წინასიტყვაობა

წიგნი განკუთვნილია აბიტურიენტებისათვის,თუმცა მისი

გამოყენება შეუძლია როგორც ნებისმიერი პროფესიის
ადამიანებს,ასევე სამედიცინოს I კურსელ სტუდენტებს.
წიგნში წარმოდგენილია დავალებები ტესტებისა და ღია კითხვების
სახით ადამიანის ორგანიზმის სხვადასხვა სისტემებში.ტესტების
პასუხები მხოლოდ ერთი ან რამდენიმე სწორი პასუხისაგან შედგება.
წიგნში შესული ინფორმაცია აბიტურიენტებს საშუალებას მისცემს
შეისწავლონ მხოლოდ ეროვნულ გამოცდაში შეტანილი საკითხები,
ხოლო ტესტებისა და ღია კითხვების საშუალებით მოახერხონ ცოდნის
მობილიზება და გაანალიზება.მნიშნველოვანია,რომ ტესტებსა და
ინფორმაციას დართული აქვს ფერადი ილუსტრაციები მეტი
თვალსაჩინოებისათვის.
გისურვებთ წარმატებებს ერთიან ეროვნულ გამოცდაზე!!!
პატივისცემით ნ.მირცხულავა და ლ.კუხიანიძე
6 აგვისტო,2017წელი

„ქუთაისი“ 2017 წელი

2
 სარჩევი
ბიოლოგიური ნაწილი
თავი 1.სიცოცხლის მოლეკულები

1.1.უჯრედის ქიმიური შედგენილობა---------------------------------------------------------------

----------------12

1.2.წყალი და წყლის ბიოლოგიური როლი---------------------------------13

ორგანული ნივთიერებები

1.3.ცილები----------------------------------------------------------------------16

1.4.ცილების ფუნქციები-------------------------------------------------------18

1.5.ნახშირწყლები--------------------------------------------------------------25

1.6.ნახშირწყლების ფუნქციები----------------------------------------------26

1.7.ლიპიდები------------------------------------------------------------------27

1.8.ლიპიდების ფუნქციები--------------------------------------------------29

1.9. დნმ(დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა)---------------------------------30

1.10. დნმ-ის სინთეზი ანუ რეპლიკაცია------------------------------------31

1.11. რნმ(რიბონუკლეინის მჟავა)-------------------------------------------34

1.12.დნმ-ს და რნმ-ს შედარება----------------------------------------------36

თავი 2.უჯრედული თეორია

2.1.პლაზმური მემბრანა-----------------------------------------------------37

2.2. უჯრედის აგებულება---------------------------------------------------40

2.3. ორმემბრანიანები--------------------------------------------------------44

2.4. ერთმემბრანიანები------------------------------------------------------46

2.5. უმემბრანოები-----------------------------------------------------------55

3
თავი 3.პროკარიოტული უჯრედები და ვირუსები

3.1.პროკარიოტები----------------------------------------------------------57

3.2.პროკარიოტების და ეუკარიოტების შედარება----------------------59

3.3.ვირუსები-----------------------------------------------------------------60

თავი 4.ნივთიერებათა ცვლა უჯრედში

4.1.ქემოსინთეზი-------------------------------------------------------------64

4.2.ენერგეტიკული ცვლა---------------------------------------------------64

4.3.ფოტოსინთეზი----------------------------------------------------------67

4.4.ტრანსკრიპცია-----------------------------------------------------------69

4.5.ტრანსლაცია-------------------------------------------------------------70

თავი 5.ორგანიზმთა ინდივიდუალური განვითარების ფორმები

5.1.უჯრედის სასიცოცხლო ციკლი--------------------------------------72

5.2. მიტოზი----------------------------------------------------------------73

5.3. უსქესო გამრავლება--------------------------------------------------77

5.4. სქესობრივი გამრავლება--------------------------------------------80

5.5.გამეტოგენეზი--------------------------------------------------------85

5.6.სპერმატოზოიდის აგებულება-------------------------------------86

5.7.კვერცხუჯრედის აგებულება--------------------------------------87

5.8. განაყოფიერება ცხოველებში--------------------------------------88

5.9. ორმაგი განაყოფიერება ფარულთესლოვანებში---------------89

5.10. ორგანიზმის ინდივიდუალური განვითარება (ონტოგენეზი)-------------90

5.11.პართენოგენეზი---------------------------------------------------94

თავი 6.გენეტიკა

6.1.მონოჰიბრიდული შეჯვარება------------------------------------95

6.2.ალელურ გენთა ურთიერთქმედების ფორმები----------------96

6.3. გამაანალიზებელი შეჯვარება მონოჰიბრიდულში--------------97

4
6.4. დიჰიბრიდული შეჯვარება-----------------------------------------97

6.5. გენთა შეჭიდულობა-------------------------------------------------99

6.6. სქესის გნეტიკა-------------------------------------------------------101

6.7. ცვალებადობის ფორმები-------------------------------------------106

6.8. არამემკვიდრეობითი ანუ მოდიფიკაციური ცვალებადობის მაგალითები----------------

-------------------111

თავი 7.ევოლუციური მოძღვრება

7.1.ევოლუცია-------------------------------------------------------------112

7.2.ბუნებრივი გადარჩევის ფორმები----------------------------------116

7.3.მიკროევოლუციის ფაქტორები------------------------------------120

7.4. ევოლუციის ძირითადი მიმართულებები-----------------------121

7.5. ბიოგენეტიკური კანონი-------------------------------------------122

7.6. სახეობათა წარმოქმნის ფორმები--------------------------------122

7.7. ევოლუციის დამამტკიცებელი საბუთები----------------------124

7.8. რუდიმენტები და ატავიზმები----------------------------------127

თავი 8.ეკოლოგია

8.1.ეკოლოგია----------------------------------------------------------129

8.2. ეკოლოგიური ფაქტორები--------------------------------------130

8.3. ეკოლოგიურ ფაქტორთა საზღვრები-------------------------130

8.4. აბიოტური ფაქტორები-----------------------------------------131

8.5. ტენიანობა-------------------------------------------------------132

8.6. ბიოტური ფაქტორები-----------------------------------------135

8.7. კვების ტიპები--------------------------------------------------138

8.8. კვებითი დონეები----------------------------------------------138

8.9.ეკოლოგიური პირამიდის სახეები----------------------------------140

5
 ანატომიური ნაწილი
თავი 9.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა

9.1.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის მიმოხილვა-------------------------142

9.2. ადამიანის თავის,ტანის და კიდურების ჩონჩხი------------------------143

9.3. ძვალთა შეერთება----------------------------------------------------------148

9.4.ძვლების აგებულება და შედგენილობა----------------------------------149

9.5.ჩონჩხის თავისებურებანი-------------------------------------------------150

9.6.ჩონჩხის დაზიანება--------------------------------------------------------151

9.7.საყრდენ მამოძრავებელი სისტემის ფუნქციები------------------------151

9.8.კუნთები---------------------------------------------------------------------152

9.9.ადამიანის სხეულის კუნთის ძირითადი ჯგუფები-------------------154

9.10.კუნთების მუშაობა და დაღლა-----------------------------------------158

თავი 10.ქსოვილები

10.1.ქსოვილები---------------------------------------------------------------159

თავი 11.ნერვული სისტემა

11.1.რეფლექსი და რეფლექსური რკალი------------------------------------------------------------

--------162

11.2. უპირობო(შეძენილი) და პირობითი(თანდაყოლილი)რეფლექსები-----------------------

----163

11.3. აგზნება და შეკავება თავის ტვინის ქერქში-----------------------163

11.4. ნერვული სისტემა---------------------------------------------------165

11.5. ნერვული სისტემის აგებულება და დანიშნულება-------------166

11.6. ზურგის ტვინი-----------------------------------------------------167

11.7. თავის ტვინი-------------------------------------------------------169

11.8. მოგრძო ტვინი,ნათხემი------------------------------------------170

6
11.9.შუა ტვინი,შუამდებარე ტვინი-----------------------------------171

11.10.დიდი ნახევარსფეროების ქერქი-------------------------------172

11.11. თავის ტვინიდან გამომავალი ნერვები-----------------------154

თავი 12. გრძნობათა ორგანოები

12.1.თვალი--------------------------------------------------------------174

12.2.სმენისა და წონაწსორობის ორგანო-----------------------------178

12.3.გემოვნება და ყნოსვა----------------------------------------------181

12.4.კანის აგებულება და ფუნქციები--------------------------------182

12.5.კანის თერმორეგულაცია-----------------------------------------184

თავი 13. გულ-სისხლძარღვთა სისტემა

13.1.გულ-სისხლძარღვთა სისტემის მიმოხილვა-------------------185

13.2.სისხლის უჯრედები----------------------------------------------186

13.3.იმუნიტეტი---------------------------------------------------------191

13.4. გული და სისხლძარღვები ---------------------------------------192

13.5.პირველადი დახმარება სხვადასხვა სახის სისხლდენის დროს-----------195

13.6.სისხლის მიმოქცევის წრეები------------------------------------------------197

13.7.გულის მუშაობა---------------------------------------------------------------198

13.8.ლიმფა------------------------------------------------------------------199

თავი 14.სასუნთქი სისტემა

14.1.სასუნთქი ორგანოების აგებულება ადამიანში-----------------------200

14.2.სუნთქვითი პროცესი და ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა---------204

14.3.გაზთა ცვლა ფილტვებში-------------------------------------------208

თავი 15. საჭმლის მომნელებელი სისტემა

15.1.საჭმლის მონელება ადამიანის ორგანიზმში--------------------------209

15.2.ვიტამინები----------------------------------------------------------------221

15.3.A ვიტამინი-----------------------------------------------------------------223

7
15.4.B ჯგუფის ვიტამინები----------------------------------------------------226

15.5.PP ვიტამინი ნიკოტინმჟავა----------------------------------------------232

15.6.C ვიტამინი(ასკორბინმჟავა)----------------------------------------------234

15.7.P ვიტამინი-----------------------------------------------------------------235

15.8.D ვიტამინი----------------------------------------------------------------236

15.9.E ვიტამინი----------------------------------------------------------------237

15.10.K ვიტამინი--------------------------------------------------------------238

თავი 16.ენდოკრინული სისტემა

16.1ენდოკრინული სისტემის მიმოხილვა---------------------------------239

16.2. ფარისებრი ჯირკვალი-------------------------------------------------240

16.3. ფარისებრახლო ჯირკვალი--------------------------------------------242

16.4. მკერდუკანა ჯირკვალი------------------------------------------------243

16.5.თირკმელზედა ჯირკვალი---------------------------------------------244

16.6. კუჭქვეშა ჯირკვალი(პანკრეასი)--------------------------------------246

16.7. ჰიპოფიზი---------------------------------------------------------------248

16.8. ეპიფიზი-----------------------------------------------------------------252

16.9. სასქესო ჯირკვლები---------------------------------------------------253

თავი 17. გამომყოფი სისტემა

17.1.გამომყოფი სისტემის მიმოხილვა------------------------------------255

17.2.თირკმელი--------------------------------------------------------------257

17.3.შარდის წარმოქმნის მექანიზმი-------------------------------------260

17.4.შარდსაწვეთი,შარდის ბუშტი,შარდსადენი---------------------------------------------------
--------------261

17.5.ჰომეოსტაზი---------------------------------------------------------262

8
 სავარჯიშოები
თავი 1.სიცოცხლის მოლეკულები------------------------------------264

თავი 2.უჯრედული თეორია-------------------------------------------273

თავი 3.პროკარიოტული უჯრედები და ვირუსები-----------------281

თავი 4.ნივთიერებათა ცვლა უჯრედში------------------------------290

თავი 5.ორგანიზმთა ინდივიდუალური განვითარების ფორმები-----------298

თავი 6.გენეტიკა---------------------------------------------------------308

თავი 7.ევოლუციური მოძღვრება-------------------------------------325

თავი 8.ეკოლოგია--------------------------------------------------------336

თავი 9.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა----------------------------346

თავი 10.ქსოვილები------------------------------------------------------357

თავი 11.ნერვული სისტემა----------------------------------------------362

თავი 12. გრძნობათა ორგანოები----------------------------------------369

თავი 13. გულ-სისხლძარღვთა სისტემა-------------------------------377

თავი 14.სასუნთქი სისტემა---------------------------------------------385

თავი 15. საჭმლის მომნელებელი სისტემა---------------------------391

თავი 16.ენდოკრინული სისტემა-------------------------------------397

თავი 17. გამომყოფი სისტემა-----------------------------------------410

9
 პასუხები
თავი 1.-------------------------------------------------------------------------417

თავი 2.-------------------------------------------------------------------------417

თავი 3.-----------------------------------------------------------------------------418

თავი 4.-----------------------------------------------------------------------------418

თავი 5.-----------------------------------------------------------------------------419

თავი 6.-------------------------------------------------------------------------419

თავი 7.-------------------------------------------------------------------------------421

თავი 8. -------------------------------------------------------------------------------421

თავი 9.---------------------------------------------------------------------------422

თავი 10. ------------------------------------------------------------------------------422

თავი 11.-------------------------------------------------------------------------------423

თავი 12. -------------------------------------------------------------------------------423

თავი 13. -------------------------------------------------------------------------------424

თავი 14.----------------------------------------------------------------------------------424

თავი 15. --------------------------------------------------------------------------------425

თავი 16.---------------------------------------------------------------------------------425

თავი 17. ----------------------------------------------------------------------------------426

10
ბიოლოგიური ნაწილი

11
 თავი 1.სიცოცხლის მოლეკულები
1.1.უჯრედის ქიმიური შედგენილობა

ორგანიზმები შედგება მატერიისგან, ანუ რაღაცისგან, რაც მოცულობას იკავებს

და მასა აქვს.მატერია მრავალი განსხვავებული ფორმით არსებობს, რომელთაგან თი
თოეულს თავისი თვისებები ახასიათებს. ქანები, მეტალები, ნავთობი, გაზი და
ადამიანი მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია მატერიის უსასრულო ჩამონათვალიდან. მა
ტერია ელემენტებისაგან შედგება. ელემენტი არის სუბსტანცია,რომელიც ქიმიური რეაქცი
ის შედეგად არ შეიძლება სხვა სუბსტანციად დაიშალოს.ცოცხალ უჯრედში 90
სხვადასხვა ქიმიური ელემენტი გვხვდება.მათგან უმნიშვნელოვანესია O,H,C,N.ამ ოთხი
ელემენტის საერთო რაოდენობა უჯრედის მასის თითქმის 96%-ს შეადგენს.ამ ელემენტებს
აქვს მნიშვნელოვანი თვისება-კოვალენტური ბმების ადვილად წარმოქმნა.ცოცხალი
ორგანიზმები ქიმიური ელემენტებიდან დაახლოებით 25-ს იყენებენ.მათ განსხვავებული
რაოდენობით შეიცავენ სხვადასხვა ორგანიზმები.ამ ელემენტებს 2
ჯგუფად:მაკროელემენტებად და მიკროელემენტებად ყოფენ.მაკროელემენტებს იმ
ელემენტებს უწოდებენ რომელთა შემცველობა ორგანიზმში 0,1%-ს
აღემატება.მიკროელემენტების ჯგუფში ის ქიმიური ელემენტებია გაერთანებული,რომლებსაც
ორგანიზმი 0,01-0,001%-ის ფარგლებში შეიცავს.ძალზე მცირე 0,000001%-ზე ნაკლები
რაოდენობით შედის ცოცხალ ორგანიზმში:ოქრო,ვერცხლი,პლატინა.ამ ელემენტებს ზოგი
მეცნიერი ცალკე ულტრამიკროელემენტების ჯგუფში აერთიანებს,ზოგი მკვლევარი ამ ჯგუფს
აკუთვნებს სელენსაც,რომლის ნაკლებობაც ორგანიზმში ავთვისებიანი სიმსივნეების
განვითარებას იწვევს.

12
 1.2. წყალი და წყლის ბიოლოგიური როლი
წყალი ყველაზე გავრცელებული ნივთიერებაა დედამიწაზე.დედამიწის ზედაპირის
უდიდესი ნაწილი წყლითაა დაფარული.ის ერთადერთი ნივთიერებაა,რომელიც სამივე
აგრეგატულ მდგომარეობაში არსებობს ჩვენი სხეულის 80% წყალია ის არის როგორც
უჯრედში ისე მის გარეთ :ქსოვილურ სითხეში,ლიმფაში,სისხლში,ნერწყვში.ზრდასრული
ადამიანი დღეში საშუალოდ 2 ლიტრამდე წყალს ღებულობს და ამდენსავეს
გამოყოფს.ადამიანი წყლის გარეშე 3-5დღე ძლებს,წყლის 6-8%-ის დაკარგვის შემდეგ
ადამიანს აქვს გულის წასვლის,გონების დაკარგვის შეგრძნება,10%-ის შემდეგ ეწყება
ჰალუცინაცია.12%-ის დაკარგვის შემდეგ იღუპება.
წყლის უნიკალური თვისებები მისი მოლეკულის აღნაგობიდან გამომდინარეობს.წყალი
პოლარული მოლეკულაა,რომლის ერთი ნაწილი უარყოფითადაა დამუხტული,ხოლო მეორე
დადებითად.წყლის ერთი მოლეკულის უარყოფითად დამუხტული ჟანგბადი იზიდავს
წყლის მეორე მოლეკულის დადებითად დამუხტულ წყალბადს და მათ შორის
ე.წ. წყალბადური ბმა წარმოიქმნება.
წყალბადური ბმა გაცილებით სუსტია კოვალენტურ ბმაზე.ის სწრაფადვე წარმოიქმნება და
სწრაფადვე იშლება .სწორედ წყალბადური ბმებით არის გამოწვეული სიცოცხლისათვის
მნიშვნელოვანი უნიკალური თვისებები

13
წყლის ზედაპირზე წყალბადური ბმებით თითქოს ერთმანეთთან შეწეპებული წყლის
მოლეკულები ერთგვარ აპკს წარმოქმნიან.ამ მოვლენას ზედაპირულ
დაჭიმულობას უწოდებენ.

წყალს კიდევ ერთი უცნაური თვისება აქვს მას თხევად მდგომარეობაში უფრო მეტი
სიმკვრივე აქვს,ვიდრე მყარში.წყალი არაჩვეულებრივი გამხსნელია.მასში უამრავი
ნივთერება იხსნება,ბევრად მეტი ვიდრე სხვა რომელიმე სითხეში.წყალში კარგად
იხსნებიან ასევე პოლარული ნივთიერებებიც-შაქრები,ამინომჟავები,სპირტები.წყალში
ხსნად ნივთიერებებს ჰიდროფილურს,ხოლო წყალში უხსნად ნივთერებებს
ჰიდროფობურს უწოდებენ.
არაორგანული, ანუ მინერალური მარილების დიდი ნაწილი უჯრედებში ანიონებისა
და კათიონების სახითაა წარმოდგენილი. კათიონებიდან მნიშვნელოვანია K+,Na+, Mg2+
Ca2+, ანიონებიდან კი H2PO4 , HCO3, Cl- . კათიონებისა და ანიონების შემცველობა
უჯრედსა და უჯრედის საარსებო გარემოს შორის განსხვავებულია. K+,-ის კონცენტრაცია
უჯრედში ძალზე მაღალია, Na+, – დაბალი, უჯრედის გარემომცველ არეში კი პირიქით
Na+ კონცენტრაცია მაღალია, ხოლო- K+,-ის დაბალი. მაგალითად, კუნთოვან უჯრედებში
კალიუმის იონების შემცველობა 30-ჯერ მეტია, ვიდრე სისხლში, ხოლო ნატრიუმის
შემცველობა 10-ჯერ ნაკლებია.
აგრეთვე იყენებენ PH-ის სკალას რომლის მაჩვენებელი 1 დან 14-მდე იცვლება.PH-ის
მუდმივობის შენარჩუნება ე.წ. ბუფერული ნივთიერებების საშუალებით

14
ხორციელდება.ნეიტრალური რეაქციის შემთხვევაში pH=7, მჟავიანობის შემთხვევაში pH
შვიდზე ნაკლებია და რაც უფრო მაღალია წყალბად იონების კონცენტრაცია, მით უფრო
დაბალია PH. თუ ხსნარის რეაქცია ტუტეა, მაშინ PH შვიდზე მაღალია.

15
 ორგანული ნივთიერებები
1.3.ცილები

ცილა პოლიმერია რომლის მონომერს წარმოადგენს ამინომჟავა.ყველა ამინომჟავა

მსგავსია ამინო ჯგუფითა და კარბოქსილის ჯგუფით, განსხვავდებიან მხოლოდ
რადიკალით. ბუნებაში არის 20 სახის ამინომჟავა აქედან 6 შეუცვლელია.ცილის ფუნქცია
და თვისებები განისაზღვრება ამინომჟავათა თანმიმდევრობით პოლიპეპტიდურ
ჯაჭვში.ამინომჟავები ერთმანეთს უერთდებიან შემდეგი წესით.ერთი ამინომჟავას ამინ
ჯგუფს სცილდება OH-ის უარყოფითი,მეორე ამინომჟავას ამინ ჯგუფს სცილდება
წყალბადიონი H-ის დადებითი და მიიღება წყალი,ხოლო გამონთავისუფლებული
ვალენტობის ხარჯზე მყარდება პეპტიდური ანუ კოვალენტური ბმა ნახშირბადისა და
აზოტის ატომებს შორის.

ცილა არსებობს 4სტრუქტურის სახით:

პირველადი სტრუქტურა-წარმოადგენს გაშლილ პოლიპეპტიდურ ჯაჭვს და

განმტკიცებულია კოვალენტური ანუ პეპტიდური ბმით.ცილის პირველადი
სტრუქტურა არის ამინომჟავების უნიკალური თანამიმდევრობა. მაგ. სისხლში
არსებული გლობულური ცილა ტრანსთირეტინის შემადგენლობაში მყოფი 4
იდენტური პოლიპეპტიდური ჯაჭვიდან, თითოეული შეიცავს 127 ამინომჟავურ ნაშთს.

მეორეული სტრუქტურა-ამ შემთხვევაში პოლიპეპტიდური ჯაჭვი ზიგზაგის

ფორმისაა, ან სპირალურად არის დახვეული.ცილების უმეტესობას პოლიპეპტიდურ
ჯაჭვზე აქვს განმეორებითად დახვეული ან ჩაკეცილი ფორმის სეგმენტი, რომელიც

16
ცილის საბოლოო კონფორმაციას განაპირობებს. ეს ხვეულები და ნაკეცები, რომელთაც
ერთობლივად მეორეული სტრუქტურა ეწოდება, არის იმ წყალბადური ბმების შედეგი,
რომლებიც წარმოიქმნება პოლიპეპტიდური ჩონჩხის განმეორებით ნაწილებს შორის.

მესამეული სტრუქტურა-რამდენიმე პოლიპეპტიდური ჯაჭვით არის შეერთებული

ერთად და განმტკიცებულია ჰიდროფობური ბმით.ჰიდროფობური ბმები წყალბადურზე
უფრო სუსტი ბმებია. მესამეული სტრუქტურის სიმტკიცეს განაპირობებს
ელექტროსტატიკური კავშირები, რომლებიც წარმოიქმნება ამინომჟავათა
ელექტროდადებით და ელექტროუარყოფით რადიკალებს შორის.

ცილის მესამეული სტრუქტურის შესწავლაში უდიდესი წვლილი შეიტანეს ჯ.კენდრიუმ

და მ.პერუცმა.მათ 1963 წელს დაადგინეს კუნთის ცილა მიოგლობინის მეორეული და
მესამეული სტრუქტურა.

მეოთხეული სტრუქტურა-მესამეული სტრუქტურის მქონე ცილის რამდენიმე

მოლეკულის დაკავშირების შედეგად წარმოიქმნება მეოთხეული სტრუქტურა.

17
მაგალითად, ერითროციტებში არსებული ცილა–ჰემოგლობინი შედგება ოთხი მაკრო-
მოლეკულისაგან, რომლებიც დაკავშირებულია რკინის შემცველ ჰემთან.
ჰემოგლობინის მხოლოდ ასეთი სტრუქტურა უზრუნველყოფს ჟანგბადის გადატანას.

სხვადასხვა ფაქტორის გავლენით ცილების მეოთხეული, მესამეული და მეორეული

სტრუქტურების რღვევას დენატურაცია ეწოდება. დენატურაციის საპირისპირო
პროცესია რენატურაცია, როდესაც მადენატურირებელი ფაქტორის მოხსნის შემდეგ
ცილა საწყის სტრუქტურას აღიდგენს.რენატურაცია შეუძლებელია თუ დაირღვა ცილის
პირველადი სტრუქტურა.

1.4.ცილების ფუნქციები

ორგანულ ნვთიერებებს შორის ცილებს ყველაზე მეტი ფუნქცია აქვს.

1.ფერმენტული ანუ კატალიზური ფუნქცია-უჯრედებში მიმდინარე მრავალრიცხოვანი

ქიმიური რეაქციების სწრაფად განხორციელებას ბიოკატალიზატორები _ ფერმენტები ანუ
ენზიმები უზრუნველყოფს. თითქმის ყველა ფერმენტი ცილაა (მაგრამ ყველა ცილა
ფერმენტი არ არის). ფერმენტების უმეტესობის დასახელება ბოლოვდება სუფიქსით –
აზა. მაგალითად, ლიპაზა ცხიმების დაშლაში მონაწილე ფერმენტია, ამილაზა –

სახამებლისა და გლიკოგენის დაშლაში მონაწილეობს და სხვ.რეაგენტს, რომლის

რეაქციაში მონაწილეობასაც ფერმენტი აჩქარებს სუბსტრატი, მიღებულ ნივთიერებას კი
პროდუქტი ეწოდება.ფერმენტის სპეციფიურობასა და კატალიზურ აქტივობას

18
განაპირობებს მისი მოლეკულის სპეციფიური უბანი ე.წ. აქტიური ცენტრი. ფერმენტები
ცოცხალ უჯრედებში 4000-ზე მეტი სახის რეაქციას აკატალიზებენ და უდიდეს როლს
თამაშობენ ცხოველქმედების პროცესში.

2.სტრუქტურული ანუ სამშენებლო-უჯრედის ჩონჩხს სტრუქტურული ცილები

წარმოქმნის. ისინი უჯრედებისა და ორგანოიდების ფორმას განსაზღვრავს.
სტრუქტურულ როლს ასრულებს ცილები კერატინი და კოლაგენი. კოლაგენი
შემაერთებელი ქსოვილის უჯრედშორისი ნივთიერების ძი-

რითადი კომპონენტია, ხოლო მეტად მდგრადი ცილა კერატინისაგან შედგება

ძუძუმწოვრების თმები, ფრჩხილები, ფრინველების ბუმბული, ზოგიერთი მოლუსკის
ნიჟარა.

3.მამოძრავებელი ანუ მოტორული-მიკროფილამენტებით და მიკრომილაკებით

ხორციელდება უჯრედის ყველა სახის მოძრაობა(შოლტებით,წამწამებით,ცრუფეხებით).

კუნთურ მოძრაობაში აქტინისა და მიოზინის ძაფები მონაწილეობს.ციტოპლაზმაში

სატრანსპორტო ვეზიკულებისა და ორგანოიდების ტრანსპორტს სპეციალური
მოტორული ცილების კომპლექსები კინეზინები და დინეინები ახორციელებენ,რომლებიც
მიკრომილაკის,როგორც "ლიანდაგის" გასწვრივ მიაბიჯებენ და დანიშნულების
ადგილისკენ მიაქვთ ტვირთი კინეზინები უჯრედის გაყოფაშიც მონაწილეობენ.

19
20
4.სატრანსპორტო ცილები-ორგანიზმში სხვადასხვა ნივთიერების გადატანაში
მონაწილეობს. სატრანსპორტო ცილების კარგი მაგალითია ჰემოგლობინი, რომელსაც
სისხლის წითელი უჯრედები – ერითროციტები შეიცავს. სისხლის ფილტვებში გავლისას
ჰემოგლობინი ჩასუნთქულ ჰაერში არსებულ ჟანგბადს იკავშირებს და სხვადასხვა
ქსოვილისა და ორგანოებისაკენ გადააქვს, ხოლო ქსოვილებში ნახშიროჟანგით
იტვირთება და ფილტვებისაკენ გადააქვს. ღვიძლიდან სხვა ორგანოებში ლიპიდების
გადატანას ახორციელებს პლაზმური ცილები – ლიპოპროტეინები.

5.დამცველობითი-ბაქტერიის,ვირუსის ან სხვა ანტიგენის შეჭრისას იმუნური სისტემა

სპეციალურ დამცველ ცილებს ანტისხეულებს წარმოქმნის.ისინი ზუსტად ერგებიან და
ბოჭავენ მათ.ანტისხეულები იმუნოგლობუნილებისაგან შედგება.დამცველობით ცილებს
ფიბრინოგენები და თრომბინებიც მიეკუთვნება, ისინი სისხლის შედედების პროცესში
მონაწილეობს.ადამიანისა და ცხოველების უჯრედებში სინთეზირდება სპეციალური
ვირუსების საწინააღმდეგო ცილები – ინტერფერონები. ინტერფერონი მხოლოდ
ვირუსის დნმ-ის უჯრედში მოხვედრის შემდეგ წარმოიქმნება.

21
6.სასიგნალო-გარემოს ნებისმიერი სახის მოქმედებისას ცილები განიცდიან
დენატურაციას რაც მათ საპასუხო რეაქციაში გამოიხატება.სასიგნალო ფუნქციას
ჰორმონებიც ასრულებს, ამიტომ ხშირად სასიგნალო ფუნქციას მარეგულირებელ
ფუნქციასთან აერთიანებენ.

22
7.სამარაგო-ზოგიერთი სახის ცილა გროვდება რძეში,კვერცხში აგრეთვე მცენარეთა
თესლებში.ეს ცილები აუცილებელია ჩანასახისა და ახალშობილის
განვითარებისთვის.ცილა ფერიტინი რკინის დაგროვებას უზრუნველყოფს.

8.მარეგულირებელი-ცხოველებისა და მცენარეების სპეციალური უჯრედები

ფიზიოლოგიური პროცესების მარეგულირებელ ნივთიერებებს – ჰორმონებს
გამოიმუშავებს. ჰორმონები არეგულირებს სისხლში სხვადასხვა ნივთიერების
კონცენტრაციას, უჯრედების გამრავლებას, ზრდას და მრავალ სხვა პროცესს. ჰორმონების
დიდი ნაწილი ცილოვანი აგებულების ნივთიერებებია. ასეთებია: ზრდის ჰორმონი,
ადრენოკორტიკოტროპული ჰორმონი, თირეოტროპული ჰორმონი, ინსულინი და სხვ.

23
9.რეცეპტორული ფუნქცია-ეს ცილები განლაგებულია ნეირონების მემბრანებში და
უზრუნველყოფს ნერვული იმპულსების გატარებას.რეცეპტორული მოლეკულა აღიქვამს
სხვადასხვა სიგნალს- ქიმიურ ნივთიერებას, სინათლეს, მექანიკურ ზემოქმედებას,
ტემპერატურის ცვლილებას და ა.შ., რაც უჯრედის, ან ორგანიზმის შესაბამის რეაქციას
იწვევს. რეცეპტორული ცილების ეს უნარი ცოცხალი ორგანიზმების ერთ-ერთი
ძირითადი თვისების – გაღიზიანებადობის საფუძველია.

10.ენერგეტიკული ფუნქცია-ცილების სრული დაშლის შედეგად 17,6კჯ ენერგია

გამოიყოფა, რომლის ნაწილი უჯრედში მიმდინარე ცხოველმოქმედების პროცესებს
ხმარდება, ნაწილი კი გარემოში სითბოს სახით გამოსხივდება.

11.მემკვიდრული ფუნქცია-გასაოცარია მონაცემები დამაინფიცირებელ ცილებზე,

რომელთაც პრიონებს უწოდებენ. ისინი იწვევენ მთელ რიგ ტვინის დეგენერაციულ
დაავადებებს სხვადასხვა სახეობის ცხოველებში.მაგ: სკრეიპი ცხვარში,ე.წ. ძროხის ცოფის
დაავადება , რომელმაც ბოლო წლებში მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა ევროპული
საქონლის ხორცის ინდუსტრიას; და კროიცფელდ-ჯაკობის დაავადება, რომელმაც
გამოიწვია 125 ადამიანის სიკვდილი.პრიონული დაავადებების სამკურნალო
საშუალებები არ არსებობს.პრიონი მოხვდება უჯრედში რომელიც ცილის ნორმალურ
ფორმას შეიცავს და ის გარდაქნის ნორმალურ ცილას მის პრიონულ
ვერსიაში.ამგვარად,პრიონს მრავალჯერ შეუძლია ჯაჭვური რეაქციის გაშვება,რაც მათ
რიცხვს ზრდის.

24
 1.5.ნახშირწყლები
ნახშირწყლების ზოგადი ფორმულაა
Cn(H2O)n.მოლეკულას აქვს კარბონილის ჯგუფი (>C=O) და მრავალი ჰიდროქსილის
ჯგუფი (_OH). კარბონილის ჯგუფის მდებარეობის მიხედვით შაქარი ან ალდოზაა(ალ
დეჰიდური შაქარი) ან კეტოზა (კეტონული შაქარი). მაგალითად, გლუკოზა ალდოზაა,
ფრუქტოზა -კეტოზა.martivi naxSirwylebi wyalSi kargad ixsnebian da maT tkbili
gemo aqvT.naxSirwylebi gvxvdeba mcenareebSi,nayofebis
foTlebis,Teslebis,ujredebis SemadgenlobaSi,xolo cxovelebSi RviZlisa da
kunTebis ujredebSi.

ნახშირწყლები არის 2სახის:მარტივი და რთული მარტივ ნახშირყლებს მონოსაქარიდები

ეწოდებათ.ესენია:გლუკოზა,ფრუქტოზა,რიბოზა,დეზოქსირიბოზა.

მარტივი შაქრის მოლეკულები უჯრედის მუშაობისათვის საჭირო საწვავს წარმ

ოადგენენ, მათი ნახშირწყალბადოვანი ჩონჩხი ასევე გამოიყენება მცირე ორგანული
მოლეკულების -
ამინომჟავებისა და ცხიმოვანი მჟავების, სინთეზისათვის. გლუკოზა, უჯრედისათვის მთა
ვარ საკვებს წარმოადგენს. უჯრედული სუნთქვის სახელით ცნობილ პროცესში,
უჯრედები გამოყოფენ გლუკოზის მოლეკულებში აკუმულირებულ ენერგიას. რთულ
ნახშრწყლებში გვაქვს ოლიგოსაქარიდები(მათში მონოსაქარიდების რაოდენობა 2დან 7-
მდე
მერყეობს).ყველაზე მეტად გავრცელებული დისაქარიდია საქაროზა, რომელიც საკვებ
შაქარს წარმოადგენს. მის მონომერებს წარმოადგენს გლუკოზა და ფრუქტოზა. ჩვეუ
ლებრივ,მცენარეები ნახშირწყლების ტრანსპორტს საქაროზას სახით ახდენენ
ფოთლებიდან ფესვებისაკენ და სხვა,არაფოტოსინთეზირებად ორგანოებისაკენ.
ლაქტოზა, რძეში არსებული შაქარი, ასევე დისაქარიდია.
პოლისაქარიდები წარმოადგენენ მაკრომოლეკულებს, გლიკოზიდური ბმებით და
კავშირებული მრავალი ასეულიდან მრავალ ათასეულამდე მონოსაქარიდისაგან
შემდგარ პოლიმერებს. სახამებელი,მცენარეული პოლისაქარიდი მხოლოდ გლუკოზის
მონომერებისაგან შემდგარი პოლიმერია. სახამებლის ყველაზე მარტივი ფორმა, ამი
ლოზა დაუტოტავია. სახამებლის უფრო რთული ფორმაა ამილოპექტინი. სახამებლის
სინთეზით მცენარეებს ჭარბი გლუკოზის დაგროვების საშუალება ეძლევათ.…

25
 რადგან გლუკოზა ძირითადი უჯრედული საწვავია, ამიტომ სახამებელი სამარაგო
ენერგიას წარმოადგენს. ცხოველურ სამარაგო პოლისაქარიდს–
გლიკოგენი ეწოდება. იგი გლუკოზის პოლიმერია და ამილოპექტინის
მსგავსია, მაგრამ უფრო მეტად დატოტვილია. ადამიანი და სხვა ხერხემლიანები გლიკო
გენს მხოლოდ ღვიძლსა და კუნთოვან უჯრედებში ინახავენ.პოლისაქარიდი ცელუ
ლოზა არის მცენარეული უჯრედის კედლის მთავარი კომპონენტი. ცელულოზა,
დედამიწაზე ყველაზე გავრცელებული ორგანული ნაერთია. სახამებლის მსგავსად,
ცელულოზაც გლუკოზის პოლიმერია.ქიტინი სტრუქტურული პოლისაქარიდია გამოიყ
ენება ძლიერი და მოქნილი ქირურგიული ძაფის დასამზადებლად, რომელიც
ჭრილობის ან ნაკერის შეხორცების შემდეგ იშლება.

1.6.ნახშირწყლების ფუნქციები
1.სამშენებლო ანუ სტრუქტურული-ისინი შედიან მცენარეული და ცხოველური უჯრედის
გარსის შემადგენლობაში
2.ენერგეტიკული-1გ. ნახშირყლის დაშლისას მიიღება 17,6კ/ჯ ენერგია
3.სამარაგო-ნახშირწყლები კრისტალების სახით ციტოპლაზმაში და უჯრედის სხვადასხვა
ორგანოიდში გვხვდება,საჭიროების შემთხვევაში იშლებიან,რითაც ორგანიზმის მომარაგებას
ახდენენ ენერგიით.
4.რეგულატორული-ნერწყვში შედის მუცინი,რომელიც აუცილებელია ნაწლავების
პერისტალტიკისთვის.

26
 1.7.ლიპიდები
ცოცხალი უჯრედები და ქსოვილები შედგებიან ქიმიურად ჰეტეროგენული
ორგანული მოლეკულებისგან - ლიპიდებისგან. ისინი წყალში არ (ან მეტად ცუდად)
იხსნებიან, ხოლო კარგად ხსნადი არიან ორგანულ არაპოლარულ გამხსნელებში (აცეტონი,
ბენზოლი, ქლოროფორმი და ეთერები). ლიპიდები წარმოადგენენ სამატომიანი სპირტის _
გლიცეროლის წარმოებულებს და მონომერია _ ცხიმოვანი მჟავები.ლიპიდების წარმოქმნა
ხდება ეთერიფიკაციის რეაქციით. ლიპიდების ჯგუფებია:

1.ცხიმები(ნაჯერი და უჯერი)-ნაჟერ ცხიმოვან მჟავებში ყველაზე ხშირად გვხვდება

პალმიტინის მჟავა და სტეარინის მჟავა.ნაჯერს მიეკუთცნება ცხოველური წარმოშობის
ცხიმები:კარაქი,ქონი და სხვა.მონოუჯერი ცხიმოვანი მჟავების ყველაზე გავრცელებული
წარმომადგენლებია პალმიტინის და ოლეინის მჟავები.უჯერ ცხიმოვან მჟავებს
მიეკუთვნება მცენარეული წარმოშობის ცხიმები,ზეთები.ცხიმების შემადგენლობაში
შედის გლიცერინი და სამი მოლეკულა ცხიმოვანი მჟავა.

27
2.ფოსფოლიპიდები-იგი შედგება გლიცერინის ორი მოლეკულა ცხიმოვანი მჟავისა და ერთი
მოლეკულა ფოსფორმჟავას ნაშთისაგან,ამის გამო ჰიდროფილურ თვისებებსაც
იძენს.ფოსფოლიპიდები შედის პლაზმური მემბრანის შემადგენლობაში.

3.სტეროიდები-წარმოადგენენ ნაჯერი პოლიციკლური ნახშირწყლების წარმოებულებს.

ისინი გვხვდებიან როგორც მცენარეებში, ასევე ცხოველთა ქსოვილებში და ასრულებენ
სხვადასხვა ფუნქციას. ზოგი მათგანი ჰორმონია (ესტროგენი, პროგესტერონი,
კორტიკოსტერონი), ზოგიერთი კი ვიტამინი, ზოგიერთი მათგანი უჯრედის მემბრანის
შემადგენელია და გავლენას ახდენს მემბრანის სტრუქტურაზე, განვლადობაზე და
ტრანსპორტზე. ცხოველებში ყველაზე გავრცელებული სტეროიდია ქოლესტერინი. იგი
ცხოველებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობის მოლეკულაა, თუმცა, სისხლში მისი
კონცენტრაციის მომატებამ შეიძლება ათეროსკლეროზი გამოიწვიოს. ნაჯერი და ტრანს
ცხიმები ჯანმრთელობაზე უარყოფითად მოქმედებენ ქოლესტერინის დონეზე
მოქმედების გამო.

28
4.ცვილები-მცენარეთა ფოლები და ნაყოფები დაფარული არის ცვილით და გარდა ამისა
ფუტკრის ფიჭის შემადგენლობაში გვხვდება.A და D ვიტამინი ასევე ლიპიდია.

1.8.ლიპიდების ფუნქციები
1.სამშენებლო ფუნქცია
2.ენერგეტიკული-1გ,ლიპიდის დაშლისას მიიღება 35,2კჯ ენერგია(2-ჯერ მეტი ვიდრე
ცილებისა და ნახშირწყლების დაშლისას)
3.დამცველობით-მაღალი თბოტევადობის გამო ლიპიდები ორგანიზმს იცავს სითბოს
დაკარგვისაფან,ასევე ცხიმის სქელი ფენა ტრამვებისაგან.
4.ენდოგენური-წყლის წყაროა 1კგ ლიპიდის დაჟანგვით მიიღება 1,1ლ წყალი.
5.ჰორმონალური-ზოგიერთ ჰორმონი ბუნებით ლიპიდია.
6.რეცეპტორული ფუნქცია

29
 1.9.ნუკლეინის მჟავები
დნმ(დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა)
დნმ 1869 წელს 25 წლის შვეიცარელმა ექიმმა,ფრიდრიხ ფიშერმა აღმოაჩინა.საკვლევ
მასალად კი ფიშერი იყენებდა
ჩირქს.ორგანიზმის ფორმირებისა და ფუნქციონირებისათვის აუცილებელი ინფორმაცია ჩა
წერილია დნმ-
ის პირველად სტრუქტურაში. ამ მაკრომოლეკულის სივრცითი ორგანიზაცია მაქსიმალურ
ადაა მორგებული
მისი მთავარი ფუნქციის _ გენეტიკური ინფორმაციის შენახვა, კოპირება და გადაცემა
შესრულებაზე.

დნმ პოლიმერია,წარმოადგენს სპირალს,რომელიც მოთავსებულია ქრომოსომაში კერძოდ

ბირთვში.დნმ-ს მონომერს წარმოადგენს ნუკლეოტიდი,რომელიც შედგება ნახშირწყალი
დეზოქსირიბოზის, ფოსფორმჟავას ნაშთისა და აზოტოვანი ფუძისაგან.ნახშირწყლისა და
ფოსფორმჟავას ნაშთის მიხედვით ნუკლეოტიდები მსგავსია, განსხვავდებიან აზოტოვანი
ფუძის მიხედვით ,საიდანაც ეძლევათ
სახელწოდებები:ადენინი,გუანინი,ციტოზინი და თიმინი.ადენინი და
გუანინი პურინის ფუძეებია.ციტოზინი და თიმინი პირიმიდინის.

30
 ნუკლეოტიდების დაკავშირება ერთ ჯაჭვში ხდება ერთ ნუკლეოტიდის ნახშირწყალსა და
მეორე ნუკლეოტიდის ფოსფორმჟავას ნაშთს შორის კოვალენტური ბმის წარმოქმნით,ხოლო
ჯაჭვებს შორის ნუკლეოტიდები ერთმანეთს უკავშირდებიან აზოტოვანი ფუძეებით ,მათ
შორის მყარდება წყალბადური ბმა.

ადენინი და თიმინი ერთმანეთს უკავშირდება Z წყალბადური ბმით,გუანინი და

ციტოზინი 3წყალბადური ბმით.ნუკლეოტიდების განლაგების ამ პრინციპს
კომპლიმენტარობის პრინციპი ეწოდება.კომპლიმენტარობის პრინციპს ემყარება:დნმ-ს
რეპლიკაცია,ტრანსკრიპცია და ტრანსლაცია.
ჩარგაფის წესი-ა+გ=თ+ც
ა+გ/თ+ც=1
ყოველი კომპლიმენტარული ნუკლეოტიდის წყვილის ზომა უდრის 0,34 ნანო მეტრს,ხოლო
სპირალის სიგანე 2ნანო მეტრია.

1.10.დნმ-ის სინთეზი ანუ რეპლიკაცია

რეპლიკაცია გენეტიკური ინფორმაციის კოპირების პროცესია, რომელიც დნმ-ის
`უკვდავებას~ უზრუნველყოფს. ეს რთული, მრავალეტაპიანი პროცესია, რომლის დროსაც
ხდება დნმ-ის ორჯაჭვიანი სპირალის გახსნა, ჯაჭვების ერთმანეთისგან დაცილება და
თითოეულ მათგანზე კომპლემენტარობის პრინციპით დნმ-ის ახალი მოლეკულის სინთეზი.
დედისეული დნმ-ის ჯაჭვები მატრიცის როლს ასრულებენ. ამდენად, სწორედ მშობლიური
დნმ-ის ჯაჭვი განსაზღვრავს შვილეული დნმ-ის ჯაჭვში ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობას
და საწყის დნმ-ის მოლეკულაში კოდირებული გენეტიკური ინფორმაცია მაქსიმალური
სიზუსტით გადაეცემა თაობიდან თაობას.
დნმ-ის ახალი ჯაჭვის წარმოქმნისათვის აუცილებელია:
1) დნმ-ის მატრიცა;
2) დეზოქსირიბონუკლეოზიდტრიფოსფატები (A,G,C.T)
3) რნმ-პრაიმერი 3-OH ჯგუფით, რომელსაც ემაგრება ნუკლეოტიდები;
4) ფერმენტები და ცილები.

დნმ-ის რეპლიკაციაში მონაწილე ცილები

1.დნმ-პოლიმერაზა
ერთჯაჭვიანი დნმ-მატრიცის კომპლემენტარული კოპირების პროცესს აკატალიზებს დნმ-
დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა ან უბრალოდ დნმ-პოლიმერაზა. ამ ფერმენტის
მონაწილეობით რეპლიკაციის დროს ნუკლეოტიდების პოლიმერიზაცია ერთი
მიმართულებით ხდება _ 51–'31' და სინთეზირებული დნმ-ის პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვი
დნმ-მატრიცის კომპლემენტარული და ანტიპარალელურია.
დნმ-პოლიმერაზასთვის მნიშვნელობა არ აქვს მატრიცის ნუკლეოტიდურ თანმიმდევრობას.
პროკარიოტებში დნმ-ის რეპლიკაციაში 3 სახის დნმ-პოლიმერაზაა ჩართული. ესენია: დნმ-
პოლიმერაზა I, დნმ-პოლიმერაზა II და დნმ-პოლიმერაზა III. ეუკარიოტებში კი _ 4 სახის
პოლიმერაზას განასხვავებენ.ყველაზე კარგად ბაქტერიების დნმ-პოლიმერაზებია
შესწავლილი.
დნმ-პოლიმერაზა I ეს პოლიპეპტიდი (940 ამინომჟავური ნაშთით) უკავშირდება ერთჯაჭვიან
დნმ-ს ან ფოსფოდიეთერული ბმების წყვეტის უბნებს დნმ-ის ბისპირალში. ის ფლობს დნმ-
პოლიმერაზულ აქტივობას, ე. ი. აკატალიზებს დნმ-ის მზარდ ჯაჭვთან
ნუკლეოზიდტრიფოსფატების მიერთებას. ანხორციელებს პრაიმერის დაშლას, რომელიც
ოკაზაკის ფრაგმენტის სინთეზისთვის არის აუცილებელი.

31
დნმ-პოლიმერაზა II ფლობს პოლიმერაზულ და 51–31' ' ეგზონუკლეაზურ აქტივობას.
ვარაუდობენ, რომ დნმ-პოლიმერაზა I-თან შედარებით დნმ-პოლიმერაზა II-ის მთავარი
ფუნქციაა დნმ-ის მოლეკულაში დაზიანებული უბნების აღდგენა, ე.ი. რეპარაცია.
დნმ-პოლიმერაზა III მთავარი რეპლიკაზაა. ყოველ უჯრედში ამ ფერმენტის 10-20 ასლია.
დაახლოებით იმდენი, რამდენიცაა რეპლიკაციური ორკაპი. ის არის იმ მულტიფერმენტული
კომპლექსის მთავარი კომპონენტი, რომელიც ახდენს რეპლიკაციური ორკაპის ფორმირებას
რეპლიკაციის ინიციაციის წერტილში, მონაწილეობს ლიდერი ჯაჭვის დაგრძელებასა და
ოკაზაკის ფრაგმენტების ფორმირებისას რნმ-პრაიმერის დაგრძელებაში. რეპლიკაციას
ასრულებს ფერმენტის სრული ფორმა – ჰოლოფერმენტი, რომელშიც ყველა სუბერთეულია.
ჰოლოფერმენტი არ ფლობს 51–31' ეგზონუკლეაზურ აქტივობას, ამის გამო `ჩამორჩენილი~
ანუ მინორული ჯაჭვის სინთეზისთვის საჭიროა დნმ-პოლიმერაზა I. დადგენილია, რომ დნმ-
პოლიმერაზა III ასინთეზებს დნმ-ის `წამყვან~ (ლიდერი) ჯაჭვს.
2.დნმ-პრაიმაზა
დნმ-პოლიმერაზებს არ შეუძლიათ დნმ-ის ახალი ჯაჭვების სინთეზის ინიცირება. ისინი
მხოლოდ აკავშირებენ ნუკლეოტიდებს უკვე არსებული პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვის 31'-
ბოლოსთან იმისათვის, რომ დნმ-პოლიმერაზამ დაიწყოს რეპლიკაცია, აუცილებელია
პრაიმერი. ეს უკანასკნელი მცირე ზომის რნმ-ია _ დნმ-მატრიცის შესაბამისი, რომელსაც
ბოლოზე 31-OH ჯგუფი აქვს.
რეპლიკაციის ინიციაციის სტადიაზე რნმ-პრაიმერის სინთეზი ფერმენტით _ დნმ-პრაიმაზათი
ხდება.დნმ-ის მოლეკულაში ორი ანტიპარალელური ჯაჭვია, მათგან 3'→5' მიმართულების
მატრიცულ ჯაჭვზე დნმ-ის უწყვეტი სინთეზი ხდება, ხოლო მეორეზე, რეპლიცირდება მოკლე
ფრაგმენტები,რომლებიც ოკაზაკის ფრაგმენტების სახელწოდებით არის ცნობილი.
თითოეული ასეთი ფრაგმენტის სინთეზი რნმ-პრაიმერით იწყება. 3'→5' მიმართულებით
მიმდინარე რეპლიკაციისაგან განსხვავებით ამ მექანიზმს `წყვეტილს~ უწოდებენ. გარკვეული
დროის შემდეგ რნმ-პრაიმერები სცილდება ოკაზაკის ფრაგმენტებს; დნმ-პოლიმერაზა
`ამოაშენებს~ დარჩენილ თავისუფალ უბნებს, ხოლო დნმ-ლიგაზა ფრაგმენტებს უწყვეტი
ჯაჭვის სახით `გადააკერებს~.
3.დნმ-ჰელიკაზა
ორჯაჭვიანი დნმ-ის ჯაჭვების კომპლემენტარული კოპირებისთვის დნმ-ის ბისპირალის
თანდათანობითი გახსნაა აუცილებელი. სპირალის გახსნა დნმ-ის მკაცრად განსაზღვრულ
ადგილებში, ლოკალურ უბნებში ხდება. ამ რეაქციას ახორციელებს დნმ-დამოკიდებული ატფ-
აზა _ ჰელიკაზა რომელიც დნმ-ის ორმაგი სპირალის გახსნისთვის ატფ-ის ჰიდროლიზის
ენერგიას იყენებს. ჰელიკაზები ორმაგ სპირალს არ ხსნიან ნებისმიერ ადგილზე, არამედ ისინი
გამოიცნობენ მკაცრად განსაზღვრულ ნუკლეოტიდურ თანმიმდევრობებს და მხოლოდ ამის
შემდეგ ახდენენ გაშლის ინიციაციას.

32
33
 1.11.რნმ(რიბონუკლეინის მჟავა)
რნმ არის რიბონუკლეინის მჟავა.ერთ ჯაჭვიანია,მონომერს წარმოადგენს
ნუკლეოტიდი.შედგება ფოსფორმჟავას ნაშთის,ნახშირწყალი რიბოზის, და აზოტოვანი
ფუძსაგან.მისი ნუკლეოტიდებია:ადენინი,გუანინი,ციტოზინი,ურაცილი.რნმ არის 3 სახის:
1.ი-რნმ-მას ინფორმაცია გადააქვს ბირთვიდან ცილის სინთეზის ადგილას რიბოსომასთან
2.ტ-რნმ-მას ამინომჟავები მიაქვს რიბოსომასთან (ზომით ყველაზე პატარაა)
3.რ-რნმ-იგი შედის რიბოსომის შემადგენლობაში და ზომით ყველაზე დიდია

ინფორმაციულ რნმ-ს ინფორმაცია მიაქვს რიბოსომასთან,რომელიც შედგება 2

სუბერთეულისაგან და განთავსდება სუბერთეულებს შორის.სუბერთეულების საკონტაქტო
ადგილს აქტიური ცენტრი ეწოდება.რომელშიც ყოველთვის იმყოფება 6 ნუკლეოტიდი ანუ 2
ტრიპლედი.ტრიპლედი ეწოდება 3 ნუკლეოტიდის თანმიმდევრობას.ი-რნმ-ს
ტრიპლეტს კოდონი ეწოდება.რადგან ამინომჟავა გვაქვს 20,ნუკლეოტიდი კი 4. სამ-სამად
განლაგებული ნუკლეოტიდები გვაძლევენ 64 კომბინაციას რაც საკმარისია 20 ამინომჟავას
სინთეზისათვის.64 ტრიპლედიდან ერთი არის სტარტკოდონი AUG ,რომელიც
ასინთეზებს მეთიონინს,ხოლო 3 არის სტოპკოდონი მაგ:UAA, UAG, UGA სტოპკოდონები
ამინომჟავას არ ასინთეზებენ.ამჟამად გენეტიკური კოდი გაშიფრულია და დადგენილია
თითოეული ამინომჟავას მაკოდირებელი ტრიპლედები.

34
გენეტიკური კოდის თვისებები:

1.აქვს ტრიპლედური ბუნება ე.ი. ყოველი ამინომჟავა კოდირდება 3 თანმიმდევრულად

განლაგებული ნუკლეოტიდით.

2.ახასიათებს სპეციფიკურობა ანუ ყოველი ტრიპლედი შეესაბამება მხოლოდ ერთ გარკვეულ

ამინომჟავას.

3.ახასიათებს უნივერსალობა ყველგან ვირუსებიდან დაწყებული ადამიანის ჩათვლით ერთი

სახის ტრიპლედი ერთსა და იმავე ამინომჟავას აკოდირებს.

4.ახასიათებს გადაგვარებულობა ანუ სიმახინჯე ყველა ამინომჟავას მეთიონინის და

ტრიფტოფანის გარდა აკოდირებს ერთზე მეტ ტრიპლეტს.რასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს
მემკვიდრეობით მასალის მდგრადობისა და ნიშანთვისების მყარად შენარჩუნებისათვის.

35
 1.12.დნმ-ს და რნმ-ს შედარება

1.რნმ დნმ-ზე ნუკლეოტიდთა გაცილებით მცირე რაოდენობას შეიცავს.

2.რნმ-ში აზოტოვანი ფუძე თიმინის ნაცვლად აზოტოვანი ფუძე ურაცილია.
3.რნმ-ს მხოლოდ ერთი ჯაჭვი აქვს დნმ-ს კი ორი.
4.ნახშირწყალი დეზოქსირიბოზას ნაცვლად რნმ-ს ნუკლეოტიდები 5-ნახშირბადიან
ნახშირწყალ რიბოზას შეიცავს.

36
 თავი 2.უჯრედული თეორია
2.1.პლაზმური მემბრანა

პლაზმური მემბრანა შედგება ფოსფოლიპიდების ორმაგი შრისა და მასში ჩაძირული

ცილის სხვადასხვა ზომის მოლეკულებისაგან.ზოგიერთი მათგანი ლიპიდურ შრეს
გარედან და შიგნიდან უკავშირდება ეს პერიფერიული ცილებია.ზოგი ღრმად არის
ჩაძირული ორმაგ ლიპიდურ შრეში,ასეთ ცილებს ინტეგრალურ ცილებს უწოდებენ.ამ
ცილებიდან ბევრი მთლიანად გაივლის ლიპიდურ შრეში ეს-ტრანსმემბრანული
ცილებია.პლაზმური მემბრანის დანიშნულებაა ნივთირერებათა ტრანსპორტირება.მასზეა
დამოკიდებული შეაღწევს თუ არა ნივთიერება უჯრედში რა გზით აღმოჩნდება იქ და რა
გზით დატოვებს ის უჯრედს.მემბრანას თხევად მოზაიკას ამსგავსებენ.მემბრანაში
ნივთერებათა განვლადობას მათი სამი ძირითადი მახასიათებელი განსაზღვრავს:

1.ზომა-დიდია მოლეკულა თუ პატარა

2.მუხტი-დაუმუხატავია,დადებითი მუხტი აქვს თუ უარყოფითი

3.პოლარობა-ჰიდროფობურია მოლეკულა თუ ჰიდროფილური

როგორც აირებს ასევე ჰიდროფობურ ნაერთებს,მემბრანის გავლით ორივე

მიმართულებით შეუძლიათ გადაადგილება.ისინი ყოველთვის მაღალი
კონცენტრაციიდან დაბალი კონცენტრაციის მიმართულებით დიფუზიით
გადაადგილდებიან.ჰიდროფილური ნივთიერებებისა და იონებისთვის
ფოსფოლიპიდების ორმაგი შრე გადაულახავი ბარიერია.მათ ტრანსპორტირებაში
მემბრანული ცილები მონაწილეობენ.Na-ის,k-ის,Ca-ის,Cl-ის იონები ე.წ. იონური არხების
საშუალებით გადაადგილდებიან.იონური არხები უშუალოდ არ უკავშირდებიან
გადასატან მოლეკულებს.ცილა ტრანსპორტერები კი ფიზიკურად უკავშირდებიან
გადასატან მოლეკულებს.ასე გადაიტანება გლუკოზა ჩვენი ღვიძლისა და კუნთების
უჯრედებში,ერითროციტებში.

იონებისა და ჰიდროფილური ნივთირების ტრანსპორტს მემბრანის გავლით

გაადვილებული დიფუზია ეწოდება.

არცერთი სახის დიფუზიაზე უჯრედი ენერგიის არ ხარჯავს,ვინაიდან დიფუზია

ყოველთვის მაღალი კონცენტრაციიდან დაბალის ანუ კონცენტრაციული გრადიენტის
მიმართულებით ხდება.ასეთ ტრანსპორტს პასიური ტრანსპორტი ეწოდება.პასიური
ტრანსპორტის სახეებია:დიფუზია,ოსმოსი,გაადვილებული დიფუზია.

ხანდახან საჭიროა,რომ ნივთიერებებმა კონცენტრაციული გრადიენტის

საწინააღმდეგო მიმართულებით იმოძრაონ ანუ გადაადგილდნენ იქით სადაც მათი
კონცენტრაცია მაღალია.ამ დროს უჯრედი ნივთიერებათა ტრანსპორტირებაზე დიდ

37
ენერგიას ხარჯავს,ასეთ ტრანსპორტს აქტიური ტრანსპორტი ეწოდება.აქტიური
ტრანსპორტის სახეებია ენდოციტოზი და ეგზოციტოზი.

ეგზოციტოზი და ენდოციტოზი ,ტრანსპორტის სხვა მექანიზმებისგან

განსხვავებით,დიდი მოლეკულების ტრანსპორტირებას განაპირობებს.ეგზოციტოზი
ენდოციტოზის საპირისპირო პროცესია.მისი მეშვეობით უჯრედიდან სხვა ნივთიერებები
გამოდის.მაგ:ამ მექანიზმის მეშვეობით გამოიყოფა უჯრედებიდან სხვადასხვა
სეკრეტები:ჰორმონები,მომნელებელი ფერმენტები და სხვა.

ენდოციტოზის დროს პლაზმური მემბრანა წარმოქმნის გამონაზარდებს ან

ჩაზნექილობებს,რომლებიც შემდეგ შემოირკალება და ბუშტებად ან ვაკუოლებად
გარდაიქმნება.ენდოციტოზი ორგვარია:ფაგოციტოზი და პინოციტოზი

ფაგოციტოზი-არის მკვრივი ნაწილების შთანთქმის პროცესი(ამება ,ლეიკოციტი)

პინოციტოზი-სითხის წვეთების შთანთქმის პროცესია. ახასიათებს როგორც

მცენარეებს,ისე ცხოველებს.

პლაზმური მემბრანის ძირითადი ფუნქციებია:

1.იგი უჯრედგარე სივრცისგან მიჯნავს და იცავს უჯრედს.

2.განაპირობებს ნივთირებათა ტრანსპორტს ციტოპლაზმასა და უჯრედგარე სივრცეს

შორის.

3.მას აქვს სასიგნალო ფუნქცია:ჰორმონებისა და სხვა ბიოლოგიურად აქტიური

ნივთიერებების მოქმედებას გადასცემს უჯრედს;

4.უზრუნველყოფს უჯრედშორის კონტაქტებს;

5.მისი საშუალებით უჯრედი "თავისიანს უცხოსგან არჩევს".

6.უზრუველყოფს უჯრედგარე სივრცესა და უჯრედს შორის მუდმივ კავშირს,რითაც

მონაწილეობს უჯრედის მეტაბოლიზმის რეგულაციაში.

38
39
 2.2.უჯრედის აგებულება
მეცნიერებას უჯრედის შესახებ ციტოლოგია ეწოდება.ციტოს ნიშნავს უჯრედს,ხოლო
ლოგოს მოძღვრებას.ტერმინი უჯრედი პირველად 1665წელს შემოიღო რობერტ ჰუკმა, მან
მის მიერ შექმნილ მიკროსკოპში დაათვალიერა კოპის თხელი ანათალი და აღმოაჩინა
უჯრედები.უჯრედული თეორია კი შემუშავებული იქნა შვანისა და შლეიდენის მიერ
1838წ. უჯრედის ძირითადი ორგანოიდებია;ბირთვი,გარსი,ციტოპლაზმა.

მცენარეული უჯრედი ცხოველურისაგან განსხვავდება შემდეგი ორგანოების

არსებობით:უჯრედის კედლით, ვაკუოლით, პლატიდებით(ქლოროპლასტები)

უჯრედი გარედან დაფარულია გარსით მცენარეული უჯრედის გარსი შედარებით

მკვრივია და წარმოადგენს საყრდენს და მას უჯრედის კედელი ეწოდება.ცხოველური
უჯრედის გარსი უფრო თხელი და ელასტიურია და მას გლიკოკალიქსი ეწოდება.მასში
გვხვდება ნახშირწყალი გლიკოგენი.ცხოველურ უჯრედში ასევე მცენარეულისაგან
განსხვავებით არის:უჯრედის ცენტრი, შოლტები და ცენტრიოლები. უჯრედის კედელი
გვხვდება ასევე ბაქტერიებში და სოკოებში,მცენარეული უჯრედის კედელში არის
ნახშირწყალი ცელულოზა,ბაქტერიების უჯრედის კედლებში მურეინი,ხოლო სოკოებში
ქიტინი

უჯრედის მოძრაობის ორგანოიდებია: წამწამები და შოლტები.უმარტივესებში

შოლტების დახმარებით მოძრაობს:შოლტოსნები,მწვანე ევგლენა,მრავალუჯრედიან
ცხოველებში სპერმატოზოიდები.

წამწამებით მოძრაობენ ინფუზორიები.მაგ:ქალამანა, ადამიანი და მრავალუჯრედიანი

ცხოველები კუნთების შეკუმშვით მუშაობენ,კერძოდ კუნთოვანი ბოჭკოს კუმშავი
სტრუქტურაა უწვრილესი ძაფები მიოფიბრილები.ზოგიერთი უმარტივესი მაგალითად
ამება მოძრაობს ცრუფეხების საშუალებით,ასევე ცხოველურ ორგანიზმებში
ლეიკოციტები.მოძრაობის ამ ხერხმა მიიღო ამებოიდური მოძრაობის სახე.

უჯრედის ჩანართები-მათ განეკუთვნება ნახშირწყლები ცილები და ცხიმები.ყველა ეს

ნივთიერება გროვდება ციტოპლაზმაში წვეთების ან კრისტალების სახით.ცხიმოვანი
წვეთები დიდი რაოდენობითაა მცენარეთა თესლების,აგრეთვე ცხოველთა კანქვეშა
ცხიმოვან უჯრედებში.

უჯედები არსებობს- ერთბირთვიანი და მრავალბირთვიანი.მრავალბირთვიანი

გვხვდება:უმარტივესებში-ქალამანაში,ხერხემლიან ცხოველთა ღვიძლში,ძვლის
ტვინში,კუნთებსა და შემაერთებელ ქსოვილში.

ნეირონები არ იყოფიან არც მომწიფებული ერითროციტები და

თრომბოციტები,ხოლო კანისა და ნაწლავის ეპითელიუმის უჯრედები იყოფიან სწრაფად
,ღვიძლის უჯრედები იშვიათად ,ლეიკოციტები იყოფიან რადგან გააჩნიათ
ბირთვი.ე.ი.უჯრედებს რომლებსაც აქვთ ბირთვი სომატურად ანუ მიტოზურად გაყოფის
უნარი გააჩნიათ.

40
 ციტოპლაზმა-ციტოპლაზმა უჯრედის კომპონენტია, რომელიც რჩება
ბირთვის გამოკლების შემდეგ. სხვადასხვა ტიპის უჯრედში მისი მოცულობა
განსხვავებულია. მაგ: ლიმფოციტებში მისი მოცულობა დაახლოებით ბირთვის
მოცულობის ტოლია, ჰეპატოციტებში კი ბირთვი იკავებს უჯრედის საერთო
მოცულობის დაახლოებით 6%-ს, ნეირონებში ეს მაჩვენებლი 600-ჯერ მცირეა.
ციტოპლაზმა მრავალკომპონენტიანია და მისი არაერთგვაროვნება ჩანს
როგორც სინათლის მიკროსკოპში, ასევე განსაკუთრებით მკაფიოდ ელექტრონულ
მიკროსკოპში. პირობითად ციტოპლაზმის შემადგენელ სტრუქტურებს 3 ნაწილად
ყოფენ: ორგანელები, ჩანართები და ჰიალოპლაზმა (ძირითადი პლაზმა ანუ
ციტოზოლი). ორგანელები ნებისმიერი უჯრედის აუცილებელ კომპონენტებს
წარმოადგენენ და მათ გარეშე უჯრედს არსებობა არ შეუძლია, რადგან თითოეული
ასრულებს მისთვის სპეციფიკურ ფუნქციას. ჩანართები უჯრედის დროებითი
წარმონაქმნებია და წარმოადგენენ სამარაგო ნივთიერებებს (გლიკოგენი, ყვითრის
გრანულები) ან მეტაბოლიზმის პროდუქტთა გროვებს (პიგმენტები, მარილის
კრისტალები და სხვა მცენარეულ უჯრედებში). ორგანელები და ჩანართები
ჩართული არიან ჰიალოპლაზმაში ანუ უჯრედის ციტოპლაზმის თხევად ფაზაში.
მაშასადამე, შეიძლება ითქვას, რომ უჯრედი არის პლაზმური მემბრანით
შემოსაზღვრული ერთიანი სისტემა, რომელიც შეიცავს ჰიალოპლაზმას,
ციტოჩონჩხის ელემენტებსა და ერთნამეთთან ფუნქციურად დაკავშირებულ
სტრუქტურულ ერთულებს _ ორგანელებს.
ჰიალოპლაზმა (hyaline-გამჭვირვალე) ძირითადი პლაზმა, ციტოპლაზმის
მატრიქსი ანუ ციტოზოლი არის უჯრედის მნიშვნელოვანი ნაწილი, მისი შინაგანი
გარემო. ის არ არის უბრალოდ განზავებული წყალხსნარი, მისი შემადგენლობა
საკმაოდ რთულია, ხოლო კონსისტენცია გელს უახლოვდება, რომელიც გარემო
ფაქტორების (ტემპერატურა, წნევა) ან შინაგანი ფაქტორების (სტაბილიზაციის ან
დესტაბილიზაციის ფაქტორები) მოქმედებით იცვლის აგრეგატულ მდგომარეობას
და გადადის ნაკლებად ბლანტ, უფრო მეტად თხევად ფაზაში – ზოლში (ხსნარი).
ჰიალოპლაზმის ფუნქციონალური მნიშვნელობა ძალიან დიდია. აქ
ლოკალიზებულია ფერმენტები, რომლებიც მონაწილეობენ ამინომჟავების,

41
ცხიმოვანი მჟავების სინთეზში, შაქრების ბიოსინთეზში. ჰიალოპლაზმაში
სინთეზირდება და გადაიდება გლიკოგენი, გროვდება ცხიმოვანი წვეთები, აქ
ხდება გლიკოლიზი და ატფ-ს ნაწილის სინთეზი. ჰიალოპლაზმაში რიბოსომებსა
და პოლირიბოსომებზე, რომლებიც არ არინ დაკავშირებული მემბრანებთან
სინთეზირდება ცილები, რომლებიც აუცილებელია უჯრედის ცხოველქმედების
შენარჩუნებისთვის და მისი ორგანელების აგებისთვის. აქ ფერმენტების
დახმარებით ხდება ამინომჟავების გააქტიურება და ხორციელდება მათი
დაკავშირება ტ-რნმ-თან, ციტოზოლში ასევე ხდება ფერმენტების მოდიფიკაცია და
სხვა.
ციტოზოლში დიდი რაოდენობითაა ამინომჟავები, ნუკლეოტიდები და
ბიოპოლიმერების სხვა საამშენებლო ბლოკები. აგრეთვე მრავალრიცხოვანი
მეტაბოლიტები – შუალედური პროდუქტები, რომლებიც წარმოიქმნება სინთეზის
დროს და მაკრომოლეკულების დაშლისას. ჰიალოპლაზმაში დიდი
რაოდენობითაა იონებიც (Na+, K+, Ca2+, Cl-, HCO3-, HPO4 2- და სხვა).
ჰიალოპლაზმის მორფოლოგია, სტრუქტურა ნაკლებადაა შესწავლილი.
ელექტრონულ მიკროსკოპში მას აქვს დაბალი ელექტრონული სიმკვრივის მქონე
ჰომოლოგიური ან წვრილმარცვლოვანი ნივთიერების სახე.

42
43
უჯრედში ასევე არჩევენ ორმემბრანიან, ერთმემბრანიან და უმემბრანო ორგანოიდებს:

ორმემბრანიანია-ბირთვი,მიტოქონდრია,პლასტიდები

ერთმემბრანიანია-ლიზოსომა ვაკუოლი,ენდოპლაზმური ბადე და გოლჯის კომპლექსი

უმემბრანოა-რიბოსომა,უჯრედის ცენტრი და ციტოჩონჩხი

2.3.ორმემბრანიანები

ბირთვი-ბირთვი ჩვეულებრივ მრგვალი ან სფეროსებრი ფორმისაა,მაგრამ შეიძლება

სხვა ფორმაც შეგხვდეს(ჩხირისებრი,ნამგლისებრი,წილაკოვანი).ბირთვის ფორმა
უჯრედის ფორმაზე და ფუნქციაზეა დამოკიდებული.მასში არჩევენ ბირთვის
გარსს,ბირთვის წვენს,ბირთვაკს(1-დან10-მდე) და ქრომოსომებს.ბირთვაკი -შედგება რნმ-სა
და ცილისაგან.ისინი მომრგვალო ფორმის სხეულაკებია 1მკმ-ზე ნაკლები
დიამეტრით.ბირთვაკები ახორციელებენ რიბოსომული რნმ-ის სინთეზს. მათ შეერთებას
ცილებთან.რ-რნმ-ის გენები გარკვეულ უბნებს იკავებენ ერთ ან რამდენიმე ქრომოსომაზე
და მათ ბირთვაკის ორგანიზატორები ეწოდებათ.ბირთვაკები წარმოიქმნება ქრომოსომთა
სპეციალურ უბნებზე არსებობს როგორც ერთბირთვიანი ასევე მრავალბირთვიანი
უჯრედები.2ბირთვია ქალამანაში,მრავალბირთვიანი უჯრედები გვხვდება:ღვიძლში
,ძვლის ტვინში, და განივზოლიან კუნთებში.ბირთვი მრავლდება გაყოფით.

ქრომოსომა(ქრომატინი)-შედგება დნმ-სა და ცილისაგან.ისინი არაქრომოსომულ

მექანიზმებთან ურთიერთქმედებაში უზრუნველყოფენ მემკვიდრული ინფორმაციის
შენახვას. ამ ინფორმაციის გამოყენებას უჯრედული ორგანიზაციის შესაქმნელად და
შესანარჩუნებლად.მემკვიდრული ინფორმაციის ათვლის რეგულაციას,გენნეტიკური
მასალის გაორმაგებას და მის გადაცემას დედისეულიდან შვილეულ უჯრედში.

დნმ-ს მონაკვეთს გენი ეწოდება ქრომოსომაში შეიძლება იყოს 100-ით გენი რომლებიც
განსაზღვრავენ ნიშანთვისებებს.ბირთვის გარსი ბირთვის შგთავს მიჯნავს
ციტოპლაზმისაგან,მასში არის ფორები რომლებიც უზრუნველყოფენ ნივთიერებათა
ტრანსპორტირებას.

44
მიტოქონდრია-გარეთა მემბრანა გლუვია ,შიდა ქმნის გამონაზარდებს
კრისტებს.კრისტებს შორის სივრცეს მატრიქსი ეწოდება.კრისტებზე მიმდინარეობს
ენერგიის ანუ ატფ-ს სინთეზი.მიტოქონდრიებში არის:დნმ,რნმ და რიბოსომები.ამიტომ აქ
ხდება ცილის სინთეზი(უჯრედული სუნთქვა გაყოფით).მიტოქონდრიებს დაკვირტვით
გამრავლება შეუძლია.

მიტოქონდრიული გენომი-უჯრედის ბირთვში არსებული 46 ქრომოსომის

გარდა,მიტოქონდრიას აქვს საკუთარი დნმ.მიტოქონდრიული დნმ არ მემკვიდრეობს
ბირთვული დნმ-ს მსგავსად,ვინაიდან ის მემკვიდრეობით გადაეცემა მხოლოდ
დედისაგან და არა მამისაგან.mitoqondriuli dnm-is molekulis sigrZe mxolod
16 kb da mxo-lod 37 makodirebel gens Seicavs, risTvisac iyenebs tripletur
kods, magram aq is umniSvnelod gansxvavdeba birTvuli tripleturi
kodisagan. am genTa produqtebi mitoqondriebSi funqcionireben, magram
mitoqondriuli cilebis udidesi nawili mainc birTvuli genebis produqtia.

