ISSN 0032-7271 (Print)

PREGLED
ĉasopis za društvena pitanja

Broj
3

Godina
2018.

Godište
LIX

Sarajevo, septembar-decembar 2018.

PREGLED: ĉasopis za društvena pitanja

Izdavaĉ: Univerzitet u Sarajevu, Obala Kulina bana 7/II, Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Za izdavaĉa: prof. dr. Rifat Škrijelj, rektor

Redakcija ĉasopisa:
prof. dr. Merima Ĉaušević
prof. dr. Elvir Ĉizmić
prof. dr. Enes Durmišević
prof. dr. Salih Foĉo
prof. dr. Senadin Lavić
prof. dr. Mirko Pejanović

MeĊunarodna Redakcija:
prof. dr. Zvonko Kovaĉ, Filozofski fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska)
prof. dr. Dragan Milanović, Kineziološki fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska)
prof. dr. Milan Podunavac, Fakultet politiĉkih nauka Univerziteta u Beogradu (Srbija)
prof. dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)
prof. dr. Dragan Prole, Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija)
prof. dr. Stanka Setnikar-Cankar, Fakultet za upravu Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)
prof. dr. Mitja Velikonja, Fakultet društvenih nauka Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)
prof. dr. Veselin Vukotić, Fakultet za meĊunarodnu ekonomiju, finansije i biznis Univerziteta Donja
Gorica (Crna Gora)

Glavni i odgovorni urednik:

prof. dr. Senadin Lavić

Sekretar Redakcije:
Fuada Muslić, prof.

Korektura:
Tarik Ćušić, MA

Prijevod:
Mirza Ĉerkez, prof.

DTP:
Fuada Muslić, prof.

Tiraţ:
300 primjeraka

Štampa:
„Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica

Izlazi ĉetveromjeseĉno

Ĉasopis Pregled je indeksiran u EBSCO Publishingu, INDEX COPERNICUS, ROAD (Directory

of Open Access Scholarly Resources) i CEEOL meĊunarodnim bazama podataka.
Univerzitetski tele-informatiĉki centar je kreirao i dizajnirao web stranicu ĉasopisa
www.pregled.unsa.ba.

Stavovi izneseni u tekstovima ne odraţavaju nuţno mišljenje glavnog i odgovornog urednika,

Redakcije ĉasopisa ili izdavaĉa.
ISSN 0032-7271 (Print)
ISSN 1986-5244 (Online)
 ISSN 0032-7271 (Print)
ISSN 1986-5244 (Online)

PREGLED
Periodical for Social Issues

No
3

Year
2018

Volume
LIX

Sarajevo, September-December 2018

PREGLED : Periodical for Social Issues

Publisher: University of Sarajevo, 7/II, Obala Kulina bana, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina
Publisher's Representative: Prof. Dr. Rifat Škrijelj, Rector

Editorial Board:
Prof. Dr. Merima Ĉaušević
Prof. Dr. Elvir Ĉizmić
Prof. Dr. Enes Durmišević
Prof. Dr. Salih Foĉo
Prof. Dr. Senadin Lavić
Prof. Dr. Mirko Pejanović

International Editorial Board:

Prof. Dr. Zvonko Kovaĉ, University of Zagreb, Faculty of Philosophy (Croatia)
Prof. Dr. Dragan Milanović, University of Zagreb, Faculty of Physical Education (Croatia)
Prof. Dr. Milan Podunavac, University of Belgrade, Faculty of Political Science (Serbia)
Prof. Dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, University of Ljubljana, Faculty of Philosophy (Slovenia)
Prof. Dr. Dragan Prole, Faculty of Philosophy, Novi Sad (Serbia)
Prof. Dr. Stanka Setnikar-Cankar, University of Ljubljana, Faculty of Administration (Slovenia)
Prof. Dr. Mitja Velikonja, University of Ljubljana, Faculty of Social Sciences (Slovenia)
Prof. Dr. Veselin Vukotić, University of Donja Gorica, Faculty of International Economy, Finances
and Business (Montenegro)

Editor-in-Chief:
Prof. Dr. Senadin Lavić

Editorial Board Secretary:

Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad.

Proofreading:
Tarik Ćušić, MA

Translation:
Mirza Ĉerkez, Eng. Lit. Grad.

DTP:
Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad.

Press run:
300 copies

Print:
„Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica

Fourth month periodical

Periodical Pregled is indexed in EBSCO Publishing, INDEX COPERNICUS, ROAD (Directory

of Open Access Scholarly Resources) and C.E.E.O.L. international databases. Webpage
www.pregled.unsa.ba created and designed by the University Tele-Information Center.

The views and opinions expressed in the articles in the Pregled are those of the author(s) and do
not necessarily reflect the views or opinions of the editor, the editorial board or the publisher.

ISSN 0032-7271 (Print)

ISSN 1986-5244 (Online)
 SADRŢAJ / CONTENTS

Ĉlanci / Articles
Akademik prof. dr. Smail Ĉekić, mr. sc. Osman Sušić: ZAVNOBiH je
društvena, historijska i nauĉna ĉinjenica / ZAVNOBIH is the Social, Historical
and Scientific Fact...................................................................................................... 1
Prof. dr. Mirko Pejanović: Društveno-istorijski razvoj lokalne samouprave
u gradu Sarajevu / Social-Historical Development of Local Self-Government
in the City of Sarajevo ............................................................................................. 25
Dr. sc. Emir Suljagić: Logori i prakse u logorima kao sastavni dio strategije
etniĉkog ĉišćenja: Moralni napad na ţrtve / Detention/Concentration Camps as
Part of Ethnic Cleanising: Attack on the Moral Front ............................................ 47
Berina Beširović, MA: Sporazum Cvetkovića-Maĉeka i njegove reperkusije na
dogovor izmeĊu Miloševića i TuĊmana u KaraĊorĊevu / Cvetković - Maĉek
Agreement and its Repercussions on Agreement between Milošević and
TuĊman in KaraĊorĊevo ......................................................................................... 73
Prof. dr. Nikola Boţilović: Simboliĉki naboj potkulturnih stilova mladih / The
Symbolic Impetus of Youth Subcultural Styles ...................................................... 87
Doc. dr. Amila Ţdralović, doc. dr. Valida Repovac Nikšić: Sociologija u
uĉionici: Analiza nastavne prakse u srednjim školama u Kantonu Sarajevo /
Sociology in Classroom: Analysis of Teaching Practice in Secondary Schools
in Sarajevo Canton ................................................................................................ 109
Dr. sc. Beba Ešrefa Rašidović: Bloomova taksonomija i digitalne inaĉice /
Bloom's Taxonomy and its Digital Versions …………………………...…..….. 127

Pogledi i mišljenja / Views and Opinions

Prof. dr. Senadin Lavić: Prilozi politiĉkom bosanstvu - Politiĉko biće, nacija-
drţava, bosanstvo / Contributions to Political Bosnianhood - Political Being,
Nation-State, Bosnianhood ................................................................................... 143
Drs. Ibrahim A. Hodţić: Tabla kvartira (tabla praroditelja) / Ahnentafel
(Table of Ancestors) ………………...…………………………………….…….. 149
Semir Hambo, MA: Etniĉka podloga Bosanske banovine u doba bana Mateja
Ninoslava / Ethnic Background of Bosnian Banovina in the Time of Ban Matej
Ninoslav ……………………………………………………………………….... 165
Prikazi i osvrti / Reviews and Comments

Prof. dr. Senadin Lavić: Uz knjigu Rusmira Mahmutćehajića O antibosanstvu /

With Book On Anti-Bosnianhood by Rusmir Mahmutćehajić ............................. 181
Dr. sc. Safet Bandţović: Politika i rat / Politics and War ................................... 189
Nasir Muftić: Osnove graĊanskog pravosuĊa – Prema vrijednosno-utemeljenom
okviru za reformu / Foundations of Civil Justice - Toward a Value-Based
Framework for Reform ......................................................................................... 197

Upute za autore / Guidelines for Authors ................................................ 201 / 205

Ĉlanci / Articles
Akademik prof. dr. Smail Ĉekić
Mr. sc. Osman Sušić
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UDK 94 (497.15)

Pregledni nauĉni ĉlanak

ZAVNOBiH JE DRUŠTVENA, HISTORIJSKA

I NAUĈNA ĈINJENICA

ZAVNOBIH IS THE SOCIAL, HISTORICAL

AND SCIENTIFIC FACT

Sažetak
U tekstu se razmatra ZAVNOBiH kao društvena, historijska i naučna činjenica, sa
stanovišta njegove uloge i značaja u obnovi državnosti Bosne i Hercegovine,
potvrde njenog historijsko-političkog i državno-pravnog kontinuiteta, te
ravnopravnosti njenih naroda.

Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Drugi svjetski rat, antifašizam,

narodnooslobodilački pokret, narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija,
nacionalno pitanje, Srbi, Muslimani i Hrvati, AVNOJ, ZAVNOBiH, Josip Broz Tito

Summary
The article deals with ZAVNOBiH as a social, historical and scientific fact, from the
standpoint of its role and importance in the reconstruction of the statehood of
Bosnia and Herzegovina, the confirmation of its historical, political and state-legal
continuity, and the equality of its peoples.

Key words: Bosnia and Herzegovina, World War II, anti-fascism, national
liberation movement, national liberation war and socialist revolution, national
question, Serbs, Muslims and Croats, AVNOJ, ZAVNOBiH, Josip Broz Tito

Bosna i Hercegovina je 1. decembra 1918, u sloţenim društvenim, politiĉkim

i vojnim uslovima, ujedinjenjem Drţave Slovenaca, Hrvata i Srba i
Kraljevine Srbije ušla u sastav novoformirane zajedniĉke jugoslavenske
monarhistiĉke drţave Kraljevstva/Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
odnosno Kraljevine Jugoslavije. To je jedan od presudnih datuma u historiji
Bosne i Hercegovine koji, kao i datumi od 1463. i 1878, dokazuje da su

1
postojale snage koje su svoje aktivnosti usmjeravale u pravcu i s ciljem da
Bosnu i Hercegovinu, kao historijski i politiĉki subjekt, izbrišu sa politiĉke
karte Evrope.
Ulaskom u sastav Kraljevstva/Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Bosna i
Hercegovina ponovo na ĉelu sa Bošnjacima vodi borbu za oĉuvanje njene
teritorijalne cjelovitosti. Teritorijalna cjelovitost i integritet Bosne i
Hercegovine su potvrĊeni i zaštićeni Senţermenskim ugovorom (1919), a
zatim Vidovdanskim ustavom (1921).

Zahvaljujući Jugoslavenskoj muslimanskoj organizaciji na ĉelu sa dr.

Spahom, koja je insistirala na potpunoj teritorijalnoj cjelovitosti i integritetu
Bosne i Hercegovine, prvi Ustav Kraljevine SHS od 28. juna 1921, poznat
kao Vidovdanski ustav, sadrţavao je i „turski paragraf”, tj. ĉlan 135, kojim
je odreĊeno da Bosna i Hercegovina „ostaje u svojim sadašnjim
granicama”, te da „postojeći okruzi” u njoj „vaţe kao oblasti”. Tako je tim
strogo unitaristiĉkim ustavom zadrţana teritorijalna cjelovitost Bosne i
Hercegovine. Na taj naĉin je sprijeĉena njena podjela. MeĊutim,
velikosrpska politika „nije priznala identitet Bosne i Hercegovine i
Muslimana (…). Upravne oblasti u Bosni i Hercegovini su podreĊene
neposredno vladi u Beogradu. To je bio poĉetak razbijanja Bosne i
Hercegovine kao kulturno-historijske i politiĉke cjeline. Praktiĉno, Bosna i
Hercegovina je izgubila pravu samostalnost u Kraljevini Srba, Hrvata i
Slovenaca. Muslimanima je oteţan nacionalan i kulturni razvitak.”1

U Kraljevini SHS, posebno u prvim godinama njenog postojanja, nad

Bošnjacima i Albancima su, u skladu sa (veliko)srpskom ideologijom i
politikom osvajaĉkog i genocidnog karaktera, izvršeni brojni oblici zloĉina
protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava, ukljuĉujući i genocid, što
potvrĊuje brojna dokumentacija razliĉite provenijencije (masovni pokolji
civila – ţena, djece i staraca, pojedinaĉne likvidacije, silovanja, hapšenja,
muĉenja, pljaĉke i otimaĉine zemlje, uništavanje dţamija itd.). MeĊu
navedenim zloĉinima je i nasilno otimanje (oduzimanje, pljaĉkanje) zemlje
od muslimanskih zemljovlasnika (tzv. agrarna reforma, za koju neki autori s
pravom tvrde da je rijeĉ o genocidu).2

1
Hurem, R. (2016) Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 1941–1945, Zagreb –
Sarajevo, str. 15–16.
2
Imamović, M. – Hrelja, K. – Purivatra, A. (1992) Ekonomski genocid nad bosanskim
Muslimanima, Sarajevo; Semiz-Efendić, Dţ. (1995) „Srpska agrarna reforma i kolonizacija
1918. godine“, MeĊunarodni znanstveni skup „Jugoistoĉna Evropa 1918–1995.”, 28–30.
septembra 1995, Zadar, str. 80–85; Mulić, J. (2006) Velika Srbija, muslimani i Bosna: Od
početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine,
Sarajevo, str. 464–465.

2
ZavoĊenjem šestojanuarske diktature (1929) razbijena je, u skladu sa
velikosrpskom ideologijom, politikom i praksom, teritorijalna cjelovitost i
posebnost Bosne i Hercegovine (bosanskohercegovaĉka teritorija je
podijeljena na ĉetiri banovine – Vrbasku, Primorsku, Drinsku i Zetsku) i
kompaktnost bošnjaĉkog naroda. Bošnjaci nisu imali većinu ni u jednoj od
ĉetiri banovine, odnosno u svima su bili u manjini (u Vrbaskoj i Drinskoj
većinu su ĉinili Srbi, u Primorskoj Hrvati, a u Zetskoj Srbi i Crnogorci), što
je bio glavni politiĉki cilj takve podjele.3

Politika Beograda i Zagreba suprotstavila se formiranju posebne politiĉko-

teritorijalne jedinice Bosne i Hercegovine, jedne od ravnopravnih jedinica u
Kraljevini, „u okviru budućeg demokratskog, ustavnog i parlamentarnog
ureĊenja drţave”, za što se zalagala Jugoslavenska muslimanska
organizacija. Srpske politiĉke partije „odbijale su ideju o autonomiji Bosne i
Hercegovine” i „zagovarale stvaranje srpske politiĉko-teritorijalne jedinice u
koju bi ulazila i Bosna i Hercegovina”. Srpski kulturni klub „zagovarao je
stanovište da u Jugoslaviji, pored hrvatskog, postoji i srpsko pitanje, u datim
uslovima, moţe se rješavati jedino stvaranjem srpske banovine, koja bi
trebalo da oţivotvori ideju velike Srbije u okviru jugoslovenske zajednice”,
pri ĉemu je „naglašavao da Bosna i Hercegovina ima srpsko obiljeţje i da,
stoga, autonomija Bosne i Hercegovine nema nikakvog osnova.”4

Srpsko-hrvatskim sporazumom izmeĊu jugoslavenske Vlade i rukovodstva

HSS 26. augusta 1939. o ustanovljenju Banovine Hrvatske (Sporazum
Cvetkovića – Mačeka) Bosna i Hercegovina je (prvi put) podijeljena izmeĊu
Srbije i Hrvatske (u toj podjeli Muslimani nisu uĉestvovali niti su o tome
konsultovani). Time je Bosna i Hercegovina u svim planovima o
unutrašnjem preureĊenju Kraljevine negirana kao historijska, politiĉka i
drţavno-pravna cjelina.

3
Kljuĉna liĉnost u toj operaciji komadanja Bosne i Hercegovine bio je dr. Milan Srškić,
predsjednik Narodne radikalne stranke u Bosni i Hercegovini, ministar i kasnije predsjednik
Vlade pod reţimom diktature, koji je kritizirao svoju stranku zbog navodne mekoće prema
„Turcima”. On se zalagao „da Bosna i Hercegovina, kao pokrajinska individualnost i kao
geografski pojam, treba zauvijek da nestane”. Na taj naĉin ostvaren je plan dr. Milana
Srškića da se ukine odredba Vidovdanskog ustava (ĉl. 135, stav 3.), kojom je (Ustavom
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921) saĉuvana Bosna i Hercegovina kao
administrativno-upravna cjelina. Na pitanje zašto je Bosna podijeljena, dr. Srškić je
odgovorio „radi Turkeša”, tj. muslimana, Bošnjaka, pri ĉemu je iznio genocidnu namjeru
prema muslimanima izjavivši sljedeće: „Ja ne mogu u Bosni gledati minareta, oni moraju
nestati”, Meštorvić, I. (1969) Uspomene na političke ljude i dogaĎaje, Zagreb, str. 212;
Šarkinović, H. (1997) Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica, str. 157–158. i
189–190; Bandţović, S. (2001) „Koncepcije srpskog kulturnog kluba o preureĊenju
Jugoslavije (1937–1941)“, Prilozi, 30, Sarajevo, str. 165.
4
Hurem, R., nav. dj., str. 17–18.

3
Raspadom i kapitulacijom monarhistiĉke Jugoslavije aprila 1941, u teškim
uslovima fašistiĉke okupacije i komadanja Jugoslavije 1941, proglašena je
(10. aprila) okupatorsko-kvislinška tvorevina, tzv. Nezavisna Drţava
Hrvatska, u ĉiji je sastav, po odluci fašistiĉkih sila i volji hrvatskih fašista,
ukljuĉena i Bosna i Hercegovina. Narodi i graĊani Bosne i Hercegovine za
takvo pravno-politiĉko ureĊenje nisu ni pitani. Bošnjaci su time pretvoreni u
objekt hrvatske ustaške politike.

Komunistiĉka partija Jugoslavije, na ĉelu sa Josipom Brozom, nije priznala

kapitulaciju ni okupaciju Jugoslavije, odredila je politiĉku platformu i ciljeve
oslobodilaĉke borbe – osloboĊenje zemlje od fašizma i nacionalno i socijalno
osloboĊenje svih naroda i narodnosti Jugoslavije, te pozvala i povela sve
narode i narodnosti u narodnooslobodilaĉku borbu, ukljuĉujući i Muslimane:
KPJ je prihvatila i priznala Muslimane kao uĉesnike antifašistiĉke borbe.
Takvi ciljevi su istovremeno sadrţavali nacionalni i klasni karakter
oslobodilaĉke borbe, usmjeren protiv okupatora i njegovih saradnika, što je
omogućavalo pokretanje u borbu najširih masa naroda. Suštinu politiĉke
platforme i ciljeva narodnooslobodilaĉke borbe u Jugoslaviju u Drugom
svjetskom ratu najbolje je decembra 1942. odredio Tito: „Današnja
narodnooslobodilaĉka borba i nacionalno pitanje nerazdvojno su vezani.
Naša narodnooslobodilaĉka borba ne bi bila tako uporna i tako uspješna kada
narodi Jugoslavije ne bi vidjeli danas u toj borbi, osim perspektive pobjede
nad fašizmom i pobjede nad onim što je bilo za prošlih reţima, pobjedu nad
onim koji su ugnjetavali i teţe daljem ugnjetavanju naroda Jugoslavije. Rijeĉ
narodnooslobodilaĉka borba bila bi samo jedna fraza, pa ĉak i prevara kada
ona ne bi imala, osim opšte jugoslovenskog smisla, i nacionalni smisao za
svaki narod posebice, tj. kada ona ne bi znaĉila, osim osloboĊenja
Jugoslavije, u isto vrijeme i osloboĊenje Hrvata, Slovenaca, Srba,
Makedonaca, Arnauta, Muslimana itd., kada narodnooslobodilaĉka borba ne
bi imala tu sadrţinu, da zaista nosi slobodu, ravnopravnost i bratstvo svih
naroda Jugoslavije. U tome i jeste suština narodnooslobodilaĉke borbe.
Današnja narodnooslobodilaĉka borba ne bi mogla završiti pobjedom nad
okupatorima i njihovim slugama, ako u toj borbi ne bi bilo narodnog
jedinstva, ako u redovima narodnooslobodilaĉke vojske i partizanskih odreda
Jugoslavije ne bi uĉestvovali Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i
Muslimani.5

Uspostavljeni okupacioni reţim rezultirao je opštim pogoršanjem prilika i

uslova za ţivot, a naroĉito teškim progonima i pogromima stanovništva. To i
povlaĉenje glavnih okupacionih snaga iz Jugoslavije na istoĉni front, te

5
„Tito, nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilaĉke borbe“, Proleter,
Organ CK KPJ, broj 16, decembar 1942.

4
smanjenje gustine okupacije na evropski prosjek od 1 vojnika na 1 kvadratni
kilometar okupirane teritorije, Komunistiĉka partija Jugoslavije je iskoristila
za dizanje antifašistiĉkog ustanka. Izbjegliĉka vlada Kraljevine Jugoslavije
se po potpisivanju kapitulacije sklonila pod zaštitu Velike Britanije, pri ĉemu
se nije odazvala na poziv Antifašistiĉke koalicije da u okupiranoj zemlji
organizuje pokret otpora, već je u hladovini (u Londonu) ĉekala slom
Trojnog pakta, kako bi ponovo preuzela vlast u Jugoslaviji. Ĉetniĉki pokret
Draţe Mihailovića, fašistiĉkog, kolaboracionistiĉkog, petokolonaškog,
genocidnog i izdajniĉkog karaktera, pridruţio se ostalim kolaboracionistima
u borbi protiv narodnooslobodilaĉkog pokreta, vršeći genocid nad
Bošnjacima i druge zloĉine nad borcima, pripadnicima i simpatizerima
narodnooslobodilaĉkog pokreta, kao i svim antifašistima.

Ustaški kolaboracionistiĉki reţim više se oslanjao na nacistiĉki Treći Rajh i

po ugledu na njega zaveo opšti progon nehrvatskog stanovništva. Na udaru
ustaškog genocida prvi su bili Srbi, Jevreji i Romi, ĉemu se već u julu oštro
suprotstavila Islamska zajednica. Bile su to dobro poznate muslimanske
rezolucije, koje su predstavljale jedinstvenu pojavu u Drugom svjetskom
ratu.
Osnovni oblik ustanka bio je partizanski rat, koji je prerastao u opštenarodni
oslobodilaĉki rat protiv okupatorâ i njihovih kolaboracionista. U 1942.
godini formirana je narodnooslobodilaĉka vojska sa prvim divizijama i
korpusima (u njenom sastavu), dok su presudne bitke u 1943. godini
definitivno uĉvrstile narodnooslobodilaĉki pokret, ĉija je platforma bila
zasnovana na dosljednom internacionalizmu.

U oslobodilaĉkom, pravednom i antifašistiĉkom ratu u Jugoslaviji 1941–

1945. je, pored oslobodilaĉke borbe protiv okupatora i njihovih
kolaboracionista za novu Jugoslaviju, voĊena i borba za Bosnu i
Hercegovinu, kao samostalnu federalnu jedinicu (republiku). Bosna i
Hercegovina je u toku tog rata „dala od sebe sve što je mogla dati (...).
Najviše je u Bosni porušeno sela, gradova; najviše je uništeno inventara
seljaka; najviše je uništeno imovine našeg naroda u Bosni i Hercegovini;
najviše je palo i ţrtava na tlu Bosne i Hercegovine” (Tito, novembar 1945).
U Bosni i Hercegovini su voĊene sve, izuzev prve, okupatorsko-kvislinške
ofanzive, kao i velike bitke – Neretva i Sutjeska, koje su predstavljale
prekretnicu na jugoslavenskom ratištu, sliĉno Staljingradskoj bici (od jula
1942. do februara 1943), koja je predstavljala prekretnicu u Drugom
svjetskom ratu.
Antifašizam u Jugoslaviji 1941–1945. je svojom pobjedom ugradio
civilizacijske temelje savremenog ĉovjeĉanstva. U tom ratu Jugoslavija je, a
posebno Bosna i Hercegovina, imala ĉasno i istaknuto mjesto, dajući veliki
doprinos antifašistiĉkoj borbi i osloboĊenju zemlje.
5
Bošnjaci su u narodnooslobodilaĉkoj borbi ravnopravno sa Srbima, Hrvatima
i drugim narodima i snagama ĉinili jedinstveni antifašistiĉki blok, što se,
pored ostalog, ogledalo i u formiranju muslimanskih jedinica
narodnooslobodilaĉkog pokreta (muslimanske brigade, bataljoni i odredi), u
kome su (antifašistiĉkom bloku), odupirući se okupatorima i njihovim
kolaboracionistima, uz veliko stradanje na genocidnoj osnovi, osigurali
biološki opstanak (Bošnjacima je narodnooslobodilaĉki pokret omogućio da
preţive).

*
* *

Borba za Bosnu i Hercegovinu kao samostalnu federalnu jedinicu

(republiku) voĊena je u teškim uslovima okupacije i kolaboracije, genocida,
narodnooslobodilaĉke borbe i oslobaĊanja zemlje. U rukovodstvu KPJ o
poloţaju Bosne i Hercegovine u (budućoj) jugoslavenskoj drţavnoj
zajednici, za razliku od formiranja pet nacionalnih drţava (Srbije, Hrvatske,
Slovenije, Crne Gore i Makedonije), o ĉemu „nije bilo dileme”, „nije bio
izgraĊen jasan stav” (o tome) kako „da se organizuje ova zemlja”. „Bilo je
jasno da i ona treba da ima svoju autonomiju, ali u kom obliku, to još tada
nije bilo jasno.” To pitanje je posebno aktuelizirano novembra 1943. u Jajcu,
neposredno pred 2. zasjedanje AVNOJ-a, u toku priprema za njegovo
odrţavanje, kao i priprema za osnivaĉku Skupštinu ZAVNOBiH-a. Tada se
„mnogo diskutovalo o poloţaju Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj
federaciji”. O tom znaĉajnom pitanju („rješenju statusa Bosne i
Hercegovine”) „provedena je ţiva diskusija”6.

6
Ĉolaković, R. (1966) Zapisi iz oslobodilačkog rata, V, Sarajevo, 1966, str. 71; Filipović, S.
(1963) „Drug Tito se oprostio od delegata pozdravom 'doviĊenja u Beogradu'“, u: Tako je
roĎena nova Jugoslavija, Zbornik sjećanja uĉesnika 2. zasjedanja AVNOJ-a, I, Beograd, str.
179; Karabegović, O. (1963) „Prije dvadeset godina“, u: Tako je roĎena nova Jugoslavija,
str. 302; Borovĉanin, D. (1974) „Bosna i Hercegovina u odlukama 2. zasjedanja AVNOJ-a“,
u: AVNOJ i narodnooslobodilačka borba u Bosni i Hercegovini (1942–1943), materijali sa
nauĉnog skupa odrţanog u Sarajevu 22. i 23. novembra 1973, Beograd, str. 589; Redţić, E.
(1998) Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo, str. 433; Bandţović, S.
(2006) „Titov odnos prema izgradnji bosanskohercegovaĉke drţavnosti (1943–1945)“,
Zbornik radova Tito i Bosna i Hercegovina, Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, str. 105–106; Pejanović, M. (2006) „Titova vizija drţavnosti Bosne i Hercegovine
u jugoslovenskoj federaciji (1943–1946)“, Zbornik radova Tito i Bosna i Hercegovina, str.
132.
Uoĉi „opseţnih priprema za 2. zasjedanje AVNOJ-a“, na kome je, pored ostalog, trebalo
donijeti odluku „o budućem ureĊenju Jugoslavije i prerastanju AVNOJ-a u najviše
zakonodavno i izvršno tijelo naroda Jugoslavije, kao i formiranje Nacionalnog komiteta
osloboĊenja Jugoslavije, koji će imati karakter vlade“, bilo je „nuţno razmotriti pitanje
formiranja nacionalnih drţava u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije“. U
rukovodstvu KPJ „nije bilo dileme oko formiranja nacionalnih drţava: Srbije, Hrvatske,

6
O poloţaju Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji „bilo je više
prijedloga”. U prvom projektu odluke AVNOJ-a o budućem ureĊenju
Jugoslavije, zasnovanom na sovjetskom modelu, „predviĊeno je pet
federalnih jedinica – Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija i Crna Gora,
dok je za Bosnu i Hercegovinu predlagan status autonomne pokrajine”, a ne
(status) ravnopravne federalne jedinice, pri ĉemu se, prije svega, mislilo na
„autonomiju uz Republiku Srbiju”. Taj stav, ĉiji su nosioci bili Moša Pijade,
Milovan Đilas i Sreten Ţujović, temeljio se iskljuĉivo na nacionalnom
principu („koliko nacija – toliko federalnih jedinica: pet nacionalnih
republika za pet jugosavenskih naroda – Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i
Crnogorci”, pa „pošto nema posebne bosanske nacije, onda ne moţe biti ni
posebne bosanskohercegovaĉke federalne jedinice, nego samo autonomna
pokrajina Bosna i Hercegovina.” To je u suštini znaĉilo nepriznavanje Bosne
i Hercegovine i jednog naroda, tj. Muslimana, što je bilo u suprotnosti sa
zvaniĉnom praksom narodnooslobodilaĉke borbe u Bosni i Hercegovini i
Sandţaku.7

Slovenije, Makedonije i Crne Gore, jer u ovim zemljama ţive Srbi, Hrvati, Slovenci,
Makedonci i Crnogorci kao posebni narodi, koji treba da imaju svoje nacionalne drţave u
sastavu DFJ.“ MeĊutim, „kad je rijeĉ o Bosni i Hercegovini u kojoj zajedno i izmiješano
ţive Srbi, Muslimani i Hrvati, nije bio izgraĊen jasan stav ni u CK KPJ kako da se
organizuje ova zemlja. Naime, bilo je jasno da i ona treba da ima svoju autonomiju, ali u
kom obliku, to još tada nije bilo jasno“ (D. Borovĉanin, nav. dj., str. 589).
„I kod nekih rukovodećih drugova“, prema izjavi Josipa Broza Tita novembra 1979.
prilikom posjete Bosni i Hercegovini, „nije bilo jasnog stava“ o poloţaju Bosne i
Hercegovine u budućoj zajedniĉkoj drţavnoj zajednici. O tome se Tito nikada nije dvoumio.
On je govorio da Bosna i Hercegovina „ne moţe pripadati ni ovom ni onom, već narodima
koji je od davnina nastanjuju. Uostalom, to njima niko nije poklonio, već su to sami izborili
u narodnooslobodilaĉkoj borbi, u kojoj su masovno uĉestvovali. Bilo je to jedino moguće i
srećno rješenje ne samo za narode Bosne i Hercegovine već i za našu zajednicu u cjelini. U
prošlosti je Bosna i Hercegovina uvijek bila kamen spoticanja. Sa našom
narodnooslobodilaĉkom borbom ona se toga otarasila“; Duraković, N. (1998) Prokletstvo
muslimana, Tuzla, str. 171–172.
7
Ĉolaković, R. (1974) „Pravi odgovor na pitanje: Ĉija je Bosna i Hercegovina“, u: AVNOJ i
narodnooslobodilačka borba u Bosni i Hercegovini (1942–1943), materijali sa nauĉnog
skupa odrţanog u Sarajevu 22. i 23. novembra 1973, Beograd, str. 16; isti, Zapisi..., str. 71–
72; Filipović, nav. dj., str. 179; Borovĉanin, nav. dj., str. 589; Antonić, Z. (1991) „Rodoljub
Ĉolaković u svetlu svog dnevnika“, Beograd, str. 293–294; Redţić, nav. dj., str. 433;
Filandra, Š. (1998) Bošnjačka politika u XX stoljeću, Sarajevo, str. 187; Bandţović, S.
(2002) „Bosna i Hercegovina u raspravama i odlukama drugog zasjedanja AVNOJ-a“,
Prilozi, 31, Sarajevo, str. 184–185; isti, Titov odnos ..., str. 105–106; Kreso, M. (2006)
„Primjena platforme narodnooslobodilaĉkog pokreta u narodnooslobodilaĉkoj borbi Bosne i
Hercegovine“, Zbornik radova Tito i Bosna i Hercegovina, Savez društava Tito u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, str. 37; Pejanović, nav. dj., str. 132.
Rodoljub Ĉolaković i Avdo Humo su 13. novembra 1943. stigli u Jajce. Sljedećeg dana
razgovarali su sa Titom, Edvardom Kardeljom i Aleksandrom Rankovićem. Tito ih je
pozvao na ruĉak sa Vojislavom Kecmanovićem, Sulejmanom Filipovićem i Aleksandrom
Prekom i upoznao ih, pored ostalog, o zasjedanju AVNOJ-a, „da su pozvani delegati iz svih

7
O poloţaju Bosne i Hercegovine u novoj federativnoj Jugoslaviji u Jajcu su
voĊene rasprave („iscrpni i dugi razgovori”) izmeĊu Pokrajinskog komiteta
Komunistiĉke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu i CK
Komunistiĉke partije Jugoslavije. Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i
Hercegovinu8 je, u skladu sa dokumentima 1. AVNOJ-a, rezultatima
„oslobodilaĉke borbe i jedinstva Srba, Hrvata i Muslimana stvorenog u toj
oruţanoj borbi”, velikim civilnim ţrtvama i materijalnim stradanjima, te
opredjeljenjem zasnovanim na uvjerenju (PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu) o

krajeva Jugoslavije i da će ovo zasjedanje zapravo biti osnivanje nove drţave (...), da
stvaramo novu drţavu – demokratsku i federativnu Jugoslaviju.“ Tada su „doznali da će BiH
biti autonomna pokrajina“ i odmah su reagovali. Do tada „nije bilo primjedaba od strane PK
BIH“ (Antonić, nav. dj., str. 293–294; Ĉolaković, Zapisi ..., str. 47; Bandţović, Titov odnos
..., str. 106).
Rasprava o „prvom projektu odluke“ o pet federalnih jedinica voĊena je sredinom novembra
1943. „U njenoj prvoj fazi uĉestvovali su Moša Pijade, jedan od autora projekta Odluke,
zatim Milovan Đilas i Sreten Ţujović. Rasprava je bila veoma tolerantna, jer su svi iskreno
traţili najbolje rješenje za sve narode Jugoslavije. Samo prilaz pomenutih drugova ovom
pitanju bio je mehaniĉki. Oni su polazili od toga da u Jugoslaviji ţivi pet formiranih nacija i
da svaka od njih treba da u svojoj federalnoj jedinici, ravnopravnoj sa ostalima, vidi
ostvarenje svoje nacionalne slobode. Bosna i Hercegovina je višenacionalna zemlja, stoga ne
moţe po takvom kriteriju, imati status 'federalne jedinice', nego samo autonomne pokrajine,
što je, uostalom, bio i zahtjev Pete zemaljske konferencije KPJ“ (Ĉolaković, Pravi odgovor
..., str. 16).
Prijedlog da Bosna i Hercegovina dobije status autonomne pokrajine je i za Rodoljuba
Ĉolakovića bio neprihvatljiv. To je, prema njemu, „mehaniĉko rješenje“ koje je „krilo u sebi
ozbiljne politiĉke opasnosti, jer se odmah postavljalo pitanje: kojoj od federalnih jedinica –
Srbiji ili Hrvatskoj – pripojiti tu autonomnu pokrajinu? Ni jedno od tih rješenja nije
prihvatljivo, jer bi dalo netaĉan i politiĉki štetan odgovor na ono zlosrećno pitanje: ĉija je
Bosna? koje su potezali velikosrpski odnosno velikohrvatski šovinisti i time trovali odnose
izmeĊu Srba i Hrvata. Pogotovu je to neprihvatljivo za Muslimane, koji bi u takvom rješenju
vidjeli opasnost da će biti nasilno strpani u Srbe odnosne Hrvate, bez obzira na to šta sami o
tome misle i osjećaju. Iako su samo posebna etniĉka grupa, Muslimanima mora i u
organizaciji zajedniĉke drţave biti osigurano pravo da se kao cjelina materijalno i kulturno
razvijaju i slobodno nacionalno opredjeljuju“ (Ĉolaković, Pravi odgovor ..., str. 16; isti,
Zapisi ..., str. 72).
Prijedlog o Bosni i Hercegovini kao autonomnoj pokrajini, po Sulejmanu Filipoviću, ne bi
„odgovarao stvarnom stanju“ i takvo rješenje „bilo bi prije štetno. Bosna je imala svoje
istorijske granice i ĉinila je ekonomsku cjelinu. Bila bi velika politiĉka greška ponovo joj te
tekovine stavljati u pitanje. Tim više što su sve pojave od okupacije i u oslobodilaĉkom ratu
ukazivale na to“ (Filipović, nav. dj., str. 179).
8
Sjedište PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je u novembru 1943. bilo u Jajcu, gdje su se
svake veĉeri sastajali Đuro Pucar, Avdo Humo, Rodoljub Ĉolaković i Osman Krabegović i
„diskutovali o referatima za konferenciju u Mrkonjiću, o sastavu bosanskohercegovaĉkog
Vijeća i naše delegacije za drugo zasjedanje AVNOJ-a. Ostajemo do neko doba noći, jer
posao nije lak. Treba da bude vijećnika iz svih krajeva Bosne i Hercegovine, treba da bude
srazmjerno Srba, Hrvata i Muslimana, iako nastojimo da izbjegnemo poznati kljuĉ po kome
je nekad Austrija ostvarivala ravnopravnost Srba, Hrvata i Muslimana u ropstvu“
(Ĉolaković, Zapisi ..., str. 74).

8
„autonomiji Bosne i Hercegovine”, kao posebne ravnopravne ĉlanice u
jugoslavenskoj drţavnoj zajednici (od sredine septembra 1943)9, jednoglasno
i odluĉno zastupao stav da Bosna i Hercegovina treba da ima status
ravnopravne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji. Moša Pijade,
Milovan Đilas i Sreten Ţujović su smatrali da Bosna i Hercegovina treba biti
autonomna pokrajina, a ne federalna jedinica.10

9
Ĉolaković, Pravi odgovor ..., str. 15; ZAVNOBiH – dokumenti 1943–1944, I, Sarajevo,
1968, str. 23–24; Osnivaĉki kongres Komunistiĉke partije Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1950, str. 14; Borovĉanin, nav. dj., str. 590; Redţić, nav. dj., str. 433; Bandţović, Titov
odnos ..., str. 105; isti, Bosna i Hercegovina u raspravama ..., str. 184; Pejanović, nav. dj.,
str. 132–133; Hurem, nav. dj., str. 351. Ukazujući na navedeni stav PK KPJ za Bosnu i
Hercegovinu „o autonomiji Bosne i Hercegovine“, Rodoljub Ĉolaković osnovano, valjano i
argumentovano pravi razliku od zahtjeva za autonomiju Bosne i Hercegovine u uslovima
monarhistiĉke Jugoslavije („U uslovima kraljevske Jugoslavije“, zahtjev za „narodnu
autonomiju“ Bosne i Hercegovine znaĉio je suprotstavljanje prohtjevima velikosrpske i
velikohrvatske burţoazije, koje su svojatale, pa i cijepale tu zemlju, ne obazirući se na
mišljenje i ţelje naroda koji su u njoj vijekovima ţivjeli zajedno. Tada je to bio realno
odmjeren demokratski zahtjev uperen protiv reakcionarnih krugova jugoslovenskog društva
koji su ţeljeli da svim narodima Jugoslavije silom nametnu rješenja koja su odgovarala
interesima tih krugova, kao i trenutnom odnosu snaga u njima. Rijeĉ je bila o diobi plijena i
svaki partner se zadovoljavao samo za sad svojim dijelom, ĉekajući bolju priliku da traţi
više“ (Ĉolaković, Pravi odgovor ..., str. 15) i oslobodilaĉke, pravedne antifašistiĉke borbe,
kada je „prilikom rješavanja nacionalnog pitanja i njegovog drţavno-pravnog izraza (...)
mogla doći do punog izraţaja volja radnog naroda. Trebalo je i moglo se naći takvo rješenje
kojim će biti zadovoljni svi narodi Jugoslavije, koje će iz njihovog zajedniĉkog ţivota
ukloniti svaku smetnju za slobodan nacionalni razvitak svakog od njih i za skladan razvitak
sviju njih zajedno, ukloniti svaki uzrok nacionalnih nesporazuma i trvenja u novoj drţavnoj
zajednici“ (isti, str. 16).
PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je, razmatrajući pitanje poloţaja Bosne i Hercegovine u
jugoslavenskoj drţavnoj zajednici, tvrdi historiĉar Drago Borovĉanin, „došao do zakljuĉka
da je najpravednije i najbolje rješenje, gledano sa stanovišta naroda Bosne i Hercegovine, a i
sa stanovišta jugoslovenske zajednice kao cjeline, da Bosna i Hercegovina bude zasebna
federalna jedinice“ (Borovĉanin, nav. dj., str. 590).
10
Ĉolaković, Pravi odgovor …m str. 16; Karabegović, nav. dj., str. 302; Borovĉanin, nav.
dj., str. 590; Antonić, nav. dj., str. 294; Redţić, nav. dj., str. 433; Filandra, nav. dj., str. 187;
Bandţović, Bosna i Hercegovina u raspravama ..., str. 185–186; isti, Titov odnos ..., str.
106–109.
O navedenoj raspravi izmeĊu PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i CK KPJ znaĉajno je
kazivanje Osmana Karabegovića, vijećnika 2. zasjedanja AVNOJ-a: „U vrijeme priprema za
II zajedanje AVNOJ-a, kada se na bazi rješenja nacionalnog pitanja i ravnopravnosti svih
naših naroda raĊala i stvarala ideja federativnog ureĊenja naše drţave, onda se u diskusiji sa
drugovima iz CK KPJ raspravljalo i o poloţaju Bosne i Hercegovine u novoj federativnoj
Jugoslaviji. U diskusiji drugova Pokrajinskog komiteta sa ĉlanovima CK KPJ došlo je do
zakljuĉka da je autonomija Bosne i Hercegovine revolucionarnim zbivanjima kroz
narodnooslobodilaĉku borbu prevaziĊena s obzirom na masovno uĉešće naroda Bosne i
Hercegovine u narodnooslobodilaĉkoj borbi, na njen nacionalni sastav i na potrebu
provoĊenja principa ravnopravnosti svih naroda u novoj Jugoslaviji (...). O svemu ovome mi
iz Pokrajinskog komiteta: Roćko Ĉolaković, Avdo Humo, Đuro Pucar Stari, Uglješa
Danilović, Pašaga Mandţić Murat i ja mnogo smo diskutovali i svi smo bili jedinstveni u

9
Pošto nije postignuta saglasnost o tome kome će pripasti – Srbiji ili
Hrvatskoj, a „još uvijek insistirajući na naĉelu o jednonacionalnom obiljeţju
federalnih jedinica”, „predlagaĉi projekta Odluke iznijeli su mišljenje da
Bosna i Hercegovina bude autonomna pokrajina neposredno povezana sa
saveznim ustanovama, ĉiji bi poloţaj u federaciji bio sliĉan poloţaju
federalnih jedinica, moţda samo s manjim pravima.” O tom prijedlogu dugo
je voĊena rasprava.11

Sa koncepcijom Bosne i Hercegovine „kao federalne jedinice u federativnoj

Jugoslaviji”, prema kazivanju Avde Hume, „krenuo je prvih dana novembra
1943. dio Pokrajinskog komiteta” KPJ za Bosnu i Hercegovinu (Rodoljub
Ĉolaković, Avdo Humo) „sa više uglednih graĊanskih politiĉara iz istoĉne
Bosne za Jajce, gdje su se nalazili Vrhovni štab i CK KPJ”. Kad su stigli u
Jajce, dobili su „nacrt jedne odluke kojom je trebalo Bosnu i Hercegovinu
konstituisati kao autonomnu pokrajinu neposredno vezanu za jugoslavensku
federaciju.” Taj nacrt odluke direktno je bio u suprotnosti sa koncepcijom
PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i politiĉkom platformom oslobodilaĉke
borbe, te je zbog toga voĊena diskusija sa pojedinim ĉlanovima CK (Mošom
Pijadom, Sretenom Ţujovićem, Milovanom Đilasom i Edvardom
Kardeljem). Ĉlanovi CK KPJ, osim Kardelja, koji se sloţio sa Ĉolakovićem i
Humom, zastupali su mišljenje da Bosna i Hercegovina ne moţe biti
republika, „jer ne postoji bosanskohercegovaĉka nacija i da je republika
nacionalna kategorija. Osim toga, oni su sumnjali u definiciju o

tome da Bosna i Hercegovina bude tretirana kao jedna od naših ravnopravnih federalnih
jedinica. Govorili smo da je takav tretman Bosne i Hercegovine rezultat oslobodilaĉke borbe
i jedinstva Srba, Hrvata i Muslimana stvorenog u toj oruţanoj borbi“ (Karabegović, nav. dj.,
str. 302).
11
Ĉolaković, Pravi odgovor…, str. 16; Borovĉanin, nav. dj., str. 589; Redţić, nav. dj., str.
433; Bandţović, Bosna i Hercegovina u raspravama ..., str. 185–186; isti, Titov odnos ...,
str. 106–107 i 110; Kreso, nav. dj., str. 37; Pejanović, nav. dj., str. 133. „Prvobitni projekt
odluke o federativnom ureĊenju Jugoslavije predviĊao je“, tvrdi akademik Enver Redţić,
„da drţavu ĉini pet federalnih jedinica: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija i Crna Gora,
u skladu sa njihovim većinskim nacionalnim stanovništvom: pet nacija ĉine osnovu za
formiranje pet nacionalnih federalnih jedinica. Zbog nacionalne sloţenosti njenog
stanovništva (bez apsolutne većine jedne nacije) projektom je bilo previĊeno da Bosna i
Hercegovina dobije autonomni poloţaj u direktnoj povezanosti sa drţavnim centrom“
(Redţić, nav. dj., str. 433).
„Dugo se raspravljalo“, tvrdi Rodoljub Ĉolaković, „o tome da se bosanskohercegovaĉka
autonomna jedinica poveţe neposredno sa saveznim ustanovama, tako da bi njezin poloţaj
liĉio na poloţaj ostalih federalnih jedinica, moţda samo s manjim pravima. To je bio već
korak bliţe ka poloţaju Bosne i Hercegovine kao šeste federalne jedinice, jer kad ona moţe
biti takva autonomna jedinica, zar nije bolje da bude federalna jedinica, ravnopravna sa
ostalima“ (Ĉolaković, Zapisi ..., str. 72).

10
Muslimanima kao naciji, ne vjerujući ĉak da bi se, u socijalizmu Muslimani
mogli razviti kao nacija.“12
Olga Humo (supruga Avde Hume) je, u pripremama 2. zasjedanja AVNOJ-a,
kucajući materijale, bila upoznata i sa prijedlozima u vezi sa statusom Bosne
i Hercegovine u budućoj drţavnoj zajednici. S tim u vezi, ona navodi kako je
Avdo Humo „sa Rodoljubom Ĉolakovićem došao iz istoĉne Bosne na
zasedanje AVNOJ-a. Prvi razgovor u vezi sa zasedanjem njih dvojica su
imala sa Mošom Pijadom koji je pripremao predloge i materijale. U vezi sa
statusom Bosne postojala su dva predloga. Prvo je bio da se Bosna i
Hercegovina podeli izmeĊu Srbije i Hrvatske, s tim što je Đilas traţio da
istoĉna Hercegovina pripadne Crnoj Gori. Drugi predlog, koji je branio Moša
Pijade, bio je da BiH dobije status autonomne oblasti. U vezi sa ovim
predlogom ostalo je otvoreno pitanje kome bi ova autonomna oblast pripala,
Srbiji ili Hrvatskoj. Srbi su hteli da ona pripadne njima, a Hrvati, opet,
branili su stav da treba da pripadne njima, s obzirom na okolnost da se za
Srbiju već predviĊaju dve autonomne oblasti.”13

Navedene prijedloge o budućem ureĊenju Bosne i Hercegovine delegacija

PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je odbila. I pored toga što je E. Kardelj
prihvatio argumente PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Pijade, Ţujović i Đilas
su i dalje zastupali svoje stavove. Zbog toga je rukovodstvo PK KPJ za
Bosnu i Hercegovinu otišlo kod Tita, što im je sugerisao i Kardelj, i iznijeli
mu svoje nezadovoljstvo, neslaganje i argumente. Razgovor sa Titom trajao
je ĉetiri sata. Tom prilikom Avdo Humo je opširno govorio o historijskim,
geografskim, ekonomskim i etniĉkim razlozima o Bosni i Hercegovini kao
republici, pri ĉemu ga je Rodoljub Ĉolaković podrţavao i odluĉno branio
stav o Bosni i Hercegovini „kao zasebnoj republici”.14

12
Ĉolaković, Pravi odgovor ..., str. 16; isti, Zapisi …, str. 71–72; Borovĉanin, nav. dj., str.
589; Antonić, nav. dj., str. 294; Redţić, nav. dj., str. 433; Bandţović, Bosna i Hercegovina u
raspravama ..., str. 186–187; isti, Titov odnos ..., str. 106–107. i 110.
13
Ĉolaković, Pravi odgovor…, str. 17; Borovĉanin, nav. dj., str. 589; Antonić, nav. dj., str.
294; Filandra, nav. dj., str. 187; Bandţović, Bosna i Hercegovina u raspravama ..., str. 201.
14
Ĉolaković, Pravi odgovor…, str. 16–17; isti, Zapisi…, str. 72–73; Borovĉanin, nav. dj.,
str. 589; Antonić, nav. dj., str. 294; Kreso, nav. dj., str. 37; Bandţović, Bosna i Hercegovina
u raspravama ..., str. 201; isti, Titov odnos ..., str. 107. i 126; Pejanović, nav. dj., str. 133.
Bosna i Hercegovina je, tvrdi Rodoljub Ĉolaković, „već istorijski formirana geografsko-
ekonomska cjelina sa svojom specifiĉnom problematikom. Sigurno je da će se ona brţe i
lakše razvijati ako Bosna i Hercegovina bude federalna jedinica, ravnopravna sa ostalima.
To će biti pravi odgovor i srpskim i hrvatskim i muslimanskim reakcionarima i šovinistima,
koji znaĉi: Bosna i Hercegovina nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego je i srpska
i hrvatska i muslimanska, a povrh svega i jugoslovenska. Tako rješenje je izraz dosljednog i
gipko provedenog naĉela nacionalne ravnopravnosti, ĉije ostvarenje u našoj zemlji treba da
ukloni iz našeg zajedniĉkog ţivota i najmanju sitnicu koja bi podsjećala na hegemoniju ma
koje nacije, a da pogoduje daljem razvijanju i produbljivanju bratstva naših naroda i tako

11
„Zbog svih tih navedenih razloga”, CK KPJ i liĉno vrhovni komandant Josip
Broz Tito, koji se sloţio sa prijedlogom Avde Hume i Rodoljuba Ĉolakovića,
prihvatili su koncepciju i argumente PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu o
Bosni i Hercegovini kao ravnopravnoj federalnoj jedinici u novoj Jugoslaviji.
„To je rješenje najzad prihvaćeno i u prijedlog Odluke o ureĎenju
Jugoslavije na federativnom principu ušlo je da Bosna i Hercegovina bude
šesta jedinica jugoslavenske federacije”, nakon ĉega se „odmah prišlo
sazivanju Skupštine Zemaljskog antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboĊenja
Bosne i Hercegovine.”15

*
* *

U Varcar-Vakufu (Mrkonjić-Gradu) je 25. novembra 1943. na osnivaĉkoj

skupštini izabrano i konstituisano Zemaljsko antifašistiĉko vijeće narodnog
osloboĊenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) – najviše politiĉko
(opštepolitiĉko) predstavništvo (antifašistiĉkog) narodnooslobodilaĉkog
pokreta Bosne i Hercegovine, „istinsko narodno predstavništvo”, prvi istinski

uĉvršćuje temelje naše zajedniĉke drţave“ (Ĉolaković, Pravi odogovor ..., 72. i 73; isti,
Zapisi … str. 16).
Rodoljub Ĉolaković je u Jajcu 1943, kada je sa Avdom Humom „zajedno odluĉno branio
svoj stav pred Mošom Pijadom, koji se s nama nije odmah sloţio (bio je za autonomiju
BIH)“, bio svjestan ĉinjenice kako je „BiH kao zasebna republika potreba i njenih naroda i
Jugoslavije“ (Anotnić, nav. dj., str. 308).
15
Ĉolaković, Pravi odgovor…, str. 17; isti, Zapisi…, str. 73; Karabegović, nav. dj., str. 302;
Borovĉanin, nav. dj., str. 590; Antonić, nav. dj., str. 308Bandţović, Titov odnos ..., str. 107. i
126; Hurem, nav. dj., str. 351. S tim u vezi, Rodoljub Ĉolaković navodi: „Obaviješten o
raspravi i argumentima PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Edvard Kardelj se sloţio s njima,
izvijestio Tita, i on se saglasio sa stavom PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, da Bosna i
Hercegovina bude šesta federalna jedinica DFJ“ (Ĉolaković, Pravi odgovor ..., str. 17).
Tito je, s pravom tvrdi akademik Mirko Pejanović, „imao viziju i presudan uticaj u
oblikovanju politiĉkog rješenja za status Bosne i Hercegovine u novoj demokratskoj
Jugoslaviji, ustrojenoj na federativnom principu“ (Pejanović, nav. dj., str. 133–134).
Nakon razgovora sa Titom u Jajcu, sredinom novembra 1943, Ĉolaković i Humo su otišli u
Ribnik, „selu blizu Kljuĉa, gdje se nalazi Oblasni komitet Partije za Bosansku krajinu“. Na
sastanku sa rukovodiocima ustanka u Krajini (Đuro Pucar Stari, Osman Karabegović, Veljo
Stojnić, Ilija Došen i Šefket Maglajlić), po kazivanju Rodoljuba Ĉolakovića, „prodiskutovali
smo o pitanju odrţavanja politiĉke konferencije na kojoj bi trebalo konstituisati Zemaljsko
antifašistiĉko vijeće narodnog osloboĊenja Bosne i Hercegovine. Pripreme za tu
konferenciju već su u toku. Ona će se odrţati u Mrkonjiću ĉim budu stigli delegati iz
Hercegovine, koji su već na putu. Dogovorili smo se da za konferenciju spremimo dva
referata: jedan o politiĉkoj situaciji i našim zadacima i drugi o znaĉaju osnivanja Zemaljskog
vijeća. Za referente smo odreĊeni ja i Osman Karabegović“ (Ĉolaković, Zapisi ..., V,
Sarajevo, 1955, str. 47).
Nakon sastanka u Ribniku Humo i Ĉolaković vratili su se u Jajce (isto).

12
narodni parlament, parlament zbratimljenih naroda, koji je vršio funkciju
narodne vlasti kao njen najviši organ u Bosni i Hercegovini.
ZAVNOBiH je radio u tri zasjedanja: 25–26. novembra 1943. u Mrkonjić-
Gradu, od 30. juna do 2. jula 1944. u Sanskom Mostu i 26–28. aprila 1945. u
Sarajevu. Njegove funkcije izmeĊu zasjedanja obavljalo je Predsjedništvo
kao najviši izvršni organ vlasti u Bosni i Hercegovini.

Osnivanje ZAVNOBiH-a inicirano je Zakljuĉkom 1. zasjedanja AVNOJ-a,

najvišeg predstavniĉkog politiĉkog organa narodnooslobodilaĉke borbe,
odrţanog 26. i 27. novembra 1942. u Bihaću, da se formiraju nacionalna
(zemaljska) antifašistiĉka vijeća u Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i Hercegovini,
Srbiji, Crnoj Gori, Sandţaku i Makedoniji, a njegovo konstituiranje
izgradnjom mreţe narodnooslobodilaĉkih odbora, koja je do tog vremena
prekrila više od 2/3 Bosne i Hercegovine.16

Rezolucijom osnivaĉke skupštine AVNOJ-a (27. novembra 1942) objavljeno

je da je konstituisan AVNOJ, kao najviše politiĉko predstavniĉko tijelo
naroda Jugoslavije, kao „izraz stvorenog ĉvrstog jedinstva naroda
Jugoslavije”, ukljuĉujući i Muslimane, u borbi za konaĉno osloboĊenje i
punu slobodu i ravnopravnost „u osloboĊenoj bratskoj zajednici”. U
Proglasu AVNOJA-a narodima Jugoslavije govori se i o „slobodnim
nacionalnim jedinicama” u jugoslavenskoj drţavnoj zajednici, meĊu kojima

16
U Bosni i Hercegovini se „u drugoj polovini 1943 godine, nakon obnavljanja i
intenziviranja rada narodnooslobodilaĉkih odbora, pristupilo osnivanju oblasnih
narodnooslobodilaĉkih odbora. Koncem septembra osnovan je Oblasni
narodnooslobodilaĉki odbor za Bosansku krajinu, a u istoĉnoj Bosni i Hercegovini, zbog
izmijenjenih prilika na ovom podruĉju, inicijativni (privremeni) oblasni
narodnooslobodilaĉki odbori, i to za istoĉnu Bosnu 25. oktobra, a za Hercegovinu tek
koncem 1943 godine. Zadatak ovih odbora bio je da privremeno obavljaju funkcije oblasnog
narodnooslobodilaĉkog odbora i izvrše pripreme za osnivanje stalnog oblasnog
narodnooslobodilaĉkog odbora. Time je sistem lokalne vlasti bio dovršen, tako da su na
svim osloboĊenim teritorijama postojali i djelovali seoski, opštinski, sreski, okruţni i oblasni
narodnooslobodilaĉki odbori, pa je još samo trebalo formirati centralni organ i da sistem
bude u cjelini završen“ (Zemaljsko antifašistiĉko vijeće narodnog osloboĊenja Bosne i
Hercegovine, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, Sarajevo, 1968, str. 8).
U vrijeme NOR-a „osnovne organe narodne vlasti kod pojedinih naroda Jugoslavije
predstavljaju narodnooslobodilaĉki odbori i zemaljska antifašistiĉka vijeća narodnog
osloboĊenja ( Glavni narodno – oslobodilaĉki odbor Srbije, Zemaljsko antifašistiĉko vijeće
narodnog osloboĊenja Hrvatske, Slovenski narodno – oslobodilaĉki odbor, Zemaljsko
antifašistiĉko vijeće narodnog osloboĊenja Bosne i Hercegovine, Zemaljsko antifašistiĉko
vijeće narodnog osloboĊenja Crne Gore i Boke, Zemaljsko antifašistiĉko vijeće narodnog
osloboĊenja Sandţaka, inicijativni organi Zemaljsko antifašistiĉko vijeće narodnog
osloboĊenja Makedonije)“ – Odluka 2. zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na
federativnom principu, Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilaĉkom ratu
jugoslavenskih naroda, II, knjiga 11, Beograd, 1959, str. 431–432.

13
je izriĉito spomenuta Bosna i Hercegovina i tri naroda – Srbi, Hrvati i
Muslimani,17 ĉime je jasno izraţen stav o poloţaju Bosne i Hercegovine u
jugoslavenskoj drţavnoj zajednici – kao jedna od jedinica „u našoj bratskoj
zajednici”.18

U Referatu Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita na

osnivaĉkoj skupštini AVNOJ-a u Bihaću (27. novembra 1942) pojedinaĉno
je, pored ostalog, navedeno šest „naših naroda” („naroda Jugoslavije”): Srbi,
Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i Muslimani. S tim u vezi, Broz je
naglasio da je 1. zasjedanje AVNOJ-a („ova historijska skupština”), „dokaz
jedinstva naših naroda Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Makedonaca,
Muslimana i drugih, bez obzira na vjeru i nacionalnost”. Ta „historijska
skupština”, istakao je vrhovni komandant, „ujedno je i zalog da se ide ka
stvaranju bolje i sretnije budućnosti naših naroda.”19

U tekstu „Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilaĉke

borbe“, decembra 1942, „namijenjenom najširim masama naroda”, sa ciljem
da „doprinese lakšem shvatanju ogromnog znaĉaja za sve narode Jugoslavije
ove velike i pravedne današnje borbe”, Josip Broz Tito je više puta, pored
ostalog, koristio pojam „narodi Jugoslavije”, „naši narodi”, „svi narodi
Jugoslavije” i pojedinaĉno ih nabrajao: Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci,
Makedonci, Muslimani i Arnauti. Oĉigledno je Broz, u skladu sa svojim
sudom i tvrdnjom da u Jugoslaviji postoji više naroda, i Muslimane tretirao i

17
Zbornik dokumenata…, II, knjiga 11, str. 392–406. U Proglasu AVNOJ -a narodima
Jugoslavije se, pored ostalog, decidirano navode „narodi Jugoslavije“ i to sljedećim
redoslijedom: Hrvati, Slovenci, Muslimani, Crnogorci, Makedonci i Srbi. Obraćajući se
Muslimanima (sa velikim slovom m), naglašava se da „danas već Muslimani znaju gdje im
je mjesto u zajedniĉkoj borbi s onima koji se bore za ravnopravnost, bratstvo i vjersku
snošljivost... Muslimani ne smiju više biti roba, o koju će se nadmetati velikosrpski
pljaĉkaši... pokvarenjaci i izrodi, sve zbog toga da bi mogli vladati jedni ili drugi. Vama
svima i Srbima i Hrvatima i Muslimanima potrebna je iskrena i bratska saradnja da bi Bosna
i Hercegovina kao jedinice u našoj bratskoj zajednici, mogle napredovati na zadovoljstvo
svih bez razlike na vjeru i stranku“ (isto, str. 401–406; prvo i drugo zasjedanje AVNOJ-a,
Prezidijum Narodne skupštine FNRJ, Beograd, 1953, str. 53–59; Ĉolaković, Pravi odgovor
..., str. 15).
I u Rezoluciji o osnivanju Antifašističkog vijeća narodnog osloboĎenja Jugoslavije
Muslimani su spomenuti sa velikim slovom m (prvo i drugo zasjedanje AVNOJ-a ..., str.
53–59; Zbornik dokumenata ..., II, knjiga 11, str. 392–399).
18
Ĉolaković, Pravi odgovor…, str. 15. Iako je to, prema Rodoljubu Ĉolakoviću, „bio
priliĉno neodreĊen nagovještaj”, „ali i takav on je”, prema njemu, „u jednome jasan: Bosna i
Hercegovina biće 'jedinica' u jugoslavenskoj drţavnoj zajednici” (isto).
19
„Referat vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita“, u: prvo i drugo zasjedanje
AVNOJ-a ..., str. 14–17; Ĉolaković, Zapisi ..., str. 12–13; Borovĉanin, nav. dj., str. 589.

14
prihvatio ravnopravnim narodima sa ostalim (nabrojanim) narodima
Jugoslavije.20
Slobodna teritorija Bosne i Hercegovine je, poslije velikih vojnih pobjeda i
politiĉkih uspjeha narodnooslobodilaĉkog pokreta, iznosila oko 30.000 km2 i
ĉinila okosnicu centralne slobodne teritorije Jugoslavije (u vrijeme
konstituisanja ZAVNOBiH-a i obnove drţavnosti Bosne i Hercegovine
slobodna teritorija je, pored Bosne i Hercegovine („više od 2/3 teritorije
Bosne i Hercegovine osloboĊeno je od okupatora“), zahvatala i znaĉajne
dijelove Hrvatske, Crne Gore i Sandţaka), na kojoj je bazirana glavnina
narodnooslobodilaĉke vojske Jugoslavije sa Vrhovnim štabom i oko 300.000
boraca, grupisanih u 9 korpusa, 27 divizija, 99 udarnih brigada, 105
partizanskih odreda i 20 samostalnih bataljona (narodnooslobodilaĉka vojska
Jugoslavije i partizanski odredi Bosne i Hercegovine grupisani su u 2
korpusa, 6 divizija, 23 brigade, 25 odreda i nekoliko samostalnih bataljona).
Slobodnu teritoriju Bosne i Hercegovine su obezbjeĊivale i vojne oblasti 3. i
5. korpusa, te 29. divizijska vojna oblast sa 15 vojnih podruĉja i pedesetak
komandi mjesta (sve sa zaštitnicama, skladištima, bolnicama i partizanskim
straţama).21

ZAVNOBiH i njegova aktivnost od novembra 1943. do aprila 1945. je

najznaĉajniji dogaĊaj u historiji Bosne i Hercegovine. Svojom Rezolucijom
na osnivaĉkoj skupštini, kojoj je prisustvovalo 247 delegata iz svih krajeva
Bosne i Hercegovine, i Proglasom narodima Bosne i Hercegovine 25. i 26.

20
„Tito, nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilaĉke borbe“, Proleter,
Organ CK KPJ, broj 16, decembar 1942.
21
Godina 1943. predstavljala je „odluĉnu prekretnicu u toku Drugog svjetskog rata, kako na
meĊunarodnom, tako i na unutrašnjem frontu. Više od tri godine rata Saveznici su bili u
defanzivi, a poĉetkom ove godine prešli su u snaţnu ofanzivu, potisli Nijemce na oba fronta
i poĉetkom septembra doveli do kapitulacije Italije. I u našoj zemlji postignuti su veoma
znaĉajni uspjesi na vojnom i politiĉkom frontu. Savladavši dvije najjaĉe neprijateljske
ofanzive, Glavna operativna grupa Narodnooslobodilaĉke vojske na ĉelu sa Vrhovnim
štabom snaţnim zamahom oslobodila je veliki dio istoĉne Bosne, prešla u centralnu Bosnu i
u Krajinu, gdje je sa tamošnjim jedinicama znatno proširila postojeću osloboĊenu teritoriju.
Ovim velikim vojnim pobjedama slijedili su i politiĉki uspjesi koji su doveli do jaĉe
afirmacije narodnooslobodilaĉkog pokreta, kako u samoj zemlji, tako i u
inostranstvu,naroĉito u zapadnim zemljama, ĉlanicama antifašistiĉke koalicije. Svima je
postalo jasno da je narodnooslobodilaĉki pokret jedina politiĉka snaga u zemlji s kojom se u
daljem razvoju mora raĉunati. DogaĊaji koji su neposredno slijedili ovim vojnim i
politiĉkim uspjesima jasno su to potvrdili i ubrzali potrebu definitivnog rašĉišćavanja
odnosa, ne samo na politiĉkom, već i na drţavnopravnom podruĉju. Do ovog vremena
proces izgradnje novog sistema vlasti razvijao se u lokalnim okvirima, ukoliko se pristupilo
formiranju centralnih organa, nije se isticalo pitanje drţavnosti i oblika vladavine, već samo
prava reprezentacije. Ovi uspjesi i dalje predvidljivi razvoj dogaĊaja nametao je potrebu
ubrzanog i radikalnog rješavanja svih ovih pitanja i izgradne cjelovitog sistema nove
drţave“ (ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 7).

15
novembra 1943. ZAVNOBiH je nakon 480 godina obnovio drţavnost Bosne
i Hercegovine, potvrdio njen historijsko-politiĉki i drţavno-pravni
kontinuitet i formirao federalnu Bosnu i Hercegovinu (praktiĉno drţavu), što
je najznaĉajnija tekovina antifašistiĉkog rata. To je historijski datum – Dan
drţavnosti Bosne i Hercegovine.22

Ne ţeleći „povratak starog stanja” i stojeći ĉvrsto na platformi

narodnooslobodilaĉkog pokreta,23 vijećnici ZAVNOBiH-a su, u Rezoluciji,
osnovnom politiĉkom dokumentu 1. zasjedanja (ZAVNOBiH-a), koji je
jednoglasno usvojen, u kome je data ocjena vanjske i unutrašnje politiĉke
situacije, osvijetljen poloţaj Bosne i Hercegovine u monarhistiĉkoj
Jugoslaviji, istaknuti veliki uspjesi koje je postigao narodnooslobodilaĉki
pokret i utvrĊeni najvaţniji zadaci, „koji stoje pred ZAVNOBiH-om”
(uĉvršćenje bratstva naroda Bosne i Hercegovine, oruţana borba protiv
okupatora, uĉvršćenje i proširenje narodne vlasti preko
narodnooslobodilaĉkih odbora i dr.), osudili Izbjegliĉku vladu Kraljevine
Jugoslavije zbog saradnje sa okupatorima, odrekli su svako pravo toj vladi i
kralju da ih predstavlja, zatraţila od saveznika da i njoj i kralju otkaţu svaku
podršku24 i donijeli odluku o preureĊenju Jugoslavije u zajednicu slobodnih i
ravnopravnih naroda i stvaranju nove demokratske federativne Jugoslavije, u
kojoj će svim njenim narodima biti zajamĉena puna ravnopravnost.25 S tim u
vezi, narodi Bosne i Hercegovine su, „kroz svoje jedino politiĉko
predstavništvo” (ZAVNOBiH), odluĉili da Bosna i Hercegovina bude
slobodna i zbratimljena u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i
jednakost Srba, Muslimana i Hrvata („narodi Bosne i Hercegovine hoće da
njihova zemlja, koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego i
srpska, i muslimanska, i hrvatska, bude slobodna i zbratimljena Bosna i

22
Na zasjedanju su podnesena dva izlaganja: referat Rodoljuba Ĉolakovića o vanjskoj i
unutrašnjoj politiĉkoj situaciji i Osmana Karabegovića o znaĉaju ZAVNOBiH-a
(ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 33–44. i 49–57).
U Rezoluciji ZAVNOBiH-a, od 26. novembra 1943, temeljnom dokumentu o obnovi
drţavnosti Bosne i Hercegovine, vijećnici su, pored ostalog, zakljuĉili: „Prvi put u istoriji
Bosne i Hercegovine sastali su se predstavnici srpskog, muslimanskog i hrvatskog naroda,
povezani ĉvrstim bratstvom u ustanku, s ciljem da na osnovu rezultata oruţane borbe naroda
Jugoslavije i naroda u Bosni i Hercegovini donesu politiĉke odluke koje će otvoriti put
našim narodima da urede svoju zemlju onako kako to odgovara njihovoj volji i interesima“
(ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 69–73. i 79–82; ZAVNOBiH –
Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine, Zbornik radova istoimenog okruglog
stola odrţanog u Sanskom Mostu 1. jula 1990. godine, Akademija nauka i umjetnosti Bosne
i Hercegovine i dr., Sarajevo, 2000., str. 127–133).
23
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 69–73. i 79–82; ZAVNOBiH –
Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine, str. 127–133.
24
Isto.
25
Isto.

16
Hercegovina u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih
Srba i Muslimana i Hrvata”), te da će (narodi Bosne i Hercegovine)
ravnopravno sa ostalim narodima uĉestvovati u izgradnji narodne
demokratske federativne Jugoslavije.26

ZAVNOBiH se Proglasom narodima Bosne i Hercegovine obratio Srbima,

Muslimanima i Hrvatima Bosne i Hercegovine, u kome je, pored ostalog,
ukazao na ĉinjenice da je narodnooslobodilaĉki pokret, „organizovan i voĊen
od KPJ”, „ujedinio u sebi najbolje sinove Bosne i Hercegovine, bez obzira na
narodnost, vjeru i politiĉko ubjeĊenje” i „na svojoj zastavi ispisao bratstvo
naših naroda”, koje se „ostvaruje u plamenu oruţane borbe Srba, Muslimana
i Hrvata protiv okupatora i njegovih pomagaĉa”, te uputio vizionarsku
poruku da će Bosna i Hercegovina „biti svoja, to jeste i srpska, i
muslimanska i hrvatska”, „u velikoj demokratskoj federativnoj zajednici
naroda Jugoslavije, ravnopravan ĉlan sa ostalim zemljama Jugoslavije.”27

26
Isto.
U Rezoluciji ZAVNOBiH-a je, prema vijećniku (ZAVNOBiH-a) akademiku Enveru
Redţiću, poznatom historiĉaru, „formulirana već klasiĉna definicija slobodne i ravnopravne
Bosne i Hercegovine, kojom se odreĊuje da Bosna i Hercegovina pripada njenim narodima,
da je Bosna i Hercegovina njihova domovina. Istorijska filozofija ZAVNOBiH-a izraţena je
stavom da Bosna i Hercegovina nije ni srpska, ni muslimanska, ni hrvatska, već i srpska i
muslimanska i hrvatska. Bosnu konstituira jedinstvo razliĉitosti, njena multilateralnost,
multiformnost, multivalentnost. Istorijski se Bosna formirala kao transnacionalni subjekt u
kome se homogenizira njena razliĉitost, heterogenost. Bosna se definira negacijom (ni, ni,
ni) i afirmacijom (i, i, i). Negacija ne dopušta da se Bosna dijeli izmeĊu Srba, Muslimana i
Hrvata; afirmacijom se utvrĊuje da Bosna pripada jednako Srbima, kao i Muslimanima i
Hrvatima. Negacija i afirmacija se ne konfrontiraju, već su izraz jedinstva razliĉitosti,
uzajamno se uslovljavaju, jedna drugu potvrĊuju, jedna u drugoj je sadrţana. Negacija i
afirmacija ne mogu se rastavljati, jer je to falsifikovanje izvorne misli, što ĉine negatori
Bosne, nosioci destrukcije Bosne. Negacijom i afirmacijom izraţava se suverenitet Bosne,
koji je politiĉki nedjeljiv, bez utemeljenja u bilo kojem nacionalnom korpusu, jer je istorjiski
konstituiran multinacionalnim oblikom, transnacionalnim determinativom“ (Redţić, „Od
ZAVNOBiH-a do i poslije Dejtona“, u: ZAVNOBiH, Deklaracija ..., str. 19–20).
Formiranjem ZAVNOBiH.a Bosna i Hercegovina je, tvrdi historiĉar Drago Borovĉanin,
dobila „praktiĉno i svoj najviši organ vlasti, koji će garantovati njenu samostalnost i
suverenitet. To je ujedno i prvi korak izgradnje drţavnosti Bosne i Hercegovine u okviru
Demokratske federativne Jugoslavije“ (Borovĉanin, nav. dj., str. 590).
27
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 79–81. Predsjednik ZAVNOBiH-a dr.
Vojislav Kecmanović zakljuĉio je zasjedanje nadahnutim govorom koji je završio sjajnom
porukom: „Ţivjela slobodna i federativna Bosna i Hercegovina u slobodnoj demokratskoj
federativnoj Jugoslaviji” (ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 74).
Rodoljub Ĉolaković je referat „O spoljnjoj i unutrašnjoj politiĉkoj situaciji“ završio
zakljuĉkom: „Ţivjela slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina u bratskoj, ravnopravnoj,
federativnoj Jugoslaviji“ (isto, str. 44).
Osman Karabegović je svoje izlaganje „Znaĉaj ZAVNOBiH-a“ završio decidiranim stavom:
„Bosanci i Hercegovci, svojim vlastitim snagama, postaće prvi put graditelji novog ţivota i

17
Bosna i Hercegovina je, „na osnovu prava samoodreĊenja i voljom naših
naroda”, „postala federalna jedinica”. Narodi Bosne i Hercegovine su, preko
svojih predstavnika, na prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, donijeli odluku da
Bosna i Hercegovina bude ravnopravna jedinica u federativnoj Jugoslaviji.
Oni su „dobrovoljno, svojom vlastitom voljom” ušli u federativnu
jugoslavensku zajednicu.28
U temeljnom dokumenta AVNOJ-a u Jajcu (29. novembra 1943) – Odluci o
izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, donesena je odluka o
federativnom ureĊenju nove Jugoslavije, sa Bosnom i Hercegovinom kao
jednom od šest ĉlanica buduće federacije, „koja će obezbijediti punu
ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno
naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i
Hercegovine.”29 Time je AVNOJ potvrdio odluku ZAVNOBiH-a o Bosni i
Hercegovini kao federalnoj jedinici u jugoslavenskoj drţavnoj zajednici.
MeĊutim, AVNOJ nije potvrdio odluku ZAVNOBiH-a o ravnopravnosti svih
naroda u Bosni i Hercegovini – u spomenutoj odluci Muslimani nisu
navedeni, što je kardinalna greška.30

zaista će Bosna i Hercegovina biti jednako srpska, kao hrvatska i muslimanska“ (isto, str.
57).
28
Isto, str. 182–184. Takvo rješenje pitanja Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice u
novoj Jugoslaviji imalo je, prema ocjeni Đure Pucara Starog, „svoju realnu osnovu u
nacionalnom sastavu njenoga stanovništva koje ţivi meĊusobno izmiješano. Srpski narod u
ravnopravnoj Bosni i Hercegovini imat će isto ono što će imati srpski narod u federalnoj
Srbiji. Sudjelujući sa srpskim narodom i Muslimanima hrvatski će narod imati ista prava i
sve uslove razvitka kao i hrvatski narod u federalnoj Hrvatskoj. U takvim uslovima
Muslimani će biti potpuno ravnopravni i imati sva prava kao i srpski i hrvatski narod.
Federalna Bosna i Hercegovina omogućiće svim njenim narodima da u punoj demokratiji
razviju svoju nacionalnu kulturu i materijalno blagostanje“ (isto, str. 184–185).
Narodi Bosne i Hercegovine su, prrema Avdi Humi „odluĉili da urede svoju zemlju na
federativni naĉin, po federativnom principu“. OdreĊujući poloţaj Bosne i Hercegovine, PK
KPJ za Bosnu i Hercegovinu nije htio „da Bosna i Hercegovina bude autonomna jedinica.
Mi nismo htjeli radi toga, što smo ţeljeli, što nam je iskustvo naše u borbi nametalo da
stvaramo, da uĉvršćujemo i dalje iskivamo bratstvo naših naroda. Nismo htjeli autonomiju
Bosne i Hercegovine zato, što smo htjeli puni nacionalni razvitak i puni kulturni razvitak
naših naroda. Da bi omogućili to iskivanje i to brzo iskivanje bratstva naših naroda, da bi u
budućnosti omogućili nesmetani nacionalni i kulturni razvitak naših naroda, mi smo budući
poloţaj Bosne i Hercegovine odredili na taj naĉin što smo postavili da Bosna i Hercegovina
bude federalna jedinica u federativnoj i demokratskoj Jugoslaviji“ (isto, str. 228–229).
29
Odluka 2. zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, Jajce,
29. novembar 1943. (Zbornik dokumenata…, II, knjiga 11, str. 431–432). Tako su se
odlukom naroda Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) o tome da će Bosna i Hercegovina biti
ravnopravna jedinica u federativnoj Jugoslaviji „sloţili preko svojih predstavnika“ (AVNOJ)
„svi narodi Jugoslavije“ (ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 184).
30
To pitanje zahtijeva širu elaboraciju, ali s obzirom na naslov naše teme, otkriveni i
identifikovani problem neće biti predmet produbljenijeg i šireg razmatranja.

