VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK; KAYIT

SİSTEMİ, DEFTERLER VE DENETİM

KAYHAN ORBAY*

Osmanlı iktisat tarihi çalışmalarında, sultanlar ve hanedan mensupları

ile yüksek mevki sahibi bürokratların kurduğu vakıfları ayrı bir kategori
içine alarak değerlendirmek mümkündür ve bu tasnif faydalı da olacaktır. Bu
vakıflar devasa bütçe imkanları, harcamaları, satın alımları ve maaş ödemeleri
benzeri mali işlemlerinin kır ve şehir iktisadi hayatına tesiri bakımından halk
kesiminin kurduğu çoğunlukla küçük ölçekli olan vakıflardan farklıdır. İfa
ettikleri muhtelif ve büyük ölçekli hizmetlere mukabil bu vakıfların kadro
imkanları daha fazla, kalabalık ve daha çeşitli görevler içerir. İdari ve mali
teşkilat yapıları da daha geniş ve kademelidir. Farklı görevler üstlenen kalabalık
kadrolar teşkil edildiğinde bu kadrolar içerisinde mesela ser-salavâtî, ser-
tabbâhîn, ser-habbâzîn, ser-müezzin gibi kademeler ihtiyaç göstermekte, vakıf
katibine ilaveten mali işlemlerin ve kayıtların getirdiği iş yükü neticesinde vakıf
katipleri çeşitlenerek artmakta, kâtib-i kilâr, kâtib-i vekîl-i harç, kâtib-i anbâr,
kâtib-i kûr‘a, kâtib-i müşâherât, kâtib-i meremmât benzeri farklı mesuliyetleri
olan katipler istihdam edilmesi zaruri olmaktadır. Böylece hem teşkilat yapısı
genişlemektedir hem de idari kademeler oluşmaktadır.
Bahsettiğimiz vakıfları ayrı bir kategori olarak tanımladıktan sonra
adlandırmak için imparatorluk vakıfları veya arşiv belgelerinde geçen ifadenin
kısaltılması ile selâtîn ve vüzerâ vakıfları terimini teklif edebiliriz.1 Selâtîn ve
vüzerâ vakıfları içerisinde farklı hacim ve faaliyet sahaları olan vakıflar olmakla

*
Doç. Dr., Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Tarih Bölümü, Ankara/TÜRKİYE
1
Bu terim denetimleri merkezi dairelerde olmayan ve kayıtları devletçe arşivlenmeyerek
günümüze ulaşamayan vakıfları da içermektedir. Bu çalışma esasen bu kategorideki vakıflardan
muhasebe arşivleri merkezi daireler eliyle günümüze ulaşan vakıfları değerlendirmektedir.
1720 KAYHAN ORBAY

