Ìàòåðèàëû ïî àðõåîëîãèè, èñòîðèè è ýòíîãðàôèè Òàâðèè. Âûï.

XV

À. Å. ÊÀÒÞØÈÍ

ÍÅÊÎÒÎÐÛÅ ÎÑÎÁÅÍÍÎÑÒÈ ÂÍÅØÍÅÃÎ ÎÁËÈÊÀ

ÁÎÑÏÎÐÑÊÈÕ ÑÒÀÒÅÐΠÂÒÎÐÎÉ ×ÅÒÂÅÐÒÈ III â. í.ý.
 ÑÂÅÒÅ ÐÈÌÑÊÎ-ÁÎÑÏÎÐÑÊÈÕ ÎÒÍÎØÅÍÈÉ

 èçó÷åíèè èñòîðèè Áîñïîðñêîãî öàðñòâà ðèìñêîãî èìïåðàòîðñêîãî âðåìå-

íè, íàðÿäó ñ ïèñüìåííûìè è ýïèãðàôè÷åñêèìè èñòî÷íèêàìè, áîëüøóþ ðîëü èã-
ðàþò ïàìÿòíèêè íóìèçìàòèêè. Îíè îñîáåííî âàæíû äëÿ èññëåäîâàíèÿ âçàèìî-
îòíîøåíèé Ðèìñêîé èìïåðèè è Áîñïîðà. Ïîñâÿùåííàÿ ïàìÿòíèêàì Áîñïîðñêî-
ãî öàðñòâà íóìèçìàòè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà äîâîëüíî îáøèðíà, íî â ïðåäëàãàå-
ìîé ñòàòüå ÿ íå ñòàâèë ïåðåä ñîáîé çàäà÷è ïîëíîñòüþ åå îñâåòèòü (òåì áîëåå,
÷òî ïðàêòè÷åñêè ëþáàÿ, âûõîäèâøàÿ â ïîñëåäíåå âðåìÿ, ìîíîãðàôèÿ íà ðàñ-
ñìàòðèâàåìóþ òåìó ñíàáæåíà, êàê ïðàâèëî, èñòîðèîãðàôè÷åñêèì îáçîðîì). Â
÷èñëå îñíîâíûõ ðàáîò íåëüçÿ íå íàçâàòü êàïèòàëüíûé òðóä À.Í. Çîãðàôà
«Àíòè÷íûå ìîíåòû», ãäå ñåâåðîïðè÷åðíîìîðñêèå ïàìÿòíèêè íóìèçìàòèêè
ðàññìîòðåíû â ñîïîñòàâëåíèè ñ äðóãèìè ìîíåòíûìè ñèñòåìàìè àíòè÷íîãî
ìèðà. Ñðåäè âûøåäøèõ â ñðàâíèòåëüíî íåäàâíåå âðåìÿ, íåîáõîäèìî îòìå-
òèòü ìîíîãðàôèè Â.À. Àíîõèíà «Ìîíåòíîå äåëî Áîñïîðà» è «Èñòîðèÿ Áîñïî-
ðà Êèììåðèéñêîãî», à òàêæå Í.À. Ôðîëîâîé «Ìîíåòíîå äåëî Áîñïîðà». Ýòè àâ-
òîðû, íàðÿäó ñ âàæíûìè èñòîðè÷åñêèìè ðåêîíñòðóêöèÿìè è èíòåðïðåòàöèÿìè,
ââåëè â íàó÷íûé îáîðîò ìàññó èñêëþ÷èòåëüíî öåííûõ ôàêòè÷åñêèõ äàííûõ.
Ýòàïû áîñïîðñêîãî ìîíåòíîãî äåëà èìïåðàòîðñêîãî ïåðèîäà õîðîøî îñ-
âåùåíû â ñîîòâåòñòâóþùåé ëèòåðàòóðå, ïîýòîìó â ôîðìàòå ïðåäëàãàåìîé
ñòàòüè âðÿä ëè íåîáõîäèìî ïîäðîáíî âîñïðîèçâîäèòü ýòó èíôîðìàöèþ. Îä-
íàêî ñëåäóåò, íà ìîé âçãëÿä, õîòÿ áû âêðàòöå îñòàíîâèòüñÿ íà îñíîâíûõ ìî-
ìåíòàõ ôîðìèðîâàíèÿ âíåøíåãî îáëèêà áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ ðèìñêîãî âðå-
ìåíè. Ñ 289 ã. á.ý. (9/8 ã. äî í.ý.), ïîñëå îêîí÷àòåëüíîãî êðóøåíèÿ àíòèðèìñêîé
ïîëèòèêè Ìèòðèäàòà Åâïàòîðà è â ðåçóëüòàòå óêðåïëåíèÿ èìïåðàòîðñêîé âëà-
ñòè, íà Áîñïîðå íà÷èíàåòñÿ âûïóñê àóðåóñîâ ñ èçîáðàæåíèÿìè ðèìñêîãî èìïå-
ðàòîðà íà ëèöåâîé ñòîðîíå è ÷ëåíîâ èìïåðàòîðñêîé ñåìüè íà îáîðîòíîé [1, ñ.
191]. Ñóùåñòâóåò, ïðàâäà, ðåïðîäóêöèÿ ñòàòåðà òàêîãî òèïà ñ äàòîé 284 ã. á.ý.,
îäíàêî åãî ïîäëèííîñòü ñîìíèòåëüíà [2, ñ. 81]. Ïîðòðåòîâ áîñïîðñêèõ öàðåé

525
Êàòþøèí À.Å. Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè âíåøíåãî îáëèêà ...

