Professional Documents
Culture Documents
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ PDF
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ PDF
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
J.-M. ΖΕΜΒ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
ΜΕΣΑ ΆΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Έπιμέί.Fιrι.
; - Πρόλογος: ΒΑΣ. Α. ΚΥΡΚΟΥ
Μετάφραση: ΑΓΓΕΛΑ ΒΕΡΥΚΟΚΑΚΗ - ΑΡΤΕΜΗ
ΣελΙς
ΠΡ Ο Λ Ο Γ Ο Σ (Ε. τ.Ε. ) . .......................... 13
Η ΑΝ Α Β Λ Η Θ Ε /Σ Α Δ /Κ Η ................... 23
Ή φυγή άπό τήν 'Αθήνα . ........ .................. 23
Ή Δ ιαθήκη .................................... ... 29
ΟΙΚληρονόμοι.. .................................. 33
Τό πρόσωπο τού Ίανού ........................... 39
Ή άκμή τής άπικής Φ ιλο σοφίας ...... ............
. 47
Α Π Ο Π Ο γ; ............................... ;..... 49
Μ ύθος, θρύλος, καΙ ποίηση.. ...................... 51
ΟΙ προγενέ στεροι φιλόσοφοι . ..................... 57
Ό Πλάτων........................................ 65
'Αλέξανδρος .............................. ......
. 73
ΟΙ πέντε αΙσθή σεις.. ........... ............. ...... 81
Ή έμπειρία . ....... ............ ................... 85
Ή σκέψη......................................... 89
Ή έννοια......................................... 95
Ή κρί ση.......................................... 99
Ή άρχή τής άντιφά σεως. .......................... 103
Π ΩΣ;............................................ 109
Τυπική Λ ογική ....... ...........................
. . 109
ΟΙ κατηγορίες .................................... 113
Ή πρότα ση (κρί ση). ............... ....... ......... 117
Ό συλλογι σμός.. .............. ................... 121
Ή γλώσ σα. . .. ................. ...... . ............ 127
Ή πλάνη ......................................... 135
Ή έρευνα ................... ................ .... . 141
Ό Ά σκληπιάδης .................................
. 147
ΤΙ;. .... .. .......................................
. 153
Ή αΙτιότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Ή πολύμορφη φύ ση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Ή ένάρετη ζωή ................................... 173
Ή εύτυχι σμένη συμΒίω ση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Ή τραΥωδ{α . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Ή προ σευχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
ΓΙ Α Π ΟΙ Ο ΣΚ Ο Π Ο; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
XPONOΛOΓlKO ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 215
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 219
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
13
κτηρίζει δ λα τά εργα τ ού φιλοσόφου καί γίνεται εμφανέστερη,
μ όλις άρχίζει τήν ερευνα ενός προβλήματος.
'Όπως είναι γνωστό ό Άριστοτέλης κάλυψε μ έ τήν ερευ
νά τ ου σχεδόν δλους τούς τ ομείς τού επιστητού. Σέ πολλές
μάλιστα περιπτώσεις προχώρησε άποφασιστικά πολύ πέρα
άπό τά επι στημονικά δεδομένα τής εποχής τ ου μέ προσωπικές
ερευνες η μέ τή δική τ ου κ αθοδήγηση καί ε πο πτεία. Αύτό
άφορά κ υρί ως τά βιολογικά κ αί τά λογικά προβλήμ ατα. Σέ όλ
λο υς τ ομείς ό Σταγιρίτης φιλόσοφος συστηματοποίησε καί με
θόδευσε δ,τι είχε κ ατακτήσει ως τότε ό ερευνητικό<;καί φιλο
σ ο φικός ν ούς τών 'Ελλήνων' κι αυτό βέβαια άπό τήν αποψη
τής ε πισ τήμης συνιστα επίσης πρόοδο εξίσου μ εγάλη καί άπο
φασιστική ' γιατί άκριβώς χαρακτηριστικό τής επιστήμης καί
τής όρθής γνώσης είναι τό σύστημα καί ή μέθοδος. Μ' αύτούς
τ ούς δύο «τρόπους» ή γν(�ση γίνεται διδακτή, άπ οκτ α δηλαδή
κοινωνικό χαρακτήρα καί διανθρωπίζεται. Ή μεγάλη καί
ά ναμ φισβήτητη πλατωνική κλη ρονομία εξάλλου εί ναι σέ όλό
κληρη τή σκέψη τ ού φιλοσόφου φανερή. 'Εξίσου δμως φανε
ρή είναι καί ή αυτ ονομία τ ού στοχασμού του. Ό Πλάτων
ά σφαλώς ύπήρξε ή φιλοσοφική διάνοια πού "π υ Ρ ο δ ό τ η -
20
δευτικό-φιλόλογο μπορούμε βάσιμα νά ίOXUΡlOθούμε πώς
βιβλlOγραφικά μέ τό βιβλίο τούτο θά εχει στά χέρια του μιά
σχετικά πλήρη ενημέρωση γιά τόν Άριστοτέλη. Παράλληλα
δίνουμε καί γιά τόν .. εiδικό μιά έλληνική βιβλιογραφία γιά
τόν Άριστοτέλη Ιαυτοτελεϊς εργασίες καί αρθραΙ καί μιά επι
λογή μεταφράσεων. Φυσικά επιλογή εγινε καί στήν ξένη καί
στήν έλληνική βιβλlOγραφία. Γιά τήν εξαντλητική βιβλlOγρα
φική ενημέρωση στόν ΆΡlOτοτέλη δέν φτάνουν σίγουρα οϋτε
δύο τόμοι' 000 γιά τήν έλληνική βιβλlOγραφία καί είδικά γιά
τίς μεταφράσεις πού κυκλοφορούν, βρίσκεται κανείς σέ δύσκο
λη θέση: ή άναφορά τους θά παραπλανούσε τόν άναγνώστη.
Άναγκαστικά, λοιπόν, εγινε μιά επιλογή, καί πάλι όμως τά
πράγματα, εEι-u άπό λίγες εξαιρέσεις, εξακολουθούν νά είναι
άπελπιστικά. Δέν είναι ωρα τώρα, ουτε 6 κατάλληλος χώρος,
νά πούμε, τί χρειάζεται γιά νά δούμε τά εργα τού ΆΡlOτοτέλη
μεταφρασμένα σωστά στά νέα έλληνικά. Τό βιβλίο αύτό tJέλει
νά προσφέρει στόν Έλληνα άναγνώστη μιά πρώτη έπαφΙ1 μέ
τήν προσωπικότητα καί τό φιλοσοφικό στοχασμό τού ΆρlOΤΟ
τέλη. 'Από κεϊ καί πέρα ό δρόμος γίνεται δύσκολος άλλά καί
γοητευτικός.
ΒΑΣ. Α. KYPK()�
21
Η ΑΝΑΒΛΗΘΕΙΣΑ ΔΙΚΗ
23
όδεια τά ταμεία, άλλά μέ τό δοκιμασμένο συνδυασμό τού βαρέος
ίππικού καί τής λοξής, κατάφρακτης φάλαγγας ' στίς άποσκευές
του είχε ενα άντίτυπο τής"' 1λιάδας » μέ ίδιόχειρες παρατηρήσεις
τού Άριστοτέλη.
"Αν καί οί 'Έλληνες πού κατοικούσαν νοτιότερα άπό τόν 'Ό
λυ μπο δέν μπορούσαν "νά πάρουν ούτε ενα σκλάβο τής προκο
πής άπ' αύτήν τήν περιοχή , άπ' αύτή τή μακεδονική πανούκλα»,
όπως τούς ελεγε γιά νά τούς κολακέψει ό Δημοσθένης, είχαν
άναγκαστεί όμως ν' άποδεχτούν ενα Μακεδόνα άφέντη καί προ
στάτη . 'Όταν στή Βαβυλώνα χρειάστηκε νά άποδοθούν στό νέο
κυ ρίαρχο άνατολίτικες τιμές σύμφωνα μέ τήν περσική έθιμοτυ
πία, άρκετοί άπ' αί:τούς τούς 'Έλληνες ταπεινώθηκαν ως τό ση
μείο νά γίνουν αύλικοί. Άνάμεσα σ' αύτούς δμως πού δέν ήταν
πρόθυμοι νά έγκαταλι::ί ψουν τήν περηφάνεια καί τήν άξιοπρέπεια
τού έλεύθερου 'Έλληνα καί πού άντιστέκονταν σ' αύτά τά νέα
εθιμα καί στήν πολιτική τους σημασία, ήταν καί ό βασιλικός χρο
νικογράφος, άνηψ ιός τού Άριστοτέλη καί έκπρόσωπός του aτή
βασιλική αύλή , ό Καλλισθένης, πού πλήρωσε μέ τή ζωή του τήν
τόλμη καί τίς προθέσεις του . Ή έπιτυχία συχνά διαφθείρει ΤQύς
νεαρούς στρατηγούς. Ώστόσο ό Άλέξανδρος δέν άρνήθηκε ποτέ
τήν έλληνική καταγωγή του , αν καί διακήρυξε τή θε'ίκή του προ
έλε υση στήν αίγυπτιακή όαση Σίβα καί ενα χρόνο πρίν άπό τό
θάνατό του άπαίτησε τήν έπικύρωση τής ενταξής του στό πάνθεο
τών Έλλήνων. Μ ετά άπό μιά μάχη στόν ' Ινδό ποταμό, πού στοίχι
σε στόν άντίπαλό του 200 έλέφαντες, ό Άλέξανδρος στέναξε:
,,"Ω Άθηναίοι, πόσα βάσανα τραβάω γιά νά κερδίσω τόν επαινό
σας » ,-
Ό Άριστοτέλης δέν ύποστήριζε τήν πολιτική τής "Μ εγάλης
δ υνάμεως » καί τήν έξισωτική πολιτική τού Άλεξάνδρου ' σύμφω
να μέ τή δική του πεποίθηση ή ελλειψη μέτρου είναι κακό εδαφος
γιά νά χτίσει κανείς. Παρ� δλα αύτά θεωρείται εύνοούμενος τού
μακεδονικού βασιλικού οϊκου . Μήπως ό Άλέξανδρος δέν έπέτρε
ψε νά ξαναχτίσου ν τά Στάγιρα, τήν πατρίδα τού δασκάλου του ,
π ο ύ τήν είχαν καταστρέψει τά στρατεύ ματα τού Φίλιππου στόν
πόλεμο μέ τή Χαλκιδική ; Πολλοί ζηλόφθονοι καί ταπεινωμένοι
24
Άθηναίοι θέλο ύ ν τώρα νά σύρουν σέ δίκη αύτόν τό μέτοικο, πού
δέν εχει πολιτικά δικαιώματα. Εύπρόσδεκτους βοηθούς βρίσκουν
στούς συντηρητικούς κύκλους, πού άπό τή χρυσή έποχή τού Πε
ρικλή , βλέπουν σάν κίνδυνο, έσωτερικό κι έξωτερικό, τήν έλληνι
κή άνοχή στά θρησκευτικά πράγματα καί άντιδρούν σέ κάθε προ
σπάθεια διαφωτισμού . Ό Άναξαγόρας, πού πρίν άπό εναν αίώνα
είχε φέρει τή φιλοσοφία στήν ' Αθήνα, έξορίστη κε. Μ ιά γενιά άρ
γότερα ό Σωκράτης είχε κι αύτός κατηγορηθεί γιά άθεία. Δέν
βρήκε όμως κανένα σημαντικό ύποστηρικτή άνάμεσα στούς δικα
στές του καί άναγκάστηκε νά πιεί τό κώνειο. Καταδιώχθηκε άκό
μα καί ό λαμπρός ύπέρμαχος τής όρθοεπείας, ό Πρωταγόρας:
Μ έ άπόφαση τού δικαστηρίου κάηκε τό βιβλίο του πού αρχιζε μέ
τά λόγια : ,'-0 ανθρωπος είναι τό μέτρο όλων τών πραγμάτων »:'
Ό ' Αριστοτέλης όμως οϋτε συμμεριζόταν τίς άπόψεις τού
Π ρωταγόρα οϋτε δίδασκε τίς θεωρίες του ' αύτός ποτέ δέν είχε ύ
ποστηρίξει ότι « δέν μπορούσε νά πεί αν ύπάρχουν θεοί καί πώς
είναι. » ' " Δέν ήταν εϋ κολο νά κατηγορήσει κανείς γιά άθεία τόν
πιό βαθυστόχαστο άπ' όλους τούς 'Έλληνες Θεολόγους. Περισ
σότερες πιθανότητες είχε μιά καταγγελία γιά βλασφημία, καθώς
δέν ελειπε άπό τό «σώμα τού έγκλήματος» ή πολιτική χροιά. Πρό
κειται γιά τόν συγκινητικό ϋμνο στήν άρετή πού είχε συνθέσει
πρίν άπό χρόνια ό Άριστοτέλης γιά νά τιμήσει τόν φίλο καί προ
στάτη του Έρμία, πού τόν είχε σταυρώσει ό Πέρσης σατράπης
Μ έ ντωρ . Αύτός ό Έρμίας ύποστήριξε ένεργητικά καί εξυπνα τίς
πολιτικές διεκδικήσεις τού Φίλιππου Β' τής Μακεδονίας. Μέ τήν
σώπους τής Σοφιστικής, ήταν ό εΙσηγητής τής όρθοεπείας, δηλ. τού όρθώς 6-
μιλείν: Π6. Πλάτ., Φαιδρ. 267 c. ΟΚ 11 262,5 (Σ.τ.Ε.).
•• Τήν περίφημη αυτή γνώμη τού μεγάλου σοφιστή γνωρίζουμε εμμεσα άπό
τόν Πλάτωνα: Θεαίτ. 151 e: φησί γάρ (δηλ. 6 Πρωταγόρας) πάντων χρημά
των μέτρον δνθρωπον εΙναι, τών μέν δντων ώς έστι, τών δέ μήν δντων ώς
ούκ έοτιν(6 Πρωταγόρας δηλ. λέγει δτι μέτρο δλων τών πραγμάτων εΙναι 6
άνθρωπος, γιά δσα εΙναι δτι εΙναι, γιά δσα δέν εΙναι δτι δέν εΙναι). (Σ.τ.Ε.) .
••• DK. 11 265,7: περΙ μέν θεών ούκ έχω εΙδέναι, οΟθ' ώς εΙσΙν ούθ' ώς ούκ
ε/σίν· ούθ' όποίοΙ τινες Ιδέαν· πολλά γάρ τό κωλύοντα εΙδέναι it τ' όδηλό
της καί Βραχύς ό Βίος τού όνθρώπου (γιά τούς θεούς δέν μπορώ νά ξέρω
ούτε δτι ύπάρχουν ούτε δτι δέν ύπάρχουν, ούτε καί μέ τί μο.ιάζουν, γιατί πολ
λά εΙναι τά έμπόδια γιά νά τούς γνωρίσουμε, κι άκόμα γιατί τά ίδια τά πράγ
ματα ε Ιναι άσαφή καί ή ζωή τών άνθρώπων σύντομη). (Σ.τ.Ε.).
25
ό θλια λογική πού ή Άθήνα είχε ηδη πολλές φορές έπιδείξει στόν
όνταγωνισμό της μέ έλληνικές πόλεις, ό έχθρός τού έχθρού, δηλ.
ό Άρταξέρξης Γ 'Ώχος, ό έχθρός τών έλληνικών όποικιών της Μι
κρός Άσίας καί τού μακεδονικού βασιλείου , αρχισε τώρα νά έξυ
μνείται σάν έπιφανής φίλος της Άθήνας, ένώ ό Έρμίας, πού ή ό
νηψ ιά καί θετή κόρη του Πυθιάς ήταν ή πρώτη γυναίκα τού Ά
ρ ιστοτέλη , όνακηρύχτηκε ϋποπτος, όκόμα καί προδότης. Σ' αύτόν
τόν έξυπνο καί έντιμο μαικήνα, πού πρίν όπό τήν τρομερή του έ
κτέλεση μήνυσε στούς φίλους του δτι «δέν έκανε τίποτε ανάξιο η
άνάρμοστο στή φιλοσοφία», ό Άριστοτέλης έστησε τό ακόλουθο
λογοτεχνικό μνημείο :
, Αρετή, τού ανθρώπου πολύμοχθο απόκτημα,
θήραμα τής ζωης ακριΟό,
γιά σένα, κόρη, αν πεθάνει κανείς,
ζηλευτή στήν Έλλάδα ή μοίρα του θάναι'
καί μύριους, ακατάπαυστους κόπους γιά σένα αψηφούν.
Τέτοια στό νού μας Οάζεις αθάνατη όρμή
κι απ' τό χρυσάφι πιό καλή
κι απ' τούς γονιούς κι από τή γλύκα τού ϋπνου.
Γιά χάρη σου κι ό Ήρακλης, ό γιός τού Δία,
καί οΙ γιοί της Λήδας
οάσανα τράοηξαν πολλά καί πάθη
τή δική σου θηρεύοντας δύναμη.
Ό Άχιλλέας κι ό Αίαντας στόν 'Άδη κατεδήκαν
γιά τό δικό σου πόθο'
γιά τή δική σου τή γλυκειά μορφή
καί τού Άταρνέα ό δλαστός
τού ηλιου τό φώς δέν ξαναδλέπει'
μά γιά τά εργα του θά μείνει ξακουστός
καί οΙ Μούσες, της Μνημοσύνης κόρες,
αθάνατη τή δόξα του θά κάνουν,
αυτές πού τού Ξένιου Δία τό σέοας μεγαλύνουν
καί της πιστής φιλίας τό δώρο. 1
Ό Άριστοτέλης, ώς έρευνητής καί δάσκαλος είχε τήν ύπο
στήριξη τής κοινής γνώμης. Στούς Άθηναίους είναι πολύ γνωστή
ή λεπτή μορφή τού προσεκτικά ντυμένου έξηντάχρονου φιλοσό
φ ο υ . Άγαπούσαν τόν άπλό κι δμως πνευματικό τρόπο μέ τόν ό
ποίο κάνει έρωτήσεις στούς τεχνίτες, στούς χωρικούς καί στούς
ψαράδες. Παρόλο πού δέν πιστεύει καί πολύ στίς φανταστικές
26
τους ίστορίες, ποτέ δέν μοιάζει άλαζονική ή σκωπτική, πι κρή εκ
φραση πού παίρνουν τά χείλη του.
. περ. 3()()
Άλέξανδρος ό Μέγας. Βασιλιάς τιίς Μαλ'εδονiα-. Άττικό τετράδραχμο
π.Χ.
27
Η ΔΙΑ ΘΗΚΗ
29
νεύει πιό εντονα καί πιό άνθρώπινα τήν παρουσία τού άνθρώπου,
πού ό Μωϋσής Μαιμονίδης καί οί σχολαστικοί πού έπηρεάζονταν
άπ ' αύτόν ό ν ό μαζαν «ήγεμόνα τών φιλοσόφων ,, :
Είθε τά πράγματα νά πάνε καλά. Στήν περίπτωση δμως πού θά
συμοεί κάτι, εγώ, ό Άριστοτέλης, αφήνω τήν ακόλουθη Διαθήκη. 'Ε
κτελεστή τής Διαθήκης γιά δλα τά ύπάρχοντά μου καί γιά καθένα απ'
αυτά όρίζω τόν Άντίπατρο. 'Έως δτου ό Νικάνωρ (ενηλικιωθεί) καί
αναλάοει τή διαχείρηση τής περιουσίας μου, νά εχει τή φροντίδα τών
παιδιών, τής Έρπυλλίδας καί τών περιουσιακών στοιχείων πού αφή
νω ό Άριστομένης, ό Τίμαρχος, ό 'Ίππαρχος, ό Διοτέλης καί ό Θεό
φραστος, εφόσον αυτός επιθυμεί καί μπορεί νά αναλάΟει. 'Όταν ή κό
ρη μου ερθει σέ ήλικία γάμου, νά τή δώσουν ώς γυναίκα στό Νικάνο
ρα· άν δμως συμοεί κάτι στό κορίτσι δ μή γένοιτο καί εύχομαι νά μή
συμοεί - πρίν νά παντρευτεί ή μετά τό γάμο της, καί πρίν ακόμη κά
νουν παιδιά, ό Νικάνωρ νά έχει τήν κυριότητα καί τού παιδιού καί δ
λων τών άλλων, γιά νά τά διαχειρίζεται δπως αξίζει σ' αότόν καί σ' ε
μάς. 'Επιπλέον ό Νικάνωρ νά φροντίζει καί γιά τό κορίτσι καί γιά τό
αγόρι τό Νικόμαχο, δπως νομίζει καλύτερα γιά τό συμφέρον τους,
σάν νά ήταν πατέρας καί αδελφός τους. "Αν δμως πρίν συμοεί κάτι
στόν Νικάνορα - δ μή γένοιτο -, δηλαδή είτε πρίν παντρευτεί τό
κορίτσι είτε μετά, καί πρίν ακόμα γεννήσουν παιδιά, (στήν περίπτωση
αυτή) δ,τι όρίσει εκείνος αυτό νά Ισχύσει. 'Εάν ό Θεόφραστος θέλει
νά πάρει μαζί του τό κορίτσι, νά Ισχύσου\" δσα είπα γιά τόν Νικάνο
ρα, διαφορετικά δσους δρισα επιτρόπους τής Διαθήκης μαζί μέ τόν
Άντίπατρο νά διαχειρισθούν τά σχετικά μέ τό κορίτσι καί μέ τό αγό
ρι, δπως αυτοί νομίζουν καλύτερα. ΟΙ επίτροποι καί ό Νικάνωρ, γιά
χάρη τής μνήμης μου, νά φροντίζουν καί γιά τήν Έρπυλλίδα, γιατί
μού φέρθηκε πάρα πολύ καλά, γιά δσα προολήματα εχει καί κυρίως
άν θελήσει νά παντρευτεί, (νά φροντίσουν) νά μήν παντρευτεί εναν α
νάξιο τού όνόματός μας. Άκόμη νά τής δώσουν επιπλέον αύτών πo�
τής άφησα πρίν καί ενα αργυρό τάλαντο από τήν περιουσία πού αφή
νω καί τρείς ύπηρέτριες, άν θέλει, καθώς καί τήν ύπηρέτρια πού εχει
ήδη καί τόν ύπηρέτη τόν Πυρραίο. Στήν περίπτωση πού θέλει (ή Έρ
πυλλίς) νά κατοικήσει aτή Χαλκίδα, νά πάρει τόν ξενώνα πού είναι
κοντά στόν κήπο, άν δμως θέλει νά μείνει στά Στάγιρα, . νά πάρει τό
πατρικό μου σπίτι. 'Όποιο από τά δύο σπίτια θελήσει,οΙ επίτροποι ύ
ποχρεούνται νά τό επιπλώσουν μέ έπιπλα πού νομίζουν αύτοί πώς εί
ναι κατάλληλα καί ή Έρπυλλίς θεωρεί δτι τήν Ικανοποιούν. Ό Νικά
νωρ επιπλέον νά φροντίσει καί γιά τό μικρό αγόρι τό Μύρμηκα, ωστε
30
νά έπιτροπεύσει, σπως αξίζει σέ μάς τούς ϊδιους, τήν περιουσία του
μαζί μ' αυτά πού εχουμε πάρει απ' αότόν. Ή ΆμΌρακίς νά γίνει έλεύ
θερη καί σταν παντρευτεί ή κόρη μου νά τής δώσουν πεντακόσιες
δραχμές καί τήν ύπηρέτρια πού εχει. Νά δώσουν ακόμη στό Θαλή, έ
κτός από τήν ύπηρέτρια πού αγόρασε καί εχει, χίλιες δραχμές καί μία
ακόμη ύπηρέτρια. Καί στό Σίμωνα, χωριστά από τά χρήματα πού τού
δόθηκαν πρίν γιά ν' αγοράσει εναν άλλον ύπηρέτη, η νά τού αγορά
σουν ενα ύπηρέτη η νά τού δώσουν χρήματα αντί γι' αότό. Τόν Τύχω
να νά τόν αφήσουν έλεύθερο, σταν ή κόρη μου παντρευτεί, καθώς καί
τόν Φίλωνα καί τόν 'Ολύμπιο καί τό μικρό παιδί του. Νά μήν πωλή
σουν κανένα από τούς δούλους πού μέ ύπηρετούν, αλλά νά τούς κρα
τήσουν γιά τή χρήση τού σπιτιού. 'Όταν σμως ένηλικιωθούν τά παιδιά
μου, τότε νά τούς αφήσουν έλεύθερους κατά τήν αξία τους. Νά μερι
μνήσουν ακόμη οΙ έπίτροποι τής Διαθήκης μου οΙ ανδριάντες πού ε
χουν παραγγελθεί στό Γρυλλίωνα νά τελειώσουν καί σταν όλοκληρω
θούν νά φροντίσουν νά στηθούν στόν κατάλληλο τόπο: ό ανδριάντας
τού Νικάνωρα δηλαδή καί τού Προξένου, τόν όποίο εΙχα σκεφθεί νά
παραγγείλω, καθώς καί ό ανδριάντας τής μητέρας τού Νικάνωρα.
Καί τού 'Αριμνήστου τόν ετοιμο ηδη ανδριάντα νά φροντίσουν νά
σωθεί, γιά νά θυμίζει τή μνήμη του, έπειδή πέθανε άτεκνος. Έπίσης
καί τό άγαλμα τής μητέρας μου νά τό αφιερώσουν στή Δήμητρα στή
Νεμέα η σπου νομίσουν αυτοί. Στόν τάφο σπου θά θάψουν τό σώμα
του έκεί νά οάλουν καί τά δστά τής Πυθίας, αφού τά ξεθάψουν, σπως
άλλωστε ή ίδια ε Ιχε παραγγείλει. Τέλος ό Νικάνωρ, δταν έπιστρέψει
σώος στήν πατρίδα, νά έκπληρώσει τό τάμα πού εκανα γι' αυτόν, δη
λαδή ν' αφιερώσει λtθινα αγάλματα, τέσσερις πήχεις μεγάλα, στό Δία
Σωτήρα καί στήν 'Αθηνά Σώτειρα στά Στάγιρα 3.
Γιά τήν έρμηνεία αύτής τής μαρτυρίας θά άρκούσαν έδώ λίγα
μόνο λόγια. Ό Άντίπατρος, πού ό Άριστοτέλης τόν διορίζει έκτε
λεστή τnς τελε υταίας του έπιθ υμίας, είναι κατά κάποιο τρόπο ό
προστάτης τών Περιπατητικών καί ταυτόχρονα ό κυρίαρχος τής
Έλλάδας. Ό Άλέξανδρος τού είχε δώσει έκτεταμένες έξουσίες,
τόν είχε κάνε ι τοποτηρητή του καί άνώτατο στρατιωτικό διοικητή.
Σ' όντίθεση μέ τόν Έρμία όπό τόν Άταρνέα, ό Άντίnατρος δέν
εχει επιστη μονικές φιλοδοξίες. Ή στενή φιλία πού τόν συνδέει μέ
τόν Άριστοτέλη δέν βασίζεται σέ κοινά ένδιαφέροντα, έκτός ϊ
σως από τήν πολιτική, άλλά στήν αμο ιβαία έκτίμηση. Π ρίν ακόμα
από τό θάνατο τού Άλέξανδρου ό Άντίπατρος είχε χάσει τήν έ
ξουσία του . Ό βασιλιάς τόν είχε καλέσει στήν αύλή του γιά νά
31
μπορέσε ι νά έντάξει πιό άποτ ελεσματ ικά τήν Έλλάδα στά νέα
σχέδιά του . Τίς μέρες πού ό Άριστοτέλης έφευγε άπό τήν Άθή
να, ό φίλος του έκανε άκόμα τό δύσκολο ταξίδι του μέσα άπό τή
Μ ικρά Άσία.
' Ο Άρισ ο έλης γεμάτος εύγνωμοσύνη , θέλε ι νά γίνουν ά
τ τ
γάλματα πρός τ ιμή των γονιων το υ , πού ε ίχαν πεθάνει πρόωρα,
καί το ύ θετο ύ του πατ έρα, το ύ Πρόξενο υ . Τό γιό το ύ Πρόξενου τό
Ν ικάνωρα, τόν υ ίοθέτησε ώς μελλοντ ικό γαμπρό του · αύτός είχε
άποκτήσει έ μπιστη θέση στό στρατόπεδο το ύ Άλεξάνδρου, δπως
δείχνει ή άποστ ολή πού το ύ ε ίχε άνατεθεϊ τόν προηγούμενο χρό
νο : ήταν έκεϊνος πο ύ είχε άνακο ινώσε ι στούς 'Έλληνες τούς συγ
κεντρωμένους στούς ' Ολυμπιακούς άγωνες, δ τ ι ό κύριός του ά
παιτούσε μιά θέση καί στό έλληνικό πάνθεο. Αύτό ήταν Ι κανός
λόγος νά κάνει ένας Άριστοτέλης τάμα γιά τήν άσφαλή έπιστρο
φή το υ . Ή κόρη πού προόριζε ό Άριστοτ έλης γιά τόν Νικάνωρα, ή
Π υ θιάς, έχει τό δνομα της μη τέρας της, τη ς πρώτης γυναίκας τού
φ ιλοσόφου , πού τήν είχε γνωρίσει aτό σπίτι το ύ Έρμία. Μετά τό
θάνατό της ό Άριστοτέλης πη ρε στό σπίτι του μιά γυναίκα πού
λεγόταν Έρπυλλίς. Ή Έρπυλλίς το ύ χάρισε ένα γιό, τό Νικόμαχο.
'Ο Άρίμνηστ ος, πού πέθανε ατεκνος, ήταν ό μοναδικός άδελφός
τ ο ύ φιλοσόφο υ .
32
ΟΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΙ
33
"Ο Θεοφραστος : ο σπουδα ιο τερΟζ ίσω; μαυη τι;; lωι φιί.υ; rυιί Αμιστυτι:ι.η . . Ι ι. τι;;
δ ιαδεχτηκε το φ ιλοσοφο στή διεύθυ νση τού Λ υκειου
34
β ιβλία. Φυσικά, Μετά τά Φυσικά, Περί Ψυχής καί Ήθι κά, πού ως
τώρα τά θεωρούσαν τά καλύτερά του , μαζί μέ δλα τά αλλα, πού
εχουν τή φήμη πώς άσχολούνται μέ φυσικά πράγματα, ώστόσο
άπ' αύτά δέν μπορεί κανε ίς νά μάθει τίποτε, οϋτε γιά τά φυσικά
οϋτε γιά τά πνε υματικά πράγμα'τα, έπί πλέον κανείς μέχρι σή μερα
δέν μπόρεσε νά καταλάβει τή γνώμη του· κι ετσι πολύς πολύτιμος
χρόνος ε ύγενικων ψυχων φορτώθηκε μάταια μέ πολλή αχρηστη
έ ργασία, μελέτη καί δαπάνες. Μπορω νά πω πώς ενας. άγγειοπλά
στης ξέρει περισσότερα γιά τά φυσικά πράγματα άπό δσα γρά
φουν έκείνα τά βιβλία. Μού πονάει ή καρδιά μου πού ό καταραμέ
νος, άλλαζονικός, δόλιος είδωλολάτρης παρέσυρε μέ τά ψεύτικα
λόγια του τόσους πολλούς άπό τούς καλύτερους Χριστιανούς καί
το ύς ξεγέλασε. Ό Θεός μάς βασάνισε τόσο πολύ μέ δαύτον γιά
τίς άμαρτίες μας . . . Κανείς δέν μπορεί νά μέ κατηγορήσει δτι λέω
πολλά, Γι νά μέ κατηγορήσει δτι δέν ξέρω τίποτε. Άγαπητέ φίλε,
ξέρω καλά τί λέω. Ό Άριστοτέλης μού είναι τόσο γνωστός δσο
καί σέ σένα καί στούς όμοίους σου . Κι έγώ τόν διάβασα καί τόν α
κουσα μέ περισσότερη κατανόηση άπ' δ,ΤΙ τόν 'Άγιο Θωμά η τόν
Σκότους. Γι' αύτό μπορω νά καυχιέμαι χωρίς άλαζονεία καί, αν
χρε ιαστεί, μπορω νά τό άποδείξω. Δέν μ' ένδιαφέρει αν τόσες έ
κατοντάδες χρόνια τόσο πολλή ύψηλή νόηση καταναλώθηκε μέ
δαύτον. Δέν μέ ένοχλούν καθόλου τέτοιες άντιρρήσεις, πού προ
βάλλουν μερικοί. Γιατί είναι φανερό δτι καί αλλες πλάνες εχουν
παραμείνει γιά πολλο ύς αίωνες στόν κόσμο καί στά πανεπιστή
μια » .
Πάνω άπό χίλια χρόνια πρίν έγείρει αύτήν τήν άπαίτηση ό ό
παδός τού Αύγουστίνου Λούθηρος, ό 'ίδιος ό Αύγουστίνος διάβα
ζε τόν ,, 'Ορτένσιο » , δπου ό Κικέρων άπολαμβάνει τίς βασικές
σκέψεις τού νεαρού Άριστοτέλη , δπως τίς βρίσκουμε τόν " Προ
τρεπτικό» πού μόνο άποσπάσματά του εχουν διασωθει, κι εγραφε
στά ,, 'Απομνημονεύ ματά» του ( 1 1 1 , 4,7) : "Αύτό τό βιβλίο αλλαξε τή
σκέψη μου κι εστρεψε τήν προσευχή μου σέ Σένα, Κύριε ' εδωσε
μιά αλλη κατεύθυνση στίς έπιθυμίες καί τούς πόθους μου . Χωρίς
άξία μού φάνηκε ξαφνικά κάθε μάταιη έλπίδα · μέ άπίστευτη φλό
γα στήν καρδιά πόθησα τήν άθάνατη σοφία καί δρμησα νά γυρίσω
σέ Σένα » .
'Όταν ό Γκασσέντι (βλ. χρονολογικό πίνακα) άμφισβήτησε τή
θεωρία των τεσσάρων στοιχείων, ενας «δόκτωρ» τού άπάντησε ά
γανακτισμένος δτι δέν έπιτρεπόταν νά άνοίξει κανείς συζήτηση
35
μέ κάποιον πού δέν άναγνώριζε τίς άρχές (τής άριστοτελικής φι
λοσοφίας) . Ό Γκασσέντι προσπάθησε μάταια νά ύπενθυμίσει μιάν
αλλη άρχή , ότι δηλαδή κανένας σοφός δέν πέφτει άπό τόν ούρα
νό : Τριανταδύο χρόνια μετά τό θάνατό του ή Σορβόννη άνανέ.:ι.Jσε
τήν άπαγόρευση τής άπόκλισης άπό τίς άριστοτελικές θεωρίες .
Ό Μολιέρος είχε πάρει στό ψιλό τούς περιπατητικούς : « Δίκιο δέν
εχει κανείς, μέ έξαίρεση έμας καί τούς φίλους μας ". Στήν ίστορία
του τού 170υ αίώνα ό Βολταίρος εύχαριστούσε ενα φιλόσοφο γιά
τόν όποίο ποτέ μέχρι τότε δέν τού είχε ξεφύγει επαινος , τόν Ντε
κάρτ , γιά τό ότι μέ τό δικό του φάντασμα, πού ήταν άνίκανο νά έ
πιβιώσει , είχε τουλάχιστον νικήσει όριστικά τό άριστοτελικό φάν
τασμα .
36
σμα : '' ' 0 Άριστοτέλης ή ταν πάρα πολύ καί ταυτόχρονα πάρα πο
λύ λίγο φιλόσοφος ! » .
37
ΤΟ Π ΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΙΑΝΟ Υ
40
παραστάσεις, ενώ δταν είμαστε ξυπνητοί είναι αληθινά. Διότι δέδαια
ό ϋπνος από τήν εγρήγορση δέν διαφέρει σέ τίποτε άλλο εκτός από τό
δτι ή ψυχή στήν εγρήγορση συχνά δρίσκεται στήν αλήθεια, ενώ στόν
ϋπνο πάντοτε βρίσκεται σέ πλάνη, δηλαδή τό περιεχόμενο τών όνεί
ρων εΙναι δλωσδιόλου απάτη καί πλάνη .
Έπίσης τό γεγονός δτι οΙ περισσότεροι άνθρωποι αποφεύγουν τό
θάνατο εΙναι απόδειξη δτι ή ψυχή αγαπά τή γνώση. Ή ψυχή αποφεύ
γει δσα δέν ξέρει, δηλαδή δ,τι εΙναι σκοτεινό καί ακαθόριστο, ενώ
από τη φύση της επιδιώκει τά σαφή καί δσα μπορούν νά γίνουν γνω
4
στά.
' Ως άντίθετο παράδειγμα θά χρησιμεύσει ή άρχή του βιβλίου
γιά τήν άπόδειξη, ένώ πρέπει νά σημειωθεϊ δτι ό Λούθηρος, πού
αρχισε τή διδακτική του δραστηριότητα τό 1 508 μ' ενα μάθημα
γιά τά Ήθι κά Νι κομάχε ια, δέν άπορρίπτει δλα τά εργα του Άρι
στοτέλη, άλλά συνιστά στά πανεπιστήμια νά διδάσκουν τά μεθο
δ ικά β ιβλία , στά όποϊα άνήκουν καί τά 'Αναλυτι κά: «Θά εβλεπα μέ
ε ύχαρίστηση τά β ιβλία του Άριστοτέλη γιά τή λογική , τή ρητορι
κή καί τήν ποιητική νά διατηρουνται η νά διασκευάζονται σέ μιά
αλλη , πιό συνεπτυγμένη μορφή καί νά διαβάζονται μέ ώφέλεια,
γιά νά έξασκουνται οί νέοι δνθρωποι στήν καλή όμιλία καί στό κή
ρυγμα . » Άπό τυπική δποψη δμως τό άκόλουθο κείμενο δείχνει
ά ρ κετά καλά, πόσο λείπει άπό τά έσωτερικά συγγράμματα ή λάμ
ψη καί ό ένθουσιασμός.
Πρώτα πρέπει νά πούμε γιά ποιό πράγμα καί γιατί γίνεται ή ε
ρευνα αυτή, δτι δηλαδή αφορά τήν απόδειξη καί τήν αποδεικτική μέ
θοδο. Έπειτα νά 6ρίσουμε, τί εΙναι πρόταση καί τί είναι δρος μιάς
προτάσεως καί τί είναι ό συλλογισμός, καί μάλιστα ποι6ς λέγεται
άρτιος καί ποιός ατελής συλλογισμός. Μετά απ' αΌτά τί σημαίνει, (δ
ταν λέμε) πώς αυτό τό συγκεκριμένο ανήκει σ' αΌτό τό δλο ή δεν ανή
κει, επιπλέον τί εννοούμε (δταν λέμε), αΌτό κατηγορείται σ' 6ποιοδή
ποτ ε πράγμα ή σέ κανένα.
Πρόταση, λοιπόν, είναι λόγος πού καταφάσκει ή αποφάσκει κάτι
( εναν χαρακτηρισμό) σέ κάτι (σέ κάποιο πράγμα) αΌτός (6 λόγος) εί
τ ε εχει γενική Ισχύ είτε μερική είτε εΙναι ακαθόριστος..... Ή αποδεικτι
κή πρόταση είναι διαφορετική από τή διαλεκτική πρόταση, γιατί ή α
ποδεικτική είναι ή συναγωγή συμπεράσματος από καθένα μέλος μιάς
αντιφατικής προτάσεως (γιατί αΌτός πού προσπαθεί ν' αποδείξει κά
τι δέ ρωτάει αλλά συμπεραίνει), ενώ ή διαλεκτική πρόταση εΙναι
ελεγχος μιάς αντιφατικής. Αυτή ή διαφορά δμως δέ θά εμποδίσει κα-
41
θόλου νά γίνει συλλογισμός από κάθε μιά απ' αότές τίς προτάσεις.
Γιατί οέοαια τόσο αυτός πού προσπαθεί ν' αποδείξει κάτι δσο κι αυ
τός πού ρωτάει συμπεραίνουν, αφού λάοουν αις δεδομένο δτι κάτι
μπορεί νά κατηγορείται ή νά μήν κατηγορείται σέ κάποιο ("δποκείμε
νο). 'Έτσι ή πρόταση ένός συλλογισμού θά είναι γενικά κατάφαση ή
απόφαση (αποδοχή ή αρνηση) ένός κατηγορουμένου σ' ενα ύποκεί
μενο σύμφωνα μέ τόν τρόπο πού είπαμε· αντίθετα αποδεικτική πρό
ταση είναι δταν είναι αληθινή καί έχει προκύψει από τίς αρχικές προ
κείμενες. Δ ιαλεκτική πρόταση δμως είναι γι' αυτόν μέν πού ρωτάει ό
έλεγχος τής αντιφατικής προτάσεως, ένώ γι' αυτόν πού συνάγει μέ
συλλογισμούς είναι ή συναγωγή τού φαινομενικά αληθινού καί τού
κοινώς αποδεκτού, δπως εχουμε εκθέσει στά « Τοπικά».
Τί είναι, λοιπόν, πρόταση καί σέ τί διαφέρουν ή συλλογιστική
καί ή αποδεικτική καί ή διαλεκτική πρόταση αυτό θά τό αναπτύξου
με μέ ακρίοεια στά έπόμενα. Πρός τό παρόν, ας θεωρηθούν αρκετά
5
αυτά πού έχουμε εκθέσει.
Καί γιά μας , προσωρινά, αύτά είναι αρκετά, γιατ ί έδώ μας έν
δ ιαφέρει μόνο νά έξηγήσο υ με έκείνη τήν περίεργη κακοτυχία
των πρακτικων της δίκης, πού είχε αλλόκοτες συνέπειες. Πραγ
ματικά ένας από τούς σημαντικότερους 'Έλληνες σχολιαστές, ό
Άλέξανδρος ό Άφροδισιεύς , έφτασε στό σημείο νά ίσχυρίζεται
δτι μόνο τά διδακτικά συγγράμματα περιέχουν τίς απόψεις τού
Δασκάλου, ένω τά έξωτερικά εργα, συνήθως διάλογοι κατά τό
πλατωνικό πρότυπο, αποδίδουν τίς λαθεμένες απόψεις αλλων.
Λές κι ό Άριστοτέλης δέν πίστευε δτι τό πληθος γιό τό όποίο
προορίζονταν τά δημόσια μαθή ματά του μπορούσε νό κατανοήσει
τήν όλήθεια , κι είχε καταφύγει στό δοκιμασμένο μέσο τών σκο
τεινών μυστικών κειμένων, πού ή όρολογία τους ήταν γνωστή μό
νο στούς μυημένους τών ίδιωτικών του μαθημάτων. Δέν πρόκει
ται δμως μόνο γιά τήν όρολογία. Τό πρόβλημα ήταν ό Πλάτωνας,
ή σχέση τού Άριστοτέλη μέ τό δάσκαλό του . Βλέπει κανείς πώς ή
ματαιωθείσα δίκη μεταβλήθηκε σέ μιά δίκη-μαμμούθ. Ό Werner
Jaeger εγραψε, χωρίς νά ύπερβάλλει, τό 1 923 : « Στήν πραγματι
κότητα, έ κείνος ό μύθος τού ακαμπτου , αμετακίνητου , ψυχρού
καί αύστηρού, τού όνθρώπου χωρίς ψευδαισθήσεις καί βιώματα,
τού ατυχου Άριστοτέλη , διαλύεται κάτω από τό βάρος τών γεγο
νότων, πού μέχρι σήμερα καλύφθηκαν τεχνητά γι' αύτόν όκριβως
τό μύθο. Είναι πραγματικό έκπληκτικό, πώς οί αρχαίοι όριστοτελι
κοί, πού είχαν άκόμα γι' αύτό συμφέρον, νά θέτουν αύστηρά δρια
όνάμεσα στόν Πλάτωνα κα ί τόν Άριστοτέλη καί νά κατανοούν δ-
42
Ό Άριστοτέλης γράφει. Άπό μικρο γρα φiα σέ χειρόγραφο κώδll.:α πού περιέχει σχό
ί.ια στόν Άριστοτέλη ( Έθ ν. ΒιθλlOθl;κ,l τής Βιέννης) σ . 15.
43
σο τό δ υνατόν σαφέστερα τή διδασκαλία τού τελευταίου , δέν η
ξεραν νά καταπιαστούν μέ τούς διαλόγους ; Αύτοί άντιμετώπιζαν
τή μάζα τών διδακτικών εργων σάν μιά χρονολογικά άδιάρθρωτη,
συστηματική ένότητα. Δέν ηξεραν άκόμα νά έφαρμόζουν στήν ί
στορία μιας φιλοσοφίας, ένός άνθρώπινου άτόμου, τήν εννοια
τής έξέλιξης, πού άκριβώς ό ·Αριστοτέλης θά μπορούσε νά τούς
είχε δώσεΙ. ·Έτσι δέν τούς άπόμενε τίποτε αλλο παρά νά άπορρί
ψουν τό περιεχόμενο τών διαλόγων σάν άπόδοση μή άριστοτελι
κών άπόψεων καί νά τούς άνακηρύξουν λα"ίκό συγγραφικό κατα
σκεύασμα. » •
44
γνήσια κομμάτια καί νά καθορίσουν τή χρονολογία τών μεμονω
μένων β ιβλίων η κεφαλαίων. Μόνο δνθρωποι χωρίς πείρα τολ
μούν νά έλπίσου ν δτι θά ύπάρξουν καί νέα εύρήματα.
45
Η ΑΚΜΗ Τ ΗΣ Α ΤΤ ΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
47
σφαλως μπορεί κανείς νά χαρακτηρίσει μερικά ερωτήματα άπαρά
δε κτα, δπως στίς συζητήσεις στή βουλή , η δπως έκαναν οί γλωσ
σολόγοι στό καταστατικό τους σχετικά μέ τό πρόβλημα τής προέ
λευσης τής άνθρώπινης γλώσσας ' δμως ή άπαγόρευση ερωτήσε
ων δέν κάνει πιό εϋκολη τή δύσκολη ύπόθεση τής φιλοσοφίας,
άλλά τήν κάνει άδύνατη, στό βαθμό πού μιά τέτοια άπαγόρευση
δέν παραμένει ούτοπία.
