SN KSSM T5 - 6267031826657706537

SAINS
SAINS
RM 9.30
ISBN 978-983-77-1851-7
D SEKOLAH M
DAR EN
AN E
ST
M
NG
U
AH
UL
KURIK
FT075001
IA
YS
LA
EM
MA
K
EN N
TER KA
I A N P E N DIDI
RUKUN NEGARA
Bahawasanya Negara Kita Malaysia
mendukung cita-cita hendak:
Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan

seluruh masyarakatnya;
Memelihara satu cara hidup demokrasi;
Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara

akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama;
Menjamin satu cara yang liberal terhadap

tradisi-tradisi kebudayaannya yang kaya dan pelbagai corak;
Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan

sains dan teknologi moden;
MAKA KAMI, rakyat Malaysia,

berikrar akan menumpukan
seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebut
berdasarkan prinsip-prinsip yang berikut:
KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN

KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA
KELUHURAN PERLEMBAGAAN
KEDAULATAN UNDANG-UNDANG
KESOPANAN DAN KESUSILAAN
(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)
KSSM_2020_Sains_Tingkatan_5_RukunNegara&AkadSPBT.indd i 10/28/20 4:26 PM

KURIKULUM STANDARD SEKOLAH MENENGAH
SAINS
Penulis
Tho Lai Hoong
Thum Lai Chun
Editor
Yusri bin Ramly
Syafiqa Hayati binti Mohd Ali
Pereka Bentuk
Mohd Nabil bin Nakim
Ilustrator
Rosmi bin Abd Rahman
SASBADI SDN. BHD. 198501006847 (139288-X)

(Anak syarikat milik penuh Sasbadi Holdings Berhad 201201038178 (1022660-T) )
2020
KEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIA
No. Siri Buku : 0133 PENGHARGAAN

,1.*4#/mmmm Penerbitan Buku Teks Sains Tingkatan 5
KSSM melibatkan kerjasama banyak pihak.
Cetakan pertama 2020 Sekalung penghargaan dan terima kasih
© Kementerian Pendidikan Malaysia ditujukan kepada semua pihak yang
4FNVBIBLDJQUBUFSQFMJIBSB.BOBNBOBCBIBO terlibat, iaitu:
dalam buku ini, tidak dibenarkan diterbitkan r +BXBUBOLVBTB1FOBNCBICBJLBO1SVG
TFNVMB EJTJNQBOEBMBNDBSBZBOHCPMFI Muka Surat, Bahagian Sumber dan
digunakan lagi, ataupun dipindahkan dalam Teknologi Pendidikan, Kementerian
TFCBSBOHCFOUVLBUBVDBSB CBJLEFOHBOFMFLUSPOJL Pendidikan Malaysia
mekanik, penggambaran semula mahupun dengan
DBSBQFSBLBNBOUBOQBLFCFOBSBOUFSMFCJIEBIVMV r +BXBUBOLVBTB1FOZFNBLBO/BTLIBI
daripada Ketua Pengarah Pelajaran Malaysia, Sedia Kamera, Bahagian Sumber dan
Kementerian Pendidikan Malaysia. Perundingan Teknologi Pendidikan, Kementerian
tertakluk pada perkiraan royalti dan honorarium. Pendidikan Malaysia
r 1FHBXBJQFHBXBJ#BIBHJBO4VNCFSEBO
%JUFSCJULBOVOUVL,FNFOUFSJBO1FOEJEJLBO
Teknologi Pendidikan dan Bahagian
Malaysia oleh:
Pembangunan Kurikulum, Kementerian
Sasbadi Sdn. Bhd. 9
"OBLTZBSJLBUNJMJLQFOVI4BTCBEJ)PMEJOHT#FSIBE
Pendidikan Malaysia
5
r 6OJWFSTJUJ1VUSB.BMBZTJB 61.
-PU +BMBO5FLOPMPHJ
5BNBO4BJOT4FMBOHPS ,PUB%BNBOTBSB r 6OJWFSTJUJ4BJOT.BMBZTJB 64.
1FUBMJOH+BZB r %BUP%S4IFJLI.VT[BQIBS4IVLPS
4FMBOHPS%BSVM&ITBO .BMBZTJB Al Masrie bin Sheikh Mustapha
5FM'BLT
-BNBOXFCXXXTBTCBEJTCDPN r *OEJWJEVJOEJWJEVZBOHUFSMJCBUTFDBSB
&NFMFORVJSZ!TBTCBEJDPN langsung dan tidak langsung dalam
menyempurnakan penerbitan buku
3FLBMFUBLEBOBUVSIVSVG teks ini.
Sasbadi Sdn. Bhd. 9
Muka taip teks: Plantin

4BJ[UBJQUFLTQPJO 4FCBIBHJBOMBNBOXFCZBOHEJOZBUBLBO
dalam buku ini memuatkan bahan yang
%JDFUBLPMFI dapat digunakan oleh umum.
C.T. Book Makers Sdn. Bhd. )
*OGPSNBTJOZBNVOHLJOEJLFNBTLJOJLBO
-PU +BMBO1FSVTBIBBO dari semasa ke semasa. Pihak penerbit
Bandar Baru Sungai Buloh, dan para penulis tidak terlibat, tertakluk
4VOHBJ#VMPI BUBVCFSUBOHHVOHKBXBCUFSIBEBQ
Selangor. LBOEVOHBOEBMBNMBNBOXFCUFSTFCVU
ii
Kandungan
Pendahuluan v
Tema 1: Penyenggaraan dan Kesinambungan Hidup

BAB 1 MIKROORGANISMA 2
1
1.1 Dunia Mikroorganisma 4
1.2 Mikroorganisma Berfaedah 28
1.3 Pencegahan dan Rawatan Penyakit yang Disebabkan oleh
Mikroorganisma 33
Praktis Sumatif 1 43
BAB 2 NUTRISI DAN TEKNOLOGI MAKANAN 46

2.1 Gizi Seimbang dan Nilai Kalori 48
2.2 Keperluan Nutrien oleh Tumbuhan 57
2.3 Kitar Nitrogen 62
2.4 Teknologi Pengeluaran Makanan 66
2.5 Teknologi Pemprosesan Makanan 75
2.6 Makanan Kesihatan dan Suplemen Kesihatan 83
BAB 3 KELESTARIAN ALAM SEKITAR 90

3
3.1 Kitaran Hayat Produk 92
3.2 Pencemaran Alam Sekitar 99
3.3 Pemeliharaan dan Pemuliharaan Alam Sekitar 105
Tema 2: Penerokaan Unsur dalam Alam

BAB 4 KADAR TINDAK BALAS 114
4.1
4 Pengenalan Kadar Tindak Balas 116
4.2 Faktor yang Mempengaruhi Kadar Tindak Balas 125
4.3 Aplikasi Konsep Kadar Tindak Balas 134
BAB 5 SEBATIAN KARBON 140

5.1
5 Pengenalan Sebatian Karbon 142
5.2 Hidrokarbon 145
5.3 Alkohol 150
5.4 Lemak 157
5.5 Minyak Sawit 160
iii
BAB 6 ELEKTROKIMIA 176
6.1
6 Sel Elektrolitik 178
6.2 Sel Kimia 192
Tema 3: Tenaga dan Kelestarian Hidup
BAB 7 CAHAYA DAN OPTIK 200

7.1
7 Pembentukan Imej oleh Kanta 202
7.2 Peralatan Optik 210
BAB 8 DAYA DAN TEKANAN 220

8.1
8 Tekanan dalam Bendalir 222
Tema 4: Penerokaan Bumi dan Angkasa Lepas

BAB 9 TEKNOLOGI ANGKASA LEPAS 234
9
9.1 Satelit 236
9.2 Sistem Penentu Sejagat (Global Positioning System, GPS) 243
Jawapan 251
Peraturan Makmal dan Langkah Keselamatan 253
Glosari 254
Rujukan 255
Indeks 256
iv
Pendahuluan
Buku Teks Sains Tingkatan 5 Kurikulum Standard Sekolah Menengah (KSSM) ini
ditulis untuk murid Tingkatan 5 berdasarkan Dokumen Standard Kurikulum dan
Pentaksiran, Tingkatan 5 yang digubal oleh Kementerian Pendidikan Malaysia. Buku teks
ini disediakan berdasarkan pendekatan holistik bertepatan dengan Falsafah Pendidikan
Kebangsaan yang berhasrat untuk melahirkan murid yang bijak, kreatif, inovatif, kritis
dan mempunyai nilai-nilai murni.
Penulisan buku teks ini menekankan kemahiran berfikir aras rendah dan aras tinggi
(KBAR dan KBAT), kemahiran saintifik, kemahiran berkomunikasi, membuat
keputusan, serta menyelesaikan masalah dalam kehidupan harian supaya murid dapat
menguasai kemahiran-kemahiran tersebut yang diperlukan pada abad ke-21. Selain itu,
pendekatan Pengajaran dan Pembelajaran Sains, Teknologi, Kejuruteraan dan Matematik
(STEM) juga didedahkan melalui aktiviti dan projek supaya murid berminat untuk
menceburi bidang sains dan teknologi.
Bagi mencapai objektif ini, buku ini dilengkapkan dengan ciri-ciri istimewa seperti
yyangg berikut:
Standard Pembelajaran berdasarkan Dokumen

1.1.1 Standard Kurikulum dan Pentaksiran (DSKP)
Sains Tingkatan 5 untuk rujukan guru
Maklumat dan informasi tambahan yang berkaitan

Sains
Sains
dengan sesuatu topik supaya dapat merangsang
minat murid terhadap topik tersebut
CABARAN
MINDA Soalan-soalan yang mencabar pemikiran murid
Malaysiaku Maklumat terkini tentang pencapaian Malaysia

dalam bidang sains dan teknologi
Hari ini dalam

sejarah Maklumat tentang perkembangan saintifik dan
peristiwa sains dalam sejarah
Klik@Web Maklumat lanjut bagi sesuatu topik daripada

laman web
v
Imbas Kembali
Mengingat kembali maklumat yang pernah
dipelajari sebelum ini
Video
Pautan video yang dapat membantu murid
memahami sesuatu topik
Keusahawanan Maklumat tentang pengetahuan dan pemahaman

konsep keusahawanan dan cara untuk
mengaplikasikan pengetahuan dan
pemahaman tersebut
Mengumpulkan maklumat daripada Internet,

Bijak Fikir
media cetak dan media elektronik lain untuk
menyokong sesuatu penyiasatan dengan
lebih mendalam
Langkah yang perlu diambil untuk mendapatkan

keputusan yang jitu dan untuk mengelak daripada
berlaku sebarang kemalangan semasa menjalankan
penyiasatan saintifik
Menekankan perkara yang dapat mendatangkan

bahaya semasa menjalankan penyiasatan saintifik
Pembelajaran Abad ke-21

% Kemahiran Berfikir dan Menyelesaikan Masalah
PAK -21
(KBMM)
% Kemahiran Interpersonal dan Arah Kendiri (KIAK)
% Kemahiran Maklumat dan Komunikasi (KMK)
% STEM
vi
Murid dimaklumkan tentang laman web, maklumat tambahan
dan video yang dapat diakses untuk mendalami sesuatu topik
yang berkenaan. Selain melalui alamat web (URL), murid juga
dapat mengakses laman web, maklumat tambahan dan video
berkenaan melalui kod QR yang dipamerkan. Murid hanya
perlu melakukan langkah yang berikut:
Langkah 1 Langkah 2
Pilih dan muat turun Aktifkan aplikasi Laman web,

aplikasi pembaca kod pembaca kod QR maklumat tambahan
QR yang bersesuaian dan kemudian imbas atau video yang
dengan peranti mudah kod QR dengan berkenaan akan
alih pintar sama ada menggunakan terpapar
daripada App Store kamera peranti
atau Play Store secara mudah alih pintar
percuma
Pelbagai jenis aktiviti dalam buku ini:
Aktiviti menjalankan
Aktiviti inkuiri projek
Aktiviti 1.1
Aktiviti menghasilkan
Aktiviti perbincangan inovasi
Aktiviti perdebatan Aktiviti penggunaan

teknologi
Eksperimen 1.1
Penyiasatan saintifik melalui
eksperimen terbimbing
Praktis Formatif 2.1

Soalan untuk menguji kefahaman murid pada
akhir setiap subtopik
vii
Komponen pada akhir bab:
R
Rumusan Ringkasan bab secara grafik
Senarai semak secara ringkas standard

Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri pembelajaran untuk rujukan murid
Soalan subjektif yang menguji

Praktis Sumatiff 2 kefahaman murid
Kuiz Soalan objektif aneka pilihan untuk

http://buku-
teks.com/ menguji kefahaman murid secara
sa5016 interaktif
Soalan KBAT difokuskan untuk kemahiran

Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n menilai dan mencipta
Soalan KBAT – mengaplikasi,

menganalisis, menilai, mencipta
Komponen aplikasi mudah alih:

Buku teks ini disertakan dengan satu aplikasi mudah alih, iaitu
BT Sains T5. Aplikasi yang memuatkan bahan AR (Augmented Reality)
yang menarik ini dapat memantapkan proses pengajaran dan
pembelajaran. Bahan AR (Augmented Reality) dapat dimuat turun dan
diaktifkan melalui langkah yang berikut:
Langkah 1 Langkah 2
Imbas kod QR di sebelah Cari ikon ini
kanan dengan menggunakan di halaman:
peranti mudah alih pintar
dan muat turun aplikasi 15, 210, 225, 226, 239
BT Sains T5
Langkah 3
Pengguna tidak perlu menutup dan
mengaktif aplikasi BT Sains T5 Aktifkan aplikasi BT Sains T5
semula untuk mengimbas halaman dan imbas keseluruhan
yang seterusnya halaman yang berkenaan
viii
Penyenggaraan dan
1
Kesinambungan Hidup
Mengapakah disinfeksi penting

sebagai satu daripada langkah
pencegahan COVID-19?
Mengapakah sesetengah buah-buahan

mempunyai nilai kalori yang tinggi?
Apakah kebaikan penggunaan plastik terbiodegradasi

dalam kehidupan harian?
1
BAB
1 MIKROORGANISMA
Mengapakah mikroorganisma tidak

ditemukan sebelum mikroskop dicipta?
Apakah peranan mikroorganisma berfaedah

dalam bidang perubatan, pertanian
dan perindustrian?
Mengapakah ‘mencegah lebih baik

daripada merawat’ terhadap sesuatu
penyakit yang disebabkan oleh
mikroorganisma berbahaya?
Marilah kita mengkaji

M
t%VOJBNJLSPPSHBOJTNB
t.JLSPPSHBOJTNBCFSGBFEBI
t1FODFHBIBOEBOSBXBUBOQFOZBLJUZBOHEJTFCBCLBOPMFINJLSPPSHBOJTNB
2
Buletin Sains
Penyakit coronavirus ataupun COVID-19,
ialah satu penyakit berjangkit yang mula
dikesan dan dikenal pasti di Wuhan, China.
Susulan penularan wabak COVID-19
secara meluas di seluruh dunia,
penyakit ini telah dikategorikan sebagai
pandemik oleh Pertubuhan Kesihatan
Sedunia (WHO).
Coronavirus
Kata Kunci
r.JLSPPSHBOJTNB
r'VOHJ
r"MHB
r1SPUP[PB
r#BLUFSJB
r7JSVT
r'MPSBOPSNBM
r7BLTJO
r&LPFO[JN
r1BUPHFO
r"TFQUJL
r1FOTUFSJMBO
r"OUJTFQUJL
r%JTJOGFLUBO
r"OUJCJPUJL
rAntifungal
r"OUJWJSBM
3
1.1 Dunia Mikroorganisma
Mikroorganisma ialah organisma seni yang tidak dapat Bilangan sel badan di dalam
dilihat dengan mata kasar. Mikroorganisma hanya dapat badan manusia dianggarkan
lebih kurang 3.0 × 1013.
dilihat dengan bantuan mikroskop.
Dapatkah anda menganggarkan
bilangan mikroorganisma
Klik@Web di dalam badan anda?
anda
Adakah bilangan mikroorganisma lebih banyak

daripada bilangan sel badan di dalam badan manusia?
http://buku-teks.com/sa5001
(Medium: bahasa Inggeris)
Flora Normal
Flora normal merupakan mikroorganisma
yang ditemukan pada organisma termasuklah
manusia dan haiwan dan tidak menyebabkan
penyakit. Perhatikan sebahagian flora normal
pada bahagian-bahagian berlainan badan
manusia seperti Rajah 1.1.
Lactobacillus sp.
Uretra
t Staphylococcus sp.
t Corynebacterium sp.
Streptococcu
s sp.
Rajah 1.1 Flora normal pada manusia
4 1.1.1
Bab 1 Mikroorganisma
.
Staphylococcus sp
Corynebacterium sp.
Bahagian atas salur

pernafasan
t Streptococcus sp.
Kulit
Escherichia coli
t Corynebacterium sp.
Sains
Usus kecil K
Kepentingan flora normal kepada kesihatan manusia adalah seperti
t Escherichia coli yang berikut:
t nPSBOPSNBMCFSTBJOHEFOHBOQBUPHFOVOUVLNFOEBQBULBOOVUSJFOEBO
t Lactobacillus sp.
menghalang pembentukan koloni patogen
t Streptococcus sp.
t nPSBOPSNBMUFSEJSJEBSJQBEBCBLUFSJBZBOHNFOTJOUFTJTLBOWJUBNJO#12
EBOWJUBNJO,
t nPSBOPSNBMNFSBOHTBOHQFSUVNCVIBOUJTVCBEBOTFQFSUJUJTVLPMPOEBO
tisu di dalam salur pencernaan
t nPSBOPSNBMNFSBOHTBOHQFNCFOUVLBOBOUJCPEJZBOHNFMBXBOQBUPHFO
dan penyakit
Pengelasan Mikroorganisma
Mikroorganisma lazimnya dikelaskan kepada lima kumpulan (Rajah 1.2).
Mikroorganisma
Fungi Alga Protozoa Bakteria Virus
Rajah 1.2 Pengelasan mikroorganisma
1.1.1 5
Fungi (atau Kulat)
Saiz
Fungi mempunyai saiz yang berbeza-beza CABARAN
(Gambar foto 1.1). Terdapat fungi makroskopik MINDA
seperti cendawan yang dapat dilihat dengan mata
Mukor merupakan fungi
kasar dan juga fungi mikroskopik seperti yis dan
mikroskopik. Mengapakah
mukor yang berukuran antara 10 μm – 100 μm. mukor pada roti dapat dilihat
Fungi mikroskopik hanya dapat dilihat dengan dengan mata kasar?
bantuan mikroskop. Fungi seperti mukor lazimnya
wujud berkoloni atau berkumpulan.
(a) Cendawan (b) Yis (di bawah (c) Mukor

mikroskop elektron)
Gambar foto 1.1 Pelbagai jenis fungi
Bentuk
Fungi unisel seperti yis berbentuk sfera kecil (Rajah 1.3). Fungi multisel seperti
mukor lazimnya terdiri daripada sporangium yang berbentuk sfera dan hifa yang
berbentuk bebenang (Rajah 1.4).
Mukor
(tompok putih
kehijauan)
Spora
Dinding sel
Membran sel
Sitoplasma Nukleus Sporangium
Vakuol
Granul glikogen
Hifa
Struktur asas sel yis
Rajah 1.3 Fungi unisel – yis Rajah 1.4 Fungi multisel – mukor
6 1.1.1
Nutrisi
Mengapakah sel fungi tidak dapat menghasilkan makanan sendiri? Sesetengah fungi
merupakan saprofit yang memperoleh nutrien daripada organisma yang telah mati
dan reput manakala sesetengah fungi lagi ialah parasit yang
memperoleh nutrien daripada perumahnya (Gambar foto 1.2).
Imbas Kembali
Apakah kepentingan fungi
saprofit dalam kitar nitrogen,
kitar karbon dan kitar oksigen?
Gambar foto 1.2 Trichophyton rubrum, fungi parasit
Habitat
Habitat mikroorganisma lazimnya dihubungkaitkan
Ciri dengan nutrisi mikroorganisma. Oleh itu, fungi biasanya
hidup di tempat yang mempunyai bahan reput yang
fungi banyak, tinja, kulit haiwan dan makanan. Fungi juga
sesuai tumbuh di persekitaran yang gelap dan lembap.
Nyatakan satu contoh habitat bagi Trichophyton rubrum.
Cara pembiakan
Pertunasan (pembiakan aseks)
Fungi unisel seperti yis
Tunas Yis
membiak secara aseks
melalui pertunasan (Rajah 1.5).
Fungi multisel seperti mukor Yis
membiak secara aseks melalui
pembentukan spora atau
membiak secara seks melalui Rajah 1.5 Yis membiak secara pertunasan
konjugasi (Rajah 1.6).
Spora merupakan sel
mikroskopik yang dibebaskan Pembentukan spora
oleh sporangium. Apabila spora (pembiakan aseks)
yang sangat halus dan ringan Sporangium Konjugasi
dibawa oleh angin ke persekitaran (pembiakan
yang sesuai, spora tersebut akan seks)
bercambah tanpa persenyawaan.
Dalam proses konjugasi pula, Pertemuan antara hifa
(konjugasi – pembiakan
pertemuan hifa berlaku, gamet
seks)
dihasilkan dan persenyawaan
gamet menghasilkan mukor Hifa
yang baharu.
Rajah 1.6 Pembiakan aseks dan seks dalam mukor
1.1.1 7
Alga
Saiz
Alga mempunyai saiz yang berbeza-beza. Terdapat alga makroskopik seperti
alga laut yang dapat dilihat dengan mata kasar dan juga alga mikroskopik seperti
Chlamydomonas sp. dan Spirogyra sp. yang berukuran antara 1 μm hingga beberapa
ratus μm (Gambar foto 1.3).
(b) Spirogyra sp.
(a) Alga laut (c) Chlamydomonas sp.
Gambar foto 1.3 Pelbagai jenis alga
Bentuk atau struktur asas

