
жұмыстарының мақсаты – білімді игеру, ал іс-əрекет түрі ретінде ол əрі мақсатқа
жету құралы мен шарты, əрі сабақ формасы.

265
 Осыдан өздік оқу іс-әрекетін, осы аталған іс-əрекеттерді өздік жұмысында,
яғни оқу жұмысын өздігінен ұйымдастыру, жүргізу барысында жүзеге
асырылатын үдеріс екендігін түсінеміз. Осы талдаулар негізінде біз «жоғары
сынып оқушыларының өздік оқу іс-әрекеті дегеніміз, олардың белгілі бір пəн
аясында жəне өзін қызықтыратын өмір саласынан өздігінен білім, білік,
дағдыларын дамытуға байланысты шығармашылық үдерісте тиімді əдістерді
қолдану нəтижесінде нақты көрініс табатын танымдық іс-əрекеттері» деп
тұжырымдаймыз.
Осы талдаулар негізінде біз жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-
əрекетінің мəніне сипаттама береміз.
Кесте-4
Жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекетінің мəнді сипаттамасы
Өздік оқу іс-әрекеті Мазмұны
Сипаты танымдық іс-əрекет
Тұлғаны дамыту мақсаты оқуға қызығушылығын, танымдық іс-əрекетін,
ізденушілік, зияткерлік қабілетін, көзқарасын,
тұлғалық сапаларын, дербестік белсенділігін дамыту

Дидактикалық мақсаты жаңа білім алу, дағды мен шеберлікті қалыптастыру,

Ұйымдастыру формасы
Жұмыс тапсырмалары
Орындау процесінің түрі
Нəтижесі
білімді қолдану, білімді қайталау жəне тексеру
жеке, топтық, ұжымдық
материалды алдын ала оқу, практикалық
тапсырмалар, жаттығулар, міндеттерді шешу,
мысалдарды таңдау, құрастыру, əдебиеттермен
жұмыс, зерттеу жұмыстары, шығармалар, жазбаша
жауаптар, интернет көздерімен жұмыс, жобалар
жасау, тақырыптарды қайталау, қателерді түзеу жəне
т.б.
сабақтағы өздік оқу іс-əрекеті, сабақтан тыс өздік оқу
іс-əрекеті, үздіксіз үдеріс
оқушының дербестік танымдық белсенділігінің
дамуы

Сонымен жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекеті олардың

шығармашылық ізденісі мен ынтасын дамытуда зор ықпал етеді; қайсарлық,
табандылық, батылдыққа тəрбиелеуде жəне қалыптастыруда көздеген мақсатқа
жетуге жəне тұлғалық сапаларын өздігінен жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекеті – олардың білім сапасын
арттырудың ең басты резервтерінің бірі. Осыған орай орта білім беру
ұйымдарында оқушылардан ой еңбегінің ұтымды əдістерін білуі, яғни аз уақыт
кетіріп қажетті ақпаратты іздеп жəне меңгеруді, фактілер, теорияны,
тұжырымдамаларды жүйелеп жəне жіктей білуді, өз көзқарасын нақты айтып
жəне дəлелдей білуді, түрлі күрделі сұрақтарды шығармашылықпен шеше білуді
үйренуі талап етіледі.
Жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекетінің тиімділігі логикалық
ойлауды, шығармашылық белсенділікті дамытуға арналған оқу материалы
266
негізінде зерттеушілік ықпалды қамтамасыз ететін практикалық тапсырмаларды
жүзеге асыруымен анықталады.
Жоғары сынып оқушыларының өздік оқу іс-əрекеті сыныптық жұмыспен
бірге, оқыту процесінің негізгі бөлігі болып өздік оқу іс-əрекетінің жүйелі түрде
орындалуы мұғалімнің жоспарлау жəне бақылау қызметі нəтижесінде
қалыптасады.
Ұйымдастырушылық қырынан қарағанда, жоғары сынып оқушыларының
өздік оқу іс-əрекеті оқушы мен мұғалімнің оқу-танымдық өзара əрекеттесу
процесі. Оның нəтижелілігі, ең алдымен, қатысушылардың əрқайсысының
белсенділігіне тəуелді, ол белсенділік тек бірлескен іс-əрекет кезінде ғана емес,
оған дайындық кезеңінде де ескерілгені жөн.

Әдебиеттер:
1. Ильина Т.А. Педагогика : Курс лекций [Для пед. ин-тов] - М.: Просвещение, 1984. -
495 с.
2. Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. — М.,1996.
3. Абдигапбарова У.М., Ешенкулова Д.Б., Досай А.К. Особенности самостоятельной
учебной деятельности учащихся // Материалы международной научно-практической
конференции. «Ауезовские чтения-17: новые импульсы науки и духовности в мировом
пространстве», том 3, Шымкент, 2019. С 3-6.

ӘОЖ 373.1:004.054

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАНАРТУДЫҢ ҚАЗІРГІ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

Б.Д. Аблашимов
SILKWAY халықаралық университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматриваются основные проблемы обновления содержания

нынешнего педагогического образования
Ключевые слова: образования, обновленное содержание образования, образовательные
стандарты, трехъязычное образование, ученик, учитель.
Summary. The article deals with the main problems of updating the content of current teacher
education
Keywords: education, updated content of education, educational standards, trilingual
education, student, teacher.

Білім беру-бұл қоғамға əлеуметтік, мəдени жəне ғылыми прогресті, адамдар

үшін де, қоғам үшін де жоғары құндылықты қамтамасыз ететін ғажайып
құбылыс. Оның негізгі қызметі адамның психикасын, адамгершілік жəне
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру жəне дамыту болып табылады.
Осыған байланысты егеменді ел өзінің дамуының негізгі алғышарттарын - ағарту
дəуіріндегі білім беру жүйесінің міндеттері мен мазмұнын анықтады.
Білім беру үрдісінің сабақтастығы, білім беру мен тəрбиенің бірлігі, білім
беруді басқарудың демократиялық сипаты, білім беруді, ғылым мен өндірістің
интеграциясы, ақпараттандыру, білім алушыларды кəсіптік бағдарлау,
дифференциация, білім беруді ізгілендіру жəне т.б. – білім беру саласындағы
267
мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының ғылымын жəне ғылыми-техникалық саясатын дамыту
тұжырымдамасында демократияландыру, ғылымның интеграциясы, білім,
ғылым саласындағы инновациялық үдерістің кең таралуы атап өтіледі. Білім
беру жүйесін дамыту стратегиясының негізгі мақсаты білім берудің ұлттық
моделін құру болып табылады.
Ұлттық білім беру моделінің негізгі бағыты адамды қоғамның басты
құндылықтарының бірі деп тану, оның қоғамдағы рөлі мен рөліне, əлеуметтік
мəртебесіне, психикалық даму ерекшеліктеріне мəн беру болып табылады. Яғни,
XXI ғасырдың маманы-бұл жаратылыстану жəне гуманитарлық ғылымдар
саласында кең ой-өрісі бар, бай рухани, жоғары ұлттық менталитетке ие,
адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, айналасындағылардың
пікірімен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, кез келген жағдайдан шыға
алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл ойнайтын адам.
Бұл мүмкіндіктің негізі-жоғары білім. Өйткені жоғары білім-үздіксіз білім беру
жүйесінің негізгі тетігі. Сондықтан, студент тек маман болып қана қоймай, оны
өз қоғамының азаматы, тұлға, болашақ меншік иесі, тірек ретінде мойындау жəне
оған осындай мүмкіндік беру қажет. Ұлттық үлгідегі жаңа парадигманың негізгі
бір мəселесі – білімгерге іргелі де терең, тиянақты да жүйелі білім беру. Іргелі
білім берудің міндеті – адамды ғылыми ойлауға, болмысты тану, оны
қабылдаудың əдіс-тəсілдерін білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға,
ізденуге іштей қажеттілігін туғызу [1].
Білім беру мазмұны жаңа үдерістік іскерліктермен, ақпаратты қабылдау
қабілетін дамытумен, ғылымдағы шығармашылық пен нарық жағдайындағы
білім беру бағдарламаларының нақтылығымен байытылады. Атап айтқанда:
- Жадқа негізделген оқудан бұрын игерілгендерді пайдалана отырып, ақыл-
ой дамуын дамытатын оқуға көшу;
- Білімнің статистикалық нысанынан ақыл-ой қызметінің динамикалық
құрылымы жүйесіне көшу;
- Оқушылардың орта деңгейдегі білім беру бағдарламасынан саралап оқыту
бағдарламаларына көшуі.
Білім беру-күрделі əлеуметтік-экономикалық механизм. Оны реформалау
мəселелері көп қырлы. Қазіргі уақытта республикада жүзеге асырылатын білім
беру жүйесін реформалау осы саланың экономикалық-ұйымдастырушылық,
құқықтық, құрылымдық жақтарын түбегейлі өзгертуге бағытталған тұтас
кешенді шаралармен тығыз байланысты. Білім беру ісіндегі жаңа үрдістің мəн-
мағынасы, сипаты мен бағыт-бағдарын айқындаушы дəйекті факторлар:
• Қазақстан Республикасының тəуелсіз егеменді мемлекет болып
қалыптасуы;
• экономиканың нарықтық моделін ұстанып, меншіктің түрлі пішімдерін
дамыту;
• ұлттық білім беру ісінің əлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр [2].
Нарықтық экономиканың жағдайына байланысты, дамудың кез келген
диалектикалық процесі сияқты, білім беру жүйесін реформалаудың да қарама-

268
қайшылықтары жоқ. Мұның өзі мамандардан кəсіби икемділік пен ұтқырлықты,
сан қырлы шығармашылық қызмет пен өзін-өзі басқару, өзін-өзі ұйымдастыру
жағдайындағы біліктілікті талап етеді.
Әлем бір орында тұрған жоқ. Жаһандық мəселелер мен дағдарыстар
барлық деңгейлердің білім мазмұнының жаңа тұжырымдамалық тəсілдерін
талап етеді. «Осы өзгерістерде бірқатар жылдар бойы білім беру
инновациялары саласындағы үздік халықаралық тəжірибені енгізген жəне
біршама əлеуетті жинаған Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тəжірибесін
тарату туралы Елбасының тапсырмасына маңызды орын беріледі». «НЗМ»
ДББҰ-ның тəжірибесі еліміздің жалпы білім беретін мектептеріне 2012 жылдан
таратыла бастады. Білім беру бағдарламаларын, оқулықтарды жəне ОӘК
қолданыстағы 11 жылдық оқыту моделі аясында да, 0+11 моделі бойынша
да жетілдіріледі. Білімнің жаңартылған мазмұнына өтуді қамтамасыз ету үшін
НЗМ ДББҰ жəне Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА Мемлекеттік жалпыға міндетті
бастауыш білім беру стандартын, Мемлекеттік жалпыға міндетті негізгі жəне
жалпы орта білім беру стандарты (МЖББС), білім алушылардың білімін
бағалайтын критерийлерді, бастауыш жəне негізгі орта білімнің оқу
жоспарларын жəне бағдарламаларын əзірледі [3]. Жаңа стандарттар
алдыңғылардан түбегейлі ерекшеленеді. Оларда «Мəңгілік ел» жалпы ұлттық
идеясы аталады. Негізгі құндылықтар анықталды: «қазақстандық патриотизм
мен азаматтық жауапкершілік», «құрмет», «ынтымақтастық», «еңбек пен
шығармашылық», «ашықтық» жəне «өмір бойы оқу». Алғаш рет «шығыста»
күтілетін нəтижелер белгіленді. Сыни тұрғыдан ойлау, АКТ-ны пайдалану,
коммуникативтік жəне тілдік дағдылар жəне т.б. кең спектрлі дағдылар деп
белгіленді. Білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалайтын критериялық
жүйесі ұсынылды.
Осылайша, əлем 90-шы жылдары өткен жаңа құзыретті мазмұнға еліміз
2015 жылғы 1 қыркүйектен кірісті. Жаңартылған бағдарламалардың
апробациясына 30 пилоттық мектептің базасында 3 454 бірінші сынып
оқушысы, 143 бастауыш сынып мұғалімі жəне 286 пəн мұғалімі қатысты.
Апробацияның мониторингін Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА НЗМ-нің
қолдауымен өткізді. Пилоттық жəне 16 бақылау мектептерін «кіріс»
диагностикалық тестілеу ауылдық жəне қалалық бірінші сынып оқушыларының
жетістіктерінде алшақтықты анықтады. Оқу жылы аяқталғаннан кейін
«шығыс» зерттеу балалардың оқу жетістіктерінде біршама ілгерілеуді көрсетті.
Пилоттық мектептердің бірінші сынып оқушыларының «шығыс» орташа балы
бақылау мектептердің көрсеткішінен 7,3 балға жоғары. Осындай артықшылық
барлық пəндер бойынша тіркелді
Оқулықтар білім беру қызметін ұйымдастырудың негізгі құралы болып
табылады. 1996 жылы Мектептерге арналған оқулықтар мен ОӘК-дерін
əзірлеу жəне басып шығару нысаналы бағдарламасы75 қабылданды.
Осылайша, қазақстандық оқулықтарды əзірлеу бастамасын алды. Оларды оқу
үрдісіне кезең-кезеңмен енгізу 1997 жылдан 2007 жылға дейін жүзеге асты.
Алайда, оқулықтарды əзірлеу жəне оқулықтардың сапасына толық сараптама

269
жүргізу тəжірибесі болмағандықтан, бұл педагогикалық жəне ата-аналар
қауымын кемітті.
Оқулықтар мен ОӘК-нің сапасын жетілдіру үшін 2005 жылы «Оқулық»
РҒТО құрылды [4]. Оқулықтарды, ОӘК-ді жəне оқу құралдарын əзірлеу,
сараптама жасау жəне басып шығару бойынша жұмыс жылдан-жылға
жетілдірілген тиісті Ережелермен реттелді. 2008 жылғы Ережелермен
оқулықтардың мазмұнды құрамдас бөлігі үшін дербес жауапкершілік
авторлармен қатар, сарапшыларға да жүктелді. Оқулықтардың үш кезеңдік
сараптамасы 2010 жылы бекітілді[5]. 2012 жылы бірыңғай базалық оқулық
жəне міндетті апробация ұғымдары енгізілді.79 2014 жылы білім беру
ұйымдарының білім алушылары мен тəрбиеленушілерін оқулықтармен жəне
ОӘК-мен қамтамасыз ету тетігі бекітілді (болжамдау, ақпарат жинау,
мемлекеттік сатып алуды өткізу жəне оқулықтарды мектептерге жеткізу [6].
2016 жылдан сараптаманың сапасына қойылатын талаптар күшейтілді[88].
«Оқулықтардың сапасын қоғамдық бағалау» арнайы порталы жұмыс істейді.
2016 жылы қарастыруға түскен 1622 баспа жəне электронды оқу
басылымдарынан 70% пайдалануға жіберілді.
Жаңартылған білімнің базалық мазмұны үштілді білім беру саясаты
шеңберінде жүзеге асырыла бастады. Елбасы 2004 жылдың өзінде-ақ: «Мен
бірнеше рет айтқан болатынмын жəне қайталап айтамын: қазақстандықтардың
жас ұрпағын үш тілді – қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін жетік білуі тиіс.
Бұл мемлекеттің, экономиканың жəне ұлттың бəсекеге қабілеттілігінің кепілі» -,
деген болатын[7].
Үш тілде білім беру эксперименті 2007 жылы бастама алды. Ол 33
мектептің базасында өткізілді. 2015-2020 жылдарға арналған Жол картасы
барлық білім деңгейлерінде үш тілде білім беруді кезең-кезеңмен енгізу
шаралары анықталды[8].
Үштілді білім беруді жүзеге асыру «100 нақты қадам» Ұлт Жоспарының 79-
қадамын жəне ҚР Білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде іске асырылады.
Үштілді білім беруді ілгерілеу жөніндегі шаралар жоспары бекітілді[1].
Көптілде оқыту «Дарын» желісінің мамандандырылған мектептерінде, НЗМ-
нде, білім инновация лицейлерінде жəне т.б. сəтті жүзеге асырылады. Үш тілде
білім беруді енгізу мониторингі үшін көптілді білім ұйымы мəртебесінің нақты
критерийлерін белгілеу ұсынылады.
Жаратылыстану-математикалық бағыттың пəндерін (физика, химия,
биология, информатика) жоғары сыныптарда ағылшын тілінде оқыту 2019
жылдан бастап жоспарланды[9].Осы кезекте, педагог кадрларға деген
қажеттілік 15 773 адамды құрайды. Мұғалімдердің психологиялық кедергісі,
оқушылардың əлсіз тілдік дайындығы себебінен оқу сапасының ықтимал
төмендеуі, ағылшын тілін меңгеруге арналған жеткіліксіз сағаттар саны
(аптасына 2 рет) жəне ауыз-екі сөйлеу тілінің дағдыларын тəжірибеде қолдану
үшін тілдік ортаның болмауы да ағылшын тілінде оқытуды тиімді енгізуге
кедергі келтіретін мəселелер болып белгіленді [10].Үштілділік бастамасын сəтті

270
енгізу үшін ЖОО-ларда педагогикалық мамандықтар студенттерін нысаналы
даярлау жəне мұғалімдердің біліктілігін арттыру ғана маңызды емес. Сапалы
əдістемелік қолдау жəне ағылшын тілін білетін пəн мұғалімдерін ынталандыру
əлі де өзекті.
Осылайша, тəуелсіздіктің 25 жылында мектептегі білім мазмұнының
қазақстандық мəн мəтіні қалыптасты. Үздік халықаралық тəжірибемен қатар
ұлттық аспект те ескерілді. Сонымен қатар, əлем жедел қарқынмен ілгерілеп
келеді. «Білім бұрынғыдан да дағдылардың қажетті типін, өмір мақсаттары
мен жүріс-тұрыс модельдерін иелену үшін жəрдемдесуге бағытталуы тиіс» [11].
Сондықтан еліміздің білімнің жаңартылған мазмұнына (оқулықтар жəне
ОӘК) кезең-кезеңмен өтуінің басты құрамдас бөлігі əлемдік трендтер арнасында
болуы тиіс. Бұл қазақстандық оқушылардың жаһандық əлемде бəсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етеді.

Әдебиеттер:
1. С. Ырсалиев, Тəуелсіздік жылдардағы Қазақстанның білімі əлемдік трендтер
мəнмəтінінде: жетістіктер мен даму перспективалары, 2016
2. Сейталиев К.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің дамуы (оқу құралы).
– Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 2016. -154 б.
3. Қазақстандағы орта білім: жай-күйі жəне перспективалары. Салыстырмалы-
талдамалы құрал. –Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013
4. http://nao.kz,
5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында
сөйлеген сөзі, 2008ж.
6. ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 25 сəуірдегі № 327 Қаулысы
7. ҚР Үкіметінің 2016 жылғы 13 мамырдағы № 292 Қаулысы
8. ҚР БҒМ 21.01.2016ж. № 52 бұйрығы
9. ҚР БҒМ 30.03.2016ж. № 233 жəне 08.04.2016ж. № 266 бұйрықтары
10. ҚР БҒМ 07.07.2016ж. № 432 бұйрығы
11. Қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде оқытуға жоспарлы өту «100 нақты қадам»
бағдарламасы.

ӘОЖ 373.1:004.054

БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ

Б.Д. Аблашимов
SILKWAY халықаралық университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В статье рассматриваются психолого-педагогические предпосылки

обновления содержания образования.
Ключевые слова: Обновленное содержание образования, жаңартылған бағдарлама,
критическое мышление, трехязычие, методы обучения.
Summary. The article discusses the psychological and pedagogical prerequisites for updating
the content of education
Keywords: Updated content of education, guartela Badalona, critical thinking, trilingual,
teaching methods.

271
 Қазіргі кезде педагогикалық қоғамдастықта білім беру жүйесін жаңғырту
өте маңызды да өзекті тақырып болып отыр. Жаңартылған білім беру мазмұнын
енгізуге қолдау көрсетушілер мен қарсылық білдірушілер, оның
артықшылықтары мен кемшіліктері туралы пікірталастар əлі де бар.
ҚР əлемнің дамыған елдеріндегі ең қуатты халықаралық экономикалық
ұйым болып табылатын Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымына
(ЭЫДҰ) кіру үшін саяси бағыт алды. Ал бұл біздің білім беру жүйеміз ЭЫДҰ
стандарттарына сəйкес келуі керектігін, ол үшін білім саласында реформа
жүргізу қажеттігін білдіреді.
Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы 1948 жылы құрылған.
ЭЫДҰ миссиясы адамның əл-ауқатын жақсарту саясатын насихаттау болып
табылады, ол «Жақсы өмір сүру үшін жақсы саясат» ұйымының ұранында
көрініс табады. ЭЫДҰ 35 елді біріктіреді. ЭЫДҰ стандарттарына сəйкес
жүргізілген алғашқы мониторинг көрсеткендей, біздің 15 жастағы оқушылар
ЭЫДҰ елдерінің орташа оқушысынан оқу сауаттылығынан екі жарым жылға,
жаратылыстану ғылымында екі жылға, ал математикадан бір жарым жылға кейін
қалған.
2015 жылы Қазақстан ЭЫДҰ елдері қабылдаған құзыреттерді
қалыптастырудың нақты қадамдарын қамтитын жаңартылған білім берудің жол
картасын қабылдады.
Жол картасы 12 жылдық білім беруді кезең-кезеңмен енгізуді,
функционалдық сауаттылықты дамыту үшін мектеп стандарттарын жаңартуды,
орта мектептер мен университеттерде көптілді білім берудің жаңа моделін
енгізуді қамтиды.
Сын тұрғысынан ойлауды дамытуға, дербес ақпаратты іздеу дағдыларына,
ақпараттық технологияларды қалыптастыруға бағытталған қадамдар жасалды.
Білім беру үрдісін цифрландыру жұмысы басталды. Үштілділік жəне ағылшын
тілін жүйелі түрде зерттеу саясаты енгізілуде, қазақ əліпбиі латын жазуына
көшуде. Көріп отырғанымыздай, жаңартылған білім мазмұнын енгізу – бұл
еліміздің əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына қосылу үшін қажет қадам.
Білім беруді реформалауда білім берудің кеңестік жəне қазақстандық
дəстүрлерінен бас тартып, батыстық үлгілерін формалды түрде «орнықтыру»
мүмкін емес. Білім мазмұнын неғұрлым табысты жəне тиімді түрде жаңартуда
оны жалпы қоғам қолдау үшін, біздің тəжірибемізді – кеңестік, қазақстандық
фундаменталды білім беру дəстүрін ескеру керектігін орынды айтуда.
Әдетте білім беруде біз АҚШ, Батыс Еуропаның мысалын келтіреміз. Бірақ
сондағы кей елдерде оқушылар өздерінің білім деңгейінің төмендігіне алаңдап
отырғандығы мəлім. Батыс білім беру жүйесінің жылдар бойы əлсіз орны
математика, физика жəне химияны оқытудың төмен деңгейі болып отыр.
Посткеңестік мектептерде батыстық сарапшылардың пікірінше, негізгі пəндерді
оқыту сапасы жоғары. Бізге білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізуде,
оқушыларды негізгі пəндерді оқытудағы біздің дəстүрімізді сақтап қалуымыз
қажет [1].

272
 Сонымен қатар, дəстүрлі кеңестік жəне қазақстандық білім беруде теорияға
ерекше назар аударылып, білімнің практикалық қолданылуына аз көңіл
бөлінгенін мойындау керек. Халықаралық жəне отандық сарапшылар бірнеше
рет біздің фундаменталды білім берудің ерекшелігін яғни мұнда ойлау қабілетіне
емес, есте сақтау қабілетіне басымдық берілетінін атап өтті.
Мұндай фундаменталды дайындықтың жетіспеушілігі технологиялық
қайтарымды бермеді, құзыреттіліктерді қалыптастырмады. Алдыңғы қатарлы
əлемдік державалардың яғни, Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы
елдерінің (ЭЫДҰ) білім беру жүйелерінің негізі – құзыреттілік философиясы
болып табылады, онда басымдық ең алдымен технологиялық тəсілге,
құзыреттілікті қалыптастыруға негізделеді. Сондықтан ЭЫДҰ елдері (Корея,
Жапония, Финляндия), білім берудегі құзыреттіліктер мен технологиялар
есебінен үлкен экономикалық табыстарға қол жеткізді, бұл адами ресурстардың
жоғары бəсекеге қабілеттілігіне əкелді [3].
Құзыреттіліктер, технологиялық тəсілдер білім берудегі фундаменталды
тұғырды (подход) жоққа шығармайды. Білім берудің жаңартылған мазмұнын
фундаменталды жəне құзыреттіліктерге негізделген тəсілдерді біріктіру қажет.
Осылайша, білім берудің жаңартылған мазмұны білім берудің парадигмасының
өзгеруін білдіреді: «инструктивті» (нұсқаулық) білімнен «конструктивті»
(сындарлы) білімге. Сонымен қатар, білім берудің жаңартылған мазмұнының
қарсыластары білім алушылардың цифрлық контентке əуестігі жəне олардың
гуманитарлық даярлығының əлсіздігін атайды. Зерттеулер көрсеткендей, қазіргі
заманғы балалардың сөйлеуі жəне жазуы нашарлаған, себебі виртуалды қарым-
қатынас ауызша жəне жазбаша қарым-қатынас дағдыларын жоғалтуға əкеледі.
Заманауи студенттер тіпті əлеуметтік желілерде қысқаша жауап беруге
тырыспайды, бірақ қарапайым смайликтерді қолданады немесе мемдер арқылы
хабарласады.
Ж. Аймаутов ХХ ғасырдың басында білім мазмұнына талдау жасай отырып,
ескі бағдарлама туралы төмендегідей ескертпелер жасады:
1) Ескі бағдарламаның кемшілігі: қай адамның қміріне түрліше керексіз,
пайдасыз, қысыр біліменен баланың басын қатыратын.
2) Мектеп бүгінгі қолма қол өмірді тұрмысты, саясатты оқытпай, баланың
күндегі көріп-біліп жүрген, қызық көретін нəрсесін үйретпей, алда қашанғы
өткенді, тарихты, алыстағы елдерді, жерлерді жаттатып, кітатан оқытып,
заманнан алыстатпақ.
3) Баланың өз бетімен білім, өнер табуына бөгет болатын жасықтыққа,
қорқақтыққа үйрететін.
4) Пəндердің бірімен-бірі байланспайтын, жазылса үйлеспейтін, үйлеспек
тұрсын біріне-бірі қайшы кеп, бірінің шын дегенін бірі өтірік мансұқ қып
отырған.
Білім алушылардың жеке қажеттіліктері əрдайым ескерілмейді, білім
алушының жақын даму аймағын ескере отырып, сараланған тапсырмалар
таңдалмайды. Мұғалімдердің сенімсіздігі жəне сабақтарда жаңа тəсілдерді
жүйесіз қолдану білім алушылардың оқу мотивациясына кері əсер етеді. Бұл

273
жағдайда əрбір оқушының міндеттері мен қабілеттерін анықтау жəне барынша
дамытуға əкелетін жеке тұлғаға бағытталған білім беру сипатына негізделген
оқытудың сараланған тəсілі барынша əмбебап болып табылады. Қазіргі заманғы
мектепті дамытудың бірінші кезектегі міндеттерінің бірі болып табылатын
оқытуды саралау мектепте оқытудың мақсаты, мазмұны жəне əдістері туралы
сұрақтар жаңаша қойылды. Қазіргі уақытта оқытуды саралаудың бірнеше
бағыттары белгіленді: оқыту мақсаттары бойынша; тапсырмаларды орындау
деңгейлері бойынша; ресурстар мен мəтіндер бойынша; қарқын бойынша; оқу
материалының құрылымы бойынша; тапсырмаларды қолдану тəсілдері
бойынша; бағалау бойынша жəне т. б. [3].
Оқыту мақсаттарының құрылған жүйесі педагогті оқытудың қолайлы
əдістерін жəне оқыту сапасын арттыру үшін оқу процесін ұйымдастырудың
нысандарын мұқият іріктеуге міндеттейді:
- білімді функционалдық жəне шығармашылық қолдану;
- сыни ойлау;
- зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану;
- коммуникацияның əртүрлі тəсілдерін қолдану;
- топта жəне жеке жұмыс істей білу;
- мəселелерді шешу жəне шешім қабылдау [4].
Оқытудың белсенді əдістерін қолдану ең алдымен мұғалімнің дайын білімді
баяндауына емес, белсенді танымдық іс-əрекет барысында оқушылардың білімді
өз бетінше меңгеруіне бағытталған əдістердің жүйесін пайдалануды көздейді.
Жаңартылған бағдарламалар білім алушының оқу пəндері арқылы əлемді
тұтас зерделеуге бағытталған.
Оқытудың белсенді əдістері, топтық жұмыс оқу процесін ұйымдастыруға
арналған құралдар ғана қолданылады жəне егер олар оқу материалын тиімді
меңгеруге көмектессе ғана қолданылады.

Әдебиеттер:
1. Национальный доклад о состоянии и развитии системы образования Республики
Казахстан: Е.Нурланов, М.Аманғазы, Г.Ногайбаева и др. Астана: АО «ИАЦ», 2018,-320 с.
2. Оценивание учебных достижений учащихся. Методическое руководство. -Астана:
«Билим», 2012, -115с.
3. Мониторинг процесса внедрения обновленного содержания образования во 2-х, 5-х,
7-х классах в общеобразовательных школах. Аналитический материал. -Астана: НАО им.
А.Алтынсарина, 2017, -130 с.
4. Методические рекомендации по внедрению обновленного содержания образования в
3, 6, 8 классах общеобразовательных школ Республики Казахстан. -Астана: НАО им.
А.Алтынсарина, 2018, -160 с.

274
 УДК: 37.022

ОЛИМПИАДА КАК ФАКТОР РАЗВИТИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ СИСТЕМЫ

ОБРАЗОВАНИЯ

Н.А. Ефремова-Шершукова
Л.Ю. Агалакова
Томский государственный педагогический университет, г. Томск, Россия

Түйін: Ресейдегі инновациялық экономиканың қалыптасуы жағдайында жоғары оқу

орындарында да, мектеп деңгейінде де білім беру сапасын бағалау мәселесі бұдан да өзекті
болып табылады. Инновациялық технологиялар дәуірі шығармашылық тәсілдер мен
инновациялық шешімдерді талап етеді. Қазіргі білім беруді дамытудың басымдығы әр оқу
орнында ерекше дарынды студенттерді анықтау үшін ғылыми-зерттеу, шығармашылық
ортаны құру қажеттілігі болып табылады. Мақала балалар мен жасөспірімдердегі
дарындылық пен шығармашылықты тиімді анықтау құралдарының бірі ретінде білім
жүйесіндегі олимпиадалардың рөлі мен маңыздылығын арттыруға арналған. Оқушыларға
арналған олимпиадалардың мақсаты мен міндеттері сипатталған. Студенттік
олимпиадаларды өткізудің мақсаттары айқындалды, ал мұғалімдер үшін олимпиадалардың
маңыздылығы айтылды. Оқушылар мен студенттердің білім беру олимпиадаларының білім
беру жүйесін жетілдірудегі әлеуеті қарастырылады.
Түйінді сөздер Пәндік олимпиадалар; оқу процесі; оқушыларға арналған олимпиадалар;
студенттік олимпиадалар
Resume: In the context of the formation of an innovative economy in Russia, the problem of
assessing the quality of education, both in higher education institutions and at the school level, is
even more relevant. The era of innovative technologies requires creative approaches and innovative
solutions. A priority for the development of modern education is the need to develop a research,
creative environment for identifying especially gifted students in each educational institution. The
article is devoted to increasing the role and importance of olympiads in the education system, as one
of the tools for the effective identification of giftedness and creativity in children and youth. The goals
and objectives of the Olympiads for students are described. The objectives of conducting student
olympiads are revealed, and the importance of olympiads for teachers is given. The potential of
educational olympiads of schoolchildren and students in improving the quality system of education
is considered.
Keywords Subject olympiads; studying proccess; Olympiads for schoolchildren; student
olympiads.

Современное образование достигло того уровня, когда для педагога

становится недостаточным знать общие вопросы обучения и воспитания.
Современный специалист должен уметь самостоятельно добывать эти знания,
принимать решения, быстро реагировать на изменения, находить новые способы
решения возникших проблем и работать в команде.
Каждый человек с рождения ориентирован на соревновательную позицию в
социуме. Необходимость быть лучше, превосходить своих сверстников по
некоторым достижениям, а главное получать оценку окружающих своих умений,
в этом и состоит потребность каждого и в особенности молодого человека,
который находится в процессе развития и успешность его развития оценивается
с помощью сравнительного анализа достижений сверстников [1].
Одной из приоритетных задач в развитии общего образования в
Российской Федерации на современном этапе является формирование и развитие
275
системы поиска и поддержки талантливых детей и молодежи. Всероссийская
олимпиада школьников - ведущее направление в решении этой задачи. Этим
объясняется и актуальность олимпиадного движения, и интерес всех участников
образовательных отношений к данной форме работы. Школьникам
предоставляется возможность проверить свои силы, проявить себя, получить
новые знания, развить способности и интересы, для преподавателей – показать
результаты работы, выявить обучающихся, наиболее
склонных к изучению конкретного предмета.
Олимпиада – это состязание обучающихся, требующее от участников
демонстрации знаний и навыков в области одной или нескольких изучаемых
дисциплин [2].
В России существуют предметные олимпиады для школьников и
студентов, которые являются одним из видов соревновательной деятельности,
который с каждым годом набирает всё большую популярность.
В соответствии с Федеральным Законом «Об образовании в Российской
Федерации» от 29.12.2012 г. № Ф3-273 целью проведения предметных олимпиад
школьников является «выявление и развитие у обучающихся интеллектуальных
и творческих способностей, способностей к занятиям физической культурой и
спортом, интереса к научной (научно-исследовательской) деятельности,
творческой деятельности, физкультурно-спортивной деятельности, пропаганда
научных знаний, творческих и спортивных достижений» [3].
По форме организации выделяют индивидуальные и командные
олимпиады. Данные олимпиады учат не только применять полученные знания и
опыт, но и заставляют рационально распределять время, принимать решения,
убеждать в правильности данного решения, а также анализировать ситуацию и
работать в команде.
Основными целями и задачами образовательных олимпиад для
школьников являются выявление и развитие творческих способностей и
интереса к научной деятельности, пропаганда научных знаний, социализация, а
также интеграцией общего и высшего образования. Участие в данных
мероприятиях способствует расширению кругозора и интеллектуальному росту
обучающихся, помогает профессиональному самоопределению
старшеклассников. Удовольствие от выполнения заданий и радость победы
лауреата и участника могут «зажечь путеводную звезду» и привести к развитию
исследовательских качеств личности, так необходимых современному человеку
[2].
Если участие в предметных олимпиадах для школьников дает возможность
льготного поступления в престижный вуз, то для студентов оно является
способом оценки своих знаний и умения мыслить в экстремальных условиях,
каковыми обычно представляются любые соревнования, а также получить
приоритет при распределении президентских стипендий.
Основными целями проведения студенческих олимпиад являются:
 совершенствование качества подготовки специалистов;

276
  выявление талантливой молодежи и формирование кадрового потенциала
для государственной службы, исследовательской, проектной и
предпринимательской деятельности;
 привлечение студентов к решению научно-практических проблем,
имеющих важное значение;
 стимулирование и поощрение научного творчества студентов, помощь в
реализации новых решений, внедрение выполненных научных разработок;
 комплексная оценка уровня профессиональной подготовки выпускников
по специальности [1].
Однако при всей позитивности целей проведения олимпиад наблюдается
рост пассивности студенческого сообщества к таким мероприятиям. В
частности, это наблюдается среди студентов, которые обучаются на
коммерческой основе. Даже успевающие по предмету студенты не стремятся
попробовать свои силы в олимпиаде. Стимулирующим фактором в такой
ситуации является получение дополнительного балла в балльно-рейтинговой
системе оценки уровня знаний. Причем балл от участия в олимпиаде должен
быть заложен в стобалльную оценку за семестр.
Для преподавателя олимпиада дает возможность взглянуть другими
глазами на контингент обучающихся по предмету студентов. Среди студентов,
принявших участие в олимпиаде, неожиданно раскрываются таланты, которые в
обычных условиях учебного процесса не заметны и занимают, как правило,
средние позиции. В то же время студенты, которые преуспевают на занятиях
умением решать стандартные задачи, показывают средний уровень на олимпиаде
[2].
Таким образом, проведение олимпиад является неотъемлемой частью
учебного процесса. Участие школьников и студентов в таких мероприятиях
помогает не только систематизировать, закреплять и расширять теоретические
знания, но и действовать в стрессовых ситуациях, приобретать умение работать
в команде, развивать творческие способности личности и повышать уровень
самоконтроля.

Литература
1. Беленкова Ж. Т. Предметные олимпиады как важная часть обучения / Ж. Т. Беленкова
// Актуальные проблемы преподавания математики в техническом ВУЗе. - 2016. - № 4. - С. 22-
26.
2. Сеничева Н. Н. Роль конкурсов и олимпиад при обучении предмету / Н. Н. Сеничева
// Научный альманах. – 2015. – №7 (9). – С. 463-465.
3. Федеральный закон "Об образовании в Российской Федерации" от 29.12.2012 N 273-
ФЗ. – Ст. 77.

277
ӘОЖ 159.922.8

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУЫ МЕН ТАЛАПТАНУ ДЕҢГЕЙІНДЕГІ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Арымбаева К.М., педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Садыбекова Д.А., «Педагогика жəне психология» мамандығының 1-курс магистранты,
dana9750@mail.ru
Байдалиева Ұ.Б., «Педагогика жəне психология» мамандығының 1-курс магистранты
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,Шымкент қ., Қазақстан

Аннотация. В статье представлен анализ результатов эмпирического исследования

психологических особенностей самооценки и уровня притязаний в период ранней юности и их
содержательная интерпретация. Представлена возрастная специфика динамических
особенностей проявлений самооценки и уровня притязаний подростков.
Продемонстрированы тенденции взаимосвязей и различий проявления самооценки и уровня
притязаний подростков на нижнем и верхнем пределах возраста.
Ключевые слова: самосознание, образ-Я, самооценка, уровень притязаний, аффект
неадекватности, ранняя юность.
Abstract. The article presents the analysis of the results of an empirical study of the
psychological features of self-esteem and the level of assertion in early adolescence and their
meaningful interpretation. It presents the age specificity of the dynamic features of self-esteem
manifestation and the level of assertion of teenagers.The tendencies of interrelations and differences
in the manifestation of self-esteem and the level of assertion of teenagers on the lower and upper age
limits are demonstrated.
Keywords: self-awareness, self-image, self-esteem, level of assertion, affect of inadequacy, early
adolescence.

Әлеуметтік-экономикалық жəне саяси өзгерістер, еңбек пен өмір

жағдайының күрделенуі жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігін талап
етеді, өзіне жəне өз қызметіне қойылатын талаптардың өсуі жан-жақты дамыған
тұлғаны қалыптастыру үшін өте маңызды, өзіндік сана-сезімді дамыту, қоршаған
адамдармен қарым-қатынасты дұрыс ұйымдастыру үшін жеке "мен", өзінің жеке
ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Бұл аспектілерді шешу тұлғаның өзін-
өзі бағалау жəне талаптану деңгейі сияқты іргелі білімдеріне назар аударады.
Қазіргі таңда отандық жəне шетелдік психологияда өзін-өзі бағалау мен
талаптану деңгейінің қалыптасуының маңызды кезеңі ерте жастық шақ кезеңі
болып табылатыны туралы айтылған классикалық тезистер болып табылады[1].
онда адамның барлық болашақ өмірін анықтайтын жауапты шешімдер
қабылданады: дүниетаным мен сенімділікті қалыптастыру, өмірдің мəнін іздеу,
кəсіби жəне жеке өзін-өзі анықтау. Ұлдар мен қыздардың өзін-өзі бағалау жəне
талаптану деңгейі тұлғаны əлеуметтендіру процесінде, болашақ өз бетінше
өмірде өз орнын іздеуде жетекші орын алады. Алайда, өскелең ұрпақтың кəсіби
жəне жеке тұлғалық бағытын айқындаудағы мемлекеттік институттардың
жауапкершілігі рөлінің əлсіреуі жағдайында, мектептің жоғары сынып
оқушыларының талап-тілегі мен өзін-өзі бағалау деңгейінің келіспеушілігі мен
қарама-қайшылықтары күшеюі мүмкін.

278
 Өзін-өзі бағалау мен талаптану деңгейі арасындағы өзара қарым-
қатынасты одан əрі зерделеу қажеттілігі олардың күрделілігімен, ықпалымен
ғана емес (осы өзара қарым-қатынастардың ерекшелігі жеке тұлғаның дамуына,
өзіндік санасына, мінез-құлық пен қызметтің өзін-өзі реттеу процестеріне əсер
етеді), сонымен қатар қазіргі ғылыми көзқарастар арнасында өзін-өзі бағалаудың
дамуы мен жұмыс істеуі жəне талаптану деңгейі туралы түсініктерді тереңдету
динамикалық жəне құрылымдық бірлестік бағытында бірыңғай тұтастыққа[2].
Мақаланың мақсаты-өзін-өзі бағалаудың жас ерекшеліктерін жəне
жасөспірімдердің талап ету деңгейін эмпирикалық зерттеу деректерін жалпылау.
Бұл мақсатқа қол жеткізу бірқатар міндеттерді шешу жолымен жүзеге
асырылды: ерте жастық шақ кезеңінде өзін-өзі бағалау қалыптасуының
динамикалық ерекшеліктерін жəне тұлғаның талап ету деңгейін анықтау;
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауы мен олардың талап ету деңгейі арасындағы
байланыс сипатын анықтау.
Т. В. Дембо, С. Я. Рубинштейн əдістемесі бойынша Г. М. Прихохан
модификациясында келесі көрсеткіштер анықталды: ерте жастағы
жасөспірімдердің төменгі шекарасы (10-сынып) – шынайы талаптану деңгейі –
зерттелетіндердің 59% (тиісінше – орташа деңгей – 38% жоғары – 21%), жоғары
талаптану деңгейі (өте жоғары) – 28%, төмен (төмен) деңгей-13%.%; жасы
жоғарғы шекарасы (11-сынып) – шынайы (барабар) талаптану деңгейі – 79%
зерттелетін (тиісінше – орташа деңгей – 39% жəне жоғары – 40%), жоғары
талаптану деңгейі (өте жоғары) – 18%, төмен (төмен) деңгей – 3%.
Зерттеушілер оқушылардың жасы ұлғайғанын, ал оқушылардың саны
азайғанын анықтады. Жеке тұлғаның дамуының маңызды міндеттері шешілетін
кезде өзін-өзі дамыту субъектісінің қалыптасу проблемасы мен тұтас бейнені
құру жəне интеграциялау, өзін-өзі бірегейлендіруге қол жеткізу, жеке,
əлеуметтік жəне кəсіби өзін-өзі анықтау сияқты жас ерекшелік заңдылықтарын
түсіндіруге болады. Жеке тұлғаның қалыптасуының логикасы мен
заңдылықтары үшін ересектер өмірінің басында ұлдар мен қыздар өздерінің
құндылықтарын, өмірлік ниеттерін анықтап, оларды іске асыру үшін
жауапкершілік алуы тиіс [3].
Өзін-өзі (субъективті бағалау) мен табысты-үлгермеушілік негізінде
орындау процесінде жасөспірімдердің талап ету деңгейін эмпирикалық зерттеу
нəтижелерінің салыстырмалы талдауы диагностикаланатын көрсеткіштердің
елеулі айырмашылықтарын анықтады.
Өзін-өзі тану жəне қызметті орындау процесінде жасөспірімдердің талап
ету деңгейінің диагностикалық көрсеткіштерінің ең маңызды
айырмашылықтары 10-сыныпта анықталды. Осы көрсеткіштер арасындағы
статистикалық айырмашылықты дəлелдеу үшін Стьюденттің t-өлшемі
қолданылды. Ерте жастағы (10-сынып) төменгі шекарасы үшін P<0,01
деңгейінде көрсеткіштердің статистикалық айырмашылығы анықталды. Осы жас
кезеңінің (11-сынып) жоғарғы шекарасы үшін өзін-өзі тану негізінде
жасөспірімдердің талап ету деңгейінің диагностикалық көрсеткіштері
арасындағы статистикалық шынайы айырмашылық анықталған жоқ.

279
 Жүргізілген зерттеу нəтижелерін ерте жас кезеңінің басында оқушыларда
рефлексивті қабілеттер мен өз қызметінің құрылымын барабар бағалауға қабілеті
жеткіліксіз дамымағандығымен түсіндіруге болады. Оныншы сынып
оқушылары күрделі жоғары мақсаттарға ұмтылысын көрсетуге бейім, алайда
олар өз мінез-құлқында бұл ұмтылысты дəйекті түрде жүзеге асыра алмайды.
Жасөспірімдерде тұлғалық жəне кəсіби өзін-өзі анықтау процесінде рефлексия
қабілеті біртіндеп дамиды жəне жас шамасындағы (11-ші сынып) өз қызметінің
құрылымын барабар бағалауға айналады.
Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау деңгейінің өзара байланысының
сипатын анықтау мақсатында зерттеушілер корреляциялық талдау жүргізді. Бұл
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау мен олардың талап ету деңгейі арасында тығыз
статистикалық мəні бар байланыстың болуын белгілеуге мүмкіндік берді. Бұл
тұлғаның өзін-өзі бағалауы мен талаптану деңгейі арасында тығыз
функционалдық байланыс бар деген қорытындыға келуге негіз береді. Өзін-өзі
бағалау мен талаптану деңгейін зерттеуге арналған жұмыстарда, олардың
сипатына жеке даму, тұлғаның мінез-құлық пен қызметті өзін-өзі реттеу қабілеті
көп жағдайда байланысты екендігі атап көрсетіледі.
Мұндай түзету-дамыту жұмысының бағдарламасын əзірлеу мен
апробациялауда жəне өзін-өзі бағалау деңгейінің динамикасын жəне
жасөспірімдердің талап ету деңгейін талдауда оны іске асырғаннан кейін осы
проблеманы одан əрі зерттеу перспективасы көрінеді [4].
Ерте жас шақтағы төменгі жəне жоғарғы шекараларды зерттеу нəтижелерін
салыстырмалы талдау ересектер процесінде жасөспірімдерді өзін-өзі бағалау
неғұрлым барабар жəне сараланған болады деп тұжырымдауға негіз береді.
Жасөспірімдердің талап ету деңгейінің динамикалық ерекшеліктерін зерттеу
оқушылардың жасынан біртіндеп азайғанын, талап ету деңгейі жоғары
оқушылар санының көбеюін жəне дұрыс талап ету деңгейі бар оқушылар
санының көбеюін анықтады.
Эмпирикалық зерттеудің алынған нəтижелерін корреляциялық талдау
жасөспірімдер мен қыздардың өзін-өзі бағалауы мен олардың талап ету деңгейі
арасындағы тығыз статистикалық маңызды байланыстың болуын дəлелдеп, бұл
олардың функционалдық байланысын растайды.
Жасөспірімдердің белгілі бір бөлігінде өзін-өзі бағалаудың барабар емес
жəне талаптану деңгейінің басым болуы өсіп келе жатқан тұлғаның өзін-өзі
дамыту тетіктерін жандандыру мақсатында Өзін-өзі бағалаудың өзара
байланысына, талаптану деңгейіне жəне жасөспірімнің жеке жəне кəсіби өзін-өзі
анықтауға дайындығына негізделген арнайы түзету-дамыту жұмыстарын
жүргізу қажеттігіне негізделеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Божович Л. И. Проблемы формирования личности // Журнал практического
психолога. – 2008. – №5. – С. 44-65.
2. Кулаков Г. С. Особенности становления самооценки и уровня притязаний
старшеклассников как психологических детерминант их профессионального
самоопределения: автореф. дис. … канд. психол. наук: спец. 19.00.07 «Педагогическая и

280
возрастная психология» / Г. С. Кулаков. – Киев, Нац. мед. ун-тет. М.П. Драгоманова, 2013. –
С. 20.
3. Медникова Г. И. Самооценка и уровень притязаний личности как динамическая
система / Г. И. Медникова // Общая психология, история психологии . – 2002. – С. 22.
4. Молчанова О.Н. Проблемы самооценки индивидуальной личности / О.Н. Молчанова
// Мир психологии. – 2011. – №1. – С. 82-95.

ОӘЖ 159.9.01

ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ІС-

ӘРЕКЕТІНДЕ АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ
ҚОЛДАНУ

Атаева Ж.К.
Мирас университеті, Шымкент қ, Казақстан

Резюме В данной статье рассматривается использование информационно-

коммуникационных технологий в основных направлениях деятельности педагог- психологов,
такие как психологическая диагностика, психопрофилактическая работа, психологическое
консультирование.
Ключевые слова: Психодиагностика, информационно-коммуникационные технологии,
Практическая психология, механизация, компьютерные системы, современные технологии,
психологическое консультирование, психопрофилактика.
Summary This article discusses the use of information and communication technologies in the
main activities of educational psychologists, such as psychological diagnostics, psychoprophylactic
work, and psychological counseling.
Keywords: Psychodiagnostics, information and communication technologies, Practical
psychology, mechanization, computer systems, modern technologies, psychological counseling,
psychoprophylaxis.

Елімізде бəсекеге қабілетті білім беруді жоғарылату үшін сапалы білім беру
арқылы адам капиталын дамытуға бағытталған Қазақстан Республикасында
Білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында: «Әлем жаһандық сын-тегеуріндер кезеңінде өмір
сүруде. Бұл жаңа технологиялық жетістіктер мен инновацияларды енгізу, IT-
технологиялардың қарқынды дамуы жəне адам ресурстарының ұтқырлығы. Осы
жағдайда білім жəне ғылым өзгерістердің алдыңғы қатарында тұруы тиіс...
Адамның бəсекеге қабілеттілігін арттыру ұлт жетістігінің факторы болып
табылады, сондықтан əр қазақстандықта заманауи технологиялар кезеңінде жəне
жаңа мамандықтардың талаптарына қажет функционалдық, ІТ сауаттылық,
ағылшын тілін білу, адамгершілігі мол тұлға сынды қасиеттер мен құзыреті
болуы керек», - деп көрсетілген [1].
Педагог-психолог қызметінде ақпараттық жүйелерді пайдаланудың негізгі
бағыттарын жəне мектеп педагог-психолог қызметінің дəстүрлі бөлінетін
бағыттары бойынша ақпараттық жүйелерді қолдану мүмкіндігін қарастырайық.
Заманауи компьютерлік техниканы пайдалану жеке тұлға мен топтың
диагностикасын жүргізу үшін сапалы жаңа мүмкіндіктер береді. Мұны
диагностиканың барлық кезеңдеріне жатқызуға болады. Осылайша,
281
компьютерлік құралдардың көмегімен зерттелінушіде əлдеқайда көп
ынталандыруды қалыптастыру жəне ұсыну, жасалған таңдауларға байланысты
оларды контекстік түзету мүмкін болады. Диагностиканың осы кезеңінде
қателердің ықтималдығы төмендегенде (қолмен өңдеу кезінде ұзақ уақыт алады)
респонденттің жауаптарын тіркеу жəне өңдеу айтарлықтай жеңілдейді. Сондай-
ақ диагностиканың нəтижелерін ұсыну жеделдігі күрт артады жəне "өткізу
қабілеті" өседі, бұл əсіресе жаппай тексерулер жүргізу кезінде маңызды.
Психологиялық жəне кəсіби диагностиканың компьютерлік құралдарының
маңызды артықшылығы тест бойынша алынған бастапқы деректерді стандартты
мəндерге аудару жылдамдығы жəне көрсеткіштерді түсіндірудің базалық
нұсқаларының болуымен ерекшеленеді. Осылайша, компьютерлік диагностика
жүйелері пайдаланушыны еңбекті көп қажет ететін əдеттегі операциялардан
босатады жəне мазмұнды кəсіби міндеттерді шешуге шоғырлануға мүмкіндік
береді. Оларды пайдалану жеке тұлғаны "сынауға" ғана емес, сондай-ақ алынған
тест нəтижелерін стандарттаудың бірнеше үлгілерімен (кəсіби, əлеуметтік-
демографиялық, лауазымдық жəне т. б.) неғұрлым толық бағалауды қамтамасыз
ете отырып, салыстыруға мүмкіндік беретінін атап өткен жөн. [2].
Психологиялық қызметтің жұмыс істеуі үшін компьютерлік жүйелерде
іске асырылатын диагностикалық құрал-саймандардың алынған ақпаратты
жинақтаумен "ұштасуы" мүмкіндігі (деректер базасының функциясы) өте
маңызды. Бұл ақпарат тест əдістерін кейіннен түзету үшін де, жеке тұлға туралы
қажетті ақпаратты тиімді іздестіруді жүзеге асыру үшін де пайдаланылуы
мүмкін. Мұндай жүйелерді пайдалану тексеру нəтижелерінің объективтілігін
арттыруға, психологтың тестілеу үрдісі мен қорытындысына əсерін төмендетуге
мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бұл ретте компьютерлік диагностика
жүргізудің ерекшелігін ескеру қажет. Бір жағынан, ол психологтың монитордың
экранында тестті іске асыратын бағдарламалық құралдармен өзара іс-қимылын
ұйымдастырумен жəне оны өңдеу жəне нəтижелерді сақтау рəсімдерімен
байланысты. Екінші жағынан-тестілеу өтетін адамның өз компьютермен,
сондай-ақ тест материалымен өзара іс-қимылының ерекшеліктері.
Қазіргі уақытта психодиагностиканың көптеген компьютерлік жүйелері
бар. Оларды бірнеше топқа бөлуге болады.
Қазіргі заманғы жоғары өнімді компьютермен жабдықталған психологқа
колмен жазу экспериментіне қарағанда ақпараттық күрделі операциялар
əлдеқайда қол жетімді болады. Бұған, мысалы, қосымша шкалаларды,
индекстерді, қосалқы көрсеткіштерді жəне т. б. есептеу үшін көп еңбекті қажет
ететін процедуралардың кең спектрін жедел іске асыру жатады. [3].
Тәжірибелік, зерттеу және аралас мақсаттарды көздейтін кешенді
эксперименттерді жүргізуге арналған компьютерлік психодиагностикалық
жүйелерді қолдану. Практикалық мақсатта компьютерлік жүйелердің арнайы
құралдары психодиагностикалық əдістемелер жиынтығын ресімдеуге мүмкіндік
береді, олардың нəтижелері сыналушылардың психикасының түрлі жақтарын
тесттер батареясы түрінде көрсетеді. Жүйе шеңберінде тесттер батареяларын
бірыңғай ақпараттық қамтамасыз ету жиі интегралды психодиагностикалық

282
көрсеткіштерді синтездеу үшін негіз болып табылады. Зерттеу мақсаты-белгілі
психодиагностикалық əдістемелердің көмегімен психикалық феномендердің
жаңа заңдылықтарын зерттеу жəне психодиагностикалық өлшеулердің жаңа
құралдарын құрастыру. Көрсетілген мақсаттарға жету үшін зерттеу
компьютерлік жүйелерінде вербальды жəне вербальды емес, статикалық жəне
динамикалық тестілік стимулдарды қалыптастыру, оларды сыналушыларға
ұсыну тəртібін тапсыру, психодиагностикалық эксперименттің тіркелетін
параметрлерін анықтау жəне тестілік бағаларды есептеу алгоритмдерін сипаттау
құралдары жұмыс істейді.
Педагогтарды, ата-аналарды, жасөспірімдерді психологиялық ағарту
және алдын алу қызметі. Мектеп психологының психологиялық ағарту жəне
мұғалімдерге, оқушылар мен ата-аналарға кеңес беру сияқты жұмыс түрлері
психодиагностикамен тығыз байланысты. Педагогтарда психологиялық білім
мен дағдылардың тапшылығы бар екендігін білеміз. Тіпті балалармен бір
жылдан көп жұмыс жасаған сынып жетекшілері де өз оқушыларының
психологиялық ерекшеліктері туралы өте аз мəлімет бере алады. Бұлай ата-
аналар туралы да айтуға болады, олардың баласына деген сүйіспеншілігі
соншалықты болғанмен оны психологиялық тұрғыдан білмейді жəне оны түсіне
алмайды. Психологиялық, педагогикалық білімге деген қызығушылықты
арттыру, сондай-ақ білім беру процесінің барлық қатысушыларының
психологиялық мəдениетінің деңгейін көтеруде АКТ-ны ата-аналар
жиналыстарында пайдалану, мұғалімдерге арналған семинарларда,
оқушылармен əңгімелесуде қолдану көмектеседі. Бұл бағытта:
- ата – аналарға арналған жəне балалар дамуының проблемалары бойынша
материалдар, психология бойынша мақалалар мен жарияланымдар қамтылған
психологиялық сайттардан ақпарат;
- on-line психологиялық көмек;
- психологтардың кеңестері;
- балалар мен олардың ата-аналарына арналған желілік əлеуметтік-
психологиялық жобалар;
- телекоммуникациялық олимпиадалар, конкурстар, желілік əлеуметтік-
педагогикалық жобалар;
- бейнефильмдер, бейне сюжеттер, медиа презентациялар, соның ішінде
ата-аналар жиналыстарында, мұғалімдерге арналған семинарларда, психология
сабақтарында жəне т. б. қолдануға болатын жеке əзірлемелер дайындау көп
көмегін тигізеді.
Түзету-дамыту жұмыстары. Түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу үшін
оқыту жəне дамыту сипатындағы компьютерлік бағдарламалар қолданылуы
мүмкін. Оларды қолдану оқушылардың танымдық үрдістерін дамытуға,
оқушылардың оқу мотивациясы мен оқытудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ
олардың зияткерлік жəне шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуға ықпал етеді.
Оларға мыналарды жатқызуға болады:
дамытушы ойындар, қандай да бір ойындардың жекелеген эпизодтары, баламен
психологқа қажет қарым-қатынастың модельдеуші жағдайлары; бірінші кезекте

283
қандай да бір нақты қасиеттерді, сапаны немесе дағдыларды дамытуға
бағытталған дамытушы психологиялық тренажерлер; арнайы дамытушы
компьютерлік бағдарламалар, көбінесе баланың қасиеттері мен сапасын
дамытуға арналған. Бұл психологқа баламен бірге нақты жағдайға ұқсайтын
мультфильмнің сюжеттік желісін дамытуға мүмкіндік береді (мысалы, тақтадағы
жауап). аутотренинг түріндегі психологиялық компьютерлік бағдарламалар,
босаңсытатын, ынталандыратын, дамытатын (мысалы, физикалық шиеленісті
шешу жəне ақыл-ой қызметін оңтайландыру үшін немесе көз қозғалысы
интеграторының көмегімен күйзелісті шешу үшін жəне т.б.). балалар жасаған
мультфильмдер тек түзетудің маңызы ғана емес, сонымен қатар психологқа бай
диагностикалық материал ұсынады;
Психологиялық кеңес беру. Әлеуметтік желілер арқылы психологиялық
кеңес беру туралы мəселе пікірталас тудырады. Көптеген маман – психолог
кеңесшілердің, психотерапевтердің пікірі бойынша Интернет желісіндегі
психологиялық кеңес беру əсіресе дағдарыс жағдайларында мүмкін. Біздің
ойымызша, білім беру мекемелеріндегі педагог-психологтың жұмысында
"сұрақ-жауап" қағидаты бойынша құрылған педагогтар мен ата-аналардың
психологиялық-педагогикалық проблемалары бойынша консультациялық
жұмысты қолдануға болады. Ол үшін білім беру мекемесінің сайтында
"Психолог парағы" жəне/немесе Skype жəне т. б. желілік қарым-қатынас үшін
бағдарламалар қажет.
Психологтың педагог қызметін ақпараттық қолдау және кәсіби
құзыреттілікті арттыру. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
қолдану психологтың қызметін ақпараттық қолдау жəне оның кəсіби
құзыреттілігін арттыру үшін сапалы жаңа мүмкіндіктер береді. Ол үшін мыналар
қолданылуы мүмкін: ақпараттық-аналитикалық порталдар жəне психология
бойынша мамандандырылған сайттар; виртуалды кітапханалар; электрондық
психологиялық журналдар мен кітаптар; электрондық таратуларға жазылу;
психологиялық базалар мен анықтамалықтар; қашықтықтан оқыту;
əріптестермен жəне мэтрлермен жобалық жəне супервизорлық өзара іс-қимыл;
Интернетте өткізілетін түрлі конкурстарға, олимпиадаларға, конференцияларға
қатысу (қашықтықтан білім беру психологтарының олимпиадасы, жобалар
биржасы, Интернеттегі мектеп психологының күні); ашық дамыту
сараптамасына қатысу.
Педагог-психологтардың кәсіби қарым-қатынасы, тәжірибе алмасу.
Тағы бір маңызды сəттердің бірі педагог-психологтардың кəсіби қарым-
қатынасы, тəжірибе алмасу болып табылады. Ол үшін: педагог-психологтардың
виртуалды əдістемелік бірлестіктері; мамандандырылған форумдар; виртуалды
ғылыми-практикалық конференциялар қолданылуы мүмкін.
Педагог-психолог қызметін ұйымдастыруды қолдау және оңтайландыру
құралдары. Психологтың жұмысын ұйымдастыруды қолдау жəне оңтайландыру
үшін өз қызметін жоспарлауға, оның нəтижелерін ескеруге, жеке ақпараттық
кеңістікті ұйымдастыруға мүмкіндік беретін құралдар қолданылуы мүмкін: білім
беру мекемесі психологының электрондық журналы, электрондық

284
органайзерлер, түрлі электронды ресурстарды ұйымдастыру жəне жүйелеу
құралдары.
Педагог-психологтың кəсіби қызметінде қолданылатын бағдарламалық
құралдар мен ақпараттық ресурстардың жіктелуі бүгінгі күні психологқа қол
жетімді компьютерлік құралдардың жеткілікті үлкен арсеналы. Олардың
жіктелуі бірқатар белгілер бойынша жүргізілуі мүмкін. Функционалдық белгісі
бойынша жіктеуді (қызмет бағыттары бойынша) жоғарыда келтірдік. Ал құрал-
саймандарды келесі түрде бөлуге болады: ақпараттық жүйелер (компьютерлік
психодиагностикалық жүйелер, психологтардың автоматтандырылған жұмыс
орындары), қолданбалы бағдарламалық пакеттер (Microsoft Office), жеке
бағдарламалар (деректерді статистикалық өңдеуге арналған психологиядағы
ақпараттық технологиялар бағдарламалары, компьютерлік тест əдістемелері,
компьютерлік тренажерлер жəне т. б.).); ақпараттық ресурстар (мақалалар,
электрондық кітаптар, жаңалықтар, мультимедиа-материалдар, зерттеу
деректері жəне т.б.) жəне оларды ұйымдастыру құралдары (ақпараттық
порталдар, электрондық кітапханалар, конференциялар, журналдар,
анықтамалықтар, деректер қорлары) жəне іздеу (ақпараттық-анықтамалық жəне
іздеу жүйелері; виртуалды қарым-қатынасты ұйымдастыру құралдары
(форумдар, чаттар,• видеоконференциялар, электрондық пошта). [4,5].
Қазіргі заманғы педагог мамандарды даярлау бағыттарының ішінде
компьютерлік-ақпараттық, телекоммуникациялық технологияларды кəсіби іс-
əрекетінде қолдана білуге дайындығын қалыптастыру бағытына ерекше ден
қойылып келеді.

Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасында білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы//http://edu.gov.kz
2. Мулдабекова К.Т. Ақпараттық технологиялар арқылы болашақ мамандардың
коммникативтік құзіреттілігін қалыптастыру: дис...PhD 6010200-Бастауыш оқытудың
педагогикасы мен əдістемесі,иАлматы, 2014. – 161с
3. «1С:Психодиагностика образовательного учреждения» [Электронный ресурс]. –
Режим доступа: http://www.personalsoft.ru/1c_software_service/children/index.php –2017.
4. Школьная психодиагностика [Электронный ресурс]. –
http://ruotunka.ucoz.ru/load/1s_shkolnaja_psikhodiagnostika/1-1-0-119 –2012.
5. Батурин Н. А. Современная психодиагностика в России: преодоление кризиса и
решение новых проблем [Электронный ресурс]. http://sevensoft.org.ua/test-infa-util/72336-
statsoft-statistica-v100.html – 2014.

285
 ӘОЖ 316.624

ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ АУЫТҚУЛАРЫН ОЙЫН

ӘДІСТЕРІНІҢ КӨМЕГІМЕН ТҮЗЕТУ

А.С. Ахметов
SILKWAY халықаралық университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В статье обсуждены основные вопросы коррекции неустойчивого поведения

младших школьников при помощи игровых методов
Ключевые слова: ученик, отклонение поведения, игра, общение, беспокойство, школа,
метод, коррекция, сказкотерапия, арттерапия.
Summary. The article discusses the main issues of correction of unstable behavior of primary
school children using game methods
Keywords: student, behavior deviation, game, communication, anxiety, school, method,
correction, fairy-tale therapy, art therapy.

Кіші мектеп жасына тəн мінез-құлықтың ауытқуы, акцентуация, агрессия,

дидактикалық невроздар баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға кері əсер етеді,
оқушының мотивациялық саласының бұзылуына əкеледі. Баланың жанының
жарақатына отбасылық жағдайға да сирек емес үлес қосады. Осы орайда
А.С.Спиваковская өз еңбегінде отбасындағы жəне мектептегі қарым-
қатынастардың ерекшеліктерін зерттеу нəтижесінде олардың балаға позитивті
жəне негативті əсерлерін зерттеу нəтижесінде отбасылық психологиялық
климатты сыныптастырып, оларды «театр», «санатория», «қамал», «вулкан»,
«маскарад» деп атаған [1]. Осы жағдайлар балалардың мінез-құлқында көптеген
ауытқулар тудыруы мүмкін. Олар келесі кең тараған себептерге байланысты
болуы мүмкін: отбасындағы психологиялық жағдайдың теріс мағнадалығы;
балалардың созылмалы соматикалық ауруларға ұшырағандығы жəне оларға
айналасындағылар, отбасындағылар уақытылы қолдау көрсетіп дұрыс тəрбие
бере алмасағанымен байланысты оларда өз-өзін төмен бағалау, «жарыместік»,
«сапалы еместік» сезімнің орын алуы; мектепке қабылданған кезде мектеп
режиміне адаптациядан өте алмағандығына байланысты мектептік
мазасызданудың созылмалы ауруға айналып кетуі; оқушылардыңтің
қатарларымен достық, жолдастық қатынасты дұрыс құра алмауы, нəтижесінде
оларда дараланып аномалды дамуы т.с.с. себептер.
Кіші мектеп жасындағы балаларға девиантты мінез-құлықына мына
белгілері тəн:
- мектепте өзін-өзі ұстау ережелерін бұзу (сабақтардың үзілуі,
тапсырмаларды орындаудан бас тарту);
- үйден қашу;
- дөрекілік жəне сквер қызметі;
- бұзақылық;
- ұрлық;
- ересектерді сын;
- сабаққа теріс көзқарас;
- төбелес.
286
 Кіші мектеп жасындағы балалармен жұмыс кезінде психологиялық əсер
етудің əртүрлі əдістері бар, олар: арттерапия, ертегітерапиясы, əңгіме,
дидактикалық ойындар жəне т. б. сияқты классикалық дидактикалық əдістер мен
тəсілдерді, сондай-ақ топтық пікірталас жəне рольдік ойындар əдісін аралас
қолдануға қол жеткізуге болады. Кіші мектеп жасындағы балалар үшін
психологиялық əсер ету əдістері ертегітерапия жəне арттерапия болып
табылады.
Ертегі терапия. Әдістің атауы оның негізі ертегі түрін пайдалану екенін
көрсетеді. Алдын алу шеңберінде балалармен жұмыс жасауда осы əдісті
пайдаланудың перспективасы мыналардан тұрады: ертегілер, ертегі тарихы,
аңыздар мен мифтер жасалған метафораның нысаны, баланы қабылдау үшін ең
қолжетімді. Сонымен қатар метафораның көмегімен əсер ету терең жəне тұрақты
болып табылады, өйткені психиканың мінез-құлықтық қабаттарын ғана емес,
оның құнды құрылымын да қозғайды. Осылайша, салауатты өмір салты
құндылықтарын қалыптастыру жөніндегі жұмыстарды іс жүзінде іске асыру
мүмкін. Ертегі терапиялық техникалардың арттерапия элементтерімен үйлесуі
тиімді болуы мүмкін.
Арттерапия-өнерді психологиялық-педагогикалық əсер ету құралы ретінде
қолданатын əдіс. Арттерапияның негізгі мақсаты-өнер арқылы қоршаған
ортамен жəне өзімен үйлесімді байланыс орнату. Өнер терапиясы баланың
тұлғасын нығайтады,оның дүниетанымын қалыптастыруға көмектеседі. Балалар
əлемді танып, оларды үлкен, сыртқы əлеммен байланыстыратын жəне олардың
ішкі əлемін дəл білдіретін тілді іздейді. Өзін-өзі көрсету тəсілдерінің əртүрлілігі,
арттерапия процесінде пайда болатын оң эмоциялар баланың өзін-өзі бағалауы
мен бейімделу қабілетін арттырады.
Балалар - "нақты" - əлемге деген көзқарасында объектілермен белсенді
манипуляция маңызды рөл атқаратындықтан, мектепке дейінгі жəне кіші мектеп
жасындағы балалармен жұмыста ойын əдістерін, атап айтқанда рөлдік жəне
дидактикалық ойындарды пайдалану ерекше маңызға ие болады. Рөлдік ойын-
бұл практикалық əрекет арқылы оқыту əдісі. Балаға сюжетке сəйкес алған рөліне
байланысты өмірлік жағдайды жоғалту ұсынылады. Рөлдік ойындарды қолдану
баланы қажетті өмірлік дағдыларға үйретуге мүмкіндік береді.
Дидактикалық ойын оқу құралы жəне нысаны бола алады жəне балалардың
əр түрлі іс-əрекеттерінде материалды меңгеруде қолданылады. Ол балаға
орындалатын тапсырмаларға эмоционалдық-оң қарым-қатынасты сақтай
отырып, белгілі бір əрекеттер мен ақпараттық материалдардың қажетті санын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осылайша, арттерапия, ертегі терапиясы,
рөлдік жəне дидактикалық ойындар элементтерін пайдалану қорғау
факторларының күшеюіне ықпал етеді жəне адамның теріс мінез-құлқы туралы
жасына барабар ақпарат беруге мүмкіндік береді. Балаларды əлеуметтік мінез-
құлық мəселесі бойынша ақпараттандыру дəстүрлі дидактикалық əдістерді, атап
айтқанда əңгіме мен əңгімелесулерді пайдалана отырып жүргізілуі мүмкін.
Әңгіме-түсіндіру психологқа балаларға жаңа материалды жеткізуге көмектеседі.
Әңгіме-ересектер мен балалардың диалогын болжайды, балаларға өздерін

287
қызықтыратын сұрақтарға жауап алуға, алынған ақпаратқа өз көзқарасын
білдіруге мүмкіндік береді. Сөздік əдістердің көмегімен балалар жаңа
терминдерді меңгереді, олар біртіндеп белсенді сөздікке енеді. Әңгіме жəне
əңгіме мүмкіндігінше көрнекі жəне практикалық сабақтармен үйлесуі керек. Бұл
материалды меңгеру тиімділігін арттырады, оны түсінікті жəне қолжетімді етеді.
Оқытудың ең тиімді практикалық əдістері миға шабуыл жəне топтық
пікірталас болып табылады. Ми шабуылы белгілі бір мəселелер бойынша
балалардың эмоционалдық жəне когнитивті білдіруін ынталандыру үшін
қолданылады. Психолог ойлар мен пікірлерді қандай да бір бағалаусыз немесе
талқылаусыз білдіруді ұсынады жəне идеялардың қоры таусылғанша немесе
оған бөлінген уақыт бітпейінше тақтада балалардың барлық пікірлерін
белгілейді. Содан кейін айтылған идеяларды талқылау керек. Мысалы, топтық
пікірталас əдісі арқылы. Топтық пікірталас - топтық міндеттерді шешу немесе
қатысушылардың пікіріне əсер ету жəне талқылау барысында орнату мақсатында
оқушылар мен педагогтың бірлескен қызметі. Бұл əдісті алдын алу жұмысында
қолдану баланың проблеманы əр жағынан көру қабілетін дамытуға, əр түрлі
мəселелер бойынша өз ұстанымын нақтылауға, конструктивті ынтымақтастық
жəне топтық шешім қабылдау дағдыларын қалыптастыруға, құрдастары мен
педагог тарапынан тану жəне құрмет көрсету қажеттілігін қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Топтық пікірталастарды ұйымдастыру: - қатысушыларды
шағын топтарға біріктіру; - жалпы тапсырма немесе талқылау тақырыбы; - топта
ақпарат алмасу, тыңдау дағдысын тəрбиелеу; - топ жұмысын жалпы бағалау; -
сауалнаманы белгілі бір ұйымдастыру; - қатысушылардың рефлексиясы.
Түзету əдістері. Педагогикалық асқыну сипатына, жалпы баланың
тəрбиелілік деңгейіне, мектеп пен отбасының тəрбие мүмкіндіктеріне,
оқушының нақты мінез-құлқына, оның өмір салты мен қоршаған ортаға тікелей
тəуелді болады. Өз жиынтығында түзету əдістері баланың теріс қасиеттерімен,
зиянды əдеттермен күресу үшін белсендіруге бағытталған. Осылайша, жеке
немесе топтық түзетудің кез келген тəсілі тиімді. Балалардың мінез-құлқының
бұзылуын түзету тəсілдері мен əдістерін таңдау кезінде баланың жеке
ерекшеліктері, психикалық патологияның сипаты, агрессивті мінез-құлықтың
құрылымы мен нысаны, əлеуметтік бейімделу деңгейі, биологиялық жəне
əлеуметтік-психологиялық факторлардың арақатынасы ескеріледі. Сондай-ақ,
тəрбиенің жасы, жеке жағдайы ескеріледі.
Ойын арқылы түзету жеке қасиеттер мен эмоционалдық жағдайды түзету
үшін өте көп мүмкіндіктер бар. Жағымсыз эмоционалдық күйден адамды алып
тастау үшін ойын терапиясын пайдалану тəсілдерін анықтауға маңызды үлес К.
Левин тобының зерттеуі болды. Л. С. Выготский нақты өмірде болған қиын
жағдайлардан құтылу үшін жалған, болжамды рөлде бола отырып, жалған
жағдайды талдай отырып жəне болжамды жағдайдың ерекшеліктерін түсіне
отырып, өз өмірінің мəселесін түсіну оңай екенін дəлелдеді.
Түзету ойын əдістерінің көмегімен адамның үрейінің əсерін төмендету,
үрейленуді, депрессияны, невроздың басқа да ауруларын, эмоциялық əлемнің
тапшылығын азайту жəне дені сау жəне дені сау адамдардың бейдекватты

288
реакцияларын реттеу, көптеген өткір мəселелерді шешу үшін жүргізілетін түзету
жұмыстарында кеңінен қолданылады.
Әр ойын үлкен функцияны атқарады: бір адамның өзін – өзі бағалауын
қалай арттыруға болады; басқаларына – тонирлеуге, қабілетін арттыруға жəне
өзін еркін сезінуге қалай үйрету; ізбасарлары үшін-жұртшылықпен қарым-
қатынас жасауға, ұжымдағы адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрету тəсілі
[4]. Бұл үш функция негізгі болып табылады. Сонымен қатар, əрбір адамның
қыртысына байланысты жекелеген проблемалар туындауы мүмкін. Түзету
ойынның барлық түрлері үшін осы жалпы көрсеткіштерді ескере отырып жүргізу
қажет.
Коррекциялық ойындардың көптеген жалпы көрсеткіштерімен қатар əр
адамның өз ерекшеліктері бар[5]. Сондықтан оны ұйымдастыратын орта түзетуге
əсер ететін ерекшеліктерге ие болуы керек. Бұл ерекшеліктер стандартты
талаптар ретінде көрсетілуі мүмкін.
Топта ойындарды ұйымдастыру барысында, біріншіден, топтардың өзара іс-
қимылы қалыптасады, содан кейін түзету мəселелері шешіледі.
Психокоррекциялық Ойындар жеке тұлғалық, интеллектуалдық даму
проблемаларымен байланысты түзетудің негізгі əдісі болып табылады. Жеке
басының қасиеттерін əзірлеу жəне жетілдіру мақсатында ұйымдастырылған
психокоррекциялық ойындар барысында өз тəжірибесінде қалыптасқан əрбір
адамның əлеуметтік рөлін орындаудың стереотиптері қайта жаңартылатын
болады [6].
Зерттеу барысында ұсынылған психодиагностикалық жəне
психокоррекциялық əдістемелерді оқушыларға психологиялық көмек көрсету
барысында кеңінен қолдануға болатыны жəне бұл əдістемелер адамгершілік
адалдыққа тұлғалық қасиеттерін нығайтуға ықпал ететіні дəлелденді.

Әдебиеттер:
1. Спиваковская А.С. Как быть родителями (о психологии родительской любви). М.:
1996.
2. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.- М.: МГУ: 2001.
3. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: 2008.
4. Блюм Г. Психоаналитические теории личности. М.: 2006.
5. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. - М.:, 1997.
6. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М.:, 1991.

289
 ӘОЖ 316.624

ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ АРАСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МІНЕЗ-

ҚҰЛЫҚ АУЫТҚУЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

А.С. Ахметов
SILKWAY халықаралық университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В статье рассматриваются основные причны неустойчивого поведения среди

младших школьников.
Ключевы слова: ученик, отклонения поведения, отношения, беспокойство,
акцентуация, семья, эмоциональная среда, фактор.
Summary. The article discusses the main causes of unstable behavior among primary school
children.
Keywords: student, behavior deviations, relationships, anxiety, accentuation, family, emotional
environment, factor.

Жас кезінде оқушылардың мінез-құлқының ауытқуын зерттеу жəне оның негізінде

мінез-құлық типологиясын құру 19 ғасырдың аяғында басталды. Бұл проблеманы
зерттеушілер мінез-құлық ерекшеліктері тұлғаның қоршаған əлеуметтік ортаға бейімделуіне
жəне қарым-қатынас мəдениетіне үлкен əсер ететінін атап өтті. Бірінші типологияны жасан
неміс психиатры Э.Кречмер [1], кейінірек бұл проблеманы тереңірек зерттегендер У.Шелдон
[2], Э.Фромм [3], К.Леонгард [4], А.Е.Личко [5] т.б. ғалымдар. Мінез
типологиясын жасаушылар келесі ортақ пікірлерге сүйенген:
Л. С. Выготский "дағдарыс кезеңі "теориясы бойынша дағдарыс жас болып
саналады, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынасы жүйесіндегі
өзгерістер, екінші жағынан баланың ішкі позициясындағы өзгерістер жатады [6].
Осыған байланысты, жалпы алғанда, АҚШ психологтарын зерттеу
нəтижесінде оқушылардың мінез-құлқының сəйкессіздігі 80% осы
жасөспірімдер кезеңіне тəн екендігі белгілі болды, себебі оқушылардың, яғни
кіші жəне орта мектеп жасындағы балаларда қабылдау өте жоғары, сондай-ақ
оқушылардың руға деген көзқарасы, оң қасиеттері қалыптасуымен байланысты.
Оқушылардың басқа психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында
төменгі сынып жастағы оқушылардың С. Хатауэй мен Э. Монакези өткізген
"Роршах" жəне "тақырыптық апперцепция" тесттері бойынша үрейленуінің
жоғары деңгейі анықталды.
Кіші мектеп жасындағы балалардың мазасыздығы бейтаныс ересек
адамдармен қарым-қатынаста жəне құрдастарымен қарым-қатынаста көрінеді, ал
оқушыларда құрдастарымен жəне ата-аналарымен қарым-қатынаста көрінеді, ал
жасөспірімдерде мазасыздық қарым-қатынастың барлық салаларында, əсіресе
балалар тəуелді ата-аналармен немесе басқа да ересектермен қарым-қатынаста
көрінеді жəне жасөспірімдерге мазасыздықтың жоғары дəрежесі тəн. Мұның
себебі оқушылардың қазіргі заманғы эмоциялық реакциялар мен эмоциялық
реактивтіліктің төмен дəрежесімен саралануын жалғастыру болып табылады.
Төмен реактивтілік психологиялық теріс фактор болып табылады.
Э. Кречмер жеке тұлғаның құрылымындағы психологиялық жəне
физикалық қасиеттер бір-біріне тəуелді деп концепция жасады, барлық
290
адамдарды дене құрылымына байланысты конституциялық типтерге бөліп,
оларды: астениялық, атлетикалық жəне пикникалық топтарға бөліп берді. Әр
түрлі өкілдер өздеріне тəн ерекше темпераменттердің иегерлері екенін көрсетті.
Сонымен қатар, əрбір типтегі өкілдер психоз аурудың бір түріне жақындығымен
сипатталады. Кречмердің айтуынша, психоз-бұл "қалыпты жағдайда тұлғаның
қолайсыз сипаты" [1].
Соңғы уақытта жүргізілген зерттеулер осы типологияның негізі болды.
А.Безум оқушылардың өзін-өзі бағалаудағы өзгерістер динамикасын алты
деңгейге бөлді [7]. Олардың көпшілігі қарама-қарсы көрсеткіштермен
бағаланады, мысалы: күшті-əлсіз; сау-науқас; əдемі-нəзік. Осы қоршаған ортада
оқушыларды бағалаудың негізгі көрсеткіштері К. Леонгард ұсынылған.
Леонгард жас кезінде оқушылардың назар аудару мəселелерін жан-жақты
зерттеді. Оның айтуынша, акцентуация шекаралық жағдайға дейінгі қалыпты
жүріс-тұрыстың ең дамыған нұсқасы болып табылады. Баланың қоршаған
ортамен қарым-қатынасындағы түсініспеушілік, жанжалдар мен қиындықтар
тудырады[4]. Безумен, Леонгард, Личко жəне т.б. сияқты ғалымдардың
зерттеулеріне сəйкес оқушылардың жартысынан астамы мінез-құлқында екпін
байқалады. К. Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация барлық адамға
тəн психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері дамиды жəне одан тысқары
шығады. Типологияны жасау кезінде оны екі түрге бөледі: темпераменттің
сипаты мен екпіні.
Бұл мəселені толық шешу үшін балада орын алған акцентуация түрлерін
нақты анықтау қажет. Оны анықтау үшін ол К. Леонгард теориясына сүйене
отырып əзірленді жəне осы мəселені зерттеу үшін кеңінен қолданылатын
жіктегіштердің бірі А. Е. Личко акцентуация түрлерін жəне олардың
сипаттамасын ұсынды [8].
Жеке ұсынылған сыныптама бойынша оқушылардың акцентуациясы келесі
сипатқа ие:
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі-оптимистер болашаққа үлкен
үмітпен. Олар өте сирек ренжиді жəне агрессияны көрсетеді. Барлық уақытта
бүкіл əлемде болуды, басшы болуды жақсы көреді. Әуестену өзгерді, сондықтан
бір істен екінші іске тез ауысып, басталған істердің соңына дейін өмір сүрмеуге,
теріс сипат көрсетуге жақын. Гипертимия белгілері бар жасөспірімдер түрлі
оқиғаларға, романтикаға бейім. Басқалардың өзін басқаратынын жақтамайды, ал
ересектер оларға қамқорлық жасауды ұнатады, олардың ықпалына ұмтылады.
Сəтсіздікке реакция өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда желімделген
идеялар невроздар түрінде көрінеді.
2. Лабильдік тип. Аффективті тұрақсыз, кейде ешқандай себептерсіз көңіл-
күй тез жəне күрт өзгереді. Барлық қарым-қатынастар мен іс-əрекеттер көңіл-
күйге байланысты-жұмысқа жарамдылығы, жағдайы, табыстылығы жəне т.б.
эмоциялар өте нəзік: терең сезінуге жəне жағдайды бастан кешіруге қабілетті.
Қоршаған ортамен жақсы қарым-қатынас жасауға бейім. Оны мақтаған кезде,
мадақтаған, сыйлаған кезде үзік уақыт та шын жүректен қуанады. Махаббат өте
өкінішті, бірақ қажет болған жағдайда қамқорлыққа, қорғауға дайын.

291
 3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.
Туыстарында бауырмалдық,ашықтық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық
күйден екіншісіне өту қиын. Өзінің барлық заттарын адамдар жақсы көреді, олар
сол жерде, дəл сипаттап, өз ойын. Ескертулерге өте жұқа жауап береді, аштық,
тоқырау кезінде ағып кетпей, іштен тыныс алуға бейімділік танытады. Өзін өте
қатты бағалады жəне кемшіліктер өте көп деп санайды. Паталогия-
психопатияның эпилептикалық талмалары.
4. Шизойдтық тип. Жабық, қарым-қатынас шектелген. Шизойд оқушылары-
мазасыздықтың жоғары сатысындағы меланхоликтер. Достарының жоқтығынан
ол жалғыздық сезімін сезінеді жəне одан да склеивает. Сенім деңгейі төмен,
бағаламайтын, өз қабілетін азайтатын, өзін басқалардан қорғайтын адамдар.
Еркін сезінеді, Жауапкершіліктен қорқамын. Олардың аффективті реакциялары
өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффективті ұстамалар. Жай-күйі тұрақсыз, көтеріңкі
қысқа уақытқа созылады, ал бұзылу аффективтік қозғалыстың ұзақтығымен
жəне өте терең ағысымен сипатталады. Аффект барысында ол тітіркенген
адамды қашуға дейін ерекше жəне себепсіз қатыгездік танытады. Депрессия
кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділік төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Әуесқой, импульсивті, реактивті ойын-
сауық, сыра, бос уақыт. Ерік күші дамымаған, эмоциялар тұрақсыз. Патологияда-
эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күй айнымалы, аш, ипохондрияға бейім.
Сылтауымен өшпенділік суырып, ұрыс-керіс жəне анық байқап, агрессия.
Жағдайы төмен, пессимист. Заттарға төмен қызығушылықтар жатады,
шаршаған, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризм шексіз, көпшілікті аян, олардан ең
болмаса басқалардың наразылығына мақтаулар естуді талап етеді. Тартымды
əртіс, жарқын, экстровагант, өз ерекшелігін көрсету үшін көп əрекет етеді.
Өтімділік паталогияға жақын, ассоциативті əрекеттермен көрсетілген.
Патологияда-истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта
гипертимиялық түрден айырмашылығы жоқ. Пубертант кезеңінде, көптеген
қиындықтарға байланысты, ол көптеген қашулар мен индивидуализмнен
ерекшеленеді. Бұл айқын дауыс берді вид-шүйда сəтсіздіктерге ерекше назар, өте
көп.
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылыққа, экзальтацияға жақын,
аффективті, тез өзгеретін эмоцияларға оңай көшу, діндерге берілген, педант, кек
алу, ренжіту, ұзақ ұмытпау, ренжіту. Осы көрсеткіштер негізінде жиі жабысқақ
идеялар, ішкі кернеу күшті, кейде аффект пайда болады
Оқушылардың мінез-құлқындағы жағдайды талдай отырып, жағдайлық
мінез-құлықты айтарлықтай өзгертетін заттарды атап өткен жөн. Оқушылардың
үйлесімсіздігі құрамнан айтарлықтай ерекшеленеді. Оның негізгі себебі-өмірлік

292
қиындықтар, əсіресе отбасындағы түсініспеушілік, махаббат. Яғни, баланың
отбасындағы жан талаптары қанағаттандырылмайды,ол əрбір қадамда риза емес.
Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері,
керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бəрін керісінше
істейді. Олардың себепсіз іс-əрекеттері өздіктерінше дұрыс саналады. Егер
оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты жағдайдағы
шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы үйреншікті
«басқаша оқу» немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып көрінеді. Ол
біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды: үшіншіден, əшейін
аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден тəрбиелену қиыншылықтары
туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды зерттеу
барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды жəне ата-
аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнəрсені талап етуі оларға керісінше
əсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дəрежеде болады, сондықтан да олардың
жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе талап етушілігі, олардың
мінез-құлқының бұзылуына əкеліп соғады. Оқушылардағы мазасыздану
деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-қатынастың шектелуімен,
стерстерімен сипатталады. Мұндай балалардан ашық агрессия сирек пайда
болады.Оларға когнетивті стиль, өзінің мүмкіншілігін байқай алмаушылық тəн
жəне оларда «ешкім көмектеспейді» деген көзқарас немесе айналаға жаушылық
көзқараспен қарау тереңдік алып отырады.
Балалардың эмоционалдық үйлесімсіздігі де олардың сабаққа
үлгермеушілігімен сипатталады. Мысалы, егер ол тапсырманы ұзақ түсіне
алмаса, ол кері эмоцияларды ғана емес, сонымен қатар тапсырманы тиімді
орындау жолдарын қарастырмай, мұндай əрекеттерден өз бетінше бас тарта
бастайды. Оқушылардың психологиялық "энергетикасының" артуы мен
төмендеуі байқалады, оның ықпалымен балалар бір уақытта тыныштықсыз
болады, сонымен қатар жеткілікті қарсылық пен жақсы бейімделген қабілеттерді
көрсетеді. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға қарағанда жиі көрінеді.
Сондықтан баланың өмір сүру жағдайына назар аудару қажет. Мысалы, бала
отбасында екінші баланың пайда болуына байланысты ұсақ əрекеттер жасай
бастайды, сондай-ақ мектеп ауысқан кезде тəуелділік, мазасыздық сезімі пайда
болады. Ата - аналарға басты назар аудару керек-көптеген балаларда мұндай
күйзелістің эмоционалдық үйлесімсіздігін зерттеген зерттеушілердің пікірін
талдау нəтижесінде біз оқушылардың эмоционалдық үйлесімсіздігіне əсер ететін
негізгі факторларды анықтадық.Олар:
1. Биологиялық ерекшеліктер;
2. Әлеуметтік орда.
Мазасыздық ыңғайсыз жағдайды тудырады, сондай-ақ алаңдаушылық
болған кезде көптеген нұсқаларда одан шығу жолдарын іздеу функциясын
орындайды. Мазасыздық жеке (ағзадағы ішкі сəйкессіздікпен байланысты) жəне
жағдаяттық (сыртқы ортадағы көптеген қайшылықтар, қақтығыстар,
келіспеушіліктер жəне т.б.) себептерге байланысты. Осы тұрғыдан алғанда,
оқушылардың мазасыздануы бала өмірінің мектеп, отбасылық ортасына

293
байланысты болады. Мазасыздық агрессияның пайда болуына негіз болып
табылады.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе
оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз
себептерден болуы мүмкін.
Оқушылардың іс-əрекетінде, мінез-кұлқында психоэмоционалды тепе-
теңдіктің бұзылуы - қызғаншақтық, тез ренжіп қалу, өктемдік көрсету, дау-
жанжалға берілгіштік бүгінгі мектеп оқушыларына тəн құбылыс болып отыр.
Бұл жағдаймен мұғалімдер оқу процесі барысында əр минут, əр сабақ сайын,
күнде кездеседі жəне бұл оқу процесіне оның сапасына, оқушы мен мұғалімнің
денсаулығына кері əсер ететіні де құпия емес. Соңғы уақытта психология
саласында «созылмалы ашу, өктемдік» деген термин де пайда болды.
Мұның себептері айқын: біріншіден, бала бойында жинақталған өктем мінез
дау-жанжалға жетелейді; екіншіден, өктем мінез арқылы өз қалағанына жетудің
сценарийі көз алдарында; үшіншіден, ұзақ уақыт бойы қабылдаған ақпараттық
əсер агрессия мен оған сай қимыл-əрекетке итермелейді. Бұл жағдай соңғы он
жылдан астам уақыттың ішінде көрерменге ұсынылып отырған теле-видео
өнімдердің ешқандай сұрыптаудан, екшеуден өтпегенінің салдарынан туындап
отыр. Мектеп оқушылары күн сайын оларды қабылдап, өз іс-əрекетіне ұстаным
етіп отырғаны сонша, бұрынғы кезеңдегі жақсылыққа жетелейтін, халық
ертегілерінің негізінде құрылған «мультиктер» оларды мүлдем қызықтырмайды,
іш пыстырарлық болып көрінеді. Өйткені ол кейіпкерлер қазіргілер сияқты
агрессивті, импульсивті емес. Ал олардың ұғымынша, бас кейіпкер өте күшті,
бəрін тас-талқан ете алатын болуы керек, ал ар-намыс, ақылға, мейірімділікке
сүйенгендер оларға үлгі бола алмайды.
Бұл жағдайларды анықтауға бақылау, əңгімелесу, социометрия,
референтометрия, «аяқталмаған сөйлем», топтық дискуссия сияқты, таным
процестерінің ерекшеліктерін бағалау жəне дамыту əдістемелері,
коммуникативтік жəне ұйымдастырушылық қабілетін, қарым-қатынас
мəдениетін бағалау əдістемелері пайдаланылады. Сонымен қатар факторлық
талдау, интеллектуалдық қабілетті анықтау, мамандық таңдау мотивациясын
Е.А.Климов [9], М.Крoун [10] шкалалары бойынша талдау т.с.с. əдістемелер
қолданылады.
Оқушыларды невроз жағдайына алып келетін, акцентуацияның асқынуына,
агрессияның көрініс беруіне жəне балалардың эмоционалды үйлеспеуіне əсер
ететін негізгі себептер келесі деп айтуға болады.
Біріншіден, дисгармониялық отбасы - ол психологиялық үйлеспеудің түрлі
варианттарынан тұрады. Агрессиясының анық байқалуы мұндай отбасыдағы
негізгі мəселе болып табылады, ал оның негізгі себебі отбасы мүшелерінің бір-
бірімен қарым-қатынасының қалыптаспағанына байланысты дисгармония орын
алғаны. А.Е.Личконың өз зерттеулерінде дисгармониялық семьялардың түрлері

294
мен типтері көрсетілген: гармониялық емес, бұзылып бара жатқан жəне
бұзылаған отбасылар, сонымен бірге сырт көзге үйлесімді қалыптасқан болып
көрінетін отбасылар [5].
Екіншіден, мектепішілік қарым-қатынастың бұзылуы, оқушының өзімен
бірге оқитындармен, мектептен тыс құрбыларымен, оқытушылармен тіл
табысуының төмен болғандығы.
Үшіншіден, оқушылардің қырсық мінез көрсетуіне негіз болатын келесі
себептерді атап көрсетуге болады:
- отбасыдағы белгілі бір мүшелерінің біреуінің жүйке-психикалық
ауытқуы, не алкогольдік, наркотикалық, химиялық заттарға тəуелді болуы;
- соматикалық аурулар жəне ауыр жарақаттар салдарынан«кемістік»
сезімінің орын алуы;
- эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
- ситуативті мазасыздану дəрежесінің тұрақсыздығынан өзін
дискомфортты сезінуі;
- барлық нəрсені өз бетімен орындап, үлкендердең қамқорлығы мен ақыл-
кеңесінен құтылғысы келуі;
- үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп
айтуға тырысуы;
- үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мінеп, кей кезде
өрескіл мінез көрсетуі;
- істі игеру жағынан əлі бала болса, ал оларға қойған үлкендердің
талаптары бойынша оларды ересек деп есептегендей болуы;
- оқушылардің өз мүмкіндіктерін жоғары бағалап, бəрін өзі істей
алатындай сезінуі;
- балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы;
- радио, теледидар, интернет жəне басқа да ақпарат көздерінен ересектерге
арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі;
- өзінен үлкен балалармен танысып, солардың жарамсыз əрекеттеріне
еліктейтіндігі;
- күні-түні фантастикалық жəне криминалистикалық əдебиеттерді оқып,
ондағы кейіпкерлерге еліктеуі;
- акцентуацияның көрініс беруі.
Оқушылардыңтің өмірінде орын алған осы көріністер, олардың өз
қатарларымен жəне ата-аналарымен дұрыс қатынас жасай алмауы мен олардың
мінез-құлқында нешетүрлі ауытқулардың орын алуына алып келеді. Олардың
ішінде ең кең тарағаны мінез акцентуациясы. Акцентуацияның белгілері:
адамның ызақор болып, кейбір стресс факторларына өте қызу түрде реакция
беруі. Сонымен қатар дəл өзіне тікелей қатысы жоқ факторлаға немқұрайды
қарауы. Акцентуацияны көп психиаторлар психопатияның бастамасы деп
түсінеді. Оларды шизоидты тип жəне этелептикті тип деп екіге бөледі.
Оқушыларде кездесетін мінез ауытқуларын талдау нəтижелерін
қорытындылай келе олардың өзгелермен келіспеушілігі тудыратын себептерді
бес түрге бөліп жинақтауға болады. Олар:

295
 1. Ақпараттық. Әрбір конфликттің негізінде ақпарат жатыр. Ол қақтығысқа
түскендердің бір жағына тиімді, екінші біреуіне тиімсіз болуы мүмкін, шынайы
немесе жалған, дəл емес фактілер болуы мүмкін, қарым-қатынас кезінде жалған
хабар келуі мүмкін.
2. Құрылымдық фактор. Конфликт əдетте əлеуметтік топтардың формальді
немесе формальді емес ұйымдасуының нəтижесінде туындайды. Бұған мына
мəселелер кіреді: жекелік, əлеуметтік статус, əр-түрлі əлеуметтік нормалар мен
стандартты құрылымдар кіреді.
3. Бағалаушылық фактор. Бұл біз қолдап отыратын немесе терістейтін
принциптер. Олар қоғамдық, топтың не жекелік нандырулардың жүйесі,
идиялогиялық, мəдениеттік, діндік, этикалық, саяси мамандық бағалаулар мен
қажетсінулер.
4. Қарым-қатынас факторы. Бұл қатынас кезінде немесе ол болмаған
жағдайда қанағаттану сезімімен байланысты. Бұл жағдайда қатынастың
негізінен, оның мəнін, өзіне жəне өзгеге байланысты өзара тосулар, қатынастың
мəнділігіне, қылығына өзіндік жəне профессионалды мақсатқа жəне өзіндік
байланысқа ұқсас болуы.
5. Мінез-құлықтық фактор. Конфликтіге егерде қызығуларға қысым
көрсетілсе, өзіне-өзі баға берудің бұзылуы, қауіпсіздікке қысым көрсетілсе, егер
де шарттар пайда болса, құлықта эгоизм, жауапкершілік жоқ, əділетсіздіктер
пайда болса, онда бұл фактор конфликтіге əкеледі.
Мінез ауытқуларды коррекциялауға көптеген психотехникалар элементтері
жəне арнайы жасалған тəсілдер кеңінен пайдалануға болады. Оқушылар мінез
ауытқулары бойынша теорияларды талдау нəтижесінде келесі қорытынды
жасауға болады. Оқушыларде жиі кездесетін мінез ауытқулары акцентуация,
мазасыздану, агрессия туралы ғалымдар еңбектерін жүйелі түрде талдау
нəтижесінде зерттеулер үш бағытқа топтастырылды.
Оқушылармен жүргізілетін психологиялық коррекция жұмыстары
нормативтерді құру коррекциясы аймағында кеңінен орын алады. Адамның ішкі
жан дүниесінің жеке даралық сипаттамасын əлеуметтік ортада қабылданған
нормативтерге сай келтіру коррекциясы топпен жүргізіледі. Олар көбінесе
қарым-қатынас мəдениетін қалыптастыру, мазасыздану жəне агрессия
көріністерін төмендету, оқушылардің жас ерекшеліктеріне байланысты орын
алатын акцентуация мəселерін шешуге бағытталған. Коррекциялық əдістердің
нəтижелі болуы ауытқудың синдромына жəне бұзылудың көрініс беру
симптомдарының түрлеріне тəуелді.

