Univerzitet Crne Gore

Medicinski fakultet Podgorica

SEMINARSKI RAD

CLOSTRIDIUM PERFRINGENS

Studenti: Mentor:

Kljajević Lana 53/10 Prof. dr Vineta Vuksanović

Ćirović Sandra 261/02

 SADRŽAJ:

Clostridium perfringens..............................................................................................................1

Morfološke, kulturelne i biohemijske osobine............................................................................1

Antigenska građa i toksini...........................................................................................................2

Patogeneza i kliničke manifestacije............................................................................................3

Dijagnoza....................................................................................................................................6

Terapija.......................................................................................................................................7

Epidemiologija............................................................................................................................7

Zaključak.....................................................................................................................................9

Literatura...................................................................................................................................10
 CLOSTRIDIUM PERFRINGENS

Clostridium perfringens pripada rodu Clostridium koga čine brojne vrste anaerobnih,
Gram pozitivnih bacila koji u nepovoljnim uslovima formiraju endosporu koja svojom
veličinom deformiše tijelo bakterije, tako da liče na čiodu, palicu za doboš ili šibicu.
Clostridium perfringens je ubikvitaran mikroorganizam, prisutan kao dio fiziološke
mikroflore u digestivnom traktu životinja i ljudi, u njihovim fekalijama, ali i u ženskom
genitalnom traktu. Takođe je prisutan u zemlji, prašini, vazduhu i vodi. Najčešći je uzročnik
iz roda Clostridium infekcija kod ljudi kao što su: gastroenteritis koji često kratko traje i
prolazi bez liječenja, potom mionekroze koje se moraju agresivno liječiti i koje mogu imati i
fatalan ishod, klostridijske sepse, nekrotizirajućeg enteritisa, infekcije materice.

Morfološke, kulturelne i biohemijske osobine

Morfologija: Clostridium perfringens je veliki, Gram pozitivni, nepokretni,

pravougaoni bacil sa zaobljenim krajevima, često raspoređen u paru. Opisuje se kao izgled
vagona. U živom organizmu ne nalazimo sporu, ali je formira u nepovoljnim uslovima
spoljašnje sredine. Spora je ovalna, supterminalno ili ređe, centralno postavljena, većeg
promjera od tijela bacila te ga deformiše. U živom organizmu posjeduje kapsulu polisaharidne
prirode koju gubi presijavanjem na vještačkim hranilištima.

Kulturelne osobine: Clostridium perfringens je aerotolerantni anaerob, tj. može se

razmnožavati i uz prisustvo kiseonika. Raste na većini hranljivih podloga na temperaturi u

opsegu od 15 do 50 °C sa optimalnom temperaturom od 43 do 46 °C i optimalnim pH 6 do 7,

mada rastu i na pH 5 do 9. U in vitro uslovima stvara spore u alkalnim podlogama bogatim
proteinima, a siromašnim u ugljenim hidratima. Na čvrstim podlogama formira glatke,
sivkasto-žute kolonije ravnih ivica, dok u starijim kulturama kolonije postaju braon, radijalno
izbrazdane, nazubljenih ivica. Na krvnom agaru uz dodatak glukoze, obrazuje pravilne,
okrugle, glatke kolonije u vidu dugmeta koje su u početku svijetle jagodaste boje, a kasnije
postaju zelenkaste. Oko kolonija se uočava dvostruka zona hemolize. Beta (β) hemoliza
okružuje kolonije i javlja se kao posledica dejstva θ (teta) toksina. Koncentrično oko β
hemolize javlja se prsten nepotpune hemolize zbog djelovanja α toksina. Za razliku od čvrstih

-1-
podloga gdje je za rast potrebno 24 h, Clostrtridium perfringens u tečnim podlogama raste
brzo, za 3-8 h, bujon difuzno muti, produkuje gas i specifičan neprijatan miris. Selektivna
podloga za izolaciju Clostridium perfringens je TSN (tripton-sulfit-neomicin)1 agar na

temperaturi 46 °C/18 h. U anaerobnim uslovima Clostridium perfringens redukuje sulfit

prisutan u podlozi do H2S (sumporvodonika). Nastali H2S precipituje sa gvožđem takođe
prisutnim u podlozi i stvara crn talog FeS (gvožđe sulfida), te su zbog toga kolonije
Clostridium perfringens-a u epruvetama sa TSN podlogom ovalne, crne boje i
trodimenzionalne. U selektivne podloge za izolaciju ove bakterije takođe spadaju SFP
(Shahidi-Ferguson Perfringens) agar i TSC (Triptose Sulphite Cycloserine) agar. U obje
podloge može se dodati žumančana emulzija koja može pokrenuti lecitinaznu aktivnost koja
uzrokuje neprovidnu zonu oko kolonija. Inkubacija se vrši u anaerobnim ili aerobnim

uslovima na temperaturi od 35 °C u toku 18-24 h. Clostridium perfringens stvara na SFP i

TSC agaru bijele kolonije.