პლასტიდები-გარეთა მემბრანა გლუვია, შიდა ქმნის თილაკოიდებს.მემბრანა

ჩაშენებულია ქლოროფილის მარცვლებით.ძირითადი ფუნქციაა ფოტოსინთეზი.მზის
ენერგიის ხარჯზე არაორგანულიდან ორგანული ნივთიერებების სინთეზი.თილაკოიდები
ერთმანეთზე ლაგდება მონეტების მსგავსად და ქმნის გრანებს.ფოტოსინთეზის ფორმულა
ჩაიწერება შემდეგნაირად.

6 CO2 + 6 H2O → C6H12O6 + 6 O2

45
 პლასტიდებში არის:დნმ,რნმ და რიბოსომებია ამიტომ აქ ხდება ცილის სინთეზი და
ატფ-ს სინთეზი.

პლასტიდები არის 3 სახის:ქლოროპლასტები-მწვანე,ქრომოპლასტები-

წითელი,ყვითელი,ნარინჯისფერი. ლეიკოპლასტები-უფერო(კარტოფილის
გორგლებში).პლასტიდებს აქვთ ურთიერთგარდაქმნის უნარი ქლორო გადადის ქრომოში
,ხოლო ლეიკო ქლოროში და წარმოიქმნება გაყოფით

2.4. ერთმემბრანიანები

ენდოპლაზმური ბადე-ყველა სახის ეუკარიოტულ უჯრედში ელექტრონული

მიკროსკოპით აღმოჩენილ იქნა მემბრანების რთული სისტემა,რომელიც მთელ
ციტოპლაზმაში იყო ჩართული. მემბრანების ამ სისტემას ეწოდა ენდოპლაზმური
ბადე(რეტიკულუმი).განარჩევენ ორი სახის ენდოპლაზმურ ბადეს:

1.გრანულარული ანუ მარცვლოვანი(ხორკლიანი)- მასზე გვხვდება

რიბოსომები.მისი ფუნქციებია:

1.ცილის სინთეზი-რადგან მასზე რიბოსომებია

2.ნივთიერებათა ტრანსპორტირება

3.წარმოქმნიან ვეზიკულებს

2.გლუვი ენდოპლაზმური ბადე-მასზე რიბოსომები არ გვხვდება მისი ფუნქციებია:

1.ნახშირწყლებისა და ლიპიდების სინთეზი

2.ნივთიერებათა ტრანსპორტირება

3.კალციუმის რეზერვუარი

4.დამცველიბითი იგი შეიცავს ფერმენტებს

46
 გოლჯის კომპლექსი-აღმოაჩინა იტალიელმა მეცნიერმა კამილო გოლჯმა,ნერვულ
უჯრედებში წარმოადგენს ცისტერნებისა და ბუშტუკების ერთობლიობას.გოლჯის
აპარატს ორი მხარე აქვს:მიმღები და გამგზავნი მხარე.მიმღები მხარე ენდოპლაზმური
ბადისკენაა მიმართული,მისი ფუნქცია ენდოპლაზმურ ბადეზე წარმოქმნილი
სატრანსპორტო ვეზიკულების მიღებაა.ეს ვეზიკულები გოლჯის აპარატის ცისტერნებს
ერწყმის.ცისტერნებში ხდება მიღებულ ნივთიერებათა სახელცვლილება,დახარისხება და
შენახვა.გამგზავნ მხარეზე წარმოიქმნება სატრანსპორტო ვეზიკულები და უჯრედის
სათანადო უბნისკენ იგზავნება.გოლჯის აპარატში მიმდინარეობს მცენარეული უჯრედის
კედლის შემადგენელი პოლისაქარიდების აწყობა.

გოლჯის კომპლექსის ფუნქციებია:

1.პლაზმური მემბრანის განახლება

2.ნახშირწყლების და ლიპიდების სინთეზი

3.ორგანულ ნივთიერებათა ტრანსპორტირება და შეფუთვა

4.ცილების საბოლოო კონფიგურაციის მიღება.მაგ:ცილა ჰემოგლობინის მეოთხეული

სტრუქტურა გოლჯში ყალიბდება

5.წარმოქმნიან ვეზიკულებს

47
 ვაკუოლი-დამახასიათებელია მცენარეთა უჯრედისთვის.მემბრანის ქვეშ სივრცე
ამოვსებულია წვენით.რომელიც შეიცავს სამარაგო ნივთიერებებს ან დაშლის საბოლოო
პროდუქტებს,გარდა ამისა ვაკუოლში არის პიგმენტები ლურჯის და ყავისფერის
ვარიაციები,რომლებიც განაპირობებენ გვირგვინის ფურცლებისა და ნაყოფების
შედგენილობას.

ლიზოსომა- (ბერძ. Lysis –დაშლა; soma- სხეული) ეუკარიოტული უჯრედის

მთავარი მომნელებელი ორგანელაა, რომელიც მასში არის როგორც ნორმაში, ისე
პათოლოგიის დროს. მისი ფუნქციებია: მთლიანად უჯრედის ან ციტოპლაზმური
სტრუქტურების ფრაგმენტების დაშლა (აუტოფაგია), რითაც აადვილებს
უჯრედების აღდგენას ან უზრუნველყოფს მათ ნორმალურ მომწიფებას;

48
ორგანიზმში სხვადასხვა გზით შესული ნაწილაკების (ჰეტეროფაგია) მონელება;
ბიოლოგიური წონასწორობის შენარჩუნება, რომელიც ირღვევა აგრესიული
აგენტების მოქმედებით ისეთი პროცესების დროს როგორიცაა ანთება, იმუნური
რეაქცია, სისხლის კოაგულაციის დარღვევა და სხვა.
უჯრედში ლიზოსომების არსებობის შესახებ 1950 წელს მიუთითა
ამერიკელმა მეცნიერმა ქრისტიან დე დუვმა, ხოლო 1955 წელს ნოვიკოვმა
საბოლოოდ დაადგინა, რომ ლიზოსომები ორგანელების ცალკე ჯგუფია. ეს
კომპარტმენტი აღმოჩენილია ეუკარიოტული უჯრედების უმეტესობაში, ხოლო
განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით მაღალი ფაგოციტოზის უნარის მქონე
უჯრედებში (მაკროფაგები და ნეიტროფილები). ჩვეულებრივ ერთ ეუკარიოტულ
უჯრედში 300–მდე ლიზოსომაა და მათი საერთო მოცულობა უჯრედის
მოცულობის დაახლოებით 1%–ს შეადგენს.
ლიზოსომა 0,2–1მკმ დიამეტრის მქონე მომრგვალო ფორმის
ელექტრონულად მკვრივ ბუშტუკს წარმოადგენს, რომელიც ერთმაგი
მემბრანითაა დაფარული

49
 მემბრანა

ფერმენტების
კომპლექსი

პლაზმური
მემბრანა

ლიპიდების
ბიშრე ჰიდროლაზები გლიკოზილირებული
ტრანსპორტული
ცილები მემბრანაში

ლიზოსომა ამოვსებულია უსტრუქტურო ნივთიერებით, რომელშიც 50–მდე

ჰიდროლიზური ფერმენტია (პროტეაზები, ლიპაზები, გლიკოზიდაზები,
ნუკლეაზები, მჟავა ფოსფატაზები) ლოკალიზებული. ეს ფერმენტები პოლიმერებს
მონომერებამდე შლიან. მაგალითად; პროტეაზები ცილებს პეპტიდებად და
ამინომჟავებად, ნუკლეაზები დნმ–სა და რნმ–ს მონონუკლეოტიდებად,
ფოსფატაზები ფოსფოლიპიდებს, მონონუკლეოტიდებსა და სხვა ნაერთებს
ფოსფატურ ჯგუფს აცილებს და ა.შ.

50
 ლიზოსომური ფერმენტები და მათი სუბსტარტები
ფერმენტი სუბსტრატი
რიბონუკლეაზა რნმ
დეზოქსირიბონუკლეაზა დნმ
ფოსფატაზა ფოსფორმჟავას ორგანული ეთერები
გლიკოზიდაზები რთული ნახშირწყლები, გლიკოზიდები,
პოლისაქარიდები
კოლაგენაზა ცილები
კატეფსინი ცილები
არილსულფატები გოგირდმჟავას ორგანული ეთერები

ლიზოსომური ფერმენტების ჰიდროლიზური აქტივობა მაღალია PH–ის

დაბალ მნიშვნელობაზე-ოპტიმუმზე (მჟავა გარემო (PH=5)), რაც უჯრედის ამ
ორგანელის ერთ–ერთი განმასხვავებელი ნიშანია. PH–ის დაბალი მნიშვნელობის
შენარჩუნებას მემბრანაში არსებული ატფ–დამოკიდებული პროტონული ტუმბო
უზრუნველყოფს, რომელიც ახორციელებს Na+ და H+ იონების ცვლას უჯრედსა და
მის გარემოს შორის. ლიზოსომაში მჟავა გარემოს შექმნასა და რეგულაციაში ასევეა
ჩართული მემბრანაში არსებული ინტეგრალური ცილები, H+ იონების ტუმბო და
Cl– იონების არხები. H+ იონების ტუმბო ატფ–ის დაშლის შედეგად
გამოთავისუფლებული ენერგიის ხარჯზე ახდენს ციტოპლაზმიდან ლიზოსომის
სანათურში H+ იონების გატარებას, ხოლო Cl– იონების არხებით – Cl– იონების. H+
და Cl– იონები ერთად ქმნიან მარილმჟავას. თავად ლიზოსომური ფერმენტები
მჟავა გარემოსადმი მდგრადობით გამოირჩევიან.
ლიზოსომური ფერმენტები ციტოპლაზმისგან პლაზმური მემბრანითაა
გამოყოფილი და ამით უჯრედის სხვა კომპარტმენტებს ჰიდროლაზების
ზემოქმედებისგან იცავს. გარდა ამისა, ციტოპლაზმაში არსებული ტუტე გარემო
(PH=7,2) ლიზოსომური ფერმენტებისთვის არ არის ხელსაყრელი გარემო
აქტივობისთვის, ამიტომ ლიზოსომების დაზიანების დროს ჰიდროლაზების
აქტივობა იზღუდება და უჯრედისთვის ფატალური შედეგები არ ახლავს თან.
საინტერესოა ისიც, რომ ლიზოსომებში ლიპაზასა და პროტეაზას დიდი
რაოდენობით არსებობის მიუხედავად, მემბრანა არ იშლება. კვლევებით
დადგინდა, რომ მემბრანის მდგრადობას ჰიდროლაზების ზემოქმედებისადმი

51
მემბრანაში არსებული 2 ჯგუფის ცილა lgpA და lgpB უზრუნველყოფს. ეს ცილები
ინტეგრალური ცილებია, რომელთა სტრუქტურის დიდი ნაწილი ლიზოსომის
სანათურშია მიმართული და ძლიერაა გლიკოზილირებული. გლიკოზილირება
თავად არ წარმოადგენს დამცველობით თვისებას, მაგრამ ნაჩვენებია, რომ
გლიკოზილირების ხარისხის ზრდის დროს ცილების დაშლის პროცესი მცირდება.
აღმოჩნდა, რომ ლიზოსომების ფუნქციონირებაში ჩართული მემბრანული
ცილების უმეტესობა ძლიერაა გლიკოზილირებული.
ლიზოსომების მორფოლოგიური მრავალფეროვნება აიხსნება იმით, რომ
ისინი მონაწილეობენ უჯრედშიდა მონელების პროცესში და ქმნიან რთულ
მომნელებელ ვაკუოლებს, როგორც ეგზოგენური (უჯრედგარეთა), ისე
ენდოგენური (უჯრედ შიგა) წარმოშობის ბუშტუკებთან. ლიზოსომების 3 ფორმას
არჩევენ: პირველადი, მეორეული და ნარჩენი სხეულაკები

ლიზოსომების სხვადასხვა ფორმა. ელ გამოსახულება

ლიზოსომური ფერმენტები გრანულარულ ენდოპლაზმურ რეტიკულუმზე

სინთეზდება, შემდეგ გოლჯის აპარატში გადადის და მოგვიანებით მის ტრანს–
ზედაპირს მცირე ზომის (0,2–0,5მკმ) ბუშტუკების სახით წყდება. მათ პირველად
ლიზოსომებს უწოდებენ. ისინი ფუნქციურად არააქტიურია, რადგან მასში
არსებული ლიზისის გამომწვევი ფერმენტები რაიმე რეაქციაში მონაწილეობას არ
ღებულობენ. უჯრედების უმეტესობაში პირველადი ლიზოსომები მცირე ზომისაა

52
და სპეციფიკური ჰისტოქიმიური კვლევების გარეშე მათი ზუსტი იდენტიფიკაცია
ძნელია. შედარებით დიდი ზომისაა ფაგოციტოზის უნარის მქონე უჯრედებში
(მაკროფაგები, ნეიტორფილები), ამიტომ ამ შემთხვევაში მათი გარჩევა სინათლის
მიკროსკოპშიც შეიძლება.
ენდოციტოზის დროს შიძლება მოხდეს ბუშტუკების ან ვაკუოლების
შერწყმა პირველად ლიზოსომასთან და მიიღება მეორადი ლიზოსომები,
რომლებშიც ხდება ენდოციტოზით უჯრედში მოხვედრილი მასალების მონელება.
ამიტომ მათ მომნელებელ ვაკუოლებსაც უწოდებენ. მეორადი ლიზოსომები
მდიდარია მჟავა ფოსფატაზებით. უფრო დიდი ზომისაა. მათი შიგთავსი
პირველადი ლიზოსომისგან განსხვავებით, ჰეტეროგენულია (არაერთგვაროვანი),
რაც მოსანელებელი ნივთიერების მრავალფეროვნებითაა განპირობებული.
მეორადი ლიზოსომებისთვის დამახასიათებელია პოლიმორფულობა, კერძოდ,
გამოყოფენ ფაგოლიზოსომებსა და პინოლიზოსომებს ანუ ჰეტეროფაგოსომები და
აუტოფაგოსომებს ანუ აუტოლიზოსომებს.
ჰეტეროფაგოსომები მიიღება პირველადი ლიზოსომების ფაგოციტოზის ან
პინოციტოზის შედეგად წარმოქმნილ ციტოპლაზმურ ვაკუოლებთან –
ენდოსომებთან შერწყმით, რის შედეგადაც პირველადი ლიზოსომის შიგთავსი
ჩაიღვრება ენდოსომაში და მის შიგთავსს დაშლის.
აუტოფაგოსომები ყალიბდება პირველადი ლიზოსომის შერწყმით ასევე
ციტოპლაზმურ ვაკუოლებთან, რომლებშიც თავად უჯრედის შეცვლილი
კომპონენტები (მაგალითად; მიტოქონდრია, პეროქსისომა, რიბოსომა,
გლიკოგენის გრანულები) ან ციტოპლაზმური სტრუქტურების ფრაგმენტებია
მეორადი ლიზოსომების წარმოქმნის დროს პირველად ლიზოსომებში
არსებული ჰიდროლაზური ფერმენტები სუბსტრატს იძენენ, რომელსაც შლიან
მონომერებამდე. ეს მონომერები ლიზოსომის მემბრანის გავლით ჰიალოპლაზმაში
გადადიან, სადაც ხდება მათი რეუტილიზაცია და ნივთიერებათა ცვლის
სხვადასხვა პროცესში ჩართვა.

53
 აუტოფაგოსომის წარმოქმნა-მთელ რიგ უჯრედებში ლიზოსომებში
მაკრომოლეკულების დაშლა ბოლომდე არ ხდება. ამ შემთხვევაში მოუნელებელი
პროდუქტები ლიზოსომებში გროვდება და წარმოიქმნება ტელოლიზოსომები ანუ
ნარჩენი სხეულაკები. მათში ჰიდროლაზები ნაკლები რაოდენობითაა და
შიგთავსი გამკვრივებულია. ხშირად ნარჩენ სხეულაკებში ადგილი აქვს
მოუნელებელი ლიპიდების მეორად სტრუქტურიზაციას. რიგ უჯრედებში
(ტვინის, ღვიძლის უჯრედები და კუნთოვანი ბოჭკოები) ტელოლიზოსომებში
გროვდება დაბერების პიგმენტი – ლიპოფუსცინი.

54
 2.5.უმემბრანოები
რიბოსომა-შედგება 2 სუბერთეულისგან დიდი და მცირე.უჯრედში ყველაზე მცირე
ორგანოიდს წარმოადგენს.ჩანს მხოლოდ სინათლის მიკროსკოპში.რიბოსომათა
ერთობლიობას პოლისომა ეწოდება.მისი ფუნქციაა ცილის სინთეზი.რიბოსომების
წარმოქმნა ხდება ბირთვაკში.

ცენტრიოლები-უჯრედის ცენტრი დამახასიათებელია მხოლოდ ცხოველებისა და

ადამიანის უჯრედებისათვის.თითოეული ცენტრიოლი წარმოადგენს 27
მიკრომილაკისგან შექმნილ ერთიან სისტემას,რომელიც ცილინდრული ფორმისაა. 2
ცილინდრული ფორმის ცენტრიოლი ქმნის უჯრედის ცენტრს.ცენტრიოლები ახდენენ
გაყოფის თითისტარა ძაფების ფორმირებას,ცილა ტუბულინით რომელიც აუცილებელია
მიტოზისათვის.

ციტოჩონჩხი-წარმოადგენს ცილოვანი ძაფებისა და მიკრომილაკების სისტემას

რომელიც დახლართულია მთელ უჯრედში,იგი ქმნის უჯრედის შინაგან საყრდენს და
მონაწილეობს უჯრედის ფორმის შედგენილობაში.

ციტოჩონჩხის ფუნქციებია;

1.ქმნის უჯრედის საყრდენს-კარკასს,რომელიც უჯრედს ფორმას

უნარჩუნებს;უზრუნველყოფს პლაზმურ მემბრანასა და ორგანოიდებს შორის
კავშირს.ციტოჩონჩხი მუდმივად ცვალებადი სტრუქტურაა,რომელიც გარემო პირობების
ცვლილებასთან ერთად მუდმივ განახლებას განიცდის.

55
 2.მონაწილეობს უჯრედის ნებისმიერი სახის მოძრაობაში მაგ:შოლტებისა და
წამწამების,ციტოპლაზმის,ორგანოიდების და სატრანსპორტო ვეზიკულების,აგრეთვე
უჯრედის ფორმის ცვლილებაში,უჯრედის გაყოფის დროს ქრომოსომების
გადაადგილებასა და ციტოპლაზმის გაყოფაში

3.ასრულებს "ლიანდაგის" ფუნქციას,რომლის გასწვრივ გადაადგილდებიან უჯრედის

ორგანოიდები და სხვა რთული კომპლექსები.

56
 თავი 3.პროკარიოტული უჯრედები და
ვირუსები
3.1.პროკარიოტები

პროკარიოტულ უჯრედებს მიეკუთვნება ბაქტერიები და ლურჯ-მწვანე

წყალმცენარეები(ციანობაქტერიები).ესენი ერთუჯრედიანი ორგანიზმებია
უბირთვოები.მათთვის დამახასიათებელია მხოლოდ რიბოსომა.უჯრედი გარედან
მკვრივი კედლითაა შემოსაზღვრული რომელსაც ლორწოვანი კაფსულა აკრავს,რაც
უჯრედს იცავს გამოშრობისაგან.უჯრედის კედლის ქვეშ პლაზმური მემბრანაა
მოთავსებული,რომელიც ციტოპლაზმას ესაზღვრება.ციტოპლაზმის ცენტრში კი
ბირთვისმაგვარი სტრუქტურაა-ნუკლეოიდი,რომელიც ციტოპლაზმისგან გარსით არის
გამიჯნული და დნმ-ს შემცველი ერთრგოლური ქრომოსომითაა წარმოდგენილი.

ფორმის მიხედვით ბაქტერიები შეიძლება იყოს:

1.ჩხირისებრი-ბაცილა ანუ ჩხირი

2.კოკები-მრგვალი

3.მოღუნული ჩხირისებრი-ვიბრიონი

4.სპირალური-სპირილა

კვების ტიპის მიხედვით იყოფა 2ჯგუფად:ავტოტროფებად და ჰეტეროტროფებად

ავტოტროფულ ბაქტერიებს-მიეკუთვნება ქემოსინთეზის ბაქტერიები,ისინი

არაორგანული ნივთიერებებიდან ორგანულ ნივთიერებებს ქმნიან უჯრედში მიმდინარე
ქიმიური რეაქციების ენერგიის ხარჯზე. ქემოსინთეზის
ბაქტერიებია:აზოტფიქსაციის,ნიტროფიკაციის ბაქტერიები,გოგირდ ბაქტერიები,რკინა
ბაქტერიები.

ჰეტეროტროფული ბაქტერიები-იკვებებიან მზა ორგანული ნივთიერებებით ესენია

პარაზიტული
ბაქტერიები(ტუპერკულოზი,ქოლერა,ტიფი,პნევმონია,ბოტულიზმი,ციმბირის
წყლული),და ლპობის ანუ საპროფიტული ბაქტერიები.ისინი ახდენენ ორგანულ
ნივთიერებათა გახრწნას.საპროფიტულ ბაქტერიებს მიეკუთვნება დუღილის
ბაქტერიები,რომლებიც გავლენას ახდენენ ნახშირწყლების გარდაქმნაზე და
გამოიყენებიან კვებით მრეწველობაში.სპირტული დუღილის ბაქტერიებია რძემჟავა და
ძმარმჟავა დუღილის ბაქტერიები.

57
 ბატერიები იყოფა საარსებო პირობების საჭიროების მიხედვით 2ჯგუფად:

1.ანაერობული-არ საჭიროებენ ჟანგბადიან გარემოს

ფაკულტატური-შეუძლიათ როგორც ჟანგბადიან გარემოში,ისე უჟანგბადო გარემოში

იარსებონ

ობლიგატური-მხოლოდ უჟანგბადო გარემოში

2.აერობული-ბინადრობენ ჟანგბადიან გარემოში

ბაქტერიები მრავლდებიან გაყოფით(მიტოზურად) ყოველ 20წუთში

ერთხელ.ბაქტერიული უჯრედი შეიცავს ფერმენტებს და ბიოლოგიურად აქტიურ
ნივთიერებებს.მაგ;ანტიბიოტიკები ისინი დიდ როლს ასრულებენ სამრეწველო და
საყოფაცხოვრებო ნარჩენებით გაჭუჭყიანებული ბიოლოგიურად გასუფთავების
პროცესში.არახელსაყრელ პირობებში ბაქტერია გადადის მოსვენებულ მდგომარეობაში და
გარდაიქმნება სპორად

ლურჟ-მწვანე წყალმცენარეები,ციანო ბაქტერიები-ტიპიური

პროკარიოტებია.ბაქტერიებისაგან განსხვავებით ისინი შეიცავენ ქლოროფილის
მარცვლებს,მაგრამ ქლოროპლასტებს არა.ქლოროფილის შემცვლელი მემბრანები
უშუალოდ ციტოპლაზმაშია მოთავსებული.მათ აქვთ ფოტოსინთეზის უნარი,ე.ი.
ავტოტროფებია,თუმცა სიბნელეში იკვებებიან ჰეტეროტროფთა ხსნადი ორგანული
ნივთიერებებით,ამიტომ ისინი წყლის სისუფთავის ხარისხის ინდიკატორად არის
გამოყენებული.

58
 3.2.პროკარიოტების და ეუკარიოტების
შედარება

პროკარიოტები ეუკარიოტები მსგავსება

1.უბირთვო(მისი 1.ბირთვიანი(მისი დნმ 1.რიბოსომა
ერთადერთი წრიული არის ასოცირებული
დნმ-ისგან შემდგარი ჰისტონურ ცილასთან და
ნუკლეოიდი ქმნის ქრომატინს)
ციტოპლაზმისგან
გამიჯნული არ არის)
2.არის პლაზმიდა 2.არ არის პლაზმიდა 2.ციტოპლაზმა
3.მცირე ზომის 3.დიდი ზომის 3.პლაზმური
მემბრანა
4.შოლტი 4.მიტოქონდრია 4.უჯრედის
კედელი
5.ენდოპლაზმური
ბადე,ბირთვი

6.ლიზოსომა,ცენტრიოლები
7.ბირთვის გარსი

59
 3.3.ვირუსები

სიტყვა "ვირუს" ნიშნავს შხამს,პირველად ვირუსები აღმოაჩინა რუსმა მეცნიერმა

ივანოვსკიმ 1892 წელს .ისინი წარმოადგენენ გარდამავალ ფორმებს ცოცხალსა და
არაცოცხალს შორის.გარემოში მათ კრისტალების ფორმა აქვთ და ცოცხალისთვის
დამახასიათებელი არცერთი ნიშანი არ აქვს,ხოლო ცოცხალ უჯრედში ან უჯრედ
მასპინძელში მოხვედრის შემდეგ. ამ უჯრედს იყენებენ საკუთარი გენეტიკური
ინფორმაციის რეალიზაციისათვის და გამრავლებისათვის.ვირუსები წარმოადგენენ
ორკომპონენტიან მოკელულებს რომელთაგან ერთი კომპონენტია ნუკლეინის
მჟავები,ხოლო მეორე ცილა.ნუკლეინის მჟავებიდან ვირუსი შეიცავს

დნმ-ს ან რნმ-ს და არავითარ შემთხვევაში ორივეს ერთად.შესაბამისად ვირუსი, რომელიც

შედგება დნმ ცილისაგან დნმ დამოკიდებული ვირუსი ეწოდება.ხოლო იმ ვირუსს
რომელიც რნმ ცილისაგან შედგება რნმ დამოკიდებული ვირუსი ეწოდება.

ვირუსები უჯრედშიდა პარაზიტებია.ისინი ხასიათდებიან ასევე უჯრედ-მასპინძლის

სპეციფიურობით ანუ კონკრეტულ ვირუსს კონკრეტულ უჯრედში შეუძლია
შეჭრა.მაგ:გრიპის ვირუსის უჯრედ მასპინძელს მხოლოდ სუნთქვის ორგანოების
უჯრედები წარმოადგენენ.

ვისრუსული დაავადებებია:

ადამიანისთვის დამახასიათებელი ვირუსული დაავადებები

1.გრიპი

2.ანგინა

3.პოლიომიელიტი

4.შიდსი

5.ჰეპატიტი A,B,C

6.წითელა

7.ყბაყურა

8.წითურა

9.ტიფი

60
მცენარეების ვირუსული დაავადებებია:

1.ატმის ფოთლების სიხუჭუჭე

2.თამბაქოს მოზაიკური დაავადება

3.ტიტას ჭრელი ფურცლიანობა

ვირუსული დაავადების გავრცელების გზებია ჰაერწვეთოვანი და სისხლით(ჰეპატიტი B,C,

და შიდსი)

ვირუსების გამრავლების სამი ძირითადი პროცესი არსებობს ესენია:

1.ვირუსული ნუკლეინის მჟავას რეპლიკაცია

2.ვირუსული ცილების სინთეზი

3.ვირიონების აწყობა და უჯრედიდან გამოსვლა

ვირუსული ინფექციის ტიპებია:

1.ლიზისური ტიპის ინფექცია

2.მდგრადი ანუ პერისტენტული

3.ფარული ანუ ლატენტური

ბაქტერიოფაგი-წარმოადგენს ბაქტერიის ვირუსს რომელიც შედგება თავის კუდისა

და კუდის გამონაზარდებისაგან.კუდის გამონაზარდებით იგი ემაგრება ბაქტერიის
კედელს ხსნის მას და ბაქტერიაში ჩაუშვებს საკუთარ დნმ-ს ამის შემდეგ ბაქტერიის
უჯრედში მიდის ბაქტერიოფაგის დნმის გამრავლება.საბოლოოდ ბაქტერიის უჯრედი
სკდება და იქიდან გამოდის გამრავლებული ვირუსები.ბაქტერიოფაგს იყენებენ
ბაქტერიული დაავადებების სამკურნალოდ.

ვირუსებისთვის დამახასიათებელი ერთადერთი სასიცოცხლო ნიშანია-

გამრავლება.მათ გამრავლება შეუძლიათ მხოლოდ სხვა ორგანიზმის ხარჯზე.ვირუსები
კარგად ჩანან ელექტრონულ მიკროსკოპში.

61
 ვირუსები რომლებიც შედგება რნმ-სა და ცილისაგან არის:თამბაქოს მოზაიკური ვირუსი
და ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსი.ბაქტერიოფაგი.ასევე გვაქვს ერთძაფიანი და
ორძაფიანი რნმ ვირუსები ესენია:

ერთძაფიანი რნმ ვირუსები:პიკორნავირუსი,კორონავირუსი,ფლავივირუსი,ტოგავირუსი

ორძაფიანი რნმ ვირუსი:რეოვირუსი

62
ვირუსი რომელიც შედგება დნმ-სა და ცილისაგან არის ბაქტერიოფაგი.ასევე გვაქვს
ერთძაფიანი და ორძაფიანი დნმ ვირუსები ესენია:

ერთძაფიანი დნმ ვირუსი:ჰიპოვირუსი

ორძაფიანი დნმ ვირუსები:ადენოვირუსი,პაპოვავირუსი,ჰერპესვირუსი,პოქსვირუსი

63
 თავი 4.ნივთიერებათა ცვლა უჯრედში
4.1.ქემოსინთეზი
არაორგანული ნივთიერებებიდან ორგანული ნივთიერებების სინთეზს ქიმიური
რეაქციების ენერგიის ხარჯზე ქემოსინთეზი ეწოდება.ქემოსინთეზს აწარმოებენ
ქემოტროფები,ესენია:რკინა ბაქტერია,გოგირდ ბაქტერია,აზოტფიქსაციისა და
ნიტრიფიკაციის ბაქტერიები.
ნიტრიფიკაციის ბაქტერიები ამონიუმის მარილებს აზოტოვანი მჟავას მარილებამდე
ნიტრიტებამდე,ხოლო ნიტრიტებს კი აზოტმჟავას მარილებამდე ნიტრატებამდე ჟანგავენ და
ამ პროცესების დროს გამოყოფილ ენერგიას საკუთარი ორგანული ნივთერებების
სინთეზისთვის იყენებენ.ნიტრიფიკატორები ნიადაგს მცენარისთვის ადვილად
შესათვისებელი ნიტრატებითა და ნიტრიტებით ამდიდრებენ,რითაც ნიადაგის ნაყოფიერებას
ზრდიან.
გოგირდბაქტერიების მიერ წამოქმნილი ორგანული ნივთიერებებით საზრდოობენ
მრავალჯაგრიანი რგოლოვანი ჭიები,ხოლო მათ მიირთმევენ კიბოები,რომლებიც
შეგუებულნი არიან ცხელ წყალში ცხოვრებას.
ორგანული ნივთიერებებისთვის საჭირო ნახშირბადს ქემოსინთეტიკოსები ატმოსფერული
ან წყალში გახსნილი CO2-დან იღებენ.

4.2.ენერგეტიკული ცვლა
ორგანიზმებს,რომლებიც ორგანულ ნივთერებათა დაშლისას ჟანგბადს
იყენებენ,აერობული ორგანიზმები ეწოდებათ.მათ კი,რომლებსაც ჟანგბადი არ ესაჭიროებათ
ანაერობული ორგანიზმები.აერობული ორგანიზმები ორგანულ ნაერთებს შლიან საბოლოო
პროდუქტებამდე CO2 და H2O,ხოლო ანაერობულები დაბალმოლეკულურ ორგანულ
ნაერთებამდე.
ენერგეტიკული ცვლა იყოფა 2 ჯგუფად:
1,გლიკოლიზი(უჟანგბადო დაშლა)-სუნთქვის პროცესი ციტოპლაზმაში იწყება.მასში
უჯრედის მემბრანული სტრუქტურები და ჟანგბადი მონაწილეობას არ იღებენ.ამ
დროს გლუკოზის ერთი მოლეკულა სამნახშირბადიანი ნაერთის პირუვატის ორ
მოლეკულად იშლება.ამ პროცესს გლიკოლიზი ანუ გლუკოზის უჟანგბადო დაშლა
ეწოდება.ამ რეაქციის დროს გამონთავისუფლდება 200კჯ ენერგია,რომლის 60% სითბოს
სახით იფანტება,40% კი ენერგიის მარაგია.უჟანგბადო დაშლით ენერგიაზე მოთხოვნილებას
იკმაყოფილებენ ანაერობული ბაქტერიები,ნაწლავების ზოგიერთი პარაზიტი,უმარტივესები
და ჭია.
გლიკოლიზის განტოლება შეიძლება ასე გამოვსახოთ:
C 6 H 12 O 6+2ადფ+2 H 3 PO 4 →2C 3 H 6 O 3+2ატფ+2 H 2 O

2.ჟანგბადიანი დაშლა-მიტოქონდრიებში მიმდინარეობს.მატრიქსში მიმდინარეობს

ძმარმჟავას დაჟანგვის ციკლური პროცესი,რომელიც შეისწავლა და აღწერა ინგლისელმა
მეცნიერმა ჰანს კრებსმა.მიტოქონდრიის მატრიქსში ხდება გლუკოზის საბოლოო
დაჟანგვა,რის შედეგად მიიღება CO2 და წყალბადი და აღდგება ატფ-ს 2 მოლეკულა

64
ჟანგბადიანი დაშლა თავის მხრივ იყოფა 2 ჯგუფად:
1.კრებსის ციკლი
2.ელექტრონების ტრანსპორტი
კრებსის ციკლში წარმოიქმნება ატფ-ს 2 მოლეკულა,გარდა ამისა წყალბადის გადამტანებს
წყალბადის 10 ატომი მიტოქონდრიების კრისტებზე გადააქვთ.პირუვატის დაშლისას
გამოიყოფა 6მოლეკულა CO2,ამრიგად უჯრედის ენერგიის მისაღებად ნახშირწყლის
მოლეკულიდან მხოლოდ წყალბადი ესაჭიროება,რომელსაც წყალბადის გადამტანები
მიტოქონდრიის კრისტებში ჩაშენებულ მულტიფერმენტულ სისტემას მიაწვდიან.რაც შეეხება
გლუკოზის შემადგენელ ჟანგბადსა და ნახშირბადს,ისინი C02-ის სახით ტოვებენ უჯრედს.
წყლის ზემოქმედებით ძმარმჟავა იშლლება ფერმენტების თანხლებით(8ფერმენტი).
მიიღება CO2(ნახშიროჟანგი) და წყალბადის ატომები.ცხიმები კარგავენ ელქტრონებს
გარდაიქმნებიან პროტონებად H+.დაკარგულ ელექტრონს იერთებს ჟანგბადის
მოლეკულები,რის შედეგადაც მიიღება O2 ანიონები.მემბრანას გარეთა მხარეს
განთავისუფლდება წყალბადის პროტონები,შიდა მხარეს ჟანგბადის ანიონები,როდესაც
პოტენციალის სხვაობა მიაღწევს კრიტიკულ დონეს, პროტონები ატფ-ს სინთეზატას
მოლეკუულის არხით გადაინაცვლებენ მემბრანის შიდა მხარეს, უერთდებიან ჟანგბადის
ანიონებს და მიიღება წყალი.
ჟანგბადიანი დაშლის საბოლოო განტოლებაა:
2C 3 H 6 O 3+6 O 2+38ადფ+38 H 3 PO 4 →38ატფ+6CO 2+44 H 2 O
ჟანგბადიანი დაშლისათვის აუცილებელი პირობაა დაუზიანებელი მიტოქონდრიის
მემბრანის არსებობა,ჟანგბადიანი წყალი,ფერმენტები,ელექტრონების გადამტანები და
მჟანგავები.
პლაზმური მემბრანა-O 2-ის და CO2-ის ტრანსპორტი
ციტოზოლი-გლიკოლიზი

მიტოქონდრიის გარეთა მემბრანა- O 2-ის და CO2-ის ტრანსპორტი

65
მიტოქონდრიის შიგნითა მემბრანა-ელექტრონების გადატანა და აქ ხდება ატფ-ს დიდი რაოდენობით

წარმოქმნა.

მატრიქსი-კრებსის ციკლი

უჯრედში მიმდინარე ორგანული ნივთერებების დაშლას ხშრად წვას

ადარებენ.ორივე შემთვევაში ხდება ჟანგბადის შთანთქვა და
დაჟანგვის პროდუქტების CO2-ის და H2o-ს გამოყოფა ოღონდ წვის დროს გამოყოფილი
ენერგია მთლიანად სითბოში გადადის,ხოლო უჯრედული სუნთქვის პროცესში ენერგიის

ნაწილი ატფ-ს ქიმიური ბმის ენერგიად გარდაიქმნება.

სპირტული დუღილის დროს-საწყისი ნივთიერებაა გლუკოზა,შუალედურია პირუვატი,საბოლოოა

ეთანოლი(ეთილის სპირტი და CO2 ,2ატფ)

რძემჟავა დუღილის დროს-საწყისი გლუკოზაა,შუალედური პირუვატი,საბოლო:რძემჟავა,2ატფ

უჯრედული სუნთქვის დროს-საწყისი გლუკოზაა,შუალედური

H2o.
პირუვატი,საბოლოა CO2 და

სამივე პროცესის დროს ხდება ატფ-ს სინთეზი

66
 4.3.ფოტოსინთეზი
მზის ენერგიის ხარჯზე არაორგანული ნივთიერებებიდან ორგანული ნივთირებების
სინთეზს ფოტოსინთეზი ეწოდება.მისი განტოლებაა:

6 CO2 + 6 H2O → C6H12O6 + 6 O2

ე.ი. მარტივი ნივთიერებებიდან ხდება რთული ნივთიერების სინთეზი.ამ დროს ენერგია

იხარჯება.ფოტოსინთეზი მრავალსაფეხურიანი პროცესია და მოიცავს 2 ეტაპს სინათლის
ფაზა და სიბნელის ფაზა ანუ კალვინის ციკლი.

სინათლის ფაზა-მისთვის აუცილებელია მზის სხივი ანუ ფოტონი.(ძირითადად

წითელი,იისფერი,ლურჯი და ნარინჯისფერი)ფოტონი მოხვდება რა ქლოროფილის
მარცვალს მოჰყავს იგი აღზნებულ მდგომარეობაში ანუ კარგავს
ელექტრონს.ელექტრონები გადაინაცვლებენ ბირთვისაგან დაცილებულ მაღალ ორბიტაზე
გრანების მემბრანის გარეთა მხარეს.დაკარგული ელექტრონის აღდგენა ხდება წყლის
ფოტოლიზის ანუ დაშლის ხარჯზე.კერძოდ იგი იშლება წყალბადის პროტონებად და
ჟანგბადის ატომებად.ჟანგბადის ატომები გვაძლევენ მოლეკულურ ჟანგბადს,რომელიც
დიფუნდირდება გარემოში. H+ _კი განთავსდებიან მემბრანის შიდა მხარეს,როცა
დამუხტული ნაწილაკების პოტენციალთა სხვაობა მიაღწევს კრიტიკულ დონეს
წყალბადის პროტონები ატფ-ს სინთეზატას არხის გავლით გადაინაცვლებენ
ელექტრონებისაკენ(ატფ-სინთეზატა ფერმენტია). ამ დროს გამონთავისუფლდება ენერგია
ატფ-ს სახით და წარმოიქმნება ,პროტონების ელექტრონებთან მიერთებით წყალბადის
ატომები.

სინათლის ფაზაში მიმდინარე პროცესებია:

1.მოლეკულური ჟანგბადის წარმოქმნა

2.ატფ-ს სინთეზი

3.ატომური წყალბადის წარმოქმნა

სიბნელის ფაზა ანუ კალვინის ციკლი-ამ პროცესისათვის აუცილებელი არ არის

სიბნელე იგი შეიძლება განხორციელდეს,როგორც სიბნელეში ასევე სინათლეში.სტრომაში
ნახშიროჟანგის მოლეკულები ფერმენტებისა და ატფ-ს ენერგიის ხარჯზე გადაეკვრებიან
ნახშირბად ატომებით და მიიღება 6 ნახშირბადიანი ჯაჭვი,რომელსაც წყალბადისა და
ჟანგბადის ატომები აქვთ მიერთებული ანუ ხდება გლუკოზის მოლეკულების
სინთეზი.წყლის მოლეკულებიდან ჟანგბადის იზოტოპი ხვდება მოლეკულურ
ჟანგბადში,ხოლო ნახშიროჟანგის მოლეკულიდან ჟანგბადის იზოტოპი ხვდება
ნახშირწყალში.

67
ფოტოსინთეზი და გარემო-გარემოს ფაქტორები დიდ ზეგავლენას ახდენს ფოტოსინთეზის
პროცესებზე და პროდუქტიულობაზე ამ ფაქტორების ცოდნა საშუალებას მისცემს
ადამიანს,უკეთესად გამოიყენოს ბუნებრივი რესურსები და დაიცვას ისინი.ფოტოსინთეზის
პროცესებზე უშუალო ზეგავლენას ახდენს გარემოს 4 ფაქტორი:სინათლის
ინტენსივობა,ტემპერატურა, ნახშიროჟანგის და ჟანგბადის კონცენტრაცია.

68
 4.4.ტრანსკრიპცია
მემკვიდრეობითი ფაქტორი არის დნმ და იგი მოთავსებულია ბირთვში კერძოდ
ქრომოსომაში,მასში ჩაწერილია ინფორმაცია ნებისმიერი ცილის პირველადი სტრუქტურის
შესახებ.ნუკლეოტიდურ ენაზე.ცილა პოლიმერია,რომლის მონომერს წარმოადგენს
ამინომჟავა,ამიტომ უნდა მოხდეს ნუკლეოტიდური ენიდან ამინომჟავურ ენაზე
გადასვლა(ცილის სინთეზი). ცილის სინთეზი ხდება რიბოსომაში მაშასადამე ინფორმაცია
გადატანილი უნდა იქნას ბირთვიდან რიბოსომაში, ამ ფუნქციას ასრულებს ი-რნმ.
ბირთვში დნმ-ს ერთ-ერთი ჯაჭვის საფუძველზე სინთეზდება ი-რნმ.კომპლიმენტარობის
პრინციპის დაცვით დნმ-დან რნმ-ზე ინფორმაციის
გადაწერას ტრანსკრიპცია ეწოდება.ტრანსკრიპციის შედეგად მიღებული რნმ-ს მოლეკულა
დნმ-ს ერთი გენის ასლს წარმოადგენს და ეს პროცესი იმდნეჯერ განმეორდება,რამდენჯერაც
საჭირო იქნება ე.ი. ტრანსკრიპციაც მატრიცული ტიპის რეაქციაა.ტრანსკრიპციის დროს
მატრიცას წარმოადგენს დნმ.

69
 4.5.ტრანსლაცია
უჯრედის ციტოპლაზმაში და ხორკლიან ენდოპლაზმურ ბადეზე განლაგებულია
რიბოსომები,უჯრედის ყველაზე მცირე 20ნმ ზომის ორგანოიდები,რომლებიც 2 მცირე და
დიდი სუბერთეულებისაგან შედგება.რიბოსომები :აცოცდებიან" ინფორმაციულ რნმ-
ზე,იწყებენ მასზე გადაადგილებას და ი-რნმ-ს ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობის მიხედვით
ამინომჟავებისაგან ცილის პოლიპეპტიდურ ჯაჭვს აწყობენ ამრიგად ხდება ინფორმაციის
გადათარგმნა ნუკლეოტიდური ენიდან ამინომჟავურ ენაზე,ამ
პროცესს ტრანსლაცია ეწოდება.იგი რთული მრავალსაფეხურიანი პროცესია,რომლის
თითოეულ რეაქციას ფერმენტები წარმართავს.ტრანსლაციის პროცესი შეიძლება 3 ეტაპად
დავყოთ:ინიციაცია,ელონგაცია და ტერმინაცია.პირველი ეტაპის ინიციაცის
დროს,ერთმანეთს უკავშირდება ი-რნმ,რიბოსომის მცირე და დიდი სუბერთეული და
ამინომჟავა მეთიონინის ტ-რნმ.იქმნება რთული კომპლექსი,რომლის შექმნაშიც რამდენიმე
ფერმენტი მონაწილეობს.ამის შემდეგ იწყება ელონგაცია,რიბოსომა სტარტ-კოდონიდან
იწყებს ი-რნმ-ზე დაშიფრული ინფორმაციის მიხედვით ამინომჟავების ჩაბმას და მათი
პეპტიდური ბმებით დაკავშირებას,ასე იზრდება პოლიპეპტიდური ჯაჭვი,სანამ რიბოსომა არ
მიადგება სტოპ-კოდონს.აქ იწყება ბოლო დამაგვირგვინებელი ეტაპი ტერმინაცია.რიბოსომას
უკავშირდება სპეციფიკური განმათავისუფლებელი ფაქტორი,რომელიც მას მოხსნის
სინთეზირებულ პოლიპეპტიდს.გათავისუფლებული პოლიპეპტიდი იხვევა და იღებს
მისთვის დამახასიათებელ კონფორმაციას.

საჭირო ამინომჟავებს რიბოსომა ტ-რნმს აწვდის ტ-რნმ კომპლიმენტარული და

არაკომპლიმენტარული უბნებისაგან შედგება.კომპლიმენტარული უბნები ერთმანეთთან
წყალბადურიბმებითაა დაკავშირებული,ხოლო არაკომპლიმენტარული უბნები მარყუჟებს
ქმნის.ამის გამო ტ-რნმს სამყურას ფორმა აქვს მისი ერთ ბოლო გარკვეულ ამინომჟავას
იკავშირებს,მოპირდაპირე მხარეს კი სპეციალური ტრიპლეტი ანტიკოდონია
მოთავსებული.რიბოსომის იმ ნაწილს,რომელიც ი-რნმს უკავშირდება,რიბოსომის
ფუნქციური ცენტრი ეწოდება.ანტიკოდონით ტ-რნმ რიბოსომის ცენტრში მყოფ ი-რნმს
კომპლიმენტარულ კოდონს უკავშირდება.მხოლოდ ასეთი დროებითი კავშირის დამყარების
შემდეგ "იტოვებს" რიბოსომა ტ-რნმს მიერ მიტანილ ამინომჟავას და მას მზარდ
პოლიპეპტიდურ ჯაჭვში ჩააბამს.

70
71
 თავი 5.ორგანიზმთა ინდივიდუალური
განვითარების ფორმები
5.1.უჯრედის სასიცოცხლო ციკლი
პროცესების ერთობლიობას რომლებიც უჯრედში მომდევნო გაყოფამდე მიმდინარეობს და
ახალი თაობის ორი უჯრედის წარმოქმნით მთავრდება მიტოზური ციკლი ეწოდება.
ამ ციკლის 4 პერიოდს განარჩევენ.პრესინთეზურს,სინთეზურს ,პოსტსინთეზურს და
მიტოზს.მიტოზური ციკლის სამი პერიოდი G1,S,G2 ,რომელთა დროს უჯრედი ემზადება
გაყოფისთვის ერთიანდება ინტერფაზის სახელწოდებით.

პრესინთეზური პერიოდი (G1) -დგება უშუალოდ გაყოფის დამთავრებისთანავე. ამ დროს

რნმ,ცილები გროვდება უჯრედული სტრუქტურების წარმოსაქმნელად ,იგი
ყველაზე ხანგრძლივი ფაზაა და დაახლოებით 10 საათიდან რამდენიმე დღე
გრძელდება

სინთეზური პერიოდი (S)-ხასიათდება დნმ-ის სინთეზით,ქრომოსომული

სტრუქტურების რეპლიკაციით,ამიტომ მისი დამთავრებისას დნმ უკვე
გაორმაგებულია.სინთეზდება ასევე რნმ და ცილები.ეს ფაზა 6-10 საათი
გრძლედება
პოსტსინთეზურ პერიოდში (G2)-ენერგია გროვდება გრძელდება რნმ-ის და
ცილების უმთავრესად ბირთვული ცილების სინთეზი.ეს ფაზა 3-4 საათი
გრძელდება და ბოლოს დგება ბირთვის გაყოფა-მიტოზი ანუ კარიოკინეზი.
უჯრედის გაყოფა ორ ეტაპს ბირთვის გაყოფას(მიტოზს) და ციტოპლაზმის
გაყოფას-ციტოკინეზს მოიცავს.
G1-2n2c
S-2n4c
G2-2n4c

72
 5.2.მიტოზი
მიტოზი-უჯრედის ბირთვის რთული გაყოფაა,რომლის ბიოლოგიური მნიშვნელობა
შვილეული უჯრედების ბირთვებს შორის ქრომოსომების იდენტურ გადანაწილებაში
მდგომარეობს.ამის გამო შვილეული უჯრედები ქრომოსომების ისეთივე კრებულს შეიცავენ
რაც დედისეულისთვის იყო დამახასიათებელი. მიტოზი შედგება შემდეგი ფაზებისაგან:
პროფაზაპრომეტაფაზა,მეტაფაზა,ანაფაზა,ტელოფაზა.
პროფაზა-ყველაზე ხანგრძლივი ფაზაა.მიტოზის საწყის ფაზაში თითოეული ქრომოსომა
შედგება 2 ქრომატიდისაგან,პროფაზაში ქრომოსომების სპირალიზაცია,დამოკლება და
დამსხვილება ხდება.ცენტრიოლები იყოფიან და გადაინაცვლებენ პოლუსებისაკენ.თითოეულ
ცენტრიოლს მოკლე მილაკებისგან ვარსკვლავის მსგავსი ფიგურა უვითარდება.პროფაზის
ბოლოს ბირთვის გარსი იხსნება და წარმოიქმნება გაყოფის თითისტარა.იგი შედგება
ძაფებისაგან რომელიც პოლუსებს აერთებს.თითისტარა პოლუსებთან შევიწროებულია შუაში
კი გაგანიერებულია.

პრომეტაფაზა-პრომეტაფაზის დროს უჯრედის ცენტრში უმნიშვნელო სიბლანტის მქონე

ციტოპლაზმაა,რომელშიც ჩაძირულია ქრომოსომები.

73
მეტაფაზა-ქრომატიდების წყვილები თავიანთი ცენტრომერებით ეკვრიან გაყოფის
თითისტარას ქრომოსომულ ძაფებს და იწყებენ გადანაცვლებას,მანამ სანამ მათი
ცენტრომერები თითისტარას ეკვატორზე მისი ღერძის მიმართ პერპენდიკულარულად არ
განლაგდება.ქრომოსომები მოწესრიგებულად არიან განლაგებული ციტოპლაზმაში.ყველა
ქრომოსომა კარგად სჩანს და შესაძლოა მათი რიცხვის დათვლა,და ფორმის შესწავლა.

ანაფაზა-ეს ყველაზე ხანმოკლე ფაზაა და ყველაზე სწრაფად მიმდინარეობს.თითოეული

ცენტრომერი იყოფა ორად.თითისტარას ძაფები შვილეულ ცენტრომერებს საპირისპირო
პოლუსებისკენ ეწევიან.ცენტრომერები კი ეწევიან ერთმანეთისაგან განცალკევებულ
ქრომატიდებს,რომლებსაც უკვე შვილეული ქრომოსომები ეწოდებათ.თითისტარას
ქრომოსომული ძაფების შეკუმშვის შედეგად მათთან დაკავშირებული შვილეული
ქრომოსომები საპირისპირო პოლუსებთან გადაინაცვლებენ.

ტელოფაზა-პოლუსებთან გადანაცვლებული ქრომოსომები განიცდიან დესპირალიზაციას

გრძელდებიან ძნელდება მათი გარჩევა ყალიბდება ბირთვის გარსი აღდგება
ბირთვაკი.აქტინის მონაწილეობით ციტოპლაზმა უჯრედის შუა ნაწილში ვიწროვდება და
ორად იყოფა .საბოლოოდ ორი ერთნაირი უჯრედი ერთმანეთისაგან გამოიყოფა.ტელოფაზას
მოსდევს ციტოკინეზი ე.ი. ციტოპლაზმის დაყოფა.

74
 პროფაზა-2n4с
მეტაფაზა-2n4c
ანაფაზა-4n4c
ტელოფაზა-2n2c

თუ ციტოკინეზი გვიანდება ეს იწვევს მრავალბირთვიანი უჯრედების

წარმოქმნას.მრავალუჯრედიან ორგანიზმებში ასე სინციტიები წარმოიქმნებიან,ასეთებად
გვევლინება ზოგიერთი კუნთოვანი ქსოვილი.

ამიტოზი
ამიტოზი არის უჯრედის ბირთვის პირდაპირი გაყოფა,ამ დროს
ინტერფაზული მდგომარეობა შენარჩუნებულია,კარგად სჩანს ბირთვის მემბრანა
და ბირთვაკი.ბირთვი იყოფა ორ თანაბარ ნაწილად,თითისტარას წარმოქმნის
გარეშე,ეს პროცესი ზოგიერთ დიფერენცირებულ,ასევე პათოლოგიურად
შეცვლილ უჯრედებშიც გვხვდება,ეს ხერხი არასოდეს გვხვდება იმ უჯრედებში
,რომელთაც სრულყოფილი ინფორმაციის შენახვა
ესაჭიროებათ(განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი,ემბრიონის უჯრედები)

75
 ენდომიტოზი
ენდომიტოზის დროს ქრომოსომთა რეპროდუქციის შემდეგ უჯრედები აღარ იყოფა.ეს
დიპლოიდურთან შედარებით ქრომოსომთა რიცხვის ათეულჯერ მეტად გაზრდას იწვევს და
პოლიპლოიდური უჯრედები წარმოიქმნება.ენდომიტოზი ინტენსიურად ფუნქციონირებად
სხვადასხვა ქსოვილის უჯრედებში გვხვდება.(მაგ;ღვიძლის)

პოლიტენია
ქრომოსომებში უწვრილესი სტრუქტურების ქრომონემების.მრავალჯერად
რეპროდუქციას,ქრომოსომთა რიცხვის გაზრდის გარეშე პოლიტენია ეწოდება.ქრომონემების
რიცხვი 1000 და მეტი შეიძლება იყოს.ამიტომ ქრომოსომები გიგანტურ ზომებსაც
აღწევენ.პოლიტენია მწერების სანერწყვე ჯირკვლის უჯრედებში გვხვდება.პოლიტენიის
დროს მიტოზური ციკლის ფაზა,გარდა ქრომოსომთა პირველი ძაფების რეპროდუქციისა
ამოვარდნილია.

76
 5.3.უსქესო გამრავლება
ამ პროცესში მონაწილეობას იღებს ერთი ინდივიდი,სასქესო უჯრედები მასში
მონაწილეობას არ ღებულობენ.უსქესო გამრავლების შედეგად ხდება მეკვიდრული
ინფორმაციის შენარჩუნება.უსქესო გამრავლების ფორმებია:
1.გაყოფით გამრავლება-ახასიათებს უმარტივესებს(ამება,ევგლენა,ქალამანა) ბაქტერიები
და ნებისმიერი ორგანიზმის სომატური უჯრედი გაყოფით მრავლდება.

2.სპორებით გარავლება - მრავალი მცენარე მრავლდება სპორით.სპორა დედისეული

ორგანიზმის ერთი სპეციალიზებული უჯრედია.სპორა გარედან დაფარულია მკვრივი
გარსით,რომელიც იცავს მას ტენის დაკარგვისაგან,მაღალი ტემპერატურისა და სხვადასხვა
ქიმიური ზემოქმედებისაგან.ასეთი გამრავლება

ახასიათებს: ობიან და ქუდიან სოკოებს,ხავსებს და გვიმრებს.

77
3.დაკვირტვით გამრავლება-ახასიათებს საფუარა სოკოებს,ჰიდრას მარჯნის პოლიპებს.

4.ვეგეტატიური გამრავლება-გამრავლება სომატური უჯრედების ჯგუფით

დამახასიათებელია მცენარეებისთვის,ღრუბლებისთვის,ნაწლავღრუიანებისთვის,ბრტყელი
და როგოლოვანი ჭიებისათვის.ამ დროს ხდება უჯრედთა ჯგუფის გამოყოფა დედისეული
ორგანიზმიდან.შემდეგ მათი პროლიფერაციის გამრავლების შედეგად წარმოიქმნება ახალი
ორგანიზმი.

5.ბოლქვებით მრავლდება-ნარცისი,ტიტა,წიწიბურა,ხახვი.გორგლზე განვითარებული

კვირტები გორგლის მდიდარ მარაგს აღმოცენებისთვის იყენებს.

78
6.პწკალებით ანუ მხოხავი ყლორტებით-მრავლდება მარწყვი.საკმაოდ დიდ ტერიტორიას
მოედება ხოლმე.ტირიფის მოტეხილი ტოტი ხელსაყრელ პირობებში თუ მოხვდა ნიადაგში
ფესვს გაიკეთებს და სულ მალე ტოტიდან ახალი მცენარე იწყებს განვითარებას.

7.ფრაგმენტაციით გამრავლება- ახასიათებს ზღვის ვარსკვლავას.ეს არის სხეულის ნაწილებით

გამრავლება.თითოეული ნაწილი გარდაიქმნება დამოუკიდებელ ორგანიზმად.

უსქესო გამრავლების დროს შთამომავლობის მისაღებად საჭირო ენერგიის დანახარჯი

ძალზედ მცირეა.ამ მხრივ ის უფრო ეფექტურია ვიდრე სქესობრივი გამრავლება,რომლის
დროსაც გამეტების წარმოქმნას და სქესობრივ პროცესს დიდი ენერგია სჭირდება.მაგრამ
ადაპტაციებისა და სელექციური უპირატესობის მხრივ უსქესო გამრავლება ნაკლებად
ეფექტურია,რადგანაც ამ დროს მიღებული ახალი თაობები გენეტიკურად
ერთგვაროვანია.ამას განაპირობებს ის მექანიზმი,რომელიც მას საფუძვლად უდევს გარემოს
პოტენციალი მცირეა და მათ ხშირად მასიური განადგურება ახასიათებთ,ძლიერი
რეპროდუქციული პოტენციალის მიუხედავად.ორგანული სამყაროს ისტორიაში ასეთი
ორგანიზმების გადაშენების მრავალი ფაქტია ცნობილი

79
 5.4.სქესობრივი გამრავლება
ორგანიზმები იყოფა 2ჯგუფად; ცალსქესიანი(მდედრი და მამრი) და
ორსქესიანი(ჰერმაფროდიტი,ნაწლავღრუიანები,ჰიდრა,მედუზა,მარჯნის
პოლიპები,ჭიაყელა,ვაზის ლოკოკინა).სასქესო უჯრედების წარმოშობა ხდება მეიოზის გზით
.მეიოზი შედგება ორი გაყოფისაგან. პირველი გაყოფის წინ მიმდინარეობს დნმ-ს
რედუპლიკაცია ანუ დნმ-ს სინთეზი.
მეიოზის ციტოგენეტიკური შედეგი დამოკიდებულია პირველი გაყოფის მექანიზმზე.
პირველი მეიოზური-გაყოფის პროფაზაში სპირალიზებული ქრომოსომები პოულობენ თავის
პარტნიორ ჰომოლოგიურ ქრომოსომას და ჩაეგრიხებიან.ამ პროცესს კონიუგაცია
ეწოდება.კონიუგაციის დროს ზოგჯერ ხდება ჰომოლოგიურ ქრომოსომებს შორის
მონაკვეთების გაცვლა-კროსინგოვერი .ამის შემდეგ ქრომოსომები ერთმანეთს შორდებიან.
პირველი მეიოზური გაყოფის პროფაზაში გამოყოფენ 5სტადიას:ლეპტოტენა,ზიგოტენა
პაქიტენა,დიპლოტენა და დიაკინეზი.

1.ლეპტოტენა-ლეპტოტენაში ხდება ქრომოსომათა სპირალიზაცია,მაგრამ მისი

ხარისხი ამ სტადიის ბოლოსთვის მცირდება,ამიტომ ქრომოსომები ამ დროს ძაფის
ფორმისანი არიან და მთელს სიგრძეზე გამსხვილებები შეიმჩნევა.

80
2.ზიგოტენა-ზიგოტენაში გრძელდება ჰომოლოგიური ქრომოსომების სპირალიზაცია და
ისინი უახლოვდებიან ერთმანეთს,წარმოქმნიან წყვილებს.ჰომოლოგიური ქრომოსომების
გაერთიანებას სინაფსისი ეწოდება.~

3.პაქიტენა-პაქიტენაში ხდება ჰომოლოგიური წყვილების გაერთიანება

ბივალენტებად.თითოეული ბივალენტი შედგება 2-2 გაორმაგებული ქრომოსომის
ანუ 4 ქრომატიდისაგან ამიტომ მას ტეტრაედრს უწოდებენ.პაქიტენაში
ქრომოსომების სპირალიზაცია მაქსიმუმს აღწევს,ამ დროს ხდება კროსინგოვერი.

4.დიპლოტენა-დიპლონემაში ჰომოლოგიური ქრომოსომები იწყებენ

დესპირალიზაციას და ერთმანეთს ნაწილობრივ შორდებიან,მათ შორის რჩება
კავშირი მხოლოდ ქიაზმების ადგილზე.ქიაზმა ხიდია რომელიც ჰომოლოგიურ
ქრომოსომებს აკავშირებს ერთმანეთთან კროსინგოვერის დროს.

5.დიაკინეზი-დიაკინეზში აღინიშნება ქრომოსომათა მაღალი სპირალიზაცია,ქრება

ბირთვის გარსი და ბირთვაკი,ყალიბდება გაყოფის თითისტარა

81
პირველი გაყოფის მეტაფაზაში ბივალენტებად გაერთიანებული ჰომოლოგიური
ქრომოსომები ლაგდებიან გამეტების ეკვატორზე.ამ დროს შესაძლებელი ხდება
ქიაზმების რიცხვის განსაზღვრა.ქრომოსომების ცენტრომერებს მიკრომილაკები
უკავშირდებიან.

პირველი გაყოფის- ანაფაზაში უჯრედების პოლუსებისაკენ მიემართება მთელი

ჰომოლოგიური ქრომოსომები,რადგანაც ამ დროს ქრომოსომები გაორმაგებულნი არიან და
შედგებიან ორი ქრომატიდისაგან,მათ დიადები ეწოდებათ.

პირველი გაყოფის ტელოფაზაში ერთი უჯრედიდან მიღებულ ორ შვილეულ უჯრედში

იქმნება ქრომოსომთა განახევრებული რაოდენობა გაორმაგებული ქრომატიდით.მაგ თუ
დედისეულ უჯრედში იყო 16 ქრომოსომა პირვეული მეიოზური გაყოფის დროს 8
ქრომოსომა და 16 ქრომატიდი.

82
მეორე მეიოზურ გაყოფას წინ ინტერფაზა არ უსწრებს.
პროფაზაII-ირღვევა ორივე უჯრედის ბირთვის გარსი და ქრომოსომები ციტოპლაზმაში
გადადიან.ქრომოსომების ცენტრომერებს თითისტარას ძაფები უკავშირდება.

მეტაფაზაII-ორივე უჯრედის ქრომოსომები ეკვატორულ სიბრტყეში ლაგდება.

ანაფაზაII-თითისტარას ძაფები მოკლდება.ქრომოსომების შემცველი ქრომატიდები

ერთმანეთს შორდებიან და უჯრედის პოლუსებისაკენ გადაიტანებიან.ქრომატიდები
დამოუკიდებელ ქრომატიდებად გარდაიქმნებიან.

83
ტელოფაზაII-მიიღება 4 უჯრედი,რომლებშიც იქნება ქრომოსომთა განახევრებული
რაოდენობა ამავე რაოდენობის ქრომატიდით.მაგ:თუ დედისეულ უჯრედში იყო
10ქრომოსომა მეორე მეიოზური გაყოფის ბოლოს თითოეულ უჯრედში იქნება 5
ქრომოსომა და 5 ქრომატიდი.ე.ი. მეიოზის შედეგად მიღებულ სასქესო უჯრედებში არის
ქრომოსომთა განახევრებული რაოდენობა ანუ ჰაპლოიდური კომპლექტი.

მეიოზის ბიოლოგიური როლი- მდგომარეობს იმაში, რომ წარმოქმნას სასქესო გამეტები

ქრომოსომთა ჰაპლოიდური რაოდენობით,რათა მათი შერწყმის შედეგად კვლავ აღდგეს
სახეობისათვის დამახასიათებელი ქრომოსომთა კომპლექტი.

მეიოზის გენეტიკური შედეგებია:

1.გამეტების ფორმირების ძირითადი ეტაპია ქრომოსომთა რიცხვის რედუქცია
დიპლოიდურიდან ჰაპლოიდურამდე.ეს გამეტების ფორმირების ძირითადი
ეტაპია
2.ალელების სეგრეგაცია პირველი ან მეორე მეიოზის დროს.მენდელის პირველი
კანონის თანახმად
3.გენეტიკური მასალის გადანაწილებას ჰომოლოგების სორტირების შემთხვევითი
ხასიათია,რაც შეესაბამება მენდელის მეორე კანონს.
4.კროსინგოვერით გამოწვეული გენეტიკური მასალის დამატებითი გადანაწილება
ქმნის გენეტიკური მრავალფეროვნების საფუძველს.მისი ნორმალური
მიმდინარეობა მნიშვნელოვანია ქრომოსომების სწორად გათიშვისათვის.

84
 5.5.გამეტოგენეზი
სასქესო უჯრედების ჩამოყალიბების ანუ ფორმირების პროცესს გამეტოგენეზი
ეწოდება.gametogenezis dros warmoqmnili sasqeso ujredebi _ gametebi ganapirobeben
organizmis populaciur ukvdavebas da "sasqeso gzis" uwyvetobas, yoveli axali
organizmis individualobas. gametebi warmoadgenen erTis mxriv, terminalurad
diferencirebul ujredebs da meores mxriv, ganviTarebis programis
sawyiss. სპერმატოზოიდის ფორმირებას სპერმატოგენეზი ეწოდება,ხოლო კვერცხუჯრედის
ფორმირებას ოვოგენეზი.სპერმატოგენეზი და ოვოგენეზი 3 ფაზისაგან შედგება
ესენია:გამრავლების, ზრდის,მომწიფების ფაზები.
gametogenezis saboloo mizani yvela gametisTvis erTia: ujredi mzad unda iyos
partniori ujredis birTvTan SerwymisTvis anu ganayofierebisTvis, risTvisac
ujredma unda gaiaros reduqciuli gayofa da SeiZinos qromosomebis haploiduri
ricxvi.
1.გამრავლების ანუ გაყოფის ზონა-ამ დროს ხდება მხოლოდ მიტოზი და უჯრედები
მხოლოდ რაოდენობრივად იზრდებიან.
2.ზრდის ზონა-ამ ზონაში არც მიტოზი და არც მეიოზი არ ხდება უჯრედები მხოლოდ
ზომაში იმატებენ.
3.მომწიფების ზონა-აქ ხდება მეიოზური გაყოფა თითეული უჯრედიდან მიიღება 4
შვილელული უჯრედი. სპერმატოგენეზში ერთ უჯრედიდან მიღებული 4 უჯრედი
ფორმირდება სპერმატოზოიდად.ოვოგენეზში ერთი უჯრედიდან მიიღება 4 უჯრედი
რომლიდანაც ერთი ფორმირდება კვერცხუჯრედად,დანარჩენი 3 კი მიმართულებით
სხეულაკებად,რომლებიც იღუპებიან.სასქესო უჯრედებს გამეტები ეწოდებათ.

85
 5.6.სპერმატოზოიდის აგებულება
spermatozoidi aRmoaCina 1677 wels levenhukma ZuZumwovarebSi. termini ki
SemoiRo berma 1827 wels.
spermatozoidebi mcire zomiTa (60 mkm) da aqtiuri moZraobis unariT
xasiaTdebian (30-50mm/wm). maTi sigrZe sxvadasxva cxovelSi sxvadasxvaa da ar aris
damokidebuli individis ganviTarebis donesa da sxeulis zomaze.
spermatozoidi Sedgeba Tavis yelisa da kudisagan.TavSi moTavsebulia birTvi
dnm-Ti aseve Tavze aris akrosoma-hidrolizuri fermentebis Semcveli,romelic
spermatozoids exmareba kvercxujredis garsis gaxsnaSi.yelSi moTavsebulia
mitoqondriebi,romelSic xdeba atf-s sinTezi,rac sWirdeba sasqeso ujreds
moZraobisaTvis.samoZrao nawili _ kudi Sedgeba 2 centraluri mikromilakisgan,
romelsac gars akravs mikromilakebis 9 wyvili. yoveli periferiuli wyvilis
Semadgeneli suberTeuli gansxvavebulia formiT. erT-erTi maTgani ganivkveTSi wres
qmnis, meore ki naxevarwres da Tavisi "Ria" mxriT partnioris kedliskenaa mimarTuli.
mTeli es sistema gaerTianebulia sxvadasxva radialuri da sigrZivi wanazardebiT.
spermatozoidis milakovan struqturas aqsonema ewodeba.
adamianSi spermis normaluri formebis gverdiT yovelTvisaa anomaluri –
orSoltiani, defeqturi zomis Tavis (makro- da mikroformebi), amorfuli Tavis,
Sezrdili Tavebis mqone spermiebi, aseve moumwifebeli formebi (yelis da kudis
areSi citoplazmis narCenebiT), Soltis defeqtebiT.
janmrTel mamakacSi Warbobs tipiuri spermatozidebi. atipiuri spermatozoidebis
sxvadasxva saxeobaTa raodenoba ar aRemateba 30%-s. garda amisa, gvxvdeba
moumwifebeli formebi sasqeso ujredebis – spermatidebi, spermatocitebi (2%-mde),
aseve somaturi ujredebi _ epiTeliocitebi, leikocitebi. mJave areSi spermatozidebi
swrafad kargaven moZraobis da ganayofierebis Tvisebas. ganayofierebis unari
damokidebulia agreTve spermatozidebis koncentraciaze saTesle siTxeSi. umoZrao
spermiebi ewebebian erTmaneTs.

86
 5.7.კვერცხუჯრედის აგებულება
kvercxujredi anu ovociti (laT. ovum-kvercxi) sakvercxeebSi warmoiqmneba.
zogierT ZuZumwovarSi sicocxlis manZilze asobiT kvercxujredi ganicdis
momwifebas, magram maTi raodenoba spermatozoidebTan SedarebiT bevrad mcirea. rac
Seexeba adamians kvercxujredis warmoqmna cikluri procesia da yovel 24-28 dReSi
xdeba. momwifdeba rogorc wesi erTi kvercxujredi. amdenad, bavSvis gaCenis
SesaZleblobis periodSi warmoiqmneba ~ 400 momwifebuli kvercxujredi.
kvercxujreds ovaluri, sferos forma aqvs da didi zomisaa
spermatozoidTan SedarebiT. mag: adamianSi kvercxujredis diametri ~ 130mkm-ia.
kvercxujredSi xSirad gvxvdeba samarago nivTierebis - yviTris granulebi.
kvercxujredi ar flobs damoukideblad moZraobis unars.
kvercxis kortikaluri Sre anu korteqsi ewodeba kvercxis citoplazmis
(ooplazmis) zedapirul Sres, romelic uSualod ujredis membranis qveS mdebareobs.
is Seicavs kortikalur granulebs. korteqsis dazianebis SemTxvevaSi ar xdeba
gastrulacia. korteqsTan lagdebian yviTris granulebi.

87
 5.8.განაყოფიერება ცხოველებში
ცხოველების განაყოფიერებას წინ უძღვის ე.წ. დათესლვა.დათესლვა არის
სპერმატოზოიდის კონტაქტი კვერცხუჯრედთან და მისი შეღწევა
კვერცხუჯრედში.ცხოველთა სამყაროში არჩევენ განაყოფიერების ორ
სახეს:გარეგან და შინაგან განყოფიერებას.გარეგანი განაყოფიერების დროს
სპერმატოზოიდისა და კვერცხუჯრედის შეხვედრა ორგანიზმის გარეთ
ხდება.გარეგანი განაყოფიერება წყლის ცხოველთა უმეტესობას
ახასიათებს.ამგვარად ნაყოფიერდება არა მარტო ხერხემლიან ცხოველთა
გარკვეული ნაწილი,არამედ წყლის ბინადარი
უხერხემლოებიც,მაგალითად:ნაწლავღრუიანები,რომელთა
წარმომადგენლებია:ჰიდრა,მედუზა და სხვა.
როდესაც განაყოფიერება (სასქესო გზებში) მდედრის ორგანიზმში ხდება,ამ
მოვლენას შინაგან განაყოფიერებას უწოდებენ.იგი ძირითადად ხმელეთის
ფორმებს(მწერებს,ქვეწარმავლებს,ფრინველებს,ძუძუმწოვრებს და სხვა)
ახასიათებს.განაყოფიერების დროს ხორციელდება კვერცხუჯრედის
გააქტიურება.იგი გარემოში გამოყოფს სპეციალურ ნივთიერებებს ,რაც ხელს
უწყობს სპერმატოზოიდის კვერცხუჯრედში შეღწევას.
მრავალი ორგანიზმის კვერცხუჯრედში მხოლოდ ერთი სპერმატოზოიდი
აღწევს.ამ მოვლენასმონოსპერმიას უწოდებენ.მაგრამ ზოგჯერ
აღინიშნება პოლისპერმიაც(მრავალი სპერმატოზოიდის შეღწევა).მონოსპერმია
ახასიათებს ძუძუმწოვრებს,პოლისპერმია ზოგიერთ მწერს,თევზებს,ფრინველებს
და სხვა.მიუხედავად იმისა,თუ რამდენი სპერმატოზოიდი შეაღწევს
კვერცხუჯრედში,გნაყოფიერების პროცესში მაინც ერთი სპერმატოზოიდი
მონაწილეობს,დნარჩენი იღუპება.

