BAB IV

DERIVATIF

A. Pengertian Derivatif
Perhatikan gambar berikut ini :

   

Gambar III.A.1. Fungsi y = f(x) untuk

Mempermudah pemahaman derivative

Jika ada 2 titik : P(x,y); Q (x + x, y + y)

P dan Q berada pada fungsi y = f(x).
Garis singgung di P membentuk  dengan sumbu x.
Garis singgung di Q membentuk  +  dengan sumbu x.
y
tan < QPS = dengan x mendekati 0, dan  mendekati 0, koefisien arah garis singgung
x
x
di P = tan  = lim . Jika limitnya ada maka
x  0 y
dy
tan  =  y ' ( x)  Dy ( x) = derivatif pertama dari y terhadap x
dx
y = f(x) maka y + y = f(x + x)

dy  f ( x  x)  f ( x) 
 f ' ( x)  lim  atau dy = f’(x) dx
dx x  0
 x 
df
y = f(x) maka y’ =  f ' ( x)
dx

1
Definisi .III.A.1.
1. Misal fungsi f terdefinisi pada selang I yang bukan suatu titik. Fungsi f dikatakan mempunyai
turunan pada selang I, jika turunannya (f’) terdefinisi.
2. Derivatif pertama dari y = f(x) terhadap x
dy f ( x  x)  f ( x)
 lim
dx x 0 x
dy
= y’ =  f ' ( x) .
dx

B. Rumus-rumus Derivatif
Jika u, v, w fungsi dari x dan a, b, c, n konstanta maka:
d
1. (c )  0
dx
d
2. (cx)  c
dx
d
3. (cx n )  ncx n 1
dx
d du dv dw
4. (u  v  w  ...) =    ...
dx dx dx dx
d du
5. (cu)  c
dx dx
d dv du
6. (uv)  u  v
dx dx dx
d dw dv du
7. (uvw)  uv  uw  vw
dx dx dx dx
du dv
v u
d u dx dx
8.   , v 0
dx  v  v2
d n du
9. (u )  n u n 1
dx dx
dy dy du
10.  .
dx du dx
du 1
11. 
dx dx
du

2
 dy
d
12.  du
dx dx
du
d du
13. sin u  cos u
dx dx
d du
14. cos u   sin u
dx dx
d du
15. tan u  sec 2 u
dx dx
d du
16. cot u   csc 2 u
dx dx
d du
17. sec u  sec u tan u
dx dx
d du
18. csc u   csc u cot u
dx dx
d 1 du
19. sin 1 u 
dx 1  u dx
2

d  1 du
20. cos 1 u 
dx 1  u 2 dx
d 1 du
21. tan 1 u 
dx 1  u 2 dx
d  1 du
22. cot 1 u 
dx 1  u 2 dx
d 1 du
23. sec 1 u 
dx u u 2  1 dx
d  1 du
24. cse 1u 
dx u u 2  1 dx
d a 1 du
25. log u  .
dx u ln a dx
d 1 du
26. ln u  .
dx u dx
d u du
27. a  a u ln a
dx dx
d u du
28. e  eu
dx dx

3
 d du
29. sinh u  cosh u
dx dx
d du
30. cosh u  sinh u
dx dx
d du
31. tanh u  sec h 2 u
dx dx
d du
32. coth u  c sec h
dx dx
d du
33. sec hu   sec hu tanh u
dx dx
d du
34. c sec hu  c sec hu cthu
dx dx
d 1 du
35. sinh 1 u  .
dx u 2  1 dx
d  1 du
36. cosh 1 u 
dx u 3  1 dx
d 1 du
tanh 1 u 
37. dx 1  u 2 dx
1  u  1
d 1 du
coth 1 u  .
38. dx 1  u 2 dx
u  1 \ / u  1
d  1 du
39. sec h 1u 
dx u 1  u 2 dx
d  1 du
40. cseh1u 
dx u 1  u 2 dx

Contoh III.B.1.
1. Jika f(x) = x sin x
maka f’(x) = x cos x + 1. sin x = x cos x + sin x

2. Jika f(x) = 2 x3 + 3 x2 tan x, x  0, maka

f’(x) = 6x2 + 3x2. Sec2x + 6x tan x , x  0
sin x
3. Jika f(x) = , x  0 , maka
x

4
 x. cos x  1sin x
f’(x) = ,x0
x2
1 3
4. Jika f(x) = 2x5 – 3x2 -  , maka
x x2
f'(x) = 10x4 - 6x + x-2 -6x-3.
1 x
5. Jika f(x) = , x  1, maka
1 x
f'(x) = {(-1)(1+x)-1(1-x)}/(1+x)2.

C. Turunan Fungsi Komposisi atau Aturan Rantai

Turunan komposisi fungsi: (f o g)1 (x ) = f’ (g(x)) . g’(x)
Aturan rantai :
dy dy du
 .
dx du dx
dy dy du dv dw
 . . .
dx du dv dw dx

Contoh III.C.1.
1. Jika f(x) = sin (tan x), maka f'(x) = {cos(tan x)}sec2x
1 x
2. Jika f(x) = sec , maka
1 x
1 x 1 x
f'(x) = {sec tan }{{(-1)(1+x)-1(1-x)}/(1+x)2}
1 x 1 x

D. Mendeferensialkan Fungsi Implisit

Fungsi implisit adalah fungsi yang berbentuk f (x,y)= 0 atau f(x,y)=c. Maka cara mencari
dy/dx dari fungsi implisit adalah sebagai berikut:
Untuk memudahkan pemahaman , maka akan langsung diberikan beberapa
Contoh III.D.1.
1) Jika x2 + y2= 25 (fungsi Implisit) maka
dy dy
 2x  2 y 0
dx dx
dy
2x  2 y 0
dx
dy
2y  2 x
dx

5
 dy 2x

dx 2y
dy x

dx y

dy d2y
2) Jika x + xy2 = x sin y cari dan
dx dx 2