Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης

Τομ. 2016

Φτώχεια και ψυχική υγεία: Διερεύνηση των

ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων της φτώχειας στο
παιδί και την οικογένεια

Mpotou Anastasia
Tsergas Nikolaos
Kalouri Ourania
http://dx.doi.org/10.12681/edusc.832

Copyright © 0 Anastasia Mpotou, Nikolaos Tsergas, Ourania

Kalouri

To cite this article:

Mpotou, Tsergas, & Kalouri (0). Φτώχεια και ψυχική υγεία: Διερεύνηση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων της φτώχειας
στο παιδί και την οικογένεια. Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, 2016, 812-828.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 812

Φηώτεια και Ψστική Υγεία: Διερεύνηζη ηων Ψστοκοινωνικών Επιπηώζεων ηης

Φηώτειας ζηο Παιδί και ηην Οικογένεια

Αλαζηαζία Μπόηνπ, Σρνιηθή Σύκβνπινο Δεκνηηθήο Εθπαίδεπζεο,

Επηζηεκνληθόο Σπλεξγάηεο ΑΣΠΑΙΤΕ
Νηθόιανο Τζέξγαο, Επ. Kαζεγεηήο ΔΠΘ
Οπξαλία Καινύξε, Καζεγήηξηα ΑΣΠΑΙΤΕ

Περίλευε
Η εξγαζία απηή εμεηάδεη ηελ επίδξαζε ηεο θηώρεηαο θαη ηδηαίηεξα ηηο
ςπρνθνηλσληθέο ζπλέπεηεο ηεο ζην παηδί θαη ηελ νηθνγέλεηα. Δξακαηηθέο είλαη νη
επηπηώζεηο ηεο θηώρεηαο ζηα παηδηά θαη ηηο νηθνγέλεηεο κε ηζηνξηθό καθξνρξόληαο
θηώρεηαο (histories of poverty), θαζώο ζπλαληνύλεκπόδηα ζηε κεηέπεηηα εμέιημή
ηνπο. Η θηώρεηα επηδξά αξλεηηθά ζηελ αλάπηπμε ησλ παηδηώλ, ηε ζρνιηθή επίδνζε
θαη ηε ζηαδηνδξνκία ηνπο, δηαηαξάζζεη ηηο ελδννηθνγελεηαθέο ζρέζεηο, ηελ
επηθνηλσλία ησλ ζπδύγσλ θαη ηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζηα παηδηά θαη ηνπο γνλείο. Η
θαηάζηαζε ηεο θηώρεηαο θαζηζηά επάισηα ηα άηνκα ζην ελδερόκελν λα εκθαλίζνπλ
θάπνηα ζνβαξή ςπρηθή αζζέλεηα. Η θηώρεηα δελ είλαη απιώο έλα νηθνλνκηθό ζέκα,
απνηειεί ζεκαληηθό θνηλσληθό πξόβιεκα όρη κόλνλ γηα ηηο αλαπηπζζόκελεο, αιιά
θαη γηα ηηο νηθνλνκηθά πξνεγκέλεο ρώξεο, ζπληζηά κηα κνξθή θξίζεο πνπ ηείλεη λα
ιάβεη παγθόζκηεο δηαζηάζεηο.

ΛΕΞΕΙΣ – ΚΛΕΙΔΙΑ:θηώρεηα θαη παηδί, νηθνγέλεηα θαη θηώρεηα, ςπρνθνηλσληθέο

επηπηώζεηο ηεο θηώρεηαο, κεραληζκνί επίδξαζεο ηεο θηώρεηαο, θηώρεηα θαη
θνηλσληθόο απνθιεηζκόο

Διζαγφγή
Τν ελδηαθέξνλ ησλ ςπρνιόγσλ γηα ηε κειέηε ησλ επηπηώζεσλ ηεο θηώρεηαο,
θαηαδεηθλύεηαη από ην δηαξθώο απμαλόκελν αξηζκό εξεπλώλ θαη επηζηεκνληθώλ
εξγαζηώλ θπξίσο θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία. Έκθαζε δίλεηαη ζηε δηεξεύλεζε ηεο
ζρέζεο αλάκεζα ζηε θηώρεηα θαη ηελ ςπρηθή αζζέλεηα (Costello, Compton, Keeler

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 813

& Angold, 2003), ηελ νηθνγέλεηα, ηελ αλάπηπμε ησλ παηδηώλ θαη ηνλ θνηλσληθό
απνθιεηζκό (Smith, 2010). Σηελ παξνύζα θάζε νη έξεπλεο εζηηάδνληαη θπξίσο ζηελ
θαηαλόεζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ιηγόηεξν ζηε δηακόξθσζε παξεκβάζεσλ γηα ηελ
αληηκεηώπηζε ησλ ζπλεπεηώλ ηεο θηώρεηαο θαη ηελ πξόιεςε (Lever, 2008·Sloan,
2003). Αξθεηνί δηεζλείο νξγαληζκνί, όπσο ν Οξγαληζκόο Ηλσκέλσλ Εζλώλ,
αζρνινύληαη κε ηε κειέηε θαη ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θηώρεηαο.
Oη Οscar Galindo θαη Rubén Ardila (2012) ζεσξνύλ όηη εςπρνινγία επηρεηξεί λα
ηεθκεξηώζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε θηώρεηα θαη ζε νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηεο
πξνζσπηθόηεηαο ή δεμηόηεηεο ησλ αηόκσλ. Δηεξεπλά ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ζηε
λνεκνζύλε, ζηε δνκή ηεο πξνζσπηθόηεηαο θαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ θηλήηξσλ ζε
ζρέζε κε ηε θηώρεηα. Μηα άιιε θαηεγνξία κεηαβιεηώλ πνπ εξεπλώληαη ζε ζρέζε κε
ηε θηώρεηα είλαη ε εθδήισζε θαηαζιηπηηθήο ζπκπησκαηνινγίαο (Ohuoha &
Donald,2011), ε απηεπάξθεηα θαη ν ξόινο ησλ ππνζηεξηθηηθώλ δηθηύσλ. Από ηε
δεθαεηία ηνπ 1980, νη ςπρνιόγνη αξρίδνπλ λα εμεηάδνπλ ηε ζπκβνιή νξηζκέλσλ
θνηλσληθώλ παξαγόλησλ ζηελ εκθάληζε ηνπ θαηλνκέλνπ πέξα από ην όξηα ηεο
ςπρνινγίαο ηνπ αηόκνπ (Turner & Lehning, 2007).
Καηά ηνλ Julio Boltvinik (2003) ε θηώρεηα έρεη σο ζπλέπεηεο ηελ θνηλσληθή
ππνβάζκηζε θαη ηελ εθδήισζε ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ. Ωζηόζν, γηα ηελ ηεθκεξίσζε
ηεο ζύλδεζεο αλάκεζα ζηελ ςπρηθή αζζέλεηα θαη ηε θηώρεηα έρνπλ δηαηππσζεί
θάπνηεο δηαθσλίεο. Οη Deborah Cohen, Thomas Farley θαη Karen Mason (2003)
ππνζηεξίδνπλ όηη ε θηώρεηα νδεγεί ζε θζνξά ηεο πγείαο θαη ηεο βηνινγηθήο ύπαξμεο
ηνπ αηόκνπ. Σε γεληθέο γξακκέο ε θηώρεηα σο θαηλόκελν, πνπ εθδειώλεηαη ζην
επίπεδν ηεο θνηλσληθήο δσήο, δηαξξεγλύεη ηνλ ηζηό ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο,
αλαζηέιιεη ηηο δπλαηόηεηεο γηα αλάπηπμε, απνξξπζκίδεη ηηο ζρέζεηο θαη ηε ιεηηνπξγία
ησλ θνηλσληθώλ ζπζηεκάησλ.