18
Odluke i drugi dokumenti usvojeni na 2. zasjedanju ZAVNOBiH-a u
Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944.31 imali su dalekoseţniji znaĉaj
za izgradnju drţavnosti Bosne i Hercegovine i za daljnju izgradnju narodne
vlasti. ZAVNOBiH je, „na temelju slobodno izraţene volje naroda Bosne i
Hercegovine, a u skladu sa odlukama donesenim na 2. zasjedanju
Antifašistiĉkog vijeća narodnog osloboĊenja Jugoslavije na dan 29–30.
novembra 1943. u Jajcu”, konstituisan u najviše zakonodavno i izvršno
narodno predstavniĉko tijelo federalne Bosne i Hercegovine, u najviši organ
drţavne vlasti Bosne i Hercegovine, ravnopravne federalne jedinice u
Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji. Narodnooslobodilaĉki odbori kao
organi ZAVNOBiH-a postali „organi drţavne vlasti i kao takvi nosioci
bosanskohercegovaĉke drţavnosti”. Odluĉeno je da Predsjedništvo
ZAVNOBiH-a obavlja i izvršne funkcije.32

ZAVNOBiH je usvojio odluku AVNOJ-a o federativnom i demokratskom

ureĊenju Jugoslavije, u kojoj će Bosna i Hercegovina biti ravnopravna
federalna jedinica i kojoj će, u demokratskoj i federativnoj Jugoslaviji, biti
zajamĉena sva prava koja pripadaju svakoj federalnoj jedinici.33

31
Na zasjedanju ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu, u prisustvu 107 vijećnika, podneseno je
nekoliko referata: Znaĉaj odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a za dalji razvoj
narodnooslobodilaĉkog pokreta Bosne i Hercegovine (Đuro Pucar Stari); O izgradnji
bosanskohercegovaĉkoj drţavnosti u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije (Hasan
Brkić); Privredni zadaci naših narodnih vlasti (Dušan Ivezić); Zdravstveno stanje našeg
naroda (dr. Vaso Butozan) i Rad narodnooslobodilaĉkih vlasti na prosvjetnom polju (Ante
Babić), ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 177–266.
32
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 183. i 231–232; ZAVNOBiH,
Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine ..., str. 135–137.
Muslimani su, prema Sulejmanu Filipoviću (u diskusiji na 2. zasjedanju ZAVNOBiHa u
Sanskom Mostu 1. jula 1944), dali svoju rijeĉ, svoje obećanje da će „dati i svoju krv za
jedinstvo, za slobodu i za pravu demokratsku, federativnu Jugoslaviju, za takvu Jugoslaviju
gdje ćemo i mi Muslimani biti potpuno ravnopravni sa braćom Srbima i Hrvatima, dakle, u
okviru federativne Jugoslavije“ (isto. 274).
33
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 231. Tako se tom odlukom „narodi
Bosne i Hercegovine slobodno i svojom vlastitom voljom udruţuju sa narodima Srbije,
Hrvatske, Slovenije, Crne Gore i Makedonije u zajedniĉku drţavu – Demokratsku
Federativnu Jugoslaviju, na osnovu prava svakog naroda na samoodreĊenje ukljuĉujući
pravo na otcjepljenje i ujedinjenje sa drugim narodima“ (ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–
1944, knjiga I, str. 231).
U pozdravnim telegramima Predsjedništvu AVNOJ-a, „nosiocu suvereniteta nove
Jugoslavije“ i vrhovnom komandantu maršalu Jugoslavije, Josipu Brozu Titu, 30. juna
1944., ukazano je na ĉinjenicu da ZAVNOBiH, „provodeći u ţivot odluke drugog zasjedanja
AVNOJ-a“ i „konstituišući se u zakonodavno i izvršno tijelo Bosne i Hercegovine“, „polaţe
temelje federalne Bosne i Hercegovine, zajedniĉke domovine Srba, Muslimana i Hrvata“
(ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 169–170).

19
Na 2. zasjedanju 1. jula 1944. ZAVNOBiH je usvojio Deklaraciju o pravima
graĎana Bosne i Hercegovine, koja spada u red dokumenata najvećeg
dometa ove vrste u svijetu, ĉija su demokratska naĉela bila osnova Ustava
Republike Bosne i Hercegovine.34 Deklaracija iz Sanskog Mosta je tri godine
prethodila Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, a bila je na njenom
nivou.35

34
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944., knjiga I, str. 233–234; ZAVNOBiH, Deklaracija o
pravima graĊana Bosne i Hercegovine ..., str. 135–137. Taj dokument je, tvrdi akademik
Muhamed Filipović, „prvi dokument moderne politiĉke i ustavno – pravne misli kod nas u
Bosni i Hercegovini. Stoga drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a nije samo nastavak ţivota i rada
najvišeg tijela novonastale drţave Bosne i Hercegovine. Ono nije bilo samo potvrda njenog
samostalnog drţavnog ţivota nego izraz veoma razvijene politiĉke i demokratske svijesti
razvijene u okviru NOP-a i politiĉkog htijenja i potrebe svih uĉesnika NOB-e, da se ta
drţava definira kao moderna demokratska drţava. Da se jasno utvrdi njen karakter i to da
ona odista bude i da se pravno precizno definira kao demokratska drţava, drţava u kojoj svi
graĊani, svi narodi, sve vjere i sve tradicije imaju jednaka prava, da ta prava budu efikasno i
samim sistemom ustrojstva drţave i vlasti garantirana. Dakle, da se unutarnji odnosi u njoj
temelje na najvišim dostignućima demokratske misli i prakse onoga vremena“ (Filipović,
Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima graĊana Bosne i Hercegovine kao povijesni
dokument i kao politiĉki program, u: ZAVNOBiH, Deklaracija o pravima graĊana Bosne i
Hercegovine ..., str. 33).
ZAVNOBiH „u svom povijesnom originalitetu i Deklaracija njegovog drugog zasjedanja“
su, prema akademiku Muhamedu Filipoviću, „nastali kao izraz duboke antifašistiĉke i
demokratske narodno-frontovske inspiracije boraca protiv fašizma i oni svakako imaju svoje
povijesno mjesto meĊu najvaţnijim dogaĊajima naše politiĉke historije“ (isto, str. 34).
35
ZAVNOBiH, Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine ..., str. 135–137;
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 233–234.
Deklaracija, prema Enveru Redţiću, „afirmira primarne vrijednosti narodnooslobodilaĉke
borbe, kao što su bratstvo i jedinstvo Srba, Hrvata i Muslimana, vlast NOO-a kao oblik
demokratije, što ĉini temelje federalne BiH i njenog ravnopravnog poloţaja u DFJ, u koju se
narodi BiH slobodnom voljom udruţuju sa drugim narodima Jugoslavije. Deklaracijom se,
zatim, graĊanima BiH garantuje nacionalna ravnopravnost, Sloboda vjeroispovijesti, sloboda
zbora i dogovora, udruţivanja i štampe, aktivno i pasivno pravo glasa sa navršenih 18
godina; liĉna i imovinska sigurnost, ravnopravnost spolova. Sadrţajem navedenih prava
Deklaracija je imala bitna obiljeţja ustava, pa je predstavljala jedan od najznaĉajnijih akata
drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a (…). Deklaracija o pravima graĊana BiH usvojila je
naĉela koja su bila u temelju ameriĉke i evropske demokratije, u znaku ljudskih prava i
sloboda kao trajnih opredjeljenja civilizovanog ĉovjeĉanstva” (Redţić, nav. dj., str. 443).
Na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a donesena je i odluka o uspostavljanju Zemaljske
komisije (pri Predsjedništvu ZAVNOBiH-a) za ispitivanje zloĉina okupatora i njegovih
pomagaĉa (ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 173. i 240; Osnivaĉki kongres
..., str. 66).
Deklaracijom o pravima graĎana Bosne i Hercegovine zabranjene su, „radi odbrane
demokratskog poretka, radi uĉvršćivanja bratstva naroda Bosne i Hercegovine, kao i svih
naroda Jugoslavije, i ostalih tekovina narodnooslobodilaĉke borbe“, „sve fašistiĉke i
profašistiĉke organizacije i progone se sva lica koja se bave fašistiĉkom i profašistiĉkom
djelatnošću“ (ZAVNOBiH, Deklaracija ..., str. 137).

20
ZAVNOBIH je potvrdio odluku sa 1. zasjedanja (u Mrkonjić-Gradu) o
ravnopravnosti Srba, Muslimana i Hrvata, koji će u Bosni i Hercegovini
„ţivjeti potpuno ravnopravno i slobodno”. Tu historijsku odluku
ZAVNOBiH („narodna demokratska vlast Bosne i Hercegovine“) je još
snaţnije naglasio u Deklaraciji o pravima graĎana Bosne i Hercegovine, u
kojoj se tri puta navode narodi Bosne i Hercegovine (Srbi, Muslimani i
Hrvati), kojom se, pored ostalog, garantuje („zajamĉuje”) „ravnopravnost
Srba, Muslimana i Hrvata Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajedniĉka i
nedjeljiva domovina.”36

Izgradnja bosanskohercegovaĉke drţavnosti, intenzivirana naroĉito poslije 2.

zasjedanja ZAVNOBiH-a, poĉetkom 1945. ulazila je u višu fazu
organizacije. Do ubrzanog rada na dogradnji Bosne i Hercegovine kao
federalne jedinice u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije naroĉito je
došlo poslije osloboĊenja Sarajeva 6. aprila 1945, gdje je bilo sjedište
Predsjedništva ZAVNOBiH-a i drugih drţavnih organa federalne Bosne i
Hercegovine. Na trećem, sarajevskom zasjedanju (26–28. aprila 1945)
ZAVNOBiH je konstituisan u Narodnu skupštinu (federalne) Bosne i
Hercegovine, kao najviši zakonodavni i predstavniĉki organ naroda Bosne i
Hercegovine (svi ĉlanovi ZAVNOBiH-a automatski su postali poslanici
Narodne skupštine). Usvojen je Zakon o zakletvi narodnih poslanika
Narodne skupštine Bosne i Hercegovine i Zakon o narodnoj vladi Bosne i
Hercegovine, na osnovu koje je izabrana prva vlada federativne Bosne i
Hercegovine.37

36
ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, knjiga I, str. 233. ZAVNOBiH je 1944. potvrdio
kljuĉnu društvenu, historijsku i nauĉnu ĉinjenicu o drţavnom statusu Bosne i Hercegovine,
ravnopravne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji, te potvrdio i (ponovo) prihvatio i
priznao Muslimane (sa velikim slovom m), naglašavajući njihov ravnopravan status sa
Srbima i Hrvatima. Oĉigledno je politika ZAVNOBiH-a prema nacionalnom pitanju u Bosni
i Hercegovini bila na višem nivou od politike AVNOJ-a.
37
ZAVNOBiH, Dokumenti 1945, knjiga II, Sarajevo, 1968, str. 393–511; Hurem, nav. dj.,
str. 352. Narodi Bosne i Hercegovine su, „svojom borbom protiv okupatora”, izvojevali
Bosni i Hercegovini „poloţaj ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj Federativnoj
Jugoslaviji”. To je, tvrdi Rodoljub Ĉolaković, „bila ţelja svih njenih naroda, a to je
istovremeno i interes svih naroda Jugoslavije. Skinuto je jednom zauvijek ono pitanje koje je
potresalo staru Jugoslaviju: ĉija je Bosna i Hercegovina. Nju su svojatali i velikosrbi i
velikohrvati, ali ne radi dobra njenih naroda, već radi svojih sebiĉnih interesa.”
Narodnooslobodilaĉki pokret je pitanje Bosne i Hercegovine, prema Rodoljubu Ĉolakoviću,
riješio „u duhu svojih naĉela koja su dosljedno demokratska: polazeći od njih, Bosna i
Hercegovina nije mogla biti dijeljena izmeĊu Hrvatske i Srbije, ne samo zbog toga što su
Srbi i Hrvati izmiješani na ĉitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine, nego i zbog toga što u njoj
ţive i Muslimani koji se još nisu nacionalno opredijelili. Svako cijepanje Bosne i
Hercegovine oni bi s pravom osjetili kao nasilje nad sobom, kao uskraćivanje njima kao
cjelini onih prava koja proistiĉu iz našeg demokratizma za sve narode Jugoslavije, pa i za
Muslimane (...). Takav poloţaj Bosne i Hercegovine u Demokratskoj Federativnoj

21
Konstituisanjem ZAVNOBiH-a u Narodnu skupštinu Bosne i Hercegovine i
obrazovanjem Narodne vlade Bosne i Hercegovine, najvišeg izvršnog i
naredbodavnog organa drţavne vlasti federalne Bosne i Hercegovine, što je
imalo historijski znaĉaj za sve njene narode, „dovršen je proces formiranja
najviših organa drţavne vlasti i organa drţavne uprave u Bosni i
Hercegovini. Bosna i Hercegovina je oformljena kao posebna federalna
jedinica u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije sa svim
prerogativima drţavne vlasti.” Proglašenjem narodnih odbora, kao
teritorijalnih organa vlasti, federalna Bosna i Hercegovina je dobila svoju
potpunu organizaciju potrebnu za mirnodopske uslove ţivota. Ustavotvorna
skupština Narodne Republike Bosne i Hercegovine je 31. decembra 1946.
donijela Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine, kojim je (ĉlanom
prvim) odreĊeno da je Narodna Republika Bosna i Hercegovina narodna
drţava republikanskog oblika, ĉime je tom odredbom „definitivno utvrĊen
status Bosne i Hercegovine kao drţavne organizacije”.38

*
* *

U Bosni i Hercegovini je u toku antifašistiĉke borbe došlo do bitne promjene

u politiĉkim odnosima. Antifašistiĉka borba protiv okupatorâ i njihovih
kolaboracionista mogla je raĉunati na uspjeh samo pod uslovom da su svi
stanovnici Bosne i Hercegovine i svi narodi koji u njoj ţive bili uvjereni da
će im ona donijeti slobodu i ravnopravnost. To je bio odluĉujući faktor koji
je politiĉki ţivot i mišljenje u Bosni i Hercegovini orijentirao ka
zajedniĉkim, a ne parcijalnim politiĉkim ciljevima. Iz te ĉinjenice proizašao
je stav da Bosna i Hercegovina i njeni stanovnici, bosanski narod koji u njoj
ţivi, mogu biti slobodni i ravnopravni samo pod uslovom ako i Bosna i
Hercegovina bude jednaka i ravnopravna ostalim drţavama koje su
nasta(ja)le iz narodnooslobodilaĉke borbe. Tako je došlo do dominacije stava
da je borba protiv fašizma i borba za ravnopravnost graĊana i naroda koji
ţive na teritoriji Bosne i Hercegovine moguća i efikasna samo pod uslovom
da bude obnovljena bosanska drţava i da svi njeni narodi budu ravnopravni.
Ta politiĉka platforma imala je apsolutnu i neupitnu podršku svih
antifašistiĉkih snaga u Bosni i Hercegovini i predstavnika svih njenih naroda
koji su 26. novembra 1943. donijeli ĉuvenu Rezoluciju ZAVNOBiH-a,

Jugoslaviji garantuje svim njenim narodima slobodu i ravnopravnost, otvara im široke

mogućnosti za podizanje njihovog materijalnog blagostanja i za kulturni napredak“
(ZAVNOBiH, Dokumenti 1945, knjiga II, str. 410–411).
38
Hurem, nav. dj., str. 352; Ibrahimagić, O. (2009) Državnopravni i politički razvitak Bosne
i Hercegovine, Sarajevo, str. 288–294; Kurtćehajić, S. (2017) Prilozi za politički sistem
Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 141–145.

22
kojom je obnovljena drţavnost Bosne i Hercegovine, kao zajedniĉka drţava
Srba, Muslimana i Hrvata, bosanskog naroda.
ZAVNOBiH i obnova drţavnosti Bosne i Hercegovine je kljuĉna društveno-
historijska i politiĉko-pravna ĉinjenica. ZAVNOBiH je dokaz da je u Bosni i
Hercegovini ne samo moguć nego i nuţan zajedniĉki ţivot njenih graĊana i
naroda i da je to zajedniĉka vrijednost i civilizacijska tekovina koja
omogućava njihovu egzistenciju, individualno i društveno funkcionisanje, te
napredak i razvoj zajedniĉke drţave Bosne i Hercegovine. Stoga je
ZAVNOBiH (1943) najznaĉajniji datum naše historije, datum koji potvrĊuju
milenijsko historijsko postojanje Bosne i pruţa model po kojem se jedino
Bosna i Hercegovina moţe razvijati, a svim njenim graĊanima i narodima
omogućiti slobodu i punu ravnopravnost.

Literatura

1. Antonić, Z. (1991) Rodoljub Čolaković u svetlu svog dnevnika, Beograd.

2. Bandţović, S. (2001) „Koncepcije srpskog kulturnog kluba o preureĊenju
Jugoslavije (1937–1941)“, Prilozi, 30, Sarajevo.
3. Bandţović, S. (2002) „Bosna i Hercegovina u raspravama i odlukama
drugog zasjedanja AVNOJ-a“, Prilozi, 31, Sarajevo.
4. Bandţović, S. (2006) „Titov odnos prema izgradnji bosanskohercegovaĉke
drţavnosti (1943–1945)“, Zbornik radova Tito i Bosna i Hercegovina,
Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini, Sarajevo.
5. Borovĉanin, D. (1974) „Bosna i Hercegovina u odlukama drugog
zasjedanja AVNOJ-a“, u: AVNOJ i narodnooslobodilačka borba u Bosni i
Hercegovini (1942–1943), materijali sa nauĉnog skupa odrţanog u Sarajevu
22. i 23. novembra 1973, Beograd.
6. Ĉolaković, R. (1966) Zapisi iz oslobodilačkog rata, V, Sarajevo.
7. Ĉolaković, R. (1974) „Pravi odgovor na pitanje: ĉija je Bosna i
Hercegovina“, u: AVNOJ i narodnooslobodilačka borba u Bosni i
Hercegovini (1942–1943), materijali sa nauĉnog skupa odrţanog u Sarajevu
22. i 23. novembra 1973, Beograd.
8. Duraković, N. (1998) Prokletstvo Muslimana, Tuzla.
9. Filandra, Š. (1998) Bošnjačka politika u XX stoljeću, Sarajevo.
10. Filipović, M. (2000) „Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima graĊana Bosne
i Hercegovine kao povijesni dokument i kao politiĉki program,
ZAVNOBiH – Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine“,
Zbornik radova istoimenog okruglog stola odrţanog u Sanskom Mostu 1.
jula 1990. godine, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i dr.,
Sarajevo.
11. Filipović, S. (1963) „Drug Tito se oprostio od delegata pozdravom
'doviĊenja u Beogradu'“, u: Tako je roĎena nova Jugoslavija, Zbornik
sjećanja uĉesnika drugog zasjedanja AVNOJ-a, I, Beograd.

23
12. Hurem, R. (2016) Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 1941–
1945, Zagreb – Sarajevo.
13. Ibrahimagić, O. (2009) Državnopravni i politički razvitak Bosne i
Hercegovine, Sarajevo.
14. Imamović, M. – Hrelja, K. – Purivatra, A. (1992) Ekonomski genocid nad
bosanskim Muslimanima, Sarajevo.
15. Karabegović, O. (1963) „Prije dvadeset godina“, Tako je roĎena nova
Jugoslavija, Zbornik sjećanja uĉesnika drugog zasjedanja AVNOJ-a, I,
Beograd.
16. Kreso, M. (2006) „Primjena platforme narodnooslobodilaĉkog pokreta u
narodnooslobodilaĉkoj borbi Bosne i Hercegovine“, Zbornik radova Tito i
Bosna i Hercegovina, Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini, Sarajevo.
17. Kurtćehajić, S. (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine,
Sarajevo.
18. Meštorvić, I. (1969) Uspomene na političke ljude i dogaĎaje, Zagreb.
19. Mulić, J. (2006) Velika Srbija, muslimani i Bosna: Od početka Prvog
srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine,
Sarajevo.
20. Osnivaĉki kongres Komunistiĉke partije Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1950.
21. Pejanović, M. (2006) „Titova vizija drţavnosti Bosne i Hercegovine u
jugoslovenskoj federaciji (1943–1946)“, Zbornik radova Tito i Bosna i
Hercegovina, Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini, Sarajevo.
22. Prvo i drugo zasjedanje AVNOJ-a, Prezidijum Narodne skupštine FNRJ,
Beograd, 1953.
23. Redţić, E. (1998) Bosna i Hercegovina i Drugom svjetskom ratu, Sarajevo.
24. Redţić, E. (2000) „OD ZAVNOBiH-a do i poslije Dejtona, ZAVNOBiH –
Deklaracija o pravima graĊana Bosne i Hercegovine“, Zbornik radova
istoimenog okruglog stola odrţanog u Sanskom Mostu 1. jula 1990. godine,
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i dr., Sarajevo.
25. Semiz-Efendić, Dţ. (1995) „Srpska agrarna reforma i kolonizacija 1918.
godine“, MeĊunarodni znanstveni skup „Jugoistoĉna Evropa 1918–1995.”,
Zadar, 28–30. septembra 1995.
26. Šarkinović, H. (1997) Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma,
Podgorica.
27. TITO, J. B. (1942) „Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti
narodnooslobodilaĉke borbe“, Proleter, Organ CK KPJ, broj 16, decembar
1942.
28. ZAVNOBiH, Dokumenti 1943–1944, I, Sarajevo, 1968.
29. ZAVNOBiH, Dokumenti 1945, knjiga II, Sarajevo, 1968.
30. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilaĉkom ratu
jugoslavenskih naroda, II, knjiga 11, Beograd, 1959.

24
Prof. dr. Mirko Pejanović
Dopisni ĉlan ANUBiH-a / ANUBIH Corresponding Member

UDK 342.25 (497.6 Sarajevo)

Pregledni nauĉni ĉlanak

DRUŠTVENO-ISTORIJSKI RAZVOJ LOKALNE

SAMOUPRAVE U GRADU SARAJEVU

SOCIAL-HISTORICAL DEVELOPMENT OF LOCAL

SELF-GOVERNMENT IN THE CITY OF SARAJEVO

Sažetak
U radu se elaborira geneza društveno-istorijskog razvoja lokalne samouprave u
gradu Sarajevu od XV do XX stoljeća. Urbano središte Sarajevo postaje u vrijeme
otomanske uprave u Bosni i Hercegovini. Sarajevo je svojom vakufnamom utemeljio
Isa-beg Ishaković 1462. godine. Drugo razdoblje urbanog razvoja Sarajeva odvija
se u vrijeme od 1521. do 1541. godine, kada je ulogu upravnika Bosanskog
sandžaka vršio Gazi Husrev-beg. Tokom XVI, XVII i XVIII stoljeća Sarajevo će
postati veliko gradsko naselje pod otomanskom upravom. Grad Sarajevo je u
vrijeme otomanske uprave centar trgovine i trgovačkog prometa roba izmeĎu istoka
i zapada.
Preokret u urbanom razvoju grada Sarajeva nastaje u vremenu austrougarske
uprave. U tom vremenu, 1878–1914. godine, Sarajevo dobija svoju upravu i postaje
moderan urbani centar poput tadašnjih gradova u srednjoj Evropi.
Nakon Drugog svjetskog rata grad Sarajevo postiže novi uspon u svom razvoju.
Uspon u razvoju grada Sarajeva posebno će se potvrditi u vrijeme pripreme i
održavanja XIV Zimskih olimpijskih igara. Krajem 70-ih i početkom 80-ih godina
XX stoljeća grad Sarajevo proširuje svoj teritorijalni obuhvat na deset opština sa
uključivanjem u sastav grada Sarajeva: Trnova, Hadžića, Pala i Ilijaša.
Opsada Sarajeva u vremenu rata 1992–1995. godine dovela je do razaranja
privrede i društvenih djelatnosti. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995.
godine Sarajevo je početkom 1996. godine izvelo reintegraciju svojih urbanih
cjelina koje su u vremenu rata bile pod opsadom Vojske Republike Srpske.
Tokom 1996. godine na prostoru opština koje su bile u sastavu grada Sarajeva
uspostavljen je Kanton Sarajevo. Vlasti Kantona Sarajevo su prisvojile imovinu i
nadležnosti grada Sarajeva. Od tada grad Sarajevo nema u cijelosti riješen
ustavno-pravni i politički status i to sa stanovišta autonomnih nadležnosti i
teritorijalne organizacije na cjelini svog urbanog prostora.
U radu se izlažu pretpostavke za promjenu ustavno-pravnog i političkog statusa
grada Sarajeva, koji bi kao gradska jedinica lokalne samouprave imao pune
nadležnosti na temelju Evropske povelje o lokalnoj samoupravi.

25
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, grad Sarajevo, Kanton Sarajevo, Ustav
Kantona Sarajevo, lokalna samouprava, Dejtonski mirovni sporazum, Evropska
povelja o lokalnoj samoupravi, urbani razvoj grada Sarajeva, istorijska cjelina
urbanog prostora Sarajeva, komunalna infrastruktura, komunalne djelatnosti,
opsada Sarajeva 1992–1995. godine, meĎunarodna zajednica, Evropska unija

Summary
This paper elaborates the genesis of the socio-historical development of local self-
government in the city of Sarajevo from the 15th to the 20th centuries. Sarajevo
became the urban center during the Ottoman administration in Bosnia and
Herzegovina, founded by Isa-bey Ishaković in 1462. The second period of
Sarajevo's urban development dates from 1521 to 1541, when the role of the
administrator of the Bosnian Sanjak was carried out by Gazi Husrev-bey. During
the 16th, 17th and 18th centuries, Sarajevo turned into a large city settlement under
Ottoman rule. During the Ottoman administration, the City of Sarajevo was the
center of trade and merchandise trade between the East and West.
The turning point in the urban development of the city of Sarajevo entered with the
Austro-Hungarian administration. From 1878-1914, Sarajevo got its own
management and became a modern urban center like the towns in Central Europe.
After the Second World War, the city of Sarajevo achieves a new rise in its
development. The rise in the development of the City of Sarajevo will be especially
confirmed during the preparation and maintenance of the 14th Winter Olympics. In
the late 1970s and early 1980s, the city of Sarajevo expanded its territorial
coverage to ten municipalities with the inclusion of the city of Sarajevo: Trnovo,
Hadžići, Pale and Ilijaš.
The 1992-1995 siege of Sarajevo led to the destruction of the economy and social
activities. After the Dayton Peace Agreement in 1995, Sarajevo reintegrated its
urban units that were under the siege of the Republika Srpska Army during the war
in early 1996.
In 1996, the Sarajevo Canton was established on the territory of the municipalities
that were part of the City of Sarajevo. The Sarajevo Canton authorities have
appropriated the property and jurisdiction from the City of Sarajevo. Since then, the
City of Sarajevo has not completely solved the constitutional-legal and political
status from the standpoint of autonomous competences and territorial organization
on the whole of its urban space.
The paper presents the prerequisites for changing the constitutional and legal status
of the city of Sarajevo, which, as a local self-government unit, would have full
competence on the basis of the European Charter of Local Self-Government.

Key words: Bosnia and Herzegovina, city of Sarajevo, Canton Sarajevo,

Constitution of Sarajevo Canton, local self-government, Dayton Peace Agreement,
European Charter on Local Self-Government, urban development of Sarajevo,
historical unit of urban area of Sarajevo, communal infrastructure, communal
activities, 1992-1995 siege of Sarajevo, International Community, the European
Union

26
1) Sarajevo: urbano središte u vrijeme
otomanske uprave u Bosni i Hercegovini

U doba otomanske uprave u Bosni su se razvile tri vrste gradova. Prvo, to su

bili gradovi koji su se kao proizvodna, obrtna i kulturna središta razvili duţ
znaĉajnih trgovaĉkih puteva. Na drugom mjestu su bili gradovi koji su
formirani kao središta većih administrativnih i sudskih teritorijalnih jedinica,
kao što su sandţaci i kadiluci. Osmanlije su takoĊer stavile u sluţbu i
proširile jedan broj starih rudarskih naselja i srednjovjekovnih trgova.1

Bosanska naselja gradskog tipa imala su, u pravilu, „status kasabe, odnosno
provincijskog osmanskog grada“.2 Samo su Sarajevo i Banja Luka, kao
sjedišta Bosanskog ejaleta, u XVI odnosno XVII stoljeću stekli status šehera
ili, modernim jezikom reĉeno, velegrada.3
Sarajevo najprije u statusu kasabe postaje središte Bosanskog krajišta.
Zapravo, dva prva naselja koja su dobila status kasabe u Bosanskom
sandţaku bila su Novi Pazar i Sarajevo. Utemeljen sredinom XV stoljeća,
Novi Pazar je povezivao Skoplje sa zapadnim stranama ili Bosanskim
krajištem odnosno Sarajevom.

I Novi Pazar i Sarajevo utemeljio je skopski, a kasnije bosanski krajišnik Isa-

beg Ishaković. Sarajevo je Isa-beg Ishaković svojom vakufnamom
utemeljio 1462. godine. Od tada Sarajevo postaje veće urbano naselje.4
Odluĉujuće korake u urbanom razvoju Sarajeva uĉinio je svojim
zaduţbinama Isa-beg Ishaković. Prvi hamam u Sarajevu izgraĊen je 1464.
godine. Hamami su bili znaĉajne privredne i društvene ustanove.
Novoosnovani grad Sarajevo ubrzo je postao vaţno urbano i privredno
središte. Sarajevo se našlo na raskršću znaĉajnih trgovaĉkih puteva koji su
povezivali zapadnobalkanske posjede Osmanskog Carstva i jadranske
gradove, posebno Dubrovnik i Split, sa Carigradom.5 Na jedinstvenom
osmanskom trţištu, koje se prostiralo na tri kontinenta, Sarajevo se na
njegovom evropskom dijelu razvilo u jedan od tri ili ĉetiri najveća trgovaĉka
i obrtna centra. U Sarajevu se razmjenjivala, carinila i dalje otpremala
najraznovrsnija roba istovremeno iz Orijenta i iz evropskih zemalja i
mediteranskih gradova.6

1
Imamović, Mustafa (1998) Historija Bošnjaka, Bošnjaĉka zajednica kulture Preporod,
Sarajevo, str. 183.
2
Ibid., str. 183. i 184.
3
Ibid., str. 184.
4
Ibid., str. 218.
5
Ibid., str. 219.
6
Ibid.

27
Sarajevo nije bilo samo trgovaĉko središte. Ono je vremenom postalo
znaĉajno obrtno središte. Tradicija gradskog ţivota na Orijentu, koja je došla
sa otomanskom upravom, podstakla je razvoj proizvodnih i usluţnih zanata u
Sarajevu. U Sarajevu se razvilo oko osamdeset razliĉitih proizvodnih i
usluţnih zanata.7
Poĉetkom treće decenije XVI stoljeća, zapravo 1521. godine, za upravnika
Bosanskog sandţaka došao je Gazi Husrev-beg. Na tom poloţaju je ostao sve
do smrti, 1541. godine.
Sa Gazi Husrev-begom poĉinje drugo graĊevinsko razdoblje. Zapravo, rijeĉ
je o drugom razdoblju urbanog, privrednog i kulturnog razvoja Sarajeva.
Smatra se da je to bio „zlatni vijek“ u razvoju starog Sarajeva, koje je
„upravo tada od kasabe postalo šeher“, što znaĉi veliki grad.8

Kao veliko gradsko naselje Sarajevo se razvijalo pod otomanskom upravom

u XVI, XVII i XVIII stoljeću. Poĉetkom ĉetrdesetih godina XVI stoljeća
podignut je, iz sredstava Gazi Husrev-begova vakufa, bezistan sa karavan-
sarajem, poznat pod imenom Tašlihan. U njemu i njegovih 52 dućana
prodavala se razna tekstilna roba. Gazi Husrev-begov bezistan bio je sve do
austrougarske okupacije centar bosanske trgovine. Oko 1554. godine
dovršena je gradnja ĉitave sarajevske ĉaršije sa 45 ulica, kao i zanatske i
trgovaĉke ĉetvrti.

U drugoj polovini XIX stoljeća, dolaskom austrougarske vlasti u Bosnu i

Hercegovinu, grad Sarajevo ulazi u novi istorijski period svog urbanog,
ekonomsko-socijalnog i kulturnog razvoja. Austrougarska vlast je imala
strateški interes da ulaţe u razvoj Sarajeva i gradske samouprave, kako bi
pokazala da njena vlast donosi evropsku modernizaciju Bosne i Hercegovine.
Urbanizacija i razvoj Sarajeva postaće simbol za napredak u periodu
austrougarske uprave nad Bosnom i Hercegovinom.

2) Razvoj grada Sarajeva u vremenu austrougarske uprave nad

Bosnom i Hercegovinom

Odlukom velikih evropskih sila na Berlinskom kongresu 1878. godine

upravu nad Bosnom i Hercegovinom dobila je Austro-Ugarska Carevina.
Formalni suverenitet nad Bosnom i Hercegovinom i dalje je imao sultan
Otomanske Carevine. Unutrašnji, ekonomski i kulturni razvoj Bosne i
Hercegovine potpao je pod vlast austrougarske uprave.

7
Ibid.
8
Ibid., str. 220.

28
Austrougarska Carevina je u vremenu zaposjedanja Bosne i Hercegovine,
zapravo u drugoj polovini XIX stoljeća, imala veoma razvijenu upravu.
Zajedniĉko ministarstvo za finansije u Beĉu dobilo je civilnu upravu nad
Bosnom i Hercegovinom.
U ekonomski zaostaloj Bosni i Hercegovini austrougarska uprava uvodi
industrijalizaciju, urbanizaciju i razvoj kulture i obrazovanja. Svoj upravni
aparat, osim Zemaljske vlade i njenih odjeljenja, Austro-Ugarska uvodi u
gradskim skupštinama. U centar paţnje dolazi urbani, ekonomski i kulturni
razvoj grada Sarajeva.

Opštine su bile organizovane samo u gradovima. U seoskim naseljima vlast

su vršili kotarski predstojnici preko seoskih starješina. Opštine su djelovale
kao izvršni organi Zemaljske vlade, kao i okruţnih oblasti i kotarskih ureda.
Nadleţnosti gradskih uprava obuhvatale su: komunalije, prikupljanje
pojedinih poreza, taksi i pristojbi, urbanistiĉko-graĊevinski zahvati, obrti,
dobrovoljne svrhe (fondovi za siromašne), vatrogasne aktivnosti, provoĊenje
popisa stanovništva, numeracija i ureĊenje ulica i trgova.

Poseban status imalo je podruĉje grada Sarajeva.9 Gradsko podruĉje (omeĊen

teritorij grada) bilo je izdvojeno iz kompetencija okruţne oblasti i kotarskog
(sreskog) ureda. Uprava nad gradom Sarajevom trebala je pokazati uspjehe
austrougarske uprave u modernizaciji Bosne i Hercegovine. Organizacija
grada Sarajeva je imala: gradsko vijeće i gradsko poglavarstvo kao izvršna
tijela.10 Postojao je i vladin povjerenik za glavni zemaljski grad – Sarajevo.
Vladinom povjereniku je bila povjerena uprava javne sigurnosti i reda, ali i
kontrola nad radom gradskog vijeća.

Sarajevska gradska opština je najprije dobila svoj privremeni statut 22.

avgusta 1878. godine. Na osnovu ovog statuta formirano je vijeće grada
Sarajeva. Za prvog gradonaĉelnika izabran je Mustaj-beg Fadilpašić. Nakon
toga je sarajevska gradska opština dobila svoj stalni statut 1883. godine.11
Gradsko vijeće Sarajeva je funkcionisalo kao produţena ruka drţavnih
organa. Sarajevo, kao glavni zemaljski grad u vremenu austrougarske
uprave, dobilo je posebno mjesto u austrougarskim poduhvatima
modernizacije Bosne i Hercegovine. Od poĉetka austrougarske uprave pa do
Prvog svjetskog rata Sarajevo je postiglo: urbani, privredni i kulturni
preobraţaj. IzgraĊeni su urbana struktura i komunalne ustanove. Izgradnja

9
Pejanović, Mirko (2015) „Društveno-istorijski razvoj lokalne samouprave u XX stoljeću“,
u: Država Bosna i Hercegovina i demokratija, University-press – Magistrat izdanje,
Sarajevo, str. 159.
10
Ibid.
11
Ibid., str. 169.

29
modernog vodovoda završena je 1910. godine. Kanalizaciona mreţa
izgraĊena je u duţini od 45 km od 1896. do 1903. godine. Elektriĉna centrala
izgraĊena je 1895. godine. Na tramvajima je uveden elektriĉni pogon 1895.
godine (tramvajska pruga je bila u duţini od 5,7 km). Gradska uprava je
dobila svoj simbol – gradsku Vijećnicu, koja je izgraĊena od 1892. do 1895.
godine.12
Zemaljska vlada je u gradu Sarajevu izgradila veliki broj graĊevina razliĉite
namjene: Fabriku duhana, zgradu Zemaljske vlade, Zemaljsku bolnicu
paviljonskog tipa, Šerijatsku sudaĉku školu, Gimnaziju, Uĉiteljsku školu,
zgradu Vrhovnog suda, Tvornicu ćilima, Poštu, Zemaljski muzej.13
Regulacija Miljacke završena je 1897. godine. Drveni mostovi su
zamijenjeni ţeljeznim. Bašĉaršija je ureĊena izmeĊu 1911. i 1913. godine.14
Lokalna uprava je u vrijeme Austro-Ugarske dobila svoju racionalnu
profesionalnu ĉinovniĉku osnovu (udio stanovnika Bosne i Hercegovine u
skupini zemaljskih ĉinovnika porastao je sa 27,6% u 1905. godini na 42,19%
u 1914. godini). Sarajevo kao glavni zemaljski grad, sa svojom upravom,
potvrdio je sposobnost da zapadne uticaje spoji sa istoĉnjaĉkom tradicijom i
lokalnom kulturom.15

3) Sarajevo u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i

Kraljevini Jugoslaviji

Nakon Prvog svjetskog rata Sarajevo je u Kraljevini Srba, Hrvata i

Slovenaca od 1918. do 1929. te u Kraljevini Jugoslaviji od 1929. do 1941.
imalo poseban poloţaj odnosno status grada. Od uvoĊenja šestojanuarske
diktature 1929. godine ukidaju se oblasti i uspostavlja se devet banovina. U
Kraljevini Jugoslaviji Sarajevo je bilo sjedište Drinske banovine. Tokom
dvije decenije u Kraljevini Jugoslaviji u Sarajevu nije zabiljeţen napredak u
socijalnom, urbanom i kulturnom razvoju. Vrlo malo javnih ustanova je
izgraĊeno u to vrijeme. Ovo je bilo posljedica odnosa centralistiĉke vlasti u
Kraljevini Jugoslaviji prema Bosni i Hercegovini. U vremenu vlasti
Kraljevine Jugoslavije teritorij Bosne i Hercegovine sluţio je podjelama
izmeĊu interesa srpske i hrvatske politiĉke elite. Takav odnos prema Bosni i
Hercegovini potvrdio se postizanjem sporazuma Cvetkovića – Maĉeka o
formiranju Hrvatske banovine. Hrvatskoj banovini su pripali dijelovi srednje
i sjeverne Bosne, zapadne Hercegovine i nekoliko drugih oblasti u kojima je

12
Ibid., str. 161. i 162.
13
Ibid., str. 162.
14
Ibid.
15
Ibid., str. 163.

30
ţivio znatan dio Hrvata.16 Sporazum nije realizovan zbog izbijanja Drugog
svjetskog rata.
Za sve vrijeme Kraljevine Jugoslavije izgraĊeno je, za dvadeset godina,
samo nekoliko velikih novih graĊevina. MeĊu njima je veliki sefardski hram,
u današnjoj ulici Branilaca Sarajeva. Ta graĊevina je tokom 90-ih godina XX
stoljeća dobila naziv Bosanski kulturni centar. U to vrijeme, od 1920. do
1930. godine, u Sarajevu je izgraĊen „Vakufski neboder“ visok desetak
spratova. Tada je još sagraĊena i zgrada Hipotekarne banke. Nakon
Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine banka, smještena u Titovoj
ulici, dobila je naziv i status Centralne banke Bosne i Hercegovine.17

Potkraj 1930. godine mnoge Sarajlije su zapale u dublje siromaštvo. U martu

1940. godine poslanik u gradskom vijeću Nikola Prnjatović izvijestio je da
dvadeset hiljada Sarajlija treba neku vrstu pomoći, a još pedeset hiljada ne
doprinosi ništa u gradsku blagajnu.18 Rijeĉ je o tome da je osiromašen srednji
graĊanski staleţ, koji je bio glavna osnova komunalnih prihoda, a to je
trgovaĉki, zanatski i radniĉki staleţ.

Tokom Drugog svjetskog rata Sarajevo je politiĉki bilo dio Nezavisne

Drţave Hrvatske, a vojno pod njemaĉkom okupacijom. Grad Sarajevo sa
okolicom, pod nazivom Vrhbosna, predstavljao je jednu od dvadeset dvije
velike ţupe u NDH.19 Ustaška vlast u Sarajevu od 1941. do 1945. godine
provodila je teror i istrebljenje Jevreja, Srba, Roma i antifašista. Ukupno je
internirano 7.092 Jevreja.

4) Razvoj grada Sarajeva u periodu socijalistiĉkog ureĊenja

Bosne i Hercegovine: 1945–1990. godine

Tokom narodnooslobodilaĉke borbe 1941–1945. godine, sa ciljem

osloboĊenja zemlje od fašistiĉke okupacije, na osloboĊenim teritorijama
formirali su se narodnooslobodilaĉki odbori kao organi narodne vlasti u
selima i gradovima. Na mreţi narodnooslobodilaĉkih odbora uspostavljena je
nova narodna vlast u federalnoj Bosni i Hercegovini, koja je odlukama 1, 2. i
3. zasjedanja ZAVNOBiH-a obnovila i uspostavila svoju drţavnost kao
jedna od šest federalnih jedinica jugoslovenske federacije. Sarajevo je dobilo
poloţaj glavnog grada federalne Bosne i Hercegovine.

16
Donia, Robert (2006) Sarajevo – biografija grada, Institut za istoriju, Sarajevo, str. 191. i
192.
17
Ibid., str. 190.
18
Ibid., str. 192. i 193.
19
Ibid., str. 198. i 199.

31
Nakon osloboĊenja Sarajeva, 6. aprila 1945. godine, formirana je nova
narodnooslobodilaĉka vlast. Grad Sarajevo u novom socijalistiĉkom
ureĊenju Bosne i Hercegovine dobija posebno mjesto kao politiĉko,
administrativno i kulturno središte i postaje glavni grad Socijalistiĉke
Republike Bosne i Hercegovine. Nakon Drugog svjetskog rata Sarajevo ima
manje od 100.000 stanovnika, da bi taj broj narastao na preko pola miliona
1991. godine.20

Prvi oblici organizacije vlasti u gradu Sarajevu oznaĉeni su obrazovanjem

gradskog vijeća pod imenom Gradski narodnooslobodilaĉki odbor. Njegove
ĉlanove je imenovao ZAVNOBiH (tada u ulozi prelazne vlade BiH) 19.
aprila 1945. godine.21 Prvi predsjednik Gradskog narodnooslobodilaĉkog
odbora Sarajevo bio je Husein Brkić, da bi nakon njegove smrti, 1946.
godine, na to mjesto bio postavljen Ferid Ĉengić.

Na poĉetku je grad Sarajevo organizovan u devet kvartova, da bi od maja

1945. godine reorganizovan u ĉetiri rejona. U svakom rejonu je imenovan
narodni odbor. Ovi organi su djelovali uglavnom kao provoditelji politika i
direktiva Komunistiĉke partije u gradu. Prvi izbori za nove vlasti u gradu
Sarajevu odrţani su u septembru 1945. godine.22
U prvim godinama poslije Drugog svjetskog rata Gradski
narodnooslobodilaĉki odbor je rješavao dva najveća problema: snabdijevanje
graĊana hranom i stambeno zbrinjavanje novopridošlih stanovnika grada.
MeĊu prvim objektima koji su izgraĊeni u poslijeratnom vremenu, najviše
dobrovoljnim radom omladinskih brigada, bio je novi stadion – Koševo.
Radovi su poĉeli 1947, a završeni u maju 1948. godine.23 Stadion je imao
deset hiljada mjesta i postao je stadion Fudbalskog kluba „Sarajevo“.
Sedamdesetih godina stadion je renoviran i dograĊen. Na njemu će se 1984.
godine organizovati ceremonija otvaranja XIV Zimskih olimpijskih igara.
Drugi stadion je izgraĊen u naselju Grbavica. Završen je u septembru 1953.
godine.24 Stadion će postati domaći stadion Fudbalskog kluba „Ţeljezniĉar“.
Tokom prve decenije socijalizma u Sarajevu osnovane su mnoge nove
institucije: Narodna biblioteka, Drţavni arhiv, Orijentalni institut, Nauĉno
društvo Bosne i Hercegovine i Univerzitet u Sarajevu (osnovan 1949.
godine). Jedan od prioriteta gradske vlasti bio je razvoj osnovnog i srednjeg
obrazovanja. Tehniĉke škole su osnovane kako bi se zadovoljile rastuće
potrebe za kvalifikovanim radnicima u industrijskom sektoru.25
20
Ibid., str. 230.
21
Ibid., str. 237.
22
Ibid.
23
Ibid., str. 243.
24
Ibid., str. 244.
25
Ibid., str. 249.

32
Ekonomskom razvoju grada Sarajeva posvećivana je posebna paţnja kako
gradskih organa vlasti tako i republiĉkih organa. Tokom 1946. i 1947. godine
provedena je nacionalizacija privatnih preduzeća i njihovo pretvaranje u
drţavna preduzeća. Grad Sarajevo je od poĉetka 50-ih godina pa sve do
1990. godine, zapravo tokom ĉetiri decenije, ostvario ekonomsku
ekspanziju.26 Razvijena su nova velika preduzeća: Energoinvest, Unis, Šipad,
Elektroprivreda BiH, Unioninvest, Zrak, Tvornica vagona „Vaso Miskin“,
UPI (Udruţena poljoprivredna proizvodnja), Famos – fabrika motora,
Centrotrans. Formirano je, takoĊer, više graĊevinskih firmi: Hidrogradnja,
Vranica, GP Bosna, GP Put, Ţegrap. U ovim preduzećima je zaposleno više
desetina hiljada kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika. Rast privrede
je omogućio izgradnju novih stambenih naselja: Grbavice, Ĉengić-Vile,
Alipašinog Polja, Dobrinje, Ciglana, Koševskog Brda, Otesa na Ilidţi. Grad
se tokom 60-ih i 70-ih godina geografski proširio sa novom urbanom i
saobraćajnom infrastrukturom. Izgradnja stambenih naselja išla je u pravcu
zapadne strane Sarajeva.

Od uvoĊenja samoupravljanja 50-ih godina dvadesetog stoljeća zapoĉinje

period izgradnje novog sistema lokalne samouprave. Zapravo, upravljanje
radnika u preduzećima proširuje se na društveno samoupravljanje. U
društveno-istorijskom kontekstu uvoĊenja i razvoja samoupravljanja
oblikovan je koncept komune i komunalnog sistema. Komunalna odnosno
lokalna samouprava zasniva se na neposrednom uĉešću graĊana u
odluĉivanju o javnim poslovima u njihovoj lokalnoj zajednici.
Samoupravljanje u opštini javlja se kao osnova cjeline društveno-politiĉkog
sistema. U tom kontekstu, opština se definiše kao osnovna politiĉko-
teritorijalna organizacija samoupravljanja radnog naroda i osnovna
društveno-ekonomska zajednica stanovništva na svom podruĉju. Ukida se
odreĊenje opštine kao administrativno-teritorijalne jedinice koja je provodila
politiku i odluke viših organa vlasti. Ovim je uspostavljen princip
decentralizacije u upravljanju društvenim poslovima. Opština dobija
svoju autonomiju i svoj statut. Ona samostalno odluĉuje o pitanjima iz
svoje ustavne i statutarne nadleţnosti. Koncept nadleţnosti opštine ĉini:
usmjeravanje i usklaĊivanje razvoja privrede, utvrĊivanje budţeta, stvaranje
uslova za zadovoljavanje zajedniĉkih potreba graĊana, organizovanje organa
vlasti i društvenih sluţbi, obezbjeĊivanje uslova za ostvarivanje sloboda i
prava graĊana; odreĊuju se uslovi za vršenje djelatnosti komunalnih

26
Ibid., str. 250.

33
organizacija i ustanova; štiti se sigurnost ljudi i imovine i obezbjeĊuje javni
red i mir.27
Uspostavljanje i razvoj komunalnog sistema doveli su do nove teritorijalne
organizacije opština u Bosni i Hercegovini. Nakon donošenja Ustava Bosne i
Hercegovine iz 1963. godine uslijedile su daljnje promjene u teritorijalno-
politiĉkoj organizaciji lokalnih jedinica. Pritom je vodeći pristup bio
ukrupnjavanje opština kao osnovnih teritorijalnih i samoupravnih zajednica.
Tako je na poĉetku uvoĊenja komunalnog sistema (1955) broj opština sa 363
smanjen na 191, da bi se nakon ukidanja srezova 1966. godine broj opština
smanjio na 106. Ovaj broj opština je tokom 70-ih godina povećan na 109
jedinica lokalne samouprave. Do toga je došlo formiranjem triju novih
opština, Novog Grada i Starog Grada na podruĉju Sarajeva i Neuma na
podruĉju Ĉapljine.28 Sa ovim brojem opština Bosna i Hercegovina je ušla u
doba višepartijskog sistema 1990. godine.

5) Promjena ustavno-pravnog poloţaja grada Sarajeva

tokom 50-ih i 60-ih godina XX stoljeća

Prema Opštem zakonu o narodnim odborima iz 1952. godine, koji je bio

savezni zakon, uvedene su kao politiĉko-teritorijalne jedinice: opštine,
gradovi, gradske opštine i srezovi. Ovim zakonom su formirane opštine kao
posebne teritorijalne jedinice.
Na osnovu saveznog zakona u maju 1952. godine donesen je Zakon o podjeli
teritorije Narodne Republike Bosne i Hercegovine na srezove, gradove i
opštine. Prema ovom zakonu, Sarajevo, s obzirom na to da je ono i glavni
grad Narodne Republike Bosne i Hercegovine, i dalje ima status grada.29
Istovremeno se ovim zakonom grad Sarajevo prostorno znatno proširuje.
Pritom se pravi razlika izmeĊu uţeg i šireg gradskog podruĉja. Pored uţeg
podruĉja grada Sarajeva (uţe urbano podruĉje), u sastav grada ulaze tri
opštine koje su na njegovom podruĉju: Dolac sa sjedištem na Ali-pašinom
Mostu, Ilidţa i Vogošća.30
U okviru uspostavljanja i izgradnje komunalnog sistema, što je utemeljeno
donošenjem Opšteg zakona o ureĊenju opština i srezova, bitno se mijenja
poloţaj grada Sarajeva. Grad Sarajevo nije više posebna politiĉko-

27
Pejanović, Mirko (2015) „Društveno-istorijski razvoj lokalne samouprave u XX stoljeću“,
u: Država Bosna i Hercegovina i demokratija, University-press – Magistrat izdanje,
Sarajevo, str. 171. i 172.
28
Ibid., str. 172.
29
Milidragović, Duško (1984) Komunalno ureĎenje grada Sarajeva, Novinsko-izdavaĉka
organizacija „Sluţbeni list SRBiH“, Sarajevo, str. 44. i 45.
30
Ibid., str. 46.

34
teritorijalna jedinica koja bi bila izdvojena iz sastava sreza.31 I pored toga,
grad se kao posebna i jedinstvena urbanistiĉka i komunalna cjelina nije
mogao zanemariti, utoliko više što opštine ustanovljene na podruĉju grada
same nisu mogle rješavati mnoga zajedniĉka pitanja u urbanom razvoju
grada. Zbog toga je u saveznom Zakonu o ureĊenju opština i srezova
predviĊena mogućnost da se statutom sreza moţe obrazovati gradsko vijeće,
koje ĉine ĉlanovi sreskog vijeća i ĉlanovi vijeća proizvoĊaĉa, koji su izabrani
na podruĉju grada.
Republiĉkim Zakonom o podruĉjima srezova i opština u Narodnoj Republici
Bosni i Hercegovini iz 1955. godine smanjuje se broj srezova i opština. Na
temelju ovog zakona na ranijem podruĉju grada Sarajeva formirano je pet
opština: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Ilidţa i Vogošća.

Zbog jedinstvenosti i nedjeljivosti grada nastala je potreba za obrazovanjem

jednog jedinstvenog organa. Bilo je vidljivo da srez ne moţe u svemu da
usklaĊuje djelatnosti narodnih odbora opština sa podruĉja grada. Iz ovih
razloga je statutom sreza Sarajevo iz 1956. godine obrazovano Gradsko
vijeće sa zadatkom da vrši zajedniĉke komunalne i druge poslove, a koji su
od zajedniĉkog interesa za opštine na podruĉju grada Sarajeva. 32 Gradsko
vijeće je bilo poseban predstavniĉki organ grada, ali nije bilo organ vlasti. U
pogledu nadleţnosti Gradskog vijeća grada Sarajeva: ono je imalo ovlaštenje
da donosi propise o ureĊenju komunalnih i drugih pitanja od zajedniĉkog
interesa za ĉitav grad. MeĊu najvaţnijim pitanjima u nadleţnosti Gradskog
vijeća bila su: donošenje generalnog urbanistiĉkog plana i regulacionog
plana za cijeli grad, donošenje plana komunalne izgradnje na podruĉju grada,
osnivanje privrednih i komunalnih preduzeća i ustanova od zajedniĉkog
interesa za grad, osnivanje pojedinih fondova33 i druga pitanja. Gradsko
vijeće se sastojalo od 50 ĉlanova, s tim što je svaka opština u njemu bila
predstavljena srazmjerno broju svog stanovništva. Do promjene statuta sreza
Sarajevo dolazi 1960. godine. Prema rješenjima u statutu sreza Sarajevo iz
1960. godine, nadleţnosti Gradskog vijeća su suţene. Sa tako suţenim
nadleţnostima Gradsko vijeće je postojalo sve do 1963. godine, kada je
donesen Ustav SFRJ i Ustav Republike Bosne i Hercegovine.

Grad Sarajevo je promijenio svoj pravni poloţaj time što je stekao status
društveno-politiĉke zajednice 1969. godine. Promjena Ustava RBiH iz
1963. godine, izvršena na temelju Amandmana XVII na Ustav SFRJ,
omogućila je da grad Sarajevo kao grad sa najviše opština dobije status
društveno-politiĉke zajednice. U gradu Sarajevu, kao posebnoj društveno-

31
Ibid., str. 49.
32
Ibid., str. 51.
33
Ibid.

35
politiĉkoj zajednici, vrše se funkcije i poslovi od interesa za grad kao
cjelinu. Posebnim Zakonom o gradu, koji ima više opština iz 1969. godine,
predviĊeno je da grad Sarajevo vrši poslove u oblasti urbanizma,
prostornog ureĊenja i unutrašnjih poslova, kao i druge poslove koji su
od neposrednog interesa za privredni, komunalni, kulturni, zdravstveni
i socijalni razvitak grada. Na osnovi promjene svoga pravnog statusa grad
je stekao i svoje vlastite izvore prihoda, koje je samostalno utvrĊivao.34
Tokom 1970. godine donesen je drugi Zakon o gradu koji ima više opština.
Gradu Sarajevu je povjereno da, u cilju ostvarivanja zajedniĉkih interesa,
vrši ĉitav niz poslova koji proizlaze iz jedinstvenog urbanog i
komunalnog gradskog podruĉja.35 Prema ovom zakonu, grad Sarajevo je
dobio 14 konkretnih nadleţnosti. One su definisane tako da grad Sarajevo
usmjerava razvoj privrede, usmjerava izgradnju grada donošenjem
urbanistiĉkih i prostornih planova, stara se o obezbjeĊivanju uslova za razvoj
stambene privrede i društvenih djelatnosti, stvara uslove za razvoj
obrazovanja, nauke, kulture i fiziĉke kulture, zdravstva, socijalne zaštite,
obezbjeĊuje javni red i mir, vrši inspekcijski nadzor i obezbjeĊuje
funkcionisanje komunalnih sluţbi. Mnoge odredbe o nadleţnosti grada
Sarajeva upotpunjene su i konkretizovane Statutom grada 15. jula 1970.
godine. Najviši organ vlasti i organ društvenog samoupravljanja bila je
Skupština grada.36

Za pravni status grada Sarajeva veoma je bitno da je Ustav SRBiH iz 1974.

godine definisao Sarajevo kao posebnu društveno-politiĉku zajednicu
udruţenih opština na podruĉju grada.
Do 1977. godine ĉetiri opštine: Centar Sarajevo, Novo Sarajevo, Ilidţa i
Vogošća, saĉinjavale su urbani i prostorni obuhvat grada Sarajeva.

Grad Sarajevo je, u okviru projekta za pripreme XIV Zimskih olimpijskih

igara, inicirao svoje prostorno proširenje i promjenu unutrašnje
organizacije.37 Sarajevo je 1977. godine prošireno sa još ĉetiri opštine sa
svog šireg pripadajućeg prostora. To su opštine: Hadţići, Ilijaš, Trnovo i
Pale. Istovremeno su na uţem urbanom podruĉju grada, pored
postojećih, obrazovane dvije nove opštine. To su opštine Stari Grad
Sarajevo i Novi Grad Sarajevo. Stari Grad Sarajevo je formiran
podjelom opštine Centar Sarajevo na Centar Sarajevo i Stari Grad
Sarajevo. Novi Grad Sarajevo je nastao podjelom opštine Novo Sarajevo
34
Ibid., str. 62.
35
Ibid., str. 64. i 65.
36
Ibid., str. 66.
37
Grad Sarajevo je 1978. godine na Skupštini MeĊunarodnog olimpijskog komiteta u Atini
dobio organizaciju XIV Zimskih olimpijskih igara. Nakon toga je ustanovljeno više
projekata urbanog, ekonomskog, komunalnog i kulturnog razvoja grada Sarajeva.

36
na Novi Grad Sarajevo i Novo Sarajevo.38 Nakon proširenja i
reorganizacije grada Sarajeva donesen je novi Statut grada Sarajeva kao
posebne društveno-politiĉke zajednice 1978. godine. U ovom statutu su
definisane funkcije grada, a posebno u oblastima: privrede, urbanizma,
stambeno-komunalne djelatnosti, saobraćaja, turizma, upravljanja
društvenim zemljištem, zaštite ĉovjekove okoline, obrazovanja, kulture,
socijalne politike i zdravstvene zaštite.

6) Zlatno doba grada Sarajeva – u vremenu pripreme i odrţavanja

XIV Zimskih olimpijskih igara

U literaturi o društveno-istorijskom razvoju Sarajeva u vremenu pred

odrţavanje XIV Zimskih olimpijskih igara, a to je kraj sedme i poĉetak osme
decenije XX stoljeća, postoji saglasnost većine autora da je to bilo „zlatno“
doba u istorijskom razvoju grada Sarajeva. Rijeĉ je o tome da je u drugoj
polovini 70-ih godina grad Sarajevo podnio kandidaturu za odrţavanje
Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu 1984. godine. Kandidatura je
prihvaćena na skupštini MeĊunarodnog olimpijskog komiteta odrţanoj u
Atini 1978. godine. Sarajevo je u velikoj konkurenciji izmeĊu gradova
svijeta dobilo u drugom krugu glasanja najviše podrške i tako dobilo da bude
organizator XIV Zimskih olimpijskih igara. Na sveĉanom zatvaranju
uspješno odrţanih XIV Zimskih olimpijskih igara 1984. godine Juan
Antonio Samaranch, predsjednik MeĊunarodnog olimpijskog komiteta,
izjavit će da su to bile najbolje organizovane Zimske olimpijske igre do tog
vremena.

U deceniji pred odrţavanje Zimskih olimpijskih igara gradska Skupština i

sve institucije i ustanove grada Sarajeva, zajedno sa opštinama sa podruĉja
grada, uţurbano i sistematski su radili na realizaciji projekata koji su mogli
garantovati uspješno odrţavanje XIV Zimskih olimpijskih igara. Bilo je više
projekata koji su osmišljeni i realizovani. MeĊu tim projektima posebno se
izdvajaju: teritorijalno proširenje grada sa ĉetiri na deset opština. Grad
Sarajevo tokom 1978. i 1979. godine teritorijalno je proširen na ĉetiri
opštine sa šireg prostora na kome će biti olimpijska borilišta. To su
opštine: Hadţići, Trnovo, Ilijaš i Pale. Drugi vaţan projekat je bio
dovoĊenje prirodnog gasa u Sarajevo i rješavanje zaštite ĉovjekove
okoline. Sljedeći veliki projekat bio je: novi vodovod i novi kanalizacioni
sistem sa preĉistaĉom u Butilama. Uz ove projekte, izveden je projekt nove

38
Milidragović, Duško (1984) Komunalno ureĎenje grada Sarajeva, Novinsko-izdavaĉka
organizacija „Sluţbeni list SRBiH“, Sarajevo, str. 102.

37
stambene izgradnje: naselje Mojmilo i stambene ĉetvrti u Dobrinji. Poseban
projekat se odnosio na podizanje usluţnih i ugostiteljskih kapaciteta.
Teritorijalno proširenje je omogućilo da se u okviru jedinstvenog projekta
izgrade olimpijska borilišta na Bjelašnici, Jahorini, Igmanu i Trebeviću.
Istovremeno su izgraĊene moderne saobraćajnice do olimpijskih planina:
Jahorine, Igmana i Bjelašnice.
Prirodni uslovi za odrţavanje takmiĉarskog programa stekli su se velikim
snjeţnim padavinama u noći pred otvaranje XIV Zimskih olimpijskih igara.
Otvaranje Igara obavljeno je 8. februara 1984. godine.

GraĊani su i racionalno i emotivno podrţali odrţavanje XIV Zimskih

olimpijskih igara; racionalno, jer su se predano u svim institucijama, od
mjesne zajednice pa do svih gradskih institucija, odnosili prema svim
obavezama; emotivno su se odnosili na naĉin da su masovno izašli na stadion
Koševo na sveĉanost otvaranja XIV Zimskih olimpijskih igara.
GraĊani Sarajeva su svojim odnosom jednodušno podupirali da XIV Zimske
olimpijske igre što bolje uspiju. Uspjele su i dobile najveća domaća i
meĊunarodna priznanja.

Putem televizijskih prenosa XIV Zimskih olimpijskih igara grad Sarajevo je

u cijelom svijetu dobio imidţ zimskog olimpijskog centra.
Sve aktivnosti pokrenute na realizaciji projekta priprema i odrţavanja
Zimskih olimpijskih igara dovele su do novog uspona u ekonomskom,
infrastrukturnom i kulturnom razvoju Sarajeva.
Zimske olimpijske igre 1984. godine u Sarajevu predstavljale su
„odgovarajući vrhunac decenijama njegovanog okretanja turizmu, sportu,
estetskoj draţi i višem ţivotnom standardu.“39
Mnoge graĊevine su izgraĊene da bi sluţile za prihvat sportista, navijaĉa,
visokih zvanica i novinara koji su došli u grad da prate XIV Zimske
olimpijske igre. Na brdu Mojmilo izgraĊeno je Olimpijsko selo za sportiste.
Sportski centar Zetra je izgraĊen pored stadiona Koševo da bi sluţio kao
mjesto otvaranja Igara 1984. godine. IzgraĊeno je više hotela na Bjelašnici i
Igmanu. U centru grada, na podruĉju Marijin-Dvora, izgraĊen je hotel
Holiday Inn. Komunalne ustanove i usluge su modernizovane. Mnoge
osmanske i austrougarske graĊevine su renovirane i popravljene.40

U petnaestodnevnom trajanju XIV Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu je

boravilo hiljadu i po takmiĉara i dvadeset i dvije hiljade posjetitelja. MeĊu
njima je bila i velika skupina novinara iz cijelog svijeta. Posjetioci Sarajevu

39
Vidi u: Donia, Robert (2006) Sarajevo – biografija jednog grada, Institut za istoriju,
Sarajevo, str. 273.
40
Ibid., str. 273. i 274.

38
nakon Igara su otišli sa sjećanjima na divne dane koje su proveli u idiliĉnom
gradu okruţenom vrhunskim zimskim sportsko-rekreativnim centrima.
Sarajlije su Olimpijske igre smatrali „vrhuncem u stoljetnoj istoriji grada“.41

Osam godina nakon odrţavanja Olimpijskih igara u Sarajevu, 1992. godine,

uslijedila je troipogodišnja opsada Sarajeva, od „srpskih nacionalista sa
brda“.42 Opsada je trajala 1.465 dana. Od granatiranja i snajperske vatre
ubijeno je 12.000 graĊana Sarajeva, a meĊu njima 1.500 djece. Oko 70.000
Sarajlija je bilo ranjeno. Mnoge zgrade su uništene ili zapaljene
granatiranjem. Zapaljena je i gradska Vijećnica, simbol Sarajeva. Uništena je
komunalna infrastruktura i više hiljada stambenih jedinica. Inspirator opsade
Sarajeva i stradanja graĊana Sarajeva bio je srpski ultranacionalista Radovan
Karadţić, kojem se pred Haškim tribunalom sudi za ratni zloĉin. Opsada
Sarajeva je sluţila ratnom cilju Vojske Republike srpskog naroda da se uništi
drţava Bosna i Hercegovina i pored toga što je bila meĊunarodno priznata u
aprilu 1992. godine. Sarajevo je izašlo iz opsade tek nakon potpisivanja
Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine.

7) Politiĉko-pravni poloţaj grada Sarajeva u postdejtonskom periodu

Grad Sarajevo je u vremenu rata 1992–1995. godine bio jedan od segmenata

za mirovne planove. U mirovnom planu o tri etniĉke republike za grad
Sarajevo je bio predviĊen poseban status. Ovaj sporazum iz 1993. godine je
ostao samo jedan pokušaj, jer nije dobio podršku, unutrašnju i meĊunarodnu.
Tokom pripreme za Dejtonski mirovni sporazum za grad Sarajevo se
zagovaralo rješenje po kome bi grad dobio status distrikta. MeĊutim, u
završnoj fazi pregovora u Dejtonu došlo je do obrta. Grad Sarajevo je, osim
Lukavice i ruralnih dijelova opština Stari Grad i Ilidţa, pripao Federaciji
Bosne i Hercegovine. TakoĊer, grad Sarajevo je u Ustavu Bosne i
Hercegovine dobio status glavnog grada drţave Bosne i Hercegovine. 43 Tako
je 60%, uglavnom urbanog prostora Sarajeva pripalo Federaciji Bosne i
Hercegovine, a 40%, preteţno ruralnog prostora pripalo je Republici Srpskoj.
Neposredno nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, zapravo
tokom 1996. godine, uslijedile su aktivnosti za rješavanje statusa grada
Sarajeva. Te godine je konstituisan Kanton Sarajevo na temelju
Vašingtonskog mirovnog sporazuma. Konstituisanje Kantona Sarajeva (11.
41
Ibid., str. 275.
42
Ibid., str. 274.
43
Komšić, Ivo (2006) Preživljena zemlja: Tko je, kada i gdje dijelio BiH, Prometej, Zagreb,
str. 414. i 415. Nadalje, Ivo Komšić u svojoj knjizi navodi: „Što se tiĉe Sarajeva,
interesantno je da je Milošević, nakon dogovorenog i gotovog projekta distrikta, odustao od
svega i grad prepustio Federaciji.“

39
marta 1996. godine) izvedeno je tako što su nadleţnosti i imovina grada
Sarajeva preuzete u nadleţnost Kantona Sarajevo. Grad Sarajevo je
donošenjem Ustava Kantona Sarajevo ostao i bez statusa i bez nadleţnosti i
bez imovine.44
U odnosu na status grada Sarajeva uslijedila su dva rješenja. Jedno rješenje
je izvedeno u odredbama Ustava Kantona Sarajevo, a drugo u odredbama
Protokola o organizaciji Sarajeva: kanton, grad, distrikt.45
U ĉlanu 2. Ustava Kantona utvrĊuje se da podruĉje grada Sarajeva, koje je
razgraniĉenjem izmeĊu entiteta u Bosni i Hercegovini izvršenim Mirovnim
sporazumom za Bosnu i Hercegovinu potpisanim u Parizu 14. decembra
1995. godine, pripada Federaciji Bosne i Hercegovine, „organizira se kao
kanton sukladno Ustavu Federacije i Ustavu Kantona.“46

Istovremeno se u ĉlanu 4. utvrĊuje teritorij Kantona Sarajevo, koji obuhvata

podruĉja opština: Centar Sarajevo, Hadţići, Ilidţa, Ilijaš, Novi Grad
Sarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Trnovo i Vogošća.47
Ovim rješenjem podruĉje Kantona je ustanovljeno na podruĉju devet
predratnih opština u sastavu grada Sarajeva. Izostala je samo opština Pale,
koja je entitetskom linijom razgraniĉenja pripala Republici Srpskoj. U
prelaznim i završnim odredbama Ustava Kantona Sarajevo, zapravo u ĉlanu
44, ustanovljena je odredba: „Prestaje sa radom Skupština grada Sarajeva
obrazovana nakon neposrednih izbora 1990. godine.“48 Ovom odredbom
je ukinut dotadašnji najviši organ upravljanja gradom Sarajevom. Time
je prestalo postojanje i funkcionisanje grada Sarajeva kao jedinice lokalne
samouprave.

Promjena odnosa Kantona Sarajevo naspram pozicije i statusa grada

Sarajeva izvedena je donošenjem Amandmana I na Ustav Kantona. Ovim
amandmanom se uvodi postojanje i teritorijalni obuhvat grada Sarajeva
kao jedinice lokalne samouprave. Grad Sarajevo, prema Amandmanu I,

44
Za potrebe ove studije obavljen je razgovor sa Tarikom Kupusovićem, tadašnjim
gradonaĉelnikom grada Sarajeva. Kupusović naglašava da odnos Kantona Sarajevo prema
gradu Sarajevu nije uvaţavao dotadašnji istorijski razvoj niti ulogu Sarajeva prema
njegovim graĊanima i drţavi Bosni i Hercegovini. Usljed neslaganja sa takvim odnosom
Kantona Sarajevo Tarik Kupusović je podnio ostavku. Prije njega, u vremenu rata od 1992
do kraja 1993. godine, gradonaĉelnik je bio Muhamed Kreševljaković.
45
Protokol o organizaciji Sarajeva: kanton, grad, distrikt, od 25. oktobra 1996. godine, u:
Dedić, Sead (1998) Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Studentska
štampa Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, str. 255.
46
Vidi: Ustav Kantona Sarajevo, ĉlan 2, „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, broj 1/96.
47
Ustav Kantona Sarajevo, ĉlan 4, „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, broj 1/96.
48
Ustav Kantona Sarajevo, ĉlan 44, „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, broj 1/96.

40
ĉine opštine: Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo i Stari Grad.49 Uz
definisanje postojanja i teritorijalnog obuhvata grada Sarajeva, u ustavu
Kantona nisu definisane nadleţnosti i unutrašnja organizacija grada Sarajeva.
Ustavom Kantona Sarajevo je predviĊeno da se nadleţnosti i organizacija
grada Sarajeva ureĊuju Statutom grada.
Ovo rješenje statusa i teritorijalnog obuhvata grada Sarajeva je i normativno
i stvarno reduciralo istorijsku opstojnost grada Sarajeva u njegovoj
poziciji jedinice lokalne samouprave. Rijeĉ je o tome da je grad Sarajevo
u predratnom vremenu bio jedinstvena cjelina na svom istorijskom i
urbanom prostoru. Taj prostor je obuhvatao 10 opština, s tim što je, na
temelju odredbi Dejtonskog mirovnog sporazuma, opština Pale pripala
entitetu Republika Srpska. SvoĊenje teritorijalnog obuhvata grada Sarajeva
samo na dio njegove urbane cjeline, zapravo na ĉetiri opštine, onemogućilo
je uspostavu i funkcionisanje lokalne samouprave u gradu Sarajevu na
principima Evropske povelje o lokalnoj samoupravi, jer grad Sarajevo
nije dobio svoj puni teritorijalni obuhvat. Osim toga, grad Sarajevo nije
dobio nadleţnosti u oblasti urbanog razvoja i upravljanja gradskim
komunalnim organizacijama i ustanovama. Izgubio je mogućnost da
ima sopstvene prihode. Sve komunalne javne ustanove uzete su u
nadleţnost kantona: vodosnabdijevanje, gradski saobraćaj, odrţavanje
zelenih površina, izgradnja i odrţavanje svih gradskih javnih i
komunalnih ustanova. Zbog toga su nadleţnosti grada Sarajeva definisane
u ĉlanu 16. Statuta grada, usvojenom u oktobru 2008. godine, u praksi ostale
bez mogućnosti da budu realizovane. Naprimjer, sve javne sluţbe su ostale
u nadleţnosti Kantona Sarajevo: snabdijevanje vodom, kanalizacija,
prikupljanje otpada, grijanje, gas, trţnice, javni parkovi, vatrogasne brigade,
lokalne zdravstvene sluţbe, sportski objekti, groblja.50

Redukcija teritorijalnog obuhvata, a time i nadleţnosti grada Sarajeva

kao jedinice lokalne samouprave, nametnuta je odredbama Protokola o
organizaciji Sarajeva: kanton, grad, distrikt.51 Ovaj protokol je potpisan 25.
oktobra 1996. godine od Alije Izetbegovića, predsjedavajućeg Predsjedništva
Bosne i Hercegovine, Krešimira Zubaka, ĉlana Predsjedništva Bosne i
Hercegovine, i ambasadora Michaela Steinera, glavnog zamjenika visokog
predstavnika meĊunarodne zajednice. Protokol je definisan sa 15 taĉaka. U

49
Vidi: Amandmani I-XIII na Ustav Kantona Sarajevo, „Sluţbene novine Kantona
Sarajevo“, br. 16/97.
50
Vidi: Ĉlan 16, preĉišćeni tekst Statuta grada Sarajeva, od 9. oktobra 2008. godine.
51
Protokol o organizaciji Sarajeva: kanton, grad, distrikt, u: Dedić, Sead (1998) Lokalna
samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine, Studentska štamparija Univerziteta u
Sarajevu, str. 255, 256. i 257.

41
taĉki 1. definisano je da će na podruĉju Kantona Sarajevo biti formirani Grad
Sarajevo i drţavni distrikt.52
U taĉki 2. definisan je obuhvat Kantona Sarajevo koji ĉine opštine: Stari
Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad, Hadţići, Ilijaš, Ilidţa, Trnovo i
Vogošća. TakoĊer je u taĉki 2. definisan teritorijalni obuhvat grada Sarajeva
tako što se grad Sarajevo kao samoupravna jedinica (jedinica lokalne
samouprave) sastoji od ĉetiri opštine: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo
i Novi Grad.

Nadleţnosti grada Sarajeva definisane su u taĉki 4. Sarajevo će, u skladu sa

principima naznaĉenim u amandmanu XVII na Ustav Federacije Bosne i
Hercegovine, imati sljedeće kompetencije: gradske finansije, javne sluţbe –
infrastruktura, kao što su voda, kanalizacija, grijanje, plin, pijace, javni
parkovi, vatrogasna brigada, zdravstvene usluge na lokalnom nivou, sportski
objekti, groblja, urbanistiĉko planiranje, javni transport, kultura, osnovno i
srednje obrazovanje, lokalna trgovina, dobrotvorne organizacije, lokalna
radio i televizija i turizam. Uz ovo, grad će biti odgovoran za sve izvršne
aspekte stambene politike! MeĊutim, većina ovih nadleţnosti pripala je
Kantonu Sarajevo. Grad Sarajevo je nakon osnivanja, 2008. godine,
odredbama Ustava Kantona Sarajevo dobio suţene i u znatnoj mjeri
formalne nadleţnosti. U sadrţaju Protokola o organizaciji Sarajeva
definisana su i pitanja konstituisanja organa grada Sarajeva i principa
ravnopravne zastupljenosti konstitutivnih naroda.
Veoma je znaĉajno da se u taĉki 10. Protokola definiše odnos grada Sarajeva
sa ĉetiri opštine prema opštinama koje ne spadaju u grad u pitanjima
izgradnje i odrţavanja zajedniĉke infrastrukture. Tako se precizira da opštine
na ĉijoj teritoriji su objekti infrastrukture (snabdijevanja vodom) na Ilidţi i
drugim opštinama koje ne spadaju u grad imaju zakonsku obavezu da ne
spreĉavaju rad javnih sluţbi koje su u nadleţnosti grada Sarajeva. Rijeĉ
je o javnim sluţbama koje su u vezi sa snabdijevanjem vodom,
kanalizacijom i javnim prevozom.
Posmatran u svojoj cijelosti, Protokol o organizaciji Sarajeva je dao osnovu
za definisanje teritorijalnog obuhvata Kantona Sarajevo, zatim teritorijalnog
obuhvata grada Sarajeva sa ĉetiri opštine, kao i nadleţnost i strukturu organa
grada Sarajeva. Ideja o uspostavljanju drţavnog distrikta nije dobila svoju
realizaciju. Ustav Kantona je svojim odredbama ustanovio grad Sarajevo,
definišući mu teritorijalni obuhvat sa ĉetiri opštine. Nadleţnosti grada
Sarajeva Ustav Kantona Sarajevo ne definiše, već to ostavlja da se definiše
Statutom grada Sarajeva.