' Όχι ή ίστορία τής ζωής τού Άριστοτέλη , άλλά τά τέσσερα βα
σικά ερωτή ματα πού έθεσε καί σύστησε ό 'ίδιος θά μάς δώσουν τή
δυνατότητα, στά πλαίσια τούτης τής μονογραφίας, νά συγκεν
τρώσουμε μαρτυρίες τού 'ίδιου τού φιλόσοφου γιά νά συνθέσου
με τήν προσωπογραφία το ύ , Ή φιλοσοφία τού Άριστοτέλη άποτε
λεί μιά ενότητα, επειδή έχει άναmυχθεί, όργανικά, είναι αύστηρά
δουλεμένη, δέν άποκλείει κανένα πιθανό άντικείμενο καί επειδή
σ' αύτήν ό ανθρωπος επιδιώκει ένα στόχο . 'Ότι σ' δλα αύτά τά χα
ρακτη ριστικά τού άριστοτελικού έργου ύπάρχουν άτέλειες πλά
νες, κρίσεις, πειρασμοί καί πειράματα, δτι ή φιλοσοφία τού Άρι
στοτέλη άναmύσσεται μέσα άπό εντάσεις καί μέχρι τό τέλος δέν
παρατείται άπ' αύτές τίς εντάσεις, αύτό άκριβως θαπρεπε νά ύπο
νοηθεί μέ τή λέξη άρχή,
Τό φως πού ρυθμίζει καί διαφωτίζει βγαίνει μέσα άπό τά ερω
τήματα, Αύτός ό ίσχυρισμός, πού μοιάζει σύγχρονος, άνάγεται
στή μακρότερη φιλοσοφική παράδοση πού ύπάρχει. Ό Πλάτων έ
βαζε τό Σωκράτη νά κάνει ερωτήσεις , κι ό Κικέρων σχολιάζει τή
σωκρατική μέθοδο μέ τή διαπίστωση , δτι εκείνος πού ξέρει νά
ρωτάει " καλά" θά καταφέρει νά κατακτήσει καί νά μεταδώσει τή
γνώση . Αύτά τά ερωτή ματα άσφαλως δε βρίσκονται σέ άντίθεση
μέ τήν «αίώνια φιλοσοφία" (Phi losophia Perennis), παρά είναι ή
καρδιά καί τά νεύρα της, άκριβως ή άρχή της, άκόμα κι αν σήμερα
μερικοί προτιμούν τήν πιό δύσκαμπτη μορφή "άμφισβητείν" , πού
κατά βάθος δέν είναι πιό εϋστοχο καί πιό κριτικό άπ' δ ,ΤΙ τό άπλό
" ερωτάν " ,
Τά ερωτή ματά μας γιά τήν άριστοτελική φιλοσοφία ε ίναι: Ά
πό πού ; πως ; Τί; Π ρός τί;
48
Α ΠΟ ΠΟΥ ;
49
Μ ΥΘΟΣ , ΘΡΥ Λ ΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ
51
Μ /α σελ /δα άπ ό χε ιρό γραφο κώδ ικα τής ιι Ποιη τικ'ίς ιι τού Ά ρισ τοτέλη
52
τής γής, ώστόσο εΙχαν άκούσει κάτι από φήμες καί διηγήσεις γιά τό
μεγαλεϊο καί τή δύναμη τών θεών. Μιά μέρα, λοιπόν, άνοιξε τό στόμα
τής γής καί οΙ άνθρωποι α'ότοί σγήκαν εξω από τά καταχωνιασμένα
σπίτια τους καί ήρθαν στούς τόπους δπου κατοικούμε εμείς. (Άν
ύποθέσουμε), λοιπόν, πώς ξαφνικά άντίκρυζαν τή γή καί τή θάλασσα
καί τόν ο'όρανό, αΙσθάνονταν τό μέγεθος τών νεφών καί τή δύναμη
τών άνέμων, άν εσλεπαν τόν ηλιο, τό μέγεθος καί τήν όμορφιά του καί
. καταλάσαιναν τήν επίδρασή του, πού διαπερνά μέ τό φώς του 6λό
κληρο τόν ο'όρανό καί γεννάει τή μέρα, καί άν θάσλεπαν επειτα, άφού
οΙ σκιές τής νύχτας άπλωθούν πάνω aτή γή, 6λόκληρο τόν ο'όρανό
σπαρμένο καί στολισμένο μέ άστέρια, τήν εναλλαγή τού φωτός τού
φεγγαριού πού μιά α'όξάνει μιά λιγοστεύει, τήν άνατολή καί τό σασί
λεμα τού ηλιου καί τήν αιώνια 6ρισμένη καί απαράλλαχτη τροχιά τών
άστέρων, άν, λοιπόν, εσλεπαν δλα α'ότά, τότε σίγουρα θά εΙχαν πιστέ
9
ψει, πώς ύπάρχουν θεοί καί πώς α'ότά τά μεγαλεία εΙναι εργα τους.
53
μόνο μιά πλασματική αξία καί Όπόθεση άπλώς τού νόμου, ένώ στήν
πραγματικότητα δέν εΙναι τίποτε. Γιατί δταν μεταοάλλεται ή αξία τών
χρεωδών πραγμάτων, τότε (τό νόμισμα) δέν εχει καμιά αξία ουτε
μπορεί κανείς νά τό χρησιμοποιήσει σέ τίποτε από τά αναγκαία, ετσι
πού μολονότι εχει κανείς αφθονα χρήματα πολλές φορές δέν μπορεί
νά εξοικονομήσει ουτε τά απαραίτητα γιά νά ζήσει. Καί δμως εΙναι
παράλογος ενας τέτοιος πλούτος, πού ενώ κανείς τόν εχει αφθονο
ώστόσο κινδυνεύει νά πεθάνει από τήν πείνα, δπως λένε γιά τό μυθι
κό εκείνο Μίδα, πού εξ αΙτίας τής ακόρεστης απληστίας του δλα δσα
τού εοαζαν στό τραπέζι του γινόταν χρυσός (μόλις ταγγιζε). Γι' αfnό
τό λόγο οΙ ανθρωποι ζητούν νά διαχωρίσουν τόν πλούτο από τήν
απόκτηση χρημάτων, καί σωστά τό ζητούν. 1 2
• ' Ι λ . Ω 543
κΙ 55
Μ ε μονωμένες στροφές τών όμηρικών τραγουδιών έρχονται
στό νού τού φ ιλόσοφου τήν κατάλληλη στιγμή :
. . . . δταν δύο άνθρωποι συνεργάζονται, δπως λέγει ό 'Όμηρος, είναι
δυνατότεροι καί στό λόγο καί στήν πράξη . . .
ή εξουσία τού πατέρα πάνω στά παιδιά του μοιάζει μ έ τήν εξουσία
τού βασιλιά (πάνω στούς "όπηκόους του), γιατί ή εξουσία τού γεννή
τορα στηρίζεται στήν αγάπη καί στήν ήλικία του, καί αυτό ακριβώς
αντιστοιχεί στό είδος τής βασιλικής εξουσίας. Γι' αυτό είναι ώραίο
πού ό 'Όμηρος όνομάζει τό Δ ία «πατέρα τών ανθρώπων καί τών
17
θεών» (πατήρ ανδρών τε θεών τε).
Συ μβαίνει έπίσης ό 'Αριστ οτέλης νά κάνει λάθος στά παρα
θέματά το υ κι αύτό δείχνει ίδιαίτερα καθαρά, δτι άντλεϊ όπό όλό
κληρο τό έ ργο :
Τό δτι, λοιπόν, ή αρετή είναι μιά μέση κατάσταση καί μέ ποιά Εννοια
εννοούμε αυτό, δηλαδή ώς μέσο ανάμεσα σέ δύο πού τό ενα προκύ
πτει από τήν "όπερβολή καί τό άλλο από τήν έλλειψη, . . . . τό έχουμε
αναπτύξει ηδη αρκετά. . . . Σ' όποιαδήποτε περίπτωση είναι δύσκολο
.
56
Ο Ι ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ
57
Έχουμε μιλήσει οέοαια γι' αυτά (τά πρώτα αίτια) άρκετά στά έρ
γα μας γιά τή Φύση, ώστόσο άς προσέξουμε κι αυτούς πού πρίν άπό
μάς άσχολήθηκαν μέ τήν έρευνα τών όντων (=τού κόσμου) καί φιλο
21
σόφησαν γιά τό πρόολημα της άλήθειας.
Τά κείμενα τού Άριστοτέλη είναι σήμερα μιά άπό τίς κύριες
πηγές γιά τήν έρευνα τών προσωκρατικών. Ή έπιλογή πού άκο
λουθεϊ δέν έγινε μόνο γιά τυπικούς λόγους, ώς άπόδειξη τής
δουλειάς τού Άριστοτέλη στήν ίστορία τής φιλοσοφίας, άλλά καί
άπό τήν όποψη τού περιεχομένου , γιά ν' άποκαλυφθεϊ έκεϊνος ό
κόσμος πού όλοκληρωτές του αίσθάνονταν οί άποστάτες τής Ά
καδημίας, πού κατάφερναν νά συνδέσουν τήν έξέγερσή τους έ
ναντίον τού Πλάτωνα μέ μιά περιεκτική αϊσθηση τής συνέχειας
καί τής παράδοσης.
Φερεκύδης άπό τή Σύρο: 'Εκείνοι άπό τούς άρχαίους «θεολό
γους», πού έπαιρναν μιά μέση θέση καί δέν τά έλεγαν δλα μέ τή μορ
φή τού μύθου, δπως 6 Φερεκύδης καί μερικοί άλλοι, θεωρούσαν τήν
πρώτη γενετική άρχή ώς τό ϋψιστο άγαθό. 2 1
Θαλής: 'Απ' αυτούς πού πρώτοι φιλοσόφησαν, οΙ περισσότεροι
πίστευαν πώς 6 κόσμος συνίσταται μόνο άπό ύλικές άρχές. Δηλαδή
άπ' αυτό πού συνίστανται δλα τά όντα καί άπ' αυτό πού άρχικά προ
έρχονται καί σ' αυτό πού τελικά καταλήγουν καταστρεφόμενα, ενώ ή
σΩσία παραμένει σταθερή καί άλλάζει μόνο καταστάσεις αυτό τό ό
νόμασαν στοιχείο καί λένε πώς είναι άρχή τών όντων (τού κόσμου) . . .
γιά τόν άριθμό δμως καί τό είδος της άρχής αυτής δέν εχουν δλοι τήν
ίδια γνώμη, άλλά 6 Θαλής 6 άρχηγός τη ς φιλοσοφικής αυτη ς άπόψε
ως λέγει δτι τό νερό είναι ή πρώτη άρχή τού κόσμου (γι' αυτό έλεγε
πώς καί ή γή στηρίζεται πάνω στό νερό) . . . Φαίνεται δμως δτι 6 θα
λής, σύμφωνα μ' αυτά πού έχουν παραδοθεί γι' αΌτόν, θεωρούσε τήν
ψυχή σάν κάτι πού κινείται, άφού έλεγε δτι καί 6 μαγνήτης έχει ψυχή,
επειδή τραδάει τό σίδηρο. 'Ακόμα μερικοί (άπό τούς πρώτους φιλο
σόφους) λένε δτι ή ψυχή είναι άναμιγμένη μέσα στόν κόσμο' ίσως 2Ι'
αυτό καί 6 Θαλής πίστευε, πώς σ' δλα τά πράγματα ύπάρχει θεός. 3
Άναξίμανδρος: 'Υπάρχουν μερικοί, δπως π.χ. άπό τούς παλαιούς
6 'Αναξίμανδρος, πού Ισχυρίζονται δτι ή γη επειδή είναι επίπεδη, γι'
αυτό μένει σταθερή στή θέση της. ?Αλλά αέοαια δέν μπορεί διόλου νά
κινείται πρός τά άνω η πρός τά κάτω η πρός τά πλάγια αΌτό πού στη
ρίζεται στή ι.ιέση (τό σημείο στηρίξεως) άπέχει εξ ίσου άπό τά άκραία
- 24
σημεια του.
Ό Άναξίμανδρος θεώρησε ώς πρώτη άρχή τών όντων τό a
25
πειρον, τό άπέραντο. Γιατί ; Υιά νά μήν έξαντλειται ή ζωή.
58
Άναξιμένης: Ό 'Αναξιμένης Ισχυρίζεται δτι ή γή, δταν ύγραίνε
ται πολύ καί επειτα ξηραίνεται απότομα, ανοίγει καί από τίς χωμάτι
νες μάζες πού ξεκόοουν καί πέφτουν στό εσωτερικό της προκαλΟύν
ται σεισμοί. Γι' αυτό οΙ σεισμοί γίνονται είτε στίς μεγάλες ξηρασίες
2
ειτε σταν εχουμε ύπεροολικές Οροχές. 6
Ό 'Αναξιμένης καί 6 Διογένης (6 'Απωλλωνιάτης) οάζουν τόν
αέρα πρίν από τό νερό καί τόν θεωρούν ώς τήν κύρια αρχή τής γένε
2
σης τών άπλών σωμάτων. 7
Άρχαίοι Πυθαγόρειοι: Ό 'Ίππασος από τό Μεταπόντιο καί 6 'Η
ράκλειτος από τήν Έφεσο θεωρούν τή φωτιά (ώς πρώτη αρχή τού κό
28
σμου). "Αλλοι πάλι απ' αυτούς τούς (παλαιούς) φιλοσόφους Ισχυ
ρίζονται στι οΙ αρχές τών όντων εΙναι δέκα, τίς 6ποίες ελεγαν ζευγα
ρωτά: πέρας-απειρο, περιττό-άρτιο, ενα-πλήθος, δεξιό-αριστερό, αρ
σενικό-θηλυκό, ηρεμο-κινούμενο, εύθύ-καμπύλο, φώς-σκοτάδι, αγα
θό-κακό, τετράγωνο-έτερόμηκες (τετράγωνο μέ ίσες καί άνισες πλευ
ρές). Αυτήν ακριοώς τήν αντίληψη φαίνεται πώς ε[χε 6 'Αλκμαίων
από τόν Κρότωνα. Έτσι είτε αυτός τήν πήρε από εκείνους αυτή τή
θεωρία ειτε εκείνοι απ' αυτόν, αφού μάλιστα 6 'Αλκμαίων ήταν νεα
ρός σταν 6 Πυθαγόρας ήταν νέος καί εΙχε παραπλήσιες αντιλήψεις μ'
29
εκείνους.
Ξενοφάνης: Ό Ξενοφάνης δμως μολονότι πρώτος απ' αυτούς
(τούς Έλεάτες) συνέλαοε τήν Ιδέα τού ένισμού (τού ένός όντος) (γιατί
6 Παρμενίδης λένε στι ύπήρξε μαθητής του) δέν τήν διασαφήνισε κα
tJολου ... , αλλά αφού αντίκρυσε 6λόκληρη τήν ουράνια σφαίρα εΙπε
30
στι' τό ενα εΙναι 6 θεός.
Ήράκλειτος: 'Όπως λέΥει ό Ήράκλε ι τος, όλα κάποτε θά Υί
31
νουν φωτιά. ΕΙναι ακόμη πιό δύσκολο νά αντισταθεί κανεις στήν
32
ήδονή παρά στήν όργή, σπως λέγει 6 'Ηράκλειτος. Ό 'Ηράκλειτος
λέγει τά αντίθετα ταιριάζουν καί από τά διαφορετικά προκύπτει ή ώ
ραιότερη ά oνία, καθώς καί δτι δλα γεννιούνται από τόν ανταγωνι
��
σμό (εριν). .
Ζήνων: Αυτό μάλιστα πού ρωτούσε 6 Ζήνων, δτι δηλαδή, άν 6
χώρος εΙναι κάτι πού πρέπει νά εΙναι, σ' αυτή τήν ερώτηση δέν εΙναι
δύσκολο ν' απαντήσουμε, γιατί δέν εμποδίζει τίποτε 6 πρώτος χώρος
νά ήταν μέσα σ' εναν αλλον, όχι δέοαια δπως (tννόoύμε ενα πράγμα)
34
σ' ενα χώρο . . . . Δέν είναι όμως τόσο εϋ κολη ή άπάντηση . 'Η απο
ρία τού Ζήνωνα απαιτεί κάποια συγκεκριμένη έρμηνεία' γιατί αν κά
θε ον ορίσκεται σ' ενα χώρο, εΙναι προφανές δτι πρέπει νά ύπάρχει
καί 6 χώρος τού χώρου καί ή αποδοχή αυτού τού συλλογισμού θά
3s
τραοούσε επ' απειρον.
59
Άπό τά τέσσερα περίφημα έπιχειρήματα τού Ζήνωνα, μέ τά
όποία ό Άριστοτέλης άοχολήθηκε διεξοδικά, ας άναφέρουμε έδώ
μόνο τό δεύτερο : είναι τό λεγόμενο Άχιλλεύς: ΑΌτό τό επιχείρη
μα λέγει τά έξής: τό πιό αργό ζώο δέ πρόκειται νά ξεπεραστεί ποτέ
τρέχοντας από τό πιό γρήγορο (Άχιλλεύς). Γιατί αναγκαστικά αΌτό
πού ακολουθεί διώκοντας πρέπει νά φθάσει στό σημείο εκείνο μπρο
στά, από δπου ξεκίνησε τό διωκόμενο ζώο �� χελώνα)' ετσι τό πιό αρ
γό ζώο πάντοτε θά προπορεύεται κατά τι.
Έμπεδοκλής: ΑΌτό ακριδώς πού φαίνεται πώς θά ελεγε 6 'Εμπε
δοκλής, δτι δηλαδή κατ' ανάγκη ή συμπάθεια (φιλία) καί fι διαμάΥη
(νείκος) τό καθένα μέ τη σειρά του κυριαρχούν καί δίνουν κίνηση στά
3
πράγματα, ενώ στό χρόνο πού παρεμδάλλεται επικρατεί ήρεμία 7 . Σ'
ένα αλλο ση μείο βρίσκουμε έναν έντελώς είρηνικό καί εύγενικό
τ ρόπο έξέτασης τών άπόψεων τού Έ μπεδοκλή : . . . διότι αν 'κανείς
άκολουθούσε τη λογική τών πραγμάτων καί ταΒλεπε σύμφωνα μέ
τό νόημά τους καί όχι μέ τόν τρόπο πού λέγει ψελλίζοντας ό
'Εμπεδοκλής, τότε θά Βρεί τη «φιλία» νά είναι Γι αΙτία τών όγαθών
38
πραγμάτων καί τό «νείκος" ή αΙτία τών κακών. Γιά ένα πρόβλη
μα, γιά τό όποίο καί ό Άριστοτέλης αλλαζε τή γνώμη του : Ό
'Εμπεδοκλής φαίνεται πιστεύει τη μιά φορά, ότι Βλέπουμε μέ την
έξοδο τού φωτός όπό τά μάτια μας' .... τή μιά έξηγεί μ' αύτό τόν
τρόπο την όραση, αλλοτε όJ,lως μέ τά «κύματα» πού έκπέμπουν τά
39
πράγματα πού Βλέπουμε.
Ό Λεύκιππος καί ό ύποτιθέμενος μαθητής του Δημόκριτος: Ό Δη
μόκριτος καί 6 Λεύκιππος Ισχυρίζονται δτι από αδιαίρετα σωματίδια
(άτομα) συνίστανται τά άλλα πράγματα, ένώ αΌτά τά άτομα είναι ά-
. πειρα κατά τόν αριθμό καί τη μορφή, τά ίδια τά πράγματα δμως δια
φέρουν μεταξύ τους ανάλογα μέ τά άτομα, από τά 6ποία συνίστανται,
40
από τη θέση καί τη διάταξη αΌτών (τών ατόμων). Γιά τό «πάντο
τε» Όμως (6 Δημόκριτος) δέν τό θεωρεί απαραίτητο νά αναζητήσει
41
τήν πρώτη αΙτία του (αρχή του). 'Ο Δημόκριτος καί οΙ περισσότε
ροι από τούς φιλοσόφους τής φύσεως, στό μέτρο πού μιλούν γιά αΙ
σθητηριακές αντιλήψεις, κάνουν κάτι τό παράδοξο: εξαρτούν δηλαδη
Όλες τίς αΙσθήσεις από τήν άψή. "Αν δέδαια εΙχαν τά πράγματα ετσι,
είναι προφανές Ότι κάθε μιά από τίς άλλες αΙσθήσεις θά ήταν ενα εί
42
δος άφής. 'Ως πρός αΌτό δέν εχει δίκαιο 6 Δημόκριτος, Όταν νομί
ζέι πώς άν τό διάστημα (από τό μάτι μας ως τό αντικείμενο) γινόταν
κενό από αέρα, θά μπορούσαμε νά δλέπουμε μέ τό9Tl ακρίδεια, ακόμα
43
κι αν ήταν ενα μυρμήγκι στό θόλο τού οΌρανού . Γι' αΌτό (6 Δημό-
60
.. . WΙ~ι" lι oι.
~
''Ο
. -.
Ό·
Ilι ,~
,,
• ο,
ιι AK -IJJ I",II::t,1
ΚΛ1 τυ ,IHJIOJ.'IO,\' 2.,1,".1
"[Ι Α καδήμεια hai τό δημόσιον Σήμα ( Σ ' αύτόν τό χώρο ό Π λάτων ίδρυσε τήν σχο
ί.ή του οπου ό Αρ ιστοτέλης φοiτησε είκοσι σχεδόν χρόνια , ( Ίστορiα . Έλλην. ε
θνΟlJς , τόμ, Γα. σεί.. 472 ΈκδΟΤΙλ'tί Αθηνιυν Α,Ε .),
61
-
62
Ή σοφιστική φαίνεται σάν γνώση στήν ουσία δμως δέν είναι, καί
ό σοφιστής έπομένως είναι μεταπράτης φαινομενικών γνώσεων καί
48 "
όχι πραγματικών, Εχει κάθε λόγο σέ μερικά σημεια νά έπιτίθε
ται εντονα, έναντίον τών σοφιστών, γιατί ή διδασκαλία τού Πρω
ταγόρα θεωρειται σάν κατάργηση τής άρχής τής άντιφάσεως :
"Αν συγχρόνως δλοι οΙ αντιφατικοί ισχυρισμοί γιά τό ίδιο πράγ
μα εΙναι αληθινοί, τότε είναι προφανές δτι δλα γενικά τά πράγματα
θά είναι ενα, Δηλαδή τό ίδιο πράγμα θά ήταν τριήρης, τοίχος καί άν
θρωπος, εφόσον μπορεί κανείς σ' όποιοδήποτε πράγμα νά κατηγορή
σει κάτι η νά τού τό αρνηθεί, δπως οέοαια αναγκαστικά συμοαίνει μέ
δσους χρησιμοποιούν τό έπιχείρημα τού Πρωταγόρα, Γιατί άν κάποι
ος νομίζει δτι ό άνθρωπος δέν είναι τριήρης, είναι φανερό δτι δέν εί
ναι τριήΡ ' θά είναι, λοιπόν, τριήρης, άν ή αντιφατική πρόταση είναι
nf
αληθινή, �
Τήν πολιτιστική καί πολιτική σημασία τής Σοφιστικής δμως
τ ν επαιρνε πολύ στά σοβαρά ό Άριστοτέλης, ίδιαίτερα τό ζεύ
η
γος τών άντιθέσεων φύσις καί νόμος, πού έγινε άξίωμα ( = φ ιλοσο
φικό), Στά ή θικά καί πολιτικά συγγράμματα έξευγενίζει τίς δύο
αύτές εννοιες καί τίς έπεξεργάζεται κριτικά σέ σχέση μέ τήν έν
νοια τής θεωρίας τής κίνησης καί τή διδασκαλία γιά τήν ούσία· έ
πιπλέον οί 'ίδιες έννοιες άποτελούν βασικό συστατικό τής άριστο
τελικής φιλοσοφίας τού δικαίου. Τόσο πολύ έπηρεάστη καν άπό
τούς σοφιστές, ωστε ή άπερίσκεmη έπίκληση τής όριστοτελικής
διάκρισης μεταξύ τού φυσικού καί θετικού δικαίου συχνά δέν εί
ναι παρά μιά άπλή ύποτροπή τής Σοφιστικής. Ό Άριστοτέλης ό
ναγνώριζε άκόμα τίς γνωσιοθεωρητικές προσπάθειες τών σοφι
στών γιά τή γλώσσα, μιά καί ό 'ίδιος βέβαια δίδασκε ρητορική τήν
έποχή πού ήταν στήν Άκαδημία. Τό δτι έπίσης πάντοτε, άπό λό
γους μιας πραγματικής συγγένειας μέ τή Σοφιστική , παραμένει
εύαίσθητος άπέναντί της, αύτό δέ σημαίνει πώς τήν άποδοκιμά
ζε ι, άφού ό 'ί διος γράφει δτι καί ο/ Έmά Σοφοί ήταν σοφιστές, 5ο
Άνάμεσα στόν Ζαρατούστρα καί τόν Πλάτωνα ζούσαν οί στο
χαστές , πού ο ί διδασκαλίες τους γοήτευαν πάντοτε τόν Άριστο
τέλη . Τό πιό παράξενο άπό τά άποσπάσματα τού διαλόγου πού έ
γραφε ό Άριστοτέλης ώς προγραμματικό κείμενο γιά τή φιλοσο
φ ι κή σχολή του στήν 'Άσσο τής Τρωάδας περιέχει τήν παράξενη
φράση : Ό Ζαι:!.ατούστρας εζησε 6,000 χρόνια πρίν άπό τό θάνατο
51
τού Πλάτωνα, Μ ' αύτό ό 'Αριστοτέ λης έννοει μιά τομή στήν ί
στορία τής σκέψης, καθώς καί στό « όπό πού ; » τής 'ίδιας του τής
63
φ ιλοσοφίας , το μή πού στ ά μάτ ια του δέν θά μπορούσε νά ή ταν
δ ραματ ικότ ερη : Γιά νά έκτ ιμήσει κανείς τήν πρόταση αυτή , πρέ
πει νά θ υ μηθει δτ ι μιά περσική κοσμική περίοδος διαρκούσε δώ
δ ε κα χιλιάδες χρόνια. 'Άν ό Ζαρατούστρας βρισκό ταν στήν άρχή
μιας κοσμικής έποχής, μέ τόν Πλάτωνα, πού ζούσε στό μέσο τής
περιόδου, δρχιζε ενας νέος αίώνας.
64
Ο ΠΛΑΤΩΝ
65
καί μέ τήν ίδια του ζωή καί τά σοφά του λόγια,
πώς 6 ανθρωπος καλός μαζί κι εύτυχισμένος γίνεται·
2
. κανένας τώρα καί ποτέ δέ θά μάς πεί τά ίδια. 5 .
Ή δε ύτερη μαρτυρία έχει γίνει ρητό τής φιλοσοφίας amicus
Plato, magis amica veritas (φίλος μέν Πλάτων, φιλτέρα δέ άλή
θεια ! ) .
Θ ά ηταν ίσως σκοπιμότερο νά πραγματευθούμε τό ανώτερο αγα
θό στή γενική του Εννοια καί νά σκεφτούμε, πώς τό εννοούμε. Είναι
οασανιστικό νά γίνει ή ερευνα αύτή, γιατί άνδρες αγαπητοί σέ μάς
εχουν εΙσηγηθεί τίς Ιδέες. 'Ωστόσο θά ήταν ίσως καλύτερα καί θάπρε
πε, προκειμένου νά διαφυλάξουμε τήν αλήθεια, νά παραμερίσουμε α
κόμη καί τά προσφιλή μας πράγματα, τόσο περισσότερο μάλιστα α
φού πιστεύουμε στην αποστολή τού φιλοσόφου. Γιατί μολονότι καί τά
δύο (6 Πλάτων 6 εΙσηγητής τών Ιδεών καί ή αλήθεια) μά είναι αγα
�
πητά, είναι Ιερό καθήκον νά προτιμήσουμε την αλήθεια. 3
Θά πρέπει νά άναγνωρίσει κανείς δτι δέν μειώνεται ή άξιο
πρέπεια, ή δ ύναμη καί ή εύγένεια τής όμολογίας αύτής, αν θυμη
θεί κανείς τή δήλωση τού Πλάτωνα γιά τόν ·Όμηρο : «μολονότι Βέ
βαια ένα αϊσθημα άΥάπης καί σεβασμού πού έχω άπό παιδί Υιά
τόν 'Όμηρο μέ έμποδίζει νά μιλήσω.. . άλλά όμως δέν πρέπει νά τι
μούμε περισσότερο τόν ανθρωπο άπό τήν άλήθεια. » ·
Ό Άριστοτέλης ήταν δεκαεφτά χρόνων δταν ήρθε στήν Ά
θήνα καί μπή κε στήν κοινότητα τής Άκαδημίας. Ή σχολή αύτή εί
χε ηδη εϊκοσι χρόνων ζωή ως τότε . Ό ίδρυτής της Πλάτων, πού έ
κείνο τόν καιρό, τριαντατρία χρόνια μετά τό θάνατο τού Σωκρά
τη , βρισκόταν στίς Συρακούσες τής Σικελίας, ήταν στά έξήντα
του χρόνια. Πώς μπορούσε ό ωριμος ηδη ·Αριστοτέλης νά μήν
έντυπωσιαστει άπό τήν προσωπικότητα τού Πλάτωνα, τήν έσωτε
ρική ματιά του , τίς έντονες έπιδιώξεις του, τήν περίτεχνη λεmό
τητά του ; Στά εϊκοσι χρόνια πού ό Άριστοτέλης ζούσε αμεσα ατό
περιβάλλον τής ·Ακαδημίας ό Πλάτων έγραψε τά τελευταια του
έργα, άνοίχτη κε πρός τήν πυθαγορίζουσα θεωρία τής έπιστήμης
καί τή σοφία τής ·Ανατολής. ··Ολα αύτά έρέθιζαν τό νεαρό Άρι
στοτέλη . ·Από τούς διαλόγους, πού έγραψε δσο άκόμα ήταν ατήν
·Αθήνα, προβάλλει τό πάθος τής έσωτερικής πεποίθησης καί ή ά-
- -
66
Π ί.άτων. Ρωμαίι.:ό ά ντίγραφο άπό ρωμαίι.:ό όρειχάί,,-"ινο πρωτότυπο ( περ. 360 π λ.
67
ριστοτεχνικότητα τής μορφής, μιά καί στήν Άκαδημία τού είχε ά
νατεθει τό μάθημα τής ρητορικής.
'Όταν ό Πλάτωνας πέθανε στά όγδόντα του , ό Άριστοτέλης
ήταν τριανταεφτά έτών. Γιά τό έργο του πού θά διακοπεί τό 323
τού άπόμεναν ε ίκοσιπέντε χρόνια. Ή πρώτη άπογοήτευση ήταν
γι' αύτόν ή έ κλογή τού Σπεύσιππου ώς διαδόχου τού Πλάτωνα
στή διεύθυνση τής Άκαδημίας. 'Ωστόσο ή δυσαρέσκεια πού δη
μιουργήθηκε άπ' αύτό δέν είχε καμιά έπίδραση στίς φιλοσοφικές
θ έσεις τού πραγματικού διαδόχου . Ό Άριστοτέλης βαθμιαία μό
νο θ' άπομακρυνόταν άπό τίς διδασκαλίες τού Πλάτωνα γιά τήν
ψ υχή καί τίς ίδέες. Μαζί μέ τόν Ξενοκράτη έφυγε άπό τήν Άθήνα
καί πήγε στήν 'Άσσο στή νότια παραλία τής Τρωάδας (άπέναντι
άπό τή Λέσβο), δπου ό ήγεμόνας τού Άταρνέως, ό Έρμίας , πού ό
Πλάτων τόν άναφέρει στήν έπιστολή του είχε πάρει κοντά του
δυό φιλοσόφους άπό τήν Άκαδημία τόν 'Έραστο καί τόν Κορίσκο
άπό τήν Τρωάδα, ώς φιλόσοφους τής αύλής του . Ό Έρμίας χάρι
σε στό παρακλάδι τής Άκαδημίας τούς οίκονομικούς πόρους τής
·Άσσο υ .
Ό Άριστοτέλης, πού μαζί του είχαν έρθει ν ά ζήσουν άρκετοί
'
νέοι ανθρωποι, ίδιαίτερα ό Θεόφραστος άπό τήν Έρεσό τής Λέ
σβο υ , μπορούσε πιά νά άνοίξει τή δική του σχολή , νά κάνει παρα
δόσεις, νά γράφει πραγματείες. Οί νέες άπαιτήσεις πού θέτει
στόν έαυτό του, τόν άπομακρύνουν σιγά σιγά άπό τόν Πλάτωνα.
Σέ λίγο έγκαταλείπει καί τόν τύπο « έμείς οί πλατωνικοί» καί άπυ
δ ίδει στόν Πλάτωνα δ ,ΤΙ τού άνήκει. Δέν είναι πολύ δύσκολο νά
καταλάβει κανείς αύτή τή μεταβολή , αν σκεφτεΙ σέ ποιά ΚΡ
σιμη κατάσταση φέρνει τόν φιλόσοφο ή έντολή καί ή δραστη
ρ ιότητα τής διδασκαλίας. Ή 9ιλοσοφία καί ή ζωή άπό τή μιά πλευ
ρά συμπεριφέρονται μεταξύ τους δπως ή φωτιά μέ τό νερό, άπό
τήν αλλη πλε υ ρά δμως ίσχύει περισσότερο ϊσως άπ' δ,ΤΙ θέλουν
νά παραδεχτούν όρισμένοι σύγχρονοι, δτι ή μορφή έπικοινωνίας
τής φιλοσοφίας , άκόμα καί μέ τόν μανδύα τής μαιευτικής τού
Σωκράτη , είναι σέ τελευταία άνάλυση δογματική. "Αν αύτό είναι
λυπηρό είναι ένα δεύτερο έρώτημα, ένα έρώτημα πού θά τό είχε
θ έ σει στόν έαυτό του ό Άριστοτέλης δχι μόνο ώς μαθητής καί
όπαδός τού Πλάτωνα, άλλά καί ώς δάσκαλος τού Αλεξάνδρου καί
έπικεφαλής τού Π εριπάτο υ . Κατεύθυνε τή φιλοσοφία του , δπως
τό διατυπώνει ό Ραφφαέλ σέ αλλες «άρχές » , μέ τίς όποίες δέν
συμβιβαζόταν οϋτε ή διδασκαλία τών ίδεών οϋτε ή διδασκαλία
περί ψ υχής του Πλάτωνα. Έδώ βρίσκεται, λοιπόν, τό δριο τής
68
Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ
(ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ)
Πil,άκll:; HVI' )/αυηrιίιl' λ:αi JIιIJVI.UJ I' rotj Αμισrυrεί.η. ( 1arυpill rού Εί.ί.ψιιωι;
EIII·:)u,:;. ro)/. Ε. . σεί.. 2')8) .
69
έ ρμηνείας τής άριστοτελικής φιλοσοφίας άπό τήν πλευρά τής
ίστορίας τής έξέλιξής της . Ό μοιραίος πυρήνας τής θεωρίας των
ίδεών δέν β ρισκόταν μέσα σ' αύτήν τήν ϊδια · βρισκόταν κάπου
άλλού .
Ό Πλάτων μ έ τίς ιδέες έννοούσε τίς αιώνιες, άμετάλλακτες,
πρωταρχικές μορφές των πραγμάτων τού κόσμου των φαινομέ
νων άλλά καί τών άφηρημένων έννοιων, δπως τού καλού καί τής
άρετής. Οί ίδέες ζούν μιά πραγματική ζωή σ' εναν αιώνιο καί τέ
λειο κόσμο , στόν κόσμο τού Είναι, καί ό δικός μας κόσμος των
φαινομένων δέν είναι παρά μιά άτελής μίμησή του . Ό Άριστοτέ
λης έξεγείρεται γι' αύτό τό αδειασμα τού κόσμου μας. Γι' αύτόν
τούτος ό κόσμος είναι ό κόσμος τού Είναι. 'Όχι δτι άντιστρέφει τή
σχέση καί άπορρίmει τίς ιδέες σάν όπλά έπιφαινόμενα. Άγαπάει
βέβαια νά φέρνει σέ δυσκολία τούς πλατωνικούς: εΙναι εϋκολο νά
συναγάγει κανείς πολλά καί άδύνατα σημεία έναντίον αύτής τής
έκδοχής. 54 Ξέρει δμως δτι χωρίς εναν παράγοντα παρόμοιο μέ
τίς ίδέες, δηλαδή τή μορφή , δύσκολα θά τά εβγαζε πέρα : 'Όταν
εχουμε τήν παράσταση ένός ανθρώπου ή ένός πεζού ή από ενα όποιο
δήποτε ζωντανό όν, ΕVVOύμέ κάτι από τά όντα γενικά καί όχι από ενα
όρισμένο εΙδος γιατί καί στήν περίπτωση πού εξαφανισθούν αυτά τά
ζωντανά είδη παραμένει ή ίδια παράσταση. ΕΙναι, λοιπόν, φανερό δτι
πλάι στά επιμέρους καί αισθητά πράγματα ύπάρχει κάτι πού εχουμε
τήν παράστασή του (τήν έννοιά του), ανεξάρτητα άν εκείνα εΙναι
στήν πραγματικότητα ή δέν εΙναι. Στήν περίπτωση, αυτή, λοιπόν, δέν
εννοούμε κάτι πού δέν μπορεί νά εΙναι (μή ον). Αυτό ακριδως εΙναι ή
μορφή καί ή ιδέα. 55
Άσφαλώς ό Άριστοτέλης προσπάθησε νά άρχίσει τήν κριτική
του έναντίον τής θεωρίας τών ίδεων τού Πλάτωνα άπό μεμονω
μένες δυσκολίες αύτής τής θεωρίας. Αύτό ήταν τό νόημα τής
διαφωνίας γιά τόν «τρίτο ανθρωπο» Γι γιά τόν «άριθμό των ίδεων » .
Τό ν ά συμπεράνει κανείς δτι ή κριτική του δέν ήταν παρά μιά
συνεπής παραπέρα έξέλιξη τής διδασκαλίας τού Πλάτωνα, πού ·
ετσι κι άλλιως άμφιταλαντευόταν, δέν άνταποκρίνεται στήν πραγ
ματικότητα καί όδηγεί στό άνιαρό έρώτημα, αν ό Άριστοτέλης
κατανόησε καί έρμήνευσε σωστά τόν Πλάτωνα. Βέβαιο είναι δτι
τό έρώτημά μας σχετικά μέ τό «άπό πού ; » προσκρούει έδω σ' ενα
δ ριο ώς πρός τήν ίστορική σύλληψή του. 'Ένας άπό μηχανής θεός
μπορεί ϊσως νά μάς λυτρώσει άπό μιά πολύ σκληρή καί αδικη
έναλλακτική λύση . Πρόκειται γιά τή θέση πού πήρε ώς πρός αύτό
τό πρόβλημα ό Θωμάς ό Άκινάτης.
70
Ή γνησιότητα του αποσπάσματος πού όκολουθεΙ είνα έξ'
'ί σου βέβαιη όσο καί τό γεγονός, ότι όγνοεΙται όπό τούς φιλοσό
φους της θωμιστικης σχολης, γιατί τούς είναι δυσάρεστο. Βρί
σκεται στό «Quaestiones disputatae de veritate, quaestio 3, de ideis, art.
8, utrum s i ngularia habeant ideam ί π deo » � W Ό Θωμας έξετάζει στήν
όρχή τούς λόγους πού εκαναν ιόν Πλάτωνα νά μή μπορεΙ νά
βάλει ίδέες στά μερικά πράγματα, ϋστερα όναφέρει τήν όντίληψη
τών γενικών έννοιών όπό τό «φιλόσοφο» (δηλ. ιόν Άριστοτέλη),
δηλώνει όμως στό τέλος μέ μιά εξοχη κατηγορηματικότητα:
« ' Ε μεΙς όμως ίσχυριζόμαστε, ότι ό Θεός είναι ή αίτία τοΟ μερικοΟ,
τόσο ώς πρός τή μορφή του όσο καί ώς πρός τό ύλικό του. ' Ισχυ
ριζόμαστε όκόμα ότι όλα τά μερικά πράγματα καθορίζονται όπό
τόσο ώς πρός τή μορφή του όσο καί ώς πρός τό ύλικό του. '1σχυ
ριζόμαστε όκόμα ότι όλα τά μερικά πράγματα καθορίζονται όπό
τήν πρόνοια τοΟ ΘεοΟ. Κι αύτό μας όδηγεΙ στό νά βάλου με ίδέες
στά έπιμέρους (πράγματα) >> .
Άσφαλώς αύτός ό ίσχυρισμός δίνει όρχικά τήν έντύπωση , ότι
ό Άριστοτέλης βρίσκεται στό μέσο, όνάμεσα στόν Πλάτωνα καί
στό Θωμα. 'Όμως γιά ποιούς λόγους νά έγKαταλείψouμε έδώ τόν
τρόπο παρατήρησης άπό τή σκοπια της ίστορίας της έξέλιξης καί
νά άποδώσουμε αύ θεντικό κύρος καί έρμηνευτική δυνατότητα
στή σχολαστική φιλοσοφία, ένώ αύτή ή σιωπηρή « ίδέα τοΟ μερι
κού » μπορεΙ νά νοηθεΙ σάν έντελέχεια της άριστοτελικης φιλο
σοφίας, η τουλάχιστον σάν τό πιό άποφασιστικό σημεΙο εντασής
της , πού άντιτίθεται στό έπιστημονικό σύστημα ;
* Ζητήματα εξετασθέντα Περί αληθείας. Ζήτημα 30, Περί Ιδεών, αρθ. 8. Πό
τερον τά καθ' εκαστον μετέχει τψ θεψ;
71
Α ΛΕΞΑΝΔ ΡΟΣ
73
παράλια, στόν Π ρόξενο, πού τόν μνημονεύει τιμητικά στή διαθή
κη του. Στήν Π έλλα δέν είχε σβύσει ή άνάμνηση τού Σταγιρίτη,
δταν ό Έ ρμίας πρότεινε στόν ίσχυρό σύμμαχό του Φίλιππο νά
καλέσει στήν αύλή τόν άνοιχτό στόν κόσμο καί πολιτικά άδέσμευ
το φιλόσοφο τής Άκαδημίας καί νά τού έμπιστευθεί τήν έκπαί
δευση τού γιού του Άλέξανδρου , πού ήταν δεκατριών χρόνων
τότε.
Στά σαράντα του χρόνια 6 Άριστοτέλης έφτανε στήν ήλικία,
δπου χάνει κανείς τούς μεγαλύτερους φίλους του . Σέ λίγο θρή
νησε τόν φρικτό θάνατο τού μεγάλου του φίλου Έρμία. Άγανα
κτισμένος καί συγκλονισμένος έστησε στούς Δελφούς ένα αγαλ
μα τού ήγεμόνα τού Άταρενέα, καί άνέλαβε νά συντάξει 6 'ίδιος
τήν έπιγραφή του :
Αι'nόν εδώ τόν σκότωσε δ 6ασιλιάς τών τοξοφόρων Περσών
καταπατώντας άνόσια τόν Ιερό νόμο τών θεών,
γιατί δέν τόν νίκησε φανερά σέ φονικό άγώνα μέ τή . λόγχη,
άλλά στηριγμένος στήν πίστη ένός δόλιου άνθρώπου. 56
Ή έχθ ρική πρός τούς Πέρσες στάση τού Άριστοτέλη , πού
στά τρία χρόνια πού πέρασε στήν 'Άσσο άπέκτησε τήν καλύτερη
καλλιέργεια ρεαλιστικής πολιτικης πού ύπήρχε τότε, άνταποκρι
νόταν στή μακεδονική πολιτική . 'Έτσι ό παιδαγωγός Άριστοτέλης
κατόρθωσε νά πείσει τό νεαρό Άλέξανδρο γιά τήν άναγκαιότητα
καί για τή δ υνατότητα μιάς κρατικής μεταρρύθμισης στήν Έλλά
δα. Οί γονείς τού Άλέξανδρου έδειχναν μεγάλο σεβασμό γιά τό
φ ιλόσοφό τους καί τόν δ.φηναν νά άσκεί πλατιά έπιρροή στίς πο
λιτικές τους άποφάσεις. "Αν 6 Πλάτων .ίQχυριζόταν δτι «6 κόσμος
δέν πρόκειται νά καλυτερέψει, πρίν οί φιλόσοφοι κυβερνήσουν η
ο ί κυβερνήτες άσχοληθούν σοβαρά μέ τή φιλοσοφία,, : Ό Αρι
στοτέλης ηξερε νά, κρίνει ρεαλιστικότερα η νά διαπιστώνει δ ,ΤΙ:
Όχι μόνο δέν είναι άναγκαίο άλλά είναι καί εμπόδιο ν' άσχολείται
ενας 6ασιλιάς μέ τή φιλοσοφία. 'Αντίθετα πρέπει νά άκούει καί νά
74
Οί δύο όψεις άπό τό άναμνηστικό μετάλλιο γιά τό Παγκόσμιο Συνέδριο τού Αρι
στοτέλη ( Θεσσαλονiκη 7- 14 Αύγ. 1 9 78 ) . Δεξιά: άναμνηστικιί στιίχη πού έστησε ό
Α ί.έςα νδρος στά Στάγειρα, γιά νά τιμήσει τό Δ άσκαλό του στό έπιγραφικό Τμήμα
τοιj Εθν. Αρχ. Μουσει·ου. Εδώ άναπαράστασηJ .
75
ξανδρου όπέτυχε , ή αύτοκρατορία του διαλύθηκε' ή όποστολή
του ώς πρός τήν Έλλάδα δμως δέν είχε έKπληρωθεϊ� Ό Άριστο
τέλης είχε διαπαιδαγωγήσει. εναν όπό τούς μεγαλύτερους στρα
τηγούς καί πολιτικούς τής ίστορίας, οχι δμως αύτόν πού ηθελε.
Μερικές όπό τίς παρατηρήσεις του πάνω σέ παιδαγωγικά προβλή
ματα όντικατοmρίζουν τίς έμπειρίες πού είχε συγκεντρώσει aτή
διάρκεια τής έξάχρονης έκπαιδευτικής δραστηριότητάς του :
'Επειδή κάθε ανθρώπινη κοινότητα συνίσταται από διοικούντες
καί διοικουμένου,;, γι' αύτό πρέπει νό ερευνήσουμε, άν πρέπει αύτοί
πού διοικούν καί αύτοί πού διοικούνται νά είναι διαφορετικοί Τι νά
είναι οΙ ϊδιοι σ' δλη τή ζωή τους, γιατί είναι προφανές δτι θά χρεια
στεί νά ΠζΙοσαρμοσθεί καί ή παιδεία σ' αύτή τή διάκριση .... , αλλά τό
δτι έπιοάλλεται οΙ διοικούντες νά διαφέρουν από τούς διοικουμέ
νους, αύτό είναι αναμφισΟήτητο . .. κανείς δέν αγανακτεί, δταν σύμ
φωνα μέ τήν ήλικία του πρέπει νά ύπακούει, ούτε νομίζει δτι αύτός
είναι ανώτερος, καί μάλιστα δταν πρόκειται νά απολαύσει καί ό ίδιος
τά ϊδια δικαιώματα, δταν φθάσει στήν κατάλληλη ήλικία. Έτσι μπο
ρούμε νά πούμε δτι στήν πραγματικότητα οΙ ίδιοι ανθρωποι διοικούν
καί διοικούνται, αλλά σέ διαφορετικό χρονικό διά<r.ημα τής ζωής
τους. 'Ώστε καί ή παιδεία πρέπει νά είναι ή ίδια καί ώστόσο διαφο
ρετική, γιατί αύτός πού πρόκειται νά ασκήσει σωστά τήν εξουσία,
πρέπει πρώτα, καθώς λένε, νά περάσει από τήν κατάσταση τού διοι
κουμένου. 58
'Υπολείπεται νά εξετάσουμε ακόμη, μέ ποιό από τά δύο πρέπει ν'
αρχίζει ή αγωγή των νέων, μέ τήν καλλιέργεια τής λογικής Τι μέ τόν
εθισμό, γιατί αύτά τά δύο πρέπει νά ορίσκονται μεταξύ τους σέ πλη
ρέστατη όρμονία.59
'Ώστε τό ώραίο καί όχι τό ζωώδες πρέπει νά παίζει τόν πρώτο ρόλο
στήν αγωγή τών νέων, γιατί ούτε ό λύκος ούτε κανένα αλλο αγριο ζώο
θά μπορούσε νά αναλάοει εναν ώραίο αγώνα, αλλά μόνο ενας γεν
ναίος αντρας. 'Όσοι, λοιπόν ασκούν ύπεροολικά τούς νέους σ' αύτά
καί τούς αφήνουν ανεκπαίδευτους στά αναγκαία, τούς κάνουν στ'
αλήθεια στενοκέφαλους. .. (Γιά τή Γυμναστική): "Ως τήν εφηοεία πρέ
πει νά δίνουμε στά παιδιά ελαφρότερες γυμναστικές ασκήσεις, νά
αποφεύγουμε τήν αναγκαστική τροφή καί τίς αναγκαστικές καταπο
νήσεις, γιό νό μήν εμποδίζουν τήν ανάπτυξή τους. Τρανή απόδειξη
·ΟΙ προσωπικές αύτές άπόψεις τού Zemb δέν [χουν Ιστορική δάση. Τό άντί
θετο άκριοώς συμοαίνει (Σ.τ.Ε.).