birlikte, bir vakıf kategorisi olarak bu tür vakıfların iktisadi, sosyal ve diğer
işlevlerinden2 topluca bahsetmek mümkündür. Selâtîn ve vüzerâ vakıfları,
iktisadi ve ticari yaşamın altyapısını kurar, iktisadi yaşamın içinde yeralır ve
destekler. Bu kurumlar yeniden-dağıtımcı bir ekonomik alan yaratırlar; aynî ve
nakdi vergi gelirlerini farklı bölgelerden toplar, daha sonra satınalımları, nakdi
ve aynî maaş ve aylık ödemeleri, imaret mutfağından yemek çıkarılması yolları
ile yeniden dağıtırlar.3 Bu suretle şehrin gıda iaşesinde de pay sahibidirler.
Yoksul ve muhtaçlara sosyal yardımlarının yanı sıra emeklilere aylık bağlayarak
bir sosyal güvenlik kurumu olarak da faaliyet gösterirler. Şehrin ihtiyaç duyduğu
temel hizmetleri, din, eğitim, sağlık ve kültür hizmetlerini sağlayarak iskan ve
şehirleşmeyi sağlarlar.4
Bu vakıfları tüm müştemilatı ile inşa etmek maliyetlidir. Ama işlemelerini
temin edecek varlıklar ile teçhiz etmek daha da maliyetlidir. Vakfın düzenli
işlemesi, hayır işlerini görmesi ve bahsettiğimiz işlevlerini yerine getirebilmesi
için gerekli gelirleri temin ve vakfetmek de kurumun sağlıklı işleyişini ve
devamlılığını garanti edemeyecektir.
2
Hükümdar ve hanedan mensupları tarafından kurulan vakıfların hanedanın
hayırseverliğinin nişanesi ve gücünün timsali olarak meşruiyet sağlayan bir işlevi olduğu da
kabul edilebilir.
3
Oded Peri, “Waqf and Ottoman Welfare Policy”, Journal of Economic and Social History
of the Orient, 1992, 35, 167-186; Amy Singer, Constructing Ottoman Beneficence, An Imperial Soup
Kitchen in Jerusalem, New York, State University of New York, 2002; Miriam Hoexter, “Charity,
the Poor, and Distribution of Alms in Ottoman Algiers”, Poverty and Charity in Middle Eastern
Contexts, New York, State University of New York, 2003, 145-162; 2003; Miri Shefer, “Charity
and Hospitality”, Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts, New York, State University of
New York, 2003, 121-143; Kayhan Orbay, “Distributing Food, Bread and Cash: Vakıf Taamhoran
and Fodulahoran Registers as Archival Sources for Imarets”, Feeding People, Feeding Power; Ima-
rets in the Ottoman Empire, ed. Amy Singer et al., Istanbul, Eren Yayıncılık, 2007, 171-196; Idem,
“Vakıfların İktisadi Boyutu; Yeni Arşiv Kaynakları ve İktisadi Yaklaşımlar”, 6. Uluslararası Türk
Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara, Pulat, 2009, cilt III, 1463-1474.
4
Ömer L. Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu
Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”,
Vakıflar Dergisi, 1942, 2, 279-304; Idem, “Vakıfların Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Kullanılmasında Diğer Şekiller”, Vakıflar Dergisi, 1942, 2, 354-365; Hilmi Z. Ülken, “Vakıf
Sistemi ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi ayrı basım, 1971, 9, 13-37; Haim Gerber, “The
Waqf Institution in Early Ottoman Edirne”, Asian and African Studies, 1983, 17, 29-45; A.
Lopasic, “Islamization of the Balkans with Special Reference to Bosnia”, Journal of Islamic Stud-
ies, 1994, 5, 163-186; Andre Raymond, “The Ottoman Conquest and the Development of the
Great Arab Towns”, Arab Cities in the Ottoman Period, Cairo, Syria and the Maghreb, Aldershot,
Ashgate Variorum, 2002.
 VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK 1721

Gelir kaynaklarının etkin bir şekilde idare edilmesi, belirli bir bütçe
seviyesinin sürdürülmesi ve en azından bir bütçe dengesinin korunması, kısaca
etkin bir mali idare ve denetimi tesis etmek meselesi vakıf kurucularının
öngörmesi ve çözmesi gereken temel bir meseledir. Aslında, vakfiyye bir
yönüyle de bu ihtiyaca yönelik oluşturulan, vakfın faaliyet alanını ve harcama
kalemlerini harfiyen saptayıp sınırlandıran bir hukuki metindir. Vakfiye kurumu
bir hukuki zemine yerleştirir ve vakıf işlerini kadılık veya nezaret makamının
denetimi altına sokar. Ancak, selâtîn ve vüzerâ vakıflarının ifa ettikleri nihai
önemdeki hayır işleri, hayrî faaliyet alanlarının yaygınlığı, mali faaliyetlerinin
hacmi ve bütçe büyüklükleri, iktisadi hayattaki etkin konumları mevzu bahis
edildiğinde tek başına vakfiye şartlarına istinaden idare edilebilecek kurumlar
olmadığı görülür. Hatta bu kurumların iktisadi, sosyal ve diğer hayrî işlev ve
faaliyetlerinin idamesi için tecrübeli ve işlerinde ehliyetli idarecilerin gayretleri
kafi değildir. Bu kurumların denetimi meselesi de sadece yerel kadılığın
teftişine emanet edilemeyecek kadar mühim, kapsamlı ve teferruatlıdır.
Vakıf kurumlarının güçlü bir maliyeye sahip olması ve vakfiyenin gayet
teferruatlı düzenlemeler içermesi kurumun sağlıklı işleyişini ve daimiliğini
garanti edemeyecektir. Vakfın uzun ömrü boyunca görev alan çok sayıda
mütevellinin, vakfiye şartları hilafına hareket etmemeleri, vâkıfın amaçları
ve vakfın çıkarları istikametinde karar almaları için lüzum gösteren teşvik
sisteminin tasarlanması, vakfın mali durumu ve gidişatı, idaresi, hizmetlerin
görülmesi ve vakıf çalışanları hakkında malumat toplayacak bir denetim ve
izleme mekanizmasının tesis edilmesi ve nihayet liyakati teyit edecek bir
performans değerlendirme sistemi kurulması gerekmektedir.
Bu temel meseleler çözülmediği takdirde, hanedan vakıfları ölçeğinde
kurumların ne hayır işlerini yapması ne de iktisadi ve sosyal işlevlerini yerine
getirmeleri mümkün olamayacağı gibi kurumsal varlıklarını dahi idame
ettiremeyeklerdir.
Selâtîn ve vüzerâ vakıflarında izleme ve denetim mekanizması katmanlıdır
ve denetimin çeşitli araçları vardır. Denetimin etkinliği kurumun etkinliğini ve
işleyişini, performansını belirler. Yerel kadılar bu denetim sistemi içerisinde
yeralırlar. Vakfın fiili işleyişi ile ilgili şikayetlerden, usulsüzlüklere ve vakfa
zarar veren mali işlemlere kadar pek çok husus ile işlemlerin vakfiye şartlarına
uygunluğunu kadılar denetler. Vakfiye de bu denetimde hukuki bağlayıcılığı
olan rehber bir metindir. Kadılık makamının işlemleri kayıt altına alması ve
1722 KAYHAN ORBAY