Әдебиеттер:
1. Э.Кречмер. Взаимосвязь физического и психического. [Экспериментальная
психология. ] Под ред. П.Фресса, Ж.Пиаже. М.: 1960.
2. У.Шелдон. Типология личностей. [Экспериментальная психология.] Под ред.
П.Фресса, Ж.Пиаже. М.: 2000.
3. Фромм Э. Душа человека – М., 2002.
4. Леонгард К. Акцентуированные личности.- Киев: 2001.
5. Личко А.Е. Эти трудные подростки: записки психиатра. Л., 1993.
6. Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6 т. М.: 1984. Т.4..
296
 7. Безумен А.. Проблемы формирования личности – Воронеж, 1995.
8. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Л., 2003.
9. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы профессиональной
консультации. М.: 1993.
10. Кроун М. Методика исследования индивидуального пространства. М.: 1997.

УДК 159.98 + 37.037.2

ИНСТРУМЕНТЫ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ КИНЕЗИОЛОГИИ В РАБОТЕ

ПЕДАГОГА-ПСИХОЛОГА ДОУ и СОШ

Т.М. Бажан
Университет «Мирас» г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Мақалада психологтардың және педагог-психологтардың практикалық

қызметінде білім беру кинезиологиясы құралдарын қолдану мүмкіндіктері сипатталған. Осы
бағыттың ережелері, қағидаттары және тиімділігінiң қысқаша сипаттамасы келтіріледі.
Түйін сөздер: психологиялық қызмет, педагог-психологтың іс-әрекеті, кинезиология,
практикалық психолог.
Summary.
The article describes the possibilities of using educational kinesiology tools in the practical
activities of psychologists and educational psychologists. A brief description of the provisions,
principles and effectiveness of this direction is provided.
Keyword: psychological service, activity of a teacher-psychologist, kinesiology, practical
psychologist.

Психологическая служба в образовании имеет длительную историю

становления и развития. Еще в конце 19 века (1896г.) на базе первой
психологической клиники Пенсильванского Университета были организованы
подготовительные курсы для педагогов и психологов, задействованных в работе
с детьми с особыми образовательными потребностями. В 20-х годах 20 столетия
в США появляются первые образовательные стандарты для психологов сферы
образования, и в настоящее время их деятельность курирует Национальная
ассоциация школьных психологов (NASP). В Германии развитие
психологической службы образования началось только с 70-х годов прошлого
века, а во Франции становление службы связано с созданием теста Бине-Симона
(1905 год) и открытием в 1909 году профессиональной школьной службы
психологов. [1]
На постсоветском пространстве введение должности педагога-психолога и
психолога – практика в образовательные учреждения происходило поэтапно, и
первые шаги по организации школьной психологической службы связаны с
развитием педологии – педагогическим направлением, объединившим знания из
различных наук о детях. В настоящее время термин «педология» устарел. [2]
С момента создания Казахской АССР в 1920 году и установки на развитие
системы народного образования, одной из приоритетных задач казахстанского
образования является подготовка педагогических работников, владеющих
психологическими знаниями. (по Г.А. Давлетовой). [3]. В 1988 году
Постановлением государственного комитета СССР в образовательные и
297
воспитательные организации учреждается ставка школьного психолога. [4]. В
1990 году в Казахстане в КГПУ имени Абая открывается новая, на тот момент,
специальность «Педагогика и психология». [5]
Деятельность педагога-психолога нацелена на психологическое
обеспечение учебно-воспитательного процесса и создание благоприятных
условий для укрепления психологического здоровья субъектов дошкольных и
среднеобразовательных учреждений. Для реализации профессиональных задач
педагогу-психологу необходимо опираться на научные принципы, понимать
методологическую основу используемых на практике техник, применять
надежные и научно-обоснованные методы. Образовательная кинезиология
является одним из наиболее эффективных и хорошо зарекомендовавших себя в
работе практического психолога инструментов.
Кинезиология – наука о развитии интеллектуального и физического
потенциала человека с помощью специально подобранных двигательных
упражнений. Активизация определенных отделов коры больших полушарий
головного мозга способствует улучшению психических функций. Специально
подобранные упражнения обеспечивают образование новых нейронных связей и
улучшают показатели межполушарного взаимодействия, благодаря чему и
происходит интеллектуально-психологическое развитие. На сегодняшней день
самостоятельными направлениями кинезиологии являются: образовательная
кинезиология, нейрокинезиология, спортивная, медицинская и др.
В 70-х годах 20 столетия американский психолог и педагог Пол Деннисон
(Paul Dennison) начал разработку концепции «Образовательная кинесиология»,
на теоретических положениях которой в 1987 году была создана учебно-
оздоровительная программ «Brаin Gym» («Гимнастика мозга»). Результатом
применения кинезиологических упражнений стало повышение уровня
успеваемости учащихся специализированной школы на 50%. Эффективность
программы оценивалась экспериментальным путем. [6]
Образовательная кинезиология опирается на следующие положения:
- Каждый человек от рождения обладает уникальным потенциалом, который
можно и нужно актуализировать.
- Практики развития психофизических способностей человека имеют
многовековую историю и им посвящены многочисленные древнекитайские,
древнегреческие, древнеиндийские философские труды.
- Здоровье тела напрямую связано с психологическим здоровьем.
- Гармонизация ситемы «тело-интеллект» ведет к общему оздоровлению
организма, улучшает показатели мотивационно-волевой, эмоционально-
аффективной и, как следствие, поведенческой сфер.
- Во время выполнения кинезиологических упражнений происходит
одновременная активизация подсознательной и сознательной сфер человека, что
повышает вероятность проработки вытесненного материала, и содействует
положительной динамике и достижению устойчивых результатов.
- Психические функции человека имеют физиологическую основу
(И.П.Павлов).

298
 - Психические процессы по своей природе рефлекторны (И. М. Сеченов) [7]
- Специально подобранными стимулами можно влиять на межполушарную
ассиметрию, задействуя больше или уравнивая возможности правого и левого
полушария, особенно у детей до подросткового периода, пока мозг пластичен.
- Улучшение психо-интеллектуальных показателей ребенка достигается
посредством активизации обратной мышечно-мозговой (нейромышечной) связи.
Это помогает развивать произвольность и саморегуляцию. [8] [9]
- Методологическими основами образовательной кинезиологии являются
физиология, психология, биомеханика, нейропсихология, педагогика,
спортивная и реабилитационная медицина и др. Тесно связанная с
образовательной, спортивная кинезиология с момента своего зарождения и до
настоящего времени занимается разработкой и изучением наиболее
эффективных движений.
Благодаря экологичности и эффективности метода, программы
образовательной кинезиологии активно внедряются в практическую
деятельность немедицинских психологов и педагогов-психологов. Спектр задач,
на решение которых направлена гимнастика мозга, широк:
- психоэмоциональное, интеллектуальное, личностное развитие;
- коррекция проблем, связанных с обучением (школьная неуспеваемость),
- улучшение навыков чтения, письма, счета;
- гармонизация системы «тело-эмоции-мысли»;
- развитие творческого мышления;
- активизация возможностей обоих полушарий головного мозга;
- работа с речевыми нарушениями, крупной и мелкой моторикой
(В.М.Бехтерев, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, Н.С.Лейтес, П.Н.Анохин,
И.М.Сеченов) [8] [9];
- улучшение коммуникативных навыков;
- улучшение общего самочувствия, работоспособности и др.
Организация безопасного и развивающего учебно-воспитательного
пространства предполагает укрепление психического здоровья детей, что,
помимо прочего, связано с проблемой стресса и стрессоустойчивости. [9]
Образовательная кинезиология владеет инструментарием для решения и этого
круга задач. Речь идет о комплексе упражнений, которые способны обеспечить
согласованную работу обоих полушарий мозга, так как в стрессовых ситуациях
ведущее полушарие становится более активным в ущерб второму, что
неблагоприятно сказывается на психической деятельности. Путем
целенаправленного воздействия на теменные и лобные зоны через систему
определенных упражнений достигается сбалансированная работа левого и
правого полушарий. Это приводит к снятию психоэмоционального напряжения,
оказывает стимулирующее и развивающее влияние на когнитивные функции, и
потому кинезиологические упражнения эффективны в работе с детьми с
минимальными мозговыми дисфункциями. За счет развития тонкой моторики
пальцев рук с помощью специально подобранных упражнений корректируются
речевые навыки.

299
 Кинезиология помогает сделать более быстрым и качественным усвоение
различных приобретаемых умений и навыков за счет активизации резервов и
возможностей психики, что положительно сказывается на осуществляемой
человеком деятельности (игровой, учебной, профессиональной).
Упражнения гимнастики мозга можно разделить на 4 взаимодополняемые
группы:
- движения, развивающие мелкую и крупную моторику (сагиттальная
плоскость тела);
- движения на снятие мышечного напряжения;
- движения на достижение необходимой скорости и интенсивности нервных
процессов;
- движения, влияющие на формирование позитивного настроя
(лимбическая, эмоциональная системы мозга).
Упражнения на первый взгляд просты, и потому выполняются детьми с
удовольствием, играючи. В то же время осуществляемые ребенком двигательные
действия влияют на мозг целостно (не дискретно), что позволяет активизировать
и «те участки мозга, которые раньше не участвовали в учении» (П.Деннисон).
Благодаря этому ребенок не только запечатлевает (запоминает) учебно-
воспитательную информацию (задние отделы мозга), но и становится способным
без труда ее воспроизвести (передние отделы мозга). В то же время
распространены ситуации, когда ребенок внимательно слушает учителя
(воспитателя), дает адекватную обратную связь в процессе получения новой
информации, заучивает, однако, некоторое время спустя не может заученный
материал выразить. [6, С.2]
Прежде, чем психолог начнет применять инструменты образовательной
кинезиологии, он должен опробовать их на себе. Достижение собственных
успехов позволяет отслеживать динамику других и переводить своих клиентов с
одного уровня сложности на другой. Кроме упражнений, за правильным
выполнением которых непосредственно следит специалист, существуют
двигательные комплексы, которым могут обучиться ребенок и его родители,
чтобы осуществлять занятия в домашних условиях. С одной стороны, это делает
процесс коррекции и развития непрерывным (домашние задания). С другой –
обладает терапевтическим и диагностическим (для психолога, педагога-
психолога) потенциалом, поскольку служит целям сплочения семьи (класса,
группы) и позволяет обнаружить требующие психологической проработки
области внутрисистемного взаимодействия.
Как и любая коррекционная и психоразвивающая, программа с
использованием кинезиологических упражнений включает диагностический
этап. В частности, специалист осуществляет диагностику на определение
ведущей стороны тела - руки, ноги, глаза, уха (правшество/левшество). Так как
для продуктивной работы вывод о правшестве или левшестве и доминировании
одного из полушарий не может быть сделан только на основании внешних
поведенческих признаков (какой рукой пишет, например), важно учитывать в
целом индивидуальный профиль функциональной асимметрии. Проводится

300
анализ степени развитости социальной зоны руки, крупной и мелкой моторики у
младших школьников и дошкольников.
Успешной является практика образовательной кинезиологии в работе с
детьми с девиантным поведением, с соматическими заболеваниями, с детьми,
проживающими стресс. [11]
Успешное применение практическими психологами, педагогами-
психологами инструментов образовательной кинезиологии связано со
способностью данного метода активизировать генетически обусловленный и
накопленный потенциал ребенка. А принципы гуманистического подхода,
«радостного учения», неинтервенции в область психического, права выбора,
добровольного согласия, оценки безопасности и другие принципы, обязательное
соблюдение которых делает образовательную кинезиологию экологичным и
высокопродуктивным методом, - позволяют наладить эмоционально-
комфортное для ребенка и его родителей взаимодействие, что, как известно,
является залогом успешного сотрудничества.

Литература:
1. Малых С.Б. Шапкина А.Н. – Психологическая служба в системе образования
Германии. – Вопросы психологии. – 2004. – [Электронный ресурс] – Режим доступа:
http://www.vash-psiholog.info/voprospsih/216/17826-psixologicheskaya-sluzhba-v-sisteme-
obrazovaniya-germanii.html
2. Успенский В.Б., Чернявская А.П. – Введение в психолого-педагогическую
деятельность: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС,
2003. - 176 с. - ISBN 5-305-00086-6.
3. Давлетова Г.А. – Давлетова А.А. – Из истории развития психолого-педагогической
науки Казахстана. – Вестник КазНМУ – [Электронный ресурс] – Режим доступа:
https://kaznmu.kz/press/2012/05/24
4. Зенина, С.Р.Практическая психология: учебное пособие /сост. С.Р. Зенина, Ю.В.
Бадалян. – Благовещенск: Изд-во Амур.гос. ун-та,2012. – 208 с.
5. Абдуллаева Г.О. - Профессиональная подготовка педагога-психолога в республике
Казахстан: историко-аналитический аспект. - Вестник КазНПУ. – 2017. - [Электронный
ресурс] – Режим доступа: https://articlekz.com/article/19358
6. Пол И. Деннисон, Гейл Деннисон. - Гимнастика мозга. Книга для учителей и
родителей. - Изд. 2-е, дополн. — М.: Восхождение, 1998. — 72 с.
7. Щербатых Ю.В. Торовский Я.А. - Физиология центральной нервной системы для
психологов. –– СПб.: Питер. 2007. – 208с.: ил. –(Серия «Учебное пособие».)
8. Визель Т.Г. Основы нейропсихологии: учеб. для студентов вузов Т.Г. Визель. - М.:
АСТАстрель Транзиткнига, 2005.- 384,(16)с.- (Высшая школа)
9. Н.А.Бернштейн. - О построении движений / Н.А.Бернштейн – М.: Книга по
Требованию, 2012 – 253 с.
10. Профессия педагог-психолог. / Сборник статей и методических разработок.
Из опыта работы Евгения Полякова. - © Евгения Полякова, 2017. - ISBN 978-5-4485-5404-9
11. Сиротюк А.Л. - Коррекция обучения и развития школьников. - М.: Сфера, 2001. —
80 с. — (Практическая психология).

301
 ӘОЖ 37.01

КӘСІПТІК ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ

АКМЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ

А.Н. Бекен
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье приведены результаты акмеологического обеспечения в развитии

технологии профессионального обучения.
Ключевые слова: Акмеология, технология, профессиональное образование, развитие,
совершенствование.
Summary. The article presents the results of acmeological support in the development of
vocational training technology.
Keywords: Acmeology, technology, professional education, development, improvement.

Кəсіптік оқыту технологияларын дамытудағы акмеологиялық көзқарастың

өзектілігі жоғары оқу орындарының əртүрлі мамандықтарының студенттері,
техникалық жəне гуманитарлық, негізгі психологиялық жəне педагогикалық
мəдениеттерінің жеткіліксіздігі, əрқашан жеке, жеке жəне жеке қасиеттерін
бағалай алмайтындығымен байланысты.
Жоғары білім берудегі оқытудың инновациялық технологияларына ерекше
назар аудару ғалымдардың қазіргі жоғары білім беру мұғалімдерінің
қиындықтарын жеңе алатын классикалық немесе дəстүрлі дидактика аясында
табысты ғылыми-педагогикалық формуланы табуға деген барлық əрекеттері
сəтсіз аяқталуымен түсіндіріледі.
Қолданыстағы тəсілдерді мамандарды даярлаудың қазіргі заманғы
тəжірибесінің талаптарына сəйкестендіру, оларға қазіргі заманғы мақсаттар мен
міндеттер тұрғысынан жедел жəне аспаптық сипат беру қажет.
Қазіргі жағдай адамдардың өмір салтына, олардың кəсіби бейімделуіне
жəне əлеуметтенуіне əсер ететін терең өзгерістермен сипатталады. Жыл сайынғы
бітірушілер мен студенттерді даярлау сапасына мониторинг олардың кəсіби
бейімделуінде проблемалардың бар екендігін көрсетеді. Алайда, мамандыққа
қарамастан, түлектер шет тілін, компьютерлік сауаттылықты жəне кəсіпкерлік
негіздерін білмейді. Маңызды кəсіби дағдылардың қатарына коммуникативті,
ұйымдастырушылық, өзін-өзі басқару, басқаларды түсіну жəне тыңдау,
адамдарды ынталандыру, өзін-өзі таныстыру, ынтымақтастық, жанашырлық
жəне жанашырлық қабілеттерін жатқызуға болады.
Мұның бəрі болашақ мамандардың кəсіби дайындығын ізгілендіру жəне
дараландыру қағидаттарына негізделген технологияларды дамытудың жаңа
тəсілдерін əзірлеуді талап етеді. сондықтан тақырыптың өзектілігі күмəн
келтірмейді.
Акмеология кəсіпқойлықты жəне оған əсер ететін факторларды мақсатты
түрде анықтайды жəне зерттеу объектісі болып табылады жəне өзінің міндеті
ретінде кəсіби даму жүйесін құру, дамыту жəне жетілдіруді қамтиды [1]. Мұндай
жүйелер мамандандырылған болуы мүмкін, нақты, дəстүрлі қызмет түрлерінің
аясында пайдалануға дайын (қазіргі уақытта акмеологияның педагогикалық,
302
инженерлік, кəсіптік, медициналық бағыттары туралы айтуға болады), бірақ
оларды барлық түрлерге қолдану үшін жалпыланған іс-шаралар түрінде жасауға
болады. Бұл жағдай акмеологиялық білімнің өзіндік ерекшелігі ретінде ғана
емес, сонымен қатар қазіргі заманғы жоғары кəсіби білім берудегі басты
нұсқаулық ретінде де пайда болады. Шынында да, заманауи білім беру
міндеттерінің мəні жас маманға мүмкіндіктер мен əлеуеттің кең арсеналын
құруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, акмеологияның дамуы жəне оның білімін қазіргі заманғы
жоғары кəсіптік білімде қолдану мүмкіндігі мыналармен анықталады: жалпы,
кəсіптік жəне үздіксіз білім беру жүйесінде білім мен дағдыларды дамытуға
бағытталған білім беру аспектісі, кəсіби жарамдылықты, жұмыстың осы түріне
психологиялық дайындығын жəне оның процесі мен нəтижелеріне əлеуметтік
жауапкершілік дəрежесін айқындау арқылы еңбек қызметінің мүмкіндіктері мен
нəтижелерін анықтауға байланысты кəсіби аспект; кəсіби шеберлік деңгейін,
рефлексиялық жəне инновациялық əлеуетін оны шеберлік дəрежесіне көтеру
жəне шығармашылық процесінде алынған инновациялардың əлеуметтік
маңыздылығын бағалау арқылы анықтауға бағытталған күш-жігер мен іске
асырудың сəттілігімен айқындалатын шығармашылық аспект; жеке тұлғаның
өзін-өзі сəйкестендіруге байланысты дамушы «мен» ретінде жəне еңбек қызметі
барысында қарым-қатынас бойынша серіктестерді түсінуімен жəне адами
кəсібилендірудің ерекшеленген акмеологиялық аспектілерінің оңтайлы өзара
əрекеттесуін қамтамасыз ететін жүйелік қалыптастырушы фактор.
Акмеология зерттеулерінің нəтижелері оқыту жүйелерінің динамикалық
реакциясы мен тəжірибенің қажеттіліктеріне кəсіби шеберлікті жақсартуға
интеграцияланған жүйені құру арқылы ғана қол жеткізуге болатындығын
көрсетеді, ол мыналарды қамтиды: кəсіптік қызметті, оның жағдайларын, ондағы
проблемаларды, əдістер мен əдіснамаларды үнемі зерттеу, олардың шешімдері,
мамандарды оқытудың жаңа тиімді əдістерін үнемі іздеу жəне енгізу. Осылайша,
кəсіби даму практикасының дамыған теориялық негіздері жоғары кəсіптік білім
беруде адами саланы қалыптастыру мен дамытудың жаңа тиімді тəсілдерін
жасауға негіз бола алады [2, 3].
Кəсіби шеберлік проблемасын шешу оқу процесінде жеке-кəсіптік
қалыптасуға бағытталған акмеологиялық технологиялар жүйесін құрудың
теориялық негізін құрайды, яғни. кəсіби шеберліктің барлық құбылыстарын
қайталауға мүмкіндік беретін, практикалық бағдарланған оқыту жүйесін
қалыптастыру, болашақ мамандардың арасында кəсіби қызметті жүзеге асыру
процесі мен жеке компоненттері арасында алдын-ала орнатылған мағыналы
байланыстарды ескере отырып, осы қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жеке
қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Демек, акмеологиялық білімді
белгілі бір адамның барлық өлшемдері мен қатынастарында тұтас көзқарасын
ескере отырып, жоғары кəсіптік білім жүйесіне енгізу мүмкіндігі туды [4].
Дəл осы тəсіл акмеологияны ұсынады. Акмеологиялық көзқарас, сонымен
қатар, тек зерттеу ғана емес, сонымен бірге іс-əрекетке негізделген, дамушы

303
модельдер, алгоритмдер мен технологиялардың біртұтас жүйесі аясында
тұтастық пен интеграцияны қамтиды.
Акмеология практиктерге акмеологияның өзі анықтаған кəсіби қызметтің
əртүрлі сипаттамалары бойынша ең қажетті параметрлер туралы ұсыныстар
беріп қана қоймайды, сонымен қатар акмеологиялық өнімнің өзі - акмеолог-
практиктер жүзеге асыратын параметрлерге қол жеткізудің жолдарын ұсынады,
сонымен қатар олардың кəсіби шеберліктерін көтеру мақсатында əрі қарай
тəуелсіз пайдалану үшін студенттердің талдауына беріледі. Университеттің
болашақ мамандары негізінен кəсіби міндеттерді өздерінің оқу жəне танымдық
іс-əрекеттің толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз етуге арналған міндеттер
ретінде шешетіндігін ескере отырып, тұлғалық жəне кəсіби дамудың жетекші
резерві - бұл болашақ маманның игеруінің стратегиялық мақсатына студенттің
бастапқы құнды білім беру жəне танымдық міндеттерін қайта тағайындау. Бұл
жағдайда оқу-танымдық тиімділікке жетуге бағдар өздігінен тоқтап қалады,
бірақ жеке жəне кəсіби қалыптасудың аспектілерінің біріне айналады. Студент
білімді мазмұнды-технологиялық, тақырыптық-жеке жəне кəсіби мəселелерді
шешудің құралына айналдыру технологиясын игереді [5].
Жоғарыда айтылғандай, жоғары кəсіптік білім беру жүйесінде оқитын
студенттердің дүниежүзілік бейнесін бағалау кезінде білім беру процесі адамның
өзі көрсететін өзін-өзі ұйымдастыратын жүйесін, объективті санадан мазмұнды
деңгейге дейін, көп өлшемді адам санасының қалыптасу деңгейіне сəйкес
идеялардың жүйесін анықтайды деген қорытындыға келеміз. Бұл, өз кезегінде,
өзінің құндылық-семантикалық өрнегінде тұлғалық-кəсіби қалыптасудың оң
динамикасына əкеледі.
Қазіргі жағдай адамдардың өміріне, олардың кəсіби бейімделуіне жəне
əлеуметтенуіне əсер ететін терең өзгерістермен сипатталады. Түлектер мен
студенттерді даярлау сапасының жыл сайынғы мониторингі олардың кəсіби
бейімделуінде проблемалардың бар екендігін көрсетеді, сонымен қатар
бітірушілерге мамандыққа қарамастан, шет тілін, компьютерлік сауаттылықты,
кəсіпкерлік негіздерін білмейді.
Маңызды кəсіби дағдылардың қатарына коммуникативті,
ұйымдастырушылық, өзін-өзі басқару, басқаларды түсіну жəне тыңдау,
адамдарды ынталандыру, өзін-өзі таныстыру, ынтымақтастық, жанашырлық
қабілеттері кіреді [6].
Мұның бəрі болашақ мамандардың кəсіби дайындығын ізгілендіру жəне
дараландыру қағидаттарына негізделген технологияларды дамытудың жаңа
тəсілдерін əзірлеуді талап етеді.
Мұғалімдерді даярлау технологиясын жетілдірудің акмеологиялық тəсілі
үш негізгі ережеге негізделген:
- заттардың, өсімдіктердің, адамның өмірлік циклінде басты шыңның болуы
- ұрпақтан ұрпаққа дейін, сонымен бірге олардың дамуының əр кезеңінде
шыңдардың болуы;
- адамды зерттеуге оның қасиеттерінің жиынтығында көп өлшемді жəне көп
деңгейлі зерттеу объектісі ретінде қарау;

304
 - адамның психикалық, кəсіптік жəне азаматтық жетілуіне бір мезгілде əсер
ететін психофизиологиялық функциялар мен ақыл-ойдың біркелкі дамымауы.
Біз өз зерттеулерімізде осы ережелерге сүйене отырып, кəсіптік оқыту
технологияларын дамытуды көздедік. Акмеологиялық тəсілдің басқа белгілі
тəсілдерден айырмашылығы – кəсіптік білім беруде жоғары нəтижелерге жету.
Ол нормативті психологиялық-педагогикалық курстарда акмеологиялық
модульдерді жасауды, кəсіптік оқыту мазмұнына акмеологиялық аспектілерді
енгізуді, акмеологиялық технологияларды құруды қамтиды.
Осындай инновациялық технологиялардың бірі, біздің ойымызша,
акмеологиялық қолдау болып табылады. Қазіргі психологиялық-педагогикалық
əдебиеттерде ол білім сапасының қажетті атрибуты ретінде қарастырылады жəне
оның мəні білім беруді ізгілендіру тұрғысынан түсіндіріледі. «Еріп жүру»
терминін қолдану шешім қабылдауда студенттердің тəуелсіздігіне қосымша
назар аудару қажеттілігімен түсіндіріледі
«Үйлеспелік» термині көптеген іс-əрекеттерді білдіреді. Сонымен,
сүйемелдеу пəнге көмектесу, оқу-тəрбие процесін қолдау нысаны, оңтайлы
шешім қабылдауға жағдай жасайтын əдіс, сүйемелдейтін жəне ілесетін
адамдардың өзара əрекеттесуі ретінде түсіндіріледі. В.Н. Максимованың
айтуынша, «акмеологиялық қолдау» ұғымы «тұтастық», «жүйе», «интеграция»,
«өзара əрекеттесу», «сəттілік», «жетістік», «өзін-өзі дамыту» ұғым-дарымен
байланысты. В.Н. Максимованың зерттеулеріне сүйене отырып, акмеологиялық
оқыту технологиясының тиімділігі білім алушыға өзін-өзі дамыту жəне өзін-өзі
тануға көмектесетін жүйе ретінде ұйымдастырылған педагогикалық процесті
акмеологиялық қамтамасыз етумен ұштастырылса тиімді болады деп санаймыз.
Бірақ акмеологиялық қолдауды тек мектепте, кəсіптік даярлықта ғана емес,
сонымен қатар кəсіптік білім беруде де қолданған жөн. Кəсіптік білім берудегі
акмеологиялық қолдау технологиясы – бұл іске асыруды түсіну, қабылдау,
қолдау, көмек, шығармашылыққа бағдарлау, ауытқулардың алдын алу, жетістік
пен сəтсіздікке деген жанашырлық, əр оқушының өзін оны пəн ретінде зерттеу
негізінде мінез-құлқын түзетуді қамтамасыз ететін іс-əрекеттер жүйесі.
Акмеологиялық қамтамасыз ету ең алдымен университеттің оқу процесін
ұйымдастырумен байланысты. Әрине, университет қызметкерінің оқытушылық
қызметі психологиялық-педагогикалық қолдау элементтерін қамтиды, бірақ
олармен шектелмейді.
Психологиялық-педагогикалық қолдаудың акмеологиялық критерийлері
мен көрсеткіштерін əзірлеуді оқытушы негізінен сыртқы ортада тəрбиелік жəне
тəрбиелік мақсаттарға жету үшін, жеке психикалық процестерді дамытуға жəне
түзетуге бағытталған əдістерді қолданумен жүзеге асырады.
Акмеологиялық қолдау адамның іс-əрекетінің психологиялық
компоненттерін жаңартуға бағытталған, оның нəтижесі жеке тұлғаның өзін-өзі
тəрбиелеу, өзін-өзі дамыту жəне өзін-өзі ұйымдастыру болып табылады.
Студенттің кəсіби білім алуына акмеологиялық жағдай жасай алатын
университет оқытушысының акмеологиялық бағытының негізі акмеологиялық
позициямен үйлесімде оның жетілуінің əр түрлі түрлерінен тұрады.

305
 Сонымен, мұғалімнің тұлғалық жетілуі оның эмоционалды, ерікті жəне
мотивациялық сфераларын, ұйымдастырушылық қабілеттерін қалыптастыру
дегенді білдіреді.
Педагогтың рухани жетілуінің индикаторлары - дүниетанымның тұтастығы,
кəсіби жəне өмірлік жетістікке жетудің жоғары уəждемесі, мінез-құлықты өзін-
өзі реттей білу, денсаулықты сақтауға дайын болу, əлеуметтік жəне моральдық
бағыттардың тұрақтылығы.
Кəсіби жетілу – бұл өзін-өзі жетілдіруге, əрі қарай дамуды жобалау
мүмкіндігі. Жетілген адамның өмір сүру көзі – бұл ең алдымен оның кəсіби
қызметі. Мұны талдай отырып, мұғалім ішкі психологиялық жағдайлар мен
ресурстарға (қабілеттер, ойлау жəне т.б.) назар аударуы керек.
Акмеологиялық позицияда мұғалімнің өзіндік шыңына жету үшін қарым-
қатынас жүйесі, жоғары кəсіпқойлық деңгейі жəне оқушыларға деген қарым-
қатынасы түсініледі. Мұғалімнің акмеологиялық позициясы оның
педагогикалық іс-əрекетінің өнімділік деңгейінің дамуын ынталандырады:
репродуктивтіден жүйелік-тұлғалық дамуға дейін. Мұндай деңгей мұғалімнің
жоғары шеберлігін, педагогикалық іс-əрекеттің көп деңгейлі стратегияларын
құруды жəне жаңа жоғары технологиялық білім беру технологияларын қолдана
білуді талап етеді.
Акмеологиялық қолдау технологиясының негізгі мақсаты – студенттердің
психологиялық, тұлғалық, жеке жəне кəсіби өсуіне, олардың оқуын бітірген
сəттен бастап тəуелсіз кəсіби қызметке əлеуметтік жəне жеке жəне кəсіби
дайындығын қамтамасыз ету.
Акмеологиялық технологияның жетістігіне коммуникативті өзара
əрекеттесулер, сонымен қатар белгілі бір ұйымдастырушылық-педагогикалық
жағдайлар əсер етеді. Сонымен, университеттің жəне факультеттің дұрыс
ұйымдастырылған акмеологиялық ортасы педагогикалық процестің əрбір
қатысушысына - оқытушыға, əкімшіге жəне студенттің өзіне - олардың
шығармашылық əлеуетін жүзеге асыруға, бірлескен іс-əрекетте шығармашылық,
кəсіби, тəрбиелік жəне жеке биіктерге жетуге мүмкіндік береді.
Акмеологиялық қолдау технологиясын қолдану нəтижесі түлектің жоғары
бейімделуі, жаңашылдық, тəуекелдерге бейімділігі жəне өзін-өзі тану, өзін-өзі
ұйымдастыру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі дамыту жəне өзін-өзі таныстыру
негізінде қалыптасқан табысты кəсіби іс-əрекетке дайын болуы болуы керек.
Акмеологиялық қолдау технологияларының барлық түрлерінде
студенттердің басым позициясы жоғары нəтижелерге, жетістіктерге жəне кез-
келген қызмет саласында кəсіби өзін-өзі жүзеге асыруға бағытталған, бұл əр
қызмет субъектісінің дамуының екі деңгейінің (нақты жəне мүмкін) арасындағы
алшақтықты азайтуға көмектеседі.
Акмеологиялық сүйемелдеу педагогикалық технология ретінде оқушының
қабілетін ашуда, оның бастамасын, іскерлігі мен тəуелсіздігін дамытуда
педагогикалық əсерді едəуір арттырады.

306
 Зерттеуімізде акмеологиялық қолдау технологиясын қолданудың сəттілігі
оқытушылар құрған акмеологиялық орта жəне тиісті ұйымдастырушылық-
педагогикалық жағдайлармен қамтамасыз етіледі. Оларға мыналар жатады:
- маманның психологиялық-педагогикалық дайындығының нормативтік
пəндерінің мазмұнында акмеологиялық аспектілерді бөлу;
- оқу процесі субъектілерінің өзін-өзі анықтауы;
- акмеологиялық пəндер мен курстарды əзірлеу жəне оқу процесіне енгізу;
- оқытылатын пəндер мен курстарды əдістемелік қамтамасыз ету, оның
ішінде студенттің кəсіби құзіреттілігін бағалаудың рейтингтік жүйесін құру.
Акмеологиялық қолдау технологиясын əзірлеу жəне тестілеу білім беру
процесін қайта құруды, кəсіптік оқыту мазмұнын, телекоммуникациялық
қолдауды құруды жəне басқа да əдістемелік қолдауды қажет етті. Тəжірибе
көрсеткендей, бұл оқуға деген ынтаны арттыруға, студенттердің білімі мен
тəртібін жүйелеуге мүмкіндік берді.
Студенттердің өзін-өзі тану жəне кəсіби өзін-өзі анықтау проблемаларына
деген қызығушылығы артып, студенттерге жеке көмек көрсетуге, қолдау
көрсетуге болатын орын ретінде қарастырылды
Зерттеудегі акмеологиялық тəсілге негізделген технологияны енгізу
тəжірибесі болашақта өзін кішігірім бизнес саласында технологиялық мұғалім
жəне кəсіпкерлік қызметті ұйымдастырушы ретінде көрсете алатын жаңа типті
маман қалыптастыру мүмкіндігін көрсетті.
Сонымен, кəсіптік білім беру технологияларын дамытудағы акмеологиялық
көзқарас оқушының ішкі ресурстарын нақтылайды, тұлғаның жеке басының
қасиеттері мен білімін заманауи еңбек нарығындағы білім мен кəсіби қызметтің
басқа бағыттарындағы бəсекеге қабілеттілігін арттыруға қажетті сапаны
қалыптастыруға ықпал етеді.

Әдебиеттер:
1. Абулъханова-Славская К.А. Акмеологическое понимание субъекта // Основы общей и
прикладной акмеологии. – М.: РАГС, 2015. – С.85-95, 108.
2. Абульханова-Славская К.А., Бодалев А.А., Деркач А.А., Климов Е.А., Манушин Э.А.,
Семенов И.Н., Яблокова Е.А. Методологическая концепция предмета, методов и направлений
современной акмеологии // Развитие профессионализма государственной служащих:
методология, методы и технологии. –М.: Наука, 2015. – С. 3-11.
3. Анисимов О.С. Акмеологическая концепция самоорганизации педагога: творчество и
культура мышления: Автореф. дис. ... докт. психол. наук. - М.: МГУ им. Ломоносова, 2014. -
35 с.
4. Ахметова Д., Гурье Л. Преподаватель вуза и инновационные технологии // Высшее
образование в России. – М.: ОО «Роспечать», 2017. -№4. – С.138-144.
5. Богданов Е.Н., Зазыкин В.Г. Введение в акмеологию: издание второе, переизданное и
дополненное. – Калуга: КГУ им. Циалковского, 2017. – 145 с.
6. Кузьмина Н. В. Стратегия развития системы акмеологических наук // Проблемы
развития системы акмеологических наук. – СПб., 2016. – 268 с.

307
 УДК 378.01

ТЕХНОЛОГИИ СОЗДАНИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ УЧЕБНИКОВ

А.А. Бузурманкулова, Л.Ж. Садыкова, Ж. К. Мокешов

Кыргызский государственный университет им.И.Арабаева, Бишкек, Кыргызстан

Түйін. Бұл мақалада электронды оқулықтарды құрудың гипермәтіндік және case -

технологиялары мен авторлық технологиялар қарастырылады. Әр технологияның негізгі
белгілері көрсетілген. Электрондық оқулыққа талаптар жасалды.
Түйін сөздер: технология, электронды оқулық, гипертекстті технология, case-
технология.
Summary. This article discusses hypertext and case-technologies and proprietary technologies
for creating electronic textbooks. The main features of each technology are shown. The requirements
for the electronic textbook are formulated.
Keywords: technology, electronic textbook, hypertext technology, case-technology.

Электронный учебник дает возможность обучаемым получить нужный

объем учебной информации, также рекомендует справочные материалы,
различные тесты или вопросы для самоконтроля, списки рекомендуемой
литературы и ссылки на тематические ресурсы в Интернете и т. д.
На данный момент существуют два основных направления для
проектирования компьютерных методических пособий: гипертекстовая
технология и CASE-технологии.
Учебник, который реализован средствами гипертекстовой технологии,
представляет собой гипертекстовый документ, фактически страничку World
Wide Web. Создается он с помощью языков HTML (Hyper Text Markup
Language), JavaScript и др., распространяется по сети INTERNET. При
применении CASE-технологии учебник выполняется как отдельная программа
на обычных языках программирования.
Давайте несколько подробнее рассмотрим отличия этих двух направлений.
Основным преимуществом гипертекстовой технологии является платформенная
автономность полученного продукта и весьма простой способ внесения
исправлений. На самом деле, на сервере переписать несколько файлов намного
проще, чем каждый раз посылать пользователю обновленную версию
программы. При этом при применении гипертекстовой технологии не
обязательно покупать лицензионное программное обеспечение, т. к. документы
HTML и JavaScript в действительности являются текстовыми файлами, для них
не требуется компиляторов. Главным преимуществом CASE-технологии
является то, что обычные языки программирования легко позволяют выполнять
любые авторские замыслы, тогда как при использовании гипертекстовой
технологии в большинстве случаев это или достаточно сложно или невозможно
в принципе. Также, обычная программа, выполненная по CASE-технологии,
будет одинакова на двух разных компьютерах, а внешний вид гипертекстового
документа может весьма отличаться в разных браузерах. При просмотре WEB-
страницы программой-клиентом ее вид может меняться в зависимости от того,
какие функции языка HTML поддерживает данная программа-клиент. Поэтому
308
для некоторых пользователей Internet-страница может выглядеть совсем не так,
как было задумано.
Case-технология. Термин case (computer aided software engineering)
применяется в широком смысле. Первоначальное значение термина case, которое
ограничивалось вопросами автоматизации разработки только лишь
программного обеспечения (ПО), в настоящее время плучило новый смысл,
который охватывает процесс разработки сложных информационных систем (ИС)
в целом. Теперь под термином case-средства понимаются программные средства,
которые поддерживают процессы создания и администрирования ИС, включая
анализ и определение требований, проектирование прикладного ПО
(приложений) и баз данных, генерацию кода, тестирование, документирование,
обеспечение качества, конфигурационное управление и управление проектом, а
также другие процессы, case-средства вместе с системным ПО и техническими
средствами образуют полную среду разработки информационных систем.
Возникновению case-технологии и case-средств предшествовали
исследования в области методологии программирования. Программирование
обрело черты системного подхода с разработкой и внедрением языков высокого
уровня, методов структурного и модульного программирования, языков
проектирования и средств их поддержки, формальных и неформальных языков
описаний системных требований и спецификаций и т. д.
Case-технология представима как методология проектирования
информационных систем, а также набор инструментальных средств,
предоставляющих в наглядной форме моделировать предметную область,
анализировать представленную модель на всех этапах разработки и
сопровождения информационных систем и разрабатывать приложения в
соответствии с информационными потребностями пользователей. Большинство
существующих case-средств основано на методологиях структурного или
объектно-ориентированного анализа и проектирования, которые применяют
спецификации в виде диаграмм или текстов для описания внешних требований,
связей между моделями системы, динамики поведения системы и архитектуры
программных средств.
Гипертекстовая технология. Гипертекстовая технология дает обширные
возможности для создания полноценных электронных учебников. Современному
гипертекстовому электронному учебнику присуще удобная среда обучения, в
которой можно легко найти нужную информацию и возвращаться к уже
пройденному материалу. Во время проектирования такого учебника можно
установить гиперссылки, основываясь на способности человеческого мышления к
связыванию информации и соответствующему доступу к ней на основе
ассоциативного ряда. В созданном электроном учебнике система гиперссылок
позволяет обучаемому выбрать наиболее подходящий для него в данный момент
вид деятельности: изучение теоретического материала, работу с поисковой
системой для уточнения понятии и выявления.
Авторские средства для создания мультимедиа приложений. Процесс
создания мультимедийного программного продукта состоит из двух основных

309
частей: разработка компонентов мультимедиа (графика, текст, видео, звук,
мультипликация и т.д.) и объединения разработанных отдельных частей в единое
целое мультимедийное приложение. Время разработки мультимедиа компонентов
при подготовке конечного продукта зависит, прежде всего, от прототипа
приложения, построенного на этапе начального проектирования. Для
большинства мультимедиа продуктов эта задача имеет одинаковый характер и
является чисто технической. Процесс объединения разработанных мультимедиа
компонентов является более сложной задачей, так как ставит перед
разработчиками программного продукта проблему выбора среди различных
средств разработки мультимедийных продуктов.
Программные средства для разработки мультимедийных приложений можно
разделить на три основные группы:
1. Специализированные программы, которые предназначены для быстрой
подготовки определенных типов мультимедийных приложений (презентаций,
публикаций в Internet);
2. Авторские средства разработки (специализированные инструментальные
средства для создания мультимедийных приложений);
3. Языки программирования.
Провести какую-то четкую границу между выше указанными группами
очень сложно. Большинство средств разработки мультимедиа приложений
обладают свойствами нескольких вышеописанных типов: например, во многих
специализированных программах для построения сценариев презентаций или
мультимедиа приложений используются встроенные языки программирования
(PowerPoint, Grasp, Tempa Media Author, Ten Core Language и т.д.); некоторые
продукты могут предоставить набор стандартных библиотек и функций,
использование которых возможно путем написания приложений на языках
программирования высокого уровня (Microsoft Media View); многие авторские
средства позволяют распространять разрботанные с их помощью приложения
через Internet и т.д.
Самым простым способом создания мультимедийных приложений является
применение современных программ для создания презентаций, которые в
настоящее время все больше ориентируются именно на мультимедиа. Наиболее
интересным примером может послужить программа PowerPoint фирмы Microsoft.
По количеству изобразительных и анимационных эффектов она становится
вровень со многими авторскими инструментальными средствами мультимедиа.
Авторское средство разработки (авторская система) представляет собой
программу, которая имеет заранее подготовленные элементы для разработки
интерактивного программного обеспечения. Такие системы можно отличить по
своей специализации, возможностям и легкости освоения. Использование
авторской системы — это практически ускоренная форма программирования, так
как при использовании такой программы нет нужды изучать тонкости языка, но
нужно понимать, как программы работают.
В общем случае для создания интерактивного мультимедийного проекта в
авторской системе необходимо значительно меньше времени, чем при

310
использовании средств чистого программирования. Это говорит о снижении
стоимости работ в несколько раз и возможности сосредоточения сил на разработке
компонентов мультимедиа.
Большинство авторских систем имеют черты нескольких групп, поэтому
такая классификация не является достаточно точной.
Согласно этой классификации, можно выделить восемь типов авторских
систем, использующих следующие методы выполнения поставленных задач:
- Язык сценариев (Scripting Language);
- Изобразительное управление потоком данных (Icon/Flow Control);
- Кадр (Frame);
- Карточку с языком сценариев (Card/Scripting);
- Временную шкалу (Timeline);
- Иерархические объекты (Hierarchical Object);
- Гипермедиа-ссылки (Hypermedia Linkage);
- Маркеры (Tagging).
Таким образом, перед разработчиком мультимедиа приложения ставится
задача выбора средства и способа разработки конечного продукта, в зависимости
от поставленных требований к разрабатываемой программе.
На выбор авторской системы влияют следующие факторы: тип платформы
разработки; цена (включая лицензионные отчисления за распространение
разработанных приложений); расширяемость (работа с DLL или XCMD); подход
к программированию; наличие инструментов отладки и тестирования
приложений; возможности форматирования текста и печати; интерактивные
возможности; возможность управления внешними устройствами; поддержка
OLE; возможности встроенного редактора компонентов мультимедиа; наличие
средств организации проекта; поддержка баз данных; контроль над
синхронизацией воспроизведения элементов мультимедиа; техническая
поддержка; наличие обучающей программы; качество документации и т.д. [2].
В любом случае все средства для разработки мультимедиа приложений
должны соответствовать следующим требованиям:
- Возможность разработки уникального интерфейса для более глубокого
погружения в предметную область учебника.
- Предоставление возможности поиска любой информации.
- Высокая скорость загрузки и отображения материала.
- Предоставление обучаемому возможности проверки своих знаний по
изучаемому предмету.
- Предоставление преподавателю возможности контроля знаний
обучаемого.
- Возможность общения между преподавателем и обучаемым
дистанционно, при помощи электронной почты или Internet.[1]
Итак, учитывая все вышесказанное, сформулируем требования к итоговому
программному продукту. Создаваемое программное обеспечение должно
обеспечивать:
- использование на различных платформах;

311
 - обучение в режиме «on-line»;
- простоту применения в сочетании с мощными функциями;
- интерактивную помощь в обучении;
- оперативность переключения с одного изучаемого раздела на другой;
- поддержку индивидуальной и коллективной форм обучения;
- удобный просмотр иерархии изучаемых объектов;
- возможность выбора произвольной (помимо рекомендуемой)
последовательности изучаемых разделов;
- ввод обучающимся необходимой информации в процессе занятий с
последующим ее обновлением;
- анализ результативности выполнения индивидуальных заданий для
обучающихся;
- распечатку файлов, графиков, больших диаграмм на стандартных
страницах;
- гибкость представления диаграмм, графиков с выбором со стороны
обучающегося их отдельных фрагментов, данных, формул;
- анимацию процессов функционирования изучаемых систем;
- существование средств контроля ошибок обучающихся при выполнении
индивидуальных заданий;
- поддержку стандартов графических интерфейсов
- поддержку отображения GIF- и JPEG-изображений
- работу с глоссарием
- применение систем поиска разделов, заголовков, рисунков, формул,
ссылок
- поддержку возможности создания и использования закладок;
- вариацию шрифтов;
- масштабирование формул;
- нумерацию разделов, формул, графиков, рисунков;
- ссылки на разделы, формулы, источники и работу с ними;
- протоколирование действий обучаемых;
- аудио, видео сопровождение;
- контроль целостности программного обеспечения компьютерного
учебника [3].

Литература:
1. Морев И. А. Образовательные информационные технологии. Часть 1. Обучение:
Учеб. пособие. – Владивосток: Изд-во Дальневосточного университета, 2004. – 162 с.
2. В.Г. Климов, Электронный компьютерный учебник как инструмент обучения
конкурентоспособного специалиста на основе информационно-коммуникационных
технологий образования, [Электронный ресурс], URL: http://www.den-za-
dnem.ru/page.php?article=166 (дата обращения 10.04.2020)
3. Бузурманкулова А.А., Электрондук окуу китептерди иштеп чыгуу прициптери. –
Вестник НГУ им.С.Нааматова

312
 ӘОЖ 159.925

МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ОҚУШЫЛАР ТҰЛҒАСЫНЫҢ ӨЗІНДІК

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ешенкулова Д.Б.
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Егембердиева Д.Б.
SILKWAY Халықаралық университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Жолдасбекова Д.А.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В данной статье обсуждается, как бороться с психологическими

характеристиками детей с поведенческими расстройствами, раскрывается их взгляды на
жизнь, биологические и социальные причины поведенческих проблем, включая наследственные
данные. Особое внимание обращается на то, что особенности будущего ребенка следует
учитывать только заранее.
Ключевые слова: поведение, отклонения, девиантное поведение, коррекция, факторы,
потологические, психологические недостатки.
Summary. This article discusses how to deal with the psychological characteristics of children
with behavioral disorders, to reveal their views on life, biological and social causes of behavioral
problems, including hereditary data, all the features and characteristics of an unborn child should
be taken into account only in advance. Recorded.
Key words: behaviour deviation, deviant behavior, correction, factors, patologicheskie,
psychological flaws

Қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесіндегі өзекті мəселелердің бірі – мінез-

құлқы əлеуметтік «нормадан» ауытқыған балалар мен жасөспірімдер мəселесі
болып отыр. Соңғы уақыттардағы статистикалық мəліметтерге сүйенер болсақ,
оқушылар арасындағы нашақорлық, алкогольдік ішімдіктерді пайдалану,
таксикомания, адам өлтіру жəне т.б. сияқты жағымсыз іс-əрекеттері жылдан-
жылға күрт өсуде.
Қазіргі уақытта балалар мінез-құлқының бұзылу себеп-салдарын
əлеуметтік-психологиялық жəне педагогикалық тұрғыда М.А.Алемаскин,
Л.М.Зюбин, И.С.Кон, Г.П.Медведев жəне т.б., клиникалық сипатта Г.А.Власова,
В.Я.Гиндикин, В.В. Ковалев, Г.Е.Сухарев, криминалогиялық аспектілерін
М.М.Бабаев, К.Е.Легошев, В.Н.Кудрявцев сияқты ғалымдар зерттеумен
айналысқан.
Мінез-құлқында ауытқушылық байқалатын балаларды əлеуметтендіруге
байланысты Отандық ғалымдардың еңбектері аса құнды болып табылады.
Соның ішінде Қ.Б.Жарықбаевтың, С.Қ.Қалиевтің, Ж.Ы.Намазбаеваның,
Т.Қ.Бөлеевтің жəне т.б. ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады[1].
Мектеп жасындағы немесе мектепке дейінгі балалардың мінез –
құлқындағы ауытқушылық олардың ортасына, отбасысына байланысты. Жалпы
мінез – құлқындағы ауытқушылығы бар балалар əдетте аумалы- төкпелі морт деп
аталатын балалар. Ондай болу себебі ұрықтың жатырдағы кезеңінде немесе бала
өмірінің бастапқы шағында сыртқы фактордың қолайсыз əсер етуі болып
табылады. Балалардың мінез - құлқында қиындықтар биологиялық жəне
313
əлеуметтік себептермен шарттас болады. Бірақ, сонымен қатар биологиялық
деректері, оның ішінде тұқым қуалау деректері болашақ балада қалыптасатын
барлық мінез ерекшеліктері мен қасиеттерін алдын - ала бастапқы сəт ретінде
ғана ескерілуге тиіс.
Егер баланың мінезінде қолайсыз жағдайда өтсе, онда ның мінез – құлқында
айтарлықтай патологиялық кемістік ақаулар пайда болуы ықтимал. Мінез –
құлқында психологияның ауытқуы психикалар мен жүйелер қызметтерінің
дамымауы. Осы мəселелерді жойып, жеңу үшін мінез – құлқында ауытқуы бар
балалардың психологиялық ерекшеліктерімен күресіп, өмірге деген көзқарасын
ашу керек. Алайда бірінші кезекте мінез - құлықтың ауытқуы мен зерттелу
мəніне зер салайық. Жалпы əдебиеттерде талдау негізінде, бұл мəселенің өзгенің
ашылуы келесі реттегі терминдерге, яғни эмоционалды – еріктік сфераның
ауытқуы, аффективті сфераның ауытқуы, дисгормониялық тұрғыда психиканың
дамуы, девиантті мінез - құлық, жəне т.б. түсініктерге түйінделетіні
көрсетілді[2].
Мінез - құлық - адамның күнделікті өміріндегі қаситтерінің көрініс беру
формаларының бірі болып саналады. Кеңес психологиясында мінез – құлықтың
ауытқығаны қоғамдағы құқыққа немесе адамгершілік - өнегелі қалпына
қарсылық білдіретін жеке қылықтар жəне қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді.
Ауытқушылық мінез - құлық алғашқы пайда болуы, балалалық жаста, əсіресе
жасөспірім жаста байқалады. Сонымен мінез – құлық ауытқуы бар
жасөспірімдердің мінезі жалпы қоғамдық ережеден, психикалық денсаулық
ережесінен, мəдени немесе адамгершіліктік ережесінен ауытқыған тəртіп
жүйесін айтады.
Л.Кулагин оқудың сəтсіздігі мен мінез – құлық ауытқуының қайнар бұлағы
физикалық жəне психикалық денсаулық жағдайының əр түрлі ауытқуларының
əлеуметтік, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалуында. Көп жағдайда мінез-
құлықтың ауытқуы туа пайда болған психикалық жəне физиологиялық
кемістіктердің себептерінен ғана емес, сонымен қатар, отбасы мен мектепте
дұрыс тəрбие бермегеннің салдарынан болады деп дəріптейді. «Қиын бала»
атанып, отбасын да, мектепте де қиындық тудырып, ауытқушы мінез – құлықтар,
өзара қарым – қатынасы жойылып, өзіне -өзі баға беру шеттен тыс шығып
жүрген балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Әйтсе де, бұл мəселе əлі
шешімін тапқан жоқ[3].
Адам өмірге келген сəттен бастап, үлкен əлеуметтік ортаға тап болады.
Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі
қоғамда балаға сырттан əсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе
жатқан тұлғасына əсерін тигізеді. С.Т.Холлдың пікірі бойынша «бала
толыққанды дамуы үшін», өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан
өткеруі қажет. Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, əдетте
қолайсыз, жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері əсерін тигізетін
тəрбиелеуші шағын əлеуметтік сипаттарынан, тəрбиелеу-оқыту үрдістерінен
жəне солар ықпал еткен тəрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады.

314
 Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктері, бала еркінің дамып жетілмеуі оның өз іс - əрекетін, мінез –
құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - əрекетіне
қойылатын талап пен мінез – құлқын үйлестіре алмайды. Мұндай ерекшеліктер
өте жас кезден байқалады. Жəне оның дегбірсіз қимылы, орынсыз айқайы,
ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Мұндай балалар төбелескіш, басқа
құрбыларымен тату ойнай алмайтын, өркөкірек болады. Мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар балалардың психикалық даму ерекшеліктерін іздестіріп,
оларды əрі қарай өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың психикалық даму
заңдылықтарымен салыстыра отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады[4].
Мінез-құлқында ауытқушылық байқалатын балаларды жəне де қоғамда
қалыптасқан нормалар мен ережелерді сақтамауды
ғылымда девиация (латынның «deviatio» тыңдамау, ауытқу деген мағынаны
береді) деп атайды. Осыған байланысты əдебиеттерде кездесетін «қиын бала»,
«девиантты мінез-құлық», «ауытқыған мінез-құлық» ұғымдары синонимдес
болып табылады.
Девиантты мінез-құлық дегеніміз – əлеуметтік нормалар мен ережелерге
сəйкес келмейтін мінез-құлық. Кей жағдайларда «асоциалдық» немесе
«антидисциплиналық» деп те аталып жатады. Девиантты мінез-құлық немесе
мінез-құлық ауытқушылығының көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация,
оқудан жəне еңбектен теріс бұрылу, үйден кету, алкоголизм, шылымқұмарлық,
наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид жəне
т.б. жатады. Мінез-құлық ауытқушылығы мына факторларға байланысты
туындайды деген тұжырым жасалды[5]. Олар:
Биологиялық факторлар – баланың əлеуметтік бейімделуіне кедерге
келтіретін физиологиялық жəне анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер
(генетикалық факторлар, интеллектуалдық кемістіктер, психикалық ақаулар,
психофизиологиялық жəне физиологиялық факторлар).
Психологиялық факторлар – баладағы психопатологиялар мен мінездегі
кейбір қасиеттердің басым болуы (жүйкелік-психикалық ауытқулар).
Әлеуметтік-педагогикалық факторлар – мектептегі, отбасындағы,
қоғамдағы тəрбие үрдісінің кемшіліктері мен əлеуметтік назардан тыс қалу
нəтижесі (оқудағы декомпенсация, дезадаптация, əлеуметтік бейімсіздік,
криминалдылық).
Әлеуметтік-экономикалық факторлар – баланың өз отбасының
материалдық-тұрмыстық жағдайына қанағаттанбауы (кедейлік, жұмыссыздық,
инфляция, əлеуметтік кернеу).
Моральды-этикалық факторлар – адамгершілік-рухани құндылықтардың
төмендеуі.
Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық
ерекшеліктерінің пайда болу себептерін Р.Г. Илимешова өз зерттеулерінде 4
топқа бөледі. Баланың жоғары дəрежедегі психологиялық қызмет деңгейінің де
түрліше болатындығын ескерту керек. Баланың дамуы мен ойлау қасиеттері
оның бүкіл өмір, өткен өмір кезеңдерде қалыптасқан заңдылық сияқты. Алайда

315
бұл қасиеттер баланың бойынан бірден даяр күйінде аңғарылмайды. Егер
баланың бойындағы кемістігін аңғарып қалғандай болсақ, ондай олқылықтары
қалайша толтыруға болады жəне сол кемістіктерді бұдан былайғы даму
кезеңдерін де жоюды жандандырудың əдіс - тəсілдерін іздестіру қажет. Осы
орайда бала кемістігін қарапайым жаттығулар арқылы түзетуге болады. Ал
шетел психологтары бала психологиясы жайындағы көзқарасын терістейді.
Өйткені, адам психикасының дамуының жалпы заңдарында негізделген табиғи
əрі міндетті құбылыс деп түсіндіреді.

1-кесте. Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың пайда болу

себептері
Отбасы, өскен ортасы
Отбасының əлеуметтік тұрмысына
байланысты толық емес отбасы, отбасы
жағдайы мүлдем нашар, яғни балаға кері
əсер етушілік, маскүнемдер.
Отбасы мүшелерінің көзқарасы тек
қана осы балада, оның қылықтарын үнемі
мақтан тұтады, Мектептен тыс ерікті,
ешнəрсеге тиым салынбайды.
Ата - ана баланың айтқанын
орындайды
Ата – аналар өте қатал. Баланы
шамасынан тыс талаптар қояды
Алған тəрбиесі
Жаман қылықтарға, əдеттерге
əуестенеді, кекшілдік, ашуланшақ Бала
жағдайы толық жасалған, ешқандай өмір
қиындығын көрмеген.
Балалар өздігінен еш нəрсе істей
алмайды.Қарым–қатынаста алаңдау-
шылық қасиеттері төмен.
Өзімшіл, өзіндік бағалауы өте
жоғары.
Өзіне сенімсіз, өз пікірін, ойын айта
алмайды, қорқақтық алаңдаушылық бар.

Мiнез-құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың психологиялық

ерекшеліктерінде өзіндік бағалау əлі де болса мінез – құлық мотивінің үстемді
түрінде көрінбейді. Бұл балалар өз іс - əрекеттеріне иек артпайды, жасаған
кемшіліктерін көре бермейді. Оларды жөндеудің, қайталаудың жолдарын
іздестірмейді, өзін басқалармен салыстырмайды. Мiнез-құлықтарында
ауытқушылығы бар балалардың психологиялық ерекшеліктері үшін жоғары
деңгейдегі эмоционалды қозғалыстық тəн екенін байқауға болады. Мiнез-
құлықтарында ауытқушылығы бар балалардың қажеттілігінде тежеулер əлсіз,
өзінің талаптану, тілек – ықыласы сезіміне деген төзімділігі нашар дамыған, сол
себепті көп жағдайларды олар ата - аналарының, мұғалімдердің, үлкендердің
қоятын талаптарына қарсы шығып, дау - жанжал тудырып жатады.
Бұл жастағы балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет.
Оларға айқайлау, белдікпен ұру, желкеден ұру сияқты көріністер керек емес.
Керісінше жан – жақты көмек көрсетіп, адамдық сезімінің жылылығы шын
көңілімен сүю, ұғу қажеттірек. Тіпті жай ғана мысалды алып қарайық; егер де
гүлді күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң онда ол жайқалып өседі. Адамдарға
əсемдігін, түсін береді. Ал егер оны қарамасаң, оны күтіп баптамасаң, таптасаң
ол сарғайып, солып қалады. Міне бұл өмірдің шындығы. Бірақ, осы шындық
сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп отбасыларда ұмытылып жатады[6].
Немесе бұл туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине мұндай отбасыда
тəрбиеленіп жатқан əр балада тыныштығы мен жайбырақаттығы, əлі қалыптасып
316
үлгермеген психикасы бұзылады, яғни мінез – құлқы бұзылады. Отбасының
дұрыс құрылмауы, оның сəтсіз болуы, ондағы жанжал, ұрыскерістер мінез –
құлықтағы қиындықтың пайда болуына, оның тəрбиесіне елеулі əсерін тигізеді.
Баланың дербестенуге ұмтылуы оған қатысты референттік топтардың
(бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы жəне мектептегі
құрбыларының ) оның əлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көріністерін
қабылдағысы келмейтіндігімен қақтығысқа түсу. Ауытқушы мінез-құлық деп
қалыптасқан нормаларға сəйкес емес мінез – құлықты айтамыз. (И.А. Невский).
Белгілі əлеуметтанушы И.С. Кон ауытқушы мінез – құлықты психикалық
денсаулық, құқық, мəдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған
қалыптардан ауытқыған іс -əрекет жүйелері ретінде қарастырады. Ауытқушы
мінез – құлықтың концепциясына сəйкес кез – келген ауытқушылық
бейімделудің бұзылуына алып келеді. Ауытқушы мінез –құлық екі үлкен
категорияға бөлінеді:
Біріншіден, бұл анық немесе жасырын психопатологияның барлығын
білдіретін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез –құлық.
Екіншіден, бұл əлеуметтік, мəдени жəне əсіресе құқықтық қалыптарды бұзатын
ассоциалды мінез –құлық. Мұндай əрекеттер аз болса да олар құқық бұзушылық,
ал салмақты болса, əрі жазаланса- қылмыс деп аталады.Бұл жерде делинквенттік
(құқыққа қарсы ) жəне қылмыстық іс - əрекеттер туралы айтылып отыр[7].
Зерттеуші С.А. Беличева ауытқушы мінез –құлықты əлеуметтік ауытқуын
былайша жіктейді. Пайдакүнемдік бағытта: Агрессиялық бағытта: Енжар тип:
құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық, дүние - мүліктік пайда табуға
ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып – салу, адамға қарсы бағытталған
əрекеттер (бағыттану,бұзақылық, ұрып –соғу,өлтіру, зорлау) белсенді өмір
сүруден қашуға, азаматтық борыштарын өтеуден қашуға, жеке мəселелерді
шешкісі келмеуге ұмтылу (жұмыстан, оқудан бас алаяқтық жəне т.б.) жасаған
теріс əрекеттері. тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, өзіне -өзі қол
жұмсау)
Мінез –құлықты баланың осы немесе басқа да ахуалының, оның даму
тенденциясының куəгері ретіндегі феномен деп қарастыра отырып, біз мінез –
құлықтың сырттай ұқсас ерекшеліктері индивид психикасында жүріп жатқан əр
түрлі үрдістерден хабар беруі мүмкін екенін естен шығармауымыз керек.
Сондықтан да, жасөспірімнің қандай да бір мінез –құлқының ерекшілігінің
ауытқушылық деп жіктемес бұрын, психолог оның ахуалын, тұрақтылығын,
оның көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді, мінезді, оқушының
жасын жəне т.б. ескеруі қажет. Тек содан кейін ғана қандай да бір пікір айтуға
немесе ықпал ету іс – шараларын тағайындауға болады[8].
Кейде жасөспірім өзінің мінез - құлқы туралы пікірлердің шырмауына
шалынып қалады. Соған сəйкес айдар тағылып, оның қоршаған адамдарымен
өзара қарым - қатынас сипаты жəне ол туралы бағалап пікір айту жүйелері
қалыптасады. Керісінше, мінез - құлықтың жағымпаздылығын немесе
ыңғайлылығын (қызметшіл, сыншыл емес, назарының мұғалімде болуы, күткен

317
түрде əрекет ету жəне т.б.) мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырады,
ал оқушы болса сынып алдында еліктеудің үлгісі ретінде тартылады.
Ауытқушы мінез - құлықтары бар жасөспірімдердің мінез –құлықтық
реакция бір рет немесе жүйелі түрде əсер ететін өмірдің жағымсыз
жағдайларымен жəне шарттарымен шақырылады. Соңғы жағдайда нақ осы
немесе басқа ахуалға алып келетін мінез - құлықтағы өзгерістер біртіндеп
жиналып көрінеді немесе бірден шарт кетеді. Бұған мысал ретінде тойтарыс
беруі, қарсы шығуы, кетіп қалуы, аггрессияны келтіре аламыз. Осыдан кейін
ауытқушы мінез - құлықтың дамуына алып келетін тұрақты психологиялық
комплекстер туындайды.
Жасөспірімдердің ауытқушы мінез – құлқының себептері мен факторлары:
а) тəрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің,
дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тəрбиеден бұзылғандығынан, мінез –
құлқындағы жағымсыз таптаурындардың қалыптасқандығынан баланың,
жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын əлеуметтік –
педагогикалық олқылықтар;
ə) жайсыз отбасылық қарым – қатынастардан, баланы тəрбиелеуде ұлттық
салт – санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлдем
ескермеуден, отбасыдағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, оқудағы жүйелі
сəтсіздіктерден, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым – қатынастың
орнамағандығынан, ата – аналарының, мұғалімдердің, сыныптас
жолдастарының жəне т.б. дұрыс емес əділетсіз, дөрекі, қатал қатынастарынан
туындайтын тереі психологиялық жайсыздықтардан;
б) психикалық жəне физикалық денсаулығы мен дамуы дағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез
акцентуациясымен жəне басқа да физиологиялық жəне психоневрологиялық
ерекшеліктер себептерімен;
в) қараусыз қалуымен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен жəне осының
негізінде дамитын əлеуметтік – психологиялық ауытқушыбен, əлеуметтік жəне
жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуымен сипатталады[9].
Психолгтардың пікірінше сыртқы факторлар негізінде қаланатын мінез -
құлықты түзетуге жататындар :
1. Қоғамда болып жатқан процестер: қоғамдық құндылықтың иерархиялы
өзгермеуі мемлекеттік идеологияның болмауы: қылмысты жазалауды заңның
дұрыстығы , құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына жауапкершілік алуы .
Жұмыссыздық (ашық жəне жабық) отбасына əлеуметтік қолдау мен жəрдем
ақының жұрыс қарастырылмауы ақпарат көздері арқылы қаталдық жəне зорлық
туралы көп насихат жасалуы , баланың дене жəне психикалық жағынан түзетуге
жəне көмек көрсетуге қажетті мекемелердің аздығы , балаға ақысыз сапалы
үйірмелердің, қосымша білім алу көздерінің қарастырылмауы, керісінше ішкілік
пен темекіні жарнамалау жəне оны сатып алу оңайлығын сөз етуге болады.
2. Отбасы жағдайы жəне оның ахуалы бүтін емес отбасы: отбасының
материалды жағдайы (кедейлік жəне байлық), ата - ананың төменгі əлеуметтік -
мəдени деңгейі, отбасында тəрбие стилінің болмауы (ата - ана қаталдығы, балаға

318
жүйелі талаптың қойылмауы, жазалаудың əділ болмауы), балада өзіндік
құндылықтың болмауы, баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде асыра
сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау, ата - ананың ішімдік жəне нашақор
пайдалануы, ата - ананың шектен тыс мейірімінен балаға психобелсенділік
туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау[10].
Сонымен, мінез-құлқында ауытқушылғы бар балалардың мінезін, қарым -
қатынасын, өзін - өзі бағалау ауытқушылығының алдын алу, оларды
психологиялық иммунизациялауды қажет етеді, яғни қорыта келгенде,
əлеуметтік - құзырлы адам болып қалыптасуы үшін мінез - құлықтың, қарым -
қатынастың, өзін - өзін бағалауының психогенетикалық дағдыларына, дұрыс
таңдау жасай алу біліктерін үйрету. Бұл мақсаттарды орындау үшін қоғамдық
дағдарыстың жағымсыз əсерлерін жоятын жəне түзейтін əлеуметтік -
педагогикалық жағдайларды құруға бағытталған мектеп саясатын шығару қажет.
Көрнекті психолог Л.С. Выготский «Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның
себептерін жою жолымен ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың
белсенді жолымен, білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нəтижеге
жетуге болады» дей отырып, «қиындықты тəрбие арқылы түзетудің», осы
қайшылықпен күресудің нақты жолын анықтап берді. Мінез-құлқында
ауытқушылығы бар балаларды тəрбиелеуде мына ұстанымдарды басшылыққа
алу қажет:
 Педагогикалық əрекеттің мақсатқа бағытталуы.
 Біртұтастығы мен жүйелігі.
 Ізгілік ұстанымы.
 Тұлғаның жақсы жақтарын тауып көре білу.
 Құрмет көрсете білу жəне қажеттілік тудыра білу ұстанымы.
 Саналылық жəне белсенділік ұстанымы.
 Жан-жақтылық ұстанымы.
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету мына бағыттар бойынша
жүзеге асырылуы тиіс:
 Баланың əлеуметтік ортасына тікелей əсер ету арқылы. Факторлары:
табиғи, əлеуметтік.
 Оқу-тəрбие үдерісінің түзетушілік бағыты. Үнемі!
 Мəдени-көпшілік жəне сауықтыру шараларын арнайы ұйымдастыру
арқылы.
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтар, қадағалаусыз,
панасыз қалудың жəне қоғамға жат iс-əрекеттердiң алдын алуға, оларға ықпал
ететiн себептер мен жағдайларды анықтауға жəне жоюға бағытталған, кəмелетке
толмағандармен, сондай-ақ оларды тəрбиелеу, оқыту жəне бағып-күту жөнiндегi
мiндеттерiн орындамайтын не олардың мiнез-құлқына терiс əсер ететiн ата-
аналармен немесе басқа да заңды өкiлдермен жеке профилактикалық
жұмыстарды қоса жүзеге асыратын құқықтық, педагогикалық, медициналық
жəне өзге де шаралар жүйесiн күшейту қажет.

319
 Әдебиеттер:
1. Ақажанова А.Т., Садырова А. Девиантты мінез-құлықтың кейбір теориялық
сипаттамалары.Ізденіс.— Алматы, 2007.
2. Қалыбаева Р .Мектеп психологының “ қиын ” балалармен жұмыс əдісі. // Мектептегі
психология 2007 № 1
3. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006
4. Қойжігітов А. Девиантты іс-əрекетті балалар мəселесі. // Ұстаздар пайымы 2007 № 3 ,
2-9 бет
5. Дүйсенбиева С .“Қиын” баланы қайта тəрбиелеу жолдары.// Болашақ 2007 наур
6. Сихынбаева Ж.С. Инклюзивті білім беру. Оқулық. Алматы,2019ж
7. Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен
балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан –
Республикасының 2004 жылғы 9 шiлдедегi №591 Заңы. ҚР Парламентiнiң Жаршысы, №18,
105-құжат, 2004. – 14 б.
8. Степанов В.Г. Психология трудных школьников. – М.: Академия, 2004. – 245 б.
9. Баженов В.Г., Баженова В.П. Психолого-педагогическая диагностика и коррекция
девиантного поведения школьников. – Тараз, 2003. – 125 б.
10. yandex.kz Балалар суицидімен күресу шаралары. – Алматы, 2010

ӘОЖ 159.9.37

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІНДІК САНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ДАМЫТУ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

А.Б. Әлайдар
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье приведены особенности формирования самосознания подростков.

Ключевые слова: Подросток, самосознание, личность, формирование, компонент,
активные методы.
Summary. The article describes the features of the formation of self-consciousness of
adolescents.
Keywords: Adolescent, self-awareness, personality, formation, component, active methods.

Адамның өзін-өзі тануы адам өмірінің табиғи көріністерінен бастап

дүниетанымның құндылық бағыттарына дейінгі кең өрісін қамтиды. Өзін-өзі
тану - адамның іс-əрекеті мен мінез-құлқын реттейтін жеке тұлғаның
психологиялық құрамының жетекші элементтерінің бірі.
Өзіндік сана – бұл жеке адамның ұзақ дамуының, оның қоғам мен
табиғатпен белгілі бір қатынастар орната отырып, оның тəуелсіз қызмет
субъектісіне айналуының салдары. Тікелей өзін-өзі анықтаудың қалыптасуы
жасөспірім кезіндегі өзіндік сананың қалыптасуымен байланысты
Бұл көп деңгейлі өзіндік сана оның қалыптасуына əсер ететін факторларды
да, зерттеу барысында оның дамуының маңызды факторларын анықтау
қажеттілігін де анықтайды. Теориялық жəне əдіснамалық тұрғыдан алғанда, бұл
жұмыс жасөспірім кезеңдегі өзіндік сана-сезімнің қалыптасуының
ерекшеліктерін кеңінен сипаттауды зерттеуді жеңуге ұмтылады жəне «сана
актісінің өзін-өзі бағалауға» байланысты өзіндік сананың формальды жəне

320
мағыналық-семантикалық сипаттамаларын қалыптастырудың ішкі
заңдылықтарын анықтауға бағытталған.
Қазіргі уақытта жасөспірім кезіндегі өзіндік сана-сезімнің ерекшеліктерін
ашатын психологиялық зерттеулер əлі де жеткіліксіз, дегенмен олардың
көпшілігі осы жас кезеңінің тұлғалық дамуы мен өзін-өзі тануы тұрғысынан
шешуші рөлін атап өтеді.
Үлкен жасөспірімдерде өзін-өзі жəне əлемдегі өзінің орнын, нақты өмірге
жəне əлемнің жеке бейнесіне үйлесімді білім ретінде ішкі бейнесін
қалыптастыруды қамтамасыз ететін өзгерістер орын алады. Жасөспірімдік, даму
кезеңімен байланысты мəселелерді шешудің көптеген тəсілдері жəне əр түрлі,
көбінесе сəл сəйкессіз, осы даму кезеңінің психологиялық мазмұны туралы
идеялар мазмұны, құрылымы жəне динамикасы тұрғысынан осы жас кезеңінің
неоплазмасы ретінде өзіндік сананы зерттеуді қиындатады.
Тұлға – бұл белгілі бір тұлға, сана тасымалдаушысы. Олар жеке тұлға
ретінде туылмайды, бірақ тұлға болып қалыптасу процесінде, қарым-қатынаста
болады. Әрбір жеке қасиеттер жиынтығында жеке жəне ерекше. Тұлғаның
қалыптасуының алғашқы кезеңінде субъективті-тұлғалық қатынастардың
деңгейін негізінен ересектер белгілейді, ал жасөспірімдерде олар əлеуметтік
міндеттерді кеңейту, оқыту жəне жеке өзін-өзі танудың өсуімен анықталады [1].
Жасөспірімдер мен өскелең шақтағы жастарда өзін-өзі тануға, адамның
өмірдегі орнын жəне өзін басқалармен қарым-қатынас субъектісі ретінде
сезінуге деген ұмтылысы күшейетіні белгілі. Өзін-өзі тану осыған байланысты.
Өтпелі кезең дегеніміз – бала бұрын алған заттардың көп бөлігін жоғалтқан кезде
ескі адамдардың қайтыс болуымен сипатталатын жас. Бұл кезең өзіне қатысты
«объективті» көзқарастың ішкі жағынан субъективті, динамикалық позицияға
өзгеруі кезеңі.
Жасөспірім кездерінде адамдар дисморфомия деп аталатын синдромның
(физикалық мүгедектіктің қорқынышы немесе бұзылуы) құрбанына айналуы
əбден мүмкін. Жасөспірімдер мен жас адамдар өздерінің дене бітімі мен
келбетінің ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөледі, олардың дамуын жолдастардың
дамуымен салыстырады. Көріністер жастардың өзін-өзі тануының маңызды
элементі болғандықтан, мұғалімдер мен ата-аналар балаларда мазасыздықты
туғызатын қандай аспектілерді білуі керек.
Құндылық бағдарлары – бұл тұлғаның құрылымының элементтері, оның
бағдарлауының мазмұндық жағын сипаттайды. Құндылық бағдарлау түрінде,
құндылықтарды алу нəтижесінде адам үшін ең маңызды, маңызды болып
бекітіледі.
Құндылық – адам мен қоғамның, адам мен мəдениеттің өзара əрекеттесуінің
негізгі тетіктерінің бірі. Бұл ұстаным мəдениетке гуманистік-аксиологиялық
тəсіл деп аталады, соған сəйкес мəдениет құндылықтар əлемі ретінде түсініледі.
Құндылық тұжырымдамасының аясы - адамның мəдени əлемі мен əлеуметтік
шындық [2].
Кез-келген күрделі психикалық жаңашылдық сияқты өзіндік сананың
дамуы бірнеше кезеңдерден өтеді. Осы тұрғыдан алғанда, ерте жасөспірім өзін-

321
өзі танудың жаңа деңгейінің қалыптасуының бастауы, интегративті қасиеттерді
дамыту мен тереңдету кезеңі ретінде сипаттауға болады. Өзін-өзі тану деңгейінің
қарқынды дамуы жасөспірім шақта жүзеге асырылады.
Оның өзіндік ерекшеліктері - жеке құндылықтар жүйесінің өзіндік
тұжырымдамасын қалыптастыру жəне қабылдаудың жеке, психологиялық,
динамикалық аспектісін нығайту үшін маңыздылығын арттыру - оны жетілген
адамның деңгейлік сипаттамасы ретінде бағалауға мүмкіндік береді.
Жасөспірімдердің немесе жастардың өзін-өзі тануының негізгі тетіктерінің
бірі жеке рефлексия болып табылады, ол проблемаларды шешуге бағытталған
логикалық рефлексиядан айырмашылығы, адам өзінің ішкі жан-дүниесін зерттеп
қана қоймайтын арнайы зерттеу актісі ретінде жеке өзін-өзі тану қызметі ретінде
түсініледі. əлем, бірақ əлі де өзін зерттеуші ретінде зерттейді [3].
Жасөспірімдерде өзін-өзі тану ерекшеліктерін зерттеу үлкен қызығушылық
тудырады. Бұл жаста өзіне деген көзқарас, іштей субъективті, динамикалық
позиция өзгереді. Жасөспірім сыртқы əлеммен қарым-қатынасты қайта құрып,
өмірде өзін-өзі анықтайды. Жасөспірім кезінде балалар қалыптасудың соңғы
сатысына жетеді, оған ата-аналар, құрдастар жəне қоршаған шындық
көмектеседі.
Психологиялық тілдегі жастық шақ – дамудың тұрақты кезеңі; өткен
кезеңнің қабілеттерінің толық жиынтығы болатын, жасөспірім кезіндегі
баланың-ересектердің қоғамдастығы болатын, ал жеке бала емес, енді ол жас
жігіттің өзіндік қабілетіне айналуы керек. Сонымен қатар, бұл тек өздерінің жеке
басын ғана емес, бастысы - əлеуметтік, жеке, кəсіптік жəне рухани бағдарланған
қабілеттер, оны мəдени, тарих кезеңінде, алдағы жеке адам кеңістігінде орынды,
барабар жəне табысты етеді.
Әлеуметтік өзін-өзі анықтау жəне өзіндік ізденіс дүниетанымның
қалыптасуымен тығыз байланысты. Өмірдің осы кезеңінде адамға барлық
фактілерді бірнеше принциптерге дейін азайту, əлемге үйлесімді көзқарастар
жүйесін құру, оның осы əлемдегі орнын анықтау қажет. Жас адам оны жəне оның
болмысының мəнін жəне бүкіл адамзаттың болашағын айқындайтын формуланы
іздейді [4].
Өзін-өзі танудағы орталық психологиялық процесс - бұл жеке тұлғаны, жеке
өзін-өзі тану сезімін, сабақтастық пен бірлікті қалыптастыру. Өзін-өзі жеке дара
тұлға ретінде ашу осы адам өмір сүруге тиісті əлеуметтік əлемнің ашылуымен
тығыз байланысты. Интроспекция əлеуметтік жəне моральдық өзін-өзі анықтау
элементіне айналады. Бұл интроспекция көбінесе иллюзияға айналады, бірақ
көптеген жолдармен жастардың өмірлік жоспарлары да елес болып табылады.
Жастық шақ – бұл тəуелсіз өмірге кіру, ересекке, өмірге психологиялық
көзқарасты қалыптастыру үшін күш біріктіру кезеңі. Өзін-өзі тану құрылымында
А.Р. Петрулит бұл кезеңді екі компонентке бөлген: танымдық жəне
эмоционалды, олардың əрқайсысында процедуралық жəне тиімді жақтар
бөлінеді. Бірінші компонент өзін-өзі тану процесіне бөлінеді (танымдық-
процессуалдық «Мен») жəне өзін-өзі танудың нəтижесі - «Мен» ұғымы өзі
туралы білім жүйесі («Мен» өнімді тұжырымдамасы). Өзіндік сананың

322
эмоционалды компонентінде ол өзін-өзі қарым-қатынас процесін (эмоционалды-
процедуралық немесе ситуациялық «мен») жəне өзін-өзі қарым-қатынас
процесінің нəтижесінде адамның өзіне деген салыстырмалы түрде тұрақты жəне
жалпылама қатынасын ажыратады («Мен» -ге өнімді көзқарас).
Өзін-өзі тану жəне өзін-өзі қарым-қатынас процесінің нəтижесі «Мен» -нің
жалпыға бірдей тұрақты бейнесі болып табылады. Өзін-өзі тану жəне өзіндік
қарым-қатынас процестерінің, олардың нəтижелерінің бірлігін білдіру үшін өзін-
өзі көрсету терминін қолданған жөн. Өзін-өзі тану құрылымын қарастырудың
жоғарыда көрсетілген тəсілі орынды болып көрінеді, өйткені ол біртұтас өзіндік
сананың процедуралық жəне өнімді аспектісін, сондай-ақ күнделікті жұмыс
процесінде де, онтогенездегі оның даму динамикасында да өзіндік сана
динамикасын ескеруге мүмкіндік береді [5].
Өзін-өзі танудың өзіндік құрылымы үш компоненттен тұрады. Орталық
компонент – бұл адамның өзін-өзі бағалауы. Оның мазмұндық жағы əртүрлі
нысандардан тұрады: объективті белсенділік жəне оның нəтижелері, мінез-
құлқы, психикалық жəне физикалық қасиеттері, сыртқы түрі жəне т.б. Өзін-өзі
бағалау деңгейімен тығыз байланысты - бұл шағымдардың деңгейі (өзін-өзі
танудың екінші компоненті).
Ол белгілі бір қиындықтағы тапсырмаларды орындау кезінде адамның
мүмкіндіктерін, жетістіктері мен сəтсіздіктерін бағалау негізінде қалыптасады
жəне маңызды механизмді білдіреді; белгілі бір жағдайларда өзін-өзі түзету.
Тағы бір компонент - бұл адамның басқа адамдармен оның жеке басын
бағалау туралы жорамалы ретінде түсінілетін əлеуметтік күтулер. Олар басқа
адамдардың оған деген қарым-қатынасы туралы жеке тұлғаның хабардарлығы
негізінде туындайды. Әлеуметтік күту жеке адамның қоғаммен тікелей
байланысының психологиялық механизмін білдіреді, олар адамның өзін-өзі
тануының маңызды факторы болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, өзіндік сана-сезім адамның
əртүрлі ақыл-ой функциялары мен қасиеттерінің біртұтас тұтас біртұтастығына
ең қиын интеграцияның нəтижесі деп айтуға болады, бұл өзіндік көрініс, ішкі
көрініс, сəйкесінше əр адам психология өзін-өзі сана деп атайтын нəрсені
қалыптастырады.
Зерттеулерімізді талдау негізінде кəсіби өзіндік сана моделі құрылымдық
жəне функционалдық компоненттердің өзара байланысы ретінде
қарастырылады. Біріншісі функционалдық компоненттер арқылы жүзеге асатын
танымдық, мотивациялық, эмоционалды жəне операциялық компоненттерге
жатады - өзін-өзі тану, өзін-өзі тану, өзін-өзі тану жəне өзін-өзі тану. Кəсіби
өзіндік сананың құрылымдық жəне функционалды компоненттерінің ішкі
қатынастарының ерекшеліктері оның қалыптасу процесінің психологиялық
мазмұнын құрайды жəне бұл оқу кезеңіндегі студенттердің кəсіби-типологиялық
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Біз өзіндік сана-сезімді жеке субъект құрылымының орталық көп өлшемді
құрамдас бөлігі ретінде қарастырдық, ол субьекттік табиғаттың «сананы»
қалыптастыруға əкелетін рефлексия мен ішкі сұхбат процестерінің жұмыс

323
істеуін білдіретін жеке субъектінің барлық саналы көріністерін медиациялайтын,
қос субъектілі-объектілік сипатқа ие, рефлексивті процестердің одан əрі дамуын
ынталандыратын, өзін-өзі қарым-қатынастың, өзін-өзі өзгерту мен өзін-өзі
түсінудің объектісі жəне субъектісі ретінде əрекет етеді [6].
Өзін-өзі танудың осы тұжырымдамасына сүйене отырып, біз тұлғаны
дамыту барысында айтқан кеңістікті толтыру процесін қарастырдық. Бұл өзін-
өзі тануды қарастыруға мүмкіндік берді, оның құрамдас бөліктері қызметті
реттеуге қатысу арқылы мазмұнды, педагогикалық жағдайдың кеңістігінде
мағыналарды, құндылықтар мен қатынастарды жанама түрде беру процесінде
қатысады.
Жасөспірімдік кезеңді зерттеудің басталуы жəне оның өзіндік сананы
қалыптастырудағы маңызы əлдеқашан қаланғанына қарамастан, психологияда
əлі де жасөспірім кезеңінің маңызды сəттері, бір-біріне қайшы келмейтін жəне
қанағаттандырмайтын біртұтас теория жоқ.
Өзін-өзі тануды жəне оның компоненттерін зерттеудің біртұтас тəсілі жоқ,
өйткені ғалымдар өз зерттеулерінде əртүрлі əдістерді қолданады, сонымен қатар
өмірдің экономикалық, саяси жəне рухани салаларында түбегейлі өзгерістер
жүруде. Бұл жаста өзіне деген көзқарас, іштей субъективті, динамикалық
позиция өзгереді. Жасөспірім сыртқы əлеммен қарым-қатынасты қайта құрып,
өмірде өзін-өзі анықтайды. Жасөспірім кезінде балалар қалыптасудың соңғы
сатысына жетеді, оған ата-аналар, құрдастар жəне қоршаған шындық
көмектеседі.
Жүргізілген эксперимент білімнің, дағдылардың жəне құндылық-
семантикалық компоненттерді дамыту процесінде жасөспірімдердің өзіндік
санасын қалыптастырудың психологиялық жағдайларын модельдеу болды.
Оқытудың белсенді əдістерінің жиынтығын біз экспериментте жаңа
тəжірибе құру ретінде ойладық: қойылған міндеттер жаттығудың барлық
кезеңдерінде табиғатта өзгеретін жасөспірімдердің тəуелсіз іс-əрекеттерін
ұйымдастыру арқылы шешілді.
Бастапқыда өзін-өзі танудың компоненттеріне біз жасаған сауалнаманы
жəне олардың дамуының таңдалған негізді критерийлерін қолдана отырып
диагноз қойылды. Өзін-өзі танудың зерттелген компоненттерін қалыптастыру
нəтижелерін бағалаудың диагностикалық əдісі ретінде біз жасаған сауалнаманы
жəне олардың даму критерийлерін жасадық.

Әдебиеттер:
1. Боброва В. Г., Вахрушев М. Общая характеристика развития личности подростка. –
Ростов на Дону: Экспресс, 2016. – 216 с.
2. Божович Л. И. Этапы формирования личности в онтогенезе // Вопросы психологии. –
М.: Прогресс, 2018. - №4. – С.25-31.
3. Кон И. С. Психология юношеского возраста // Проблемы формирования личности. –
М.: Наука, 2019. – С.93-96, 101-110.
4. Сироткин Л.Ю. Формирование личности: проблема устойчивости. – Казань: Реформа,
2015. – 259 с.
5. Бернс Р. Развитие Я-концепции и воспитание. – М.: Эрудит, 2016. – 136 с.

324
 6. Бессонова Т.Л. Психологические особенности проявления самосознания и
самопринятия личности студентов педагогического высшего учебного заведения: Автореф.
дис. канд. психол. наук. – М.: Астраханьский ГПУ, 2015. – 27 с.
ӘОЖ 159.922.4:001.1

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫ КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА

ЭТНПСИХОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
А.З.Әліпбек, А.Б. Сикимбаева
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Резюме. В данной статье раскрываются основные направления истории развития
этнопсихологии как отдельной науки. Здесь даны основные понятия, структура и
направления этнопсихологии.
Ключевые слова: этнопсихология, методология, сознание, национальный характер.
Summary . In this article the basic directions of history of the development of ethnopsychology
as separate science reveal. Here the basic concepts, structure and ethnopsychology directions are
given.
Keywords: ethnopsychology, methodology, consciousness, national character.

