Mon Taj 2020

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ-CERRAHPAŞA
MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
**** DİŞLİ ÇARKLAR ****

1. BÖLÜM
Hazırlayan : Prof.Dr.M.Cüneyt FETVACI

Güncelleme 30 Aralık 2020
DİŞLİ ÇARKLAR
1.1.Giriş
Makinanın esası başka bir enerjiyi mekanik enerjiye dönüştürerek belirli bir mekanik iş yapmaktır. Makinaları
tahrik eden motorların devir sayısı ve gücü genellikle sabittir. Makinaların değişik elemanlarında farklı devir
sayısı ve moment gerekir. Bu devir sayılarını ve momentleri ayarlamayı gerçekleştiren mekanizmalar güç ve
hareket iletim elemanları olarak adlandırılır. Gücün iletileceği miller birbirinden uzak olursa transmisyon
zincirleri veya kayışlar kullanılır. Güç ve hareket iletim elemanları makinanın motor ile iş kısmı arasında
mekanik enerjiyi ileten elemanlardır (Şekil 1.1).
Şekil 1.1 Makina Sistemi
Bu mekanizmalar hareket dönüşümüne göre (dönme-dönme), (dönme-doğrusal) veya (doğrusal-dönme)

mekanizmaları olarak üç gruba ayrılır. Dönme hareketini dönme hareketine dönüştüren sistemler: dişli çark,
sürtünmeli çark, kayış-kasnak ve zincir mekanizmalarıdır (Şekil 1.2). Dişli çark ve zincir mekanizması şekil
bağı ile, sürtünme çarkı ve kayış-kasnak mekanizması kuvvet bağı ile hareketi iletirler. Makinanın motor devri
ve gücünden milinden alınan moment (döndürme momenti) aşağıdaki ifade ile hesaplanır.
Şekil 1.2 Güç ve Hareket İleten Mekanizmalara Örnekler
P [kW ]
M d  9550 [ Nm] (1-1)
n[d / d ]
M d11  M d 2 2 (1-2)
Giriş devrinin çıkış devrine oranı çevrim oranı olarak adlandırılır.
Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -2- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

1
i (1-3)
2
Yüksek çevrim oranı sıklıkla birden fazla kademeye paylaştırılır. Eğer şekilde görüldüğü gibi mekanizmalar
seri halde bağlanırsa toplam çevrim oranı (1-4) eşitliğinde verildiği gibi hesaplanır. Şekil 1.3’de çift kademeli
helisel dişli çark mekanizması gösterilmektedir.
   
i  1  2    n 1  1 (1-4)
2 3 n n
Şekil 1.3 İki Kademeli Devir Düşürme
Devir yükseltici mekanizmalarda ise çıkış devir sayısı giriş devir sayısından büyüktür. Şekil 1.4’de manuel el
matkabı görülmektedir. Bu örnekte hız artırımı iki kademede gerçekleştirilmektedir. İlk kademede paralel
eksenli millerde güç iletimi, ikinci kademede dik kesişen eksenli millerde güç aktarımı söz konusudur. Buna
göre dişli tipleri değişmektedir.
Şekil 1.4 İki Kademeli Devir Yükseltme
1.2.Dişli Çark Mekanizmalarının Sınıflandırılması
Dişli çark mekanizmaları mil eksenlerinin birbirlerine göre olan konumlarına ve dişlerin mil eksenlerine olan
konumlarına göre sınıflandırılır. Paralel millerin birbirlerine bağlanmasında kullanılan dişli çarklar alın dişli
çarklar olarak adlandırılır. Alın dişli çarklar düz, helisel ve herringbone dişliler olarak sınıflandırılır. Her bir
tip aynı zamanda iç dişli olarak da imal edilebilir ve kremayer mekanizması olarak tertip edilebilir.
Düz Dişli Çarklar. Düz dişli çarkların imalatı, kontrol ve muayenesi helisel dişli çarklara nazaran daha
kolaydır. Montaj sırasında gerektiğinde kolaylıkla rektifiye edilebilirler. Düz dişli çarkların helisel dişli

çarklarla kıyaslandığında en önemli dezavantajı kavrama prosesindedir. Düz dişli çarklarda bir eş diş çiftinin
teması kendi bütün uzunlukları boyunca ani olarak meydana gelir. Bu nedenle herhangi bir taksimat (diş
boşluğu) hatası girişime ve gürültüye sebep olmaktadır. Genellikle taksimat hattı hızının 10 m/s dan küçük
olduğu ve düşük yük taşıyan uygulamalarda kullanılır. Düz dişli çarklar kavrama esnasında veya haricinde
çarkların eksenel hareket ettiği durumlarda da (vites kutuları) kullanılır.
İç Dişli Çarklar. İç dişliler, pinyon ile çarkın dönme yönlerinin aynı olması istenen yerlerde, az yer işgal
ettiklerinden dişli kutusunun küçük olması gereken yerlerde, planet dişli sistemlerinde kullanılırlar. Şekil
1.5b’de iç dişli çark mekanizması gösterilmektedir.
Kremayer. Kremayer, diş sayısı, yuvarlanma dairesi çapı sonsuz bir dişli gibi kabul edilebilir. En önemli
kullanılış yeri kesici bıçak olarak dişli imalatındadır. Ayrıca dik yamaçlara tırmanan trenlerde, bazı tip
asansörlerde; dişli tekerleklere şekilsel bağlantılı bir ray (klavuz) olarak kullanılırlar.
Şekil 1.5 Düz Dişli Çark Mekanizmaları
Helisel Dişliler. Dişlerin yönü çark eksenine eğik ise helisel dişli çark adını alırlar. Yivli veya yivsiz çift helis
olarak da imal edilebilirler. Eş çalışan çarkların helis açıları eşittir. İç dişlilerde helis yönleri aynıdır.
Şekil 1.6 Helisel Dişli Çark Mekanizmaları
Konik Dişliler. Konik dişliler eksenleri aynı düzlemde olan fakat kesişen iki mil arasında güç ve hareket
iletirler. Düz, helisel veya eğrisel (spiral) dişli olabilir. Yuvarlanma mekanizmalarıdır.
Şekil 1.7 Konik Dişli Çarklar

Vida Mekanizmaları. Aykırı konumlu miller arasında güç ve hareket ileten dişliler vida mekanizmaları olarak
değerlendirilir. Silindirik spiral dişli çarklar çapraz eksenli helisel dişlilerdir. Sonsuz vida mekanizmasının ise
uzayda eksenleri birbirine diktir. Hipoid konik dişliler ise eksenleri aynı düzlemde olmayan ve kesişmeyen
vida mekanizmalardır (eksenleri kaydırılmış spiral konik).
Şekil 1.8 Vida Mekanizmaları a) Spiral b) Sonsuz Vida c) Hypoid
1.3.Sabit Hız Oranı Şartı – Eşlenik Etki
1.3.1 Sürtünme Çarkına Kinematik Eşdeğer Şekil Bağlı Mekanizma
Şekil 1.9’da sürtünme çarklarına kinematik eşdeğer şekil bağlı mekanizma gösterilmiştir. Hareket çevriminin
her fazında sabit kalan hız oranlarında döner miller arasında hareket ve güç ileten dişli çarklar esas itibari ile
özel profilli kam mekanizmalarıdır. Diş profilleri veya kamlar sabit açısal hız oranı oluşturacak şekilde dizayn
edildiklerinde eşlenik etkili (conjugate action) olarak adlandırılır. Şekilde gösterilen (1) kam ve (2) takipçisi,
O1 ve O2 merkezlerine göre dönmektedir. Yüzeyler bir kayma-yuvarlanma kinematik çifti teşkil ettiğinden
izafi ani dönme merkezi P, merkezler doğrusunun temas noktası Q den geçen profil normali ile kesişme
noktasındadır.
Şekil 1.9 Dişli Çarkı Temsil Eden Kam Mekanizması
Buradan ani olarak (O1P)1  (O2 P)2 yazılabilir. Böylelikle çevrim oranı,
1 O2 P rm2
i   (1-5)
2 O1 P rm1

Açık olarak çevrim oranı i sabit kalırsa merkezler hattı üzerindeki P nin yeri hareket ilerlerken değişmemelidir.
Hareket çevriminin her safhasında müşterek normal merkezler doğrusu üzerindeki sabit bir noktadan geçer.
Bu nokta yuvarlanma noktası olarak adlandırılır ve rm1  O1P ve rm2  O2 P yarıçaplı daireler eş çalışma
yuvarlanma daireleri olarak bilinir.
Hareketin devamlılığı için temasta bulunan kam ve takipçisi devreden çıkmadan bir diğer çift devreye
girmelidir. (1) kam’a özdeş O1 merkezli z adet kam ve (2) takipçiye özdeş O2 merkezli z adet takipçi
bulunmalıdır. Bütün bu elemanlar yuvarlanma dairelerinde ölçülen hatve mesafesi ile özdeşlerini takip
etmektedir. Hareketin yönü değiştiğinde şüphesiz çubukların aksi yüzeylerine de aynı temas profili
verilmelidir. Böylece özel profilli kam mekanizmaları yani dişli çark mekanizması elde edilir.
Unutulmaması gereken diğer bir husus keyfi bir eşlenik profilin temas noktaların geometrik yerinin bir eğri
olmasıdır. Temas süresinde Q noktası eğrisel bir yörüngeyi (kavrama eğrisi) takip eder. Yani normal doğrunun
yuvarlanma dairelerinin müşterek teğeti ile yaptığı  açısı değişkendir. Evolvent profilli dişlilerde ise normal
doğru konumunu değiştirmez, kavrama eğrisi normal doğruya bindirilmiş bir doğru ve kavrama açısı 
sabittir.
Q temas noktasını her iki profilin üzerinde olduğundan bu noktalar v1  (O1Q)1 ve v2  (O2Q) 2 hızları ile
karşılık gelen yarıçaplarına dik doğrultuda hareket ederler. Her bir hız, biri müşterek normal N-N boyunca,
diğeri müşterek teğet T-T boyunca iki bileşene ayrılabilir.
Kayma hızı müşterek teğet T-T doğrultusundadır ve iki teğetsel hız bileşeni arasındaki farktır. Şekil 1.8’de
gösterilen kinematik şema incelendiğinde üçgenlerin benzerliği de göz önüne alınarak aşağıdaki ifadeler
yazılabilir.
QN 2 QN1
vk  v2t  v1t  (Q2 Q) 2  (Q1Q)1 (1-6a)
Q2Q Q1Q
vk  v2t  v1t  (QN 2 )2  (QN1 )1 (1-6b)
QN 2  PN2  PQ ve QN1  PN1  PQ (1-6c)
v k  ( PN 2 ) 2  ( PN1 )1  PQ(1   2 ) (1-6d)
1 O2 P PN 2
  (1-6e)
2 O1P PN1
( PN 2 ) 2  ( PN1 )1  0 (1-6f)
v k  PQ(1   2 ) (1-6g)
Kayma hızı temas noktasından yuvarlanma noktasına kadar olan mesafe ile orantılıdır. Yuvarlanma noktasında
temasta kayma hızı sıfırdır ve saf yuvarlanma söz konusudur.
Temas noktasındaki hızların normal bileşenleri aşağıda yazılmıştır. Normal bileşenlerden hareketle de
mekanizmanın eş çalışma şartı ifade edilebilir.
O1 N1
v1n  (O1Q)1  (O1 N1 )1 (1-7a)
O1Q
O2 N 2
v2n  (O2Q) 2  (O2 N 2 ) 2 (1-7b)
O2Q
Eğer v1n  v 2n olsaydı profiller birbirlerinin içine girerlerdi, v 2n  v1n olsaydı profiller birbirlerinden
ayrılırlardı. Bu nedenle v1n  v 2n olmalıdır.
1 O2 N 2 O2 P rm2
(O1N1)1  (O2 N 2 )2 ve i     (1-7c)
2 O1 N1 O1 P rm1
Böylelikle sabit hız oranı şartı sağlanmış olur.
Şekil 1.10’da dıştan temaslı ve içten temaslı mekanizmalar gösterilmiştir. Sürtünme çarklarına kinematik
olarak eşdeğer bu mekanizmalarda silindirlere açılan dişlerle şekil bağı ile temas sağlanmaktadır. Sürtünme
çarkların fiziki yuvarlanma daireleri dişli çarklarda sanal eşdeğerlerine dönüşmüştür.

Şekil 1.10 Sürtünme Çarkları ve Dişli Çarklar
1.3.2 Dişli Çark Mekanizması
Şekil 1.11’da eş çalışan bir dişli çifti görülmektedir. İki yuvarlanma dairesine (sürtünmeli çark mekanizması)
kinematik olarak eşdeğer ve birbirleri ile eş çalışan iki dişin yan yüzeyi (diş profilleri) bir kayma-yuvarlanma
kinematik çifti teşkil ederler ve izafi hareketleri bir ani dönme hareketidir.
Bu harekette ani dönme merkezi yuvarlanma dairelerinin değme noktasıdır. Hareketin açısal hızı açısal hızların
cebrik farkıdır. Herhangi bir diş temas noktasındaki kayma hızı diş yüzeylerine ait ortak teğet doğrultusunda
olmalıdır. Bu doğrultu temas noktası ile izafi ani dönme merkezini birleştiren doğruya dik olduğundan,
müşterek teğete dik doğru yani müşterek normal izafi ani dönme merkezinden geçer. İzafi ani dönme
merkezine yuvarlanma noktası denir.
Şekil 1.11 Kayma Hızı
Sabit çevrim oranı ile hız iletimi için hareketin herhangi bir anında temas noktasındaki müşterek normal
yuvarlanma dairelerinin değme noktasından (yuvarlanma noktası veya ani dönme merkezi) geçmelidir. Dişli
Ana Kanunu olarak adlandırılan bu hususu sağlayan çok sayıda diş profili olabilir. Bununla birlikte pratikte
yaygın olarak evolvent profil kullanılır. Evolvent profilli dişlilerde kavrama eğrisi bir doğrudur ve kavrama

açısı sabittir. Normal doğru temas boyunca konumunu değiştirmez ve aynı zamanda kavrama doğrusudur.
Kavrama doğrusunun yuvarlanma dairelerinin müşterek teğeti ile yaptığı açıya kavrama açısı denir. Şekil
1.11’da  açısı ile gösterilmiştir.
Şekil 1.12’de eş çalışan profillerin kavraması çeşitli noktalarda gösterilmektedir. Kavrama döndüren dişlinin
döndürülen dişliye diş başından teması ile başlar. Hareketin devamında temas noktası döndürenden tabandan
başa yükselirken, döndürülende baştan tabana düşmektedir. Yuvarlanma noktasında çevresel hızlar eşit olur.
Kayma hızı sıfır olduğundan profiller sadece yuvarlanma hareketi yapar. Bu noktadan sonra kayma hızı yön
değiştirir. Temas noktası döndüren dişlinin diş başında iken profiller birbirinden ayrılır. Hareketin devamlılığı
için profillerin ayrılmasından evvel takip eden dişli çifti devreye girmiş olmalıdır.
Şekil 1.12 Kavrama Durumu ve Çevre Hızları
1.4.Evolvent Geometrisi
1.4.1 Tanım
Evolvent bir daire üzerinde kaymadan yuvarlanan bir doğruya ait noktanın geometrik yeridir. Dişli çark
tekniğinde bu daireye temel dairesi adı verilir. Şekil 1.13a’da gösterildiği üzere BC doğrusu temel dairesi
üzerinde yuvarlanırken C noktası evolvent yörüngeyi takip eder ve normal doğru temel dairesine teğettir.
Alternatif tanım olarak, stasyoner bir daireden sarımı açılan gergin bir telin tespit edilmiş bir noktasının çizdiği
eğri evolvent eğrisidir.
Şekil 1.13 Evolvent Eğrisi
Hareket çevriminin keyfi bir safhasında temel dairelerinin merkezleri boyunca eksenler üzerine monte edilmiş
evolventleri gösteren Şekil 1.13b yardımıyla iki evolvent profilin karşılıklı eş çift teşkil ettiği hususu kolayca

ispatlanır. M temas noktasındaki iki eğri temel dairesi teğeti KL ile çakışan ve böylece merkezler üzerindeki
sabit P noktasından geçen ortak normale sahiptir. Aynı netice hareket çevriminin herhangi bir başka safhasında
da elde edilebileceğinden eş çalışmanın ana şartı sağlanır. Hareket ilerlerken temas noktası temel dairesi teğeti
boyunca hareket eder. Bundan dolayı evolvent profiller halinde kavrama eğrisi doğru hattır ve kavrama açısı
sabit kalır. Böylece diş kuvvetinin yataklardaki tepkileri de sabit olur.
Taksimat (yuvarlanma) dairesi yarıçapı ile temel dairesi yarıçapı arasında rb1  r1  cos  ve rb2  r2  cos 
bağıntısı evolvent geometrisinden görülmektedir. Böylelikle çevrim oranı temel daireleri yarıçapları cinsinden
aşağıdaki gibi ifade edilebilir.
1 O2 I r2 rb 2
i    (1-8)
 2 O1 I r1 rb1
Sonuç olarak evolvent dişli mekanizmasının sürtünme çarkına ve temel silindirlerine çap olarak eşit kasnaklı
çapraz kayış-kasnak mekanizmasına kinematik olarak eşdeğerliği tayin edilmiş olur.
1.4.2 Eksenler Arası Mesafede Değişme
Evolvent dişlilerde, eksenler arası mesafede değişme çevrim oranını etkilemez fakat yuvarlanma daireleri
yarıçapları ve kavrama açısı değişmektedir. Aynı temel daireli dişli çark mekanizmaları sırasıyla standart ve
daraltılmış merkez mesafesine monte edilmiş olsun (Şekil 1.14). Birinci durumda müşterek normal T1T2 ve
ikinci durumda müşterek normal T1'T2' dir. Müşterek normalin merkezler arası mesafeyi kestiği nokta ( C ve
C ' noktaları) her iki durumda da hareket çevriminde konumunu değiştirmez. Sabit çevrim oranında hareket
nakledilir. Eksenler arası mesafede değişime bağlı olarak kavrama açısı ve yuvarlanma daireleri yarıçapları
değişmiştir. Standart mekanizmalarda imalat taksimat daireleri ile yuvarlanma daireleri aynıdır. Daraltılmış
veya genişletilmiş mekanizmalarda ise eş çalışma yuvarlanma daireleri imalat taksimat dairelerinden farklıdır.
İki evolventin farklı kısımları birbirleri ile temasa gelecektir.
Şekil 1.14 Eksenler Arası Mesafedeki Değişimin Etkisi
Çevrim oranı yuvarlanma daireleri yarıçapları cinsinden de ifade edilebilir.