Alga unisel seperti Chlamydomonas sp. dan alga multisel seperti Spirogyra sp.
mempunyai kloroplas yang mengandungi klorofil (Rajah 1.7).
Kloroplas Nukleus Sitoplasma
Flagelum
Vakuol
Mitokondria Nukleus
Dinding sel
Kloroplas
Membran sel
Bebenang Vakuol
sitoplasma
(a) Chlamydomonas sp. (b) Spirogyra sp.
Rajah 1.7 Contoh alga unisel dan multisel
8 1.1.1
Nutrisi
CABARAN
Kebanyakan alga berwarna hijau disebabkan oleh
MINDA
kehadiran klorofil di dalam selnya. Perkara ini
turut membezakan alga mikroskopik daripada Mengapakah alga tidak
mikroorganisma lain. Klorofil membolehkan alga dapat ditemukan di dasar
menghasilkan makanannya sendiri melalui fotosintesis. laut dalam?
Habitat
Ciri Habitat alga ialah air tawar, air masin,
alga tanah lembap dan kulit pokok yang
terdedah kepada cahaya matahari.
Cara pembiakan
Alga seperti Chlamydomonas sp. dapat membiak secara aseks melalui belahan
dedua dan secara seks melalui konjugasi. Alga seperti Spirogyra sp. pula membiak
secara seks melalui konjugasi.
Mitosis
+ Zigot
Konjugasi
Pembiakan aseks Pembiakan seks Meiosis
+
Zoospora
Gamet daripada
Chlamydomonas sp. Sel-sel
yang lain baharu
Zoospora
Rajah 1.8 Pembiakan aseks dan seks dalam Chlamydomonas sp.
1.1.1 9
Protozoa
Saiz
Kebanyakan protozoa merupakan mikroorganisma unisel yang berukuran antara
5 μm – 250 μm dan dapat dilihat melalui mikroskop cahaya kuasa rendah. Protozoa
lazimnya wujud secara berkoloni.
Bentuk
Protozoa mempunyai pelbagai bentuk. Sitoplasma Silia
Perhatikan struktur dalam Paramecium sp. Membran sel
dan Amoeba sp. (Rajah 1.9 dan 1.10).
Paramecium sp. berbentuk seperti Makronukleus Mikronukleus
bentuk selipar dan mempunyai struktur Vakuol makanan
Vakuol
seperti mikronukleus, makronukleus, mengecut
sitoplasma, vakuol makanan, vakuol Rajah 1.9 Struktur asas Paramecium sp.
mengecut, membran sel dan rerambut
halus yang dikenali sebagai silia.
Amoeba sp. tidak mempunyai
bentuk yang tetap. Bentuknya Sitoplasma
berubah-ubah semasa bergerak. Vakuol
Amoeba sp. mempunyai struktur Nukleus
mengecut
seperti nukleus, sitoplasma,
vakuol makanan, vakuol mengecut Vakuol Membran sel
makanan
dan membran sel.
Rajah 1.10 Struktur asas Amoeba sp.
Nutrisi
Protozoa mengamalkan nutrisi yang pelbagai jenis. Terdapat protozoa yang dapat
menjalankan fotosintesis seperti Euglena sp. dan ada yang bersifat parasit seperti
Plasmodium sp.. Amoeba sp. mendapatkan nutrien melalui fagositosis. Amoeba sp.
menggunakan unjuran sitoplasma yang dikenali sebagai pseudopodium
atau ‘kaki palsu’ untuk bergerak dan mengepung makanan semasa fagositosis
(Rajah 1.11).
Makanan Pseudopodium Vakuol makanan
Amoeba sp. Amoeba sp. Vakuol makanan Makanan

bergerak ke mengepung terbentuk dicernakan dan
arah makanan makanan nutrien diserapkan
Rajah 1.11 Fagositosis dalam Amoeba sp.
10 1.1.1
Cara pembiakan
Belahan dedua bermula dengan Paramecium sp. Amoeba sp.
pembahagian nukleus diikuti oleh
pembahagian sitoplasma (Rajah 1.12).
Paramecium sp. dan Amoeba sp. membiak
secara aseks melalui belahan dedua.
Sel induk membahagi dua untuk
membentuk dua sel anak yang mempunyai
bahan genetik yang serupa dengan induk.
Paramecium sp. membiak juga secara
seks melalui konjugasi. Dua Paramecium sp.
bertaup dan pertukaran bahan genetik
berlaku (Rajah 1.13).
Rajah 1.12 Belahan dedua bagi
Paramecium sp. dan Amoeba sp.
Makronukleus
Mikronukleus
Ciri
protozoa
Habitat
Habitat Paramecium sp. ialah air tawar.
Habitat Amoeba sp. pula termasuklah 4 sel anak
tanah yang lembap, air tawar, air laut Rajah 1.13 Pembiakan seks
dan perumah. Paramecium sp. melalui konjugasi
1.1.1 11
Bakteria
Saiz
Bakteria merupakan mikroorganisma unisel yang berukuran antara 0.2 μm – 10 μm.
Bakteria dapat dilihat melalui mikroskop cahaya kuasa tinggi.
Bentuk CABARAN
MINDA
Penamaan dan pengelasan bakteria adalah berdasarkan
bentuk asas bakteria, iaitu sfera (kokus), pilin Apakah bentuk bakteria yang
(spirilum), rod (basilus) dan koma (vibrio) dikenali sebagai diplokokus?
(Gambar foto 1.4).
Streptococcus sp. Treponema pallidum Bacillus anthracis Vibrio cholerae

(kokus) (spirilum) (basilus) (vibrio)
Gambar foto 1.4 Pengelasan bakteria
Struktur asas
Kapsul Bintil glikogen
Perhatikan struktur asas bakteria Dinding sel
seperti Rajah 1.14. Kebanyakan Membran sel
bakteria mempunyai dinding sel yang Bahan
teguh yang memberikan bentuk dan genetik
Flagelum
sokongan kepada bakteria. Dinding Sitoplasma
sel bakteria tidak dibina daripada 1 μm
selulosa tetapi dibina daripada
Rajah 1.14 Struktur asas bakteria
asid amino dan polisakarida.
Sesetengah bakteria mempunyai kapsul yang melindungi dinding sel. Sesetengah
bakteria pula mempunyai struktur rerambut halus yang dikenali sebagai pili yang
membolehkan bakteria melekat pada permukaan tertentu. Sesetengah bakteria
juga mempunyai struktur seperti ekor yang dikenali sebagai flagelum untuk
membantu pergerakannya.
Nutrisi
Bakteria mendapatkan makanan melalui pelbagai cara. Bakteria yang mempunyai
klorofil menghasilkan makanannya sendiri. Sesetengah bakteria bersifat parasit yang
mendapatkan nutrien daripada perumahnya. Terdapat juga bakteria saprofit yang
mendapatkan nutrien daripada organisma yang telah mati.
12 1.1.1
Habitat Cara pembiakan

Bakteria dapat Bakteria membiak secara aseks, iaitu melalui
ditemukan dalam belahan dedua dan juga membiak secara seks
udara, air, tanah dan melalui konjugasi (Rajah 1.15).
kesemua organisma dan
Belahan dedua (pembiakan aseks)
bahan yang mereput.
Sel induk Pembahagian Pembahagian Sel anak

bahan genetik sitoplasma
Konjugasi (pembiakan seks)

Plasmid Tiub konjugasi Kromosom
➊ Pembentukan tiub konjugasi
Pertemuan antara dua sel
Pemindahan bahan genetik berlaku

Ciri apabila sebahagian plasmid didermakan
Sel anak dengan kandungan
bakteria Sel penderma Sel penerima genetik yang sama
Rajah 1.15 Pembiakan bakteria secara aseks dan seks
Sains
Sains
Plasmid merupakan gelang kromosom kecil yang mampu
bereplikasi secara bebas dan bertanggungjawab untuk
memindahkan bahan genetik semasa konjugasi bakteria berlaku.
Ciri istimewa
Bakteria seperti Bacillus anthracis membentuk endospora (Rajah 1.16) supaya dapat
bertahan dalam persekitaran yang ekstrem seperti kawasan yang terlalu panas atau
sejuk, kemarau dan kekurangan makanan.
Endospora ialah spora yang terbentuk
di dalam sel bakteria dan mempunyai permukaan
perlindungan yang kuat. Permukaan perlindungan
Permukaan
endospora ini akan pecah apabila kawasan Spora
perlindungan
persekitaran endospora sesuai untuk pertumbuhan

dan seterusnya bercambah untuk membentuk Endospora
bakteria baharu. Rajah 1.16 Endospora
Bacillus anthracis
1.1.1 13
Virus
Saiz
Virus merupakan mikroorganisma
yang paling seni dengan saiz kurang
daripada 0.5 μm. Virus hanya dapat
dilihat melalui mikroskop elektron
(Gambar foto 1.5).
Bentuk
Virus yang berlainan jenis mempunyai
bentuk yang berbeza seperti sfera,
heliks, polihedral dan kompleks
(gabungan antara heliks dengan
polihedral) (Rajah 1.17).
Gambar foto 1.5 Mikroskop elektron
Bentuk virus
Sfera Heliks Polihedral Kompleks
contoh contoh contoh contoh
Lapisan Lapisan
Lapisan
RNA protein protein
protein
RNA DNA
Lapisan DNA
protein
Glikoprotein
Virus influenza Virus mozek Adenovirus Bakteriofaj (gabungan
heliks dan polihedral)
Rajah 1.17 Bentuk-bentuk virus
Struktur asas
Virus terdiri daripada bebenang asid nukleik (asid deoksiribonukleik (DNA)
atau asid ribonukleik (RNA)) yang dilindungi oleh lapisan protein.
Lapisan protein ini dikenali sebagai kapsid yang menentukan bentuk virus
(Rajah 1.17).
14 1.1.1
Ciri khas
Berbeza daripada organisma lain, virus tidak
mempunyai ciri hidup di luar perumah
kerana tidak menjalankan respirasi,
perkumuhan, pertumbuhan dan tidak
Ciri bergerak balas terhadap rangsangan. Virus
virus hanya membiak dengan cara menjangkiti
sel perumahnya seperti bakteria, haiwan
dan tumbuhan. Rajah 1.18 menunjukkan
urutan proses pembiakan bakteriofaj dengan
menjangkiti bakteria, iaitu sel perumahnya.
Bakteria
Virus
1 Virus melekatkan diri pada

permukaan sel perumahnya
seperti sel bakteria.
Bahan 2 Virus menyuntikkan

DNA bakteria genetik bahan genetiknya,
virus iaitu DNA ke dalam
sel bakteria.
3 Bahan genetik virus

mengambil alih
kawalan sel bakteria
sambil membahagi
dan menggunakan
bahan di dalam sel
5 Virus baharu
bakteria untuk
memecahkan sel
membina lapisan
bakteria dan
protein atau kapsid.
membebaskan diri
untuk menyerang sel
bakteria yang lain.
4 Bilangan virus baharu yang
dihasilkan di dalam sel
bakteria kian bertambah.
Rajah 1.18 Urutan proses pembiakan bakteriofaj di dalam sel bakteria
1.1.1 15
Aktiviti 1.1
PAK -21
Pengelasan mikroorganisma kepada fungi, alga, protozoa, bakteria dan virus • KMK
berdasarkan saiz, bentuk, cara pembiakan, nutrisi dan habitat • Aktiviti inkuiri
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan.
2. Sediakan 10 kad kuiz yang mengandungi satu ciri mikroorganisma berdasarkan saiz, bentuk,
habitat, cara pembiakan atau nutrisi.
Contoh kad kuiz:
Ciri mikroorganisma: Ciri mikroorganisma: Ciri mikroorganisma:

Hidup di kawasan Hanya membiak
yang cerah di dalam sel Asid Protein
perumahnya nukleik
Namakan jenis
mikroorganisma Namakan jenis
tersebut. mikroorganisma
Namakan jenis
tersebut.
mikroorganisma
tersebut.
Jawapan: Alga Jawapan: Virus Jawapan: Virus
3. Jalankan kuiz di dalam kelas.
Kewujudan Mikroorganisma
Berapa kali anda mencuci tangan setiap hari? Apakah kepentingan
mencuci tangan dengan sabun atau pencuci tangan? Perhatikan
dan bincangkan Gambar foto 1.6. Mengapakah kesedaran
mengenai kebersihan tangan perlu ditekankan dalam semua
urusan harian terutama semasa mengendalikan makanan?
CABARAN
MINDA
Semasa berlakunya wabak
kolera, air yang digunakan
untuk mencuci tangan
lazimnya air yang sudah
dimasak. Mengapa? Gambar foto 1.6 Kesedaran
tentang kebersihan tangan dalam
semua urusan harian
16 1.1.1
Eksperimen 1.1
Tujuan: Untuk membandingkan pertumbuhan bakteria pada agar-agar nutrien
steril yang dicoret dengan:
(a) jari tangan yang tidak dibasuh
(b) jari tangan setelah dibasuh dengan air sahaja
(c) jari tangan setelah dibasuh dengan sabun dan air
Pernyataan masalah: Bagaimanakah tahap kebersihan jari tangan yang mencoret permukaan
agar-agar nutrien steril mempengaruhi kadar pertumbuhan bakteria
pada permukaan agar-agar nutrien steril tersebut?
Hipotesis: Apabila tahap kebersihan jari tangan yang mencoret permukaan

agar-agar nutrien steril bertambah, pertumbuhan bakteria pada
permukaan agar-agar nutrien steril itu akan berkurang.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kebersihan jari tangan yang mencoret agar-agar
nutrien steril
(b) bergerak balas : Bilangan koloni bakteria pada agar-agar
nutrien steril
(c) dimalarkan : Suhu persekitaran
1. Basuh tangan dengan
Bahan: Agar-agar nutrien steril, pita selofan air dan sabun selepas
dan pen penanda menjalankan eksperimen.
2. Sterilkan semua bahan
Radas: Empat piring Petri steril dengan buangan terlebih dahulu
penutup berlabel A, B, C dan D, sebelum dibuang.
dan silinder penyukat steril (10 cm3) 3. Rendam semua radas
yang telah digunakan
dalam disinfektan selepas
Prosedur: menjalankan eksperimen.
1. Sediakan susunan radas (Rajah 1.19).
10 cm3 agar-agar nutrien steril
A B C D
Rajah 1.19
2. Jalankan langkah yang berikut:

(a) Coret seluruh permukaan agar-agar nutrien steril
di dalam piring Petri A dengan jari tangan yang
tidak dibasuh (Rajah 1.20).
(b) Basuh tangan dengan air dan ulang langkah 2(a)
dengan menggantikan piring Petri A dengan
piring Petri B.
Rajah 1.20
1.1.2 17
(c) Basuh tangan dengan sabun dan air dan ulang langkah dalam 2(a) dengan menggantikan
piring Petri A dengan piring Petri C.
(d) Piring Petri D tidak dicoret dengan jari tangan.
3. Tutup piring Petri A, B, C dan D, dan lekatkan penutup dengan pita selofan. Terbalikkan
setiap piring Petri itu (Rajah 1.21).
Piring Petri
Agar-agar
Pita selofan nutrien
Rajah 1.21 Piring Petri yang diterbalikkan
4. Simpan piring Petri A, B, C dan D secara terbalik di dalam almari yang gelap pada
suhu bilik selama tiga hari.
5. Selepas tiga hari, keluarkan piring Petri A, B, C dan D dari almari tersebut.
6. Perhatikan koloni bakteria di dalam setiap piring Petri. Rekodkan pemerhatian anda dalam
jadual. Catat sama ada tiada koloni, koloni yang sedikit atau koloni yang banyak.
Pemerhatian:
Piring Petri Permukaan agar-agar nutrien Bilangan koloni bakteria

A Dicoret dengan jari tangan yang
tidak dibasuh
B Dicoret dengan jari tangan yang
dibasuh dengan air sahaja
C Dicoret dengan jari tangan yang
dibasuh dengan sabun dan air
D Tidak dicoret dengan jari tangan
Kesimpulan:
Adakah hipotesis diterima? Apakah kesimpulan eksperimen ini?
Soalan:
1. Mengapakah agar-agar nutrien dan piring Petri disterilkan?
2. Terangkan mengapa piring Petri:
(a) ditutup dan dilekatkan penutup dengan pita selofan
(b) berkeadaan terbalik
(c) disimpan di dalam almari yang gelap
3. (a) Antara piring Petri A, B dan C, yang manakah yang mempunyai bilangan koloni bakteria
yang paling banyak? Berikan sebabnya.
(b) Antara piring Petri A, B dan C, yang manakah yang mempunyai bilangan koloni bakteria
yang paling sedikit? Berikan sebabnya.
4. Apakah fungsi agar-agar nutrien steril di dalam piring Petri D?
5. Adakah koloni bakteria bertumbuh pada agar-agar nutrien di dalam piring Petri D?
Berikan sebabnya.
18 1.1.2
Faktor yang Mempengaruhi Pertumbuhan Mikroorganisma

Perhatikan Rajah 1.22. Rajah ini menunjukkan beberapa faktor
yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma. Selain
faktor seperti yang ditunjukkan, namakan satu faktor lain
yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma.
Faktor yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma

CHAN
Kelembapan Cahaya Suhu Nilai pH ?
Rajah 1.22 Faktor yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma
Terdapat beberapa faktor yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma.

Faktor-faktor tersebut adalah seperti yang berikut:
Kelembapan Nilai pH
r Keadaan yang lembap sesuai untuk r Nilai pH 7 (pH neutral)
pertumbuhan dan pembiakan mikroorganisma merupakan nilai pH
r Persekitaran yang kering menyebabkan optimum bagi pertumbuhan
mikroorganisma kurang aktif dan kebanyakan mikroorganisma
merencatkan pertumbuhannya r Terdapat sebahagian
mikroorganisma yang dapat
Cahaya hidup di persekitaran yang
r Mikroorganisma seperti alga mempunyai sedikit berasid atau beralkali
klorofil yang memerlukan cahaya untuk
menjalankan fotosintesis Nutrien
r Mikroorganisma seperti kulat dan bakteria r Kadar pertumbuhan
tumbuh dengan lebih baik dalam keadaan gelap mikroorganisma meningkat
r Pendedahan kepada cahaya ultraungu dapat dengan kehadiran nutrien
membunuh mikroorganisma yang cukup
r Kadar pertumbuhan
Suhu mikroorganisma akan terencat
r Suhu 35°C – 40°C merupakan suhu optimum walaupun dengan kehadiran
bagi pertumbuhan mikroorganisma nutrien, apabila faktor lain
r Keadaan suhu terlalu rendah seperti yang seperti kelembapan, cahaya,
terdapat di dalam peti sejuk merencatkan suhu dan nilai pH
pertumbuhan mikroorganisma adalah terhad
r Keadaan suhu terlalu tinggi pula mampu
membunuh mikroorganisma
1.1.3 19
Mari jalankan Eksperimen 1.2 untuk mengkaji faktor-faktor yang mempengaruhi
pertumbuhan mikroorganisma.
Eksperimen 1.2
Murid di dalam kelas dibahagikan kepada lima kumpulan. Setiap Pembelajaran
kumpulan ditugaskan untuk mengkaji satu faktor yang berlainan kooperatif –
aktiviti
terhadap pertumbuhan mikroorganisma (Bacillus sp.). menyelesaikan
masalah secara
A Kesan nutrien terhadap pertumbuhan Bacillus sp. berkumpulan
Tujuan: Untuk mengkaji kesan nutrien terhadap
pertumbuhan Bacillus sp.
Pernyataan masalah: Apakah kesan nutrien terhadap pertumbuhan Bacillus sp.?
Hipotesis: Bacillus sp. memerlukan nutrien untuk pertumbuhan.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kehadiran nutrien

(b) bergerak balas : Bilangan koloni Bacillus sp.
(c) dimalarkan : Isi padu larutan kultur Bacillus sp. dan
suhu persekitaran
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp., agar-agar nutrien steril, agar-agar
tanpa nutrien steril dan pita selofan
Radas: Dua piring Petri steril dengan penutup berlabel A dan B, dan
dawai gelung
Prosedur:
1. Sediakan satu piring Petri yang mengandungi 10 cm3
agar-agar nutrien steril dan label A. Kemudian, sediakan
satu piring Petri yang mengandungi 10 cm3 agar-agar
tanpa nutrien steril dan label B. air dan sabun sebelum
2. Sterilkan hujung dawai gelung dengan memanaskannya dan selepas menjalankan
dalam nyalaan penunu Bunsen sehingga dawai gelung eksperimen.
membara (Rajah 1.23). 2. Pakai sarung tangan semasa
menjalankan eksperimen.
Dawai gelung 3. Sterilkan semua bahan
buangan terlebih dahulu
sebelum dibuang.
4. Rendam semua radas
Rajah 1.23
3. Selepas hujung dawai gelung disteril, alihkan hujung dawai gelung daripada nyalaan
penunu Bunsen dan biarkan dawai gelung steril menyejuk pada suhu bilik.
4. Celupkan hujung dawai gelung ke dalam larutan kultur bakteria Bacillus sp. (Rajah 1.24).
20 1.1.3
Dawai
gelung
steril
Larutan kultur Bacillus sp.
Rajah 1.24
5. Gunakan hujung dawai gelung tersebut untuk melumurkan kultur bakteria secara zigzag
ke atas agar-agar nutrien steril di dalam piring Petri A (Rajah 1.25).
Larutan
kultur
Bacillus sp.
Rajah 1.25
6. Ulang langkah 2 hingga 5 untuk piring Petri B.

7. Tutup piring Petri A dan B, dan lekatkan penutup dengan pita selofan (Rajah 1.26).
Larutan kultur bakteria Larutan kultur bakteria
Bacillus sp. dan agar-agar Bacillus sp. dan agar-agar
nutrien steril tanpa nutrien steril
A B
Rajah 1.26
8. Terbalikkan setiap piring Petri itu (Rajah 1.27).

Piring Petri
Agar-agar
nutrien
Pita selofan
Kultur bakteria Bacillus sp.
Rajah 1.27 Piring Petri yang diterbalikkan
9. Simpan piring Petri secara terbalik di dalam almari yang gelap pada suhu bilik selama
tiga hari.
1.1.3 21
10. Selepas tiga hari, keluarkan piring Petri dari almari tersebut.
11. Perhatikan koloni bakteria di dalam setiap piring Petri. Rekodkan pemerhatian anda
dalam jadual. Catat sama ada tiada koloni, koloni yang sedikit atau koloni yang banyak.
Pemerhatian:
Piring Petri Kehadiran nutrien dalam agar-agar Bilangan koloni bakteria

A Ada
B Tiada
Kesimpulan:
Soalan:
1. Bagaimanakah bilangan koloni bakteria dihubungkaitkan dengan pertumbuhan bakteria?
2. Apakah fungsi nutrien dalam agar-agar dalam eksperimen ini?
B Kesan kelembapan terhadap pertumbuhan Bacillus sp.

Tujuan: Untuk mengkaji kesan kelembapan terhadap pertumbuhan Bacillus sp.
Pernyataan masalah: Apakah kesan kelembapan terhadap pertumbuhan Bacillus sp.?
Hipotesis: Kelembapan yang rendah merencatkan pertumbuhan Bacillus sp..
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kelembapan agar-agar nutrien

suhu persekitaran
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp., agar-agar nutrien steril yang lembap
dan pita selofan
Radas: Dua piring Petri steril dengan

penutup berlabel C dan D,
dawai gelung dan ketuhar
air dan sabun sebelum
Prosedur: dan selepas menjalankan
1. Sediakan dua piring Petri yang mengandungi 10 cm3 eksperimen.
agar-agar nutrien steril dan labelkan sebagai C dan D. 2. Pakai sarung tangan semasa
2. Panaskan piring Petri D di dalam ketuhar sehingga menjalankan eksperimen.
kering. Keluarkan piring Petri dari ketuhar untuk 3. Sterilkan semua bahan
disejukkan kepada suhu bilik. buangan terlebih dahulu
sebelum dibuang.
3. Ulang langkah 2 hingga 5 (Eksperimen 1.2 A) dengan
cara menggantikan piring Petri A dan B dengan piring yang telah digunakan
Petri C dan D. dalam disinfektan selepas
4. Tutup piring Petri C dan D, dan lekatkan penutup menjalankan eksperimen.
dengan pita selofan (Rajah 1.28).
22 1.1.3

nutrien steril yang lembap nutrien steril yang kering
C D
Rajah 1.28
5. Simpan piring Petri secara terbalik di dalam almari yang gelap pada suhu bilik selama
tiga hari.
Pemerhatian:
Piring Petri Kelembapan agar-agar nutrien Bilangan koloni bakteria

C Tinggi
D Rendah
Kesimpulan:
Soalan:
Mengapakah agar-agar nutrien yang dikeluarkan dari ketuhar perlu disejukkan terlebih dahulu
sebelum larutan kultur bakteria Bacillus sp. dilumur ke atasnya?
C Kesan cahaya terhadap pertumbuhan Bacillus sp.

Tujuan: Untuk mengkaji kesan cahaya terhadap pertumbuhan Bacillus sp.
Pernyataan masalah: Apakah kesan cahaya terhadap pertumbuhan Bacillus sp.?
Hipotesis: Cahaya merencatkan pertumbuhan Bacillus sp..
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kehadiran cahaya

suhu persekitaran
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp., agar-agar nutrien steril dan
pita selofan
Radas: Dua piring Petri steril dengan penutup berlabel E dan F, dan
dawai gelung
1.1.3 23
Prosedur:
1. Sediakan dua piring Petri yang mengandungi 10 cm3 agar-agar nutrien steril dan labelkan
sebagai E dan F.
2. Ulang langkah 2 hingga 5 (Eksperimen 1.2 A) dengan menggantikan piring Petri A dan B
dengan piring Petri E dan F.
3. Tutup piring Petri E dan F dan lekatkan penutup dengan pita selofan.
4. Simpan piring Petri E (secara terbalik) di dalam almari yang gelap dan piring Petri F
(secara terbalik) di kawasan yang cerah seperti tempat yang berhampiran dengan tingkap
selama tiga hari (Rajah 1.29).
nutrien steril nutrien steril
dan selepas menjalankan
E F eksperimen.
2. Pakai sarung tangan semasa
Di dalam almari yang gelap Di kawasan cerah menjalankan eksperimen.
Rajah 1.29 buangan terlebih dahulu
sebelum dibuang.
5. Selepas tiga hari, keluarkan piring Petri E dari almari 4. Rendam semua radas
tersebut dan dapatkan piring Petri F yang berhampiran yang telah digunakan
dengan tingkap. dalam disinfektan selepas
6. Perhatikan koloni bakteria di dalam setiap piring Petri. menjalankan eksperimen.
Rekodkan pemerhatian anda dalam jadual. Catat sama
ada tiada koloni, koloni yang sedikit atau koloni
yang banyak.
Pemerhatian:
Piring Petri Kehadiran cahaya Bilangan koloni bakteria

E Tiada
F Ada
Kesimpulan:
Soalan:
Mengapakah piring Petri F tidak diletakkan di bawah sinaran matahari?
D Kesan suhu terhadap pertumbuhan Bacillus sp.

