ISTORIJA FILOZOFIJE

HISTORIA E FILOZOFISË
Uvod u filozofiju – treći deo
Hyrje në filozofi – pjesa e tretë
Karta antičke Grčke Karta e Greqisë antike

2
PITAGORA (570-490)
Pitagora i pitagorejci
 Istorijski izvori češće govore o
pitagorejcima, dok se Pitagora
pominje gotovo isključivo u legendama
 Namerna tajnovitost:
 nije iza sebe ostavio nikakvih spisa,
već je delovao usmeno i to u okviru
društva
 teško je razlučiti njegov lični
doprinos od rada njegovih
sledbenika
 devizom „Učitelj je tako rekao.“,
bivala je prekidana svaka rasprava
 Doprineo je nauci na polju
matematike, geometrije, teorije muzike
i numerologije
 Prvi je odvojio veštine:
 teorijskog baratanja brojevima i
 trgovanja (apolaustika)
Pitagora dhe pitagorët
 Burimet historike flasin për pitagorët,
deri sa Pitagora përmendet
ekskluzivisht nëpër legjenda
 Fshehtësia e qëllimshme:
 nuk ka lënë pas vetit asnjë
shkrim, por përmes
gojëdhënave edhe atë në mes
të shoqërisë
 vështirë është të dallohet
kontributi i tij personal prej
punës së trashëgimtarëve të tij
 „ Mësuesi kështu ka thënë“ ka
qenë një debat i pa ndërprerë
 I ka kontribuar shkencës në fushën e
matematikës, gjeometrisë, teorisë
muzikore si dhe numerologjisë
 I pari i ka ndarë shkathtësitë:
 trajtimi teorik i numrave dhe
 tregtimi („apolaustika“)
4
 Pitagorejci
 Pitagora je važio ne samo za
mudraca, već i za čudotvorca
 Pitagorejska zajednica nalikovala je
staroj orfičkoj sekti, naročito po
svom prihvatanju asketizma i
verovanju u palingeneziju (seobu
duša)
 Nisu odvajali etiku od politike i
nastojali su da svoja shvatanja što
pre prenesu u svakodnevicu, a
većina njih se nije bavila naukom
 Postojala je jaka unutrašnja
kohezija: važnija je bila odgovornost
bratstvu nego odgovornost državnim
institucijama
 Iako je cilj zajednice bio moralni i
religiozni preobražaj ljudi, a ne
nekakav politički prevrat, kod
predstavnika države javila se sumnja
i otpočeo je progon pitagorejaca,
zbog čega su se oni raselili po celoj
teritoriji tadašnje Grčke
Pitagorët
 Pitagora konsiderohet jo vetëm si njeri i urtë,
por edhe si mrekullibërës
 Bashkësia pitagorjane i ka përngjarë sektit të
vjetër orfik, në veçanti për shkak të pranimit të
asketizmit dhe besimit në paligenezi (migrimi i
shpirtit)
 Nuk është e ndarë etika prej politikës dhe
kanë vazhduar që botëkuptimet e tyre t’ia
transmetojnë në përditshmëri, kurse shumica
prej tyre nuk janë marr me shkencën
 Ka ekzistuar kohezion i fuqishëm: më e
rëndësishmja ka qenë përgjegjësia për
vëllazërinë se sa përgjegjësia për institucionet
shtetërore
 Qëllimi edhe pse i bashkësisë ka qenë moral
dhe religjioz i transformimit të njerëzve, e jo
ndonjë përmbysje politike, tek përfaqësuesit
shtetërorë është lajmëruar dyshimi dhe ka
filluar persekutimi i pitagorëve, për ketë arsye
ata kanë filluar të shpërndahen në tërë
territorin e Greqisë së atëhershme
5
 Pravila pitagorejskog bratstva
 Prihvatili su istočnjačko učenje o seobi duša
(duša umrlog seli se u novoroĎeno telo
(čoveka ili životinje) i verovali su da su sva
živa bića u srodstvu
 Iz toga je izveden sistem zabrana, kojeg se
većina morala strogo da pridržava:
 „Ne jedi meso!”
 „Ne zlostavljaj domaće životinje!”
 „Ne jedi pasulj!“
 „Ne lomi hleb!“
 „Ne podiži hranu sa zemlje!“
 „Ne sedi na merici za žito!“
 „Ne džaraj vatru gvožĎem!“
 „Ne jedi srce!“
 „Ne šetaj glavnom ulicom!“
 „Ne mokri na odsečene nokte ili kosu i ne gazi ih!“
 „Oštricu mača uvek okreni naopako!“
 „Ispravi čaršav posle spavanja i okreni postelju!“...
Rregullat e vëllazërisë pitagore
 Kanë pranuar mësimin lindor për
migrimin e shpirtit ( shpirti i të vdekurit
qëndron në trupin e porsalindur ( të
njeriut apo të kafshës)
 Prej saj ka dal sistemi i ndalesës, të
cilin shumica është deshtë të
përkrahet fuqishëm:
 „ Mos ha mish!“
 „ Mos i dhuno kafshët shtëpiake!“
 „ Mos ha fasule!“
 “Mos përbuz bukën!“
 „ Mos e merr ushqimin prej tokës!“
 „ Mos u ulë në thesin e miellit!“
 „ Mos e ngacmo zjarrin me hekur!“
 „ Mos e ha zemrën!“
 „ Mos shëtit rrugës kryesore!“
 “Mos urino në thonjtë apo flokët e
prera dhe mos i shkel”
 „ Tehun e shpatës gjithë mbaje prapë!“
 „Rregulloje shtratin mbas fjetjes dhe
hekë batanijet!“
6
 .
. .
Teorija brojeva . . .
 Pitagora je lično otkrio: . . . .
 brojne odnose koji odreĎuju
harmonične intervale muzičke
lestvice
 suprotnosti u medicini: toplo i hladno,
vlažno i suvo moraju se naći u
skladnoj mešavini u telu
SVE STVARI JESU BROJEVI I BROJNI
ODNOSI
 U osnovnim slučajevima brojevi su
predstavljani i objašnjavana su
njihova svojstva putem tačaka,
pomoću kojih su obrazovane
odreĎene geometrijske figure ili
obrasci
 Tetraktis – formula nebeske i ljudske
muzike
1. Monada – fizis
2. Dijada – par primarnih suprotnosti
3. Trijada – prvoroĎeno prirodno biće
4. Tetrada – osnove čulne manifestacije
prirode
Teoria e numrave
 Pitagora personalisht e ka zbuluar:
 numrat janë në raport që përcaktojnë
intervalet harmonike të shkallëve
muzikore
 përkundrazi me mjekësinë: nxehtë dhe
ftoftë, e lëngëta dhe e thata duhet të
jenë në pajtueshmëri me përzierjet në
trup
TË GJITHA GJËRAT JANË NUMRA DHE
RAPORTE TË NUMRAVE
 Në rastet esenciale numrat janë të
paraqitur dhe është e sqaruar pronësia e
tyre nëpër mes pikëve, me ndihmën e të
cilave janë të formuara figura të caktuara
gjeometrike
 Tetraktis – formula e muzikës qiellore dhe
njerëzore
 Monada – fizis
 Dijada – disa kontradikta primare
 Trijada – lindja e qenieve njerëzore
 Tetrada – mrekullitë themelore te
manifestimit natyrës 7
 Broj i brojni odnos
 Otkrili su konusne preseke
(parabolu, elipsu, hiperbolu)
 Pitagorina teorema:
Kvadrat nad dijagonalom jednak zbiru
dva kvadrata nad stranicama trougla.
 MeĎutim, ovo otkriće im se nije učinilo
posebno značajnim, budući da je
rezultat predstavljao iracionalan broj
(d=√2), o kojima se tada ništa nije
znalo - „skandal nesamerivosti“
Numri dhe raporti i numrave
 Kanë zbuluar seksione konike
(parabolën, elipsën, hiperbolën)
 Teorema e Pitagorës:
Shuma e katrorëve të ndërtuar mbi
katete është e barabartë me katrorin e
ndërtuar mbi hipotenuzë.
 Megjithatë, ky zbulim nuk është bërë
shumë i rëndësishëm, tu marr
parasysh që ka paraqitur numër
irracional (d=√2), për te cilët atëherë
asgjë nuk ka qenë e njohur – „skandali
i pa përputhshmërisë“ 8
 Osnovne suprotnosti Kundërshtimeve themelore