88
 5.9.ორმაგი განაყოფიერება ფარულთესლოვანებში
ორმაგი განაყოფიერება დამახასიათებელია მხოლოდ მცენარეებისთვის.გამრავლების
ორგანოს წარმოადგენს ყვავილი.მდედრობითი გენერაციული ორგანოა ბუტკო,რომელიც
შედგება:ნასკვის,სვეტისა და დინგისაგან.ნასკვში არის თესლკვირტი ჩანასახოვანი
პარკით,რომელშიც თავის მხრივ არის კვერცხუჯრედი ქრომოსომთა ჰაპლოიდური
კომპლექტით(n) და ცენტრალური უჯრედი ქრომოსომთა დიპლოიდური
კომპლექტით(2n).მამრობითი გენერაციული ორგანოა მტვრიანა,რომელიც შედგება
მტვრიანას ძაფისა და სამტვრესაგან.სამტვრეში გამომუშავდება მტვრის მარცვალი,მტვრის
მარცვლიდან მიიღება 3 ვეგეტატიური უჯრედი,რომელიც ხმარდება სამტვრე მილის
ანუ მიკროპილეს წარმოქმნას და ეს ხდება ბუტკოს სვეტში.ორი არის სპერმია უჯრედი
,მტვრის მარცვლის მომწიფების შემდეგ იგი ხვდება ბუტკოს დინგზე.სპერმია უჯრედები
მიისწრაფვიან არხით ნაკვისაკენ,კერძოდ ჩანასახოვან პარკში ერთი უჯრედი შეერწყმება
კვერცხუჯრედს და მიიღება განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი ზიგოტა,ქრომოსომთა
დიპლოიდური კომპლექტით. მეორე უჯრედი შეერწყმება ცენტრალურ უჯრედს და
მიიღება ენდოსპერმი-ქრომოსომთა ტრიპოიდური კომპლექტით(3n) ,რადგან მოცემულ
პროცესში ორი სპერმია მონაწილეობს ,ამ პროცესს ორმაგი განაყოფიერება უწოდეს.იგი
შესწავლილი იქნა ნავაშინის მიერ.
ზიგოტიდან ვითარდება-ჩანასახი
თესლკვირტიდან-თესლი
ნასკვის კედლებიდან-ნაყოფი
ფარულთესლოვან მცენარეებში ორმაგი განაყოფიერების ბიოლოგიური მნიშვნელობა
მდგომარეობს იმაში,რომ ენდოსპერმის განვითარება მხოლოდ მას შემდეგ იწყება,როდესაც
მოხდება კვერცხუჯრედის განაყოფიერება.ტრიპლოიდური ენდოსპერმი წარმოადგენს
სამარაგო საკვებ ნივთიერებას განვითარებადი ჩანასახისათვის.ის შეიცავს ასევე დედისეულ
და მამისეული ორგანიზმების მემკვიდრეობით ფაქტორებს.

89
 5.10.ორგანიზმის ინდივიდუალური განვითარება
(ონტოგენეზი)

ონტოგენეზი-ეს არის ორგანიზმის ინდივიდუალური განვითარების პროცესი

მასში არჩევენ:ემბრიონალურ ანუ ჩანასახოვან პერიოდს და
პოსტემბრიონალურს ანუ ჩანასახის შემდგომ პერიოდს.ჩანასახის განვითარება
მიმდინარეობს შემდეგი ეტაპებით.განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი ანუ
ზიგოტა მრავლჯერად მიტოზურ გაყოფას განიცდის და წარმოიქმნება
2,4,8,16,32 და ა.შ. უჯრედი რომლებიც ქმნიან გროვას რომელსაც ღრუ არ აქვს
ამ ეტაპზე ჩანასახს მორულა ეწოდება ,ხოლო თითოეულ უჯრედს
ბლასტომერები შემდგომი ეტაპი არის ერთშრიანი ჩანასახის წარმოქმნა
რომელსაც ბლასტულა ეწოდება . ამ ეტაპზე ჩანასახს ღრუ აქვს რომელსაც
ბლსტოცელი ანუ პიველადი ნაწლავის ღრუ ეწოდება.

გასტრულაცია და გასტრულა
ბლასტულის ჩამოყალიბებას მოყვება მეტად რთული პროცესი, რომელიც
უჯრედების და უჯრედთა ჯგუფების რთულ გადანაცვლებასა და
გადანაწილებაში მდგომარეობს.. ამ ეტაპზე ჩანასახში მკაფიო შრეები
გამოიკვეთება. წარმოქმნილ სამ შრეს ექტოდერმა,ენტოდერმა ანუ ენდოდერმა

90
 და მეზოდერმა ეწოდება. გასტრულაციის შედეგად წარმოქმნილ შრეებს
ჩანასახოვან ფურცლებს უწოდებენ. როგორც წესი ჯერ ექტოდერმა და
ენტოდერმა წარმოიქმნება, ხოლო შემდეგ კი მეზოდერმა და შედეგად
ჩანასახოვანი ფურცლები შრეებად განლაგდებიან. მეზოდერმა უშუალოდ
მოქცეულია ექტოდერმასა და ენტოდერმას შორის.მეზოდერმის წარმოქმნის 2
ძირითადი ხერხი არსებობს: ტელობლსტური და ენტეროცელური აღწერილ
პროცესს გასტრულაციას, ხოლო მის შედეგად წარმოქმნილ ჩანასახოვან
სტრუქტურას გასტრულას უწოდებენ.
გასტრულაცია რთული პროცესია, რომელიც უჯრედების და უჯრედთა ჯგუფების
რთულ გადანაცვლებასა და გადანაწილებაში მდგომარეობს. გასტრულაცია
შეიძლება რამოდენიმე გზით მიმდინარეობდეს. ესენია:
1) იმიგრაცია _ უჯრედების და უჯრედთა ჯგუფების გადაადგილება ბლასტულის
ერთი პოლუსიდან მეორეზე
2) დელამინაცია _ ბლასტოდერმის 2 შრედ გახლეჩვაა. დამახასიათებელია
ქვეწარმავლებისთვის ფრინველებისთვის და კვერცხისმდებელი
ძუძუმწოვრებისთვის.აგრეთვე ის აღინიშნება პლაცენტალური
ძუძუმწოვრების ემბრობლასტში და იწვევს ჰიპობლასტისა და ეპიბლასტის
წარმოქმნას
3) ინვაგინაცია _ბლასტოდერმის ერთ-ერთი მონაკვეთის ჩაზნექვაა შიგნით
მთლიანი ბლასტით ლანცეტაში ხდება ვეგეტატიური პოლუსის ჩაზნექვა
ხოლო ამფიბიებში ინვაგინაცია მიმდინარეობს ვეგეტატიურ და ანიმალურ
პოლუსებს შორის და საერთოდ ინვაგინაცია შესაძლებელია მხოლოდ იმ
კვერცხუჯრედში სადაც ყვითრის შემცველობა მცირე ან საშუალოა
4)ეპიბოლია-არის ანიმალური პოლუსის უჯრედებით ვეგეტატიური პოლუსების
უჯრედების წაზრდა.მაგ:ამფიბიებში

ჩანასახოვანი ფურცლები
ექტოდერმიდან-წარმოიქმნება ყველაზე ადრე ნერვული სისტემა ქორდიანებში
პირველად ვითარდება ნერვული ფირფიტა შემდგომ ნერვული ღარი.ნერვული
ღარის ბოლოები იკეტება და წარმოიქმნება ნერვული მილი.მილის წინა
ნაწილიდან ვითარდება თავის ტვინი ხოლო ნერვული უჯრედების
მორჩებისაგან წარმოიქმნება პერიფერიული ნერვები.ექტოდერმიდან ასევე
წარმოიქმნება კანის ეპიდერმისი თმები,
ფრჩხილები,ცხიმოვანი,საოფლე,სარძევე ჯირკვლები,გრძნობათა ორგანოები,
კბილის მინანქარი
ენტოდერმიდან -წარმოიქმნება ნაწლავის მილის ენტოდერმა, ჩანასახგარეთა
ენტოდერმა, რომელიც წარმოქმნის ყვითრის პარკსა და ალანტოის.მისგან
ვითარდება ასევე სასუნთქი გზების ეპითელი,ღვიძლი,კუჭქვეშა
ჯირკვალი,ჰიპოფიზის წინა და შუა ნაწილი,ფარისებრი ჯირკვალი და
პარაფარისებრი ჯირკვლები.ენტოდერმიდან ჯერ ვითარდება საჭმლის
მომნელებელი სისტემა ხოლო შემდეგ მისგან გამოიყოფა სასუნთქი სისტემა

91
მეზოდერმიდან-ვითარდება შემდეგი ორგანოები:მიოტომიდან,წარმოიქმნება
ჩონჩხის მუსკულატურა,სკლერეოტომიდან ვითარდება ძვლოვანი და
ხრტილოვანი ქსოვილი..ნეფროგონოტომიდან ვითარდება გამომყოფი და
სასქესო ორგანოები.სპლანქნოტომიდან გული და სისხლძარღვოვანი
სისტემა,ლიმფური სისტემა, ნაწლავების მუსკულატურა,სასუნთქი გზებისა და
შარდგამომყოფი ორგანოების მუსკულატურა,ეპიფიზი,თირკმელზედა
ჯირკვლები,პლევრა,პეროტონიუმი,პერიკარდი

პოსტემბრიონალრი განვითარება
•პოსტემბრიონალური განვითარება ეს არის დაბადებიდან სიკვდილამდე პერიოდი
მასში არჩევენ 2 ფორმას
პირდაპირი განვითარება, როდესაც ახალ დაბადებული მსგავსია მშობლიური
ფორმის ორგანოთა სისტემების აგებულებით,განსხვავდება მხოლოდ
ზომებით.
არაპირდაპირი განვითარება შეიძლება იყოს სრული ან არასრული
მეტამორფოზით.
o სრული მეტამორფოზის დროს ინდივიდი გადის განვითარების 4 ფაზას:
კვერცხი
ლარვა(მატლი)
ჭუპრი
ზრდასრული ანუ იმაგო

oარასრული მეტამორფოზის დროს ინდივიდი გადის 3 ფაზას:

92
კვერცხი
ლარვა
ზრდასრული

პირდაპირი განვითარება -ახასითებს

ქვეწარმავლებს,ფრინველებს,ძუძუმწოვრებს ,უხერხემლოებიდან
ობობასნაირებს,და წურბელებს
არაპირდაპირი განვითარება არასრული მეტამორფოზით-ახასიათებს
ამფიბიებს(ბაყაყი,გომბეშო,ტრიტონი)უხერხემლოებიდან
კიბოსნაირებს,ნაწლავღრუინებს და კალიას
სრული მეტამორფოზი-ახასიათებს ჭიამაიას და პეპელას

93
 5.11.პართენოგნეზი
პართენოგენეზი სქესობრივი გამრავლების ფორმაა,მას ქალწულებრივ გამრავლებასაც
უწოდებენ.პართენოგენეზი არის გაუნაყოფიერებელი კვერცხუჯრედიდან გამრავლება.იგი
შესწავლილი იქნა შარლ ბონეს მიერ ბუგრებში.განარჩევენ პართენოგენეზის შემდეგ ფორმებს:
1.ჰაპლოიდური პართენოგენეზი-განვითარება ხდება ჰაპლოიდური კომპლექტის მქონე
კვერცხუჯრედიდან(თამბაქო,ორქიდეა,კარტოფილი).
2.დიპლოიდური პართენოგენეზი-განვითარება ხდება დიპლოიდური კვერცხუჯრედიდან
ასეთი კვერცხუჯრედი მიიღება მეიოზის პროცესის დარღვევის შედეგად.
3.ობლიგატური პართენოგენეზი-სახეობისათვის გამრავლების აღნიშნული ფორმა
ერთადერთია.
4.ფაკულტატორული პართენოგენეზი-ამ დროს სახეობებისათვის ჩვეულებრივ სქესობრივ
გამრავლებასთან ერთად დამახასიათებელია პართენოგენეზიც,მაგ:ფუტკრებში დედა
ფუტკარი მიიღება კვერცხუჯრედიდან,ხოლო მამრი ფუტკარი გაუნაყოფიერებელი
კვერცხუჯრედიდან ანუ პართენოგენეზით.
5.გინოგენეზი-პართენოგენეზის ამ ფორმაში სპერმატოზოიდი საჭიროა კვერცხუჯრედის
სტიმულირებისათვის.ამ დროს სპერმატოზოიდის ბირთვი გაიწოვება ციტოპლაზმაში და არ
შეერწყმის კვერცხუჯრედის ბირთვს,ამიტომ ახალი ინდივიდები აუცილებლად არიან
მდედრები ქრომოსომთა ჰაპლოიდური კომპლექტით.
6.ანდროგენეზი-ამ პროცესში ორი სპერმატოზოიდი შეიჭრება კვერცხუჯრედში,მაგრამ მის
ბირთვს არ შეერწყმის,კვერცხუჯრედის ბირთვი გაიწოვება ციტოპლაზმაში და ახალი
ინდივიდის განვითარება ხდება.სპერმატოზოიდების ბირთვების ხარჯზე მიიღებიან
მამრები,ქრომოსომთა დიპლოიდური კომპლექტით.

94
 თავი 6.გენეტიკა
6.1.მონოჰიბრიდული შეჯვარება
გენეტიკა არის მეცნიერება მემკვიდრეობისა და ცვალებადობის შესახებ.მემკვიდრეობა
ეწოდება ორგანიზმის თვისებას შეინარჩუნოს და შთამომავლობას გადასცეს წინაპრებისაგან
მიღებული ნიშანთვისების თავისებურებანი.ცვალებადობა ეწოდება ორგანიზმის თვისებას
შეიძინოს ახალი ნიშანთვისებები ანუ განსხვავებები ინდივიდებს შორის სახეობის
ფარგლებში.
გენი-არის ნიშანთვისების განსაზღვრული ფაქტორი დნმ-ს მონაკვეთი.
ალელი-გენის არსებობის ფორმა მისი კონკრეტული გამოვლენა(თვალის შეფერილობა)
ჰომოზიგოტი-წარმოადგენს დიპლოიდს,რომელიც შეიცავს ერთ სახის ალელებს და
გვაძლევს ერთი ტიპის გამეტას,მაგ:AA,aa
ჰეტეროზიგოტი-დიპლოიდი,რომელიც შეიცავს სხვადასხვა სახის ალელებს და გვაძლევს
სხვადასხვა ტიპის გამეტას,მაგ;Aa
გენოტიპი-გენთა ერთბლიობააა(მისი ჩაწერა ხდება ლათინური ასოებით:AA,Aa,aa)
ფენოტიპი-ნიშანთვისების გარეგნული გამოვლენა
დომინანტური-გაბატონებული ნიშანთვისება
რეცესიული-დროებით დათრგუნული ნიშანთვისება
ლოკუსი-გენის ადგილმდებარეობა ქრომოსომაში
ალელური გენები-განთავსებულია ჰომოლოგიური ქრომოსომის წყვილის ერთსა და იმავე
ლოკუსში
შეჯვარებას ინდივიდებს შორის რომლებიც განსხვავდებიან ერთი წყვილი ნიშანთვისებით
(ერთი გენით)მონოჰიბრიდული შეჯვარება ეწოდება.მენდელმა შესაჯვარებლად აიღო წმინდა
ჯიშები ანუ ჰომოზიგოტები ყვითელთესლიანი და მწვანეთესლიანი ბარდა.პირველ თაობაში
მიღებული იქნა ყველა ყვითელთესლიანი,ე.ი. ყვითელმა იდომინირა მწვანეზე და მიღებული
იქნა ყველა ყვითელთესლიანი.F1 თაობაში ჩამოყალიბდა მენდელის პირველი
კანონი,რომელიც ცნობილია დომინირების წესით ანუ ერთგვაროვნების კანონით.
პირველი თაობის ინდივიდებში ერთმანეთთან შეჯვარებით მიღებული იქნა,როგორც
დომინანტური ისე რეცესიული ნიშანთვისების მქონდე ინდივიდები კერძოდ 3
ყვითელთესლიანი და 1 მწვანეთესლიანი.აქ ჩამოყალიბდა მენდელის მეორე კანონი,რომელიც
ცნობილია დათიშვის კანონის სახელწოდებით,რაც შემდეგში მდგომარეობს F2თაობაში
ხელახლა ჩნდებიან დროებით დათრგუნული ნიშანთვისების მქონე ინდივიდები და
დათიშვა ამ დროს იქნება 3:1_თან.
P: AAxaa
G:A a
F1:Aa x Aa
F2:1AA:2Aa:1aa

95
 სრული დომინირების დროს
გენოტიპური დათიშვა არის-1:2:1
ფენოტიპური-3:1

6.2.ალელურ გენთა ურთიერთქმედების ფორმები

სრული დომინირება,არასრული დომინირება და კოდომინირება.
არასრული დომინირების შესწავლა მოხდა შემდეგი მაგალითის საფუძველზე მენდელმა
ერთმანეთს შეაჯვარა წითელ ყვავილიანი და თეთრ ყვავილიანი გულისაბა.F1თაობაში
მიღებული იქნა ვარდისფერ ყვავილიანი მცენარეები.ესე იგი წითელმა ფერმა ვერ იდომინირა
სრულად თეთრზე და მივიღეთ შუალედური ფორმა ვარდისფერი ე.ი. მოხდა არასრული
დომინირება ანუ შუალედური დამემკვიდრება.F1თაობის ინდივიდების ერთმანეთთან
შეჯვარებით მიღებული იქნა F2-ში 1წ:2ვ:1თ
არასრული დომინირების დროს გენოტიპური და ფენოტიპური დათიშვა არის
შემდეგნაირი:
გენოტიპური-1:2:1
ფენოტიპური-1:2:1

96
 ალელურ გენთა ურთიერთქმედების მაგალითია ზედომინირება და კოდომინირება.
ზედომინირება მოვლენაა,როდესაც ჰეტეროზიგოტურ მდგომარეობაში მყოფი გენის
დომინანტური ალელი გაცილებით ძლიერად ავლენს თავის მოქმედებას ვიდრე
ჰომოზიგოტურ მდგომარეობაში.არის შემთხვევები როცა ერთი ნიშანთვისება რამდენიმე
განსხვავებული ალელით არის განპირობებული ასეთ მოვლენას მრავლობითი
ალელიზმი ეწოდება.კოდომინირება ჰეტეროზიგოტებში ერთი გენის ორივე ალელის სრული
გამოვლინებაა.
სისხლის ჯგუფები 1900 წელს აღმოაჩნა კარლ ლანდშტაინერმა რისთვისაც მას 1930 წელს
ნობელის პრემია მიენიჭა.სისხლის ჯგუფების გამოკვლევა ფართოდ გამოიყენებოდა
სასამართლო მედიცინასა და კრიმინალისტიკაში,როგორც დამნაშავე პირის
გამოსავლენად,ისე ადამიანთა შორის ნათესაური კავშირის დასადგენად.
სისხლის ჯგუფის განმსაზღვრელი გენი წარმოდგენილია ალელით A,B,0.
პირველ ჯგუფს განსაზღვრავს რეცესიული ალელი,მეორე და მესამე ჯგუფს დომინანტური
ალელები.
პირველი ჯგუფი-OO
მეორე ჯგუფი-AA ან AO
მესამე ჯგუფი-BB ან BO
მეოთხე ჯგუფი-AB

6.3.გამაანალიზებელი შეჯვარება მონოჰიბრიდულში

გამაანალიზებელი ეწოდება ისეთ შეჯვარებას,როცა ერთი მშბლიური ფორმა არის
რეცესიული და შეჯვარების ამ ტიპს იყენებენ შთამომავლობის მიხედვით მეორე მშობლიური
ფორმის ფენოტიპის დასადგენად.პირველი შემთხვევაა თუ კი შთამომავლობაში მიღებულია
თანაბარი რაოდენობა
1)P: Aa x aa
G:A.a a
F1:Aa:aa

2)P:AA x aa
F1:Aa

თუ კი შთამომავლობაში მიღებული ყველა ინდივიდი 100%-ია მაშინ გამოსაკვლევი

მშბლიური ფორმის გენოტიპი იქნება AA.

6.4.დიჰიბრიდული შეჯვარება
დიჰიბრიდული ეწოდება შეჯვარებას,როცა ინდივიდები ერთმანეთსაგან განსხვავდებიან
2 წყვილი ნიშანთვისებით(2გენით) მენდელმა აიღო შესაჯვარებლად ყვითელი
გლუვთესლიანი და მწვანე დანაოჭებულთესლიანი ბარდა(თესლის შეფერილობის
განმსაზღვრელი გენის ალელებია ყვითელი და მწვანე,თესლის განმსაზღვრელი გენის
ალელებია გლუვი და დანაოჭებული)წმინდა ჯიშების შეჯვარებით პირველ თაობაში
მიღებული იქნა ყველა ყვითელი გლუვთესლიანი.F1თაობის ერთმანეთთან შეჯვარებით
მიღებული იქნა ფენოტიპურად შემდეგი თანაფარდობა.9ყვ,გლ.:3ყვ,დან:3მწ,გლ:1მწ,დან
P:AABB x aabb
F1:AaBb x AaBb
F2:9AB:3Ab:3aB:1ab

97
 დიჰიბრიდულ შეჯვარებაში F2თაობაში დადგინდა მენდელის მესამე კანონი,
რომელიც ცნობილია გენების დამოუკიდებლად გნაწილების კანონის სახელწოდებით,რაც
შემდეგში მდგომარეობს.დათიშვა თითოეული წყვილი ნიშანთვისების მიხედვით ხდება
ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად ანუ დიჰიბრიდული შეჯვარება შეიძლება
განვიხილოთ,როგორც ორი მონოჰიბრიდული შეჯვარება ერთმანეთზე დალაგებული
(3+1)x(3+1)=9:3:3:1
გამაანალიზებელი ეწოდება შეჯვარებას,როცა ერთი მშობლიური ფორმა აუცილებლად
არის რეცესიული და შეჯვარების ამ ფორმას იყენებენ შთამომავლობის მიხედვით მეორე
გენოტიპის დასადგენად.
1.თუ კი შთამომავლობაში 100%-ია მიღებული ერთნაირი ინდივიდი,მაშინ გამოსაკვლევი
მშობლის გენოტიპი იქნება ჰომოზიგოტური
P:AABB x aabb
G: AB ab
F1: AaBb

2.თუ კი შთამომავლობაში მიღებულია 4 სახის ფენოტიპი თანაბარი რაოდენობით

25%,მაშინ გამოსაკვლევი მშობლის გენოტიპი იქნება დიჰეტეროზიგოტი.
P: AaBb x aabb
G:AB,Ab,aB,ab ab
F1: AaBb:Aabb:aaBb:aabb(25%:25:25%:25%)

3.თუ კი შთამომავლობაში მიღებულია თანაბარი რაოდენობით ორი სახის ფენოტიპი მაშინ

გამოსაკვლევი მშობლის გენოტიპში იმ ნიშანში ჩაიდება ჰეტერო,რომლითაც მივიღებთ
განსხვავებული ფენოტიპის ინდივიდებს.
P: AaBB(მრგ,წ) x aabb(მსხ,ყვ)
G:AB,aB ab
F1:AaBb(მრგ,წ):aaBb(მსხ,წ)

4.P:AABb(მრგ,წ) x aabb
G:AB,Ab ab
F1:AaBb(მრგ,ყვ):Aabb(მსხ,წ)

98
 6.5.გენთა შეჭიდულობა
შეჭიდულობის ფენომენის შესწავლა და ახსნა ამერიკელმა გენეტიკოსმა თომას მორგანმა
და მისმა მოსწავლეებმა შეძლეს.მათ კვლევის ობიექტად ხილის პატარა ბუზი-დროზოფილა
შეარჩიეს.კვლევისათვის ხელსაყრელი თვისებებით,მან ბარდასაც აჯობა,რადგან:
1.დროზოფილას მოშენება ადვილია ლაბორატოტიულ პირობებში.მორგანი მას კოლბაში
ამრავლებდა და კვებავდა ბანანის პიურეთი.
2.დროზოფილა ძალზედ ნაყოფიერია-ერთი მდედრი იძლევა რამდენიმე ასეულ
შთამომავალს.ის თოთხმეტ დღეში ზრდასრულია და შეუძლია გამრავლება.
3.დროზოფილას სულ 4წყვილი ქრომოსომა აქვს.
4.ეთერით დაძინებულ დროზოფილაზე ადვილია მისი გარეგნული ნიშნების ლუპით
დათვალიერება.

ადამიანს დაახლოებით 25 000 გენი აქვს,რომლებიც 46ქრომოსომაშია გნაწილებული.ამიტომ

თითეულ ქრომოსომაში ასობით გენია თავმოყრილი,ცხადია,რომ ერთ ქრომოსომაში
ლოკალიზებული გენები ერთმანეთს ვერ დაშორდება და დამოუკიდებლად ვერ
განაწილდება,ამიტომ მათ შეჭიდულ გენებს უწოდებენ.დიჰიბრიდული შეჯვარებისას ასეთი
გენებით განპირობებული ნიშანთვისებები 9:3:3:1 თანაფარდობით ვერ დაითიშებიან.
თავის ერთ-ერთ ცდაში მორგანმა 2ნიშნით(ფრთების სიგრძითა და სხეულის ფერით)
განსხვავებული დროზოფილები ერთმანეთს შეაჯვარა:რუხი გრძელფრთიანი(BBVV) და შავი
მოკლეფრთიანი(bbvv).ამ შეჯვარების შედეგად მიღებული F1თაობის ყველა ჰიბრიდი BbVv
რუხი და გრძელფრთიანი აღმოჩნდა.
მორგანმა შერჩეული გენების ქრომოსომებში გნაწილების 2 შესაძლო ვაარიანტი ივარაუდა:
1.ალელების 2წყვილი,რომლებიც სხეული ფერსა(B და b) და ფრთების სიგრძეს(V და v)
განსაზღვრავს,ქრომოსომათა სხვადასხვა ჰომოლოგიურ წყვილშია.
2.ალელების ეს ორი წყვილი შეჭიდულია და ქრომოსომათა ერთ ჰომოლოგიურ წყვილშია
ლოკალიზებული
ამის შემდეგ მორგანმა გამაანალიზებელი შეჯვარება ჩაატარა,ანუ მიღებული ჰიბრიდი
ორივე ნიშნით რეცესიულ ინდივიდთან შეაჯვარა.მან მრავალჯერ ჩაატარა
ექსპერიმენტი,მაგრამ თავის მიერ ნავარაუდევი ვერც ერთი შედეგი ვერ მიიღო.მის მიერ
მიღებული შედეგი შემდეგნაირად გამოიყურებოდა

99
1909 წელს ბელგიელმა მეცნიერმა იანსენმა პირველი მეიოზური გაყოფის პროფაზაში
შეამჩნია გადაჯვარედინებული ქრომოსომები (ქიაზმები).მორგანმა თქვა,რომ
გადაჯვარედინებისას ქრომოსომები ერთმანეთს მონაკვეთებს უცვლიან,რის შედეგადაც ერთი
ქრომოსომის გენები შეიძლება მეორე ჰომოლოგიურ მოხვდნენ.ამ მოვლენას კროსინგოვერი
ეწოდა.

მორგანის ლაბორატორიის შემდგომმა კვლევებმა ცხადყო,რომ მეიოზის დროს ქრომოსომების

მონაკვეთების გაცვლა თითქმის ყველა ჰომოლოგიურ წყვილში ხდება,რის შედეგადაც
გამეტებში გენების ახალი კომბინაციების მქონე ქრომოსომები გვხვდება.ამ
პროცესს რეკომბინაცია ეწოდება,ხოლო ახალი ქრომოსომების მქონე გამეტების შეერთებით
მიღებულ ფენოტიპებს რეკომბინატები.
კროსინგოვერი ახასიათებს მიკროორგანიზმებს,სოკოებს,მცენარეებს და ცხოველებს,მათ
შორის ადამიანს და უზრუნველყოფს გენთა რეკომბინაციას.კროსინგოვერის მეშვეობით
გენების ახალი კომბინაციები წარმოიქმნება.ამიტომ იგი მემკვიდრეობითი ცვალებადობის
ერთ-ერთი მიზეზია.

100
 6.6.სქესის გნეტიკა
ორგანიზმში განარჩევენ უჯრედთა 2ტიპს:სომატურს და სასქესოს და ქრომოსომების ორ
სახეს:აუტოსომურს(რომლითაც მდედრი და მამრი ერთმანეთსაგან არ განსხვავდებიან) და
სასქესოს(რომლითაც მდედრი და მამრი განსხვავდება).კონკრეტული სახეობის მცენარის ან
ცხოველის უჯრედების ქრომოსომულ კომპლექს,მისთვის დამახასიათებელი
მორფოლოგიური თავისებურებებით კარიოტიპი ეწოდება.ყოველი სახეობისათვის მკვეთრად
არის დამახასიათებელი ქრომოსომათა განსაზღვრული რიცხვი,მაგ:ადამიანს 46აქვს,შიმპანზეს
48,ჩვეულებრივი ბუზს 12,ხილის ბუზის დროზოფილას 8.ადამიანის ქრომოსომთა
23წყვილიდან 22 არის აუტოსომური და 1 წყვილი სასქესო.გამეტის ქრომოსომული
კომპლექტი.
1.22+x(ქალი)
2.22+x ან 22+y (კაცი)
ანუ მდედრის სასქესო კომპლექტში გვაქვს 44+xx,ხოლო მამრის 44+xy.ორგანიზმის სქესი
განისაზღვრება განაყოფიერების პროცესში.ზიგოტის ქრომოსომული კომპლექტით და მას
განსაზღვრავს ჰეტეროგამეტური ორგანიზმი(მამრი)
სქესს,რომელიც სასქესო ქრომოსომების მიხედვით ერთ ტიპის გამეტებს წარმოქმნის
ჰომოგამეტური ეწოდება.მაგ:xx,ხოლო რომელიც განსხვავებულ გამეტებს წარმოქმნის
ჰეტეროგამეტური xy.

მდედრობითი ჰომოგამეტურობა და მამრობითი ჰეტეროგამეტურობა

დამახასიათებელია:ძუძუმწოვრებისათვის,თევზების ნაწილისათვის,ფეხსახსრიანების
ნაწილისათვის და ამფიბიებისთვის.
მდედრობითი ჰეტეროგამეტურობა(xy) და მამრობით ჰომოგამეტურობა(xx)
დამახასიათებელია: ფრინველებისათვის,ქვეწარმავლებისთვის,მწერების ნაწილისათვის,და
თევზების ნაწილისათვის.
ზოგერთი ნიშანთვისების განმსაზღვრელი ალელი განთავსებულია ან x ან y ქრომოსომაში
და მას სქესთან შეჭდული გენები ეწოდებათ.მაგ:სქესთან შეჭიდული დაავადებებია:
ჰემოფილია(სისხლის შედედების უუნარობა)დალტონიზმი(ფერების განურჩევლობა)კბილის
მინანქრის ცვეთა.სამივე ამ დაავადების განმსაზღვრელი ალელი ლოკალიზებულია მხოლოდ
x-ში.ჰემოფილიის და დალტონიზმის განმსაზღვრელი ალელი რეცესიულია

101
 სინდაქტილია-ანუ თითების შეზრდის და ყურის გათმიანების განმსაზღვრელი
ალელი მოთავსებულია მხოლოდ y ქრომოსომაში.y ქრომოსომა მეტწილად მოკლებულია ამა
თუ იმ გენის ჰომოლოგიურ უბნებს.

102
 აუტოსომურ-დომინანტური მემკვიდრეობა-ერთეული გენით
განპირობებული დაავადებების მქონე ინდივიდებს ხშირად დაავადებასთან
ასოცირებული ალელის მხოლოდ ერთ ასლი აქვთ შეცვლილი.მხოლოდ ერთი
შეცვლილი ალელის არსებობას საკმარისია დაავადების განვითარებისთვის. ერთი
დაზიანებული ალელი ინდივიდის დაავადებას იწვევს.რამდენადაც ის
დომინანტურია და მისი მოქმედება ნორმალური ფუნქციის მქონე ალელზე
დომინირებს.ინდივიდებს რომლებსაც ორივე შეცვლილი ალელი აქვთ
დაავადების სიმპტომის როგორც წესი უფრო მძიმედ აქვთ
გამოხატული.ჰომოზიგოტურ დომინანტურ ფორმაში მრავალი დაავადება
ლეტალურია
აუტოსომურ-დომინანტური მემკვიდრეობის მახასიათებლები:
1)როგორც ქალები,ასევე მამაკაცები ერთნაირად ავადდებიან და შეუძლიათ
დაავადება გადასცენ როგორც ვაჟებს,ასევე ქალიშვილებს
2)დაავადებული ინდივიდის უმეტესობას ჰყავს დაავადებული
მშობელი.დაავადება არ ,,გამოტოვებს ‘’თაობას
3)დაავადებულ ოჯახებში სადაც ერთ-ერთი მშიობელია დაავადებული
შთამომავლობაზე ნიშან-თვისების გადაცემის რისკი არის 50 პროცენტი
4)თუ ორივე მშობელი ჯანმრთელია,არც ერთი შვილი არ იქნება დაავადებული.

დომინანტური ლეტალური გენები-ზოგიერთ გენისთვის ერთი ფუნქციური

ალელის არსებობა არ არის საკმარისი იმისათვის,რომ განვითარებისთვის
საკმარისი რაოდენობის ცილის სინთეზი მოხდეს.არაფუნქციური ალელი ამ
შემთხვევაში ისე იქცევა როგორც დომინანტური.გენეტიკური
მდგომარეობის,ჰანტინგტონის დაავადების გამომწვევია ლეტალური
დომინანტური ალელი.ზოგჯერ დომინანტური ალელის ორმაგი დოზა
გენეტიკურ დაავადებას და სიკვდილს იწვევს.მაგ:აქონდროპლაზიის გამომწვევი
შეცვლილი ალელი ისე მოქმედებს როგორც დომინანტური,ჰეტეროზიგოტები
ინდივიდები შეცვლილი გენის ეფექტს ავლენენ და აქონდროპლაზიისთვის
დამახასიათებელი ფენოტიპი აქვთ,თუმცა აქონდროპლაზიის გამომწვევი 2
ალელი იშვიათადაა სიცოცხლესთან თავსებადი.

აუტოსომურ-რეცესიული მემკვიდრეობა-ერთეული გენით

განპირობებული დაავადების მქონე ინდივიდში უნდა არსებობდეს შეცვლილი
ალელის ორი ასლი.ეს ინდივიდი კლასიფიცირდება,როგორც ჰომოზიგოტი
რეცესიული ამ დაავადების მიმართ,ჰეტეროზიგოტ ინდივიდში,რომელიც
მხოლოდ ერთი შეცვლილი და ერთი ნორმალური ალელის
მატარებელია,შეცვლილი ალელის მოქმედება ფენოტიპურად არ

გამოვლინდება.რეცესიული დაავადებების უმეტესობა განპირობებულია

მუტაციებით,რომლების გენის პროდუქტის ფუნქციის დაქვეითებას ან დაკარგვას
იწვევნ.მათ ფუნქციის დაკარგვის მუტაციების უწოდებენ.

103
 აუტოსომურ-რეცესიული მემკვიდრეობის მახასიათებლები:
1)აუტოსომურ-რეცესიული დაავადების შემთხვევაში მამაკაცები და ქალები
დაავადების თანაბარი რისკის ქვეშ იმყოფებიან
2)გენების ექსპრესიამ შესაძლებელია ,,გამოტოვოს’’რამდენიმე თაობა,რამდენადაც
მატარებლები დაავადებას არ ავლენენ
3)დაავადებული ბავშვის მშობლები მუტანტური ალელის ასიმპტომური
მატარებლები არიან
4)თუ ორივე მშობელი დაავადებულია,ყველა შვილი ასევე დაავადებული იქნება
5)დაავადებულ ინდივიდებს ჰომოზიგოტ ჯანმრთელ პარტნიორებთან,როგორც
წესი,ფენოტიპურად ნორმალური შვილები ჰყავთ.
რეცესიული ლეტალური გენები-თუ კონკრეტული გენის მიერ კოდირებული
ცილის არარსებობამ სიკვდილი გამოიწვია,როგორც წესი ეს გენი დაზიანებულია
‘ფუნქციის დაკარგვის ‘ მუტაციის შედეგად.თუ ორივე ალელი მუტირებულია,ამას
შედეგად ფუნქციის სრული დაკარგვა და სიკვდილი მოსდევს.ჰომოზიგოტი
ინდივიდი რეცესიული ალელით არ გადარჩება.სიკვდილის დრო სხვადასხვაა
იმის მიხედვით ,თუ განვითარების რომელ ეტაპზეა აუცილებელი ნორმალური
გენის პროდუქტი.ეს შეიძლება იყოს ემბრიონული სტადია,ბავშვობის პერიოდი ან
მოზრდილობის ასაკი.გოშეს და თეი-საქსი დაავადებები გენეტიკური
დაავადებების მაგალითებია რეცესიული ლეტალური ალელებით.
X-შეჭიდული დომინანტური მემკვიდრეობა- ყოველთვის მჟღავნდება
ჰეტეროზიგოტურ მდგომარეობაში.როდესაც დედა X ქრომოსომაზე დომინანტურ
გენს ატარებს ვაჟებს და ქალიშვილებს აქვთ 50%-იანი შანსი მემკვიდრეობით
მიიღონ ეს დომინანტური გენი.როდესაც მამა დაავადებულია დაზიანებული გენი
გადაეცემა ქალიშვილს.

მახასიათებლები:
1.არასოდეს გადაეცემა მამიდან ვაჟს
2.დაავადებული მამისა და ჯანმრთელი დედის ყველა ქალიშვილი
დაავადებულია.
3.დაავადებული მამისა და ჯანმრთელი დედის ყველა ვაჟი ჯანმრთელია
4.დაავადებული ქალების და ჯამრთელი მამაკაცების ვაჟების 50%-ს და
ქალიშვილების 50%-ს აქვთ შანსი იყვნენ დაავადებულები.
5.დაავადებული მამაკაცები როგორც წესი უფრო მძიმედ ავლენენ დაავადებების
ნიშნებს ვიდრე ქალები.
6.უფრო ხშირად ქალები არიან დაავადებულები.X-შეჭიდული დომინანტური
დაავადებების რიცხვი ბევრად მცირეა X-შეჭიდულ რეცესიულ დაავადებებთან
შედარებით.

104
X ქრომოსომასთან შეჭიდული დომინანტური დაავადებებია:
1.ჰიპერტრიქოზი
2.რეტის სინდრომი
3.პიგმენტის შეუკავებლობა
4.არასრული ამილოგენეზი
X შეჭიდული რეცესიული მემკვიდრეობა-X შეჭიდული გენი მამაკაცებში
ყოველთვის ექსპრესირდება,თუ ქალს აქვს ერთი რეცესიული და ერთი
დომინანტური ალელი,ის კლასიფიცირდება როგორც რეცესიული ალელის X
შეჭიდული მატარებელი.მამაკაცები ვერ იქნებიან X შეჭიდული მატარებლები
რადგან ნიშანთვისება ყოველთვის ექსპრესირდება.
მახასიათებლები:
1.მამაკაცები უფრო ხშირად ავადდებიან ვიდრე ქალები.
2.დაავადებული მამაკაცები არასოდეს გადასცემენ დაზიანებულ გენს თავიანთ
ვაჟებს.
X ქრომოსომასთან შეჭიდული რეცესიული დაავადებები:
1.ალპორტის სინდრომი
2.დიუშენის და ბეკერის კუნთოვანი დისტროფია
3.ფერთა განურჩევლობა(წითელ-მწვანე)
4.ჰემოფილია
5ნორიეს დაავადება

105
 6.7.ცვალებადობის ფორმები
არჩევენ მემკვიდრეობით,არამემკვიდრეობით,და ონტოგენეზურ ცვალებადობას.
1.მემკვიდრეობითი ცვალებადობა-ამ დროს იცვლება გენოტიპიც და ფენოტიპიც.
2.არამემკვიდრული ანუ მოდიფიკაციური ცვალებადობა-გენოტიპი არ
იცვლება,ხოლო ფენოტიპი იცვლება გარემო ფაქტორების ზემოქმედებით.
3.ონტოგენეზური ცვალებადობა-არის ცვლილებები ინდივიდუალური
განვითარების პროცესში მაგ:ადამიანის განვითარება,ბაყაყის განვითარება ამ დროს გენოტიპი
არ იცვლება ფენოტიპი კი.
მემკვიდრეობით ცვალებადობაში არჩევენ მუტაციურ და კომბინაციურ ცვალებადობას
კომბინაციური ცვალებადობა-მშობლების გენთა ახალი შეთანწყობაა ზიგოტაში
რაც ვლინდება განსხვავებული ფენოტიპით.
მუტაციურ ცვალებადობაში არჩევენ 2 ფორმას:გენური და ქრომოსომული
გებური-აუტოსომური,სქესთან შეჭიდული,და სომატური დაავადებები
აუტოსომაში ლოკალიზებული გენური დაავადებებია:
1.ალბინიზმი-იმ გენის მუტაციითაა განპირობებული რომელიც პასუხისმგებელია
პიგმენტის არსებობაზე.
2.პროგერია-ნაადრევი სიბერე დაკავშირებულია იმ გენის მუტაციაზე რომელიც
პასუხისმგებელია გარსის შენებაზე.
3.პოლიდაქტილია-მრავალთითიანობა
4.არაქნოდაქტილია-წარზიდული ნაწილების წაგრძელება
5.აქონდროპლაზია-არაპროპორციული ჯუჯობა
6.შიზოფრენიის სხვადასხვა სინდრომი,ყრუ-მუნჯობა
7.გამელოტება კაცებში(დომინანტური)
8.გამელოტება ქალებში(რეცესიული)
9.შაქრიანი დიაბეტი
10.პოდაგრა-რევმატული დაავადება
11.ჰიპერტრიქოზი-გათმიანება
12.ნამგლისებრი ანემია
ქრომოსომაში ლოკალიზებული ანუ სქესთან შეჭიდული
დაავადებებია :
1.ჰემოფილია
2.დალტონიზმი
3. კბილის მინანქრის ცვეთა
4.მორისის სინდრომი x ქრომოსომასიაშია ლოკალიზებული
5.სინდაქტილია y ქრომოსომასიაშია ლოკალიზებული
6..დიუშენის სინდრომი-კუნთების ატროფია x ქრომოსომაშია ლოკალიზებული
სომატური მუტაციები-დაკავშირებულია სომატური უჯრედების
ცვლილებებთან რაც ასევე გენების კონტროლით ხდება.ცხოველურ ორგანიზმებში
დაკავშირებულია სიმსივნურ დაავადებებტან,ხოლო მცენარეებში შეიძლება გამოხატული
იყოს ფერის ცვლილებით.სენპოლიას ერთი და იმავე მცენარეზე შეიძლება იყოს
განსხვავებული ფერის ყვავილები.
ქრომოსომული მუტაციები-განარჩევენ ქრომოსომის სტრუქტურის ცვლილებით
მიმდინარე მუტაციებს ანუ ქრომოსომულს და რიცხვის ცვლილებით მიმდინარე გენომურ
მუტაციებს.

106
 ქრომოსომული მუტაციებია:
1.დელეცია- ქრომოსომის რომელიმე უბნის ამოვარდნა ან მოცილება მაგ:ადამიანის მე-5
წყვილ ქრომოსომაში ერთ-ერთი ქრომოსომის უბნის მოცილება იწვევს დაავადებას,რომელსაც
კატის კნავილის სინდრომი ეწოდება.დელეციით გამოწვეულ დაავადებებს
მიეკუთვნება:ვოლფ-ჰირშონის,WAGR-ის,დი-ჯორჯის,ანგელმანის და პრადერვილის
სინრომები.
ვოლფ-ჰირშონის სინდრომი-ახასიათებს ძალიან მძიმე ფორმის ფიზიკური განვითარების
შეფერხება,მიკროცეფალია,გაპობილი ტუჩი და სასა და გულის ძგიდის დეფექტები.ასეთ
ადამიანებს აქვთ სახის დამახასიათებელი ნაკვთები.როგორიცაა ფართო და წინ წამოწეული
ცხვირი,ეპიკანტური ნაოჭი,დაბლა მდგომი ყურები,ხშირია ეპილეფსია.ეს დაავადება
გამოწვეულია მე-4 ქრომოსომოსომის მოკლე მხრის(4p) ტერმინალური ნაწილის დელეციით.

WAGR-ის სინდრომი-იშიფრება როგორც ვილმსის სიმსივნე,ანირიდია,უროგენიტალური

ანომალიები,მენტალური განვითარების ჩამორჩენა.ვილმსის სიმსივნე არის თირკმლის
ავთვისებიანი სიმსივნე,რომელიც ადამიანებს ბავშვობის ასაკში ემართებათ.ანირიდიის დროს
ადამიანი თვალის ფერადი გარსის გარეშე იბადება თუმცა ზოგიერთ პაციენტს შესაძლოა
ქონდეს ფერადი გარსის ჩანაცვლება.უროგენიტალური ანომალიები სხვადასხვა პაციენტში
სხვადასხვაგვარდ არის გამოხატული.ზოგ შემთხვევაში ფიქსირდება გაურკვეველი
გენიტალიები.ეს დაავადება გამოწვეულია მე-11 ქრომოსომის მოკლე მხრის(11p) დელეციით.

107
 დი-ჯორჯის სინდრომი-ახასიათებს კრანიოფაციალური,გულ-სისხლძარღვთა და
იმუნოლოგიური დარღვევები.ინდივიდებს აქვთ დისმორფული სახე,გულის ძგიდის
დეფექტები,პარათირეოიდული ჯირკვლის განუვითარებლობა.ეს დეფექტები გამოწვეულია
ნეირონთა მიგრაცის დარღვევით განვითარებად ემბრიონში.ეს დაავადება გამოწვეულია 22-ე
ქრომოსომის გრძელი მხრის(22q)დელეციით.

ანგელმანის სინდრომი-ხასიათდება ბავშვის განვითარების შეფერხებით.მოკლე

ტანი,დასწავლის უნარის დაქვეითება,კორდინაციის დარღვევა,კრუნჩხვები.პაციენტების დიდ
ნაწილს აღენიშნება გულის პრობლემები,მეტყველებასთან დაკავშირებული პრობლემების და
უცნაური სახის გამომეტყველება.ეს დაავადება გამოწვეულია მე-15 ქრომოსომის გრძელი
მხრის(15q) დელეციით მხოლოდ იმ ქრომოსომაზე რომელიც მიღებულია დედისგან ხოლო
მამისგან მიღებული გენები იმპრიტირებულია.

პრადერვილის სინდრომი-ახასიათებს ნაყოფის აქტივობის დაქვეითება მუცლადყოფნის

პერიოდში.მძიმე ჰიპოტონია დაბადებისას და კვებასთან დაკავშირებული პრობლემები მე-6
თვემდე.ერთიდან ექვს წლამდე ასაკში ასეთ ბავშვებს უვითარდებათ ჰიპერფაგია,რაც იწვევს
ჭარბ წონას.ეს დაავადება გამოწვეულია მე-15 ქრომოსომის გრძელი მხრის(15q)დელეციით იმ
ქრომოსომაზე რომელიც მიღებულია მამისგან,ხოლო დედისგან მიღებული გენები
იმპრიტირებულია.

108
 2.დუბლიკაცია-ქრომოსომული უბნების გაორმაგება.დუბლიკაციით გამოწვეულ დაავადებას
მიეკუთვნება შარკომარ-თუსის სინდრომი.
შარკომარ-თუსის სინდრომი-წარმოადგენს ნევროლოგიურ მდგომარეობას რომლის დროსაც
ადგილი აქვს კუნთების სისუსტეს და მძიმე ნეიროპათიას.რომელიც ძირითადად აზიანებს
კიდურებს.ხშირია აგრეთვე მუხლის სისუსტე რომელიც იწვევს ფეხის უეცარ ჩაკეცვას.ეს
დაავადება გამოწვეულია პერიფერიული მიელინის მაკოდირებელი PMP 22 გენის
დუბლიკაციით რომელიც მდებარეობს მე-17 ქრომოსომის გრძელ მხარზე(17q).
3.ინვერსია-ქრომოსომული უბნების 180 გრადუსით შემობრუნება
4.ტრანსლოკაცია- ერთ ქრომოსომაში ან ქრომოსომებს შორის უბნების გაცვლა მაგ:ლეიკემიის
95% ტრანსლოკაციითაა განპირობებული.ტრანლოკაციით გამოწვეულ დაავადებას
მიეკუთვნება ქრონიკული მიელოიდური ლეიკემია.
ქრონიკული მიელოიდური ლეიკემია-აზიანებს სისხლის უჯრედებს.ამ დროს ძვლის ტვინში
ხდება ნორმალური სისხლის უჯრედების ჩანაცვლება ავთვისებიანი ლეიკემიური
უჯრედებით.დაავადებულ ადამიანებს აქვთ ანემია,სისხლის შედედების პრობლემები და
დაქვეითებული იმუნიტეტი.ეს დავადება გამოწვეულია მე-9 და 22-ე ქრომოსომებს შორის
გრძელი მხრების ტრანსლოკაციით(9q და 22q).

109
გენომურ მუტაციებში არჩევენ 2 ფორმას:
1.ანეუპლოიდია-როდესაც რომელიმე ქრომოსომულ წყვილზე ქრომოსომის მომატება ან
მოკლება ხდება მაგ:ასეთია ტერნერ-შერესევკის სინდრომი რომელიც 23-ე წყვილში ანუ
სასქესო წყვილში არის ერთი ქრომოსომით ნაკლები და მონოსომიაა,კლაინფელტერის
სინდრომი დამახასიათებელია მამაკაცებისთვის 23-ე წყვილში და მათ ერთი ქრომოსომით
მეტი აქვთ ანუ ტრისომიაა.დაუნის სინდრომი არის 21-ე წყვილი ქრომოსომის
ტრისომია,ედვარდსის სინდრომი 18-ე წყვილი ქრომოსომის ტრისომია.

2.პოლიპლოიდია-როდესაც კარიოტიპში ყოველ წყვილზე ხდება ქრომოსომების

მომატება ანუ ჯერადი რიცხვით გაზრდა.მაგ:2n,4n,8n და ა.შ. მუტაციის ეს ფორმა
გამოიყენება მცენარეთა სელექციაში უხვმოსავლიანი ჯიშების მისაღებად.

110
 6.8.არამემკვიდრეობითი ანუ მოდიფიკაციური
ცვალებადობის მაგალითები
ფურისულას ყვავილის შეფერილობა შეიძლება იყოს
თეთრი, ვარდისფერი,იასამნისფერი,ცისფერი სხვადასხვა ტემპერატურის
პირობებში.ჰორტენზიას სხვადახვა შეფერილობა განპირობებულია ნიადაგის
მჟავიანობით.ისარას წყალში მცხოვრები მცენარის სხვადასხვა ფორმის ფოთლები წყალში
წყლის ზედაპირთან ახლოს და ზემოთ.მოდიფიკაციური ცვალებადობითაა ცხოველებში
განპირობებული ბეწვის სეზონური ცვლილება .მსხვილი რქოსანი პირუტყვის
წველადობის გაზრდა საკვები რაციონის გაზრდით ასევე მოდიფიკაციური
ცვალებადობაა, მაგრამ მათ წველადობას ვერანაირად ვერ ავიყვანთ მერძეული
ჯიშისათვის დამახასიათებელ წველადობამდე რადგან ის გენში არის ჩადებული
ფენოტიპის ცვლილების ფარგლებს გენოტიპის ფარგლებში რეაქციის
ნორმა ეწოდება.რეაქციის ნორმით ვახასიათებთ მოდიფიკაციურ ცვალებადობას და
გრაფიკულად შეიძლება გამოვსახოთ ვარიაციული მრუდით.წველადობას ახასიათებს
ფართო რეაქციის ნორმა, ხოლო რძის ცხიმიანობას ვიწრო რეაქციის ნორმა.

111
 თავი 7.ევოლუციური მოძღვრება
7.1.ევოლუცია
ევოლუცია-ნიშნავს ცვლილებას მარტივიდან რთულისაკენ გარდაქმნას.ცოცხალი სამყაროს
ცვლილებისა და განვითარების ანუ ევოლუციის შესახებ სხვადასხვა მოსაზრება არსებობს.
კრეაციონიზმი-ამ მოსაზრების მიხედვით ბუნების მრავალფეროვნება ღმერთმა შექმნა და
დღეს ბუნებაში იმდენივე სახეობაა რამდენსაც ღმერთმა მისცა დასაბამი.ამ მოსაზრებას
ლინეც იზიარებდა.კარლ ლინემ მოგვცა პირველი კლასიფიკაცია (ანუ ტაქსონომიური
ერთეული)
სახეობა-გვარი-რიგი-კლასი

თანამედროვე კლასიფიკაცია კი ასეთია:

სახეობა-გვარი-ოჯახი-რიგი-კლასი-ტიპი-სამეფო
ლამარკის მოსაზრებით ევოლუციის ძირითადი მამოძრავებელი ძალაა ყოველი ცოცხალის
სწრაფვა სრულყოფილებისაკენ.მაგ:ჟირაფმა კისერი დაიგრძელა ვარჯიშის შედეგად რათა
ხიდან მიეღო საკვები.ლამარკმა შინაგან სწრაფვას სრულყოფილებისაკენ გრადაცია
უწოდა.ლამარკის დამსახურება ბიოლოგიური მეცნიერების წინაშე გამოიხატება იმაში ,რომ
მან;
1.ჩამოაყალიბა პირველი ევოლუციური თეორია
2.აღიარა ნათესაობა სახეობებს შორის
3.ცხოველები დაყო ხერხემლიანებად და უხერხემლოებად
4.ივარაუდა რომ ადამიანი მაიმუნისგან წარმოიშვა
5.მეცნიერებაში შემოიტანა ტერმინები ბიოლოგია და ბიოსფერო

112
 დარვინი მიიჩნევდა ,რომ ევოლუციის ძირითადი მამოძრავებელი ძალებია:

1.მემკვიდრული ცვალებადობა(მუტაცია)
2.არსებობისთვის ბრძოლა
3.ბუნებრივი გადარჩევა

ევოლუციის საფუძველი და მასალაა მემკვიდრული ცვალებადობა ანუ მუტაცია.

დარვინის ისტორიული დამსახურება იმაში მდგომარეობს,რომ მან აღმოაჩინა ცოცხალი
სამყაროს განვითარების კანონები,კერძოდ:
1.ახსნა სახეობათა მრავალფეროვნების მიზეზი,მათი შეგუებულობა სხვადასხვა გარემო
პირობებისადმი და განვითარება.უარყო მოძღვრება თავდაპირველი მიზანშეწონილობის
შესახებ
2.აღიარა ნათესაური კავშირები სახეობებს შორის
3.გამოავლინა ევოლუციური პროცესის ფაქტორები:მემკვიდრული ცვალებადობა,ბრძოლა
არსებობისათვის და ბუნებრივი გადარჩევა

ევოლუციის თანამედროვე თეორიას სინთეზურ თეორიას უწოდებენ.მისი დებულებებია:

1.ევოლუციის ელემენტარული ერთეულია პოპულაცია და არა სახეობა როგორც დარვინი
მიიჩნევდა და არც ცალკეული ინდივიდი როგორც ლამარკი ფიქრობდა.
2.ევოლუციის მასალაა მუტაცია
3.ბუნებრივი გადარჩევა შეგუებულობის,სახეობათა მრავალფეროვნების და ასევე
ზესახეობრივი ტაქსონომების წარმოქმნის მიზეზია.
4.სახეობა-პოპულაციების სისტემაა
5.სახეობის წარმოქმნა ხდება რეპროდუქციული იზოლაციით (თავისუფალი შეჯვარება არ
ხდება) უპირატესად გეოგრაფიული იზოლაციის პირობებში
ბუნებრივი გადარჩევის წინაპირობებია:
1.არსებობისთვის ბრძოლა
2.გენეტიკური ნაირგვარობა ანუ მუტაციები
3.გამრავლების პროგრესია

113
 არსებობისათვის ბრძოლის ფორმებია:
1.შიდასახეობრივი-ერთი სახეობის წარმომადგენლებს შორის მიმდინარეობს.ის
არსებობისათვის ბრძოლებს შორის ყველაზე მძაფრია

2.სახეობათაშორისი-ურთიერთობა სხვადასხვა სახეობის ინდივიდებს შორის

მიმდინარეობს.მაგ:დამოლიდებულება მტაცებელი-მსხვერპლი,პარაზიტი-მასპინძელი

3.ბრძოლა გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან-(ტემპერატურა,ტენიანობა და ა.შ.) მაგ:

კაქტუს წყლის ნაკლებობასთან დაკავშირებით ფოთლები გადაექცა ეკლებად,რადგან წყლის
აორთქლება შემცირდეს

114
არსებობისათვის ბრძოლისას გარდაუვალია გარემო პირობებთან ცუდად
შეგუებული ფორმების ელიმინაცია ანუ გადაშენება.არსებობისათვის
ბრძოლის შედეგია ბუნებრივი გადარჩევა.ბუნებრივი გადარჩევა ეწოდება
პროცესს,რომლის დროსაც გადარჩებიან და შემდგომ შთამომავლობას
დატოვებენ ის ინდივიდები,რომელთაც აღნიშნულ პირობებში
სასარგებლო მემკვიდრეობითი ცვლილებები გააჩნიათ.

115
 7.2.ბუნებრივი გადარჩევის ფორმები
1.მასტაბილიზებელი გადარჩევა-ამ დროს გარემო პირობები არ იცვლება ამიტომ
უპირატესად გადარჩებიან უკვე არსებული გარემოსთან შეგუებული ნიშანთვისების მქონე
ინდივიდები(შუალედური ნიშნები), ხოლო ახალი ნიშანთვისების მქონე ინდივიდები
იღუპებიან,გაიცხრილებიან.მაგ: წყალსატევის ნაპირთან ბინადარი ბაყაყის
შეფერილობა შეხამებულია გარემოსთან თუ ბაყაყის პოპულაციაში გამოერია განსხვავებული
შეფერილობის ინდივიდები ისინი გაიცხრილებიან მტაცებელი ფრინველების მიერ,რადგან
გარემოს ფონზე შესამჩნევი იქნებიან,ე.ი. უკეთეს მდგომარეობაში არიან უკვე არსებული
ფორმები.მასტაბილიზებელი გადარჩევა გრაფიკულად გამოიხატება შემდეგნაირად.

2.მამოძრავებელი გადარჩევა-ამ დროს გარემო პირობები იცვლება და უკეთეს

მდგომარეობაში აღმოჩნდებიან არა უკვე არსებული ფორმები,არამედ რომელიმე კიდურა
ნიშანთვისების მქონე ინდივიდები.კლასიკური მაგალითია ინდუსტრიული მელანიზმის
მოვლენა.მე-19 საუკუნეში ფაბრიკა ქარხნების რიცხვის ზრდასთან ერთად გაიზარდა
გამონაბოლქვის რაოდენობა და ხეების მერქანი დაიფარა ჭვარტლით.არყის ხის
მზომელა(პეპელა) ჩვეულებრივ არყის ხის ფონზე თეთრია და შესაბამისად თეთრ მერქანზე
შეუმჩნეველია.ჭვარტლით დაფარვის შედეგად ისინი უკვე შესამჩნევი გახდნენ და
ფრინველების მიერ მასიურად განადგურდნენ.შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში
აღმოჩნდებიან პოპულაციაში მუტაციის შედეგად გადარჩენილი ფორმები,რომლებიც
ფრინველების მიერ შეუმჩნეველნი არიან და მრავლდებიან.

116
3.დიზრუპტული გადარჩევა-გარემო პირობები იცვლება რის შედეგადაც ერთდროულად
ვითარდება 2 განსხვავებული ფორმა მაგ:მოკლენისკარტიანი და დიდნისკარტიანი შავ
მუცელა მთიულები,მოკლე ფეხებიანი და გრძელფეხებიანი მგელი,მოლუსკების სხვადასხვა
ფერის ნიჟარის მქონე ფორმების არსებობა.დიზრუპტული გადარჩევის დროს შეიძლება
ადგილი ჰქონდეს ნიშანთვისებათა მკვეთრ დაცილებას -დივერგენციას რაც უზრუნველყოფს
ერთი სახეობიდან ორი ახალი სახეობის წარმოქმნას.

ბუნებრივი გადარჩევის შედეგია:შეგუებულობა და სახეობათა მრავალფეროვნება.ბუნებრივი

გადარჩევი შედეგად ორგანიზმში გამომუშავდება გარკვეული შეგუებულობანი,რაც
უზრუნველყოფს გარემოსთან უკეთ შეგუებას.
შეგუებულობის ანუ ადაპტაციის სახეებია:
1.მორფოლოგიურ სტრუქტურული-ამ დროს ორგანიზმი ეგუება გარემოს გარეგანი
აგებულებითა და შეფერილობით.ადაპტაციის ამ ფორმაში განარჩევენ:მფარველობით
შეფერილობას ,გამაფრთხილებელ შეფერილობას და მიმიკრიას
მფარველობითი შეფერილობა-მისი მაგალითებია მწვანე კალიას შეფერილობის შეხამება
გარემოსთან,თეთრი კურდღელი თეთრ თოვლზე,სხვადასხვა ცხოველში
სეზონურად ფერის ცვლილება.

117
გამაფრთხილებელი შეფერილობა-კარგად დაცული სახეობები ხასიათდებიან მკვეთრი
შეფერილობით.მაგ:შხამიანი ჯირკვლების მქონე ამფიბიები,ქვეწარმავლები ხასიათდებიან
მკვეთრი ფერით.ჭიამაიას ლამაზი შეფერილობა ფრინველებს აფრთხილებს,რომ საკვებად
ვარგისი არ არის.

მიმიკრია-ნაკლებად დაცული სახეობები კარგად დაცულ სახეობებს ემსგავსებიან

ფერით,ფორმით.მაგ უშხამო გველი ემსგავსება შხამიან გველს,ჩვეულებრივი ბუზი ემსგავსება
კრაზანას.მცენარე ქვის ყვავილი ემსგავსება ქვას,ზოგიერთი მწერი თავისი ფორმით გავს
ტოტს.

118
2.ფიზიოლოგიური ადაპტაცაია-ამ დროს ორგანიზმი შინაგანი აგებულებით კერძოდ
ცხოველქმედებით შეგუებულია გარემოს კონკრეტულ პირობებს.მაგ:ანაბიოზი(მსვენებარე
მდგომარეობა და ზამთრის ძილი)ამ დროს ორგანიზმში ცხოველქმედების პროცესი
შენელებულია.ზღვის ფრინველებისათვის რომლებიც მარილიან წყალს ღებულობენ
დამახასიათებელია სპეციალური მარილის მოსაშორებელი ჯირკვლები.უდაბნოს
ორგანიზმები მაგ:აქლემი ცხიმს იყენებს წყლის წყაროდ ზოგიერთ ორგანიზმს ახასიათებს
სურნელოვანი ჯირკვლები მამრის მისაზიდად

3. ქცევითი ადაპტაციები-მისი მაგალითებია:მიგრაციები,შთამომავლობაზე

ზრუნვა,ნადავლის ერთობლივი მოპოვება,საქორწილო რიტუალები,ლაბადიანი ხვლიკი
მტრის მოახლოებისას ლაბადს შლის.პირველად მეხსიერებას იმპრინტიგი
ეწოდება.იმპრინტიგი ქცევითი ადაპტაციაა.შეგუებოლობა აბსოლიტური არ არის არამედ
შეფარდებითია.

119
 7.3.მიკროევოლუციის ფაქტორები
მიკროევოლუცია შიდასახეობრივი ევოლუციაა.მიკროევოლუციურ ფაქტორებს
მიეკუთვნება:
1.მუტაციები-სპონტანურად წარმოიქმნება ის შეიძლება იყოს სასარგებლო,ნეიტრალური
და საზიანო.მუტაციების უმრავლესობა რეცესიულია და ფენოტიპურად მანამ არ
ვლინდება,სანამ პოპულაციაში ერთნაირი მუტაციის მქონდე ინდივიდები არ
დაგროვდება.მუტაციები ზრდის პოპულაციების მრავალფეროვნებას,რადგან მუტაცია
სპონტანურია,მას არავითარი მიმართულება არ აქვს.
2.პოპულაციური ტალღები-პოპულაციაში ინდივიდთა რიცხვის ცვლა.
3.გენთა დრეიფი-შემთხვევითი არამიმართული ცვლილება პოპულაციის ან სახეობის
შიგნით,მაგ:შემთხვევითი მოვლენის მიწისძვრის,ხანძრის შედეგად
განადგურდებიან,როგორც დომინანტური ისე რეცესიული ნიშანთვისებების მქონე
ინდივიდები.

4.გენთა ნაკადი-გულისხმობს რომ პოპულაციებს შორის მოხდება გენთა ცვლა.

5.იზოლაცია-ახალი სახეობის წარმოქმნას იწვევს ბიოლოგიური ანუ რეპროდუქციული

იზოლაცია(ანუ სახეობის შიგნით ინდივიდებს შორი აღარ ხდება შეჯვარება)ბიოლოგიური
იზოლაცია შეიძება გამოწვეული იყოს გეოგრაფიული ან ეკოლოგიური იზოლაციით.

120
 7.4.ევოლუციის ძირითადი მიმართულებები
1.აროგენეზი ანუ არომორფოზი-ორგანიზაციის დონის ამაღლებაა,რომელსაც თან ახლავს
ახალი კლასის,ტიპის წარმოქმნა.მაგ:ორსაკნიანი გულიდან სამსაკნიანი გულის და შემდეგ 4
საკნიანი გულის წარმოქმნა.არომორფოზია რასაც თან ახლდა თევზების
ამფიბიების,ქვეწარმავლების,ძუძმწოვრების კლასის წარმოქმნას.აროგენეზის
მაგალითებია;მცენარეებში გამტარი ქსოვილების ფოტოსინთეზის პროცესის თესლისა და
ნაყოფის წარმოქმნის და ასევე ყვავილის წარმოქმნა.ძუძუმწოვრებში ბალნიანი
საფარველი,საშვილოსნოს განვითარება,ცოცხალმშობიარობა,ნაშიერის რძით
გამოკვება,სხეულის მუდმივი ტემპერატურის შენარჩუნება,ფილტვებით სისხლის მიმოქცევის
და თავის ტვინის განვითარება

2.ალოგენეზი ანუ იდიოადაპტაცია-მცირე ევოლუციური ცვლილებები,რომელიც ხელს

უწყობს კონკრეტულ გარემო პირობებთან ვიწრო შეგუებულობას არ ხდება ორგანიზაციის
დონის გართულება და ცხოველქმედების ინტენსივობის ზრდა.ალოგენეზს თან ახლავს
სახეობების,გვარების,ოჯახების წარმოქმნა ალოგენეზის მაგალითებია:კვების
თავისებურებებთან დაკავშირებული სხვადასხვა ტიპის პირის აპარატების და ფრინველებში
სხვადასხვა ფორმის ნისკარტის განვითარება.დამტვერვის შეგუებულობების წარმოქმნა
ნაყოფისა და თესლების გავრცელების,ასევე აორთქლების შეგუებულობის წარმოქმნა.

3.კატაგენეზი ანუ დეგენერაცია-იწვევს ორგანიზაციის დონის გამარტივებას ხშირად

დაკავშირებულია პარაზიტულ ცხოვრებასთან.გამარტივებას თან ახლავს გარკვეული
შეგუებულობების წარმოქმნა.მაგ:ენდოპარაზიტი ჭიები,მათ სუსტად აქვს განვითარებული
ნერვული სისტემა არ აქვთ საჭმლის მომნელებელი სისტემა, რადგან მასპინძლის ხარჯზე
ცხოვრობენ.აქვს გარკვეული შეგუებულოებები მაგ:მისაწოვრები და კაუჭები,რომლითაც
კარგად ემაგრებიან ნაწლავის კედლებს.

121
ბიოლოგიური პროგრესი-მისთვის დამახასიათებელია ინდივიდთა რიცხვის ზრდა,არეალის
გაფართოება,პოპულაციების რიცხვის ზრდა.მას ხელს უწყობს სამივე
მიმართულება:აროგენეზი,ალოგენეზი, კატაგენეზი.
ბიოლოგიური რეგრესი-მისთვის დამახასიათებელია ინდივიდთა რიცხვის შემცირება
არეალის შევიწროვება და ბიოლოგიური რეგრესი ძირითადად ხდება კატასტროფების
შედეგად.

7.5.ბიოგენეტიკური კანონი
ჰეკელმა და მიულერმა ჩამოაყალიბეს კანონი,რომლის მიხედვითაც ორგანიზმი
ინდივიდუალური განვითარების პროცესში იმეორებს თავის ისტორიულ განვითარებას ანუ
ონტოგენეზი არის ფილოგენეზის ისტორიული განვითრების მოკლე გამეორება.ამ კანონს
ჰეკელ-მიულერი კანონი უწოდეს.

7.6.სახეობათა წარმოქმნის ფორმები

არჩევენ 2 ფორმას გეოგრაფიული სახეობათ წარმოქმნა(ალოპატრიული) და
ეკოლოგიური(სიმპატრიული)
გეოგრაფიული-დაკავშირებულია საწყისი სახეობის არეალის გაფართოებასთან ან
ფიზიკური ზღუდეებით(მთა მდინარე,და ა.შ.) მის გამოყოფასთან.მაგალითები:ციმბირული
ლარიქსი საკმაოდ შორს გავრცელდა.
აღმოსავლეთით დაცილებულ პოპულაციებს შორის თანდათან შეწყდა გენთა ნაკადი.მოხდა
რეპროდუქციული იზოლაცია და მივიღეთ 2 სახეობა :ციმბირული და დასავლური
ლარიქსი.ასევე შროშანების მონათესავე სახეობები. მყინვარის შემოჭრამ გახლიჩა მათი
ერთიანი არეალი.დარვინისეული მთიულები სამხრეთ ამერიკის კონტინეტიდან
განსახლდნენ სხვა კუნძულებზე და შესაბამისად მოგვცეს სხვადასხვა სახეობები.

122
 ეკოლოგიური სახეობათ წარმოქმნა-ხორციელდება საწყისი სახეობის არეალის ფარგლებში
ამ დროს იზოლაცია იწვევს შეჯვარების ვადებისა და ადგილის შეუსაბამისობა,ცხოველების
ქცევა,სხვადასხვა საკვებით კვება.სიმპატრიული სახეობათწარმოქმნის მიზეზი შეიძლება
იყოს პოლიპლოიდია.მაგ: ბუზის ორი სახეობა ჰავაის კუნძულზე იკვებება სხვადასხვა
საკვებით,ასევე სეკანის კალმახის პოპულაციები მკვეთრად განსხვავდებიან ტიფობის
ვადებით და საქვირითე ადგილით.მცენარე ხრიალას პოპულაციები განსხვავდება
ყვავილობის ვადებით.

123
 7.7.ევოლუციის დამამტკიცებელი საბუთები
ორგანიზმების ერთანი წარმოშობა დასტურდება ჰომოლოგიური და ანალოგიური
ორგანოების არსებობის საშუალებით(შედარებით ანატომიის არგუმენტებია)
1.ჰომოლოგიური ორგანოები-რომლებიც წარმოშობითა და აგებულებით მსგავსია
შესასრულებელი ფუნქციებით კი განსხვავდებიან.ხერხემლიანთა კიდურები წარმოშობით
მსგავსია ძვლოვანი ფუნქციებით კი განსხვავდებიან.ზოგი ემსახურება ფრენას,ზოგი
ცურვას,ზოგი სირბილს და ა.შ. მცენარეებში ჰომოლოგიური ორგანოებია:ფესვის,ღეროსა და
ფოთლის სახელცვლილებები მაგ:კიტრის ულვაში და კაკტუსის ეკალი,ასევეა კარტოფილის
გორგალი და ჯინჭრის ფესურა,ტიტას ბოლქვი და მარწყვის პწკალი.

2.ანალოგიური ორგანოებია-რომლებიც წარმოშობით განსხვავდებიან შესასრულებელი

ფუნქციებით კი მსგავსი არიან.მაგ:ხერხემლიანებისა და თავფეხიანი მოლუსკების
თვალები,მდინარის კიბოსა და თავკომბალას ლაყუჩები,სპილოს შუანები(ეშვებია) და ლომ-
ვეშაპის შუანები(მჭრელებია) მწერის და ფრინველის ფრთა.
ჰომოლოგიური ორგანოების არსებობა დივერგენციული ევოლუციის შედეგია.ანალოგიური
ორგანოების არსებობა კონვერგენციულის.კორვენგეცია არის არამონათესავე ნიშანთვისებათა
დამთხვევა.

124
 დივერგენცია- ნიშანთვისებათა დაცილების პროცესია, რომლის დროსაც წარმოიქმნება
ახალი სახეობა.
პალეონტოლოგია-შეისწავლის ნამარხ ნაშთებს და ავლენს მათ მსგავსება განსხვავებას
თანამედროვე ფორმებთან.ნამარხ ფორმებს მიეკუთვნება არქეოპტერიქსი მასში
გაერთიანებულია ქვეწარმავლისა და ფრინველის ნიშანთვისებები.

ასევე ნამარხი ფორმაა მხეცკბილა, რომელშიც გაერთანებულია ქვეწარმავლისა და

ძუძუმწოვრების ნიშნები.ფსილოფიტები ის არის გარდამავალი ფორმა წყალცენარესა და
გვიმრისნაირებს შორის.

125
ამჟამად არსებობს გარდამავალი ფორმები ანუ ორგანიზმები რომლებშიც ერთიანდება
სხვადასხვა სახეობის კლასის ნიშნები.მაგ:იხვნისკარტა,იქედნა კვერცხისმდებელი
ძუძუმწოვრებია, ასევე ევგლენა ახასიათებს ცხოველისა და მცენარისთვის დამახასიათებელი
ნიშნები.

ზოგიერთი სახეობისათვის დადგენილია ფილოგენეზური რიგები,რომელიც კონკრეტული

სახეობის ევოლუციური განვითარების გზას ასახავს.მაგ:ცხენის ფილოგენეზური რიგებია:
ერიჰიპუსი-მერიჰიპუსი-ჰიპარიონი-თანამედროვე ცხენი

126
 7.8.რუდიმენტები და ატავიზმები
ზოგჯერ ორგანიზმში რჩება ფუნქცია დაკარგული ორგანო,რომელსაც რუდიმენტი
ეწოდება მაგ:ვეშაპში უკანა კიდურის სარტყლის ნაშთი,ადამიანში
კუდუსუნის მალები,ყურის ნიჟარის კუნთები,სიბრძნის კბილი,ბრმა ნაწლავი,მესამე
ქუთუთო თვალში,გველის ჩონჩხში კიდურების ნაშთები.რუდიმენტული ორგანო ყველა
ორგანიზმში არის.

ზოგჯერ ორგანიზმში რჩება ისეთი ნიშანი,რომელიც მისი შორეული წინაპრისთვის იყო

დამახასიათებელი ამას ატავიზმები ეწოდება.მაგ:ცხენში სამთითანობა და ზებრისებრი
შეფერილობა,თმიანი საფარველი, მრავალდვრილიანობა,რქა და ა.შ.

127
 კულტურულ მცენარეთა და შინაურ ცხოველთა
ჯიშების ევოლუციის მამოძრავებელი ძალებია:
1.ხელოვნური გადარრჩევა
2.არსებობისთვის ბრძოლა-მემკვიდრეობითი ცვალებადობის საფუძველზე
ხელოვნური გადარჩევის დროს ადამიანი ქმნის ახალ ჯიშებს,რომლებიც მის მიზნებს და
მოთხოვნებს შეესაბამებიან.ხელოვნური გადარჩევის დროს გადამრჩევი ფაქტორია თვითონ
ადამიანი,რომელიც მემკვიდრულ ცვალებადობას თავისი მიზნებისთვის სასელექციო
მასალად იყენებს.