Tujuan: Untuk mengkaji kesan suhu terhadap pertumbuhan Bacillus sp.
Pernyataan masalah: Apakah kesan suhu terhadap pertumbuhan Bacillus sp.?
Hipotesis: Pertumbuhan Bacillus sp. adalah paling pesat pada suhu bilik.
24 1.1.3
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Suhu

(c) dimalarkan : Isi padu larutan kultur Bacillus sp.
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp., agar-agar nutrien steril dan
pita selofan
Radas: Tiga piring Petri steril dengan penutup berlabel G, H dan I, dawai
gelung, peti sejuk, inkubator dan termometer
Prosedur:
1. Sediakan tiga piring Petri yang mengandungi 10 cm3 agar-agar nutrien steril dan labelkan
sebagai G, H dan I.
2. Ulang langkah 2 hingga 5 (Eksperimen 1.2 A) dengan menggantikan piring Petri A dan B
dengan piring Petri G, H dan I.
3. Tutup piring Petri G, H dan I dan lekatkan penutup dengan pita selofan.
4. Simpan piring Petri G (secara terbalik) di dalam almari yang gelap pada suhu bilik,
piring Petri H (secara terbalik) di dalam peti sejuk pada suhu 5°C dan piring Petri I
(secara terbalik) di dalam inkubator pada suhu 70°C selama tiga hari (Rajah 1.30).
Larutan kultur bakteria Bacillus sp.
dan agar-agar nutrien
G H I dan selepas menjalankan
eksperimen.
Suhu bilik Suhu 5°C Suhu 70°C menjalankan eksperimen.
Rajah 1.30 3. Sterilkan semua bahan
5. Selepas tiga hari, keluarkan piring Petri G dari almari sebelum dibuang.
yang gelap, piring Petri H dari peti sejuk dan 4. Rendam semua radas
piring Petri I dari inkubator. yang telah digunakan
6. Perhatikan koloni bakteria di dalam setiap piring Petri. dalam disinfektan selepas
Rekodkan pemerhatian anda dalam jadual. Catat sama ada menjalankan eksperimen.
tiada koloni, koloni yang sedikit atau koloni yang banyak.
Pemerhatian:
Piring Petri Suhu (°C) Bilangan koloni bakteria

G Suhu bilik
H 5
I 70
Kesimpulan:
Soalan:
Mengapakah Bacillus sp. disimpan di dalam inkubator yang bersuhu tinggi?
1.1.3 25
E Kesan nilai pH terhadap pertumbuhan Bacillus sp.
Tujuan: Untuk mengkaji kesan nilai pH terhadap pertumbuhan Bacillus sp.
Pernyataan masalah: Apakah kesan nilai pH terhadap pertumbuhan Bacillus sp.?
Hipotesis: Pertumbuhan Bacillus sp. adalah paling pesat pada nilai pH 7.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Nilai pH

suhu persekitaran
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp.,

agar-agar nutrien steril yang lembap, 1. Basuh tangan dengan
asid hidroklorik cair, larutan air dan sabun sebelum
natrium hidroksida cair, air suling dan selepas menjalankan
eksperimen.
dan pita selofan
Radas: Tiga piring Petri steril dengan 3. Sterilkan semua bahan
penutup berlabel J, K dan L, buangan terlebih dahulu
tiga bikar, tiga dawai gelung sebelum dibuang.
dan tiga picagari 4. Rendam semua radas
Prosedur: yang telah digunakan
10 cm3 agar-agar nutrien 10 cm3 agar-agar nutrien steril 10 cm3 agar-agar nutrien steril dan
steril dan 1 cm3 air suling dan 1 cm3 asid hidroklorik cair 1 cm3 larutan natrium hidroksida cair
J K L
Rajah 1.31
2. Ulang langkah 2 hingga 5 (Eksperimen 1.2 A) dengan cara menggantikan piring Petri A
dan B dengan piring Petri J, K dan L.
3. Tutup piring Petri J, K dan L, dan lekatkan penutup dengan pita selofan (Rajah 1.32).
Campuran kultur Campuran kultur bakteria Campuran kultur bakteria

bakteria Bacillus sp., Bacillus sp., agar-agar Bacillus sp., agar-agar
agar-agar nutrien nutrien steril dan larutan nutrien steril dan larutan
steril dan air suling asid hidroklorik cair natrium hidroksida cair
J K L
Rajah 1.32
26 1.1.3
4. Simpan piring Petri J, K dan L secara terbalik di dalam almari yang gelap pada suhu bilik
selama tiga hari.
5. Selepas tiga hari, keluarkan piring Petri J, K dan L dari almari tersebut.
Pemerhatian:
Piring Petri Nilai pH Bilangan koloni bakteria

J 7
K Kurang daripada pH 7
L Lebih daripada pH 7
Kesimpulan:
Soalan:
Nyatakan satu aktiviti harian yang dapat mengaplikasikan kesan nilai pH terhadap bakteria.
Terangkan jawapan anda.

1. Apakah yang dimaksudkan dengan mikroorganisma?
2. (a) Namakan lima kumpulan mikroorganisma.
(b) Apakah ciri-ciri yang digunakan untuk mengelaskan mikroorganisma kepada
lima kumpulan?
3. Namakan kumpulan mikroorganisma yang membiak secara aseks melalui
pembentukan spora.
4. Nyatakan dua struktur asas virus.
5. Nyatakan lima faktor yang mempengaruhi pertumbuhan mikroorganisma.
6. Rajah 1 menunjukkan sejenis mikroorganisma.
X
Rajah 1
(a) Apakah kumpulan mikroorganisma yang ditunjukkan di atas?

(b) (i) Apakah struktur yang berlabel X?
(ii) Nyatakan fungsi struktur ini.
1.1.3 27
1.2 Mikroorganisma Berfaedah
Aplikasi Mikroorganisma Berfaedah dalam Kehidupan Harian

Rajah 1.33 menunjukkan beberapa aplikasi mikroorganisma berfaedah dalam kehidupan
harian kita.
Pencernaan
haiwan
Lactobacillus bulgaricus Bifidobacteria sp. Lactobacillus subtilis
Minuman Barangan kulit
Bifidobacteria sp.
Perindustrian
Bakteria penitritan
Pertanian
Yis
Makanan
Hormon Aplikasi
seperti insulin mikroorganisma
berfaedah Nitrobacter sp.
DNA rekombinan E. coli Perubatan

Nitrosomonas sp.
Antibiotik
seperti penisilin Vaksin
Penicillium chrysogenum Rotavirus Salmonella sp. Poliovirus
Rajah 1.33 Aplikasi mikroorganisma berfaedah dalam perubatan,

pertanian dan perindustrian
28 1.2.1
Aktiviti 1.2
PAK -21
Menjelaskan peranan mikroorganisma dalam bidang perubatan, pertanian • KMK
dan perindustrian • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Kumpulkan maklumat tentang peranan mikroorganisma dalam bidang yang berikut
(rujuk Rajah 1.33):
(a) perubatan
(b) pertanian
(c) perindustrian
3. Bincangkan maklumat yang dikumpulkan.
4. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda kepada kelas dengan menggunakan
persembahan multimedia.
Aktiviti 1.3
PAK -21
Memahami proses penghasilan makanan atau produk perindustrian lain yang • KBMM, KIAK, KMK
menggunakan mikroorganisma • Aktiviti inkuiri
Arahan
2. Lawat mana-mana kilang penghasilan makanan atau produk perindustrian lain yang
menggunakan mikroorganisma di kawasan persekitaran anda.
3. Kumpulkan maklumat yang berkaitan dengan proses bagaimana makanan atau produk
perindustrian lain dihasilkan dengan menggunakan mikroorganisma.
4. Kenal pasti elemen keusahawanan yang diamalkan dalam industri yang dilawati.
5. Bincangkan maklumat yang dikumpulkan serta elemen keusahawanan yang dapat diterapkan
dan diamalkan daripada hasil lawatan ini.
Klik@Web
Yogurt – satu penemuan yang tidak disengajakan telah menjadi produk
komersial global
Potensi Kegunaan Mikroorganisma dalam Bioteknologi dan

Kelestarian Alam Sekitar
Perkembangan dan kemajuan dalam bioteknologi terutamanya bioteknologi hijau telah
menjanakan dan menjayakan idea potensi penggunaan mikroorganisma untuk merawat
sisa kumbahan dan menghasilkan ekoenzim melalui penapaian sisa pertanian.
1.2.1 1.2.2 29
Larutan Pembersih Ekoenzim
Malaysiaku
Ekoenzim merupakan hasil semula jadi daripada sisa
Penggunaan ekoenzim sebagai
pertanian seperti sisa buah-buahan atau sayur-sayuran larutan pembersih bahan
yang diolah melalui proses penapaian. berminyak merupakan suatu
Gambar foto 1.7 menunjukkan contoh larutan aplikasi Teknologi Hijau dalam
pembersih ekoenzim dan bahan pencuci kimia. Sektor Pengurusan Sisa dan
Air Sisa.
(a) Larutan pembersih ekoenzim (b) Bahan pencuci kimia

Gambar foto 1.7 Larutan pembersih ekoenzim dan bahan pencuci kimia
Perbezaan antara larutan pembersih ekoenzim dan bahan pencuci kimia adalah
seperti Jadual 1.1.
Jadual 1.1 Perbezaan antara larutan pembersih ekoenzim dengan bahan pencuci kimia
Jenis pencuci
Aspek
Larutan pembersih ekoenzim Bahan pencuci kimia
Proses penghasilan Penapaian sisa pertanian Penggunaan bahan kimia
Tindakan terhadap Enzim dalam ekoenzim Surfaktan dalam bahan pencuci
lemak dan gris menguraikan lemak dan gris kimia mengemulsikan lemak dan
kepada molekul yang lebih kecil gris kepada buih
Mudah digunakan Tidak perlu disental kerana lemak Perlu disental dengan kuat
dan gris mudah ditanggalkan
Saliran tersumbat Molekul kecil yang dihasilkan oleh Buih yang dihasilkan oleh
enzim tidak menyumbatkan saliran surfaktan menyumbatkan saliran
Kos Rendah Tinggi
Penghasilan sisa Kurang Banyak
Alam sekitar Mesra alam Mencemarkan alam sekitar
Klik@Web
Membuat larutan pembersih ekoenzim
30 1.2.2
Serum Bakteria Lactobacillus sp. Klik@Web

Serum bakteria Lactobacillus sp. Serum bakteria Lactobacillus sp.
digunakan untuk merawat air sisa dan http://buku-teks.com/sa5004
enap cemar dalam sistem saliran. (Medium: bahasa Inggeris)
Mengapakah kita perlu menggunakan
serum bakteria Lactobacillus sp. dan
bukannya bahan kimia untuk menyingkirkan
bahan pencemar di dalam sistem saliran?
Kegunaan lain serum bakteria
Lactobacillus sp. adalah seperti Rajah 1.34. Membantu
Menyingkirkan pencernaan
bau busuk haiwan
ternakan
Kegunaan Membuat
Merawat sisa serum bakteria
kumbahan kompos
Lactobacillus sp.
Memajukan
Menghasilkan industri
enzim perikanan
Gambar foto 1.8
Serum bakteria
Lactobacillus sp. Rajah 1.34 Kegunaan serum bakteria Lactobacillus sp.
Aktiviti 1.4
PAK -21
Pembacaan aktif tentang potensi kegunaan mikroorganisma pada • KBMM
masa hadapan • Aktiviti pembacaan aktif
• Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Buat pembacaan aktif tentang potensi kegunaan mikroorganisma seperti yang berikut:
(a) menghasilkan enzim daripada bahan buangan pertanian seperti sisa buah-buahan dan
sayur-sayuran dengan menggunakan mikroorganisma (rujuk Info 1 di muka surat 32)
(b) merawat sisa kumbahan dengan menggunakan mikroorganisma (rujuk Info 2 di muka surat 32)
3. Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan.
1.2.2 31
Strategi pembacaan aktif
Info 1
Modul Teknologi Hijau Biologi, CETREE USM
Tajuk: Enzim Teknologi Hijau
m.s. 56 – 65
Info 2
Tajuk: Memahami impak mikroorganisma terhadap sisa untuk
kehidupan lestari
m.s. 40 – 55
Sisa buah-buahan dan sayur-sayuran: sebatian bioaktif, pengekstrakan

dan kegunaan

1. Namakan dua contoh mikroorganisma berfaedah dalam setiap bidang yang berikut:
(a) perubatan
(b) pertanian
(c) perindustrian
2. Nyatakan dua contoh makanan yang menggunakan mikroorganisma dan namakan
mikroorganisma tersebut.
3. (a) Apakah ekoenzim?
(b) Berikan dua kegunaan ekoenzim.
4. (a) Rajah 1 menunjukkan sejenis bakteria.
Namakan jenis bakteria ini.
(b) Berikan tiga kegunaan bagi serum yang
dihasilkan menggunakan bakteria yang
dinyatakan dalam soalan 4(a).
Rajah 1
32 1.2.2
1.3 Pencegahan dan Rawatan Penyakit yang

Disebabkan oleh Mikroorganisma
Selain mikroorganisma berfaedah, wujud juga
mikroorganisma berbahaya yang dikenali
sebagai patogen yang dapat menyebabkan
penyakit. Bolehkah kita mencegah diri
daripada jangkitan patogen?
Perhatikan aktiviti seperti Gambar foto 1.9.
Apakah kegunaan antiseptik dalam aktiviti yang
ditunjukkan dalam gambar foto tersebut?
Namakan teknik yang diaplikasikan dalam
aktiviti itu.
Teknik Aseptik
Teknik aseptik merujuk kepada
prosedur kesihatan yang dijalankan
untuk menghalang jangkitan patogen
atau menyingkirkan patogen yang
sedia ada. Oleh yang demikian, Gambar foto 1.9 Penggunaan
teknik aseptik adalah bertepatan dengan antiseptik seperti alkohol disapu
ungkapan ‘mencegah lebih baik daripada pada anggota badan sebelum
merawat’. Hal ini bermaksud mencegah seseorang suntikan diberikan
daripada dijangkiti oleh patogen adalah lebih baik
daripada merawat seseorang yang telah dijangkiti
oleh patogen tersebut. Berdasarkan Rajah 1.35,
teknik aseptik yang manakah yang pernah anda
gunakan? Apakah tujuan penggunaannya?
Teknik aseptik
Penggunaan Penggunaan Penggunaan

Pensterilan Pendidihan
antiseptik disinfektan sinaran
Rajah 1.35 Teknik aseptik
1.3.1 1.3.2 33
Pensterilan
Pensterilan bermaksud proses membunuh atau menyingkirkan mikroorganisma
daripada sesuatu objek atau persekitaran. Rajah 1.36 menunjukkan kaedah-kaedah
pensterilan dijalankan.
Kaedah pensterilan
Haba Bahan kimia Sinaran Tekanan tinggi Penapis
contoh contoh contoh contoh contoh
Sinar Penapis
Autoklaf Sabun Periuk tekanan
ultraungu mikron
Rajah 1.36 Kaedah pensterilan
Kaedah pensterilan bergantung pada jenis mikroorganisma yang akan dimusnahkan

atau disingkirkan. Contohnya, suhu di dalam autoklaf yang melebihi 130°C dapat
membunuh mikroorganisma dan sporanya. Penapis mikron pula digunakan untuk
menapis zarah-zarah seni dan mikroorganisma (0.1 μm – 10 μm) daripada air atau cecair.
Pendidihan
Pendidihan air pada suhu 100°C
lazimnya digunakan untuk membunuh
mikroorganisma pada objek kegunaan harian
seperti botol susu (Gambar foto 1.10), jarum
suntikan dan peralatan doktor gigi.
Gambar foto 1.10 Mendidihkan botol susu
34 1.3.2
Antiseptik
Antiseptik merupakan bahan kimia yang dapat disapukan pada permukaan kulit
manusia atau luka untuk mencegah jangkitan patogen. Contoh antiseptik ialah
acriflavine (ubat kuning), povidone dan alkohol isopropil 70% (IPA) (Gambar foto 1.11).
(a) Acriflavine (ubat kuning) (b) Povidone (c) Alkohol isopropil 70%
Gambar foto 1.11 Jenis antiseptik yang disapu
Sesetengah antiseptik seperti acriflavine dan povidone dapat membunuh

mikroorganisma dan sesetengah lagi antiseptik seperti proflavine menyekat atau
menghalang pertumbuhan mikroorganisma. Alkohol isopropil 70% dapat digunakan
sebagai antiseptik dan agen pensterilan.
Disinfektan
Disinfektan merupakan bahan
kimia yang digunakan pada
benda bukan hidup seperti cadar,
tandas dan kolam renang untuk
membunuh mikroorganisma
terutamanya patogen. Disinfektan
tidak sesuai digunakan pada kulit
atau luka. Contoh disinfektan yang
lazim digunakan dalam kehidupan
harian ialah bahan peluntur,
hidrogen peroksida dan cecair klorin
(Gambar foto 1.12).
Berikan satu contoh objek
atau tempat yang menggunakan
(a) Bahan
Bahhan (b) Hidrogen
ogen (c) C
Cecair
ecair
disinfektan.
peluntur peroksida klorin
Gambar foto 1.12 Pelbagai jenis disinfektan
1.3.2 35
Sinaran
Sinaran mengion seperti
sinar ultraungu, sinar-X
dan sinar gama dapat
digunakan untuk membunuh
mikroorganisma. Sinaran-
sinaran ini menembusi ke
dalam sel mikroorganisma dan
memusnahkannya. Sebagai
contoh, sinar ultraungu
digunakan untuk membunuh
mikroorganisma di dalam
bilik bedah (Gambar foto 1.13).
Gambar foto 1.13 Sinaran ultraungu daripada lampu

ultraungu yang digunakan dalam teknik aseptik
Antibiotik
Pernahkah anda diberi APAKAH
ubat antibiotik oleh
doktor untuk merawat
ANTIBIOTIK?
penyakit berjangkit? Ubat yang digunakan untuk merawat jangkitan
Kaji maksud yang disebabkan oleh bakteria.
antibiotik dan
Antibiotik TIDAK BERKESAN terhadap
kerintangan antibiotik jangkitan virus seperti demam biasa,
dalam poster selesema dan batuk.
(Rajah 1.37).
Apakah
kerintangan Punca berlaku
antibiotik? kerintangan antibiotik
Berlaku apabila antibiotik Penggunaan antibiotik yang berlebihan
hilang keupayaan untuk Penggunaan antibiotik yang tidak tepat,
membunuh bakteria. contohnya merawat jangkitan yang disebabkan
Oleh itu, antibiotik tidak lagi oleh virus seperti sakit tekak, demam, selesema
dan batuk biasa dengan antibiotik
berkesan untuk merawat
jangkitan bakteria. Tidak mengambil antibiotik dalam
tempoh yang ditetapkan
Bahayakah kerintangan antibiotik?

Bahaya, kerana kerintangan antibiotik akan menyebabkan kita
mudah terdedah kepada lebih banyak penyakit
Rajah 1.37 Poster ‘Apakah Antibiotik?’

36 1.3.2
Aktiviti 1.5
PAK -21
Mengumpulkan maklumat tentang antibiotik • KMK, KBMM, KIAK
Arahan
1. Gunakan pautan yang diberikan untuk membaca artikel yang disertakan untuk mendapatkan
maklumat berkaitan antibiotik.
2. Gunakan maklumat yang dikumpulkan untuk menjawab soalan-soalan yang berikut:
(a) Apakah antibiotik?
(b) Apakah akan terjadi kepada pesakit yang mengambil antibiotik tidak mengikut masa yang
ditetapkan atau tidak mengikut preskripsi termasuklah arahan ‘Makan sehingga habis’?
(c) Apakah kerintangan antibiotik?
Klik@Web
Baca teks dalam artikel yang berikut tentang antibiotik
Mari jalankan Eksperimen 1.3 untuk mengkaji kesan kepekatan antibiotik (penisilin)
terhadap pertumbuhan bakteria (Bacillus sp.).
Eksperimen 1.3
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kepekatan antibiotik (penisilin) terhadap
pertumbuhan bakteria (Bacillus sp.)
Pernyataan masalah: Apakah kesan kepekatan antibiotik terhadap pertumbuhan bakteria?
Hipotesis: Semakin tinggi kepekatan antibiotik, semakin rendah pertumbuhan

bakteria.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kepekatan antibiotik

(b) bergerak balas : Luas kawasan jernih
(c) dimalarkan : Jenis bakteria (Bacillus sp.)
Bahan: Larutan kultur bakteria Bacillus sp., agar-agar nutrien steril, empat ceper
kertas turas berdiameter 6 mm, larutan penisilin dengan kepekatan yang
berlainan seperti 10%, 20% dan 30% (atau ceper kertas turas berdiameter
6 mm dan tiga ceper penisilin yang berkepekatan berlainan seperti
10, 20 dan 30 unit penisilin), air suling, pen penanda dan pita selofan
1.3.2 1.3.3 37
Radas: Piring Petri dengan penutup, picagari, forseps steril dan
kertas grid lut sinar
Prosedur:
Ceper kertas turas yang direndam

dalam larutan penisilin 10% (atau
ceper penisilin 10 unit penisilin) 1. Basuh tangan dengan
Agar-agar nutrien Piring Petri air dan sabun sebelum
steril dan kultur dan selepas menjalankan
bakteria Bacillus sp. eksperimen.
2. Pakai sarung tangan
semasa menjalankan
eksperimen.
Ceper kertas Ceper kertas
turas yang turas yang
direndam direndam dalam
sebelum dibuang.
dalam air larutan penisilin
suling 20% (atau ceper
penisilin 20 unit
penisilin)
Ceper kertas turas yang direndam
dalam larutan penisilin 30% (atau
ceper penisilin 30 unit penisilin)
Rajah 1.38
(a) Tuangkan 1 cm3 larutan kultur bakteria Bacillus sp. ke atas agar-agar nutrien steril
di dalam sebuah piring Petri.
(b) Gunakan forseps steril untuk meletakkan ceper kertas turas yang direndam dalam
air suling dan larutan penisilin dengan kepekatan 10%, 20% dan 30% ke atas
agar-agar nutrien dan kultur bakteria Bacillus sp. di dalam piring Petri (Rajah 1.38).
2. Tutup piring Petri dan lekatkan penutup dengan pita selofan (Rajah 1.39).
Agar-agar Pita selofan

nutrien steril
Piring Petri
Rajah 1.39
3. Simpan piring Petri itu di dalam almari yang gelap pada suhu bilik selama tiga hari.
5. Perhatikan kawasan jernih yang mengelilingi setiap ceper kertas turas di dalam piring Petri.
Lakarkan pemerhatian anda (rujuk Rajah 1.40).
6. Ukur luas kawasan jernih dengan menggunakan kertas grid lut sinar.
38 1.3.3
Pemerhatian:
Kepekatan
Luas kawasan jernih
antibiotik 10%
(cm2)
(% atau unit)
0 Air suling 0% 20%
10
20 30%
30
Rajah 1.40
Kesimpulan:
Soalan:
1. Apakah tujuan penggunaan ceper kertas turas yang direndam dalam air suling dalam
eksperimen ini?
2. Bagaimanakah keluasan kawasan jernih pada permukaan agar-agar nutrien dapat
menunjukkan tindakan penisilin terhadap pertumbuhan bakteria?
3. Terangkan pemerhatian yang diperoleh. Berikan sebabnya.
Hari ini dalam

sejarah
Sir Alexander Fleming telah mengkaji tindakan
fungi Penicillium sp. terhadap pertumbuhan
bakteria pada agar-agar nutrien steril seperti
yang anda jalankan dalam Eksperimen 1.3.
Sir Alexander Fleming menjadi orang pertama
yang menemukan antibiotik.
Ceper penisilin
Kawasan jernih
Kawasan jernih yang terbentuk Sir Alexander Fleming mengkaji

di sekeliling ceper penisilin tindakan fungi Penicillium sp.
terhadap pertumbuhan bakteria
1.3.3 39
Kaedah Rawatan Penyakit Berjangkit
Imbas kembali penyakit berjangkit yang telah anda pelajari semasa di Tingkatan 2.
Perhatikan contoh penyakit berjangkit dan patogen yang menyebabkan penyakit tersebut
seperti Rajah 1.41.
Penyakit berjangkit
seperti
Pneumonia Athlete’s foot Kayap
disebabkan oleh disebabkan oleh disebabkan oleh
Streptococcus pneumoniae Trichophyton rubrum Varicella-zoster

(bakteria) (fungi) (virus)
dirawat dengan dirawat dengan dirawat dengan
Antibiotik Antifungal Antiviral

Contoh: Penisilin Contoh: Clotrimazole Contoh: Acyclovir
(Medium: bahasa Inggeris) (Medium: bahasa Inggeris) (Medium: bahasa Inggeris)

Rajah 1.41 Penggunaan antibiotik, antifungal dan antiviral dalam rawatan penyakit berjangkit
40 1.3.4
CABARAN
MINDA
Apakah superbugs? Bagaimanakah superbugs mungkin dapat dicegah?
Aktiviti 1.6
PAK -21
Membanding beza penggunaan antibiotik, antifungal dan antiviral dalam • KMK
rawatan penyakit berjangkit • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Cari maklumat. Kemudian, banding beza penggunaan antibiotik, antifungal dan antiviral
dalam rawatan penyakit berjangkit seperti yang berikut:
(a) menggunakan antibiotik untuk rawatan jangkitan peparu dan penyakit yang lain
(b) menggunakan antifungal untuk rawatan athlete’s foot dan penyakit yang lain
(c) menggunakan antiviral untuk rawatan kayap dan penyakit yang lain
3. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda kepada kelas dalam bentuk
CABARAN
MINDA
Bagaimanakah vaksin dan antiviral bertindak terhadap virus?