Προζδιορίδονηας ηε θηώτεια
Ειάρηζηνη ζπγγξαθείο πξνζπαζνύλ λα πξνζδηνξίζνπλ ηελ έλλνηα ηεο θηώρεηαο,
ζεσξώληαο σο απηνλόεην όηη νη αλαγλώζηεο θαηαλννύλ πιήξσο θαη επαξθώο ηελ
έλλνηα θαη ην πεξηερόκελν ηνπ όξνπ. Ο Boltvinik (2003) ζεσξεί όηη ε θηώρεηα είλαη
έλα ζύλζεην θαη πνιύπινθν θνηλσληθό θαηλόκελν, γηα ην νπνίν έρνπλ δηαηππσζεί
πνιινί νξηζκνί. Αθόκε θαη ζήκεξα ν όξνο είλαη αξθεηά αζαθήο (vague) θαη ζπρλά
δηαηππώλνληαη αληηξξήζεηο ζηηο ζρεηηθέο ζπδεηήζεηο, κε απνηέιεζκα νη πξνζπάζεηεο
νξηζκνύ ηεο έλλνηαο ηεο θηώρεηαο θαη‟ αλάγθε λα επαλαιακβάλνληαη. Επηπιένλ, ε

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 814

θηώρεηα σο όξνο ρξεζηκνπνηείηαη θαη θαηαλνείηαη πάληνηε κε ζρεηηθνύο όξνπο παξά

κε απόιπηνπο (Simon, 1963). Γεληθώο, ε θηώρεηα πξνζδηνξίδεηαη σο «κηα αλζξώπηλε
θαηάζηαζε, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη από ζπλερή ή ρξόληα ζηέξεζε πόξσλ,
δπλαηνηήησλ, επηινγώλ, αζθάιεηαο θαη δύλακεο πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ
απόιαπζε ελόο επαξθνύο επηπέδνπ δηαβίσζεο, αιιά θαη ησλ πνιηηηθώλ, πνιηηηζηηθώλ,
νηθνλνκηθώλ θαη θνηλσληθώλ δηθαησκάησλ» (High Commissioner for Human Rights,
UNHCR, 2002).
Αξθεηνί κύζνη ππάξρνπλ ζρεηηθά κε ηε θηώρεηα, όπσο όηη αθνξά έλα κηθξό κέξνο
ηνπ πιεζπζκνύ ή όηη είλαη κόληκν ή δηαγελεαθό (intergenerational) θαηλόκελν
(Harper, Marcus & Moore, 2003), ελώ ζηελ νπζία είλαη κεηαβαηηθό (transitory)
(McCulloch, & Baulch, 2000· Berthoud, 2001). Επίζεο, κύζνο είλαη θαη ε άπνςε όηη
ε θηώρεηα είλαη απόξξνηα ηεο επζύλεο θάζε πξνζώπνπ, ηδηαίηεξα όηαλ ππάξρνπλ
θαηεγνξίεο ηνπ πιεζπζκνύ, όπσο ηα παηδηά θαη ηα άηνκα κε αλαπεξία, πνπ αλ θαη δελ
θαιύπηνληαη από ηελ έλλνηα ηεο επζύλεο, πθίζηαληαη ηηο ζπλέπεηέο ηεο.
Σην πιαίζην άζθεζεο ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο αθνινπζνύληαη πνιηηηθέο
ελίζρπζεο ηνπ εηζνδήκαηνο (income support policies), νη νπνίεο από ηε κία κπνξεί
λα νδεγήζνπλ ζηε κείσζε ηεο θηώρεηαο θαη ηελ αλαθνύθηζε κεγάινπ κέξνπο ηνπ
πιεζπζκνύ, από ηελ άιιε όκσο ζηελ εμάξηεζε κεγάινπ αξηζκνύ αλζξώπσλ από έλα
επίδνκα, νδεγώληαο ηνπο ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε. Δπζηπρώο, αλ θαη ε νηθνλνκηθή
αλάπηπμε πξνβάιιεηαη σο έλα όρεκα γηα ηελ έμνδν ησλ αλζξώπσλ από ηε θηώρεηα
θαη ηε βειηίσζε ηεο πνηόηεηαο δσήο, αξθεηνί άλζξσπνη θαίλεηαη λα κελ κπνξνύλ λα
πξνζδεζνύλ ζην όρεκα απηό, αθνύ βξίζθνληαη εθηόο ησλ όξσλ θαη ηεο γεσγξαθίαο
ηεο (Handler & Hasenfeld, 2007).

Ψστολογικές Θεφρίες για ηε Φηώτεια

Αξθεηέο ζεσξίεο έρνπλ δηαηππσζεί ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο γηα ηελ θαηαλόεζε
θαη ηελ εξκελεία ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θηώρεηαο. Σηελ ςπρνινγία δύν θαηεγνξίεο
ζεσξηώλ έρνπλ αλαδπζεί θαηά ην δεύηεξν κηζό ηνπ 20νπ αηώλα, εθ ησλ νπνίσλ ε κηα
θαηεγνξία εμεηάδεη ηα αίηηα ηεο θηώρεηαο θαη ε άιιε ηηο επηπηώζεηο ηεο
θηώρεηαο.Σην εζσηεξηθό θάζε νκάδαο ζεσξηώλ αλαπηύρζεθαλ μερσξηζηέο
πξνζεγγίζεηο θαη εκθαλίζηεθαλ ζεσξεηηθέο δηαθνξνπνηήζεηο (Turner & Lehning,
2007). Σπγθεθξηκέλα ζηηο ζεσξίεο γηα ηα αίηηα ηεο θηώρεηαο δηαγξάθνληαη δύν
θπξίαξρεο ηάζεηο εθ ησλ νπνίσλ ε κηα εζηηάδεηαη ζηελ αλαδήηεζε ησλ αηηίσλ ηεο
θηώρεηα ζην εζσηεξηθό ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ε άιιε δηεξεπλά ηηο πεγέο ηεο ζηελ