128
 თავი 8.ეკოლოგია
8.1.ეკოლოგია
ტერმინი ეკოლოგია პირველად 1856 წელს ერნსტ ჰეკელმა გამოიყენა თავის ნაშრომში
"ორგანიზმთა ზოგადი მორფოლოგია".ეკოლოგია შედარებით ახალი დარგია,რომელიც
შეისწავლის ორგანიზმისა და გარემოს ურთიერთქმედებას.მის ინტერესთა სფეროს ცოცხალი
სისტემების ორგანიზაციის ზეორგანიზმული დონეები წარმოადგენს,იგი შეისწავლის
პოპულაციებს,თანასაზოგადოებებს,ეკოსისტემებსა და ბიოსფეროს.

ორგანიზმული და ზეორგანიზმული დონეების ეკოლოგიური ერთეულებია:

1.ბიოცენოზი ანუ თანასაზოგადოება-გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი

ორგანიზმების ანუ პოპულაციების კავშირი.
2.ბიოცენოზი ანუ ეკოსისტემა-ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების
ერთობლიობა
3.ბიოტოპი-არის ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან
ერთად.
ბიოგენოცენოზი=ბიოტოპს+ბიოცენოზი
ბიომი-გაერთიანებები რომლებიც მოიცავენ მსგავს კლიმატურ პირობებს და ეკოსისტემების
გეოგრაფიულ არეს.მაგ:ტუნდრა,ტაიგა,სტეპები,უდაბნოები და ა.შ

129
 .
ბიოსფერო-ეკოსისტემის ერთობლიობა ანუ დედამიწის გარსი,რომელიც ცოცხალი
ორგანიზმებითაა დასახლებული.

8.2.ეკოლოგიური ფაქტორები
1.აბიოტური ფაქტორები-არაცოცხალი ბუნების კომპონენტები
ა)კლიმატური ფაქტორები-სინათლე, ტემპერატურა,ტენიანობა.
ბ)ედაფოგენური ფაქტორები-ნიადაგის ტიპები
გ)ოროგრაფიული-რელიეფის ტიპები
დ)ბიოქიმიური-წყლის ნიადაგის,ჰაერის ქიმიური შემადგენლობა
2.ბიოტური ფაქტორები-ცოცხალ ორგანიზმებს შორის ურთიერთქმედების ფორმები.
ა)ფიტოგენური-მცენარეთა შორის
ბ)ზოოგენური-ცხოველურ ორგანიზმებს შორის
გ)მიკრობიოგენური-ვირუსები,ბაქტერიები,უმარტივესები.
3.ანთროპოგენური-ადამიანის ზემოქმედება გარემოზე (შედის ბიოტურში)

8.3.ეკოლოგიურ ფაქტორთა საზღვრები

ფაქტორის იმ მნიშვნელობას რომელიც საუკეთესოა ორგანიზმის განვითარებისა და
ცხოველქმედებისათვის ოპტიმუმი ეწოდება.ფაქტორის ინტენსივობის იმ მინიმალურ და
მაქსიმალურ მნიშვნელობას,რომელთა მიღმაც ორგანიზმის სიცოცხლე საფრთხის წინაშე
დგება გამძლეობის ქვედა და ზედა ზღვარი ანუ მინიმუმი და მაქსიმუმი ეწოდება.
ფაქტორს,რომელიც სცილდება გამძლეობის საზღვრებს შემზღუდველი
ფაქტორი ეწოდება.(ანუ აქ სიცოცხლე არ არის)
გამძლეობის ზედა და ქვედა ზღვარს შორის დიაპაზონს ტოლერანტობის
ზონა ეწოდება.ოპტიმუმის მახლობლად კი გამოიყოფა კომფორტის ზონა მაქსიმუმთან და
მინიმუმთან ახლოს არის პესიმუმი ანუ დაღგუნვის ზონა.

130
 8.4.აბიოტური ფაქტორები
მზის გამოსხივების სპექტრში გვაქვს:
1.მოკლე ულტრაისფერი სხივები-რომელიც დამღუპველია ცოცხალი ორგანიზმებისათვის.
2.გრძელი ულტრაისფერი სხივები- აუცილებელია კანში D ვიტამინის წარმოქმნისათვის.
3.ხილული სინათლე-აუცილებელია ფოტოსინთეზის წარმოებისათვის.
4.ინფრაწითელი სხივები-სითბოს წყაროა.
სინათლესთან დამოკიდებულების მიხედვით მცენარეები იყოფა:ჩრდილის,ჩრდილის
ამტანი,სინათლის მოყვარული ანუ მაღალი იარუსის და დაბალი იარუსის მქონე
მცენარეებად.
ორგანიზმის რეაქციას დღის ხანგრძლივობაზე ფოტოპერიოდიზმი ეწოდება.ამასთან
დაკავშირებულია სეზონური მოვლენები,ფოთოლცვენა,ზამთრის ძილი ანაბიოზი.

ტემპერატურა-ორგანიზმები იყოფა 2ჯგუფად:ცივსისხლიანები ანუ ექტოთერმული და

თბილსისხლიანები ანუ ენდოთერმულები.
ბერგმანის წესი-ცივ პირობებში მცხოვრებ ორგანიზმებს აქვთ დიდი სხეული

ალენის წესი-ცივი კლიმატის ორგანიზმებს სხეულის წანაზარდები,ყურები,თათები,კისერი

ზომაში შემცირებულია,რადგან არ მოხდეს სითბოს გაცემა აორთქლების გზით,ცხელში კი
პირიქით.

131
 8.5.ტენიანობა
ტენიანობასთან დამოკიდებულების მიხედვით მცენარეები იყოფა 3ჯგუფად:
1.ქსეროფიტები-წყლისადმი ნაკლები მოთხოვნილების მქონე მცენარეები.
ქსეროფიტებში ვარჩევთ ორ ჯგუფს:
ა)სუკულენტები-აქვთ წვნიანი ღერო და ფოთლები,სადაც ისინი წყალს
იგროვებენ.სუკულნეტს,რომელიც ღეროში იგროვებს წყალს,ფოთლები ეკლად ან ქერქლად
აქვს გადაქცეული.ასეთი სუკულენტია კაქტუსი,რომელიც ღეროში დაგროვებულ წყალს
გვალვებისას ეკონომიურად ხარჯავს,ფოთლებში იმარაგებს წყალს ალოე,სედუმი და
ბიოფრილუმი.ზოგიერთი სუკულენტი აორთქლების შესამცირებლად ბაგეებს დღისით
ხურავს და ღამით ხსნის.

132
ბ)სკლეროფიტები-აქვთ ტყავისებური მაგარი,მშრალი ღერო და ფოთლები.არ შეიცავს წყლის
მარაგს.სკლეროფიტებს მიეკუთვნება საქსაული ზეთისხილის ხე.სკლეროფიტებს აქვთ
უნარი,დაკარგონ უჯრედში არსებული წყლის 25 % ისე რომ მეტაბოლიზმი არ
დაერღვეთ.ასეთი უნარი მღიერებსაც აქვთ.

2.მეზოფიტები-წყლისადმი საშუალო მოთხოვნილების მქონე მცენარეები არიან.ამ ჯგუფში

გაერთიანებული არიან მდელოსა და ტყის ბალახოვანი მცენარეები.გვიმრები და თითქმის
ყველა ფართოფოთლოვანი ხე-მცენარე.

133
3.ჰიდროფიტები-შედის წყლის მოყვარულ მცენარეებში,მათ აქვთ დიდი ზომის ფოთლები
სუსტი ფოთლის ყუნწით.ფოთლის ზედაპირზე დიდი რაოდენობით აქვთ ბაგეები,ხოლო
ქვედა მხარეს საჰაერო კამერები,აქლემი ცხიმის დაჟანგვით იღებს მეტაბოლურ ანუ
ენდოგენურ წყალს.

134
 8.6.ბიოტური ფაქტორები
ცოცხალ ორგანიზმთა შორის ურთიერთობის ფორმები:
1.სიმბიოზი-პოზიტიური ფორმა, ორი ორგანიზმის სასარგებლო თანაცხოვრებაა.სიმბიოზი
ფორმებია:
ა)კოოპერაცია-ორგანიზმის სასარგებლო თანაცხოვრებაა დროებით.მაგ:ნიანგის და ჩიტის
ურთიერთობა .კიბო განდეგილისა და აქტინიას ურთიერთობა.აქტინია ნაწლავღრუიანია იგი
კიბოს იცავს,ხოლო კიბოს ნარჩენებით იკვებება აქტინია.

ბ)მუტუალიზმი-მუდმივი სასარგებლო თანაცხოვრება.მაგ:მღიერი,რომელიც სოკოსა და

წყალმცენარის ურთიერთობაა.სოკო იღებს წყალმცენარიდან ორგანულ ნივთიერებებს,ხოლო
წყალმცენარე სოკოს საშუალებით მინერალურ ნივთიერებებს.მუტუალიზმია ყვავილოვანი
მწერისა და მისი დამმტვერავი მწერის ურთიერთობა.

135
გ)კომენსალიზმი-ორი ორგანიზმის ისეთი ურთიერთობაა,რომელიც ერთისთვის
სასარგებლოა ,მეორესთვის მნიშვნელობა არა აქვს.მაგ:ლომების ნარჩენი საკვებით იკვებებიან
შედარებით პატარა ზომის მტაცებლები.მღრნელების და ფრინველების ბუდეებში მრავალი
ფეხსახსრიანი ბუდობს,ისინი იკვებებიან მათი ნარჩენებით,ფრინველებისა და
მღრნელებისათვის არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს.
დ)მდგმურობა-ერთი ორგანიზმი მეორეს იყენებს თავშესაფრად ანუ საბინადრო
გარემოდ.მაგ:ხავსები, ასევე ეპიფიტი მცენარეები. მედუზის ქოლგას თავს აფარებენ პატარა
ზომის თევზები.ხე მცენარეებზე ხშირად ყვავილოვანი მცენარეებიც სახლდებიან.მათ
ეპიფიტებს უწოდებენ.

2.მტაცებლობა-ერთი ორგანიზმი მეორეს მოინადირებს კლავს და მიირთმევს.ბუნებრივი

გადარჩევის პროცესში მტაცებელიც და მსხვერპლიც ხვეწენ და სრულყოფენ თავდასხმისა და
თავდაცვის საშუალებებს.

136
3.კონკურენცია-ორი ორგანიზმის ურთიერთობა ანუ დავა ერთი
მოთხოვნილებისთვის.საკვებისთვის , არეალისთვის.

4.ნეიტრალიზმი-ორი ორგანიზმი არავითარ ზემოქმედებას არ ახდენენ

ერთმანეთზე.მაგ:ირემი და კოდალა,ტყეში მობინადრე კოდალა და ამავე ტყის მკვიდრი
კურდღელი.

5.პარაზიტიზმი-ერთი ორგანიზმი ცხოვრობს მეორის ხარჯზე მას ზიანს აყენებს

მაგ:ენდოპარაზიტები(ასკარიდა,მახვილა,ღორის სოლიტერი და სხვა)და
ექტოპარაზიტები(ტილი,ტკიპა,რწყილი)

137
 8.7.კვების ტიპები
კვების ტიპის მიხედვით ორგანიზმები იყოფა 3ჯგუფად:
1.ავტოტროფები-ქმნიან ორგანულ ნივთიერებებს არაორგანულიდან მზის ენერგიის ან
ქიმიური რეაქციის ენერგიის ხარჯზე.ავტოტროფებში გვაქვს 2ჯგუფი:
ა)ფოტოტროფები-ანუ მცენარეები რომლებიც იყენებენ მზის ენერგიას
ბ)ქემოტროფები-ბაქტერიების ნაწილი,მაგ:გოგირდბაქტერია,რკინაბაქტერია,აზოტბაქტერია
იყენებენ ქიმიური რეაქციების ენერგიას
2.ჰეტეროტროფები-იკვებებიან სხვის მიერ შექმნილი საკვებით
მაგ:ბალახისმჭამელები,ლეშისმჭამელები,პარაზიტები და საპროფიტები(ბაქტერიები და
სოკოები)
3.მიქსოტროფები-იკვებებიან როგორც ავტოტროფულად ისე ჰეტეროტროფულად,მაგ:მწვანე
ევგლენადა მწერიჭამია მცენარეები.

8.8.კვებითი დონეები
I დონე პროდუცენტი-კვების ტიპის მიხედვით ავტოტროფებია

II დონე პროდუცენტი- I რიგის კონსუმენტია კვების ტიპის მიხედვით ჰეტეროტროფია

ბალახისმჭამელი.

III დონე- IIრიგის კონსუმენტია კვების ტიპის მიხედვით ჰეტეროტროფია მტაცებელი

IV დონე-IIIრიგის კონსუმენტი შეიძლება იყოს ლეშისმჭამელი.

ბოლო დონე -რედუცენტი,კვების ტიპის მიხედვით ჰეტეროტროფია,საპროფიტები ბაქტერიები.

რედუცენტი შეიძლება იყოს დეტრიტოფაგი ჭიაყელა.

138
კვებითი ჯაჭვები:
1.ბალახოვანი მცენარე(ავტოტროფი,პროდუცენტი)-კურდღელი(Iრიგის კონსუმენტი)-
მგელი( IIრიგის კონსუმენტი,მტაცებელი)-სვავი(III რიგის
კონსუმენტი,ლეშისმჭამელი,ჰეტეროტროფი)-ბაქტერიოფაგი(რედუცენტი,საპროფიტები)

2.ფიტოპლანქტონი(ავტოტროფი,პროდუცენტი)-ზოოპლანქტონი(1რიგის კონსუმენტი)
ქაშაყი(2რიგის კონსუმენტი)-ზვიგენი(3რიგის კონსუმენტი)-ბაქტერიები(რედუცენტი)

139
 8.9.ეკოლოგიური პირამიდის სახეები
პირამიდის 3სახე არსებობს:
1.რიცხვით პირამიდა-ასახავს თითოეულ დონეზე ინდივიდთა რაოდენობას.
2.ბიომასის პირამიდა-ასახავს თითოეულ დონეზე ინდივიდთა საერთო მასას

3.ენერგიის პირამიდა-ასახავს თითოეულ დონეზე ორგანიზმებში ჩადებული ენერგიის

საერთო რაოდენობას.არსებობს ენერგიის 10%-ის კანონი,რომლის მიხედვითაც ყოველ
მომდევნო დონეზე რჩება ენერგიის 60%.

140
ანატომიური ნაწილი

141
თავი 9.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა
9.1.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის მიმოხილვა
საყრდენი სისტემა- ცხოველური ორგანიზმების უმეტესობას აქვს.ის სხვადასხვა
სახისაა.მათ შორის ყველაზე პრიმიტიულია უმარტივესებისათვის
დამახასიათებელი ჩონჩხის მაგვარი წარმონამქნები,ყველაზე რთული კი-
ძუძუმწოვართა ჩონჩხია.

ჩონჩხის ფუნქცია- ერთის მხრივ არის მისი მონაწილეობა საყრდენ მამოძრავებელ

აპარატში,ხოლო მეორე მხრივ ძვლოვანი ქსოვილის ბიოლოგიური ფუნქცია
ენიჭება.ადამიანის ჩონჩხი შედგება 200-ზე მეტი ძვლისაგან ამათგან 36-40
კენტია,ხოლო დანარჩენი წყვილი.სხეულის წონის 1/5-1/7 ძვლებია.ძვლებს აქვთ
განსაზღვრული სიდიდე,ფორმა.,აგებულება,რაც მათი ფუნქციით და
მდებარეობით არის განპირობებული.

142
 9.2.ადამიანის თავის,ტანის და კიდურების ჩონჩხი
ადამიანის ჩონჩხი იყოფა ორ ნაწილად:ღერძულად და დამატებითად.ღერძულ
ჩონჩხში შედის ქალა,ხერხემალი და გულმკერდის ძვლები.ხოლო დამატებითი
ჩონჩხის შემადგენლობაში შედის ზედა და ქვედა კიდურების სარტყელი და თვით
კიდურები.

ღერძულა ჩონჩხი
თავის ჩონჩხი-თავის ძვლოვან საყრდენს ქმნის ქალას ტვინისა და სახის ნაწილები.

ქალას ტვინის ნაწილი-აქ ძვლები უძრავად არიან ერთმანეთთან

შეერთებული.ტვინის ქალას ძვლებს მიეკუთვნება:კეფის
ძვალი(კენტი),შუბლის(კენტი),თხემის(წყვილი),საფეთქლის(წყვილი),სოლისებრი
(ძირითადი) და ცხავის.

ქალას სახის ნაწილი-მას მიეკუთვნება შემდეგი ძვლები:ზედა ყბა(წყვილი),ქვედა

ყბა(კენტი),ცხვირის,სასის,ცხვირის ქვემო ნიჟარა,სახნისი,ყვრიმალის, ცრემლის და
ინის ანუ ენისქვეშა ძვალი.სახის ქალას ძვლებიდან ზედა ყბა ერთადერთი
მოძრავი ძვალია.

143
ხერხემალი- ადამიანის ჩონჩხის საფუძველია იგი შედგება 33-34 ერთმანეთთან
შეერთებული მოკლე ძვლისაგან.მათ შორის მოთავსებულია მკვრივი
ხრტილოვანი ქსოვილის ფენები,სწორედ ამიტომაა ხერხემალი მოქნილი.

ხერხემალი რამდენიმე ნაწილად

იყოფა:ესენია:კისრის(7),გულმკერდის(12),წელის(5),გავის(5) ,კუდუსუნის(4-5)
მალები.ყოველი მალა შედგება სხეულის რკალისა და რამდენიმე
მორჩისაგან.სხეულსა და მორჩებს შორის არის ხვრელი,რამდენიმე მალა ქმნის
ხერხემლის არხს,რომელშიც ზურგის ტვინია,მალებს შორის დისკებია
მოთავსებული ის რბილი და ელასტიურია,ამიტომ ამცირებს ბიძგებს.

144
გულმკერდი-მრავალი ძვლისგანაა წარმოქმნილი 12 წყვილი ნეკნიდან ყოველ
მალასთან თითო წყვილი ნეკნია შენაწევრებული.ნეკნები გლუვი, რკალისებულად
მოხრილი ძვლებია,ისინი მოძრაობენ, მდებარეობას იცვლიან და შეუძლიათ
მცირედ აწევა და დაწევა.ნეკნების უკანა ბოლოებზე ხრტილით დაფარული
ბორცვებია,რომლებიც გულმკერდის ძვლების ფოსოებს უერთდება.წინა მხარეს
ნეკნები მკერდის ბრტყელ ძვლებს უერთდება და იქმნება გულმკერდის ღრუ,ანუ
გულმკერდის ყაფაზი.

145
 დამატებითი ჩონჩხი
ზედა კიდურები-ზედა კიდურების სარტყელს წარმოადგენს ბეჭის და ლავიწის
ძვალი.ზედა კიდურების ჩონჩხი შედგება 3 ნაწილისაგან.მხრის,წინამხრის და
მტევნის ძვლისაგან.მხრის ძვალი უერთდება წინამხრის ძვალს.წინამხრის ძვალში
მოთავსებულია მოძრავად შეერთებული ორი ძვალი:სხივის და იდაყვის.ამის
შემდეგ ის უერთდება მაჯის ძვალს და შემდეგ მტევნის ძვალს.

ქვედა კიდურები-მის სარტყელს წარმოადგენს მენჯის და გავის ძვალი.შედგება

ბარძაყის,წვივისა და ტერფის ძვლისაგან.ბარძაყს ქმნის ბარძაყის ძვალი.წვივს
დიდი და პატარა წვივის ძვლები.ტერფს-წინატერფის მოკლე ძვლები რომლებშიც
შედის დიდი ქუსლის ძვალი,უკანა ტერფის 5 გრძელი ძვალი და თითების
ძვლები.

146
147
 9.3.ძვალთა შეერთება
ძვლები რომლებიც ერთმანეთთან მოძრავად არის შეერთებული ეწოდება
სახსრები ,ასეთ შეერთება მოძრავი შეერთებაა.სახსრის ძვლების პრიალა
ზედაპირი ბრწყინავი,გლუვი,ხრტილოვანი ფენით არის დაფარული და ფორმით
ერთმანეთს შეესაბამება.ერთი ძვალი თუ ამოზნექილია მეორე
ჩაზნექილია.ჩაზნექილი ღრმული სასახსრე ფოსოს ქმნის.ამოზნექილ ნაწილს კი
სასახსრე თავს უწოდებენ. სახსარი დაფარულია ზემოდან სასახსრე ჩანთით მასში
სასახსრე სითხეა.ხრტილოვანი ფენით ნახევრად მოძრავ შეზღუდულ შეერთებას
ნახევრად სახსარი ეწოდება.

მოძრავი ანუ სახსარი უძრავი ანუ ნაკერი ნახევრადმოძრავი ანუ

ნახევრად სახსარი
1.ყბის სახსარი 1.თავის ქალას ძვლები 1.კისრის მალები
2.მხრის სახსარი 2.გავის მალები 2.გულმკერდის მალები
3.იდაყვის სახსარი 3.კუდუსუნის მალები 3.წელის მალები
4.მაჯის სახსარი 4.ნეკნებისა და მკერდის
ძვლები
5.მენჯ-ბარძაყის სახსარი
6.მუხლის,კოჭის სახსარი
7.წვივის სახსარი

148
 9.4.ძვლების აგებულება და შედგენილობა
ადამიანის ჩონჩხის ძვლები სხვადასხვა ფორმისა და აღნაგობისა.ზოგიერთი
მათგანი გრძელი და ღრუიანია მათ ლულისებრ ძვლებს უწოდებენ.ასეთია:
ბარძაყის ძვალი,წვივის მხრის,იდაყვის სხივის და სხვა ძვლები.ლულისებრ
ძვალში არის ძვლის ყვითელი ტვინი.ვხვდებით მოკლე ძვლებსაც მაგ:მაჯის
ძვლები,ზოგიერთი ბრტყელი,მაგ ბეჭის მკერდის და სხვა.ზოგიერთს შერეულ
ძვლებს უწოდებენ ვინაიდან ისინი მოკლეცაა გრძელიც და ბრტყელიც.გრძელი
მოკლე და ბრტყელი ძვლის თავებში ვხვდებით ძვლის წითელ ტვინს.ძვალს
გარედან აკრავს ძვლისაზრდელა.მის სიღრმეში ქვემოთ ფოროვანი
ქსოვილია.ძვალი არხებითაა დაქსელილი,რომელშიც სისხლძარღვები
გადის.ძვლის უჯრედს სისხლით საკვები და ჟანგბადი მიეწოდება.ღრუბლისებრი
ქსოვილი ამოვსებულია სისხლმბადი ქსოვილით(ძვლის წითელი ტვინით)შუა
ნაწილი ძვლის ცხიმოვანი ყვითელი ტვინით.

ჩონჩხის ჩამოყალიბება 25 წლის ასაკში მთავრდება.ძვლების ზრდას აწესრიგებს

ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები,მაგ:ჰიპოფიზის მიერ გამოყოფილი
ზრდის ჰორმონი.ძვლების ზრდას ასევე სიგრძეში განაპირობებს ძვლის თავზე
არსებული ხრტილოვანი ფენა, ხოლო სისქეში ძვლები იზრდება
ძვლისაზრდელათი.

ძვლების შემადგენლობაში შედის ცილა ოსეინის და კალციუმის მარილები.

ცილები ძვალს ანიჭებენ ელასტიურობას.კალციუმის მარილები სიმტკიცეს.

ასაკის მატების შესაბამისად ძვლების ქიმიური შედგენილობა თანდათან

მცირდება.

149
 9.5.ჩონჩხის თავისებურებანი
1.ხერხემლის ნადრეკები

2.გულმკერდი გაფართოებულია

3.ხელის აგებულება(უპირისპირდება ცერი დანარჩენ ოთხ თითს)

4.მენჯს თასის ფორმა აქვს

5.ქვედა კიდურების ძვლები ძლიერი და მასიურია

6.თაღოვანი ტერფი

7.ტვინის ქალა დიდია სახის ნაწილზე

150
 9.6.ჩონჩხის დაზიანება
1.გაჭიმვა-ზიანდება იოგები(ამ დროს უნდა დავიდოთ ცივი საფენი).

2.ღრძობა-სახსრის თავი ვარდება ფოსოდან,იოგები იჭიმება ან წყდება.

3.მოტეხილობა-ღია და დახურული(უძრაობა,არტაშანით უნდა დაედოს

დაზიანებულ და მასთან მდებარე უბნებს).

4.ხერხემლის მოტეხილობა-ამ დროს ავადმყოფი უნდა დავაწვინოთ პირქვე.

5.ქალას დაშავების დროს-დავაწვინოთ ზურგზე და თავი ავუწიოთ.

9.7.საყრდენ მამოძრავებელი სისტემის ფუნქციები

1.სხეულს მიანიჭოს ფორმა და უზრუნველყოს საყრდენით.

2.იცავს შინაგან ორგანოებს დაზიანებისაგან.

3.ჩონჩხის კუნთებთან ერთად უზრუნველყოფს სხეულის მოძრაობას.

4.ზოგიერთი სისხლის უჯრედი ძვლის ტვინში არ წარმოიქმნება.

5.ძვლებში ინახება კალციუმისა და ფოსფორის ნაერთები რომლებიც

საჭიროებისამებრ სისხლში გადადის და ორგანოებს მიეწოდება

ფუნქცია
1.საყრდენი

2.დამცველობითი

3.სისხლმბადი

4.მოძრაობითი

151
 9.8.კუნთები
კუნთები- წარმოადგენს საყრდენ მამოძრავებელი აპარატის აქტიურ ნაწილს.
ჩონჩხის კუნთებს შიგნეულობის, ორგანოთა კუნთებისაგან განსხვავებით
განივზოლიანი შენება აქვთ.მათი შეკუმშვა დამოკიდებულია ადამიანის ნება
სურვილზე ამიტომ მათ მათ ნებით კუნთებსაც უწოდებენ.ჩონჩხის კუნთების
საერთო რაოდენობა 400-ზე მეტია,ხოლო წონა მოზრდილ ადამიანში
დაახლოებით სხეულის საერთო წონის 40-45%-ია.აღსანიშნავია კუნთების საერთო
წონის ცვალებადობა ასაკის მატებასთან ერთად.ასაკოვან ადამიანებში მცირდება
კუნთების საერთო წონა.ყველა ჩონჩხის კუნთი ძვლებთან მიმაგრებულია მყესების
საშუალებით,რომლებიც თეთრი ელვარე შეფერილობისაა და მკვეთრად
განსხვავდება კუნთის სხეულისაგან.

152
სახსრებში მოძრაობა-სხეულის გადაადგილების დროს ერთი სახე იცვლება
მეორეთი,მაგ:მოხრა გაშლა,მოზიდვა განზიდვა.ამ მოძრაობებში მონაწილეობენ
კუნთთა გარკვეული ჯგუფები ერთნი ემსახურებიან მოხრას ,ხოლო მეორენი
გაშლას.ე.ი. კუნთთა ჯგუფები თავიანთით მოქმედებით ერთმანეთის
საპირისპიროდ არიან მიმართულნი.ასეთ კუნთებს ანატაგონისტები ეწოდებათ და
მათ მიეკუთვნება მომხრელი და გამშლელი კუნთი,ხოლო კუნთები რომლებიც
შეკუმშვის დროს ასრულებენ ერთნაირ სამუშაოს სინერგისტები ეწოდებათ.

ხელის მოხრისას იდაყვში შეკუმშულია ორთავა, სამთავა მოდუნებულია,ხოლო

გაშლისას პირიქით.

ხელის ჰორიზონტალურ მდგომარეობისას შეკუმშულია ორთავაც და სამთავაც.

ხელის დაშვებული მგომარეობისას მოდუნებულია ორთავაც და სამთავაც.

153
 9.9.ადამიანის სხეულის კუნთის ძირითადი ჯგუფები
სხვადასხვა ჯგუფის კუნთების ფუქნციები მრავალფეროვანია,მაგ:კიდურების
კუნთები მთავარ როლს ასრულებენ სხეულის გადაადგილებისა და სხვადასხვა
ფიზიკური სამუშაოს შესრულებაში.განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ხელის
მოძრაობა,რომელიც ადამიანისთვის შრომის ორგანოდ იქცა.

მხრის სახსრის მოძრაობა ხდება კუნთების შეკუმშვის მეოხებით.ეს კუნთები

ერთი ბოლოთი მხრის სარტყლის ძვლებზეა მიმაგრებული,ხოლო მეორე ბოლოთი
მხარზე.ადამიანის თითების ზუსტი მოძრაობანი ხდება წინამხარზე მაჯასა და
ნებზე განლაგებული მრავალი კუნთის შეკუმშვისა და მოდუნების შედეგად.

ადამიანის ფეხის კუნთები გაცილებით მსხვილია და ცხადია ძლიერიც.ქვედა

კიდურები სიარულის ფუნქციას ასრულებენ და მთელი სხეულის სიმძიმე
აწევთ.ადამიანს კარგად აქვს განვითარებული დუნდულა კუნთები.ისინი
დაკავშირებულია მენჯისა და ბარძაყის ძვლებზე.

154
ზურგის კუნთები-ქვედა კიდურების კუნთებთან ერთად სხეულს ვერტიკალურ
მდგომარეობას უნარჩუნებენ და მრავალ სხვა ფუნქციას ასრულებენ.

გულმკერდის კუნთები-ზედა კიდურებისა და სუნთქვით მოძრაობებში

მონაწილეობს.მაგ:გულმკერდის დიდი კუნთი მონაწილეობს ხელის დაშვებასა და
ღრმა სუნთქვაში.

155
მუცლის კუნთები-მრავალგვარ ფუნქციას ასრულებენ.ამ კუნთების სხვადასხვა
ჯგუფების შეკუმშვას იწვევს ტანის მოძრაობას წინ,გვერდით.შებრუნებას
მარჯვნივ და მარცხნივ.

თავის კუნთები-ფუნქციების მიხედვით ორ ჯგუფად:საღეჭ და მიმიკურ

კუნთებად იყოფა.

156
სიხარული,ნაღველი,აღტაცება,ზიზღი,ჩაფიქრება,მრისხანება,საშინელება,გაკვირვ
ება-ადამიანის სახის გამომეტყველებას ცვლის.სახის ასეთ გამომხატველ
მოძრაობას,მიმიკას-მიმიკური კუნთების შეკუმშვა და მოდუნება იწვევს.მიმიკური
კუნთები ჩვეულებრივ,ერთი ბოლოთი ქალას ძვლებზეა მიმაგრებული.ხოლო
მეორე ბოლოთი კანზე.ეს კუნთები მხოლოდ ადამიანს და მაიმუნს აქვს კარგად
განვითარებული.

საღეჭი კუნთები-იკუმშება და ქვედა ყბას მაღლა სწევს.ამას გარდა ეს კუნთები

რიგრიგობით, მოქმედებით იწვევენ ქვედა ყბის განსაზღვრულ მოძრაობებს
მარჯვნივ და მარცხნივ. წინ და უკან

157
 9.10.კუნთების მუშაობა და დაღლა
კუნთების მუშაობა-ორგანული ნაერთები კუნთების მუშაობისთვის საჭირო
ენერგიის წყაროა.კუნთის ყოველგვარი შეკუმშვა დაკავშირებულია ორგანიზმის
მიერ ენერგიის ხარჯვასთან.ორგანულ ნაერთთა დაშლისა და დაჟანგვის დროს
კუნთოვან ბოჭკოებში თავისუფლდება ენერგია,რომელიც კუნთების მუშაობაზე
იხარჯება.

კუნთების დაღლა-თუ კუნთები დიდხანს და შეუსვენებლივ მუშაობენ,მაშინ

ისინი თანდათანობით კარგავენ მუშაობის უნარს.კუნთების დაღლას იწვევს
კუნთის ბოჭკოებში ატფ-ს შემცირება,ხოლო ტკივილს რძემჟავას დაგროვება.

158
 თავი 10.ქსოვილები
10.1.ქსოვილები
წარმოშობით აგებულებით და შესასრულებელი ფუნქციებით მსგავსი უჯრედებისა და
უჯრედშორისი ნივთიერებების ერთობლიობას ქსოვილი ეწოდება.ორგანიზმში ვხვდებით
ქსოვილთა 4 სახეს:
1.ეპითელური ქსოვილი - ანუ ეპითელიუმი მრავალნაირია ,მაგრამ ყველა სახის
ეპითელიუმს საერთო დამახასიათებელი ნიშანიც აქვს,მისი უჯრედები ერთმანეთთან
მჭიდროდაა მიჯრილი,უჯრედშორისი ნივთიერება სუსტადაა განვითარებული ან საერთოდ
არაა.ეპითელური ქსოვილი შეიძლება იყოს კუბური (ამოფენს თირკმლის მილაკებს) და
ცილინდრული(ამოფენს კუჭს და ნაწლავებს).
გვხვდება კანის გარეთა შრეში,ორგანოთა ღრუებში,ჯირკვლებში,ასევე შინაგან
ორგანოებში,კაპილარის კედლებში,ფილტვის ბუშტუკებში,ნეფრონის კაფსულის კედელში.
ფუნქცია:დამცველობითი და სეკრეტორული

2.შემაერთებელი ქსოვილი-სხვადასხვა სახისაა ,იგი შეიძლება იყოს მკვრივი და ფაშარი.

მკვრივ შემაერთებელ ქსოვილში უჯრედები ძალიან მჭიდროდაა ერთმანეთთან

მიჯრილი,უჯრედშორისი ნივთირება კი ძალიან ცოტაა.

159
 ფაშარ შემაერთებელ ქსოვილში,პირიქით უჯრედები მჭიდროდაა განლაგებული
უჯრედშორის ნივთიერებას კი საკმაოდ დიდი ადგილი უკავია.

შემაერთებელი ქსოვილი გვხვდება: შინაგან

ორგანოებში,ძვალში,ხრტილში,სისხლში,საკუთრივ კანში(დერმაში),კანქვეშა
უჯრედში(ცხიმოვან ქსოვილში).
ფუნქცია:დამცველობითი,სატრანსპორტო,საყრდენი და სხვა.

3. კუნთოვანი ქსოვილი-თითისტარისებრი ან ცილინდრული ფორმის

უჯრედებია,რომელთაც ბოჭკო ეწოდება.განარჩევენ გლუვ,ჩონჩხის განივზოლიან და გულის
განივზოლიან ხიდაკებიან კუნთვან ქსოვილს.გლუვი გვხვდება შინაგან ორგანოებში და ის
ჩვენს ნებას არ ემორჩილება.ჩონჩხის განივზოლიანი გვხვდება ჩონჩხში და ჩვენს ნებას
ემორჩილება.გულის განივზოლიანი გვხვდება გულში(ხიდაკებით) და ჩვენს ნებას არ
ემორჩილება.

ფუნქცია:მოძრაობითი

160
4. ნერვული ქსოვილი-ვარსკვლავისებური ფორმის მორჩებიანი უჯრედებია,მათ ნეირონები
ეწოდებათ.ნეირონი შედგება სხეულისა და მორჩებისაგან.მორჩები არის მოკლე და
გრძელი.მოკლე დატოტვილია და მას დენდრიტი ჰქვია, გრძელს აქსონი რომელსაც გარშემო
თეთრი ფერის ცხიმოვანი გარსი, მიელინის გარსი აკრავს.

გლია ანუ თანამგზავრი უჯრედების რაოდენობა 10-ჯერ აღემატება ნეირონების

რიცხვს.თანამგზავრ უჯრედებს გააჩნიათ:საყრდენი,დამცველობითი და კვებითი ფუნქციები.

ნეირონში ყველაზე გრძელი ნაწილი აქსონია.მისი სიგრძე შეიძლება 1,5მ-იც კი

იყოს.ნერვულ ქსოვილში ნეირონები ერთმანეთს აქსონებისა და დენდრიტების საშუალებით
უკავშირდება.სწორედ ეს კავშირი უზრუნველყოფს ნერვული იმპულსის,ანუ აგზნების,ერთი
ნეირონიდან მეორეზე გადაცემას.დენდრიტი აგზნებას ნეირონის სხეულისაკენ
ატარებს,აქსონი კი ნეირონის სხეულიდან სხვა ნეირონებისაკენ,კუნთისაკენ ან
ჯირკვლისაკენ,იმის მიხედვით თუ სად ბოლოვდება ეს აქსონი.ასე ვრცელდება აგზნება
ნერვულ ქსოვილში და მთელს ორგანიზმში

161
 თავი 11.ნერვული სისტემა
11.1.რეფლექსი და რეფლექსური რკალი
სხვადასხვა გაღიზიანებაზე ორგანიზმის საპასუხო რეაქციას რეფლექსი ეწოდება.ყველა
რეფლექსი ხორციელდება ცენტრალური ნერვული სისტემის თავისა და ზურგის ტვინის
მონაწილეობითკანში განლაგებულია რეცეპტორები-ნეირონები გრძელი მორჩების
დაბოლოებით,რომელსაც ცენტრისკენული ნეირონები ეწოდებათ.რეცეპტორები აღიქვამენ
გაღიზიანებებს:მექანიკურ,ქიმიურ,ელექტრულ და სხვა.გამღიზიანებლების მოქმედების
დროს რეცეპტორებში წარმოიშობა აგზნება.ორგანიზმში იგი ცენტრისკენული ნეირონების
ბოჭკოებით მათი სხეულებისკენ გატარდება.ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში აგზნება სხვა
სახის ნეირონებს ცენტრიდანულ ნეირონებს გადაეცემათ, მათი საშუალებით იგი
ცენტრალური ნერვული სისტემიდან ორგანომდე მიდის.
ზურგის ტვინიდან გამომავალი ნერვები შედგება როგორც ცენტრისკენული,ასევე
ცენტრიდანული ნეირონების მორჩებისაგან.ასეთ ნერვებს შერეული ეწოდება.ზურგის ტვინის
შერეული ნერვით აგზნება ორი მიმართულებით გატარდება.ზოგიერთ მორჩით ზურგის
ტვინისაკენ,ზოგით კი ზურგის ტვინიდან სხვა ორგანოებისაკენ.
გზას რომელსაც რეფლექსის დროს აგზნება გაივლის,რეფლექსური რკალი ეწოდება.
რეფლექსურ რკალს შედგენს:რეცეპტორი-მგრძნობიარე ნეირონი-ჩართული ნეირონი-
მამოძრავებელი ნეირონი-ორგანო.

162
 11.2.უპირობო(შეძენილი) და
პირობითი(თანდაყოლილი)რეფლექსები
რეფლექსები იყოფა 2ჯგუფად:პირობითი და უპირობო.მზა რეფლექსების გარკვეული
რაოდენობა თან დაჰყვება ახალდაბადებულ ცხოველებს.ეს რეფლექსური აქტები
ჩამოყალიბებულია ევოლუციის პროცესში და გადაეცემიან ისინი მემკვიდრეობით.უპირობო
რეფლექსების გზები და განსაკუთრებით ც.ნ.ს-ის გზები რომლებითაც აგზნება
ცენტრისკენული ბოჭკოებიდან ცენტრიდანულზე გადადის,ქერქში მიმდინარე გზის მსგავსად
ცხოველის ან ადამიანის დაბადების მომენტისათვის უკვე არსებობს.ახალშობილს
პირველსავე დღეებში აქვს კვებითი უპირობო რეფლექსები:წოვა,ნერწყვის გამოყოფა და სხვა.
პირობითი რეფლექსები თანდაყოლილი არ არიან ისინი
წარმოიშობიან,განმტკიცდებიან,ქრებიან და ისპობიან სიცოცხლის განმავლობაში.ამასთანავე
ისინი მკვეთრად ინდივიდუალურია.უპირობო რეფლექსების რეფლექსურ რკალს შეუძლია
ც.ნ.ს-ის ყველა ნაწილში გაიაროს.ეს რეფლექსები შეიძლება დიდი ნახევარსფეროების ქერქის
გარეშე განხორციელდეს.პირობითი რეფლექსი თავის ტვინის ქერქის ფუნქციას წარმოადგენს
მისი რკალი თავის ტვინის ქერქში შეიკავება.უპირობო რეფლექსი უცვლელია,პირობითი
ცვალებადი.პირობით რეფლექსები შეიძლება მხოლოდ უპირობო რეფლექსების საფუძველზე
წარმოიქმნას.პირობითირეფლექსისთვის საჭირო არ არის სპეციფიკური
გამღიზიანებელი.თითოეული რეცეპტორის გაღიზიანება შეიძლება გადაიქცეს პირობით
რეფლექსის გამომწვევ გამღიზიანებლად.უპირობო რეფლექს აკონტროლებს ზურგის ტვინი
და ტვინის ღერო,ხოლო პირობით რეფლექს დიდი ნახევარსფეროების ქერქი.

11.3.აგზნება და შეკავება თავის ტვინის ქერქში

ნატურალური ეწოდება პირობით რეფლექსებს,რომლებიც წარმოიშობიან უპირობო
გამღიზიანებლის თვისებებისაგან.ორგანიზმში ხდება არა მარტო უპირობო არამედ პირობით
რეფლექსის შეკავებაც.პავლოვმა დაადგინა,რომ არსებობს პირობითი შეკავების
2სახე:გარეგანი და შინაგანი.
პირობითი რეფლექსის გამომუშავება ხდება განსაკუთრებულ გარემოში სადაც ვერ აღწევს
ხმები და სხვა გამღიზიანებლები.პირობითი რეფლექსის გამომუშავების დროს ძაღლზე
ზემოქმედებას იწვევს ახლო გაღიზიანება ხმაურით,ძლიერი შუქი და სხვა.თავის ტვინის
ქერქში აგზნების კერის აღმოცენების შედეგად წარმოებს პირობითი რეფლექსის
შეკავება,რომელიც განპირობებულია დამატებითი გამღიზიანებლით ამას გარეგანი შეკავება
ეწოდება.უპირობო შეკავება შესაძლებელია წარმოიშვას არა მარტო აგზნების მეორე კერის
შედეგად,არამედ პირობითი გამღიზიანებლის ძალისა და მოქმედების საგრძნობი მომატების
დროს.ამ დროს პირობით რეფლექსი ქრება ამას პავლოვმა ზეზღვრული შეკავება
უწოდა.შინაგანი შეკავება აღმოცენდება მაშინ,როდესაც პირობითი რეფლექსის განმტკიცება
უპრობოთ არ ხდება.

163
164
 11.4.ნერვული სისტემა
ორგანიზმის გარემოსთან შეგუებისა და შინაგანი ერთიანობის აპარატის სისტემათა
შორის ძირითადი და წამყვანი ადგილი უჭირავს ნერვულ სისტემას.მისი საშალებით ხდება
გარემოდან მიღებული თუ შინაგანად აღძრული ნებისმიერი გაღიზიანების აღქმა,მისი
გაანალიზება და ადეკვატური პასუხის გაცემა,რაც ამა თუ იმ ორგანოს ფუნქციის
გაძლიერებით თუ დათრგუნვით ხორციელდება.უმდაბლეს მრავალუჯრედიან ცხოველებს
როგორიცაა ჰიდრა,მედუზა აქვთ ძალიან მარტივი ნერვული სისტემა.გაღიზიანების
აღმქმელი უჯრედები რეცეპტორები განლაგებულია ამ ცხოველთა სხეულის გარეგან
შრეში.რთული აგებულების ცხოველებს ცენტრალური ნერვული სისტემა უჩნდებათ.ბაყაყისა
და ფეხსახსრიანების ნერვული სისტემა წააგავს ძეწკვს,რომელსაც გამსხვილებული ნერვული
კვანძები აქვს.ხერხემლიან ცხოველებს თევზებიდან ძუძმწოვრებამდე ჩამოყალიბების
გართულებასთან ერთად სულ უფრო ურთულდებათ ცენტრალური ნერვული სისტემა,რაც
უფრო რთულია ხერხემლიანი ცხოველების აგებულება,მით უფრო ძლიერადა
განვითარებული მათი ნერვული სისტემა .ნერვული სისტემა ყველაზე კარგადაა
განვითარებული ადამიანში.ნერვული სისტემის ტიპებია:დიფუზიური,კვანძოვანი და
მილისებრი.ადამიანის ნერვული სისტემა მილისებრი ტიპისაა.ნერწყვის,კუჭის
წვენის,ოფლის გამოყოფა და სისხლძარღვების სანათურის ცვლილება,ყველა ეს რეფლექსი
ნერვული სისტემის მონაწილეობის ხორციელდება
როდესაც გარემომცველი ჰაერის ტემპერატურა დაიწევს,ჩვენი ორგანიზმი გარემო
პირობების ამ ცვლილებას მრავალი რეფლექსით უპასუხებს:კანის სისხლძარღვები
ვიწროვდება,ოფლის გამოყოფის რაოდენობა მცირდება,გულის შეკუმშვები ჩქარდება და
ძლიერდება,სუნთქვა ხშირდება და ღრმავდება.

165
11.5.ნერვული სისტემის აგებულება და დანიშნულება
ადამიანის ნერვული სისტემა ორ ნაწილად:ცენტრალურ და პერიფერიულ ნაწილებად
იყოფა.ცენტრალურ ნერვულ სისტემას წარმოადგენს თავისა და ზურგის ტვინი,ხოლო
პერიფერიულ ნერვულ სისტემას თავისა და ზურგის ტვინის უჯრედებიდან, ნეირონებიდან
გამოსული მორჩების ერთობლიობაა.

არჩევენ მგრძნობიარე ანუ ცენტრისკენულ და მამოძრავებელ ანუ ცენტრიდანულ

ნერვებს.პირველი აგზნებას პერიფერიებიდან ცენტრალური ნერვული სისტემისკენ
ატარებს,ხოლო მეორე კი ცენტრალური ნერვული სისტემიდან ორგანომდე.

ნერვული უჯრედების ნაწილი ცენტრალური ნერვული სისტემის გარეთ მდებარეობს და

გროვებს ანუ კვანძებს ქმნის.ნერვები კვანძებიდანაც გამოდის.
ჩონჩხის კუნთები მიეკუთვნება სომატურ ნერვებს,ხოლო შინაგანი
ორგანოები ვეგეტატიურ ანუ ავტონომიურ ნერვულ სისტემას..სომატური ნერვების
მეშვეობით ადამიანს შეუძლია,ნებისმიერი მოძრაობა შეასრულოს,მაგ:ადგეს ან დაჯდეს.ამ
მოქმედების შესრულებაში მონაწილე კუნთების მუშაობას სწორედ სომატური ნერვული
სისტემა განაგებს,რომელიც ადამიანის ნებას ემორჩილება.
ვეგეტატიური ნერვული სისტემა 2 ნაწილად სიმპათიკურ და პარასიმპათიკურ სისტემებად
იყოფა.ერთ-ერთი მათგანით ხდება მუშაობის გააქტიურება მეორეთი კი შემცირება ასევე
ვეგეტატიური ნერვული სისტემა ადამიანის ნებას არ ემორჩილება.
ნერვულ სისტემას დიდი მნიშვმელობა აქვს მთლიანი ორგანიზმის,ორგანოთა სხვადასხვა
სისტემის შეთანხმებულ მოძრაობაში.

166
 11.6.ზურგის ტვინი(medulla spinalis)
ზურგის ტვინი ვითარდება ემბრიონის განვითარების მე-5 კვირის დასაწყისში.ჩანასახის
განვითარების პირველი სამი თვის განმავლობაში ხერხემლის არხი მთლიანად ამოვსებულია
ზურგის ტვინით,ხოლო შემდეგ ზურგის ტვინს ხერხემლის არხის მხოლოდ ნაწილი
უკავია,რადგან იგი ხერხემლის სვეტთან შედარებით ნელა იზრდება.ზურგის ტვინის სიგრძე
41-45 სმ(მამაკაცის ზურგის ტვინი ქალისას 2-3სმ-ით ჭარბობს),ხოლო წონა 30-32გ.ზურგის
ტვინი იკვებება ნეკნთაშუა და წელის არტერიებით აგრეთვე ხერხემლის არტერიებით.
ზურგის ტვინი მოთავსებულია ხერხემლის ძვლოვან არხში,რომლის დიამეტრი
დაახლოებით 1სმ-ია.ზურგის ტვინი:კისრის(cervicalis) გულმკერდის(thoracis)
წელის(lumbar) და გავის(sacral) ნაწილებად იყოფა.

167
 ზურგის ტვინიდან გამოდის 31წყვილი შერეული ნერვი.თითოეული მათგანი იწყება
ორი ფესვით, წინა და უკანა ფესვებით.ორივე ფესვი ერთდება და ქმნის ნერვს.ფესვებზე არის
ამობერილობა.განივ ჭრილზე ჩანს,რომ ზურგის ტვინის ნაწილები სხვადასხვა ფერის
ნივთიერებებისაგან შედგება,კერძოდ გარეთ თეთრი ნივთიერებაა მოთავსებული,შიგნით
კი რუხი.რუხ ნივთიერებას H-ის ფორმა აქვს და მის ცენტრში ხვრელია ე.წ. ზურგის ტვინის
არხი.არხი ზურგის ტვინის სითხითაა ამოვსებული,ხოლო თეთრი ნივთიერება შედგება
ნეირონის გრძელი მორჩებისაგან.ზოგიერთი მორჩი ქმნის ნერვულ გზებს,მიემართება ზევით
და ქვევით და ზურგის ტვინის სხვადასხვა დონეს აერთებს.უკანა ფესვები ცენტრისკენული
ნეირონების მორჩებისაგან შედგება,ხოლო წინა ფესვები ცენტრიდანული ნეირონების
გრძელი მორჩებისაგან.ზურგის ტვინის რეფლექსები თანდაყოლილი რეფლექსებია და ის
მემკვიდრეობით გადაეცემა მშობელისგან შვილს ასეთ რეფლექსებს უპირობო რეფლექსები
ეწოდებათ.ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში რუხ ნივთიერებას
ქმნის:დენდრიტები და ნეირონების სხეულები,ხოლო თეთრ ნივთიერებას ქმნის,აქსონები.

ადამიანის რეფლექსები თავისა და ზურგის ტვინის მეშვეობით ხორციელდება,ახლა კი

განვიხილოთ ზურგის ტვინის ერთ-ერთი უმარტივესი რეფლექსი-მუხლის
რეფლექსი.კვირისტავის მყესი დაკავშირებულია კუნთთან,რომელშიც მოთავსებულია
რეცეპტორები.მყესზე დარტყმის დროს კუნთი იჭიმება და მის რეცეპტორებში აგზნება
წარმოიშობა.აგზნება გატარდება ცენტრისკენული ნეირონებით ზურგის ტვინის რუხ
ნივთიერებაში.აქ აგზნება გადაეცემა ცენდრიდანულ ნეირონებზე ,ხოლო მათი საშუალებით
ფეხის კუნთებს.ამგვარად მუხლის რეფლექსში მონაწილეობს 2 სახის
ნეირონი:ცენტრისკენული(მგრძნობიარე) და ცენტრიდანული(მამოძრავებელი).

168
 ზურგის ტვინში აგზნება ზევით და ქვევით იმ ნეირონთა მორჩებით
გავრცელდება,რომლებიც თეთრი ნივთიერების გასწვრივ გადის.ზურგის ტვინის გამტარ
გზებს ქმნიან ჩართული ნეირონის აქსონები.ზურგის ტვინი თავის ტვინთან ერთად
აწესრიგებს შინაგანი ორგანოების:გულის,კუჭის,შარდის ბუშტის და სასქესო ორგანოების
მუშაობას.ზურგის ტვინს დამოუკიდებელი ფუნქციები აქვს,მაგრამ მის მოქმედებას თავის
ტვინი აკონტროლებს.თუ ზურგის ტვინს დავაზიანებთ,მაშინ ის რეფლექსები,რომელთა
ცენტრები დაზიანებული ადგილის ქვემოთ მდებარეობს გაქრება.

11.7.თავის ტვინი(encephalon)
ადამიანის თავის ტვინი,ხერხემლიანი ცხოველების თავის ტვინთა შედარებით არა
მარტო მოცულობითაა ყველაზე დიდი არამედ ყველაზე უფრო სრულყოფილი და
მაღალგანვითარებულიცაა.მისი მასა ზრდასრულ ასაკში 1300-1500გ. აღწევს,რაც სხეულის
მასის მხოლოდ 2,5% შეადგენს.თავის ტვინი ქალას ტვინის განყოფილებაშია
მოთავსებული.მას ზურგის ტვინისაგან განსხვავებით გარედან რუხი ნივთიერება
აკრავს,შიგნით კი თეთრი ნივთიერებაა მოთავსებული.თავის ტვინში შემდეგი
განყოფილებები გამოიყოფა:მოგრძო ტვინი,ხიდი,ნათხემი(უკანა ტვინი),შუა ტვინი
,შუამდებარე ტვინი და დიდი ნახევარსფეროების ქერქი.ტვინის ღეროში შედის:მოგრძო
ტვინი,ხიდი და შუა ტვინი

169
 11.8.მოგრძო ტვინი(medulla oblongata,myeloncephalon)
მოგრძო ტვინი ზურგის ტვინის გაგრძელებაა.მათი ნეირონები ზოგჯერ გროვებად ე.წ.
ბირთვებად არის განლაგებული.მოგრძო ტვინსა და ხიდში რუხი ნივთიერება განლაგებულია
ცალკრეულ გროვებად ბირთვებად,რომლებიც მოთავსებულია თეთრ ნივთიერებაში.მოგრძო
ტვინიდან გამოდის მე-10 წყვილი ცთომილი ნერვი.
მოგრძო ტვინში მოთავსებულია შემდეგი ცენტრები:სუნთქვის,საჭმლის მონელების,ღეჭვის
ყლაპვის,ნერწყვის,გულ-სისხლძრღვთა რეგულაცია,წოვა(დამველობითი
რეფლექსები)ცემინება,ხველება,გულრევა და ცრემლდენა.მოგრძო ტვინს "ძირითად
საციცოცხლო ცენტრად" მიიჩნევენ.

ნათხემი(cerebellum)
ნათხემი მდებარეობს თავის ტვინის კეფის ნაწილში,უშუალოდ მოგრძო ტვინის
ზემოთ.იგი გარედან დაფარულია რუხი ნივთიერებით ნათხემის ქერქით.ნათხემის შიგნით
მოთავსებულია თეთრი ნივთიერება.ნათხემიდან გამოსული ნეირონთა მორჩები
ცენტრალური ნერვული სისტემის სხვა განყოფილებებთან აერთებენ.როდესაც ადამიანებს
ავადმყოფობის ან უბედური შემთხვევის შედეგად ნათხემის ნორმალური მოქმედება
ერღვევათ,ისინი ზუსტი შეთანხმებული მოძრაობის უნარს კარგავენ.ასეთ ადამიანებს არ
შეუძლიათ ნემსის ყუნწში ძაფის გაყრა.
ნათხემის ფუნქციაა:ზუსტი შეთანხმებული მოძრაობები და წონასწორობის შენარჩუნება.

170
 11.9.შუა ტვინი(mesencephalon)
შუა ტვინი მდებარეობს ტვინის ღეროში ხიდის წინ.ზევიდან მასზე გადაფარებულია
თავის ტვინის კორძიანი სხეულის ბორცვი.
შუა ტვინი აკონტროლებს:სმენის,მხედველობის,ორიენტაციის რეფლექს,კუნთების ტონუს
და სხეულის პოზის რეგულაციას.

შუამდებარე ტვინი(diencephalon)
შუამდებარე ტვინი და დიდი ნახევარსფეროები წინა ტვინს მიეკუთვნება.აგზნების
იმპულსები ყველა რეცეპტორიდან დიდი ნახევარსფეროების ქერქს შუამდებარე ტვინის
მეშვეობით გადაეცემა.
შუამდებარე ტვინი არეგულირებს:ნივთიერებათა ცვლას,საკვების და წყლის
მოხმარებას,სხეულის მუდმივი ტემპერატური შენარჩუნებას.გამოიმუშავებს ბიოლოგიურად
აქტიურ ნივთიერებებს.შუამდებარე ტვინს დიდი ნახევარსფეროების
ჭიშკარსაც უწოდებენ.რადგან აქ თავს იყრის გრძნობათა და შინაგანი ორგანოებიდან
წამოსული იმპულსები,რომლებიც ნახევარსფეროებისაკენ მიემართება.შუამდებარე ტვინი
აკონტროლებს:ჰომეოსტაზის
მუდმივობას,შიმშილს,მაძღრობას,წყურვილს,ძილს,ღვიძილს,გარდა ამისა აქ ხდება ისეთი
ნივთიერებების გამომუშავება,რომლებიც ხელს უწყობს ემოციების გამოხატვასა და
დამახსოვრებას.

171
 11.10.დიდი ნახევარსფეროების ქერქი
კეფის წილი-მხედველობის ზონა
საფეთქლის წილი-სმენის ზონა
შუბლის წილი-მოტორული ზონა,აკონტროლებს კუნთების მოქმედებას,აქ არის ბროკას
მეტყველების ცენტრი(ზეპირი)
თხემის წილი-აზროვნება და მეხსიერება

11.11.თავის ტვინიდან გამომავალი ნერვები

ადამიანის თავის ტვინიდან გამოდის 12 წყვილი ნერვი.მათ ნაწილი სომატური

ნერვებია,უმრავლესობა კი ვეგეტატიურ ნერვულ სისტემას მიეკუთვნება.ზურგის ტვინის
ნერვებთან ერთად ისინი ცენტრალურ ნერვულ სისტემას კანთან,კუნთებთან და სხვა
ორგანოებთან აკავშირებს.ამ ნერვების ნაწილი შერეულია ნაწილი კი მხოლოდ ერთი ტიპის
ბოჭკოებისაგან შედგება და ნერვულ იმპულსაც მხოლოდ ერთი მიმართულებით
ატარებს.თავის ტვინიდან გამომავალი 12 წყვილი ნერვი არის შემდეგი:
1.პირველი წყვილი-საყნოსავი ნერვი n.oliactori მგრძნობიარე ნერვია,იწყება ცხვირის ღრუს
ზედა გასავლის ლორწოვანში,ყნოსვის მიდამოში.
2.მეორე წყვილი-მხედველობის ნერვი n.opticus სპეციფიკური მგრძნობელობის
ნერვია.იწყება თვალის კაკლის ფსკერზე განლაგებული მხედველობის
უჯრედებისაგან,რომელთა ერთიანობა თვალის ბადურის გარსს ქმნის.
3.მესამე წყვილი-თვალის მამოძრავებელი ნერვი n.oculomotorius მამოძრავებელი
ნერვია,იწყება ტვინის წყალსადენის ძირში მდებარე თანამოსახელე ბირთვიდან ტვინის
ფუძეზე გამოდის ტვინის ფეხების მედიალურ ღარში ხიდის წინ-ფეხთაშუა ფოსოს უკანა

172
ნაწილში.
4.მეოთხე წყვილი-ჭაღისებრი ნერვი n.trochlearis მამოძრავებელი ნერვია,კრანიალურ
ნერვებს შორის ყველაზე წვრილი,რაც მის ფუნქციურ სიმარტივეს შეესაბამება.იწყება
წყალსადენის ძირში თანამოსახელე ბირთვიდან.
5.მეხუთე წყვილი-სამწვერა ნერვი n.trigeminus შერეული ხასიათის ნერვია ვინაიდან
აერთიანებს მამოძრავებელ,მგრძნობიარე და ვეგეტატიურ ბოჭკოებს.ზოგადად მისი ფუნქცია
გამოიხატება საღეჭი და პირის ღრუს ქვედა კედლის კუნთების,სახის
კუნთების,ცხვირის,პირისა და პარანაზალური ღრუების ლორწოვანის,თვალის კონიუქტივის
ლორწოვანის,კბილების,თავის ტვინის მაგარი გარსის,პირის ღრუს ჯირკვლების ინერვაციით.
6.მეექვსე წყვილი-განმზიდველი ნერვი n.abducens მამოძრავებელი ნერვია
7.მეშვიდე წყვილი-სახის ნერვი n.facialis შერეული ნერვია
8.მერვე წყვილი-კარიბჭე-ლოკოკინას ნერვი n.vestibulocochlearis მგრძნობიარე ნერვია.
9.მეცხრე წყვილი-ენა-ხახის ნერვი n.glossopharungeus შერეული ხასიათისაა შექმნილია
ძირითადად სპეციფიკური გემოვნების მგრძნობელობის ბოჭკოებით.
10.მეათე წყვილი-ცთომილი ნერვი n.vagus შერეული ხასიათის ნერვია,მისი მგრძნობიარე
ბოჭკოები მთავრდება განკერძოებული ტრაქტის ბირთვში,მამოძრავებელი კი იწყებიან
ორმაგი ბირთვებიდან.
11.მეთერთმეტე წყვილი-დამატებითი ნერვი n.accessorius მამოძრავებელი ნერვია,აქვს ორი
ბირთვი,რომელთაგან ერთი მდებარეობს მოგრძო ტვინში,მეორე კი -ზურგის ტვინის კისრის
სეგმენტში(C2-C3)
12.მეთორმეტე წყვილი-ენისქვეშა ნერვი n.hypoglossus მამოძრავებელი ნერვია,აინერვირებს
ენის კუნთებს.მისი მამოძრავებელი ბირთვი მდებარეობს მოგრძო ტვინში

173
 თავი 12.გრძნობათა ორგანოები
12.1.თვალი
მხეველობის საშუალებით ჩვენ აღვიქვამთ საგნებს. მათ ფერს,ფორმას და
მანძილს, რომელიც მისგან გვაშორებს.თვალის კაკალს სფეროსებრი ფორმა აქვს.ის
მოთავსებულია თვალბუდეში.თვალბუდის ზემოდან, კედლებიდან მიემართება
კუნთები,რომლებიც უზრუნველყოფს მის მოძრაობას.წარბები იცავენ თვალის
კაკალს შუბლიდან წამოსული ოფლისაგან,წამწამები და ქუთუთოები კი მტვრის
ნაწილაკებისაგან.თვალის გარეთა კუთხეში მოთავსებულია საცრემლე
ჯირკვალი,რომლის სადინარიც იხსნება თვალის შიგნითა კუთხეში.ცრემლი
თვალს ასველებს აშრობს და იცავს უცხო სხეულებისაგან.თვალის გარსის
შემადგენლობაში შედის ელასტინი და კოლაგენი.

174
 თვალი შედგება 3 გარსისაგან:

I-გარეთა გარსი ანუ სკლერა-რომელიც თვალის წინა ნაწილში გამჭირვალეა და მას

რქოვანა ეწოდება.

II-შუა სისხლძარღვოვანი გარსი-იგი თვალს ამარაგებს ე.ი. კვებავს.წინა ნაწილში

მისი ფერი შეიძლება იცვლებოდეს პიგმენტ მელანინის ზემოქმედებით ღია
ცისფერიდან მუქ ყავისფრამდე.მას ფერადი გარსი ეწოდება.მის შუაში
მოთავსებულია გუგა.ძლიერი განათებისას ის ვიწროვდება,სუსტი განათებისას კი
პირიქით.გუგის უკან გამჭირვალე ორმხრივ ამოზნექილი ბროლია,რომელიც
წამწამოვან კუნთს უკავშირდება.ამ კუნთის საშუალებით იგი ბრტყელდება ან
იზნიქება.ბროლის სიმრუდის ცვლილებას აკომოდაცია ეწოდება.ბროლის შემდეგ
თვალის შიგა ნაწილს ავსებს მინისებრი სხეული.მინისებრი სხეულის უკან
თვალის შიგა ზედაპირზე,თვალის შუქმიმღები გარსი,ბადურა
მდებარეობს.ბადურაზე ფოტორეცეპტორების აგზნების შედეგად წარმოქმნილი
ნერვული იმპულსები მხედველობის ნერვით თავის ტვინის ქერქის
მხედველობის ზონისაკენ მიემართება,რომელიც დიდი ნახევარსფეროების კეფის
წილში მდებარეობს.

III-შიგნითა გარსი-ბადურა-აქ განლაგებულია რეცეპტორები, ჩხირები და

კოლბები.ჩხირები ღიზიანდებიან სუსტი სინათლით.მათში არის პიგმენტი
როდოპსინი,ლურჯ-მწვანე,სინათლის სხივებს შთანთქავს ბინდისთვის
დამახასიათებელს.კოლბები დიდი ზომისაა ამასთან დიდი განათებით
ღიზიანდებიან და მათთან დაკავშირებულია ფერადი მხედველობა.კოლბები
სიბნელეში არ ფუნქციონირებენ.კოლბებში არის 3 სახის პიგმენტი,რომლებიც
რეაგირებენ:ლურჯზე,მწვანეზე, და წითელზე.ბადურაზე განლაგებულია
ყვითელი და ბრმა ხალი.ყვითელ ხალში რეცეპტორებია,ხოლო ბრმა ხალში
რეცეპტორები არ არის.

175
 ლინზა-არის სხეული, რომელიც შემოსაზღვრულია სინათლის სხივების
თეთრი გარდამტეხი ზედაპირით.სხივმტეხ ფუნქციაში
შედიან:რქოვანა,მინისებრი სხეული და ბროლის ირგვლივი სითხე.

ხშირად ხანში შესულ ადამიანებში ბროლი გამჭირვალობას კარგავს(იმღვრევა)

ასე ყალიბდება დაავადება კატარაქტა,რომელიც მხედველობის მნიშვნელოვან
დაქვეითებას განაპირობებს.თუ კატარაქტა ორივე თვალზე
განვითარდება,ადამიანი საერთოდ კარგავს მხედველობას.

ვხვდებით ახლოსმხედველ და შორსმხედველ ადამიანებს. თთოეული

მათგანისთვის შემდეგი თვისებებია დამახასიათებელი:

176
ახლოსმხედველობა-თვალის კაკალი წაგრძელებულია და შორს ვერ
ხედავენ.არეკლილი სხივები გარდატეხის შედეგად არ ფოკუსირდება
ბადურაზე,არამედ მის წინ ფოკუსირდება.ბადურაზე ბუნდოვანი გამოსახულება
აღიბეჭდება.ასეთ ადამიანებს ექიმები უნიშნავენ ჩაზნექილ ლინზებს.

შორსმხედველობა-თვალის კაკალი მოკლეა,ახლომდებარე საგნებს ვერ

აღიქვამენ.სინათლის სხივი სუსტად გარდატყდება.სხივები თვალის ბადურის
უკან იკრიბება.ასეთ ადამიანებს ექიმები უნიშნავენ ამოზნექილ ლინზებს.

177
 12.2.სმენისა და წონაწსორობის ორგანო
ბგერის აღქმა ხორციელდება სმენის-ყურის საშუალებით,რომელიც შედგება 3
ნაწილისაგან:

I-გარეთა ყური-მასში ვარჩევთ:ყურის ნიჟარას და გარეთა სასმენ მილს.გარეთა

ყური შუა ყურთან დაკავშირებულია დაფის აპკით,რომელიც თხელი და
ელასტიურია.

II-შუა ყური-მასში არის 3 სასმენი ძვალი:ჩაქუჩი,გრდემლი და უზანგი(მოძრავი

შეერთება).შუა ყური ცხვირ ხახასთან დაკავშირებულია ევსტაქის
ლულით,რომელიც უზრუნველყოფს წნევის გათანაბრებას.შუა ყური შიგნითა
ყურთან დაკავშირებული ოვალური სარკმელით.

178
III-შიგნითა ყური-მდებარეობს საფეთქლის ძვლის სიღრმეში არსებულ ძვლოვან
ლაბირინთში.შიგნითა ყურში მოთავსებულია ღრუების და არხების სისტემა
ძვლოვანი ლაბირითი,რომელიც სითხით არის ამოვსებული.მას აპკოვანი
ლაბირინთი ეწოდება.სმენის ფუნქციას ასრულებს ლოკოკინა,რომელშიც
რეცეპტორებია მოთავსებული,ხოლო მეორე ნაწილი არის წონასწორობის ორგანო
ვესტიბულური აპარატი.იგი შედგება ნახევარრკალოვანი არხებისა და
პარკებისაგან.ამ ნაწილშიც არის რეცეპტორები,ხოლო პარკებში მოთავსებულია
კირის უწვრილესი კრისტალები ოტოლითები.ამ კრისტალების ზემოქმედებით
ხდება რეცეპტორებზე ზეწოლა საიდანაც იმპულსები იგზავნება თავის ტვინთან.

სმენის დაკარგვა შეიძლება დაკავშირებული იყოს შიგნითა ყურში ბგერითი

რხევების გადაცემის დარღვევასთან,შიგნითა ყურის რეცეპტორების
დაზიანებასთან და აგრეთვე ნახევარსფეროების ქერქის სმენის ზონაში ნერვული
იმპულსების გადაცემის დარღვევასთან.

179
ბგერის გზა გაივლის შემდეგ ეტაპებს:ყურის ნიჟარა-გარეთა სასმენი მილი-დაფის
აპკი-ჩაქუჩი,გრდემლი,უზანგი-ოვალური სარკმელი-ლოკოკინა-სმენის ნერვი-
დიდი ნახევარსფეროების საფეთქლის წილი.

180
 12.3.გემოვნება და ყნოსვა
გემოვნების რეცეპტორები- მდებარეობს გემოვნების დვრილებსა და
ბოლქვებში.რეცეპტორები მხოლოდ წყალში ან ნერწყვში გახსნილი
ნივთიერებებით ღიზიანდებიან.მშრალი საჭმელი უგემურია.პირის ღრუში არის
მგრძნობელობის და ნერწყვის რეცეპტორები(თერმორეცეპტორები).

ყნოსვა-ცხვირის ღრუში უამრავი ყნოსვის რეცეპტორებია განლაგებული.ისინი

ღიზიანდებიან სუნის მქონე ქიმიური შედგენილობის ნივთიერებებით
წარმოქმნილი იმპულსებით.

181
 12.4.კანის აგებულება და ფუნქციები
კანი-ადამიანის სხეულის გარეგანი საფარველია,რომელიც შედგება 3
შრისაგან,ესენია:

182
I-გარეთა შრე ეპიდერმისი-მრავალშრიანი ეპითელური ქსოვილია.ეპიდერმისის
ღრმა ფენები უჯრედთა ციტოპლაზმაში მოთავსებულია მარცვლების სახით
პიგმენტი მელანინი,რომელიც კანის ფერს განაპირობებს.ეპიდერმისის უჯრედები
მუდმივად იქერცლება და ახლდება.ეს უჯრედები შეიცავს ცილა
კერატინს,რომელიც მათ გარქოვანებას იწვევს და კანს წყალგაუმტარს ხდის.

II-საკუთრივ კანი ანუ დერმა-შემაერთებელი ქსოვილისგანაა წარმოქმნილი,მასში

არსებული დრეკადი ბოჭკოენი კანს დრეკადობას და ელასტიურობას
ანიჭებს.კანში გვხვდება ნერვული
დაბოლოებები:რეცეპტორები,სისხლძარღვები,ქონის ჯირკვლები,თმის
ძირები,საოფლე ჯირკვლები.

III-კანქვეშა ქსოვილი-კანის ყველაზე ღრმა ფენაა.იგი ცხიმოვანი შემაერთებელი

ქსოვილითაა წარმოქმნილი.ეს ფენა იცავს სხეულს დაზიანებისაგან და ზედმეტი
გაციებისაგან.წარმოადგენს საკვების მარაგს რომელიც ინახება შიმშილის დროს.

ადამიანის კანში დაახლოებით 2მლნ-ზე მეტი საოფლე ჯირკვალია.საოფლე

ჯირკვლები ყველაზე დიდი რაოდენობითაა:ხელის გულებზე,ფეხის გულებზე და
იღლიებში.ოფლის შედგენილობა შემდეგნაირია:95% წყალი,0,5%შარდოვანა და
1,5% მარილები,უმეტესად სუფრის მარილი.კანში განლაგებული ქონის
ჯირკვლები ცხიმს გამოყოფს.ცხიმი არბილებს კანს,ელასტიურობას ანიჭებს მას და
წყალგაუმტარს ხდის.

თბორეგულაცია-არის სითბოს გაცემასა და წარმოქმნას შორის წონასწორობა

სითბოს წარმოქმნა-ხდება ღვიძლსა და კუნთებში

სითბოს გაცემა-ხდება სისხლძარღვებით,კანით(საოფლე ჯირკვლებით) და

ფილტვებით.პროცესები აღინიშნება ჰაერის ტემპერატურის ზრდისას.

კანის ფუნქციებია:
1.დამცველობითი(ულტრაისფერი
სხივების ზემოქმედებით D ვიტამინი
წარმოიქმნება)
2.გამომყოფი ფუნქცია
3.შეგრძნების ფუნქცია
4.თბორეგულაცია
5.კანი არის სისხლის დეპო

183
 12.5.კანის თერმორეგულაცია
თერმორეგულაცია-გარემოს შინაგანი ტემპერატურის შენარჩუნებაა.თერმორეგულაცია
ხორციელდება შუამდებარე ტვინის,თავის ტვინის დიდი ნახევარსფეროების ქერქის,და შინაგანი
სეკრეციის ჯირკვლების მოქმედებით.სითბოს წარმოქმნა ინტენსიურად ღვიძლსა და კუნთებში
მიმდინარეობს.ჩვენი ორგანიზმი დიდი რაოდენობით გაცემს სითბოს გამომყოფი ორგანოების
ფილტვების და კანის ზედაპირის მეშვეობით.გარემოს ტემპერატურის მერყეობა კანის სითბოსა და
სიცივის თერმორეცეპტორებით აღიქმება.

ტემპერატურის შეცვლისას რეცეპტორებში წარმოიქმნება აგზნება,ეს ჰემისფეროების ცენტრს

გადაეცემა,იქედან კი კანის სისხლძარღვებს. დაბალი t დროის სისხლძარღვები რეფლექსურად
ვიწროვდება.ამის შედეგად ორგანოებიდან კანისაკენ მცირე რაოდენობის სისხლი მიედინება და
შესაბამისად მცირდება სითბოს გაცემა.

თბორეგულაცია რეფლექსურად ხორციელდება.სითბოს წარმოქმნა და გაცემა რეგულირდება

ჰუმორალური გზითაც.მაგ:ადრენალინის რაოდენობა სისხლში როცა იმატებს კანის
სისხლძარღვები ვიწროვდება,სახის კანი ფერმკრთალდება,ხდება სითბოს წარმოქმნა.

როდესაც ჰაერის ტემპერატურა მცირდება კანის სისხლძარღვები ვიწროვდება,კუნთები იკუმშება

და სითბოს გაცემა მცირდება.საწინააღმდეგო პროცესები აღინიშნება ჰაერის ტემპერატურის
ზრდისას.

თუ ადამიანი მოსვენებულ მდგომარეობაშია მცირე რაოდენობით სითბო წარმოიქმნება.

თუ ადამიანი ინტენსიურად მუშაობს,მას დიდი რაოდენობით ენერგია

ესაჭიროება და დიდი რაოდენობით სითბო გამოიყოფა.