Biohemijske karakteristike: Biohemijski je Clostridium perfringens veoma aktivna

bakterija. Istovremeno je i saharolitičan i proteolitičan. Imaju α lecitinaznu i β hemolitičku
aktivnost. Vrše redukciju sulfita do H2S. Ova osobina se obično koristi za ocjenu higijenskog
kvaliteta vode i proizvoda životinjskog porijekla. U svježim proizvodima je nihov broj veoma
mali. Vrše redukciju nitrata. Testovi ureaze su negativni.

Antigenska građa i toksini

Clostridium perfringens proizvodi tokom rasta i razmnožavanja najmanje 12 toksina i

solubilnih proteinskih supstanci tj. enzima koji su antigenični. Na osnovu vrsta egzotoksina
Clostridium perfringens se dijeli u 5 grupa tj. serotipova od A do E. Tip A je vrlo raširen u
prirodi i čini dio fiziološke mikroflore kod čovjeka. Tipovi B do E se uglavnom nalaze kod
životinja, ređe ljudi kao normalna flora gastrointestinalnog trakta.

* Alfa (α) toksin je lecitinaza. Lizira eritrocite, trombocite, leukocite i endotelne

ćelije. Alfa toksin produkuju svi serotipovi, ali najveće količine proizvodi tip A.

1
Neomicin inhibira rast ostalih sulfit-redukujućih klostridija i omogućava selektivan rast C. perfringensa

-2-
 * Beta (β) toksin je letalan. Dovodi do zastoja u peristaltici i do nekroze crijeva. Nije
hemolitičan. Produkuju ga najčešće tipovi B, C i F.

* Epsilon (ε) je letalan jer uzrokuje povećanu vaskularnu propustljivost u ćelijama

crijeva i povećanu resorpciju toksina u krvotok. Dovodi do oštećenja endotela i stvaranja
edema. Nije hemolitičan. Produkuje ga najčešće tip D.

* Jota (ι) toksin djeluje na nivou krvnih kapilara dovodeći do njihove povećane
permeabilnosti i propustljivosti. Ima nekrotizirajuću aktivnost.

* Enterotoksin je termolabilan. Ponaša se kao superantigen. Tripsin u crijevnom traktu

trostruko povećava povećava njegovu aktivnost. Ovaj toksin u najvećoj mjeri proizvodi tip A
u zadnjim fazama sporulacije u ileumu i jejunumu.

*θ (teta) toksin spada u grupu holesterol zavisnih citolizina. U kontaktu sa ćelijskom

membranom se oligomerizuje i stvara pore uzrokujući lizu ćelije.

* Eta (η) i gama (γ) su letalni, dok je delta (δ) i hemolitičan.

* Kapa (κ) je kolagenaza, lambda (λ) je proteinaza, mi (μ) djeluje kao hijaluronidaza,
a ni (ν) kao DNA-aza.

* Pored toksina neki sojevi produkuju i enzime kao što su neuraminidaza i fibrinolizin.

Clostridium perfringens ima i somatski O antigen, specifičan i bez značaja za

serotipizaciju.

Patogeneza i kliničke manifestacije

Clostridium perfringens je uzročnik raznih oboljenja kod ljudi kao što su: alimentarne
toksikoinfekcije, klostridijska mionekroza (gasna gangrena), enteritis nekroticans, uterine
infekcije, klostridijska sepsa.

Alimentarne toksikoinfekcije se najčešće javljaju u uslovima kolektivne ishrane.

