Professional Documents
Culture Documents
Hiree Fi Hiraarsa PDF
Hiree Fi Hiraarsa PDF
HAGAYYA, 2020
FINFINNEE, OROMIYAA
Yaada Keessaniif:
Email: margaa30fayyoo@gmail.com
Gulaaltonni:
…………………………………………………………
FINFINNEE, OROMIYAA
…………………………………………………………
FINFINNEE, OROMIYAA
2|P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
Yaadannoo
.………………………………………..
Itti aansuun komiin ofii fi isin irraa qabu irratti xiqqoo wayiin jedha.
Kan walii gorsinee bareeffachuu irra, kan ormaa ajaa‟ibsiifachuu fi
orma guddisuu filanna. Keenya waliif bareechinee waliif mi‟eessinee
wal irraa bitannee walitti gurgurannee wal guddisuu fi wal mul‟isuu
osoo dandeenyuu, kan diinotaa bitaa diinotatti gurguraa isaaniif
hundee jabeessaa keenya hundee laaffifnee hanga buqqisuutti geenya.
Jarri immoo dhimma keenya hin qaban; waan keenya waan gaariin
arguu fi dhagahuu hin fedhan. Oromoon luugama fardaa hin beekne
waan jiru natti hin fakkaatu. Farda yoo luugama isaa dheeressite ni
guula; yoo gabaabsite ni dhaabata. Kanaafuu, luugamni diinota
keenyaa harkuma keenya keessa jiraa maaloo itti haa yaannu.
Ani akka kootti, namni gaariis ta‟ee gadheen addunyaa kana irra hin
jiru jedheen amana. Sababni isaa atuu nama waan taateef ulaagaan
madaalliif dhimma itti baatu maal akka ta‟e sumatu beeka. Namni ati
gaarii taasiftee bocce isa biraa biratti gadhee yookiin badaa dha.
Namni ati badaa taasiftee lafa keesse isa biraa biratti gaarii dha. Namni
har‟a gaarii siif oole, boru yaraa/hamaa siif ooluu mala; namni har‟a
yaraa/hamaa siif oole, boru immoo gaarii siif ooluu mala. Gaarummaa
fi yarummaa namaa kan murteessu yeroo fi haala keessa jiru qofaa
dha.
Yoo barreessuu baattes, isa barreessu jalaa qalama hin dhoksiin. Tarii
kitaaba namni barreesse keessa karaa jireenyi kee itti jijjiiramutu jira
ta‟a.
…………………………………………………………
Abbaa Daalachaa: “Muu yaa michuu, hamaa keetiin muu haa jedhan;
Abbaa Roobaa michuu keenya sana beekta mitii? Oromiyaan amma
Abbaa Roobaati; yoo Abbaan Roobaa fayye, Oromiyaanis ni fayyiti;
rakkoon dhibee Abbaa Roobaa qoricha dhabuu miti bar; baay‟ina
ilmaan isaati; ennaa inni hangafaa dawaa bitee fideef, isheen itti
aantu fuutee jalaa gattee, kan biraa bittee fiddiif; ennaa isheen
qoricha jalqabsiifte, inni isheetti aanu tokko immoo kan ishee gatee,
ofii kan biraa bitee fida; isheen isatti aantus akkanuma gooti;
dabareedhumaan qoricha bitaa, jalqabsiisaa, jalaa gataa,
15 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
jalqabsiisaa, osoo jedhanii dhibeen gurbaa gara badee kunoo nu biraa
itillee irratti ciisee hafe; kan Oromiyaa kunis kanuma kunoo.”
Maqqu namana; cubbuu kaleessaa yoo kaafne kan jaraa qofaa miti.
Jarri diinummaa ishee ifatti labsitee nu miite; keenya kan jennu, garuu
fira fakkaatee qaaliiwwan keenya hunkuta dhahe. Anatu caalaatti
ilmaan addunyaafuu taatu nu harkaa mucuq godhe. Lafa dhalootaan
wal qooddanii lattuu meeqa xoolagsitan. Gaafa cubbuun jaraa ka‟u
inni kunis ka‟uu qaba; gaafa gaariin jaraa ka‟u gaariin kanaas ka‟uu
qaba. Yoo cubbuu walitti lakkaa‟uu taate, gama lachuu jira; mee kan
gamanaa iyyuu maa hin caaliin. “Ani qulqulluu dha; abaluun immoo
cubbamaa” dhaan nagaa uummata kanaa fiduu hin danda‟u.
araaramuutu fala. Abbaa Daalachaatu jedha.
Sangoonni kaloo ishee of irratti muraa oolte yeroo quufte eegee dugda
irra buufattee burraaqaa gara qe‟eetti gulufti. Jiinis har‟a hoo waanuma
mana biiftuu golgoleessite fakkaatti; ni iftiin ishee hin ibsu. Obboo
Jabeessaa bareedaan amala qabbanaas sangoota isaa mana isaan
bulanitti ol naqee, balbala itti cufee, fuula isaa gara mana jireenyaa
isaatti garagalfachuun luuxuu eegale. Jaartii isaa hirbaata qopheessuuf
gibgibdu wajjin qoosuuf suuta qaxxisee mana seene. Osoo isheen
quba hin qabaanne irraan bahuun ija qabee gara diinqaatti harkifate.
Simboonis wareertee harka qabuun “Eenyu ati?” jetteen. Innis
deebisee “Dhiisi ati abbuma qabeenyichaatii.” jechuun dhungoo isaa
isa al tokkoon kirir nama godhu tokko kasham itti godhe. Simboo
hojiin gamsiisaafii oole yeroo sagalee abbaa manaa ishee dhageessu
dhuka hin qabdu waan ta‟eef, gammaddee siree irratti kasham of
goote. Obboo Jabeessaanis irree isaa suuraa odaan faayame boraasisee,
ofitti qabee dhungoo isaa mi‟ooftuu akka harma haadhaa dabaleef.
Sana booda maalin isinitti himaree! Baasuma!
Warri hirbaata dagachuun achumaan hirriba itti fufuu hin oolle. Obboo
Jabeessaan hedduu dadhabe waan ta‟eef, hirribuma du‟aa tokkoon
qabamee imaaluu jalqabe. Osuma imaluu jarreen fofokkisoo
gurguddoo tokkotti dhufe. Jarreenis isaa Simboo haammatee deemu
arganii inuma irraa harkisu; innis inuma ofitti harkisa; inuma irraa
20 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
harkisu; innis inuma ofitti harkisa; inuma addaan harkisu; innis ittuma
mixixaa jara immoo achi dhiiba; sireenis “Shiqiq shiqiq, shiqiq shiqiq”
jettee wixxifti; osuma dhiibuu simboon siree irraa lafa dhooftee iyyite;
Obboo Jabeessaan dafqi du‟aa akka bishaanii irra yaa‟u naasudhumaan
hirriba isaa keessaa wareere. Yeroo dammaqu Simboon kuftee lafaa
kaati malee jarri isa bira hin jiran. “Rajii dha!.... “jechaa niitii isaa
lafaa kaafatee haasaa eegale.