1. Nyatakan lima contoh teknik aseptik untuk mengawal penyebaran patogen.
2. Bagaimanakah teknik aseptik dihubungkaitkan dengan ungkapan ‘mencegah lebih
baik daripada merawat’?
3. (a) Apakah yang dimaksudkan oleh pensterilan?
(b) Bagaimanakah pensterilan dijalankan?
(c) Mengapakah penggunaan autoklaf adalah lebih berkesan untuk mencegah
mikroorganisma berbanding dengan pendidihan air?
4. Nyatakan satu persamaan dan satu perbezaan antara antiseptik dengan disinfektan.
5. Namakan tiga contoh sinaran mengion yang digunakan dalam teknik aseptik.
6. Nyatakan jenis bahan yang digunakan untuk merawat penyakit berjangkit
yang berikut:
(a) athlete’s foot
(b) pneumonia
(c) kayap
1.3.4 41
42
R
Rumusan
Mikroorganisma
yang dikelaskan
Mikroorganisma berfaedah Mikroorganisma berbahaya

mengikut ciri seperti
(patogen)
digunakan dalam pelbagai lazimnya dicegah atau dikawal

Saiz, bentuk, cara bidang seperti melalui
pembiakan, nutrisi,
habitat
• Perubatan Teknik aseptik
• Pertanian
• Perindustrian seperti
kepada
• Bioteknologi
Pensterilan, pendidihan, penggunaan
Fungi, protozoa, disinfektan dan antiseptik serta sinaran
alga, bakteria
dan virus dan
Rawatan penyakit berjangkit

pertumbuhan dipengaruhi
oleh faktor dengan menggunakan
• Antibiotik
Nutrisi, kelembapan,
• Antifungal
cahaya, suhu dan
• Antiviral
nilai pH
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
Selepas mempelajari bab ini, anda dapat:
1.1 Dunia Mikroorganisma 1.3 Pencegahan dan Rawatan
Berkomunikasi mengenai Penyakit yang Disebabkan oleh
mikroorganisma. Mikroorganisma
Menjalankan eksperimen bagi Menjelaskan ungkapan ‘mencegah
menunjukkan kewujudan lebih baik daripada merawat’
mikroorganisma. penyakit yang disebabkan oleh
Menjalankan eksperimen untuk mikroorganisma.
mengkaji faktor yang mempengaruhi Menerangkan teknik aseptik
pertumbuhan mikroorganisma. dalam pengawalan penyebaran
mikroorganisma.
1.2 Mikroorganisma Berfaedah Menjalankan eksperimen untuk
Mewajarkan aplikasi mikroorganisma mengkaji kesan antibiotik terhadap
berfaedah dalam kehidupan. pertumbuhan bakteria.
Menjanakan idea potensi kegunaan Berkomunikasi tentang kaedah
mikroorganisma dalam bioteknologi rawatan penyakit berjangkit.
dan kelestarian alam sekitar.
Praktis Sumatif 1 Kuiz

http://buku-
Jawab soalan yang berikut: teks.com/
sa5016
1. Rajah 1 menunjukkan keputusan suatu eksperimen yang
dijalankan untuk mengkaji kesan kepekatan antibiotik yang
berbeza terhadap pertumbuhan bakteria.
Ceper antibiotik Pita selofan
Agar-agar nutrien steril

dan kultur bakteria
A (kepekatan antibiotik tinggi) B (kepekatan antibiotik rendah)
Rajah 1
(a) Nyatakan satu hipotesis bagi eksperimen ini.

(b) Nyatakan pemboleh ubah yang terlibat dalam eksperimen ini.
(i) Pemboleh ubah dimalarkan
(ii) Pemboleh ubah dimanipulasikan
(c) Apakah kesan antibiotik berdasarkan eksperimen ini?
43
2. Rajah 2 menunjukkan mikroorganisma P, Q, R, S dan T.
P Q R
S T
Rajah 2
(a) Kelaskan P, Q, R, S dan T berdasarkan ciri yang berikut:

(i) mempunyai dinding sel dan membran sel
(ii) tidak mempunyai dinding sel dan membran sel
Mikroorganisma
yang
mempunyai dinding sel tidak mempunyai dinding

dan membran sel sel dan membran sel
(b) Namakan kumpulan mikroorganisma yang tidak mempunyai dinding sel dan
membran sel.
(c) (i) Namakan mikroorganisma P.
(ii) Adakah mikroorganisma P merupakan mikroorganisma berfaedah atau
patogen? Terangkan jawapan anda.
44
3. Rajah 3 menunjukkan satu eksperimen untuk mengkaji kesan suhu terhadap

pertumbuhan bakteria, Bacillus sp..
Suhu: 7°C Suhu: 37°C Suhu: 77°C Keadaan bubur nutrien di dalam tabung uji P, Q
P Q R
dan R diperhatikan selepas tiga hari. Keputusan
eksperimen ini direkodkan dalam Jadual 1.
Jadual 1
Tabung Suhu Keadaan bubur nutrien

uji (°C) selepas tiga hari
P 7 Sedikit keruh
5 cm3bubur nutrien dan Q 37 Keruh

1 cm3kultur bakteria
R 77 Sedikit keruh
Rajah 3
(a) Nyatakan satu pemerhatian pada bubur nutrien yang telah disimpan pada
suhu 37°C selama tiga hari.
(b) Nyatakan hipotesis untuk eksperimen ini.
(c) Nyatakan pemboleh ubah yang terlibat dalam eksperimen ini.
(i) Pemboleh ubah dimanipulasikan
(ii) Pemboleh ubah bergerak balas
(d) Nyatakan satu inferens yang dapat dibuat berdasarkan pemerhatian dalam
eksperimen ini.
Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n
4. Dengan menggunakan susunan radas yang ditunjukkan dalam Rajah 4, cadangkan
lima cara yang berlainan untuk mengukur kadar penghasilan gas karbon dioksida
daripada tindakan yis dalam larutan gula pada suhu yang berlainan.
Belon
Picagari
Campuran yis
dan larutan
Air Campuran yis dan
gula
kapur larutan gula
Susunan Susunan Susunan

radas X radas Y radas Z
Rajah 4
45
BAB
2 NUTRISI DAN
TEKNOLOGI
MAKANAN
Apakah konsep yang diterapkan oleh kempen “Pinggan Sihat
Malaysia” yang disarankan oleh Kementerian Kesihatan Malaysia?
Apakah kepentingan kitar nitrogen kepada tumbuhan?
Apakah faedah penggunaan baka yang bermutu dalam pertanian?
Tahukah anda akan kewujudan akta atau peraturan yang perlu

dipatuhi dalam proses penyediaan dan penjualan makanan
di Malaysia?

M
t(J[JTFJNCBOHEBOOJMBJLBMPSJ
t,FQFSMVBOOVUSJFOPMFIUVNCVIBO
t,JUBSOJUSPHFO
t5FLOPMPHJQFOHFMVBSBONBLBOBO
t5FLOPMPHJQFNQSPTFTBONBLBOBO
t.BLBOBOLFTJIBUBOEBOTVQMFNFOLFTJIBUBO
46
Buletin Sains
Pengguna yang bijaksana akan sentiasa Senarai produk diharamkan
menyemak status keselamatan produk makanan http://buku-teks.com/sa5017
dan suplemen kesihatan. Adakah anda seorang
pengguna yang bijaksana?
Senarai produk yang diharamkan
aramkan (banned
products) ialah maklumat tambahan
bahan yang
disediakan oleh Bahagian Penguatkuasaan
guatkuasaan
Farmasi, Kementerian
Kesihatan Malaysia (KKM).
Senarai ini bertujuan untuk
KKM
PBKD DCA
memberikan maklumat
kepada para peniaga, agensi
penguat kuasa serta orang
ramai berkaitan dengan
produk kesihatan, kosmetik
dan produk makanan atau
minuman yang dicemari racun
atau bahan kimia terlarang.
n
G 66352409
Contoh label dan kod QR bagi supleme
suplemen kesihatan yang
diluluskan oleh K
KKM
KM
Kata Kunci
r Gizi seimbang r Kitar nitrogen
r Keperluan kalori r Peraturan Makanan 1985
r Pinggan Sihat Malaysia r Teknologi pengeluaran
r Kalori makanan makanan
r Akta Makanan 1983 r Teknologi pemprosesan
r Kalorimeter bom makanan
r Corak pemakanan r Status halal
r Makronutrien r Prosedur Pensijilan Halal
r Mikronutrien Malaysia
47
2.1 Gizi Seimbang dan Nilai Kalori
Ingat
Ingatkah anda tentang gizi seimbang yang
telah anda pelajari semasa di Tingkatan 2?
Gizi seimbang ialah pemakanan yang mengandungi

Giz
semua kelas makanan yang diperlukan oleh
badan seseorang dalam kuantiti yang betul.
Adakah
Ad hidangan nasi lemak ini merupakan suatu
contoh gizi seimbang? Berikan sebabnya.
Aktiviti 2.1
PAK -21
Mengumpulkan maklumat tentang gizi seimbang, faktor yang mempengaruhi • KMK
keperluan kalori dan jumlah tenaga yang diperlukan oleh seseorang individu • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Cari maklumat tentang perkara yang berikut:
(a) gizi seimbang dan Pinggan Sihat
(b) faktor yang mempengaruhi keperluan kalori
(c) keperluan tenaga bagi individu yang berlainan
3. Bincangkan maklumat yang telah dicari.
Malnutrisi
Kekurangan atau berlebihan mana-mana kelas makanan menyebabkan malnutrisi.
Beberapa contoh masalah kesihatan akibat malnutrisi adalah seperti Gambar foto 2.1.
Namakan punca yang menyebabkan setiap masalah kesihatan tersebut.
(a) Goiter (b) Skurvi
(c) Marasmus (d) Kwasyiorkor (e) Riket
Gambar foto 2.1 Beberapa contoh masalah kesihatan yang disebabkan oleh malnutrisi
48 2.1.1
Bab 2 Nutrisi dan Teknologi Makanan
Konsep Pinggan Sihat Malaysia

Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM), telah memperkenalkan konsep Pinggan Sihat
Malaysia seperti Rajah 2.1.
Isi separuh pinggan

dengan buah dan sayur.
Isi suku pinggan

dengan nasi atau
sumber karbohidrat
yang lain.
Isi suku pinggan

dengan ikan atau
sumber protein
yang lain.
Rajah 2.1 Konsep Pinggan Sihat Malaysia
Aplikasi Konsep Pinggan

Sihat Malaysia dalam
Kehidupan Harian
Aplikasi konsep Pinggan Sihat
Malaysia
M allays
ysi dapat
siiaa da
d
dap aap
pat d
pat diperhatikan
dip
ipe
perh hattiiika
ik
ka
kan
an
an
dalam
da
d allaam
ala
al am ke k
kehid
keh
kehidupan
eehi
ehh
hiid
idu
idup
du
du
uppan
pa
an h harian
har
ha
ari
aar
rria
ri
iian
an
an
seperti
sse
epe
ep
pert
perti
rrti
ttii RRa
Rajah
aaja
aj
jjah
aahh22.2.
2.2
2..2.
.2
2
n utama yang
• Makan 3 hidanga
sihat dalam sehari
yang sihat
• Makan 1 – 2 snek
kan jika perlu
di antara waktu ma
nan makanan
• Lebihkan pemaka
berbijirin
nan bergoreng
• Kurangkan maka
dan bersantan
yang dimasak
• Makan makanan
p
di rumah lebih kera
#SukuSukuSeparuh
Rajah 2.2 Contoh Pinggan Sihat Malaysia

2.1.1 49
Nilai Kalori Makanan
Nilai kalori (atau nilai tenaga) bagi sesuatu makanan
ialah jumlah tenaga yang dibebaskan daripada
pengoksidaan atau pembakaran 1 g makanan tersebut
dengan lengkapnya.
Unit Nilai Kalori

Tenaga yang dibebaskan oleh pengoksidaan atau
pembakaran makanan lazimnya diukur dalam unit
kalori (cal), kilokalori (kcal), joule (J) atau kilojoule (kJ).
Apakah unit S.I. bagi tenaga?
1 kalori (cal) = 4.2 joule (J)

1 kilokalori (kcal) = 4 200 joule (J)
= 4.2 kilojoule (kJ)
Unit S.I. bagi nilai kalori ialah joule per kilogram (J kg–1).
Gambar foto 2.2 Susunan
Pengukuran Nilai Kalori dalam Makanan radas untuk mengukur nilai
kalori makanan
Pengukuran nilai kalori dalam makanan dapat
dilakukan dengan cara menggunakan radas khas
yang dikenali sebagai kalorimeter bom
(Gambar foto 2.3). Jadual 2.1 menunjukkan nilai
kalori dalam karbohidrat, lemak dan protein
yang diukur dengan cara menggunakan
kalorimeter bom.
Jadual 2.1 Nilai kalori bagi karbohidrat,

lemak dan protein
Kelas
Karbohidrat Lemak Protein
makanan
Nilai kalori
16.7 37.6 16.7
(kJ g–1)
(Sumber: Grosvenor and Smolin, 2000) Gambar foto 2.3

Kalorimeter bom
Makanan yang Berlainan dan Anggaran Nilai Kalori

Nilai kalori dalam makanan dapat ditentukan melalui kuantiti karbohidrat, protein dan
lemak yang terkandung dalam makanan tersebut.
50 2.1.2
Contohnya, perhatikan Rajah 2.3 dan Jadual 2.2 yang menunjukkan beberapa
contoh makanan dan anggaran nilai kalorinya.
14%
Karbohidrat
13% 8%
Lemak
100% 18% 100% 2%
69% 76% Protein
Air
Gula Daging Minyak sawit Beras

(Sumber: Stone and Cozens, 1981)
Rajah 2.3 Komposisi karbohidrat, lemak, protein dan air dalam beberapa jenis makanan
Jadual 2.2 Makanan yang berlainan Bijak Fikir

dan anggaran nilai kalorinya
Jadual di bawah menunjukkan
Kelas Nilai kalori
Sumber kandungan sandwic A, B dan C.
makanan (kJ g–1)
Sandwic Kandungan
Karbohidrat Nasi 15.04 A • 2 keping roti putih
Roti putih 10.60 • 2 g mentega
• 100 g daging
Gula kasar 16.50 lembu
• 5 g timun
Lemak Minyak sawit 38.00
B • 2 keping roti putih
Mentega 31.20 • 100 g daging ayam
• 5 g kubis
Protein Daging ayam 8.27
C • 2 keping roti putih
Daging lembu 13.11 • 2 g mentega
• 100 g daging ayam
Pelawas Kubis 0.34 • 5 g kubis
Timun 0.55 Antara sandwic A, B dan C,

sandwic yang manakah
(Sumber: Parkin, Simpkins, McCarthy and Reffin, 1996) merupakan pilihan yang paling
sihat? Jelaskan jawapan anda.
Eksperimen 2.1
Tujuan: Untuk menganggarkan nilai kalori dalam beberapa sampel makanan
dengan menggunakan kalorimeter
Pernyataan masalah: Sampel makanan yang manakah yang mempunyai nilai kalori paling tinggi?
Hipotesis: Kacang tanah mempunyai nilai kalori yang lebih tinggi berbanding
dengan roti dan ikan bilis.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Jenis sampel makanan

(b) bergerak balas : Perubahan suhu/nilai kalori makanan
(c) dimalarkan : Jisim air
Bahan: 1 g kacang tanah, 1 g roti, 1 g ikan bilis, kapas dan air suling
2.1.2 51
Radas: Kaki retort, tabung didih, termometer, penghadang, plastisin dan jarum
Prosedur:
Termometer
Kapas Penghadang
Tabung didih
Air suling
Sampel makanan Kaki retort
Jarum
Plastisin
Rajah 2.4
2. Rekodkan jenis sampel makanan dan jisimnya, jisim air di dalam kalorimeter dan
suhu awal, T1, pada termometer dalam jadual.
3. Gunakan pemetik api untuk menyalakan sampel makanan.
4. Perhatikan dan rekodkan suhu akhir, T2, selepas sampel makanan habis terbakar.
Keputusan:
Sampel makanan Kacang tanah Ikan bilis Roti

Jisim sampel makanan (g) 1 1 1
Jisim air (g) 10 10 10
Suhu awal, T1 (oC)
Suhu akhir, T2 (oC)
Perubahan suhu, T2 – T1 (oC)
Analisis data:
Hitungkan dan rekodkan nilai kalori bagi setiap sampel makanan dengan menggunakan formula
yang berikut:
4.2 J g–1 °C–1 × Jisim air (g) × Perubahan suhu air (°C)
Nilai kalori makanan =
Jisim sampel makanan (g) × 1 000
Sampel makanan Kacang tanah Ikan bilis Roti

Nilai kalori (kJ g–1)
52 2.1.2
Kesimpulan:
Soalan:
1. (a) Adakah nilai kalori dalam sampel makanan yang ditentukan dengan menggunakan
kalorimeter lebih besar atau lebih kecil daripada nilai kalori dalam sampel makanan
yang sebenar?
(b) Terangkan jawapan anda.
2. Namakan satu contoh sampel makanan yang digunakan untuk menganggarkan nilai kalori
dengan menggunakan kalorimeter bagi setiap kelas makanan yang berikut:
(a) karbohidrat
(b) lemak
(c) protein
3. Namakan satu kelas makanan yang tidak mempunyai nilai kalori. Berikan sebabnya.
Kesan Pengambilan Jumlah Kalori yang

Tidak Menepati Keperluan Individu
Selain mengamalkan gizi seimbang, jumlah
kalori dalam setiap hidangan juga seharusnya
menepati keperluan kalori individu tersebut
untuk mengekalkan kesihatannya. Bagaimanakah
seseorang individu dapat mengesahkan sama ada
pengambilan jumlah kalorinya menepati, tidak
cukup atau berlebihan berdasarkan keadaan
fizikalnya? Bagaimanakah pengambilan jumlah
kalori seseorang individu dapat menyebabkan
kesan-kesan seperti Gambar foto 2.4(a) dan (b)? (a) Kurang berat badan
Amalan pemakanan yang tidak sihat seperti
waktu makan yang tidak sewajarnya dapat
menyebabkan masalah seperti malnutrisi, obesiti,
anoreksia nervosa, arteriosklerosis, diabetes melitus,
tekanan darah tinggi, trombosis, strok, serangan
penyakit jantung dan penyakit jantung. Rajah 2.5
menunjukkan beberapa contoh punca masalah
kesihatan serta kesannya terhadap individu.
(b) Obes
Gambar foto 2.4 Contoh kesan
pengambilan jumlah kalori yang
tidak menepati keperluan individu
2.1.2 2.1.3 53
Masalah kesihatan Punca Kesan
Mengambil makanan yang Meningkatkan risiko menghidap

tinggi nilai kalorinya secara penyakit seperti diabetes
Obesiti melitus, arteriosklerosis dan
berlebihan untuk jangka
masa yang panjang tekanan darah tinggi
Keengganan seseorang
individu untuk makan Menghidap masalah
Anoreksia nervosa kerana terlalu risau akan kesihatan seperti malnutrisi
kenaikan berat badan dan boleh membawa maut
t -VNFOBSUFSJNFOKBEJ
Aterosklerosis sempit dan menyebabkan
Pemendapan kolesterol pada
(sejenis penyakit tekanan darah tinggi
dinding arteri
arteriosklerosis) t .FOJOHLBULBOSJTJLP
penyakit jantung dan strok
Mengambil makanan atau t .FOKFKBTLBOQFOHMJIBUBO

minuman yang tinggi kesihatan ginjal dan
Diabetes melitus kandungan gula untuk jangka sistem saraf
masa yang panjang t -VLBMBNCBUTFNCVI
Mengambil makanan tinggi

Tekanan Meningkatkan risiko penyakit
kandungan garam untuk
darah tinggi jantung dan strok
jangka masa yang panjang
Rajah 2.5 Punca beberapa masalah kesihatan serta kesannya
54 2.1.3
Corak Pemakanan Masyarakat Malaysia dan Kesannya

terhadap Kesihatan
Kesihatan badan manusia bukan sahaja dipengaruhi oleh pengambilan jumlah kalori
yang menepati keperluan tetapi juga bergantung pada corak pemakanan seperti
waktu makan dan jenis makanan.
Gambar foto 2.5 Beberapa restoran yang dibuka sepanjang masa
Di Malaysia, terdapat pelbagai jenis restoran CABARAN

terutamanya restoran makanan segera yang beroperasi MINDA
sepanjang masa. Mengapakah restoran-restoran ini
beroperasi sepanjang masa? Restoran yang beroperasi
sepanjang masa memberikan
Adakah pengambilan kalori yang menepati keperluan
kesan buruk terhadap
anda dapat diperoleh daripada makanan segera dan kesihatan. Bincangkan.
makanan rapu?
Gula berlebihan
Ketiadaan
dapat menyebabkan:
LBOEVOHBO
t PCFTJUJ
CFSLIBTJBUEBQBU
t LFSPTBLBOHJHJ
menyebabkan
t QFOJOHLBUBOSJTJLP
NBMOVUSJTJ
BXBMNFOHIJEBQ
EJBCFUFTNFMJUVT
QBEBVTJBZBOH
muda Kafein dalam
NJOVNBOCFSHBT
dapat menyebabkan
Pewarna dan keadaan:
QFNBOJTUJSVBOEBQBU t TVTBIUJEVS
menyebabkan: t LFSJTBVBO
t LBOTFS t LFUBHJIBO
t LFNBOEVMBO
t EJBCFUFTNFMJUVT Garam berlebihan dapat menyebabkan:
t LFSPTBLBOIBUJ t UFLBOBOEBSBIUJOHHJ
EBOHJOKBM t QFOZBLJUKBOUVOH
t LFSPTBLBOHJOKBM
Rajah 2.6 Kesan makanan segera dan makanan rapu

2.1.3 55
Klik@Web
Info tentang obesiti Makanan rapu merencatkan
http://buku-teks.com/sa5018 pertumbuhan badan dan IQ
Aktiviti 2.2
PAK -21
Mengkaji kesan pengambilan jumlah kalori yang tidak cukup • KMK
atau berlebihan • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Cari maklumat tentang perkara yang berikut:
(a) kesan pengambilan jumlah kalori yang tidak cukup atau berlebihan
(b) hubung kait antara gaya hidup dengan corak pemakanan masyarakat Malaysia dan
kesannya terhadap kesihatan
(c) kesan restoran yang beroperasi sepanjang masa, restoran makanan segera dan pengiklanan
makanan rapu di media terhadap corak pemakanan dan kesihatan masyarakat Malaysia
3. Bincangkan maklumat yang telah dikongsi.