184
 თავი 13.გულ-სისხლძარღვთა სისტემა
13.1.გულ-სისხლძართვა სისტემის მიმოხილვა
ვერცერთი ცოცხალი ორგანიზმის ქსოვილი ვერ შეძლებს ნორმალურად
ფუნქციონირებას,თუ მან საკვები ნივთიერებები და ჟანგბადი არ მიიღო და
ცხოველქმედების პროცესში წარმოქმნილი ნახშიროჟანგისა და დაშლის სხვა
პროდუქტებისგან არ გათავისუფლდა.ყველაფერ ამას უზრუნველყოფს სისხლი და
სწორედ ამაში გამოიხატება მისი სატრანსპრტო ფუნქცია.სისხლს აქვს აგრეთვე
სხვა ფუნქციებიც . სისხლი აწვდის ორგანიზმს ჰორმონებს და ბიოლოგიურად
აქტიურ ნივთიერებებს,ამგვარად სისხლი მონაწილეობს ორგანოებისა და
ორგანოთა სისტემების ჰუმორულ რეგულაციაში.ასევე სისხლს გააჩნია
დამცველობითი ფუნქცია.

ორგანიმზის თხევადი შინაგანი გარემოა სისხლი ქსოვილური სითხე და ლიმფა

სისხლი-მოძრაობს ჩაკეტილ სისტემაში ანუ სისხლძარღვებში.

ქსოვილური სითხე-არის სისხლძარღვთა კედლებიდან გამოჟონილი სისხლის

პლაზმა.

185
ლიმფა-ჭარბი ქსოვილური სითხეა.გზას იპოვის ლიმფურ ძარღვებში და ქმნის
ლიმფას.ლიმფური ძარღვები ერთი ბოლოთი ბრმად მთავრდება
ქსოვილებში,მეორე ბოლოთი კი უერთდება ღრუ ვენებს.

სისხლში არჩევენ:სისხლის პლაზმას და სისხლის უჯრედებს.

სისხლის პლაზმაში-არის 90% წყალი და 10% ორგანული

ნივთიერებები:ცილები,ცხიმები,ნახშირწყლები,ვიტამინები,ჰორმონები,ასევე
მარილები.ცილებიდან აღსანიშნავია ხსნადი ცილა ფიბრინოგენი.სისხლის პლაზმა
შედგება შრატისა და ფიბრინოგენისაგან ,მას შედედების უნარი აქვს.შრატი არის
ფიბრინოგენ გაცლილი პლაზმა ამიტომ მას შედედების უნარი არ აქვს.ლიმფას
აქვს შედედების უნარი ოღონდ ნელა დედდება.

სისხლის პლაზმის შედგენილობა

წყალი 90%
ცილა 7-8%
ცხიმი 0,8%
0,12%
ნახშირწყლები(გლუკოზა)
მარილები(NaCl) 0,9%

13.2.სისხლის უჯრედები

სისხლის უჯრედები-(45%)მათ შემადგენლობაში შედის

ერითროციტები,ლეიკოციტები და თრომბოციტები.სისხლის უჯრების დაგროვება
და დაშლა ხდება ღვიძლსა და ელენთაში.

ერითროციტები-სისხლის წითელი უჯრედები არიან.ორმხრივ ჩაზნექილი

დისკოს ფორმა აქვთ და უბირთვოები არიან.წარმოქმნისას ბირთვი აქვთ შემდეგ
უქრებათ.1მმ3 არის 4-5 მილიონი, ცოცხლობენ 2-4 თვე.ერითროციტების უმეტესი
ნაწილი ინახება ღვიძლსა და ელენთაში ამიტომ ამ ორგანოებს სისხლის დეპოებს
უწოდებენ.თუ ერითროციტებს მოვათავსებთ 0,9%-ზე ნაკლების კონცენტრაციის
ჰიპოტონურ მარილის წყალხსნარში გაიბერება და გასკდება,ხოლო თუ
მოვათავსებთ 0,9%-ზე მეტ ჰიპერტონურ ხსნარში მაშინ გარეთ გამოვა და
შეიჭმუხნება.ერითროციტებში შედის მეოთხეული სტრუქტურის ცილა
ჰემოგლობინი,რომელიც შედგება რკინის შემცველი ჰემისა და ცილოვანი
გლობუნისაგან.

186
ჰემოგლობინს უნარი აქვს მიიერთოს აირები:ჟანგბადი ნახშიროჟანგი და მხუთავი
აირი.ყველაზე მტკიცე ნაერთს იგი ქმნის CO-სთან რისი მიერთების შემდეგაც
კარგავს ჟანგბადის მიერთების უნარს.

ერითროციტები წარმოიქმნება-ძვლის წითელ ტვინში

ერითროციტების ფუნქციაა- სატრანსპორტო.სისხლში ერითროციტების

ნაკლებობა იწვევს ანემიას.

187
სისხლის გადასხმისას შესაძლო გართულების თავიდან აცილების მიზნით ყველა
ადამიანმა უნდა იცოდეს,რომელი ჯგუფის სისხლი აქვს.ჯგუფი მთელი
სიცოცხლის მანძილზე არ იცვლება.ყველაზე მეტად გავრცელებულია I ჯგუფის
სისხლი.სისხლის გადასხმის დროს ჯგუფთან ერთად გათვალისწინებული უნდა
იყოს რეზუს ფაქტორის საკითხიც.რეზუს ფაქტორს განსაზღვრავს ერითროციტის
თავზე არსებული ცილა მაკაკუსი.ეს სახელწოდება ეწოდა იმის გამო, რომ იგი
პირველად მაიმუნის სისხლში აღმოაჩინეს.

სისხლის ჯგუფები შეიძლება გადაესხას შეიძლება მიიღოს

I I ,II, III, IV I
II II ,IV I ,II
III III, IV I , III
IV IV I ,II, III, IV

თრომბოციტები-უბირთვო სისხლის ფირფიტებია. 1მმ3 არის 250 000 დან 400 000-
მდე ცოცხლობს რამდენიმე დღე.იგი მონაწილეობას იღებს სისხლის შედედების
პროცესში ჭრილობისას თრომბოციტები ეხეთქება ჭრილობის ნაწიბურებს და
სკდება.წარმოიქმნება გასაკუთრებული ნივთიერებები
შემავიწროვებლები,რომლებიც ხსნად ცილა ფიბრინოგენს გარდაქმნიან უხსნად
ცილა ფიბრინად.ფიბრინი არის ერთგვარი ხლართი,რომელშიც ეჩხირება სისხლის
უჯრედები და დინება წყდება და ხდება შედედება.შედედებისათვის
აუცილებელია Ca-ის მარილები და ვიტამინი K .

თრომბოციტები წარმოიქმნებიან- ძვლის წითელ ტვინში.

თრომბოციტების ფუნქციაა-დამცველობითი

188
ლეიკოციტები-სისხლის თეთრი უჯრედებია,ბირთვი აქვთ.1მმ3 არის 6 დან 8
ათასამდე.ცოცხლობენ რამდენიმე დღიდან ათეულ წლამდე.

ლეიკოციტები არის 2 სახის:მარცვლოვანი ანუ გრანულოციტები,ხოლო

უმარცვლოს მიეკუთვნება: ფაგოციტები და ლიმფოციტები.ადამიანის სისხლში
ანთების დროს სწორედ ფაგოციტების და ლიმფოციტების რაოდენობა მატულობს.

ფაგოციტებს- ცვლადი ფორმა აქვთ და ახასიათებთ ამმებოიდური მოძრაობა ცრუ

ფეხებით

ლიმფოციტები-გამოიმუშავებენ ანტისხეულებს მათ ცვლადი ფორმა არ

აქვთ.არსებობს ორის სახის ლიმფოციტი T და B.ახალგაზრდა ლიმფოციტების
ერთი ნაწილი ძვლის წითელი ტვინიდან თიმუსში-მკერდუკანა ჯირკვალში

189
ხვდება და იქ T ლიმფოციტებად ჩამოყალიბდება.ლიმფოციტების მეორე ნაწილი
კი ლიმფურ ჯირკვლებში,აპენდიქსში,ძვლის წითელ ტვინსა და ელენთაში
მწიფდება და B ლიმფოციტებად ფორმირდება.B ლიმფოციტი ჰუმორულ
იმუნიტეტს განსაზღვრავს.მიკრობებთან ბრძოლაში ლეიკოციტები ადვილად
იღუპებიან და წარმოიქმნება ჩირქი.

ლეიკოციტები წარმოიქმნებიან -ძვლის წითელ ტვინში, ლიმფურ კვანძებსა და

ელენთაში.

ლეიკოციტების ფუნქციაა-დამცველობითი

სისხლმბადი ორგანოებია-ძვლის წითელი ტვინი,ნუშისებრი

ჯირკვლები,მკერდუკანა ჯირკვალი(თიმუსი).

190
 13.3.იმუნიტეტი
ცოცხალი ორგანიზმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი თვისება „საკუთარის“ და
უცნობის გარჩევის უნარია.ორგანიზმი „უცხოდ“ აღიქვამს გარედან შემოჭრილ
ვირუსებს ბაქტერიებს,სოკოებს,პარაზიტულ ერთუჯრედიან და
მრავალუჯრედიან ოორგანიზმებს,უცხო ქსოვილებს და
ნივთიერებებს.ორგანიზმის უნარს გაარჩიოს უცხო აგენტი და უვნებელყოს იგი
იმუნიტეტი ეწოდება.

იმუნეიტეტის სახეებია: ბუნებრივი და ხელოვნური.

ბუნებრივი ხელოვნური
1.სახეობრივი-ადამიანები არ 1.ვაქცინაცია-ამ დროს ორგანიზმში
ავადდებიან სხვა სახეობისათვის შეჰყავთ მკვდარი ან დასნეულებული
დამახასიათებელი დაავადებებით. უჯრედი და მის საწინააღმდეგოდ
გამომუშავდება
ანტისხეულები(აქტიური)
2.თანდაყოლილი(პასიური)- 2.შრატი(პასიური)--ორგანიზმში შედის
მუცლადყოფნისას ახალშობილს დედის მზა ანტისხეულები.შრატს იყენებენ
სისხლიდან და კვების რძიდან ჭრილობის დამუშავებისას,ძაღლის
გადაეცემა კბენისას და ა.შ.ტეტანუსი, დიფტერია
ანტისხეულები.თანდაყოლილი და ტიფის დროს
იმუნიტეტი ადამიანს დაბადებიდანვე
აქვს.მისი წყალობით ადამიანებს არ
ემართება ცხოველების ინფექციურ
დაავადებათა უმრავლესობა.
3.შეძენილი(აქტიური)-გადატანილი
დაავადების შემდეგ რჩება მზა
ანტისხეულები,რომლებიც ჩვენს
იმუნიტეტს განაპირობებს.სხვადასხვა
დაავადების მიმართ შეძენილი
იმუნიტეტის გამომუშავება მთელი
სიცოცხლის განმავლობაში
მიმდინარეობს.

191
 13.4.გული და სისხლძარღვები
გული - მდებარეობს გულმკერდის ღრუში,ოდნავ მარცხნივ ფილტვებს შორის და
მოთავსებულია გულის პერანგში.რომელიც შემაერთებელი ქსოვილითაა
წარმოდგენილი.გულსა და პერანგ შორის სითხეა,რაც ხახუნს ამცირებს.გული
განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილით არის აგებული.ძგიდით გული გაყოფილია
მარჯვენა და მარცხენა ნახევრად.იგი ოთხსაკნიანია.შედგება 2 წინაგულისა და 2
პარკუჭისაგან.წინაგულებსა და პარკუჭებს შორის მოთავსებულია კარიანი
სარქველები.მარჯვენა მხარეს 3 კარიანი და მარცხენა მხარეს 2
კარიანი.პარკუჭებიდან არტერიებში გარდამავალი არის ნამგლისებრი ანუ
ჯიბისებრი სარქველები.გულის კუნთოვანი კედელი სამი შრისგან
შედგება:გარეთა პერიკარდიუმი,შუა-მიოკარდიუმი და შიგნითა-
ენდოკარდიუმი.გულის კუნთში არის განსაკუთრებული უჯრედები,რომლებშიც
პერიოდულად წარმოიქმნება აგზნება.რის გამოც გული რიტმულად იკუმშება და
დუნდება.

192
 სისხლძარღვები არის 3 სახის:არტერიები ვენები და კაპილარები

არტერიები-3შრიანია(გარეთა შემაერთებელი,შუა გლუვკუნთოვანი,შიგა

ეპითელური)მათი საშუალებით სისხლი გულიდან გამოდის და სხვა ორგანოებში
შედის.

ვენები-3შრიანია მათში მოთავსებულია ნამგლისებრი სარქველები.სისხლი გულში

ჩადის ვენებით და სხვა ორგანოებიდან გამოდის.

193
კაპილარები-1შრიანია(ეპითელური ქსოვილითაა წარმოდგენილი)ქსელავენ
მთელს ორგანიზმს.სარქველები გვხვდება აგრეთვე ლიმფურ ძარღვებშიც.

194
 13.5.პირველადი დახმარება სხვადასხვა სახის
სისხლდენის დროს
იმის მიხედვით, თუ რომელი სისხლძარღვი ზიანდება ჭრილობის დროს არჩევენ
სამი ტიპის სისხლდენას - არტერიულს, ვენურს და კაპილარულს.

არტერიული სისხლდენის- დროს დაზიანებულია არტერია. ამ დროს

ჭრილობიდან შადრევანივით გადმოდის ალისფერი სისხლი. არტერიული
სისხლდენა ძალიან საშიშია, რადგან ადამიანი სწრაფად კარგავს დიდი
რაოდენობით სისხლს.

ვენის დაზიანების- შემთხევაში სისხლი არის მუქი წითელი და ჭრილობიდან

მდორედ მოედინება. თუმცა ვენური სისხლდენაც შეიძლება იყოს ძლიერი,
მხოლოდ იმ შემთვევაში თუ დაზიანდა დიდი ვენა.

კაპილარული სისხლდენისათვის- დამახასიათებელია სისხლის გამოჟონვა

ჭრილობიდან. ამ ტიპის სისხლდენა აღინიშნება ფაქტიურად ნებისმიერი
ჭრილობის დროს. მიუხედავათ იმისა, რომ სისხლდენა თავდაპირველად
ძლიერია, სისხლის დანაკარგი შემთხვევათა უმრავლესობაში უმნიშვნელოა.
ხშირად სისხლდენა თავისთავად ჩერდება. ზოგჯერ ზიანდება ერთდროულად
რამოდენიმე სისხლძარღვი და სისხლდენა შერეულია.

სისხლდენის შეჩერების მეთოდები.

პირდაპირი ზეწოლა.

მოაშორეთ დაზიანებულ არეს ტანსაცმელი. დაათვალიერეთ ჭრილობა.

დარწმუნდით, რომ ჭრილობაში არ არის მახვილი საგნები (მაგალითად მინის
ნამსხვრევები), რომლებითაც შეიძლება თქვენ დაზიანდეთ. მოახდინეთ ზეწოლა
ჭრილობაზე თითებით ან მტევნით.სასურველია ჭრილობა წინასწარ დაფაროთ

195
სუფთა საფენით. მაგრამ ნუ დაკარგავთ დიდ დროს ამ საფენის მოსაძებნად. თუ
ჭრილობაში არის უცხო სხეული, არ ამოიღოთ (უცხო სხეულის ამოღებისას
შეიძლება გაძლიერდეს სისხლდენა ან გაღრმავდეს დაზიანება).

სხეულის დაზიანებული ნაწილის (ხელის ან ფეხის) ზემოთ აწევა.

თუ შესაძლებელია, ასწიეთ დაზარალებულის დაზიანებული კიდური გულის

დონეზე ზემოთ. ამით შემცირდება სისხლის ნაკადი დაზიანებულ არეში, რაც
შეუწყობს ხელს კოლტის განვითარებას და სისხლდენის შეჩერებას. კიდურების
მაღლა აწევა არ არის რეკომენდირებული თუ კიდური შეშუპებულია,
დეფორმირებულია ან მტკივნეულია, რაც მიუთითებს მოტეხილობის ან
ამოვარდნილობის შესაძლებლობაზე;

დამწოლი ნახვევი

დამწოლი ნახვევი გამოიყენება ვენური სისხლდენის დროს, ჭრილობაზე

დადებული სუფთა საფენის ზემოთ დაადეთ დამწოლი ნახვევი: ჭრილობაზე
მსხვილი ტამპონი და მჭიდრო ნახვევი ისე, რომ არ დაირღვეს სისხლის მიმოქცევა
ნახვევის ქვემოთ. თუ სისხლი ჟონავს დამწოლი ნახვევიდან, ზემოდან დაადეთ
მეორემსხვილი საფენი და გადაუჭირეთ მჭიდროდ

ლახტის დადება
ლახტის გამოიყენება ხდება მხოლოდ არტერიული სისხლდენის დროს ან კიდურის
ამპუტაციის შემთხვევაში, იდება მხოლოდ ბარძაყის ან მხრის ძვალზე, უნდა დავადოთ
ჭრილობიდან 5-7 სანტიმეტრით ზემოთ მისი არასწორად ანუ არასრულად მოჭერა იწვევს
მხოლოდ ვენების დახშობას და აძლიერებს არტერიულ სისხლდენას, ფოტოზე ნაჩვენებია
ტურნიკეტის დადება (ლახტის იმპროვიზაცია) შეგვიძლია გამოვიყენოთ თოკი 3-4 სმ
სიგანის მოვუჭიროთ მჭიდროდ, შემდეგ კვანძზე დავაფიქსიროთ ჯოხი ან ფანქარი
კვანძით და დავატრიალოთ ჯოხი ერთი მიმართულებით მანამ, სანამ არ შეჩერდება
სისხლდენა. ლახტის დადებისას აუცილებელია დავაფიქსიროთ ლახტის დადების დრო
და მივაწოდოთ ინფორმაცია სასწრაფო დახმარებას

196
 13.6.სისხლის მიმოქცევის წრეები
მცირე წრე-ანუ ფილტვის წრე იწყება მარჯვენა პარკუჭიდან ფილტვის ღეროთი
,რომელიც იყოფა 2 ფილტვის მარჯვენა და მარცხენა არტერიებად.სისხლი
ფილტვის არტერიით,ვენური სისხლით მიედინება ვენებისაკენ სადაც
ალვეოლებსა და სისხლძარღვებს შორის ხდება გაზთა ცვლა და ვენური სისხლის
გარდაქმნა არტერიულ სისხლად,რომელიც ფილტვის 4 ვენით ჩადის მარცხენა
წინაგულში.მცირე წრის დროს სისხლი გამოაქვს არტერიას.

დიდი წრე-იწყება მარცხენა პარკუჭიდან არტერიული სისხლი აორტით, რომელიც

გზადაგზა იტოტება არტერიებად და კაპილარებად გადანაწილდება მთელს
ორგანიზმში და ქსოვილთა უჯრედებში .მოხდება არტერიული სისხლის
გარდაქმნა ვენურ სისხლად რომელიც 2 ღრუ ვენით ჩაედინება მარჯვენა
წინაგულში.

ზედა ღრუ ვენას-სისხლი მოაქვს თავიდან და ზედა კიდურებიდან ხოლო ქვედა

ღრუ ვენას დანარჩენი ნაწილებიდან.

სისხლის მაქსიმალური წნევა და სიჩქარე ფიქსირდება აორტაში.სიჩქარე ყველაზე

დაბალია კაპილარებში,ხოლო წნევა ღრუ ვენებში 0-ის უტოლდება,ამიტომ
სისხლის დინებას განაპირობებს ირგვლივ მდებარე კუნთები.

197
 13.7.გულის მუშაობა
გულის უნარს რიტმულად შეიკუმშოს თვით გულის კუნთში წარმოშობილი
იმპულსების გავლენით გულის ავტომატია ეწოდება.გულის ავტომატიის ცენტრი
მოთავსებულია მარჯვენა წინაგულში.

გულის ციკლში არჩევენ შემდეგ ფაზებს :

გულის ხანგრძლივობა პარკუჭების და კარისებრი ნამგლისებრი

ციკლის წინაგულების სარქველების სარქველების
ფაზები მდგომარეობა მდგომარეობა მდგომარეობა
წინაგულების 0,1წმ პარკუჭები ღიაა დახურულია
შეკუმშვა ანუ მოდუნებულია
წინაგულების
სისტოლა
პარკუჭების 0,3წმ წინაგულები დახურულია ღიაა
შეკუმშვა ანუ მოდუნებულია
პარკუჭების
სისტოლა
წინაგულებისა 0,4 წმ პარკუჭები და დახურულია დახურულია
და წინაგულები
პარკუჭების მოდუნებულია
მოდუნება

ანუ გულის ციკლის ხანგრძლივობაა 0,8 წმ.

პულსი-აორტაში გადატყორცნილი მაქსიმალური წნევა და სიჩქარე,ფიქსირდება

სხეულის ზედაპირთან ახლოს მდებარე არტერიებში ნორმალურ მდგომარეობაში
არის 70 დან 75-მდე

სისხლის წნევა-ნორმალურ პირობებში ადამიანს აქვს 120-70-ზე.მმ

ვერცხლისწყლის სვეტისა იზომება სფიგმომანომეტრით.ზედა ციფრი ანუ ერთი
აღნიშნავს გულის შეკუმშვას ანუ სისტოლას,ხოლო ქვედა ციფრი გულის
მოდუნებას ანუ დიასტოლას.

198
 13.8.ლიმფა
ლიმფა-შინაგანი გარემოს ერთ-ერთი შემადგენელი კომპონენტია.შიმშილის
დროს ან უცხიმო საკვების მიღების შემთხვევაში ლიმფა უფერული თითქმის
გამჭირვალე სითხეა.ლიმფა შეიცავს ფიბრინოგენს,რაც მას შედედების უნარს
ანიჭებს,თუმცა შედედების პროცესი ნელა მიმდინარეობს აქ,რადგან ლიმფაში
თრომბოციტები მცირე რაოდენობითაა.შედედების შემდეგ ლიმფაში ოდნავ
მოყვითალო ფერის კოლტი წარმოიქმნება.

ლიმფა წარმოიქმნება იმ წნევის ხარჯზე რომელსაც კაპილარული სისხლი და

ქსოვილური სითხე ქმნის.ლიმფა ჩვეულებრივ არ შეიცავს
ერითროციტებს,ლეიკოციტები კი მასში მცირე რაოდენობითაა.მათი
უმრავლესობა აქ ლიმფური კვანძებიდან ხვდება.ლიმფა ლიმფურ ძარღვებში
მიედინება.ქსოვილური სითხიდან ლიმფა ლიმფურ კაპილარში ხვდება.ლიმფური
კაპილარები ლიმფურ ძარღვებს ერთვის ,რომელთა მეშვეობით ლიმფა ორი
მსხვილი ლიმფური სადინარისაკენ მიემართება.ორივე ეს სადინარი კისრისა და
გულმკერდის ვენებს უერთდება ასე იქმნება ორგანიზმში ლიმფურ ძარღვთა
სისტემა.ლიმფური ძარღვები ყველა ორგანოსა და ქსოვილს ქსელავს.მათ შიგა
კედელზე არის სარქველები,რომლებიც ლიმფის უკუსვლას
ეწინააღმდეგება,ამიტომ სარქველების მეშვეობით ლიმფა ერთი მიმართულებით
მოძრაობს.

ლიმფური ორგანოებია:ელენთა,მკერდუკანა ჯირკვალი(თიმუსი),ლიმფური

სისტემა მთელს ორგანიზმშია, განსაკუთრებით ხშირია მოხრის ადგილებში.
იღლიაში,კისერზე,გულმკერდის ღრუში,მუცლის ღრუში.არ გვხვდება თვალის
ბროლში რქოვანაში,ხრტილში და ძვლის ტვინში.

199
 თავი 14.სასუნთქი სისტემა
14.1.სასუნთქი ორგანოების აგებულება ადამიანში
სუნთქვა და ჰაერი იმდენად აუცილებელია ორგანიზმისთვის ,რომ ეს ხშირად
ჩვენს ხატოვან გამოთქმებშიც აისახება.საჭმლის გარეშე შეიძლება ადამიანმა 40
დღე გაძლოს,უწყლოდ 6-7 დღე,უჰაეროდ კი მხოლოდ რამდენიმე წუთს თუ
იცოცხლებს.ყოველდღიურად ადამიანი რამდენიმე ათას ჩასუნთქვა-ამოსუნთქვას
აკეთებს,რაც ორგანიზმის ვენტილაციას უზრუნველყოფს.ქსოვილი რომელსაც
ჭირდება ენერგია განუწყვეტლივ მოიხმარს ჟანგბადს.ეს აირი ჩასუნთქულ
ჰაერთან ერთად ფილტვებში ხვდება,ფილტვებიდან კი სისხლის გზით ყველა
უჯრედამდე აღწევს.

სასუნთქი სისტემა შედგება ჰაერგამტარი გზისა და ფილტვებისაგან.ჰაერგამტარ

გზაში არჩევენ:ცხვირის ღრუ,ცხვირხახა,ხორხი,ტრაქეა და
ბრონქები(ჰაერგამტარში ფილტვები არ შედის).

200
ცხვირის ღრუ-ძგიდით გაყოფილია 2 ნაწილად და ამოფენილია წამწამოვანი
ეპითელიუმით.ცხვირის ღრუს ფუნქციაა ჰაერის დათბობა და
დატენიანება.ცხვირის ღრუდან ჰაერი გადადის ხახაში,ხახიდან ხორხში.ხორხი
მთლიანად ხრტილოვანია და ძაბრის ფორმა აქვს.მას გააჩნია
სისხლძარღვები,რომელიც იცავს სასუნთქ სისტემას ნამცეცების მოხვედრისაგან.

ხორხში-არის ლორწოვანი ნაოჭები ანუ ბგერი იოგები.ბგერ იოგებს შორის

სივრცეს ყია ეწოდება.როდესაც ადამიანი დუმს ყიას ტოლფერდა სამკუთხედის
ფორმა აქვს.როცა ჩურჩულებს ბგერი იოგები ერთმანეთს უახლოვდება.ხოლო
როდესაც ყვირის ერთმანეთს ეჯახება.ქალებს მოკლე ბგერი იოგები აქვთ ,ამიტომ
რხევის სიხშირე მაღალია და მათი ხმაც მაღალია.

201
ხორხიდან ჰაერი ტრაქეაში გადადის.მისი წინა კედელი ხრტილოვანი
ნახევარრგოლებისაგან შედგება.ტრაქეის უკანა კედელი საყლაპავს ესაზღვრება ამ
ნაწილში ტრაქეას ხრტილი არ აქვს,ამიტომ რბილია და ხელს არ უშლის
საყლაპავში საკვების გადაადგილებას.ტრაქეა იტოტება 2 ბრონქად.ბრონქები
ბრონქიოლებად,რომლებიც ბოლოვდება ბუშტუკებით ანუ ალვეოლებით.ისინი
ქმნიან ფილტვებს.ფილტვის ბუშტუკები წარმოქმნილია ერთშრიანი ეპითელური
ქსოვილისაგან.ისინი ლორწოვანია და გამოყოფს ბიოლოგიურად აქტიურ
ნივთიერებებს,რომლებიც აუნებლებენ მიკრობებს.

ფილტვები- გარედან დაფარულია დაფარულია ფილტვის პლევრით,რომელიც

შემაერთებელი ქსოვილია.გულმკერდის შიგა კედელი ამოფენილია გულმკერდის
ამყოლი პლევრით.ამ ორ აპკს შორის არსებული სივრცე პლევრის ღრუს
ქმნის.პლევრის ღრუში ჰაერი არ არის,წნევა ყოველთვის ატმოსფერულ წნევაზე
დაბალია,ამიტომ ფილტვის მოცულობა გულმკერდის ღრუს მოცულობასთან
ერთად იცვლება,ფილტვებს გულმკერდის ღრუს უდიდესი ნაწილი
უჭირავს,ისინი დიაფრაგმის ზემოთ მდებარეობს.დიაფრაგმა გუმბათის ფორმის
კუნთია,რომელიც გულმკერდის ღრუს მუცლის ღრუსაგან მიჯნავს.ამ კუნთის
არსებობა მხოლოდ ძუძუმწოვრებისათვის არის დამახასიათებელი.

202
203
 14.2.სუნთქვითი პროცესი და ფილტვების
სასიცოცხლო ტევადობა
სუნთქვითი პროცესი ხორციელდება 2 ძირითადი კუნთით:დიაფრაგმით და
ნეკნთაშუა კუნთებით.

მშვიდი ჩასუნთქვის დროს-ნეკნთაშა კუნთები იკუმშება,დიაფრაგმა

ბრტყელდება.გულმკერდის ღრუ ფართოვდება,წნევა მცირდება,ფილტვები
ჰაერით ივსება და ხდება მშვიდი ჩასუნთქვა.

მშვიდი ამოსუნთქვის დროს-ნეკნთაშუა კუნთები დუნდება და ნეკნები დაბლა

იწევს.დიაფრაგმა დუნდება და თაღოვანი ხდება .გულმკერდის ღრუ
მცირდება,წნევა იზრდება და ხდება მშვიდი ამოსუნთქვა.

ღრმა ჩასუნთქვა- ხორციელდება სასუნთქი კუნთების,დიაფრაგმის,აგრეთვე

მკერდისა და მხრის სარტყლის ზოგიერთი კუნთის შეკუმშვით,რომლებიც ნეკნებს
უფრო მაღლა სწევენ, ვიდრე მშვიდი ჩასუნთქვის დროს.

ღრმა ამოსუნთქვას-განაპირობებს ნეკნთაშუა, სასუნთქი კუნთების

შეკუმშვა,რომლებიც ნეკნებს ქვევით ეწევა.ამის გამო გულმკერდის ღრუს
მოცულობა მცირდება შემდეგი მიმართულებით.მარჯვნიდად მარცხნივ და
წინიდან უკან.ამავე დროს იკუმშება მუცლის კუნთებიც და მუცლის ღრუს შინაგან
ორგანოებს აწვება ქვევიდან და ძლიერად ამოიდრიკება გულმკერდის ღრუში.

204
სუნთქვის პროცესის მიმდინარეობას ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში არსებული
ნერვული უჯრედების გროვები არეგულირებს.ეს გროვები სუნთქვის ცენტრს
წარმოადგენს.სუნთქვის ცენტრი მოთავსებულია მოგრძო ტვინში.სუნთქვითი
პროცესები,გარდა ნერვულისა,ჰუმორული გზითაც რეგულირდება.სუნთქვის
მოძრაობის სიხშირე იმის მიხედვით იცვლება,თუ რამდენი ნახშიროჟანგია
სისხლში დაგროვილი.როგორც კი სისხლში ამ აირის შემცველობა
გაიზრდება,სუნთქვის ცენტრში აგზნება ძლიერდება და ნერვული იმპულსები
ნერვების მეშვეობით სასუნთქი კუნთებისაკენ გავრცელდება.ამის შედეგად
სუნთქვითი მოძრაობების სიხშირე და სიღრმე მატულობს.

სასუნთქი ორგანოების განვითარების მნიშვნელოვანი მაჩვენებელი ფილტვების

სასიცოცხლო ტევადობაა.ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა არის ყველაზე ღრმა
ჩასუნთქვის შემდეგ ამოსუნთქული ჰაერის რაოდენობა.მოზრდილი ადამიანის
სასიცოცხლო ტევადობა საშუალოდ 3500 მლ-ს შეადგენს.ის
სასუნთქი,დამატებითი და სარეზერვო მოცულობების ჯამია.

ფსტ=სასუნთ ჰაერს +ჩასუნთქვის სარეზერვო მოცულობა+ამოსუნთქვის

სარეზერვო მოცულობა.

სასუნთქი მოცულობა-ჰაერის ის მოცულობაა,რომელიც მშვიდი სუნთქვისას

შედის ფილტვებში ერთ ჩასუნთქვაზე და ამოდის ერთ ამოსუნთქვაზე

დამატებითი მოცულობა-ჰაერის ის მოცულობაა,რომლის ჩასუნთქვა შეუძლია

ადამიანს სასუნთქი მოცულობის გარდა,ადამტებით.

სარეზერვო მოცულობა-ჰაერის ის მოცულობაა,რომელიც შეუძლია ადამიანს

მშვიდი ამოსუნთქვის შემდეგ დამატებით ამოისუნთქოს.

205
სასუნთქ გზებში ყოველთვის რჩება კიდევ 1000-1500მლ ჰაერი.მისი ამოსუნთქვა
შეუძლებელია.მას ნარჩენი ჰაერი ქვია.ნარჩენი ჰაერი ფსტ-ში არ უნდა
შევიყვანოთ.ფსტ იზომება სპირომეტრით.

ჩვენ ცხოვრების წესს არ შეიძლება ეწოდოს ჯანმრთელი თუ ჩვენ სიგარეტს

ვეწევით.რადგან მწეველები ხშრიად ავადდებიან:ფილტვების,ყელის,ენის,ტუჩის
კიბოთი.არამწეველთათვის ასეთი დაავადებები იშვიათია.

მწეველების დაავადებაა ემფიზემა.ის არ ინკურნება.ემფიზემის დროს ზიანდება

ალვეოლის კედელი.ალვეოლების კედლების დაშლის გამო,ალვეოლები
ერთიანდება და ერთ დიდ ბუშტუკად გარდაიქმნებ,ეს კი ამცირებს გაზთა ცვლის
ზედაპირსა და ორგანიზმის ჟანგბადის მომარაგებას.ამ დაავადებით
დაავადებულს უჭირს სუნთქვა.სუნთქავს ზედაპირულად,მის კანს სილურჯე
დაჰკრავს,აქვს ხველა,სწრაფად იღლება,დარღეული აქვს ძილი.

206
207
 14.3.გაზთა ცვლა ფილტვებში
ჩასუნთქული ჰაერი თავისი შემადგენლობით განსხვავდება ამოსუნთქული
ჰაერისაგან.ჩასუნთქულ ჰაერში 21%-მდე ჟანგბადია,დაახლოებით 0,03%
ნახშიროჟანგი.79%-მდე ახოტი,1%-მდე წყლის ორთქლი და ინერტული აირები.

სისხლი კაპილარების გზით აღწევს ფილტვის ბუშტუკებამდე.ეს სისხლი

ვენურია,ე.ი. დიდი რაოდენობით შეიცავს ნახშიროჟანგს და მცირე რაოდენობით
ჟანგბადს.ბუშტუკში,სისხლთან შედარებით,ჟანგბადის კონცენტრაცია
მაღალია,ნახშიროჟანგისა კი დაბალი.კონცენტრაციათა სხვაობის გამო
ბუშტუკების ჰაერსა და კაპილარულ სისხლს შორის აირთა ცვლა
მოხდება.ფილტვის ბუშტუკებში არსებული ჰაერის პროცენტული შემადგენლობა
შეიცვლება:ჟანგბადის შემცველობა 16% გახდება,ხოლო ნახშიროჟანგის
შემცველობა 4%-მდე გაიზრდება.იმატებს წყლის ორთქლის რაოდენობა,ხოლო
აზოტისა და სხვა ინერტული გაზების პროცენტული შემადგენლობა იგივე
რჩება.ასეთი შემადგენლობის ჰაერი გამოიდევნება ჩვენი ფილტვებიდან
ამოსუნთქვის დროს.

გაზთა ცვლა ქსოვილებში იგივე პრინციპით ხდება,როგორც

ფილტვებში.კაპილარებიდან ჟანგბადი გადადის ქსოვილურ სითხეში,შემდეგ
უჯრედებში და ჩაერთვება ჟანგვაში.ამავე კანონებით,ნახშიროჟანგი
უჯრედებიდან,ქსოვილური სითხის გავლით,შედის კაპილარებში და შემდეგ
ვენებში.გაზთა ცვლა ორგანიზმში შესაძლებელია მხოლოდ ფილტვებში ჰაერის
მუდმივი შეცვლის პირობებში.ამიტომ სუნთქვა მუდმივად მიმდინარეობს -
დაბადებისას პირველი ჩასუნთქვის შემდეგ ადამიანი მთელი სიცოცხლე
სუნთქავს.

აზოტი ჟანგბადი CO2 წყლის

ორთქლი
1.ჩასუნთქვა 79% 20% 0,04% 0,96%
2.ამოსუნთქვა 79% 16% 4% 1%

208
თავი15.საჭმლის მომნელებელი სისტემა
15.1.საჭმლის მონელება ადამიანის

ორგანიზმში
საჭმლის მომნელებელ ორგანოთა სისტემა შედგება არხებისა და
ჯირკვლებისაგან.არხში განარჩევენ:პირის ღრუ,ხახა,საყლაპავი მილი,კუჭი და
ნაწალავები.წვრილი- დასაწყისია 12 გოჯა ნაწლავი,მსხვილი- ბრმა ნაწლავი
ჭიისებრი დანამატით და სწორი ნაწლავი- რომელიც ბოლოვდება ანალური
ხვრელით.საჭმლის მომნელებელი არხის კედლის ქსოვილოვანი შედგენილობა
შემდეგნაირია:

გარეთა შემაერთებელი-შუა გლუვკუნთოვანი-შიდა ეპითელური.

209
ჯირკვლები:ყველაზე დიდი კირკვალია ღვიძლი,რომლის სეკრეტიც ნაღველია,იგი
ნაღვლის ბუშტში გროვდება,მაგრამ 12 გოჯა ნაწლავში მოხვედრის შემდეგ
გადადის.მისი ფუნქციებია:

1.ინახება გლუკოზა გლიკოგენად გარდაქმნილი.

2.სისხლის დეპოა.

3.დამველობითი,ბარიერული, ფუნქცია აქვს და ასევე ტოქსინებს აუნებელყოფს.

4.დეზამინირება-აქ ამინომჟავები მარაგის სახით გროვდება.ამინომჟავების

საშუალებით ამინო ჯგუფი,რომელიც შარდოვანად გარდაიქმნება.შარდოვანა
ინახება თირკმლებში და შარდთან ერთად გამოიდევნება.დეზამინირების შემდეგ
ამინომჟავები ღვიძლში მარაგის სახით ინახება და გლიკოგენად გარდაიქმნება.

5.ტრანსამინირება-ერთი სახის ამინომჟავა სხვა სახის ამინომჟავად გარდაიქმნება.

6.გამოიმუშავებს სეკრეტს,ნაღველს.

210
ნაღველი-მომწვანო მოყვითალო ფერის სითხეა.შეიცავს ქოლესტერინს,ნაღვლის
წვენებს,ნაღვლის პიგმენტებს,მინერალურ მარილებს.არ შეიცავს
ფერმენტებს,თუმცა აქტიურადაა ჩართული საჭმლის მომნელებელ სისტემაში.

ნაღველის ფუნქციებია:

1.ახდენს ცხიმების ემულგირებას ანუ გამარტივებას.

2.ქმნის 12 გოჯა ნაწლავს და სხვა განყოფილებებში ტუტე არეს.

3.ააქტივებს ფერმენტებს, განსაკუთრებით ლიპაზას.

4.აძლიერებს პერისტალტიკას

5.აჩქარებს ცხიმების დაშლას.

211
პირის ღრუში მოთავსებულია სანერწყვე ჯირკვლები.სამი წყვილი დიდი
სანერწყვე ჯირვალი.ყბაყურა,ყბისქვეშა და ენისქვეშა.პატარა სანერწყვე
ჯირკვლები-ტუჩის,ლოყის,სასის ენის და ა.შ.

პირის ღრუში განთავსებულია კბილები,რომელთა აგებულება

მარტივია.სიგრძივად კბილი აგებულია შემდეგნაირად გვირგვინი,ყელი და
ფესვი.მეორენაირად კბილი გარედან დაფარულია მინანქრით იგი
მკვრივია,ძვალზე მტკიცე და იცავს კბილს დაზიანებისაგან.

დენტიტი-მოთავსებულია მინანქრის ქვემოთ.აქვს ძვლისმაგვარი შემადგენლობა.

პულპა-რბილია და მასში არის სისხლძარღვები და ნერვები

ცემენტით-კბილი მოთავსებულია კბილბუდეში.

განარჩევენ მჭრელებს,ეშვებს, მცირე და დიდ ძირითად კბილებს.მიუხედავად

იმისა,რომ ბავშვი კბილების გარეშე იბადება,ისინი ახალშობილ უკვე
აქვს,უბრალოდ ღრძილებში იმალება და თავის დროს ელოდება.5-6თვის
ასაკისთვის ქვედა ყბის შუაში ამოიჭრება პირველი კბილი.ორი წლისათვის ბავშვს
უკვე 20 კბილი აქვს.ამ კბილებს სარძევე კბილები ჰქვია.სარძევე კბილების ქვეშ

212
კბილების მეორე ცვლაა,რომელთა ამოჭრაც ექვსი წლიდან იწყება ეს უკვე
მუდმივი კბილებია.

მჭრელები 4-4. ეშვები 2-2 და მათი ფუნქცია არის მოკბეჩა.

მცირე ძირითადები 4-4. დიდი ძირითადები 6-6 მათი საშუალებით

ხორციელდება დაღეჭვა დაქუცმაცება.

213
პრის ღრუ-საჭმლის მონელება იწყება პირის ღრუში.აქ მიმდინარეობს მისი
ქიმიურად და მექანიკურად დამუშავება.ქიმიურად დამუშავებას უზრუნველყოფს
სანერწყვე ჯირკვლები:ყბაყურა,ყბისქვეშა,და ენისქვეშა.

ნერწყვის შემადგენლობა-98-99% წყალია.ნივთიერება,რომელიც სიბლანტეს

ანიჭებს.შეიცავს ლიზოციმს რომელიც ანაგურებს მიკრობებს და აშუშებს პირის
ღრუს ლორწოვანს.ფერმენტები შლიან ორგანულ ნივთიერებებს.

პირის ღრუში იწყება ნახშირყლების დაშლა ამილაზებით(პტეალინი და

მალტაზა)დისაქარიდამდე.საჭიროა ტუტე გარემო.

214
ხახა-ემსახურება ჰაერისა და საკვების გატარებას.ხახიდან საკვები გადადის
საყლაპავში,ხოლო ცხვირ-ხახიდან შესული ჰაერი ხორხში.ხახის შუა ნაწილში
ჰაერისა და საკვების გადაადგილების გზები იკვეთება.თუ ჰაერი შეაღწევს
საყლაპავში,ამით არაფერი დაშავდება,მაგრამ საკვები არ უნდა მოხვდეს
ხორხში,რადგან ის ხორხს დააცობს და სუნთქვის შეფეხებას გამოიწვევს.

საყლაპავი მილი-ვიწრო მილია.მისი კედლების კუნთების შეკუმშვა

პერისტალტიკას იწვევს,რაც ლუკმას კუჭში თანდათან გადაადგილებს.ლუკმის
გადაადგილებას აადვილებს შიგა შრის ჯირკვლების მიერ გამოყოფილი ლორწო.

215
კუჭი-აქ საკვები 4-6 საათი ყოვნდება.იგი ყველაზე გაფართოებული ნაწილია
საჭმლის მომნელებელ სისტემაში.მასში ბევრი ჯირკვალია რომელიც კუჭის წვენს
გამოიმუშავებს.

კუჭის წვენის შედგენილობა-მარილმჟავა(0,5%) ანადგურებს მიკრობებს და ქმნის

მჟავე გარემოს. ფერმენტთა აქტივობისთვს ლორწო იცავს კუჭის კედელს
დაზიანებისაგან.ფერმენტები შლიან ორგანულ ნივთიერებებს.

ორგანულ ნივითიერებათა დაშლის შუალედური და საბოლოო

პრდოქტები

შუალედური პროდუქტი საბოლოო პრუქტი

1.ცილები დიპეპტიდი ან ამინომჟავა

ტრიპეპტიდი
2.ნახშირწყლები დისაქარიდი გლუკოზა
3.ცხიმები გლიცერინი და
ცხიმოვანი მჟავა
4.ნუკლეინის მჟავები ნუკლეოტიდი

ორგანულ ნივითიერებათა დამშლელი ფერმენტები

1.ცილების პროტიაზები
2.ნახშირწყლების ამილაზები
3.ცხიმების ლიპაზები
4.ნუკლეინის მჟავების ნუკლეაზები

კუჭში ხდება ცილების დაშლა შუალედურ პროდუქტებამდე

პროტეაზებით(პეპსინი),ასევე ზოგიერთ ცხიმის დაშლა.მაგ:რძის ცხიმისთვის
საჭიროა მჟავე გარემო.

კუჭის ფერმენტებს მიეკუთვნება:

1.პეპსინი-იწყებს ცილის მოლეკულების დაშლას პეპტიდებამდე

2.ქიმოზინი-რძის ხსნადი ცილა კაზეინოგენი უხსნად კაზეინში გადაჰყავს და რძეს

ახაჭოებს.

216
3.ლიპაზა-რზის ცხიმის დამშლელი-გლიცერინამდე და ცხიმოვან მჟავამდე

კუჭში შეიწოვება ცოტა წყალი,პრეპარატები,მარილები და ალკოჰოლი.

თორმეტგოჯა ნაწლავი-ტრიფსინი პეპტიდებს(ცილების წინ)შლის

ამინომჟავებამდე.ტრიფსინი 12 გოჯაში არააქტიური ტრიფსინოგენის სახით
გამოიყოფა და სხვა ფერმენტების საშუალებით ტრიფსინად გარდაიქმნება.

ქიმოტრიფსინი-ცილის დიდ მოლეკულებს ამინომჟავებამდე შლის.

კუჭქვეშა ჯირკვლის ლიპაზა-ნაღვლით ემულგირებულ ცხიმებს გლიცერინამდე

და ცხიმოვან მჟავებამდე შლის.

ნუკლეაზები-დნმ და რნმ-ს ნუკეოტიდებამდე შლის.

ამილაზა-ნახშირწყლებს გლუკოზამდე.

217
წვრილი ნაწლავი-კირკვლები გამოყოფენ ნაწლავის წვენს და ლორწოს.მთავრდება
ცილების,ცხიმების,ნახშირწყლების დაშლა და საბოლოო პროდუქტების შეწოვა.

გლუკოზა და ამინომჟავები შეაღწევს ხაოს უჯრედებში და იქიდან

სისხლძარღვთა კაპილარებში გადადის.ცხიმოვანი მჟავები და გლიცერინი
შეაღწევს ხაოს უჯრედში სადაც წარმოიქმნება ადამიანის ორგანიზმისთვის
დამახასიათებელი ცხიმები.ეს ცხიმები ჯერ ხაოს ლიმფურ ძარღვში
გადადის,ხოლო შემდეგ სისხლის მიმოქცევის სიტემაში.

218
ბრმა ნაწლავი ჭიისებრი გამონაზარდით(აპენდიქსი)-იგი წვრილი ნაწლავისა და
მსხვილი ნაწლავის საზღვარზე მდებარეობს.ყველაზე პატარა ხორცისმჭამელებს
აქვთ,ხოლო ყველაზე დიდი ბალახისმჭამელებს.აქ ბინადრობს ცელულოზის
დამშლელი ბაქტერიები,რომლებიც გამოყოფს ფერმენტს და ცელულოზას მარტივ
შაქრად შლის.

მსხვილი ნაწლავი-აქ ხდება წყლის შეწოვა და ვიტამინების წარმოქმნა.K და B

ჯგუფის.ბრმა ნაწლავში ბინადრობს ნაწლავის ჩხირის ბაქტერია რომელიც
ანადგურებ სხვა პათოგენურ მიკრობებს და წარმოქმნის ვიტამინებს.

219
სწორი ნაწლავით-უვარგისი ნივთიერებების გამოდევნას დეფეკაცია
ეწოდება.ნაწლავებით გამოიდევნება აგრეთვე მძიმე მეტალები.

220
 15.2.ვიტამინები
ვიტამინები- განსაკუთრებულ ჯგუფს ქმნის. „ვიტა“-სიცოცხლეს ნიშნავს,ხოლო
„ამინი“-სიცოცხლისთვის მნიშვნელოვანი.ვიტამინების შესახებ სწავლება სწრაფი
ტემპით ვითარდება. თითქმის ყოველწლიურად ხდება ახალ-ახალი ვიტამინების
აღმოჩენა.ვიტამინების აღნიშვნა მიღებულია ლათინური ანბანით.ხსნადობის
მიხედვით ვიტამინები იყოფა 2 ჯგუფად: ცხიმში ხსნად და წყალში ხსნად
ვიტამინებად:

ცხიმში ხსნად ვიტამინებს ეკუთვნის-A,D,E,K.

წყალში ხსნადს-C და B(B1,B2,B3,B5,B6,B12,B15)

ვიტამინები ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებია.ისინი ფერმენტების

წარმოქმნაში მონაწილეობენ.ორგანიზმში ვიტამინის ნაკლებობა ან არ არსებობა
სერიოზულ დაავადებებს იწვევს.ვიტამინების ნაკლებობით გამოწვეულ
დაავადებას ჰიპოვიტამინოზი ეწოდება.ხოლო თუ ორგანიზმი რომელიმე
ვიტამინს საერთოდ არ იღებს ავიტამინოზი ვითარდება.ვიტამინების ნაკლებობით
გამოწვეულ დაავადებებს მიეკუთვნება:

221
222
 15.3.A ვიტამინი
A ვიტამინი- ზრდის ვიტამინია. საჭმელს ,რომ A ვიტამინი მოვაკლოთ ცხოველის
ზრდა შეჩერდება.იგი მონაწილეობს ჟანგვა-აღდგენით რეაქციებში,ნივთიერებათა
ცვლაში,ქოლესტერინის ცვლაში,თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის და სასქესო
კირკვლების ჰორმონების სინთეზში.თუ ბავშვმა საკმარისი რაოდენობით არ
მიიღო A ვიტამინი,მაშინ ვითარდება დაავადება ქსეროფთალმია.ამ დაავადების
დროს ზიანდება თვალი.მისი ნაკლებობა იწვევს კბილებისა და ფილტვების
დაზიანებასაც.A ვიტამინის ავიტამინოზის დროს ადამიანი ავადდება ქათმის
სიბრმავით დაბინდდება თუ არა ასეთი ადამიანი ვეღარ ხედავს.ავადმყოფი
სწრაფად ინკურნება თუ მას A ვიტამინს მივცემთ.ავიტამინოზის დროს
ორგანიზმის გამძლეობა ინფექციური სნეულებების მიმართ მკვეთრად ეცემა.A
ვიტამინს დიდი მნიშვნელობა აქვს ბავშვთა ასაკში,რადგანაც ზრდის
ვიტამინია.იგი თავისი ქიმიური ბუნებით ძალიან ჰგავს ყვითელ მცენარეულ
პიგმენტს კაროტინს.

223
224
კაროტინი წყაროა საიდანაც წარმოიქმნება A ვიტამინი.ეს პროცესი მიმდინარეობს
ღვიძლში კაროტინაზას ზეგავლენით.A ვიტამინი ცხიმში ხსნადი სითბო გამძლე
ნივთიერებაა.მას შეიცავს:ცხოველური ცხიმები და ცხიმშემცვლელი
ნივთიერებანი.იგი განსაკუთრებით ბევრია თევზის
ქონში,კარაქში,ერბოში,კვერცხის გულში,რძეში.მარაგის სახით ინახება ღვიძლსა
და თირკმლებში

225
 15.4.B ჯგუფის ვიტამინები
B ვიტამინების დიდი ჯგუფი არსებობს:B1,B2,B3,B5,B6,B12 და ბოლო წლებში
აღმოჩენილია B15 ვიტამინი.

B1 ვიტამინი(თიამინი)-მონაწილეობს ნერვული აგზნების გატარებაში.გავლენას

ახდენს ც.ნ.ს-ის მოქმედებაზე და უზრუნველყოფს თავის ტვინის ქერქის
ნორმალურ მოქმედებას.იგი დიდ როლს ასრულებს ნივთიერებათა
ცვლაში,კერძოდ ცვლის რეგულაციაში,როდესაც ადამიანი არ იღებს B1 ვიტამინს
ვითარდება ბერი-ბერი.ეს დაავადება გავრცელებულია
იაპონიაში,ჩინეთში,ინდოეთში,წყნარი ოკეანის ნახევარკუნძულებზე.დაავადების
მიზეზს წარმოადგენს ქერქგაცლილი ბრინჯით კვება.დაავადება იმაში
გამოიხატება,რომ იწყება სიარულის მოშლა,სწრაფად იღლება,მადა
ეკარგება,ვითარდება მგრძნობელობის მოშლა,კიდურებზე დამბლა ემართება და
კვდება.დღე-ღამეში ადამიანს ესაჭიროება 2მგ B1 ვიტამინი.B1 ვიტამინი საჭმლის
მოხარშვისას არ იშლება.B1-ით მდიდარია ლუდის საფუარი,ბრინჯის
ქატო,ხორბალი,ძროხის ღვიძლი,ცერცვი,კვერცხის გული

226
227
B2 ვიტამინი(რიბოფლავინი)-დიდი მნიშვნელობა აქვს ც.ნ.ს-ის მოქმედებისათვის
ნივთიერებათა ცვლისა და სისხლის წარმოქმნის ნორმალურად
მიმდინარეობისათვის.მისი ნაკლებობა იწვევს ზრდის შეჩერებას და წონაში
კლებას,ასევე ადამიანს უჩნდება ტუჩების გაუფერულება და წასკდომების
გაჩენა,ენა მარცვლოვანი შესახედაობისაა და კიდეებზე ჩანს კბილების
ანაბეჭდები.დღე-ღამეში ადამიანს ესაჭიროება 2მგ რიბოფლავინი.რიბოფლავინით
მდიდარია ლუდის საფუარი,ხორბლის ქატო,ღვიძლი,გული,რძე
ყველი,კვერცხი,პამიდორი,ისპანახი,კომბოსტო.რიბოფლავინი იშლება მზის
სხივების ზემოქმედების შედეგად და ტუტე არეში.

228
B6 ვიტამინი(პირიდოქსინი)-მონაწილეობს ორგანიზმში ამინომჟავების ცვლასა
და სინთეზში. არტერიების კედლებში ამცირებს ქოლესტერინის
დაგროვებას.უზრუნველყოფს ორგანიზმში რკინის გამოყენებას.გავლენას ახდენს
ბიოქიმიურ პროცესებზე.თრგუნავს ღებინების ცენტრის მოქმედებას.იწვევს კანის
გაღიზიანებას,ანემიას,ზოგჯერ კრუნჩხვებსაც.B6 ვიტამინით
მდიდარია:ღვიძლი,თირკმელი,ტვინი,კვერცხის გული,საფუარი,ბარდა და სხვა
პარკოსანი მცენარეები.ადამიანში B6 ვიტამინი სინთეზირდება ნაწლავის
ბაქტერიებით,მაგრამ ყოველდღიურად იგი 1,5-22გ უნდა მივიღოთ.კლინიკაში B6
ვიტამინი იხმარება პირიდოქსინის სახით.

229
B12 ვიტამინი-ძალიან ძლიერი ანტიანემიური ფაქტორია.მისი არარსებობის ან
ნაკლებობის შემთხვევაში ირღვევა ერითროციტების და თრომბოციტების
წარმოქმნა.ეს ვიტამინი გავლენას ახდენს ამინომჟავების ცვლაზე და ც.ნ.ს-ში
აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას.მისი ნაკლებობისას ერღვევა ადამიანს
მოძრაობათა კორდინაცია,აგრეთვე ღრმა კუნთოვანი შეგრძნება.კუჭ-ნაწლავში
შესულ B12 ვიტამინს შეიწოვს სისხლი,ხოლო მისი ზედმეტი რაოდენობა კავდება
ღვიძლის მიერ და იხარჯება საჭიროების შემთხვევაში.იგი დიდი რაოდენობით
არის ხორცში,ხბოს ღვიძლში,აგრეთვე ვირთევზას,ფარგას ღვიძლსა და
ხიზილალაში.

230
B15 ვიტამინი(პანგანმჟავა)-აუმჯობესებს ლიპიდურ ცვლას.ხელს უწყობს
ორგანიზმის ქსოვილების მიერ ჟანგბადის უკეთ გამოყენებას.ამიტომ იგი კარგი
საშუალებაა ჟანგბადის უკმარისობის აღმოსაფხვრელად.მას შეიცავს
მცენარეულობათა უმრავლესობის თესლი.იგი გამოიყენება ათეროსკლეროზისა
და სხვათა ფორმის სამკურნალოდ.

231
 15.5.PP ვიტამინი ნიკოტინმჟავა
ეს ვიტამინი მონაწილეობს უჯრედოვან სუნთქვაში.თირკმელზედა ჯირკვლის
ქერქის ჰორმონების წარმოქმნაში,გავლენას ახდენს ნივთიერებათა
ცვლაზე,ამცირებს სისხლში ქოლესტერინის რაოდენობას,იწვევს სისხლძარღვთა
გაფართოებას და გულის შეკუმშვათა აჩქარებას.მისი არ არასებობისას აღინიშნება
ავიტამინოზი პელაგრა, ხასიათდება კანის გაწითლებით რომელიც შემდეგ
ბუშტუკებით იფარება.ბუშტუკები მალე სკდება და წყლულდება.საჭმლის
მომნელებელი ტრაქტის მოშლილობა იწყება,ასევე იწყება ფაღარათიც.ზიანდება
პირის ღრუსა და ენის ლორწოვანი გარსი,ირღვევა ნერვული სისტემის
ნორმალური მოქმედება.იწყება ჰალუცინაციები,შეიძლება ადგილი ჰქონდეს
ფსიქოზსაც.

232
 პათოლოგიურ მოვლენებს ,რომელთაც ადგილი აქვთ პელაგრის დროს ხშირად
აღნიშნავენ 3D-თი.დერმატიტი-კანის ანთება,დიარეა-ფაღარათი,დემენცია-
ჭკუასუსტობა.

ნიკოტინმჟავათი მდიდარია ლუდისა და პურის

საფუარი,ქატო,ბრინჯი,ქერი,მიწის თხილი,პარკოსანი მცენარეების
მარცვლები,რძე,ღვიძლი,თირკმელი,გული.დღე-ღამეში საჭიროა 15 მგ.

233
 15.6.C ვიტამინი(ასკორბინმჟავა)
ორგანიზმში C ვიტამინის არარსებობის შედეგად ვითარდება სურავანდი.როცა
ადამიანის ორგანიზმი მოკლებულია ხილსა და ბოსტნეულს ვითარდება
სურავანდი.სურავანდის დროს ხდება ლორწოვანი გარსის
დაწყლულება,შესივება,ღრძილებიდან სისხლის დენა,კბილები ირღვევა და
ცვივა.ჩნდება სისხლჩაქცევები,აღინიშნება სახსრების ტკივილი,ვითარდება
სისხლნაკლებობა და ადამიანი კვდება.სურავანდს ადგილი აქვს
ბავშვებში.სურავანდს მკურნალობენ:ლიმონის,ფორთოხლის,პამიდორის,მწვანე
ხახვის მიცემით ან კომბოსტოს მწნილით.ადამიანს ესაჭიროება 50მგ
ასკორბინმჟავა დღე-ღამეში.ზოგიერთი ცხოველის ღვიძლი,თრკმელი და ელენთა
აწარმოებს C ვიტამინის სინთეზს .C ვიტამინის საჭიროება მატულობს გრიპისა და
სხვა ინფექციური დაავადებების შემდეგ. С ვიტამინს დიდი რაოდენობით
შეიცავს:ლიმონი,ფორთოხალი,სალათა,პამიდორი,წიწაკა,კამა და
სხვა.განსაკუთრებით მდიდარია C ვიტამინით ასკილი,ფიჭვი.სურავანდი
ვითარდება მაშინ ,როდესაც საკვები მოკლებულია არამარტო C ვიტამინს არამედ
P ვიტამინსაც ციტრინს.

234
 15.7.P ვიტამინი
P ვიტამინი თავის მოქმედებას ავლენს მხოლოდ ასკორბინმჟავასთან ერთად.P
ვიტამინი ამცირებს კაპილარების კედლის მსხვრევადობასა და განვლადობას.P
ავიტამინოზი იშვიათად გვხვდება .იგი ხასიათდება ფეხებისა და მხრის
ტკივილით,უხალისობით,დაღლილობით.იმის გამო რომ კაპილარები
მსხვრევადია და მათი განვლადობა დარღვეულია აღინიშნება მცირე ზომის
სისხლჩაქცევები.P ვიტამინით მდიდარია:ლიმონი,ასკილი,წიწაკა,ალუბალი.

235
 15.8.D ვიტამინი
D ვიტამინი- მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ორგანიზმში კალციუმისა და
ფოსფორის ცვლაში.D ავიტამინოზის დროს ვითარდება რაქიტი.რაქიტით
ავადდებიან ჩვილი ბავშვები.რაქიტით დაავადებულ ბავშვს დაბრკოლებული აქვს
ყიფლიბანდების შეზრდა ქალაზე და კბილების ამოსვლა.ასეთ ბავშვს ფეხების
ძვლები ურბილდება,სხეულის სიმძიმის გამო უმრუდდება და იღებს ასო O-ს ან X-
ის ფორმას.ნეკნებზე უჩნდება გასქელება ე.წ. კრიალოსანი.ჩნდება კუზი
აღინიშნება კუნთების სისუსტე და სხვა.D ვიტამინი მზადდება სამრეწველო
გზით.რაქიტს ხშირად მკურნალობენ არა მარტო D ვიტამინით,არამედ კვარცის
ლიმფით,დასხივების საშუალებით.

236
 ბავშვი რომ რაქიტით არ დაავადდეს მას დღეში ესაჭიროება 0,01-0,02მგ D
ვიტამინი.ასაკოვანს კი 0,003მგ.D ვიტამინის საუკეთესო წყაროს წარმოადგენს
თევზის ქონი.დიდი რაოდენობით შეიცავს კვერცხს.

15.9.E ვიტამინი
ზოგიერთი ცხოველი არ მრავლდება თუ საკვებში E ვიტამინი არ
მოიპოვება.ადამიანში E ავიტამინოზი არ გვხვდება,მაგრამ რადგანაც E ვიტამინი
მონაწილეობს ჟანგვა-აღდგენით პროცესებში,ცილების ცვლაში,კედლის
გამაგრებაში.ამიტომ მას გამოიყენებენ კლინიკაში.E ვიტამინი დუღილის დროს არ
იშლება იგი იხსნება ცხიმში.გავრცელებულია ბუნებაში და შედის როგორც
ცხოველურ ისე მცენარეულ პროდუქტებში.იგი უხვადაა კვერცხის
გულში,ღვიძლში,სიმინდში და სხვა.E ვიტამინს შეიცავს: ბანანი,ვაშლი,ლიმონი
და ფორთოხალი.

237
 15.10.K ვიტამინი
K ავიტამინოზი მდგომარეობს სისხლის შედედების უნარის
დაქვეითებაში.სისხლის შედედების პროცესი ირღვევა.სისხლში პროთრომბინის
რაოდენობის შედეგად.პროთრომბინი სისხლში წარმოიქმნება K ვიტამინის
არარსებობისას.იგი იხსნება ცხიმებში.მას შეიცავს:სტაფილო,კომბოსტო ისპანახი
სალათი და სხვა მცენარეული საკვები.

238
 თავი 16.ენდოკრინული სისტემა
16.1.ენდოკრინული სისტემის მიმოხილვა
ჯირკვლოვანი ორგანოების მიერ აუცილებელი სპეციფიკური პროდუქტების წარმოქმნისა და
გამოყოფის პროცესს სეკრეცია ეწოდება,სეკრეციას ზოგჯერ უპირისპირებენ ექსკრეციას,რაც
ნიშნავს ნივთიერებათა ცვლის შედეგად სისხლში დაგროვილი ორგანიზმისათვის უვარგისი
ნივთიერებების გარეთ გამოყოფას,მაგ:შარდის გამოყოფა. ამ ორ პროცესს შორის არ შეიძლება
გავატაროთ მკვეთრი საზღვარი ვინაიდან ერთსა და იმავე ჯირკვალს პათოლოგიის პირობებში
შეუძლია გამოყოს არა მარტო სეკრეტი,აგრეთვე ექსკრეტიც.მაგ:შარდით მოწამვლის დროს კუჭისა
და სანერწყვე ჯირკვლების სეკრეტში დიდი რაოდენობითაა შარდოვანაც,რომელიც ექსკრეტს
წარმოადგენს.დიაბეტით დაავადებულთა ნერწყვში ხშირად ნახულობენ შაქარსაც.
არჩევენ გარეგან და შინაგან სეკრეციას:
გარეგანი სეკრეციის-ჯირკვლების მიერ(ისინი გამომტანი სადინარებით გამოყოფენ მათში
წარმოქმნილ ნივთიერებებს ან სხეულის ორგანოების ღრუში ან გარემოში)გამომუშავებული
სეკრეტი სპეციალური გამომტანი სადინარებით შარდსასქესო ან საჭმლის მომნელებელი სისტემის
მილში გამოიყოფა.გარეგანი სეკრეციას ეკუთვნის აგრეთვე ეპითელური უჯრედების მიერ
ლორწოს წარმოქმნა და გამოყოფა.
შინაგანი სეკრეციის-ჯირკვლებს გამომტანი სადინარები არ გააჩნია და თავის ცხოველქმედების
პროდუქტს,ჰორმონს უშუალოდ სისხლში გამოყოფს.შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებს
მიეკუთვნება:ფარისებრი ჯირკვალი,ეპიფიზი,ჰიპოფიზი,თიმუსი,თირკმელზედა ჯირკვალი და
სხვა.
შერეულ ჯირკვლებს-გააჩნიათ დამოუკიდებელი,გარეგანი და შინაგანი სეკრეტორული
უბნები.მაგ,ასეთია:კუჭქვეშა ჯირკვალი(პანკრეასი) და სასქესო ჯირკვლები.

ნივთიერებას რომელიც შინაგანი სეკრეციის ჯირკვალში გამომუშავდება და სისხლში

გამოიყოფა ჰორმონი ეწოდება.ჰორმონები არეგულირებენ ნივთიერებათა ცვლას,ორგანიზმის
ზრდას,ფიზიკურ და სქესობრივ განვითარებას.ჰორმონები გადადიან სისხლში მთელს
ორგანიზმში მიმოიქცევიან და ცვლიან ორგანოების მოქმედებას ,იწვევენ ან აკავებენ მათ
მუშაობას.

239
 არჩევენ ჰორმონების 3 სახეს:უჯრედულს,ქსოვილურს და ჯირკვლოვანს.
შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები თავიანთი ჰორმონებით ამყარებენ ქიმიურ კავშირს
ორგანოებს და ორგანოთა სისტემებს შორის.ჰორმონები მონაწილეობენ ორგანიზმის
ჰუმორულ რეგულაციაში.შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები ერთმანეთთან მჭიდროდაა
დაკავშირებული და ისინი ერთ მთლიან ფიზიოლოგიურ სისტემას წარმოადგენენ,რომლის
მოქმედება რეგულირდება ნერვული სისტემისა და უპირველესად თავის ტვინის ქერქით
შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლების ფუნქციის დარღვევა ორგანიზმში ღრმა ცვლილებებს
იწვევს,რომელიც ცნობილია ენდოკრინული დაავადებების სახელწოდებით.დაავადებების
მიზეზები დაკავშირებულია ნერვული სისტემის ფუნქციის დარღვევასთან.შინაგანი
სეკრეციის ფუნქციის მოშლა ორგვარია:ჯირკვლის ფუნქციის გაძლიერება-
ჰიპერფუნქცია,როდესაც გამომუშავდება და სისხლში გადადის ჰორმონების ჭარბი
რაოდენობა და ჯირკვლის ფუნქციის შესუსტება-ჰიპოფუნქცია,როდესაც გამომუშავდება და
სისხლში გადადის ჰორმონების მცირე რაოდენობა.
წარმოშობის მიხედვით შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებს ყოფენ:
1.ბრანქიოგენური-(ვითარდება ნაყოფის ნაწლავის ლაყუჩოვანი ნაწილის ჩანასახიდან) ეს
არის ფარისებრი,ფარისებრახლო,მკერდუკანა და ჰიპოფიზის წინა წილი.
2.ნეიროგენური-(ვითარდება შუამდებარე ტვინის კედლიდან) ჰიპოფიზის უკანა
ნაწილი,ეპიფიზი.
3.ქრომაფილური(ვითარდება იმავე ჩანასახოვანი ფურცლებიდან რომლიდანაც ვეგეტატიური
ნერვული სისტემა)პარაგანგლიები და თირკმელზედა ჯირკვალი.

16.2.ფარისებრი ჯირკვალი(glandulae thyroidea)

ფარისებრი ჯირკვალი მდებარეობს კისერზე ხორხის წინ.იგი აღჭურვილია
სისხლძარღვებით და ლიმფური ძარღვებით.მის ინერვაციას ახორციელებს სიმპათიკური და
პარასიმპათკური ნერვები,იგი შესდგება ცალკეული ბუშტუკებისაგან
ფოლიკულებისაგან,რომელშიდაც არის ჯირკვლის ჰორმონი თიროქსინი,ის შეიცავს
იოდს.ჯირკვალი ახალშობილებში 1,2 დან 2გრ-მდე იწონის მოზრდილებში 35 გრ-ს.ყველაზე
ინტენსიურად იგი მომწიფების პერიოდში იზრდება,მისი აქტიურობა ძლიერდება,შემდეგ
მცირდება.მხოლოდ სქესობრივი მომწიფების პერიოდში ძლიერდება.

თიროქსინი-დღე-ღამეში 0,3გრ.გამოიყოფა.თიროქსინის გარდა ფარისებრი ჯირკვალი

გამოყოფს დიიოდთირონინს ამ ჰორმონების მოქმედებით იზრდება გულის შეკუმშვათა
სიხშირე და სისხლის წნევა,ნერვული სისტემის აგზნება,სხეულის ტემპერატურა.

240
 ფარისებრი ჯირკვლის ამოკვეთის ატროფიის ან განუვითარებლობის შემთხვევაში
ქვეითდება ნივთიერებათა ცვლა,მცირდება სისხლში კალციუმის რაოდენობა,კავდება
ქსოვილებში წყალი და სუფრის მარილი,შუპდება სხეული.ცუდად იზრდება
თმები,ფრჩხილები,ქვეითდება ც.ნ.ს-ის აგზნებადობა,აღინიშნება საერთო მოდუნება,გულის
რიტმის შემცირება,ზრდაში ჩამორჩენა და გაძვალების პროცესის შეჩერება.
ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის მოშლა ორგვარია:ჰიპერფუნქცია და ჰიპოფუნქცია.
ჰიპერფუნქცია-ფუნქცია გაძლიერებულია ვითარდება დაავადება,რომელიც
ცნობილია ბაზედოვის დაავადების სახელწოდებით ამ დროს ჯირკვალი გადიდდება და
კისერზე ჩიყვის გაჩენა ხდება,თვალები გადმოკარკლულია ავადმყოფს გახშირებული აქვს
გულისცემა,მომატებული აქვს ნერვული სისტემის აგზნებადობა,ძლიერ ემოციურია,ადამიანი
გულ-ფიცხი და მშიშარა ხდება,მოუსვენარია და ა.შ. ორგანიზმში მატულობს ენერგიის
ხარჯვა,აღინიშნება დაღლილობა და ოფლიანობა.ამ დროს ხშირად მიმართავენ ფარისებრი
ჯირკვლის ნაწილის ამოკვეთას.

ჰიპოფუნქცია-ჯირკვლის არასაკმარის მოქმედებას ერთვის ისეთი დაავადებები

როგორიცაა მიქსედემა და კრეტინიზმი.მიქსედემა ანუ ლორწოვანი შეშუპება ჯირკვლის
გადაგვარების ან დაქვეითების დროს აღინიშნება.მიქსედემით დაავადებულს კანი
უშრება,უტლანქდება და უშუპდება,ტემპერატურა ქვეითდება,გულისცემა
შენელებულია,ვითარდება გონებრივი სისუსტე,ირღვევა ნორმალური ფსიქიკური
მდგომარეობა,იწყება სქესობრივი ფუნქციის დარღვევა.მკურნალობა მდგომარეობს
თიროქსინი ხანგრძლივ ხმარებაში.თუ ჯირკვლის ფუნქცია თანდაყოლილია ვითარდება
ეგრეთწოდებული კრეტინიზმი.ამ დაავადების დამახასიათებელ ნიშანს წარმოადგენს ზრდის
შეჩერება და გონებრივი ჩამორჩენილობა,რომელიც ზოგჯერ იდიოტიზმამდე მიდის.ასეთ
ავადმყოფებს ქონდრის კაცის სიმაღლესთან ერთად სხეულის არაპროპორციული აგებულება
აქვს,მოკლე კიდურები,დიდი თავი,წვრილი ელამი თვალები,ჩაზნექილი ცხვირის
ფუძე,სქელი და ტლანქი კანი.მეორეული სასქესო ნიშნები განუვითარებელია.თიროქსინის
გამომუშავება მაშინ არის შესაძლებელი,თუ ორგანიზმი იოდს საკმაო რაოდენობით
მიიღებს,ჩვენ იოდს ვიღებთ სასმელი წყლით.

241
 16.3.ფარისებრახლო ჯირკვალი(glandulae
parathyroideae)
დაახლოებით წონა 0,1გრ.მისი ამოკვეთა ან გადაგვარება იწვევვს მძიმე
დაავადებას,რომელსაც ტეტანია ეწოდება.ამ დროს ვითარდება კუნთების
კრუნჩხვები,ტემპერატურა მატულობს,გულის ცემა ხშირდება და ბოლოს იღუპება ორგანიზმი
სასუნთქი კრუნჩხვის შედეგად.ეს თვისებები რაც ტეტანიას ახასიათებს წარმოადგენს
კალციუმის ცვლის მოშლას ორგანიზმში.კრუნჩხვების დროს სისხლში კალციუმის შეყვანა
შეწყვეტს შეტევას რამდენიმე ხნით.ფარისებრახლო ჯირკვლის გადაგვარება დადებით
შედეგს იძლევა.ფარისებრახლო ჯირკვლის ფუნქციის ნაკლოვანების დროს გარდა
კრუნჩხვებისა ადგილი აქვს კბილების რღვევას,თმის ცვენას,გახდომას,კბილების რღვევა
დაკავშირებულია ამ ჯირკვლის ჰიპოფუნქციასთან.ამ ჯირკვლის ჰორმონს
ეწოდება პარათირეოიდინი,იგი ცილოვანი ბუნებისაა შეიცავს:აზოტს,რკინას,გოგირდს.

242
 16.4.მკერდუკანა ჯირკვალი(თიმუსი,thymus)
მკერდუკანა ჯირკვალი მდებარეობს მკერდის ძვლის უკან.ზემოთ იგი ეხება
სასულეს,ქვემოთ აორტას და ინტენსიურად ვითარდება ჩანასახოვან პერიოდში და
დაბადებიდან 3-4 წლის განმავლობაში.მაქსიმალურ განვითარებას 12 წლის ასაკში
აღწევს,შემდეგ თანდათან გადაგვარებას იწყებს.მისი ფუნქცია ბოლომდე გარკვეული არ
არის.სქესობრივ მომწიფებამდე მკერდუკანა ჯირკვალი გაძლიერებულად მუშაობს და
თრგუნავს სასქესო ჯირკვლების გავლენას.სქესობრივი მომწიფების დაწყებისას იგი სულ
უფრო და უფრო პატარავდება და მისი უმეტესი ნაწილი ცხიმად იქცევა.ცნობილია,რომ ამ
ჯირკვალში ხდება ლიმფოციტების გარდაქმნა T ლიმფოციტებად,რომელსაც T
ქილერებს უწოდებენ. ისინი მონაწილეობენ ორგანიზმის დაცვითი ფუნქციის
განხორციელებაში.