Қазақстанда жоғары оқу орындарында педагог-психолог мамандарды

кəсіби жəне тұлғалық тұрғыда даярлаудағы өте қажетті, əрі өзекті ғылым
салаларының бірі этнопсихология пəні. Этнопсихологиялық мəселелердің
өзектілігі – қоғамдағы əлеуметтік үрдістердің саяси жəне ұлттық
бағдарлылықтардың қайта өзгерулерімен байланысты. Мұндай өзгерістердің
нəтижесі – тəрбие жəне білім беру салаларына айтарлықтай өз ықпалын тигізуде.
Осыған орай, болашақ педагог мамандарды этнопсихология ғылымның өзекті
мəселелері, негізгі ұғымдары жəне тарихи даму жолдары туралы білімдермен
қаруландырудың қажеттілігі – бүгінгі күннің талабынан туындап отыр.
Этнопсихология методологиясы – бұл ғылымның идеялық позициясы нақты
этникалық қауымдастық өкілдерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
танудың негізгі заңдылықтары туралы неғұрлым жалпыланған мағыналары.
Этнопсихология методологиясы біріншіден, оның пəнінің өзіндік мағынасымен
анықталады, адамның ұлттық-психикалық ерекшеліктерін дұрыс зерттеу үшін
мазмұнын, қалыптасу заңдылықтарын жəне функцияларын қоғамдық сананың
басқа элементтерімен өзара қатынасын анық аша білу керек. Екіншіден, ұлттық
психиканың даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтауға, тиімді зерттеуге
мүмкіндік беретін əдіс пен əдіснамалар көмектеседі.
Әдетте, этнопсихологияның методологиясының үш деңгейі бар:
Жалпы методологиясы – объективті əлемнің жалпы даму заңдылықтарының
нақты жəне дəл бейнесін береді. Оның компоненттері, этнопсихология
зерттейтін құбылыстардың орыны туралы ақпараттардың нақты алынуын
қамтамасыз етеді.
Отандық психология ғылымының жалпы методологиясы мынадан
туындайды: бізді қоршаған əлем материядан тұрады. Материя бірінші, психика
мен сана екінші; Материяның əртүрлі бөлімдері, үнемі қозғалыста, дамуда, өзара
əрекетте болады. Материялардың қозғалысы мен өзара əрекеті бардық қоғамдық
психологиялық ерекшеліктерді анықтайды (соның ішінде ұлттық-
325
психологиялық феномендерін, əлеуметтік белсенділіктерді). Өзара əрекет –
материалды жүйелердің, соның ішінде əлеуметтік топтардың болуы мен
құрылымын анықтайтын даму мен қозғалыстың, əмбебап, объективті формасы.
Материя бірінші, психика мен сана екінші. Адамзат тарихында өзара əрекет
пайда болуы мен дамуының алғашқы формасы болды. Кейін филогенетикалық
эволюция барысында адамның басқа индивидтермен өзара əрекеті толыққанды,
реттелген, көпфункционалды, бірлескен əрекетке айналады. Адамдардың өзара
əрекет нəтижесінде барлық қоғамдық қатынастар (соның ішінде, ұлттық)
туындайды. Көптеген қоғамдық қатынастардың мазмұны мен сипаты өзара
əрекеттің, осы процестегі нақты адамдардың мақсаты мен қоғамда алатын
орындарымен негізделеді.
Арнайы методология немесе этнопсихологияның өз методологиясы – өзі
зерттейтін феномендердің дамуы мен қалыптасуына қатысты өзіндік
заңдылықтарын қалыптастырады. Этнопсихологияның арнайы методологиясы –
ұлттық-психологиялық феномендерді талдауда басшылыққа алатын
психологиялық ғылымдардың принциптері арқылы жасалады.
Детерминизм принципі – қандайда бір этникалық қауымдастықтың
қалыптасу процесіне əсер ететін əлеуметтік, соның ішінде, жалпы
психологиялық факторлар əсер ететін ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің
себепті негізі. Сондықтан, нақты бір этнопсихологиялық феноменді түсіну үшін,
оны тудырған ерекше бір себептері мен жағдайларын түсіну қажет.
Сана мен іс-əрекет бірлігінің методологиялық принципі – мұнда
этнопсихология қандайда бір іс-əрекет түрінің заңдылықтарына тəуелді.
Этнопсихологиялық феноменнің көрінуін түсіндіреді. Бір жағынан, нақты бір іс-
əрекеттің жалпы заңдылықтары психологиядағы субъектілердің ұқсастықтарын
тудырады; ал екінші жағынан, ұлттық өзіндік сана, ол əр халықта қандай да бір
бейнеде көрініп, іс-əрекеттің элементіне де, формаларына да айырмашылықтар
əкеледі.
Тұлғалық тұрғыдан келу принципі – кез келген ұлттық-психологиялық
ерекшелікті зерттегенде, бірінші орынды, нақты бір тұлғаны, екіншіден, өзіне
тəн сезімі, ойы, уайымы бар этникалық қауымдастыққа тəн нақты бір өкілді
зерттейтінімізді ескерген жөн. Ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді талдауға
арналған гносологиялық тұрғы бір ұлттың немесе халықтың əлеуметтік-тарихи
процестердің дамуын басқалармен салыстыра отырып зерттеу. Адамдар
психологиясындағы қандай да бір ерекшелікті өзімізге белгілі саяси,
экономикалық, əлеуметтік, мəдени жəне психологиялық факторларының əсер
етуінің нəтижесі екендігін анықтау.
Этнологиялық факторларды ескеру принципі – адамдардың материалды
өмірі мен материалды тұрмысына қатысты.
Жеке методология – этнопсихологияның бұл методологиясы нақты бір
ғылымның əртүрлі құбылыстарды зерттеуге арналған əдістердің, тəсілдердің,
амалдардың, əдістемелер мен техникаларының бірлестігі. Әдіс қандай да бір
құбылысты танудың негізгі жолы, ал əдістеме – осы əдісті өзіндік
байланысымен, бірізділігімен анықтайтын əдістемелік-техникалық амалдардың

326
бірлестігі. Әдістемелер, əдіске қарағанда, қандайда бір нақты феноменді
зерттеуге бағытталады. Ал, техника қандайда бір əдістемені тиімді, оңтайлы
қолдану үшін арналған арнайы амалдардың бірлестігі (статистикалық талдау,
ақпараттың сенімділігін бақылау амалы).
Ұлттық мінездің мəселелері мен ерекшеліктерін зерттейтін əлеуметтік
психология ғылымының арнайы саласы – этнопсихология. Этнопсихология – əр
халық пен тайпаның өзіне тəн тыныс тіршілігінен туындайтын (тіл, дін, əдет-
ғұрып, салт, дəстүр, миф т.б.) психологиялық ерекшеліктердің жүйесін зерттейді.
Сондай-ақ, ұлттық мінез-құлықты халыққа тəн жан дүниесінің ерекшеліктерін
қарастырады.
«Этнопсихология» термині үш сөзден құралған мағынаны білдіреді:
«Etnos» - ұлт, халық, тайпа, «psyche» - жан, «logos» - ілім.
Бұл ғылым саласы – дүниежүзіндегі өмір сүретін əр түрлі этностардың
өзіне тəн ұлттық мінезін, этностардың өзіне тəн психологиялық ерекшеліктерін
зерттейді.
Этнопсихология – əрбір халықтың рухани əрекеті мен мəдениетін (миф,
фольклор, тіл, дəстүр, салт-дəстүр, əдет-ғұрып, діл, дін т.б.), сол халықтың
психологиясын, сана-сезімін, көрсететін негізгі өлшемдерді қарастырады.
Этнопсихологиялық ой-пікірлер дамуы – антика дəуіріндегі
философтарының еңбектерінен бастау алады. Геродот, Гиппократ, Гацит,
Глиния, Страбон жəне т.б. Көне грек елінде тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуына өмір сүретін ортасы басты ықпал етеді. Атап
айтсақ, ежелгі грек ойшылы Гиппократ (б.э.д.460-б.э.д.377-356) халықтардың
бір-бірінен айырмашылығы, соның ішінде олардың мінез-құлығы, сана-сезімі –
өз елінің климаты мен табиғатына байланысты болады деген пікірлерді алға
дамытты. Геродот (б.э.д.490-б.э.д.425) – ол атақты грек тарихшысы, этнографы.
Ол əртүрлі халықтың мінезі мен өмірін, тыныс-тіршілігін табиғи ортасымен
байланыстыра отырып, халықтың өзіне тəн ерекшеліктерін айқындап беруге
тырысты. Мысалы, оның айтуынша, Египеттегі өзін-өзінің табиғи қасиеттімен
ерекшеленетіндей, халқының салт-дəстүрлері, əдет-ғұрпы, мінез-құлқы басқа
халықтарға қарағанда мүлдем өзгешелеу дейді.
Этнопсихология – жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ресейде, кейінірек Батыс Европада (Лацарус, Штейнталь, Вундт) пайда болды.
Қазақ елінде бұл мəселемен Ш.Уəлихановта айналысты. Оның еңбектерінде
«Халық рухы» дейтін ұғым жиі кездеседі. Мұны «халықтық психология»
ұғымының синонимі деуге болады.
Этнопсихология ғылымының зерттейтін сан алуан мəселелері мыналар:
этностереотип, этноцентризм, ұлттық тұрпат, халық рухы, ұлттық намыс, ұлттық
сана, салт-дəстүр жəне т.б.
ХVIII ғасырда Француз ағартушылары «халық рухы» деген түсінікті
географиялық фактормен байланыстыра отырып, шешуге тырысты. Француз
ағартушысы Ш.Монтоскье (1689-1755) дүниедегі көптеген заттарды адам
басқарады деп айтты. Мысалы: Климат, дін, заңдар, басқару принциптері, əдет-
ғұрыптар, салт-дəстүрлер т.б. Сондай ақ, Монтоскьенің айтуынша, климат

327
«халық рухындағы» басты фактор. Мысалы: ыстық климаттың адамдары тұйық,
жалқау, ерлік жасауға қабілетсіз деді. Ал, солтүстік халықтары суыққанды
барлық істерге бейімделгіш келеді.
ХІХ ғасырдың ортасында этнопсихология жеке ғылым ретінде Германияда
қалыптасты. Оның негізін қалағандар М.Лацарус (1824-1903) Г.Штейнталь
(1923-1893). Олардың алғаш осы ғылым жайындағы еңбектері «Тіл білімі жəне
халықтар психологиясы» журналында жарық көрді. Лацарус жəне Штейнтальдің
түсінігінше, «халық» - адамдар жиыны, тобыры, ал адамның рухани
ерекшеліктері тілі мен шығу тегіне байланысты емес, адамдар белгілі бір
халыққа субъективті жататындағы анықталады. Лацарус жəне Штейнталь
этнопсихологияның мынадай негізгі мəселелерін бөліп көрсетті:
- Халықтың рухтық психологияның мəні мен маңыздылығын оқып үйрену;
- Халық өміріндегі, өнері мен ғылымындағы ішкі іс-əрекеттерінің
заңдылықтарын ашу;
- Қандай да бір халықтың пайда болу, даму жəне жойылуының негізгі
себептерін анықтау.
Лацарус жəне Штейнтальдың идеяларын Ресейде 1859 ж. алға қарай дамыта
бастады. Ресейде Н.И.Надеждин (1804-1856 жж.), К.Д.Кавелин (1818-1885)
болды. Этнопсихологиялық ой-пікірлердің ары қарай дамуы мен қалыптасуына
бір қатар Ресейдің ірі ғылымдары мен көрнекті өкілдері қатысты: Н.Я.Чадаева,
П. Сорокин, А.С.Холяков, Н.Я.Данилевский, Н.Г.Чернышевский,
В.О.Ключевский, В.С.Солов, Н.А.Бердяев, Н.О.Лосс жəне т.б. Бұл ғалымдар
орыстың ұлттық психологиялық ерекшеліктерін сипаттауға, зерттеуге тырысты.
Германияда В.Вундт (1832-1920 жж.) халықтар психологиясы – алғашқы
əлеуметтік-психологиялық білімдердің формаларының бірі болып табылады
деген көзқарасты алға қарай дамытты. В.Вундт 1886 жылы алғаш рет
этнопсихологиялық еңбектері жарық көрді, 1912 жылы «халықтар психологиясы
проблемалары» атты еңбектері жарияланды. 1900 жылы «Халықтар
психологиясы» атты он томдық кітаптары жарық көрді.
Неміс ғалымдары халықтың шығармашылық рухы өнімдерінің нақты
құрылымын сипаттар көрсетті:
- Ұлттық тіл; мифтер (аңыздар); салт-дəстүрлер; 1954 жылы американдық
зерттеуші Дж. Хонигман «Мəдениет жəне тұлға» мектебі туралы толық
сипаттама беруі. Бұл мектептің негізгі міндетті – белгілі бір мəдени ортада
индивид өмір сүреді, ойлай алады жəне сезінеді деген пікірді қолдады.
«Жеке тұлға жəне мəдениет» мектебінде 1950 жылы атақты белгілі
зерттеушілер – Р.Бенедикт, К.Дюбуя, А.Инкелес, Р.Ментон, М.Мидтің еңбектері
америкалық ғылымда жетекшілек мəнге ие болды. Қазіргі таңда мəдени
антропологиялық зерттеулер аймағындағы психологиялық аспектілерді
психологиялық антропология деп атайды.
Психологиялық антропологияның негізгі бағыттарын дəстүрлі түрде келесі
түрге болып қарауға болады:
- Балалардың əлеуметтенуін зерттеу (балалар этнографиясы);
- Ұлттық мінез-құлықты зерттеу;

328
 - Әр түрлі мəдениеттінің даму дəрежесі мен нормаларын талдау;
Американдық антрополог Ф.Бок психологиялық мəдениеттің негізгі
мектептері мен принциптерін ұсынды:
Бірінші мектеп – психоаналитикалық антропология 2 принциптерден
тұрады: Фрейдизм; Неофрейдзм (Фромм, Эриксон).
Екінші мектеп – «жеке тұлға жəне мəдениет» 4 бағытты біріктірді: бірінші
бағыт – мəдениет конфигурациясы (Бенедикт); екінші бағыт – базалық жəне
модальдық тұлға (Кординер, Дюбуя, Линтон, Инкелес); үшінші бағыт – ұлттық
мінез құлық (Хсю, Горер); төртінші бағыт – салыстырмалы-мəдениет
(Жд.И.Б.Уайтинги).
Үшінші мектеп - «əлеуметтік құрылым жəне жеке тұлға» 3 бағытты
анықтайды: а) материалистік бағыт (Маркс, Энгельс, Бухарин); б) позитивистік
(Вебер, Мертон); в) Интеракционистік (Г.Мид).
Төртінші мектеп – когнитивтік антропология 3 бағытты анықтайды: а)
Примитивтік ойлауды зерттеу (Тейлор, Леви-Брюль, Боас, Леви-Строс); б) Жеке
даму ерекшеліктер мəселесін талдау. (Пиаже, Коул); в) Этносемантикалық
зерттеулер (Бермен, Кэй).
Этнопсихологиялық зерттеулердің күрделігіне байланысты 3 бағыт
анықталады.
Бірінші бағыт – мəдени релятивизм. Мəдени релятивизм – психикалық
процестің құрылымы мен мазмұнына мəдениет аралық ерекшеліктердің жоғарғы
түрі болып табылады. Мəдени релятивизмнің өкілі ретінде Р.Бенедикт мəдениет
конфигурациясының тұжырымдамасы; Сепиор-Уорфтың «Лингвистикалық
қатынастылық гипотезасын» айтуға болады.
Француз философы жəне əлеуметтанушысы Л.Леви-Брюльдің
тұжырымдамасы – Европалықтардың логикалық ойлауын алғашқы қоғамдық
ойлауымен қарама-қарсы қояды. Ф.Боастың түсінігінше, барлық мəдениет тең,
бірдей, бірақ əр түрлі.
Релятивизмнің өкілдерінің көзқарасынша, қандай да бір болмасын
психологиялық құбылыстарды мəдени өзгерістердің негізінен түсіндіруге
болады дейді. Релятивизм (лат/releаtivus – қатынастылық) – адам танымының
қатынастылығы, шарттылығы жəне субъектілігі туралы ілім. Релятивизм халық
білімінің қатынастылығын мойындап, танымның объективтілігін жоққа
шығарады, əрбір халықтың білімінде объективті дүние бейнеленбейді деп
сипаттайды.
Екінші бағыт – мəдениет пен абсолюттілік арасындағы ұқсастықты
білдіреді, қандайда болмасын арнайы құбылыс өзіндік ерекшеліктерімен
сипатталады. Абсолютизм концепциясы бойынша, тайпаралық жəне ұлтаралық
ерекшеліктерді тест арқылы анықтайды жəне тек осы тұжырымдама
халықтардың өзіндік артықшылықтарын айқындауға тырысты. Мұнда бір
халықтың интеллектілігін басқа халықтың интеллектісінен ерекшеленеді деген
пікірді «нақты ғылыми дəлелденген тұжырымдама» ретінде алға дамытты».
«Абсолютизмге керісінше» пікірді жақтаушылар американдық психолог М.Коул
болды. Оның қарастыруынша, мəдениет тең жəне бірдей деді. Психологияның

329
құбылыстар арасындағы ішкі ұқсастықтарды кейбір əдістер арқылы түсіндіруге
болады. Абсолютизм бағыты – нақты қоғам мен мəдениет саласы өкілдерінің
бойында кездесетін құндылықтар жəне олар мұны əмбебап, мəнгі əрі күллі қоғам
мен мəдениеттер үшін қолданылуы тиіс деп есептейді.
Үшінші бағыт – универсализм бағыты. Бұл мəдениеттің мəні тең, əрі бірдей
мағынада сыртқы мəні əртүрлі, бірақ негізінен мəні бірыңғай болып келеді.
Универсализм бағытын зерттеушілер мынадай мəселені шешуге тырысады:
мəдениет адамның ішкі психикалық əлеміне қандай дəрежеде жəне қандай
жолмен ықпал етуге болады. Олардың көзқарасынша, психологиялық түсінік
универсалды болып табылады жəне қандай да болмасын мəдениетте адамның
мінез-құлқын сипаттау үшін қолданылады.
Сонымен қорыта айтқанда, оқу-тəрбие үрдісінде студент-жастарға
этнопсихология ғылымының тарихи даму жолындағы негізгі бағыттар жəне
мектептер туралы жəне тағы да басқа психологияның теориялық жəне
қолданбалы бағытындағы білімдерді ұдайы беріп отыру – болашақ
педагогтардың кəсіби жəне тұлғалық дамуына өзіндік ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Әдебиеттер:
1. Қ.Жарықбаев. Этнопсихология – ұлт тəрбиесінің өзегі. А., 2005.
2. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі / Педагогика жəне
психология. А., 2002.
3. Т.Стефаненко. Этнопсихология. М., 1999.
OӘЖ 37.018.46
ӨЗІНДІК ЖҰМЫC APҚЫЛЫ ЖOҒAPЫ МЕКТЕП ПЕДAГOГ-
ПCИХOЛOГТAPЫН КӘCІПТІК ДAЯPЛAУДЫҢ ПCИХOЛOГИЯЛЫҚ-
ПЕДAГOГИКAЛЫҚ ШAPТТAPЫ
Ә.Ә. Әлменoвa
«Миpac» yнивеpcитеті, .Шымкент қ., Қaзaқcтaн
Pезюме. В cтaтье paccмaтpивaетcя пpoфеccиoнaльнoе пoдгoтoвкa бyдyщих
cпециaлиcтoв, пpoфеccиoнaльнoе oбщение ycлoвия тpyдa, paбoтa c нayчнoй литеpaтypoй,
пpoфеccиoнaльные oбьязaннocти и пpaктичеcкие зaдaние пo выгoдным pешением.
Ключевые слова: самостоятельная работа, профессиональная подготовка,
профессиональная ориентация, общение.
Summary. The article considers professional training of future specialists, professional
communication of working conditions, work with scientific literature, professional obligations and
practical tasks at cost-effective solution.
Keywords: independent work, professional training, professional orientation, communication.

Қaзіpгі тaңдa Қaзaқcтaнның дүниe жүзіндeгі oзық oтыз eлдің қaтapынa eнy
cтpaтeгияcын жүзeгe acыpy жaғдaйындa oтaндық білім бepy caлacының мaзмұны
əлeмдік білім кeңіcтігінe кіpіктіpілyі мaқcaтындa жaңapтылyдa. «Білім бepy
жүйecін жoғapы білікті кaдpлapмeн қaмтaмacыз eтy, білім бepyді дaмытyдың
мoнитopинг жүйecін жeтілдіpy, oның ішіндe хaлықapaлық тaлaптapды ecкepe
oтыpып, ұлттық білім cтaтиcтикacын құpy, eлiмiздiң əлeyмeттiк–экoнoмикaлық
бүгiнгi қoғaм тaлaптapынa лaйықты caпaлы мaмaндapын дaяpлay» міндeттepі

330
Қaзaқcтaн Pecпyбликacындa бiлiм бepyдi дaмытyдың 2011–2020 жылдapғa
apнaлғaн мeмлeкeттiк бaғдapлaмacындa aтaп өтілгeн[1].
Coнымен қaтap, Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Тұңғыш Пpeзидeнті Н.Ә.
Нaзapбaeв «Қaзaқcтaн – 2050» cтpaтeгияcындa «Бəceкeгe қaбілeтті дaмығaн
мeмлeкeт бoлy үшін біз cayaттылығы жoғapы eлгe aйнaлyымыз кepeк», –дeп,
білім caлacының aлдынa зop міндeт жүктeлгeн бoлaтын[2].
Бoлaшaқ мaмaндapды дaйындay білім aлyшылapды кәcіби білімді мeңгepy,
eңбeк жaғдaйындa қapым-қaтынac жacay, ғылыми әдeбиeттepмeн жұмыc
іcтey, кәcіптік міндeттepді тиімді шeшy біліктepімeн қapyлaндыpy мәceлeлepін
шeшy бoлып тaбылaды.
Пeдaгoгикa жəнe пcихoлoгия ғылымдapындa бoлaшaқ мaмaндap дaйындay
мəceлecінe дəcтүpлі түpдe көңіл бөлініп кeлeді. Өткeн ғacыpдың opтa тұcынaн
бacтaлғaн ocы бaғыттaғы үpдіc нəтижecіндe қaзіpгі кeздe бұл мəceлeні көтepіп,
oның түpлі acтapлapын тepeң зepттeyгe қaжeтті ғылыми қop бap дeп eceптeyгe
бoлaды.
Бeлгiлi ғaлымдap C.И.Apxaнгeльcкий , A.A.Вepбицкий, В.A.Cлacтeнин т.б.
cтyдeнттepдің кəciби ic-əpeкeткe дaяpлығын қaлыптacтыpy мəceлecін жəнe
oлapдың өзiн–өзi əpi қapaй үздiкciз бiлiм aлy apқылы дaмытyын жoғapы oқy
opындapындaғы oқy–тəpбиe үpдіcінің зaңдылықтapын ecкepy мeн cтyдeнттepдi
oқытyды тexнoлoгиялaндыpy, мaмaнның ic–əpeкeт мoдeлiн құpылымдay apқылы
қapacтыpaды.
Coндaй-aқ В.И.Aндpeeв, Ю.К.Бaбaнcкий, Н.В.Кyзьминa, В.В.Cepикoв, т.б.,
мaмaнды кəcіби дaяpлay үдepіcінің пcихoлoгиялық–пeдaгoгикaлық нeгіздepінe,
мaмaндықтың мəнінe, өзіндік epeкшeліктepі мeн фyнкциялapынa тoқтaлaды.
Oның құpылымын нeгіздeй oтыpып, мaмaнның іc–əpeкeтінің кəcіби бaғдapын,
cтyдeнттepдің шығapмaшылық жəнe өздігінeн дepбec білімін жeтілдіpyгe
бaйлaныcты ғылыми–əдіcтeмeлік бaғдap ұcынaды.
Oтaндық ғaлымдap Н.Д.Хмeль, A.A.Бeйceнбaeвa, C.Т.Кapгин,
A.Қ.Pыcбaeвa, Қ.К.Жaмпeйіcoвa бoлaшaқ мaмaндapды дaйындayдaғы біpтұтac
пeдaгoгикaлық үpдіcтің тeopияcы мeн пpaктикacы мəceлecінің əpтүpлі
acпeктілepін зepттey ныcaнынa aлғaн.
Бoлaшaқ мaмaндapдың кəciби дaяpлығын білімдік үpдіcтe aқпapaттық
тexнoлoгиялapды пaйдaлaнy apқылы қaлыптacтыpy caлacындa opындaлғaн
ғылыми eңбeктep қaтapынa бoлaшaқ мaмaндapдың aқпapaттық жəнe зepттey
мəдeниeтiн қaлыптacтыpy E. Ы. Бидaйбeкoв, P. Ч. Бeктұpғaнoвa, К. М.
Бepкімбaeв жəнe т.б. жaтaды.
Пeдaгoгикaлық білім бepy мaзмұны, бoлaшaқ пeдaгoг–мaмaндapды кəcіби
əpeкeткe дaяpлayдың қыpлapы, пeдaгoгтapдың кəcіби қaбілeттepін
қaлыптacтыpy, мұғaлімдepді дaяpлayдың тapихынa apнaлғaн зepттeyлepді
Қ.Б.Ceйтaлиeв, P.К. Бeкмaғaмбeтoвa, A.Д. Қaйдapoвa жəнe т.б.жүpгізгeн.
Пeдaгoгтapдың кəcіби дapындылығын дaмытy мəceлecінe Л.М. Нəpікбaeвa,
aл бoлaшaқ мaмaнның біліктілігін, шығapмaшылық əлeyeтін дaмытy
Б.A.Тұpғынбaeвa зepттey жұмыcтapы apнaлғaн[3].

331
 Қaй зaмaн бoлмacын, бoлaшaқ мұғaлімдapді дaяpлay жүйecі oлapғa дeгeн
жoғapы тaлaптың бoлyымeн cипaттaлынaды.
Бүгінгі күні Қaзaқcтaн Pеcпyбликacының жoғapы oқy opындapы aлдынa
əлeyмeттік – этикaлық, экoнoмикaлық жəнe ұйымдacтыpy–бacқapyшылық,
кəcіби құзыpeтті, cayaтты мaмaндapды дaяpлay міндeті қoйылып oтыp. Пeдaгoг–
мaмaндapдың кəcіби іc–əpeкeтінің өзіндік epeкшeліктеpі бap. Мұның өзі oлapды
жaңa ғылыми–пeдaгoгикaлық идеялapды шығapмaшылықпен қaбылдaй aлaтын,
oқытy тeopияcы мeн əдіcтeмecін игepгeн кəcіби–пeдaгoгикaлық құзыpeттіліктің
жoғapы дeңгeйін игepгeн мaмaн peтіндe дaяpлay мəceлecін тyдыpaды.
Coндықтaн, білім caлacын мoдepнизaциялayдa ұлттық иннoвaциялық жүйeні
жacay aдaм іc-əpeкeтінің жaңa ғылыми жəне кəcіби бaғыттapын aйқындayды
көздей oтыpып, білім бepy жүйеcіндe apнaйы кaдpлap дaйындayдың
мaмaндaндыpылғaн жүйecін іcкe acыpyды тaлaп eтeді.
Oлaй бoлca мaмaндықты тaңдay, кəcіби өзіндік aнықтaлy мəcелелеpін
зеpттеyдің өзектілігі мынa мəcелелеpге бaйлaныcты екендігі aнықтaлды:
- Кəcіп тaңдay мoтивтеpі мен жaғдaяты;
- Aдaмның кəcіби жəне əлеyметтік тəжіpибеcінің жеткілікcіздігіне
бaйлaныcты тaңдaйтын мaмaндықтың əлеyметтік жəне тұлғaлық мəнділігі.
Coндықтaн дa мaмaндық тaңдayғa бaйлaныcты кəcіби бaғдap, кеңеc беpy,
пcихoлoгиялық көмек көpcетy жoғapы cынып oқyшылapы үшін кəcіби өзіндік
aнықтaлyындa мaмaндық тaңдay мəcелеcін шешyде мaңызды opын aлaды.
Қopытa кeлгeндe, кəcіптік бaғдap бepy қoғaмның əлeyмeттік –экoнoмикaлық
қaжеeттігінe, oқyшының кəcіптік мұpaтынa, бeйімділігінe, қeбілeттеpінe,
пcихикaлық жəнe күш–қyaтынa caй мaмaндықты дұpыc тaңдaп aлyдaғы
мeктeптің пeдaгoгикaлық ұжымы, кəcіптік oқy opындapы, ұжымдap,
жұpтшылықтын іc–əpeкeттepі. Кəcіби бaғдap бepy үш мaқcaтқa жeтyді
қaдaғaлaйды: тaлaпкepлepгe мaмaндық тaңдayдa көмeк; пəн, мaмaндық,
oқытyдың жeкe тpaектopияcын тaңдayдa; oқyшылapғa, жoғapғы oқy opның
бітіpyшілepгe жұмыcқa opнaлacy мүмкіндіктepі тypaлы жeткілікті мəлімeт
бepy.Қыcқaшa aйтқaндa, біp жaғынaн, қoғaмғa пaйдaлы бoлy, екіншідeн, өзінің
жeкe ұмтылыcтapынa жeтe aлaтын тұлғa тəpбиeлey.
Coнымен қaтap, oқyшылapдың кəcіби бaғыттылығын қaлыптacтыpyдa
мeктеп пeн ЖOO білім бepy жүйеcі кəcіби caбaқтacтықтa жұмыc жacay қaжeт.
Ocындaй жaғдaйдa ғaнa бoлaшaқ мaмaнның жeкe тұлғacын қaлыптacтыpy
мəceлecі oқyшы жacтapғa кəcіптік бaғдap бepy жұмыcын тaбыcты жeтілдіpeді дeп
oйлaймын.
Әдебиеттеp:
1. Қaзaқcтaн Pеcпyбликacындa білім беpyді дaмытyдың 2011–2020 жылдapғa apнaлғaн
мемлекеттік бaғдapлaмacы. –Acтaнa, 2010
2. ҚP Пpезидентінің «Қaзaқcтaн-2050» cтpaтегияcы қaлыптacқaн мемлекеттің жaңa caяcи
бaғыты» aтты Қaзaқcтaн хaлқынa Жoлдayы.–2012
3. Cейтaлиев Қ.Б. //Қaзaқcтaндa жoғapы педaгoгикaлық білім беpyдің
қaлыптacyы мен дaмyы (1920-1991 жылдap): пед. ғыл. дoк.aвтopеф. –Aлмaты, 1998. –
Б.47

332
 ӘОЖ 378
«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ» БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА ЖОО ЖАСТАРДЫ
ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕР

А.Б. Әсілхан
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Резюме. В статье приведены инновационные методы в системе патриотического
образования молодежи в университете по программе «Рухани жаңғыру».
Ключевы слова: Модернизация общественного сознания, молодежь, патриотическое
воспитание, инновационный подход, система обучения.
Summary. The article presents innovative methods in the system of patriotic education of youth
at the university under the program «Spiritual modernization»
Keyword: Modernization of public consciousness, youth, Patriotic education, innovative
approach, training system.

Елбасымыз «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында

ұлтымыздың экономикалық жəне саяси жаңғыруын ғана емес, сонымен бірге
бірегейлікті сақтау жəне білімге құштарлықты дамыту мəселесінің өзектілігін
көрсетеді.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру жөніндегі шараларды жүзеге
асыру қажеттілігі қазақстандық қоғамның жалпыға ортақ білім беру саясатының
имиджін жаңғырту, серпінділік жəне икемділік бағытында қоғамдық сананың
өзгеруіне əкелетін өзгерістер туралы түсінігімен анықталады. Бұл жаһандық
əлемдік үрдістерді түсінуге жаңа құзіретті тұжырымдамалық тəсілдерді,
құзыреттілікті жаһандану бойынша инновациялық теорияларды дамытуды жəне
жас ұрпақтың транс-кəсіби құзыреттілігін қалыптастыру үшін технологияларды
əдіснамалық негіздеуді талап етеді.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру бойынша ғылыми-
тəжірибелік зерттеулер бəсекелестікке қабілетті қазақстандық кəсіби
қауымдастықтың, икемді психологиялық тұрақтылық пен жаһандық акцияларға
деген саналы қарым-қатынас құндылығы бар «трансформациялық имидж»
ретінде өзін-өзі ұйымдастырудың жүйелік əрекет моделінің технологиялық
өнімін іске асыруға бағытталған.
Мемлекет алдында Н.Назарбаев «Рухани жаңғыру» атты түбегейлі жаңа
перспективалық бағдарламаны белгіледі. Сондықтан бағдарламадағы біздің
бағыттарымызбен білім парадигмасының педагогикалық-психологиялық
бағыттылығы жəне қоғамдық сананы жаңғырту үшін белсенділікті
қалыптастыру идеясымен «жаһандық құзыреттілікке» ие болудың маңызды
нысаны болып табылады.
«Рухани жаңғыры» бағдарламасы Мемлекет басшысының 2017 жылғы 12
сəуірде жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласының
ережелері негізінде əзірленді. Онда ұлттың жаңа тарихи кезеңдегі басты
мақсаты: рухани жəне мəдени құндылықтарды сақтау жəне арттыру, əлемнің
дамыған 30 елінің қатарына ену туралы айтылған. Бағдарламада осы мақсаттарға
жетуге бағытталған бірнеше жоба қарастырылған [1].

333
 Қазақ тілін латын графикасына кезең-кезеңмен көшіру жобасы тілдің
дамуына жаңа серпін беріп, оны əлемге кіріктіруге, азаматтарды тілді игеруге
қызығушылық пен ынталандыруға арналған. Латын графикасына толық көшу
2025 жылға жоспарланған: бұдан былай барлық жазбаша сөйлеу - баспа
басылымдарындағы жарияланымдардан бастап кеңсе жұмысына дейін - латын
тілінде өтеді. Бұған дейін халық əлі де кирилл алфавитін қолдана алатын өтпелі
кезең мен бейімделу қарастырылған.
«Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы білім мен тəжірибені жас
ұрпаққа жеткізуге, білім беру сапасын арттыруға, ұлт пен қазақ тілінің тұлғасын
дамытуға бағытталған. Нұрсұлтан Назарбаевтың айтуынша, «... біздің
əлеуметтік-гуманитарлық біліміміз көптеген жылдар бойы бір доктрина аясында
жəне əлемнің бір көзқарасы аясында сақталды». Мұны шешу үшін əлемде
бұрыннан бар 100 үздік оқулықты таңдап алу ұсынылады: тарих, саясаттану,
əлеуметтану, философия, психология, мəдениеттану, филология бойынша жəне
оларды қазақ тіліне аудару. Бұл бағдарламаның тиімділігі кітаптар студенттерге
қол жетімді болғаннан кейін 5-6 жылдан кейін күтіледі - отандық
университеттердің түлектері халықаралық еңбек нарығында бəсекеге қабілетті
болуы керек [2].
«Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы» жобасында елдің əр түкпіріндегі, əр түрлі
жастағы жəне ұлттағы қазақстандықтардың өмірі туралы əңгімелер
жинақталады, олар отандастарға үлгі болады. Бұл 100 (жəне одан да көп) жаңа
тұлға қазіргі Қазақстанның жарқын бейнесіне айналады.
«Қазақстанның қасиетті географиясы» жобасы еліміздің символдық
қасиетті жəне мəдени-тарихи негіздеріне негізделген. Бұл жобаның объектілері
туризм индустриясы үшін тартымды орын болады. Мемлекет басшысының
мақаласында бұқаралық спортты дамыту қарастырылған. «Туған жер» арнайы
жобасы əлеуметтік мəселелерді шешуге, азаматтарды өздерінің туған жері -
«кішкентай отаны» дамытуға жəне өркендетуге тартуға бағытталған.
«Жаһандық əлемдегі заманауи қазақстандық мəдениет» жобасы шет
елдерде Қазақстан мəдениетін кеңінен насихаттау бойынша жүйелі жұмыстар
жүргізуге бағытталған. Сонымен қатар, қазіргі заманғы мəдениетті нысаны мен
мазмұны бойынша ілгерілетуге мүдделі [3].
Жаһанданудың барлық заманауи қауіптері мен сын-қатерлерін ескере
отырып, қазақстандықтардың рухани құндылықтарын жандандыруға
бағытталған «Рухани жаңғыры» бағдарламасы əлемдегі Қазақстанның бəсекеге
қабілеттілігін арттыруға, ұлттық бірегейлікті сақтауға, білім мəдениеті мен
азаматтар санасының ашықтығын дəріптеуге бағытталған. Бұл қасиеттер қазіргі
қазақстандықтардың басты бағытына айналуы керек.
Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасы қоғамды топтастыруға, зиялы
қауымды, жастарды, өмір саласының барлық өкілдерін Мемлекет басшысы
жариялаған идеялар төңірегінде біріктіруге мүмкіндік береді. Модернизацияның
барлық бағыттарын іске асыру қоғамның қажеттіліктерін ескере отырып,
ғылыми жəне сараптамалық қоғамдастықтың, азаматтық қоғам өкілдері мен
жастардың белсенді қатысуымен жүзеге асырылады [4].

334
 Аталған бағыттарды іске асыруда білім алушылардың бойында «Рухани
жаңғыру» бағдарламасының идеясы негізінде отансүйгіштік, азаматтылық,
толеранттық сана мен көшбасшылық қасиеттерін тəрбиелеу аса қажеттілікті
талап етеді.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасының «Тəрбие жене білім» атты кіші
бағдарламаны іске асыру шеңберінде аймақтану бойынша білім беруді
жандандыру, рухани тəрбиелеу жəне азаматтығын арттыру бағытында
жұмыстар жүргізілді, нəтижесіндн білім алушылардың рухани-адамгершілік
тəрбиелеудің педагогикалық жағдайы нақтыланып, негізгі бағыттары жүзеге
асырылды.
Белгілі бір құбылыстың себебін, атап айтқанда, қазіргі қазақстандықтардың
қоғамдық санасын жаңғырту қажеттілігін нақты түсіну үшін мына сұраққа жауап
беру керек: неге бұл міндет дəл қазір қазақстандық қоғамда шұғыл маңызға ие
болды? Бұл мəселені түсіну жəне шешу үшін Президент Н.Ә.Назарбаевтың алға
қойған міндетіне байланысты кеңірек қарастырған жөн. Назарбаев 2017 жылғы
қаңтарда Қазақстан халқына жолдауында - Қазақстан Республикасындағы
үшінші жаңғырудың қажеттілігі туралы.
Бүкіл əлем Төртінші өнеркəсіптік революция қарсаңында үлкен
технологиялық прогреспен, ең алдымен робот техникасының, жасанды
интеллекттің, киберфизикалық жүйелердің, инновациялық технологиялардың
айтарлықтай дамып келе жатқандығымен сипатталады, бұған дейін көптеген
адами қасиеттер мен қасиеттер роботтарға берілетін болған кезде. Қазіргі
заманғы роботтар жетілдірілген «ақылды» жабдықтар біздің күнделікті
өмірімізге белсенді енуде. Бұрын адам жасаған көптеген процестер мен
функциялар киберфизикалық жүйелерге біздің көз алдымызда беріледі [5].
Төртінші өнеркəсіптік революцияның ерекшелігі - қазір физикалық
функциялардан басқа, бұрын адам деп саналған көптеген адамның ақыл-ой
функциялары ақпараттық технологияға ауысады. Бүгінгі таңда бұл сапалы жаңа
процесс, өйткені тек ауыр физикалық жұмыс ғана емес, сонымен бірге адамның
рационалды іс-əрекетінің көптеген функциялары, мысалы, бұрын тек адамның
құзыретіне жатқызылған анализ, синтез, жалпылау, жіктеу, жүйелеу жəне т.б.
Адамның негізгі, фундаменталды анықтамасы, оның тұжырымдамасы
еркіндік, оның үш негізгі формасында көрінеді - ұтымды, шығармашылық
ойлауында, еркін адамгершілік таңдау мүмкіндігі, сұлулықты құру қабілетінде
Адамның ең маңызды атрибуты - бұл шығармашылық ойлау қабілеті, бірақ
бүгінде бұл адамзат тарихындағыдай ең көрнекті адамдардың ғана құзыретінде
емес, енді барлығы шығармашылық ойлауы керек.
Адамзат ойлауды ақыл мен парасат синоним ретінде қарастырғанда
дəстүрлі түрде түсінеді. Сонымен қатар, ойлау дегеніміз фактілер мен ақпарат-
тың сандық өсуін қоспағанда, тарихи қозғалыста қандай да бір сапалы
өзгерістерге ұшырамаған өзгеріс деп түсініледі.
Алайда, ойлау дамушы тұжырымдама болып табылады, оның тарихи
дамуында, философия мен ғылымның дамуында əр түрлі кезеңдерден өтті.
Қазіргі заманғы ойлау - бұл ежелгі жəне орта ғасырларда түсінілген дұрыс,

335
дəйекті дəлел ғана емес, қазіргі кездегідей дедуктивті қорытынды немесе
индуктивті жалпылау емес.
Рационалды іс-əрекеттің осы барлық нысандарын аппаратқа беруге болады;
қазіргі заманғы ойлау - жалпыға ортақ жəне жеке адамның кездейсоқ жəне қажет,
абстрактілі жəне нақты, индуктивті жəне дедуктивті диалектикалық
үйлесімділігін, қарама-қайшылықты шешуге қабілетті, өзгеретін жəне дамып
жатқан өмірге сəйкес жаңа парадигмаларды ұсынатын шығармашылық ойлау,
жасанды интеллект мұндай ақылды ойлауды жеңе алмайды. мүмкін. Ойлау - бұл
тек мидың қызметі ғана емес, ол адамның барлық іс-əрекетінің, бүкіл адамзат
мəдениетінің функциясы мен формасы
Осылайша, бүгінде адам жасанды интеллектке адам ойлауының,
шаблонының, трафарет ойлауының рационалды формаларына көшеді. Егер
машина əрдайым логикалық болса, қол жеткізілген бағытта жұмыс жасаса, бір
ақыл парадигмасында қозғалса, онда адам рационалды ойлау, нақты дамуды
түсініп, бір сатыдан, логиканың екінші сатысына көшу болып табылады.
Басқаша айтқанда, заманауи ойлау ғылым мен өмірдің дамуындағы іргелі
қайшылықтарды шешуге қабілетті, оны бір кездері кванттық механика,
салыстырмалылық теориясы, Маркстің «Капитал» жəне т.б. қазіргі ғылымның ең
дамыған бөлігінде
Оқытудың дəстүрлі формасы мəнді ашуға емес, нəтижені есте сақтауға
бағытталған нəтижелерге, ақпаратқа назар аударады, ал түсіну - бұл тақырыпты
не үшін игеруге болатындығын, яғни оның мəнін түсінуді түсіну. Қазіргі заманғы
тұтас адам шығармашылық тұрғыдан ойлауы керек, логиканың бір деңгейінен
екінші деңгейге ауыса білуі керек, өзінің ойлауын жəне рухани санасын қайта
құруға жəне өзгертуге дайын болуы керек.
Шығармашылық ойлаумен қатар, адамның ең басты ұстанымы - оның
руханилығы, адамгершілік құндылықтары. Адамгершілік құндылықтарсыз адам
мен адамзат өмір сүре алмады жəне тарихта сəтті дами алмады. Мораль -
адамның өмір сүру тəсілі. Адам жануардан түбегейлі айырмашылықтан тұрады,
басқалар үшін өмір сүреді, тіпті өзін-өзі тану жəне өзін-өзі тану дəл өзі өмір
сүретінінде жəне басқасы үшін жасайтынында көрінеді.
Адам – бұл əлеуметтік болмыс, ал мораль - адамзат қоғамының пайда
болуымен туындайтын табиғи тіршілік заңдылығы. Мазмұны бойынша
адамгершілік ұғымы адамзатқа тең. Адамзат өзінің ру-тайпалық қалыптасуында
моральдық құндылықтар мен заңдылықтарды басшылыққа алды, оларды өмір
сүру мен бірге өмір сүру тəсілдері ретінде дамыды.
Кішіге жəне əлсізге қамқорлық, үлкендерге құрмет пен құрмет, өзара көмек
жəне өзара көмек, адалдық, жанашырлық пен мейірімділік - осының бəрі
моральдық құндылықтарды, сонымен қатар ойлаудың логикалық құрылымының
категорияларын адам мазмұнды жəне практикалық қызмет процесінде дамыған,
мəдениетте топтасқан, адамгершілік принциптеріне айналған, ол тұлға болу үшін
əрбір эмпирикалық тақырыпты игеруі керек [6].
Ойлаудың, моральдық, рухани құндылықтардың осы санаттарын игермей,
адам шынайы тұлға бола алмайды, əйтпесе ол адам болмысынан айырылған

336
«манкурт» болып қала береді, өйткені адамның мəні – бұл əлеуметтік
қатынастардың жиынтығы. Адамды робот пен жасанды интеллекттен айыратын
рухани құндылықтар, адамгершілік сезімдер. Бұл проблема қазіргі кездегі
адамзаттың барлық өзектілігінде тұр.
Сонымен, заманауи, біртұтас, шығармашыл адам жаңа деңгейдегі тұлғаға
айналуы керек. Тарихта бұрыннан біртұтас, үйлесімді адамдар болған, олар қазір
де бар, алайда қазіргі өмір мұндай адамдардың мүмкіндігінше көп болуын талап
етеді, өйткені олар бəсекеге қабілетті, дамыған ел құра алады.

Әдебиеттер:
1. Койшибаев Б.А., Мухамеджанов Б.Ж., Такенов Б.Д. О перспективах инвестиций в
человеческий капитал (на примере экологии, медицины и образования) // Научно-
практический журнал. – Костанай: Реформа, 2017. – №4.
2. Исабекова Б.Б, Жантлесова А.Б., Кульшарипова З.К. Подготовка студентов в условиях
диверсификации высшего педагогического образования // Фундаментальные исследования. –
М.: ООО «Роспечать», 2015. - №2. – С. 1300-1304.
3. Кульшарипова З.К., Коструба Д.А., Осьмак Т.Д Ценностно-смысловые ориентации как
фактор феномена устойчивого развития в контексте реализации программы «Рухани
жаңғыру» // «Рухани жаңғыру» бағдарламасы контекстіндегі қазіргі таңдағы психологиялық
ғылым мен тəжірибе: республикалық ғылыми-əдістемелік конф.материалдары. – Алматы:
Қазақ университеті, 2018. – Б. 158-161.
4. Кульшарипова З.К., Жакубалдина Б.Б., Исабекова Б.Б. Модернизации общественного
сознания: установки и риски коммуникационных процессов в условиях обновлённого
образования // Қазіргі ғылымдағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер. – Астана: PHПЦ «Білім-
Образование-Education», 2018. –Б. 174-180.
5. URL https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-12-12/fourth-industrial-revolution.
6. URL https://news.rambler.ru/other/rnews&utm_medium= copylink
ӘОЖ 378.17

ЖОО СТУДЕНТТЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ

ШАРТТАРЫ
Ж.Н. Әуесхан
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Резюме. В статье приведены условия социально-психологической адаптации студентов
ВУЗа.
Ключевые слова: Адаптация, социальная-психологическая адаптация, студенческая
коммуникация, высшее учебное заведение.
Summary. The article describes the conditions of socio-psychological adaptation of university
students.
Keywords:. Adaptation, social and psychological adaptation, student communication, higher
education institution.

Білім беру жүйесі адамды оқыту жəне тəрбиелеу процесінде, білім беру
процесінде жұмыс істейді жəне дамиды, оның басты міндеті оқу процесінде
тұлға ретінде қалыптасуы жəне өзін-өзі дамытуы болып табылады. Оқу процесін
талдау кезінде маңызды категория – оқуға «көзқарас» болып табылады. Тұлға-
белсенділік тəсілінің негізін көптеген психологтар салған, мұнда адам іс-əрекет

337
жəне басқа адамдармен қарым-қатынаста қалыптасатын, осы əрекет пен қарым-
қатынас сипатын анықтайтын іс-əрекет субьектісі ретінде қарастырылған.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы бүкіл білім беру жүйесі, оның ішінде жоғары
білім де жалпы жəне білім беру психологиясының теоретиктері мен алдыңғы
қатарлы практиктердің еңбектерінде қалыптасқан идеялардың ықпалында.
Олардың идеялары қазіргі білім берудің анықтаушы негіздерінің бірі ретінде
ынтымақтастық туралы мəлімдемеде көрсетілген. Ынтымақтастық стратегиясы
оқытушының студенттердің танымдық қызығушылықтарын ынталандыру жəне
бағыттау идеяларына негізделген.
Болашақ маман тұлғасын қалыптастыру процесінің маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі бола отырып, білім тек білімді игеруді ғана емес, сонымен бірге
үйлесімді дамыған жеке тұлғаның дамуын да көздейді. Тəрбие процесінде
адамның өмірлік ұстанымы қалыптасады, оны өзін-өзі тану, өзін құрметтеу жəне
өзін-өзі растау жүзеге асырылады. Бұл проблема əсіресе жоғары оқу
орындарында өткір тұр, бүгінде мамандардың 82% -дан астамы Қазақстан
Республикасы халық шаруашылығының барлық салалары үшін оқытылады.
Тұлғаның дамуы «жеке тұлғаны əлеуметтендіру» процесі ретінде
отбасының белгілі бір əлеуметтік жағдайларында, қоршаған ортада, аймақтың,
елдің белгілі бір əлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайларында, өздері өкілдік
ететін халықтың этно-мəдени-мəдени, ұлттық дəстүрлерінде жүзеге асырылады.
Бұл тұлғалық дамудың макро жағдайы.
Тұлғаның дамуының негізгі шарты ретінде дамудың əлеуметтік жағдайы,
оның ішінде қатынастар жүйесі, əлеуметтік өзара əрекеттестіктің əртүрлі
деңгейлері, əртүрлі қызмет түрлері мен формалары қарастырылады. Бұл
жағдайды адам өзінің қоршаған əлемдегі орнын өзгертуге тырысқанда, оның
мүмкіндіктеріне сəйкес келмейтінін өзгерте алады.
Отандық даму психологиясы мен педагогикасындағы зерттеулер негізінен
адам дамуының балалар мен жас кезеңдеріне бағытталған. Психикалық дамудың
негізгі заңдылықтары мен тетіктері өмірдің осы аралығы үшін дəл
тұжырымдалған. Біреуі мектеп жасынан тыс адамның психикалық дамуы
тоқтайды деген түсінік алады. Отандық психологиялық-педагогикалық
əдебиеттерде адам өмірінің заңдылықтары мен сипаттамаларын жүйелі түрде
көрсетуге аз көңіл бөлінеді. Даму жастарда да, ересектерде де жалғасатыны
анық.
Студенттік өмір – бұл жоғары оқу орны ұйымдасқан арнайы əлеуметтік
категория, адамдардың нақты қоғамдастығы. Тарихи тұрғыдан, бұл əлеуметтік-
кəсіби категория XI-XII ғасырларда алғашқы университеттер пайда болған
уақыттан бастап пайда болды. Студенттер құрамына мақсатты, жүйелі түрде
білім мен кəсіби дағдыларды игеретін, ауыр жұмыспен айналысатын адамдар
кіреді. Әлеуметтік топ ретінде ол кəсіби бағдар мен болашақ мамандыққа
жетілген көзқарасымен сипатталады.
Әлеуметтік-психологиялық аспект бойынша студенттер халықтың басқа
топтарымен салыстырғанда жоғары білім деңгейімен, мəдениетті белсенді
тұтынумен жəне танымдық уəждің жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Сонымен

338
қатар, студенттерге жеке тұлғаға бағытталған көзқарас тұрғысынан ең жоғары
əлеуметтік белсенділікпен жəне интеллектуалдық жəне əлеуметтік жетілудің
үйлесімді үйлесімімен сипатталатын əлеуметтік қауымдастық ретінде, белсенді,
дербес, өз іс-əрекетін ұйымдастырушы, педагогикалық өзара əрекеттесуші
ретінде қарастырылады [1].
Студенттердің əлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері үшін адам өмірінің
дамуындағы бұл кезең салыстырмалы экономикалық тəуелсіздіктің
қалыптасуымен, ата-ана қамқорлығынан кетуімен жəне көбінесе жеке
отбасының қалыптасуымен байланысты болуы маңызды. Бұл сіздің жеке
жазбаңызды орнатып, адамның болашақ «көшбасшы», кəсіби маман ретінде
қарқынды жəне белсенді əлеуметтенуіне қол жеткізетін уақыт.
Университетте оқу кезінде еңбек пен кəсіби қызметтің берік негізі
қалыптасады. Оқу процесінде алынған білім, білік, дағды кəсіби құрал ретінде
қызмет етеді. Алайда сауалнаманың нəтижелері техникалық ЖОО
студенттерінің жартысында жоғары оқу орнын таңдағанда мамандыққа деген
қызығушылықтың жоқтығын көрсетеді. Студенттердің үштен бірінен көбі дұрыс
таңдауды білмейді немесе өз мамандығы бойынша жұмыс істеуді
жоспарламайды [2].
Соңғы онжылдықта кəсіби дағдылар мен тұтастай алғанда оқытуға деген
сандық көрсеткіштер, олардың толық емес қалыптасуының жалпы көрінісі
сақталады. Университеттің оқытушысы жəне жалпы жоғары білім беру жүйесі
студентті білім беру іс-əрекетінің субъектісі ретінде қалыптастырудың жауапты
психологиялық-педагогикалық міндетіне ие, бұл бірінші кезекте оған жоспарлау,
өз іс-əрекетін ұйымдастыра білу, жемісті жəне толықтай оқу жəне қарым-
қатынас жасау қабілетін үйрету қажеттілігін білдіреді.
Студенттің əлеуметтік жетілген тұлға, ғылыми дүниетанымның негізін
қалаушы ретінде көзқарасы дүниетаным дегеніміз - адамның айналасындағы
əлемге, өзіне жəне оның осы əлемдегі орнына деген көзқарастарының жүйесі.
Басқаша айтқанда, білім алушының дүниетанымын қалыптастыру оның
рефлексиясының дамуын, өзін іс-əрекет субъектісі, белгілі бір əлеуметтік
құндылықтардың тасымалдаушысы жəне əлеуметтік пайдалы тұлға ретінде
қабылдауын білдіреді. Бұл педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыруды
қайта қарауды, студенттердің көзқарастарын, мақсаттарын, өмірлік
ұстанымдарын қорғауға жағдай жасауды, оқу орнындағы тəрбие жұмысы
барысында қабылданған шешімдер үшін жауапкершілікке дайын болуды
міндеттейді.
Осы жастағы көптеген жастар əлі де жасөспірім кезінен жəне ерте жастық
шақта туындайтын проблемалар – өз жас ерекшеліктері, старосталардың
дербестік құқығы, шешім қабылдаудағы тəуелсіздік жəне т.б. Сонымен қатар,
олар əлеуметтік жəне жеке өзін-өзі анықтау міндетімен бетпе-бет келеді, бұл
ересектерден тəуелсіздікті білдірмейді, бірақ олардың ересектер əлеміндегі
орнын анық бағыттап, анықтайды. Бұл танымдық мүмкіндіктер мен
қызығушылықтарды дамытумен қатар, өзін-өзі тануды, дүниетанымды, өмірлік
ұстанымды дамытуды білдіреді [3].

339
 Студенттік жастағы сипатталған өзгерістер екі кезеңде жүреді: біріншісі –
осы жаста қалыптасқан нормаларды, құндылықтар мен мұраттарды бағалау жəне
қайта бағалау, екіншісі - жеке жəне кəсіби жағынан өмірлік жоспарлардың
кристалдануы. Сонымен қатар, өмірлік жоспарларды жүзеге асырудың жолдары
мен шарттары туралы пікірлер шоғырланған. Қарым-қатынаста олар маңызды
өзара əрекеттесу дағдыларын игереді, тану жəне бекіту қажеттіліктерін,
эмоционалды байланыстарды қанағаттандырады. Қарым-қатынас
қажеттіліктерін қанағаттандыруда жетекші рөлді топ, атап айтқанда, студент,
оқу тобы ойнайды, топтың өміріне жеткіліксіз қатысу, ондағы оқшаулану əр
түрлі жүйке жəне соматикалық аурулардың пайда болуына ықпал ететін тұрақты
эмоционалдық стресс көзі болып табылады.
Егер студенттік топ осындай қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік
берсе, онда бұл студент үшін маңызды. Егер студенттің осы қажеттіліктерді
қанағаттандыратын басқа тобы (отбасы, жұмыс істейтін жастар тобы) пайда
болса, онда оның оқу тобындағы қарым-қатынасы өзгереді, бұл оның жағдайына
əсер етеді.
Алайда, қазіргі уақытта жастар құндылықтар мен реттеуші дағдарысты
бастан кешуде, жалғасып жатқан процестер бірқатар құндылықтарды, соның
ішінде алдыңғы буындарды қайта бағалауды көрсетеді.
Қазіргі жағдайда жоғары білім берудегі оқу процесі қоғамдағы өзгерістерге,
болашақ мамандардың бойында құзіреттілік, əлеуметтік жауапкершілік,
демократия, ойлау икемділігі сияқты жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру
қажеттілігіне бағдарлануы керек. Демек, əлеуметтік жағдайлар болашақ маманға
тек кəсіби білімді ғана емес, сонымен қатар кəсіби қызметтің сəтті өтуіне
психологиялық дайындығын да талап етеді. Университеттегі оқу процесіне
қойылатын басты талаптардың бірі болашақ маман тұлғасының қалыптасуы мен
өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін жағдай жасау болып табылады. Оқу
процесін ұйымдастырудың тағы бір басты талабы - кез-келген бірлескен іс-
əрекетте жəне қарым-қатынаста, ынтымақтастықты жүзеге асыруда студенттің
жеке басына толық жəне тең құқылы серіктес ретінде белгілі бір қатынасты
көрсету.
Жастардың əлеуметтік жауапкершілігінің ерекшеліктерін ескере отырып,
бір жағынан, қоғамның осы əлеуметтік-жас тобының биологиялық,
психологиялық, жас ерекшеліктері мен басқа да ерекшеліктерін ескеру қажет,
оның өсу институттарына елеулі қатысуы болмаған кезде оның психологиялық
жетілуімен сипатталатынын, оның психологиялық тұрғыдан тиесілі екенін
ескеру қажет. ересектер əлеміне, ал əлеуметтік жағынан - жасөспірімдер əлеміне.
Екінші жағынан, қазіргі əлемдегі көптеген процестердің өзара байланысын, əр
түрлі əлеуметтік қатынастардың өзара əрекеттесуін, олардың жас тұлғаның
қалыптасқан жеке тұлғасының құрылымына əсер ету механизмін ескеру қажет
[4].
Біздің ойымызша, студенттік жас кезіндегі əлеуметтік жауапкершіліктің
ерекшелігі неден көрінеді? Біріншіден, жастардың əлеуметтік жауапкершілігінің
құрылымында аға буын мен басқа құрдастардан айырмашылығы эмоционалды

340
фактор үлкен үлесті алады. Бұл жастардың жас ерекшеліктеріне байланысты
максимализм, эмоционалды тұрақсыздық, психологиялық өзін-өзі бақылауды
қалыптастыру жүйесінің толық еместігі, жоғары дəрежедегі болжам, сонымен
қатар бейсаналық психикалық реакция жəне аз дамыған саналы функциялар
(бақылау, бағалау, өзін-өзі бағалау) тəн. Олардың эмоционалды сезімталдығына
байланысты ұлдар мен қыздар қоршаған ортадан жəне мінез-құлық
стандарттарымен жəне мотивациясымен оңай қарыздана алады.
Екінші жағынан, жастар өздерінің максималистік ұмтылыстарының
арқасында кездейсоқ мотивтерге сүйене алады, олар көбінесе олар туралы
ойламайды. Жастарға тек сыртқы белгілерді қолдана отырып, адам ортасынан
тыс болуға, əлемге өзіндік көзқарасын көрсетуге деген ұмтылыс тəн; киім, шаш
үлгісі, мінез-құлық, қарым-қатынас нормалары, нақты өрнектер. Сондықтан, жас
тұлғаның əлеуметтік жауапкершілігінің құрылымындағы эмоционалды-
сенсорлық факторлар автоматты түрде жауапкершіліктің рационалды
элементтерінің əсерінің тарылуына əкеледі.
Жастардың əлеуметтік жауапкершілігінің қоғамның ересек бөлігі
өкілдерінен ерекшеленетін өзіндік ерекшеліктері бар. Бір жағынан, жастардың
əлеуметтік жауапкершілігінің сипаттамалары жастардың əлеуметтік топ
ретіндегі биологиялық, психологиялық, жас ерекшеліктеріне байланысты, ал
екінші жағынан, олар жастардың күнделікті қызметіне қосылатын əлеуметтік
микросфера, олардың өздері жүзеге асыруы қажет əлеуметтік жəне кəсіби
топтың талаптары арқылы анықталады. болашақтағы мүмкіндіктер [5].
Жастардың əлеуметтік жауапкершілігін оңтайландырудың жəне олардың
жауапсыз əрекеттерінің көріністерін жеңудің негізгі бағыттары үйлесімді
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру жолымен, болашақ маманның кəсіби
қалыптасуымен тікелей байланысты.
Заманауи əлеуметтік жағдайлар болашақ маманға тек кəсіби білімді ғана
емес, сонымен бірге өзінің кəсіби қызметінің сəттілігін қамтамасыз ететін
əлеуметтік-жауапты іс-əрекеттерге психологиялық дайындығын қажет етеді.
Сондықтан университеттегі оқу процесіне қойылатын басты талаптардың бірі
болашақ маман тұлғасының қалыптасуы мен өзін-өзі дамытуын қамтамасыз
ететін жағдай жасау жəне оның əлеуметтік жауапкершілігін тəрбиелеу болып
табылады. Қоғамның даму процесінде жастардың əлеуметтік жауапкершілігінің
мазмұны, біздің ойымызша, ішкі жəне сыртқы жағдайлармен байланысты белгілі
бір өзгерістерге ұшырайды. Адамгершілік пен эстетика нормалары қоғамдық
қатынастарды реттеуде адамның жалпы сипатына сай келетіндер ретінде
маңызды бола түседі; мінез-құлық нормаларын реттеу эстетикалық жəне
моральдық сипатқа ие болады.
Зерттеу көрсеткендей, қазақстандық білім беру жүйесін реформалау
жағдайында студенттік топтың жұмысын оңтайландырумен байланысты
проблемалар күрделі болып табылады. Олардың шешімін екі деңгейде алуға
болатын сияқты. Бірінші деңгейде бұл міндеттерді мемлекеттік органдар
шешеді, екінші деңгейде - университеттің əкімшілік органдары.

341
 Алынған мəліметтерді талдау негізінде қазіргі заманғы оқу тобының төрт
түрі студенттік өмірге (болашақ маманның қалыптасуы) əлеуметтік-
психологиялық орта ретінде анықталды. Бұл түрлер респонденттердің өздері
қабылдаған зерттеу топтарының сипаттамаларын көрсететін жəне саралау мен
үйлесімділік, байланыс, эмоционалдылық, ұйымдастырушылық, қарым-қатынас
стилі, топтық шешім қабылдау жəне санкциялар жүйесі, хабардарлық пен
қақтығыстар, келісушіліктермен ерекшеленетін мəлімдемелерін жинақтау
арқылы модельденді. Алынған модельдердің сипаттамасы мынадай: Оқу тобы –
келесі белгілермен сипатталатын интегралды əлеуметтік-психологиялық
қауымдастық:
- Оқу тобындағы ресми жетекшілер (директорлар мен кəсіподақ
жетекшілері) өкілеттікке ие жəне топ мүшелерін қызықтырады. Олар топты
білдіруге, оны университеттегі оқу тобының жұмысына (оқыту жəне əлеуметтік
жұмыс) байланысты қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуге арналған «сайланған
органның» бір түрі ретінде қабылданады.
- староста топтың бейресми құрылымында маңызды орын алатынына
қарамастан, сөзсіз бейресми жетекші емес. Айта кету керек, мұндай жетекші
жоқ.
- топтың старостасы бейресми құрылымында маңызды орын алатынына
қарамастан, сөзсіз бейресми жетекші емес. Айта кету керек, мұндай жетекші
жоқ.
- кем дегенде ресми лидерлердің бірі кіретін топтың «өзегі» белгілі бір
ықпалды қолдануы мүмкін. Ресми басшылардың, ресми жетекшілер мен топтың
басқа мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар өзара достық, құрмет пен
жанашырлыққа, достыққа немесе достыққа негізделген.
Алынған мəліметтерден белгілі болғандай, респонденттер тартымды,
құрметті жəне үстем адамдарды айыра алмайды, бұл басқа топ мүшелерінің
сараланған қабылдауына ғана емес, сонымен бірге топтағы эмоционалды,
анықтамалық жəне күш құрылымдарының қиылысуы жəне / немесе сəйкес келуі
мүмкін. . Деректерді талдау негізінде біз осы типтегі зерттеу тобындағы
тартымдылық пен бедел тұрақты болса, яғни яғни, зерттеу нəтижелері туралы
қорытындыға келдік. Топтың бірдей мүшелері танымалдық пен беделге ие
болғандықтан, үстемдік ситуациялық жəне беделге де, танымалдыққа да
байланысты.
Тартымдылық қарым-қатынаста көрінетін қасиеттермен анықталады:
байланыс орната жəне ұстай білу, əзіл сезімі, оптимизм, көңілділік,
бастамашылдық, жақсы өсіру. Беделді адамдар - бұл мамандықты сəтті
игергендер (табысты оқу, ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысу; өз мамандығы
бойынша жұмыс істеу), сонымен бірге білімге ие адамдар. Осылайша, білім мен
дағды биліктің негізін құрайды, ал кəсіби білімге басымдық беріледі.
Тартымдылық пен бедел негіздерінің ішінара сəйкес келуі зерттеу тобындағы
құрылымдардың сəйкес келуін көрсетеді. Кəсіби бағдарлау мен байланыстың
үйлесімі ең құнды болып танылады, яғни мамандықты игерудегі жетістік жəне
байланыстарды құру жəне қолдау мүмкіндігі

342
 Әдебиеттер:
1. Мусатов С.А. Принципы социально-психологической организации студенческих
коллективов //Человек и общество: Проблемы интеллектуального и культурного развития
студенчества. – Л.: Наука, 2015. – Вып. 13. – С.159-161.
2. Немов Р.С. Психологическая теория коллектива и проблемы групповой
эффективности // Вопросы психологии. – М.: МГУ им. Ломоносова, 2018 - №5. – С. 5362.
3. Обозов Н.Н. К вопросу об оптимальном отборе при комплектовании студенческих
групп // Вестник ЛГУ. Экономика. Философия. Право. – Л.: ЛГУ, 2015. - №17. – С.87-98.
4. Петровский А.В., Шпалинский В.В. Социальная психология коллектива. –М.:
Просвещение, 2018. – 175 с.
5. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. Описание, объяснение,
понимание социальной реальности. – М.: Эрудит, 2015. – 596 с.

ӘОЖ 37.76

ЖАНҰЯДАҒЫ ТӘРБИЕ ТҮРЛЕРІНІҢ БАЛА ПСИХОЛОГИЯСЫ

ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕРІ

С.Е Жанболатов, М.Т. Құрбанбай

«Мирас» университеті ,.Шымкент қ, Қазақстан

Резюме. В этой статье излагается роль семейной воспитании при формирований

психологии детей в семье
Ключевые слова: семейное воспитание, психология детей, гиперопека, социально-
психологическая работа.
Summary. In this article a role is expounded by domestic education at forming of psychology
of children in family.
Keywords: family education, child psychology, overprotection, social and psychological work.

Психологтар нақты жанұяның шартталған ерекшелігінен адамның

көзқарастары мен мінезіндегі өзгерістердің бар екенін тіркеген;
Зерттеушілер Ц. П. Короленко мен Т.А.Донских жанұяның тұлғаның мінез
ауытқушылығын жеңу мен қалыптастыруда жетекші ролін атап көрсетеді.
Мінез-құлықтың өзгеруіндегі жеті типін қарастырады.[1 ].
Аддиктивті мінез-құлық — шынайы өмірден кетуге тырысу,өзінің
психикалық жай-күйін кейбір заттарды қабылдау арқылы немесе өз назарын
белгілі бір заттарға не қызмет түріне үнемі аудару арқылы қарқынды эмоцияның
дамуымен қосарланады.. Үдеріс соншалықты ауқымды болады ол адамның
өмірін басқара бастайды,оны дəрменсіз етіп еркінен айырады. (Ц. П.
Короленко).
Әлеуметке қарсы мінез-құлық — этикаға, адмгершілікке, жауапкершіліктің
жоқтығына, басқа адамдардың құқығымен заңды аяқ асты ету.
Суицидті мінез-құлық — өзін-өзі өл тіруге тəуекелдің жоғарылығы.
Конформистік мінез-құлық — əдет-əрекетінде,көзқарасындаақағидасында
шынайылықтың жоқтығы-белгілі бір көзөқарасқа байлану,бейімделгіштік билігі
бар тұлғаның нұсқауына көзсіз еру бейіл
Нарцистік мінез-құлық — бұл өзінің аса маңыздылығын білдіретін
тұжырымдама оның өзін басқалардың бағалауына аса терең мəн берушілігі.

343
 Фанатикалық мінез-құлық — бір идеяға көзсіз ерубасқа кез-келген
көзқарасқа төзбеушілік зорлықшыл мнез-ққұлықпеннұштасуы мүмкін. Басқа
жандардың бейтарап не достық қарым-қатынасы дұшпандық не жек көрушідік
тұрғысынан бағаланады. Аутиститік мінез-құлық — əлеуметтік қатынастардың
қиындауыактов, шынайы өмірден қол үзу, қиял əлеміне бойлап ену Психологтар
тəрбиенің кейбір типтері мен мінез аутықушылықтарының арасындағы
сəйкестікті байқаған.бұл деструктивті мінез ауытқушылығы қоғам мен
адамдарға залал тигізеді.
Гиперопека. Тəрбиенің бұл типі ұлғайтылған,балаларға ұсақ-түйекке дейін
қамқорлықпен сипатталады балаларға өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік
бермейді қиындықты - өз бетінше жеңіп əрекет ету мүмкіндігін жоққа шығарады.
Бұл оларда өзіне сенімсіздік сезімін, толыққандылық емес комплексін өзін-өзі
төмен бағалауға, өз қабілеттерін сенбеушілік, өмірдегі кез-келген
қиындықтардың алдында қорқыныш туындатады. Бұл комплекс мұқият
жасырылады санадан бейсанаға ығыстырылады оның адамның көңіл-күйіне
ықпалын күшейтеді жəне психологиялық қорғаныс таңдауға əкеледі. Мұндай
қорғаныстың тəсілі қалауынша ойлану, қиялдау, наркотикалық əсері бар
заттарды, алкоголді ішімдіктерді қолдану болып табылады. Қиялдау күйі
басыңқы төмен көңіл-күймен алмасады.
Өлшеусіз талап қою-тəртіп, реттілік, өз міндеттерін нақты орындау. Мұндай
тəрбиенің де теріс жағы айқын балаға қойылатын талап тым жоғары лидер болуға
даярлау олардың орындалуы оның барлық мүкіндіктерін жұмыслдыруға
байланысты физтикалық жəне ақыл-ой мүмкіндіктерін, табысқа жету негізгі
мақсат болады, баланың рухани дамуы, гумандылық құндылықтар қалыптасуы
тежеледі. Бұл жағдайда бала ата-ана үшін əлеукметтік игіліктің бір атрибуты,
табыс символы, екіншіден ата-ана өздерін бірқатар міндеттерден босатады оарды
балаға береді (кіші бауырларына қарау,пəтерді жинау,сатыып-алу т.б.). Мұндай
жанұядағы ата-аналар құндылықтың үстүрт нысанын ұстанады көп жағдайда
бұқаралық ақпарат құралдарына жүгінеді. Мұндай тəрбиенің ең негізгі кемшілігі
ата-аналар баласына бір-біріне махаббат сезімін білдіруге қабілетсіз болады.
Үнемі кекесін, мысқылдау, күлкіге айналдыру, баланы үндемей жазалау мүмкін.
Бұл тұлғаның қалыптасуын тежеуі мүкін балаларда экстремистік,қарама-қарсы
тəсілдер ,құлдық психология (билігі бар адамдарға қатысты) немесе басқаларға
шексіз билік жүргізуге ұмтылыс, деспотизм, қатігездік бағыныштыларға
қалыптасырады. Ата аналарының, таныстарының ,мектебінің, қоғамының
алдында кінə комплексінің пайда болуы мүмкін.
Мұндай тəрбие аддиктивті мінез-құлықтың пайда болуына іргетас
қалайды,яки өзара түсінушілікке негізделген жеткілікті қарым-қатынас дағдысы
болмауы бір жағынан екінші жағынан сəтсіздікке,жеңіліске ұшыраудан үнемі
қорқыныш сезімі. Эмоционалдықарым-қатынас дағдысының бомауы табиғи
қарым-қатынасты заттармен не құбылыспен қарым-қатынасқа алмастырады.
Үнемі қысым, үмітті ақтай алмаймын ба деген қорқыныш осы субьективті
жағымсыз күйден құтылу үшін түрлі аддиктивті заттардың мысалы алкоголдің
көмегіне жүгінуге əкелуі мүмкін.

344
 Болжап болмайтын эмоционалды реакция. Бұл жағдайда сөз балаларға
қатысты көңіл-күйдің кенеттен өзгерістерге ұшырауына бейім ата-аналар
турасында болып отыр. Өзгерістер ата-аналардың ішкі жай-күйімен шарттасқан
жəне олардың тұлғаларының ерекшеліктерімен байланысты.
Мұндай өзгерістерді болжаудың мүмкін еместігі балаларға кері ықпал етеді,
себебі олар мектептен, қыдырыстан келген соң оларды не күтіп тұрғанын
білмейді. Бір нəрсе үшін жазалануы да марапатталуы да мүмкін. Балар өздерін
сенімсіз сзінеді олар ата-аналардың ахаббатын сезінбеуі де мүмкін. Біртіндеп
сенімсізжік өзіне сенбеушілік мінез сипатына айналып кейін басқа адамдармен
қатынаста да солай көшіріілуі мүмкін.Нəтижесінде жанжалды тұлға-аралық
қатынас,дотықтың,некенің тұрақтылығына сенбеушілік.
Гипоопека - балаларға деген көңіл аударудың жетімсіздігі. Аддиктивті
мінез-құлық толық емес, берекесіз, ата-аналары екеуі де алкоголизммен,
наркоманиямен ауыратын жанұяларда қалыптасады. Баларлар өзімен-өзі өсіп
көп жағдайда олар ең қажетті нəрсенің өзімен қамтамасыз етілмеген. Бұл
жеткіліксіз көңіл бөлу тіпті бларды ұрумен ата-аналарының өзара жанжалымен
ұласу мүмкін. Балалар үйде болуға қорқады көшедегі топпен жүргенді артық
санайды. Алкоголмен басқа да психотропты заттармен ерте бастан таныса
бастауы ықтимал.
Жеткіліксіз балаға көңілбөлмеушілік баланың тұлғалық жетілуін
тежейді,оның қызығушылы өте төмен болады Жасөспірімдік кезеңде ішкі
құлазушылық сезімі мен ерік-жігерінің əлсіздігі пайда болады.
Аддикт əке не шешесі бар жанұяда өскен балаар да не аддикт күйеуге не
əйелге үйленетінін еуропа елдеріінң АҚШ пен Канада статистикалық
мəліметтері дəлелдеуде. Алкоголизм саласындағы эпидемиологтардың
мамандардың жақсы білетініндей алкоголді жанұядан шыққан ішпейтін əйелдер
жанұядағы алкоголді проблемадан соң ажырасқан соң да қайталап алкоголді
аддикттілерге тұрмысқа шығатынын көрсеткен.
Мұндай өмір оларға дағдылы болып қалған басқадай өмірде өздерін қалай
ұстауды олар білмейді ондай өмір оларды қорқытады.
Әлеуметтік – психологиялық жұмыстың маңызды міндеттерінің бірі
əлеуметтік жетімдікті алдын-алу болып табылады Оның шешімі келесідей
шарттарды орындағанда мүмкін:
-жанұяның балаға қамқорлық,оның физикалық,психологиялық,рухани
денссаулығына азамттық құқығын қолдау;
-ата-аналық,аналық,əкелік мəртебесінің биік құндылығын бекіту;
- жастардың жанұя өміріне дайындығының сапалы жаңа əлеуметтік
тұлғалық моделін əзірлеу, индивидтің жанұя өміріне құндылық бағдарын
қалыптастыру;
- ең жақсы ұлттық жанұя дəстүрлерін қайта жандандыру,қоғамдағы
жанұяның рухани құндылықтарын бекіту;
-жанұя тəрбиесінде ата-аналарға педагогикалық кеңес беруді
ұйымдастыру,үлкндермен баларлдың арасындағы жанжалды жағдайды жеңуді
дағдыландыру;

345
 -ең жақсы жанұя тəрбиесін насихаттау;
-таланты балалр мен жасөспірімдерді мемлекеттік қолдау;
-ауытқуышлығы бар жасөспірімдер мен жетім балаларды қайта
қалыптастыру;
-жанұя демалысын ұйымдастыруəсіресе экологиялық қолайсыз
аймақтардағы балаларға физикалық дамуына жағдай туғызу.
Жанұямен əлеуметтік-психологиялық қызметтің негізгі қағидалары.
Конгруэнттілік қағидасы — жанұяның қажеттілігі мен мүмкіндігіне
ұсынылатын мақсаттардың, міндеттердің əрекет бағытының сəйкестігі.
Құпиялық қағидасы — əлеуметтік-психологиялық сипаттағы мəліметті
дұрыс қолдану.
Біліктілік қағидасы —психолог, педагогтар мен əлеуметтік
қызметкерлердің əріптестігі.
Белсенділік қағидасы — қызметтің жанұяның барлық тіршілік əрекетін
əлеуметтік-психологиялық кешенді ықпал етуі[2].
Жанұялық қатынастарды нығайту мен болатын əлеуметтік-психологиялық
жұмыстар:
- жанұяның өзгерген əлеуметтік экономикалық жағдайға бейімделуіне
атсалысу оның экономикалық жəне əлеуметтік-тұрмыстық жағдайы;
-еңбекке орналасу мəселесін шешуге көмектесу;
-аз қамтылған отбасыларды адрестік көмек беру;
-көп балалы отбасыларға,мүгедек-балаларға,балалар үйінің түлектеріне
материалдық көмек;
-медико-əлеуметтік ауытқуышылығы бар жанұяларды анықтап қажетті
медициналық көмек беру;
Балалардың қараусыз қалуы мен құқықбұзушылығының алдын-алу;
-балалардың оқу мен тəрбиесіне жəне жанұя дамуына кіріктірілген
əлеуметтік-психологиялық сипаттаманы болжау мен талдау, диагностикалау!
(психологиялық климат, қоғамдық пікір, социометриялық құрылым,
лидерлік);ік-психологиялық;
- кіріктіру мен келісімділіктің жанұя мүшелері жұмысына əлеуметтік-
психологиялық режимінде ықпалы;
- жанұяда тұлғаның тəрбиеленуі мен дамуына гуманистікттəсілдерді жүзеге
асырудың негіздерін көмектесу жас ерекшелігін,жеке даралық,
дифференцирленген тұлғалық;
- жанұяны түрлі өзекті əлеуметтік-психологиялық мəселелер туралы
ақпарттандырып отыру;
- педагогикалық жəне əлеуметтік психологиялық тұрғыда тұлғаның
жанұядағы деструктивті ауытқушылық мінез-құлқының алдын алу;

Әдебиеттер:
1. Короленко Ц. П., Донских Т. А. Семь путей к катастрофе: деструктивное поведение в
современном мире. - Новосибирск: Наука, 1990. - 224 с.
2. Горбунова Е. В .Формирование ценности семьи у студенческой молодежи
Автореферат. Москва 2011 С 35

346
 УДК 378.147

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ

ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ

А.А. Жолдасбеков
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан
М.Ж. Айменов
Международный университет SILKWAY, г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақала экономикалық емес мамандық студенттерінің экономикалық

құзіреттілігін қалыптастыру мәселесін талдауға арналған. Мақалада студенттерді
экономикалық компонент бойынша даярлау сапасының негізгі олқылықтары анықталған,
болашақ бакалаврлардың экономикалық даярлығы сапасын жоғарылату туралы мәселенің
теориялық шешімі ұсынылған, білім беру стандарттарының талаптары мен олардың
лауазымдық нұсқаулықтарда бекітілген міндеттері ескерілген.
Ключевые слова: образование, компетенция, экономическая компетентность,
компетентностный подход, неэкономические специальности, экономические знания и умения.
Summary. This article is devoted to the analysis of the problem of the formation of economic
competence of students of non-economic specialties. The article identifies the main gaps in the quality
of preparing students for the economic component, proposes a theoretical solution to the question of
improving the quality of economic training for future bachelors, taking into account the requirements
of educational standards and their responsibilities, which are enshrined in job descriptions.
Keywords: education, competence, economic competence, competence approach, non-
economic specialties, economic knowledge and skills.

В современном мире образовательные системы испытывают воздействие

различных социальных факторов. Это связано с тем, что многие страны пришли
к обществу с высокоразвитой экономикой, основанной на знаниях и
информации. Как никогда раньше доступ к этим ресурсам, наряду с мотивацией
и умением граждан их использовать, становится важным для укрепления
конкурентоспособности и расширения возможностей трудоустройства. Перед
высшим профессиональным образованием, таким образом, поставлены задачи
подготовки специалистов, способных не только реализовывать все
определяемые государственным стандартом направления по профессиональной
подготовке выпускников, но и формирования необходимой экономической
компетентности, позволяющей активно участвовать в поиске и создании рабочих
мест.
Актуальные проблемы экономической компетентности в системе
профессионального образования получили широкое освещение в психолого-
педагогической литературе и исследованиях многих отечественных и
зарубежных ученых. Одной из актуальных задач профессионального
образования является подготовка молодежи к полноценной и плодотворной
профессиональной деятельности. Данное требование предусматривает
формирование у подрастающего поколения мобильности, способности быстро
реагировать на изменения рыночной ситуации; формирование экономического
сознания, характеризующегося наличием целостного представления о системе
экономических отношений; понимания механизмов функционирования
347
социально-экономических институтов; умения оперировать экономической
терминологией, т.е. формирования экономической компетентности личности.
Проблема формирования экономической компетентности выпускников
профессиональных учебных заведений обозначилась в отечественной
педагогической и психологической науке достаточно давно, ее теоретические
исследования проводились по различным научным направлениям.
Роль вуза как одной из составляющих современной системы
экономического образования является весьма существенной в подготовке
будущих специалистов. Он призван сформировать достаточный уровень
системных экономических знаний, умений принятия решений, составляющих
фундамент деятельности в различных сферах [1]. Экономическая
компетентность, будучи одним из первых инструментов создания средств
адаптации личности к социально-экономическим изменениям, служит способом
развития личности, распространения экономических знаний, средством
формирования человеческого капитала.
Анализ научной литературы, обобщение педагогического опыта позволили
нам представить понятийный аппарат исследования следующим образом:
- экономическая компетенция понимается нами как интегративное качество
личности, характеризующееся высоким уровнем экономических знаний и
умений, сформированным ценностным отношением субъекта к экономике, к её
предметам, средствам и результатам.
-экономическое образование представляет собой процесс и результат
усвоения экономических знаний и умений, формирования экономически
значимых качеств личности, экономического мышления и поведения, включения
в социально-экономические отношения.
Исследованием установлено, что в структуру экономической компетенции
входят следующие компоненты: интеллектуальный; ценностно-мотивационный,
убежденческий (экономические чувства и убеждения);
познавательный/когнитивный (система экономических знаний); поведенческий
(умения осуществления экономической деятельности); эмоционально-
ценностный (система ценностных ориентаций, мотивация деятельности);
практически-деятельностный (опыт применения экономических знаний, умений
при нравственно-ценностном выборе средств достижения экономической цели).
Одной из важнейших задач любого научного исследования является, на наш
взгляд, анализ и выявление исходных положений и методов конкретных
изысканий, их оценка с точки зрения перспективности, возможности
использования как инструментария дальнейшего познания [2]. В первую
очередь, мы относим изложенное к анализу характера и возможностей
различных подходов к формированию экономической компетентности
студентов вузов, с тем, чтобы выявить ошибочное, нерациональное и добиться
перевода положительно оцененных методов и структур в форму принципов и
предписаний исследовательской деятельности.
На основе анализа психологической, педагогической и экономической
литературы нами были выбраны для достижения цели настоящего исследования

348
следующие подходы: на общенаучном уровне - нормативный, на конкретно-
научном - бизнес-ориентированный, на методико-технологическом уровне -
контекстный подходы.
Контекстный подход, на наш взгляд, в наибольшей степени соответствует
задачам развития экономической компетентности будущего специалиста, о
наличии которой можно судить только тогда, когда она актуализирована в опыте
той или иной деятельности и сопровождается конструированием собственного
смысла и ценностей выполняемой деятельности. Контекстный подход
обеспечивает моделирование в формах деятельности студентов содержания
профессиональной деятельности специалистов со стороны её предметно-
технологических (предметный контекст) и социальных (социальный контекст)
составляющих. В результате теоретические знания становятся осмысленными за
счёт моделирования ситуаций компетентного предметного действия и поступка.
Тем самым студент действует в целостном пространственно-временном
контексте «прошлое - настоящее - будущее».
Итак, синтез нормативного, бизнес-ориентированного и контекстного
подходов развития экономической компетенции студентов вузов позволяет:
- формировать экономическую культуру, развивать умения пользоваться
инструментами экономического выбора;
- установить нормативы формирования и развития компетенций;
- выработать навыки поведения в хозяйственной жизни, сделать акцент на
преподавание прикладных дисциплин;
- воспитать экономически активного и предприимчивого будущего
специалиста;
- формировать умения и навыки социального взаимодействия и общения,
индивидуального и совместного принятия решений;
- освоить студентам практические навыки ведения бизнеса;
- вовлечь студентов в рабочий процесс и помочь им в усвоении новой
информации;
- формировать умения выносить аргументированные суждения по
экономическим вопросам как в области экономической политики, так и в
повседневной жизни;
- обеспечить трансформацию познавательной мотивации в
профессиональную;
- придать процессу обучения творческий характер.
Анализ научной литературы (Р.П. Мильруд, Е.Ю. Никитина, И.Л. Плужник
и др.), обобщение эффективного педагогического опыта позволили
сформулировать педагогические принципы развития экономической
компетенции студентов вузов, к числу которых мы относим:
- принцип единства интеграции и дифференциации, актуализирующий
задачу перехода от эмпирических обобщений практики построения
экономического образования на интегративной основе к опережающему научно
- теоретическому осмыслению фундаментальных законов и принципов
дифференциации образования;

349
 - принцип экономического детерминизма, утверждающий, что
экономические факторы являются решающими при объяснении социального
поведения человека;
- принцип культуросообразности, позволяющий решать задачу культурной
идентификации личности, систематически формировать теоретические
экономические понятия и личностные культурные смыслы.
Нами выделены два направления содержания деятельности вуза по
развитию экономической компетентности будущих специалистов:
теоретическое и практическое.
Одним из путей реализации этого направления, по нашему мнению,
является пересмотр содержания учебных курсов цикла социально-
экономических дисциплин с целью выявления в них разделов, дающих наиболее
ценные знания для развития экономической компетенции, и последующей
группировки отобранных тем и формирования на этой основе нового учебного
курса. В этом же направлении следует использовать и дисциплины, несущие
особую социальную значимость («Культурология», «Социология»,
«Иностранный язык, «Логика» и др.).
Таким образом, теоретическое направление содержания развития
экономической компетенции будущих специалистов предполагает
фундаментальное изучение гуманитарных и социально-экономических,
общепрофессиональных дисциплин, с целью актуализации и воздействия
получаемых знаний на все компоненты экономической компетентности.
Практическое направление содержания развития экономической
компетенции у студентов вузов включает формирование у них нравственных
ценностей, потребностей, профессиональных идеалов, умений реализации норм
этики; знание законодательства в профессионально экономической
деятельности, готовности к эффективной экономической деятельности.
Процесс развития экономической компетенции студентов вузов
рассматривается нами как педагогически обоснованная, последовательная и
непрерывная смена актов обучения стратегиям и тактикам профессиональной
деятельности, в ходе которой студенты овладевают совокупностью
взаимосвязанных экономических знаний, навыков и отношений. Таким образом,
мы определили последовательность этапов при развитии экономической
компетенции студентов вузов.
Требования к экономическим и организационно-управленческим
компетенциям заключаются в том, что выпускник должен:
 обладать основами экономических знаний, иметь научные представления
о менеджменте, предпринимательстве;
 уметь выражать и обосновывать свою позицию по выбору методов
решения поставленных задач;
 обладать организаторскими способностями;
 знать и понимать цели и методы государственного регулирования
экономики;

350
  уметь ориентироваться в современных информационных потоках и
адаптироваться к динамично меняющимся явлениям и процессам в мировой
экономике;
 быть гибким и мобильным в различных условиях, связанных с
профессиональной деятельностью;
 владеть навыками принятия решений экономического и организационного
характера.
Сущностные характеристики системы экономических компетенций
включают, в свою очередь, совокупность научно-теоретических знаний, в том
числе необходимых современному специалисту знаний в области экономики,
профессионально-экономических умений и опыта, наличие устойчивой
потребности в том, чтобы быть экономически компетентным специалистом,
интереса к экономической информации своего профиля [3].
Экономическая компетенция студентов неэкономической специальности
вуза является, на наш взгляд, интегративной характеристикой их личности и
представляет собой готовность к участию в экономической деятельности,
включающей: знание теоретических основ хозяйственной деятельности;
понимание природы экономических связей и отношений; умение анализировать
конкретные финансово-экономические ситуации.
Экономическая компетенция личности имеет целостный характер и
формируется экономическим опытом личности в процессе экономической
деятельности [4].
Таким образом, экономические знания и умения, а точнее, знания и умения
функционального характера, — новая и особая область знаний молодежи, столь
необходимых для развития экономического мышления и экономической
компетенции. Мы полагаем, что они должны составить основу экономического
воспитания, являясь одним из важнейших условий комфортного
жизнеобеспечения в будущем.

Литература:
1. Пузиенко Ю.В. Педагогические условия формирования экономической
компетентности студентов в образовании [Электронный ресурс]: Аналитика культурологии.
— 2007. — № 2(8). — Режим доступа: analiculturolog.ru
2. Загвязинский, В.И. Теория обучения: современная интерпретация : учеб. пособие для
студентов высш. пед. учеб. заведений / В.И. Загвязинский. - М. : Академия, 2001. - 192 с.
3. Nikitina, E.Yu. A Future Teacher’s Training for Educational Differentiation Management /
E.Yu. Nikitina. - Chelyabinsk: “Fakel” Publishing House of ChSPU, 1998. - 144 p.
4.Зимняя И.А. Общая культура и социально-профессиональная компетентность человека
// Высшее образование сегодня. — 2005. — № 11. — С. 16.

351
 УДК: 82.0 (377.5)

ПУТИ ОБУЧЕНИЯ В КОЛЛЕДЖАХ ПРОИЗВЕДЕНИЯ ТОГОЛОК МОЛДО

«ТАЛЫМ КЫЗ МЕНЕН КОБОКТУН АЙТЫШКАНЫ» НА
ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ОСНОВЕ

Д.С. Жумабаева
Ошский государственный университет, г. Ош, Кыргызская Республика

Түйін. Мақалада этнопедагогика негізінде қырғыз ұлы ақыны Тоголок Молдоның

"Талым қыз бен Кобоктын айтысканы" шығармасын оқытудың кейбір әдістері туралы сөз
болып отыр. Алғашында қырғыз және қазақ халықтарына тән импровизация (айтыс)
өнерінің түрлері, содан кейін философиялық айтыстың ерекшеліктері туралы айтылады.
Содан кейін автор осы сабақты оқыту әдістері туралы сөз қозғайды. Нәтижесінде
студенттер даналыққа шақыратын және оларды өмірде қолдануға үйренетін халықтық
педагогиканың құндылықтары мен сабақтарын таниды.
Түйін сөздер: әдебиет, этнопедагогика, айтыс, ақын, әдістер, шығарма, идея.
Summary. In the article speaks about teaching the work of the great Kyrgyz poet Togolok
Moldo.«Talym kys with Kobok» on an ethno-pedagogical basis. First speaks of varieties of the art
improvisation, which was characteristic of the Kyrgyz and Kazakh peoples and than about the
features of philosophical aitysh. Then the author talks about the teaching methods of this lesson. As
a result, students learn the values and lessons of folk pedagogy, who call for wisdom and learn to
apply them in life.
Keywords: literature, ethnopedagogics, aitys, poet, methods, work, idea.