1 r2 rb 2 reş 2
i   
2 r1 rb1 reş1 (1-9)
Eş çalışma kavrama açısı geometrik benzerlikten (1-10) denklemi ile hesaplanabilir.
a  cos   av  cos  v (1-10)
av  reş1  reş 2 (1-11)

Temel dairesi yarıçapı ile imalat taksimat dairesi ve eş çalışma taksimat (yuvarlanma) dairesi yarıçapları
arasındaki bağıntı (1-12) denkleminde verilmiştir.
rb1  r1 cos   reş1 cos  v (1-12)
1.4.3 Evolvent Fonksiyonu ve Diş Kalınlığının Hesaplanması
Şekil 1.15’de Rb yarıçaplı dairenin bir evolventi üzerinde R A ve R B yarıçaplı,  A ve  B profil (veya basınç)
açılı A ve B noktaları gösterilmektedir. Temel dairesi sabit olduğundan aşağıdaki ifadeler yazılabilir. Böylece
evolvent üzerinde bilinen bir yarıçapa karşılık gelen profil açısı hesaplanabilir. Eğer bu çap taksimat yarıçapı
ise profil açısı kavrama açısına eşit olur.
Şekil 1.15 Evolvent Geometrik Özellikler
Rb  R A cos  A  RB cos  B (1-13a)

RA
cos  B  cos  A
RB (1-13b)
Bu sol evolventin simetrisi çizilirse evolvent profil üzerindeki bir noktada diş kalınlığını hesaplanabilir. Şekil
1.16’den aşağıdaki ifadeler yazılabilir.
Şekil 1.16 Evolvent Diş Kalınlığının Tayini
RB tan  B  RB ( B   B ) (1-14a)
 B  tan  B   B  ev  B (1-14b)
 A  tan  A   A  ev  A (1-14c)

tan  j   j ifadesi  j açısının evolvent fonksiyonudur ve ev  j veya inv  j ifadesiyle gösterilir.
1
sB
s (1-15a)
DOE  DOB  2  ev  B  B
RB 2RB
1
sA
s (1-15b)
DOE  DOA  2  ev  A  A
RA 2RA
 s 
s B  2 R B  A  ev A  ev B  (1-15c)
 A
2 R 
Böylelikle bir yarıçapta diş kalınlığı biliniyorsa herhangi bir yarıçaptaki diş kalınlığı hesaplanabilir. Mesela
sivri tepenin meydana geldiği yarıçap tayin edilebilir. Çeşitli açılar için evolvent değerleri hesaplanarak
tablolarda verilmektedir. Bu tabloları kullanarak hesaplanan evolvent açısına karşılık gelen açı da bulunabilir.
Literatürde sayısal yöntemlerle tayin edilmiş ters evolvent ifadeleri de mevcuttur.
Herhangi bir yarıçaptaki diş kalınlığının tayininde taksimat yarıçapı ve taksimat dairesindeki diş kalınlığından
hareket edilir. Taksimat dairesindeki diş kalınlığı diş taksimatının yarısıdır ve s    m / 2 dir. Kavrama açısının
standart değeri   20 dir. Temel dairesindeki profil açısı evolventin tanımı gereği sıfırdır. Temel dairesindeki
diş kalınlığı aşağıdaki ifade ile hesaplanır.
 s 
s b  2rb   ev  , ro  mz / 2 , rb  ro cos  , s  m / 2 (1-15d)
 2ro 
Keyfi profilli dişlilerin eş çalışması için kavrama eğrileri üst üste çakışmalı ve yuvarlanma noktasına göre
merkezi simetrik olmalıdır. Evolvent dişlilerde ise dişliler aynı modüle sahip olmalıdır. Yuvarlanma daireleri
değişebileceğinden taksimat olarak temel taksimatı göz önüne alınır. Temel taksimatı aynı olan evolvent
dişliler eş çalışırlar.
2    ro cos  2    m  z cos 
Temel taksimatı : pb      m cos   p cos 
z 2 z (1-16)
1.4.4 Referans Profili
Evolvent profilli dişlinin diş sayısı sonsuza götürülürse evolvent çubuk dişli (kremayer) elde edilir. Kremayer
dişlerin kenarları merkezler doğrusuna   20 basınç açısıyla eğimli birer doğrudur. Dişli çarklarda bütün
daireler ve taksimat dairesi kremayerde doğru haline gelmiştir. Böylelikle kremayerde diş kalınlığı ve diş
boşluğu taksimat doğrusu üzerinde belirlenir. Kremayer dişli evolvent profilli dişliler için referans profilidir
(Şekil 1.17).
Şekil 1.17 Referans Profili
Aynı referans kremayeri ile çalışan dişliler eş çalışabilirler. Standart diş yükseklikleri, çalışma yükseklikleri,
tam derinlik, baş boşluğu, taksimat hattındaki diş kalınlığı ve boşluğu referans kremayeri ile belirlenmiştir.

Bütün bu değerler standart modül cinsinden ifade edilir. Referans profilin karşı profilinin maddelenmiş hali
ise kesici takım profilini vermektedir.
Böylelikle evolvent dişlileri imal eden takımlar kolaylıkla elde edilir. Kremayer dişli takımın baş yüksekliği
imal edilecek dişlideki standart diş dibi derinliği sağlayacak şekilde arttırılmıştır. Şekil 1.18’de gösterildiği
üzere taralı ucun ilavesi ile kremayer takım geometrisi elde edilir.
Şekil 1.18 Kremayer Dişli ile Kremayer Şeklinde Takım Arasındaki Fark
1.5.Mekanizmalar
En çok kullanılan dönme hareketinin yönünün değiştirildiği pinyon-çark mekanizması haricinde mekanizmalar
aşağıdaki şekillerde de tertip edilebilir. Şekil 1.19’da eş çalışan kremayer-pinyon mekanizması gösterilmiştir.
Bu mekanizma ile dönme hareketi öteleme hareketine çevrilmektedir.
Şekil 1.20’de iç dişli çark mekanizması gösterilmiştir. İç dişli çarkta dişler içi boş silindirin iç yüzeyine
açılmıştır. Diş başı dairesi taksimat dairesinin altında, diş dibi dairesi ise taksimat dairesinin üstündedir.
Pinyon ve çark aynı yönde hareket ederler. İç bükey diş profil yüzey ile dış bükey diş profil yüzeyin eş
çalışmasından dolayı iyi bir yağlama, düşük yüzey basıncı ve iyi bir verim elde edilir. Dişlerin birbiriyle
kavramaya girmesi ve kavramadan ayrılması esnasında kayma hızları dış dişlilere göre daha düşüktür.
Şekil 1.19 Kremayer Mekanizması
Şekil 1.19 İç Dişli Çark Mekanizması

1.6.Evolvent Dişli Çark Ana Boyutları
Düz dişli çark ifade edilen temel kavramlar diğer dişli çarklar içinde geçerlidir ve denklemler az bir değişiklikle
diğer dişlilere uygulanabilir.
Şekil 1.21 Dişli Çark Boyutları
Taksimat dairesi, üzerinde dişlerin taksimatı yapılan ve dişli çarkın büyüklüğünü belirleyen dairedir. Eş çalışan
dişlerin taksimat (yuvarlanma) birbirine teğettir. Taksimat dairesi üzerinde ölçülen ve bir diş kalınlığı ile bir
diş boşluğundan oluşan uzunluğa taksimat denir. Modül, taksimat dairesi çapının diş sayısına oranıdır.
Geometrik ölçüler modül cinsinden verilmektedir ve modül değerleri standartlaştırılmıştır. Baş yüksekliği,
taksimat dairesi ile diş başı dairesi arasındaki radyal mesafedir. Diş dibi (taban) derinliği, diş dibi dairesi ile
taksimat dairesi arasındaki radyal mesafedir. Diş yüksekliği (toplam derinlik), baş yüksekliği ile taban
derinliğinin toplamıdır. Baş boşluğu, bir dişlinin taban derinliği ile karşı dişlinin baş yüksekliği arasındaki
farktır. Diş sayısı z ve modül m verildiğinde aşağıdaki ifadeler yazılabilir.
Taksimat dairesi çevresi   d0  z  p

Taksimat dairesi çapı d0  z  p /   m  z
Taksimat p   m
Diş başı yüksekliği ha  1 m
Diş dibi derinliği h f  1,25  m
Diş yüksekliği h  ha  h f  2,25  m
Baş boşluğu c  0,25  m
Diş kalınlığı s0  p / 2    m / 2
Diş boşluğu e0  p / 2    m / 2
Taksimat p  e0  s0 ,
tolerans mertebesinde e0  s0
Diş genişliği b   m ,
 genişlik faktörüdür
Baş dairesi çapı da  d0  2  ha
Taban dairesi çapı d f  d0  2  h f
1.7.Kavrama Oranı
Şekil 1.22’de eş çalışan dişlilerin kavrama bölgesi gösterilmiştir. Pinyon ve çarkın diş başı dairelerinin
kavrama doğrusunun kestiği noktalarda dişli çiftinin teması başlar ve biter. AE doğrusuna kavrama kıtası adı
verilir. AC bölgesi yaklaşma bölgesi, CE bölgesi ise uzaklaşma bölgesidir. Dişli çifti E noktasında devreden

çıkmadan önce takip eden çift devreye girmiş olmalıdır. Geometriden AC ve AE bölgeleri diş başı, temel ve
taksimat yarıçapları ile kavrama açısı cinsinden ifade edilebilir.
Şekil 1.22 Kavrama Kıtası
Sonuç olarak kavrama kıtası,

AE  ra21  rb21  ra22  rb22  (r1  r2 ) sin  (1-17a)
Kavrama oranı ise kavrama kıtasının temel taksimatına bölünmesiyle bulunur.
AE ra21  rb21  ra22  rb22  (r1  r2 ) sin 

  (1-17b)
pe   m  cos 
Dönme yönü değiştiğinde veya karşı dişli döndürdüğünde kavrama doğrusu simetrik olarak değişmektedir.
Şekil 1.23’de alttaki dişli döndüren dişlidir ve saat yönünde dönmektedir.  konumda pinyon çarkı diş
başından kavramaya başlar. E noktasından başlayan bu çiftin teması  konumda P noktasındadır. P noktası
yuvarlanma (eş çalışma taksimat) dairelerinin değme noktasıdır.  konumda dişli çifti çiftinin temasının sonu
F noktasında görülmektedir.
Şekil 1.23 Kavrama Kıtası

Kavrama oranı daima 1’den büyük olmalıdır.   1,4 temasın %40’ında iki çift dişlinin devrede olduğunu
bildirir. Çeşitli modifikasyonlarla yüksek kavrama oranlı mekanizmalar elde edilebilir.
Şekil 1.24’de dişli ana kanununu sağlayan keyfi profilli dişli çiftinin kavrama eğrisi gösterilmektedir. A
noktasında pinyon çarkı diş başından kavramaya başlar. Şekilde kalın kesikli çizgi ile gösterilen AE eğrisi
kavrama eğrisidir. E noktasında dişli çiftinin teması sona erer. BD eğrisi boyunca devrede sadece bir dişli çifti
vardır. B noktası tek diş temasının başlangıcı ve D noktası tek diş temasının sonudur. Kavrama eğrisi üst üste
çakışan ve C noktasında göre merkezi simetrik olan dişliler takım dişli şartını sağlarlar.
Şekil 1.24 Kavrama Eğrisi
1.8.Girişim ve Alttan Kesme
Eşlenik etkide temas eden profillerin tamamının evolvent olması gereklidir. Şekil 1.22’de görüldüğü üzere A
ve E noktaları temel dairelerinin müşterek teğeti T1T2 doğrusunun içerisinde olmalıdır. Sınır durumda A
noktası T1 ve E noktası T2 noktaları ile çakışır. Bu noktalardan herhangi biri T1T2 doğrusunun dışına çıkarsa
girişim olayı meydana gelir. Şekil 1.25’de girişim sınır noktaları gösterilmiştir.
Şekil 1.25 Girişim Sınırı
Dişler birbirinin içine girer. Çalışma esnasında büyük dişli, küçük dişlinin evolvent olmayan kısmı ile temas
eder. Girişim mekanizmada aşınma, titreşim ve kilitlenmeye sebep olduğundan istenmeyen bir olaydır. Dişli
çark mekanizmasında girişim sınır durumu, geometriden büyüklükler yerlerine yazılarak diş sayılarına bağlı
ifade edilebilir.

2
 z1 
  sin   1
2
z2   2 (1-18)
z
1  1 sin 2 
2
Böylelikle döndüren dişlinin diş sayısına z1 bağlı olarak dönen dişlinin alabileceği maksimum diş sayısı z 2
hesaplanabilir. Kremayerin diş sayısı sonsuz olduğu kabul edilerek girişim meydana gelmeden çalışması için
minimum pinyon diş sayısı z1  17 dir. Bu değer kavrama açısı   20 için hesaplanmıştır.
z 2 2
1  1 sin 2   0 ve z min    17
2 sin  sin 2 20
2
Diş profilin diş dibi ile temel dairesi arasında olan kısmı evolvent değildir ve imalatta kesici takımın ucu
tarafından tayin edilir. Sınır diş sayısı durumunda diş geometrisi Şekil 1.26’da gösterilmiştir.
Profil kaydırması yapılmamış dişlilerin imalatında takım taksimat doğrusu taslağın taksimat dairesine teğettir.
Kremayer takımın uç yuvarlatma başlangıcı D noktasından taksimat doğrusuna paralel bir DA doğrusu temel
dairesini Şekil 1.26’da görüldüğü gibi T1 noktasında kesiyorsa, bu takdirde sınır diş sayısı söz konusudur. Diş
profilinin temel dairesinin altında kalan kısmı evolvent olamaz. Yuvarlanma prosesinde takımın yuvarlatılmış
ucu otomatik olarak taslağın diş kökünü şekillendirir. Sınır diş sayısının altında diş sayılarında ise evolventin
de ufak bir parçası kesilip atılır. Diş alttan kesilmiş olur. Bu durumda DA doğrusu T1 noktasının altında bir
yerden temel dairesini keser.
Şekil 1.26 Sınır Diş Sayısı : Kompüter Grafik Uygulama (C.Fetvacı)
Eğer imalatta ucu yuvarlatılmış takım yerine h f  1,25  m aynı baş yüksekliğine sahip sivri uçlu takım
kullanılırsa, D noktası takımın sivri ucunda olacağından alttan kesme tehlikesi artar, sınır diş sayısı yükselir.
1.9. Alttan Kesmenin Önlenmesi – Profil Kaydırma
Yuvarlanma metodu ile imalatta küçük diş sayılarında takım imal edilen dişin tabanından daha fazla malzeme
kaldırmaktadır. Alttan kesme olayı meydana gelmektedir. Alttan kesilmiş dişlilerde diş dibi mukavemeti
düşmektedir. Sınır diş sayısı altındaki diş sayılarında alttan kesilmeyi önlemek için çeşitli metotlar olmakla
birlikte en çok profil kaydırma metodu kullanılmaktadır. Şekil 1.27’de gösterildiği üzere profil kaydırma
takımın standart olmayan yerleştirmeyle kullanılmasıdır. Kaydırma miktarının modüle oranı profil kaydırma
oranı olarak adlandırılır.
Burada yapılan işlem standart dişlilerde taslağın taksimat dairesi ile aynı olan takımın taksimat doğrusunun
yukarı (pozitif) veya aşağı (negatif) doğru ötelenmesidir. Takım taslaktan uzaklaştırılır veya yaklaştırılır.

