Hukukçular için İktisat

DR.NİLÜFER UĞUR-DALAY

24.12.2020
 2

Makro İktisat
Makro İktisat 3

• Ekonomiye bir bütün olarak bakan iktisat dalı makro

iktisattır.
• Milli gelir, istihdam ve işsizlik, enflasyon, tüketim
harcamaları, yatırım, tasarruf, fiyatlar genel düzeyi,
ithalat, ihracat, ödemeler dengesi, para ve faizlerin
oluşumu, toplam arz, toplam talep, ekonomik
büyüme, kalkınma makro iktisatın ilgilendiği alanlardır.
• İktisat kuramının ve iktisat politikasının alt dallarının çoğu
makro iktisatın ilgi alanına girer.
 4

• Makro İktisat’ın kurucusu

J.M.Keynes (1883-1946)
• İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi (1936)

• ABD’de Büyük Ekonomik Kriz 1929

 Makro İktisat’ın temel varsayımları 5

• Ekonominin genel dengesini (gelir ve istihdam

dengesi) anlayabilmek için makro bakışa gereksinim
vardır.
• Tam istihdam gerekli değildir. Hem denge hem de
eksik istihdam aynı anda var olabilir.
• Devlet kriz anlarında, ekonomiyi tam istihdama
yöneltebilmek için ekonomiye müdahale etmelidir.
• Para yansız değildir. İstihdam ve milli gelir düzeyini etkiler.
 6

Milli Gelir I
Milli Gelir 7

Bir ülkede, bir yıl içinde üretilen tüm mal ve

hizmetlerin toplamı, üretim faktörleri gelirlerinin
toplamı, yapılan harcamaların tümü o ülkenin
büyüme ve refah göstergesi olarak kabul edilen
Milli Gelir’i oluşturur.
GSYİH 8

• Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH): Bir ülkede,

belirli bir dönemde, üretilen nihai mal ve
hizmetler toplamının piyasa fiyatları
cinsinden toplam parasal değeridir.
Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) 9

• Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH): Bir ülke vatandaşlarının

yurtiçinde ve yurtdışında ürettikleri nihai mal ve
hizmetlerinin toplam parasal değeridir.
• Bu hesabı elde etmek için GSYİH'a, o ülke
vatandaşlarının diğer ülkelerden getirdikleri faktör
gelirleri eklenirken, o ülkeden diğer ülke
vatandaşlarının o ülkede elde ettikleri faktör gelirleri
çıkartılır.
10
Kesimlerarası akım 11

• Tüketim kesimi - Üretim kesimi

• Reel - Parasal akım
• Mal ve hizmet akımı
• Harcama akımı
• Üretim faktörleri akımı
• Gelir akımı
• Devletin ekonomik akımı
• Dış alemle olan akım
Akımlar 12

• Reel Akım
• Malvehizmetpiyasası..Üretimkesimi→ Tüketimkesimi
• Faktör piyasası.. Tüketim kesimi → Üretim kesimi
• Parasal akım
• Harcama akımı.. Tüketim kesimi → Üretim kesimi
• Gelir akımı.. Üretim kesimi → Tüketim kesimi
Milli Gelir Hesaplamaları 13

• Üretim yöntemiyle (Üretici sektörlerin üretim toplamı)

• Nihai malların toplam değeri olarak GSYİH
hesaplanması
• Yaratılan katma değerin toplam değeri olarak GSYİH
hesaplanması
• Üretim faktörlerinin gelirleri toplamı yöntemiyle
• Harcamalar yöntemiyle
Milli Gelir Hesaplamaları (Üretici 14
sektörler)
• Tarım, ormancılık ve balıkçılık
• Madencilik ve taşocakçılığı
• İmalat sanayi
• Elektrik, gaz, buhar ve havalandırma sistemi üretim ve dağıtımı
• Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri
• İnşaat
• Hizmetler
15
• Toptan ve perakende ticaret
• Ulaştırma, depolama
• Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri
• Bilgi ve iletişim
• Finans ve sigorta faaliyetleri
• Gayrimenkul faaliyetleri
• Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler
• İdari ve destek hizmet faaliyetleri
• Kamu yönetimi ve savunma; zorunlu sosyal güvenlik
• Eğitim
• İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri
• Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor
• Diğer hizmet faaliyetleri
Sektörlerin GSYH içerisindeki payları (Üretim yöntemine göre cari 16
fiyatlarla 2018 yılında reel %2,8 büyümeyle 3.724.388 milyon TL)
Farklı GSMH hesapları (2014) 17