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 815

θνπιηνύξα εμαζιίσζεο (impoverished culture), δειαδή ζε εμσηεξηθνύο παξάγνληεο

(Carr, 2003). Οη ζεσξίεο πνπ εζηηάδνληαη ζηε δηεξεύλεζε ησλ επηπηώζεσλ, κειεηνύλ
ηελ εκθάληζε ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ ππό ζπλζήθεο θηώρεηαο. Πνιιέο κνξθέο
ζνβαξώλ δηαηαξαρώλ όπσο είλαη ε θαηάζιηςε, ε ζρηδνθξέλεηα, ε αληηθνηλσληθή
δηαηαξαρή πξνζσπηθόηεηαο εκθαλίδνληαη κε κεγαιύηεξε ζπρλόηεηα ζε άηνκα κε
ρακειό εηζόδεκα, πνπ δηαβηνύλ ζπλήζσο ζε ζπλζήθεο θηώρεηαο, παξά ζε άηνκα κε
πςειό εηζόδεκα (Murali & Oyebode, 2004). Οη ζπλζήθεο ηεο θηώρεηαο πξνθαινύλ
πςειό ζηξεο, ελώ ηα άηνκα βηώλνπλ πνιιέο καηαηώζεηο, πνπ είλαη δπλαηό λα
νδεγήζνπλ ζηελ εθδήισζε θάπνηαο ςπρηθήο δηαηαξαρήο (Goldstein, 1973·Kuruvilla
& Jacob, 2007). Η γεληθή αληίιεςε πνπ ηείλεη λα δηακνξθσζεί δέρεηαη όηη ηα άηνκα
ρακειώλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθώλ ηάμεσλ δηαζέηνπλ πεξηνξηζκέλν δπλακηθό θαη
δεμηόηεηεο ζε ζρέζε κε ηα άηνκα πνπ αλήθνπλ ζηε κεζαία ή αλώηεξε ηάμε. Ελ
πξνθεηκέλσ, εθθξάδεηαη έλα αίηεκα γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ δπλακηθνύ ησλ αηόκσλ
απηώλ πνπ ζα θαζηζηά δπλαηή ηελ πξόζβαζε ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Goldstein,
1973· Weiss, Reed & Kligman, 1995). Επίζεο, νξηζκέλνη ςπραλαιπηηθνί ζπγγξαθείο
έρνπλ κηα πεξηνξηζκέλε αληίιεςε γηα ηε θηώρεηα, θαζώο ζεσξνύλ όηη ηα άηνκα
απηά εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο επαξθνύο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επελέξγεηαο άιισλ
θνηλσληθώλ, πνιηηηζκηθώλ παξαγόλησλ, έρνπλ πεξηνξηζκέλεο δεμηόηεηεο, αιιά θαη
δπλαηόηεηεο γηα απηνγλσζία θαη άξα δύζθνια κπνξεί λα επηδηώμνπλ ηελ πξνζσπηθή
αλάπηπμή ηνπο (Turner & Lehning, 2007). H Manasi Kumar (2012) παξαηεξεί όηη
πέξα από ηηο απινπζηεπηηθέο δηαηππώζεηο θαη ηηο αζάθεηεο ειάρηζηα έρεη κειεηεζεί ε
θηώρεηα από ηελ ςπραλάιπζε. Oη W. Herron θαη R.A. Javier (1996) ζηελ εξγαζία
ηνπο γηα ηελ ςπρνγέλεζε ηεο θηώρεηαο επηζεκαίλνπλ όηη αξθεηή ζύγρπζε, αιιά θαη
πξνθαηαιήςεηο ή παξαλνήζεηο ππάξρνπλ ζηελ ςπραλάιπζε ζρεηηθά κε ηε κειέηε ηνπ
θαηλνκέλνπ ηεο θηώρεηαο. Επηπιένλ, ε ςπραλαιπηηθή ζεσξία ζύκθσλα κε ηελ Kumar
(2012) δελ εμεηάδεη ηηο δηαπνιηηηζκηθέο δηαθνξέο, ηηο θνηλσληθέο αληζόηεηεο θαη ηηο
ζπλέπεηεο ηνπο ζηε δσή ησλ αλζξώπσλ. Σπρλά ζηελ ςπραλαιπηηθή ζεσξία, ε θηώρεηα
ρξεζηκνπνηείηαη σο κεηαθνξά γηα ηε κειέηε δηαθόξσλ πηπρώλ ησλ ςπρνινγηθώλ
ιεηηνπξγηώλ.

Φύλο και Φηώτεια

Οη γπλαίθεο πιήηηνληαη πεξηζζόηεξν από ηε θηώρεηα, όπσο επηβεβαηώλεη ζηαζεξά
θαη δηαρξνληθά ζεκαληηθόο αξηζκόο εξεπλώλ ζε απηόλ ηνλ ηνκέα. Η θηώρεηα είλαη
γέλνπο ζειπθνύ (feminization of poverty) θαη ηελ ίδηα κνίξα βέβαηα έρνπλ θαη ηα

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 816

παηδηά, ηα νπνία ίζσο βηώλνπλ πεξηζζόηεξν ηηο δπζκελείο ςπρνθνηλσληθέο επηπηώζεηο

ηεο. Αλ θαη δελ ππάξρεη ζαθήο εηθόλα γηα ηε δηαθνξηθή απηή επίδξαζε ηεο θηώρεηαο
ζηηο γπλαίθεο, σζηόζν ζε αξθεηέο εξεπλεηηθέο αλαθνξέο ζεκεηώλεηαη κηα γεληθόηεξε
εθηίκεζε θαηά ηελ νπνία ην 60% έσο 70% όζσλ δηαβηνύλ θάησ από ην όξην ηεο
θηώρεηαο είλαη γπλαίθεο (Marcoux,1998a,1988b· Quisumbing, Haddad & Peña,
2001). Oη αληζόηεηεο απηέο ππάξρνπλ όρη κόλν ζε αλαπηπζζόκελεο ρώξεο, αιιά θαη
ζε ρώξεο πνπ γλσξίδνπλ αμηόινγε νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη είλαη νξγαλσκέλεο ζηε
βάζε ησλ ηζηνξηθά δηακνξθσκέλσλ δηαθνξώλ ησλ ξόισλ ησλ θύισλ, θαζώο θαη ζε
δηαθνξέο πνπ ζεκειηώλνληαη ζηηο αμίεο θαη ηνλ πνιηηηζκό γεληθόηεξα (Editors of
Salem Press, 2011).
Με βάζε ηελ παξαδνζηαθή αληίιεςε ησλ ξόισλ, νη γπλαίθεο ζπλήζσο
δεζκεύνληαη ζε δξαζηεξηόηεηεο ή επηθνξηίδνληαη κε εξγαζίεο ζην πιαίζην ηεο
νηθνγέλεηαο, ελώ νη άλδξεο εθηόο ησλ νξίσλ ηεο νηθνγέλεηαο. Αθόκε θαη όηαλ
ιακβάλνληαη κέηξα ή ζρεδηάδνληαη θαη πινπνηνύληαη πνιηηηθέο γηα ηελ αληηκεηώπηζε
ησλ δηαθξίζεσλ, πνπ πθίζηαληαη νη γπλαίθεο θαη γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο
θνηλσληθήο δηθαηνζύλεο, ζπρλά δελ νινθιεξώλνληαη ή απνδεηθλύνληαη αλεπηηπρείο
πξνζπάζεηεο (Schild, 2000). Καηά ζπλέπεηα νη γπλαίθεο είλαη πην επάισηεο ζηελ
εθκεηάιιεπζε, επεπίθνξεο ζε εμάξηεζε θαη άξα αληηκεησπίδνπλ πεξηζζόηεξα
πξνβιήκαηα ζηελ πξόζβαζε ζε ζεκειηώδεηο ππεξεζίεο . Η πξόζβαζε ησλ γπλαηθώλ
ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ εξγαζία είλαη δπζθνιόηεξε, θαζώο νη δηαθξίζεηο πνπ
πθίζηαληαη ζηνπο ηνκείο απηνύο είλαη κεγαιύηεξεο. Επνκέλσο, νη γπλαίθεο πην
δύζθνια κπνξεί λα βειηηώζνπλ ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ηνπο θαηάζηαζε θαη
λα μεθύγνπλ από ηνλ θινηό ηεο θηώρεηαο (Bullock, 2013).
Τν κέζν εηζόδεκα ησλ γπλαηθώλ πνπ δηαβηνύλ θάησ από ην όξην ηεο θηώρεηαο
είλαη κηθξόηεξν από ην αληίζηνηρν ησλ αλδξώλ πνπ δηαβηνύλ ππό ζπλζήθεο θηώρεηαο.
Αληίζηνηρα, αξλεηηθέο είλαη νη επηπηώζεηο ζηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή πγεία ησλ
γπλαηθώλ πνπ θαινύληαη λα αλαιάβνπλ ηε θξνληίδα θαη ηελ αλαηξνθή ησλ παηδηώλ
ηνπο ζε ζπλζήθεο θηώρεηαο. Επηπιένλ, νη γπλαίθεο είλαη πεξηζζόηεξν εθηεζεηκέλεο
ζηνλ θίλδπλν ηεο θηώρεηαο, άξα θαη ζηηο δπζκελείο ςπρνθνηλσληθέο ζπλέπεηέο ηεο,
επεηδή ν κέζνο όξνο δσήο ηνπο είλαη κεγαιύηεξνο από ηνλ αληίζηνηρν ησλ αλδξώλ
(Editors of Salem Press,2011).