76
Προτομιί τού Άριστοτέλη. Μουσείο Ίστοριας rιί; Τέχ\'η, ( Βιέννη )
77
Ότι αΌ τή ή ταK�ΙKή i.ι.πoρεί νά έχει αΌτές τ ίς συνέπειες εΙναι τό γεγο
νός, Ότ ι από τούς όλυμπιονίκες θά έορισκε κανείς μόνο δύο ή τρείς
πού έχουν νικήσει ώς παιδιά καί συνέχεια ώς άνδρες καί τούτο επει
δή οΙ αναγκαστικές ασκήσεις, στίς όποίες ύποοάλλονταν Όταν ήταν
νέοι, τούς στέρησαν τή δύναμη στήν ανδρική ήλικία. 'Όταν δμως μετά
τήν ηοη ασχολούνται τρία χρόνια συνεχώς μέ τά άλλα μαθήματα, τότε
είναι επιτρεπτό τά έπόμενα χρόνια νά τά καλύπτουμε καί μέ σκλη
' ;
ραγωγίες καί μέ τήν αναγκαία γι αΌτές τροφή 60
Τίθεται, έπομένως τό ερώτημα, άν ή εΌτυχία είναι κάτι πού μπορεί ν'
αποκτηθεί μέ τη μάθηση ή μέ τόν εθισμό ή μέ όποιαδήποτε άλλη
άσκηση, ή μήπως ή εΌτυχία έρχεται στούς ανθρώπους σάν κάποιο
δώρο από τό θεό ή από τήν τύχη. 61
'Υπάρχουν, λοιπόν, δύο είδη αρετής, ή διανοητική καί ή ήθική' καί ή
μέν διανοητική γεννιέται καί αναπτύσσεται κυρίως μέ τή διδασκαλία,
γι' αΌτό ακριοώς χρειάζετcμ πείρα καί χρόνο, ένώ ή ήθική αρετή εΙναι
τό αποτέλεσμα εθισμού . . . ... 'Όσα πρέπει νά μάθουι:ιε νά κάνουμε, αΌτά
τά μαθαίνουμε κάνοντάς τα, Όπως Π.χ. οΙκοδόμος γίνεται κανείς χτί
ζοντας . .. . γιατί άν δέν ήτα'; έτσι, τότ ε δέ θά χρειαζόταν κανείς δά
σκαλο, αλλά Όλοι θά γίνονταν εκ φύσεως είτε καλοί τεχνίτες είτε
κακοί .. .. Γι' αΌτό πρέπει ν' αρχίζει κατά κάποιο τρόπο ή αγωγή από
τήν τρυφερή ήλικία τού παιδιού, δπως συνιστά ό Πλάτων, ωστε (νά
μάθουν τά παιδιά) νά χαίρωνται καί νά λυπούνται μ' αΌτά πού πρέ
πει, γιατί αΌτό είναι ή όρθή παιδεία.62
Τό σπουδαιότερο μάλιστα από Όλα Όσα έχουμε πεί ως τώρα γιά τή
σταθερότητα τού συνταγματικού νόμου, τό όποίο σήμερα δλοι τό πα
ραμελούν, είναι ή σύμφωνη πρός τούς κρατούντες νόμους αγωγή .. ,
γιατί δέν πρέπει νά νομίζουμε δτι τό νά ζούμε σύμφωνα τό νόμο είναι
δουλεία, αλλά Ότι αΌτό είναι σωτήριο (γιά τόν πολίτη καί τήν πολι
τεία). 63
Τό δτι, λοιπόν, δέν επιτρέπεται νά εκπαιδεύουμε τούς νέους άπλώς
γιά διασκέδqση, αΌτό είναι φανερό - δταν δηλαδή μελετούμε δέν
παίζουμε, γιατί ή μάθηση συνοδεύεται από κόπους. οι νέοι εξ αΙτίας
τή ς ήλικί αι:; :τους δέν δέχονται τίποτε μέ τή θέλησή τους, άν δέν τούς
εΌχαριστεί. 64
Στή λαμπρή συνηγορία του Υιό τό θέμα πού άπαοχολοϋσε
τούς κύκλους τής 'Ακαδημίας : «γιατί είναι προτιμητέο τό νά μήν
εχει κανείς γεννηθεί" είχε ηδη άναφωνήσει μέ άναστεναγμό : καί
τί εϊδους ζωή κάνει κανείς στήν παιδική ήλικία. Κανένας φρόνιμος
ανθρωπος δέ θαθελε νά ξαναΥυρίσει σ' αύτήν: 65
Θό είχε πολλές φορές αίσθανθεί τό δρια τής παιδαγωγικής
78
προσπάθειας. Ό παιδαγωγός δέν εχει νά κάνει μόνο μέ μιάν άν
θ ρώπινη φύση ' βέβαια, άπό τή φύση τους οί ανθρωποι είναι δια
φορετικοί, δπως λέμε. Ό Άριστοτέλης ξέρει πόση ίστορία ύπάρ
χει ηδη μέσα σ' ενα νεογέννητο : 'Επίση ς καί οΙ εγκυες γυναίκες
πρέπει νά φροντίζουν τό σώμα του ς, νά μήν εΙναι δηλαδή ράθυμις
καί νά παίρνουν συχνά τροφή. 'Αντίθετα από τό σώμα του ς τή διά
θεσή του ς πρέπει νά τήν κρατούν σέ ϋφεση ' γιατί ή πείρα διδάσκει
δτι τά παιδιά πού γεννιούνται παίρνουν πολλά από τήν κυοφορούσα
μητέρα, δπως τά φυτά από τό χώμα πού φυτρώνουν. 66
'Ωστόσο οϋτε οί νέοι ανθρωποι οϋτε οί μεγάλοι φιλόσοφοι
δέν θά μποροUσαν νά μάθουν, αν δέν μποροUσαν νά βλέπουν, ν'
άκούουν καί νά ψαύουν. Τό έρώτημα σχετικά μέ τό ό πό πού; της
φ ιλοσοφίας μας όδηγεί κατευθείαν σ ' έκείνη τή δεύτερη άρχή ,
πού μοιάζει ριζοσπαστικότερη άπό τήν παράδοση , έπειδή χωρίς
τήν αίσθητηριακή άντίληψη δέν μπορεί νά έπιτευχθεί καμιά μετα
β ίβαση άπόψεων, καί έπειδή ή μετάδοση της γνώσης δέν κάνει
περιττή τήν αύτόνομη έμπειρική έργασία. Χωρίς παράδοση θά
μποροUσε κανείς νά φιλοσοφήσει, χωρίς έμπειρία ομως Οχι.
79
ΟΙ Π ΕΝΤΕ ΑΙΣΘΗ ΣΕΙΣ
82
κείμενο γιά μιά εκτη α'ίσθηση, άκριβέστερα : καμιά ίδιότητα τών
άντικειμένων. Μ ιά ύποδειγματική περίπτωση αύτής τής άρμονι
κής θεωρίας είχε βρεί στίς συζητήσεις τής Άκαδημίας γιά τήν
κατάταξη τών τεσσάρων, δηλ. πέντε στοιχείων σέ συγκεκριμένες
μορφές, πού νά συνθέτουν ενα όλο κληρωμένο σύστημα. Ή δια
μόρφωση τής θεωρίας τών στοιχείων. Ό Άριστοτέλης προσπαθεί
νά διατυπώσει μιά καθαρή θεωρία. "Αν σκεφτεί κανείς τίς όξιο
θρήνητες έπιπτώσεις τού σχεδίου το υ , τού παιχνιδιού μέ πρωταρ
χικές καί δευτερεύουσες ίδιότητες, δτι τό σύστημα ύπη ρξε δυ
στυχώς ύπερβολικά τέλειο. Ή ταν πραγματικά ενα πρότυπο σύ
στημα, καλά έπεξεργασμένο καί έφαρμοσμένο σέ μεγαλύτερες
συναρτήσεις, κι άπό τήν αλλη πλευρά δοκιμασμένο στό ύλικό τών
δ εδομένων, δηλ. κυρίως στό πρόβλημα τής πλάνης τών αίσθή
σεων. Ό σκοπός αύτού τού συστήματος ήταν προφανώς ή θε
μ ελίωση μιάς άναντίρρητης έμπιστοσύνης στίς έμπειρικές δυνα
τότητες τής άνθρώπινης πρόσβασης πρός τίς δομές τού κόσμου
μας. Πόσο λίγο μπορούσαν νά τά βγάλουν πέρα μ' αύτή τήν άπο
θέωση της έμπειρίας οί άριστοτελικοί τής Σορβόννης τήν έποχή
τού Γκασσέντι, φαίνεται άπό τό γεγονός δτι ή πρόοδος τής σύγ
χρονης φυσικής έπιστήμης καί όπό τίς έμπειρικές πλευρές της,
χρειάστηκε νά όλοκληρωθεί σέ διαμάχη μέ μιά όριστοτελική σχο
λή , πού δέν ηθελε πιά νά απτεται καί νά βλέπει, άλλά πίστευε δτι
γνώριζε τί είναι ή άφή καί ή δραση καί κατά συνέπεια ποιές έμπει
ρίες εχει κανείς κατά τήν άφή καί τήν δραση. Πώς μπορούσαν οί
άριστοτελικοί νά παραβλέπουν δτι « είναι καλύτερα νά βασίζεται
κανείς στήν α'ίσθηση παρά στά λόγια ; » . Δέν θά πρέπει νά ήταν
τόσο στενοκέφαλοι, δσο φαίνονται σήμερα σέ μερικούς.
Ό λόγος γιά τόν όποίο έπιμένανε σέ ξεπερασμένα καί άμφί
βολα τμήματα τού άριστοτελικού συστήματος εγκειται μάλλον
στή σχέση τών μερών πρός τό δλο. Άπό τή μιά μεριά τά τμή ματα
είναι γερά ένσωματω μένα στό δλο καί μέ τήν πληθώρα τών όνα
λόγων διασυνδέσεών τους πλουτίζονται τόσο, ωστε συχνά φαίνε
ται πώς ή έγκατάλειψη ένός όρισμένου τμήματος προκαλεί άθέ
λητες ζημιές άλλού. Άπό τήν αλλη πλευρά φαίνεται δύσκολο νά
πιστέψουμε, πώς τό δλο είναι όνεξάρτητο άπό δλα τά μέρη του ,
πώς δέν ύπάρχουν μέρη πάνω στά όποία νά βασίζεται σέ ίδιαίτε
ρο βαθμό τό δλο. Ή διάκριση άνάμεσα σ' αύτά τά τμήματα-φορείς
καί στά φερόμενα τμήματα δέν είναι άπλή ύπόθεση καί καταλα
βαίνει κανείς τήν έπιφύλαξη τών δασκάλων τού Ντεκάρτ νά πε
τάξο υν στά αχρηστα τή φυσική γιά νά σώσουν μόνο τη μεταφυσι-
83
κή. 'Ιδιαίτερα καθώς, χάρη στό κατόρθωμα τού Θωμά τού 'Ακινά
τη , τό δλο τής άριστοτελικής φιλοσοφίας είχε ένσωματωθεϊ σ'
ενα μεγαλύτερο σύνολο, πού γιά τά μέρη του ίσχύει καί πάλι τό
παιχνίδι τών φορέων καί τών φερόμενων ' καί πού οί κανόνες του ,
είναι γνωστοί - αν είναι γενικά γνωστοί, - μόνο στόν έφευρέτη
η στό δη μιουργό .
84
Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ
85
φορά τή λέγει ή ίδια άρχή, καί δπως λέγει έτσι καί αΙσθάνεται καί
άντίστοιχη εΙκόνα σχηματίζει. Τό δτι, λοιπόν, δέν είναι δυνατόν νά
δ ιακρίνουμε τά χωριστά αΙσθητά μέ χωριστές α Ισθήσεις, εγινε φανε
ρό. 69
'Ως τόπο τής κοινής αύτής α"ίσθησης στό σωμα ό 'Αριστοτέ
λης προσδιόρισε τήν καρδιά ! 'Άν ή μερική α"ίσθηση ήταν έκτεθει
μένη στόν κίνδυνο τής πλάνης, ή θεωρία τής κοινής α"ίσθησης
δίνει τήν πολύτιμη εύ καιρία νά είναι δυνατή ή πλάνη , χωρίς νά γί
νεται άδύνατη ή άλήθεια. Γι' αύτό αλλωστε ό Άριστοτέλης άπαι
τεί ηδη έδω τήν χρησιμοποίηση τού έλέγχου , τής κριτικης, καί
προσπαθεί έπανειλημμένα νά έξηγήσει τή διαφορά άνάμεσα στόν
ανθρωπο καί στά ζωα, δπου προφανως τόν ένοχλεί τό γεγονός δτι
όρισμένα ζωα ξεπερνούν κατά πολύ τόν ανθρωπο σέ μερικά ε"ίδη
αίσθήσεων. Ή βασική άρχή τής έπιχειρηματολογίας του δμως πα
ραμένει ή διαπίστωση δτι αύτά πού βλέπουν δέν είναι τά μάτια
τού άετού καί τά μάτια τού άνθρωπου, άλλά ό άετός καί ό ανθρω
πος, καί μάλιστα όλόκληρος ό ανθρωπος, καί ό σκεmόμενος.
Ή μνήμη: 'Από τή φύση, λοιπόν, γεννιούνται τά ζωντανά οντα έ
χοντας αίσθηση· άπ' αυτή πάλι (τή φύση) σέ μερικά άπ' αυτά τά ζων
τανά οντα δέν άναπτύσσεται μνήμη, σ' άλλα δμως άναπτύσσεται. Αυ
τός είναι ό λόγος πού αυτά τά τελευταία εχουν μεγαλύτερη άντίληψη
καί μαθαίνουν ευκολότερα άπό εκείνα πού δέν έχουν τή δύναμη τή ς
μνήμης . 'Αντίληψη έχουν, χωρίς δμως τήν Ικανότητα νά μαθαίνουν,
αυτά πού δέν μπορούν ν' άκούσουν τούς ήχους, Π.χ. ή μέλισσα καί
δ,τι άλλο ον ύπάρχει πού ν' άνήκει σ' ενα τέτοιο γένος ζώων' ευκολα
μαθαίνουν δμως μόνο δσα έξω άπό τή μνήμη έχουν καί τήν αίσθηση
αυτή (τής άκοής). Τά άλλα ζωα, λοιπόν, ζούν μέ τίς αΙσθητικές παρα
στάσεις καί τίς εντυπώσεις τής μνήμης καί μόνο μικρή συμμετοχή έ
χουν στίς εμπειρίες. Τό γένος δμως τού άνθρώπου ζεί μέ τέχνη καί λο
γισμό . ΊΟ
Τά "ίχνη τής αίσθητηριακής άντίληψης στόν ανθρωπο παροδη
γούν τόν Άριστοτέλη στόν προσεχτικό διαχωρισμό άνάμεσα στήν
ίκανότητα νά άναπαριστάνει κανείς τά περασμένα, πού ό ανθρω
πος τή μοιράζεται μέ πολλά (Cιλλα) ζωα, καί στήν ηδη νοητική ίκα
νότητα νά κατατάσσει κανείς αύτά τά άναπαριστάμενα σάν πα
ρελθόν, δηλ. νά τά προσδιορίζει χρονικά, πράγμα πού φαίνεται
δτι μπορεί νά τό κάνει μόνο ό ανθρωπος.
Οϊ Παραστάσεις: Αν, λοιπόν, παράσταση είναι μιά λειτουργία,
ή
•
ΒΒ
Η ΣΚΕΨΗ
90
π ιό συνετό αν επε ιδή έχει χέρια, αλλά επε ιδή είναι τό π ιό συνετό ζωσ
έχε ι χέρια. Γιατί αυτός πού είναι π ιό συνετός θά μπ ορούσε νά χρησι
μοποιήσε ι καί τά έργαλεία σωστά. Τό χέρι ώστόσο δέ μοιάζει νά είναι
μόνο ενα έργαλείο αλλά πολλά μαζί ένωμένα σ' ενα' είναι δηλαδή σάν
ενα έργαλείο aτή θ έση πολλών έργαλε ίων. Σ ' αυτό, λοιπόν, τό αν πού
είναι Ικανό νά αναλάοε ι τ ίς περισσότ ερες τεχνικ ές δεξιότη τες ή φύση
χάρισε τό χέρι, τό έργαλείο πού μπορεί νά χρησιμοποιη θεί γιά περισ
σό τερου ς σκοπούς. 'Όσο ι δμως Ισχυρίζονται δτι ό άνθρωπος είναι έ
ξοπλισμένος από τή φύση χε ιρότερα από δλα τά αντα - λέν ε δηλαδή
π ώς είναι ξυπόλη τος καί γυ μνό ς καί δέν έχει « δπλα » γιά τήν άμυνά
του - δ έν έχουν δίκαιο. Γιατί τά άλλα ζωντανά αντα έχουν ενα μόνο
οοη θη τικό μέσο καί δέν μπορούν μάλ ιστα νά τό αλλάξουν μέ ενα άλ
λο , αλλά είναι αναγκασμένα κατά κάποιο τρόπο νά κο ιμούνται πάν
τοτε καί δλα νά κάνουν μέ τά παπούτσια τους, ακό μα δέν μπορούν
π οτέ ν ' αποοάλλουν τό κάλυ μμα τού σώματός του ς ούτε ν' αλλάξουν
τά «όπλα » πού έτυχε νά έχουν. Ό άνθρωπος, αντίθ ετα, έχε ι τή δυνα
τότητα νά αποκτά πολλά π ροστατευτικά μέσα, πού μπ ορ εί μάλιστα
'
π άντοτ ε νά τ ' αλλάζε ι , επ ιπλέον μπορ εί νά έχει δποιο δπλο θ έλε ι 74.
Ή φ υσιολογική ίδιοτυπία τού άνθρώπου δέν είναι, λοιπόν, αί
τία άλλά άποτέλεσμα τής άνώτερης θέσης του στή σειρά τών όν
των. Δέν ύπάρχει όμως μιά άπέραντη άπόσταση άνάμεσα στό Σω
κράτη καί τόν πίθη κο ; Πώς θά ξεφύγει ό Άριστοτέλης όπό τόν
κίνδυνο τού δυαδισμού , χωρίς ταυτόχρονα νά έγκαταλείψει αύτό
τό πρωταρχικό, τό όσύγκριτο τού άνθρώπο υ ; Ή παρεξηγημένη
πολλές φορές διδασκαλία του γιά τήν ψυχή, πού όδηγεί πχ τό
Λούθηρο στήν άγανα κτισμένη διαπίστωση , ότι δηλαδή ό Άριστο
τέλ η ς δέν πιστεύει στήν άθανασία τής " ψυχής » , προσφέρει τή
δ υνατότητα νά διαφυχθεί ή συνέχεια άνάμεσα στό σώμα καί τό
πνεύμα, νά μή χρειαστεί νά θυσιασθεί σέ καμιά θεωρία ή ένότητα
τού σωματικού-πνευματικού άνθρώπου, θά ήταν κωμικό νά κατη
γορήσει κανείς τόν Άριστοτέλη γιά περιφρόνηση τού πνεύματος ,
άφού στό πνεύμα βρίσκεται όχι μόνο ή τρίτη άπάντηση στήν έρώ
τησή μας γιά τό " άrτό πού ; » τής φιλοσοφίας, άλλά καί ή άπάντηση
πού μέ τή διπλή εννοια τής λέξεως α'ίρει τίς αλλες :
Ή αίσθη ση δ έν μπορεί νά λε ιτου ργήσε ι μετά από μιά πολύ δυνα
τ ή αΙσθ ητηριακή έντύπωση, Π. χ. δέν μπορεί νά αΙσθανθ εί ήχο μετά
από υ δ νατο ύ ς ήχου ς, ούτε μετά από έντονα χρώματα κα ί δυνατές
σμ
ό έ ς μπ ορ εί νά δ εί καί νά όσμισθ εί . 'Αντίθ ετα ό νού ς όταν συλλάοει
κάτ ι δύσκολα νοητό, δέ σκ έφτεται μέ μικρότερη δύναμη καί τά ευκο
λώτερα, αλλά μέ περισσότερη μάλιστα δύναμη, γιατί ή δύναμη τής
91
σ' αυτόν άθάνατο κα ί ά ίδ ιο. Δ έν θυμό μαστε δμως τ ίποτε άπά την
π ροηγούμενη ϋπαρξή του, γιατί αυτό πού μένει μετά θάνατο δ έν δέχε
ται ερ εθισμούς . Τό μέρος τού νού δ μω ς πού δέχεται ερεθισμούς κα ί
άντιδρά ε ίναι φθαρτό κα ί χωρί ς αυτό τό ον δέν μπορεί νά σκεφθεί . 79
'Ενεργητ ικότητα καί παθητικότητα θά βοηθήσο υν στή διατύ
πωση μιάς ίσόρροπης θεωρίας έκείνης της άρχης, στήν όποία ό
Άριστοτέλης εχει ε νσωματώσει τήν αίσθητηριακή άρχή, χωρίς νά
όδηγεϊ στήν έγκατάλε ιψη τού άπριορικο ύ παράγοντα της θεωρίας
του γιά τίς άρχές. Καί ή σχέάη τής λειτουργίας της άπεικόνισης
των πραγμάτων μ' έκείνη της έπινόησης, της σύνδεσης κα ί της
προβολης δημιουργεί όρισμένες δυσκολίες , έπειδή κι έδω δέν εί
ναι ή φαντασία έ κείνη πού φαντάζεται κάτι καί ή κρίση πού κρίνει,
άλλά πάντοτε μόνο ό όνθρωπος.
92
..
95
λύτερες προσπάθειες γιά νά διαπιστώσει μέ σαφήνεια τί άνήκει
σέ μιά έννοια, καί τί έπομένως συγκρατεί ό έννοών, καί τί δέν
άνή κει πιά σ' αύτήν, δηλαδή αύτό άπό τό όποίο γίνεται άφαίρεση .
•Αν κανείς κατασκευάσει μιά χάλκινη σφαίρα, θά κάνει. από ενα 6ρι
σμένο ύλικό, Π .χ. τό χαλκό, ενα 6ρισμένο πράγμα, Π.χ. τή σφαίρα. Άν
τώρα εφτιανε 6 ίδιος τή μορφή τή ς σφαίρας, εlναι φανερό δτι καί πά
λι θά επρεπε νά τήν φτιάξει από κάτι' ετσι θά τραοούσε μέ τίς κατα
σκευές έπ' απειρο. ElvaL φανερό έπομένως, δτι ή μορφή η 6ποιοδή
ποτε όνομα πρέπει νά δώσουμε στή μορφή ένός αΙσθητού πράγματος,
δέ γίνεται καί ουτε ύπάρχει καμιά γένεση τής μορφή ς η τής νοητική ς
οΌσίας . 8 1
Τ ό γίγνεσθαι, λοιπόν, είναι κάτι τό όποίο παραβλέπουμε στό
σχηματισμό γενικών έννοιών. 'Όπως καί τό μερικό, τό σχήμα έ
τούτης η έ κείνης τής μύτης π χ , δταν πρόκειται γιά τή μύτη γε
νικ ά.
Ό Άριστοτέλης όφησε άνοιχτό τό έρώτημα πώς ή όμεση άν
τίληψη, ή δ ιαίσθηση , πού ή 'ίδια παρουσιάζεΎαι ταυτόχρονα, ώς
παθητική καί ένεργητική , μοιράζεται μέ τήν έπαΥωΥή τήν ύπόθε
ση τής άφαίρεσης . Στήν άκραία περίmωση θά έπρεπε νά καταλή
γει νά είναι τό ϊδω νά διατυπώσει κανείς μιά πρόταση Υιά "δλα"
τά θηλαστικά καί μιά γιά «τό " θηλαστικό . Ή έπίτευξη αύτής τής
άκραίας περίπτωσης είναι ένα όλλο πρόβλημα, μέ τό όποίο ό ζωο
λόγος Άριστοτέλης ήταν άναγκασμένος νά άσχολείται άδιάκοπα.
Πώς μπορεί κανείς νά διαμορφώσει μιά εννοια τών ζώων χωρίς
χολή, καί μάλιστα μιά θετική έννοια, πού νά μπορεί νά τή συσχε
τίσει μέ τήν έννοια τής μακροβιότητας ; Τό έλάφι, τό μουλάρι, ή
φώκια, ό έλέφαντας καί μερικά όλλα ζώα άπαριθμοϋνται πάντα
σάν ζώα χωρίς χολή ' γιά τό πρόβατο καί τόν όνθρωπο άβέβαιο,
καί αύτό άπαγορεύει έπομένως τό όλμα πρός τό γενικό. Αύτές οί
δυσκολίες δ μως δέν θά μπορέσουν νά έμποδίσουν τό φιλόσοφο
τής λογικής νά παρουσιάσει τά χαρακτηριστικά τής έννοιας μέ
τέτοιο τρόπο, ωστε νά γίνεται όρατό τό διπλό όνοιγμά της πρός
τήν ούσία ένός πράγματος καί πρός τό πλήθος τών 'ίδιων πραγμά
των. Τί είναι τό γενικό ; Τό ενα πού άντιστοιχεϊ στά πολλά, αι'Jτό πού
ώ ς ενα εΙναι συγχρόνως σέ δλα. 82
Ή άριστοτελική άντίληψη γιά τήν προέλευση τής γνώσης καί
τής φιλοσοφίας σέ καμιά περίπτωση δέν έξαντλείται μέ τό σχήμα
τής συνέχειας τών βαθμίδων τής γνώσης. Παρ' δλα αύτά ό Άρι
στοτέλης τονίζει διαρκώς δτι ή σκέψη μας εχει τή ρίζα της στά αί
σθητά, καί βρίσκει διαρκώς νέες είκόνες Υιά νά άποσαφηνίσει
96
aτούς μαθητές του αύτή τή θεμελιακή αντίθεση πρός τή θεωρία
τών ίδεών , πού έξακολουθεί να διδάσκεται aτήν Άθήνα : ΟΙ συζη
τούμενες δεξιό τητες (α'ίσθηση, μνήμη, έμπειρία, αντίληψη τού γε
νικού, «τέχνη » καί έ πιaτήμ η) οϋτε ύπάρχουν έκ τών προτέρων
χωριστά στήν ψυχή οϋτε γεννιούνται άπό ιΊλλες ποιότητες τής
ψυχής, πού θά διευκόλυναν τήν άπόκτηση γνώσεων, άλλά έχουν
τήν άφετηρία τους στίς αΙσθήσεις' τό ϊδιο όπως γίνεται στή μάχη,
σ ταν όλοι φεύγουν καί κάποιος σταματήσει καί έπειτα έ νας ιΊλλος
καί σι νέχεια ιΊλλος προστίθεται , έως ότου ξαναΒρεί τό στράτευμα
τήν άρχική του τάξη. 83
97
Η ΚΡΙ ΣΗ
99
κάθε λόγο. ΚαΙ ή εύχή πχ είναι βέβαια λόγος, άλλά οϋτε άληθής
οϋτε ψευδ ής.87
Γ ιά ποιό λόγο πρόκειται; Πρόκειται γιά λόγο μέ τήν έννοια τής
κατάφαση ς. Γιατί ή αλήθε ια καί τό ψεϋδος ορίσκονται στη σύνθεση
καί στό χωρ ισμό τών λέξεων μέσα στην πρόταση τοϋ λόγου.88 Αύτή ή
σύνδεση καΙ ό χωρισμός έκφράζεται μέ τήν κατάφαση η τήν δρ
νηση ένός κατηγορούμενου πρός ενα άντικεΙμενο. Ή διερεύνηση
τής διάρθρωσης μιάς λογικής πρότασης, ίδιαΙτερα τής σχέσης
της πρός τόν χρόνο, άπαιτεί όλόκληρη τήν προσοχή τού λογικού
φιλόσοφου . Ή γένεση της λογικής πρότασης δμως βασίζεται σέ
μιά δραστηριότητα έκείνου πού συνδέει καί διαχωρίζει. ΟΙ πα
λαιοί Όποστηριζαν δτι ή σκέψη καί ή αίσθηση εΙναι τό ίδιο... 'Ωστόσο
θά επρεπε νά είχαν μιλήσει συγχρόνως καί γιά τήν πλάνη, γιατί αΌτή
προσιδιάζει σέ μεγαλύτερο οαθμό στά ανώτερα όντα, αλλωστε ή ψυχή
σ' αυτή τήν πλάνη περνάει τόν περ ισσότερο κα ιρό της. . . (b 6 κ. έ. )
φαίνεται δμως πώς τόσο ή πλάνη δσο καί ή όρθή θεώρηση τών αντι
θ έτων πραγμάτων πηγάζουν από τήν ίδια διανοητ ική εργασία. Τό δτι,
λο ιπόν, ή αίσθηση καί ή φρόνη ση δ έν εΙναι τό ίδιο, αΌτό Εγινε φανε
ρό, γ ιατί τήν αίσθηση τήν έχουν δλα τά ζωντανά όντα, ένώ aτή φρό
νηση λίγα μόνο μετέχουν. Άλλά ούτε καί τή νόηση, πού περιέχει την
όρθή καί τήν μή όρθή σκέψη, ταυτίζονται · όρθή σκέψη εΙναι ή φρόνη
ση , ή καθαρή γνώση καί ή σωστή γνώμη, ένώ μέ όρθή εννοώ τά αντί-ο
θετα απ' αυτά - ούτε αΌτή ή νόηση, λο ιπόν, ταυτίζετα ι μέ τήν αίσθη
ση . Ή αίσθηση δμως τών εΙδικών αΙσθητών αντικειμένων κάθε αΙσθη
τηρίου είναι πάντοτε αληθινή καί Όπάρχε ι σ' δλα τά ζωντανά όντα,
ενώ εΙναι δυνατόν νά σκέφτεται κανείς καί εσφαλμένα· αΌτή ή δυνα
τότητα (δηλ. νά κάνε ι κανείς καί λάθη) δέν Όπάρχει σέ' κανένα ον πού
δ έν εχει λόγο . 89
Ό Άριστοτέλης εχει φτάσει σ' ενα σημείο, δπου εϊτε τό έγ
χείρημά του θά άνακοπεί άναγκαστικά, κι ϋστερα, άνάλογα μέ τη
σκοπιά πού τό βλέπει κανείς, θά μπορεί νά θεωρηθεί όπλοϊκcι ii
χωρίς έλπίδα, εϊτε θά πρέπει νά εΙσαγάγει τό άποφασιστικό στοι
χείο, πού θά μπορεί νά ρυθμίσει τήν κριτική, δηλαδή τή σωστή
σύνδεση καί τό σωστό χωρισμό. Τό δτι κατά κάποιο τρόπο ή άλή
θεια είναι άνεξάρτητη όπό μάς, καί άπό τήν κρίση μας, είναι τόσο
βέβαιο στή άριστοτελική φιλοσοφία, δσο καί τό γεγονός δη μόνο
μέ τή δραστηριότητά μας φτάνουμε στό άληθινό· καί στό ψευδές.
Χωρίς αύτόνομη άρχή δέν γίνεται τ[ποτα. Αύτήν τήν άρχή ό Άρι
στοτέλης τήν άνύψωσε σέ κύρια κατηγορία τής φιλοσοφίας του.
Είναι άκριβώς οΙ άρχές, τό άξιώματα.
1 00
Ή τιί.ατωνική Λ καδημiα Ψηφιδωτό δατιεδο στήν Πομnηiα. lος ai. μ.χ. ( ΡΙύμη)
10 1
-
τό πλήθος των άρχων. Στίς άρχές α ύτές άναγνωρίζει κανείς τήν
προσπάθεια τού φιλόσοφο υ , άφενός νά τά βγάλει πέρα εξυπνα
μέ λίγα στοιχεία στή διάθεσή του , καί άφετέρου νά μήν έγκατα
λείψει τήν πρωτοτυπία τού πραγματικού, δπως τό συναντά κανείς
στήν έ μπειρία. Πολλές άρχές μοιάζουν νά εχουν διατυπωθεί μέ έ
παγωγικό τρόπο καί ετσι σάν νά μή μπορούν νά δώσουν ενα άναν
τίρρητο θεμέλιο. Άμφίβολες είναι καί οί άρχές πού άφορούν άν
τιλήψεις ε ίδ ικων πραγμάτων : οί άρχές τής κίνησης ίσχύουν γιά
μ ιά είδική φυσική τής κίνησης. 'Ωστόσο ό Άριστοτέλης έδω εχει
φτάσει ως τό εσχατο δριο των δυνατοτήτων του , καί ίσχυρίζεται
δτι μιά τουλάχιστον άρχή εχει άπόλυτη ίσχύ.
1 02
Η Α ΡΧ Η ΤΗ Σ ΑΝ ΤΙΦ Α Σ ΕΩ Σ
1 03
αντίφασης είναι αληθινό. 'Επιπλέον, αν είμαστε αναγκασμένοι δλα ή
νά τά δεχθούμε Τι νά τά αρνηθούμε, εΙναι αδύνατο καί τά δύο μέλη τής
αντίφασης νά είναι ψευδή.95 Θυμάται ώστόσο τήν έπίπτωση τής
χρονικής στιγμης πάνω στήν κρίση καί δέν τρομάζει μπροστά στίς
.
δυσκολίες τών μελλοντικών άλλά όχι άναγκαίων γεγονότων:
Γιά δσα αναφέρονται στό παρόν καί στό παρελθόν αναγκαστικά
ή κατάφαση ή ή αρνηση είναι αληθινή ή ψευδής καί μάλιστα γιά τίς
γενικές προτάσεις πού λαμβάνονται ώς καθολικές. Πρέπει πάντοτε ή
μιά νά είναι αληθινή καί ή αλλη ψευδής, μέ τόν ιδιο τρόπο εκφέ
ρονται οΙ προτάσεις καί σχετικά μέ τό μερικό (τό καθ' εκαστο), δπως
εχουμε πεί. Γιά τίς γενικές προτάσεις δμως πού δέν εκλαμβάνονται ώς
καθολικές, δέν είναι ανάγκη νά εΙναι ή μιά αληθινή καί ή αλλη ψευ
δής. Έχουμε μιλήσει αλλωστε καί γι' αΌτές σέ αλλη θέση. 'Αντίθετα
γιά τίς προτάσεις πού εκφράζουν εΙδικές περιπτώσεις καί αναφέρον
ται στό μέλλον δέν συμβαίνει το ίδιο. Γιατί αν κάθε κατάφαση ή αρ
νηση είναι αληθινή ή ψευδής, τότε πρέπει δλα γενικά νά ύπάρχουν ή
νά μήν ύπάρχουν' δηλαδή αν ό ενας ύποστηρίζει δτι κάτι θά γίνει,
ενώ ό αλλος αυτό τό ίδιο τό αμφισβητεί, είναι προφανές δτι αναγκα
στικά ό ενας από τούς δυό νά λέγει τήν αλήθεια, εφόσον βέοαια δεχό
μαστε δτι κάθε κατάφαση εΙναι αληθινή ή ψευδής, γιατί σέ τέτοιες πε
ριπτώσεις, δέν είναι δυνατόν νά ύπάρχουν καί τά δύο συγχρόνως . . . .
( 1 9α 23 κ.έ.) Τό δτι εΙναι λοιπόν, τ ό ον δταν είναι, καί τό μή ον δέν
είναι, δταν δέν εΙναι, αυτό συμβαίνει αναγκαστικά. 'Επίσης δέν είναι
ανάγκη ουτε 6λόκληρο τό ον νά εΙναι, ουτε τό μή ον νά μήν είναι. Για
τί δέν είναι τό ίδιο όλόκληρο τό ον νά είναι κατ' ανάγκη, δταν είναι,
καί άπλώς νά εΙναι κατ' ανάγκη. Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τό μή ον.
Καί μέ τήν αντίφαση εχουμε τήν ίδια περίπτωση. Δηλαδή είναι
ανάγκη ν' αποδείξουμε δτι γενικά ενα πράγμα είναι ή δέν εΙναι, καί
δτι θά είναι Τι δέ θά εΙναι. Δέ χρειάζεται δμως νά τά διαχωρίσει
κανείς, γιά νά πεί δτι ενα από τά δυό εΙναι αναγκαίο. Άν πώ Π.χ.,
κατ' ανάγκη αυριο θά γίνει ναυμαχία ή δέ θά γίνει, δέν εΙναι δμως
αναγκαίο νά γίνει αυριο ναυμαχία ή νά μή γίνει, είναι ώστόσο αναγ
καίο νά γίνει Τι νά μή γίνει.
Έπομένως, επειδή οΙ προτάσεις κατά τόν ίδιο τρόπο εΙναι αληθι
νές δπως ακριβώς τά πράγματα, είναι φανερό δτι σ' δλες τίς περιπτώ
σεις πού εχουν αυτή τή σχέση ωστε καί στή μιά καί στήν αλλη περί
πτωση νά είναι δυνατό καί τό αντίθετο, αναγκαστικά καί ή αντιφατι
κή πρόταση βρίσκεται στήν ίδια σχέση. Αυτό ακριβώς εφαρμόζεται σ'
αυτά πού εΙναι πάντοτε ή πού συμβαίνει πάντοτε νά μή συμβαίνουν.
1 04
Στίς περιπτώσεις α'ότές δηλαδή ενα μέλος τής αντιφατικής πρότασης
πρέπει νά είναι αληθινό η ψευδές, όχι δέδαια α'ότό η εκείνο τό συγκε
κρ ιμένο μέλος, αλλά αδιάφορα τό ενα η τό άλλο από τά δύο, καί ίσως
τό ενα πρέπει νά είναι περισσότερο αληθινό από τό άλλο, αλλά όχι
δέσαια ετσι πού θά ήταν ηδη αληθινό η ψευδές. 1 9 b κ.έ. Βλέπουμε,
λοιπόν, δτι δέν είναι ανάγκη σέ κάθε περίπτωση κατάφασης η άρνησης
νά είναι ή μιά από τίς αντίθετες προτάσεις αληθινή καί ή άλλη ψευ
δής. Α'ότό πού συμδαίνει σ' α'ότά πού ύπάρχουν δέν συμσαίνει μέ τόν
ϊδιο τρόπο καί σ' α'ότά πού δέν ύπάρχουν, μπορούν ώστόσο νά ύπάρ
ξουν η νά μήν ύπάρξουν, αλλά μέ τόν τρόπο πού έχουμε αναπτύξει
πιό πάνω. 96
Καί ό φιλόσοφος θά έπιφυλαχθεί νά μιλήσει γι' αύτά τά πράγ
ματα, έκτός αν πρόκειται νά άναmύξει μιά γενική θεωρία γιά τήν
τύχη. 'Όμως ή όρχή τής όντιφόσεως δέν ταιριάζει σέ πράγματα
στά όποία παραμένει όκαθόριστο , ποιό όπό τίς όντιφάσκουσες
προτάσεις είναι ή όληθινή . Ό φιλόσοφος μπορεί νά μιλήσει γιά
τήν όρχή τής όντιφάσεως, μάλιστα αύτή ή αίτία πού κατοχυρώνει
τά πάντα δέν είναι όποκλεισμένη όπό στοχασμό. Ή διαύγειά του
μάλιστα δ ίνει στή σκέψη πού έφησυχάζει μέσα του μιά κριτική
όξία. Τό όπό πού γίνεται τό τί τής φιλοσοφίας, χωρίς νά πάψει νά
είναι τό όπό πού. Γι' αύτό ώς όλοκλή ρωση αύτής τής ερευνας γιά
τήν προέλευση τής φιλοσοφίας στόν Άριστοτέλη μπορεί νά χρη
σιμεύ ε ι ή θέση , δπου αναφέρεται στήν πρώτη άρχή, χωρίς τήν
όποία δέν μπορούμε οϋτε νά σκεφτούμε, οϋτε νά αίσθανθούμε
σαν ανθρωποι, οϋτε νά μαθου με τό παραμικρό άπό τούς αλλους,
στήν όρχή χωρίς τήν όποία κανείς δέν μπορεί νά καταπιαστεί μέ
τήν όλήθεια.
Βλέπουμε, λοιπόν, δτι στήν άρμοδιότητα τού φιλοσόφου καί α'ό
τού πού εξετάζει γενικά ποιά φύση εχει ο'όσία, ανήκει καί ή ερευνα
τών συλλογιστικών αρχών. Α'ότός μάλιστα είναι πού σέ ϋψιστο σαθμό
είνα ι εΙδήμων γιά ενα είδος πραγμάτων, σ' α'ό�όν άρμόζει νά μπορεί
νά μιλήσει γιά τίς πιό δασικές αρχές τού πράγματος α'ότού' έπομένως
κι α'ότός πού θεωρεί τά όντα ώς όντα είναι άρμόδιος νά εκθέσει τίς
πιό σταθερές απ' δλες τίς αρχές α'ότός δέσαια είναι ό φιλόσοφος, καί
ή πιό σέδαιη αρχή είναι α'ότή πού είναι αδύνατο νά διαψευσθεί.
Μιά τέτοια αρχή πρέπει νά είναι πάρα πολύ προσιτή στή γνώση
- γιατί δλοι πλανώνται σέ θέματα πού δέν γνωρίζουν - καί ανυ πό
θετη. Γιατί ή αρχή, πού πρέπει νά κατέχει α'ότός πού θέλει νά κατα
νοήσει όποιοδήποτε από τά όντα, α'ότή δέν είναι μιά άπλή ύπόθεση.
Α 'ότό δμως, πού είναι ανάγκη ηδη νά γνωρίζει α'ότός πού θέλει νά μά-
1 05
Η Ε Ν Ν Ο ΙΑ ΤΗΣ Α ΡΧΗΣ
άρχα"
ούο,ών
άλ'ivητο/ ΚIΊΙοώαι
( μαθημα τικά )
άκοιίσιa έκούσια
ούκ αίτιο,; (λ:ύριος τού Ει'ναι KfJi
ούκ εφ' έαυτι!) τού μη εΛ'αι
αίτιος έφ' έαυτψ)
1 06
αποδείξεις γιά δλα γενικά - κάτι τέτοιο θά τραδούσε επ" απειρο καί
έτσι δέν θά μπορούσαμε ν' αποδείξουμε τίποτε. "Αν δμως, πράγματι,
ύπάρχουν προτάσεις, γιά τίς όποίες δέν πρέπει νά ζητάμε μιά απόδει
ξη, αυτοί δέν θά μπορούν νά μάς πούν, ποιά αρχή κρίνουν πώς εΙναι
ή πιό κατάλληλη γι' αυτό.
'Ωστόσο μπορεί κανείς νά φέρει ελεγκτικές αποδείξεις δτι αυτό
πού εΙ.αμε εΙναι αδύνατο, αρκεί δέδαια αυτός πού αμφισδητεί (τίς
δικές μας λογικές προτάσεις) νά μας πεί κάτι' αν δμως δέν φέρνει κα
νένα επιχείρημα, εΙναι γελοίο νά ζητάει κανείς τό λόγο απ' αυτόν πού
δέν μπορεί νά έχει λόγο γιά τίποτε, εφόσον πράγματι δέν μπορεϊ. Γιατί
ενας τι�τoιoς αν�ρωπoς, αν τόν πάρουμε δπως εΙναι, μοιάζει πιά μέ
φυτό (κούτσουρο απελέκητο). Σημειώνω δμως δτι ή ελεγκτική από
δειξη διαφέρει από τήν καθαυτό απόδειξη' διότι δποιος θέλει ν' απο
δείξει τήν πρόταση αυτή, τήν ελεγκτική, θά έδινε τήν εντύπωση δτι
προϋποθέτει ήδη αυτό πού θέλει ν' αποδείξει (<<τό εν αΡΧή αΙτεί
σθαι»)· αν, αντίθετα, αποδείξει δτι ενας αλλος εΙναι αΙτία γι' αυτό (τό
λάθος), τότε αυτό πού προκύπτει απ' αυτή τή λογική διαδικασία ε{ναι
έλεγχος καί όχι απόδειξη .
'Αρχή, λοιπόν, γιά τήν αντίκρουση δλων τών επιχειρημάτων αυ
τού τού είδους- bt:;. ElvaL νά απαιτεί κανείς από τόν αντίπαλό του νά
λέγει (',ν ε{ναι ή δέν ε{ναι κάτι, - γιατί αυτό θά μπορούσε νά τό
θεωρήσει κανείς σάν νά προϋποθέτεις αυτό πού πάς ν' αποδείξεις (τό
Εν αΡΧή αΙτείσθαι), - αλλά νά παραδεχθεί δτι τά λόγια του έχουν μιά
όρισμένη σημασία, πού Ισχύει καί γιά τόν έαυτό του καί γιά τόν (iλ
λον, γιατί αυτό εΙναι ανάγκη νά τό κάνει γιά δ,τι δήποτε κι άν έλεγε·
αν δέν γίνει αυτ�, τότε ενας τέτοιος άνθρωπος δέν θά μπορούσε νά
πεί τίποτε, ούτε γιά τόν έαυτό του τόν ίδιο ούτε γιά εναν άλλον. "Αν
δμως κάνει αυτή τήν παραχώρηση, τότε θά ε{ναι δυνατή μιά απόδει
ξη, διότι θά ύπάρχει ήδη κάτι ξεκαθαρισμένο γιά νά προχωρήσουμε.
Τήν εόθύνη δμως θά τήν έχει όχι αυτός πού εΙσάγει τήν απόδειξη,
αλλά αυτός πού λογοδοτεί, γιατί μολονότι αναιρεί τό λόγο, (θέλει)
καί νά λογοδοτεί. 'Επιπλέον αυτός πού έκαμε αυτή τήν παραχώρηση,
έχει ήδη συμφωνήσει δτι κάτι εΙναι αληθινό χωρίς νά χρειάζεται από
δειξη, καί έπομένως δτι δέν μπορεί δ,τιδήποτε τή μιά νά εΙναι ετσι
καί τήν liλλη όχι.97
1 07
ΠΩΣ ;
- · .• 1 . δε .
σταν δε χρε,α�ετaι σπο lκτικα
χριιό.ζετal έπιχεφήματα
έπιχειρήματα
Ιό π ό δ e ι ς ι ς)
111
αλλο τρόπο μέ τά περιεχόμενα τών λογικών προτάσεων: αυτα
μπορούν νά ε ίναι άληθινά ιϊ μόνο πιθανά, ιϊ άκόμα καί έσφαλμένα.
Ποιός ό μως είναι ό τυπικός σκελετός, πού σ' αύτόν επαιξε καί
κέρδισε ό 'Αριστοτέλης ;
1 12
ΟΙ ΚΑ ΤΗΓΟΡΙΕΣ
Οί δει.:α σχεσεις μεταξιί τών πεντε ι.:ατηΥορουμενων. Ή διαiρεση αύτιί άπειχεί άντι
ί.ιί ψεω, τών Σχοί.ασΤΙλ·ών.
i 14
τού Πορφύριο υ , γραμμένη γύρω στό 275 μ.Χ., πού ό όπλός τόνος
της δύσκολα όφήνει νά καταλάβει κανείς, πόσο έκρηκτικό ύλικό
περιέχεΙ. Παρά τήν προσοχή τού συγγραφέα τό είσαγωγικό αύτό
'
κείμενο εδωσε τροφή στήν άνεξάντλητη διαμάχη γιά τά κατηγο
ρούμενα. Ό Πορφύριος άρχίζει ώς έξής:
'Επειδή, Χρυσαόριε, γιά τή θεωρία τών αριστοτελικών κατηγοριών
είναι ανάγκη νά ξέρουμε, τί είναι γένος καί τί διαφορά καί τί είδος,
ιδιον καί συμοεοηκός, καί επειδή ή θεώρηση αυτών τών εννοιών είναι
πολύ χρήσιμη γιά τόν καθορισμό τών όρισμών καί γενικά γιά τή
θεωρία τής διαιρέσεως καί τής αποδείξεως, γι' αυτό επιθυμώ νά γρά
ψω γιά σένα μιά σύντομη έκθεση, στην όποία προσπαθό> μέ λίγα
λόγια, δπως κάνουμε σέ μιά εΙσαγωγή, νά διεξέλθω δσα σχετικά μας
κληροδότησαν οΙ παλαιοί' έτσι δέν ύπεισέρχομαι στά 6αθύτερα θέ
ματα καί έρμηνεύω σύντομα μόνο τά άπλούστερα.