ჯირკვლის ამოკვეთა იწვევს მინერალური ცვლის მოშლას,ძვლები რბილდება,მყიფე

ხდება და ადვილად ტყდება,მოტეხილობის შეხორცების პროცესი ნელა მიმდინარეობს,ამის
გარდა ვითარდება კუნთების სისუსტე,მოუქნელობა და ფსიქიკური
აშლილობა,არეგულირებს ორგანიზმის ზრდას,იგი მონაწილეობს მომწამვლელი
ნივთიერებების განეიტრალებაში.

243
 16.5.თირკმელზედა ჯირკვალი(glandulae
suprarenalis)
თირკმელზედა ჯირკვლები მუცლის ღრუში თირკმლების ზემოთ მცირე ოდენობის
წარმონაქმნებია.მისი ტვინოვანი შრე მდებარეობს ორგანოს შიგნით,ხოლო ქერქოვანი
გარეთ.ადამიანის მარჯვენა თირკმელზედა ჯირკვალი სამკუთხაა,მარცხენა ნახევრად
მთვარისებრი ფორმის.ისინი სისხლძარღვებით უხვად არიან აღჭურვილნი და თავის
წონასთან შედარებით უფრო მეტ სისხლს იღებენ ვიდრე ჩვენი სხეულის რომელიმე სხვა
ორგანო.

თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი შრე(medula

suprarenalis)
თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი შრის ჰორმონია ადრენალინი.ამჟამად ადრენალინს
სამრეწველო გზითაც იღებენ.ადრენალინის მოქმედება ემსგავსება სიმპათიკური ნერვული
სისტემის მოქმედებას.ეს იმით აიხსნება,რომ ემბრიონალურ პერიოდში სიმპათკური ნერვული
სისტემა და თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი ქსოვილი საერთო წარმოშობისაა,აგზნების
პერიოდში სიმპათიკური ნერვული სისტემის დაბოლოებებში ჩნდება
ნივთიერებანორადრენალინი,რომელიც სიმპათკური ნერვული სისტემის დაბოლოებებიდან
გადასცემს აგზნებას იმ ორგანოს,რომელსაც იგი ანერვიანებს.ეს ნივთიერება ჰგავს
ადრენალინს.ადრენალინის ზეგავლენით გულის მუშაობა ძლიერდება და ხშირდება,გულის
კუნთის აგზნებადობამატულობს,სისხლძარღვების კედლები ვიწროვდება,მატულობს სისხლის
წნევა.ადრენალინი იმდენად მძლავრად მოქმედი ნივთიერებაა,რომ საკმარისია ადამიანს
შევუყვანოთ 0,35გრ ადრენალინი რომ აღინიშნოს სისხლის წნევის მატება.ადრენალინი
ნაწლავებზე მოქმედებისას თრგუნავს პერისტალტიკურ მოძრაობას.იკუმშება ნაღვლისა და
შარდის გამომტანი გზები,საშვილოსნოს კუნთები,გუგის გამაფართებელი კუნთები,მაგრამ შარდის
ბუშტისა და ნაღვლის ბუშტის კუნთები დუნდება,იგი ადუნებს ბრონქებს.მისი მეშვეობით ხდება
თმის ძირის კუნთების შეკუმშვა,დაღლილი კუნთი ადრენალინის ზეგავლენით აღიდგენს
შრომისუნარიანობას.მნიშვნელოვანია მისი ზეგავლენა ნივთიერებათა ცვლაზე,განსაკუთრებით
ნახშირწყლოვან ცვლაზე,ღვიძლის გლიკოგენი მისი ზეგავლენით გარდაიქმნება გლუკოზად და
გადადის სისხლში,რის გამოც გლუკოზის შემცველობა სისხლში მატულობს.ადრენალინი ამ დროს
მოქმედებს ინსულინის-კუჭქვეშა ჯირკვლის ჰორმონის საწინააღმდეგოდ.ნერვული
ცენტრი,რომელიც გავლენას ახდენს ადრენალინი წარმოქმნაზე
მდებარეობს ჰიპოთალამუსში.ადრენალინის გაძლიერებული გადასვლა სისხლში ფსიქიკური
აგზნებადობის დროს ხდება.მრისხანების,შიშისა და ზოგიერთი სხვა ემოციური მდგომარეობის

244
დროს მკვეთრად მატულობს ადრენალინის გამომუშავება.იგი დიდი რაოდენობით გადადის
სისხლში,რაც ამტკიცებს თავის ტვინის ჰემისფეროების ზეგავლენას თირკმელზედა ჯირკვლების
მუშაობაზე.

თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქოვანი შრე

(cortex glandulae suprarenalis)
ქერქოვანი ნივთერებების ჰორმონები გავლენას ახდენენ ორგანიზმში მიმდინარე
პროცესებზე.ქერქის ამოკვეთის შემდეგ ცხოველს კუნთები უდუნდებადა სწრაფად
ეღლება,ერღვევა ნახშირწყლების,ცხიმების,მარილებისა და წყლის ცვლა. ორგანიზმი მეტ წყალს
კარგავს,რაც იწვევს შარდის გამოყოფის შემცირებას თირკმლებში კალიუმის იონების უკუშეწოვა
გაძლიერებას და ნატრიუმის იონები კი პირიქით ცუდად შეიწოვება,მავნე ზემოქმედებისადმი
ორგანიზმის წინააღმდეგობის უნარი ქვეითდება,ირღვევა იონების მუდმივობა.
ქერქოვანი ნივთიერების ჰორმონები ასუსტებენ ისეთი შხამების მოქმედებას,როგორიც
არის:დიფტერიის შხამი,ნიკოტინიდა სტრიქნინი.
ქერქოვანი ნივთიერების ჰორმონის შეყვანა ორგანიზმში აძლიერებს შრომისუნარიანობას და
ამცირებს მოქანცულობას.თირკმელზედა ჯირკვლის ფუნქციის მოშლა ადამიანში იწვევს
დაავადებას,რომელსაც ადისონის სნეულებაეწოდება.ამ დროს კანი ბრინჯაოსფერს
ღებულობს,კარგავს მადას,შაქარი მცირდება წნევა ქვეითდება და კვდება.ქერქის სიმსივნე
ჰორმონების გაძლიერებულ გამომუშავებას იწვევს.ქალებს ხმა უბოხდებათ,ამოდით
წვერი.თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქიდან გამოყოფილია 25-ზე მეტი აქტიური ნივთიერება.მათი
უმრავლესობა წარმოიქმნება ქერქის ჰორმონის კორტიკოსტერონისაგან.ამ ნივთიერებებს 2
ჯგუფად ყოფენ:პირველი ჯგუფის წარმომადგენელია კორტიზონი,მეორესი კი
დეზოქსიკორტიკოსტერონი.

245
 16.6.კუჭქვეშა ჯირკვალი(პანკრეასი,pancreas)
კუჭქვეშა ჯირკვალი შერეული ჯირკვლების რიცხვს ეკუთვნის.მასში საჭმლის
მომნელებელი წვენის გარდა ხდება ჰორმონის გამომუშავება.იგი შედგება ორგვარი სახის
უჯრედებისაგან.ზოგი უჯრედი გამოიმუშავებს ფერმენტებს,რომლებიც საჭმლის
მომნელებელ წვენთან ერთად გადადის თორმეტგოჯა ნაწლავში.ზოგი კი გამოიმუშავებს
ჰორმონს რომელიც სისხლში გადადის.ჰორმონის გამომუშავებული უჯრედები ჯირკვალში
გაფანტულია ცალკეული კუნძულების სახით,რომელსაც ლანგერჰანს-სობოლევის
კუნძულები ეწოდებათ.

კუჭქვეშა ჯირკვლის ფუნქციის მოშლასთან დაკავშირებულია

დაავადება დიაბეტი.დიაბეტის დროს ორგანიზმის უჯრედების მიერ შაქრის დიდი
რაოდენობით გამოყენების უნარი მკვეთრად ეცემა.ღვიძლიც აღარ გამოიმუშავებს
გლიკოგენს.უჯრედების მიერ შაქრის გამოყენების უნარის დქვეითების,ხოლო ღვიძლის
გლიკოგენის დალაგების უნარის დაქვეითების გარდაუვალ შედეგს წარმოადგენს შაქრის
რაოდენობის მომატება სისხლში.

ნორმალურ პირობებში სისხლი შეიცავს 01-0,12% შაქარს,თირკმელები ამ დროს არ

ატარებენ შაქარს.შაქარი სისხლში მხოლოდ მაშინ ჩნდება,როდესაც მისი რაოდენობა სისხლში
ნორმას აჭარბებს(0,15-0,18%).დიაბეტის დროს შაქრის რაოდენობა მკვეთრად მატულობს 0,3-
0,8% შეადგენს.ზოგჯერ 1%-საც აღწევს,ამ დროს შარდში მატულობს შაქარი და

246
ვითარდება გლუკოზურია.შაქრის დიდი რაოდენობით გამოყოფას ერთვის წყლის დიდი
რაოდენობით გამოყოფაც.დიაბეტით დაავადებული დღეში 8-10 ლიტრ შარდს გამოყოფს და
ვითარდება პოლიურია.შარდის ასეთი დიდი რაოდენობით დაკარგვა იწვევს წყლის დიდი
რაოდენობით სმის სურვილს.ასეთი ადამიანები დღე-ღამეში დაახლოებით 36-40 ჭიქა წყალს
სვამენ.

ნახშირწყლოვანი ცვლის მოშლა იწვევს ცილებისა და ცხიმების ცვლის მოშლას.ცხიმების

მნიშვნელოვანი ნაწილი იჟანგება საბოლოო პროდუქტებამდე,როგორიცაა წყალი და
ნახშიროჟანგი.დიაბეტით დაავადების დროს ჟანგვა შეჩერდება შუალედურ სტადიებში და ამ
დროს იქმნება დაშლის მჟავე პროდუქტები,რომლებიც ცნობილია კეტონური
სხეულების სახელწოდებით.ირღვევა აგრეთვე ცილების ცვლაც.ცილების 60% გადადის
ნახშირწყლებად.ცილის დაშლის მჟავე პროდუქტები კეტონურ სხეულებთან ერთად იწვევს
სისხლის რეაქციის გადახრა მჟავიანობისაკენ-აციდოზი.

კეტონური სხეულების დაგროვება ორგანიზმში და აციდოზი იწვევს ორგანიზმის

მოწამვლას და მისი ფუნქციების მოშლას.ვითარდება ქოშინი,სუსტდება გულის
მუშაობა,იკარგება ცნობიერება.ასეთ დიაბეტური კომა ხშირად სიკვდილით მთავრდება.

კუჭქვეშა ჯირკვლის ჰორმონი

კუჭქვეშა ჯირკვლის შიდასეკრეტორული ფუნქცია გულდასმით შეისწავლებოდა,მაგრამ
ჰორმონის მიღების ცდა მარცხს განიცდიდა რუსმა ექიმმა სობოლევმა პირველად მოგვაწოდა
ჰორმონის მიღების წესი.1922 წელს ბანტიგმამ და ბესტმამ აღმოაჩინეს ინსულინი.ინსულინი
მოქმედებს ნახშირწყლოვან ცვლაზე,აძლიერებს ნახშირწყლების ჟანგვას და ღვიძლის მიერ
გლიკოგენის დალაგების უნარს,როდესაც სისხლში ინსულინი შეჰყავთ იგი იწვევს სისხლში
შაქრის შემცირებას და ღვიძლში გლიკოგენის მომატებას.ინსულინს ღებულობენ სამრეწველო
გზით,რქიანი საქონლის კუჭქვეშა ჯირკვლიდან.ინსულინის გამომუშავებაზე მოქმედებს
ცთომილი ნერვი.როდესაც შაქრის რაოდენობა სისხლში მატულობს მეტი ინსულინი
გამომუშავდება.ორგანიზმში ინსულინის დიდი დოზით შეყვანა იწვევს შაქრის რაოდენობის
შემცირებას,როდესაც შაქარი 0,45%-მდე ქვეითდება აღინიშნება
კრუნჩხვები,მოდუნება,ტემპერატურის დაცემა და გონების დაკარგვა.ამას
ეწოდება ინსულინური ანუ ჰიპოგლიკემიური შოკი.ამ დროს ვენაში შეყავთ შაქრის ხსნარი ან
ადრენალინი,რომელიც ხელს უწყობს შაქრის რაოდენობის მომატებას.ინსულინი და
ადრენალინი წარმოადგენენ ჰორმონებს,რომლებიც ურთიერთსაწინააღმდეგოდ მოქმედებენ

247
ნახშირწყლოვან ცვლაზე ანუ მოკლედ რომ ვთქვათ ისინი ერთმანეთის
მიმართ ანტაგონისტები არიან.კუჭქვეშა ჯირკვალში გარდა ინსულინისა წარმოიქმნება
ჰორმონის ტიპის სხვა ნივთიერებაც.ლიპოკაინური ფაქტორი,რომელიც მონაწილეობს
ღვიძლში მიმდინარე ცხიმოვან ცვლაში და ხელს უშლის ღვიძლის ცხიმოვან გადაგვარებას.
კუჭქვეშა ჯირკვლის მეორე ჰორმონი გლუკაგონია,რომელიც ინსულინის
ანტაგონისტია.

16.7.ჰიპოფიზი(hypophysis)
ჰიპოფიზი-ანუ ტვინის ქვედა დანამატი მცირე რაოდენობის ჯირკვალია,რომელიც
დაახლოებით 0,5-0,7გრ.იწონის.იგი იმყოფება ტვინის ფუძესთან და მდებარეობს
სოლისებრ(ძირითად)ძვალზე.
ჰიპოფიზი შედგება 3ნაწილისაგან:წინა,შუამდებარე და უკანა.ჰიპოფიზის მიერ
გამოყოფილი სეკრეტი ნაწილობრივ სისხლში გადადის,ხოლო ნაწილობრივ ზურგ-ტვინის
სითხესა და მესამე პარკუჭში.ჰიპოფიზის ამოკვეთა იწვევს რიგ უაღრესად სერიოზულ
დაავადებებს.ცალკეული წილების ამოკვეთა ან მათი დაზიანება ხასიათდება გარკვეული
მოშლილობით.

248
 ჰიპოფიზის წინა წილის ფუნქცია
ჰიპოფიზის წინა წილი გამოყოფს ჰორმონს,რომელიც მოქმედებს ზრდაზე ამ
ჰორმონმა სომატოტროპული ჰორმონის ანუ ზრდის ჰორმონის სახელწოდება
მიიღო.ჰიპოფიზის წინა წილის ფუნქციების მოშლა იწვევს ზრდის აჩქარებას ჰიპერფუნქციის
დროს და ზრდის შენელებას ან საერთოდ შეჩერებას ჰიპოფუნქციის შემთვევაში.
ჰიპოფიზის წინა წილის გადიდება თუ იმ პერიოდში დაიწყო,როდესაც ორგანიზმის
ზრდა დასრულებული არაა,გიგანტიზმს იწვევს.ასეთი ადამიანების სიმაღლე1,5-ჯერ ჭარბობს
ნორმალური ადამიანის სიმაღლეს და აღწევს 2,5-2,6მ.ხშირად მძლავრად ვითარდება გარეთა
სასქესო ორგანოები,სასქესო ფუნქციები კი დაქვეითებულია.

თუ ჰიპოფიზის წინა წილის გადიდება იმ პერიოდში იწყება,როდესაც ორგანიზმის

ფორმირება უკვე დამთავრებულლია,აღმოცენდება დაავადება აკრომეგალია.ამ დაავადების
დროს დიდდება და იზრდება პირისახისა და ხელ-ფეხის ძვლები.იმავდროულად იზრდება
რბილი ქსოვილები,ცხვირი გრძელდება,ტუჩები და ლოყები უაღრესად სქელდება,ენა
იმდენად დიდდება,რომ პირში ვეღარ ეტევა.დიდდება შინაგანი ორგანოებიც.აკრომეგალიით
დაავადებულებს აღენიშნებათ კუნთების სისუსტე,შარდის ბლომად გამოყოფა,სასქესო
ფუნქციების მოშლა და ა.შ. აკრომეგალიის მოვლენებს უფრო ხშირად ვხვდებით მამაკაცებში.

249
 ჰიპოფიზის წინა წილის ჰიპოფუნქცია იწვევს ქონდრისკაცობას.ამ დაავადების დროს
ძვლების ზრდა ჩერდება,ნივთიერებათა ცვლა ქვეითდება,მეორეული სასქესო ნიშნები არ
ვითარდება.

ჰიპოფიზის ფუნქციის მოშლასთან დაკავშირებულია უაღრესად მძიმე

დაავადება,ზოგჯერ გვხვდება ქალებში მშობიარობის შემდეგ.ამ დაავადებას ჰიპოფიზური
კახექსია ეწოდება.ამ დროს ვითარდება მძიმე დაუძლურება,ავადმყოფი კატასტროფულად
იკლებს წონაში,კბილები სცვივა,კანი ეჭმუჭნება და ა.შ.

250
 ჰიპოფიზის წინა წილში გამომუშავდება აგრეთვე სასქესო ჯირკვლებზე მოქმედი
ჰორმონი.წინა წილის ჰიპერფუნქცია აჩერებს სასქესო აპარატის განვითარებას,ხოლო
ჰიპოფუნქციის შემთხვევაში პირიქით აღინიშნება ნაადრევი სქესობრივი
მომწიფება.ჰიპოფიზის წინა წილში იქმნება აგრეთვე ჰორმონები,რომლებიც გავლენას
ახდენენ რძის გამომუშავებაზე,ნივთიერებათა ცვლასა და შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლების
ფუნქციაზე,როგორიცაა:ფარისებრი ,ფარისებრახლო,კუჭქვეშა და თირკმელზედა
ჯირკვლები.ჰორმონს,რომელიც ზეგავლენას ახდენს თირკმელზედა ჯირკვლის მოქმედებაზე
ეწოდება ადრენოკორტიკოტროპული ჰორმონი ანუ აკტპ

ჰიპოფიზის უკანა წილის ფუნქცია

ჰიპოფიზის ან მხოლოდ მისი უკანა წილის ფუნქციის დარღვევა იწვევს უშაქრო
დიაბეტს,რომელიც ხასიათდება დიდი რაოდენობით შარდის გამოყოფით.ავადმყოფი ამ
დროს დღეში კარგავს 40ლ-მდე შარდს.წყლის ასეთი დიდი რაოდენობით დაკარგვა
ანაზღაურებას საჭიროებს და ამიტომ ავადმყოფი ძალიან ბევრ წყალს სვამს,უშაქრო
დიაბეტით შეპყრობილი ავადმყოფის შარდი შაქარს არ შეიცავს,რითაც განსხვავდება
შაქრიანი დიაბბეტით შეპყრობილი ავადმყოფის შარდისაგან.ჰიპოფიზის უკანა წილის
ჰიპოფუნქცია დაკავშირებულია ნივთიერებათა ცვლის მოშლასთან,რომელიც იწვევს
გასუქებას.ჰიპოფიზის უკანა წილი ორ ჰორმონს შეიცავს:ოქსიტოცინს და ანტიდიურეზულ
ჰორმონს ანუ ვაზოპრესინს.ოქსიტოცინი მოქმედებს საშვილოსნოს შეკუმშვაზე,ხოლო
ვაზოპრესინი სისხლძარღვების შევიწროებას იწვევს.სისხლძარღვთა შევიწროების გარდა
აღინიშნება აგრეთვე შარდის გამოყოფის შემცირებაც.

251
 16.8.ეპიფიზი(epiphyses)
ეპიფიზი არის ტვინის ზედადანამატი.მის მიერ გამოყოფილი სხვადასხვა ჰორმონიდან
ძირითადია მელატონინი.იგი კანის პიგმენტის გამომუშავებაში მონაწილეობს.ამ
თვალსაზრისით მას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ხერხემლიან
ცხოველებში(თევზები,ამფიბიები,ქვეწარმავლები).ამ ცხოველების კანის შეფერილობას ეს
ჰორმონი უზრუნველყოფს.ადამიანში ეპიფიზის ჰორმონი გავლენას ახდენს სასქესო
ჯირკვლების ჰორმონების გამომუშავებაზე.

252
 16.9.სასქესო ჯირკვლები
სასქესო ჯირკვლები ეკუთვნის შერეული ჯირკვლების რიცხვს.მათი გარეგანი სეკრეცია
მდგომარეობს სასქესო ანუ ჩანასახოვანი უჯრედების,სპერმატოზოიდებისა და
კვერცხუჯრედების წარმოშობა,გამოყოფაში.შინაგანი სეკრეცია დაკავშირებულია საქესო
ჰორმონების წარმოქმნასთან,რომელიც გადადის სისხლში ან ლიმფაში.გარკვეულ ასაკში
სქესობრივი მომწიფება დამოკიდებულია სასქესო ჯირკვლების განვითარებასა და მათი
ჰორმონების ორგანიზმში გადასვლაზე.სქეობრივი მომწიფება ხასიათდება პირველადი
სასქესო ნიშნების განვითარებით და მეორეული სასქესო ნიშნების აღმოცენებით.სასქესო
ჯირკვლებს მიეკუთვნება:სათესლეები(მამრობითი სასქესო ჯირკვალი) და ოვარიუმი ანუ
საკვერცხე( მდედრობითი).

პირველად სასქესო ნიშნებს-ეკუთვნის სასქესო ჯირკვლები,სათესლე

ჯირკვლები,საკვერცხეები და სასქესო ორგანოები

მეორეული სასქესო ნიშნები-გულისხმობს იმ თავისებურებებს რომლითაც ერთმანეთსაგან

განსხვავდება ქალი და კაცი.ქალებში მეორეულ სასქესო ნიშნებად ითვლება:სხეულის
ფორმის შეცვლა,სარძევე ჯირკვლების განვითარება,ფსიქიკისა და ქცევის შეცვლა.მამაკაცებში
წვერ-ულვაშის ამოსვლა,ხმის დაბოხება,ფსიქიკისა და ქცევის შეცვლა.სასქესო ჯირკვლების
ჰორმონების გავლენა ორგანიზმის სხვადასხვა ფუნქციაზე განსაკუთრებულად ვლინდება
სასქესო ჯირკვლების ამოკვეთის კასტრაციის შემთხვევაში,რომელიც იწვევს პირველადი და
მეორეული სასქესო ნიშნების შეცვლას.ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს თუ როდის მოხდა
კასტრაცია.თუ კასტრაცია ბავშვობაშია ჩატარებული სასქესო ორგანოები არ
ვითარდება,ხოლო სქესობრივი ლტოლვა შემდეგში არ წარმოიშობა,მეორეული სასქესო
ნიშნებიც იცვლება,კიდურები მკვეთრად გრძელდება იმიტომ რომ ხრტილის გაძვალება არ
ხდება.კასტრირებული ადამიანი მაღალი ტანისაა და კიდურები არაპროპორციულად აქვს
განვითარებული,ქალებსაც ეცვლებათ ჩონჩხი.არ უვითარდებათ მენჯი,სარძევე
ჯირკვლები,იღლიებში თმა არ ამოსდით,ხმა ბავშვური რჩება.თუ კასტრაცია უფრო ასაკოვან
ადამიანს გაუკეთეს პირველადი სასქესო ნიშნები უკუგანვითარებას განიცდის.კასტრაციის
შემდეგ აღარ ეზრდება წვერ-ულვაში,ნივთიერებათა ცვლა ქვეითდება,კასტრირებულ
ადამიანს მიდრეკილება აქვს სისმსუქნისკენ.

253
 მამაკაცის სასქესო ჰორმონები
პირველადი და მეორეული სასქესო ნიშნების განვითარება ხდება მამაკაცის სასქესო
ჰორმონის ტესტოსტერონის ზეგავლენით.მდედრობით სქესის მიმართ და სქესობრივი აქტის
წარმოების უნარი ამ ჰორმონით არის განპირობებული.მეორე
ჰორმონი ანდროგენები მოქმედებს მეორეულ სასქესო ნიშნებზე და იგი აგრეთვე
სახელცვლილ ტესტოსტერონს წარმოადგენს.
მამაკაცის სასქესო ჰორმონის ანდროგენების სამიზნე
ორგანოა:ხორხი,ჩონჩხი,კანი,კუნთები და ხრტილი

ქალის სასქესო ჰორმონები

ჰორმონების წარმოშობის ადგილია საკვერცხეები.ქალის
ჰორმონებია:ესტროგენები და პროგესტერონი.ესტროგენები-მოქმედებენ სასქესო
ორგანოთა და მეორეული სასქესო ნიშნების განვითარებაზე.
პროგესტერონი-ანუ ორსულობის ჰორმონი გავლენას ახდენს ორსულობის
დაწყებასა და მის ნორმალურ მიმდინარეობასთან დაკავშირებულ
პროცესებზე.სასქესო უჯრედების მიერ სპერმატოზოიდებისა და
კვერცხუჯრედების წარმოქმნა და გამოყოფა სასქესო ჯირკვლების გარეგან
სეკრეციას წარმოადგენს.სასქესო ჯირკვლების გარეგანი სეკრეცია
გამრავლებისკენაა მიმართული.
ქალის სასქესო ჰორმონების სამიზნე ორგანოებია:სარძევე
ჯირკვალი,მენჯი,საკვერცხე,თავის ტვინი.

254
 თავი 17.გამომყოფი სისტემა
17.1.გამომყოფი სისტემის მიმოხილვა
ცოცხალ ორგანიზმებში ნივითიერებათა ცვლის შედეგად განუწყვეტლივ
წარმოიქმნება დაშლის საბოლოო
პროდუქტები:წყალი,ნახშიროჟანგი,შარდოვანა,ფოსფორმჟავას
მარილები,ნატრიუმის ქლორიდი და სხვა.ცხოველური ორგანიზმების
განთავისუფლება ნივთიერებათა ცვლის საბოლოო პროდუქტებისგან
აუცილებელია ვინაიდან მათი ჭარბი დაგროვება გამოიწვევს ორგანიზმის
მოწამვლას.გამომყოფი ორგანოების ფუნქცია არის არა მარტო ცვლის
პროდუქტების გამოდევნა, არამედ ორგანიზმში წყლის მოცულობისა და
მარილების კონცენტრაციის რეგულირება.ეს კი უზრუნველყოფს შინაგანი
გარემოს მუდმივობის შენარჩუნებას,რაც აუცილებელია უჯრედების ნორმალური
ფუნქციონირებისათვის.

უმარტივესები ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტებს უჯრედის მემბრანის

გავლით,დიფუზიის გზით გამოყოფენ და უმარტივესების უჯრედში ოსმოსის
გზით განუწყვეტლივ შედის წყალი.ეს პრობლემა გადაიჭრა მფეთქავი ვაკუოლის
საშალებით,რომელიც ასრულებს ოსმორეგულატორის ფუნქციას.ასევეა
ღრუბლები და ნაწლავღრუიანებიც.ბრტყელ ჭიებში უკვე ჩნდება
სპეციალიზებული უჯრედები და მილაკები საიდანაც ნივთერებათა ცვლის
პროდუქტები გარემოში გამოიყოფა.რგოლოვან ჭიებში გარსს ეხვევა კაპილარული
წნული და მილაკებში ხდება დარჩენილი ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტების
გარეთ გამოყოფა.თევზებში თირკმლებით ხდება მცირედ კონცენტრირებული
შარდის გამოყოფა.ამფიბიები ჭარბ წყალს თირკმლებისა და კანის საშუალებით
გამოყოფენ,ხოლო რეპტილიები წყალს უფრთხილდებიან და შარდს მცირე
რაოდენობით გამოყოფენ.ფრინველებს შარდის ბუშტი არ აქვთ და შარდს ხშირად
გამოყოფენ.

გამოყოფის ფუნქცია გაჩნია ორგანოებს:კანს,კუჭს,ნაწლავებს,ფილტვებს,მაგრამ

გამომყოფი ორგანოები ეწოდება მხოლოდ იმ ორგანოებს,რომელთა ძირითად
ფუნქციას გამოყოფა შეადგენს.ფილტვები,კანი და თირკმლები,ძირითად
გამომყოფ ორგანოებს წარმოადგენს.

255
ფილტვებით გამოიყოფა-ნახშიროჟანგი(CO) და მცირე რაოდენობით H2O.

კანით-ოფლი,რომელიც წყალში გახსნილ შარდოვანას,ფოსფორმჟავას

მარილებს,ნატრიუმის ქლორიდს შეიცავს,აგრეთვე აზოტის შემცველ
პროდუქტებს.

ნაწლავებით-არასაჭირო ნივთიერებები.

თირკმლები-ძირითადი გამომყოფი ორგანოებია.მასში წარმოიქმნება

შარდი,აზოტის შემცველი პროდუქტები.

256
 17.2.თირკმელი
თირკმლები ფორმით ლობიოს მარცვალს წააგავს.იგი წყვილი ორგანოა.მისი
სიგრძე 10-12სმ-ია,წონა 20გრ.გარეთა კიდე გამოზნექილია,ხოლო შიგნითა კიდე
შეზნექილი.შიგნითა კიდეზე აღინიშნება ღრმა ამონაჭდევი,რომელსაც თირკმლის
არტერია ეწოდება.თირკმლის კარში შედის თირკმლის არტერია და გამოდის
თირკმლის ვენა და შარდსაწვეთი.ისინი მდებარეობს წელის მიდამოებში
ხერხემლის ორივე მხარეს.მარჯვენა თირკმელი 2-3 სმ-ით დაბლა დევს, ვიდრე
მარცხენა თირკმელი.თირკმელი შედგება:ქერქოვანი და შიგნითა ტვინოვანი
ნივთიერებებისაგან.ქერქოვან ნივთიერებას წაბლისფერი აქვს,ხოლო ტვინოვანს
თეთრი.ქერქოვანი ნივთიერება სვეტების სახით ღრმად იჭრება ტვინოვან
ნივთიერებაში და ყოფს მას 15-20 თირკმლის პირამიდად,რომელთა მწვერვალები
მიმართულია თირკმლის შიგნით.ყოველი 2-3 პირამიდა მწვერვალებით
უკვაშირდება ერთმანეთს და ქმნის დვრილს,რომელიც თირკმლის კარისკენაა
მიმართული.ყოველ თირკმელში გვაქვს 7-8 დვრილი.დვრილებს ირგვლივ ეკვრის
მცირე ფიალები,რომლებიც შარდის გამომტანი გზის დასაწყისია.ფიალებს ძაბრის
ფორმა აქვს და ერთმანეთთან შეერთებით ქმნის 2-3 დიდ თირკმლის ფიალას.ამ
დიდი ფიალების შეერთებით იქმნება თირკმლის მენჯი.

თირკმლების მუშაობაზე-გავლენას ახდენს ვაზოპრესინი,რომელსაც ჰიპოფიზის

უკანა წილი გამოყოფს.ზოგჯერ ვაზოპრესინის მოქმედება იმდენად ძლიერია,რომ
შარდის წარმოქმნის სრულ შეწყვეტას იწვევს,მაშინ ადგილი აქვს სრულ
ანორიას.ჰიპოფიზის მეორე ჰორმონი ანტიდიურეზული ჰორმონი ხელს უწყობს
წყლის შეწოვას.

257
 თირკმლის ძირითადი სტრუქტურული ერთეულია ნეფრონი.რომელიც
თირკმლის სხეულაკისა და საშარდე მილაკისაგან შედგება.ნეფრონი მდებარეობს
ქერქოვან ნივთიერებაში და შარდის წარმოქმნას ემსახურება.თრკმლის არტერია
რომელიც მრავალ ტოტად იყოფა თირკმლის ქერქოვან შრეში ქმნის
მრავალრიცხოვან არტერიული კაპილარებისაგან შემდგარ გორგალს.ყოველი
ასეთი გორგალი საშარდე მილაკის დასაწყისია.კაფსულა გორგალთან ერთად
თირკმლის სხეულს ქმნის,რომელიც გამოყოფს პირველად შარდს.

ნეფრონი- რამდენიმე ნაწილისაგან შედგება.ქერქოვან შრეში მდებარეობს

შუმლიანსკის კაფსულა.ეს კაფსულა წარმოადგენს ფიალას.კაფსულიდან გამოდის
მილაკი,რომელიც იკლაკნება და შემდგომ ტვინოვან შრეში ეშვება.მილაკის ამ
ნაწილს ეწოდება პირველი რიგის კლაკნილი მილაკი.ტვინოვან შრეში მილაკი
სწორდება და ქმნის ჰენრეს მარყუჟს,ხოლო შემდეგ ტვინოვანი შრიდან კვლავ
ქერქოვან შრეს უბრუნდება.ქერქოვან შრეში მილაკი კვლავ იკლაკნება და მეორე
რიგის კლაკნილ მილაკს ქმნის,რომელიც შემდეგ შედის გამომტან
სადინარებში.გამომტანი სადინარები დვრილის მწვერვალს უერთდება,რომელიც
თირკმლის მენჯში იხსნება.

258
259
 17.3.შარდის წარმოქმნის მექანიზმი
ფიზიოლოგთა უმრავლესობა იზიარებს იმ თვალსაზრის,რომ შარდის წარმოქმნა
2 ფაზად მიმდინარე პროცესია:

I ფილტრაციული ფაზა-იგი კაფსულაში მიმდინარეობს და პირველადი შარდის

წარმოქმნაში მდგომარეობს.პირველადი შარდი კაფსულის ღრუში
იფილტრება.ფილტრაცია შესაძლებელი,რომ იყოს საჭიროა წნევის მნიშვნელოვანი
სხვაობა სისხლძარღვებსა და კაფსულაში.მაღალი წნევა სისხლძარღვებში და
კაფსულის განსაკუთრებული აღნაგობა ადასტურებს,რომ პირველადი შარდი
სისხლიდან იფილტრება,რადგან ფორმიან ელემენტებსა და ცილას არ შეუძლია
სისხლძარღვთა კედლებში გავლა.ამიტომ პირველადი შარდი უნდა
წარმოადგენდეს სისხლის პლაზმას ცილების გარეშე.დადგენილია რომ
პირველადი შარდი იმავე ნივთიერებებს შეიცავს რასაც პლაზმა.

საბოლოო შარდი-თავისი შედგენილობით მკვეთრად განირჩევა პირველადი

შარდისაგან.მასში არ არის შაქარი,ამინომჟავები,ზოგიერთი
მარილი,მომატებულია შარდოვანას კონცენტრაცია.ამ ცვლილებებს შარდი
წარმოქმნის მეორე ფაზაში,როცა ხდება წყლისა და პირველადი შარდის
ზოგიერთი შემადგენელი ნაწილის კლაკნილი მილაკებიდან სისხლში უკანვე
შეწოვა.პირველი და მეორე რიგის კლაკნილ მილაკებში უჯრედები აქტიურად
უკანვე შეიწოვს წყალს,შაქარს ამინომჟავებს და ზოგიერთ მარილს.საბოლოო
შარდი მენჯიდან შარდსაწვეთით ჩადის შარდის ბუშტში და ორგანიზმიდან
შემდეგ გარეთ გამოიყოფა.

260
 17.4.შარდსაწვეთი
შარდსაწვეთი- თირკმლიდან შარდის გამომტან სადინარებს ეწოდებათ.იგი
წყვილი ლულისებრი ორგანოა და მისი სიგრძე 30-35სმ-ია

შარდის ბუშტი
შარდის ბუშტი-ღრუ ორგანოა,რომელშიც გროვდება შარდი ორგანიზმიდან
გამოყოფის წინ.ცარიელი შარდის ბუშტი ბრტყელია.თუ ზომიერადაა
ავსებული,მაშინ მრგვალია.საშუალოდ იგი იტევს 500-700მლ.ლ შარდს,ხოლო
გავსებული 1ლ-მდე.

შარდსადენი
შარდსადენი-ლულისებრი ორგანოა,რომლის დანიშნულებაა შარდის ბუშტიდან
შარდის გამოტანა.

261
 17.5.ჰომეოსტაზი
მეტაბოლიზმის შედეგად ყველაზე დიდი რაოდენობით წარმოიქმნება
ნახშიროჟანგი და იგი სასუნთქი გზით გამოიყოფა.

თირკმლები გამოყოფს-ცილებისა და ნუკლეინის მჟავებს,დაშლის პროცესში

წარმოქმნილ ამიაკს,რომელიც ღვიძლში შარდოვანად გარდაიქმნება,შარდის
მჟავას,ფოსფორმჟავას მარილებსა და ჭარბ სუფრის მარილს ხერხემლიანებში
დიდი რაოდენობით თირკმლები გამოყოფს,ნაწილს კი კანი და საოფლე
ჯირკვლები.

ჰომეოსტაზი-გარემოს შინაგანი მუდმივობის შენარჩუნებაა.ცხოველებს

შეუძლიათ შეინარჩუნონ წყლის გარკვეული ტემპერატურა.წყლის ბალანსი.

შინაგანი გარემო იცვლება,მაგრამ ნორმის ვიწრო ფარგლებში ორგანიზმის

შინაგანი გარემოს სტაბილურობა ნერვული და ჰუმორული ორგანოთა სისტემის
მეშვეობით ხორციელდება.

ფიზიკური მუშაობის დროს-დიდი რაოდენობით ნახშირწყლებს მოიხმარს

კუნთები.ამის გამო სისხლში ეცემა გლუკოზის რაოდენობა.ამის საპასუხოდ
თირკმელზედა ჯირკვალი ჩვეულებრივზე მეტად ადრენალინს გამოყოფს,რაც
უზრუნველყოფს ღვიძლში დაგროვილი მარაგის სისხლში გადასვლას.

დიდი რაოდენობით ტკბილეულის მიღებისას იზრდება სისხლში გლუკოზის

რაოდენობა,გლუკოზის მომატება განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს
ტვინის უჯრედებზე,ეს რომ არ მოხდეს კუჭქვეშა ჯირკვალი მეტ ინსულინს
გამოყოფს,რაც ჭარბ გლუკოზას გარდაქმნის გლიკოგენად.გლიკოგენი კი ღვიძლსა
და კუნთებში გროვდება მარაგის სახით.საჭიროების შემთხვევაში იგი კვლავ
გლუკოზად გარდაიქმნება და სისხლში გადავა.

როდესაც ფიზიკურად დაძაბული ვართ,იზრდება ჟანგბადის

მოთხოვნილება.ნერვული სისტემის გავლენით ძლიერდება გულის ცემის
რიტმი.სუნთქვა ხშირდება.ჟანგბადის შეთვისება 18-ჯერ იზრდება.ასევე ამას
ემსახურება ელენთის რეფლექსური შეკუმშვების გაძლიერება და მასში
არსებული ერითროციტების მარაგის სისხლში გადატყორცნა.სისხლში 25%-ით
მოიმატებს მათი რაოდენობა და შესაბამისად გაიზრდება ჟანგბადის შეთვისება.

ერითროციტების რაოდენობა-მაშინაც იზრდება,როდესაც ადამიანი მაღალმთიან

ადგილზე იმყოფება.ატმოსფეროში შემცირებულია ჟანგბადის
რაოდენობა,სისხლშიც მცირე რაოდენობა გადადის.

262
 ჰომეოსტაზის დარღვევასთანაა დაკავშირებული:შიში,გაბრაზება სიხარული და
სხვა.

263
 სავარჯიშოები
თავი 1.სიცოცხლის მოლეკულები

დახურული კითხვები
1)რამდენ ჯგუფად ყოფენ ელემენტებს? (ძირითადად)

ა)1

ბ)2

გ)3

დ)4

2) წყლის მოლეკულაში როგორი მუხტები აქვთ წყალბადსა და ჟანგბადს?

ა)ორივეს დადებითი

ბ)ორივეს უარყოფითი

გ)ჟანგბადს დადებითი და წყალბადს უარყოფითი

დ)ჯანგბადს უარყოფითი და წყალბადს დადებითი

3)როგორი ბმა წარმოიქმნება წყალბადსა და ჟანგბადს შორის?

ა)წყალბადური

ბ)იონური

გ)კოვალენტური

დ)არაკოვალენტური

4)წყალში ხსნად ნივთიერებებს უწოდებენ

ა)ჰიდროფობურს

ბ)ჰიდროფილურს

264
5)კათიონებს მიეკუთვნება

ა)K+

ბ)H2PO4

გ)HCO3

დ)Cl

6)ანიონებს მიეკუთვნება

ა)Ca2+

ბ)Mg2+

გ)Na+

დ)Cl

7)როგორია კუნთოვან ქსოვილში ნატრიუმისა და კალიუმის შემცველობა?

ა) კალიუმი 30 ჯერ მეტია და ნატრიუმი 10 ჯერ ნაკლებია

ბ)ნატრიუმი 30 ჯერ მეტია და კალიუმი 10 ჯერ ნაკლებია

გ) ტოლია

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

8)Ph მერყეობს

ა)1დან 14მდე

ბ)7დან 14 მდე

გ)10 დან14 მდე

დ)2 დან 6 მდე

265
9) მჟავიანობის დროს

ა)Ph 7 ზე ნაკლებია

ბ)Ph7 ზე მეტია

გ)Ph7 ის ტოლია

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

10) ტუტიანობის დროს

ა)Ph 7 ზე ნაკლებია

ბ)Ph7 ზე მეტია

გ)Ph7 ის ტოლია

11) ნეიტრალური მდგომარეობის დროს

ა)Ph 7 ზე ნაკლებია

ბ)Ph7 ზე მეტია

გ)Ph7 ის ტოლია

12)ნახშირწყლების ენერგეტიკული ღირებულებაა

ა)17,6კ/ჯ

ბ)20,4კ/ჯ

გ)39,6კ/ჯ

დ)10,2კ/ჯ

13)ნერწყვის შემადგენელობაში მყოფი მუცინი მიეკუთვნება

ა)ნახშირწყალს

ბ)ცილას

გ)ლიპიდს

დ)არც ერთ მათგანს

266
14)რა ფუნქცია აკისრია მუცინს

ა)სამშენებლო

ბ)სამარაგო

გ)რეგულატორული

დ)ენერგეტიკული

15)ეთერიფიკაციის რეაქციით მიიღებიან

ა)ცილები

ბ)ნახშირწყლები

გ)ლიპიდები

დ) სამივე მათგანი

16)ცხიმების შემადგეობაში შედის

ა)გლიცერინი და 3მოლეკულა ცხიმოვანი მჟავა

ბ)გლიცერინი და 2 მოლეკულა ცხიმოვანი მჟავა

გ)გლიცერინი

დ) მხოლოდ 3 მოლეკულა ცხიმოვანი მჟავა

17)ფოსფოლიპიდი შედგება

ა) ჰიდროფილური თავის და ჰიდროფობური კუდისგან

ბ) ჰიდროფობური თავის და ჰიდროფილური კუდისგან

გ)თავი და კუდი ორივე ჰიდროფობურია

დ) ორივე ჰიდროფილურია

18)ჰორმონები:ესტროგენი,პროგესტერონი,კორტიკოსტერონი მიეკუთვნებიან?

ა)სტეროიდებს

ბ) ფოსფოლიპიდებს

გ)ცხიმებს

დ)ცილებს

267
19)ლიპიდის ენერგეტიკული ღირებულებაა

ა)17,5კ|ჯ

ბ)32,4კჯ

გ)35,2კჯ

დ)17,4კჯ

20)რამდენჯერ მეტია ლიპიდების ენერგეტიკული ღირებულება ცილებისა და

ნახშირწყლების ენერგეტიკულ ღირებულებაზე?

ა)4ჯერ

ბ)2ჯერ

გ)9ჯერ

დ)5ჯერ

21)ლიპიდები იცავენ ორგანიზმს სითბოს დაკარგვისაგან. ეს თვისება მიეკუთვნება

ა)სამშენებლოს

ბ)ენერგეტიკულს

გ)დამცველობითს

დ)ჰორმონალურს

22)ფრიდრიხ ფიშერმა აღმოაჩინა

ა)ცილა

ბ)ლიპიდი

გ)ნუკლეინის მჟავა

დ)ნახშირწყალი

268
23)ნუკლეოტიდი წარმოადგენს მონომერს.კერძოდ?

ა) დნმ-ის

ბ) ცილის

გ) ნახშირწლის

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

24) პურინის ფუძეებია

ა)ადენინი და თიმინი

ბ)ადენინი და ციტოზინი

გ)ციტოზინი და თიმინი

დ)ადენინი და გუანინი

25)პირიმიდინის ფუძეებია

ა)ცოტოზინი და ადენინი

ბ)ციტოზინი და თიმინი

გ)ციტოზინი დაგუანინი

დ)ადენინი დაგუანინი

26)კომპლემენტარობის პრინციპი ეწოდება

ა)ნახშირწყლების განგლაგებას

ბ)ლიპიდების განლაგებას

გ)ნუკლეინის მჟავების განლაგებას

დ)ნახშირწყლების განლაგებას

269
27)დნმ ის ორჯაჭვიანი სპირალი იხსება

ა)რეპლიკაციის დროს

ბ)ტრანსკრიფციის დროს

გ)ტრანსლაციის დროს

დ)არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

28)რიბოსომის შემადგენლობაში ვხვდებით

ა)ი-რნმ

ბ)ტ-რნმ

გ)რ -რნმ

29)სტარტ კოდონია

ა)AUG

ბ)UAA

გ)UAG

დ)UGA

30)მეთიონინს ასინთეზებს

ა)AUG

ბ)UAA

გ)UAG

დ)UGA

270
 ღია კითხვები
1)რას წარმოადგენს ელემენტები?რამდენ ჯგუფად ყოფენ მათ?დაახასიათეთ
თითოეული მათგანი.

2)დაასახელეთ ულტრამიკროელემენტებში შემავალი ელემენტები.

3)რას იწვევს სელენის ნაკლებობა ორგანიზმში

4)რა ემართება ადამიანს წყლის. 6-8%,10%,12% დაკარგვის შემდეგ?

5)როგორი ბმა წარმოიქმნება უარყოფითად დამუხტულ ჟანგბადსა და

დადებითად დამუხტულ წყალბადს შორის წყლის მოლეკულაში?

6)რომელი უფრო ძლიერია წყალბადური ბმა თუ კოვალენტური? რისგან არის

გამოწვეული ეს?

7)რას უწოდებენ ზედაპირულ დაჭიმულობას?

8)როგორ ნივთიერებებს უწოდებენ ჰიდროფობურსა და ჰიდროფილურს?

9)როგორ ფარგლებში მერყეობს PH სკალა?

10)რა უზრუნველყოფს PH მუდმივობის შენარჩუნებას?

11)რას წარმოადგენს ცილის პირველადი სტრუქტურა?

12)რამდენი სტრუქტურული ერთეულისგან არის აგებული ცილა?

13) რამდენი სახის ამინომჟავაა და რამდენია მათგან შეუცვლელი?

14)როგორი წესით უკავშირდებიან ერთმანეთს ამინომჟავები?

15)როგორი აგებულება აქვს სისხლში არსებულ გლობულარულ ცილას და რა

ეწოდება მას?

16) დაახასიათეთ ცილის პირველადი,მეორეული,მესამეული და მეოთხეული

სტრუქტურები და განასხვავეთ მათში არსებული ბმები.

17) რას ეწოდება დენატურაცია და რენატურაცია?

18)თუ დაირღვა ცილის ერთ-ერთი სტრუქტურა მაშინ არ განხორციელდება

რენატურაცია,რომელია ეს სტრუქტურა?

19)დაასახელეთ ცილების ფუნქციები

20) რას უწოდებენ ფერმენტებს მეორენაირად?

271
21) რას ეწოდება პროდუქტი და სუბსტრატი?

22)დაასახელეთ ტრანსპორტული ცილა

23)რომელია დამცველობითი ცილა?

24)როგორი ფუნქციის მქონე ცილაა ფერიტინი?

25)დაასახელეთ სახამებლის ფორმები.

26)დაასახელეთ ლიპიდების ფუნქციები

27)რომელი ფუნქციით განსხვავდებიან ცილები და ლიპიდები? რომელი

ფუნქციები აქვთ მათ საერთო?

28)რა არის ლიპიდის ენერგეტიკული ღირებულება?

29) შეადარეთ ერთმანეთს დნმ და რნმ

30)დაასახელეთ გენური კოდის თვისებები

31) რამდენი სახის რნმ არსებობს?

32)რა ფუნქცია გააჩნია ი-რნმ.ტ-რნმ,რ-რნმს?

33)დაასახელეთ დნმ-ის რეპლიკაციაში მონაწილე ფერმენტები

34) რა არის აუცილებელი დნმ-ის ახალი ჯაჭვის წარმოსაქმნელად?

35) რას ეწოდება კომპლემენტარობის პრინციპი?

272
 თავი 2.უჯრედული თეორია
1)პლაზმური მემბრანის შემადგენელ ფოსფოლიპიდებში განარჩევენ

ა)ერთ შრეს

ბ)ორ შრეს

გ)სამ შრეს

დ)ოთხ შრეს

2)ცილებს ეწოდება პერიფერიული თუ ისინი:

ა) ლიპიდურ შრეს გარედან ან შიგნიდან უკავშირდებიან

ბ)მთლიანად გაივლიან ლიპიდურ შრეს

გ)ღრმად არის ჩაძირული,მაგრამ მთლიანად არ განჭოლავს

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

3)ცილებს ეწოდება ინტეგრალური თუ ისინიი

ა) ლიპიდურ შრეს გარედან ან შიგნიდან უკავშირდებიან

ბ)მთლიანად გაივლიან ლიპიდურ შრეს

გ)ღრმად არის ჩაძირული,მაგრამ მთლიანად არ განჭოლავს

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

4)ცილებს ეწოდება ტრანსმემბრანული თუ ისინი:

ა) ლიპიდურ შრეს გარედან ან შიგნიდან უკავშირდებიან.

ბ)მთლიანად გაივლიან ლიპიდურ შრეს

გ)ღრმად არის ჩაძირული,მაგრამ მთლიანად არ განჭოლავს

დ) არც ერთი პასუხი არ არის სწორი

5)ნივთიერების გამტარობას უჯრედში უზრუნველყოფს:

ა)გოლჯის კომპლექსი

ბ)ენდოპლაზმური ბადე

გ)პლაზმური მემბრანა

დ)ლიზოსომა

273
6)ნივთიერების განვლადობის მიზეზებია

ა)ზომა

ბ)მუხტი

გ)პოლარობა

დ)ყველა ჩამოთვლილი

7) დიფუზიის დროს ენერგია

ა) არ იხარჯება

ბ)იხარჯება

გ)ზოგჯერ იხარჯება,ზოგჯერ კი არა

8)პასიური ტრანსპორტის სახეებია:

ა)დიფუზია

ბ)ოსმოსი

გ)გაადვილებული დიფუზია

დ)ყველა მათგანი

9)აქტიური ტრანსპორტის სახეებია

ა)ენდოციტოზი

ბ)ეგზოციტოზი

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

10) პლაზმური მემბრანა წარმოქმნის გამონაზარდებს ან

ჩაზნექილობებს,რომლებიც შემდეგ შემოირკალება და ბუშტებად ან ვაკუოლებად
გარდაიქმნება.რომელი პროცესია აღწერილი?

ა)ენდოციტოზი

ბ)ეგზოციტოზი

გ)დიფუზია

დ)ოსმოსი

274
11) ამ პროცესის დროს გამოიყოფა უჯრედებიდან სხვადასხვა
სეკრეტები:ჰორმონები,მომნელებელი ფერმენტები, რომელი პროცესია აღწერილი?

ა)ენდოციტოზი

ბ)ეგზოციტოზი

გ)დიფუზია

დ)ოსმოსი

12) ფაგოციტოზი არის

ა)მკვრივი ნაწილაკების შთანთქმა

ბ)სითხის წვეთების შთანთქმა

გ) ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

13)პინოციტოზი არის

ა)მყარი ნაწილაკების შთანთქმა

ბ)სითხის წვეთების შთანთქმა

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

14) უჯრედგარე სივრცისაგან მიჯნავს და იცავს უჯრედს შემდეგი კომპონენტი

ა)მიტოქონდრია

ბ)ენდოპლაზმური ბადე

გ)გოლჯის კომპლექსი

დ) პლაზმური მემბრანა

15) პლაზმური მემბრანის თვისებებია

ა) სასიგნალო

ბ)სატრანსპორტო

გ)დამცველობითი

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

275
16)უჯრედის ძირითადი შემადგენელი ორგანოიდებია

ა)ბირთვი

ბ)გარსი

გ)ციტოპლაზმა

დ)სამივე მათგანი

17)მცენარეული უჯრედის გარსს ეწოდება

ა)უჯრედის კედელი

ბ)გლიკოკალიქსი

გ)პლაზმური მემბრანა

დ)არცერთი პასუხი არ არის სწორი

18)ცხოველური უჯრედის გარსს ეწოდება

ა)უჯრედის კედელი

ბ)გლიკოკალიქსი

გ)პლაზმური მემბრანა

დ)არცერთი პასუხი არ არის სწორი

19)მცენარეული უჯრედი ცხოველური უჯრედისაგან განსხვავდება შემდეგი

კომპონენტებით

ა)უჯრედის კედელი

ბ)ვაკუოლი

გ)პლასტიდები

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

20)უჯრედების მოძრაობის ორგანოიდებია

ა)წამწამები

ბ)შოლტები

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

276
21)უჯრედის ჩანართებს მიეკუთვნება

ა)ცილები

ბ)ლიპიდები

გ)ლიპიდები

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

22) ორმემბრანიანია

ა)ლიზოსომა

ბ)ენდოპაზმური ბადე

გ)ბირთვი

დ)რიბოსომა

23)უმემბრანოა

ა)მიტოქონდრია

ბ)პლასტიდები

გ)გოლჯის კომპლექსი

დ) ციტოჩონჩხი

24)ერთმემბრანიანია

ა) გოლჯის კომპლექსი

ბ) პლასტიდები

გ)მიტოქონდრია

დ)უჯრედის ცენტრი

25)ბირთვაკს შეიცავს

ა)ბირთვი

ბ)მიტოქონდრია

გ)გოლჯის კომპლექსი

დ)ენდოპლაზმური ბადე

277
26) ქრომოსომა შედგება

ა)დნმ ისა და ცილისაგან

ბ)დნმ ისა და ლიპიდისაგან

გ)ორივე პასუხი სწორია

დ)არც ერთი პაუსიხ არ არის სწორი

27)როგორი ფორმის შეიძლება იყოს ბირთვი

ა)სფეროს ფორმის

ბ)ჩხირისებრი

გ)ნამგლისებრი

დ)ყველა პასუხი სწორია

28) რომელ ორგანოიდში მიმდინარეობს ატფ ის სინთეზი?

ა)ბირთვში

ბ)მიტოქონდრიაში

გ)გოლჯის კომპლექსში

დ)ენდოპლაზმურ ბადეში

29) კრისტებს ვხვდებით

ა) ენდოპლაზმურ ბადეზე

ბ)გოლჯის კომპლექსში

დ)მიტოქონდრიაზე

30)მიტოქონდრიაში ხდება

ა)ცილის სინთეზი

ბ)ლიპიდის სინთეზი

გ)ნახშირწყლის სინთეზი

დ)ყველა პასუხი სწორია

278
1)რისგან შედგება პლაზმური მემბრანა?

2)რამდენგვარია ლიპიდურ შრესთან დაკავშირების მიხედვით ცილები?

3)რას ეწოდება პერიფერიული ცილა?

4)დაახასიათეთ ინტეგრალური და ტრანსმემბრანული ცილები,რით

განსხვავდებიან ისინი?

5) რა არის პლაზმური მემბრანის დანიშნულება?

6)დაასახელეთ ნივთიერების განვლადობის სამი ძირითადი მიზეზი

7)რას ეწოდება პასიური ტრანსპორტი ,აქტიური ტრანსპორტი?

8)ჩამოთვალეთ პასიური ტრანსპორტის სახეები

9)დაახასიათეთ ენდოციტოზი

10)დაახასიათეთ ეგზოციტოზი

1!)რა განსხვავებაა პინოციტოზსა და ფაგოციტოზს შორის?

12)დაასახელეთ პლაზმური მემბრანის ძირითადი თვისებები

13)რა ეწოდება მეცნიერებას უჯრედის შესახებ?

14)დაასახელეთ უჯრედის ძირითადი შემადგენელი ორგანოიდები

15)დაასახელეთ უჯრედის ძირითადი შემადგენელი კომპონენტები

16)რა ეწოდებათ მცენარეული და ცხოველური უჯრედის მფარავ გარსებს?

17) მცენარეული უჯრედი ცხოველური უჯრედისაგან რომელი სამი

კომპონენტით განსხვავდება?

18)რით გადაადგილდებიან უჯრედები?

19)რომელი ინფუზორები მოძრაობენ წამწამებით?

20)როგორ გადაადგილდებიან ადამიანები და მრავალუჯრედიანი ცხოველები?

21)დაასახელეთ უჯრედის ჩანართები

22)რა ეწოდება დნმ ის მონაკვეთს

23)დაასახელეთ ერთმემბრანიანი,ორმემბრანიანი და უმემბრანო უჯრედის

ორგანოიდები

24)როგორი ფორმისაა ბირთვი

25)მიტოქონდრიის რომელ მემბრანაში ვხვდებით კრისტებს? რა არის

მიტოქონდრიის ძირითადი ფუნქცია?

279
25)რამდენი სახისაა პლასტიდები? დაასახელეთ ისინი

26)რა არის გრანულარული ენდოპლაზმური ბადის ფუნქციები?

27)რა არის გლუვი ენდოპლაზმური ბადის ფუნქციები? გვხვდება თუ არა მასზე

რიბოსომები?

28)როგორი აგებულება აქვს გოლჯის კომპლექსს და რა ფუნქცია აკისრია მას?

29)რითი არის ამოვსებული ვაკუოლი და რას შეიცავს იგი?რა ფუნქცია ეკისრება

მას?

30)რამდენი სუბერთეულისაგან შედგება რიბოსომა და რა არის მისი ფუნქცია?

31)არის თუ არა ცენტრიოლი დამახასიათებელი მცენარეული უჯრედებისათვის?

რომელ პროცესში ენიჭება მას დიდი მნიშნელობა?

32)რას წარმოადგენს ციტოჩონჩხი?

33)დაასახელეთ ციტოჩონჩხის ფუნქციები

34)დაახასიათეთ ციტოპლაზმა

35)დაახასიათეთ ლიზოსომა

280
 თავი 3.პროკარიოტული უჯრედები და ვირუსები
1)პროკარიოტებს ახასიათებთ უჯრედის ორგანოიდებიდან მხოლოდ
ერთი,რომელია ეს?

ა)მიტოქონდრია

ბ)გოლჯის კომპლექსი

გ)ენდოპლაზმური ბადე

დ)რიბოსომა

2)ფორმის მიხედვით ბაქტერიები შეიძლება იყოს

ა) ჩხირისებრი

ბ)მრგვალი.სპირალური

გ)ყველა პასუხი სწორია

დ)მოღუნული ჩხირისებრი

3)როგორი ფორმისაა ვიბრიონი

ა)მრგვალი

ბ)ჩხირისებრი

გ)სპირალური

დ)მოღუნული ჩხირისებრი

4)როგორი ფორმისააა ბაცილა?

ა)ჩხირისებრი

ბ)მრგვალი

გ)მოღუნული ჩხირისებრი

დ)სპირალური

281
5)კვების მიხედვით ბაქტერიები რამდენ ჯგუფად იყოფიან?

ა)2

ბ)3

გ)5

დ)6

6)ქემოსინთეზის ბაქტერიები არიან ისეთი ბაქტერიები,რომლებიც არაორგანული

ნივთიერებიდან ორგანულ ნივთიერებებს ქმნიან უჯრედში მიმდინარე ქიმიური
რეაქციების ენერგიების ხარჯზე.მათ მიეკუთვნება

ა)აზოტფიქსაციის

ბ)ნიტრიფიკაციის

გ)გოგირდბაქტერიები

დ)ყველა პასუხი სწორია

7)ჰეტეროტროფული ბაქტერიებია

ა)ტუბერკულოზი

ბ)ქოლერა

გ)ტიფი

დ)ყველა პასუხი სწორია

8)სპირტული დუღილის ბაქტერიებია

ა)რძემჟავა ბაქტერიები

ბ)ძმარმჟავა ბაქტერიები

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

282
9)რომელი ბაქტერიები არ საჭიროებენ ჟანგბადიან გარემოს

ა)ანაერობული

ბ)ფაკულტატური

გ)ობლიგატური

დ)ყველა პასუხი მცდარია

10)რომელ ბაქტერიებს შეუძლიათ როგორც ჟანგბადიან,ისე უჟანგბადო გარემოში

არსებობა

ა)ანაერობულს

ბ)ფაკულტატურს

გ)ობლიგატურს

დ)ყველა პასუხი მცდარია

11)რომელი ბაქტერიები საჭიროებენ მხოლოდ ჟანგბადიან გარემოს

ა)ანაერობული

ბ)ფაკულტატური

გ)ობლიგატური

დ)ყველა პასუხი მცდარია

12)ბაქტერიები მრავლდებიან

ა)ყოველ 10 წუთში

ბ)ყოველ 20 წუთში

გ)ყოველ ერთ საათში

დ)ყოველ 5 წუთში

283
13)ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები,ციანო ბაქტერიები არიან ტიპური
პროკარიოტები,ანუ ისინი ბაქტერიებისგან განსხვავებით შეიცავენ ქლოროფილის
მარცვლებს,მაგრამ არა ქლოროპლასტებს.სად არის მოთავსებული ქლოროფილის
შემცველი მემბრანები

ა) ენდოპლაზმურ ბადეზე

ბ)უშუალოდ ციტოპლაზმაში

გ)მიტოქონდრიის შიგნითა მემბრანაზე

დ)ყველა პასუხი სწორია

14)პროკარიოტებს და ეუკარიოტებს საერთო აქვთ

ა)შოლტი

ბ)ბირთვი

გ)მიტოქონდრია

დ)რიბოსომა

15)ეუკარიოტებს პროკარიოტების მსგავსად გააჩნიათ

ა)რიბოსომა

ბ)ციტოპლაზმა

გ)პლაზმური მემბრანა,უჯრედის კედელი

დ)ყველა პასუხი სწორია

16)პროკარიოტები ეუკარიოტებისაგან განსხვავდებიან

ა)არიან უბირთვოები

ბ)არიან ბირთვიანები

გ)აქვთ მიტოქონდრია

დ)გააჩნიათ ენდოპლაზმური ბადე

284
17)ვირუსები პირველად აღმოაჩინა

ა) რობერტ ჰუკმა ,1892 წელს

ბ)ფიშერმა ,1902 წელს

გ)შარლ ბონემ ,1862 წელს

დ)ივანოვსკიმ, 1892 წელს

18)ვირუსულ დაავადებებს მიეკუთვნება

ა)გრიპი,ანგინა,პოლიომიელიტი

ბ)შიდსი,ჰეპატიტები,წითელა

გ)ყბაყურა ,წითურა,ტიფი

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

19)მცენარეების ვირუსული დაავადებებია

ა)ატმის ფოთლების სიხუჭუჭე

ბ)თამბაქოს მოზაიკური დაავადება

გ)ტიტას ჭრელფურცლიანობა

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

20)ბაქტერიოფაგი წარმოადგენს

ა)ბაქტერიას

ბ)ვირუსს

გ)ორივე მათგანს

დ)არცერთ მათგანს

285
21)ბაქტერიოფაგი შედგება

ა)თავისა და 1 კუდისაგან

ბ)თავისა და 2კუდისაგან

გ)ბაქტერიოფაგს არ გააჩნია თავი

დ)ბაქტერიოფაგს არ გააჩნია კუდი

22)კუდის გამონაზარდებით იგი ემაგრება კედელს,ხსნის მას და უშვებს საკუთარ

დნმს.ამის შემდეგ მიდის მისი დნმ ის გამრავლება.საბოლოოდ უჯრედი
სკდება.რისი მოქმედების მექანიზმია აღწერილი

ა)ვირუსი

ბ)ბაქტერია

გ)ბაქტერიოფაგი

დ)არცერთი პასუხი არ არის სწორი

23)ვირუსებისათვის დამახასიათებელია ერთადერთი სასიცოცხლო

ნიშანი,რომელია იგი

ა)გამრავლება

ბ)ზრდა

გ)განვითარება

დ)არცერთი მათგანი

24)ვირუსები,რომლებიც შედგება რნმ ისა და ცილისაგან არის

ა)ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსი

ბ)თამბაქოს მოზაიკური ვირუსი

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

286
25)ვირუსული დაავადებების გავრცელების გზებია

ა)ჰაერწვეთოვანით

ბ)სისხლით

გ)შეხებით

დ)მხოლოდ ა და ბ

26)გრიპის ვირუსის უჯრედ მასპინძელს წარმოადგენენ

ა)მხოლოდ სუნთქვის ორგანოების უჯრედები

ბ)მხოლოდ საჭმლის მომნელებელი ორგანოების უჯრედები

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი მათგანი

27)დნმ დამოკიდებული ვირუსი ეწოდება ისეთ ვირუსს,რომელიც შედგება

ა)დნმ და ცილისაგან

ბ)რნმ და ცილისაგან

გ)ორივე მათგანისაგან

28)რნმ დამოკიდებული ვირუსი ეწოდება ისეთ ვირუსს,რომელიც შედგება

ა)დნმ და ცილისაგან

ბ)რნმ და ცილისაგან

გ)ორივე პასუხი სწორია

29)როგორი ტიპის ვირუსია ბაქტერიოფაგი?

ა)რნმ დამოკიდებული

ბ)დნმ დამოკიდებული

გ)ორივე მათგანი

დ)არცერთი

287
30) საპროფიტული ბაქტერიები გავლენას ახდნენ

ა) ნაშირწყლების გარდაქმნაზე

ბ)ცილების გარდაქმნაზე

გ)ლიპიდების გარდაქმნაზე

დ)ყველა პასუხი მცდარია

288
1)რომელი ერთუჯრედიანი ორგანიზმები მიეკუთვნება პროკარიოტებს?

2)რომელი ორგანოიდი არის დამახასიათებელი ბაქტერიებისა და ლურჯმწვანე

წყალმცენარეებისათვის?

3)პროკარიოტული უჯრედი გარედან შემოსაზღვრულია მკვრივი

კედლით,რომელსაც აკრავს ლორწოვანი კაფსულა,რა ფუნქცია აკისრია მას?

4)დაასახელეთ ფორმის მიხედვით ბაქტერიები

5)როგორი ფორმა აქვს ვიბრიონსა და ბაცილას?

6)რამდენ ჯგუფად იყოფიან პროკარიოტები კვების ტიპის მიხედვით?

7)დაახასიათეთ ავტოტროფები და ჰეტეროტფობები.დაასახელეთ მათში

შემავალი პროკარიოტები

8)როგორ გარემოში არსებობენ ანაერობული ბაქტერიები?

9)როგორ გარემოში შეუძლიათ არსებობა აერობულ ბაქტერიებს?

10)როგორ გარემოში ვხვდებით ფაკულტატურ და ობლიგატურ ბაქტერიებს?

11)როგორი გაყოფით მრავლდებიან ბაქტერიები და რამდენ წუთში ერთხელ?

12) რა ფუნქცია გააჩნიათ ანტიბიოტიკებს?

13)რად გარდაიქმნება ბაქტერია მოსვნებულ მდგომარეობაში გადასვლის შემდეგ?

14)რა არის ლურჯ მწვანე წყალმცენარეების ,ციანო ბაქტერიების ფუნქცია?

15)დაასახელეთ პროკარიოტებისთვის დამახასიათებელი ორგანოიდები

რომლებიც ეუკარიოტებს არ გააჩნიათ.

16)დაასახელეთ ეუკარიოტებისათვის დამახასიათებელი

ორგანოიდები,რომლებიც პროკარიოტებს არ გააჩნიათ

17)დაასახელეთ პროკარიოტებისა და ეუკარიოტებისათვის საერთო ორგანოიდები

18)დაასახელეთ ადამიანისათვის დამახასიათბელი ვირუსული დაავადებები

19)დაასახელეთ მცენარეებისათვის დამახასიათებელი ვირუსული დაავადებები

20)რას წარმოადგენს ბაქტერიოფაგი?

21)როგორი მექანიზმით მოქმედებს ბაქტერიოფაგი?

22)როგორია ბაქტერიოფაგის აგებულება?

23)დაასახელეთ ერთძაფიანი და ორძაფიანი დნმ დარნმ ვირუსები.

289
 თავი 4.ნივთიერებათა ცვლა უჯრედში
1)ქემოსინთეზს აწარმოებენ :

ა)რკინა ბაქტერიები

ბ)გოგირდბაქტერიები

გ)აზოტფიქსაციისა და ნიტრიფიკაციის ბაქტერიები

დ)ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი

2) ეს ბაქტერიები ამონიუმის მარილებს აზოტოვანი მჟავას მარილებამდე ,ხოლო

ნიტრიტებს კი აზოტმჟავას მარილებამდე ნიტრატებამდე ჟანგავენ.ესენია

ა)ნიტრიფიკაციის ბაქტერიები

ბ)გოგირდბაქტერიები

გ)რკინა ბაქტერიები

დ)აზოტფიქსაციის ბაქტერიები

3) ამ ბაქტერიების მიერ წარმოქმნილი ორგანული ნივთიერებებით საზრდოობენ

რგოლოვანი ჭიები,ხოლო მათ მიირთმევენ კიბოები.ესენია

ა)ნიტრიფიკაციის

ბ)გოგირდოვანი

გ)აზოტფიქსაციის

დ)რკინა ბაქტერიები

4)რამდენ ჯგუფად იყოფა ენერგეტიკული ცვლა?

ა)2

ბ)3

გ)4

დ)5

5)გლიკოლიზი ანუ

ა)უჟანგბადო დაშლა

ბ)ჟანგბადიანი დაშლა

290
6) გლიკოლიზის დროს რამდენი კჯ ენერგია გამონთავისუფლდება?

ა)200კჯ

ბ)400კჯ

გ)800კჯ

დ)100კჯ

7) გამონთავისუფლებული ენერგიიდან,რამდენი პროცენტი იფანტება სითბოს

სახით და რამდენია ენერგიის მარაგი?

ა)20%,80%

ბ)40%,60%

გ)60%,40%

დ)30%,70%

8)სად მიმდინარეობს გლიკოლიზი?

ა)მიტოქონდრიის გარეთა მემბრანაზე

ბ)მიტოქონდრიის შიგნითა მემბრანაზე

გ)ციტოპლაზმაში

დ)ენდოპლაზმურ ბადეზე

9) სად მიმდინარეობს ჟანგბადიანი დაშლა?

ა)მიტოქონდრიის გარეთა მემბრანაზე

ბ)მიტოქონდრიის შიგნითა მემბრანაზე

გ)მიტოქონდრიის მატრიქსში

დ)ციტოპლაზმაში

10)რამდენი მოლეკულა ატფ აღდგება გლუკოზის საბოლოო დაჟანგვის შედეგად?

ა)2

ბ)4

გ)5

დ)3

291
11)ჟანგბადანი დაშლა თავის მხრივ რამდენ ჯგუფად იყოფა

ა)2

ბ)3

გ)4

დ)5

12)ჟანგბადიანი დაშლისათვის აუცილებელი პირობაა

ა)ჟანგბადიანი წყალი

ბ)ფერმენტები

გ)ელექტრონების გადამტანები

დ)ყველა პასუხი სწორია

13)სპირტული დუღილის დროს საწყისი და საბოლოო პროდუქტია

ა)გლუკოზა-პირუვატი

ბ)გლუკოზა-ეთანოლი

გ)პირუვატი-ეთანოლი

დ)გუკოზა-რძემჟავა.2ატფ

14)რამდენი წყალბადის ატომი გადააქვთ გადამტანებს მიტოქონდრიის

კრისტებზე?

ა)2

ბ)5

გ)10

დ)20

15)მზის ენერგიის ხარჯზე არაორგანულიდან ორგანული ნივთიერების სინთეზის

პროცესს ეწოდება

ა)ქემოსინთეზი

ბ)ტრანკრიპცია

გ)ფოტოსინთეზი

დ)ტრანსლაცია

292
16) 6 CO2 + 6 H2O → C6H12O6 + 6 O2 აღნიშნული ფორმულა ასახვს:

ა)ქემოსინთეზს

ბ)ფოტოსინთეზს

17)კალვინის ციკლი ანუ

ა)სინათლის ფაზა

ბ)სიბნელის ფაზა

18) როგორი ფოტონი უნდა მოხვდეს ქლოროფილს რომ გადავიდეს აგზნებულ

მდგომარეობაში?

ა)წითელი

ბ)იისფერი

გ)ლურჯი და ნარინჯისფერი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

19)აგზნებული მდგომარეობა გულისხმობს:

ა)ელექტრონის შეძენას

ბ)ელექტრონის დაკარგვას

20)სინათლის ფაზაში მიმდინარე პროცესებია

ა)მოლეკულური.ჟანგბადის წარმოქმნა

ბ)ატფ ის სინთეზი

გ)ატომური წყალბადის წარმოქმნა

დ)ყველა ჩამოთვლილი

21)კალვინის ციკლი შეიძლება მიმდინარეობდეს

ა)მხოლოდ სიბნელის დროს

ბ)მხოლოდ სინათლის დროს

გ)როგორც სინათლის ასევე სიბნელის დროს

293
22)ფოტოსინთეზის პროცესებზე უშუალო ზეგავლენას ახდენს

ა)სინათლის ინტენსივობა

ბ)ტემპერატურა

გ)ნახშიროჟანგისა და ჟანგბადის კონცენტრაცია

დ)ყველა ჩამოთვლილი

23)დნმ დან რნმ-ზე ინფორმაციის გადაწერას ეწოდება

ა)მიტოზი

ბ)მეიოზი

გ)ტრანსკრიპცია

ბ)ტრანსლაცია

24)ტრანსკრიპციის დროს მატრიცას წარმოადგენს

ა)რნმ

ბ)ი-რნმ

გ)დნმ

დ)რ-რნმ

25)ცილა პოლიმერია,რომლის მონომერს წარმოადგენს

ა)ამინომჟავა

ბ)გლიცერინი

გ)ნუკლეოტიდი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

26) ხდება ინფორმაციის გადათარგმნა ნუკლეოტიდური ენიდან ამინომჟაურ

ენაზე

ა)ტრანკრიფციის დროს

ბ)ტრანსლაციის დროს

გ)მიტოზის დროს

დ)მეიოზის დროს

294
27)ინიციაცია,ელონგაცია და ტერმინაცია დამახასიათებელია

ა)როგორც ტრანსკრიპციისთვის ,ასევე ტრანსლაციისთვის

ბ)მხოლოდ ტრანსკრიპციისთვის

გ)მხოლოდ ტრანსლაციისთვის

28)ტრანსლაციის დროს მატრიცას წარმოადგენს

ა)რ-რნმ

ბ)ი-რნმ

გ)ტ-რნმ

დ)დნმ

29)რომელ რნმ-ს აქვს სამყურას ფორმა?