 Oni prebivaju u harmoniji i čine  Ata jetojnë në harmoni dhe bëjnë

osnovu svega što postoji: bazën e krejt asaj çka ekziston:
1. ograničeno – neograničeno 1. e kufizuar- e pakufizuar
2. neparno – parno 2. çift -tekë
3. jedno – mnoštvo 3. njëjës-shumës
4. desno – levo 4. djathtas-majtas
5. muško – žensko 5. mashkull-femër
6. mirno – pokretno 6. i qetë – i lëvizshëm
7. ravno – savijeno 7. drejt-lakuar
8. svetlo – tamno 8. dritë-errësirë
9. dobro – zlo 9. mirë-keq
10. kvadratno – pravougaono 10. katror-drejtkëndësh
 Teorija muzike
 Otkriveno je da harmoniju proizvode samo
tonovi koji se nalaze u odnosima:
 1:2 (oktava)
 12:8 (kvinta)
 8:6 (kvarta)
 Otkrivanje veza izmeĎu pojedinih fenomena
stvarnosti (naročito muzike) i brojeva dovelo je
do mistike brojeva
 Broj su shvatili kao idealnu suštinu
materijalnog
 Gnoseološki kriterijum (preuzet iz matematike
kao najpouzdanije vrste znanja), je pretvoren u
ontološki rezultat: broj je proglašen za trajnu i
nematerijalnu osnovu svega
 Savremena prirodna nauka, koja se zasniva na
matematici, nastoji da utvrdi prirodne zakone
tako što odreĎenim svojstvima materijalnog
sveta dodeljuje brojne vrednosti – pitagorejska
teza o brojnoj prirodi stvarnosti ugraĎena je u
temelje današnje nauke
Teoria muzikës
 Është zbuluar që harmoninë e prodhojnë
vetëm tingujt të cilat gjinden në raportet:
 1:2 (oktavë)
 12:8 (kuintë)
 8:6 (kuartë)
 Zbulimi lidhjeve në mes të fenomeneve të
përveçëm real (posaçërisht muzikës) dhe
numrave ka shpie në mistikën e numrave
 Numrin e kanë kuptuar si esencën ideale të
materialit
 Kriteri Gnoseologjik ( është marr prej
matematikës si forma ma i besueshëm i dijes),
është shëndruar në rezultat ontologjik: numri
është shpallur për bazë të përhershme dhe jo
materiale
 Shkenca natyrore bashkëkohore, e cila ka
bazën në matematikë, vazhdon ti vërtetoj
ligjet natyrore , çka përbërësit e caktuara të
botës materiale u ndanë vlera numrave – teza
pitagoriane për natyrën reale të numrave është
themel i shkencës bashkëkohore.
10
PARMENID (510-?)
 Parmenid  Ekziston vetëm qenia dhe ajo është:
 e pa shterur
 Postoji samo biće i ono je:
 e përjetshme
 nenastalo
 e vetme
 večno
 e pandryshueshme
 jedno
 e palëvizshme
 nepromenjivo
 topi i cili në kontunitet e plotëson hapësirën
 nepokretno
 identike me mendimin
 lopta koja kontinuirano ispunjava prostor
 Jo qenie nuk është
 identično je sa mišljenjem
 Nuk ka kur far vazhdueshmërie
 Nebiće nije
 Gjitha mërishëm dhe
 Nema nikakvog nastajanja. ndryshimin e vetëm privim
 Sve mnoštveno i menjajuće samo je privid  Gjithë njohuritë mistike është vetëm
 Celokupno čulno saznanje samo je varka mashtrim
 Postoje tri puta:  Ekzistojnë tri rrugë:
 put istine (koji vodi do bića i koji je  rruga e së vërtetës (i cili shpie deri tek
nezaobilazan) qenia dhe i cili është i patejkalueshëm)
 put privida (koji vodi ka ne-biću i koji je,  rruga e iluzioneve (i cili shpie ka jo qenia
stoga, neprohodan) dhe i cili në baze te kësaj është i
 put mnjenja (koji krivuda izmeĎu dva patejkalueshëm)
prethodna puta i stoga je prohodan, ali  rruga e të menduarit ( i cili bënë kthesë në
zaobilazan) mes të dy rrugëve të mëparshme dhe në
bazë të kësaj është i tejkalueshëm , por i
tërthortë) 12
 Biće i privid
 Nastojanje da se biće razume kao
(sama) STVARNOST, a ne kao njen
deo (makar to bio deo od koga je sve
drugo poteklo)
 Ističe se važnost tumačenja odnosa:
 mišljenja i bića: ISTO JE MISLITI I
BITI (Mišljenje je uvek upućeno na
neki predmet, ono je o nečemu)
 pravog i prividnog saznanja:
UMNOSTI I ČULNOSTI (Biće ili
jedno jeste, nastajanje, promena ili
šaroliko mnoštvo je privid)
SVE ŠTO SE DA POMISLITI,
IZGOVORITI ILI ZAPISATI PRIPADA
JEZIKU, PA, UTOLIKO, I BIĆU.
Do të jetë edhe iluzion
 Përpjekjet që qenia të kuptohet si vet
REALITETI, e jo si pjesë e saj (edhe nëse
është pjesë prej të cilës krejt kjo ka rrjedhë)
 Theksohet rëndësia interpretimit të raporteve:
 mendimet dhe qeniet: NJEJTË ËSHTË
MENDOJ prandaj JAM (Mendimi
gjithmonë të drejton në ndonjë lëndë, ajo
në diçka që është e)
 drejt dhe njohuri e parashikueshme:
URTËSIAS DHE SHQYSAT (Qenia ose
një veç është, vazhdimësi, ndërrimi ose
laramania e shumtë është paraqitje)
KREJT CKA JEPET PËR TË MENDUAR, TA
SHPREHIM OSE TA SHKRUAJM I TAKONË
GJUHËS, DHE, DUKE QENË, DO TË JËMË.
13
 Biće i nebiće Qenie dhe jo qenie

„Isto je misliti i biti.“ „Njëjtë është me menduar dhe me qenë.

 Još se ne razlikuju bivstvovanje i bivstvujuće  Ende nuk dallohen të qenurit dhe ekzistencës (
(ali se više misli na bivstvovanje) por më shumë mendohet për të qenurit)
 Isto je da biće jeste i uopšte misliti.  Është e njëjtë që qenia është dhe të mendohet
– To je isti put në përgjithësi.
– Ne može se misliti i govoriti o onome što – Kjo është rrugë e nyejt
ne postoji (jer bi takvo mišljenje i govor bili – Nuk mund të mendohet dhe të flitet për atë çka
prazni) nuk ekziston (sepse ky lloj i të menduarit dhe ky
 Iz toga se zaključuje da nema: lloj fjalimi do të jetë i zbraztë)
 promene  Prej kësaj konkludohet që nuk ka:
(inače biće više ne bi bilo onakvo kakvo je)  ndryshimet
 kretanja (përndryshe qenia nuk do të jetë ashtu çfarë është)
(inače bi bilo još neostvarenih mogućnosti)  lëvizja
 praznine (përndryshe nuk do të jenë mundësi të pa realizuara)
(inače bi bilo ne-bića)  zbrazëtirat
Biće je: (përndryshe do të kemi jo-qenie)
 sve  Qenia është:
 celo  të gjithë
 ograniĉeno  komplet
 sferiĉno  e kufizuar
 sferike
14
Problematizacija bića Problematizimi i qenies

 Biće se shvata kao oduhovljena  Qenia kuptohet si material spiritual

materijalnost
 Refuzimi i të kuptuarit mitologjik të
 Odbijanje mitološkog qenies
podrazumevanja bića
 Në dëshirë për të:
 U želji da se:
 për qenien të flitet
 o biću progovori
 ajo kupton
 ono razume
 dhe në atë mënyrë përcakton
 i na taj način utvrdi
 ajo është padashur e rrezikuar,
 ono je nehotice ugroženo, jer je u sepse në mendime është futur jo
mišljenje uvedeno ne-biće qenia

15
PLATON (424-348)

16
 Uvod
 Jedan od najuticajnih filozofa
Zapada: ustanovio je učenje o
istinskom biću
 Oslanjao se na praksu svog učitelja
Sokrata, koji je vodio kritičke dijaloge
o tome šta je vrlina
 Odgovor na to pitanje upućuje na
zaključak da postoji večna i
nevidljiva suština vrline: ideja
 Čuvena “teorija ideja” slikovito je
prikazana u „alegoriji pećine“, kroz
sliku uspinjanja individualne duše
od opažanja pojedinačnih stvari do
sagledavanja onostranog sveta ideja
Hyrje
 Njëri ndër filozofët më me ndikim të
Perëndimit: ka themeluar mësimin
për qenien e vërtetë
 I është mbështetur praktikës të
mësuesit të tij Sokratit, i cili ka
digresuar për atë se çka është vërtiti
 Përgjegjësja për atë pyetje na
udhëzon në konkludim që ekziston
baza e përjetshme dhe e
padukshme e vërtiti: ideja
 E njohura „teoria idesë“ është
prezantuar në „alegorinë e
shpellës“, nëpërmes fotografisë
shpirti individual prej kujdesit te
gjërave individuale deri tek shqyrtimi
e anës tjetër të ideve
17
 Problemi Platonovih spisa
 Forma istraživanja je dijaloška, što
podrazumeva konverzaciju (koja je
otvorena i nedogmatična), a ne izlaganje
 „Nameštenost“ dijaloga: Platon fingira
razgovor, koji je u stvari njegov monolog,
u kojem se pitanja postavljaju tako da je
moguć jedan jedini odgovor
 Uvek govori preko nekog drugog,
najčešče preko Sokrata, koji je glavni lik
njegovih dijaloga
 Teško je razlikovati predstavni i
spekulativni sadržaj: slobodno se prelazi
sa spekulacije na mit, zbog čega nije uvek
jasno na kojem terenu se misao trenutno
nalazi
 Umetniĉka vrednost je isprepletena sa
didaktiĉkim pristupom
Problemi i shkrimeve të Platonit
 Forma e hulumtimit është dialogu, çka
nënkupton bisedën (e cila është e hapur
dhe jo dogmatike) e jo ekspozimi
 „Montimi“ dialogut: Platoni e prekë
bisedën, i cili në realitet është monologu
i tij, në të cilin pyetjet shtrohen ashtu që
ka të mundur vetëm një përgjigje e saktë
e jo më tepër
 Gjithë flet nëpërmes të dikujt tjetër, e ma
së shpeshti nëpërmjet Sokratit, i cili
është personi kryesor i dialogut të tij
 është vështirë të dallohet përmbajtja e
shfaqur dhe spekulative: lirshëm
kalohet prej spekulimit në mit, për çka
edhe nuk është gjithë e qartë në cilin
hapësirë gjendet kuptimi
 Vlera artistike është e gërshetuar me
qasjen didaktike
 Teorija ideja
 Platon stvarno postojanje pripisuje samo 
onome što je opšte (ideji, dobrom), dok ono
što ĉulno egzistira jeste samo privid
 Ideje:
 nisu puki subjektivni pojmovi, već  Idetë:
objektivne suštine
 kao opštost postoji transcendentno
 ne prostorno odvojeno od čulnih stvari
(ideje su bestelesna suštastva)
 poseduju stvarnost nezavisnu od
ĉulnih stvari (ne menjaju se i ne
propadaju s njima)
 ne nalaze u našoj svesti (mi ih nemamo),
već se putem saznanja otkrivaju u duhu
Termini: idea (ideja), eidos (oblik), genos (rod)
Teoria idesë
Platoni ekzistimin real e përshkruan vetëm në
atë çka është në përgjithësi (ideja, mirësinë),
deri sa ajo çka është ekziston vetëm me shqisat
është vetëm iluzion
 nuk janë terme të thjeshta subjektive, po
përmbajtje objektive
 si i përgjithshëm është i transcendent
 në mënyrë jo hapësinore janë ndarë
shqisat (idetë janë terme joshpirtërore)
 posedojnë realitet të pavarur prej
shqisave të gjërave (nuk nderohen dhe
nuk i takojnë atyre)
 nuk gjinden në vetëdijen tonë (ne nuk i
kemi), por nëpërmes të rrugës së njohjes
zbulohen në shpirt
Termet: ideja (ide), eidos (forma), genos (gjinia)
 Teorija ideja
 ĉulne stvari: „slike ideja”
 ideje: uzori (kao za umetnika)
Ideja Dobra je centralna ideja:
 saznajno naĉelo (omogućava saznanje)
 ontološko naĉelo (bivstvovanja)
 Država: Dobro kao Sunce
 čija svetlost čini predmete prirode
vidljivim za sve
 koje je izvor njihove vrednosti i
lepote
 Uzroci : stvari ← Ideje ← Jedno
 Jedno = Dobro = Lepo
Teoria idesë
 gjërat shqisore: „fotografia idesë“
 idetë: shkaqet (sikur për artistin)
Ideja e së mirës është ideja qendrore
 parimet njohëse (mundësojnë njohjet)
 parimet ontologjike (të qenurit)
 Shteti: si diell i mirë
 drita e kujt i bënë lëndët
natyrore të dukshme për të
gjithë
 cili është burimi i vlerës dhe
bukurisë së tyre
 Shkaqe: Gjërat ← Idetë ← Njëra
 I përveçëm = E mirë = E bukur
 Teorija ideja Teoria idesë