Şekil 1.27 Takım Yerleştirme Durumları
Pozitif kaydırmada imal edilen dişli alttan kesmeden kurtulur, diş dibi kesiti artar fakat diş başı sivrileşir. Bu
bakımdan profil kaydırmanın üst sınırını sivri tepe tayin eder. Negatif kaydırmada ise diş başındaki diş kalınlığı
artar fakat diş dibi kesiti zayıflar. Profil kaydırmanın alt sınırını alttan kesme tayin eder. Profil kaydırmanın
diş geometrisine olan etkileri Şekil 1.28’de gösterilmiştir.
Şekil 1.28 Profil Kaydırmanın Diş Geometrisine Etkileri (C.Fetvacı)
Uygulamada redüktörlerde (dişli kutuları) eksenler arası mesafeler 100 mm, 125 mm, 160 mm… gibi belirli
değerlerde olduğu için çoğunlukla genişletilmiş veya daraltılmış mekanizmalar kullanılır. Daraltılmış
mekanizma prensibi Şekil 1.14’de gösterilmişti.
1.10. Profil Kaydırılmış Dişlilerde Geometrik Özellikler
Profil kaydırma oranı x

+ profil kaydırma x0
- profil kaydırma x0
Profil kaydırma miktarı X  xm
Taksimat dairesi çapı d0  m  z
Taksimat p   m
Diş başı yüksekliği ha  1 m  x  m  m(1  x)
Diş dibi derinliği h f  1,25  m  x  m  m(1,25  x)
Diş yüksekliği h  ha  h f  2,25  m
 m
Diş kalınlığı s0   2  x  m  tan  (imalat taksimat dairesinde)
2
Baş dairesi çapı d a  d0  2  ha

Şekil 1.29’da alttan kesmesi profil kaydırma metoduyla sınırda önlemiş bir düz dişli çark dişi gösterilmektedir.
Standart takım yerleştirmesinde imalat taksimat dairesinde birbirine eşit olan diş kalınlığı ve diş boşluğu,
kaydırma neticesinde değişmektedir. İmalat taksimat dairesine diş kalınlığının değişme miktarı profil kaydırma
oranına bağlı olarak   2  x  m  tan  ifadesiyle hesaplanır. İmalat taksimat dairesi üzerindeki diş kalınlığı +
profil kaydırmada artar, - profil kaydırmada ise azalır. Diş başı ve diş dibi yarıçapları + profil kaydırmada
artar, - profil kaydırmada ise azalır. Bu nedenle taslağın diş başı profil kaydırma durumuna göre torna edilir.
İmalat taksimat dairesindeki diş kalınlığı bilindiğine göre evolvent üzerinde herhangi bir yarıçapta diş kalınlığı
evolvent geometrisinden hesaplanır. Profil kaydırmanın üst sınırı teorik olarak sivri tepe olmakla birlikte ısıl
işlem durumuna bağlı olarak diş başındaki diş kalınlığının belli bir değerin altında olmasına izin verilmez.
Profil kaydırma küçük diş sayılarında alttan kesmeyi önleme, eğilme mukavemetini arttırma, kayma ve
kavrama oranlarını iyileştirme ve mekanizmayı istenen eksenler arası mesafeye yerleştirme gayesiyle yapılır.
Pinyon ve çarka uygulama miktarlarına göre mekanizmalar gruplandırılır. V-0 mekanizmasında imalat
taksimat daireleri ile yuvarlanma daireleri aynıdır. Eksenler arası mesafe değişmez. Pinyonda alttan kesmeyi
önlemek ve eğilme mukavemetini arttırmak amacıyla yapılır. Pinyona uygulanan miktar kadar çarka (–) profil
kaydırma uygulanır. Modüller standart değerde olduğu için her zaman verilen diş sayılarında mekanizma
istenilen eksenler arası mesafeye yerleşmeyebilir. Bu nedenle mekanizma genişletilir veya daraltılır. Bu tip
mekanizmalar V-mekanizmaları olarak adlandırılır. İmalat taksimat daireleri ile yuvarlanma daireleri aynı
olmaz. Genişletilmiş mekanizmalarda eş çalışma kavrama açısı standart kavrama açısından büyüktür.
Şekil 1.29 Taksimat Hattında Diş Kalınlığının Değişmesi
Standart Mekanizma x1  0 , x 2  0
Pinyon taksimat yarıçapı r1  m  z1 / 2
Çark taksimat yarıçapı r2  m  z 2 / 2
m
a ( z1  z 2 )
Eksenler arası mesafe 2
V-0 Mekanizması x1  x 2  0 , a v  a ,  v  
Pinyon yuvarlanma yarıçapı reş1  r1
Çark yuvarlanma yarıçapı reş 2  r2
V Mekanizması x1  x 2  0 , a v  a ,  v  

m
Standart e.a.m. a ( z1  z 2 )
2
Eş çalışma e.a.m. a v  reş1  reş 2
a
Eş çalışma kavrama açısı cos  v  cos 
av
cos 
cos  v
cos 
cos  v
ev v  ev
Profil kaydırma toplamı x1  x 2  ( z1  z 2 )
2 tan 
1    
rx de diş kalınlığı sx  2  rx    2  x  tan    (ev x  ev )
z  2  
Şekil 1.30 Alttan Kesmeyi Önlemek İçin Minimum Profil Kaydırma Miktarının Tayini (C.F.)
Alttan kesmeyi sınırda önleyecek şekilde profil kaydırılmış dişli çark Şekil 1.30’da gösterilmiştir. Şekilden
CT1  r1 sin  , CD  CT1 sin  ve CD  ha  x min  m  m(1  x min ) ifadeleri yazılabilir. Buradan
0,5  m  z1 sin 2   m(1  x min ) elde edilir. Neticede profil kaydırma oranı (1-19a) numaralı denklemde
verilmiştir.
z1 z1
x min  1   1 (1-19a)
2 / sin 2 z min
Standart kavrama açısı   20 için sınır z min  17 dir. Yerine yazılarak küçük diş sayılarında alttan kesmeyi
önlemek için uygulanması gereken profil kaydırma miktarı hesaplanır.
z1 17  z1
x min  1   (1-19b)
z min 17
Uygulamada bir miktar alt kesilmeye müsaade edilerek pratik sınır diş sayısı z min  14 olarak alınır.
1.11. Düz Dişli Çarklarda Diş Kuvveti
Temas esnasında dişliler birbirlerine FN diş kuvvetini uygularlar. Bu kuvveti temasta bulunan dişli çiftleri
paylaşır. Diş kuvveti müşterek normal (kavrama doğrusu) doğrultusundadır. Etki-tepki prensibi gereğince
kuvvetler pinyonda ve çarkta aynıdır. Şekil 1.31’de devrede sadece bir dişli çiftinin olduğu yuvarlanma
noktasında temasta diş kuvveti ve bileşenleri gösterilmiştir. Teğetsel ve radyal bileşenlerin hesabı aşağıda
verilmektedir. Giriş momenti M d1 ve d 01 pinyon taksimat dairesi çapı verildiğinde;
2  M d1 (1-20a)
Teğetsel bileşen : Ft1 
d 01

Radyal bileşen : Fr1  Ft1  tan  (1-20b)
F
Normal Kuvvet : FN  t1  Ft12  Fr21 (1-20c)
cos 
Şekil 1.31 Diş Kuvveti ve Bileşenleri
olarak hesaplanır. Normal kuvvet dişli çarkın milini eğmeye çalışan bileşke kuvvettir, böylelikle yataklardaki
radyal tepki kuvvetleri hesaplanır. Eğer teğetsel ve radyal bileşenlerden hareket edilirse her iki düzlemde hesap
yapılır ve neticede bileşke tepki kuvvetleri hesaplanır. Prensip olarak diş kuvveti döndüren dişliye hareketin
tersi yönde, dönen dişliye ise hareket yönünde etki etmektedir. Diş kuvvetinin yataktaki tepkilerinin hesabında
mil üzerinde kaç dişli varsa bu prensibe dikkat edilir.
1.12. Düz Dişli Çarklarda Mukavemet Hesapları
Dişli çarkların mukavemet hesapları dişlerde görülen hasarlara göre yapılmaktadır. Muhtelif hasar tipleri
olmakla birlikte en önemli 4 hasar tipi aşağıda listelenmiştir.
1) Diş dibinden yorulma ile kırılma

2) Diş yüzeyinde oluşan temas basıncı ile yorulma (pitting teşekkülü)
3) Diş yüzeyinde oluşan temas basıncı ile ezilme
4) Aşınma
Diş dibinden yorulma ile kırılma ve pitting en çok görülen ve en önemli hasar şekilleridir. Üzerinde en çok
çalışılmış ve pratik öneme haiz matematik modelleri tesis edilmiştir. Diğer hasar tipleri uygun çalışma koşulları
ile engellenebilir.
1.12.1 Eğilme Mukavemeti
Dişlilerde kavrama oranına bağlı olarak diş kuvveti çiftlerde paylaştırılır. Bununla birlikte hesaplama kolaylığı
açısından yükün sadece bir diş çifti tarafından taşındığı ve kuvvetin diş başına tam değerde etkidiği düşünülür.
Şekil 1.32’de görüldüğü üzere, normal kuvvet doğrultusunun simetri diş merkez doğrusunu kestiği noktanın
kritik kesite olan radyal mesafesi moment koludur. Bu kuvvet diş başındaki evolvent basınç açısı göz önüne
alınarak radyal ve teğetsel bileşenlerine ayrılır. Böylece kesitte teğetsel bileşenden kaynaklanan eğilme, radyal

bileşenden kaynaklanan basma ve teğetsel bileşenden kaynaklanan kayma gerilmeleri oluşur. Basma ve kayma
gerilmelerinin etkisi ihmal edilebilir.
Şekil 1.32 Eğilme Mukavemet Modeli
Optik gerilme analizi (fotoelastisite) sonuçları en yüksek eğilme gerilmelerinin diş dibinde ve iyi bir
yaklaşımla diş dibindeki 30 lik teğetlerin temas noktalarında meydana geldiğini gösterir. Hesapta kullanılacak
alan Şekil 1.32’de taralı dikdörtgen alandır. Eğilme gerilmesi için aşağıdaki ifade yazılır.
M F  cos  a  hFa
e  e  N (1-21)
We b  sFn
2
/6
Diş kuvveti taksimat dairesindeki bileşeni teğetsel kuvvet cinsinden ifade edilirse ve pay ve payda m 2 ile
genişletilirse,
Ft h Fa h
 cos  a  6 Fa  cos  a
cos  m 2  Ft  m
e 
2
s Fn b  m  s 2
b  Fn   cos 
6m 2  m 
ifadesi elde edilir. Diş geometrisine bağlı olan ifadenin ikinci kısmı tek bir sembolle ifade edilir.
h
6  Fa  cos  a
Y Fa  m
2 (1-22)
 Fn 
s
   cos 
 m 
YFa form faktörüdür. Boyutsuz olan bu faktör diş sayısı ve profil kaydırma faktörüne bağlıdır. Referans
profillere hazırlanmış diyagramlardan veya tablolardan okunur. Böylelikle diş dibindeki eğilme gerilmesi
teorik olarak aşağıdaki ifadeyle hesaplanır.
Ft
e   YFa
bm (1-23)
Tecrübeler göstermiştir ki diş dibindeki yorulma çatlağı çekme tarafında başlamaktadır. Diş kök geometrisinin
çentik etkisi gerilme yükseltici bir faktör olarak hesaplamaya katılır. Ayrıca diş dibinde mevcut basma ve
kayma gerilmeleri de bu faktörle hesaba etki eder. Gerilme yığılma faktörü YSa referans profillere hazırlanmış
diyagramlardan veya tablolardan okunur.
Kavrama esnasında belirli bir aralıkta diş kuvveti tam değerde etki eder. Y kavrama oranı faktörü ile bu
durum hesaplamada göz önüne alınır. Bu faktör kavrama oranına bağlı olarak Y  0,25  0,75 /  ifadesi ile

hesaplanır. Düz dişlilerde statik nominal yükle yüklenmiş bir dişli için diş dibindeki zorlanmayı temsil eden
gerilme aşağıdaki şekli alır.
Ft
 F0   YFa  YSa  Y (1-24)
bm
Aşırı yük faktörü K A , dinamik faktör K V , yük dağılımı faktörü K F ve yük paylaşımı faktörü K F zorlanma
hesabına dahil edilebilir. Böylelikle diş dibindeki gerçek gerilme aşağıdaki ifade ile hesaplanır.
 F   F 0  K A  KV  K F  K F (1-25)
Pinyon ve çark için ayrı ayrı hesaplanan bu değer ilgili dişli malzemesinin  F em eğilme emniyet değerinden
küçük olmalıdır. Emniyet değeri çentiksiz sürekli mukavemet değerini azaltan çeşitli faktörler gözönüne
alınarak hesaplanır.
İfadede gerekli düzenlemeler yapılarak boyutlandırma için modül hesabı ise aşağıdaki ifade ile yapılır.
Boyutlandırma hesabı sadece pinyon için yapılır. Çark için gerilmeler kontrol edilir. Isıl işlem, yüzey kalitesi,
talaşlı veya dökümle işleme, yataklama ve işletme hızı durumuna göre  genişlik/modül oranı seçilir.
2  M d1 b
m3  YFa  YSa  Y  K A  KV  K F  K F ,   (1-26)
z1    F em m
Genişlik faktörü  d  b / d1 olarak alınırsa (genişlik/taksimat dairesi çapı),
2  M d1 b
m3 2  YFa  YSa  Y  K A  KV  K F  K F , d  (1-27)
z1  d   F em d1
1.12.2 Yüzey Mukavemeti
Dişli çarkların yük taşıma kabiliyetini tayin eden diğer bir husus eş çalışan profillerdeki yüzey basıncıdır.
Yüzey basıncı Hertz teorisine göre hesaplanır. Matematik model temas eden iki silindire göre tesis edilir. Şekil
1.33a’da birbirine temas eden iki silindir gösterilmektedir.
Şekil 1.33 Temas Eden Silindirlerde Hertz Basıncı
İki silindir arasındaki yüzey basıncı aşağıdaki ifade ile hesaplanabilir. Bu ifadede p max yüzey basıncını, F
silindirleri birbirine bastıran kuvveti ve l silindirlerin uzunluğunu gösterir.
2 F
p max 
  a l
Temas yarı-band genişliği ise, E1 , E2 ,  1 ve  2 silindirlerin elastik sabitleri, R1 ve R 2 silindirlerin yarıçapları
olmak üzere aşağıdaki ifade ile hesaplanır.

1/ 2
 4 F [(1  12 ) / E1 ]  [(1  22 ) / E 2 ] 
a  
 l (1 / R1 )  (1 / R2 ) 
Bu ifadeleri dişli çark tekniğine uygulamak için bir takım düzenlemeler yapılır. Öncelikle eşdeğer silindirlerin
yarıçaplarını tayini gerekmektedir. Silindirlerin yarıçapları olarak dişli çiftinin temas noktalarındaki eğrilik
yarıçapları alınır. Diş profilinin eğrilik yarıçapı Şekil 1.34’de görüldüğü üzere kavrama çevrimi boyunca
değişmektedir. Herhangi bir temas noktasında ifadeler tesis edilebilmekle birlikte hesap kolaylığı açısından
yuvarlanma noktasındaki temas durumu göz önüne alınır (Şekil 1.34c). Bu noktada diş kuvveti her hal için
tam değerde etkimektedir. Ayrıca kayma hızı yön değiştirdiğinden yağ filmi kopmakta ve metal–metal teması
olmaktadır. Bu nedenle yüzeyde pitting teşekkülü yuvarlanma bandındadır.
Şekil 1.34 Eşdeğer Silindirlerin Kavrama Çevriminde Değişimi
Temas noktalarındaki eğrilik yarıçapları taksimat çapları ve kavrama açısı cinsinden R1  0,5  d1  sin  ve
R2  0,5  d 2  sin  olarak hesaplanır. Normal doğrultuda etki eden diş kuvveti ise teğetsel kuvvet cinsinden
Fn  Ft / cos  dir. Silindir uzunluğu yerine dişli çark genişliği alınır. Böylelikle yüzeydeki basma gerilmesi
denklemi yuvarlanma noktasındaki temas için aşağıdaki ifadeye dönüşür. Eşdeğer elastisite modülü
E  2  E1 E 2 /(E1  E2 ) dir.
E 2 Ft i  1
pH 0     (1-28)
2  (1  )  
2 sin   cos  b  d1 i
Poisson sayısı  1   2  0,3 olarak alınır. İfade yeniden düzenlenirse,

2 Ft i  1
p H 0  0,175  E   
sin   cos  b  d1 i
Burada ilk çarpan elastisite faktörüdür. Çeşitli malzeme çiftleri için tablodan okunur veya hesaplanır. İkinci
çarpan yuvarlanma noktası faktörüdür. Tablodan okunur veya hesaplanır.
Ft i 1
pH 0  Z E  Z H   (1-29)
d 01  b i
Düz çarklarda faktörler,
2
V- mekanizmalarında ZH 
sin  v  cos  v
2
0- ve V-0 mekanizmalarında ZH 
sin   cos 
Devrede olan dişli çifti sayısına göre hesaba Z  kavrama faktörüde girer. Düz dişli için bu faktör;