52
Drţavni distrikt je trebao obuhvatiti objekte institucija Bosne i Hercegovine, s tim što
distrikt neće podlijegati jurisdikciji nijednog od entiteta. U decenijama postdejtonskog
razvoja Bosne i Hercegovine nije došlo do formiranja drţavnog distrikta Sarajevo.

42
Grad Sarajevo nije dobio glavne nadleţnosti koje pripadaju gradu kao
jedinici lokalne samouprave. Nadleţnosti grada Sarajeva u Statutu grada
Sarajeva su date naĉelno (naprimjer, osnovno školstvo, gradska
infrastruktura, komunalne djelatnosti). Za ove nadleţnosti nisu osigurana
materijalna sredstva. U pravilu su ove nadleţnosti zadrţane u Kantonu
Sarajevo. Kako finansiranje grada Sarajeva nije riješeno, većina
njegovih aktivnosti svodi se na protokolarne poslove u oblasti
meĊugradske saradnje i rijetke zajedniĉke projekte, kao što je bila
izgradnja Trebevićke ţiĉare.

8) Pokušaj promjene pravnog statusa grada Sarajeva amandmanima

L do LVII na Ustav Kantona Sarajevo iz 2017. godine

Izvršna vlast Kantona Sarajevo je tokom 2017. godine predloţila Skupštini

Kantona Sarajevo usvajanje amandmana L do LVII o pravnom poloţaju
grada Sarajeva.53
Glavna ideja u usvojenim amandmanima je definisanje odredbi o nadleţnosti
grada Sarajeva u oblasti ureĊivanja i provoĊenja politike planiranja i
ureĊenja prostora i zaštite okoliša na teritoriji grada, kao i utvrĊivanje
politike korištenja javnih dobara od interesa za grad.

Posebnu novinu u definisanju nadleţnosti grada u oblasti komunalne

djelatnosti ĉini ĉlan 4.d. amandmana LII. U taĉki 7. ovog amandmana se
definiše upravljanje, finansiranje i unapreĊenje djelatnosti i objekata
gradske komunalne infrastrukture. Precizira se da su to: gradska groblja,
mostovi od posebnog znaĉaja za grad, gradska uliĉna rasvjeta i gradski
parkovi.54 Iako ove odredbe o komunalnoj djelatnosti i komunalnim
ustanovama ne obuhvataju cjelinu komunalnih djelatnosti velikog grada
kakav je grad Sarajevo, njima se otvara institucionalna mogućnost da grad
Sarajevo dobije punu nadleţnost u oblasti komunalnih djelatnosti i
upravljanja komunalnim ustanovama. Da bi proces promjena išao u tom
pravcu, nuţno je izvršiti promjenu više zakona Kantona Sarajevo i donijeti
novi kantonalni zakon o lokalnoj samoupravi.

Ovim promjenama Ustava Kantona Sarajevo koje se odnose na pravni status

grada Sarajeva inicira se jedan proces koji će u vremenu koje dolazi
omogućiti da grad Sarajevo, kao jedinica lokalne samouprave, dobije svoje
pune nadleţnosti, na principima Evropske povelje o lokalnoj

53
Amandmani su usvojeni 31. 07. 2017. godine i objavljeni u „Sluţbenim novinama
Kantona Sarajevo“, br. 31/17.
54
Vidi: Amandman LII na Ustav Kantona Sarajevo, „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“,
br. 31/17.

43
samoupravi. S tim u vezi je i nuţnost promjene teritorijalnog obuhvata
grada Sarajeva. Zapravo, istorijski razvoj grada Sarajeva više od pet
stoljeća je oblikovao cjelovitu urbanu strukturu grada Sarajeva. Grad
Sarajevo se urbano i teritorijalno razvijao od Bašĉaršije i dolinom rijeke
Miljacke do Ilidţe, kao i do Vogošće, na sjevernom dijelu geografskog
prostora koji pripada Sarajevu. Sa tog stanovišta jedinstvena istorijska,
društvena i urbana cjelina grada Sarajeva obuhvata prostor šest
današnjih opština: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad,
Ilidţa i Vogošća. Uz sve navedene promjene Ustava Kantona Sarajevo,
sadašnje i buduće, nuţno će doći i do definisanja istorijskog obuhvata
teritorije koja pripada gradu Sarajevu.

U definisanju pravnog statusa grada Sarajeva valja u cijelosti razgraniĉiti

nadleţnosti u trouglu: Kanton Sarajevo, grad Sarajevo i opštine u sastavu
grada Sarajeva. Sve dok se grad Sarajevo ne uspostavi na cjelini svog
urbanog prostora i sa punim nadleţnostima u oblasti urbanog planiranja
prostora, izgradnje i odrţavanja urbane infrastrukture, kao i upravljanja
komunalnim djelatnostima i razvojem kulture, obrazovanja, zdravstva i
turizma, zaostajaće u svom ekonomsko-socijalnom, urbanom i
kulturnom razvoju kao urbano, kulturno i politiĉko središte Bosne i
Hercegovine.

9) Društveno-istorijski razvoj grada Sarajeva – zakljuĉna stajališta

Grad Sarajevo je od XV do kraja XX stoljeća razvio svoju urbanu i

komunalnu infrastrukturu i teritorijalni obuhvat na cijelom urbanom
prostoru, što mu je omogućilo da bude organizator XIV Zimskih olimpijskih
igara 1984. godine.
U vremenu pripreme i odrţavanja XIV Zimskih olimpijskih igara grad
Sarajevo je izgradio nove kapacitete u svojoj urbanoj i komunalnoj
infrastrukturi, ukljuĉujući i izgradnju novih stambenih naselja.
U pripremi za XIV Zimske olimpijske igre svoju teritorijalnu cjelinu je
zaokruţio i opštinama koje se nalaze u širem prostornom obuhvatu. To su
opštine: Trnovo, Pale, Hadţići i Ilijaš. Sva olimpijska borilišta graĊena su na
podruĉju ovih ĉetiriju opština.
Grad Sarajevo je od aprila 1992. do decembra 1995. godine, zapravo do
Dejtonskog mirovnog sporazuma, bio 1425 dana pod opsadom od snaga
Vojske Republike srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.55

55
Ratko Mladić kao komandant Vojske Republike srpskog naroda osuĊen je pred Haškim
tribunalom na doţivotni zatvor zbog poĉinjenih ratnih zloĉina, u ĉemu je i zloĉin nad
civilima Sarajeva.

44
Tokom opsade u gradu Sarajevu je izgubilo ţivote 12.000 graĊana Sarajeva,
od ĉega je 1.500 djece. Njegova privreda i komunalna infrastruktura te
njegov stambeni fond su bili djelimiĉno ili potpuno uništeni. Tokom
poslijeratnih godina uz pomoć meĊunarodne zajednice grad Sarajevo je
obnovio svoju infrastrukturu i stambene objekte.
Organizacija grada Sarajeva kao jedinice lokalne samouprave bitno je
promijenjena u odnosu na predratnu teritorijalnu organizaciju i zakonske i
statutarne nadleţnosti.
Grad Sarajevo je formiranjem Kantona Sarajevo 1996. godine izgubio svoj
pravni status, imovinu i nadleţnosti. Prestao je da postoji kao jedinica
lokalne samouprave. Njegove nadleţnosti i imovinu prisvojile su vlasti
Kantona Sarajevo.

Promjenama Ustava Kantona Sarajevo, a na temelju amandmana I iz 1997.

godine, ustanovljen je grad Sarajevo56 na teritoriji Kantona Sarajevo sa ĉetiri
opštine: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad. Istovremeno je
predviĊeno da grad Sarajevo svoje nadleţnosti uredi statutom grada
Sarajeva. Kako te nadleţnosti nisu definisane ni Ustavom Kantona Sarajevo,
ni Zakonom o lokalnoj samoupravi Kantona Sarajevo, stvarne nadleţnosti
grada Sarajeva svedene su na minimum opstojnosti i to preteţno u oblasti
predstavljanja grada Sarajeva u meĊugradskoj i meĊunarodnoj
saradnji.
Kanton Sarajevo je prisvojio sve bitne nadleţnosti grada Sarajeva u
oblasti prostornog planiranja i upravljanja urbanom i komunalnom
infrastrukturom.
Budući da mu je suţena nadleţnost i izvršena redukcija teritorijalnog
obuhvata samo na dio jedinstvenog urbanog prostora, grad Sarajevo
nema pretpostavke da se u njemu razvija lokalna samouprava na principima
Evropske povelje o lokalnoj samoupravi.

Pokušaj definisanja proširenja nadleţnosti grada Sarajeva amandmanima na

Ustav Kantona Sarajevo, donesenim 2017. godine, u komunalnoj djelatnosti
samo djelimiĉno mijenja sadašnji, zapravo postdejtonski status grada
Sarajeva kako u pogledu nadleţnosti tako i u pogledu teritorijalnog
obuhvata.
Bitna promjena pravnog statusa grada Sarajeva moţe uslijediti na temelju
dviju pretpostavki. Prva je definisanje pravne pozicije grada Sarajeva u
Ustavu Kantona Sarajevo, pri ĉemu će imati pune nadleţnosti i teritorijalni
obuhvat na šest opština koje ĉine jedinstveni urbani prostor Sarajeva: Stari
Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad, Ilidţa i Vogošća.

56
„Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, br. 16/97.

45
Druga je da zastupnici u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine iz
Kantona Sarajevo i Federacije Bosne i Hercegovine pokrenu inicijativu za
donošenje drţavnog zakona o gradu Sarajevu kao glavnom gradu Bosne i
Hercegovine. Do sada su zakone o glavnom gradu donijele sve zemlje u
procesu postsocijalistiĉke tranzicije: Republika Ĉeška, Poljska, MaĊarska,
Slovaĉka, Hrvatska, Slovenija, Srbija, Crna Gora i Makedonija.

Literatura

1. Amandmani I-XIII na Ustav Kantona Sarajevo, „Sluţbene novine Kantona

Sarajevo“, br. 16/97.
2. Amandman LII na Ustav Kantona Sarajevo, „Sluţbene novine Kantona
Sarajevo“, br. 31/17.
3. Dedić, Sead (1998) Lokalna samouprava u Federaciji Bosne i Hercegovine,
Studentska štampa Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
4. Donia, Robert (2006) Sarajevo – biografija grada, Institut za istoriju,
Sarajevo.
5. Imamović, Mustafa (1998) Historija Bošnjaka, Bošnjaĉka zajednica kulture
Preporod, Sarajevo.
6. Komšić, Ivo (2006) Preživljena zemlja: Tko je, kada i gdje dijelio BiH,
Prometej, Zagreb.
7. Milidragović, Duško (1984) Komunalno ureĎenje grada Sarajeva,
Novinsko-izdavaĉka organizacija „Sluţbeni list SRBiH“, Sarajevo.
8. Pejanović, Mirko (2015) „Društveno-istorijski razvoj lokalne samouprave u
XX stoljeću“, u: Država Bosna i Hercegovina i demokratija, University-
press – Magistrat izdanje, Sarajevo.
9. Pejanović, Mirko, Sadiković, Elmir (2010) Lokalna i regionalna
samouprava u Bosni i Hercegovini, TKD Šahinpašić, Sarajevo.
10. Preĉišćeni tekst Statuta grada Sarajeva, od 9. oktobra 2008. godine.
11. Protokol o organizaciji Sarajeva: kanton, grad, distrikt.
12. „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, br. 16/97.
13. Ustav Kantona Sarajevo, ĉlan 2, „Sluţbene novine Kantona Sarajevo“, broj
1/96.

46
Dr. sc. Emir Suljagić
International University of Sarajevo

UDK 343.819.1/.7 + 341.485

Pregledni nauĉni ĉlanak

LOGORI I PRAKSE U LOGORIMA KAO SASTAVNI DIO

STRATEGIJE ETNIĈKOG ĈIŠĆENJA:
MORALNI NAPAD NA ŢRTVE

DETENTION/CONCENTRATION CAMPS AS PART OF ETHNIC

CLEANSING: ATTACK ON THE MORAL FRONT

Sažetak
Ovaj članak ima za cilj da odgovori na dva pitanja u vezi sa postojanjem logora
kao dijela strategije etničkog čišćenja. Prvo je pitanje opće svrhe logora, dok se
drugo pitanje tiče uloge i mjesta logora u operativnom smislu provoĎenja strategije
etničkog čišćenja u djelo. Članak demonstrira da su logori i njihova funkcija bili
instrumentalni dio kampanje etničkog čišćenja te da je njihova svrha bila
dvostruka: u jednu ruku, prakse u logorima smišljene su u okviru napada na žrtve
etničkog čišćenja na moralnom planu, dok su u drugu ruku bile orijentisane na
fizičko izolovanje dijelova stanovništva koji su bili simbolični ili emblematični i
njihovu fizičku eliminaciju. Na temelju dokaza predočenih u članku, kao aspekti
funkcije logora u okviru etničkog čišćenja definisani su: a) postojanje mreže logora
koji su, iako nisu bili potpuno integrisani i nisu imali centralizovano upravljanje i
kontrolu, ipak postojali s obje strane granica izmeĎu različitih srpskih entiteta; b)
sistematična i raširena tortura i zlostavljanje kao dio svodnevne funkcije logora; i
c) ubijanje kao integralna, ali zasebna i odvojena praksa unutar funkcije logora.

Ključne riječi: logori, etničko čišćenje, ubijanje, tortura, moralni napad

Summary
The article aims to provide answers to two questions related to the existence of
detention/concentration camps as part of ethnic cleansing. The first is the general
purpose of detention/concentration camps as an integral part of Serb ethnic
cleansing campaign in former Yugoslavia; the second question is related to the
purpose of detention camps in the more immediate, operational sense of ethnic
cleansing. It shows that detention operation was instrumental part of the ethnic
cleansing campaign and that its purpose was two-fold: on the one hand, the
practices in camps are designed to attack on the victims on the moral front while on
the other its more immediate and action oriented concern was to physically remove
elements of the population who were symbolic or emblematic of it from the rest and

47
to eliminate them. The article demonstrates a. the existence of a network of camps
which even if not fully integrated and operating under centralized control, still
functioned across the borders of different Serb entities; b. systematic and
widespread abuse and torture as part of daily operations of camps; and c. killing as
integral but distinct and separate practice within the detention operation.

Key words: detention/concentration camps, ethnic cleansing, killing, torture, moral

attack

Tema ovog ĉlanka je postojanje, funkcionisanje i prakse u logorima kao

sastavnom dijelu kampanje etniĉkog ĉišćenja koju je vodilo srpsko i
srbijansko rukovodstvo devedesetih godina prošlog vijeka u procesu
disolucije Jugoslavije. U svrhe ĉlanka, etniĉko ĉišćenje se koristi kao termin
kojim se opisuje skup mjera, radnji i koraka koje je rukovodstvo Srbije, te
Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini koristilo u procesu odnosno pokušaju
izgradnje projicirane srpske drţave na ruševinama bivše Jugoslavije.

Etniĉko ĉišćenje treba, naime, razumjeti ne kao pravnu definiciju zloĉina

poĉinjenih u bivšoj Jugoslaviji u ime „srpskog projekta“, nego kao strategiju
izgradnje nove, srpske drţave, uzimajući u obzir njegovu politiĉku prirodu i
socijalnu dimenziju.
Na drugom nivou analize, etniĉko ĉišćenje oznaĉava uvoĊenje i izvršenje
serije aktivnosti koje, u skladu sa Semelinovom analizom operacija
masovnih zloĉina, ukljuĉuju neku vrstu racionalnog planiranja i organizacije,
hijerarhijski povezane aktere, u relativnoj fiziĉkoj izolaciji od drugih sliĉnih
operacija i sa punom nekaţnjivošću uĉesnika.1 Na nivou prakse, stoga,
srpska kampanja etniĉkog ĉišćenja tokom devedesetih se sastojala od
sljedećih koraka i ovim redom:

a) preuzimanja vlasti na naĉin sliĉan drţavnom udaru, ali u manjim okvirima i

razmjerima,
b) nediskriminirajućih napada na populacijske centre,
c) koncentracije stanovništva i „selekcije“ elita grupe koja je meta napada,
d) zatvaranja i fiziĉke likvidacije segmenata stanovništva koji se smatraju
prijetnjom,
e) deportacije elemenata koji nisu prijetnja,
f) sistematskog zataškavanja i/ili kontaminacija dokaza o kriminalnim
praksama i djelima,
g) post facto opravdanja kriminalnih djela.

1
Semelin, Jacques (2003) „Analysis of a Mass-Crime: Ethnic Cleansing in the Former
Yugoslavia (1991-1999)”, Ben Kiernan and Robert Gellately, Eds., Specter of Genocide:
Mass Murder in a Historical Perspective Cambridge, str. 365.

48
Ovaj ĉlanak ima za cilj da odgovori na dva pitanja u vezi sa postojanjem
logora kao dijela strategije etniĉkog ĉišćenja. Prvo je pitanje opće svrhe
logora, dok se drugo pitanje tiĉe uloge i mjesta logora u operativnom smislu
provoĊenja strategije etniĉkog ĉišćenja u djelo.
Postojanje logora se ĉini u kontradikciji sa krajnjim ciljem etniĉkog ĉišćenja:
zašto, naime, zadrţavati grupe ljudi ako je cilj da budu fiziĉki uklonjeni što
je prije moguće? U konkretnom sluĉaju srpske kampanje etniĉkog ĉišćenja,
otkrivanje logora i uslovi kojima su zatoĉenici u logorima bili podvrgnuti
nanijelo je nepopravljivu štetu srpskoj stvari u bivšoj Jugoslaviji. Zašto su
onda srpske vlasti u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu praktikovale
zatvaranje i zadrţavanje nesrpskog stanovništva u tolikim i takvim
razmjerima u tako uţasavajućim uslovima? Odgovor na to pitanje, pitanje
temeljne svrhe, moţe se pronaći u samim poĉecima teoretisanja o genocidu,
taĉnije radovima „oca genocida“, Rafaela Lemkina i njegove inicijalne
definicije genocida.2

U knjizi Axis Rule in Occupied Europe Lemkin je elaborirao da se genocid

„provodi putem sinhronizovanog napada na razliĉite aspekte ţivota
porobljenih naroda: na politiĉkom, društvenom, kulturnom, ekonomskom, na
polju fiziĉkog postojanja, na vjerskom polju i na polju moralnosti.”3
Naravno, Lemkin je pisao o sveobuhvatnom nacistiĉkom programu
istrjebljenja Jevreja, Roma i Slavena, ali srpska kampanja etniĉkog ĉišćenja
je takoĊer predstavljala napad na svim poljima kolektivne egzistencije
nesrpskih naroda u bivšoj Jugoslaviji. Ako bi se deportacija i pljaĉkanje
mogli smatrati napadom na politiĉkom i ekonomskom planu, ako su masovna
ubistva bila napad na polju fiziĉkog postojanja, u skladu s tim logori se mogu
smatrati napadom na društvenom – Lemkin to definira kao „razbijanje
društvene kohezija naroda i ubijanje ili uklanjanje elemenata poput
inteligencije koja je zaduţena za duhovno voĊstvo”4 – i moralnom – zbog
praksi koje se u logorima odvijaju – planu.

Srpski logori su, bez obzira na pojedinaĉni karakter, imali jednu zajedniĉku
osobinu sa stanovišta strategije etniĉkog ĉišćenja: trebali su da budu
„tranzitna taĉka“ za nesrbe koji su bili protjerani, ali sa stanovišta poĉinitelja
još uvijek nisu bili dislocirani na „konaĉno odredište“ – protjerani u treće
zemlje ili ubijeni. Logori su sluţili i da zatoĉene ţrtve „pripreme“ za sudbinu
koja im je bila namijenjena, pretvore ih u moralno slomljene, fiziĉki i
2
Freedman, Warren (1992) Genocide: A People‟s Will to Live, William S. Hein & Co.,
New York, str. 13–14.
3
Citirano u: Freedman, Warren (1992) Genocide: A People‟s Will to Live, William S. Hein
& Co., New York, str. 13–14.
4
Citirano u: Freedman, Warren (1992) Genocide: A People‟s Will to Live, William S. Hein
& Co., New York, str. 13.

49
psihiĉki povrijeĊene pojedince (tj. više ne kao ĉlanove zajednice, ĉime se
takoĊer moţe objasniti i to što je u nekim sluĉajevima porodicama bilo
dopušteno da zatoĉenicima donose hranu u logor), sa pogaţenim i oduzetim
liĉnim dostojanstvom. Kada bi jednom – ako ikad – bili pušteni iz logora,
nikad više nisu trebali biti u stanju da sa svojim sunarodnicima formiraju
„moralnu zajednicu“. Logori su bili jedan od, ako ne i glavni naĉina
uništenja i atomizacije zajednica. Teško da bilo šta moţe uništiti moralno
tkivo male, konzervativne zajednice kao, naprimjer, primoravanje muškaraca
– koji su najveći dio ţivota poznavali jedni druge, a nekad ĉak i ĉlanove iste
porodice – da vrše seksualne radnje jedni nad drugima. Ukratko, neposredna,
akciona svrha logora bila je primarno uklanjanje elemenata koji su smatrani
prijetnjom od ostatka zajednice; opća svrha bilo je uništavanje moralne
zajednice koju su zatoĉenici ĉinili kroz torturu i brutalizaciju i na taj naĉin
spreĉavanje obnove zajednice u budućnosti.

Sljedeće pitanje koje treba raspraviti prije nego što pristupimo dokazivanju
prethodnih dviju tvrdnji je pitanje terminologije. Šta je logor ili, preciznije,
šta su mjesta zatoĉenja ili koncentracioni logori: ima li ikakve razlike meĊu
njima i, ako postoje, kakve su? Izuzme li se ograniĉenje slobode kretanja,
logori na i drugi, mirnodopski oblici zadrţavanja, imaju vrlo malo
zajedniĉkog. Prije svega, prakse u logorima izdvajaju logore od drugih
oblika zatoĉenja: bezobzirno nepoštovanje vrijednosti ljudskog ţivota,
svakodnevni teror, te brutalizacija i poniţavanje spadaju u jedinstvene odlike
logora.
Teror u logorima bio je i promišljen i sistematski; provodili su ga oni ĉiji je
posao bio da osiguraju mir, red i zaštite zatoĉenike jedne od drugih –
straţari; samo postojanje logora i njihovo funkcionisanje bilo je utemeljeno
na volji i spremnosti profesionalnih vojnika i oficira da izdaju temelje
vlastite profesije. (Ne obavezno i zakona, jer, kao što ćemo vidjeti, vlasti
„protodrţave“5 su išle jako daleko da osiguraju neku vrstu legalnosti
prilikom arbitrarnog hapšenja i zatvaranja pojedinaca na temelju njihove
etniĉke i/ili politiĉke pripadnosti.) Usto, ono po ĉemu se logori razlikuju od
drugih oblika pritvora je totalna kontrola koju straţari imaju nad ţivotima i
imovinom zatoĉenika. Ţivoti zatoĉenika – sve, od toga gdje spavaju, šta jedu,
kako su odjeveni do stanja u kojem se nalaze – su u potpunosti izvan njihove
kontrole. Uslovi koji su im nametnuti su sraĉunati da ih iscrpe i dovedu do
taĉke fiziĉkog nestanka. Ako već ne padnu kao ţrtve arbitrarnog pogubljenja.

5
U svrhe ovog ĉlanka termin „protodrţava“ koristi se da opiše projiciranu srpsku drţavu
koja je trebala da obuhvati sve dijelove bivše Jugoslavije na koje je srpsko rukovodstvo
polagalo pravo, odnosno oblike integracije izmeĊu nekoliko razliĉitih entiteta koji su u tom
periodu postojali.

50
I pored toga što upotreba termina „koncentracioni logor“ ili „logor“ pri
opisivanju logora kojima su upravljali razliĉiti nivoi srpskih vlasti u
Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Kosovu moţe naizgled zvuĉati odveć kao
eho holokausta, sama upotreba termina nema naroĉitu teţinu. Kao što nema
potrebe ulaziti u raspravu o razlikama i sliĉnostima izmeĊu nacistiĉkih
logora i funkcionisanja logora u okviru srpske kampanje etniĉkog ĉišćenja.
Kao ni u okviru nacistiĉke mreţe logora, nijedan logor u mreţi logora u
okviru srpske kampanje etniĉkog ĉišćenja nije bio identiĉan drugom. Neki
logori su, naime, sluţili kao muĉilišta: uz svakodnevni horor logora, logoraši
su izlagani oblicima muĉenja s kojima ljudski um teško da moţe izaći na
kraj. Uz nekoliko izuzetaka, većina logora moţe se kvalificirati kao mali:
logoraši su drţani u školskim zgradama, fabriĉkim halama, ĉak i garaţama.
Stoga će u ostatku ĉlanka logori biti naizmjeniĉno nazivani logorima,
koncentracionim logorima, zatvorima ili mjestima zatoĉenja.

Stoga u tom smislu treba i definisati logor u svrhe ovog ĉlanka. Kao osnova
definicije posluţit će definicija Saveza logoraša Bosne i Hercegovine –
njihovo iskustvo i ekspertiza u ovoj stvari ukljuĉuju specifiĉnosti prakse u
logorima kojima su upravljale srpske vlasti u BiH – ĉiji Pravilnik o
utvrĊivanju statusa logoraša Bosne i Hercegovine definiše logor kao „svaki
zatvoreni i ograĊeni prostor u kojem se na neodreĊeno vrijeme vrši masovno
zatoĉenje stanovništva, a u funkciji etniĉkog ĉišćenja.”6 Ovoj definiciji treba
dodati elemente arbitrarnosti na jednoj strani i diskriminiranje konkretne
grupe na drugoj; pojedinci su zatvarani na temelju toga ko su i šta su i ako je
protiv bilo koga od njih podignuta formalna optuţnica, radilo se o potpuno
imaginarnim prekršajima. Nikome nije saopćen razlog zatvaranja i nije
postojalo ĉak ni simuliranje zakonskog postupka; izlazak iz logora sa
netaknutim dostojanstvom bio je potpuno nemoguć, dok je preţivljavanje u
pravilu bilo stvar spleta okolnosti u potpunosti izvan utjecaja logoraša. Da
rezimiramo, logor je svaki zatvoreni i ograĊeni prostor u kojem se na
neodreĊeno vrijeme vrši masovno zatoĉenje stanovništva, arbitrarno i na
temelju njihove etniĉke ili vjerske pripadnosti u okviru procesa etniĉkog
ĉišćenja.
Najvaţnija differentia specifica srpske mreţe logora je da je, sa izuzetkom
nekoliko logora kojima su upravljala vojne vlasti i koji su bili logori za ratne
zarobljenike – iako su, kao što ćemo vidjeti, i ratni zarobljenici bili
podvrgnuti identiĉnom i brutalnom tretmanu – najveći dio logora zatvoren po
završetku „ĉišćenja“. Prema zvaniĉnim informacijama Uprave za nestale i
zatoĉene Republike Hrvatske, od 7.666 osoba koje su razmijenjene i puštene
iz pritvora od vlasti Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske, te

6
Savez logoraša Bosne i Hercegovine, Pravilnik o utvrĊivanju statusa logoraša Bosne i
Hercegovine, ĉlan 3, Sarajevo, novembar 2000.

51
logora i zatvora iz prethodno okupiranih dijelova Republike Hrvatske „1.506
osoba drţano je u zatoĉenju do 30 dana, 4.018 drţano je izmeĊu 30 dana i
godine, dok 79 osoba provelo je izmeĊu godine i dvije u zatoĉenju, 11 osoba
drţano je duţe od dvije godine, dok je duţina trajanja zatoĉenja za 2.052
osobe nepoznata.”7 To takoĊer objašnjava upotrebu „civilne infrastrukture“:
nakon što su sela i gradovi oĉišćeni od nesrpskog stanovništva, infrastruktura
je vraćena svojoj prvobitnoj, svakodnevnoj svrsi. Strašno je za pojmiti, ali
nakon što su krici muĉenih i umirućih muškaraca i ţena utihnuli, školska
dvorišta ponovo su oţivjela djeĉijim glasovima, a fabrike ponovo poĉele
proizvoditi: bio je to povratak „normalnosti“ utemeljenoj na zavjeri šutnje i
sljepila pred onim što se na istom mjestu odvijalo danima ili sedmicama
ranije.
Drugo, postojanje mnogih logora manje veliĉine: samo nekoliko logora
kojima su upravljale vojne ili policijske organizacije bosanskih Srba mogli bi
se kvalificirati kao „veliki“ i uglavnom su se nalazili u sjeverozapadnom
dijelu Bosne i Hercegovine. Razlozi za to povezani su koliko sa nastojanjima
da se sakrije njihovo postojanje, što je sigurno lakše ako se zatoĉenici drţe u
malim i relativno podjednako rasporeĊenim logorima, toliko i sa brojem
stanovništva i teritorijalnom organizacijom srpske „protodrţave“. Takvi,
manji logori su, po svemu sudeći, bili efikasniji kao dio moralnog napada na
nesrpske zajednice: izolovane od ostatka zajednice, odranije upoznate sa
drugim zatoĉenicima i straţarima koji su potjecali iz istih sela i gradova,
zatoĉenike je bilo mnogo lakše kontrolisati i, shodno tome, degradirati i
poniţavati.

Treće, i pored toga što ne postoji iscrpna i definitivna lista praksi u logorima,
na temelju postojećih dokaza moguće je odrediti nekoliko podruĉja
zlostavljanja: muĉenje i premlaćivanje, prisilna priznanja pravih ili
imaginarnih zloĉina, poniţavanje zatoĉenika u obliku primoravanja da se
biju ili meĊusobno spolno opće; montiranja suĊenja, laţna smaknuća i
prisilni rad te ubistva.

Ĉetvrto, poĉinitelji nisu drţali i nisu mogli drţati u tajnosti to što se dogaĊalo
u logorima. Sa jednim ili dva izuzetka, nije se radilo o izolovanim
kompleksima ograĊenim bodljikavom ţicom i pristupom ograniĉenim samo
sluţbenicima u logorima. Objekti za zatoĉenje postojali su u mnogim selima
i gradovima i bili smješteni u zgradama javnih ustanova ili institucija; skoro
svako je imao pristup, a u nekim sluĉajevima logorske vlasti omogućavale su
familijama da zatoĉenicima donose hranu; ĉak i tamo gdje su logorima
upravljali vanjski akteri, kao što su takozvane paravojne grupe, desetine

7
MKSJ, Podnesak Ivana Grujića, predstojnika Ureda za zatoĉene i nestale osobe Vlade
Republike Hrvatske, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 5. februar 2003.

52
mještana, koji su se svaki dan poslije posla vraćali svojim domovima, bili su
ukljuĉeni u njihovo svakodnevno funkcionisanje. I pored toga što im je to u
dugom roku moglo nanijeti štetu, sa stanovišta poĉinitelja to je imalo smisla:
omogućujući rijetkim nesrbima uvid u uslove u logoru omogućavalo je
ulijevanje straha u kosti ostatku stanovništva i pospješivalo njihovu odluku
da napuste svoja sela i gradove, dok je istovremeno impliciralo i Srbe koji
nisu uĉestvovali u svakodnevnim aktivnostima u logorima.

Konaĉno, kad je rijeĉ o organizacionom okviru srpske mreţe logora, treba

potcrtati da nijedna organizacija nije imala iskljuĉivu nadleţnost nad
logorima. U bilo kojem trenutku cijeli niz organizacija – vojska, policija ili
„paravojne formacije“ – upravljao je raznim zatoĉeniĉkim objektima širom
bivše Jugoslavije. Jugoslavenska narodna armija (JNA) upravljala je svojim
logorima na poĉetku kampanje u okviru sistema vojnih zatvora; i pored toga
što postoji malo dokaza o tome da je Srpska vojska Krajine (SVK) imala
svoje logore, postoje dokazi da Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike
Srpske Krajine (RSK) jeste; postoji i obilje dokaza da su i Vojska i
Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srpske imali i upravljali
vlastitim logorima. Dokazi i svjedoĉenja pokazuju da su takozvane paravojne
formacije takoĊer uĉestvovale u upravljanju logorima u Hrvatskoj i Bosni i
Hercegovini. U kosovskom dijelu kampanje za zatoĉenje kosovskih
albanskih civila korišten je zatvorski sistem Republike Srbije.

Da rezimiramo, JNA/VRS, policija RS, RSK i Republike Srbije, te paravojne

formacije, djelujući u ime ili sa ovlastima razliĉitih srpskih vlasti – lokalnih i
regionalnih – bile su ukljuĉene i upravljale aspektima mreţe logora u okviru
srpske kampanje etniĉkog ĉišćenja.
Ostatak ĉlanka će iznijeti detaljan pregled i dokaze u vezi sa svrhom,
prirodom, karakteristikama i organizacijama odgovornim za funkcionisanje
mreţe logora u okviru srpske strategije etniĉkog ĉišćenja u bivšoj Jugoslaviji.

Uspostava logora: privoĊenje, selekcija, izolacija

Trenutno ne postoje interni dokumenti koji eksplicitno elaboriraju razloge

srpskih civilnih i vojnih vlasti za uspostavu zatoĉeniĉkih objekata i
koncentracionih logora u okviru strategije etniĉkog ĉišćenja. To je
vjerovatno i pitanje percepcije: srpske vlasti nisu smatrale da objekti
zatoĉenja pod njihovom kontrolom imaju bilo šta sa konceptom
koncentracionih logora; u postojećoj dokumentaciji koja se bavi ovim

53
pitanjem logori se spominju ili kao „logori ratnih zarobljenika”8, kao
„prihvatni centri”9 ili „istraţni centri”10. U mjeri u kojoj se o cilju logora
moţe zakljuĉivati na osnovu postojeće dokumentacije, ona se odnosi na
Bosnu i Hercegovinu; ali, dokazi u vezi sa praksama u logorima drugdje, u
Hrvatskoj i na Kosovu, ukazuju na poklapanja u smislu cilja i svrhe.
Konaĉno, u ovoj taĉki nije ni vaţno da li je korištenje te terminologije za
opisivanje logora bilo i oblik poricanja ili ne: zanimljiva je i govori sama za
sebe ĉinjenica da, po svemu sudeći, postoji konsenzus kada je rijeĉ o
korištenju skoro identiĉnog rjeĉnika u razliĉitim dijelovima i periodima
kampanje etniĉkog ĉišćenja.

Rijedak, iako nejedinstven sluĉaj poloviĉnog priznanja prave prirode

zatoĉeniĉkih objekata kojima su upravljale vlasti bosanskih Srba došao je iz
usta pokojnog Milana Kovaĉevića, prvog ĉovjeka općinskih vlasti u
Prijedoru u periodu kada je ovaj grad u sjeverozapadnoj Bosni bio sjedište tri
emblematiĉna logora za kompletnu mreţu logora u Bosni i Hercegovini:
Trnopolja, Omarske i Keraterma. U poslijeratnom intervjuu Edu Vulliamyju
– britanskom novinaru koji je ustvari bio jedan od tri novinara koji su logore
posjetili u augustu 1992. godine – Kovaĉević je došao najbliţe priznanju
prave prirode logora nego bilo koji drugi zvaniĉnik vlasti bosanskih Srba.
Vulliamy je objavio sadrţaj intervjua i potom svjedoĉio na suĊenju kako
Kovaĉeviću tako i drugim suĊenjima vezanim za logore u Prijedoru. Dio
njegovog svjedoĉenja o intervjuu Milana Kovaĉevića glasi:

„(…) Rekao je da je Omarska planirana kao mjesto za zatoĉenje, ali se (i ovdje

citiram skoro doslovno) 'pretvorila u nešto drugo'. Rekao je da to pripisuje onome
što je nazvao 'kolektivno ludilo'. Pitali smo ga o spaljenim kućama duţ puta i
logorima i on je rekao: 'To sve izgleda vrlo planirano ako gledate iz New Yorka, ali
ovdje na terenu kada', i mislim da je rekao nešto kao, 'kada vam se sve raspada u
glavi, kada se sve raspada u glavama ljudi, gdje sve gori', i govorio je o tom
kolektivnom ludilu (…).”11

Osim toga što nudi jedinstven uvid u moć poricanja i um jedne od osoba
odgovornih za horor prijedorskih logora, priznanje „neĉega drugog“ je i
indikator onoga što se dogaĊalo. Paradoksalno je da su dokazi o postojanju
logora u Prijedoru i snaţni dojam koji je ostavila fotografija izgladnjelih

8
Informacija o radu i aktivnostima SJB Kljuĉ za vrijeme borbenih djejstava na podruĉju
općine Kljuĉ, Kljuĉ, juli 1992.
9
SJB Prijedor, Izvještaj.
10
Izvještaj o zateĉenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima,
iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, Komisija za obilazak općina i SJB
Prijedor, Bos. Novi i Sanski Most, Centar sluţbi bezbjednosti Banja Luka, 18. august 1992.
11
MKSJ, Ed Vulliamy, Tuţitelj protiv Duška Tadića, transkript, str. 2214, 7. juni 1996.

54
zatoĉenika iz Trnopolja – što je ustvari bio prvi dokaz postojanja logora u
bivšoj Jugoslaviji – u zapećak gurnuli postojanje stotina drugih logora u
zemlji. Savez logoraša BiH identifikovao je 520 zatoĉeniĉkih objekata
razliĉite veliĉine i u razliĉitom trajanju samo u Bosni i Hercegovini.12
Uprava za nestale osobe Republike Hrvatske identifikovala je trideset
zatoĉeniĉkih objekata u RSK, 18 u Srbiji i dodatna dva u Crnoj Gori. 13 Uz
7.666 hrvatskih drţavljana, preko sto hiljada nesrba iz Bosne i Hercegovine
bili su zatoĉeni u jednom ili drugom trenutku.14

Dokumenti srpske provenijencije sugeriraju da je u najvećoj mjeri meta

zatoĉenja bila inteligencija, elita, bogati i utjecajni iz nesrpskih zajednica. To
se moţe zakljuĉiti iz ĉestog spominjanja „kategorizacije“ ili „klasifikacije“
zatoĉenika u dokumentima koji se tiĉu funkcionisanja logora. MeĊu
zakljuĉcima Kriznog štaba Sanskog Mosta od ĉetvrtog juna 1992. izmeĊu
ostalog se spominju i zatoĉenici u Sanskom Mostu: u okviru priprema za
zatvaranje logora u Sanskom Mostu i njihovu deportaciju u logor Manjaĉa –
koji su srpske vlasti ciniĉno nastavile tretirati kao logor za ratne
zarobljenike15 – lokalne civilne vlasti, te policija i vojska izvršile su
zajedniĉku „kategorizaciju zatvorenika“: 1. kategorija – politiĉari, 2.
kategorija – nacionalno ekstremni, 3. kategorija – ljudi koji su nepoţeljni na
teritoriji općine Sanski Most16, te ih tretiraju u skladu sa njihovim statusom.

Srpske vlasti su i drugdje marljivo i detaljno vršili podjelu i kategorizaciju

zatoĉenika u grupe kao što se vidi iz izvještaja policije u Kljuĉu iz jula 1992.
koji pokriva period od aprila do jula. Dio dokumenta o „operativnoj obradi“
navodi „kriterije“ na osnovu kojih su graĊani nesrpske nacionalnosti zatoĉeni
i dijeli ih u nekoliko grupa poredanih po ozbiljnosti navodnih prekršaja: „lica
koja su uĉestvovala u oruţanoj pobuni; lica koja su bili pripadnici tzv.
muslimanske TO (Teritorijalne odbrane); lica koja su se bavila švercovanjem
i rasturanjem naoruţanja; lica koja su nelegalno posjedovala naoruţanje, a
nisu bila u formacijama; lica koja su aktivno radila na organizovanju i

12
Spisak logora i objekata za zatoĉenje u Bosni i Hercegovini – pod srpskom kontrolom,
Savez logoraša Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 20. februar 2003.
13
MKSJ, Podnesak Ivana Grujića, predstojnika Ureda za zatoĉene i nestale osobe Vlade
Republike Hrvatske, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 5. februar 2003.
14
MKSJ, Melika Malešević, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 10. mart 2003,
transkript, str. 17428.
15
Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Komisija za obilazak sabirnih centara i drugih
objekata za zarobljenike u Srpskoj Republici Bosni i Hercegovini, Izvještaj Komisije o
obilasku sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Autonomnoj regiji Krajina,
Pale, 17. august 1992.
16
Krizni štab Srpske opštine Sanski Most, Zakljuĉci, No. 29/92, 4. juni 1992.

55
formiranju tzv. muslimanske TO; lica koja su aktivno vršila propagandu na
izazivanju nacionalne netrpeljivosti.”17
Da je svrha kategorizacije bila fokusiranje na elemente unutar nesrpskih
grupa koje su srpske vlasti nalazile za shodno izolovati, vidi se i iz interne
korespondencije Ministarstva unutrašnjih poslova i Vlade. Suoĉeni sa
problemom drţanja i ĉuvanja hiljada ljudi u logorima i logistiĉkim naporom
koji je operacija iziskivala, banjaluĉki Centar sluţbi bezbjednosti (CSB) –
odnosno, regionalno sjedište policije – pisalo je Ministarstvu unutrašnjih
poslova traţeći upute o tome šta da radi sa tolikim brojem zatoĉenika. U
pismu se navodi da su srpske vojne i policijske snage „privele veći broj
graĊana muslimanske i hrvatske nacionalnosti, kojima je zavisno od broja i
drugih okolnosti, odreĊen boravak u raznim objektima kao što su škole,
domovi, fabriĉke prostorije, otvoren prostor (igrališta) i sl.“, ali da je nakon
provedenog procesa selekcije utvrĊeno da uz dvije kategorije koje su
planirali zadrţati – „aktivni uĉesnici neprijateljskih formacija u toku
oruţanih sukoba, ilegalni snabdjevaĉi i finansijeri naoruţavanja
muslimanskog i hrvatskog naroda, tajno i organizovano pripremanje oruţanje
pobune i likvidacija pripadnika srpskog naroda i sl.” – postoji i treća grupa
koja nije od interesa te stoga predlaţe da se „isti mogu tretirati kao taoci“ i
biti razmijenjeni.18 Tomislav Kovaĉ, zamjenik ministra unutrašnjih poslova,
uputio je Vladi prijedlog općeg rješenja po kojem su vlasti trebale zadrţati
osobe od interesa, a ostatak stanovništva naprosto premjestiti nakon
odreĊenog procesa selekcije koji su trebale obaviti vojne i policijske vlasti.19

Ĉinjenica da su razliĉite vojne i policijske organizacije uĉestvovale u

upravljanju i funkcionisanju logora ne treba zbunjivati: i pored toga što je
uĉešće razliĉitih organizacija i institucija imalo razliĉito opravdanje i
organizacioni okvir i moţda dovodilo do odreĊenog stepena dvosmislenosti u
vezi s tim ko je i gdje je konaĉni arbitar kada je rijeĉ o logorima, 20 cilj je
ostao isti. Još jedan indikator jedinstvene svrhe logora moţe biti upravo u
razliĉitosti organizacija koje su upravljale logorima. Naime, svrha svih
logora moţe se saţeti na sljedeći naĉin: a) uspostava fiziĉke kontrole nad
vaţnim segmentima nesrpskog stanovništva, b) selekcija i zadrţavanje
elemenata koji su smatrani prijetnjom, imaginarnom ili stvarnom, projektu
srpske „protodrţave“ i simboliĉni ili emblematiĉni za zajednicu ĉiji su

17
Stanica javne bezbjednosti, Kljuĉ, Povjerljivo, No. 9/92, Informacija o radu i aktivnostima
SJB Kljuĉ.
18
Centar sluţbi bezbjednosti Banja Luka, Ministarstvo unutrašnjih poslova Srpske
Republike Bosne i Hercegovine, ministru, No. 11-170, 20. juli 1992.
19
Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo unutrašnjih poslova, No. 10-239/92,
8. august 1992.
20
Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo unutrašnjih poslova, No. 10-239/92,
8. august 1992.

56
pripadnici bili i njihovo ili fiziĉko uništenje ili presijecanje meĊusobnih
moralnih veza izmeĊu njih i ostatka zajednice, „obiĉnih“ zatoĉenika koji su
ih smatrali voĊstvom ili liderima.21
Po svemu sudeći, odgovorni za uspostavu i svakodnevno funkcionisanje
logora raĉunali su da je, pored fiziĉkog uklanjanja prijetnje ili percipirane
prijetnje, iz njihovog okruţenja – a kao što je već potcrtano, muškarci bez
obzira na dob bili su primarno smatrani prijetnjom – tretman kojem su bili
podvrgnuti u zatoĉenju trebao da ih obeshrabri u pruţanju otpora ili da, ako
budu dovoljno sretni da preţive, odustanu od povratka kući. Ubistva u
logorima su bila dijelom usmjerena i ciljana – primarno su bili ciljani ugledni
ĉlanovi nesrpske zajednice, kao što pokazuju proces kategorizacije i
svjedoĉenja – ali dijelom i nasumiĉna, tako da je dobar dio ţrtava izabran
hirom poĉinitelja, a ne s predumišljajem i kao dio plana. MeĊutim, treba još
jednom potcrtati da nije postojao samo jedan tip logora i da su razliĉiti logori
formirani iz razliĉitih razloga, funkcionisali u razliĉitim vremenskim
periodima iako im je zajedniĉki bio cijeli niz praksi koje su već
identifikovane.

Jedna drţava, jedna mreţa logora

Kao i drugi aspekti kampanje etniĉkog ĉišćenja, mreţa logora koja je u

okviru nje uspostavljena i njeno funkcionisanje prelazilo je preko formalnih
granica izmeĊu srpskih entiteta na teritoriji bivše Jugoslavije, a logori koji su
formirani na poĉetku kampanje funkcionisali su kao ekstenzija ili dio
postojećih sistema vojnih ili civilnih zatvora. Tako su osobe privedene,
zarobljene ili uhapšene u Hrvatskoj drţane u zatoĉeništvu u Srbiji,22 Crnoj
21
Rešid Hasanović, stanovnik Bratunca, bio je zatoĉen u zgradi tamošnje osnovne škole
„Vuk Karadţić“. Zatoĉenje je potrajalo samo nekoliko dana, ali su stotine muškaraca
zatoĉeni u sportskoj sali ubijeni na najbrutalniji zamislivi naĉin tokom tog perioda. Prvog
dana straţari su identifikovali i ubili bratunaĉkog imama, poštovanog u bošnjaĉko-
muslimanskoj zajednici kako zbog statusa tako i zbog karaktera. Hasanović opisuje brutalni
i poniţavajući naĉin na koji je ubijen, osmišljen da naudi kako samom imamu tako i cijeloj
zajednici. „Onda su pronašli hodţu. Zvao se Mustafa Mujkanović. Naredili su mu da uĊe u
krug. Zapovjedili su mu da skine kaput kako bi ga mogli lakše tući. Natjerali su ga da pjeva
ĉetniĉke pjesme i da pije pivo (...). Rekli su mu da se pridruţi nekim ljudima u ćošku sale
koje su natjerali da naprave srpski znak sa tri podignuta prsta. Odbio je da napravi taj znak i
umjesto toga je pokazao dva prsta. Bane Topalović mu je onda zadao udarac noţem u grlo”
MKSJ, izjava svjedoka, Rešid Hasanović, datum razgovora: 7. april 2000.
22
Emil Ĉakalić, zdravstveni inspektor zarobljen u bolnici u Vukovaru, bio je jedan od
mnogih Hrvata zatoĉenih u zatvoru u Sremskoj Mitrovici (Srbija). I pored toga što su ga
zarobile jedinice JNA, zvaniĉnici Republike Srpske Krajine imali su pristup zatvoru i
Ĉakalić je svjedoĉio da su ga neki od njih saslušavali. Ĉakalić u svakom sluĉaju nije bio
jedini Hrvat iz Vukovara koji je bio zatoĉen u Srbiji: meĊu ostalima, dr. Vesna Bosanac,
direktorica bolnice u Vukovaru, bila je zatoĉena i isljeĊivana u zatvoru u Sremskoj Mitrovici

57
Gori23 i Bosni i Hercegovini;24 na isti naĉin su nesrbi iz BiH drţani u
zatoĉeništvu u Srbiji;25 s druge, pak, strane, odreĊen broj pojedinaca iz BiH
koji su potraţili utoĉište u Srbiji i Crnoj Gori uhapšeni su i tamošnja policija
ih je deportovala u Bosnu i Hercegovinu.26 U tom smislu Kosovo donekle
predstavlja poseban sluĉaj kako zbog vremenskog ograniĉenja pod kojim su
srbijanske i jugoslavenske vlasti bile prinuĊene da operišu, ali postoji
dovoljno dokaza da su vojska i policija vršile masovno zatoĉenje kosovskih
Albanaca kako lokalno tako i u okviru postojećeg zatvorskog sistema.

Ova vrsta saradnje ogleda se u dokumentu u kojem nekih mjesec dana nakon
što su srpske snage zauzele enklavu Ţepa – 18. jula 1995. godine – naĉelnik
Sluţbe bezbjednosti Glavnog štaba VRS obavještava Vrhovni vojni sud i
Vojno tuţilaštvo smješteno u Bijeljini da su formirani specijalni timovi koji
će isljeĊivati pripadnike Armije Republike BiH (ARBiH) zatoĉene u zatvoru
u Foĉi.27 Pored otvoreno rasistiĉkog rjeĉnika – koji su oficiri VRS

od novembra 1991. do decembra 1992. godine. Vidjeti: Emil Ĉakalić, Tuţitelj protiv Slavka
Dokmanovića, 5. februar 1998, transkript, str. 909–947.
23
Robert Hausviĉka, pripadnik hrvatskog Zbora narodne garde, zarobljen je u blizini
Dubrovnika u oktobru 1991. od trupa JNA koje su grad drţale pod opsadom. Prvo je bio
zatoĉen u objektima JNA u Trebinju i Bileći, gradovima u jugoistoĉnoj Bosni i Hercegovini.
Sredinom aprila 1992. Hausviĉka je premješten u sliĉan objekt JNA u Morinju (Crna Gora).
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni 2000. i
16. septembar 2000.
24
Hrvatskog policajca Vladu Vukovića uhapsili su pripadnici Milicije Krajine –
militarizovane policije koja je djelovala pod komandom Milana Martića, šefa policije
Republike Srpske Krajine – u septembru 1991. Vuković je inicijalno bio zatoĉen u lokalnom
zatvoru u Plaškom, potom prebaĉen u Korenicu (Hrvatska) da bi na kraju skonĉao u
zatoĉenju na aerodromu JNA Ţeljava u Bihaću, odakle je razmijenjen u grupi od oko 200
zatoĉenika u novembru 1991. MKSJ, izjava svjedoka, Vlado Vuković, datumi razgovora:
18. januar 2001. i 20. januar 2001.
25
Sulejman Tihić, u to vrijeme predsjednik općinske organizacije SDA u Bosanskom
Šamcu, priveden je nakon što su srpske snage preuzele kontrolu u gradu. Nakon što je
zadrţan u policijskim i vojnim objektima u gradu, Tihić je prebaĉen u Brĉko, odatle u vojne
objekte na aerodromu Batajnica kod Beograda, te na kraju u Sremsku Mitrovicu, zajedno sa
desetinama drugih nesrba iz Hrvatske i BiH. Nakon atentata na premijera Srbije Zorana
ĐinĊića, Tihić je kako na sudu tako i izvan njega davao izjave da je ubica, zamjenik
komandanta Jedinice za specijalne operacije/JSO MUP-a Republike Srbije, Zvezdan
Jovanović, bio jedan od onih koji su ga muĉili dok je bio zatoĉen u Bosanskom Šamcu.
MKSJ, Sulejman Tihić, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 2. decembar 2003, transkript,
str. 29887.
26
Crnogorski istraţivaĉki novinar Šeki Radonĉić pisao je o deportaciji i izruĉenju preko
osamdeset bošnjaĉkih izbjeglica u Crnu Goru srpskim vlastima u Bosni i Hercegovini. Svi
su nakon toga nestali i smatraju se mrtvim. Vidjeti, Radonĉić, Šeki (2005) Kobna sloboda:
deportacija bosanskih izbjeglica iz Crne Gore, Fond za humanitarno pravo, Beograd.
27
Foĉa je jedan od nekoliko gradova u Bosni i Hercegovini ĉije je ĉak i „ime etniĉki
oĉišćeno“. Većina dokumenata srpske provenijencije nastalih izmeĊu 1992. i 1995. stoga
umjesto Foĉa koriste naziv Srbinje.

58
posloviĉno koristili u sluţbenoj korespondenciji – dokument otkriva i model
saradnje izmeĊu Srbije i Republike Srpske kada je rijeĉ o zatoĉenicima.
Desetine ţitelja Ţepe – i neki preţivjeli nakon pada Srebrenice koji su u
meĊuvremenu stigli u Ţepu – bivših pripadnika ARBiH ili civila prešli su u
Srbiju u skoro beznadeţnom pokušaju da pješice stignu do Makedonije.
Većina njih završila je u rukama srbijanske policije koja ih je nakon toga
isporuĉila ili policijskim ili vojnim organima28 RS-a, dok su iz neobjašnjivih
razloga neki drugi zatoĉenici zadrţani u zatoĉeniĉkim objektima na planini
Tari u Srbiji.29 Beara je, po svemu sudeći, planirao da obezbijedi i njihovo
premještanje: namjera „isljeĊivanja“ je bila da izdjejstvuje priznanja koja su
trebala implicirati i osobe za koje je on znao da se nalaze u Srbiji.

„U KPD Srbinje će biti prikupljeni svi zarobljenici bivše balijske enklave Ţepa
(pripadnici 285. lpbr. tzv. A BiH). Od organa bezbjednosti VRS i MUP RS je
formiran istraţno-operativni tim koji će saslušavati zarobljene balije sa ciljem
stvaranja kriviĉno-pravne dokumentacije, kojom se dokumentuju kriviĉna djela
protiv meĊunarodnog prava i ĉovjeĉnosti, a da bi na osnovi te dokumentacije mogli
potraţivati bivše pripadnike jedinice iz Ţepe koji se sada nalaze u Republici
Srbiji.”30

Da li zbog toga što je pokolj u Srebrenici privukao previše paţnje ili iz nekog
drugog razloga, Vlada Srbije – taĉnije policija – prestala je u jednom
trenutku vraćati zatvorenike iz Srebrenice i Ţepe u Bosnu i Hercegovinu.
Dokazi, meĊutim, pokazuju da je takva praksa trajala barem još nekoliko
dana nakon Bearinog pisma i da su u nekoliko navrata desetine Bošnjaka-
muslimana zarobljenih u Srbiji izruĉene u ruke policije i vojske bosanskih
Srba. Policija iz Ljubovije i Bajine Bašte u Srbiji izruĉila je barem ĉetiri
grupe zarobljenika izmeĊu 20. jula i 1. augusta 1995. godine:31 ovo je bila
uobiĉajena i normalna praksa, što je oĉigledno iz ĉinjenice da su zatvorenici
prebacivani u BiH transparentno i uz policijski zapisnik u kojem je naveden
broj, identitet i imovina, uglavnom novac, koji su zatvorenici imali u svom
posjedu. Deportacija bošnjaĉkih izbjeglica iz Srbije i Crne Gore, njihova
potonja internacija i u velikom broju sluĉajeva smrt bili su predmet
izvještavanja medija i/ili organizacija za ljudska prava i dobro je
28
Izjava svjedoka, B-1619, datum razgovora: 28. juni 1997.
29
„Prihvatni centri za muslimane ili logori u Srbiji”, Radio Free Europe, 3. august 2007.
30
Glavni štab Vojske Republike Srpske, Sektor za bezbjednosno-obavještajne poslove,
Uprava bezbjednosti, Strogo povjerljivo, No. 12/46-575/95, 16. august 1995.
31
Ministarstvo unutrašnjih poslova, Sekretarijat u Uţicu, Organ unutrašnjih poslova Bajina
Bašta, No. 28-744, 23. juli 1995, Zapisnik o primopredaji lica i stvari u OUP Baijna Bašta;
vidjeti i: Ministarstvo unutrašnjih poslova, KPDG Bajina Bašta, Depeša, No. 28-264, 23.
juli 1995.; takoĊer Ministarstvo unutrašnjih poslova, OUP Bajina Bašta, Zapisnik o predaji
lica i stvari izmeĊu KPDG i Policijske stanice za KGP Bratunac, Odjeljenje Skelani, No. 28-
241/95, 23. juli 1995.

59
dokumentovana.32 U ove svrhe bit će dovoljno citirati Safeta Avdića,
bošnjaĉkog zatoĉenika u logoru u KPD Foĉa. Avdić navodi kako je njegov
sunarodnik Mehmed Sofradţija iz Foĉe uhapšen u Novom Sadu „gdje je
boravio kod brata koji je bio oficir JNA“ i deportovan u logor u Foĉi.

„On je otišao u SUP u Novom Sadu da uzme dokumente za novi pasoš i reĉeno mu
je da doĊe za dva dana. Kad je otišao ponovo nakon dva dana, bio je dva dana
zatvoren u policijskoj stanici, a zatim je 'Mata' došao i odveo ga iz policijske stanice
u KP Dom u Foĉi. 'Mata' Matanović je bio policajac u Foĉi (…). Milorad
Stevanović „Šumar‟ je doveo puno Foĉaka Muslimana iz Crne Gore u (…) Foĉu.
Doveo je Rasima Kajganu iz Pljevalja, Ismeta Pašovića iz Igala, Nedţiba Loju iz
Ulcinja i Ekrema Ćemu iz Ulcinja, Šefku Kubata iz Ulcinja, Ismeta Isakovića (…)
negdje iz Crne Gore i Rasima Hanjalića iz Podgorice.”33

Nakon diskusije o svrsi i strukturi mreţe logora kojom su upravljale srpske

organizacije i institucije, sljedeći dio ovog ĉlanka bit će posvećen centralnoj
temi ĉlanka: moralni napad na nesrpske zajednice kao funkcije logora,
drugim rijeĉima, praksama u logorima koje su za cilj imale da unište moralnu
zajednicu zatoĉenih.

Prakse u logorima

Ponekad se ĉini da je uvijek moguće osloniti se na ljudsku kako sposobnost

tako i spremnost da naudi drugom ljudskom biću: katalog okrutnosti
nanošenih zatoĉenicima srpskih logora i objekata za zatoĉenje spada na
najtamniju stranicu historije. Prakse u logorima su od centralnog znaĉaja za
etniĉko ĉišćenje u mjeri u kojoj potkrjepljuju tvrdnju da su glavna i primarna
meta etniĉkog ĉišćenja muškarci. Prakse odnosno djela poĉinjena u logorima
se razlikuju od jednog do drugog: od velikih logora kojima su upravljali
vojni i policijski aparat i koji su nominalno funkcionisali kao logori za ratne
zarobljenike, većih „prihvatnih centara“ koji su sluţili kao platforma za
preseljenje/deportaciju i srazmjerno manjih logora koji se mogu opisati samo
kao muĉilišta. Intenzitet nasilja varirao je od jednog do drugog tipa logora,
ali je u svakom od ovih tipova logora nasilje bilo sistematiĉno, promišljeno i
vršeno s entuzijazmom. Ostatak ovog ĉlanka će se time baviti detaljno i
pokazati u zakljuĉku vezu izmeĊu nasilja i temeljne svrhe logora kao
moralnog napada na ţrtve etniĉkog ĉišćenja.

32
Radonĉić, Šeki (2005) Kobna sloboda: deportacija bosanskih izbjeglica iz Crne Gore,
Fond za humanitarno pravo, Beograd; takoĊer „Open Season on Refugees“, 11. april 1994,
Vreme News Digest Agency No. 133, Available at
http://www.scc.rutgers.edu/serbian_digest/133/t133-3.htm.
33
MKSJ, izjava svjedoka, Safet Avdić, datum razgovora: 16. i 17. oktobar 1995.

60
Opći uslovi

Ostavljajući zasad po strani premlaćivanja, torturu i druge vrste zlostavljanja,

tvrdnja da su uslovi u logorima bili ţalosni potcjenjuje predumišljaj s kojim
su nesrpski zatoĉenici u logorima podvrgavani tretmanu grubom izvan svake
razumne mjere.

Ĉest je bio sluĉaj da zatoĉenici u logorima danima nisu dobijali nikakvu

hranu, a kada jesu, to je bilo jednom u 24 sata i po svjedoĉenjima oĉevidaca
hrana je bila „uţasna”34 i nije je bilo moguće jesti.35 Prostorije u kojima su
zatoĉenici drţani bile su generalno prenatrpane do taĉke u kojoj je bilo kakvo
kretanje bilo fiziĉki nemoguće.36 Shodno tome, bilo kakva higijena kao takva
nije bila moguća, jer su zatoĉenici bili prinuĊeni da vrše i malu i veliku
nuţdu u prenatrpanim prostorijama u kojima su bili drţani.37 Kakvi god da su
uslovi bili, oni iz današnje perspektive izgledaju samo kao mise en scene za
druge, mnogo strašnije i nepodnošljivije prakse u logorima. Ako su uslovi u
logorima stvoreni da ponize zatoĉenike – a po svemu sudeći jesu – i oduzmu
im dostojanstvo, ono što je dolazilo poslije toga bilo je usmjereno na sâm
ţivot i u sluĉaju da je bilo ko od njih imao dovoljno sreće da preţivi, da
oduzme mogućnost za voĊenje normalnog i mirnog ţivota bez oţiljaka.

Tortura

Ako postoji jedna vrsta prakse koja karakterizira tretman zatoĉenika u

srpskim logorima, prakse koja se izdvaja, dominira u svakodnevnom
funkcionisanju logora, onda je to bez ikakve sumnje – tortura. Raširena
tortura – u svim zamislim oblicima – moţe se meĊu ostalim stvarima, ali
samo dijelom, objasniti i uobiĉajenim i skoro posloviĉnim zanemarivanjem
ljudskih prava u predratnom jugoslavenskom vojnom, policijskom i
pravosudnom aparatu. I pored toga što su neki pojedinaĉni poĉinitelji zloĉina
dolazili izvan redova vojske i policije, ove dvije institucije su u pravilu bile
ukljuĉene u jedan ili više aspekata funkcionisanja logora. Prema izvještaju

34
MKSJ, „Y“, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostlih, 5. juli 2000, transkript, str. 3601.
35
MKSJ, izjava svjedoka, Ahmet Zulić, datumi razgovora: 15. i 16. februar 2001. i 14. juni
2001.
36
MKSJ, izjava svjedoka, Sabit Kadriu, datumi razgovora: 2, 3, 5, 6. i 8. decembar 2000.;
takoĊer MKSJ, izjava svjedoka, Safet Avdić, datumi razgovora: 16. i 17. oktobar 1995.;
MKSJ, izjava svjedoka, Marko Kneţić, datumi razgovora: 4. i 6. maj 2000.; MKSJ, izjava
svjedoka, Ibro Osmanović, datumi razgovora: 5, 7. i 10. oktobar 1994.
37
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni
2000. i 16. septembar 2000. TakoĊer vidjeti: MKSJ, izjava svjedoka, Ahmet Zulić, datumi
razgovora: 15. i 16. februar 2001. i 14. juni 2001.

61
Human Rights Watch objavljenom u decembru 1998. dokazi su sugerirali da
je u Srbiji, naprimjer, u zatvorima „fiziĉko zlostavljanje i muĉenje albanskih
zatvorenika” bilo rašireno.38 Prema istom izvještaju – koji se ovdje koristi
više u svrhe ilustracije nego kao definitivni dokaz tretmana kojem je
srbijanska policija podvrgavala kosovske Albance i prije poĉetka kampanje
etniĉkog ĉišćenja – pet ljudi ubijeno je u izvještajnom periodu, pored nekih
pedeset za koje je HRW imao dokaze da su ih vansudski pogubile snage
srbijanske „specijalne policije”.39 Vaţno je imati na umu da su prakse u
zatvorima – kosovski Albanci su obiĉno zatvarani pod laţnim optuţbama za
terorizam ili neki oblik „protivdrţavnih aktivnosti”40 – samo eskalirale
poĉetkom sveobuhvatnog etniĉkog ĉišćenja albanskog stanovništva sa
Kosova. Nalazi ovog izvještaja su vaţni u mjeri u kojoj ukazuju na
postojanje dokaza o ranijem postojanju strategije koja je barem u odreĊenoj
mjeri bila usmjerena na zatvaranje istaknutih pojedinaca kao što su „aktivisti
za ljudska prava, studenti, doktori, humanitarni radnici, ĉlanovi politiĉkih
partija i advokati”, kao i na masovne razmjere hapšenja do taĉke u kojoj je
moguće da su „nezvaniĉna mjesta zatoĉenja” bila formirana uz već postojeći
zatvorski sistem Republike Srbije i Vojske Jugoslavije.41 Jedan od aspekata
okrutnosti u logorima bilo je pridrţavanje postojećih procedura u mjeri u
kojoj je dobar dio nasilja bio usmjeren na iznuĊivanje laţnih priznanja od
zatoĉenika. Sabit Kadriu, kosovski aktivista za ljudska prava, izdvojen je iz
konvoja albanskih civila u blizini Vuĉitrna/Vushtrri i prevezen u zatvor u
Smrekovici sredinom maja 1999. Ovako opisuje svoje „ispitivanje”:

„Mislim da smo negdje 12. ili 14. dan u zatvoru odvedeni kod upravnika zatvora u
kancelariju. Putem do kancelarija ponovo su nas tukli štapovima dok smo prolazili
kroz hodnik. Poredali su nas u hodnik ispred (…), ušao sam u kancelariju (…).
Unutra je bio Srbin u civilnom odjelu i uzimao podatke od svakog od nas i diktirao
sekretarici koja je tipkala. Dok je diktirao moje podatke, rekao je da sam bio
uhapšen u Ĉiĉavici/Qiqavica. Pobunio sam se i rekao da sam uhapšen u Velikoj
Studimlji/Studime e Eperme, ali je on rekao: „Ko tebe pita?‟ Sekretarica mi je nakon
što je završila s tipkanjem (…) dala dokumente na potpis. U dokumentu je bilo
napisano da sam bio pripadnik teroristiĉke grupe koja je djelovala protiv srpskih
vlasti. Nisam imao izbora osim da potpišem.”42

38 Human Right Watch, Detentions and Abuse in Kosovo, December 1998 Vol. 10, No. 10
(D), Executive Summary, str. 2.
39
Human Right Watch, Detentions and Abuse in Kosovo, December 1998 Vol. 10, No. 10
(D), Death in Detention, str. 1–4.
40
Human Right Watch, Detentions and Abuse in Kosovo, December 1998 Vol. 10, No. 10
(D), Executive Summary, str. 2.
41
Human Right Watch, Detentions and Abuse in Kosovo, December 1998 Vol. 10, No. 10
(D), Unofficial places of Detention, str. 1.
42
MKSJ, izjava svjedoka, Sabit Kadriu, datumi razgovora: 2, 3, 5, 6. i 8. decembar 2000.

62
Gani Hajredinaj – koji je priveden u istoj grupi od nekih osamsto do hiljadu
muškaraca iz okoline Vuĉitrna/Vushtrri i zatoĉen u Smrekovici – bio je lošije
sreće. Hajredinaj navodi da je peti dan pritvora izveden iz prenatrpane ćelije
na isljeĊivanje. Kada je porekao optuţbe o navodnoj pripadnosti
Oslobodilaĉkoj vojski Kosova (Ushtria Cirlimtare Kosova – UCK) – iako je
priznao da je dao novĉani doprinos – bio je brutalno pretuĉen.

„Ĉovjek je pozvao straţara da uĊe. Nisam poznavao tog ĉovjeka; imao je oko 40 do
45 godina, bio visok oko 190 cm (…), odjeven u tamnoplavu straţarsku uniformu
(…). Ĉuo sam kada je straţar pitao mog isljednika koliko da me udara. Upitao je to
dok je uzimao palicu sa stola (…); isljednik me onda upitao koliko ĉlanova porodice
imam i koliko su stari. Rekao sam mu dob svih ĉlanova moje uţe porodice. Sjećam
se da je kad sam rekao da imam blizance prokomentarisao da sam dovoljno jak.
Onda je rekao straţaru da je od njega 20, što znaĉi da je bilo ukupno 120.”43

Kada se isljednik vratio, zaprijetio je Hajredinaju sa još više batina. Potom je

u prostoriju ušla sekretarica sa pripremljenim priznanjem za uĉešće u
„teroristiĉkim aktivnostima“ koje je Hajredinaj trebao da potpiše; isljednik
ga je udario u lice i zaprijetio da će ponovo pozvati straţare i on nije imao
drugog izbora osim da potpiše.44 Mnogo ĉešće, meĊutim, „isljeĊivanje” nije
ni trebalo da rezultira priznanjem, nego je bilo prihvaćeni izgovor za torturu.
Kerim Mešanović, koji je prije rata bio sluţbenik u općinskom odjeljenju
Sekretarijata Narodne odbrane u Prijedoru, a potom zatoĉen u Omarskoj,
svjedoĉi kako su profesionalni policajci provodili „isljeĊivanje“:

„Jedan od najgorih isljednika bio je Radak Kneţević, policajac u penziji. On je

isljeĊivao ljude s Brda i imao je tri ili ĉetiri uobiĉajena pitanja. „Koliko si visok?‟,
„Koliko si teţak?‟, „Koji ti je broj cipela?‟ i, „Što mi psuješ mater?‟ Mogli su se ĉuti
tupi udarci i isto tako zvuk metala kad udari o sto kad bi promašio...”45

Ova vrsta torture bila je praktikovana i u većim logorima na isti naĉin kao i u
improvizovanim objektima zatoĉenja. Ibro Osmanović, mašinski tehniĉar i
vatrogasac iz Vlasenice i preţivjeli iz nekoliko logora, zatoĉen je u
policijskoj stanici u tom gradu u maju 1992. Njegov opis jednog takvog
incidenta ledi krv u ţilama:

„OdvoĊeni smo iz sobe, po jedan ili po dvojica u drug sobu u kojoj su se nalazile
dvije stolice i sto. Reĉeno mi je da sjednem na stolicu okrenut naslonu. Ruke su mi
bile pruţene preko naslona u pravcu stola. Jedna ruka mi je bila vezana za gornji dio

43
MKSJ, izjava svjedoka, Gani Hajredinaj, datumi razgovora: 28. i 29. maj 1999.
44
MKSJ, izjava svjedoka, Gani Hajredinaj, datumi razgovora: 28. i 29. maj 1999.
45
MKSJ, Kerim Mešanović, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 11. septembar 2000,
transkript, str. 5188.

63
noge od stola na jednoj, a druga na drugoj strani. Stopala su mi bila vezana za
prednje noge stolice. Tukla su me ĉetvorica muškaraca palicom, metalnim cijevima
46
i metalnim lancima.”

Robert Hausviĉka navodi da je u noći zarobljavanja bio premlaćen tokom

„isljeĊivanja“ do taĉke u kojoj je svog isljednika pitao šta ţele da prizna:
„Upitao sam ga što hoće da priznam, jer bih mu u tom trenutku priznao bilo
što, samo da me prestane muĉiti.” Ali „me on nastavio udarati.”47 I dok se
njegov inicijalni tretman moţe donekle objasniti entuzijazmom lokalnih
oficira i vojnika, frustriranih tokom operacije u Dubrovniku – gdje je
Hausviĉka zarobljen – to ne moţe objasniti potonja „isljeĊivanja“ – kojima
su bili podvrgnuti podjednako i civili i vojnici – ukljuĉujući i isljeĊivanje
tokom kojeg je i on bio primoran da potpiše priznanje krivice.48 Većina
zatoĉenika nikad nije izvedena pred sud na temelju tih, iznuĊenih „priznanja“
i ĉak i ako im je nekad uruĉen primjerak izjava koje su potpisali, u pravilu
nije bilo daljnjih pravosudnih koraka.49 Jedan od istinski strašnih aspekata
torture sa stanovišta zatoĉenika bila je njena nasumiĉnost. Straţari su u
pravilu imali odriješene ruke i muĉili su i premlaćivali zatoĉenike na dnevnoj
osnovi. Hausviĉka prepriĉava tretman u kasarni u Bileći (BiH):

„Nastavile su se i batine, non-stop. Nekoliko su me puta straţari odveli u zahod koji

se bio zaĉepio, pa sam morao ruke gurnuti u školjku i odštopati ga. Ako mi to ne bi
uspjelo otĉepiti rukama, straţari bi mi gurnuli glavu u školjku. Vidio sam da su
nekoliko zatoĉenika tako jako pretukli da su bili cijeli u masnicama i krvavi.
Kasnije bih vidio da neke odnose na nosilima, ali nisam bio dovoljno blizu da vidim
u kakvom su stanju i jesu li uopće ţivi. (…) Jednom sam prigodom vidio kako

46
MKSJ, izjava svjedoka, Ibro Osmanović, datumi razgovora: 5, 7. i 10. oktobar 1994.
47
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni
2000. i 16. septembar 2000.
48
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni
2000. i 16. septembar 2000.
49
Postoje, meĊutim, anegdotalni dokazi da je u nekim sluĉajevima bilo montiranih suĊenja.
Mirsad Palić iz Bosanske Krupe optuţen je zato što je kod kuće posjedovao metalnu šipku i
izveden je pred sud u aprilu 1992. godine nakon što je nekoliko dana proveo u zatoĉenju u
zgradi osnovne škole u gradu. SuĊenje je bilo javno i Paliću se nije jedinom sudilo. „Ĉinilo
se da su s obje strane puta bile poredane na tisuće ljudi. Dok su nas vodili kroz kordon ljudi,
iz gomile su nas udarali i šutirali (...). Na ulazu u zgradu zaustavio me Duško Zmijanac (...).
U ruci je imao zašiljenu, oko 70 cm dugaĉku metalnu šipku. Podigao ju je i povikao: „Ljudi,
Srbi, pogledajte šta sam našao u kući ovog ĉovjeka.‟ Rekao je: „Ovime balije namjeravaju
da vade oĉi našoj djeci i ţenama'.” SuĊenje je odrţano, Palić je svjedoĉio na suĊenju, ali
nikad nije bio obaviješten o ishodu. MKSJ, izjava svjedoka, Mirsad Palić, datum razgovora:
26. august 1999.

64
Ljubišić tuĉe jednog bosanskog zarobljenika elektriĉnim kabelom. Tukao ga je tako
50
jako da mu je rasjekao koţu i ĉovjek je bio obliven krvlju.”

Ahmet Zulić, stanovnik Sanskog Mosta i jedan od Bošnjaka zatoĉen u

garaţama fabrike „Betonirka“, gdje je zadrţan 21 dan prije nego što je
premješten u logor Manjaĉa kod Banje Luke, tvrdi da za to vrijeme nije bio
premlaćivan samo tri dana.51

„Svake noći bi prozvali nekoliko zarobljenika i pretukli ih. To bi najĉešće poĉelo

oko deset uveĉer. Većina policajaca u noćnoj smjeni uĉestvovala je u tim
premlaćivanjima. Ponekad bi prozvali neku djecu koja su prolazila tuda da nas tuku.
Kad su mene tukli, sluţili su se pendrecima ili dijelovima drvenih stolica. Kad bi
tamo bila djeca, policajci bi mi natakli lisice na ruke i djeca su uvjeţbavala karate
na meni. Uvijek su me tukli dok se ne bih onesvijestio.”52

Nedţad Hadţiefendić iz Zvornika, koji je bio zatoĉen u zgradi poljoprivredne

zadruge izvan grada, prepriĉao je incident tokom kojeg su, nakon naroĉito
brutalnog premlaćivanja, straţari naredili zatoĉenicima da se biju jedni s
drugima: „Kada su se umorili, natjerali su nas da udaramo jedan drugog. Ja
sam morao da se tuĉem sa osobom do mene. Ĉini mi se da sam se tukao s
Edibom. Pokušavali smo da se pretvaramo kako se tuĉemo, ali ukoliko bi oni
to primijetili, ponovo bi poĉeli da nas tuku. Od tih batina bili smo prekriveni
crnim i plavim modricama (…).”53 Tortura nije bila samo fiziĉka i
ukljuĉivala je pjevanje srpskih nacionalistiĉkih pjesama, pozdravljanje
straţara tradicionalnim srpskim pozdravom sa tri prsta; zatoĉenici su mogli
raĉunati i na to da će biti izvoĊeni na laţne egzekucije54 i poniţavanja kao
dio svakodnevne rutine, od ĉišćenja klozeta55 do bijednih obroka.56 Ali druge
dvije prakse koje su proizašle iz ovog istraţivanja najrjeĉitije govore o
logorima kao frontu moralnog napada na ţrtve: seksualno zlostavljanje
muškaraca i postojanje kapo reţima.