Φηώτεια, Γιακρίζεις και Κοινφνικός αποκλειζμός

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 817

Οη νηθνγέλεηεο θαη ηα άηνκα πνπ δνπλ ζε ζπλζήθεο θηώρεηαο έξρνληαη αληηκέησπα

κε δηαθξίζεηο θαη ην θάζκα ηνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ (Πεηκεδίδνπ &
Παπαζενδώξνπ, 2004· Lang, 2011). Η B. Lott (2002) ζεκεηώλεη κηα ζεηξά
δηαθξίζεσλ θαηά ησλ θησρώλ από άηνκα πνπ αλήθνπλ ζηηο αλώηεξεο θνηλσληθν-
νηθνλνκηθέο ηάμεηο, ηηο νπνίεο πεξηγξάθεη κε ηνλ όξν απνζηαζηνπνίεζε (Distancing).
Καηαγξάθεη ηξεηο θπξίαξρεο κνξθέο απνζηαζηνπνίεζεο:
1. Γνφζηική Αποζηαζιοποίεζε (Cognitive Distancing). Αλαθέξεηαη ζε αξλεηηθά
ζηεξεόηππα ηα νπνία ρξεζηκνπνηνύληαη από άηνκα αλώηεξσλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθώλ
ηάμεσλ, γηα λα πεξηγξάςνπλ ηελ θαηάζηαζε θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θησρώλ.
2. Θεζμική Αποζηαζιοποίεζε (Institutional Distancing). Αλαθέξεηαη ζε κία
ζεηξά από εκπόδηα θαη πεξηνξηζκνύο πνπ εγείξνληαη ζην πιαίζην ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ
θνηλσληθώλ, νηθνλνκηθώλ θαη πνιηηηθώλ ζεζκώλ, ηα νπνία απνθιείνπλ ηε ζπκκεηνρή
ησλ θησρώλ ζηε ιεηηνπξγία ησλ ζεζκώλ θαη ηελ πξόζβαζε ζε ππεξεζίεο θαη
θνηλσληθά αγαζά, όπσο είλαη ε εθπαίδεπζε θαη ε πγεία.
3. Γιαπροζφπική Αποζηαζιοποίεζε (Interpersonal Distancing). Αλαθέξεηαη ζε
κηα ζεηξά δηαθξίζεσλ θαη αξλεηηθώλ ζηάζεσλ ζε δηαπξνζσπηθό επίπεδν, πνπ
εθδειώλνληαη ελάληηα ζηνπο θησρνύο ζηηο ζπλζήθεο ηεο θαζεκεξηλόηεηαο.
Απηέο νη κνξθέο απνζηαζηνπνίεζεο έρνπλ αξλεηηθή επίδξαζε ζηα άηνκα πνπ δνπλ
ζε ζπλζήθεο θηώρεηαο. Επηπιένλ, ν θνηλσληθόο απνθιεηζκόο σο δηαδηθαζία
πεξηνξίδεη θαη ζηεξεί ηελ πξόζβαζε ζε θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη άιιεο
δξαζηεξηόηεηεο θαη γεληθόηεξα ηε δηεθδίθεζε επθαηξηώλ γηα αλάπηπμε (Pierson,
2001). Ο θνηλσληθόο απνθιεηζκόο ησλ παηδηώλ επεξεάδεη ηνλ ηξόπν πνπ
αληηιακβάλνληαη ηε δσή ηνπο (Ridge, 2002). Όζνλ αθνξά ζηε δηεξεύλεζε θαη ηε
κειέηε ηνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ ησλ αηόκσλ θαη ησλ νηθνγελεηώλ πνπ
αληηκεησπίδνπλ ην θάζκα ηεο θηώρεηαο, ε έξεπλα επηθεληξώλεηαη θπξίσο ζηηο
αθόινπζεο δηαζηάζεηο :
 ηνλ απνθιεηζκό από ηελ αγνξά εξγαζίαο ή ηελ κε απόθηεζε
ηθαλνπνηεηηθνύ εηζνδήκαηνο
 ηνλ απνθιεηζκό από ηελ πξόζβαζε ζε ππεξεζίεο πγείαο, εθπαίδεπζεο
θηι
 ηνλ απνθιεηζκό ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθώλ ζρέζεσλ, ηεο
ζπκκεηνρήο ζε θνηλσληθά δίθηπα κε ζηόρν ηε βειηίσζε ησλ όξσλ θαη ησλ
ζπλζεθώλ δσήο

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 818

 ηνλ απνθιεηζκό όζνλ αθνξά ηε δηεθδίθεζε πόξσλ γηα αλάπηπμε

(Gordon et al., 2000).
Ο θνηλσληθόο απνθιεηζκόο αθνξά επίζεο νιόθιεξεο γεηηνληέο, ζηηο νπνίεο
παξαηεξείηαη ζπλσζηηζκόο αηόκσλ κε ρακειό εηζόδεκα, θαη ζηηο νπνίεο ζπρλά
ζεκεηώλνληαη πςειά πνζνζηά θινπώλ. Σηηο γεηηνληέο απηέο ζεκεηώλεηαη ην
θαηλόκελν πνιιά άηνκα λα δηακέλνπλ ππό ηελ ίδηα θαηνηθία (overcrowded housing)
(Pierson, 2001). Επίζεο, ζηηο πεξηνρέο απηέο ζπγθεληξώλνληαη επάισηεο θνηλσληθέο
νκάδεο, άλεξγνη, κνλνγνλετθέονηθνγέλεηεο, ελώ παξαηεξείηαη αύμεζε ηεο
παξαβαηηθόηεηαο, ησλ θνηλσληθώλ ζπγθξνύζεσλ θαη ησλ αλαηαξαρώλ (MacDonald,
1997). Οη επηπηώζεηο ηνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ γηα ηηο «γθεηνπνηεκέλεο»
θνηλόηεηεο είλαη ηδηαίηεξα δπζκελείο, θαζώο ζηηο πεξηνρέο απηέο νη θνηλσληθέο
ππεξεζίεο, ηα θαηαζηήκαηα θαη νη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηόηεηεο ηείλνπλ λα
πεξηνξίδνληαη θαη λα απνζύξνληαη (Pierson, 2001).