• Cari fiyatlarla: 1.749.782 milyon TL

• Sabit Fiyatlarla: 126.070 milyon TL (2013=0)
• 2013 yılına göre sabit fiyatlarla artış oranı: %2.9
• 2013 Yılına göre cari fiyatlarla artış oranı: %11.6
• Aralık 2014 itibariyle büyüme: % 2.6
• Kişi başına GSMH :22.753 TL 2013: 20.607 TL
• Kişi başına GSMH 10.404 $ 2013: 10.822 $
Kaynak: TUİK
Türkiye’de GSMH 18

• 2013 yılı GSMH

• 1 trilyon 561 milyar TL = 820 milyar $
• 2012 e göre
• Cari fiyatlarla artış %10.2 (TL cinsinden)
% 4.3 ($ cinsinden)
• 1998 Sabit fiyatlarıyla artış % 4
• Kişi başına gelir 2013
• Cari fiyatlarla 20.500 TL (2012’ e göre % 8 artış)
• $ 10.782 (2012’ye göre % 2.6 artış)
Endeksler 19

• Tüketici fiyat endeksi (TÜFE)

• Üretici fiyat endeksi (ÜFE)
• Toptan eşya fiyat endeksi (TEFE)
Tüketici Fiyatları Fiyat Endeksi (TÜFE) 20

Malların tüketim aşamasındaki fiyat değişimlerini ölçer. Belli

bir yıl seçilir ve bu yıl temel yıl kabul edilir. Endeks değeri
100'dür. Bundan sonraki yıllar, yani cari yıllar, enflasyon
değerlerine göre değişkenlik gösterir. Örnekleme hane
halkı tüketim harcaması anketine göre saptanmış mallara
belirli bir ağırlık katsayısı verilerek oluşturulan sepete endeks
değeri uygulanır.
Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE) 21

2005 yılından itibaren TUİK tarafından

belirlenmektedir. Belirli bir döneminde ülke
ekonomisinde üretimi yapılan ve yurtiçinde
satışa sunulan ürünlerin, üretici fiyatlarını
zaman içinde karşılaştırarak fiyat
değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir.
 22

ÜFE'de kapsanan sektörler: Gayrisafi millî hasıla (GSMH)

içinde yer alan iktisadî faaliyet kollarından, Tarım; avcılık,
ormancılık, balıkçılık - Sanayi; Madencilik ve taş ocakçılığı -
İmalat sanayii; Elektrik,gaz ve su sektörleri.
ÜFE'de kapsanmayan sektörler: İnşaat,toptan ve perakende
ticaret, otel ve lokantalar, ulaştırma, depolama,
haberleşme,malî aracı kuruluşların faaliyetleri, eğitim,sağlık
işleri, ve sosyal hizmetler gibi ticaret ve hizmet faaliyetlerinde
yer alan sektörler.
Toptan Eşya Fiyatları Endeksi (TEFE) 23

2005 tarihine kadar kullanılmış olan Toptan Eşya

Fiyatları Endeksi (TEFE), yurtiçinde üretimi yapılan
maddelerin fiyatlarının, kısmen üreticiden kısmen de
üretim yapmayan ve toptan satışla uğraşan
aracılardan elde edilmesi ile hesaplanan,
fiyatlara,tüketiciye yansıyan vergiler ile toptancı
marjlarının dahil olduğu, karma bir fiyat endeksidir.
Endeks oranları 24