1. (a) Apakah konsep yang diterapkan oleh Pinggan Sihat Malaysia? Terangkan
konsep tersebut.
(b) Apakah kepentingan konsep yang dinyatakan dalam soalan 1(a)?
2. (a) Apakah yang dimaksudkan oleh nilai kalori bagi sesuatu makanan?
(b) Namakan alat yang digunakan untuk mengukur nilai kalori dalam makanan.
(c) Tulis formula pengiraan nilai kalori dalam sampel makanan yang diukur
dengan alat dalam soalan 2(b).
3. (a) Berikan satu kesan pengambilan jumlah kalori yang tidak cukup.
(b) Berikan satu kesan pengambilan jumlah kalori yang berlebihan.
4. Terangkan bagaimana pengambilan jumlah kalori seseorang individu
dipengaruhi oleh:
(a) restoran yang beroperasi sepanjang masa
(b) restoran makanan segera
56 2.1.3
2.2 Keperluan Nutrien oleh Tumbuhan
Selain manusia dan haiwan, tumbuhan juga memerlukan nutrien yang tertentu untuk
pertumbuhan, perkembangan dan pembiakan. Nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan
dapat dikelaskan kepada dua kumpulan, iaitu makronutrien dan mikronutrien
(Rajah 2.7).
Nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan
Makronutrien Mikronutrien
Nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan Nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan
dalam kuantiti yang banyak dalam kuantiti yang sedikit
contohnya contohnya
• Nitrogen • Fosforus • Kalium • Boron • Mangan

• Magnesium • Kalsium • Sulfur • Molibdenum • Kuprum
• Oksigen • Karbon • Hidrogen • Ferum • Zink
Rajah 2.7 Pengelasan nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan
Aktiviti 2.3
PAK -21
Mengumpulkan maklumat dan mengelaskan unsur yang diperlukan oleh • KMK
tumbuhan berdasarkan kuantiti serta fungsi • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada Internet, media cetak dan media elektronik lain tentang
pengelasan nutrisi yang diperlukan oleh tumbuhan berdasarkan kuantiti dan fungsi.
4. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda dengan menggunakan
Bandingkan hasil perbincangan daripada Aktiviti 2.3 dengan maklumat yang diberikan
dalam Jadual 2.3 dan Jadual 2.4 pada muka surat 58.
2.2.1 57
Makronutrien
Makronutrien ialah unsur (atau mineral) yang diperlukan oleh tumbuhan dalam
kuantiti yang banyak.
Jadual 2.3 Contoh makronutrien dan fungsinya
Makronutrien Fungsi
Nitrogen • Mensintesiskan protein, klorofil, enzim dan asid nukleik
• Membantu pertumbuhan dahan dan daun
• Meningkatkan pengeluaran buah dan biji benih
Fosforus • Mensintesiskan protein dan asid nukleik
• Menggalakkan pembahagian sel untuk penghasilan bunga dan buah
Kalium • Mensintesiskan protein
• Menggalakkan pembahagian sel tumbuhan
• Memperkuat daya ketahanan terhadap jangkitan penyakit
Magnesium • Komponen penting dalam klorofil
Kalsium • Mensintesiskan gentian gelendong semasa pembahagian sel
• Membantu pertumbuhan meristem hujung pucuk dan akar
Sulfur • Mensintesiskan protein dan klorofil
• Membantu perkembangan buah
• Menggalakkan pembahagian sel tumbuhan
Oksigen • Terlibat dalam respirasi sel tumbuhan untuk menghasilkan tenaga
Karbon • Membina gula atau kanji semasa fotosintesis
Hidrogen • Membina selulosa
Mikronutrien
Mikronutrien ialah unsur (atau mineral) yang diperlukan oleh tumbuhan dalam
kuantiti yang sedikit.
Jadual 2.4 Contoh mikronutrien dan fungsinya
Mikronutrien Fungsi
Boron • Mensintesiskan klorofil dan dinding sel
• Membantu pembentukan buah dan biji benih
Ferum • Membantu pertumbuhan bahagian pokok yang muda
• Membantu respirasi sel
Kuprum • Terlibat dalam fotosintesis dan respirasi
Molibdenum • Mensintesiskan protein
• Membantu pertumbuhan tumbuhan
Mangan • Terlibat dalam fotosintesis dan respirasi
• Membantu pembentukan asid amino
Zink • Membantu sintesis protein dan pembentukan klorofil
• Membantu pembentukan daun
58 2.2.1
Kesan Kekurangan Nitrogen, Fosforus dan Kalium terhadap Pertumbuhan Tumbuhan
2.2.2
Jadual 2.5 menunjukkan kesan kekurangan nitrogen, fosforus dan kalium terhadap pertumbuhan tumbuhan dan
perbandingannya dengan tumbuhan yang mendapat kesemua nutrien tersebut.
Jadual 2.5 Kesan kekurangan nitrogen, fosforus dan kalium terhadap pertumbuhan tumbuhan
Tumbuhan yang Tumbuhan yang Tumbuhan yang

Tumbuhan yang sihat
kekurangan nitrogen kekurangan fosforus kekurangan kalium
Daun lebih Daun

Bunga kecil dan berwarna
Bunga mudah gugur ungu
Daun
Buah berwarna Daun
kuning dengan tisu
Buah mati di tepi
daun
Pertumbuhan
akar merosot
• Pertumbuhan tumbuhan • Pertumbuhan tumbuhan • Pertumbuhan tumbuhan • Pertumbuhan tumbuhan

normal terbantut terbantut; lambat membesar terbantut; mati sebelum
dan lambat matang matang
Bab 2
• Batang tumbuhan kuat • Batang tumbuhan lemah

• Daun di bahagian atas kecil • Daun di bahagian atas lebih • Batang tumbuhan lemah • Batang tumbuhan lemah
dan berwarna hijau muda kecil dan mudah gugur • Daun di bahagian atas lebih • Daun di bahagian atas
• Daun di bahagian bawah • Daun di bahagian bawah kecil dan berwarna ungu bertompok perang, hujung
besar dan berwarna berwarna hijau pucat atau • Daun di bahagian bawah bergulung dan klorosis
hijau tua kuning (kurang klorofil berwarna hijau kebiruan, • Daun di bahagian bawah
• Penghasilan bunga dan atau klorosis) bergulung dan tepi daun layu dengan tisu mati di
buah normal • Penghasilan bunga dan berwarna perang tepi daun
• Pertumbuhan akar normal buah terbantut • Penghasilan bunga dan • Penghasilan bunga berkurang
• Pertumbuhan akar normal buah terhenti dan penghasilan buah terhenti
59
• Pertumbuhan akar merosot • Pertumbuhan akar berkurang
Nutrisi dan Teknologi Makanan
Eksperimen 2.2
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kekurangan makronutrien (nitrogen, fosforus dan
kalium) terhadap pertumbuhan tumbuhan
Pernyataan masalah: Apakah kesan kekurangan makronutrien (nitrogen, fosforus dan kalium)
terhadap pertumbuhan tumbuhan?
Hipotesis: Kekurangan makronutrien (nitrogen, fosforus dan kalium) merencatkan

pertumbuhan tumbuhan.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Jenis larutan kultur

(b) bergerak balas : Pertumbuhan tumbuhan
(c) dimalarkan : Isi padu larutan kultur, saiz dan jenis anak benih,
cahaya dan suhu
Bahan: Air suling, larutan kultur lengkap, larutan kultur tanpa nitrogen, larutan
kultur tanpa fosforus, larutan kultur tanpa kalium, anak benih jagung,
kertas hitam dan kapas
Radas: Tabung didih, tiub penghantar, pam udara dan gabus
Prosedur:
Tiub
penghantar
Anak benih Anak benih
jagung jagung
Ke Kapas
pam
udara Gabus
Kertas Kertas
hitam hitam
Larutan Larutan Larutan Larutan

kultur kultur tanpa kultur tanpa kultur tanpa
lengkap nitrogen fosforus kalium
Rajah 2.8
2. Letakkan susunan radas di kawasan yang bercahaya seperti tempat yang berdekatan
dengan tingkap makmal sains yang disinari oleh cahaya matahari.
3. Pamkan udara masuk ke dalam larutan kultur pada setiap tabung didih selama 5 minit
setiap hari.
4. Larutan kultur di dalam setiap tabung didih ditukar sekali seminggu dengan jenis larutan
kultur yang sama.
5. Selepas dua minggu, perhatikan dan catat keadaan anak benih dari segi saiz tumbuhan,
warna daun dan pertumbuhan akar.
60 2.2.2
Pemerhatian:
Pertumbuhan tumbuhan
Kekurangan
Jenis larutan kultur
nutrien Saiz Warna Pertumbuhan
tumbuhan daun akar
Larutan kultur lengkap Tiada
Larutan kultur tanpa nitrogen Nitrogen
Larutan kultur tanpa fosforus Fosforus
Larutan kultur tanpa kalium Kalium
Kesimpulan:
Soalan:
1. Mengapakah tabung didih dibalut dengan kertas hitam?
2. Apakah kepentingan pengudaraan melalui larutan kultur pada setiap hari?
3. Mengapakah larutan kultur dalam setiap tabung didih ditukar sekali seminggu dengan jenis
larutan kultur yang sama?
4. Nyatakan satu faktor selain nutrien yang mempengaruhi pertumbuhan anak benih.

1. (a) Apakah maksud makronutrien? Namakan lima contoh makronutrien.
(b) Apakah maksud mikronutrien? Namakan lima contoh mikronutrien.
2. Apakah kepentingan makronutrien dan mikronutrien terhadap tumbuhan?
3. Padankan makronutrien dengan kesan kekurangannya dalam pertumbuhan tumbuhan.
Makronutrien Kesan kekurangan makronutrien
(a) Fosforus ` _ Daun kecil dan mudah gugur
(b) Kalium ` _ Pertumbuhan akar terbantut
(c) Nitrogen ` _ Pinggir daun bertompok perang
2.2.2 61
2.3 Kitar Nitrogen
Kitar nitrogen ialah kitar semula jadi yang mengitarkan unsur nitrogen antara
tumbuhan dengan haiwan dan seterusnya di atmosfera, tanah dan air. Rajah 2.9
menunjukkan kitar nitrogen dalam suatu ekosistem.
Walaupun kira-kira 78% komposisi udara terdiri daripada gas nitrogen, tumbuhan
tidak dapat menyerap gas nitrogen secara langsung daripada udara. Bagaimanakah
tumbuhan mendapat nitrogen yang diperlukan untuk pertumbuhan yang sihat?
Gas nitrogen di udara
Kilat
Protein haiwan
Tumbuhan
dimakan oleh
haiwan Baja bernitrogen
Pokok
kekacang
Protein
Tindak balas
Bangkai haiwan dan tumbuhan tumbuhan
pendenitritan
(bakteria yang mati mengalami
pendenitritan) tindak balas penguraian
(bakteria dan kulat pengurai)
Tindak balas
pengikatan nitrogen
(bakteria pengikat
Sebatian ammonium nitrogen)
Tindak balas penitritan

(bakteria penitritan) Tumbuhan menyerap
ion nitrat melalui akar
Ion nitrit
Tindak balas penitritan

(bakteria penitritan)
Ion nitrat
Rajah 2.9 Kitar nitrogen
Tumbuhan hanya dapat menyerap nitrogen dalam bentuk ion nitrat daripada tanah
melalui akarnya. Terdapat dua proses dalam kitar nitrogen, iaitu proses penambahan
ion nitrat ke dalam tanah dan proses penyingkiran ion nitrat daripada tanah
(Rajah 2.10).
62 2.3.1
Kitar nitrogen
Proses penambahan ion nitrat ke dalam tanah Proses penyingkiran ion nitrat daripada tanah
seperti seperti
• Tindakan kilat dan letusan gunung berapi • Proses penyerapan ion nitrat daripada tanah
• Proses pengikatan nitrogen • Proses pendenitritan
• Proses penitritan • Proses melarut resap nitrat (nitrate leaching)
Rajah 2.10 Proses dalam kitar nitrogen
Proses Penambahan Ion Nitrat

ke dalam Tanah
Tindakan Kilat dan Letusan Gunung Berapi
Sewaktu terjadinya kilat atau letusan gunung berapi,
tenaga haba yang terbebas pada suhu yang tinggi
mengoksidakan nitrogen dalam udara untuk membentuk
gas nitrogen dioksida (Gambar foto 2.6 dan 2.7). Gambar foto 2.6 Kilat
Apabila hujan turun, gas nitrogen dioksida dalam
udara akan melarut dalam air hujan lalu membentuk
asid nitrik dan turun ke permukaan bumi. Asid nitrik ini
akan meresap ke dalam tanah dan bertindak balas dengan
mineral untuk membentuk ion nitrat. Hasilnya, kuantiti
ion nitrat di dalam tanah bertambah.
Proses Pengikatan Nitrogen

Bakteria pengikat nitrogen dalam tanah, air atau yang
hidup bersimbiosis dengan nodul akar pokok kekacang
Gambar foto 2.7
(Gambar foto 2.8), menukarkan nitrogen daripada udara Letusan gunung berapi
kepada ion nitrat. Hasil tindakan pengikatan nitrogen
oleh bakteria pengikat nitrogen menambah ion nitrat
ke dalam tanah.
Proses Penitritan
Apabila haiwan dan tumbuhan mati, bakteria pengurai
menukarkan protein haiwan dan protein tumbuhan
kepada sebatian ammonium melalui proses penguraian. Nodul akar
Kemudian, bakteria penitritan menukarkan sebatian pokok kekacang
ammonium kepada ion nitrit dan seterusnya ion nitrat.
Gambar foto 2.8 Bakteria
Hasil tindakan bakteria penitritan terhadap sebatian
pengikat nitrogen terdapat
ammonium akan menambah ion nitrat ke dalam tanah.
di dalam nodul akar
pokok kekacang
2.3.1 63
Proses Penyingkiran Ion Nitrat daripada Tanah
Proses Penyerapan Ion Nitrat daripada Tanah
Tumbuhan menyerap ion nitrat daripada tanah untuk memenuhi keperluan nitrogennya.
Ion ini digunakan untuk membentuk protein tumbuhan. Apabila haiwan memakan
tumbuhan, protein tumbuhan dipindahkan pula kepada haiwan untuk membentuk
protein haiwan. Apakah yang terjadi kepada protein dalam tumbuhan dan haiwan yang
telah mati?
Proses Pendenitritan
Terdapat juga bakteria pendenitritan dalam tanah yang menukarkan ion nitrat dalam
tanah kepada gas nitrogen yang kemudiannya keluar daripada tanah dan kembali
ke dalam udara semula. Proses ini dikenali sebagai proses pendenitritan.
Proses Melarut Resap Nitrat

Proses melarut resap nitrat ialah proses semula jadi. Melalui proses ini, ion nitrat
dalam tanah melarut dalam air dan kemudiannya mengalir ke dalam sungai atau
air bawah tanah. Proses ini juga menyingkirkan ion nitrat daripada tanah.
Kepentingan Kitar Nitrogen

Kitar nitrogen mengekalkan keseimbangan alam semula jadi seperti yang berikut:
(a) Mengekalkan kandungan gas nitrogen dalam udara
Kitar nitrogen membantu mengekalkan kandungan gas nitrogen dalam atmosfera
dengan cara mengambil nitrogen daripada udara untuk membentuk ion nitrat
dan mengembalikannya semula ke udara dengan menguraikan ion nitrat. Oleh itu,
kepekatan gas nitrogen dikekalkan pada 78% dalam atmosfera dan keadaan ini
membantu memastikan kesinambungan serta kelestarian hidup di Bumi.
(b) Mengekalkan kesuburan tanah dan
meningkatkan produktiviti hasil tanaman
Seperti yang telah anda pelajari di subtajuk 2.2,
2,
nitrogen merupakan makronutrien yang
penting untuk pertumbuhan tumbuhan
dan diperoleh oleh tumbuhan dalam
bentuk ion nitrat yang diserap ke dalam
tumbuhan daripada tanah. Penyingkiran
ion nitrat daripada tanah ini mengurangkan
kesuburan tanah. Masalah tanah yang
kurang subur dapat diatasi melalui
penggiliran tanaman dan penggunaan baja
(Gambar foto 2.9) untuk menambah semula
kandungan ion nitrat. Hasilnya, pertumbuhan
tumbuhan menjadi lebih sihat. Produktiviti hasil
sil
tanaman ditingkatkan dan pendapatan para Gambar foto 2.9 Baja yang
petani bertambah. mempunyai ion nitrat
64 2.3.1
(c) Membantu pembekalan berterusan

protein tumbuhan dan protein haiwan
Nitrogen merupakan komponen yang penting
dalam pembentukan protein. Protein digunakan
untuk membina sel baharu dan membaiki sel
yang rosak. Bekalan protein yang berterusan
adalah penting untuk menjamin kesinambungan
dan penyenggaraan kehidupan bagi semua jenis
hidupan. Tumbuhan menggunakan nitrogen
dalam ion nitrat yang diserap untuk
membentuk protein tumbuhan. Haiwan Gambar foto 2.10 Contoh protein
pula memperoleh unsur nitrogen daripada haiwan dan protein tumbuhan
protein tumbuhan atau protein haiwan
melalui pemakanan (Gambar foto 2.10).
(d) Mengurangkan pencemaran alam sekitar
Pereputan dan penguraian protein dalam sisa
tumbuhan dan haiwan membentuk sebatian
ammonium dan seterusnya ion nitrat melalui
tindakan bakteria dan kulat. Proses dalam
kitar nitrogen seperti penitritan membantu
mengurangkan pencemaran alam sekitar dan
diaplikasikan dalam teknologi hijau untuk Gambar foto 2.11 Kompos
menghasilkan kompos (Gambar foto 2.11).
Aktiviti 2.4
PAK -21
Mengumpulkan maklumat berkaitan kitar nitrogen dan kepentingannya • KMK, KBMM
• Aktiviti inkuiri
Arahan
2. Kumpulkan dan kongsi maklumat daripada Internet, media cetak dan media elektronik
tentang kitar nitrogen dan kepentingannya.

1. Apakah yang dimaksudkan dengan kitar nitrogen?
2. (a) Namakan tiga proses dalam kitar nitrogen yang menambah ion nitrat
ke dalam tanah.
(b) Namakan tiga proses dalam kitar nitrogen yang menyingkirkan ion nitrat
daripada tanah.
3. Bagaimanakah penanaman pokok kekacang dapat menambah kesuburan tanah?
4. Apakah yang terjadi kepada kandungan ion nitrat dalam tanah pada musim hujan?
Jelaskan jawapan anda.
2.3.1 65
2.4 Teknologi Pengeluaran Makanan
Teknologi pengeluaran makanan diaplikasikan untuk menyelesaikan masalah kekurangan

bekalan makanan sedunia. Antara langkah yang diambil dalam teknologi pengeluaran
makanan termasuklah:
• meningkatkan kualiti makanan
• meningkatkan kuantiti pengeluaran makanan
• menghasilkan dan menggunakan baka yang bermutu
• menggunakan pelbagai jenis teknologi moden
Cara Meningkatkan Kualiti dan Kuantiti Pengeluaran

Makanan Negara
Terdapat pelbagai usaha yang dijalankan oleh pelbagai agensi kerajaan dan swasta di
Malaysia untuk meningkatkan kualiti makanan dan kuantiti pengeluaran makanan
negara (Rajah 2.11).
Penggunaan
teknologi moden
Penggunaan Pendidikan dan

baka yang bimbingan kepada
bermutu para petani
Cara
meningkatkan
kualiti dan
kuantiti
pengeluaran
makanan negara
Pengurusan
tanah yang Penyelidikan dan
cekap pembangunan
Penggunaan tanah
dan kawasan
perairan secara
optimum
Rajah 2.11 Cara meningkatkan kualiti dan kuantiti pengeluaran makanan negara
66 2.4.1
Penggunaan Baka yang Bermutu

Penggunaan baka yang bermutu di Malaysia dapat mempelbagaikan
sumber makanan, meningkatkan kualiti makanan
dan kuantiti pengeluaran makanan negara
(Gambar foto 2.12).
KKelapa sawit Tenera
bberbuah lebat,
mmempunyai isirung yang
bbesar, sabut yang tebal,
ttempurung yang nipis
ddan kandungan minyak
yang tinggi
Belimbing Bintang Mas Lembu Mafriwal

(MSTAR 1, MARDI) Lembu tenusu kacukan ini menghasilkan susu yang
berwarna kuning banyak dan sesuai hidup di kawasan beriklim tropika
keemasan, manis
dan rangup Ayam Akar Putra
Ayam kacukan ini
membesar dengan
Betik Eksotika cepat dan dagingnya
bersaiz besar dan mempunyai tekstur
mempunyai isi yang menyerupai ayam
yang manis kampung
Gambar foto 2.12 Penggunaan baka yang bermutu untuk menambah

hasil tanaman dan ternakan
Baka tanaman dan

haiwan ternakan yang
Daging, susu
bermutu diperoleh melalui
dan buah yang
teknik pengklonan, kacukan, lebih bermutu Penjagaan
kejuruteraan genetik dan mudah dan kos
teknologi mutagenesis. penjagaan
Hasil yang
Ciri-ciri baka yang bermutu rendah
banyak
adalah seperti Rajah 2.12.
Ciri-ciri
baka yang
bermutu
Rintangan yang
tinggi terhadap
Cepat tumbuh penyakit, serangga
dan matang perosak dan cuaca
melampau
Rajah 2.12 Ciri-ciri baka yang bermutu

2.4.1 67
Penggunaan Teknologi Moden
Teknologi moden diaplikasikan untuk meningkatkan kualiti dan kuantiti
pengeluaran makanan (Rajah 2.13).
Mesin
Mes
M e pengisar dan mesin pengisi cecair
mempercepat pemprosesan dan
mem
pengeluaran makanan.
pen
Teknologi
moden
Pengklonan dapat mengekalkan ciri baik pada baka

tanaman dan haiwan ternakan.
Rajah 2.13 Contoh teknologi moden yang digunakan untuk

meningkatkan kualiti dan kuantiti pengeluaran makanan
68 2.4.1
Jentera seperti traktor, jentolak dan jentuai

mempercepat proses penanaman dan
pemungutan hasil pertanian.
Bioteknologi seperti pemindahan embrio, Penggunaan dron dalam proses semburan

pengklonan dan kejuruteraan genetik digunakan pestisid dapat menjimatkan masa dan
untuk meningkatkan kualiti dan kuantiti makanan. mengurangkan kos tenaga kerja.
2.4.1 69
Pendidikan dan Bimbingan untuk Petani
Beberapa agensi atau institusi memberi pendidikan dan bimbingan kepada petani untuk
meningkatkan pengetahuan dan kemahiran dalam bidang pertanian dalam usaha untuk
meningkatkan kualiti dan kuantiti pengeluaran makanan negara (Gambar foto 2.13).
Gambar foto 2.13 Pendidikan dan bimbingan yang diberikan kepada para peladang
kelapa sawit oleh staf Advanced Biotechnology and Breeding Centre (ABBC)
Klik@Web
Malaysiaku Bagaimanakah
Advanced
Beberapa agensi atau institusi yang bertanggungjawab untuk Biotechnology
memberikan pendidikan dan bimbingan kepada para petani and Breeding
adalah seperti yang berikut: Centre (ABBC)
• Kementerian Pertanian dan Industri Makanan membantu para petani dalam
https://www.mafi.gov.my/alamat-jabatan-dan-agensi bidang pertanian terutamanya
• Institut Penyelidikan dan Kemajuan Pertanian Malaysia (MARDI) pertanian makanan seperti
https://www.mardi.gov.my/ kelapa sawit?
• Lembaga Minyak Sawit Malaysia (MPOB) http://buku-teks.com/sa5020
http://www.mpob.gov.my/ (Medium: bahasa Inggeris)
70 2.4.1
Penyelidikan dan Pembangunan

Penyelidikan dan pembangunan untuk meningkatkan kualiti
makanan dan kuantiti pengeluaran makanan dijalankan
secara berterusan di seluruh dunia untuk mengatasi masalahh
kekurangan makanan global. Namakan empat contoh
agensi atau institusi penyelidikan dan pembangunan yang
meningkatkan kualiti dan kuantiti makanan di Malaysia.
Beberapa buah universiti di Malaysia turut menjalankan
penyelidikan dan pembangunan dalam usaha meningkatkan
kualiti makanan dan kuantiti pengeluaran makanan. Namakan an
universiti-universiti tersebut.
Gambar foto 2.14 Satu produk inovatif untuk
melembutkan daging (hasil penyelidikan pelajar Fakultii
Sains dan Teknologi Makanan, Universiti Putra Malaysia)
sia)
Penggunaan Tanah dan Kawasan Perairan secara Optimum