 Jedno ili dobro je:  I përveçëm ose e mira është:

 naĉelo  parim

 sjedinjavajuće  e inkorporuar

 imanentno – fenomeni:  e imanente – fenomenet :

 preslikavaju ga (mimesis)  e paraqesin (mimesis)

 u njemu sudeluju (metheksis)  në atë pëson (metheksis)
 transcendentno (nadilazi i  transcendente (përtej edhe vet

samo bivstvovanje) qenies)

 svrha  qëllimi

 MeĎu idejama vlada HIJERARHIJA  Në mes të ideve ekziston HIRARKIA

što je ideja apstraktnija – to je viša
 Čulni svet:  Bota e shqisave:
 slika sveta ideja  pasqyra e botës ideja

 nije potpuno nestvaran  nuk është plotësisht i parealizuar

 ali sadrži element ne-bića  por përmban elemente të jo qenies

 Dijalektika kao put kojim se stiže do suštine
Dialektika rruga përmes së cilës arrihet deri tek esenca
 “Alegorija pećine”: izlazak zarobljenika
na svetlost dana kao metafora „izlaženja“
ljudske svesti iz varljivog pojavnog i
čulnog sveta u sferu umnog
 Ono što se može opaziti čulima nije
stvarno
 Saznanje mora da se okrene idejama kao
jedinoj stvarnosti
 Dijalektika = put kojim se stiže do suštine
 Dijalektičar shvata bit svake stvari što
znači – da može sebi i drugima dati
objašnjenje
 Dijalektika ima dva vida:
 tehniĉki: veština unošenja nereda u
subjektivne predstave s ciljem da se
pokaže njihova ništavnost
 epistemološko–ontološki: put kojim
se duša uzdiže kroz različite nivoe
(od čulnog do idealnog) vodi do
vrhunskog dobra i lepote)
 „ Alegoria e shpellës“: dalja e të burgosurit në
dritën e ditës si metaforë e “botimit“ të vetëdijes
njerëzore nga mashtrues te lajmëruar dhe bota
shqisore në sferën e trurit
 Ajo çka mund të identifikohet nga shqisa nuk
është reale
 njohurit duhet të drejtohen ka idetë si të vetmen
realitet
 Dialektika = rruga nëpër mes së cilës arrihet deri
tek esenca
 Dialektiku e kupton rëndësinë e çdo sendi se çka
do me thënë – që vetit dhe të tjerëve mundet mi
dhënë sqarime
 Dialektika i ka dy pamje:
 teknike: aftësia e futjes çrregullimit në
prezantimet subjektive me qëllim që të
tregohet paaftësia e tyre
 epistemologjike-ontologjike: rruga
nëpërmes së cilës zgjohet shpirti nëpër nivele
të ndryshme (prej shqisave deri tek idealja)
qon deri tek ma e mira dhe më e bukura)
Psihologija i politika Psikologjia dhe politika

Deo duše Vrlina Stalež

um mudrost pravednost vladari
volja hrabrost (svako radi branioci
požuda umerenost svoj posao) hranioci

Pjesë e shpirtit Vërtiti Klasë

mendja urtësia shteti/drejtësia pushtetarët
dëshira guximi (kur secili e krye mbrojtësit
epshi përmbajtje punën e vet) ushqyesit
Teorija vaspitanja Teoria e edukimit

godine
vrsta pouĉavanja vitet e lloji i mësimdhënës
pleqërisë

Telesna snaga 1 – 3. Forca trupore

Pripovedanje mitova 3 – 6. Ndërlidhja e miteve

Gimnastika 7 – 10. Gjimnastika

Čitanje i pisanje 10 – 13. Shkrimi dhe leximi

Pesništvo 14 – 16. Poetika

Matematika i astronomija 16 – 18. Matamatika dhe astronomia

Vojničko vežbanje 18 – 20. Ushtrimet e ushtrisë

Dalje obrazovanje (činovnici) 20 – 30. Shkollimi i më tejmë (graduesit)

Dijalektika (komandanti) 30 – 35. Dialektika (komandantët)

Vladar 50. Pushtetari 24

ARISTOTEL (384-322)

25
 Teorijske nauke Shkencat teoritike

Principi ovih znanja se nalaze Parimet e këtyre njohurive gjinden

u predmetu në subjektin

 prva filozofija  filozofia e parë

(teologija, metafizika): proučava (teologjia, metafizika): studion
prva počela i uzroke, tj. biće kao biće së pari ka filluar ti hkaqet, ajo është
qenia si qenie

 fizika:  fizika:
proučava studion
prirodna bića, tj. pokretnu materiju qeniet natyrore, ajo është materia
lëvizëse

 matematika:  matematik:
proučava studion
nepokretnu formu, tj. broj formën, ajo është palëvizshme
26
 Praktičke nauke
Principi im se nalaze delom u
delatniku, a delom u predmetu
 etika: pojedinac
 ekonomika: porodica
 politika: država
o uključuju i volju (poriv ili žudnju)
o odnose se na ljude
o predmet im je promenljivo biće
o koje je u potencijalnosti
o odnose na nešto buduće
o Saznanje praktičkog delanja:
o zavisi od konkretne situacije
o izgraĊuje se kroz niz
situacija (nije naučivo)
Shkencat praktike
Parimet gjenden në veprimin e tyre, kurse një
pjese subjektin
 etika: individuale
 ekonomia: familja
 politika: shteti
o e kyçin edhe vullnetin (kundër ose kërshëri)
o i kushtohet njerëzve
o subjekti për ta është qenie ndryshese
o cilat janë potencialet
o ka të bëjë për të ardhmen
o Njohja e veprimit praktik:
o varet prej situatës konkrete specifike
o ndërtohet nëpërmjet shumë situatave
(nuk është e mundshme te mësohet)
27
 Poietičke nauke Shkencat poetike

Principi im se nalaze u stvaraocu  Parimi i tyre gjendet tek krijuesi

U njih spadaju: Këtu përfshin

 umetnost  artin
 zanati  zanatet
 veštine (graĎevinarstvo, lekarstvo,  aftësitë (ndërtimtarinë, mjekësinë,
retorika, gramatika) retorikën, gramatikën)

o odnose se na stvari  ka të bëj me sendeve

o predmet im je promenljivo biće  subjekt tyre është qenia ndryshuese
o koje je u potencijalnosti  cila ka potencial

o odnose na nešto buduće  ka të bëjë me të ardhmen

o Saznanja se mogu naučiti (veštine)  Njohurit mund të mësohen (aftësitë)