12. 2013 03. 2014 11.2014 03.2015 11.2015 11.2018

TÜFE % 7.40 % 8.39% %9.15 %7.61 %8.10 %20,79
ÜFE % 6.97 % 12.31% %10.32 %2.6 %5.25 %36,68

03.2019 06.2019 10.2019 03.2020 06.2020

TÜFE %19,71 %15.72 % 8.55 %11.86 %12.62
ÜFE % 29,64 %25.04 % 22.58 % 8.50 % 6.17

Kaynak: TUİK)
GSYİH Deflatörü 25

GSYİH deflatörü = Nominal GSYİH x 100

Reel GSYİH
Kayıt Dışı Ekonomi 26

Piyasada alınıp satılmayan, hanelerde

gerçekleştirilen bazı üretimler, tarım kesiminde
bazı faaliyetler, vergi ve sosyal güvenlik
kayıtlarında görülmeyen faaliyetler kayıt dışı
ekonomiyi oluşturur.
Kayıt Dışı Ekonomi 27

• Kayıt dışı ekonomi, yer altı ekonomisi, illegal ekonomi, kara

ekonomi, resmi olmayan ekonomi, gizli ekonomi, düzensiz ekonomi,
marjinal ekonomi, kayıp ekonomi, karaborsa ekonomisi,
gözlenemeyen ekonomi, nakit ekonomisi, paralel ekonomi,
enformel ekonomi, vergi dışı ekonomi gibi adlarla benzer
anlamlara gelen kavramdır.
• Gayri safi Milli Hasıla hesaplarını elde etmede kullanılamayan gelir
yaratıcı ekonomik faaliyetlerdir.
• Belgeye hiç bağlanmamış yada içeriği gerçeği yansıtmayan
belgelerle gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlerin, devletin bilgisi
dışına taşınmasıdır.
Kayıt Dışı Ekonomi’nin unsurları 28

• Kayıt dışı ekonomi, gelir elde edenler açısından üç grupta

toplanabilir
• I. Yeraltı Ekonomisi ( Yasadışı Faaliyetler)
• II. Yarı Kayıtlı Ekonomi (Beyan dışı Ekonomi)
• III. Kayıtlara Hiç Girmeyen Ekonomi (Enformel Ekonomi)
• Üç unsurun ortak özelliği; gelir elde edenlerin, elde ettikleri gerçek
gelirlerinin bir kısmını veya tamamını kayda geçirmiyor ve bu gelirler
üzerinden de ödemesi gerekenden daha az vergi ödüyor veya hiç
vergi ödemiyor olmalarıdır.
 Kayıt Dışı Ekonominin ortaya çıkış nedenleri 29

• Mali ve ekonomik nedenler ( enflasyon, gelir dağılımı, vergi

adaleti),
• Hukuki nedenler ( Yasaların basit ve açık olmaması, sık
değişikliğe uğraması, vergi oranlarının yüksekliği, istisna ve
muafiyetler, üniter yapıdaki bozulma, defter tutma hadleri)
• İdari nedenler( Vergi idaresinin organik yapısı, teknik yapı,
personel yapısı ve denetim mekanizması)
• Sosyal nedenler(Vergi ahlakı, mükellef psikolojisi, dini ve
tarihsel nedenler)
• Siyasal nedenler ve baskı gruplarından kaynaklanan
nedenler.
Kayıt Dışı Ekonominin Ortaya Çıkış Nedenleri 30

* Verimlilik * Din faktörü

* İşletme büyüklüğü * Kayıt dışı için gelişmemiş sosyal bilinç
* Bürokrasi * Şeffaf olmayan kamu yönetimi
* Enflasyon * Nüfus hareketleri
* Ekonomik krizler * Vergi politikası
* Vergilendirme ve sosyal güvenlik katkıları
* Hukuk kurallarına uygun olmayan istihdam politikası
* Ekonomide nakit ağırlıklı çalışma (Nakit Ekonomisi)
Din faktörü-Dini hesaplama 31

• Fitre
Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından belirlenen miktardan az
olmamak üzere durumu iyi olmayan ve ihtiyaç sahiplerine
verilen, ‘Bir kişinin günlük yemek ihtiyacını karşılayabileceği
miktarda" yardım yapılmasına fitre’ denir.
• 2019 Yılı Fıtır Sadakası (Fitre) Miktarı 23 TL'dir.’