Oleh sebab keluasan tanah pertanian dan kawasan perairan yang sesuai adalah
terhad, penggunaan tanah dan kawasan perairan perlu dilaksanakan secara optimum
untuk meningkatkan hasil pertanian dan penternakan. Antara cara mengoptimumkan
penggunaan tanah dan kawasan perairan termasuklah yang berikut:
• mengusahakan tanah yang terbiar supaya menjadi tanah atau kawasan yang sesuai
bagi aktiviti pertanian atau penternakan
• menyuburkan kawasan tandus
• mengusahakan kolam perlombongan yang terbiar supaya menjadi kawasan yang
sesuai bagi aktiviti akuakultur air tawar
• mengusahakan kawasan tanah paya yang mudah dibanjiri air laut supaya menjadi
kawasan yang sesuai bagi aktiviti akuakultur marin
• membina empangan dan tali air untuk tanah pertanian atau peternakan yang
kekurangan bekalan air
Sains
Sains
Dua teknik pertanian, iaitu aeroponik dan hidroponik, yang tidak menggunakan tanah.
Muncung kabut
Tiub pertumbuhan
Udara
Takung
Pam nutrien Pam nutrien Pam udara

(a) Aeroponik (b) Hidroponik
Rajah 2.14 Dua teknik pertanian tanpa tanah
2.4.1 71
Malaysiaku
FELDA (Lembaga Kemajuan Tanah Persekutuan) dipertanggungjawabkan untuk memulihkan tanah terbiar
supaya menjadi tanah yang subur dan sesuai untuk pertanian.
Pengurusan Tanah yang Cekap

Pengurusan tanah yang cekap melibatkan penggunaan pelbagai pendekatan untuk:
• mengekalkan kesuburan tanah
• meningkatkan kualiti hasil tanaman
• meningkatkan kuantiti hasil tanaman
Pendekatan untuk pengurusan tanah yang cekap adalah seperti Gambar foto 2.15.
Tahun
pertama
Tahun
kedua
Tanaman campuran
Tahun
ketiga
Penggiliran tanaman Penanaman teres
Gambar foto 2.15 Pelbagai pendekatan dalam pengurusan tanah yang cekap
72 2.4.1
Aktiviti 2.5
PAK -21
Mengkaji usaha mempelbagaikan sumber makanan oleh pelbagai • KMK, KBMM
agensi untuk meningkatkan kualiti makanan dan kuantiti pengeluaran • Aktiviti perbincangan
makanan negara
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada Internet, media cetak dan media elektronik tentang usaha
mempelbagaikan sumber makanan oleh pelbagai agensi atau institusi untuk meningkatkan
kualiti makanan dan kuantiti pengeluaran makanan negara seperti yang berikut:
(a) penggunaan baka yang bermutu
(b) penggunaan teknologi moden
(c) penyelidikan dan bimbingan untuk petani
(d) penyelidikan dan pembangunan
(e) penggunaan tanah dan kawasan perairan secara optimum
(f) pengurusan tanah yang cekap
Penggunaan Racun Serangga

gga
Proses penghapusan perosak
tanaman memainkan peranan
yang penting dalam usaha menjagaa
kualiti dan kuantiti hasil tanaman.
Gambar foto 2.16 menunjukkan
beberapa contoh perosak tanaman..
Racun perosak seperti racun
serangga mudah digunakan untuk
mengawal populasi perosak tanaman an
(Gambar foto 2.17). Namun begitu, u,
penggunaan racun perosak seperti G
Gambarb ffoto
t 22.16
16 Tik
Tikus, b
belalang
l l d
dan
racun serangga mempunyai kesan siput merupakan perosak tanaman
sampingan seperti mencemarkan
alam sekitar, menyebabkan perosak
tanaman menjadi lebih berdaya
tahan, membunuh cacing tanah dan
mikroorganisma berfaedah dalam
tanah serta mencemarkan tanah
dan hasil pertanian.
Gambar foto 2.17 Penyemburan

racun serangga pada tanaman
2.4.1 2.4.2 73
Kawalan Biologi
Selain penggunaan racun perosak, Gambar foto 2.18
kawalan biologi merupakan kaedah yang Burung hantu
mengaplikasikan interaksi antara organisma jelapang memburu
seperti mangsa-pemangsa dan parasitisme tikus untuk dijadikan
yang digunakan untuk mengawal perosak sebagai makanan
tanaman di sesuatu habitat. Contoh kawalan (Jenis interaksi:
biologi adalah seperti Gambar foto 2.18 Mangsa-pemangsa)
dan 2.19. Jadual 2.6 pula menunjukkan
kelebihan dan kelemahan
kawalan biologi.
Gambar foto 2.19

Penyengat bertelur
di dalam telur rama-rama
lalu memusnahkannya
(Jenis interaksi: Parasitisme)
Jadual 2.6 Kelebihan dan kelemahan kawalan biologi

Kelebihan kawalan biologi Kelemahan kawalan biologi
• Lebih mesra alam • Mengambil masa yang lebih panjang untuk
• Tidak memudaratkan kesihatan organisma mengawal populasi perosak tanaman
lain kecuali perosak tumbuhan • Sukar meramalkan hasil kawalan biologi
• Tidak menyebabkan perosak tumbuhan yang melibatkan organisma hidup
berdaya tahan • Memerlukan perancangan dan pengurusan
• Lebih murah yang lebih teliti dan berkesan
• Mengganggu keseimbangan ekosistem jika
populasi spesies pemangsa atau parasit
menjadi tidak terkawal
Kawalan biologi yang digunakan tanpa perancangan yang baik akan menghasilkan
pelbagai masalah. Contohnya, penggunaan cerpelai (Gambar foto 2.20) untuk mengawal
populasi tikus di ladang tanaman tebu di kepulauan Hawaii gagal kerana cerpelai aktif
pada waktu siang manakala tikus pula aktif pada waktu malam. Hal ini menyebabkan
cerpelai beralih kepada burung dan telur penyu sebagai makanan.
Mengapakah kawalan biologi yang menggunakan
burung hantu jelapang untuk memburu tikus
dalam bandar turut gagal? Berikan sebab.
Gambar foto 2.20 Cerpelai

74 2.4.2
Aktiviti 2.6
PAK -21
Menilai penggunaan racun serangga dan kawalan biologi dalam • KMK, KBMM
meningkatkan kualiti dan kuantiti pengeluaran makanan negara • Aktiviti perbincangan
Arahan
Klik@Web
2. Bincangkan dan nilai kesan penggunaan racun serangga Sistem pengurusan perosak
dan kawalan biologi untuk meningkatkan kualiti dan tanaman bersepadu melalui
kuantiti pengeluaran makanan negara berdasarkan Integrated Pest Management
aspek-aspek yang berikut: (IPM) oleh Sarawak Land
(a) kelebihan penggunaan racun serangga dan Consolidated and Rehabilitation
Authority (SALCRA).
kawalan biologi
(b) kelemahan penggunaan racun serangga dan
kawalan biologi
3. Bentangkan hasil penilaian kumpulan anda kepada kelas
dalam bentuk persembahan multimedia.

1. Nyatakan empat ciri baka yang bermutu.
2. Bagaimanakah baka yang bermutu diperoleh melalui teknologi moden?
3. Namakan agensi yang memajukan pemasaran hasil tanaman negara.
4. Nyatakan tiga cara pengurusan tanah yang cekap.
5. Apakah yang dimaksudkan dengan kawalan biologi?
2.5 Teknologi Pemprosesan Makanan
Menurut pakar nutrisi, makanan mentah yang segar lebih baik untuk dimakan kerana
makanan ini lebih sihat untuk badan. Walau bagaimanapun, bukan semua bahan makanan
mentah boleh dimakan dalam keadaan segar. Oleh sebab itu, kebanyakan bahan makanan
mentah diubah kepada bentuk lain melalui teknologi pemprosesan makanan. Makanan
yang diproses tahan lebih lama, lebih enak, menarik dan mudah dicernakan.
2.4.2 2.5.1 75
Teknologi Pemprosesan Makanan
Pemprosesan makanan yang mengaplikasikan teknologi pemprosesan makanan,
kaedah yang digunakan serta contoh produk makanan yang terhasil adalah
seperti pada muka surat 76 hingga 79.
Memasak
• Kaedah
Pemprosesan makanan dengan cara memanaskan bahan makanan melalui teknik
seperti celur, goreng, panggang, pengasapan, rebus, tumis, bakar dan kukus.
• Contoh produk makanan yang diproses melalui kaedah memasak:
kari ayam, ikan goreng, ayam panggang, nasi, sayur-sayuran dan kuih-muih
Penapaian
• Kaedah
Proses penguraian bahan kompleks kepada bahan yang lebih ringkas melalui
tindakan bakteria, yis atau mikroorganisma berfaedah yang lain. Contohnya,
penapaian glukosa melalui tindakan yis digunakan dalam pembuatan roti.
Yis
Glukosa Etanol + Karbon dioksida
• Contoh produk makanan yang diproses melalui penapaian:
kicap, kimchi, tempe, yogurt dan tapai
Tapai
T
Kicap
Kic
cap Tempe
Te
Tempe
Kimchi Yogu
Y rt
Yogurt
Gambar foto 2.21 Contoh produk makanan yang diproses melalui penapaian
76 2.5.1
Pendehidratan atau Pengeringan

• Kaedah
Air disingkirkan daripada makanan melalui pendehidratan atau penyejatan dengan
menjemur di bawah cahaya matahari, mengeringkan dengan nyalaan api atau asap
dan mengeringkan di dalam ketuhar.
• Contoh produk makanan yang diproses melalui pendehidratan atau pengeringan:
udang kering, sotong kering, ikan kering, buah-buahan kering, bijirin, cendawan
dan susu tepung
Udang kering
Teknologi
pemprosesan
makanan Buah-buahan kering
Gambar foto 2.22 Contoh produk

makanan yang diproses melalui
pendehidratan atau pengeringan
Susu tepung
Pempasteuran
• Kaedah
Cecair dipanaskan pada suhu
di bawah takat didih cecair
untuk membunuh patogen dan
kemudian disejukkan dengan cepat.
Contohnya, susu segar dipanaskan
pada suhu 63°C selama 30 minit
atau pada suhu 72°C selama
15 saat dan kemudian disejukkan
serta-merta.
• Contoh produk makanan yang Jus buah-buahan
diproses melalui pempasteuran: Jus buah-buahan Susu
Susu
susu, produk tenusu dan jus
buah-buahan Gambar foto 2.23 Contoh produk makanan
yang diproses melalui pempasteuran
2.5.1 77
Pengetinan
• Kaedah
Makanan disimpan di dalam tin yang telah disteril dan dipanaskan pada suhu yang
tinggi melebihi 115°C di bawah tekanan tinggi untuk membunuh mikroorganisma
dan sporanya. Udara di dalam tin yang mengandungi makanan yang disterilkan itu
dikeluarkan sebelum dipaterikan. Tin ini kemudiannya dipanaskan semula untuk
membunuh sebarang mikroorganisma yang masih ada sebelum disejukkan
dengan cepatnya.
• Contoh produk makanan yang diproses melalui pengetinan:
daging, sup, kacang, ikan, buah-buahan, sos dan susu di dalam tin
Laici Susu Daging
Gambar foto 2.24 Contoh produk makanan yang diproses melalui kaedah pengetinan
Penyejukbekuan
• Kaedah
Makanan disimpan pada
suhu 0°C atau lebih rendah
supaya dapat tahan lebih
lama. Contohnya, daging
disejukbekukan pada suhu
antara –18°C hingga –24°C.
Pada suhu yang kurang
daripada –18°C:
• tindakan enzim terhenti
• pertumbuhan dan
pembiakan mikroorganisma
terencat
• Contoh produk makanan
yang diproses melalui
penyejukbekuan:
makanan laut, daging, ayam Gambar foto 2.25 Penyejukbekuan makanan
dan ikan
78 2.5.1
Penyinaran
• Kaedah
Makanan didedahkan pada sinaran mengion
seperti sinar gama, sinar ultraungu dan sinar-X
untuk membunuh mikroorganisma seperti
Salmonella sp. dan Campylobacter sp. dalam
daging mentah dan serangga seperti kutu dalam
beras, yang merosakkan makanan berkenaan.
Sinaran mengion juga dapat memperlahankan
proses percambahan biji
benih, pertunasan sayur-
sayuran berubi dan
pematangan buah-buahan.
• Contoh produk makanan
yang diproses melalui
Teknologi penyinaran:
pemprosesan sayur-sayuran, bijirin dan
makanan buah-buahan
Gambar foto 2.26 Contoh
produk makanan yang
diproses melalui penyinaran
Pembungkusan Vakum
• Kaedah
Udara disingkirkan daripada bekas atau beg plastik yang digunakan untuk
membungkus makanan sebelum bungkusan itu ditutup dengan ketatnya. Ketiadaan
udara di dalam bungkusan dapat mencegah pertumbuhan mikroorganisma di dalam
bungkusan dan memberhentikan pengoksidaan makanan.
• Contoh produk makanan yang menggunakan pembungkusan vakum:
kacang, beras, durian dan sayur-sayuran
Kacang Beras Durian Sayur
Gambar foto 2.27 Contoh produk makanan yang menggunakan pembungkusan vakum
2.5.1 79
Bahan Kimia yang Digunakan dalam Pemprosesan Makanan dan
Impaknya terhadap Kesihatan
Bahan kimia yang digunakan dalam pemprosesan makanan adalah seperti Jadual 2.7.
Jadual 2.7 Bahan kimia yang digunakan dalam pemprosesan makanan
Contoh bahan kimia

Bahan
Fungsi (semula jadi atau Contoh makanan
kimia
buatan)
Pengawet • Mencegah Garam (semula jadi) Makanan laut,
pertumbuhan sayur-sayuran
dan pembiakan Gula (semula jadi) Buah-buahan
mikroorganisma
• Mengurangkan Cuka (semula jadi/ Makanan yang dijeruk
kerosakan makanan buatan)
• Menjadikan makanan Natrium nitrit dan Daging, sosej
tahan lebih lama natrium nitrat (buatan)
Asid benzoik (buatan) Jus buah-buahan, sos
tomato
Asid borik (buatan) Mi, bebola ikan
Sulfur dioksida (buatan) Kordial buah-buahan
Pewarna • Menambah warna Daun pandan, kunyit, Kuih-muih,
dalam makanan susu, karamel, santan minuman, gula-gula,
• Menjadikan makanan (semula jadi) nasi kunyit, aiskrim
kelihatan lebih Tartrazina (buatan) Minuman ringan,
menarik gula-gula
Sunset yellow (buatan) Kordial (oren)
Karmoisin (buatan) Kordial (merah)
Peluntur • Melunturkan warna Karbon diaktifkan Minyak sawit,
asal makanan yang (semula jadi) gula tebu
tidak dikehendaki Benzoil peroksida Gula, beras putih,
(buatan) tepung, bihun
Perisa • Meningkatkan rasa Gula, garam, cuka, Kuih-muih, kek,
makanan daun pandan, vanila aiskrim
• Menjadikan makanan (semula jadi)
lebih sedap dan wangi Mononatrium glutamat Mi segera, kicap soya,
• Menambah rasa (MSG) (buatan) kerepek kentang
semula jadi makanan
Penstabil • Mencegah Kanji (semula jadi) Sos cili, sos tomato
pemendapan butiran Gelatin (semula jadi) Jeli
dalam makanan cair
• Membaiki tekstur dan Agar-agar (semula jadi) Aiskrim, sup segera,
memekatkan makanan jeli
Gam akasia (semula jadi) Aiskrim, gula-gula,
jeli
80 2.5.1
Contoh bahan kimia

Bahan
Fungsi (semula jadi atau Contoh makanan
kimia
buatan)
Pemanis • Menjadikan makanan Gula, gula melaka, Kuih-muih, kek,
dan minuman lebih madu (semula jadi) minuman
manis Aspartam (buatan) Kordial, minuman, jem
Sorbitol (buatan) Makanan untuk pesakit
diabetes melitus
Antioksidan • Memperlahankan Asid askorbik, Minyak masak
pengoksidaan vitamin C (semula jadi)
makanan berlemak Tokoferol, vitamin E Marjerin, biskut
• Mencegah warna buah (semula jadi)
dan sayur-sayuran
daripada bertukar Hidroksianisol terbutil Pil vitamin
menjadi perang (buatan)
Pengemulsi • Mengemulsikan bahan Lesitin daripada kuning Aiskrim, coklat
yang tidak bercampur telur atau kacang soya
seperti lemak dan air (semula jadi)
dalam makanan Pektin (semula jadi) Mayones, puding
• Membaiki
kehomogenan, Asid lemak seperti Yogurt, keju
kestabilan dan tekstur monogliserida
makanan (semula jadi), magnesium
stearat (buatan)
Impak penggunaan bahan kimia secara berlebihan dalam pemprosesan makanan

terhadap manusia adalah seperti Jadual 2.8.
Jadual 2.8 Impak penggunaan bahan kimia secara berlebihan dalam
pemprosesan makanan terhadap kesihatan manusia
Bahan kimia Impak terhadap kesihatan
Pengawet • Kanser • Kecacatan fetus di dalam
• Mengganggu sistem kandungan ibu
pencernaan manusia • Merosakkan hati dan ginjal
• Alergi, ruam dan kegatalan kulit
Pewarna • Kanser • Keracunan makanan
• Kemandulan • Merosakkan hati dan ginjal
Peluntur • Kanser • Keracunan makanan
Perisa • Kanser • Kerencatan otak pada kanak-kanak
• Tekanan darah tinggi • Merosakkan hati dan ginjal
• Sakit jantung
Pemanis • Kanser • Obesiti
• Diabetes melitus • Merosakkan hati dan ginjal
• Alergi, ruam dan kegatalan kulit
Antioksidan • Merencatkan pertumbuhan badan • Ruam dan kegatalan kulit
• Merosakkan hati dan ginjal
2.5.1 81
Aktiviti 2.7
PAK -21
Membuat pembentangan multimedia mengenai kaedah pemprosesan • KBMM, KIAK, KMK
makanan, bahan kimia yang digunakan dalam pemprosesan makanan dan • Aktiviti penggunaan
teknologi
impak penggunaan bahan kimia tersebut terhadap kesihatan manusia
Arahan
2. Bina pembentangan multimedia tentang satu daripada topik yang berikut:
(a) kaedah pemprosesan
(b) bahan kimia yang digunakan dalam pemprosesan makanan berserta contoh
(c) impak penggunaan bahan kimia yang berlebihan dalam pemprosesan makanan terhadap
kesihatan manusia

1. Apakah yang dimaksudkan dengan pemprosesan makanan?
2. Nyatakan empat tujuan memproses makanan.
3. Namakan empat kaedah pemprosesan makanan.
4. Nyatakan bahan kimia yang digunakan dalam pemprosesan makanan yang berikut:
(a) nasi kunyit
(b) sos cili
(c) beras putih
5. Apakah kegunaan karbon diaktifkan dalam penyediaan minyak sawit sebagai
minyak masak?
6. Rajah 1 menunjukkan satu kaedah pemprosesan makanan.
Rajah 1
(a) Namakan kaedah pemprosesan makanan tersebut.

(b) Berikan dua contoh makanan lain yang turut menggunakan kaedah
pemprosesan makanan ini bagi tujuan eksport.
(c) Berikan satu sebab bagi penggunaan kaedah pemprosesan makanan ini.
82 2.5.1
2.6 Makanan Kesihatan dan Suplemen Kesihatan
Makanan Kesihatan
Makanan kesihatan
merupakan bahan
makanan semula jadi
yang terkandung dalam
gizi normal yang
mengekalkan kesihatan
dan tidak mempunyai
bahan kimia.
Antara isu berkaitan
dengan makanan kesihatan
termasuklah kebolehdapatan
makanan kesihatan, harga
makanan kesihatan yang tinggi, Gambar foto 2.28 Contoh
kaedah pemprosesan dan bahan kimia makanan kesihatan
yang digunakan dalam pemprosesan makanan.
Suplemen Kesihatan
Suplemen kesihatan merupakan bahan nutrien
yang diambil dalam bentuk kapsul, pil, cecair
dan serbuk dalam dos yang tertentu.
Gambar foto 2.29

Contoh suplemen kesihatan
Bahan nutrien seperti mineral, vitamin, karbohidrat dan pelawas yang terdapat
dalam suplemen kesihatan biasanya dalam kuantiti yang kecil tetapi berkepekatan tinggi.
Apakah kepentingan mengambil suplemen kesihatan mengikut dos yang disyorkan?
Antara isu berkaitan dengan suplemen kesihatan
CABARAN
termasuklah pengambilan dos yang sesuai dengan MINDA
keperluan kesihatan. Oleh sebab keperluan badan
seseorang individu berubah-ubah, dos pengambilan Jika seseorang individu
suplemen kesihatan sukar ditentukan dengan tepatnya. mengalami kekurangan sel
Hasilnya, pengambilan suplemen kesihatan yang darah merah, apakah jenis
mineral dalam suplemen
berkurang atau berlebihan sering berlaku dan dapat kesihatan yang perlu diambil?
menyebabkan kesan buruk kepada pengguna. Berikan sebabnya.
2.6.1 83
Dasar Keselamatan Makanan Kebangsaan
Dasar Keselamatan Makanan Kebangsaan yang dikuatkuasakan
oleh Bahagian Keselamatan dan Kualiti Makanan, Kementerian
Kesihatan Malaysia melalui program keselamatan makanan.
Dasar ini bertujuan untuk melindungi orang awam daripada:
• risiko pengambilan makanan dan minuman yang
mengancam kesihatan
• makanan kesihatan dan suplemen kesihatan tiruan
Seterusnya, dasar ini menggalakkan perdagangan makanan
tempatan dan global.
Pihak Berkuasa Kawalan Dadah (PBKD) diamanahkan
untuk mendaftarkan dan memantau suplemen kesihatan dan
ubat tradisional sebelum dipasarkan. Pelekat dengan label
dan kod QR akan dilekatkan pada botol atau kotak suplemen
kesihatan dan ubat tradisional yang telah diluluskan dan
KKM
M
PBKD DCA
didaftarkan (Gambar foto 2.30).
Selain wujudnya label dan kod QR, penekanan juga
perlu diberi terhadap usaha meningkatkan kesedaran awam G 66352409
melalui pendidikan kepenggunaan.
Iklan dan kaedah pemasaran tentang mutu makanan Gambar foto 2.30 Contoh
kesihatan dan suplemen makanan sering mengelirukan dan label dan kod QR bagi
menyukarkan pengguna sewaktu memilih makanan suplemen kesihatan yang
kesihatan yang bersesuaian dengan keperluan mereka. diluluskan oleh KKM
Bagi melindungi kebajikan dan memudahkan proses
pemilihan makanan pengguna, kerajaan Malaysia mengawal mutu makanan melalui
Akta Makanan 1983 dan Peraturan-Peraturan Makanan 1985.
Klik@Web
Bahagian Regulatori Farmasi Negara Pendaftaran suplemen kesihatan
(National Pharmaceutical Regulatory http://buku-teks.com/sa5023
Agency) (Medium: bahasa Inggeris)
Akta Makanan 1983

Akta Makanan 1983 merupakan undang-undang Klik@Web
Malaysia yang dikuatkuasakan oleh kerajaan untuk
melindungi orang ramai terhadap bahaya dari segi Akta Makanan 1983
kesihatan dan penipuan berkaitan dengan penyediaan,
penjualan dan penggunaan makanan, serta mengenai
perkara yang berkaitan dengannya. Secara ringkas,
mana-mana pihak yang menjual makanan beracun atau
yang merosakkan kesihatan pengguna akan didenda atau
dipenjarakan atau kedua-duanya sekali jika kesalahannya
disabitkan oleh mahkamah.
84 2.6.1
Peraturan-Peraturan Makanan 1985 Klik@Web

Peraturan-Peraturan Makanan 1985 ialah undang- Peraturan-Peraturan Makanan
undang yang digubal di bawah Akta Makanan 1983 1985, kemas kini Januari 2018
yang dikuatkuasakan oleh Kementerian Kesihatan http://buku-teks.com/sa5025
Malaysia dan pihak berkuasa tempatan bagi membantu
orang ramai untuk memperoleh makanan yang selamat,
berkualiti, bersih dan bebas daripada sebarang bahan
pencemar yang beracun.
Sebagai contoh, mengikut Peraturan-Peraturan
Makanan 1985, maklumat dalam label makanan harus
mengandungi perkara-perkara seperti Rajah 2.15. CABARAN
MINDA
Mengapakah Peraturan-
Peraturan Makanan 1985
CONTOH LABEL MAKANAN sering dikemaskinikan?
AKUAN PEMAKANAN
Menunjukkan kualiti pemakanan produk tersebut.
NAMA SEBUTAN SEBENAR MAKANAN
Nama yang jelas, tepat dan
tidak mengelirukan. PELABELAN PEMAKANAN
Maklumat mengenai kandungan
pemakanan sesuatu produk.
SENARAI RAMUAN PERNYATAAN ADITIF MAKANAN

Ramuan yang digunakan Perlu menyatakan semua aditif
dalam produk yang makanan yang dibenarkan, iaitu
disusun mengikut berat bahan pengawet, bahan pewarna,
dalam susunan menurun. bahan perisa, penambah
perisa, antioksidan dan
TINGGI
ROTI KALSIUM kondisioner makanan.
Maklumat Pemakanan
ARAHAN PENYIMPANAN Saiz Hidangan: 60g

Hidangan Bagi Setiap Bungkusan : 7
Ikut arahan penyimpanan Setiap 100g

Setiap Hidangan
2 keping (60g)
PERNYATAAN MENGENAI KUANTITI/
Tenaga 252 kcal 151 kcal
yang disarankan. Karbohidrat 48.5 g 29 g BERAT/ISI PADU
Protein 8.3 g 5.0 g
Lemak
Kalsium
2.4 g
250 mg
1.4 g
150 mg
Pernyataan mengenai berat bersih
Ramuan: Tepung gandum, susu tepung tanpa lemak, lemak
sayur, mentega, gula pasir, garam, ragi.
atau isi padu atau bilangan minimum
Mengandungi bahan pengawet yang dibenarkan. isi bungkusan makanan tersebut.
MAKLUMAT PENGELUARAN Berat bersih: 450g
Arahan penyimpanan:
Nama dan alamat pengilang/ Simpan di tempat sejuk dan kering.
pembungkusan/ejen
GUNA SEBELUM: XX/YY/ZZZZ
Dikilangkan oleh:
PENANDAAN TARIKH
(termasuk produk import). KLM Sdn. Bhd.
No.1, Jalan 123
50000 Kuala Lumpur, Malaysia
Pastikan bahawa makanan yang
dipilih tidak melepasi tarikh luput.
(Sumber: Bahagian Keselamatan dan Kualiti Makanan, Kementerian Kesihatan Malaysia)
Rajah 2.15 Label makanan

2.6.1 85
Status Halal Makanan
Imbas kembali tempat makan atau produk makanan
yang mempamerkan logo Halal Malaysia
(Gambar foto 2.31). Tempat makan atau produk
makanan yang mempamerkan logo Halal Malaysia
mengesahkan bahawa makanan di tempat makan atau Gambar foto 2.31
produk makanan itu adalah halal. Logo Halal Malaysia
Malaysiaku Klik@Web
Kejayaan Malaysia dan pengiktirafan yang diterima Definisi halal
Malaysia di peringkat dunia dalam pensijilan halal http://buku-teks.
telah diakui dalam industri halal. Mengapakah com/sa5027
pensijilan halal penting kepada ekonomi Malaysia?
Aktiviti 2.8
Mengumpulkan maklumat dan membincangkan makanan kesihatan,
PAK -21
• KMK, KIAK
suplemen kesihatan, Akta Makanan 1983, Peraturan-Peraturan Makanan • Aktiviti perbincangan
1985, status halal makanan dan Pensijilan Halal Malaysia
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan. Klik@Web
2. Kumpulkan maklumat tentang makanan kesihatan, Panduan Manual Prosedur
suplemen kesihatan, Akta Makanan 1983, Peraturan- Pensijilan Halal Malaysia
Peraturan Makanan 1985, status halal makanan dan http://buku-teks.
Pensijilan Halal Malaysia daripada Internet, media cetak com/sa5028
dan media elektronik.
4. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda dengan
menggunakan persembahan multimedia.