Песни народных акынов считаются общим богатством и драгоценным

кладезем кыргызского народа. Кыргызские народные акыны в своих
произведениях призывали людей любить свою родину, руководствоваться в
своих действиях во имя народа разумом, благородно служить ему, при этом не
делая никакого одолжения, на все смотреть беспристрастно, относиться ко
всему справедливо, с довольством и без надменства, стоять вдалеке от жадности
и лени, высоко проявляя на деле свой характер, искренне уважать старших по
возрасту, проявлять к младшим терпение, все силы прикладывая на добро,
старающимися быть щедрыми людьми. Одними из путей передачи детям
ценностей нашего народа, являющихся многовековой мудростью народа,
сокровенных идей в мышлении предков, становящихся золотыми самородками
в общечеловеческом наследии, высказанных посредством творчества народных
акынов, являются уроки литературы. Занятия по литературе предполагают
тесную и совместную работу преподавателя и ученика на всех его этапах - от
определения темы и идеи произведения до обсуждения сюжетных особенностей.
Особого подхода требует обучение произведений акынской поэзии.
В колледжах на изучение жизни и творчества Тоголока Молдо планируется
8 часов, из которых 4 составляют аудиторные занятия, 4 часа выделены на
самостоятельную работу студентов. Предусмотрено изучение поэм «Рассказы
птиц», «Земля и её дети» и произведений «Айтыш девушки Талым и Кобока»,
«Кемчонтой». На занятии, перед тем как приступить к «Айтышу девушки Талым
и Кобока» необходимо повторить первый урок об основных этапах жизни и
творчества акына. Здесь будет уместным привести студентам высказывания
352
ученых о Тоголоке Молдо. «ТоголокМолдо – это акын-мыслитель, пытавшийся
познать в своих произведениях сложные многосторонние связи в жизни
человека и природы, такие противоречивые понятия, как хорошо и плохо», - так
оценивает акына исследователь О.Козубаев. [1;5]. Затем следует рассказать
студентам воспоминания акына о том, как он во Фрунзе принес Кусеину
Карасаеву целый курджун книг, который обязательно впечатлит ребят. Эти
сведения вызовут интерес студентов и подготовят их к изучению «Айтыша
девушки Талым и Кобока». Для начала нужно определить жанр произведения,
так как без этого вникнуть в суть и значение произведения будет нельзя. Это
было бы равносильно тому, как выпустить рыбу на песок.
«Айтыш девушки Талым и Кобока» входит в число произведений
сказительского искусства, составляющие вершину импровизированного
состязания акынов. Время возникновения искусства импровизации неизвестно,
как неизвестно кто стоял у истоков этой популярной формы устной народной
песенной поэзии. Возможно, она появилась в древние времена в одном из
исторических переломов прошлых веков. Так, в древнем эпосе «Манас»,
созданном бесценным жизненным, духовным опытом, неиссякаемой мудростью
и творческим вдохновением поколений отцов, говорится о сыне Ырамана по
имени Ырчуулу «пол дня воспевавшего форум дома(юрту)». Данный пример
показывает бытование искусства айтыша в народной среде еще во времена
Манаса и свидетельствует о том, что оно уходит своими корнями в глубокую
древность. На уроке преподаватель задаёт вопросы, тем самым активизируя
деятельность учащиеся.
Преподаватель: Какие ещё айтышы вам известны в истории кыргызской
литературы?
Студенты: Айтыши Женижока и Эсенамана, Токтогула и Арзымата,
Женижока и Нурмолдо…
Преподаватель: Кроме того отметим айтыш Барпы и Женижока и
загадочный санат-айтыш алайской Айшакан и Женижока. Как гласит народная
молва, Женижок с ходу отгадал 35 загадок Айшакан.
Например: « Нет крыла и нет хвоста
Но летает. Кто это?
Ночь-темень уничтожая,
Разрушая бродит. Кто это?
Дарит благо обходя,
Улыбаясь, ходит. Кто это?
Говорят, что отгадку Женижок привел, не заставляя себя ждать. Надо
отметить, что при подобных состязаниях отсутствие ответа хоть на один вопрос,
приравнивался поражению. А проигрыш в айтыше означал слабость акына и
падение его авторитета среди народа.
Теперь дается определение термину «айтыш». Айтыш -
импровизированное состязание двух акынов, форма устной народной песенной
поэзии, широко распрастраненный среди кыргызов, казахов, каракалпаков и

353
башкир. Исполняется с аккомпанементом на народных струнных инструментах
(комуз у кыргызов, домбра у казахов). [2].
Во время айтыша два сидящих (реже — стоящих) напротив друг друга
акына исполняют своеобразный песенный диалог, постоянно передавая очередь,
подхватывая слова оппонента. Песни во время состязания могут быть на любую
произвольную тему. По итогам соревнования выбирается победитель, при этом
оценивается как музыкальность и ритмичность, так и сообразительность в
парировании аргументов соперника, находчивость, певческое искусство, и
скрометность стихосложения и мастерство импровизации. В айтыше могут
принимать участие и несколько акынов, хотя выступление парами является
наиболее распространённым, нередки состязания между мужчиной и
женщиной.
Айтыши по содержанию делятся на поучительные, осмеивающие,
загадочные. Разъяснения преподавателя по теории литературы помогут ребятам
понять суть термина и расширят их научный терминологический запас.
Далее знакомим студентов с содержанием произведения. Удивление у
студентов вызывают быстрые ответы Кобока на вопросы Талыма и его
находчивость. Так, девушка Талым загадывает:
Какой луч любит
Грешный человек?
Какой луч ходит,
По небу несясь? [3]
Несмотря на то, что не просто было найти ответы на такие философские
вопросы, Кобок справляется достойно, выдавая правильные ответы. В итоге
Талым признает свой проигрыш:
Сама напросилась,
Пристала к тебе.
Не найдя твою слабость,
Нашла пораженье себе.
Профессор А. Муратов в монографии «Художественное произведение и
его тайны», говоря об этапах работы над текстом, предлагает метод творческого
чтения. Он помогает подготовить студентов к восприятию произведения как
художественное богатство. Метод способствует повышению художественного
восприятия, будит эмоции, формирует навыки слушания и понимания,
расширяет лексический запас, дает чувство стиля обучающимся. Затем ученый
рекомендует следующие приемы творческого чтения:
1. Вступительное слово преподавателя способствует повышению
читательского восприятия.
2. Художественное чтение способствует восприятию текста и развитию
мышления на основе прочитанного.
3. Свободная беседа при обсуждении текста развивает речь, мышление и
внимание студентов.
4. Изложение текста со стороны героя произведения.
5. Творческие задания.

354
 6. Прием чтения, обдумывания, вопроса ?
7. Описание словами».[4].
В анализирование текста в методике обучения кыргызской литературы
наметились сдвиги. Не ошибемся, если скажем, что в развитие этой работы свою
лепту внесли такие ученые и педагоги как А. Муратов, С. Батаканова, С.
Момуналиев, А. Турдугулов. В тоже время работа по проведению литературного
анализа художественного произведения в школах и колледжах, откровенно
говоря, ещё хромает. Можно сказать, что многие учителя не знают и не владеют
этим методом, за исключением лишь немногих тех, кто творчески подходит к
обучению.
Академик Г.Н. Волков отмечает: «Этнопедагогика - педагогика об общей
мудрости воспитания, поэтому это не этническая, полиэтническая педагогика, в
связи с чем её естественная цель – направление культурных диалогов» [5].
Известный ученый этнопедагогику оценивает как общую мудрость воспитания.
Значит, молодежь надо воспитывать на основе народной мудрости и тогда
воспитание будет эффективным и плодотворным.
На этом этапе нам необходимо ответить на вопрос: Что же такое народная
мудрость? Студентам необходимо довести, что это, прежде всего мудрость
народа, накопленная веками: сказки, народные песни, пословицы и поговорки,
обычаи и традиции, эпос «Манас». Это образ жизни, мировоззрение и
мировосприятие, религия, быт и нравы, идеи произведений, раздумья и мысли –
кладезь жизненного опыта и нравственного здоровья.
Этнопедагогика – это педагогика любви.
Так, что же такое воспитание? «Пример и любовь – посредством них
реализуются все задачи воспитания». [5 ].
Как видно, примером можно воспитать много хорошего Для студентов
важнее один раз увидеть, чем сто раз услышать. Увидя умных, сильных,
работоспособных, добродушных взрослых людей, молодежь тоже будет
стремиться стать такими же. Сила ума всегда стоит выше физической силы.
Мудрец знаниями овладевает миром. И Кобок и девушка Талым как акыны-
импровизаторы пользуются уважением народа, благодаря мудрости, знаниям,
находчивости, способности стихосложения, о чем свидетельствуют их
содержательные словесные состязания, загадочные вопросы и достойные
ответы.
Ещё поэт Жусуп Баласагын в среднем веке отмечал значение знания:
Человека создал жизни дороже
Ум, знание, ремесло дал сполна
Бездонное море желанье его
Знание – жемчуг, на глубине дна. [6;].
С древних времен ценились умные и знающие люди. И здесь не будет
лишним подчеркнуть «Айтыш девушки Талым и Кобока», где ТоголокМолдо
прославляет мудрость и знания.
Такой подход к занятиям не должен ограничиваться кыргызским языком
или литературой. Больший интерес студентов вызовут межпредметные связи с
355
астрономией, физикой. У ребят развивается логическое мышление, формируется
критическое отношение к происходящему и обсуждаемому вопросу, что
обуславливается приемами –споры и дискуссии, выражение своих взглядов,
вопросы и ответы.
Обязательным этапом занятия считается словарная работа – работа над не
понятными словами и терминами. Эта очень важная часть обучения, так как
студенты могут не понимать значения некоторых слов. Зачастую таковыми
бывают не только научные литературоведческие термины и понятия, а просто
малоиспользуемые старые кыргызские слова. Они встречаются больше всего
именно в произведениях устного народного творчества или в акынской поэзии,
каким и является обсуждаемый «Айтыш девушки Талым и Кобока». Усвоение
таких слов расширит кругозор студентов, их лексический запас и они чаще
будут употреблять их в своей речи.
Обсуждая основную идею произведения Тоголока Молдо, необходимо
заострить внимание на умственный уровень и познания девушки Талым.
Несмотря на свою молодость она обладает широким кругозором, знаниями, что
выражается в её оригинальных, загадочных вопросах. Но при всём при этом она
признает свое поражение перед умудренным опытом жизни и мудростью
Кобока. Это говорит о том, что с исстари народ на первое место ставил ум,
знания, прозорливость человека. Талым своим проигрышем признает именно
эти качества. И эту идею преподаватель должен донести до сведения студентов,
тесно сотрудничая с ними.
Ученый А. Калдыбаева выделяет две вещи: «…первое, каждый акын
является сегодняшним эхом традиций, идущих с древности; второе, каждый
акын является творческой личностью, обладающий своим новаторством». [7; 4].
И изучаемое нами произведение «Айтыш девушки Талым и Кобока» также
представляется как своеобразное эхо традиционной мудрости кыргызского
народа.
Великий акын Тоголок Молдо как носитель истинно народной мудрости,
создал новаторские, глубоко содержательные и философские произведения,
отражающие широкий спектр народного бытия, полные размышлений о
быстротечности времени, о смысле жизни, о бренности мира, о красоте
родной земли. Задачей преподавателя является раскрыть художественные
особенности произведения «Айтыш девушки Талым и Кобока», передать его
нравственную суть и этнопедагогическую идею посредством передовых
образовательных методов и приемов.

Литература:
1. Козубаев О. « Тоголок Молдо: исследования и воспоминания». Бишкек-1991.: 95-стр.
2. Шериев Ж, Муратов А. “ Кыргызская литература : Толковый словарь терминов”.
Бишкек-1994.: 13-стр.
3. Муратов А, Исаков К, Акматов К. “ Кыргызская литература ( учебник – хрестоматия
для студентов колледжа)” . Бишкек-2018.:, 72-75-стр.
4. Муратов А. «Художественое произведение и его внутренние тайны». Бишкек – 2009:.
50-стр.
5. https://www.studmed.ru.1
356
 6. Баласагын Жусуп. «Благодатное знание». Бишкек-2008:. 67-стр.
7. Калдыбаева А.Т. «Этнопедагогические идеи в произведениях народных поэтов».
Бишкек-2009.: 24-стр.

ӘОЖ 001:37.0(063)

МЕГАПОЛИС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫҢ

ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ЖАҒДАЙЫ

К. Илашқызы
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается эмоциональное состояние студенческой молодежи

в условиях мегаполиса
Ключевые слова: студент, эмоциональное состояние, мегополис, молодежь,
настроение.
Summary. The article deals with the emotional state of students in a megalopolis
Keywords: student, emotional state, megapolis, youth, mood

Кез келген ЖОО, колледж студенттері үшін бірінші оқу жылы психикалық
денсаулыққа əсер ететін стресс болып табылады. Бұл жағдайдың өзгеруіне, жаңа
ортаның қабылдануына, оқытудың күрделілік деңгейіне жəне басқа да көптеген
факторларға байланысты. Әсіресе психикалық денсаулық жаңа жағдайларда
нашар бағдарланатын жəне əдетте жаңа командаға ауысатын оқыту шарттарына
баяу бейімделетін кезеңде бірінші курс студенттері үшін оқудың алғашқы
айларында қиындықтармен сипатталады. Әлеуметтік-психологиялық
бейімделуді жəне университеттер студенттерінің вегетативтік орнықтылығын
зерттеу барысында ЖОО студенттерінің арасында вегетативтік тұрақсыздықтың
ең үлкен қауіп-қатері байқалады [1]. Білім алушылардың жағымсыз
эмоционалдық жағдайы оқу жетістігіне кері əсер етеді, оқуға деген
қызығушылықты төмендетеді жəне оқытушылармен қақтығыс тудыруы мүмкін.
Адамның эмоциялары мен функцияларының өзара байланысының күрделі
диалектикасы туралы XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында жүргізілген
зерттеулердің көп санының нəтижелері куəландырады жəне бұл қазіргі уақытқа
дейін жалғасады. Бұл зерттеулердің нəтижелері эмоциялардың белсенділікке оң
немесе теріс əсері эмоциялық компоненттің қарқындылығына жəне
белсенділіктің күрделілік дəрежесіне байланысты екенін көрсетеді [2].
Студенттердің эмоционалдық жағдайы туралы айтқанда, эмоциялар жалпы
психикалық денсаулық құрылымындағы маңызды компонент екенін ескеру
керек. Эмоциялық əл-ауқат психикалық əл-ауқаттың маңызды факторы.
Денсаулықтың психикалық құрамы біздің өміріміздің сапасын анықтайды.
Адамның жеке бақыты, оның мансаптық табысы, басқа адамдармен қарым-
қатынасы жəне денсаулықтың физикалық компоненттерінің барлық аспектілері
оған байланысты[3].
Университетте оқу студенттердің ақыл-ой жəне дене мүмкіндіктері жоғары
деңгейде болуын, пəн, қысқа мерзімде ақпараттың үлкен көлемін есте сақтау, күн
тəртібін сақтау, көп адамдармен қарым-қатынас жасау, əр түрлі жағдайларда
357
дұрыс шешім қабылдау жəне т.б. талап етеді. Студенттердің жоғары физикалық
жəне ақыл-ой жүктемелері жоғары оқу орнының жаңа күрделі жағдайларда
шешім қабылдау қабілеті мен дербестігіне, авторитарлық стильге жəне
мұғалімдердің жоғары талапшылдығына, жастардың өз денсаулығына
салғырттығына байланысты. Осыған байланысты студенттердің тəрбие қызметін
дұрыс шоғырландырудың болмауы мұғалімдердің жазаны жоғары тұтуын,
олардың қабілетіне сенімсіздігін тудырады, соның нəтижесінде жас адам өзінің
оқу-кəсіби қызметінің нəтижесі мен күш-жігері арасындағы байланысты
"жоғалтады", оның уəждемесі төмендейді. Бұл қорқыныш пен сенімсіздік сезімін
тудырады .
Эмоциялық жағдайды анықтау үшін ӨБК (САН) əдістемесі кеңінен
қолданылады (көңіл-күй, белсенділік, көңіл-күй). Әдістемені əзірлеу кезінде
авторлар В. А. Доскин, Н. А. Лаврентьева, В. Б. Шарай, М. П. Мирошников (1973
ж.) функционалдық психоэмоционалдық жағдайдың үш негізгі құрамдас бөлігі -
көңіл-күйі, белсенділігі мен көңіл-күйі полярлық бағалармен сипатталуы
мүмкін, олардың арасында аралық мəндердің континуальды жүйелілігі бар [5].
Өзін - өзі сезіну-бұл адам жағдайының физиологиялық жəне психологиялық
жайлылығының дəрежесін, сезім ойының бағытын жəне т. б. көрсететін
субъективті сезімдер кешені.
Белсенділік-адамның физикалық жəне əлеуметтік ортамен өзара іс-
қимылының қарқындылығы мен көлемімен анықталатын темпераменттің көріну
саласының бірі. Бұл параметр бойынша адам инертті, пассивті, тыныш,
бастамашыл, белсенді немесе шапшаң болуы мүмкін.
Көңіл-күй-салыстырмалы түрде ұзақ, адамның тұрақты жағдайы, ол:
эмоциялық фон (көтеріңкі, басым), яғни нақты оқиғалардың тікелей
салдарларына емес, жалпы өмірлік жоспарлардың, мүдделер мен үміттердің
контекстінде субъект үшін олардың мəніне эмоциялық реакция болып табылады.
ӨБК (САН) сынағы қарама-қарсы мағынадағы 30 жұп сөздерінен тұрады,
жəне де əрбір санатты (С, А жəне Н) 10 жұп сөз сипаттайды.Ө (С) санаттары
келесі жұп сөздерге сəйкес келеді– 1, 2, 7, 8, 13, 14, 19, 20, 25, 26; Б (А)санаттары
- 3, 4, 9, 10, 15, 16, 21, 22, 27, 28; К (Н) санаттары - 5, 6, 11, 12, 17, 18, 23, 24, 29,
30. Бірнеше сөздер арасында сандар бар"3 2 1 0 1 2 3". Сыналушының міндеті
əрбір жолда оның зерттеу кезіндегі жағдайын неғұрлым дəл көрсететін санды
белгілеу. Толтырылған бағалау кестесін ашып жазу кезінде белгі 10-нан 70-ке
дейінгі қатарға кодталады. Бұл ретте нашар көңіл-күйді, төмен белсенділікті
жəне нашар көңіл-күйді көрсететін 3 балл 10 мəнге ие болады, ал жақсы көңіл-
күйді, жоғары белсенділік пен жақсы көңіл-күйді көрсететін 3 балл 70 мəнге ие
болады.
Осылайша, əрбір шкала бойынша алынған сома 10 - нан 70 - ке дейінгі
шектерде болады жəне зерттеу кезеңінде индивидтің функционалдық жағдайын
мынадай түрде анықтауға мүмкіндік береді: 30 балдан кем - төмен баға; 30 - 50
бал-орташа баға; 50 балдан астам-жоғары баға [6].

358
 Кесте-1. 1 курс студенттерінің ӨБК (САН) көрсеткіштерінің орташа нəтижесі

Топ Өзін-өзі сезінуі Белсенділік Көңіл-күй Орташа баға

2018 жылы оқуға түскен студенттер 40 57 54 50,33
2019 жылы оқуға түскен студенттер 48 56 41 48,33
Орташа көрсеткіш 44 56,5 47,5 49,33

Қазіргі уақытта университеттің білім беру жүйесі жеке тұлғаға бағытталған

көзқарас бағытында өзгерістерге ұшырады. Бұл бағыт студентке оның барлық
көріністерінде бағытталған жəне оқушы мен мұғалім арасындағы өзара
əрекеттестіктің оңтайлы нысаны болып табылады. Мұнда студенттің танымдық,
мотивациялық жəне жеке саласының барлық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Мұғалімнің студенттің ішкі əлеміне, оның сезімдеріне, уайымдарына деген
назары психологиялық қауіпсіздік пен жайлылық атмосферасын тудырады.
Барлық білім беру процесінің жеке тұлғаға шоғырлануы, сол салада пихикалық
денсаулықты жақсартуға мотивация қалыптастырады [7].
Мегаполис жағдайында студенттердің эмоциялық жағдайын зерттей
отырып, келесідей қорытынды жасауға болады:
- философиялық, психологиялық жəне педагогикалық еңбектерге сүйене
отырып, оқушылардың психологиялық жəне педагогикалық даму
ерекшеліктерінің мəнін, олардың қазіргі кезеңдегі орнын анықтап, тұлғаның
қалыптасу жəне даму мүмкіндіктерін анықтады.;
- біз зерттеудің мақсаты болған студенттердің психологиялық-
педагогикалық даму ерекшеліктерін зерттеу бойынша белгілі бір жұмысты
жүргіздік. Бірінші тексеру кезінде біз бірінші курс студенттерімен тəжірибелік
жұмыс жүргіздік;
- дəстүрлі оқыту жүйесінде студентке берілген білім мен дағдыларды,
ептіліктер мен іскерліктерді игеру қарастырылған, жаңа заманауи оқыту
технологиясында əр оқушының жеке "ақыл-ой" білімі дамиды жəне
қалыптасады .
Мегаполис контекстінде-студенттердің эмоциялық жағдайын зерттеу,
əлеуметтік-психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру, келесідей
тəсілдерді іздеуге жəне оларды қолдану жолдарына əсер етті. Олар:
- жаттығулар;
- тағылымдама;
- əзірлеу;
- өзін-өзі басқару;
- өзін сендіру;
- білімге құмарлық жəне т. б.
Оқыту процесінде басты шарт-тəрбие мен тəрбиенің бірлігін сақтау, жеке
тұлғаны өмірмен тануды үйлестіру, əрбір студенттің жеке ерекшеліктерін ескере
отырып, оның қызметіне сəйкес бағдарлау.

359
 Осыған байланысты индивидтің когнитивті ұғымдарын дамыту, оның
монологиялық тəсілдерін ашу, қызығушылықтың артуының себептерінің бірі;
- психология жəне педагогика қызметінің теориясы - таным, оқыту
тұрғысынан қызығушылықпен байланысты ұғымдар жүйесінің мəні, өзара
байланысы ашылады ;
- эксперименталды жұмысты жүргізгеннен кейін алдыңғы даму
кезеңдерімен салыстырғанда студенттердің танымдық қызығушылықтары мен
білім деңгейін арттыру жəне білім деңгейін бекіту жүргізіледі.
Сонымен қатар психологиялық сипаттамалардың даму себептері туралы
ақпарат берілді: қажеттіліктер, ниеттер, тілектер, мотивтер жəне т. б.
Қазіргі заманғы психодиагностикалық ғылымның қарастырылған
мəселелерінің көп болуына қарамастан, студенттердің эмоционалдық жағдайын
зерделеудің əдістері мен тəсілдері жеткіліксіз зерттелген проблемалардың бірі
болып қала береді. Оның шешімі ЖОО студенттердің эмоциялық саласын
зерттеуді талап етеді.

Әдебиеттер:
1. Полкова К.А., Прокопенко Л.А. Оценка социальной адаптированности и вегетативной
устойчивости студентов технического института / Ученые записки университета имени П.Ф.
Лесгафта. 2018. № 5 (159). С. 383-387.
2. Влияние эмоциональных состояний на деятельность человека. [Электронный ресурс].
URL: https://bookucheba.com/sudebnaya-psihologiya-knigi/vliyanie-emotsionalnyih-sostoyaniy-
deyatelnost-21831.html (дата обращения: 15.05.2019)
3. Психическая составляющая здоровья. [Электронный ресурс]. URL:
http://www.vospitau.ru/kultura_psihicheskogo_zdorovja/index.html (дата обращения: 01.06.2019)
4. Родин Ю.И., Метелкина Д.С., Мишина А.В. Психологическое здоровье студентов
младших курсов педагогического вуза // Психология. Историко-критические обзоры и
современные исследования. 2018. Т. 7. № 2А. С. 90-95. [Электронный ресурс]. URL:
http://www.publishing-vak.ru/file/archive-psycology-2018-2/11-rodin-metelkina-mishina.pdf (дата
обращения: 15.05.2019)
5. Методика «Самочувствие Активность Настроение» САН. [Электронный ресурс]. URL:
https://megaobuchalka.ru/12/6211.html (дата обращения: 10.05.2019)
6. Прокопенко Л.А. Методы оценки уровня здоровья и функционального состояния
организма : метод. реком. для студ. высш. учеб. зав. по дисциплине «Физическая культура». –
Нерюнгри: Технический институт (ф) СФВУ, 2017. – С. 29-30
7. Васильева О.С., Филатов Ф.Р. Психология здоровья человека: эталоны, представления,
установки / Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. - М.: Издательский центр
«Академия», 2001.
8. Аболин JI.M. Психологические механизмы эмоциональной устойчивости человека.
Казань: Изд. Казан, ун-та, 1987. - 261 с.
9. Джакупов С.М Управление познавательной деятельностью студентов в процессе
обучения. Алматы, 2002 .- С. 17- 187

360
 УДК 376.2

ЛОГОПЕДИЧЕСКАЯ РАБОТА С ДЕТЬМИ С ЦЕРЕБРАЛЬНЫМ ПАРАЛИЧОМ

М.И. Иманалиева, Н.Ж. Женишбекова

Кыргызский государственный университет им. И. Арабаева
г.Бишкек, Кыргызстан

Түйін. Мақалада церебральды сал ауруымен ауыратын балалардың тілдік даму

ерекшеліктерін зерттеу аспектілері қарастырылады. Психикалық процестердің бәсеңдеуі,
сарқылуы, қызметтің басқа түрлеріне ауысу қиындықтары, зейін шоғырлануының
жеткіліксіздігі, балалардың осы санатының механикалық жады көлемінің төмендеуі
сипатталады.
Түйін сөздер: Балалар церебральды сал ауруы, сөйлеу, патологиялық процестер,
психикалық даму, бұлшық ет тонусы, қозғалыс.
Summary. The article discusses aspects of studying the features of the speech development of
children with cerebral palsy. Slowness, exhaustion of mental processes, difficulties switching to other
types of activity, lack of concentration, and a decrease in the amount of mechanical memory in this
category of children are described.
Keywords. Cerebral palsy, speech, pathological processes, mental development, muscle tone,
movement.

Детский церебральный паралич – аномальное двигательное развитие, в

основе которого лежат различные причины и механизмы первичного нарушения
мышечного тонуса и расстройства координации движений. В следствии чего
формируется патологический двигательные стереотипы, часто
сопровождающиеся интеллектуально-мнестическими, речевыми, сенсорными и
соматическими нарушениями. По данным Министерства Здравоохранения и
Министерства труда и Социального Развития Кыргызской Республики
быстрыми темпами растет число детей с заболеванием детский церебральный
паралич.
В последнее время проблема детского церебрального паралича является
объектом пристального внимания специалистов различных областей научного
значения: клиницистов (Е.М. Мастюкова, К.А. Семенова, М.Б. Эйдинова),
педагогов (Р.Д. Бабенкова, Л.А. Данилова, М.В. Ипполитова, И.И. Панченко,
Н.В. Симонова), психологов (И.И. Мамайчук, Н.М. Сараева) и является весьма
актуальная с точки зрения выбора адекватных путей обучения, воспитания и
социальной адаптации обучающихся. Как отмечает О.Г. Приходько в сложной
структуре нарушений у детей с ДЦП значительное место занимают речевые
расстройства. У больных с церебральным параличом имеют место сложные
вариативные проявления речевого дефекта, разнообразная структура речевой
патологии, различные сочетания нарушенных звеньев речевого процесса, что
требует целенаправленного коррекционного подхода.
По утверждению Г.М. Мастюковой, И.И Панченко, Л.Б. Халиловой к началу
обучения в школе у детей с ДЦП недостаточно сформирована произносительная
сторона речи, что обусловлено патологическими процессами различных
мозговых структур, вызывающих церебральноорганическую патологию.
Наличие таких нарушений препятствует формированию полноценной речевой и
361
учебной деятельности. Эти дети составляют группу риска по успеваемости.
Речевые нарушения ограничивают контакт и общение детей со взрослыми и
здоровыми сверстниками, снижает мотивацию к речевому общению.
Изучение детского церебрального паралича осуществляется в разных
аспектах. Для нас более актуально рассмотреть психолого-педагогический
компонент, выделить те особенности, которые значимы для логопедической и
психолого-педагогической диагностики и коррекции нарушений при ДЦП.
Блинков Ю. А., Назарова Н. М. отмечают, что нет четкой взаимосвязи между
выраженностью двигательных и психических нарушений. По состоянию
интеллекта дети с церебральным параличом представляют крайне разнородную
группу: одни имеют нормальный или близкий к нормальному интеллект, у
других наблюдается задержка психического развития, у остальных имеет место
умственная отсталость. Дети без отклонений в психическом (в частности,
интеллектуальном) развитии встречаются относительно редко. Основным
нарушением познавательной деятельности является задержка психического
развития (церебрально-органического генеза).
Как отмечает Р.И. Лалаева у обучающихся с ДЦП выражены
психоорганические проявления - замедленность, истощаемость психических
процессов, трудности переключения на другие виды деятельности,
недостаточность концентрации внимания, снижение объема механической
памяти. Большое число детей отличаются низкой познавательной активностью,
что проявляется в отсутствии интереса к заданиям, плохой сосредоточенности,
медлительности и пониженной переключаемости психических процессов.
Низкая умственная работоспособность отчасти связана с церебрастеническим
синдромом, характеризующимся быстро нарастающим утомлением при
выполнении интеллектуальных заданий. Наиболее отчетливо он проявляется в
школьном возрасте при различных интеллектуальных нагрузках. При этом
нарушается целенаправленная деятельность [3].
Т. А. Фотекова в своих работах отмечает, что для детей с церебральным
параличом характерны расстройства эмоционально-волевой сферы. У одних
детей они проявляются в виде повышенной эмоциональной возбудимости,
раздражительности, двигательной расторможенности, у других - в виде
заторможенности, застенчивости, робости. Склонность к колебаниям настроения
часто сочетается с инертностью эмоциональных реакций. Нарушения поведения
могут проявляться в виде двигательной расторможенности, агрессии, реакции
протеста по отношению к окружающим. У некоторых детей можно наблюдать
состояние полного безразличия, равнодушия, безучастности [6]. У детей с ДЦП
в большей степени нарушено абстрактное мышление, у них слабо выражена
способность к обобщению, к решению задач с использованием приема аналогии,
к созданию абстрактных закономерностей. Дети с ДЦП обладают по большей
части конкретным, инфантильным и стереотипным мышлением. Мыслительная
деятельность таких детей, по данным Д. Х. Астрахан, Т. Т. Батышевой, И.Ю.
Левченко характеризуется беспорядочностью, импульсивностью, застреванием
на несущественных деталях, повторениями, заторможенностью [5].

362
 В научной литературе многие авторы (М.В. Ипполитова, Е.М. Мастюкова,
О.Г. Приходько) подчеркивают, что у детей с ДЦП отмечаются стойкие
двигательные расстройства, которые влияют на формирование всех сторон речи.
Также, как подчеркивает А.Г. Зикеев ограниченный контакт с окружающим
миром, в связи с малоподвижным образом жизни детей с ДЦП, способствует
недоразвитии мотивационной сферы, что проявляется в бедности словарного
запаса [4]
Выраженность нарушений разнообразна от легких (стертых) форм
дизартрии до совершенно неразборчивой речи. Речевой дефект является одной
из значимых причин закладывания, определенных негативных личностных
качеств у ребенка, таких как пассивность, замкнутость, неуверенность,
обидчивость, что негативно сказывается на общение детей со взрослыми и
здоровыми сверстниками. Именно в общении происходит становление
человеческой личности, формирование еѐ свойств, нравственной сферы,
мировоззрения, а результативность общения напрямую зависит от уровня
развития устной речи.

Литература:
1. Винарская, Е. Н. Дизартрия и ее топико-диагностическое значение в клинике
очаговых поражений мозга [Текст] / Е. Н. Винарская, А. М. Пулатов. – Ташкент : Медицина,
1973. – 143 с.
2. Волкова, Г. А. Логопедическая ритмика [Текст] : учеб. для студентов вузов / Г. А
Волкова. – М. : ВЛАДОС, 2002. - 272 с.
3. Ефименкова, Л. Н. Коррекция устной и письменной речи учащихся начальных
классов [Текст] / Л. Н. Ефименкова. – М. : ВЛАДОС, 2001. – 224 с. 22. Жинкин, Н. И.
Психологические основы развития речи [Текст] / Н.И. Жинкин // В защиту живого слова. –
1966. – С. 5–25
4. Ипполитова, М. В. Воспитание детей с церебральным параличом в семье / М. В.
Ипполитова, Р. Д. Бабенкова, Е. М. Мастюкова. – М. : Просвещение, 1993.
5. Мастюкова, Е. М. Клиника и реабилитационная терапия детского церебрального
паралича [Текст] / Е. М. Мастюкова, К. А. Семенова, М. Я. Смуглин. – М. : Медицина. 1972. –
328 с.
6. Панченко, И. И. Особенности фонетико-фонематического анализа расстройств
звукопроизношения и некоторые принципы лечебнокоррекционных мероприятий при
дислалических и дизартрических нарушениях речи [Текст] / И. И. Панченко. – М.:
Просвещение, 1973. – 152 с.

363
 ӘОЖ 17.022

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІЛІК

ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ

Г.А.Кайбульдаева
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Қ.Қ.Шоманова
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркістан қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматриваются вопросы развития коммуникативных

компетенций детей дошкольного возраста. Игра-развивает познавательные качества,
внимание, память, культуру устной речи. Выражается рассмотрение коммуникативной
компетентности как одного из аспектов общения. Об этом свидетельствует исследования
А. К. Рысбаевой о педагогической науке и с важностью выводов о культуре общения,
коммуникативной компетентности.
Ключевые слова: компетенции, коммуникативные компетенции, экстремальные
профессиональные компетенции, воспитание ребенка, дошкольник, чистота языка.
Summary. The article deals with the development of communication skills of preschool
children. Game-develops cognitive qualities, attention, memory, culture of oral speech. The article
considers communicative competence as one of the aspects of communication. This is evidenced by
the research of A. K. Rysbaeva on pedagogical science and the importance of conclusions about the
culture of communication, communicative competence.
Keywords: competence, communicative competence, extreme professional competence, child
rearing, preschool child, language purity.

Eлбаcымыз Н.Ә.Назарбаeв «Интeллeктуалды ұлт-2020» жoбаcында қазiргi

заманғы бiлiм бeрудiң бoлашақтағы мiндeттeрiн атай кeлe, жаc қазақcтандықтар
баcтапқы интeллeктуалдық əлeуeтпeн жəнe тeрeң ақылмeн, шeкciз
қызығушылықпeн жəнe өмiрлiк күш-қуатпeн eрeкшeлeнуi кeрeктiгiн атап өттi.
Бұл oқыту үдeрiciн ұйымдаcтыру базалық бiлiм, бiлiк, дағдылар, жалпы
азаматтық жəнe ұлттық құндылықтар нeгiзiндe oқушылардың түйiндi
құзырeттiлiгiн қалыптаcтыруды қажeт eтeдi. Ocыған oрай мектепке дейінгі
мекемеден бастап қамтитын кoммуникативтiк құзырeттiлiктi қалыптаcтыру
баcым бағыттардың бiрi eкeндiгiн көрceтeдi.
Қазiргi бiлiм бeру жүйeciнiң мақcаты бiлiм, бiлiк, дағдымeн қаруландыру
eмec, ocылардың нeгiзiндe дeрбec, қoғамда лайықты өмiр cүрiп, жұмыc жаcай
алатын, əлeумeттiк жəнe кəciби бiлiктiлiккe – ақпаратты өзi iздeп тауып, ұтымды
пайдалана алатын, жoғары мəдeниeттi қарым-қатынаcқа жақcы түce алатын
тұлғаны қалыптаcтыруды көздeп oтыр. Қазақcтан Рecпубликаcындағы 2015
жылға дeйiнгi бiлiм бeрудi дамытудың тұжырымдамаcында бiлiм бeрудiң нeгiзгi
мiндeтi – бiлiмдiк шoғырланудан нəтижeгe бағытталған құзырeттiлiк тұрғыға
көшу дeп көрceтiлгeн.
Eлбаcы Н.Ә. Назарбаeв: «Бoлашақта өркeниeттi, дамыған eлдeрдiң қатарына
eну үшiн заман талабына cай бiлiм қажeт. Қазақcтанды дамыған eлдeрдiң
қатарына жeткiзeтiн, тeрeзeciн тeң eтeтiн – бiлiм» eкeнiн айта кeлiп, «Ұлттың
бəceкeгe қабiлeттiлiгi бiрiншi кeзeктe бiлiм дeңгeйiмeн айқындалады», – дeп
бiлiм бeру жүйeciнe үлкeн мiндeт артқан бoлатын.
364
 Д.И.Ушакoв автoрлығымeн жарық көргeн түciндiрмe cөздiктe
«құзырeттiлiк» жəнe «құзырeт» түciнiктeрi араcындағы айырмашылықты атап,
түciнiктeмe бeругe тырыcқан.
Құзырeт – алдына қoйған мақcатқа жeту жoлында cубъeктiнiң iшкi жəнe
cыртқы қoрларды тиiмдi пайдалануға дайындығы.
Құзырeттiлiк – бiлiм алушылардың айқын, əлeумeттiк талап eтiлгeн қызмeт
тəciлдeрiнiң жиынтығын мeңгeрудeгi бiлiм бeрудiң нəтижeci.
Құзырeттiлiк – хабардарлық, бeдeлдiлiк; құзырeт – адамның бeдeлдiлiгi,
танымдылығы, тəжiрибeci арқылы бeйнeлeнгeн cұрақтар, құбылыcтардың тoбы.
Құзырeттiлiк – тұлғалық мiнeздeмe, құзырeт – нақты кəciби нeмece
қызмeттiк cипаттамалардың жиынтығы.
Г.Б.Бейсенбекова жəне С.О.Қазанғапова өз еңбектерінде, Білім беру
құзырет атты мақаласында «Коммуникация» терминін латын тілінен аударғанда,
«жалпы, барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Eгер өзара түсінушілік болмаса,
коммуникация да болмайды.
Коммуникативтік құзыреттілік — балалар жəне қоғам үшін күнделікті
оқуда, қатысымдық міндеттердің тіл арқылы шеше білу қабілеттілігі;
қатысымдық мақсатты іске асыруда баланың тіл жəне сөз құралдарын пайдалана
алуы. Егер бала сол тілде сөйлеушілермен тікелей немесе аралық қарым-қатынас
барысында сол тілдің нормалары мен мəдени дəстүріне сəйкес өзара түсінісе
алса, коммуникативтік құзыреттілікті меңгергені болып саналады.
Ал, ғалым Д.Хаймз «коммуникативті құзыреттілік» ұғымын келесідей
құзыреттеліктермен біріктіреді:
- лингвистикалық (дұрыс тілдік қатынастың болуы);
- əлеуметтік-лингвистикалық (диалектикалық сөздер ережесі);
- дискурсивті (айтылатын ойды дұрыс құра білу ережесі);
- стратегиялық (серіктесімен қарым-қатынасты сақтау ережесі).
Кoммуникативтiк құзырeттiлiктi қарым-қатынаcтың бiр қыры рeтiндe
қараcтыру бeлгiлi филocoфтар, қазақ далаcының oйшылдары, ғұлама
ағартушылары, пcихoлoгтар мeн пeдагoгтардың eңбeктeрiнeн көрiнic табады.
Тұлға дамуындағы қарым-қатынаcтың oрны жəнe oлардың бiр-бiрiмeн
диалeктикалық байланыc мəceлeci eлiмiздiң көптeгeн ғалымдарының
eңбeктeрiнe арқау бoлған.
Пeдагoгика ғылымында В.А.Кан-Калик, А.Қ.Рыcбаeва, Л.Қалабаeва,
Г.Құлжанбeкoва, А.Қ.Құcайынoв, C.Т.Мұхамбeтжанoва өз зeрттeулeрiндeгi
қарым-қатынаc мəдeниeтi, кoммуникативтiк бiлiктiлiк туралы тұжырымдардың
маңызы зoр eкeндiгiн көрceттi.
Ересек топ балаларының тілін дамыту үдeрiciндe кoммуникативтiк
құзырeттiлiгiн дамытудың тиiмдi жoлдары мeн əдicтeмeciн нeгiздeу. Ocы
мақcатқа жeту үшiн төмeндeгi мiндeттeрдi шeшу көздeлдi:
- ересек топ балаларының кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн қалыптаcтыру
мeн дамыту мəceлeci, oның пeдагoгикалық-пcихoлoгшиялық нeгiздeрi
туралы ғылыми-пeдагoгикалық зeрттeулeр мeн əдeбиeттeргe тeoриялық талдау
жаcау;

365
 -мектепке дейінгі мекеменің тіл дамыту cабағында кoммуникативтiк
құзырeттiлiктi қалыптаcтырып дамытудың мoдeлiн, пeдагoгикалық тиiмдi
əдicтeрi мeн тəciлдeрiн анықтап нeгiздeу;
-oқу ic-əрeкeтiндe кoммуникативтiк тапcырмалар нeгiзiндe ересек топ
балаларының тіл дамыту cабағында кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн
қалыптаcтырудың əдicтeмeciн дайындау жəнe тəжiрибeлiк-экcпeримeнт арқылы
oның тиiмдiлiгiн тeкceру, ғылыми нeгiздeлгeн ұcыныcтар дайындау.
Филocoфиялық таным тeoрияcы əдicнамалық тұғырлар тeoрияcы,
шығармашылық тeoрияcы, тұлға жəнe ic-əрeкeт тeoриялары, тұлғалық-бағдарлы
бiлiм бeру iлiмi, тoп жəнe қарым-қатынаc, құзырeттiлiк туралы пcихoлoгиялық,
əлeумeттiк, пeдагoгикалық тұжырымдамалар, диагнocтикалаудың жалпы
əдicнамаcы.
Филocoфиялық, пcихoлoгиялық, пeдагoгикалық, əлeумeттiк, ғылыми-
əдicтeмeлiк əдeбиeттeргe тeoриялық талдау жаcау, мeктeптiң oқу құжаттарын,
oзық пeдагoгикалық тəжiрибeлeрдi зeрдeлeу, oқыту үдeрiciндeгi балалардың
кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн бақылау, диагнocтикалау жəнe талдау, үлгiлeу,
cалыcтырмалы талдау, əңгiмe, cауалнамалар жүргiзу, жүйeнiң мақcатқа
cəйкecтiгiн тəжiрибeлiк экcпeримeнт барыcында тeкceру, алынған дeрeктeрдi
матeматикалық өңдeу, қoрытындылау.
Мектепке дейінгі мекеменің тіл дамыту ұйымдастырылған іс-əрекетінде
кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн дамыту тиiмдiлiгiн көрceтiп, нəтижeciн бeрeдi,
eгeр, балалардың кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн дамытудың тeoриялық нeгiзi
айқындалcа жəнe oны icкe аcырудың əдicтeмeci жаcалcа oнда, балалардың
кoммуникативтiк құзырeттiлiгiн қалыптаcтыру тиiмдi жүрeдi, өйткeнi, oқу ic-
əрeкeтiндeгi кoммуникативтiк тапcырмалар балалардың бiлiм мазмұнын
нəтижeлi мeңгeругe ықпал eтeдi. Ересек топ балаларының кoммуникативтiк
құзырeттiлiгiн қалыптаcтыруды oқу тапcырмалар нeгiзiндe icкe аcыру oқу
үдeрiciндe oлардың нəтижeгe бағдарланған бiлiм алуына нeгiз бoла алады.
Құзырeттiлiк – күрдeлi дe көпқырлы катeгoрия. Бұл ұғым пcихoлoгия
пeдагoгика, əлeумeттану, филocoфия, кəciби бiлiм бeрудiң тeoрияcы мeн
əдicтeмeci, андрoгoгика мeн акмeoлoгия, eңбeк пcихoлoгияcы ceкiлдi
гуманитарлық ғылымдарда əр қырынан қараcтырылып зeрттeлiп кeлeдi.
Құзырeттiлiк дeгeн ұғымның мағынаcын зeрттeгeнiмiздe, кeйбiр cөздiктeрдe
бeлгiлi бiр зат, құбылыc жөнiндe пайымдауға, cалмақты да бeдeлдi пiкiр айтуға
мүмкiндiк бeрeтiн бiлiмдi игeру дeгeн түciндiрмe бeрiлгeн. Қазiргi уақытта
құзырeттiлiк ұғымы дeрбec жəнe жауаптылықпeн əрeкeт eтугe бeлгiлi бiр
жұмыcты oрындауға қабiлeттiлiк пeн икeмдiлiктi мeңгeругe жoл ашатын
пcихoлoгиялық ахуал, пcихикалық cапалардың қocылымы рeтiндe айқындалып
жүр. Құзырeттiлiктiң бар-жoғын адам eңбeгiнiң нəтижeciнe қарап пайымдауға
бoлады. Құзырeттiлiктi қалыптаcтыру жeкe тұлғаның шығармашылық қабiлeтiн
дамытуды, пeдагoгикалық иннoвацияларды жақcы қабылдауды, үнeмi өзгeрiп
oтыратын пeдагoгикалық oртаға тeз бeйiмдeлудi талап eтeдi. Coнымeн қатар,
қазiргi уақытта құзырeттiлiктiң тағы бiр қocымша мағынаcын ашатын oй-
пiкiрлeр айтылып жүр. Oл - адамның кeз кeлгeн қиын жағдайда жұмыc icтeугe

366
дайындығын бiлдiрeтiн «экcтрeмалды кəciби құзырeттiлiк». Бұл құзiрeттiлiктi
мeңгeргeн жəнe пcихoлoгиялық cапаcы ocыған жақын адамдар, баcқа
адамдармeн cалыcтырғанда, баcқа жeргe үйрeнугe, кəciбiн ауыcтыруға дайын
бoлады, oндайларға жұмыccыздық қаупi аcа көп төнбeйдi. Бiздiң
тoпшылауымызша, құзырeттiлiк - жeкe тұлғаның тeoриялық бiлiмi мeн
практикалық тəжiрибeciнe cай бeлгiлi бiр мiндeттeрдi oрындауға дайындығы
жəнe қабiлeтi.
Қазақcтан Рecпубликаcында бiлiм бeрудi дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мeмлeкeттiк бағдарламаcын icкe аcырудың нəтижeciндe «кəciби
мiндeттeрiн дeрбec əрi шығармашылық тұрғыдан шeшугe, кəciби қызмeттiң
тұлғалық жəнe қoғамдық маңызын түciнугe, oның нəтижeлeрi үшiн жауап бeругe
қабiлeттi кəciби құзырeттi жeкe тұлғаны, бəceкeгe қабiлeттi маманды
қалыптаcтыруды қамтамаcыз eтeтiн бiлiм бeрудi баcқарудың тиiмдi жүйeci
құрылатын бoлады» дeлiнгeн. Ocыдан «құзырeттiлiк» ұғымы бiлiм бeру мeн
маман даярлау cалаларында қoлданылатын тeрмингe айналғанын байқаймыз.

Әдeбиeттeр:
1. «Қaзaқcтaн жoлы – 2050: Бiр мaқcaт, бiр мүддe, бiр бoлaшaқ». Қaзaқcтaн Рecпубликacы
Прeзидeнтi Н.Ә. Нaзaрбaeвтың 2014 жылғы 17 қaңтaрдaғы Қaзaқcтaн хaлқынa Жoлдaуы
3. Жұмaбaeв M. Пeдaгoгикa. – Aлмaты: «Рaуaн», 1993
5. Oрaзбaeвa Ф.Ш. Тiлдiк кoммуникaция нeгiздeрi. –Aлмaты: «Рaуaн», 1995.
6. Хoвoв O.Б. Прoфeccиoнaльнaя кoмпeтeнтнocть. // Энциклoпeдия прoфeccиoнaльнoгo
oбрaзoвaния. Т. 1. М. Accoциaция «Прoфeccиoнaльнoe oбрaзoвaниe», 1998.

ӘОЖ 378

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА КОММУНИКАТИВТІК

МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ

Г.Б.Кенжебаева
«Мирас» университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается методы формирования коммуникативной

культуры будущих педагогов в профессиональной подготовке
Ключевые слова: коммуникация, будущий учитель, культура, коммуникативная
культура, межличностные отношения.
Summary. The article considers methods of forming the communicative culture of future
teachers in professional training
Keywords: communication, future teacher, culture, communicative culture, interpersonal
relations.

Қазіргі заманғы өркениеттің ерекшеліктері зерттеушілерге оның

ақпараттық деп атауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыда коммуникативтік
мəдениеттің рөлі артады, ол өскелең ұрпақты оқыту, тəрбиелеу жəне дамытуды
қоса алғанда, адам өмірінің түрлі салаларындағы коммуникативтік үдерістерді
басқарудың құралы мен негізі болады. Осы орайда, болашақ мұғалімдердің
коммуникативтік мəдениетін дамытуды зерттеу «коммуникативтік мəдениет»

367
ұғымының мəнін ашуды, оның теориялық негіздерін, жинақталған тəжірибесін
зерттеуді қажет етеді.
Білім беру – бұл коммуникативтік үдеріс. Бұл үдерістің ортасында педагог
бар, өйткені мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас өзара
коммуникативтік іс-қимылдың негізгі нысандарының бірі, ол арқылы ұрпақтан
ұрпаққа адамзат жинаған мыңжылдық даналық беріледі.
Қазіргі ғылымда «коммуникативтік мəдениет» ұғымының бірқатар
анықтамалары бар. Алайда, бұл сұраққа қатысты бірыңғай пікір жоқ.
«Коммуникативтік мəдениет» ұғымы өзіне «мəдениет» жəне
«коммуникация» түсініктерін біріктіреді. «Мəдениет» термині (лат. cultura-
өңдеу, өсіру, тəрбиелеу, білім беру, дамыту, арнау) өзінің мəні бойынша «білім»,
«тəрбие», «даму» сияқты педагогикалық категориялардың мəніне жақын.
«Мəдениет» терминінің түп-төркіні латын тілінен шыққан жəне алғашқы
кезде топырақты болу жəне өңдеуді білдірген. Кейіннен «мəдениет» термині
барынша кең жəне жалпылаушы мəнге ие болды [1].
«Мəдениет» ұғымының батыс еуропалық əдебиеттерде 250-ден астам
анықтамасы, ал қазіргі таңда ғылымда 500-ден астам анықтамалары бар.
Мəдениет білімділікпен жəне интеллигенттікпен теңестіріліп, тұлғаның белгілі
бір сапасы ретінде қарастырылады.
«Мəдениет» теориясында қоғамның ерекше сипаттамасы, адамзат қол
жеткізген тарихи даму деңгейінің көрсеткіші ретінде сипатталады. Мəдениет
адамзат тарихының барлық кезеңінде, онымен бірге, байытыла қалыптасады.
Мəдениет теориясы бойынша мамандар А.Кребер мен К. Клакхон жүзден
астам негізгі анықтамаларды талдап, оларды төмендегідей топтастырды [2]:
1.Мəдени антропологияның негізін қалаушы Э.Тейлор тұжырымдамасына
негізделген сипаттама анықтамалары. Мұндай анықтамалардың мəні бойынша:
мəдениет-бұл барлық қызмет түрлерінің, əдет-ғұрыптардың, сенімдердің
жиынтығы; ол адамдар жасаған барлық қазынасы ретінде кітаптар, суреттер
жəне т.б., ғасырлар бойы қалыптасқан əлеуметтік жəне табиғи ортаға бейімделу
жолдарын, тілді, əдет-ғұрыпты, этикет жүйесін, этиканы, дінді қамтиды.
2. Адамзат дамуының алдыңғы кезеңдерінен заманауи дəуірге жеткен
дəстүрлер мен əлеуметтік мұраның рөлін көрсететін тарихи анықтамалар. Оған
адамдардың қолдан жасаған жəне ұрпақтан – қарулар, нышандар, ұйымдар,
жалпы қызмет, көзқарастар, сенімдер-ұрпақтан ұрпаққа берілгеннің барлығы
кіреді.
3. Қабылданған ережелер мен нормалардың мəнін белгілейтін нормативтік
анықтамалар. Мəдениет-бұл əлеуметтік ортамен анықталатын индивидтің өмір
салты.
4. Құнды анықтамалар: мəдениет – бұл адамдар тобының материалдық жəне
əлеуметтік құндылықтары, олардың институттары, əдет-ғұрыптары, мінезқұлық
реакциялары.
5. Психологиялық деңгейде адамның белгілі бір мəселелерді шешуінен
туындайтын психологиялық анықтамалар. Мұнда мəдениет адамдардың табиғи

368
ортаға жəне экономикалық қажеттіліктерге ерекше бейімделуі бар жəне ол
осындай бейімделудің барлық нəтижесінен құралады.
6. Оқыту теориясының негізіндегі анықтамалар: мəдениет-бұл адам
биологиялық мұра ретінде алған емес, үйренілген мінез-құлық.
7. Ұйымдастыру жəне модельдеудің маңыздылығын көрсететін
құрылымдық анықтамалар. Мұнда мəдениет өзара байланысты белгілі бір
белгілердің жүйесі болып табылады. Негізгі қажеттіліктер айналасында
ұйымдастырылған материалдық жəне материалдық емес мəдени белгілер
мəдениеттің ядросы (моделі) болып табылатын əлеуметтік институттарды
құрайды.
8. Идеологиялық анықтамалар: мəдениет-бұл ерекше əрекеттер арқылы,
яғни сөздер немесе еліктеу арқылы индивидке көшетін идеялар ағыны.
9. Символдық анықтамалар: мəдениет – бұл символдарды қолданудан
тұратын немесе осыған байланысты əртүрлі феномендерді (материалдық заттар,
əрекеттер, идеялар, сезімдер) ұйымдастыру. Аталған анықтамалардың əрбір
тобы мəдениеттің қандай да бір маңызды ерекшеліктерін қамтиды.
Мəдениет жеке тұлғаның коммуникативтік қабілеттерін дамыту үдерісіне
ықпал етеді, олар тұлғаға қарым-қатынастың мəдени құралдарын пайдалануға
мүмкіндік береді жəне өздері қарым-қатынас мəдениетінің жеке,
дербестендірілген нысаны болып табылады. Жеке тұлға өзін қоғамның толық
құқылы мүшесі ретінде сезіну үшін өзін, өз іс-əрекеттерін, мінез-құлқын
қоғамдағы қалыптасқан мəдени талаптарға сəйкестігі тұрғысынан бағалауы тиіс
«Коммуникация» термині (лат. communicatio-ортақ істеу; байланыс; қарым-
қатынас) үш мағынада қолданылады:
1) хабар жолы;
2) байланыс нысаны;
3) байланыс актісі, ақпарат хабарламасы.
Бұл ұғым адам қызметінің əр түрлі салаларында қолданылады, онда ақпарат
айналымы үдерісі бар. Біздің зерттеуімізде «қарым-қатынас» түсінігі мен
«коммуникация» түсініктерін синоним ретінде қолданамыз.
В.П.Третьяков пен Ю.С. Крижанскаяның тұжырымдауынша,
«коммуникация» бұл – ең алдымен серіктеске ықпал, əсер ету, сондай-ақ, қарым-
қатынас, ой, көңіл-күй алмасу жəне т.б.[3]. Г.М.Андреева коммуникацияны
қарым-қатынас жасаушы индвидтердің арасындағы ақпарат алмасуды
көрсететін, қарым-қатынастың коммуникативтік жағы деп түсіндіреді [4].
В.Е.Абаев, коммуникацияны əлеуметтік өзара əрекеттесудің семантикалық
аспекті ретінде қарастырады жəне хабарлама тікелей немесе жанама жағдайда
жүзеге асырылатынын айтады.
Ғалымның пікірінше, коммуникация үдерісі мен əрекеттерді қатысушылар
арасындағы қарым-қатынас түріне қарай - тұлғааралық қарым-қатынас,
қоғамдық, ауызша қарым-қатынас (жазбаша жəне ауызша), паралингвистикалық
(бет əлпеті, əуен, жəне т.б.) деп ажыратады [5] .
Жалпы кез-келген қарым-қатынаста коммуникацияның үш тарапы
байқалады:

369
 1) коммуникативтік (ақпарат ауысу) – серіктестер арасындағы
қатынастарды, олардың көзқарастарын, мақсаттары мен ниеттерін ескере
отырып, адамдар арасындағы ақпараттық үдерістің ерекшеліктерін анықтайтын
белсенді нысандар;
2) интерактивтік (өзара əрекеттесу, өзара пікірлесу) өзара іс-қимылдың
ортақ стратегиясын құру;
3) перцептивтік (өзара қабылдау) серіктестің психологиялық қасиеттері мен
сипаттамаларын «оқу» арқылы қол жеткізілетін басқа тұлғаның имиджін
қалыптастыру үдерісін қамтиды.
М.С.Каган қарым-қатынас пен коммуникацияны байланыстырудың
бірнеше себептерін атап өткен:
- қарым-қатынас ақпараттарды бірлесіп дамытуға, ал коммуникация - оны
жеткізу жəне қабылдауға бағытталған;
- ақпарат коммуникация барысында азаяды, қарым-қатынас үдерісі
барысында артады; - қарым-қатынас барысында ақпарат тасымалдаушылар еркін
түрде, ал коммуникацияға міндетті түрде қатысады;
-коммуникация үдерісінде ақпарат нақты адам немесе адамдар тобына емес,
түрлі тыңдаушыларға бағытталуы мүмкін. Ал қарым-қатынас үдерісінде
əрдайым тыңдаушының жеке қасиеттеріне, оның тəжірибесі, дүниетанымы,
қарым-қатынас əрекеттеріне назар аударылады [6].
Коммуникативтік мəдениет жəне қарым-қатынас мəдениетінің арақатынасы
туралы тұжырымдар В.Ю. Жуковтың зерттеулерінде кездеседі. Ғалым өз
зерттеуінде, коммуникативтік мəдениеттің келесідей ережелерін атап көрсетеді
[7]:
-коммуникативтік этикетке жəне тəртіпке бағыну; - коммуникативтік іс-
əрекеттерді үйлестіру;
- өзі ойын жеткізе алу.
«Коммуникативтік мəдениет» түсінігін теориялық талдау нəтижесінде оның
пəнаралық түсінік екендігі айқындалды. Ол лингвистикада, жалпы жəне арнайы
психологияда, педагогикада, əлеуметтану мен философияда жəне т.б. арнайы
зерттелген.
Коммуникативтік мəдениеттің қажетті шарты ретінде субъектілердің
диалогтық өзара іс-қимылға ұмтылуы, яғни өзара түсіністікке тікелей ұмтылу,
өздерінен өзгеше болуы мүмкін бөгде пікірдің болуын қабылдау болып
табылады. Коммуникативтік мəдениет құбылыстарының тарихи сипаты қарым-
қатынас тəсілдері мен формалары тарихи даму барысында жасалғанын білдіреді.
Олар салт-дəстүрлерде қалыптасқан [8].
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытуда оның
педагогикалық толеранттылығы маңызды сапалардың бірі болып табылады. Бұл
сапада баланың жеке басының қадір-қасиетін құрметтеу, оның жеке тұлғасына
құндылық ретінде қарым-қатынас, баланың жеке ерекшеліктерін есепке алу
сияқты мəселелер маңызды болып табылады. Педагогикалық толеранттылық
болашақ мұғалімнің педагогикалық іс-əрекетінің мақсаттары, міндеттері мен
ерекшеліктерімен жəне кездесетін педагогикалық жағдайлардың көп

370
түрлілігімен анықталатын, толеранттылықтың барлық түрлері мен деңгейлерінің
сипаттарын біріктіретін кəсіби-тұлғалық сапасы болып табылады [9].
Болашақ мұғалім келесі коммуникативтік қабілетке ие болуы керек: -
қарым-қатынасты мақсатты түрде ұйымдастыру жəне оны басқару; -
оқушылармен бірлескен шығармашылық іс-əрекетті ұйымдастыра білу.
Педагогикалық этика контекстінде коммуникативтік мəдениет «жеке тұлға оның
маңызды құраушыларын – өзара қарым–қатынас пен өзара қарымқатынасты
ажырата алатын коммуникативтік үдерістерді меңгерудің жоғары дəрежесі»
ретінде қарастырылады.
Коммуникативтік мəдениет болашақ мұғалімнің қарым-қатынас барысында
гуманистік, тұлғалық-бағдарлы қарым-қатынас орнату білімдерінен көрінеді:
- өзгелердің оң қасиеттерін, күшті жақтарын, маңыздылығын мойындауға
бағдарлану;
- эмпатияға, басқаның эмоционалдық жағдайын түсіну жəне есепке алу
қабілеттері;
- басқаларға оң кері байланыс бере білу;
- іскерліктерді ынталандыру басқа да қызметі мен жетістіктері;
- нақты коммуникативтік қабілеттер: сəлемдесу, қарым-қатынас жасау,
сұрақтар қою, жауап беру, белсенді тыңдау, бағалау, сұрау, қолдау, бас тарту
жəне т. б.;
- өзіне деген құрмет, өзінің күшті жақтарын білу, оларды өз қызметінде
қолдана білу;
- бірлескен іс-əрекеті мен тұлғааралық қарым-қатынасын ұйым дастыруға
педагогикалық қолдау көрсету қабілеті;
- сөйлеу мəдениеті [10, 11].
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін қалыптастырудың
əдіснамалық негізін, бірінші кезекте, жүйелік тұғыр теориясы құрайды.
Жүйелік тұғыр оқу процесінің барлық құрауыштарын тұтас жəне серпінді
дамып келе жатқан педагогикалық жүйеге біріктіру жолымен іске асырылады.
Болашақ мұғалімдердің коммуниктаивтік мəдениетін дамтыудағы келесі
тұғыр - мəдени тұғыр. Мəдени тұғыр тұлғаның құндылықты бағдарларын
зерделеуді жəне қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мəдени тұғырдың келесі
аспектісі мəдениетті адам қызметінің ерекше тұғыр ретінде түсінумен
байланысты. Мəдени тұғыр жеке тұлға мен мəдениеттің байланысына
негізделген.
Келесі тұғыр - бұл алдымен жоғары кəсіптік білім беру жүйесіне (өткен
ғасырдың 90-шы жылдары), содан кейін мектептегі білім беру жүйесіне (қазіргі
ғасырдың басы) келген құзыреттілік тұғыр.
Құзыреттілік тұғыр аясында болашақ мұғалімнің коммуникативтік
мəдениетінің дамуының сапасы мен оларға түлек ретінде қойылатын
талаптардың алшақтығына назар аударылады.
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытудағы
құзыреттілік тұғыр білім беру саласындағы үдерістердің мəнін неғұрлым дəл
көрсетеді, өйткені болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетінің

371
практикалық қызметте тікелей көрініс табуы жəне олардың жеке тəжірибелері
арқылы қалыптасуы тиіс коммуникативтік біліктермен, қабілеттермен, жеке
сипаттамалармен сипатталады. Сонымен қатар, құзыреттілік тұғыр барлық
бағытта (танымдық, кəсіби, əлеуметтік, жеке тұлғалық) болашақ мұғалімдерге
өзін-өзі дамытуын іске асыру есебінен оның тұлғасына білім берудің əсер ету
саласын кеңейтеді жəне бітірушінің тез өзгеретін қоғамға табысты бейімделуге
дайындығын бағалаудың сапалы жүйесін қарастырады.
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытудағы
мəдениеттанымдық тұғыр келесідей бес қызметті орындауы тиіс: дамытушылық,
оқу, тəрбиелік, танымдық жəне кəсіби.
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытуды зерттеудегі
негізгі тұғырлардың бірі - тұлғалық-бағдарланған тұғыр.
Тұлғалық-бағдарланған тұғыр педагогикадағы гуманистік бағытқа жатады
жəне білім берудің жаңа парадигмасының басты ерекшеліктерінің бірі болып
табылады. Бұл тұғыр қалыпты жағдайларда кəсіби қызмет үшін қажетті дайын
білім, шеберлік пен дағдыларды тұтынудан кез-келген жағдайда əрекет етуге
мүмкіндік беретін сапаны қалыптастыруға өтуді көздейді.
Коммуникативтік-іс-əрекеттік тұғыр кəсіби қызметті орындауға қажетті
құрал ретінде меңгеруді көздейді. Бұл тұғырдің мақсаты білім алушылардың
коммуникативтік мəдениетін дамыту болып табылады. Коммуникативтік
мəдениет сөйлеу əрекетінің барлық түрлерінде олардың өзара əрекеттестігінде
қалыптасады.
Коммуникативтік-іс-əрекеттік тұғыр əлеуметтік қызмет субъектісі ретінде
болашақ ағылшын тілі мұғалімінің тұлғалық барлық сипаттамаларын ескеруге
мүмкіндік береді (когнитивтік, эмоциялық, ерік-жігер). Білім алушылар оқу
қызметінің мақсатын нақты көрсете отырып, оған қол жеткізу жолдарын
анықтауы тиіс.
Коммуникативтік-іс-əрекеттік тұғыр əлеуметтік қызмет субъектісі ретінде
болашақ ағылшын тілі мұғалімінің тұлғалық барлық сипаттамаларын ескеруге
мүмкіндік береді (когнитивтік, эмоциялық, ерік-жігер). Білім алушылар оқу
қызметінің мақсатын нақты көрсете отырып, оған қол жеткізу жолдарын
анықтауы тиіс.
Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытуды зерттеудегі
аксиологиялық тұғыр - соңғы уақытта тілдік білім берудің жеке тұлғаға жəне
құндылық-мағыналық бағдарларға үдемелі бағдарлануына байланысты əсіресе
өзекті болып табылатын тұғыр [12].
Бұл тұғырдың негізгі түсінігі құндылық болып табылады, тіл білімінің
құндылығы - бұл екі жақты сипатпен ерекшеленетін əлеуметтік феномен. Бұл,
бір жағынан, құндылықтың жеке мəнінде (кез келген құндылық жеке тұлғаның
санасы деңгейінде, ол алған тəжірибесінің арқасында, жеке тұлғадан тыс жəне
жеке тұлғасыз құндылық ұғымын өмір сүре алмайды, өйткені ол адам үшін
қоршаған болмыстың заттары мен құбылыстары маңызының ерекше түрін
білдіреді), ал екінші жағынан — құндылықтардың əлеуметтік табиғатында (кез

372
келген құндылық диалектикалық субъектіде-объектілік қатынаста өзін көрсетеді
жəне білім алушының жеке басы, оның ішкі əлемі жəне т.б.) көрініс табады [13].
Сонымен, болашақ мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамыту
қазіргі таңда теориялық жəне əдіснамалық тұрғыда негіздеуді қажет ететін өзекті
мəселелердің бірі екендігі анықталып отыр. Сондықтан болашақ мұғалімдердің
коммуникативтік мəдениетін дамыту мəселесі күpдeлi, əpi тың бoлғaндықтaн,
oның бapлық caлaлapын түбeгeйлi тaлдaп, қaмтып шығу мүмкiн eмec.
Кeлeшeктe бұл мəселе бoйыншa мынaдaй пepcпeктивaлы бaғыттapда
зepттeу жүргізілуі тиic деп есептейміз: бoлaшaқ мұғалімдердің өз бeтiншe
коммуникативтік мəдениетті меңгеруінің əдicтeмeлiк нeгiзi; болашақ
мұғалімдердің коммуникативтік креативтілігін қалыптастыру, болашақ
мұғалімдердің коммуникативтік мəдениетін дамытуда цифрлық білім беру
элементтерінің түpлepiн oқу үдepiciнe eндipу.

Әдебиеттер:
1. Тинякова, Е.А. Лингвистическая коммуникация и культурный процесс / Е.А. Тинякова;
Министерство науки и высшего образования Российской Федерации, НОУ ВПО «Московский
институт предпринимательства и права». – 3-е изд., испр. и доп. – Москва ; Берлин : Директ-Медиа,
2018. – 158 с.
2. Kroeber A.L., Kluckhohn C. Culture: A critical review of concepts and definitions. Harvard
University Printing Office, 1952. — 223 p. https://www.twirpx.com/file/799748/
3. Крижанская Ю.С., Третьяков В.П. Грамматика общения. Л.: Издательство Ленинградского
университета. 1990. - 208 с
4. Г.М.Андреева Социальная психология сегодня: поиски и размышления. М., 2009.- 159 c. 145
66.
5. Абаев В.Е. Практикум по научному стилю речи для студентов, изучающих международные
отношения и международное право. – Алматы: «Әрекет–Принт», 2010. – 131с
6. Каган М.С.Хрестоматия по культурологии. Том 2: Самосознание русской культуры. — СПб.,
2000. - С. 475-480.
7. Жуков В.Ю. Основы теории культуры. Жуков В.Ю. СПб.: СПбГАСУ; 2004 — 227 с. 73.
8. Mutanova D.Yu., Berkimbayev K.M., Yessenkulova A.O., Amanov A.A. «Communicative culture,
communicative competence andprofessional competence as a component of future teachers in language
learning environmenT», 7th International Conference «Recent trend in Science and Technology management»
by SCIEURO in London, 23-29 January 2017, 119-124 р.
9. Беркимбаев К.М., Мутанова Д.Ю., Тасова Ф.Б., Есенкулова А.О. «Творческий потенциал
педагога и развитие креативности студентов в образовательном процессе» Қазақ ғылыми
психологиясының 100 жылдығына арналған «Психологиялық ғылым мен тəжірибенің қазіргі кездегі
даму үрдістері жəне болашағы» атты VII халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция жəне Қазақ
психологиялық қоғамының І құрылтай съезінің материалдары. 7 желтоқсан, – Алматы: Қазақ
университеті, 2017, 159-161 бб.
10. Гаврилова О. В. Иноязычная коммуникативная культура студентов педагогического
направления в процессе профессиональной подготовки // Молодой ученый. — 2017. — №21.1. — С. 3-
5. 104.
11. Беркимбаев К.М., Бураева Ж.Б., Мухамеджанова А.Б., Мутанова Д.Ю «Креативность в
образовании» Перспективы развития науки и образования: сборник научных трудов по материалам
XXVIII международной научнопрактической конференции, 30 апреля 2018 г./Под общ. ред. А.В.
Туголукова – Москва, 13-19 с.
12. Кирьякова, А. В. Аксиологический инструментарий развития инновационной
образовательной практики современного университета [Электронный ресурс] / Кирьякова А. В.,
Ольховая Т. А. // Инновации в науке,2012. - № 9. - С. 62-73.
13. K.M. Berkimbayev, D.Y. Mutanova, A.O. Yessenkulova, N.J. Ibragimova«Concept of pedagogical
axiology» Математикалық модельдеу мен ақпараттық технологиялар білімде жəне ғылымда: Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің 90 жылдық мерейтойына арналған VIII
373
Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары, Алматы 2018,162-164 бб.

УДК: 37.061

КИБЕРБУЛЛИНГ КАК ПРИЧИНА НАРУШЕНИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ

БЕЗОПАСНОСТИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ

Н.А. Ефремова-Шершукова, Р.Н. Князюк

Томский государственный педагогический университет, г. Томск, Россия

Туйiн: Білім беру ортасындағы процестердің тиімділігі мен жүйелілігін қамтамасыз

ететін шарттардың бірі оның субъектілерінің психологиялық қауіпсіздігі болып табылады.
Әлеуметтік өзара әрекеттестіктің балама түрінің, Интернеттің үдемелі дамуы
қауіпсіздіктің мәнін тікелей бұзатын жағдайлар мен құбылыстарды тудырды. Осы
шарттардың бірі - психологиялық зорлық-зомбылықтың жаңа нысаны - кибершабуыл.
Мақалада кибербуллингтің оқу процесі субъектілерінің психологиялық қауіпсіздігіне теріс
әсер ету факторы жан-жақты зерттелген, статистикалық мәліметтерге негізделген
қоршаған ортаның қауіпсіздігі проблемалары анықталған. Кибербуллингтің себептері мен
салдарын, сипаттамалық белгілері мен әсер ету формаларын, құрбан болғандар мен
агрессорлардың сипаттамаларын анықтаумен негізделген құбылыс ретіндегі мәні
анықталды, жаңа алдын алу шараларының қажеттілігін тудыратын оның ерекше белгілері
анықталды. Өзара әрекеттесудің барлық қатысушылары үшін кибершабуылдың
психологиялық салдарына назар аударылады.
Түйінді сөздер: кибербуллинг, психологиялық қауіпсіздік, білім беру ортасы, психикалық
денсаулық, ақпараттық технологиялар.
Abstract: One of the conditions ensuring the efficiency and consistency of processes within the
educational environment is the psychological safety of its subjects. The progressive development of
an alternative form of social interaction, the Internet, has created conditions and phenomena that
directly destroy the essence of security. One of these conditions is a new form of psychological
violence - cyberbullying. The article comprehensively examines the factor of the negative impact of
cyberbullying on the psychological safety of the subjects of the educational process, reveals the
problems of environmental insecurity based on static data. The essence of cyberbullying is defined
as a phenomenon, justified by the identification of its causes and consequences, the characteristic
features and forms of influence, the characteristics of victims and aggressors, its distinctive features
that necessitate the adoption of new preventive measures are revealed. Attention is paid to the
psychological consequences of cyberbullying for all participants in the interaction.
Keywords cyberbullying, psychological safety, educational environment, mental health,
information Technology.

Повсеместное расширение опосредованной коммуникации, обусловленное

развитием информационных технологий и интернет-ресурсов, привело к
установлению взаимозависимости между реальной и виртуальной жизнью.
Образование, являясь одним из важнейших институтов общественной жизни,
подвержено влиянию негативных последствий существующей взаимосвязи –
разрушению психологической безопасности образовательной среды, связанному
с новой формой современного насилия.
Область приложения негативных последствий – образовательная среда,
определяется В.А. Ясвиным как «система влияний и условий формирования
личности по заданному образцу, а также возможностей для ее развития,
содержащихся в социальном и пространственно-предметном окружении» [1].
374
 Функционально верное развитие лежит в плоскости построения безопасных
условий личностного функционирования и реализации, исключая группу
негативных факторов, одним из которых является угроза нарушения
психологической безопасности, под которой понимается «состояние
образовательной среды, свободное от проявлений психологического насилия во
взаимодействии, способствующее удовлетворению потребностей в личностно-
доверительном общении, создающее референтную значимость среды и
обеспечивающее психическое здоровье включенных в нее участников» [2].
Нарушение психологической безопасности личности – результат
воздействия как внутренних, так и внешних угроз. К группе внутренних угроз
относится: дисбалансное состояние личности, спровоцированное ее внутренней
психологической напряженность; отсутствие стабильности психологического
здоровья. Внешние угрозы выражаются неустойчивостью личности к внешнему
воздействую среды, неудовлетворяющей психологический запрос личности.
Неотделимость психологической безопасности личности от среды ее
реализации, напрямую отражается на учебной деятельности участников
образовательного процесса. Нарушение состояния защищенности приводит к
следующим последствиям, препятствующим личностному развитию: апатичное
отношение к своему труду, чувство недоверия к окружающему коллективу,
чувство собственной несостоятельности и т.д. [3].
Проблема нарушения психологической безопасности образовательной
среды заключается в невозможности контролировать пространство и условия
социализации личности за ее пределами. Уровень несостоятельности в
поддержании психологической безопасности прямо пропорционален степени
удаленности иной среды и уровнем автономности личности в ней. Имея
ограниченные возможности бороться с проявлениями буллинга (по Д. Олвеусу,
«целенаправленное, регулярно повторяющееся, агрессивное п оведение,
основанное на неравенстве социальной власти и физической силы» [4],
проявляющееся в непосредственной (физической) или опосредованной форме),
перед новой формой психологического насилия, кибербуллингом,
образовательная среда практически беззащитна.
Кибербуллинг, по определению зарубежных теоретиков, это «любое
поведение, осуществляемое с помощью электронных или цифровых устройств
отдельными лицами или группами лиц, которые неоднократно посылают
враждебные или агрессивные сообщения, направленные на причинение вреда
или дискомфорта другим» [5].
Не отличаясь от иных форм насилия, кибербуллинг имеет своей целью
причинение вреда здоровью жертвы, провоцируя у нее возникновение
социально-психологических проблем.
Вывод, сделанный Национальным Институтом Здоровья, свидетельствует о
наиболее серьезных последствиях кибербуллинга, вытекающих из ряда его
характерных черт [5]:
1. возможность массового охвата аудитории;

375
 2. легкодоступность жертвы (интернет-пространство исключает
территориальную недоступность как аргумент);
3. преступник лишается морально-этических переживаний, не имея
возможности наблюдать и чувствовать эмоции жертвы;
4. анонимность преступника развивает ощущение безнаказанности;
Опасность сущностных характеристик кибербуллинга, как процесса
психологического насилия, многократно усиливается вариативностью форм и
методов его воздействия [6]:
1. использование личной информации, полученной в результате взлома
интернет-аккаунта. Отмечается высокая степень разрушающего воздействия:
нервный срыв, депрессия, психологические проблемы;
2. анонимные угрозы – использование сервисов электронной почты,
учитывая фактор анонимности отправителя;
3. преследование жертвы путем непрекращающихся кибератак,
посредствам сервисов электронной почты и мобильной связи, используемых с
целью морального унижения, шантажа тайными фактами. Наивысший уровень
психологической опасности: мысли о суициде;
4. флейминг – обмен эмоциональной лексикой в интернет пространстве, в
рамках небольшой социальной группы. При отсутствии баланса сил, способен
трансформироваться в психологический террор;
5. хеппислепинг – размещение медиаматериала, отражающего сцены
реального физического насилия. Может привести к серьезным психологическим
проблемам;
6. киберсуицид – внедрение в сознание идеи самоубийства, посредством
группового взаимодействия (совместная смерть);
7. надувательство – получение личной информации о жертве, путем
внедрения к последней в доверие. Цель – разглашение, продажа информации
третьим лицам;
Причины, определенные как психологические основания личности,
использующей кибербуллинг как средство достижения цели: бессознательная
вера в собственное превосходство над окружающими; месть; зависть,
провоцирующая соперничество; нарушение психологического здоровья, ввиду
неполноценности семейной жизни, неумение приходить к компромиссу и
регулировать конфликт, не умение принимать поражение. [7]
Виктимные личности обладают совокупностью психологических
характеристик, противоположенных агрессорам: заниженная самооценка,
индивидуальные психофизиологические особенности, сказывающиеся на
поведение внутри образовательной среды (неуспеваемость, расстройство
внимания, излишняя возбудимость и т.д.), неуверенность в собственных
возможностях, застенчивость, замкнутость.
Потенциальные жертвы кибербуллинга представлены категориально
следующим образом [4]:
1. выделяющиеся в отношении учебной успеваемости / неуспеваемости
(двоечники, отличники, вундеркинды);

376
 2. выделяющиеся отношением к ним третьей стороны: родители, учителя,
одноклассники (любимчики, гиперопекаемые дети);
3. дети, выделяющиеся индивидуальной характеристикой (ученики,
обладающие ограниченным состоянием здоровья, ябеды);
4. по отношению к материальному положению, доступности /
недоступности новшеств информационного общества (богатые, бедные);
Кибертравля существенным образом сказывается на актуальной реальности
жертвы. Последствия представлены следующими категориями: медицинские,
педагогические, психологические, социальные. [7]
1. Медицинские: ухудшение мыслительных процессов (внимания, памяти),
ухудшение иммунной системы, боли в области сердца, повышенная
утомляемость, стрессовое и депрессивное состояние.
2. Педагогические: снижение показателей успеваемости и посещаемости,
нестабильная активность, потеря желание находиться в школе.
3. Психологические: развитие психических расстройств, формирование
страха, паранойи, тревоги, появление суицидальных наклонностей, снижение
самооценки учащегося, психоэмоциональная нестабильность.
4. Социальные: исключение из среды общественных отношений в рамках
семьи, друзей, школы, девиантное поведение, дезадаптация.
Сущностные характеристики проблемы не являются единственным
поводом к разработке методов противодействия кибербуллингу в
образовательной среде, степень распространенности кибертравли среди
обучающихся ежедневно увеличивается. По последним статистическим данным
Ассоциации Электронных Коммуникаций «РАЭК» [8], полученным в 2017 г. в
ходе анализа фактора кибертравли в Москве и Московской области: 46%
подростков в возрасте 14-17 лет являются свидетелями виртуальной агрессии,
44% получали агрессивные сообщения, 48% являются жертвами груминга
(установление информационного контакта с несовершеннолетним, преследуя
цель установить сексуальный контакт), 23% получили угрозы о физической
расправе. Показательным фактором несостоятельности мер по борьбе с
кибербуллингом является следующая статистика: каждый 5 ребенок возраста 12-
13 лет не обращается за помощью, подростки старшего возраста ищут поддержку
преимущественно у друзей (27%), обращение к семье составляет 8%.
К сожалению, в объективно существующей реальности, вопрос
психологической безопасности образовательной среды крайне относителен. Это
связано, во-первых, с актуальностью исследовательских позиций (проявление
кибербуллинга в высших учебных заведениях, а также среди педагогического
состава; отсутствие эффективного диагностического метода), недостаточной
степенью изученности проблематики (формы проявления кибербуллинга,
выраженные в создании фиктивных страниц, рассылке анонимных угроз через
средства связи). Во-вторых, с ограниченной возможностью контролировать
социализацию обучающего вне образовательной среды. В-третьих, с вопросом
правого регулирования степени автономности интернет-пространства в

377
законодательстве Российской Федерации, условий пользования ресурсной базой,
классификацией нарушений и подобной правовой проблематикой.

Литература
1. Ясвин В.А. Образовательная среда: от моделирования к проектированию. М.: Смысл,
2001. 365 с.
2. Баева И.А., Семикин В.В. Безопасность образовательной среды, психологическая
культура и психическое здоровье школьников // Известия Российского государственного
педагогического университета им. А.И. Герцена. 2005. C. 13.
3. Холуева К.А., Мухарлямова А.Ю. Психологическая безопасность образовательной
среды // Концепт. 2013. С. 5.
4. Иванова А.К. Буллинг и кибербуллинг как явление образовательной среды: примеры
современных исследований проблемы // Мир науки. Педагогика и психология. 2018. С. 11.
5. Фомиченко А.С. Особенности проявления кибербуллинга в высшем образовании (по
материалам зарубежных исследований) // Мир науки. Педагогика и психология. С. 7.
6. Еремина Е.А., Калинина Ю.В., Заплатина Е.А., Лопатин Д.В. Информационные
угрозы коммуникативного характера // Гаудеамус. 2012. С. 2.
7. Шакирова Д.М. Кибербуллинг в школьной среде // Социология и право. 2018. № 4
(42). С. 81-86.
8. Ассоциация электронных коммуникаций [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
https://raec.ru/activity/analytics/9880/ (дата обращения: 17.02.2020).

ОӘЖ 335.15

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ

ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

М.К. Қойшыман
«Мирас» университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме. В статье рассмотрены вопросы формирования профессиональных и

личностных качеств будущих педагогов-психологов.
Ключевые слова: Педагог, конструктивность, личность, способности, развитость,
информативность.
Summary. The article deals with the formation of professional and personal qualities of future
teachers-psychologists.
Keyword: The teacher, constructivism, personality, abilities, sophistication, performance.

Бүгінгі студент — ертеңгі маман. Оқыту үрдісін басқарудың педагогикалық-

психологиялық мəселелерін анықтауда педагог пен оқушылардың арасындағы
қарым-қатынастарды ұйымдастыру мұғалімнің теориялық білімінің болуын
қажет етеді. Болашақ маманның кəсіби педагогикалық функциялары:
конструктивтік, ұйымдастырушылық, қарым-қатынастық, дамытушылық,
ақпараттық, зерттеушілік. Жоғары оқу орнында дайындықтан өткен
мамандардың білімі жоғары дəрежеде болуы керек. Өйткені, бұл талап əрбір
мамандық бойынша білім беру мазмұнын салыстырмалы түрде біртұтас білім
саласы ретінде анықтауы керек. Білім берудің күрделі мазмұнын меңгеруде, оқу-
тəрбие үрдісін ұйымдастырудың қазіргі кездегі ұстанымдарын жүзеге асыруда,
педагогикалық үрдіс, яғни, оқытушылар мен студенттердің өзара байланысқан

378
жəне өзара келісілген іс-əрекеті басты міндет атқарады. Сондықтан, қазіргі
кездегі жоғары білім беру алдында студенттер мен оқытушылардың
жұмыстарының түрлері мен əдістерін жүзеге асыру мəселесі тұр.
Бүгінгі таңда еліміздің білім беру саласында бəсекеге қабілетті ұрпақ
тəрбиелеу үшін маңызды міндеттерді шешуге бағытталған күрделі бетбұрыс
жасалуда. Мұғалімнің кəсіби мүмкіндігі оның бойындағы өзін-өзі дамытып
отыру дайындығына тікелей байланысты. Бұл мəселеге əлеуметтік-
педагогикалық тұрғыдан келу үшін мұғалімнің субьект ретіндегі алдына қойған
міндеттерін орындауға деген əзірлік деңгейіне көз жеткізу қажет. Әрине, оның
кəсіби өсуі жеке тұлға ретіндегі ерекшелігіне əбден қатысты. Сондықтан бұл
жерде даралық-тұлғалық қалыптасу, іскерлік-əдістемелік жетілдіру, кəсіптік-
пəндік білімін толықтыру компоненттерінен өз қажеттілігін тани алу мүмкіндігі
туады. Бұл жердегі «өз қажеттіктерін сезіну» - кəсіби қызметтің негізі. Өйткені,
ол өзінің əлеуметтік бар мүмкіндігін дамытудың жолдарын білу деген.
«Еліміздің саяси, экономикалық, мəдени, қоғамдық өміріндегі өзгерістерге сай
жоғары оқу орындарының үлкен жауапкершілікті сезініп, білікті, өз ісінің
шебері, бəсекеге қабілетті, кең ауқымды, жан-жақты дамыған маман дайындауға
ұмтылуы, өзінің əлеуметтік-экономикалық жəне рухани дамуының мазмұны мен
сипаттарының өзгеруіне жəне еңбек сапасына талаптың жоғарылуына
байланысты өз ісін жетік білетін, кəсіби білігі мол мамандарды қажет етеді».
Білім сапасын көтерудің негізгі тетігі – ұстаз, сондай-ақ оның теориялық
білімі мен кəсіби шеберлігі, шығармашылық қызметі. Мұны Шығыстың ұлы
ойшылы Әбу Насыр əл Фараби: «Ұстаз тумысынан өзіне айтылғанның бəрін
жетік түсінген, көрген, естіген жəне аңғарған нəрселерінің бəрін жадында
сақтайтын, олардың ешбірін ұмытпайтын, алғыр да зерек ақыл иесі, өте шешен,
өнер–білімге құштар, аса қанағатшыл, жаны таза жəне əділ, жұртқа жақсылық
жасап, үлгі көрсететін, қорқу мен жасқануды білмейтін батыл, ержүрек болуы
керек» – деген сөздерімен дəйектеуге болады. Яғни, осы бір қасиетті мамандық
иесінің ұрпақ тəрбиесіндегі алар орны ерекше. Қазақстандағы білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында
Қазақстанда оқитындарды сапалы біліммен қамтамасыз етіп, халықаралық
рейтингілердегі білім көрсеткішінің жақсаруы мен қазақстандық білім беру
жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың
мəртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы
жəне кəсіби біліктілігін дамытуды қамтамасыз ету, сондай-ақ педагогтердің
еңбегін мемлекеттік қолдау мен ынталандыруды арттыру мəселелеріне үлкен
мəн берілген.
Дəстүрлі білім беру жүйесінде білікті мамандар даярлаушы кəсіби білім
беретін оқу орындарының басты мақсаты – мамандықты игерту ғана болса, ал
қазір əлемдік білім кеңістігіне ене отырып, бəсекеге қабілетті тұлға дайындау
үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нəтижеге бағдарланған
білім беру жүйесін ұсыну – қазіргі таңда негізгі өзекті мəселелердің бірі.
Мұғалімге өз ісінің маманы болумен қатар, оның бойында баланы жақсы көру,
баланың көзқарасы мен пікірін сыйлау, тыңдай білу керек. Психологтер де,

379
педагогтер де адамның рухани интеллектуалдық, кəсіби шығармашылықпен
өзін-өзі дамытуы өмірінің əр кезеңінде əрқалай деп көрсетеді. Болашақ мұғалім:
- ол өзінің пəнін біліп қана қоймай, сонымен қатар педагогикалық үдерістегі əр
қатысушының орнын көре біліп, оқушылардың іс-əрекетін ұйымдастырып, оның
нəтижелерін алдын ала байқап, мүмкін болатын жағдайда артта қалушылықты
реттеуді меңгеруі;. - оқушылардың негізгі: құндылық-бағдар, жалпы мəдениет,
оқу-танымдық, ақпараттық, əлеуметтік-тұлғалық құзырлылықтарын
қалыптастыруға дайын; - білімге ерекше қажеттілігі бар балалармен жұмыс
істеуді жүзеге асыра білуі керек. Қазіргі өмір талабына сай педагогикалық
жоғары оқу орындары білімді ғана емес, əрі тəрбиеші, əрі қоғамшыл, əрі
зерттеуші, əрі ұйымдастырушы мұғалім даярлау керек екені бəрімізге белгілі. Әр
қырлы оқытушы – тəрбиеші мұғалім даярлау күрделі үрдіс. Ал оған бағыт
беруші, жол сілтеуші – білікті, шебер, парасатты ұстаздар. Оқу іс-əрекетінің
өзіндік құндылығы кəсіби өзін-өзі анықтаудың неғұрлым алыс мақсаттарына
бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана оқымайды, болашақта неғұрлым
мəнді нəрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста неғұрлым көп дəреже де көрінеді.
Педагог-психологтар əр түрлі кезеңдегі жастардың бейімделуі кезінде пайда
болатын проблемаларды шешіп жəне кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар
сол сыныптағы балалардың ішінен дарынды, қиын балаларды анықтап
əрқайсымен жеке сұқпаттаса отырып, кеңес беруі қажет.
Әр жастың санасын білім нəрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете
жалғастырып, қазіргі заманның талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бəрі –
педагог-психологтың қызметі. Қазіргі білім беру парадигмасы тұлғаның өзіндік
дамуына ықпал етеді (К.А. Абульханова-Славская, А.Г. Асмолов, Б.Г. Ананьев,
А.А. Бодалев, В.П. Зинченко, А.Н. Леонтьев, В.Н. Мясищев, В.А. Петровский,
В.М. Розин, С.Л. Рубинштейн, В.И. Слободчиков, Д.И. Фельдштейн);
педагогикалық практикадағы ізгілендіруді қамтамасыз етеді (Е.В. Бондаревская,
Г.Н. Волков, И.Б. Котова, Е.Н. Шиянов); дамыта оқыту тұжырымдамасына
негізделеді (В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Е.Н. Кабанова-Меллер, З.И.
Калмыкова, С.А. Смирнов, Г.А. Цукерман, Д.Б. Эльконин); оқу процесін
өзара əрекет ретінде ұйымдастырады (Ю.К. Бабанский, П.Л. Гальперин,
И.И. Ильясов, В.Я. Ляудис, М.И. Махмутов, Н.Ф. Талызина, Е.И. Унт, И.И.
Чередов, Г.И. Щукина); танымдық қызығушылықты, дербестікті,
шығармашылықты дамытады (Д.Б. Богоявленская, П.И. Пидкасистый, Я.А.
Пономарев, Г.К. Селевко, Т.И. Шамова, Е.А. Яковлева); білім алушыны
диагностикалауға жəне даралық жол табуға бағдарланған (Ю.З. Гильбух, К.М.
Гуревич, Л.М. Фридман).
Аталған барлық бағыттар үшін жалпылық бұл студент тұлғасына, оның
даралық ерекшеліктеріне, студенттердің əлеуеттік мүмкіндіктерін, өзіндік
дамуын анықтау үшін арнайы əдістер мен тəсілдерді таңдау қажеттілігіне
бағдарлану болып табылады. Сонымен, жоғары оқу орнында студенттерді оқыту
ерекшеліктерін теориялық жəне практикалық əдебиеттерге жасаған талдау
негізінде тұлғаны дамытудағы қарым-қатынасты жетілдірудің мəні, құрылысы
жəне мазмұны нақтылауға; тұлғаны дамытудағы қарым-қатынасты жетілдіру

380
моделін құруға, студенттердің тұлғалық дамуын қамтамасыз ететін
критерийлерді, көрсеткіштерді жəне деңгейлерін анықтауға мүмкіндік берді.
Сондықтан жоғары педагогикалық білім беруді реформалау, педагогикалық-
психологиялық мамандардың көп деңгейлік дайындығына көшу, парасатты
еңбек нарығында мамандардың бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету
жағдайларында болашақ педагогтар мен психологтарды кəсіби-педагогикалық
іс-əрекетке дайындау мəселесінің өзектілігі зор. Маман дайындауда, ең алдымен,
əрбір педагог-психологтің жеке тұлғасын қалыптастыру талап етіледі. Бұл ұзақ
та күрделі процесс. Алайда, оның негізі кəсіби дайындау барысында жетіледі.
Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дəстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең əуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптастырып, содан кейін оның жан сапасын, тəн сапасын
арттырып, техникалық прогреске сəйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мəдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс. Жалпы білім беретін
мекемелердің іс-əрекетінің нəтижелігі, ең алдымен, педагогтар мен
психологтарға байланысты. Олардың жеке тұлғалық қасиеттері, педагогикалық
білігі, адамгершілік жəне ақыл-ой парасаты, педагогикалық мəселелерді шешуде
шығармашылық ізденіске бой алдыруы, есеюі, өнегелілігі, денсаулығы мен
рухани байлығы қоғамның əлеуметтік алғышарты болып табылады.
Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімді кəсіби-педагогикалық іс-əрекетке
дайындау мəселесін О.А. Абдуллина, В.И. Андреев, Э.Ф.Зеер, Н.В.Кухарев,
Е.В. Ткаченко, А.В. Усова жəне т.б. шешкен. Мұғалімнің педагогикалық
шеберлігін зерттеуге (И.Я. Зязюн, Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин,
Н.Н.Тарасович, Г.И.Хозяинов жəне т.б.) жəне педагогикалық техниканы
жетілдіруге ерекше көңіл бөлінген (Ю.П. Азаров, А.А.Кан-Калик, Л.И.
Рувинский жəне т.б.). Психологиялық-педагогикалық əдебиеттерді сараптау
кəсіби-педагогикалық дайындықтың жоғары оқу орны студенттерінде
қалыптастыруға қажетті мынадай ең маңызды жақтарын бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді: педагогикалық іс-əрекеттің əр түрлі компоненттері (Ф.Н.
Гоноболин, Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин жəне т.б.); зерттеу біліктері мен
дағдылары (О.А. Абдуллина, А.И. Щербаков, Н.М. Яковлева жəне т.б.); оқу
процесінде тəрбие міндеттерін шешуге даярлық (Н.Ф. Белокур, С.Е. Матушкин,
П.И. Чернецов жəне т.б.); шығармашылық педагогикалық іс-əрекетке даярлық
(К.А. Абульханова-Славская, Ю.П. Азаров, А.А. Вербицкий, В.А. Кан-Калик,
Ю.И. Кулюткин, Н.В. Кухарев, Г.С. Сухобская жəне т.б.); педагогикалық
сараптама, өз педагогикалық іс-əрекетінің рефлексиясын жасау қабілеттілігі
(Ю.А. Конаржевский, Г.Н. Сериков, В.А.Черкасов, Т.И.Шамова жəне т.б.).
Сонда болашақ педагогтарды кəсіби іс-əрекетке дайындаудың кейбір аспектілері
зерттелген. Сол сияқты психологтарды да кəсіби іс-əрекетке дайындау біршама
қарастырылған. Ал екі мамандықты Қазақстан республикасында біріктіріп
дайындау жағдайы жолға қойылғанда, жоғары оқу орындарында педагог-
психолог мамандарды кəсіби іс-əрекетке дайындаудың теориясы күні осы кезге
дейін психология мен педагогика ғылымдарында анықталмаған. Жаңа қоғам

381
кеңістігінде жас ұрпаққа жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп
жатыр. XXI ғасыр ғылым мен білімнің қарыштап дамыған ғасыры деп аталатыны
мəлім. Сондықтан қазіргі ұстаз шəкіртіне ғылым негіздерінен мəліметтер беріп
қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, қатаң бəсеке жағдайында өмір
сүріп, жаңа дəуір жаңалықтарымен суарылып отыруға тиісті. Бұл істе нəтижеге
қол жеткізу үшін, мұғалім – қоғамдағы болып жатқан тез өзгеріп тұратын
əлеуметтік–экономикалық, педагогикалық өзгерістерге тез төселгіш, жаңаша
ойлау жүйесін меңгерген, жан–жақты білімдарлығы, тұтас дүниетанымы болуы
қажет. Өз пəнінің шеңберінде қалып қойған мұғалім балаға білім, тəрбие
берудегі биік мақсаттарға жете алмайтыны анық. Қазақстанның бүгіні мен ертеңі
жас ұрпақтың еншісінде. Ал жас ұрпақты жан–жақты, терең білімді,
интеллектуалдық деңгейі жоғары етіп қалыптастырудың бірден-бір жолы –
оқушыға білімді терең игертудің тиімді əдіс-тəсілдерін іздестіру,
шығармашылыққа жетелеу. Бұл жағдайда мұғалімнің терең біліктілігі қажет.

Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. - Астана, 2000.
2. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2011.
3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002.
4. Тұрғынбаева Б.А.Мұғалімдердің шығармашылық əлеуетін біліктілікті арттыру
жағдайында дамыту. – Алматы, 2005.
5. Педагогика мəселелері. – 2006. - № 1-2.
6. Жаксыбаева, А. Ж. Болашақ педагог-психологтардың кəсіби жəне тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыру / А. Ж. Жаксыбаева. — Текст : непосредственный, электронный //
Молодой ученый. — 2014. — № 1.2 (60.2). — С. 55-57. —

УДК 613.95

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ

КАЗАХСКОГО ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ
В ФОРМИРОВАНИИ СОЦИАЛЬНО-ЛИЧНОСТНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ В УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОМ
ПРОЦЕССЕ ВУЗА

И.А.Корнилко, Н.Музириддинова
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Мақалада ЖОО-ның оқу-тәрбие процесінде қазақ этнопедагогикалық зерттеуді

болашақ педагогтердің әлеуметтік-тұлғалық кометенцияларын қалыптастырудың
маңызды факторы ретінде пайдаланудың қажеттілігі мен маңыздылығы қарастырылады,
сондай-ақ осы процестің тиімділігіне ықпал ететін әлеуметтік-психологиялық, ғылыми-
әдістемелік, оқу-материалдық педагогикалық жағдайлар жүйесі қарастырылады.
Түйін сөздер: Педагогикалық жағдайлар, әлеуметтік-тұлғалық құзыреттіліктер,
этнопедагогикалық мұра
Summary.
The article considers the necessity and importance of using Kazakh ethnopedagogical research
in the educational process of higher education as the most important factor in the formation of social
and personal competence of future teachers, and also analyzes the system of pedagogical conditions:

382
socio-psychological, scientific-methodological, educational-material, which will contribute to the
effectiveness of this process.
Keywords: pedagogical conditions, social and personal competence, ethnopedagogical
heritage

В условиях коренных политических и социально-экономических

преобразований особую важность приобретает формирование социально-
личностных компетенций у студенческой молодежи, являющейся одним из
общественно активных слоев населения, призванной выполнять сложные задачи
трансформации современного общества. Студенческая молодежь должна
впитывать все самое лучшее, заложенное в прогрессивных традициях, которые
во все времена регламентировали, проектировали, направляли и выступали
гарантом формирования положительного отношения членов общества к
государству, к обществу, к людям и к самому себе. Духовные ценности,
заложенные в обычаях, традициях, способствуют развитию чувства долга и
чести, формированию потребности отвечать за свои поступки не только перед
людьми, перед обществом, но и перед самим собой, своей совестью.
Содержательная характеристика казахского этнопедагогического наследия
доказывает, что лучшие образцы народного творчества, обычаи и традиции,
педагогические идеи, воззрения, народные знания являются действенным
фактором формирования социально-личностных компетенций будущих
педагогов.
В нашей статье мы рассматриваем какие педагогические условия будут
способствовать эффективному формированию социально-личностных
компетенций будущих педагогов. "Условие - философская категория,
выражающая отношение предмета к окружающим явлениям, без которых он
существовать не может. Условия составляют ту среду, обстановку, в которых
они возникают, существуют и развиваются'' [1].
Каждое педагогическое условие, способствующее эффективному
функционированию образовательного учреждения, само по себе может быть
важным, но не является универсальным средством формирования социально-
личностных компетенций будущих педагогов. Поэтому в учебно-
воспитательном процессе необходимо разработать комплекс педагогических
условий использования казахского этнопедагогического наследия как фактора
формирования социально-личностных компетенций студентов. Нами выделены
условия, направленные на эффективное использование казахского
этнопедагогического наследия в процессе формирования социально-личностных
компетенций студентов: социально-психологические, научно-методические и
учебно-материальные.
Социально-психологические условия предполагают: компетентность
администрации и профессорско-преподавательского состава (знания о казахском
этнопедагогическом наследии, трансляция этнопедагогических знаний в
современных условиях, духовно-нравственного воспитания); коллегиальность
принятия решений по использованию казахского этнопедагогического наследия
в учебно-воспитательном процессе вуза как фактора духовно-нравственного
383
воспитания студентов; формирование положительного отношения
профессорско-преподавательского состава и студентов к использованию
этнопедагогического наследия в учебно-воспитательной работе вуза;
определение функциональных обязанностей каждого участника процесса
использования казахского этнопедагогического наследия в учебно-
воспитательной работе вуза; создание условий для повышения квалификации и
методического обеспечения использования казахского этнопедагогического
наследия в учебно-воспитательной работе вуза; моральное стимулирование
деятельности преподавателей, кураторов и самих студентов, участвующих в
опытно-педагогической работе.
Научно-методические условия призваны решать проблемы научно-
методического обеспечения, конструирование нового содержания и воспитания
с учетом использования этнопедагогического наследия.
Узакбаева С.А., Кожахметова К.К., рассматривая содержание
этнообразования как систему знаний о культуре, истории, языке, религии,
обычаях, выделяют следующие четыре взаимосвязанных элемента.
1) система знаний о культуре, истории, языке, религии, обычаях, традициях
народа, усвоение которых обеспечивает формирование национального
самосознания будущих преподавателей, целостного мировосприятия, вооружает
правильным методологическим подходом к познавательной и практической
деятельности;
2) система общих интеллектуальных и практических навыков, умений,
являющихся основой множества видов конкретной деятельности
(познавательной, ценностно-трудовой и др.) и обеспечивающих способность
будущих педагогов к сохранению и передаче национальной культуры;
3) опыт творческой деятельности будущего преподавателя по
использованию народного творчества в современных социокультурных
условиях в учебно-воспитательном процессе, обеспечивающем способность к их
дальнейшему развитию;
4) опыт эмоционально-волевого отношения к окружающей
действительности; вместе со знаниями, умениями является условием
формирования у будущих преподавателей убеждений, системы ценностей [2].
Учебно-материальные условия связаны с совместной работой
преподавателей и кураторов по разработке педагогических технологий по
использованию казахского этнопедагогического наследия как фактора
формирования социально-личностных компетенций будущих педагогов. Это
создание учебных пособий, методических рекомендаций, обеспечение
необходимой материально-технической базой, повышение квалификации
преподавателей и кураторов, диагностирование и мониторинг за качеством
знаний в области казахского этнопедагогического наследия.
Устно-поэтическое творчество, обычаи и традиции, идеи и воззрения
мыслителей выполняют важную роль в духовно-нравственном воспитании
студентов, в формировании нравственного сознания, чувств и поведения, умения
понимать и правильно оценивать этнопедагогическое наследие как

384
положительное отношение к окружающему миру. Это особая область народного
творчества, которая создается народом, отражает многовековой опыт и
мировоззрение, имеет свои особенности, нравственные нормы. В них народ
выражал свое отношение к обществу, к людям. Они служат важным средством
выработки духовных ценностей, позволяющих ориентироваться в жизни,
осознавать смысл жизни.
Казахи, как и другие этносы, выработали собственную картину мира.
Представления о мире, человеке, обществе, сознании и их отношений друг к
другу, о морально-нравственном идеале отражены в сказках и героических
эпосах. Обычаи и традиции регламентировали, проектировали, направляли
поведение людей, являлись гарантом формирования положительного отношения
с окружающим миром, помогали осознанию собственного «Я».
Духовно-нравственные ценности этнопедагогического наследия, будучи
проверены историческим опытом, жизнедеятельностью, образом жизни и
духовным состоянием народа, обладали большой силой воздействия на
внутренний мир, проникая в их сознание, и как духовное достояние передавались
из поколения в поколение.
Поэтому лучшие образцы казахского этнопедагогического наследия,
выражающие общечеловеческие идеи гуманизма, любви к ближнему,
патриотизма, порядочности и дисциплинированности можно рассматривать не
только как духовное богатство, но и как действенный фактор формирования
социально-личностных компетенций будущих педагогов. А использование
казахского этнопедагогического наследия в учебно-воспитательном процессе
как фактора формирования социально-личностных компетенций будущих
педагогов вуза зависит от системы педагогических условий: социально-
психологических, научно-методических, учебно-материальных.

Литература:
1. Современный философский словарь / под общ. ред. В. Е. . Кемерова, Т. Х. Керимова.
- 4-е изд., испр. и доп. - Москва : Академический проект; Екатеринбург : Деловая книга, 2015.
- 822 с/
2. Калыбекова А.А. Народная мудрость казахов о воспитании. - Алматы:БАУР, 2011. –
512с.

УДК 002.001;002:001.8

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В

УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ
О.Н. Кузнецова
Кыргызский государственный университет им. И. Арабаева
г.Бишкек, Кыргызстан
Түйін. Мақалада оқыту үдерісінде заманауи ақпараттық технологияларды қолдану
және білім беру мен ғылым жүйесіне өзгерістер енгізу туралы жайлы қарастырылған.
Ақпараттық технология өзінің көп қырлы, қазіргі заманғы, коммуникациялық, есептеу
құралдарының көмегімен жаңа ақпараттандырудың даму кезеңіне ұмтылады. Сондай-ақ,
оның айрықша ерекшелігі-жан-жақты құралдарды жүйелеу интеграциялау желілерін
385
дамытуды және жүйенің қалыптасуын көздейді. Бұл мұғалім мен оқушының жаңа әлеуетті
кәсіби қызметіне ықпал етеді.
Түйін сөздер: Ақпараттық технологиялар, мұғалім, оқушы, дағдылар, проекторлар,
құралдар, әдіс, есептеу техникасы.
Summary. The article deals with the application of modern information technologies in the
learning process and making changes in the system of education and science. Information technology
in its versatility, with the help of modern, communication, computing tools, strives to the stage of
development of new Informatization. Also, its distinctive feature is that the systematization of versatile
tools provides for the development of integration networks and the formation of the system. This
contributes to a new potential professional activity of the teacher and student.
Keywords: Information technology, teacher, student, skills, projectors, tools, methodology,
computer technology.

В настоящее время учебный процесс образовательного учреждения богат

использованием современных информационных технологий, которые прочно
вошли в нашу с вами жизнь. Современное общество тесно связано изучением
новых моделей и технологий, необходимых для нашей повседневной жизни.
Применение современных информационных технологий предполагает
изменения в системе образования, которые отражаются в нашем учебном
процессе. Информационная технология по-своему многообразию современных,
вычислительных, коммуникационных ресурсов в процессе информатизации
ставит перед собой новый этап развития, отличительной особенностью которого
является системная интеграция смешанных ресурсов, приводящая к созданию
сетей и распределенных систем, обладающих новыми потенциальными
возможностями для профессиональной деятельности учителя и ученика. На
данном этапе стали создаваться новые информационные технологии и
вычислительная техника, обеспечивающие эффективную организацию
совместного функционирования обширного состава вычислительных,
информационных и коммуникационных ресурсов [1,2].
Таким образом новые веяния в информационном пространстве привело к
совершенно другому представлению об информационных технологиях в
образовании. Информационные технологии в учебном процессе стали
рассматриваться как область науки и техники, которая объединяет единую
совокупность принципов, методов, способов и средств сбора, накопления,
хранения, поиска, обработки, передачи и отображения информации и знаний,
инструментальных систем, их информационного и программного обеспечения,
организационно-административных положений, регламентирующую и
поддерживающую деятельность людей при создании, реализации,
распространении, сопровождении и развитии образовательных технологий [3-5].
При осуществлении деятельности любой технологии обучения важнейшей
задачей для учебного учреждения является обеспечение обучаемых
качественным набором учебно-методических ресурсов [6]. В рамках
комплексной программы информатизации во многих образовательных
учреждениях ведется работа по разработке сайтов, платформ и порталов,
посредством которых можно осуществлять информационно-образовательную
деятельность школ, вузов и т.д.. Стоит отметить важное значение таких
386
порталов, что напрямую сказывается на повышение качества информационного
сопровождения учебного процесса.
Значительную роль в образовательном процессе, можно назвать главную
роль играет методическое обеспечение учебного процесса, в том числе,
использование электронных учебно-методических материалов. Чтобы решить
эти проблемы, следует принять решение задачи создания единой базы данных
электронных учебно-методических ресурсов. Организация и реализация
подобных порталов позволяет решать задачу, касающуюся внедрения
дистанционных образовательных технологий в традиционный учебный процесс.
Учебный процесс предполагает использование информационного
пространства в реализации многих задач обучения, которые становятся все более
распространенным, модным явлением, наиболее общедоступными для
воздействия процесса обучения предметных занятий. В свою очередь назревает
необходимость совершенствования информационного пространства в учебном
процессе, которое дает возможность: использовать нано-технологии личностно-
ориентированного обучения по каждому предмету за счет информирования о
понятиях компьютерных программ, системности и зоны употребляемости на
занятиях, дающих понятие о теории учебного материала, внеклассная или
самостоятельная работа по заданным темам; организовать
дифференцированный подход в обучении, дающий возможность выбрать
задания разного уровня, возможности организации самостоятельного
продвижения по темам курса успевающим и возврату к запущенному материалу
отстающим; выдвигать свою личную модель продвижения по предметной
области за счет возможности выбора уровня и вида представления материала в
зависимости от индивидуального развития типов мышления, заняться
использованием форм самостоятельного обучения.
С учетом требований современного мира, цифровизация информационного
пространства с каждым днем все больше развивает учебные платформы, сайты,
которые позволяют тесно работать на занятиях по информатике, развивая этим
самым современные подходы к занятию. Учитель и ученик имеют возможность
использовать электронные учебники по всем предметам, используя и
отрабатывая навык полученный на занятиях с информационными технологиями.
В то же время информационное пространство может быть направлено на работу
деятельности учеников в совершенно новом формате, то есть общении,
направленном на формирование творческой, познавательной активности и
способности решать самостоятельно полученные задания в любом контексте.
Это направление имеет цель использования и реализации информационных
ресурсов, предлагаемых современной технологией. Современное общество
нуждается в организации информационных ресурсов в электронных
библиотеках, которые дают возможность использовать материалы в доступном
формате.
Основываясь на своем личном опыте, могу сказать, что в последнее время
становится актуальным использование смартфонов и компьютеров в которых
имеется приложения и платформы для освоения учебных дисциплин, что

387
несомненно очень удобно, как ученикам, так и учителям-предметникам. В связи
с нехваткой книг и учебных пособий, учителя могут сделать себе кейс-файл в
которых будут их подготовленные учебные материалы, впоследствии можно
будет обновлять и корректировать с изменениями в учебном плане или
программе. Существенную пользу этого новшества, можно отметить в учебном
процессе, ученики будут заинтересованны в освоении учебного материала в
электронном виде, ведь они могут работать на своих смартфонах или гаджетах,
скачивая информацию к себе. Многие учебники и учебные пособия зачастую
недоступны, так как бывают в ограниченном количестве, либо старого издания,
в связи с этим возникла необходимость предусматривать другие варианты.
Одним из ведущих компонентов оборудованного учебного заведения
является мультимедийная информационная техника, которая, представляет
собой – проектор, интерактивную доску, веб-камеру, рабочее место учителя-
информатика, оснащенное компьютером, который подключен к локальной
компьютерной сети учреждения. В этом кабинете проходят запланированные
конференции, онлайн-уроки, лекции, семинары, активные учебные часы
школьников, слушателей. Применение сенсорного экрана и клавиатуры с
мышью позволяет управлять компьютером с места школьника и дает
возможность активизировать взаимодействие учителя в действиях школьника,
находясь на своем рабочем месте, их использование создает удобства при
осуществлении учебной деятельности, так как совершенно отпадает потребность
подходить к компьютеру для совершения каких-либо действий. Также,
интерактивная доска дает возможность использовать для перевода в
электронный вид ключевых, базовых итогов, формул, объяснений и
комментарии т.д.. для проверки контрольных и самостоятельных работ мы
можем использовать веб-камеру, которая визуально показывает на ошибки, если
они есть, этим самым они могут показать сразу правильные варианты ответов.
Использование мультимедийных средств обучения повышает качество освоения
материала и улучшает взаимодействие - школьник – учитель.
В итоге усвоения курса информатики в основной школе обучаемые получат
знания:
- о системе информационных технологий, их алгоритмах, моделях,
программных пользователей;
- о данных хранящих основные понятия, о компьютерной технологии,
основные навыки пользования вычислительной техникой;
- локальные и глобальные сети, связанные с компьютером и техникой,
имеющейся в доме;
- обмена информацией и сети распространения, обработка данных,
хранилище нужных файлов;
Благодаря усвоению материала информатики учащимися старшего звена,
сегодня образовательное пространство имеет целью требовать от учителей-
информатиков инновационные изменения в структуре урока, которые
отличаются от традиционной, понимания своей компетенции как специалиста.
Также знание интерактивных методов, позволяющих моделировать и

388
 проектировать современный урок, делать его интереснее и занимательнее,
желание задействовать в этом процессе родителей учащихся, что является
немаловажным фактором в реализации профессионального роста обучаемых.
В целом, урок информатики, как и другой предмет требует конкретных
целей и задач, также ожидаемых критериев, исходя из всего вышесказанного
учителя сами могут выбрать различные методы обучения.
Современная информационная технология в учебном процессе
предусматривает:
 изучить понятие о “информации” в целом;
 развивать самостоятельность в принятии решений поиска информации;
 уметь применять свои полученные знания на практике и в повседневной
жизни;
 уметь ориентироваться в образовательных платформах;
 уметь находить нужную информацию
Изучив детально, все вышесказанные методы и приемы, мы можем сказать,
что учитель сам выбирает подходящий метод и прием, который подходит его
учащимся в зависимости их интересов и предпочтений, что послужит учащимся
хорошим жизненным опытом в принятии продуманных решений в зависимости
от ситуации. То есть использовать во всей мере заинтересованность обучаемых
информационными технологиями для развития их же познавательно-
мыслительных навыков. Анализ использования информационных технологий
позволяет нам решить некоторые проблемы, которые безусловно есть в
образовании. Мы можем сами осуществлять компьютерную и информационную
грамотность своих подопечных на основе методов и приемов, которыми богат
информационное пространство компьютеризации. Делая выводы, мы пришли к
общему мнению, что школьная система образования, может повлиять на
формирование у школьников знаний и навыков самостоятельного применения
умений в образовательном, информационном пространстве.
Литература:
1. Применение информационно-коммуникационных технологий в образовании
[Электронный ресурс]: Электронное учеб.-метод. пособие. - А.В. Сарафанов, А.Г. Суковатый,
И.Е. Суковатая и др. - Красноярск: ИПЦ КГТУ, 2006.
2. Паршукова Г.Б., Бовтенко М.А. Информационно-коммуникационная компетенция
преподавателя: Учеб. пособие. - Новосибирск, 2005. –148 с.
3. Могилев А.В., Листрова Л.В.Информация и информационные процессы. Социальная
информатика. СПб.: БХВ-Петербург, 2006
4. Лесничая И.Г., Миссинг И.В., Романова Ю.Д., Шестаков В.И. Информатика и
информационные технологии. М.: Эксмо, 2006
5. Гохберг Г. С., Зафиевский А. В., Короткин А. А. Информационные технологии.
Учебник. М.: Академия, 2004
6. Башмаков А.И., Башмаков И.А. Интеллектуальные информационные технологии.
Издательство.

389
 УДК: 372.881.161.1(575.2) (043.3)

ОСОБЕННОСТИ КЫРГЫЗСКО-РУССКОГО ДВУЯЗЫЧИЯ СТУДЕНТОВ

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ПРОФИЛЯ
М.А. Куканова
Кыргызский государственнный университет им.И. Арабаева
г. Бишкек, Кыргыстан
Түйін. Мақалада педагогикалық мамандықтар студенттерінің екі тілді
қалыптастырудың кейбір аспектілері көрсетілген. Оның кәсіби нанымдары, көзқарастары,
дүниетанымдары қалыптасу кезеңінде оқытудың, педагогқа тән бірқатар қасиеттерді
тәрбиелеудің маңыздылығы сипатталған, демек, кәсіби қызметте қажетті дағдылар мен
машықтарға ие болу, оның ішінде тілдік және сөйлеу дағдылары маңызды болып табылады.
Студенттердің болашақ мамандығына қажетті қажетті білімдермен, біліктермен және
дағдылармен қарулану үшін мақсатты жүйелі жұмыстың маңыздылығы анықталды,
олардың ішінде коммуникацияны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін деңгейде екінші тілді
меңгерудің маңызы зор. Жоғары оқу орны мен мектепте көпмәдениетті тұлғаны
қалыптастыру моделі, белгілі ғалымдар қызметінің теориясы негізінде әзірленген, Қырғыз
Республикасының жоғары оқу орындары жағдайында да қолданылады.
Түйін сөздер: билингвизм, двуязычие, поликультурная личность, педагогические
специальности, социолингвистический и психолингвистический феномен, кыргызско-русское,
русско-кыргызское
Summary. The article reflects some aspects of the formation of bilingualism of students of
pedagogical specialties. The importance of purposeful systematic work with students to equip them
with the necessary knowledge, skills necessary in their future specialty, an important role among
which is the mastery of the second language at the level when the productive process of
communication.
Ключевые слова: билингвизм, двуязычие, поликультурная личность, педагогические
специальности, социолингвистический и психолингвистический феномен, кыргызско-русское,
русско-кыргызское.

Феномен двуязычия волновал ученые умы еще давно. Вопросы

билингвизма как социолингвистического и психолингвистического феномена в
Кыргызстане появился еще в 18 веке, когда неизбежность языковых контактов
между местным населением и переселенцами из России приводила к подбору
языковых средств для достижения элементарного взаимопонимания в процессе
совместного проживания и взаимодействия на одной местности. Правда,
интересен факт, что вначале это было русско-кыргызское двуязычие, в отличие
от сегодняшнего, поскольку приезжие были поставлены в условия
необходимости осваивать местный язык, чтобы решать свои бытовые проблемы.
Но история распорядилась так, что расположение компонентов двуязычия
изменилось, и на сегодняшний день в условиях нашей страны он
преимущественно кыргызско–русский.
Тенденция формирования билингвизма в учебной среде обусловлена рядом
факторов, среди которых можно отметить: «анализ жизнеспособности языков,
грамотную идеологию воспитания и образования, тесно сплетающуюся с
политикой государства, грамотное владение студентами родным
языком…Проблема обновления содержания образования и разработки новых

390
подходов, более эффективных методик и технологий обучения русскому и
родным языкам с учетом особенностей этнолингвистической ситуации является
одной из актуальных». [3,230]
При овладении вторым языком происходит наложение системы родного
языка на систему изучаемого, К.Д.Ушинский так это описал: "Усваивая родной
язык, ребенок усваивает не только одни слова, их сложение и взаимодействие,
но и бесконечное множество понятий, воззрений на предметы, множество
мыслей, логику и философию языка, и усваивает легко и скоро в два-три года
столько что и половины того не может усвоить за двадцать лет прилежного и
методического учения". [5] Если обратиться к типологии билингвизма, то
вышеуказанное свидетельствует в пользу раннего двуязычия, приобретенного в
семье, в непосредственной, естественной среде в период раннего детства, когда
у ребенка только формируются его индивидуальные характеристики. Далее,
после того, как он начинает посещать школу, он попадает в обучающую среду,
формируя еще один тип двуязычия – учебный.
Студенты педспециальностей (дошкольное образование, начальная школа,
логопедия и др) преимущественно ответственны, адекватны в приобретении
объективных и субъективных качеств, необходимых в их будущей работе, но не
всегда четко профессионально направлены, мотивы выбора направления
подготовки разнятся – от собственно-педагогической («желание работать с
детьми»), и до предметной («возможность заниматься любимым предметом»).
Период обучения в университете – это время становления его профессиональных
убеждений, взглядов, мировоззрения, воспитания ряда качеств, присущих
педагогу, следовательно, обретение умений и навыков, необходимых в
профессиональной деятельности, в том числе немаловажным из них являются
языковые и речевые навыки, которые формируются в большей мере на занятиях
русского языка. В исследованиях профессиональной направленности студентов
– будущих педагогов нередко встречаем мысль о том, что «интерес к
профильным предметам избираемого факультета не подкреплен конкретными
представлениями о будущей профессиональной деятельности (о ее
содержательной стороне, условиях работы, необходимых личностных
способностях, социально-психологических требованиях). Вследствие чего,
педагогическая профессия в сознании молодежи рассматривается не как
ценность сама по себе, а как средство реализации предметного интереса и решения ряда
других проблем, не связанных с содержательными целями учительской деятельности». [7,
3]
Модель формирования поликультурной личности в вузе и школе
разработана на основе теории деятельности Л.С. Выготского, С.Л.Рубинштейна,
А.Н.Леонтьева и имеет 4-х уровневую структуру. На мотивационно-
побудительном уровне модели формирования поликультурной языковой
личности создаются мотивы, связанные с получением удовольствия от занятий,
ориентация на оценку преподавателя, стремление к конечному результату. При
этом целью учебной деятельности является формирование языковых и
межкультурных коммуникативных знаний. Согласимся с Брыксиной И.Е.,

391
которая констатировала: «В неязыковом вузе в процессе целенаправленного
обучения, происходит формирование у обучаемых субординативного
билингвизма, связанного с обеспечением благоприятных психологических
условий для овладения билингвальными/бикультурными интегративными
знаниями, навыками и умениями, с необходимостью образования однозначной
связи между содержанием обучения и формальными структурами изучаемого
языка/культуры.» [1]
Процесс овладения неродным языком проходит под влиянием целого ряда
аспектов: лингвистического, дидактико-методического, психологического,
психолингвистического или лингводидактического характера и по-разному
проявляющихся в конкретной ситуации овладения языком у
конкретного учащегося. Такое понимание системности процесса овладения
языком вытекает из понимания системы в современной методологии науки как
взаимодействия образующих в процессе развития и с распространенным в науке
синергетическим подходом.
Обучая второму русскому языку, каждый преподаватель, прежде всего,
решает задачи содержания. В лингвистическом аспекте это проблемы:
артикуляции, функциональности, к чему следует приходить через
фонологическую систему, являющуюся «ситом, через которое просеивается все
сказанное». [4, 303]. Так, например, в русском и кыргызском (как в других
тюркских языках) имеются сходные звуки, в частности, мягкие согласные.
Однако в зависимости от пoзиции, занимаемой ими в слове, они пo-разному
проявляются. В русскoм языке есть противoпоставление мягких согласных
твердым которые служат смысловыми различителями слов (нос-нес, мал - мял,),
т.е. фонологичны, в кыргызском же это, как правило, варианты одних и тех же
фонем в силу закона сингармонизма. В коммуникативном плане эти звуки не
несут никакой нагрузки, т.о. являются несущественными для смыслового
различия. Такие же несовпадения наблюдаются в редукции безударных гласных,
губно-зубной артикуляции, глоттизации и однородности гласных, не различении
особенностей реализации фонем. В лингводидактическом аспекте решаются
проблемы выбора путей – методов и приемов реализации вышеуказанных
лингвистических задач. Далее следует обращение к положениям
психолингвистики — науки, изучающей процессы речеобразования, а также
восприятия и формирования речи в их соотнесенности с системой языка, науки
о закономерностях порождения и восприятия речевых высказываний
В формировании речевой интенции первостепенную роль играют такие
компоненты речевой деятельности, как мотив, цель и условия общения.
Следующим моментом этапа оперирования является возникновение внутренней
программы (плана, замысла) будущего высказывания. Внутренняя программа -
только самое общее содержание речи, еще не оформленное словами, она
строится на основе «многомерной оценки ситуации и предмета суждения» в
результате сличения, выбора, комбинирования, перестановки. Это есть принятие
решения, построение и вариации по аналогии. Предполагается, что эти действия
не специфичны для речи на каком-то языке, это общепсихологические процессы,

392
свойственные говорящим как на родном, так и на неродном языках. Различия в
порождении речи начинаются на следующем этапе — этапе оформления
высказывания на определенном языке [2, 39-41]. Этап оформления высказывания
сопровождается необходимостью применения разнообразных речевых
упражнений – грамматических, фонетических, лексических.
Высшее образование призвано готовить интеллектуальную элиту для обще-
ства. Выпускнику вуза важно овладевать глубокими предметными знаниями,
умениями реализовывать их в своей профессиональной карьере, и потому перед
дисциплиной «Русский язык» и ее преподаванием стоят определенные задачи,
требующие своего решения. Так, «представление студентов педагогических
специальностей о профессионально значимых качествах учителя сформированы,
они наиболее критичны при оценке их наличия у себя, а также называют
значительно большее количество специальных качеств, необходимых педагогу,
чем общих, по сравнению со студентами других направлений» [7, 3]. При
формировании двуязычия, позволяющего осуществлять коммуникацию на двух
языках (родном и неродном) в учебной среде, следует учитывать аспекты, о
которых говорилось выше.

Литература:
1. Брыксина, И. Е.Концепция билингвального/ бикультурного языкового образования в
высшей школе (неязыковые специальности) дисс. д.п.н.Тамбов2009, 386 с.
2. Зимняя, И.А. Психология обучения неродному языку /И.А.Зимняя. — М.: Русский
язык, 1989. 236 с.
3. Куканова М.А. Факторы развития билингвального образования в Кыргызкой
республике// Вестник БГУ №1(21). - Бишкек, 2012. с. 230-232.
4. Трубецкой Н.С. Основы фонологии / Н.С. Трубецкой. М.: Иностранная литература,
1960. - 465 с. : 303.
5. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. М., 1954.
6. Фомин М.М. Формирование МКК компетенций в условиях диалога культур. История
и социально-образовательная мысль 2012№ 5(15), с.95-99.
7. Черевко, М. А. Особенности профессионального самоопределения студентов
педагогических специальностей вузов: на примере Хабаровского края , автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидат социологических наук.
22.00.042011, Хабаровск

УДК 37.013.2

РОЛЬ УЧИТЕЛЯ В ПЕДАГОГИЧЕСКОМ ПРОЦЕССЕ

Л. М. Лесбек
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада мұғалімнің педагогикалық үдерістегі рөлі, жалпы педагогикалық

процесс және педагог мамандығы туралы қарастырылған.
Түйінді сөздер: Кәсіби құзыреттілік, педагогикалық процесс, оқыту, педагогикалық
мамандық.
Summary. This article discusses the role of the teacher in the pedagogical process, the
pedagogical process in General, and the profession of a teacher.
Keywords: professional competence, pedagogical process, teaching, pedagogical profession.
393
 Профессия учителя - одна из важнейших в современном мире. От его усилий
зависит будущее человеческой цивилизации. Профессиональный педагог - это
единственный человек, который большую часть своего времени занимается
воспитанием и обучением детей. Если процесс обучения детей учителем
прекратится, то неизбежно наступит кризис. Новые поколения из-за отсутствия
конкретных знаний не смогут поддерживать культурный, экономический и
социальный прогресс. Без сомнения, общество не получит учителей,
подготовленных морально и профессионально.
Педагогическая профессия является одновременно преобразующей и
управляющей. А для того, чтобы управлять процессом развития личности, нужно
быть компетентным. Понятие профессиональной компетентности педагога,
поэтому выражает единство его теоретической и практической готовности в
целостной структуре личности и характеризует его профессионализм.
Педагогический процесс - сложное системное явление. Высокая
значимость педагогического процесса обусловлена культурной, исторической и
общественной ценностью процесса взросления человека.
В этой связи крайне важно понимать основные специфические
характеристики педагогического процесса, знать, какие инструменты
необходимы для максимально эффективного его протекания.
Целью данной научной работы является: рассмотреть роль учителя в
педагогическом процессе.
Педагогический процесс - сложное системное явление. Высокая значимость
педагогического процесса обусловлена культурной, исторической и
общественной ценностью процесса взросления человека.
В этой связи крайне важно понимать основные специфические
характеристики педагогического процесса, знать, какие инструменты
необходимы для максимально эффективного его протекания.
Прежде чем обсуждать специфические особенности педагогического
процесса приведем некоторые определения этого явления.
По мнению И.П. Подласого педагогическим процессом называется
«развивающее взаимодействие воспитателей и воспитуемых, направленное на
достижение заданной цели и приводящее к заранее намеченному изменению
состояния, преобразованию свойств и качеств воспитуемых» [1].
Анализируя данные определения, а также сопутствующую литературу,
можно выделить следующие характеристики педагогического процесса:
 основными субъектами взаимодействия в педагогическом процессе

являются и педагог, и ученик;

 целью педагогического процесса являются формирование, развитие,

обучение и воспитание личности учащегося: «Обеспечение единства обучения,

воспитания и развития на основе целостности и общности составляет главную
сущность педагогического процесса» [1, 162];
 цель достигается через применение специальных средств в ходе
педагогического процесса;

394
  цель педагогического процесса, также, как и ее достижение обусловлены
исторической, общественной и культурной ценностью педагогического
процесса, образования как таковых;
 цель педагогического процесса распределена в виде задач;

 сущность педагогического процесса прослеживается через специальные

организованные формы педагогического процесса.

Как уже отмечалось выше среди целей педагогического процесса как
целостного явления выделяют процессы воспитания, формирования и развития.
Попробуем разобраться в специфике этих понятий.
По мнению Н.Н. Никитиной эти процессы можно определить следующим
образом:
«Формирование - 1) процесс развития и становления личности под
влиянием внешних и внутренних факторов - воспитания, обучения, социальной
и природной среды, собственной активности личности; 2) способ и результат
внутренней организации личности как системы личностных свойств.
Обучение - это совместная деятельность обучающего и обучающегося,
направленная на образование личности посредством организации процесса
усвоения ею системы знаний, способов деятельности, опыта творческой
деятельности и опыта эмоционально-ценностного отношения к миру» [2].
При этом учитель:
1) преподает - целенаправленно передает знания, жизненный опыт, способы
деятельности, основы культуры и научного знания;
2) руководит процессом освоения знаний, навыков и умений;
3) создает условия для развития личности учащихся (памяти, внимания,
мышления).
В свою очередь ученик:
1) учится - овладевает передаваемой информацией и выполняет учебные
задания с помощью учителя, совместно с одноклассниками или самостоятельно;
2) пытается самостоятельно наблюдать, сравнивать, мыслить;
3) проявляет инициативу в поиске новых знаний, дополнительных
источников информации (справочник, учебник, Internet), занимается
самообразованием.
Преподавание - это деятельность учителя по:
- передаче информации;
- организации учебно-познавательной деятельности учащихся;
- оказанию помощи при затруднении в процессе учения;
- стимулированию интереса, самостоятельности и творчества учащихся;
- оценке учебных достижений учащихся.
В современной науке под «воспитанием» как общественным явлением
понимают передачу исторического и культурного опыта от поколения к
поколению. При этом воспитатель:
1) передает опыт, накопленный человечеством;
2) вводит в мир культуры;
3) стимулирует к самовоспитанию;

395
 4) помогает разобраться в трудных жизненных ситуациях и найти выход из
сложившегося положения.
В свою очередь воспитанник:
1) овладевает опытом человеческих отношений и основами культуры;
2) работает над собой;
3) обучается способам общения и манерам поведения.
В результате воспитанник изменяет свое понимание мира и отношение к
людям и самому себе.
Конкретизируя для себя эти определения можно понять следующее.
Педагогический процесс как сложное системное явления включает в себя все
многообразие факторов, окружающих процесс взаимодействия ученика и
учителя. Так процесс воспитания связан с нравственными и ценностными
установками, обучение - с категориями знаний, умений и навыков.
Формирование и развитие же здесь есть два ключевых и базовых способа
включения этих факторов в систему взаимодействия ученика и учителя.
Значение профессии учителя в обществе всегда занимало важное место в работах
великих педагогов, писателей, общественных деятелей. Так, например,
Пидкасистый П. И. трактует профессию как род трудовой деятельности
человека, являющийся обычно источником существования и требующий
наличия комплекса определенных теоретических знаний, практических навыков
и умений, которые обеспечиваются обучением в соответствующих по профилю
учебных заведениях [3].
Педагогическая профессия - особая по своей сущности, значимости и
противоречивости. Она является одной из (если не самой) древнейших. Ведь все
другие профессии осваиваются только в ходе специально организованной
целенаправленной педагогической деятельности. Необходимость передачи
общественного опыта новым поколениям, подготовки этих поколений к жизни и
труду привела к тому, что обучение и воспитание очень рано выделились в
самостоятельную общественную функцию.
Педагогическая отрасль человеческих знаний является едва ли не самой
древней и по существу неотделима от развития общества. Чтобы это положение
стало более понятным, следует обратить внимание на одну существенную
деталь. Педагогические знания относятся к той специфической сфере
человеческой деятельности, которая связана с подготовкой подрастающих
поколений к жизни.
Ещё Ян Амос Коменский(1592 - 1670) находил должность учителя
"настолько превосходной, как никакая другая под солнцем". Он требовал, чтобы"
с одной стороны, население относилось с уважением к учителю, а с другой -
учитель понимал, какую важную функцию он выполняет в обществе, и был
полон чувства собственного достоинства. Эти мысли великого педагога
актуальны и для нашего времени. Сквозь века обращался Я. А. Коменский к
человеческому обществу, чтобы оно ценило учителя и возвышало его. Ведь
несмотря на всю её сложность, это уникальная, неповторимая, особенная
профессия.

396
 Педагогическую профессию из ряда других профессий типа "человек-
человек" выделяют по образу мыслей её представителей, повышенному чувству
долга и ответственности. Главное отличие заключается в том, что она относится
как к классу преобразующих, так и к классу управляющих профессий
одновременно.
Основное содержание педагогической профессии составляют
взаимоотношения с людьми, но не просто на уровне понимания и
удовлетворения запросов человека. В педагогической профессии ведущая задача
- понять общественные цели и направить усилия других людей на их
достижение.
Своеобразие этой профессии ещё и в том, что она по природе своей имеет
гуманистический, коллективный и творческий характер. Деятельность педагога
по общественным функциям, личностным качествам, по сложности
психологического напряжения близка к деятельности писателя, артиста,
учёного. Профессия эта отражает способность человека к выполнению
конкретных функций в системе общественного разделения труда и является
одной из основных качественных характеристик его как работника. Духовное
воспроизводство человека, сотворение личности - важнейшая социальная
функция и назначение учителя в обществе. Содействуют формированию
человека как создателя всех материальных и духовных ценностей и как основой
духовной ценности общества, учителя непосредственно влияют на развитие
производительных сил общества, приобщают подрастающее поколение ко всем
достижениям мировой культуры и создают тем самым предпосылки для
дальнейшего прогресса человечества [4].
Современное общество предъявляет повышенные требования к учителю
любого образовательного учреждения. Школа требует, чтобы в дошкольном
учреждении осуществлялась полноценная подготовка ребёнка к процессу
обучения и воспитания. Родители воспитанников дошкольного учреждения
хотят, чтобы учитель изучал индивидуальные особенности детей и
соответственно строил процесс воспитания.
Педагог прежде всего должен быть профессионалом. Профессионализм -
это не просто высокий уровень знаний и умений человека в конкретной
деятельности, но и системная организация сознания человека. Неотъемлемым
компонентом профессионализма является творчество, которое проявляется в
поиске и нахождении нового.
Не менее остро стоит вопрос о подготовке такого учителя, который
способен в условиях массовой школы обеспечить высокий уровень обучения, а
также проявлять квалифицированную заботу о здоровье, досуге учащихся,
участвовать в семейном воспитании.
Учитель, чтобы отвечать современным повышенным требованиям, должен
постоянно пополнять знания, работать со значительным напряжением сил,
обладать развитым чувством ответственности за свои действия, выполнять
педагогические функции. Педагогическая функция - предписанное педагогу
направление применения профессиональных знаний и умений. Главными

397
направлениями приложения педагогических, усилий являются обучение,
образование, воспитание, развитие и формирование учащихся. В основе
профессиональной педагогической деятельности лежит: равная функция учителя
- управление процессами обучения, воспитания, развития, формирования.
Первая функция педагога, возникающая уже на стадии замысла проекта, -
целеполагание. Цель - ключевой фактор педагогической деятельности, она
идеально предвосхищает и направляет движение общего труда учителя и его
учеников к их общему же результату.

Литература:
1. Подласый И.П. Педагогика. - М.: Владос,2011. - 450 с.
2. Никитина Н.Н., Кислинская Н.В. Введение в педагогическую деятельность: теория и
практика. - М.: Академия, 2008 - 224 с..
3. Педагогика, Учебник, Пидкасистый П.И., 2006.
4. Л. П. Крившенко, М. Е. Вайндорф-Сысоева. Педагогика: Учебник. 2004.

ОӘЖ 378.016:316.7

ЗАМАНАУИ ЖАС ҚЫЗДАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ

ОРТАСЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ

Атемова Қалипа Тұрсынқызы

– п.ғ.д., Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
профессоры, Түркістан қ., Қазақстан
Исабекова Мадина Мейрамқызы
– Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, «Педагогика
жəне психология» мамандығының магистранты, Түркістан қ., Қазақстан

В статье изложены взгляды социальной среды на воспитание современных девушек и их

сущность. В сегодняшнем семейном воспитании различия в отношении мужчин к воспитанию
девочек и их действиях по его реализации формулируются и обобщаются в ответах на
конкретные вопросы. Состояние воспитания современных девушек оценивается на основе
выводов известных деятелей и ученых казахского общества.
Ключевые слова: Девушка, воспитание, национальное воспитание, социальная среда,
взгляды на воспитание.
The article sets out the views of the social environment on the upbringing of modern girls and
their essence. Differences in the attitude of men towards the upbringing of girls and their actions for
its implementation in nowadays family education are formulated and summarized due to answers to
specific questions. The state of upbringing of modern girls is estimated on the basis of the conclusions
of famous figures and scientists of the Kazakh society.
Keywords: girl, upbringing, national upbringing, social environment, views on upbringing.

Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстан ‒ 2030»

Қазақстан халқына жолдауында: «Бізге жергілікті деңгейде отбасын, əйелдің
жүкті кезін жəне балаларды тəрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек.
Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз
басты аналар проблемасын шешу керек, егер біз адамгершілігі жоғары қоғам
болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы
балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата аналар

398
балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата аналарына қамқор болғанда,
оларды жандандырып, жан жақты қорғау қажет» делінген[1].
Бұл ұлттық деңгейдегі мəселе. Ердің əулиелігі əйелдің тазалығынан, етегін
жел көрмеген қыз ұлтты ұлы мұратқа жеткізер ұландарды дүниеге алып келер.
Қыз баланың тəрбиесі қырын кеткен кезеңде жасөспірім жастағы қыз
балалардың арасындағы ерте жүктіліктің белең алуы дана болған халыққа сын
болып отыр. Соңғы бес жылда елімізде жасөспірімдер арасында жүктіліктің 33
мың 51 фактісі тіркелген. Соңғы жылдары жаңа туған сəбилердің дəретханалар
мен қоқыс үйінділеріне лақтырылып тасталуына қатысты оқиғалардың жиілеуі
қоғамда үлкен резонанс тудырып отыр. Адамшылықтан ада мұндай оқиға Тараз,
Ақтөбе жəне Жезқазған қалаларында қайталанған. ТМД мемлекеттерінің
аумағында жасөспірімдер жүктілігі індет ретінде қаралатын деңгейге жеткенін
атап өтеді. «Қазақстандағы жасөспірімдер арасындағы жүктіліктің пайызы
Ресеймен, Украинамен салыстырғанда біршама аздау, алайда осы мəселе қатты
алаңдатып, қалың ойға қалдырады.
Статистика мəліметтері бойынша елімізде əйелдердің бестен бірін 18 жасқа
дейінгі жасөспірім қыздар құрайды, олардың саны 2 млн.нан астам. Ал
Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік даму министрлігінің мəліметі бойынша соңғы
бес жылда жасөспірімдер арасында жүктіліктің 33 мың 51 фактісі, оған қоса 15
жəне 18 жастағы қыздардың 9906 жасанды түсігі тіркелген. Бұл мəлімет
пайыздық көрсеткіш бойынша Батыс Еуропа елдерінен екі-үш есеге артық. Ал
15 жəне 18 жас аралығындағы қыздардың жасанды түсік көрсеткіштері əлі күнге
жоғары, жыл сайын екі мыңға дейін жетеді екен. Ерте жүкті болу жасөспірім
қыздардың денсаулығына зиянын келтіріп, оның соңы қайғылы жағдайларға
ұласып, 15-18 жас аралығындағы жүкті болу оқиғалары көбінесе өлімге
соқтырады. Мəселен, дамыған елдерде жыл сайын 70 мыңға тарта жасөспірім көз
жұмады. «Жасөспірімдер арасындағы жыныстық қатынастар, ерте жүкті болу
мен, кəмелетке толмағандардың некелері, ерте жастағы түсік тастаулар,
аналардың туған нəрестесінен бас тартуы, ана мен баланың өлім-жітім
көрсеткішінің артуы, қыздар арасындағы суицидтердің көбеюі осының барлығы
еліміздің демографиялық ахуалына кері əсерін тигізеді. Ата-аналар тарапынан
тиісті назар аударылмаған жағдайда жасөспірімдер саналылығы төмендейді.
Соның ішінде жасөспірімдер арасындағы жүктілік жыныстық тəрбиенің дұрыс
жүргізілмеуінен де болып табылады. Мұндай жағдайға тап болған қыз балалар
əлеуметтік қолдауға зəру[2].
Әзілхан Нұршайықов: «Қыз көйлегінің етегі тізеден жоғары шықпауы
қажет, себебі қыздың жалаңаш денесіне көп көзінің құрты түскіш келеді. Ал
халықта есті қыз етегін қымтап ұстар lеген мақал бар дейді. Ес кетті ме əлде
тəрбие қырын кетті ме? Қазақ қызы етек ашып, жалаңаштап жүруге неге бейім
болды? Қоғам қасіретіне айналған жасөспірім жастағы қыз балалар жүктілігінің
етек алуын қайтпек болсақ тоқтатамыз? Жыныстық қатынас беріге дейін жабық
тақырып болып келгені анық. Бет жауып қанша ұялсақ та бұл тақырыпқа келуге
тура келді[3]. Физиология бойынша жыныстық жетілу сегіз жастан басталады,
он екі жаста толық жетіліп етеккір келе бастайды. Дегенмен де эмоцияналдық

399
тұрғыдан баланың сана сезімі артта қалып кетуі мүмкін. Мысалыға он алты
жасар қызда көкірек бездері шығып өзгеріс болғанымен саналы түрде жыныстық
жетілуге дайын емес. Бұл жағдайлар ата-ана тарапынан мейірім көріп өскен
қыздарда байқалады. Сондықтан оларға толықтай жыныстық қатынас жасына
жеткенге дейін барлығы жиіркенішті көрінеді.
Әке мейірімін көрген қыз көше кезіп, əр еркекке қылмыңдап ұятты іске
бармайды. Психология тарихына үлес қосқан атақты психоаналитик Зигмунд
Фрейд қыз бала мен ер балада жыныстық жетілу кезеңінде өздерінің ата-
аналарымен бəсекеге түсетіндігін айтады. Айталық ұл бала əкесімен, қыз бала
анасымен. Дəл осы шақта жасөспірімдердің бойындағы жыныстық жетілуге баса
назар аудару қажет. Қыз баланың алғаш көрген ер азаматы əкесі. Әкесі қызын
еркелетіп, құрметтесе қыз бала басқа еркектің назарын қажет етпейді. Әрине
шектен тыс мейірімнің салдары теріс болып тарихтағы жан түршігерлік Эдип
комплексімен аяқталуы мүмкін. Жасөспірім шақта бала əлемді балалық
шақтағыдай аңғал кейіппен қарамайды. Өзіндік мен қалыптасып, елесі еліктіре
беретін сан сұрақтардың жауабын іздейді. Бұл тұста ата ананың бала алдындағы
беделі де маңызды. Сырлас досты сырттан іздесе сорыңыз болды деген сөз.
Сондықтан жасөспірім кезеңде балаңызды алдыңызға отырғызып сырласу қажет.
Алайда біздің ата- аналарымыз отырып сөйлесуден қымсынады, іштей менде бұл
кезеңнен өткенмін, ата-анамда маған ешнəрсе айтпаған, бəрі өзі реттеледі деп
есептейді. Бала өз бойындағы өзгерістерді түсінбей дал болып, əлем сектасы
болған ғаламтордың шырмауына түсіп жатады. Ауруын жасырмаған аңдамай
өледі демекші, буыны қатпаған балалар тəрбиені көгілдер экран мен ғаламтордан
алып жатыр. Баланың қолына телефон беріп не көріп жатқанын байқамаймыз.
Қазақстанда порнографиялық сайттар бұғатталғанмен, он сегізден асқанмын деп
жалған куəлік беріп көретіндер қаншама? Адамның миында дофамин деген
нейрондар болады, ол біздің қалауымызды қанағаттандыратын нейрондар.
Визуалды көрген жасөспірім өз қалауын орындау үшін теріс əрекеттерге
барады[4]. Бұл қазақ болмысындағы нəпсі ғой.
Адам баласы дүниеге келегенде ажарамас үш серігімен бірге келеді. Олар:
ақыл, иман, нəпсі. Ақыл ‒ қойшы, иман ‒ қой, нəпсі ‒ бөрі. Ашыққан бөрі шапса
қойды да қойшыныда алмай қоймайды. Осы қасиеттердің біреуі басым болып,
адам тағдырына əсер етеді. Сөйлеген сөзіміз емес, ойлаған ойымыз біздің кім
екенімізді көрсетеді. Дəл сол секілді нəпсі біздің болмысымыз. Нəпсі біздің
ұйықтауымызға, тамақтануымызға деген қалауымыз. Абай айтқандай: ʺ Бұлар
тəн құмары, бұлар болмаса тəн жанға қонақ үй бола алмайды, həм өзі өспейді,
қуат таппайдыʺ[5]. Нəпсіні өлтіру мүмкін емес оны тəрбиелейді. Көкірек көзі
ашық адам өз айыбын біледі. Сондықтан, ата-аналарымыз балаларының қиын
кезеңінде қолдау көрсете алатын деңгейде сауатты болуы қажет.
Қазақ келіншектерінің бойына сыпайылық биязылық, ізеттілік, ар ұят,
ұялшақтық, үлкеннің алдын кесе көлденеңдемеу , үлкенге құрмет, жаны ашу
қасиеттер тəн. Осындай қыз балаға тəн қасиеттерді анасы бойына сіңіріп
тұлғалық қалыптасуына ықпал тигізеді. Ата-əжелер отбасында адамгершілік
тəрбиені беруші тұлғалар.

400
 Алайда бүгінде келін тəрбиелейтін енелер иституты жоқ болғандықтан,
келіндер бала тəрбиесі мен отбасылық құндылықтарды сақтай алмай отыр.
Бауыржан Момышұлы «Ұшқан ұя» еңбегінде былай деген: «Егер елімізді
отбасы деп санасақ, онда қазір біздің отбасымыздың толыққанды емес екенін
ағару қиын емес. Мемлекетімізде негізгі Заң, яғни Конституция билігі бар, оны
қазақтар Ата заң дейді. Ал отбасында атамен яғни əкемен бірге ана да бар ғой.
Ендеше біздегі Ана Заңы қайда? Ана заңы адамгершілік заңы. Ол адам бойына
ұлттық психологияны, ұлттық мінезді ұялатып, халықтың ең асыл, ғасырлар
қойнауынан өкшеленіп өткен əдет-ғұрыптары мен салт-дəстүрлерін, оның
дүниеге көзқарасын, мəдениеті мен рухын жаңғыртып, дамытуға жол сілтейді,
бағыт бағдар нұсқайды. Өз сəби кезінде анасының емшегін ембеген бала басқа
малдардың сүтімен ауызданады, демек ешкінің сүтін ішкен қой мəнзелдес болып
өседі, сиыр сүтімен қоректенген өгіздей өкіреңдесе, мегежін сүтін ішкен
доңыздай торсаңдайды»[6]. Бұл жерден үлкен екі аксиологиялық негізді
байқауға болады.
Біріншіден, отбасында бала тəрбиесінде тепе теңдіктің сақталуы, ата мен
ананың тəрбиесі қатар жүруі.
Екіншіден, ана заңы деп көрсетілген адамгершілік заңның жүйеленіп,
негізделуі. Адамгершілік заңды білмеген бала өзге елдің салт-дəстүрі мен
мəдениетін дəріптеп, ана тілінде мəңгүрттене сөйлеп деградацияға ұшырайды.
Біз бүгінгі заманауи жас қыздардың жəне олардың ата-аналары тарапынан
қыздарымен тəрбиелік ықпалын бақылап білу мақсатында «Қыз тəрбиесі‒ұлт
тəрбиесі» деп атап, сауалнама алуды жөн санадық. Ол үшін біздің көздеген
ойымызды анықтайтын мынадай сұрақтарды қамтыдық.
1. Қыз тəрбиесі отбасындағы тəрбиенің жемісі ме?
2. Өткен заман мен қазіргі кездегі қыздардың айырмашылығы бар ма?
3. Қыз баланы ұлттық салт˗дəстүрлер аясында тəрбиелеу дұрыс па?
4. Қыз тəрбиесі қоғамға əсер етеді дегенге келісесіз бе?
5. Қазіргі замандағы қыздар тəрбиесінің ақсап бара жатқанымен келісесіз
бе?
6. Қыз тəрбиесіне көп көңіл бөліну керек пе?
7. Өзіңіздің отбасығыздағы қыз тəрбиесін дұрыс деңгейде деп айта аласыз
ба?
8. Қазіргі қыз балалардың киім үлгісі ұнайды ма?
9. Қыз бала бойында қандай қасиеттер болуы керек деп ойлайсыз?
10. Сіздің ойыңызша қыз баланы қалай тəрбиелеу керек?
11. Отбасыңызда қандай ырым мен тыйымдарды қолданасыз?
Жоғарыдағы сауалнаманың сқрақтары арқылы көпшіліктің көзқарасын
білудің мақсаты бүгінгі таңда қыз тəрбиесін көпшілік халық өзекті деп ойлайды
ма, өзекті деп ойласа немесе біздің пікірімізбен келіссе проблемадан шығудың
жолдарын көрсете ала ма, соны білу керек болған. Алайда сауалнамаға
қатысушылардың 90%‐ы қыз тəрбиесі өзекті деп көрсеткенімен,
«Отбасыңыздағы қыз тəрбиесі үшін қолданылатын ырымдар мен тыйымдарды
атай аласыз ба?», «Отбасындағы тəрбие құрылымы нені қамтуы керек?» деген

401
сұрақтарға келгенде мардымды жауап бере алмаған. Сұқ саусақты шошайтып
көрсетпесек те, тайға таңба басқандай бəрі көрініп тұр емес пе?
Осы тұста, ғалым Оливье Клерктың қайнаған судағы бақа синдромы
эксперименті туралы айтқымыз келеді. Суды минутына 0,02 градусқа көтере
отырып, біртіндеп қыздыра бастағанда, сол сəтте суда отырған бақа өміріне
қауіптің келгенін ең соңғы секундттарда ғана сезеді екен. Соңғы секундтарда
бақа қатты əлсіреп, судан шығуға күші жетпей өлетін көрінеді[7].
Бұл сауалнама нəтижесінен қайнаған судағы бақа синдромы секілді, бұл
адам өмір қиындықтарымен бетпе-бет келе отырып, бірақ олардан арылу үшін
ешқандай əрекетке бармай, біртіндеп эмоционалды күйде өзін-өзі жегідей жеп
құрту үрдісінің орын алатынын көрсетеді. Ол тек бəрінің соңын, яғни
аяқталғанын күтіп отыра береді. Осылайша, өз өмірін улаған улы ортада жылдар
бойы əрекетсіз қарап отырады. Жаман ортаға түскен адам да сол ортаның жаман
əдеттеріне көз жұма қарап, үйреніп те кетеді. Түбінде моральдық жəне саналық
тұрғыдан жұтаңдыққа ұшырап, қарсыласуға қауқарсыз қалады.
Cондықтан, бүгінгі қазақ қоғамында ел боламыз десек, ең алдымен əрбір
отбасындағы қыз балалардың тəрбиесіне көңіл бөліп, ұлттық
құндылықтарымызды бойына сіңіруіміз қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. Қазақстан‐2030; Процветение, безопасность и улучшение благосостояния всех
казахстанцев; Послание Президента страны народу Казахстана. ‒Алматы. Білім, 1998, ‒96 с.
2. Статикалық мəəліметтер. https://www.inform.kz/kz/
3. Әзілхан Нұршайықовтың Айқын газетіне берген сұхбаты. –Алматы. «Айқын» газеті, тамыз.
2010. –Б.19.
4. Фрейд.З. Введение в психоанализ. Перевод. Г.В. Барышникова, Издание на русском языке
AST Publishers, 2014. –С. 235-238.
5. Абай Құнанбаев. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272
б.
6. Момышұлы Б. «Ұшқан ұя». ‐Алматы , «Атамұра» , 2003, ‒237 б.
7. https://psy-practice.com/publications/prochee/sindrom-lyagushki-v-kipyatke-porochnyy-krug-
kotoryy-istoshchaet-nas/

УДК 159.91

CONTRIBUTION OF I. PAVLOV TO THE DEVELOPMENT OF PSYCHOLOGY

Нариман Е.С.
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада көрнекті физиолог, алғашқы орыс Нобель сыйлығының лауреаты,
академик И.П. Павловтың ғылыми мұрасы қарастырылады.
Түйін сөздер: физиология, психология, жоғары жүйке қызметінің физиологиясы,
психикалық күй.
Резюме. В данной статье рассматривается научное наследие выдающегося физиолога,
первого русского нобелевского лауреата, академика И.П. Павлова.
Ключевые слова: физиология, психология, физиология высшей нервной деятельности,
психическое состояние.

402
 Ivan Petrovich Pavlov was the first Russian scientist to be awarded the Nobel
Prize. Today, his name and the main points of his theory are familiar to any
psychologist, even to an American psychologist (although this usually introduces
Russian psychology in the Western hemisphere). Pavlov had an exceptional impact on
world science, and like almost every scientist of this magnitude earned extremely
conflicting assessments. For some, he acts as an outstanding experimenter and theorist,
who approved the natural-scientific approach in psychology and for many years
determined the mainstream of psychological thought. Others, on the contrary, perceive
him as a vulgar materialist, whose research actually emasculated psychology and
greatly distorted and impeded its development. However, polar estimates are always
far from the truth. But who actually was the first Russian Nobel laureate, what is its
role in domestic and world psychology? In the 63 years since Pavlov’s death, many
scientific and biographical works have been published on his career. In almost all of
these works, Pavlov appears primarily as a physiologist (as he considered himself to
be). We will try to look at his scientific biography from the perspective of
psychologists, since it was in psychology that he actually made the most significant
contribution.
Ivan Petrovich Pavlov was born on September 26, 1849 in Ryazan. His mother,
Varvara Ivanovna, came from a priest's family; his father, Pyotr Dmitrievich, was a
priest who at first served in a poor parish, but thanks to his pastoral zeal, he eventually
became rector of one of the best churches in Ryazan. From early childhood, Pavlov
took over from his father the persistence in achieving the goal and the constant desire
for self-improvement. At the age of seven, he suffered a severe head injury, due to
which schooling was postponed for several years. Peter Dmitrievich himself took up
the training of his son. The father wished to see his first-born (there were eleven
children in a family), a clergyman, and not an ordinary “from seminarians”, but a
learned theologian “from academicians”. Following his parental will, Pavlov began to
attend the elementary course of theological seminary, and in 1860 he entered the
Ryazan Theological College. The clergy training program included a fairly wide range
of disciplines, including the natural sciences. It was to this sphere that Pavlov felt the
greatest inclination, gradually cooling off towards a spiritual career.
Passion for physiology arose in Pavlov after he read the Russian translation of the
book of the English critic George Lewis, "The Physiology of Everyday Life." His
hobby became stronger after reading the popular works of D. I. Pisarev, which led him
to study the theory of C. Darwin.
Not having completed a spiritual education, Pavlov in 1870 left for St. Petersburg,
where he entered the natural department of the Physics and Mathematics Department
of St. Petersburg University. His interest in physiology increased after reading the book
of I. M. Sechenov “Reflexes of the brain”. He took up the study of this science in the
laboratory of I. Zion, who was studying the effect of nerves on the activity of internal
organs. It was at the suggestion of Zion that Pavlov conducted his first scientific study
- the study of the secretory innervation of the pancreas; For this work, he was awarded
the gold medal of the university.

403
 After receiving the degree of candidate of natural sciences in 1875, Pavlov entered
the third year of the Medical and Surgical Academy in St. Petersburg (later transformed
into the Military Medical). Here he hoped to become an assistant to Zion, who shortly
before was appointed an ordinary professor of the department of physiology. However,
this appointment was soon canceled, because it was contrary to the state regulation,
according to which persons of Jewish origin were not allowed to such posts. The
offended Zion left Russia. This event was forever preserved in the memory of Pavlov,
and later he literally went mad at the slightest hint of anti-Semitism. Refusing to work
with the successor of Zion, Pavlov became an assistant at the Veterinary Institute,
where for two years he studied digestion and blood circulation. In the summer of 1877,
he worked in Breslau, Germany (now Wroclaw, Poland), with Rudolf Heidengain, a
specialist in the field of digestion. Heidengine studied digestion in dogs using the
exposed parts of the stomach. Pavlov improved this technique by solving the problem
of preserving the nervous control of the excreted part of the stomach. The following
year, at the invitation of S. P. Botkin, Pavlov began working in a physiological
laboratory at his clinic in Breslau, not yet having a medical degree, which he received
in 1879. In Botkin's laboratory, Pavlov actually supervised all pharmacological and
physiological studies.
In the scientific activity of I.P. Pavlova, which lasted more than 60 years, clearly
distinguished three periods, three directions. The fundamental research of the scientist
was devoted to the physiology of blood circulation, the physiology of digestion and the
creation of a new chapter - the physiology of higher nervous activity. According to the
physiology of blood circulation I.P. Pavlov completed 19 studies, they dealt with the
problems of reflex regulation and self-regulation of blood circulation. In 1883, I.P.
Pavlov discovered the reinforcing nerve of the heart. It is noteworthy that in the works
on the physiology of blood circulation I.P. Pavlov drew attention to the mental state of
dogs as one of the basic conditions for the rigor of the experiment. “Fear of the
unknown,” wrote I.P. Pavlov - is one of the most important moments in this area. As
soon as the animal is convinced in practice during the first measurements (blood
pressure) of the safety of the measures to which it is subjected, immediately all the
interfering influences of mental movements disappear during further experiments ”[2].
In studies of the physiology of blood circulation I.P. Pavlov laid the foundations
of a systematic approach to the study of physiological functions.
Systematic studies in the field of physiology of digestion I.P. Pavlov began in
1894, when A. Nobel financed the opening of the world's first special operations unit
for animals at the Institute of Experimental Medicine. Pavlov carried out operations in
animals under the conditions that the surgeon adhered to in the clinic, i.e. suitable
anesthesia, thorough cleanliness during surgery, clean rooms after surgery and caring
for animals. The scientist used all the achievements of 19th century medicine in
operations: asepsis, antiseptics, anesthesia. Determining in the scientific work of I.P.
Pavlova was the desire to study the whole organism in a normal state. His surgical
talent, surgical technique I.P. Pavlov directed not towards the clinic, but towards
physiology and created a new surgical direction in it. Surgical ingenuity allowed I.P.
Pavlov perform such virtuoso operations as the Ekkova operation of the vagus nerve

404
transection on the neck, fistular operations, the operation of the "small ventricle",
esophagotomy, etc.
Experiments on esophagotomized dogs revealed the neural mechanism of gastric
secretion, as well as obtaining pure gastric juice. As a remedy, this juice was readily
bought in Germany. In the works of I.P. According to Pavlov’s physiology of digestion,
the idea of internal expediency (adaptation) of animal functions was fully developed.
Pavlov considered the constant desire of the body to internal and external equilibrium,
as an adaptation (from the point of view of Darwinian teachings) or as expediency from
the point of view of subjective, anthropomorphic. Pavlov needed the idea of
expediency as a source for various scientific assumptions, as a constant search for
further study of questions about the essence of life phenomena. Research results I.P.
Pavlov summarized in the classic monograph "Lectures on the work of the main
digestive glands" (1897). The monograph consists of eight lectures, in each of which
Pavlov addressed the issue of mental secretion as an important factor in digestion.
Pavlov’s concept of the psychic reflex as an important factor in the regulation of
behavior is especially relevant now. Pavlov’s mental reflex as a complex regulator of
eating behavior included many ideas of modern science of behavior. Pavlov's use of
such concepts as the idea of expediency, purposefulness of eating behavior, needs,
motivation testifies to the attention of I.P. Pavlova to the psychology of behavior. The
diploma on awarding the Nobel Prize to Pavlov says that Pavlov “recreated” the
physiology of digestion. The Scandinavian physiologist R. Tigerstedt wrote that
Pavlov’s works in the field of physiology of digestion are fundamental for all times.
Classical studies I.P. According to Pavlov’s physiology of digestion, having earned
him the fame of a classic of natural science, they paved the way for the construction of
other important sections of physiology, primarily about conditioned reflexes. From the
physiology of digestion, he went on to create a new chapter - the physiology of higher
nervous activity. Being an experimenter from head to toe, I.P. Pavlov abandoned the
method of subjective psychology and embarked on the path of an objective study of
mental phenomena. His Nobel speech I.P. Pavlov concluded with these words: “In
essence, we are interested in life only one thing - our mental content. Its mechanism,
however, has been and is still shrouded in deep darkness for us. All human resources,
art, religion, literature, philosophy, historical sciences - all this came together to shed
light on this darkness. But at the disposal of man there is another powerful resource -
natural science with its strictly objective methods” [3, p. 462]. This was a challenge, if
we recall that in 1904 the famous English physiologist Charles Sherrington, referring
to the problem of studying the psychic, said that the psychic, as the final and highest
integration of the body, remains unresolved where Aristotle left it more than 2000 years
ago. I.P. Pavlov was able, on the basis of applying the universal method of natural
science - the experiment, to begin to study higher nervous activity, the results of which
were summarized in the classic works “Twenty Years of Objective Study of the Higher
Nervous Activity (Behavior) of Animals” (1923) and “Lectures on the Work of the
Cerebral Hemispheres brain ”(1927). The right of physiology to an objective study of
the mental activity of I.P. Pavlov persistently and consistently substantiated in his
speeches and speeches at meetings of scientists.

405
 At the XII Congress of Russian Naturalists and Doctors on December 28, 1909 in
Moscow, in his famous speech, "Natural Science and the Brain," IP Pavlov outlined
the critical situation of science in the field of the study of mental activity: “The
uncontrollable course of natural science since the time of Galileo for the first time
noticeably stops in front of the higher part of the brain. Here, indeed, the critical
moment of natural science, since the brain in its highest formation - the human brain -
has created and is creating natural science, is itself becoming the object of this natural
science ”[4, p. 95]. Physiology must come out of the impasse on its own, since
psychology does not have a scientific method of research.
The psychology of that time was imbued with idealistic concepts; the principle of
determinism, which Pavlov considered the basis of scientific knowledge, was alien to
her. Many psychologists held the opinion of free will and independence of
consciousness from its material substrate - the brain; they tore off the psychic from the
physiological. This caused Ivan Petrovich to have a sharply negative attitude to the
idealistic psychology of his day, the ideological principles of which were organically
alien to him and aroused violent protest from him. “Now, I can’t imagine: how it would
be possible to impose a system of non-spatial concepts of modern psychology on the
material construction of the brain,” said Ivan Petrovich in one of his reports. The help
that psychology could provide physiology at that time “consisted only in words: the
animal remembered, the animal wanted, the animal guessed, that is, it was a technique
of deterministic thinking without real reason.” In a polemic with prominent American
psychologists, Ivan Petrovich argued with good reason that many representatives of
this science "feel, despite all scientifically decent reservations, the same dualism with
animism." Animism, i.e. recognition of the presence of the intangible principle in the
body - the soul, as well as vitalism, i.e. recognition of the presence of a special vitality
in the body, Pavlov considered the most harmful brake of scientific research. “For a
naturalist, everything is in the method, in the chances of obtaining an unshakable,
lasting truth, and from this only, obligatory for him, point of view of the soul as a
naturalistic principle, he not only does not need him, but even harmfully made himself
known at his work, in vain restricting courage and the depth of his analysis ”[1, p. 70].
Relating extremely negatively to idealistic psychology, forbidding even in his
laboratory at the beginning of his work in the field of physiology of higher nervous
activity to use concepts and terms borrowed from the psychology of I.P. At the same
time, Pavlov did not deny psychology as a science of subjective experiences and human
conditions. He said that he admires “the efforts of thought in the work of old and newest
psychologists”, he appreciated their “heroic work”. In an amazingly bright thought and
beauty presentation, Ivan Petrovich’s article “Natural Science and the Brain”, he
formulates his attitude to psychology in the following way and affirms the rights of
natural science, which proves its power every day: “... I would like to prevent a
misunderstanding in relation to me. I do not deny psychology as a knowledge of the
human inner world. Nevertheless, I am inclined to deny any of the deepest drives of
the human spirit ... I only uphold and affirm the absolute, unquestioned rights of
natural-scientific thought everywhere and until where it can show its power. And who
knows where this opportunity ends! ” [4, p. 104]

406
 Following the materialistic worldview, Ivan Petrovich considered thought as a
function of the brain, was convinced of the unity of the psychic and physiological,
believed that the development of the science of the functions of the brain would lead
to an exhaustive knowledge of the nature of mental processes. And in this knowledge,
according to the deepest conviction of Ivan Petrovich, confirmed by his thirty-five-year
work in the field of the study of higher nervous activity, the most important role should
belong to physiology.
To an experimental analysis of the activity of the cerebral hemispheres Pavlov
came up using the method of conditioned reflexes he created. The decision to explain
mental activity in terms of reflex activity first appears in his report "On Experimental
Psychology and Psychopathology in Animals", read at the International Congress of
Medicine in Madrid in 1903.
To study the activity of the cerebral hemispheres I.P. Pavlov chose the salivary
gland, its activity was amenable to strict quantitative accounting. It was a good choice.
The method by which I.P. Pavlov began an objective study of the laws of mental
activity, stemmed from the daily observed facts of “mental salivation”, which occurs
under the influence of food-related irritations acting at a distance from the animal. In
the conditioned reflex I.P. Pavlov saw a mechanism by which the body's possibilities
for infinite adaptation expand. Thanks to the method of conditioned reflexes, it was
found that the processes of excitation and inhibition are the basis of the activity of the
cerebral hemispheres of the brain.
Studies of simple and complex conditioned reflexes made it possible to identify
individual characteristics of the manifestation of analytical and synthetic activity in
different animals, to establish four types of higher nervous activity, which coincided
with the classification of Hippocrates about four temperaments. The classification
criteria were: the strength of the main nervous processes - irritant and inhibitory, their
mobility and balance. Based on these properties, Pavlov identified three types of the
nervous system: balanced, excitable and inhibitory. “One cannot but see,” said Pavlov,
“the agreement of the results of the experiment on dogs with this classification. Our
excitable type is choleric, and melancholic is inhibitory. Phlegmatic and sanguine
temperaments would correspond to two forms of the central type. And only now, after
two thousand years, the study of higher nervous activity by the method of conditioned
reflexes allowed us to bring the physiological foundation under the classification of
Hippocrates ”[4, p. 62]. Thanks to the method of conditioned reflexes in
pathophysiology, a new chapter was created - the doctrine of experimental neuroses,
which were interpreted as a crude model of a functional disease of the nervous system
(hysteria, neurasthenia). Processes observed in experimental conditions in the cerebral
hemispheres Pavlov regarded as a manifestation of positive and negative feelings. “It
seems to me,” said I.P. Pavlov in his report at the X International Psychological
Congress in Copenhagen on August 24, 1932, - there is sufficient reason to accept that
the described physiological processes in the cerebral hemispheres correspond to what
we subjectively in ourselves usually call feelings in the general form of positive or
negative feelings and in a huge number shades and variations, thanks to either a
combination of them, or various tension. Here is a feeling of difficulty and lightness,

407
vivacity and fatigue, satisfaction or grief, joy, triumph and despair, etc. It seems to me
that often heavy feelings during a change in an ordinary way of life, at the termination
of habitual activities, at the loss of loved ones, not to mention mental crises and
breaking of beliefs, have their physiological basis to a large extent precisely in a
change, in violation of the old dynamic stereotype and in the difficulties of installing a
new one ”[4, p. 498-499].
I.P. Pavlov opens the second signaling system - speech. Pavlov saw the peculiarity
of the second signaling system in that speech signals represent a distraction from
reality, allow generalization, which is specifically human, higher thinking. Pavlov
considered the urgent task of physiology to systematize all unconditioned (innate)
reflexes, to which he attributed the “goal reflex” and “freedom reflex”. Noting the
enormous vital importance of these reflexes, I.P. Pavlov emphasized: “Life is only for
that red and strong, who all his life strives for a constantly achieved, but unattainable
goal. All life, all its improvements, its whole culture are made only by people who
strive for one or another of the goals they set for themselves in life. ” But when there
is no goal, the meaning of life is lost, life ceases to attach a person to itself. This is the
reason for suicide.
The voltage of the goal reflex was considered especially important by Pavlov for
Russia. “And I dream,” said Pavlov, “spoiled appetite, eroded nutrition can be
corrected, restored by thorough care, and special hygiene. The same thing can and
should happen with the goal reflex historically driven on Russian soil. If each of us
cherishes this reflex in ourselves as the most precious part of our being, if parents and
all teachers of all ranks make their main task the strengthening and development of this
reflex in the ward, if our public and statehood open up wide opportunities for the
practice of this reflex, then we will become what we should and can be, judging by
many episodes of our historical life and by some swings of our creative power ”[3, p.
247]. Reflexes of purpose and freedom are of great interest, so they should be studied
not only by physiologists, but also by psychologists, educators and sociologists. Pavlov
constantly emphasized their role in active, purposeful behavior. According to Pavlov,
the whole system of pedagogy and the upbringing of young behavior should be built
on their basis.
Focusing on the study of acquired behavior, Pavlov at the same time engaged in
a serious discussion of the issues of innate behavior. The latter has been the subject of
many years of research by ethologists, and, above all, in the school of K. Lorenz, a
Nobel laureate. At the beginning of the 30s, systematic studies of the behavior of
anthropoids were started in Koltushi. On young chimpanzees, Rosa and Raphael, new
methods and techniques were applied to ensure the study of monkey behavior in
conditions of relative freedom of movement. The results of more than four years of
research have been extensively discussed in the famous "environments." It turned out
that the monkeys solved the problem by trial and error, as a result they accumulated
life experience. Pavlov believed that the skills of monkeys when they solve specific
problems are formed on the basis of new associations.
In monkeys, in comparison with dogs, the research reflex is more pronounced -
the “what is” reflex, the ability to form new complex chain conditioned reflexes is

408
stronger. “The formation of temporary connections - associations,” Pavlov said, “this
is knowledge, this is the acquisition of new knowledge ... All training consists in the
formation of temporary connections, and this is thought, thinking, knowledge.
Thinking is an association - knowledge, and using it understands” [5].
In 1936, Pavlov was going to the next international psychological congress in
Madrid to raise a number of fundamental questions about the interaction of physiology
and psychology in the study of behavior. In the preface to the sixth last lifetime edition
of The Twenty Years of Experience, signed by Pavlov in January 1936 a month before
his death, Ivan Petrovich emphasized the convergence of the positions of physiology
and psychology in the study of behavior, as well as the extraordinary expansion of the
field of objective study of the complex behavior of animals. Entirely embracing the
problems of medicine, psychohygiene, psychology and pedagogy.
“Approaching,” he said, “an important stage of human thought, when the
physiological and psychological, objective and subjective really merge, when the
painful contradiction or opposition of my consciousness to my body actually resolves
or disappears naturally” [4, p. 401].
The role of I.P. is great Pavlova in the development of materialistic psychology.
Ivan Petrovich considered the conditioned reflex not only as an elementary
physiological phenomenon occurring in the cerebral cortex, but also as an elementary
mental act. On the basis of this concept, on the basis of studying the physiological laws
of brain activity, he gave for the first time in the history of science a physiological
explanation of the complex phenomena of the mental life of a healthy and sick person.
The mechanism of formation of the conditioned reflex is similar to that which underlies
the phenomenon of association, long studied by psychologists. The essence of this
phenomenon is the connection between two processes in the brain. Based on the
concept of a conditioned reflex, I.P. Pavlov gave an explanation of the most complex
processes taking place in the cerebral cortex and constituting the material basis of the
psyche. In one of his first reports on conditioned reflexes, Ivan Petrovich said that all
human resources, all that human thought has possessed over many centuries - art,
literature, philosophy, historical sciences, religion - all this was used to illuminate the
essence of what consciousness is. Pavlov for the first time used strictly objective
methods of natural-scientific study of phenomena, this powerful resource that mankind
acquired to solve the problem of how mental life develops and what is the nature of
those processes that occur in the brain.
In the last years of his life, Ivan Petrovich repeatedly spoke about the possibility
of a "merger" of the subjective with the objective. He clearly understood the unity of
the psychic and the physiological. He believed that consciousness, thinking is a
function of the brain. He imagined that the mental and physiological are different sides
of the same phenomenon; he was sure that “there will come and will come, the natural
and inevitable rapprochement will come true and, finally, the merging of the
psychological with the physiological, the subjective with the objective, will actually
solve (underlined by IP Pavlov) the question that has been disturbing human thought
for so long. And any further promotion of this merger is a big task for the near future
science” [1, p. 105-106].

409
 Thanks to the research of I.P. Pavlova physiologists opened wide spaces for new
research, for an infinite number of observations and experiments. Psychologists, on the
other hand, received "a common solid ground, the natural basis of the basic phenomena
they studied, in which it would be easier for them to place the endless chaos of human
experiences."
Not only the physiology of the brain, but also psychology, thanks to the research
of I.P. Pavlova, entered a new era.

Literature:
1. Babsky E.B., I.P. Pavlov. - M., 1949.
2. Pavlov I.P. Complete collection of works. - M.-L.: Publishing House of the Academy of
Sciences of the USSR, 1940. - T. 1. - C. 50.
3. Pavlov I.P. Complete collection of works. - M.-L.: Publishing House of the Academy of
Sciences of the USSR, 1946 .-- T. 2.
4. Pavlov I.P. Complete collection of works. - M.-L.: Publishing House of the Academy of
Sciences of the USSR, 1949 .-- T. 3.
5. Pavlov’s Wednesday - M.-L.: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR,
1949 - T. 2. - C. 579-580.

ОӘЖ 37.018.46

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА КОММУНИКАТИВТІ

ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Омарова Г.А.
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается формирование коммуникативной омпетентности

при профессиональной подготовке будущих педагогов.
Ключевые слова: профессиональная подготовка, коммуникативная компетентность,
педагогическая деятельность, педагогическое мастерство.
Summary. The article discusses the formation of communicative competence in the training of
future teachers.
Keywords: professional training, communicative competence, pedagogical activity,
pedagogical skills.

Зaмaнaуи жaғдaйдa педaгогикaлық қызмет құpылымындaғы компоненттiң

бірі ретінде коммуникaтивтiлiк алға қойылды. Педагогтардың балалармен, бacқa
қызметкерлермен қapым- қaтынacты жеңiл оpнaтуы, əрине, педaгогикaлық
мiндеттеpдi шешу тұpғыcынaн келгенде бұл қapым- қaтынacтың тиiмдiлiгi
коммуникaтивтiк қaбiлет пен құзыpеттiлiктiң дaму деңгейiне тəуелдi екені
белгілі. Қapым-қaтынac бiлiм беpумен ғaнa шектелмейдi, эмоционaлдық
елiктipу, қызығушылықты ояту, өзара əpекеттеcу сияқты т.б. қызметтеpдi де
aтқapaды.Осы мəселеге байланысты бірқатар ғалымдар В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, А.И.Мищенко, Е.Н.Шиянов педагогикалық мамандық қайтадан
қалыпқа келтіруші жəне басқарушылық қызмет болып саналады деп көрсетеді.
Сондықтан да бала тұлғасының дамуын басқару үшін ол өзі құзыретті болуы
тиіс.
410
 Педагогтың кəсіби құзыреттілігі, яғни, педагогикалық іс-əрекеттің жүзеге
асыратындай оның теориялық жəне практикалық даярлығының бірлігі ретінде
ақындалып, оның кəсіптілігін көрсетеді. Осы анықтаманы профессор Н.Д.Хмель
қолдаса, ғалымдар Г.М.Коджаспиров, А.Ю.Коджаспировтар педагогтың кəсіби
құзыреттілігі: ол оның педагогикалық қарым-қатынасын жəне педагог тұлғасы
ретінде арнайы құндылықтардың, педагогикалық сананың, педагогикалық іс-
əрекеттінің қалыптасқаның анықтайтын қажет білімді, іскерлік пен дағдыны
меңгеруі болып табылады.
Алайда осы күнгі басты мəселеге айналған педагогтардың коммуникативті
құзыреттілігі жөнінде философиялық, педагогикалық, психологиялық
зерттеулер бар десек те, ол əлі де болса зерттелініп келеді. Бұл мəселені
философиялық тұрғыдан Г.С.Батишев, Л.П.Буева, М.С.Каган, К.Ясперс жəне
тағы басқалар болса, психологиялық, педагогикалық тұрғысынан қарым-қатынас
мəселесін қарастырған Г.А.Андреева, А.Г.Ковалев, А.В.Петровский,
Н.Л.Сластенин, В.П.Симонов жəне тағы басқалар болды.
«Қарым-қатынас» ұғымының көп анықтамаларының ішінде біз оны
«коммуникативті іс-əрекет» түсінігімен синоним деп қарастыратын
(А.Н.Леонтьев, М.И.Лисина, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова, Д.А.Исмайылова,
Ж.А.Әбішева жəне т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның анықтамасын
арқау етеміз. Қарым-қатынас дегеніміз — екі (немесе одан да көп) адамның
қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нəтиже алуды мақсат етіп, келісім мен
бірлестікке бағытталған өзара əрекеттесуі [2].
Қарым-қатынас — бұл олардың барысында танымдық жəне эмоциялық-
бағалаушы сипатты ақпаратпен алмасу болатын, өзара əрекетті, өзара түсінікті,
өзара əсерді қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған жəне ақпараттық-
энергетикалық процестердің өзгеше жүйесі. Жағдайларға байланысты қатынас
əр түрлі аспектілерде: қызметтің ерекше түрі ретінде, қызмет шарты ретінде,
қызметтің бір бөлігі ретінде, құрал ретінде, өзара əрекеттесу ретінде, қарым-
қатынас ретінде, белсенділіктің дербес түрі ретінде, зияткерлік жəне
адамгершілік даму негізі ретінде алға шығуы мүмкін.
Сонымен қатар, қарым-қатынаста адамдардың əлеуметтік қатынасы жүзеге
асады. Қарым- қатынастың бір-бірімен байланысты үш жағын ашып көрсетсек:
біріншіден, коммуникативті жағы, мұнда қарым-қатынас адамдар арасындағы
ақпарат алудан тұрса, екіншіден, интерактивті жағы — адамдар арасындағы
өзара əсер етуді ұйымдастыру, үшіншіден, перспективті жағы — қарым-
қатынасқа түскен адамдардың бір-бірін қабылдау негізінде өзара түсінушіліктің
пайда болуы.
Kоммуникация ортақ түсінушілікке əкелетін екі жақты ақпарат алмасу
болып табылады.«Коммуникация» терминін латын тілінен аударғанда, «жалпы,
барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Eгер өзара түсінушілік болмаса,
коммуникация да болмайды. Kоммуникация жетістігін білу үшін, кері
байланысты білу керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады, тағы
сол сияқты сұрактарға жауап берілуі тиіс.

411
 Коммуникациялық құзыреттілік — адамдармен тиімді қатынасты орната
білу жəне өзін ұстай алу қабілеттілігі. Коммуникативті қабілеттілік адамның
жасына, біліміне, мəдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік жəне
кəсіби тəжірибесіне байланысты ерекшелінеді [3].
Жалпы құзыреттілік бұл тұлғаның белгілі бір мəселені шешудегі өзара
байланысты білім, білік, дағдылар жиынтығы болса, ал коммуникативті
құзыреттілік ол адамдармен өзара əрекет пен қарым- қатынас тəсілдерін білуі, əр
түрлі топтарда жұмыс істеу дағдыларын, қоғамдағы əр қилы əлеуметтік рөлдерді
орындауда жəне өмірдегі нақты жағдайларда шешім қабылдау іскерлігінің болуы
деп саналады.
«Коммуникативтік құзыреттілік» (лат. Соmpetere — «қол жеткізу», «сəйкес
келу» сөзінен шыққан) — балалар жəне қоғам үшін күнделікті оқуда,
қатысымдық міндеттердің тіл арқылы шеше білу қабілеттілігі; қатысымдық
мақсатты іске асыруда баланың тіл жəне сөз құралдарын пайдалана алуы. Егер
бала сол тілде сөйлеушілермен тікелей немесе аралық қарым-қатынас барысында
сол тілдің нормалары мен мəдени дəстүріне сəйкес өзара түсінісе алса,
коммуникативтік құзыреттілікті меңгергені болып саналады.
Қарым-қатынастың коммуникативті компетенттілігін жүйелі-ажырамас
кезеңдегі мақсатты үлгіде қарау, төмендігідей түрде көрсетілген:
 коммуникативті-анықтамалық (алдағы коммуникативті қызмет
жағдайында əлеуметтік- психологиялық жағдайды анықтау, əлеуметтік
мүмкіндіктерді анықтау, əлеуметтік-психологиялық жəне онда жеке тұлғаның
қарым-қатынасы басқа да қарама-қайшылықтарға тап болуы мүмкін);
 коммуникативті-бағдарланатын (қарым-қатынас бағдарламасын
дайындайды, қарым-қатынас үшін мəтін жасайды, қарым-қатынастың
қашықтығы мен ұстанымын, түрін таңдайды);
 коммуникативті-ұйымдастырылатын (қарым-қатынас туралы серіктестің
назар аударуын ұйымдастыру, оның коммуникативті белсенділігін жəне т.б.
ынталандыру);
Кəсіби коммуникативтік қызмет — педагогтардың балалармен, ата-
аналармен, əріптестерімен қарым-қатынасы, процесс кезінде міндетті түрде
қарым-қатынастың үшінші функциясы — тұлғаның жоғары функциясы іске
асады. Жоғары функция тəрбиеленушіге ара-қатынас кезінде байланыстың осы
заманғы мəдениет деңгейін сақтауға, рухани жəне физикалық күштің əсерінен
рухани жаңа күш пайда болуға ықпал етеді.
Алайда В.А.Кан-Калик өзінің зерттеулерінде білім беру процесін басқаруда
педагог пен білім алушылардың коммуникациялық байланыстарын анықтаудағы
жəне дамытудағы педагогикалық қатынастың рөлін қарастырады.
Педагогикалық қатынасты кəсіптік қатынастың алуан түрі ретінде зерттеп,
ғалым педагогтың коммуникациялық қызметінің көп қырлылығын айрықша баса
айтады. Оның пікірінше, педагогикалық қатынас — бұл «педагог пен
тəрбиеленушілердің негізгі əлеуметтік-психологиялық өзара əрекеттесу жүйесі
(тəсілдері мен дағдылары), оның мазмұны ақпаратпен алмасу, тəрбиелік əсер ету,
коммуникациялық құралдардың көмегімен өзара қатынастарды ұйымдастыру

412
болып табылады, педагог осы процесті ұйымдастырады жəне басқарды». Автор
жаңадан бастаушы педагогтардың кездесуіне тура келетін негізгі
қиындықтарды: байланысты жөнге келтіре білмеу; қатынасты басқарудағы
күрделіліктер; өзара қатынастар жасай білмеу жəне оларды педагогикалық
міндеттерге байланысты қайта құрай білмеу; сөйлесіп қатынасудағы
қиындықтар жəне материалға меншікті эмоциялық қатынасын беру;
қатынастағы меншікті психологиялық күйді басқарудағы күрделіліктерді
топтастырады.
Педагогтың кəсіби қарым-қатынасы — педагогикалық міндеттерді шешуде
əр түрлі коммуникативті құралдарды тиімді пайдалану арқылы шешім
қабылдауға бағытталған күрделі коммуникативті өзара əрекеттесу жүйесі.
Педагог баланың сөйлеу ерекшелігін болжай алуға, тілдік қатынасты талдай
білуі тиіс, айтылатын ойды жеткізуде, тілдік əдепті сақтау арқылы диалогтық
қарым-қатынасты орнатуы шарт.
Сонымен қатар педагогикалық шеберлікте коммуникативті қызметті
ұйымдастыру техникасы негізгі орын алады. Педагог үшін қарым-қатынас — бұл
кəсіби қызметтің бір түрі десек, онда оның тəсілдері: сөз, дауыс, интонация,
көзқарас, ымдау, жымию, сезу жəне қобалжу. Балалармен қатынас жасаған
жағдайда педагог қарым-қатынас жағдайын ұйымдастыру үшін кейбір
талаптарды орындауы қажет (В.А.Кан-Калик əзірлеген): сенімділік,
диалогтылық, өзара түсіністік, нақты психологиялық байланыс, əсер етуден бас
тартуға қабілеттілік жəне өзара іс-əрекетке көшу.
Егер педагог үшін қарым-қатынас, яғни, кəсіби қызметтің түрі болса, ал бала
үшін — ол өмірлік іс-əрекет. Осы жерде қарым-қатынас кезінде педагог пен
баланың ұстанымы арасында айтарлықтай айырмашылық болады. Бала өзіне
жасалған жағдайға сай өмір сүреді, педагогтар, ата-аналар жəне құрбыларымен
қарым-қатынас орнату — оның өмірінің бір бөлігі. Педагог балалармен сөйлесе
отырып, жұмыс істейді жəне ол əрқашан тəрбиеленушілер мен өзінің арасында
не болып жатқанына өзіне есеп беруі керек.
Қорыта келгенде, жаңа заман педагогын даярлау бүгінгі күнде адамның
коммуникативті іс-əрекет қабілеттерін, əлеуметтік жəне кəсіби рөлдерін құзыреттілікпен жəне
жауапкершілікпен орындау мүмкіндіктерін ашу процесі болып қарастырылады.

Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. — Астана, 2003. — 26 желт.
2. Бейсенбекова Г.Б.,Казанғапова С.О. Заманауи педагогтардың кəсіби құндылығы
ретіндегі коммуникативті құзыреттілік //Қарағанды университетiнiң хабаршысы, 2016ж.
3. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: жоғары оқу орындарына арналған оқулық.
— 2-ші толықт., түзет. жəне қайта өңд. бас./ Орыс тілінен аударған М.А.Құсайынова. —
Алматы: TST-company, 2005. — 368 б.
4. Мирза Н.В. Профессиональная компетентность педагога. — М.: Московский Парнас,
2008. — 256 с.
5. Кан-Калик В.А. Техника педагогического общения. Учителю о педагогическом
общении: книга для учителя. — М.: Просвещение, 1987. — 190 с.
6. Құдайбергенова К.С. Құзырлылықтың педагогикалық категория ретінде дамуының
теориялық-əдіснамалық негіздері: монография. — Алматы, 2012. — 144 б.
413
 УДК 378.2

ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОБЛЕМ НАРУШЕНИЙ ЗВУКОПРОИЗНОШЕНИЯ У

ДЕТЕЙ С СОЧЕТАНИЕМ НАРУШЕНИЙ МОТОРНОЙ И РЕЧЕВОЙ СФЕР В
ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

К.Т. Орозбактиева
Кыргызский государственнный университет им.И. Арабаева
г. Бишкек, Кыргыстан

Түйін. Мақалада отандық және шетел әдебиетіндегі моторлы және сөйлеу

салаларының бұзылуларын ұштастыра отырып, балалардың дыбысталуының бұзылу
мәселелерін зерттеудің кейбір аспектілері қарастырылады. ЦСА бар балалардың танымдық
белсенділігінің жекелеген ерекшеліктері келтіріледі.
Түйін сөздер: церебральды сал ауруы бар балалар, қозғалыс дамуы, сөйлеу, синдром,
анықтамасы.
Summary. The article discusses some aspects of the study of problems of violations of sound
pronunciation in children with a combination of motor and speech disorders in domestic and foreign
literature. Certain features of the cognitive activity of children with cerebral palsy are given.
Keywords: cerebral palsy, motor development, speech, syndrome, definition

Наиболее распространённым нарушением сочетающим в себе патологию

моторной и речевой сфер является детский церебральный паралич. В настоящее
время нет единого определения термина «детский церебральный паралич
(ДЦП)». Но большинство авторов считают диагноз ДЦП собирательным,
объединяющим группу нейропсихосоматических синдромов, возникающих в
результате недоразвития и/или повреждения мозга в раннем периоде его
развития и в дальнейшем проявляющихся, прежде всего, неспособностью
сохранять позу и выполнять произвольные движения [1].
На наш взгляд более точное и полное определение детскому церебральному
параличу даѐт В.В. Осокин, который утверждает, что детский церебральный
паралич – в первую очередь аномальное двигательное развитие, в основе
которого лежат различные причины и механизмы первичного нарушения
мышечного тонуса и расстройства координации движений.
В следствии чего формируется патологический двигательные стереотипы,
часто сопровождающиеся интеллектуально-мнестическими, речевыми,
сенсорными и соматическими нарушениями [5]. Нарушения речевого развития
являются частным случаем психического дизонтогенеза. Следовательно, как и
любую аномалию развития специалист должен квалифицировать каждый
конкретный случай речевого нарушения с точки зрения феноменологии,
природы и механизмов. Подобная квалификация, как известно, это не что иное,
как диагноз. Это представляется необходимым не только для того, чтобы
логопедическая коррекция была дифференцированной, избирательной и
патогенетически обоснованной. Каждый ребенок с той или иной речевой
патологией нуждается и имеет право на помощь и со стороны других
специалистов: невролога, психолога, психотерапевта, а иногда и психиатра.
Следовательно, логопедический (или логопатологический) диагноз должен быть
414
сформулирован таким образом, чтобы он был понятен этому кругу специалистов.
То есть он должен строиться в соответствии с общепринятыми среди
специалистов-патологов принципами. Попытки ограничиться так называемым
«логопедическим заключением» препятствуют решению всех
вышеперечисленных задач.
Наиболее глубоко семиотика диагноза изучена в медицине. Однако и в
психологии этот вопрос обсуждался неоднократно (Выготский Л.С.,
Лебединский В.В.). Наиболее глубоко это сделал Л.С.Выготский в своей работе
«Диагностика развития и педологическая клиника трудного детства» (1936,
1983).
Традиционно различают несколько видов диагноза, а точнее несколько
этапов диагностики. Это симптоматологический диагноз, синдромологический
диагноз и нозологический (или типологический) диагноз. Нередко логопед,
минуя все предшествующие стадии, сразу соотносит конкретный случай
патологии с одной из категорий предпочитаемой им классификации.
Диагностический процесс начинается с выявления симптомов, т.е.
характеристик определенной функции, отклоняющихся от нормы. Например,
дефектное произношение определенного звука это симптом. Сам по себе в
отдельности он почти ничего не говорит о природе аномалии.
Анализируя особенности познавательной активности детей с ДЦП Е. М.
Мастюкова выделяет трудности в заданиях, требующих словеснологического
мышления, при этом наглядно-действенное мышление нарушено в меньшей
мере.
Е.Ф. Архипова, Л.А. Данилова выявили у детей с ДЦП трудности
поэтапного формирования умственных действий, а также процесса сокращения
и обобщения уже сформированного действия [1, 2].
У детей с ДЦП отмечаются различные нарушения речи, в среднем их
частота составляет 70—80%. Особенности структуры нарушений речи и степень
их выраженности зависит в первую очередь от локализации и тяжести поражения
мозга. Таким образом, расстройства речи у большинства детей с ДЦП прежде
всего связаны с дефектами моторной и сенсорной сферы. Главной задачей на
ранней стадии детского церебрального паралича является коррекция дефектов
функционирования артикуляторного аппарата. При коррекции речевых
нарушений у детей с ДЦП используются в основном индивидуальные формы
работы, но необходимо в программу включать и групповые занятия для
формирования языковой среды, и создания условий для речевого общения.

Литература:
1. Архипова, Е. Ф. Коррекционная работа с детьми с церебральным параличом [Текст] /
Е. Ф. Архипова. – М. : Просвещение, 1989. – 80 с.
2. Архипова, Е. Ф. Логопедический массаж при дизартрии [Текст] / Е. Ф. Архипова. – М.
: Астрель, 2009. – 128 с.
3. Бадалян, Л. О. Детские церебральные параличи [Текст] / Л. О. Бадалян, Л. Т. Журба,
О. В. Тимонина. – Киев : Здоровья, 1988. – 328 с.

415
 4. Лалаева, Р. И. Логопедическая работа в коррекционных классах [Текст]: учеб.-метод.
пособие для учителя-логопеда / Р. И. Лалаева. – М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2001. – 224
с.
5. Мастюкова, Е. М. Клиника и реабилитационная терапия детского церебрального
паралича [Текст] / Е. М. Мастюкова, К. А. Семенова, М. Я. Смуглин. – М. : Медицина. 1972. –
328 с.

УДК 494.3:378.147

МЕТОДИКА УРОВНЕВОГО ОБУЧЕНИЯ КЫРГЫЗСКОМУ ЯЗЫКУ

СТУДЕНТОВ-БАКАЛАВРОВ ВУЗОВ КЫРГЫЗСТАНА

Н.Сегизбаева, Ж.У.Байсалов, Н.Э. Абдраева

Кыргызский государственный университет им. И. Арабаева
г.Бишкек, Кыргызстан

Түйін. Бұл мақалада зерттеудің бірқатар міндеттері ұсынылады, олар үшін

"құзыреттілік" ұғымын адамға түрлі іс-әрекеттер жасауға мүмкіндік беретін білім, білік
және жеке қасиеттердің жиынтығы ретінде анықтау маңызды; лингвистикалық (тілдік),
әлеуметтік-мәдени (тілді пайдаланудың әлеуметтік-мәдени жағдайлары) және
прагматикалық (тілдік құралдарды функционалдық мақсатта пайдалану) ұғымдарын
қамтитын "коммуникативтік тілдік құзыреттілік" ұғымдары ұсынылады; "сөйлеу қызметі"
түсінігі нақты коммуникативті міндетті орындауға бағытталған ауызша және жазбаша
мәтіндерді қабылдау немесе тудыру процесінде қарым-қатынастың әртүрлі салаларында
коммуникативтік құзыреттілікті іс жүзінде қолдану.
Түйін сөздер: әдістеме, әдіс, құзыреттілік, деңгейлік оқыту, сөйлеу қызметі,
коммуникативтік құзыреттілік.
Summary.
This article proposes a number of tasks of our research, for which the definitions of the concept
of "competence" are important as the sum of knowledge, skills and personal qualities that allow a
person to perform various actions; the concept of "communicative language competence", which
includes linguistic (language), socio-cultural (socio-cultural conditions for using language) and
pragmatic (using language tools for functional purposes) components, which together represent the
ability to carry out activities using language tools proper; the concept of "speech activity" as a
practical application of communicative competence in various spheres of communication in the
process of perception or generation of oral and written texts, aimed at performing a specific
communicative task.
Keywords: methodology, method, competence, level learning, speech activity, communicative
competence, speech activity.

Проблема уровневого обучения языку восходит своими корнями к целому

ряду спорных и до сегодняшнего дня до конца не разработанных теоретических
и методологических положений, таких как:
- «метод» и «методика» преподавания языков (часто одно понятие
подменяется другим, ставится знак равенства между понятиями, например,
«коммуникативный метод» и «коммуникативная методика»);
- роль понятий «язык» и «речь» в понимании предмета исследования в
лингводидактике или методической науке по обучению языкам и его усвоению
обучаемыми (под «обучением языку» в одних случаях понимается обучение
системе языка (фонетической, морфологической, синтаксической,
416
стилистической системам), в других случаях - обучение «речи (устной,
письменной) на изучаемом языке» или обучение практическому владению
языковой системой в целях языковой коммуникации, для выражения различных
интенций;
- «методы обучения языкам», в которых под объектом исследования в
разных комбинациях фигурирует либо «язык», либо «речь»;
- «коммуникативная языковая компетенция», позволяющая осуществлять
деятельность с использованием собственно языковых средств, формирование
соответствующей «коммуникативной языковой компетенции» в
конвенциональной системе уровней владения языком. [2, с–274].
Проблемы «метода и методики преподавания языков» рассматривались в
трудах таких ученых, как Ахманова О.С, Андриевская-Левенстерн Л.С., Беляев
Б.В, Берман И.М., Бим И.Л, Золотницкая С.П., Климентенко Д., Краевский В.В.,
Ляховицкий М.В., Миролюбов А., Михайлова О.Э., Перовский Е.М., Рахманов
И.В., Розенцвейг Ю.В., Рыт Е.М., Салистра И.Д., Шатилов С.Ф., Щерба Л.В.,
Цетлин В.С. и др. В исследовании предпочтение было отдано определениям
«методики» и «метода», сформулированных Ляховицким М.В,. который
«методику обучения иностранным языкам» определял как науку, исследующую
закономерности, цели, задачи, содержание, средства, приемы, методы и систему
обучения, и вместе с тем на основе второго языка процессы обучения и
воспитания, а «метод обучения» характеризовал как общую модель реализации
основных компонентов процесса обучению иностранному языку, включающую
в себя доминантную идею по решению главной методической проблемы. [3, с–
178].
Для нас основополагающим является и определение понятий «язык» и
«речь», данное в трудах лингвистов, психолингвистов и методистов по русскому
и иностранным языкам, кыргызскому языку: В. Гумбольдта, Г. Штейнталя, А.А.
Потебни, Ф.Ф. Фортунатова, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюра, Л.В.
Щербы, Е.А. Земской, А.А. Леонтьева, Ф.М. Березина, Т.П. Ломтева, В.А.
Звегинцева, Р.В. Пазухина, В.Л. Скалкина, М.Р. Львова, Д.Н. Шмелева, Е.И.
Пассова, М.Н. Кожиной, Б.М. Головина, Т.К. Ахматовой, К.Д. Дыйканова, А.О.
Орусбаева, Ж.К. Садыкова, С. Өмүралиевой, Т.С. Маразыкова, К.Т.
Токтоналиева, Т.Т. Токоева и др. Вслед за Б.В. Беляевым под «языком» мы
подразумеваем инструмент и средство общения, а под «речью» язык в действии.
Методы обучения определены и систематизированы в трудах основателей
грамматико-переводного метода (Й. Сейденстуккер, К. Плётц): метод серий
(Ф.Гуэн); прямой метод (Дж. Ричардс, Т. Роджерс); метод чтения (М. Уэст),
аудиолингвальный метод (Г. Пальмер, Ч. Фриз, Р. Ладо); устный метод
(А.С.Хорнби); метод когнитивного кода (Н. Хомски); коммуникативный метод
(Д. Хаймс, М.Холидей, Е.И. Пассов), метод суггестопедии (Ю. Лозанов), а также
в трудах отечественных педагогов, исследовавших различные аспекты методики
преподавания русского и кыргызского языков (Акматова А.А., Ахметова Н.А.,
Биялиев К.А., Батаканова С.Т., Добаев К.Д., Керимбекова Р.А., Култаева У.Б.,
Манликова М.Х., Мусаева В.И., Рысбаев С., Сарылбекова З.С., Чыманов Ж.А.).

417
 Следует отметить, что понятие «коммуникативная языковая компетенция»
легло в основу программного документа «Общеевропейские компетенции
владения иностранным языком: Изучение, обучение, оценка. Департамент по
языковой политике, Страсбург. 2003», в авторский состав которого вошли
доктор Дж.М.М.Трим (директор проекта), проф. Д. Косте, доктор Б. Норт, доктор
Дж. Шейлз. Научно-методическим достижением, несомненно, является
структурирование и характеристика целого ряда важнейших понятий,
определение их места в системе общеевропейских компетенций владения
иностранным языком. [4, с–78]. Этот документ определяет цели и задачи
языковой политики, проблемы многоязычия, критерии общеевропейских
компетенций, деятельностный подход и общую систему уровней владения
языком, изучение и преподавание языков, оценку уровня владения языком,
критерии отбора дескрипторов уровней владения языком, преемственность
уровней владения языком, контекст использования языка, темы коммуникаций,
коммуникативные цели и задачи, виды речевой деятельности и стратегии,
коммуникативные процессы, компетенции пользователя /учащегося и др.
Для решения задач нашего исследования важны определения понятия
«компетенция» как суммы знаний, умений и личностных качеств, которые
позволяют человеку совершать различные действия; понятия «коммуникативная
языковая компетенция», которая вбирает в себя лингвистический (языковой),
социокультурный (социокультурные условия использования языка) и
прагматический (использование языковых средств в функциональных целях)
компоненты, которые в совокупности представляют собой умения осуществлять
деятельность с использованием собственно языковых средств; понятие «речевая
деятельность» как практическое применение коммуникативной компетенции в
различных сферах общения в процессе восприятия и/или порождения устных и
письменных текстов, направленной на выполнение конкретной
коммуникативной задачи.
Для разработки методики уровневого обучения кыргызскому языку и
критериев определения уровня сформированности коммуникативной
компетенции студентов-бакалавров вузов Кыргызстана послужили основой
такие разделы данного документа, как: «Уровни владения языком: общая
шкала», описанные при помощи дескрипторов, отражающих совокупность
умений и навыков, где отражаются в совокупности умения и навыки по уровням
владения языком по таким видам речевой деятельности как письмо, говорение
(монолог и диалог), понимание (чтение и аудирование); описывающая по
уровням владения такие параметры различных видов речевой деятельности как
«диапазон», «точность», «беглость», «взаимодействие», «связность». [1,с–272].
Безусловно, все эти параметры имеют конвенциональный статус, то есть
задают условные границы в классификации представленных понятий. Однако
даже такое разделение в значительной степени избавляет методистов от
возможного субъективизма в определении уровней владения, других понятий,
связанных с обучением языку.

418
 Рекомендательными для разработки методики уровневого обучения
кыргызскому языку, на наш взгляд, являются результаты одного из первых
научных исследований в Кыргызстане, посвященных уровневому обучению,
докторской диссертации Биялиева К.А., в которой представлен анализ
двенадцатиуровневой системы языкового центра М. Берлица в Нью-Йорке,
сертификационных уровней владения русским языком в Российской Федерации
и трех основных уровней владения языком, представленных в
«Общеевропейских компетенциях». В работе впервые поставлена проблема
уровневого коммуникативного обучения кыргызскому языку как второму в вузах
страны.
Анализ учебной литературы отечественной лингводидактики: учебников и
учебных пособий по кыргызскому языку: (С. Өмүралиева, С. Кундузакова, Б.
Касымова, К. Токтоналиев, А. Карыбаев, А.Г. Горн, С. Мамбеткалиев, Т.А.
Асаналиев, К. Нанаев, Д. Сыдыкова, Ж. Жусаев, А. Карабекова, А. Каныбекова,
А. Молдоев, З. Дербишева, С. Досоева, З. Мажитова, Р. Керимбекова, К. Биялиев,
А. Тургамбаева, А. Усекова, Н.Р. Жапаров) на предмет соответствия уровням
владения языком, указанных в общеевропейских компетенциях показывает, что
в них не указан точно языковой уровень обучаемого контингента. Лишь в серии
учебно-методических пособий для государственных служащий: «Кыргыз тили.
Мамлекеттик жана муниципалдык кызматкерлер үчүн окуу куралы»
(Кыргызский язык. Учебное пособие для государственных и муниципальных
служащих», составленный под методическим руководством Биялиева К.А. (для
уровней А1, А2, В1, В2) обозначен контингент обучаемых по общеевропейской
шкале.
Таким образом, на основе результатов теоретико-методического анализа,
изучения и обобщения накопленного теоретического и практического опыта в
методике уровневого обучения языкам в отечественной и российской
лингводидактике, можно сделать вывод о том, что проблемы развития и
совершенствования методики уровневого обучения кыргызскому языку в
школах и вузах Кыргызстана, в частности студентов-бакалавров, остаются
первоочередными в кыргызской лингводидактике и требуют своего решения.

Литература:
1. Биялиев К. А. Кыргыз тили: Жогорку окуу жайларындагы башка улуттардын
студенттери үчүн окуу китеби. – Б.: КРСУ, 2002. – 272 б.
2. Биялиев К. А. ЖОЖдордо кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүдө окуу жана угуп
түшүнүү ыгын билүү жана аларга машыгууну өнүктүрүү маселеси тууралуу // Вестник
Кыргызско-Российского Славянского университета, 2004. – Т. 4. – №3. – С. 71-76.
3. Васильев И. А. Лингвистические основы обучения киргизскому произношению в
русской аудитории // Методика преподавания киргизского языка в русскоязычных учебных
заведениях. – Б.: КРСУ, 2000.
4. Пассов Е. И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному общению. - М.,
1989.

419
 УДК 37.02.01

РОЛЬ ЗАНИМАТЕЛЬНЫХ ИГР В РАЗВИТИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО

ИНТЕРЕСА МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ

Э. С. Сейталиева, С.А. Меликян

Кыргызский Государственный университет им. И.Арабаева
доцент факультета педагогики
магистрант факультета педагогики

Түйін. Мақалада бастауыш сынып оқушыларының Математиканы оқыту мәселелері

және танымдық қызығушылықты дамытудағы қызықты ойындардың рөлі қарастырылады.
Жыл сайын балалар оқуға, соның ішінде математика сабағына немқұрайлы қарайды. Осыған
байланысты мұғалімдер оқу іс-әрекетін белсендіруге, танымдық қызығушылықты
қалыптастыруға ықпал ететін математиканы оқытудың тиімді түрлері мен әдістерін
іздестіруде. Мақалада танымдық қызығушылықты қалыптастырудың ең басты
шарттарының бірі қарастырылды.
Түйін сөздер: танымдық қызығушылық, математиканы оқыту процесі, кіші сынып
оқушылар, қызықты ойындар.
Summary. The article discusses the issues of teaching mathematics to primary schoolchildren
and the role of entertaining games in the development of cognitive interest. As we know every year,
children are more and more indifferent to studying, including to a lesson in mathematics. In this
regard, teachers are searching for effective forms and methods of teaching mathematics that would
contribute to the activation of educational activities, the formation of cognitive interest. The article
examined some of the most important conditions for the formation of cognitive interest.
Keywords: cognitive interest, the process of teaching mathematics, elementary school students,
entertaining games.

Математика в начальных классах является основным учебным предметом.

Младшие школьники усваивают систему важнейших математических понятий,
овладевают умениями и навыками в области счета, письма, речи, без чего
невозможно успешное обучение в школе. Велико воспитательное значение
математики: она открывает младшим школьникам дидактические игры
занимательного характера.
Как известно, знания, полученные без интереса, не становятся полезными.
Поэтому одной из труднейших и важнейших задач дидактики как была, так и
остается проблема воспитания интереса к учению.
С каждым годом дети все равнодушнее относятся к учебе. В частности
понижается познавательный интерес учащихся начальных классов к такому
предмету как математика. Этот предмет воспринимается учащимися как
скучный и совсем не интересный. В связи с этим учителями ведется поиск
эффективных форм и методов обучения математике, которые способствовали бы
активизации учебной деятельности, формированию познавательного интереса.
Познавательный интерес - избирательная направленность личности на
предметы и явления окружающие действительность. Эта направленность
характеризуется постоянным стремлением к познанию, к новым, более полным
и глубоким знаниям. Систематически укрепляясь и развиваясь познавательный
интерес становится основой положительного отношения к учению.

420
Познавательный интерес носит поисковый характер. Под его влиянием у
человека постоянно возникают вопросы, ответы на которые он сам постоянно и
активно ищет. При этом поисковая деятельность школьника совершается с
увлечением, он испытывает эмоциональный подъем, радость от удачи.
Познавательный интерес положительно влияет не только на процесс и результат
деятельности, но и на протекание психических процессов - мышления,
воображения, памяти, внимания, которые под влиянием познавательного
интереса приобретают особую активность и направленность.
Познавательный интерес - это один из важнейших для нас мотивов учения
школьников. Его действие очень сильно. Под влиянием познавательного
интереса учебная работа даже у слабых учеников протекает более продуктивно.
Познавательный интерес при правильной педагогической организации
деятельности учащихся и систематической и целенаправленной воспитательной
деятельности может и должен стать устойчивой чертой личности школьника и
оказывает сильное влияние на его развитие. Познавательный интерес выступает
перед нами и как сильное средство обучения.
Познавательный интерес - избирательная направленность личности на
предметы и явления окружающие действительность. Эта направленность
характеризуется постоянным стремлением к познанию, к новым, более полным
и глубоким знаниям. Систематически укрепляясь и развиваясь познавательный
интерес становится основой положительного отношения к учению.
Познавательный интерес носит поисковый характер. Под его влиянием у
человека постоянно возникают вопросы, ответы на которые он сам постоянно и
активно ищет. При этом поисковая деятельность школьника совершается с
увлечением, он испытывает эмоциональный подъем, радость от удачи.
Познавательный интерес положительно влияет не только на процесс и результат
деятельности, но и на протекание психических процессов - мышления,
воображения, памяти, внимания, которые под влиянием познавательного
интереса приобретают особую активность и направленность. Познавательный
интерес - это один из важнейших для нас мотивов учения школьников. Его
действие очень сильно. Под влиянием познавательного интереса учебная работа
даже у слабых учеников протекает более продуктивно. Познавательный интерес
при правильной педагогической организации деятельности учащихся и
систематической и целенаправленной воспитательной деятельности может и
должен стать устойчивой чертой личности школьника и оказывает сильное
влияние на его развитие. Познавательный интерес выступает перед нами и как
сильное средство обучения.
С точки зрения Б.Г.Ананьева психологические процессы, включенные в
познавательный интерес, - это не сумма слагаемых, а особые связи, своеобразные
взаимоотношения. Интерес - это «сплав» многих психических процессов,
образующих особый тонус деятельности, особые состояния личности (радость
от процесса учения, стремление углубиться в познание интересующего
предмета, в познавательную деятельность, переживание неудач и волевые
устремления к их преодолению).[1;с.13]

421
 Познавательный интерес играет в педагогическом процессе главную роль.
И. В. Метельский определяет познавательный интерес следующим образом:
«Интерес - это активная познавательная направленность, связанная с
положительным эмоционально окрашенным отношением к изучению предмета
с радостью познания, преодолению трудностей, созданием успеха, с
самовыражением развивающейся личности». [2;с.20]
Опираясь на огромный опыт прошлого, на специальные исследования и
практику современного опыта, можно говорить об условиях, соблюдение
которых способствует формированию, развитию и укреплению познавательного
интереса учащихся:
Первое условие состоит в том чтобы, осуществлять максимальную опору на
активную мыслительную деятельность учащихся. Главной почвой для развития
познавательных сил и возможностей учащихся, как и для развития, подлинно
познавательного интереса, являются ситуации решения познавательных задач,
ситуации активного поиска, догадок, размышления, ситуации мыслительного
напряжения, ситуации противоречивости суждений, столкновений различных
позиций, в которых необходимо разобраться самому, принять решение, встать на
определённую точку зрения.
Второе условие предполагает обеспечение формирования познавательных
интересов и личности в целом. Оно состоит в том, чтобы вести учебный процесс
на оптимальном уровне развития учащихся. Путь обобщений, отыскание
закономерностей, которым подчиняются видимые явления и процессы, это путь,
который в освещении множества запросов и разделов науки способствует более
высокому уровню обучения и усвоения, так как опирается на максимальный
уровень развития школьника. Именно это условие и обеспечивает укрепление и
углубление познавательного интереса на основе того, что обучение
систематически и оптимально совершенствует деятельность познания, её
способов, её умений. В реальном процессе обучения учителю приходится иметь
дело с тем, чтобы постоянно обучать учащихся множеству умений и навыков.
При всём разнообразии предметных умений выделяются общие, которыми
учение может руководствоваться вне зависимости от содержания обучения,
такие, например, как умение читать книгу (работать с книгой), анализировать и
обобщать, умение систематизировать учебный материал, выделять
единственное, основное, логически строить ответ, приводить доказательства и
т.д. Эти обобщённые умения основаны на комплексе эмоциональных
регулярных процессов. Они и составляют те способы познавательной
деятельности, которые позволяют легко, мобильно, в различных условиях
пользоваться знаниями и за счёт прежних приобретать новые.
Эмоциональная атмосфера обучения, положительный эмоциональный
тонус учебного процесса - третье важное условие. Благополучная эмоциональная
атмосфера обучения и учения сопряжена с двумя главными источниками
развития школьника: с деятельностью и общением, которые рождают
многозначные отношения и создают тонус личного настроения ученика. Оба эти
источника не изолированы друг от друга, они всё время переплетаются в учебном

422
процессе, и вместе с тем стимулы, поступающие от них, различны, и различно
влияние их на познавательную деятельность и интерес к знаниям, другие –
опосредованно.
Четвертым условием является благоприятное общение в учебном процессе.
Эта группа условий отношения «ученик - учитель», «ученик - родители и
близкие», «ученик - коллектив». К этому следует добавить некоторые
индивидуальные особенности самого ученика, переживание успеха и неуспеха,
его склонности, наличие других сильных интересов и многое другое в
психологии ребенка. Каждое из этих отношений может повлиять на
заинтересованность ученика, как в положительном, так и в отрицательном
направлении. Всеми этими отношениями и, прежде всего отношением «учитель
- ученик» управляет учитель.
Итак, выше были рассмотрены одни из самых главных условий
формирования познавательного интереса. Соблюдение всех этих условий
способствует формированию познавательного интереса при обучении школьным
предметам, в том числе и математике.
Чтобы заинтересовать как можно больше учащихся математикой, учителю
нужно использовать в обучении математике различные формы, знать основные
пути формирования познавательного интереса. Формирование познавательных
интересов учащихся в обучении может происходить по двум основным каналам,
с одной стороны само содержание учебных предметов содержит в себе эту
возможность, а с другой - путем определенной организации познавательной
деятельности учащихся.
Разнообразив содержание занятий по математике, как внеклассных, так и
самих уроков, изменяя форму их приведения и учтя все условия формирования
познавательного интереса, можно способствовать его развитию у большого
числа учащихся.
Существует четыре уровня развития познавательного интереса. Это
любознательность, любопытство, познавательный интерес и теоретический
интерес. Учителю нужно уметь определять, на какой стадии развития
познавательный интерес у отдельных учащихся, для того чтобы способствовать
укреплению интереса к предмету и его дальнейшему росту.
Существует определенная взаимосвязь проблем воспитания
познавательного интереса и развития мышления в процессе обучения
математике.

Литература:
1. Ананьев Б.Г. Познавательные потребности и интересы//Учебные записки ЛГУ.
Вып.16.1959. 32с.
2. Метельский И.В. Как поставить перед учащимися учебную задачу // Начальная школа.
- 2004.

423
 ӘОЖ 159.925

ЗЕЙІНДІ РЕТТЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Ж.С. Сихынбаева
Мирас университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Д.Н. Тоқбергенова
SILKWAY Халықаралық университеті, Шымкент қ., Қазақстан
Қ.С. Сиқымбаев
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В данной статье рассматриваются внимание к образованию и регулированию

зависит от содержания воспитательной работы, независимо от того, интересна она или
нет, и, следовательно, от методики преподавания, воспитания и регулирования. Вам не
нужно просить ученика быть внимательным, пока вы не превратили урок или внеклассное
занятие в нечто интересное.
Ключевые слова: внимание, регулирование, методики преподавания, психология,
психологические проблемы.
Summary. This article discusses аttention to education and regulation depends on the content
of educational work, regardless of whether it is interesting or not, and, therefore, on the teaching,
upbringing and regulation methods. You do not need to ask the student to be careful until you have
turned the lesson or extracurricular activity into something interesting.
Keywords: attention, regulation, teaching methods, psychology, psychological problems.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айтқандай: «Болашақта өркениетті

дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет.
Қазақстанда дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім».
Ендеше өсіп келе жатқан өскелең ұрпағымыздың жан –жақты, терең білімді
болып шығуы үшін əр педагогқа жүктелер жүк аз еместігі айқын байқалынады.
Білімді болудың басты шарты – ол баланың оқу іс – əрекетінде аса зейінді болуы
десек болады.
Адамның кез–келген іс–əрекеті зейін арқылы іске асып отырады. Барлық іс
– əрекеттің негізгі шарты зейін болып табылады. Зейін дегеніміз адам
санасының қоршаған ортадағы белгілі заттар мен құбылыстарға белсенді
бағытталуын айтамыз. Зейін – адамды қоршаған көптеген басқалардың ішінен
заттар мен құбылыстарды бөліп көрсету. Зейін қабылдау, түйсіктер, ес, қиял,
ойлау сияқты ерекше психикалық үрдістерде байқалады. Мəселен, біз бір нəрсені
қабылдау үшін оған зейін қоямыз, еске сақтау үшін зейін саламыз, зейін салып
ойлаймыз, əңгімелесеміз.
Сондықтанда зейін кез – келген іс – əрекетті орындаудың шарты болып
табылады. Мəселен, қарапайым жұмыс, ағаш жару, жер қазу жəне компьютерде
ең күрделі есептеу техникалармен жұмыс, ғылыми зерттеу жұмысы зейінсіз іске
асуы мүмкін емес. Зейін оқу жұмысының негізгі шарты болып табылады. Оқу
материалын берік меңгеру ең алдымен зейінге тікелей байланысты. Орыстың
ұлы классик педагогі К.Д. Ушинский зейін туралы былай деп жазды: «Зейін есік
тəріздес, ол арқылы бəрі өтеді, сыртқы дүниеден адамның жан–дүниесіне жетіп
отырады [1].
424
 Баланың зейіні өте ерте байқала бастайды, өмірінің алғашқы айларында – ақ
аңғарылады. Алғашқы кезде еріксіз зейін байқалады. Жас ерекшелігіне
байланысты балалардың ойын əрекетінде, тəрбиенің ықпалымен еріксіз зейін
дами бастайды, оның дамуы сезімдерінің, қажеттіліктердің жəне
қызығуларының дамуымен байланысты. Еріксіз зейін адам іс – əрекетінің барлық
түрлерінде ерекше орын алады. Оның ішінде, еріксіз зейіннің оқу үрдісінде мəні
зор. Еріксіз зейін арқылы оқу материалын меңгеру жеңілдейді, ол балалардың
болдырмау арқылы іске асады.
Шəкірт зейінін дамыту бағдарламасының негіздері академик А. А.
Леонтьев, Л. А. Кытаев- Смык, В. В. Налимов, Гримактардың еңбектерінде
баяндалады. Осы негізде жасалған бағдарлама Шығыс Қазақсатн облысының
жекелеген мектеп ұжымдарында практика жүзінде қолданып, əжептеуір
жетістіктерге жеткізді. Әзірленген бағдарлама оқушылардың зейінін арттыруды
көздейді. Бағдарламаның негізгі мақсаты- оқушының тұлға ретінде ішкі жан
дүниесі мен интеллектісін дамыту, оқу жылдамдығын 5-20 есе өсіруге жағдай
туғызу. Бұл əдістемелерді пайдалану барысында оқушылардың зейіні,
интуициясы мен творчестволық қабілеті жақсарады. Бағдарламаны оқушыларға
жеткізу процесі бірнеше кезеңдерден тұрады:
1. Даралау жіктеу;
2. Оқу жылдамдығын арттыру;
3. Зейін жəне оқу;
4. Шапшаң оқу техникасы.
Осы кезеңдердің ішінде баса назар аударатынымыз- зейін жəне оқу.
Оқу процесінде – «Зейінді бол, сонда қате жібермейсің. Есепті қалай түсініп
шығарасың, егер сен оны оқу барысында зейін қойып тыңдамасаң?»- деген
сөздерді жиі естуге болады. Қызықты материалдарды оқу кезінде біз айналадағы
болып жатқан заттарды, əрекеттерді елемейміз. Мұндай жағдайда зейіннің
шоғырлану процесі жүреді. Өйткені зейіннің негізгі функциясы- адамның кез
келген уақыттағы əрекеттерін, қызметін жақсарту.
Оқу процесінде зейіннің ырықсыз көрінуі, біріншіден, тексттің
көркемділігіне байланысты. Сонымен қатар тексттегі шрифттің бөлінуі, оның
астының сызылуы, бас əріптерінің баталуы, түрлі- түсті түстердің қолданылуы
жəне т.с.с жағдайлар, адамның назарын аудартады. Егер текстте сандық
көрсеткіштер, графиктер мен сызулар, суреттер қолданылса, мұндай текстке
деген қызығушылық артады. Оқушылар суреттерді тексттің мазмұнымен
салыстыра бастайды. Егер оқу материалдарында суреттер жоқ болса, балалар
тексттегі көрсетілген сандық фактілерге назар аудармауы мүмкін, ал суреттер
мен графиктер бар болса, олар өзінен- өзі шəкірт көзіне түседі.
Балалардың өмір тəжірибесі аз болғандықтан, олардың суреттерді көру
барысында кітапқа деген қызығушылығы артады. Текстті мазмұндау барысында
стильдің өзгеруі балалардың зейін деңгейінің өзгеруіне əсерін тигізеді. Мəселен,
проза поэзиямен ұштасса, көркем- суреттер, гравюра т.б. қолданылса, сыртқы əр
түрлі тітіркендіргіштер бала зейінінің еріксіз аударылуына себеп болады.

425
 Оқу процесіндегі көптеген интеллектуалдық функциялардың
автоматтандуы оқу жылдамдығын арттырады. Автоматтандыру үнемі үздіксіз
күнделікті жаттығулар арқасында пайда болады. Зейіннің шоғырлануы негізгі
оқу мақсатын меңгеруге бағытталады. Осының нəтижесінде зейіннің көлемі
ұлғаяды, текстті түсініп саналы оқудың сапасы артады.
Зейінді, оның ішінде оқушылардың зейінін, тəрбиелеу мен реттеу өзінше
дербес жүргізілетін жұмыс емес, ол мектептегі бүкіл оқу –тəрбие жұмысының өн
бойында жүргізілетін жұмыс болып табылады. Зейінді тəрбиелеу мен реттеу оқу
– тəрбие жұмысының мазмұнына, оның қызықты, қызықсыз болуына, демек,
оқыту, тəрбиелеу мен реттеу жұмыстарының əдістемесіне байланысты. Сабақты
немесе сабақтан тыс жұмысты түрлендіріп, қызықты етіп құрмайынша,
оқушыдан зейінді болуды талап етпесе де болады[2].
Тарихи дамуда адамның дүниені танып – білу əрекетін екіге бөлуге болады:
білім алу (теориялық) қызметі жəне еңбек ету (тəжірибелік) қызметі. Бұларды бір
– бірінен айырып, бөліп қарауға болмайды. Өйткені ғылыми тұрғыдан алып
қарасақ, нағыз білімге ие болу тек тəжірибенің, еңбек етудің негізінде ғана іске
асады.
Сабақты белсенді түрде жүргізу дегенді түрліше түсінуге болады. Бұл
жердегі белсенді деген ұғым сабақты оқушылардың белсенді түрде қабылдап,
оны толық ұғып алуы жөнінде айтылып отыр. Оқушылардың сабақ кезінде
белсенді болуы, олардың тек өздеріне ғана байланысты емес, негізінде ол
мұғалімдердің қолданатын əдістемелерге, олардың сабақ беру шеберлігіне
байланысты.
Әдетте сабақ өткізудің көпшілікке аян екі түрлі əдісі бар: біріншіден,
материалды басынан аяғына дейін мұғалімнің өзі айтып, оған оқушылар белсенді
түрде қарастырылмайды. Мұндай жағдайда сөйлейтін, ойлайтын тек қана
мұғалімнің өзі болғандықтан, оқушылар сырттан зейінді болып көрінгенімен,
сабаққа деген белсенділік оларда болмайды. Сабақты жүргізудің екінші жолы –
сабақты мұғалімнің басшылығымен оқушыларды түгелімен қатастырып өткізу.
Бұл жағдайда сабақ материалын мұғалімнің жетекші сұрақтары арқылы
оқушылардың өздері баяндап, өздері қорытындылайды.
Мұндай сабақта оқушылардың зейінді болуына толық мүмкіндік туады. Бұл
екі жолдың қайсысы жақсы? Бірінші жағдайда сабақ материалын мұғалімнің өзі
ғана баяндайтын болғандықтан, оның уақыты үнемді жəне сабақ мазмұн
жағынан терең өтуі мүмкін. Ал екінші жағдайда бұл айтылған мүмкіншіліктер
жетіспей де қалуы мүмкін.
Қазіргі кезде мақсат оқушыларға білім беріп қана қоюда емес, мəселе сол
білімді өмірге пайдалана білуге үйретуде болып отыр. Сол себептінде қазіргі
таңда екі жолдың соңғысы, яғни оқушыларды сабаққа белсенді түрде
қатыстыратын жол, ерекше орын алуы тиіс. Бұл жол оқушылардың сабаққа
зейінді болуына кең мүмкіндік туғызады. Себебі оқушылар, басқа кісінің
əңгімесінен гөрі, мəселені өздері шешіп, оған белсенді араласып отырғанда əлде
қайда зейіндірек болады.

426
 Бұл жерде тағы бір көңіл аударатын жай бар. Сабақтардың бəрін бірдей
оқушылардың қатысуымен, олардың белсене араласуымен өткізе беруге кейде
мүмкіндік болмай қалады. Сондықтан қажет болғанда сабақты мұғалім өзінің
ауызша түсіндіруі арқылы жүргізеді. Кейбір педагогтар мұғалімнің ауызша
түсіндіруі арқылы сабақ жүргізу жолын пассивтік əдіске жатқызады, біз оған
түгелімен қосылмаймыз. Егер мұғалім материалды қызғылықты етіп баяндаса,
сабақ оқушылар зейінін өзіне аудара алса, біз мұндай сабақты белсенді түрде өтті
деп бағалаймыз.
Бір ескертетін нəрсе, мұғалім материалдың мазмұнын жеңілдетуге
тырысып, уақытты тым үнемді пайдалануға салынып, балаларға сөз бермей,
үнемі өзі ғана сөйлейтін болса, қанша тəртіпті болғанымен, оқушылар мұндай
сабақтарда бастан – аяқ зейінді болып отырмайды. Оқушыларға материал даяр
қалыпта берілетін болса, олардың өздігінен ойлануына, қорытындылар
шығаруына еш негіз қалмай қояды. Сонымен бірге мұндай сабақтар оқушыларға
қиыншылықты жеңе білу дағдысын бере алмайды.
Ерікті зейінді қолдауға көрнекілік, оқытудың əсерлігі, оқылатын
материалдың мазмұнына қызығуды ұйымдастыру, жаңа хабарлайтын
материалдың шəкірттердің бар білімдерімен байланысты. Бірақ бүкіл оқу үрдісін
тек қана еріксіз зейінге құруға болмайды. Оқу жұмысы жəне жалпы адамзат
əрекетінің барлық түрлері негізінен ерікті зейін арқылы іске асады.
Зейіннің дамуы жекелеген шаралардың нəтижесінде жекелеген шаралардың
нəтижесінде жекелеген тəсілдерді қолдану жолымен емес, мектептің бүкіл оқу -
тəрбие жүйесінде іске асады. Зейінді тиімді тəрбиелеу мен реттеу мен реттеу
төмендегі негізгі шарттарға байланысты:
1. Бала əруақытта кез – келген іс – əрекетте, кез – келген жұмысты
орындауда зейінді болуға тиісті, əр – уақытта да тек қана зейін қойып жұмыс
істеу қажет.
2. Балаларды кез – келген жағдайда жұмыс істеуге үйрету, зейінді
жаттықтыру.
3. Баланы ұйымдастырылатын оқу-қызметте зейін қоюға үйрету.
4. Зейінді болу əдетіне тəрбиелеу мен реттеу, зейінділік мінез –құлықтың
үйреншікті түрі болуы тиіс.
Педагог əрбір баланың зейінінің дара ерекшеліктерін білуі керек. Әрбір
баланың немесе бүкіл топ кемшіліктерін жою туралы белгілі міндеттер қоюға
болады. Зейіннің кемшіліктерін тудырған себептерді білу қажет жəне тек қана
сол уақытта кемшіліктерді жойып, зейінді тəрбиелеу мен реттеуге болады.
Педагог əр уақытта да зейінді болуы қажет жəне өз үлгісінде балаларды үйрету
керек. Педагогтің зейінді тəрбиелеу мен реттеу туралы бір жүйелі жұмысы əр
уақытта да жағымды нəтиже береді; балалармен кез – келген жұмысы зейін
салып орындау əдетін дамытады.
Академик А.А. Ухтомский (1875-1942) ғылым тұрғысынан зейінге
тереңірек түсінік берді. Бізді қоршап тұрған дүниеден сезім мүшелері арқылы
миға əр түрлі тітіркендіргіш əсер етеді, осының нəтижесінде миға топ
жұлдыздарға ұқсас қозу алаптары пайда болады. Бұл қозулардың арасында өзара

427
«талас» басталады, соның нəтижесінде жеңіп шыққан қозу алабы жеңілгендерге
үстемдік жасайды. Ол жеңілгендердің күшін өзіне тартып алады да, қуаттана
түседі. Осындай басым дəрежеге жетіп, үстемдік алған қозу алабын ғалым А.А.
Ухтомский доминант деп атады[3].
Доминант – латын сөзі, «dominans – үстемдік» деген мағынаны береді.
Доминант орталығы өзін тек кішігірім импульстердің есебінен қуаттандырып
қоймайды, ол сонымен қатар өзіне кедергі жасап тұрған өзге ми орталықтарын
тежеп тастайды. Оқу – тəрбие ісі неғұрлым еңбекпен байланысып отырса,
балаларда соғұрлым сабаққа зейіндірек болады, ал баланың іс-əрекет үлгеріміне
зейіннің əсері орасан зор екеніне күмəн жоқ.
Зейінге бірнеше қасиеттер тəн, олардың ішіндегі негізгілеріне:
ауыспалылығы, орналасуы, көлемі, күші мен реттілығы, шоғырлануы
жатады. Зейін ретті жəне ретсіз болуы мүмкін. Ретті зейін дегеніміз ұзақ уақыт
бойына белгілі бір нысанда зейінін шоғырландыра білуді айтады. Егер белгілі бір
іс – əрекет үрдісінде зейін қысқа мерзімнің ішінде басқа қажет емес заттарға
бөлінсе, тез арада əлсірейді жəне сөніп қалады, осындай зейінді ретсіз зейін деп
атайды.
Зейiннiң алаңдаушылығы - бұл зейiннiң бiр нысаннан екiншiсiне ырықсыз
ауысуы. Мұндай ауысу қандай дəріспен шұғылданып отырған адамға тыс
тiтiркендiргiш əсерлердiң ықпал етуiнен туындайды. Алаңдау сыртқы жəне iшкi
болып бөлiнедi. Сыртқы алаңдаушылық- субъектiге тысқы, қоршаған орта
жағдайларының əсер етiп, ырықты зейiннiң ырықсыз зейiнге ауысуынан болады.
Әсiресе адамды алаңдататын жағдайлар-заттар мен құбылыстардың кенеттен
пайда болып, күштi өзгермелi əрi жедел əсер етуiне байланысты.
Зейiннiң iшкi алаңдауы көңiл-күй, толғаныс нəтижесiнде туындайды,
орындалатын iске қызықпаудан, жауапкершiлiктi сезiнбеуден келiп шығады.
Бала өзiнiң іс-əрекет жұмысымен байыпты əрi тиiмдi шұғылдануы үшiн оның
болмысындағы алаңдататын көңiл күйзелiстерiн (ашу, ыза, қорқу т.б.) басып
отыру керек. Зейiннiң шашыраңқылығы деп адамның ұзақ уақыт аралығында өз
зейiнi мен назарын нақты затқа бағыттай алмауын айтамыз.
Шашыраңқылықтың екi түрi белгiлi: жалған жəне шын. Жалған
шашыраңқылық- адамның бiрiске өте берiлiп, өзiн тiкелей қоршаған заттар мен
құбылыстар əсерiне елеңдемеуi. Мұндай шашыраңқылық əсiресе
шығармашылық жұмыстармен шұғылданатын адамдарда көп кездеседi.
Адамның iшкi жан-кҥйi бағытталуынан болатын шашыраңқылықтың қызметке
онша зияны жоқ, солайда болса, оның қоршаған ортада бағдар алып жүруiнде
бiраз кедергi жасайды. Адамға көп нұқсан келтiретiн зейiннiң түрi - шын
шашыраңқылық. Мұндай құбылысқа кезiккен адамның өзi ырықты зейiнiн
қандай да бiр затқа не əрекетке бағыттап, тоқтата алуы қиындайды, оның көп
ерiк күшiн жұмсауына тура келедi. Зейiн шашыраңқы адамның ырықты зейiнi
ретсіз, алаңдауға берiлгiш келедi[4].
Шын шашыраңқылықтың физиологиялық себебi - iшкi тежелу күшiнiң
кемдiгiнен. Сөз сигналдарының əсерiнен туындайтын қозулар жеңiл тарап кетiп,
шоғырлануға келмейдi. Осының салдарынан зейiнi шашыраңқы адамның ми

428
қабығында қажет болған қозулардың ретсіз көздерi орнығады. Шын шашыраңқы
зейiннiң себептерi əртүрлi. Бұларды бiлiп қою əр педагог үшiн мiндеттi талап.
Бұлар:
1) жүйке жүйесiнiң жалпы зақымдануы;
2) қан аздылық;
3) мұрын, тамақ сырқаттарынан миға оттегiнiң жеткiлiктi келiп түспеуi;
4) дене мен ой шаршауынан;
5) көңiл-күй күйзелiстерi.
Қорыта айтқанда, шын шашыраңқылықтың жəне бiр себебi - мидың күштi
əсерлерге көп душар болуынан. Осыдан оқу жылы барысында баланы көп кино
көруден, шектен тыс думанды жиылыстардан сақтандыру қажет. Шын
шашыраңқылық ретті қызығулардың кемдiгiнен де болады. Шын
шашыраңқылық отбасында дұрыс тəрбиенiң болмауынан да туындайды:
күнделікті режимiнiң бұзылуы, ойын мен демалыстың реттелмеуi, еңбектiк
мiндеттерден ажырауы, тiлегiнiң бəрiн орындай беруден. Зейіннің реттілігін
өлшеу үшін психологиялық əр түрлі жаттығулар мен тəсілдер бар. Оларды оқу –
тəрбие іс – əрекетінде қолдана отырып, балалардың зейінін дамытып,
зейінділікке тəрбиелеу мен реттеуге қол жеткізуге болады.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы, 2010 ж.
2. Ухтомский А.А. Принцип доминанты. Собр.соч.. в 4 m., m-1., Л, 1950ж.
3. Сангилбаев О.С. Зейінді зерттеу мəселелері. Оқу құралы. А. 2003 ж.
4. Сейталиев Қ. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: -Білім, 2007 ж.

УДК 304.2

ОСОБЕННОСТИ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ШКОЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ КРАЙНЕГО СЕВЕРА НА ТЕРРИТОРИИ РФ,
ЯМАЛЬСКИЙ ПРОЕКТ «КОЧЕВАЯ ШКОЛА»
Н.А.Ефремова-Шершукова, Д.Ю.Степанов, В.Е. Минеев-Ли
Томский государственный педагогический университет, г. Томск, Россия
Туйiн. Қиыр Солтүстікте (және оған теңестірілген аумақтарда) өмір сүрудің өзіндік
ерекшеліктері бар, ол халықтың өмірінің барлық аспектілерінде көрініс табады. Қазіргі
уақытта білім беру саласында Ресей Федерациясының Қиыр солтүстігінде тұратын
балаларды тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінеді, атап айтқанда көшпелі мектептер деп
аталатын мектептердің қызметі туралы мәселе көтерілуде. Мақалада Қиыр Солтүстікте
алғашқы мектептердің тарихы талқыланып, оның бүгінгі күнге дейінгі эволюциясы
сипатталған. Сонымен қатар, көшпелі мектептерде оқу процесін ұйымдастырудың
ерекшелігі, осы типтегі оқу орындарын материалдық-техникалық жарақтандыру мәселелері
баяндалған. Мақалада көшпелі мектептерді дамыту бағдарламаларын іске асырудың
тиімділігі мен тиімділігіне әсер ететін факторлар қарастырылған, олар біріктірілген кезде
шығармашылық өзін-өзі дамытуға қабілетті азаматтың этномәдени тұлғасын
қалыптастыру үшін Федералды мемлекеттік білім стандартын іске асырудың тиімділігіне
тікелей әсер етеді.
Түйінді сөздер мектептер, интернат, этникалық топ, білім стандарты, материалдық-
техникалық қамтамасыз ету.
Abstract. Living in the Far North (and equivalent territories) has its own specifics, which is
429
reflected on all aspects of the life of the population. Currently, in the educational sphere, special
attention is paid to the education of children living in the Far North, in particular, the question of the
activity of the so-called nomadic schools is being raised. The article discusses the history of the first
schools in the Far North, describes its evolution until today. In addition, the specifics of the
organization of the educational process in nomadic schools, the problems of material and technical
equipment of this type of educational institutions are described. The article discusses the factors
affecting the efficiency and effectiveness of the implementation of programs for the development of
nomadic schools, which, when combined, directly affect the effectiveness of the FSES on the formation
of the ethnocultural personality of a citizen capable of creative self-development.
Keywords Summary: nomadic schools, boarding school, ethnic group, educational standard,
material and technical security.

В соответствии с Федеральным государственным образовательным

стандартом основного общего образования, разработанным с учётом
региональных, национальных и этнокультурных потребностей народов
Российской Федерации, идея сохранения и развития культуры нашей страны
является приоритетной. Особую реализацию этих идей можно наблюдать в
функционировании современных школ Крайнего севера на территории РФ.
Первые школы на Крайнем Севере появились в 1920-1930-х годах. Тогда
образование строилось на энтузиазме учителей, которые приезжали учить детей
из семей оленеводов. Чаще всего им приходилось перенимать кочевой образ
жизни, хотя они и делали попытки уговорить родителей отдать ребёнка в школу-
интернат. Параллельно с кочевыми школами с 1930-х годов создавалась система
«красных чумов» — форма обучения взрослых кочевников в рамках программы
всеобщей ликвидации безграмотности. Только в 1950-х годах на смену кочевым
окончательно пришли школы-интернаты. Они были разного формата:
непосредственно кочевые, когда школа перемещается вместе с семьёй или
группой кочевников, являвшиеся наиболее популярными в подобных регионах,
и стационарные — это отдельно стоящий чум, балок или строение, которое
находится на пути оленеводов или недалеко от них. Так дети и родители
не отрывались друг от друга и могли друг с другом видеться [1].
Организация учебно-воспитательной работы в таких форматах
взаимодействия с детьми основана на личностно-ориентированном подходе к
учащимся, по существу является продолжением реальных жизненных событий,
что особо актуально на территории Крайнего Севера. В ней учитываются их
индивидуальность, личный опыт и ценностные позиции, применяются методы
развивающего обучения и воспитания. Воспитывающее обучение связано с
решением практических жизненных задач на основе приобретенных научных
знаний по принципу: «от простого к сложному, от родного кочевья к далеким
странам, от особенного к общему».
Организация образовательно-воспитательного процесса в кочевых школах
имеет свою специфику с учетом кочевого уклада жизнедеятельности народов
Севера: особый годовой график и режим учебной деятельности в зависимости от
вида той или иной традиционной отрасли хозяйства.
В частности, основная особенность организации урока в кочевой школе
заключается в одновременной работе с учащимися различных классов. По

430
расписанию у них обычно разные предметные уроки, но также существуют и
совместные уроки, например, труд, физкультура, рисование. В таких условиях
учителю очень сложно работать со всеми классами в течение 45 минут, так как
он озабочен логикой развертывания большого урока, согласованностью и
слаженностью его частей при переходе с одного класса к другому. Фактически
урок распадается на ряд уроков по классам, образуются как бы уроки в уроке.
Есть и другая особенность урока в кочевой школе, которую можно
оценивать, как ее преимущество - это малая наполняемость (малочисленность)
класса. Учитель имеет возможность чаще общаться с каждым учащимся,
спрашивать их и быстро обнаруживать недочеты в течение большого урока. При
этом положительный эффект кочевой школы заключается в том, что ребята
вынужденно приучаются к самостоятельной работе, которая, помимо учебных
целей, имеет большое воспитательное значение. Она укрепляет волю учащегося,
воспитывает организованность и исполнительность; учит быстро приниматься за
работу и проверять ее результаты [2].
Кочевые школы были придуманы на территории Крайнего Севера для того,
чтобы не отрывать детей от традиционного образа жизни, который забывается
в посёлке. Однако с организацией кочевых школ существует ряд проблем: нужно
обеспечить необходимыми материалами, учесть специфику тундровой жизни.
Кочевые школы могли бы стать хорошей альтернативой дошкольному
и начальному образованию. Но для этого требуется гибкость при составлении
обучающей программы, а она подчиняется жёстким федеральным
государственным образовательным стандартам.
Соответственно на эффективность и результативность реализации
программ развития кочевых школ влияют ряд факторов: социокультурная
ситуация на местах; заинтересованность хозяйств; специальная подготовка
педагогических кадров; материально-техническая, учебно-методическая
обеспеченность образовательного учреждения. Все эти факторы,
взаимодействуя в совокупности, непосредственно влияют на эффективность
реализации ФГОС по формированию этнокультурной личности гражданина
России, способной к творческому саморазвитию. Родной язык, ценности,
традиции, люди, как источники и живые носители содержания образования,
заключены в социокультурном контексте образования. В настоящее время в
решении проблем деятельности кочевой школы доминирующими условиями в
основном остаются укрепление учебно-материальной базы и обеспечение
высококвалифицированными педагогическими кадрами согласно требованиям
ФГОС нового поколения [3].
Примером реализации программы развития кочевых школ может послужить
Ямальский проект «Кочевая школа», который уникален по многим
характеристикам. В окружной закон «Об образовании» внесли статьи,
определяющие выбор кочевой формы получения образования на уровне
дошкольного и начального общего образования. Установили повышенную
зарплату за разъездной характер работы учителям, обучающим детей в местах
кочевий.

431
 На территории Ямала предоставляют образование в местах кочевий 22
образовательных организации: 17 детских садов и 5 школ. Кочевым
образованием охватили более 200 детей кочевников.
На Ямале за прошедшие годы в результате поиска наиболее эффективных
путей организации образования в местах кочевий сложились разнообразные
модели кочевого образования. Это полустационарная школа, имеющая
этностойбище (школа Анны Неркаги в деревне Лаборовая Приуральского
района): занятия в которой посещают дети оленеводов, живущих на стойбищах
вблизи поселения, либо те, чья семья во время каслания оказалась в районе
фактории. Кочующая школа: используют в том случае, если семьи кочевников
живет на очень большом расстоянии от каких-либо населенных пунктов.
Стационарная модель: дети вместе с родителями живут в тундре, а обучение
происходит в специально созданных (построенных) чумах либо модульных
зданиях. Выездной воспитатель: еще один вариант оказания услуг дошкольного
образования через создание групп кратковременного пребывания детей в
маленьких национальных поселках и организации работы воспитателей детского
сада в разъездном режиме дням недели. Сезонная кочевая школа: летом педагоги
выезжают на место каслания, кочевья оленьего стада с погонщиками,
оленеводческих бригад на склоне Уральских гор на значительном удалении от
населенных пунктов и организуют обучение в естественных условиях
проживания оленеводов.
Говоря о материально-техническом и организационном обеспечении
проекта «Кочевая школа», выделены субсидии на приобретение комплектов
оборудования «Кочевой учитель» и закупку снегоходов для кочевых школ
Приуральского, Тазовского и Пуровского районов. Организована подготовку
кочевых учителей и воспитателей в Ямальском многопрофильном колледже.
Приобретены модульные здания кочевых школ, оснащенные всем необходимым
оборудованием, в том числе спутниковыми системами связи. Выделены гранты
для реализации инновационных проектов по развитию кочевых форм обучения.
Разработаны учебно-методические пособия нового поколения для кочевых
учителей и воспитателей.
Промежуточные итоги реализации проекта «Кочевая школа» показывают,
что увеличивается охват дошкольным образованием. На практике реализуется
индивидуальный подход в воспитании ребенка, особенно если речь идет о детях,
живущих в местах, где отсутствуют не только детские сады, но и другие
социокультурные центры.
В любом случае, система школ-интернатов в условиях Крайнего Севера
является временно возможной. Все дети получают образование, а после 9 класса
продолжают учиться или возвращаются в семьи. Образовательный стандарт
должен соответствовать современным трендам гуманизации
и человекоцентричности в рамках устоявшегося уклада жизнедеятельности
народов Крайнего Севера на территории РФ, т.к требуется учитывать
потребности этнических групп. Пока кочевые школы не могут полноценно
заменить интернаты, но они могут помочь подготовить детей к культурно-

432
бытовым особенностям жизни, которые в будущем могут иметь значительный
потенциал для их развития.
Литература
1. Неустроев Н.Д., Неустроева А.Н. Образование на Севере как фактор развития
коренных малочисленных народов // Современные проблемы науки и образования. 2013. № 5.
C. 109-111;
2. Неустроев Н.Д., Егоров В.Н. Специфика деятельности малокомплектных и кочевых
школ в условиях Севера. М.: Academia, 2013. №2. С. 221;
3. Преображенская Г.А., Тихонова Д.Л. «Новая школа» в условиях Севера //
Аккредитация в образовании. 2017. №7 (51). С. 68-70.

ӘОЖ 159.9:62

СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫҢ ИНТЕРНЕТКЕ ТӘУЕЛДІЛІГІН АЛДЫН АЛУ МЕН

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ

Тағыберген Г.Е.
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается проблема оказания психологической помощи и

профилактики интернет-зависимости студенческой молодежи.
Ключевые слова: интернет, зависимость, общение, виртуальное общение, онлайн,
личность.
Summary. The article deals with the problem of psychological assistance and prevention of
іnternet addiction of students.
Keywords: Internet, addiction, communication, virtual communication, online, personality.

Қазіргі уақытта интернет желісі əлемдік қоғамдастықтың негізгі

ақпараттық-коммуникациялық құралына айналуда. Бұл тұрғыда қарапайым
халықтың күнделікті өмірде қарым-қатынас жасау қажеттілігі туралы айтпауға
болады. Интернетке қосылу спутниктік байланыс, радио-арналар, кабельдік
теледидар, телефон, ұялы байланыс, арнайы оптикалық-талшықты желілер
арқылы жүзеге асырылады. Бірақ біз интернет желісінің пайдасымен бірге
жағымсыз жақтар бар екенін ұмытпауымыз керек.
Қазіргі заманғы адамның өміріне ақпараттық технологияларды кеңінен
енгізу оң да, теріс да салдарларға ие. Ақпараттық технологияларды ұзақ
пайдаланудың теріс салдары мүдделер шеңберінің тарылуы, шындықтан
виртуалды əлемге кету жəне тəуелділіктің дамуы болып табылады.
Біраз уақыт бойы Қазақстан аталған мəселеден тыс болды. Бірақ сырттан
ашылған интернет-мүмкіндіктер жастардың көп бөлігін жұтып қойды. Бір
жағынан, студент жасындағы интернетті пайдаланушылар санының артуы,
қарым - қатынастың жаңа жылдамдық бағдарламаларын əзірлеу жəне виртуалды
өзара іс - қимыл, ал екінші жағынан-психологиялық алдын алуды қамтитын
кешенді шаралардың болмауы интернет-тəуелділіктің өсуіне алып келді. Біздің
елдегі интернет-тəуелді пайдаланушылар санының қарқынды өсуі тоқсан сайын
интернетке тəуелділік оны пайдалану жарты жылдан кейін
қалыптасатындығымен байланысты.
433
 Шет елде интернет-тəуелділік проблемасы 20 жылдан астам зерттеледі. Бұл
тəуелділіктің осы түріне арналған ғылыми зерттеулер саны ұдайы өсуде, онда
əртүрлі психологиялық бағыттар мен мектептер тұрғысынан оның сипаттамасы
беріледі. Американдық психолог К. Янг тəуелділіктің осы түрін дамытудың
негізгі алғышарттары мен сатыларын анықтады. Оның орталығында интернетті
қолдануға бейімділігін түсіндіретін үш деңгейлі модель жасалды. И. Голдберг,
К. Янг интернет-тəуелділіктің диагностикалық критерийлерін ұсынды. Доктор
М. Орзак интернет тəуелділікке тəн физикалық жəне психологиялық
симптомдарды бөлді. М. Грифиггс тəуелді мінез-құлықтың басқа түрлері
негізінде интернет-тəуелділікті қалыптастыру мүмкіндігі қарастырылды. Р.
Дэвис Интернетті патологиялық пайдаланудың когнитивті - мінез-құлық үлгісін
ұсынды.
Интернет-аудитория үнемі өсіп отырғандықтан, Интернеттің қоғамға əсерін
болдырмау мүмкін емес. Интернет тек ақпарат көзі ғана емес, сонымен қатар
адамдар коммуникациясының үлкен аймағы болып табылады. Интернетте
қарым-қатынас өзіндік ерекшеліктері бар. Дүниежүзілік желінің əртүрлі
мүмкіндіктерін пайдалану əкімшінің психикалық қызметіндегі құрылымдық
жəне функционалдық өзгерістерге алып келеді.
Желідегі қарым-қатынастың ерекшелігі екі түрлі феномен болып табылады:
біріншіден, интернетте виртуалды жеке тұлғаны құру мүмкіндігі пайда болды;
екіншіден, нақты қарым–қатынас виртуалды қарым-қатынастан өзгеше болуына
байланысты интернет-тəуелділік. Біздің болжамымыз бойынша, интернет-
тəуелділік тұтынушы тұлғасының психологиялық мəдениетінің төмен деңгейінің
индикаторы болып табылады. Ал интернетті таным жəне байланысты үзбеуге
мүмкіндік беретін құралдар ретінде қабылдау психологиялық өсудің, тұлғаның
жетілуінің кепілі деп санауға болады.
«Тəуелділік» (addiction) термині интернетте көп кездесетін əлеуметтік жəне
психологиялық мəселелермен ассоциациялау жолымен Интернет мəселелерін
идентификациялауды жеңілдету мақсатында психиатрлардың лексиконынан
алынған болатын[2]. Барлығы 1-ден 10-ға дейін симптом байқалуы мүмкін, оған
желіде тым көп уақыт өткізу, реалды əлемде болған кездегі тынымсыздық,
киберкеңістігінде өткізілген уақыт көлемін жасыру немесе реалды əлемдегі
жігерсіз əрекеттер. Интернетті тым артық пайдалану əлеуметтік изоляция, өспелі
депрессия, жанұя бұзылуы, оқудағы сəтсіздік, финанстық тұрақсыздық,
жұмысты жоғалтуға дейін апарады.
Сапалы талдау мəліметтері бойынша, бұл құбылыстың кең таралуына ықпал
ететін фактор желіде тұлғаның жасырын болуы болып табылады. Негізінен
анонимдік негізгі төрт бұзушылықпен байланысты: көптеген сайттарда таралған
жалған діни немесе тыйым салынған бейнелерді (балалар порнографиясы) көру
сияқты əртүрлі қалыпты ауытқуларды күшейту, сондай-ақ қылмыстық əрекет [3].
Фантастикалық интернет əлеміне ену; содан кейін көңіл-күй мен
психологиялық үйлесімсіздік төмендейді. Олар психотерапиямен емделеді;
қажет болған жағдайда фармакологиялық араласуға жол беріледі.
1992 жылы Кимберли Янг ғылым докторы əзірлеген ACE (Accesibility,

434
Control and Excitament) моделі интернет–тəуелділікті дамытудағы басты рөлге,
бақылау (бақылау, тексеру) жəне қозу мүмкіндігіне ие болатынын түсіндіреді.
Модельге сəйкес Интернетке құмарлық 3 басты фактордан дамиды:
- Ақпаратқа, интерактивті аймақтар мен порнографиялық бейнелерге қол
жеткізу;
- Персоналды басқару жəне жіберілетін ақпараттың жасырын болуы;
- Санасыз деңгейдің ішкі сезімдері он-лайндағы өзара қарым-қатынасқа
деген сенімнің жоғары деңгейін бекітеді [4].
Интернет-тəуелділік деңгейін анықтайтын ресми қабылданған
критерийлердің болмауына байланысты науқасты дұрыс диагностикалау.
Алайда американдық психиатрлар қауымдастығының "психикалық бұзылулар
бойынша диагностикалық жəне статистикалық анықтамалық" кітабының
төртінші шығарылымында өлшемдер жүйесі келтірілген. Осы кітапта
келтірілген диагноздардың ішінде жақын үлгі ретінде "құмар ойындарына
патологиялық құмарлық"қолдануға болады. Бұл модельде онлайн оқыту ерік
басқару бұзылуы ретінде химиялық заттармен қозғамайды деп анықтауға
болады. Көрнекілік мақсатында доктор Янг 1996 жылы қысқаша тест
құрастырған, оның көмегімен Интернет–тəуелділігінің дəрежесін былайша
анықтауды ұсынды:
1. Сіз интернетті мазалайтын адам ретінде сезінесіз бе?(бұрын өткізілген
он-лайн сеанстар туралы және келесілер туралы ойлайсыз ба?)
2. Сіз желіде жүргізілген уақытты ұлғайту қажет сезінесіз бе?
3. Интернетті пайдалануды шектеу немесе тоқтату бойынша әрекет
жасаған кезде өзіңізді шаршатып, қозып, қайғылы сезінесіз бе?
4. Сіз белгілі бір уақытта онлайн артық уақыт өткізесіз бе?
5. Сіздің өміріңізде интернет үшін жұмысқа, оқуға немесе жеке өмірге
қауіп төнген жағдайлар болды ма?
6. Сіз желіде отбасы мүшелері, дәрігерлер немесе басқа адамдар өткізген
уақытты құпия сақтағаныңыз ба?
7. Сіз интернетті мәселелерден немесе жағымсыз көңіл-күйден (мысалы,
аяушылық, кінә, қозу немесе депрессия сезімдерінен) құтылу үшін пайдаланасыз
ба?
Интернет-тәуелділік, бақылау (Бақылау, тексеру) және қозу. Модельге
сәйкес Интернетке құмарлық 3 басты фактордан дамиды:
- Ақпаратқа, интерактивті аймақтар мен порнографиялық бейнелерге қол
жеткізу;
- Персоналды басқару және жіберілетін ақпараттың жасырын болуы;
- Санасыз деңгейдің ішкі сезімдері он-лайндағы өзара қарым-қатынасқа
деген сенімнің жоғары деңгейін бекітеді [4].
Интернет-бұл идеалды зерттеу құралы болса да, студенттердің оқу
проблемалары бар. Мұның себебі, олар іске қатысы жоқ сайттарға кіріп, бірнеше
сағат бойы сағат сөйлесіп, достарымен сөйлесіп, оқу орнына интерактивті
ойындар ойнайды. Осылайша, оларда үй тапсырмаларын орындауға, емтиханға

435
дайындалуға байланысты сұрақтар туындайды. Көбінесе ол желідегі уақытты
ауырлатпай басқара алмайды [5].
Денсаулық үшін зиян интернет-тəуелділік маскүнемдік кезінде бауыр
циррозы сияқты айқын емес. Интернетті пайдалану кезінде денсаулық қаупі аз,
бірақ ол байқалады. Әдетте тəуелді адамдар битті пайдалану мүмкіндігі пайда
болған кезде кез келген жерде интернетті пайдалануға тырысады. Мұнда жеке
сеанстар он бес сағатқа дейін өткізіледі. Мұндай қызығушылықтың уақытша
шегін ескере отырып, оны іске асыру түнгі уақытта Интернетте трендтердің
пайда болуына əкеледі. Көбінесе тəуелді адам басқалардан кеш тұрады.
Интернетті түнгі екі сағатқа дейін, таңғы үш-төрт сағатқа дейін, содан кейін
таңғы алты сағатқа дейін пайдаланады. Ең ауыр жағдайларда ұйқы болдырмау
үшін кофе жəне басқа да сусындарды пайдаланады. Мұндай ұйқысыздық түндер
адамның тұрақты шаршауына жəне иммунитетінің əлсіреуіне ықпал етеді.
Осыдан кейін аурудың даму ықтималдығы күрт өседі. Сонымен қатар, омыртқа
байланысты мəселелерден туындайтын өмір салты, түнгі уақытта жарықтың
жетіспеушілігі көздің əр түрлі ауруларын тудырады [6].
Сауалнаманың мəліметтері бойынша, пациенттердің шамамен 54% - ы
интернетте жүргізілген уақытты қысқартуды қаламайды, ал олардың
кейбіреулері Интернетте өзін жоғалтатындардың санына өзін қосуға қабілетті
емес, жəне бұл əдетті тастай алмайды. Қалған 46% тəуелділіктен құтылу үшін
бірнеше сəтсіз əрекеттерді сынап көрді. Бұл жағдайларда сіз қысқа мерзімді
лимиттен өзіңізді шектеуге болады, бірақ бұл адамдар шектеулерді сақтауға
құқығы жоқ. Содан кейін Интернет арқылы компьютерді құлпын ашу, модемді
тастау немесе тіпті желіні пайдалануды шектеу əрекеттері жасалды. Өкінішке
орай, біраз уақыттан кейін олар интернетсіз өмір сүре алмайды. Олар қайтадан
желіге қосылды: Интернетте ұзақ уақыт отыру үшін жаңа модель сатып алып,
компьютерді қайта іске қосты [5].
Байланыс құралы ретінде Интернетке қол жеткізу себептері:
1. нақты байланыстар арасындағы байланыстың жеткіліксіздігі. Мұндай
жағдайларда пайдаланушы, егер нақты өмірде оған тиісті қажеттіліктерді
қанағаттандыра алса, Интернетте қарым-қатынас жасауға қызығушылығын тез
жоғалтады.
2. фрустрацияға ұшырайтын эмоцияларды сезіну, рөлдерді ойнау, белгілі
бір себептер бойынша шын мəнінде жеке қасиеттерді көрсету қабілеті. Желі
арқылы қарым-қатынас ерекшеліктері-анонимдік, адамның қабылдау
ерекшелігіне негізделген төмен норматив.
3. байланыс бостандығы жəне артықшылық. Пайдаланушы қарым-
қатынасты өз еркімен бастайды немесе тоқтатады,сондай-ақ оларды кез келген
уақытта өз еркімен тоқтатады.
4. қарым-қатынастың эмоционалдық құрамдас бөлігінің күрделілігі,
мəтіннің эмоционалдық мазмұнына тұрақты бағдар. Ол сіздің суретіңізді
білдіретін немесе эмоцияларды сөздермен сипаттайтын ерекше белгілерді ойлап
табады.

436
 5. қалыпты емес, ерекше белсенділік-мінез-құлыққа бағдар. Көбінесе
тұтынушылар өздерін нақты əлеуметтік нормалардан тыс ұсынады.Виртуалды
тұлғаны құру жас ерекшелік сипатында, дербес анықтаумен байланысты болуы
мүмкін. Виртуалды тұлғаны құру үшін өзін əртүрлі рөлдердің əлеуетті
орындаушысы ретінде ғана көру жеткіліксіз, сондай-ақ бұл рөлдерді не істеу
керек екені түсінікті.
Егер адам нақты қарым-қатынаста өз мінез-құлқының барлық аспектілерін
толық жүзеге асырса, онда бұл виртуалды тұлғаны құру уəждемесі жоқ дегенді
білдіреді. Бұл жағдайда интернетте қарым-қатынас негізгі қатынастарға
қосымша болады. Алайда, ол орнын толтырушы сипатта болуы мүмкін. Бұл
интернет-тəуелділікті қалыптастыру кезінде орын алады.
Интернет–тəуелділік коммуникативтік құзыреттіліктің төмен көрсеткіші,
яғни пайдаланушының психологиялық мəдениетінің төмен деңгейінің
көрсеткіші болып табылады. Зерттеушілер Интернет-тəуелділіктің əр түрлі
өлшемдері келтірілген. Кимберли Янг осы құбылыстың 4 белгілерін əкеледі:
1. электрондық пошта тексеру жабысқақ құмарлық;
2. келесі интернетке шығуға дейін тұрақты күту сезімі;
3. қоршаған адамдардың интернетте тым көп уақыт жұмсайтынына шағым;
Адам интернетте тым көп ақша жұмсайтынына басқа адамдардың
шағымдары [7].
Қазіргі уақытта жастардың белгілі бір саны қатерлі психикалық ауру болып
табылатын компьютерлік интернет-тəуелділіктің ықпалында. Сондықтан қоғам
бұл мəселенің барлық қаупі мен маңыздылығын түсінуі тиіс.

Әдебиеттер:
1. Есенова, Р. К. Ғаламтордың жастар психологиясына əсерінің себептерін анықтау
жəне оны шешудің кейбір жолдары / Р. К. Есенова, Айнагул Аяпберген. — Текст :
непосредственный, электронный // Молодой ученый. — 2015. — № 1.1 (81.1). — С. 100-101.
2. Фигурнов В.Э., IBM для пользователя. Краткий курс. - М.: ИНФРА-М, 2006. - 480 c.:
ил.
3. «Информатика негіздері» ғылыми-əдістемелік журнал. – Алматы, №1, 2010 ж.
4. «Информатика негіздері» ғылыми-əдістемелік журнал. – Алматы, №5, 2011 ж.
5. www.support.ab.u / security / troyan
6. http://ru .wikipedia.org/wiki/
7. www.activibest.ru/page/pervyj-kompjuternyj-virus

437
 ОӘЖ 1174.378

БІЛІМ АЛУШЫЛАРҒА ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІ МЕҢГЕРТУДІҢ

ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН - ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ ҮРДІСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ

Э.А. Ташиева
№1 Алматы қазақ мемлекеттік гуманитарлық педагогтік колледжі
Алматы қаласы, Қазақстан

Резюме. В сатье рассматривается использование тенденций овладения обучающимися

компетенцией - в процессе обучения и воспитания .
Ключевые слова: компетенция, обучение, воспитание, обучающие.
Summary. The article deals with the use of trends in the acquisition of competence by students
- in the process of training and education.
Keywords: competence, training, education, training.

Қазіргі кездегі білім берудегі мұғалімнің мақсаты білім мазмұнын игеруге

жəне оны өзінің жеке білімдік капиталына енгізуге арналған ақпараттық
ортадағы берілген мүмкіндіктерді қолдану болып саналады .Ал пəндерді оқыту
өзара байланыста жəне үнемі қозғалыста болатын құрауыштардың басын
біріктіретін өте күрделі процесс. Ол оқыту мақсаты - оның мазмұны - білім беру
жəне оны игеруге басшылық жасау - оқушылардың оқу əрекеті - оқыту нəтижесі
беген тізбекті құрайды.Оқыту процесіндегі қозғалыс оның ішкі қайшылыдтарын
жою барысында іске асады . Ол қайшылықтар жоспарланған жəне қолданылған
оқыту құралдары мен əдістерінің арасында пайда болады . Оқытушы мен білім
алушының оқыту процесі күрделі жəне көп қырлы болып келеді . Оның тиімділігі
білім алушы іс əрекетінің сипатымен айқындалады . Оқытушы өз пəнін
қаншалықты жетік білгенімен білім алушылардың қызығушылығын оятып
,шығармашылық əрекетін ұйымдастыра алмаса , айтарлықтай табысқа жете
алмайды.
Сондықтан пəндерді оқытудың мақсаттарын айқындау одан əрі жалғасуда .
Соған сəйкес мынадай міндеттерді атауға болады.
- ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтарды құрметтейтін,
табиғаттының, мəдениеттің қоршаған ортаның байланыстарын қорғау
қажеттілігін сезіне білетін отансүйгіш азамат тəрбиелеу.
- Білім алушыдарды адамзаттың ежелгісімен, бүгінімен таныстырып,
оларды өткен бабалардың əлеуметтік, адамгершілік тəлім тəрбиесін ұғынуға
бейімдеу.
- Қазіргі қоғамға кіріккен жəне жетілдіруге ұмтылатын тұлға қалыптастыру.
- Тұлғаны ұлттық жəне əлемдік мəдениетке кіріктіруге бейімдеу.
- Әртүрлі көзқарастар жүйесін есепке ала отарып, оқушылардың пікірлер
мен көзқарастарды еркін таңдау құқын қорғауын қамтамасыз ету, гуманистік
жəне демократиялық құндылықтарға бағыттау.
- Қоғамдық ойдағы жаңа мағұлматтарды өз позициясы тұрғысынан сын
көзімен бағалап , талдай алу дағдысын қалыптастыру.

438
 Оқыту барысынла таңдап алынған пəндердің мазмұны мемлекеттік
стандарт, бағдарлама, оқулық түрінде көрініс табады. Қазіргі заман талабы білім
алушылардың бойында түйінді құзіреттіліктерді қалыптастыру болып табылады.
Құзыреттілік: оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны жəне қызметтің əмбебап тəсілдерін
меңгеруінде көрінетін білім берудің нəтижесі.
Ал құзырет: білім беру жүйесіне берілетін əлеуметтік тапсырмаларды
құрайтын жеке жəне қоғамдық қаеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
нəтижелі іс əрекеттерге қол жеткізу үшін ішкі жəне сыртқы ресурстарды тиімді
жаңғыртуға дайындық. «Методикалық терминдер сөздігінде», «Құзыреттілік
(латынның competentis-бейім сөзінен шыққан)-қандай да бір оқу пəнін оқыту
оқыту үрдісінде қалыптасатын білім ,білік,дағдылар жиынтығы ,сонымен қатар
,қандай да бір қызметті орындай алу қабілеттілігі»,- делінген .
Білім беру мазмұны əрбір білім алушының Стандартпен айқындалған
түйінді құзыреттіліктер түріндегі білм беру нəтижелеріне қол жеткізуіне
бағытталған:
- Проблемалардың шешімін табу құзыреттілігі;
- Ақпараттық құзыреттілік;
- Коммуникативтік құзыреттілік;
- түрлі жағдайларда проблемаларды анықтауға , жауапты шешім
қабылдауға ,өз шешімінің нəтижесін бағалауға;
- өз іс - əрекетіне мақсат қоя алуға , оны іске асыруға қажетті жағдайларды
анықтауға , оған жету үрдістерін жоспарлы түрде ұйымдастыруға;
- өзін - өзі бағалауға жəне өзінің іс - əрекеті мен оның нəтижелеріне баға
беруге;
- түрлі жағдайларда өзі үшін қызмет жəне мінез - құлық нормаларын
таңдауға;
- қойылған міндетке сəйкес технологияларды таңдауға;
- сыни тұрғыдан ұғынылған ақпараттар негізінде саналы шешім қабылдауға;
- өз бетінше мақсат қоюға жəне оны негіздеуге , мақсатқа жету үшін
танымдық қызметті жоспарлауға жəне жүзеге асыруға;
- ақпараттарды өз бетімен табуға, қайта құруға, іріктеу жасауға, сақтауға,
талдауға, түрлендіруге жəне тасымалдауға, оның ішінде қазіргі заманғы
ақпараттық коммуникациялық технологиялардың көмегімен жүзеге асыруға;
- логикалық операцияларды қолдана отырып, ақпаратты өңдеуге;
- өзінің оқу қызметін жоспарлау жəне жүзеге асыру үшін ақпараттарды
қолдануға;
- нақты өмір жағдайында өзінің міндеттерін шешу үшін қазақ жəне басқа
тілдерде ауызша жəне жазбаша коммуникациялардың түрлі құралдарын
қолдануға;
- əдептілік нормаларына сəйкес өзіндік пікірін білдіруге;
- нəтижелі өзара іс əрекетті , оның ішінде басқа мəдениет өкілдерімен ,түрлі
көзқарас жəне əртүрлі бағыттағы адамдармен сұхбат жүргізе отырып,
шиеленіскен ахуалдарды шешуді жүзеге асыруға;

439
 - жалпы нəтижеге қол жеткізу үшін түрлі көзқарастағы адамдар тобында
қатынас құруға;
Мұғалім педагогикалық үрдіс субьектісі ретінде өз жұмысын оқушылармен
ынтымақтастыққа, іскерлік қарым қатынас жəне оқушылар аасында тəрбиелік
ықпалға негізделген ұжымшылдық байланыс қалыпастыруға бағытталуы керек.
Мұғалімнің кəсіптік іс əрекеті мына бағыттарды қамтиды: тəрбие
жұмыстарын,оқыту үрдісін ұйымдастыру. Тəрбие негізгі мақсат болғандықтан,
мұғалімнің жеке тұлғасы оқушыға барлық жағынан үлгі болуы керек. Осыдан
мұғалімнің ( өз мамандығына бағыттылығы , педагогикалық əділдігі,
педагогикалық борышты сезінуі , жауапкершілігі , педагогикалық əдеп мəнерін
сақтауы ,т.б. ) айқындалады.
Мұғалімнің кəсіптік құзырлылығы теориялық дайындықтан (талдау
іскерлігі, болжам жасау іскерлігі, құрастыру іскерлігі, рефлексивтік іскерлігі
т.б.) жəне сарамандық дайындықтан (ұйымдатырушылық, өз ықпалына ерту,
ақпаратты жеткізу, дамыту, бағыттау, перцевтивтік қарым қатынас орнату ,
қолданбалы іскерлік ) тұрады. Дамыған елдердің оқу жүйесінде кеңінен
қолданыла бастаған «құзыреттілік» , «құзырет» терминдері жаңа білім
стандарты ұстанған басты бағыт ретінде біздің еліміздің білім беру жүйесіне ене
бастады .Мұндай аса жауапты білім деңгейіне жету үшін оқу үрдісін соған сай
ұйымдастыра білетін , колледж білім алушыларына білімді өз бетінше еңбек етіп
алатындай күйге жеткізе алатын өзі де осы аталған құзыреттіліктерді меңгерген
, кəсіби дидактикалық құзыреттілігі қалыптасқан мұғалімдер даярлау міндеті
тұр.

Соған сәйкес нақтылы маманға қойылатын техникалық талаптар :

Басқару шеберлігі;

Ауытқып кетуді бақылау;

Әртүрлі іс əрекеттерді реттеу ;

Ортаны талабына сəйкес өзгерту;

Сыни тұрғыдан ойлау дегеніміз алған білімге сын көзбен қарау, іздену,
оның ақиқатын дəлелдеу, яғни, білімді саналы түрде алу. Бұл технологияның
тиімділігі білім алушының құзыреттілігін арттырып ғана қоймайды, сонымен
қатар:
1) Жеке тұлғаның жетілуіне , дамуына бағытталады.
2) Мұғалім мен білім алушылар арасында ізгілікті қарым қатынас
орнатылады.

440
 3) Білім алушының өздігінен жан жақты білім алуына жағдай жасалады.
4) Алған білімге сын көзбен қарау, білімді сапалы түрде алуға көмектеседі.
5) Білім алушы ойын ашық айта алуға, пікір айтуға, алмасуға үйренеді.
6) Мəселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланады.
7) Білім алушының шығармашылық белсенділігін арттырады.
Білім алушыдардың ақпараттық технологияларды жүйелі пайдалана
отырып , құзыреттілігін дамытуда білім алушылардың көрсеткен нəтижесі :
- Білім алушылар сын тұрғыдан ойлай біледі.
- Өз алдына сұрақтар қойып жауап іздейді.
- Мəселеге байланысты өз пікірін айтады.
- Білімнің қайнар көзін өздері тауып, білімді меңгеруге қажет дағдыларды
өз бетімен қолдануға үйренеді.
- Әдепті , батыл сөйлей алады.
- Өз ойын тұжырымдай алады.
- Бір бірінің пікірін тыңдайды.
- Белсенділіктері артады.
- Шығармашылыұпен жұмыс жасай алады.
- Білімді сапалы меңгереді.
Қазіргі таңда білім беру саласында тұлғаның дамуына қатысымдық
құзыреттікке баса назар аударылып отыр. Білім алушылардың өздерін қоршаған
ортадан басқа адамдармен, қарым қатынас орнатуға, жалпы нəтижеге қол
жеткізуге өзіндік пікірін білдіруге, басқа ұлт өкілдерімен қарым қатынас
диалогына түсе алуына мүмкіндік беретін қатысымдық құзыреттілік негізінен
сабақтарын оқыту үрдісінде қалыптасады. Тəжірибеде қатысымдық
құзыреттіліктің бір түрін топпен жұмыс жасағанда қолдануға болады .Бұл кезде
тұлға ізденуші, ойланушы, нақты ой айтатын, өз идеясын ұсынатын , өз ойын
дəлелдеуші бола алады. Кейбір ғалымдар «коммуникативтік» жəне
«құзыреттілік» ұғымдарын өзара байланыстырады. Тұлғаның коммуникативтік
құзыреттілігі адамдармен байланысқа түскен кезде толық ашылады. Әсіресе
адамдармен тіл табысуда өзінің мінез құлқын бақылау , басшылыққа алу, өз
көзқарасын дəлелдеуі керек. Педагог əрбір білім алушының мүмкіндігіне қарауы
тиіс жəне оны тек педагогикалық ықпалдың обьектісі деп қабылдамай, оны ерікті
əрі өз еркімен əрекет жасаушы тұлға деп қабылдауы керек. Бұл білім алушыларға
əдеппен қарау, олардың қадір қасиетін құрметтеу, бұл жағдай өзара сыйласу,
əріптестік жасау атмосферасын қалыпастырып, білім алушыларда жалпы мəдени
құзыреттілікке қалыптасуына жағымды көзқарастар тудыруына ықпал етеді.
Мұнда келесі талаптарды да ескерген жөн, олар: білім алушыны күмəнсіз
қабылдау, оған тұрақты жағымды қарым қатынас жасау, жеке тұлғасына
құрметпен қарау; басқаға ұқсағысы келмейтін тұлғалық құқығын мойындау;
ерікті таңдау жасауға мүмкіндік беру; білім алушының жеке тұлғасын емес оның
іс əрекетіне баға беру; білім алушының жеке даралық психологиялық жəне
тұлғалық ерекшеліктерін ескеру .
Барлығымызға белгілі еліміздегі төтенше жағдайға байланысты жастарына
білім беру мен тəрбиелеу бағытында сан алуан жұмыстар жүргізілуде. Сол

441
себепті, білім алушыларымызға білім беруде жаңа ақпараттық оқыту
технологияларын қолдану, инновациялық бағытта жұмыс жасау заман талабына
сай талап етілуде. Соңғы уақытта заман ағымына сай күнделікті сабаққа
компьютер, электрондық оқулық, интернет, электрондық пошта,
телеконференция, On-line сабақтар түрлі платформалар арқылы іске асырылуда
жəне қолдану айтарлықтай нəтиже беруде .
«Қазіргі заманғы жастарға ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік
стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, – Тұңғыш ҚР президенті
Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей жас ұрпаққа білім беру жолында жаңа
ақпараттық технологияны қолдану арқылы білім алушылардың танымдылық іс-
əрекетін ұйымдастыра отырып кəсіби құзыреттілігін дамыту оқу үрдісінде
пайдаланудың маңызы зор. Жаңа ақпараттық технологиялар арқылы білім
алушылардың өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын дамыту арқылы кəсіби
құзыреттілігін қалыптастыру баға жетпес құндылықтардың бірі. Жаттығуларды
өз бетінше тексеріп, қорытынды жасай білетін тұлға қалыптастыру мақсатында
жаңа технологиялар əдістерін кеңінен қолдану қажет деп білемін. Жаңа
ақпараттық қоғам жағдайында білім алушылардың кəсіби құзыреттілігін
қалыптастыру көрсеткіштерін төмендегідей анықтаған:
• білім беру жүйесінің əлемдік ақпараттық кеңістікке саналы түрде енуін
қамтамасыз ету;
• ақпараттардың шексіз көлемі мен осы ақпараттарды аналитикалық түрде
өңдеуді қамтамасыз етуге даярлау;
• ақпараттық ортада жеке тұлғаның шығармашылық сапасын дамыту мен
қалыптастыру жəне өзіндік ақпараттық ортаны құру дағдыларын қалыптастыру;
• ақпараттық ортада коммуникативтік мəдениетті қалыптастыру;
• ақпараттық ортада өзара байланыс қызметтерін қалыптастыру;
• ақпараттық ортада ақпаратты алу, таңдау, сақтау, қабылдау, түрлендіру,
жіберу жəне бір-бірімен сабақтастыру мəдениеттерін қалыптастыру;
• интерактивтік телекоммуникациялық технологияларды (Интернет,
қашықтықтан оқыту жəне т.б.) қолдануға даярлау;
• ақпараттық-білімдік ортаны модельдеу мен жобалау қабілетін
қалыптастыру жəне осы дағдыны өзіндік кəсіби қызметтеріне қолдануға даярлау.
Ұстаз үшін нəтижеге жету шəкіртінің білімді болуы ғана емес, білімді
өздігінен алуы жəне алған білімдерін қажетіне қолдану арқылы кəсіби
құзыреттілігін дамыту болып табылады. Бүгінгі бала – ертенгі жаңа əлем.
Заман талабына сай жаңа технология əдістерін үйрету, бағат-бағдар беруші
– мұғалімдерміз. Кез-келген кəсіп иесі жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа
қатынастарға бейімделуі тиіс. Осы үрдіспен бəсекеге сай дамыған елдердің
қатарына енуді ұмытпауымыз керек. Бізде колледжімізде өз шəкірттеріміздің
бойында жоғары дəрежелі білім, біліктілік пен дағдыны қалыптастыруды
қамтамасыз етуідеміз. Біз білім алушылардың өмірлік жағдаяттарда өздерінің
алған білім , біліктілік, дағдыларды дұрыс қолдана алуына жағдай жасау біздің
ұстаздық міндетіміз.

442
 Әдебиеттер:
1. Бержанов Қ. Тəрбие мен оқытудың бірлігі.-Алматы,1973, 12-14-бет.
2. Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық.Алматы,2007,19-21-бет.
3. .«Тəжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика
кадрларының кəсіби даму бағдарламасы Тренерге арналған нұсқаулық. 2016 ж.
4. С.Аманжолов, Құзыреттілікті қалыптастырудың теориялық негіздері // Өскемен:
2007. – Б.135-140.

УДК 788.9

АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ МҰРАСЫ

Г.А. Тлевлиева
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. Музыкальное наследие Абая Кунанбаева интересует многих исследователей, и

оно остается первым актуальным вопросом современности. В статье говорится о роли и
места музыкального творчества Абая Кунанбаева в казахской культуре XIX веке и
особенности его влияния на воспитание молодежи.
Ключевые слова: музыкальное творчество, казахская культура, воспитание,
музыкальное наследие.
Summary. The musical heritage of Abay Kunanbayev is of interest to many researchers and it
remains the first topical issue of our time. The article deals with the role and place of musical
creativity of Abay Kunanbayev in the Kazakh culture of the XIX century and the peculiarities of its
influence on the education of young people.
Keywords: musical creativity, Kazakh culture, education, musical heritage.

XIX ғасырдың екінші жартысында ғасырлар бойы дамыған қазақ əн өнері

көркемдік пен кемелдіктің шырқау шыңына өрледі. Бұл – патша өкіметі мен
жергілікті бай феодал өкілдерінің кертартпа саясатына қарамастан, қазақ халқы
өнерінің еңбекші бұқараның мұң-мұқтажы мен арман-үмітін білдіретін
демократиялық идеялармен рұхтанған , атақ-даңқы бүкіл қазақ даласына кеңінен
тараған халық əншілері мен күйшілері шеберліктерінің гүлденуге бағыт аоған
кезең болатын. Осы кезеңдегі атақты əнші-күйшілерді жақсы танып, олардың
шығармашылығын, орындаушылық шеберліктерін жоғары бағалаған, қазақ
халқының мəдени тарихында ерекше орын алатын тұлға – Абай Құнанбаев деп
білеміз.
Абай Құнанбаев қазақтың ұлы ақыны, жазба əдебиетінің негізін салушы,
ағарткшы, кемеңгер ойшыл-философ, жаңашыл композитор. Бір басына осындай
сирек дарын қонған Абай қаламынан қазақтың музыка тілін абайлық стильмен
байытқан тамаша əндер туылды.
Шыңғыс тауының бөктерінде əн сазы бір сəт толастаған емес, атақты
əншілер мен ақындар бұл ауылдың əрқашан құрметті қонағы болатын.
Сондықтан Абай жастайынан халық музыкалық фольклорын сүйіп өсіп, оны
жетік біліп, əн айтып, домбырада ойнаған. Халықтық музыка тілі Абайдың
өзіндік əн стилінің қалыптасуына аса зор əсер етті.
Әннің адам өміріндегі мəн-маңызы тұралы Абай өте бейнелі əрі терең
тұжырымды жасады:
443
 Өзгеге, көңілің, тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
Сайра да зарла, қызыл тіл,
Қара көңілің оянсын.
Жыласын, көзден жас ақсын,
Омырауым боялсын.
Абай Семей қаласындағы медреседе оқыған кезінде, орыс əдебиетін біліп
құмартқан. Кітапханаларға барып, онда көптеген жергілікті зиялы қауым
өкілдерімен кездесіп тұрды. Әсіресе, Семейде айдауда жүрген халықшылдармен,
соның ішінде геолог Е.П.Михаэлис, дəрігер
Н.И. Долопаловпен достасып, олармен тығыз қарым-қатынаста болады.
Бұлардың Абайдың дүниетанымының, ой-өрісінің кеңеюіне зор ықпал еткені
сөзсіз. М.Әуезов былай деп жазды: «Абай өз шығармашылығында халықтың
санасында тек бұлдырап жүрген, халық ақындары əлі де айтып жеткізе алмайтын
идеяларды бейнеледі. Оның халық көкірегіндегі арман-мұраттардың асқақ
жыршысы болуына – поэзиядағы бұл ерлігіне- алдыңғы қатарлы демократиялық
орыс мəдениеті, ең алдымен, өзіне жақсы таныс Чернышевский идеялары сүйеу
болды.»
Қаладағы орыс достарымен араласа жүріп, Абай орыс халқының қалалық
жəне кəсіби музыка өнерімен танысады. семей қаласындағы клубтар мен
саябақтарда үрлемелі жəне шекті аспаптар оркестрінің концерттері жиі болатын.
Әуесқой спектакльдер қойып, музыкалы-əдеби кештер ұйымдастырылатын, ал
қыс жəне жаз маусымдарында музыка жəне драма труппалары келіп, өнер
көрсететін.
Қазақтың халық музыкасын тереңбілген əрі демократтық рұхтағы орыс
музыкасын жете бағалаған Абай композиторлық тума таланттың арқасында өз
шығармаларында сол музыкалық дəстүрлердің интонациялық элементтерін бір
арнаға біріктіре білді, сөйтіп қазақтың музыка тілін жаңа көркемдік бейнелеу
құралдарымен байытты.
Орыс саяхатшылары мен фольклоршылары өз жазбаларында абайдың
Пушкиннің «Евгений Онегин» поэмасынан «Татьяна сөзі» жəне Лермонтовтың
«Қараңғы түнде тау қалғып» жəне т.б. өзінің аударма өлеңдеріне шығарған
əндерін халықтың жоғары бағалайтынын əлденеше рет атап көрсеткен.
Абай өз шығармашылығында халықтың əн өнерінің дəстүрін эстетикалық
жəне этикалық көзқарасына орай одан əрі дамытты.Терең мағыналы өлеңдерін
мəнерлі, баяу нақышты əуенмен қабыстыру шеберлігі арқылы өмірлік қуатқа
толы реалистік образдар сомдады. Ол шығармаларына тек өзінің жеке басының
мұң-мұқтажын ғана арқау еткен жоқ. Композитор əндерімен Абайды адам
жанының терең білгірі, нəзік психологы ретінде танимыз.
Махаббат лирикасы тақырыбындағы айшықты əндерінің бірі-«Желсіз түнде
жарық ай». Бұл əнде композитор махаббат мұңын табиғат үнімен, табиғат
бояуымен астастырып, тұтас бір бедерлі сурет тудырған.