28
 Etika
 Vrlina:
 naklonost za odreĎeni voljni izbor
(individualnost, sloboda, odgovornost)
 drži se sredine (odmerenost)
 otkriva se razmišljanjem (važi za sve)
 Vrlina je
 ontološki: sredina (izmeĎu krajnosti)
 aksiološki: maksimum.(najbolje, a ne
osrednje)
Primeri:
 hrabrost je sredina izmeĎu plašljivosti i
smelosti (koja je nerazumna)
 umerenost je sredina izmeĎu
neosetljivosti i razuzdanosti
 darežljivost je sredina izmeĎu škrtosti i
rasipnosti
 ponos je sredina izmeĎu poniznosti i
oholosti itd.
Etika
 Vërtitet
 simpatia për një zgjedhje të caktuar
(individualiteti, liria, përgjegjësia)
 i përmbahet një mesi (përmbajtja)
 zbulohet nëpërmes të menduarit (vlen
për të gjithë)
 Vërtiti është
 ontologjik: mesi (në mes te fundit)
 aksiologjike: maksimumi (më e mira,
e jo mesi)
Shembujt:
 guximi është mesi në mes të frikës dhe
guximit (e cila është e pakuptimtë)
 urtësia është mesi në mes të mos
ndjeshmërisë dhe shthurjes
 bujaria është një mesatare në mes të
koprracisë dhe shpenzimeve të
tepruara
 mburrja është mesatare ne mes të
përulësisë dhe krenarisë etj. 29
 Metafizika (prva filozofija)
 Najvažniji (ontološki) problemi:
nauka o biću kao biću
 Prethodni filozofi su postavili pitanje o
bitku bića, ali su odgovor tražili u
nekom pojedinačnom elementu
 Bitak:
 nije nikakvo pojedinačno biće
 on prethodi svim bićima kao njihova
izvorna priroda
 Ipak, bića nisu iscrpljena bitkom, jer
bogatstvo svojih svojstava bića
pokazuju tek u ontičkom stavu:
„Nema bića bez bitka, ali ni bitka bez
bića.“ – ontološka diferencija
Metafizika (filozofia e parë)
 Problemet më të rëndësishme (ontologjike):
shkenca për qenien si qenies
 Filozofët e mëparshme kanë shtruar pyetjen
për qenien, por përgjigjen e kanë kërkuar
në ndonjë element të ngjashëm.
 Beteja:
 nuk ka qenie individuale
 parakalon të gjitha qeniet si dhe
natyrën e tyre burimore
 Megjithatë, qeniet nuk janë të rraskapitura
me betejën, sepse pasuria e cilësisë së
qenies së tyre tregojnë qysh në qëndrimin
ontik.
30
 Biće kao biće
 Suština mišljenja: kada mislimo
mišljenje, uviĊamo prisutnost bitka,
jer mišljenje je identično sa onim o čemu se
misli (forma = sadržaj)
 Postoje dva pristupa bitku:
 opažanje (prisutni su i forma i materija)
 mišljenje (prisutna je samo forma)
 Bitak kao najviši sadržaj saznanja:
ISTINA
(Parmenidov identitet mišljenja i bića).
Mišljenje -------------------------------------------- Biće
apstrahovanje
Mišljenje mišljenja ------------------- Biće kao biće
Qenia si qenie
 Esenca e të menduarit: kur ne shqyrtojmë
mendimin, vërejmë prezencën e vetes,
sepse mendimi është identik me atë për çka
mendohet ( forma= përmbajtja)
 Ekzistojnë dy qasje për betejën:
 kujdesi (janë prezentë forma dhe materia)
 mendimi (prezentë është vetëm forma)
 Beteja si përmbajtje ma e lartë e njohurive:
E VËRTETA
(Identiteti i Parmenidit për mendimet dhe qenien).
Mendimi.................................................... Qenia
apstrakimi
Mendimi i mendimeve................... Qenia si qenie
31
 Teorija uzroka Teoria e shkaqeve

 Prethodni filozofi su postavili pitanje  Filozofët e më parshëm kanë shtruar pyetje

o uzročnosti, ali nijedan nije otkrio rreth shkakut, por asnjëri nuk ka zbuluar
sva četiri uzroka stvari katër shkaqet e sendeve

 Četiri primarna uzroka su:  Katër shkaqet primare janë:

1. materijalni uzrok unutrašnji

1. shkaqet materiale të brendshme
2. formalni uzrok (ideja)
2. shkaku formal (ideja)
3. pokretaĉki uzrok spoljašnji
3. shkaqet lëvizëse të jashtme
4. finalni uzrok (svrha)
4. shkaku final (qëllimi)

32
IMANUEL KANT (1724–1804)

33
 Osnovna pitanja Pyetjet esenciale

 Postavlja tri osnovna pitanja i na svako  Shtron tri pyetje esenciale në secilën prej
od njih odgovara u jednoj knjizi, želeći da tyre përgjigjet në një libër, duke dëshiruar të
odgovori na suštinsko pitanje: përgjigjet në pyetjet esenciale:
„Šta je ĉovek?” „Çka është njeriu?”

1. Šta ĉovek može da zna? 1. Çka njeriu mund të di? (çfarë dhe sa janë
(kakve i kolike su naše moći saznanja?) mundësit tona të njohim)
Kritika čistog uma

2. Šta ĉovek treba da radi? 2. Çka duhet të punoj njeriu? (që qenia e lirë
(da bi bio slobodno biće koje ne ugrožava mos të pengoj dhe mos ta rrënoj lirinë e
i ne narušava slobodu drugih ljudi) njerëzve tjerë)
Kritika praktičnog uma

3. Ĉemu ĉovek treba da se nada? 3. Ku duhet njeriu të shpresoj?

(da bi mogao da shvati prirodu kao celinu (që te mundet të kuptoj natyrën si tërësi dhe
i da u haosu može da naĎe red i smisao) në kaos të gjendet rendi dhe kuptimi)
Kritika moći suĎenja