Qaccee isaa gateettii irra kaawwatee hordaa isaa qabatee lafa dahoo
wayii sangoota isaa duuba deema; mataa deebisaa irratti sangoota itti
siiksee dhaabuun harqota isaa qulqulleeffatee “Oohaa Boruu; koottu
deeb.” jedhee yeroo inni qonna isaa itti fufuuf sangoota isaa deeffatu
asiis “Shakak shakak”, achiis “Shakak shakak” godhu. Jabuun kees
sangaa itti fooricee dhaabee ”Reefu tote dubbiin; maaltu bade jarana?”
jedheen. Deebii tokko malee dargaggeessicha gaamare argatanii moo
dhabanii! Irrumatti lafa dhahan. Gochaan jarreeniis Jabeessaaf ifa;
wanuma naannoo isaaniitti barame waan ta‟eef gaaffii hin baay‟ifne.
Yoo gaaffii baayise maaltu akka ta‟uuf deemu ni beeka waan ta‟eef
callisee wajjin qajeele. Torban tokko dura dargaggeessi ollaa isaanii
„Galataa‟ jedhamu qabamee akka duula deemu ajajamnaan morme.
Jarreen ergamtoonnis murtee gara jabinaa tokkoon uummata
nannichaa walitti qabanii dargaggeessicha rasaasa adda isaatti naqanii
21 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
abbaa fi haadha deesse fuulduratti conqolaasan. Galataan
jilbeeffachiisuu malee takkaa iyyuu namaaf jilbeeffatee hin beekne
akkuma bineensa waraanamee oo‟ee lafa dhahe. Dhiigni isaas akka
fincaan korbeessaa asii ol gara samiitti fincaa‟e. Achii booda namnis
dhala isaaf garaa kutate.
Aaddee Simboon jaalala kan jalqabde ji‟a jahan kana gaafa cidha
isheeti. Waan argitee hin beeknee fi jireenya dhamdhamtee hin beekne
hundaa kan ishee agarsiisee fi dhamdhamsiise abbaa warraa isheeti.
Kana waan ta‟eef abbaan warraa ishee ishee biratti iddoo addaa qaba.
Maal maltiree jalaa butatan hoo? Waaqumaaf dabarsitee dhiisuun jiruu
kophummaa osuma dukkana itti fakkaatuu gaggeessuu eegalte.
Oolee bulee ulfi dabalaa dhufe. Dadhabbiin illee ittuma cimaa dhufe.
Hawaasichi immoo hawaasa waliif dhimmuu fi wal gargaaru waan
ta‟eef dubartii ulfoofteef mitii lafuma kaa‟ee iyyuu waliif birmachuun
isaa garaa nama nyaataatii Simboofis gumaachi danuu dha. Maatiin
ishees gargaartuu kennaniiruufi. Gargaartuu ishee wajjin taatee jiruu
qe‟ee ishee hundaa akkuma yeroo abbaan warraa ishee jiruutti
jabeessitee qabdeetti. Dhiirri kashalabbeen tokko tokko immoo ganda
irra deemee kan hojii hin taane dalagu qe‟ee ishee irra marsuu hin
23 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
dhiifne. Maarree abbumatu of kennas of dhoowwatas; isheenis of
kennituu miti waan taateef namuu gaaddisa ishee irra hin ejjatu. Yoo
cimee dhufes namoonni ollaa ishee waliif birmachuu fi waliif nahuuf
waanuma wal nama gaafachiisu hin qaban waan ta‟eef Simboon sodaa
hin qabdu.
Mana kan jiru ishee fi beelladoota qofa. Kophuma ishee aaddi, boochi,
mankaraarti, iyyiti, wixxifti, ni ciifti, ni kaati, ni deemti, ni teessi;
horiinoo akka namaa mitii maal maluufiree? Yeroo isheen asii fi achi
sosochootu goondaan ijaa fi gurratti tima. Asii kutti ”Ush”, achii kutti
“Ush” gurra irraa of haxoofti “Uuyi” harma irraa of haxoofti “
wayyoo”, rifeensa mataatti nam‟ee akkatti guurtu hin qabdu “ Shak
shak shattaf shattaf‟, sarbaa cicciniinu “ Ululuyi”, gurratti nam‟uuf
ka‟u “wayyoo wayyoo Jaabuu koo ani si jalaa salphaadhekaa ona
keessatti; aa a‟aa a‟aa a‟aaaaaaaaa,… maaf dhalachuun koo hin hafiin
24 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
laata; a‟aa … wayyoo … maali carraan koo kuni; yaa ayyaana abbaa
koo ateetee haadha koo maali balleessaan koo?” jechaa dhaloota ishee
illee jibbiti. Alatti yoo baatu sodaattee deebiti; ammas dubbiin
sanuma. Osuma gidirtuu korraasiin isheen bobeeffattus boba‟aa jalaa
fixxee dhaamte. Kuni raajuma, dukkanatti ija dhiibuu jalqabde. Gaafa
kenne hin qacqacu mitiiree lafti immoo waan dachaa taate fakkaatti;
hin bariitu.
Horiin Simboo kan dheedan daggala somaan isaa qixa isaanii dheeratu
waan ta‟eef furdinnii fi gurguddinni isaanii raajiidhuma. Sababa
kanaaf, warri saawwanii aannan elmanii jalaa hin dhumu; dhadhaan
isaanis dhimbiibamee hin dhumu. Warra qotiyyoos yoo ta‟e immoo
namichi ittiin qotu danda‟ee wajjin hin deemu. Lafa dhidhiitanii mitii
yeroo karaa deemanuu lafa gir gir godhu. Dirri isaanis hattuu hedduu
gojomaasisuu hin oolle, garuu guyyaa tiksee qabu; galgala immoo
manatti galu waan ta‟eef argachuu hin dandeenye.
Bariin lafaa har‟a immoo maal nama hawwataa jarana! Caamni akka
biddeenaa nama quubsu wayii gaarren bahaa irraa as furguggifamaa
jira. Midhaan gahee asis ilaaltee quufa; achis ilaaltee quufa. Birraanis
haalaan bubbise waan ta‟eef ijoollee asheetaa fi agadaa nyaachise.
Gogorriin laga keessaa “Kuwaak Kuwaak Kuwaak Kuwaak kakakaka
kuwaak kuwaak kuwak kuwak kuwak kakakaka.” jettee yoo kaakkiftu
garaa nama raafti. Osoo durii kiyyoo koo fudheen jala goraayyuu
maalan taa‟aree. Simboo qopheenis Roobii ganamaan kaate. Firoonnii
fi olloonnii ishee midhaan haamuufiif ooyiruu ishee guutaniiru.
Sababuma kanaaf hojjattoota isheef nyaataa fi dhugaatii qopheessuuf
asii fi achi fiigdi. Osuma nyaata qopheessaa jirtuu jidduudhaan bishaan
dhume. Bishaan kan waraabbatan laga Indirisii dha; jallisiin mana
ishee cinaa yaa‟u dhugaatii fi nyaata ittiin qopheessuuf qulqulluu waan
hin taaneef, mana ishee irraa daqiiqaa 10 wayii deemtee bishaan
waraabuu laga buute. Lafaaf Birraa gara dhumaati waan ta‟eef laftis
qooree qilleensis bubbisaa jira.