hüccet vermesi de vakıf işlemlerinin izlenmesi ve denetiminde başvurulacak

evrakları oluşturur. Kadılık makamının denetiminde mülakat dahi bir usul
olarak ortaya çıkabilir.
Aracılık Problemi
Ancak selâtîn ve vüzerâ vakıflarında izleme ve denetim mekanizmasının
esas aracı muhasebe kayıtlarıdır. Bu kayıtlar sadece yılsonu kesin hesap
bilançolarını içermez. Müfredat defterleri, temessük ve hüccetler gibi evraklar
ile birlikte mali işlemlerin, fiili işleyişin tespit ve takip edildiği bir sistemi
oluşturur. Aynı zamanda, teşvik sistemi ve performans değerlendirme sistemi
kurmak için ihtiyaç duyulan kayıtları temin ederler. Böylece, vakfın kademeli
idari teşkilatı içinde oluşacak aracılık problemini çözmeyi sağlarlar.
Aracılık problemi kurum içinde hiyerarşik bir teşkilat olduğunda ortaya
çıkar. Denetimleri merkezi dairelere bağlı selâtîn ve vüzerâ vakıflarında bu
sorun fiilen vakfı yöneten ve kararlar alan mütevelli ile nezaret makamı arasında
ortaya çıkar. Mütevelli, vakfın mali gidişatı, kendisinin ve vakıf çalışanlarının
işlemleri ve gayreti hususunda nazıra kıyasla daha fazla bilgiye sahiptir. Nazır
aynı bilgiye sahip olmak, vakfı izlemek ve mütevelliyi denetlemek için bir
izleme ve denetim mekanizması kurar ve böylece aracılık problemini ortadan
kaldırmaya çalışır.
Aynı problem, teşkilatın diğer kademelerinde de görülür. Mesela
satınalımları gerçekleştiren vekîl-i harç ile mütevelli arasında, mütevelli, vakıf
katibi ve fiilen kırsal gelirleri toplayan câbîler arasında da aracılık problemi
oluşur. Câbînin itinayla vergi gelirlerini tespit ve kayıt altına alarak tahsil
etmesi ve vakfa tamamen teslim etmesi beklenir. Ama mali kayıtları tutan katip
ve vakfın mali idaresinden mesul olan mütevelli câbînin vazifesini layıkıyla
yürüttüğü, usulsüzlük ve yolsuzluk yapmadığı hususunda emin olmak isterler.
Bunun için de işlemleri takip ve tetkik edebilecekleri bir kayıt sistemi tesis
edilmesi gerekir.
İşte tüm muhasebe kayıtları ve evrakları böyle sistemin aracıdır. Temessük,
hüccet, berat benzeri evraklar ile defterler ve torbalardaki damga ve mühürler
dahi böylesi bir denetimin unsurudur. Ancak biz ilgimizi muhasebe kayıtları
ve bu kayıtlar ile işleyen teşvik ve değerlendirme sistemine yoğunlaştıracağız.
Muhasebe Defterleri
Muhasebe kayıtları bir kurumun fiili işleyişini yeniden kurmanın
temel arşiv kaynaklarından biri olduğu için önemlidir. Aynı zamanda
 VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK 1723