'Ό,τι αφορά, γιά ν' αρχίσουμε αμέσως μ' αυτά, τά γένη καί τά
ειδη, αν δηλ. είναι κάτι πραγματικό ή 6ασίζονται μόνο στίς παραστά
σεις μας καί αν, εφόσον είναι κάτι πραγματικό, είναι σωματικά ή
ασώματα, τέλος αν είναι χωριστά ή καθαυτά καί μέσου τών αΙσθητών,
αυτό αρνούμαι νά τό αναπτύξω στη θέση αυτή ' γιατί μιά παρόμοια
έρευνα πάει πολύ μακριά καί απαιτεί μιά εκτενέστερη συζήτηση, απ'
αΌτή πού μπορεί νά γίνει εδώ. 'Αντίθετα θέλω τώρα νά προσπαθήσω
νά σού εξηγήσω, τί δίδαξαν γι' αυτά (τά γένη καί τά ειδη), από τήν
αποψη τής λογικής κυρίως, καί γιά τά αλλα κατηγορήματα οΙ παλαιοί
καί Ιδιαίτερα οΙ Περιπατητικοί. '
Τό σχεδίασμα όπό τά σχόλια τού J u l i us Pacius · δείχνει, ποιά
έ ρωτήματα πρέπει νά τίθενται γιά τά κατηγορούμενα, όταν θέλει
κανείς νά έξετάσει διεξοδικά τή σχέση τού ένός μέ τό αλλο.
"Αν όμως οί κατηγορίες παρουσιάζονται σάν τά άνώτατα γέ
νη , πού δέν μπορούν νά άναχθούν σέ κανένα αλλο, τότε τί ση μαί
νει τό νά τίς χαρακτηρίζει κανείς όλες μαζί μέ μία εκφραση, δη
λαδή κατηγορίες; Καί πώς νά έννοήσει κανείς τά λόγια τού Άρι
στοτέλη , όταν λέγει: δταν ενας, προκειμένου γιά τό λευκό χρώμα,
εξηγεί δτι τό προκείμενο είναι λευκό ή χρώμα, λέγει τό «τί είναι», τήν
οΌσία καί δηλώνει τήν ποιότητα. 1 03
Τ6 τί έστι δ ίνει ενα είδος «διακατηγορικής .. κατηγορίας, αν βέ
βαια παραβλέψει κανείς, ότι στή φυσιολογική χρήση της γλώσσας
* Ε Ισαγωγή εΙς τάς δέκα κατηγορίας (Σχόλια τού Πορφυρίου στίς ΚατηΥορίες
τού 'Αριστοτέλη) Βερολίνο 1887 (άνατύπ.).
1 15
ή θέση μιας κατηγορίας συνδέεται μέ μιά έναλλακτική κατηγορία :
Δ έν εΙναι δυνατόν τ ό ΕΙναι καί τό ενα νά εΙναι γένη τού όντος. Γιατί
εΙναι ανάγκη σέ κάθε γένος οΙ διαφορές νά περικλε ίουν τό ΕΙναι καί
τό ενα. 1 Ο4
Αύτό άναmύχθηκε άπό τή σχολαστική φιλοσοφία σέ ύπερβατική
εννοια, πού τό ίδιάζον χαρακτηριστικό της συνίσταται στό ότι τό
μεγαλύτερο πλάτος της δέν άντιστοιχεί μέ μιά άπώλεια στό πε
ριεχόμενο. Αύτό τό χαρακτηριστικό δέν τό συμμερίζονται οί μή
άνάλογες γενικές εννοιες. " Οσο πιό γενικές, τόσο πιό στενές καί
άντίστροφα, Αύτή ή σχέση άνάμεσα στήν εκταση καί στήν άντίλη
ψη παραπλάνησε δ υ στυχώς όρισμένας ως τό σημείο τού νά παρα
τηρούν μόνο έκτατικά, πράγμα πού μπορεί νά έπαρκεί γιά τίς
όπλές όνάγκες τού ύπολογισμού , παρόλο πού ετσι χάνει κανείς
όπό τό μάτια του αύτό πού είναι γιά τή δομή τού λόγου καθορι
στικό , Γι' αύτό στίς έ κφράσεις (έδώ τό «τί είναι» , στό όποίο άργό
τερα προστέθηκε τό ενα, άληθινό καί καλό), γιά τίς όποίες δέν
έπαρκού ν πιά οΙ κανόνες της άντίστροφης σχέσης, όρχισαν κατά
συνέπεια να προσέχουν μόνο τήν αύξανόμενη ε κταση . Ή έπιτυ
χία ήταν ή όδυναμία της όντολογίας, της όποίας τό « καταστατι
κό» της βασίζεται στήν ϋπαρξη τού τί έστιν, πού φέραμε λίγο πρίν
μέ τήν ύπερβατική της εννοια.
Γιατί άναφέρουμε έδώ αύτή τή διαμάχη γιά τήν έννοια τού
ΕΤναι καί τήν έννοια τού μερικού; Έπειδή πρό κειται έκείνο πού
χαρακτηρίσαμε σάν διανοητικό οίκοδόμημα νά μήν τό άναγάγου
με στό σύστημα τών γενικών έννοιών, στό όποϊο φαίνεται νά διαρ
θρώνεται στήν πυραμίδα τών δέκα έννοιών. "Αν ή ε ίκόνα της πυ
ραμίδας είναι χρήσιμη , αύτό συμβαίνει μόνο έπειδή ύπαινίσσεται
τίς σχέσεις ποσότητας τών λίθων στό άνεγειρόμενο κτίσμα πού
στενεύει πρός τά πάνω καί έπειδή ύπενθυμίζει ότι αύτή ή πυραμί
δα στέκεται πάνω στή γη . Κι αν δέν ύπάρχει καμιά μερική εννοια,
κάθε έννοια εϊδοuς όφορα ώστόσο μερικά όντα, πού άκριβώς
είναι αύτού η έκείνου τού εϊδους.
Αύτές ο Ι όριοθετήσεις πρός πολλές κατευθύνσεις θά έπιτρέ
ψουν νά περιγράψουμε τό «πώς» τών στοιχείων τού Είδέναι καί
τού σκέmεσθαι στόν Άριστοτέλη σάν ενα άνοιχτό σύστημα, όπου
μπορεί νά ένταχθεί κάθε νέο στοιχείο · ενα σύστημα πού στηρίζε
ται στό εδαφος τών ύπαρκτών πραγμάτων, στό εδαφος έκείνου
πού ίσχύει πάντοτε καί γιά κάθε πράγμα, άδιάφορο τίνος εϊδους,
δηλαδή τού ΕίναΙ.
1 16
Η ΠΡ Ο ΤΑΣ Η ( ΚΡΙΣΗ )
�17
νά έκφράζονται μέ προτάσεις, αύτό θά επρεπε νά είναι σαφές οχι
μόνο στίς περιmώσεις οπου πρόκειται ξεκάθαρα γιά βασικές άρ
χές , άλλά κι έκεί οπου Π.χ. στίς άρχές κατατάσσονται καί ή μορφή
η ή φ ύση ένός πράγματος. Ή έπιστήμη θά πρέπει νά μπορεί νά
έ κ φράζεται μέ εναν σκελετό προτάσεων, σέ τέτοιο βαθμό ωστε
ξεκινώντας άπ' αύτό τό σημείο οί διάφορες έπιστήμες νά φαίνον
ται σωστότερα ίεραρχη μένες . Γιατί καί οί άρχές διακρίνονται άπό
ενα μεγαλύτερο η μικρότερο βαθμό γενικότητας. Άκόμα ύπάρ
χουν άρχές πού ίσχύουν παντού καί πού πρέπει νά χαρακτηρί
ζονται πρώτες άρχές. Αύτές άποτελούν τό άντικείμενο τής φιλο
σοφίας, λέει ό Άριστοτέλης, ή όποία «πρέπει νά εΙναι ή ερευνα
γιά τΙς πρώτες άρχές καί αΙτίες τών πραγμάτων. . . .
. . . . . γιατί μ' αυτές καί άπ' αυτές ξεκινώντας μπορούμε νά γνωρί
σουμε καί τά ύπόλοιπα, καί όχι αυτές από εκείνα πού εξαρτώνται άπ'
αυτές. Ή αρχόντισα τών επιστημών (δηλ. ή φιλοσοφία), καί πού τής
ταιριάζει περισσότερο νά τήν ύπηρετούν καί όχι νά ύπηρετεί, αυτή
εΙναι πού ξέρει γιά ποιό σκοπό πρέπει νά κάνουμε τό κάθε τι. 1 05
Άλλά καί οί έπιμέρους έπιστήμες θά πρέπει νά μπορούν νά
έ κ φράζονται μέ προτάσεις καί όμάδες προτάσεων. Μπορεί ομως
νά έπιτευχθεί αύτό ; θά μπορούσε ν' όντιτάξει κανείς. Ό έπιστή
μονας δέν εχει νά κάνει μέ προβλήματα ; Σχετικά μ' αύτό ό Άρι
στοτέλης λέει:
Τό πρό6λημα καί ή πρόταση διαφέρoυ� ώς πρός τή μορφή τής
διατύπωσης. Έτσι Π.χ. δταν πούμε: «αραγε όρισμός τής εννοίας αν
θρωπος εΙναι: ζώο, πεζό, δίποδο;» ή «τό ζώο εΙναι έννοια γένους γιά
τόν ανθρωπο; » . Αυτή ή διατύπωση κάνει μιά πρόταση (κρίση). Άν
δμως πούμε: «τό ζώο, πεζό δίποδο, εΙναι όρισμός τού ανθρώπου ή
όχι ; » . Στήν διατύπωση αυτή έχουμε πρό6λημα: Τό ίδιο συμδαίνει καί
μέ ω.λα παραδείγματα. Εϋκολα, λοιπόν, καταλαδαίνει κανείς δτι τά
προ6λήματα καί οΙ προτάσεις εΙναι ίσες κατά τόν αριθμό, δηλαδή
άπό κάθε πρόταση μπορείς νά κάνεις ενα πρόδλημα αλλάζοντας τή
διατύπωση. 106
Ό Άριστοτέλης μπορεί πιά νά δώσει μιά τυπική θεωρία τής
προτάσεως (κρίσεως). Πρόταση εΙναι λόγος καταφατικός ή άποφα
τικός, πού καταφάσκει ή άποφάσκει κάτι (ενα κατηγορούμενο), σέ
κάτι (σ' ενα ύποκείμενο)' διακρίνονται όμως ο/ προτάσεις εϊτε σέ
γενικές εϊτε σέ εΙδικές εϊτε εΙναι άπροσδιόριστες. 1Ο7
Τά ε'ίδη τών προτάσεων καθορίζονται τώρα όκριβέστερα.
'Έτσι φτάνουμε στό λεγόμενο λογικό τετράγωνο : Τονίζω δμως δτι
κατά τή λεκτική διατύπωση ύπάρχουν τέσσερα είδη αντιθέτων προτά-
118
Τ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Ε Τ ΡΑ ΓΩΝ Ο
άντίθετες γενικές
συμπληρωματικές άτομικές
άόριστες άντιφaΤΙKές
άτομικές όv.τιφατικές
119
σεων, δηλαδή (α) νά αναφέρεται σέ όλα καί σέ Kα�ένα, (6) στό καθέ
να καί όχι στό καθένα, (γ) σ' ενα καί σέ κανένα, (δ) σ' ενα καί σ' ενα
όχι' στήν πραγματικότητα όμως ύπάρχουν μόνο τρία είδη, γιατί στό
σχήμα «σ' ενα καί σ' ενα όχι» μόνο λεκτικά ύπάρχει αντίθεση. * 'Απ '
α'ότές τίς προτάσεις αντίθετες εΙναι όσες έκφράζουν τό γενικό, δπως
τό νά κατηγορείται σέ όλα καί σέ όλα καί σέ κανένα, Π.χ. ή πρόταση
κάθε έπιστήμη έχει ηθικό χαρακτήρα, εΙναι αντίθετη στήν πρόταση:
καμιά έπιστήμη δέν εχει ηθικό χαρακτήρα. ΟΙ άλλες προτάσεις έκφέ
ρονται αντιφατικά. 108
Αύτό τό λογικό τετράγωνο έκφράζει τυπικές Ιδιότητες τών
προτάσεων: 'Όταν πρόκειται γιά αντιφατικές γενικές προτάσεις πού
έκφράζουν τό γενικό, τότε αναγκαστικά ή μία εΙναι αληθινή Τι ψευ
δής. 1 09
Ό Άριστοτέλης έξετάζει μέ τή μεγαλύτερη προσοχή τήν δρνη
ση , διερευνώντας όλόκληρες σειρές άρνήσεων, Ιδιαίτερα σέ προ
τάσεις μέ ύποδειγματικές συναρτήσεις, ετσι ωστε νά μπορεί πχ
νά διαπιστώνει τήν Ισοτιμία τών έκφράσεων : δυνατό-όχι αδύνατο,
όχι μή αναγκαίο Τι όχι μή δυνατό, όχι αδύνατο-αναγκαίο. 1 1 0
'Έχουν παρατηρήσει πολλές φορές δτι ή άρ ιστοτελικη λογική
εΤναι στήν πραγματικότητα μιά συνοmική θεωρία της άπόδειξης
καί δτι τά κεφάλαια τά άφιερωμένα στήν εννοια καί στήν κρίση
πρέπει νά τά θεωρούμε, δτι έξετάζουν αύτό στό όποίο άναλύεται
ενας συλλογισμός, δηλαδή τίς προτάσεις, καί αύτό στό όποίο
άναλύεται μιά πρόταση , δηλαδή τούς δρους . Ή θεωρία γιά τό
συμπέρασμα έπιτρέπει πράγματι, πολύ περισσότερο άπό δ,Τ Ι οΙ
ύπαγόμενες σ' αύτήν θεωρίες της εννοιας καί της κρίσης, τήν σύ
σταση μιας τυπικης λογικης. Ή διερεύνηση της εννοιας καί της
πρότασης παρουσιάζει βέβαια ηδη διαρθρωτικά στοιχεία, δμως μ'
αύτά δέν μπορεί κανείς σχεδόν καθόλου νά έργαστεί. Άντίθετα,
στή θεωρία γιά τό συμπέρασμα γίνεται έξαιρετικά άποδοτική ή
χρησιμοποίηση μεταβλητών.
1 20
Ο Σ Υ ΛΛΟΓΙΣΜ ΟΣ
· Πρόκειται γιά τόν άπλό κατηγορικό συλλογισμό: Βλ. Βορέα, Λ ογική 94.
( Σ . τ .Ε.).
121
ώς δεδομένο, δτι κατηγορείται σ' δλα. Άν Α κατηγορείται σ' ενα Β,
πρέπει καί Β νά κατηγορείται σ' ενα Α. Γιατί αν δέν κατηγορείται σέ
κανένα, τότε ουτε τό Α θά κατηγορείται στό Β . 1 1 2
'Όταν αύτό τό Γ παύει νά είναι πλασματικό, σταν δηλαδή
εχουμε νά κάνουμε μέ τρείς σρους, πού κάθε φορά οί δύο άπ'
αύτούς παρουσιάζονται σέ μία πρόταση , εχουμε νά κάνουμε μέ
ενα συλλογισμό :
•Αν Α κατηγορείται σέ κάθε Β καί Β σέ κάθε Γ, τότε αναγκαστικά τό
Α κατηγορείται σέ κάθε Γ (αν Α = Β καί Β = Γ, τότε καί Α = Γ). 1 13
'Όταν, λοιπόν, τρείς δροι τού συλλογισμού εχουν μεταξύ τους τέτοια
σχέση, ωστε ό τελευταίος (ελάσσων δρος) νά περιέχεται ώς δλον στό
μέσο καί ό μέσος ώς δλον νά περιέχεται είτε νά μή περιέχεται στόν
πρώτο (μείζων δρος), τότε αναγκαστικά από τούς ακραίους δρους
προκύπτει ενας τέλειος συλλογισμός. 1 14
ΡΗΤΟΡΙΚΟΣ ΣYΛΛOIΊΣMOΣ
Α-Μ-Β
Α-Β-Μ
Μ -Α-Β
1 22
Σ' αύτό τό σχήμα τό κατηγορούμενο βρίσκεται πάντοτε δε
ξιά. Ό πρώτος τύπος χαρακτηρίζει τήν πιό αμεση διανοητική κί
νηση , τήν πιό κομψή μορφή άπόδειξης. Στόν δεύτερο καί τόν
τρίτο ό μεσολαβητικός όρος παρουσιάζεται δύο φορές σάν κατη
γορούμενο, δηλαδή σάν ύποκείμενο. Αύτό σημαίνει ότι στούς
δ υ ό τελευταίους τύπους οί άκραίοι όροι Α καί Β δέν άσκούν καί οί
δ ύ ο στίς μείζονες προτάσεις τή λειτουργία πού άσκούν στό συμ
πέρασμα. Αύτοί οί τρείς τύποι άποδίδουν τά σχήματα τού συλλο
γισμού.
Τό σχήμα τού συλλογισμού έπιτρέπει πράγματι ηδη όρισμέ
νες τυπικές σκέψεις. Ή άκρίβειά του όμως δέν άρκεί γιά τήν
όριστικότητα μιας άπόδειξης , γιατί ή δομή τού συλλογισμού είναι
σύνθετη, βασίζεται άφενός στή σχέση τών όρων, στό βαθμό πού
αύτό μπορεί νά νοηθεί μέ κατηγορική εννοια σάν σύμmωση τών
τριών όρων πού άπαρτίζουν τό συλλογισμό. Άφετέρου καθορίζε
ται άπό τή ρητή σχέση τών δρων αύτών, ετσι δπως αύτή ή σχέση
ύπάρχει στίς προτάσεις καί μόνο σ' αύτές . Γι' αύτό τό λόγο δέν
είναι σωστό νά ίσχυριστεί κανείς ότι τό πρώτο σχήμα είναι τέλειο.
Γιά τόν Άριστοτέλη δέν ύπάρχουν τέλεια σχήματα, άλλά τρόποι
έ κ φράσεως, συλλογιστικοί τρόποι Σ' εναν έκφραστικό τρόπο εγ
κειται, αν τό κατηγορείσθαι η τό μή κατηγορείσθαι, καθώς καί τό
νά έ κλαμβάνουμε κάτι γενικά η όχι γενικά εχει θέση στά πλαίσια
ένός συλλογιστικού σχήματος. Στούς πρακτικούς τρόπους χαρα
κτηρισμού τών Σχολαστικών α σημαίνει γενικές καί καταφατικές,
προτάσεις, ε γενικές καί άποφατικές, ι μερικές καί καταφατικές
καί ο μερικές καί άποφατικές. 'Άν τώρα βάλουμε Α καί Β γιά τούς
όρους τού συμπεράσματος 5 καί Ρ, τότε προκύmουν οί τρόποι
τού συλλογισμού . 'Όλοι οί τρόποι τού πρώτου σχήματος δέν είναι
όριστικοί. 'Όσοι όμως είναι όριστικοί χαρακτηρίζονται άπό τόν
Άριστοτέλη ώς αρτιοι. Αύτό δέ συμβαίνει στόν 'ίδιο βαθμό μέ
τούς όριστικούς τρόπους τών αλλων δύο σχημάτων τού συλλο
γισμού .
Μερικά παραδείγματα θ ά διασαφηνίσουν τά πράγματα.
1 23
γράμματα : " Κάθε δνθρωπος είναι ζων όργανισμός ,
όλοι 'Έλληνες είναι δνθρωποι ,
1 24
όριστικό τρόπο ύπάρχουν, τουλάχιστον τυπικά, μιά άπόδειξη μέ
σω μιας α αμεσης η εμμεσης έπαναφορας σ' εναν άπό τούς τέσ
σερις όριστικούς τρόπους τού πρώτου σχήματος. Συνολικά ύπάρ
χουν 1 τρόπος μέ τόν α- συλλογισμό, 3 τρόποι μέ τόν ε- συλλογι
σμό, 4 τρόποι μέ τόν ι- συλλογισμό (αν βέβαια παραβλέψουμε τήν
άντιστροφή τού α- συλλογισμού. καί 6 τρόποι μέ ο- συλλογισμό
(αν δέν κάνουμε χρήση τής ύπαγωγής ε-ο).
Έδώ δέν είναι ό κατάλληλος τόπος νά περιγράψουμε διεξο-
Α Π Ο ΤΑ ΑΝΑΛΥΤ Ι Κ Α Π ΡΟΤΕΡΑ
ίινθρωπος
::>Ζ
πα - Ι πάς ά�θρωπ()(: (ιiXJv.
.. - - - - - - 1 -
γρο-
,
- _. _ -
όρο: (I jJU:
σι. ,
•
ζψον 1'1 λογικόν.
...,.ς "".
ούδcί ,.,,�
άνθρωπος λογικ ιΚ; :
Ι
: ψε
1 26
Η Γ Λ Ω ΣΣ Α
1 27
κ ι αύτή λαθεμένη , ή δίκη τού μ έτοικου άφορά στή ν πραγματικό
τητα πιά μόνο τούς ίστορικούς.
Άπό τά ντοκουμέντα δμως φαίνεται νά προκύπτει, δτι ή σχέ
ση τού Άριστοτέλη μέ τή γλώσσα είχε τρία χαρακτηριστικά, τά
'
όποία καλύτερα θά εκανε νά μήν έγκαταλείψει ή φιλοσοφία: ήταν
συνειδητή , ήταν κριτική καί ήταν εύχρηστη, δηλ. πρακτική.
Ό ζωολόγος Άριστοτέλης δέ φιλοσοφεί μέσα σ' εναν έλε
φάντινο πύργο : Περιγράφει πάνω άπό πεντακόσια ε'ίδη ζώων. 'Ένα
ίδιαίτερο είδος, ό όνθρωπος , διακρίνεται χάρη στήν ίκανότητα
της γλώσσας. Ό ρήτορας ξέρει δτι μπορεί κανείς νά μιλάει καλά
η όσχημα . Ό ίστορικός Άριστοτέλης συνηθίζει νά άφορμαται άπό
μιά καθαρά φ ιλολογική άντίληψη τής άνεπαρκείας τών έκφράσε
ων, γιά νά έρευνήσει τίς προθέσεις τών προσώπων. Ό ψυχολόγος
Άριστοτέλης διατυπώνει τήν άρχή της Σημαντικής: ΟΙ φθόγγοι,
λοιπόν, μέ τούς όποίους σχηματίζεται ή φωνή, εΙναι σύμδολα τών εν
τυπώσεων πού προκαλούνται στήν ψυχή, καί ή γραφή πάλι εΙναι ενα '
σύμ60λο τών φθόγγων, 120
Τό δτι αύτές οί παραστάσεις άποτελούν η πρέπει ν' άποτε
λούν μέ τή σειρά τους σύ μβολα τών πραγμάτων, όδηγεί τόν Άρι
στοτέλη σέ κλασικές διαιρέσεις : 'Ομώνυμα λέγονται πράγματα πού
εχουν μόνο τό όνομα κοινό, ενώ τό περιεχόμενο πού ανήκει aτό κάθε
όνομα είναι διαφορετικό ... Συνώνυμα λέγονται πράγματα, τά όποία
καί τό όνομα εχουν κοινό καί τό περιεχόμενό τους εΙναι τό ίδιο, 1 2 1
Ό φιλόσοφος παρατηρεί τ ή χρήση της γλώσσας: Ή έννοια «αγα
θός» χρησιμοποιείται μέ πολλές σημασίες, τόσες δσες καί ή έννοια
τού όντος, 1 22 Ή θεωρία της άναλογίας ζεί όπό τή γλωσσική συνεί
δηση , πού έδώ πρέπει νά ύψωθεί σέ μιά σχεδόν έγρήγορση :
,Απυ τίς σημασίες αυτές 8σες μέν λέγονται άπλώς μέ τό ίδιο όνο
μα «δυνάμεις», άς τίς παραλείψουμε, γιατί μερικές λέγονται «δυνά
μεις», από κάποια όμοιότητα, δπως ακριδώς στή Γεωμετρία μιλάμε
γιά δυνατά καί αδύνατα, μέ τήν έννοια δτι κάτι μπορεί κατά κάποιο
τρόπο νά 'όπάρχει η νά μήν 'όπάρχει, Στό δαθμό δμως πού αναφέρον
ται στήν ϊδια έννοια, δλες εκφράζουν κάποιες αρχές καί λέγονται σ'
αναφορά πρός μιά πρώτη αρχή, ή όποία είναι καί ή αΙτία τής μεταδο
λής, είτε σέ κάποιο άλλο είτε σ' αυτό τό ίδιο τό πράγμα, εφόσον αυτό
θεωρείται ώς άλλο, 123
Γιά μιά θεωρία της Σημαντικης δέν λείπουν οί έκπληκτικές θέ
σεις. Ό Άριστοτέλης παρατηρεί Π.χ. δτι τό ποιοτικό όλμα άπό τήν
όμιλία στή σκέψη μπορεί ν' άποδειχθεί στήν ποσοτική άναλογία
τού συγκεκριμένου πλήθους τών γλωσσικών μορφών καί στοιχεί-
1 28
ων πρός τήν άπειρία τών νοητών. Ή έμπειρία τής όνεπόρκειας
τής γλώσσας διαφαίνεται όπό όρκετές πλευρές.
'Εκείνο στό όποίο αναφέρεται ή δραση εΙναι τό όρατό. Όρατό δέ
καταρχήν εΙναι τό χρώμα καί έπιπλέον κάτι πού μπορεί κανείς νά τό
περιγράψει, δέν εχει δμως ακόμα εΙδική όνομασία. Αυτό πού έννοού
με θά γίνει φανερό aτή συνέχεια τής ερευνάς μας αυτής. Τό όρατό σέ
οαια εΙναι χρώμα. . . '.Αλλά τ6 χρώμα τό 6λέπει κανείς μόνο μέ τό φώς.
Γι' αύτό πρέπει πρώτα πρώτα νά μιλήσουμε γιά τό φώς, δηλ. τί εΙναι
φώς. Ύπάρχει, λοιπόν, κάτι τό διάφανο' μέ τή λέξη διάφανο έννοώ
κάτι πού εΙναι μέν όρατό, όχι δμως, γιά τήν ακρίσεια, από μόνο του
όρατό, αλλά χάρη σ' ενα ξένο χρώμα. . . Φώς εΙναι ή ενεργή παρουσία
αύτής τής φύσεως τού διάφανου, ώς διάφανου. ''Οπόυ δμως ύπάρχει
μόνο δυνάμει τό διάφανο, έκεί κυριαρχεί τό σκοτάδι... Σκοτάδι αντί
θετα εΙναι ή στέρηση τής κατάστασης έκείνης πού προκύπτει από τό
διάφανο. Κι ετσι ό Άριστοτέλης μπορεί νό τονίσει τίς έλλείψεις
τής γλώσσας : ΕΙναι, λοιπόν, φανερό δτι τό φως εΙναι ή παρουσία
έκείνου τού aΥνωστου (καί άνώνυμου) στοιχείου μέσα στό διάφα
νο. 124 Άκριβώς τό νό παρουσιάζει κανείς τέτοια σημεία σάν βερ
μπαλισμό, δείχνει βέβαια χιούμορ, δπως όποδεικνύει όπολαυστι
κά ό Βολταίρος στήν περίmωση τής ένδελέχειας στόν «Μικρομέ
γα .. , δέν λύνει δμως τό πρόβλημα.
Ή φροντίδα γιά μιά διαφοροποιημένη, κριτική έξέταση της
γλώσσας δέν έγκαταλείπει ποτέ τόν έλεγκτή τών σοφιστικών πα
ραλογισμών (σοφισμάτων) . Ή φαινομενική όρθότητα τών έσφαλ
μένων όποδείξεων εχει διάφορες αίτίες . Άπ' αυτές τίς αΙτίες ενας
«τόπος», ό πιό φυσικός καί ό πιό διαδεδομένος, εΙναι ή λανθασμένη
χρήση τών λέξεων. 'Επειδή δηλαδή δέν μπορούμε νά φέρουμε τά ίδια
τά πράγματα aτή συζήτηση, μεταχειριζόμαστε αντί γι' αυτά τίς λέξεις
ώς σύμοολα, γιατί πιστεύουμε πώς δ,τι Ισχύει γιά τίς λέξεις θά Ισχύει
καί γιά τά πράγματα, δπως ακριΟώς συμσαίνει μέ τίς ψηφίδες σ' αυ
τούς πού κάνουν λογαριασμούς. Δέν εΙναι δμως τό ίδιο. L2S
ΟΙ τρόποι τών παραπλανητικών έλέ:Υχων, πού οφείλονται aτή
χρήση τής γλώσσας καί παραπλανούν τήν παραστατική δύναμη τού
νού, εΙναι εξι τόν αριθμό: όμωνυμία, αμφισολία, σύνθεση, διαίρεση,
προσωδία καί ή μορφή τού λόγου. Γιά δλα αύτά ό Άριστοτέλης δί
νει παραδείγματα. Άκόμα σημαντικότερο όπ' αύτά δμως είναι έ
δώ τό γεγονός, δτι ό Άριστοτέλης όναφέρει στό "ίδιο σημείο έmά
ε 'ίδη σοφισμάτων, πού τά α'ίτιά τους βρίσκονται έξω τής λέξεως
(δηλ. στά πράγματα ) , πχ. ή λήψις τού ζητουμένου (petitio pri ncipii),
1 29
Ό σοφός Αριστοτέ;.ης. Στό ναό τού Προφl;τη Hi.ia συ; Σιάτιστll ( 1 744)
1 30
η έκείνη πού συνίσταται σέ τούτο, δηλ. άπό περισσότερε ς έρωτή
σε ι ς νά σχηματίσουμε μι ά έρώτηση.
' 0 'Αριστοτέλης δέν άρκεϊται νά έπικρίνει μόνο μ' αύτά τούς
σοφιστές. Ή κριτική του είναι θετική , τήν ένσωματώνει στή θεω
ρία του γιό τή μέθοδο: "Αν Π.χ. δέν διαφέρει καθόλου νά πούμε: Τό
« θεωρούμενο» δέν είναι έννοια γένους τού «νομιζόμενου», ή νά πού
με, δτι δέν είναι αυτό ακριοώς πού είναι «θεωρούμενο» κάτι τό «νο
μιζόμενο», - γιατί τό νόημα είναι τό ϊδιο, - τότε πρέπει νά οάλουμε
στή θέση τού λόγου πού εϊπαμε ώς δρους τό θεωρούμενο καί τό νομι
ζόμενο. l27
'Επειδή δμως δέν είναι τό ϊδιο τό νά πούμε δτι ή ήδονή είναι κα
λό καί ή ήδονή είναι τό καλό, γι' αυτό δέν πρέπει νά μεταχειριζόμα
στε τούς δρους σάν ναχουν τήν ϊδια σημασία, αλλά πρέπει, δταν Π.χ. ό
συλλογισμός είναι: «ή ήδονή είναι τό καλό», νά παίρνουμε τό καλό
ώς εννοια, καί δταν ό συλλογισμός είναι, δτι είναι κάτι καλό, νά τό
παίρνουμε ώς κάτι καλό. Μέ τόν ϊδιο τρόπο καί γιά τούς ι'iλλoυς δ
ρους. 128
Θό ρωτήσει δμως κανείς, αν δέν είναι άναχρονισμός νά μι
λάει κανείς γιά «εύχρηστία" σχετικά μέ τή γλωσσική άντίληψη
τού ·Αριστοτέλη. Κατ' άρχήν μιά τέτοια άντίρρηση δίνει τήν εύ
καιρία νά ύπενθυ μίσουμε δη γιά τόν 'Αριστοτέλη ή γνώση καί ή
σκέψη είναι δραστηρ ι ότητες, κι δη κατά συνέπεια ύπάρχουν δρό
μοι καί μέσα, δπως αλλωστε δείχνει ή θεωρία της μέσης έννοίας
στή συλλογιστική , πού μέ τόν τίτλο έξεύ ρεσης τού μέσο υ , (i nven
tio med i i ) I έφερε στή ζωή μιά πλούσια φιλολογία καί όδήγησε
στούς περίπλοκους «τυφλοσύρτες " .
Είναι άξιοσημείωτο δτι ή σημερινή έρευνα πάνω στόν 'Αρι
στοτέλη άσχολεϊται κατά τό μεγαλύτερο μέρος μέ προβλήματα ό
ρολογίας. Δέν είναι έδώ ό κατάλληλος χώρος γιά νά άσχοληθού
με μέ λεmομέρειες. Τό γεγονός καθαυτό άρκεϊ "ίσως γιά τήν δια
σαφήνιση αύτού πού έννοούμε. '0 'Αριστοτέλης διαρκώς έρευνά
τίς όνομασίες πού συναντά, π χ : Ό δ.νθρωπος γεννά έναν δ.λλον
α νθρωπο, αν βέβαι α δέ συμβεί κάτι παρά φύση , όπως πχ aτή
γέννηση ένό ς μουλαρι ού άπό δ.λογο. Άλλά καί δώ πρόκει ται γιό
όμοι ότητα, γι ατί αύτό πού θό ήταν τό κοι νό χαρακτηριστι κό γιό τό
αλογο καί τό μουλάρι , τό έπόμενο είδος, δέν έχε ι άπλώς όνομα
σία. Θά μπορούσαν όμως καί τά δύο νό περι έχονται ϊσως aτή λέξη
ήμίονος . 129
'Έχει τό θάρρος νά κάνει καί ετυ μολογικές παρατηρήσεις : Ή
γένεση καί ή ανάπτυξη τών διανοητικών αρετών στηρίζεται κατά κύ-
1 31
ριο λόγο στή διδασκαλία, γι' αΌτό χρειάζεται εμπειρία καί χρόνο ' οΙ
ηθ ικές αρετές, αντίθετα, εΙναι τό αποτέλεσμα συνή θειας, από δπου
πήρε καί τό όνομά τη ς ή ηθ ική, μέ μιά μικρή φωνητική παρέκκλιση
από τή λέξη έθο ς (=συνήθεια) (έθος-ηθική). 130
Μ ιά άπό τίς χαρακτηριστικές όποστροφές τών διδακτικών
συγγραμμάτων είναι τό "ήμείς λέΥομεν ού ν» . 'Αξιοσημείωτο είναι
δτι ό ' Αριστοτέλης όρέσκεται νά μιλά γιά μεγάλο χρονικό διάστη
μα όόριστα, περίπου αύτοσχεδιάζοντας , γιά νά φτάσει όργότερα
σέ όκριβείς όρισμούς. Αύτή ή όποδοτική μέθοδος όδήγησε δυ
στυχώς σέ δ υσκολίες μερικούς σχολιαστές, συγκεκριμένα στήν
ό καδημαϊκή φ ιλοσοφία, πού γιά όνεξήγητους λόγους παραιτείται
όπό τήν έπινόηση, δηλαδή όπ' αύτό πού ό 'Αριστοτέλης όνόμασε
ύψίστη τέχνη. "Αν έξετάσου με δμως τίς ειδικές φιλοσοφικές έκ
φ ράσεις του 'Αριστοτέλη , πού γεννήθηκαν βαθμιαία, δέν μπορου
με παρά νά θαυμάσουμε τήν τολμηρότητα τών δημιουργημάτων
του, πού δέν ξεπεράστη κε οϋτε όπό τούς μεταχεγκελιανούς Γερ
μανούς φ ιλοσόφους. Ό όναγνώστης πού γνωρίζει όρχαία έλληνι
κά θά μπορέσει νά τό διαπιστώσει ό 'ίδιος. Ό κατάλογος τών κα
τηγοριών πού ηδη παραθέσαμε δίνει ενα μικρό παράδειγμα. Τά
δ ιδακτικά συγγράμματα του Άριστοτέλη δχι μόνο εχουν γραφτεί
γιά ενα διαφορετικό κοινό όπ ' δ ,ΤΙ οί διάλογοι : εχουν γραφτεί καί
πολύ όργότε ρα , καί δέν είναι πολύ πιθανό δτι ό Άριστοτέλης έν
διαφερόταν νά όποδώσει τό περιεχόμενό τους μέ μιά αλλη , ώ
ραία, όχι τόσο κριτική καί ζωντανή , δχι τόσο όποδοτική ύψηλών
δ ιανοημάτων γλώσσα,
Άποτελεί κοινό τόπο δτι ό Άριστοτέλης δημιούργησε ενα
σύστημα των συντακτικών κατηγοριών καί έξήγησε ιδιαίτερα εϋ
στοχα τήν όντίθεση όνάμεσα στά όνόματα καί στά ρήματα μέσα
στήν πρόταση, τόσο εϋστοχα μάλιστα ωστε οί γραμματικοί νά φο
ρουν πάνω όπό δυό χιλιάδες χρόνια αύτόν τόν (όπως τόν όνομά
ζουν σήμερα) «ζουρλομανδύα». Δυστυχώς ή συζήτηση αύτης της
ε ύ καιρίας συσκοτίστη κε όπό μιά μοιραία παρανόηση. Ή «λογική
γραμματική » , δπως συνηθίζεται νά χαρακτηρίζεται ή όριστοτελική
θεωρία, δέν έξαρτάται δηλαδή καθόλου όπό τό αν «ή γραμματική
είναι η δέν είναι λογική » , οϋτε κάν όπό τό αν ή «γλώσσα» είναι η
δέν είναι λογική . Οϋτε ή σκέψη αλλωστε είναι σέ δλους καί πάν
τοτε λογική , λέει ό Άριστοτέλης , καί δμως ύπάρχει ή Λογική. 'Ό
σο ψηλότερα βρίσκονται τά όντα στήν κλίμακα του Είναι, τόσο
μεγαλύτερος ό κίνδυνος της πλάνης ' δσο όνώτερη ή περιοχή της
σκέψης, τόσο πιό δύσκολη είναι αύτή ή δραστηριότητα. Ό Πα-
1 32
σκάλ άπόδωσε λαμπρά έδώ τήν άριστοτελική πρόθεση μέ τό
« πνεύ μα λεmότητας » (espritde de fi nesse) καί τήν παρατήρηση Υιά
τήν «πολλ .)πλότητα τών προφανών άρχών» .
1 33
Η ΠΛΑΝΗ
1 35
ραθέσει ενα άσύγκριτα μεγαλύτερο πλήθος άπό εϋστοχες, εξυ
πνες καί έλεγμένες παρατηρήσεις καί διορατικά συμπεράσματα,
πού ό πλούτος τους δέν έντυπωσίασε μόνο τήν Άρχαιότητα καί
τό Μ εσαίωνα, άλλά όδήγησαν άκόμα κι εναν έπιστήμονα σάν τόν
Δαρβίνο στόν ίοχυρισμό, ότι ό Λινναίος καί ό Cuvier ήταν βέβαια
θεοί, άλλά δ ίπλα στόν Άριστοτέλη δέν ήταν παρά οχολιαρόπαι
δα. Άπό τό δλλο μέρος θά μπορούσαμε νά πλουτίσουμε τούτο
τό κεφάλαιο μέ την πιό όλέθρια «πλάνη» , δηλαδή μέ την άριστο
τελική άντίληψη γιά τήν κίνηση καί τή στάση .
'Όλα τά θηλυκά εΙναι λιγότερο θαρραλέα από τά αρσενικά εκτός
από την αρκούδα καί τη λεοπάρδαλη. Τό θηλυκό αυτών τών δύο ζώ
ων φα ίνεται νά εΙναι γενναιότερο από τό αρσενικό. Στά αλλα είδη
ζώων δμως τά θηλυ κά εΙναι μαλθακότερα καί δολιότερα καί λιγότερο
εΙλικρινή καί πιό απερίσκεπτα καί φροντίζουν περισσότερο τη δια
τροφή τών παιδιών τους.
( . . . . ) Ίχνη αυτών τών φρονημάτων ορίσκουμε σ' δλα τά ζώα, θά
λέγαμε, περισσότερο δμως εΙναι εμφανή σέ δσα εχουν ανεπτυγμένο σέ
μεγαλύτερο οαθμό τό ή θος καί κατ ' εξοχήν στόν ανθρωπο ' γιατί ώς
πρός αυτό fι φύση του εχει αναπτυχθεί σέ μέγιστο οαθμό, ωστε καί οΙ
Ιδιότητες αυτές νά εΙναι πιό εμφανείς σ' αυτούς (τούς ανθρώπους).
Γι' αυτό ακριοώς fι γυναίκα εΙναι πιό συμπονετική από τόν ανδρα καί
πιό ευσυγκίνητη, επιπλέον φθονερότερη καί πιό μεμψίμοιρη, πιό φι
λολοίδωρη καί πιό επιθετική . 'Ακόμα τό θηλυκό εΙναι πιό μελαγχολι
κό καί πιό δύσκολα πιστεύει στίς ελπ ίδες, εΙναι αναιδέστερο από τό
αρσενικό καί λέει περισσότερα ψέματα, εξαπατάται πιό εύκολα καί ε
χει Ισχυρότερη μνήμη, επιπλέον κοιμάται λιγότερο καί εΙναι λιγότερο
αποφασιστικό καί γενικά τό θηλυκό εΙναι λιγότερο δραστήριο από τό
αρσενικό, τέλος χρειάζεται λιγότερη τροφή. 'Όπως είπαμε τό αρσενι
κό εΙναι πιό πρόθυμο καί γενναιότερο από τό θηλυκό' στίς σουπιές
μάλιστα, δταν fι θηλυκή χτυπηθεί μέ την τρίαινα (τό καμάκι) , τό αρ
σενικό σπεύδει νά τη οοηθήσει, ένώ τό θηλυκό φεύγει όταν χτυπηθεί
τό αρσενικό. 1 3 1
'Αλήθεια εΙναι κι αυτό πού λένε, πώς τό λιοντάρι παρατηρεί αυ
τόν πού οάλλει εναντίον του καί σ' αυτόν επιτίθεται. Στην περίπτωση
πού δέν τό χτυπήσει κάποιος, αλλά τό ενοχλεί κατά κάποιο τρόπο, αν
πηδήσει καί τόν πιάσει, δέν τόν κάνει τίποτε ουτε τόν πληγώνει μέ τά
νύχια του, αλλά τόν τινάζει πέρα-δώθε ι:αί τόν αφήνει μέ τόν τρόμο
του . 1 38
Γιατί, αίφνης, μόνο στό γένος τών ανθρώπων συμοαίνει τά φυσι
κά μέρη τού σώματος νά [χουν την άρμόδια στή φύση τους θέση, καί
1 36
τό ανω μέρος τού ανθρώπινου σώματος δείχνει πρός τό «ανω» τού
σύμπαντος κόσμου, γιατί από δλα τά ζώα μόνο ό άνθρωπος ααδίζει
όρθιος ... καί ό εγκέφαλος, ώς γνωστόν, δέν επΙ,δρά σέ καμιά από τίς
αΙσθήσεις, γιατί καί ό ιδιος αέααια είναι χωρίς δύναμη αΙσθήσεως, δ
πως όποιαδήποτε έκκριση. Τό δτι, λοιπόν, ή πηγή τών αΙσθήσεων εί
ναι ή περιοχή γύρω από τήν καρδιά, αυτό τό έχουμε αναπτύξει πρω
τύτερα στό έργο μας γιά τίς αΙσθήσεις (Περί αΙσθήσεως καί αΙσθη
τών, 438b25 κέ.), καί δτι δύο απ' αυτές είναι φανερά συναρτημένες
πρός τήν καρδιά, δηλαδή ή άφή καί ή γεύση, ενώ από τίς άλλες τρείς
ή όσφρηση αρίσκεται στό μέσο διάστημα ανάμεσα στόν εγκέφαλο καί
στην καρδιά. Ή ακοή καί ή δραση τέλος είναι τοποθετημένες κυρίως
στό κεφάλι εξ αΙτίας τής φύσεως των αΙσθητηρίων όργάνων τους. 133
'Επίσης δσα ζώα έχουν μεγάλες ουρές κι αυτές ή φύση τίς στόλι
σε μέ τρίχες, καί_μάλιστα μέ (μακριές τρίχες) δσα έχουν κοντή ουρά,
δπως τά άλογα, ενώ δσα έχουν μακριά ουρά μέ κοντές, σύμφωνα μέ
τή φυσική κατατομή τών ύπόλοιπων μερών τού σώματος τού ζώου.
Γιατί παντού ή φύση προικίζει τό ενα μέρος πλουσιότερα, αφού πά
ρει από ενα άλλο μέρος. Έτσι σέ δσα ζώα έχει δώσει πολύ δασύ τρί
χωμα στό σώμα τους, αυτά έχουν στην ουρά τους φτωχό, δπως Π.χ.
συμααίνει μέ τίς αρκούδες. 134
'Όλα τά δυσάρεστα καί τά ευχάριστα συνδέονται γενικά μέ τήν
ψυχρότητα καί τή θερμότητα τού σώματος, πράγμα πού μπορούμε νά
τό διαπιστώσουμε στά αΙσθήματα. 'Εμπιστοσύνη καί φόαος, αΙσθήμα
τα αγάπης καί άλλοι τέτοιοι σωματικοί ερεθισμοί, όδυνηροί ή ευχάρι
στοι, συνδέονται εν μέρει μέ τοπική θερμότητα ή ψυχρότητα, καί εν
μέρει μέ θερμότητα όλόκληρου τού σώματος. ΟΙ ίδιες επιδράσεις εί
ναι δυνατόν νά φέρουν επίσης λίγο-πολύ αναμνήσεις καί ελπίδες, οΙ
όποίες κατά κάποιο τρόπο ύπηρετούν τίς απεικονίσεις παρόμοιων αΙ
σθη μάτων. 135
Ύπάρχουν μερικοί πού Ισχυρίζονται πώς ό λεγόμενος αέρας, δ
ταν κινείται καί κάνει ρεύματα, σχηματίζει τόν άνεμο, δταν δμως πυ
κνώνει ό ιδιος γίνεται πάλι σύννεφα καί νερό -, σάν νά είχαν τήν ι
δια φυσική σύσταση τό νερό καί ό αέρας, - καί όρίζουν τόν άνεμο
σάν αέρα κινούμενο. Γι' αυτό καί άνθρωποι πού θέλουν νά μιλούν μέ
σοφία ύποστηρίζουν πώς άνεμος είναι τό σύνολο τών ανέμων (δλοι οΙ
ανεμοι είναι αασικά ενας), γιατί συμααίνει ό κινούμενος αέρας νά εί
ναι ενας καί ό αυτός πάντοτε. Φαίνεται δμως νά διαφέρει μόνο, χωρίς
νά διαφέρει στην πραγματικότητα, εξαιτίας τού τόπου, από δπου τυ
χαίνει νά φυσάει' ύποστηρίζουν δηλ. κάτι παρόμοιο, σάν νά νόμιζε
κανείς δτι δλα τά ποτάμια είναι ενα ποτάμι. Γι' αυτό, χωρίς νά ψά-
1 37
χνει, δίκαιο έχει ό λαός παρά δσοι Όποστηρίζουν τέτοια πράγματα ώς
αποτέλεσμα αναζητησεων. 1 36
'Εμείς, αντίθετα, πιστεύουμε πώς ή ίδια φυσική ούσία πάνω άπό
τήν επιφάνεια τής γης προκαλεί τόν άνεμο, κάτω από τη γη τό σεισμό
καί στά σύννεφα τη Οροντη. 'Όλα αύτά τά φαινόμενα ούσιαστικά
είναι τό ίδιο, δηλαδή ξηρή αναθυμίαση πού γίνεται άνεμος δταν κι
νείται μ' ενα όρισμένο τρόπο, ένώ δταν κινείται μ' εναν άλλον τρόπο
προκαλεί τούς σεισμούς στά σύννεφα δμως, ένώ αύτή αλλάζει σχήμα
καί αποχωρίζεται, εκεί νά σμίγουν καί πυκνώνουν σέ νερό, προκαλεί
οροντές καί αστραπές καί δσα άλλα φαινόμενα έχουν την ίδια φύση
μ ' αυτά. 1 37
Είναι, λοιπόν, φανερό δτι εκ φύσεως δλα μπορούν νά γεννηθούν
από δλα καί δέν είναι πιά δύσκολο νά δούμε, πώς συμδαίνει αύτό
στίς επιμέρους περιπτώσεις. Γιατί δλα χωρίς εξαιρέσεις θά γίνονται
από δλα, θά διαφέρουν μόνο ώς πρός τό χρόνο, γρηγορότερα ή αργό
τερα, καί ώς πρός τόν τρόπο, εύκολότερα ή δυσκολότερα. Γιατί δσα
έχουν κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους μεταλλάσσονται γρήγορα,
δσα δμως σχι, αργά, επειδή είναι πιό ευκολο νά άλλάζει τό ενα χαρα
κτηριστικό ιδιότητα παρά τά πολλά. Έτσι π.χ. από τή φωτιά γίνεται
αέρας, δταν μεταοάλλεται ή μία μόνο ιδιότητα· τό ενα δηλ. ήταν ζε
στό καί ξερό, τό άλλο εΙναι τώρα ζεστό καί Όγρό, ωστε άν κατορθώσει
νά Όποταχθεί τό ξερό από τό Όγρό, γίνεται άέρας. Καί πάλι από τόν
αέρα γίνεται νερό, εάν τό ψυχρό Όπερισχύσει στό θερμό· τό ενα δηλα
δή ήταν θερμό καί Όγρό, τό άλλο είναι τώρα ψυχρό καί Όγρό, ωστε δ
ταν μεταοάλλεται ή θερμότητα, γίνεται νερό. Μέ τόν ίδιο τρόπο γίνε
ται από νερό χώμα καί από τό χώμα φωτιά, γιατί ανάμεσα στά δύο Ό
πάρχουν κοινές ιδιότητες (αντίστοιχες) πρός τά άλλα δύο. 138
.