ა)ტ-რნმს

ბ)რ-რნმს

გ)ი-რნმ-ს

30)განმათავისუფლებელი ფაქტორი რომელ ორგანოიდს უკავშირდება

ა)ენდოპლაზმურ ბადეს

ბ)გოლჯის კომპლექსს

გ)რობოსომას

დ)ბირთვს

295
1)რას ეწოდება ქემოსინთეზი?

2)ჩამოთვალეთ ქემოსინთეტიკოსები

3)რომელ ორგანიზმებს ეწოდებათ აერობულები?

4)რომელ ორგანიზმებს ეწოდებათ ანაერობულები?

5)რით განსხვავდებიან აერობული და ანაერობული ორგანიზმები

ერთმანეთისაგან?

6)როგორი მოქმედების მექანიზმი აქვთ ნიტრიფიკაციის ბაქტერიებს??

7)რა არის ნიტრიფიკატორების ფუნქცია?

8)აერობული ორგანიზმები ორგანულ ნაერთებს სადამდე შლიან?

9)ენერგეტიკული ცვლა იყოფა ორ ჯგუფად,დაასახელეთ ისინი

10)გლიკოლიზი ანუ?

11)სად იწყება გლიკოლიზი? მონაწილეობს თუ არა მასში მემბრანული

სტრუქტურები და ჟანგბადი?

12)რა არის გლიკოლიზის შედეგი?

13)სად მიმდინარეობს ჟანგბადიანი დაშლა.

14)სად მიმდინარეობს გლუკოზის საბოლოო დაჟანგვა და რა მიიღება ამ პროცესის

შედეგად?

15)რას ეწოდება ფოტოსინთეზი?დაწერეთ ფორმულა

16)დაახასიათეთ სინათლის ფაზა

17)რომელი 3 პროცესი მიმდინარეობს სინათლის ფაზაში?

18)დაახასიათეთ სიბნელის ფაზა

19)რას უწოდებენ მეორენაირად სიბნელის ფაზას?

20)რა არის აუცილებელი სინათლის ფაზისათვის?

21)როგორი ფერის ფოტონი უნდა მოხვდეს ქლოროფილის მარცვალს,რომ იგი

აგზნებულ მდგომარეობაში გადავიდეს?

22)რას გულისხმობს ქლოროფილის აგზნებული მდგომარეობა?

23)რა გავლენას ახდენ გარემო ფაქტორები ფოტოსინთეზზე?

24)რა არის მემკვიდრეობითი ფაქტორი და სად არის მოთავსებული იგი

25)რა წარმოადგენს ცილის მონომერს?

296
26)რის საფუძველზე სინთეზდება ი-რნმ?

27)რას ნიშნავს ტრანკრიპცია და რა წარმოადგენს მის დროს მატრიცას?

28)რას ნიშნავს ტრასნლაცია და რა წარმოადგენს მის დროს მატრიცას?

29)რამდენ ეტაპად შეიძლება დავყოთ ტრანსლაცია და რა პროცესები

მიმდინარეობს თითოეულ ამ ეტაპზე?

30)დაახასიათეთ ტ-რნმ

297
თავი 5.ორგანიზმთა ინდივიდუალური განვითარების
ფორმები
1)პროცესების ერთობლიობას,რომლებიც უჯრედში მომდევნო გაყოფამდე
მიმდინაორებს და ახალი თაობის ორი უჯრდის წარმოქმნით მთავრდება,
ეწოდება:

ა)მიტოზი

ბ)მეიოზი

გ)ა,ბ

2)მიტოზური ციკლის რამდენ პერიოდს განარჩევენ

ა)4

ბ)6

გ)8

დ)2

3) რა ეწოდება მიტოზური ციკლის იმ სამი პერიოდს,რომელთა მიმდინარეობის

დროსაც უჯრედი ემზადება გაყოფისთვის

ა)ინტერფაზა

ბ)მეტაფაზა

გ)ანაფაზა

დ)ტელოფაზა

4)ამ დროს რნმ,ცოლები გროვდება უჯრედული სტრუქტურების

წარმოსაქმნელად,იგი ყველაზე ხანგრძლივი ფაზაა,რომელი პერიოდი არის
დახასიათბული?

ა)სინთეზური

ბ)პრესინთეზური

გ)პოსტსინთეზური

298
5) ეს პერიოდი ხასიათდება დნმ-ის სინთეზით,ქრომოსომული სტრუქტურების
რეპლიკაციით.მიმდინარეობს ექვსი-რვა საათი.დახასიათებულია:

ა)პრესინთეზური პერიოდი

ბ)სინთეზური პერიოდი

გ)პოსტსინთეზური პერიოდი

6)ამ დროს ენერგია გროვდება ,გრძელდება რნმ ის და ცილების,უმთავრესად

ბირთვული ცილების სინთეზი.ეს ფაზა 3-4 სთ გრძელდება.დახასიათებულია

ა)პრესინთეზური პერიოდი

ბ)პოსტსინთეზური პერიოდი

გ)სინთეზური პერიოდი

7)უჯრედის გაყოფა მოიცავს ორ ეტაპს ,ესენია

ა)მიტოზი და ციტოკინეზი

ბ)მეიოზი და მიტოზი

გ) მიტოზი და პროფაზა

დ)მეიოზი და მეტაფაზა

8)მიტოზის პროფაზის დასაწყისში თითოეული ქრომოსომა რამდენი

ქრომატიდისაგან შედგება

ა)1

ბ)2

გ)3

დ)4

9)ამ დროს ქრომოსომები სპირალიზდება,ბირთვის გარსი იხსნება ,ბირთვაკები

ქრება. რომელი ფაზაა აღწერილი?

ა)ანაფაზა

ბ)მეტაფაზა

გ)ტელოფაზა

დ)პროფაზა

299
10) ეს მიტოზისთვის დამახასიათბელი ყველაზე ხანმოკლე ფაზაა და სწრაფად
მიმდინარეობს,ამ დროს თითოეული ცენტრომერი იყოფა ორად.ეს ფაზაა

ა)მეტაფაზა

ბ)ტელოფაზა

გ)ანაფაზა

დ)პროფაზა

11) ამ დროს პოლუსებთან გადანაცვლებული ქრომოსომები განიცდიან

დესპირალიზაციას და გრძელდებიან.ეს ფაზაა

ა)ტელოფაზა

ბ)მეტაფაზა

გ)ანაფაზა

დ)პრომეტაფაზა

12) რომელ ფაზას მოსდევს ციტოკინეზი,ანუ ციტოპლაზმის გაყოფა

ა) მეტაფაზას

ბ)ტელოფაზას

გ)ანაფაზას

დ)პროფაზას

13)რომელი ფაზაა გამოსახული სურათზე?

ა)მეტაფაზა

ბ)პროფაზა I

გ)ტელოფაზა

დ)ანაფაზა

300
14)რომელი ფაზაა გამოსახული სურათზე?

ა)ანაფაზა

ბ)ტელოფაზა

გ)მეტაფაზა

დ)პროფაზა

15) უსქესო გამრავლება დამახასიათებელია იმით,რომ ამ დროს მონაწილეობას

იღებს

ა)ორი ორგანიზმი

ბ)ერთი ორგანიზმი

დ)სამი ორგანიზმი

დ)ყველა პასუხი მცდარია

16)ამება,ევგლენა,ქალამანა ,ბაქტერიები და ნებისმიერი ორგანიზმის სომატური

უჯრედი მრავლდება

ა)გაყოფით

ბ)სპორებით

გ)დაკვირტვით

დ)ფრაგმენტაციით

17)ობიან და ქუდიან სოკოებს,ხავსებსა და გვიმრებს ახასიათებთ

ა)გაყოფით გამრავლება

ბ)სპორებით გამრავლება

გ)დაკვირტვით გამრავლება

დ)ფრაგმენტაცია

301
18)საფუარა სოკოებს,ჰიდრასა და მარჯნის პოლიპებს ახასიათებთ

ა)გაყოფით გამრავლება

ბ)დაკვირტვით გამრავლება

გ)ფრაგმენტაცია

19)ბრტყელი და რგოლოვანი ჭიები მრავლდებიან

ა)გაყოფით

ბ)დაკვირტვით

გ)ფრაგმენტაციით

დ)ვეგეტატიურად

20)ფრაგმენტაციით გამრავლება ახასიათებს

ა)მარჯნის პოლიპებს

ბ)საფუარა სოკოებს

გ)ბრტყელ და რგოლოვან ჭიებს

დ)ზღვის ვარსკვლავას

21) ორსქესიანებს მიეკუთვნება გარდა ერთისა

ა) ჰერმაფროდიტი

ბ)ნაწლავღრუიანები

გ)ჰიდრა

დ) მამრი ინდივიდი

22) ორსქესიანს მიეკუთვნება ყველა გარდა ერთისა

ა) მედუზა

ბ) ვაზის ლოკოკინა

გ)ჭიაყელა

დ)მდედრი ინდივიდი

302
23)რომელ ფაზაში ხდება კონიუგაცია და კროსინგოვერი?

ა)ანაფაზა I

ბ)პროფაზა I

გ)მეტაფაზა I

დ)ტელოფაზა I

24)ამ დროს ხდება მიტოზი და უჯრედები მხოლოდ რაოდენობრივად იზრდებიან

ა)გამრავლების ანუ გაყოფის ზონის დროს

ბ)ზრდის ზონის დროს

გ)მომწიფების ზონის დროს

დ)ფორმირების დროს.

25) ამ ზონაში არც მიტოზი და არც მეიოზი არ ხდება

ა)გამრავლების ზონის დროს

ბ)ზრდის ზონის დროს

გ)მომწიფების ზონის დროს

26) ამ ზონის დროს ხდება მეიოზური გაყოფა და მიიღება 4 შვილეული უჯრედი.

ა)გაყოფის ზონის დროს

ბ)ზრდის ზონის დროს

გ)მომწიფების ზონის დროს

27)რამდენი კვერცხუჯრედი მიიღება ერთი უჯრედიდან მიღებული ოთხი

უჯრედის შედეგად?

ა)1 კვერცხუჯრედი და ორი მიმართულებითი სხეულაკი

ბ)ორი კვერცხუჯრედი და ორი მიმართულებითი სხეულაკი

გ)სამი კვერცხუჯრედი და ერთი მიმართულებითი სხეულაკი

დ)ერთი კვერცუჯრედი და სამი მიმართულებითი სხეულაკი

303
28)ზიგოტიდან ვითარდება

ა)თესლი

ბ)ჩანასახი

გ)ნაყოფი

დ)არცერთი ჩამოთვლილთაგან

29)ღვიძლი,კუჭქვეშა ჯირკვალი,ფარისებრი ჯირკვალი,საჭმლის მომნელებელი

და სასუნთქი სისტემა რომელი ჩანასახოვანი ფურცლიდან ვითარდება?

ა )მეზოდერმა

ბ)ექტოდერმა

გ)ენტოდერმა

30)გრძნობათა ორგანოები,ნერვული სისტემა,ცხიმოვანი,საოფლე,სარძევე

ჯირკვლები,რომელი ჩანასახოვანი ფურცლიდან ვითარდება?

ა)ექტოდერმა

ბ)მეზოდერმა

გ)ენტოდერმა

31)თირკმლები,სისხლძარღვები,ძვალი,კუნთები,რომელი ჩანასახოვანი
ფურცლიდან ვითარდება?

ა)ენტოდერმა

ბ)მეზოდერმა

გ)ექტოდერმა

32)ინდივიდუალური განვითარების რომელი ფორმაა გამოსახული სურათზე?

304
ა)სრული მეტამორფოზი

ბ)არასრული მეტამორფოზი

გ)არაპირდაპირი განვითარება არასრული მეტამორფოზით

დ)არცერთი პასუხი არაა სწორი

33)პირდაპირი განვითარება ახასიათებს

ა)ბაყაყებს

ბ)ქვეწარმავლებს

გ)ჭიამაიას

დ)პეპელას

34)არაპირდაპირი განვითარება ახასიათებს

ა)ძუძუმწოვრებს

ბ)ობობას

გ)წურბელას

დ)ნაწლავღრუიანებს

35)სრული მეტაფორმოზით განვითარება ახასიათებს

ა)ჭიამაიას და პეპელას

ბ)ჭიამაიას და ამფიბიებს

გ)გომბეშოს და ობობასნაირებს

დ)კალიას და ფრინველებს

305
 1) რას ეწოდება მიტოზური ციკლი?
2) რამდენ პერიოდს განარჩევენ მიტოზურ ციკლში და რომელია ისინი?
3) რომელია მიტოზური ციკლის ის სამი პერიოდი,რომელთა დროსაც უჯრედი
ემზადება გაყოფისთვის?რა ეწოდება ამ სამი პერიოდის ერთობლიობას?
4) დაახასიათეთ პრესინთეზური და პოსტსინთეზური პერიოდები.
5) ისაუბრეთ სინთეზურ პერიოდზე,რომელი მნიშვნელოვანი პროცესი
მიმდინარეობს ამ დროს და რამდენ ხანს გრძელდება იგი?
6)რამდენი ფაზისგან შედგება მიტოზი და რას ემსახურება იგი?

7)რა პროცესები მიმდინარეობს პროფაზას,პრომეტაფაზას,მეტაფაზას,ანაფაზასა

და ტელოფაზაში?

8)რას ეწოდება უსქესო გამრავლება?

9) ჩამოთვალეთ უსქესო გამრავლების ფორმები

10)რომელი ორგანიზმები მრავლდებიან სპორებით?

11)როგორ მრავლდებიან ბაქტერიები?

12)როგორი გამრავლების ტიპია დამახასიათბელი ბრტყელი და რგოლოვანი

ჭიებისათვის?რა პროცესები მიმდინარეობს ამ დროს?

13)რას ეწოდება ცალსქესიანი და ორსქესიანი?

14)რომელი ორგანიზმები მიეკუთვნებიან ცალსქესიანს და რომელი ორსქესიანს?

15)დაახასიათეთ პირველი მეიოზური გაყოფის ფაზები და უსწრებს თუ არა ამ

გაყოფას წინ დნმ-ს სინთეზი?

16)ჩამოაყალიბეთ თუ რაში მდგომარეობს მეიოზის ბიოლოგიური როლი

17)რას ეწოდება გამეტოგენეზი?

18)რა არის გამეტა?რას უზრუნველყოფს იგი?

19) რამდენი ფაზისგან შედგება სპერმატოგენეზი და ოვოგენეზი?

20)რა პროცესები მიმდინარეობს გაყოფის ზონაში?

21)რა პროცესები მიმდინარეობს ზრდის ზონაში?

22)რა ხდება მომწიფების ზონაში?

23)როგორი აგებულება აქვს სპერმატოზოიდს?

24) როგორი აგებულება აქვს კვერცხუჯრედს?

25)როგორი ფორმისანი არიან კვერცხუჯრედი და სპერმატოზოიდი?

306
 26) რომელია მოძრაობის უნარს მოკლებული კვერცხუჯრედი თუ
სპერმატოზოიდი?

27)რა ეწოდება კვერცხუჯრედში ოოპლაზმის ზედაპირულ შრეს,რომელიც

უშუალოდ უჯრედის მემბრანის ქვეშ მდებარეობს?

28)რას ეწოდება შინაგანი და გარეგანი განაყოფიერება?

29)რას ეწოდება მონოსპერმია და პოლისპერმია?

30) რას უწოდებენ მდედრობით გენერაციულ ორგანოს?

31)რას უწოდებენ მამრობით გენერაციულ ორგანოს?

32)რამდენი ვეგეტატიური უჯრედი ხმარდება მიკროპილეს წარმოქმნას?

33)რას ეწოდება ზიგოტა?

34) რა მიიღება მეორე უჯრედისა და ცენტრალური უჯრედის შერწყმით?

35)რა ვითარდება ზიგოტიდან? თესლკვირტიდან?ნასკვის კედლებიდან?

36)რაში მდგომარეობს ფარულთესლოვან მცენარეებში ორმაგი განაყოფიერების

ბიოლოგიური მნიშვნელობა?

37)რა ეწოდება ორგანიზმის ინდივიდუალური განვითარების პროცესს?

38)რა ეწოდება ჩანასახის სტადიას როდესაც უჯრედთა გროვას ,რომელსაც ღრუ

არ აქვს?

39)რა პროცესია გასტრულაცია?ბლასტულაცია?

40)ჩამოთვალეთ თუ რომელი ორგანოები ვითარდება

ექტოდერმიდან,ენტოდერმიდან და მეზოდერმიდან.

41)დაასახელეთ სრული და არასრული მეტაფორმოზის დროს ინდივიდის

განვითარების ეტაპები

42)განმარტეთ თუ რას ნიშნავს პართენოგენეზი და ჩამოთვალეთ მისი ფორმები

307
 თავი 6.გენეტიკა
1)ჰომოზიგოტს წარმოადგენს:

ა)AA

ბ)Aa

გ)aa

დ)ა,გ

2)ჰეტეროზიგოტს წარმოადგენს

ა)AA

ბ)Aa

გ)aa

დ)ა,გ

3)როგორია დომინანტური ნიშან-თვისება?

ა)გაბატონებული

ბ)დროებით დათრგუნული

4)როგორია რეცესიული ნიშან-თვისება?

ა)გაბატონებული

ბ)დროებით დათრგუნული

5)მენდელის პირველი კანონი ცნობილია როგორც :

ა)ერთგვაროვნების კანონი

ბ)დათიშვის კანონი

6)მენდელის მეორე კანონი ცნობილია როგორც:

ა)ერთგვაროვნების კანონი

ბ)დათიშვის კანონი

308
7) P: AAxaa G:A a F1:Aa x Aa F2:1AA:2Aa:1aa

მოცემულია

ა) მენდელის პირველი კანონი

ბ)მენდელის მეორე კანონი

გ)დათიშვის კანონი

დ)ბ,გ

8)ამ დროს გენოტიპური დათიშვა არის-1:2:1 ფენოტიპური-3:1 .საუბარია:

ა)არასრულ დომინანტობაზე

ბ)სრულ დომინანტობაზე

9)ალელურ გენთა ურთიერთობის მაგალითია:

ა)ზედომინირება

ბ)კოდომინირება

გ)ა,ბ

დ)არცერთი მათგანი

10) OO აღნიშნული ალელი წარმოადგენს :

ა)სისხლის პირველ ჯგუფს

ბ)სისხლის მეორე ჯგუფს

გ)სისხლის მესამე ჯგუფს

დ)სისხლის მეოთხე ჯგუფს

11)AO,AA წარმოადგენს

ა) სისხლის პირველ ჯგუფს

ბ)სისხლის მეორე ჯგუფს

გ)სისხლის მესამე ჯგუფს

დ)სისხლის მეოთხე ჯგუფს

309
12)BB,BO აღნიშნული ალელი წარმოადგენს

ა)სისხლის პირველ ჯგუფს

ბ)სისხლის მეორე ჯგუფს

გ)სისხლის მესამე ჯგუფს

დ)სისხლის მეოთხე ჯგუფს

13)AB აღნიშნული ალელი წარმოადგენს

ა)სისხლის პირველჯგუფს

ბ)სისხლის მეორე ჯგუფს

გ)სისხლის მესამე ჯგუფს

დ)სისხლის მეოთხე ჯგუფს

14)F1თაობის ერთმანეთთან შეჯვარებით მიღებული იქნა ფენოტიპურად შემდეგი

თანაფარდობა.9ყვ,გლ.:3ყვ,დან:3მწ,გლ:1მწ,დან P:AABB x aabb F1:AaBb x AaBb
F2:9AB:3Ab:3aB:1ab

აღწერილია:

ა)მონოჰიბრიდული შეჯვარება

ბ)დიჰიბრიდული შეჯვარება

15)მდედრი და მამრი ინდივიდები ერთმანეთისგან არ განსხვავდებიან

ა)აუტოსომებით

ბ)სასქესო ქრომოსომებით

16)მდედრი და მამრი ინდივიდები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან

ა)აუტოსომებით

ბ)სასქესო ქრომოსომებით

310
17)ძუძუმწოვრებისათვის,თევზების ნაწილისათვის,ფეხსახსრიანების
ნაწილისათვის და ამფიბიებისთვის დამახასიათებელია

ა)მდედრობითი ჰომოგამეტურობა და მამრობითი ჰეტეროგამეტურობა

ბ)მდედრობითი ჰეტეროგამეტურობა და მამრობითი ჰომოგამეტურობა

18)ფრინველებისათვის,ქვეწარმავლებისთვის,მწერების ნაწილისათვის,და
თევზების ნაწილისათვის დამახასიათებელია

ა)მდედრობითი ჰეტეროგამეტურობა და მამრობითი ჰომოგამეტურობა

ბ)მდედრობითი ჰომოგამეტურობა და მამრობითი ჰეტეროგამეტურობა

19)გენურ დაავადებებს მიეკუთვნება

ა)ალბინიზმი,შიზოფრენია,გამელოტება ქალებში,დიუშენის სინდრომი

ბ)არაქნოდაქტილია,პოლიდაქტილია,პროგერია,ნამგლისებრი ანემია

გ)პროგერია,პოდაგრა,ჰემოფილია,ჰიპერტრიქოზი

დ)მორისის სინდრომი,დალტონიზმი,არაქნოდაქტილია,პროგერია

20)დაავადება რომელიც გამოწვეულია მე-5წყვილი ქრომოსომის დელეციით არის

ა)დაუნის სინდრომი

ბ)ტერნერ-შერეშევსკის სინდრომი

გ)კატის კნავილის სინდრომი

დ)ედვარდსის სინდრომი

21) სურათზე გამოსახულია

311
ა)ინვერსია
ბ)ტრანსლოკაცია
გ)დელეცია
დ)დუპლიკაცია
22) სურათზე გამოსახულია

ა)ტრანსლოკაცია
ბ)დელეცია
გ)ინვერსია
დ)დუპლიკაცია
23)სურათზე გამოსახულია

ა)დელეცია

ბ)ტრანსლოკაცია

გ)დელეცია

დ)ინვერსია

312
24)სურათზე გამოსახულია

ა)ტრანსლოკაცია
ბ)დუპლიკაცია
გ)ინვერსია
დ)დელეცია
25) კარიოტიპის მიხედვით რომელ დაავადებასთან გვაქვს საქმე ?

ა)დიუშენის სინდრომი
ბ)დაუნის სინდრომი
გ)ედვარდსის სინდრომი
დ)ვილიამსის სინდრომი

313
26) კარიოტიპის მიხედვით რომელ დაავადებასთან გვაქვს საქმე ?

ა)ტერნერ-შერეშევსკის სინდრომი
ბ)კლაინ-ფელტერის სინდრომი
გ)დაუნის სინდრომი
დ)მყიფე X სინდრომი

27) სურათზე მოცემულია ძაღლში ბალნის შეფერილობის მემკვიდრეობა.

მოწოდებული შედეგის საფუძველზე დაადგინეთ მშობლების (P) გენოტიპი.

ა).AA x Aa
ბ)Aa x Aa
გ)AA x aa
დ)Aa x aa

28) ბადრიჯანში ნაყოფის შეფერილობა (მუქი ლურჯი და თეთრი) და ფორმა

(გრძელი და სფეროსებრი) მემკვიდრული ნიშნებია. მოწოდებული სურათის
გამოყენებით განსაზღვრეთ F2-ში მიღებული ჰიბრიდებიდან რამდენი მოისხამს
ლურჯ სფეროსებრ ნაყოფებს?

314
ა)1/16

ბ)9/16

გ)4/16

დ)3/16

29) განსაზღვრეთ P (მშობლების) გენოტიპები

ა)AA x aa
ბ)Aa x Aa
გ)AA x AA
დ)Aa x aa

315
30) rogori genotipis individebis SejvarebiT miviRebT suraTze
mocemul fenotipur daTiSvas?

a) DD x dd
b) DD x Dd
g) Dd x dd
d) Dd x Dd

31) CamoTvlilTagan romeli genotipis mSoblebis SejvarebiT SeiZleba

miviRoT suraTze warmodgenili Sedegi?

a) EE x ee
b) Ee x Ee
g) Ee x ee
d) EE x Ee

316
32) მსხალში ნაყოფის შეფერილობა (წითელი, ყვითელი) მემკვიდრული

ნიშნებია. მეორე თაობაში მიღებულ შედეგზე დაყრდნობით განსაზღვრეთ

საწყის მცენარეთა (P) გენოტიპები.

ა) AA x aa
ბ) Aa x aa
გ) Aa x Aa
დ) AA x Aa

33) ჰემოფილია სქესთან შეჭიდული მემკვიდრული დაავადებაა. მისი

განმსაზღვრელი რეცესიული გენი X-ქრომოსომაშია ლოკალიზებული.

ილუსტრაციაზე მოცემული და-ძმებიდან მხოლოდ ერთია დაავადებული.

განსაზღვრეთ მშობლების გენოტიპები

ა) XHXH x XhY
ბ) XHXh x XhY
გ) XhXh x XHY
დ) XHXh x XHY

317
34) ვაშლში ნაყოფის ფორმა (სფეროსებრი ან ოვალური) და შეფერილობა (წითელი
ან

ყვითელი) მემკვიდრული ნიშნებია. ილუსტრაციაზე გამოსახული შეჯვარების

სქემის გამოყენებით განსაზღვრეთ პირველ თაობაში მიღებული ჰიბრიდების

გენოტიპები

ა) AABb და aabb
ბ) aaBb და Aabb
გ) AABb და aaBb
დ) AaBb და Aabb

35) იხელმძღვანელეთ ილუსტრაციით და განსაზღვრეთ საწყის მცენარეთა (P)

გენოტიპები

ა) AA x aa

ბ) Aa x Aa

გ) Aa x aa

დ) AA x AA

318
1)რას ეწოდება მემკვიდრეობა,რას უზრუნველყოფს იგი?

2) რას ეწოდება ცვალებადობა?

3)რა არის გენი,ალელი?

4)განასხვავეთ ჰომოზიგოტი და ჰეტეროზიგოტი.

5)რა ეწოდება გენთა ერთობლიობას? როგორ ჩაიწერება იგი?

6)რა ეწოდება ნიშანთვისებათა გარეგნულ გამოვლინებას?

7)როგორია რეცესიული ნიშანთვისება?

8)რა ეწოდება გენის ადგილმდებარეობას ქრომოსომაში?

9)ჩამოაყალიბეთ მენდელის პირველი კანონი

10)ჩამოაყალიბეთ მენდელის მეორე კანონი, ანუ დათიშვის კანონი

11)რას გულისხმობს არასრული დომინირება?

12)დაასახელეთ ალელურ გენთა ურთიერთობის ფორმები

13)რას ეწოდება მრავლობითი ალელიზმი?

14)როგორი ალელი განსაზღვრავს სისხლის პირველ ჯგუფს?დომინანტური,თუ

რეცესიული?

15)როგორი ალელი განსაზღვრავს სისხლის მეორე და მესამე

ჯგუფს?დომინანტური თუ რეცესიული?

16)რამდენი ნიშნით განისაზღვრება მონოჰიბრიდული და დიჰიბრიდული

შეჯვარებები?

17)როგორ გენებს უწოდებენ შეჭიდულს?

18)რას ეწოდება რეკომბინაცია?

19) რას უწოდებენ ახალი ქრომოსომების მქონე გამეტების შეერთებით მიღებულ

ფენოტიპებს?

20)რამდენ ჯგუფს განარჩევენ უჯრედებში?

21)განსხვავდებიან თუ არა მდედრი და მამრი ინდივიდები ერთმანეთისაგან

აუტოსომური ქრომოსომებით?

22)რა ეწოდება კონკრეტული სახეობის მცენარის ან ცხოველის უჯრედების

ქრომოსომულ კომპლესს?

23)რამდენი ქრომოსომა აქვს ადამიანს. მათგან რამდენია აუტოსომური და

რამდენი სასქესო?

319
24)დაახასიათეთ მდედრობითი და მამრობითი ჰომოგამეტურობის მატარებელი
ორგანიზმები.

25)თითების შეზრდა და ყურის განმსაზღვრელი ალელი რომელ სასქესო

ქრომოსომაშია მოთავსებული?რომელ დაავადებაზე არის საუბარი აღნიშნულ
შემთხვევაში?

26)დაასახელეთ ცვალებადობის ფორმები

27)დაასახელეთ გენური დაავადებები

28)დაასახელეთ სქესთან შეჭიდული დაავადებები

29)რას ეწოდება დელეცია,დუბლიკაცია,ინვერსია და ტრანსლოკაცია.?

30)ლეიკემიის 95% რომელი ქრომოსომული მუტაციით არის განპირობებული?

31)დაასახელეთ გენომური მუტაციებით გამოწვეული დაავადებები

32)დაახასიათეთ პოლიპლოიდია

33)რომელ ტუპებს არჩევენ გენომურ მუტაციებში?

34)დაწერეთ არამემკვიდრეობითი ანუ მოდიფიკაციური ცვალებოდობის

მაგალითები

35)განმარტეთ თუ რას ნიშნავს რეაქციის ნორმა და არის თუ არა ის

მოდიფიკაციური ცვლაებადობის მაგალითი?

36) WarxalSi Zirxvenas Seferiloba (wiTeli da TeTri) da forma

(sferosebri da grZeli) memkvidruli niSnebia. ixelmZRvaneleT
suraTze mocemuli informaciiT da gansazRvreT Fროგორც F1 თაობის
ინდივიდის გენოტიპები ასევე F2 -Si miRebuli hibridebis genotipebi:

320
37) ilustraciis gamoyenebiT gansazRvreT, rogori Seferilobis
STamomavloba
warmoiqmneba F1-Si miRebuli Savi da Calisferi individebis SejvarebiT

38)განსაზღვრეთ მშობლების და F1-ში შავი მელიების გენოტიპი (შავი ფერი

დომინანტურია)

39)როგორია მშობლების გენოტიპი, თუ ბარდის პირველი ჰიბრიდული თაობის 75

% არის ყვითელი (დომინანტური ნიშანი) .

321
40) დალტონიზმი სქესთან შეჭიდული დაავადებაა. როგორი სახის გამეტებს
წარმოქმნის სურათზე მოცემულ ცოლქმრული წყვილი?

41) devispiraSi yvavilis forma (tuCiani, milnairi) da Seferiloba

(mewamuli, vardisferi, yviTeli) memkvidruli niSnebia. mewamuli
Seferiloba dominanturi niSania. (yvavilis formis ganmsazRvreli
genis
alelebi aRniSneT A da a asoebiT, Seferilobisa kiD _ D da d
asoebiT)

gansazRvreT:
a)mSoblebis genotipebi

b) F1-is hibridTa genotipi;

გ)F2-Si tuCian vardisferyvavilian hibridTa genotipebi

322
42) daltonizmi sqesTan SeWiduli niSania. mama da misi vaJi
daltonizmiT
arian daavadebuli, deda ki janmrTelia.
(alelebi aRniSneT D da d asoebiT).
gansazRvreT:
ა)mSoblebis genotipebi;
ბ)gogonaTa SesaZlo genotipebi;
გ)janmrTeli vaJis dabadebis albaToba

43) ქათმებში ბუმბულის შეფერილობა (შავი, თეთრი) და ქოჩრიანობა (ქოჩრიანი,

უქოჩრო)

მემკვიდრული ნიშნებია. მოწოდებული ილუსტრაციის გამოყენებით

განსაზღვრეთ:

ა)მშობლების გენოტიპები;

ბ)F2-ში მიღებული ჰომოზიგოტური

ჰიბრიდების ყველა შესაძლო გენოტიპი

44) ბოლოკში ძირხვენას ფორმა (სფეროსებრი ან წაგრძელებული) და შეფერილობა

(წითელი ან თეთრი) მემკვიდრული ნიშნებია. ილუსტრაციაზე გამოსახულ

შეჯვარების სქემაზე დაყრდნობით განსაზღვრეთ საწყის მცენარეთა (P)

გენოტიპები

323
45) ვაშლში ნაყოფის ფორმა (სფეროსებრი ან ოვალური) და შეფერილობა (წითელი
ან

ყვითელი) მემკვიდრული ნიშნებია. ილუსტრაციაზე გამოსახული შეჯვარების

სქემის გამოყენებით განსაზღვრეთ პირველ თაობაში მიღებული ჰიბრიდების

გენოტიპები.

46)პომიდორში ნაყოფის სფეროსებრი შეფერილობა დომინირებს მსხლისებრზე,

ხოლო წითელი შეფერილობა - ყვითელზე. ნიშნები დამოუკიდებლად
მემკვიდრეობს. წითელი, მსხლისებრნაყოფიანი პომიდორის თვითდამტვერვით
მიღებულ 120 მცენარეს შორის ზოგიერთი ყვითელი, მსხლისებრნაყოფიანია.
მცენარეთა დაახლოებით რა ნაწილი მოისხამს ყვითელ, მსხლისებრ ნაყოფებს ?

47) ყვითელი დატიხრული პარკების მქონე ბარდა შეუჯვარეს მწვანე სადაპარკიან

მცენარეს. პირველ თაობაში ჰიბრიდებმა მწვანე სადა პარკები გაიკეთეს. მეორე
თაობაში მცენარეთა დაახლოებით რამდენი % მოისხამს ყვითელ პარკს ?

48)დაახასიათეთ აუტომურ დომინანტური და აუტოსომურ რეცესიული

მემკვიდრეობა თავისი მახასიათებლებით.

324
 თავი 7.ევოლუციური მოძღვრება
1)როგორია ტაქსონომიური ერთეულის თანამედროვე სახე?

ა)გვარი,სახეობა,უჯახი,კლასი,რიგი,ტიპი,სამეფო

ბ)სახეობა,გვარი,ოჯახი,რიგი,კლასი,ტიპი,სამეფო

გ)ოჯახი,სახეობა,გვარი,რიგი,კლასი,ტიპი,სამეფო

დ)რიგი,სახეობა,გვარი,ოჯახი,კლასი,ტიპი,სამეფო

2)მან 1.ჩამოაყალიბა პირველი ევოლუციური თეორია 2.აღიარა ნათესაობა სახეობებს

შორის 3.ცხოველები დაყო ხერხემლიანებად და უხერხემლოებად 4.ივარაუდა რომ
ადამიანი მაიმუნისგან წარმოიშვა 5.მეცნიერებაში შემოიტანა ტერმინები ბიოლოგია და
ბიოსფერო,საუბარია:

ა)დარვინზე

ბ)ლამარკზე

3) იგი მიიჩნევდა ,რომ ევოლუციის ძირითადი მამოძრავებელი ძალებია:

1.მემკვიდრული ცვალებადობა(მუტაცია) 2.არსებობისთვის ბრძოლა 3.ბუნებრივი

გადარჩევა .საუბარია

ა)დარვინზე

ბ)ლამარკზე

4) 1.არსებობისთვის ბრძოლა 2.გენეტიკური ნაირგვარობა ანუ მუტაციები

3.გამრავლების პროგრესია

ა)ბუნებრივი გადარჩევის პირობებია

ბ)ხელოვნური გადარჩევის წინაპირობებია

5)ეს ბრძოლის ისეთი ფორმაა,რომელიც ერთი სახეობის წარმომადგენლებს შორის

მიმდინარეობს,საუბარია

ა)შიდასახეობრივ ბრძოლაზე

ბ)სახეობათაშორის ბრძოლაზე

გ)გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან ბრძოლაზე

6)ურთიერთობა სხვადასხვა სახეობის ინდივიდებს შორის მიმდინარეობს.საუბარია

ა)შიდასახეობრივ ბრძოლაზე

ბ)სახეობათაშორის ბრძოლაზე

გ)გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან ბრძოლაზე

7)იგი ურთიერთობის ყველაზე მძაფრი ფორმაა,საუბარია

325
ა)შიდასახეობრივ ბრძოლაზე

ბ)სახეობათაშორის ბრძოლაზე

გ)გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან ბრძოლაზე

8)კაკტუსს წყლის ნაკლებობასთან დაკავშირებით ფოთლები გადაექცა ეკლებად,ეს

მაგალითი მიუთითებს:

ა)შიდასახეობრივ ბრძოლაზე

ბ)სახეობათაშორის ბრძოლაზე

გ)გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან ბრძოლაზე

9)როგორი დამოკიდებულებაა მტაცებელსა და მსხვერპლს,პარაზიტსა და მასპინძელს

შორის?

ა)შიდასახეობრივი

ბ)სახეობათაშორისი

10)ელიმინაცია ანუ ?

ა)გაუმჯობესება

ბ)გადაშენება

გ)გამრავლება

დ)ყველა პასუხი მცდარია

11) ამ დროს გარემო პირობები არ იცვლება ამიტომ უპირატესად გადარჩებიან უკვე

არსებული გარემოსთან შეგუებული ნიშანთვისების მქონე ინდივიდები(შუალედური
ნიშნები), ხოლო ახალი ნიშანთვისების მქონე ინდივიდები იღუპებიან,გაიცხრილებიან.

საუბარია

ა)მასტაბილიზებელ გადარჩევაზე

ბ)მამოძრავებელ გადარჩევაზე

დ)დიზრუპტულ გადარჩევაზე

12) ამ დროს გარემო პირობები იცვლება და უკეთეს მდგომარეობაში აღმოჩნდებიან არა

უკვე არსებული ფორმები,არამედ რომელიმე კიდურა ნიშანთვისების მქონე
ინდივიდები.საუბარია:

ა)მასტაბილიზებელ გადარჩევაზე

ბ)მამოძრავებელ გადარჩევაზე

გ)დიზრუპტულ გადარჩევაზე

326
13)სურათზე გამოსახულია

ა)მამოძრავებელი გადარჩევა
ბ)მასტაბილიზებელი გადარჩევა
გ)შემთხვევითი გადარჩევა
დ)დიზრუპტული გადარჩევა
14) მე-19 საუკუნეში ფაბრიკა ქარხნების რიცხვის ზრდასთან ერთად გაიზარდა
გამონაბოლქვის რაოდენობა და ხეების მერქანი დაიფარა ჭვარტლით.არყის ხის
მზომელა(პეპელა) ჩვეულებრივ არყის ხის ფონზე თეთრია და შესაბამისად თეთრ
მერქანზე შეუმჩნეველია.ჭვარტლით დაფარვის შედეგად ისინი უკვე შესამჩნევი გახდნენ
და ფრინველების მიერ მასიურად განადგურდნენ.შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში
აღმოჩნდებიან პოპულაციაში მუტაციის შედეგად გადარჩენილი ფორმები,რომლებიც
ფრინველების მიერ შეუმჩნეველნი არიან და მრავლდებიან.ეს მაგალითი ასახავს

ა)მასტაბილიზებელ გადარჩევას

ბ)მამოძრავებელ გადარჩევას

გ)დიზრუპტულ გადარჩევას

15) გარემო პირობები იცვლება რის შედეგადაც ერთდროულად ვითარდება 2

განსხვავებული ფორმა მაგ:მოკლენისკარტიანი და დიდნისკარტიანი შავ მუცელა
მთიულები,მოკლე ფეხებიანი და გრძელფეხებიანი მგელი,მოლუსკების სხვადასხვა
ფერის ნიჟარის მქონე ფორმების არსებობა.საუბარია

ა)მასტაბილიზებელ გადარჩევაზე

ბ)მამოძრავებელ გადარჩევაზე

გ)დიზრუპტულ გადარჩევაზე

16)დივერგენცია უზრუნველყოფს :

ა)ერთი სახეობიდან ორი ახალი სახეობის წარმოქმნას

ბ) ორი სახეობის გაერთიანებას და ერთის წარმოქმნას

გ)ერთი სახეობიდან სამი ახალი სახეობის წარმოქმნას

327
17)ამ დროს ორგანიზმი ეგუება გარემოს გარეგანი აგებულებითა და შეფერილობით.

ა)მორფოლოგიური ადაპტაცია

ბ)ფიზიოლოგიური ადაპტაცია

გ)ქცევითი ადაპტაცია

18)ამ დროს ორგანიზმი შინაგანი აგებულებით კერძოდ ცხოველქმედებით შეგუებულია

გარემოს კონკრეტულ პირობებს.მაგ:ანაბიოზი(მსვენებარე მდგომარეობა და ზამთრის
ძილი)ამ დროს ორგანიზმში ცხოველქმედების პროცესი შენელებულია

ა)მორფოლოგიური ადაპტაცია

ბ)ფიზიოლოგიური ადაპტაცია

გ)ქცევითი ადაპტაცია

19)ზღვის ფრინველებისათვის რომლებიც მარილიან წყალს ღებულობენ

დამახასიათებელია სპეციალური მარილის მოსაშორებელი ჯირკვლები.უდაბნოს
ორგანიზმები მაგ:აქლემი ცხიმს იყენებს წყლის წყაროდ ზოგიერთ ორგანიზმს
ახასიათებს სურნელოვანი ჯირკვლები მამრის მისაზიდად.საუბარია

ა)მორფოლოგიურ ადაპტაციაზე

ბ)ფიზიოლოგიურ ადაპტაციაზე

გ)ქცევით ადაპტაციაზე

20) მისი მაგალითებია:მიგრაციები,შთამომავლობაზე ზრუნვა,ნადავლის ერთობლივი

მოპოვება,საქორწილო რიტუალები,ლაბადიანი ხვლიკი მტრის მოახლოებისას ლაბადს
შლის,საუბარია

ა)ქცევით ადაპტაციაზე

ბ)მორფოლოგიურ ადაპტაციაზე

გ)ფიზიოლოგიურ ადაპტაციაზე

21) სურათზე გამოსახულია

ა)აპოსომატური შეფერილობა
ბ)მიმიკრია

328
გ)დიზრუპტული შეფერილობა
დ)კრიპტული შეფერილობა
22) სურათზე გამოსახულია

ა)კრიპტული შეფერილობა
ბ)დიზრუპტული შეფერილობა
გ)მიმიკრია
დ)აპოსომატური(გამაფრთხილებელი) შეფერილობა
23) გულისხმობს რომ პოპულაციებს შორის მოხდება გენთა ცვლა,საუბარია

ა)გენთა ნაკადზე

ბ)იზოლაციაზე

გ)გენთა დრეიფზე

24) შემთხვევითი არამიმართული ცვლილება პოპულაციის ან სახეობის

შიგნით,მაგ:შემთხვევითი მოვლენის მიწისძვრის,ხანძრის შედეგად
განადგურდებიან,როგორც დომინანტური ისე რეცესიული ნიშანთვისებების მქონე
ინდივიდები. საუბარია

ა)გენთა ნაკადზე

ბ)გენთა დრეიფზე

გ)პოპულაციურ ტალღებზე

329
25) სურათზე გამოსახულია

ა)აროგენეზი
ბ)მუტაციური ზეწოლა
გ)გენთა ნაკადი
დ)გენთა დრეიფი
26) ორგანიზაციის დონის ამაღლებაა,რომელსაც თან ახლავს ახალი კლასის,ტიპის
წარმოქმნა.მაგ:ორსაკნიანი გულიდან სამსაკნიანი გულის და შემდეგ 4 საკნიანი გულის
წარმოქმნა.საუბარია

ა)აროგენზზე

ბ)ალოგენეზზე

გ)კატაგენეზზე

27) მცირე ევოლუციური ცვლილებები,რომელიც ხელს უწყობს კონკრეტულ გარემო

პირობებთან ვიწრო შეგუებულობას არ ხდება ორგანიზაციის დონის გართულება და
ცხოველქმედების ინტენსივობის ზრდა.საუბარია

ა)ალოგენეზზე

ბ)აროგენეზზე

გ)კატაგენეზზე

28) იწვევს ორგანიზაციის დონის გამარტივებას ხშირად დაკავშირებულია პარაზიტულ

ცხოვრებასთან.გამარტივებას თან ახლავს გარკვეული შეგუებულობების
წარმოქმნა.საუბარია

ა)ალოგენეზზე

ბ)აროგენეზზე

გ)კატაგენეზზე

330
29)აროგენეზი ანუ

ა)არომორფოზი

ბ)იდიოადაპტაცია

გ)დეგენერაცია

30)ალოგენეზი ანუ:

ა)არომორფოზი

ბ)იდიოადაპტაცია

გ)დეგენერაცია

31)კატაგენეზი ანუ:

ა)არომორფოზი

ბ)იდიოადაპტაცია

გ)დეგენერაცია

32)სახეობათა წარმოქმნის რომელმა გზამ გამოიწვია თევზის ორი განსხვავებული

სახეობის წარმოშობა?

ა)სტრუქტურულმა
ბ)ეკოლოგიურმა
გ)გეოგრაფიულმა
დ)ფიზიოლოგიურმა
33) დაკავშირებულია საწყისი სახეობის არეალის გაფართოებასთან ან ფიზიკური
ზღუდეებით(მთა მდინარე,და ა.შ.) მის გამოყოფასთან.მაგალითები:ციმბირული ლარიქსი
საკმაოდ შორს გავრცელდა. საუბარია

ა)გეოგრაფიულ სახეობათა წარმოქმნაზე

ბ)ეკოლოიგურ სახეობათა წარმოქმნაზე

34) ხორციელდება საწყისი სახეობის არეალის ფარგლებში ამ დროს იზოლაცია იწვევს

შეჯვარების ვადებისა და ადგილის შეუსაბამისობა,ცხოველების ქცევა,სხვადასხვა
საკვებით კვება.სიმპატრიული სახეობათწარმოქმნის მიზეზი შეიძლება იყოს
პოლიპლოიდია.მაგ: ბუზის ორი სახეობა ჰავაის კუნძულზე იკვებება სხვადასხვა
საკვებით,ასევე სეკანის კალმახის პოპულაციები მკვეთრად განსხვავდებიან ტიფობის
ვადებით და საქვირითე ადგილით.საუბარია

331
ა)გეოგრაფიულ სახეობათა წარმოქმნაზე

ბ)ეკოლოგიურ სახეობათა წარმოქმნაზე

35)სურათზე გამოსახულია

ა)ჰირაკოთერიუმი
ბ)მხეცკბილა
გ)პლიოჰიპუსი
დ)არქეოპტერიქსი
36)როგორი ორგანოებია კიტრის ულვაში და კაკტუსის ეკალი,ასევეა კარტოფილის
გორგალი და ჯინჭრის ფესურა,ტიტას ბოლქვი და მარწყვის პწკალი.

ა)ჰომოლოგიური

ბ)ანალოგიური

37)როგორი ორგანოებია ხერხემლიანებისა და თავფეხიანი მოლუსკების

თვალები,მდინარის კიბოსა და თავკომბალას ლაყუჩები,სპილოს შუანები(ეშვებია) და
ლომვეშაპის შუანები(მჭრელებია) მწერის და ფრინველის ფრთა

ა)ჰომოლოგიური

ბ)ანალოგიური

38)ვეშაპში უკანა კიდურის სარტყლის ნაშთი,ადამიანში კუდუსუნის მალები,ყურის

ნიჟარის კუნთები,სიბრძნის კბილი,ბრმა ნაწლავი,მესამე ქუთუთო თვალში,გველის
ჩონჩხში კიდურების ნაშთები არის

ა)რუდიმენტი

ბ)ატავიზმი

39) ცხენში სამთითანობა და ზებრისებრი შეფერილობა,თმიანი საფარველი,

მრავალდვრილიანობა,რქა და ა.შ. არის

ა)რუდიმენტი

ბ)ატავიზმი

332
40) ილუსტრაციაზე მოცემულია მტაცებელი ფრინველების ნაირგვარი

აგებულების ნისკარტები. რომელმა ევოლუციურმა პროცესმა

გამოიწვია ამგვარი ნისკარტების ჩამოყალიბება?

ა) მემკვიდრულმა ცვალებადობამ და მასტაბილიზებელმა გადარჩევამ

ბ) მოდიფიკაციურმა ცვალებადობამ და მამოძრავებელმა გადარჩევამ

გ) მემკვიდრულმა ცვალებადობამ და მამოძრავებელმა გადარჩევამ

დ) მოდიფიკაციურმა ცვალებადობამ და მასტაბილიზებელმა გადარჩევამ

333
1) განმარტეთ ტერმინი ევოლუცია
2) ამ მოსაზრების მიხედვით ბუნების მრავალფეროვნება ღმერთმა შექმნა და დღეს
ბუნებაში იმდენივე სახეობაა,რამდენსაც ღმერთმა მისცა დასაბამი.რომელ
მოსაზრებაზეა საუბარი?
3) ვინ მოგვცა პირველი ტაქსონომიური ერთეული?
4) როგორია ტაქსონომიური ერთეულის თანამედროვე კლასიფიკაცია?
5) რას ეწოდება გრადაცია?ვინ შემოიღო ეს ტერმინი?
6) დარვინის მიხედვით,რომელია ევოლუციის მამოძრავებელი ძალები?
7) რა არის ევოლუციის საფუძველი ,ანუ მასალა?
8) რა ეწოდება ევოლუციის თანამედროვე თეორიას?
9) რა არის ბუნებრივი გადარჩევის წინაპირობები?
10) დაასახელეთ არსებობისათვის ბრძოლის ფორმები
11) განასხვავეთ შიდასახეობრივი და სახეობათაშორისი ბრძოლის ფორმები
12) ჩამოაყალიბეთ რას გულისხმობს ბრძოლა გარემოს არახელსაყრელ პირობებთან
13) როგორი დამოკიდებულებაა მტაცებელსა და მსხვერპლს,პარაზიტსა და
მასპინძელს შორის?
14) ელიმინაცია ანუ?
15) რას ეწოდება ბუნებრივი გადარჩევა?
16) ჩამოაყალიბეთ ბუნებრივი გადარჩევის ფორმები
17) ამ დროს გარემო პირობები არ იცვლება ამიტომ უპირატესად გადარჩებიან
არსებულ გარემოსთან შეგუებული ნიშანთვისებიტ მქონე ინდივიდები,ხოლო
ახალი ნიშანთვისების მქონეები იღუპებიან,რომელ ფორმაზეა საუბარი?
18) რას ეწოდება დივერგენცია?რას უზრუნველყოფს იგი?
19) რა არის ბუნებრივი გადარჩევის შედეგი?
20)რა არის იმპრიტინგი?

21)რას ეწოდება გენთა დრეიფი?

22) რა ეწოდება პოპულაციაში ინდივიდთა რიცხვის ცვლას?

23)განასხვავეთ აროგენეზი და ალოგენეზი.

24)კატაგენეზი ანუ?

25)ჩამოთვალეთ სახეობათა წარმოქმნის ფორმები

26)განასხვავეთ ჰომოლოგიური და ანალოგიური ორგანოები

27)რას ეწოდება რუდიმენტი? ჩამოთვალეთ ადამიანითვის დამახასიათებელი

რუდიმენტები.

28)რა არის ატავიმზი,რომელი ატავიზმი ახასიათებს ცხენს.

29) რა არის კულტურულ მცენარეთა და შინაურ ცხოველთა ჯიშების ევოლუციის

მამოძრავებელი ძალა?

30) რას გულისხმობს ხელოვნური გადარჩევა და რა მიიღება ხელოვნური

გადარჩევისგან ბუნებრივ გადარჩევასთან განსხვავებით?

334
 თავი 8.ეკოლოგია
1)ბიოცენოზი ანუ:

ა)გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების ანუ

პოპულაციების კავშირი

ბ)ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების ერთობლიობა

გ)ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან

ერთად

დ)ბიოგენოცენოზი=ბიოტოპს+ბიოცენოზი ბიომი-გაერთიანებები რომლებიც

მოიცავენ მსგავს კლიმატურ პირობებს და ეკოსისტემების გეოგრაფიულ
არეს.მაგ:ტუნდრა,ტაიგა,სტეპები,უდაბნოები და ა.შ

2)ეკოსისტემა წარმოადგენს:

ა)გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების ანუ

პოპულაციების კავშირი

ბ)ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების ერთობლიობა

გ)ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან

ერთად

ბიოგენოცენოზი=ბიოტოპს+ბიოცენოზი ბიომი-გაერთიანებები რომლებიც

მოიცავენ მსგავს კლიმატურ პირობებს და ეკოსისტემების გეოგრაფიულ
არეს.მაგ:ტუნდრა,ტაიგა,სტეპები,უდაბნოები და ა.შ

3)ბიოტიპი ეწოდება

ა)გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების ანუ

პოპულაციების კავშირი

ბ)ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების ერთობლიობა

გ)ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან

ერთად

დ)ბიოგენოცენოზი=ბიოტოპს+ბიოცენოზი ბიომი-გაერთიანებები რომლებიც

მოიცავენ მსგავს კლიმატურ პირობებს და ეკოსისტემების გეოგრაფიულ
არეს.მაგ:ტუნდრა,ტაიგა,სტეპები,უდაბნოები და ა.შ

335
4)ბიომი არის:

ა)გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების ანუ

პოპულაციების კავშირი

ბ)ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების ერთობლიობა

გ)ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან

ერთად

დ)ბიოგენოცენოზი=ბიოტოპს+ბიოცენოზი ბიომი-გაერთიანებები რომლებიც

მოიცავენ მსგავს კლიმატურ პირობებს და ეკოსისტემების გეოგრაფიულ
არეს.მაგ:ტუნდრა,ტაიგა,სტეპები,უდაბნოები და ა.შ

5)ბიოსფერო არის:

ა)გარკვეულ ტერიტორიაზე არსებული ცოცხალი ორგანიზმების ანუ

პოპულაციების კავშირი

ბ)ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების კომპონენტების ერთობლიობა

გ)ტერიტორია რომელსაც იკავებს ბიოცენოზი ყველა აბიოტურ ფაქტორთან

ერთად

დ)ეკოსისტემის ერთობლიობა ანუ დედამიწის გარსი,რომელიც ცოცხალი

ორგანიზმებითაა დასახლებული

6) აბიოტურ ფაქტორებს მიეკუთვნება;

ა)კლიმატური ფაქტორები-სინათლე, ტემპერატურა,ტენიანობა

ბ)ედაფოგენური ფაქტორები-ნიადაგის ტიპები

გ)ოროგრაფიული-რელიეფის ტიპები ,ბიოქიმიური-წყლის ნიადაგის,ჰაერის

ქიმიური შემადგენლობა

დ)ყველა ჩამოთვლილი

7)ბიოტური ფაქტორებია:

ა)ფიტოგენური-მცენარეთა შორის

ბ)ზოოგენური-ცხოველურ ორგანიზმებს შორის

გ)მიკრობიოგენური-ვირუსები,ბაქტერიები,უმარტივესები

დ)ყველა ჩამოთვლილი

336
8) ფაქტორს,რომელიც სცილდება გამძლეობის საზღვრებს ეწოდება

ა)ოპტიმუმი

ბ)შემზღუდველი ფაქტორი

გ)ტოლერანტობის ზონა

დ)დათრგუნვის ზონა

9) გამძლეობის ზედა და ქვედა ზღვარს შორის დიაპაზონს ეწოდება

ა)ოპტიმუმი

ბ)შემზღუდველი ფაქტორი

გ)ტოლერანტობის ზონა

დ)დათრგუნვის ზონა

10) ოპტიმუმის მახლობლად გამოიყოფა :

ა)ტოლერანტობის ზონა

ბ) კომფორტის ზონა

გ)ოპტიმუმი

დ)დათრგუნვის ზონა

11)მზის გამოსხივების სპექტრში გვაქვს

ა)მოკლე ულტრაიისფერი სხივები

ბ)გრძელი ულტრაიისფერი სხივები,ხილული სინათლე,ინფრაწითელი სხივები

გ)ყველა ჩამოთვლილი

12) აუცილებელია ფოტოსინთეზის წარმოებისათვის:

ა)მოკლე ულტრაიისფერი სხივები

ბ)გრძელი ულტრაიისფერი სხივები

გ)ხილული სინათლე

დ)ინფრაწითელი სხივები

ე)ყველა ჩამოთვლილი

337
13) სითბოს წყაროა:

ა)მოკლე ულტრაიისფერი სხივები

ბ)გრძელი ულტრაიისფერი სხივები

გ)ხილული სინათლე

დ)ინფრაწითელი სხივები

14)აუცილებელია კანში D ვიტამინის წარმოქმნისათვის

ა)მოკლე ულტრაიისფერი სხივები

ბ)გრძელი ულტრაიისფერი სხივები

გ)ხილული სინათლე

დ)ინფრაწითელი სხივები

ე)ყველა ჩამოთვლილი

15)დამღუპველია ცოცხალი ორგანიზმებისათვის

ა)მოკლე ულტრაიისფერი სხივები

ბ)გრძელი ულტრაიისფერი სხივები

გ)ხილული სინათლე

დ)ინფრაწითელი სხივები

ე)ყველა ჩამოთვლილი

16)თბილსისხლიანი ანუ:

ა)ენდოთერმული

ბ)ექტოთერმული

17)ცივსისხლიანი ანუ:

ა)ენდოთერმული

ბ)ექტოთერმული

18) ცივ პირობებში მცხოვრებ ორგანიზმებს აქვთ დიდი სხეული.ამ მოსაზრებას

ეწოდება

ა)ბერგმანის წესი

ბ)ალენის წესი

338
19) ცივი კლიმატის ორგანიზმებს სხეულის წანაზარდები,ყურები,თათები,კისერი
ზომაში შემცირებულია,რადგან არ მოხდეს სითბოს გაცემა აორთქლების
გზით,ცხელში კი პირიქით.

ამ მოსაზრებას ეწოდება

ა)ბერგმანის წესი

ბ)ალენის წესი

20) აქვთ წვნიანი ღერო და ფოთლები.საუბარია

ა)სუკულენტები

ბ)სკლეროფიტები

გ)მეზოფიტები

21) წყლისადმი საშუალო მოთხოვნილების მქონე მცენარეები არიან.

ა)სუკულენტები

ბ)სკლეროფიტები

გ)მეზოფიტები

22) პოზიტიური ფორმა, ორი ორგანიზმის სასარგებლო თანაცხოვრებაა.საუბარია:

ა)სიმბიოზი

ბ)კოოპერაცია

გ)კონკურენცია

23)ორგანიზმების ურთიერთდამოკიდებულების ფორმებიდან სიმბიოზს არ

მიეკუთვნება :

ა)კომენსალიზმი

ბ)ნეიტრალიზმი

გ)მდგმურობა

დ)მუტუალიზმი

24)ეპიფიტისა და ხის ურთიერთობის ფორმაა :

ა)პარაზიტიზმი
ბ)ნეიტრალიზმი
გ)მდგმურობა
დ)კომენსალიზმი

339
25)მცენარე იუკას ერთი ზრდასრული მწერი მტვერავს. მწერს მტვრის გუნდა
დასამტვერად გადააქვს ყვავილის ბუტკოზე, ნასკვში კი კვერცხებს დებს.
გამოჩეკილი მატლები ნორჩი თესლებით იკვებებიან. როგორი
ურთიერთდამოკიდებულებაა : - ნასკვში განვითარებულ მატლებს შორის ?

ა)სიმბიოზი

ბ)კონკურენცია

გ)პარაზიტიზმი

დ)ნეიტრალიზმი

26) ეკოლოგიური ურთიერთობის რომელ ორ ფორმას აქვს ადგილი მოცემულ

შემთხვევაში ?

ა)მდგმურობა და ნეიტრალიზმი
ბ)კოოპერაცია და მტაცებლობა
გ)კომენსალიზმი და ნეიტრალიზმი
დ)მუტუალიზმი და მტაცებლობა
27) მცენარე იუკას ერთი ზრდასრული მწერი მტვერავს. მწერს მტვრის გუნდა
დასამტვერად გადააქვს ყვავილის ბუტკოზე, ნასკვში კი კვერცხებს დებს.
გამოჩეკილი მატლები ნორჩი თესლებით იკვებებიან. როგორი
ურთიერთდამოკიდებულებაა : - იუკასა და მატლებს შორის ?
ა)პარაზიტიზმი
ბ)სიმბიოზი
გ)კონკურენცია
დ)ნეიტრალიზმი

28)როგორი ურთიერთობა ყალიბდება საერთო გარემოში მცხოვრებ

განსხვავებული ეკოლოგიური მოთხოვნილებების მქონე სახეობებს შორის?
ა)სიმბიოზი
ბ)ნეიტრალიზმი
გ)მტაცებლობა
დ)პარაზიტიზმი

340
29) ორგანიზმის სასარგებლო თანაცხოვრებაა დროებით.მაგ:ნიანგის და ჩიტის
ურთიერთობა .კიბო განდეგილისა და აქტინიას ურთიერთობა.აქტინია
ნაწლავღრუიანია იგი კიბოს იცავს,ხოლო კიბოს ნარჩენებით იკვებება
აქტინია.საუბარია

ა)კოოპერაცია

ბ)კონკურენცია

30) მუდმივი სასარგებლო თანაცხოვრება.მაგ:მღიერი,რომელიც სოკოსა და

წყალმცენარის ურთიერთობაა.საუბარია

ა)კონკურენცია

ბ)კოოპერაცია

გ)მუტუალიზმი

31) ორი ორგანიზმის ისეთი ურთიერთობაა,რომელიც ერთისთვის სასარგებლოა

,მეორესთვის მნიშვნელობა არა აქვს.მაგ:ლომების ნარჩენი საკვებით იკვებებიან
შედარებით პატარა ზომის მტაცებლები

ა)კოოპერაცია

ბ)მუტუალიზმი

გ)კომენსალიზმი

32) ერთი ორგანიზმი მეორეს იყენებს თავშესაფრად ანუ საბინადრო

გარემოდ.მაგ:ხავსები, ასევე ეპიფიტი მცენარეები. მედუზის ქოლგას თავს
აფარებენ პატარა ზომის თევზები.საუბარია

ა)მტაცებლობა

ბ)მდგმურობა

გ)კონკურენცია

33) ქმნიან ორგანულ ნივთიერებებს არაორგანულიდან მზის ენერგიის ან ქიმიური

რეაქციის ენერგიის ხარჯზე.საუბარია

ა)ავტოტროფებზე

ბ)ჰეტეროტროფებზე

34)იკვებებიან სხვის მიერ შექმნილი საკვებით.საუბარია

ა)ავტოტროფებზე

ბ)ჰეტეროტროფებზე

341
35)კვების პირველ დონეს იკავებს

ა)ავტოტროფი

ბ)პირველი რიგის კონსუმენტი

გ)მეორე რიგის კონსუმენტი

დ)რედუცენტი

36)კვების ბოლო დონეს იკავებს

ა)ავტოტროფი

ბ)პირველი რიგის კონსუმენტი

გ)მეორე რიგის კონსუმენტი

დ)რედუცენტი

37) რომელ ტროფიკულ დონეს იკავებს მეორე რიგის კონსუმენტი ?

ა)2
ბ)3
გ)4
დ)5
38)ჩამოთვლილი ორგანიზმებიდან რომელი წარმოადგენს ეკოლოგიური
პირამიდის II დონეს?
ა)მელა
ბ)ტურა
გ)მგელი
დ)შველი
39) ჩამოთვლილთაგან რომელი შეიძლება იყოს მეორე რიგის კონსუმენტი ?
ა)ქემოტროფი
ბ)ფოტოტროფი
გ)ბალახისმჭამელი
დ)მტაცებელი

342
40)რომელია მესამე რიგის კონსუმენტი ?

ა)გველი
ბ)ბაყაყი
გ)კალია
დ)არწივი

343
1)ბიოცენოზი ანუ?

2)ბიოგეოცენოზი ანუ?

3)რას ეწოდება ბიოტიპი?

4)რა არის ბიომი?

5)რა ეწოდება ეკოსისტემის ერთობლიობას,ანუ დედამიწის გარსს,რომელიც

ცოცხალი ორგანიზმებით არის დაფარული?

6) ჩამოთვალეთ აბიოტური და ბიოტური ფაქტორები,რა განსხვავებაა მათ შორის?

7)რა ეწოდება ფაქტორს,რომელიც სცილდება გამძლეობის საზღვრებს?

8)როგორი მახასიათებლებით ხასიათდება დათგუნვისა და კომფორტის ზონები?

9)როგორი სხივები გვხვდება მზის გამოსხივების სპექტრში?

10)რა ეწოდება ორგანიზმის რეაქციას დღის ხანგრძლივობაზე?

11) ტემპერატურის მიხედვით რამდენ ჯგუფად შეგვიძლია დავყოთ ორგანიზმები?

12)ჩამოაყალიბეთ ბერგმანისა და ალენის წესები

13)რამდენ ჯგუფად იყოფიან მცენარეები ტენიანობასთან დამოკიდებულების

მიხედვით?

14)რა ეწოდებათ წყლის ნაკლები მოთხოვნილების მქონე მცენარეებს?

15)რა ეწოდებათ წყლისადმი საშუალო მოთხოვნილების მქონე მცენარეებს?

16)დაასახელეთ ცოცხალ ორგანიზმთა შორის ურთიერთობის ფორმები

17)როგორი ურთიერთობის ფორმაა კოოპერაცია?

18)როგორი ურთიერთობის ფორმაა მდგმურობა?

19)ერთი ორგანიზმი მეორეს მოინადირებს,კლავს და მიირთმევს,როგორი

ურთიერთობის ფორმაზეა საუბარი?

20დაასახელეთ ორგანიზმებთა ჯგუფები კვების ტიპის მიხედვით

21)კვების დონეებში,რომელი დონე უჭირავს რედუცენტსა და მესამე რიგის

კონსუმენტს?

344
 თავი 9.საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა
1)რამდენი ძვლისაგან არის აგებული ადამიანის ჩონჩხი?

ა)100ზე მეტი

ბ)107

გ)200 ზე მეტი

2)ჩონჩხის ფუნციაა:

ა)მონაწოლეობს საყრდენ მამოძრავებელ აპარატში

ბ)ძვლოვანი ქსოვილის ბიოლოგიური ფუნქცია

გ)ორივე პასუხი სწორია

3)200ზე მეტი ძვლისაგან რამდენია კენტი?

ა)20-25

ბ)10-15

გ)30-35

დ)36-40

4)ქალას ტვინის ნაწილში ძვლები როგორ არიან შეერთებული ერთმანეთთან?

ა)უძრავად

ბ)მოძრავად

გ)ნახევრადმოძრავად

5)ჩამოთვლილთაგან რომელია წყვილი ძვალი?

ა)კეფის

ბ)შუბლის

გ)თხემის

დ)ცხავის

6)ჩამოთვლილთაგან რომელია კენტი ძვალი?

ა)თხემის

ბ)საფეთხლის

გ)კეფის

345
7)რომელია მოძრავი ძვალი?

ა)ქვედა ყბა

ბ)ზედა ყბა

გ)სახნისი

დ)ყვრიმალის ძვალი

8)რამდენი ერთმანეთთან შეერთებული მოკლე ძვლისაგან შედგება ხერხემალი?

ა)50

ბ)40

გ)34

დ)39

9)რამდენ ნაწილად იყოფა ხერხემალი?

ა)5

ბ)6

გ)7

დ)8

10)რამდენი მალა შედის კისრის ნაწილში?

ა)3

ბ)4

გ)6

დ)7

11)რამდენი მალა შედის კუდუსუნის ნაწილში?

ა)6-7

ბ)8

გ)3

დ)4-5

346
12)გულმკერდში რამდენ წყვილ ნეკნს განარჩევენ?

ა)10

ბ)11

გ)12

დ)13

13)ზედა კიდურის სარტყელს წარმოადგენს

ა)მხრისა და ბეჭის ძვალი

ბ)ლავიწისა და ბეჭის ძვალი

გ)მხრისა და ლავიწის ძვალი

14)რომელ ძვლებს ვხვდებით წინამხრის ძვალში,რომლებიც ერთმანეთთან

მოძრავად არიან შეერთებული?

ა)ბეჭისა და იდაყვის

ბ)მხრისა და იდაყვის

გ)სხივისა და იდაყვის

15)რამდენი ფალანგისაგან შედგება ხელის მტევანი?

ა)5

ბ)6

გ)7

დ)8

16)ქვედა კიდურის სარტყელს მიეკუთვნება

ა)ბარძაყისა და მენჯის ძვალი

ბ)ბარძაყისა და გავის ძვალი

გ)გავისა და მენჯის ძვალი

17)სახსარი ეწოდება

ა)მოძრავად შეერთბულ ძვლებს

ბ)უძრავად შეერთებულ ძვლებს

გ)ნახევრად მოძრავ ძვლებს

347
18)სახსარში ერთი ძვალი ამოზნექილია,მეორე ჩაზნექილი,რას უწოდებენ
ამოზნექილს?

ა)სასახსრე ფოსოს

ბ)სასახსრე თავს

19)ჩამოთვლილთაგან რომელი მიეკუთვნება სახსარს?

ა)თავის ქალას ნაკერები

ბ)გავის მალები

გ)კისრის მალები

დ)არც ერთი ჩამოთვლილი

20) უძრავს ანუ ნაკერს მიეკუთვნება

ა)ყბის სახსარი

ბ)მაჯის სახსარი

გ)გავის მალები

დ)წელი მალები

21) უძრავს ანუ ნაკერს მიეკუთვნება

ა)კოჭის სახსარი

ბ)წვივის სახსარი

გ)კუდუსუნის მალები

დ)გულმკერდის მალები

22)ნახევრად სახსარს მიეკუთვნება

ა)თავის ქალას ძვლები

ბ)გავის მალები

გ)კუდუსუნის მალები

დ)ნეკნებისა და მკერდის ძვლები

23) ZvalTa SeerTebis romeli forma gvxvdeba qalaSi?

I - uZravi II - moZravi III – naxevradmoZravi
a) mxolod I da II
b) mxolod I da III
g) mxolod II da III
d) I, II da III

348
24)ძვალი სისქეში იზრდება

ა)ხრტილოვანი ფენის საშუალებით

ბ)ძვლისსაზრდელათი

25)ძვალი სიგრეში იზრდება

ა)ხრტილოვანი ფენით

ბ)ძვლისსაზრდელათი

26)საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის ფუნქციებია

ა)საყრდენი

ბ)დამცველობითი,მოძრაობითი

გ)სისხლმბადი

დ)ყველა ჩამოთვლილი.

27)ჩონჩხის თავისებურებანია

ა)ხერხემლის ნადრეკები

ბ)გულმკერდი გაფართოებულია

გ)მენჯს თასის ფორმა აქვს

დ)ყველა პასუხი სწორია

28)ძვლების შემადგენლობაში შედის

ა)ცილა ოსეინი

ბ)ნატრიუმის მარილები

გ)ა,დ

დ)კალციუმის მარილები

ე)ა.ბ

349
29) qalas Zvlebidan romeli monawileobs saxsris SeqmnaSi?

a) 2
b) 3
g) 5
d) 6

30) gansazRvreT, romeli cifriTaa aRniSnuli qalas kenti Zvlebi:

a) 1 da 2
b) 1 da 3
g) 2 da 4
d) 3 da 4

350
31)ჩონჩრის კუნთები არის:

ა)განივზოლიანი

ბ)გლუვი

32)ორგანოთა კუნთები არის

ა)განივზოლიანი

ბ)გლუვი

33)ჩონჩხის კუნთები არის:

ა)ნებითი

ბ)უნებლიე

34)რა რაოდენობით არიან წარმოდგენილი კუნთები ადამიანში?

ა)200

ბ)300

გ)400

35)ჩონჩხის კუნთები ძვლებთან მიმაგრებულია:

ა)ხრტილების საშუალებით

ბ)მყესების საშუალებით

გ)იოგების საშუალებით

36)როგორი ფერისაა მყესი;

ა)წითელი

ბ)ყვითელი

გ)თეთრი ელვარე

37) ანტაგონისტი კუნთების განმარტებაა:

ა)კუნთთა ჯგუფები თავიანთით მოქმედებით ერთმანეთის საპირისპიროდ არიან

მიმართულნი

ბ)კუნთები რომლებიც შეკუმშვის დროს ასრულებენ ერთნაირ სამუშაოს

351
38)სინერგისტები ეწოდებათ კუნთებს:

ა)კუნთთა ჯგუფები თავიანთით მოქმედებით ერთმანეთის საპირისპიროდ არიან

მიმართულნი

ბ)კუნთები რომლებიც შეკუმშვის დროს ასრულებენ ერთნაირ სამუშაოს

39)ხელის მოხრისას

ა)შეკუმშულია ორთავა,სამთავა მოდუნებულია

ბ)შეკუმშულია სამთავა,ორთავა მოდუნებულია

გ)ორივე მოდუნებულია

დ)ორივე შეკუმშულია

40)ხელის მოხრისას სამთავა და ორთავა კუნთები ერთმანეთის მიმართ არიან

ა)ანტაგონისტები

ბ)სინერგისტები

41)დუნდულა კუნთები უკავშირდებიან

ა)მენჯის ძვლებს

ბ)ბარძაყის ძვლებს

გ)ორივე მათგანს

42)გულმკერდის კუნთების ფუნქციებია

ა) ზედა კიდურების მოძრაობაში მონაწილეობს

ბ)სუნთქვით მოძრაობაში მონაწილეობს

გ)გულმკერდის დიდი კუნთი მონაწილეობს ხელის დაშვებასა და ღრმა სუნთქვაში

დ)ყველა პასუხი სწორია

43) ორგანულ ნაერთთა დაშლისა და დაჟანგვის დროს კუნთოვან ბოჭკოებში

თავისუფლდება ენერგია,რომელიც კუნთების მუშაობაზე იხარჯება. აღწერილია

ა)კუნთების მუშაობა

ბ)კუნთების დაღლა

352
44)ამ პროცესს იწვევს კუნთის ბოჭკოებში ატფ-ს შემცირება,ხოლო ტკივილს
რძემჟავას დაგროვება ,საუბარია

ა)კუნთების მუშაობაზე

ბ)კუნთების დაღლაზე

45)CamoTvlili procesebidan romeli stimulirdeba adamianis kunTebSi

simaRleze swrafi asvlisas?
I _ glikogenis glukozad gardaqmna
II _ kunTebSi rZemJavis dagroveba
III _ glukozis glikogenad gardaqmna
a) mxolod I
b) I da II
g) II da III
d) mxolod III

353
1)ჩამოაყალიბეთ ,რას წარმოადგენს საყრდენი სისტემა?

2)რა არის ჩონჩხის ფუნქცია?

3)რამდენ ნაწილად იყოფა ადამიანის ჩონჩხი?

4)ჩამოთვალეთ ტვინის ქალას ძვლები

5)ჩამოთვალეთ ქალას სახის ნაწილში შემავალი ძვლები

6)ჩამოთვალეთ წყვილი და კენტი ძვლები

7)ჩამოთვალეთ ხერხემლის ნაწილები.რამდენი მალა შედის თითოეულ

მათგანში.რისგან შედგება ყოველი მალა?

8)რამდენი წყვილი ნეკნი აქვს ადამიანს?

9)რას ეწოდება გულ-მკერდის ყაფაზი?

10)რა წარმოადგენს ზედა კიდურის სარტყელს?

11)რა წარმოადგენს ქვედა კიდურის სარტყელს?

12)რას ეწოდება სახსარი?

13)ჩამოთვალეთ თქვენთვის ცხნობილი სახსრები.

14)რას უწოდებენ ნახევრად სახსარს?

15)დაასახელეთ სახსრის შემადგენელი ნაწილები.

16)როგორია ძვლის აგებულება?

17)როგორია ძვლის შემადგენლობა?

18)რა ფუნქცია ეკისრება ძვლისსაზრდელას?