íà ýòèõ ìîíåòàõ íåò, è ëèøü èõ èìåíà, çàøèôðîâàííûå â âèäå ìîíîãðàìì, èíîãäà

ñòîÿò íà ðåâåðñàõ (ðèñ. 1,1,2,2.1). Ïðè÷åì âîïðîñû ïðèíàäëåæíîñòè òîé èëè èíîé
ìîíîãðàììû îïðåäåëåííîìó áîñïîðñêîìó öàðþ äî ñèõ ïîð, çà ðåäêèì èñêëþ÷å-
íèåì, íåëüçÿ îòíåñòè ê ðàçðÿäó áåññïîðíî ðåøåííûõ. Íàïðîòèâ, ìÿòåæíèê Ìèò-
ðèäàò VIII (III) (39/40-44/45 ãã.), çàâëàäåâøèé áîñïîðñêèì òðîíîì âîïðåêè âîëå Ãàÿ
Êàëèãóëû, âûáèâàë íà àóðåóñàõ êàê ñâîå èìÿ, òàê è òèòóë (ðèñ. 1,3). Ìÿòåæ áûë
ïîäàâëåí ðèìëÿíàìè ñ ïîìîùüþ ïðåäàòåëüñòâà Ìèòðèäàòà åãî áðàòîì Êîòèñîì
– â ðåçóëüòàòå ïîñëåäíèé ñòàë, ïðè àêòèâíîé ïîääåðæêå èìïåðèè, ñëåäóþùèì
áîñïîðñêèì ïðàâèòåëåì (45/46-67/68 ãã.). Íà ìîíåòàõ â íà÷àëå ñâîåãî ïðàâëåíèÿ
Êîòèñ I îáîçíà÷àë ñåáÿ ëèøü ìîíîãðàììîé (ðèñ. 1,4), à â 62 ã. áûëè âûïóùåíû
çîëîòûå ìîíåòû ñ èçîáðàæåíèÿìè ãîëîâ Íåðîíà è Êëàâäèÿ (ðèñ. 1,5) [3, ÷. 1, ñ. 87-
88, 99], à òàêæå ìåäíûå ìîíåòû ñ èçîáðàæåíèåì è òèòóëîì èìïåðàòîðà Íåðîíà
[3, ÷. 1, ñ. 98]. Áîñïîðñêèé öàðü â ëåãåíäàõ ýòèõ ìîíåò íèêàê íå áûë óïîìÿíóò –
òàê â íóìèçìàòè÷åñêèõ ïàìÿòíèêàõ îòðàçèëàñü âîçðîñøàÿ â 50-60-å ãã. I â. í.ý.
ðèìñêàÿ ýêñïàíñèÿ â Ñåâåðíîå Ïðè÷åðíîìîðüå [4, ñ. 330]. Áîñïîðñêèå ñòàòå-
ðû òàêîãî òèïà èçâåñòíû ïî 374 ã. á.ý. (77/78 ã. í.ý.). Êîòèñ I ñòàë ïîæèçíåííûì
ïåðâîñâÿùåííèêîì èìïåðàòîðà, «äðóãîì öåçàðÿ è ðèìëÿí», «áëàãî÷åñòèâûì»
[4, ñ. 328-329; 5, ¹¹ 41, 69, 958, 1124]. Ðåñêóïîðèä I (II) (68/69-91/92 ãã.), ÷åêà-
íèâøèé, ïî ïðåæíèì ïðàâèëàì, çîëîòûå ìîíåòû ñ èçîáðàæåíèÿìè Âåñïàñèà-
íà è Òèòà è öàðñêîé ìîíîãðàììîé, ñ 81 ã. ïîìåùàåò íà íèõ êàê ñâîé ïîðòðåò,
òàê è èìÿ è òèòóë (ïðè ýòîì ãîëîâà èìïåðàòîðà ïåðåìåùàåòñÿ íà àâåðñ) (ðèñ.
1,6). Ýòè èçìåíåíèÿ ñâÿçûâàþò ñ àêòèâèçàöèåé äàêîâ ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì
Äåöåáàëà âî âðåìÿ ïðàâëåíèÿ èìïåðàòîðà Äîìèöèàíà. Â ýòî âðåìÿ «ñïàñàÿ
ïîëîæåíèå íà Äóíàå, ðèìñêîå ïðàâèòåëüñòâî ïðèíóæäåíî áûëî äëÿ óñèëåíèÿ
òàì àðìèè âûâåñòè èç Ñåâåðíîãî Ïðè÷åðíîìîðüÿ ãàðíèçîíû. Áîñïîðó âíîâü
ïîðó÷åíî áûëî âçÿòü íà ñåáÿ çàùèòó ãðå÷åñêèõ ãîðîäîâ Ñåâåðíîãî Ïðè÷åðíî-
ìîðüÿ è, ãëàâíûì îáðàçîì, Õåðñîíåñà... Ñ ýòîãî âðåìåíè íà áîñïîðñêèõ ñòà-
òåðàõ ïî÷òè âñåãäà ñòàëè ïîìåùàòü èçîáðàæåíèÿ öàðåé Áîñïîðà ñ èõ òèòóëîì
è ïîëíûì íà÷åðòàíèåì èìåíè; ëèøü íà îáîðîòå ìîíåòû ÷åêàíèëàñü ãîëîâà
ðèìñêîãî èìïåðàòîðà è äàòà âûïóñêà» [4, ñ. 333]. Ïîäîáíûé îáëèê ñòàòåðîâ
ñîõðàíÿåòñÿ äî êîíöà ìîíåòíîé ÷åêàíêè íà Áîñïîðå [1 ñ. 201; 2, ñ. 100, 102], è
èìåííî íà òàêèå ìîíåòû ÿ õîòåë áû îáðàòèòü âíèìàíèå â ïðåäëàãàåìîé ñòàòüå.
 íàó÷íîé ëèòåðàòóðå äàâíî ñóùåñòâóåò ìíåíèå, ÷òî ðèìñêèå èìïåðàòîðû
ïîääåðæèâàëè áîñïîðñêóþ àðìèþ ñóáñèäèÿìè ñ òåì, ÷òîáû áîñïîðñêèå ïðàâè-
òåëè ïðè íåîáõîäèìîñòè ïîñòàâëÿëè èìïåðñêîìó âîéñêó ñâîè îòðÿäû [4, ñ. 333-
334; 6, ñ. 209; 7, ñ. 152]. Âïðî÷åì, åñòü è äðóãàÿ òî÷êà çðåíèÿ, ñîãëàñíî êîòî-
ðîé, íàîáîðîò, Áîñïîð áûë îáëîæåí îïðåäåëåííûìè ïîáîðàìè â ïîëüçó ðèìñ-
êîé àäìèíèñòðàöèè [8, ñ. 108; 9, ñ. 202-203]. Âðåìÿ îò âðåìåíè ôèíàíñèðîâà-
ëàñü, ïðåäïîëîæèòåëüíî, è ñîáñòâåííî áîñïîðñêàÿ ìîíåòíàÿ ÷åêàíêà [2, ñ. 107].
 óïîìÿíóòîé âûøå ðàáîòå À.Í. Çîãðàô îòìå÷àë çíà÷åíèå àíòè÷íûõ ìî-
íåò èìïåðàòîðñêîãî âðåìåíè êàê ñðåäñòâà ïðîïàãàíäû [1, ñ. 74]. Ýòîò âîïðîñ