Lubbuu Waaqni kaa‟e maaltu iddoo isaatii kaasaree! Ji‟a sadii booda
yaalamtee wayyooftee, isa dura baatanii geessan ofiif deemtee galuuf
qajeelte. Dhuftee yeroo fuullee mana ishee geessu maatiin wayyaa
gaddaa uffatan simachuuf gadi itti girrisan. Naasuudhumaan maaltu
akka ta‟e irra deddeebitee gaaffiidhaan rakkifnaan du‟a abbaa isheetiif
ta‟uu itti himan; fuulleettis achi ilaallaan manni abbaan warraa ishee
ijaareef hin jiru. Ilaallaan utubaa inni dhaabee deeme gubatee
dooluudhuma isaatu dhaabata. Bakkuma jirtutti kufte. Naasuun wal
gargaartee achumatti hambifatte. Namoonni waliin jiranis mataa ishee
ol qabanii bishaaniin laphee fi mataa qaqqabatu. Achi qabu; as qabu;
wajjumaan gidiru. Gammachuun maatii Simboo Finfinnee kaatee
imala ishee jabeessitee lubbuu bahuuf turte fayyiftee fiddee dhuftus,
qe‟eetti dhihaatte malee wajjin qe‟eetti galuu didde; garaa isaan gante.
Du‟aa fuudhanii bahanii jiraa of danda‟ee deemu fudhatanii fuullee
********************
Obboo Lammeessaa: Maali waatu isin jalaa bade moo maali rakkootu
jiraa?
Kuulanii: Hin ariifatiinaa; kuni fedhii keessani; carraa kana of jala hin
dabarsiinaa; dirqama hin qabdan; dhiisuu dandeessu, garuu carricha
Tokkummaan amma mala hin qabu. Guddiftuun isaa duutee gaafa ji‟a
jaha gahu Ashabbir, Tokkummaan qe‟ee akka gadhiisuuf gaafate.
Ajab! Mucaa lafa seenu hin qabne maqaaf eessumni isaa immoo jiruu
warraatti seenuuf muddama. Mucaanis boo‟aa, “Eessa abbaa kootan
dhaqa; ni beekta silaa abbaas ta‟ee haadha hin qabu; si malees fira
biraa hin beeku hoo eessuman dhaqa Eessumee?” jedhee kadhate.
Ashabbir, “Ani hin beeku; naaf deemi qe‟ee warra kootiitii; badi
amma naannoo kanaa; ta‟uu baatu sin ajjeesaa.” jedhee yeroo
garaagaraatti irra deddeebi‟ee doorsise. Mucaanis kadhatee gamnaaniif
du‟a sodaatee boo‟aa gadhiiseefii baqate.
Itti fufuun arraba hidhamtuu tokkoon oolmaa isaa ganama irraa qabee
itti hime. Haati Kuusaas haasaa isaa kana haasaa dhugaatii waan ta‟eef
ittuma kolfitee bira darbuun hirbaata nyaatanii rafan. “Hirribni gaafa
dhugaatii shaambassoo araarsa” jedhu manguddoonni. Beeki hirribichi
isa mugan miti; isa wal irra badanii wal keessa badan sana. Obboo
39 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
Lammeessaanis gaafa lafaa iyyuu nyaattuu siree keessaatii gaafa biqila
hidhiin tuqe immoo sirumaa gooftummaa isaa mallatteessifata;
halkanis hin barakattuuf.
Haadha Kuusaa: Abbaa Kuusaa kan ati galgala haasawaa turte sun
edaa dhugumaa? Anibar haasaa biqilaati jedheen calluma jedhee.
Tokkummaa roobni tortorse yeroo lafti ifee jedhu lubbuu laaftoo irratti
tiksaa bule tirsee mana wasiila isaa iyyaafachaa qajeele. Wasiila isaas
iyyaafannaa fi rakkoo guyyaa guutuu booda argatee mana isaatti gale.
Rakkoo manaa isa baasees wasiila isaatti himee namaan wal lolchiisuu
waan hin barbaanneef, dhoksee wasiiluma isaa bira jiraachuu akka
filate itti hime. Wasiilli isaa obboo Tolaan ijoollee sadii qabu keessaa
tokko hiriyuma Tokkummaati. Ijoollota sadan keessaa isuma hiriyaa
Tokkummaa qofaatu kan Obboo Tolaati malee warri kaan osoo hin
beekiin qubataa tokkoof manni hatameera. Tokkummaanis kan dur
41 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
qe‟ee akkawoo isaatti ilma tokkicha ta‟ee jiraatu amma maatii guutuu
waliin hiree qooddachuu jalqabe.
jettee waliin dubbii ho‟isan. Kuulaniin icitii waldaa ishee hundaa itti
himte. Obboo Lammeessaanis icitii mana isaa hundaa itti hime.
Dhuma irrattis akka amanee ofitti fudhate itti hime. Dilbata torbanii
maatii isaa akka fidu itti walii galan.
Haati Kuusaa dubbii Obboo Lammeessaa jala hin deebiftu; qaanii dha.
Waanti inni jedhu hunduu ni ta‟a. obboo Lammeessaanis carraa kana
fayyadameetu waan dhagahee gale hundaa ho‟isee itti himuun Haadha
Kuusaa amansiifateera. Dilbata eeggatu. Dilbanni lafoo deemti; isa
iyyuu tirannaa hammaatte. Akkuma ta‟etti dhufte. Barihe moo hin
43 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
bariineen Obboo Lammeessaan maatii isaa waliin Gudaritti of arge.
Yeroo achi gahan Waldaan hin saaqamne. Achuma nananna‟anii yeroo
banamu ol lixan.
********************
Waan ta‟e kanaanis dubbii jabduun qe‟ee Obboo Tolaa seente. Wal
dhabdeen warra lamaan gidduutti jabaatte. Aaddee Asallafechis jibba
ishee hundee jabeessiteetti. Falmiin mana keessatti galgalaa fi ganama
ka‟u waa‟ee isaa ta‟e. Sana booda abbaa warraa isheetiin deebitee
Tokkummaan akka irraa deemu gaafatte. Innis mucichi isa malee
dahoo biraa hin qabnee fi eessa iyyuu dhaquu akka hin dandeenye itti
hime. Isheenis deebiftee Tokkummaan achii hin deemu taanaan akka
waliin jiraachuu hin dandeenye itti himte. “Anaa fi isa keessaa dafii
abbaa ta‟e filadhu” jetteen. Innis “Iddoo oolan irra iddoo bulantu
caala.” akkuma jedhan mucichi rakkoo jiru hundaa hubachiisee akka
achii deemuuf itti hime. Tokkummaan amma lafa deemu hin qabu
waan ta‟eef xiqqoo ittiin morme.