50
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni
2000. i 16. septembar 2000.
51
MKSJ, Ahmet Zulić, Tuţitelj protiv Radoslava BrĊanina, 7. juni 2002, transkript, str.
6886.
52
MKSJ, izjava svjedoka, Ahmet Zulić, datumi razgovora: 15. i 16. februar 2001. i 14. juni
2001.
53
MKSJ, izjava svjedoka, Nedţad Hadţiefendić, datumi razgovora: 1, 2. i 3. oktobar 1997.
54
MKSJ, izjava svjedoka, Robert Hausviĉka, datumi razgovora: 16. maj 2000, 26. juni
2000. i 16. septembar 2000.
55
MKSJ, izjava svjedoka, Marko Kneţić, datumi razgovora: 4. i 6. maj 2000.
56
MKSJ, Kerim Mešanović, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 11. septembar 2000,
transkript, str. 5183–5185.

65
Seksualno zlostavljanje i kapo reţim

Nijedan od ovih fenomena vjerovatno nije nov, ali oba su kontroverzna i

zbog njihove specifiĉne moralne teţine bili su skoro potpuno zanemareni u
istraţivanju etniĉkog ĉišćenja. I seksualno zlostavljanje muškaraca i
postojanje pojedinaca ĉija se uloga u logorima moţe opisati sliĉnoj ulozi koje
su u nacistiĉkim logorima imali tzv. kapo predstavljaju napad na dominantne
vrijednosti zajednice ţrtava i vrstu djela koja uništava njeno moralno tkivo.
Dokazi su do sada ograniĉeni na logore u sjeveroistoĉnoj i istoĉnoj Bosni, ali
oklijevanje s kojim muške ţrtve seksualnog zlostavljanja svjedoĉe ili su
spremni da svjedoĉe o tome – i stoga moţemo samo pretpostaviti da je broj
ţrtava vjerovatno veći nego što je do sada ustanovljeno – je i najbolja
ilustracija osjetljivosti ove teme. Dijalog izmeĊu Alije Gušalića – preţivjelog
iz logora Batković u blizini Bijeljine – i tuţitelja MeĊunarodnog kriviĉnog
suda za bivšu Jugoslaviju na suĊenju Slobodanu Miloševiću je vjerovatno
najbolja ilustracija:

P. Da li ste bili primoravani na seksualne aktivnosti? Ako jeste, recite nam to u

jednoj reĉenici.
O. Njihova je sramota što su tjerali muškarce da spavaju jedni s drugima.
P. Da li se to dogodilo jednom ili više od jednom?
A. Više od jednom.
Q. A da li se to dogaĊalo u hangaru ili drugdje?
A. Na ĉardaku, kada su nas sakrivali, kada bi dolazio Crveni krst.
Q. I ko je to posmatrao, samo straţari i drugi ĉlanovi desetine ili još neko?
A. Straţari. Straţari su bili oni koji su tu radili.57

Jedan drugi Bošnjak – stanovnik Diviĉa, gradića malo izvan Zvornika – koji
je bio zatoĉen u Domu kulture u obliţnjem selu Ĉelopek, svjedoĉio je na
suĊenju Miloševiću pod pseudonimom B-1461 o masovnom seksualnom
zlostavljanju u logoru. On kaţe da su na Bajram u junu 1992. godine straţari
izdvojili oĉeve i sinove meĊu zatoĉenicima, natjerali ih na binu i naredili da
vrše oralni seks jedni na drugima.58 Kasnije su natjerali druge muškarce,
izabrane nasumiĉno, da se popnu na binu i rade isto to sve dok na bini nije
bilo nekih dvadeset muškaraca,59 dok su ostali zatoĉenici morali da gledaju.
Kada ni to nije bilo dovoljno, zatoĉenici su bili prinuĊeni da jedni na
drugima vrše i nasilnija djela. Po rizik da je sljedeći opis odveć plastiĉan,
ovako je svjedok B-1461 opisao ono što se dogaĊalo:

57
MKSJ, Alija Gušalić, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 31. mart 2003, transkript, str.
18284.
58
MKSJ, B-1461, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 6. maj 2003, transkript, str. 20221.
59
MKSJ, B-1461, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 6. maj 2003, transkript, str. 20222.

66
„Traţili su da odreĊeni parovi, odreĊeni muškarci jedni drugima odgrizu genitalije.
Traţili su da pokaţu te penise. Jednog su ĉovjeka natjerali da pokaţe penis koji je
odgrizao i proguta ga. Jedan je odbio, ali je drugi to uradio. Onda su zatraţili od
jedne osobe da – da gurne metlu – dršku od metle u anus drugog muškarca.”60

Daljnje dokaze seksualnog zlostavljanja muškaraca pruţa svjedoĉenje – na

istom suĊenju – svjedoka pod pseudonimom B-1780, Bošnjaka zatoĉenog u
prostorijama bivšeg vojnog poljoprivrednog dobra u Branjevu blizu
Zvornika. Njegovo svjedoĉenje opisuje incident u ĉijem središtu je zatoĉenik
Abdulah Buljubašić:

„Jednom prilikom, ĉetiri ili pet Arkanovaca, ukljuĉujući i Jasikovca, Srbina iz

Loznice, došli su sa dugim drvenim štapom koji je bio zaoštren na vrhu. Naredili su
Abdulahu Buljubašiću da klekne sa glavom naslonjenom na zid. Dvojica
Arkanovaca su onda ugurali štap oko 40 centimetara u njegov anus. Buljubašić je
strašno vrištao prije nego što se onesvijestio. Svjedok je vidio krv koja teĉe iz
Buljubašića i kasnije ĉuo da ga je pokopao njegov otac.”61

Još jedan sluĉaj seksualnog zlostavljanja ukljuĉuje i ţenu, straţara u logoru,

koja je primorala dvojicu zarobljenika da izvode oralni seks jedan na
drugom, u šta se osvjedoĉio Mehmed Musić tokom zatoĉenja u sportskoj hali
u sarajevskom predgraĊu Hadţići.62 U izjavi koju je dao po razmjeni, Musić
je takoĊer svjedoĉio o fenomenu koji nije nimalo nov, ali je podjednako
kontraverzan i osjetljiv kao u prethodnim historijskim sluĉajevima. On je,
naime, identifikovao zatoĉenika – ĉije ime neće biti objavljeno – koji je po
njegovim rijeĉima radio za upravu logora i zauzvrat uţivao povlašten status.

„Imenovani je, dok smo bili zatvoreni u sportskoj dvorani, Lukavici, Svrakama, od
strane ĉetnika bio odreĊivan za sobnog starješinu, a odluĉivao je ko će od
zatvorenika ići u radne vodove, zajedno sa straţarima objedovao, gledao televiziju i
sliĉno, što nijedan drugi zatvorenik nije mogao. Koliko mi je poznato (...), nikada
nije bio zlostavljan i fiziĉki maltretiran, a poslije povremenih kontakata sa
63
straţarima, pojedini zatvorenici su izvoĊeni i fiziĉki maltretirani.”

Gušalić je takoĊer svjedoĉio da su ga po dolasku u Batković premlatila

dvojica bošnjaĉkih logoraša: kada je upitan da objasni njihovo ponašanje,

60
MKSJ, B-1461, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 6. maj 2003, transkript, str. 20222.
61
MKSJ, B-1780, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 30. oktobar 2003, transkript, str.
28221.
62
Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Sektor SDB – Radna
organizacija Hadţići, izjava Mehmeda Musića, No. 173/93, 18. april 1993.
63
Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Sektor SDB – Radna
organizacija Hadţići, izjava Mehmeda Musića, No. 173/93, 18. april 1993.

67
Gušalić je izjavio da su to vjerovatno uĉinili da saĉuvaju svoje ţivote.64 Ali
svjedoĉenje Ibre Osmanovića, takoĊer logoraša iz Batkovića, navodi na
zakljuĉak da to nije obavezno bio sluĉaj i da su trojica bošnjaĉkih logoraša
ustvari radili za upravu logora. On tvrdi da su oni „htjeli da uĉestvuju
premlaćivanjima“ i da su „tukli druge zatvorenike u prisustvu i bez prisustva
drugih straţara”.65 On takoĊer navodi da je jedan od njih postavljen za šefa
„zatvorenika-straţara“ i da je „komandirao svim zatvorenicima-straţarima“,
te da je boravio u „drugoj zgradi“.66 Dokazi koji su do sada izronili o ovim
bolnim temama sugerišu da su te prakse bile ograniĉene na nekoliko logora,
ali ne iskljuĉuju definitivno mogućnost da je praksa bila i raširenija. Nema
dokaza o sliĉnim praksama u Hrvatskoj i na Kosovu, ali uzimajući u obzir
njihovu specifiĉnu moralnu, kulturnu i vjersku teţinu, mnogo je vjerovatnije
da nikad nisu registrovane nego da se nisu dogodilo. Ako, pak, o ovim
praksama postoje neke sumnje, dokazi ukazuju na postojanje prakse koja je u
okviru srpske mreţe logora bila stalna i sveprisutna: ubijanje. Sljedeći i
posljednji dio ovog ĉlanka bit će posvećen tome.

Ubijanje

Ubijanje je dio aktivnosti u logorima ĉiji je cilj fiziĉka eliminacija dijela ili
dijelova stanovništva za koje je prvobitno naĊeno za shodno da budu
izolovani od ostatka zajednice. S druge strane, ubijanje u logoru je vrlo ĉesto
bio rezultat svakodnevne prakse: ljudi su podlijegali premlaćivanju, gladi i
odsustvu higijene ili odgovarajuće zdravstvene zaštite ili naprosto ubijani
kao rezultat hira zatvorskih straţara, ĉuvara ili pojedinaca i grupa izvana. O
tome postoji obilje dokaza: Ervin Ramić, zatoĉenik u Keratermu, prepriĉava
incident u kojem su straţari pretukli logoraša kojeg je on poznavao pod
nadimkom Car, ostavljajući ga da leţi na podu u uvjerenju da je mrtav. Jedan
od straţara je, kaţe Ramić, kasnije došao da provjeri:

„Poslije toga Zoran Ţigić je navraćao nekoliko puta, udarajući ga i govoreći: 'Jesi li
još ţiv, balijo?' Nakon toga ostavili su ga da leţi tu i sutradan je Car umro. Iznijeli
su ga i ostavili pored kontejnera.”67

Preţivjeli logoraši svjedoĉili su o sliĉnim incidentima i u drugim logorima.68

Ubistva desetina, ĉak stotina logoraša odjednom su odveć brojna da bi bila
64
MKSJ, Alija Gušalić, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 1. april 2003, transkript, str.
8280–18281.
65
MKSJ, izjava svjedoka, Ibro Osmanović, datumi razgovora: 5, 7. i 10. oktobar 1994.
66
MKSJ, izjava svjedoka, Ibro Osmanović, datumi razgovora: 5, 7. i 10. oktobar 1994.
67
MKSJ, Ervin Ramić, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 25. septembar 2000,
transkript, str. 5618–5619.

68
pobrojana ovdje i stoga će ovaj dio ĉlanka biti posvećen trima razliĉitim
sluĉajevima ubijanja u razliĉitim logorima: masakru u „sobi 3“ – kako su je
nazvali logoraši i preţivjeli u logoru Keraterm, masovnom smaknuću
zatoĉenika iz Tehniĉke škole Karakaj u Pilici i smaknuću zatoĉenika u
zatvoru Dubrava na Kosovu.

1. V i AD, svjedoci na suĊenju Miroslavu Kvoĉki i ostalima, te

preţivjeli logoraši iz Keraterma, bili su obojica zatoĉeni u „sobi 3“ u
nekadašnjoj fabrici keramiĉkih ploĉica koja je sluţila kao logor. Obojica
svjedoĉe da su sredinom jula 1992. godine premješteni u druge prostorije u
logoru, a „soba 3“ ispraţnjena za prijem novih zatoĉenika. Tri dana nakon
što je u logor stigla nova grupa od nekih dvije stotine logoraša, direktno
preko puta ulaza u „sobu 3“ postavljen je mitraljez.69 Jednu noć, nakon što je
mitraljez postavljen, logoraše u drugim prostorijama probudila je pucnjava.
V kaţe:

„To se dogodilo kasno naveĉe. Rafalna pucnjava bila je vrlo glasna. Mogao se ĉuti
eho, ali isto tako i stenjanje i plaĉ ljudi ispred 'sobe 3', kao i ispred zahoda (…).
Dugo, ali s prekidima (…) ĉuli smo zvuk i vidjeli svjetlo. Dok su pucali, reflektori
bi bili ukljuĉeni. Ĉim pucnjava prestane, reflektori bi bili iskljuĉeni.”70

AD je potkrijepio svjedoĉenje svjedoka V i izjavio da su tokom pucnjave i

nakon što je pucnjava utihnula logoraši u drugim prostorijama mogli „ĉuti
krike, krike ljudi koji su plakali od bolova”.71 Narednog dana AD je izašao iz
prostorije u kojoj je bio drţan i ušao u „sobu 3“ te razgovarao sa jednim od
preţivjelih. „Ušao sam i pogledao rupe od metaka na vratima i zidovima.
Sreo sam jednog koji je preţivio (...). Rekao mi je kako je preţivio sve to.
TakoĊe mi je rekao da je bilo oko 160 mrtvih i 40 ranjenih.”

2. B-1098, svjedok na suĊenju Slobodanu Miloševiću pred MKSJ i

stanovnik sela Klisa u zvorniĉkoj općini, priveden je i zajedno sa nekih 700
drugih Bošnjaka transportovan u hangare Tehniĉke škole u Karakaju kod
Zvornika. Nakon pet dana ĉiste i nepatvorene torture – ovaj opis temelji se
na svjedoĉenju B-1098 – i ubistava iz oportunizama koji su ţivota koštali
68
Vidjeti: MKSJ, Alija Gušalić, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 31. mart 2003,
transkript, str. 18281–18284; MKSJ, izjava svjedoka, Rešid Hasanović, datum razgovora: 7.
april 2000.; takoĊer: MKSJ, izjava svjedoka, Smajo Murguz, datumi razgovora: 18. i 19.
septembar 1998.
69
MKSJ, “V”, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 6. juli 2000, transkript, str. 3708;
MKSJ, “AD”, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 7. juli 2000, transkript, str. 3818–
3819.
70
MKSJ, “V”, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 6. juli 2000, transkript, str. 3709.
71
MKSJ, “AD”, Tuţitelj protiv Miroslava Kvoĉke i ostalih, 7. juli 2000, transkript, str.
3823.

69
negdje oko 180 zatoĉenika, preţivjeli su prevezeni u selo Pilicu petog juna
1992. Smješteni su u seoski dom kulture; tri dana kasnije, vrata velike sale u
kojoj su bili drţani su se otvorila, a zatoĉenicima nareĊeno da stanu u
kolonu. Ispred je bio kamion i sto za kojim je sjedio sluţbenik koji je biljeţio
imena zatoĉenika pod izgovorom da se radi o razmjeni.72 Ali kamion je
zatoĉenike odvezao natrag u Karakaj, ali u drugu zgradu, poznatu kao
„Gerina klaonica“, odnosno postrojenje za preradu mesa.73 Parkirao se pred
ulazom u zgradu i zatvorenici su direktno sa kamiona ulazili u klaonicu.74
Ono što je uslijedilo bilo je uţasno u istoj mjeri u kojoj je bilo predvidivo:

„Iznenada su rekli: „Okrenite glave prema zidu‟, što smo mi uradili. Onda se ĉulo
rafalno pucanje. Ljudi su padali. I ja sam bio – ja sam isto tako pao. A onda su
druge ubili u drugim prostorijama (…). Znam da je u sobi bio muškarac koji je
ranjen u donji dio tijela. Molio ih je da ga ubiju, ali nisu htjeli. Jedan je rekao:
„Imam dovoljno municije. Što ga ne ubiješ?‟ A drugi je rekao: „Neću da pucam.
75
Nek' se balija pati.‟ Bio sam još pri svijesti i ĉuo sam razgovor ove dvojice ljudi.”

3. Milaim Cekaj76 bio je zatoĉen u zatvoru Dubrava koji su avioni

NATO-a bombardovali u nekoliko navrata u okviru operacije „Savezniĉka
snaga“, najvjerovatnije zato što su se u blizini zatvora nalazili sistemi
protivvazdušne odbrane. Sâm zatvor pogoĊen je nekoliko puta 19. maja
1999. godine,77 što je srbijanske vlasti ponukalo da posegnu za vrlo starom
praksom: da civilne ţrtve predstave kao ţrtve rata, a u ovom sluĉaju ţrtve
zraĉnih napada NATO-a.78 Cekaj je svjedoĉio na suĊenju Slobodanu
Miloševiću da su tri dana nakon bombardovanja zatvorske vlasti naredile
zatoĉenicima da se okupe na igralištu pod izgovorom da će biti premješteni u
zatvor u Nišu, za koji se pretpostavljalo da je bezbjedniji. Oko hiljadu
zatvorenika sakupilo se na igralištu.

„Onda je iznenada poĉelo pucanje, a preko zidova, s druge strane su bacane ruĉne
bombe. Vidio sam cijevi dva oruţja u rupi na zidu koja je nastala od bombardovanja
NATO. Rupa je bila oko 20 metara od tornja i bila je preĉnika oko 30 centimetara, a
nekih 70 centimetara do metar od zemlje. Poĉeli su pucati u nas. Straţari na
tornjevima su pucali u nas iz ruĉnih bacaĉa i automatskog oruţja. Minobacaĉke

72
MKSJ, B-1098, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 2. juni 2003, transkript, str. 21488.
73
MKSJ, B-1098, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 2. juni 2003, transkript, str. 21490–
21491.
74
MKSJ, B-1098, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 2. juni 2003, transkript, str. 21491.
75
MKSJ, B-1098, Tuţitelj protiv Slobodana Miloševića, 2. juni 2003, transkript, str. 21493.
76
MKSJ, izjava svjedoka: Milaim Cekaj, datumi razgovora: 8. i 17. maj 2000.
77
MKSJ, izjava svjedoka: Milaim Cekaj, datumi razgovora: 8. i 17. maj 2000.
78
MKSJ, izjava svjedoka: Jacky Rowland, datum razgovora: 14. novembar 2001.

70
granate i trombloni su ispaljivani izvan zatvora na nas. Poznao sam ih po zvuku koji
79
su pravili u zraku. Straţari su pucali na nas i sa druga dva tornja.”
Zatvorenici su ostavljeni da se pobrinu sami za sebe narednih 24 sata, prije
nego što se srbijanska policija vratila da zgradu „oĉisti“ i od mrtvih i od
preţivjelih. Prema Cekajevom svjedoĉenju, neki od zatvorenika koji su
preţivjeli ubijeni su u potonjem „ĉišćenju“ zatvora80 prije nego što je ostatak
preţivjelih zatoĉenika uistinu premješten dublje u Srbiju.
Na površini sva ova ubijanja mogu izgledati besmisleno i bez ikakve veze sa
cjelokupnom strategijom etniĉkog ĉišćenja. Ali ĉinjenice upućuju na
drugaĉiji zakljuĉak. Prvo, sva su bila promišljena, planirana i izvršena s
predumišljajem: pripreme su trajale barem nekoliko dana i dok sve nije bilo
na mjestu – do posljednjeg kamiona za prevoz tijela u masovnu grobnicu –
ništa se nije poduzimalo. Drugo, ţrtve su bili muškarci iz jednog te istog
podruĉja – u sva tri sluĉaja skoro kompletno muško stanovništvo koje je
nastanjivalo podruĉje od interesa za poĉinitelje – i ubijajući njih, poĉinitelji
ovih zloĉina su onemogućili njihovu zajednicu u pruţanju otpora ili
potonjem povratku; ustvari, ubijajući muško stanovništvo srpske formacije
dokrajĉile su cijelu zajednicu kao takvu. Konaĉno, zajedno sa stotinama
„obiĉnih“ ljudi koji su ubijeni, zajednice ţrtava izgubile su i svoje elite:
svećenike, uĉitelje, doktore, aktiviste itd., za ĉije su obrazovanje i nastanak
potrebne generacije.

Zakljuĉak: Logori – paralizirajući napad na moralnom i fiziĉkom planu

Na temelju dokaza o funkcionisanju logora u okviru srpske kampanje

etniĉkog ĉišćenja u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Kosovu, ĉlanak je
dokazao nekoliko hipoteza iznesenih na poĉetku. Prvo, logori i njihova
funkcija bili su instrumentalni dio kampanje etniĉkog ĉišćenja. Drugo,
njihova svrha bila je dvostruka: u jednu ruku, prakse u logorima smišljene su
u okviru napada na ţrtve etniĉkog ĉišćenja na moralnom planu, dok su u
drugu ruku bile orijentisane na fiziĉko izolovanje dijelova stanovništva koji
su bili simboliĉni ili emblematiĉni za tu zajednicu i njihovu fiziĉku
eliminaciju. Na temelju dokaza predoĉenih u ĉlanku, kao aspekti funkcije
logora u okviru etniĉkog ĉišćenja mogu se definisati: a) postojanje mreţe
logora koji su, iako nisu bili potpuno integrisani i nisu imali centralizovano
upravljanje i kontrolu, ipak postojali s obje strane granica izmeĊu razliĉitih
srpskih entiteta; b) sistematiĉna i raširena tortura i zlostavljanje kao dio
svodnevne funkcije logora; i c) ubijanje kao integralna, ali zasebna i
odvojena praksa unutar funkcije logora.

79
MKSJ, izjava svjedoka: Milaim Cekaj, datumi razgovora: 8. i 17. maj 2000.
80
MKSJ, izjava svjedoka: Milaim Cekaj, datumi razgovora: 8. i 17. maj 2000.

71
72
Berina Beširović, MA
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UDK 94 (497.6)

Pregledni nauĉni ĉlanak

SPORAZUM CVETKOVIĆA – MAĈEKA I NJEGOVE

REPERKUSIJE NA DOGOVOR IZMEĐU MILOŠEVIĆA I
TUĐMANA U KARAĐORĐEVU

CVETKOVIĆ - MAĈEK AGREEMENT AND ITS REPERCUSSIONS

ON AGREEMENT BETWEEN MILOŠEVIĆ AND TUĐMAN
IN KARAĐORĐEVO

Sažetak
Bosna i Hercegovina je bila tema političkih planova i dogovora njenih susjeda u
nekoliko navrata, a za skoriju historiju najznačajniji sporazum bio je izmeĎu
Dragiše Cvetkovića, predsjednika Vlade Kraljevine Jugoslavije, i Vladka Mačeka,
predsjednika Hrvatske seljačke stranke. Dogovor je trajao od 23. do 26. augusta
1939. godine i doveo je do raspleta zategnutih odnosa izmeĎu Srba i Hrvata.
Sporazum je predviĎao podjelu Bosne izmeĎu srpske i hrvatske interesne sfere, pri
čemu je došlo do formiranja nove Banovine Hrvatske koja se sastojala od Savske i
Primorske banovine i uključivala 13 srezova iz Bosne i Hercegovine. U
KaraĎorĎevu su Milošević i TuĎman takoĎer razgovarali o podjeli Bosne i
Hercegovine po principu: gdje su Srbi u većini pripada Srbiji, gdje su Hrvati u
većini pripada Hrvatskoj, a za muslimane je planirano ostaviti „muslimansku
državicu u sredini“. Ovaj dogovor je inicirao TuĎman, jer je i želio da vidi
Hrvatsku u granicama koje su predviĎene za Banovinu Hrvatsku. Dogovor u
KaraĎorĎevu zapravo ima korijen u sporazumu Cvetkovića – Mačeka.

Ključne riječi: sporazum, podjela BiH, Dragiša Cvetković, Vladko Maček,

Slobodan Milošević, Franjo TuĎman, raspad Jugoslavije, Banovina Hrvatska,
Nezavisna Država Hrvatska

Summary
Bosnia and Herzegovina was the subject of political plans and agreements of its
neighbors on several occasions, and for the most recent history, the most important
agreement was between Dragisa Cvetkovic, the Prime Minister of the Kingdom of
Yugoslavia, and Vladko Macek, president of the Croatian Peasant Party. The

73
agreements lasted from 23 to 26 of August 1939 and led to a tense relationship
between the Serbs and Croats at the expense of Bosnia and Herzegovina. The
agreement envisaged the division of Bosnia between the Serbian and Croatian
spheres of interest, with 13 regions from Bosnia and Herzegovina being
taught in the newly-formed Banovina of Croatia, which included the Savska and the
Primorska Banovina. The rest of Bosnia and Herzegovina was supposed to be in the
Serbian countries. In Karadjordjevo, Milosevic and Tudjman also discussed the
division of Bosnia and Herzegovina by principle; where Serbs are majority belongs
to Serbia, where Croats are majority belongs to Croatia, and Muslims are planned
to be left with "a small Muslim state in the middle". This agreement was initiated by
Tudjman because he was burdened with the aforementioned 1939 agreement and
wanted to see Croatia within the boundaries that were envisaged for Banovina
Croatia. The agreement in Karadjordjevo is actually rooted in the Cvetkovic-Macek
Agreement.

Key words: agreement, division of BiH, Dragiša Cvetković, Vladko Maček,

Slobodan Milošević, Franjo Tudjman, disintegration of Yugoslavia, Banovina
Croatia, Independent State of Croatia

1. Uvod

Bosna je kroz svoju historiju uvijek bila izmeĊu civilizacija i carstava koji su
u nekom trenutku ili u kontinuitetu pretendovali da zaposjednu njenu
teritoriju. Smještena kao centralna balkanska zemlja, na poluostrvu na kojem
su se kroz historiju sukobljavala svjetska carstva, bila je u centru zbivanja te
teritorijalni plijen ostalih drţava. Bosnu su od njenih poĉetaka osvajali
Rimljani, Goti i Slaveni. Uprkos tome što je bila jedna od najjaĉih
srednjovjekovnih balkanskih drţava, svoju nezavisnost izgubila je dolaskom
Osmanske Imperije na te prostore 1463. godine. U sastavu ovog carstva bila
je sve do dolaska Austro-Ugarske koja ju je protupravnom aneksijom iz
1908. godine pripojila svojoj teritoriji. Tek na prvom zasjedanju
ZAVNOBiH-a 25. novembra 1943. u Mrkonjić-Gradu će Bosna i
Hercegovina obnoviti svoju drţavnost u okviru SFRJ i biti ravnopravna
federalna jedinica, što nije bio sluĉaj u prethodnim pokušajima slavenskog
ujedinjenja kroz Kraljevinu SHS i Kraljevinu Jugoslaviju.1 MeĊutim, ono što
treba istaknuti jeste da su kroz historiju najveća prijetnja za bosansku
cjelovitost i postojanost bili zapravo njeni susjedi, Hrvatska i Srbija, koje su
kroz zloupotrebu etniĉkog faktora u BiH pokušavali ostvariti svoja
teritorijalna širenja. Potvrda tome su dva dogovora izmeĊu predstavnika

1
Kubat, S. Izet (2016) Kontinuitet agresije i ataci na državnost BiH i identitet Bošnjaka od
strane naših susjeda, Preporod, Sarajevo.

74
susjednih zemalja, Hrvatske i Srbije, u razmaku od nešto više od polovine
vijeka, na kojima je tema bila podjela Bosne izmeĊu ovih dviju zemalja.
Dugo je BiH bila predmet podjela izmeĊu srpske i hrvatske interesne sfere na
naĉin da je izvršena srbizacija Bošnjaka pravoslavaca i kroatizacija Bošnjaka
katolika. Sve do dolaska Osmanlija stanovnici Bosne bez obzira na vjersku
pripadnost (heretiĉku, katoliĉku, pravoslavnu) nazivali su sebe Bošnjanima.
Ovaj stari oblik imena vremenom se promijenio u moderni oblik Bošnjaci
koji je odgovarao osmanskoj lingvistici. Od sredine XIX stoljeća, zbog
slabljenja Osmanskog Carstva i brzog osamostaljivanja Srbije i Crne Gore i
jaĉanja autonomije Hrvatske (unutar Austro-Ugarske), Bošnjaci pravoslavci
sve ĉešće se izjašnjavaju kao Srbi, a Bošnjaci katolici kao Hrvati. Bošnjaci
muslimani ostaju pri svom imenu. Nacionalni identitet današnjih bosanskih
Srba odnosno bosanskih Hrvata formira se veoma kasno, tek polovinom XIX
stoljeća, kada se Bošnjaci pravoslavne odnosno katoliĉke vjeroispovijesti, a
pod znatnim lobiranjem srbijanskih i hrvatskih politiĉkih misionara, otuĊuju
od svog nacionalnog korpusa i na temelju zajedniĉke vjeroispovijesti poĉinju
nacionalno identifikovati sa susjednim pravoslavnim Srbima odnosno
katoliĉkim Hrvatima. Ovu promjenu u identitetu su poslije zloupotrijebili
susjedi u ostvarivanju svojih teritorijalnih ciljeva. Za vrijeme austrougarskog
perioda bio je pokušaj oĉvršćivanja jedinstvene bošnjaĉke nacije, ali je
osuĊen na propast iz razloga što je proces identifikacije pravoslavaca sa
Srbima i katolika sa Hrvatima daleko odmakao. Sporazum Cvetkovića –
Maĉeka od 26. augusta 1939. godine predviĊao je podjelu Bosne izmeĊu
Hrvatske i Srbije, a dogovor u KaraĊorĊevu iz marta 1991. izmeĊu
Miloševića i TuĊmana kao jednu od tema takoĊer je imao pitanje teritorija
BiH sa većinskim srpskim i hrvatskim stanovništvom koje su trebale biti
pripojene tim dvjema federalnim jedinicama.2

2. Reperkusije sporazuma Cvetkovića – Maĉeka na dogovor

TuĊmana – Miloševića

Predsjedniku tadašnje Republike Hrvatske Franji TuĊmanu i predsjedniku

tadašnje Republike Srbije i Crne Gore Slobodanu Miloševiću ignorisanje i
zanemarivanje bošnjaĉkog odnosno muslimanskog faktora u Bosni nije bilo
strano. Uistinu je eliminacija Bošnjaka muslimana sa teritorije BiH te '91. za
njene komšije već bila iskustvena pojava, te su prostore BiH stoljećima
vidjeli u okviru „velike Hrvatske“ i „velike Srbije“. Dogovor u KaraĊorĊevu
ima svoje korijene u sporazumu izmeĊu D. Cvetkovića i V. Maĉeka, jer su

2
Kubat, S. Izet (2016) Kontinuitet agresije i ataci na državnost BiH i identitet Bošnjaka od
strane naših susjeda, Preporod, Sarajevo.

75
oba predviĊala podjelu Bosne i Hercegovine, ali postoje dvije suštinske
razlike.
Prva je ta da je dogovor izmeĊu Miloševića i TuĊmana predviĊao da se na
prostoru Bosne ostavi dio za muslimane, nešto što bi bilo „muslimanska
drţavica“, nalik rezervatu, nakon podjele izmeĊu Hrvatske i Srbije. S druge
strane, sporazum izmeĊu Cvetkovića i Maĉeka nije imao pretpostavku
drţave za muslimane, već su se oni trebali asimilirati meĊu ili Srbe ili Hrvate
gubeći svoj identitet. U okviru Jugoslavije u maju 1968. godine na sjednici
bosanskog Centralnog komiteta je izdano priopćenje u kojem je, izmeĊu
ostalog, stajalo da je utvrĊeno kako su muslimani zaseban narod i kako je
prevaziĊena njihova asimilacija u Srbe i Hrvate.3 Ovaj je stav prihvatila i
savezna vlada, unatoĉ prigovorima srpskih nacionalista u Beogradu, kao što
je bio Dobrica Ćosić.4 Ustavnim amandmanima iz 1971. su muslimani dobili
svoj nacionalni identitet kao „Muslimani“ i postali priznat narod.5 U popisu
stanovništva iz 1971. godine se prvi put pojavljuje odrednica „Musliman u
nacionalnom smislu“, takoĊer poznata pod neformalnim nazivom
„Muslimani s velikim M“, koji ih je trebao razlikovati od drugih graĊana
SFRJ – muslimana po vjeri, odnosno „muslimana s malim m“. Bošnjaĉki
nacionalni identitet je u upotrebu vraćen nakon raspada SFRJ i priznavanja
Bosne i Hercegovine od meĊunarodne zajednice, a termin „musliman“
koristi se za vjerski identitet.
Druga suštinska razlika je ta što sporazum Cvetkovića – Maĉeka nije
rezultirao krvoprolićem s obzirom na to da nikada nije ratificiran. Do
stupanja sporazuma na snagu nije došlo jer je nekoliko dana nakon
potpisivanja poĉeo Drugi svjetski rat. MeĊutim, Bošnjaci su se 1992. godine
odluĉili za put prema nezavisnosti, što su i izrazili na referendumu o
nezavisnosti 29. 02–01. 03. 1992. i time pruţili otpor bilo kakvim podjelama
BiH. Ideja dogovora u KaraĊorĊevu je rezultirala agresijom, zloĉinima,
etniĉkim ĉišćenjem i genocidom u Srebrenici.

2.1. Historijski kontekst potpisivanja sporazuma

Cvetkovića – Maĉeka

Kraj I svjetskog rata je, izmeĊu ostalog, doveo i do raspada Austro-Ugarske.

Slavenske zemlje i bivši dijelovi tog carstva, za koje se smatra i BiH, ušle su
u sastav nove tvorevine, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca koja je
3
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 52.
4
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 71.
5
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 73.

76
formirana 1. decembra 1918.6 Već se i iz samog naziva dâ zakljuĉiti da nisu
svi narodi bili jednakopravni u toj novoj drţavi sa naglaskom na srpsku
hegemoniju. U Bosni i Hercegovini su bosanski muslimani bili na najjaĉem
udaru dominantno od pravoslavaca iz Srbije i Crne Gore ali i iz BiH.
Oduzimana im je zemlja, protjerivani su i ubijani. Nova drţava bila je
zamišljena kao centralistiĉka, unitarna kraljevina na ĉelu sa dinastijom
KaraĊorĊević, a pitanje zaštićenosti bh. granica visilo je o koncu. Još u prvih
nekoliko godina od formiranja Kraljevine SHS za bošnjaĉku elitu ali i za
Bošnjake kljuĉna zabrinutost je bila oĉuvati Bosnu i Hercegovinu u njenim
granicama kakve su bile na Berlinskom kongresu, a zabrinutost za to ne bi
postojala da nije postojalo i oĉito pretendovanje na njihovo ukidanje.

Prvi predsjednik Vlade Kraljevine Srba, Hrvata i

Slovenaca bio je Stojan Protić, poznat po izjavi datoj na
Krfu 1917. kada je na pitanje Ante Trumbića kako će
riješiti pitanje bosanskih muslimana rekao da će im dati
rok od 24 sata, pa ako treba i 48 sati, a zatim jedan dio
protjerati u Tursku i Albaniju, jedan dio pokrstiti, a
jedan dio pobiti.7

Poslije ovih dogaĊaja uslijedilo je donošenje Vidovdanskog ustava 28. juna

1921. U dogovorima koji su voĊeni da bi Ustav dobio glasove muslimanskih
delegata, lider Jugoslavenske muslimanske organizacije Mehmed Spaho
zahtijevao je da se za imovinu i ţivot muslimana (Bošnjaci su tada
identificirani religijskom, a ne etniĉkom kategorijom) garantuje zaštita. Taj
paragraf pod rednim brojem 135. Ustava je takoĊer predviĊao da se granice
Bosne i Hercegovine sa Berlinskog kongresa ne smiju narušiti mogućim
budućim regionalizacijama. Ovo je poštovano sve do 6. januara 1929. kada
je Aleksandar KaraĊorĊević proglasio diktaturu, ukinuo spomenuti ustav, te
raspustio Vladu i Parlament. Ovom diktaturom i podjelom Kraljevine
Jugoslavije na devet banovina kralj je pokušao afirmisati viziju integralnog
jugoslavenstva na naĉin da je htio nametnuti ukidanje prijašnjih granica.
Hrvati, koji su ţeljeli da znaju šta je hrvatsko, nisu se mogli pomiriti sa
ovakvom podjelom i smatrali su da ţive u tamnici pod srpskom
hegemonijom. Njegova vizija bila je da su Jugoslaveni jedan narod, ali ovim
djelom je prvi put doveo Bosnu i Hercegovinu u situaciju da joj se ne mogu
prepoznati njene priznate granice. Razdijeljena je na ukupno ĉetiri banovine,

6
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 73.
7
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 53.

77
tako da su tri banovine obuhvatale prostor BiH, Crne Gore, Hrvatske i
Slovenije, a jedna (Vrbaska banovina sa sjedištem u Banjoj Luci) je imala
cjelinu svog obuhvata unutar teritorije BiH. Ostale tri su: Drinska sa
sjedištem u Sarajevu, Primorska sa sjedištem u Splitu, i Zetska sa sjedištem
na Cetinju. Administrativni centri dviju banovina bili su u Bosni i
Hercegovini: Sarajevo Drinske i Banja Luka Vrbaske banovine, a ostale
dvije izvan Bosne i Hercegovine: Primorske u Splitu i Zetske na Cetinju. To
se znaĉajno odrazilo i na nacionalnu strukturu stanovništva, jer su u
Vrbaskoj i Drinskoj većinu stanovništva ĉinili Srbi, u Zetskoj Srbi i
Crnogorci, a u Primorskoj Hrvati, odnosno ovakvom podjelom muslimani su
ostali manjina u sve ĉetiri banovine i nijedna od njih nije obuhvatala
iskljuĉivo prostor Bosne i Hercegovine.

U septembru 1939. donesen je novi ustav Jugoslavije, a on je kralju davao

relativno neograniĉenu vlast, bio je smatran i nametnutim, pa je stoga poznat
kao Oktroisani ustav.8 Iako je kralj ovim ustavom pokušao ublaţiti stanje
nastalo diktaturom, politiĉka situacija ipak se nije smirivala, a nesrpski
narodi su se smatrali ugroţenim u Jugoslaviji koja je pod, kako Vladko
Maĉek kaţe u svojim memoarima, očitom srpskom hegemonijom.9 U
iskazivanju tog nezadovoljstva posebno su prednjaĉili Hrvati, na šta ukazuje
i atentat na kralja KaraĊorĊevića 1934. od hrvatsko-makedonskih
nacionalista, što je Jugoslaviju dovelo u još veće probleme.10 Rješenje krize i
zadovoljavanje odreĊenih hrvatskih nacionalnih interesa postignuto je kroz
sporazum izmeĊu Dragiše Cvetkovića, predsjednika Vlade Kraljevine
Jugoslavije, i Vladka Maĉeka, predsjednika Hrvatske seljaĉke stranke.
Dogovori su trajali od 23. do 26. augusta 1939. godine i Srbi su pristali na
odreĊene ustupke.

U svojim memoarima Vladko Maĉek naglašava kako je teška

vanjskopolitiĉka situacija u Jugoslaviji bila oĉita, te da unutrašnja politika
neće moći biti nastavljena u istom pravcu. On istiĉe kako mu je knez Pavle
na poĉetku 1939. godine obećao da će dati sve od sebe da Hrvati budu
zadovoljni svojim poloţajem iako je nemoguće promijeniti Ustav.11 Nakon
što mu je vlast u Vladi (koju je potom iznova formirao) došla u ruke u
februaru 1939, Dragiša Cvetković je usmjerio politiku na hrvatsko pitanje i
već prvog aprila došao u Zagreb i zapoĉeo dogovore sa V. Maĉekom. 12 Tada

8
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 54.
9
Maĉek, Vladko (2003) Memoari, Dom i svijet, Zagreb, str. 184.
10
Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine, Futur art,
Sarajevo, str. 55.
11
Maĉek, Vladko (2003) Memoari, Dom i svijet, Zagreb, str. 186.
12
Maĉek, Vladko (2003) Memoari, Dom i svijet, Zagreb, str. 187.

78
su tema dogovora bile samo glavne smjernice sporazuma, a što se tiĉe
teritorija, sporazumjeli su se da se Savska i Primorska banovina te grad i
kotar Dubrovnik ujedine u teritorij Hrvatske. U onom dijelu Slavonije koji se
nalazio u Dunavskoj banovini i u preostalom dijelu Bosne planiran je
plebiscit, kako bi narod sâm odluĉio hoće li pripasti Hrvatskoj ili Srbiji. To
su još uvijek bile tada usmene polemike. Politiĉki ĉimbenici Srbije traţili su
da se cjelokupan prostor Bosne i Hercegovine ukljuĉi u treću, srpsku
jedinicu (velika Srbija). U julu iste godine su se Cvetković i Maĉek sastali i
utanaĉili privremeni sporazum. Brĉko, Gradaĉac, Derventa, Travnik i
Fojnica u Bosni pripali su Hrvatskoj.13 Dakle 13 srezova iz BiH (oko 1/3
drţavne teritorije) pripalo je novoformiranoj Banovini Hrvatskoj, a ostatak je
ušao u „srpske zemlje“. Prema Bošnjacima se odnosilo kao da uopšte ne ţive
tu. Do 26. augusta su se sastali još nekoliko puta, a dogovor je zvaniĉno
završen, usvojen i potpisan na sastanku 26. 8. 1939. Dakle, stvorena je
posebna banovina pod nazivom Banovina Hrvatska sa odreĊenim stepenom
autonomije, ukljuĉivala je već spomenute teritorije i dobila svoj poseban
hrvatski parlament. TakoĊer je formirana nova vlada na nivou Jugoslavije.
Dragiša Cvetković bio je predsjednik, a Vladko Maĉek njen potpredsjednik.
Bošnjaci/muslimani nisu imali nikakva prava u procesu odluĉivanja i bili su
ţrtva srpske hegemonije. Jedini koji je imao znaĉajne kapacitete da se u ime
Bošnjaka suprotstavi ovom sporazumu bio je spomenuti Mehmed Spaho, ali
je dva mjeseca prije potpisivanja stradao pod nerazjašnjenim okolnostima.
Ĉlanovi bošnjaĉkog naprednog radniĉkog i pokreta mladih svojim
proglasima su izrazili negodovanje o postignutom sporazumom i
nagovještajima daljeg preureĊenja zemlje. Protestovali su i bošnjaĉki
studenti koji su se nalazili na studiju u Zagrebu i Beogradu. Pored ostalih
zahtjeva, bila je istaknuta borba za autonomiju BiH i njenu ravnopravnost u
Jugoslaviji. Teško je pretpostaviti kako bi se proces nacionalnog preureĊenja
drţave dalje odvijao i kakva bi rješenja konaĉno ponudio jer sporazum
nikada nije zaţivio zbog izbijanja Drugog svjetskog rata 1. 9. 1939.

2.2. Historijski kontekst dogovora u KaraĊorĊevu

Sastanak u KaraĊorĊevu odrţan je u Srbiji u martu 1991. godine izmeĊu

predsjednika Republike Hrvatske Franje TuĊmana i predsjednika Srbije i
Crne Gore Slobodana Miloševića o situaciji u Jugoslaviji.14 Šta je sve bilo
tema razgovora, nikada nije u cijelosti javno objavljeno, a razliĉiti politiĉari

13
Maĉek, Vladko (2003) Memoari, Dom i svijet, Zagreb, str. 190.
14
Cross-examination of witness, Stjepan Mesić (unakrsno ispitivanje Stjepana
Mesića) (HTML), ICTY, https://www.youtube.com/watch?v=106jycVZGRI (18. 3.
1998), (pristupljeno 6. 4. 2018).

79
interpretiraju drugaĉije. Naime, već je istaknuto kako je ubrzo nakon
dogovora izmeĊu V. Maĉeka i D. Cvetkovića izbio rat, a on je rezultirao
stvaranjem nove Jugoslavije u kojoj su narodi i federalne jedinice imali
jednak stepen autonomije i prava. Nakon smrti Tita javljaju se iste pretenzije
koje su oblikovale politiku njenih susjeda prema BiH u proteklim stoljećima.
Priliku za podjelu BiH iskoristili su nacionalisti koji su bili na ĉelu politike u
Srbiji i Hrvatskoj.
Rasplamsavanje srpskog nacionalizma u osamdesetim godinama prošlog
stoljeća zapoĉelo je dolaskom na vlast S. Miloševića. Povratak Franje
TuĊmana na javnu scenu posluţio je kao naknadno i zakašnjelo opravdanje
za erupciju srpskog nacionalizma. Nakon što je TuĊman osvojio vlast, sve
ĉešće je uporeĊivan s Miloševićem. Ravnoteţa krivnje, odgovornosti i
animoziteta smišljeno je rasporeĊivana, ali je bila i dio naslijeĊenog
mentalnog sklopa nastalog kroz desetljeća komunistiĉke vlasti u kojima je
jedan nacionalizam uvijek imao protuteţu u drugom. Obojica su bili
nacionalisti i antikomunisti i svojim govorom doprinijeli problemima u koje
je tada zapala Jugoslavija.15 Navodno boreći se za interese „ugroţenih“
Hrvata i „ugroţenih“ Srba, zakljuĉili su da od oĉuvanja Jugoslavije u punom
sastavu nema ništa i da treba teritorijalno izvući najviše koristi, na raĉun
Bosne i Hercegovine.

Hrvatska nije htjela ostati u skraćenoj Jugoslaviji, onoj bez Slovenije, i

izabrala je put otcjepljenja koji je Slovenija postavila. TuĊman je tada
zagovarao nepromjenjivost republiĉkih granica preuzetih na AVNOJ-u. On
je u augustu 1990. traţio sastanak sa S. Miloševićem, jer je došlo do sve
zategnutijih odnosa izmeĊu tih dviju politika.16 Dr. Gerard Toal i dr. Carl
Dahlma u svojoj knjizi Sukob vlada: Raspored i povrat Bosne i Hercegovine
iz 2007. godine istiĉu kako je Milošević na tim pregovorima zahtijevao sve
teritorije na kojima su Srbi imali većinu. To je ukljuĉivalo npr. istoĉnu i
zapadnu BiH, a TuĊman bi u tom sluĉaju dobio vlast na dijelu BiH gdje su
Hrvati u većini. Taj se dio prvenstveno odnosio na zapadnu Hercegovinu
gdje su Hrvati bili u apsolutnoj većini. IzmeĊu takve proširene Hrvatske i
proširene Srbije bi trebala biti muslimanska drţavica.
Situacija u kojoj je BiH bila netom prije ovih dogovora je komplikovana.
Pojavile su se nove stranke: muslimanska SDA, srpska SDS i nešto kasnije
hrvatska HDZ. Postojala je i saradnja grupa Hrvata i muslimana u desetak

15
Cross-examination of witness, Stjepan Mesić (unakrsno ispitivanje Stjepana
Mesića) (HTML), ICTY, https://www.youtube.com/watch?v=106jycVZGRI (18. 3.
1998), (pristupljeno 6. 4. 2018).
16
Cross-examination of witness, Stjepan Mesić (unakrsno ispitivanje Stjepana
Mesića) (HTML), ICTY, https://www.youtube.com/watch?v=106jycVZGRI (18. 3.
1998), (pristupljeno 6. 4. 2018).

80
općina u sklopu Demokratske zajednice BiH (DZ BiH). MeĊutim, HDZ je
već u dijelu medija, uz pomoć destruktivnog Smiljka Šagolja, bosanskoj
javnosti bio prikazan kao produţena ruka TuĊmanova HDZ-a, dakle, kao
nacionalistiĉka i fašistiĉka stranka kojoj je namjera razbiti jedinstvo BiH.
Zapravo su u BiH djelovale dvije struje. Iako su u poĉetku svi u vrhovništvu
Hrvatske bili jedinstveni u pogledu politike prema Bosni, moglo se poslije
jasno reći da postoji ona struja koja zagovara jedinstvenu BiH i mir i
saradnju izmeĊu Hrvata i Bošnjaka i ona struja koja ima namjeru da podijeli
Bosnu. TuĊman je bio dio te nacionalistiĉke, druge struje. TakoĊer je bio
opterećen sporazumom Cvetkovića – Maĉeka i sanjao je Hrvatsku u
granicama koje su bile predviĊene za Banovinu Hrvatsku. Govorio je kako
zbog BiH Hrvatska izgleda kao „kifla“ i kako treba uĉiniti sve da BiH ne
opstane, a ukoliko opstane, da je imperativ zaštititi hrvatske interese. Svima
je u vrhovništvu bilo jasno da je sastanak u KaraĊorĊevu bio sastanak o
podjeli Bosne po principu da Srbi neće osporavati stvaranje hrvatske
nacionalne drţave ako Hrvati podrţe stvaranje nove samostalne srpske
drţave, ukljuĉujući Vojvodinu i Kosovo.

Manolić je došao do spoznaja da je na sceni bio naum o

humanom preseljenju muslimana u Tursku s ciljem
ostvarenja Tuđmanove i Miloševićeve ideje o Bosni bez
muslimana. Dušan Bilandžić i Josip Šentija odmah
daju ostavke u radu komisije za Bosnu, svjesni
povijesne odgovornosti. Komisija se, uostalom, raspala.
Uzrok? Vjerojatno neslaganje s pitanjima oko Bosne.
Milošević je tražio 70% BiH (po tvrdnjama mnogih,
posebno Borisava Jovića). Ako i nije bilo te „famozne“
formalizirane podjele Bosne u Karađorđevu, što reći o
tome da je nakon jednog povratka iz Beograda, pred
tridesetak dužnosnika, Tuđman ljutito rekao: „Gadite
mi se, svi ste mislili da će me preveslati onaj Bizantinac,
ali ja sam stvorio Hrvatsku veću nego je ikad bila. Kad
vas vidim, najrađe bih otišao na Mjesec pisati svoje
knjige.“ U više razgovora Tuđmana i Miloševića,
Milošević će se požaliti da „Manolićevo petljanje u
događaje u Bosni valja zaustaviti“ i da ga treba skloniti
od svake operativne uključenosti u političko oblikovanje
o budućnosti Bosne.“17

17
Toal, Gerard – Dahlman, Carl (2007) Sukob vlada: Raspored i povrat Bosne i
Hercegovine, University of South Carolina.

81
Ubrzo je poĉela i agresija na BiH, a TuĊman je ĉekao da vidi kako će se
svijet odrediti prema njoj. Treba naglasiti da je Hrvatska meĊu prvima
priznala Republiku Bosnu i Hercegovinu nakon referenduma. MeĊutim, ne
smije se zanemariti logika da je BiH lakše rascijepati ukoliko je u potpunosti
van Jugoslavije. TuĊmanu je nakon napada na Hrvatsku bilo jasno da u S.
Miloševiću nema fer partnera i da ne treba da oĉekuje ispunjenje onoga što je
u KaraĊorĊevu dogovoreno. U proljeće 1992. snage bosanskih Srba
zapoĉinju sa snaţnim oruţanim aktivnostima s ciljem komadanja BiH,
prekrajanja granica i protjerivanja Bošnjaka i Hrvata s teritorije koju su
svojatali kao dio velike Srbije.
Nekada svemoćni ĉovjek Hrvatske, najbliţi saradnik predsjednika Franje
TuĊmana, ĉovjek koji je uţivao povjerenje i njega i Slobodana Miloševića,
Hrvoje Šarinić izjavio je: „Bila su dva sastanka na kojima su predsjednici
Milošević i TuĊman razgovarali liĉno, u ĉetiri oka, i na kojima je
govoreno o podjeli BiH. Njihovih susreta bilo je, meĊutim, više, na
marginama nekih meĊunarodnih konferencija, tokom kojih bi oni uzeli
jednu sobu i sjedili i priĉali. BiH je bila lajtmotiv, da se tako izrazim.
Razrješenje balkanske situacije bilo je nemoguće bez razrješenja statusa
BiH. U tom kontekstu govoreno je i o podjeli BiH“18

Nakon tri i po godine stradanja, najviše Bošnjaka muslimana, rat je završen

potpisivanjem Mirovnog sporazuma u Daytonu, SAD. Bosna i Hercegovina
je oĉuvana u avnojskim granicama. MeĊutim, dogovor nije mogao biti
realizovan bez otpora Bošnjaka koji su zbog toga preţivjeli straviĉne
zloĉine, etniĉko ĉišćenje i genocid. Nakon potpisivanja Mirovnog sporazuma
u Daytonu došlo je do unutrašnjeg preustrojstva, tako da je ĉine dva entiteta:
Federacija BiH gdje su Bošnjaci i Hrvati u većini i Republika Srpska gdje su
u većini Srbi.

2.3. Pregovori o razgraniĉenju dviju nacionalnih drţava

Srbije i Hrvatske na konceptu etniĉke podjele
Bosne i Hercegovine

Akademik Dušan Bilandţić u svojoj knjizi Povijest izbliza – memoarski

zapisi 1945–2005. (Prometej, Zagreb, 2006) govori o pregovorima izmeĊu
komisije Hrvatske i komisije Srbije o liniji razgraniĉenja nacionalnih drţava
Srbije i Hrvatske na teritoriji Bosne i Hercegovine. Naime, nakon što je u
KaraĊorĊevu postignut naĉelni dogovor izmeĊu TuĊmana i Miloševića, oba
predsjednika su formirala tzv. ekspertne timove u svrhu finaliziranja

18
Toal, Gerard – Dahlman, Carl (2007) Sukob vlada: Raspored i povrat Bosne i
Hercegovine, University of South Carolina.

82
pojedinosti dogovora, razgraniĉenja. Oba ekspertna tima imala su po ĉetiri
ĉlana, a hrvatski ekspertni tim ukljuĉivao je i akademika Dušana Bilandţića.
U periodu od deset dana odrţana su tri sastanka ekspertnih timova na kojima
je kljuĉna tema bilo konkretiziranje podjele Bosne i Hercegovine, ĉemu se
akademik Dušan Bilandţić protivio i naposljetku je u tom procesu podnio i
ostavku.19

Prvi sastanak odrţan je 10. aprila 1991. godine u Baranji.20 Jedan od ĉlanova
hrvatskog ekspertnog tima je istakao kako je kljuĉ rješenja jugoslavenske
krize u odnosima Srbije i Hrvatske. Hrvatski sastav predlagao je
konfederaciju uz priznavanje potrebe nacionalnih drţava na osamostaljenje,
dok je srpski sastav insistirao na obnovi stare federacije i na potrebi
mijenjanja granica po etniĉkim i historijskim kriterijima. Zakljuĉak prvog
sastanka je bio da bi Srbija pomogla Hrvatima da stvore samostalnu drţavu,
ali isto oĉekuju zauzvrat u procesu stvaranja samostalne srpske drţave i
dogovoreno je da će se na narednom sastanku pokušati dogovoriti o podjeli
BiH.21 Taj drugi sastanak je odrţan 13. aprila 1991. godine u Beogradu.22
Cilj sastanka bio je utvrditi granice buduće Hrvatske i buduće Srbije ĉiji se
interesi preklapaju u sferi podjele BiH na naĉin da su teţili ka tome da što
više Srba i što više Hrvata bude u matiĉnim drţavama.23 S. Avramov, jedna
od ĉlanica srpskog ekspertnog tima, istakla je na tom sastanku kako
„opasnost i za Hrvatsku i za Srbiju vidi u Muslimanima“, a K. Mihajlović je
dodao da se Muslimani „šire, a BiH razvija na štetu i Srbije i Hrvatske“ i
napominje eventualno „suţavanje BiH s tim da se ne smije dozvoliti da ona
ostane republika.“24

Zakljuĉili su da je podjela BiH neizbjeţna za ostvarenje nacionalnih interesa,

ali su Srbi zahtijevali da srpske općine u Hrvatskoj takoĊer ulaze u teritorij
za raspodjelu. Srbija prihvata granice Banovine Hrvatske iz 1939. kao
osnovu za sporazum o razgraniĉenju izmeĊu Srbije i Hrvatske na teritoriji
Bosne i Hercegovine. Treća runda pregovora ipak je odrţana 20. aprila 1991.

19
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 372.
20
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 373.
21
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 374.
22
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 374.
23
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 374.
24
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 374.

83
godine u Zagrebu.25 Na konstataciju D. Bilandţića u razgovoru sa
predsjednikom TuĊmanom kako Muslimani neće mirno prihvatiti podjelu,
on je istakao kako su Muslimani „preslabi i premali u odnosu na druge dvije
zemlje koje su dovoljne da ih prisile na podjelu.“26 Na trećem sastanku
srpska delegacija je iznijela nekoliko razloga za podjelu BiH kao što su
„namjera Turske da iz Male Azije u BiH naseli ĉetiri miliona muslimana“,
da „Muslimani u BiH planiraju Bosnu proglasiti dţamahirijom“ itd.27 Dva
ekspertna tima se nisu uspjela sloţiti oko naĉelne ideje podjele BiH, dva
ĉlana hrvatskog tima D. Bilandţić i J. Šentija su se tome protivila uz
argument da su Muslimani većinsko stanovništvo i da se podjela neće moći
provesti. Pregovori izmeĊu dvaju ekspertnih timova nikada nisu dovršeni.
Komisija uime Srbije je prihvatila banovinske granice na teritoriji BiH za
Hrvatsku, ali komisija uime Hrvatske nije prihvatila prijedlog Srbije da
razgraniĉenje izmeĊu Srbije i Hrvatske ide teritorijem Hrvatske od Biograda
na Moru, pa preko Karlobaga do Karlovca, što je dovelo do prestanka rada.

3. Zakljuĉak

Veliko pitanje ostaje kako saĉuvati granice Bosne i Hercegovine nakon

Dejtonskog sporazuma. U Republici Srpskoj većina stanovništva ne vjeruje u
dugotrajnu cjelovitost drţave, već se nada mogućem prisajedinjenju sa
Srbijom ili odvajanju od BiH. Da li je politika susjeda prema Bosni
promijenjena? To je pitanje o kojem raĉuna moraju povesti bošnjaĉki
politiĉari i pouku izvući iz spomenutih dogovora. U dva navrata se u skorijoj
historiji dogovaralo o podjeli BiH i njen većinski bošnjaĉki faktor je
zanemaren. Bošnjaci su zbog velikodrţavnih politika susjeda doţivjeli
genocid braneći nezavisnost drţave. Multietniĉnost BiH treba biti njena
najveća snaga, a ne mehanizam pomoću kojeg će ostali ostvarivati politiku
proširenja. Baš zbog toga je najvaţnije usmjeriti sve resurse i aktivnosti na
pribliţavanje BiH euroatlantskim integracijama, jer će u tom sluĉaju njen
teritorijalni integritet i nezavisnost biti zaštićeni.

25
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 376.
26
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 376.
27
Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005, Prometej,
Zagreb, str. 376.

84
Literatura

1. Bilandţić, Dušan (2006) Povijest izbliza – memoarski zapisi 1945–2005,

Prometej, Zagreb.
2. Cross-examination of witness, Stjepan Mesić (unakrsno ispitivanje Stjepana
Mesića) (HTML), ICTY,
https://www.youtube.com/watch?v=106jycVZGRI (18. 3. 1998),
(pristupljeno 6. 4. 2018).
3. Ibrahimagić, Omer (1999) Politički sistem Bosne i Hercegovine I,
Magistrat, Sarajevo.
4. Kubat, S. Izet (2016) Kontinuitet agresije i ataci na državnost BiH i
identitet Bošnjaka od strane naših susjeda, Preporod, Sarajevo.
5. Kurtćehajić, Suad (2017) Prilozi za politički sistem Bosne i Hercegovine,
Futur art, Sarajevo.
6. Maĉek, Vladko (2003) Memoari, Dom i svijet.
7. Malcolm, Noel (1996) Bosnia a Short History, Papermac, London.
8. Nilsen, Kjell A. (2013) Milošević u ratu i u Haagu – dokumentacija,
Sypress Forlag,
9. Norveška.
10. Toal, Gerard – Dahlman, Carl (2007) Sukob vlada: Raspored i povrat Bosne
i Hercegovine, University of South Carolina.

85
86
Prof. dr. Nikola Boţilović
Univerzitet u Nišu / University of Niš
Filozofski fakultet / Faculty of Philosophy

UDK 316.42

Pregledni nauĉni ĉlanak

SIMBOLIĈKI NABOJ POTKULTURNIH STILOVA MLADIH

THE SYMBOLIC IMPETUS OF YOUTH SUBCULTURAL STYLES

Sažetak
U ovom radu potkulture se objašnjavaju preko kategorije životnih stilova. One se
definišu kao alternativni modusi života suprotstavljeni dominantnom (vladajućem)
kulturnom obrascu. Pažnja autora prebacuje se sa objekata na načine njihovog
simboličkog predstavljanja kojima se u potkulturi definitivno oblikuje stil.
Potkulturni stilovi obiluju različitim značenjima, koja se u sociologiji ne shvataju
kao data, već kao proizvedena. U vezi sa tim, i potkulturni identiteti u vremenu
globalizacije društva tretiraju se ne kao nešto nametnuto, već kao stvar ličnog
izbora – ono što se stvara u refleksivnim aktivnostima pojedinaca.
Pošavši od stava da potkulturni stil predstavlja formu simboličkog otpora, autor
prezentuje paletu različitih principa klasifikacije potkultura. On se bavi
ispitivanjem nasilničkih (ratnih) i miroljubivih (pacifističkih) potkultura, dok
posebnu pažnju posvećuje potkulturi džinsa i trendovima u popularnoj muzici, kakvi
su dens, tehno, rejv ili haus. Nekadašnji tediboji, rokeri i pankeri ustupili su mesto
klaberima i pripadnicima takozvanih urbanih plemena, dok je „otpor kroz rituale“
splasnuo pred naletom mladih hedonista zaokupljenih igrom i zabavom. Završna
razmatranja u ovom radu rezervisana su za sagledavanje perspektiva potkulturnih
aktivnosti mladih, koje se odvijaju u domenu novih urbanih pokreta (ekoloških,
feminističkih i drugih).

Ključne reči: potkulturni stil, potkulturna praksa, simbolički otpor, značenja,

ritualizovano nasilje, popularna muzika, urbana plemena, klupske kulture

Summary
This paper explains subcultures using the category of lifestyles. Subcultures are
defined as alternative modes of life opposed to the dominant (governing) cultural
pattern. The author‟s attention is transferred from the objects to the ways in which
they are symbolically represented, in turn used by a subcultureto shape its
styledefinitely. Subcultural styles abound in various meanings, which in sociology
are not understood as given, but as produced. Analogously, subcultural identities in

87
the era of globalization of the society are also not treated as something imposed,
but as a matter of personal choice – that which is created in the reflexive activities
of an individual.
Starting from the opinion that a subcultural style represents a form of symbolic
resistance, the author presents a palette of different principles of the classification
ofsubcultures. He examines violent (war) and peaceful (pacifist) subcultures, while
particular attention is paid to the subculture of jeans and popular music trends,
such as dance, techno, rave or house. Former Teddy Boys, rockers and punk
rockers have made way for clubbers and members of the so-called urban tribes,
while the “resistance through rituals” has diminished before the advancing young
hedonists preoccupied with dance and fun. The concluding remarks in this paper
are reserved for the consideration of the prospects of subcultural activities of the
young, which are taking place in the domain of new urban movements
(environmental, feminist and other).

Key words: subcultural style, subcultural practice, symbolic resistance, meanings,

ritualized violence, popular music, urban tribes, club cultures

Uvod

Potkulture ili supkulture (subculture) su sociološki fenomeni par excellence.

Sociolozi ih definišu tako što ih dovode u odnos sa odreĊenim socijalnim
entitetima.1 Konkretno, izrazite kombinacije odeće, igre, argoa, muzike –
svega onoga što je kod Dika Hebdidţa obuhvaćeno sintagmom „potkulturne
stilske celine“ (Hebdiţ 1980: 100), povezuju se sa socijalnim grupama i
slojevima, kao što su klase, kaste i staleţi, a zatim sa socijalnim skupinama
koje su odreĊene polom, starošću i profesijom, nekim slobodnim
zanimanjem ili hobijem, kakav je onaj što ga upraţnjavaju, recimo,
numizmatiĉari ili skejteri. Potkulturama mogu pripadati ljudi razliĉitog pola,
raznih zanimanja, starosne dobi, generacijske pripadnosti, ali je najĉešće reĉ
o omladini nesklonoj ustaljenim navikama i strejt ponašanju. Već njihov
biološki sat inicira ponašanje koje se poklapa sa otporom autoritetima, pa ĉak
i rizicima sa nepredvidivim ishodom.
1
Kada je reĉ o istorijatu sociologije supkulture, najpre se pominje Ĉikaška škola u kontekstu
urbane sociologije. Ova škola obavila je, naroĉito izmeĊu 1920. i 1950. godine, pionirski
posao na planu istraţivanja urbanog i modernog kao rodnog mesta supkulture mladih i
adolescentnih ţivotnih stilova. Posle nje po znaĉaju se izdvaja Birmingemska škola, koja je
poĉev od 70-ih godina prošloga stoleća radila u okviru Centra za savremene kulturne studije.
Najpoznatiji direktor toga centra bio je Stjuart Hol (Stuart Hall), a veliki doprinos brojnim
istraţivanjima i znaĉajnim studijama o supkulturi kao simboliĉkom rešavanju problema
mladih sa roditeljskom i dominantnom kulturom dali su Koen (Phill Cohen), Hebdidţ (Dick
Hebdige), Klark (John Clarke), Vilis (Paul Willis) i drugi.

88
Potkulturni stil kao forma simboliĉkog otpora

Potkultura se najĉešće definiše preko stila, a on podrazumeva simboliĉke

oblike otpora, oliĉene u nekonvencionalnom razmišljanju, ponašanju,
komunikaciji i naĉinu odevanja. Skup ovih karakteristika odreĊuje naĉine
simboliĉkog predstavljanja, kojima se u potkulturi definitivno oblikuje stil.
Sadrţaji i smislovi potkulturnih stilova generalno su iznikli na poništavanju
ustaljenih navika i konzervativnih vrednosti i uspostavljanju alternativnog
vrednosnog sistema. Potkulturni stil poĉiva na osobenom sistemu vrednosti i
proizvodi raznorazna značenja. U vezi sa tim, uvek se mora imati u vidu da
„znaĉenje nije dano nego je proizvedeno“ (Perasović 2001: 111). Znaĉenja
odreĊenih pojava i ponašanja podloţna su promenama i proizlaze iz datog
kulturnog obrasca. Na blisku vezu izmeĊu kulturne dimenzije i društvenog
delovanja, iz koje proizlazi da svako delovanje postaje shvatljivo samo
osloncem na znaĉenje, ukazivali su predstavnici simboliĉkog
interakcionizma (Crespi 2006: 18). U našem sluĉaju, a u kontekstu
intencionalnosti delovanja, potkulturno delovanje i simboliĉko posredovanje
predstavljaju jedinstven proces u kome su smislovi potkulturnih aktivnosti u
neposrednoj vezi sa značenjima koje te aktivnosti proizvode.

Stil u potkulturi manifestuje se preko potkulturne prakse, kojom se svesno

krše postojeća pravila, daje novi smisao i kreira kontekst u kome odevni
predmeti, frizure, ukrasi, jeziĉki izrazi (sleng, šatro) dobijaju nova znaĉenja.
Potkultura stvara jedan poseban kulturni red kojim se bave mnoge nauke, od
etnografije, antropologije i sociologije, preko semiologije i psihologije pa
sve do aksiologije i estetike. Poruke potkulturnih grupa upisane su u šiframa
posebnih stilova koji predstavljaju svojevrsne mape značenja (Hebdidţ 1980:
28). Stil ovih grupa po pravilu je provokativan, subverzivan i asocijativan, u
smislu da ukazuje na atribute koji se pripisuju konkretnoj socijalnoj, to jest
potkulturnoj grupaciji. Pripadnici tih grupacija, na osnovu stilova koje
preferiraju, iskazuju kolektivne predstave o sebi, a one su formirane na
osnovu zajedniĉkih interesovanja, aktivnosti i oĉekivanja.

Potkulture predstavljaju socijalne grupe sa sopstvenom samosvešću. Iako

neformalne u institucionalnom smislu reĉi, njih karakterišu relativno stabilne
društvene veze, zajedniĉke vrednosne predstave, zajedniĉka praksa i
teritorije. Rešavanju problema, pojedinaĉnih ili grupnih, ne pristupaju na
osnovu politiĉkih uverenja i delovanja već na simboliĉnom nivou. MeĊutim,
aktivnosti i rituali potkulturnih grupa imaju odreĊenu, na prvi pogled
neprozirnu, ideološku dimenziju. Stilovi potkulturnih aktera imaju dvostruku
funkciju: unutrašnju, kao znak pripadnosti grupi, i spoljnu, kao znak
razgraniĉavanja (od dominantne kulture, od masovne kulture, od
kontrakulture, od drugih supkultura). Odnos većine potkulturnih oblika
89
karakteriše negacija etabliranih vrednosti u dominantnoj kulturi, ali radi se o
otporu koji nije direktan već se odvija na simboliĉkom nivou. Pitanjima
potkulturnih stilova prethodi razrešenje nedoumice oko uzroka pojavljivanja
potkultura na kulturnoj sceni društva. Na pitanje kako nastaje potkultura,
Arnold M. Rouz (Arnold Rose) ima spreman odgovor: „Potkultura moţe
nastati u okvirima ma koje od društvenih kategorija kad god pripadnici date
kategorije ĉešće opšte meĊusobno no s pripadnicima drugih kategorija. To se
zbiva unutar dva moguća sklopa okolnosti: (1) kad meĊu tim ljudima postoji
na neĉemu zasnovan pozitivan afinitet (npr. uzajamna korist, dugogodišnje
prijateljstvo, isto okruţenje i interesi); (2) kad su ti ljudi u znatnoj meri
iskljuĉeni iz interakcije s drugim grupama stanovništva“ (Rose 1987).

Mreţa potkulturnih stilova

Moderna društva koja postoje u savremenom svetu jesu polikulturna društva

jer u svakom od njih ponaosob egzistira više razliĉitih kultura. No, to su
istovremeno i društva sa mnoštvom potkultura, ĉija raznolikost ĉini da taj
svet nije više crno-beli, kao što je to bio u zajednicama tradicionalnog tipa.
Sociologija kulturnog razvoja, ukljuĉujući i sociologiju potkultura, neumitno
se mora baviti, pored ostalog, i klasifikacijom ovih zajednica, s obzirom na
to da je svaka kultura danas podeljena na više manjih kulturno specifiĉnih
celina. Ţivotna svakodnevica u najvećoj meri odvija se u okviru malih
supkulturnih enklava. Reĉ je o specifiĉnoj vrsti kulturne koegzistencije jer su
supkulture nosioci stilova, a ne nekakvih politiĉkih programa i rezolucija
uperenih protiv dominantne („etablirane“, „zvaniĉne“, „legitimne“) kulture i
vladajuće elite kao njenog nosioca.

Sa kulturološkog stanovišta, ĉitav svet kulture predstavlja razgranatu mrežu

potkulturnih stilova. Svaki element kulture, u ovom kontekstu, zapravo je
delić celine koji joj daje specifiĉan imidţ. Kako bi rekao Albert Koen (Albert
Cohen), on predstavlja „kulturu u kulturi“ (Cohen 1955) i nema pretenziju da
bude njena alternativa. Potkulture se mogu razvrstavati najpre prema
pojedinim oblastima kulturnog ţivota. One nam otvaraju široki dijapazon
polja jezika, mitova, saznanja, nauke, religije, umetnosti, mode.
Razlikovanje potkultura moţe se vršiti i s obzirom na vremensku dimenziju.
Tako imamo antiĉku, srednjovekovnu, renesansnu, novovekovnu, modernu i
postmodernu kulturu.

Osim na istorijskom, potkulturna razdeoba moţe se vršiti i na geografskom

planu, bilo da kulturni okvir predstavlja jedan narod, jedna oblast ili jedna
zajednica. U tom smislu postoje francuska, ameriĉka, flamanska, katalonska
90
ili engleska (sup)kultura. I još detaljnije: škotska, velška i irska kultura, u
komunikaciji sa spoljnim svetom zavise od engleske kulture, u odnosu na
koju predstavljaju svojevrsne supkulture ili ono što se naziva „kulturama
satelitima“. Opet, u jednom teorijskom smislu, a s obzirom na nivo ili stepen
kulture, moţe se govoriti o naĉinu ţivota jedne specifiĉne grupe, što bi
predstavljalo „kulturu prvog stepena“, i o liĉnoj kulturi, koja se smešta na
„drugi stepen“ (Dolo 2000: 51).
Etnolozi se takoĊe interesuju za pitanja potkulturnih lestvica na svoj naĉin i
iz svog ugla. Stupnjevi potkulture njih zanimaju onda kada se dovedu u
direktnu vezu sa pojedinim civilizacijama. Ako se ima u vidu hrišćanska
Evropa, islam ili indijska civilizacija (kulturni tip), onda se sa sigurnošću
mogu ustanoviti bar dva potkulturna stupnja – jedan odgovara „narodnoj
kulturi“, a drugi podrazumeva „kulturna podruĉja“ (regionalna ili lokalna).
Ako bi se ova razdeoba stavila u kontekst jeziĉkih grupa (slovenska,
romanska ili germanska), onda bi narodnim potkulturama odgovarali narodni
jezici, a potkulturama podruĉja dijalekti narodnih jezika. Ujedinjavajući
elementi narodnih potkultura su mitologija ili „proizvodi knjiţevnosti“, dok
se lokalne potkulture odlikuju osobenostima u „niţim“ delovima kulture, u
pravilima, odevanju, ishrani, u statusima – posebno povodom pola i starosne
dobi. U lokalnim potkulturama pojedinim dogaĊajima i pojavama pridaju se
znaĉenja koja postaju simboliĉna, a njihova osobenost vidljiva je u pogledu
razliĉitih predmeta i statusa, reĉi i njihovog izgovora, a naroĉito u puĉkim
usmenim tvorevinama – u legendama, priĉama, pesmama, poslovicama i u
pisanoj lokalnoj knjiţevnosti (Kale 1977: 111–112).

Uz primedbu da nijedna od pomenutih potkultura nije jednoobrazna,

razvrstavanje se moţe vršiti i po nizu drugih osnova.2 Najpoznatija podela
koja je izvršena po principu fiziĉkih nosilaca otvara nam sledeći niz:
omladinsku, seosku, gradsku, radniĉku, kapitalistiĉku, malograĊansku
potkulturu. Od potkultura razliĉitih generacija, ustanovljenih na osnovu
starosne dobi, najpoznatije su potkultura mladih, na jednoj, i potkultura
starih, na drugoj strani. IzmeĊu njih mogu se izdvojiti i druge potkulturne
skupine (dece, odraslih i dr.). Svaka profesija takoĊe je nosilac odreĊene
potkulture, budući da se odlikuje osobenim stilom – odevanjem, ponašanjem,
manirima, kao i specifiĉnostima u komunikaciji, verbalnoj i neverbalnoj.
Specijalni jezici su najĉešće potkulturnog karaktera i nastaju iz potreba
razliĉitih socijalnih grupa da unutar iste kulture na reduciran naĉin
2
„Za razlikovanje potkultura ne postoji jedinstveni kriterijum; tako podjednako govorimo o
potkulturi starih, ţena, crnaca, o potkulturi pripadnika nacionalnih manjina, o potkulturi
homoseksualaca, o delinkventnoj potkulturi, o potkulturi narkomana, o potkulturi fudbalskih
navijaĉa, o potkulturi u smislu umetniĉke alternative i o razliĉitim omladinskim
potkulturama, vezanim za odreĊene muziĉke pravce (npr. rok, pank, rejv itd)” (Kronja 1999:
104).

91
komuniciraju unutar sebe i sa drugima. Tu se ubrajaju jezici lekara,
bankarskih ĉinovnika, inţenjera, umetnika, sportista, vojnika, kriminalaca,
narkomana, sveštenika. Tada imamo posla sa ţargonom, argoom, slengom ili
tzv. šatrovaĉkim jezikom. MeĊu ovim jezicima postoje razlike, ali svi oni
imaju jedinstvenu funkciju da odr(a)ţavaju zajedniĉka iskustva grupe,
vrednosti i interesovanja i time – (što je za svaku potkulturnu skupinu veoma
vaţno) – demonstriraju grupnu solidarnost (Boţilović 2008: 77–78; Lazar i
Koković 2017: 69–75).

Vodeći raĉuna o tome da potkulture predstavljaju specifiĉne kulturne crte

postojanih i relativno trajnih društvenih grupa, a nikako onih koje se
formiraju radi nekih dnevnih potreba, moţemo vršiti i razna stilska
nijansiranja u okviru odreĊenih grupacija. Na primer, u okviru religijske
potkulturne skupine (koja predstavlja skup religijskih ideja i obreda,
moralnih i pravnih naĉela) mogu se razlikovati podskupine hrišćana,
muslimana, judaista i budista; i još uţe – u hrišćanstvu ima katoliĉkih,
pravoslavnih i protestantskih vernika i njima korespondentnih potkulturnih
zajednica; takoĊe i razliĉite verske sekte, uvaţavajući njihove stilove ţivota,
poglede na svet, obrede i rituale, imaju jasna supkulturna obeleţja. Sliĉna
minuciozna nijansiranja mogu se vršiti i na podruĉju umetnosti, jezika i
ostalih elemenata kulturnog ţivota koji se mogu razvrstavati i unutar sebe,
otelovljujući na taj naĉin zajedniĉki kulturni obrazac (Perasović 2001: 22–
23).