526
 Ìàòåðèàëû ïî àðõåîëîãèè, èñòîðèè è ýòíîãðàôèè Òàâðèè. Âûï. XV

ïðîñòðàííî îñâåùåí â ìîíîãðàôèè Ì.Ã. Àáðàìçîíà «Ìîíåòû êàê ñðåäñòâî

ïðîïàãàíäû îôèöèàëüíîé ïîëèòèêè Ðèìñêîé èìïåðèè». «Â ïåðèîä ãðàæäàíñ-
êèõ âîéí êîíöà Ðåñïóáëèêè ìîíåòà ñòàíîâèòñÿ íàèáîëåå ýôôåêòèâíûì èíñò-
ðóìåíòîì ïîëèòè÷åñêîé ïðîïàãàíäû. Ýòî äåêëàðàòèâíîå ñðåäñòâî îáëàäàëî
äâóìÿ èñêëþ÷èòåëüíûìè êà÷åñòâàìè, êîòîðûå îòëè÷àëè åãî îò îñòàëüíûõ, –
îíî ëåãêî òèðàæèðîâàëîñü è áûëî ÷ðåçâû÷àéíî øèðîêî ðàñïðîñòðàíåíî â
ïðàêòè÷åñêîì îáèõîäå, ÷òî äåëàëî åãî îáùåäîñòóïíûì» [10, ñ. 9]. Âîçìîæ-
íîñòü èññëåäîâàíèÿ íóìèçìàòè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ â ýòîì êëþ÷å ïîáóäèëà ìåíÿ
ïîïûòàòüñÿ âçãëÿíóòü íà çàêëþ÷èòåëüíûé ýòàï èñòîðèè Áîñïîðà ïî-íîâîìó.
Â.Ô. Ãàéäóêåâè÷ îòìå÷àë, ÷òî Áîñïîðñêîå öàðñòâî âî II â. è â ïåðâûõ äåñÿ-
òèëåòèÿõ III â. äîñòèãëî «íàèâûñøåãî ðàññâåòà … â ïåðèîä ñâîåãî âòîðè÷íîãî
ïîäúåìà, íà÷àâøåãîñÿ åùå â íà÷àëå íàøåé ýðû» [4, ñ. 336]. Áîñïîðñêèé öàðü
Òèáåðèé Þëèé Ñàâðîìàò II (173/174-210/211 ãã.) óêðåïèë è ðàñøèðèë ñóõîïóòíûå
ãðàíèöû öàðñòâà, à òàêæå îäåðæàë ðÿä ïîáåä íà ìîðå. Áëàãîäàðÿ ýïèãðàôèñ-
òàì íàì èçâåñòíû íàäïèñè åãî ñûíà, Òèáåðèÿ Þëèÿ Ðåñêóïîðèäà III (èìåíîâàâ-
øåãî ñåáÿ «öàðåì âñåãî Áîñïîðà è òàâðîñêèôîâ»), ñ óïîìèíàíèåì ñëàâíîãî
îòöà.  òå÷åíèå ïåðâûõ äåñÿòèëåòèé III â. Áîñïîðñêîå öàðñòâî èãðàåò çàìåòíóþ
ðîëü â òîðãîâîì ÷åðíîìîðñêîì îáìåíå [4 ñ. 338; 5, ¹ 54, 63]. Ïî äàííûì ýïèã-
ðàôèêè è íóìèçìàòèêè, ìû òàêæå çíàåì èìåíà è ãîäû öàðñòâîâàíèé ñëåäóþ-
ùèõ áîñïîðñêèõ ïðàâèòåëåé: Êîòèñà III, Ñàâðîìàòà III, Ðåñêóïîðèäà IV, Èíèíôè-
ìåÿ. Ïåðèîäû öàðñòâîâàíèé ýòèõ ïðàâèòåëåé îïðåäåëÿþòñÿ ïî äàòèðîâêàì ìî-
íåòíûõ âûïóñêîâ; ëàêóíû è õðîíîëîãè÷åñêèå íåñîîòâåòñòâèÿ â äèíàñòè÷åñêîé
èñòîðèè Áîñïîðà ýòîãî âðåìåíè îáúÿñíÿþòñÿ ïðåäïîëîæèòåëüíî (òàê êàê äî-
ïîëíèòåëüíûå èñòî÷íèêè îòñóòñòâóþò) [3, ñ. 3-40; 7, ñ. 159-164]. Ýòèì, êàê ïðàâè-
ëî, èññëåäîâàòåëè çàêàí÷èâàþò ýêñêóðñ â áîñïîðñêóþ èñòîðèþ ïåðâîé ïîëîâè-
íû III â., ñòðåìÿñü ñêîðåå ïåðåéòè ê ïåðèïåòèÿì ñåðåäèíû ñòîëåòèÿ. Äåéñòâè-
òåëüíî, ñâåäåíèé îá ýòîì ïåðèîäå íåìíîãî – â îòëè÷èå îò áîëåå-ìåíåå îñâå-
ùåííîãî èñòî÷íèêàìè âðåìåíè «ãîòñêèõ ìîðñêèõ ïîõîäîâ». Ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî íà-
øåñòâèå ãîòîâ íà Áîñïîð ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íå ñâÿçàííûé ñ ïðåäûäóùåé èñòî-
ðèåé ñþæåò, à ýïîõà «ãîòñêèõ ìîðñêèõ ïîõîäîâ» ñòàëà â èñòîðèîãðàôèè ñàìîäî-
ñòàòî÷íîé èñòîðè÷åñêîé âåõîé, îòïðàâíîé òî÷êîé äëÿ ðàííåñðåäíåâåêîâîé èñ-
òîðèè Áîñïîðà. Îäíàêî êàæäîå èñòîðè÷åñêîå ñîáûòèå èìååò ïîäîïëåêó. Òåì
áîëüøåå çíà÷åíèå ïðèîáðåòàþò äëÿ íàñ ìîíåòû Áîñïîðà ïåðâîé ïîëîâèíû III â.
Íåñìîòðÿ íà íåðåäêèå ïîïûòêè ïðîâåäåíèÿ ðåôîðì ïî óâåëè÷åíèþ ñî-
äåðæàíèÿ äðàãîöåííûõ ìåòàëëîâ â áîñïîðñêèõ ìîíåòàõ, âñå æå â ìîíåòíîé
÷åêàíêå áîñïîðñêîãî öàðñòâà ïåðâûõ ââ. í.ý. (è äî ïîñëåäíåãî âûïóñêà) íà-
áëþäàåòñÿ «ñòóïåí÷àòîå ïàäåíèå êîíöåíòðàöèè çîëîòà â ìîíåòàõ» [11, ñ. 287-
288]. Îäíàêî ýòà ïîð÷à íå êàñàåòñÿ îáëèêà áîñïîðñêèõ ìîíåò â ïðèíöèïå:
êàêèì áû íè áûë ìåòàëëîãðàôè÷åñêèé ñîñòàâ áîñïîðñêîãî ñòàòåðà (íà÷è-
íàÿ ñ 81 ã. í.ý.), íà àâåðñå, êàê ïðàâèëî, èìååòñÿ èçîáðàæåíèå áîñïîðñêîãî
öàðÿ, íà ðåâåðñå – èìïåðàòîðà. Äðóãîå äåëî – èêîíîãðàôèÿ èçîáðàæåíèé

527
Êàòþøèí À.Å. Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè âíåøíåãî îáëèêà ...