4  
Z 
3
Böylece yüzey gerilmesi hesabı için aşağıdaki ifade yazılabilir.
Ft i  1
pH 0  Z E  Z H  Z   (1-30)
d1  b i
Aşırı yük faktörü K A , dinamik faktör KV , yük dağılımı faktörü K H ve yük paylaşımı faktörü K H yüzey
zorlanması hesabına dahil edilebilir. Böylelikle temas yüzeyindeki gerçek gerilme aşağıdaki ifade ile
hesaplanır. Bu değer dişli çark malzemesinin yüzey emniyet gerilmesi p H em değerinden küçük olmalıdır.
p H  p H 0  K A  KV  K H  K H (1-31)
Boyutlandırma için modül tayini ifadenin düzenlenmesi ile aşağıdaki şekilde yapılır. Boyutlandırma hesabı
sadece pinyon için yapılır. Çark için gerilmeler kontrol edilir. Isıl işlem, yüzey kalitesi, talaşlı veya dökümle
işleme, yataklama ve işletme hızı durumuna göre  genişlik/modül oranı seçilir.
2  M d1 i 1
m3   K A  KV  K H  K H  Z H
2
 Z E2  Z 2 (1-32)
z12   pH
2
em
i
Genişlik faktörü  d  b / d1 olarak alınırsa (genişlik/taksimat dairesi çapı)

2  M d1 i 1
m3 3   K A  KV  K H  K H  Z H
2
 Z E2  Z2 (1-33)
z1  d  pH em i
2
Isıl işlemler tasarıma etki eden en önemli faktörlerden biridir. Örnek olarak, 42CrMo4 malzemesinin ıslah
çeliği olması durumunda eğilme emniyet gerilmesi  F em  200 MPa , yüzey emniyet gerilmesi
pH em  630 MPa iken indüksiyonla sertleştirilmiş durumda  F em  210 MPa ve pH em  1500 MPa değerlerini
almaktadır.
Sertleştirilmiş dişlilerde ilk hasar diş dibinden yorulma kırılması şeklinde gerçekleşeceğinden boyutlandırma
eğilme mukavemetine göre yapılır. Islah edilmiş dişlilerde ise ilk hasar pitting teşekkülü şeklinde
gerçekleşeceğinden boyutlandırma yüzey mukavemetine göre yapılır.
1.13. İç Dişli Çarklar
İç dişliler ileri-geri dönüşlü dişli kutularında veya dişli kutusunun çok az yer kaplaması gerektiği, örneğin
planet dişlileri gibi yerlerde kullanılır. Pinyon ve çarkın dönüş yönleri aynıdır. Çarkın dişlerinin iç bükey
olması nedeniyle iyi bir yağlama durumu, düşük yüzey basıncı ve iyi bir verim elde edilir. Aynı anda temasta
bulunan dişli çifti sayısı dıştan temaslı mekanizmalardan daha yüksek olduğundan yüksek bir kavrama oranı
ve sessiz çalışma söz konusudur. Şekil 1.35’de basit iç dişli çark mekanizması ve basit planet mekanizması
gösterilmiştir. Planet dişli örneğinde mekanizma 1) güneş dişli, 2) iç dişli (yıldız), 3) gezegen dişliler ve 4)
planet tutucudan oluşmaktadır.
Şekil 1.35 İç Dişli Çark Mekanizması ve Planet Mekanizması

İç dişli çarkın imalatı pinyon şeklinde takımla (Fellow bıçağı) yapılmaktadır. Pinyon bıçak görünüş itibari ile
düz dişliye benzemekle birlikte baş yüksekliği artırılmış ve kenarlarına talaş kaldırıcı özellikler verilmiştir.
Şekil 1.36’da Fellow takımla iç düz dişli çark imalatı gösterilmiştir.
Şekil 1.36 Pinyon-tipi Takımla İç Dişli Çark İmalatı
Takım ile imal edilen çarkın diş sayıları seçilirken alt kesilme ve montaj şartları göz önünde bulundurulur. İç
dişli çarkta temel dairesi diş üstü dairesi çapı üzerinde olduğu durumda girişim vardır. Girişim tehlikesi
durumunda iç dişlinin baş yüksekliği kısaltılır veya yaygın olarak mekanizma profil kaydırmalı imal edilir. İç
dişli çark mekanizmasının kinematik şeması Şekil 1.37a’da gösterilmiştir. Devreye girme noktası A eğer T1T2
hattında ise girişim olayı meydana gelir. Şekil 1.37b’de girişim durumu gösterilmiştir. Şekil 1.35c’de ise V-0
mekanizması oluşturularak girişim önlenmiştir.
Şekil 1.37 Kavrama Kinematik Şeması ve Örnekler

Şekil 1.38’de bir iç dişli çark mekanizmasının yataklanması şematik olarak gösterilmiştir. Pinyon ve çark
konsol olarak yataklanmaktadır.
Şekil 1.38 İç Dişli Çarkların Yataklanması
Şekil 1.39’da standart yerleştirmeli ve profil kaydırmalı iç dişli çarkların diş açma prosesinin bilgisayar
simülasyonu gösterilmiştir. Birinci durumda aktif profilin başlangıcı temel dairesine çok yaklaşmıştır. İkinci
durumda uygulanan profil kaydırma ile diş başı yarıçapı büyütülmüştür.
Şekil 1.39 İç Dişli Çark İmalat Simülasyonu (Cüneyt Fetvacı)
Profil kaydırmanın diş geometrisine olan etkileri Şekil 1.40’da gösterilmiştir. Negatif profil kaydırmada imalat
taksimat dairesindeki diş kalınlığı artmaktadır. Diş başı dairesi ile temel dairesinin çakışması sınır durumdur.

Şekil 1.40 Profil Kaydırmanın Etkisi
Standart Mekanizma x1  0 , x 2  0
Pinyon taksimat yarıçapı r1  m  z1 / 2
Çark taksimat yarıçapı r2  m  z 2 / 2
m
a ( z2  z1)
Eksenler arası mesafe 2
Çark diş başı yarıçapı ra 2  r2  m
Çark diş dibi yarıçapı r f 2  r2  1,25  m
V-0 Mekanizması x 2  x1  0 , a v  a ,  v  
Çark diş başı yarıçapı ra2  r2  m(1  x2 )
Çark diş dibi yarıçapı r f 2  r2  m(1,25  x2 )
V Mekanizması x2  x1  0 , a v  a ,  v  
m
a ( z2  z1 )
Standart e.a.m. 2
Eş çalışma e.a.m. av  reş 2  reş1
a
Eş çalışma kavrama açısı cos  v  cos 
av
cos 
cos  v
cos 
cos  v
ev v  ev
Toplam profil kaydırma x2  x1  ( z2  z1 )
2 tan 
1.14. İmalat Metodları
Evolvent dişlilerin referans profilinin kremayer dişli olması kesici takımların dizaynında büyük kolaylık
sağlamaktadır. Eş çalışan dişlilerin birine talaş kaldırıcı özellikler verilerek kesici takım elde edilebilir.
Böylelikle karşı dişli yuvarlanma prosesine uygun şekillendirilir. Şekil 1.41 ve Şekil 1.42’de gösterilen bu
takımlar seri imalatta kullanılır ve imal edilen dişlilerin kaliteleri diğer metodlardan yüksektir.

Şekil 1.41 Yuvarlanma Metodu ile Dişli İmalatı
Şekil 1.42 Tutturma Tertibatları Kısmi Görünüşleri
En basit takım kremayer şeklindeki takımdır. Azdırma frezesinde ise kremayer profili helisel şekilde silindire
sarılmış araya kanallar açılarak takım profili elde edilmiştir. Azdırmanın eksenel kesiti kremayer takıma
özdeştir. Azdırma dönme hareketi yaptığından daha prodüktif bir takımdır. Dişli çarkın baş yüksekliği arttırılıp
profile kesici özellikler verildiğinde ise pinyon takım elde edilir. Pinyon takım hem dış hem de iç dişlileri
şekillendirir. Yuvarlanma metodu ile imalatta takımlar ve imal edilecek dişli senkron hızlarda hareket ederler.
Şekilde görülen takımların tezgahları birbirlerinden farklıdır. Verilen bir modül için bu takımlar hemen tüm
diş sayılarında dişlileri imal ederler. Aynı referans profile göre dizayn edilmiş takımların imal ettiği dişliler eş
çalışırlar.
Az sayıda imalatta ve küçük atölyelerde kullanılan bir diğer metot kopyalama metodudur. Burada kesici
takımın profili şekillendirilecek diş boşluğuna göre dizayn edilmiştir. Diş geometrisi de diş sayısına bağlı
olduğundan verilen modül için her bir diş sayısında ayrı takım gerektirmektedir. Pratikte takımlar belli diş
sayıları aralığında gruplandırılarak takım sayısı azaltılmıştır (Tablo 1 ve Tablo 2). Grupta sadece bir diş
sayısında yeterli hassasiyetle imalat yapılır, diğer diş sayılarında yaklaşık geometri söz konusudur. Kopyalama
metodu ile imalatta kullanılan takımlar Şekil 1.43’de gösterilmiştir.
Şekil 1.43 Frezeleme ile Diş Boşluğunun Oluşturulması

Tablo 1 Modül Freze Takımı (Metrik Modül ) 8 lik
Freze No 1 2 3 4 5 6 7 8
Diş Sayısı 12...13 14...16 17...20 21...25 26...34 35...54 55...134 135...∞
Tablo 2 Modül Freze Takımı (Metrik Modül ) 15 lik
FN 1 1½ 2 2½ 3 3½ 4 4½ 5 5½ 6 6½ 7 7½ 8
DS 12 13 14 15 17 19 21 23 26 30 35 42 55 80 135
16 18 20 22 25 29 34 41 54 79 134 ∞
Kaynaklar
 Ahmet Çetin Can, Makine Elemanları Tasarımı, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2004.
 Ashok G. Ambekar, Mechanism and Machine Theory, Prentice-Hall of India Pvt.Ltd, 2007
 Aybars Çakır, Dişli Çark Kinematiği, İTÜ Makine Fakültesi, 1989
 Berthold Schlecht, Maschinenelemente 2: Getriebe, Verzahnungen und Lagerungen. Vol. 2. Pearson
Deutschland GmbH, 2009.
 Bouzakis, K.-D., Lili, E., Michailidis, N. &Friderik, O. 2008. Manufacturing of Cylindrical Gears by
Generating Cutting Processes: A Critical Synthesis of Analysis Methods. CIRPAnnals –Manufacturing
Technology, Vol. 57, No.2, 2008, pp. 676-696.
 Damir T. Jelaska, Gears and Gear Drives. John Wiley & Sons, 2012.
 Dieter Muhs, Herbert Wittel, Dieter Jannasch, Joachim Vossiek, Roloff/Matek Maschinenelemente,
17. Auflage, Vieweg Verlag, Wiesbaden, Germany 2005
 Fatih C. Babalık, Kadir Çavdar, Makine Elemanları ve Konstrüksiyon Örnekleri, 6. Baskı, Dora,
Bursa, 2013
 Faydor L. Litvin, Alfonso Fuentes, Gear Geometry and Applied Theory Cambridge/GB, Cambridge
University Press, 2004
 Gaston. Nicolet, Conception et calcul des éléments de machines. Ecole d'ingénieurs de Fribourg,
Section de mécanique, 2006.
 Georges Henriot, Manuel Pratique Des Engrenages, Dunod, 1965, Paris
 Hamilton H. Mabie, Charles F. Reinholtz Mechanisms and Dynamics of Machinery 4th, John Wiley
Sons,1986 Singapore
 Heinz Linke, Zahnräder und Zahnradgetriebe, Konstruktionselemente des Maschinenbaus, Eds.
Waldemar Steinhilper, and Bernd Sauer. Vol. 2. Springer DE, 2006.
 Heinz Linke, Jörg Börner, Ralf Heß , Cylindrical Gears : Calculation – Materials – Manufacturing,
Hanser Verlag, 2016
 H.E. Merrit., Gears, Third Edition., Issac Pitman and Sons, London, U.K., 1954.
 Horst Haberhauer, Ferdinand Bodenstein, Maschinenelemente,Gestaltung, Berechnung,
Anwendung14., bearbeiteteAuflage, Springer Berlin 2007
 Ivan Okorn, Geometrija valjastih zobnikov : Predloga za vaje pri predmetu, 2014
 Jens Wittenburg, Kinematics : Theory and Applications, Springer-Verlag Berlin 2016
 Joseph E. Shiegly, Charles R. Mischke, Richard G. Budynas, Mechanical Engineering Design, 7th
Edition, 2004, Singapore, McGraw-Hill.
 Karl-Heinz Decker, Maschinenelemente, 4.neubearbeiteteAuflage, Carl HanserVerlag, München,
1968
 Mustafa Akkurt, Makine Elemanları Cilt 2, Güncelleştirilmiş Baskı, Birsen Yayınevi, 2012
 Sait Yücenur, Vedat Temiz, Dişli Çarklar, Ders Notu, Kasım 2004, İTÜ Makina Fakültesi
 Şefik Okday, Makina Elemanları, Cilt 3, 4. Baskı, Birsen Kitapevi, İstanbul,1982
 Tezcan Şekercioğlu, Makine Elemanları : Hesap Şekillendirme, Birsen Yayınevi, 2013
 Viswanatha Ramamurti , “Mechanics of Machines”, CRC Press ; New Delhi, 2002

 Vullo, Vincenzo. Gears: Volume 1: Geometric and Kinematic Design. Vol. 10. Springer Nature,
2020.
 William Steeds, Involute Gears, Longmans, 1948
 ZHIJUN, Sun, et al. Contact strength analysis of circular-arc-tooth-trace cylindrical gear. Journal of
the Brazilian Society of Mechanical Sciences and Engineering, 2014, 1-7.
 Design of Spur Gears, Hoechst Technical Plastics, Series B Vol 1, 1987
 BOLEK, Alfred a Josef KOCHMAN. Části strojů. 5. přeprac. vyd. Praha: SNTL -Nakladatelství
technické literatury, 1990, 707 s. Technický průvodce. ISBN 80-030-0426-8.
 Baldor Electric Motor Co. katalog vesair teknik döküman .
 https://www.tec-science.com/mechanical-power-transmission/ 5 eylül 2019 ziyaret
Gelecek Bölüm : Helisel Dişli Çarklar

MÜH.FAK. MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
*** DİŞLİ ÇARKLAR ***

2. BÖLÜM
HAZIRLAYAN : M.CÜNEYT FETVACI

HELİSEL DİŞLİLER
2.1. Giriş
Alın düz dişlilerde dişlerin teması genişlik boyunca birden başlar ve biter. Bu bakımından düz dişliler darbeli
ve gürültülü çalışırlar. Helisel dişlerde ise genişlik boyunca kademeli olduğundan gürültüsüz çalışırlar. Birden
fazla dişli çifti daima temasta olduğundan taşınabilen kuvvetler ve kavrama oranı daha büyük, alttan kesme
sınır diş sayısı daha küçüktür.
Şekil 2.1’de gösterildiği üzere, alın helisel dişli çarkın çok sayıda helisel ince düz dişlinin vida helisinde (CC’)
kaydırılması ile meydana geldiği düşünülebilir. Esasen dişliler hatvesi H olan bir helisin parçasıdır. Taksimat
silindirine karşılık gelen  açısı helis açısı olarak adlandırılır. Helisin yükselme yönüne göre dişliler sağ ve
sol olarak ayırt edilirler. Eş çalışan dış dişlilerde helis açıları aynı olmak üzere dişlilerden bir sol diğeri de sağ
helisli olmalıdır.
Şekil 2.1 Helisel Dişler
Vidalarda olduğu gibi çeşitli çaplardaki helis açıları farklıdır. Aynı hatveden hareketle, herhangi bir yarıçaptaki
helis açısı, taksimat dairesi yarıçapı ve helis açısına bağlı olarak hesaplanabilir.
rx
tan  x  tan  (2-1)
r
Şekil 2.2’de gösterildiği üzere, temel silindiri üzerinde yuvarlanan teğet düzlemdeki dönme eksenine paralel
doğrusu ile  b açısı yapan oluşturma doğrusu neticede evolvent bir vida yüzeyi (helikoid) meydana getirir.
Şekil 2.2 Helisel Evolvent Yüzeyin Oluşturulması

Helisel dişli çarkın boyutları yine referans kremayerine göre tayin edilir. Referans kremayerinin özellikleri
alın kesitte ve normal kesitte incelenebilir. Şekil 2.3’de helisel kremayer ve çeşitli kesitlerdeki özellikleri
gösterilmiştir. Dişlerin eğimine dik olan C-D kesidi normal kesit olarak adlandırılır. Normal kesitteki özellikler
düz dişlinin referans profiline özdeştir. Bu nedenle kesici takımların tayini için normal kesitteki özellikler
standart değerler olarak değerlendirilir. Normal ve alın kesitteki büyüklükler arasındaki ilişki kolaylıklar
çıkartılabilir.
Şekil 2.3 Helisel Dişli Alın ve Normal Kesiti
pn m mn
cos    n ; ms 
pt ms cos 
pn / 2
lk 
tan  n
pt / 2 p /2 tan  n
tan  t   t tan  n 
lk pn / 2 cos 
tan  n
Alın kavrama açısı tan  t 
cos 
Temel dairesi yarıçapı rb  r cos  t
Temel dairesindeki helis açısı tan  b  cos  t tan 
2.2. Eşdeğer Diş Sayısı
Şekil 2.4’de gösterildiği üzere helisel dişli çarkın normal kesitinde eksenleri a k  r ve a g  r / cos  olan bir
elips ortaya çıkar. Bu elipsin C noktasındaki eğrilik yarıçapı rn ile bir daire çizilir. Bu dairenin üzerine helisel
dişlinin normal taksimatı ile dişler dizilirse bir düz dişli çark elde edilir. Teorik olan bu düz dişli çarka helisel
dişlinin eşdeğer düz dişli çarkı adı verilir.