Μετανιζμοί) με ηοσς οποίοσς ε θηώτεια επιδρά ζηο παιδί και ηεν οικογένεια

Ιδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ε κειέηε θαη έξεπλα ησλ κεραληζκώλ ή δηόδσλ, κέζσ
ησλ νπνίσλ επηδξά ε θηώρεηα ζηα παηδηά, ηνπο γνλείο θαη ηελ νηθνγέλεηα γεληθά. Ο
εληνπηζκόο απηώλ ησλ κεραληζκώλ ζα κπνξνύζε λα ζπγθξνηήζεη κηα βάζε γηα ην
ζρεδηαζκό πνιηηηθώλ παξέκβαζεο ζην επίπεδν ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη
ησλ ππεξεζηώλ πγείαο (Prout, 2004· Guo & Harris, 2000).
Οη Jeanne Brooks-Gunn θαη Greg J. Duncan (1997) ζεσξνύλ όηη δελ έρνπλ
πξνζδηνξηζζεί ζαθώο νη κεραληζκνί ή νη δίνδνη κέζσ ησλ νπνίσλ ε θηώρεηα θαη ην
ρακειό εηζόδεκα επηδξνύλ ζηελ αλάπηπμε ησλ παηδηώλ θαη ηελ νηθνγελεηαθή δσή,
παξά κόλνλ ζε ιίγεο κειέηεο. Σε ζρεηηθή κειέηε ηνπο επηζεκαίλνπλ ηνπο αθόινπζνπο
κεραληζκνύο ή δηόδνπο: (1) ηε δηαηξνθή θαη ηελ πγεία, (2) ην πεξηβάιινλ ηεο
θαηνηθίαο ( home environment), (3) ηελ αιιειεπίδξαζε γνλέσλ θαη παηδηώλ (4) ηελ
ςπρηθή πγεία ησλ γνλέσλ θαη (5) ηηο ζπλζήθεο ηεο γεηηνληάο (neighborhood
conditions). Επηπιένλ, αλαθέξνπλ νξηζκέλνπο δπλεηηθνύο κεραληζκνύο/δηόδνπο
(potential pathways), όπσο ε πξόζβαζε ζε ππεξεζίαο πγείαο, ζε καζεζηαθέο
εκπεηξίεο θαη ζην ζύζηεκα εθπαίδεπζεο (Brooks-Gunn& Duncan,1997).

Οι επιπηώζεις ηες θηώτειας ζηεν οικογένεια

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 819

Άηνκα θαη νηθνγέλεηεο πνπ δνπλ ζηε θηώρεηα έξρνληαη αληηκέησπα κε έλα επξύ
θάζκα αληζνηήησλ, όπσο είλαη νη αληζόηεηεο ζηελ πξόζβαζε ζε ππεξεζίεο
πγείαο(Adler, Boyce, Chesney, Folkman & Syme, 1993· Peter, Newacheck & Halfon,
1992). Πξνβιήκαηα ζηε δσή θαη ηελ πγεία, ηηο ελδννηθνγελεηαθέο ζρέζεηο, ηε δνκή
θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο εκθαλίδνληαη κε πςειή ζπρλόηεηα ζε απηέο ηηο
πεξηπηώζεηο ( Duncan & Brooks-Gunn, 2000· Brooks-Gunn & Duncan, 1997).
Oη καθξνρξόληεο επηδξάζεηο ηεο θηώρεηαο ζπλδένληαη κε ηελ εκθάληζε
θαηαζιηπηηθήο ζπκπησκαηνινγίαο ζηνπο γνλείο, ηελ ύπαξμε ζπγθξνπζηαθώλ
πξνηύπσλ ζπδπγηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ηελ παγίσζε ησλ πξνβιεκάησλ ζηελ
νηθνγέλεηα. Απηέο νη ζπλζήθεο επηβαξύλνπλ ηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή πγεία ησλ
κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο, ελώ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ ηα πξνβιήκαηα πγείαο
γίλνληαη κόληκα θαη ρξόληα (McLoyd & Wilson, 1991). Μέζα από ηελ
αιιειεπίδξαζε γνλέα θαη παηδηνύ δηαλνίγεηαη κηα δίνδνο γηα ηελ πξόθιεζε
πξνβιεκάησλ ζηo παηδί, ζε πνηθίινπο ηνκείο ςπρνθνηλσληθήο αλάπηπμεο, ηεο
κάζεζεο, ηεο ζηαδηνδξνκίαο, αθόκε θαη ηεο πγείαο ηνπ (McLeod & Shanahan, 1993).
Η πνηόηεηα ηεο αιιειεπίδξαζεο γνλέσλ θαη παηδηώλ δηεπθνιύλεη ή δπζρεξαίλεη
ηελ πξνζαξκνγή ηνπ παηδηνύ, ελώ ε θηώρεηα ζπλδέεηαη κε θαθήο πνηόηεηαο ζρέζεηο
αλάκεζα ζηα παηδηά θαη ηνπο γνλείο θαη ζπρλή επηβνιή ζθιεξώλ ηηκσξηώλ ζηα παηδηά
(Halpern,1990). Επηπιένλ, ε απώιεηα ηεο εξγαζίαο (job loss) (Salm, 2009), ε
ππναπαζρόιεζε (underemployment) ησλ γνλέσλ (Sleskova, Salonna, Geckova,
Nagyova, Stewart, van Dijk & Groothoff, 2006) θαη νη ζπλαθόινπζεο ζπγθξνύζεηο
κεηαμύ ησλ ζπδύγσλ ή γνλέσλ θαη παηδηώλ ελέρνληαη γηα ηελ πξόθιεζε
πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο θαη ζπλαηζζεκαηηθώλ δηαηαξαρώλ ζηα παηδηά
(Hembree-Kigin & McNeil,1995). Με άιια ιόγηα νη αζηαζείο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο
πξνθαινύλ αζηάζεηα ζην πεξηβάιινλ ηνπ ζπηηηνύ θαη αζθνύλ κηα δειεηεξηώδε
επίδξαζε (poison effect) ζηηο ελδννηθνγελεηαθέο ζρέζεηο (Artazcoz, Benach, Borrell
& Cortès, 2004).
Τν θπζηθό θαη ςπρνθνηλσληθό πεξηβάιινλ ηνπ ζπηηηνύ ζηηο θησρέο νηθνγέλεηεο
επεξεάδεη ηελ πνηόηεηα ησλ ζρέζεσλ, ηηο θπζηθέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, πνιιέο
πηπρέο ηεο αλάπηπμεο, ηηο καζεζηαθέο εκπεηξίεο θαη ηε ζρνιηθή επίδνζε,
πξνθαιώληαο ηελ εκθάληζε πξνβιεκάησλ ζηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ θνηλσληθή
πξνζαξκνγή ηνπ παηδηνύ (Evans & English, 2002· Evans, 2004).Η έιιεηςε πόξσλ
έρεη σο απνηέιεζκα ηελ επηινγή θαηνηθίαο ζε πεξηνρέο θαη γεηηνληέο, ζηηο νπνίεο
δηαβηνύλ πνιιέο νηθνγέλεηεο ζε ζπλζήθεο θηώρεηαο, εμαζιίσζεο θαη κε απμεκέλε