íà áîñïîðñêèõ íóìèçìàòè÷åñêèõ ïàìÿòíèêàõ: ê ñåðåäèíå III â. èçîáðàæåíèÿ íà

áîñïîðñêèõ ñòàòåðàõ ñòàíîâÿòñÿ êðàéíå ãðóáûìè è óïðîùåííûìè [4, ñ. 456].
Íåâîçìîæíîñòü ïðèìåíåíèÿ ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà èçîáðàæåíèé íà ìîíå-
òàõ, êàê âåäóùåãî ìåòîäà ïðè êëàññèôèêàöèè íóìèçìàòè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ, íåî-
äíîêðàòíî ïîä÷åðêèâàëàñü ñïåöèàëèñòàìè [1, ñ. 73; 2, ñ. 102-103]. Ìåæäó òåì,
À.Í. Çîãðàô ñîâåðøåííî ñïðàâåäëèâî îòìå÷àë âàæíîñòü èêîíîãðàôè÷åñêîãî àíà-
ëèçà, êàê âñïîìîãàòåëüíîãî ìåòîäà, â èññëåäîâàíèè ìîíåòíîãî äåëà [1, ñ. 73]. Ñ
ýòîé òî÷êè çðåíèÿ èíòåðåñíî áûëî áû, êàê ìíå êàæåòñÿ, ðàññìîòðåòü ìîíåòíûå
âûïóñêè öàðÿ Êîòèñà III (227-233 ãã.). Ïî äàííûì Í.À. Ôðîëîâîé, ïåðâûå ñòàòåðû
ýòîãî öàðÿ èçâåñòíû ñ 524 ã. á.ý. (ðèñ. 1,7). Â ñîñòàâå ýòèõ ìîíåò ñîäåðæèòñÿ îò
20 äî 30% çîëîòà. Íåêîòîðûå ýêçåìïëÿðû ñëåäóþùåãî, 525 ã. á.ý. (ðèñ. 1,8,8.1),
ñîäåðæàò åùå ìåíüøå çîëîòà (11%), ñîñòàâ îñòàëüíûõ âîîáùå íå âêëþ÷àåò ýòîò
äðàãîöåííûé ìåòàëë. Í.À. Ôðîëîâà îòìåòèëà, ÷òî îäèí èç èçâåñòíûõ ñòàòåðîâ
525 ã. á.ý. ñ ñîäåðæàíèåì çîëîòà èìååò îáùèé øòåìïåëü ñ ìîíåòîé òîãî æå ãîäà,
ñîñòîÿùåé íà 75% èç ñåðåáðà (çîëîòî â íåé îòñóòñòâóåò âîâñå). Ðåøèòåëüíîå
óìåíüøåíèå êîíöåíòðàöèè çîëîòà â ñòàòåðàõ Êîòèñà III îòìå÷àëè òàêæå Þ.Ë. Äþ-
êîâ è Ò.Í. Ñìåêàëîâà [11, ñ. 291]. «Ïðèìåíåíèå îäíèõ è òåõ æå øòåìïåëåé äëÿ
÷åêàíêè ñòàòåðîâ èç ìåòàëëà ðàçëè÷íîãî ñîñòàâà ãîâîðèò î òîì, ÷òî, íåñìîòðÿ íà
î÷åâèäíîå óõóäøåíèå êà÷åñòâà ìåòàëëà, áîñïîðñêèå ñòàòåðû âñå åùå öåíèëèñü
áîëüøå êàê ìîíåòû, îáðàùåíèå êîòîðûõ ñàíêöèîíèðîâàëîñü ïîìåùåíèåì íà íèõ
èìåí ïðàâÿùèõ öàðåé, íåæåëè ïðîñòî êàê îòäåëüíûå ñëèòêè äðàãîöåííîãî ìå-
òàëëà» [3, ÷ II, ñ. 20]. Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî, ïîìèìî ïîð÷è ìåòàëëà ýòèõ ìîíåò, èìåííî
â ïðàâëåíèå Êîòèñà III ïðîèñõîäèò ðåçêîå îãðóáëåíèå èçîáðàæåíèé íà ñòàòåðàõ.
Òàê, â 526 ã. á.ý. (229 ã. í.ý.) áûëè îò÷åêàíåíû ñòàòåðû, íà êîòîðûõ èçîáðàæåíèå
èìïåðàòîðà Àëåêñàíäðà Ñåâåðà ñèëüíî óïðîùåíî ïî ñðàâíåíèþ ñ ïðåäûäóùè-
ìè âûïóñêàìè (ðèñ. 1,9). Ëèöåâûå ñòîðîíû ýòèõ ìîíåò (ñ ïðîôèëåì öàðÿ) âû-
áèâàþòñÿ øòåìïåëÿìè ïðåæíèõ ëåò [3, ÷. II, ñ. 21], ïîýòîìó â ñðàâíåíèè ñ ðåâåð-
ñàìè âûãëÿäÿò ãîðàçäî èçÿùíåå (ðèñ. 1,9.1). Îãðóáëåíèå èçîáðàæåíèé ñíà÷àëà
íà îáîðîòíûõ ñòîðîíàõ ìîíåò îáúÿñíÿåòñÿ òåì, ÷òî øòåìïåëè ðåâåðñîâ áûëè,
êàê ïðàâèëî, âåðõíèìè (óäàðíûìè) è ïîýòîìó áûñòðåå ïðèõîäèëè â íåãîäíîñòü, â
òî âðåìÿ êàê ëèöåâûå øòåìïåëè åùå ïðîäîëæàëè ðàáîòàòü [1, ñ. 33]. Ïîõîæàÿ
ñèòóàöèÿ ñîõðàíÿåòñÿ â ñëåäóþùåì, 230 ã. Çàòî ñòàòåðû 528 (231) ã. èìåþò óï-
ðîùåííûå èçîáðàæåíèÿ êàê íà îáîðîòíîé ñòîðîíå, òàê è íà ëèöåâîé (ðèñ. 1,10).
Ïðè÷åì, ñóäÿ ïî òîìó êîëè÷åñòâó ýòèõ ìîíåò, ÷òî áûëî ðàçîáðàíî ïî øòåìïå-
ëÿì, øòåìïåëè 528 ã. á.ý. ðàíüøå íå ðàáîòàëè [3, ÷. II, ñ. 21]. Ñ 229 ïî 231 ãã.,
ïàðàëëåëüíî ñ Êîòèñîì, ïðîèñõîäèò ÷åêàíêà Ñàâðîìàòà III. Ìîíåòû ýòîãî ïðà-
âèòåëÿ ïî âñåì ïðèçíàêàì ñõîæè ñ ìîíåòàìè Êîòèñà III [2, ñ. 120; 3, ÷. II, ñ. 25-29].
Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî ôàêò îäíîâðåìåííîãî ñíèæåíèÿ ñîäåðæàíèÿ çîëîòà â
ñîñòàâå áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ è êà÷åñòâà èçîáðàæåíèé íà íèõ â òå÷åíèå
ïðàâëåíèÿ îäíîãî áîñïîðñêîãî öàðÿ è îäíîãî æå ðèìñêîãî èìïåðàòîðà íå
ìîæåò áûòü ñëó÷àéíûì, à ïîýòîìó äîñòîèí âíèìàíèÿ è òðåáóåò îáúÿñíåíèÿ.