-3-
Nastaju unošenjem hrane (najčešće mesa i mesnih proizvoda) prethodno zagađene
sporamaClostridium perfringens-a, nedovoljno termički obrađene i ako se podgrijeva i drži u
uslovima pogodnim za germinaciju spora (npr. na temperaturi od oko 40 ºC). Vegetativne
bakterije se brzo razmnožavaju2. Dovoljno je da u hrani bude prisutno 10 000 000/g
Clostridium perfringens-a tip A3 da izazove trovanje. Dio ovih bakterija će proći kroz
gastričnu barijeru i dospjeti do tankog crijeva gdje će se umnožavati i produkovati
enterotoksin. Enterotoksin djeluje na nivou epitela tankog crijeva kad u njemu počinje
sporulacija. Ovaj egzotoksin mijenja propustljivost crijevnog epitela uzrokujući gubitak vode.
Zbog svojih osobina superantigena dovodi do burne reakcije lokalnog limfnog tkiva, što za
posledicu ima pojačanu peristaltiku crijeva i dijareju. Nakon kratke inkubacije koja traje 8-24
h, javljaju se bolovi i jaki grčevi u trbuhu, praćeni dijarejom u trajanju 1-2 dana. Alimentarne
toksikoinfekcije uzrokovane ovom bakterijom se mogu ponavljati jer ne ostavljaju imunitet.

Klostridijska mionekroza ( gasna gangrena) je teško akutno oboljenje fulminantnog

toka. Nastaje klostridijalnom kontaminacijom rana sporama kod kojih je pri povrijeđivanju
oštećeno mišićno tkivo. U organizmu inficirane osobe, u anaerobnim uslovima, iz spore se
germinacijom razvijaju vegetativni oblici. Klostridijska mionekroza najčešće nastaje na
povrijeđenim ekstremitetima i trbušnim organima. Nakon kratke inkubacije, 12 h do 3-4 dana,
bolest počinje naglo. Kao prvi simptom javlja se jak bol na mjestu povrede, prisutan i u
okolnom zdravom tkivu. Koža iznad zahvaćenog mjesta je najprije glatka, napeta,
edematozna i blijeda, ali kasnije postaje crvena, potom hladna, suva, plavo-ljubičasta i na
kraju crna. Javljaju se bule ispunjene hemoragičnim sadržajem iz koje se kasnije drenira
serosangvinozni sekret neprijatnog mirisa, a nastaje i bolan otok. Na pritisak, pod kožom se
osjećaju krepitacije (pucketanje gasa). Mogu se istisnuti gasni mjehurići iz zahvaćenih
promjena. Nekada se vidi prolabirani mišić, potisnut većom količinom stvorenih gasova. U
početku lokalizovan, duboki klostridijski miozitis se brzo širi. Toksini koje produkuje
Clostridium perfringens imaju sposobnost da mijenjaju lokalne oksido-redukcione uslove i da
ispoljavaju osobine proteolitičkih enzima, kolagenaza, lecitinaza, dezoksiribonkleaza itd.,
stvarajući anaerobnu okolinu sa edemom, nekrozom tkiva i miolizom do ogolićenja kosti.
Napredovanjem lokalnih promjena javljaju se znaci opšte intoksikacije. Bolesnici su blijedi,
adinamični. Sistemski simptomi kao što su: znojenje, tahikardija, febrilnost, arterijska
hipotenzija rano se razvijaju. Kasnije se razvijaju kolaps, šok, akutna tubularna nekroza i

2
Čovjek u organizam unese vegetativne oblike
3
C. Perfringens tip A produkuje enterotoksin
-4-
renalna insuficijencija. Neliječena bolest dovodi do toksičnog šoka, poremećaja svijesti i
smrtnog ishoda.

Anaerobni celulitis i fascitis nastaju klostridijalnom kolonizacijom nekrotičnog tkiva.

Ova bolest je manje sistemska od klostridijalne mionekroze i ima bolji prognostički ishod.
Bakterije se šire potkožno ili kroz interfascijalne prostore dovodeći do nekroze tkiva koja ne
prodire duboko i ne zahvata mišiće. Stvara se gas i razvijaju se supurativni procesi.

Infekcije materice može doći pri nestručno izvršenom pobačaju u nehigijenskim

uslovima. Rijetko nastaju nakon porođaja ili hirurških zahvata u karlici. Nakon kratke
inkubacije javljaju se febrilnost, intoksikacija, lohije su smrdljive, a uterus osjetljiv. Kroz
cerviks može izlaziti gas. Klostridijska septikemija i djelovanje egzotoksina lecitinaze na
eritrocite su uzrok moguće hemolitičke anemije. Uz tešku hemolizu i toksicitet ponekad se
javlja i renalna insuficijencija, a smrtnost u takvim slučajevima je oko 50 %.