muhasebe denetiminin etkinliği kurumsal etkinliği doğuran bir faktör olarak

görüldüğünden ve muhasebe kayıtlarının kurumsal gelişim ve değişimi
yansıttığı kabulünden hareketle muhasebe kayıtları tarihçinin meşguliyet
sahasına girmiştir.5 Son zamanlarda farklı yaklaşımlar ve kavramsal çerçeveler
ile muhasebe uygulamalarına yönelik uluslararası yayınlar ve sempozyumlar
artmış ve yeni bir külliyat oluşturmuştur.6 Bu külliyat içerisinde hem köklü
bir muhasebe geleneği olan hem de kayıtlarını arşivlerde muhafaza etmiş olan
Osmanlı İmparatorluğu’nun muhasebe uygulamaları hakkında incelemelerin
azlığı dikkat çekicidir.7 Bunun sebeplerinden birisi bugüne değin tarihçilerden
ziyade muhasebe kökenli araştırmacıların muhasebe tarihine yönelmesi,
5
G. D. Carnegie & C. J. Napier, “Critical and interpretive histories: insights into
accounting’s present and future through its past”, Accounting, Auditing & Accountability Journal,
1996, 9/3, 7-39; R. K. Fleischman & V. S. Radcliffe, “The Roaring Nineties: Accounting History
Comes of Age”, Accounting Historians Journal, 2005, 32/1, 61-109.
6
Bu yaklaşımlara bazı misaller için bkz., A. G. Hopwood, “On Trying to Study
Accounting in the Contexts in Which It Operates”, Accounting, Organizations and Society,
1983, 8, 287-305; Idem, “The archaeology of accounting systems”, Accounting, Organizations
and Society, 1987, 12, 207-234; K. W. Hoskin & R. H. Macve, “The Genesis of Accountability:
The West Point Connections”, Accounting, Organizations and Society, 1988, 13/1, 37-73; P.
Miller & T. O’Leary, “Governing the calculable person”, Accounting as social and institutional
practice, Cambridge, Cambridge University Press, 1994, 98-115; Salvador Carmona, et al., “The
relationship between accounting and spatial practices in the factory”, Accounting, Organizations
and Society, 2002, 27, 239-274; Romero D. Funez, “The interface of disciplinary practices and
accounting : the case of the Royal Tobacco Factory of Seville, 1761-1790”, Accounting History,
2005, 10/1, 71-97; Massimo Sargiacomo, “Accounting for the good administration of justice:
The Farnese State of Abruzzo in the sixteenth century”, Accounting History, 2009, 14, 235-267.
7
Farklı muhasebe kayıtlarının neşri ve tanıtımını içeren yayınlar az sayıdadır. Bu
çalışmalar uluslararası muhasebe tarihi literatüründe gözden kaçmaktadır, Ömer L. Barkan,
“H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait bir Bütçe Örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat
Fakültesi Mecmuası, 1953-54, 15/1-4, 251-329; Idem, “Saray Mutfağının 894-895 (1489-1490)
Yılına Ait Muhasebe Bilançosu”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1962-63, 23/1-
2, 380-398; Idem, “Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu
993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, 1971, 9, 109-161; Idem, “Osmanlı İmparatorluğu
Bütçelerine Dair Notlar”, Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, vol. 2, İstanbul,
İstanbul Üniversitesi, 2000, 727-995; Caroline Finkel, The Ottoman Campaign Account Books
(Sefer Ruznamçesi) as a Guide to Military Activity, 1593-1606, 1987, 171-181; Halil Sahillioğlu,
“The Income and Expenditures of the Ottoman Treasury between 1683 and 1740”, Studies
on Ottoman Economic and Social History, Istanbul, IRCICA, 1999, 65-82; Oktay Güvemli,
Türk Devletleri Muhâsebe Tarihi, Istanbul, Proje Danış, 1998; Kayhan Orbay, “Structure and
the Content of the Waqf Account Books as sources for Ottoman Economic and Institutional
History”, Turcica, Revue D’Etudes Turques, 2007, 39, 3-48; Christopher Napier, “Defining
Islamic accounting: current issues, past roots”, Accounting History, 2009, 14, 121-144.
1724 KAYHAN ORBAY