Barataa barachuuf dareetti nam‟e itti seenuun dhiiraa dhalaa osoo adda
hin foone walumatti qabanii caccabsu. Kan tattaafatee daree keessaa
bahe alatti eeganii hunkuta dhahu. Kan danda‟e immoo fiigichaan
harkaa gala. Kan dahootti argatan immoo rasaasaan gombisu. Manni
barnootichaa bosonaan marfamee jira waan ta‟eef, kan carraan irra
buuse dubaroota baqachaa jiran qabuun bosonicha keessatti dabaree
itti darbanii gudeeduu irra darbanii erga dhimma isaanii fixatanii
booddee gara mana hidhaa geessu. Haaluma kanaan durboota hedduu
boru abdii biyyaa ta‟uu danda‟an kaan dhukkubaan qabamanii, kaan
immoo ulfaa‟anii karaatti hafan. Kan galuu dadhabee bosona keessa
bulus hedduu dha. Kan gidiraa isaanii irraa damdamate immoo
konkoolaataa isaaniin mana hidhaatti guuru.
Dubbiin ganama sa‟aatii 2:30 tti mana barnootaa irraa eegale ittuma
fufee guyyaa guutuu oole. Dubbiinis manneen barnootaa hunda irra
oole waan ta‟eef humni hidhate wal hanqachuuf gahe. Amma egaa
kaan du‟ee, kaan reebamee, kaan hidhamee haphate waan ta‟eef,
barataa fi uummanni dadhabaa oolanis mana mana ofiitti galan. Sana
booda, foolisoonnis gara mana hidhaa deemanii hidhamtoonni hedduu
waan baay‟ataniif bakki isaan rakkifnaan adda fo‟uu eegalan. Warra
akka malee „‟Ciccimoo fi hin sarman‟‟ jedhanii yaadan keessaa
filachuun walakkaa isaanii dallaa leenjii foolisoota Sanqalleetti, kaan
immoo Kachallee fi mana Sireessaa Ambootti ergan. Maarree achi
immoo yoom hafe achis gochuma walfakkaataatu ta‟aa jira waan
ta‟eef isaanuu guutanii garrii geessan dhibe. Ammas gulaallii itti aanu
gulaaluun gara Maa‟ikalaawwii, akkasumas Ziwaayii fi Qilinxootti
hoofan. Yoo mana hidhaa hoo baay‟inaan qixxuma mana barnootaa
biyyittitii bal‟inaan manni hidhaa caala malee. Tokkummaan gulaallii
hundaa darbe battalumatti mana kophaa keessaa bahee Ambo dhaqee
hin beekne keessa kutee karaa Finfinnee qabatekaa.
Tokkummaan dukkana keessaa kan bahe ija isaan qofa miti; sammuu
isaatiinis. Lafa inni itti makame kan jiran piroofeesarootaa fi barsiisota
eenyummaa, warra dhugaa wajjin Finfinneen guutummaa Oromiyaa
********************
“Birraan bubbise gaaraa yaa damma koo; qilleensi muka raasa yaa
kololee; duumessaan qorra hin jedhu qorra hin jedhuu; si arguuf na
maraacha yaa kuula koo” Yaa Birraa! Qilleensa aannanii, bishaan
taliilaa, fooliin urgaa‟aa. Keelloon randa randa irraa daraaree,
shimbirroon teessoo isaanii jijjirratan deebi‟an; lafti qoore; asheenni
gahe; bareenni bahee “Ajab” nama jechisiisu. Barattoonnis boqonnaa
ji‟a lamaa booda mana barnootaatti deebi‟an. Tokkummaa Jabeessaa!
gidiraa, cunqursaa, rakkoo fi dararaa hundaa dabarsee yeroo manni
barnootaa banamu mana barnootaa isaatti deebi‟e. Tokkummaan
barnootaan qaxalee turtii waggaa lamaa booda itti deebi‟u illee nama
guyyaa lama irraa oole hin fakkaatu, garuu maal fayyadaree yeroo
Obboo Kanofii dura iyyuu “Mucicha maaf mana keetii hin baaftu?”
jedhee qorannoon itti deddeebi‟e, har‟a egaa “Mucaa wajjin jiraachuu
eegalte.” Dabalatanis “Maal yaaddeetu of duuba deebitee duudhaa
uummatichaa ayyaanessita? Dhiphummaa keetiifi malee kun dur hafe;
rakkoo cimaa qabda.” jedhanii dhufanii qabatanii gara mana hidhaatti
fudhatan. Qarriffaan tafkii Tokkummaa ciniinte Obboo Kanofiis
dabalatte. Obboo Kanofiinis itti hin gaabbine “Baga; inumaa iyyuu
maaltu dhufaa? Mucaan kun jiruu dhuunfaa isaatii jedheetuu kan
akkatti dararamu? Saba isaaf jedheeti malee innis akkuma nama biraa
waanuma nama tokkoof gahutu isa gaha waan ta‟eef, bashannanee
jiraachuu osoo danda‟uu gidira mitii?” jedhee adaba isaa simate.
Abbaa Urgee: Muu! Dhiisimee yaa michuu kuni immoo kan dur
barame mitii? Hundi keenya teenyeetuma dabaree keenya eegnaaf
malee magaalatti jiraachuu fi guddachuun yoom saba keenyaaf
eeyyamame?
Abbaa Daalachaa: Isa hoo dhugaa kee jette. Mee ilaalimee nagaalaa
kana keessa. Sanyii keenya sooromee magaalaa kana keessa lubbuun
bubbule iyyuu dhabne. Ni ka‟a; kanuma du‟aan yookiin hidhaan
dhabne argina. Jara immoo tooftaa hin beekamneen kan dagaaganii fi
badhaadhanii saba keenya hacuucan argina. Hunduu harkuma isaanii
jira.
Abbaa Daalachaa: Ayii yaa Abbaa Urgee! Raajii tibba kanaa immoo
hin dhageenyee? Dargaggoo fi manguddoon keenya galma
Waaqeffannaa amantii sabichi jala yaa‟u dhaabuuf lafa irra dhaaban
deddeebi‟anii gaafachaa turan. Guyyaa digdamaa ol edda
deddeebisanii booda warra dura bu‟aa ta‟an hidhanii, warra kaan
doorsisanii ari‟atan. Amantii kamiifuu lafti hin kennamu; yoo ofii
horate malee waan jedhan fakkaatu. Kan nama boochisu, garuu
lubicha gaafa cuuphaa “Isin Afaan Oromoo faarsinaan saanduqni
kakuu deemuu didee dhiisaa.” jedhetu farsoo dhuguu mana farsoo
ishee gaafa horii hora obaafnee gallu itti gorree farsoo bareeda
dhugne qe‟ee fi moocii nama hawwatu ni yaadattaa?
Abbaa Daalachaa: Anoo hin beeku. Aaffika dubbiin akkasii mitii. Lafti
keenya illee lafuma horri ijaan burqudhaa; hora Amboo isa dhugamu
abbaan qabeenyummaa isaa eenyu akka ta‟e hin beekne, hora hoo‟aa
dhiqannaaf oolu abbummaan isaa eessaa akka dhufe hin beekamnee
lafuma keenyatu burqisiise. Lafichi hora burqisiisuu danda‟u iyyuu,
iddoon isaan qubatan, garuu hora hin burqisiifne. Kanumaan qabikaa
guyyaa boombaan magaalaa keessaa bade hora dhiqatanii fayyuun
hin danda‟amu. Kana egaa kunoo badiiwwan amantii dahoo
godhachuun nu irratti raawwatamu har‟a illee hin dhiifne.