Klasifikacija savremenih potkultura ne bi smela zaobići podelu koja je

izvršena na osnovu rodne identifikacije. Većina potkulturnih skupina
zasnovana je na isticanju muških vrednosti. Potkulture bitnika, tediboja i
pankera, kojima se bavio Dik Hebdidţ u radu Potkultura – značenje stila
(Hebdidţ 1980), jesu muške par excellence. Na drugoj strani, Lin Voršam
(Lynn Worsham) istraţuje radikalnu prirodu francuskog feminizma
mapiranjem „spektakularno diskurzivnih supkultura“ écriture féminine. Po
mišljenju Voršamove, one bi zajedno sa muziĉkim supkulturama trebalo da
razbijaju „prihvaćene kodove oko kojih je društveni svet organizovan i kroz
koje se doţivljava“ (Worsham 1991). Polazeći od ovih analiza, Dţudi
Isaksen (Judy Isaksen) piše o jednoj novijoj supkulturi, koja se moţe nazvati
prevashodno ženskom. Reĉ je o Riot Grrrl pokretu, nastalom 1991. godine,
koji najavljuje društveno i muziĉki ţensku revoluciju i koji je jasno usmeren
protiv kulturne i patrijarhalne hegemonije. Nova generacija feministkinja, po
ovoj autorici, moţe se posmatrati kroz soĉiva écriture féminine, diskurzivne
supkulture koja se prevodi kao „pisanje koje kaţe da je ţensko“, „pisanje
tela“ ili, jednostavno – „ţensko pismo“. Dve ţenske supkulture, o kojima je
reĉ, umnogome se razlikuju, ali u pogledu njihovih ciljeva i sredstava
izmeĊu njih postoji upadljiva analogija. Pripadnice Riot Grrrl supkulture
92
neofeministiĉkih pankerki osporavaju korporativnu, maĉistiĉku muziĉku
scenu, preuzimaju kontrolu nad reprezentacijom ţene i istovremeno
zamagljuju rodne linije u cilju otpora „esencijalistiĉkoj identifikaciji ţene i
seksualnosti“. Koristeći diskurs – putem tekstova pesama, a i telesno – Riot
Grrrls kritikuju društvene, kulturne i patrijarhalne odnose moći. Njima su,
fiziĉki i muziĉki, utrle put ĉlanice ţenskih pank bendova, poput The Slits i
The Go-Go‟s, zajedno sa umetnicama, kao što su Grejs Dţons (Grace Jones)
i Sijuksi Sijuks (Siouxsie Sioux). Na temeljima onoga što su stvorile rane
pankerke Riot Grrrl usmeravaju paţnju na politiĉke i društvene ciljeve,
diskurzivno osporavajući patrijarhalno ugnjetavanje (vidi: Isaksen 1999).

Tipologija potkultura, fundamentalno, moţe se praviti i po osnovu

vrednosnih sistema, odnosno po skalama vrednosti koje njihove pristalice
prihvataju, neguju, slede i šire. Vrednosti jesu antroposocijalna kategorija po
tome što odreĊuju kakav stav će pojedinac zauzeti prema svojoj prirodnoj i
društvenoj okolini ali i prema sebi samome; kako će se odnositi prema svojoj
istoriji – prema prošlosti, sadašnjosti i budućnosti; kako će rangirati svoje
potrebe i na koji naĉin će vršiti izbor u pogledu ciljeva i sredstava za njihovo
zadovoljavanje. Moţe se reći da su vrednosti uporišna taĉka kulture, budući
da se njima izraţava ljudski smisao ţivota (Golubović 1997: 113–114). Sve
ostalo u potkulturi – i odevanje, i šminkanje, i ponašanje, i gestikuliranje, i
pozdravi, i igre, pa dakako i izbor muzike – vrši se na osnovu vrednosti koje
se preferiraju u datoj skupini. Navedene aktivnosti su, shodno Veberovom
(Max Weber) tumaĉenju, pokrenute odreĊenim interesima, ali su uvek
usmerene zajedniĉkim vrednostima i kulturalnim znaĉenjima (up. Crespi
2006: 53). U tom kontekstu, u osnovi svake potkulturne preferencije stoje
vrednosni izbori.

Nasilje i pacifizam u potkulturama mladih

Kod omladinskih skupina jedan od kljuĉnih vrednosnih izbora jeste onaj

izmeĊu mira i tolerancije, na jednoj, i rata i nasilja, na drugoj strani. Ima
potkultura koje su pacifistiĉki orijentisane, kao što su rave i trance-
potkultura, dok su neke od njih uverene da svoje probleme mogu rešiti
nasilnim putem i agresijom (tipiĉni za to su skinheads, kao i Oi! pokret, koji
predstavlja spoj skinhed i pank potkulture). Prve se, uslovno, mogu nazvati
antiratnim kulturama ili potkulturama mira, dok su ove druge tipiĉne
potkulture rata ili, jednostavno, kulture nasilja (Boţilović 2009).
Dobro je poznato da na tehno-ţurkama (techno-party) vlada jedna apsolutna
opuštenost i postoji miroljubivi odnos meĊu uĉesnicima. Jednom reĉju,
sasvim je uoĉljiva mirna, prijateljska i nenasilna atmosfera. U vezi sa
prijateljskim ponašanjem na rejv-ţurkama jasno su vidljivi tolerancija i
93
respekt. Teoretiĉari objašnjavaju da tolerancija nije unutrašnja komponenta
tehna već mnogo više nusproizvod jedne generalne nezainteresovanosti.
Zanimljivo je da na najvećoj rejv-manifestaciji pod imenom „Love Parade“
sve do 1997. godine nije bilo nikakvih ekscesa – nasilja, tuĉa i povreĊenih i
da su se prvi agresivni elementi poĉeli ispoljavati kada je dogaĊaj promenio
svoj karakter u turistiĉko okupljanje. TakoĊe se povećanje broja
pojedinaĉnih nasilnih sukoba tokom devedesetih godina objašnjava većim
konzumiranjem alkohola i nekih vrsta droga.

Nasilnost izvesnih omladinskih potkulturnih grupacija moţe isprovocirati

nezrela i neartikulisana društvena situacija, kao što se dešavalo u Srbiji ali i
na širim prostorima ex Jugoslavije devedesetih godina. Tada je kod mladih
došlo do dezorijentacije u sistemu vrednosti. Suvišna frustracija i inverzija
vrednosti ispunili su pojedince agresivnim stavom, pripremajući na taj naĉin
porast kriminalizacije društva (Marić 1998a: 19). Svaki potkulturni model u
osnovi ĉijeg vrednosnog sistema stoji nasilje podrazumeva da je violencija
legitiman obrazac ponašanja, a agresija oblik rešavanja problema koji se
dopušta.

Potkulturni tip koji se zasniva na nasilju kao stilu ţivota ukazuje da je

sklonost ka nasilju ograniĉena na ĉlanove izabrane manjine, koji ţive u
skladu sa nasilnim obrascem. Zbog toga se navijanje u sportu, a naroĉito u
fudbalu, ĉesto izjednaĉava sa huliganizmom, koji se ĉesto manifestuje kroz
sukobe navijaĉkih grupa na stadionu i izvan njega, te sukobe navijaĉa sa
policijom. Interesantno je da se huliganizam javlja kao transnacionalna
supkultura, odnosno imaginarna zajednica ĉiji se ĉlanovi ne moraju
poznavati, ali imaju dosta toga zajedniĉkog – pre svega u naĉinu ispoljavanja
privrţenosti prema fudbalskom klubu, a taj naĉin ĉesto podrazumeva i nasilje
(Dušanić 2013: 24–25). Identitet nasilniĉkih potkulturnih grupa, naroĉito
onih koje se formiraju oko sporta, prepoznatljiv je takoĊe po imidţu koji one
ne skrivaju: po odeći koju nose i predmetima kojima se sluţe, osobenoj
siledţijskoj gestualnosti i po ţargonu kojim komuniciraju. Kod navijaĉa je
prisutna hegemonistiĉka percepcija muškosti sa stereotipnim uverenjima o
dominantnoj ulozi muškarca i inferiornoj ulozi ţene. Osim viĊenja muško-
ţenskih uloga kao predestiniranih, kod navijaĉa je jasno manifestovana
sprega identifikacije sa klubom, a navijanje za klub ĉesto odraţava
„frontalnu“ ljubav prema gradu, naciji ili drţavi (ibid. 72–73). Agresivni
huligani svrstavaju se u navijaĉke tabore koji se antagonistiĉki odnose prema
taborima navijaĉa drugih klubova. Veliĉanje i favorizovanje sopstvene grupe
ĉesto dovodi do nasilniĉkog rivaliteta i diskriminatornih tendencija prema

94
suparniĉkim grupama. Ergo, po naĉinu organizovanja fudbalskih navijaĉi,
gledano oĉima sociologa, u celosti imaju armijsku strukturu.3
Navijaĉke grupe (pre svega fudbalski „navijaĉi“) ĉesto su prepune mrţnje,
besa i ţestine. MeĊutim, treba praviti razliku izmeĊu onih grupa kod kojih je
karakteristiĉan primitivni nasilniĉki naboj i onih koje su pristalice tzv.
ritualizovanog nasilja. Kod njih se ritualizovano nasilje pojavljuje kao
civilizovani, sublimisani i metaforiĉki oblik nasilja. Tu postoji samo privid
nasilja pa se fiziĉko nasilje zamenjuje ritualnim, gestualnim i verbalnim
oblicima kvazinasilja. Ritualizovano nasilniĉko ponašanje svodi se samo na
puku ekshibiciju pretnji i agresivnih signala koji se upućuju drugima (up.
Vrcan 1990: 43–47). U sportskoj i fudbalskoj navijaĉkoj praksi, po mnogim
empirijskim uvidima, mnogo je veći broj navijaĉkih grupa koje praktikuju
pravo nasilje od onih koji simuliraju nasilje i od njega prave ritual. Ono što
povezuje potkulture navijaĉa, skinhede, aktere Oi! pokreta i strit panka
(street punk) jeste da su to desniĉarski i maskulinistiĉki orijentisani pokreti,
sa (manje ili više) šovinistiĉkim odnosom prema drugim etniĉkim grupama
(ali i prema svemu što ima karakter Drugosti). Svi oni forsiraju oblike
kolektivnog nasilja, u kojima ima dosta euforije, sadizma i iţivljavanja. To
ne znaĉi da drugi potkulturni stilovi ne sadrţe u sebi elemente nasilja. Kod
nekih je ta odlika prikrivena, latentna, a kod nekih potencijalna.

Zasluţuju paţnju i ona tumaĉenja po kojima vezanost mladih za muziku

rokenrola u pozadini nosi jednu konotaciju nasilnosti. Dţon Fisk (John
Fiske) je došao do saznanja da se mnoga popularna zadovoljstva meĊu
mladima, poput onog koje je indukovano rokenrolom, usredsreĊuju na
prekomernu „telesnu svest“ da bi proizvela neku vrstu bekstva, koje on
poredi sa Bartovim (Roland Barthes) pojmom jouissance. Taj pojam,
razliĉito prevoĊen kao ekstaza, blaţenstvo ili orgazam, jeste ono
zadovoljstvo koje se javlja u trenutku „provale kulture u prirodu“. Tada
dolazi do gubitka vlastitog bića i subjektivnosti koja kontroliše to biće i
upravlja njime. Bart proširuje ovo stanovište na metaforu „ĉitanja telom“ pri
ĉemu telo ĉitaoca fiziĉki reaguje na telo teksta, na njegove fiziĉke
oznaĉitelje, a ne na oznaĉeno. Jouissance u Bartovoj interpretaciji je
drugaĉiji i implicitno inferioran oblik zadovoljstva u odnosu na plaisir, koji
stvara društvo i tiĉe se društvenog identiteta. Jouissance stvara zadovoljstva
koja prate izbegavanje društvenog poretka i tiĉe se posebnih, karnevalskih
trenutaka. Karnevalska sloboda, pak, ne moţe se interpretirati drugaĉije do
3
„Bed blu bojs su sebi dali ime po filmu sa Šonom Penom, Bad Boys (Loši momci), koji su
svi odreda gledali više puta. Dolaze iz zagrebaĉkih predgraĊa, toliko depresivnih da se
svakim danom ĉudite što se blokovi stanova još nisu srušili. Dok je Jugoslavija još bila
jedna zemlja, BBB – tako se najĉešće nazivaju – pratili bi Dinamo iz Zagreba u Sarajevo ili
Beograd da bi se tukli sa bosanskim ili srpskim navijaĉima. Kada je izbio rat, obukli su
vojne uniforme i otišli da se bore sa srpskim navijaĉima u uniformama“ (Kuper 2007: 259).

95
kao trenutak kada se telo oslobaĊa društvenog odreĊenja i kontrole, kao i od
tiranije subjekta koji ga nastanjuje. U tom kontekstu jouissance se ĉesto
izraţava seksistiĉkim – erotiĉkim i orgazmiĉkim metaforama.
Fisku se pojam jouissancea uĉinio zgodnim da dovede u vezu zadovoljstva
mladih u recepciji rokenrola sa njihovom motivisanošću za izbegavanje
društvene discipline. Tim povodom on piše: „Rokenrol, koji se svira tako
glasno da se moţe doţiveti samo telesnim putem, a ne slušati uhom, zatim
agresivni oblici plesa, zaslepljujuće svetlo u disko-klubovima, korišćenje
legalnih i ilegalnih droga – sve to ima zadatak da obezbedi fiziĉka, evazivna,
agresivna zadovoljstva. I dakako, sve to privlaĉi sile društvene discipline –
moralne, zakonske, estetske“ (Fisk 2001: 62–63). U daljem tekstu Fisk, kao
primer, navodi Majkla Dţeksona (Jackson) i njegov videospot za pesmu
Thriller. Tu se povezuje uzbuĊenje filma strave („od koga se jeţi koţa“) sa
uzbuĊenjem seksualnog orgazma („od koga se nadima telo“), a koje je
„ubistveno“ uzbuĊenje i u jednom i u drugom sluĉaju. Igre reĉima
funkcionišu i u razgovoru momak-devojka i u paralelnom razgovoru zvezda-
oboţavalac, koji im daruje „uzbuĊenje“ Dţeksonove interpretacije,
jouissance, ĉitanje telom, i to je efekat kojim on deluje na svoje oboţavaoce
(ibid. 129). Ovakvo viĊenje moţe biti legitimno samo pod uslovom da se
naglasi da se rokenrol, kao muzika mladih, doţivljava i na niz mnogo
suptilnijih naĉina, bitno razliĉitih od onog koji konotira jouissance, a koji
potpada pod jednu vrstu društvene nediscipline.

Na drugoj strani, postoji sijaset primera koji će potvrditi tezu o mirotvornosti

rok-bendova i muziĉara, kao i njihovog celokupnog angaţmana. Recimo,
muziĉki angaţman Dţona Lenona (John Lennon) teško je razdvojiti od
njegovog društvenog ili politiĉkog angaţmana. Ništa u prilog tome ne moţe
zvuĉati tako ubedljivo kao kazivanja njegovih kolega i istomišljenika.
Indikativno je zapaţanje Dţela Bijafre (Jello Biafra), bivšeg pevaĉa uticajne
pank-rok grupe The Dead Kennedys, koji piše da se Dţon nije plašio da
upotrebi svoj autoritet i status zvezde u službi mira u vanmuziĉkim
aktivnostima. Kontroverzni Bitls se bez straha probio na listu Niksonovih
(Richard Nixon) neprijatelja pevajući All You Need Is Love tokom krvavog
rata, a takoĊe je pomagao i hipije malim ali znaĉajnim gestovima. I
najbitnije, „Dţon je bio taj koji je više od ostalih otvorio vrata Bitlsima i
ĉitavoj pop muzici da se uzdigne iznad definicije ‟šašavih ljubavnih pesmica‟
i da se razvije u društvenu silu koja će preobraziti naš svet i zaustaviti
vijetnamski rat“ (vidi: Ono 2007: 23). Na listi rokera-boraca za mir nalaze se
i mnoga druga imena, meĊu kojima su najpoznatiji Bob Dilan (Bob Dylan),
Donovan, Dţoan Baez (Joan Baez) i drugi. Hipi pokret kao angaţovana
supkultura to jest kontrakultura bio je pravi antiratni i pacifistiĉki pokret, koji
je inspirisao i mnoge kasnije mladalaĉke sub i kontrakulturne grupacije u
borbi za mir i jaĉanje miroljubive koegzistencije.
96
Supkulturni jeans

Na poĉetku, u osnovi svih potonjih omladinskih potkulturnih raslojavanja

stajala je jedinstvena dţins (jeans) potkultura. Ima dovoljno razloga za
tvrdnju da je dţins odeća bila osnovna potkultura kasnih pedesetih, a
naroĉito cele šeste decenije prošloga veka, kada je ona imala mnogo više
opozicionih znaĉenja nego danas. Popularnost dţinsa ima više dimenzija.
Ona je, dakako, bila vezana za njegovu funkcionalnost (praktiĉnost i široku
primenljivost), ali mnogo više se ticala uloge koju je on ostvarivao na
sociološkom i kulturološkom planu. Fisk kaţe da funkcionalnost dţinsa jeste
preduslov njegove popularnosti, ali dodaje da se njegova široka prihvaćenost
time ne moţe objasniti. Ovo pre svega zato što funkcionalnost ima malo veze
s kulturom, koja se tiĉe znaĉenja, zadovoljstava i identiteta, a ne
delotvornosti. TakoĊe se pomoću funkcionalnosti dţinsa ne moţe objasniti
njegova sposobnost da prodre u gotovo sve zamislive društvene kategorije i
mnogovrsna obeleţja identiteta: rodna, klasna, rasna, starosna, nacionalna,
religijska, obrazovna. Ipak, postoje dva glavna središta. Njih ĉine omladina i
radniĉka klasa, kao potkulturne grupacije. Ali, po Fisku, ta središta su pre
semiotiĉka nego sociološka, dakle preteţno središta znaĉenja, a ne
društvenih osobenosti.

Dţins je verovatno izgubio osnovna potkulturna svojstva onda kada je

suštinski postao objedinjujući, to jest kada je poĉeo poricati društvene
razlike. Ne moţe potkulturno biti nešto što poriĉe razliĉitost, nešto
neformalno, uniformno, besklasno, kao odeća uniseks, podesna za grad i za
selo. U vezi sa tim, postoji jedan suštinski paradoks, a on se sastoji u
sledećem: ţelja da neko bude ono što jeste navodi na nošenje odeće koju
nose svi drugi (sic). Reĉ je o tipiĉno idealistiĉkom paradoksu ameriĉke
(zapadne) ideologije koji dovodi do toga da ţelja osobe da bude ono što jeste
ne podrazumeva ţelju da se bude suštastveno razliĉit od svih drugih, već pre
ţelju da se pojedinaĉne razlike postave unutar pripadnosti zajednici (Fisk
2001: 10). Integrativno znaĉenje dţinsa unutar zajednice navodi na pomisao,
koju iznosi Fisk, da se odeća pre koristi za prenošenje društvenih znaĉenja
nego za izraţavanje liĉnih emocija ili raspoloţenja. Dţins nosi u sebi
znaĉenja prirodnosti i seksualnosti, uz istovremeno poricanje klasnih i polnih
razlika.
I pored izraţene funkcije unifikovanja, dţins je zauvek zadrţao svoju
ameriĉku prirodu – on je proizvod tipiĉno ameriĉkog duha, vezan je za
ameriĉki Zapad, kauboje i mitologiju vesterna (slobodu, fiziĉku snagu,
neustrašivost). On se moţe smatrati, ako ne jedinim, onda najvećim
ameriĉkim doprinosom meĊunarodnoj modnoj industriji. Iako je našao mesta
u popularnim kulturama svih zemalja sveta (bez obzira na razliĉita lokalna
znaĉenja), on je zadrţao na sebi sve tragove ameriĉkog duha.
97
Kada se od dţins odeće danas oĉekuje da izraţava opoziciona znaĉenja, da
pokaţe makar gest društvenog otpora, on se mora na neki naĉin razgraditi –
nejednako obojiti, nepravilno izbeleti ili, naroĉito, poderati. Tako razgraĊen i
delimiĉno individualizovan, on bi mogao povratiti svoju supkulturnu,
subverzivnu, prirodu. Znaĉenja uniseksualnosti i muško-ţenskosti, kao
znaĉenja zajedništva, ne moraju biti u koliziji sa znaĉenjima individualnosti.
Semiotiĉko bogatstvo dţinsa podrazumeva da on ne moţe imati jedinstveno
znaĉenje već da predstavlja „riznicu mogućih znaĉenja“.

Svesni ovih ĉinjenica, proizvoĊaĉi dţinsa nastoje da ih iskoriste za svoje

komercijalne ciljeve. Oni u svojim marketinškim strategijama ciljaju na
specijalne društvene grupe, ţeleći da svom proizvodu (modelu) daju
supkulturno specifiĉne varijante – bilo preko simbola društveno
obespravljenih, a liĉno slobodnih ljudi, preko simbola muškog identiteta, ali i
ţenske seksualnosti. Danas proizvoĊaĉi dţinsa pokušavaju da preko robnih
maraka identifikuju društvene razlike, da bi potom stvarali ekvivalentne
razlike u proizvodima. ProizvoĊaĉi se obraćaju ciljanoj društvenoj formaciji,
to jest potkulturi, u nameri da njenim pripadnicima omoguće da u proizvodu
prepoznaju vlastiti društveni identitet i vrednosti. Time se ide u pravcu
pomodnog i društveno distinktivnog, što Fiska navodi na ideju da komparira
suprotstavljenost izmeĊu „dţinsa uopšte“ i „dţinsa poznatih proizvoĊaĉa“.
On džins uopšte vezuje za centralne kategorije „zapad“ i „priroda“, a džins
poznatih proizvoĎača za kategorije „istok“ i „kultura“. A zatim, redom,
prvom tipu pridaje odrednicu „besklasan“, a drugom odrednicu „bliţi višim
klasama“, prvi je oznaĉen kao seoski, zajedniĉki i uniseks, a drugi kao
gradski, društveno distinktivan i ţenski (ili, reĊe, muški). Na kraju, „dţins
uopšte“ je tradicionalan i nepromenljiv, a „dţins poznatih proizvoĊaĉa“
savremen i promenljiv. Jaĉanje individualizma ide naporedo sa usponom u
društvenoj hijerarhiji, tako da je dţins u reklamnoj industriji danas prešao u
svet u kome klasne i polne razlike i tanane društvene distinkcije imaju
ogroman znaĉaj (Fisk 2001: 15–16). Time se dţins, makar simboliĉno, vratio
u svet kome prirodno pripada i zadrţao imidţ jedinstvene dţins supkulture.

Potkulturni trendovi u popularnoj muzici

U poslednje tri decenije dvadesetog veka dogaĊale su se velike promene na

polju popularne muzike, za koju se zna da predstavlja nepresušni izvor
razliĉitih potkulturnih stilova – od ranih „radniĉko-klasnih“, kao što su
tediboji, modovi, skinhedi, rastafarijanci ili pankeri (Hebdidţ 1980), do
potonjih „neoplemena“ (Maffesoli 1996) i „klupskih kultura“ (Thornton
1995), oliĉenih u densu (dance), tehnu (techno), rejvu (rave), trensu (trance)
ili hausu (house). Te promene uslovljavale su evoluciju na mnogo širem
98
planu jer su uticale na promenu naĉina mišljenja, stavova, ponašanja, jednom
reĉju, pogleda na svet mladih ljudi. U tom periodu nastao je izuzetno veliki
broj muziĉkih stilova u okviru pop i rok muzike.4 Zajedniĉko svima njima je
to što su bili diktirani novim dostignućima na planu tehnike, elektronike i
industrije, kao i potrebama trţišta (detaljnije o muziĉkim potkulturama vidi:
Boţilović 2009).

Ako se zna da savremeni pop predstavlja kulturu koja teţi ukidanju diskursa,
onda će biti jasno da je on pre i iznad svega estetska kultura, koja je više
vezana za ĉula i za telo nego za um, te se na neki naĉin shvata kao
antiintelekt. TakoĊe je veoma vaţno da se pop-kultura u celini mora shvatiti
kao jedan urbani produkt i da se svi muziĉki stilovi grupisani oko nje
definišu kao eksplicitno urbani. Pop-kultura se širi iz gradskih jezgara ka
unutrašnjosti i danas ona predstavlja znaĉajan globalni medij komunikacije.
Najnovije muziĉke potkulture dolaze iz metropola u kojima postoji izraţena
socijalna diskriminacija i segregacija, rasizam, ksenofobija, kao i razliĉiti
oblici nasilja. U gradovima pop se prikazuje kao jedno od markantnih lica
globalne kulture, koja se odrţava na istovremenoj protivreĉnosti i
koegzistenciji supkulture i kulturne industrije (mainstreama), undergounda i
overgrounda. Zato što ne mogu pobeći od dejstva kulturne industrije,
navedene supkulture nisu u potpunosti autonomne (Klein 2004: 138).

Razvoj globalizacije i komunikacijskih tehnologija doprinosio je

neprekidnom povećavanju broja pristalica tehna kao dela pop-kulture, a
takoĊe i rasprostiranju ove kulture širom sveta. Pošto je ţivot u gradovima
zahtevniji od seoskog ţivota, muzika je umnogome doprinosila
organizovanju utoĉišta u metropoli. Popularna muzika predstavljala je
transmisioni kanal kojim je gradska muzika iz dvorana visoke kulture
distribuirana ka ljudima. Ona je istovremeno pomagala lokalnim
zajednicama da opstanu sa svim svojim specifiĉnostima. Istraţivanja u
zemljama zapadne Evrope, Nemaĉkoj i Francuskoj, pokazala su da se
pristalice raznih oblika popularne kulture (muzike), naroĉito meĊu mladima,
danas broje na milione. Posebno ohrabruje ĉinjenica što jedna integralna
omladinska kultura, s jedne strane, ima lokalnu dimenziju, a s druge strane,
ostvaruje globalne efekte.

4
Rok-muzika poĉinje svoju dominaciju u kulturnom ţivotu mladih šezdesetih godina
minulog veka i istrajava do danas kao oponent ostalim oblicima muziĉkog izraza. „Ona nije
bila i nije ni danas samo novi tonalni / atonalni govor (jezik), već i filozofija ţivota širokih
društvenih slojeva, odreĊeni stil i moda, novi vrijednosni sistem i naĉin komuniciranja i sl.,
toĉnije, ona je postala u zadnjim decenijama dvadesetog stoljeća specifiĉni kulturni trend, ili
rock kultura“ (Repovac 2009: 105).

99
Uputno je osvrnuti se na savremene muziĉko-potkulturne trendove, baš zato
što su se grupisanja mladih odvijala najpre oko raznih popularnih muziĉkih
pravaca. Otkad je didţej postao „gospodar ceremonije“ (master of ceremony
– MC), mnogo toga se promenilo na muziĉko-potkulturnoj sceni. Pojavili su
se brojni muziĉki ţanrovi sa raznim podţanrovima i stilovima. I forme
okupljanja mladih odgovarale su karakteru muzike i plesa koji su se
preferirali. Rejv-ţurke, ĉesto ilegalne, nudile su opuštanje uz konzumiranje
ekstazija. Droga u hipi pokretu trebalo je da otkrije nove svetove, dok je ova
vrsta droge na kraju veka bila svojevrstan poziv na zaborav. MeĊutim,
prepuštanje jednoj, kao i drugoj, podjednako vodi u smrt (Torg 2002: 30).

Disko-muzika s poĉetka sedamdesetih nudila je fiziĉko utapanje u zvuk. U

okvire te muzike telesnog oslobaĊanja, ĉiji uspon zapoĉinje oko 1985.
godine u Detroitu, bili su uspostavljeni mnogi ţanrovi. Najvaţniji meĊu
njima svakako su haus i tehno. Prvi je nazvan prema imenu jednog kluba u
Ĉikagu – Warehouse i on predstavlja mešavinu crnaĉke muzike i sintetiĉkog
popa. U tehno-muzici muziĉar se krije iza mašina za obradu zvuka – on
kreira atmosferu po sopstvenom nahoĊenju manipulišući već postojećim
snimcima. Tehno-zvuk poĉiva na sintesajzerima, semplerima i ritam-
mašinama, sistematizujući elektronska istraţivanja odreĊenih muziĉkih
grupa. Moderno disko iskustvo, po viĊenju nekih kulturologa, predstavlja
neobiĉnu mešavinu discipline, bodibildinga, sadomazohizma i sigurnog
seksa. Smatra se da sve ove atribute povezuje „disciplinovani self“ i
zadovoljavajuća erotska praksa (up. Marić 1998b: 182).

U okviru DJ-muzike, osim navedenih pravaca, grupisani su i drugi pravci,

kao što su trens, dţangl (jungle), drum‟n bass. Disko predstavlja poĉetnu
taĉku u istorijskom razvoju kulture igre. On je prva urbana plesna kultura
koja se nije temeljila na ţivoj muzici već je uzdizala DJ-eve do heroja. Disko
zapoĉinje svoj uspon s poĉetka sedamdesetih da bi koncem tih godina
doţiveo svoj vrhunac. Grejl Markus (Greil Marcus) u brošuri Lipstick Traces
poredi disko sa pankom i pankerskim „ne“ i „No future“. Tako, dok pankeri
upotrebljavaju agresiju i upraţnjavaju destruktivno-perverzne akcije,
pripadnici disko-potkulture svoje „ne“ ostavljaju iza sebe kako bi poĉeli sa
pokazivanjem svoga glasno euforiĉnog „da“. Za vreme pankerskog
ispoljavanja rušilaĉke energije, disko pripadnici su ignorisali boga, drţavu,
posao, slobodno vreme i porodicu. Ukratko, oni su sve to posmatrali ne kao
ĉinjenice već kao nešto fabrikovano, promenljivo i podloţno ukidanju – sve
u cilju ostvarenja prostora u kome mogu biti neotuĊeni, samoodreĊeni i
srećni (Marcus 1989). U poreĊenju sa hardom, pankom, repom ili treš i
grandţ-muzikom iz devedesetih godina, gde je svaki stil na svoj naĉin
odgovarao jetkim zvucima na odreĊeni društveni trenutak, po reĉima Torga,
ostale muziĉke struje pravile su ravnoteţu njihovom oštrom izrazu. One su
100
svedoĉile o slabljenju veza izmeĊu muzike i društva, a praćene su ĉitavim
nizom obeleţja koja su svojim slušaocima nudila mnogostruke mogućnosti
poistovećivanja. To je bilo vreme mode oblaĉenja i ĉešljanja zasnovane na
disko-zvuku, koja je došla i prošla na krilima filma Groznica subotnje večeri
(Torg 2002: 29).

U okviru novijih muziĉkih i supkulturnih trendova posebno mesto pripada

savremenoj dens-muzici i klupskim kulturama. U danas dalekim
sedamdesetim godinama sintagma „muzika za igru“ (dance-music) bila je
sinonimna sa diskotekama ili „diskom“. Disko je u to vreme bio posmatran
kao antiteza „ozbiljnijoj“ muzici, kojoj su pripadali hard-rok, „progresivni“
rok i, kasnije, pank. Fanovi ovih muziĉkih pravaca ĉesto su sa podsmehom
gledali na centralne odlike diska: izanĊane melodije, otrcani tekstovi i
komercijalna produkcija. Zbog svega toga disko-muzika nije zaokupljala
ozbiljnu akademsku paţnju, ako se izuzmu retki radovi koji su ukazivali na
znaĉaj diska za gej-kulturu. Tek u devedesetim godinama minulog veka dens
postaje priznat i akademski ispitivan ţanr, što znaĉi da se i sama muzika
poĉela tretirati na ozbiljan naĉin. Kao i dens sedamdesetih, i savremena
dens-muzika biva komercijalno uspešna. MeĊutim, poreĊenje novijih dens-
izvoĊaĉa, poput The Prodigy i The Aphex Twin, sa onima iz sedamdesetih,
poput ABBA i Bee Gees, pokazuje koliko su se promenili senzibiliteti
fanova ali i samih umetnika (Bennett 2001: 118).

Uprkos mnogobrojnim autoritativnim reakcijama kritiĉki nastrojene štampe i

uskomešane javnosti, dens-muzika postaje sve popularnija, što pokazuje
porast diverziteta u hausu i tehnu (mnoštvo specifiĉno novih podţanrova).
Dens muziĉka scena devedesetih uvodi u reĉnik potkultura novi sociološki
termin – „klupske kulture“ (club cultures). Kritiĉkom oku nije mogla
promaći ĉinjenica da su se u stilistiĉkom senzibilitetu ljudi na haus
zbivanjima dogodili fundamentalni pomaci. Vizuelni izgled omladine postao
je pitanje individualnog izbora – mladi ljudi konstruišu i rekonstruišu svoj
identitet po vlastitim nahoĊenjima. Istovremeno, podele dens-ţanrova dovele
su do individuacije razliĉitih stilova i grupisanja fanova u odreĊene tipove
ljudi koji posećuju klubove. Studije o klupskim „kulturama ukusa“ dobar su
primer „postsupkulturnog“ razdoblja istraţivanja u kome su napušteni okviri
analize „otpora kroz rituale“. Novi potkulturni stilovi, naime, nisu
jednoznaĉno determinisani klasnom strukturom. Nemogućnost primene
ranijih koncepata ogleda se i u tome što neke potkulture, poput rejv-kulture,
jesu bitno hedonistiĉke, zaokupljene su zabavom i dobrim raspoloţenjem, a
ne menjanjem statusa quo (Perasović 2001: 138–139).
Sara Tornton (Sarah Thornton) posluţila se Burdijeovim (Pierre Bourdieu)
konceptom „kulturne prestonice“ kako bi pokazala da klaberi (clubbers)
koriste razne resurse kao potkulturnu prestonicu (specifiĉna znanja o dens-
101
muzici, liĉni izgled, pristup odreĊenim „ekskluzivnijim“ klubovima preko
društvenih mreţa ili ekspertiza u korišćenju odreĊenih droga radi
ostvarivanja specifiĉnog klupskog doţivljaja). „Prestonica“ će im omogućiti
da artikulišu status autentiĉnih klabera u odnosu na one za koje se
pretpostavlja da im nedostaje takvo znanje i liĉni klabing atributi. Najnovija
istraţivanja pokazuju da su izrazi kolektivnog identiteta artikulisani kroz
dens-muziku uglavnom vezani za vremensku perspektivu i atmosferu u
klubu, gde se klupska masa sastoji od individua ĉije se socio-etniĉko poreklo
ĉesto meša i ĉiji se putevi retko ukrštaju van klubova (Bennett 2001: 127).

U okviru istraţivanja dens-muzike Benet je ispitivao pitanje vremenskog

ograniĉenja i klupske kulture, koristeći se Mafezolijevim (Michel Maffesoli)
konceptom tribusa ili neoplemena (neo-tribe). Ovde se pleme tretira kao
oblik organizacije koji se više obraća odreĊenom ambijentu, stanju uma,
izraţavajući se kroz ţivotne stilove koji favorizuju izgled i formu.
Plemenizacija (tribalization) ukljuĉuje deregulaciju kroz modernizaciju i
individualizaciju modernih formi identiteta baziranog na klasi, lokalitetu i
polu i vrši rekompoziciju u „plemenske“ identitete i forme zdruţivanja.
Dens-klub sluţi kao primer plemenskih asocijacija koje karakterišu
savremeno društvo. Klub postaje mesto na kojem se ostvaruju takve
neoplemenske asocijacije – u njemu se izraţava zajedništvo zasnovano na
artikulaciji zabave, opuštanja i zadovoljstva (Bennett 2001: 128).

Savremena dens-muzika igrala je vaţnu ulogu u inspirisanju mnogih socio-

politiĉkih pokreta, ukljuĉujući „Povratimo ulice“ (Reclaim the Streets) i
„Protest protiv izgradnje puteva“ (Anti-Road Protest). Razliĉite vrste
aktivnosti ovoga tipa, kolektivno nazvane „Uradi sam protestnim pokretom“
(DiY protest movement), srušile su barijere izmeĊu umetnosti i protesta
koristeći nove oblike kreativnog i poetskog otpora. Oblici otpora koji se
koriste neposrednim akcijama kroz performanse i instalacije znaĉajni su u
smislu upozorenja kod rastuće zagaĊenosti vazduha i razliĉitih oblika
ekološkog zagaĊenja. Efektivnost ovog oblika otpora proizlazi iz spektakla
koji se ne stvara samo za medije već i za sluĉajne prolaznike, koji su najpre
zapanjeni, a onda i privuĉeni da uĉestvuju u dijalogu o konkretnim
problemima. Ovi i njima sliĉni pokreti doprineli su tome da se uoĉi
povezanost ekološke problematike sa društvom u celini, da graĊani uvide da
su pitanja ekološke krize politiĉka pitanja i da je na tom planu potrebno više
demokratske kontrole. Zahvaljujući takvim inicijativama, danas raste broj
istraţivanja u domenu urbane politiĉke ekologije (vidi: Heynen, Kaika i
Swingedouw 2006).
Osim povezanosti dens-muzike sa novim društvenim pokretima
aktuelizovana su i istraţivanja koja pokreću pitanja o promenljivoj prirodi
odnosa izmeĊu polova na podijumu za igru. Vaţna je promena u modusima
102
ţenstvenosti koja se prevashodno tiĉe uĉešća ţena u savremenoj klupskoj
kulturi. Ţene se osećaju osloboĊene od tradicionalnog povezivanja podijuma
za igru sa mestom seksualnog poziva i one nesmetano ulaze u otvoreno
iskazivanje fiziĉkog zadovoljstva i uzbuĊenja. Iako dens-klubovi dopuštaju
izraţavanja odreĊenih konvencionalnih vrednosti polova, takvi izrazi ipak
nisu povezani sa idejom o klubu kao mestu gde individue odlaze kako bi
pronašle seksualne partnere. To ne znaĉi da i dalje nema mišljenja da je
ovakva slika samo prividna i parcijalna. Neki dogaĊaji u klubovima
pokazuju da se tu radi o povećanoj seksualnosti ili „hiperseksualizaciji“
(Bennett 2001: 132–134). U svakom sluĉaju odnos mladih prema problemu
seksualnosti danas i ranije, u disko-klubovima sedamdesetih, umnogome je
drugaĉiji.

Umesto zakljuĉka: perspektive potkulturnog delovanja

Potkulture su kulturološki fenomen jer proizlaze iz odreĊenih miljea kulture,

ali ne tako što usvajaju njihove obrasce već obratno – one deluju u pravcima
suprotnim od onih koje uspostavlja dominantna kultura. One su takoĊe
sociološki fenomen par excellence zato što u okvirima konkretnih društvenih
struktura nalaze razloge za svoje subverzivno delovanje. Uprkos tome one
zadrţavaju priliĉno ĉvrstu autonomiju. Njih ne treba tretirati kao pasivne
epifenomene ili satelite društva i kulture. Njihovo delovanje je antidruštveno
i kontrakulturno, a efekti koje proizvode pruţaju garanciju raznovrsnosti
ljudske egzistencije u svakodnevlju.

Pitanja potkulturnih perspektiva danas ne mogu se razmatrati izvan konteksta

sveprisutne globalizacije i, u vezi sa njom, dekonstrukcije identitarnih
obrazaca. U našem sluĉaju, Bergerova (Peter Berger) tvrdnja da društvo
dodeljuje identitete, a da ih individue prisvajaju (Berger 1974: 163),
prihvatljiva je pod uslovom da se podrazumeva aktivna interakcija uĉesnika
procesa identifikacije. Dakle, samoidentitet (self-identity) nije nešto naprosto
dato ili bezrezervno usvojeno, već ono što se stvara i odrţava u refleksivnim
aktivnostima pojedinaca (Giddens 1991: 52). Pojedinac, ovde pripadnik
nekog potkulturnog stila, nije meki vosak koji društvo oblikuje shodno
svojim interesima i nezavisno od njegove volje, već aktivni sudionik
dijalektiĉkog procesa koji prema liĉnim preferencijama bira kako će ţiveti i
na koji naĉin se ponašati. Na prvi pogled izgleda paradoksalno, ali ĉinjenica
je da globalni procesi u kulturi otvaraju prostor nastajanju većeg broja
specijalnih, potkulturnih identiteta. Pošto je globalni svet lišen self
perspektive i ne moţe da obezbedi realnu osnovu za identitarno oblikovanje,
on stvara veći broj alternativa u pogledu izbora tipa identiteta. Ne moţe se
pripadati „celini sveta“ jer je to apstraktni entitet, a ne mesto na kome se
103
odvija stvarni ţivot. Pošto „svet“ nije zajednica, on ne moţe biti rodno mesto
identiteta. Stoga je pojedinac primoran da potraţi mesta, realne lokalitete i
mikrosredine u kojima će ostvariti svoju potrebu za sigurnošću i
emocionalnom povezanošću (Golubović 2003: 60). Posebni i stvarni interesi
pojedinaca bliskomišljenika (sliĉne ţelje, brige, zanimanja, afiniteti,
senzibiliteti, ukusi) mogu se sadrţajnije zadovoljiti u okviru neformalnih
potkulturnih zajednica, ĉiji sadrţaj predstavlja realnost egzistencije u
svakodnevlju.
Neskromno je reći da su supkulturni i kontrakulturni pokreti znaĉajno uticali
na promenu sveta, ali je svakako taĉno da se njihov uticaj itekako oseća u
brojnim akcijama, od kojih mnoge vuku korene iz alternativnih ideologija.
Takva je, recimo, orijentacija na organsko gajenje hrane ili povećano
oslanjanje na upotrebu alternativnih biljnih lekova (Bennett 2001: 39). Ovi i
njima sliĉni pokreti i kampanje danas su realnost, a moţe se oĉekivati da će
se potkulturni ţivot u još većoj meri okretati sliĉnim modelima rada i
angaţovanja. Ima realnih indicija da bi potkulturna dejstva ubuduće mogla
biti više usmerena na rešavanje gorućih socijalnih problema kako lokalnih
zajednica tako i globalnog društva. Tom prilikom graĊani će se povezivati sa
odreĊenim supkulturnim i kontrakulturnim grupacijama kako bi lakše
ostvarili neke od svojih interesa. Već danas ima više organizacija ekološkog
usmerenja vezanih za problematiku oĉuvanja prirodne sredine i
uspostavljanja ekološke ravnoteţe. Novi potkulturni stilovi će u svakom
sluĉaju biti orijentisani na rešavanje problematike ljudi u svakodnevlju, a
njihove akcije biće kreativno osmišljene i izvedene tako da provociraju
uĉešće što većeg broja graĊana. Jednom reĉju, reagovaće se na sve ono što
strejt društvo ţeli da stavi „pod tepih“ ili da prikaţe kao jedino ispravno. Na
temeljima ovih i njima sliĉnih aktivnosti danas u SAD postoji veliki broj
urbanih pokreta i organizacija sa ekološkim aspiracijama koje premašuju
okvire lokalne sredine (Pelow 2006: 226).
Najveća opasnost za potkulture u perspektivi bila bi kada bi se one od svoga
izriĉitog „protiv“ uvukle nesvesno u nešto što bi bilo „za“. Ništa manja
opasnost dolazi od sposobnosti kapitalizma da apsorbuje sve vidove pobune i
protesta i da putem trţišta i potrošnje dobro unovĉi do tada marginalni pokret
ili stil. Tada sukob i protest poĉinju da slede liniju neminovnog uklapanja u
interese dominantne kulture, kojom prilikom dolazi do komercijalizacije u
sferi muzike, ikonografije, mode, literature, filma. To se po nekima moţe
kontrolisati, pa Naomi Klajn (Naomi Klein) predlaţe originalan naĉin za
proveru autonomije nekoga pokreta. Ona najpre ţeli da podseti na to da je
reklamiranje „ekstremni sport“, a generalni direktori „nove rok-zvezde“, kao
i na to da ni ekstremni sportovi ni nepolitiĉki pokreti kao ni rok nisu
revolucija. Sledi zanimljiv predlog: „U stvari, da bi se utvrdilo da li neki
pokret zaista predstavlja izazov za strukturu ekonomske i politiĉke moći,
treba samo da se izmeri koliko na njega utiĉu dešavanja u modnoj i
104
reklamnoj industriji. Ukoliko on, ĉak i ako ga proglase za najnoviji modni
krik, nastavi da funkcioniše kao da se ništa nije desilo, gotovo je sigurno da
je to pravi pokret. Ali ako pokrene talas spekulacija, ako poĉne da se
postavlja pitanje da li mu je otupela oštrica, njegove pristalice bi trebalo da
potraţe efikasnije oruĊe“ (Klajn 2003: 124). Jednom reĉju, opasnosti za
potkulturno delovanje vrebaju sa svih strana, kako iz pravca strejt-kulture
tako i sa strane onih koji bi ţeleli da joj doskoĉe ili da zauzmu njeno mesto. I
jednima i drugima potkulture su zgodne kao odskoĉna daska za ostvarivanje
parcijalnih interesa iako se prave da to što ĉine – ĉine za dobrobit svih ljudi.
U tom smislu potkulture će se uvek nalaziti pred velikim iskušenjima.

Ni muziĉke potkulture neće se naći izvan ovog vrzinog kola. One će se i

nadalje grupisati oko odreĊenih muziĉkih ţanrova, ali njihov angaţman neće
biti ĉisto muziĉke prirode. Estetika na kojoj one poĉivaju moţe se smatrati
socijalnom jer se muzikom suprotstavljaju društvu glavnoga toka. Muziĉke
potkulture predstavljaju otpor vladajućim konceptima kulture, a to ĉine na
sebi svojstven naĉin – preko muziĉkih formi, melodija, ritmova i tekstova.
Podzemnom ili alternativnom scenom protutnjali su i rokeri, i tediboji, i
môdovi, i hevimetalci, i pankeri, i skinhedi, i hiphoperi i denseri. Scena
ostaje otvorena za nastupe novih aktera. Familije novih buntovnika nastaviće
svoje ţivote kroz stilove i aktivnosti nekih drugih i drugaĉijih mladih
neposlušnika i otpadnika. U vezi sa tim, treba skrenuti paţnju na vaţnu
ĉinjenicu: digitalna revolucija dovela je do promena u muziĉkom svetu ali i
društvu kao celini. Muzika danas stvara se i komunicira na sasvim drugaĉiji
naĉin od nekadašnjeg, pri ĉemu internet ĉini da se mladi grupišu oko
rokenrola shodno emocijama i raspoloţenjima, u jednom relaksiranijem tonu
od onoga koji je znaĉio otpor prema autoritetima i mejnstrim-kulturi
(Jovanović i Lokner 2016).
Mnoge potkulture su se ugasile, ali njihov uticaj je i dalje više ili manje
prisutan u novim kulturnim strujanjima. Zato ima smisla izuĉavati prakse
starih potkulturnih grupa i iznova otkrivati smislove i znaĉenja njihovog
socijalnog angaţovanja. Nove muziĉke potkulturne stilove prate i savremeni
teorijski koncepti. Oni se moraju razlikovati od teorija koje su analizovale
omladinu, muziku, ukuse i stilove od sredine dvadesetog veka.
Postbirmingemski pristupi u novijim istraţivanjima koja obavljaju S.
Tornton, V. Strou (Will Straw), E. Benet i drugi nastali su upravo na kritici
teorija potkultura u okviru birmingemskog Centra za savremene studije
kulture. Ti koncepti uvode pojmove „ukusa“ „kulturnog kapitala“, „scene“,
„polja“ i „distinkcije“. Time se i sâm pojam potkulture odnosno supkulture
na neki naĉin šalje u ropotarnicu istorije, ali njegova misija ostaje ţivućom u
novim, savremenosti prikladnijim alternativnim izrazima. Mladi će i dalje
iznalaziti naĉine rešavanja pitanja na koja odrasli ne mogu ili ne ţele
odgovarati.
105
Literatura

1. Bennett, A. (2001) Cultures of Popular Music, Open University Press,

Buckingham.
2. Berger, P. (1974) Modern Identity: Crisis and Continuity, u: The Cultural
Drama: Modern Identities and Social Ferment, ur. Dillon, Smithsonian
Institution Press, W. S. Washington, str. 158–181.
3. Boţilović, N. (2008) Umetnost, kreacija, komunikacija, Filozofski fakultet
u Nišu, Niš.
4. Boţilović, N. (2009) Izvan glavnoga toka: sociologija muzičkih potkultura,
NKC, Niš.
5. Cohen, A. K. (1955) Delinquent Boys: The Culture of the Gang, Free Press,
Glencoe Illinois.
6. Crespi, F. (2006) Sociologija kulture, Politiĉka kultura, Zagreb.
7. Dolo, L. (2000) Individualna i masovna kultura, Clio, Beograd.
8. Dušanić, S. (2013) Karakteristike fudbalskih navijača, Perpetuum mobile –
Centar za razvoj mladih i zajednice, Banja Luka.
9. Fisk, Dţ. (2001) Popularna kultura, Clio, Beograd.
10. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late
Modern Age, Polity Press, Cambridge.
11. Golubović, Z. (1997) Antropologija u personalističkom ključu,
Gutenbergova galaksija – Valjevska štamparija, Beograd – Valjevo.
12. Golubović, Z. (2003) Izazovi demokratije u savremenom svetu, Centar za
kulturu, Poţarevac.
13. Hebdidţ, D. (1980) Potkultura – značenje stila, Rad, Beograd.
14. Heynen, N., Kaika, M., Swingedouw, E. (2006) Urban Political Ecology:
Politicizing the Production of Urban Natures, u: In the Nature of Cities, ur.
Heynen, N., Kaika, M. i Swingedouw, Routledge, London – New York, str.
1–20.
15. Isaksen, J. (Spring 1999) „Identity and Agency: Riot Grrrls` Jouissance“,
Enculturation, vol. 2, No 2.
16. Jovanović, P., Lokner, B. (2016) Rokenrol u kandžama interneta, Raĉunajte
na raĉunare, Beograd.
17. Kale, E. (1977) Uvod u znanost o kulturi, Školska knjiga, Zagreb.
18. Klajn, N. (2003) Ne logo, Samizdat B92, Beograd.
19. Klein, G. (2004) Electronic Vibration – Pop Kultur Theorie, VS Verlag für
Sozialwissenschaften, Wiesbaden.
20. Kronja, I. (1999) „Potkultura novokomponovanih“, Kultura, br. 99,
Beograd, str. 103–114.
21. Kuper, S. (2007) Fudbalom protiv neprijatelja, Samizdat B92, Beograd.
22. Lazar, Ţ., Koković, D. (2017) Sociologija kulture: sa elementima kulturne
antropologije, Mediterran Publishing, Novi Sad.
23. Maffesoli, M. (1996) The Time of the Tribes: The Decline of Individualism
in Mass Society, Sage, London.
24. Marcus, G. (1989) Lipstick Traces: A Secret History of the Twentieth
Century, Harvard University Press.

106
25. Marić, R. (1998a) „Potkulturne zone stila“, Kultura, br. 96, Beograd, str. 9–
35.
26. Marić, R. (1998b) „Potkulturni stil kao polje simboliĉke akcije“,
Sociologija, br. 2, Beograd, str. 159–190.
27. Ono, J. (prir.) (2007) Sećanja na Džona Lenona, PortaLibris, Beograd.
28. Pelow, D. N. (2006) Transnational alliances and global politics: new
geographies of environmental justice stuggles, u: In the Nature of Cities,
Eds. Heynen, N., Kaika, M. i Swingedouw, Routledge, London – New
York, str. 216–234.
29. Perasović, B. (2001) Urbana plemena: Sociologija subkultura u Hrvatskoj,
Hrvatska sveuĉilišna naklada, Zagreb.
30. Repovac, H. (2009) Sociologija simboličke kulture, Fakultet politiĉkih
nauka, Sarajevo.
31. Rose, A. M. (1987) Potkultura starih: Tema za sociološko istraživanje, u:
Potkulture 3. Ćurgus Kazimir, V., ur., IIC SSO Srbije, Novi Beograd, str.
102–106.
32. Thornton, S. (1995) Club Cultures: Music, Media and Subcultural Capital,
Polity, Cambridge.
33. Torg, A. (2002) Pop i rok muzika, Clio, Beograd.
34. Vrcan, S. (1990) Sport i nasilje danas u nas, Naprijed, Zagreb.
35. Worsham, L. (1991) Writing against Writing: The Predicament of Ecriture
Féminine in Composition Studies, u: Contending with Words: Composition
and Rhetoric in a Postmodern Age, ur. Harkin, P. i Schilb, J., MLA, New
York, str. 82–104.

107
108
Doc. dr. Amila Ţdralović
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Pravni fakultet / Faculty of Law
Doc. dr. Valida Repovac Nikšić
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UDK 37 (497.6 Kanton Sarajevo)

Pregledni nauĉni ĉlanak

SOCIOLOGIJA U UĈIONICI: ANALIZA NASTAVNE PRAKSE U

SREDNJIM ŠKOLAMA U KANTONU SARAJEVO

SOCIOLOGY IN CLASSROOM: ANALYSIS OF TEACHING

PRACTICE IN SECONDARY SCHOOLS IN SARAJEVO CANTON

Sažetak
Generalni cilj ovog istraživanja je bio da se identificiraju osnovni problemi
organiziranja i izvoĎenja nastavnog procesa, da se objasne uzroci ovih problema,
te da se na koncu daju preporuke za daljnje unapreĎenje izvoĎenja nastave iz
nastavnog predmeta Sociologija. Istraživanje je provedeno u periodu od februara
do septembra 2018. godine i bilo je ograničeno na iskustva odabranih srednjih
škola na području Kantona Sarajevo. Nalazi istraživanja primarno upućuju da je
krucijalno raditi na unapreĎenju kvaliteta udžbenika. TakoĎer, pokazalo se
potrebnim razvijati kvalitetne programe cjeloživotnog učenja za profesore i
profesorice u srednjim školama, a koji bi se osmišljavali u saradnji sa svim
akademskim institucijama koje okupljaju eksperte i ekspertice iz oblasti sociologije.

Ključne riječi: sociologija, srednje škole, nastavna praksa, dodatne edukacije za

profesore i profesorice

Summary
This study identifies the basic problems in organizing and teaching sociology in
secondary schools. Our goal is to explain the causes of these problems and finally,
to give recommendations for further improvements. We have conducted our
research in the period from February to September 2018. It focuses on the
experience of selected secondary schools in the Canton of Sarajevo. The research
findings primarily indicate that it is necessary to improve textbooks, and to develop
quality lifelong learning programs for teachers in secondary schools. All academic
institutions that bring together sociology experts should cooperate in designing
these programs.

Keywords: sociology, high school, teaching practice, additional education for

teachers

109
Uvod

Višeznaĉnost pojma obrazovanja, koja ukljuĉuje i diskrepancije u njegovom

odreĊenju, na dnevno-politiĉkoj razini se redovno laiĉki reducira. S jedne
strane, u skladu s neolibertarijanistiĉkim trendovima ono je tek proces
proizvodnje na trţištu rada konkurentnih pojedinaca/ki. Ovakve tendencije,
koje su dominantne u savremenom društvu, polaze od toga da je obrazovanje
pretpostavka ekonomskog razvoja, pragmatiĉke izlike traţe u opravdanoj
povezanosti izmeĊu obrazovnih politika i trţišta rada, a ĉesto se skrivaju iza
plašta koncepta društva znanja.

S druge strane nalaze se one paradigme koje u obrazovanju vide mjesto

proizvodnje društvenih vrijednosti koje su pretpostavljene kao unaprijed date
i univerzalne. Autori/ce, kao naprimjer, Konrad Paul Liessman (2008),
Ingrid Lohman (2009), Richarda Muncha (2009) i drugi/e, koji/e nude oštru i
opravdanu kritiku neolibertarijanskih transformacija obrazovanja, ipak
sporadiĉno skreću na traĉnice reafirmacije aristotelijanskog ideala vidjevši u
obrazovanju poligon za „treniranje“ graĊana/ki kako bi se pripremili/e za
sudioništvo u zajednici i brigu o zajedniĉkom dobru. Ovakvi pristupi postaju
posebno zavodljivi u vremenu socijalnih i ekonomskih kriza, prikrivajući
time svoje totalitarne elemente koji obrazovanju kao segmentu socijalizacije
daju vaţnu institucionalnu ulogu i transformiraju ga u moćan drţavni
mehanizam koji se u poststrukturalistiĉkom diskursu razotkriva kao
mehanizam potĉinjavanja, discipliniranja i indoktrinacije graĊana i graĊanki.
Pritom se u ponovnom ĉitanju zapisa antiĉkih autora o obrazovanju i odgoju
u polisu ignoriraju Likofronovi teorijski uvidi u kojima Karl Popper (1998:
159) prepoznaje prvu protekcionistiĉku teoriju drţave. Naime, Likofron,
prema onome što nam prenosi Aristotel u „Politici“ (1988: 91. – 1280b/10),
smatra da uloga drţave nije da kroz obrazovne politike uĉini graĊanke/ke
dobrim i praviĉnim, odnosno njena uloga nije u tome da odgaja graĊanke/ke.
Reinterpretirajući i proširujući ove uvide u savremenom teorijskom diskursu,
polazimo od postulata da drţava moţe preuzeti na sebe ne da disciplinira
pojedince/ke s obzirom na dominantne paradigme društvenih koncepcija, već
da ih opremi kritiĉkim kapacitetima da sami/e mogu rasuĊivati i prosuĊivati
odreĊene teorijske diskurse.
Takvo, kako osnovno tako i srednjoškolsko i visokoškolsko obrazovanje
mora poticati kritiĉko i teorijsko razmišljanje, koje je trenutno
marginalizirano s obzirom na postojeće trendove prenaglašavanja
obrazovanja kao mjesta proizvodnje osposobljenog i konkurentnog ljudskog
kapitala, ali i s obzirom na njegove u društvu krize zavodljive populistiĉke
kritike koje se kreću po rubovima totalitaristiĉkih ideologija. Smatramo da je
tek na tragu Likofronovih gledišta o svrsi obrazovanja moguće prevazići
nesuglasice izmeĊu dominantnih paradigmi, ali i sagledati ulogu nastave
110
sociologije u razvoju kritiĉkih potencijala pojedinaca/ki. Tome treba dodati i
to da u savremenim društvenim okolnostima sociologija dobiva novu
društvenu odgovornost od koje ne moţe biti amnestirana onda kada se svodi
na savladavanje enciklopedijskog znanja. Ovako definiranu paradigmu svrhe
obrazovanja i svrhe sociologije u nastavnim planovima nuţno je u ovom
radu i prethodno kontekstualizirati s obzirom na specifiĉne okolnosti
bosanskohercegovaĉkog društva, koje je prvenstveno etnonacionalnog
karaktera, a usvajanje adekvatne zakonske regulative postaje nedovoljno za
de facto poštivanje individualnih prava i sloboda.

Naime, etnonacionalni politiĉki sistem Bosne i Hercegovine, definiran

Ustavom unutar Dejtonskog mirovnog sporazuma iz 1995. godine, utemeljen
je na teritorijalnoj i administrativnoj podijeljenosti zemlje (dva entiteta, jedan
distrikt). Dalje, Federacija Bosne i Hercegovine podijeljena ja na deset
kantona. Nakon destruktivnog rata 90-ih godina dvadesetog stoljeća ovakvo
drţavno ureĊenje doprinijelo je daljnjem razaranju društvenog tkiva Bosne i
Hercegovine. Danas, 2018. godine, za rezultat imamo
bosanskohercegovaĉko društvo duboko podijeljeno, dezintegrirano.
Spomenuta obiljeţja pokazala su se kao prepreka bilo kakvoj vrsti razvoja
(politiĉkog, ekonomskog, društvenog). Razliĉiti nivoi vlasti i iscjepkane
nadleţnosti onemogućavaju konstruktivna sistemska rješenja u svim sferama
društva (privreda, zdravstvo, školstvo, kultura, sport itd.). Iz navedenih
razloga oblast obrazovanja, inaĉe krucijalna sfera i pretpostavka svakom
razvoju, nalazi se u veoma nepovoljnom stanju, poĉev od predškolskog
uzrasta (gdje svako deveto dijete ima pristup istom), preko veoma
opterećenih i ideološki obojenih programa u osnovnim i srednjim školama,
podijeljenih škola u nekim dijelovima zemlje, do visokog obrazovanja gdje
se javni univerziteti bore za autonomiju i opstanak.

Etnonacionalna politika postala je dijelom svake pore našeg društva i time

ozbiljno umanjila stremljenja i strategije reintegracije našeg društva i
njegovog povezivanja s regijom, Evropskom unijom i svijetom. Uplitanje
politike u procese obrazovanja jedan je od kljuĉnih problema. Iz tog razloga
ĉini se legitimnim problematiziranje naĉina osmišljavanja i organiziranja ove
oblasti, pogotovo imajući u vidu da ovim procesima najmanje rukovode i na
njega najmanje utjeĉu ljudi iz struke. Ako je to i sluĉaj, nerijetko se dešava
da su ti eksperti politiĉki podobni. Opisani procesi doveli su do
birokratizacije obrazovanja na svim nivoima, loših nastavnih planova i
programa, nekvalitetnih udţbenika, zastarjelih naĉina poduĉavanja, prevelike
opterećenosti djece i mladih. Osim što demografski iz godine u godinu
imamo sve manje djece koja se upisuju u škole, primjetna je
nezainteresiranost za strukovne škole. Isto tako, zainteresiranost za
upisivanje fakulteta društvenih nauka je drastiĉno opala. Velik broj mladih se
111
odluĉuje da napusti Bosnu i Hercegovinu i da pronaĊe posao ili da nastavi
studije negdje u Evropi ili i dalje. Pogotovo je studij sociologije doveden u
pitanje zbog nezainteresiranosti mladih za njega. Upravo je ova ĉinjenica
primarni motiv za istraţivanje koje se nalazi pred vama.

Iako postoji formalni konsenzus o reformama potrebnim za uspješan proces

evropskih integracija, namjesto progresivnih javnih politika svjedoĉimo
tradicionalizaciji društva (obrazovanja, kulture, medija itd.). Ovaj
konzervativni trend zajedno sa dominacijom nacionalistiĉkih identitarnih
politika doveo je da zabrinjavajućih razlika u nastavnim planovima i
programima kao i u udţbenicima. Ovakve politike rezultiraju razdvajanjem
djece, izostankom dijaloga, izostankom tolerancije prema razliĉitostima, da
ne govorimo o nerazvijenosti svijesti o potrebi inkluzije onih koji se nalaze
na marginama društva i koji su iz razliĉitih razloga iskljuĉeni. U tom smislu,
osnaţivanje poloţaja predmeta koji doprinose osposobljavanju mladih da
autonomno i kritiĉki razmišljaju o svemu što uĉe i na što nailaze u
svakodnevnom ţivotu je od krucijalne vaţnosti za naše društvo. Jedan od
takvih premeta je predmet Sociologija koji u kombinaciji sa savremenim i
inovativnim naĉinima poduĉavanja u srednjim školama itekako moţe
doprinijeti formiranju progresivnih i uspješnih mladih individua.

Metodologija istraţivanja

Generalni cilj istraţivanja je bio da se identificiraju osnovni problemi

organiziranja i izvoĊenja nastavnog procesa, da se objasne uzroci ovih
problema, te da se na koncu daju preporuke za daljnje unapreĊenje izvoĊenja
nastave iz nastavnog predmeta Sociologija. Ovo istraţivanje je provedeno u
periodu od februara do septembra 2018. godine i bilo je ograniĉeno na
iskustva odabranih srednjih škola na podruĉju Kantona Sarajevo. S obzirom
na prostorna ograniĉenja ovo istraţivanje vidimo kao pilot-projekt na osnovu
kojeg se moţe koncipirati šire istraţivanje, odnosno, iako se nalazi ovog
istraţivanja mogu preslikati i na druge srednje škole u Bosni i Hercegovini,
sigurno da bi jedna šira analiza koja ne bi bila ograniĉena na Kanton
Sarajevo mogla identificirati i neke specifiĉnosti drugih sredina.

Osnovna intencija rada bila je da se daju odgovori na sljedeća istraţivaĉka

pitanja: Kakav je stav profesora/ica o sadrţaju kurikuluma i udţbenika, te da
li su potrebne izmjene istih ili je njihov postojeći okvir dovoljno fleksibilan
za uspješno izvoĊenje nastave? Koje su osnovne prepreke uspješnoj
realizaciji nastave iz premeta Sociologija u srednjim školama, te na koji
naĉin je moguće otkloniti ove prepreke? Da li je potrebna kontinuirana

112
doedukacija srednjoškolskih profesora/ica sociologije, te u kojem pravcu bi
se ona trebala kretati?
S obzirom na pitanja kojima je voĊeno, istraţivanje daje aktualnu „snimku“
(snapshot) trenutnog stanja sociologije u nastavnom procesu. U prvoj fazi
istraţivanja uraĊena je desk-analiza u okviru koje je izvršen uvid u prethodna
istraţivanja ove teme koja su primarno teorijskog karaktera, odobrene
udţbenike sociologije i njihove analize, ta je napravljen presjek stanja škola
u kojima se (ne) poduĉava sociologija. U drugoj, a ujedno i centralnoj fazi
istraţivanja provedena je anketa i uraĊeni su dubinski intervjui s kljuĉnim
informatorima (key informant), odnosno s profesorima/icama koji/e predaju
nastavni predmet Sociologija u srednjim školama u Kantonu Sarajevo.

UraĊena su tri dubinska intervjua i to s profesoricama Ljiljanom Nikolić-

Kovaĉević iz Treće gimnazije, Aidom Muftić iz Druge gimnazije i Berinom
Hasanagić iz Srednje ugostiteljsko-turistiĉke škole. Pored toga, anketirano je
i sedam profesora/ica. U posljednjoj fazi istraţivanja obavljeni su i kraći
dodatni razgovori s profesorima Amerom Sofradţijom i Kerimom Sušićem
kako bi se dobile dodatne informacije o specifiĉnostima programa koji se
izvode u školi u kojoj predaju (Prva bošnjaĉka gimnazija), te s profesoricom
Lejlom Karahodţić kako bi se dobile dodatne informacije o nastavi
sociologije koju izvodi na njemaĉkom jeziku u Gimnaziji Obala.

O potrebi reforme NPP-a

Prema Zakonu o srednjem obrazovanju Kantona Sarajevo, „redovno

školovanje uĉenika u srednjim školama traje tri ili ĉetiri godine, nakon ĉega
se stiĉe srednja struĉna sprema III (trećeg) ili IV (ĉetvrtog) stepena“ (ĉlan 7,
stav 1), a obrazovno-odgojni rad ostvaruje se na osnovu nastavnih planova i
programa, koje donosi odnosno odobrava Ministarstvo za obrazovanje,
nauku i mlade KS (ĉlan 36). Ovi nastavni planovi i programi sadrţe
zajedniĉku jezgru nastavnih planova i programa.1
Uvidom u razliĉite nastavne planove i programe2 zakljuĉuje se da uĉenici/e
nastavu sociologije slušaju dvije godine u gimnazijama na društvenom

1
Agencija za predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje izradila je dokument pod nazivom
„Zajedniĉka jezgra nastavnih planova i programa za društveno-humanistiĉko podruĉje
definirano na ishodima uĉenja“. Dokument je dostupan na veb-stranici Agencije
(https://aposo.gov.ba).
2
Uvid je izvršen u: „NPP – Gimnazija – Izborno podruĉje: Opća gimnazija“, Sarajevo,
2018. (dostupno na: http://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/npp_gimnazije_-
_opci_smjer.pdf); „NPP – Srednja škola za struĉno obrazovanje i obuku“, Sarajevo, 2016.
(dostupno na: http://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/sociologija-
cetverogodisnje_obrazovanje.pdf ); „NPP – Gimnazija – Sociologija – III razred“, august,

113
podruĉju, odnosno jednu godinu na ostalim izbornima podruĉjima u
gimnazijama i srednjim školama IV stepena.3 U svim školama u kojima se
realizira nastava sociologije predviĊeno je da uĉenici/e rade samostalni
seminarski rad, a u ukupnom fondu predviĊeni su i nastavni sati za
prezentaciju radova i diskusiju o njima u grupama. S obzirom na interaktivan
naĉin rada, ali i s obzirom na ĉinjenicu da se teme odnose na savremeni
društveni ţivot, profesori/ce smatraju da se kod uĉenika/ca upravo na ovaj
naĉin razvija interes za sociologiju. MeĊutim, jedna od profesorica uviĊa da
je nedovoljan broj ĉasova predviĊen za seminarske radove, te objašnjava:
„Ne mogu ja Ċaka prekinuti i reći: E, to ćeš skratiti. (...) A stvarno odliĉno to
pripreme.”
Iako je kroz dubinske intervjue ukazano na eventualni problem nedovoljnog
broja ĉasova predviĊenih nastavnim planovima i programima za prezentacije
radova i diskusijama o njima, ipak profesori/ce uglavnom smatraju da je
ukupan fond ĉasova adekvatan u odnosu na vrstu škole, odnosno smjer na
kojem predaju. U principu, uĉenici/e imaju sedmiĉno dva, odnosno tri
nastavna ĉasa, s izuzetkom Prve bošnjaĉke gimnazije gdje se nastava izvodi
po tri programa: (1) Curriculum A u kojem se primjenjuje nastavni program
za gimnazije u KS uz 10% specifiĉnosti; (2) Curriculum B koji je bilingvalni
program i predstavlja kombinaciju meĊunarodnog Cambridge programa i
programa za gimnazije u Kantonu Sarajevo; i (3) Curriculum C, odnosno
Cambridge program na engleskom jeziku.4 Iz razgovora s profesorima
dolazimo do saznanja da u zavisnosti od programa u trećem i ĉetvrtom
razredu, broj nastavnih sati na društvenom smjeru ide i do 175 (u trećem
razredu), odnosno 150 (u ĉetvrtom razredu).

Anketa koju smo proveli pokazuje da svi profesori/ce smatraju da bi nastava

iz predmeta Sociologija trebala biti okrenuta ka poticanju kritiĉkog
promišljanja uĉenika/ica. MeĊutim, pored ovog primarnog cilja, manje od
pola anketiranih profesora/ica dodaju i druge ciljeve, te smatraju da se
vaţnost nastavnog predmeta Sociologija ogleda i u razvijanju tolerancije i
prihvatanju sociokulturalnih razlika, kao i u razvijanju generiĉkih vještina

2016. (dostupno na: https://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/sociologija-

gimnazija.pdf); „Nastavni plan i program – Gimnazija – Sociologija – društveno izborno
podruĉje – III razred“, august, 2016. (dostupno na:
http://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/sociologija-gimnazija-treci_razred-
_drustveno_izborno_podrucje.pdf); „Nastavni plan i program – Gimnazija – Sociologija –
društveno izborno podruĉje – IV razred“, august, 2016. (dostupno na:
http://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/sociologija-gimnazija-
cetvrti_razred_drustveno_izborno_podrucje.pdf).
3
Ministarstvo za obrazovanje, nauku i mlade KS donijelo je Odluku o utvrĊivanju izbornog
podruĉja za gimnazije u Kantonu Sarajevo (Odluka broj 11/04-38-20689-11/18 od 31. 08.
2018. godine). Odluka je dostupna na veb-stranici Ministarstva (www.mon.ks.gov.ba).
4
Više informacija o programima: http://www.bosnjackagim.edu.ba/.

114
neophodnih za buduću konkurentnost na trţištu rada. Mali broj ispitanika/ica
dodaje i pripremanje uĉenika/ica za studij društvenih i humanistiĉkih nauka,
te stjecanje osnovnih znanja o sociološkim teorijama.
Kroz anketu smo ispitali i stavove profesora/ica o nastavnim planovima i
programima, te posebno o ciljevima koji su u okviru njih već definirani. Više
od polovine ispitanika/ica smatra da je nastavni plan i program dobro
osmišljen te da su ciljevi dobro postavljeni.

TakoĊer, nastojali smo utvrditi da li je kurikulum za nastavni predmet

Sociologija dovoljno široko postavljen, te da li ga je moguće iskoristiti kao
okvir u kojem se nastavne jedinice mogu aktualizirati s obzirom na društvene
probleme, ali i s obzirom na neke nove i recentne sociološke diskurse. U tom
kontekstu, većina ispitanika/ca navodi da je nastavni program dovoljno
fleksibilan, te je moguće kontinuirano praviti osvrte na aktualne društvene
probleme. Istraţivanje takoĊer pokazuje da većina ispitanika/ca na nastavi,
pored tema predviĊenih nastavnim programom, obraĊuje i odabrane dodatne
teme, dok se mali broj iskljuĉivo pridrţava nastavnog plana i programa.

U Zakonu o srednjem obrazovanju KS navodi se da nastavno osoblje ima

„slobodu u pedagoškom radu i pouĉavanju u okvirima utvrĊenim nastavnim
planom i programom i drugim relevantnim zakonskim i podzakonskim
aktima“ (ĉlan 121, stav 1). Ipak, imajući u vidu prakse zakonodavca da
unaprijed normira sve aspekte i sve situacije u nastavnom procesu, postavlja
se pitanje koliko se na ovaj naĉin guši ne samo kreativnost profesora/ca već i
koliko se ostavlja prostora za bavljenje savremenim sociološkim temama.
Upravo kroz intervjue smo stekli i dublje uvide o naĉinu na koji profesori/ce
tumaĉe svoju slobodu u realizaciji nastave.

U intervjuima se kontinuirano naglašava vaţnost metodike nastave koja

mora biti voĊena ciljevima nastavnog predmeta koji se, prema mišljenju
ispitanika/ca, ne mogu svoditi na usvajanje informacija i znanja, već se
primarno ogledaju u razvijanju autonomnog kritiĉkog razmišljanja
uĉenika/ca. Ipak, nedvojbeno se stjeĉe dojam da profesori/ce uglavnom
nastoje da se kruto drţe zadatog nastavnog plana i programa, a svoju slobodu
veţu iskljuĉivo za metodiku izvoĊenja nastave. S obzirom i na normativna
rješenja ĉini se da drugaĉiji pristup nije ni moguć. Kako objašnjava jedna
profesorica: „Imam ja neku slobodu, ali ne mogu ja baš tako „iskakati‟ koliko
god je to savremeno i novo.“

MeĊutim, kroz razgovore smo došli i do informacije da je u toku kurikularna

reforma u koju su ukljuĉeni/e i neki/e od profesora/ica s kojima smo
razgovarali u toku provoĊenja ovog istraţivanja. Imajući u vidu podatke do
kojih smo došle u ovom istraţivanju, nedvojbeno se zakljuĉuje da je ova
115
reforma doista potrebna. Ispitanici/e ne sugeriraju neke velike promjene, niti
nas rezultati istraţivanja upućuju da je NPP u potpunosti loš. Ipak, neke
promjene su nuţne, ali bi bilo dobro da se u okviru ove reforme nastavni
sadrţaj osmisli kao dovoljno fleksibilan kako bi se ostavila mogućnost
profesorima/icama da ga svakodnevno aktualiziraju. TakoĊer, moţe se
zakljuĉiti i da je potrebno zadrţati neke pozitivne prakse, gdje se, prije
svega, misli na izradu i prezentaciju seminarskih radova, kao i grupne
diskusije. Svakako da bi bilo poţeljno da se u toku procesa reforme razmotri
i pitanje adekvatnosti broja nastavnih ĉasova koji će biti predviĊeni za ove
aktivnosti.

TakoĊer, smatramo da je u procesu reforme potrebno voditi raĉuna o

zastupljenosti sadrţaja koji se tiĉu rodne ravnopravnosti. Ovu sugestiju
izvodimo upravo zbog ĉinjenice da u toku istraţivanja nismo stekli dojam da
sami profesori/ice prepoznaju vaţnost ovih tema, ali imajući u vidu i
zakonske smjernice. Naime, Zakon o ravnopravnosti spolova BiH, osim što
zahtijeva eliminaciju stereotipnih sadrţaja, obavezuje i na uvoĊenje sadrţaja
koji promoviraju jednakost spolova u nastavne programe za sve nivoe
obrazovanja (ĉlan 11). Smatramo da je Sociologija upravo jedan od onih
predmeta unutar kojih se ovi sadrţaji mogu i trebaju izuĉavati.

Osvrt na udţbenike i metodiku nastave

Kada su u pitanju udţbenici, kroz intervjue je vidljivo da se od propisanih

udţbenika u srednjim školama u Sarajevu koristi udţbenik „Sociologija“
autora Slave Kukića. Nastavni plan i program tematski prati sadrţaj ovog
udţbenika i koristi se u srednjim strukovnim školama u trećem razredu
(negdje i u ĉetvrtom gdje se po programu Sociologija sluša u posljednjem
razredu) i u gimnazijama u trećem razredu. Pored spomenutog udţbenika,
prema propisima se moţe koristiti i udţbenik Saliha Foĉe i Mustafe
Spahića.5 Profesori/ce s kojima su obavljeni intervjui u principu su
zadovoljni udţbenikom Slave Kukića, dok preostala dva propisana
udţbenika ni ne spominju da koriste ili da bi ih koristili. Za udţbenik Slave
Kukića navode da je sistematiĉan, ali da bi ga bilo dobro doraditi. Primjedbe
su da sadrţi odreĊene materijalne greške. Naprimjer, zamijenjena su imena
odreĊenih filozofa, fotografije su neispravno naslovljene i uĉenici/e mogu
dobiti potpuno krive informacije iz udţbenika ako im se na njih ne skrene

5
Vidjeti opširnije link za propisane udţbenike u tekućoj akademskoj godini (2018–2019):
http://www.fmon.gov.ba/Upload/Ostalo/95127274-7e59-4390-a3ab
c5e6edbd969a_Spisak%20odobrenih%20udzbenika%20za%20skolsku%202018%202019.p
df.