tarihçilerin ise kayıtları sadece veya önemli ölçüde kurumsal, iktisadi ve mali
tarihin malzemesi olarak görmeleridir.8 Oysa muhasebe kayıtları muhasebenin
kendisinin tarihi, kayıt tutma teknik ve uygulamaları ile bunlardaki değişimi
tespit etmek, izleme ve denetim mekanizmalarının işleyişini görmek için
olduğu kadar muhasebe ve muhasebedeki değişimi kurumsal, mali, iktisadi
tarih ile ilişkilendirmek için de temel kaynaklardır.
Selâtîn ve vüzerâ vakıfları mali dönem sonunda mufassal muhasebe
diyebileceğimiz bir ana muhasebe defteri yazarlar. Bu defterlerin boyutu vakfın
gelir kaynaklarının çeşitliliği, mali işlemleri ve harcamalarının hacmi ile artar.
Mali dönem ilke olarak bir senedir. Dolayısıyla muhasebede dönemsellik ilkesi
mevcuttur. Ama ikinci bir prensip daha işler. Her mütevelli kendi döneminin
muhasebesinden sorumludur. Bu nedenle görev değişikliklerinde süresi bir
yıldan az veya aşkın muhasebeler ile karşılaşılabilir.
Ana muhasebe defteri dönem içerisinde gerçekleşen tüm mali
hareketlerin, gelir ve giderlerin toplulaştırılmış sonuçlarını kaydeder.
Defterlerin yapıları ile ilgili yayınlar yapıldığı ve örnek defterler neşredildiği
için bu konu üzerinde durmayacağım.9 Burada ana muhasebe ile müfredat
defterleri arasındaki ilişkilere değineceğim. Ana muhasebede toplulaştırılıp
kısaltılarak verildiğinden bahsettiğimiz kayıtlar müfredat defterlerinde
8
Muhasebe defterlerine dayalı bazı vakıf çalışmaları için bkz., Suraiya Faroqhi, “Vakıf
Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of Sadreddin-i Konevi”, Journal of the
Economic and Social History of the Orient, 1974, 17/2, 145-172; Idem, “Seyyid Gazi Revisited:
The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth-Century Documents”, Turcica
Revue D’Etudes Turques, 1981, 13, 90-121; Idem, “A Great Foundation in Difficulties: or some
evidence on economic contraction in the Ottoman Empire of the mid-seventeenth century”,
Revue D’Histoire Magrebine, 1987, 47-48, 109-121; Idem, “Agricultural Crisis and the Art
of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652)”, Turcica Revue
D’Etudes Turques, 1988, 20, 43-69; S. Yerasimos, “Le Waqf du Defterdar Ebu’l Fazl Efendi et
ses Bénéficiaires”, Turcica Revue D’Etudes Turques, 2001, 33, 7-33; Kayhan Orbay, “16. ve 17.
Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmaret’inin Mali Tarihi (1553-
1650)”, A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, 22, 2007, 125-158;
Idem, “The Magnificent Süleymâniye Owed a Debt to the Butcher and the Grocer”, Belleten,
cilt LXXV, Sa. 272, 2011, 87-133; Idem, “Bursa’da Sultan II. Murad Vakfı’nın Mali Tarihi
(1608-1641)”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt: 61, sayı 2, 2011, 293-322; Kayhan Orbay ve
Hatice Oruç, “Sultan II. Murad’ın Edirne Câmi‘-i Şerîf ve Dârü’l-hadîs Vakfı (1592-1607)”, İ.Ü.
Tarih Dergisi, 56, 2012/2 (2013), 1-24; Hatice Oruç ve Kayhan Orbay, “Filibe’de Şehabeddin
Paşa Vakfı 1632-1641 (H. 1041-1051)”, İ.Ü. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 18, 2010,
19-57.
9
Bkz., dipnot 7.
 VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK 1725

ayrıntılı olarak yeralırlar. Müfredat defterleri mali dönem sonunda değil, mali
dönem boyunca tutulan defterlerdir.
Bu defterlerden biri aylık bazda toplanan gelirlerin, çoğunlukla da kentsel
kira gelirlerinin kaydedildiği defter-i müşâherâttır. Bu defterlerden derlenen
kayıtlar ile ana muhasebe defterinin gelirler kısmında ‘ani’l-müşâherât
kayıtları yazılır. Mukataa gelirleri için iki defter tutulur.10 Defter-i mukâta’ât,
herbir mukataa bazında teslim alınan gelirlerin kaydedildiği defterlerdir.
Defter-i bakâyâ-i mukâta’ât ise bakaya kalan gelirleri takip etmek için tutulur.
Gelirlerini emanet usulü ile toplayan vakıflarda bu tür gelirlerin kayıtları köyler
bazında defter-i a‘şâr-ı hubûbât ve defter-i rüsûm adı verilen defterlerde tutulur.
Daha sonra bu defterlerdeki kayıtlar derlenerek ve kısaltılarak ana muhasebe
defterinde ber-vech-i emânet girişi altındaki kayıtlar oluşturulur.
Vakıf görevlilerinin maaşlarının kayıtları defter-i vazifehârân adlı
bir defterde tutulur. Vakıftan aylık alan kimselerin kayıtları ise defter-i
zevâ’idhârân’da kayıtlıdır. İmaret mutfağından ekmek ve yemek istihkakları
olanlar sırasıyla defter-i fodûlahârân ve defter-i ta‘âmhârân adı verilen
defterlerde kaydedilir. Bu ikinci deftere defter-i ta‘âmiyye11 de denilir. Eğer
bu kimseler istihkakları karşılığında nakdî bir ödeme alıyorlar ise defter
defter-i ta‘âmbahâhârân adını alır. Tamirat giderleri defter-i meremmât adı
verilen defterlerde kayıtlıdır. Bütün bu defterlerdeki kayıtlar kısaltılarak ve
toplulaştırılarak ana muhasebenin giderler kısmında ilgili oldukları başlıklar
altında toplanır.
Ana muhasebe defterinin sonuna genellikle kiler ve anbarın aynî
hesaplarını toplu olarak veren bir defter eklenir. Defter-i muhâsebe-i anbâr ve
kilâr adını alan bu defter de aslında daha ayrıntılı kayıtlar içeren defterlerden
derlenmektedir. Bu defterlerden biri vakfın anbar ve kilerden satışlarını
kaydettiği defter-i fürûht-ı hubûbât defteridir. Bu suretle elde edilen gelir aynı
zamanda defterin gelirler kısmında ‘ani’l-mebi’ât başlığı altında kayıtlıdır. Kiler
muhasebesinde kayıtlı aynî harcamaların bir kısmı imaret için yapıldığından
bu tür kayıtlar ana muhasebe defterinin giderler kısmında harc-ı matbah başlığı
altında da yeralır.
10
Kayhan Orbay, “Detailed Tax Farm Registers and Arrears Registers as Sources of the
Waqfs’ Financial Analyses”, Acta Orientalia: Academiae Scientiarum Hung., 2005, 58/4, 331-347;
Idem, “On the Mukâta’a Revenues and the Revenue Collection of Bâyezîd II’s waqf in Amasya”,
Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (WZKM), 2005, 95, 139-162.
11
Daha erken tarihli defterler defter-i aş diye adlandırılmaktadır.
1726 KAYHAN ORBAY