'Επιπλέον επειδή τά άστρα έχουν σφαιρική μορφή, δπως οέοαια
Όποστηρίζουν καί άλλοι καί δεχόμαστε κι εμείς.... καί έπειδή δλα τά
σφαιροειδή καθαυτά έχουν μόνο δύο κινήσεις, δηλ. περιστροφική καί
στροοιλώδη κίνηση, άν λοιπόν, τά άστρα εΙχαν μιά δική τους κί
νηση, θά έπρεπε νά κινούνταν σύμφωνα μέ τη μιά από τίς δύο κι
νήσεις. Παρατηρούμε δμως πώς καμιά από τίς δύο κινήσεις δέ γί
νεται. Γιατί άν στροοιλίζονταν τά άστρα, θά έμεναν σταθερά στό
ίδιο σημείο καί δέ θά άλλαζαν θέση, πράγμα οέοαια πού φαίνε
ται καί μέ τό μάτι καί δλοι τό δέχονται. . . (α 25). 'Επίσης εΙναι
φανερό δτι τά άστρα δέν έχουν περιστροφική κίνηση, γιατί αέοαια τό
σώμα πού έχει παρόμοια κίνηση αναγκαστικά περιστρέφεται, aτή σε
λήνη δμως φαίνεται πάντοτε τό λεγόμενο πρόσωπό της, άρα δέν κινεί
ται. 'Ώστε, λοιπόν, άν τά άστρα εΙχαν δική τους κίνηση, θά ήταν ευλο-
1 38
γο νά κάνουν τίς φυσικές τους κινήσεις, επειδή δμως δέ φαίνονται νά
κάνουν α'ότές τίς κινήσεις, προκύπτει τό συμπέρασμα δτι δέν έχουν
δική τους κίνηση. Έκτός α'ότού θά ήταν παράλογο τό νά μήν τούς εί
χε δώσει ή φύση κανένα μηχανικό δργανο γιά νά κινούνται - γιατί
ο έοαια ή φύση δέν κάνει τίποτα τυχαία - ούτε νά φροντίζει γιά τά
ζώα, ένώ π αραολέπει α'ότά τά τόσο πολύτιμα δντα (δηλ τά άστρα) ,
αλλά φαίνεται σάν νά αφαίρεσε απ ' α'ότά επίτηδες δλους τούς μηχα
ν ισμούς, μέ τούς όποίους θά ήταν δυνατή ή δική τους κίνηση, καί ε
π ιπλέον δτι τά τοποθέτησε πάρα πολύ μακριά από εκείνα τά δντα
πού έχουν μηχανισμούς γ ιά νά κινούνται . 1 39
Μερικά απ' α'ότά τά ζώα (τά έντομα τών ζώων) γεννιούνται από
τά άλλα τού ϊδιου γένους. . . άλλα δμως δέν γεννιούνται από ζώα αλλά
μέ α'ότογέννηση' άλλα από τή δροσιά πού πέφτει στά φ1;λλα τών δέν
δρων, συνήθως τήν άνοιξη, αλλά πολλές φορές καί τό χειμ(l.Jνα, δταν
είναι καθαρός καιρός καί φυσούν νότιοι άνεμοι γιά κάμποσο καιρό'
άλλα πάλι γεννιούνται μέσα στό 6άρ6αρο καί στίς Koπρι�ς δταν σαπί
ζουν' άλλα μέσα aτά ξύλα, άλλα μέσα στά χόρτα, άλλυ. σέ μαραγκια
σμένους ηδη καρπούς, άλλα στό τρίχωμα κι άλλα aτίς σάρκες τών ζώ
ων, άλλα στά περιττώματα τών ζώων, κι απ' αύτά μερικά γεννιούνται
δταν τά περιττώματα χωρισθούν από τό σώμα τών ζώων, ένώ άλλα δ
ταν ακόμη τά περιττώματα 6ρίσκονται μέσα στό σώμα τών ζώων, δ
πως Π.χ. τά σκουλήκια πού λέγονται λε6ίθες ( ελμινθες). 140
Άν δηλαδή δεχθούμε δτι καί ή γυναίκα προσφέρει τή συμ60λή
της στό σπέρμα καί aτή γέννηση, τότε εΙναι προφανές δτι πρέπει καί
από τά δύο μέρη νά ύπάρξει μιά παράλληλη πορεία κατά τή συνου
σία. Στήν περίπτωση, λοιπόν, πού ό άντρας εκσπερματώσει γρήγορα
ενώ ή γυναίκα δέν προφθάσει - επειδή οΙ γυναίκες εΙναι γενικά 6ρα
δύτερες, - τούτο αποτελεί εμπόδιο. Γι' αύτό άλλωστε δταν ζευγαρώ
νουν α'ότοί οΙ τύποι γεννούν παιδιά' αντίθετα δέν γεννούν δταν σμί
γουν μέ δσους ερεθίζονται στόν ίδιο χρόνο κατά τή συνουσία. "Αν δη
λαδή ή μέν γυναίκα 6ρίσκεται σέ όργασμό καί εΙναι ετοιμη καί στήν
κατάλληλη ψυχική κατάσταση, ένώ ό άντρας είναι κιόλας άκεφος καί
ψυχρός, τότε αναγκαστικά θά πετύχουν μιά Ισοδρομία ανάμεσά
τους. 14 1
Μερικοί δηλαδή πιστεύουν δτι ή γη έχει σχήμα σφαίρας, άλλοι
δτι είναι πεπλατυσμένη καί έχει σχήμα τυ μπάνου . . . (294α8 κέ). Αύτοί
οΙ τελευταίοι επικαλούνται καί άλλα επιχειρήματα καί ύποστηρίζουν
δτι είναι ανάγκη νά έχει ή γη α'ότό τό σχήμα δηλ. τό τυμπανοειδές,
γιά νά μπορεί νά ηρεμεί. "Αλλωστε καί γιά τήν κίνηση καί τήν ηρεμία
τής γης τυχαίνει νά έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες. 'Αναγκαστικά,
1 39
λοιπόν, γεννήθηκαν απορίες γιο. δλα' γιατί πραγματικά θά πρόδινε α
οασάνιστη σκέψη τό νά μήν απορεί κανείς, πώς γίνεται ενα μικρό
κομμάτι χώματος, δταν τό σηκώσουμε ψηλά καί τό αφήσουμε, νά πέ
φτει κάτω καί νά μή θέλει νά μείνει πάνω, μάλιστα δσο μεγαλύτερο
εΙναι τόσο γρηγορότερα πέφτει κάτω, ένώ όλόκληρη τή γή αν τή ση
κώνουμε ψηλά καί τήν αφήνουμε, δέ θαπεφτε. Άντίθετα μάλιστα, ενα
τόσο μl:.Ύάλο Οάρος ηρεμεί. Άλλά ο έοαια καί στήν περίπτωση πού κά
ποιος αφαιρούσε τό χώμα από το. κομματάκια πού πέφτουν καί πρίν
πέσουν, πάλι θά πέσουν κάτω, εφόσον δέ θαορισκαν κανένα εμπόδιο.
'Ώστε, λοιπόν, ή αμφιοολία δικαιολογημένα ύπήρξε ή αΙτία νά ερευ
νήσουμε το. πάντα (αρχή τής γνώσεως). 'Ωστόσο εΙναι ν' απορεί κα
νείς, πώς δέ φαίνονται πιό περίεργες από τό ίδιο τό πρόολημα οΙ λύ
σεις πού εδωσαν οΙ ανθρωποι γι' αύτό. 142
1 40
Η Ε ΡΕΥ ΝΑ
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Ι Ι
ΠΟΙΗΤΙΚΕΕ
θΕΩΡlΙΤΙΚΕΣ
Δ ιαiρεση καi ταξινόμηση τών Επιστημών ( Ίστορiα τού Ελλην. 'Έθνους. τόμ ο Γ2.
σελ. 500. Εκδοτική Α θηνών Α .Ε. )
1 46
Ο ΑΣΚΛΗΠΙΑΔΗΣ
1 47
πιστώνει κανείς καί στήν κωπηλασία τών τριήρων, δηλ. δταν ήδη ση
κώνουν τά κουπιά, τότε φτάνει ό πρώτος ήχος τής πρόσκρουσης aτό
νερό. 1 5 1
Τά ψητά εΙναι πάντοτε πιό ξηρά απέξω παρά από μέσα,aτά ορα
aτά συμοαίνει δμως τό αντίθετο. 152
'Όταν κανείς χτυπάει τά δάχτυλα τό ενα πάνω aτό αλλο, εχει τό
αίσθημα τής όφής δύο αντικειμένων, ενώ γιά τήν αίσθηση τής όρά
σεως εΙναι ενα. 1 53
Ό αχινός Εχει εσωτερικά πέντε κυρτά δόντια καί ανάμεσα απ'
αΌτά ενα σαρκώδες σώμα γιά γλώσσα. Μετά απ ' αΌτό είναι τό
στομάχι, επειτα ή κοιλιά χωρισμένη σέ πέντε τμήματα καί είναι γεμά
τη περιττώματα' δλοι οΙ πέντε κόλποι τής κοιλιάς προεκτείνονται καί
σχηματίζουν ενα αγωγό πρός τό σημείο εξόδου τών περιττωμάτων, δ
που τό όστρακο είναι τρυπημένο. Κάτω από τήν κοιλιά σέ μιά ξεχω
ριστή μεμοράνη ύπάρχουν τά λεγόμενα αυγά του, σ' δλα τά είδη aτόν
ίδιο αριθμό, καί μάλιστα όχι αρτια, δηλαδή πέντε. 154
ΟΙ τελευταίοι γομφίοι aτoύς ανθρώπους, πού τούς λένε καί φρο
νιμίτες, φυτρώνουν γύρω aτά είκοσι, καί aτoύς ανδρες καί στίς γυναί
κες. Σέ μερικές γυναίκες μάλιστα οΙ τελευταίοι γομφίοι φύτρωσαν
στά όγδόντα τους χρόνια, . · έ μεγάλους πόνους ωσπου νά ογούν, τό ί
διο συνέοη καί σέ ανδρες. Αυτό οέοαια συμοαίνει μόνο σ' δσους δέν
φυτρώσουν φρονιμίτες aτήν κανονική ήλικία. 155
Ή γέννηση από τό αΌγό σ' δλα τά πτηνά γίνεται μέ τόν ίδιο
τρόπο, μόνο ό χρόνος τής επωάσεως, διαφέρει, δπως είπαμε. Στίς
κότες, λοιπόν, τό πρώτο ίχνος φαίνεται μόλις περάσουν τρείς μέρες
καί τρείς νύχτες. Στά μεγαλύτερα πουλιά χρειάζεται περισσότερος
χρόνος καί στά μικρότερα λιγότερος. Στή διάρκεια αυτού τού χρόνου
μετακινείται ήδη ό κρόκος πρός τά πάνω πρός τήν κορυφή τού αυ
γού, πού εΙναι ή αρχή τού αΌγού καί δπου επίσης σκάζει τό αυγό γιά
νά ογεί ό νεοσσός καί φαίνεται ή καρδιά τού εμορύου σάν αΙμάτινη
τελεία μέσα aτό ασπράδι. ΑΌτό τό σημαδάκι πάλλεται καί κινείται
σάν νά είναι ζωντανό. 1 56
Κατά τήν εφηυι-:ία τά κορίτσια πρέπει νά τά προσέχουμε Ιδιαίτε
ρα, επειδή εχουν εμφυτη τάση aτήν αρχή νά δοκιμάσουν τήν ερωτική
τους Ικανότητα. Έτσι αν δέν τά προφυλάξουμε, μπορεί νά προχωρή
σουν περισσότερο από τήν ανάπτυξη τού σώματός των, ωaτε αν δέν
συγκρατήσουν καθόλου :τήν ερωτική τους επιθυμία, τότε ύπάρχει
κίνδυνος νά τά ακολουθήσει αυτή ή συνήθεια ως τήν προχωρημένη
ήλικία. 1 57
'Επίσης καί τούτο εχει συμοεί, δηλαδή κάποια γυναίκα μοιχαλί-
' 1 48
δα γέννησε δίδυμα καί από αυτά τό ενα έμοιαζε μέ τόν άντρα της καί
τό άλλο μέ τό μοιχό. 1 58
Ό ελέφαντας καταοροχθίζει σέ κάθε γεύμα τό πολύ εννέα μακε
δονικούς μεδίμνους (εννέα στατήρες: 50Χ9 = 450 κιλά)' μιά τόσο με
γάλη ποσότητα οέοαια εΙναι επικίνδυνη γι' αυτόν... Κάποτε μάλιστα
ενας ελέφαντας ήπιε σέ μιά φορά 14 μακεδονικούς « μετρητές» νερού
( 14Χ3 6 = 504 λίτρα) καί τό οράδυ άλλους όχτώ (8Χ36 = 288 λί
τρα),1 59
Ψ ΥΧΗ
ψυχ ι;
;.0'101' έχον
1 49
- -
1 50
-
Είναι σ' δλους γνωστά αυτά πού συμοαίνουν συχνά στόν ϋπνο
μας, δτι δηλ. τά μικρά φαίνονται μεγάλα. 'Επίσης δταν κι ενας άσθε
νής ήχος προσοάλλει τό άφτί μας, νομίζουμε δη άκούμε κεραυνούς
καί Οροντές. Άν καταπιεί κανείς λίγο φλέγμα στόν ϋπνο του, νομίζει
πώς δοκίμασε μέλι η κάτι γλυκό· καί δταν μερικά μέλη τού σώματος
ζεσταθούν λίγο περισσότερο, νομίζουμε πώς καιγόμαστε η πώς περ
πατάμε στή φωτιά. Μόλις δμως ξύπνήσουμε, καταλαοαίνουμε άμέσως
πώς έχουν τά πράγματα. 164
Πολλές φορές ό ϋπνος έρχεται άπό τή λήψη τής τροφής, γιατί
πολλά ύγρά καί ή στερεά τροφή όδηγούνται πρός τά πάνω Αν δμως
. •
151
Φαίνεται, λοιπόν, δτι τό πολύ κρασί, κατά τό πρώτο στάδιο,
όδηγεί σέ τέτοιες καταστάσεις σάν αύτές πού δλέπουμε στούς μελαγ
χολικούς κrxί πώς συχνά εκδηλώνονται τέτοιες Ιδιοτροπίες τού χαρα
κτήρα, δπως Π .χ. εξοργιζόμαστε, ή γινόμαστε φιλάνθρωποι καί σπλα
χνικοί ή ριψοκίνδυνοι. Άντίθετα δέν έχουν τέτοιες επιδράσεις ούτε
τό μέλι ούτε τό γάλα ούτε τό νερό ούτε κανένα αλλο παρόμοιο ποτό.
"Αν κανείς έδλεπε πώς τό κρασί αλλάζει σιγά σιγά δσους τό πίνουν,
τότε θά παρατηρούσε πόσο διαφορετικές εΙναι οΙ ένέργειές του : αν
θρωποι δηλαδή ντροπαλοί, πού τούς δρίσκει τό κρασί σέ μιά νηφάλια
κατάσταση καί σιωπηλούς, σέ λίγο, αν πιούν κάτι παραπάνω, γίνον
ται όμιλητικοί, κι αν πιούν περισσότερο φλύαροι καί θρασείς αν
συνεχίσουν πίνοντας γίνονται ριψοκίνδυνοι, κι αν εξακολουθήσουν
νά πίνουν ακόμα πιό πολύ, γίνονται δίαιοι καί στή συνέχεια μανια
κοί, καί δταν πιούν 'όπερδολική ποσότητα παθαίνουν παράλυση καί
ανοια, δπως οΙ επιληπτικοί από παιδιά ή δσοι 'όποφέρουν από 'όπερ
δολική μελαγχολία. "Οπως, λοιπόν, αλλάζει ό χαρακτήρας τού ανθρώ
που δταν πίνει μιά όρισμένη ποσότητα κρασιού, ετσι είναι μερικοί
ανθρωποι ώς πρός τίς Ιδιότητες τού χαρακτήρα τους. 'Όπως δηλαδή
είναι ενας μεθυσμένος τώρα, ενας αλλος είναι τέτοιος ό.πό τή φύση
του : ό ενας φλύαρος, ό ό.λλΟς εύερέθιστος κι ό τρίτος εύσυγκίνητος.
Μερικούς τό κρασί τούς κάνει τέτοιους δπως λέει καί ό 'Όμηρος:
« μού λέει πώς τό κρασί, μέ χτύπησε καί μέ πνίγουν τά δάκρυα. » . ΟΙ
ανθρωποι δηλαδή γίνονται αλλοτε σπλαχνικοί, αλλοτε αγριοι κι αλλο
τε πάλι σιωπηλοί. Μερικοί μάλιστα δουδαίνονται καί προπάντων
δσοι από τούς μελαγχολικούς έχουν τάση πρός τήν έκσταση. Τό κρασί
δμως κάνει μερικούς καί τρυφερούς αύτό τό 6λέπει κανιίς στούς
μεθυσμένους, πού παρασύρονται καί φιλούν ανθρώπους, πού ξεμέθυ
στος δέ θά τούς φιλούσε κανένας ειτε επειδή είναι ασχημοι ειτε γιά
τήν ήλικία τους. Τό κρασί, λοιπόν, προκαλεί προσωρινά, μιά έξαρση
τών Ιδιοτήτων μας, πού ή φύση δμως τό κάνει γιά δλη τή ζωή μας. 168
1 52
ΤΙ· ,
1 53
Η ΑΙΤΙΟΤ ΗΤΑ
ΑΙτία λέγεται, από μιά άποψη, αυτό, πού ενυπάρχει σ' ενα αντι
κείμενο καί από τό όποίο γίνεται αυτό τό αντικείμενο· ετσι Π.χ. ό χαλ
κός εΙναι αΙτία τού χάλκινου ανδριάντα καί τό ασήμι τού ασημένιου
κυπέλλου, δπως επίσης καί τά εϊδη τών μετάλλων, aτά όπ�ία ανήκουν
α'ότά (ό χαλκός καί τό ασήμι). Μέ μιά άλλη σημασία αΙτία λέγεται ή
μορφή καί τό πρότυπο, δηλαδή ή Εννοια τής ουσίας ένός πράγματος
καί τά εϊδη πού ύπάγονται σ' αυτό, Π.χ. aτή μουσική γιά τήν όκτά6α
(τή διαπασών) αΙτία είναι ή σχέση 2 : 1 καί γενικότερα ό αριθμός,
αλλά καί τά μέρη τής σχέσεως αυτής. Τρίτον, αΙτία λέγεται τό σημείο,
από δπου αρχίζει ή μεταοολή ή ή ηρεμία' π.χ. αϊτιος είναι αυτός πού
συμοούλεψε νά γίνει κάτι, καθώς καί ό πατέρας είναι αϊτιος τού
παιδιού καί γενικά αυτός πού φτιάχνει κάτι είναι αΙτία γι' αυτό πού
φτιάχνει καί αυτό πού προκαλεί μιά αλλαγή είναι αΙτία αυτού πού
μεταΟάλλεται. Τέταρτο, αΙτία λέγεται κάτι μέ τήν Εννοια τού σκοπού,
δηλαδή τό γιατί γίνεται κάτι (oiJ ενεκα), δπως Π.χ. ή ύγεία είναι
σκοπός τού περιπάτου. Στήν ερώτηση, γιατί δηλαδή κάποιος κάνει
περίπατο; απαντούμε «γιά νά διατηρεί τήν ύγεία του » . Καί μέ τήν
απάντηση αυτή νομίζουμε δτι εϊπαμε τήν αΙτία (τό σκοπό), Έτσι
αΙτία επίσης λέγεται αυτό πού ορίσκεται ανάμεσα aτήν διαδικασία
γιά μιά κίνηση καί aτό σκοπό πού επιδιώκεται μ' αυτήν, Π.χ. τό αδυ
νάτισμα εΙναι αΙτία τής ανάρρωσης ή ή κάθαρση τού όργανισμού ή τά
φάρμακα ή τά Ιατρικά εργαλεία' δλα αυτά δηλαδή είναι μέσα πρός τό
σκοπό, διαφέρουν δμως μεταξύ τους ,έπειδή άλλα είναι εργαλεία καί
άλλα ενέργειες. 1 55
Π ερί:του μέ τόσες πολλές σημασίες, λοιπόν, μιλάμε γιά τήν αΙτία. Γι'
αυ τό συ μοαίνει, επειδή ή α Ιτία χρησιμοποιείται μέ πολλές σημασίες,
ενα καί τό αυ τό πράγμα νά εχει πολλές αΙτίες καί αυτό όχι περιστα
σιακά. 1 69
Εί.ί.ην ΑριστοτΙλη;;. Mol'r; Φιί.ΙlΙ'(}jJUJ7!ιl,οjl', σ'τό νησα/{ι τι;ς Λ Ιlll'ης τιύν Ίωαvl'i
l'uJI' ( 1560 j : Εί_λην Σόλων - Ελί.ην Αριστοτέί.ης,
1 56
ήταν ετσι. Τό θεϊκό στοιχείο θά γέμιζε τήν άντίληψη καί θά καταρ
γούσε τήν έρώτηση , δπως θά άναπτύξει αύτή τή θέση ή χριστια
νική θεολογία. Οί ούσίες δμως πού συναντά ή έμπειρία μας είναι
σύνθετες, πράγμα πού έκφράζεται καί στή διάρθρωση τού όρι
σμού τους (είδος καί διαφορά).
Ή άποφασιστική αίτία είναι ή ούσία, ή μορφή . Έδώ δημιουρ
γείται ηδη μιά διάσταση , πού Π.χ. ό Παρμενίδης ηθελε νά τή λύσει
μονόπλευρα, δηλαδή άπό τή μιά μεριά ή διάσταση άνάμεσα στήν
άτομική ύπόσταση καί έπομένως καί στήν ϋπαρξη , καί άπό τήν
αλλη στίς ο ύσίες πού έπιδέχονται όρισμό καί πέρα άπ' αύτό στή
γενική μορφή. Ό Άριστοτέλης εμαθε άπό τόν Πλάτωνα νά άνα
γνωρίζει αύτή τή δ ιάσταση .
'Ένα παράδειγμα έδώ θά μάς κάνει γνωστή τή σύνδεση τής
άριστοτελικής συλλογιστικής μέ τή φιλοσοφία του . Γιά τό ενα, ώς
ενα, Όπάρχει μόνο γνώση, δηλ. καμιά απόδειξη .... 'Επιπλέον οΙ όρι
σμοί εΙναι οΙ αρχές τών αποδείξεων, γιά τίς όποίες προηγουμένως
εχει αποδειχθεί δτι γι' αύτές δέν μπορεί νά Όπάρχουν αποδείξεις.
Δ ιαφορετικά θά έπρεπε οΙ αρχές νά αποδειχθοϋν καί θά επρεπε νά
Όπάρχουν αρχές τών αρχών καί αύτό θά τρα60ϋσε έπ' άπειρο' ή οΙ
πρώτες αρχές θά γίνονται όρισμοί αναπόδεικτοι. . . . γιατί όρισμό,; α
φορά τό «τί εΙναι» καί τήν ούσία ένός πράγματος. ΟΙ αποδείξεις
δμως δλες φαίνεται νά προϋποθέτουν γενικά καί νά λαμ6άνουν συμ
περασματικά τό «τί εΙναι» κάτι . .. (89 38 κέ.): Άν, λοιπόν, γνωρίσου
.
1 66
Η Π ΟΛΥ Μ ΟΡΦΗ ΦΥ ΣΗ
'
* Εννοεί τούς 'Αλχημιστές κα ί τήν 'Α λχη μεία τού Μ εσα ίωνα.
1 68
Τό πιό έκτεταμένο καί μέ τή μεγαλύτερη ίστορική έπίδραση έ
πίτευγμα τού Άριστοτέλη ανήκει στήν περιοχή τής Βιολογίας.
,, 'Ακόμα μεγαλύτερο θαυμασμό» , γράφει ό Heidberg, " άπό δ,ΤΙ ή
εκταση τού ύλικού πού κατάκτησε , προκαλεί ή όξύνοια μέ τήν ό
ποία τό διορατικό πνεύμα του τήν ταξινόμησε καί τήν διάρθρωσε.
Ή ταξινόμηση τού ζωικού βασιλείου βασιζόταν πράγματι πάνω σέ
ο ύσιαστικά χαρακτηριστικά καί οί βιολογικές απόψεις του, ίδιαίτε
ρα ώς πρός τή γέννηση καί τήν άναπαραγωγή ξεπερνούσαν κατά
πολύ τήν έποχή του καί εβρισκαν μέ μεγαλοφυή διαίσθηση τό σω
στό. » Άναφέρθηκε ηδη πόσο πολύ τόν ένδιέφερε ή καρδιά, δταν
γινόταν λόγος γιά τήν παλινδρόμηση σχετικά μέ τήν έκτίμηση τού
έγκεφάλο υ . Ή άντίληψη δτι στήν καρδιά ύπάρχει ενα είδος εδρας
άρχών έπιβεβαιώθηκε γιά τόν Άριστοτέλη μέ τίς έμβρυολογικές
έ ργασίες του . Θά πρέπει νά σημειωθεί μέ συντομία ό σκελετός
τουλάχιστον τής διαίρεσης τού ζωϊκού βασιλείου : Ή άνώτατη άρ
χή της είναι ή ϋπαρξη η ή ανυπαρξία κόκκινου α'ίματους (ενναιμα
καί δναιμα) .
Α ' Τέσσερις όμάδες ένναίμων:
1 . Τά τετράποδα πού γεννούν ζωντανά μικρά, στά όποία συγ
καταλέγονται δλα τά θηλαστικά, καθώς καί οί φάλαινες, οί φώκιες
καί οί νυχτερίδες. Ή παρατήρηση τού σκελετού καί τών δκρων ό
δηγεί σέ νέες ταξινομήσεις.
2. Τά ώοτόκα τετράποδα (σαύρες, χελώνες καί αμφίβια), στά
όποία συγκαταλέγονται καί τά φίδια.
3. Τά mηνά, πού διακρίνονται σέ όχτώ τάξεις, ανάλογα μέ
τήν κατασκευή τών δκρων (νύχια, σχιστά πόδια η μέ νηκτικές
μεμβράνες) καί άνάλογα μέ τόν τρόπο διατροφής (σπόροι, σκου
λήκια κ .τ.λ.) .
4 . Τά ψάρια, πού χωρίζονται σέ δύο τάξεις ανάλογα μ έ τήν
κατασκευή τού σκελετΟύ (χόνδροι η κόκκαλα).
Β ' . Καί τά δναιμα χωρίζονται σέ τέσσερεις όμάδες :
1 . Τά μαλάκια (π.χ. χταπόδια καί σουπιές) .
2. Τά όστρακοειδή (π.χ. γαρίδες καί καραβίδες).
3. Τά όστρακόδερμα (π.χ. στρείδια καί αχινοί).
4. Τά εντομα (πού ό Άριστοτέλης τά ταξινομεί σέ γένη καί εϊ
δη, αλλά ,καί τά σκουλήκια).
Οί έμβρυολόγοι έ κτιμούν πολύ τόν Άριστοτέλη , έπειδή απέρ
ρ ιψε τήν ίπποκράτεια γενετική, πού αρχή της ήταν ή προδιαμόρ
φωση τού ζώου στό σπέρμα. Σύμφωνα μ' αύτή τή θεωρία δλα τά
μέλη είναι συγκροτημένα στό σπέρμα σέ μικροσκοπικό μέγεθος
1 69
καί δέν μένει παρά νά μεγαλώσουν. Ή άντίθεσή του μ' αύτή τή
θεωρία έδωσε στόν Άριστοτέλη τήν άφορμή νά καταγράψει Ιδιαί
τερα προσεκτικά τίς περιmώσεις, δπου έμφανίζονταν τερατογε
νέσεις σέ συνθήκες φυσιολογικές καί δπου παρουσιαζόταν τό
άντίστροφο φαινόμενο, π,χ. ή γέννηση ένός φυσιολογικού παι
διού άπό έναν μονόχειρα. Παράλληλα μέ τίς έρευνές του γιά τίς
κληρονομικές συνθή κες οΙ γενικές βιολογικές καί μεταφυσικά θε
μελιωμένες σκέψεις του εδωσαν στόν Άριστοτέλη τήν ωθηση νά
κηρύξε ι μιά νέα Γενετική. Σύμφωνα μέ τήν άντίληψη τών έπιγενι
στών, πού έπικαλούνταν τόν Άριστοτέλη , τό σπέρμα δέν ήταν μιά
μικρογραφία τού ωριμου σώματος, άλλά σχετιζόταν μέ τό ωριμο
σώμα δπως ή δύναμη μέ τήν ένέργεια, δηλ. χωρίς νά ύπόκειται σέ
μιά προδιαμορφωμένη διάταξη όργάνων.
Τέλος ό Άριστοτέλης μέ τή διδασκαλία του περί ψυχής καί
μέ τή θεωρία του γιά τίς διάφορες ίκανότητες (διατροφής άναπα
ραγωγής, κίνησης, άντίληψης) εθεσε τά θεμέλια γιά μιά θεωρητι
κή Β ιολογία, πού παρουσίαζε δυό πλεονεκτήματα : όπό τή μιό
πλε υ ρά μιό Ισσόροπη άντίληψη τής αύτονομίας τών βαθμίδων καί
τής συνέχειάς τους στό πλαίσιο τής μεγαλύτερης τελειότητας
τών άνώτερων βαθμίδων, όπό τήν δλλη τή δυνατότητα νά καταλά
βει κανείς τή στενή σύνδεση φυσιολογικών καί ψυχολογικών δια
δικασιών καί νά τήν έρμηνεύσει, π,χ. στό πλαίσιο τής Φυσιογνωμι
κής.
Δύσκολα καταλαβαίνει κανείς, πώς αύτό τό έπίτευγμα πού τό
θ α ύμαζε ό Γκα1τε καί ό Δαρβίνος , μπόρεσε νά περάσει τόσο όπα
ρατήρητο στή μεγάλη διαμάχη πάνω στή σύΥΧρονη Δυναμική τού
1 70 υ αΙώνα. Άπό τήν εΙρωνεία, μέ τήν όποία άντιμετωπιζόταν τό
τε ό Άριστοτέλης, εχει άπομείνει όρκετή , άναμφίβολα δδικα.
Ό Άριστοτέλης είχε παρατηρήσει μέ μεγάλη προσοχή τό εί
δος τού ψαριού σίλουρος ή γλανίς (Si l u rus glanis) - τό γουλιανό
, δπως δείχνουν όχτώ διαφορετικές όναφορές στό εργο του, Περί
ιά ζφα Ιστορία/. Άπό τήν Άναγέννηση ως τόν 1 90 αΙώνα οί άνα
φ ορές του σ' αύτό τό είδος τού σίλουρου θεωρούνταν χαρακτη
ριστικό παράδειγμα τής όντιεπιστημονικής Ζωολογίας-παραμυ
θιού τού Άριστοτέλη : 'Από τά ποταμίσια ψάρια 6 αρσενικός γου
λ ιανός φροντίζει πολύ γ ιά τά παιδιά του. Τό θη λυκό δη λαδή μόλις
γεννήσει τ' αυγά του, κολυμπάει καί εξαφανίζεται, ενώ τό αρσενικό
παραμένει στή θέση , δπου εχουν μαζευτεί τά περισσότερα αύγά, καί
τά φυλάει, χωρίς νά προσφέρει καμιά ωφέλεια παρά μόνο νά εμποδί
ζει τά μικρά ψάρια νά φάνε τό γόνο. Κι αύτό τό κάνει σαράντα ή πε-
1 70
νήντα μέρες συνέχεια, εως δτου ό γόνος μεγαλώσει καί μπορεί νά !;ε
φεύγει άπό τά άλλα ψάρια. ΟΙ ψαράδες τόν ανακαλύπτουν έκε ί δπου
τύχει νά φυλάει τό γόνο, γιατί διώχνοντας τά μικρά ψάρια φυσάει καί
πλαταγίζει καί μουγγρίζει. Τόσο μάλιστα φιλόστοργα, μένει κοντά στ'
αόγά, ωστε οΙ ψαράδες πάντοτε τόν τραοούν στά ρηχά δσο μπορούν
π ιό γρήγορα μαζί μέ τίς οαθιές ρίζες δπου κρέμονται τά αυγά' αυτός
δ μως δέν έγκαταλείπει τό γόνο, αλλά άν τύχει καί εΙναι νέος γρήγορα
πιάνεται άπό τό αγκίστρι, στήν προσπάθειά του νά πιάσει τά ψαρά
κια πού πλησιάζουν ' άν αντίθετα εΙναι συνηθισμένρς καί ξανάχει τσι
μπήσει αγκίστρι, τότε δέν έγκαταλείπει τό γόνο αλλά μέ τό σκληρότε
ρο δόντι του μαγκώνει τήν πετονιά καί τήν καταστρέφει. 178
" Ενας Έλβετός σοφός, ό Louis Agassiz, παρατήρησε δη καί
στά αμερικανικά ποτάμια όρισμένοι σίλουροι παρουσιάζουν τή
συ μπεριφορά των ψαριων πού είχε παρατηρήσει ό Άριστοτέλης.
Τό 1 906 οί ζωολόγοι αναγνώρισαν έπίσημα αύτό τό είδος τού γου
λιανού , πού φέρει πιά τό ονομα τού Σταγιρίτη : Παρασίλουρος Ά
ρ ιστοτέλειος ( Parasi l u rus aristote l is).
1 71
Η ΕΝΑΡΕ ΤΗ Ζ Ω Ή
1 73
πρεπε νά ύπερασπιστεϊ δέν ήταν ή φιλοσοφία άλλά τό καλό , καί
μάλιστα μ' εναν τρόπο πού νά άφορα δλους. Στά λεγόμενα Ήθικά
Εύδήμεια, έ κπλήσσει ό τόνος, παρ ' δλο πού μερικές σκέψεις θυ
μίζουν αμεσα Πλάτωνα:
Πρώτα πρέπει νά ερευνήσουμε, σέ τί συνίσταται ή ευτυχισμένη
ζωή καί πώς μπορεί νά τήν κατακτήσει κανείς, αν αοτοί πού τούς λέ
με ευτυχισμένους γίνονται από τή φύση ευτυχισμένοι, δπως δηλαδή
είναι κανείς ψηλός η κοντός, η διαφέρει στό χρώμα τής επιδερμίδας
του, η μέ τή μάθηση, σάν νά είναι δηλαδή ενα είδος γνώσης ή ευτυχία
η τέλος κατακτάται μέ κάποια ασκηση . . η μήπως μέ κανένα από αυτά
.
τά μέσα δέν κατακτάται ή ευτυχία αλλά μέ μία από τίς δύο δυνατό
τητες: δηλαδή είτε μέ θεϊκή εμπνευση, δπως ακριοώς οΙ εκστατικοί,
ενθεοι καί θεόπνευστοι ανθρωποι, είτε μέ τήν τύχη. Γιατί πολλοί αν
θρωποι ύποστηρίζουν δτι ή εύτυχία καί ή καλοτυχία είναι τό ίδιο
πράγμα.
Τήν ευτυχισμένη, μακάρια καί εύγενική ζωή θά μπορούσε νά επι
τύχει κανείς, αν ύπήρχαν τρείς κυρίως προϋποθέσεις, πού αναγνωρί
ζονται γενικά σάν τίς πι6 �πιθυμητές. Μερικοί δηλαδή θεωρούν με
γαλύτερο αγαθό τή φρόνηση, αλλοι τήν αρετή καί αλλοι τέλος τήν ή
δονή. Άλλοι πάλι διαφωνούν σχετικά μέ τή σημασία πού εχει κάθε
μιά απ' αυτές τίς προϋποθέσεις γιά τήν ευτυχία ύποστηρίζοντας δτι
αλλοτε ή μιά καί αλλοτε ή αλλη συμδάλλουν περισσότερο σ' αυτήν τήν
ευτυχία. ΟΙ πρώτοι λένε δτι ή φρόνηση είναι μεγαλύτερο αγαθό από
τήν αρετή, οΙ αλλοι αντίθετα δτι είναι ή αρετή, καί οΙ τρίτοι δτι καί
από τίς δύο αυτές ύπερτερεί ή ήδονή. Μερικοί ακόμα νομίζουν πώς
γιά νά ζεί κανείς ευτυχισμένα είναι απαραίτητες καί οΙ τρείς αυτές
προϋποθέσεις, αλλοι οΙ δύο μόνο καί τέλος οΙ τρίτοι, τή μιά μόνο απ'
αυτές.
Σχετικά, λοιπόν, μ' αυτά επιοάλλεται νά σκεφτούμε δτι κάθε αν
θρωπος, πού μπορεί νά ρυθμίσει τη ζωή του σύμφωνα μέ τήν προτί
μησή του, θέτει ενα σκοπό γιά μιά εύτυχισμένη ζωή, δηλαδή ν' απο
κτήσει η τιμές είτε δόξα είτε χρήματα είτε παιδεία, καί σ' αναφορά μ'
αυτόν τό σκοπό ρυθμίζει έπειτα δλες τίς ενέργειές του (γιατί οέοαια
μιά ζωή πού δέν εχει κάποιο σκοπό είναι μεγάλη ανοησία). Γι' αυτό,
. λοιπόν, πρέπει πρώτα πρώτα νά καθορίσουμε μέ τόν έαυτό μας, χωρίς
επιπολαιότητα καί απερισκεψία, μέ ποιό πράγμα απ' αύτά πού εξαρ
τώνται από τή θέλησή μας κατακτάται ή ευτυχισμένη ζωή καί ποιά
συνιστούν τίς απαραίτητες προϋποθέσεις, πού χωρίς αυτές δέν είναι
δυνατόν νά ύπάρχει ή ευτυχισμένη ζωή . 181
'Ωστόσο ύπάρχουν διάφορες μορφές ζωής, γιά τίς όποίες μερι-
1 74
κοί δέν δέχονται τήν ευτυχισμένη κατάσταση δπως τήν εννοούμε ε
μείς, αλλά εξαντλούν τό ενδιαφέρον τους στήν απόκτηση μόνο τών α
ναγκαίων γιά τή συντήρηση αγαθών, Π.χ. αυτοί πού ασχολούνται μέ
ταπεινά επαγγέλματα, η μέ κερδοσκοπικές επιχειρήσεις καί χειρωνα
κτικές εργασίες. Ταπεινά επαγγέλματα εννοώ δσα έχουν ώς στόχο
τους μόνο τήν κοινωνική προ60λή, ενώ χειρωνακτικά εννοώ τά κα
θ ιστικά καί τά 6ιοποριστικά καί κερδοσκοπικά δσα ασχολούνται μέ
τόν μεταπρατισμό. 'Επειδή τώρα τρία εΙναι τά αγαθά πού συντελούν
γιά μιά ευτυχισμένη ζωή, αυτά πού αναφέραμε προηγουμένως σάν τά
μεγαλύτερα γιά τούς ανθρώπους, δηλαδή αρετή, φρόνηση καί ήδονή,
γι ' αυτό 6λέπουμε νά ύπάρχουν αντίστοιχα καί τρείς μορφές ζωής, τίς
όποίες προτιμούν νά ζήσουν δλοι δσοι τυγχάνουν νά εχουν δικαίωμα
επιλογής: τήν πολιτική δραστηριότητα, τήν ενασχόληση μέ τή φιλοσο
φία καί τή ζωή τών ύλικών απολαύσεων. 'Από αυτές τίς μορφές ζωής
δηλαδή ή φιλοσοφία εχει ώς σκοπό της τή θεωρητική γνώση καί τήν
ερευνα γιά τήν αλήθεια, ή πολιτική ενδιαφέρεται γιά τίς όρθές ενέρ
γειες (αυτές εΙναι οΙ σύμφωνες μέ τήν αρετή), τέλος ό απολαυστικός
τρόπος ζωής ενδιαφέρεται γιά τίς ήδονές τών αΙσθήσεων. 182
Η διαιρεση τώl'. άρετών ( Ίστορ/α τού Έί.ί.ψ. Έθνους , τΟμ. Γ2 , σεί.. 505: Έι...δοτι
ιοί Ά θιιι'ιίJl' Α . Ε. ) ,
1 75
Μερικσί άλλσι πάλι δέ θά πρστιμσύσαν καμιά μσρφή τής θεωρη
τικής γνώσεως συτε περισσότερΟ' τίς ήδσνές τών αισθήσεων, αλλά μιά
πρακτική δραστηριότητα πσύ εμπνέεται από τήν αρετή. Μερικσί μά
λιστα επιλέγσυν τή δραστηριότητα αυτή όχι τόσΟ' γιά τήν απόκτηση
κσινωνικής πρσοσλης αλλά ακόμα κι δταν δέν εχσυν καμιά πρσσπτική
επιτυχίας. 'Αλλά σΙ περισσότερσι από τσύς πσλιτικσύς άνδρες στήν
πραγματικότητα δέν αξίζσυν αυτόν τόν χαρακτηρισμό (δηλ νά λέγσν
ται πσλιτικσί), γιατί δέν εΙναι αληθινά πσλιτικσί· γιατί ό σωστός πσ
λιτικός άντρας επιλέγει τίς εντιμες πράξεις γι' αυτές τίς ιδιες χωρίς ύ
στερσοσυλία, σΙ περισσότερσι δμως στρέφσνται σ' αυτή τή μσρφή ζω
ή ς από πλεσνεξία καί φιλαργυρία. 'Από δσα εΙΠαμε, λσιπόν, γίνεται
φανερό δτι δλσι σΙ άνθρωπσι ανάγσυν τήν εύτυχία σέ τρείς δασικέ;
μσρφές ζωής: στήν πσλιτική, στη φιλσσσφική καί στήν ήδσνιστική. 183
Ό Σωκράτης, λσιπόν, κατά τή γερσντική τσυ ήλικία πί.στευε, πώς
σκσπός τής ζωής εΙναι ή γνώση τής αρετής, γι' αυτό ζητούσε νά όρί
σει, τί εΙναι ή δικαιοσύνη, τί εΙναι ή ανδρεία καί τί καθένα μέρος τής
αρετής. Ευλογα οέοαια εκανε αυτές τίς ερωτήσεις, πίστευε δηλαδή
πώς δλες οΙ αρετές εΙναι ύπόθεση θεωρητικής γνώσεως, ετσι πσύ νά
συμπίπτσυν· τό νά ξέρουμε τί εΙναι δικαιοσύνη καί τό νά ειμαστε δί
καιοι· μόλις μάθσυμε τή γεωμετρία καί τή χτιστική, νά γινόμαστε αμέ
σως χτίστες καί μαθηματικσί. Γι' αυτό ακριοώς ζητούσε νά μάθει, τί
εΙναι αρετή καί όχι πώς κατακτάται ή αρετή καί μέ πσιές πρσϋποθέ
'
σεις πραγματώνεται. Αυτό δμως συμοαίνει μόνΟ' μέ τίς θεωρητικές ε
πιστή μες. . . Γιατί δέ θέλσυμε νά μάθσυμε τί εΙναι ανδρεία, αλλά νά ει
μαστε ανδρείσι, συτε τί εΙναι δικαισσύνη, αλλά νά ειμαστε δίκαιοι, δ
πως ακριοώς θά πρστιμσύσαμε νά ειμαστε ύγιείς παρά νά μάθουμε τί
εΙναι ύγεία καί τέλος νά αισθανόμαστε καλά παρά νά μάθσυμε, τί ση
μαίνει νά εχει κανείς ώραία διάθεση. 184
Καί γιά τό γιατρό οέοαια ύπάρχει ενα όρισμένο μέτρΟ', καί σ' α
ναφσρά μ ' αυτό κρίνει, τί εΙναι ύγιεινό γιά τό σώμα καί τί όχι, καθώς
καί πσιά πρέπει νά εΙναι ή ποσστική αναλσγία (τών φαρμάκων) σέ
κάθε περίπτωση, ωστε νά διατηρείται ή καλή ύγεία· γιατί άν εΙναι με
γαλύτερη Τι μικρότερη, τότε δέν εχει καμιά ευεργετική επίδραση. Έ
τσι πρέπει καί ό ενάρετσς άνθρωπος νά εχει ενα μέτρΟ' στίς πράξεις
τσυ καί στίς προτιμήσεις τσυ σχετικά μέ τά φυσικά αγαθά πσύ δέν εΙ
ναι άξια επαίνσυ, πώς νά τά εχει καί πώς νά τά επιλέγει, καθώς επί
σης καί άν πρέπει ν' απσφεύγει Τι νά επιδιώκει τά πσλλά Τι λίγα χρή
ματα καί τά άλλα εξωτερικά αγαθά. Στά πρσηγσύμενα, λοιπόν, εΙΠα
με πώς μέτρΟ' εΙναι ή λσγική. Αυτό σημαίνει σάν νά ελεγε κανείς δτι
στά θέματα πού αφορούν τή διατροφή μέτρΟ' πρέπει νά εΙναι ή ιατρι-
1 76
κή επιστήμη καί οΙ εντολές της. 'Ωστόσο α'ότό είναι οέοαια σωστό,
αλλά δέν είναι σαφές. Πρέπει κανείς, δπως καί στά αλλα ζητήματα,
νά ρυθμίζει τή ζωή του σύμφωνα μέ τήν ενέργεια α'ότής τής κυρίαρ
χης αρχής, δπως 6 δούλος ρυθμίζει τή συμπεριφορά του σύμφωνα μέ
τήν επιθυμία τού κυρίου του καί γενικά καθένας σύμφωνα μέ τήν
ανώτερη απ' α'ότόν αρχή. 'Επειδή, λοιπόν, καί 6 ανθρωπος από τή
φύση του συνίσταται από δύο μέρη, από τό κυρίαρχο καί τό κυριαρ
χούμενο, γι' α'ότό καθένα όφείλει νά ζεί σύμφωνα μέ τήν κοινή κυ
ρίαρχη αρχή. Α'ότή δμως (ή αρχή) εχει δύο μορφές γιατί διαφορετικό
πράγμα εΙναι 6 ρόλος τής Ιατρικής καί αλλο εΙναι ή f.ιγεία, δηλαδή ή
Ιατρική f.ιπάρχει γιά χάρη τής f.ιγείας. Τό ίδιο συμοαίνει καί μέ τή
θεωρητική αρχί] τής ψυχής. Ό Θεός δηλαδή εΙναι μιά κυρίαρχη αρχή,
δέν εξουσιάζει δμως α'όθαίρετα, αλλά εκφράζει α'ότό πού ή φρόνηση
επιτάσσει. Έτσι 6 σκοπός τών πράξεων είναι διπλός - α'ότά δμως τά
εχουμε αναπτύξει σέ αλλη θέση, - αλλά οέοαια ό Θεός δέν εχει κα
μιά ανάγκη. 'Εκείνη, λοιπόν, ή επιλογή καί ή απόκτηση τών φυσικών
αγαθών, είτε α'ότά αναφέρονται στό σώμα, είτε είναι χρήματα η φίλοι
η 6,τιδήποτε από τά αλλα αγαθά, πού θά καταστήσει δυνατή κατά
τόν καλύτερο τρόπο τή γνώση τού Θεού, α'ότή ακριοώς είναι ή αριστη
εκλογή καί α'ότό τό ώραιότερο μέτρο. 'Αντίθετα κάθε αλλη εκλογή,
πού είτε από f.ιπερooλή είτε από ελλειψη εμποδίζει τή λατρεία καί τή
γνώση τού Θεού, εΙναι κακή. Α'ότό είναι τό αριστο μέτρο τής ψυΧlϊ �.