Nekrotizirajući enteritis je akutna, inflamatorna, ponekad nekrotizirajuća bolest tankog

i debelog crijeva. Izazivaju je samo neki sojevi tipa C koji imaju sposobnost da luče β toksin.
S obzirom da β toksin razgrađuju proteolitički enzimi digestivnog trakta, bolest se ne javlja
kod zdravih ljudi sa uravnoteženom ishranom. Može se javiti kod osoba koje su na
dugotrajnim hipoproteinskim dijetama kao i kod bolesnika liječenih od leukemije. Takođe je
zapaženo da je rizik za obolijevanje veći kod novorođenčadi i male djece nego kod odraslih.
Javlja se u populacijama sa osiromašenom proteinskom ishranom, hranom koja sadrži
inhibitore tripsina, lošom prehrambenom higijenom i u populaciji koja upražnjava povemene
ritualne mesne gozbe4. Ova bolest se manifestuje dijarejom, bolom u trbuhu, oštećenjem
crijevne sluzokože i krvavim solicama, ređe fulminantnom toksemijom sa dehidratacijom,
šokom i smrću.

Sepsa, uzrokovana Clostridium perfringensom, javlja se rijetko. Najčešće je riječ o

endogenoj infekciji nakon velikih, teških operacija u crijevnom traktu, kod onkoloških
bolesnika sa zloćudnim procesom na crijevima i alkoholičara. Bolest je teška i sa lošem
prognostičkim ishodom.

4
Najčešće nakon konzumiranja kontaminiranog svinjskog mesa
-5-
 Dijagnoza

Kod alimentarne toksikoinfekcije za mikrobiološku dijagnozu se uzimaju ostaci hrane

i stolica za koprokulturu. Ukoliko se iz fecesa ili iz hrane izoluje veliki broj bakterija, može se
potvrditi etiologija alimentarne toksikoinfekcije.

Mikrobiološka dijagnoza kod nekrotičnog enteritisa se vrši uzimanjem ostataka hrane.

Etiologija oboljenja se potvrđuje nalaženjem Clostridium perfringensa tip C.

Kod sepse se kao uzorak uzima krv za hemokulturu. Ukoliko se iz hemokulture izoluje
Clostridium perfringens može se smatrati uzročnikom oboljenja, mada se nalaz mora pažljivo
interpretirati jer postoji mogućnost da je došlo do kontaminacije uzorka.

Pri hirurškoj obradi mekih tkiva (klostridijalna mionekroza, celulitis) uzima se

komadić tkiva za mikrobiološku dijagnozu. Uzorak se potapa u transportnu podlogu za
anaerobe i time sprečava štetno djelovanje kiseonika na klostridije. Identifikacija se vrši na
osnovu morfoloških, kulturelnih i biohemijskih osobina. Za dijagnozu klostridijalne
mionekroze su značajne tipične lokalne promjene prethodno povrijeđenog tkiva, prisustvo
gasnih mjehurića i krepitacije u tkivnim promjenama i brzo šerenje nekroza. Na rtg snimku
lokalnih promjena se mogu vidjeti mjehurići gasova u potkožnom i mišićnom tkivu. U fazi
bakterijemije klostridije se mogu izolovati iz krvi.

Za ranu dijagnozu uterine infekcije je potrebno posumnjati blagovremeno na ovu

bolest. Zatim se iz krvi i lohija prave razmazi i vrši bojenje po Gramu kao i kultivacija.
Postupak se ponavlja. Imajući u vidu da se i iz zdrave materice i normalnih lohija povremeno
može izolovati Clostridijum perfringens ne treba isključiti mogućnost postojanja infekcije. Na
rtg snimku se može uočiti lokalno stvaranje gasa

Za brzu identifikaciju bakterija u uzorku, primjenjuje se DIF (direktna

imunofluorescencija). Krajnja identifikacija se vrši na osnovu gasne hromatografije.

-6-
 Terapija

Kod trovanja hranom tj. alimentarne toksikoinfekcije sprovodi se simptomatska

terapija, dok se kod nekrotičnog enteritisa daje antitoksični serum Clostridium perfringens tip
C i sprovodi antibiotska terapija. Terapija kod sepse su antibiotici.