Vakıflarda günlük gelir ve giderlerin kayıtlarının tutulduğu defter-i

rûznâmçe adı verilen bir defter daha bulunmaktadır. Vakıf büyüdükçe ve mali
işlemleri arttıkça ilave defterler tutulduğu görülmektedir. Mesela sadece
zeytinyağı satın alımları için ayrı bir defter açmak zarureti doğmaktadır.
Saydığımız bu defterlerin her biri standartlaştırılmış bir düzene sahiptir.
Ana muhasebe defteri kendisine eklenen kiler hesabı ile birlikte merkezi
dairelere, nezaret makamlarına teftiş için gönderilir. Lüzumu görüldüğünde
müfredat defterleri de tetkik edilmek üzere istenir. Büyük tamirat işleri
sonrasında meremmât defterleri de tüm tamirat işinin tetkiki için görülmek
istenebilmektedir. Muhasebe kaidelerini bilen katipler tarafından yazılan
defterler yine katipler tarafından tetkik edilir. Hesap hataları düzeltilir ve
gerekiyorsa bir temiz kopya hazırlanır. Bu tür işlemlerin kolaylaştırılması,
hesapların tetkiki için defterler ara toplamlar kaydederler. Defterler aynı
düzende olduklarından ve arşivlendiklerinden yıldan yıla değişimleri tespit
etmek mümkündür. Çoğu ana muhasebe defteri hacimli olduğundan vakfın
gidişatının kısa ve sarih bir şekilde görülmesi için bir icmal defter hazırlanır.
Tek seferde yıllar içinde gidişatın görülebilmesi için sadece bir veya iki sayfadan
oluşan ve ana gelir ve gider kalemlerini kaydeden icmal defter önceki yıllara ait
rakamları da içerebilir.
Vakıf mütevellilerinin tüm görev sürelerini kapsayan ve görev sürelerine
ait hesap verdikleri defterler hazırladıklarını da görüyoruz.12 Bu hesaplar
ile birlikte icmal muhasebe defterleri sadece vakfın mali durumunu ve
gidişatını gösteren ve mali denetimin aracı olan defterler değildir. Bu defterler
performans ölçmenin de bir aracıdır. Öyleyse bunun üzerine bir teşvik sistemi
kurmak mümkündür. Bunun izlerini Süleymaniye ve I. Mehmed’in Bursa’daki
vakfında görebiliyoruz.13
Sonuç
Vakıflarda bir izleme ve denetim mekanizmasının temel aracı olan
muhasebe kayıtları sadece dönem sonunda yazılan ana muhasebe defteri ile
sınırlı değildir. Bu defter aslında çok daha teferruatlı kayıtları içeren, her biri
bir gelir veya harcama kaleminde özelleşmiş çeşitli müfredat defterlerinin
12
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri; MAD 7150.
13
Orbay, “The Magnificent Süleymâniye”. Ayrıca bkz., Başbakanlık Osmanlı Arşivleri;
MAD 5758, MAD 5832 ve MAD 5470.
 VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK 1727