Jarreen lachanuu waan arganii hin beeknetu itti dhufe waan ta‟eef irraa
hafuu dadhaban. Tokkummaan qaamni Ateetee onnee dhoosee, laphee
fuudhe, suutuma suuta itti siquu jalqabe. Qaamonni ishii hunduu nama
hawwata. Amma gammachuun isaa daangaa waan dhabeef of to‟achuu
dadhabuun akka nama taa‟umsi itti hin tollee asii fi achi jedha. Yeroo
kana tasa guntuta ishee akka eeboo qaqqaramee dhaabatu tuqnaan
jarreen lachuu miira addaan kaleessa ganama ta‟an. Duruma iyyuu
teessoos ta‟ee ciifni mana Tokkummaa bakkuma ciisa isaati waan
ta‟eef, ciisuma isaa irra taa‟anii turan irratti of wallaalanii kukkufan.
Qaamni Tokkummaa hundinuu hangii fi hojjaan isaanii babal‟achuu
eegalan.
“Galuun gaafa lafa kaloo geenye.” jette dulloonni. “Galuun gaafa kara-
deemaan manatti goree bahuu dide mana gadhiiseefidhakaa.” Kan
duubaa isaan eeggatu hoo kana hin jedhamuu maal godharee. Akkuma
joobira raqa argee asii wal waamii achiis wal waamii achitti wal
gahikaa. Galgalicha egaa nama argatan funaanuun du‟aa fi jiraa
81 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
hanqisu. Obboo Kanofii akkuma mana hidhaatii baheen booda maaltu
akka ta‟u tilmaamee maatii isaa fudhatee fira isaa baadiyyaa bira
deemeera. Isa barbaadanii dhabnaan qe‟ee isaa akka hin jirre taasisanii
deeman.
Mucaan yaaliif gara Finfinnee deemes akka carraa isaa ta‟ee harka
ormaa bu‟e. Waa‟ee uummata naannichaa gurra namoota hundaa kan
buufame warri ormaa hundatu quba nyaata. Ogeessichi mucicha
rasaasaan miidhame sababa isaa qoratee waan beekeef yaalee mataa
mucichaa yeroo hodhuuf meeshaa xiqqoo ittiin fayyadame tokko
ittuma yaadee sammuu mucichaa keessatti dhiisee hodhe. Mucaan
carraa fayyuu bal‟aa qabuuyyu guyyaa muraasa booda du‟ee reenfi
isaa warraaf gale.
Yoom kana qofaree? Abbaan Ateetee illee carraa tolee reenfi isaa gara
maatii isaatti galeera. Warra kaan immoo dhoksaadhaan fixanii
bosonatti gatuun achii soorata bineensaa fi allaattii ta‟u. Maatiin
ijoolleen isaanii du‟anii fi jiraachuu isaanii adda baasanii hin beekne
lakkoofsa hin qaban.
Reenfa Abbaa Ateetee qe‟eetti galchanii fira fagoo jiru hundatti ergan.
Isaan keessaa ilmi Abbaa Ateetee kan bara qeerrummaa Abbaan
Ateetee sanyoo isaa irraa argate tokko sababa hojiin Baddaa Baalee
jiraata. Yeroo bakka dhaloota isaa naannoo Gudar turetti hidhaa fi
reebichi jaraa hirbaatuma isaa ture. Innis kanumaan waan gameef miila
fageeffatee hojii isaatti jira. Faana isaa duukaa bu‟anii lafa inni jiru
dhabnaan callisanii taa‟an. Maatiin isaa lafa inni jiru waan beekaniif
du‟a abbaa isaa irratti akka argamuuf bilbilanii waaman. Awwaala
abbaa dhoksuun waan ulfaateefi malee akka ajjeechaaf barbaadamu
hunduu ni beeku.
Du‟a abbaa isaa kan dhagahe Jaagamaanis guyyaa yoo dhufe akka
qabatan waan beekuuf dhiha lafaa bakka hojiitii ka‟e. Achii ka‟uu
isaas kan dhagahan jarri warruma waliin duukaa bu‟anii bakka inni
gahe eegu. Halkan keessaa sa‟a afur yeroo ta‟u humna isaanii
Haati Ateetee fa‟aas Jaagamaa eegu. Inni hin galu. Bilbila isaa irra
deddeebi‟anii yaalanis bilbilli isaa cufameera. Yaaddoon maatiitti
nam‟e hanga bari‟utti obsumaan eegan. Ganama ka‟anii tarii
konkolaataan akka ittiin garagale shakkanii hubachuuf namoota
muraasa gara sarara Finfinneetti ergan. Hanga bakka inni “Gaheera.”
jedheetti deemanii ilaalan. Akka tasaa ta‟ee konkolaataan garagale
tokko ille hin jiru. Dubbiin bitaa itti gale. Eeganii dadhabnaan abbaa
Ateetee awwaalanii ala eeguutti jabaatan. Namni waa‟ee Jaagamaa
fidee dhufu ni dhabame. Iddoo ka‟anii barbaacha Jaagamaa jabeessan;
tasallee waraabessi isa nyaate yuusuu dide. Abdii kutatanii harka
maratanii deebi‟anii galanii taa‟an.
********************
Hiriyoonni isaanis dadhabbii heddu booda osoo harka diinaa hin galiin
hunduu deebi‟anii dhufan. Loltoonnis haalichatti heddu haaranii fala
faluuf walgahii taa‟an. Fala biraa waan dhabaniif bosonicha guddaa
qabeenya uumamaa osoo uummanni hin beekiin dhoksaan gubsiisuu
murteessan. Nama gubus kafalaniifii itti ergan. Karoorri isaanii galma
gahe. Ibiddi bosonichatti qabatee guyyaa hedduuf gubaa tureen booda
barattoonni mana barnootaalee naannichaa duula irratti bahanii
dhaamsan. Barattoota duulicha irratti hirmaatanis tarkaanfii irratti
fudhachuun hin oolle. Warri bosonicha keessa jiraatanis wal hiranii
iddoo dhokannaa isaanii jijjiiruun waliif galanii yoo deeman, warra
carraa biyya alaa argatan ni sokkan; warri kaanis dawoodhuma argatan
jiraachuu itti fufan.
********************
Ateeteen maamilli itti baay‟atee ija iyyuu hin qabdu. Osoo isaan hin
dubbisiin gara daqiiqaa hedduu daldaltee booda maamilli xiqqoo
hir‟annaan jara yaadattee gara keessummootaatti deebitee fuula jara
lachuu ilaalte. Yeroo fuula dubartittii ilaaltu mallattooleen
Tokkummaan “Natti himan” jedhee itti himaa ture tokko tokko irratti
mul‟atu. Lapheen fash jedhe. Miira addaatu itti nam‟e; ni naate.
“Ishuma ta‟aa laata?” jettee shakkuufis akka Tokkummaan itti himetti
yoona waan lubbuun jirtu miti. Ta‟us, ateeteen hedduu rifattee ija
naasuutiin fajajjee ilaalti.