116
paţnja. Osim materijalnih grešaka spominje se i problematiĉnost pojedinih
naslova i osmišljavanja pojedinih nastavnih cjelina. TakoĊer, postoji
mišljenje da je udţbenik dosta stilski kompleksno napisan da bi ga uĉenici/e
u srednjim školama razumjeli. Kompliciran stil pisanja ga osim
nerazumljivim ĉini i apstraktnim i manje interesantnim. Sloţenost za ĉitanje
je jedan od razloga što se udţbenik koristi tematski, ali ne uvijek i sadrţajno.
Kroz dodatne zadaće i projekte uĉenici/e koriste i druge izvore za
obraĊivanje pojedinih tema od znaĉaja (poput porodice, drţavnih i
društvenih ureĊenja itd.). TakoĊer, primijećeno je da su neki dijelovi ili
teoretiĉari nedovoljno obraĊeni, te da je veoma teško na osnovu kratkog
teksta uĉenicima/ma doĉarati bitnost ovih teoretiĉara i njihovih uĉenja. Ako
ne postoji mogućnost izrade novog udţbenika, smatra se da bi ovaj postojeći
trebao biti znaĉajno unaprijeĊen u smislu da bude širi, prilagoĊen
svakodnevnom ţivotu, te da se po uzoru na neke druge udţbenike ukljuĉe i
pitanja za kritiĉko promišljanje. Primjetni su i razliĉiti naĉini tumaĉenja
pitanja davanja eventualne preporuke za literaturu koja nije na spisku
Ministarstva za obrazovanje, nauku i mlade KS: jedni/e smatraju da to ne
smiju ni spomenuti, drugi/e da mogu preporuĉiti u nekom širem kontekstu
izrade odreĊenih zadataka, a treći/e ne vide nikakav problem u tome da se
uĉenici/e informiraju i o drugim izvorima, već to smatraju i poţeljnim.

Uprkos primjedbama interesantno je primijetiti da niko od ispitanika/ica nije

spomenuo druge probleme s udţbenikom, poput rodnih i rasnih stereotipa, a
što je detaljnom analizom ovog udţbenika utvrĊeno u publikaciji Fondacije
„Cure“ pod naslovom „Pogled iz drugog ugla: udţbeniĉka politika i analiza
zastupljenosti stereotipa u udţbenicima srednjih škola u Kantonu Sarajevo“
(Mujić i Kneţević 2016: 75–84). TakoĊer, interesantno je da niko u
razgovoru o udţbeniku ne primjećuje ĉinjenicu izostavljanja teoretiĉarki
sociologije.

Uĉenici/e društvenih smjerova koji imaju predmet Sociologija u ĉetvrtom

razredu ĉesto neformalno uĉe prema univerzitetskom udţbeniku
„Sociologija“ autora Anthonyja Giddensa. Ovaj udţbenik nije propisan i ne
bi se smio koristiti. Veliki problem je što za ĉetvrti razred ne postoji
udţbenik. U nastavnom planu i programu jednostavno je uoĉiti da su
tematske cjeline napisane prema sadrţaju univerzitetskog udţbenika
Anthonyja Giddensa. Iz tog razloga ĉini se iz razgovora da je nastava u
ĉetvrtom razredu popriliĉna improvizacija. Kroz intervjue smo saznali da je
potreban pregledan, prilagoĊen, interesantan i ilustracijama bogat novi
udţbenik koji bi motivirao uĉenike/ice na kritiĉko promišljanje. Ono što je
takoĊer proizašlo iz dubinskih razgovora je preporuka da se u buduće
procese pisanja udţbenika iz sociologije ukljuĉe profesori/ce koji ovaj
predmet i predaju u srednjim školama.
117
Ipak, opći uvid iz ankete je da su propisani udţbenici dobri. Interesantno je, a
što se moţe vidjeti iz dubinskih intervjua, da svi biraju udţbenik Slave
Kukića, što implicira i odreĊeni kvalitet ovog udţbenika. Ĉinjenica je da je
to izdanje od prije petnaest godina i da mu svakako treba korekcija. Pitanje je
koliko je korekcija potrebno i to je ono po ĉemu se stavovi
ispitanika/ispitanica donekle razlikuju. Pojedini/e smatraju da su to
materijalne greške, drugi smatraju da su odreĊene teme nekorektno
obraĊene, a neke nedovoljno elaborirane. Ĉini se da je udţbenik primarni
problem, a samim time i primarni pravac u kojem treba djelovati. U tom
smislu, neophodno je u skladu s NPP-om za društveno podruĉje pristupiti
izradi udţbenika za ĉetvrti razred društvenih smjerova u gimnazijama i
korigirati (osavremeniti) udţbenik Slave Kukića za treće razrede ili pak raditi
potpuno novi udţbenik i za treće razrede. Prema sugestiji iz intervjua bilo bi
poţeljno u ovaj proces ukljuĉiti profesore/ice. S obzirom na druge
pokazatelje i potrebu povezivanja s akademskom zajednicom moţda bi se
zajedniĉkim snagama moglo raditi na pisanju udţbenika. To bi doprinijelo
boljem uvidu u posao koji rade profesori/ce. Vrlo vjerovatno djelovalo bi i
motivirajuće uz obaveznu podršku u kontekstu pristupa bibliotekama,
bazama podataka na koje univerzitet ima pretplatu itd.

I anketa i dubinski intervjui dali su nam uvid da se svi slaţu oko toga da
sociologija treba poticati kritiĉko razmišljanje uĉenika/ica (na ovo je
ukazano i kod analize ciljeva NPP-a), te da je potrebno metodiku nastave
osmisliti u tom pravcu. Iz intervjua smo saznali da su profesori/ce skloni
interaktivnoj nastavi, jer smatraju da takav pristup motivira uĉenike/ice.
Osim propisanih seminarskih radova koje uĉenici/ce jako vole, postoje i
druge vrste praktiĉnog rada (zadaća i mini projekti) pomoću kojih se
odreĊeni pojmovi, teme ili dešavanja šire obraĊuju i prezentiraju u uĉionici.
Naravno, tome doprinosi solidna opremljenost škola i uĉionica, iako je
primjetno i iz intervjua i iz anketa da se to više odnosi na gimnazije. Postoji
primjer tehniĉke škole u kojoj je na raspolaganju samo osnovni namještaj.
Internet i tehniĉka dostupnost doprinijeli su i problemu plagiranja, naprimjer,
seminarskih i maturskih radova. Naţalost, plagijati ĉesto prolaze, jer se nema
naĉina da se oni dokaţu. Škole ne posjeduju programe za otkrivanje
plagijata.

Prema rezultatima ankete u nastavi predmeta Sociologija koriste se razliĉite

metode. Ipak, primjetno je da svi ispitanici/e navode individualne i grupne
prezentacije, a vrlo vjerovatno da je na ovu praksu utjecala ĉinjenica da je
obaveza izrade seminarskog rada planirana NPP-om, te da je ova praksa
prepoznata kao izuzetno pozitivna (o ĉemu je već bilo rijeĉi). Jedina
zamjerka koja je proizašla iz dubinskih razgovora je nedostatan broj ĉasova
predviĊen za prezentiranje seminarskih radova. Zanimljivo je da skoro svi
118
ispitanici/e koriste metode gledanja i analize filmova, te u neznatno manjem
broju eks katedra i debatu. Radionice su najmanje zastupljene, te se rijetko
koriste. Ono što je krucijalno je da niko od ispitanika/ca ne koristi jedan
naĉin rada, već svako kombinira više pristupa. Iz intervjua ovaj entuzijazam
moţemo dalje potvrditi. Istaknuto je da se poklanja velika paţnja metodici
izvoĊenja nastave i da se sociologija nastoji uĉiniti zanimljivom. Interaktivni
pristup podrazumijeva maksimalnu ukljuĉenost uĉenika/ca u nastavni proces,
što daje dosta dobre rezultate.6 Samostalni projekti i istraţivanja tema te
njihova prezentacija otvaraju mogućnost za davanje podsticajnih ocjena.

Iz intervjua moţemo zakljuĉiti da profesori/ce smatraju bitnim atmosferu u

školi, fleksibilnost i slobodu pristupa. Prilikom razgovora upoznati smo i s
ĉinjenicom da se u jednoj od gimnazija predmet Sociologija predaje i na
njemaĉkom jeziku, te da se u jednoj srednjoj strukovnoj školi primjenjuje EU
VET program modularne nastave. Spomenuti savremeni trendovi su veoma
bitni pogotovo za društvene predmete ĉiji smisao ne leţi u pukom usvajanju
informacija i znanja iz te oblasti već u razvijanju autonomnog kritiĉkog
mišljenja kod uĉenika/ca, osnaţivanju njihovih sposobnosti za diskusiju,
argumentaciji, javnom nastupu, pisanju i prezentiranju istraţenih tema itd.
Jedna od preporuka iz intervjua je i povezivanje obrazovnog procesa u
srednjim školama (ovdje se misli na gimnazije) s aktivnostima u
svakodnevnom ţivotu (saradnja s institucijama, firmama, realizacija mini
projekata itd.).

Marginalizacija predmeta Sociologija?

Zanimljivo je primijetiti da profesori/ce najĉešće izdvajaju kvalitet nastavnog

kadra kao faktor koji ima odluĉujući utjecaj na kvalitet nastavnog procesa,
dok se sedmiĉno opterećenje nastavnika/ca, koje po prirodi ove vrste posla

6
Prema informacijama dostupnim na stranici Ministarstva za obrazovanje, nauku i mlade
Kantona Sarajevo, na inicijativu Vijeća roditelja uĉenika osnovnih i srednjih škola,
„Ministarstvo se odluĉilo u školskoj 2017/2018. godini provesti internu evaluaciju znanja
uĉenika srednjih škola – gimnazija, dok se od naredne školske 2018/2019. godine planira
provoĊenje interne evaluacije i u ostalim vrstama srednjih škola.“ Tako su u aprilu i maju
2018. godine provedene interne evaluacije u prvim, drugim i trećim razredima gimnazija iz
odreĊenih predmeta. MeĊu tim predmetima bio je i predmet Sociologija. Rijeĉ je o internoj
evaluaciji znanja, vještina i sposobnosti koje su uĉenici stekli iz nastavnog predmeta
Sociologija, a sami rezultati nemaju utjecaj na konaĉnu ocjenu iz predmeta ili opći uspjeh
uĉenika/ice. Kroz razgovor saznali smo da su rezultati u Gimnaziji Obala bili generalno
dobri. Ipak, istaknuto je da je ovaj pristup donekle upitan, jer se moţe problematizirati
koliko će uĉenici ovakvim testiranjima pristupiti ozbiljno, jer rezultati testa ne utjeĉu na
ocjenu iz Sociologije, niti na opći uspjeh.

119
moţe i da premašuje formalno definirane standarde i normative, skoro uopće
ne prepoznaje kao element koji utjeĉe na kvalitet nastave. Već ovako
skicirani odgovori sugeriraju kako ĉestit pristup prema profesiji tako i
ĉinjenicu da sami profesori/ice smatraju da na kvalitet nastave utjeĉe
primarno kvalitet nastavnog kadra, te da bi svakako trebalo voditi raĉuna o
kontinuiranim edukacijama profesorica/a. Zanimljivo je da su profesori/ce
manje skloni da generalno loš socioekonomski poloţaj prosvjetnih radnika u
Bosni i Hercegovini (a koji evidentno jeste takav) prepoznaju kao nešto što
će se odraziti na kvalitet nastave. TakoĊer, motiviranost uĉenika/ca ne
prepoznaju kao ono što utjeĉe na kvalitet nastave (ipak su profesori/ce ti/e
koji ih motiviraju). Zanimljivo je da se ne navodi ni opremljenost škola.
Istraţivanje pokazuje, generalno, da je opremljenost škola solidna, ali ipak
ne moţemo ignorirati ĉinjenicu da postoje i neke, uglavnom struĉne škole
koje posjeduju samo osnovni namještaj. Vidljiva je takoĊer i bolja
opremljenost gimnazija, što je već spomenuto u prethodnom tekstu.

Teorijski radovi pretpostavljaju i prenaglašavaju loš poloţaj sociologije u

zbornici. Naši uvidi upućuju na nešto drugaĉije zakljuĉke. Manje od
polovine ispitanika i ispitanica smatra da su profesori/ce sociologije
degradirani/e u odnosu na profesore koji/e izvode nastavu iz drugih
predmeta. Ipak, valja napomenuti da istraţivanje pokazuje da, iako se
profesori/ce osjećaju uglavnom ugodno u svojim školama i svojim
zbornicama, postoje i drugaĉija iskustva, ali da ti izuzeci (ĉiji broj ipak nije
zanemarljiv) ne odreĊuju generalno loš poloţaj sociologije, kako je to
primarno pretpostavljano u drugim teorijskim istraţivanjima. Zanimljivo je
napomenuti da naše istraţivanje pokazuje da uĉenici/e imaju relativno
pozitivan odnos prema predmetu Sociologija. Više od polovine ispitanika/ca
smatra da uĉenici/e Sociologiju ne percipiraju kao dosadan i nevaţan
predmet u usporedbi s drugim predmetima. Ovakav zakljuĉak potvrĊuje i
anketa koju je profesorica iz Treće gimnazije provela meĊu svojim
uĉenicima/ama, a u koju smo mogli izvršiti uvid prilikom dubinskog
intervjua. Iz ankete se moţe zakljuĉiti da uĉenici/e simpatiziraju predmet
Sociologija. Ono što je demotivirajuće za uĉenike/ce koji bi se opredijelili da
upišu studij sociologije, a što je takoĊer proizašlo iz dubinskih razgovora,
jeste neizvjesnost šta raditi dalje i gdje naći zaposlenje. To je generalno
problem našeg društva, a ne samo onih koji studiraju ili planiraju studirati
filozofiju, sociologiju i sliĉne nauke.

120
Cjeloţivotno uĉenje i strukovno udruţivanje

Zakon o srednjem obrazovanju KS (ĉlan 120, stav 3) definira neophodnu

struĉnu spremu, a profil se daljnje detaljnije utvrĊuje kroz NPP za
pojedinaĉne predmete, te shodno tome nastavu sociologije mogu izvoditi
osobe sa:

(1) završenim filozofskim fakultetom, odnosno: a) završenim najmanje

VII stepenom struĉne spreme po predbolonjskom visokoobrazovnom
procesu (odsjek za filozofiju i sociologiju, odnosno odsjek za
sociologiju) ili b) završenim II odnosno III ciklusom po bolonjskom
visokoobrazovnom procesu (odsjek za sociologiju).
(2) završenim fakultetom politiĉkih nauka, odnosno: a) završenim
najmanje VII stepenom struĉne spreme po predbolonjskom
visokoobrazovnom procesu (odsjek za sociologiju) ili b) završenim II
odnosno III ciklusom po bolonjskom visokoobrazovnom procesu
(odsjek za sociologiju).

Svi ispitanici/e koji su uĉestvovali u ovom istraţivanju svoje dodiplomsko

obrazovanje su završili/e na Univerzitetu u Sarajevu i to: 40% na Fakultetu
politiĉkih nauka i 60% na Filozofskom fakultetu.7 MeĊutim, prema Zakonu o
srednjem obrazovanju KS, profesori/ice imaju obavezu da se „struĉno
usavršavaju i kontinuirano educiraju u toku cijelog radnog vijeka“ (ĉlan 121,
stav 4).
Kroz ovo istraţivanje smo nastojali utvrditi koliko su profesori/ice
motivirani/e da uĉestvuju u procesima cjeloţivotnog uĉenja, jer smatramo da
formalno provoĊenje edukacije neće dati ţeljene rezultate ako ne postoji ova

7
Na Univerzitetu u Sarajevu studij sociologije moguće je završiti na dvije visokoškolske
ustanove – Filozofskom fakultetu i Fakultetu politiĉkih nauka. Na Filozofskom fakultetu
prvo je (u jesen 1956. godine) formirana Katedra, a kasnije i Odsjek za filozofiju, da bi
akademske 1961/62. bila uvedena sociologija kao nastavno-nauĉna disciplina, nakon ĉega
slijedi uvoĊenje studija sociologije na Filozofskom fakultetu (Ljubović 2005: 174). Na
ovom mjestu se ostavlja po strani pitanje eventualnog otpora prema sociologiji na
Filozofskom fakultetu, no ono što se moţe uoĉiti od samih poĉetaka rada ove ustanove to je
kontinuirani nedostatak nastavnog kadra iz oblasti sociologije (što se tek posljednjih
nekoliko godina postepeno korigira), kao i kontinuirani primat filozofije u odnosu na
sociologiju na Odsjeku. Ovaj generalni uvid potvrĊuje se već i uvidom u nauĉnoistraţivaĉki
rad nastavnika/ca na Odsjeku. Na koncu, Odsjek za sociologiju na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu osamostalio se tek koncem 2010. godine (više informacija: veb-stranica
Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu (http://ff.unsa.ba/index.php/bs/o-odsjeku-za-
sociologiju). S druge strane, unatoĉ protivljenjima i svim raspravama koje su se vodile u
akademskoj zajednici, već akademske 1964/65. godine osnovan je samostalan Odsjek za
sociologiju na Fakultetu politiĉkih nauka (vidi više u: Pedeset godina Fakulteta politiĉkih
nauka Univerziteta u Sarajevu, 2012).

121
motiviranost. TakoĊer smo ţeljeli utvrditi i da li se već provode odreĊene
edukacije i kakav je njihov kvalitet, jer smatramo da nekvalitetni programi
mogu demotivirajuće utjecati na pojedince/ke.
Istraţivanje pokazuje da svi/e anketirani/e smatraju da imaju potrebne
kompetencije i znanja da adekvatno izvode sve nastavne jedinice predviĊene
programom. MeĊutim, nešto manje od pola anketiranih smatra da tokom
svog studija sociologije nisu adekvatno pripremljeni/e za izvoĊenje nastave
iz nastavnog predmeta Sociologija. Istraţivanje pokazuje i da većina
ispitanika/ica smatra da im je potrebna dodatna edukacija.

Nalazi ovog istraţivanja takoĊer ukazuju i na neke moguće sadrţaje ovakvih

doedukacija koji bi trebali biti (1) primarno usmjereni na upoznavanja sa
savremenim sociološkim teorijama i empirijskim istraţivanjima i s aktualnim
sociološkim istraţivanjima u Bosni i Hercegovini, ali i na (2) stjecanja
znanja i vještine iz oblasti metodike izvoĊenja nastave. Bitno je naglasiti da
ispitanici/e uopće ne istiĉu potrebu dodatnog usavršavanja iz oblasti
klasiĉnih socioloških teorija. MeĊutim, zanimljivo je da jedna ispitanica
navodi osnove informatike kao potencijalni sadrţaj. Doista je pitanje koliko
je ovdje rijeĉ o struĉnom obrazovanju u uţem smislu, ali u jednom širem
kontekstu ovaj odgovor upućuje da se moţe razmišljati ne samo o edukaciji
iz oblasti informatike već i o edukacijskim programima koji bi bili usmjereni
na uĉenje stranih jezika, kao i o programima iz oblasti informacijske
pismenosti koja nas opet vraća na struĉno usavršavanje u uţem smislu.

Naime, ispitanici/e uopće informacijsku pismenost ne prepoznaju kao

potencijalni sadrţaj edukacija, ali prema podacima koje smo dobile, svi/e
anketirani/e profesori/ce se kontinuirano informiraju o aktualnim
istraţivanjima i teorijskim raspravama iz oblasti sociologije. Na pitanje na
koji naĉin dobivaju informacije o aktualnostima iz oblasti sociologije, svi/e
ispitanici/e navode pretraţivaĉe (poput Googlea). Uz ovaj izvor, više od pola
navodi i meĊunarodne struĉne ĉasopise, a nešto manje od pola i domaće
struĉne ĉasopise. Samo po jedan ispitanik/ca navodi društvene mreţa (kao
što je Facebook, Twitter i sl.), odnosno prisustvo i uĉestvovanje na
konferencijama, okruglim stolovima, konferencijama. Imajući u vidu ovakve
odgovore, smatramo da bi i edukacije o pretraţivanju internetskih izvora,
biblioteĉkom pretraţivanju i pretraţivanju relevantnih dostupnih baza
podataka takoĊer mogle biti korisne za profesore/ice sociologije. TakoĊer,
imajući u vidu druge pokazatelje, smatramo da bi bilo poţeljno raditi i na
doedukaciji iz oblasti rodnih studija baš zbog toga što profesori/ce ne
problematiziraju rodna pitanja te slutimo da izostaje svijest o potrebi
„orodnjavanja“ tema koje se obraĊuju na nastavi sociologije.

122
Nešto manje od pola anketiranih navodi da nemaju priliku uĉestvovati u
neformalnim programima struĉnog usavršavanja profesora/ica sociologije,
jer se ovakvi programi ne izvode u Bosni i Hercegovini. Kroz razgovore smo
nastojali dobiti dodatne informacije o (ne)postojanju dodatnih edukacija. Na
osnovu podataka do kojih smo došli, zakljuĉujemo da se struĉna
usavršavanja realiziraju i ona se odrţavaju na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu. Kvalitet ovih edukacijskih programa se razliĉito ocjenjuje, ali ono
o ĉemu postoji zajedniĉki stav, to je loš naĉin organizacije ovih programa
koja se dalje objašnjava prisustvom velikog broja profesora/ica. Prema
informacijama do kojih smo došli kroz razgovore, prvi dio edukacije se
odvija u amfiteatru, a potom profesori/ice odlaze na predavanja po
odsjecima. Kvalitet predavanja po odsjecima se takoĊer razliĉito ocjenjuje.

Prema rezultatima provedene ankete, skoro svi ispitanici/ce smatraju da je

potrebno osnivanje strukovnog udruţenja profesora/ica sociologije i to
primarno radi povezivanja s akademskom zajednicom i stvaranja mreţe i
povezivanja profesora/ica koji predaju sociologiju u srednjim školama, a
potom i rješavanja statusnih pitanja.

MeĊutim, zanimljiva je ĉinjenica da su sve osobe koje smatraju da nije

potrebno osnivanje strukovnog udruţenja, kao i sve osobe koje smatraju da
im nisu potrebna dodatna struĉna usavršavanja – muškog spola. Dakle,
imamo jasan kontrast izmeĊu stavova ispitanika/ca s obzirom na spol: s
jedne strane, sve osobe koje imaju negativan stav u odnosu na ova dva
pitanja su muškog spola, a s druge strane, sve osobe ţenskog spola
zauzimaju pozitivan stav, kao i relativno zanemarljiv postotak ispitanika.
Ĉini se da i ovi podaci potvrĊuju feministiĉke uvide da su ţene sklonije
neformalnom djelovanju u sferi civilnog društva, a samim tim su i više
naklonjene razliĉitim oblicima neformalne edukacije.

Svakako je zanimljivo primijetiti da se svi ispitanici/e slaţu da je potrebno

povezivanje akademske zajednice i profesora/ica koji/e predaju nastavni
predmet Sociologija. Tokom jednog od razgovora eksplicitno je ukazano na
problem nepostojanja saradnje s Fakultetom politiĉkih nauka Univerziteta u
Sarajevu.

MeĊutim, na temelju nalaza do kojih smo došli kroz ovo istraţivanje,

svakako da se moţe postaviti i pitanje zašto se u organiziranju struĉnih
usavršavanja kao primarni partner vidi iskljuĉivo Filozofski fakultet u
Sarajevu, budući da se nastava i nauĉnoistraţivaĉki rad iz sociologije, kada
je rijeĉ o Univerzitetu u Sarajevu, odvija i na Fakultetu politiĉkih nauka, a
svakako ne treba zaboraviti ni sve aktivnosti koje se odvijaju pri Odboru za
sociološke nauke Akademije nauka i umjetnosti BiH. Smatramo da se i pri
123
ovim institucijama na podruĉju Kantona Sarajevo mogu provoditi razliĉiti
edukativni programi iz sociologije, a ovo istraţivanje je pokazalo da su
profesori/ice zainteresirani i motivirani za saradnju s akademskom
zajednicom. TakoĊer treba voditi raĉuna da ove edukacije budu verificirane,
odnosno da nakon njih profesori/ce dobiju i adekvatne certifikate/potvrde na
osnovu kojih će im ovakve edukacije biti priznate kao struĉno usavršavanje
koje je i zakonom propisana obaveza.

Budući da se i na Fakultetu politiĉkih nauka u Sarajevu kao i pri Odboru za

sociološke nauke pri Akademiji nauka i umjetnosti BiH svakako već odvijaju
konferencije, okrugli stolovi i promocije knjiga, na osnovu nalaza ovog
istraţivanja o motiviranosti profesora/ica, ali i sugestija koje smo dobili od
samih ispitanika/ca, svakako moţemo preporuĉiti da se na ovakve dogaĊaje
pozovu i profesori/ce koji/e predaju nastavni predmet Sociologija. Na koncu,
na to obavezuje i Etiĉki kodeks bosanskohercegovaĉkih sociologa u kojem se
navodi da: „[MeĊu sociolozima i sociologinjama] treba da vlada
kooperativno ponašanje, jednakost i meĊusobno podrţavanje. To
podrazumijeva kolegijalnu suradnju, sudjelovanje na okruglim stolovima,
simpozijumima, gostovanje na drugim odsjecima za sociologiju,
korespondenciju i meĊusobno informiranje od interesa za unapreĊenje
profesije” (2013: 179).

Zakljuĉna razmatranja i preporuke

Na kraju, bitno je navesti da se nastava iz sociologije u srednjim školama

izvodi od 1962. godine (Ljubović 2005: 303). Iako je njen institucionalni
razvoj zapoĉeo 60-ih godina, a nakon što su stvorene odreĊene pretpostavke,
ona još uvijek brani svoje pozicije. Dţelal Ibraković (2014) kao krucijalne
probleme savremene sociološke profesije prepoznaje nepostojanje
sociološkog udruţenja na nivou Bosne i Hercegovine8 i ĉasopisa na nivou
Bosne i Hercegovine, te probleme u oblasti izdavaĉke djelatnosti. Istina,
autor kao pozitivne primjere navodi izdavanje ĉasopisa „Sociološki diskursi“
u Banjoj Luci od Udruţenja sociologa Republike Srpske i aktivnosti Odbora
za sociološke nauke Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
MeĊutim, ovaj sociolog zakljuĉuje da se u principu „moţe govoriti o
velikom zaostajanju u razvoju sociologije i gubljenju kadrovske osnovice, te
svojevrsnoj samozaljubljenosti u posmatranju ogledala od strane postojeće
sociološke avangarde“ (Ibraković 2014: 69).

8
Ovakvo jedno udruţenje je bilo formirano 1970. godine, dakle, upravo u prvoj deceniji
institucionalizacije sociologije i bilo je udruţenje s najvećim brojem ĉlanova od svih
republiĉkih udruţenja u SFRJ (vidi više u: Cvitković 2010: 9; Vukadinović 2010: 20–21).

124
Na sliĉnom tragu i akademik Cvitković navodi da je veoma „vaţno kako, i
koliko, populariziramo sociologiju meĊu srednjoškolcima, da li smo
zainteresirali najbolje uĉenike za studij sociologije?” (2010: 11). Moţda se
odgovor na ovo pitanje moţe potraţiti i u konstataciji koju smo zabiljeţile u
razgovoru s jednom od profesorica tokom ovog istraţivanja: „Sad mi se ĉini
da mi sami svoju struku ne volimo. Nekako kao da se u nekim sporednim
stvarima urušava dostojanstvo [..] sociologije.” Ipak, istinska zabrinutost za
profesiju koja je vidljiva kako u akademskoj zajednici tako i meĊu
profesorima/cama koji/e predaju ovaj predmet u srednjim školama
istovremeno i ohrabruje i budi nadu da sociologija u Bosni i Hercegovini ima
budućnost. Jasno je da ne moţemo ignorirati ĉinjenicu da nedostaje
koordinacija razliĉitih aktivnosti, formalno i neformalno umreţavanje
sociologa/inja, jednako kao što nam nedostaju i uvidi u stanje sociologije u
Bosni i Hercegovini. Nadamo se da će bar u tom kontekstu ovo istraţivanje
upotpuniti postojeće praznine i dati neke smjernice za daljnje aktivnosti.

Kao što smo naveli u uvodnim metodološkim napomenama, ovo istraţivanje

treba promatrati kao pilot-istraţivanje koje je ograniĉeno na Kanton
Sarajevo. MeĊutim, svakako je neophodno uraditi analizu na podruĉju cijele
Bosne i Hercegovine. Tek tada ćemo imati potpun uvid u stanje sociologije u
bosanskohercegovaĉkim srednjim školama. Ipak, nadamo se i da ova
prostorno parcijalna analiza predstavlja dobru osnovu za daljnje preporuke.
Sigurno je da se zakljuĉci o udţbenicima, njihovom kvalitetu, odnosno
nepostojanju udţbenika mogu reflektirati na podruĉje cijele Bosne i
Hercegovine. Ipak, naprimjer, zakljuĉci o opremljenosti škola vrlo
vjerovatno su ograniĉeni na Kanton Sarajevo i ne odraţavaju pravo stanje na
prostoru cijele Bosne i Hercegovine.

Naše glavne preporuke se odnose na nuţnost kontinuirane i kvalitetne

doedukacije profesora/ica pogotovo u oblasti savremenih socioloških
trendova. TakoĊer, na osnovu nalaza preporuĉujemo i povezivanje
akademske zajednice i profesora/ica koji predaju u srednjim školama. I na
koncu, nuţno je ukazati na potrebu formiranja udruţenja sociologa
Federacije Bosne i Hercegovine odnosno Bosne i Hercegovine.

125
Literatura

1. Aristotel (1998) Politika, Globus, Zagreb.

2. Cvitković, I. (2010) „Zašto nam je potrebna sociologija“, u Cvitković, I.
(prir.) Mjesto i uloga sociologije u bosanskohercegovačkom društvu,
Akademija nauka i umjetnosti BiH i Fakultet politiĉkih nauka, Sarajevo.
Dostupno na:
http://www.anubih.ba/images/publikacije/posebna_izdanja/ODN/01_pose
bna_izdanja_CXXXIII_1_full.pdf.
3. „Etiĉki kodeks bosanskohercegovaĉkih sociologa“, u Dijalog, 1-2/2013.
Dostupno na:
http://www.anubih.ba/index.php?option=com_jshopping&controller=prod
uct&task=view&category_id=35&product_id=590&Itemid=737&lang=ba
.
4. Ibraković, Dţ. (2014) „Profesija ispred ogledala“, u: Sociološki diskurs,
godina 4, broj 7, 65–69.
5. Liessmann, K. P. (2008) Teorija neobrazovanosti: zablude društva znanja,
Naklada Jesenski i Turk, Zagreb.
6. Lohman, I. (2009) „Poslije neoliberalizma“, u: Europski glasnik, 14/2009,
Hrvatsko društvo pisaca, 415–429.
7. Ljubović, E. (2005) Sociologija i društvo: razvoj sociološke misli u Bosni
i Hercegovini, DES, Sarajevo.
8. Mujić i Kneţević (2016) Pogled iz drugog ugla: udzbenicka politika i
analiza zastupljenosti stereotipa u udžbenicima srednjih skola u Kantonu
Sarajevo, Fondacija „Cure“.
9. Munch, R. (2009) „Obrazovanje i znanost izmeĊu globalne kulture i
nacionalnih razvojnih puteva“, u: Europski glasnik, 14/2009, Hrvatsko
društvo pisaca, 369–414.
10. Pedeset godina Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Sarajevu –
monografija (2012), FPN, Sarajevo.
11. Popper, K. R. (1998) Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji, Pravni centar
Fond otvoreno društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
12. Vukadinović, S. (2010) „Institucionalni razvoj sociologije u
bosanskohercegovaĉkom društvu“, u: Cvitković, I. (prir.) Mjesto i uloga
sociologije u bosanskohercegovačkom društvu, Akademija nauka i
umjetnosti BiH i Fakultet politiĉkih nauka, Sarajevo. Dostupno na:
http://www.anubih.ba/images/publikacije/posebna_izdanja/ODN/01_pose
bna_izdanja_CXXXIII_1_full.pdf.
13. Zakon o ravnopravnosti spolova BiH, Sluţbeni glasnik BiH, 32/2010.
Dostupno na: https://arsbih.gov.ba/project/zakon-o-ravnopravnosti-
spolova-u-bih/.
14. Zakon o srednjem obrazovanju KS, Sluţbene novine Kantona Sarajevo,
godina XXII, broj 23, juni 2017. Preuzeto s:
http://mon.ks.gov.ba/sites/mon.ks.gov.ba/files/zakon_o_srednjem_obrazo
vanju.pdf.

126
Dr. sc. Beba E. Rašidović
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije /
Faculty of Crminalistics, Criminology and Security Studies

UDK 37

Struĉni ĉlanak

BLOOMOVA TAKSONOMIJA I DIGITALNE INAĈICE

BLOOM'S TAXONOMY AND ITS DIGITAL VERSIONS

Sažetak
Vrijeme najintenzivnijeg učenja svakog pojedinca je u periodu formalnog
obrazovanja iako se učenje odvija tokom cijelog čovjekovog života kroz različite
vidove odgoja i naobrazbe. Savremeni teoretičari iz edukacijskih disciplina učenje i
stjecanje znanja u obrazovanju vide kao proces nadogradnje prethodnih znanja s
ciljem razvoja složenijih nivoa razumijevanja; postoje viši i niži nivoi znanja izmeĎu
kojih vlada hijerarhijski odnos, a počivaju na različitim misaonim procesima.
Bloom i saradnici su razvili taksonomiju obrazovnih ciljeva koju su revidirali
njegovi saradnici 45 godina nakon prve objave, a u doba snažnog razvoja
informacijsko-komunikacijske tehnologije javljaju se i digitalne inačice Bloomove
taksonomije autora Churcesa, Schrock i Fishera. Predstavljene su i Gagneova
taksonomija ciljeva učenja te SOLO taksonomija Johna Biggsa. Rad sadrži osnovna
svojstva svake od ovih taksonomija.

Ključne riječi: obrazovni ciljevi, Bloomova taksonomija, Gagneova taksonomija,

SOLO taksonomija, Bloomova digitalna taksonomija

Summary
The time of the most intense learning of each individual is in the period of schooling
and organized learning in the education although learning takes place throughout
the whole human life through various forms of education and training.
Contemporary theoreticians from education disciplines see learning and acquiring
knowledge in education as a process of upgrading previous knowledge to develop
more complex levels of understanding; there are higher and lower levels of
knowledge, between them exist hierarchical relationships and they are based on
different learning processes. Bloom and his associates have developed a Taxonomy
of Educational Goals which was revised by his associates 45 years after the first
release. In the era of intense development of information and communication

127
technology there are also digital versions of Bloom's taxonomy by Churches,
Schrock and Fisher. Gagne's taxonomy of learning goals and John Biggs SOLO
taxonomy are presented. The paper contains the basic properties of each of these
taxonomies.

Key words: educational goals, Bloom's taxonomy, Gagne's taxonomy, SOLO

taxonomy, Bloom's digital taxonomy

Uvod

U tradicionalnoj i savremenoj epistemologiji priroda znanja se vidi kroz

dvije glavne teze: znanje – stanje i znanje – proces. Ako je znanje – stanje
(Ţarnić 1999: 18), onda se o njemu govori kao o ĉinjenici i neĉemu što je
konaĉno i dostiţno; ako je znanje rezultat spoznaje, a spoznaja djelatnost,
onda je znanje dinamiĉno, nešto što traje i nema konaĉnosti i „nedovršeni...
[je] i nedovršivi proces“ (Ţarnić 1999: 18). U tom smislu, konaĉno i dostiţno
znanje se moţe prenijeti, pa onaj ko ga prenosi vrši odabir sadrţaja, te je u
smislu ciljeva uĉenja u obrazovanju, „obrazovni problem suţen na pitanja
štedljivog i uĉinkovitog uĉenja već otkrivenog znanja uz pomoć nekoga tko
je njime već ovladao“ (Ţarnić 2001: 17). Odabirom sadrţaja onaj ko prenosi
znanje prenosi i svoja uvjerenja i vrijednosti, a onaj koji usvaja znanje usvaja
i te vrijednosti i uvjerenja. Znanje je ovdje odreĊeno razumijevanjem
sadrţaja. Poimanje znanja kao dinamiĉnog društvenog procesa, pa tako i
uĉenja i stjecanja znanja, oslanja se na konstruktivistiĉku prirodu spoznaje u
kojoj je znanje privremeno stanje u procesu kretanja, te je obrazovni ideal
„nadilaţenje dosegnutog stupnja i obiljeţen je istraţivaĉkim i kritiĉkim
stavom“ (Ţarnić 2001: 17), pa je krajnji cilj obrazovanja „razvoj umijeća
koja omogućuju stjecanje novog znanja“ (Ţarnić 2001: 17). U odnosu na
ovladavanje već otkrivenog znanja, obrazovni cilj se sada ne moţe svesti na
razumijevanje sadrţaja, već ukljuĉuje i razumijevanje prirode znanja.
Ĉovjek uĉi kroz cijeli ţivot u interakciji sa svojom okolinom kroz razliĉite
vidove odgoja i naobrazbe, ali je institucionalizirano uĉenje u periodu
školovanja i organiziranog uĉenja u obrazovanju vrijeme njegovog
najintenzivnijeg uĉenja.

Taksonomije obrazovnih ciljeva

Brojni savremeni teoretiĉari iz podruĉja edukacijskih disciplina od Blooma,

Gagnea, Biggsa pa dalje posmatraju uĉenje kao proces nadogradnje
prethodnih znanja s ciljem razvoja sloţenijih nivoa razumijevanja, tvrdeći
tako da se znanje sastoji od nekoliko nivoa, odnosno da postoje niţi i viši

128
nivoi znanja, da izmeĊu tih nivoa postoji hijerarhijski odnos, da razliĉiti
nivoi znanja poĉivaju na razliĉitim misaonim procesima i da se razliĉiti nivoi
znanja dostiţu putem razliĉitih aktivnosti uĉenja.
Ameriĉki edukacijski psiholog Benjamin Samuel Bloom i saradnici su u
razdoblju od 1956. do 1964. godine razvili taksonomiju obrazovnih ciljeva i
objavili je u publikaciji pod originalnim nazivom Taxonomy of educational
objectives. Bloom je smatrao da je „uĉenje proces u kojem nadograĊujemo
prethodna znanja s ciljem razvoja sloţenijih razina razumijevanja“ (Lonĉar-
Vicković i Dolaĉek-Alduk 2010: 35), te su prema taksonomiji rezultati
uĉenja i pouĉavanja kategorizirani u tri povezana podruĉja ili domena:

 kognitivno podruĉje znanja i razumijevanja

 afektivno podruĉje stavova
 psihomotoriĉko podruĉje vještina

Kognitivna domena ukljuĉuje ciljeve povezane sa znanjem i razvojem

intelektualnih vještina potrebnih za primjenu znanja, afektivna domena
ukljuĉuje ciljeve vezane uz vrijednosti, stavove i procjenjivanje, a
psihomotoriĉka domena ukljuĉuje ciljeve vezane za motoriĉke vještine
(Pastuović 1999: 533).

Kognitivno podruĉje se sastoji od šest glavnih kategorija: znanja,

razumijevanja, primjene, analize, sinteze i procjene (evaluacije). Svaka od
ovih kategorija ima svoje potkategorije, a sve se prostiru u kontinuitetu od
niţih ka višim i od konkretnih ka apstraktnim, pri ĉemu je znanje neophodan
preduvjet za primjenu sposobnosti i vještina u praksi.

„Znanje se definira kao sustavni pregled usvojenih i trajno zapamćenih

ĉinjenica. Kognitivno znanje se definira kao znanje povezano s misaonom
sposobnošću ili funkcijom“ (Lonĉar-Vicković i Dolaĉek-Alduk 2010: 36).
Nivo dosjećanja je najniţi nivo znanja. Na tom nivou ono predstavlja
mogućnost dosjećanja iz dugoroĉnog pamćenja i definiranja i prepoznavanja
pojmova u obliku u kojem su nauĉeni, što ne znaĉi nuţno razumijevanje
nauĉenog. Usvajanje ĉinjeniĉnog znanja najniţi je obrazovni cilj.
Razumijevanje je promišljanje znaĉenja usvojenih ĉinjenica, te se
razumijevanje odnosi na takvo shvatanje i poimanje informacija koje
omogućava njihovo preoblikovanje u smislu prepriĉavanja, objašnjenja,
razvrstavanja, poreĊenja, davanja primjera, izvoĊenja zakljuĉaka.
Razumijevanje je viši nivo u odnosu na dosjećanje, a pretpostavka je za
kategorije koje slijede. Prve dvije kategorije znanja predstavljaju mišljenje
niţeg nivoa. Treća kategorija je primjena. Ona ukljuĉuje poopćavanje i

129
upotrebu nauĉenih pravila, zakona, metoda ili teorija u konkretnim
situacijama unutar i van konteksta u kojem je neko znanje steĉeno.

Primjena znanja van konteksta uĉenja kao i tri sljedeće kategorije (analiza,
sinteza i procjena) zahtijevaju korištenje sposobnosti mišljenja višeg reda i
sloţene intelektualne funkcije kakve su klasificiranje, uporeĊivanje,
saţimanje, tumaĉenje, promišljanje veza i odnosa.
Analiza podrazumijeva sposobnost razdvajanja nauĉenih sadrţaja na
sastavne dijelove i razumijevanja strukture prema kojoj su organizirani.
Analitiĉki nivo takoĊer ukljuĉuje poznavanje sastavnih dijelova i odnosa
meĊu njima kao i organizacijskih principa.

Sinteza podrazumijeva kombiniranje ĉinjenica i ideja, rekonstruiranje i

reorganiziranje informacijskih cjelina, donošenje zakljuĉaka i otkrivanje
novih znaĉenja. Ona znaĉi iz pojedinaĉnih dijelova stvoriti novu cjelinu, te
ukljuĉuje sposobnosti kombinacije, postavljanja hipoteza, planiranja, pisanja
dobro organiziranog rada, reorganizacije.

Procjenu predstavlja prosudba vrijednosti informacijskih cjelina

(istraţivaĉkog izvještaja, projekta, ĉlanka, knjige) i metoda za njihovu
valjanost za odreĊene svrhe, a prosudba se mora temeljiti na taĉno utvrĊenim
kriterijima i standardima.

Revizija Bloomove taksonomije uslijedila je nakon 45 godina i objavljena je

2001. godine pod naslovom A taxonomy for teaching, learning and
assessment, a revidirali su je Bloomovi saradnici Lorin Anderson i David
Krathwohl. U revidiranoj taksonomiji imenice koje su oznaĉavale kategorije
i potkategorije zamijenjene su glagolima koji oznaĉavaju spoznajne procese,
redoslijed dvaju najviših nivoa je izmijenjen, sinteza je preimenovana u
stvaranje, te šest kategorija u revidiranoj taksonomiji izgleda ovako:
zapamtiti, razumjeti, primijeniti, analizirati, procijeniti i stvoriti. Razlike su
vidljive na slici 1.

1956. godine 2001. godine

Slika 1. Bloomova taksonomija i revidirana Bloomova taksonomija (Tutek 2012)

130
Dok su u izvornoj taksonomiji kategorije bile rasporeĊene u kumulativnom
hijerarhijskom okviru, u revidiranoj su sloţene u hijerarhijsku strukturu, pri
ĉemu kognitivni proces nije više nuţno kumulativan. U revidiranoj se
taksonomiji znanje zasniva na ovih šest kognitivnih procesa, ali su autori
kreirali i posebnu taksonomiju vrsta znanja koja se stjeĉu kroz kognitivne
procese. Sve kategorije znanja leţe u kontinuumu od vrlo konkretnog
ĉinjeniĉnog znanja do više apstraktnog metakognitivnog znanja. To su
ĉinjeniĉno, konceptualno, proceduralno i metakognitivno znanje. Ĉinjeniĉno
znanje podrazumijeva poznavanje najvaţnijih ĉinjenica i pojmova, temeljne
terminologije, specifiĉnih detalja i elemenata kako bi se uĉenici i studenti
upoznali sa temom. Konceptualno znanje predstavlja poznavanje
klasifikacija i kategorija, principa i generalizacija, teorija, modela i struktura.
Proceduralno je znanje kako nešto ĉiniti i ukljuĉuje vještine i algoritme,
metode i tehnike specifiĉne za neko podruĉje, kao i poznavanje kriterija za
upotrebu odreĊenih procedura. Metakognitivno znanje je strateško znanje,
znanje kako uĉiti, poznavanje spoznajnog procesa i sopstvenih spoznajnih
mogućnosti (Arends 2007: 113–115).

Alternativa interpretaciji Bloomove taksonomije na kognitivnom podruĉju je

Gagneova taksonomija ciljeva uĉenja. Robert Mills Gagne je takoĊer
ameriĉki edukacijski psiholog, a njegova taksonomija se sastoji od pet
kategorija ili osposobljenosti razvrstanih u tri podruĉja (Pastuović 1999:
537–539):

 kognitivno podruĉje koje obuhvata

 verbalne informacije ili deklarativno znanje
 intelektualne vještine ili proceduralno znanje
 kognitivne strategije ili metakognitivno znanje
 psihomotoriĉko podruĉje podrazumijeva motoriĉke vještine
 afektivno podruĉje podrazumijeva stavove

Verbalne informacije ili deklarativno znanje je znanje o ĉinjenicama i

jednako je Bloomovom ĉinjeniĉnom znanju, odgovara na pitanje „šta“, a
moţe biti opće i specijalizirano. Intelektualne vještine ili proceduralno
znanje odgovara na pitanje „kako“ i prema sloţenosti vještine se mogu
podijeliti na:

 vještine razlikovanja
 vještine identifikacije
 vještine uĉenja definiranja koncepata ili pojmova
 vještine primjene jednostavnih pravila
 vještine rješavanja problema

131
Kognitivne strategije ili metakognitivno znanje su:
 strategije ponavljanja
 elaborativne strategije
 strategije smislenog organiziranja materije
 metakognitivne strategije i
 afektivne strategije

Australijski edukacijski psiholog John B. Biggs je 2003. godine (Weyers

2014: 116) predstavio SOLO taksonomiju, što je akronim od engleskih rijeĉi
Structure of the observed learning outcomes (struktura posmatranih ishoda
uĉenja), koja prikazuje kako razumijevanje podruĉja znanja za onoga koji
uĉi1 raste kroz ĉetiri nivoa kompleksnosti u kontinuumu od površnog do
dubokog razumijevanja. Razumijevanje se povećava od jednostavnog
unistrukturalnog razumijevanja u kome se oni koji uĉe fokusiraju na
jednostavne aspekte identificiranja, imenovanja i izvršavanja jednostavnih
zadataka, preko kvantitativnog razumijevanja koje je multistrukturalno ka
sloţenijem kvalitativnom razumijevanju koje je proširena apstrakcija. SOLO
taksonomija je korisna ne samo za klasificiranje ishoda uĉenja i
identificiranje nivoa na kojem se onaj ko uĉi trenutno nalazi nego osigurava i
okvir za dizajniranje okruţenja uĉenja koji omogućuje, sa svoje strane,
kretanje onih koji uĉe od jednostavnog ka sloţenom razumijevanju
odreĊenog podruĉja znanja.

Na unistrukturalnom nivou oni koji uĉe su u stanju da se koncentriraju na

jednostavne predmete i od njih se oĉekuje da riješe jednostavne zadatke, ali
je razumijevanje ovdje djelimiĉno i ograniĉeno, jer su fokusirani na samo
jedan aspekt. Na multistrukturalnom nivou usvojena je i zapamćena
odreĊena koliĉina ĉinjenica i informacija: uĉenici (u općenitom smislu) su
fokusirani na nekoliko relevantnih aspekata, ali pojedinaĉno, jer veza izmeĊu
njih nije baš sasvim jasna, te su u stanju da izvrše neke zadatke, iako je još
uvijek nejasno kako se ti zadaci odnose prema krajnjem cilju. Na ovom
stupnju nivo razumijevanja je površinski. Kada oni koji uĉe dosegnu
relacioni nivo, poĉinju uviĊati odnose izmeĊu ĉinjenica i informacija koje su
zapamtili i u stanju su uvidjeti kako zadaci niţeg nivoa mogu pomoći u
postizanju viših ciljeva. Razliĉiti aspekti su postali integrirani u koherentnu
cjelinu. Na ovom stupnju uĉenici bi morali imati nivo razumijevanja koji
karakterizira koherentnije i bogatije shvatanje podruĉja, odnosno ono što se
obiĉno podrazumijeva pod pojmom adekvatnog razumijevanja neke teme.
Na nivou proširene apstrakcije, kao posljednjeg stupnja, razumijevanje
dobija potpuno novi oblik i moţe se primijeniti na svako drugo podruĉje
znanja i upotrijebiti za stvaranje pretpostavki, generalizacije i postavljanje

1
Onaj koji uĉi – uĉenik u najopćenitijem smislu rijeĉi.

132
hipoteza. SOLO taksonomija preporuĉuje listu aktivnih glagola koji
potpomaţu kreiranje ishoda uĉenja i pokazuju vrstu aktivnosti koju oni koji
uĉe trebaju preduzeti na pojedinom nivou kako bi dosegli te ishode uĉenja i
usvojili znanja. To je kljuĉni momenat SOLO taksonomije koja im
omogućuje da se ponajprije bave sadrţajima uĉenja na niţem nivou
usmjerenom na dosjećanje bitnih koncepata, a zatim kretanje ka zadacima
višeg nivoa koji ih podstiĉu na primjenu steĉenih znanja i razumijevanje u
okviru ciljanog podruĉja, pri ĉemu se znanje konstruira kroz aktivnost uĉenja
i usvajanja znanja koja je dinamiĉna, jer uĉenici sami prolaze kroz cijeli
proces. Ta se lista aktivnih glagola kreće od identificiraj, imenuj, zapamti,
navedi, opiši, kombiniraj, analiziraj, primijeni na niţim nivoima, do uporedi,
pretpostavi, generaliziraj, postavi hipotezu na najvišem nivou razumijevanja.
SOLO taksonomija je grafiĉki prikazana na slici 2.

Slika 2. SOLO taksonomija (Weyers 2014: 116)

133
Napredak tehnologije i stvaranje globalnih mreţa obrazovanja i promjene u
naĉinima i mogućnostima uĉenja, koje su posljediĉno tome nastale, doveli su
i do novih revizija Bloomove taksonomije. Takva je i Bloomova digitalna
taksonomija ĉiji je autor Andrew Churces (2009), nastavnik u jednoj školi u
Aucklandu na Novom Zelandu, koju je izloţio na svome blogu i grafiĉki
predstavio kao na slici 3.

Slika 3. Bloomova digitalna taksonomija (Churces 2009)

Churces smatra da su Bloomova originalna i revidirana taksonomija pogodne

za tradicionalne razrede i pouĉavanje, ali da je nuţna njihova nadogradnja u
kontekstu novih tehnologija, digitalnog okruţenja, weba 2.0 i novih uĉenika
koji su, kako ih Marc Prensky (2005) naziva, „digitalni uroĊenici“.

Dok su prethodne taksonomije usredotoĉene na kognitivnu domenu,

digitalna taksonomija sadrţi i kognitivne elemente, ali i metode i alate
korisne u praksi, pri ĉemu aktivnosti i procesi definiraju kognitivne nivoe
kao i u Bloomovoj originalnoj i revidiranoj taksonomiji, ali je Churces svaki
nivo prethodnih taksonomija dopunio novim aktivnim glagolima. Churces
posebno istiĉe sve veći utjecaj koji na uĉenje i usvajanje znanja ima saradnja
134
(collaboration) u svim svojim razliĉitim oblicima što je omogućuju digitalni
mediji kroz niz dostupnih saradniĉkih alata kao što su wiki, blogovi,
društvene mreţe i sistemi za upravljanje uĉenjem, ali isto tako naglašava da
ova taksonomija nije o alatima i tehnologijama, nego o korištenju tih alata za
ostvarivanje zapamćivanja, razumijevanja, primjene, analize, procjene i
stvaranja. Nastavnici u 21. stoljeću podupiru proces uĉenja i usvajanja znanja
uĉenika kroz dosjećanje i razumijevanje, korištenje i primjenu vještina,
analizu i vrednovanje procesa, rezultata i posljedica, kroz stvaranje,
kreativnost i inovativnost koristeći za to dostupne savremene alate i
tehnologije.

Na grafiĉkom prikazu boldirani su glagoli prepoznatljivi u Bloomovoj

revidiranoj taksonomiji, oni koji su dodani nisu boldirani, a sa strane su
pojmovi iz saradniĉkog spektra koji obuhvataju moderiranje, pregovaranje,
debatiranje, komentiranje, skajping, videokonferencije, preglede, upitnike,
blogovanje, ĉatanje, razmjenu mailova, instant poruke i drugo, upotrebljivo i
primjenjivo u svim kategorijama taksonomije.

Zapamtiti je najniţa taksonomska kategorija i ne mora se nuţno dogaĊati kao

zasebna aktivnost, nego se moţe primijeniti i na višim taksonomskim
nivoima. U Blomovoj revidiranoj taksonomiji zapamtiti je kategorija u kojoj
se iz dugoroĉnog pamćenja pretraţuju, dosjećaju, dozivaju i prepoznaju
prethodna znanja. U digitalnoj taksonomiji kljuĉni elemenat ove kategorije je
pronalaţenje materijala, jer uz svakodnevni rast informacija i znanja
pamćenje svih postojećih relevantnih znanja je nemoguće i nepotrebno, pa su
u digitalnoj taksonomiji u ovoj kategoriji dodani: pretraţivanje putem
traţilica, „guglanje“, numeriranje i grafiĉko prikazivanje, isticanje,
obiljeţavanje i favoriziranje, društvene mreţe.

Taksonomska kategorija koja slijedi je razumjeti. U Bloomovoj revidiranoj

taksonomiji su kljuĉne aktivnosti: protumaĉi, sumiraj, prepriĉaj, klasificiraj,
uporedi, objasni, dokaţi. Razumijevanje gradi odnose i veze znanja, te
formira znaĉenja. Uĉenici razumiju procese i koncepte i mogu ih objasniti ili
opisati, sumirati i preformulirati svojim rijeĉima. U digitalnoj taksonomiji su
dodane sljedeće aktivnosti u ovoj kategoriji: napredno pretraţivanje i
pretraţivanje pomoću Booleovih operatora, što od uĉenika zahtijeva veću
dubinu razumijevanja da bi mogao stvoriti, modificirati i poboljšati
pretraţivanje tako da odgovara njegovim potrebama za pretraţivanjem;
kategoriziranje i oznaĉavanje (tagging), što podrazumijeva organiziranje i
klasificiranje datoteka, veb-stranica i materijala uz pomoć alata,
organiziranje i strukturiranje online podataka, pri ĉemu oni koji uĉe moraju
biti u stanju razumjeti sadrţaj da bi mogli poduzeti ove aktivnosti;
komentiranje i anotiranje, pri ĉemu razvijaju razumijevanje pisanjem
135
komentara i napomena; predbiljeţenje ili pretplata (subscribing) koja sama
po sebi ne pokazuje i ne razvija razumijevanje, ali ĉesto proces ĉitanja kroz
pretplatu i nove povratne informacije dovodi do boljeg razumijevanja.

Sljedeća taksonomska kategorija je primijeniti koja kod Blooma

podrazumijeva aktivnosti izvršavanja, korištenja, implementacije, izlaganja.
Digitalne dopune su akcija pokretanja programa i aplikacija, igranje igrica,
jer se smatra da oni koji to rade uspješno pokazuju razumijevanje procesa i
zadataka; uĉitavanje (uploading) i dijeljenje materijala, njihovo ureĊivanje
uz pomoć raznih alata.

Kategorija analizirati oznaĉena je u Bloomovoj revidiranoj taksonomiji

aktivnostima: uporedi, organiziraj, dekonstruiraj, strukturiraj, integriraj.
Digitalne dopune su: mashing ili stvaranje mush up-ova, što znaĉi integraciju
više izvora podataka u jedinstven resurs, povezivanje (linking), što
podrazumijeva uspostavljanje i jaĉanje veza unutar i izvan dokumenata i
veb-stranica, reverse-engineering i cracking, ali bez negativnih implikacija u
smislu poznavanja rada sistema i aplikacija, media-cliping, kao i stvaranje
kognitivnih mapa.

Neke od kljuĉnih aktivnosti taksonomske kategorije procijeniti su:

kontroliraj, formiraj hipoteze, kritiziraj, eksperimentiraj, prosudi, testiraj.
Digitalne dopune su: komentirati blog i videoblog, s obzirom na to da
konstruktivna kritika i vlastito promišljanje olakšavaju korištenje ovih alata,
jer da bi onaj ko uĉi komentirao i odgovorio na postove, mora procijeniti
materijal i izraziti svoje mišljenje; postaviti post, što podrazumijeva
postavljati poruke na blogove i forumske rasprave, pri ĉemu to nisu samo
jednostavni kratki odgovori, nego mogu biti strukturirane procjene teme i
ideje; moderirati – ova aktivnost podrazumijeva visok nivo procjene s
obzirom na to da moderator mora biti u stanju ocijeniti postove ili komentare
sa razliĉitih aspekata i utvrditi njihovu vrijednost, vaţnost i prikladnost, što
nosi i svojevrsnu odgovornost; saraĊivati i umreţiti se – već je ukazano na
znaĉaj saradnje koja postaje sve vaţnija karakteristika obrazovanja u cjelini,
pri ĉemu višestruke mogućnosti komunikacije u savremenom svijetu ĉine da
kolektivna inteligencija postaje njegov kljuĉni momenat, a uĉinkovita
saradnja ukljuĉuje procjenu snaga i sposobnosti uĉesnika i njihovih
doprinosa. Umreţavanje je funkcija saradnje, kontaktiranja i komuniciranja
relevantnih osoba preko mreţe saradnika povezanih na internetu. Sljedeća
digitalna dopuna je alfa i beta testiranje, jer je ispitivanje aplikacija, procesa i
procedura kljuĉni elemenat u razvoju bilo kojeg alata, a za uspješno
testiranje potrebne su sposobnosti analize svrhe alata i procesa i njihovih
ispravnih sadašnjih i budućih funkcija. Provjera validnosti podataka je
takoĊer digitalna taksonomska dopuna koja podrazumijeva sposobnost
136
potvrde istinitosti izvora informacija usljed obilja dostupnih informacija u
kombinaciji sa nedostatkom njihove autentiĉnosti, pa uĉenici moraju biti u
stanju ocijeniti i analizirati izvore informacija i donijeti prosudbu njihove
vrijednosti.
Najviši nivo Bloomove revidirane taksonomije je stvoriti. Neke od kljuĉnih
aktivnosti ove kategorije su: dizajnirati, izgraditi, planirati, proizvesti,
osmisliti.

Churcesove digitalne dopune su: programirati (odnosi se na to da studenti

stvaraju programe koji odgovaraju njihovim potrebama i ciljevima bilo da
kreiraju vlastite aplikacije i programske makronaredbe ili razvijaju igrice ili
multimedijske aplikacije unutar strukturiranih okruţenja); snimiti film,
animirati, izraditi videozapis ili audiovizuelni zapis, miksati, izraditi remiks;
reţirati i producirati, što su izuzetno kreativne aktivnosti; objavljivati; voditi
videoblogove i blogove, ureĊivati wikije.

Uz digitalnu taksonomiju, Churces je izradio i predloške za mnoge alate koji

mogu pomoći u planiranju nastave i njeno unapreĊenje korištenjem
tehnologije.

Oduševljena radom Churcesa i njegovim blogom, profesorica, bibliotekarka i

struĉnjakinja za edukacijske tehnike Kathy Schrock (2008–2014) je
ponajprije vizuelno predstavila Bloomovu revidiranu taksonomiju kao na
slici 4.

Slika 4. Bloomova revidirana taksonomija (Schrok 2008–2014)

137
Ove grafiĉke varijante predstavljaju i pokazuju kako se taksonomske
kategorije ne moraju nuţno prostirati u kontinuumu i zasebno dogaĊati, nego
se pojedini kognitivni procesi mogu odvijati u bilo kojem momentu. Schrock
je takoĊer za svaku kategoriju taksonomije odabrala šest digitalnih aktivnosti
i povezala ih sa aplikacijama za iPad i Android kao na slici 5. Ove su
aplikacije ţive i vode na mreţnu stranicu aplikacija.

Slika 5. Bloomova revidirana taksonomija za iPod i Android (Schrok 2008–2014)

Kathy Schrock je uradila i prikaz sa iskljuĉivo Google-aplikacijama, kao i

prikaz sa aplikacijama raspoloţivim u okviru weba 2.0 kao na slici 6.

Slika 6. Bloomova revidirana taksonomija za Google i web 2.0 aplikacije

(Schrok 2008–2014)

138
Schrock je naĉinila i ciljanu aplikaciju za PowerPoint sa preporuĉenim
aktivnostima za kreiranje. TakoĊer je predstavila Bloomovu revidiranu
taksonomiju kao piramidu znanja, a Michael Fisher (2009) je u piramidu
uĉitao alate s liste 25 najboljih koju godišnje objavljuje britanski Centre for
Learning and Performance Technologies.

Slika 7. Bloomova revidirana taksonomija u piramidi (Schrock 2008–2014)

sa alatima (Fisher 2009)

Umjesto zakljuĉka

Predstavljanje sadrţaja i karakteristika Bloomove taksonomije obrazovnih

ciljeva i njene digitalne verzije, Gagneove taksonomije ciljeva uĉenja te
SOLO taksonomije ĉini kljuĉnu namjeru rada kako bi se naglasio stav koji je
iznio Churces da se u digitalnoj taksonomiji ne radi o alatima i
tehnologijama, nego o korištenju tih alata za ostvarivanje zapamćivanja,
razumijevanja, primjene, analize, procjene i stvaranja. Ove taksonomske
kategorije su i dalje u fokusu uĉenja i stjecanja i nadogradnje znanja, a
aktivni glagoli koji ih predstavljaju i omogućuju mogu se stalno
nadopunjavati novim u skladu sa razvojem alata i tehnologije i
mogućnostima koje ona pruţa.

139
Literatura
1. Arends, R. I. (2007) Learning to teach, 7th ed., McGraw Hill, Boston.
2. Churces, A. (2009) Bloom's digital taxonomy [online]. Dostupno na:
http://edorigami.wikispaces.com/file/view/bloom%27s%20Digital%20taxo
nomy%20v3.01.pdf/65720266/bloom%27s%20Digital%20taxonomy%20v
3.01.pdf [26. 08. 2014].
3. Fisher, M. (2009) Visual Bloom's [online]. Dostupno na:
http://digigogy.blogspot.com/2009/02/digital-blooms-visual.html [26. 08.
2014].
4. Lonĉar-Vicković, S., Dolaĉek-Alduk, Z. (2010) Ishodi učenja – priručnik
za sveučilišne nastavnike, Sveuĉilište Josipa Jurja Strossmayera, Osijek.
5. Pastuović, N. (1999) Edukologija: integrativna znanost o sustavu
cjeloživotnog obrazovanja i odgoja, Znamen, Zagreb.
6. Prensky, M. (2005) „Digitalni uroĊenici, digitalne pridošlice“, Razmišljaju
li doista drugačije? [online]. Edupoint. Dostupno na:
http://edupoint.carnet.hr/casopis/32/clanci/ [10. 07. 2012].
7. Schrock, K. (2008–2014) Kathy Scrock's guide for everything [online].
Dostupno na: http://www.schrockguide.net/bloomin-apps.html [23. 07.
2014].
8. Tutek, Ţ. (2012) Bloomova taksonomija i digitalni alati: Pogled kroz
prozor, mart 31. [online]. Dostupno na:
https://pogledkrozprozor.wordpress.com/2012/03/31/bloomova-
taksonomija-i-digitalni-alati [23. 07. 2014].
9. Weyers, M. (2014) „Designing dynamic online learning environments that
support knowledge construction“, u: Sutton, B., Basiel, A. (ur.) Teaching
and learning online: New models of learning for a connected world, vol. 2,
Routledge, New York, str. 111–128.
10. Ţarnić, B. (1999) „Spoznaja, predznanje i stjecanje znanja“, u: Boţiĉević, J.
(ur.) Obrazovanje za informacijsko društvo 3, Akademija tehniĉkih znanosti
Hrvatske, Hrvatsko društvo za sustave, Zagreb, str. 15–22.
11. Ţarnić, B. (2001) „Epistemološki paradoks obrazovanja“, Metodički ogledi,
8 (1), str. 17–25.

140
Pogledi i mišljenja / Views and Opinions

141
142
Prof. dr. Senadin Lavić
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UDK 342.1

PRILOZI POLITIĈKOM BOSANSTVU

Politiĉko biće, nacija-drţava, bosanstvo

CONTRIBUTIONS TO POLITICAL BOSNIANHOOD

Political Being, Nation-State, Bosnianhood

Nacija je politiĉka zajednica graĊana

Evropski racionalizam kraja 18. i prve polovine 19. stoljeća prekinuo je

predstavu da je drţava organizacija koja dolazi od Boga. Drţava je sekularna
i u njoj ţive graĊani! Sekularnost znaĉi odvajanje crkve od drţave, razvijanje
graĊanskog, svjetovnog, pluralnog društva i drţavnih institucija u kojima
vladaju zakoni. U naraciji o modernom nacionalizmu u Evropi uvijek
polazimo od Francuske revolucije kao ishodišnog mjesta moderne nacije. To
je topos s kojeg se razvijaju dva stoljeća etabliranja evropskih nacija-drţava
u kojima je etniĉko potiskivano u predmoderno i pretpolitiĉko stanje, a nacija
je smještena u prostor politiĉkog ili politiĉkih borbi.

Ţiveći danas u jednoj evropskoj drţavi kakva je Bosna i Hercegovina,

pojedinaĉni graĊanin moţe reći da nije podanik monarha. Isto tako, nije
sluga „sultana” ili nekog drugog monarhistiĉkog oblika, jer ţivi u
parlamentarnom politiĉkom sistemu gdje se politiĉke partije nadmeću na
izborima za pozicije u vlasti. U feudalnim, predmodernim sistemima podanik
je ustvari sluga gospodara koji je moćan pa se ĉak smatra namjesnikom Boga
na zemlji ili onim ko u svome vladanju posjeduje boţanske prerogative.
Podanik ima svoga vladara, voĊu, voţda, monarha, kralja, cara ili nekoga
sliĉnog – te njemu predaje sve moći i prava da vlada. Ali, poslije graĊanskih
revolucija širom Evrope od 18. stoljeća do danas stvari su se drastiĉno
promijenile. I danas u Evropi postoje monarsi i njihove porodice, ali oni više
nemaju ustavno-zakonodavnu vlast u svojim rukama.

U modernom stanju pojedinac, neki ĉovjek ili graĊanin drţave, u pluralnom

politiĉkom poretku ima svoja prava i obaveze. On bira odreĊene politiĉke
opcije i daje im podršku. Politiĉke opcije, koje se prepoznaju kroz razliĉite
143
politiĉke organizacije, rade na osvajanju vlasti i ostvarivanju politiĉkih
programa. U razvijenom liberalnom demokratskom poretku politiĉke partije
ne zastupaju etniĉko-religijske grupe (kao na balkanskom prostoru), nego
odreĊene politiĉke ideje za koje svoje glasove i podršku daju graĊani.
Razvijeni demokratski poredak poštuje graĊanske vrijednosti i ne ulazi u
privatnost graĊana (etniĉko, religijsko, kulturološko odreĊenje pojedinaĉnog
graĊanina). U njemu se pazi na distinkciju nacionalnog (drţavnog) i etniĉkog
(narodna kultura, jezik, religija, obiĉaji, tradicija...). To je kontinuirao
razlikovanje izmeĊu pravno-politiĉke sfere i kulturološke ili povijesno-
psihološke sfere ţivota ljudi u zajednici.

Svijest o tome da je pojedinaĉni ĉovjek graĊanin jedne drţave znaĉi: da je

slobodan, ravnopravan, zaštićen zakonima drţave, javnim vrijednostima
politiĉkog ţivota, da ima drţavljanstvo, da ima prava i obaveze u drţavnom
sistemu... U tome su sadrţane osnove pojedinca kao politiĉkog bića – osnov
pojedinca je sloboda. To mu garantira drţava. Moderna nacija integrira
individue/pojedince ili sve ĉlanove jedne drţave u zajednicu graĊana koja
nas drţi izvan partikularne klase, etniĉkog kruga, religijske zajednice,
porodiĉne zajednice. Vaţno je naglasiti da je nacija jedinstvena moderna
forma društvene integracije ili forma društvenosti. Spram toga je etnicizam –
slavljenje i ideologiziranje politike „plemena” kao vrhunske politike.

Moderna nacija polazi od slobodnog pojedinca (individue), ĉovjeka koji

djeluje iz vlastite slobode, moralnosti i odgovornosti za zajednicu. Ta
koncepcija podrazumijeva politiĉku zajednicu slobodnih individua koje
svojom voljom donose odluke i zauzimaju stavove o glavnim tokovima
politiĉke zajednice. Ovako zamišljena nacija ne polazi od kolektiva ili
homogene grupe, dakle, ona podrazumijeva slobodnog pojedinca i misli na
njegovo opće dobro u politiĉkoj zajednici. To je drţava koja se brine za sve
svoje graĊane! Potrebno je, meĊutim, primijetiti da ĉesto susrećemo ljude
koji ne razvijaju vlastitu individualnost i ne ponašaju se kao slobodni
pojedinci drţave nego se skrivaju u gomilu, grupu, „pleme” i tamo
nadoknaĊuju moć koju ne posjeduju kao pojedinci ili stjeĉu psihiĉku
sigurnost.

GraĊanima se, naţalost, neprestano podmeće jedna perverzna politiĉka

orijentacija u ĉijem osnovu je svoĊenje politiĉke zajednice graĊana na
etniĉko-religijsku zajednicu kojom upravlja jedan voĊa (etnarh), predstavnik
etniĉke grupe, poglavica „plemena” ili neki „odabrani” lik. U tome najviše
profitiraju sveštenici i njihove organizirane religijske forme preko kontrole
konzervativne politike. Oni postaju najbogatiji i najmoćniji dijelovi jednog
takvog društva. U nesretnim vremenima pojavljuju se sveštenici kao oni koji
objašnjavaju smisao ţivota ĉovjeka i planski se potiskuju znanstvene forme
144
objašnjenja ljudskog ţivota. U tom opasnom ĉinu nuţno je zalagati se za
razlikovanje nacije i nacionalnog spram raznih vrsta etnocentriĉkog
ekskluzivizma, nacionalizma, tribalizma i drugih naslijeĊenih kulturnih
lojalnosti. Pogrešno je identificirati naciju sa slavljenjem i glorificiranjem
etniĉkog kolektiva!

Upravo u pokušajima potĉinjavanja svega bosanskog izvanjskoj dominaciji

pokazuje se sva ciniĉka obmana. Rijeĉ je o hegemonijskim intencijama
susjeda kada se preko kulturne lojalnosti etniĉkoj grupi, koja postoji u
susjednoj drţavi, pokušava izvršiti separatizam i otkidanje komada teritorije
druge drţave. Nacijski hegemonizam srpstva i hrvatstva spram Bosne poĉiva
na takvoj premisi. U njemu se najjasnije raspoznaje podmetanje etniĉko-
religijskog definiranja nacije kao primarno politiĉko djelovanje. Sva
„mudrost” te etnopolitike ogleda se u svoĊenju bosanstva na „tri
(konstitutivna?) naroda”. U tome se vješto obmanjuje mase ljudi da je
primarno politiĉko samo ono što je etniĉko (i religijsko) i da se sve priĉe o
Bosni moraju prevoditi kao epske naracije o „tri odvojena naroda”! GraĊani
još uvijek nisu u vlastitoj svijesti dovedeni do znanja o bosanstvu kao
politiĉkoj kategoriji u kojoj se ogleda smisao zajedniĉkog postojanja svih
ljudi u Bosni. Bosanstvom se ne iskljuĉuje niko u njegovoj posebnosti, jer je
bosanstvo oduvijek bilo inkluzivno i oplemenjujuće.

Uz ovo, potrebno je upozoriti: graĊani su zarobljeni od primitivnih politika

koje uništavaju evropsku budućnost Bosne. Rijeĉ je o tome da su institucije
drţave zarobljene od sumnjivih politiĉko-konzervativnih grupacija koje
drţavu pretvaraju u posjed „plemenske” zajednice i ruše prava ljudi kao
slobodnih graĊana drţave. Tako se moţe desiti da jedan oblik vlasti,
naprimjer, sudsku vlast drţave, zloupotrebljavaju i kontroliraju politiĉke
grupe koje se bave ilegalnim poslovima. To je signal graĊanima za borbu
oko oĉuvanja drţave i njezinih institucija. Ako to ne uĉine, onda ih ĉeka
diktatura. Povijesno iskustvo nas podsjeća da se na Balkanu stalno pojavljuje
Jedan koji odluĉuje sve i bez kojeg se ne moţe desiti ništa u ljudskoj
zajednici. Narod je gotovo naviknut da sve svoje prepušta ili dragom Bogu
ili svemoćnom Vladaru. To su ona društva i politiĉki sistemi u kojima
graĊani ne participiraju na demokratski naĉin u politici nego sluţe kao
objekti manipulacija. Dakle, rijeĉ je o tome da ne postoji participirajuća
demokratija ili politiĉka kultura participacije graĊana u sistemu vlasti.

Dešava se da etničko najednom ţeli preskoĉiti iz sfere kulturno-povijesnog i

psihološko-emotivnog u sferu politiĉkog i u njemu se nametnuti kao jedino i
odluĉujuće za sve politiĉke „borbe”. To jasno kazuje da se dešava kriza
razumijevanja i definiranja nacije i nacionalnog pred naletom nacionalizma i
etnocentrizma. Ali, isto tako, to ukazuje da je javna sfera, javni prostor,
145
stvari zajednice, ono što se tiĉe svih u jednoj drţavi, naţalost, u rukama
izmještenih centara kontrole i upravljanja koji uspješno manipuliraju
drţavnim sistemom kao prostorom „vlastite” moći. Time neki voĊa
„plemena” i njegov sveštenik potĉinjavaju politiĉko svojoj volji! Tada se
mora misliti o identitetu na jednoj drugoj ravni. Pitanje identiteta pojedinaca
i grupa razrješava se u sferi kulture ili kulturnog djelovanja ljudskih
zajednica, a pitanje slobode preko vladavine prava u drţavi.

U Bosni je još na djelu obmana o „konstitutivnosti naroda”, pokušaj da se

narodi uĉine supstancijalnim formama politiĉkog, što nas vraća u
preddemokratsko i etnokolektivistiĉko organiziranje politiĉkog ţivota. U
ţivljenju demokratije nemoguće je bilo šta razumijevati bez pojma demos
kojim se misle svi ljudi zajednice (polisa, grada, drţave), svi graĊani ili svi
drţavljani. U demokratiji svi oni imaju utjecaj na vlast – a ne samo odabrane
elite. DogaĊa se, meĊutim, da odreĊene grupacije u politiĉkom djelovanju
drugaĉije odreĊuju demos i vrlo neodgovorno pridaju mu etničko odreĊenje
ili etnički semantiĉki okvir. Ali, uvijek iznova treba naglašavati, demos nije
ethnos! Kada se demos bezoĉno svodi na ethnos, na djelu je povijesno
„nazadovanje demokratije” (Ch. Taylor). Rijeĉ je o dubljem kulturnom,
epohalnom, egzistencijalnom nazadovanju ljudi! Negdje se mobiliziraju
stanovnici iz oblasti Rust Belt (SAD, Francuska itd.), to jeste „pojasa hrĊe” u
kojem se dogaĊa razorna deindustrijalizacija i pauperizacija njihovog ţivota,
negdje ĉista obijest populizma pokreće mase, te mrţnja prema strancima,
fašistiĉka histerija fundamentalista etnoidentiteta i „ĉiste rase” ili pokušaji da
se društvo podijeli na ludaĉka geta kroz razvijanje straha od migranata i tako
redom. Mobilizacija masa nikada ne završi dobro ili izvan ćorsokaka.
Propadajući krajolici svijeta su idealno tlo za etniĉke ideologije (Charles
Taylor, Nalazimo se u fazi nazadovanja, Prometej.ba).

Nesposobnost da se uoĉi i ĉuva fina razlika izmeĊu nacionalnog i etniĉkog

upozorava da društveni poredak još nije dostigao stupanj svijesti o
demokratskoj politici. Tako se moţe govoriti o odnosu nedemokratske
politike i raširenosti etniĉkog, to jeste o korelaciji koja svjedoĉi o
nesposobnosti da se povuĉe razlika izmeĊu nacionalnog i etniĉkog.
Konzervativne grupacije politiĉara i sveštenika neprestano obmanjuju
društvene grupe i njihov povijesno-društveni ţivot da je jedino bitno njihovo
etniĉko i religijsko odreĊenje i to onda postuliraju u sferu politike i
politiĉkog. Na taj naĉin dolazi do pometnje i izigravanja naroda jedne
drţave, jer se one kategorije koje se odnose na privatni ţivot pokušavaju
predstaviti kao kljuĉne politiĉke kategorije. U tome se pokazuje, takoĊer, da
je demokratija pogodan oblik vlasti koji se moţe iskoristiti za mnogobrojne
manipulacije politiĉkih oligarhija (Dţemal Sokolović, Aporije demokratije).
Kroz nju se moţe uspostaviti mehki fašizam a da graĊani uopće nisu svjesni
146
toga. Masovni mediji pritom sluţe kao sredstvo zaglupljivanja masa ljudi i
totalnog obmanjivanja laţnim interpretacijama društvenih pojava i procesa.
Ako je samo graĊansko društvo potĉinjeno i potisnuto od totalitarnog
zahtjeva etniĉke dominacije da bude iznad svega kao vrhovna vrijednost,
onda je sasvim izvjesno da su na djelu fašistiĉke tendencije, odnosno fašizam
je u našem dvorištu. Iza tog procesa stoji etablirana „elita vlasti” ili
entoreligijska politiĉka oligarhija koja politiĉki i tehniĉko-tehnološki provodi
podvoĊenje graĊanskog društva jednoj konzervativnoj interesnoj grupaciji.
Tako je u Bosni poĉetkom 1990-ih uvedena naracija o etniĉkoj podjeli
drţavnih teritorija i ona se nameće tri decenije kao jedina moguća „politiĉka”
naracija. To je najveći nonsens!