kayıtlarından derlenmektedir. Hüccet, temessük ve berat gibi evraklar ile

birlikte bu kayıtlar kadılık ve nezaret makamlarının vakıf üzerinde mali ve
idari denetim tesis etmelerini sağlar. Aynı zamanda mütevellinin kurum içi
izleme ve denetim yapmasına da imkan verir.
Diğer denetim usulleri ve mercileri ile birlikte muhasebe kayıtları vakıf
mütevellisi ve onun altındaki kadrolar ile nezaret makamı arasında aracılık
probleminden kaynaklanan bilgi farklılığını azaltır. Bu kayıtlar, vakıfların
vakfiye şartlarına uygun ve mali zarara uğramadan idaresini temin ettiği gibi
mütevellinin performansını ölçerek onun ilave maddi mükafat kazanması ve
daha prestijli vakıflara idareci olarak atanması yönünde bir teşvik sisteminin
temelini oluşturur. Bir bütün olarak bu sistem, Batı’da muadili kurumlar,
mesela manastırlar ile karşılaştırıldığında, çağının koşullarında etkin ve işleyen
bir sistem olarak ortaya çıkmaktadır.14

KAYNAKÇA
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Maliyeden Müdevver Tasnifi; MAD 7150, MAD
5758, MAD 5832, MAD 5470.
Barkan, Ömer L., “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu
Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk
Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, 1942, 2, 279-304.
Barkan, Ömer L., “Vakıfların Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Kullanılmasında Diğer Şekiller”, Vakıflar Dergisi, 1942, 2, 354-365.
Barkan, Ömer L., “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait bir Bütçe Örneği”,
İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1953-54, 15/1-4, 251-329.
Barkan, Ömer L., “Saray Mutfağının 894-895 (1489-1490) Yılına Ait Muhasebe
Bilançosu”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1962-63, 23/1-
2, 380-398.
Barkan, Ömer L., “Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe
Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, 1971, 9, 109-161.

14
B. Prieto, et al., “The accounting records of the Monastery of Silos throughout the
eighteenth century: the accumulation and management of its patrimony in the light of its ac-
count books”, Accounting History, 2006, 11/2, 221-256; A. Bisaschi, “The accounting system
of the Venerable Society of the Living and the Dead of Parme in medieval times”, Accounting
History, 2003, 8, 89-111.
1728 KAYHAN ORBAY

Barkan, Ömer L., “Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar”, Osmanlı

Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, vol. 2, İstanbul, İstanbul Üniversitesi,
2000, 727-995.
Bisaschi, A., “The accounting system of the Venerable Society of the Living and the
Dead of Parme in medieval times”, Accounting History, 2003, 8, 89-111.
Carmona, Salvador, et al., “The relationship between accounting and spatial practices
in the factory”, Accounting, Organizations and Society, 2002, 27, 239-274.
Carnegie, G. D. & C. J. Napier, “Critical and interpretive histories: insights into
accounting’s present and future through its past”, Accounting, Auditing &
Accountability Journal, 1996, 9/3, 7-39.
Faroqhi, Suraiya, “Vakıf Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of
Sadreddin-i Konevi”, Journal of the Economic and Social History of the Orient,
1974, 17/2, 145-172.
Faroqhi, Suraiya, “Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth
and Seventeenth-Century Documents”, Turcica Revue D’Etudes Turques,
1981, 13, 90-121.
Faroqhi, Suraiya, “A Great Foundation in Difficulties: or some evidence on economic
contraction in the Ottoman Empire of the mid-seventeenth century”,
Revue D’Histoire Magrebine, 1987, 47-48, 109-121.
Faroqhi, Suraiya, “Agricultural Crisis and the Art of Flute-Playing: The Wordly
Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652)”, Turcica Revue D’Etudes
Turques, 1988, 20, 43-69.
Finkel, Caroline, The Ottoman Campaign Account Books (Sefer Ruznamçesi) as a Guide to
Military Activity, 1593-1606, 1987, 171-181.
Fleischman, R. K. & V. S. Radcliffe, “The Roaring Nineties: Accounting History
Comes of Age”, Accounting Historians Journal, 2005, 32/1, 61-109.
Funez, Romero D., “The interface of disciplinary practices and accounting : the case
of the Royal Tobacco Factory of Seville, 1761-1790”, Accounting History,
2005, 10/1, 71-97.
Gerber, Haim, “The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne”, Asian and African
Studies, 1983, 17, 29-45.
Güvemli, Oktay, Türk Devletleri Muhâsebe Tarihi, Istanbul, Proje Danış, 1998.
Hoexter, Miriam, “Charity, the Poor, and Distribution of Alms in Ottoman Algiers”,
Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts, New York, State University
of New York, 2003, 145-162, 2003.
 VAKIF MUHASEBESİ VE KURUMSAL ETKİNLİK 1729