528
 Ìàòåðèàëû ïî àðõåîëîãèè, èñòîðèè è ýòíîãðàôèè Òàâðèè. Âûï. XV

Èçîáðàæåíèÿ íà ìîíåòàõ öåíòðàëüíûõ è ïðîâèíöèàëüíûõ ìîíåòíûõ äâî-

ðîâ, ïðè òîì, ÷òî ìîíåòû ýòè â öåëîì óêëàäûâàþòñÿ â ðèìñêóþ äåíåæíóþ
ñèñòåìó, ÷àñòî çíà÷èòåëüíî îòëè÷àþòñÿ äðóã îò äðóãà è ñòèëèñòè÷åñêè, è ñþ-
æåòíî. Áîñïîðñêèå íóìèçìàòè÷åñêèå ïàìÿòíèêè ðèìñêîãî îáëèêà òàê æå èìå-
þò ñâîè õàðàêòåðíûå îñîáåííîñòè. Òåì íå ìåíåå, ó÷èòûâàÿ òî, ÷òî îñîáà ðèì-
ñêîãî èìïåðàòîðà áûëà ñâÿùåííà, è ïðè ýòîì îí ÿâëÿëñÿ ïàòðîíîì áîñïîðñ-
êîãî öàðÿ, âðÿä ëè ñòîèò ñîìíåâàòüñÿ â òîì, ÷òî ñóùåñòâîâàëè êàêèå-òî èêî-
íîãðàôè÷åñêèå êàíîíû äëÿ èçîáðàæåíèé ðèìñêèõ èìïåðàòîðîâ íà áîñïîðñ-
êèõ ìîíåòàõ. Âåðîÿòíî, áûëè è ñïîñîáû ñòàíäàðòèçàöèè (õîòÿ áû è îòíîñè-
òåëüíîé) ïîðòðåòîâ èìïåðàòîðà, ÷åêàíÿùèõñÿ íà ìîíåòíûõ äâîðàõ ïðîâèí-
öèé è çàâèñèìûõ ãîñóäàðñòâ. Âîçìîæíî, â ìîíåòíûå äâîðû ïðîâèíöèé ïðèñû-
ëàëèñü øòåìïåëè äëÿ ìîíåò [10, ñ. 79], à ìîæåò áûòü, äàæå êîìàíäèðîâàëèñü
ñïåöèàëèñòû-ñèãíàòîðû. À.Í. Çîãðàô îòìå÷àë, ÷òî «ñòàòåðû áîñïîðñêèõ öà-
ðåé íå òîëüêî ñ âåñîâîé ñòîðîíû, íî è ïî âíåøíåìó âèäó, ïî ñâîåé ôàêòóðå, â
òî÷íîñòè ïîâòîðÿþò ðèìñêèå àóðåóñû.  îñîáåííîñòè ýòî ñòàíîâèòñÿ ÿñíûì
ïðè ñîïîñòàâëåíèè áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ ñ àóðåóñàìè, ÷åêàíåííûìè íà âîñ-
òî÷íûõ ìàëîàçèéñêèõ ìîíåòíûõ äâîðàõ… Ïðè ñîõðàíèâøåéñÿ òåñíîé ñâÿçè
ìåæäó Áîñïîðîì è Ìàëîé Àçèåé áûëî áû ñîâåðøåííî åñòåñòâåííî, åñëè áû
äëÿ âíîâü îòêðûâàåìîé íà Áîñïîðå ÷åêàíêå ìîíåò ïî ðèìñêîìó îáðàçöó áûëè
ïðèãëàøåíû ìàñòåðà èç áëèæàéøåãî èìïåðàòîðñêîãî ìîíåòíîãî äâîðà» [1, ñ. 192].
Íà ìîé âçãëÿä, òàêóþ ðåçêóþ ñìåíó îáëèêà áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ ìîæíî îáúÿñ-
íèòü èçìåíåíèåì âçàèìîîòíîøåíèé Èìïåðèè è Áîñïîðà â êîíöå 20-õ ãã. III â. Íà-
ñêîëüêî ìíå èçâåñòíî, ïîäîáíîå îãðóáëåíèå èçîáðàæåíèé íà ìîíåòàõ íå ïîñòèã-
ëî ðèìñêèå íóìèçìàòè÷åñêèå ïàìÿòíèêè, ÷åêàíåííûå íà öåíòðàëüíîì è âîñòî÷-
íîì ìîíåòíûõ äâîðàõ, âî âñÿêîì ñëó÷àå, âðåìåíè Àëåêñàíäðà Ñåâåðà (ðèñ.
1,11,11.1) [12, ñ. 82-99]. Íóæíî ñêàçàòü, ÷òî ñõåìàòèçàöèÿ èçîáðàæåíèé â öåíò-
ðàëüíîì èìïåðñêîì ìîíåòíîì äåëå òàê æå âîçðàñòàåò, íî ëèøü ñî âòîðîé ïîëî-
âèíû III â., à «ïîëíàÿ ïîòåðÿ ïîðòðåòíîñòè» ïðîèñõîäèò ãîðàçäî ïîçæå – âî âòî-
ðîé ïîëîâèíå IV – íà÷àëå V ââ. [1, ñ. 74; 10, ñ. 441]. Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî áîñïîðñêèå
ñòàòåðû, ñ òî÷êè çðåíèÿ èìïåðñêîé ïðîïàãàíäû îôèöèàëüíîé ïîëèòèêè, èìåííî
ñ êîíöà 20-õ ãã. III â. âûõîäÿò èç êðóãà ìîíåò ðèìñêîé äåíåæíîé ñèñòåìû. Èìïåðà-
òîðû, âîëåé-íåâîëåé, ïåðåñòàþò êîíòðîëèðîâàòü áîñïîðñêèå âûïóñêè, ñëåäèòü
çà ñîîòâåòñòâèåì èõ ñòàíäàðòàì. ×òîáû êàê-òî ïîääåðæàòü ïëàòåæåñïîñîáíîñòü
äåãðàäèðóþùåãî ñòàòåðà, áîñïîðñêèå ýìèòåíòû ïûòàþòñÿ ñîõðàíèòü ïðåæíèé
îáëèê ìîíåòû, âîñïðîèçâåñòè àóòåíòè÷íûé âèä. Ñ ýòîé öåëüþ çà ïðîèçâîä-
ñòâî ìîíåòíûõ øòåìïåëåé áåðóòñÿ áîñïîðñêèå ðåç÷èêè, óòðàòèâøèå, ïî-âè-
äèìîìó, ïðåæíèé îïûò áîñïîðñêîé ìîíåòíîé ãëèïòèêè è âñëåäñòâèå ÷åãî, âå-
ðîÿòíî, ïëîõî çíàêîìûå ñ òåõíèêîé ýòîãî äåëà. Èõ íå ñëèøêîì óäà÷íûå ïî-
ïûòêè âîñïðîèçâåäåíèÿ ðèìñêîãî ìîíåòíîãî îáëèêà áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ
ïðèâîäÿò ê òîìó, ÷òî èçîáðàæåíèÿ íà ìîíåòàõ ñòàíîâÿòñÿ ïðèìèòèâíûìè, ñõå-
ìàòè÷íûìè è îïîñðåäîâàííûìè, îò÷àñòè íàïîìèíàÿ èçâåñòíûå âàðâàðñêèå

529
Êàòþøèí À.Å. Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè âíåøíåãî îáëèêà ...