δηλ. νά προσέχουμε δσο γίνεται λιγότερο τό αλλο (α-λογο) μέρος τής
ψυχής, εφόσον οέί>αια είναι τέτοιο. Ποιό είναι, λοιπόν, τό μέτρο τών
καλών καί ώρα ίων πράξεων καί ποιός 6 σκοπός τών f.ιλΙKών αγαθών,
ας θεωρηθούν δσα είπαμε αρκετά. 185
Οί φ υσικοεπιστημονικές πρόοδοι καί ή μεταφυσική τους ύπο
δομή έπέδρασαν ση μαντικά στίς θεωρίες γιά τήν όρθή πράξη καί
τήν ε ύτυχισμένη ζωή. 'Όσο μεγάλωνε ό Άριστοτέλης γινόταν σλο
καί πιό έπιφυλακτικός, σταν έπρόκειτο νά έκφρασθεί γιά τούς
θ εϊκούς κανόνες. Ή έπεξεργασία τής θεωρίας τής αίτιότητας δί
νει τή δυνατότητα νά μιλήσει κανείς πιό αμεσα γιά κανόνες, μιά
καί ό ανθρωπος παρουσιάζεται σάν μία άπό τίς πιό εύνοϊκές συ
σπειρώσεις του Είναι. Ή Ήθ ική συμπεριφορά είναι ενα μέρος του
άνθρώπινου Είναι. Ή Ήθική γίνεται έπομένως άνάmυξη τής φύ
σεως του άνθρώπο υ . Σ' αύτή τήν μετατόπιση τών προοmικών, ο
πως παρουσιάζεται στήν Ήθική πού πήρε τ' σνομά της άπό τό γιό
του Άριστοτέλη Νικόμαχο, δέν διαφαίνεται καμιά άποστροφή άπό
τό θ ρησκευτικό στοιχείο, άλλά μάλλον μιά αύξανόμενη φιλοσοφι
κή συγκέντρωση. Κανείς δέν θά έκπλαγεί γιά τό στι ό Άριστσrέ-
1 77
λης έκμεταλλευόμενος τήν εννοια τής φύσεως παραχώρησε με
γάλο χωρο στήν παρατήρηση τής πραγματικής συμπεριφορας των
άνθρώπων. Στόν δύσλυτο κόμπο τού πραγματικού καί τού κανό
να, πού παρουσιάζεται ώς «φύση » , βρίσκεται καί ή αίτία τής διαρ
κούς συζήτησης, αν τά Ήθι κά Νι κομάχει α, δέν έξαντλούνται στό
θετικό , στό περιγραφικό η στή φαινομενολογία. 'Ωστόσο κι έδω
σίγου ρα τό καλύτερο θά είναι νά άποδώσουμε χωρίς σχόλια τίς ά
ποδε ίξε ις τής ήθικής σκέψης τού φιλοσόφου. Γιά νά διατηρήσου
με τή συνοχή τής σκέψης του θά παραθέσουμε καί πάλι μεγάλα
άποσπάσματα.
Τό Καλό : Κάθε τεχνική ενασχόληση καί κάθε επιστημονική γνώ
ση, κάθε ηθική ενέργεια καί κάθε επιλογή, δπως πιστεύεται γενι
κά, έχουν ώς στόχο τους κάποιο καλό. Έπομένως σωστά δρισαν τό
καλό, σάν τό σκοπό πού επιδιώκουν δλα τά Οντα. 'Ωστόσο φαίνεται
νά ύπάρχει κάποια διαφορά στούς σκοπούς .... 'Επειδή δμως ύπάρ
χουν πολλων εΙδών δραστηριότητες, τέχνες καί επιστημονικές εΙδικό
τητες, ύπάρχουν καί πολλοί σκοποί· π.χ. σκοπός τής Ιατρικής επιστή
μης βέβαια είναι ή ύγεία, ενώ τής ναυπηγικής τό πλοίο, τής στρατηγι
κής ή νίκη καί τής οΙκονομικής επιστήμης 6 πλούτος. 'Όσες τώρα από
τίς τεχνικές εΙδικότητες αύτές ύπάγονται σέ μιά 6ρισμένη τέχνη, δπως
π.χ. στην Ιππική τέχνη ύπάγεται ή τεχνική τής κατασκευής χαλινών
καί δποια αλλη εΙδικότητα κατασκευάζει διάφορα πράγματα γιά τά
αλογα, ενώ ή ίδια ή Ιππική τέχνη καί κάθε αλλη εΙδική τέχνη πού α
φορά τόν πόλεμο ύπάγονται στή στρατηγική τέχνη . Μέ τήν ίδια, λοι
πόν, μέθοδο ύπαγωγής ό.λλες τέχνες ύπάγονται σ' ό.λλες, σ' δλες δμως
γενικά οΙ σκοποί δλων τών αρχικών τεχνών είναι σπουδαιότεροι από
τούς σκοπούς τών ύποδεέστερων τεχνών, γιατί αύτές ύπάρχουν χάριν
εκείνων (δηλ. τών αρχικών) ... Άν, λοιπόν, πράγματι στήν ηθική ενέρ
γεια ύπάρχει κάποιος σκοπός, πού τόν επιδιώκουμε καθαυτόν καί
. δλοι οΙ ό.λλοι είναι μόνο μέσο γιά τό σκοπό αύτό, καί έτσι επιλέγου
με τά πάντα γιά κάτι ό.λλο, - επειδή αύτό θά τραβούσε βέδαια στό
ό.πειρο, έτσι πού κάθε επιδίωξή μας θά γινόταν κενή καί .μάταιη, -
είναι προφανές δτι αύτός ακριοώς 6 τελικός σκοπός θά πρέπει νά εί
ναι τό καλό καί μάλιστα τό μεγαλύτερο καλό. Άραγε, λοιπόν, έχει ή
γνώση τού σκοπού αύτού μεγάλη σημασία καί, δπως οΙ τοξότες έχουν
ενα στόχο, θά μπορούσαμε μέ τή οοήθειά της νά πετύχουμε εύκολό
τερα τό όρθό ; 186
'Επειδή είναι φανερό πώς ύπάρχουν πολλοί σκοποί καί απ' αύ
τούς επιλέγουμε μερικούς ώς μέσο γιά νά επιτύχουμε ό.λλους, δπως
π.χ. χρήματα, αύλούς καί γενικά δ,τι είναι μέσο γιά ενα σκοπό, έτσι
1 78
είναι πρόδηλο δτι δέν είναι δλοι οΙ σκοποί αυτοσκοποί. Τό ϋψιστο α
γαθό δμως φαίνεται πώς είναι κάτι σάν αυτοσκοπός. Άν, λοιπόν, -υ
πάρχει ενας μόνο πραγματικό αυτοσκοπός, αυτός θά επρεπε νά είναι
τό ζητούμενο, αν -υπάρχουν περισσότεροι, τότε αυτός πού είναι πλη
ρέστερος. 'Ως πληρέστερον εννοούμε αυτόν πού τόν έπιδιώκουμε κα
θαυτόν σέ σύγκριση μ' αυτόν πού είναι μέσο γιά νά έπιτύχουμε κάτι
αλλο· έπίσης αυτόν πού δέν τόν έπιλέγουμε ποτέ γιά κάποιον αλλον,
σέ σύγκριση μ' έκείνους πού τούς προτιμούμε καθαυτούς αλλά καί ώς
μέσο γιά κάτι αλλο. Καί γενικά ώς αυτοσκοπό θεωρούμε αυτό πού
πάντοτε τό έπιλέγουμε καθαυτό καί σέ καμιά περίπτωση σάν μέσο γιά
εναν αλλο σκοπό. 'Ένα τέτοιο αγαθό φαίνεται πώς είναι κατ' έξοχήν ή
εΌτυχία. 18 Ί
Γιά τούς πολλούς ανθρώπους, λοιπόν, τά ευχάριστα πράγματα
ορίσκονται σέ μιά διαμάχη μεταξύ τους, γιατί δέν είναι από τη φύση
τους τέτοια. Γιά τούς λάτρες τού ώραίου δμως ευχάριστα είναι δσα
είναι φύσει εΌχάριστα. 188
"Αν δμως είναι ετσι, τότε οΙ σύμφωνες μέ την αρετή ένέργειες θά
ήταν καθαυτές εΌχάριστες, αλλά οέοαια συγχρόνως θά ήταν καί κα
λές καί ώραίες. 1 89
'Ωστόσο δμως ή εΌτυχία φαίνεται δτι χρειάζεται (γιά νά όλοκλη
ρωθεί) καί τά έξωτερικά -υλικά αγαθά, δπως είπαμε, γιατί είναι αδύ
νατο η τουλάχιστον δύσκολο νά κάνουμε τό καλό, χωρίς κανένα οΙκο
νομικό μέσο. Πράγματι πολλά πράγματα τά κατορθώνουμε μέ τη οοή
θεια τών φίλων, τών χρημάτων η τής πολιτικής έπιρροής, πού τά χρη
σιμοποιούμε ώς όργανα. Έπίσης μειώνει τήν ευτυχία ή ελλειψη όρι
σμένων αγαθών, δπως ή ευγενική καταγωγή, τά πολλά παιδιά καί ή ό
μορφιά. 190
Άλλά νά αποδώσουμε στην τύχη τά μεγαλύτερα καί ώραιότερα
πράγματα, θά ήταν πράγματι πολύ άστοχο. 191
Δ ιότι εχόυμε χαρακτηρίσει ήδη τήν ευτυχία σάν μιά χαρακτηρι
στική ένέργεια τής ψυχής σύμφωνη μέ τήν αρετή. 192
Στούς έγκρατείς καί στούς μή έγκρατείς ανθρώπους, έπαινούμε
τή λογική καί τό λογικό μέρος τής ψυχής τους. . . Προφανώς δμως
κοντά σ' αΌτά -υπάρχει από τη φύση καί μιά άλλη δύναμη αντίθετη
στό λογικό στοιχείο τής ψυχής, ή όποία τό αντιμάχεται καί αντιδρά σ'
αΌτό . . . Φαίνεται μάλιστα πώς κι αΌτη ή δύναμη εχει συμμετοχή στό
λογικό μέρος τή ς ψυχής, δπως είπαμε, όπωσδήποτε στόν έγκρατή άν
θρωπο -υπακούει αΌτη ή δύναμη σ' αυτό. Έπιπλέον ισως είναι πιό -υ
πάκουη στούς φρόνιμους ανθρώπους καί στούς γενναίους, γιατί σ'
αΌτούς -υπάρχει πλήρης άρμονία μέ τό λογικό στοιχείο. Είναι, λοιπόν,
1 79
προφανές δτι καί τό ά-λογο μέρος τής ψυχής έχει δυό δψεις (είδη ) :
δηλαδή τό (νευρο)φυτικό μέρος δέν έχει καμιά επικοινωνία μέ τό
λογικό μέρος, ένώ τό επιθυμητικό μέρος καί γενικά οΙ όρμές ως ενα
οαθμό έχουν μιά σχέση μέ τό λογικό, εφόσον ύπακούουν σ' αυτό καί
πει θαρχούν . . . Τό δτι τώρα τό ά-λογο στοιχείο τής ψυχής κατά κάποιο
τρόπο πείθεται από τό λογ ι κό, αυτό μάς φανερώνει ή νουθεσία, κάθε
μορφή επιτίμησης καί ή ενθάρρυνση Αν, λοιπόν, χρειάζεται νά πού
. •
με πώς καί τό μέρος αυτό έχει μέσα του ενα λογικό στο ιχείο, τότε
πρέπει καί τό λογικό μέρος τής ψυχής νά έχει διττό χαρακτήρα: ενα
μέρος πού είναι στήν κυριολεξία λογικό καί καθαυτό καί τό άλλο πού
ύπακούει στό πρώτο, δπως τό παιδί στόν πατέρα του. 193
Ή Άρετή : τίς επαινετές εξεις όνομάζουμε αρετές. 194
'Ωστόσο δέν είναι αρκετό νά πούμε δτ ι ή αρετή εΙναι εξις ( Ιδιό
τητα καί στάση ήθική), αλλά πρέπει νά όρίσουμε καί τί είδους εΙναι
αυτή ή εξις... ποιά εΙναι ή ουσία (φύσις) τής αρετής. 195
Κάθε ανθρώπινη γνώση, λοιπόν, όλοκληρώνει τό έργο της μόνο
. άν αποολέπει στό μέτρο καί κατευθύνει πρός αυτό τίς προσπάθειές
της. Γ ι' αυτό οΙ άνθρωποι συνηθίζουν νά επιλέγουν τά όλοκληρωμένα
έργα τέχνης, γιατί σ' αυτά δέν είναι δυνατόν ούτε ν' αφα ιρέσουμε ού
τε νά προσθέσουμε τίποτε, επειδή οέοαια σ' αυτό ή ύπεροολή η ή έλ
λειψη καταστρέφουν τήν άρμονία τού έργου, ενώ τό μέτρο τή σώζει·
από τό άλλο μέρος καί οΙ καλοί μαστόροι, δπως λέμε, φτιάχνουν τά
έργα τους αποολέποντας σ' αυτό (δηλ. στήν επίτευξη τού μέτρου),
καί άν ή αρετή επίσης είναι ευγενέστερη καί ώραιότερη, δπως καί ή
φύσις, από όποιαδήποτε τέχνη, τότε θά πρέπει νά αποολέπει καί αυτή
στό μέτρο. 'Εννοώ οέοαια τήν ήθική αρετή. 196
Ή αρετή, λοιπόν, εΊναι μιά στάση ζωής πού στηρίζεται στήν αδέ
σμευτη οούληση τού ανθρώπου καί έγκε ιται στό μέσο κατά τή δική
μας κρίση, αυτό πού εχει προσδιοριστεί μέ τή νόηση καί πού θά μπο
ρούσε νά τό όρίσει καί ενας λογικός άνθρωπος. Αυτή ή αρετή, είναι
τό μέσο ανάμεσα σέ δύο κακά, από τά όποία τό ενα προκύπτει
από τήν ύπεροολή καί τό άλλο από τήν έλλε ιψη. Καί επιπλέον στό δτι
τό ενα ύπολείπεται τού δέοντος ένώ τό άλλο τό ξεπερνάει κι αυτό
(φαίνεται) στίς εκδηλώσεις τών παθών καί στά ήθ ι κά ενεργήματα τού
ανθρώπου. Ή αρετή δμως εξευρίσκει καί επιλέγει τό μέσο ανάμε
σα σ' αυτές τίς καταστάσεις. Γ ι ' αυτό ή αρετή από τήν άποψη τής ου
σίας καί τής θεωρητικής αντιλήψεως είναι τό μέσο ανάμεσα σέ δύο α
κραίες θέσεις, δταν δμως τή θεωρήσουμε από τήν άποψη τού τί είναι
τό καλύτερο καί τό όρθό, είναι ακραία θέση. 197
'Από τά δύο άκρα τό ενα είναι περισσότερο καί τό άλλο λιγότερο
1 80
λανθασμένο. 'Επειδή δμως είναι πολύ δύσκολο νά επιτύχουμε τό μέ
σο, γι' αυτό πρέπει, δπως λέει ή παροιμία, νά αρκεσθούμε από τούς
δυό δρόμους στόν καλύτερο καί νά επιλέξουμε τό λιγότερο κακό,
πράγμα πού θά γίνει άπλούστατα μ' αυτό τόν τρόπο πού προτείνουμε.
Πρέπει επίσης νά προσέχουμε, πρός ποιά πράγματα εμείς οΙ ίδιοι ε
χουμε μιά Ιδιαίτερη φυσική κλίση, γιατί δλοι από τή φύση μας εχουμε
διαφορετικές προτιμήσεις. Αυτό μπορούμε νά τό διαπιστώσουμε από
τά πράγματα πού μάς ευχαριστούν ή μάς δυσαρεστούν. Στίς περιπτώ
σεις αυτές, λοιπόν, πρέπει νά αποτραοιούμαστε στό αντίθετο άκρο,
γιατί θά πετύχουμε τό μέσο, άν απομακρύνουμε τόν έαυτό μας αρκετά
όπό τή λανθασμένη πλευρά, δπως ακριοώς κάνουν δσοι προσπαθούν
νά Ισάξουν τά στραοά ξύλα. Προπάντων πρέπει παντού νά φυλαγό
μαστε από τή γοητεία πού όσκεί τό ευχάριστο καί ή ήδονή, γιατί δέν
είμαστε όδέκαστοι στήν κρίση μας απέναντί της. Αυτό ακριοώς πού
αΙσθάνθηκαν οΙ δημογέροντες τής Τροίας δταν αντίκρυ σαν τήν Έλέ
νη, αυτό πρέπει νά νιώσουμε κι εμείς μπροστά στήν ήδονή, καί σ' δλες
τίς περιπτώσεις νά επαναλαμοάνουμε τά λόγια τους. Γιατί άν κατορ
θώσουμε νά τήν απομακρύνουμε μ' αυτό τόν τρόπο, θά σφάλουμε λι
γότερο. "Αν, λοιπόν, κάνουμε αυτά, γιά νά τό πούμε όύντομα, τότε
πολύ γρήγορα θά μπορέσουμε νά επιτύχουμε τό μέσο μέτρο. 198
Άρ ισ το τέ;.ης κα ι Π;.ού τ αΡχος . Οί άρχω'οι Έ;.;.ηνες σοφο ι ειΊωl,iζοl' ται μαζi μέ τούς
Ά γιΌυς τι;ς έκκ Λ.ησΙας ( Μο νιί Βελλάς. Ήπειρου;
181
Ή Έλευθερία : Άν ώς ακούσιες χαρακτηρίζονται οΙ πράξεις πού
γίνονται μέ τή οία ή από άγνοια, έκούσιες έπομένως θά επρεπε νά εί
ναι δσες έχουν τήν αρχή τους στόν ίδιο τόν πράττοντα, πού γνωρίζει
τίς περιστάσεις (τά καθέκαστα) ύπό τίς όποίες έγινε ή πράξη. 1 99
"Αν, λοιπόν, εξαρτάται από μάς νά κάνουμε ή νά μή κάνουμε τό
καλό καί τό κακό, κι αυτό εϊπαμε δτι είναι τό ίδιο μέ τό νά είμαστε
καλοί ή κακοί, σέ μάς έπομένως έγκειται νά είμαστε σπουδαίοι ή ασή
μαντοι. 2ΟΟ
Γιά τίς πράξεις μας είμαστε εμείς κύριοι (ύπεύθυνοι) από τήν αρ
χή ως τό τέλος, επειδή γνωρίζουμε δλα τά καθέκαστα της εκτέλεσής
των, ενώ γιά τίς έξεις μας είμαστε ύπεύθυνοι μόνο γιά τήν αρχή τους,
γιατί τή οαθμιαία ανάπτυξή τους σ' δλα τά στάδια δέν μπορούμε νά
τήν παρακολουθήσουμε, δπως ακριοώς συμοαίνει μέ τίς αρρώστιες.
'Επειδή δμως ήταν στό χέρι μας νά διαμορφώσουμε τήν αρχή τους
δπως θέλαμε ετσι ή αλλιώς, γι' αυτό ακριοώς οΙ πράξεις μας είναι έ
κούσιες (ελεύθερες). 20 1
Τό Χρέος καί τό Ή θος : Μεγαλόψυχος, δπως είναι γνωστό, θεωρείται
αυτός πού θεωρεί τόν έαυτό του άξιο γιά μεγάλα έργα, καί μάλιστα
νά είναι πράγματι άξιος γιατί δποιος νομίζει κάτι τέτοιο χωρίς νά τό
αξίζει είναι ηλίθιος, αλλά οέοαια κανείς ενάρετος άνθρωπος δέν είναι
ηλίθιος ούτε ανόητος. Αυτός, λοιπόν, είναι ό μεγαλόψυχος άνθρωπος.
Γιατί δποιος είναι Ικανός γιά μικρές πράξεις καί θεωρεί τόν έαυτό
to u ίκανό γι' αυτές, αυτός είναι μετριόφρων δέν είναι δμως μεγαλό
1 82
νά εΙναι μεγάλα καί όνομαστά. Άναγκαστικά ενας τέτοιος χαρακτή
ρας δπως ό μεγαλόψυχος, δέν μπορεί παρά νά εκδηλώνει φανερά τό
μίσος καί τά αΙσθήματα τής φιλίας, - γιατί ή απόκρυψη αυτών τών
αΙσθημάτων χαρακτηρίζει τόν ανθρωπο πού φοδάται, - καί ενδιαφέ
ρεται γιά τήν αλήθεια περισσότερο παρά γιά τή γνώμη τών πολλών·
επιπλέον μιλάει καί ενεργεί φανερά, - μιλάει ελεύθερα γιατί ξέρει
δτι εΙναι ανώτερος, καί περιφρονεί τούς αλλους γι' αυτό εΙναι εΙλικρι
νής, εκτός από τίς περιπτώσεις πού θέλει νά εΙρωνευθεί τούς ανθρώ
πους. 'Επίσης δέν μπορεί νά συγχρωτίζεται μέ αλλους ανθρώπους
εξω από τούς φίλους του. 203
'Επειδή δμως στή ζωή ύπάρχει καί χρόνος γιά ανάπαυση καί Ρ'
αυτήν εχει τή θέση του ή διασκέδαση μέ τρόπο ευχάριστο, γι' αυτό πι
στεύουμε δτι καί στήν περίπτωση αυτή ύπάρχει ενας ευπρεπής τρό
πος συναναστροφής, δηλαδή τί πρέπει νά λέει κανείς καί πώς πρέπει
νά τό λέγει, καθώς επίσης καί τί ν' ακούει. 'Οπωσδήποτε ύπάρχει
διαφορά, αν θά μιλάει κανείς ή θ' ακούει στίς περιπτώσεις αυτές. εΙ
ναι δέδαια προφανές δτι καί στίς περιπτώσεις αυτές ύπάρχει ύπερ60-
λή καί ελλειψη σέ σχέση μέ τό μέσο.... Αυτούς πού διασκεδάζουν μέ
ευπρέπεια κατά τό χρόνο τής ανάπαυσης τούς όνομάζουμε ευφυολό
γους δηλαδή εύστροφους .. 'Ο ευτράπελος δμως ύποκύπτει στόν πει
ρασμό νά προξενήσει τό γέλοιο καί δέν λυπάται ουτε τόν έαυτό του
ούτε τούς αλλους προκειμένου νά κάνει τή συντροφιά νά γελάσει. 204
Άν οΙ πολίτες δέν εΙναι ίσοι, τότε δέν θά εχουν επίσης ίσα μερί
δια, αλλά από δώ ακριδώς αρχίζουν οΙ διαμάχες καί οΙ αντεγκλήσεις,
δταν δηλαδή εχουν ή νέμονται είτε ίσοι σχι ίσα είτε σχι ίσα οΙ ίσοι. 2Ο5
Ή αντεκδίκηση σέ πολλές περιπτώσεις δέ συμφωνεί μέ τή δικαι
οσύνη. 'Εάν Π.χ. ενας δημόσιος λειτουργός, χτυπήσει κάποιον, δέν
πρέπει νά τού ανταποδώσουμε τό χτύπημα, καί αντίθετα: αν κάποιος
χτύπησε ενα όργανο τής εξουσίας, αυτός σχι μόνο πρέπει νά χτυπηθεί
αλλά καί νά τού έπιδληθεί ποινή. Πέρα απ' αυτό εχει μεγάλη διαφορά
αν μιά πράξη Εγινε εκ προθέσεως ή σχι. Άλλά δέδαια στίς σχέσεις
πού στηρίζονται στήν αμοιδαιότητα τό δίκαιο αυτό τής αντεκδίκησης
εχει μεγάλη Ισχύ, μέ τήν Εννοια δμως, τής αναλογίας καί όχι τής Ισό
τητας γιατί ή αναλογική Ισχύ τού νόμου αυτού τής αντεκδίκησης εξα
σφαλίζει τή σταθερότητα τής πόλεως. ΟΙ πολίτες δηλαδή ζητούν νά
ξεπληρώνεται τό κακό μέ τό κακό, διαφορετικά νομίζουν πώς δρί
σκονται στήν κατάσταση τών δούλων, αν δέν μπορούν ν' ανταποδώ
σουν τό κακό· ή ζητούν νά ανταποδίδουν τό καλό, κι αν δέν μπορούν,
δέν ύπάρχει αμοιδαιότητα' ακριδώς στήν αμοιδαιότητα στηρίζεται ή
συμδίωσή τους ... Αυτό εΙναι τό χαρακτηριστικό τής ευγνωμοσύνης,
1 83
δηλαδή δτι πρέπει νά ανταποδώσουμε τήν ύπηρεσία πού μας πρόσφε
ρε κάποιος, καί τήν προσεχή φορά νά προσθάσουμε εμείς νά τόν εξυ
πηρετήσουμε. 206
Γι' αυτό δλα δσα μπορούν νά ανταλλάσσονται πρέπει νά εΊναι
κατά κάποιο τρόπο συγκρίσιμα. Γι' αυτό τό σκοπό εχει γίνει απο
δεκτό τό νόμισμα, πού από μιά άποψη αποτελεί μιά ενδιάμεση αξία.
Γιατί δλα μετριούνται σύμφωνα μ' αυτό, έπομένως καί δ,τι είναι ύ
περοολικό καί δ,τι εΊναι λίγο, πόσα παπούτσια π.χ. χρειάζεται μιά οΙ
κογένεια η πόσα τρόφιμα. Πρέπει, λοιπόν, aτή διαφορά πού ύπάρχει
ανάμεσα στό χτίστη καί στόν τσαγκάρη νά αντιστοιχεί καί ό αριθμός
τών παπουτσιών καί τών τρorρίμων πού χρειάζεται ενα σπίτι, δηλ. ό
ενας χρειάζεται περισσότερα παπούτσια καί ό άλλος περισσότερη
τροφή. Γιατί χωρίς αυτή τήν αναλογία, δέν μπορεί νά ύπάρξει ούτε
συναλλαγή ούτε συμΟίωση· καί αυτά δέδαια θά μπορούσαν νά ύπάρ
ξουν μόνο άν θά επικρατούσε μιά όρισμένη Ισότητα. 'Επομένως πρέ
πει, δπως είπαμε πρίν, νά ύπάρχει ενα κάποιο μέτρο μέ τό όποίο θά
μετριούνται δλα. Αυτό εΊναι στήν πραγματικότητα ή ανάγκη πού
συγκρατεί τά πάντα στήν κοινωνία· γιατί άν οΙ άνθρωποι δέν εΊχαν
καμιά ανάγκη η δέν εΊχαν κατά τόν ίδιο τρόπο ανάγκες, τότε δέ θά
μπορούσε νά ύπάρξει καμιά ανταλλαγή η άν θά ύπήρχε θά ήταν άνι
ση. 'Ως ανταλλάξιμο τής ανάγκης Εχει γίνει τό νόμισμα καί μάλιστα
μέ κοινή συναίνεση. 207
Μερικοί νομίζουν δτι τέτοιο εΊναι δλο τό δίκαιο, δηλ. θετό, γιατί
δλα τά φυσικά πράγματα εΊναι αμετάδλητα καί παντού εχουν τήν ίδια
επίδραση . . . , ενώ ή αντίληψη γιά τό δίκαιο δλέπουν δτι συνεχώς αλλά
ζει. Αυτό δμως δέν εΊναι όρθό η τουλάχιστον εΊναι εν μέρει μόνο
όρθό. Γιά δσα αφορούν τούς θεούς δέδαια ίσως ύπάρχει κάποια στα
θερότητα, στούς ανθρώπους δμως ύπάρχει δέδαια κάτι πού εΊναι φυ
σικό, αλλά δλα ύπόκεινται aτή μεταδολή . 'Ωστόσο ύπάρχει διάκριση
γιά πράγματα πού είναι φυσικά καί άλλα πού δέν εΊναι. Ποιό δμως
από τά πράγματα πού ύπόκεινται σέ αλλαγή εΊναι δίκαιο από τή φύ
ση καί ποιό όχι, αλλά είναι αποτέλεσμα νόμου καί κοινής συναινέ
σεως, άν καί τά δύο αυτά αλλάζουν, αυτό εΊναι προφανές . . . Μέ τά δί
καια πού οασίζονται στό νόμο καί στό συμφέρον συμδαίνει τό ίδιο δ
πως στίς μονάδες μετρήσεως. Δηλαδή τά μέτρα γιά τά κρασιά καί γιά
τά δημητριακά δέν είναι παντού τά ίδια, αλλά εκεί δπου αγοράζει
κανείς αυτά τά προϊόντα εΊναι μεγαλύτερα, εκεί δμως δπου τά που
λάει μικρότερα. 208
Τρία είναι τά πράγματα γιά τά όποία αγαπούν καί κάνουν φιλίες
οΙ άνθρωποι: τό καλό, τό ευχάριστο καί τό ωφέλιμο. Τήν αγάπη πού
1 84
-
εχσυμε στά αψυχα πράγματα σέσαια δέν τή λέμε φιλία, γιατί δέν
ύπάρχει ανταπόκριση aτή φιλία συτε επιθυμία γιά τό καλό τσύ αλλου
μέρσυς. Θά ήταν δηλαδή γελσίο νά ευχόμαστε στό κρασί κάτι καλό'
μά αν πρόκειται νά εκφράσσυμε καμιά ευχή στήν περίπτωση αυτή, θά
ζητσύσαμε μόνΟ' νά διατηρείται καλά, γιά νά τό έχσυμε εμείς οΙ Ιδισι.
Στό φίλΟ' δμως πρέπει, καθώς λένε, νά ευχόμαστε τό καλό γι' αυτόν
τόν ίδιο. 2 09
Γιά νά γεννηθεί μιά ευγενική καί μεγάλη φιλία χρειάζεται ακόμη
χρόνο καί α μοισαία συνήθεια ( εμπιστοσύνη). Γιατί, δπως λέει καί ή
παρσιμία, δέν εΙναι δυνατό νά γνωρισθσύν σΙ ανθρωπσι καλά μεταξύ
τσυς πρστσύ νά φάνε μαζί ψωμί κι άλάτι.21Ο
Τό δτι δλσ γενικά σΙ ανθρωπσι επιδιώκσυν τήν ήδσνή, θά μπσ
ρσύσε κανείς νά νομίσει δτι συμσαίνει αυτό, επειδή ολσι ανεξαίρετα
αγαπσύν τή ζωή. Ή ζωή δμως εΙναι μιά όρισμένη δραστηριότητα καί
καθένας αναπτύσσει τή δραστηριότητά του στήν περιοχή καί σ' εκεί
να πσύ τσύ αρέσσυν περισσότερο. Π.χ. ό μουσικός μέ τήν ακοή γιά νά
κατακτήσει τίς μελωδίες, ό φιλσμαθής μέ τή δύναμη τού νσύ τσυ τά
επιστημσνικά πρσσλήματα, τό ιδιο συμσαίνει καί στίς αλλες εΙδικότη
τες. Ή ήδσνή δμως όλσκληρώνει τίς δραστηριότητες τού ανθρώπσυ
καί τή ζωή σέσαια πού επιθυμεί κανείς. ΕΙναι, λοιπόν, κατανοητό, αν
σΙ ανθρωπσι αγαπσύν τήν ήδσνή, γιατί όλοκληρώνει τή ζωή τσύ καθε
νός, αυτή πσύ καί καθαυτή αξίζει - τό ερώτημα, αν επιλέγουμε τή
ζωή γιά χάρη τής ήδσνής ή τήν ήδονή γιά χάρη τής ζωής, πρός τό πα
ρόν ας τό αφήσσυμε, γιατί αυτά τά δύΟ' εΙναι, φαίνεται, τόσο στενά
δεμένα μεταξύ τσυς, πσύ δέ γίνεται νά τά χωρίσσυμε. Άλλά σέσαια
χωρίς δραστηριότητα δέν ύπάρχει ήδσνή καί κάθε δραστηριqτητα τήν
όλσκληρώνει ή ήδονή . 2 \ \
Ή ένέργεια τσύ νσύ, ώ ς εκφραση τής θεωρητικής του δυνάμεως,
χαρακτηρίζεται πρσφανώς από τή σπσυδαιότητά της καί δέν επιδιώ
κει κανέναν αλλσ σκοπό έξω από αυτήν, επιπλέον συνοδεύεται από
τήν οΙκεία σ' αυτήν ήδσνή, πσύ από τήν πλευρά της σσηθεί τήν επαύ
ξηση τής ένέργειας τσύ νού. Έτσι, λοιπόν, φαίνεται νά ύπάρχσυν δλα
σ' αυτή τήν ένέργεια τσύ νσύ, ή ανεξαρτησία, ή ανάπαυση καί ή ακα
τάσλητη δύναμη, οσο εΙναι δυνατό αυτό, καί δλα δσα πρσσγράφουμε
σ' εναν ευτυχισμένΟ' ανθρωπο. Αυτή, λσιπόν, θά �oρoύσε νά ήταν ή
ϋψιστη ευτυχία τόύ ανθρώπου, αν διαρκσύσε όλόκληρη τή ζωή, γιατί
σέσαια από τήν ευτυχία δέν επιτρέπεται νά λείπει τίποτε. Άλλά μιά
τέτσια ζωή θά ήταν ασφαλώς ανώτερη από τόν ανθρωπο, καί δέν
μπσρεί σέσαια νά τήν ζήσει δσο εΙναι ανθρωπος, παρά μόνΟ' έφόσον
εχει μέσα του κάτι τό θε"ίκό. Καί δσσ αυτό τό θεϊκό στοιχείο ύπερτε-
1 85
Προτομl; τού Άριστοτελη. Εθν. Άρχ. Μουσείο Ά θηνών, .
1 86
ρ εί aτή σύνθετη ούσία τού άνθρώπου, τόσο άνώτερη εΙναι καί ή δρα
στηριότητά του άπό τή δύναμη των άλλων άρετων.
Άν, λοιπόν, 6 νούς σέ σχέση μέ τόν άνθρωπο εΙναι κάτι θεϊκό,
τότε καί ή σύμφωνη μ' αύτόν ζωή εΙναι θεϊκή σέ σχέση πρός τή
συνηθισμένη άνθρώπινη ζωή. Έπομένως δέν πρέπει νά πιστεύουμε
δσους (ποιητές) προτρέπουν νά άρκούμαστε στά άνθρώπινα, επ ειδή
είμαστε άνθρωποι, καί ούτε 6 θνητός νά σκέφτεται σάν θνητός, άλλά
πρέπ ει, δσο μάς εΙναι δυνατό, νά πλησιάζουμε τήν άθανασία καί νά
κάνουμε τά πάντα, γιά νά ζήσουμε σύμφωνα μέ τό καλύτερο στοιχείο
πού ύπάρχει μέσα μας. Γιατί, μολονότι εΙναι μικρό στό μέγεθος (6
νούς δηλ.), aτή δύναμη καί στήν άξία ύπερέχε ι πολύ άπό δλα τά άλλα.
στοιχεία μέσα μας. Θά μπορούσε κανείς μάλιστα νά Ισχυρισθ εί πώς
σ' αύτό Εγκε ιται ή ούσία τού άνθρώπου, άφού αύτό άποτελεί τό κύριο
καί τό καλύτερο στοιχείο τής φύσεώς μας. Θά ήταν, λοιπόν, παράλο
γο, άν κανείς δέν ήθελε νά επιλέξει γιά τή δική του τή ζωή άλλά γιά
τή ζωή ένός άλλου. Καί αυτό πού είπαμε πρωτύτερα άρμόζε ι καί δω,
δηλαδή αυτό πού εΙναι οΙκείο aτή φύση τού καθενός, αύτό εΙναι τό
άριστο καί τό πιό ευχάριστο γιά τόν καθένα. 'Επομένως γιά τόν άν
θρωπο αυτό εΙναι ή σύμφωνη μέ τό πνεύμα ζωή, έφόσον σύμφωνα μ'
αυτό άποτιμάται κατ' έξοχήν 6 άνθρωπος. Αύτή, λοιπόν, ή ζωή εΙναι
ή καθαυτό εύτυχισμένη. 2 1 2
1 87
Η Ε ΥΤΥ Χ Ι ΣΜ ΕΝΗ Σ ΥΜΒΙΩΣΗ
1 89
Έδώ ό Πασκάλ φαίνεται πώς μετέφερε δδικα τή δική του
εχθρα έναντίον τών αύλικών στούς 'Έλληνες φιλοσόφους. 'Όπως
ό Άριστοτέλης επαιρνε στά σοβαρά τήν πλατωνική θεωρία περί
ίδεών καί περί ψυχής πού καταπολεμούσε, ετσι διαθέτει καί τή
μεγαλύτερη φροντίδα καί γιά νά μελετήσει διεξοδικά τά ύπέρ καί
τά κατά τής πλατωνικής πολιτικής ούτοπίας :
Ό Σωκράτης στην « Πολιτεία» τού Πλάτωνα λέγει, δτι πρέπει νά
εΙναι κοινά οΙ γυναίκες, τά παιδιά καί δλη ή περιουσία, Τί εΙναι,
λοιπόν, καλύτερο, δπως έχουν τώρα τά πράγματα η αυτό πού στην
« Πολιτεία» τού Πλάτωνα καθορίζεται ώς νόμος; Άλλά ή γνώμη νά
εΙναι οΙ γυναίκες κοινές γιά δλους παρουσιάζει πολλές άλλες δυσκο
λίες, Ιδιαίτερα δμως ό λόγος γιά τόν όποίο ό Σωκράτης ύποστηρίζει
δτι πρέπει νά γίνει νόμος αυτό, δέ φαίνεται νά προκύπτει από τά
επιχειρήματά του. 'Επιπλέον φαίνεται αδύνατον νά επιτευχθεί καί ό
σκοπός, πού κατά τούς Ισχυρισμούς του πρέπει νά επιδ ιώκει ή πόλη,
δπως αμέσως πρίν Εχουμε πεί, πώς δμως πρέπει νά γίνει ή δ ιανομή
τών κοινών πραγμάτων, γι' αυτό δέν εχει καθορίσει τίποτε, Μ' αυτό
εννοώ τήν <'iπoψη τού Σωκράτη, δτι μιά Ιδανική πόλη πρέπει νά σχη
ματίζει κατά τό δυνατόν μιά ένότητα, γιατί ό Σωκράτη ς αυτή τήν
προϋπόθεση τή θεωρεί δεδομένη, Καί δμως εΙναι φανερό, δτι μιά
πολιτεία δσο προχωρεί πρός μιά ένότητα θά καταλήξει νά μήν εΙναι
δ ιόλου πολιτεία, γιατί δέδαια μιά πολιτεία εΙναι από τή φύση της
πολλαπλότητα, 2 14
'Όχι μόνο ή φύση τού κράτους φαίνεται στόν Άριστοτέλη
άσυ μβίβαστη μέ τήν κοινοκτημοσύνη τής πλατωνικης ούτοπίας.
Ό λόγος γιά τόν όποίο πρόκειται γιά ουτοπία δέν έγκειται μόνο aτό
μειονέκτημα τής κοινοκτημοσύνης, αλλά καί aτήν ανθρώπινη κακία'
γιατί δλέπουμε δτι άνθρωποι πού εχουν ενα πράγμα κοινό καί συμ
μετέχουν δλοι μαζί σέ κάτι δ ιαπληκτίζονται περισσότερο από εκεί
νους πού εχουν καθένας τή δ ική του περιουσία. 21 5
Ό Άριστοτέλης κι έδώ δέ φιλοσοφεί μέσα όπό έλεφάντινο
πύ ργο . Σκέφτεται τό πολίτευμα της Λακεδαίμονας, τής Κρήτης,
τής Καρχηδόνας , τής Άθήνας. Σκέφτεται τήν άναπόδραστα έπι
κείμενη άνανέωση τού έλληνικού πολιτεύματος. "Αν τή δούμε άπ'
αύτό τό ρεαλιστικό πολιτικό βάθος, ή κριτική της πλατωνικης πο
λιτείας άποκτό μιά νέα διάσταση : Δέν επιτρέπεται επίση ς νά αγνο
ούμε καί τούτο, πρέπει δηλαδή νά προσέχουμε δτι κατά τό μακρό
παρελθόν καί aτά τόσα πολλά χρόνια πού πέρασαν, δέν θά περνούσε
απαρατήρητο, άν πράγματι τέτοιες πoλΙΤΙK�ς ρυθμίσεις εΙχαν κάτι
καλό. Γ ιατί οΙ άνθρωποι Εχουν σχεδόν εξεύρει δλες τίς δυνατότητες,
1 90
αλλά άλλες απ' αυτές δέν έχουν συγκεντρωθεί καί διασωθεί, καί άλ
λες δέν τίς πραγματοποιούν, μολονότι τίς ξέρουν. Τό πράγμα θά γινό
ταν σαφέστατο, αν θά μπορούσε κανείς νά δεί μιά φορά στην πράξη
μιά τέτοια πολιτεία πραγματοποιούμενη. 216
Τό δτι ό 'Αριστοτέλης δέν παρασύρεται σάν άμέτοχος θεατής
σέ φτηνές συ μβουλές, άλλά θεωρεί τήν πολιτική σάν τελείωση -
τουλάχιστον άπό μία αποψη - της ήθικης, φαίνεται καθαρά άπό
έ ντελώς άντιπλατωνικές θέσεις δπως ή άκόλουθη : ΟΙ λαοί πού
κατοικούν στίς ψυχρές περιοχές καί στην Ευρώπη, έχουν δέδαια με
γάλο θάρρος, μειονεκτούν δμως στην πνευματική καί καλλιτεχνική
Ικανότητα, γι' αυτό ακριδώς διατηρούν μέ τήν ελευθερία τους εύκο
λότερα, δέν μπορούν δμως νά σχηματίσουν πολιτικές κοινότητες καί
νά εξουσιάσουν τούς γειτονικούς λαούς. 'Αντίθετα οΙ ασιατικοί λαοί
εΙναι μέν προικισμένοι μέ διανοητικά καί καλλιτεχνικά χαρίσματα,
τούς λείπει δμως τό θάρρος, γι' αύτό ακριδώς ζούν διαρκώς στην
κατάσταση ύποτελείας καί δουλείας. Τό γένος τών Έλλήνων δμως
συμμετέχει στά προτερήματα καί τών δύο αυτών όμάδων, δπως αλλω
στε κατέχει τό μέσο καί από τήν αποψη τού κλίματος. Ειναι πράγματι
προικισμένο μέ θάρρος καί έχει συγχρόνως μεγάλες διανοητικές Ικα
νότητες. Γι' αυτό ακριδώς καί ζεί διαρκώς ελεύθερο καί έχει τήν
καλύτερη πολιτική κοινωνία· θά μπορούσε μάλιστα νά κυριαρχήσει σ'
όλους τούς λαούς, αν σχημάτιζε ενα ένιαίο κράτος. 217
'"Όπως στήν ήθική έτσι καί στήν πολιτική, τά γεγονότα καί οί
κανόνες είναι άλληλένδετα. Ό 'Αριστοτέλης ρωτάει γιά τήν ούσία
καί τή φ ύση τού κράτους. Ή θεωρία της μεσότητος άνάμεσα σέ
ά κραίες δυνατότητες, πού έπακόλουθό τους έχουν μιά ποιοτική
κατάmωση , είναι ίδιαίτερα άποδοηκή καί στήν έπιστήμη της εύ
τυχισμένης συ μβίωσης : 'Επειδή, λοιπόν, ό σκοπός κάθε «πρακτι
κής» επιστήμης καί τέχνης εΙναι τό καλό, τό μεγαλύτερο δμως καλό
έχει ώς σκοπό της ή κατ' εξοχήν σπουδαιρτερη από δλες τίς «πρακτι
κές» τέχνες τού ανθρώπου, καί αυτή δέδαια εΙναι ή πολιτική' πολιτι
κό αγαθό όμως εΙναι τό δίκαιο, καί αυτό πάλι εΙναι δ,ΤΙ συμφέρει
γενικά σ' δλους τούς πολίτες, Τό δίκαιο επίσης φαίνεται πώς σημαίνει
κατά κάποιο τρόπο τήν Ισότητα δλων τών πολιτών.218
'"Όπως στήν ήθική , έντυπωσιάζει ή συνένωση άνεξάρτητων
άπόψεων καί συστηματικών θέσεων. Τό δη ό σκοπός θά καθορί
σει τή μορφή , αύτό δέ χρειάζεται άπόδειξη : Πρώτα-πρώτα, λοιπόν,
πρέπει νά θέσουμε τό δασικό ερώτημα, γιά ποιό σκοπό έχει συσταθεί
τό κράτος, καί πόσα είδη εξουσίας ύπάρχουν γιά τόν άνθρωπο χωρι
στά καί γιά τήν κοινή ζωή τών ανθρώπων. Ήδη aτά πρώτα κεφάλαια,
191
δπου εγινε λόγος γιά τή διοίκηση τού οίκου καί τήν εξουσία τού οΙκο
δεσπότη, είπαμε δτι ό άνθρωπος εΙναι άπό τή φύση του ενα ον Ικανό
νά δημιουργεί κοινωνία' γι' αυτό οΙ άνθρωποι δέν παύουν νά επιδιώ
κουν α κατάπαυστα τή συμοίωση, ακόμα καί δταν δέν χρειάζονται
διόλου ό ενας τή οοήθεια τού άλλου' εννοείται οέοαια δτι καί τό
κοινό συμφέρον ένώνει τούς ανθρώπους, καθόσον επιοάλλει τήν
προσφορά τού καθενός γιά τή οελτίωση της ζωής. Αυτός, λοιπόν,
εΙναι ό υψιστος σκοπός της πολιτείας καί γιά τήν κοινότητα όλόκλη
ρη καί γιά τόν καθένα πολίτη χωριστά. Ένώνονται δμως οΙ άνθρωποι
καί γιά χάρη τη ς ίδιας τής ζωής καί δημιουργούν τή συνοχή της πολι
τ ικής κοινότη τας. Γιατ ί στήν ίδια τη ζωή καθαυτή ίσως ύπάρχει ενα
μέρος άπό τό ώραίο, άν οέοαια στή ζωή μας δέν περισσεύουν τά
Οάσανα. 219
Ο ί μορφές τής συμβίωσης ώθούν τόν Άριστοτέλη νά σκεφθεί
ενα είδος μεταφυσικού όμοσπονδιακού συστή ματος : έκείνο πού
θά πρέπει νά συμβιβάζεται είναι οί φύσε ι ς. Γι' αύτό περιγράφει
καί σκέφτεται διεξοδικά πάνω στά προβλήματα τού γάμου, τού
νοικοκυριο ύ , τής δουλείας, τών διαφόρων πολιτευ μάτων (βασι
λεία, άριστο κρατία καί «πολιτεία " , πού σάν παρεκβάσεις τους ά
ναφέρονται ή τυ ραννίδα, ή όλιγαρχία καί ή δημοκρατία). Δέν πα
ραλείπει έπίσης νά έρευνήσει τή γένεση, τήν άλλαγή καί τήν
παρακμή τών διάφορων πολιτευ μάτων. Ή δολοφονία τού Φιλίπ
που τής Μακεδονίας, πού ποτέ δέν διαλευκάνθηκε έντελώς , έδι
νε στό πρόβλημα τής τυ ραννοκτονίας μιά όχι άκίνδυνη πραγμα
τικότητα.