34
 Ispitivanje granica saznanja
 Kritika:
 empirista (potcenjivanje stvaralačke
moći razuma u saznanju)
 racionalista (favorizovanje isključivo
sposobnosti razuma u saznanju)
 Glavni zadatak:
ispitati šta naša moć saznanja dodaje
sama iz sebe (bez čulnog opažanja)
 Traga se za nečim što je a priori dato, tj.
 pre
 nezavisno
od svih čulnih utisaka
 Moć stvaranja novih saznanja iz
samog ĉovekovog uma:
sintetički sudovi a priori
 Razlikovanje sudova:
 analitičkih i sintetičkih
 apriornih i aposteriornih
Hulumtimi i kufijve të diturisë
 Kritika:
 empiristi ( vlerësimi i fuqive krijuese të
mendjes)
 racionalisti ( favorizimi ekskluzivisht i
aftësisë për të kuptuarit e njohurive)
 Detyra kryesore:
te hulumtohet se çka fuqia jonë e njohjeve
jep prej vetes (pa kujdesin e shqisave)
 para
 pavarur
 prej krejt përshtypjeve shqisave
 Fuqia e realizimit te njohurive të reja prej
vet mendjes së njeriut:
gjykimet sintetike të a priori
 Dallimi në mes gjykimeve:
 analitike dhe sintetike
 apriori dhe apostpriori
35
 Stuktura saznajnih moći
 Polazi se od tradicionalne podele moći
saznanja: čulnost, razum i um
 Na svakom od tih nivoa traži element koji
saznanju pridaje opštost i nužnost
 Sadržaj saznanja je:
 neodreĎen
 neformiran
 čista mogućnost
 Forma saznanja je ono što:
 stvara
 oblikuje
 ureĎuje
 Pažnja se usmerava na čiste forme moći
saznanja (forme čulnosti i forme razuma)
 U tim formama ispoljava se ĉista
subjektivnost saznajnih moći, koje
nema ni u kakvom sadržaju, tj. predmetu
– sfera transcendentalnosti
Struktura e fuqive njohëse
 Fillon prej ndarjes tradicionale të fuqive
njohëse: shqisat, të kuptuarit dhe mendja
 Në secilin prej këtyre niveleve kërkohet
elementi i cili njohjes ja jep universialitetin
dhe domosdoshmërinë
 Përmbajtja e njohjes është:
 i papërcaktuar
 i paformuar
 mundësi e pastër
 Forma e njohjes është ajo çka:
 krijon
 formëson
 rregullon
 Kujdesi drejton në forma të pastërta të
fuqisë së njohjes (format e shqisave dhe
format e të kuptuarit)
 Në ato forma shfaqet subjektiviteti i
thjesht i fuqive njohëse, të cilat nuk janë
në asnjë përmbajtje, dmth në asnjë subjekt
– sferë e transcendencës 36
Čiste forme čulnosti
 Čiste forme čulnosti su:
 prostor i
 vreme
 To znači da sadržaj celokupnog
čulnog iskustva ima prostorni i
vremenski karakter
 Da nije reč o pukim subjektivnim
entitetima, svedoče njihove
karakteristike:
 transcendentalni idealitet
(bitni uslovi svakog opažanja u
samom subjektu
 empirijski realitet
(važe za sve predmete opažanja)
 Ono što se opaža je pojava
 Iza pojave stoji stvar po sebi, ali je
ona nedohvatna za naše saznanje
Format e pastërta të shqisave
 Format e pastërta të shqisave janë
 hapësira dhe
 koha
 Kjo dmth qe përmbajtja e gjithë përvojës
së shqisave ka karakterin kohor dhe
hapësinor
 Nuk është fjala për entitet subjektiv,
që dëshmojnë karakteristikat e tyre:
 idealiteti transcedantal
(kushtet e rëndësishme të çdo kujdesi
në vet subjektin
 realiteti empirik
(vlen për të gjitha objektet e perceptimit)
 Ajo çka mund të perceptohet
 Mbas dukshmërisë qëndrojnë sendet në
veti, por ajo është e pakapshme për
njohuritë tona
37
 Čiste forme razuma
 kvantitet
(jedinstvo, mnoštvo, celokupnost)
 kvalitet
(realnost, negacija, limitacija)
 relacija
(inherencija i supstancija, kauzalitet i
dependancija, delovanje i trpljenje)
 modalitet
(mogućnost – egzistencija, nužnost –
slučajnost)
 U kategorijama se nalazi stvaralaĉka
moć sinteze, kojom se nešto razume u
raznovrsnosti i haosu opažanja (koji je
dospeo u svest preko čula)
 Tek pomoću kategorija može se razumeti
čulna datost: one omogućuju iskustva
 Ne postoji problem objektivnosti
saznanja, ali samo stoga što razum nije
u stanju da ide dalje od mogućeg
iskustva
Format e thjeshta të arsyes
 kuantiteti
(i bashkuar, shumë përfshirës,
gjithëpërfshirës)
 kualiteti
(realiteti,mohimi, limitimi)
 relacioni
(të qenurit dhe substanca,
kauzaliteti, reagimi dhe durimi)
 modaliteti
(mundësia – ekzistenca,
domosdoshmëria – rastësia)
 Në kategoritë gjendet mundësia
krijuese e sintezës, me të cilën diçka
kuptohet në shumëllojshmëri dhe ne
kaosin e vrojtimeve
 Me ndihmën e kategorive mund të
kuptohet sensi i dhënë
 Nuk ekziston problemi i njohurive
objektive, por për shkak të kuptuarit
nuk është në gjendje të shkoj më larg
prej përvojës të mundshme
38
 Ideje čistog uma
 Čisti um po svojoj prirodi teži stalno da
preĊe granice iskustva i baš se zbog
toga postavljaju metafizička pitanja
 Čisti um stvara ideje:
 koje sadrže ono čemu pripada
celokupno iskustvo
 ali samo nikada ne može da bude
predmet iskustva
 Čisti um dolazi do dijalektičkih zaključaka:
 ideja besmrtnosti
 ideja slobode
 ideja boga
 Sve tri ideje podvrgavaju se kritičkom
razmatranju i utvrĎuje se da one nemaju
mesta u filozofiji (kao nauci)
 Naime, um uvek upada u nerešiva
protivrečja – antinomije – sa samim
sobom kad pokušava da postavlja pitanja
koja se odnose na stvar po sebi
Ideja e mendjes pastër
 Mendja e pastër me natyrën e saj gjithë anon ti
kaloj kufijtë e përvojës dhe për shkak të kësaj
shtrohen pyetjet metafizik
 Mendja e pastër krijon ide:
 të cilat përmbajnë atë çka i takon e tërë
përvoja
 por vet kurrë nuk mund te jetë subjekt i
përvojës
 Mendja e pastër vjen prej konkludimit dialektik:
 ideja e pavdekshmërisë
 ideja e lirisë
 ideja zotit
 Të gjitha këto tri ide futen në shqyrtimin kritikë
dhe vërtetojnë se nuk kanë vend në filozofi
(si shkencë)
 Mendja gjithë bie në kontradikta të pa zgjidhura
– antinomia – me vet veten kur tenton të shtroj
pyetje të cilat kanë të bëjnë për gjërat në veti
39
 Praktični um
 Čisti (teorijski) um u pogledu saznanja
ima vrlo ograničenu funkciju
 Ideje uma:
 jesu pojam o nadčulnom (kojem ne
odgovara ništa čulno)
 ne mogu biti saznate i dokazane,
već samo predstavljaju stvar
uverenja
 nisu konstitutivne (za saznanje),
nego su regulativne (za delovanje)
 Natĉulni svet (noumenon) otvara se
pred praktičnim umom (za moguću
upotrebu), dok za teorijski um on ostaje
predmetom protivrečja
 Čovek:
 ambivalentno biće, jer živi u svetu
prirode i svetu slobode
 zadobija vrednost i dostojanstvo kao
slobodno biće, a ne kao prirodno
 upravo iz ovoga se izvodi primat
praktiĉkog uma
Mendja praktike
 Mendja e pastër (teorike) në vështrim te
njohurive e ka shumë të kufizuar funksionin
 Ideja mendjes:
 janë terme për mbishqisën (të cilës nuk i
përgjigjet asnjë kuptim)
 nuk mund të jenë të njohura dhe të
argumentuara, por vetëm bëjnë paraqitjen
 nuk janë konstitutive (për njohurit),
por janë rregullative (për veprim)
 Bota e mbishqisave (noumenon) hapet para
mendjes praktike (për përdorim të mundshëm)
deri sa për mendje teorike mendja mbetet lëndë
e kundërshtuar
 Njeriu:
 qenia ambivalente, sepse jeton në botën e
natyrës dhe botën e lirisë
 fiton vlerën dhe dinjitetin si qenie e lirë, e
jo si natyrore
 saktësisht prej kësaj nxjerrët primati i
mendjes praktike 40
 Kategorički imperativ
1. formulacija: „Postupaj tako da
maksima tvoje volje uvek može važiti
kao princip opšteg zakonodavstva.“
(ovaj fakt uma se ne može izvesti, nego
se on uzima kao sintetički stav a priori)
2. formulacija: „Postupaj tako da
ĉoveĉanstvo u tvojoj liĉnosti, i u
liĉnosti svakog drugog, uvek
upotrebljavaš ujedno i kao cilj, a
nikada samo kao sredstvo.“
 Sva bića koja imaju um i volju (iz koje
proizilaze sklonost ili dužnost) primorana
su da se upravljaju prema čistoj volji u
formi zapovesti
 Interes različitih upotreba uma:
 spekulativna → saznanje predmeta
do najviših principa a priori
 praktiĉna → odreĎivanje volje s
obzirom na poslednju i potpunu
svrhu
Kategoria imperativë
1. formulimi: „Vepro ashtu që maksima e
dëshirës tënde gjithë mundet të vlejë si
parim i përgjithshëm i legjislacionit.“
(ky fakt i mendjes nuk mund të bëhet, por ai
merret prej qëndrimeve sintetike a priori)
2. formulimi: „Vepro ashtu qe njerëzimi në
personalitetin tënd, dhe në personalitetin e
çdo kujt, gjithmonë e përdorë në një të
bashkuar dhe si qëllim dhe kurrë vetëm
sikur mjet.“
 Të gjitha qeniet të cilat kanë mendjen dhe
dëshirën (prej të cilave dalin prej dispozitës
dhe obligimeve) janë të obliguara që të
orientohen drejt dëshirës pastër ne formën e
urdhërimeve
 Interesi i përdorimit të shumëllojshëm të trurit
 spekulative → njohuritë e lëndëve deri te
parimet më të larta apriori
 praktike → përcaktimi i dëshirës tu marr
parasysh qëllimin e fundit të plotë
41
GEORG VILHELM FRIDRIH HEGEL (1770-1831)