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 820

εγθιεκαηηθόηεηα. Επίζεο, ε επηινγή θαηνηθίαο ζε θησρέο γεηηνληέο ζηα κεγάια

αζηηθά θέληξα, ζε αξθεηέο επηδεκηνινγηθέο έξεπλεο, έρεη ζπλδεζεί κε ηελ εκθάληζε
θαηάζιηςεο ζηνπο ελήιηθεο (Galea, Ahern, Nandi, Tracy, Beard & Vlahov, 2007).

Οι επιπηώζεις ηες θηώτειας ζηο παιδί

Η καθξνρξόληα θηώρεηα ζπλδέεηαη κε πξνβιήκαηα πγείαο ησλ παηδηώλ, ήδε από

ηα πξώηα ρξόληα ηεο δσήο ηνπο, ηα νπνία αξγόηεξα κεγεζύλνληαη θαη επηθέξνπλ
γεληθόηεξε επηδείλσζε ηεο πγείαο (McLoyd, 1998). Η θαθή δηαηξνθή (malnutrition)
θαηά ηελ παηδηθή ειηθία νδεγεί ζε ρακειό βάξνο θαη επηδξά δπζκελώο ζηελ
ςπρνζπλαηζζεκαηηθή θαη ζσκαηηθή αλάπηπμε (Prout, 2004). Σπλνιηθά ε αζξνηζηηθή
επίδξαζε απηώλ ησλ αξλεηηθώλ παξαγόλησλ θαηαιήγεη ζε κηα θαθή, θησρή
θαηάζηαζε πγείαο (poor health) ή αθόκε θαη ζε αλαπεξίεο ( diasabilities) (Egbuonu
& Starfield, 1982) θαη ζπλδέεηαη κε πξνβιήκαηα πξνζαξκνγήο ζε πεξηβάιινληα
κάζεζεο, ρακειή επίδνζε θαη πξόσξε δηαθνπήο ηεο θνίηεζεο (drop out) ζην
ζρνιείν ( Birch, Gussow & Gussow,1970).
Οη G. Duncan, J. Brooks-Gunn θαη P. K. Klebanov (1994) δηεξεύλεζαλ ηελ
αξλεηηθή επίδξαζε ηεο θηώρεηαο ζηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη ηελ ςπρνθνηλσληθή
αλάπηπμε ηνπ αηόκνπ, ήδε από ηελ πξώηκε παηδηθή ειηθία (early childhood). H
καθξνρξόληα θηώρεηα έρεη πιεζώξα αξλεηηθώλ επηπηώζεσλ ζηελ αλάπηπμε θαη
εμέιημε ησλ λνεηηθώλ ηθαλνηήησλ, όπσο ζην δείθηε λνεκνζύλεο, αιιά θαη ζε πνιιέο
άιιεο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, όπσο είλαη ε κλήκε, ε γισζζηθή έθθξαζε θαη ε
κάζεζε (Lee, 2001).
Σε θνηλόηεηεο ή γεηηνληέο όπνπ δνπλ άηνκα ζηα όξηα ηεο θηώρεηαο παξαηεξείηαη
κεησκέλνο θνηλσληθόο έιεγρνο, έιιεηςε πόξσλ θαη ζπλζήθεο πνπ δελ επλννύλ ηελ
αλάπηπμε ησλ παηδηώλ (Leventhal & Brooks-Gunn, 2000). Πξνβάιινληαη αξλεηηθά
πξόηππα θνηλσληθνπνίεζεο θαη πεξηνξίδνληαη νη επθαηξίεο γηα κάζεζε. Ο ξόινο ηεο
νκάδαο ησλ ζπλνκειίθσλ, ηα πξόηππα αιιειεπίδξαζεο, θαζώο θαη νη πξαθηηθέο
αλαηξνθήο ησλ παηδηώλ πνπ πηνζεηνύλ νη γνλείο ζηηο γεηηνληέο απηέο επλννύλ ηε
δηακόξθσζε δπζιεηηνπξγηθώλ πξνηύπσλ ζπκπεξηθνξάο. Τα θπξηόηεξα πξνβιήκαηα
πνπ αληηκεησπίδνπλ νη έθεβνη ζε απηέο ηηο πεξηνρέο είλαη ε πξόσξε δηαθνπή
θνίηεζεο ζην ζρνιείν, ε εθδήισζε παξαβαηηθώλ κνξθώλ ζπκπεξηθνξάο θαη ε
εκθάληζε πςειώλ πνζνζηώλ εθεβηθήο εγθπκνζύλεο (Caughy, O‟Campo &
Muntaner, 2003). Σεαπηά ζα πξέπεη λα πξνζηεζνύλ κηα ζεηξά από ηξαπκαηηθέο

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 821

εκπεηξίεο θαη ε ρακειή απηνεθηίκεζε. Με άιια ιόγηα ε θηώρεηα πςώλεη έλα ζύλνιν
εκπνδίσλ ζηελ επίηεπμε ηεο επεκεξίαο ησλ παηδηώλ (Prilleltensky & Nelson, 2002).