Şekil 2.4 Normal Kesitte Dişler
Eşdeğer dişlinin taksimat yarıçapı rn  a g2 / a k olarak tanımlanmıştır ve değerler yerine konulduğunda

rn  r / cos 2  olarak bulunur. Taksimat dairesi çevresi normal taksimata bölünürse eşdeğer diş sayısı
hesaplanır. Bu yaklaşımda dişler eğik olarak göz önüne alınır.
2rn 2r 1 2mn z 1 z
z eş     (2-2)
pn cos  mn  2 cos  cos  mn  cos 3 
2 2
Dişlerin helis şeklinde olduğu göz önüne alınırsa eşdeğer diş sayısı aşağıdaki ifade ile tayin edilir.
z
z eş  (2-3)
cos  b cos 
2
Böylelikle helisel dişli düz dişliye indirgenmiş olur ve düz dişli için elde edilmiş denklemler ve bağıntılar
helisel dişli çarklar içinde geçerli olur.
2.3. Kavrama Oranı
Helisel dişli çark mekanizmalarında kavrama oranı alın kesitteki profil kavrama oranı ve bindirme kavrama
oranı olarak ikiye ayrılır. Profil kavrama oranı   düz dişlilerdeki hesap tarzı ile bulunur.
ra21  rb21  ra22  rb22  (r1  r2 ) sin t
  (2-4a)
  m  cos t
Bindirme kavrama oranı diş genişliğinin eksenel taksimata oranı veya bindirmenin alın taksimata oranı olarak
tanımlanır. Bindirme uzunluğu Şekil 2.5’ de gösterildiği üzere U  b tan  dır.
U b tan  b sin 
    (2-4b)
pt mn / cos  mn
 top       (2-4c)
Toplam kavrama oranı düz dişlilere göre daha yüksek olduğundan helisel dişli çarklar daha sessiz çalışırlar.

Şekil 2.5 Alın Görünüş ve Bindirme Uzunluğu
2.4. Minimum Diş Sayısı
Helisel dişlilerde düz dişlilere nazaran alttan kesme olmaması için sınır diş sayısı düşüktür. Standart diş başı
yüksekliği için teorik sınır diş sayısı aşağıdaki ifadede verilmiştir.
2 cos 
z min  (2-5)
sin 2  t

Uygulamada bir miktar alttan kesmeye müsaade edilerek zmin  0,833  z min pratik değeri kullanılabilir.
Standart kavrama açısı olan  n  20 için çeşitli helisel açılarındaki minimum diş sayıları tabloda verilmiştir.
Tablo Helis açısına göre minimum diş sayıları

 0 10 20 30 40 45
 14 14 12 10 7 6
z min
2.5. Profil Kaydırılmış Dişlilerde Geometrik Özellikler
Profil kaydırma miktarı X  xt  mt  xn  mn

Taksimat dairesi çapı d0  mt  z
Normal taksimat pn    mn
Alın taksimat pt    mt
Diş başı yüksekliği ha  1 mn  x  mn  mn (1  x)
Diş dibi derinliği h f  1,25  mn  x  mn  mn (1,25  x)
Diş yüksekliği h  ha  h f  2,25  mn
  mt mn   
Diş kalınlığı (Alın kesitte) s0   2  xn  mt  tan  n    2  xn  tan  n 
2 cos   2 
Baş dairesi çapı d a  d0  2  ha
Temel dairesi çapı d b  d 0  cos  t

r0
Evolvent üzerinde herhangi cos tx  cos t
rx
bir yarıçapta basınç açısı
1    
rx de diş kalınlığı s x  2  rx    2  xn  tan  n   (ev tx  evt )
z  2  
m ( z  z2 )
Eksenler arası mesafe a  r01  r02  n 1
2 cos 
m ( z  z2 ) cos t
Eş çalışma e.a.m. av  reş1  reş 2  n 1
2 cos  cos tv
a
Eş çalışma kavrama açısı cos  tv  cos  t
av
evtv  ev v
Profil kaydırma toplamı x1  x2  ( z1  z2 )
2 tan  n
2.6. Diş Kuvvetleri
Alın helisel dişlilerde diş kuvveti FN dişli çarkların normal kesit düzleminde olup normal kesitteki diş profiline
diktir. Diş kuvveti çevresel Ft , radyal Fr ve eksenel Fa bileşenlerine ayrılır (Şekil 2.6). Dişli çark üzerindeki
moment bilindiği için önce teğetsel bileşen hesaplanır. İfadeler aşağıda verilmiştir.
Ft  M d1 / r01  M d 2 / r02
Ft  Fn  cos  n  cos 
Fn  Ft /(cos  n  cos  )
Fr  Fn  sin  n  Ft  tan  n / cos 
Fa  Fn  cos  n  sin   Ft  tan 
Şekil 2.6 Diş Kuvvetinin Normal ve Alın Kesitteki Bileşenleri
Düz dişlilerden farklı olarak diş kuvvetinin eksenel yönde de bileşeni olması mil ve yataklara ilave yük
oluşturur. Eksenel kuvvetinin yönü dönme yönüne ve helis yönüne bağlıdır. Şekil 2.6’da görüldüğü üzere
teğetsel kuvvet dönme yönünün tersi yönde pinyona etkimektedir. Radyal bileşen pinyonun merkezine
doğrudur. Bu kuvvetler aynı büyüklükte ters yöne çarka etki ederler. Sağ helisli pinyona sağdan bakıldığında
saat yönüne doğru dönen pinyonda eksenel kuvvet soldan sağa doğrudur. Çarkta ters yöndedir. Diğer bir

anlatımla, pinyon sağ helis ise sağ el (sol helis ise sol el) parmaklar dönüş yönünü gösterecek şekilde pinyonun
alın yüzeyine konur. Baş parmak pinyona gelen eksenel kuvvetin yönünü gösterir (dişlilere her zaman sağdan
bakılır). Şekil 2.7’de çeşitli helis ve dönme yönleri için diş kuvvetinin eksenel bileşenin yönleri
gösterilmektedir. Dönme yönüne göre eksenel kuvvet yönünün değişmesi örnek bir durum için Şekil 2.8’de
gösterilmiştir.
Şekil 2.7 Eksenel Kuvvetin Yönü
Şekil 2.8 Dönme Yönüne Göre Eksenel Kuvvet
2.7. Helisel Dişli Çarklarda Mukavemet Hesapları
Düz dişli çarklardaki hesaplar helisten kaynaklanan etkiler göz önüne alınarak kullanılabilir.
2.7.1 Eğilme Mukavemeti
Geometrideki farklılık nedeniyle ankastre kiriş modeli tam uygunluk sağlamaz. Bu nedenle helisel dişlilerde
düzeltici bir faktör olarak, Y helis faktörü hesaba etki eder.
0
Y  1   
120 o

Helisel dişlilerde statik nominal yükle yüklenmiş bir dişli için diş dibindeki zorlanmayı temsil eden gerilme
aşağıdaki şekli alır.
Ft
 F0   YFa  YSa  Y  Y (2-6)
b  mn
Form faktörü ile gerilme yığılması faktörü eşdeğer diş sayısına göre grafiklerden okunur. Kavrama oranı
faktörü helisel dişlilerde alın kavrama oranına ve temel dairesindeki helis açısına bağlı olarak aşağıdaki ifade
ile hesaplanır.
0,75
Y  0,25  cos 2  b

Sonuç olarak diş dibindeki gerçek gerilme aşağıdaki ifade ile hesaplanır. K A haricindeki diğer faktörler düz
dişlilerden değişik değerler almaktadır.
 F   F 0  K A  KV  K F  K F (2-7)
Boyutlandırma hesabında normal modül (1-26) ifadesine benzer şekilde aşağıdaki ifade ile hesaplanır.
2  M d1  cos  b
mn  3  YFa  YSa  Y  Y  K A  KV  K F  K F ,   (2-8)
z1    F em mn

2  M d1  cos 2  b
mn  3  YFa  YSa  Y  Y  K A  KV  K F  K F , d  (2-9)
z12  d   F em d1
2.7.2 Yüzey Mukavemeti
Helisel dişli çarklarda normal kesitte diş kuvvetinin etki ettiği yuvarlanma noktasında hesaplanmaktadır.
Böylelikle eşdeğer silindirlerinin hesabında helis açısının etkisi göz önüne alınır. Düz dişliler için verilen
ifadeye benzer şekilde helisel dişli çarklarda yüzey gerilmesinin hesabında aşağıdaki ifade kullanılır.
Ft i 1
pH 0  Z E  Z H  Z  Z    (2-10)
d 01  b i
Yuvarlanma noktası Z H helisel dişlilerde aşağıdaki ifadelerle hesaplanır
2  cos b  cos  tv
V- mekanizmalarında ZH 
cos 2  t  sin  tv
2  cos b
0- ve V-0 mekanizmalarında ZH 
cos  t  sin  t
Kavrama faktörü Z  , bindirme kavrama oranının çeşitli değerleri için aşağıdaki ifadelerle hesaplanır.
Bu faktör için, <1 ise

4   
Z  (1    ) 
3 
ve 1 ise
1
Z 

Helis açısının etkisi Z  eğim faktörüye hesaba dahil edilir.
Z   cos 
Aşırı yük faktörü K A , dinamik faktör K V , yük dağılımı faktörü K H ve yük paylaşımı faktörü K H yüzey
zorlanması hesabına dahil edilir. Böylelikle temas yüzeyindeki gerçek gerilme (2-11) ifadesi ile hesaplanır. Bu
değer dişli çark malzemesinin yüzey emniyet gerilmesi p H em değerinden küçük olmalıdır.

p H  p H 0  K A  KV  K H  K H (2-11)
Boyutlandırma için modül tayini ifadenin düzenlenmesi ile aşağıdaki şekilde yapılır.
2  M d1  cos 2  0 i  1 b
mn  3   K A  KV  K H  K H  Z H
2
 Z E2  Z 2  Z 2   (2-12)
z12   p H
2
em
i mn
2  M d1  cos 3 0 i  1 b
mn  3   K A  KV  K H  K H  Z H
2
 Z E2  Z2  Z 2 d  (2-13)
z1  d  pH em
3 2 i d1
Tablo Aşırı yük faktörü K A

Tahrik Motoru
İş Makinası Düzgün çalışan Hafif darbeli Orta darbeli çok Yüksek darbeli tek
elektrik motoru türbin silindirli motor silindirli motor
Düzgün çalışan 1 1,10 1,25 1,50
Jeneratör, bantlı
konveyör, asansör,
turbo kompesör
Düşük darbeli 1,25 1,35 1,50 1,75
Takım tezgahı
motorları,
pompalar, krenler
Orta darbeli 1,50 1,60 1,75 2
Kırıcılar, kauçuk
ekstrüzyon mak.,
ağaç işleme mak.
Yüksek darbeli 1,75 1,85 2 2,25
Haddehaneler,
kepçe, taş kırıcılar
ağır makineler,
Kaynaklar
 Ashok G. Ambekar, Mechanism and Machine Theory, Prentice-Hall of India Pvt.Ltd, 2007
 Aybars Çakır, Dişli Çark Kinematiği, İTÜ Makine Fakültesi, 1989
 Bouzakis, K.-D., Lili, E., Michailidis, N. &Friderik, O. 2008. Manufacturing of Cylindrical Gears by
Generating Cutting Processes: A Critical Synthesis of Analysis Methods. CIRPAnnals -
ManufacturingTechnology, Vol. 57, No.2, 2008, pp. 676-696.
 Damir T. Jelaska, Gears and Gear Drives. John Wiley & Sons, 2012.
 Faydor L. Litvin, Alfonso Fuentes, Gear Geometry and Applied Theory Cambridge/GB, Cambridge
University Press, 2004
 Georges Henriot, Manuel Pratique Des Engrenages, Dunod,1965, Paris
 Gitin M Maitra, Handbook of Gear Design. Tata McGraw-Hill Education, 1994.
 Hall, A., M. S. Holowanko, and H. G. Laughlin. "Machine Design Schaum’s outline series." (1988).
 Hamilton H. Mabie, Charles F. Reinholtz Mechanisms and Dynamics of Machinery 4th, John Wiley
Sons,1986 Singapore
 Heinz Linke, Zahnräder und Zahnradgetriebe, Konstruktionselemente des Maschinenbaus, Eds.
Waldemar Steinhilper, and Bernd Sauer. Vol. 2. Springer DE, 2006.
 Horst Haberhauer, Ferdinand Bodenstein, Maschinenelemente, Gestaltung, Berechnung,
Anwendung14., bearbeitete Auflage, Springer Berlin 2007
 Jens Wittenburg, Kinematics : Theory and Applications, Springer-Verlag Berlin 2016
 Joseph E. Shiegly, Charles R. Mischke, Richard G. Budynas, Mechanical Engineering Design, 7th
Edition, 2004, Singapore, McGraw-Hill.
 Karl-Heinz Decker, Maschinenelemente, 4.neubearbeitete Auflage, Carl Hanser Verlag, München,
1968
 Sait Yücenur, Vedat Temiz, Dişli Çarklar, Ders Notu, Kasım 2004, İTÜ Makina Fakültesi
 Tezcan Şekercioğlu, Makine Elemanları : Hesap Şekillendirme, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2013
 Viswanatha Ramamurti , “Mechanics of Machines”, CRC Press ; New Delhi, 2002
 William Steeds, Involute Gears, Longmans, 1948
 Design of Spur Gears, Hoechst Technical Plastics, Series B Vol 1, 1987
 https://khkgears.net/new/gear_knowledge/gear_technical_reference/gear_forces.html


3. BÖLÜM

KONİK DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI
3.1. Giriş
Yuvarlanma mekanizmaları içinde eksenlerin kesişmesi iki konik eleman ile sağlanır. Bunların tepeleri dönme
eksenlerinin kesişme noktasındadır. Konik elemanlar OC ortak yan yüzeyi boyunca temastadır ve sabit bir
çevrim oranı ile kaymadan yuvarlanırlar, bu demektir ki yuvarlanma konilerinin temas çizgisi olan OC doğru
parçasının üzerinde çevre hızları eşittir. Yuvarlanma konileri Şekil 3.1 de gösterilmiştir.
Yuvarlanma konisi geometrisine bağlı olarak taksimat dairesi çapı, taksimat ve modül diş genişliği boyunca
değişmektedir. Neticede en büyük (dış), en küçük (iç) ve ortalama taksimat daireleriyle tariflenen dış modül
m e , iç modül mi ve ortalama modül mm esas alınacaktır. Standart modül dış modüldür.
3.2. Temel Büyüklükler
Şekil 3.1 Konik Dişli Çarklarda Yuvarlanma Konileri
Mil eksenleri arasındaki açı  ve çevrim oranı i ise mekanizmada yuvarlanma konilerinin tepe açılarının
yarıları olan 1 ve  2 yi hesaplayabilmek için önce
  1   2 (3-1)
yazılabilir. Re taksimat konisi uzunluğu olmak üzere,
re1 re2 (3-2)
Re  
sin 1 sin  2
yazılır. Dış kenarda yuvarlanma dairelerinin çapları üzerinde çevre hızlarının eşit olduğu dikkate alınırsa
re1  1  re2   2 veya 1 /  2  re2 / re1 olacaktır. Açıların sinüslerinin oranından,
sin  2 re2 1 z
   2 i
sin  1 re1  2 z1 (3-3)
bulunur. 3.1 ve 3.3 bağıntılarından
sin 
tan  1  (3-4)
i  cos 
sonucu elde edilir. Dişli çark mekanizmalarının büyük çoğunluğunda eksenler birbirine diktir. Bu durumda,
yani    / 2 için

1 z1
tan  1   (3-5)
i z2
şeklindeki basit bağıntı elde edilir.
Taksimat daireleri yarıçapları dış modül me ve diş sayıları cinsinden aşağıda verilmiştir.
re1  me  z1 / 2 ve re2  me  z2 / 2 (3-6)
Ayrıca diş genişliğinin yarısına karşılık gelen ortalama taksimat yarıçapının hesabı da aşağıdaki şekilde yapılır.
rm1 r
Rm   m2 (3-7)
sin 1 sin  2
Böylece diş genişliğinin yarısına karşılık gelen ortalama taksimat yarıçapı ortalama modül mm ve diş sayıları
cinsinden yazılabilir.
rm1  mm  z1 / 2 ve rm2  mm  z2 / 2 (3-8)
Ortalama yarıçap ile dış taksimat yarıçapı arasında,
b
rm1  re1  sin 1 (3-9)
2
ve ortalama modül ile dış modül arasında,
b
mm  me  sin 1 (3-10)
z1
ifadeleri yazılabilir.
Konik dişli mekanizmalarında da alın dişli mekanizmalarında olduğu gibi profil kaydırma ile yapılmış dişliler
kullanmak mümkündür. Mekanizmaların büyük çoğunluğu 0- ve V-0 mekanizmalarından oluşsa da bazı
uygulamalar için boşluklu ve boşluksuz V- mekanizmalarının da yapılması gerekir. 0- ve V-0
mekanizmalarında taksimat konileri OC doğrusu üzerinde teğet olacak şekilde bir montaj yapılır ve bu koniler
aynı zamanda yuvarlanma konileri olur.
Şekil 3.2 Konik Dişli Çark Geometrik Özellikler
Şekil 3.2’de konik dişli çarkın taksimat, dişbaşı ve dişdibi daireleri gösterilmektedir. Diş genişliği boyunca
bu büyükler değişmektedir.
3.3. Kavrama Eğrisi
Konik dişlilerin geometrisi incelenirken taksimat konilerinin dışında ikinci bir koniyi, tamamlayıcı koni
denilen bir başka koniyi tanımlamak gerekir. Bu koninin yüzeyi alın dişlilerdeki alın düzleminin konik
dişlilerdeki karşılığıdır. Yine, O merkezli ve OC yarıçaplı bir küre de özellikle diş profillerinin tanımlanması
için gerekecektir.
Konik dişlilerde profil yüzeyi eksenlerin kesişme noktası merkez olan bir küresel yüzeye karşılık gelmektedir.
Dişliler arasında temasın tesbit edilmesine yarayan düzlemler konik dişlilerde aynı merkezli küresel
yüzeylerdir. Küresel yüzeylerden biri üzerinde eş çalışma sırasında gerçeklenecek şart aşağıdaki şekilden
faydalanılarak ifade edilebilir.