42
 Fenomenologija duha
 Hegelov UVOD U FILOZOFIJU, kao
pokušaj da se ljudski razum povede:
 od carstva svakodnevnog iskustva
 do carstva stvarnog filozofskog
saznanja, do apsolutne istine, tj. do
saznanja procesa sveta kao duha
 Svet u stvarnosti nije onakav kakvim
izgleda, nego onakav kakvim ga
filozofija shvata
1. Počinje se sa iskustvom obične svesti u
svakodnevnom životu
2. Pokazuje se da ovaj (kao i svaki drugi)
vid iskustva sadrži elemente:
a) koji potkopavaju njegovo
poverenje u sopstvenu sposobnost
da opazi stvarno
b) koji ga teraju da u traganju preĊe na
još više naĉine razumevanja
Fenomenologjia e shpirtit
 HYRJA NË FILOZOFI e Hegelit,
 prej mbretërisë deri te përvoja e
përditshme
 prej mbretërisë të njohjes reale
filozofike, deri tek e vërteta absolute, ajo
është deri te njohja e procesit
jetësorë
 Bota në realitet nuk është ashtu siç
duket, por është ashtu çfarë filozofia e
kupton
 Fillon prej përvojës të ndërgjegjes thjesht
në jetën e përditshme
 Tregon se ky (si çdo tjetër) lloj i përvojës
përmban elemente:
a) të cilët minojnë besimin e tij në
aftësinë personale që të kujdeset
seriozisht për to
b) të cilat e detyrojnë që në hulumtim të
kaloj në më shumë mënyra tjera të
mirëkuptimit
43
 Unutrašnji proces razvoja svesti
 Napredak prema višim načinima
saznanja jeste, tako, unutrašnji proces
samog iskustva i nije proizveden spolja
 Ako čovek obrati punu pažnju na
rezultate svoga iskustva, napustiće jedan
tip saznanja i poći ka drugome usled
suprotnosti u koje se svest sama zaplela:
čulna izvesnost
opažanje
razumevanje
samoizvesnost
 Fenomenologija je imanentna povest
ljudskog iskustva
 To više nije iskustvo zdravog razuma,
već iskustvo u kome je sigurnost u razum
već poljuljana zbog osećaja da ono ne
poseduje punu istinu
Procesi i brendshëm i vetëdijes
 Përparimi ndaj shumë mënyrave të njohjes është
ashtu që procesi i brendshëm i vet përvojës nuk
është i prodhuar për jashtë
 Nëse njeriu i kushton vëmendje rezultateve të
përvojës së tij, do ta lëshoj një model te njohurive
dhe do të niset në drejtim të tjerave në
kundërshtimet të cilat vetëdija vet është ngatërruar:
shqisa e sigurt
perceptimi
të kuptuarit
vetëbesimi
 Fenomenologjia lidhjes imanente e përvojës së
njeriut
 Ajo më nuk është përvojë e mendjes shëndoshë,
por është përvojë në të cilën siguria në të kuptuarit
është e luhatur për shkak të ndjenjës që ajo mos
të posedoj të vërtetën e plotë
44
 Dijalektički dinamizam
 Činilac koji odreĎuje tok tog iskustva je
promenljivi odnos izmeĊu svesti i
njenih predmeta
 Ako se subjekt koji filozofira drži uz svoje
predmete i dozvoljava da ga vodi njihovo
značenje, otkriće promenu:
 njihovog oblika i
 njihovog odnosa prema subjektu
 Kada iskustvo počinje:
 predmet izgleda kao:
 čvrsti entitet
 nezavisan od svesti
 subjekt i predmet izgledaju:
 jedan drugome strani
 MeĎutim, proces saznanja otkriva da oni
ne stoje u izolaciji, nego da predmet
dobija svoju objektivnost od subjekta
Dinamika dialektike
 Faktori i cili cakton atë përvojë është raport
i ndryshueshëm në mes të vetëdijes dhe
objektit të tij
 Nëse subjekti i cili filozofon dhe i përmbahet
subjektit të saj dhe lejon qe ta udhëheq
ndikimi i tyre
 i formës së tyre dhe
 raportit të tyre ndaj objektit
 Kur përvoja fillon:
 objekti duket sikur:
 etnitet i fort
 i pavarur prej vetëdijes
 subjekti dhe objekti duken:
 njëri tjetrit i del krahë
 Megjithatë procesi i njohjes zbulon që ata
nuk mbesin të izoluar, por objekti e fiton
objektivitetin e vet prej subjektit
45
 Osnova predmeta u subjektu
 Stvarno je opštost koja se ne može
svesti na objektivne elemente slobodne
od subjekta (kvalitet, stvar, sila, zakon)
 Stvarni predmet uspostavljen je tek
intelektualnom delatnošću subjekta
 Subjekt otkriva da sam stoji iza
predmeta: svet postaje stvaran samo
pomoću poimajuće sile svesti
 Ovo je istina samo za filozofe, ali još nije
istina objavljena u objektivnom svetu
 Zato treba ići dalje, samosvest mora da:
 pokaže da je ona istinska stvarnost
 uĉini svet svojim slobodnim
ostvarenjem
Baza e lëndës në subjekt
 Me të vërtetë thjeshtësia e cila nuk mund
të reduktohet në elementet e lirisë prej
subjektit (kualiteti, sendi, fuqia, ligji)
 objekti reale janë të vendosura në
veprimtarinë intelektuale të subjektit
 Subjekti zbulon që vet qëndron prapa
objektit: bota bëhet e realizuar vetëm me
ndihmën me fuqinë e vetëdijes
 Kjo e vërtetë është vetëm për filozofët, por
ende nuk është e vërteta e shpallur në
botën objektive
 Për këtë duhet të shkohet me larg vetë
vetëdija duhet të:
 të tregoj që ajo është e vërteta reale
 e bënë botën me lirinë e saj krijuese
46
 Svet kao deo subjekta
 Subjekat je apsolutni negativitet:
 on ima moć da negira svako dato
stanje i
 da ga učini svojim sopstvenim
svesnim delom
 Ovo nije samo saznajna delatnost, jer
se taj proces se može odvojiti od
istorijske borbe izmeĎu čoveka i
njegovog sveta, koja je sama po sebi
sastavni deo puta ka istini i istine same
 Subjekt mora uĉiniti svet svojim
vlastitim delom ako želi da prizna
sebe za jedinu stvarnost
 Tako proces saznanja
postaje proces istorije
 Svet (stvarnost) pokazuje se kao delo
subjekta
Bota si pjesë e subjektit
 Subjekti është negativitet absolut:
 ai ka fuqi të mohoj çdo gjendje të dhënë
dhe
 ta bëjë si vepër të vetë ndërgjegjësimit
 Kjo nuk është vetëm
një veprimtari njohëse, sepse kyproces mund
të ndahet nga luftën historike në mes njeriut
dhe botës së tij, e cila është vetë një pjesë
integrale e rrugës së vërtetës dhe të vërtetës
 Subjekti duhet të bëjnë pjesën e tyre të
botës në qoftë se ju doni të pranojnë vetes
realitet vetëm
 Kështu procesi i njohjes
mbetet proces historik
 Bota (realiteti) tregohen si vepra të subjektit
47
 Objektivizacija razvoja svesti
 Samosvest se prenosi u borbu na život i smrt
izmeĎu pojedinaca
 Povezuju se:
 saznajno-teorijski proces samosvesti
(od čulnosti do umnosti)
 istorijski proces čovečanstva
(od ropstva do slobode)
 Oblici svesti javljaju se kao objektivne
istorijske stvarnosti – stanja sveta
 Svaki oblik svesti koji se javlja u imanentnom
napretku saznanja kristališe se
kao život jedne date istorijske epohe
(od grčkog polisa do francuske revolucije)
 MeĎutim, država stvorena revolucijom:
 učinila je objektivni svet sredstvom
subjekta
 ne postigavši subjektovu bitnu slobodu
 Zato se ostvarivanje istinske slobode prenosi:
 sa plana istorije (nosilac Francuska)
 u unutrašnje carstvo duha
(nosilac.Nemačka)
Objektivizmi dhe zhvillimi i vetëdijes
Vetëdija bartet në luftën për jetë dhe vdekje në mes
të individëve
 lidhen:
 procesi teorik i njohjes të vetëdijes
(prej shqisave deri tek dituria)
 procesi historik i njerëzimit
(prej robërisë deri tek liria)
 Format e vetëdijes lajmohen sikur realitete
historike objektive – gjendja e botës
 Çdo formë e vetëdijes lajmohet në përparimin
imanent te njohurive dhe kristalizohet
si jeta e një epoke të dhënë historike
(prej poliseve greke deri tek revolucioni francez)
 Megjithatë shteti është krijuar me revolucion:
 e ka bërë botën objektive me mjetin subjektiv
 duk mos arritur lirinë e rëndësishme të
subjektit
 Për atë realizimit lirisë vërtetë transmetohet:
 prej planit historisë (bartësi i Francës)
 në brendësin e shpirtit mbretëror (bartëse
Gjermania) 48
 Fenomenologija kao istorija iskustva svesti
Fenomenologjia si përvojë historike e vetëdijes

 Fenomenologija je nauka o  Fenomenologjia është shkenca për

 svesti  vetëdijen
 stvarnosti  realitetin
 Svest je samo pojavljivanje duha  Vetëdija është vetëm paraqitje e shpirtit
 Fenomenologija je istorija iskustva svesti Fenomenologjia është përvoja historike e
vetëdijes
 Stepeni uzdizanja izvesnosti do istine:  Niveli i ngritjes së kërshërisë:
 svest uopšte  vetëdija në përgjithësi
(koja ima neki predmet kao takav) (e cila ka ndonjë lëndë si të tillë)
 samosvest  vetëdija
(za koju je predmet Ja) (për të cilën objekti është Unë)
 um, pojam duha  mendja, termi i shpirtit
(jedinstvo svesti i samosvesti) (bashkimi I vetëdijes dhe mos vetëdijes)