Ή πολιτική δείχνει, όσο καν ενας όλλΟς τομέας τής άριστοτε
λικης σκέψης, πώς ό φιλόσοφος συνδέει τή θεωρία τής αίτιότη
τας μέ τόν ασβηστο πόθο του γιά τήν διερεύνηση τών γεγονότων,
πώς καταφέρνει ταυτόχρονα νά άσκεί τήν κριτική μιας ούτοπίας
καί νά σχεδιάζει ενα ίδανικό πρότυπο, τέλος πόσο πολύ ένδιαφέ
ρεται νά μετρήσει τίς έπινοήσεις του μέ τό διπλό μέτρο τής όντο
λογίας καί της συστηματικής έμπειρίας. "Αν άφήνει τήν ήθική νά
καταλήγει στήν πολιτική, δέν ξεχνάει όμως καθόλου νά έξαρτή
σει τήν πολιτική όρετή όπό τήν ή θική έντιμότητα. Άκόμα καί στά
τελευταία μέρη τών Πολιτικών κυριαρχεί ή μέριμνα γιά τή σχέση
τού κράτους πρός τούς πολίτες. Ό Άριστοτέλης διαισθάνεται
τόν κίνδυνο πού όπειλεί τούς όνθρώπους όπό τήν πλευρά ένός
κράτους, όταν ή ένότητά του δέν κατανοείται πιά όνάλογα πρός
τούς πολίτες : 'Όταν τό κράτος βλέπει τόν έαυτό του έτσι ωστε ή
τελείωσή του νά καταργεί τήν ποικιλία τών όνθρώπων, τότε αύτο-
1 92
καταστρέφεται, αφ Ο ύ από τή φύ ση του πρέπει να είναι ένό τητα
διαφερόντων.
Αριστοτέί.ης , JraAIKO όρειχαλκινο α ναγί.υφο , τού 148ΙJ μΧ. ( Μουσείο τού braun
sohweig)
Π έ ρα όπ' αύτό, τό παράδειγμα τού κράτους είναι σέ ίδιαίτερο
βαθμό κατάλληλο, γιά νά μάς προειδοποιήσει έντονα ό φιλόσο
φος, νά μήν άναμίξου με όστόχαστα καί βάναυσα τήν έννοια τής
φύσεως στή συζήτηση , ε'ίτε , όπως στόν Σάρτρ, γιά νά όνατραπεί
τό ύποτιθέ μενο αύτό ίερό θυσιαστήριο, ε'ίτε γιά νά όποφεύγονται
τά δραματικά έρωτηματικά καί νά λύνονται μονομιάς οί γόρδιοι
δεσμοί, πράγμα πού τό έκανε βέβαια ό Μέγας Άλέξανδρος, όχι
όμως καί ό παιδαγωγός του ό Άριστοτέλης.
'Ένα κείμενο όπό τά τελευταία κεφάλαια τών .. Πολιτικών» θά
δείξει τή σύνδεση τής θεωρίας μέ τήν παρατήρηση :
Σ' όλες τίς κοινωνίες ύπάρχουν τρείς τάξεις πολιτών: οΙ πολύ
πλούσιοι, οΙ πολύ φτωχοί καί όσοι ορίσκονται οΙκονομικά ανάμεσα σ'
αυτά τά δύο ακρα. 'Αφού, λοιπόν, δεχόμαστε ότι τό μέτριο καί τό
μέσο εΙναι τό καλύτερο σέ κάθε πράγμα, εΙναι προφανές πώς καί ή
σύμμετρη κατοχή αγαθών εΙναι ή καλύτερη aπό όλες τίς περιπτώσεις,
γιατί στήν περίπτωση αυτή ύπόκειται ευκολότερα στήν πειθαρχία τού
λογικού' αντίθετα εΙναι δύσκολο νά ύποταχθεί κανείς aτή λογική,
όταν εΙναι σέ ύπεροολικό οαθμό ώραίος ή Ισχυρός ή ευγενής ή πλού
,
σιος, η τά αντίθετα aπ αυτά, δηλαδή ύπεροολικά φτωχός η ασθενι
κός η έντελώς ασημος. οι πρώτοι δηλαδή γίνονται ευκολότερα αλα
ζόνες καί μεγαλοαπατεώνες, ένώ οΙ δεύτεροι συχνά πανούργοι καί μι
κροαπατεώνες, καί τά αδικήματα, ώς γνωστόν, άλλα διαπράττονται
από αλαζονεία καί άλλα aπό κακοήθεια. 'Επιπλέον οΙ ανθρωποι αυ
τοί εΙναι αρχομανείς καί θεσιθήL,ες - καί τά δύο αυτά ζημιώνουν τίς
κοινωνίες. Πέρα aπ , αυτά οΙ άνθρωποι πού εχουν σέ ύπεροολικό
οαθμό αγαθά, είτε δύναμη εΙναι αυτά είτε πλούτος είτε φίλοι είτε
όποιοδήποτε αλλο, δέ θέλουν ούτε νά πειθαρχούν σέ μιά αρχή αλλά
ούτε καί ξέρουν νά πειθαρχούν, - γιατί αυτή τή στάση τήν εχουν
κληρονομήσει από τό σπίτι τους, aπό τήν παιδική ήλικία' επειδή
μάλιστα εΙναι κακοαναθρεμμένοι ούτε στά σχολεία συνηθίζουν νά
πειθαρχούν. -
'Όσοι όμως στερούνται σέ ύπεροολικό οαθμό αυτά τά αγαθά, αυτοί
εΙναι πολύ καΤΓ'πιεσμένοι. Έτσι, λοιπόν, οΙ μέν ύπεροολικά φτωχοί
δέν ξέρουν νά ασκούν καμιά εξουσία, αλλά μόνο νά ύπακούουν καί
μάλιστα μέ τρόπο δουλικό, ένώ οΙ άλλοι δέν πειθαρχούν σέ καμιά
εξουσία καί οΙ ίδιοι μπορούν ν' ασκήσουν μόνο δεσποτική εξουσία.
Έτσι θά γινόταν μιά κοινωνία δούλων ή τυράννων, (όχι όμως ελεύ
θερων πολιτών), δπου οΙ φτωχοί θά φθονούν καί οΙ πλούσιοι θά περι
φρονούν. Μιά τέτοια κατάσταση aπέχει πάρα πολύ από τή φιλία καί
τήν επικοινωνία πού πρέπει νά συνδέει τά μέλη μιάς κοινότητας,
1 94
για1Οί ή ανθρώπινη κοινότητα συνδέεται μέ δεσμούς φιλίας τών ι-ελών
της - μέ τούς εχθρούς του δέ θάθελε κανείς ούτε στόν ίδιο δρόμο νά
Οαδ ίζει . 22Ο
Πόσο βλέπει ό ·Αριστοτέλης νά άπειλείται ό «λόγος» του κρά
τους πρός τή φύση του κράτους, φωτίζεται καί όπό τό στι γι'
αύτόν οϋτε ή άστυνομία οϋτε τό πολίτευμα δέν έξασφαλίζουν μέ
άποφασιστικό τρόπο τήν ϋπαρξη του κράτους: Σπουδαιότερο δμως
από δλα δσα έχουμε πεϊ (δηλ. δτι οΙ δημόσιοι ύπάλληλοι δέν πρέπει
νά παίρνουν αμοιοή) γιά τή σταθερότητα τού πολιτεύματος εΙναι αύ
τό πού ως τώρα δλοι τό παραμελούν, δηλ. ή εκπαίδευση σύμφωνα μέ
τό πνεύμα τού πολιτεύματος. 22 1
Ή τελολογική σκέψη όδήγησε τόν Άριστοτέλη σέ μιά διορα
τική καί πολύ ίσόρροπη παιδαγωγική , στήν όποία μπορεί νά έντά
ξει τίς πλατωνικές άπόψεις, χωρίς νά συμμερίζεται τήν βασική
τους άρχή , δηλαδή τήν άνάμνηση μιάς παλαιότερης καί άνώτερης
ϋπαρξης. Περιγράφει διεξοδικά τή λειτουργία τής μουσικής καί
τής γυμναστικής στή γενική έκπαίδευση του πολίτη . Τή φιλοσο
φ ία του γιά τήν τέχνη τήν ένσωματώνει στήν πολιτική καί στήν
παιδαγωγική . Πόσο δυσχερής είναι αύτή ή προσπάθεια, μάς τό
εχει διδάξει ή ίστορία · πόση παρανόηση τής όριστοτελικής φιλο
σοφίας κρύβεται πίσω άπό τήν κρατική έπέμβαση στίς είκαστικές
τέχνες, θά έπισημαν,θεί μέ μιά μόνο φράση , στήν όποία ή όριστο
τελική πρόθεση μεταφράζεται σέ πιό σύγχρονη γλώσσα : Ή τέχνη
δέν είναι καλή , έπειδή καί σταν ύπηρετεί τό κράτος , άλλά ή τέχνη
ύπηρετεί τό κράτος σταν είναι καλή .
1 95
Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ
197
στά πλαίσια μιάς δημιουργικής μίμησης, καί πιστεύει δτι είναι κα
λύτερα νά βάλει κανείς κέρατα σέ ενα θηλυκό ελάφι παρά νά
ζωγραφίσει ασχημα τά κέρατα ενός άρσενικού , μπλεκεται σέ επί
καιρες συζητήσεις καί παρατηρεί πχ δτι : οΙ νέοι δέν πρέπει νά
ολέπουν τά εργα (ζωγραφικής) τού Παύσωνος (πιθανόν πρόκειται
γιά εναν σκιτσογράφο τού πρώτου μισού τού 4ου αι. π.χ.), αλλά τού
Πολύγνωτου η αλλων ζωγράφων η γλυπτών , πού τά εργα τους εχουν
ηθικό χαρακτήρα. 225
Οί αλλες άποδείξεις είναι πολυάριθμες. Ό Άριστοτέλης εχει ,
πάντοτε ετοιμα δυό παραδείγματα: τό γλύmη καί τό γιατρό , Μέ τί
αλλο θά μπορούσε νά καταδείξει ώραιότερα τί εννοεί στήν πραγ
ματικότητα, δταν μιλάει γιά μορφή καί ϋλη , γιά ενέργεια καί δύ
ναμη , γιά κατευθυντήρια ίδέα καί τό κινούν; Άπό τή σκοπιά τών
πραγμάτων ή τέχνη παρουσιάζεται σάν όπόδοση μορφής, καί τό
ίδανικό της είναι αύτοσκοπός. Έπομένως καί οί τέχνες πού δέν
επιδιώκουν κανένα πρακτικό σκοπό βρίσκονται ψηλότερα όπό δ,ΤΙ
οί αλλες, πού σήμερα εν μέρει τίς χαρακτηρίζουμε καλλιτεχνική
β ιομηχανία, χειροτεχνία η τεχνική . Ό Άριστοτέλης εχει δώσει
μιά σημαντική θέση στήν τέχνη καί στήν ίστορία του τού πολιτι
σμο ύ , πού είναι εμπνευσμένη όπό τό Δημόκριτο : Μετά τήν κατα
στροφή καί τόν κατακλυσμό (σύ μφωνα μέ τήν πλατωνική θεωρία
περί καταστροφών) οί ανθρωποι βρέθηκαν στήν άνάγκη νά σκε
φτούν πρώτα γιά τη διατροφή τους' έπειτα, όταν κάλυψαν τίς ά
νάγκες τους οίκονομικά, δημιούργησαν τίς τέχνες γιά ψυχαγω
γία, ό πως πχ τή μουσική καί ίά παρόμοια, καί μόνο όταν άπέκτη
σαν περισσότερα όπό όσα τούς χρειάζονταν γιά νά ζήσουν, τότε
έπιχείρησαν νά όσχοληθούν μέ τη φιλοσοφία. 226
'Όχι μόνο ή ελευθερία της φέρνει τήν τέχνη κοντά στή φιλοσο
φία, άλλά καί τό γεγονός δτι είναι διαποτισμένη όπό τό πνεύμα.
Έπειδή ό μορφοποιητικός σκοπός είναι πνευματικός, γίνεται
πνευ ματική καί ή εύχαρίστησή μας όπό τό καλλιτέχνημα, καί αύτό
είναι γιά τόν Άριστοτέλη «όρθολογικό» σέ μεγάλο βαθμό, 'Όχι
δτι παραγνωρίζει τόν κόσμο τού συναισθήματος. 'Όμως τό συν
αίσθημα δ-t-ν είναι γι' αύτόν τό δεσπόζον, οϋτε καί στήν τέχνη ,
Έδω δέ θά πρέπει νά προχωρήσουμε περισσότερο, Γιατί ό ε
θ ισμός μας στίς διαφορές όνάμεσα στό σιδερά καί στό γλύπτη ,
άνάμεσα στόν όρχιτέκτονα καί στόν ποιητή , κάνει άδύνατο νά
διεισδύσο υ με μέ τή σκέψη μας στόν κόσμο των μιμητικων καί τών
μή μιμητικων τεχνων. Γι' αύτό θά όναφερθεί μόνο ή μεριστική όρ
χή των μιμητικων τεχνων δπως τήν άναφέρει ό Άριστοτέλης στήν
1 98
άρχή τής Ποιητικής του : τά μέσα (χρώματα, μορφές. μουσικοί
τόνοι κλπ.) , τά άντικείμενα (ζώα, πράξεις ήρώων κλπ.), ό τρόπος
τής παράστασης (πχ εύθύς καί πλάγιος λόγος στό επος). 227
Γιά μία τέχνη εγραψε ό Άριστοτέλης ενα βιβλίο, τού όποίου
μας εχει διασωθει ενα σημαντικό μέρος. Αύτή ή τέχνη , γιά τήν
όποία ό Άριστοτέλης παρατηρει οτι στήν έποχή του δέν είχε Βρεί
άκόμη ένα κοινό ονομα, 228 είναι ή ποιητική τέχνη, πού ή έκτετα
μένη διερεύνησή της άρχίζει μέ τίς άκόλουθες πολλά ύnοσχόμε
νες φράσε ις . Τό αντικ είμενο αυτού τού εργου εΙναι ή )ωιητική τέ
χνη καί τά είδη της, καθώς καί ή επίδραση πού ασκεί καθένα απ'
αυτά. 'Επιπλέον τό ερώτημα, πώς πρέπε ι νά μεταχειριζόμαστε τούς
μύθους προκε ιμένου ενα ποίημα νά εχει καλλιτεχνικές αξιώσεις, καί
α κόμα από πόσα καί ποιά μέρη αποτελείται ενα ποίημα, καθώς καί
γ ιά δσα άλλα προολήματα εντάσσονται στήν περιοχή αύτή ς τής ερευ
νας. 229
Τά ρωζόμενα κεφάλαια αύΤΟ ύ τού βιβλίου είναι άφιφωμένα
στό επος καί στήν τραγωδία. 'Όπως εγινε μέ τή διαμάχη τών φυσι
κών τού 1 70υ αίώνα γύρω άπό τόν Άριστοτέλη , ετσι καί τόν 1 80
ξέσπασε μιά διαμάχη τών λογοτεχνών γύρω άπό τόν Άριστοτέλη,
σέ συνάρτηση μέ τήν άποδέσμευση τού γερμανικού θεάτρου άπό
τό γαλλ,ικό κλασσικισμό. Έδώ οπως κι έκει οί σύγχρονοι άντιτά
χτηκαν στούς παλαιο ύ ς . Έδώ οπως κι έκει δέν είχαν ολοι οσοι
συμμετειχαν στ ίς διαμάχες τή συνετή έξυπνάδα τού Λέσσιγκ, πού
στήν « Άμβουργιανή Δραματουργία" εγραφε στίς 1 5 Ίανουα
ρίου 1 768 τά άκόλουθα: « Στό πράγμα. - Ό χαρακτήρας τού Ριχάρ
δου είναι κυρίως αύτός γιά τόν όποιο θά έπιθυ μoιJσα τήν έξήγηση
τού ποιητή (άναφέρεται στήν τραγωδία τού κυρίου Waisse: Ριχάρ
δος 1 1 1 , πού είχε παιχτει γιά «τεσσαρακοστή ογδοη βραδιά ,, ). - Ό
Άριστοτέλης θά τόν άπέρριπτε άμέσως . Βέβαια θά ηθελα νά τε
λειώνω κάποτε μέ τήν αποψη τού Άριστοτέλη , αν ηξερα πώς νά
τελειώσω καί μέ τίς αίτίες της " . Ποιές είναι, λοιπόν, αύτές οί αί
τίες πού όδήγησαν στό άριστοτελικό δόγμα της τραγωδίας ;
Σύ μφωνα μέ τίς γενικές έπιστημονικές όρχές του ό Άριστο
τέλης ρωτάει πρώτα «άπό πού ,, : 'Αφού, λοιπόν, ή τραγωδία ύπήρξε
στήν αρχή αυτοσχεδιαστική - προήλθ ε από τούς προεξάρχοντες τών
διθυραμο ικών θιάσων - αναπτύχθηκε οαθμιαία, μιά καί ο ί ποιητές
ανέπτυσσαν κάθε φορά περισσότερο δποιο μέρος τη ς διαμορφωνόταν,
καί μόνο αφού δέχθηκε πολλές αλλαγές στή μορφή έπαψ ε τελικά νά
μεταΟάλλεται, επειδή εΙχε όλοκληρωθεί ή φύση της. 230 Τό έρώτημα
γιά τήν ούσία τής τραγωδίας είναι έπομένως ενα αλλο . Καί ό
1 99
Άριστοτέλης τό τονίζει: Τό ερώτημα τώρα, άν δήθεν ή τραγωδία
εχει ηδη διαμορφώσει σέ Ικανοποιητικό δαθμό τά συστατικά της
στοιχεία, η όχι, γιά νά σταθμίσουμε τό θέμα αυτό καθαυτό καί σέ
σχέση μέ τίς παραστάσεις τής τραγωδίας πάνω στή σκηνή τού θεά
τρου, αυτό αποτελεί αντικείμενο άλλης ερευνας. 231 Τί σημαίνει έδώ:
καθαυτό η πάνω aτή σκηνή; Ό Άριστοτέλης δέν έννοει μιά άνε
ξάρτητη όπό μας όντότητα. Έπισημαίνει μόνο δτι ή τραγωδία καί
χωρίς σκηνική παράσταση καί ήθοποιούς μπορεί νά άσκήσει την
έπίδρασή της. 232 Αύτή ή έπίδραση είναι βέβαια ό σκοπός τού δλου
πράγματος. Σήμερα θά μιλούσαμε γιά άντιδράσεις καί γιά ψυχο
λογική έ κφόρτιση τών συναισθημάτων . Ποιών συναισθημάτων; Ό
'Αριστοτέλης μιλάει γιά τόν έλεο καί γιά παρόμοια συναισθήματα,
κυ ρίως δμως γιά τό φόβο. Τό εύεργετικό, λοιπόν, στήν τραγωδία
έγκειται στήν συμπύκνωση τού φόβου καί στήν έπαύξησή του , ως
τό σημειο δπου τό συναισθηματικό ξέσπασμα λειτουργει λυτρωτι
κά. Ή έκφραση πού χρησιμοποιει ό Άριστοτέλης γι' αύτή τή δια
δικασία, κάθαρσις, προέρχεται άπό τήν έλληνική ίατρική , δπου
χαρακτήριζε τήν τεχνητή άπομάκρυνση βλαβερών ούσιών άπό τό
σώμα. Τό περιεχόμενο τής τραγωδίας είναι ή παράσταση μιας σο
βαρής καί όλοκληρωμένης πράξεως. Σέ άντίθεση πρός τό έπος, ή
τραγωδία δέν διηγειται, άλλά παρουσιάζει δρώντα πρόσωπα. Ή
γλώσσα της πρέπει νά είναι έντεχνη καί ταιριαστή στά μέρη τής
τραγωδίας, τό 'ίδιο ίσχύει καί γιά τή μουσική σύνθεση.
"Αν παραβλέψουμε τόν ήθικό σκοπό, ή ύπόθεση θά πρέπει νά
φαίνεται σάν τελικός στόχος τής τραγωδίας. Ό ποιητής δέν παρι
στάνει τούς άνθρώπους νά δρούν γιά νά άναπαραστήσει χαρα
κτήρες η νοοτροπίες. Τό άντίθετο : Περικλείνει aτή μίμηση καί τό
χαρακτήρα τών προσώπων, ωστε άπ' αύτήν νά φανεί ή πράξη τού
δρώντος προσώπου. 233 Στή χειρότερη περίmωση μπορει μάλιστα
ό ποιητής τραγωδιών νά άγνοήσει τούς χαρακτή ρες, όπως κά
νουν οί περισσότεροι νέοι ποιητές. 234 Μιά τραγωδία μπορει νά
έχει πολλές όδυναμίες , φτάνει νά είναι ένδιαφέρουσα ή έξέλιξη
τής ύποθέσεως , τά έπεισόδια νά είναι καλοδεμένα καί νά είναι
πετυχημένες οί μεταβολές τών καταστάσεων καί οί λύσεις.
'Ένα πρώτο είδος ένότητας βρίσκεται στήν πληρότητα τής
ύπόθεσης τού μύθου. Πρέπει νά έχει άρχή, μέση καί τέλος. Άρχή
είναι αύτό πού τό 'ίδιο δέν όκολουθει όναγκαστικά κάποιο όλλο,
μετά όπ' αύτό δμως κάποιο όλλο ύπάρχει κατά τή φυσική τάξη η
γίνεται (όπό τούς όνθρώπους). Τέλος δμως είναι αύτό πού έρχε
ται άπό τή φύση μετά όπό κάποιο όλλο εϊτε κατ' άνάγκη πάντοτε
200
ε 'ίτε τίς περισσότερες φορές, ένώ μετά άπ' αύτό δέν ύπάρχει
τίποτε. Μ έσο είναι αύτό πού τόσο αύτό τό 'ίδιο άκολουθεί μετά
άπό κάποιο tίλλo, όσο καί μετά άπ' αύτό άκολουθεί κάποιο αλ
λο. 235 Γιά τήν άναγκαιότητα στήν τέχνη ό Άριστοτέλης εχει μιά
άντίληψη , πού θέτει μεγάλες άπαιτήσεις στόν ποιητή : Καί τά επι
μέρους στοιχεία τής ύποθέσεως (τού μύθου) πρέπει νά εχουν τέτοια
συνοχή (μέσα στό ποίημα), ωστε αν μετακινήσουμε κάποιο στοιχείο ή
τό άφαιρέσουμε, όλο τό έργο νά άναταράζεται καί νά συγκλονίζε
ται. 236
Δέν άρκεί, λοιπόν, νά δρα ό 'ίδιος ανθρωπος γιά ν' άποκτήσει
ένότητα ή ύπόθεση. Οϋτε είναι άπαραίτητο νά περιορίζεται ό ποι
ητής στά παραδοσιακά θέματα, γιατί τ ίποτε δέν εμποδίζει μερικά
άπ'αύτά πού εχουν πράγματι συμ6εί νά εΙναι τέτοια δπως πιθανόν
θά μπορούσαν νά εΙχαν συμ6εί. 237 Ό Άριστοτέλης βλέπει τό ίδα
νικό σ ' ενα μίγμα άναγκαιότητας καί φύσης, πού τό χαρακτη
ρίζει πιθανότητα, μιά άναγκαιότητα πού άναγνωρίζεται άφοΟ συν
τελεσθεί ή ύπόθεση. Αύτή ή άπαίτηση έπιτρέπει στόν Άριστοτέλη
νά παραθέσει μιά σειρά είδών άπό σκηνές άναγνώρισης: άνάλογα
μέ τά μέσα τους τίς ταξινομεί σέ πέντε τάξεις: έξωτερικά σημά
δια (ούλές) η άντικείμενα (κοσμήματα) ' καθαρά εύρή ματα τοΟ
ποιητή , χωρίς ν' άναφέρεται ό λόγος ' έκμετάλλευση τής άνάμνη
σης' συμπέρασμα (άκόμα καί αν εχει βγεί αοχη μα) ' τήν έξέλιξη
τής δράσης πού νά όδηγεί μέ πιθανότητα σέ μιά ξαφνική άποκά
λυψη.
Ό Άριστοτέλης παραθέτει άφειδώς συγκεκριμένα παραδείγ
ματα καί ύπαινιγμούς. Γιατί τό γράψιμο τραγωδιών ανθ ιζε στήν 'Α
θήνα περισσότερο άπ' δ ,ΤΙ σέ μας τό γράψιμο κινη ματογραφικών
σεναρίων. Τό δτι άπό τή μαζική παραγωγή δέν ήταν δλα τά εργα
καλά, αύτό κανέναν δέν πρέπει νά έκπλήσσει. Γιά τά κακά εργα ό
φ ιλόσοφος πιστεύει δτι τέτοια κάνουν οΙ κακοί ποιητές άπό άνι
κανότητα, ένώ οί καλοί έπειδή τό άπαιτοϋν οί ήθοποιοί η σύ μφωνα
μέ μιά αλλη άνάγνωση τών χειρογράφων, οί 'Ελλανοδίκες .
Ό ποιητής δέν πρέπει τούς έξαιρετικά σπουδαίους άνθρώ
πους νά τούς παριστάνει νά πέφτουν άπό τήν εύτυχία στή δυστυ
χία -γιατί αύτό δέν προκαλεί οϋτε φόΒο οϋτε έλεον, άλλά είναι
άπλώς φρικτό 239 η νά τούς βάζει νά περνοΟν άπό τη δυστυχία
στήν εύτυχία γιατί αύτό θά ήταν τό πιό άταίριαστο στήν τραγωδία .
-
202
Η ΠΡΟΣΕΥ ΧΗ
203
Τό δτι μ' αύτό τό σεβασμό δέν έννοοΟμε μόνο τή λογική, πού
πρέπει νά μας δίνει τή δυνατότητα τίποτε άΒάσιμα, άστόχαστα η
άπό αγνοια νά Ισχυριζόμαστε, 243 άλλά μιά είδική θρησκευτική
έ μπειρία, βγαίνει άπό άρκετά σημεΊα τοΟ εργου του . 'Έτσι άναφέ
ρει δτι κατά τήν εϊσοδό μας σ ' ένα ναό συγκεντρωνόμαστε στόν
έαυτό μας. 244
'Οπαδός τοΟ Πλάτωνα, πού σέ μεγάλη ήλικία άφέθηκε στίς έ
πιρροές τής θρησκευόμενης Άνατολής, ό μεθοδικός όρθολογι
σμός δέν τοΟ έπιτρέπει νά ένταχθεΊ στό σοφιστικό στρατόπεδο
τοΟ ΔιαφωτισμοΟ . 'Όχι ό νεαρός ένθουσιώδης τρόφιμος Άκαδη
μίας, άλλά ό κηρυγμένος διάδοχος ΤΟΟ Πλάτωνα είναι έκεΊνος
πού όμολογεί τήν πίστη του σ' ενα νόμο , στό όποΊο δχι μόνο θά
βασιστεΊ ή άπολογητική τοΟ Πασκάλ, άλλά καί πού θ' άποτελέσει
στούς νεώτερους χρόνους τήν ψυχή τών θρησκευτικών δραμά
των τοΟ Κλωντέλ : δποιος θέλει νά μυηθεϊ στά μυστήρια δέ χρειάζε
ται νά μάθει αλλά νά ο ιώσει κάτι καί νά αποκτήσει μιά τέτοια διάθε
ση, ωστε νά γίνει κατάλληλος γι' αυτή τήν κατάσταση. 245 'Όταν ό 'Α
ριστοτέλης εγραφε αύτή τήν πρόταση , πλησίαζε στά σαράντα του
χρόνια. 'Έχει σημασία νά τό θυ μόμαστε αύτό, γιατί ή παραδοσιακή
χρήση τής γλώσσας τοποθετεΊ άργότερα τήν ώριμότητα τής άρι
στοτελικής μεταφυσικής καί, χωρίς καμιά τέτοια πρόθεση, μας
παρασύρει στό νά έξισώνουμε τήν προσωπική ώριμότητα ΤΟΟ 'Α
ριστοτέλη , αν μπορεΊ νά χρησιμοποιηθεΊ έδώ αύτή ή εκφ ραση γιά
λόγους σαφήνε ιας , μέ τήν ώριμότητα τοΟ συστήματός του . Τά λε
γόμενα ένός σαραντάχρονου δέν είναι τά ονειρα ένός νεαροΟ,
καί δέν γίνονται νεανικότερα αν ό συγγραφέας τους εχει μπρο
στά του αλλα εϊκοσι η σαράντα χρόνια γιά νά τά διορθώσει.
« Δυό πράγματα γεμίζουν τήν ψυχή μέ πάντα νέο καί αύξανό
μενο θαυ μασμό καί δέος, δσο πιό συχνά καί σταθερά άσχολείται
μαζί τους ό στοχασμός : ό εναστρος ούρανός πάνω μου καί ό ήθι
κός νόμος μέσα μου . " Άσφαλώς , αύτό είναι άπό τήν « Κριτική τοΟ
Π ρακτικοU Λόγου " τοΟ Κάντ. Ποιός θυμαται δμως ενά' παρόμοιο
άπόσπασμα στόν Άριστοτέλη ; Ή άντίληψη τών άνθρώπων Υιά
τούς θεούς εχει διπλή πηΥή: τά Βιώματα τής ψυχής καί τη θέαση
τών αστρων, 246 Έπειδή ό Άριστοτέλης έννοοΟσε, μιλώντας γι' αύ
τά τά βιώματα τής ψυχής, προφητικές καί έκστατικές καταστά
σεις , μ' αλλα λόγια ενα είδος θρησκευτικής έμπειρίας, θά ήταν
λάθος νά άποδοθεΊ ή τονισμένη πολλές φορές ελλειψη «συγκε
κ ριμένης θρησκευτικότητας" η ελλειψη « θρησκευτικοΟ αίσθήμα
τος " τής θεολογίας του σέ άνεπαρκή αϊσθηση αύτών τών πραγμά
των.
204
Ό Άριστοτέί.η.; Μον" Λαύρας, Λ ί'. ·Ορου;. Η παράδοση υί.; ιiριστoτεί.ΙΙΩί; φιλο
σοφiας παρέμεινε συίν έλί.η νιι\lί Λ ,'ατοί.ιί πάντοτε ζωl'τανl;'
205
Άσφαλώς ό Άριστοτέλης δέχεται τό άρχαιοελληνικό θρη
σκευτικό τυπικό μέ μιά διακριτική σύνεση. Σέβεται απλώς τά εθι
μα. Δέν μπορεί νά ύπολογιστεί στούς έπιγόνους τού Πρωταγόρα:
ή πόλη πρέπει (πέμπτο καί κυριότερο) νά φροντίζει Υιά τη λα
τρεία τών θεών. 247
Άπό τήν αλλη πλευρά μπορεί νά άφιερώνει βωμούς καί άγάλ
ματα, δηλαδή δέν είναι άναγκασμένος νά κηρύξει τό θάνατο τού
Θεού, γιά νά μπορέσει νά έλπίσει, δπως ό Νίτσε, δτι μερικοί θά
θελήσουν νά τόν άκούσουν. Τό τελετουργικ ο της θρησκείας καί ή
ε ύλάβεια δέν είναι τό 'ίδιο πράγμα. Ή εύλάβεια δέν παρουσιάζε
ται μόνο άνάμεσα στίς γραμμές τών άποσπασμάτων πού παραθέ
σαμε. Γίνεται ρητά λόγος γι' αύτήν. Συγκεκριμένα στίς κατηγορί
ες πού έκτοξεύει ό Άριστοτέλης έναντίον τών όπαδών της διδα
σκαλίας περί δημιουργίας : Ό κόσμος εΙναι αγέννητος καί άφθαρ
τος. 'Όποιος αμφισοητεί αυτό καί νομίζει δτι μιά τόσο έπιολητική καί
όρατή θεότη τα δπως ό ηλιος, ή σελήνη καί ό ουρανός μέ τούς πλανη
τ ες καί απλανείς αστέρες, πού στήν παραγματ ικότητα περιέχει ενα
πάνθεο καί δέν διακρίνεται από τά χειροποίητα πράγματα, αυτός εΙ
ναι Ενοχος φ�oερής αθείας. 248 'Ή ακόμα όξύτερα: Μάς απομένει,
λοιπόν, νά δεχθούμε, δτ ι ή κίνηση τών άστρων προέρχεται από τή
θέλησή τους. 'Όποιος τό ολέπει αυτό πράττει δχι μόνο αντιεπιστημο
νικά αλλά δείχνει καί έλλειψη ευλαο είας, άν αμφισ6ητεί τήν ϋπαρξη
τών Α εών. 249
Τό διφορούμενο βέβαια μιας τέτοιας έπιχειρη ματολογίας θα
αναβιώσει αργότερα δχι μόνο στήν μοίρα τού έβδομηντάρη Γαλι
λαίο υ , άλλά καί σέ μερικές μυστικές δίκες νεώτερων έποχών. "Ε
μας μας ένδιαφέρει δμως έδώ μόνο η διαπίστωση , δτι η θρησκευ
τικότητα γιά τόν Άριστοτέλη ήταν σαφώς μιά εννοια, δτι έπομέ
νως δέν έπιτρέπεται σέ κανέναν νά διανοηθεί νά δώσει μιά συναι
σθη ματική χροιά στή θεωρούμενη τόσο νηφάλια θεολογία τού
Σταγιρίτη , γιά νά κάνει τό πράγμα νά φανεί πιό «προσωπικό " . Ή
βάmιση τού Άριστοτέλη , αν γινόταν ποτέ, θά ήταν μιά έντελώς
διαφορετική ύπόθεση καί �ά πρέπει νά θύμιζε περισσότερο τόν
προσηλυτισμό τών Σαξώνων παρά τήν έκπλήρωση μιας άρχαίας
προσδοκίας.
Ό Άριστοτέλης φιλοσόφησε γιά τούς θεούς, μάλιστα άνακή
ρυξε τή θεολογία σάν ενα όπό τά σημαντικότερα τμήματα της φι
λοσοφίας. Πάντως δέν κάνει λόγο γιά τό δτι ή φιλοσοφία θά πρέπει
νά καταλήγει στή θεολογία. Ό θεός κατέχει στήν τελειότητά του
τό Είναι καί γι' αύτό είναι κατά τόν πληρέστερο τρόπο όντικείμε-
206
νο τής φιλοσοφίας, ϋψ ιστο μέτρο δλων των πραγμάτων. "Αν ό
άναγνώστης μού έπιτρέπει εναν άναχρονισμό (γιατί ό Άρχιμήδης
έζησε εναν αίώνα μετά τόν Άριστοτέλη ) , θά μπορούσα νά πω δτι
ή άναλογία ήταν γιά τόν Άριστοτέλη ό μοχλός μέ τόν όποίο προ
σπάθησε νά σηκώσει τόν κόσμο, χωρίς νά τόν άφήσει νά ξαναπέ
σει κάτω κομμάτια. Τό σημείο στήριξης δμως γι' αύτήν τήν έπιχεί
ρηση ήταν γιά τόν Άριστοτέλη ή έννοια τού θεού .
Μ έσα στήν άριστοτελική φιλοσοφία - δχι έξω άπ' αύτήν - ό
στοχασμός γιά τό θεό άναλαμβάνει τρείς σημαντικές λειτου ργί
ες. Άπό τή μιά πλευρά είναι ή θεμελίωση τής τάξης των φύσεων
η των βαθμίδων τού Είναι: Παντού δπου ύπάρχει κάτ ι τό καλύτερο
ύπάρχει καί κάτι άλλο πού εΙναι τό άρ ιστο. 'Επειδή, λοιπόν, στά
πράγματα ύπάρχουν οΙ διαοαθμίσεις καλό καί καλύτερο, επεται δτι
ύπάρχει κάτι πού εΙναι τό άριστο καί αυτό εΙναι τό θεϊκό. 250 'Ύστερα
ή θεμελίωση τής πρωταρχικής κίνησης πάνω σέ μιά καθαυτήν ό
κίνητη καί αΙώνια ούσία. Τέλος ή έρμηνεία τής τάσης τής φύσεως
πρός τό άνώτερο. Αύτή ή τάση βρίσκει τό στόχο της στόν ανθρω
πο , γιατί αύτός μπορεί νά λατρεύει τό θεό καί νά τόν 8λέπει, 25 1
κ α ί ν ά βρίσκει σ ' αύτό τήν εύδαιμονία του .
Ό στοχασμός, γιά τ ό θεϊκό Είναι δέν έξαντλείται δμως σ' αύ
τό τό άνάστροφο σχέδιο τής αίτιότητας. Ό Άριστοτέλης, πού
φ ροντίζει τόσο πολύ νά μήν πεί τίποτε έσφαλμένο γιά τούς θε
ο ύ ς , γράφ ε ι : θεός είναι εϊτε πνεύμα εϊτε ένα όν, πού Βρίσκεται
πιό πάνω όπό τό πνεύμα. 252 Ό θεός γίνεται άπόλυτη ένέργεια, ή
τελείωσή του έκφράζεται μέ τό δτι σκέφτεται ό ϊδιος τόν έαυτό
του , πράγμα πού ση μαίνει είδικότερα δτι στό θεό ή άνώτατη έ
νέργεια καί μαζί ή πηγή τής εύδαιμονίας δέν συνδέεται μέ τίποτε
όλλο παρά μέ τό 'ίδιο του τό Είναι. Στό θεό δμως ό ανθρωπος
συ μμετέχει μ' ενα μοναδικό τρόπο, καθόσον δηλαδή τό άθάνατο
πνεύμα πού κατοικεί μέσα στόν ανθρωπο έχει iΊ είναι κάτι τό θεϊ-
κό.
Τόσο τολμηρές διατυπώσε ις σ' ενα τόσο προσε κτικό φιλόσο
φο δε ίχνου ν δη ή θεολογία αύτή δέν ήταν μιά προπαίδευση γιά
τίς θρησκείες των μυστηρίων. Φαίνεται μάλλον δτι ό ';-φιστοτέλης
κατέληξε νά έπεξεργαστεί μιά θεολογία πού νά περιέχει καί δχι
νά διαλύει τόν κόσμο τού άνθρώπο υ , ετσι δπως τόν συλλάμβανε
έ κ είνος στά πλαίσια τής θεωρίας τής αίτιότητας καί των φύσεων.
Έ ξασφαλίζει τήν έλευ θερία τού άνθρώπου άπέναντι στήν άπελπι
στική ύπεροχή τού θεού. Κατά συνέπεια ή θεολογία τού πρώτου
κ ινούντος καί τού τελικού σκοπού τής φύσης δέν είναι μιά προ-
207
βαθμίδα γιά τήν « πλήρηn θεολογία, πού θά πλούτιζε τό Είναι τού
θεού μέ τή δημιουργία καί μέ τήν έννοια τής προνοίας. Γι ' αύτό
είναι πολύ άμφίβολο, αν ή άποδοχή τού άριστοτελισμού άπό τήν
χριστιανική θ εολογία καί τών δύο δογμάτων βασίζεται στή άδιά
κοπη συνέχεια η άκόμα περισσότερο στήν παρρησία.
Οί νεώτερες έργασίες γιά τή διαμάχη άνάμεσα στόν Θωμά
τόν ·Ακινάτη καί στούς μεγάλους ··Αραβες άριστοτελικούς, καθώς
καί γιά τή γενναιοδωρία τής πίστης στήν αύθεντία καί στούς κα
νόνες της στήν έφαρμοσμένη μεθοδολογία τού Θωμά, φανερώ
νουν δτι δέν είναι τόσο εϋκολα τά πράγματα, δπως διδάσκονται
μερικές φορές. ·Η διάκριση το υ Πασκάλ άνάμεσα στό θεό τών φι
λοσόφων καί στό θεό τών προφητών μας καί ή άγανάκτηση τού
Λούθηρου γιά τούς ··Ελληνες είδωλολάτρες είναι στήν πραγματι
κότητα εϋστοχες άντιδράσεις σέ μιά έκ προθέσεως έρμητικά οί
κοδομημέ νη θεολογία. Αύτό τό έρώτημα είναι άπό τά δυσκολό
τερα πού έχουν τεθεί μέσα στήν άριστοτελική παράδοση καί κα
θ ένας θά έπιφυλασσόταν νά έκφράσει μιά έπιπόλαια γνώμη σχε
τικά. Ή άκόλουθη παρατήρηση δέν άποσκοπεί στό νά λύσει τό
πρόβλημα, άλλά μόνο νά άναφερθεί σέ μιά στάση , γιά τήν όποία
μπορεί νά ύποτεθεί δτι δέν λύνει τό πρόβλη μα.
Στή ση μερινή έρευνα πάνω στόν ·Αριστοτέλη έχει γίνει άναγ
καία συνήθεια νά λαμβάνονται ύπόψη οί σχολαστικές έρμηνείες
κατά τήν έρευνα τών άριστοτελικών θεωριών. Συχνά διαπιστώ
ν ο υ με λαθεμένες έρμηνείες, πράγμα πού δέν θά πρέπει νά έκ
πλήσσει κανένα. Π ιό παράξενο είναι ότι ύψώνονται φωνές γιά νά
ύπερασπιστούν αύτές τίς καταδικασμέ ν ες έρμηνείες. Λές καί
στόν 1 30 α ίώνα είχε σημασία, τί έννοούσε στήν πραγματικότητα ό
Άριστοτέλης ! "Αν έξακολουθεί νά ζεί στήν εύσυνειδησία τής σύγ
χρονης ίστορίας τής φιλοσοφίας μιά σπίθα τής τολμηρής άγάπης
γιά τήν άλήθεια, πού χαρακτήριζε πάντοτε τή φιλοσοφία, αύτό
ένισχύει τή σκέψη δτι ή "ίδια αύτή άλήθεια τού σημερινού έρευνη
τη τού ·Αριστοτέλη άνή κει στό είδος έκείνος τής άγάπης γιά τήν
άλήθεια. Κάνει λάθος δποιος τό θεωρήσει αύτό σάν μιά ένθάρ
ρ υνση γιά ένα συγκεχυμένο καί άόριστο σχολαστικό άριστοτελι
σμό. Οϋτε (ό ίσχυρισμός) δτι πρόκειται γιά σοφιστική δέν άντέχει
στή σκέψ η . Άντίθετα ό έντελώς άνηαριστοτελικός ίσχυρισμός,
δη σήμερα δέν μπορεί πιά κανείς νά κάνει τίποτε μέ τήν άλήθεια
καί πρέπει σέ δλα τό πράγματα , ίδιαίτερα στή φιλοσοφία (διάβα
ζε στήν « ίστορία τής φιλοσοφίας ,,) νά περιορίζεται πιά μόνο στήν
208
όρθότητα , δέν όδηγεί πολύ μακριά - σίγουρα όχι πιό μακριά άπ '
ό ,Τ Ι οί έρευνηθείσες φιλοσοφίες, καί 'ίσως ο ϋ τε κάν σ' αύτές .
Αύτές οί παρατηρήσεις γιά την ε ίδική θεολογία τού Άριστο
τέλη θά εχαναν τό στόχο τους , αν ό άναγνώστης έξακολουθού σε
νά θεωρεί τή φιλοσοφία τού Άριστοτέλη σάν μιά συλλογή αύτο
νόητων πραγμάτων, . πού κατά βάθος είναι κατανοητά άπό κάθε
ύγιή άνθρώπινο νού . Κι ώστόσο πρόκειται γιά μιά αύτοκατανόηση .
Καί κάτι παραπάνω, αύτή ή φιλοσοφία άρχων στη ρίζεται σχεδόν
όσο κ αμ ιά αλλη στήν ύγε ία τού φιλ οσο φικού πν εύ ματος .
209
Γ ΙΑ ΠΟ ΙΟ ΣΚΟ ΠΟ ;
21 1
6λέπει στήν άπόκτηση καί τήν ασκηση τής παιδείας. 'Η παιδεία δμω ς
εΙναι άπό τά μεγαλύτερα αγαθά. Καί δέν έπιτρέπεται δέδαια γιά νά
κερδίσει κανείς χρήματα νά φθάνει ως τήν ακρη τού κόσμου (τίς στή
λες τού Ήρακλέους), γιά ν' άποκτήσει δμως φρόνηση δέν εΙναι διατε
θειμένος νά κουρασθεί καί νά κάνει θυσίες. 253
Δέν εΙναι δέδαια διόλου κακό, αν ή φιλοσοφία δέ φαίνεται νά εΙ
ναι χρήσιμη καί ώφέλιμη. Γιατί έμείς δέν ύποστηρίζουμε δτι εΙναι ώ
φέλιμη αλλά άπλώς καλή καί δτι δέν άρμόζει νά τήν προτιμάει κανείς
γιά κάτι αλλο παρά μόνο γι' αυτή τήν ιδια (καθαυτή). Γιατί δπως τα
ξιδεύουμε γιά νά παρακολουθήσουμε τούς 'Ολυμπιακούς αγώνες, α
κόμα καί δταν δέν έχουμε νά κερδίσουμε τίποτε, γιατί τό ιδιο τό θέα
μα τών αγώνων αξίζει πιό πολύ άπό τά χρήματα, - καί δπως παρα
κολουθούμε τίς θεατρικές παραστάσεις στά Διονύσια, όχι δέδαια μέ
τήν πρόθεση νά κερδίσουμε κάτι άπό τούς ηθοποιούς αλλά αντίθετα
ξοδευόμαστε άπό πάνω, καί πολλά ωJ..α θεάματα θά τά προτιμούσα
με άπό τά χρήματα, έτσι πρέπει νά προτιμούμε καί τή θέα τού ουρα
νού περισσότερο παρά δσα φαίνονται άπλώς χρήσιμα. Δέν έπιτρέπε
ται, λοιπόν, κανείς νά σκοτώνεται νά πάει νά δεί ανθρώπους πού
παίζουν τούς ρόλους γυναικών καί δούλων, ή μονομαχούν καί τρέ
χουν (καί νά παθαίνεται), καί άπό τί ωJ..o μέρος νά νομίζει πώς δέν
πρέπει νά σπουδάζει τή φύση τών όντων καί τής αλήθειας. 254
Μόνο οΙ φιλόσοφοι κατορθώνουν νά φθάσουν σέ μιά ευτυχισμέ
νη ζωή. 255
'Ενθαρρύνει κανείς γενικά τίς ωJ..ες τέχνες καί έπιστήμες, έφό
σον αυτούς πού τίς ασκούν τούς τιμάει καί τούς πληρώνει μισθό. Αυ
τούς δμως πού ασχολούνται μέ τή φιλοσοφία όχι μόνο δέν τούς έν
θαρρύνουμε αλλά συχνά τούς έμποδίζουμε. 256
Γενικά χαρακτηριστικά τού εΙδήμονος εΙναι ή Ικανότητά του νά
μπορεί νά μεταδίδει (διδάσκει) τίς γνώσεις του. 25 7
'Επειδή τώρα προσπαθούμε νά όρίσουμε αυτή τή θεωρητική έπι
στήμη (δηλ. τή φιλοσοφία), θά έπρεπε νά έρευνήσουμε τό άκόλουθο
έρώτημα, τί ειδους αΙτίες καί αρχές έχει ώς αντικείμενό της ή έπιστη
μονική γνώση, πού άποτελεί τό περιεχόμενο τής φιλοσοφίας. Άν
πάρουμε τίς συνηθισμένες αντιλήψεις πού εχουμε γιά τό σοφό, ισως
τότε τό πράγμα νά γινόταν ευκολότερα κατανοητό. Πρώτα πρώτα,
λοιπόν, νομίζουμε πώς ό σοφός τά ξέρει δλα, δσο εΙναι δυνατό αυτό,
χωρίς ώστόσο νά έχει ακριδή γνώση γιά τό καθένα πράγμα χωριστά.