ïîääåëêè àíòè÷íûõ ïàìÿòíèêîâ íóìèçìàòèêè [ñì., íàïðèìåð: 1, ñ. 101].  ïðàâ-

ëåíèå Èíåíôèìåÿ áîñïîðñêèé ìîíåòíûé äâîð îò÷åêàíèë íåáîëüøîå êîëè÷åñòâî
ñòàòåðîâ ñ «èçÿùíûìè» ïîðòðåòàìè – îíè äàòèðóþòñÿ 238 ã. è ïðèõîäÿòñÿ, âîç-
ìîæíî, íà êîíåö ïðàâëåíèÿ Ãàÿ Þëèÿ Âåðà Ìàêñèìèíà (ðèñ. 1,12) [3, ÷. 2, òàáë.
XXXI, ðèñ. 1-15], îäíàêî âñêîðå òîò æå áîñïîðñêèé öàðü ïðîäîëæèë ÷åêàíêó ìîíåòû
ñî ñõåìàòèçèðîâàííûìè èçîáðàæåíèÿìè (ðèñ. 1,13) [3, ÷. II, òàáë. XXXI, ðèñ. 16-24].
Âðåìåíåì íåïðåêðàùàþùèõñÿ ýêîíîìè÷åñêèõ è ïîëèòè÷åñêèõ êðèçèñîâ
äëÿ àíòè÷íîãî ìèðà ñòàë III â. Ðèì òåðÿë ïðåæíèå òåððèòîðèàëüíûå çàâîåâà-
íèÿ. Îãðîìíàÿ èìïåðèÿ ðàñïàäàëàñü. Âàðâàðñêèå íàøåñòâèÿ, èíîãäà ñ òðó-
äîì, íî âñå æå îòðàæàåìûå ðèìëÿíàìè íà ãðàíèöàõ â ïðîøëûå âåêà, óñèëèâà-
þòñÿ, è áîðüáà ñ íèìè ïðîõîäèò óæå íå ñòîëü óñïåøíî. Âíåøíÿÿ ïîëèòèêà
Ðèìà â ïðàâëåíèå Àëåêñàíäðà Ñåâåðà (222-235 ãã.) ïîòåðïåëà ïîëíûé ïðîâàë
ñíà÷àëà íà âîñòîêå, â âîéíå ñ ïàðôÿíàìè, à çàòåì è íà Äóíàå è Ðåéíå. Ïðè
Àëåêñàíäðå Ñåâåðå ïðåêðàùàåòñÿ âîâñå ìîíåòíàÿ ÷åêàíêà Îëüâèè è Òèðû
[13, ñ. 74-101]. Î íåñòàáèëüíîñòè ýêîíîìèêè Áîñïîðñêîãî öàðñòâà â 20-30-õ ãã.
III â. êîñâåííî ñâèäåòåëüñòâóþò êëàäû ìîíåò, êîëè÷åñòâî êîòîðûõ çíà÷èòåëü-
íî â ýòîò ïåðèîä [14, ñ. 333]. Íà ìîé âçãëÿä, èìåííî ïðè Àëåêñàíäðå Ñåâåðå
áîñïîðñêèå ñòàòåðû ïåðåñòàþò áûòü ñðåäñòâîì îôèöèàëüíîé ðèìñêîé ïðî-
ïàãàíäû. Ïîïûòêà âîññòàíîâëåíèÿ «status quo» â ýòîì âîïðîñå áûëà, âåðî-
ÿòíî, ïðåäïðèíÿòà ïðè Ìàêñèìèíå, íî ïðîâàëèëàñü. ß äóìàþ, ÷òî ðåçêîå èç-
ìåíåíèå îáëèêà áîñïîðñêèõ ìîíåò â òå÷åíèå ïðàâëåíèÿ îäíîãî öàðÿ è îäíîãî
æå èìïåðàòîðà ìîæåò óêàçûâàòü íà, ïî êðàéíåé ìåðå, ÷àñòè÷íóþ óòðàòó Ðè-
ìîì êîíòðîëÿ íàä Áîñïîðñêèì öàðñòâîì â 20-30-å ãã. III â. Âåðîÿòíî, ýòî âî
ìíîãîì ïðåäîïðåäåëèëî ñîáûòèÿ ñåðåäèíû III â., êîãäà áîñïîðñêèå öàðè íå
òîëüêî íå ñîïðîòèâëÿëèñü âàðâàðñêîìó âòîðæåíèþ, íî è ñîòðóäíè÷àëè ñ âðà-
ãàìè Ðèìñêîé èìïåðèè, ïðåäîñòàâèâ èì â ðàñïîðÿæåíèå êîðàáëè [15, ñ. 274-
288; 4, ñ. 450; 16, ñ. 32; 17, ñ. 519]. Ïðè ýòîì ïðàêòè÷åñêè âñå áîñïîðñêèå
ïðàâèòåëè ðàññìàòðèâàåìîãî ïåðèîäà è ïîñëåäóþùèõ ëåò (åñëè òîëüêî îíè
èçâåñòíû ïî íàäïèñÿì) ïî-ïðåæíåìó íîñÿò èìåíà Òèáåðèåâ-Þëèåâ è íàçûâà-
þò ñåáÿ «áëàãî÷åñòèâûìè», «äðóçüÿìè öåçàðÿ è ðèìëÿí» [5, ¹¹ 36, 58, 59,
60, 1247, 1249, 1250, 1283, 1284, 1285, 1288].  íà÷àëå íàøåé ýðû ýòà ôîðìóëà
îáîçíà÷àëà ñîþçíèêà Ðèìà, çàêëþ÷èâøåãî äîãîâîð î äðóæáå ñ èìïåðèåé è
íàäåëåííîãî, â ñèëó ýòîãî, îïðåäåëåííûìè îáÿçàííîñòÿìè è ïðàâàìè [4, ñ.
333; 18, ñ. 27-28]. Âðÿä ëè ýòîò òèòóë áûë íàïîëíåí ïðåæíèì ñîäåðæàíèåì âî
âòîðîé ÷åòâåðòè III â., ñêîðåå âñåãî, îí ïðåâðàòèëñÿ â ôîðìàëüíîå ïðèçíàíèå
«íåâðàæäåáíîñòè» Áîñïîðà Ðèìó. Âìåñòå ñ ýòèì, íàðÿäó ñ èìåíåì Òèáåðè-
åâ-Þëèåâ, ôîðìóëà «äðóã öåçàðÿ è ðèìëÿí» äîëæíà áûëà ïîäòâåðæäàòü ëåãè-
òèìíîñòü êàæäîãî íîâîâîöàðÿþùåãîñÿ ïðàâèòåëÿ íå ñòîëüêî äëÿ ðèìëÿí,
ñêîëüêî, ìîæåò áûòü, äëÿ áîñïîðÿí, ïîíóæäàÿ èõ ê ïîâèíîâåíèþ. Ýòè òèòóë è
èìÿ ñòàëè íàñòîëüêî òðàäèöèîííûìè, ÷òî âñòðå÷àþòñÿ â ýïèãðàôèêå ãîðàçäî ïîç-
æå ðàññìàòðèâàåìîãî ìíîé âðåìåíè, óæå â âèçàíòèéñêóþ ýïîõó [19, ñ. 244-245].