Yuvarlanma konileri OC doğrusu boyunca
temas etmektedirler ve bu doğrunun yüzeyle
temas noktası bu kesitteki ani dönme
noktasıdır. Sabit açısal hızla dönme şartı,
profillerin müşterek normallerinin (küre
yüzeyi üzerinde küre merkezli daire yayı) bu
noktadan geçmesi olacaktır. Temas noktasının
küresel yüzey üzerindeki hareketi kavrama
eğrisini verecektir.
Kremayer konik dişliler için taksimat yüzeyi

bir düzlem olan (  2  90 ) plan dişli haline
girecektir (Şekil 3.3-c). Re yarıçapındaki
konide plan dişlinin formu DIN3971 e göre
referans profili kabul edilmiştir.
Konik dişlinin imalinde düz yan yüzeyli

(trapez) takımlarla yuvarlanma metodu tercih
edilirse meydana gelen dişli formuna Oktoid
isimi verilir. Bu dişlilerde küre yüzeyindeki
kavrama eğrisi oktoid (sekize benzer eğri)
formdadır (Şekil 3.4-a).
Sadece şablondan kopyalama metodu ile imal

edilebilen küresel evolvent dişli formunda ise
temas eğrisi küre üzerinde  açılı bir daire
oluşturur (Şekil 3.4-b). Çoğunlukla kavrama
açısı   20 dir. Plan dişli çarkın yan yüzeyi
diş dibinde konveks ve diş başında konkav dır.
Şekil 3.3 Konik Dişlilerde Dişler Arasındaki Teması Belirleyen Küresel Yüzeyler
Şekil 3.4 Çeşitli İmalat Yöntemlerinde Plan Dişlisinin Dişleri
3.4. Eşdeğer Düz Silindirik Dişli
Konik dişlilerde de diş sayısı alın dişlilerde olduğu gibi dişin geometrisini etkiler. Küçük diş sayılarında (küçük
koni tepe açılarında) daha zayıf dişler ortaya çıkar, hatta alttan kesme görülebilir. Alttan kesmenin ortaya
çıktığı diş sayısı, alın dişlilere göre biraz daha küçüktür. Tamamlayıcı koni düzleme açıldığında, yarıçapı

tamamlayıcı koninin ana doğrusunun uzunluğuna eşit olan bir düz alın dişlinin bir bölümünün kendi alın
düzlemindeki geometrisi ortaya çıkar. Diş geometrisi bakımından düz konik dişli mekanizmasını temsil eden
düz alın dişli çark mekanizması Şekil 3.5’de gösterilmiştir.
Şekil 3.5 Düz Konik Dişli Çark Mekanizması ve Eşdeğer Düz Alın Dişli Çark Mekanizması
Şekil dikkate alındığında konik pinyonun eşdeğeri olan düz alın dişlinin taksimat dairesinin çapı için
d v1  2  O1C  d e1 / cos 1  me  z1 / cos 1 (3-11a)

d v 2  2  O2 C  d e2 / cos  2  me  z 2 / cos  2 (3-11b)
yazılabilir. Buradan
zv  z / cos  (3-12)
yazıldığında bir eşdeğer diş sayısı bulunur.
  90 için
i 2 1
z v1  z1 ve z v 2  z 2 i 2  1  z v1  i 2 (3-13)
2
i
Alın düz dişli çarklarda minimum diş sayısı 17 alındığında konik düz dişlilerde minimum diş sayısı
z min  17 cos 1 olarak bulunur.
Eşdeğer alın dişli, dış kesit yerine başka kesitler için de elde edilebilir. Bunlarda da geometri dış kesittekinin
benzeridir. Diş geometrisi ile ilgili çeşitli hesaplar, örnek olarak diş kalınlıkları ve kavrama oranı ile ilgili
hesaplar eşdeğer mekanizma üzerinden yapıldığında önemli bir hata ortaya çıkmaz.
3.5. Düz Konik Dişli Mekanizmasında Kavrama Oranı
Düz konik dişli çark mekanizmasındaki kavrama oranı,  ile gösterilen profil kavrama oranıdır. Kavrama
oranı ile ilgili hesaplar 0- ve V-0 mekanizmaları olan konik dişli mekanizmaları için diş sayıları zv1 = z1/cos1
ve zv2 = z2/cos2, modülü m=me, imalat kavrama açısı 0, eksen aralığı a=m.(zv1+zv2)/2 olan eşdeğer düz alın
dişli çark mekanizması üzerinden yapılabilir.
rvt21  rvb1  rvt 2  rvb2  (rv1  rv 2 ) sin 
2 2 2
  (3-14)
  m  cos 

me  z1 me  z2
rv1  ve rv 2  (3-15)
2  cos 1 2  cos  2
Eşdeğer düz dişlinin diş başı yarıçapı rvt1  rv1  me ve rvt2  rv2  me (3-16)
Eşdeğer düz dişlinin temel dairesi yarıçapı rvb1  rv1 cos  ve rvb2  rv2 cos  (3-17)
3.6. Düz Konik Dişli Mekanizmasında Diş Kuvvetleri
Pratik hesaplar için yayılı yükün bileşkesinin

iki dişliye ait taksimat konilerinin temas ettiği
doğrunun ortasına geldiği varsayılabilir (Şekil
3.6’deki A noktası). Temas eden dişlerin ortak
normalleri doğrultusundaki diş kuvvetinin
teğetsel, radyal ve eksenel bileşenleri şekilde
gösterilmiştir.
Şekil 3.6 Düz Konik Dişlide Diş Kuvvetleri
Teğetsel bileşenin döndürme etkisinden

2 Md 2 Md
Ft   (3-18a)
d 0m z  mm
yazılabilir. Diğer bileşenler, teğetsel kuvvet cinsinden

Fr  Ft  tan  0  cos  (3-18b)
Fe  Ft  tan  0  sin  (3-18c)
dir. Teğetsel kuvvetin yönü belirlenirken dişliye gelen döndürme momentinin yönü dikkate alınmalıdır.
Dişlinin eş çalıştığı dişli için de aynı büyüklükte teğetsel kuvvet olacaktır. Eksenler arasındaki açı   90 ise
eş çalışan dişlilerde Fr1  Fe2 ve Fe1  Fr 2 olduğu kolayca görülebilir.
Diş kuvvetleri nedeniyle yataklarda oluşacak reaksiyon kuvvetleri yataklama konstrüksiyonuna bağlıdır.
Yatakların yerleri belli ise bu reaksiyon kuvvetleri hesaplanabilir.

Şekil 3.7 Düz Konik Dişlide Diş Kuvvetleri
3.7. Mukavemet Hesapları
Konik dişli çark mekanizmaları da yuvarlanma mekanizmaları grubuna girdiğinden bunlarda da alın dişli çark
mekanizmalarında görülen türden hasarlar söz konusu olacaktır. Bu mekanizmalar montaj hatalarına ve elastik
şekil değişimlerine alın dişlilere göre daha duyarlıdır. Konik dişlilerde geometri alın dişlilerinkine göre biraz
daha karmaşıktır. Ancak, bu durumu zorlanma ve boyutlandırma hesaplarına yansıtabilmek kolay değildir.
Halen, bu dişlilerin zorlanma ve boyutlandırma hesabı bunları alın dişlilere benzeterek yapılmaktadır.
3.7.1 Eşdeğer Alın Dişli Mekanizması ve Dişlerin Zorlanmasını Temsil Eden Gerilmeler
Konik dişlinin mukavemeti ortalama çap bölgesindeki diş geometrisi esas alınarak hesaplanır. Ortalama çapa
karşılık gelen tamamlayıcı koninin ana doğrusunun uzunluğu yarıçap olmak üzere konik dişlinin eşdeğer dişlisi
tanımlanır (Şekil 3.7).
Konik dişlide dişlere etkiyen toplam kuvvetin bileşenlerinin Şekil 3.6’da A ile gösterilen orta noktaya geldiği
varsayılırsa teğetsel bileşen
2 M d 2 M d
Ft  
d 0m z  mm
dir. Alın dişlilerin dişlerindeki zorlanmaları temsil eden gerilmeleri veren bağıntılardaki normal modül ve
taksimat dairesi çapı için sırasıyla konik de karşılık gelenleri konulduğunda konik pinyondaki diş dibi
zorlanmasını ve temas yüzeyindeki basıncı temsil eden gerilmeleri veren bağıntılar
Ft
F   YFa  YSa  Y   F em (3-19)
beff  mm
Ft  cos 1 i  1
p H  Z H  Z E  Z   pH em (3-20)
mm  z  beff i
3.7.2 Konik Dişli Çark Mekanizmalarının Boyutlandırılması
Alın dişli çark mekanizmalarında olduğu gibi yapılacak bir ön boyutlandırma hesabı modül hesabı şekline
sokulabilir. Hesaplanacak modül ortalama kesitteki normal modül olan mm dir. Genişlik oranı, konik
mekanizma için m=b/rm olarak tanımlanır. Teğetsel kuvvet de M d1 cinsinden yazılırsa ön boyutlandırma
amaçlı modül hesabı için pinyon dişinin zorlanması esas alınarak diş dibi zorlanması için
2  M d1  YFa  YSa  Y
mm  3 (3-21)
z1  m   F em
ve yüzey zorlanması için
2  M d1  Z H
2
 Z E2  Z2 1 2
mm  3  i 1 (3-22)
z12  m  pH2
em i
3.8. Helisel ve Spiral Konik Dişliler
Kavrama oranının iyileştirilmesi için eğrisel (helisel veya spiral) yanaklar geliştirilmiştir. Helisel alın dişlilere
benzer şekilde dişin kavramaya girişinin bütün genişliği yerine bir kenarından başlayarak yavaş yavaş
gelişmesi diş gürültüsünü azaltıcı yönde yarar sağlar. Mekanizmada deformasyona karşı hassasiyet
giderilmektedir. Eğri dişli konik mekanizmalar daha yüksek hızlarda kullanılabilir. Spiral konik dişli
mekanizmaları ile ortalama çaptaki çevre hızı için 25 m/s gibi hızlara çıkılabilir. Çok iyi yapılmış
mekanizmalarda ise bu hızın oldukça üzerinde hızlar da söz konusu olabilir. Ek olarak, bu dişlilerde alttan
kesilme olmadan çok daha küçük diş sayılarına inilebilir. Ortalama spiral açısı  m  35...40 arasındadır, fakat
 m  0 ’ye kadar inebilir. Şekil 3.8’de plan dişlisi üzerinde eğik diş formları gösterilmektedir.

Şekil 3.8 Plan Dişlisi Üzerinde Eğrisel Diş Formları
Dişlerin eğimlerinin yönü bir dişlide sağ, karşı dişlide ise sol olarak alınmalıdır. Konik helisel dişlilerde
eşdeğer dişli silindirik helisel dişli formundadır. Eğim açısı Şekil 3.8-a da sabit, diğer tiplerde ise diş genişliği
boyunca değişmektedir. Bu nedenle genişliğin yarısına tekabül eden çapa göre (ortalama çap) alınır. Kavrama
oranı eşdeğer helis dişliye göre (profil+bindirme) göre hesaplanır. Diş kuvvetinin teğetsel ve eksenel
bileşenleri eğim açısına, eğim yönüne ve dönme yönüne bağlıdır.
Döndüren dişli için

2 Md 2 Md
Teğetsel kuvvet : Ft1   (3-23a)
d 0m z  mm
cos  1
Radyal kuvvet: Fr1  Ft1  (tan  0  tan  m  sin  1 ) (3-23b)
cos  m
sin 1
Eksenel kuvvet: Fe1  Ft1  (tan  0  tan  m  cos 1 ) (3-23c)
cos  m
Döndürülen dişli için
Teğetsel kuvvet : Ft1  Ft 2 (3-24a)
cos  2
Radyal kuvvet: Fr 2  Ft 2  (tan  0  tan  m  sin  2 ) (3-24b)
cos  m
sin  2
Eksenel kuvvet: Fe2  Ft 2  (tan  0  tan  m  cos  2 ) (3-25c)
cos  m
Üst işaret hem dönme hem de helis yönü aynı ise kullanılır, aksi takdirde alt işaret kullanılır. Şekil 3.9’da
verilen dönme yönünde helis açılarının farklı kombinasyonları için diş kuvveti ve bileşenleri gösterilmiştir.

Şekil 3.9 Helisel Konik Dişli Çarkta Kuvvetler
Şekil 3.10’da gösterilen konik dişli çark mekanizmasında (2) sol helisli pinyonu ve (1) sağ helisli çarkı gösterir.
Bakış yönü (3) ile gösterilmiştir. Dişlilerin tepe konisinden bakılır.
Şekil 3.10 Spiral Konik Dişli Çarkta Spiral Yönünün Belirlenmesi
3.9. Konik Dişli Çarkların İmalatı
Konik dişli çarklar yuvarlanma metoduna göre diş açan özel tezgahlarda imal edilirler. Günümüzde tercih
edilen çift bıçakla imal eden tezgahlar (Gleason) tercih edilmektedir. Burada plan dişlisi ile konik dişlinin eş
çalışması simüle edilmektedir. Şekil 3.11a’da gösterildiği üzere plan dişlisinin bir kısmı kesilmiş ve bir dişinin
yerine aynı profili meydana getiren bıçak çifti konmuştur. Bu bıçaklar bir taraftan diş açma görevlerini ifa

ederlerken, diğer taraftan aynen plan dişlisinin hareketini takip ederler ve yuvarlanma metoduna göre
dönmekte olan konik dişli taslağında bir diş açarlar. Dönel takımlar Şekil 3.11b’de gösterilmektedir.
Şekil 3.11 Yuvarlanma Metoduna Göre Diş Açmanın Prensibi
Spiral konik dişli çarkların imalatı özel tezgahlarda yapılır. Şekil 3.7’de plan dişlisi üzerinde eğik diş formları
gösterilmiştir. Gleason daire yayı, Oerlikon episikloid ve Klingelnberg evolvent formda dişleri imal eden
tezgahları geliştiren firmalardır. Şekil 3.12’de prensip resmi gösterilen Oerlikon metodunda kesici takımlar
silindirik bir tabla üzerine dizilerek kesici kafayı oluştururlar. Pinyon konik dişlilerin imalinde, plan çark
referans kabul edilerek onunla çalışır gibi pinyon taslağına ve kesici kafaya hareket verilerek gerçekleştirilir.
Şekil 3.12 Pinyon Konik Dişlinin Oerlikon Metoduna Göre İmali
Kaynaklar
 Aybars Çakır, Serdar Tümkor, Şekil Bağlı Güç İletim Mekanizmaları, 1994
Bursa, 2013
 Gaston. Nicolet, Conception et calcul des éléments de machines. Ecole d'ingénieurs de Fribourg,
Section de mécanique, 2006.
 Horst Haberhauer, Ferdinand Bodenstein, Maschinenelemente, Gestaltung, Berechnung, Anwendung,
14. bearbeitete Auflage, Springer Berlin 2007
 Karlheinz Kabus, Frank Rieg, Frank Weidermann, Gerhard Engelken, Reinhard Hackenschmidt,
Decker Maschinenelemente: Funktion, Gestaltung und Berechnung, 18., aktualisierte Auflage, Carl
Hanser Verlag, Munchen, 2011
 Lütfullah Ulukan, Tulga Özsoy, Dişli Çark Mekanizmaları, İTÜ Makine Fakültesi, 1973

 Mustafa Akkurt, Makine Elemanları Cilt II, Birsen Yayınevi, 2012
 M. Suat Çakmak, Dişli çarklar: geometri, mukavemet, teknoloji. yy, 1980.
 Sait Yücenur, Vedat Temiz, Dişli Çarklar, Ders Notu, İTÜ Makine Fakültesi, Kasım 2004
 Şefik Okday, Makina Elemanları Cilt III, 4.Baskı, Birsen Kitapevi, 1982
 Stephen P. Radzevich, Advances in Gear Design and Manufacture, CRC Press, 2019
 Tezcan Şekercioğlu, Makine Elemanları, Birsen Yayınevi, 2013
 https://web.itu.edu.tr/temizv/Sunular/Konik%20disliler.pdf
 Kegelräder : Grundlagen, Anwendungen, Editors: Klingelnberg, Jan (Hrsg.)
 Vilmos Simon, Design of face-hobbed spiral bevel gears with reduced maximum tooth contact
pressure and transmission errors, Chinese Journal of Aeronautics, Volume 26, Issue 3, 2013, Pages
777-790