• 23 x 4 kişi = 92 TL x 30 gün = 2.760 TL (Min.asgari ücret)

 Din faktörü-Dini hesaplama 32

• Zekat
• Dinen zenginlik ölçüsü kadar mala sahip olan kişilerin, Allah rızası için ihtiyaç
sahiplerine maddi yardımda bulunmasına zekat denir.
• Akıllı, ergenlik çağına gelen, borcu olmayan, nisap miktarı mala sahip olan
her hür Müslüman zekat vermek durumundadır.
• Zenginlik göstergesi olan yeni bir mal alındığında ise bir yıl sonar, mallarının
kırkta birini (1/40) zekat olarak vermek zorundadır.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Din Yüksek Kurulu, vatandaşlardan gelen sorular
üzerine müslümanların zekatlarını taksitle de verebileceklerini açıkladı.
Din faktörü-Dini hesaplama 33
• Nisap
• 80 gram veya daha fazla altın, 560 gram veya fazlası gümüş,
80 gram altın miktarına eşit para, parayla aynı ölçüde ticaret
malları, 40 taneden fazla koyun ve keçi, 30 ve fazlası sığır ve
manda, 5 ve fazlası devesi olan zekat vermek zorundadır.
Bir yıl önce elde edilen varlıklar için, varlığın 1/40’ı
Nisap asli ihtiyaçlar çıktıktan sonra elde edilen mal miktarı
Nisap 80,18 gr 1gr altın= 240 TL
(80,18 x 240 = 19.243 TL) ayrılır üstü zekat olarak verilir.
Yaklaşık %2,5
Kurumlar vergisi 2013 yılında %20, 2018’den itibaren %22
Vergi zekat yerine geçer mi? (Diyanet İşleri 34
Başkanlığına sorulan soru)
• Vergi, kamu giderlerini karşılamak üzere devletin tek yanlı olarak
ve vergi koyma yetkisine dayanarak, kişi ve işletmelerin gelir ve
mallarından aldığı paralardır.
• Günümüzde devlet tarafından çeşitli adlarla alınan vergilerde, -
zekâttın verileceği sekiz sınıf gibi- bir ‘harcama alanı” sınırlaması
yapılmadığı için, verginin zekâttan sayılmaması gerekir.
• Bu yüzden mümin vergi olarak verdiği meblağı, zekâtından
düşemez.
• Ancak zekât veriyorum diye vergi vermeme hakkı da söz konusu
olmaz. Çünkü her devirde İslâm toplumlarında devlet, kamu
harcamaları için zekâtın dışında başka adlarla örfî vergiler almıştır.
 35

• OECD ülkelerinden oluşan 110 ülkede kayıt dışı

ekonominin tahmini büyüklüğünü belirlemiştir.
• 2000 yılında
• Gelişmekte olan ülkeler %41
• Geçiş ekonomilerinde %38
• OECD ülkelerinde %18 olarak
• Türkiye %32,1
 36

• Hanehalkı işgücü anketi sonuçlarına göre, (2007 Aralık)

• Toplam istihdam 20.443.000
• Kayıt dışı istihdam 8.868.000 (%43.4) - 2006 Aralık( %47,1)

• Ekonomik faaliyetler açısından;

• Hizmet sektörünün %49,5 ile birinci sırada yer alıyor.
• Tarım, sanayi ve inşaat sektörleri takip ediyor.
Kaynak: MB.Gelir İdaresi Başkanlığı
Milli Gelir tanımları 37

• Safi Yurtiçi Hasıla (SYİH) = GSYİH -

Amortismanlar
• Yurtiçi Gelir (YİG) = SYİH - Dolaylı vergiler
• Milli Gelir = Yurtiçi gelir + Dış alem faktör gelir
gider farkı
 38