1. Apakah yang dimaksudkan oleh makanan kesihatan? Berikan satu contoh
makanan kesihatan.
2. Apakah yang dimaksudkan oleh suplemen kesihatan? Berikan satu contoh
suplemen kesihatan.
3. Nyatakan badan kerajaan yang menjaga keselamatan makanan kebangsaan dan
yang meluluskan pemasaran suplemen kesihatan dan ubat tradisional di Malaysia.
4. Apakah akta yang telah digubal di Malaysia untuk melindungi kebajikan pengguna
terhadap bahaya dari segi kesihatan dan penipuan berkaitan dengan makanan?
86 2.6.2
Ru
Rumusan
R an
• Karbon • Kalsium • Boron Proses yang Kepentingan seperti:
Unit pengukuran: • Hidrogen • Magnesium • Zink terlibat seperti: • mengekalkan jumlah
kJ atau kcal • Oksigen • Sulfur • Mangan • pengikatan nitrogen di atmosfera
• Nitrogen • Kuprum nitrogen • meningkatkan
• Fosforus • Ferum • penitritan produktiviti hasil tuaian
• Kalium • Molibdenum • pendenitritan • mengekalkan
Nilai kalori makanan
• larut resap kesuburan tanah
dan seperti seperti
Gizi seimbang Makronutrien Mikronutrien
Manusia Tumbuhan
Kitar nitrogen
Teknologi pengeluaran makanan Makanan kesihatan dan

Teknologi pemprosesan makanan suplemen kesihatan
meningkatkan
Bab 2
Kualiti dan kuantiti makanan dikawal oleh
melalui
Kaedah: Bahan kimia:
• Akta Makanan 1983
• memasak • pengawet
• Peraturan-Peraturan Makanan 1985
• Penggunaan baka yang bermutu • penapaian • pewarna
• Prosedur Pensijilan Halal Malaysia
• Penggunaan teknologi moden • pendehidratan/pengeringan • peluntur
• Pendidikan untuk petani • pempasteuran • perisa
• Penyelidikan dan pembangunan • pengetinan • penstabil • Bahagian Keselamatan dan Kualiti
• Penggunaan tanah dan kawasan • penyejukbekuan • pemanis Makanan, KKM
perairan secara optimum • penyinaran • antioksidan • Pihak Berkuasa Kawalan Dadah
87
• Pengurusan tanah yang cekap • pembungkusan vakum • pengemulsi (PBKD), KKM
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
2.1 Gizi Seimbang dan Nilai Kalori 2.4 Teknologi Pengeluaran Makanan
Memerihalkan gizi seimbang. Berkomunikasi mengenai cara
Menjalankan eksperimen untuk meningkatkan sumber, kualiti
menganggarkan nilai kalori dalam makanan dan kuantiti pengeluaran
sampel makanan. makanan.
Mewajarkan kesan pengambilan Menilai penggunaan racun serangga
jumlah kalori yang tidak menepati dan kawalan biologi dalam
keperluan individu. meningkatkan kualiti dan kuantiti
pengeluaran makanan.
2.2 Keperluan Nutrien oleh Tumbuhan
2.5 Teknologi Pemprosesan Makanan
Menjelaskan dengan contoh fungsi
Berkomunikasi mengenai teknologi
makronutrien dan mikronutrien
pemprosesan makanan.
kepada tumbuhan.
Menjalankan eksperimen untuk 2.6 Makanan Kesihatan dan Suplemen
mengkaji kesan kekurangan Kesihatan
makronutrien kepada tumbuhan. Berkomunikasi mengenai isu
berkaitan dengan makanan kesihatan
2.3 Kitar Nitrogen dan suplemen kesihatan.
Berkomunikasi mengenai kitar Berkomunikasi mengenai isu berkaitan
nitrogen dan kepentingannya. dengan status halal makanan.

http://buku-
sa5029
1. Kaji situasi yang berikut.
Gizi orang Eskimo lazimnya mengandungi daging yang kaya dengan lemak seperti
daging ikan paus. Pengambilan daging ikan paus dapat memanaskan badan.
(a) Cadangkan satu hipotesis untuk menyiasat situasi di atas.

(b) Berdasarkan situasi yang diberi, rancang dan huraikan satu eksperimen untuk
membandingkan nilai kalori lemak dengan nilai kalori kelas makanan yang lain
seperti karbohidrat dan protein dengan menggunakan kalorimeter.
Huraian anda harus mengandungi aspek yang berikut:

(i) tujuan eksperimen
(ii) mengenal pasti pemboleh ubah
(iii) senarai bahan dan radas
(iv) prosedur atau kaedah
(v) penjadualan data
88
2. Jadual 1 menunjukkan purata keperluan tenaga harian bagi perempuan yang

berumur antara 5 hingga 40 tahun.
Jadual 1
Umur (tahun) Purata keperluan tenaga harian (kJ)
5 5 500
10 8 000
15 9 500
20 11 000
25 13 500
30 12 000
35 10 500
40 10 000
(a) Berdasarkan data dalam Jadual 1, lukiskan graf purata keperluan tenaga harian
melawan umur.
(b) Berdasarkan graf dalam soalan 2(a), nyatakan purata keperluan tenaga harian
bagi individu berumur 12 tahun.
(c) Apakah hubungan antara purata keperluan tenaga harian dengan umur dari
30 hingga 40 tahun?
Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n
3. Kini, Malaysia mengeksport durian tempatan ke luar negara seperti China
dan Singapura. Durian yang dieksport diproses secara pembungkusan vakum
untuk mengelakkan pembebasan bau durian yang kuat ke dalam udara.
Selain durian, buah-buahan yang lain
seperti nangka dan cempedak juga
membebaskan bau yang kuat
ke dalam udara.
(a) Menggunakan bahan
seperti Rajah 1,
Cempedak
terangkan kaedah
pembungkusan vakum Pam basikal
bagi buah cempedak.
(b) Terangkan bagaimana
pam basikal dapat
berfungsi sebagai
pam vakum.
(c) Bagaimanakah keberkesanan
pembungkusan vakum ini Mesin pengeda
pengedap
dinilai? beg plastik
Beg plastik
Rajah 1
89
BAB
3 KELESTARIAN
ALAM SEKITAR
Mengapakah sel solar yang tidak membebaskan karbon dioksida

ke atmosfera mempunyai jejak karbon?
Mengapakah beg plastik digantikan dengan beg kertas ke arah

kelestarian alam sekitar?
Adakah kereta elektrik bersifat emisi sifar karbon?
Apakah pertubuhan antarabangsa yang memainkan peranan

penting untuk menangani isu alam sekitar?

M
t,JUBSBOIBZBUQSPEVL
t1FODFNBSBOBMBNTFLJUBS
t1FNFMJIBSBBOEBOQFNVMJIBSBBOBMBNTFLJUBS
90
Buletin Sains
Upcycle merupakan proses kitar semula untuk menghasilkan produk baharu

yang mempunyai nilai yang lebih tinggi daripada produk asal. Gambar foto di atas
menunjukkan sebuah sofa yang dibuat daripada kertas buangan yang dikitar semula.
Adakah sofa itu suatu produk upcycle?
Kata Kunci
røUpcycle
rø,JUBSBOIBZBUQSPEVL
r+FKBLLBSCPO
r5BQBLUBOHBOLBSCPO
r(BTSVNBIIJKBV
r,JUBSIBZBUCBHJTFTVBUVQSPEVLEBSJQBEBTVNCFS
TFIJOHHBQFSJOHLBUEJLJUBSTFNVMB
Cradle-to-cradle life cycle of a product)
r,JUBSIBZBUCBHJTFTVBUVQSPEVLEBSJQBEBTVNCFS
TFIJOHHBQFSJOHLBUEJCJBSLBONFSFQVU
Cradle-to-grave life cycle of a product)
r.JLSPQMBTUJL
rBiochemical Oxygen Demand #0%
r.JLSPPSHBOJTNBFGFLUJG
r5FLOPMPHJ&NJTJ/FHBUJG
Negative Emission Technologies)
r&NJTJTJGBSLBSCPO
Zero carbon emission)
91
3.1 Kitaran Hayat Produk
Jejak Karbon (Carbon Footprint)

Air Pembebasan gas
Jejak karbon merujuk kepada jumlah rumah hijau
CO2
karbon dioksida yang dibebaskan ke atmosfera Bahan api
hasil daripada aktiviti individu, peristiwa,
organisasi, komuniti atau produk yang Aktiviti Tenaga elektrik
digunakan dalam kehidupan harian. persendirian
Kenal pasti dan bincangkan proses-proses yang Pengangkutan
mempengaruhi jejak karbon (carbon footprint) Gas
(Rajah 3.1). Namakan dua proses dalam Rajah 3.1 Imbangan
yang dapat mengurangkan jejak karbon. Kitar semula (offset)
Kajian jejak karbon bagi seseorang individu
bermula dengan mencerakinkan produk yang
digunakannya dalam sehari. Sebagai contoh, Sisa
peti sejuk merupakan suatu produk yang digunakan
sepanjang hari dalam kehidupan seseorang individu
bermula dari waktu bangun pagi sehingga Rajah 3.1 Jejak karbon
waktu tidur. (carbon footprint)
Sains
Sains
Imbangan karbon (offset)
merujuk kepada proses
yang dapat mengurangkan
pembebasan gas rumah hijau
seperti penanaman
tumbuhan hijau.
Rajah 3.2 Label cekap tenaga
Perhatikan label-label cekap tenaga dalam

Rajah 3.2. Apakah hubung kait antara label
cekap tenaga pada suatu alat elektrik dengan
jejak karbonnya?
Gambar foto 3.1 menunjukkan satu contoh
label jejak karbon pada suatu produk makanan.
Berdasarkan label tersebut, sebanyak 900 g
karbon dioksida (CO2) dibebaskan bagi
setiap 500 ml.

label jejak karbon
92 3.1.1
Bab 3 Kelestarian Alam Sekitar
Mari jalankan Aktiviti 3.1 untuk mencerakinkan produk yang digunakan dalam
kehidupan seharian seseorang individu.
Aktiviti 3.1
PAK -21
Mencerakinkan produk yang digunakan dalam kehidupan seharian • KMK, KBMM, KIAK
seseorang individu • Aktiviti inkuiri
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara individu.
2. Pilih alat pencahayaan elektrik (lampu berfilamen, lampu jimat tenaga atau lampu LED).
3. Perhatikan dan catat dalam jadual:
• kuasa alat pencahayaan elektrik itu dalam unit kilowatt (kW)
• kekerapan penggunaannya dalam sehari bermula dari waktu bangun pagi hingga waktu
tidur dalam unit jam (j)
4. Hitungkan dan catat tenaga elektrik yang digunakan oleh alat pencahayaan elektrik itu dalam
unit kilowatt-jam (kWj) (rujuk contoh yang diberikan).
5. Hitungkan dan catat jisim karbon dioksida yang dibebaskan oleh penggunaan alat pencahayaan
elektrik dalam satu hari dengan menggunakan formula yang berikut:
Tenaga elektrik yang digunakan (kWj)
Jumlah karbon dioksida yang dibebaskan (g) = × 39 g
50 kWj
(Anggapan: Penggunaan 50 kWj tenaga elektrik menghasilkan 39 g karbon dioksida)
Pemerhatian
Contoh:
Alat pencahayaan elektrik Lampu LED
Kuasa alat pencahayaan elektrik (kW) 0.009
Kekerapan penggunaan alat pencahayaan elektrik dalam sehari (j) 5
Tenaga elektrik yang digunakan dalam sehari (kWj) 0 .045
Jumlah karbon dioksida yang dibebaskan (g) 0 .0351
Jejak karbon penggunaan alat pencahayaan elektrik dalam sehari (g) 0 .0351
Perbincangan
1. Bincangkan jejak karbon alat pencahayaan elektrik yang anda gunakan bersama rakan
sekelas anda.
2. Bincangkan cara mengurangkan jejak karbon alat berkenaan.
Selain jejak karbon, persoalan lain yang perlu dipertimbangkan tentang produk yang
digunakan dalam kehidupan harian untuk mengekalkan kelestarian alam sekitar termasuklah:
• Adakah produk tersebut mesra alam?
• Apakah kesan negatif daripada proses pembuatan
produk tersebut?
• Adakah produk tersebut selamat digunakan?
• Berapakah sisa yang dihasilkan apabila produk itu
selesai digunakan?
• Apakah produk lain yang dapat dihasilkan Gambar foto 3.2 Sisa serbuk kopi
daripada sisa yang dihasilkan (Gambar foto 3.2)? boleh digunakan sebagai baja
3.1.2 93
Jejak Karbon (Carbon Footprint) dan Tapak Tangan Karbon
(Carbon Handprint) bagi Sesuatu Produk
Jejak karbon (carbon Tapak tangan karbon

footprint) bagi sesuatu (carbon handprint ) bagi
produk merujuk kepada sesuatu produk merujuk
impak negatif terhadap kepada impak positif
kelestarian alam sekitar terhadap kelestarian alam
yang disebabkan oleh sekitar yang disebabkan
produk tersebut sepanjang oleh produk tersebut
kitar hayatnya. sepanjang kitar hayatnya.
Rajah 3.3 Jejak karbon dan tapak tangan karbon
Tapak tangan karbon bagi sesuatu produk adalah bertujuan untuk mengurangkan
jejak karbon bagi produk tersebut dan menambahkan impak positif terhadap kelestarian
alam sekitar. Antara langkah tapak tangan karbon untuk mengurangkan pembebasan
gas rumah hijau dalam kitaran hayat sesuatu produk adalah seperti yang berikut:
Penggunaan bahan dengan jejak

karbon yang rendah dalam
pembuatan produk
Bahan binaan yang tidak boleh baharu
dan membebaskan gas rumah hijau
yang banyak digantikan dengan bahan
binaan yang boleh baharu dan kurang
membebaskan gas rumah hijau.
Sebagai contoh, simen digantikan Simen Kayu balak
dengan kayu balak. Gambar foto 3.3 Bahan binaan
Pemanjangan kitar hayat dan peningkatan

kecekapan produk
Sebagai contoh, bateri yang
boleh dicas semula dan
panel suria merupakan
produk dengan kitar hayat
yang dipanjangkan dan
kecekapan tenaga yang
ditingkatkan.
Panel suria Bateri yang dapat
dicas semula
Gambar foto 3.4 Produk dengan kitar hayat dipanjangkan dan kecekapan
tenaga ditingkatkan
94 3.1.3
Penggunaan tenaga yang kurang

membebaskan gas rumah hijau dan
pengubah tenaga yang mempunyai
kecekapan tenaga yang tinggi
Penjanaan tenaga elektrik daripada stesen
jana kuasa seperti stesen jana kuasa hidroelektrik
yang menggunakan sumber tenaga boleh baharu
dan tidak membebaskan gas rumah hijau ke
atmosfera. Adakah penggunaan peralatan elektrik
yang mempunyai label cekap tenaga yang Gambar foto 3.5 Stesen jana kuasa
berkadaran 5 bintang merupakan satu langkah hidroelektrik Bakun
tapak tangan karbon? Berikan sebabnya.
Pengurusan sisa yang cekap

ke arah kelestarian alam sekitar
Pengurusan sisa yang berkonsep 5R
(Refuse, Reduce, Recycle, Reuse, Rot)
Langkah-
Langkah-
dapat mengurangkan sisa dengan:
langkah
la kah tapak
• tidak menerima produk yang
tangan
tangan kkarbon
b
tidak diperlukan
(carbon
• mengurangkan kuantiti produk
handprint)
yang digunakan
• kitar semula produk Gambar foto 3.6
• guna semula produk Penggunaan semula produk
• memudahkan pereputan sisa melalui pembuatan kompos
Penyingkiran gas rumah hijau dan penyimpanan

karbon dioksida dalam singki karbon
CO2 Stesen jana kuasa

CO2 Tumbuhan
biojisim
KITAR TENAGA
BIOJISIM
CO2
CO2
Hutan Biojisim dan
Lautan Produk kayu Biojisim produk karbon
Rajah 3.4 Penyingkiran dan penyimpanan karbon dioksida dalam singki karbon
Singki karbon merupakan tempat semula jadi
seperti hutan dan lautan yang berfungsi Video
menyingkirkan karbon dioksida daripada udara. Singki karbon
Pengurangan karbon dioksida dalam udara berlaku http://buku-teks.
apabila karbon dioksida melarut dalam air laut dan com/sa5031
apabila diserap oleh tumbuhan hijau di dalam hutan. (Medium: bahasa
Karbon yang terkumpul dalam biojisim dapat juga Inggeris)
membantu mengurangkan karbon dioksida dalam udara.
3.1.3 95
Kitaran Hayat Sesuatu Produk
96
Kitar hayat umum bagi produk bermula daripada sumber sehingga peringkat pelupusan sama ada dikitar semula (cradle-to-cradle
life cycle of a product) atau dibiarkan mereput (cradle-to-grave life cycle of a product) (Rajah 3.5).
Sumber Dikitar semula Mereput Sumber
Cradle-to- Cradle-to-
cradle life grave life
cycle of a cycle of a
product product
Pelupusan
Pembuatan Pembuatan
Penggunaan
Pengangkutan Pengangkutan
3.1.4
Rajah 3.5 Kitaran hayat sesuatu produk
Aktiviti 3.2
PAK -21
Melakarkan kitar hayat yang umum bagi sesuatu produk bermula daripada sumber • KMK, KBMM
sehingga peringkat pelupusan sama ada dikitar semula atau dibiarkan mereput • Aktiviti inkuiri
Arahan
2. Kumpulkan dan analisis maklumat tentang kitar hayat yang umum bagi:
(a) sesuatu produk bermula daripada sumber sehingga peringkat pelupusan dan
dikitar semula (cradle-to-cradle life cycle of a product)
(b) sesuatu produk lain yang bermula daripada sumber sehingga peringkat pelupusan dan
dibiarkan mereput (cradle-to-grave life cycle of a product)
3. Bincangkan maklumat yang dianalisis dan lakarkan kitar hayat bagi produk tersebut.
4. Pamerkan lakaran kitar hayat bagi produk yang anda pilih kepada kelas.
5. Lakukan aktiviti ‘Gallery Walk’.
Pengurusan Cekap bagi Sisa Plastik ke Arah Kelestarian

Alam Sekitar
Pada era serba moden ini, masyarakat perlu menguruskan sisa plastik dengan
menggunakan idea pengurusan yang cekap untuk menuju ke arah kelestarian
alam sekitar. Contohnya, proses kitar semula, upcycle merupakan suatu idea
pengurusan yang cekap yang digunakan untuk menghasilkan produk plastik baharu.
Gambar foto 3.7 menunjukkan penyapu plastik yang merupakan
produk baharu yang mempunyai nilai yang lebih tinggi daripada produk asal,
iaitu botol plastik terpakai.
Penyapu plastik
Botol plastik terpakai
Upcycle
Gambar foto 3.7 Penyapu plastik yang dihasilkan

daripada botol plastik terpakai
3.1.4 3.1.5 97
Aktiviti 3.3
PAK -21
Menjanakan idea pengurusan sisa plastik yang cekap ke arah kelestarian • KBMM, STEM
alam sekitar berasaskan projek melalui pendekatan STEM • Aktiviti menjalankan
projek
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan di sekitar sekolah atau kawasan perumahan anda
yang selamat untuk mengkaji pernyataan yang berikut:
Pencemaran plastik ialah pengumpulan produk plastik yang memberikan kesan buruk
kepada alam sekitar, hidupan liar, habitat hidupan liar dan manusia. Tambahan pula,
struktur kimia kebanyakan plastik menjadikan plastik tahan terhadap proses pereputan
semula jadi dan mengambil masa yang lama untuk terurai.
2. Jalankan satu projek melalui pendekatan STEM untuk menjanakan idea pengurusan yang
cekap bagi sisa plastik ke arah kelestarian alam sekitar melalui tindakan yang berikut:
(a) jalankan satu kajian mengenai pencemaran plastik
(b) kumpulkan data dan buat kempen mengenai impak penggunaan plastik bagi
meningkatkan kesedaran warga sekolah atau masyarakat tempatan
3. Kumpulkan dan analisis maklumat atau cara penyelesaian yang sedia ada
daripada sumber yang relevan dan dapat dipercayai, seperti:
Modul Teknologi Hijau Kimia, CETREE USM.
Tajuk: Melestarikan Polimer Mesra Alam (Aktiviti Murid) m.s. 47
4. Bincangkan idea yang kreatif dan inovatif yang diperoleh sesama ahli kumpulan anda.
Kemudian, bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda kepada kelas.
Mikroplastik dalam Rantaian Makanan

Menurut U.S. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), mikroplastik
ialah kepingan plastik yang panjangnya kurang daripada 5 mm dan menjadi berbahaya
jika berada di dalam badan organisma akuatik. Sumber utama mikroplastik ialah sisa
plastik yang berasal daripada pelbagai jenis produk plastik seperti botol, tekstil buatan
manusia, cat dan peralatan elektronik yang dibuang.
Mikroplastik
Plankton Larva Penyu

Ikan
Organisma Manusia Mamalia marin

dwicengkerang
Rajah 3.6 Mikroplastik dalam siratan makanan

98 3.1.5
Rajah 3.6 menunjukkan pemindahan mikroplastik antara pelbagai jenis organisma

sehingga berakhir dalam badan manusia dan mamalia marin melalui pemakanan dalam
siratan makanan.
Isu mikroplastik dalam rantaian makanan boleh diselesaikan dengan cara
mengurangkan sisa plastik dan penggunaan produk plastik. Adakah anda bersetuju
dengan tindakan menghentikan penggunaan produk plastik seperti beg plastik dan
penyedut minuman plastik di pasar raya dan restoran? Berikan sebabnya.