Hopwood, A. G., “On Trying to Study Accounting in the Contexts in Which It

Operates”, Accounting, Organizations and Society, 1983, 8, 287-305
Hopwood, A. G., “The archaeology of accounting systems”, Accounting, Organizations
and Society, 1987, 12, 207-234.
Hoskin, K. W. & R. H. Macve, “The Genesis of Accountability: The West Point
Connections”, Accounting, Organizations and Society, 1988, 13/1, 37-73.
Lopasic, A., “Islamization of the Balkans with Special Reference to Bosnia”, Journal of
Islamic Studies, 1994, 5, 163-186.
Miller, P. & T. O’Leary, “Governing the calculable person”, Accounting as social and
institutional practice, Cambridge, Cambridge University Press, 1994, 98-
115.
Napier, Christopher, “Defining Islamic accounting: current issues, past roots”,
Accounting History, 2009, 14, 121-144.
Orbay, Kayhan, “Detailed Tax Farm Registers and Arrears Registers as Sources of the
Waqfs’ Financial Analyses”, Acta Orientalia: Academiae Scientiarum Hung.,
2005, 58/4, 331-347.
Orbay, Kayhan, “On the Mukâta’a Revenues and the Revenue Collection of Bâyezîd
II’s waqf in Amasya”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes
(WZKM), 2005, 95, 139-162.
Orbay, Kayhan, “Structure and the Content of the Waqf Account Books as sources
for Ottoman Economic and Institutional History”, Turcica, Revue D’Etudes
Turques, 2007, 39, 3-48.
Orbay, Kayhan, “16. ve 17. Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil
İmaret’inin Mali Tarihi (1553-1650)”, A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve
Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, 22, 2007, 125-158.
Orbay, Kayhan, “Distributing Food, Bread and Cash: Vakıf Taamhoran and Fodulahoran
Registers as Archival Sources for Imarets”, Feeding People, Feeding Power;
Imarets in the Ottoman Empire, ed. Amy Singer et al., Istanbul, Eren
Yayıncılık, 2007, 171-196.
Orbay, Kayhan, “Vakıfların İktisadi Boyutu; Yeni Arşiv Kaynakları ve İktisadi
Yaklaşımlar”, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara,
Pulat, 2009, cilt III, 1463-1474.
Orbay, Kayhan, “The Magnificent Süleymâniye Owed a Debt to the Butcher and the
Grocer”, Belleten, cilt LXXV, Sa. 272, 2011, 87-133.
1730 KAYHAN ORBAY

Orbay, Kayhan, “Bursa’da Sultan II. Murad Vakfı’nın Mali Tarihi (1608-1641)”, İ.Ü.
İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt: 61, sayı 2, 2011, 293-322.
Orbay, Kayhan ve Hatice Oruç, “Sultan II. Murad’ın Edirne Câmi‘-i Şerîf ve Dârü’l-
hadîs Vakfı (1592-1607)”, İ.Ü. Tarih Dergisi, 56, 2012/2 (2013), 1-24.
Oruç, Hatice ve Kayhan Orbay, “Filibe’de Şehabeddin Paşa Vakfı 1632-1641 (H.
1041-1051)”, İ.Ü. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 18, 2010, 19-57.
Peri, Oded, “Waqf and Ottoman Welfare Policy”, Journal of Economic and Social History
of the Orient, 1992, 35, 167-186.
Prieto, B., et al., “The accounting records of the Monastery of Silos throughout the
eighteenth century: the accumulation and management of its patrimony
in the light of its account books”, Accounting History, 2006, 11/2, 221-256.
Raymond, Andre, “The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab
Towns”, Arab Cities in the Ottoman Period, Cairo, Syria and the Maghreb,
Aldershot, Ashgate Variorum, 2002.
Sahillioğlu, Halil, “The Income and Expenditures of the Ottoman Treasury between
1683 and 1740”, Studies on Ottoman Economic and Social History, Istanbul,
IRCICA, 1999, 65-82.
Sargiacomo, Massimo, “Accounting for the good administration of justice: The Farnese
State of Abruzzo in the sixteenth century”, Accounting History, 2009, 14,
235-267.
Shefer, Miri, “Charity and Hospitality”, Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts,
New York, State University of New York, 2003, 121-143.
Singer, Amy, Constructing Ottoman Beneficence, An Imperial Soup Kitchen in Jerusalem,
New York, State University of New York, 2002.
Ülken, Hilmi Z., “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi ayrı basım, 1971,
9, 13-37.
Yerasimos, S., “Le Waqf du Defterdar Ebu’l Fazl Efendi et ses Bénéficiaires”, Turcica
Revue D’Etudes Turques, 2001, 33, 7-33.