Έπειτα αυτός πού εΙναι σέ θέση νά καταλαδαίνει τά δύσκολα πράγ
ματα (προ6λήματα), πού δέν εΙναι εύκολο νά τά αντιληφθεί 6 οΙοσδή
ποτε ανθρωπος, αυτός εΙναι έπίσης σοφός. Γιατί ή αΙσθητηριακή ι'ιν-
212
τίληψη εΙναι κοινή σέ Όλους, γι' αυτό εΙναι ευκολη καί δέν αποτελεί
καμιά σοφία. 'Επιπλέον σοφότερο θεωρούμε αυτόν πού μπορεί νά
έκθέτει μέ περισσότερη ακρίδεια καί έπαγωγικότερα τίς αΙτίες γιά
κάθε έπιστήμη · καί από τίς έπιστήμες πάλι αυτή πού τήν έπιλέγουμε
γι' αυτή τήν ίδια καί γιά τήν καθαρή γνώση καί σχι γιά τά πρακτικά
της ωφελήματα, αυτή θεωρούμε Ότι εΙναι σέ μεγαλύτερο δαθ ό σοφία'
;
έπομένως αι'τή πού εχει τόν πρώτο λόγο παρά έκείνη πού ύπηρετεί
εΙναι μάλλον σοφία' γιατί δέδαια 6 σοφός δέν πρέπει νά δέχεται άλλά
νά δίνει έντολές, ουτε αυτός νά ύπακούει σ' εναν άλλο, άλλά 6 λιγό
τερο σοφός σ' αυτόν. 258
Γιά τόν Άριστοτέλη ή φιλοσοφία σημαίνει μιά ριζική διάνο ιξη
τού κόσμου η τού Είνα ι καί, σάν άναγκαίο άντίβαρο, σημαίνε ι καί
τήν όντοχή των έμφαν ιζόμενων διαστάσεων. Γιατί καί ή φ ιλοσο
φ ία του δέν είναι φτωχή σέ διαστάσεις: 'Ύπαρξη καί λογική , ' Ιστο
ρία καί αίωνιότητα, γνώση κα! θεώρηση , μερικό καί γενικό, γνώμη
καί λόγος , προσωπική εύτυχία καί γενικό καλό, φύση
, ' ,. κι έλευθε-
.
213
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΔIΑΓΡΑΜΜΑ
Π.χ.
399 Ό Σωκράτης πίνει τό κώνιο.
383 Ό Άριστοτέλης γεννιέται στά Στάγιρα.
367 Ό Άριστοτέλης γίνεται δεκτός στήν Άκαδημία.
356 Γεννιέ ται ό Άλέξανδρος, ό μετέπειτα « Μέγας •.
(Τρωάδα).
345 Ό νιόπαντρος 'Αριστοτέλης μεταφέρει τήν εδρα τής σχολής του
στήν πατρίδα τού κατοπινού διαδόχου του Θεόφραστου, ση]
Λέσβο.
342 Ό ' Α ριστοτέλης καλείται νά διαπαιδαγωγήσει έλλίινικά τόν
' Αλέξανδρο. Δέχεται καί μετακομίζει στι] μακεδονική αύλή ηϊς
Πέλλας.
338 Ό δεκαοχτάχρονος Άλέξανδρος κρίνει, ώς άρχηγός τού μακεδο
νικού ίππικού, τή μάχη τής Χαιρώνειας. Ή άντίσταση 7ών έλλη
VIKUJV πόλεών-κραΤών μέ μ ιά ένιαία μετωπική άντιμετώJ " Jη τής
περσικής ύπερδύναμης καταρρέει.
336 Ό Φίλιππος τής Μακεδονίας δολοφονείται κατά τήν τελετή τού
� τελευταίου γάμου του. Τόν διαδέχεται ό 'Αλέξανδρος.
335 Ό Άλέξανδρος έδραιώνει τήν έξουσία του μέ τήν παραδειγμα
τική έπιχείρηση τιμωρίας τής Θήβας.
334 Ό Άλέξανδρος περνάει τόν Έλλήσποντο, θυσιάζει στόν τάφο
τού όμηρικού Άχιλλέα καί άρχίζει τή νικηφόρα έκστρατεία του.
Κατανικάει τούς Πέρσες σατράπες τής Μ ικράς ' Ασίας στό Γρανικό.
' () 'Αριστοτέλης πηγαίνει στήν Άθήνα καί ίδρύει, μέ τιΊν ύποστή
ριξη τού τοποτηρητιϊ Άντίπατ ρου, τό Λύκειο.
215
333 ' Η τ ύ χ η βοηθά τά έλληνικά στρατεύματα στή μάχη τιiς 'lσσού.
Τό αστρο τού Δαρείου σtlύνει.
330 Ό Δα ρε ίος δολοφονείται όπό τό σατράπη Βήσσο, καθώς προελαύ
νει ό ' Α λέξανδρος.
327 Ό Ά λ έ ξανδρος φτάνει στόν ' Ι νδό.
324 Μ ετά τ ή ν ίiγρια καταστολι] πϊς 'όντα ρσίας τού ε ύ ρωπαϊκού τμή
ματος τού στρατεύματος ό Ά λέξανδρος όργανώνει υτά Σούσα ΤΙ]
μεγαλύτερη γαμήλια γιορn\ δλων τών έποΧών.
323 Ό Άλέ ξανδρος πεθαίνει άπό πρόωρη έξάντληυη στή Βαβυλώνα.
'() Ά ρ ιστοτέλης φεύγει όπό π]ν Άθήνα καί καταφεύγει σπ\
Χαλκίδα τής Εϋtlοιας- έκεί πεθαίνει όπό μιά όρρώστια τού υτομά
χου.
322 . Η έκδίκηση τών ' Ε λλήνων έναντίον τής μακεδονι κιϊς κυρια ρΧί
α ς άποτυγχά νει. Ό Δη μοσθέν η ς γλυτών � ι άπό τίς διώξεις πί
νοντας δη λητήριο.
287 Πεθα ί ν ε ι ό Θεόφραστος. Ό διάδοΧός του Στράτων (ό Λαμψα κ η
νός) συγκεντρώνει τ ό ένδιαφέ ρον τού Πε ριπcΊτου υπ] φυυικι].
272 Τά έπόμενα 4-! χρόνια ό Λύκων ίιπό n\ν Τρωάδα διευθύνει τόν
παρακμάζοντα Περίπατο.
70 ' () Ά νδρόνικος ό Ρόδιος, ό δέκα τος διάδοχος τού Άριοτοτέλη τα
ξινομεί καί σχολιάζει τά κείμενα τού Ιδρυπϊ τιϊς σχολιϊς του πού
ξαναή ρθαν στό φώς. Πέντε γεν ιές ίιργότερα ενας αλλος σχολάρ
χ ης , ό Ά λέξανδρος Άφροδισιεύς, έρμηνεύει καί ύπεμιιοπίζεται
τήν ά ρ ιστοτελική φιλοσοφία, ένώ ό Γαλη νός ύπoυτl]μί�ει εναν
έκλεκτικό όριστοτελισμό στωϊκής Cιπόχμωσης.
μ,Χ.
525 Π εθαίνει ό Βοήθιος, πού μετάφρασε τ ά εργα τ ο ύ Άριοτοτέλη
στά λ α τ ι ν ικά
749 Πεθα ί ν ε ι ό 'Έλληνας έκκλησιαστικός πατέρας ' Ιωάννης Δαμα
σκηνός. Ήταν γραμματέας τού μωα μεθανού δΙUΙKητή τής Δαμα
σκού καί στό εργο του . Π η γl] Γνώσεως . ε!χε δώσει μιά ση μαντι
κ ή , γ ι ά τήν όνάπτυξη τού ά ρα tl ΙΚΟύ ό ριστοτελισμΟύ, περιγ ραφι\
τής λογικής καί πϊς όντολ ογίας τού ' Αριστοτέλη.
950 Πεθαίνει στή Δαμασκό ό "Αλ Φα ράμπι, (Άλφαρίιμπης), πού
π ροσπάθησε στή Βαγδάτη ν ά συμφιλιώσει π\ν πλα τωνικlΊ μέ τιΊν
ά ρ ιοτοτελικι\ πα ράδοση.
1037 Πεθα ί ν ε ι στά πενηνταοχτώ του χρόνια ό Άμπού Άλή ίiλ Χο-
216
σά!ν 'Ίμπν ΆμπταλλάΧ 'Ίμπν Σινά, πού άπό τούς Λατίνους όνο
μαζόταν Άβικέννα. Πρίν οί άναλύσεις τού Άλ Φαράμπι τού ά
ποκαλύψουν τό νόημα τής όντολογίας, εΙχε διαβάσει σαράντα
φορές τά «Μετά τά Φυσικά . τού Ά ριστοτέλη καί γνώριζε τά
βιβλία του ΟΟέξω, πρίν όρΧ ίσει νά τά καταλαβαίνει. Άργότερα
έγινε ό πιό έγκυρος 00' δλους τούς σχολιαστές. 'Ένας « νέος Ά
ριστοτέλης •.
1 126 Γεννιέται σrήν Κόρδοβα ό ·Ιμπν Ρόσντ, ό Άβερ ρόης τών Λατί
τίνων. θεωρεί σάν όποστολή τής ζωής του νά όποκαταστήσει τόν
« καθαρό » ' Α ριστοτέλη. Τό ' Ισλάμ πού αίσθάν εται ση άπειλεί
ται θά έξορίσει τόν 'Ίμπν Ρόovτ καί μαζί του καί τή φιλοσοφία.
Στό χρισηανικό Μεσαίωνα ό Άβερρόης γίνεται πυρήνας αίρε-
ηκών κινημάτων .
1 135 Στήν Κόρδοβα γεννιέται ό Μαιμονίδης, πού στό ε ργο του « ' ()δη-
γός τών όμφιγνωμόνων» κάνει τήν όπόπειρα νά συνδέσει τόν Cι
ριστοτελισμό μέ τή θεηκή θρησκεία. Κατηγορείται γιά άθεια όπό
τήν έβραϊκή καί Ισλαμική όρθοδοξία.
1 187 Πεθαίνει ό Γεράρδος τής Κρεμόνας, πού σπως ό ' Ιωάννης ό ' Ι
σπανός, κ α ί ό Δομήνικος Γ κουνησαλίνος, μετάφρασε όραβικές
μεταγ ραφές τών όριστατελικών βιβλίων στά λαηνικά.
1215 Ό όπεσταλμένος τού Πάπα 'Ιννοκένηου Γ ', Ρομπέρ ντέ Κουρ
σόν, άπαγορεύει στό παρισινό πανεπιστήμιο ηΊ διδασκαλία τών
.Φυσικών » καί τών « Μετά τά Φυσικά » τού Άριστοτέλη.
1260 Ό Γουλιέλμος φόν Μέρμπεκε μεταφράζει γιά τό θωμά τόν 'Α
κινάτη τά .Πολιηκά. τού Άριστοτέλη κατευθείαν όπό τά έλλη
νικά.
1277 Ό έπίσκοπος τού Παρισιού Στέφανος Τεμπιέ καταδικάζει 2 1 9 ό
ριστοτελικές θέσεις, πού οί περισσότερες ήταν όβερροϊκής όπό
χ ρωσης.
1464 Ό Γεώργιος Τραπεζούνηος δημοσιεύει μιά προγραμμαηκή
Comparatio Platonis et Aristotelis (Σύγκρισις Πλάτωνος καί
, Α ριστοτέλους).
1524 Πεθc.ίνει σrή Μπολόνια ό Πέτρος Πομπονάηος όπό τή Μάντουα,
ό τολμηρότερος όριστοτελικός τής ' Ιταλικής Άναγέννησης.
1560 Πεθαίνει οτή Βιττεμβέργη ό φΙΧος τού Λούθηρου ΜελάγΧθων.
Αύτός ό .δάσκαλος τής Γερμανίας. δέν όρνήθηκε τόν Άριστο-
21 7
τέλη καί θεμελίωσε τήν προτεστανTlκή άκαδημαϊκή φιλοσοφία
'
πάνω σέ άριοτοτελικό έδαφος.
1577 Ό Πένφο ντέ Φονσέκα έγκαινιάζει μέ τή « Μ εταφυσική » τό με
γάλο ύπομνημαTlοτικό έργο τών έκδόσεων τού Πανεπιστημίου
τής Κόϊμπρας ('Ισπανία), πού δίνει τίς κατευθύνσεις γιά τήν εύ
ρωπα ϊκ ή άκαδημαϊκή φιλοσοφίο- τών δυό έπόμενων αίώνων.
1619 Στήν Τουλούζη καίγεται ζωντανός ώς αίρεTlκός, σέ ήλικία 37
χρόνων, ό άριοτοτελικός ' Ιούλιος Καίσαρ Βανίνι.
1637 Ό Ντεκάρτ μέ τό έργο . Λόγος περί τής μεθόδου . , (Disc o u rs de
la m e t h ode), άρΧίζει τόν άγώνα έναντίον τού όκαδημαϊκού ό
ριστοτελισμού.
1655 Πεθαίνει οτό Παρίσι 'ό ΓκασσένTl, .ό μεγαλύτερος σοφός όπό
τούς φ ιλοσόφους καί ό μεγαλύτερος φιλόσοφος όπό τούς σο
φούς» ( Bayle), όντίπαλος τόσο τού Ντεκάρτ δσο καί τού Άριστο
τέλη.
1716 Πεθαίνει ό Λάϊμπνιτς, πού θεωρήθηκε ώς όνανεωτής τού όριστο
τελισμΟύ.
1879 Ό Πάπας Λέων ΙΓ' συνιστά μέ τήν έγκύκλιο .Aeterni Pa t r i s »
στούς καθολικούς έπιστήμονες ν ά υίοθεπ\σουν τόν όριστοτελι
σμό τής νεοθωμισTlκής όπόχρωσης.
1923 Δημοσιεύεται τό βιβλίο τού Werner Jaeger « 'Αριστοτέλης. θεμε
λίωση μιάς ίοτορίας τής έξέλιξής του ».
218
IΊ Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ
219
6 1 . Ή θ . Νικ. Α1 0, 1 099b9 κέ. 97. Μεταφ. Γ3, 1 005b5 -
62. » » Β 1 , 1 1 03a 1 4 κέ. 1 00&28.
63. Πολιτ. Ε9, 1 3 1 Qa 1 2 κέ. 98. :Αναλ. πρότ. Α37, 4906 κέ.
64. 85, 1 339026 κέ. 99. Τοπ. Α9, 1 03b21 κέ.
65. Ή θ . Εύδ. Α5, 1 2 1 5b22 κέ. 1 00. " " b23 κέ.
66. Πολιτ. Η 1 6, 1 335b 1 2 κέ. 101 . " Α5, 1 02- 1 .
67. Περί ψυχ. Β5, 41 7-2 κέ. 1 02. " " - 1 9 κέ.
68. Β6, 41 &7 - 20. 1 03. " Α9, 1 03 b 31 κέ.
69. Γ1 , 425- 1 6 κέ. 1 04. Μ εταφ . Δ6, 1 0 1 6- 1 3.
70. Μεταφ. Α 1 , 98Qa27 - b27. 1 05. Α2, 982b 2 κέ.
7 1 . Περί ψυχ. Γ3, 428 - 1 κέ. 1 06. Τοπ. Α4, 1 Ο Ι b 29 κέ.
72. Μ εταφ . Α 1 , 980b27 κέ. 1 07. Άναλ. πρότ. Α 1 , 24, - 1 6 κέ
73. Α1 , 98 1 - 1 2. 1 08. » B 1 5, 63b 23 Kt
74. Περί ζψων μορ. Δ 1 0, 1 09. Π ερί έρμ. 7, 1 7b26.
687-8 - b4. 1 1 0. 1 3, 22-23.
75. Περί ψυχ. Γ4, 429-31 - "9. 1 1 1 . Άναλ. πρότ. Α2, 25- 1 5 κέ .
76. Γ8, 431 b21 κέ. 1 1 2. " »1 7 κέ.
77. Γ8, 431 b 28 κέ. 1 1 3. » Α4, 25b 37.
78. Γ8, 432-3 κέ. 1 1 4. » » b 32 κέ.
79. Γ5 , 43Qa22 κέ. 1 1 5. Πβ. Άναλ. πρότ. Α4,
80. r4, 429b25. 25b 37 κέ.
8 1 . Μ εταφ . l8, 1 033b 1 - 7. 1 1 6. όπου πιό πόνω .
82. Άναλ. ϋστ. Β 1 9, 1 0Qa7.
83. " Β 1 9, 1 00-1 0κέ. 1 1 7. όπου πιό πόνω.
84. Περί έρμ. 1 , 1 6-. 1 1 8. όπου πιό πόνω .
85. Μεταφ. Ε4, 1 027b26 κέ. 1 1 9. Άναλ. πρότ. Α23, 4 1 - 1 3 κέ
86. Άποοπ. 1 8. 1 20. Περί έρμ. 1 , 1 6-3 κέ.
87. Περί έρμ. 4, 1 7-2. 1 2 1 . Κατηγ. 1 , 1 - 1 κέ.
88. 1 , 1 6- 1 2. 1 22. Ή θ . εύδ. Α8, 1 2 1 7b 25.
89. Περί ψυχ. Γ3, 427-21 . 1 23. Μ εταφ . 8 1 , 1 046- 6 κέ.
90. Μ εταφ . Γ3, 1 005b 1 9. 1 24. Περί ψυχ. Β7, 41 8a26 κέ.
91 . Γ6, 1 0 1 1 b 1 6. 1 25. Σοφ. ελεΥΧ. Α 1 , 1 65 ' 4 κέ.
92. Γ6, 1 0 1 1 b20. 1 26. » Α4, 1 65 b 24 κέ.
93. Γ3, 1 005b22. 1 27. Άναλ. πρότ. Α3, 49b6 κέ.
94. Γ8, 1 0 1 2b1 0 κέ. 1 28. » » Α 4, 49b 1 0 κέ.
95. Γ3, 1 005b32 κέ. 1 29. Μ εταφ . Ζ8, 1 033b 32 κέ.
96. Περί έρμ. 9, 1 &28 κέ. 1 30. Ή θ . Νικ. Β 1 , 1 1 03' 1 5.
220
1 3 1 . Περί τό ζφα [στορ. Ι Χ , 1 5 7. » Η1,
608a33 - blQ. 581 a 1 1 κέ.
1 32. » Ι Χ44, 1 58. »
. Η4,
629b24 κέ. 585a 1 4 κέ.
1 33. Περί ζψων μορ. 8 1 0, 1 59. » Θ9,
655b 1 1 κέ. 595b3 κέ.
1 34. » 8 1 4,
»
1 60. Περί ζψων γεν. Δ6,
658a31 κέ. 775a27 κέ.
1 35. Μ ετεωρ. Δ8, 384b24 κέ. 1 6 1 . Πολιτ. Α9, 1 258a 1 0 κέ.
1 36. Α 1 3, 349a 1 7 κέ. 1 62. Φυσιογν. 4, 808b 1 1 κέ.
1 37. 89, 370a25 κέ. 1 63. 2, 806b6 κέ.
1 38. Περί γεν. φθορ. 84, 1 64. Περί τής καθ' ϋπνου μαντ.
3 3 1 a 20 - 35. 1 , 463a 1 1 κέ.
1 39. Περί ούρ. 88, 290a7 κέ. 1 65. Περί ϋπνου καί έγρηγ. 3,
1 40. Περί τό ζφα [στορ. Ε 1 9, 456b25.
550b31 κέ. 1 66 . Περί ψυχ. 89, 421 b 1 7 κέ.
141. » Χ5, 1 67. Περί τό ζφα ίστορ. Α49,
636b 1 5 - 23. 631 b5 κέ.
1 42. Περί ούρ. 8 1 3, 293b33 κέ. 1 68. Π ροβλ. ΧΧΧ 1 , 953a34-b23
1 43. Μ εταφ. Α9, 992a32 κέ. 1 69. Μ εταφ. Δ2, 1 01 3a24-b6.
1 44. 992a24. 1 70. Άναλ. ϋστ. 83, 90b20 Kt.
1 45. Μετεωρ. Δ9, 386a9 κέ. 1 71 . Φυσ. Η 1 , 241 b 34.
1 46. Δ6, 383a4 κέ. 1 72. » Η3, 245b 1 .
1 47. Περί ζψων μορ. Α5, 1 73 . Περί ζψων μορ. Α 1 ,
644b22 - 645a36. 642a9 κέ.
1 48. Μ ετεωρ. Α5, 342b 1 5 κέ. 1 74 . Περί ζψων μορ. Α 1 ,
1 49. Α 1 0, 347b7 κέ. 642a 1 4.
1 50. Α14, 355a2 κέ. 1 75 . Μ εταφ . Λ7, 1 072b3.
151. 89, 369b9 κέ. 1 76 . Περί ζψων μορ. Δ 1 Ο ,
1 52. Δ3, 380b2 1 κέ. 687a 1 6.
,
1 53 . Μεταφ. Δ6, 1 0 1 6a6 κέ. 1 77, Περί ζψων γεν. Ε 1 ,
1 54. Περί τό ζφα ίστορ. Δ5, 778a30 κέ.
530b24 κέ. 1 78. Περί τό ζφα ίστορ, ΙΧ37,
1 55. » 84, 621 "21 - b 2.
501 b24 - 30. 1 79. Άποσπ. 59.
1 56. » 23, 1 80. 61 .
560b4 κέ. 1 8 1 , Ήθ. Εύδ. Α 1 , 1 2 1 4 a 14- b 1 4
221
1 82. " " Α4, 1 2 1 5 2 1 7. Η7, 1 327b23- 32.,
' 25- b 5. 2 1 8. Γ1 2, 1 282b 1 4 κέ.
1 83. " " Α5, 1 2 1 6' 1-9-29. 2 1 9. Γ6, 1 278 b 1 5 κέ.
1 84. " » Α5, 1 2 1 6b2 κέ. 220. Δ 1 1 , 1 295 b 1 - 25.
1 85. » » Θ3, 1 249' 21 - b 25. 22 1 . Ε9, 1 3 1 0' 1 2 κέ.
1 86. Ήθ. Νικ. Α1 , 1 094'·1 -25. 222. Ίάμβλιχ. Π ροτρ.
1 87. » Α5, 1 097'25 κέ.
»
223. Ποιητ. 4, 1 448b9 κέ.
1 88. " » Α9, 1 099' 1 1 κέ. 224. » » b 1 8.
1 89. » » » 1 099' 21 κέ. 225. Πολιτ. Θ5, 1 340'35 κέ.
1 90. » » » 1 099' 31 κέ. 226. Άποσπ. 53.
191. " » Α 1 0, 1 099b 24. 227. Ποιητ. 1 , 1 447' 1 8.
1 92. » » » 1 099b 26. 228. 1 , 1 447b 2.
1 93. » » Α 1 3 , 1 1 02b 1 4 - 30. 2,2 9. 1, 1 447'8- 1 2.
1 94. » » Α 1 3 , 1 1 03'9. 230: 4, 1 449' 9- 1 5.
1 95. » » 85, 1 1 06' 1 4 κέ. 23 1 . 4, 1 449' 7.
1 96. » » 85, 1 1 06b8- 1 6. 232. 6, 1 450b 1 8.
'86, 1 1 07' 1 - 8.
1 97. » »
· 233. 6, 1 450' 2 1 .
1 98. »
» 89, 1 1 09'33-b 1 3. 234. 6, 1 450'25.
1 99, » » Γ3, 1 1 1 1 ' 22 κέ. 235. 7, 1 450b 27Kt.
200. » » Γ4, 1 1 1 3b 1 1 κέ. 236. 8, 1 45 1 '32 κέ.
" Γ8, 1 1 1 4b 3 1 κέ.
.
201 . »
237. 9, 1 45 1 b30 κέ.
202. » »Δ7, 1 1 23 b· 1 - 1 1 . 238. 9, 1 45 1 b 35.
203. " »Δ7, 1 1 24b23 κέ. 239. 1 3, 1 452b35 κέ.
204. " »Δ 1 4, 1 1 27b33 κέ. 240. 1 7, 1 455'29.
205. » »Ε6, 1 1 31 ' 22 κέ. 24 1 . 25, 1 460b 35.
206. » »Ε8, 1 1 32b28 κέ. 242 . .'Αποσπ. 14 . .
207. » »Ε8, 1 1 33' 19 κέ. 243.
208. » »Ε 1 0, 1 1 34b24 κέ. 244.
209. » »Θ2, 1 1 55b27 κέ. 245. 1 5.
21 0. Θ4, 1 1 56b25 κέ.
» »
246. 1 0.
21 1 . » Χ4, 1 1 75' 1-0-21 .
»
247. Πολιτ. Η8, 1 328b 1 1 .
2 1 2. Χ7, 1 1 πb 1-9-
» »
. 248. Άποσπ. 1 8.
1 1 78' 8. b 249. 24.
2 1 3. Πολιτ. Α2, 1 253'2. 250. 1 6.
2 1 4. 8 1 , 1 26 1 ' 6- 1 8. 25 1 . Ή θ . Εύδ. Η 1 5, 1 249b20.
2 1 5. 85, 1 263b22 κέ. 252. Άποσπ. 1 5.
2 1 6. 85, 1 264' 1 κέ. 253. 52.
222 '
254. » 58.
255. Ίάμβλιχ., Π ροτρ.
256. Άποσπ. 53.
257. Μεταφ . Α 1 , 981 b 7.
258. Μεταφ. Α2, 982'4 - 1 9.
223
Β Ι ΒΛΙΟ ΓΡΑΦ Ι Α .
1. Γ ε ν ι κ ά.
Άγγελι νό ρας , Γ. ,
Ά γ ιοαοφ ί της, Πα ν. Α . ,
225
Άν εμογι άνν η ς - Σινανίδ ης , Σπ. Γ.,
Άθη νών 1 9 1 5) .
Ά ρ �o υ δo γ ιάνν ης , Κ. Ν .,
'Άσμους , Β . Φ . ,
Αύ γε λ η ς , Ν . Γ. ,
226
Σωκ ρ . Γκίκας, στό « Άρχεϊον Κοινων ιολογίας καί Ή θ ικής»
20, χ.χ.
Γ εωΡΥούλ ης, Κ. Δ .,
Γ ιερ ός , Χαρ.,
Δασκα λά κη, Άν θ ή Α .,
Δερτιλή ς, Παν . Β .,
Ζ ή ση , Χρ ιστίνα.,
Ζο ύ μπος, Α . Ν .,
228
Θεοδωρακόπουλος, Ι. Ν . ,
Κατσιμάνης, Κ.,
Κοραής, 'Αδ.,
Κουμόκης, Γ.,
229
Κουράκης, Ν . ,
Κουσουλάκος, Γ.,
Κούτρας, Δ .,
Κυριαζόπουλος, Σπ. ,
Κυριακίδης, Στιλ.,
230
Λα μέρας, Ίω. Κ.,
Λυπουρλ η ς, Δ. Δ. ;
Μ ητρόπουλος, Κ.,
Μ ι χα ηλίδης, Κ.,
Μ ιχελάκης, Έμμ . ,
Moraux, Ρ.,
Μπαγιόνας, Αύγ.,
Μπενόκης , Λ. Γ. ,
Μπιτσόκης, Εύτ.,
Πολίτης, Ν.,
Παπανοίιτσος, Εύ.,
Ροίδης, Έμμ.,
Σα κορρόφος, Δ.,
233
Σκαρδέσης, Ι. Γ.,
Σ μ υ ρνιάδης , Βιων. ,
Στα μάτης, Ε. Σ .,
234
Τούλ, Χ .,
Τσότσος , Δ. Θ .,
Τσότσος, Κ.,
Φίλιππας, 'Άγγ. ,
235
Φοuρμούσης, Εύδ. Ν .,
ΦρόΥκος, Βaσ., .
ΧaτζηκaκΙδη ς, Άθ . Δ. ,
Χ α τζ ή ς, Α. Χ .,
Χ ρόνης, Ν. Δ.,
2 . Μ ε τ α φ Ρ ά σ ε ι ς.
Δαλ tζιoς , Α .,
Ιό μπας, Κυ ρ.,
Ζ ωγρά φο υ, ΕUyενία,
Ή λιο ύ , Ήλ.,
237
Θ εοδωροπο ύλοu , Π . 1 . ,
Κάλαράς, Κ . ,
Λεκατσά ς , Παν. ,
Μα ΥΥίνας, Σπ. Χ . ,
Μ ενάρδος, Σ. - Συκουτρης , 1 . ,
Μ ητ ρό πουλος, Κ. ,
Περογιαννάκης, Χ . Γ.,
239
Φα ραντ ά τος, Ν . Ση . ,
Χάλος, Άντ.,
Β : Σ Ε Ξ Ε Ν Η ΓΛΩΣΣΑ* .
1 . Έ κ δ ό σ ε ι ς.
S u senl i h l , Fr.,
(Aristotelis Eth ica E udenl iaI Eudetlli Pll0d i i Etll ica. L i psiae
1 884. ( Άνατύπ. Anlsterdunl 1 967) .
- Aristoteles, Oeconom ica. Leipzig (Τeubtler) 1 88/.
240
Στή σειρά: Scriptorum C lasSiCOrUnl B i b l iotfleCd. Oxon iel1sis
(Uxford C lassical Texts) έχουν έκδοθεϊ άπό τό 1 894 έως σή
μερα, καί άνατυπώνονται συνεχώς, τά έξής έργα τού
Ά ριστοτέλη : Ήθικά Ν ικομάχε ια ( 1 894, Ethica N icomachea, ι.
B ywater) , Ποιητική ( 1 897, De arte Poetica, f. Bywater) , Άθη
ν α ίων Π ολιτεία ( 1 925, Atheniensium respu blica, F. G. Kenyon),
Περί ού ρανού ( 1 936, De Caelo, D. J . Al lan), Κατηγορίαι, Περί
έ ρ μηνείας ( 1 949, Categoriae, De i n terρetatiOl1e, L. M i l1 iopa l uel-
10), Φ υσική άκρόασις ( 1 950, Physica, W. D. Ross) , Άποσπά
σματα ( 1 955, Fragmenta Selecta, W. Ο. Ross) , Περί ψυχής
( 1 956, De an ima, W. D. Ross) , Μ ετά τά Φυσικά ( 1 957, Meta
physica, W. D. Ross ) , Πολιτικά ( 1 957, Pol itica, W. D. Ross) , Το
πικοί καί Σοφιστικοί έλεγχοι ( 1 958, W. D. Ross) , Ρητορική
( 1 959, Ars Rhetorica, W. D. Ross), Άναλυτικά, πρότ. καί ϋστε
ρα, ( 1 964, Analytica priora et Posteriora, W. D. Ross) , Περί
ζφων γενέσεως ( 1 965, De generatione Animal i um), στή σειρά
Teubner (Leipzig - Stuttgart). (Bibl iotheca Teubneriana).
- Aristotelis Organon, νοl . 1-11, Th. Walz, Leipz ig 1 844-46
(άνατύπ., Aalen 1 962).
- Meteorologica, νοΙ 1-11, 1 834/36, J. L. Ideler.
- Purva Natura l ia, G. B ieh l , 1 898.
- De partibus An i ma l i um, Β. Langkavel, 1 868.
- Ethica N icomachea, F. Susem i h l 1 880, 3. Auf l . 1 9 1 2.
- Magna Mora l i a, Fr. Susemi h l 1 883.
- F ragmenta. Col legit V. Rose 1 883. ( Άνατ.Ι:Ι π. Stuttgurd iae
1 96 1 ) .
- Aristotelis, 'Αθηναίων Πολιτεία, Η. Opρerman n . Stuttgurd iae
1 96 1 .
- Aristote l is" Privatorum Scri ptorum Fragmenta. Lei pzig 1 977.
Kassel, Α.,
24 1
2. Β ο η θ ή μ α τ α.
ΒοnίιΖ, Η.,
Schwab, Μ .,
Zeller, Ε. ,
Die Phi losophie der G riechen i n ihrer gesch ichtl ichen E nt
w i c k l ung, 6 εκδ. Lei pz i g 1 922 (άνατύπ. Darr:ηstadt 1 963) . Τόμο
; 1 1 , 2, σελ. 1 -806.
F. Ueberweg •
Κ . Praechter,
G r u nd riss, der Gesch ichte der Phi losoph ie, 1 2 εκδ. Berl i n
1 926 (άνατύπ. Darnlstadt 1 967) , τόμο 1 , σελ. 347-40 1 .
Cooper, Ι. - Gudeman, Α . ,
Coρleston, Fr.,
242
Wilpert, Ρ.,
[)je Lage der Ari stoteies - F O rscIl u ll g . Στό : Zei t t . ΡΙι ί Ι . Fur
.
Phίlippe, Μ. - D.,
Verbeke, G .,
Totok, W.,
De Vogel, C. J.,
G reek Phi Iosophy. Α Col lectioI1 ot Texts ννίιΙι Nutes aIld Εχ
p i anations, τόμ. 11. Leiden 1 96U.
- Ph i Iosophia, μέρος ι. Assen 1 969, σελ. 295-35 1 .
3 . ·Α Ρ Χ α ϊ α Σ Χ ό λ ι α.
4. Μ ε τ α φ Ρ ά σ ε ι ς.
α) Μ ε τ α φ Ρ α σ τ ι κ έ ς σ ε ι Ρ έ ς.
Στά Άγγλικά.
Στά Γαλλικά .
Στά Γερμανικά.
Stich, Η .,
A r i stoteles . υίι:' /Juetik. U I )L'''�. Ll Ill/ L'I / . Lt' i iJLi� / ' ) � ; \ I<L'C-
1 <1111, U I l i ver'SJ/ - ί3 ί Ι ) / ί υ t l ιL'!-; � . J 3 ;- ) .
8alls, Η.,
AI'i stote/L'S , ί3 ί υ l υ gίs cίι e SC/l I·i ite I l . (� I'ieL l l iSUl - l l L' u t sL l l .
J'vI ϋrιc /lel1 / ι) υ ( ruSC U / U Ill - ι3ϋc /ιeιΊ.
Dirlmeier, Fr.,
Theiler, W . ,
Schmidt, Ε.,
248
Wagner, Η.,
Dirlmeier, Fr.,
Flashar, Η.,
Strohm, Η.,
β:) Μ ε μ ο v ω μ έ v α ε ρ γ α.
Ross, W. D.,
249
Barker, Ε.,
Ari stotle' s, Tlle Ροl itics. Τ ranslatioIl νν ί ιlι I I1trod uctiun, Nutes
and Appendices, Uxiord 1 96 1 2 . '
Longo, Od.,
Ross, W. D.,
Ari stotle, De aIl in1a. Edid. ννίιlι I l1trod. aIld CUIl1Il 1 . Uxturcl
1%1.
Ostwald, Μ.,
Uπtersteiπer, Μ.,
Voilquiπ, J.,
Aρostle, Ηίρρ .,
250
Burnet, J.,
Ari stotle. υπ Ed ucatioll bei Ilg eχtracts (ιυιη Ιll� Etll i L S ..1 11(1
tJol i t i c s TraIlslated aIld Ed i t , Canlbridge 1 % 7.
Dϋrίng, ι.,
Charlton, W.,
Ari stot l e ' s PllYSiCS. Books Ι al1d 1 1 . TrJllSI. \νί ιlι I IΨυιl . ..1 lld
N otes. Uχford 1 � 7 υ .
Danns, Ρ.,
Ari stoteles, Der 5taat der Atllel1er. U bers. uιKI 11�ru usg.
5tuttgart Ι � 7 2 .
Lucas, D. W.,
Else, G.,
25 1
Barnes, J.,
5. Γ ε ν ι κ ά ε ρ γ Q.
Biese, F.,
Lewes, G. Η .,
Boutroux, Ε.,
Siebeck, Η.,
Alfaric, Ρ.,
Gomperz, Th.,
252
Brentano, Fr.,
Hamelin, ο.,
Goedeckemeyer, Α.,
Aristoteles. Μϋnclιell 1 92 2 .
Lalo, Ch.,
Jaeger, W.,
Ross, W. ο.,
M ure, G. R . G.,
Aristoteles. Paderborn 1 93 3 .
Broker, W.,
Taylor, Α . Ε.,
Robin, Ι.,
Gohlke, Ρ.,
AIIan, D. J.,
Zurcher, J.,
254
Giacon, C.,
Sichirollo, Ι.,
Randall, J. Η.,
Millet, Ι.,
Dϋring, l.,
Moraux, Ρ.,
Moraνcsik, J. Μ. Ε. ,
255
Voegelin, Ε.,
McKeon, R.,
Veatch, Η.,
Moraνcsik, J. Μ. Ε . ,
Dϋrίng, 1.,
6. Μ ο v ο γ Ρ α φ ί ε ς.
Trendeleburg, Α.,
Thurot, Ch.,
Onken, W"
Eucken, Α.,
Pouchet, G.,
Brentano, Fr.,
Die I-,sycholugie (/es Ari stuteles, ί πsl)es. Sei lle Lellre νυll
νοϋς ποιητικός. Darnlstadt 1 %7 (άνατύπ. τής έκδ. 1 887).
Cope, Ε. Μ.,
Maier, Η.,
Die S y l l ogistik des Ari stoteies, τόμο 1 -2. Τϋbί l1geΙ1 Ι θ%-
1 9UU. Άνατύπ. 1 936.
Gorland, Α.,
Meyer, Η.,
Willmann, Ο.,
Tatarkiewicz, W.,
Werner, Fr.,
Brentano, Fr.,
Ari stoteles' LeI1re von1 U rspru l1g des lηel1scI1 I ίc l1t�11 Gei stes.
Le i pz i g 1 9 1 Ι .
258
Goedeckemeyer, Α.,
Jaeger, W.,
Makarewicz, Μ.,
Boehm, Α. ,
Die Gottesidee bei Aristote/es aui i /l reIl re/ igiuseIl C lla rakter
u ntersucht. Ko/n 1 <) 1 5 .
Geyser, J.,
Wittmann, Μ.,
Goedeckemeyer, Α.,
Rolfes, Ε.,
Arnim, Η. νοη,
Casteron, Η.,
Defourny, Μ.,
Ari stote. Ι' evo/ utioIl soc ia/e. Στό : AI1 11J les (Ι I I1St i tu t SLI I JeJ'
de P/l i 1osop/lie Louva i l1 .J (,::1 2 4), σ. 529-696.
Calogero, G.,
Keller, Ι.,
260
Solmsen, Fr.,
Arnim, Η. νοη,
Oggioni, Ε . ,
Cassirer, Η.,
Croissant, J.,
Defouny, Μ.,
Franken, J.,
26 1
Manquat, Μ.,
Bignone, Ε.,
Cherniss, Η.,
Corte, Μ. de,
DreschIer, J.,
Moser, 5.,
5trohm, Η.,
Badareau, D.,
Gohlke, Ρ.,
Hartmann, Ν .,
Salomon, Μ.,
Fritz, Κ. νοη,
MiIler, J.,
Le Blond, J. Μ.,
Kroll, W.,
Zur Geschicht der ari stotel i sclleIl Zoologie. \ΙY ieIl / Leipzig
1 94U.
Schacher, Ε.,
Stud ien Ζυ den Eth i kel1 des Corpus Ari stotel icuIll, τόμο 1 - 1 1 .
Paderborl1 1 94U.
Hartmann, Ν.,
Weiss, Helene,
Brzoska, Κ .,
Cherniss, Ch.,
264
Dϋrίng, 1.,
Gohlke, Ρ.,
Die Elltstehullg der aristote l i sc llell Etll ik, Pol itik, Rlleturi k .
W iell 1 944.
Festugier, Α. J., -
Mansion, Α.,
Siegfried, W.,
Ross, W. D.,
Heath, Th.,
Wilpert, Ρ.,
Joachim, Η. Η.,
Apostle, Η. G.,
Paρanoutsos, Ε . Ρ.,
Tatakis, Β . Ν.,
Ulmer, Κ.,
Wundt, Μ.,
Gohlke, Ρ.,
Die E ntsteilung der ari stotel i sclleIl Pri Ilz i pieIl lellre. Τϋbί ιιgell
1 ') 5 4 .
266
Stark, Α.,
Butcher, S. Η . ,
Dubarle, Dominique.
lannone, Α.,
Trude, Ρ.,
Der Begriff der Gerechti gke i k in der ari stote/ isc/lel1 Recl1ts -
u nd Staatsph i losoph ie. Ber / i n 1 95 5 (Νευε KO/l1er rec/1tswissel1-
schaft / iche Abhand/u ngen 3).
Υίβηο , C . ;
267
Cooρer, Ι.,
The Poetics of Ari stotle. Its MCdll i llg dlld I ll tl uellce. 1tI1JCJ
1 <.::1 5 6 .
House, Α. Η.,
Lukasiewicz, J.,
Ari stotle ' s Syl logi stic. Frolll tlle Stalldpuillt υί Muderιl FurIll
αl Logic. Uxtord Ι <.::ι7 2 (επανεκδ. τής εκδ. 1 9 5 7 2 ),
Schneider, Α.,
Heidegger, Μ.,
Lieberg, G.,
D i e Lellre νοll der Lust ί ll dell Eth i kell des Ari stuteles.
Μϋ ΠCl1ell 1 958 (Zetellldtd 1 9) .
268
Tugendhat, Ε.,
Patzig, G.,
Die ari stoteIiscile Syl logisti k . LOgiSIl - pIl i IoIogisc Ile U IlIeI'
suctlul1gel1 ϋber das BUCIl Α der « Erstell Al1aIytikel1 » , Gί.ίtti l1geIl
ι <J 5 <J .
Stallmach, J.,
Stenzel, J.,
Buchheit, V.,
Solmsen, F.,
269
Dϋrίng, ι',
Benakis, Ι. G.,
Βeήί, Ε.,
Buchanan, Ε.,
Gohlke, Ρ.,
Kouretas, Ο.,
Schramm, Μ.,
Warry, J. G.,
Wieland, W.,
Ackrill, J . C.,
Aubenque, Ρ.,
Benakis, ι.,
« M icllael Psel los' Kriti k an Ari stoteles ulld sei lle eigelle
Lehre z u r « Physis» und « Materie - Fornl » - Problenlati k. l3yzallt.
Ze i tsch r. 53 ( 1 963) 2 13-27.
Gauthier, R. Α.,
M cCall, 5t.,
271
Oates, W. J.,
Benakis, ι.,
Conen, Ρ. F.,
Ebbinghaus, Κ.,
Ε ί ll torll1a les Moclel l der Syl logistik des Ari stoteles. �otti llgell
1 �64. \
- E ntretiells sur Ι· allti q u i te c lassique, TOIl1e χι: La " Pol i tique ,)
d ' Ari stote. Gelleve, Fodatioll H a rdt 1 %4.
Eνans, Μ. G.,
Seek, G . Α.,
Berti, Ε.,
Braun, Ε.,
Pater, W. Α. de,
Vanier, J.,
Elders, Ι.,
273
Sichirollo, Ι.,
Verdenius, W. J.,
Fragstein, Α. νon,
Kramer, Η . J.,
Arete bei PIaton und Ari stoteies. Zunl vVesell ulld' zur
Gesc h icht der piatonischen OntoIogie. AnlsterdaIll 1 967 2
Anton, J . Ρ.,
Despotopoulos, Const.,
La notion de SynaI I agnla cIlez Ari stote. Arc/l ives de Ρ/ιί /ο-
274
sop h i e de ΟΓοίι 1 3 ( 1 %8).
Owen, G. Ε. Ι.,
Solmsen, F.,
Bremer, J . Μ.,
Despotopoulos, Const.,
Vollrath, Ε.,
275
Dreizenter, Α.,
Niceν, Α.,
L' el1 i gl11e de la catllarsis tragique dal1s Ari stote. Soiia Ι <)7U.
Schutrumpf, Ε.,
DirImeier, Fr.,
Happ, Η.,
Hentschke, Α. Β.,
Pol i t i k ul1d Ρlιί lοsομhίe bei Pl atoll u lld Ari stoteles. FraIlk
fu rt/ M . 1 9 7 1 .
Hoffe, ο.,
276
Kassel, Α.,
Kyrkos, Β. Α.,
Larkin, Therese.,
Wiplinger, Ι. - Μ.,
Aubenque, Ρ.,
277
Elders, ι.,
κό έ ργο).
Kouloubaritsis, ι., .
Kyrkos, Β. Α.,
Strangas, J.,
Βίθn, G.,
278
Bos, Α. Ρ.,
Chroust, Α . Η.,
Aristotle. New Light on his Life and son οί his Ιast vVorks,
νοl . 1 - 1 1 . London 1 973.
Hintikka, J.,
Trimis, D.,
Beeretz, F. - Ι.,
Βόhme, G.,
Zeit und Zah l . Stud ien zur Zeittheorie bei Platon, Aristoteles,
Leibniz und Kant. Frankfurt 1 974.
Braun, Ε.,
279
Dolezal, J. Ρ.,
Ganter, Μ.,
Barnes, J.,
Despotopoulos, Const.,
S u r la fam i l le d ' apres Ari stote, στό : Arc/l i ves de P/l i /Osop/l ie
du ΟΓοίι 20 ( 1 975), σ. 71 -87.
Fοήenbauch, W. W.,
Gigon, Ο.,
Moore, J. Μ.,
Ari stotle alld Xellophon, ()n DeIllocracy aIlc/ ()/ igarc /1Y.
LoJldoll 1 975.
280
Moraux, Ρ.,
Leszl, W.,
Seeck, G. Α.,
Someνille, Ρ.,
Zoepffel, Renate . ,
Ffeischer, Margot.,
Fraisse, J. - CI.,
Noulas, Β. Κ.,
Sicherl, Μ.,
H andschriftl iclle Vorlagell der Edi tio Pri Ilceps des Ari stote
les. Mainz /Wiesbaden 1 976.
Evans, J. D. G.,
Koutougos, Α. , '
M ulgan, R. G.,
Papadimitriou , Ε.,
Adler, Μ. J.,
Kenny, Α.,
Sullivan, R. J.,
7. Έ π ι δ Ρ ά σ ε ι ς τ ο ϋ Ά Ρ ι σ τ ο τ έ λ η.
Schneid, Μ.,
Grabmann, Μ.,
Hartmann, Ν . ,
283
Grabmann, Μ.,
Studien ϋber den E i nfl uss der ari stotelischen Pll i losophie auf
d i e nl i tte l a rterl ichen T11eorien u l1 d das Verll a l tl1 is VO/1 Kirche u Ild
Staat. Μϋnclιen 1 93 4 .
Lazzati, G.,
Ι' Ari stotelisnlo perd uto e gl i scri ttori cristial1 i . M i laIlo 1 9 38.
Grabmann, Μ.,
Komerell, Μ.,
Wehrli, F.,
Steenberghem, F.νan . ,
284
Moraux, Ρ.,
Bloch, Ε.,
Barbotiπ, Ε.,
Duriπg, 1.,
- Ari stotle in the Al1c ient B i ograph ical Trad ition. G6teborg
1 95 7 .
Moraux, Ρ.,
Moraux, J.,
Vollrath, Ε.,
Lynch, J. Ρ.,
Flynn, J . ,
Lloyd, G. Ε . Α.,
Moraux, Ρ.,
Der Ari stote l i smus bei den G riechen. Von Andronikos bis
A leχander von Aph rod isias, Ι . Berl i n 1 97 3 .
Tomberg, Fr.,
Caνarnos. Const.,
286
Moraux, Ρ.,
Natali, C.,
287