444
 Желсіз түнде жарық ай,
Сəулесі суда дірілдеп.
Ауылдың жаны-терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Қалың ағаш жапырағы,
Сабырласып өзді-өзі.
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.
Өлең мен əуеннің мінсіз жымдасуынан туған біртұтас көркем дүние айлы
түнде бозғылт тұманға бөккен өзеннің сылдырын, тау жаңғырығы мен
сыбырласқан ғашықтар үнін көз алдыңызға əкеледі. Әннің қоңырқай əуені кешкі
қоңыр самалдың үн еткен лебінен туғандай əсер қалдырады. Ән сазы байсалды,
бір қалыпты, мəнерлі.
Абайдың махаббат лирикасындағы айтулы əндерің бірі-«Көзімнің қарасы».
Оның кең тынысты мұңды əуені ғашығын жырлауға сөз асылын таппай қиналған
жанның ішкі толғаныс сырларын ерекше көркемдік мəнермен жеткізеді.
Көзімнің қарасы,
Көңілімнің санасы.
Бітпейді іштегі,
Ғашықтың жарасы.
Қазақтың данасы,
Жасы үлкен ағасы.
«Бар» демес сендей бір,
Адамның баласы.
Ақылгөй, дана ақын жастарды қайғы-қамсыз, алаңсыз өмір сүрмеуге, оқу-
білімге ұмтылып, өз болашақтары тұралы ойлауға, ата-ананың үміті мен сезімін
ақтауға «Ата-анаға көз қуаныш» əнінде шақырады. Әннің байсалды, бір қалыпты
əуені жастарды халқының жарқын болашағы санап, əпқашан олардың тағдырын
ойлайтын ұзтаздың даналық өсиетін бейнелі түрде жеткізеді.
«Сұрғылт тұман дым бүркіп» əнінде Абай жігіттерді өмірде кездесектін
қиыншылықтарды жеңе білуге, жігерсіз, рухсыз, дəрменсіз болмауға үндейді. Ән
əуені қаһарлы, қайратты. Бірде квинта, бірде лад тоникасында аяқталатын
күрделі метроритмикалық құрылымның ішкі қуатты, серпінді фразасынан
құралған. Жоғары өрлей дамитын минорлық əуен арқылы əннің музыкалық
көркемдік қасиетті өлеңнің терең поэтикалық мазмұнымен нəзік үйлесім тапқан.
Абай «Бойы бұлғаң» əнінде байлығы мен дəулетіне мастанған байды өткір
сықықпен шенейді:
Бойы бұлғаң,
Сөзі жылмаң,
Кімді көрсем, мен сонан.
Бетті бастым,
Қатты састым,
Тұра қаштым жалма-жан.
Өз ойында,

445
 Тұл бойында,
Ешміні жоқ пендесің.
Тұзде мырзаң,
Үйде сырдаң,
Сөзі қылжаң еркесің.
Ән речитативті əуенге құрылған. Ширыққан қатал əуен екі жүзді, топас
адамдардың əрекет-қылықтарына деген ақынның ашу-ызасын білдіреді. Бұл
əнде Абай бай-феодалдардың бет пердесін əшкерелеуші, өткір сыншы, сатирик-
реалист ретінде көрінеді. Революцияға дейінгі баспасөзде Абайдың мұндай
əндері халық арасына кеңінен таралғаны айтылады. Әнші Абайдың əзіл-
қалжыңды əндерін шырқағанда, тыңдаушылар сергіп, серпіле бастайды, олар
Абай айтқан кемшіліктерді өзінің немесе өзгелердің бойынан табады. Халық
Абай шығармаларының мəн-маңызын жақсы түсінеді, сондықтан да ол əнімен
мысқылдап, шенесе де, қамсыз-мұңсыз тірліктеріне қарғыс айтса да, қызыға
тыңдайды. Сағыныш пен жалғыздық сезімі бейнеленген «Сен мені не етесің»,
«Қарашада өмір тұр», «Ішім өлген, сыртым сау» əндерінен композитордың
драмалық серпін мен музыкалы-поэтикалық көркемдік шыңына құлаш ұрғаны
айқын аңғарылады.
Абайдың халық көкірегіне ұялаған жəне жұртшылыққа кеңінен тараған
лирикалық əні-«Айттым сəлем Қаламқас».
Айттым сəлем Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас.
Сағынғаннан сені ойлап,
Келер көзден ыстық жас.
Сенен артық жан тумас.
Туса туар артылмас.
Бір өзіңнен басқаға,
Ынтықтығым артылмас.
Асыл адам айнымас,
Бір бетінен қайрылмас.
Көрмесем де, көрсем де,
Көңілім сенен айырылмас.
Өзінің ғажайып музыкалық шығармасында Абай ерекше құдіретімен, ой-
сезімдері мен толғаныстарының сан алуан қыры бар болмысымен танылды.
Абай əндері өзінің көзі тірісінде жұртшылыққа кең таралып, халық
сүйіспеншілігіне бөленген. Революцияға дейінгі əдеби деректер мен көне көз
ақсақалдардың естеліктері бойынша, көптеген кəсіби ақындар мен əншілердің
репертуарында ұланғайыр қазақ даласына кеңінен тараған Абай əндері болғаны
анықталды.ғылыми тұжырым алды.
Қазақ халық композиторларының музыкалық мұраларының ішінде Абай
əндері тарихи, музыкалы-эстетикалық жəне теориялық аспекті тұрғысынан
толық ғылыми тұжырым алды.
Орыс музыка зерттеушісі В.М.Беляев «Қазақстанның музыка мəдениеті»
очеркінде «Абай əндері» қазақ əн өнерінде жаңа стильдің – қазақтың қала

446
əндерінің қалыптасуына жол ашты. Бұл стиль қазақтың көпшілік-бұқаралық
жəне романстық əндерінің тууына негіз салды»,-деп көрегендікпен бағалады.
Абай Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы жайлы қазақ музыка
зерттеушілерінің арнайы жазған еңбектері де аз емес. Композитор əндерін
зерттеуге арналған алғашқы тыңғылықты еңбектердің бірі-Г.Шымбалованың
«Абай əндері» атты очеркі. Автор мұнда қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай
қызметін жоғары бағалай келіп, оның ақындық, композиторлық
шығармашылығындағы өлең құрылысы мен музыка тіліндегі жаңашылдық
тенденцияның сыр-сипатын ашуға басты назар аударды. Ол Абайдың музыка тілі
халық əуеніне жақын екенін, оған орыстардың тұрмыстық романстарына тəн
белгілердің енгенін атап көрсетеді.
Абай Құнанбаевтың музыкалық мұрасына Ғ.Бисенованың «Сегіз аяқ»
очеркі арналды. Музыка зерттеушісінің «Сегіз аяқ» əнін негізгі объект етіп
алуының себебі-Абай талантының гүлденген шағында туған, əрі əн лирикасында
алғашқы шығармалардың бірі болып саналатын бұл əн оның шумақ құрылымына
əсер ететін жаңа өлең ұйқасын ойлап табуының айқын мысалы болуынан.
Алайда, Абай əндері автордың өз аузынан жазылып алынбай, түрлі əншілердің
айтуы бойынша ауызша таралғандықтан, бір текстегі əннің бірнеше түрде келуі
кездеседі.
М.М.Ахметованың халықтық вокальдық музыканың эстетикалық жəне
көркемдік қасиетіне баға берілген, формасына, мелодиялық оралымдарына,
ладтық-ырғақтық құрылысына тəн негізгі белгілер анықталған «Ән жəне қазіргі
дəуір» еңбегінде «Абай əндері» атты бөлім бар. Мұнда М.Ахметова Абай
əндерінің біразын дəстүрлі созылмалы əндерге жатқызады, олардың формаларын
ұйқас жəне өлең мəтінінің ырғағына байланысты талдайды. Бұл еңбекте
М.Ахметова Абай əндерінің ағартушылық жəне əлеуметтілік мəнін ашып,
ондағы өлең мен əуеннің бірлігін баса көрсетеді, композитор шығармашылығын
Қазақстанның революцияға дейінгі əн мəдениетінің шырқау шыңы деп
бағалайды. Автор ақын-композитордың творчествосындағы жаңашылдық
«Қазақтың əн шығармашылығын одан əрі дамытуға жаңа негіз салуында өз
халқының көптеген ғасырлар бойы мəдениетінің құнды жақтарын ала біліп, оны
орыс мəдениетінің игі дəстүрімен байытуында»,-деп ой қорытады.
Қазір Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерватория фондысында
Абайдың өлеңіне шығарылған халық əндерінің фольклорлық жазбалары,
сонымен қатар, қазіргі халық композиторларының ақын əндерінің стилінде
шығарған туындыларының біразы жинақталған.
Академик А.Жұбанов халқымыздың кəсіби əнші композиторлары туралы
жазған «Замана бұлбұлдары» еңбегінде Абай шығармашылығына арнайы очерк
арнаған.
Абай əндерінің табиғатын аша отырып, Жұбанов былай деп жазды: «Өзінің
табиғаты, рухы жағынан Абай əндері ұлттық сипатына, қазақ халық
музыкасының дəстүрінде шығарылған орыс əндерінің жəне демократиялық,
тұрмыстық романстардың кейбір белгілері мен элеметтерін қолдану арқылы
Абай қазақтың музыкалық «сөздігін» кеңейтіп, байытты».

447
 А.Жұбанов Абайдың поэтикалық жəне музыкалық шығармашылығына
əйелі Әйгерім, балалары Әбдірахман мен Ақылбай, əнші Әлмағамбет,
скрипкашы Мұқа зор əсер еткенін айтады. Абай əндерінің алғашқы
орындаушылары болған олар өзіндік шығармашылық лаборатория іспектес еді.
Абай əндері көпке таралмас бұрын үй іші достарының арасында шырқалды.
А.Жұбанов композитордың əншілерге үлкен талап қойғанын, тұрмыс-
салтты, өмір жайлы философиялық толғаныстарды бейнелеудегі əннің мəнін
бағалағанын көрсетеді.
Абайдың музыкалық мұрасын, оның халық өнерімен байланысын жəне
Қазақстанның профессионал композиторларының шығармашылығына тигізген
əсерін зерттеу - қазақ музыкасының өркендеуімен бірге маңызы артып келе
жатқан ғылыми-зерттеу жұмысының тұрақты проблемасы, онымен қазақ музыка
зерттеушілерінің көптеген ұрпақтары айналысатыны сөзсіз.
Абай əндері тек совет дəуірінде ғана жинала бастады. Бұған негіз салған
1919 жылы А.Э.Бимбоэс болды. Одан екі-үш жыл өткеннен кейін А.В.Затаевич
бұл істі қолға алды. 30-шы жəне одан кейінгі жылдары бұл жұмысты Л.Хамиди,
Б.Ерзакович, Е.Брусиловский, А.Жұбанов, т.б. жалғастырды. Қазіргі кезде
фольклоршылар Абайдың, түрлі орындаушылардың айтуы бойынша жазылып
алынған нұсқаларын қосқанда, 60-тан астам əндерін нотаға түсірді.
Абай əндерін жинап насихаттауда заманымыздың заңғар жазушысы
М.Әуезовтың еңбегін атап кеткен жөн. М.Әуезов ұлы ақынның музыкалық
шығармашылығының асқан білгірі еді, оның көмегімен Абайдың біраз əндері
табылып, жазылып алынды, көптеген халық əншілерінің бұл əндерді сол
кісілердің айтуынан үйренгені белгілі.
Абайдың əн мұрасы көп жылдардан бері жиналып, зерттеліп келеді. Алайда,
композитордың белгісіз əндері немесе белгілі əндерінің жаңа варианттары əлі де
табылуда.
Абай əндері үзінді ретінде жəне негізінен түрлендірілген сипатта көптеген
камералық, симфониялық хор жəне опера музыкаларына арқау болуда. Олар
халық əншілерінің домбырамен дəстүрлі орындауында, профессионалды
композиторлардың фортепиано мен дауысқа, хорға, аспапты ансамбльдерге
лайықтаған, өңдеген түрінде концерттерде, радио мен теледидардан жиі
шырқалады.
Музыка зерттеушілері мен композиторлар Абай əндерін жинағанда оның
шығармашылығында домбыра күйлерінің де болғанын естен шығарған тəрізді.
Абайдың домбыраны жақсы тартқаны, үй ішінің ортасында əн шығарып
домбырамен айтқаны белгілі. Өмірінің соңғы жылдарында шығарылған
«Домбыраға қол соқпа» өлеңінде домбыраны басынан өткен қайғы-мұңды
сейілтуші етіп суреттейді. Қазақстанның музыка зерттеушілерінің алдында
Абайдың күй мұрасын жинау, зерттеу, оны насихаттау, яғни ұлы ақынның
музыкалық мұрасының жаңа қырларын ашу міндеті тұр.
Абайдың өлеңдеріне көптеген əндер мен романстар жазылды. Соның ішінде
Мұқан Төлебаевтың «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» романсы ерекше
атауға тұрарлық дүние. Бұл романс негізінен қайғы-қасірет шеккен адамның

448
драмалық монологы оның өмір туралы терең толғанысы. Композитор бұл
шығармасында Абай өлеңдерінің интонациясын жаңа əуендік образбен асқан
нəзіктікпен үйлестірді: əуен тылсым тыныштықтан трагедиялық шиеленіске
дейін шарықтайды да, қайтадан тыныш кейіпке түседі.
Сыдық Мұхамеджанов Абайдың он бес өлеңіне тамаша романстар циклін
жазды. Соның ішінде «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да» лирикалық романсы
ерекше даралынады. Мұнда автор Абай əуенінің стилін, оның эмоциялық
қуатының тереңдігін, əн тынысының кеңдігін ерекше шеберлікпен жеткізген.
«Көңіл құсы құйқылжыр» атты көркем де мазмұнды өлеңі Мəкəлім
Қойшыбаетың романсында өзіндік музыкалық көркемдік шешім тапты.
Композиторлар Қапан Мусин, Еркеғали Рахмадиев, Кенжебек Күмісбеков,
Әбілахат Еспаев, Нұрғиса Тілендиев, Мыңжасар Маңғытаевтар Абай өлеңдеріне
көптеген тамаша əндер мен романстар жазды.
Абайдың музыкалық шығармашылығын қазақтың ұлттық опера, симфония,
хор жəне киномузыкасының дамуынан бөле-жарып қарауға болмайды. 1934
жылы қойылған алғашқы қазақ операсы «Қыз Жібектің» «Панорама» атты
көрінісінің Абайдың «Қор болды жаным» əнінің əуенімен басталуы заңды да.
Бұл əн ұлттық опера өнерінің тұңғыш туындысына негіз болған халық əндерінің
беташары іспеттес еді. Абай əндері А.Жұбанов пен Л.Хамидидің 1944 жылы
жазған «Абай» операсының либреттасына құрылған бұл опера қазақтың
классикалық операсының қалыптасуына негіз салды.
Абай əуендерінің сазы алғашқы қазақ фильмдерінің бірі «Абай əндеріне»
Л.Хамиди жазған музыкадан əсем естіледі. Поэтикалық текст мазмұнын əдемі
əуенмен нəзік жеткізетін Абай əндері қазақ музыкасындағы алғашқы
симфониялық - А.Жұбановтың «Абай» жəне Е.Брусиловскийдің «Жалғыз
қайың» атты поэмаларының музыкалық драматургиясына өзек болды. Абай
əндері əуендерінің икемділігі бұл авторларға музыкалық табиғаты мен
образдылығы жағынан түрлі программалық шығармалар тудыруға мүмкіндік
туғызды. Мұнда Абай əндері гармониялық жəне полифониялық даму
құралдарымен байытылып неше алуан оркестр əшекейінде көркемдік қасиетке
ие болды. Композитор Ғ.Жұбанова оркестрге, хорға, əншіге жəне домбырашыға
арнап «Татьяна əндері» ораториясын жазды. 1983 жылы Қазақстан
композиторларының VII съезінде орындалған бұл шығармада автор ұлы ақын
поэзиясының философиялық-лирикалық образдар тұтастығын сақтаудың оның
əндерін түрлендірудің жаңа қырын, стильдік шешімін тапты.

Әдебиеттер:
1.Ахметова М. - «Ән жəне қазіргі дəуір», Алматы,1968.
2.Аравин П.В., Ерзакович Б.Г. – «Қазақстанның музыкалық мəдениеті», Алматы,1955.
3.Беляев В. – «СССР халықтары музыкасы тарихының очерктері», М.1962, 1-басылым,
112-бет.
4.Бисенова Ғ. – «Өнер жəне шетел тілдері» мақөалалар жинағы, Алматы, 1966.
5.Ерзакович Б.Г. - «Абайдың музыкалық творчествосы», Алматы,1954.
6.Жұбанов А. – «Замана бұлбұлдары», Алматы, 1967, 113 бет.

449
 ӘОЖ 378.016:37

БОЛАШАҚ КӘСІПТІК ОҚЫТУ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ

ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ

А.Д. Тлемисова
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қ. Қазақстан
Ж.С. Сихынбаева, Д.Б. Ешенкулова
«Мирас» университеті, Шымкент қ. Қазақстан

Резюме. В данной статье рассматриваются некоторые вопросы о педагогические

условия совершенствования дидактической подготовки будущих учителей
профессионального обучения. Особое внимание уделяется на современные виды иновационной
технологий.
Ключевые слова: дидактика, дидактическая подготовка, педагогические условия, ВУЗ-
кие подготовки, инновационная технология, будущие учителя, учитель профессионального
обучения.
Summary. This article discusses some questions about the pedagogical conditions for
improving the didactic training of future teachers of vocational training. Particular attention is paid
to modern types of innovative technologies.
Keywords: didactics, didactic training, pedagogical conditions, university training, innovative
technology, future teachers, vocational education teacher.

Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімдердің дидактикалық даярлығы

мазмұнын жетілдірудің маңызы зор. Психологиялық жəне педагогикалық
тұрғыда бітіруші түлектерге жаңа ортада жұмыс істеу мүмкіндігін қамтамасыз
ететін жəне жаңа талаптардың өзгеруіне сай белсенді əрекет ету мəселесінде
олардың дидактикалық даярлығының орны ерекше екендігі дəлелденген.
Болашақ кəсіптік оқыту мұғалімдерінің дидактикалық даярлығының
мазмұнын жетілдірудің тиімділігін қамтамасыз ететін педагогикалық
шарттарды анықтау жəне тексеру үшін алдымен шарт ұғымына тоқтала өтсек.
"Шарт" ұғымының терминологиялық мағынасы философиялық түсінікте:
"объектінің пайда болуы мен өмір сүруі үшін қажетті қатынастар жиынтығы" [1];
"заттың қоршаған құбылыстарға қатынасын білдіретін объектілер кешенінің
(заттардың, олардың жай-күйінің, өзара іс-қимылдарының) маңызды
компоненті, оның болу қажеттілігінен осы құбылыстың болуы қажетінен
болатын басқа (шартталатын) нəрсеге байланысты болуы. Пəн өзі шартталған
нəрсе ретінде, ал шарт - объективті əлемнің алуан түрлілігі салыстырмалы
сыртқы пəн ретінде көрінеді. Осы бір құбылысты немесе процесті тікелей
тудыратын себептерге қарағанда, шарт сол орта да, ал соңғылары пайда болатын,
бар жəне дамитын жағдайды құрайды" .
С. И. Ожеговтың сөздігінде [2] "шарт" термині "бірдеңеге тəуелді жағдай,
бірдеңе болатын жағдай"деп анықталады.
Е.С.Рапацевичтің педагогикалық энциклопедиядағы педагогикалық
шарттары "субъективті жəне объективті талаптар мен алғышарттар, оларды
оқытушы өз жұмысында күш пен құралдарды барынша ұтымды пайдалану
кезінде мақсатқа жетуді жүзеге асырады" деп қарастырды .

450
 Педагогикадағы В.М.Андреева "педагогикалық шарт" ұғымы "мақсатты
іріктеу, құрастыру жəне мазмұн элементтерін қолдану, əдістер (тəсілдер),
сонымен қатар белгілі бір дидактикалық мақсаттарға жету үшін оқытудың
ұйымдастырушылық формаларының нəтижесі болып табылатын оқыту
процесінің шарттары" ретінде анықтады [3].
Педагогикалық шарттарды жүзеге асырудың мазмұндық-процессуалдық
ерекшеліктері əдетте оқыту мен тəрбиелеудің мақсаттары мен міндеттерін,
мазмұнын, нысандарын, əдістері мен принциптерін таңдауға байланысты.
Сондықтан педагогикалық процесте саналы түрде құрылатын жəне осы үдерістің
қажетті сапасын қалыптастыруға жəне іске асыруға бағытталған шарттар
педагогикалық талаптарға жатады.
Осы анықтамаларға бағдар жасай отырып, болашақ мамандардың
дидактикалық кəсіби бейімделуінің тиімділігін қамтамасыз ететін
педагогикалық шарттар деп, білім беру ұйымында (педагогикалық ЖОО)
теориялық оқытуды көздейтін, саналы құрылған практикалық – бағдарланған
кəсіптік білім беру ортасында бейімделу процестерінің тиімді өтуі үшін қажетті
шарттардың жиынтығын болашақ кəсіптік оқыту мұғалімдерінің дидактикалық
даярлығының мазмұнын жетілдірудегі мақсаттарға қол жеткізу үшін қажет
шарттар деп түсінетін боламыз.
Біз болашақ кəсіптік оқыту мұғалімдерінің дидактикалық даярлығының
мазмұнын жетілдіруге ықпал ететін педагогикалық шарттар кешенін анықтадық.
Ол :
- оқу - танымдық қызметте студенттің субъектілік белсенділігі
қағидаттарында бейімделу процесін басқару;
- жоғары оқу орны мен өндірісті біріктіруді қамтамасыз ететін практикалық-
бағытталған білім беру ортасын құру;
- болашақ мамандардың кəсіптік бейімделу процесін кешенді оқу-
əдістемелік қамтамасыз ету.
Бірінші шарт - оқу-танымдық іс-əрекеттегі студенттің субъектілік
белсенділігі принциптерінде бейімделу процесін басқару.
Бұл шарт аксиомаға негізделеді, қазіргі қоғамда адам өзінің жай-күйі мен
мақсаттарын сезінетін, қызметті жүзеге асыру құралдарын таңдаған, алынған
нəтижелерді бағалайтын, соның негізінде өз іс-əрекеттерін түзететін, шешілетін
міндеттердің бірінші кезектілігін айқындайтын қызметтің белсенді субъектісі
болып табылады.
Бірінші орынға дербес, батыл, қабылданған шешім үшін жауапкершілік,
оқуға жəне қайта оқуға деген талап қойылады. Бұл студенттердің белсенді
өмірлік жəне кəсіби позициясын, тұлғааралық қарым-қатынас мəдениетін, өз
бетімен білім алу дағдыларын, жеке тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруын
қалыптастыру қажеттілігін тудырады.
"Субъектілік" ұғымы бұл ретте "индивидтің қандай да бір əрекет немесе
қызмет түрінде психикалық белсенділік субъектісі болу қабілетін" білдіреді .
Психолог А.К.Осницкий: « субъекті қызметте, қарым-қатынаста жəне өз
уайымдарында адам тек реттеушілік тəжірибеге ие бола отырып, өзін-өзі реттеу

451
іскерлігінің тəжірибесі жəне өз өмірінің мəн-жайларымен енгізілген қызметті
басқару тəжірибесі немесе өз қалауы бойынша өзі ұйымдастырады»- деген[4].
Бұл процесте автор, ең алдымен жеке тұлғаның белсенділігі оның жеке
мінездемелеріне негізделген деп есептейді. Сондықтан педагог үшін, бүгінгі күні
педагогикалық қызметтің жаңа түрлерін, құралдарын жəне тəсілдерін меңгеріп
қана қоймай, оларды қолданудың жеке тəсілін табу, білім беру үдерісін барынша
дараландыру да өте маңызды болып табылады.
Сонымен, болашақ мамандардың дуальді білім беру жағдайларына кəсіби
бейімделуі проблемасының субъектілік құрамдас бөлігі студенттердің
субъектілік ұстанымын қалыптастырудағы белсенділікпен тікелей байланысты.
Жаңа психологиялық сөздікте белсенділік - тірі өмірдің жалпы
сипаттамасы, олардың өзіндік динамикасы жəне ортамен өмірлік маңызы бар
байланыстарды қайта құру немесе қолдау көзі делінген .
Ғылыми қауымдастықта белсенділік сөзі кең жəне тар мағынада
қарастырылады. Кең мағынада белсенділік жеке адамға тəн өмірді ұйымдастыру,
қажеттіліктерді, қабілеттілікті, жеке адамның өмірге қарым-қатынасын, бір
жағынан, жəне қоғамның жеке тұлғаға деген талаптарын қарқындылықтарын
арттыру негізінде реттеу мен өзін-өзі реттеу тəсілдерін білдіреді.
Алайда, ғалымдардың пайымдауынша, егер ол субъектінің қызметі
шындыққа жанаспайтын жəне психикалық көрініспен реттелетін қызмет
субъектісімен тығыз байланыста түсіндірілгенде ғана бұл белсенділікті анықтау
өзекті болады. Тар мағынада белсенділік жеке - типологиялық, жеке тұлғаның
функционалдық сапасы ретінде қарастырылады, ол арқылы əрбір қызмет түрі
мен формасында өзінің бағытын, жеке тəжірибесін жүзеге асырып,
дидактикалық дайындығын көрсете алады.
Екінші шарт - жоғары оқу орны мен өндірісті біріктіруді қамтамасыз ететін
практикаға-бағдарланған білім беру ортасын құру.
Практикаға-бағдарланған білім беру ортасында болашақ маманының кəсіби
қалыптасуы мен дамуының детерминантын қабылдаймыз. Мұндай ортаны
ұйымдастыру, оны қалыптастыру жəне дамыту: бəсекеге қабілетті маманды
даярлауға арналған əлеуметтік тапсырыспен, мақсатты бағдарлармен жəне
дидактикалық кəсіби құндылықтарымен, сондай-ақ жұмыс берушілердің кəсіби
қызметке дайындықты күтуімен байланысты.,
Қазіргі кезеңде ЖОО – да бейімделген маманды дидактикалық даярлау
процесі теориялық жəне практикалық оқытудың үйлесімі, яғни теория мен
практиканың синтезі негізінде құрылады: практикумдар жəне практиканың əр
түрлі түрлері: оқу, технологиялық, өндірістік, диплом алдындағы жəне т.б.
барысында əдетте кəсіптік даярлаудың осы нысандары деп жəне ЖОО-да
практикалық-бағдарлы білім беру ортасын түсінеді.
Біздің ұсынысымызда практикаға-бағдарланған білім беру ортасы - бұл осы
үдеріске мүдделі əр түрлі əлеуметтік институттардың өзара іс-қимылын
қамтамасыз ететін арнайы ұйымдастырылған білім беру кеңістігі, олар болашақ
маманның базалық даярлығының əр түрлі кезеңдерінде инновациялық оқытудың
қалыптасуы мен дамуына жағдай жасаушы орта.

452
 Бұл ортада болашақ маман даярлаудың практикалық-бағдарлы сипаты
бірқатар ерекшеліктермен көрініп, сипатталады, олардың ішінде аса маңызды
болып:
- практикалық білім беруге бөлінген сағаттардың жалпы саны
(педагогикалық ЖОО-да Оқу уақытының 50% дейін);
-оқытуда белгілі (креативті) əдістерді қолдану (проблемалық-бағытталған
оқыту əдісі, жоба əдісі жəне т. б.);
- топта, командада, ұжымда жұмыс істеуге үйрету;
- оқу (аудиториялық) жағдайды нақты жағдайға "жақындату тəсілі" ретінде
оқу пəндерін интеграциялау тəсілі жатады.
Мұндай дайындықты ұйымдастыру кезінде теориялық білімді меңгеру жəне
практикалық тəжірибені жинақтау нақты кəсіби жағдайларды шешу барысында
жүзеге асырылады. Бұл студенттің танымдық жəне кəсіби уəждерін
қалыптастыру жағдайларын қамтамасыз етеді, ал олармен меңгерген білімдерді
кəсіби-практикалық қызметке жəне болашақ маманның кəсіби бейімделуіне
өзгертеді. Сонымен қатар, студенттерді нақты кəсіптік қызметке қосу оқу
формаларын: семинарлар, практикалық сабақтар, іскерлік жəне имитациялық
ойындарды жоққа шығармайды, керісінше толықтырады жəне байытады.
Мұндай оқытудағы студент қызметінің мəні оқу ақпаратынан (оқу іс-əрекетінде)
нақты кəсіби жағдайларға ауысады.
Түрлі авторлардың пікірін бөлісе отырып, сонымен қатар барлық аталған
ережелерді басшылыққа ала отырып, біз екінші шартты өз таңдауымызша
негіздейміз, өйткені: «жоғары оқу орнының практикалық-бағытталған білім беру
ортасы теориялық оқыту процесінде алынған кəсіби білімді, іскерліктер мен
дағдыларды бекітуге жəне жетілдіруге бағытталған. Сонымен қатар кəсіби
бейімделуге, сондай-ақ болашақ маманның кəсіби бағыттылығы, кəсіби
қанағаттанушылық, белсенділік жəне дербестік ретінде оған ілеспелі жеке
басының қасиеттерін жəне дидактикалық мəселелерді орындау үшін қажетті
басқа да қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған»- дейміз.
Үшінші шарт - болашақ мамандардың кəсіби бейімделу процесін кешенді
оқу-əдістемелік қамтамасыз ету.Бұл шарт ЖОО-ның білім беру үдерісінде
дидактикалық даярлаудың бағдарламалық-мазмұндық қамтамасыз етудің
барлық оқу-əдістемелік материалдарының жиынтығын іске асыруды көздейді.
Бұл жиынтыққа мыналарды жатқызамыз:
- нормативтік оқу-əдістемелік құжаттар (нормативтік-əдістемелік, оқу-
ақпараттық жəне оқу-əдістемелік материалдар);
-оқу процесінің тиісті құрылымдық-логикалық схемасына байланысты
пəндер жиынтығын қамтитын жұмыс оқу жоспарлары;
- жұмыс бағдарламалары (силлабустар);
- пəндік білімді кеңейтуге, тереңдетуге жəне жетілдіруге арналған
оқулықтар мен оқу құралдары;
-пəндер бойынша оқу — əдістемелік кешендер (ПОӘК) - əр пəн бойынша
оқу сабақтары мен оқу əдебиеттерінің негізгі түрлері бойынша əдістемелік
нұсқауларды қамтитын құжаттар жиынтығы;

453
 - оқу-көрнекі материалдар-схемалар, кестелер, плакаттар, сызбалар,
модельдер, макеттер, муляждар;
- студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру бойынша əдістемелік
ұсыныстар;
- студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар, жаттығулар,
тесттер жинағы;
- мультимедиялық презентациялар, видео жəне интерактивті материалдар;
- ақпараттық білім беру ресурстары жəне бағдарламалық құралдар;
- ситуациялық тапсырмалар жинағы (оқу жəне өндірістік сипаттағы);
- студенттердің материалды өз бетінше меңгеруіне арналған тақырыптар
мен тапсырмалар жинағы;
- студенттердің білімін ағымдық, аралық жəне қорытынды бақылауға
арналған бағалау құралдарының жиынтығы.
Қорыта айтқанда, ұсынылған педагогикалық шарттарды іске асыру, біздің
ойымызша, университетте белсенді субъктіні даярлау мəселесін шешуге
мүмкіндік береді. Әрі оны дидактикалық іс-əрекетке дайын болуға бағыттайды.
Бұл болашақ кəсіптік оқыту мұғалімдерінің дидактикалық үдерісін нақтылайды.
Кəсіби бейімделген маман санатына бағдарланған дайындық жүйесіне
бейімдеуді тиімді ілгерілетуге ықпал етеді.

Әдебиеттер:
1.Комелина, В. А. Критерии оценки готовности будущих учителей технологии и
предпринимательства к творческой деятельности / В. А. Комелина, Т. В. Кириллова, Т. А.
Короткова // Глобальный научн. потенциал. – 2012. – № 4 (13). – С. 35–38.
2.Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: 80000 слов и
фразеологических выражений. 4-е изд., дополнен. М.: А ТЕМП, 2004. 944 с.
3. Андреев, В.И. Педагогика: Учебный курс для творческого саморазвития / В.И
Андреев. - Казань: Центр инновационных технологий, 2000. - 608 с.
4. Осницкий А.К. Проблемы исследования субъектной активности / А.К. Осницкий //
Вопросы психологии. - 1996. -№ 1 - С. 5-19.

УДК 373.11

ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ТОЛЕРАНТНОСТИ СТУДЕНТОВ С

ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ

Ш.Н. Турысбеков
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан

Түйін. Мақалада заманауи технологияларды қолдану арқылы студенттердің

толеранттылығын қалыптастыру ерекшеліктері қарастырылған. Сонымен қатар,
толеранттылықты қалыптастыру білім беру жүйесінде қазіргі қоғамның табысты
дамуының шарты ретінде және қазіргі заманғы педагогиканың өзекті мәселесі ретінде
қарастырылған.
Түйін сөздер: интеграция, жаһандану, көпмәдениетті бірлестіктер, мәдени
интеграция, мәдениетаралық байланыстардың жаһандануы, мәдени бағытталған білім, өзге
мәдени жүйелер, этносаралық толеранттылық.
Summary. The article considers the features of forming students ' tolerance using modern
technologies. In addition, the formation of tolerance in the education system is considered as a
454
condition for the successful development of modern society and an actual problem of modern
pedagogy.
Keywords: integration, globalization, multicultural communities, cultural integration,
globalization of intercultural ties, culture-oriented education, foreign-cultural systems, interethnic
tolerance.

В условиях интенсификации межкультурной коммуникации на первый план

выходят проблемы воспитания, способствующие познанию различных культур,
пониманию общих и специальных традиций, образа жизни, культурных
ценностей народов и обращению внимания на важность воспитания у
подрастающего поколения толерантности, сопереживания носителям ценностей
чужой культуры.
Меняющаяся социокультурная ситуация и глобализация межкультурных
отношений приводят к необходимости создания концепции образования,
которая могла бы "примерить" на себя две противоположные тенденции,
связанные, с одной стороны, с сохранением этнической идентичности культур и
процессами глобализации, интеграции и интернационализации, с другой.
Такой концепцией, на наш взгляд, является концепция глобального
образования, авторами которой являются как американские философы Р. Хенви
и Д. Боткин, так и российские исследователи, и практики образования, например,
Г.В. Разумовская, В.В. Виноградов [1,2,3] и другие - все, кто вносит свой вклад
в развитие идеи сотрудничества, толерантности и эмпатии. Практическое
обоснование необходимости международного сотрудничества исходит из того,
что с конца второго тысячелетия реально весь мир идет к единству.
В связи с тем, что интеграция людей в глобальную целостность, в
поликультурное сообщество - главная тенденция современности, то очевидно,
что образованию необходимо учитывать складывающиеся отношения и
формироваться в соответствующую систему. Под системой глобального
образования мы понимаем «совокупность преемственных образовательных
(общеобразовательных и профессиональных) институтов,
общецивилизационного опыта, национальных программ и государственных
стандартов, а также сеть образовательных учреждений и органов управления,
реализующих идеи глобального образования» [3].
Глобальное образование как международный проект возник в Соединенных
Штатах Америки и связан с интеграцией предметов, преподаваемых в школе для
формирования у учащихся независимо от мест проживания, расовой или
национальной принадлежности единой общенаучной картины мира. Важное
значение в этой программе имеют междисциплинарные связи при изучении
различных предметов, явлений, сфер жизни общества и человека. Штаб-квартира
глобального образования находится в Нью-Йорке. Программа глобального
образования имеет широкую сеть образовательных институтов различного
уровня, выполняющих своеобразную экспериментальную площадку для
отработки современных идей, конкретных методик и дидактических приемов в
достижении главной цели глобального образования. В рамках этого проекта
ежегодно, начиная с 1991 года, победители олимпиад и конкурсов имеют
455
возможность посетить Англию, Германию, Соединенные Штаты Америки,
Францию, где живут в семьях, посещают школу, знакомятся с жизнью и бытом,
достопримечательностями и традициями страны и проживающих там народов.
Пребывание в незнакомой стране в течение двух-трех месяцев или года не
позволяет узнать слишком много о системе образования этих стран, о картине
мира, о людях, живущих в них, но сравнение систем образования и обучения,
знакомство с различными методами усвоения новых знаний, традициями и
обычаями, соблюдаемыми и охраняемыми местным населением, позволяет
молодым людям начать понимать некоторые наиболее глубокие и характерные
черты культуры и образования Казахстана, традиции, которые ранее были
упущены и не поняты, потому что они были слишком знакомы.
Еще одна задача глобального образования - это диалог культур, обсуждение
взглядов на свое и чужое, что становится одним из важнейших требований XXI
века. Наиболее активное формирование межкультурной компетенции, а на ее
основе и культуры межэтнического общения может осуществляться на основе
принципа диалога культур на Школьной и студенческой скамьях. Этому могут
способствовать различные меры, но наиболее важной из них, безусловно, будет
внедрение систематических гуманитарных знаний в содержание образования.
Гуманитаризация образования призвана способствовать столь необходимому
повороту в природе человеческого мышления от фрагментарности к целостному
восприятию мира в широком культурном контексте. Одним из возможных путей
реализации этой задачи может стать глобальное образование, задачей которого
является формирование творческой личности, способной принимать взвешенные
решения, предвидеть их возможные последствия, чувствовать ответственность
за настоящее и будущее цивилизации.
Образовательное пространство вуза является той основой, на которой может
быть сформирована межэтническая толерантность студентов, поскольку в стенах
вуза учатся представители разных наций и народностей. Проведение комплекса
внеаудиторных мероприятий будет способствовать созданию благоприятных
условий для формирования межэтнической толерантности в студенческой среде
вуза и формированию таких базовых ценностей, как уважение к другим языкам
и культурам, межэтническое согласие.
Эффективность процесса формирования толерантности студентов
обеспечивается включенностью в систему подготовки специалистов аграрного
сектора этнокультурного компонента; в переходе познавательной деятельности
в ситуацию решения профессиональных задач; в мотивационной,
когнитивной, поведенческой готовности и способности студентов к конст
руктивным межнациональным отношениям, глубокому интересу к расширению
своего кругозора; развитию благоприятной этносоциальной, поликультурной
среды вуза. Модель формирования межэтнической толерантности реализуется
на следующих принципах: принцип поликультурности и полиэтничности
образовательного процесса; принцип регионализации; принцип
этнокоммуникативной потребности; принцип единства и преемственности;

456
принцип системности, последовательности и комплексности; принцип связи
теории с практикой.
Как отмечают В. П. Комаров и О. В. Исаева, студенческий возрастной
период имеет свои психолого-педагогические особенности, «характеризуемые
эмоциональной незрелостью, открытостью, внушаемостью, малым жизненным
опытом, самоидентификацией не на основе общечеловеческих ценностей, а под
влиянием коллизий в сфере культурных, национальных, социальных и других
отношений начинает формироваться чувство культурной идентичности
человека, а соответственно, повышается интерес к вопросам культурной
принадлежности, поиск приемлемых социальных ролей, интерес к общению за
рамками ближайшего социума, потребность во взаимопризнании и
взаимопонимании с окружающим миром заставляет молодых людей столкнуться
с иными культурами, конфессиями, социальными группами, закладываются
основы дальнейшего социального поведения личности, в т. ч. способность к
эмпатии или конфликтность, социальная изолированность, позитивное или
заведомо негативное отношение к представителю другой нации, религии,
социальной среды» [4].
Именно в юношеском возрасте закладываются основы дальнейшего
социального поведения личности, в т. ч. способность к эмпатии или кон-
фликтность, социальная изолированность, позитивное или заведомо негативное
отношение к представителю другой нации, религии, социальной среды.
Особое значение для студенческой молодежи приобретает собственная
жизненная позиция. Предпосылками этого являются повышенный интерес к
себе, своему внутреннему миру, развитие рефлексии, стремление к отстаиванию
собственного мнения, позиции.
Отечественные авторы предлагают различные критерии толерантности,
например, когнитивный компонент включает понимание «чужой системы
конструктов» в содержательном и структурном плане; волевой - определяется
сформированностью средств саморегуляции в ситуациях фрустрации;
поведенческий - поступки, направленные на установление контакта, избегание
непродуктивных конфликтов или их продуктивное разрешение; рефлексивный
— наличие способности к перестройке неадекватных установок, отношений и
поступков.
Мы предлагаем рассматривать толерантность студентов как личностную
черту, сложное интегрированное явление, представляющее совокупность
соподчиненных элементов: когнитивного, эмоционального, поведенческого и
личностного (табл. 1).
Образ толерантной личности сочетает важнейшие характеристики, от-
ражающие психолого-этические линии человеческих отношений: гуманность,
рефлексивность, ответственность, свобода, защищенность, гибкость,
уверенность в себе, самообладание, вариативность, перцепция, эмпатия, чувство
юмора и пр.
Формирование толерантности - общее дело многих государственных и,
общественных институтов, но главная нагрузка и ответственность за работу в

457
 данном направлении ложится именно на образовательные учреждения,
социокультурную среду.
Таблица - 1
Структура толерантности как черт личности (сущностные характеристики)
Личностный элемент Когнитивный элемент Эмоциональный Поведенческий
элемент элемент
-направленность -знание -богатство -разнообразие умений
личности; закономерностей эмоциональной и навыков общения;
-система установок в межличностного сферы; -речевые
сфере межличностно го взаимодействия; -способность к способности;
общения; -способность эмпатии; -арсенал способов
-нравственные ценности; ориентироваться в -самооценка поведения в
-диалогичность; различных ситуациях межличностном
-потребность в общения; общении;
общении; -перцептивные -уровень управления
-толерантность; способности; собственным
-ответственность; -знание о правах и поведением;
-стремление стать свободе человека; -умения и навыки
человеком культуры; -знание о паритетного
-устойчивость; взаимодействии взаимодействия;
-доброжелательность; собственной и иной -умение выступать в
-гуманизм культуры, морально- роли посредника
этических норм, между
традиций, обычаев представителями
иной культуры своей и иноязычной
культур,
устанавливать и
поддерживать иную
культуру,
ориентироваться в
феноменах иного
образа жизни;
-ориентация на поиск
нескольких вариантов
решения;
-мобильность

Кеннет Уйэн глубоко убежден в том, что культура межнационального

общения не просто признание и уважение убеждений и действий других людей,
но и признание и уважение самих «других людей», которые отличаются от нас.
В «других» признаются (должны признаваться) и отдельные индивидуумы, и
личности в качестве представителей этнических групп, к которым они
принадлежат. Все сказанное ученым весьма важно и значимо для нашего
общества, полинационального и многоконфессионального, т. к. объектами
нетерпимости могут явиться представители конкретных этносов и конфессий,
этносы и религии в целом [5].
Таким образом, формирование толерантности студентов с использованием
современных технологий является важнейшей педагогической задачей

458
преподавателя высшей школы, которая осуществляется на основе отработанная
модель, технология, содержание, система, развитие организационно-
педагогических условий при проведении аудита и внеаудиторной работы.

Литература:
1. Всемирный доклад по культуре 2000+: культурное многообразие, конфликт и
плюрализм. М: ЮНЕСКО; МАГИСТР-пресс. - 2010. - 416 с.
2. Разумовская Т. В. Глобальное образование в российской школе // Завуч.-2009.-№3.-
С. 132-138.
3. Виноградов В.В. Построение учебного плана школы глобальной ориентации
// Завуч. 2009. - № 8. - С. 139-142
4. Комаров, В. П., Исаева, О. В. Воспитание толерантности у студентов университета /
В. П. Комаров [и др.] // Вестник Оренб. гос. ун-та. -2012.-№4. -С. 112-118.
5. Уэйн, К. Образование и толерантность / К. Уэйн // Высшее образование в Европе. -
1997. - Т. XXI. - № 2. - С. 14-28.

ОӘЖ 740 (159.99)

КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕУДІҢ

МӘНІ

Н.Б.Тұрсынбекова
Алматы қазақ мемлекеттік гуманитарлық педагогтік колледжі,
Алматы қаласы, Қазақстан

Түйін. Статья посвящена исследованию профессионального самоопределения

молодежи и влияния на нее личностных особенностей. Определение влияния личностных
особенностей молодежи на профессиональную самооценку. Изучение мотивов выбора
профессии анализ их соответствия ценностям. В связи с тем, что все виды деятельности,
необходимые для удовлетворения всех потребностей в жизни человека, являются
определением путей воспитания этой профессии.
Ключевые слова: система образования, профессиональная ориентация, профессия,
общение
Summary. The article is presented to the study of professional self-determination of
unemployed youth and the influence of personal characteristics on it. To determine the influence of
personal qualities on the professional self-determination of youth. Study the motives for choosing a
profession and analyze their relevance to values. It is also the definition of ways to educate the
profession associated with the so-called profession, the types of activities necessary to meet all the
needs of human life.
Keywords: education system, career guidance, specialty, relations

Қазіргі таңда жұмыс күші нарығы жұмыс іздеген адамдарға біршама қиын
шарттар қояды. Ең алдымен, бұл əлеуметтік өмір мен əлеуметтік мінез-құлықтың
жаңа жағдайлары, бұған Қазақстандық тұрғындардың көпшілігі дайын емес. Бұл
жұмыс іздеу мен жұмыс күші нарығындағы бəсекелестік жағдайы.
Жұмыс іздеу – бұл, біздің елімізге ғана таныс мəселе емес. Барлық дамыған
елдерге жұмыс күші нарығының тұрақсыздығы, экономикалық белсенділіктің
үнемі құбылып тұруы, азды-көпті жұмыссыздық, демек, жұмыс іздеу мəселесі
таныс.

459
 Экономикалық тұрғыдан да, саяси тұрғыдан да, əлеуметтік тұрғыдан да –
қоғам мамандарды жоғалтуға, оларды енжар тұтынушыларға айналдыруға,
олардың шығармашылық, кəсіби жəне қарапайым адами сапаларының
деградациялануына мүдделі емес.
Экономиканың дамуы қазіргі сəтте адамзат ресурстарын көбірек тартуды
талап етеді. Аталмыш мəселе бірінші кезекте əлеуметтік-экономикалық мəселе
болып табылады, өйткені, оның басты орталығында еліміздің еңбек ресурстары
туралы сұрақ тұр, сонымен қатар ол психологиялық мəселе де болып табылады,
өйткені, еңбек ресурстарын адамдар береді.
Қазақстандағы қоғамдық реформа білім беру жүйесіне де жаңа талаптар
ұсынады: білім беру үрдісін ұйымдастырып, білім беріп қана қоймай, сонымен
қатар мектеп бітіруші түлекті жаңа экономикалық жағдайлардағы өмірге жəне
кəсіби жұмысқа дайындау да қажет. XXI ғасыр деңгейінде білім беру жəне кəсіби
жұмысқа даярлау жөніндегі Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Біз бүкіл еліміз бойынша
əлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуіміз
керек» делінген. Жаңа ғасыр баспалдағын білім мен ғылымды инновациялық
технология бағытымен дамыту мақсатпен аттау, біздің үлкен үмітіміз.
Сондықтан, «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды»
дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мəн-мағыналы білім бере отырып, жастайынан
қабілеті мен қызығушылығына қарай кəсіби даярлау. Білім беру реформасы
табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез-келген
азаматы əлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай
деңгейге көтерілу болып табылады [1].
Білім беру жүйесінде реорганизация процесі айтарлықтай күшейді – білім
беру стандарттарымен жұмыс істеліп жатыр, мамандықтардың құрылымы мен
спектрі өзгеріп жатыр, альтернативті білім беру мекемелері пайда болды.
Алайда, бұл жерде де бұрынғыдай академиялық білім алуға көбірек көңіл
бөлініп, өзгермелі экономика жағдайларында жұмыс істеудің практикалық
дағдыларын меңгеруге жеткілікті назар аударылмай отыр.
Жалпы білім беру мен кəсіби мектептердің түлектері өздерінің болашақ
кəсіптерін айқындай алмаудан қиындық көріп жүр. Олардың көпшілігі арнайы
кеңес беру мен психологиялық көмекті қажетсінеді. Қазақстан Республикасының
Президенті Ә.Н.Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиясында «Мемлекеттің
басты міндеті халық үшін шешім шығару емес, өскелең ұрпаққа
құндылықтардың жаңа жүйесіне бейімделуге жəне мемлекеттің даму сатысымен
бірге болашағын қалыптастыруға жол ашу» деп нықтай көрсеткен. Жас буынға
мамандық таңдату оңай шаруа емес. Сол себепті əр мектептің алдында
оқушыларға кəсіби бағдар беру жəне болашақ мамандығын анықтауға ықпал ете
отырып, дұрыс таңдау жасауға көмектесудің маңызы ерекше зор [2].
Мамандықты дұрыс таңдаудың адам өміріндегі маңызы туралы мəселелер
ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен ағартушы
ғалымдарын (Әбу Нəсір Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Абай,

460
Ыбырай т.б.), заманымыздың ұлы зиялыларын Ж.Аймауытұлы, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, М.Дулатовты қатты толғандырған.
Сондай-ақ мамандық таңдау, кəсіпке бағдарлану, адамның өзін-өзі
тəрбиелеуі - психологияның өзекті мəселесі болып саналады. Ж.Аймауытұлы
өзінің «Жан жүйесі жəне өнер таңдау» атты еңбегінде сөз еткелі отырған жайтты
өзі жүргізген тəжірибиелерге, сондай-ақ шет ел, əсіресе америка
психологтарының жүргізген зерттеулеріне сүйене отырып баяндайды [3].
Болашақ мамандықтарын дұрыс таңдау мен психологиялық дайындық
жастар үшін қоғамда өз-өзін бекітудің негізі, өмірдегі ең негізгі шешімдердің бірі
болып табылады.
Экономикалық тұрғыда халықтың ең белсенді бөлігі ретінде жастар жыл
сайын жұмыссыздар қатарын толықтырып келеді. Осы бағытта ең алдымен,
жастардың күші мен əлеуетін мемлекеттің экономикасын дамытуға бағыттау
үшін мемлекеттік жұмыспен қамту саясаты жұмыс істеуі тиіс.
Жұмыссыздардың ең көп жəне белсенді тобы ең алдымен кəсіби бағдар
беруді қажет етеді. Бұл мəселе бүгінгі таңда өзекті болып табылады. Осыны
ескере отырып, қазіргі жұмыссыз жастарды кəсіби бағдарлау ісінде олардың
кəсіби өзіндік айқындалуына тұлғалық ерекшеліктерінің ықпалын айқындап алу
маңызды.
Еңбек психологиясы – психология ғылымының маңызды салаларының бірі.
Ол еңбек іс-əрекетіндегі психиканың əр түрлі көріністерін, оның əр түрлі еңбек
түрлерінде дамуын, ұзақ жұмыстың психикаға əсерін, еңбек процестерін
ұйымдастырудың адамның психикалық жəне психофизиологиялық
ерекшеліктеріне сəйкестігін жəне тұлғалық, психологиялық жəне жеке
типологиялық факторлардың еңбектегі көріністерін зерттейді.
Еңбек іс-əрекеті ересек адамның негізгі іс-əрекет түрі болып табылады.
Еңбек психологиясының маңызды мəселелерінің бірі – кəсіби өзіндік
айқындалу, тұлғаның психикалық сапаларының таңдалған мамандықпен өзара
байланысы. Мамандық таңдауды зерттеуге Е.А.Климов пен оның əріптестері:
М.Л.Дмитриева, А.А.Крылов, А.И.Нафтульев жəне т.б. айтарлықтай үлес қосты.
Климовтың «Мамандықты қалай таңдау керек» (1990) сияқты еңбектері, осы
құралдың материалдарын пайдалану мамандықтар əлеміне кəсіби бағдарлануға
көмектеседі. Бұл жерде мектеп оқушыларына түсінікті тілде кеңестер,
ұсыныстар, жоспарлар жəне мамандық таңдаушыға керекті көптеген
мағлұматтар беріліп, сипатталған [4].
Е.М.Иванованың (1987) «Кəсіби іс-əрекетті психологиялық зерттеу
негіздері» атты еңбегінде іс-əрекет теориясы туралы ғалымдардың
психологиялық тұжырымдамаларына түсіндірме беріледі. Іс-əрекет теориясын
құру негіздерін зерттеуге бағытталған зерттеулердің сатыланған циклі
келтіріледі [5].
А.Б.Орловтың (1981) «Бейімділік жəне мамандық» атты еңбегінде
мамандықты саналы түрде таңдаудың тұлғалық өсуге үлкен мүмкіндіктер
беретіндігі, мамандыққа бейімделудің қалай қалыптасатындығы туралы
айтылады [6].

461
 А.И.Фукиннің «Професиограмманы қалай құрастыру керек» (1990) атты
еңбегінде профессиограмманы құрастыруға байланысты нақты ұсыныстар,
талаптар, тұлғалық ерекшеліктер мен мамандықтың ерекшеліктерінің сəйкес
келетіндігі-келмейтіндігін анықтауға арналған психологиялық сипаттамалар
келтірілген [7].
Е.С.Романованың «99 танымал мамандықтар. Психологиялық талдау жəне
профессиограммалар» атты 2003 жылы жарық көрген кітабы кəсіби бағдар мен
кеңес беру негіздерін үйрететін жоғары жəне орта арнайы оқу мекемелерінің
студенттеріне арналған оқу құралы ғана емес, сондай-ақ, педагогтарға, кəсіби
кеңес берушілерге, практик психологтарға қажетті əдістемелік жəне
анықтамалық материал болып табылады. Бұл құрал өзінің кəсіби болашағын енді
ғана таңдау үстіндегілерге де пайдалы жəне қызықты [8].
«Қазақстан кəсіпкері» ғылыми-əдістемелік журналында Қазақстанның
бүгінгі таңдағы кəсіби мəселелері бойынша орыс жəне қазақ тілдерінде
материалдар жарық көріп отырады. Еліміздің көрнекті педагогтары мен
психологтары өз жұмыс тəжірибелерімен бөліседі. Кəсіби тұрғыдағы ауқымды
мəселелерді қамтыған материалдар жарияланып отырады. Бұл жерден ғылыми
қызметкер, педагог, студент, оқушы, ата-аналар көптеген қызықты жəне пайдалы
материалдар таба алады.
Қазіргі уақытта кəсіптер мен мамандықтардың саны 40 мыңнан асады.
Кәсіп (профессия) – бұл, индивидтің арнайы білімі мен тəжірибесін талап
ететін жəне еңбек бөлінісі жағынан шектеулі еңбек іс-əрекетінің түрі.
Мамандық – бұл, қандай да бір кəсіп аясында адамның физикалық жəне
рухани күш салуының біршама тар аясы. Мысалы, мұғалім кəсібі мынандай
мамандықтардан тұрады: тарих мұғалімі, математика мұғалімі, физика мұғалімі,
т.с.с.
Кəсіптер мен мамандықтарды жақсы құрастырылған классификациясы,
типологизациясы мен систематизациясы болған кезде кəсіптер əлеміне
бағдарлану мүмкін болады.
Кəсіптерді экономика сферасы бойынша жалпы классификациялауға
болады: өндірістік жəне өндірістік емес. Өндірістік сфераға өнеркəсіп, құрылыс,
ауыл, орман шаруашылығы, жүк көлігі, байланыс, жеткізу жəне материалдық
өндіріс сферасындағы өнім жатады. Өндірістік емес сфераға өнер, білім,
денсаулық сақтау, əлеуметтік қамсыздандыру, сауда, қоғамдық тағам,
жолаушылар көлігі, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, мемлекеттік
басқару, қаржы органдары, бұқаралық байланыс құралдары, тəртіп сақтау
органдары, т.б. жатады.
Кəсіби айқындалуда Е.А.Климов ұсынған кəсіптерді систематизациялау
əдістемесі қолданылады [9].
Бұл систематизациялаудың негізгі белгілері: еңбек мақсаты, еңбек затының
мазмұны, құралдың сипаты мен еңбек шарты.
Е.Л.Климов əр түрлі объективті жүйелер бойынша кəсіптің бес типін
көрсетеді:

462
 1. Адам-тірі табиғат (Т). Бұл типтің өкілдері өсімдік жəне жануарлар
организмімен, микроорганизмдермен жəне олардың тіршілік ету жағдайларымен
жұмыс істейді. Мысалы, жеміс өнімдері-шебері, агроном, зоотехник, ветеринар,
микробиолог.
2. Адам-техника (Т). Жұмысшылар тірі емес яғни еңбектің техникалық
объектісімен жұмыс жасайды. Мысалы: Слесарь-жинаушы, техник-механик,
электрослесарь, инженер-электрик, қоғамдық өнім техник-технологы.
3. Адам-адам (А). Бұл жерде қызығушылықтың, танып-білудің, қызмет
көрсетудің пəні - қоғамдық жүйелер, қауымдастық, топтар, түрлі жастағы
адамдар болып табылады.
4. Адам-белгілер жүйесі (Б). Бұл тип өкілдері табиғи жəне жасанды тілдер,
шартты белгілер, символдар, сандар, формулалармен жұмыс істейді. Мысалы,
сызба сызушы, пошта жөнелтілімдерін сұрыптаушы, корректор, т.б.
5. Адам-көркем бейне (К). Бұл кəсіптің өкілдері шынайылықты көркемдеп
бейнелеумен айналысады. Мысалы: суретші-декоратор, суретші-түзетуші,
музыкалық құралдарды басқарушы, сыншы, антиквар, концерттік орындаушы,
балет əртісі, драмалық театр актеры.
Кəсіптің бұл бес типін мақсаттарының белгілеріне қарай үш класқа бөледі:
1. Гностикалық кәсіп (Г) (грек тіл аударағанда «гнозис»- білім). Бұған
танымдық еңбек жəне материалдық өндіріспен органикалық түрде
байланыстыларды жатқызады. Бұл кластағы кəсіптер жоғарыда аталған
мамандықтардың əрқайсысының аясында кездеседі. «Адам-адам» типіндегі
мысалдар: контролер - жемістерді қабылдаушы, шəй дегустаторы; «адам-
техника» типіндегі: пирометрист, машина құрастырудағы дайын өнімді
қадағалаушы, ауылшаруашылық техниканың мастер-диагност; «адам-адам»
типіндегі: соттық-медициналық эксперт, əлеуметтанушы; «адам-белгілер
жүйесі»: типографиядағы түзетуші, дайын өнімдерді бақылаушы, бухгалтер-
ревизор; «адам-көркем бейне»: өнертанушы, музыкатанушы, театр зерттеушісі.
2. Қайтақұрушы кәсіптерге (Қ) еңбек затының қасиеттерінің, күйлерінің
белсенді өзгерістерімен байланыстыларды жатқызады. Бұл кəсіптің
мысалдарына құрылыс, станок, жүргізуші, операторлық, көркемдік-безендіруші
мамандықтарды алуға болады. «Адам-табиғат» типінде: мастер-көкөніс
өндіруші, мал маманы, ашытқы өндірудегі аппаратшы, өсімдікті қорғау
агрономы, зооинженер; «адам-техника»: слесарь-жөндеуші, токарь, станок
операторы; «адам-адам» типіндегі: мұғалім, педагог-тренер, өндірістік оқыту
шебері, инженер-педагог; «адам-белгілер жүйесі» типіндегі: сызушы-картограф,
бухгалтер; «адам-көркем бейне» типіндегі: гүлөңдеуші-декоратор, фарфор
бойынша кескіндемеші, архитектуралық бөлшектерді жабыстырушы.
3. Зерттеуші кәсіп (З) күрделі практикалық міндеттерді шешудің ең жақсы
нұсқасы іздеуден тұрады. Мысалы, конструктор, программист, т.б. «Адам-
табиғат» типіндегі мысалдар: балық шаруашылығындағы бақылаушы-ұшқыш,
орман шаруашылығындағы ұшқыш-бақылаушы, биолог-зерттеуші; «Адам-
адам» типіндегі: тəрбиелеуші, өндірісті ұйымдастырушы, сауданы

463
ұйымдастырушы; «адам - белгілер жүйесі»: программист, математик; «адам-
көркем бейне»: интерьерді жобалау бойынша суретші, композитор.
Жеке адамның көптеген əлеуметтік іс-əрекет мəселесі жəне тұлғаның
дамуындағы кəсіби өзіндік анықталу сұрақтары маңызды орын алады. Кез-
келген кəсіби іс-əрекет белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады.
Әрбір кəсіби іс-əрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін,
əрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кəсіби бағдарды, іскерлікті,
кəсіби сананы қалыптастыруды, білімділікті, шеберлікті талап етеді. Кəсіби іс-
əрекеттің тиімді, жемісті нəтижесіне жетуге тұлғалық қасиеттердің дамуы мəнді
сипат алады. Қазіргі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.
Кəсіби айқындалу процесі, оны сыртқы факторлармен байланыстыратын
субъект іс-əрекетінің пайда болуы, ұлғаюы, тереңдеуімен байланысты. Сонымен
қатар, кəсіби айқындалудың өзі, əрекетті бағыттайтын, күшейтетін, түзететін,
оны өзгертетін, яғни оның өту сипатын функционалды түрде анықтайтын
компоненті ретінде кіріктіріледі, сондықтан да оқушылар іс-əрекетін
ұйымдастырғанда кəсіби айқындалудың жеке адамдық алғы шарттарын əрқашан
есептеу қажеттігі туады.
Кəсіби айқындалудың жеке тұлғалық маңызды алғы шарттарының
барлығын негізгі екі топқа жинақтауға болады.
Бірінші топқа мамандық таңдау проблемасын ойдағыдай шешуді
қамтамасыз ететін, бірақ ол процесті жандандыруға қатыспайтын жеке адам
ерекшеліктері жатады. Мұндай ерекшеліктерге: еңбекқорлық, еңбек жəне
өмірлік тəжірибенің болуы, адамның жалпы өмірлік кемелдену деңгейі жатады.
(Л.И.Божович, И.С.Кон, В.А.Крутецкий, П.А.Шавир).
Кəсіби айқындалудың психологиялық алғышарттарының екінші тобын -
кəсіби айқындалу процесін жандандыратын жəне мамандық таңдаудағы
талғампаздықты тудыратын, жеке адам бағыттылығының əртүрлі компоненттері
құрайды. Оларға: айқындалуға қажеттілікті, кəсіби қызығулар мен
бейімділіктерді, сенім, бағдарлар, құндылық бағдарлануларын жатқызуға
болады. Екінші топтың маңызды компоненттері - кəсіби айқындалуға қажеттілік
жəне кəсіби қызығулар болып табылады. Мамандық таңдауға келгенде, таңдау
жасау үшін жастарға бірнеше факторлар əсер етеді. Ойланбай, асығыс
жасалған шешім болашақтағы маман ретінде өзіне көңілі толмау, кəсіби іс -
əрекеттің сапасыздығы, мамандықты ауыстыру сияқты тұлғалық, əлеуметтік
жəне экономикалық жағымсыз салдарларға əкелуі мүмкін. Адам өз ісімен
қызыға шұғылданатын болса, іс-əрекетінде өзінің интеллектуалды
потенциалын іске асыра алса, еңбегі қоғамда ескеріліп, сəйкесінше
марапатталатын болса –кəсіби іс-əрекетінен шынайы қанағаттану алады.
Сондықтан да мамандық таңдауда оптантқа психологиялық қолдау
көрсету, білікті көмек беру, кəсіби бағдарлау жұмыстарын дұрыс
ұйымдастыру əрқашанда өзектілігін жоғалтқан емес.

464
 Мамандық таңдау - ең алдымен, тұлғалық таңдау. Сондықтан да,
мамандықты тұлғалық ерекшеліктерді негізге ала отырып таңдау дұрыс
болып табылады.

Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы, 28 ақпан 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Ә.Н.Назарбаев «Қазақстан - 2030»
стратегиясы, 16 қазан 1997ж.
3. Ж. Аймаутов «Жан жүйесі жəне өнер таңдау», Центриздат М.,1926 ж. 13 б.
4. Климов Е.А. «Как выбирать профессию?» Книга для учащихся. — М.: Просвещение,
1984
5. Е.М.Иванова. «Основы психологического изучения профессиональной
деятельности» М.,1987ж. 11б.
6. Орлов А.Б. «Склонность и профессия» М.,1981 стр.81.
7. А.И.Фукин « Как составлять професиограммы» Елабуга; М, 1990г.
8. Е.С.Романова. «99 популярных профессии, психологический анализ и
профессиограммы» Питер-2003г. стр.9
9. Климов Е.А. «Как сделать себя пригодным к профессии?» Л., 1983.
10.Божович Л.И. «Личность и ее формирование в детском возросте» М.,1968г

ӘОЖ 371(075.8)

ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ

А.Т. Утебаева, Г.Т. Утеева

«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассмотрены вопросы подросткового возраста в психологии и

особенности общения детей подросткового возраста.
Ключевые слова: подростковый период, общение, возраст, рост, развитие, «Я»,
возрастнын особенности, межличностные отношения.
Summary. The article deals with the issues of adolescence in psychology and features of
communication of adolescent children
Keywords: adolescence, communication, age, growth, development, "I", age characteristics,
interpersonal relationships.

Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды жəне негізгі сферасы болып,

соның нəтижесіде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мəміле қалыптасып
дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім əлемінде бірлесіп
лəззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция
спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше психологиялық
жүйе, рухани əлем жəне ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-
тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мəміле үрдіс іске асады.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға əсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нəтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
465
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы əсер ету болып саналады
[1].
Жасөспірімдік кезеңдегі қарым-қатынасқа тоқталмастан бұрын,
жасөспірімдік кезеңнің жалпы сипаттамасы мен ерекшеліктерін айтып өтсек.
Жасөспірімдік кезең психикалық дамудың аса күрделі кезеңін білдіреді -
адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы, бала қызметінің құрылымы мен
құрамының сапалық жаңа сипаты негізінде саналы мінез-құлықтың негізі
қаланады, жалпы бағыты мен адамгершілік түсініктері мен əлеуметтік
ұстанымдарын қалыптастыру көріністерімен сипатталады.
Жасөспірімдік кезең - психологиялық жəне педагогикалық көріністер мен
теориялардағы ең қиын жəне қарама-қайшылыққа толы кезеңдердің бірі.
Көріністердің шатасуы мен қарама-қайшылығын (жасөспірімдер сияқты)
өркениет тарихындағы ең жас кезең сипаты болып табылатындығымен
түсіндіруге болады. Д. Б. Элькониннің гипотезасы бойынша Балалық шақтың
тарихи мазмұны, жеткіншектер де, жасөспірімдер де тарихи жас кезеңдері,
сондықтан да өзінің мəдени-тарихи нысандары мен даму механизмдеріне ие
болған жоқ [2; 223].
Жасөспірімдік кезең - жеке өмір кезеңі, онда əрекет ету қабілеті, іс жүзінде
өз өмірін құру міндеттерін шешу үшін мақсаттар, ресурстар мен жағдайларды,
ересек адамға тəн перспективалар (кəсіби, өндірістік міндеттерді шешу;
қоғамдық позицияны көрсету; қоғамдық маңызды іс-əрекетті жүзеге асыру; өз
отбасын құру жəне т.б.) болады [2; 224].
Ертеректе жасөспірімдік кезең - бұл адам өмірінің екінші кезеңі, оның
мазмұны бала жасынан ересек жасқа көшу болып табылады. Бұл сатының жас
шектерін анықтаймыз, яғни өсу саласындағы терминология бірнеше қарама-
қайшы пікірлерден құралған. Балалық шақтан ересекке көшу ішінде
жасөспірімдер мен жасөспірімдер арасындағы шекаралар шартты жəне жиі
қиылысады [3; 278]. 13 жастағы ұл бала жеткіншек болса, ал 18-19 жастағы ұл
бала-жасөспірім деп аталмайды, бірақ 14-15 жəне 16-17 жас аралығындағы кезең
мұндай айқындыққа ие емес жəне бір жағдайда жастық кезеңге жатады, ал
басқаларында жас өспірімдік кезеңнің соңғы сатыларына енеді. Онтогенездің
жастық даму сатылары бойынша кезеңдеу схемасында жасөспірімдер
арасындағы шекаралар 17-21 жыл аралығында жəне қыздар үшін 16-20 жыл
аралығында белгіленген ,бірақ физиологияда оның жоғарғы шекарасы
бозбалаларда 22-23 жасқа дейін белгіленген жəне қыздарда 19-20 жасқа дейін деп
белгіленген [4; 229]. Акселерация құбылысына байланысты жасөспірімдер
жасындағы шекаралар төмен қарай жылжыды жəне қазіргі уақытта осы даму
кезеңі шамамен 10-11 жастан 14-15 жасқа дейінгі жасты қамтиды, тиісінше, одан
кейін жасөспірімдік кезең басталады. Ерте жастық немесе жасөспірімдік кезең -
үлкен мектеп жасы-15-17 жас.
Жас кезеңдерінің шекаралары адамның қоғамдық өмірге міндетті түрде
қатысу жасымен байланысты. Жасөспірім кезінде адам ішкі позицияны
таңдайды жəне бұл өте көп еңбекті жұмыс. Жалпыадамзаттық құндылықтарды
жəне өзінің жеке бейімділігі мен құндылықтық бағдарларын талдау мен

466
салыстыруға келген жас адамға балалық шақтағы жəне жастық шағындағы мінез-
құлқын анықтаған тарихи негізделген нормативтер мен құндылықтарды саналы
түрде бұзу немесе қабылдау қажет. Ол өзі үшін өмірдегі бейімсіз немесе
бейімделген позицияны таңдайды, бұл ретте өзі таңдаған позиция ол үшін
жалғыз қолайлы жəне сондықтан ең дұрыс жол деп санайды[5; 282-284].
Жасөспірімдік кезең индивид үшін əлемдегі өз орнын іздеуге бағытталған
кезең болуымен ерекшеленеді. Бірақ жасөспірім бала бұл уақытта ақыл-ойға
қаншалықты дайын болса да, жақындары мен басқа да адамдардың арасында
шынайы практикалық жəне рухани өмірдің тəжірибесі жоқ екенін білмейді [5;
286]. Бұл əлемдегі өз орнын іздеу, өмірдің мəнін іздеу əсіресе шиеленісті болуы
мүмкін. Зияткерлік жəне əлеуметтік тəртіптің жаңа қажеттіліктері пайда болады,
оларды қанағаттандыру тек болашақта ғана мүмкін болады. Бұл кезең біреулерде
шиеленісуі мүмкін, ал басқаларында бірқалыпты жəне бірте-бірте өз өміріндегі
сынақ сəтке жылжуы мүмкін. Жоғары сынып оқушыларының жасөспірімдік
шағының сəтті өтуі кезінде өмірдің қалыпты реттілігі қуантады, оларға
романтикалық екпін тəн емес, олардың ата-аналары мен мұғалімдерімен қарым-
қатынасы жақсы . Бірақ бұл жағдайда балалар аз дербес, пассивті, кейде
өздерінің бауырмалдығы мен көңіл-күйлерінде бірбеткей болып келеді. Жалпы,
тұлғаның толыққанды қалыптасуына жасөспірімдер жасына тəн ізденістер мен
күмəн белгілі дəрежеде ықпал етеді деп саналады. Дамудың тағы екі нұсқасы
бар. Бұл, біріншіден, тез, жылдам, секіру тəрізді өзгерістер, онда жоғары
деңгейде өзін-өзі реттеу жақсы бақыланады. Жоғары сынып оқушылары
өздерінің өмірлік мақсаттарын ерте анықтайды жəне оларға қол жеткізуге
ұмтылады. Алайда, оларда рефлексия мен эмоциялық сала əлсіз дамыған. Басқа
нұсқа өз жолын əсіресе ұнататын ісін іздестірумен байланысты. Мұндай балалар
өзіне сенімді емес, өзін нашар түсінеді. Оларда рефлексияның жеткіліксіз дамуы,
терең өзін-өзі танудың жоқтығы байқалады. Мұндай балалар импульсивті, іс-
əрекеттерде жəне қарым-қатынастарда дəйекті емес, жауапты емес. Олар жиі ата-
аналардың құндылығын жоққа шығарады, бірақ өздері сол құндылықтарды
алмастыратын ешнəрсе ұсына алмайды [6; с.314-316].
Жасөспірімдік кезеңде тұлғаның адамгершілік тұрақтылығы дами
бастайды. Өзінің мінез-құлқында жоғары сынып оқушысы алған білімі мен
өмірлік тəжірибесі негізінде қалыптасатын өз көзқарастарына, наным-
сенімдеріне көбірек бағдарланады. Осылайша, тұлғаның тұрақтануы
дүниетанымды қалыптастырумен байланысты.
Әлем туралы білімнің жинақталуымен жəне жүйеленуімен бірге
интеллектуалды даму жəне тұлғаға деген қызығушылық, рефлексия
дүниетанымдық көзқарастар қалыптасатын негіздің ерте жастығында пайда
болады.
В. Э. Чудновскийдің пікірінше, жоғары сынып оқушысы қоршаған ортаны
танып, өзіне оралып, дүниетанымдық сұрақтар қояды: "ал мен бұл əлемде не
маңызды?", "Мен онда қандай орын аламын?", "Менің мүмкіндіктерім қандай? ",
"Мен қандаймын? ”. Ол нақты, белгілі бір жауаптарды іздейді жəне өз

467
көзқарастарында үзілді-кесілді, икемділігі жеткіліксіз. Максимализм тек
жасөспірім жастарына ғана емес, жасөспірімдер үшін де тəн [3; 11; 12].
Жастар-дүниетанымның қалыптасуының шешуші кезеңі, өйткені дəл осы
уақытта оның когнитивті жəне эмоционалдық-тұлғалық алғышарттары піседі.
Жасөспірімдер жасы тек қана білім өсуімен ғана емес, сонымен қатар
жасөспірімдердің ақыл-ой ой өрісінің кеңеюімен, оның теориялық
қызығушылықтары мен фактілердің сан алуандығын бірнеше қағидаттарға
жеткізу қажеттілігінің пайда болуымен сипатталады. Ерте жастықтың
дүниетанымдық қондырғылары əдетте өте қарама-қайшы. [16; с. 159 б.]
Жас ерекшелік айқын əлеуметтік қажеттіліктер кезеңі ретінде сипатталады.
Қажеттілік достық жəне өз «Менін» табады, өз саласын (басқа) жүзеге асыру
кездесу мүмкіндігіне ие болады. Оны сипаттайтын басты тəжірибе-бұл адамның
өзіне жақындығын тану, өз «Менін» тану. Досымен əңгімежасөспірімнің шын
мəнінде кім екенін түсінуге мүмкіндік береді. Психологиялық жағынан достық
өз тұтастығын құру үшін күш береді, ол «Мен» түсінігі жəне басқа адамдардың
ықтимал əсерден күшін туындатады [18; 267]. Достармен қарым-қатынас жеке,
жетекші қарым-қатынас болып қала береді. Осы кезеңде жасөспірім екіншісін
өзінің ішкі əлеміне - өз сезімдеріне, ой-пікірлеріне, қызығушылықтарына
бейімдейді. Жасөспірім ең жақын досымен қазіргі уақытта өзін алаңдататын
көңілсіздік жағдайлары, қарама-қарсы жыныстың өкілдерімен қарым-қатынасын
талқылай алады. Мұндай қарым - қатынастың мазмұны-өмірлік перспективалар
емес, нақты өмір болып табылады. Бұл қарым-қатынас өзара түсіністікті, ішкі
жақындықты, ашық болуды, бір-біріне берілетін ақпарат өте құпия болуын талап
етеді. Жасөспірімдік кезең достықтың ең адал, таза, шыншыл болатын
артықшылықтарымен сипатталады.
Жасөспірімдік езеңдегі достықтың эмоционалдық шиеленісі махаббат пайда
болған кезде төмендейді. Жасөспірімдердің махаббат туралы армандары, ең
алдымен, эмоционалдық денені, түсінуді, жан-жақты жақындықты көрсетеді.
Бұл уақытта физикалық өсуге байланысты өзін-өзі ашу, адам жақындығы мен
сезімталдығы жиі сəйкес келмейді. [7; 17; 20]
Осы кезеңде туындайтын жасөспірімдер достығына жəне романтикалық
сүйіспеншілікке қабілеттілік болашақ ересек өмірге əсер етеді. Бұл терең қарым-
қатынас тұлғаның дамуының маңызды жақтарын, моральдық өзін-өзі анықтау
жəне ересек адамды қалай сүйетіндерін анықтауға мүмкіндік береді [3; 289-290].
Жасөспірімдік кезең - адам үшін қандас жақындардың арасында өз орнын
іздеуде отбасымен қарым-қатынас жасай алатын кезең. Ол өзіне балалық шағы
мен жастық шағында жауапты болған жақын адамдарының барлығынан
оқшаулану жəне олардың ықпалынан арылу арқылы өтеді. Бұл жасөспірімдік
негативизм емес, жиі адал, бірақ туыстарын қатты шеттету, ата-ана өсіп келе
жатқан ұлымен немесе қызымен бұрынғы тікелей қарым-қатынастарды сақтауға
ұмтылады. Егер жас жігіт немесе қыз өзінің жақындарына деген махаббатпен
жəне сенімі қайтадан жаңарып, рухани қайта оралса, барлығы үшін жақсы
болады[3; 293].

468
 Жасөспірімдер кезеңі - «Мен» күшінің өсу жасы, оның өз даралығын
көрсету жəне сақтау қабілеті; осы уақытта «Мен» күші топтық қызмет немесе
жақындық, немесе достық жағдайында өздігінен айырылудың қорқынышын
жеңу үшін негіз бар [8; 271].
Жас кезінде жас адамда өмірлік құндылықтарды таңдау мəселесі
туындайды. Жастар өзіне, басқа адамдарға, сондай-ақ моральдық құндылықтарға
қатысты ішкі ұстанымды қалыптастыруға ұмтылады. Жас жігіт өзіне сұрақ
қояды: Мен кіммін? Мен қандай болуым керек? Менің мақсатым не? деген
тəрізді сқрақтар жиі мазалайды [4; 201].
Жасөспірімдік жастағы тұлғаның дамуы үшін құрдастарымен қарым-
қатынас маңызды. Құрдастарымен қарым - қатынас-бұл ақпараттың ерекше
арнасы, тұлғааралық қарым-қатынастың ерекше түрі, сондай-ақ эмоционалдық
қарым-қатынастың бір түрі.
Өмір серігі мен пікірлестерді іздеу өзекті болып, адамдармен
ынтымақтастық қажеттілігі артады, өзінің əлеуметтік тобымен байланыс
нығаяды, белгілі бір адамдармен қарым-қатынас сезімі пайда болады.
Жасөспірімдер арасындағы достық бірегей, ол басқа құндылықтар арасында
ерекше орын алады. Достыққа талап артады, оның критерийлері күрделенеді.
Достық - жасөспірімдік жастағы эмоционалдық байлықтың жəне
тұлғааралық қарым-қатынастың маңызды түрі. Қазіргі жастардың достық қарым-
қатынасы бір жақты жəне экстенсивті, бұл айрықша жəне терең достықтың,
Герцен мен Огарев достығының идеалы бүгінгі жағдайларға сəйкес келмейді,
достық ойын-сауық ортақтығына негізделген кең дос компанияларымен
ығысады деген пікірді жиі естуге болады. Бірақ достықты қаралайтын пікірлер
Орта ғасырларда да, антикалық жағдайда да таратылды. Барлық уақытта достық
жоғары адамгершілік құндылықтардың көрінісі ретінде саналды жəне əрқашан
тапшы болды. Жасөспірімдер достығының психологиялық заңдылықтары-оның
идеалы немесе нақты қасиеттері болсын-таңқаларлық, тұрақтылығымен
ерекшеленеді жəне əр түрлі əлеуметтік жəне мəдени ортада (əрине, əр түрлі
үйлесімде) көрінеді. Әр түрлі адамдардың достығы ешқашан бірдей емес, жас,
жыныстық жəне жеке-типологиялық вариациялары болуымен ерекшеленеді.
Достықтың жас динамикасы, басқа да тұлғааралық қатынастар сияқты, ең
алдымен оның сайлау, тұрақтылық жəне интимділік дəрежесімен өлшенеді. Бұл
қасиеттердің бəрі балалық шағынан жас ерекшелікке жəне келесі жас кезеңіне
көшумен өсіп келеді. Егер мектепке дейінгі балалар мен кіші мектеп оқушылары
достықты жəне серіктестікті шектемейтін болса, жасөспірімдер достықты
ерекше, жеке қарым-қатынас деп санайды. Адам үлкен болған сайын, оның
достық қарым-қатынасына сыртқы, ахуалдық факторлар аз əсер етеді. Баланың
бауыр басуы тұрақты бекітуді талап етеді, досымен тікелей байланыс болмауы
бауыр басуын тез бұзады. Жас кезінде достық қашықтықта да сақталуы мүмкін,
себебі ол интериоризацияланған болып келеді.
Достық қарым-қатынас таңдауының өсуі олардың тұрақтылығының өсуімен
қатар жүреді. Бір жағынан, бұл мүдделер мен артықшылық тұрақтылығының
жалпы өсуімен түсіндіріледі. Әр жастағы балаларға, 1-ші сыныптан бастап

469
бітіруші сыныпқа дейін белгілі уақыт аралығынан кейін өздерінің үш жақын
достарын, сүйікті түстерін, оқу заттарын, жануарларды жəне т.б. атау ұсынылды.
Екінші жағынан, ақыл-ойдың дамуымен баланың қарама-қайшы ақпаратты
біріктіру қабілеті артады. Тұлғааралық қарым-қатынас саласында бұл
төзімділіктің өсуімен көрінеді: кіші жасөспірімдерде достықтың аяқталуын
білдіретін əрекеттер, жастарда неғұрлым терең тұтастықты сақтау үшін елемеуге
болатын жиілік ретінде қабылданады [6, 9,10,11].
Жасөспірімдік кезеңдегі оңтайлы тұлғааралық қатынастар адамда
психикалық үдерістердің, психикалық қасиеттері мен функцияларының
толыққанды қалыптасуының, сондай-ақ жалпы тұлғаның дамуының кепілі
болып табылады.
Жасөспірімдік жаста өзара қарым - қатынас жүйесінің психикалық дамуы
үшін өзінің мəні бойынша екі түрлі: біреуі - ересектермен, екіншісі-
құрдастарымен қарым-қатынас жасай отырып қалыптасады. Бір ортақ
əлеуметтендіруші мақсатты орындай отырып, өзара қарым-қатынастың осы екі
жүйесі мазмұны мен оларды реттейтін нормалар бойынша бір-бірімен қарама-
қайшы келеді.
Жас адамдар үшін құрдастарымен қарым-қатынас үлкен мəнге ие болады,
өйткені олардың дербестікке, өзін-өзі танытуға, жолдастық қатынастарға
ұмтылуы анық байқалады. Бұл ұмтылыс, өзінің өзекті мүдделері мен қажеттілігін
бала құрдастарымен қарым-қатынаста, олармен тұлғааралық қарым-қатынас
процесінде толық көлемде қанағаттандыра алады.
Ұлдар мен қыздардың тұлғааралық қарым-қатынасының оңтайлы деңгейі
ұжымдағы қолайлы психологиялық климат жағдайында болуы мүмкін, ол
көбінесе педагогикалық басшылық стиліне жəне педагогикалық қарым-қатынас
стиліне байланысты.
Жасөспірімдік жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасуында маңызды кезең
болып табылады. Дəстүрлі түрде бұл кезең тəрбиелік қатынасқа қиындықтар
тудырытын кезең болып табылады. Ғылыми білімдер жүйесінде жасөспірімдерді
зерттеумен байланысты мəселелер кешеніне көп көңіл бөлінеді, мəселелер
əртүрлі деңгейде жəне мазмұнда болады. Осы жас кезеңдегі даму көздері,
жағдайлары жəне механизмдерін танып білу тұтастай дамудағы
онтогенетикалық заңдылықтарды ашуға негіз бола алады. Қазіргі кездегі
зерттеулер жасөспірімдік кезеңнің ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы үлкен
материалдар жинақталды, ол өз кезегінде осы маңызды психикалық кезеңнің
ерекшеліктерін қазіргі қоғамның жағдайларында зерттеуге қажетті базаның
пайда болуына ықпал етті.

Әдебиеттер:
1. Еникеев М.И. Общая и социальная психология. - М., 2000;
2. Алифанов С.А. Основные направления анализа лидерства // Вопросы психологии,
1991, №3;
3. Андреева Г.М. Социальная психология. – 2000; Режим доступа: www.myword.ru;
3. Аникеева Н.П. Учителю о психологическом климате в коллективе. - М., 2003;
4. Бодалев А. А Восприятие и понимание человека человеком. М., 2012.

470
 5. Сапогова Е.Е. Психология развития человека: Учебное пособие. - М.: Аспект Пресс,
2011.
6. Кон И.С. Открытие “Я”. М., 2008.
7. Межличностное восприятие в группе / Под ред. Г.М. Андреевой, А.И. Донцова. - М.,
2001;
8. Немов Р.С. Психология. В 3 кн. - М., 2003, Кн.1;
9. Кон И.С. Психология ранней юности: Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 2010. -
255с.
10. Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология: Полный жизненный цикл
развития человека. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. - М.: ТЦ
Сфера, 2004.
11. Основы конструктивного общения / сост. Т.Г. Григорьева и Т.П. Усольцева. - М.,
Новосибирск, 1997;

УДК 371.38

ПРИМЕНЕНИЕ СОВМЕСТНЫХ УЧЕБНЫХ МЕТОДОВ: ПРИСТАЛЬНОГО

ЧТЕНИЯ И ПОНИМАНИЯ

Б.С. Чокошева, Н.К. Сегизбаева

Кыргызский государственный университет им. И. Арабаева, г.Бишкек, Кыргызстан

Түйін. Бұл мақалада коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырудың рөлі

көрсетілген: бірлескен оқу әдістерін қолдануда оқушылардың әлеуметтік, тілдік, сөйлеу
және ойлау қызметі және мәтінмен жұмыс жасаудың жаңа тәсілдерін мұқият зерделеуді
қою. Мұқият оқу және түсіну әдісі оқушылардың ойлау қызметін жеделдетуге, өтетін
тақырыпқа қызығушылығын арттыруға, барлық оқушыларды оқыту үдерісіне тартуға
көмектеседі.
Түйін сөздер: мұқият оқу, түсініп оқу, бірлесіп оқыту, инсерт, миға шабуыл, сөйлеу
және тілдік құзыреттіліктер, сыни ойлау.
Summary. This article outlines the role of the formation of communicative competencies such
as; social, linguistic, speech and mental activity of students in the application of joint educational
methods and staging a careful study of new techniques for working with text. The method of close
reading and understanding helps to accelerate the mental activity of students, increase interest in the
topic, attracting all students to the learning process.
Keywords: close reading, reading understanding, joint learning, insert, brainstorming, speech
and language competencies, critical thinking.

Метод пристального чтения и понимания помогает ускорению

мыслительной деятельности у обучаемых, повышению интереса к проходимой
теме, привлечение всех учеников в обучаемый процесс. Направленно на
формирование коммуникативных социальных, а также речевых и языковых
компетенций. К данным стратегиям относятся: двучастный дневник, инсерт,
запутанные логические цепочки. Из этих приемов при обучении родному языку
с работой над текстами в начальной школе наиболее эффективным считается
инсерт. Слово «Инсерт» переводится с английского - эффективное обучение,
понимание и система интерактивного обучения или еще его называют методом
пристального чтения и понимания. Используется для запоминания предыдущих
знаний, дает возможность для восприятия на уроках кыргызского языка, работая
с текстом в учебнике ученики закрепляют свое понимание. При применении
471
метода инсерт, ученики, читая текст, понимают, анализируют его и у них
вырабатывается критическое мышление. Стратегию инсерт можно использовать
самостоятельно, в парах или в группе.
Метод «Инсерт» пошагово:
1. Ученикам дается тема, по которой проводится мозговой штурм, через
стратегию задается вопрос «что вы знаете по данной теме?»
2. Написанное дополняют и обсуждают в парах с друг-другом.
3. Раздается по теме текст
4. По установленным интерактивным значкам даются указания:
V – информация для меня знакома;
+ - информация для меня новая;
- это противоречит моим предыдущим знаниям;
? – это для меня непонятно, хочу получить полную информацию;
5. Обмениваются мнениями в парах;
6. Заполняют таблицу в группе;
7. Проверяют знания учеников по тексту;
Оценивается понимание, кто на каком уровне. Обсуждают содержание
текста и обмениваются мнениями.
Потенциал: Работа по данной стратегии достигает следующих целей:
1. На этапе вызова: Рассказывают то, что знают. Используется стратегия
мозгового штурма. Ученики по теме могут сгруппировать свои мысли, обращать
внимание, этим самым они решают проблемные условия для размышления.
2. На этапе понимания: уровень знаний каждого ученика, лексический
запас у каждого разный, каждый самостоятельно, то что знает, или наоборот
обозначают непонятные термины. Работают самостоятельно, в паре или в
группе. Обмениваются с друг-другом информацией, обсуждают текст.
Понимают текст в целом, размышляют над основным содержанием с
употреблением незнакомые терминов. Также, о чем он, обращают внимание в
какое время происходит рассказ.
3. На этапе размышления: сравнивают, дополняют, оценивают прежние и
последующие идеи. Информацию дополняют, систематизируют и подводят
итоги.
Таблица 1.
Тема занятия: Множественное число имени существительного
Цели занятия:
образовательная развивающая воспитательная
Усвоят множественное Поймут содержание текста, Вода – наше богатство,
число имени проведут его анализ, поймут, что нужно
существительного по смогут использовать в экономно относится к ней.
тексту «Круговорот воды» своей речи множественное
число имени
существительного

472
 Таблица 2.
Показатели:
Вышесказанные цели достигнуты, если ученик:
Знает, как видоизменяется Может подобрать к ним Сможет сохранить
множественное число примеры, исследовать ценности нашей земли,
имени существительного содержание текста поймет, что нужно к ним
экономично относится

Форма занятия: Усвоение новых знаний

Методы: Инсерт, работа в группе
Ресурсы занятия: фотографии, картины, флипчарты, маркеры
Ход занятия:
I. 1-задание. Ответьте на вопросы:
 Дайте определение имени существительному
 На какие вопросы он отвечает?
 Приведите примеры имени существительного.
 Есть ли число у имени существительного?
 Назовите имя существительное в единственном числе
Это задание ученики выполняют устно.
II. С помощью таблицы объясняется новая тема.
Таблица 3.
Единственное число Множественно число
вода Воды
родник Родники
река Реки
гора Горы
облако облака

III. Разбор текста с помощью стратегии Инсерт.

Круговорот воды. Проточная вода начинается с родника. Проточная вода,

вышедшая с родников, добавляются к друг-другу и образуют реку. Проточные
воды вливаются в озеро и море. Если течет вода, или что-то ее остановит, все
равно превращается в пар. Пар превращается в небе облако, в горах
превращается в туман. Из облака вода, после этого пар и опять же поднимается
в небо. Вот так и происходит круговорот воды.
Шаги работы:
1. На доске пишется тема: «Круговорот воды»
2. На флипчарте записываются все высказанные мысли по следующим
вопросам: «С чего начинается проточная вода?» Куда вливаются реки? И во что
превращаются? В виде дискуссии через стратегию «Мозговой штурм».
3. Визуальная учебная работа, чтение текста.
«Круговорот воды» проводится визуальное чтение, слушание текста и
понимание (через рисунки в учебном пособии)
4. Вспоминают значки стратегии «Инсерт».
473
 В начальных классах значки этой стратегии даются упрощенно:
З. – знал (а)
З. – узнал (а)
З. – хочу узнать
5. Ученики делятся на группы, заполняют по инсерту таблицу, каждая
группа свою работу делает презентацию. Ученики возможно эту таблицу
заполнят следующим образом:
Таблица 4.
Знал (а) Узнал (а) Хочу узнать

Сточные вода вливаются Вода превращается в пар, О крупных озерах и реках

в озеро, море из облака образуется снег, Кыргызстана
град и падает на землю

Обмениваются мнениями по содержанию текста, обсуждают и делают

выводы.
IV. Ученики переписывают из текста предложения, подчеркивают имя
существительное во множественном числе, как оно образуется, ведут
самостоятельно наблюдение и выполняют задания.
V. Это задание выполняют в парах:
К следующим словам из текста добавьте окончание –лар. Обратите
внимание на изменение окончаний:
Вода, пустыня, родник, река, озеро, море, облако, гора, земля.
VI. Домашнее задание. Составить таблицу с единственным и
множественном числе имени существительного.
При обучении родному языку широко применяется совместный метод
обучения. При обучении этим методом ученики самостоятельно с друг-другом
обмениваются информацией, общаются, для решения поставленных задач
работают в команде, в коллективе, в группе учатся приемам взаимных
отношений, учатся отстаивать свое мнение и доказывать его, также могут
участвовать в различных дискуссиях, владеют этикой и культурой обсуждения.
Это речевые, социально-коммуникативные и организация себя направленных на
формирование компетенций решает вопрос. К ним относятся: мозговой штурм,
работа в малых группах, мозаика, разные виды дискуссий и др.
Мозговой штурм – это один из самых распространенных интерактивных
используемых приемов. Разрабатывается не критикуется все мысли и идеи по
связанной теме. При мозговом штурме у учеников свободно развивается речь и
мышление, развитие интеллектуальных способностей, могут придумать и
создать творческие новые идеи. Алгоритм проведения его следующий:
 Ученикам необходимо себя чувствовать свободно и непринужденно;
 Для записывания идей, необходим флипчарт, ватман и доска;
 Учитель оповещает о теме и обозначает регламент;
 Необходимо фиксировать и записывать все сказанное учениками;

474
  Учителю необходимо помимо своих идей, призывать учеников
высказывать новые идеи;
 Обсуждение идей и их оценивание
Необходимо при работе с мозговым штурмом соблюдать следующие
правила. Это …
 Каждая мысль, идея ценна;
 Говорить вокруг темы;
 Высказанные мысли не критикуются, не оцениваются;
 Обобщать идеи;
 Поддерживать высказывающих свое мнение;
 Хорошо, когда много идей;
 Помимо количества, необходимо вернуться к качеству;
 Хвалить самые удачные идеи;
 Подводить итоги идей;
 Определять уровень охвата темы.
Например, При прохождении темы В 4 классе «Части речи» использование
мозгового штурма, нужно познакомить учеников с темой, после этого:
- Задается вопрос – Что вы знаете о частях речи? Полученные ответы
учеников записываются на доске или флипчарте. Они могут возможно, такие: К
частям речи относятся: имя существительное, имя прилагательное, имя
числительное, местоимение. В кыргызском языке частей речи много. Они
отвечают на разные вопросы.
Все, что нас окружает является веществом, он называются именем
существительным, оно является частью речи и др.
Учитель поддерживает учеников, которые высказали свое мнение, каждую
сказанную мысль подводит итоги и показывает слайд о «Частях речи». Там
написано правило частей речи: «Слова по значению, по смыслу и смотря на какие
вопросы отвечают называются частями речи». В кыргызском языке 9 частей
речи.
Это: имя существительное, имя прилагательное, имя числительное,
местоимение, глагол, наречие, служебные части речи, подражательные части и
т.д.
Вот таким образом, ученики, применяя свои знания и умения высказывали
свое мнение и идеи, также взяли направление при понимании новой темы, на
основе высказанных ими идей была объяснено грамматическое правило. В таких
ситуациях при усвоении новой темы ученик принимает активное участие в
данном процессе, учится использовать усвоенные знания в своей жизни.