49
 Dijalektički razvoj saznajne svesti
Zhvillimi dialektik i njohjes së vetëdijes
 Saznanje počinje kada filozofija razori iskustvo
svakodnevnog života
1. Predmet iskustva se prvo javlja kao stvaran i čini
se kao da postoji po sebi
2. Analizom uviĎamo da ono što čulna izvesnost
zadržava kao nešto nepromenljivo usred toka
utisaka nije predmet već da on postoji ovde i sada
3. Oni jedini ostaju postojani u neprestanom menjanju
objektivnih podataka, oni postoje kao identični, jer
su nešto opšte
4. Suprotno očekivanju, istina čulnosti nije
pojedinačni predmet nego opštost
5. Ležište opštosti je subjekt, a ne predmet. Opštost
postoji u saznanju koje je smatrano nebitnim
činiocem: Predmet ne postoji po sebi već zato
što ga ja saznajem
6. Dalja analiza otkriva da „ja“ prolazi kroz isti
dijalektički proces kao predmet i da pokazuje da je
ono nešto opšte (opšte „ja“)
7. Čulno iskustvo otkriva da istina nije ni kod
njegovog posebnog predmeta ni kod pojedinačnog
ja
8. Istina je rezultat dvostrukog procesa negacije:
 negacije postojanja predmeta po sebi
 negacije pojedinačnog ja, time što se istina
pomiče prema opštem ja
 Njohurit fillojnë kur filozofia shkatërron përvojën e jetës
përditshme
1. Objekti i përvojës së pari lajmohet si i realizuar dhe
duket sikur ekziston në veti
2. Nëpër mes të analizës shohim se ajo çka është shqisa
mbahet si diçka e pa ndryshuar në mes të atyre
përshtypjeve nuk është objektit që ajo veç ekziston më
3. Të vetimit ata mbesin pa ndaluar ndryshojnë të dhënat
objektive, ata ekzistojnë si identik, sepse janë diçka në
përgjithësi
4. E kundërta e asaj çfarë presim e vërteta e shqisave
nuk është objekt identik por në përgjithësi
5. Shtrati i përgjithshëm është subjekti e jo objekti.
Përgjithësia ekziston në njohurit të cilat janë shqyrtuar
si faktor të parëndësishëm: Objekti nuk ekziston në
veti sepse unë e njohë
6. Analiza të mëtejshme zbulon që “Unë” kalon
nëpërmes te njëjtit proces dialektikë si objekti dhe
tregon që ai diçka është i përgjithshëm
7. Përvoja e shqisës zbulon që e vërteta nuk është as tek
lënda e saj e posaçme e as tek ato individuale
8. E vërteta është rezultat i procesit të dyfishtë të
mohimit:
 mohimi përmban objektin në veti
 mohimi i jo-së individuale, me atë çka është e
vërteta ndaj të përgjithshmes Unë
50
 Dijalektika slobode
 Samorazvoj ideje zbiva se:
 i logički
 i istorijski
 Dijalektika je metoda zahvatanja živog,
pokretnog i borbenog dogaĎanja
 Istorija je jedinstveni proces u kome
ispod prividnih slučajnosti vladaju zakoni
 Priroda i duh su konkretni oblici
postojanja ideje, ali samo duh ima
istoriju
 Istorija počinje ukidanjem prirode od
strane samoosloboĎenog duha
 Um vlada svetom, ali njegova vlast
gotovo da nije vidljiva – „lukavstvo uma“
 Sve se zbiva po planu uma, tj. ostvaruje
se napredak svesti o slobodi
 Krajnji cilj je potpuna sloboda, odnosno
samosvest – kraj istorije
Dialektika e lirisë
 Vetëzhvillimi i idesë ndahet në:
 edhe logjik
 edhe historik
 Dialektika është metoda e të kuptuarit,
lëvizshme dhe ngjarjes luftuese të dialektikës
 Historia është proces unik në të cilin nën
rastet e parashikuara dominojnë edhe ligjet
 Natyra dhe shpirti janë forma konkrete të
ekzistimit të ideve, por vetëm shpirti ka
historinë
 Historia fillon me heqjen e natyrës prej anës të
vet çlirimit të shpirtit
 Mendja dominon botën, por autoriteti i tij gati
se nuk shihet
 Krejt rrjedh sipas planit të mendjes. realizon
përparimin rreth vetëdijes për lirinë
 Qëllimi i fundit është liria e plotë ose më
saktë vetëdijes
51
 Filozofija istorije
 Tri osnovna istorijska razdoblja:
1) Drevni Istočni narodi (Kine, Indije itd.) još
nisu znali da je čovek kao takav po sebi
slobodan, zbog čega ljudi i nisu bili
slobodni, već je samo jedan bio slobodan
(koji, usled toga, i nije bio istinski
slobodan)
2) Grci i Rimljani su znali da su
neki slobodni, ali ne i čovek kao takav,
nego su mnogi ljudi smatrani robovima
3) Germanski narodi su, zahvaljujući
reformaciji, stekli svest o tome da je
čovek kao takav slobodan, čime su
dostigli krajnji cilj društvenog razvitka
 Sve što se dogodilo ne samo da nije bez
boga, već je u suštini božije delo
 Istorijski razvoj ima:
 oruĊe u velikim ljudima i duhu naroda
 cilj u državi uma, u kojoj se ostvaruje
sloboda
Historia e filozofisë
 Tri periudhat e rëndësishme historike
1) Popujt e vjetër të lindjes (Kina, India e
kështu me radhë) ende nuk kanë ditur qe
njeri si i tille në veti është i lirë, për shkak se
njerëzit nuk kanë qenë të lirë, vetëm një ka
qenë i lirë (i cili për shkak të kësaj nuk ka
qenë sinqerisht i lirë)
2) Grekët dhe Romakët kanë ditur që disa janë
të lirë, por jo edhe njeriu si i tillë, por shumë
njerëz janë konsideruar si robër
3) Popujt e Germanikës, duke ju faleminderuar
reformave, kanë arritur vetëdijen për atë që
njeriu është i lirë me të, cilën kanë arritur
qëllimin të zhvillimit shoqërisë
 Krejt çka ka ndodhur jo vetëm që është pa
zot, por në esencë janë veprat e zotit
 Zhvillimi historik ka:
 vegël në njerëzit e mëdhenj dhe në
shpirtin e popullit
 qëllimi në mendjen e shtetit, në të cilën
realizohet liria
52
 Objektivni duh
Objektivni duh je ostvarenje slobodne
volje, a država ostvarenje moralno-
pravnog poretka
On ima tri elementa:
1. APSTRAKTNO ILI FORMALNO PRAVO 1. E DREJTA ABSTRAKTE DHE FORMALE
• priznaje samo slobodu privatnog
vlasništva
• ostvaruje se preko odnosa pravnih
osoba (koje još nisu subjekti)
• osniva se na „nedodirljivom“
društvenom ugovoru
 preko kojeg se raspoznaju:
neprava, prekršaji i zločini
 prema kojima se izvršava
kazna kao odmazda (da bi se
zločinac potvrdio kao ličnost)
Shpirti objektiv
Objektivi është për të arritur frymën e vullnetit të
lirë dhe arritje moral të sistemit
shtetëror dhe juridik
Ai ka tre elemente:
• njeh vetëm lirinë e pronës private
• realizohet mbi marrëdhëniet e personave
juridike (që nuk janë ende subjekte)
• është i bazuar në kontratën social e
“paprekshme”
 ne përdorim për të dalluar:
paligjshmërisë: krime dhe kundërvajtjeve
 për të shërbyer dënimin
e hakmarrjes si (duhet të konfirmohet një
kriminel si një person)
53
 Objektivni duh
2. ELEMENTI MORALNOSTI
• čovek se pojavljuje kao subjekt, tj.
od spoljašnjih stvari okreće se u
sebe samoga, uzima sebe za
predmet zbog čega može da bude
samosvestan
• pravo na sopstveno, intimno
uverenje – savest
• priznavanje forme uverenja, ali ne
i njegovog sadržaja
Shpirti objektiv
2. ELEMENTËT E MORALIT
• njeriu duket si subjekt,
dmth. nga gjërat e jashtme janë
kthyer në vetvete, merr veten pse
subjekti mund të jetë vetë-vetëdijshëm
• e drejta për të poseduar, besimi intim -
ndërgjegjja
• njohja e formave të certifikatave, por
jo përmbajtja e saj
54
Objektivni duh
ELEMENTI OBIĈAJNOSTI:
a) porodica (brak, uslovi postojanja,
vaspitanje dece)
b) graĊansko društvo (odnos privatnih
vlasnika stvara ekonomski sukob, tj.
stanje nužnosti ili zavisnosti svih od
svih, zbog čega spoljašnja država
pridolazi kao sredstvo održanja
ekonomske mehanike
(razumska ili pravna država))
c) država (kao područje realne
slobode, tj. opšte volje predstavlja
jedinstvo pojedinačnih i opštih
interesa, društvene i individualne
slobode kao umnost)
Shpirti objektiv
ELEMENTËT E DOKEVE:
a) familja (martesa, kushtet
e ekzistencës, edukimi i fëmijëve)
b) shoqëria civile (raporti i pronësisë
private krijon konflikte ekonomike,
dmth. në varësi të gjendjes së nevojës,
ose të gjithë ata të gjithë, i cili jashtë
shtetit, si një mjet për të ruajtur
mekanikë afron ekonomike
(racional ose shtetit ligjor))
c) shteti (si një zonë e vërtetë të lirisë,
dmth. i përgjithshëm do të
përfaqësojë unitetin
e interesave individuale dhe të
përgjithshme, liria sociale dhe
individuale, si urtësinë pëlqeu)
55
 Apsolutni duh Shpirti absolut

 Svet duha jeste spekulativno-  Bota e shpirtit është spekulative-

dijalektiĉki proces vraćanja duha iz:
 drugobitka (prirode)
 svog subjektivnog oblika
 svog objektivnog oblika
u vlastitu apsolutnost
dialektik procesi i restaurimit frymës nga:
 qenie tjetër (natyra)
 formën e saj subjektiv
 forma e tij objektiv
absolutizmin e tij

apsolutni duh shpirti absolut

vid forma sadržaj lloj forma përmbajtja

čulno e vetëdijes
umetnost art
saznanje ISTINA shqisore E VËRTETË
religija predstava (otkrivanje religjion pasqyrim (zbulimi i
Apsolutnog) Absolutes)
filozofija pojam filozofia koncept