Σσμπεράζμαηα
Η θηώρεηα επεξεάδεη ηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή πγεία ησλ παηδηώλ, ησλ
νηθνγελεηώλ, θαη δεκηνπξγεί πνιιά θνηλσληθά πξνβιήκαηα. Η θηώρεηα δελ είλαη έλα
πξόβιεκα πνπ αθνξά κόλνλ θάπνηεο θαηεγνξίεο ηνπ πιεζπζκνύ, αιιά έλα
παγθόζκην θαηλόκελν, πνπ δελ γλσξίδεη όξηα θαη αθνξά ζε κηθξόηεξν ή κεγαιύηεξν
βαζκό θάζε θνηλσλία θαη ρώξα (Walker et al., 2013). Καηά ηελ ηξέρνπζα πεξίνδν
ζεκαληηθέο είλαη νη πξνζπάζεηεο γηα ηελ ςπρνινγηθή εξκελεία ηνπ θαηλνκέλνπ θαη
ηε δεκηνπξγία παξεκβάζεσλ γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θηώρεηαο (Smith &Romero,
2010). Όκσο, νξηζκέλεο ςπρνινγηθέο πξνζεγγίζεηο αδπλαηνύλ λα ζπιιάβνπλ ηελ
επίδξαζε ησλ θνηλσληθώλ ζεζκώλ θαη δνκώλ ζηε δηακόξθσζε θαη αληηκεηώπηζε ηνπ
θαηλνκέλνπ ηεο θηώρεηαο. Η πξσηνγελήο ςπρνινγηθή έξεπλα κπνξεί λα απνηειέζεη
ηε βάζε γηα ην ζρεδηαζκό πνιηηηθώλ αληηκεηώπηζεο, ελώ ήδε εθαξκνζκέλεο
πνιηηηθέο είλαη δπλαηό λα αμηνινγεζνύλ σο πξνο ηηο ζπλέπεηέο ηνπο ζην παηδί θαη ηελ
νηθνγέλεηα. Οη κεραληζκνί θαη νη δίνδνη κέζσ ησλ νπνίσλ ε θηώρεηα επηδξά ζην
άηνκν, ην παηδί θαη ηελ νηθνγέλεηα ρξεζηκεύνπλ σο ηνκείο εζηίαζεο, εθαξκνγήο
παξεκβάζεσλ θαη νξγάλσζεο ηεο πξόιεςεο.
Η απνπζία παξέκβαζεο, πνιηηηθώλ αληηκεηώπηζεο θαη πξνζηαζίαο γηα ην παηδί,
ηελ νηθνγέλεηα θαη ηηο εππαζείο θνηλσληθέο νκάδεο θαηά παξάδνμν ηξόπν απνηειεί,
ζε νξηζκέλε έθηαζε, έλα κεραληζκό κε ηνλ νπνίν ε θηώρεηα αθήλεηαη λα εηζρσξήζεη
ζε νκάδεο ηνπ πιεζπζκνύ, κε άιια ιόγηα λα επεθηαζεί. Η θηώρεηα κνηάδεη κε έλα
πξόβιεκα πνπ δηαησλίδεηαη (perpetuation of poverty) θαη παγηδεύεη ηα άηνκα
(Haushofer & Fehr,2014), ζέηνληαο εκπόδηα ζηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε θνηλσληθέο,
νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηόηεηεο (Narayan ,Chambers, Kaul Shah &
Petesch,2000· Ridge, 2002). Απηόο ν πεξηνξηζκόο ησλ ζεκειησδώλ αλζξώπηλσλ
δηθαησκάησλ αλαδεηθλύεη ηελ πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο θηώρεηαο, ε νπνία βηώλεηαη σο
κηα κνξθή θαηαπίεζεο, σο έιιεηςε ηζρύνο ησλ θησρώλ (Narayan, Patel, Schafft,
Rademacher, Koch-Schulte, 2000).
Η βειηίσζε ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ζέζεο κπνξεί λα επηθέξεη ηε
βειηίσζε ηεο ςπρηθήο πγείαο ησλ αηόκσλ, ζηνηρείν πνπ θαηαδεηθλύεη ηε ζρέζε
αλάκεζα ζηε θηώρεηα θαη ηελ ςπρηθή πγεία. Η θηώρεηα είλαη έλα πνιπδηάζηαην
θαηλόκελν, γηα απηό απαηηείηαη ε ζύλδεζε ησλ ςπρνινγηθώλ ζεσξηώλ κε άιιεο

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 822

επηζηεκνληθέο ζεσξίεο θαη ε επέλδπζε ζε κηα πξνζπάζεηα γηα ηε ζπλνιηθή

αληηκεηώπηζή ηεο.

Βιβλιογραθία
Adler, N. E., Boyce, T., Chesney, M., Folkman, S. & Syme, L. (1993).
Socioeconomic inequalities in health: No easy solution.Journal of the American
Medical Association, 269,140–145.

Artazcoz, L., Benach, J., Borrell, C.& Cortès, I. (2004). Unemployment and mental
health: understanding the interactions among gender, family roles, and social class.
American Journal of public health, 94(1), 82-88.

Berthoud, R. (2001). A childhood in poverty: Persistent versus transitory poverty.

New Economy, 8(2), 77-81.

Birch, H. G., Gussow, J. D. & Gussow, J. D. (1970). Disadvantaged children:

Health, nutrition & school failure. New York: Harcourt, Brace & World.

Boltvinik,J.(2003). Conceptos y medición de la pobreza.La necesidad de ampliar

la Mirada.Papeles de Población,9(38),9-25.

Brooks-Gunn, J. & Duncan, G. J. (1997). The effects of poverty on children.The

future of children,7(2), 55-71.

Bullock, H. E. (2013). Women and poverty: Psychology, public policy, and social
justice. Hoboken, NJ :John Wiley & Sons.

Carr, S. (2003).Poverty and psychology: An introduction. Ιn S. Carr & T. Sloan,

(Eds.),Poverty and psychology: From global perspective to local practice, (pp.1-18).
N.York: Kluwer Academic & Plenum Publishers.

Caughy, M. O. B., O‟Campo, P. J. & Muntaner, C. (2003). When being alone

might be better: neighborhood poverty, social capital, and child mental health. Social
science & medicine, 57(2), 227-237.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 823

Cohen, D. A., Farley, T. A.& Mason, K. (2003). Why is poverty unhealthy? Social
and physical mediators. Social science & medicine, 57(9), 1631-164.

Costello, E. J., Compton, S. N., Keeler, G. & Angold, A. (2003). Relationships

between poverty and psychopathology: A natural experiment. JAMA, 290(15), 2023-
2029.

Duncan, G. J.& Brooks-Gunn, J. (2000). Family poverty, welfare reform, and child
development.Child development, 71(1),188-196.

Duncan, G. J., Brooks-Gunn, J. & Klebanov, P. K. (1994). Economic deprivation

and early childhood development.Child development, 65(2),296-318.

Editors of Salem Press (2011). The effects of poverty and the welfare
state.Pasadena, California: Salem press.

Egbuonu, L. & Starfield, B. (1982). Child health and social status.Pediatrics,

69(5), 550-557.

Evans, G. W. (2004).The environment of childhood poverty.American

psychologist, 59(2), 77-92.

Evans, G. W. & English, K. (2002). The environment of poverty: Multiple stressor

exposure, psychophysiological stress, and socioemotional adjustment. Child
development, 73(4), 1238-1248.

Galea, S., Ahern, J., Nandi, A., Tracy, M., Beard, J. & Vlahov, D. (2007). Urban
neighborhood poverty and the incidence of depression in a population-based cohort
study. Annals of epidemiology, 17(3), 171-179.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 824

Galindo,O. & Ardila,R. (2012).Psicología y pobreza. Papel del locus de control, la

autoeficacia y la indefensión aprendida.Avances en Psicología
Latinoamericana,30(2), 381-407.

Goldstein, A. (1973). Structured learning therapy: Toward a psychotherapy for the

Poor. N. York: Academic Press.