Guyyaa keessaa gaafa tokko jiruu Simboo kan duukaa bu‟u namichi
dureessi beekamaan Dirree tokko hedduu waan gaddeef itti siqee
haasofsiisuu barbaade. Yeroo inni bira gahu Simboon, “Gudar
gudeelcha bobeessaa daandii hin dabarsu qorraafuu; dubbii qilleensatu
odeessaa wal hin agarru sobaafuu.” jettee sagalee shimbirroo muka
irraa harcaasu tokkoon weeddifti. Dabaltees, “Ambo keessaa yaa baala
goodarree suman eegaa yaa baala goofaree, yaa jaarsa koo qarree.”
jettee talaliifti. Weedduu ishee yeroo hundaati. Namtichis weedduu
isheetiin qalbiin bade ittuma siqe. Isheenis weedduu ishee addaan
kuttee arrabsoon jechoota hin jedhamne jetteenii gaddisiifte. Namtichis
osoo itti hin aariin gaddeefii dhiisee deeme.
Turtii yeroo dheeraa adda waraanaa irra kan ture namichichi kufaatii
mootummaa inni lolaafii ture booda shakkii yoo gale tarii haadha
manaa isaa jaalatu, “Nama biraatti na jalaa heerumteetti.” jedhuun
galee jeeqamuu kan hin barbaanne Dirreedhumatti hafee jiruu
dhuunfaa isaa ho‟ifatee dureessa ta‟ee basha‟ee jiraata. Maarree
guyyaan milki-qabeettittiin Simboo dhirsa isheef jettee maraatte dhirsa
ishee qarree waliin walitti hin finneeree! Jabeessaanis kan ishee
dhaggeeffatee akkuma fixeen imimmaan ija guutee ture dhanquun
lolaasaa ka‟ee yeroo inni itti marmu isheen immoo “Deemi achi ana
irraa; namichi inni kun qoosaa hin beekuun se‟a? michuu koo jedhee
sitti qoosnaan dhuguma seetee natti rarraataa?” jettee itti qasaate.
Jabeessaan niitii isaa argate isheenis dhirsa ta‟uu isaa beekuun ishee
gammachuu itti naqu illee of wallaaltee turuun ishee isa naasisuu hin
oolle. Naasuudhaan fiigee baajaajii fidee dhufee gara hospitaalaatti
yeroo geessu namoonni isa beekan, “Jabuunis ni maraatee jarana;
dubartii maraatuu as teessu waliin asii fi achi jedhabar.” jedhanii itti
qoosu. Jabeessaan niitii isaa hospitaala geessee, ogeessota
hospitaalichaatti sababa hundaa himee raawwatee gargaarsa
barbaachisu hundaa akka godhaniif gaafate. Jarris hanga danda‟an
yaalaniifii humna isaanii ol ta‟uu hubatanii waldhaansa caaluuf gara
Finfinneetti ergan. Warri Finfinnees dhimmichi gahumsa isaaniin ol
taanaan gara biyya Ameerikaatti ergan. Simboonis ji‟a shan guutuu
edda yaalamteen booda fayyummaa ishee gonfattee dhirsi ishee qalbii
ishee jalaa dabarse barbaadee deebiseefii mana isaa Dirreetti fudhatee
gale.
Kan isaan deebi‟anii Gudar deemanis turtii ji‟a jahaa booda egaa edda
Simboon dhukkuba ishee irraa damdamattee sirriitti cimtee
fooyyofteeyyi. Egaa Simboon mana warra ishee durii yoo deemtu
abbaa fi haadha du‟etti dhaqxe; qe‟ee fi nama babbadetti dhaqxe.
Suutuma jettee yoo dhiphatte haphina sammuu ishee beekti waan
ta‟eef hundaa ilaaltee daddaffiin lafa mucaan ishee jiru barbaacha
deebite. Egaa oduu oduu keessa Abbaan Ateetee nama beekamaa waan
109 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
ta‟eef intalli isaa Tokkummaaf dahuu ishee edduma deebitee Gudaritti
daldala jalqabdee beekame waan ta‟eef Simboonis mana mucaa ishee
baruuf baay‟ee hin rakkanne.
Haati Tokkummaa fi jaartiin isaa walitti marmanii eenyu wal irraa haa
gadhiisisuree! Jabeessaas yoo ta‟e akka dubartii imimmaan isaa
lolaafata. Namni “Jarana dhiisaa.” jedhu hin jiru. Gidduudhumaan
maamilli ishee akkuma durii hiriira galee mana guute. Jara imimmaan
lolaafatan kan argan maamiltoonni Ateetee sossobanii adda baasanii
tasgabbeessuuf yaalan. Ateeteenis gidduudhumaan “Kun ilma isaati.”
jetteen. Simboon gammachuu lafti itti dhiphate utaaltee ol fudhattee
liqimsuuf kajeelti. Haammattee of jala keessee takka turteen booda
afuura dheeraa “uufffff……. Ammannuu na gahe bagan waxalame.”
jettee amma dhiphatte galaana gammachuu daakuu jalqabde itti fufte.
********************
Maatiin mana guutes waan Ateeteen taate wallaalanii itti fiiguun lafa
isheen kuftee ol kaasanii ciisa ishee irra geessanii ciibsan. Isheenis
********************
********************
Ga‟eeraan yaala argatee jira. Du‟a hin taane; miidhama ta‟e malee.
Firoonnii fi namoonni naannawaa Gudar hunduu deddeebi‟anii
dubbisu; deeggarsa jabaa taasisuuf. Mucaa bareedaa nama mararu
kana ogeessonnis namoonni kaanis garaa itti hin jabaanne. Ateeteen
abdii horatteetti. Abbaan Tokkummaa dureessi beekamaan warra
Dirrees daboo jabaa qaba waan ta‟eef deeggarsaafuu abbaa carraa
argate dha. Sana qofaas miti, warri Amboo nama ofii mitii nama
namummaadhuma isaatiinuu akka ajaa‟ibaa dhimmuuf waan ta‟eef
kan isaanii kana immoo akkuma killee barruu irratti baatu.
Dr. Mohaammad mana isaatti galee waa yaadate. Osoo Ga‟eeraan hin
dhufiin dura Tokkummaa yaalaa turuu isaa yaadate. Maqaan mucaa
Abbaa Urgee: Sirruma jette, garuu kana kan gadi bahee dubbatee
soroorsu eenyu? Silaa anaa fi si‟i warra gorora liqimse, warra qalbiin
waa hubatu, warra umuriin waa barsiifte. Nuti immoo akka sana hin
jirru. Ofii sodaannee mana teenyee ijoolleen ijoollee keenyaa falmitee
irratti duutee nuti itti jiraachuu feena. Silaa osoo akka adeemsaatii
anaa fi situ irratti du‟ee ijoollota keenyaaf sirreessuu qabaayyu. Anaa
fi atoo asii dumbulloo fi shinkoo argannee ittiin guyyaa lakkoofnutti
gammannaa, maal godha? Har‟uma illee edda ijoolleen karaa
qabsiifattee abbootiin dhimminee soroorsaa hin jirru; inumaa carraa
argatanitti fayyadamanii isa ijoolleen meelchite dhiibanii jallisuu
barbaadu. Dhaloota keenya waaqnumti haa soroorsu malee akka hin
soroorretti jallate.