Gelir
Kurumlar vergisi
Kişisel Gelir Transfer Harcamaları
Şirketlerin dağıtılmayan karları
Sübvansiyonlar
Sosyal Ödenekler
Kamu borçlanma faizleri
 39

• Harcanabilir Gelir = Kişisel Gelir - Doğrudan Vergiler

• Kişi Başına Düşen Milli Gelir = GSYİH / Ülke Nüfusu
• 2013 yılında kişi başına gayri safi yurtiçi hasıla
• Cari fiyatlarla 20.500 TL
• ABD $ cinsinden 10.782 $
• 2018 yılında 2013 yılına göre %23 azalmayla 45.463 TL ve
9.693$
Dünya borsalarının büyüklüğü küresel gelire yaklaştı
40
(06.08.2019)
 GSMH (Nominal) Sıralaması (2020 Tahmini) Kaynak: IMF

GSMH (Nominal) (milyar of $) Kişi başına düşen gelir 41

Ülke Dünya GSMF toplamı (Nominal) ($) Kıta

2019: 86.59 2020. 90.520 (tahmini)

2019 Sıra 2020 Sıra Payı fark 2020 2020 Rank

ABD 21,439.45 1 22,321.76 1 24.7 % - 2.00 67,427 7 K.Amerika

Çin 14,140.16 2 15,269.94 2 16.9 % 7052 6.00 10,873 69 Asya

Japonya 5,154.48 3 5,413.05 3 5.98 % 9857 0.70 43,043 22 Asya

Almanya 3,863.34 4 3,982.24 4 4.40 % 1431 1.10 47,992 17 Avrupa

Hindistan 2,935.57 5 3,202.18 5 3.54 % 780 5.80 2,338 144 Asya

Avrupa
Fransa 2,707.07 7 2,771.62 6 3.06 % 431 1.26 42,644 23

Avrupa
Birleşik Krallık 2,743.59 6 2,716.53 7 3.00 % 55.1 1.45 40,392 25

Avrupa
Italya 1,988.64 8 2,013.67 8 2.22 % 703 0.54 33,431 27

Brezilya 1,847.02 9 1,893.01 9 2.09 % 121 2.20 8,956 80 G. Amerika

K.Amerika
Kanada 1,730.91 10 1,812.46 10 2.00 % 80.6 1.80 47,931 19

Avrupa
Rusya 1,637.89 11 1,657.54 11 1.83 % 155 1.87 11,305 68

G.Kore 1,629.53 12 1,626.55 12 1.80 % 31.0 2.22 31,246 31 Asya

Avrupa
İspanya 1,397.87 13 1,440.40 13 1.59 % 186 1.60 30,734 32

Avustralya 1,376.26 14 1,375.45 14 1.52 % 65.0 2.26 52,952 12 Okyanusya

Meksika 1,274.18 15 1,322.49 15 1.46 % 53.0 1.00 10,406 70 K.Amerika

Endonezya 1,111.71 16 1,204.83 16 1.33 % 118 5.07 4,465 114 Asya

Avrupa
Hollanda 902.36 17 930.99 17 1.03 % 274 1.64 53,873 11

Avrupa
Türkiye 743.71 19 813.81 18 0.899 % 117 2.99 9,684 75

Suudi Arabistan 779.29 18 783.34 19 0.865 % 30.5 1.90 22,533 43 Asya

Avrupa
İsviçre 715.36 20 749.42 20 0.828 % 33.9 1.26 86,674 2
 42
Kişi başına milli gelirler($) (180 ülke içinde 2018)
• Lüksemburg 1.sırada: 114.234
• İsviçre 2.sırada: 82,950
• Norveç 3. sırada: 81. 807$
• Katar 6.sırada: 70,780$
• ABD 8.sırada: 62,606$
• Danimarka 9. sırada: 60.596 $
• İsveç 11. sırada: 54.112 $
• Finlandiya 14. sırada: 49.960 $
• Almanya16.sırada:48,264$
• Çin67.sırada:9,608$
• Türkiye 68.sırada : 9.311 $