Gordon, D., Adelman, L., Ashworth, K., Bradshaw, J., Levitas, R., Middleton, S.,
... & Williams, J. (2000). Poverty and social exclusion in Britain.York: Joseph
Rowntree Foundation.

Guo, G. & Harris, K. M. (2000). The mechanisms mediating the effects of poverty
on children‟s intellectual development. Demography, 37(4), 431-447.

Halpern, R. (1990). Poverty and early childhood parenting: Toward a framework

for intervention.American Journal of Orthopsychiatry, 60(1), 6-18.

Handler, J. F.& Hasenfeld, Y. (2007). Blame welfare, ignore poverty and

inequality. N.York:Cambridge University Press.

Harper, C., Marcus, R. & Moore, K. (2003). Enduring poverty and the conditions
of childhood: lifecourse and intergenerational poverty transmissions. World
development, 31(3), 535-554.

Haushofer, J. & Fehr, E. (2014). On the psychology of poverty. Science,

344(6186), 862-867.

Hembree-Kigin, T. L. & McNeil, C. B. (1995). Parent–child interaction therapy.

N.York:Plenum Press.

Herron, W. G. & Javier, R. A. (1996). The psychogenesis of poverty: some

psychoanalytic conceptions. Psychoanalytic review, 83(4), 611-620.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 825

High Commissioner for Human Rights (UNHCR). (2002). Human rights in

development: Poverty. Retrieved from http://www.unhchr.ch/ development/ poverty-
02.html.

Kumar, M. (2012). The poverty in psychoanalysis:„Poverty‟of psychoanalysis?.

Psychology & Developing Societies, 24(1), 1-34.

Kuruvilla, A. & Jacob, K. S. (2007). Poverty, social stress & mental health. Indian
Journal of Medical Research, 126(4), 273-278.

Lang, K. (2011). Poverty and discrimination. Princeton and Oxford: Princeton

University Press.

Lee, N. (2001). Childhood and society: Growing up in an age of uncertainty.

Berkshire: McGraw-Hill International.

Leventhal, T. & Brooks-Gunn, J. (2000). The neighborhoods they live in: the
effects of neighborhood residence on child and adolescent outcomes.Psychological
bulletin, 126(2),309-337.

Lever, J. P. (2008). The subjective dimension of poverty: A psychological

viewpoint. In N. Kakwani & J. Silber, (Eds.), Many Dimensions of Poverty, (pp. 75-
85). New York: Palgrave Macmillan.

Lott, B. (2002). Cognitive and behavioral distancing from the poor.American

Psychologist, 57,100-110.

MacDonald,R.(1997).Youth, the ‘underclass’ and social exclusion. London and N.

York: Routledge.

Marcoux, A. (1998a). The feminization of poverty: Claims, facts, and data needs.
Population and Development Review, 24(1),131-139.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 826

Marcoux, A. (1998b). How Much Do We Really Know about the Feminization of

Poverty?. The Brown Journal of World Affairs, 5(2), 187-194.

McCulloch, N. & Baulch, B. (2000). Simulating the impact of policy upon chronic
and transitory poverty in rural Pakistan. The Journal of Development Studies, 36(6),
100-130.

McLeod, J. D. & Shanahan, M. J. (1993).Poverty, parenting, and children's mental

health. American sociological review,58,351-366.

McLoyd, V. C. & Wilson, L. (1991). The strain of living poor: Parenting, social
support, and child mental health. Ιn A. C.Huston (ed), Children in poverty: Child
development and public policy,(pp. 105-135). N.York: Cambridge University Press.

McLoyd, V. C. (1998). Socioeconomic disadvantage and child development.

American psychologist, 53(2)185-204.

Murali, V. & Oyebode, O.A. (2004).Poverty, social inequality and mental health.
Advances in Psychiatric Treatment, 10,216-224.

Narayan, D., Chambers, R., Kaul Shah, M. & Petesch, P. (2000). Voices of the
Poor: Crying out for Change.New York, NY: Oxford University Press.

Narayan, D., Patel, R., Schafft, K., Rademacher, A. & Koch-Schulte, S. (2000).
Voices of the Poor: Can Anyone Hear Us? New York, N.Y.: Oxford University Press.

Ohuoha, M. D. & Donald, C. (2011). Depression and Poverty I. Psychosocial and

Cultural Determinants. Jefferson Journal of Psychiatry, 9(1), 14-22.

Peter, R. F., Newacheck, P. W.& Halfon, N. (1992). Access to care for poor
children: separate and unequal?. JAMA, 267(20), 2760-2764.

Πεηκεδίδνπ, Μ. & Παπαζενδώξνπ, Φ. (2004). Φτώχεια και κοινωνικός

Αποκλεισμός. Αζήλα: Εμάληαο.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 827

Pierson, J. (2001). Tackling social exclusion.London: Routledge.

Prilleltensky, I. & Nelson, G. (2002). Doing psychology critically: Making a

difference in diverse settings.Ν.Υνrk: Palgrave Macmillan.

Prout, A. (Ed.). (2004). The future of childhood. London: Routledge.

Quisumbing, A. R., Haddad, L. & Peña, C. (2001). Are women overrepresented

among the poor? An analysis of poverty in 10 developing countries. Journal of
Development Economics, 66(1), 225-269.

Ridge, T. (2002). Child poverty and social exclusion.Briston :Policy press.

Salm, M. (2009). Does job loss cause ill health? .Health Economics, 18(9), 1075-
1089.

Schild, V. (2000). “Gender equity” without social justice: Women‟s rights in the
neoliberal age. NACLA Report on the Americas, 34(1), 25-53.

Simon, H. A. (1963).Economics and psychology.Psychology: A study of a science,

6, 685-723.

Sleskova, M., Salonna, F., Geckova, A. M., Nagyova, I., Stewart, R. E., van Dijk,
J. P. & Groothoff, J. W. (2006). Does parental unemployment affect adolescents‟
health?.Journal of Adolescent Health, 38(5),527-535.

Sloan, T. S. (2003). Poverty and psychology: A call to arms. Ιn S. Carr & T. Sloan,
(Eds.), Poverty and psychology: From global perspective to local practice,(pp. 301-
314). N.York: Kluwer Academic & Plenum Publishers.

Smith, L. (2010). Psychology, poverty, and the end of social exclusion: Putting our
practice to work. Ν.York:Teachers College Press.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

 828

Smith, L. & Romero, L. (2010). Psychological interventions in the context of

poverty: participatory action research as practice. American Journal of
Orthopsychiatry, 80(1), 12-25.

Turner,K. & Lehning,J.A. (2007). Psychological Theories of Poverty.Journal of

Human Behavior in the Social Environment, 16(1-2), 57-72.

Walker, R., Kyomuhendo, G. B., Chase, E., Choudhry, S., Gubrium, E. K., Nicola,
J. Y., ... & Ming, Y. (2013). Poverty in global perspective: is shame a common
denominator?. Journal of Social Policy, 42(02), 215-233.

Weiss, B. D., Reed, R. L. & Kligman, E. W. (1995). Literacy skills and

communication methods of low-income older persons.
PatientEducationandCounseling, 25(2), 109-119.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 21/11/2017 02:30:14 |

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)