4. BÖLÜM

VİDA MEKANİZMALARI
4.1. Spiral Dişlilerin Genel Özellikleri
Spiral Çark Mekanizmalarının temelinde dönme eksenleri aykırı olan Hiperboloid yüzey bulunur. Eş çalışan
elemanlar yuvarlanma elemanı değildir. Şekil 4.1’de eş çalışan Hiperboloid yüzeyler şematik olarak

gösterilmiştir. Temas eden profilin doğrultusu (g) temas çizgisi ile gösterilmiştir. Pratikte bu hiperboloidin
ortası silindirik spiral dişli ve dış bölgeler ise konik spiral (Hipoid) ortaya çıkar.
Şekil 4.1 Hiperboloid Çifti
Şekil 4.2’de ki spiral alın dişli çark mekanizmasında görüldüğü üzere temas noktalarında büyüklüğü ve yönü
birbirinden farklı çevre hızları mevcuttur. Bu durum profil doğrultusunda izafi kayma hızına ve genelde vida
hareketine sebep olur.
Şekil 4.2 Spiral Alın Dişli Çark Mekanizması
Şekil 4.2’deki spiral dişlilerin ikisi de sağ helislidir. Şekil 4.2a da önden görünüş, şekil 4.2b’de üstten görünüş
ve normal kesiti, Şekil 4.2c’de ise teğet düzleminde hızlar gösterilmiştir. Normal kesitte çarklar aynı taksimata
ve kavrama açısına sahiptirler.
Spiral konik dişli çark mekanizmaları ise konik menşeli olup, eksenleri kesişmeyen ve paralel olmayan miller
arasında güç ve hareket iletmektedir. Burada dişler spiral formdadır ve mil eksenleri birbirine paralel iki
düzlemdedir. Pinyonun çarka göre mil eksen kaydırması Şekil 4.3’de görüldüğü üzere pozitif veya negatif
olabilir. Bu mekanizmalarda en önemli parametreler eksenler arası kaydırma, dişlerin ortalama eğim açıları ve
sapma açısıdır. Taşıt tekniğinde yaygın olarak kullanılan bu dişlilerin imalatı özel tezgahlarda yapılmaktadır.
Bu resimde pinyon sol ve çark sağ helislidir. (Şekil 3.10’a bakınız)

Şekil 4.3 Spiral Konik Dişli Çark Mekanizması
4.2. Alın Spiral Dişlilerde Geometrik Esaslar
Mil eksenleri   1   2 (4-1)

arasındaki açı
mn mn
Alın modüller mt1  ve mt 2 
cos 1 cos  2 (4-2)
m m z1 m m z2
Taksimat yarıçapları r1  t1 z1  n ve r2  t 2 z 2  n
2 2 cos 1 2 2 cos  2 (4-3)
z r mt1 r cos  2
Çevrim oranı i 2 2 2  2
z1 mt 2 2  r1 r1 cos 1 (4-4)
Şekil 4.2’de gösterildiği üzere profil doğrultularının temas noktası C taksimat silindirleri arasındaki AB teğet
düzleminde bulunur. 1 profili nokta olarak C noktasının v1  r1  1 çevresel hızına sahiptir (I eksenine dik). 2
Profili ise v2  r2  2 çevresel hızına sahiptir (II eksenine dik). Normal bileşenler eşit olmak
mecburiyetindedir. Hız üçgeninden,
v1 cos  2
Normal hız vn  v1 cos 1  v2 cos  2 veya  (4-5)
v 2 cos 1
Böylelikle (3-25) verilen çevrim oranı ifadesi aşağıdaki formda da yazılabilir.
n1 1 v /r r cos  2
Çevrim oranı i   1 1  2 (4-6)
n2  2 v2 / r2 r1 cos 1
Çevrim oranı sadece dişli çaplarına değil aynı zamanda helis açılarına da bağlıdır. Bu nedenle iki çap değeri
seçilip (aynı zamanda eksenler arası mesafe) istenen çevrim oranını sağlayan helis açıları tespit edilebilir.
En çok rastlanan özel durum olan birbirine dik kesen mil eksenlerinde (   90 ,  2  90  1 )
r2
Çevrim oranı i tan 1 (4-7)
r1
mn  z1 z 
Eksenler arası mesafe a   2  (4-8)
2  cos 1 sin 1 
Spiral alın dişli çark mekanizmasında kayma hızının değeri Şekil 4.2-c den hesaplanır.

v1 sin  v2 sin 
vg  
İzafi kayma hızı cos  2 cos 1 (4-9)
Şekil 4.4 Helis ve Mil Ekseni Tertipleri
Spiral dişliler Şekil 4.4’de görüldüğü üzere aynı veya farklı helis yönlü tertiplenebilir. Aynı helisli durumda
mil eksenleri arasındaki açı (4-1) eşitliği ile hesaplanır. Diğer durumda helis açıları arasındaki fark mil
eksenleri arasındaki açıyı vermektedir.
4.3. Spiral Dişlilerde Kuvvetler ve Verim
Şekil 4.5’de 2 numaralı döndürülen çarka gelen kuvvetler gösterilmektedir. Döndüren çarka (1 numaralı) gelen
kuvvetler ise kesik çizgilerle gösterilmiştir.
Şekil 4.5 Spiral Alın Dişli Çarklarda Kuvvetler

FN : Normal kesitte kavrama doğrusunca gelen kuvvet
Fr : Dönme eksenine radyal olan kuvvet
Fn : FN kuvvetinin Fr kuvvetine dik olan bileşeni
FR : Profil doğrultusunda etkiyen sürtünme kuvveti ( FR    Fn ,   tan  )
R : Fn ve FR nin bileşkesi

Ft1 , Ft 2 : Çevresel kuvvetler (dönme eksenine dik)
Fa1 , Fa 2 : Eksenel kuvvetler (dönme ekseni yönünde)
Kuvvet üçgenlerinden aşağıdaki ifadeler yazılabilir.
Fr tan  n cos 
 (4-10)
Ft1 cos( 1   )
Fa1
 tan( 1   ) (4-11)
Ft1
Ft 2 cos( 1   )
 (4-12)
Ft1 cos( 1   )
Fa 2 sin( 2   )

Ft1 cos( 1   ) (4-13)
  90 için Ft 2  Fa1  Ft1  tan( 1   ) ve Fa 2  Ft1 olur.

Verim döndürülen çarkın işinin döndüren çarkın işine oranıdır.
Ft 2 v 2 cos(  2   ) cos 1 1   tan  2

  
Ft1 v1 cos( 1   ) cos  2 1   tan 1 (4-14)
  90 için
tan( 1   ) tan  2
 
tan 1 tan(  2   ) (4-15)
  90 ve sürtünme açısı   6 için aşağıdaki verim değerleri elde edilir.
Tablo Verim değerleri

1 10 20 30 40 45 48 50 60 70 80
2 80 70 60 50 45 42 40 30 20 10
 [%] 39,7 68,5 77,1 80,4 81,0 81,1 81,0 79,5 74,6 61,5
Genel olarak iyi bir verim 1   2   dolayısıyla 1  0,5(   ) olduğunda elde edilir.
4.4. Boyutlandırma Hesabı
Yüksek kayma hızının sebep olduğu adezyon aşınması boyutlandırmada önem kazanır. Genel olarak spiral
dişlilerin hesabı C karakteristik sabiti kullanılarak gerçekleştirilir.
Ft1  C  b  p n  C  b  mn   (4-16)
Bu ifadede b diş genişliğidir ve b  10  mn alınması tavsiye edilir. İfadeden bulunan C aşağıdaki tablodan
malzeme çifti ve kayma hızına göre verilen limit değeri ile kontrol edilir.
2  M d1 cos 1
Denklem (4-16)’ye Ft1  yazılır ve düzenlenirse normal modül,
m n  z1
2  M d1 cos 1
mn 
3 b (4-17)
 C em  z1
mn
elde edilir. İlk boyutlandırma için b  10  mn ve   50 alınırsa normal modül,
M d1
m n  0,35  3 (4-18)
C em  z1

En küçük diş sayısı z1  12 şeçilir.
Tablo Malzeme çifti ve kayma hızına bağlı C em [N/mm2] değerleri

Kayma hızı v g [m/s]
Malzeme çifti
1 2 3 4 5 6 8 10
Sertleştirilmiş çelik/ sertleştirilmiş çelik 6,0 5,0 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,7
Sertleştirilmiş çelik/bronz 3,4 2,7 2,2 1,9 1,6 1,4 1,1 1,0
Sertleştirilmemiş çelik/bronz 2,5 2,0 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 -
Dökme demir/dökme demir 1,8 1,5 1,2 0,8 - - - -
4.5. Sonsuz Vida Mekanizmalarının Genel Özellikleri
Spiral alın dişli çarkların dezavantajları, diş yan yüzeyleri arasında nokta temasının olması, buna bağlı olarak
sadece düşük güç ve çevrim oranlarında kullanılmalarıdır. Özel bir spiral dişli mekanizması olan sonsuz vida
mekanizmasında ise çarklardan biri diğeri üzerine veya her ikisi birbiri üzerine sarılarak (Globoid mekanizma)
çizgisel temas nedeniyle daha büyük güç iletimi elde edilmiştir. Bir çark ve bir vidadan meydana gelen sonsuz
vida mekanizmalarında vida 1 ila 4 ağızlı (diş sayısı) olarak imal edilir. Burada küçük dişlinin genişliği çapına
göre çok büyük olduğundan dişler vida şeklinde görülmektedir. Eksenler arasında genel olarak 90 lik bir açı
bulunur. Çevrim oranları tek kademede redüktör olarak i>100, hızlandırıcı olarak ise i=1/15 civarında olur.
Sonsuz vida mekanizmaları az yer kaplarlar, yüksek çevrim oranı sağlarlar, darbeli işletme şartlarına
uygundurlar ve sessiz çalışırlar. Hassas imalat, uygun malzeme çifti (sertleştirilmiş ve taşlanmış çelik vida,
fosfor veya alüminyum bronzu çark), rijit yataklama, hassas montaj, uygun yağlama ve soğutma ile verimleri
%96’ya kadar yükselebilen yüksek performanslı redüktörler elde edilebilir. Şekil 4.6’da farklı geometrik
şekilde vida ve çarkların eş çalışmaları gösterilmiştir. En çok silindirik vida kullanılır.
Şekil 4.6 Sonsuz Vida Dişli Çifti Tipleri a) vida silindirik, çark globoid b) vida globoid, çark helisel alın c)
ve d) globoid mekanizma
Sonsuz vida mekanizmasının çalışma prensibi Şekil 4.6’dan anlaşılabilir. Sağ helisli bir vida saat ibreleri
yönünde döndürülürse ilerlemek isteyecektir. Bu vida eksenel yönde hareketine engel olacak şekilde
yataklandığından eş çalışan çarkı döndürmektedir.
4.6. Temel Boyutlar
Şekil 4.7’de silindirik bir sonsuz vida çeşitli kesitlerde gösterilmiştir. Vidanın eksenel kesitteki modülü (
m  me ) ve çarkın ortalama alın kesitteki modülü standart modüldür ve DIN780’e göre R10 serisinde
belirlenmiştir.
eksenel taksimat p x  me   (4-19)
eksenel kesitte vida üzerinde hatve p z1  z1  p x (4-20)
Vidanın geometrik boyutları d m1 ortalama çap üzerinde hesaplanır.

p z1 z1
Ortalama çapta helis açısı  m tan  m   (4-21)
  d m1 d m1 / m

Bu ifadedeki ( d m1 / m ) form sayısı olarak tanımlanır ve vidanın şekillendirilmesinde karakteristik bir değerdir.
Küçük form sayıları yüksek helis açısı  m değerleri, ince ve eğilebilir vida demektir. Büyük form sayılarında
ise  m daha düşük ve vida daha yüksek mukavemete sahiptir. Kullanılan form sayıları z F  7...10...17
arasındadır. Son değerler otoblokaj istendiğinde kullanılır.
me
Çevresel hız v1  rm1  1 ve v2  r2  2 olarak hesaplanır. Burada r2  z 2 çarkın taksimat yarıçapıdır.
2
Şekil 4.7 Silindirik Sonsuz Vida Mekanizması
Şekil 4.7e ‘deki hız üçgeninden v2  v1  tan  m ve kayma hızı v g  v1 / cos  m olarak bulunur.
n1 1 z
Çevrim oranı i   2 (4-22)
n2  2 z1
Çark diş sayısı z 2  30 olmalıdır.
m  d m1 
Eksenler arası mesafe a  rm1  r2    z 2  (4-23)
2 m 
Eksenler arası mesafenin norm bir sayı olması istenirse çarka profil kaydırma yapılır. Şekil 4.6f’de
x  m  rm2  r2 kadar profil kaydırması yapılmıştır. Ortalama çap rm 2 ile gösterilmektedir.
Eksenler arası mesafe m  d m1 
a  rm1  r2  x  m    z 2  2  x  (4-24)
(profil kaydırılmış) 2 m 
DIN3976’da eksenler arası mesafe ve çevrim oranlarının belirlenmesi için tavsiyelerde bulunulmuştur.

Vida uzunluğu b1  (4....5)  p x alınabilir. DIN3975’de minimum değer b1  d a22  d 22 olarak verilmiştir. Çark
genişliği ise b2  0,8  d m1 olmalıdır. Konstrüksiyona göre değişen çarkın dış çapı d e2  d a 2  m olarak tavsiye
edilmektedir. Geriye kalan bütün boyutlar alın dişli çarklardaki gibidir.
Tablo DIN3976 Eksenler arası mesafe değerleri
eksenler arası mesafe a [mm]

50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500
m 2 2,5 3,15 4 5 6,3 8 10 12,5 16 20
i=10 d m1 22,4 26,5 33,5 40 50 63 80 95 112 140 170
i=20 dm1 / m 11,20 10,60 10,64 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 8,96 8,75 8,50
i=40 z2 38 39 40 40 40 40 40 40 41 41 41
x 0,4 0,4 0,08 0,0 0,0 0,4 0,0 0,25 0,22 0,125 0,25
i=10  m [] 19,65 20,67 20,61 21,80 21,80 21,80 21,80 22,83 24,06 24,57 25,20
z1=4
i=20  m [] 10,13 10,69 10,65 11,31 11,31 11,31 11,31 11,89 12,58 12,88 13,24
z1=2
i=40  m [] 5,10 5,39 5,37 5,71 5,71 5,71 5,71 6,01 6,37 6,52 6,71
z1=1
m 1 1,25 1,6 2 2,5 3,15 4 5 6,3 8 10

d m1 17 22,4 28 35,5 42,5 53 67 85 112 140 170
i=80 dm1 / m 17,00 17,92 17,50 17,75 17,00 16,83 16,75 17,00 17,78 17,50 17,00
z1=1 z2 83 82 82 82 83 84 83 83 82 82 83
x 0,4 0,44 0,25 0,125 0,0 0,38 0,125 0,0 0,111 0,25 0,0
 m [] 3,37 3,19 3,27 3,22 3,37 3,40 3,42 3,37 3,22 3,27 3,37
4.7. Kuvvetler ve Verim
Sonsuz vida mekanizmaları prensipte   90 olan spiral dişli çark mekanizmaları ile aynıdır. Şekil 4.8a’da
döndüren vida durumu için çarka gelen kuvvetler dolu, vidaya gelenler ise kesikli gösterilmiştir. Vidadaki Fa1
eksenel kuvveti çarktaki çevresel kuvvet Ft 2 ’ye, aynı şekilde çarktaki Fa 2 eksenel kuvveti vidadaki çevresel
kuvvete Ft1 ’e eşittir.