Литература:
1. Программа начальных классов. Б. – 2011.
2. Женни Стил и др. Дальнейшие методы, способствующие развитию критического
мышления. Б. – 1998.
3. Чокошева Б.С. Кыргызский язык для 4 класса. Б. – 2015.
4. Чокошева Б.С. Кыргызский язык для 4 класса. Методическое пособие. Б. – 2015.

475
 5. Эсеналиева К.Э. Использование интерактивных приемов при обучении кыргызскому
языку. Б. – 2002.

ӘОЖ 371.3

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Б.С. Шарафутдинова
«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме. В статье рассматривается формирование творческих способностей будущих

педагогов
Ключевые слова: учитель, тфорчество, педагогическая деятельность, творческая
деятельность, студент.
Summary. The article deals with the formation of creative abilities of future teachers
Keyword: teacher, weaving, pedagogical activity, creative activity, student.

Педагогикалық колледждер мен жоғары оқу орындарының педагогикалық

факультеттерінің мектеп бөлімшелері студенттерінің оқу қызметінің ерекшелігі-
ол педагогикалық шеберлікті жəне іске шығармашылық көзқарасты меңгеруге
бағытталған.
Педагогикалық шарт деп біз үздіксіз педагогикалық білім беру процесі
туралы тұтас түсінікке сүйене отырып, мұғалімнің шығармашылық дайындығын
тəрбиелеу процесінің мəн-жайын түсінеміз, ол оның кəсіби өзін-өзі дамыту
мақсатына қол жеткізу үшін дайындықтың ұйымдастырушылық формаларының
нəтижесін, сондай-ақ мазмұны мен əдістерінің элементтерін іріктеу, құрастыру
жəне қолдану нəтижесін білдіреді [1]
Мұғалімнің педагогикалық еңбекке кəсіби-шығармашылық дайындығының
мəселелерін ұзақ уақыт зерттеу бізге үздіксіз педагогикалық білім беруді тиісті
ұйымдастыру бойынша принципті ойларды қалыптастыруға мүмкіндік береді[2].
Кəсіби-шығармашылық құзыреттілікті қалыптастырудың педагогикалық
шарттары:
а) педагогтың кəсіби дайындығы мен шығармашылық өзін-өзі дамытуға
жеке-бағдарлы тəсілге негізделген дамытушы шығармашылық атмосфера құру;
б) үздіксіз педагогикалық білім беру үдерісінде кəсіби-шығармашылық
құзыреттілікті қалыптастыру мен дамытуға ықпал ететін икемділік, ұтқырлық
жəне оңтайлылық қағидаттарын іске асыру;
в) педагог-студенттердің кəсіби дайындығын шығармашылық
педагогикалық іс-əрекет, педагогтың коммуникативтік шығармашылығы жəне
мұғалім тұлғасын шығармашылықпен жүзеге асыру туралы білімдермен байыту;
г) кəсіби-шығармашылық біліктерде оқу-шығармашылық үдерісте педагог-
студенттердің психологиялық-педагогикалық іскерліктерін интеграциялауды
қамтамасыз ету;
д) болашақ мұғалімнің педагогикалық еңбекке шығармашылық
дайындығының құрылымын оңтайлы интеллектуалды жəне рухани, əлеуметтік
жəне жеке, нормативтік жəне шығармашылық даму арқылы дамыту.
476
 Бұл үдерістің күрделілігі мен шығармашылық сипатын В. И. Загвязинский
атап көрсетеді: "педагогикалық іс-əрекет Шығармашылық болып саналады. Кез
келген шығармашылық түріндегі сияқты, онда нормативтік (белгіленген
заңдардан, ережелерден туындайтын) жəне эвристикалық (өз іздену барысында
жасалатын) элементтер өзгеше үйлеседі. Мұғалімнің еңбектерінде типтік,
қайталанатын, тұрақты, анықталған психологиялық-педагогикалық заңдарда,
қағидаттар мен ережелерде көрсетілген [3].
Бұл туралы Н. В. Савин „мұғалімнің шеберлігі педагогикалық жағдайды
қалай талдайды, зерттейді; көпжақты талдау негізінде ұзақ мерзімге өз
қызметінің мақсаты мен міндеттерін қалай тұжырымдайды; осы міндеттерді
шешу үшін оқушылар ұжымын қалай ұйымдастырады; жеке тұлға мен ұжымды
оқыту, тəрбиелеу жəне дамытудың көптеген міндеттерін қалай шешеді; кешенді
тəсіл негізінде қатаң белгіленген жүйеде педагогикалық міндеттерді шешу
бойынша əртүрлі адамдардың қарым-қатынасы мен қызметін қалай
ұйымдастыратындығына байланысты“ екендігін атап өткен[4].
Кəсіби-педагогикалық қызметтің ерекшелігі мен күрделілігі тəрбиешінің
тəрбиеленушінің жеке тұлғасына бағытталған кез келген əсері тəрбиеленушінің
санасында өзгеше сыналады, оның іс-əрекеттерінде, қарым-қатынас жəне іс-
əрекет сипатында бейнеленеді. Сол кезде ғана оқушы тұлғасының осы ішкі
өзгерістерін мұғалім барлық педагогикалық үрдісті жəне оқушылар мен мұғалім
тығыз өзара əрекеттесетін жекелеген жағдайларды зерттеу əдістерін меңгерген
кезде болжай алады[5].
Тəрбие жəне оқыту қызметінде мұғалімнің педагогикалық қызметтің
шығармашылық қанығуын құрайтын стереотиптік (əртүрлі регламенттермен
берілген: педагогикалық үдерістің құрылымы, бағдарламалар, оқу жəне сабақ
жоспарлары, сондай-ақ жұмыс тəжірибесі жəне т.б.) жəне импровизациялық
(педагогикалық қызметтің өзіндік ерекшелігімен алдын ала анықталатын, оның
өту шарттарымен: уақыт бойынша күйзеліс, тұрақты пайда болатын
педагогикалық жағдайлардың алуантүрлілілігі, оқушылардың жеке тұлға əлемі
жəне т. б.) өзіндік сəйкес келеді.
Өзге адамның шығармашылық, өзіндік теориясын бере отырып жəне оны
жаңа жағдайда, жаңа əлеуметтік жағдайда пайдалана отырып, адам оған жаңа
модификация, қайта құрастыру деңгейінде жаңашылдық элементтерін міндетті
түрде енгізеді. Басқа шығармашылық тұлға ұсынған негізгі идея қалады, ал оны
жүзеге асыру тəсілдері тиісінше жаңарады. Тек осындай "шығармашылық
еліктеуден" кейін ғана, ішкі мотивациясы болған жағдайда, адам
шығармашылық қызметтің жоғары деңгейіне көтеріле алады. Шығармашылық
педагогикалық іс-əрекет-бұл мұғалімнен кəсіби қажеттілігін талап ететін үнемі
өзгеріп тұратын жағдайдағы іс-əрекеттер жиынтығы; кəсіби-шығармашылық іс-
əрекеттер, тəсілдер, іскерліктер, техника, педагогикалық іс-əрекетті жүзеге
асыру технологиясы; педагогикалық іс-əрекеттің бірнеше түрін меңгеру,
біреуден екіншісіне еркін, жеңіл өту; жəне ерекше (қысылтаяң) жағдайларда
кəсіби қызметті орындау; педагогикалық қызметтің жаңа тəсілдерін,

477
педагогикалық процеске инновацияларды жасау жəне енгізу; педагогтің
эмоциялық-мəнерлі саласымен байланысты іскерліктер.
Педагогикалық еңбекке шығармашылық дайындықты дамыту-бұл кəсіби
педагогикалық білім берудің мақсатын қосымша қою емес. Бұл тиісті
технологияларды пайдалануды талап ететін оның барынша қолжетімді нəтижесі.
Қазіргі педагогикада технология деп педагогикалық міндеттерді шешуге
бағытталған өзара байланысты іс-қимыл жүйесі түсініледі. Педагогикалық
технологиялар жалпы жəне жеке технологиялар болып жіктеледі. Жалпы
технологияларға тұтас педагогикалық үдерісті жүзеге асыру бойынша
педагогтың іс – əрекеттері, жеке тұлғаға-педагогикалық қызметтің нақты
нысандары мен əдістері жатады. ЖОО-да технологияларды қолдана отырып
сабақтарды ұйымдастырудағы басты шарт-əрбір қатысушының шығармашылық
қызметке жеке қатысуы болып табылады, бұл білік пен дағдысының əдеттегі
қалыптасуынан тыс шығуға, процесті іздену қабілеті, ашықтығы, жаңа, əдеттен
тыс қабылдағыштығы дамитын жеке салаға ауыстыруға мүмкіндік береді[6].
Болашақ мұғалімдердің шығармашылық қызметке бағытталуын
қалыптастыру үшін əртүрлі ойын технологиялары мен ұжымдық
шығармашылық істер қолданылады, олар көбінесе психологиялық кедергілерді
алып тастайды, еркін жұмыс атмосферасын қалыптастырады, коммуникация
дағдыларын дамытуға ықпал етеді.
Мысалы, дөңгелек үстел басында талқылауда төмендегідей сұрақтар қоюға
болады:
- Неге мен мұғалім мамандығын таңдадым?
- Мен қандай оқушыны үйреткім келеді?
- Мен өз оқытушымын қалай көргім келеді?
- Неге балалар оқуға келмейді?
Бүгін оқытудың ең тиімді түрлерінің бірі ретінде ойын қызметіне көп көңіл
бөлінеді. Шығармашылық дамудағы ойынды пайдаланудың мақсаттылығы ойын
ережелерінің болу фактісінен ойын əрекеттерінің импровизациялық сипатының
қажеттілігі туындайды. Ойынның мəні ережелерді барынша орындау емес, бұл
жағдайда ойын өзінің тартымдылығын жоғалтады, ал ойын əрекеттерін
импровизации.
Осылайша, ойын еркін іс-қимылдарды дамыту үшін студентке барынша
мүмкіндік беретін іс-əрекеттің мəні бойынша шығармашылық түрі болып
табылады, бұл ойынның шығармашылық əлеуетін анықтайды.
Мыcалы: Пән тарихы, Ассоциациялар, Кезекші Әліппе, Үш сөзден құралған
ертегі, Шарада және т. б. сияқты ойындардың нұсқаларын қолдануға болады.
Осындай ойындар тұлғаның психикалық-физикалық ерекшеліктерін (зейін,
есте сақтау, қиял және қиял, артық бұлшықет кернеуін "түсіре білу",
шығармашылық көңіл-күйді жасау) дамытуға ықпал етеді. Бастапқыда
тапсырмалар мен жаттығулардың көпшілігі кәсіби қызметпен тікелей
байланысты емес, жалпы қабілеттерді, Дағдылар мен іскерлікті дамытуға
бағытталуы мүмкін. Біртіндеп тапсырмалар қиындап, кәсіби-педагогикалық
қызметке байланысты мазмұнмен толықтырылуы тиіс[7].

478
 Педагогикалық еңбекте шығармашылық дайындықты дамытуда театр
технологиялары ерекше орын алады. Бұл технологиялардың тиімділігі
мыналармен негізделеді:
- театр өнеріне ғана емес, жалпы өнерге де қызығушылық танытады,
себебі театр-өнердің синтетикалық түрі;
театр-өнердің ұжымдық түрі, демек, театр ойындары мен жаттығулар
психологиялық ахуалды жақсартуға, студенттерді өзара қарым-қатынастың
жаңа деңгейіне көтереді, денені де, сөзді де тыңдай білетін адамды
қалыптастырады, ең бастысы "есту", әріптесін түсінеді;
- театр жаттығулары қиял, есте сақтау, зейінді, ырғақты, кеңістік пен
уақытты, сөздерді және т. б. дамытуға ықпал етеді.
Болашақ актерлер мен режиссерлерді оқытудың негізгі түрлерінің бірі -
"этюд" - шағын аяқталған тарих (оқиға, іс-әрекет). Этюд мұғалімді дайындау
жүйесінде де қолданылады. Этюд іс жүзінде экспромтпен жүзеге асырылады.
"Ұсынылған жағдайлар" ғана айтылады, яғни іс-әрекет қайда және қашан
болады, ал іс-әрекет пен диалогтың өзі тікелей орындағанда туады. Этюдтар
қатысушылар саны бойынша да (топтық, жұптық, жеке), сондай-ақ оларды
орындау мақсаттары бойынша да ерекшеленеді. Этюдте орындаушылар
міндетті түрде келуі тиіс соңғы нәтиже берілуі мүмкін, ал оған қол жеткізу
құралдары тікелей ойнатылу кезінде өздігінен таңдалуы мүмкін.
Қатысушылардың сипаты ғана қойылуы мүмкін, немесе олардың әрқайсысының
алдына мақсат қойылады,бұл жағдайда нәтиже белгісіз және әрбір
орындаушылардың өз мақсатына жету қабілетіне байланысты болады.
Осының бәрі шығармашылық белсенділікті, импровизация дағдыларын, қарым-
қатынас бойынша Серіктестің іс-қимыл жағдайын бағалай білуді, мінез-
құлықтың неғұрлым ұтымды нұсқасын табуды талап етеді.
Типтік этюд тапсырмаларын қолданған жөн:
- іс-әрекетті аяқтау,
- қарсы-әрекет,
- суретті жандандыру,
- берілген мінездегі тақырыпты талқылау,
- ұсынылған жағдайлардағы әрекеттер,
- басқа топ ұсынған жағдайды аяқтау.
Креативті компонентті дамыту кезінде студенттерді оқыту келесі іс-
әрекеттерді қамтиды:
- интеллектуалдық-шығармашылық қабілеттерін дамыту;
- шығармашылық тұлғаға тән қасиеттерді қалыптастыру;
- шығармашылық қызметке бағыттылықты дамыту.
Осы мақсатта шығармашылық технологияларды, яғни тапсырмаларды,
жаттығуларды, этюдтерді қолдану қажет, студенттерді барынша "ашуға"
мүмкіндік береді, өзінің əлеуетті мүмкіндіктерін анықтап, шығармашылық
педагогикалық қызметті жүзеге асыру үшін ең маңызды қасиеттерді дамытады,
сондай-ақ өзіне сенімсіздікпен, өз күштерімен жəне мүмкіндіктерімен
байланысты психологиялық кедергілерді төмендететін, өзін еркін тұлға ретінде

479
сезінуге, кез келген стандартты емес жағдайда əрекет етуге жəне жасауға
қабілеттілігін арттырады.
Креативтілікке арналған тесттер негізіндегі өзінің өмірлік тапсырмасының
дəлелі:
- нағыз атауы,
- дыбыстар мен əсерлер (тест Е. Торренс),
- символдық өнім (Д. Гилфорд сынағы),
- қауымдастық,
- метафораға қабілеттілік (ф. Барронның тесті),
- өнертапқыш,
- драмалық этюд (Е. Торренс тесті),
- сюжетті модельдеу,
-ойлау орнын ауыстыру .
Креативтілікті дамытуға бағытталған тапсырмалар оңай өзгереді (қиын
немесе жеңіл). Сонымен қатар, олар əртүрлі мазмұнмен толтырылуы мүмкін.
Студенттермен жұмыс барысында пайдаланылуы мүмкін нақты
тапсырмалардың мазмұны келесідей болуы мүмкін::
- өзінің болашақ педагогикалық қызметінің мақсаттарын, міндеттерін
тұжырымдау, анықтау ұсынылады;
- əр түрлі сыныптардағы мақсат пен міндеттермен (таңдау бойынша
тақырып) сабақ жоспарын əзірлеу ұсынылады;
- студенттерге əдістемеден сабақ жоспары беріледі, өзінің, бірақ сол
тақырыпты əзірлеу қажет. Бұл тапсырманың күрделілігі, өз алдына белгілі бір
стандарт бола отырып, одан əрдайым жалтару, өзінің бастапқы шешімін табу
оңай емес. Осындай тапсырмалар студенттерді өз білімдері мен тəжірибелерін
шығармашылық байытуға жаңа құралдар, əдістер, жолдар іздеуге мəжбүр етеді.
- "шығармашылық тапсырмалар"дидактикалық ойыны. Студенттер екі-үш
шығармашылық ұжымға бөлінеді, олардың əрқайсысына əр түрлі оқу пəндері
шеңберінде балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытатын тапсырмалар
кешенін əзірлеу ұсынылады, мысалы:
- бір топ математика сабақтарына тапсырмалар дайындайды,
- басқа-орыс тілі сабақтары үшін,
- сурет салу жəне т. б.
Дайындыққа кемінде бір апта беріледі, одан кейін əрбір авторлық ұжым
оның тиімділігін дəлелдеп, өзінің шағын бағдарламасын ұсынады. Жобаны
талқылауға барлық қалған студенттер ұжымдары қатысып, сұрақтар қойып,
мəселе тудырды. Бұдан кейін педагогикалық практика кезінде сабақта
пайдалануға ұсынылатын үздік тапсырмалар жүйесі анықталады.
Кəсіби-шығармашылық даярлықтың операциялық-бағалау компонентін
дамыту үшін болашақ педагогтардың эмоциялық-мəнерлі саласын, жобалау
дағдылары мен іскерліктерін, қарым-қатынас дағдыларын жəне даулы
жағдайларды шешу, өз іс-əрекеттері мен өзін рефлексивті бағалау дағдыларын
қалыптастыруға басты көңіл бөлінеді. Мұнда театр технологиялары неғұрлым
тиімді болады, өйткені драматургия элементтері бар рөлдік ойындар

480
орындаушылық, операциялық дағдыларды, іс-қимыл жасай білуді дамытуға
ықпал етеді жəне сөйлесуді қамтиды.
Мұндай тапсырмалар əрдайым эмоционалды түрде бай, əр түрлі
орындаушылық дағдыларды дамытады, ал кейбір жағдайларда коммукативті
(жұптық жəне топтық этюдтардағы əрекет). Сонымен қатар, актерлік тренинг
кейбір психологиялық кедергілерді жоюға мүмкіндік береді:
- күлкілі көрінуден қорқу,
- көпшілік жағдайдың қорқынышы.
Тапсырмалардың тартымдылығы, жарықтығы студенттерде белсенді оң
пікір тудырады, бұл сайып келгенде олардың мотивациялық саласының дамуына
ықпал етеді.
Студенттердің оқу процесінде алған білімі мен іскерліктері педагогикалық
қызметті модельдеу жағдайында ғана өңделіп қоймай, өңделуі тиіс.
Педагогикалық практикада студенттерге бір сабақтың бірнеше композициясын
əзірлеу, бір тақырып бойынша тапсырмалардың əртүрлі нұсқаларын таңдау,
сабақтардың стандартты емес түрлерін апробациялау ұсынылады.
Педагогикалық еңбекке шығармашылық даярлықтың дамуымен
студенттердің коммуникативтік жəне рефлексивті қабілеттерін, икемділіктері
мен дағдыларын қалыптастыру тығыз байланысты. Белсенді рефлексивті
ұстанымның болмауы оның өзін-өзі дамыту мүмкіндігін болдырмайды. Өзін –
өзі дамыту-бұл индивидтің өзіне деген шығармашылық көзқарасы, сыртқы жəне
ішкі əлемге оларды түрлендіру мақсатында белсенді əсер ету процесінде Өзін
құру. Өз – өзіне жəне өзінің кəсіби қызметіне объективті баға бере білу, бір
жағынан, шығармашылық процесті аяқтайды, ал екінші жағынан-
шығармашылықтың жаңа, неғұрлым жоғары деңгейінің басы болады.
Студенттердің шығармашылық өзін-өзі дамыту дағдыларын қалыптастыру
үшін сабақтың тренингтік формаларын қолдану тиімді .
Тренингтің өзегі əртүрлі жанжалды жағдайларды шешу дағдыларын
дамытуға бағытталған тапсырмалар болып табылады. Дəл осындай қиын
жағдайларда, көбінесе күтпеген жағдайларда мұғалімнің шығармашылық
қабілеттерін барынша көрсету қажет (жанжалдың мəнін көре білу, оны шешу
нұсқаларын тез санау, сондай-ақ мүмкін болатын салдарды көру).
Тренингтік топтарда қолданылатын тапсырмалардың мысалдары::
- Ұжымдық əңгіме
- Суретті аяқта
- Мені түсін
- Портрет
- Өзара сұхбат алу
Мұндай тапсырма бірте - бірте өзіне қатысты рефлексивті позицияға тұру
əдетін қалыптастырады, бұл шығармашылық қызметті жүзеге асыру кезінде өте
маңызды.
Осы мақсатпен студенттерге сабақ барысында күнделікті толтыру қажет
күнделік жүргізу ұсынылады. Күнделік үш бөлімнен тұрады-бөлімнің:
- Менің көңіл-күйім;

481
 - Қарым-қатынас жəне жанжалдар;
- Менің шығармашылық істерім;
Мінез-құлық стилі бойынша қарама-қарсы бейнелерге кіре отырып,
студенттер өз бетінше өзін-өзі іздейді жəне өзінің мінез-құлық тактикасын,
өзінің жеке қарым-қатынас жəне іс-əрекет стилін табады. Рефлексивті
дағдылардың болуы, өз іс-əрекетіне, кəсіби білімі мен дағдыларына баға бере
білу өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі тəрбиелеудің міндетті шарты болып
табылады[8].
Қорытындылай келе, айтарымыз:
- адам шығармашылықпен айналысудың кем дегенде үш себебін бөліп
көрсетеді: жаңа жəне əр түрлі ынталандыру қажеттілігін қанағаттандыру, өз
идеялары мен құндылықтарын беру қабілетін жақсарту, мəселелерді шешу;
- көптеген адамдар, əлеуетті шығармашылық қабілетке ие бола отырып, өз
іс-əрекеттерін тежейді, өйткені олар қабылданған немесе дəстүрлі пікірлерге
қайшы келеді деген қорытындыға келді. Шығармашылық көңіл-күй туралы идея
белгілі бір жағдайларда креативтілігімен ерекшеленбейтін адамдар кенеттен
шығармашылық қабілетін көрсететін фактімен үйлеседі;
- креативтілікке байланысты жеке ерекшеліктеріне зияткерлік жəне
көркемдік қабілеттерді, қызығушылықтың кеңдігін, күрделілікті қалауды,
жігерлілікті, жұмыспен əуестенуді жəне жоғары нəтижелерге қол жеткізуге
мүдделілікті (табысқа жетудің мотиві), пікірдің тəуелсіздігін, дербестікті, өзіне
сенімділік, белгісіздікке төзімділікті, қақтығысты шешуге дайындықты,
креативті „мен“-бейнені, жаңа тəжірибе мен жаңа көзқарасқа ашықтықты
жатқызады;
- шығармашылықтан лəззат ала отырып, адам əлемге жəне өзіне қатысты
белгілі бір бағдарларды меңгереді – креативтілікті дамытатын көзқарастар мен
тəсілдерді меңгереді.

Әдебиеттер:
1. Козленко В. Н. Проблема креативности личности // Психология творчества. – М., 1990.
С. 131-148.
2. Ермолаева-Томина Л. Б. Исследование факторов, детерминирующих индивидуальные
различия в проявлении творческой активности // Психология творчества. – М., 1990. С. 117-
130.
3. Загвязинский В.И. Теория обучения и воспитания. – М., 2013.
4. Практикум по педагогике: учеб.-метод. пособие / В.Л. Лозицкий, Е.Б. Микелевич; под
общ. ред. В.Л. Лозицкого. – Пинск: ПолесГУ, 2010. – 218 с.
5. Засобина А.Г. и др. Психолого-педагогические основы образоательного процесса в
высшей школе. Учебное пособие. М.-Берлин, 2015
6. Грановская Р. М. Конфликт и творчество в зеркале психологии. – М.: Генезис,2002.
7. Дружинин В. Н. Психодиагностика общих способностей. – М., 1996.-368с.
8. Крупина М.В. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата
психологических наук «Мотив достижения в структуре креативной личности», Хабаровск,
2004 г

482
 УДК 316.663.5

ПРОБЛЕМА УПРАВЛЕНИЯ СТРЕССОМ В КРИЗИСНЫЙ ПЕРИОД ЖИЗНИ

А.О. Шоманбаева, Д.Б. Ешенкулова

Университет «Мирас», г. Шымкент, Казахстан

Түйін. Мәлімделген тақырыптың өзектілігі осы жылдың басынан бастап әлемде

қалыптасқан және «COVID-19» вирусының пандемиясымен байланысты жаһандық
стандартты емес жағдайға байланысты. Бұл мақаланың мақсаты - өмірге қауіп төндіретін
және жарияланған карантиндік шектеулерге қарсы әрекет ету тетіктері негізінде жеке
тұлғаның деструктивті жағдайына әкелетін дағдарыс, дағдарыс жағдайлары туралы
түсініктерді психологиялық тұрғыдан түсіну. Сонымен қатар, стрессті басқару мәселесі
қарастырылып, стресске қарсы басқарудың авторлық моделі сипатталған.
Кілтік сөздер: дағдарыс жағдайлары, күйзеліс, эустресс, психикалық өзін-өзі реттеу
дағдылары.
Summary: The relevance of the declared topic is due to the globally non-standard situation
that has developed in the world since the beginning of this year and is associated with the COVID-
19 virus infection pandemic. The purpose of this article is the psychological understanding of the
concepts of crisis, crisis situations leading to destructive states of personality based on the distress
mechanisms of responding to a life threat and declared quarantine restrictions. In addition, the
problem of stress management is considered and the author's model of anti-stress management
training is described.
Keywords: crisis situations, stress, eustress, mental self-regulation skills

Актуальность заявленной темы обусловлена глобально нестандартной

ситуацией, сложившейся в мире с начала текущего года и связанной с пандемией
вирусной инфекции «COVID-19». Цель настоящей статьи состоит в
психологическом осмыслении понятий кризис, кризисные ситуации, ведущие к
деструктивным состояниям личности, основанным на дисстрессовых
механизмах отреагирования на угрозу жизни и объявленные карантинные
ограничения. Кроме того, рассматривается проблема управления стрессом и
описана авторская модель антистрессового управленческого тренинга.
Под жизненными событиями, ведущими к кризису, психологи
(Ф.Е.Василюк, G.Caplan, G.F.Jacobson) понимают «события, создающие
потенциальную или активную угрозу удовлетворению фундаментальных
потребностей и ставящие перед человеком проблему, от которой он не может
уйти и которую не может разрешить в короткое время и привычным способом»
[1,2]. Это определение исследователей очень точно описывают нынешнее
состояние и переживания людей.
С психологической точки зрения кризис рассматривается как неудачная
попытка преодоления, под которым понимают реакции на угрожающие
проблемы или ситуации ; как состояние человека, возникающее при
блокировании его целенаправленной жизнедеятельности внешними , по
отношении к его личности причинами (фрустрацией) либо внутренними
причинами . обусловленными ростом , развитием личности и ее переходом к
другому жизненному циклу , этапу развития. В этом понимании кризисы
переживаются каждым человеком. Ситуация фрустрации , сопровождающая
483
кризисные состояния может спровоцировать такой патологический вид
поведенческой защиты как аутоагрессивное поведение. Формами такой защиты
может быть как суицидальное поведение и возникновение психосоматических
расстройств ,так и различные виды негативных зависимостей –наркомания ,
алкоголизм , зависимости от азартных игр и от влияния различных тоталитарных
религиозных сект. Назовем ряд возможных кризисных ситуаций: возрастные
нормативные и ненормативные кризисы, родительские кризисы, кризисы потерь
в широком смысле (потери здоровья , отношений , близких людей и пр) ,
профессиональные кризисы , экзистенциональные кризисы и др.
Кроме того, к кризисным состояниям мы относим т.н. кризисы
идентичности – чрезмерно переживаемые людьми резкие изменения уклада
общественной жизни, а также кризисные состояния в структуре стрессовых и
постстрессовых расстройств. Последние являются предметом нашего
рассмотрения. Для раскрытия проблемы управления стрессом , необходимо
рассмотреть структуру этого феномена.
Впервые термин «стресс» ввел У. Кэннон в своих работах по физиологии
нервной системы. Наиболее известное продолжение понятие стресса получило в
исследованиях Ганса Селье, посвященных общему адаптационному синдрому.
При этом, следует отметить, что только в 1946 году Г. Селье начал
систематически использовать термин «стресс» для общего адаптационного
напряжения, поскольку ранее он использовался преимущественно для
обозначения «нервно-психического» напряжения [4].
В рамках выбранного подхода Селье понимал стресс как общий
адаптационный синдром, определяя его как неспецифический ответ организма
на любое предъявленное ему требование, независимо от специфики воздействия.
Сущность стресса составляют неспецифические требования, предъявляемые
воздействием как таковым.
Рассматривая стресс как негативное, разрушительное явление, Г. Селье
выделил три стадии общего адаптационного синдром:
Реакция тревоги и мобилизация имеющихся адаптационных возможностей
- шок или нарастающая тревога. Характеризуется наступлением реакции на
стрессор – раздражающий или внутренний сигнал; наличием гипотонуса;
снижением температуры тела, сахара, уровня калия, натрия хлорида в крови.
Стадия сопротивляемости. - противостояние. На данной фазе реакция
тревоги заменяется реакцией адаптации, направленной на возвращение к
равновесию. Характеризуется выплеском адреналина из надпочечников,
высвобождением глюкозы и энергии из печени, мускулатуры, жировой ткани.
Происходит стимулирование сердечной и дыхательной деятельности; генерация
кортизола и ДГЭС из надпочечников; усиление концентрации внимания,
эмпатии, проявление смелости; повышение обучаемости, проявление
сверхвозможностей
Стадия истощения. Поскольку сопротивление не может продолжаться
постоянно, то необходимый для адаптации ресурс исчерпывается, может

484
наступить истощение. Характеризуется накоплением кортизола, ДГЭС и
адреналина в организме. При этом наблюдается :
- Постоянное чувство раздраженности, подавленности, причем порой без
особых на то причин.
- Плохой, беспокойный сон.
- Депрессия, физическая слабость, головная боль, усталость, нежелание что-
либо делать.
- Снижение концентрации внимания, затрудняющее учебу или работу.
- Проблемы с памятью и снижение скорости мыслительного процесса.
- Невозможность расслабиться, откинуть в сторону свои дела и проблемы.
-Отсутствие интереса к окружающим, даже к лучшим друзьям, к родным и
близким людям.
- Постоянно возникающее желание поплакать, слезливость, иногда
переходящая в рыдания, тоска, пессимизм, жалость к себе любимому.
- Снижение аппетита – хотя бывает и наоборот: чрезмерное поглощение
пищи.
- Нередко появляются нервные тики и навязчивые привычки: человек
покусывает губы, грызет ногти и т. п. Появляется суетливость, недоверие ко всем
и к каждому.
Таким образом, феноменологию стресса мы рассматриваем в
двухплоскностной модели: «уровень- эффективность», когда в структуре и
динамике стресса выделяем:
1. Уровень эволюционного стресса (эффект спокойствия и бездействия);
2. Оптимальный уровень – эустресс (эффект проявления
сверхвозможностей);
3.Уровень перегорания (1 фаза дистресса), включающий эффект утомления
и измождения;
4. Уровень выгорания (2-я фаза дистресса ), проявляющаяся в панических
атаках и депрессии. Крайне важно, при этом, уметь диагностировать стадии
развития дистресса, корректировать его нежелательные проявления и через
формирование навыков психической саморегуляции своевременно
профилактировать уровние перегорания и выгорания.
Далее представляем описание краткое авторской модели
антистрессового тренинга, состоящий из пяти шагов[5,6].
Первый шаг: укрепление духовного потенциала.
Упражнение «Сочините сказку о своей жизни».
Инструкция: «Чтобы понять смысл своей жизни и представить его в
целостном виде, попробуйте сочинить сказку о своей жизни. Это может быть не
только сказка, но и притча, история, легенда, миф, — что угодно. Важно, чтобы
в сочиненной Вами истории, как и должно быть в любой сказке, был счастливый
конец».
В результате этого упражнения слушатель получает возможность увидеть
свою жизнь в целостном виде, почувствовать свое жизненное предназначение,

485
вспомнить или сформулировать свои важные жизненные и профессиональные
цели.
Второй шаг: позитивный подход.
Известно, что любое событие в жизни нейтрально по отношению к человеку
и имеет для него как позитивные, так и негативные последствия.
Только сам человек привносит в оценку прошедшего события либо
преимущественно негативные, либо преимущественно позитивные моменты.
Если человек оценивает событие преимущественно негативно, то он создает
следующие условия для своей жизни:
 снижает свой жизненный тонус и вызывает у себя подавленное
настроение;
 формирует внутренние условия для выделения и восприятия
преимущественно негативных факторов в своей жизни («У меня в жизни все
плохо»);
 создает условия для построения негативного прогноза своего будущего
(«Ничего хорошего в будущем я ожидать не могу»).
Если человек оценивает событие преимущественно позитивно, он
сознательно создает следующие условия для своей жизни:
 сохраняет и поддерживает высокий жизненный тонус и активность, а
также находится преимущественно в хорошем настроении;
 создает внутренние условия для выделения и восприятия именно
положительных факторов в своей жизни («У меня все хорошо»);
 формирует условия для позитивного, оптимистичного прогнозирования
своего будущего («Все будет хорошо», «Выживем», «Прорвемся»).
Упражнение «Проблемная ситуация».
Инструкция: «Вспомните свою проблемную ситуацию (трудный разговор,
конфликт на работе или в частной сфере). Разделите лист вертикальной чертой
пополам. В левой части страницы запишите все негативные последствия,
возникшие для Вас в результате данной ситуации.
Затем, переходя в правую часть страницы, отметьте положительные последствия
этой же ситуации. Желательно, чтобы количество позиций в левой части было
примерно равным числу позиций в правой части».
Выделение не только негативных, но, главное, позитивных сторон
проблемной ситуации является важным для участников тренинга, поскольку в
этот момент создаются условия для формирования их позитивного подхода к
проблемам, которые возникают в их жизни или работе.
Кроме анализа проблемы с позиций позитивного подхода, предлагается также
составить «психологический портрет» человека, с которым недавно был
конфликт, учитывая не только его недостатки, но и положительные качества
характера. И, наконец, на тренинге предлагается описать собственный
«психологический портрет», в котором слушатели указывают не только свои
недостатки, но и свои достоинства. Целью последнего упражнения является
повышение самооценки участников тренинга, формирования их позитивного
отношения к самим себе.

486
 Третий шаг: регулирование эмоций и переживаний.
С целью регулирования эмоциональной сферы обычно применяются
образные техники. Слушателям очень нравится расслабляющее действие этих
упражнений, нередко они искренне благодарят тренера, если он помог им
успокоиться и обрести внутреннюю стабильность.
Упражнение «Приятное событие из детства».
Это упражнение построено на том факте, что у каждого человека в детстве
были события, о которых ему очень приятно вспоминать. Воспоминания
приятных событий из детства «согревают» душу, поддерживают в трудные
минуты, создают условия для оптимистичного взгляда на жизнь. Важно только
вспомнить событие в форме образа или «картинки» и во всех деталях и мелочах
представить (визуализировать) его в своем воображении.
Наиболее эффективны воспоминания о приятных событиях, которые
произошли в детстве, в возрасте примерно до 12 лет. В этот период человеку
присуще непосредственное, живое и красочное восприятие жизни, что является
важным и тогда, когда мы вспоминаем приятные для нас события.
Четвертый шаг: управление бессознательным.
Наше бессознательное «успокаивается», когда мы занимаемся приятными
делами — хобби, увлечениями.
Перестраивая свое внутреннее состояние с негативного на позитивное,
человек может заниматься:
 Подбором музыкальных кассет, игрой на музыкальных инструментах,
периодически посещать эстрадные концерты или консерваторию;
 Различным собиранием, коллекционированием, классифицированием,
раскладыванием, упорядочиванием;
 Выращиванием цветов, редких растений, разведением сада или огорода
на даче;
 Воспитанием щенка или котенка и в дальнейшем общением с ними;
 Созерцанием красивых природных ландшафтов, особенно хорошо
успокаивает спокойная, зеркальная гладь озерной или речной воды;
 Оформлением своего дома, дизайном комнат, мебели, расстановкой
различных ваз и подборов цветов.
Пятый шаг: здоровый образ жизни.
Конечно, в этой статье ведётся разговор не о медицинском представлении о
здоровом образе жизни, а об эмоциональном или психологическом здоровье. С
целью повышения именно психологического качества жизни необходимо
обсудить на тренинге начало и завершение дня. Как правило, такое обсуждение
проходит очень активно, затрагивая «за живое» каждого участника. Некоторые
правила позитивного начала и завершение дня.
Со стрессом можно справиться, нужно лишь желание и немного свободного
времени для себя любимого. Другое дело, что нет желания - просто человеку
приятно осознать, то, что он испытывает стресс, рассказывая и «жалуясь» всем,
о том, в каком он глубоком стрессе, ища в этом наверное сочувствия, понимания.
Если же есть желание и немного свободного времени, то описанные выше

487
способы преодоления стресса, весьма эффективны. Начав с релаксации (2-3 раза
в день по 10-15 минут), постепенно может освоить аутотренинг, медитацию, что
со временем войдет в вашу жизнь, как нечто неотъемлемое.

Литература:
1. Березовская Р.А. Особенности отношения к работе и синдром выгорания у
руководителей. // Вестник Московского Университета. Серия 14. Психология. – 2016. - №4 –
С.39-46.
2. Ф.С.Муфтахова. Изучение проблемы синдрома эмоционального выгорания и
поведение преодоления в стрессовых ситуациях// «Вестник Башкирского университета». –
2009. Т.14.- №1. – с. 290-293.
3. Современные проблемы исследования синдрома выгорания у специалистов
коммуникативных профессий [Текст]: коллективная монография / под ред. В.В. Лукьянова,
Н.Е. Водопьяновой, В.Е. Орла, С.А. Подсадного, Л.Н. Юрьевой, С.А. Игумнова ; Курск. гос.
ун-т. – Курск, 2008. – 336 с. – ISBN 978-5-88313-641-1
4. Орел В.Е. Синдром выгорания в современной психологии: состояние, проблемы,
перспективы // Современные проблемы исследования синдрома выгорания у специалистов
коммуникативных профессий / Курск. гос. ун-т. ; под ред. В.В. Лукьянова [и др.]. – Курск,
2008. – С. 54–80
5. Maslach C. Job burnout. Annual Review of Psychology. St. Petersburg : Peter, 2011,422 p
6. Thomas Hanel. Depression, or Life with a Lady in Black. St. Petersburg: Peter, 2009, 289
p.

УДК 316.663.5

ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ ОБЗОР ПО ПРОБЛЕМЕ ФОРМИРОВАНИЯ ГЕНДЕРНОГО

САМОСОЗНАНИЯ ЛИЧНОСТИ

А.О. Шоманбаева
Университет «Мирас», г.Шымкент, Казахстан
Б.Е. Темиргалиева
ЮКГУ им.М.Ауезова, г. Шымкент, Казахстан

Түйін. Бұл мақалада тұлғаның гендерлік сана-сезімінің мәселелері бойынша арнайы

әдеби талдау ұсынылған. Гендерлік сана-сезімнің құрылысын құрайтын теориялық
аспектілер: гендерлік жеке басы, гендерлік стереотиптер, жыныстық айырмашылық,
гендерлік әлеуметтену.
Кілтік сөздер: гендер, сана-сезім, жыныс, маскулиндік, феминдік, андрогиндік.
Summary: This article presents a literary analysis of special literature on the gender identity
problem. Theoretical aspects of the gender identity structure are considered: gender identity, gender
stereotypes, gender differences, gender socialization.
Keywords: gender, self-awareness, masculinity, femininity, androgyny.

Научные работы по исследованию формирования гендерного самосознания

личности на данный момент можно отнести к наиболее стремительно
развивающейся области социальной психологии. Данный феномен изучается в
контексте исследования гендерных отношений (И.С. Клецина), гендерных
характеристик “образа Я” (Л.Н. Ожигова, Н.Н. Лупенко, И.Ю. Шилов, Н.Ю.
Рымарев), в контексте исследования гендерных стереотипов как элементов
самосознания (З.М. Балгимбаева, Р.Г.Гаджиева), психологических различий
488
между полами (И.В. Грошев, Т.В. Бендас), исследования особенностей
психологического пола на разных возрастных этапах (В.В. Абраменкова).
Развиваются исследования женской психологии (А.А. Темкина), социальной
(М.В. Сафонова, А.В. Чернобровкина). Среди понятий, используемых для
изучения структурно - содержательной специфики личности, наиболее часто
используется понятие гендерной идентичности (Л.Н. Ожигова, Л.Б. Шнейдер),
при этом акцентируется внимание на эмоционально-ценностном отношении к
гендерной принадлежности. Исследования не объективировали представления о
феномене гендерного самосознания, отсутствуют теоретические модели его
специфического наполнения, генезиса, уровней его индивидуального
проявления, информация о закономерностях, особенностях развития и влиянии
на деятельность личности. В связи с этим становится очевидной актуальность
теоретических исследований проблем гендерного самосознания личности,
определение системной концепции, объясняющей сущность этого феномена, его
содержание и структуру.
Цель данной статьи – провести теоретический обзор по проблеме
гендерного самосознания личности.
Прежде всего, самосознание - это процесс, с помощью которого человек
относится к самому себе и познает себя.Цель развития самосознания состоит в
осознании личностью своего «Я», своей отдельности от других людей, что
находит свое выражение в растущей самостоятельности и независимости
субъекта.
Самосознание личности - это совокупность ее представлений о себе,
выражающейся в «концепции - «Я» и оценка личностью этих представлений –
самооценка [1].
Главная функция самосознания - сделать доступными для человека мотивы
и результаты его поступков и дать возможность понять, каков он есть на самом
деле, оценить себя. Если оценка окажется неудовлетворительной, человек может
заняться либо самосовершенствованием, либо при помощи защитных
механизмов устранить из сознания эти неприятные сведения [2].
Самосознание, по мнению Б.Г. Ананьева, является неотъемлемым
компонентом психологической структуры личности, и развивается вместе с ней
от низшего к высшему уровню своей организации, что выражается в самооценке
личности [3].
В последнее время гендерная проблематика все активнее стала заявлять о
себе в различных отраслях научного знания. Влияние социокультурных
факторов на сложившуюся систему взаимоотношений полов вызвало новую
дефиницию, отражающую это влияние – «гендер».
Введение конструкта «гендер» зафиксировало тот факт, что
психологический пол не может быть достаточно адекватным объяснением
развития психических качеств и личностных структур, моделей поведения,
видов деятельности, социальных ролей, выбора профессий. Существующая
социальная и психологическая дифференциация по половому признаку является
отражением принятой в данной культуре гендерной системы и поддержанием ее

489
практикой воспитания, внедрением в сознание детей гендерных норм,
предписаний и стереотипов.
По мнению Бендас Т. В., гендер — это «социальный пол, который
определяет поведение личности в социуме, а также то, как воспринимается это
поведение» [4].
Понятие «гендер» в психологии и сексологии означает любые
психологические или поведенческие свойства, которые представляются
маскулинностью и фемининностью и отличают мужчин от женщин. Т.е. в
контексте гендера описывается какие психологические качества присущи
женскому и мужскому полу, какое поведение считается нормальным,
сомнительным или отклоняющимся от нормы для мужчин и женщин, как пол
влияет на социальное положение, личный, социальный и правовой статус
личности, на социальные взаимоотношения.
В последнее время в науке принято четко разграничивать
конституциональные и социокультурные аспекты в различении мужского и
женского, связывая их с понятиями пола и гендера [5]. Термин «пол» описывает
биологические различия между людьми, определяемые генетическими
особенностями строения клеток, анатомо-физиологическими характеристиками
и детородными функциями. Термин - «гендер» указывает на социальный статус
и социально-психологические характеристики личности, которые связаны с
полом и сексуальностью, но возникают во взаимодействии с другими людьми.
Хотя индивидуальные различия, как среди мужчин, так и среди женщин все же
превосходят гендерные, социальные психологи выявили тот факт, что
психологические различия все же имеют место. Таким образом, принадлежать к
мужскому полу — это одно, а быть мужчиной — другое; одно дело —
принадлежать к женскому полу, и совсем другое — быть женщиной.
Гендерная идентичность – частный случай личностной самоидентичности,
благодаря которой возникает субъективное чувство пола, развиваются модели
поведения по маскулинному или фемининному типу.
Термин «гендерная идентичность» ввел Дж. Мани для характеристики
внутреннего состояния человека с позиции ощущения себя представителем
определенного пола, и, кроме того, для подтверждения значения
социокультурных факторов в формировании психологического пола [6].
Гендерная идентичность является фундаментальной составляющей
социальной идентичности, характеризующей личность с позиции ее
принадлежности к мужской или женской группе. Кроме того, по мнению Бэм С.,
гендерная идентичность «имеет личностный компонент, зависящий от
социокультурной ситуации развития человека, а также может изменять свои
направленность и содержание» [7].
В соответствии с присущими человеку качествами выделяют три типа
гендерной идентичности: маскулинный (присущий мужскому типу поведения);
феминный (женские стратегии поведения); андрогинный (соответствуют и
мужские, и женские характеристики поведения).
Смешение половых и гендерных характеристик, по замечанию И.С.

490
Клециной, «приводит к тому, что к характеристикам мужественности и
женственности одновременно относят и психофизиологические, и
социокультурные аспекты психологических различий, тогда как в ситуациях
реального взаимодействия между собой люди редко связывают биологические
особенности своего организма с гендерными характеристиками» [8].
В современной интерпретации гендер обозначает пол как социальную
конструкцию. Предполагается, что почти все традиционно считающееся
естественными различия между полами на самом деле являются системой
социальных и культурных установок. В основе существующих в обществе
гендерных установок и ролей лежат гендерные стереотипы.
Гендерный стереотип – это упрощенный схематизированный эмоционально
окрашенный и устойчивый образ мужчин и женщин. Все описываемые
гендерные стереотипы можно выделить в три группы:
Первая группа – стереотипы маскулинности - фемининности.
Маскулинность-фемининность – нормативные представления о соматических,
психических и поведенческих свойствах, характерных для мужчин и женщин.
Согласно которым, мужчины доминантны, компетентны, самоуверенны,
агрессивны и склонны рассуждать логически. Женщины покорны и зависимы,
эмоциональны, комформны и нежны.
Вторая группа – стереотипы семейных и профессиональных ролей в
соответствии с полом. Для женщины главными социальными ролями являются
семейные (мать, хозяйка), для мужчины – профессиональные. Мужчин принято
оценивать по профессиональным успехам, женщин – по наличию семьи и детей.
Третья группа – стереотипы, связанные с содержанием труда. У женщин –
это экспрессивная сфера деятельности, где главным является исполнительский
и обслуживающий характер труда. Инструментальная сфера – это область
деятельности мужчин, где главным является творческий, руководящий,
созидательный труд [9].
Работы, посвященные проблеме психологии половых различий, можно
разделить на две группы:
К первой группе относятся те, в которых представлены результаты
исследований западных психологов, посвященных половым различиям в рамках
одной из сфер личности или по отдельной психологической характеристике
(статьи Т.В. Виноградовой, Бендас и др.). В указанных работах представлены
результаты многочисленных зарубежных исследований, посвященных половой
дифференциации в детском и взрослом возрастах. Особое внимание уделяется
исследованиям половых различий в интеллектуальной сфере и сфере поведения.
Подробно анализируются факторы половой дифференциации.
Вторая группа работ – это статьи, основанные на результатах собственных
эмпирический исследований, посвященных изучению психологических
различий между полами (работы М.Ю. Арутюнян, Т.В. Бендас, И.С. Клециной .
При объяснении выявляемых психологических различий между полами
названные авторы принимают во внимание процессы трансформации,
происходящие в современном обществе. Социальная ситуация развития детей и

491
взрослых в современных условиях такова, что жесткая полоролевая поляризация
социальных функций мужчины и женщины разрушается, происходит ломка
культурных стереотипов мужского и женского поведения. Сферы деятельности
и общественное производство все меньше подчиняются делению на сугубо
женские и мужские (например, появились женщины – военные, женский футбол,
женский хоккей, мужчины – домохозяйки). Отечественные авторы, так же как и
их зарубежные коллеги, склоняются к точке зрения, что за исключением
параметров обусловленных генетической программой созревания организма,
большинство наблюдаемых психологических различий между полами
детерминировано влиянием социального контекста [10].
Следующее направление развития гендерных исследований в психологии -
исследования женской психологии. Данное направление развивается под
влиянием фемининистской идеологии и фемининологии. Представители этого
направления разделяют взгляды психологов-фемининисток о том, что женская
психология в отличие от мужской является более совершенной. Отечественных
психологических работ, выполненных в рамках данного направления, довольно
мало (Д.В. Попова, О.В. Митина). Еще одна область, где изучаются
психологические особенности женщин специфические и отличные от мужских,
– это социологические исследования женщин в сфере предпринимательства и
бизнеса. В ряде социологических работ, направленных на анализ поведения
женщин в сфере профессиональной деятельности, приводят результаты
исследований о более эффективном, чем у мужчин, стиле руководства женщин-
менеджеров, об особых социально-психологических качеств женщин-
руководителей, о специфике технологий женского менеджмента (А.Е.Чирикова,
Е.С.Гвоздева).
Еще одно направление гендерных исследований в психологии – это
исследования, которые проводятся в рамках социально-конструктивистского
направления. Указанное направление развивается учеными-психологами,
разделяющими позиции социального конструктивизма. Теоретическим
основанием для этих исследований является гендерный подход, который
сконцентрирован на том, как специфическое поведение и роли приобретают
гендерную окраску, как разделяется труд, символически подчеркивая гендерные
различия, и как различные социальные структуры отражают гендерные ценности
и преимущества. Гендерный подход в психологии ориентирован на анализ
последствий половой дифференциации и иерархичности в складывающихся
отношениях между мужчинами и женщинами, на возможностях их личностной
самореализации в семейной и профессиональной сферах. Наиболее
распространенной в рамках гендерного подхода является социально-
конструктивистская парадигма, которая задает рамки исследования механизмов
формирования и воспроизводства мужественности и женственности, гендерной
культуры, «создание гендера» в повседневности, в публичной и приватной
сферах, а также способы формирования знания о них. Психологических работ,
выполненных в рамках данного направления, пока мало (М.В.Бураков, Н.К.
Радина, Г.В. Турецкая). К социально-конструктивистскому направлению могут

492
быть отнесены работы Н.В. Ходыревой и Е.Ивановой. Дальнейшим шагом в
изучении данной проблемы становится осознание необходимости исследования
социо-гендерных отношений, пронизывающих все сферы индивидуальной и
общественной жизни. Таким образом, высветилась другая сторона становления
индивида в гендерном плане – полоролевая социализация личности, в результате
которой усваиваются принятые обществом стандарты гендерной
дифференциации.
Гендерную социализацию можно определить как процесс усвоения
индивидом культурной системы гендера того общества, в котором он живет,
своеобразное общественное конструирование различий между полами. Она
включает две фазы: адаптивную – внешнее приспособление к существующим
гендерным отношениям, нормам и ролям, и фазу интернализации – сущностного
усвоения мужских и женских ролей, гендерных отношений и ценностей.
В развитие современной психологии и педагогики пола большой вклад
внесли И.С. Кон, В.Е. Каган, Т.А. Репина и др. По мнению И.С. Кона, даже
вполне нормальное биологическое развитие само по себе не делает человека
мужчиной или женщиной в социальном плане. Для этого необходимо создавать
соответствующие условия. Поздним отрицательным результатом игнорирования
этой стороны воспитания является неумение выполнять соответствующие полу
социальные роли [11]. В работах Т.А. Репиной и ее учеников показана
актуальность разработки дифференцированного подхода к воспитанию детей
разного пола. Решение проблемы видится в двух направлениях. Первое – это
воспитание мужественности у мальчиков и женственности у девочек. Второе –
формирование навыков сотрудничества и взаимодействия между детьми разного
пола [12]. Необходимость целенаправленного воспитания детей разного пола
отмечает один из ведущих отечественных специалистов-сексопатологов В.Е.
Каган. Выделяя биологический пол ребенка как отправную точку воспитания, он
определил социализацию как вектор развития врожденной программы.
Дихотомия биологического и социального в рассмотрении вопросов детства, по
мнению В.Е. Кагана, изжила себя. Средовые влияния являются необходимым
условием врожденных программ, в такой же мере, в какой врожденные
программы являются необходимой точкой приложения средовых влияний [13].
В Казахстане гендерная проблематика рассмотрена через призму
этнопсихологических исследований (Б. А. Амирова, Р. Т. Алимбаева, З. М.
Балгимбаева, Л. К. Комекбаева, И. К. Аманова, Ж. Д. Жукешева, С. М.
Джакупов). В исследованиях показана зависимость гендерных этнических
предубеждений от этносоциальных условий жизнедеятельности; уточняются
механизмы гендерной социализации – идентификации, подражания и рефлексии.
Утверждены взаимосвязи между содержанием гендерных этнических
предубеждений членов семьи, их возрастной характеристикой и этнической
принадлежностью. Оказались также существенными различия в содержании
гендерных этнических предубеждений у представителей разных этносов
относительно мужчин и женщин чужих этносов [14].
Гендерное самосознание рассматривается как сложное личностное

493
образование, которое в своей цельности, обусловленной системными связями
содержательных и структурных характеристик, включает показатели
феминности/маскулинности, обусловленные особенностями пола.
Литература:
1. Т. В. Слотина. Психология личности. Учебное пособие. Стандарт третьего поколения.
— СПб.: Питер, 2017. — 448 с.
2. О.Н. Первушина. Общая психология: Методические указания. — Новосибирск:
Научно-учебный центр психологии НГУ, 2008. — 252 с.
3. Ананьев Б. Г. К постановке проблемы развития детского самосознания. //Избр. психол.
труды. – М.: Педагогика, 1980. — 392 с.
4. Т. В. Бендас. Гендерная психология: Учебное пособие. — СПб.: Питер, 2006. — 431 с.
5. Ш. Берн. Гендерная психология. - СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2007. - 320 с.
6. И. В. Костиков. Введение в гендерные исследования: учеб. пособие для студентов ву-
зов. — М.: Аспект Пресс, 2009. — 255 с.
7. С. Бэм Линзы гендера: Трансформация взглядов на проблему неравенства полов. —
М.: Русская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2005. — 336 с.
8. И.С. Клецина. Практикум по гендерной психологии. — СПб.: Питер, 2006. — 448 с.
9. В.С.Агеев. Психологические социальные функции полоролевых стереотипов/ В.С.
Агеев//Вопросы психологии.-1987.-№2.- с.152-158
10. И.С.Клецина. От психологии пола к гендерным исследованиям в
психологии.Вопросы психологии. – 2009. – №4.
11. И.С. Кон. Маскулинность как история // Гендерный калейдоскоп: курс лекций. – М.,
2007. — 436 с.
12. Г.С. Васильченко. Общая сексопатология / Г.С. Васильченко. – М.: Медицина, 1977.
13. О.И. Ключко. Гендерная асимметрия социализации: автореф. дис. … канд. филос.
наук. – Саранск, 2005. — 67.
14. З.М. Балгимбаева. Психология гендерных предубеждений. - Алматы: «Алла прима»,
2008. - 160 с.

УДК 373
СПЕЦИФИКА ФОРМИРОВАНИЯ КРЕАТИВНОСТИ СТУДЕНТОВ
В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ ВУЗА
Г.К.Ыкыласова
Университет«Мирас», г.Шымкент, Казахстан
Түйін. Педагогикалық процесстегі кез-келген өзара әрекеттесу ғылыми білім жүйесі
негізінде жүзеге асырылады, өйткені студенттердің шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыру білім беру бағдарламасын әзірлеу барысында пайда болады, мақсаты - жалпы
білім беру бағдарламалары мен шығармашылық қызметтің әдістерін игеретін білім
салаларымен танысу. Шығармашылық қабілеттерді қалыптастыру процесінде білім
мазмұнының ерекшелігі оның тұтастығында жатыр: білімсіз, шығармашылық қызметтің
әдістерін де, эмоционалды-құндылық қатынастар тәжірибесін де игеру мүмкін емес;
Эмоционалды-құндылық қатынастарының білімі мен тәжірибесі іс-әрекет процесінде ғана
қалыптасады. Бұл мәселені шығармашылық құрылымын талдау негізінде шешуге болады,
өйткені элементтердің құрамы мен олардың арасындағы қатынастар оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру процесінің мақсаттарына - олардың оқу және
шығармашылық іс-әрекетін өзгертуге сәйкес келеді. Бұл мақсатты процеске қатысушылар
әртүрлі жолдармен түсінеді: студенттер - жаңашылдық пен әлеуметтік маңызы бар өнімді
жасау, олардың өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал ететін; мұғалім үшін бұл оқушылардың
жеке және ұжымдық шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бұл өзара әрекеттесу
494
педагогикалық іс-әрекет мазмұнының ажырамас бөлігі ретінде оқушылардың
шығармашылық әрекетін басқару процесі ретінде қарастырылады.
Түйін сөздер: тұлғаның жаңа түрі, шығармашылық іс-әрекет, қалыптасу процесі,
проблемалық жағдай, педагогикалық ықпал.
Summary. Any interaction in the pedagogical process takes place on the basis of a system of
scientific knowledge, as the formation of students' creative abilities occurs during the development
of an educational program, the purpose of which is to familiarize oneself with areas of knowledge
that go beyond general educational programs and master the ways of creative activity. The specificity
of the content of education in the process of the formation of creative abilities lies in its integrity:
without knowledge it is impossible to master either the methods of creative activity or the experience
of emotional-valuable relationships; knowledge and experience of emotional-valuable relationships
are formed only in the process of activity. It is possible to solve this problem based on an analysis of
the structure of creativity, since the composition of the elements and the relationships between them
correspond to the goals of the process of forming students' creative abilities - the transformation of
their educational and creative activities into real creative activities. This goal is understood by the
participants in the process under consideration in different ways: by students - as the creation of a
product with novelty and social significance, which contributes to their self-realization; for the
teacher, it consists in developing students' abilities for individual and collective creativity. This
interaction is considered as a process of managing students' creative activity as an integral part of
the content of pedagogical activity.
Key words:new type of personality, creative activity, formation process, problem situation,
pedagogical impact.

Потребность общества в новом типе личности – творчески активной и

свободомыслящей – будет возрастать по мере улучшения социально –
экономических и культурных условий жизни.
Развивающемуся обществу нужны современно образованные,
нравственные, предприимчивые, умеющие сотрудничать люди, способные
самостоятельно принимать ответственные решения в ситуации выбора,
прогнозировать их возможные последствия. Рассмотрим взаимосвязь понятий
"процесс", "формирование " и "творческий процесс".
Понятие «формирование» в научной литературе рассматривается как
совокупность последовательных действий для достижения какого-либо
результата. Исследователь В. В. Белич углубляет это понятие, вкладывая в
содержание процесса и собственно совокупность последовательно, регулярно и
непрерывно изменяющихся состояний для достижения результата, а также
условий, при которых эти изменения осуществляются [1]. Понятие "процесс
формирования" охватывает, с одной стороны, развитие (изменение конструкции)
объекта из менее благоприятного состояния в более благоприятное в
соответствии с прогнозируемым результатом, а с другой стороны, условия и
средства, необходимые для данного перехода.
Под формированием креативных способностей мы понимаем формирование
таких личностных качеств, которые необходимы для успешного осуществления
креативной деятельности, в результате формирования которых появляются
новые качественные характеристики (показатели) в когнитивной, эмоционально-
волевой и результативно-практической сферах личности.
Проведенный анализ психолого-педагогической литературы по проблеме
структуры и содержания процессов креативности студентов и управления их
495
формированием показал, что все авторы придают большое значение этапу
решения творческой задачи в развитии творческих способностей, поиску идеи
решения проблемных ситуаций. Например, Ю. Н. Кулюткин в формуле
"психологическое понимание механизма творчества есть понимание динамики
решения творческой задачи", по сути, отождествляет креативность с решением
творческих задач [2].
Анализ схемы работы, представленной в исследовании Ю. Н. Кулюткина,
показывает, что в ней не отражаются критические составляющие творческого
процесса, так как период интеллектуально-креативной подготовки и
самостоятельной постановки творческой задачи сменяется поставкой ее уже
готовой задачей. Таким образом, данная схема в основном отражает структуру
основной и дополнительной деятельности, сопровождающей данную
творческую деятельность.
Понятие научного творчества, разработанное Я. А. Пономаревым,
подчеркивает нерушимое единство онтогенетического и надструктурного
подходов к изучению творческого процесса, объясняет движение научно-
исследовательской мысли (ее историко-логический ход) и структуру тех
факторов, которые определяют этот ход [3].
В творческом процессе чрезвычайно важно выйти за пределы состоявшейся
системы определенных знаний, поэтому центральным звеном творческого
процесса является именно "скачок", соединяющий различные системы
человеческого знания в новый, "доселе неизвестный синтез". Объясняя причину
появления такого "скачка", Я. А. Пономарев вводит понятие "когнитивно-
психологический барьер" (ППБ) для характеристики препятствий, имеющих
место в мышлении исследователя, и использует его как форму развития научной
мысли, перехода от стадии познания конкретных фактов к стадии теории.
Творческий процесс отражает переход от предыдущей ступени познания к
следующей. Когнитивно-психологический барьер, препятствующий раскрытию
истины, стоящий на пути от изучения отдельных фактов к теоретическому
осмыслению проблемы, преодолевается с помощью "намека (Р)-трамплина",
являющегося признаком диалектического мышления, характеризующегося
единством сознательного и интуитивного. Именно в момент (Р) пересекаются
креативная мысль, ищущая перехода от частного к общему, и наружняя мысль,
работающая над преодолением ППБ; есть намек, с которым креативная мысль
идет к реализации творческого процесса.
Творческий процесс студентов на занятиях включает в себя два
взаимосвязанных процесса:
- собственно креативная деятельность студентов, которая создается
знаниями, волей, мотивацией, способностями, цель которой определяет
результат творчества;
- учебно-воспитательная креативная деятельность педагогов, целью
которой является формирование креативных способностей учащихся, их
индивидуальных качеств, связанных с самостоятельным осуществлением
креативной деятельности.

496
 Специально организованная деятельность преподавателей и студентов
направлена на формирование и развитие творческих способностей. Процесс
данной деятельности включает в себя цель, задачи, содержание, методы,
средства, формы взаимодействия между участниками процесса и выполняемые
ими функции, а также достигнутые результаты. Таким образом, процесс
формирования креативных способностей студентов - это педагогический
процесс, представляющий собой синтез знаний, умений и сформированных
умений, которые позволяют совершить переход от уровня знаний к уровню
понимания и теоретического обобщения к последующему уровню творческой
деятельности как результату данного процесса.
Выигрышность педагогического процесса обосновывается достижением
результата, так как результат - это то, без чего процесс не может состояться. Его
оценка производится касательно цели данной педагогической деятельности. Она
служит своеобразным критерием эффективности педагогического процесса. Под
результатом процесса формирования креативных способностей студентов мы
понимаем специальный этап в формировании их креативных способностей,
который проявляется в эффективности их творческой деятельности и в
индивидуальном саморазвитии и самосовершенствовании [4].
Таким образом, достижение данных целей возможно лишь при таком
содержании процесса формирования креативных способностей студентов:
- наличие системы знаний и умений об особенностях креативной
деятельности, необходимых для ее претворения;
- использование личностных и групповых форм работы со студентами;
- организация взаимодействия всех участников процесса.
В процессе формирования креативных способностей студентов выделяют
несколько этапов:
- этап формирования способностей, позволяющих анализировать
нормальную репродуктивную деятельность;
- этап формирования умений, позволяющих понять процесс решения
сложных задач;
- этап качественного и количественного изменения данных способностей,
перехода в качественно новое состояние, которое характеризуется
осуществлением самой творческой деятельности.
Каждый этап формирования креативных способностей представлен как
мини-процесс, педагогическое осмысление которого связано с принятием
решения, которое определяется особенной технологической направленностью:
предварительным проектированием, диагностическими целями, объективным
контролем результатов.
Поскольку мы рассматриваем процесс взаимодействия педагогов и
студентов, то, на наш взгляд, необходимо рассматривать две стороны этого
процесса: с одной стороны, взаимодействие в ходе учебного процесса с целью
приобретения знаний (информационных, методических и оценочных),
умственных и практических навыков, опыта эмоционально-ценностных

497
отношений, а с другой-совместная творческая деятельность педагогов и
студентов.
Всякое взаимодействие в педагогическом процессе происходит на основе
системы научных знаний, так как формирование креативных способностей
студентов происходит в ходе освоения общеобразовательной программы,
целевой установкой которой является ознакомление с областями знаний,
выходящими за рамки образовательных программ, и овладение способами
креативной деятельности. Специфика содержания образования в процессе
формирования креативных способностей заключается в его нерушимой
целостности: без знаний невозможно овладеть ни способами креативной
деятельности, ни опытом эмоционально-ценностных отношений; умения и
знания эмоционально-ценностных отношений формируются только в процессе
совместной деятельности[2].
Следующим компонентом процесса формирования креативных
способностей студентов является совместная творческая деятельность. Исходя
из положения о том, что способности студентов формируются и развиваются в
личностном и коллективном общении, для их полноценного развития в процессе
творческой деятельности необходимо не только выделить некоторые этапы
решения задачи и способности, необходимые для благоприятной деятельности
на каждом этапе, но и подчеркнуть зависимость уровня сформированности
способностей и коллективной творческой деятельности.
Решение этой задачи возможно на основе анализа структуры креативности,
поскольку состав элементов и взаимосвязь между ними соответствуют цели
процесса формирования креативных способностей учащихся – превращению их
учебно-творческой деятельности в реальную творческую деятельность. Эта цель
реализуется участниками процесса по-разному: студентами-как создание
продукта, обладающего инновациями и общественной значимостью,
способствующего их самореализации; для учителя это развитие способностей
учащихся к индивидуальному и коллективному творчеству. Это взаимодействие
рассматривается как процесс управления креативной деятельностью студентов в
рамках содержания педагогической деятельности.
Таким образом, взаимодействие между студентами и педагогом идет через
механизм педагогического воздействия, функциями которого являются:
- инициирование деятельности (пробуждать в учащемся активность,
стимулировать потребность того или иного вида творческой деятельности);
- поощрение личностного выбора (предоставить возможность лично
принимать решения в осуществлении креативной деятельности и самому нести
за них ответственность)[5].
Формирование креативных способностей студентов в учебно-
воспитательном процессе зависит от ряда факторов и условий их реализации.
Теоретический анализ и организация креативной деятельности студентов
показали, что для эффективности формирования творческих способностей
студентов необходимо выполнение ряда специфических педагогических
условий.

498
 Важно определить не просто педагогические условия, но и их сочетание в
единое целое, характеризующееся взаимодействием между отдельными
условиями, то есть комплекс определенных педагогических условий,
способствующих эффективному формированию креативных способностей
студентов.
На наш взгляд, педагогическими условиями формирования творческих
способностей студентов на занятиях являются:
1. Включение студентов и педагогов в совместную творческую
деятельность, ориентированную на формирование креативных способностей
студентов.
2. Педагогическое управление процессом формирования креативных
способностей студентов.
3. Разработка критериев уровня формирования креативных способностей
студентов в ходе творческой деятельности.
Рассмотрим более подробно данные педагогические условия, которые
непосредственно связаны с творческим процессом студентов и выполнение
которых обеспечивает, на наш взгляд, формирование креативных способностей
студентов.
Содержание учебно-воспитательной деятельности должно позволять
каждому студенту выбрать личностно-индивидуальную траекторию своего
развития, направление для личностной самореализации. Креативная
деятельность позволяет студенту занять центральное место в процессе
образовательного взаимодействия с окружающим миром. Реализация этой
стратегии становится возможной тогда, когда отношения между учителем и
учеником меняются от субъект-объектных к субъект-субъектным, в которых
достигается наиболее полная самореализация собственного потенциала [6].
Опираясь на теорию Л.С. Выготского о том, что развитие ребенка проходит
через зону ближайшего развития, когда он умеет что-то делать лишь в
сотрудничестве со взрослыми, и лишь затем переходит на уровень актуального
развития, когда это действие он может выполнить самостоятельно, при
построении процесса совместной творческой деятельности, необходимо
отметить, что помощь педагога необходима учащемуся в зоне ближайшего
развития новой способности: тогда, когда он в принципе готов осваивать что-то
новое, но еще не может разобраться самостоятельно[7]. Помочь ему увидеть,
осознать как сам процесс поисков, так и то, что он ищет, но не подменять его
собственный поиск готовыми ответами – в этом и состоит функция педагога в
совместной творческой деятельности.
Подводя итог, считаем необходимым отметить следующее:
1. Формирование креативных способностей студентов может
осуществляться при определенных социально-педагогических условиях,
основанных на методологических принципах обучения и воспитания, с учетом
развивающейся микросреды.
2. Под формированием способностей мы понимаем формирование таких
индивидуально-личностных качеств, которые необходимы для успешного

499
осуществления творческой деятельности, в результате формирования которых
появляются новые качественные характеристики в когнитивной, эмоционально-
волевой и результативно-практической сферах личности.
3. Совместная творческая деятельность, с одной стороны, включает в себя
собственно, творческую деятельность студентов, с другой стороны-учебная
творческую деятельность преподавателей по формированию креативных
способностей студентов. Процесс формирования фиксирует формирование
способностей из менее благоприятного состояния в более благоприятное, а также
условия и средства, необходимые для данного перехода.
Литература:
1. Белич,В.В.Формирование и развитие творческих способностей учащихся
(методические рекомендации)/В.В. Белич. – Челябинск, 2007.–42с.
2. Кулюткин, Ю.Н. Психология обучения взрослых. Ю.Н.Кулюткин. – М:
Просвещение,2005.– 128 с.
3. Пономарев, Я.А. Психология творчества/Я.А.Пономарев. – М.: Изд-во «Наука», 2002.
– 340с.
4. Спиркин, А.Г. - О творческой силе человеческого разума /А.Г.Спиркин.
Послесловие//Наука итворчество. – М.: Прогресс, 2000. – 143с.
5. Кругликов, Г.И., Симоненко В.Д., Цырлин М.Д.- Основы технического творчества / -
М.: Народное образование, 1999
6. Шадриков, В.Д. Деятельность и способности/В.Д.Шадриков. – М: Изд.корпорация
«Логос»,2014.-320с.
7. Выготский, Л.С. Педагогическая психология/Л.С.Выготский. – М.: Педагогика.-
Пресс, 2006. – 536 с.

500
 ОГЛАВЛЕНИЕ

ФИЛОЛОГИЧЕСКОЕ НАПРАВЛЕНИЕ

1 Г.Т. Абдижаппарова «HISTORICAL AND LINGUISTICAL 3

PECULIARITIES OF ENGLISH LANGUAGE IN THE USA AND
CANADA»
2 Абдуллина Ж.А. «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨП ТІЛДІЛІК 10
ЖАҒДАЙЫНДА ФРАНЦУЗ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ
КОММУНИКАТИВТІ ТӘСІЛ»
3 Н.З. Абилхайыров «МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ АРАБСКОГО 17
ЯЗЫКА В РАМКАХ ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ»
4 Д.А. Акбердиева «ROLE PLAYING AS A MEANS OF FORMING 23
COMMUNICATION SKILLS»
5 Ф.Б. Алимжанова «ВИДЕОФИЛЬМ КАК СРЕДСТВО ОБУЧЕНИЯ 29
ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ»
6 А.Б. Бекмуратова «READING SKILLS DEVELOPMENT WITH 36
CREATIVE TASKS»
7 А.А.Гурбанова «ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ПОВЫШЕНИЯ 42
КАЧЕСТВА И УПРАВЛЕНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТОЙ
СТАРШЕКЛАССНИКОВ»
8 Б.Е. Джазибаева «CHARACTERISTICS OF SUSTAINABLE UNITS 47
IN BUSINESS ENGLISH»
9 А. Жаббарова «THE SYSTEM OF EXERCISES FOR TEACHING 52
ESSAY WRITING IN ENGLISH»
10 У. Жаббаров «TEACHING FOREIGN LANGUAGE THROUGH 56
DISTANCE LEARNING ON THE BASIS OF INTERACTIVE
MEANS»
11 Г.Н. Калматаева «ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ 61
АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒА
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ»
12 А.С. Каприелова «THE FORMATION OF INTERCULTURAL 66
COMPETENCE OF STUDENTS IN THE PROCESS OF TEACHING
A FOREIGN LANGUAGE»
13 С.Н. Кожанов «FEATURES OF FORMATION AND 73
DEVELOPMENT OF SOCIAL AND CULTURAL COMPETENCE IN
ENGLSIH CLASSROOM»
14 Л.М. Комекбаева «BASIC REQUIREMENTS FOR A FOREIGN 80
LANGUAGE LESSON»
15 В. И. Костин «ПЕРЕВОД И ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЯЗЫКОВ» 86
16 А.Б. Макулбек «ASPECTS OF THE EDUCATION SYSTEM OF THE 93
REPUBLIC OF KAZAKHSTAN AND METHODOLOGICAL
SUPPORT OF SECONDARY EDUCATION»

501
17 Ю. А. Мамадалиева «THE ROLE OF CULTURE TEACHING IN 99
ENGLISH AS A FOREIGHN LANGUAGE CLASSROOM»
18 М.К. Маханова «DISTRIBUTION OF TIME AND TASKS OF 105
UNIVERSITY STUDENTS»
19 Г.Ж. Назарова «THE ROLE OF COMMUNICATIVE 111
COMPETENCE AS A MEANS OF DEVELOPING COGNITIVE
ACTIVITY IN TEACHING ENGLISH»
20 Н.А. Пушко «PECULIARITIES OF THE VOCABULARY OF 119
MODERN ENGLISH»
21 З. Тасанбаева, Г. Бижанова «ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУДА 125
ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ»
22 М.Б. Шойманова «INNOVATIONS IN TEACHING ENGLISH TO 133
STUDENTS OF NON-LINGUISTIC UNIVERSITIES»

НАПРАВЛЕНИЕ ДИЗАЙН И ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ТРУД

23 М.Құлбекұлы, Қ.Әбидин «ПОЛИФАЗАЛЫҚ ЛАЙ 141

МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫ МЕН ТҮРЛЕНУЛЕРІ»
24 Ауезов Б. О. «ВЛИЯНИЕ АРТ ТЕХНОЛОГИЙ НА РАЗВИТИЕ 145
СОВРЕМЕННОГО ДИЗАЙНА»
25 З.Р. Давлетканова «ЭКОПРОЕКТИРОВАНИЕ ЗДАНИЙ В 148
БОЛЬШИХ ГОРОДАХ»
26 Қуанышбекова М.А. «КӨРКЕМ ӨНЕРМЕН ИНТЕРЬЕР 153
ДИЗАЙНЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ДАМУЫ»
27 М.Р. Минигулова «ТРИКОТАЖНЫЕ ПОЛОТНА В 157
ИЗГОТОВЛЕНИИ СПОРТИВНОЙ ОДЕЖДЫ»
28 Скорикова Н.Н. «ПРОДАЮЩИЕ ДИЗАЙН-ТЕХНОЛОГИИ В 161
РИТЕЙЛЕ»
29 Юнусова Д.А. «ВЛИЯНИЕ ДЕКОНСТРУКТИВИЗМА НА 168
ДИЗАЙН СОВРЕМЕННОЙ ОДЕЖДЫ»

НАПРАВЛЕНИЕ ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ И

ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА И СПОРТ

30 Б. Ж. Асылбеков., И. К. Мусаева., Г. К. Токтарова 176

«ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВ В
ЖИВОТНОВОДЧЕСКИХ ХОЗЯЙСТВАХ КРИЗИСНОЙ ЗОНЫ
КАЗАХСТАНСКОГО ПРИАРАЛЬЯ»
31 З.Р.Ахмедова, Б.А.Халмурзаева. С.А.Сапарбеков 181
«КУЛЬТИВИРОВАНИЯ КСИЛОТЕРМОФИТА CAPPARIS
SPINOSA.L. В АРИДНЫХ ЗОНАХ И ИХ ВЫЯВЛЕНИЕ НА
ЧИСЛЕННОСТЬ ПОЧВЕННЫХ МИКРООРГАНИЗМОВ»
32 Н.К. Ерепбаев «ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ОЙЫНЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ 186
МЕН ТАКТИКАСЫ NATIONALS SPORTS EDUCATION»

502
33 Р.Ж. Ермекбаева., Ғалымжан Д. «АРАЛ ӨҢІРІНДЕ ӨСІРІЛЕТІН 190
ЯНТАР РЕҢДІ СҰР ТҮСТІ ҚАРАКӨЛ ҚОЙЛАРЫНЫҢ ЖҮН
ЖАБЫНЫНЫҢ САПАЛЫҚ ҚӨРСЕТКІШТЕРІ»
34 А.Ш. Есенбекова «МEКТEП ОҚУШЫЛAРЫНЫҢ ДEНE 194
БIТIМIНIҢ ДAМУЫН ЗEРТТEУ ЖӘНE ОЛAРДЫ БAҒAЛAУ
ӘДICТEМECI»
35 Р.Н.Жаналиева «ПРИМЕНЕНИЕ ПРОБЛЕМНОГО МЕТОДА В 198
ОБУЧЕНИИ ХИМИИ»
36 Н.Ф.Иксанова, С.Г.Юнусова «СОВРЕМЕННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В 202
ЛЕГКОЙ АТЛЕТИКЕ ЗНАЧЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И
СПОРТА В ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА»
37 А.О. Қайып, М.Т. Сулейменова «АҒЫЛШЫН ТІЛІ ЖӘНЕ 205
БИОЛОГИЯ ПӘНІН КІРІКТІРІП ОҚЫТУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ»
38 С.Е. Қуанышова «БИОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ 211
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЗЕРТТЕУШІЛІК ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН
ДАМЫТУДЫҢ КЕЙБІР ӘДІСТЕРІ»
39 Қ.Қ. Нұрман «ФУРФУРОЛДЫ ДЕКАРБОНИЛДЕУ 214
РЕАКЦИЯСЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ МЕН КИНЕТИКАСЫ»
40 Ж.Ж.Сламбекова «ҰЛТТЫҚ СПОРТ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС 216
ОЙЫНДАРЫ»
41 С.С. Султанов, М.А. Юсупов «ЗНАЧЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ 220
КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА»
42 К.К.Сырманова, Алипбекова Ж.К, Ж.Б.Калдыбекова, Қ.Қ.Нұрман 223
«ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНОГО СОДЕРЖАНИЯ
РЕЗИНОВОЙ КРОШКИ ПРИ ПОЛУЧЕНИИ
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ПОЛИМЕР-БИТУМНЫХ ВЯЖУЩИХ»
43 А.У.Тайтелиева «СҮТ АҚУЫЗДАРЫ, ОЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ 229
МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ»
44 Ә.Н. Халила., М.Т. Сулейменова «ЖАЛПАҚ ҚҰРТТАРДЫҢ 237
БИОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРРІН ЖЕТІЛДІРУ»
45 Ә.Н. Халила., М.Т. Сулейменова «ЕЛІМІЗДІҢ РУХАНИ 242
ЖАҢҒЫРУЫНА ҮЛКЕН ҮЛЕС ҚОСАТЫН МИРАС
УНИВЕРСИТЕТІ ҰЛАҒАТТЫ ҰЗТАЗДАРДЫ
ҰЛЫҚТАЙТЫН ҰЖЫМ»
46 N.K. Shakirova «USE OF NEW METHODS IN TEACHING 245
BIOLOGY»
47 И.С.Шарафутдинов, Н.Ф.Иксанова «ОБЩАЯ ФИЗИЧЕСКАЯ 250
ПОДГОТОВКА В ЛЕГКОЙ АТЛЕТИКЕ»
48 С.Г. Юнусова., Н.Ф. Иксанова «ВЗАИМОСВЯЗЬ ФИЗИЧЕСКОЙ И 253
УМСТВЕННОЙ РАБОТОСПОСОБНОСТИ УЧАЩИХСЯ»
49 М.А. Юсупов, С.С. Султанов «ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІНЕН 256
СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖӘНЕ ӨЗБЕТТЕРІНШЕ ОҚУ ДӘПТЕРІН ЖҮРГІЗУ»

503
 НАПРАВЛЕНИЕ ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ

50 Ұ.М. Әбдіғапбарова «ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ 261

ӨЗДІК ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ МӘНДІ СИПАТЫ»
51 Б.Д. Аблашимов «ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН 267
ЖАНАРТУДЫҢ ҚАЗІРГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ»
52 Б.Д. Аблашимов «БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУДЫҢ 271
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ»
53 Н.А. Ефремова-Шершукова, Л.Ю. Агалакова «ОЛИМПИАДА КАК 275
ФАКТОР РАЗВИТИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ СИСТЕМЫ
ОБРАЗОВАНИЯ»
54 Арымбаева К.М., Садыбекова Д.А., Байдалиева Ұ.Б. 278
«ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУЫ МЕН
ТАЛАПТАНУ ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ»
55 Атаева Ж.К. «ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ 281
ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНДЕ АҚПАРАТТЫҚ-
КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ»
56 А.С. Ахметов «ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МІНЕЗ 286
АУЫТҚУЛАРЫН ОЙЫН ӘДІСТЕРІНІҢ КӨМЕГІМЕН ТҮЗЕТУ»
57 А.С. Ахметов «ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ АРАСЫНДА 290
КЕЗДЕСЕТІН МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ АУЫТҚУЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
СЕБЕПТЕРІ»
58 Т.М. Бажан «ИНСТРУМЕНТЫ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ 297
КИНЕЗИОЛОГИИ В РАБОТЕ ПЕДАГОГА-ПСИХОЛОГА ДОУ и
СОШ»
59 А.Н. Бекен «КӘСІПТІК ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН 302
ДАМЫТУДАҒЫ АКМЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ»
60 А.А. Бузурманкулова, Л.Ж. Садыкова, Ж. К. Мокешов 308
«ТЕХНОЛОГИИ СОЗДАНИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ УЧЕБНИКОВ»
61 Ешенкулова Д.Б., Егембердиева Д.Б., Жолдасбекова Д.А. «МІНЕЗ- 313
ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ОҚУШЫЛАР ТҰЛҒАСЫНЫҢ
ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ»
62 А.Б. Әлайдар «ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІНДІК САНАСЫН 320
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ДАМЫТУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ»
63 А.З.Әліпбек, А.Б. Сикимбаева «БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ- 325
ПСИХОЛОГТАРДЫ КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА ЭТНПСИХОЛОГИЯ
ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ»
64 Ә.Ә. Әлменoвa «ӨЗІНДІК ЖҰМЫC APҚЫЛЫ ЖOҒAPЫ МЕКТЕП 330
ПЕДAГOГ-ПCИХOЛOГТAPЫН КӘCІПТІК ДAЯPЛAУДЫҢ
ПCИХOЛOГИЯЛЫҚ-ПЕДAГOГИКAЛЫҚ ШAPТТAPЫ»
65 А.Б. Әсілхан ««РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ» БАҒДАРЛАМАСЫ 333
АЯСЫНДА ЖОО ЖАСТАРДЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕЛЕУ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕР»

504
66 Ж.Н. Әуесхан «ЖОО СТУДЕНТТЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК- 337
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ШАРТТАРЫ»
67 С.Е Жанболатов, М.Т. Құрбанбай «ЖАНҰЯДАҒЫ ТӘРБИЕ 343
ТҮРЛЕРІНІҢ БАЛА ПСИХОЛОГИЯСЫ ҚАЛЫПТАСУЫНА
ӘСЕРІ»
68 А.А. Жолдасбеков «ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ 347
ФОРМИРОВАНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ
СТУДЕНТОВ»
69 Д.С. Жумабаева «ПУТИ ОБУЧЕНИЯ В КОЛЛЕДЖАХ 352
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ТОГОЛОК МОЛДО «ТАЛЫМ КЫЗ МЕНЕН
КОБОКТУН АЙТЫШКАНЫ» НА ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКОЙ
ОСНОВЕ»
70 К. Илашқызы «МЕГАПОЛИС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ СТУДЕНТ 357
ЖАСТАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ЖАҒДАЙЫ»
71 М.И. Иманалиева, Н.Ж. Женишбекова «ЛОГОПЕДИЧЕСКАЯ 361
РАБОТА С ДЕТЬМИ С ЦЕРЕБРАЛЬНЫМ ПАРАЛИЧОМ»
72 Г.А.Кайбульдаева, Қ.Қ.Шоманова «МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ 364
БАЛАЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІЛІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН
ДАМЫТУ»
73 Г.Б.Кенжебаева «БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ КӘСІБИ 367
ДАЯРЛАУДА КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ»
74 Н.А. Ефремова-Шершукова, Р.Н. Князюк «КИБЕРБУЛЛИНГ КАК 374
ПРИЧИНА НАРУШЕНИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ
БЕЗОПАСНОСТИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ»
75 М.К. Қойшыман «БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ 378
КӘСІБИ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ»
76 И.А.Корнилко, Н.Музириддинова «КАЗАХСКОГО 382
ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ В ФОРМИРОВАНИИ
СОЦИАЛЬНО-ЛИЧНОСТНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ
ПЕДАГОГОВ В УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ
ВУЗА»
77 О.Н. Кузнецова «ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ 385
ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В УЧЕБНОМ
ПРОЦЕССЕ»
78 М.А. Куканова «ОСОБЕННОСТИ КЫРГЫЗСКО-РУССКОГО 390
ДВУЯЗЫЧИЯ СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ПРОФИЛЯ»
79 Л. М. Лесбек «РОЛЬ УЧИТЕЛЯ В ПЕДАГОГИЧЕСКОМ 393
ПРОЦЕССЕ»
80 Атемова к.Т., Исабекова М.М. «ЗАМАНАУИ ЖАС ҚЫЗДАРДЫҢ 398
ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ
ОРТАСЫНЫҢ ЫҚПАЛЫ»
81 Нариман Е.С. «CONTRIBUTION OF I. PAVLOV TO THE 402
DEVELOPMENT OF PSYCHOLOGY»

505
82 Омарова Г.А. «БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ КӘСІБИ 410
ДАЯРЛАУДА КОММУНИКАТИВТІ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ»
83 К.Т. Орозбактиева «ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОБЛЕМ НАРУШЕНИЙ 414
ЗВУКОПРОИЗНОШЕНИЯ У ДЕТЕЙ С СОЧЕТАНИЕМ
НАРУШЕНИЙ МОТОРНОЙ И РЕЧЕВОЙ СФЕР В
ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ»
84 Н.Сегизбаева, Ж.У.Байсалов, Н.Э. Абдраева «МЕТОДИКА 416
УРОВНЕВОГО ОБУЧЕНИЯ КЫРГЫЗСКОМУ ЯЗЫКУ
СТУДЕНТОВ-БАКАЛАВРОВ ВУЗОВ КЫРГЫЗСТАНА»
85 Э. С. Сейталиева, С.А. Меликян «РОЛЬ ЗАНИМАТЕЛЬНЫХ ИГР 420
В РАЗВИТИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ИНТЕРЕСА МЛАДШИХ
ШКОЛЬНИКОВ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ»
86 Ж.С. Сихынбаева, Д.Н. Тоқбергенова, Қ.С. Сиқымбаев «ЗЕЙІНДІ 424
РЕТТЕУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ- ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ»
87 Н.А.Ефремова-Шершукова, Д.Ю.Степанов, В.Е. Минеев-Ли 429
«ОСОБЕННОСТИ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ
ШКОЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ КРАЙНЕГО
СЕВЕРА НА ТЕРРИТОРИИ РФ, ЯМАЛЬСКИЙ ПРОЕКТ
«КОЧЕВАЯ ШКОЛА»»
88 Тағыберген Г.Е. «СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫҢ ИНТЕРНЕТКЕ 433
ТӘУЕЛДІЛІГІН АЛДЫН АЛУ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК
КӨРСЕТУ»
89 Э.А. Ташиева «БІЛІМ АЛУШЫЛАРҒА ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІ 438
МЕҢГЕРТУДІҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН - ОҚЫТУ МЕН
ТӘРБИЕЛЕУ ҮРДІСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ»
92 Г.А. Тлевлиева «АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ 443
МҰРАСЫ»
93 А.Д. Тлемисова, Ж.С. Сихынбаева, Д.Б. Ешенкулова «БОЛАШАҚ 450
КӘСІПТІК ОҚЫТУ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ
ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ»
94 Ш.Н. Турысбеков «ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ 454
ТОЛЕРАНТНОСТИ СТУДЕНТОВ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ»
95 Н.Б.Тұрсынбекова «КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУ МӘСЕЛЕСІН 459
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕУДІҢ МӘНІ»
96 А.Т. Утебаева, Г.Т. Утеева «ЖАСӨСПІРІМДІК КЕЗЕҢДЕГІ 465
БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУ»
97 Б.С. Чокошева, Н.К. Сегизбаева «ПРИМЕНЕНИЕ СОВМЕСТНЫХ 471
УЧЕБНЫХ МЕТОДОВ: ПРИСТАЛЬНОГО ЧТЕНИЯ И
ПОНИМАНИЯ»

506
99 Б.С. Шарафутдинова «БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ 476
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ»
100 А.О. Шоманбаева, Д.Б. Ешенкулова «ПРОБЛЕМА УПРАВЛЕНИЯ 483
СТРЕССОМ В КРИЗИСНЫЙ ПЕРИОД ЖИЗНИ»
101 А.О. Шоманбаева, Б.Е. Темиргалиева «ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ ОБЗОР 488
ПО ПРОБЛЕМЕ ФОРМИРОВАНИЯ ГЕНДЕРНОГО
САМОСОЗНАНИЯ ЛИЧНОСТИ»
102 Г.К.Ыкыласова «СПЕЦИФИКА ФОРМИРОВАНИЯ 494
КРЕАТИВНОСТИ СТУДЕНТОВ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ
ПРОЦЕССЕ ВУЗА»

507
 «Жоғары мектептердің ғылымы 2020» атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясының материалдарында экономикалық зерттемелер бойынша ақпараттық
және телекоммуникациялық жүйелер, педагогика және психология, құқық және құқықтық
қатынастар, есеп және аудит, қаржы, филология, дизайн және көркемдік жұмыс, дене
шынықтыру және спорт, жаратылыстану ғылымдары салаларының дамуы бағыттарында
ғылыми еңбектері жарияланады.

В материалах международной научно-практической конференции «Наука высших школ

2020» опубликованы научные труды по вопросам развития экономических исследований,
информационные и телекоммуникационные системы, права и правовых отношений,
современные финансы и учет, педагогика и психология, филологическое направление, дизайн
и художественный труд, физическая культура и спорт и естественные науки.

Редакция алқасы (редакционная коллегия): М.Б. Мырзалиев., Е.Ю. Ан, А.Б-П. Даниярова,
Хан И.Ю., А.Р. Шалбаева, А.В.Роговой, В.Ж.Джаманкузова, М.Ж.Кошкинбаева,
Г.П.Коптаева, Д.Б.Ешенкулова, А.С.Каприелова, М.Т.Сулейменова, Д.С.Осмоловская,
М.А.Усербаева, Б.Т.Исатаева, Т.С.Митрошенко.

508
 Оргкомитет не несет ответственности за материалы, не содержащие научной новизны
или оформленные с нарушением грамматики.

Подготовка оригинал-макета: А.Р. Шалбаева

Отпечатано в типографии «Алем», Заказ №0606

Подписано в печать «06» июня 2020 г. Формат А5, Тираж 120 штук

© Университет «Мирас»

509