Bosanstvo je politička kategorija i podrazumijeva individualni ili grupni

(velikog broja graĊana) odnos prema drţavi Bosni i Hercegovini. Bosanstvo
se potiskuje od onih „politika” i vlastodrţaĉkih grupa koje nas obmanjuju da
se politiĉka zajednica mora urediti prema etniĉko-religijskim kriterijima i
krutim identitetima, prema spornoj pretpostavci da je jedino bitno u
politiĉkom ţivotu ljudi u jednoj drţavi to koje su etniĉke ili religijske
pripadnosti. To nam kazuje da grupa mora biti etniĉko-religijska.
Objašnjavati ljudima da je vjerovanje i opredjeljenje liĉna stvar svakoga
pojedinca znaĉi razvijati svijest kod ljudi da je politiĉko ono opće koje je
velikom broju ljudi zajedniĉko i znaĉi javno-pravni odnos s drţavom i
drugim njezinim ĉlanovima kao graĊanima. Distanciranje od etniĉkog u
politiĉkom – što se tiĉe cjeline zajednice. Politiĉko (grĉ. politikos) je skup
poslova koji su vezani za drţavu ili za ono što je opće. To je ustvari
nacionalna ili drţavna politika.

147
148
Drs. Ibrahim A. Hodţić, prof. mat.

UDK 929.512

TABLA KVARTIRA (TABLA PRARODITELJA)

AHNENTAFEL (TABLE OF ANCESTORS)

Sažetak
Tabla kvartira (tabla praroditelja) je jedna vrlo poznata i popularna genealogija
(stablo) u razvijenom svijetu. Kod nas je ona malo poznata kako u publicistici tako i
široj javnosti. Prikazi tabli kvartira, što važi i za druge genealogije, mogu biti dati
grafički u jednom shematskom obliku ili tekstualno u obliku liste (obično jedne
knjige). Glavni predmet interesa ove table su generacijski prikazani (pra)roditelji
(otac i majka, djed i baka, pradjed i prabaka itd.) jedne (polazne) osobe koju
nazivamo proband(us). Genealoške relacije izmeĎu članova table kvartira se izvode
u odnosu na probandusa. Članovi (praroditelji) table kvartira se numeriraju
prirodnim brojevima, pri čemu se probandusu dodjeljuje vlastiti broj 1, njegovom
(njenom) ocu broj 2, majci broj 3 itd. Uz tablu kvartira se vežu 2 poznate pojave,
tzv. pojava ponavljanja kvartira koja uzrokuje kod teoretskog razmatranja
nelogično enormno uvećan broj praroditelja po generacijama i pojava gubitka
kvartira („bijele mrlje“ u tabli). Ova tabla je bila u primjeni na prostorima
današnjih razvijenih zapadnih zemalja još u srednjem vijeku, dok kod nas, na
prostorima bivše SFRJ, kao što je već rečeno, to nije bio slučaj, ni onda ni sada.
Zato ovim člankom želimo ovu materiju da približimo i našoj čitalačkoj publici.

Ključne riječi: tabla kvartira, porodično stablo, genealogija, parentela, generacija,

nosilac kvartira, proband(us), heraldika (grboslovlje), kvartiri, parentacija,
numerička oznaka, vlastiti broj, ponavljanje kvartira, socijalna endogamija,
geografska endogamija, incest, implex, inbriding, genetsko srodstvo, koeficijent
inbridinga, alel, gubitak kvartira

Summary
Ancestor table (kwartierstaat) is a very well-known and popular genealogy (tree) in
modern world. However, it is little known in this country both in the publicist
writing and in the general public. The presentations of the ancestor tables, which is
also true for other genealogies, can be given graphically as a scheme, or textually
as a list (usually a book). The main focus of this table are ancestors/parents (father
and mother, grand-father and grand-mother, great grand-father and great grand-
mother, etc.) of one (initial) person called proband presented in terms of
generations. Genealogical relationships among members of the ancestor table are
developed in relation to the proband. The members (ancestors )of the ancestor table
are numerated by cardinal numbers, the proband being designated by a unique
number 1, his (her) father by number 2, the mother by number 3, etc. The ancestor
table is linked with two well-known effects, the so-called effect of repetition of the

149
ancestor table, which in the theoretical analysis causes a non-logical enormously
big number of ancestors in the generations as well as the effect of the loss of the
ancestor table (the „white spots‟ in the table). The use of this table in the present-
day developed western countries dates back as the middle-ages, while in this
region, in the territory of former Yugoslavia, as stated earlier, it was not used then
nor it is used now-days. Therefore, it is our intention by this article to familiarize
our readers with this matter.

Keywords: ancestor table, family tree, genealogy, parentela, generation, initial

person in ancestor table, proband, heraldry, ancestor tables, parentela, numerical
designation, unique number, ancestor table repetition, social endogamy,
geographical endogamy, incest, genetic kinship, inbreeding coefficient, alel, loss of
ancestor table

Uvodne napomene

Podsjetimo, termin genealogija ima dvostruko znaĉenje i odnosi se, s jedne

strane, na genealogiju kao jednu društvenu nauku, a s druge strane, na
rezultat njenog istraţivaĉkog rada koji se na kraju prikazuje u formi
porodičnog stabla odnosno historije familije. Genealogija (rodoslovlje) je
zapravo jedna od 24 pomoćne discipline historije i ona se bavi postankom,
porijeklom i razvojem porodica (familija) odnosno istraţivanjem i
prouĉavanjem porodiĉnih (familijarnih) relacija.

Tabla kvartira, tabla praroditelja (engl. Ahnentafel Numbering System

/ancestor table/, nj. Ahnentafel, ital. ahnentafel, fr. Tableau d‟Ascendance,
nl. kwartierstaat) je od davnina jedno od najpoznatijih genealoških stabala.
(Pod pojmom kvartira odnosno praroditelja, podrazumijevamo, u širem
smislu znaĉenja, oca i majku, djeda i baku, pradjeda i prabaku, prapradjeda i
praprabaku itd.) Već više stotina godina popularnost ove table u genealoškoj
praksi razvijenih zapadnih zemalja je u istoj ravni kao i istraţivanje
porodičnog stabla (genealogije) ili parentele. Šta je glavna odlika ovog
stabla? Pojasnimo, ogleda se u slijedećem: ako ţelimo što dublje otići u
prošlost s ciljem istraţivanja vlastitih roditelja i drugih direktnih (zakonskih)
predaka kako s oĉeve tako i s majĉine strane, dakle svih praroditelja, onda
ćemo rezultate našeg istraţivanja smjestiti, po prethodno definisanom
metodološkom kljuĉu, u jedan, po generacijama, ureĊeni shematski prikaz,
tzv. tablu kvartira. Dakle, tabla kvartira je jedan, u generacijama rangiran,
shematski prikaz zakonskih (pra)roditelja jedne osobe. Tako zavisno od
definisanog cilja istraţivanja, moţemo se opredijeliti da smo mi ta polazna
osoba od koje zapoĉinjemo istraţivanje, ali to moţe biti i bilo koja osoba u
familiji (muško ili ţensko) za koju ţelimo napraviti tablu kvartira. Polazna
150
osoba se naziva nosilac kvartira (de cujus) ili proband(us) odnosno probanda
(za ţensko). U principu, u tablu kvartira unosimo jednog probanda, iako neki
genealozi notiraju svu braću i sestre uz probanda, što teoretski nije greška,
jer faktiĉki oni svi zajedno imaju iste roditelje odnosno praroditelje.
Napomenimo, ime ove genealoške table (sheme) potjeĉe iz heraldike
(grboslovlja) i nastalo je na osnovu ĉetiriju dijelova heraldiĉkog štita u koje
se smještaju oslikani grbovi ĉetiri (2 x 2) praroditelja, kvartira (nl. kwartier),
tj. djedova i baka s oĉeve i majĉine strane. Ovi štitovi ukrašeni kolorisanim
grbovima sa razliĉitim motivima i drugim pratećim ukrasnim dodacima su,
zapravo, simboliĉki prikazi opskrbljeni originalnim specifiĉnim obiljeţjima
koji sluţe za predstavljanje, prepoznavanje i utvrĊivanje identiteta
odgovarajućih osoba i familija (takoĊer u drugim primjerima i gradova,
drţava, organizacija i tako dalje).

Osobine table kvartira

Gornju definiciju table kvartira moţemo ilustrirati i shematski predstaviti u

vidu jednog njenog fragmenta putem tabele 1. Proband je smješten u
generaciju I, iako ga neki autori obiljeţavaju i kao 0-generaciju. MeĊutim, on
će pripadati tzv. 0-parentaciji (izvedeno od rijeĉi „parentes“, roditelji).
Uoĉavamo iz tabele da su roditelji probanda druga generacija, a prva
parentacija, dok djedovi i bake pripadaju trećoj generaciji, a drugoj
parentaciji itd. Numerisanje ĉlanova table kvartira, nakon obavljenog
istraţivanja, zapoĉinje od nosioca kvartira kojem se dodjeljuje numerička
oznaka – prirodni broj 1, a zatim se nastavlja daljnje numerisanje prirodnim
brojevima u rastućem redoslijedu u prethodnoj generaciji poĉinjući od oca (u
našoj tabeli, dakle, slijeva nadesno).

Prema tome, proband nosi broj 1, njegovi roditelji nose brojeve 2 i 3, djedovi
i bake nose brojeve od 4 do i sa 7, brojevi 8 do i sa 15 su rezervisani za
pradjedove i prabake itd. Kao što vidimo, na ovaj naĉin se svakom ĉlanu
table, kvartiru, jednoznaĉno dodjeljuje jedna jedinstvena numeriĉka oznaka
(vlastiti broj) u vidu prirodnog broja. Ako ţelimo izraĉunati broj ĉlanova
jedne generacije, onda zbir ĉlanova po generaciji je dat formulom gn+1=2n
(n=0,1,2,3,4,…; 0 je za prvu generaciju, 1 za drugu, 2 za treću, 3 za ĉetvrtu
itd.). Ako je rijeĉ o prvoj generaciji, onda je g0+1=g1=20=1, što znaĉi da prvu
generaciju ĉini jedan ĉlan (zaista, to je proband). Druga generacija se sastoji
od 2 ĉlana, jer je g1+1=g2=21=2 (=2x1). Treća generacija ima 4 ĉlana, jer je
g2+1=g3=22=4 (=2x2). Ĉetvrta generacija se sastoji od 8 osoba, jer je
g3+1=g4=23=8 (=2x4) itd. (Ĉak u sluĉaju da roditelj djeteta nije poznat,
njegovo mjesto kvartira je doista prazno, ali je taj kvartir iskljuĉivo
rezervisan za njega i jednoznaĉno je odreĊeno njegovim vlastitim brojem.)
151
Gener. 8 9 10 11 12 13 14 15 Parent.
IV pradjed prabaka pradjed prabaka pradjed prabaka pradjed prabaka III
III 4 djed 5 baka 6 djed 7 baka II
II 2 otac 3 majka I
I 1 proband 0

Tabela 1. Fragment opšteg oblika table kvartira od četiri generacije

(vertikalno ureĎenje)

Šta moţemo uoĉiti u tabli kvartira (tabela 1) u vezi sa brojem ĉlanova

pojedinih generacija prilikom ovog postupka povratka unazad u daleku
prošlost naših praroditelja? Nije teško zakljuĉiti da se broj osoba
(odgovarajućih praroditelja) za svaku generaciju u odnosu na prethodnu
teoretski duplira. Idući dalje, vidimo iz tabele, pri ĉemu moţemo zakljuĉiti,
da sve muške osobe nose paran vlastiti broj, a sve ţenske osobe nose neparan
vlastiti broj za 1 veći od broja muţa, dok oĉevi imaju vlastiti broj koji je 2
puta veći nego vlastiti broj njihovog djeteta. Tako roditelji od sina 134 su
268 i 269 ili, naprimjer, od osobe 423 (ţensko) suprug je 422, a njihovo
dijete nosi numeriĉku oznaku 422:2=211 (ţensko). Poţeljno je još znati na
koji naĉin ćemo izraĉunati ukupan broj osoba u prvih n generacija,
raĉunajući, naravno, i probanda (taj zbir je, zapravo, vlastiti broj posljednje
ţenske osobe u n-generaciji). Do ovog zbira moţemo doći i na jedan drugi
naĉin; moţemo ga izraĉunati putem formule Sn=a1∙(qn-1)/(q-1) za zbir prvih
n-ĉlanova geometrijskog niza (progresije). Ilustrirajmo to primjerom
izraĉunavanja S10 zbira svih osoba 10 prvih generacija table kvartira:

S10=1+S9=1+{[2∙(29-1)]:(2-1)}=1+{[2∙511]:1}=1023

Ovo, kao i prethodno, pouĉno je znati, posebno kada smo u situaciji da

prouĉavamo tablu kvartira sa većim brojem generacija, a koja je publicirana
u knjizi putem liste. Tada po redoslijedu brojeva i na bazi gore izvedenih
zakljuĉaka (pravila) moţemo bez problema utvrditi meĊusobne genealoške
relacije ĉlanova table, kao i one izmeĊu ĉlanova i probanda. Izvedena
razmatranja moţemo naći i provjeriti u tabeli 2.

152
 Napomene uz tabelu 2:

1) u koloni 5 dat je broj (pra)roditelja nosioca kvartira (probanda) po

generacijama,

2) u kolonama 3 i 4 tabele 2 su predstavljeni respektivno nizovi

vlastitih brojeva (pra)roditelja oĉeve odnosno majĉine direktne
linije u odnosu na probanda.

1. 2. 3. 4. 5.
Generacija God. roĊenja Num. oznaka Num. oznaka Broj prarod.
I 2010. 1 1 0
II 1980. 2 3 2
III 1950. 4 7 4
IV 1920. 8 15 8
V 1890. 16 31 16
VI 1860. 32 63 32
VII 1830. 64 127 64
VIII 1800. 128 255 128
IX 1770. 256 511 256
X 1740. 512 1.023 512
XI 1710. 1.024 2.047 1.024
XII 1680. 2.048 4.095 2.048
XIII 1650. 4.096 8.191 4.096
XIV 1620. 8.192 16.383 8.192
XV 1590. 16.384 32.767 16.384
XVI 1560. 32.768 65.535 32.768
XVII 1530. 65.536 131.071 65.536
XVIII 1500. 131.072 262.143 131.072
XIX 1470. 262.144 524.287 262.144
XX 1440. 524.288 1.048.575 524.288
XXI 1410. 1.048.576 2.097.151 1.048.576
XXII 1380. 2.097.152 4.194.303 2.097.152
XXIII 1350. 4.194.304 8.388.607 4.194.304
XXIV 1320. 8.388.608 16.777.215 8.388.608

Tabela 2. Broj direktnih praroditelja (predaka) po generacijama

153
a) 8 9 10 11 12 13 14 15 b) 8 9 10 11 12 13 14 15

4 5 6 7 4 5 6 7
Oče

a
ran
va

a st
st

jčin
ran

2 3 2 3
a

Ma
1
1

U kompjuterskim programima (genealoškom softveru) sâm sistem generira

tablu kvartira na bazi unesenih podataka, a neki dodatno imaju mogućnost
prikaza na geografskoj karti mjesta roĊenja svih osoba table kvartira. Na bazi
toga iz te karte moţemo lako ustanoviti familijarne migracione procese (u
prošlosti, najĉešće lokalnog karaktera), konstatirati iz kojih podruĉja i mjesta
potjeĉe porijeklo naših praroditelja, uz dodatne podatke i razloge njihovog
eventualnog ostanka u mjestima roĊenja, ili preseljenja u druga mjesta
njihovog ţivljenja. Ovdje moţemo govoriti i o „krugu kretanja“ potrage za
partnerom sa kojim ţelimo ostvariti bilo privremenu ili stalnu ţivotnu
relaciju. (Tematika se moţe ĉak donekle posmatrati kao i analogija pojavi
koja je prisutna u ţivotinjskom svijetu, poznata pod nazivom „radijus
parenja“.) Taj radijus kretanja kod ljudi je u poĉetku bio ograniĉen otprilike
na nekih tridesetak kilometara, jer je bio uvjetovan mogućnošću odlaska i
povratka u toku jednog dana (pješice, konjem, zapregom, kasnije biciklom
itd.). Ovo je jedna vrlo sloţena tema kojom se nećemo sada baviti i koja bi se
morala posmatrati iz više razliĉitih aspekata (geografskog, društvenog,
demografskog, religioznog, kulturološkog, politiĉkog, vremenskog,
ekonomskog itd.).

S obzirom na to da svaku genealogiju, pa i tablu kvartira, moţemo obraditi i

predstaviti na dva naĉina, putem sheme i/ili u formi tekstualne liste
(publikacije, obiĉno jedne knjige), onda treba da se upoznamo s time koji
podaci ulaze u ta dva oblika predstavljanja kvartira. U shemi uz osnovne
personalne podatke probanda (ime, prezime, datum i mjesto roĊenja) mogu
biti notirani još, ako je u primjeni, suprug(a) sa datumom i mjestom
vjenĉanja, kao i njihova djeca, takoĊer sa osnovnim personalnim podacima.
Neki genealozi notiraju samo broj djece, naprimjer, 2fa+3fs (2 kćerke i 3
sina). Za (pra)roditelje unosimo takoĊer samo osnovne personalne podatke.

154
c) 1 d) 8 9 10 11 12 x 13 14 x 15
x x

2 3
4 x 5 6 x 7

4 5 6 7 2 x 3

1
8 9 10 11 12 13 14 15

g) Očeva st rana

9 10
e) 8 f)
4 7 14 8 4 2 5 11
9
2 1
6 13
10 3
12 6 7 15
5 5 12

11 13 14
1 4 11 Maj či n rana
a st
12
6 3 10
13

3 2 9 h) 11 12
14
10 13
9 5 6 14
7 1 8 15
15 8 4 2 3 7 15
1

Sheme 1a) do h). Primjeri nekih grafičkih prezentacija tabli kvartira (Sheme su
preuzete iz knjige autora ovog članka „Uvod u genealogiju i historiju familije:
Kako napraviti porodično stablo”, Dobra knjiga, Sarajevo, 2017)

U listi (tekstualnoj publikaciji) se ispunjavaju uz numeriĉku oznaku kvartira

kako osnovni liĉni podaci tako i drugi podaci (npr. religijska pripadnost,
školska naobrazba, zanimanja, društvene duţnosti i funkcije, posjedi itd.),
ĉiji izbor zavisi od samog istraţivaĉa stabla i dostupnosti podataka. Neki
genealozi notiraju i spisak djece sa osnovnim podacima. Ovi podaci u listi se
mogu obogatiti i odgovarajućim tekstom, razliĉitim prilozima za ilustraciju,
kao što su fotografije, smrtovnice, crteţi, faksimili raznih dokumenta, pisma,
novinski isjeĉci, pravne zabilješke i drugo.

155
Pojava ponavljanja kvartira

Postoji mogućnost, pojava da se pojedini praroditelji (kvartiri) ponavljaju

više puta u jednoj tabli kvartira, pa tada proband moţe na više naĉina da vodi
porijeklo od njih. Ova pojava se u genealogiji naziva ponavljanje kvartira.
To ćemo objasniti. Naime, ako pogledamo tablu 2, moţemo iz nje proĉitati, s
obzirom na to da se kod kreiranja table kvartira broj praroditelja jedne
generacije duplira u odnosu na prethodnu, da npr. jedan proband ima
„teoretski“ oko 17 miliona praroditelja (predaka od kojih vodi porijeklo) iz
1300. godine (oko 700 godina ranije). (Napomenimo da je u tabeli 2 za
vremenski period izmeĊu dvije generacije uzeto 30 godina, što je naravno
pribliţan broj; u genealogiji se operira razmakom izmeĊu generacija od 25
do 35 godina, a uglavnom genealozi raĉunaju sa 3 generacije u jednom
stoljeću. Ti prosjeci su u praksi i potvrĊeni.). Ili ovaj primjer: jedan proband
iz današnjeg vremena vodi porijeklo od 17 milijardi praroditelja iz perioda
od prije jednog milenija, što je skoro tri puta više nego broj stanovnika
zemaljske kugle od prije deset godina. Naravno da je ovo nemoguće, jer
postoje procjene da je u to vrijeme na Zemlji ţivjelo oko 300 miliona
stanovnika. Dakle, gledajući prethodna dva primjera, lako moţemo uvidjeti
da nešto nije u skladu sa logikom. TakoĊer se moţemo upitati da nismo
napravili neku grešku prilikom kreiranja tabele 2. Nismo, jer sistem
numerisanja table kvartira neosporno je konzistentan. Zapravo, jedini
zakljuĉak, što smo već i spomenuli, je da se jedan veliki broj kvartira, bolje
reći, roditeljskih parova, morao sigurno, pogotovu u davnim vremenima, više
puta pojavljivati, ponavljati. (Iz samog koncepta table kvartira moţemo
zakljuĉiti, ali i potvrditi, jedan stav iz genealoškog uĉenja da, ako idemo
unazad daleko u prošlost, broj zajedniĉkih praroditelja /predaka/ se
umnoţava, što znaĉi teoretski da smo mi svi jedna familija, svi vodimo
porijeklo od kraljeva i vitezova, od hajduka i prosjaka.)
Ako, naprimjer, jedan nećak i nećaka sklope braĉnu zajednicu, onda jedan
par praroditelja (djed i baka) je identiĉan i on se drugi puta javlja u tabli
kvartira. Ova praksa zasnivanja braĉnih zajednica (posebno u daleka
vremena) izmeĊu krvno bliskih srodnika (obiĉno krvno vezanih do petog
koljena), tj. osoba koje (su) ima(le)ju identiĉne praroditelje, je „krivac“ za
ponavljanje kvartira. To se vijekovima kroz historiju dogaĊalo u svijetu kod
nekih društvenih zajednica koje su bile zatvorene i geografski odsjeĉene
(izolirane) od ostalog dijela svijeta (npr. nekada, još u neotkrivenim
kontinentima, na dalekim ostrvima, nepristupaĉnim brdskim i planinskim
podruĉjima, pustinjskim, prašumskim i moĉvarnim predjelima itd.). To je
(bio) takoĊer i sluĉaj kod vjerski zatvorenih zajednica i kultura, gdje je (bilo)
onemogućeno miješanje sa kulturama drugih koje su (bile) zasnovane na
drukĉijim ţivotnim iskustvima i vjerskim uvjerenjima. U nekim zemljama i
kulturama (arapskim zemljama, kod Turaka, Marokanaca, Jevreja itd.) se to
156
ĉesto dogaĊa(lo) ne samo iz razloga zatvorenosti lokalnih zajednica nego i iz
ekonomskih razloga, kako bi zemljišni posjedi i druge svojine osta(ja)le u
krugu porodica (radi uvećavanja bogatstva). Rijeĉ je o porodicama koje ţive
„u zajednici“ (istom rodu, klanu, uţem plemenu). Posebno kod plemićkih i
kraljevskih porodica (ne samo evropskih) je ova praksa vijekovima bila
prisutna. Spomenimo stariji ogranak habsburške dinastije u Španiji koji je
poslije smrti posljednjeg potomka španskog kralja Karla II (r. 1661–1700)
izumro (ugasio se), jer Karlo II nije imao svojih potomaka. Poznato je da je
bio roĊen s nizom fiziĉkih i umnih mana kao posljedice roĊenja u familiji u
kojoj su se godinama miješali najbliţi krvni srodnici. Postoje i drugi razlozi
(u manjem ili većem obimu) koji (su) ima(li)ju utjecaj na ovu praksu
miješanja blisko krvnih srodnika. Napomenimo da je praksa u ovim
primjerima, gdje govorimo o socijalnoj i geografskoj endogamiji (zasnivanje
braĉnih i vanbraĉnih odnosa unutar jedne odreĊene, iste, izolirane društvene
grupe, zajednice), za spomenute zajednice (bila) potpuno normalan,
naslijeĊeni, obiĉaj u njihovom naĉinu ţivota. Ne spominjemo decidirano
incest za seksualne relacije otac – kćerka, majka – sin, brat – sestra, jer je on
ipak rjeĊa pojava, pa ĉak i kada je rijeĉ o ranijim historijskim razdobljima.
Po kanonskom pravu je incest teţak grijeh. Bio je uglavnom prisutan kod
starih Egipćana, Inka, na havajskim ostrvima, u rimskim i drugim
kraljevskim porodicama. MeĊutim, incest ni danas nije iskorijenjen, iako
znamo koliko je on društveno „oteţan“ jednim moralnim i medicinskim
teretom (saznanjem o negativnim posljedicama po potomstvo). Ĉak imamo
danas – preko postojanja zakonskih propisa koji se već nalaze u kaznenom
zakonodavstvu nekih razvijenih zemalja (Francuska, Španija …), a za par
polubrat – polusestra u skandinavskim zemljama, sa trendom da to i druge
zemlje uvedu (Njemaĉka, Hrvatska…) – jedan vrlo ublaţen pristup da
seksualna veza izmeĊu brata i sestre (odnosno polubrata i polusestre) nije
kaţnjiva ako su oni punoljetni. (A zar se, ipak, ne bi morali upitati, a šta je sa
vjerskim, moralnim, dakle etiĉkim normama?) Ovo „omekšavanje“ je uzelo
svuda priliĉno maha u današnjoj zbilji, a nama uglavnom ostaje da se pitamo
šta će sve ovo sutra donijeti. (Istiĉemo, za navedene pojave su posebno
interesantna antropološka, etnografska, sociološka, medicinska i historijska
istraţivanja u svijetu, ĉije rezultate moţemo naći u odgovarajućim
publikacijama.). Odnos izmeĊu teoretskog broja praroditelja, izraĉunatog
metodologijom sistema numerisanja table kvartira, i broja stvarnih
praroditelja se naziva implex ili praroditeljska istobrojnost, jednakobrojnost
(skraćeno „ix“). Ako je rijeĉ o istom broju teoretskih i stvarnih roditelja,
onda je on, logiĉno, jednak 1, tj. Ix=1. Ako postoji ponavljanje kvartira, onda
je Ix<1. Navest ćemo jedan upeĉatljiv primjer iz historije: španski kralj
Alfons XII (1857–1885), za kojeg se pretpostavlja da je bio vanbraĉno dijete,
u XI generaciji je imao 111 stvarnih praroditelja umjesto teoretskih 1024, što
je skoro za 10 puta manje.
157
Istaknuta pojava, kriţanje (parenje) unutar (braĉne) zajednice srodnih
bliskokrvnih osoba je takoĊer i u uskoj vezi sa pojmom inbridinga (engl.
inbreeding). To je jedan nauĉni termin iz genetike. Genetiĉare na prvom
mjestu interesira odgovor na pitanje kolika postoji šansa (vjerovatnoća) u
nasljeĊivanju liĉnih tjelesnih i umnih osobina kod potomaka od njihovih
predaka. Ovdje moţemo uslovno govoriti o genetskom srodstvu koje
predstavljamo koeficijentom inbridinga (genetsko preklapanje; vjerovatnoća
da neka osoba potjeĉe od istog pretka, da nosi dva ista alela), za razliku od
genealoškog srodstva koje smo izraţavali u stepenima (koljenima) krvnog
srodstva. Ovaj pojam je uveo u genetiku vrlo poznati i zasluţeni ameriĉki
genetiĉar dr. Sewall Green Wright (1889–1988). Postoji više matematiĉkih
metoda (kako jednostavnih tako i kompliciranijih) za izraĉunavanje ovih
koeficijenata, obiĉno izraţenih u decimalnim razlomcima (brojevima) ili
procentima ako govorimo o genetskom preklapanju. Za ilustraciju,
naprimjer, vrijednost tog koeficijenta za par roditelj – dijete je r=0,5 (50%),
za par nećak – nećaka r=0,25 (25%), dok, naprimjer, za par sin striĉevića –
kćerka tetiĉne je r=0,0625 (6,25%) itd.

Pojava gubitka kvartira

Pojavu da jedan kvartir (ili ĉak oba) u tabli kvartira ostaje prazan (kaţemo da
se javlja „bijela mrlja“), zato što odgovarajućeg praroditelja ne moţemo
pronaći (naprimjer, nepoznat otac od nezakonito roĊenog djeteta), nazivamo
gubitkom kvartira. Ova pojava se mnogo ĉešće javlja sa oĉevima nego
majkama. Dakle, kod pojave gubitka kvartira kako otac tako i njegovi
(pra)roditelji su „zauvijek“ izgubljeni (kvartiri ostaju zauvijek nepoznati). Na
tom mjestu prestaje svako istraţivanje; moţe se nastaviti ako se pronaĊu
roditelji ili moţemo nastaviti sa slijedećim kvartirima. Ova pojava se javlja,
takoĊer, i u sluĉaju ako je rijeĉ o naĊenoj djeci ostavljenoj od roditelja, o
djeci ĉije roditelje ne znamo, nahoĉadima (nahodima) ili adoptiranoj
(usvojenoj) djeci. Od ove djece ostaju nepoznata (nenotirana u shemi table)
oba biološka roditelja, kao i biološki praroditelji, a u tabli kvartira bit će
notirani zakonski roditelji oni koji su prihvatili i adoptirali tu djecu, što
pojedini genealozi smatraju pogrešnom praksom.

Kratak historijat table kvartira

Tabla kvartira, u nešto izmijenjenom obliku, bila je poznata još u rimsko

doba. Posebno je bila poznata i u upotrebi u srednjem i novom vijeku. S
posebnom zaslugom spominjemo austrijskog plemića, diplomatu, historiĉara,
publicistu pet vrlo znaĉajnih knjiga, Michaela von Aitzinga (Michaël
158
Eytzinger, Aitzinger), roĊenog 1530? godine u Obereitzingu (umro 1598. u
Bonnu), koji je prvi publicirao i uveo u genealogiju tablu kvartira u svom
djelu „Thesaurus Principum hac Aetate in Europa Viventium”, Cologne
(Keln), 1590. godine. Ova metoda numerisanja je po njemu i dobila ime
„Aitzinger metoda“. Putovao je puno po zemljama Evrope. Inaĉe, bio je
poliglota, poznavalac, pored njemaĉkog jezika, i drugih evropskih jezika,
grĉkog, latinskog, španskog, italijanskog, flamanskog kao i hebrejskog.
Napomenimo da je i španski genealog Hieronymus (Jerónimo) de Sosa
prezentirao ovu metodu 1676. godine u „Noticia de la gran casa de los
marqueses de Villafranca”, popularizirao je i ona je po njemu nazvana „Sosa
metoda“; ovaj naziv je dosta u upotrebi. TakoĊer, istiĉemo da je 1883.
godine engleski nauĉnik, istraţivaĉ i svjetski putnik, u nauĉnom krugu
poznati statistiĉar, sociolog, antropolog, geograf, psiholog, eugeniĉar,
meteorolog, progeniĉar, sir Francis Golton (1822–1911), koji je objavio
preko 340 radova, predloţio jednu sekvencijalnu numeraciju predaka
(nazvanu „raĉunska notacija srodstva“) koja potpuno odgovara gore
spomenut(im)oj metod(ama)i.
U literaturi i praktiĉnoj upotrebi prezentirani sistem numerisanja table
kvartira se najĉešće imenuje kao „Sistem-Kekulé“ ili „Sosa-Stradonitz“,
prema njegovom „izumitelju“ Stephanu Karlu Kekuléu, sa predjenutim
prezimenom (dodatkom) von Stradonitz (roĊen u Gentu 1863. godine, umro
1933. u Berlinu). Kekulé je bio doktor filozofije (1893), doktor prava (1895),
poznati heraldiĉar, historiĉar prava, pravnik i genealog. Bio je
predsjedavajući „Herolda“ i poznati pisac nemalog broja genealoških radova.
Spomenuta metoda je dobila naziv po njemu zahvaljujući njegovoj
interpretaciji „Aitzinger metode“ u publiciranom „Ahnentafel Atlasu“ 1898.
godine. (Iz gornjeg moţemo zakljuĉiti da su svi kasniji „izumitelji“ poluĉili
više slave nego Aitzinger, koji je bio stvarni izumitelj ovog sistema.)
Napomenimo, u svijetu postoji još nekoliko sistema numerisanja table
kvartira, najĉešće sistema koje su njihovi autori koristili u svojim
publikacijama, ali koja se kasnije u manjoj mjeri javljaju u primjeni od
drugih autora: sistem Roller, Julius Oskar Hager, Sommer, Lorentz,
Borchardt, prof. M. Dieckmann, Hörig, prof. S. Rösch, K. J. Pauken, Paulsen
I, Paulsen II, J. B. Strandbygard, Engström.1
Njemaĉki historiĉar i genealog Wilhelm Karl Prinz von Isenburg (roĊen
1903. godine u Darmstatu, umro 1956. u Mülheimu), pisac nekoliko vrlo
znaĉajnih knjiga, u knjizi „Meine Ahnen” publicirao je 1938. godine do tada
najopširniju tablu kvartira sa 16.383 praroditelja. MeĊutim, već sada
moţemo na internetu pronaći table kvartira sa oko 50.000 kvartira.

1
Vidjeti: Vulsma, R. F. (1962) „Gens Nostra“, XVII, str. 153–158, 203; ĉasopis NGV-a,
Holandskog genealoškog udruţenja;
www.gensdatapro.ngv.nl/informatie/Persoonsnummering.htm

159
16 18 20 22 24 26 28 30
Omer Sulejmen Avdaga Hamid
Merdanović Lemeš Miso Arnautović
Zgošća Sarajevo Travnik ?-
1864-1932 ?-1947 Sarajevo ?

17 19 21 23 25 27 29 31
Emina Habiba N.N. Fatima
Imamović ? Mujanović
Vitez ?-
Sarajevo
dec. 1963

8 9 10 11 12 13 14 15
Osman Mulija Hamza Aiša Sulejman Hatka Ahmed Razija
Merdanović Smolo Babić Lemeš Sarkić Hozanović Miso Arnautović

Zenica 1887 Papratnica Visoko s.Graćanica Pecigrad Sarajevo Travnik

-s.Doboj 1888- 1902(3)?- 1905(6)?- ?-Mala 1898- 25.05.1903-
25.08.1944 s.Doboj Arnautovići Arnautovići Kladuša ? Sarajevo Sarajevo
25.12.1980. 1945 1943 1960 okt. 1980
x x x x
Visoko Arnautovići ? Sarajevo
1912 1925(6)?
4 5 6 7
Osman Senija Husein Rabija
Merdanović Babić Sarkić Miso

s.Doboj 10.06.1922 Visoko 15.06.1933- M. Kladuša15.10.1926 Sarajevo 10.04.1927-

-s.Doboj 2013. -Mainz 06.12.1994.
x x
Kakanj 25.02.1955. Sarajevo 13.05.1948.

2 3
Nijaz Merdanović Vesna Sarkić
* Kakanj 15.01.1957. * Sarajevo 29.09.1956.
x
Sarajevo 02.07.1977.

1
Ajla Merdanović,
* Sarajevo 16.02.1978, x Sarajevo 02.09.2006.
Duco Wisse Magnet van Heel,
*Groningen 19.03.1970, sin od Casparus Johannes van Heel i Neeltje Wisse
a. Edo Wisse Merdan van Heel, * Den Haag 20.12.2006.
b. Zara Vesna Nelleke van Heel, * Waršava 22.03.2015.

Shema i). Primjer table kvartira sa 5 generacija

160
U primjeru (shemi) je data tabla kvartira u kojoj je probanda Ajla
Merdanović, roĊena u Sarajevu, udata za Duca van Heela iz Holandije. Ovu
tablu kvartira je izradio Caspar(us) Johannes van Heel, svekar probande i uz
njegovo odobrenje i odobrenje Ajle i njenih roditelja ova tabla se pojavljuje
u ovom ĉlanku.

1. Probanda Ajla Merdanović (ud. Van Heel) je završila osnovnu školu u

Sarajevu, a srednju u SAD-u. Diplomirala je na prestiţnom ameriĉkom
Princeton University. Trenutno obavlja u Varšavi visoku funkciju savjetnika
pri Organizaciji za sigurnost i saradnju u Evropi (OSCE).

Caspar(us) Johannes van Heel, jurista, poznati je holandski arhivar

specijalist, historiĉar, genealog, publicista i pisac više historijskih i
genealoških knjiga.

2. Nijaz Merdanović, profesionalni fudbaler, nekadašnji igraĉ FK Sarajevo i

dugogodišnji direktor Kluba, bio je, izmeĊu ostalog, ĉlan struĉnog kolegija
Kluba, direktor marketinga i opštih poslova u Nogometnom savezu BiH.

3. Vesna Sarkić je osnovnu školu, gimnaziju i pravni fakultet završila u

Sarajevu. Trenutno je zaposlena kao sudija u Općinskom i Kantonalnom
sudu u Sarajevu.

Napomena: tekstovi vezani za ĉlanove table kvartira, koji se, inaĉe, pišu
odvojeno od sheme (u jednoj listi, knjizi), mogu biti opskrbljeni širokom
lepezom raznih podataka i priloga, kako je to već istaknuto u posljednjem
pasusu potpoglavlja Osobine table kvartira.

Zašto tabla kvartira?

Istraţivanje table kvartira je vrlo popularno u razvijenim zemljama i većina

stanovnika ima kreiranu tu tablu, pri ĉemu ĉovjek ne moţe da vjeruje da
neke istraţene i napravljene table kvartira idu u dubinu blizu hiljadu godina.
Pojedini genealozi naglašavaju da je u posljednje vrijeme nešto opala
popularnost u kreiranju ovih stabala. Ovo skoro da se moţe negirati, jer npr.
obim publiciranja tabli kvartira na internetu nije uopšte smanjen. Tabla
kvartira, za razliku od niza roda i porodiĉnog stabla, koje se bave relacijama
u okviru jedne familije, daje jednu širu sliku neĉijeg porijekla i u nju su
ukljuĉene osobe sa razliĉitim familijarnim prezimenima. I upravo zbog te
ĉinjenice mnogi genealozi istiĉu da je ova genealoška forma iz genealoško-
istraţivaĉkog aspekta, za razliku od svih ostalih genealogija, i
161
najzanimljivija. Naime, tabla kvartira najbolje prezentira razliĉitost osoba
(biološko porijeklo), kao i spektar socijalnih statusa (socijalno porijeklo).

Pored interesantne same fizionomije ove genealogije vrlo su pouĉna saznanja

o ponavljanju i gubitku kvartira. Uz njih smo nešto nauĉili i o socijalnoj i
geografskoj endogamiji, incestu i inbridingu. Danas je ta problematika vrlo
aktuelna; genealogija i genetika se snaţno podupiru. Odgovore na
spominjane pojave i nedoumice oko krvnog srodstva sada moţemo istraţiti,
dokazati i potvrditi putem DNK. Takozvana DNK-genealogija više nije kao
nauka i metoda u povoju, ona se brzo razvija i već uveliko primjenjuje širom
svijeta.

Literatura

1. Balhan, Ronald, Drie, Rob van (2003) Uw stamboom op de computer, CBG

den Haag, Stichting Aldfaer, Hilversum.
2. Bemmelen, J. F. van (1940) Afstamming en erfelijkheid en de kwartierstaat,
N. V. Uitgevers – Mij. A. Rutgers, Naarden.
3. Biezeman, Hein (2006) Van onderzoek naar Stamboomboek, Hein
Biezeman, Rotterdam.
4. Buffetaut, Yves, Mergnac, Marie-Odile, Montjouvent, Philippe de (2013)
La généalogie pour tous: La bonne méthode pour débuter et construire son
arbre, Éditions Autrement, Paris.
5. Chater, Kathy (2004) Family History Made Easy. How to trace your family
tree and find relatives in Engeland, Ireland, Scotland and Wales,
Southwater, London.
6. Colwell, Stella (1980) The Family History Book: A Guide to Tracing your
Ancestors, Phaidon, Oxford.
7. Drie, Rob van, Plomp, Nico, Tang, Aad van der (1988) Genealogie van
stamboom tot familiegeschiedenis, CBG ‟s-Grafenhage, Stichting Teleac,
Utrecht.
8. Drie, Rob van (1998) Stamboomonderzoek voor beginners, CBG den Haag,
Woerden.
9. Drie, Rob van, Noorda, Kees (2005) Verre verwanten – familiegeschiedenis
dichterbij, CBG Den Haag, Teleac, Kosmos Z&K, Utrecht – Antwerpen.
10. Drie, Rob van (2010) Stamboom boek: verborgen verleden, Teleac en CBG,
Zwolle: Waanders.
11. Durye, Pierre (1961) La généalogie, Presses Universitaires De France,
Paris.
12. Elenbaas, Els (1999) Het stambomenboek – Wortels naar je verleden,
Strengholt, Hofstede Oud-Bussem, Flevolan, Naarden.
13. Goody, Jack (1983) The development of the Family and Marriage in
Europe, Cambridge University Press, Cambridge.

162
14. Haye, R. de la (1994) Limburgse voorouders. Handleiding voor
genealogisch onderzoek in Limburg, Mastricht.
15. Hodţić, Ibrahim A. (2017) Uvod u genealogiju i historiju familije: Kako
napraviti porodično stablo, Dobra knjiga, Sarajevo.
16. Kruimel, H. L. met medewerking van Eijk, H. H. W. van, Hammers, N. A.,
Lugard, J. W., Raven G. J. A. (1981) Voorouders gezocht: Inleiding tot de
genealogie, Nederlandse genealogische vereniging, Amsterdam.
17. Lemmers, Piet (1996) Genealogie Lemmers zeven-voud, Pierre van der
Meer, Malden.
18. Lindemans, Jan (1942) Hoe maak ik mijn stamboom op. Kleine inleiding tot
de Vlaamsche Familiegeschiedenis, 2e druk, N.V. Standaard-Boekhandel,
Antwerpen – Brussel – Gent – Leuwen.
19. Linskey, Marie (1996) Family Trees: A Manual for their Design, Layout &
Display, Phillimore, Shopwyke Manor Barn, Chichester, West Sussex.
20. Nes, Gerard van de (1994) Maak uw eigen stamboom: Handboek voor
genealogie en heraldiek, Trion – Baarn.
21. Nieuwland, P., Visser, J., Dolk, W. (1979) Gids voor genealogisch
onderzoek in Frisland, Fryske akademy, Ljouwert – Leeuwarden.
22. Okkema, J. C. (1986) Handleiding voor genealogisch onderzoek in
Nederland, 4e druk, Fibula – Dishoeck, Weesp.
23. Olij, Erwin (2005) Stamboomonderzoek, Van Duuren Media, Eck van Wiel.
24. Pama, C. (1943) Onze afstamming, N. V. Uitgevers – Mij. A. Rutgers,
Naarden.
25. Pasternak, B. (1976) Inleiding tot Kinship en sociale organisatie,
Englewood Cliffs, NJ. Prentice Hall.
26. Penta, Anna (2002) Genealogie. Een gids voor 50-plussers, Academic
Service, Schoonhoven.
27. Rolestraete, Johan (1998) Handleiding voor genealogisch onderzoek in
Vlaanderen, Roeselare.
28. Roelestrate, Johan (2006) Je stamboom, je familiegeschiedenis. Stap voor
stap, Davidsfonds – Leuwen.
29. Steenbergen, Jan Bosman (1996) Familieboek. Autor.
30. Tang, Aad van der (1981) Stamboom onderzoek – Een handleiding bij het
schrijven van uw familiegeschiedenis, Uigeverij het Spectrum, Utrecht –
Antwerpen.
31. Van Noppen, Henri (2004) De stamboom en geschiedenis van uw familie,
Deltas, België – Nederland.
32. Vennik, Roelof (1992) Handboek voor stamboomonderzoek, Wilkerdon –
Rotterdam.
33. Westin, Jeanne Eddy (1998) Finding Your Roots. How toTtrace Your
Ancestors at Home and Abroad, Jeremy P. Tarcher / Putnam, New York.
34. Zmajić, Bartol (1971) Heraldika, Školska knjiga, Zagreb.

163
164
Semir Hambo, MA
Izvršni urednik / Executive Editor
Intersoft d. o. o.

UDK 94 (497.15)

ETNIĈKA PODLOGA BOSANSKE BANOVINE

U DOBA BANA MATEJA NINOSLAVA

ETHNIC BACKGROUND OF BOSNIAN BANOVINA

IN THE TIME OF BAN MATEJ NINOSLAV

Sažetak
U radu je predstavljen kratak historijat problema narodnosti u bosanskoj banovini
u doba bana Mateja Ninoslava. Fokusirani su „sporni” termini Srbljin i Vlah koje
je historiografija tumačila na različite načine. Na bazi dostupnih objavljenih
izvora i literature rekonstruisan je historijski kontekst predmetne problematike i –
pored dosadašnjih, u nemalom broju slučajeva uvriježenih stavova – izneseno je
mišljenje o mogućem pristupu analizi postavljenog problema. S tim u vezi
naglašena je važnost percepcije pisara koji je pisao istaknute termine u poveljama,
mjesto nastanka istih i općenito saznanja o unutrašnjosti Balkana, koji su mogli
utjecati na formiranje termina Srbljin i Vlah u kontekstu podanika bosanskog
bana.

Ključne riječi: Srbljin, Vlah, Dubrovnik, Bosna, narodnost, etnička podloga,

zaleĎe, percepcija, XIII st.

Summary
This paper presents a short history of the problem of ethnicity in the Bosnian
banovina during the time of Ban Matej Ninoslav. The "controversial" terms of
Srbljin and Vlah were interpreted in historiography by various means. Based on
available published sources and literature, the historical context of the subject
matter has been reconstructed, and in addition to the present, in a small number of
cases, established attitudes have been expressed about the possible approach to
the analysis of the problem. In this regard, the importance of the perception of the
writer, who wrote high-ranking terms in the charter, the location of the same ones
and the general knowledge of the interior of the Balkans, that emphasized the
formation of the term Srbljin and Vlah in the context of the Bosnian bane subject,
was emphasized.

Keywords: Srbljin, Vlah, Dubrovnik, Bosnia, ethnicity, ethnic background,

hinterland, perception, XIII century.

165
Stavovi historiografije i definisanje problema

Postaviti pitanje koja etniĉka skupina ĉini stanovništvo u drţavi bosanskog

bana u prvi mah djeluje neobiĉno. Na osnovu društvenog razvoja ali i drugih
okolnosti ime drţave bi trebalo u većini sluĉajeva odreĊivati i etnos koji je
njezinim sastavnim dijelom. Iako je rijeĉ o srednjem vijeku, kada ne
moţemo govoriti o naciji koju ĉini jedna etniĉka skupina na naĉin kako su
ova pitanja postavljana u XIX stoljeću, etniĉki okviri srednjovjekovne
bosanske drţave ne bi trebali predstavljati nejasnu ĉinjenicu.1 MeĊutim,
oskudnost izvornog materijala i šarolika interpretacija nekih segmenata
poznate nam graĊe uĉinili su diskutabilnim pitanje narodnosti stanovništva
u drţavi bosanskog bana Mateja Ninoslava.

U tri od ukupno ĉetiri isprave izdate Dubrovniku od spomenutog vladara

navedena je klauzula o postupku u sluĉaju spora na relaciji „Srblji –
Vlasi“. OdreĊena je nadleţnost na naĉin da, ukoliko Srbljin tuţi Vlaha,
pravdu traţi pred dubrovaĉkim knezom, a ukoliko Vlah tuţi Srbljina, sluĉaj
ide pred bana.2 Upravo su ti termini dali povoda ali i prostora
historiĉarima i onima koji to nisu da iznose hipoteze o tome ko su bili
podanici bosanskog bana Mateja Ninoslava, a ko su Dubrovĉani iz njegovih
isprava.
O narodnosti u drţavi bosanskog bana Mateja Ninoslava meĊu prvima su
pisali Konstantin Jireĉek i Franjo Raĉki.3 Uzimajući u obzir vrijeme njihova
nauĉnog djelovanja kao i saznanja kojima su raspolagali, moţemo
konstatovati da su pitanju spornih termina „Srblji i Vlasi“ pristupali površno
i krajnje iskljuĉivo. Jasno je, uzimajući u obzir rezultate do kojih se do
danas došlo, da rješavanju ovog problema treba prići sistematski te ispitati
karakter većine bosansko-humskih isprava izdatih Dubrovniku. U ovom
sluĉaju ne treba zaobići ni komparaciju sa diplomatiĉkim materijalom
nastalim prije i poslije vremena bosanskog bana Mateja Ninoslava.
Jedino na taj naĉin moţemo zadovoljiti neke nauĉne principe i biti sigurni
da smo od nekoliko mogućnosti odabrali ispravnu.

1
Hobsbawm, E. J., 1992.; Anderson, B., 2001. (31–42); Korunić, P., 2004. (2–19).
2
„ ase eše ako vqroye srblиnj vlaha da se pri prqdj knezemj: ako vqrue vlahj srbvlina: da se
pri prqdj banomj a inomu vlahu da ne bude izma." ( 1232-1235, 22.mart 1240. godine, mart
1249.godine), Стојановић Љ. (I dio), 2006, 6, 8, 10.
3
Za Konstantina Jireĉeka Srblji su podanici bosanskog bana Mateja Ninoslava, a Vlasi su
isto što i Dubrovĉani. Jireĉek, K., 1879, 112. On termine Srblji i Vlasi iz isprava bana
Mateja Ninoslava poredi sa klauzulom o sudskom postupku izmeĊu Srblja i Vlaha iz isprave
srpskog velikog ţupana Stefana. „ I da ne emle srbvblиnb vlaha bezb suda“, (oko 1215),
Стојановић Љ. (I dio), 2006, 3. I Franjo Raĉki je gotovo identiĉno kao K. Jireĉek iz isprava
bana Mateja Ninoslava srblinj ĉitao kao podanike bosanskog bana, a vlaha kao Dubrovĉane,
Raĉki, F., 1881, 141.

166
Mišljenje K. Jireĉeka i F. Raĉkog prihvatili su brojni historiĉari, prije svih
poĉetkom XX st. Vaso Glušac, koji je zagovarao stav o srpskom etnosu
kao podanicima bosanskog bana.4 Vladimir Ćorović istiĉe kako nema
dvojbe u tome da je ban Matej Ninoslav u ispravama izdatim Dubrovniku
pod Srbljima podrazumijevao svoje podanike, a pod Vlasima Dubrovĉane.5
U sintezi o srednjovjekovnoj bosanskoj drţavi istaknuti predstavnik srpske
historiografske škole Sima Ćirković ne upušta se u detaljniju analizu
narodnosti iz isprava bosanskog bana Mateja Ninoslava.6 On smatra kako su
podanici bosanskog bana Srblji, a Dubrovĉani Vlasi iz isprava bana Mateja
Ninoslava, apostrofirajući da se od poĉetka XIV stoljeća razvojem bosanske
drţave stvarao osjećaj jedinstva meĊu bosanskim stanovništvom, što se kroz
termin Bošnjani u ispravama odrazilo i u praksi. Time je osjećaj pripadnosti
bosanskoj drţavi postajao jaĉi. Drugim rijeĉima, S. Ćirković smatra da se
vremenom osjećaj narodnosne pripadnosti u srednjovjekovnoj bosanskoj
drţavi promijenio paralelno sa politiĉkim, privrednim ali i kulturnim
jaĉanjem Bosne polovinom XIV stoljeća. Jedan od hrvatskih historiĉara koji
smatra da je teza o srpskom etnosu u Bosni polovinom XIII stoljeća
odrţiva je Vinko Foretić.7 U novije vrijeme jedino se Jelena Mrgić
doticala ovog problema, koji samo potvrĊuje dosad prezentirana mišljenja o
narodnosti u drţavi bosanskog bana Mateja Ninoslava.8

Mišljenje da „Srblji“ nisu podanici bosanskog bana, a da Dubrovĉani nisu

isto što i „Vlasi“ iz isprava Mateja Ninoslava, zastupao je polovinom
prošlog stoljeća Marko Perojević.9 Prema njemu su Vlasi stoĉari i
prenosnici trgovaĉke robe iz Dubrovnika. Srblji su stanovnici iz Raške
koji su ĉesto prolazili preko bosanskog teritorija na putu za Dubrovnik. U
takvoj konstelaciji Srblji i Vlasi su dolazili u meĊusobne sukobe, što je
stvaralo probleme i bosanskom banu i Dubrovĉanima. Marko Perojević
smatra da je ban Matej Ninoslav, u cilju rješavanja sporova izmeĊu
Srblja i Vlaha, u isprave koje je izdao Dubrovniku naveo i klauzulu za
rješenje tog problema. Još jedan stav razliĉit od prethodnih iznio je
Tomislav Raukar u svojoj sintezi o hrvatskom srednjovjekovlju.10 Iako
srednjovjekovna Bosna nije njegovo primarno polje istraţivanja,
mogućnost koju je postavio svakako treba razmotriti. Ovaj autor smatra
da sporna narodnosna suprotnost Srbljin – Vlah nije potekla iz

4
Глушац, В., 1912, 36–38.
5
Ћоровић, В., 1940, 204, 205.
6
Ћирковић, С., 1964, 350, napomena 2.
7
Foretиć, V., 1980, 82.
8
Мргић-Радојчић, Ј., 2002, 85.
9
Perojević, M., 1998, 222, napomena 17. Isti, Vlasi i Srblji Mateja Ninoslava, 1939, 4.
10
Raukar, T., 1997, 283–284.

167
srednjovjekovne Bosne već iz srednjovjekovne Srbije.11 Istaknute termine
prvi je upotrijebio raški veliki ţupan Stefan u ispravi upućenoj Dubrovniku
oko 1215. godine.12 Primijećeno je da je ovu ispravu, kao i dvije od tri
Ninoslavove isprave koje spominju Srblje i Vlahe, pisao isti pisar,
Paskal.13 To je za T. Raukara dovoljan dokaz da je narodnosna suprotnost
Srblji – Vlasi u bosanske isprave dospjela iz Raške i to posredstvom
dubrovaĉke kancelarije. Rijeĉ je o percepciji pisara koji je radio u
Dubrovniku. Etnodruštveno ustrojstvo drţave bana Mateja Ninoslava je
bilo u razvoju, a Srbija odnosno Raška je bila već iskristalisana tvorevina
u dubrovaĉkom zaleĊu, kome je bila susjed duţe vremena. Zato, prema
mišljenju T. Raukara, ove nazive ne moţemo smatrati egzaktnim
svjedoĉanstvom o srpskoj narodnosnoj pripadnosti stanovništva u Bosni
polovinom XIII stoljeća. Dokaz da je etnodruštveni razvitak u Bosni
dobio prave forme pokazuju isprave iz XIV stoljeća, gdje je narodnosno
nazivlje dobilo bosansko obiljeţje. 14

U ovom kontekstu ne treba zaobići ĉinjenicu da je pitanje narodnosti

srednjovjekovne Bosne polovinom XIII stoljeća pokretano u nekim
prijelomnim politiĉkim trenucima meĊu juţnoslavenskim narodima tokom
prve polovine XX stoljeća. Vaso Glušac piše o narodnosti podanika
Mateja Ninoslava 1912. godine. To je vrijeme kada je srpska nacionalna
politika nastojala dokazati srpski karakter Bosne. U Jugoslovenskom listu,
neposredno pred Drugi svjetski rat, Vladislav Skarić, Svetislav Davidović
i Jovan Jevtić, uporno su dokazivali Glušĉevu tezu.15 Za pretpostaviti je da
su ti autori namjeravali iskoristiti trenutne politiĉke okolnosti i opravdati
postupke srpske nacionalne politike.
Naţalost, u posljednje vrijeme ne postoje radovi koji tretiraju pitanje koje
smo istakli. To nam u ovom momentu oteţava pristup predstavljenoj temi,
ali nas ne obeshrabruje da pristupimo ovom problemu.

Srblji i Vlasi?

Kao što je do sada primjetno prilikom definisanja etniĉkog sastava

bosanske drţave, u doba bosanskog bana Mateja Ninoslava fokus
rasprave se svodio na termine S r b l j i i Vl a s i . Za što kvalitetniju

11
Isto.
12
Стојановић, Љ., (I dio), 2006, 3.
13
Ĉremošnиk, G., 1938. (129–133).
14
Raukar, T., 1997, 284–285.
15
Skarić, V., 1939, 4; Davidović, S., 1939, 4; Jevtić, J., 1940, 7.

168
rekonstrukciju i pribliţavanje eventualnom rješenju potrebno je razmotriti
njihovo prvo javljanje u ovom obliku u izvorima. Osim toga, nuţno je
osvrnuti se na moguće kontekste u koje su mogli biti smješteni i što bi na
kraju predstavljali istaknuti termini.

Jedan uz drugi termini Srbljin i Vlah prvi put se javljaju ne u ispravi

bosanskog vladara već srpskog velikog ţupana Stefana oko 1215. godine.
Isprava je upućena Dubrovniku u cilju potvrĊivanja meĊusobnog
prijateljstva i slobode trgovine.16 Fokusirani termini su navedeni u
kontekstu rješavanja njihovog meĊusobnog spora sudskim putem. Prvi
poznati ugovor izmeĊu Dubrovnika i Bosne je isprava koju je gradu Sv.
Vlaha uputio bosanski ban Kulin 1189. godine.17 U predmetnoj ispravi
jasno se raspoznaju dvije strane, dubrovaĉka i bosanska, dok se Srblji i
Vlasi ne spominju. Kao bosanski ban, ove termine upotrebljava Matej
Ninoslav u ispravi izdatoj Dubrovniku.18 Ovom ispravom ban Matej
Ninoslav je potvrdio Dubrovĉanima povlastice kakve su dobili od bana
Kulina s dodatkom o postupku za rješavanje sporova izmeĊu Srblja i
Vlaha. Radi dokazivanja konteksta upotrebe naglašenih pojmova i
sagledavanja etniĉke podloge bosanske drţave polovinom XIII stoljeća
veoma je bitno istaći da se termini Srblji i Vlasi, osim u tri isprave Mateja
Ninoslava, ne nalaze u dokumentima izdatih Dubrovniku kod drugih
bosanskih vladara.19 Nakon više od pola stoljeća nepoznanica u odnosima
Bosne i Dubrovnika, poslije vladavine bana Mateja Ninoslava, bosanski
ban Stjepan II Kotromanić 1332. godine izdaje Dubrovĉanima ispravu koja
je trebala regulisati ureĊenje njihovih meĊusobnih sudskih sporova.20
MeĊutim, sada se jasno navodi rijeĉ Bošnjanin za podanika bosanskog

16
„I da ne emle srbvиnb vlaha bezb suda“ (oko 1215. godine), Стојановић, Љ. (I dio),
2006, 3.
17
( 29. august 1189. godine), isti, 2006, 2.
18
(Ljubomir Stojanović predmetnu ispravu datira u period izmeĊu 1214–1217 godine.
Na osnovu diplomatiĉke analize Milko Kos je mišljenja da je isprava nastala u periodu
izmeĊu 1232–1235 godine. Sa sigurnošću se moţe tvrditi jedino da je nastala do 1235.
godine, jer se u ispravi spominje knez Ţan Dandolo koji je funkciju kneza obnašao do
aprila 1235. godine. Datiranje je dodatno usloţeno jer se ne zna sa sigurnošću kada je
Matej Ninoslav stupio na vlast). „a se eše ako vqroye srbvlinb vlaha da se pri prqdb
knezemj: ako vqrue vlahj srbvljna: da se pri prqdj banomj a inomu vlahu da ne bede
izma“, isti, 2006, 6.
19
„a se eše ako vqroye srbvlиnb vlaha da se prи prqdb knezemb: ako vqrue vlahb srbvlиna:
da se prи prqdb banomb a иnomu vlahu da ne bede иzma“ (1232–1235), isto. „I sq wše ako
vqruÅ serblиnb vlaha da sq prи predb knezemb dubrovbĉbkиmb I ako veruÅ vlahb serblиna
da se prи predb banomb и иnomu vlahu и иnomu serblиnu da ne иsbma“ (22. mart 1240),
isti, 2006, 8. „I sq wše ako vqruÅ serblиnb vlaha da sq prи predb knezemb dubrovbĉbkиmb
I ako veruÅ vlahb serblиna da se prи predb banomb и иnomu vlahu и иnomu serblиnu da ne
иsbma“ (mart 1249), isti, 2006, 10.
20
(15. august 1332), Стојановић, Љ. (I dio), 2006, 43.

169
bana. Analizirajući istaknute termine iz isprava bana Mateja Ninoslava, za
rješenje pitanja narodnosti njegovih podanika trebalo bi se osvrnuti posebno
na termin Vlasi, a posebno na termin Srblji.

Neosporno je da se rijeĉ Vlasi upotrebljavala za romansko stanovništvo, jer

su germanski narodi tako nazivali sve potomke starih Rimljana.21 Pored
toga što su Dubrovĉani kao romanski element mogli biti svrstani u tu
kategoriju, slavenski utjecaj na dubrovaĉkom teritoriju je bio toliko
prisutan da je termin Vlasi teško mogao biti upotrijebljen za
Dubrovĉanina. Do polovine XIII stoljeća formirale su se posebne
prilike i posebni nazivi.22 U prvim s t o l j e ć i m a doseljavanja Slavena
Vlah je bio ĉovjek u unutrašnjosti Balkana, govorio je romanskim jezikom
i bavio se stoĉarstvom.23 Vlasi su predstavljali posebnu društvenu
kategoriju koja je obitavala u dubrovaĉkom zaleĊu baveći se gotovo
iskljuĉivo stoĉarstvom.24 Ne treba zaobići ĉinjenicu da pojam Vlah po
jednima oznaĉava etniĉku, a po drugima socijalnu kategoriju. 25 Ipak, zbog
svoje široke rasprostranjenosti ali ne i kompaktnosti na Balkanskom
poluostrvu, Vlasi nisu uspjeli stvoriti svoje drţavno jedinstvo.26 Uprkos
tome, predstavljali su nezaobilaznu i prepoznatljivu paradigmu svih
naroda u dubrovaĉkom zaleĊu.

Srbi su kao etniĉki element srednjovjekovne Srbije odnosno Raške još

krajem XII stoljeća zavladali Zahumljem i Travunijom i kontrolisali cijelo
zaleĊe oko Dubrovnika. Poznato je i da je Humska zemlja bila pod
njihovom vlašću sve do 1326. godine. Da je termin Srblji osim za
etniĉku kategoriju mogao biti u upotrebi i za zemljoradnika, dodatno
usloţnjava priĉu ali nudi i novu mogućnost koja moţe olakšati put do
odgovora. 27 Ĉesto se u manastirskim poveljama ili u Dušanovom zakoniku
zemljoradnici nazivaju „Srbima“, a stoĉari „Vlasima“. 28 To nam govori da
je termin Srblji, posmatran iz dubrovaĉke percepcije, mogao biti
protumaĉen i kao zemljoradnik.

Postavlja se pitanje u kojem su kontekstu Srblji i Vlasi zauzeli svoje

mjesto u tri isprave bosanskog bana Mateja Ninoslava. Na osnovu
diplomatiĉke analize i pregleda vanjskih karakteristika utvrĊeno je da su
21
Mandić, D., 1982, 152.
22
Isti, 1982, 152–153. Luĉić, J., 1969, 30.
23
Ĉubrilović, V., 1983, 153–154.
24
Kovaĉević-Kojić, D., 1987, 141.
25
Vasić, M., 1983, 160.
26
Mirdita, Z., 2004, 12.
27
Kovaĉević-Kojić, D., 1987, 141.
28
Isto.

170
isprave bana Mateja Ninoslava iz 1240. i 1249. godine produkt dubrovaĉke
kancelarije.29 Istina, teško je reći da li je u Dubrovniku u to doba postojao
poseban slavenski pisar za ćirilske isprave neovisno od latiniĉkog pisara.30
Detaljnijom paleografskom analizom Josip Vrana je utvrdio da je dvije
isprave bana Mateja Ninoslava, nastale u dubrovaĉkoj kancelariji, pisao
latinski notar Paskal.31 Ovaj pisar je radio veliki broj prepisa ćirilskih
isprava, što uz njegovo porijeklo kao neslavena govori o Paskalovoj
nedovoljnoj obaviještenosti o unutrašnjosti Balkana. Te okolnosti su mogle
biti uzrokom da se sporni termin Srblji smatra etniĉkim sastavom podanika
bosanskog bana Mateja Ninoslava, a termin Vlasi za stanovnike Dubrovnika.

Percepcija Dubrovnika o svome zaleĊu polovinom XIII stoljeća bila je

drugaĉija od stvarnog stanja kada je narodnost u pitanju. Razlikovali su
dvije kategorije stanovništva, jedne nazivajući Vlasima, a druge Slavenima
ili u sluĉaju isprava bana Mateja Ninoslava Srbljima. Rijeĉ Sclavus i
Sclavonia u Dubrovniku se dugo upotrebljavala kada se govorilo o zaleĊu.
Ipak Sclavonia se najĉešće upotrebljavala za oznaĉavanje Srbije, a za
Dubrovĉane Sclavus je najĉešće predstavljao stanovnika Raške odnosno
Srbije.32 U tom kontekstu, ako sagledamo mogućnost da su Dubrovĉani
mogli imati mišljenje o etniĉkom jedinstvu svog zaleĊa, onda termine
Srblji i Vlasi takoĊer moţemo posmatrati kao dijelom ili trenutkom
dubrovaĉke percepcije stanovništva u zaleĊu. Ta mogućnost još više dobija
na znaĉaju ako se uzme da je Dubrovnik do poĉetka XIV stoljeća najĉešće
kontakte u zaleĊu imao sa Srbijom. Najbliţi teritorij u unutrašnjosti
Balkanskog poluostrva s kojim je saobraćao Dubrovnik bio je pod
kontrolom Srbije te je taj dio dubrovaĉkog zaleĊa mogao vršiti najjaĉi
utjecaj na formiranje jezika i govora u Dubrovniku. 33

Da je pitanje jednoobrazne percepcije dubrovaĉkog zaleĊa bilo prisutno,

potvrĊuje jedna bula pape Urbana III kojom naglašava prava dubrovaĉke
crkve. Dvadesetosmog marta 1187. godine pobrojane su teritorije koje u
crkvenom smislu pripadaju pod nadleţnost dubrovaĉkog nadbiskupa. MeĊu
tim zemljama istaknuto je ...regnum Seruilie, quod est Bosna...34 Oĉigledno
je da je teritorij zemlje Bosne poistovjećivan s Srbijom, najvjerovatnije
zbog neupućenosti i bosanske teritorijalne skuĉenosti u odnosu na Srbiju.
Takav naĉin razumijevanja unutrašnjosti Balkanskog poluostrva u velikoj
29
Кос, М., 1927, 47. Ĉremošnik, G., 1948, 117.
30
Vrana, J., 1957, 315.
31
Pisar Paskal je u dubrovaĉku notarsku sluţbu stupio 1228. godine, a svoj prvi ćirilski
dokument je pisao oko 1240. godine. Vrana, J., 1957, 316.
32
Михаило, Динић, 2003, 163.
33
Vrana, J., 1955, 51.
34
28. mart 1187... „regnum Seruilie, quod est Bosna”, Smiĉiklas, T. (II dio), 1904, 207.

171
mjeri je doveo do nastanka spornih termina iz isprava bosanskog bana
Mateja Ninoslava.
Dodatnu usloţnjenost pitanju etniĉke podloge bosanske drţave polovinom
XIII stoljeća daje ĉinjenica što se za prvu ispravu bana Mateja Ninoslava,
koja spominje Srblje i Vlahe, smatra da je rijeĉ o produktu bosanske
kancelarije.35 Postavlja se pitanje zbog ĉega bi dijak Desoe, koji za
Mateja Ninoslava kaţe da je ban bosanski, pod Srbljima podrazumijevao
njegove podanike, a pod Vlasima Dubrovĉane? S tim u vezi vaţno je
napomenuti da poznati slavenski pisari bosanskih ćirilskih isprava, poĉevši
od Kulinovog dijaka Radoja, nisu bili Bošnjani, već su potjecali iz
travunjsko-zetskog podruĉja.36 Ako uzmemo da je srpski etnos obitavao na
tom prostoru, onda je i jasno od kuda su termini Srblji i Vlasi ušli u
isprave bosanskog vladara. Dakle, ti pisari kao pripadnici srpskog etnosa i u
isprave bosanskih vladara su unosili vlastita shvatanja o etniĉkom sastavu
zaleĊa pa time i Bosne.
Kada je rijeĉ o prvoj poznatoj ispravi bosanskog bana Mateja Ninoslava, a
koja spominje Srblje i Vlahe, u historiografiji postoje razliĉita mišljenja o
tome kako je nastala. Dominik Mandić smatra da je predmetna isprava
kojom raspolaţemo samo kratka kopija originala koji nam nije saĉuvan, a
nastala je zbog toga što su Dubrovĉani ţeljeli sa bosanskim banom riješiti
nesuglasice Srblja i Vlaha.37 Napisana je na malom formatu i u neuglednoj
formi zbog toga što je bila dodatak glavnoj ispravi, koja je već bila poslana
u Dubrovnik. Prema D. Mandiću, cilj ove isprave je bilo rješavanje
problema izmeĊu Srblja i Vlaha, za što je bilo stalo i Dubrovniku i Bosni.
MeĊutim, da je to bio glavi cilj nastanka cijele isprave, teško da bi se tako
vaţne odredbe ispisivale na samom kraju teksta i to poĉevši sa a se eše, što
se prevodi kao i još.38 Interesantno je istaći da se pisar Desoe prvo
potpisao, što je obiĉaj na kraju većine ćirilskih isprava, pa tek onda, kao
dodatak dopisana je odredba o Srbljima i Vlasima.39 Ako uzmemo da su
Vlasi stoĉari, koji su zbog svoje pokretljivosti vjerovatno mogli obavljati i
prenos trgovaĉke robe iz Dubrovnika u zaleĊe i ako pretpostavimo da su
Srblji, bilo kao zemljoradnici ili kao etniĉki element, na prostoru izmeĊu
Bosne i Dubrovnika dolazili u sukobe sa Vlasima, dovodi nas do
uvrštavanja odluka o njima u isprave. Takva dešavanja su definitivno
ometala trgovaĉke kontakte Dubrovnika sa zaleĊem pa su isti nastojali da

35
(1232–1235), Стојановић, Љ., Повеље и писма (I dio), 2006, 6. Ĉremošnik, G., 1948,
117.
36
Vrana, J., 1955, 54.
37
Mandić, D., 1982, 154.
38
Gregor Ĉremošnik smatra da dimenzije ove isprave nikako ne odgovaraju nazivu povelja,
pod ĉim se podrazumijeva nešto sveĉano i impozantno. Ĉremošnik, G., 1948, 114.
39
„ a se pиsahb иmnemb: desoe gramatиgm bana nиnoslava velиega bosnbskoga“ (1232–
1235), Стојановић, Љ. (I dio), 2006, 6.

172
sa bosanskim banom ublaţe te neugodnosti. A da to nije bio sluĉaj samo
sa Bosnom, pokazuje i naprijed navedeni podatak o prvom javljanju ovih
termina u ispravi velikog ţupana Stefana.40 U oba sluĉaja navodi se
postupak putem sudskog rješavanja spora izmeĊu Srblja i Vlaha. Ovo je
jedna od mogućnosti koja govori kako su predmetni termini dospjeli u
isprave bosanskog bana Mateja Ninoslava te je zbog nedostatka izvorne
graĊe, koja bi nam pomogla da riješimo ovo pitanje, trebamo uzeti u obzir.

Ko su Srblji, a ko Vlasi iz isprava bosanskog bana Mateja Ninoslava,

najbolje dokazuje njegova isprava iz 1240. godine. Rijeĉ je m o ţ da o
najreprezentativnijem dokumentu b a n a Mateja Ninoslava što zbog
obima što informacija koje nam pruţa. Kao što je ranije istaknuto, ova
isprava je nastala u gradu Sv. Vlaha, a sam Matej Ninoslav u njezinom
tekstu kaţe da je prilikom njezinog ispisivanja došao u Dubrovnik svojim
starim prijateljima.41 PotvrĊuje im sve stare privilegije i obećanja. U
središnjem dijelu teksta isprave kaţe: I ako nekto wd moih kmeti ili wd
moih l~die ĉine vi krivinu da se pri predj mnomj i â da imj sudu pravi
sudj. I âko vi â pravniΩ ne ĉinu to to â krivj.42 U ovoj reĉenici se
jasno vidi da Matej Ninoslav poruĉuje Dubrovĉanima da, ukoliko i m
njegovi ljudi uĉine nepravdu, da im se sudi pred njim t e i st i ĉ e, ako im
pravdu ne uĉini, za to je on kriv. U drugom dijelu iste isprave spominje
se nadleţnost nad Srbljima i Vlasima i zabranjuje vansudski postupak nad
obje strane.43 Ovaj dio teksta iz isprave ne bi imao smisla da su Srblji
podanici bosanskog bana, a da su Dubrovĉani isto što i Vlasi. Bosanski ban
je već ranije u tekstu istakao postupak ukoliko njegovi ljudi nanesu
nepravdu Dubrovĉanima. Pored toga, ako su Dubrovĉani isto što i Vlasi,
zbog ĉega bi onda bosanski ban, u istoj ispravi, na poĉetku za stanovnika
grada Dubrovnika koristio naziv Dubrovčanin, a u drugom dijelu istog
teksta rijeĉ Vlasi. Dodatak sa Srbljima i Vlasima u ispravama poĉinje sa I
sΩ wše, što se moţe prevesti i ovo još.44 Ako sagledamo sve navedeno,
jasno je da se iz isprava bana Mateja Ninoslava raspoznaju dvije strane koje
daju odreĊena obećanja jedna drugoj, to su bosanska i dubrovaĉka. Srblji i
Vlasi se javljaju kao treći element o kome raspravljaju Dubrovĉani i
Bosanci.

40
„I da ne emle srblиn vlaha bez suda“ (oko 1215), isti, 3.
41
„prиdohb sи u dubrovnиkb kb starиmb mи prиâtelomb vlastelomb и wpbkиnq gradbskq“
(22. mart 1240), isto, 7.
42
(22. mart 1240), isti, 8.
43
„I sΩ wše ako vΩruÅ serblinj vlaha da sΩ pri predj knezemj dubrovbĉbkimj I ako
vΩruÅ vlahj serblina da se pri predj banomj i inomu vlahu i inomu serblinu da ne isjma a
da sΩ nekoâ krivina mepu ni ĉini“, isti, 8.
44
Isto.

173
Da je Dubrovĉanin razliĉit od Vlaha, pokazuje isprava cara Dušana iz
1345. godine. On njome ukida carinu u Trebinju koju je bio zaveo njegov
sluţbenik Dabiţiv. Izriĉito se kaţe: da ne uzima Dabiţivj Dubrovbĉanomj
ni crine da nikoega dohodka ni trbgovcu dubrovbĉkomu ni vlahu ni
srblinu da nikwmu ni kto gred u Dubrovnik i-zb Dubrovnika. 45 U
ispravi se jasno razlikuju Dubrovĉani, Srblji i Vlasi kao tri razliĉite
kategorije.
Vlasi su kao stoĉari ali i prenosnici trgovaĉke robe za Dubrovnik imali
veoma v aţ nu ulogu. Svojim zanimanjem i okolnostima ušli su u isprave
bosanskog bana Mateja Ninoslava ali, kao što smo vidjeli, i srpskih
vladara. Za Dubrovĉane je tokom višestoljetnih odnosa sa
srednjovjekovnom Bosnom i ĉitavim zaleĊem najvaţnije bilo odrţavanje
politiĉke slobode i stvaranje privrednih mogućnosti.46 U tom kontekstu
trebamo posmatrati i pojmove koji su predmetom našeg razmatranja.

Suština ovog pitanja se moţe svesti na dubrovaĉku percepciju stanovništva

u zaleĊu. Srbi su kao dominirajući element u bl i ţ e m ali i širem zaleĊu
Dubrovnika polovinom XIII stoljeća doprinijeli takvom shvatanju. U toku
srednjeg vijeka za Srbiju su korištena tri naziva: Sklavonija, Srbija i
Raška. Ovi termini nisu u isto vrijeme bili u upotrebi kod susjednih
naroda, tako da se nekada mogla desiti pometnja u njihovoj primjeni,
posebno što se obim drţave nije uvijek poklapao sa upotrebom srpskog
imena.47 Ne smijemo zanemariti ni moguću ulogu tradicije koju su
Dubrovĉani gajili o unutrašnjosti Balkana. O usmenoj politiĉkoj tradiciji
u Dubrovniku moţe se govoriti za period do kraja XIII stoljeća. 48 To se
podudara sa vremenom kada su sporni termini ušli u isprave bosanskog
bana. S tim u vezi ne smijemo zaobići mogućnost utjecaja tradicije na
shvatanje pisara o etniĉkom sastavu zaleĊa. Poznato je da se u Dubrovniku
d i a k s r p j s k i p r e v o d i l o s a c a n c e l l a r i u s s c l a v i c u s . 49 S obzirom
na to da je i jezik kojim su se sluţili Slaveni u zaleĊu Dubrovnika za
Dubrovĉane bio jedinstven, kao i pismo iz isprava koje su vladari iz
unutrašnjosti izdavali gradu Sv. Vlaha, nesumnjivo je da je to našlo svog
odraza i u percepciji o etniĉkom sastavu zaleĊa.