Abbaa Daalachaa: Tole egaa Abbaa Urgee, rakkoo jiru silaa argaa
jirraa; irratti dubbachaa jirraa, nama biraa eeguu dhiifnee anumtii fi
ati tokko jennee waan dandeenyu yoo goone, hoo warri hafan silaa nu
duukaa bu‟uu danda‟uu?
Abbaa Urgee: Anaan natti tola. Har‟aa qabee dhugaa dabu ilaalee
irratti dubbachuu qofa osoo hin ta‟iin qajeelchuuf waanan gochuu
danda‟u hundaa fudheen aarsaa barbaachisu hundaa kafaluuf irbuun
siif seena.
********************
Jabeessaa Abbaa Buttaa, ilma isaa ijaan argee hin beekne, ilma ilma
isaatii argatee carraa yaalchifachuu argachuun isaaf gammachuu
addaati. Adeemsa hundaa fixatee Ateetee fi hirayaa isaa tokko waliin
Ga‟eeraa fudhatee gara Ameerikaatti sokke. Ga‟eeraa milkiitu wajjin
bahe. Bakka deemettis yaalii barbaachisu hundaa argatee lubbuu isaaf
tikseen baay‟atteetti. Hiriyaan Jabeessaa firootaa fi hiriyoota hedduu
Ameerikaa kutaa garaa garaatii qaba waan ta‟eef keessummummaa fi
deeggarsi roobaafii jira.
Dr. Gizaachoon qophii hundaa xumuree hojii isaa gara jabeenyaa dur
bare, kan takkaafuu shakkee hin beekne, har‟a osuma shakkuu saffisa
dabalee Tokkummaa biraan bahuun wayyaa irraa fuffuudhee
tottolfachuu eegale. Yeroo kana bilbilli Gooyitoom irraa bilbilameef.
Doktar naasuudhumaan lilmee lafatti ha‟ee bilbila yoo gadi fuudhu
kan Gooyitoomi. Daddafee kaasee gara dahootti goruun haasaa eegale.
Gooyitoom haasaa ajajaa fi akeekkachiisaan guutame itti haasawuun
bilbila cufe. Dr. Gizaachoon ajajaa fi akeekkachiisa jabaa kennameef
fudhatee atattamaan Tokkummaa biratti deebi‟ee lilmee isaa ol
fudhatee wayyaa irraa fuudhuun waraanuuf lilmee ol qabee quba
gidduun rurrukutee haala mijeeffate.
********************
Simboon mucaa isheef waan hin taane hin qabne, har‟as aarsaa biraa
kafalaafii jirti. Dubartii garaan dhalaa ittiin taphatu, kan harmi dhalaa
gordee boqonnaa dhoowwu, mormattuu siyaasaa taasisanii cubbuu itti
oolu. Silaa haadha Tokkummaa deesse kabajaa fi barcumatu ta‟aaf
ture. Kan ta‟eef salphinaa fi gidiraa dha. Silaa osoo Tokkummaan
eenyuu fi maal akka ta‟e beekanii aarsaa kafalanii lafa inni jiruu fidatu
malee darbaa dabarsaa sanyii isaa mankaraarsuu hin qaban ture.
Waanti wallaalummmaan nama hin goone hin jiru. Keessa dabarsaa
isaa garaaf nama jilbeeffachiifti.
143 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
Dargaggoon naannawa sanii waan waa‟ee Oromoo dubbatan qofaaf
mankaraarfamanis lakkoofsa hin qaban. Dhiiraa fi dubara hin qaban.
Simboon egaa isaan waliin hidhamte. Dargaggoonni hidhamanis
waa‟ee Ga‟eeraa kaasanii haasa‟u. Simboon, qalbi-qabeettiin haasaa
dargaggoo sanii qalbiin dhaggeeffatti. Haasaa isaanii irratti Ga‟eeraan
mucaa Tokkummaa ta‟uu fi Tokkummaan qabsaa‟aa bosonaa ta‟uu
isaa haasa‟u. Haati Tokkummaa Simboo ta‟uu fi waan isheen taatee
du‟aa fi jiraan ishee wallaalame haasawu. Dhuma irrattis dubaroota
hedduu hidhamanii jiran keessaa, dubaroonni obbolaa sadii fi durbii
isaanii tokko waliin hidhaman, Tokkummaan mucaa indootiyyaa
(obboleettii haadha isaanii) isaanii ta‟uu dubbatu. Simboon reebichaan
miidhamtee dura salphaatti dandeessee lafaa hin kaane, gammachuu
kaatee mucaa dubbachaa jirtutti marmite. “Simboo jechuun ana; amma
iyyuu Tokkummaan galee dhageenyaanin isa barbaacha dhufee
qabanii na hidhan.” jettiin. Dubaroonnis gammadanii walitti marmanii
boo‟icha eegalan.
********************
Gooyitoom: “Wow! Yene nabir gana bizu sira alen; ante bicha barta;
ihen bamasakatik tacamari ganzab isaxalehu hidina carise na- ishoo,
Qeerransa koo! Ati qofti jabaadhu malee sichi hojii baay‟ee qabna;
kana milkeessuu keetiif maallaqa dabalataa siif nan kafala; deemiitii
fixii koottu.” jedheen.
Chombee: “Yihe ko baka alakelata; lelam kale insaralen; lazi gin min
indamaragew bayini ayite tigaramalek;heden incarisilatalen ahun abren
kehedin balataksi yamitabik sew yelam; silazih kasu gar iyawarachehu
koyun; sinmaxa abreen inihedalen- kuni bar raawwateeraa; kan biraas
yoo jiraate ni hojjanna; kan kanaa maal akkan godhu ija keetiin argitee
raajeffatta; deemneetu fixneefii dhufna; amma yoo si waliin deemne
abbaa taaksii namni nuuf eegu hin jiru; kanaafuu, isa waliin haasawaa
turaa; yeroo dhufne waliin deemnaa.” jedheen. Bifa kanaan irratti
160 | P a g e Hiree fi Hiraarsa… MARGAA FAYYEERAA WAAQJIRAATIIN (2020)
waliif galanii Chombeen gara sirna isaatti qajeele. Yeroo achi gahu
Chuuchuu fuulli badeera. Sun dhimma Chombee miti waan ta‟eef
“Aftin; ansa tashakam; ante dagmo carisen iskinmata ke sawuyewu gar
tachawat hisab yane tiwasdalek- daddafi; kaasi; baadhu; ati immoo
hanga fixnee dhufnutti namicha waliin taphadhu gatii kee yeroo
dhufneen siif kennaa.” jedheen.