530
 Ìàòåðèàëû ïî àðõåîëîãèè, èñòîðèè è ýòíîãðàôèè Òàâðèè. Âûï. XV

Âî âñÿêîì ñëó÷àå, åñòü, êàê ìíå êàæåòñÿ, íåêîòîðûå îñíîâàíèÿ äëÿ ïðåäïîëî-
æåíèÿ î çíà÷èòåëüíîì îñëàáëåíèè âëèÿíèÿ Ðèìñêîé èìïåðèè íà Áîñïîðñêîå ãîñó-
äàðñòâî ïðè Àëåêñàíäðå Ñåâåðå. Êðîìå òîãî, ïîïûòêè áîñïîðñêèõ ïðàâèòåëåé
ñîõðàíèòü ïëàòåæåñïîñîáíîñòü ñòàòåðà ïóòåì ïîìåùåíèÿ íà íåì îïîñðåäîâàí-
íîãî èçîáðàæåíèÿ «èìïåðàòîðà», ðàâíî êàê è èñïîëüçîâàíèå ïðåæíåé ëîÿëüíîé
Ðèìó òèòóëàòóðû â íàäïèñÿõ, íå ìîãóò áûòü, íà ìîé âçãëÿä, ïîäòâåðæäåíèåì çà-
âèñèìîñòè Áîñïîðà îò èìïåðèè â ïðåæíèõ ìàñøòàáàõ, íà÷èíàÿ ñ êîíöà 20-õ ãã. III â.
 çàêëþ÷åíèå õîòåëîñü áû îòìåòèòü, ÷òî àâòîð ïðåäëàãàåìîé ñòàòüè
îñîçíàåò ãèïîòåòè÷íîñòü äàííîé ðàáîòû è íåñîâåðøåíñòâî åå ìåòîäîëîãè-
÷åñêîé ÷àñòè. Äëÿ ïîëíîãî àíàëèçà èçîáðàæåíèé «öàðÿ» è «èìïåðàòîðà» íà
áîñïîðñêèõ ñòàòåðàõ ðèìñêîãî âðåìåíè íåîáõîäèìà, â ïåðâóþ î÷åðåäü, ðàç-
ðàáîòêà îïðåäåëåííûõ ñðàâíèòåëüíûõ êðèòåðèåâ. Ýòî âîçìîæíî òîëüêî ïðè
ïðÿìîé ðàáîòå ñ íóìèçìàòè÷åñêèìè ïàìÿòíèêàìè. Êðîìå òîãî, íóæíî îïðå-
äåëèòü ìåñòî áîñïîðñêîé ìîíåòû êàê ñðåäñòâà èìïåðñêîé ïðîïàãàíäû ñðå-
äè ïîäîáíûõ íóìèçìàòè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ ïðîâèíöèé è çàâèñèìûõ ãîñó-
äàðñòâ Ðèìñêîé èìïåðèè. Îäíàêî ýòî òåìà äëÿ áîëüøîé îòäåëüíîé ðàáîòû.

ÑÏÈÑÎÊ ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÍÎÉ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ

1. Çîãðàô À.Í. Àíòè÷íûå ìîíåòû // ÌÈÀ. 1951. Âûï. 16.

2. Àíîõèí Â.À. Ìîíåòíîå äåëî Áîñïîðà. Êèåâ, 1986.
3. Ôðîëîâà Í.À. Ìîíåòíîå äåëî Áîñïîðà. ×. I-II. Ì., 1997.
4. Ãàéäóêåâè÷ Â.Ô. Áîñïîðñêîå öàðñòâî. Ì.; Ë., 1949.
5. Êîðïóñ áîñïîðñêèõ íàäïèñåé. Ì.; Ë., 1965.
6. Ìîììçåí Ò. Èñòîðèÿ Ðèìà. Ò. 4. Ðîñòîâ-íà-Äîíó, 1997.
7. Àíîõèí Â.À. Èñòîðèÿ Áîñïîðà Êèììåðèéñêîãî. Êèåâ, 1999.
8. Çóáàðü Â.Ì. Ñåâåðíûé Ïîíò è Ðèìñêàÿ Èìïåðèÿ. Êèåâ, 1998.
9. Çóáàðü Â.Ì., Çèíüêî Â.Í. Áîñïîð Êèììåðèéñêèé â àíòè÷íóþ ýïîõó. Î÷åðêè ñîöèàëüíî-
ýêîíîìè÷åñêîé èñòîðèè // ÁÈ. Ñèìôåðîïîëü; Êåð÷ü, 2006. Âûï. XII.
10. Àáðàìçîí Ì.Ã. Ìîíåòû êàê ñðåäñòâî ïðîïàãàíäû îôèöèàëüíîé ïîëèòèêè Ðèìñêîé Èìïå-
ðèè. Ì., 1995.
11. Äþêîâ Þ.Ë., Ñìåêàëîâà Ò.Í. Èññëåäîâàíèå ñïëàâîâ ìîíåò Áîñïîðà ïåðâûõ âåêîâ íàøåé
ýðû èç êîëëåêöèè Ýðìèòàæà // Íóìèçìàòè÷åñêèé ñáîðíèê. ÑÏá., 1998.
12. Ôðîëîâà Í.À., Àáðàìçîí Ì.Ã. Ðèìñêèå ìîíåòû â ñîáðàíèè Ãîñóäàðñòâåííîãî èñòîðè÷åñ-
êîãî ìóçåÿ. ×. III. Ì., 2003.
13. Àíîõèí Â.À. Ìîíåòû àíòè÷íûõ ãîðîäîâ Ñåâåðî-Çàïàäíîãî Ïðè÷åðíîìîðüÿ. Êèåâ, 1989.
14. Àáðàìçîí Ì.Ã., Ôðîëîâà Í.À. Êîðïóñ áîñïîðñêèõ êëàäîâ àíòè÷íûõ ìîíåò. Ò. I. Êèåâ, 2008.
15. Çîñèì. Íîâàÿ èñòîðèÿ / Ïåð. è êîì. Â.Â. Ëàòûøåâà // ÂÄÈ. 1948. ¹ 4.
16. Àéáàáèí À.È. Ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ðàííåâèçàíòèéñêîãî Êðûìà. Ñèìôåðîïîëü, 1999.
17. Õàéðåäèíîâà Ý.À. Áîñïîð è ìîðñêèå ïîõîäû âàðâàðîâ âòîðîé ïîëîâèíû III â. í.ý. // ÌÀÈÝÒ.
1994. Âûï. IV.
18. Öâåòàåâà Ã.À. Áîñïîð è Ðèì. Ì., 1979.
19. Âèíîãðàäîâ Þ.Ã. Ïîçäíåàíòè÷íûé Áîñïîð è ðàííÿÿ Âèçàíòèÿ (â ñâåòå äàòèðîâàííûõ
áîñïîðñêèõ íàäïèñåé V â.) // ÂÄÈ. 1998. ¹ 1.