Od poĉetka vladavine bosanskog bana Stjepana II Kotromanića za

stanovnike u Bosni koristi se termin Bošnjani. Prvih godina svoje vlasti isti
ban je, zauzevši Humsku zemlju, uĉinio Bosnu i Dubrovnik graniĉnim

45
(26. oktobar 1345), isti, 56.
46
Hrabak, B., 1973, 349.
47
Динић, М., 2003, 162.
48
Hrabak, B., 1973, 340.
49
Динић, М., 2003, 163.

174
zemljama. Nesumnjivo je ta ĉinjenica utjecala na percepciju Dubrovĉana o
etniĉkom sastavu svog zaleĊa. To je uzrokovalo da se rijeĉ Srblji ne
nalazi više u ispravama bosanskih vladara, jer teritorijalna povezanost i
osjećaj pripadnosti Bosni postao je jasniji. Dubrovaĉka slika o
srednjovjekovnoj Bosni je time poĉela da se kristališe, što se odrazilo i
kroz isprave. Sloţenost društvenih prilika tokom XIII st. je tolika da se
pitanju etniĉkog sastava bosanske drţave mora pristupati krajnje oprezno.
Ta opreznost podrazumijeva da se za rasprave o srednjovjekovnim okvirima
ne moţe primjenjivati kriterij iz XIX st. o razgraniĉavanju etniĉkih grupa.50
Razvoj srednjovjekovne bosanske drţave vremenom je doveo do stvaranja
osjećaja pripadnosti njenim okvirima. Zbog toga je naziv Bošnjani od XIV
st. postao konstanta u ispravama bosanskih vladara.51

Literatura

1. Anderson, Benedict (2001) „Western nationalism and Eastern nationalism“,

New left rewiev, 9, London, 31–42.
2. Ĉremošnik, Gregor (1938) O dubrovačkom notaru Paskalu, GZM 50, sv. 2,
Sarajevo, 1938, 129–.
3. Ĉremošnik, Gregor (1948) Bosanske i humske povelje srednjeg vijeka,
GZM Ns, sv. III, Sarajevo, 114–129.
4. Ĉubrilović, Vaso (1983) „Diskusija“, u: Simpozijum „Vlasi u XV i XVI
vijeku“, Radovi ANUBiH-a, knjiga LXXIII, Odjeljenje društvenih nauka,
knjiga 22, Sarajevo, 153–154.
5. Ћирковић, Сима (1964) Историја средњовековне босанске државе,
СКЗ, Београд, 58–69.
6. Ћирковић, Сима (1975–1976) „Проблеми изучавања етничких односа у
средњем веку“, u: Прилози, година XI-XII, број 11-12, Институт за
историју, Сарајево, 267–270.
7. Ћоровић, Владимир (1940) Хисторија Босне, СКА, Београд, 190–206.
8. Davidović, Svetislav (1939) „Srblji i Vlasi u poveljama bosanskog bana
Mateja Ninoslava“, Jugoslovenski list, godište 22, broj 292, Sarajevo, 4.
9. Динић, Михаило (2003) „О називима средњовековне српске државе“,
u: Динић, Из српске историје средњега века, Equilibrium, Београд,
161–175.
10. Foretić, Vinko (1980) Povijest Dubrovnika do 1808, I, Nakladni zavod MH,
Zagreb.
11. Глушац, Васо (1912) Повеље Матије Нинослава бана босанскога и
народност његових поданика, Бања Лука, 36–38.

50
Ћирковић, С., 1975–1976, 269.
51
Ћирковић, С., 1964, 350, napomena 2. Isti autor smatra da su se etniĉki odnosi novijeg
vremena formirali nakon osmanlijskog osvajanja srednjovjekovne Bosne te da iz tog razloga
modul etniĉkog razvrstavanja iz sadašnjosti ne moţemo primijeniti za srednji vijek. Isto.

175
12. Hobsbawm, Eric J. (1992) Nations and nationalism since 1780, Birkbeck
college, London.
13. Hrabak, Bogumil (1973) „Tradicija o srednjovjekovnoj Bosni u
Dubrovniku XV i XVI veka“, u: Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna
Bosna i evropska kultura”, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica, 345–
349.
14. Jevtić, Jovan (1940) „Opet, 'Vlasi i Srblji' bana Matije Ninoslava“,
Jugoslovenski list, godište 23, broj 5, Sarajevo, 7–8.
15. Jireĉek, Konstantin (1879) Die Wlachen und Maurowlachen in den
Denkmälern von Ragusa, Sitzungsberichte Böhm, Gesellschaft der
Wissenschaften in Prag, Verlag der Königl, Böhm. Gesellschaft der
Wissenschaften, Prag, 109–125.
16. Korunić, Petar (2004) „Nacije u srednjem vijeku“, Povijesni prilozi,
Zagreb, 2–19.
17. Кос, Милко (1927) Дубровачко-cрпски уговори до средине 13-ог века,
Глас СКА, 123, Београд, 1–65.
18. Kovaĉević, Desanka (1987) „Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske
drţave“, u: Prilozi za istoriju BiH I, Društvo i privreda srednjovjekovne
bosanske drţave, ANUBiH, Posebna izdanja, knjiga LXXIX, Odjeljenje
društvenih nauka, knjiga 17, Sarajevo, 89–93.
19. Luĉić, Josip (1969) „Etniĉki odnosi na dubrovaĉkom teritoriju u XIII
stoljeću“, Jugoslovenski istorijski ĉasopis, broj 4, Beograd, 28–31.
20. Mandić, Dominik (1982) Etnička povijest Bosne i Hercegovine, svezak 3,
drugo izdanje, Ziral, Toronto – Zurich – Roma – Chicago.
21. Mirdita, Zef (2004) Vlasi u historiografiji, Hrvatski institut za povijest,
2004.
22. Мргић-Радојчић, Јелена (2002) Повеља бана Стјепана II
Котроманића кнезу Вуку и Павлу Вукославићу, ССА 1, Бања Лука,
Београд, Ваљево, 79–92.
23. Perojević, Marko (1939) „Vlasi i Srblji Mateja Ninoslava“, Jugoslovenski
list, godište 22, broj 280, Sarajevo, 4.
24. Perojević, Marko (1998) „Ban Matej Ninoslav“, u: Povijest Bosne i
Hercegovine: Od najstarijih vremena do godine 1463, HKD Napredak,
Sarajevo, 219–231.
25. Raĉki, Franjo (1881) Hrvatska prije XII vieka glede na zemljišni obseg i
narod, Rad JAZU, knjiga LVII, Zagreb, 102–149.
26. Raukar, Tomislav (1997) Hrvatsko srednjovjekovlje, Školska knjiga, Zavod
za Hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta, Zagreb, 283–285.
27. Skarić, Vladislav (1939) „Vlasi i Srblji bana Mateja Ninoslava (odgovor g.
Perojeviću)“, Jugoslovenski list, godište 22, broj 280, Sarajevo, 4.
28. Smiĉiklas, Tadija (1904) Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et
Slavoniae, II, JAZU, Zagreb.
29. Стојановић, Љубомир (2006) Старе српске повеље и писма, I, СКА,
Београд – Сремски Карловци.

176
30. Vasić, Milan (1983) „Diskusija“, u: Simpozijum „Vlasi u XV i XVI
vijeku“, Radovi ANUBiH-a, knjiga LXXIII, Odjeljenje društvenih nauka,
knjiga 22, Sarajevo, 160–161.
31. Vrana, Josip (1955) Da li je sačuvan original isprave Kulina bana, Radovi
Staroslavenskog instituta, knj. 2, Zagreb, 5–57.
32. Vrana, Josip (1957) „Tko je pisao najstarije dubrovaĉke ćirilske isprave“,
Slovo, 5-8, Zagreb, 311–334.

177
178
Prikazi i osvrti / Reviews and Comments

179
180
Prof. dr. Senadin Lavić
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UZ KNJIGU RUSMIRA MAHMUTĆEHAJIĆA

O ANTIBOSANSTVU1

WITH BOOK ON ANTI-BOSNIANHOOD

BY RUSMIR MAHMUTĆEHAJIĆ2

Poslije javnog govora 11. januara 2017. godine u Mostaru na promociji

Mahmutćehajićeve knjige Andrićevstvo: Protiv etike sjećanja (Beograd,
2015) autor i promotori su bili izloţeni divljaĉkoj destrukciji u spinovanim
vijestima koje su pokrenuli opskurni portali i digli ih vertikalno do medija u
Beogradu i Zagrebu, a meĊu njima su se pojavili vrli intelektualci,
zagovornici konsocijacije, rasne ĉistoće, odijeljenosti ljudi u geta i kao
sluĉajno se zalijepili na spinovane bljuvotine, koristeći ih kao istine kojima
su govornike na toj mostarskoj promociji pretvorili u opasne barbare,
neznalice, nestruĉne govornike koji ne znaju šta priĉaju. Na promociji koju
je organiziralo Odjeljenja za knjiţevnost Muzeja Hercegovine o djelu su
govorili: mr. Nerin Dizdar, prof. dr. Sanjin Kodrić, prof. dr. Mirsad Kunić,
prof. dr. Senadin Lavić, prof. dr. Vahid Preljević, a razgovor je moderirao
prof. dr. Krsto Mijanović. U nekoliko dana nakon promocije uĉesnici tribine
doţivjeli su sve ono što od 19. stoljeća doţivljavaju Bošnjaci kao narod.
Podmetanje reĉenica koje se nisu izgovorile, pogrešno razumijevanje onoga
što se izgovorilo – a sve to da bi se ponovo pravdali pred nametnutim
„mjerilima” za „male” bosanske govornike – bilo je dio metoda destrukcije
svakog govora o Bosni koji hoće da izbjegne nametnuti obrazac
orijentaliziranog, desupstancijaliziranog i ideologiziranog uma kao supstitut
za bosansko mišljenje.

Imajući u vidu ovaj opskurni obrazac nihilizacije svega bosanskog, dolazimo

do „kulture” obmane u kojoj se pokazuje kako mnogi „neupitni znalci” meĊu
nama vole da fabriciraju laţi i podvale, izmišljaju dogaĊaje, podmeću

1
Tekst je prikaz knjige Rusmira Mahmutćehajića O antibosanstvu: Muke života u tuđim
predstavama (Sarajevo, Conectum, 2018).
2
Text is the review of the book O antibosanstvu: Muke života u tuđim predstavama (On
Anti-Bosnianhood : The suffering of life in other's performances) by Rusmir Mahmutćehajić
(Sarajevo, Conectum, 2018).

181
falsifikate, konstruiraju povijesne tokove, onda ih drugi prenose, a neki treći
poslije njih ponavljaju te laţi kao istine. Najednom vidimo da takvima uopće
ne trebaju ĉinjenice, jer im gode obmane i laţi. Takvi su ĉuvari andrićevstva!
Svi oni brojni „znalci” prave i jedine istine tumaĉenja i razumijevanja jednog
knjiţevnog djela i njegovog povijesno-politiĉkog konteksta. Objelodanjuje se
da ţivimo u neprosvijećenoj sredini u kojoj se još uvijek nije pojavio
samosvjesni graĊanin, slobodni govornik, misleći pojedinac koji prosuĊuje o
svijetu i pojavama u njemu na osnovu vlastite sposobnosti. Poslije govora o
Andrićevom djelu u kandţama „andrićevstva” pred nama se pojavljuje pravi
fenomen koji zavreĊuje svu našu paţnju, naime, fenomen antibosanstva
kojim je sve bosansko potapano tokom posljednjih 200 godina povijesnog
dogaĊanja. Suoĉavanje s antibosanskom ideologijom i politikom otvara
odgovorno intelektualno putovanje raskrivanja i promišljanja koje je zalog
budućeg odnosa prema svijetu ţivota. Većina ljudi više ne pristaje da
ideološki motivirane fake-news odreĊuju prisilno ljudsko ponašanje,
govorenje, mišljenje ili da cjelokupan bosanski potencijal mišljenja drţe u
opasnoj zatoĉenosti i strahu.

Danas je sasvim vidljivo povijesno sabiranje iskustva u kojem se prepoznaju

dvije primarne linije ili struje antibosanske ideologije koje su postale glavni
tokovi politike i kulturnog djelovanja.

Prva linija je ona izvanbošnjačka i izvanbosanska hegemonijska linija

destruiranja bosanskog i bošnjaĉkog identiteta koja se javlja kao nacionalni
projekt srpstva i hrvatstva. Ona je, naprimjer, vidljiva u tekstovima i
politikama od 19. stoljeća i ispoljava se kao antimuslimanstvo,
antibošnjaštvo i tretiranje Bosne kao „povijesnog krajolika” koji sa strane
treba definirati nekom superordiniranom definicijom pod ĉijom teţinom
bosanstvo mora nestati. Za te svrhe sluţili su najsramniji znanstveni
falsifikati koji su se plasirali kroz sisteme obrazovanja, militarni ataci,
zloĉinaĉki progoni iskorjenjivanja bosanskog naroda i genocid.

Druga linija je ona unutarbošnjačka samoobmanjujuća linija krivotvorenja

vlastitog bosanskog identiteta u kojoj se prepoznaje trag neodgovornosti,
neobrazovanosti, populizma i površnosti. Ova linija pokazuje da dio
bošnjaĉke svijesti nije u stanju da percipira bosansku osnovu postojanja, da
nije u stanju da prepozna radove Tajiba Okića, Saliha H. Alića, knjiţevnost
Derviša Sušića ili likovnu magiju Mersada Berbera, Safeta Zeca i Halila
Tikveše. O najvaţnijim temama Bosne i njezinih ljudi danas govore, a bolje
reći, brbljaju sporni govornici reducirani na neku ideologiziranu „suštinu”.

182
Gotovo da je nepojmljivo do koje je mjere kod bosanskohercegovaĉkih
akademskih elita nestalo odgovornog politiĉkog bosanskog uma u odreĊenim
povijesnim dionicama borbe za Bosnu i njihovo bivstvovanje u njoj.
Navedeni su da preko religijskih ili ideoloških obrazaca eksponiraju svoje
kulturno-povijesno postojanje i da pritom ne uspijevaju da se izdignu iznad
deskripcija svijeta koje producira religijska ili ideološka svijest.

Razmjeri antibosanstva postali su gotovo nepojmljivi, nepregledni,

iracionalni. Ĉini se da nema kraja tim skarednim sadrţajima i formama. Šire
se na sve strane. Unutar straviĉnog antibosanskog modela prepoznajemo
pokušaje da se opravda ono što je iracionalno, što proturjeĉi normalnosti
ljudskog ţivota, što nas izbacuje iz ljudske koţe i što nas svodi na ideološku
nakazu slijepu za humanu mogućnost zajedniĉkog ţivljenja ljudi. O Bosni
govoriti neprimjereno, zlonamjerno, krivotvoreći ĉinjenice, s mrţnjom,
vulgarly – postalo je uobiĉajeni manir nacionalistiĉke strategije. Stoga
antibosanski govor današnjice vrhuni u pervertiranoj tehnici „normalizacije
nenormalnog”, što se u povijesnom krajoliku današnjice ogleda u
morbidnom glorificiranju ratnih zloĉinaca i njihovih nedjela.

Na sve strane, s razlogom ili bez razloga, pojedinci ili organizirane politiĉke
interesne grupe pokušavaju falsificirati sliku Bosne i predstaviti je drugima u
evropskom prostoru. Tako jedni pokušavaju kazati da Bosna nikada nije bila
drţava ili bilo kakva politiĉko-pravna ĉinjenica – ona je tek nastala u
Dejtonu?! Moţe li se nametnuti i moţe li se „prihvatiti” od ĉovjeka nešto što
je nenormalno, neistinito, laţno, nemoralno? Odgovor je – moţe! Ali to ne
znaĉi da je to normalno, ljudsko i istinito nakon što se nametne ljudima. U
ovome ĉasu desetine i desetine ljudi rade na proizvoĊenju „nove povijesti”
koja će ući u opseg historije kao nauke o prošlosti i koja će jednog dana biti
predstavljena kao istina. Oni nastavljaju intencije rata protiv Bosne
postratnim sredstvima. Sada ne smijemo, ni u kojem sluĉaju, zaboraviti na
upozorenja R. Barthesa i Haydena Whitea da je historija bliska fikciji u
nekim svojim dijelovima.

Profesor Rusmir Mahmutćehajić pristupa bosanstvu i Bosni preko

istraţivanja zlokobne strukture antibosanstva kao poricanja Bosne, bosanstva
i bosanskog naroda. To je strukturna linija knjige O antibosanstvu: Muke
života u tuĎim predstavama (Sarajevo, Conectum, 2018). Etniĉko-religijske
iskljuĉivosti, neka vrsta „plemenske” samodovoljnosti, naturene su na biće
bosanstva povijesnim tokovima kao nacijski projekti koji ga suštinski
negiraju i sklanjaju s lica povijesti. O bosanstvu mogu govoriti i misliti na
suštinski naĉin samo slobodni ljudi. Stoga Mahmutćehajić vjeruje da je
sloboda moguća samo u „pojedinaĉnom jastvu” („osvojenju sebe”, „povratku
sebi”) koje se vraća sebi iz progona u stranost ili tuĊe predstave.
183
Autor knjige O antibosanstvu jasno kazuje da ne misli svijet i ĉovjeka bez
Boga i istine, da ne napušta sadrţaje tradicionalne svete mudrosti koje
znalaĉki kombinira sa savremenim znanjima u sretnom povezivanju
filozofije religije i politiĉke filozofije. Polazi od stare jezgre Sarajeva kao
centra oko kojeg su vidljivi razliĉiti znakovi i putovi ka Bogu. On će reći:
„Sarajevska religijska pluralnost uspostavljena je u svom raskošnom obliku u
šesnaestom stoljeću. Neĉeg sliĉnog tada nije bilo nigdje u Evropi izvan
Osmanskog sultanata.” Ljudi su sistemski priviknuti na „krive predstave” o
sebi i drugima. Njima se moţe manipulirati preko sistema obrazovanja,
medijskog ciniĉkog sistema konstruiranja informacija, politiĉkih ideologija i
tako redom. Profesora Mahmutćehajića interesira zašto je bosanska misao
potisnuta u 19. stoljeću. Šta se desilo s bosanstvom ili bosanskom politiĉkom
mišlju? Nema potiskivanja misli a da to nije protiv cjeline njenog nositelja.
Iza potiskivanja se otkriva nasilje u strašnim oblicima. Sjećanje i
osvješćivanje tog procesa pomaţe nam da se sabiremo i smirujemo. Pritom
ljudsko tijelo je omeĊeno, ali u sjećanju nadilazi svaku granicu prostora i
vremena, te mase i energije – imaginacijski nadilazi granice fizikalnog.

Za ostvarenje cilja demaskiranja antibosanstva u monarhistiĉkom i

komunistiĉkom periodu dominacije Jugoslavije nad Bosnom, autor
strpljivom preciznošću secira dogme i tabue nakupljene povijesno oko
bosanstva u vidu „plemensko”-etniĉkih konstrukcija koje dominiraju
povijesnim sadrţajem kao jedine mogućnosti postojanja. Totalitarni i
kolektivistiĉki sklop djelovanja prognao je misao, sliku, glas o Bosni i
apriori ga proglasio iluzornim, nestvarnim i nepotrebnim, jer je rijeĉ o
neĉemu „nestvarnom” i „nepostojećem”. Rukopis ostvaruje sjećanje na
esencijalnu crtu izgona i iseljavanja iz bosanstva. Iseljavanje muslimana iz
bosanskog povijesnog krajolika jeste njihova povijesna zla kob. Pod
imenom muslimani Mahmutćehajić vidi inaĉicu „mireći ljudi”, ukljuĉeni u
cjelinu postojanja povezanu mirenjem (islam) s Mirom (al-Salam). Autor
demonstrira vaţnost mislilaĉkog politiĉkog pristupa bosanskom biću uz
stalno korištenje tradicijskih znanja te savremenih filozofskih i znanstvenih
propozicijskih sistema.

Oko Bosne i njene povijesti razvijen je bauk bosanstva. Ako bi ljudi Bosne
postali politiĉki narod, onda nacijske konstrukcije srpstva i hrvatstva ne bi
bile ostvarive. Autor kazuje: „Zato su poricanja Bosne, kao imena za moguće
politiĉko osvješćenje njenog naroda, primila brojne sadrţaje.” Predstave
Zbilje uzdizane su nad Nju. „Vrijeme i prostor Bosne drţani su u kliještima
antibosanstva kao gradivnog ĉinitelja nacijskih teleologija srpstva i
hrvatstva.“ U bauk bosanstva, izmeĊu ostalog, spada poricanje
muslimanstva. Tako, naprimjer, Petar Koĉić govori 1911. kako je islam
„nešto tako tuĊe, tako daleko, tako azijsko i nesvojstveno slavenskoj duši i
184
bogumilskim poimanjima koje je do tada odvojeno ispovijedalo.“
Muhammed (Hval) i Kur'an (Uĉenje) su dio povijesnog bosanskog bića – u
ovim imenima Mahmutćehajić podrazumijeva povijesnu i duhovnu (svetu)
dimenziju bivstvovanja kada ih izgovori u bosanskom jeziku i duhovnom
iskustvu muslimana. MeĊutim, ĉovjek današnjice se suoĉava sa teškoćama
razumijevanja svetih tradicijskih znanja u modernim ideologijskim
konstruiranjima u kojima su prostor i vrijeme zguţvani, krivotvoreni i
falsificirani.

U teološkim konstruiranjima papskog kršćanstva muslimani ne mogu imati

poĉelno utemeljen odnos s Bogom. Bosanska misao podrazumijeva
ukljuĉenost evanĊelja u povezanost s trajanjem Bosne. U muslimanskim
vidicima ta istina je zamraĉena. U 19. stoljeću poĉinju nacijska osvješćivanja
juţnoslavenskih naroda. Pritom najgore prolaze agarjani – muslimani,
sljedbenici vjesnika Hvala. U kršćanskim vidicima to ime je pogrdno.
Korijen mu je Hagara ili Hadţera, ime koje nosi supruga vjesnika Ibrahima i
majka vjesnika Ismaila. Ona se u muslimanskom naslijeĊu smatra dalekom
pramajkom vjesnika Hvala.

Društvena stanja nastaju u historijskom toku. Bošnjaštvu se pridodaje

muslimanstvo u procesu tog trajanja i ono ĉini bošnjaštvo pluralnim.
Imenovanje Bošnjaka imenom Turci podrazumijevalo je i proizvodilo proces
njihovog otkidanja od Bosne i bosanstva. Već je za V. S. Karadţića Bosna i
bosanstvo problem za koncept integriranja u ideologiju srpstva. Hercegovina
je, naprimjer, regija u Bosni koja kao dio treba krivotvoriti cjelinu i potisnuti
je iz svijesti bosanskih ljudi. Stoga je unutar konstruiranog bauka bosanstva,
kao antibosanskog destruiranja Bosne, pitanje bosanske nacije tabuizirano.
Ĉak su povijesno ispostavljeni izriĉiti stavovi da ne postoji nikakav bosanski
narod i da ne moţe postojati bosanska nacija! Odbijanje bilo kakve
mogućnosti postojanja bosanstva od integrirajućeg srpstva i hrvatstva već je
nagovještaj genocidnog zlodjela. Antibosanski ideološki projekti iskljuĉuju
bosanstvo i negiraju ga u nacrtu ili povijesno-militarnim zlodjelima. U Bosni
su antibosanski projekti išli na fragmentaciju, to jeste otkidanje od imena
Bosna velikih regija, a istovremeno su na drugim stranama, kod prvih
susjeda, pod ime Srbija i Hrvatska „podvoĊeni“ prostori i regije koji nikada
nisu bili pod tim imenom. Tako se provodilo jeziĉko (simboliĉko, znakovno,
semiotiĉko) razaranje imena Bosna. U tome Bosna „nema“ supstancu,
povijesno-politiĉki sadrţaj, ona je prazna pa joj se mora dodati ili „uĉitati“
sadrţaj srpstva i hrvatstva. Bosna se, dakle, interpretira u projektima
antibosanstva kao praznina. Iz ovakvog polazišta kreću sve laţi o Bosni. To
se moţe pojmiti kao proces potiskivanja bosanstva, bosanske misli, znanja o
Bosni ili, napokon, istine o Bosni.

185
Moša Pijade 1948. godine daje Bosni ulogu spojnice izmeĊu srpskih i
hrvatskih sporenja i time je pretvara u marginalnu pojavu bez svoje
supstancije koja se svodi na tehniĉko pitanje razrješenja odnosa Srbije i
Hrvatske. Time se bosanstvo iskljuĉuje i Bošnjacima se ostavlja mogućnost
da se opredijele za srpstvo i hrvatstvo kako bi se „oĉistili“ od orijentalne
neĉisti i zabluda. Bosansko muslimanstvo se kroz orijentaliziranje otkida od
bosanske povijesti kao nešto strano, tuĊe, neuobiĉajeno. Tako Moša Pijade
postaje glasnogovornik „bauka bosanstva“, a sve bosansko muslimansko
naslijeĊe se orijentalizira i svodi na turĉijat. Pritom, sasvim planski,
bosansko muslimanstvo je odreĊeno kao tuĊost, ono što ne pripada ovom
prostoru koji je nacijskom konstrukcijom prireĊen samo srpstvu i hrvatstvu,
dakle, definiran jednostrano. U tom znaĉenju Rodoljub Ĉolaković 1972.
godine izriĉe stav da je nemoguće govoriti „o bosanskohercegovaĉkoj
kulturi, pa ni o knjiţevnosti”. Ovo je Mahmutćehajić karakterizirao kao
„komunistiĉko maskiranje nacijskog anitbosanstva”. Bosanski muslimani
nemaju „bosanske suštine”, nego je sve njihovo svedeno na turĉijat i
orijentalizirano kao tuĊost. Bosanstvo Bošnjaka ne smije biti politiĉki
zahtjev jer bi se time udarilo na sistem i inauguriralo pobunu protiv
komunistiĉkog rješenja nacionalnog pitanja u Bosni. Zato komunistiĉki
ideolozi neprestano negiraju i samu mogućnost postojanja bosanskog
politiĉkog naroda, a najviše prijeĉe razvijanje te ideje meĊu muslimanima, to
jeste poimanje koncepta „bosanstva kao politiĉkog osvješćenja”, ĉime bi se
okonĉalo njihovo opredjeljivanje za srpstvo ili hrvatstvo.

Mahmutćehajić polazi od toga da je muslimanstvo sadrţaj bosanstva i time

uvodi dijametralan stav onome koji je dominirao od 1918. do 1993. godine,
odnosno „tvrdnja” da su islamizirani Slaveni samo dio nacijskih Srba i
Hrvata. Isto tako, novoprobuĊeno bošnjaštvo se svodilo na muslimanstvo
koje je ideologijski bilo odvojeno od bosanstva. Tako je nastavljen odnos
prema muslimanima kao „toleriranoj tuĊosti” izmeĊu srpstva i hrvatstva.

Vaso Ĉubrilović 1937. govori o stvaranju psihoze za iseljavanje muslimana s

ovih prostora, a prostor se tumaĉi kao „kršćanski”, pa su muslimani u njemu
suvišni i nepotrebni. Moraju onda iseliti, nestati. Prostor „pripada” samo
Srbima i Hrvatima. U pripremljenom programu psihoze za iseljavanje naroda
i razaranje bosanstva Bosne Mahmutćehajić uoĉava brojne sadrţaje koji
pokazuju svu licemjernost nacijskog odnosa srpstva i hrvatstva prema Bosni
(13 uvida). U tome sklopu, Bosna kao prostor razrješenja srpskog i hrvatskog
nacijstva ima „jedini” smisao da bude okvir politiĉkog osvješćivanja u
srpstvu i hrvatstvu te jugoslavenstvu, ali ne i bosanstvu. KaraĊorĊe 1804.
govori o susretu vojski u Sarajevu koje će „za svoje oteĉestvo, za ĉasni krst
vojevati”. Bosna ne moţe imati svoj bosanski narod i svoju nacijsku
ideologiju. D. Mitrinović daje Sarajevu „misiju” u ideologijskom
186
konstruiranju jugoslavenstva. Otud, pak, bauk bosanstva. Nepromijenjen je
odnos prema Bosni i kod komunistiĉkih elita koje samo nastavljaju
shizofreniju jugoslavenstva iz Kraljevine SHS/Jugoslavije, smatra
Mahmutćehajić. Od monarhistiĉke do komunistiĉke Jugoslavije Bosna je
dobila ulogu da sluţi „jedinstvu” srpskog i hrvatskog nacijstva ili sukobu –
kako je to bilo 1992. godine. Bosanski narod je kontinuirano svoĊen na
religijsku drugost. Srpske, hrvatske i jugoslavenske elite su sve uĉinile da
onemoguće „bosansku politiĉku svijest”. Zato je Andrićeva izmišljena slika
Bosne predstavljana i poimana kao historijska realnost, kao istinita slika
bosanskog bića u osmanskom periodu. Ta Andrićeva slika je mogla posluţiti
za sve moguće destruiranje bosanskog bivstovanja koje bi moglo pokazati
vlastitu politiĉku ontologiju u kojoj bosansko biće slobodno iskazuje sebe,
potpuno neovisno od srpskog i hrvatskog nacio-imaginarija kao suštinski
antibosanskog. Zato se nije dopuštalo da misija Bosne bude u bosanstvu,
nego je Bosna reducirana na „poveznicu” ili „amortizacionu taĉku” izmeĊu
srpstva i hrvatstva. Istina komunistiĉkog poretka prilikom disolucije SFRJ
pokazuje se u straviĉnom genocidu nad Bošnjacima u Bosni i pokušaju da se
Bosna definitivno pocijepa izmeĊu dva hegemonijska zla.

Bauk bosanstva je neodvojiv od svekolikog konstruiranja srpsko-hrvatskog

bosanstva koje iskljuĉuje sve ono što se podreĊuje toj dvojini. Bosanskim
muslimanima je ostalo samo religijsko getoiziranje – paradoks bosanske
orijentalistike – muslimani sami nijeĉu sebe. Proces orijentaliziranja
bosanskog muslimanstva je destrukcija bosanstva Bosne. Svaka priĉa o
bosanstvu pojavljuje se kao povreda nacijskih kanona srpstva i hrvatstva.
Zato je model svoĊenja kulture bosanskog muslimanstva na „orijentalne
sadrţaje” dominantna matrica antibosanstva. Time se spreĉava bilo kakvo
osvješćenje bosanstva i razvijanje bosanskog politiĉkog subjekta.
Orijentalistika je u poricanju bosanstva sluţila u dokazivanju njegove
tuĊosti. Orijentaliziranje bosanskog muslimanstva jeste „zajedniĉki pothvat
komunistiĉkog i nacionalistiĉkog antibosanstva”.

Zloĉini nad Bošnjacima, muslimanima Bosne i Srbije u 19. i 20. stoljeću bili
su nekaţnjeni. Osmanska vlast je u 19. stoljeću krvavo ugušila zahtjev
Bošnjaka za autonomijom, a podrţala zahtjeve kneza Miloša Obrenovića.
Mahmutćehajić smatra da su politiĉki zahtjevi Bošnjaka za autonomijom od
Osmanlija posmatrani kao zahtjevi podanika koji su postali otpadnici od
vjere. Stoga je nasilje nad njima bilo teološki opravdano. Zloĉine nad
„Turcima” smatrali su Srbi moralnim djelom.

Militarna ideja „istrijebiti Turke” provoĊena je kao model odnosa prema

drugom i drugaĉijem. To „istrijebiti” moguće je ĉitati kao izdvojiti neĉist,
odstraniti prljavo. U tom „trebljenu” ljudi su razluĉeni na Turke i naše,
187
pritom je Turcima odreknuta ljudskost. Ova rasistiĉka dogma – drugima i
drugaĉijima se ne priznaje da su ljudi – dominira nacijskim konstrukcijama
srpstva i hrvatstva tokom 20. stoljeća. Bilo koja mogućnost bosanstva se
pretvara u bauk bosanstva jer ono prijeti projektima velikodrţavnog
hegemonizma. Autor dešifrira glavni sadrţaj antibosanstva preko
velikodrţavnih ideologija srpstva i hrvatstva. U situaciji podjele naroda „po
vjerozakonu”, kada je religija vododjelnica „nacije”, muslimani Bosne kao
dio bosanstva pojavljuju se kao „teološki neprijatelj”.

Tek kada je povijesni sat otkucao novu dionicu bivstovanja, vidjelo se da su

brojni sadrţaji prethodnog rješavanja ljudskih drama, pojedinaĉnih i grupnih,
bili nehumani i obmanjujući. Profesor Mahmutćehajić upozorava na
komunistiĉko rješenje „nacionalnog pitanja” i pokazuje da je ono ostalo
zavijeno dogmatskim antibosanstvom nacijskog srpstva i hrvatstva, dakle, da
je ostalo neriješeno kroz nepriznavanje bosanstva i njegovo reduciranje na
etniĉko-religijske grupe kao konstituirajuće. Komunistiĉki odnos prema
Bosni nastavio je ideologijsko odvajanje muslimanstva od cjeline Bosne,
nemoralno previĊajući da „stidljiva narodnost” (J. Smodlaka) nikada nije
htjela pristati da se „opredijeli” u srpstvo ili hrvatstvo pored svoga utihlog
bosanstva. Nelagoda ţivljenja u kulturnom obrascu koji negira postojanje
jednog posebnog bića proizvela je brojne traume i psihiĉka stanja za koja će
biti potrebno vrijeme uzdizanja u sopstvenom bosanstvu kao povratku sebi u
pluralnosti ţivota. Bosna se ne moţe graditi na istim kategorijama etniĉko-
religijske konfliktnosti koje je urušavaju, jer je bosanska paradigma etiĉka i
univerzalna – ona podrazumijeva konstitucionalni patriotizam, pluralni narod
i usklaĊenost s glavnim pravno-politiĉkim tokovima savremenog svijeta.

188
Dr. sc. Safet Bandţović, nauĉni savjetnik / Scientific Advisor
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Institut za historiju / Institute of History

POLITIKA I RAT1

POLITICS AND WAR2

Prouĉavanje krize i kompliciranog raspada višenacionalne jugoslavenske

drţavne zajednice, kao i obimne faktografije „postjugoslavenskih ratova“,
posebno onog u Bosni i Hercegovini, kada se imaju u vidu „suprotstavljene
slike povijesti“, sporovi historiĉara oko njihovog tumaĉenja, narastajući
„arhipelag raznih istina“, mnoštvo otvorenih pitanja, raznorodne uloge niza
unutarnjih i vanjskih aktera, mnogobrojni izvori, nove ĉinjenice, simboliĉke
rasprave oko njihove prezentacije u javnom prostoru, meĊunarodna idejna i
razvojna kretanja u historiografiji, dug je i sloţen proces. Prisutne su, usto,
stranputice i sve zamke od „tonjenja bez traga u okeanu ĉinjenica“, odnosno
reduciranja prošlosti selekcijom i interpretacijom dogaĊaja. Neki istraţivaĉi
smatraju da taj period još i nije prava „historija”, da mnoga pitanja mogu tek
da se postave, dok se o preciznijim odgovorima više nagaĊa, nego što se
doista zna. Historiĉari znaju ĉesto griješiti insistirajući na distanci, jer ne
mogu biti uspješniji u analizi davnih zbivanja o kojima nemaju vlastitog
iskustva od onih o kojima i sami svjedoĉe, ĉiji su im uĉesnici i izvori
dostupni. Postoje dogaĊaji koji su se zbili prije više stoljeća, ali još uvijek
izazivaju ţestoke kontroverze i polemike. Za objektivnost nije nuţna
vremenska distanca.

Prošlost se raznim metodološkim zahvatima moţe spoznati na više naĉina.

Najbliţa historija, puna paradoksa, skriva najviše iznenaĊenja, pa je zato za
nauĉnike ona i najteţa. Uputna su upozorenja da ono što „danas” oni znaju, a
nisu znali prije, moţe protokom vremena biti potvrĊeno, ali i prevaziĊeno, da
izgleda drugaĉije, u svjetlu suštinski bitnih, novih ĉinjenica u koje oni nisu
imali uvid. Mada su „postjugoslavenski ratovi“ okonĉani, ne gube na
intenzitetu, uz emotivne naboje: graĊanski „ratovi” sjećanja unutar drţava i
izmeĊu drţava, „sporovi” za „vjerodostojno“ objašnjavanje uzroka i prirode
sukoba. Svaki autor mora biti svjestan da će ga, na razliĉitim stranama, ĉitati i

1
Prikaz knjige Mesuda Šadinlije Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i
vojnih operacija u Bosni i Hercegovini 1992–1995, izd. Institut za istraţivanje zloĉina
protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2018, 782 str.
2
Review of the book entitled: Between justice and real politics: relation between peace
plans and military operations in Bosnia and Herzegovina (1992-1995) by Mesud Šadinlija.

189
doţivljavati na svoj naĉin. Kritiĉke perspektive posebno doprinose
upotpunjavanju slika o politici, ratovima i njihovim relacijama.
Ova knjiga Mesuda Šadinlije je dopunjena verzija njegovog doktorskog rada
koji je, pod naslovom Odnos mirovnih planova i vojnih operacija na ratištu
Bosni i Hercegovini: 1992–1995, odbranjen 2017. na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu. Pored uvodnog dijela, ona ima pet tematskih cjelina: I Kontekst i
akteri; II Od Cutileirovog plana do Londonske konferencije; III Period
Vance-Owenovog mirovnog plana; IV Period Owen-Stoltenbergovog
mirovnog plana; V Od plana Kontakt-grupe do Dejtona. Knjiga, takoĊer,
sadrţi zakljuĉak, izvore i literaturu, kao i odreĊene priloge (karte, tabele,
fotografije). Objavljeno je 17 karata na kojima su prikazani prijedlozi o
teritorijalnom ustrojstvu BiH u raznim fazama mirovnih pregovora i
naznaĉene sporne teritorije izmeĊu zahtjeva pojedinih strana u tom procesu.
Knjiga je zapravo svojevrsni historijat politiĉkih i ratnih dešavanja u BiH.
Rezultat je obimnog istraţivaĉkog rada, predstavlja jedan od
multiperspektivnih, nauĉno fundiranih izraza promatranja ratne prošlosti u
širem kontekstu i suprotstavljanja njenoj nekritiĉkoj valorizaciji, uprošćenim
narativima i olakim zakljuĉcima, bez pozivanja na ideološke i druge oblande.
Svojim argumentiranim sadrţajem i predoĉenim ĉinjenicama izaziva i brojna
promišljanja o historiji i njenim poukama. Ona se nikada ne ponavlja
doslovno, iako se neke paralele teško mogu izbjeći. U pisanju se, stari je
savjet, uvijek treba osvrnuti na prošlost.

Savremenost se svakako i ne moţe potpunije shvatiti bez poznavanja

prošlosti. Jedan od glavnih motiva u politici velikih sila je odvajkada vlastiti
interes. Djeluju u svom interesu, a kad ga nemaju, onda su, u principu,
inertne. Većina teoretiĉara meĊunarodnih odnosa diplomatiju tretira kao
ĉinilac nacionalne moći koja osigurava realizaciju vanjske politike bez
upotrebe nasilja. Njenu historiju ĉine stalni pokušaji nadvladavanja „realizma
nad idealizmom i obratno“. Promjene balansa moći u meĊunarodnim
odnosima uvijek stvaraju prostor za nove konflikte. Jedan od najznaĉajnijih
teoretiĉara ratne vještine Karl fon Klauzevic (Karl von Klausewitz) shvatao je
rat kao dio politiĉkih odnosa, kao prošireni duel u kojem su akteri drţave koje
stupaju u borbu imajući na umu neku politiĉku svrhu. Pojam politike
ograniĉava se na tzv. „realpolitiku”. „Politiĉki moralisti” koji kuju moral,
onako kako je to korisno za politiku, dio su ţivotne stvarnosti.

Poznavanje interesne logike velikih sila tradicionalno je bitan uslov opstanka

„malih nacija”. U Evropi, napisao je Milan Kundera, postoje na jednoj strani
velike zemlje, a na drugoj male; postoje moćne nacije u pregovaraĉkim
dvoranama i one koje ĉitave noći išĉekuju u predsobljima. Pozicija „drugosti“
odreĊuje se iz pozicija moći. Zapad tradicionalno gaji predstavu o Balkanu
kao ne baš pravom dijelu Evrope. Bizmarkove rijeĉi na Berlinskom kongresu
190
1878. – da cijelo „Istoĉno pitanje” ne vrijedi „jednoga jedinoga grenadira iz
Pomeranije”, uz prezrivo tretiranje balkanskih naroda kao „kradljivaca
ovaca”, kojima je trebalo biti jasno da evropske vlade nemaju potrebu da se
ukljuĉuju u njihove pohlepe i suparništva – stekle su vremenom nove
pristalice. I drugi dijelovi Evrope su bili predmet omalovaţavanja i interesne
transakcije moćnih drţava. „Jedna daleka zemlja, o kojoj malo znamo (a far
away country between people of whom we know nothing)“ ĉuvene su rijeĉi
kojima je britanski premijer Nevil Ĉembrlen (Neville Chamberlain) 1938.
pravdao ţrtvovanje Ĉehoslovaĉke, da se zbog nje velesile neće meĊusobno
sukobiti.

Dramatiĉni tokovi historije na Balkanu, pa i oni u Bosni i Hercegovini, ne

mogu se svestranije sagledati odvojeni od šireg evropskog i svjetskog
konteksta, koncepcija svjetskog poretka, utjecaja i posljedica ostvarivanja
geostrateških interesa velikih sila. U punjenju i detoniranju balkanskog
„bureta baruta” i Evropa je više puta imala znatnog udjela. Balkan treba
sagledavati kroz prizmu interesa i politike velesila koje dugo ostavljaju dubok
peĉat na historiju tamošnjih naroda. Parcijalni interesi, arbitriranja i podjele
su, pojaĉani predrasudama i neznanjem, više puta u historiji Balkana bili
vaţniji od sudbine njegovih ţitelja. Upravo su se na tom neuralgiĉnom
prostoru polagali ispiti za ulazak odnosno za ispadanje iz kluba velikih sila.
Ništa na njemu, uoĉava Valter Roberts, nikada nije crno-bijelo, „postoje samo
razliĉite nijanse sive“. Politiĉki razvoj Balkana dugo je ovisan od vanjske
politike velikih sila. Podjele interesnih sfera meĊu njima, zapoĉete u drugoj
polovini XVIII, nisu se ni u XXI stoljeću okonĉale. Sve što se na tom trusnom
prostoru zbivalo bilo je, u većoj ili manjoj mjeri, u sjeni politike velikih. Nisu
rijetki autori koji misle da su krize i „balkanske nesreće“ rezultat njihove
zamršene politike i interesnog stava, lanca interventnih akcija, nedovoljnog
poznavanja i prihvatanja sloţenosti balkanskog mozaika, a ne prenaglašenih
unutarnjih mrţnji i atavizama. Opasno je kovati odrednice koje su, prema
porijeklu, navodno „balkanske“, kada su neke pojave zapravo poraţavajuće
univerzalne. Generalizacije vode u zablude.

Multiperspektivni pristup zbivanjima na postjugoslavenskom prostoru u

posljednjoj deceniji XX stoljeća, koji Šadinlija slijedi, zahtijeva dublje,
specijalizirane analize, kritiĉki intonirane radove, sistematsko prouĉavanje,
prikazivanje pozicija i stanovišta svih njihovih protagonista. Jugoslavija nije
mogla preţivjeti konflikte izmeĊu njenih nosećih naroda. Njenih grobara je
bilo više, ali je jedan prednjaĉio. Za Vorena Cimermana (Warren
Zimmermann), posljednjeg ameriĉkog ambasadora u SFRJ, „ubistvo
Jugoslavije“ je bio „zloĉin domaćeg nasilja“. On ustvrĊuje da je predsjednik
Srbije Slobodan Milošević, „srbijanski imperijalista“, jedan od najdvoliĉnijih
politiĉara koje je Balkan ikad iznjedrio, da je svoju dvoliĉnost pokazao i kao
191
grobar Jugoslavije, više nego bilo ko drugi. Šadinlija piše da je Milošević u
jeku jugoslavenske krize procijenio da je nastupilo vrijeme za „postizanje
srpsko-hrvatskog dogovora, što će se pokazati kao korak koji je u najvećoj
mjeri odredio tok i okvire historijskih procesa u Bosni i Hercegovini u
posljednjoj deceniji 20. vijeka.“ Autor posvećuje posebnu paţnju sastancima
Miloševića i Franje TuĊmana, predsjednika Hrvatske, u martu i aprilu 1991.
oko „podjele“ Bosne i Hercegovine. Bez ikakve sumnje, izriĉit je Šadinlija,
dogovor je postignut, „barem u usmenoj formi i utvrĊenim osnovnim
naĉelima rješavanja srpsko-hrvatskih odnosa. Kao takav, on se moţe
išĉitavati i tumaĉiti iz izjava i interpretacija TuĊmana, Miloševića i njihovih
najbliţih saradnika, kao i iz konkretnih vojnih i politiĉkih akcija aktera te iz
ukupnog razvoja dogaĊaja. Povezujuća nit, vidljiva iz bilo kojeg materijala i
bez obzira na naĉin tumaĉenja, jeste jasna i neporeciva: podjela Bosne i
Hercegovine kao temeljni princip rješavanja meĊusobnog etniĉkog i drţavnog
razgraniĉenja.“ MeĊusobna ratna djelovanja nisu „ometala provoĊenje takvog
sporazuma. Kontrolirana i ograniĉavana, s posljedicama koje su imala na
stanovništvo, ona su ga poticala i, štaviše, bila jedini mogući put njegove
implementacije.“ Rat u BiH 1992. zato se i karakterizira kao agresija Srbije i
Hrvatske na ovu drţavu.

Reţim u Beogradu dugo je bio u uvjerenju da zapadne sile nisu spremne na

vojnu intervenciju, da će rat u BiH ostati van njihovog fokusa. Redţinald
Hibert (Reginald Hibbert), britanski ambasador u Parizu (1982–1987),
govorio je da su britanske diplomate „poznavale Beograd, jedva su poznavali
Zagreb, o Sarajevu gotovo nisu imali pojma, a za Prištinu nikada nisu ĉuli.”
Reakcija meĊunarodne zajednice, o kojoj se ipak ne moţe govoriti u jednini,
već u mnoţini, na raspad Jugoslavije i na ratove koji su uslijedili, bila je
spora, ĉesto nekonzistentna. Šta bi bilo još da je Rusija 1991–1992. više „bila
u igri“, nikada se neće moći saznati. Bosna i Hercegovina je doista dugo bila
„svaĉija Španija”. Plaćena je u BiH visoka cijena za godine neodluĉnosti,
indiferentnosti glavnih meĊunarodnih centara, nedostatka sveevropske
koncepcije, kalkuliranja i eksperimentiranja. Malcolm Rifkind, britanski
ministar odbrane, krajem 1992. je upozoravao, poput Bizmarka 1878, da bi
vojno rješenje u BiH iziskivalo „stotine tisuća vojnika (…) uz vjerovatnost,
ako ne i izvjesnost velikih ljudskih gubitaka (…) bilo bi to angaţiranje tolikih
snaga kakvo svijet još nije vidio.”
Razne karte etniĉki „podijeljene Bosne i Hercegovine”, koje su još od 1991.
poĉele kruţiti na meĊunarodnim konferencijama, postale su više kontinuirani
uzrok za tragediju koja je snašla mnoge ljude u njoj, nego rješenje. Nakon
pritisaka strani posrednici su govorili kako su dobili saglasnost sve tri strane
(bošnjaĉke, srpske i hrvatske) za etniĉke kantone u jedinstvenoj republici.
Evropljani su u martu 1992. nametnuli plan za etniĉku podjelu BiH, podjelu
na kantone sa etniĉkom teritorijalizacijom. Akademik Milorad Ekmeĉić, u
192
istom tom mjesecu, na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu ukazuje da
je Evropa, izlazeći ususret zahtjevima Muslimanima da ih zaštiti od
Jugoslavije, odredila za njih „srednjobosanski rezervat. U kakvom kod većem
ili manjem obimu bude ugovoren, biće to ipak teritorij od koga će se
evropsko susedstvo više ĉuvati, nego on od njega. To jest, srednjebosanskim
rezervatom za Muslimane, Evropa se više zaštitila od islama, nego bosanski
islam od Jugoslavije“, upozoravajući dalje da je „muslimanskoj masi
namenjeno gore stradanje od nas, jer to uzajamno stradanje će njih više
pogoditi nego nas.“

Ukljuĉivanje Sajrusa Vensa (Cyrus Vance), kao specijalnog izaslanika

generalnog sekretara UN-a, i kriterija koje je on uveo u mirovni proces,
konstatira Šadinlija, „oznaĉili su otklon velikih sila od principa legalnosti i
praviĉnosti prema realpolitici i ograniĉavanju sukoba.“ MeĊunarodna
zajednica je kroz sve faze mirovnog posredovanja, prihvatanjem principa
etniĉkog odreĊenja dijelova teritorije Bosne i Hercegovine, uz istovremeno
puno uvaţavanje stanja na terenu „stvorenog primjenom sirovog prava
jaĉeg“, otvarala vrata nastojanjima da se ratnim djelovanjem stvore etniĉki
ĉiste teritorije, pri ĉemu su poĉinjeni masovni i teški ratni zloĉini, ukljuĉujući
i genocid. Etniĉka teritorijalizacija i poštovanje prava jaĉega, navodi dalje
Šadinlija, „duboko i trajno su obiljeţili mirovno posredovanje meĊunarodne
zajednice tokom rata u Bosni i Hercegovini. Kao posljedica toga, sadrţaj
mirovnih planova, pogotovo mapa kojima su odreĊivane buduće etniĉke
teritorije, pregovaraĉka dinamika i korišteni metodi pritiska na strane u
pregovorima, imali su snaţnog uticaja na ratne planove i tok vojnih operacija
na ratištu u Bosni i Hercegovini u svim fazama rata.“ Ako se kultura i
geografija ne poklope, onda se, kazuju iskustva, poklapanje moţe nametnuti
genocidom ili prisilnim migracijama. Ekspertska grupa Ujedinjenih nacija
pod rukovodstvom Šerifa Basiunija (Charif Bassiouni) „etniĉko ĉišćenje“
definirala je 1992. kao „etniĉku homogenizaciju neke oblasti upotrebom sile
ili zastrašivanja, sa ciljem da se iz te oblasti uklone osobe druge etniĉke ili
religiozne grupe.“

Nemoguće je promatrati razvoj politiĉkih dogaĊanja bez razumijevanja

njihovog ideološkog konteksta. Jedan od glavnih neuspjeha meĊunarodne
politike u BiH bio je dugo trud mnogih da smatraju sve zaraćene strane
podjednako odgovornima, što su neki kritizirali kao jalovu pasivnost. Nasilna
simetrija nije uzimala u raĉun asimetriju oruţja. Zapad je dugo gledao na rat u
BiH kao primarno vojni problem, izazvan „nasiljem” koje je „izbilo” s „obje
strane”, uz djelovanje agresivnog nacionalizma kao „konstitucionalne
nacionalne crte balkanskih naroda”, pa su napori bili usmjereni na
„smanjivanje borbenih aktivnosti”. Nespremnost za vojno djelovanje
proizvela je razne interpretacije rata („graĊanski rat”, „plemenski obraĉun”,
193
„vjekovna mrţnja”). Oni koji su tako interpretirali rat u BiH našli su potvrdu
u ĉesto citiranom mišljenju Semjuela Hantingtona (Samuel P. Huntington) da
je taj rat bio „krvava epizoda u stalnom sukobu civilizacija“. Za sukobe nisu
odgovorne razliĉite kulture, zapazili su drugi, nego da oni uvijek imaju
ekonomsku, demografsku i politiĉku pozadinu. Kao reakcija na raspad
Jugoslavije napisane su brojne knjige. Ono što je u zapadnoj javnosti poznato
o Balkanu, što je govorila nauka, ali i ono što je „dokazivala“ kvazinauka i
popularna literatura, nikada nije bilo nebitno. Savremeni, moćni politiĉki i
intelektualni krugovi koriste mnoge njihove proizvode za svoje informiranje,
putokaze i razradu (zapadno)balkanske strategije.

Teško je samo na osnovu dostupnih dokumenata definirati duh vremena,

izreći „svoju istinu“ o nekom vremenu. Posebno je, vidi se i iz ovog djela
Mesuda Šadinlije, problematiĉna tzv. tajna diplomatija, odnosno skrivena
historija više aktera jugoslavenske krize koja je osnova za cjelovitije
shvatanje toka dogaĊaja. Visoka politika u koju spadaju meĊunarodni odnosi i
diplomatija („kraljica historije“), zbog povjerljive naravi, bez omogućenog
arhivskog pristupa, moţe, u najboljem sluĉaju, priznaju historiĉari, da bude
tek „lijepo ocrtana“. Mnogi prateći segmenti zato izmiĉu detaljnijoj analizi.
To je mozaik sa mjestima gdje nedostaju kockice. Uloga ĉitavog niza
obavještajnih sluţbi, funkcionera i agentura raznih drţava u analizi tokova
dogaĊanja takoĊer nije nebitna. Gola sila u krajnjoj liniji, kaţe Ĉedomir
Popov, upakovana u razne ambalaţe, regulira odnose meĊu drţavama i
narodima. U razrješavanju konflikata i smirivanju napetosti posebno je bila
znaĉajna uloga SAD-a. Ameriĉki pritisak je uvijek bio potrebni sastojak u
odnosima sa tromim, dugim procesima sklonim Evropskoj uniji. U ameriĉkoj
vanjskoj politici postoji, primijetili su analitiĉari, jedan baziĉni, bipartijski
konsenzus. U suštini nema pretjeranih razlika. U toj politici postoje stalno dva
ekstrema: jedan je vilsonijevski, moralizatorski, vrijednosno zasnovan, a drugi
se uslovno moţe nazvati kisindžerovski, sa fokusom na raison d` êtat,
temeljen na realpolitici. Amerikanci nastoje da se izmeĊu njih ne
opredjeljuju, već da ih, ako mogu, spretno kombiniraju. Dejtonski sporazum
1995, gdje je primijenjena strategija kreiranja podijeljene „jedinstvene“
Bosne i Hercegovine, izraz je pomirenja tih dvaju principa.

Šadinlija je detaljno rekonstruirao pozadinu i genezu odnosa mirovnih

planova i vojnih operacija u BiH (1992–1995), koncepcije predloţenih
„mapa“ i aktivnosti oko nastojanja njihovog praktiĉnog realiziranja ili
odbijanja. On navodi, izmeĊu ostalog, da je u literaturi postala uobiĉajena
tvrdnja da je Vance-Owenov mirovni plan prouzrokovao oruţani sukob
Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća obrane s Armijom Republike BiH. U
svojoj knjizi napravio je otklon u odnosu na ovo, u suštini taĉno, ali
nepotpuno tumaĉenje, dajući dublju sliku stvarnog odnosa hrvatske
194
nacionalne politike prema BiH i djelovanja njenih oruţanih formacija.
Šadinlija se u svom radu ograniĉio na utvrĊivanje okvira konstrukcije
mirovnih planova u pojedinim fazama, na njihovu ustavno-pravnu suštinu,
vojno-politiĉki kontekst i hronologiju. Ukazuje i da vojni aspekt teme, koju je
detaljno elaborirao, u zapadnoj literaturi nije obraĊen ni pribliţno u onoj
mjeri u kojoj je to sluĉaj s diplomatskim i politiĉkim aspektima. On ne zazire
od kratke vremenske distance u odnosu na interpretaciju teme. VoĊen
prevashodno dostupnim arhivskim izvorima, piše jasno, ostavlja snaţan
dojam upućenog, iskusnog istraţivaĉa. Ovo njegovo djelo bit će referentno u
svakom ozbiljnijem pristupu prouĉavanju raspleta jugoslavenske krize,
sloţenih predratnih i ratnih prilika, uloge meĊunarodne zajednice i ratnih
dešavanja u Bosni i Hercegovini.

Kreativne nauĉne rasprave o ratovima i pravdi su uvijek politiĉki i moralno

neophodne. Riĉard Holbruk (Richard Holbrooke) je govorio da je na
Balkanu historija bila isuviše komplicirana da bi je neko spolja savladao, da
je u Dejtonu došlo do „kompromisa sa zlom“. Na pitanje da li je optimista u
pogledu postignutog dogovora „balkanskih lidera”, kazao je da nikada to nije
bio „kad je rijeĉ o tom dijelu svijeta“. Istina ali i pravda mogu ispaštati zbog
uspostave mira. Na Balkanu se bliska prošlost nerijetko, zbog raznih
unutarnjih i vanjskih faktora i pritisaka, „dotjeruje“, kompromisno
relativizira radi njegovog odrţavanja. Mislioci su još u srednjem vijeku
ustvrdili da on nema veliku sigurnost ukoliko stari uzroci ratova nastave da
postoje.

195
196
Nasir Muftić, asistent / Assistant
Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo
Pravni fakultet / Faculty of Law

OSNOVE GRAĐANSKOG PRAVOSUĐA – PREMA VRIJEDNOSNO

UTEMELJENOM OKVIRU ZA REFORMU1

FOUNDATIONS OF CIVIL JUSTICE - TOWARD A VALUE-BASED

FRAMEWORK FOR REFORM2

Knjiga Osnove graĎanskog pravosuĎa – prema vrijednosno utemeljenom

okviru za reformu predstavlja nauĉnu studiju u ĉijoj je izradi uĉestvovalo
više autora povezanih sa Montreal Cyberjustice Laboratory,
nauĉnoistraţivaĉkom grupom koja se bavi prouĉavanjem utjecaja tehnologije
na sudske i druge pravne postupke, te općenito na pravni sistem. Tim koji je
vršio izradu ove studije predvodi Fabien Gelinas, profesor na Pravnom
fakultetu Univerziteta McGill, a ostali koautori su Clement Camion, Karine
Bates, Catherine Piche, Siena Anstis, Mariko Khan i Emily Grant.

U fokusu ove knjige je pitanje reforme graĊanskog pravosuĊa kao sistema za

ostvarivanje subjektivnih graĊanskih prava u modernim drţavama. Problemu
je pristupljeno obradom njegovih segmenata i pitanja sistematiziranih u
tematske cjeline. Pritom se autori nisu ograniĉili na one segmente koji su
karakteristiĉni za pojedino društvo i njegove specifiĉne institucije i
mehanizme, nego su razmatrani oni problemi koji su karakteristiĉni za
gotovo sve pravosudne sisteme zapadnog svijeta, što ovo djelo ĉini
privlaĉnijim širem krugu ĉitateljstva. Tako sistematiziranim cjelinama je
pristupljeno interdisciplinirano, u skladu sa raznovrsnom obrazovnom
pozadinom autora ovog djela, što za rezultat ima da studija nije tipiĉno
pravniĉko štivo koje drugim kategorijama ĉitateljstva neće biti interesantno.
Jasno je iz rijeĉi autora ali i iz strukture i naĉina izlaganja da je ova knjiga
nastojala postići dva cilja. Prvi cilj je bio saţeti i izloţiti dosadašnja saznanja
o graĊanskom pravosuĊu koja potjeĉu iz razliĉitih nauĉnih disciplina i koja
su karakteristiĉna za razliĉite pravne tradicije. Otuda sva izlaganja u ovoj
knjizi obiluju referencama na prethodno provedena istraţivanja, spoznaje i

1
Tekst je prikaz knjige Osnove građanskog pravosuđa – prema vrijednosno utemeljenom
okviru za reformu autora Fabiena Gélinasa i drugih (Springer International Publishing,
2015).
2
This text is the review of a book Foundations of civil justice - toward a value-based
framework for reform by Fabien Gélinas et al. (Springer International Publishing, 2015).

197
promišljanja o problemima kojima se autori bave. Drugi cilj se odnosi na
izlaganje novog nauĉnoistraţivaĉkog okvira koji bi trebao posluţiti svima
koji se u budućnosti budu posvetili pitanju reforme postojećeg sistema
graĊanskog pravosuĊa.

Izlaganja u knjizi su tematski grupirana u cjeline, pri ĉemu je jasno vidljivo

da su autori insistirali se u svakom od njih poseban osvrt naĉini na pitanje
vrijednosti koje graĊansko pravosuĊe ţeli zaštititi ili ostvariti.
Nauĉnoistraţivaĉki okvir koji ova studija nudi doprinosi razumijevanju
poloţaja vrijednosti u graĊanskom pravosuĊu, te pitanja kako se ono suoĉava
sa situacijama kada su vrijednosti koje ono nastoji zaštiti u konkurenciji.
Stoga bi se moglo reći da je, bez obzira na to o kojem je konkretno izlaganju
rijeĉ, u uţem fokusu ove knjige pitanje izbora, zaštite i ostvarivanja
vrijednosti kroz sistem graĊanskog pravosuĊa. TakoĊer je zanimljivo da se
autori bave fenomenom prisutnim u današnjem vremenu, prema kojem se
zakonodavci, nosioci pravosudnih funkcija i akademska zajednica zalaţu za
promociju efikasnosti pravosudnog sistema. Uprkos priznavanju efikasnosti
kao vrijednosti koja zasluţuje zaštitu, autori efikasnost smatraju
instrumentalnom vrijednošću – vrijednošću koja sama po sebi nije krajnji
cilj. Zbog toga se kritiĉki odnose prema nastojanjima koja promoviraju
efikasnost nauštrb drugih vrijednosti koje graĊansko pravosuĊe treba
promovirati.

Knjiga se sastoji iz pet poglavlja.

U prvom poglavlju knjige autori se bave pitanjem simbola u pravosuĊu.

Konkretno, u fokus su stavljeni sudska arhitektura i rituali koji su prisutni na
sudu. Autori navedena pitanja razmatraju u svjetlu utvrĊivanja izvora
legitimiteta suda i sudskih odluka, te vrijednosti koje sud predstavlja i štiti.
Pitanje povećanja efikasnosti pravosudnog sistema kroz reduciranje simbola
sudske vlasti nije tako jednostavno, budući da simboli imaju vaţnu ulogu u
legitimiranju sudskih postupaka i odluka donesenih u njima. Ipak, pozivajući
se na primjere arbitraţe i medijacije kao alternativnih naĉina rješavanja
sporova, autori iznose stav da odreĊeni postupak rješavanja spora i odluka
koja se u njemu donese moţe svoj legitimitet crpiti i iz drugog izvora –
povećanog uĉešća zainteresiranih stranaka u kreiranju postupka i procesu
donošenja odluke.

U drugom poglavlju knjige se govori o potrebi za reformom postojećeg

sistema graĊanskog pravosuĊa, temi prisutnoj u literaturi i zakonodavstvima
brojnih drţava u posljednjim desetljećima. Ovu temu karakterizira uvjerenje
da postojeće graĊansko pravosuĊe ne ostvaruje zadovoljavajuće rezultate iz
mnoštva razloga, kao što su veliki troškovi ili predugo trajanje postupaka. U
198
okviru ovog poglavlja je izloţen niz problema prisutnih u sistemima
graĊanskog pravosuĊa širom svijeta, kao što su komercijalizacija pravne
profesije i mala zastupljenost manjina. Autori kao neoĉekivanu prepreku u
suoĉavanju sa ovim problemima istiĉu nepostojanje dovoljno podataka i
empirijski provedenih istraţivanja o graĊanskom pravosuĊu, koji bi bili
dovoljni za izbor pravilnih reformskih mjera.

Treće poglavlje knjige je posvećeno teorijskoj podjeli sistema graĊanskog

pravosuĊa na adversarne i inkvizitorne. Ova dva sistema se prema klasiĉnom
shvatanju smatraju temeljno razliĉitim, a razlikuju se s obzirom na to ko u
sudskom postupku inicira radnje, prikuplja dokaze i općenito ima inicijativu
za upravljanje postupkom. Adversarni sistem karakterizira shvatanje o
povećanoj inicijativi stranaka, dok prema inkvizitornom sistemu tu ulogu
ima sud. Autori ove knjige istiĉu kako oba sistema dijele veliki broj
vrijednosti koje nastoje zaštititi. TakoĊer, navodi se zapaţanje o prisustvu
trenda konvergencije ovih dvaju sistema u današnjem vremenu, zbog ĉega je
moguće za oba sistema utvrditi istovjetne vrijednosti koje nastoje ostvariti.

U ĉetvrtom poglavlju knjige autori govore o još jednom trendu koji je

prisutan u sistemima graĊanskog pravosuĊa širom svijetu – participatornom i
privatnom vršenju uloge graĊanskog pravosuĊa. Ovaj trend se manifestira
kroz alternativne naĉine rješavanja sporova, stranaĉku nagodbu i povećanje
menadţerskih zadataka sudija. Navedeni trend je objašnjenje fenomena
vanishing trial, koji je oznaka za konstantno smanjenje broja
graĊanskopravnih sporova koji se rješavaju u sudskom postupku. Prva
karakteristika ovog trenda se ogleda u participatornom karakteru ostvarivanja
prava, gdje se umjesto postupaka u kojima sud donosi konaĉnu odluku
koriste modeli koji predviĊaju povećanu participaciju stranaka kroz postupke
koje same biraju i prilagoĊavaju svojim potrebama. Druga karakteristika je
njegov privatni karakter – postupci se sve manje provode pod
pokroviteljstvom drţave. Autori zakljuĉuju da je za donošenje zakljuĉka o
utjecaju ovog trenda na graĊansko pravosuĊe još uvijek rano, budući da je za
definitivan stav o tome potrebno provoĊenje dodatnih istraţivanja. Bez
obzira na nedostatak konkluzivnosti u ovom poglavlju, prikazivanje mogućih
utjecaja ovog trenda na graĊansko pravosuĊe je uputa vrijedna razmatranja
za sve one koji se budu bavili ovim pitanjem u budućnosti.

U petom poglavlju, koje je ujedno i posljednje poglavlje u ovoj knjizi,

iznesen je prijedlog nauĉnoistraţivaĉkog okvira. Autori su ponudili svoje
viĊenje konkretnih vrijednosti koje graĊansko pravosuĊe treba ostvariti. Peto
poglavlje se moţe smatrati i nekom vrstom sinteze svih prethodnih poglavlja,
budući da se ponuĊeni nauĉnoistraţivaĉki okvir referira na saznanja i
zakljuĉke iz prethodnih dijelova knjige. Naposljetku, autori istiĉu da je ova
199
knjiga samo jedno u nizu nastojanja koje je potrebno kako bismo došli do
saznanja o ispravnoj reformi graĊanskopravnog pravosuĊa u odnosu na ono
kakvo je danas.

Reforma graĊanskog pravosuĊa je u fokusu širom svijeta, te u ovom trenutku

ne postoji jasno utvrĊen put kojim pravni sistemi trebaju ići. To pitanje će
vrlo izvjesno ostati aktuelno i u vremenu pred nama. Ova knjiga će stoga biti
korisna polazna osnova za sve ĉitatelje zainteresirane za funkcioniranje
graĊanskog pravosuĊa i pitanja njegove budućnosti. IzmeĊu ostalog, ovo
djelo moţe biti izvjestan putokaz prilikom reformiranja ove pravne oblasti i
u Bosni i Hercegovini.

200
 UPUTE ZA AUTORE

Ĉasopis Pregled je jedan od najstarijih ĉasopisa u Bosni i Hercegovini koji, sa

kraćim i duţim prekidima, izlazi od 1910. godine.
Ĉasopis Pregled afirmira stvaralaštvo nauĉnih radnika Univerziteta u Sarajevu kao i
drugih istraţivaĉa iz oblasti društvenih i humanistiĉkih nauka. Prioritet se ogleda u
nauĉnom pristupu teorijske elaboracije savremenih socijalnih, ekonomskih, pravnih
i politiĉkih procesa u Bosni i Hercegovini ali i svijetu. Ĉasopis pruţa mogućnost
nauĉnoj, knjiţevnoj, kulturnoj, društvenoj i ekonomskoj javnosti da prezentira
bosanskohercegovaĉke i evropske kulturnohistorijske tokove i protivrjeĉnosti.
Pozivamo autore da dostavljaju svoje radove i priloge koji sadrţajem odgovaraju
osnovnim tematskim opredjeljenjima Pregleda. U ĉasopisu objavljujemo tekstove
koji podlijeţu anonimnoj recenziji.
U ĉasopisu se objavljuju sljedeće kategorije tekstova:
Ĉlanci:
- izvorni nauĉni ĉlanci;
- pregledni nauĉni ĉlanci;
- kratki nauĉni ĉlanci;
- struĉni ĉlanci;

Pogledi i mišljenja
- eseji

Osvrti i prikazi:
- izlaganja sa nauĉnih i struĉnih skupova;
- osvrti;
- prikazi;
- prilozi;
- prijevodi.

Da bi bili objavljeni u ĉasopisu, tekstovi trebaju biti oblikovani prema sljedećim

uputama:

Oblikovanje teksta
1. dokument pohraniti u programu MS Word (*.doc ili .docx format);
2. stranica standardne veliĉine (A 4);
3. single prored za cijeli rad;
4. font Times New Roman, 12 pt;
5. margine 2,5 cm;
6. ne koristiti nikakve stilove;
7. ne ureĊivati zaglavlje (Header) niti podnoţje (Footer) dokumenta;
8. obavezno brojĉano oznaĉiti stranice.

201
Struktura rada
1. ime i prezime autora/ice i profesija;
2. naziv institucije u kojoj radi;
3. e-mail adresa autora/ice;
4. naslov rada na bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku;
5. saţetak (do 250 rijeĉi u trećem licu) i kljuĉne rijeĉi na
bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku;
6. spisak korištene literature.

- Kada autori elaboriraju pojedine segmente nekog problema, tekstovi trebaju

sadrţavati koncizne podnaslove;
- U sluĉajevima kada se koriste kratice i simboli, uz rad moraju obavezno biti
priloţena objašnjenja;
- Kada rad sadrţi ilustracije, fotografije, grafikone, tabele i sl., iste moraju biti
numerisane i sa navedenim izvorom iz kojeg su preuzete;
- Obim rada je ograniĉen do šesnaest (16) stranica teksta, ukljuĉujući sve
dijelove rada;
- Saţetak rada treba sadrţavati opći prikaz teme, metodologiju rada, rezultate i
zakljuĉak;
- Kljuĉne rijeĉi trebaju sadrţavati bitne pojmove koji se pojavljuju u tekstu, ali ne
opće i preširoke pojmove;
- Na kraju rada se navodi numerisan spisak korištene literature poredane
abecednim redom po prezimenu autora, u kojem se ne vrši selekcija izvora (na
monografije, ĉasopise, zbornike, arhivsku graĊu, web stranice i sl.). Ukoliko se
navodi više radova jednog autora, radovi se navode hronološkim redom;
- U radovima će se poštovati jezik autora (bosanski, hrvatski ili srpski), kao i
pismo teksta (latinica ili ćirilica);
- Dostavljeni tekstovi trebaju biti lektorisani.

Svaki autor treba dostaviti izjavu da je rad autorsko djelo i da nije prethodno
objavljen, niti će biti ponuĊen drugom ĉasopisu na objavljivanje.

Bez navedenih elemenata nijedan rad neće biti objavljen.

Molimo autore/ice da se pridrţavaju Harvardskog sistema navoĊenja i citiranja

(http://library.leeds.ac.uk/skills-referencing-harvard).

U Harvardskom sistemu citiranja bibliografske bilješke u zagradama unutar teksta

se navode sljedećim redoslijedom: prezime autora, zatim godina objavljivanja
navedenog teksta. Na primjer: (Imamović, 2008).

Knjige:
 Knjige sa jednim autorom:
Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Magistrat.

202
  Knjige sa dva autora:
Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the
Internet and World Wide Web. 4 izd. Franklin: Beedle & Associates Inc.
 Knjige sa tri autora:
Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb:
Zavod za informacijske studije.
 Knjige sa više od ĉetiri autora:
Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet
sporta i tjelesnog odgoja.

Poglavlje u knjizi:
Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić,
M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Str. 53-79.

Elektronske knjige:
Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraživanja. [e-knjiga] Sarajevo:
Filozofski fakultet. Dostupno na: http://www.ff-
eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf
[25. 09. 2014.].

Nauĉni i struĉni rad u zborniku ili zbirci radova:

Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U:
Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa meĎunarodnih okruglih stolova o implementaciji
Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno
ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, str. 13-61.

Ĉlanak u ĉasopisu:
Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za odreĊenjem.
Politička misao, 48 (2), str. 61-90.

Web stranice:
Šarĉević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Dostupno na:
<http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-
_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> [25. 09. 2014.].

Radove slati na adresu izdavacka.djelatnost@unsa.ba

Kontakt: Fuada Muslić, prof., Sekretar Redakcije
Tel: 00 387 33 565-122
www.pregled.unsa.ba

Univerzitet u Sarajevu, Redakcija ĉasopisa Pregled

Obala Kulina bana 7/II, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

203
204
 AIMS AND SCOPES

Current social, economic, legal and political processes are at the heart of
comprehending the culture-historical developments, in both Bosnia and
Herzegovina and the contemporary world. New issues have emerged that require
the rethinking of traditional and empirical thinking in the areas of social sciences
and humanities. The Pregled journal provides an academic platform for the
presentation of research and theoretical analysis of journal‟s main areas of interest –
social sciences and humanities. Pregled welcomes contributions from both
established and younger scholars at the University of Sarajevo, as well as other
contributions at the theoretical debates in aforementioned areas of interest. All
submissions are peer reviewed to a high standard.

NOTES TO CONTRIBUTORS

The following categories of texts are published in the journal:

Articles:
- Original research articles;
- Scientific articles;
- Brief scientific articles;
- Professional/Expert articles;

Views and Opinions:

- Essays

Reviews and Comments:

- Papers presented at scientific and expert conferences;
- Reviews;
- Views;
- Contributions;
- Translations.

Authors will be required to conform fully with the approved style of the journal,
which is given here:

Basic Formatting:
1. Paper setting: A 4 (21,59 x 27,94 cm)
2. Articles should be prepared in a basic word-processing program like Word and
submitted as a *.doc/*.docx file;
3. Line spacing set to 1 throughout the document;
4. 12 point font (Times New Roman preferably) used throughout the document;
5. Margins set to 2,54 cm. on all four sides of the paper;
6. Use of any other formatting styles is forbidden;
7. Use of any other headers and footers is forbidden;
8. All pages of the entire manuscript ought to be serially numbered.

205
Body of the article:
1. Author‟s name, surname and occupation;
2. Name of the institution where the author works;
3. Author‟s email address;
4. Article’s title in Bosnian/Croatian/Serbian and English language;
5. Summary of about 250 words (in English and third person) and a list of
5-7 key words, placed after the summary;
6. Reference list.

- When working in details certain segments of some issue, that bodies of text
should fall under precise subheadings;
- Abbreviations and symbols, if used, ought to be accompanied with
corresponding explanations;
- Tables, photographs, charts etc. ought to be serially numbered and have their
original sources clearly referenced;
- The required length of articles is 16 pages, including all material;
- Article‟s summary should present general overview of the subject, used
methodology, obtained results and conclusion;
- Keywords ought to be terms appearing in the text, excluding the overly general
or wide ones;
- Author should provide, at the end of the article, the numbered list of used
reference entries alphabetically by surnames of authors, without dividing entries
into source categories (monographs, journals, books of proceedings, archive
material, web pages etc.). Multiple works by same author should be listed in
ascending chronological order;
- Author‟s choice of language (Bosnian/Croatian/Serbian) and script (Latin or
Cyrillic) will be adhered in articles;
- Submitted articles ought to be proofread.

Authors will give written statement that submitted article is copyrighted material
having been not previously published, or offered to some other journal for
publishing.

Articles that do not adhere to the aforementioned rules risk being rejected.

Submitted articles will be required to adhere to Harvard style referencing. Full

instructions can be found at the following link: http://library.leeds.ac.uk/skills-
referencing-harvard

Here are provided examples of Harvard citing and referencing:

Books:
 Books produced by one author:
Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Magistrat.

206
  Books produced by two authors:
Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the
Internet and World Wide Web. 4th edition. Franklin: Beedle & Associates
Inc.
 Books produced by three authors:
Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb:
Zavod za informacijske studije.
 Books produced by more than four authors:
Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet
sporta i tjelesnog odgoja.

Book chapters:
Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić,
M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Pgs. 53-79.

E-books:
Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraživanja. [e-book] Sarajevo:
Filozofski fakultet. <http://www.ff-
eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf> Visited on [25
September 2014].

Scientific papers published in Books of Proceedings:

Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U:
Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa meĎunarodnih okruglih stolova o implementaciji
Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno
ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, Pgs. 13-61.

Articles published in magazines:

Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za odreĊenjem.
Politička misao, 48 (2), Pgs. 61-90.

Web pages:
Šarĉević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Available at:
<http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-
_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> Visited on [25 September 2014].

Articles can be submitted by email to izdavacka.djelatnost@unsa.ba.

Contact person: Fuada Muslić, Grad. Eng. Lit., Editorial Board Secretary
Tel. 00 387 33 565 122, www.pregled.unsa.ba

University of Sarajevo, Pregled Board of Editors

Obala Kulina bana St., 7/II
71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

207
208
209