Kada se radi o mionekrozi, celulitisu i fascitisu, obavezno je hirurško liječenje

lokalnih promjena. Neophodno je, ukoliko postoji, ukliniti strano tijelo iz rane ili drugi izvor
infekcije kao i sve oštećene djelove tkiva kako bi se spriječila dalja intoksikacija organizma.
Neophodna je primjena antibiotika, zbog suzbijanja bakterija na ulaznom mjestu infekcije i
sprečavanja sisemske komplikacije. Lijek izbora je penicilin u visokim dozama ili se mogu
primijeniti sledeći antibiotici: metronidazol, hloramfenikol, klindamicin ili amikacin.
Seroterapija je takođe veoma važna. Primjenjuje se polivalentni antitoksični serum protiv 5
najčešćeh toksina Clostridium perfringens-a. On sadrži antitijela koja neutrališu slobodno
cirkulišuće toksine u krvi bolesnika. Liječenje gasne gangrene se može vršiti i primjenom
kiseonika pod povišenim pritiskom u hiperbaričnoj komori. Na ovaj način se smanjuju
anaerobni uslovi tkivne sredine, poboljšava oksigenacija zahvaćenog tkiva i samim tim
sprečava razvoj klostridija i smanjuje njihov patološki efekat.

Liječenje uterine infekcije se sastoji od debridmana kiretažom i primjene penicilina G.

Ukoliko debridman nije dovoljan, onda se uzima u obzir histerektomija kako bi se spasao
život. Kod akutne tubularne nekroze vrši se renalna dijaliza. Korist od heperbarične komore
nije ustanovljena.

Epidemiologija i prevencija

Spore različitih vrsta Clostridium perfringensa imaju različitu otpornost na toplotu. Za

uništavaje je potrebno od nekoliko minuta na 100 ºC za neke spore do 1-4 h na 100 ºC za
druge. Izolovane su iz mnogih namirnica, a naročito se nalaze u crvenom i živinskom mesu i
morskoj hrani. Kontaminacija voća i povrća sporama dolazi iz tla, dok se kontaminacija hrane
životinjskog porijekla dešava najčešće u toku klanja, bilo da su spore iz okoline ili su
porijeklom iz probavnog trakta životinje. Nakon držanja hrane u uslovima pogodnim za
germinaciju spora, do sinteze egzotoksina dolazi najčešće posle 12-16 h rasta vegetativnih

-7-
oblika na temperaturi od 33 ºC. Broj ovih mikroorganizama je veći ukoliko se radi o kuvanom
mesu koje se polako hladilo, a potom stajalo duže vremena prije služenja.

U Engleskoj i Velsu Clostridium perfringens je poslije Campilobacter-a bakterija koja

je najčešći uzročnik bolesti zbog konzumiranja kontaminirane hrane. U SAD-u svake godine
između 1000 do 3000 ljudi oboli od klostrijske mionekroze, od čega značajan procenat i
umre. U ovoj zemlji se takođe na godišnjem nivou javlja oko 248 500 ljudi oboljelih od
posledica upotrebe hrane koja sadrži ovaj mikroorganizam. U Novoj Gvineji se javlja bolest
Pigbel, a vjeruje se da nastaje ingestijom kontaminiranog svinjskog mesa.

U avgustu 2013. godine od strane univerzitetu u Vašingtonu objavljen je slučaj

spontane klostridijske mionekroze kod djevojčice od 14 godina. Ona je prethodno bila zdrava,
ali je poslednjih mjesec dana bila započela sa hemoterapijom, uključujući vinkristin,
daunorubicin, prednizon i PEG asparaginazu, nakon što joj je dijagnostikovana akutna
limfoblastna leukemija. Djevojčica se žalila na snažan bol koji se javio iznenada u lijevoj
nozi. U okviru 4 h od pojave simptoma, žalila se na pogoršanje, tj. povremeni tup bol je bio
prisutan u obje noge. Takođe se žalila na progresivnu slabost donjih ekstremiteta i na
nestabilnost. Imala je tahikardiju, hipotenziju i bila je febrilna. Pregledom je utvrđena
specifična otečenost i osjetljivost lijevo bez lokalizovanih promjena kao što su diskoloracije
kože ili krepitacije. Laboratorijski nalazi pokazivali su značajno padanje broja neutrofila.
Fibrinogen je bio nizak. Dati su joj gentamicin i ceftazidim. Dopler lijeve noge isključivao je
duboku vensku trombozu. Nastao je akutni napad bola u bedrima, rapidno se razvijala sepsa,
neutropenija i laboratorijski nalazi su ukazivali na diseminaciju intravaskularne koagulacije.
Sumnjalo se na nekrozu duboke mekotkivne infekcije. Kako na osnovu fizičkog pregleda nije
bilo moguće locirati proces, a i pacijent u tom pogledu nije mogao da pomogne zbog
izmjenjenog stanja svijesti, urađen je cross-sectional imaging radi identifikacije grupe mišića
zahvaćenih procesom i određivanja plana operacije. CT je otkrio veliku količinu
intramuskularnog gasa u većem broju mišića u lijevom hemipelvisu, mionekroza je zahvatila
oba bedra i listove nogu. Hemokultura je pokazala da se radi o oportunisti Clostridium
perfringens-u. Pacijentkinja je odmah smeštena u operacionu salu. Koža, potkožno tkivo i
superficijalna fascija bili su netaknuti, očuvani i dobro prokrvljeni. Postojali su široki
longitudinalni usjeci duž nogu od hemipelvisa do listova. Mionekroza je zahvatila:
m.adductor magnus et brevis, m. gracilis, m. gastrocnemius i posteriorne tetive koljena.