Şekil 4.8 Sonsuz Vida Mekanizmasında Kuvvetler a) döndüren sonsuz vida b) döndürülen sonsuz vida
Kuvvet üçgenlerinden aşağıdaki ifadeler elde edilir.
tan  n cos  tan  n cos 

Fr  Ft 2 veya Fr  Ft1 (4-25)
cos( m   ) sin( m   )
Ft1
 tan( m   ) (4-26)
Ft 2
Vidadan tahrik edildiğinde, motor gücü ve devir sayısı verildiğinde; Ft1  M d1 / rm1 ve M d1  P1 / 1 Çarktan
tahrik edildiğinde, çarktaki gücü ve devir sayısı verildiğinde; Ft 2  M d 2 / r2 ve M d 2  P2 /  2 ifadeleriyle
hesaplamalar yapılır. Mekanizmanın verimi  olmak üzere P2    P1 dir. Böylelikle vidanın döndüren eleman
olması durumunda verim;
Ft 2 v 2 tan  m
  (4-27)
Ft1 v1 tan( m   )
Mekanizmanın hızlandırıcı şekilde çalıştırılması durumunda ise sürtünme kuvveti FR ters yönlüdür ve şekil
4.7b’de ki durum ortaya çıkar ( m   ) . Burada çarka gelen kuvvetler kesikli gösterilmiştir. Kuvvetler için
ifadelerde ( m   ) yerine ( m   ) yazılır. Verimin tespitinde Ft1 v1 faydalanılan güç ve Ft 2 v2 gerekli güç
olarak yazılır ve aşağıdaki ifade elde edilir.
Ft1 v1 tan( m   )
U   (4-28)
Ft 2 v 2 tan  m
Otoblokaj şartı  m  0 dir.
Uygun malzeme çifti seçimi, en iyi imalat ve yağlama şartlarında ve azalan kayma hızında düşük sürtünme
açısı değerlerine erişebilir. Böylece yüksek verim değerleri elde edilebilir (tablo).
Tablo Verim değerleri

 Verim (  m ’e bağlı)
Vida Çark Yağlama
5 10 20 30
  4
Islah edilmiş çelik Bronz Orta 0,55 0,71 0,82 0,86
(  0,07)
  3
Sertleştirilmiş ve taşlanmış çelik Bronz İyi (  0,05)
0,62 0,76 0,86 0,89
Sertleştirilmiş, taşlanmış ve   1
Bronz Çok İyi (  0,02)
0,83 0,91 0,95 0,96
parlatılmış çelik
4.8. Boyutlandırma
Sonsuz vida mekanizmalarının mukavemet hesabında aşağıdaki hususlar göz önüne alınır.
1) Yüzey mukavemeti (pitting tehlikesi)
2) Kayma ve ısınma (yenme tehlikesi)

3) Çark diş dibi mukavemeti (diş dibi kırılması)
4) Vida milinin eğilmesi (izin verilenin üzerinde deformasyon)
1. ve 2. hususlarda malzeme çifti, temas çizgisinin durumu, kayma hızı, yağlama ve soğutma durumu önemli
rol oynar. 3. hususda çark malzemesi ve konstrüktif yapısı, 4.’de ise form sayısı en önemli rolü oynar.
Pervanesiz normal bir sonsuz vida mekanizmasının çarkın dişdibi mukavemeti temel alınarak tespit edilen
basitleştirilmiş hesap ifadesinde yüzey mukavemeti ve yenme durumu kayma hızına bağlı bir katsayı
vasıtasıyla göz önüne alınır.
Ft 2  C2  b2  px (4-29)
Sertleştirilmiş ve taşlanmış çelik vida ve bronz çark çiftinde ve iyi bir yağlama ile aşağıdaki C2em değerleri
kullanılır.
Tablo Kayma hızına bağlı C2em [N/mm2] değerleri

Kayma hızı v g [m/s] 1 2 3 4 5 6 8 10 15 20
2
C2em [N/mm ] 8 8 7 6 5,2 4,8 4 3,5 2,4 2,2
M d2
Ft 2  d 2  m  z 2 b2  0,8  d m1 ve p x  m   kullanılarak modül,
d2 / 2
0,8  M d 2
mn 
3 d m1 (4-30a)
C2em  z2
m
dm1 / m  10 olması için,
Md2
mn  0,43 3 (4-30b)
C2em  z2
Çarktaki dönme momenti M d 2 ’den hesap yapılmalı yani tahrik gücü, verim ve kayma hızı göz önüne
alınarak kullanılmalı ve değerler daha sonra kontrol edilmelidir.
Yatak Kuvvetleri (sağ helisli bir vida için)
Vida mili için :
1
Ft1 , H y  1 Fr  rm1 Ft 2 , H r  Htop  H x  H y
2 2
Hx 
2 2 l1
1 1 r
Ft1 , H y  Fr  m1 Ft 2 , Gr  Gtop  Gx  Gy
2 2
Gx 
2 2 l1
Fa1  Ft 2 ’nin tek bir yatak tarafından taşındığı düşünülmelidir.
Çark mili için :
1 1 r
Ft1 , J y  Fr  2 Ft1 , J r  Jtop  J z  J y
2 2
Jz 
2 2 l2
1 1 r
Ft 2 , K y  Fr  2 Ft1 , Kr  Ktop  K z  K y
2 2
Kz 
2 2 l2
Fa 2  Ft1 ’nin tek bir yatak tarafından taşındığı düşünülmelidir.
Dönme yönünün değişmesi ile Ft1 ve Ft 2 ’nin yönleri

değişirken Fr kuvveti aynı kalır.
Şekil 4.9 Sonsuz Vida Mekanizmasında Yatak Kuvvetleri

Eğilme ve Deformasyon
Vida mili mukavemet ve form rijitliği bakımından kontrol edilmelidir. Kritik gerilme milin ortasında
meydana gelir. Mil ortasındaki sehimde kontrol edilir.
 Eğilme gerilmesi  e  M etop / We
M etop  M ex
2
 M ey
2
ve We    d mil
3
/ 32
Burada yz eksenindeki eğilme moment diyagramından,
l1 l1 r
M ex  H y  Fr  m1 Ft 2
2 4 2
xz eksenindeki eğilme moment diyagramından
l1 l1
M ey  H x  Ft1
2 4
 Çekme veya basma gerilmesi  z  Ft 2 / A

A    d mil
2
/4
 Burulma gerilmesi  b  M d1 / Wb
Wb    d mil
3
/ 16
 Eşdeğer gerilme  eş  ( e   z ) 2  3( 0 b ) 2  ( e   z ) 2  2 b2

Ft1 l13 Fr l13
 Deformasyon f  f x2  f y2 , fx  , fy  , Ib    dmil
4
/ 64 , fem  dmil / 1000
48 E Ib 48 E Ib
4.9. İmalat Şekline Göre Sonsuz Vida Diş Profil Tipleri
Sonsuz vida profilinin şekli imalat sistemine göre değişmektedir. İmalatta kullanılan takımlar, torna kalemi,
pinyon-tipi kesici, disk freze, parmak freze ve taşlama diskleridir. DIN 3975 standartına göre profil tipleri
aşağıda belirtilmektedir.
Şekil 4.10 A Profili (ZA Sonsuz Vidası) Şekil 4.11 N Profili (ZN Sonsuz Vidası)
A-Profil şekli trapez şekilli bir torna kaleminin eksenel kesitte vidayı açmasıyla elde edilir. Yanaklar eksenel
kesitte trapez, normal kesitte hafif bombeli ve alın kesitte Arşimet spirali şeklindedir. Şekil 4.10’da görüldüğü
üzere ZA sonsuz vidası evolvent dişli pinyon-tipi takımla da imal edilebilmektedir.
N-Profil şekli eksen yüksekliğine ayar edilmiş ve trapez şekilli, diş boşluğu ortasında, ortalama helis açısı
kadar döndürülmüş torna kalemi ile tornalanarak elde edilir. Yanaklar eksenel kesitte hafif bombeli, normal
kesitte trapez ve alın kesitte spiral şeklindedir. ZN sonsuz vidası şekil 4.11’de görüldüğü gibi parmak veya
dairesel freze ile yaklaşık olarakta imal edilebilir.

K-Profil şekli dönme ekseni diş boşluğunun ortasında sonsuz vidanın eksenine göre eğim açısı kadar dönük
trapez kesitli dairesel takımlarla elde edilir (Şekil 4.12). Yanaklar eksenel kesitte hafif bombeli, normal kesitte
iç bükey ve alın kesitte spiral şeklindedir. ZK sonsuz vidası özellikle küçük çaplarda ZN vidasına
benzemektedir.
E-profil şeklinde takım vidanın normal kesitteki kavrama açısına eşit eğim açısıyla konumlandırılır (Şekil
4.13). Yanaklar normal ve eksenel kesitlerde hafif bombeli, alın kesitte ise evolvent şekillidir. ZE sonsuz vidası
alın helisel dişlilerin yuvarlanma metodu ile kullanılan takımlarla da imal edilebilir.
Maliyet açısından ZE ve ZK profilleri tercih edilmektedir.
Şekil 4.12 K Profili (ZK Sonsuz Vidası) Şekil 4.13 E Profili (ZE Sonsuz Vidası)
4.10. Konstrüktif Hususlar
Sonsuz vida sertleştirilmiş çelikten imal edilir. Genelde vida mil üzerine açılır. Bazı durumlarda milden ayrı
olarak imal edilir ve çok kamalı mil-göbek bağlantısıyla monte edilir. Sonsuz vida çarklar ise şekilde
görüldüğü üzere a) dökme demirden tek parça, b) bronz dişli çember pres geçme ile dökme demir veya çelik
gövdeye montaj ile c) bronz dişli çemberin civatalarla gövde tespiti ile imal edilirler.
Şekil 4.14 Sonsuz Vida Çarkı Tasarımları

Şekil 4.15 Sonsuz Vida Redüktörü
Sonsuz vida mekanizmasının dişli kutusu şekilde gösterilmiştir. Dişli kutusunda soğutucu kanatlar ve vida
miline pervane takılması durumunda hava kanalları bulunmalıdır (Şekil 4.15). Sonsuz vida altta ve çark üstte
olduğu tertipte dişlerin teması bol yağda olur.
Kaynaklar
 Aybars Çakır, Serdar Tümkor, Şekil Bağlı Güç İletim Mekanizmaları, 1994
 Damir T. Jelaska,. Gears and Gear Drives. John Wiley & Sons, 2012.
Bursa, 2013
 Horst Haberhauer, Ferdinand Bodenstein, Maschinenelemente, Gestaltung, Berechnung, Anwendung,
14. bearbeitete Auflage, Springer Berlin 2007
 Karlheinz Kabus, Frank Rieg, Frank Weidermann, Gerhard Engelken, Reinhard Hackenschmidt,
Decker Maschinenelemente: Funktion, Gestaltung und Berechnung, 18., aktualisierte Auflage, Carl
Hanser Verlag, Munchen, 2011
 Lütfullah Ulukan, Tulga Özsoy, Dişli Çark Mekanizmaları, İTÜ Makine Fakültesi, 1973
 Mustafa Akkurt, Makine Elemanları Cilt II, Birsen Yayınevi, 2012
 Sait Yücenur, Vedat Temiz, Dişli Çarklar, Ders Notu, İTÜ Makine Fakültesi, Kasım 2004
 Şefik Okday, Makina Elemanları Cilt III, 4.Baskı, Birsen Kitabevi, 1982
 Talat Tevrüz, Makine Elemanları ve Konstrüksiyon Örnekleri Cilt III, Çağlayan Kitabevi, 2015
 Tezcan Şekercioğlu, Makine Elemanları, Birsen Yayınevi, 2013
 KHK Gears , Gear Technical Reference (web sitesinden)

ÖRNEK PROBLEMLER
Bir iç dişli çark mekanizmasında modül m=5 mm, pinyon diş sayısı z1=18 ve çark diş sayısı z2=38 olarak
verilmektedir. Pinyon ve çarkı boyutlandırınız.
Standart Mekanizma x1  0 , x2  0
Pinyon taksimat yarıçapı r1  m  z1 / 2  45mm
Pinyon dişbaşı yarıçapı ra1  r1  m  50mm
Pinyon dişdibi yarıçapı rf 1  r1  1,25m  38,75mm
Çark taksimat yarıçapı r2  m  z 2 / 2  95mm

Çark diş başı yarıçapı ra 2  r2  m  90mm
Çark diş dibi yarıçapı rf 2  r2  1,25m  101,25mm
m
Eksenler arası mesafe
a ( z 2  z1 )  50mm
2
Çark temel dairesi yarıçapı rb 2  r2  cos   89,27mm rb 2  ra 2
rb 2  r2  cos   ra 2  cos  a 2 ,  a 2  7,298 ,  w  20
 
𝑧1 𝑡𝑎𝑛𝛼
𝑧2
≥ 1 − 𝑡𝑎𝑛𝛼 𝑎 , 0,47368 ≥ 0,64811 ??????!!!!!! evolvent girişim var
𝑤
V-0 Mekanizması x2  x1  0 , av  a ,  v  
Örnek olarak x1  x2  0,5

Pinyon dişbaşı yarıçapı ra1  r1  m(1  x1 )  45  5(1  0,5)  52,5mm
Pinyon dişdibi yarıçapı rf 1  r1  m(1,25  x1 )  45  5(1,25  0,5)  41,25mm
Çark diş başı yarıçapı ra 2  r2  m(1  x2 )  95  5(1  0,5)  92,5mm
Çark diş dibi yarıçapı rf 2  r2  m(1,25  x2 )  95  5(1,25  0,5)  103,75mm
rb 2  r2  cos   ra 2  cos  a 2 ,  a 2  15,18399 ,  w  20

𝑧1 𝑡𝑎𝑛𝛼
𝑧2
≥ 1 − 𝑡𝑎𝑛𝛼 𝑎 , 0,47368 ≥ 0,25435 şart doğrulanıyor evolvent girişim yok
𝑤
Bir silindirik spiral dişli çark mekanizmasında normal modül mn=4 mm, mil eksenleri arasındaki açı =76,
pinyon diş sayısı z1=16, çark diş sayısı z2=60 olarak verilmektedir. Sürtünme açısı =6 ve normal kesitte
kavrama açısı αn=20 dir. Dişlilerin helis açılarını hesaplayınız. Bu durumda verim nedir? Eksenler arası
mesafeyi hesaplayınız.
𝛽1 = 0,5(Σ + 𝜌) = 0,5(76 + 6) = 41° , 𝛽2 = 76 − 41 = 35°
1 − 𝜇 ∙ 𝑡𝑎𝑛𝛽2 1 − 𝑡𝑎𝑛6 ∙ 𝑡𝑎𝑛35

𝜂= = = 0,85
1 + 𝜇 ∙ 𝑡𝑎𝑛𝛽1 1 + 𝑡𝑎𝑛6 ∙ 𝑡𝑎𝑛41
𝑚𝑛 𝑧1 𝑧2
𝑎= ( + ) = 188,9 𝑚𝑚
2 𝑐𝑜𝑠𝛽1 𝑐𝑜𝑠𝛽2

Mon Taj 2020

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mon Taj 2020

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ-CERRAHPAŞA

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

**** DİŞLİ ÇARKLAR ****

Hazırlayan : Prof.Dr.M.Cüneyt FETVACI

Şekil 1.1 Makina Sistemi

Bu mekanizmalar hareket dönüşümüne göre (dönme-dönme), (dönme-doğrusal) veya (doğrusal-dönme)

Şekil 1.2 Güç ve Hareket İleten Mekanizmalara Örnekler

Giriş devrinin çıkış devrine oranı çevrim oranı olarak adlandırılır.

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -2- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.3 İki Kademeli Devir Düşürme

Şekil 1.4 İki Kademeli Devir Yükseltme

1.2.Dişli Çark Mekanizmalarının Sınıflandırılması

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -3- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.5 Düz Dişli Çark Mekanizmaları

Şekil 1.6 Helisel Dişli Çark Mekanizmaları

Şekil 1.7 Konik Dişli Çarklar

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -4- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.8 Vida Mekanizmaları a) Spiral b) Sonsuz Vida c) Hypoid

1.3.Sabit Hız Oranı Şartı – Eşlenik Etki

1.3.1 Sürtünme Çarkına Kinematik Eşdeğer Şekil Bağlı Mekanizma

Şekil 1.9 Dişli Çarkı Temsil Eden Kam Mekanizması

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -5- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Böylelikle sabit hız oranı şartı sağlanmış olur.

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -6- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

1.3.2 Dişli Çark Mekanizması

Şekil 1.11 Kayma Hızı

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -7- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.12 Kavrama Durumu ve Çevre Hızları

Şekil 1.13 Evolvent Eğrisi

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -8- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

1.4.2 Eksenler Arası Mesafede Değişme

Şekil 1.14 Eksenler Arası Mesafedeki Değişimin Etkisi

Çevrim oranı yuvarlanma daireleri yarıçapları cinsinden de ifade edilebilir.

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -9- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.15 Evolvent Geometrik Özellikler

Rb  R A cos  A  RB cos  B (1-13a)

Şekil 1.16 Evolvent Diş Kalınlığının Tayini

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -10- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

1.4.4 Referans Profili

Şekil 1.17 Referans Profili

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -11- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.19 Kremayer Mekanizması

Şekil 1.19 İç Dişli Çark Mekanizması

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -12- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.21 Dişli Çark Boyutları

Taksimat dairesi çevresi   d0  z  p

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -13- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.22 Kavrama Kıtası

Sonuç olarak kavrama kıtası,

Kavrama oranı ise kavrama kıtasının temel taksimatına bölünmesiyle bulunur.

AE ra21  rb21  ra22  rb22  (r1  r2 ) sin 

Şekil 1.23 Kavrama Kıtası

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -14- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.24 Kavrama Eğrisi

1.8.Girişim ve Alttan Kesme

Şekil 1.25 Girişim Sınırı

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -15- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.26 Sınır Diş Sayısı : Kompüter Grafik Uygulama (C.Fetvacı)

1.9. Alttan Kesmenin Önlenmesi – Profil Kaydırma

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -16- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

Şekil 1.28 Profil Kaydırmanın Diş Geometrisine Etkileri (C.Fetvacı)

1.10. Profil Kaydırılmış Dişlilerde Geometrik Özellikler

Profil kaydırma oranı x

Eğitim amaçlı hazırlanmıştır. -17- Kaynaklar her bölümün sonunda verilmektedir.

DİŞLİ ÇARKLAR

* DİŞLİ ÇARKLAR *

* DİŞLİ ÇARKLAR *