531
Êàòþøèí À.Å. Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè âíåøíåãî îáëèêà ...
Êàòþøèí Î. ª.

Äåÿê³ îñîáëèâîñò³ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó áîñïîðñüêèõ ñòàòåð³â

äðóãî¿ ÷âåðò³ III ñò. í.å. â ñâ³òë³ ðèìñüêî-áîñïîðñüêèõ â³äíîñèí

Ðåçþìå

Ó ñòàòò³ ðîçãëÿíóòî çîáðàæåííÿ áîñïîðñüêîãî öàðÿ ³ ðèìñüêîãî ³ìïåðàòîðà íà áîñïîðñüêèõ

ñòàòåðàõ. Ó äðóã³é ÷âåðò³ III ñò. í.å., â ïðàâë³ííÿ áîñïîðñüêîãî öàðÿ Êîò³ñà III ³ ðèìñüêîãî
³ìïåðàòîðà Îëåêñàíäðà Ñåâåðà, â³äáóâàºòüñÿ ïàä³ííÿ çîëîòîãî âì³ñòó â ìîíåòàõ. Êð³ì òîãî,
íà íèõ ïîì³òíî ïîã³ðøóºòüñÿ ÿê³ñòü çîáðàæåíü. Êîðîòêî÷àñíå ïîë³ïøåííÿ ÿêîñò³ çîáðàæåíü
öàðÿ ³ ³ìïåðàòîðà íà ñòàòåðàõ â³äáóâàºòüñÿ ó ïîäàëüøîìó çà áîñïîðñüêîãî ïðàâèòåëÿ ²íåí-
ô³ìºÿ òà ³ìïåðàòîðà Ìàêñèì³íà, àëå íåçàáàðîì òîé æå öàð ïðîäîâæèâ êàðáóâàííÿ ìîíåò ç
«ãðóáèìè» çîáðàæåííÿìè. Öå ìîæå ñâ³ä÷èòè ïðî òå, ùî áîñïîðñüêà ìîíåòà ïåðåñòຠáóòè â
öåé ÷àñ çàñîáîì îô³ö³éíî¿ ðèìñüêî¿ ïðîïàãàíäè. Éìîâ³ðíî, Ðèìñüêà ³ìïåð³ÿ âòðàòèëà, ïðè-
íàéìí³ ÷àñòêîâî, êîíòðîëü íàä Áîñïîðñüêèì öàðñòâîì â 20-30-³ ðð. III ñò. í.å.

Êàòþøèí À. Å.

Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè âíåøíåãî îáëèêà áîñïîðñêèõ ñòàòåðîâ âòîðîé

÷åòâåðòè III â. í.ý. â ñâåòå ðèìñêî-áîñïîðñêèõ îòíîøåíèé.

Ðåçþìå

 ñòàòüå ðàññìàòðèâàþòñÿ èçîáðàæåíèÿ áîñïîðñêîãî öàðÿ è ðèìñêîãî èìïåðàòîðà íà

áîñïîðñêèõ ñòàòåðàõ. Âî âòîðîé ÷åòâåðòè III â. í.ý., â ïðàâëåíèå áîñïîðñêîãî öàðÿ Êîòèñà
III è ðèìñêîãî èìïåðàòîðà Àëåêñàíäðà Ñåâåðà, ïðîèñõîäèò ïàäåíèå çîëîòîãî ñîäåðæàíèÿ
â ìîíåòàõ. Êðîìå òîãî, íà íèõ çàìåòíî óõóäøàåòñÿ êà÷åñòâî èçîáðàæåíèé. Êðàòêîâðå-
ìåííîå óëó÷øåíèå êà÷åñòâà èçîáðàæåíèé öàðÿ è èìïåðàòîðà íà ñòàòåðàõ ïðîèñõîäèò â
äàëüíåéøåì ïðè áîñïîðñêîì ïðàâèòåëå Èíåíôèìåå è èìïåðàòîðå Ìàêñèìèíå, íî âñêîðå
òîò æå öàðü ïðîäîëæèë ÷åêàíêó ìîíåò ñ «ãðóáûìè» èçîáðàæåíèÿìè. Ïî ìíåíèþ àâòîðà
ñòàòüè, ýòî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî áîñïîðñêàÿ ìîíåòà ïåðåñòàåò áûòü â ýòî âðåìÿ
ñðåäñòâîì îôèöèàëüíîé ðèìñêîé ïðîïàãàíäû. Âåðîÿòíî, Ðèìñêàÿ èìïåðèÿ óòðàòè-
ëà, ïî êðàéíåé ìåðå ÷àñòè÷íî, êîíòðîëü íàä Áîñïîðñêèì öàðñòâîì â 20-30-å ãã. III â. í.ý.

Katiushin A. E.

Some Peculiarities of Habitus of Bosporus Staters Dating Back to the Second

Quarter of the 3rd Century AD in the Light of Rome-Bosporus Relations

Summary

The portraits of Bosporus king and Roman emperor on Bosporus staters are considered in
the article. In the second quarter of the 3rd century during the rule of the Bosporus king Cotys III

532
 Ìàòåðèàëû ïî àðõåîëîãèè, èñòîðèè è ýòíîãðàôèè Òàâðèè. Âûï. XV
and the Roman emperor Alexander Severus gold content in coins decreases. The quality of
images of the king and emperors worsens as well. Later short-term improvement of quality of
the pictures of the king and emperor on staters takes place during the reign of Bosporus ruler
Inenphimeus and emperor Maximinus but soon the same king continued minting coins with
«rough» images. In the author’s opinion it testifies to the fact that Bosporus coin ceased to be
the means of official Roman promotion in this period. Probably, the Roman Empire lost, at
least partially, the control over the Bosporus Kingdom in the 20s – 30s of the 3rd century AD.

Ðèñ. 1. Áîñïîðñêèå ñòàòåðû. Èëëþñòðàöèè ïî Â.À. Àíîõèíó [2] è Í.À. Ôðîëîâîé [3].

533