56
MARTIN HAJDEGER (1889-1976)

57
 Zaborav bitka
 Temeljna filozofska interesovanja i celokupni
misaoni napor usmereni su na pitanje o
bivstvovanju
 Kod Platona i Aristotela ono je već pretvoreno u
metafizičko pitanje, pa je baš filozofija postala
teren „zaborava bivstvovanja“
 „Bivstvovanje se skriva ukoliko se otkriva u
bivstvujće.“
 Cela istorija evropske metafizike:
 pokazuje tu skrivenost bivstvovanja
 koji se kao zaboravljen prikriva u stalnu
prisutnost bivstvujućeg
 Metafizika pita za bivstvujuće kao bivstvujuće i
ostaje kod bivstvujućeg, umesto da se okrene
bivstvovanju
 „Zaborav bivstvovanja“:
 nije nikakva subjektivna greška filozofa
 nije „objektivno dogaĎanje“ nezavisno od
čoveka
 već je bitna karakteristika otuĊenja čoveka
i čitave istorije Zapada
Beteja latente
 Interesat kryesore filozofike, dhe mendohet
përpjekjet e tëra drejtuar në pyetje për të qenë
 Në Platonit dhe Aristotelit është shndërruar
tashmë në një pyetje metafizike, dhe vetëm
ajo u bë një kurs filozofi "beteja latente"
 „Beteja është latente për deri sa zbulohet
qenia..“
 Historia e përgjithshme e metafizikës evropiane:
 tregon pikërisht latente e betejës
 e cila si e harruar fshehët në pranin e
vazhdueshme të qenies
 Metafizika pyet për qenien si qenie mbetet tek
qenia, jo për të kthyer betejën
 „Harresa e betejës “:
 nuk është një gabim subjektiv e filozofëve
 nuk është një "objektiv ngjarje” pavarësisht
nga njeriu
 ajo është një karakteristikë e rëndësishme
e tjetërsimit të njeriut dhe gjithë historia e
Perëndimit
58
 Kritika zapadne metafizike
 Ako se uzme u obzir Dekartova slika filozofije
kao drveta (koren – metafizika, stablo – fizika,
grane – posebne nauke), pokazuje se da je
nužno zasnovati fundamentalnu ontologiju
kao ispitivanja tla na kome to drvo počiva
 Metafizika:
 pita o bivstvujućem kao bivstvujućem,
ne osvrćući se na bivstvovanje
 izlaže bivstvujuće na različite načine
(kao: duh, silu, tvar, bivanje, život, predstavu,
supstanciju, subjekat, energiju, večno vraćanje
istog i sl.)
 MeĎutim, bivstvujuće se uvek javlja
rasvetljeno bivstvovanjem
i kada to uspemo da razumemo,
bivstvovanje dospeva u neskrivenost
 Metafizika:
 ne pita da li i kako bivstvovanje sa sobom
donosi takvu neskrivenost
 govori iz neprimećene objavljenosti
bivstvovanja, koja je njen temelj
 može da se prevlada (iako ne trajno) u
mišljenju istine bivstvovanja
 jeste dispozicija čoveka shvaćenog samo
Kritika e metafizikës perëndimore
 Nëse marrim parasysh filozofinë
e imazhit Descartes si një pemë (rrënjët –
metafizika, trungun – fizika, dega – shkencë të
veçantë), kjo tregon se është
e nevojshme për të krijuar një ontologji themelore
si një terren testimi në të cilën pema qëndron
 Metafizika:
 pyet qenia për qenien, pa marrë parasysh qenien
 duke u ekspozuar në mënyra të ndryshme
(si një: frymë, fuqi, subjektin, energjinë, jetën,
punën, substancë, entitet, pushtet, kthimin e
përjetshëm të njëjtë, etj.)
 Megjithatë, gjithmonë do të ketë beteje pasturar,
dhe kur ne dështojmë për të kuptuar, qenia
arrin i pafshehtë
 Metafizika:
 nuk pyet nëse dhe si qenit me ta sjell pa
fshehësin e tillët
 deklarimi pa u vënë re tregon betejën,
e cila ka themelinë saj
 të përhapura në mendimin (nuk hiqet)
e së vërtetës e të qenit
 është disponimi i njeriut të kuptohet vetëm si
një animal rationale 59
 Ontološka razlika
ontološka razlika
bivstvovanje bivstvujuće
 Metafizika:
 u svojim odgovorima na pitanje o
bivstvujućem kao bivstvujućem,
predočava pre bivstvujućeg
bivstvovanje, izgovara ga nužno i stalno,
ali ga ne dovodi do reči, jer ga ne
pomišlja u njegovoj istini
 u njoj se suština istine pojavljuje uvek
već u kasnijem obliku iskaza i saznanja
(tj. izvedenog suprotstavljanja
bivstvujućeg i mišljenja)
 misli bivstvujuće u celini i govori o
bivstvovanju, što znači da ona ovo
dvoje neprekidno zamenjuje
 ipak, ova zamena nije nikakva greška,
nego je ona dogaĊaj
Dallimi ontologjik
dallimi ontologjik
qenie qenia
 Metafizika:
 në përgjigjet e tyre ndaj çështjes së të qenit si,
paraqet para se të të qenit, shqiptohet kjo
domosdoshmërisht i përhershëm, por kjo nuk
do të çojë në fjalë, sepse ai është duke
menduar në të vërtetën e tij
 kjo është thelbi i së vërtetës, por gjithmonë
duket më vonë në formën e deklaratave dhe
njohurit (kundërthënia e të qenit dhe të
menduarit)
 mendimet do të jetë në përgjithësi dhe për
betejë, që do të thotë se ajo zëvendëson
vazhdimisht këto dy
 megjithatë, ky zëvendësim nuk është
një gabim, por është ngjarje
60
 Tu-bivstvovanje kao egzistencija
 Koristi se naziv tu-bivstvovanje da bi se
ujedinio:
 odnos bivstvovanja prema biti čoveka
 odnos čoveka prema biti bivstvovanja
 Suština tu-bivstvovanja je egzistencija –
kao izraz otvorenosti samog bivstvovanja
 Jedino čovek egzistira, jer jedini on
istrajava u neskrivenosti bivstvovanja
 Metafizika predočava bivstvujuće kao
bivstvujuće u celini na dvostruki način:
 u smislu njegovih najopštijih crta
(ontologija)
 u smislu najvišeg i, stoga, božanskog
bivstvujućeg (teologija)
 Metafizika nema svest o ovoj
dvoznačnosti, jer uvek već predstavlja
bivstvujuće kako se ono samo od sebe
pokazalo, a ne obraća pažnju na ono što
se u bivstvujućem, koje je postalo
neskriveno, već skrilo
Këtu-qenia si ekzistenca
 Shfrytëzohet emërtimi këtu-qenia (Gjerm.
Da-Sein) që të bashkohet:
 marrëdhëniet betejë ndaj të qenit njeri
 marrëdhëniet njeriut ndaj të qenit qenie
 Thelbi këtu-qenies është ekzistenca –
si shprehje e hapjes e vetë betejës
 Vetëm njeriu ekziston, vetëm sepse
ai vazhdon duke qenë i pafshehur
 Metafizika pasqyron qenien si qenie në
tërësi në mënyrë të dyfishtë:
 në kuptimin e vijave më të
përgjithësuara (ontologjia)
 në kuptimin e qenies më të lartë dhe
hyjnore (teologjia)
 Metafizika nuk ka vetëdijen e
kësaj paqartësie, si ajo gjithmonë do të
jetë, por është se si ajo tregoi veten, dhe jo
duke i kushtuar vëmendje për atë krijesë, e
cila është qenie e hapur, por e fshehur
61
 Shvatanje bitka iz horizonta vremena
 Postavljajući pitanje o smislu bivstvovanja,
čovek postaje:
 ono „tu“ bivstvovanja
 mesto objavljivanja bitne istine
 Ovo postavljanje pitanja ne dolazi od nas, već je
realan proces bivstvovanja (ono nas uzima u
posed)
 Čovek:
 uvek na neki način transcendira bivstvujuće
ostajući otvoren za bivstvovanje
 čime odreĎuje i otkriva svoju ekstatičnu
suštinu
 Razumevanje bivstvovanje postaje zbivanje
samog bivstvovanja u bitnom mišljenju
 Suština tu-bivstvovanja jeste njegova
egzistencija
 Razumevajući svoju konačnost, tu-
bivstvovavanje:
 transcendira sebe kao obično bivstvujuće
 ek-sistira, ostvarujući se u svojim projektima
Nocioni i betejës nga horizonti i kohës
 Pyet në lidhje me kuptimin e të qenit dhe bëhet,
njeriu:
 ajo „këtu“ beteja
 vendi i botimit të së vërtetës thelbësore
 Kjo pyetje nuk vjen prej nesh por procesi i vërtetë
i të qenit (ai të merr në posedim)
 Njeriu:
 gjithmonë në një farë mënyre kapërcen
transcendencën mbetet ekzistente për të
qenë
 përcaktohet dhe nxjerr në pah thelbin e saj në
ekstazë
 Kuptimi i ekzistencës së ngjarjes bëhet pak për të
qenë në opinionin
 Çështja e këtu-qenies është ekzistenca saj
 Kuptimi përfundimtar i këtu-qenies:
 transcendetohet si përfundimtar, zakonisht
ekziston
 ajo ek-ziston në realizimin e projekteve të tyre
62
 Vremenitost
 Smisao tu-bivstvujućeg otkriva se u ekstatičnoj
strukturi vremena
 Tu-bivstvujuće je vremenito (preko koje
transcendira konačnost)
 Samo čovek može da se odnosi prema svojoj:
 prošlosti (bivstvovanje-ka-roĎenju)
 budućnosti (bivstvovanje-ka-smrti)
 Preduzima se tako izvorna interpretacija
vremenitosti, da se samo bivstvovanje tumači iz
horizonta vremena
 Autentično vreme – vremenitost:
omogućava jedinstvo vremenskih ekstaza
(bilosti, sadašnjosti i budućnosti) i to preko
budućnosti, tj. svesti o smrti:
 čovek se brine zbog toga što će umreti
 otkriva smrt kao neprestano prisustvo kraja
 okreće se, od svakodnevice, prema sebi
samom, čime dolazi u priliku autentičnog
postojanja
Përkohshmëria
 Kuptimi i këtu-qenies është
shpallur në strukturën ekstazë e kohës
 Këtu-qenia është e përkohshme (përmes së cilës
transcendenton në përfundimtare)
 Vetëm njeriu mund të lidhet ndaj saj:
 e kaluara (qenie-ndaj-lindjes)
 të ardhmen (qenie-ndaj-vdekje)
 Merë rrugën me interpretimin origjinal e
përkohshmërisë, që unë isha duke u interpretuar
në horizont kohor
 Kohë autentik – përkohshmëri:
për unitetin e ekstazit kohore (e kaluara, e tashmja
dhe të ardhmen) dhe mbi të ardhmen, dmth.
vetëdija e vdekjes:
 njeriu është i shqetësuar për shkak se do të vdes
 por shqetësimi zbulon vdekjen jo si fakt të fundit,
por prania e vazhdueshme e fundit
 vetëm vetëdija e vdekjes (përfundimit) lëviz tu
qenien (njeriun) për veten e tij (e përditshme)
dhe siguron vërtetësinë
63