-8-
Nakon serije neuspjelih debridmana, izvršena je amputacija obje noge iznad koljena.
Pacijentkinja je potom započela sa fizikalnom terapijom i rehabilitacijom i osjećala se bolje
nakon dva mjeseca.

Zaključak

Dakle, klostridijska mionekroza je rijetka i razarajuća bolest. Ima dva osnovna oblika:
spontani i nespontani. Istorijski posmatrano, mnogobrojni slučajevi klostridijske mionekroze
nastajali su u periodima ratova. To su bili nespontani oblici koji su nastajali kod prostrijelnih
trauma sa kontaminacijom dubokih mišićnih slojeva sporama porijeklom iz tla. Spontana
mionekroza javlja se bez traume i opisana je u specifičnim kliničkim okolnostima kao što su:
neuropenija, maligniteti kolona, dugotrajne inflamatorne bolesti, dugotrajne ishemije i
hemolitičko-uremički sindrom. Clostridium perfringens, koji se inače nalaze u normalnoj
mikroflori naročito debelog crijeva, može postati patogen kad u tkivu postoji snižen oksido-
redukcioni potencijal, visoka koncentracija laktata i snižen pH koji dovode do nastanka
anaerobnih uslova. Osim toga, u svim djelovima svijeta kao što su: Nova Gvineja, djelovi
Afrike, Srednje i Južne Amerike i Azije, gdje postoje povremene ritualne mesne gozbe, hrana
koja sadrži ihibitore tripsina, kao i slaba prehrambena higijena i hrana osiromašena
proteinima, zahvaćena su oboljenjima izazvanim Clostridium perfringens-om. Do pojave
bolesti uzrokovanih ovim moroorganizmom dolazi samo ukoliko je unijet veliki broj aktivnih
bakterija. Bolest se može spriječiti stalnim odgovarajućim sanitarnim mjerama, kao i
čuvanjem hrane, naročito ostataka, na odgovarajućim temperaturama (˂ 2 ºC). Ostatke hrane
bi trebalo ponovo zagrijati na 65 ºC. U mesnim proizvodima koji sadrže nitrite i veću količinu
NaCl manja je mogućnost nalaženja bakterije zbog njene osjetljivosti na ova jedinjena.

-9-
 Literatura:

● Švabić-Vlahović, M: Medicinska bakteriologija, II izmijenjeno i dopunjeno izdanje,

"SAVREMENA ADMINISTRACIJA" A.D., izdavačko-štamparsko preduzeće, Beograd,
2005, str. 336-338, 343.

● Kalenić, S: Medicinska mikrobiologija, MEDICINSKA NAKLADA, ZAGREB, 2013, str.

259-260.

● Božić, M, Đokić, Lj, Nikolić, S, Pavlović, M, Šašić, M: Medicinski fakultet Univerziteta u

Beogradu, I izdanje, CIBID, 2007, str. 312-313.

● http://www.neogen.com/Acumedia/pdf./ProdInfo/9188_PI.pdf

● https://sh.wikipedia.org/wiki/Clostridium_perfringens

● htt://radiology.casereports.net/index.php/rcr/article/view/806/1149

● http://jb.asm.org/content/190/1/48.full

● http://www.stetoskop.info

● http://phac-aspc.gc.ca/fs-sa/fs-fi/clostridium-eng.php

● http://www.medicine.medscape.com/article/214992-overview

● http://www.supa.pharmacy.bg.ac.rs/assets

-10-