19)სად არის მოთავსებული ძვლის წითელი ტვინი?

20როგორ ძვლებს უწოდებენ შერეულს?

21)რომელი მარილები შედის ძვლის შემადგენლობაში?

22)დაასახელეთ საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის ფუნქციები

23)ჩამოთვალეთ ჩონჩხის თავისებურებანი

24)რას წარმოადგენენ კუნთები?

25)რა რაოდენობით არის წარმოდგენილი კუნთები ადამიანში?

26)რისი საშუალებით არის მიმაგრებული კუნთი ძვალთან?

27)როგორ კუნთებს ეწოდებათ ანტაგონისტები

354
28)როგორ კუნთებს ეწოდებათ სინერგისტები?

29)სად არიან მოთავსებული ორთავა და სამთავა კუნთები?

30)რომელ ძვლებს უკავშირდება დუნდულა კუნთები?

31)რა ფუნქცია გააჩნია ზურგის კუნთებს?

32)რომელ მნიშვნელოვან პროცესებში მონაწილეობენ გულ-მკერდის კუნთები?

33)რამდენ ჯგუფად იყოფა თავის კუნთები?დაასახელეთ ისინი.

34)რას უზრუნველყოფენ მიმიკური კუნთები?

35)რას გულისხსმობს კუნთების მუშაობა და კუნთების დაღლა?

355
 თავი 10.ქსოვილები
1)ქსოვილთა რამდენ სახეს ვხვდებით ორგანიზმში

ა)2

ბ)3

გ)4

დ)5

2)თირკმლის მილაკებს ,კუჭსა და ნაწლავებს ამოფენს

ა)ეპითელური ქსოვილი

ბ)კუნთოვანი ქსოვილი

გ)შემაერთებელი ქსოვილი

3) ცილინდრული(ამოფენს კუჭს და ნაწლავებს). გვხვდება კანის გარეთა

შრეში,ორგანოთა ღრუებში,ჯირკვლებში,ასევე შინაგან ორგანოებში,კაპილარის
კედლებში,ფილტვის ბუშტუკებში,ნეფრონის კაფსულის კედელში.საუბარია

ა)შემაერთებელ ქსოვილზე

ბ)კუნთოვან ქსოვილზე

გ)ეპითელურ ქსოვილზე
4)romel qsovilSi xdeba qimiuri energiis meqanikur da siTbur
energiad gardaqmna?
a) kunTovan
b) nervul
g) epiTelur
d) SemaerTebel

5)ეპითელური ქსოვილის ფუნქციაა

ა)დამცველობითი

ბ)სატრანსპორტო

გ)სეკრეტორული

დ)ა,გ

356
6)შემაერთებელი ქსოვილის ფუნქციებია

ა)დამცველობითი

ბ)სატრანსპორტო

გ)ყველა მათგანი

დ)საყრდენი

7)კუნთოვანი ქსოვილის ფუნქციაა

ა)სატრანსპორტო

ბ)სისხლმბადი

გ)მოძრაობითი

დ)სეკრეტორული

8)გლიის ანუ თანამგზავრი უჯრედების ფუნქციებია

ა)საყრდენი

ბ)დამცველობითი

გ)კვებითი

დ)ყველა მათგანი

9)სურათზე გამოსახულია

ა)კუნთოვანი ქსოვილი

ბ)ეპითელური ქსოვილი

გ)შემაერთებელი ქსოვილი

დ)ნერვული ქსოვილი

357
10)სურათზე გამოსახულია

ა)ეპითელური ქსოვილი

ბ)ფაშარი შემაერთებელი ქსოვილი

გ)ნერვული ქსოვილი

დ)კუნთოვანი ქსოვილი

11)სურათზე გამოსახულია

ა)მკვრივი შემაერთებელი ქსოვილი

ბ)შემაერთებელი ქსოვილი

გ)კუნთოვანი ქსოვილი

დ)ეპითელური ქსოვილი

358
12)სურათზე გამოსახულია

ა)კუნთოვანი ქსოვილი

ბ)მკვრივი შემაერთებელი ქსოვილი

გ)ეპითელი ქსოვილი

დ)ნერვული ქსოვილი

13)უჯრედები მჭიდროდაა განლაგებული უჯრედშორის ნივთიერებას კი საკმაოდ

დიდი ადგილი უკავია.საუბარია:

ა)მკვრივ შემაერთებელ ქსოვილზე

ბ)ფაშარ შემაერთებელ ქსოვილზე

14) უჯრედები ძალიან მჭიდროდაა ერთმანეთთან მიჯრილი,უჯრედშორისი

ნივთირება კი ძალიან ცოტაა.საუბარია

ა)მკვრივ შემაერთებელ ქსოვილზე

ბ)ფაშარ შემაერთებელ ქსოვილზე

15)როგორია ნეირონებისა და გლიური უჯრედების თანაფარდობა

ა)ნეირონები მეტია

ბ)გლიური უჯრედები 10 ჯერ მეტია ნეირონებზე

გ)თანაბარია

359
1)რას ეწოდება ქსოვილი?

2)რამდენი სახის ქსოვილი არის ცნობილი

3)რა არის ქსოვილის ფუნქცია?

4)რა ფუნქცია ენიჭება ეპითელურ ქსოვილს?როგორი ფორმის ეპითელურ

ქსოვილებს იცნობთ?

5)სად გვხვდება ეპითელური ქსოვილი

6)რითი განსხვავდებიან მკვრივი და ფაშარი შემაერთებელი ქსოვილები?

7)სად გვხვდება შემაერთებელი ქსოვილი

8)დაასახელეთ შემაერთებელი ქსოვილის ფუნქციები

9)როგორი ფორმის უჯრედებისაგან არის აგებული კუნთოვანი ქსოვილი?

10)რამდენი სახის კუნთოვანი ქსოვილია ცნობილი?დაახასიათეთ ისინი

11)როგორი რაოდენობრივი თანაფარდობაა გლიურ და ნერვულ უჯრედებს

შორის?

12)დაასახელე გლიური ანუ თანამგზავრი უჯრედების ფუნქციები

13)როგორია ნეირონის აგებულება? რითი არის დაფარული აქსონი?

14რა არის დენდრიტი და აქსონი

15საიდან სად ატარებს დენდრიტი და აქსონი აგზნებას?

360
 თავი 11.ნერვული სისტემა
1)როგორია რეფლექსურ რკალში შემავალი ელემენტების თანმიმდევრობა?

ა)რეცეპტორი-მგძნობიარე ნეირონი-ჩართული ნეირონი-მამოძრავებელი

ნეირონი-ორგანო

ბ)რეცეპტორი-მამოძრავებელი ნეირონი-ჩართული ნეირონი-მგრძნობიარე

ნეირონი-ორგანო

გ)ორგანო-მგრძნობიარე ნეირონი-ჩართული ნეირონი-მამოძრავებელი ნეირონი-

რეცეპტორი

2)გზას,რომელსაც რეფლექსის დროს აგზნება გაივლის ეწოდება:

ა)რეფლექსური რგოლი

ბ)რეფლექსური მრუდი

გ)რეფლექსური რკალი

3)ეს რეფლექსები თანდაყოლილი არ არიან ისინი

წარმოიშობიან,განმტკიცდებიან,ქრებიან და ისპობიან სიცოცხლის
განმავლობაში.ამასთანავე ისინი მკვეთრად ინდივიდუალურია.საუბარია

ა)პირობით რეფლექსებზე

ბ)უპირობო რეფლექსებზე

4) ამ რეფლექსების რეფლექსურ რკალს შეუძლია ც.ნ.ს-ის ყველა ნაწილში

გაიაროს.ეს რეფლექსები შეიძლება დიდი ნახევარსფეროების ქერქის გარეშე
განხორციელდეს.საუბარია

ა)პირობით რეფლექსებზე

ბ)უპირობო რეფლექსებზე

5)ცენტრალურ ნერვულ სისტემას წარმოადგენს

ა)თავის ტვინი

ბ)ზურგის ტვინი

გ)ორივე მათგანი

361
6)აგზნება და შეკავება თავის ტვინის ქერქში ცდებს ატარებდა ერთ-ერთი
მეცნიერი.ვინ იყო ეს მეცნიერი?

ა)სეჩენოვი

ბ)პავლოვი

გ)ფიშერი

დ)შლეიდენი

7)პერიფერიულ ნერვულ სისტემას მიეკუთვნება

ა)თავის ტვინი

ბ)ზურგის ტვინი

გ)თავისა და ზურგის ტვინის უჯრედებიდან,ნეირონებიდან გამოსული მორჩები

8)ჩონჩხის კუნთები მიეკუთვნება

ა)სომატურ ნერვებს

ბ)ვეგეტატიურ ნერვებს

9)შინაგანი ორგანოები მიეკუთვნება

ა)სომატურ ნერვებს

ბ)ვეგეტატიურ ნერვებს

10) ზურგის ტვინი ვითარდება ემბრიონის განვითარების

ა)მე- 2 კვირაში

ბ)მე-3 კვირაში

გ)მე-4 კვირაში

დ)მე-5 კვირაში

11)რამდენია ზურგის ტვინის სირგძე

ა)20 სმ

ბ)24სმ

გ)30-32 სმ

დ)41-45 სმ

362
12)რამდენია ზურგის წვინის წონა

ა)15გ

ბ)20გ

გ)30-32გ

დ)34-36 გ

13)ზურგის ტვინი იყოფა

ა)კისრის,გუმლკერდის,წელის ,გავის ნაწილებად

ბ)კისრის,გუმლკერდის,წელის ნაწილებად

გ)გუმლკერდის,წელის,გავის ნაწილებად

14)ზურგის ტვინში

ა)თეთრი ნივთიერება მოთავსებულია გარეთ,რუზი ნივთიერება მოთავსებულია

შიგნით

გ)თეთრი ნივთიერება მოთავსებულია შიგნით,რუხი ნივთიერება მოთავსებულია

გარეთ

15)ზურის ტვინში რუხ ნივთიერებას აქვს

ა)R ფორმა

ბ)Kფორმა

გ)Aფორმა

დHფორმა

16)ც.ნ.ს ში რუხ ნივთიერებას ქმნის

ა)დენდრიტები და ნეირონის სხეულები

ბ)აქსონები

17)ც.ნ.ს ში თეთრ ნივთიერებას ქმნის

ა)დენდრიტები და ნეირონის სხეულები

ბ)აქსონები

18)ცენტრისკენული ნეირონი ანუ

ა)მგრძნობიარე

ბ)მამოძრავებელი

363
19)ცენტრიდანული ნეირონი ანუ

ა)მგრძნობიარე

ბ)მამოძრავებელი

20)ტვინის ღეროში შედის

ა)მოგრძო ტვინი

ბ)ხიდი

გ)შუა ტვინი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

21)მოგრძო ტვინის ცენტრია

ა)სუნთქვის

ბ)საჭმლის

გ)ღეჭვის

დ)ყველა მათგანი

22)არის თუ არა ნათხემი კორდინაციის ცენტრი?

ა)კი

ბ)არა

23)სად არის მოთავსებული მხედველობის ზონა

ა)შუბლის წილში

ბ)საფეთქლის წილში

გ)თხემის წილში

დ)კეფის წილში

24)სად არის მოთავსებული სმენის ცენტრი

ა)შუბლის წილში

ბ)საფეთქლის წილში

გ)თხემის წილში

დ)კეფის წილში

364
25)სად არის მოთავსბული ბროკას ზეპირი მეტყველების ცენტრი?

ა)შუბლის წილში

ბ)საფეთქლის წილში

გ)თხემის წილში

დ)კეფის წილში

26)აზროვნება და მეხსიერება მოთავსებულია

ა)შუბლის წილში

ბ)საფეთქლის წილში

გ)თხემის წილში

დ)კეფის წილში

27)რომელი წყვილი ნერვია n.abducens

ა)მე-2

ბ)მე-5

გ)მე-4

დ)მე-6

28)რომელი წყვილი ნერვია n.trigeminus

ა)მე-5

ბ)მე-9

გ)მე-8

დ)მე-12

29)როგორი სახისაა მე-10 წყვილი ნერვი?

ა)მგრძნობიარე

ბ)მამოძრავებელი

გ)შერეული

30)როგორი სახისაა მე-12 წყვილი ნერვი?

ა)მგრძნობიარე

ბ)მამოძრავებელი

გ)შერეულ

365
1)რას ეწოდება რეფლექსი?

2)რა ფუნქცია აკისრიათ რეცეპტორებს?

3)როგორ გაღიზიანებას აღიქვამენ რეცეპტორები?

4)რას ეწოდება რეფლექსური რკალი?

5)ჩამოთვალეთ რეფლექსური რკალის შემადგენელი ელემენტები

6)დაახასიათეთ უპირობო და პირობითი რეფლექსები

7)როგორ რეფლექსებს ეწოდებათ ნატურალური?

8)როდესაც გარემომცველი ჰაერის ტემპერატურა დაიწევს,ჩვენი ორგანიზმი

გარემო პირობების ამ ცვლილებას მრავალი რეფლექსით უპასუხებს.დაასახელეთ
ეს რეფლექსები

9)შეკავების რამდენი სახე არსებობს?

10)რა ფუნქცია აკისრია ნერვულ სისტემას?

11) დაასახელეთ ნერვული სისტემის ტიპები

12)როგორია ნერვული სისტემის აგებულება?რამდენ ნაწილად ჰყოფენ მას?

13)საიდან სად მიაქვს ინფორმაცია ცენტრისკენულ(მგრძნობიარე) ნეირონებს

14)საიდან სად მიაქვს ინფორმაცია ცენდრიდანულ(მამოძრავებელ)ნეირონებს

15)რომელ ნერვებს მიეკუთვნება ჩონჩხის კუნთები?

16)რომელ ნერვებს მიეკუთვნება შინაგანი ორგანოები?

17)რამდენ ჯგუფად იყოფა ვეგეტატიური ნერვული სისტემა?

18)სად არის მოთავსებული ზურგის ტვინი?

19)რამდენია ძვლოვანი არხის დიამეტრი?

20)რისი ფორმა აქვს ზურგის ტვინის რუხ ნივთიერებას?

21)ც.ნ.ს ში რა ქმნის რუხ ნივთიერებას?თეთრ ნივთიერებას?

22)მუხლის რეფლექსში რამდენი სახის ნეირონი მონაწილეობს და რომელია ესენი

23)ჩამოთვალეთ ტვინის ღეროში შემავალი ელემენტები

24)რომელი ცენტრებია მოთავსებული მოგრძო ტვინში?

25)დაახასიათეთ ნათხემი

26)დაახასიათეთ შუა ტვინი,შუამდებარე ტვინი

366
27) რომელი ზონაა მოთავსებული კეფის წილში,საფეთქლის წინლში,შუბლის
წილსა და თხემის წილში?

28)ჩამოთვალეთ თავის ტვინის 12 წყვილი ნერვი როგორც ქართულად ასევე

ლათინურად

29)როგორი სახისაა მე-7,მე-6,მე12- წყვილი ნერვები

30როგორი სახისაა მე-2,მე-9,მე-8 წყვილი ნერვები

367
 თავი 12.გრძნობათა ორგანოები
1)თვალის კაკალი არის

ა)ოვალური

ბ)მრგვალი

გ)სფეროსებრი

2)თვალს დაზიანებისაგან იცავს

ა)წარბები

ბ)წამწამები

გ)ქუთუთოები

დ)ყველა ჩამოთლილი

3)თვალის გარსის შემადგენლობაში შედის

ა)ელასტინი

ბ)კოლაგენი

გ)კერატინი

დ)ა,ბ

4) ფერადი გარსის შუაში მოთავსებულია

ა)გუგა

ბ)ბროლი

გ)მინისებრი სხეული

5)სუსტი სინათლის მიმართ მგრძნობიარეები არიან

ა)ჩხირები

ბ)კოლბები

6)დიდი განათების მიმართ მგრძნობიარეები არიან

ა)ჩხირები

ბ)კოლბები

368
7)ბადურაზე განლაგებულია

ა)ყვითელი ხალი,ბრმა ხალი

ბ)თეთრი ხალი,შავი ხალი

გ)თეთრი ხალი,ყვითელი ხალი

დ)ბრმა ხალი,შავი ხალი

8)რატომ უწოდებენ ბადურაზე მყოფ ხალს ბრმა ხალს?

ა)რეცეპტორების არ არსებობის გამო

ბ)რეცეპტორების სიჭარბის გამო

9)რომელი პიგმენტებია კოლბებში

ა)ლურჯი

ბ)მწვანე

გ)წითელი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

10) თვალის კაკალი წაგრძელებულია და შორს ვერ ხედავენ.არეკლილი სხივები

გარდატეხის შედეგად არ ფოკუსირდება ბადურაზე,არამედ მის წინ
ფოკუსირდება.ბადურაზე ბუნდოვანი გამოსახულება აღიბეჭდება.ასეთ
ადამიანებს ექიმები უნიშნავენ ჩაზნექილ ლინზებს

საუბარია:

ა)ახლომხედველობაზე

ბ)შორსმხედველობაზე

11) თვალის კაკალი მოკლეა,ახლომდებარე საგნებს ვერ აღიქვამენ.სინათლის

სხივი სუსტად გარდატყდება.სხივები თვალის ბადურის უკან იკრიბება.ასეთ
ადამიანებს ექიმები უნიშნავენ ამოზნექილ ლინზებს.

საუბარია

ა)შორსმხედველობაზე

ბ)ახლომხედველობაზე

369
12)რამდენი ნაწილისაგან შედგება ყური ძირითადად:

ა)2

ბ)3

გ)4

დ)5

13) მასში ვარჩევთ:ყურის ნიჟარას და გარეთა სასმენ მილს.საუბარია

ა)გარეთა ყურზე

ბ)შუა ყურზე

გ)შიგნითა ყურზე

14) მასში არის 3 სასმენი ძვალი:ჩაქუჩი,გრდემლი და უზანგი.

საუბარია

ა)გარეთა ყურზე

ბ)შუა ყურზე

გ)შიგნითა ყურზე

15)შუა ყური შიგნითა ყურს უკავშირდება

ა)დაფის აპკით

ბ)ევსტაქის ლულით

გ)ოვალური სარკმლით

16)გარეთა ყური შუა ყურთან დაკავშირებულია

ა)დაფის აპკით

ბ)ევსტაქის ლულით

გ)ოვალური სარკმლით

17)შუა ყური ცხვირ-ხახასთან დაკავშირებულია

ა)დაფის აპკით

ბ)ევსტაქის ლულით

გ)ოვალური სარკმლით

370
18) მდებარეობს საფეთქლის ძვლის სიღრმეში არსებულ ძვლოვან
ლაბირინთში.საუბარია

ა)გარეთა ყურზე

ბ)შუა ყურზე

გ)შიგნითა ყურზე

19)სმენის ფუნქციას ასრულებს

ა)ლოკოკინა

ბ)ვესტიბულური აპარატი

20)ოტოლითები მოთავსებულია

ა)ლოკიკინაში

ბ)ვესტიბულურ აპარატში

21)ბერის გზა გაივლის შემდეგ ეტაპებს:

ა)ყურის ნიჟარა-გარეთა სასმენი მილი-დაფის აპკი-ჩაქუჩი,გრდემლი,უზანგი-

ოვალური სარკმელი-ლოკოკინა-სმენის ნერვი -დიდი ნახევარსფეროების
საფეთქლის წილი

ბ)გარეთა სასმენი მილი-დაფის აპკი-ჩაქუჩი,გრდემლი,უზანგი-ყურის ნიჟარა-

ოვალური სარკმელი-ლოკოკინა-სმენის ნერვი-დიდი ნახევარსფეროების
საფეთქლის წილი

გ)ყურის ნიჟარა-გარეთა სასმენი მილ-ჩაქუჩი,გრდემლი,უზანგი-ოვალური

სარკმელი-ლოკოკინა-დაფის აპკი-სმენის ნერვი დიდი ნახევარსფეროების
საფეთქლის წილი

22)ნერწყვის რეცეპტორებს ეწოდება

ა)თერმორეცეპტორები

გ)ქემორეცეპტორები

გ)ფოტორეცეპტორები

23)რამდენი შრისაგან შედგება კანი?

ა)2

ბ)3

გ)4

დ)5

371
24)კანის შრეების როგორი თანმიმდევრობაა სწორი?

ა)ეპიდერმისი ,დერმა,კანქვეშა ქსოვილი

ბ)კანქვეშა ქსოვილი,ეპიდერმისი,დერმა

გ)დერმა,ეპიდერმისი,კანქვეშა ქსოვილი

25) შემაერთებელი ქსოვილისგანაა წარმოქმნილი,მასში არსებული დრეკადი

ბოჭკოენი კანს დრეკადობას და ელასტიურობას ანიჭებს.კანში გვხვდება ნერვული
დაბოლოებები:რეცეპტორები,სისხლძარღვები,ქონის ჯირკვლები,თმის
ძირები,საოფლე ჯირკვლები.საუბარია

ა)ეპიდერმისზე

ბ)დერმაზე

გ)კანქვეშა ქსოვილზე

26) მრავალშრიანი ეპითელური ქსოვილია

საუბარია

ა)ეპიდერმისზე

ბ)დერმაზე

გ)კანქვეშა ქსოვილზე

27) კანის ყველაზე ღრმა ფენაა.იგი ცხიმოვანი შემაერთებელი ქსოვილითაა

წარმოქმნილი.ეს ფენა იცავს სხეულს დაზიანებისაგან და ზედმეტი
გაციებისაგან.წარმოადგენს საკვების მარაგს რომელიც ინახება შიმშილის
დროს.საუბარია

ა)ეპიდერმისზე

ბ)დერმაზე

გ)კანქვეშა ქსოვილზე

28)ოფლის შემადგენლობაში წყლისა და შარდოვანას როგორი თანაფარდობაა

მართებული,(მათზე დამატებული მარილების რაოდენობა)?

ა)90%,0,6%

ბ)95%,0,5%

გ)98%0,2 %

372
29)რომელ ორგანოებში ხდება სითბოს წარმოქმნა?

ა)ღვიძლსა და კუნთებში

ბ)გულსა და კუნთებში

გ)თირკმელებსა და ღვიძლში

30)რომელი ორგანოებით ხდება სითბოს გაცემა?

ა)საოფლე ჯირკვლებით

ბ)სისხლძარღვებით

გ)ფილტვებით

დ)ყველა პასუხი სწორია

373
1)როგორი ფორმა აქვს თვალის კაკალს?

2)რა ფუნქცია გააჩნია წარბებს,წამწამებსა და ქუთუთოებს?

3)რისთვისაა აუცილებელი ცრემლი?

4)რომელი ცილებია თვალის გარსის შემადგენლობაში?

5)რამდენი გარსისაგან შედგება თვალი?

6)დაახასიათეთ თვალის გარეთა გარსი

7)დაახასიათეთ თვალის შუა ანუ სისხლძარღვოვანი გარსი

8)რას ეწოდება აკომოდაცია?

9)რა ფუნქცია გააჩნია მხედველობის ნერვს?

10) რა წარმოადგენს თვალის შიგნითა გარსს?

11)რომელი პიგმენტი არის მოთავსებული ჩხირებში?

12) რომელი ხალებია ბადურაზე განლაგებული?

13)რატომ ეწოდება ბრმა ხალი?

14)რა არის ლინზა?

15)ხანში შესულ ადამიანებში ბროლი გამჭირვალობას კარგავს,ასე ყალიბდება

ერთ-ერთი დაავადება.რომელია იგი?

16)რას ეწოდება ახლოსმხედველობა?

17)რას ეწოდება შორსმხედველობა?

18) რომელი ორგანოთი ხდება ბგერის აღქმა?

19)რამდენი ნაწილისაგან შედგება ყური?

20)დაახასიათეთ გარეთა,შუა და შიგნითა ყური

21)რით არის დაკავშირებული გარეთა ყური შუა ყურთან?

22)რომელი ძვლებია შუა ყურის შემადგენლობაში?

23)რითი არის დაკავშირებული შუა ყური შიგნითა ყურთან?

24)რა ფუნქცია გააჩნია შიგნითა ყურში ყურში ლოკოკინას?

25)რასთან შეიძლება იყოს დაკავშირებული სმენის დაკარგვა?

26)როგორ ეტაპებს გაივლის ბგერის გზა?

27) სად არიან მოთავსებული გემოვნების რეცეპტორები?

374
28)რომელი რეცეპტორებია პირის ღრუში მოთავსებული?

29)დაახასიათეთ ყნოსვის რეცეპტორები

30)რამდენი შრისაგან შედგება კანი?

31)რა ეწოდება კანის გარეთა შრეს?

32) რომელი ქსოვილისგან არის წამოქმნილი კანის გარეთა შრე? დერმა?

33)კანის რომელ შრეში ვხვდებით ქონის ჯირკვლებს.თმის ძირებსა და საოფლე

ჯირკვლებს?

34)რომელია კანის ყველაზე ღრმა ფენა?

35) რა პროცესია თბორეგულაცია?

36)რომელ ორგანოებში ხდება სითბოს წარმოქმნა?

37)რომელი ორგანოებით ხდება სითბოს გაცემა?

38)ჩამოთვალეთ კანის ფუნქციები

39)რას გულისხმობს კანის თერმორეგულაცია?

40)თუ ადამიანი ინტენსიურად მუშაობს,მაშიინ იგი როგორი რაოდენობით

სითბოს გამოყოფს?

375
 თავი 13.გულ-სისხლძარღვთა სისტემა
1) ვერცერთი ცოცხალი ორგანიზმის ქსოვილი ვერ შეძლებს ნორმალურად
ფუნქციონირებას,თუ მან საკვები ნივთიერებები და ჟანგბადი არ მიიღო და
ცხოველქმედების პროცესში წარმოქმნილი ნახშიროჟანგისა და დაშლის სხვა
პროდუქტებისგან არ გათავისუფლდა.ყველაფერ ამას უზრუნველყოფს
სისხლი.მისი ეს თვისება არის

ა)დამცველობითი

ბ)სატრანსპორტო

გ)ჰუმორულ რეგულაციაში მონაწილეობა

2) სისხლი აწვდის ორგანიზმს ჰორმონებს და ბიოლოგიურად აქტიურ

ნივთიერებებს.მისი თვისება არის

ა)დამცველობითი

ბ)სატრანსპორტო

გ)ჰუმორულ რეგულაციაში მონაწილეობა

3)ორგანიზმის თხევადი შინაგანი გარემოა

ა)სისხლი

ბ)ქსოვილური სითხე

გ)ლიმფა

დ)ყველა ჩამოთვლილი

4) სისხლძარღვთა კედლებიდან გამოჟონილი სისხლის პლაზმა არის.

ა)სისხლი

ბ)ქსოვილური სითხე

გ)ლიმფა

5) მოძრაობს ჩაკეტილ სისტემაში ანუ სისხლძარღვებში

ა)სისხლი

ბ)ქსოვილური სითხე

გ)ლიმფა

376
6) ჭარბი ქსოვილური სითხეა

ა)სისხლი

ბ)ქსოვილური სითხე

გ)ლიმფა

7) ლიმფური ძარღვები ერთი ბოლოთი ბრმად მთავრდება ქსოვილებში,მეორე

ბოლოთი კი უერთდება:

ა)აორტას

ბ)ვენებს

გ)ღრუ ვენას

8)სისხლის პლაზმაში

ა)90%წყალი,10%ორგანული ნივთიერებები

ბ)40%წყალი,60%ორგანული ნივთიერებები

გ)10%წყალი,90%ორგანული ნივთიერებები

9)სისხლის პლაზმაში ვხვდებით შემდეგ ორგანულ ნივთიერებებს

ა)ცილები.,ვიტამინები

ბ)ცხიმები,ნახშირწყლები

გ)ვიტამინები,ჰორმონები,მარილები

დ)ყველა ჩამოთვლილი

10)სისხლის პლაზმაში ცილებიდან აღსანიშნავია

ა)ელასტინი

ბ)კოლაგენი

გ)ფიბრინოგენი

11)სისხლის პლაზმა შედგება

ა)კოლაგენისა და შრატისაგან

ბ)ფიბრინოგენისა და შრატისაგან

გ)კოლაგენისა და ფიბრინოგენისაგან

377
12)შრატი არის

ა)ფიბრინოგენიანი პლაზმა

ბ)ფიბრინოგენ გაცლილი პლაზმა

13)სისხლის უჯრედებია

ა)ერითროციტები

ბ)ლეიკოციტები

გ)თრომბოციტები

დ)ყველა ჩამოთვლილი

14)სისხლის უჯრედების დაგროვება ხდება

ა)ღვიძლში

ბ)ელენთაში

გ)ძვლის წითელ ტვინში

დ)ა,ბ

ე)ბ,გ

15)ერითროციტები წარმოიქმნება

ა)ღვიძლში

ბ)ელენთაში

გ)ძვლის წითელ ტვინში

16) თუ ერითროციტებს მოვათავსებთ 0,9%-ზე ნაკლების კონცენტრაციის

ჰიპოტონურ მარილის წყალხსნარში,მაშინ იგი

ა)გაიბერება

ბ)გაიბერება და გასკდება

გ)გასკდება

დ)გარეთ გამოვა

ე)შეიჭმუხნებიან

378
17)თუ ერითროციტებს მოვათავსებთ 0,9%-ზე მეტ კონცენტრაციის ჰიპოტონურ
მარილის წყალხსნარში ,მაშინ იგი

ა)გაიბერება

ბ)გაიბერება და გასკდება

გ)გარეთ გამოვა და შეიჭმუხნება

დ)გარეთ გამოვა

ე)შეიჭმუხნებიან

ვ)გასკდება

18)სისხლში ერითროციტების ნაკლებობა იწვევს

ა)დიაბეტს

ბ)ალცჰაიმერს

გ)ანემიას

19)თრომბოციტები წარმოიქმნებიან

ა)ღვიძლში

ბ)ელენთაში

გ)ძვლის წითელ ტვინში

20)თრომბოციტების ფუნქციაა

ა)დამცველობითი

ბ)სატრანსპორტო

გ)ანტისხეულების გამომუშავება

21)სისხლის წითელი უჯრედები რომელთაც ბირთვი არ აქვთ წარმოქმნისას აქვთ

ხოლო შემდეგ უქრებათ არიან?

ა)ლეიკოციტები

ბ)ერითროციტები

გ)თრომბოციტები

379
22)სისხლის შედედების პროცესში მონაწილეობენ

ა)ლეიკოციტები

ბ)ერითროციტები

გ)თრომბოციტები

23)წინაგულებსა და პარკუჭებს შორის მოთავსებულია?

ა)ნამგლისებრი სარქველები

ბ)კარიანი სარქველები

24)რომელ სისხლძარღვებში გვხვდება სარქველები?

ა)არტერიებში

ბ)ვენებში

გ)კაპილარებში

25)სისხლის მაქსიმალური წნევა და სიჩქარე ფიქსირდება

ა)კაპილარებში

ბ)ღრუ ვნებში

გ)აორტაში

26)სისხლის დინების სიჩქარე ყველაზე დაბალია

ა)კაპილარებში

ბ)ღრუ ვნებში

გ)აორტაში

27)სად არის მოთავსებული გულის ავტომატიის ცენტრი?

ა)მარცხენა წინაგულში

ბ)მარჯვენა პარკუჭში

გ)მარჯვენა წინაგულში

დ)მარცხენა პარკუჭში

380
28)წინაგულების შეკუმშვა ანუ წინაგულების სისტოლა გრძელდება?

ა)0,4წმ

ბ)0,8წმ

გ)0,2წმ

დ)0,1წმ

29)გულის ციკლის განხგრძლივობა არის სულ?

ა)0,1წმ

ბ)0,4წმ

გ)0,8წმ

დ)0,3წმ

30)ლიმფა არ შეიცავს

ა)ერითროციტებს

ბ)თრომბოციტებს

გ)ლეიკოციტებს

381
1)რას გულისხმობს სისხლის სატრანსპორტო ფუნქცია?

2)რას გულისხმობს სისხლის დამცველობითი ფუნქცია?

3)სად მოძრაობს სისხლი?

4)რა ქმნის ორგანიზმის თხევად გარემოს?

5)რა არის ქსოვილური სითხე?

6)რა არის ლიმფა?

7)რას არჩევენ სისხლში?

8)რას ვხვდებით სისხლის პლაზმაში?

9)სად წარმოიქმნებიან და იშლებიან სისხლის უჯრედები?

10) რა ფუნქცია გააჩნიათ ერითროციტებს?

11)სად წარმოიქმნებიან ერითროციტები?

12) რას უწოდებენ სისხლის დეპოებს?

13)რომელი უჯრედის შემადგენლობაში არის ჰემოგლობინი?

14)გააჩნიათ თუ არა თრომბოციტებს ბირთვი?რამდენი დღე ცოცხლობენ ისინი?

115)სად წარმოიქმნებიან თრომბოციტები?

16)რა ფუნქცია ენიჭებათ ფაგოციტებს?

17)რამდენი სახის იმუნიტეტს იცნობთ?დაახასიათეთ ისინი

18)რა არის შრატი, რითი განსხვავდება შრატი ვაქცინისაგან?

19)სად მდებარეობს გული?

30)სად არიან მოთავსებული კარიანი სარქველები?

21)სად არიან მოთავსებული ნამგლისებრი სარქველები?

22)რამდენი შრისაგან შედგება გულის კუნთოვანი კედელი?

23)დაახასიათეთ არტერიები,ვენები და კაპილარები

24)დაახასიათეთ სისხლის მიმოქცევის მცირე და დიდი წრეები

25)საიდან იწყება დიდი წრე და სად მთავრება?

26)სად ფიქსირდება სისხლის მაქსიმალური წნნევა და სიჩქარე?

27)სად არის სისხლის სიჩქარე ყველაზე დაბალი?

28)რას გულისხმობს გულის ავტომატია?

382
29)რამდენი ხანი გრძელდება წინაგულების სისტოლა,პარკუჭების სისტოლა და
წინაგულებისა და პარკუჭეების მოდუნება?

30)დაასახელეთ ლიმფური ორგანოები

383
 თავი 14.სასუნთქი სისტემა
1)ჰაერგამტარ გზაში არჩევენ გარდა ერთისა

ა)ცხვირის ღრუ

ბ)ცხვირხახა,ხორხი

გ)ტრაქეა,ბრონქები

დ)ფილტვები

2)ფილტვები გარედან დაფარულია ფილტვის პლევრით,რომელიც

ა)შემაერთებელი ქსოვილია

ბ)კუნთოვანი ქსოვილია

გ)განივზოლიანია

3)როგორი ფორმა აქვს დიაფრაგმას?

ა)გუმბათის ფორმის

ბ)ოვალური

გ)მომრგვალო

4) ნეკნთაშა კუნთები იკუმშება,დიაფრაგმა ბრტყელდება.გულმკერდის ღრუ

ფართოვდება,წნევა მცირდება,ფილტვები ჰაერით ივსება.საუბარია

ა)მშვიდ ჩასუნთქვაზე

ბ)მშვიდ ამოსუნთქვაზე

გ)ღრმა ჩასუნთქვაზე

დ)ღრმა ამოსუნთქვაზე

5) ნეკნთაშუა კუნთები დუნდება და ნეკნები დაბლა იწევს.დიაფრაგმა დუნდება

და თაღოვანი ხდება .გულმკერდის ღრუ მცირდება,წნევა იზრდება.საუბარია

ა)მშვიდ ჩასუნთქვაზე

ბ)მშვიდ ამოსუნთქვაზე

გ)ღრმა ჩასუნთქვაზე

დ)ღრმა ამოსუნთქვაზე

384
6) ხორციელდება სასუნთქი კუნთების,დიაფრაგმის,აგრეთვე მკერდისა და მხრის
სარტყლის ზოგიერთი კუნთის შეკუმშვით,რომლებიც ნეკნებს უფრო მაღლა
სწევენ.საუბარია

ა)მშვიდ ჩასუნთქვაზე

ბ)მშვიდ ამოსუნთქვაზე

გ)ღრმა ჩასუნთვაზე

დ)ღრმაამოსუნთქვაზე

7) განაპირობებს ნეკნთაშუა, სასუნთქი კუნთების შეკუმშვა,რომლებიც ნეკნებს

ქვევით ეწევა.ამის გამო გულმკერდის ღრუს მოცულობა მცირდება შემდეგი
მიმართულებით.მარჯვნიდად მარცხნივ და წინიდან უკან.ამავე დროს იკუმშება
მუცლის კუნთებიც და მუცლის ღრუს შინაგან ორგანოებს აწვება ქვევიდან და
ძლიერად ამოიდრიკება გულმკერდის ღრუში.საუბარია

ა)მშვიდ ჩასუნთქვაზე

ბ)მშვიდ ამოსუნთქვაზე

გ)ღრმა ჩასუნთქვაზე

დ)ღრმა ამოსუნთვაზე

8)სუნთქვის ცენტრი მოთავსებულია

ა)შუა ტვინში

ბ)მოგრძო ტვინში

გ)შუამდებარე ტვინში

დ)ნათხემში

9) ყველაზე ღრმა ჩასუნთქვის შემდეგ ამოსუნთქული ჰაერის რაოდენობა არის

ა)ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა

ბ)სასუნთქი მოცულობა

ბ)დამატებითი მოცულობა

გ)სარეზერვო მოცულობა

385
10) ჰაერის ის მოცულობა,რომელიც მშვიდი სუნთქვისას შედის ფილტვებში ერთ
ჩასუნთქვაზე და ამოდის ერთ ამოსუნთქვაზე არის

ა)ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა

ბ)სასუნთქი მოცულობა

გ)დამატებითი მოცულობა

დ)სარეზერვო მოცულობა

11) ჰაერის ის მოცულობაა,რომლის ჩასუნთქვა შეუძლია ადამიანს სასუნთქი

მოცულობის გარდა,ადამტებით არის

ა)ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა

ბ)სასუნთქი მოცულობა

გ)დამატებითი მოცულობა

დ)სარეზერვო მოცულობა

12) ჰაერის ის მოცულობა,რომელიც შეუძლია ადამიანს მშვიდი ამოსუნთქვის

შემდეგ დამატებით ამოისუნთქოს არის

ა)ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა

ბ)სასუნთქი მოცულობა

გ)დამატებითი მოცულობა

დ)სარეზერვო მოცულობა

13)მწეველების დაავადებაა

ა)ანემია

ბ)დიაბეტი

გ)ემფიზემა

14)ემფიზემას ახასიათებს

ა)ალვეოლები ერთიანდება და ერთ დიდ ბუშტუკად გარდაიქმნება

ბ)მცირდება ორგანიზმის ჟანგბადით მომარაგება

გ)ახასიათებს კანის სილურჯე

დ)ყველა ჩამოთვლილი

386
15)ჩასუნთქულ ჰაერში არის

ა)20%აზოტი

ბ)30% აზოტი

გ)59% აზოტი

დ)79% აზოტი

16)ამოსუნთქულ ჰაერში არის

ა)20%აზოტი

ბ)30 % აზოტი

გ)59%აზოტი

დ)79%აზოტი

17)ჩასუნთქულ ჰაერში არის

ა)20% ჟანგბადი

ბ)30%ჟანგბადი

გ)45%ჟანგბადი

დ)50%ჟანგბადი

18)ამოსუნთქულ ჰაერში არის

ა)14%ჟანგბადი

ბ)15%ჟნგბადი

გ)16%ჟანგბადი

დ)20%ჟანგბადი

19)ჩასუნთქულ ჰაერში არის

ა)1% წლის ორთქლი

ბ)0.98%წყლის ორთქლი

გ)0,96%წლის ორთქლი

დ)2 %წყლის ორთქლი

387
20)ამოსუნთქულ ჰაერში არის

ა)1% წლის ორთქლი

ბ)0.98%წყლის ორთქლი

გ)0,96%წლის ორთქლი.

დ)2 %წყლის ორთქლი

388
1)რისგან შედგება სასუნთქი სისტემა?

2)რომელ ელემენტებს არჩევენ ჰაერგამტარ გზებში?

3)შედის თუ არა ჰაერგამტარ გზებში ფილტვები,როგორ ფიქრობთ რატომ?

4)რამდენ ნაწილად არის გაყოფილი ცხვირის ღრუ და რისი საშუალებით?

5)რისი ფორმა აქვს ხორხს?

6)ბგერ იოგებს შორის სივრცე ანუ?

7)როგორი ფორმა აქვს ყიას,როდესაც ადამიანი დუმს?როცა ჩურჩულებს და

ყვირის?

8)რომელი ქსოვილისაგან არის წარმოქმნილი ფილტვის ბუშტუკები?

9)რა არის ფიაფრაგმა?

10)რომელი ორგანოებით ხორციელდება სუნთქვითი პროცესი?

11)რა ემართება დიაფრაგმასა და ნეკნთაშუა კუნთებს მშვიდი ჩასუნთქვის დროს?

12)რა ემართება დიაფრაგმასა და ნეკნთაშუა კუნთებს მშვიდი ამოსუნთქვის

დროს?

13)რა პროცესები მიმდინარეობს ღრმა ჩასუნთქვისა და ამოსუნთქვის დროს?

14)რას ეწოდება ფილტვების სასიცოცხლო ტევადობა?

15)რა არის სასუნთქი მოცულობა?

16)რას გულისხმობს დამატებითი მოცულობა?

17)რითი იზომება ფსტ?

18)რა დაავადების საშიშროების წინაშე დგანან მწეველები?

19)დაასახელეთ ემფიზემასათვის დამახასიათებელი სიმპტომები?

20)რამდენია ჟანგბადის შემცველობა ჩასუნთქულ და ამოსუნთქულ ჰაერში?

389
 თავი15.საჭმლის მომნელებელი სისტემა
1) ცილის დიდ მოლეკულებს ამინომჟავებამდე შლის

ა)ქიმოტრიფსინი

ბ)ლიპაზა

გ)ნუკლეაზა

დ)ამილაზა

2) ნაღვლით ემულგრებულ ცხიმებს გლიცერინამდე და ცხიმოვან მჟავებამდე

შლის.

ა)ქიმოტრიფსინი

ბ)კუჭქვეშა ჯირკვლის ლიპაზა

გ)ნუკლეაზა

დ)ამილაზა

3) დნმ და რნმ-ს ნუკეოტიდებამდე შლის

ა)ქიმოტრიფსინი

ბ)კუჭქვეშა ჯირკვლის ლიპაზა

გ)ნუკლეაზა

დ)ამილაზა

4)ნახშირწლებს გლუკოზამდე შლის

ა)ქიმოტრიფსინი

ბ)კუჭქვეშა ჯირკვლის ლიპაზა

გ)ნუკლეაზა

დ)ამილაზა

5)ჯირკვლები გამოყოფენ ნაწლავის წვენს და ლორწოს.მთავრდება

ცილების,ცხიმების,ნახშირწყლების დაშლა და საბოლოო პროდუქტების შეწოვა. ეს
პროცესი ხდება

ა)წვრილ ნაწლავში

ბ)მსხვილ ნაწლავში

გ)სწორ ნაწლავში

390
6) აქ ხდება წყლის შეწოვა და ვიტამინების წარმოქმნა.K და B ჯგუფის.ბრმა
ნაწლავში ბინადრობს ნაწლავის ჩხირის ბაქტერია რომელიც ანადგურებ სხვა
პათოგენურ მიკრობებს და წარმოქმნის ვიტამინებს.ეს პროცესები მიმდინარეობს

ა)წვრილ ნაწლავში

ბ)მსხვილ ნაწლავში

გ)სწორ ნაწლავში

7) უვარგისი ნივთიერებების გამოდევნას დეფეკაცია ეწოდება.ნაწლავებით

გამოიდევნება აგრეთვე მძიმე მეტალები.ეს პროცესი მიმდინარეობს

ა)წვრილ ნაწლავში

ბ)მსხვილ ნაწლავში

გ)სწორ ნაწლავში

8)ცხიმში ხსნად ვიტამინებს მიეკუთვნება

ა)A

ბ)C

გ)B

9)წყალში ხსნად ვიტამინებს მიეკუთვნება

ა)B1

ბ)B2,B12

გ)C

დ)ყველა ჩამოთვლილი

10)ვიტამინების ნაკლებობით გამოწვეულ დაავადებას ეწოდება

ა)ჰიპოვიტამინოზი

ბ)ჰიპერვიტამინოზი

გ)ავიტამინოზი

11)თუ ორგანიზმში ვიტამინი საერთდ არ არის ვითარდება

ა)ჰიპოვიტამინოზი

ბ)ჰიპერვიტამინოზი

გ)ავიტამინოზი

391
12)რომელი ვიტამინის ნაკლებობით ვითარდება ქათმის სიბრმავე

ა)A

ბ)B

გ)C

დ)D

13)რომელი ვიტამინის ნაკლებობით ვითარდება ბერი-ბერი?

ა)A

ბ)B

გ)C

დ)D

14)რომელი ვიტამინის ნაკლებობით ვითარდება პელაგრა?

ა)A

ბ)B3

გ)C

დ)D

15)რომელი ვიტამინის ნაკლებობით არის გამოწვეული უშვილობა როგორც

ქალებში,ისე მამაკეცბში?

ა)A

ბ)B

გ)C

დ)E

16)რომელი ვიტამინის ნაკლებობით არის გამოწვეული რაქიტი და

ოსტეომალაცია?

ა)A

ბ)B

გ)C

დ)D

ე)E

392
17)რომელი ვიტამინის ნაკლებობა იწვევს სისხლდენას?

ა)A

ბ)B

გ) K

დ)D

ე)E

ვ)C

18) რომელი ვიტამინის ნაკლებობა იწვევს ანემიას?

ა)A

ბ)B6

გ)C

დ)D

ე)E

19) იგი მონაწილეობს ჟანგვა-აღდგენით რეაქციებში,ნივთიერებათა

ცვლაში,ქოლესტერინის ცვლაში,თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის და სასქესო
კირკვლების ჰორმონების სინთეზში.რომელ ვიტამინზე არის საუბარი?

ა)A

ბ)B6

გ)C

დ)D

ე)E

20) დიდი მნიშვნელობა აქვს ც.ნ.ს-ის მოქმედებისათვის ნივთიერებათა ცვლისა და

სისხლის წარმოქმნის ნორმალურად მიმდინარეობისათვის.მისი ნაკლებობა იწვევს
ზრდის შეჩერებას და წონაში კლებას,ასევე ადამიანს უჩნდება ტუჩების
გაუფერულება და წასკდომების გაჩენა,ენა მარცვლოვანი შესახედაობისაა და
კიდეებზე ჩანს კბილების ანაბეჭდები.რომელ ვიტამინზე არის საუბარი?

ა)A

ბ)B

გ)C

დ)D

393
1)რისგან შედგება საჭმლის მომნელებელი სისტემა?

2)რა ელემენტებს განარჩევენ არხში?

3)რა არის წვრილი ნაწლავის დასაწყისი?

4)რითი ბოლოვდება სწორი ნაწლავი?

5)როგორია საჭმლის მომნელებელი არხის კედლის ქსოვილური შემადგენლობა?

6)რომელია ადამიანის ორგანიზმის ყველაზე დიდი ჯირკვალი?

7)რა არის თორმეტგოჯა ნაწლავის ფუნქციები?

8)რომელი ორგანო გამოიმუშავებს ნაღველს?

9)დაასახელეთ ნაღვლის ფუნქციები

10)რამდენი სახის სანერწყვე ჯირკვალს იცნობთ?

11)დაასახელეთ სამი წყვილი დიდი სანერწყვე ჯირკვალი

12)რა არის მინანქრის ფუნქცია?

13)სად არის მოთავსებული ცემენტი?

14)რამდენი სარძევე კბილი აქვს ორი წლის ბავშვს?

15)რამენი წლიდან იწყება მუდმივი კბილების ამოჭრა?

16)პირის ღრუში იწყება ნახშირწყლების დაშლა,რომელი ფერმენტების

საშუალებით მიმდინარეობს ეს პროცესი?

17)რა პროცესს ემსახურება ხახა?

18)რა პროცესია პერისტალტიკა?

19)რამდენი საათი ყოვნდება საკვები კუჭში?

20)რას შლის ლიპაზა?სადამდე იშლება რძის ცხიმი?

21)რა შეიწოვება კუჭში?

22)რას შლის ქიმოტრიფსინი?

23)რას შლის კუქვეშა ჯირკვლის ლიპაზა?

24)რას შლიან ნუკლეაზები?

25)რას შლის ამილაზა?

26)რა პროცესები მიმდინარეობს წვრილ და მსხვილ ნაწლავში?

27)რა პროცესია დეფეკაცია?

394
28)რამდენ ჯგუფად ჰყოფენ ვიტამინებს?

29)დაასახელეთ წყალში ხსნადი და ცხიმში ხსნადი ვიტამინები

30)რომელი ვიტამინების ნაკლებობით არის გამოწვეული ქათმის სიბრმავე,ბერი-

ბერი,პელაგრა,ანემია,უშვილობა როგორც მამაკაცებში ისე ქალებში ?

395
 თავი 16.ენდოკრინული სისტემა
1)რა ეწოდება ჯირკვლოვანი ორგანოების მიერ აუცილებელი სპეციფიკური
პროდუქტების წარმოქმნისა და გამოყოფის პროცესს?

ა)სეკრეცია

ბ)ექსკრეცია

2) ნივთიერებათა ცვლის შედეგად სისხლში დაგროვილი ორგანიზმისათვის

უვარგისი ნივთიერებების გარეთ გამოყოფას ეწოდება

ა)სეკრეცია

ბ)ექსკრეცია

3) ჯირკვლების მიერ(ისინი გამომტანი სადინარებით გამოყოფენ მათში

წარმოქმნილ ნივთიერებებს ან სხეულის ორგანოების ღრუში ან
გარემოში)გამომუშავებული სეკრეტი სპეციალური გამომტანი სადინარებით
შარდსასქესო ან საჭმლის მომნელებელი სისტემის მილში
გამოიყოფა.დახასიათებულია:

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლები

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვლები

4) ჯირკვლებს გამომტანი სადინარები არ გააჩნია და თავის ცხოველქმედების

პროდუქტს,ჰორმონს უშუალოდ სისხლში გამოყოფს.დახასიათებულია:

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლები

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვლები

5) გააჩნიათ დამოუკიდებელი,გარეგანი და შინაგანი სეკრეტორული

უბნები.დახასიათებულია

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირვლები

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვლები

396
6) ფარისებრი ჯირკვალი,ეპიფიზი,ჰიპოფიზი,თიმუსი,თირკმელზედა
ჯირკვალი.აღნიშნული ჯირკვლები მიეკუთვნება

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლებს

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებს

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვლებს

7) კუჭქვეშა ჯირკვალი(პანკრეასი) და სასქესო ჯირკვლები.ესენი მიეკუთვნება

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლებს

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლებს

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვლებს

8)ჰორმონების ფუნქციაა:

ა)ნივთიერებათა ცვლის კონტროლი

ბ)ორგანიზმნის ზრდა

გ) ფიზიკური და სქესობრივი განვითარება

დ)ყველა ჩამოთვლილი

9)რამდენი სახის ჰორმონს არჩევენ

ა)უჯრედულს

ბ)ქსოვილურს

გ)ჯირკვლოვანს

დ)ყველა პასუხი სწორია

10) ჯირკვლის ფუნქციის გაძლიერებას ეწოდება

ა)ჰიპერფუნქცია

ბ)ჰიპოფუნქცია

11) ჯირკვლის ფუნქციის შესუსტებას ეწოდება

ა)ჰიპერფუნქცია

ბ)ჰიპოფუნქცია

397
12)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლების ბრაქიოგნური წარმოშობა გულისმობს:

ა)(ვითარდება ნაყოფის ნაწლავის ლაყუჩოვანი ნაწილის ჩანასახიდან) ეს არის

ფარისებრი,ფარისებრახლო,მკერდუკანა და ჰიპოფიზის წინა წილი

ბ)(ვითარდება შუამდებარე ტვინის კედლიდან) ჰიპოფიზის უკანა

ნაწილი,ეპიფიზი

გ)ვითარდება იმავე ჩანასახოვანი ფურცლებიდან რომლიდანაც ვეგეტატიური

ნერვული სისტემა)პარაგანგლიები და თირკმელზედა ჯირკვალი

13)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლის ნეიროგენური წარმოშობა გულისხმობს:

ა)(ვითარდება ნაყოფის ნაწლავის ლაყუჩოვანი ნაწილის ჩანასახიდან) ეს არის

ფარისებრი,ფარისებრახლო,მკერდუკანა და ჰიპოფიზის წინა წილი

ბ)(ვითარდება შუამდებარე ტვინის კედლიდან) ჰიპოფიზის უკანა

ნაწილი,ეპიფიზი

გ)ვითარდება იმავე ჩანასახოვანი ფურცლებიდან რომლიდანაც ვეგეტატიური

ნერვული სისტემა)პარაგანგლიები და თირკმელზედა ჯირკვალი

14)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლის ქრომაფილური წარმოშობა გულისხმობს

ა)-(ვითარდება ნაყოფის ნაწლავის ლაყუჩოვანი ნაწილის ჩანასახიდან) ეს არის

ფარისებრი,ფარისებრახლო,მკერდუკანა და ჰიპოფიზის წინა წილი

ბ)(ვითარდება შუამდებარე ტვინის კედლიდან) ჰიპოფიზის უკანა

ნაწილი,ეპიფიზი

გ)ვითარდება იმავე ჩანასახოვანი ფურცლებიდან რომლიდანაც ვეგეტატიური

ნერვული სისტემა)პარაგანგლიები და თირკმელზედა ჯირკვალი

15)ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონია

ა)თიროქსინი

ბ)ადრენალინი

გ)ნორადრენალინი

დ)პარათირეოიდინი

398
16)რა ეწოდება ფარისებრახლო ჯირკვლის ჰორმონს?

ა)თიროქსინი

ბ)ადრენალინი

გ)ნორადრენალინი

დ)პარათირეოიდინი

17)პარათირეოიდინი შეიცავს

ა)აზოტს

ბ)რკინას

გ)გოგირდს

დ)ყველა ჩამოთლილს

18)ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპოფუნქციის დროს ვითარდება

ა)მიქსედემა,კრეტინიზმი

გ)ბაზედოვი,მიქსედემა

გ)კრეტინიზმი,ბაზედოვი

19)ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპერფუნქციისას ვითარდება დაავადება

ა)მიქსედემა

ბ)კრეტინიზმი

გ)ბაზედოვი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

20)ფარისებრახლო ჯირკვლის გადაგვარება იწვევს დაავადებას

ა)ტეტანია

ბ)მიქსედემა

გ)კრეტინიზმი

დ)ბაზედოვი

399
21)მკერდუკანა ჯირკვალში ხდება

ა)T ლომფოციტების წარმოქმნა

ბ)ერითროციტების წარმოქმნა

გ)თრომბოციტების წარმოქმნა

22)თირკმელზედა ჯიკვლის ტვინოვანი შრის ჰორმონია

ა)თიროქსინი

ბ)ადრენალინი

გ)პარათირეოიდინი

23)ქერქოვანი ნივთიერების ჰორმონები ასუსტებენ ისეთი შხამების მოქმედებას

როგორიც არის

ა)დიფტერიის შხამი

ბ)ნიკოტინი

გ)სტრიქნინი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

24)კუჭქვეშა ჯირკვალი მოეკუთვნება

ა)გარეგანი სეკრეციის ჯირკვალს

ბ)შინაგანი სეკრეციის ჯირკვალს

გ)შერეული სეკრეციის ჯირკვალს

400
25) შერეული ჯირკვლების რიცხვს ეკუთვნის.მასში საჭმლის მომნელებელი
წვენის გარდა ხდება ჰორმონის გამომუშავება.იგი შედგება ორგვარი სახის
უჯრედებისაგან.ზოგი უჯრედი გამოიმუშავებს ფერმენტებს,რომლებიც საჭმლის
მომნელებელ წვენთან ერთად გადადის თორმეტგოჯა ნაწლავში.ზოგი კი
გამოიმუშავებს ჰორმონს რომელიც სისხლში გადადის.ჰორმონის
გამომუშავებული უჯრედები ჯირკვალში გაფანტულია ცალკეული კუნძულების
სახით,რომელსაც ლანგერჰანს-სობოლევის კუნძულები ეწოდებათ

საუბარია

ა)კუჭქვეშა ჯირკვალზე

ბ)თირკმელზედა ჯირკვალზე

გ)ფარისებრ ჯირკვალზე

დ)ფარისებრალო ჯირკვალზე

26)კუჭქვეშა ჯირკვლის ჰორმონებია

ა)ადრენალინი,გლუკაგონი

ბ)ადრენალინი,ინსულინი

გ)ინსულინი,გლუკაგონი

27)კუჭქვეშა ჯირკვლის ფუნქციის მოშლასთან დაკავშირებულია დაავადება

ა)მიქსედემა

ბ)ბაზედოვი

გ)კრეტინიზმი

დ)დიაბეტი

28)ჰიპოფიზის ჰორმონია?

ა)ადრენალინი

ბ)გლუკაგონი

გ)სომატოტროპინი

დ)თიროქსინი

401
29)ამ დროს ვითარდება მძიმე დაუძლურება,ავადმყოფი კატასტროფულად
იკლებს წონაში,კბილები სცვივა,კანი ეჭმუჭნება და ა.შ.რომელი დაავადებაა
აღწერილი?

ა)აკრომეგალია

ბ)ჰიპოფიზური კახექსია

გ)ადისონის სნეულება

დ)მიქსედემა

30)ანტიდიურეზული ჰორმონი ანუ?

ა)ოქსიტოცინი

ბ)ადრენალინი

გ)ვაზოპრესინი

დ)გლუკაგონი

31)ეპიფიზის ჰორმონია?

ა)მელატონინი

ბ)პარათირეოიდინი

გ)აკტპ

დ)სომატოტროპინი

32) მოქმედებენ სასქესო ორგანოთა და მეორეული სასქესო ნიშნების

განვითარებაზე.რომელ ჰორმონზეა საუბარი?

ა)პროგესტერონზე

ბ)ანდროგენზე

გ)ესტროგენზე

დ)ტესტოსტერონზე

402
33)რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)კრეტინიზმი

ბ)აკრომეგალია

გ)გიგანტიზმი

დ)მიქსედემა

34) რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)ბაზედოვი

ბ)ადისონის სნეულება

გ)მიქსედემა

დ)კრეტინიზმი

403
35) რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)მიქსედემა

ბ)ბაზედოვი

გ)ტეტანია

დ)კრეტინიზმი

36) რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)ადისონის სნეულება

ბ)დიაბეტი

გ)ჰიპოფიზური კახექსია

დ)მიქსედემა

404
37) რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)ადისონის სნეულება

ბ)დიაბეტი

გ)ჰიპოფიზური კახექსია

დ)მიქსედემა

38) რომელი დაავადებაა გამოსახული სურათზე?

ა)ადისონის სნეულება

ბ)დიაბეტი

გ)ჰიპოფიზური კახექსია

დ)მიქსედემა

405
39)რომელი ჯირკვალია გამოსახული სურათზე?

ა)თირკმელზედა ჯირკვალი

ბ)მკერდუკანა ჯირკვალი

გ)ფარისებრი ჯირკვალი

დ)ფარისებრახლო ჯირკვალი

40) რომელი ჯირკვალია გამოსახული სურათზე?

ა)თირკმელზედა ჯირკვალი

ბ)მკერდუკანა ჯირკვალი

გ)ფარისებრი ჯირკვალი

დ)ფარისებრახლო ჯირკვალი

406
1)რას ეწოდება სეკრეცია?

2)რას უწოდებენ ექსკრეციას?

3)ჯირკვლებში რამდენ ჯგუფს გამოყოფენ?

4)რითი განსხვავდებიან გარეგანი და შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები?

5)დაასახელეთ შერეული სეკრეციის ჯირკვლები

6)რა არის ჰორმონი?დაასახელეთ თქვენთვის ცნობილი ჰორმონები.

7)რას გულისხმობს ჯირკვლის ჰიპოფუნქცია და ჰიპერფუნქცია?

8)წარმოშობის მიხედვით რამდენ ჯგუფად ჰყოფენ შინაგანი სეკრეციის

ჯირკვლებს?

9)რას გულისხმობს ქრომაფილური წარმოშობა?

10)რა არის ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონი?

11)ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპერფუნქცია რა დაავადებას იწვევს?რა სიმპტომებია

მისთვის დამახასიათბელი?

12)ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპოფუნქცია რა დაავადებას იწვევს?

13)რა დაავადებას იწვევს ფარისებრახლო ჯირკვლის ამოკვეთა ან გადაგვარება?

14)რა ეწოდება ფარისებრახლო ჯირკვლის ჰორმონს?რას შეიცავს იგი?

15)რა ეწოდება მკერდუკანა ჯირკვლას?რა ფუნქცია გააჩნია მას?

16)რას უწოდებენ T ლომფოციტებს?რა ფუნქციას ასრულებენ ისინი?

17)სად მდებარეობს თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი და ქერქოვანი შრეები?

18)რომელია თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი შრის ჰორმონი?

19)რა ფუნქცია გააჩნია ნორადრენალინს?

20)რა ზემოქმედება გააჩნია ადრენალინს ნაწლავებზე?

21)თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქოვანი შრის ფუნქციის მოშლა რომელი

დაავადების განვითარებას იწვევს და რა სიმპტომებია მისთვის
დამახასიათებელი?

22)ქერქოვანი შრის ნივითიერების ჰორმონები რომელი შხამების მოქმედებას

ასუსტებენ?

22)კუჭქვეშა ჯირკვალში რომელი უჯრედებია გაფანტული ცალკეული

კუნძულების სახით?

407
23)რომელი დაავადებაა დაკავშირებული კუჭქვეშა ჯირკვლის ფუნქციის
მოშლასთან და რა სიმპტომებია დაამახასიათებელი მისთვის.

24)რა შემთხვევებში ვითარდება გლუკოზურია და პოლიურია?

25)რა ეწოდება სისხლის რეაქციის გადახრას მჟავიანობისაკენ?

26)დაასახელეთ კუჭქვეშა ჯირკვლის ჰორმონები და რა სამუშაოს ასრუნელებენ

ისინი?აგრეთვე არიან თუ არა ისინი ერთმანეთის ანტაგონისტები?

27)სად მდებარეობს ჰიპოფიზი

28)რა არის ჰიპოფიზის ჰორმონი?

29) ჰიპოფიზის წინა წილის გადიდება თუ იმ პერიოდში დაიწყო,როდესაც

ორგანიზმის ზრდა დასრულებული არაა ან პირიქით ,რომელი დაავადებები
ვითარდება ამ შემთხვევებში?დაწერეთ მათთვის დამახასიათებელი სიმპტომებიც

30)რომელ დაავადებას იწვევს ჰიპოფიზის წინა წილის ჰიპოფუნქცია?

31)დაასახელეთ ჰიპოფიზის უკანა წილის ჰორმონები და როგორ მოქმდებენ

ისინი?

32)დაახასიათეთ ეპიფიზი

33)სასქესო ჯირკვლებს მიეკუთვნება

34)პირველად სასქესო ნიშნებს ეკუთვნის

35)მეორეულ საასქესო ნიშნებს ეკუთვნის

36)დაასახელეთ მამაკაცის სასქესო ჰორმონები

37)ანდროგენების სამიზნე ორგანოა?

38)დაასახელეთ ქალის სასქესო ჰორმონები

39)ორსულობის დაწყებასა და მის ნორმალურ მიმდინარეობასთან დაკავშირებულ

პროცესებზე რომელი ჰორმონი ახდენს გავლენას?

40)ქალის სასქესო ჰორმონების სამიზნე ორგანოებია?

408
 თავი 17.გამომყოფი სისტემა
1) ცოცხალ ორგანიზმებში ნივითიერებათა ცვლის შედეგად განუწყვეტლივ
წარმოიქმნება დაშლის საბოლოო პროდუქტები:

ა)წყალი,ნახშიროჟანგი

ბ)შარდოვანა,ფოსფორმჟავასმარილები

გ)ნატრიუმის ქლორიდი

დ)ყველა ჩამოთვლილი

2)რა არის გამომყოფი ორგანოების ფუნქცია?

ა)ცვლის პროდუქტების გამოდევნა

ბ)წყლის მოცულობის რეგულირება

გ)მარილების კონცენტრაციის რეგულირება

დ)ყველა ჩამოთვლილი

3)უმარტივესები ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტებს მემრანის გავლით

გამოყოფენ

ა)დიფუზიის გზით

ბ)ოსმოსის გზით

4)უმარტივესების უჯრედში მუდმივად შედის წყალი

ა)დიფუზიის გზით

ბ)ოსმოსის გზით

გ)აქვაპორინების საშუალებით

5)მფეთქავი ვაკუოლი უმარტივესებში ასრულებს

ა)ოსმორეგულატორის ფუნქციას

ბ)თერმორეგულატორის ფუნქციას

6)გამომყოფ ორგანოებს მიეკუთვნება

ა)კანი

ბ)ნაწლავები

გ)ფილტვები

დ)ყველა ჩამოთვლილი

409
7) ძ ი რ ი თ ად გამომყოფ ორგანოებს წარმოადგენს

ა)ფილტვები

ბ)კანი

გ)თირკმელები

დ)ა,ბ,გ

ე)კუჭი

ვ)ნაწლავები

8)ფილტვებით გამოიყოფა

ა)ჟანგბადი და წყალი

ბ)ნახშიროჟანგი

გ)ნახშიროჟანგი და დიდი რაოდენობით წყალი

დ)ნახშიროჟანგი და მცირე რაოდენობით წყალი

9)ამ ორგანოთი გამოიყოფა ოფლი,რომელიც წყალში გახსნილ

შარდოვანას,ფოსფორმჟავას მარილებს,ნატრიუმის ქლორიდს შეიცავს,აგრეთვე
აზოტის შემცველ პროდუქტებს.

ა)კანი

ბ)ნაწლავები

გ)თირკმელები

დ)ფილტვები

10) არასაჭირო ნივთიერებები გამოიყოფა

ა)კანით

ბ)ნაწლავებით

გ)თირკმელებით

დ)ფილტვებით

410
11) ძირითადი გამომყოფი ორგანოებია.მასში წარმოიქმნება შარდი,აზოტის
შემცველი პროდუქტები,საუბარია

ა)კანზე

ბ)ნაწლავებზე

გ)თირკმელებზე

დ)ფილტვებზე

12)თირკმლის კარში შედის

ა)თირკმლის ვენა

ბ)თირკმლის არტერია

გ)შარდსაწვეთი

13)თირკმლიდან გამოდის

ა)თირკმლის ვენა და შარდსაწვეთი

ბ)თირკმლის არტერია და შარდსაწვეთი

14)როგორი ფერი აქვს ქერქოვან ნივთიერებას?

ა)წაბლისფერი

ბ)მოწითალო

გ)თეთრი

დ)მოყვითალო

15)როგორი ფერი აქვს ტვინოვან ნივთიერებას

ა)წაბლისფერი

ბ)მოწითალო

გ)თეთრი

დ)მოყვითალო

411
16)ქერქოვან ნივთიერებას ჰყოფენ

ა)5-6თირკმლის პირამიდად

ბ)3-4 თირკმლის პირამიდად

გ)10-15 თირკმლის პირამიდად

დ)15-20 თირკმლის პირამიდად

17) თირკმლის პირამიდის მწვერვალები მიმართულია

ა)ერთმანეთისაკენ

ბ)თირკმლის გარეთ

გ)თირკმლის შიგნით

18)თირკმელში გვაქვს

ა)2-3 დვრილი

ბ)3-4 დვრილი

გ)5-6 დვრილი

დ)7-8 დვრილი

19)თირკმლის დვრილებს ეკვრის

ა)მცირე ფიალები

ბ)დიდი ფიალები

გ)თირკმლის პირამიდები

20) თირკმლის ფიალებს აქვთ

ა)კონუსის ფორმა

ბ)სამკუთხედის ფორმა

გ)ოვალური ფორმა

დ)ძაბრის ფორმა

21)თირკმლის მენჯს ქმნის

ა)დიდი ფიალები

ბ)მცირე ფიალები

გ)თირკმლის პირამიდები

412
22)ვაზოპრესინი გავლენას ახდენს

ა)თირკმელების მუშაობაზე

ბ)ფილტვების მუშაობაზე

გ)კანის ოფლის გამოყოფაზე

დ)ნაწლავებზე

23)ვაზოპრესინი გამოიყოფა

ა)ეპიფიზის უკანა წილიდან

ბ)ჰიპოფიზის უკანა წილიდან

გ)ჰიპოფიზის წინა წილიდან

დ) ეპიფიზის წინა წილიდან

24)ანტიდიურეზული ჰორმონი ხელს უეწობს

ა)წყლის შეწოვას

ბ)მარილების შეწოვას

გ)ვიტამინების შეწოვას

25)შუმლიანსკის კაფსულა მდებარეობს

ა)ტვინოვან შრეში

ბ)ქერქოვან შრეში

გ)არც ერთ მათგანში

26)გამომტანი სადინარები დვრილის მწვერვალს უერთდება. სად იხსნება იგი

ა)პირველი რიგის კლაკნილ მილაკში

ბ)მეორე რიგის კლაკნილ მილაკში

გ)ჰენრეს მარყუჟში

დ)თირკმლის მენჯში

413
27)საბოლოო შარდში არ არის

ა)შაქარი

ბ)ამინომჟავები

გ)ზოგიერთი მარილი და მომატებულია შარდოვანას კონცენტრაცია

დ)ყველა ჩამოთვლილი

28)პირველი და მეორე რიგის კლაკნილ მილაკებში აქტიურად მიმდინარეობს

ა)წყლის,შაქრისა და ზოგიერთი მარილის შეწოვა

ბ)ფორმიანი ელემენტებისა და ცილების შეწოვა

გ)შარდოვანასა და შარდის მჟავას შეწოვა

29) თირკმლიდან შარდის გამომტან სადინარებს ეწოდებათ.იგი წყვილი

ლულისებრი ორგანოა და მისი სიგრძე 30-35სმ-ია.საუბარია

ა)შარდსაწვეთზე

ბ)შარდის ბუშტზე

გ)შარდსადენზე

30) ღრუ ორგანოა,რომელშიც გროვდება შარდი ორგანიზმიდან გამოყოფის

წინ.ცარიელი ბრტყელია.თუ ზომიერადაა ავსებული,მაშინ მრგვალია.საშუალოდ
იგი იტევს 500-700მლ.ლ შარდს,ხოლო გავსებული 1ლ-მდე. საუბარია

ა)შარდსაწვეთზე

ბ)შარდის ბუშტზე

გ)შარდსადენზე

დ)შარდსადენზე

ე)ყველა პასუხი მცდარია

414
1)უმარტივესების უჯრედში ოსმოსიის გზით განუწყვეტლივ შედის წყალი. რა
ასრულებს მათში ოსმორეგულაციის ფუნქციას?

2)რომელ ორგანოებს გააჩნია გამოყოფის ფუნქცია?

3)რა გამოიყოფა ფილტვებიდან?

4)რა არის თირკმელების ფუნქცია?

5)რამდენი შრისაგან შედგება თირკმელი

6)როგორი ფერი აქვთ ქერქოვან და ტვინოვან შრეებს?

7)როგორ მიიღება თირკმლის მენჯი?

8)თირკმელების მუშაობაზე რა ახდენს გავლენას?

9)საიდან გამოიყოფა ვაზოპრესინი?

10)რას უწყობს ხელს ანტიდიურეზული ჰორმონი?

11)დაახასიათეთ პირველი ფილტრაციული ფაზა?

12)როგორია მეორეული შარდის შემადგენლობა პირველადისაგან განსხვავებით

13)რას ეწოდება შარდსაწვეთი?

14)რა არის შარდის ბუშტი

15)რა არის შარდსადენი?

16)რას უწოდებენ ჰომეოსტაზს?

17)როდის იზრდება ერითროციტების რაოდენობა?

18)რა პროცესები მიმდინარეობს ჩვენს ორგანიზმში ,როდესაც დაძაბული ვართ?

19)რა ხდება ჩვენს ორგანიზმში დიდი რაოდენობით ტკბილეულის მიღებისას?

20)სად გროვდება გლიკოგენი?

415
 პასუხები
თავი 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X X X X

ბ X X X X

გ X X X X

დ X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X X

ბ X

გ X X X X

დ X

თავი 2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X

ბ X X X X X X

გ X X X X

დ X X X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X X

ბ X

გ X

დ X X X X

416
 თავი 3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X

ბ X X X

გ X X X

დ X X X X X X X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X X X X

ბ X

გ X X

დ X

თავი 4
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X

ბ X X X X X

გ X X X X X

დ X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X

ბ X X

გ X X X X X

დ X

417
 თავი 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X

ბ X X X X X X X

გ X X

დ X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
ა X X X X

ბ X X X X X

გ X X

დ X X X X

თავი 6
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X

ბ X X X X X X X X

გ X X X

დ X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
ა X X X X

ბ X X

გ X X X

დ X X X X X X

418
36) F1:AaBb x aabb

F2:AaBb,Aabb,aaBb,aabb
37) შავი და ჩალისფერი
38) P:Aa x aa
შავი მელია-Aa
39) Aa x Aa
40) ♀- Xd , ♂-XD, Y
41) ა)AAdd და aaDD
ბ) AaDd
გ)AADd და AaDd
42) ა)X DX d და X Dy

ბ)X DX d და X dX d
გ)Svilebis saerTo raodenobidan 1/4 (25%). an vaJebis
saerTo raodenobidan 1/2 (50%)
43) ა)aaBB x Aabb

ბ)AABB, AAbb, aaBB, aabb

44) P: aaBB და AAbb
45)F1: AABb და aaBb
46)25%
47)25%

419
 თავი 7
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X X X

ბ X X X X X X X X X

გ X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
ა X X X X X X X

ბ X X X X X

გ X X X X X

დ X X X

თავი 8
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X

ბ X X X X X X

გ X X X X

დ X X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
ა X X X X X X

ბ X X X X X X X

გ X X X X

დ X X X

420
 თავი 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X
ბ X X X
გ X X X X X X X X X

დ X X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
ა X X X X X X X

ბ X X X X X X X

გ X X X X X

დ X X X X X X

თავი 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

ა X X X

ბ X X X X X

გ X X X X X

დ X X

421
 თავი 11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X

ბ X X X X X

გ X X X X

დ X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X

ბ X X

გ X X

დ X X X

თავი 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X X X

ბ X X X X X

გ X X X

დ X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X X X

ბ X X X

გ X

დ X

422
 თავი 13
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X

ბ X X X X X

გ X X X X X X X X

დ X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X

ბ X X X

გ X X X X

დ X

თავი 14
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X

ბ X X X

გ X X X X X

დ X X X X X X

423
 თავი 15
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X

ბ X X X X X X

გ X X X X

დ X X X X

424
 თავი 16
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X X

ბ X X X X X

გ X X X X

დ X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
ა X X X X

ბ X X X X

გ X X X X X X X X

დ X X X X

425
 თავი 17
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ა X X X X X X

ბ X X X

გ X X X

დ X X X X X X X X

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ა X X X X X

ბ X X X

გ
დ X X

426
427