Tokkummaa: ihe mot ketafaxiro mot belay new; yemotkut lekibir new;
honom gin Tokuma kemote yane hizb maxifatu new; bematamamena
bemachegere rasu hizbe ihen yahil techegere; kemotku degmo cirash
yixafal; silazi ine indamotkuna yalatokkummaa yetm madirasina minm
madirag indamayichilu nigarulign; lazim mafte yamihonew lela
Tokkummaa mawulad indalabachaw adirsulign; ahun carisugn- duuti
kun du‟a uumamaatiin oli; kanin du‟eefis kabajaafi; ta‟u illee
Tokkummaan yoo du‟e uummanni koo baduu isaati; dhukkubsachuu fi
rakkachuu kootiinuu uummanni koo wal dhabee hanga kana rakkate;
yoon du‟e immoo sirumaa ni bada; kanaafuu, ani Tokkummaan du‟uu
koo uummata koo hin dhoksiinaa, kanaafis Tokkummaan ala eessa
iyyuu gahuu fi waan tokko illee hojjachuu akka hin dandeenye itti naaf
himaa; furmaanni isaanii, garuu Tokkummaa biraa dhalfachuu akka
qaban biraan naaf gahaa; amma dhukaasi kunoo.” jedheetu harkasaa
lamaan aboottifatee mallattoo isaa kenne.
Gooyitoom: awona indi kalhonk iko jegna zar atonim yichi agarim and
atonin- eeyyeen kaa akkas yoon ta‟uu baadhe qomoo warra mootii
ta‟uu hin danda‟u; ammoo biyyi kunis tokko hin taatu.
Gooyitoom: ara min tata alewu? na inihid- kun rakkoo hin qabu;
koottu ni deemnaa.
Gooyitoom: “ahaa, koy koy indaza kahonem tiru; tawu ante ine ko
anadadkegna - ahaa, edaa akkasii? Yoos aaffi; egaa ati dhiisi; na
aarsitee bar.” jedheetu shugguxii harkatti baatee jiru nyaachifate.
********************
Warri Baargamaa Yeroo Gudar gahan haalonni namatti hin tolan. Achi
buuteen Simboo fi dargaggoota hedduu dhabameera. Sochiin naannoo
sodaachisaa fi jibbisiisaa dha. Tokkummaan akka mana gale
shakkamaa tures lafa inni jiru homtuu quba hin qabu. Jabeessaa yoo
ta‟e Dirree malee Gudar hin beeku. Ta‟u illee, barbaacha haadha
manaa isaa akka dur cal hin jenne; lafa seenamuu qabu hundaa
seeneera. Aarsaa barbaachisu kafalaa jira. Yeroo tokko achi jirti jedhu;
yeroo kaan immoo gara biraa itti himu; yeroo achis dhaqu ammas gar
biraa itti himu. Akka kanaan of ijibbaate.
Finfinneen gorsa Giincii didde irree ishee diriirsuuf harka ishee yoo
sochooftu Giinciin akkuma akeekkachiifte korommii ishee warra gaafa
giitii, warra gurgura lafaa hadheeffatu itti gadhiiftee quba irraa kutte.
Qubni Finfinnee Giinciin cite dhiiga coccobsuu eegale. Obboloonni
Giinciis walii galtee isaanii kabajanii ejjannoo isaanii calaqqisiisuu
eegalan. Kosiin Finfinnee keessaa wawarraaquu eegale. Gaafa
Finfinneen dhiigdu hiddi dhiigaa isaanii marsaa isaa waan dhaabuuf
bobbokokanii dheekkamuu jalqaban. Finfinneen qubni cite “Qubni koo
citeen taa‟aa?” waan jettu fakkaatti. Waan gara jabummaa hoo itti
beektii, mana nama irraa diigdee nama ari‟achuu, orma quubsitee kan
ishee beelessuu, ormaaf dahoo taatee kan ishee bineensa nyaachisuu,
orma duroomsitee kan ishee hiyyoomsuu, orma kabajjee, kan ishee
salphisuun, hojuma isheetii; harka sochooftee, irree ishee obboloota
isheetti feetee, of fakkeessuu ittuma fufte.
Warri reenfa erge warra reenfa fide eegee dhaba. Bilbila irra
deddeebi‟anii yaalu; namni bilbila isaanii kaasu hin turre. Halkan sana
adeemsa hundaa xumuratanii barii lafaa koomee irra taa‟anii eegu.
Bosonni jarri itti ergaman bosona dur dhimma itti bahanii fi lubbuu
Oromootaa bifa kanaan nyaatee fixe waan ta‟eef jara hamaatu mudate
jedhanii hin shakkine; ni badan jedhanii shakkan malee. Isas immoo
jarri amanamoo warra abbaa dhimmaa waan ta‟aniif akka itti shakkan
dhaban. Waanuma fedheefuu barii lafaa eeggatu.
Loltoonni haalli itti ulfaate dhimma osoo hin fixiin humna dabalachuuf
yeroo deebi‟an dubbiin Finfinnee fi Giincii gidduutti kahe guutummaa
biyyittii wal gahee biyya raasaa jira. Humni achitti wal hanqateera
waan ta‟eef isaanuu gara biraatti akka deeman ajajni itti bahe.
Loltoonnis bakka ajajni itti bahetti imalan. Dhimmi Gooyitoomi fi
warra dhiyeenya dhumanis ni dagatame. Waraanni hundi guutummaa
biyyattii irratti bobba‟ee dargaggeessa biyyaa duguuguu itti cime.
Dargaggoonis falmii isaanii itti cimsan. Turtii yeroo muraasaa booda
malli dhabamnaan gaggeessitoota warra duraanii kaasanii Gammadaa
fi waayiloota isaa gara aangootti fidan. Gammadaan fa‟aa warra
Oromoota irraa dhalatan waan ta‟aniif waa‟ee Oromoo ni beeku.
Waanti Oromoota biroo keessa jiru isaan keessas waan jiruuf mala
malanii dargaggoota ofitti qabuu eegalan. Gaaffilee isaanii keessaas
muraasaa fi ishee sasalphoo ishee deddeebisuufii eegalan.
Hidhamtoota muraasas gadi lakkisaniif. Haasofni isaanis waan
dargaggoota gammachiisuu fi waan isaan barbaadan ta‟e. Biyyi
raafamte takkumaan qabbanoofte. Gammadaa fi waayillan isaa laphee
Dr. Mohaammad xiraan qaama isaa ciccitee tortore ofitti nama hin
butu, ta‟u illee Tokkummaan bira jira waan ta‟eef dawaa funaanee
qaama tortoretti hihidhaafi. Gurmuun immoo isaan keessaa fooyya‟aa
waan ta‟eef wal-dhukkubsachiisuudhaan Tokkummaadhaaf deeggarsa
dabale. Dubartoonni lameen dhibee isaanii irraa battalaan
damdamachuu hin dandeenye. Inumaa dubartiin isheen keessaa umriin
achi jedhe hedduu miidhamteetti; dubbachuu hin dandeessu. Eenyu
akka ta‟anii fi eessaa akka dhufan dubartoota lamaan qofatu beeka.
Dubartii ishee keessaa fooyyee qabdu yoo gaafatan naannoo Ambootii
akka dhufan itti himte. Tokkummaas gammachuutu itti nam‟e.
********************
……………XUMURAMEERA!……………