1. Apakah yang dimaksudkan oleh jejak karbon (carbon footprint)?
2. Nyatakan tujuh faktor yang lazimnya mempengaruhi impak sesuatu produk yang
digunakan dalam kehidupan seharian seseorang individu kepada kelestarian
alam sekitar.
3. Apakah perbezaan antara jejak karbon (carbon footprint) dengan tapak tangan
karbon (carbon handprint) bagi sesuatu produk?
4. Nyatakan dua jenis kitar hayat yang umum bagi sesuatu produk.
5. Apakah upcycle?
6. Apakah isu mikroplastik yang diperkatakan dalam siratan makanan?
3.2 Pencemaran Alam Sekitar
Jenis dan Punca Pencemaran Alam Sekitar

Pencemaran alam sekitar merupakan perubahan ciri fizikal, kimia atau biologi yang
tidak dikehendaki dalam komponen alam sekitar, iaitu udara, air dan tanah. Pencemaran
alam sekitar menyebabkan kemudaratan dan ketidakselesaan kepada semua hidupan.
Pencemaran alam sekitar juga menyebabkan isu alam sekitar seperti banjir kilat.
Perhatikan jenis pencemaran alam sekitar seperti Rajah 3.7.
Pencemaran udara Pencemaran terma
Jenis pencemaran
alam sekitar
Pencemaran tanah Pencemaran air
Rajah 3.7 Jenis pencemaran alam sekitar

3.1.5 3.2.1 99
Perhatikan dan kaji jenis dan punca pencemaran alam sekitar seperti Jadual 3.1.
Buat kajian sendiri dan tambah jenis dan punca pencemaran alam sekitar yang lain,
sekiranya ada.
Jadual 3.1 Jenis dan punca pencemaran alam sekitar
Jenis pencemaran
Punca pencemaran alam sekitar
alam sekitar
Pencemaran • Pembakaran bahan api fosil dan biojisim, gas ekzos automobil,
udara pereputan bahan dan sisa organik yang membebaskan gas rumah hijau
dan pelbagai jenis gas toksik seperti sulfur dioksida ke dalam udara.
• Pencemaran udara semula jadi
– letusan gunung berapi
– pembakaran hutan
– ribut debu
– sisa organik yang mereput
• Pencemaran udara buatan manusia
– gas ekzos daripada alat atau kenderaan bermotor
– relau bagas
– stesen jana kuasa terma
– industri dan tapak pelupusan sampah
Pencemaran • Sisa
air – air sisa
– sisa domestik seperti detergen dan kumbahan
– sisa pepejal seperti sampah sarap
– bahan buangan industri seperti gris
• Bahan kimia yang digunakan dalam pertanian seperti baja kimia dan
racun perosak
• Tumpahan minyak
Pencemaran • Penggunaan baja dan racun serangga yang berlebihan

tanah • Pengurusan sisa pepejal yang kurang sesuai
• Hujan asid
• Sisa nuklear
• Sisa elektronik
Pencemaran terma • Penyahhutanan

• Aktiviti perindustrian
• Pembakaran bahan api dalam kenderaan atau mesin
100 3.2.1
Aktiviti 3.4
PAK -21
Menggunakan kaedah penyusunan grafik untuk menunjukkan jenis dan • KBMM, KMK, KIAK
punca pencemaran alam sekitar • Aktiviti inovasi
Arahan
2. Gunakan kaedah penyusunan grafik untuk menunjukkan jenis dan punca pencemaran
alam sekitar seperti Jadual 3.1 secara kreatif dan inovatif.
3. Bincangkan dan tambah baik penyusunan grafik kumpulan anda.
4. Bentangkan penyusunan grafik kumpulan anda kepada kelas.
Tahap Pencemaran Air daripada Sisa Domestik

Indeks Pencemaran Udara (IPU) merupakan parameter pencemaran udara yang
diukur untuk menentukan tahap pencemaran udara manakala Biochemical Oxygen
Demand (BOD) pula merupakan parameter pencemaran air yang diukur untuk
menentukan tahap pencemaran air.
Eutrofikasi ialah respons ekosistem terhadap penambahan ion fosfat dan ion nitrat
(daripada detergen, baja dan sampah) ke dalam suatu ekosistem akuatik. Pertumbuhan
alga yang pesat dalam air yang mengandungi bekalan ion nitrat yang berlebihan adalah
satu contoh eutrofikasi. Kesan negatif eutrofikasi termasuklah pengurangan kandungan
oksigen dalam air yang boleh menyebabkan kematian haiwan dan tumbuhan akuatik.
Perhatikan Gambar foto 3.8. Mengapakah haiwan dan tumbuhan tidak dapat hidup
di dalam tasik seperti gambar foto tersebut?
Gambar foto 3.8 Kesan eutrofikasi
3.2.1 3.2.2 101

Biochemical Oxygen Demand (BOD)
Biochemical Oxygen Demand (BOD) ialah jumlah oksigen terlarut yang diperlukan
oleh mikroorganisma seperti bakteria untuk menguraikan bahan organik di dalam sesuatu
sumber air. Semakin tinggi BOD bagi sesuatu sampel air, semakin banyak mikroorganisma
yang berada dalam sampel air itu. Apakah hubung kait antara BOD dengan tahap
pencemaran air dalam sesuatu sampel air?
Tahap pencemaran air bagi sesuatu sampel air boleh ditentukan dengan mengukur
masa yang diambil untuk warna larutan metilena biru luntur setelah dicampurkan
dengan sampel air tersebut. Apabila larutan metilena biru dimasukkan ke dalam sesuatu
sampel air yang tercemar yang mengandungi kandungan oksigen terlarut yang rendah,
warna biru larutan metilena biru akan luntur dengan cepatnya. Semakin tinggi tahap
pencemaran air, semakin singkat masa yang diambil untuk warna larutan metilena
biru luntur.
Aktiviti 3.5
PAK -21
Menentukan tahap pencemaran air dalam sampel air yang berlainan • KBMM
Bahan
Larutan metilena biru 0.1% dan empat sampel air yang
berlainan (setiap sampel 200 cm3)
Radas Pastikan jarum picagari berada

di bawah permukaan sampel
Empat botol reagen dengan penutup, picagari, jam dan air semasa menambahkan
silinder penyukat larutan metilena biru.
Arahan
1. Sediakan susunan radas seperti Rajah 3.8.
Picagari Picagari
1 cm3 1 cm3
larutan larutan
A metilena B 200 cm3 C metilena D
sampel air
biru biru
sungai
200 cm3 200 cm3 200 cm3
sampel sampel air sampel
air paip suling air kolam
Rajah 3.8
2. Masukkan 1 cm3 larutan metilena biru dengan menggunakan picagari ke dalam setiap botol
reagen A, B, C dan D, dan tutup semua botol reagen tersebut.
3. Simpan kesemua botol reagen di dalam almari yang gelap.
4. Perhatikan warna sampel air setiap 30 minit dan catat masa yang diambil untuk warna larutan
metilena biru luntur.
102 3.2.2
Pemerhatian
Masa yang diambil untuk warna larutan

Botol reagen Jenis sampel air
metilena biru luntur (minit)
A Air paip
B Air sungai
C Air suling
D Air kolam
Soalan
1. Apakah kegunaan larutan metilena biru dalam aktiviti ini?
2. Apakah hubungan antara masa yang diambil untuk warna larutan metilena biru luntur dengan
jumlah oksigen terlarut dalam sampel air?
3. Sampel air yang manakah paling tercemar? Jelaskan jawapan anda.
Klik@Web
Eksperimen untuk menentukan tahap pencemaran air dengan mengukur masa yang
diambil oleh larutan metilena biru luntur
Kaedah Pembersihan Air yang Tercemar dengan Penggunaan

Teknologi Hijau
Penggunaan Bebola Lumpur
Mikroorganisma Efektif
(Effective Microorganism, EM)
Usaha mereka cipta kaedah pembersihan
air yang tercemar dengan penggunaan
Teknologi Hijau merupakan satu proses
yang berterusan di Malaysia. Antara
kaedah Teknologi Hijau yang digunakan
untuk merawat air sungai yang tercemar
di Malaysia termasuklah penggunaan
bebola lumpur mikroorganisma efektif
(Effective Microorganism, EM) seperti
Gambar foto 3.9.
Gambar foto 3.9 Bebola lumpur

mikroorganisma efektif
(Effective Microorganism, EM)
3.2.2 3.2.3 103
Sains
Sains
Mikroorganisma efektif (EM) terdiri daripada tiga jenis mikroorganisma yang berikut:
Bakteria asid laktik seperti Bakteria fotosintetik seperti Yis (Saccharomyces cerevisiae)
Lactobacillus casei Rhodopseudomonas palustris Yis menghasilkan bahan
Bakteria Lactobacillus casei Bakteria fotosintetik keperluan bagi pertumbuhan
merawat sisa kumbahan, menggunakan bahan organik tumbuhan hijau.
menyingkirkan bau busuk air, untuk mensintesis bahan yang
merencatkan pertumbuhan berguna seperti asid amino dan
mikroorganisma berbahaya gula untuk pemakanan haiwan
dan memudahkan pereputan dan tumbuhan akuatik.
bahan organik.
Aktiviti 3.6
PAK -21
Membuat bebola lumpur mikroorganisma efektif (Effective Microorganism, EM) • KBMM
untuk merawat air yang tercemar • Aktiviti inkuiri
Bahan
1.4 kg tanah, 70 g EM Bokashi atau rice bran, 500 cm3 larutan EM dan surat khabar
Radas
Dulang, bekas penyiram dan besen
Arahan
2. Sediakan bahan untuk membuat 10 biji bebola lumpur mikroorganisma efektif
(Effective Microorganism, EM) mengikut prosedur seperti Rajah 3.9.
EM
BOKASHI
1 Masukkan tanah
dan EM Bokashi
ke dalam besen dan
gaul campuran. 4 Alas dasar dulang dengan surat
khabar dan letakkan bebola
lumpur EM di atasnya.
2 Tambah larutan EM
ke dalam campuran
tadi dan gaul
5 Simpan bekas yang mengandungi
bebola lumpur EM di tempat tanpa
sinaran matahari atau angin kuat
sehingga sebati. untuk mengelakkan bebola
menjadi kering dengan cepatnya.
3 Bulatkan campuran
menjadi bebola
lumpur EM.
6 Bebola lumpur EM sedia
digunakan apabila permukaan
bebola disaluti oleh fungi putih.
Rajah 3.9
3. Bebola lumpur EM dapat digunakan untuk merawat sumber air yang tercemar.
104 3.2.3
Bijak Fikir
PROGRAM KEMPEN “CINTAILAH SUNGAI KITA”
Kumpulkan dan kaji maklumat tentang keberkesanan program kempen “Cintailah Sungai Kita”

1. Namakan tiga jenis pencemaran alam sekitar.
2. (a) Apakah yang dimaksudkan dengan eutrofikasi?
(b) Namakan jenis pencemaran yang dihubungkaitkan dengan eutrofikasi.
3. Namakan satu jenis pencemaran yang menyebabkan kesan buruk yang berikut:
(a) kesan rumah hijau dan pemanasan global
(b) perubahan iklim
4. (a) Apakah Biochemical Oxygen Demand (BOD)?
(b) Apakah hubung kait antara BOD dengan tahap pencemaran air bagi suatu
sampel air?
5. Bagaimanakah larutan metilena biru berfungsi sebagai penunjuk tahap pencemaran
air bagi suatu sampel air?
6. (a) Namakan mikroorganisma yang digunakan untuk membuat bebola lumpur
mikroorganisma efektif.
(b) Bagaimanakah mikroorganisma efektif merawat air yang tercemar?
3.3 Pemeliharaan dan Pemuliharaan Alam Sekitar
Berdasarkan Rajah 3.10, jawab

soalan-soalan yang berikut.
• Apakah yang dapat diperhatikan 410
Kandungan karbon dioksida
mengenai kandungan karbon dioksida 405

(bahagian per juta)
dalam atmosfera dari tahun 2006 400
hingga 2019? 395
• Apakah kesan buruk kandungan 390
karbon dioksida yang tinggi 385
dalam atmosfera? 380

2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020
• Mengapakah setiap individu perlu Tahun
memainkan peranan untuk
mengurangkan kandungan Sumber: https://climate.nasa.gov/
karbon dioksida dalam atmosfera? Rajah 3.10 Graf kandungan karbon dioksida
dalam atmosfera
3.2.3 3.3.1 105
Teknologi Emisi Negatif Video
Teknologi Emisi Negatif merupakan teknologi yang Penggunaan mikroalga
menyingkirkan kandungan karbon dioksida dalam atmosfera. dalam Teknologi Emisi
Salah satu cara adalah dengan penggunaan mikroalga. Negatif (Negative Emission
Apakah proses yang dijalankan oleh mikroalga yang Technologies)
membantu mengurangkan kandungan karbon dioksida (Medium: bahasa Inggeris)
dalam atmosfera?
Mikroalga yang lazim digunakan dalam Teknologi
Emisi Negatif ialah mikroalga marin, iaitu alga
mikroskopik yang hidup, tumbuh dan membiak
dengan banyaknya dalam air laut. Gambar foto 3.10
menunjukkan mikroalga marin di bawah mikroskop
elektron. Mikroalga marin sesuai digunakan dalam Teknologi Emisi Negatif kerana
mikroalga ini mengurangkan kandungan karbon dioksida dalam atmosfera melalui
proses fotosintesis (Gambar foto 3.11).
Gambar foto 3.10 Mikroalga marin Gambar foto 3.11 Loji mikroalga yang
di bawah mikroskop elektron digunakan dalam Teknologi Emisi Negatif
Sains
Sains
Eco currency
Pemeliharaan dan pemuliharaan alam sekitar memerlukan usaha global untuk mengurus sumber
semula jadi. Oleh sebab itu, sejenis mata wang universal yang dikenali sebagai eco currency dicadangkan
sebagai medium pertukaran dalam urusan jual beli dan menjadi satu daripada usaha untuk mengekalkan
keseimbangan alam sekitar.
Klik@Web Video
Pengenalan istilah eco currency Kepentingan eco currency
http://buku-teks.com/sa5037 http://buku-teks.com/sa5038
(Medium: bahasa Inggeris) (Medium: bahasa Inggeris)
106 3.3.1
Aktiviti 3.7
PAK -21
Membincangkan penggunaan Teknologi Emisi Negatif dan Teknologi Hijau • KMK, KBMM
dalam beberapa sektor • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Kumpulkan dan bincangkan maklumat tentang perkara yang berikut:
(a) penggunaan Teknologi Emisi Negatif untuk mengurangkan kandungan karbon dioksida
dalam atmosfera
(b) penggunaan Teknologi Hijau dalam sektor yang berikut:
(i) teknologi solar
(ii) bangunan hijau
(iii) emisi sifar karbon (zero carbon emission)
(iv) biodiesel
(v) kereta hibrid
Rujukan
Modul Teknologi Hijau Fizik, CETREE USM
Tajuk: Tenaga Solar dan Matahariku
m.s. 42 – 51 m.s. 66 – 87
Modul Teknologi Hijau Fizik, CETREE USM

Tajuk: Bangunan Mesra Hijau
m.s. 61 – 73 m.s. 107 – 131

Tajuk: Teknologi Penanaman Vertikal ke Arah Pertanian Lestari
m.s. 28 – 39 m.s. 31 – 59
3. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda dalam bentuk persembahan multimedia.
3.3.1 107
Peranan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) untuk
Menangani Isu Alam Sekitar pada Peringkat Global
Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) memainkan
Sains
Sains
peranannya secara efektif untuk menangani isu alam
sekitar pada peringkat global. PBB meningkatkan Antara persidangan dan
kerjasama negara-negara di seluruh dunia untuk perjanjian antarabangsa yang
dianjurkan oleh PBB untuk
menangani isu alam sekitar global dengan mengambil
menggalakkan kerjasama dan
langkah-langkah seperti yang berikut: usaha bersama negara-negara
di seluruh dunia termasuklah:
• Persidangan Rio
r NFODBSJpenyelesaianuntukmenanganiisu
(Rio Conference atau
perubahaniklimTFDBSBHMPCBMmelaluianjuran United Nations Conference
persidangandanperjanjianBOUBSBCBOHTByang on Environment and
ditandatanganiPMFImasyarakatHMPCBM Development (UNCED)) pada
tahun 1992 untuk menangani
r menjaminbekalanairminumanyangbersih isu alam sekitar secara global
dancukup • Protokol Kyoto pada tahun
1997 untuk mengurangkan
r NFMJOEVOHJMBQJTBOP[POEFOHBOQFOHIBSBNBO pembebasan gas rumah hijau
QFOHHVOBBOLMPSPáVPSPLBSCPOZBOH • Perjanjian Paris pada tahun
NFOZFCBCLBOQFOJQJTBOMBQJTBOP[PO 2016 untuk mengurangkan
kandungan dan pembebasan
r NFOHIBSBNLBOQFOHHVOBBOCBIBOLJNJBUPLTJL gas rumah hijau dan
TFQFSUJQFTUJTJE%%5 mengehadkan kenaikan suhu
global sebanyak 1.5°C
Aktiviti 3.8
PAK -21
Menjalankan perdebatan tentang peranan Pertubuhan Bangsa-Bangsa • KMK, KIAK, KBMM
Bersatu (PBB) berdasarkan beberapa konvensyen yang telah diadakan • Aktiviti perdebatan
seperti Persidangan Rio, Protokol Kyoto dan Perjanjian Paris
Arahan
peranan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) berdasarkan beberapa konvensyen yang
telah diadakan seperti Persidangan Rio, Protokol Kyoto dan Perjanjian Paris.
4. Jalankan perdebatan.

1. Apakah yang dimaksudkan oleh Teknologi Emisi Negatif?
2. Berikan satu contoh mikroorganisma yang digunakan dalam Teknologi Emisi Negatif.
3. Apakah hubung kait antara teknologi solar dengan emisi sifar karbon?
4. Mengapakah Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) perlu memainkan
peranannya secara efektif untuk menangani isu alam sekitar pada peringkat global?
108 3.3.2
Ru
Rumusan
R an
Jejak karbon produk dipengaruhi Kelestarian Alam Sekitar dipengaruhi Pemeliharaan dan
oleh oleh pemuliharaan
alam sekitar
yang melibatkan dipengaruhi oleh
• Penggunaan • Sisa seperti mikroplastik Pencemaran alam sekitar

tenaga elektrik • Pembebasan gas rumah pada peringkat
melalui global oleh
• Air hijau seperti
• Pengangkutan • Kekerapan penggunaan
• Makanan produk Teknologi Emisi Pertubuhan
Pencemaran air Negatif dan Bangsa-Bangsa
dan dikurangkan melalui
Pencemaran tanah,
Teknologi Hijau Bersatu
udara dan terma
Tapak tangan karbon
yang menyebabkan ditentukan oleh melalui konvensyen
seperti
bagi
Kesan rumah hijau, Masa yang diambil
Mengurangkan pembebasan pemanasan global, untuk warna larutan • Persidangan Rio
gas rumah hijau perubahan iklim metilena biru luntur • Protokol Kyoto
• Perjanjian Paris
dalam atau
Kitar hayat produk

Bab 3
Biochemical Oxygen
Demand (BOD)
bermula daripada sumber
sehingga peringkat pelupusan
dan dirawat oleh
Dikitar semula Dibiarkan mereput Bebola lumpur

(cradle-to-cradle (cradle-to-grave mikroorganisma efektif
109
life cycle) life cycle) (Effective Microorganism, EM)
Kelestarian Alam Sekitar
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
3.1 Kitaran Hayat Produk Mengkaji tahap pencemaran air
Menjelaskan maksud jejak karbon daripada sisa domestik.
(carbon footprint). Mereka cipta kaedah pembersihan
Mencerakinkan produk yang air yang tercemar menggunakan
digunakan dalam satu hari kehidupan Teknologi Hijau.
seseorang individu.
Mewajarkan tindakan yang perlu 3.3 Pemeliharaan dan Pemuliharaan
diambil, iaitu langkah tapak tangan Alam Sekitar
karbon (carbon handprint) bagi Menjustifikasikan peranan setiap
mengurangkan pembebasan individu untuk mengurus sumber
gas rumah hijau dalam satu hari semula jadi bagi pengekalan
kehidupan seseorang individu. keseimbangan alam sekitar.
Berkomunikasi mengenai kitar hayat Membahaskan peranan Pertubuhan
satu produk. Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) dalam
Menjana idea pengurusan yang cekap menangani isu alam sekitar pada
bagi sisa plastik ke arah kelestarian peringkat global.
alam sekitar.
3.2 Pencemaran Alam Sekitar

Menerangkan jenis dan punca
pencemaran alam sekitar.

http://buku-
sa5043
1. Rajah 1 menunjukkan satu eksperimen untuk mengkaji
tahap pencemaran air dalam sampel air yang berlainan.
Picagari Picagari
Larutan Larutan
metilena metilena
A biru B C biru D
Sampel Sampel Sampel Sampel

air paip air sungai air suling air kolam
Rajah 1
Jadual 1 menunjukkan masa yang diambil untuk warna larutan metilena biru luntur
dalam sampel air yang berlainan seperti Rajah 1.
110
Jadual 1
Botol Jenis Masa diambil oleh larutan metilena
reagen sampel air biru untuk luntur (jam)
A Air paip 4
B Air sungai 1
C Air suling Warna larutan tidak luntur sepanjang masa eksperimen
D Air kolam 2
(a) Nyatakan satu hipotesis untuk eksperimen ini.

(b) Nyatakan pemboleh ubah dalam eksperimen ini.
(i) Pemboleh ubah dimalarkan
(ii) Pemboleh ubah dimanipulasikan
(c) Berdasarkan Jadual 1, sampel air yang manakah paling tercemar?
(d) Berdasarkan eksperimen ini, nyatakan hubungan antara tahap pencemaran air
dengan masa yang diambil untuk larutan metilena biru untuk luntur.
2. Rajah 2 menunjukkan dua jenis beg, iaitu beg

plastik dan beg kertas.
(a) Antara dua jenis beg yang ditunjukkan dalam
Rajah 2, yang manakah yang lebih mesra alam?
(b) Berikan satu sebab bagi jawapan anda dalam
soalan 2(a).
(c) Apakah mikroplastik?
Beg plastik Beg kertas
(d) Berikan dua contoh produk plastik yang
menghasilkan sisa mikroplastik. Rajah 2
(e) Nyatakan satu perbezaan antara jejak karbon
dengan tapak tangan karbon bagi sesuatu produk.
3. (a) Rajah 3 menunjukkan simbol bagi jejak karbon. Nyatakan empat aktiviti yang
dihubungkaitkan dengan jejak karbon.
CO 2
Rajah 3
111
(b) Rajah 4 menunjukkan pelbagai jenis pencemaran alam sekitar.
• Pencemaran udara
Jenis • Pencemaran terma
pencemaran
• Pencemaran air
• Pencemaran tanah
Rajah 4
Kaji maklumat dalam Rajah 4 dan jawab soalan-soalan berikut.

(i) Kenal pasti sejenis pencemaran yang dihubungkaitkan dengan tenaga.
(ii) Namakan jenis pencemaran yang dihubungkaitkan dengan eutrofikasi.
(iii) Berikan satu contoh kesan buruk pencemaran udara.
(iv) Nyatakan ciri sepunya jenis-jenis pencemaran dalam Rajah 4.
Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n
4. Alat penyaman udara merupakan satu peralatan elektrik yang banyak digunakan
dalam kehidupan harian kita. Pernahkah anda rasa udara yang panas dibebaskan
daripada kompresor alat penyaman udara (Rajah 5)?
Rajah 5
(a) Apakah jenis pencemaran alam sekitar yang disebabkan oleh alat
penyaman udara?
(b) Bagaimanakah pencemaran yang disebabkan oleh penggunaan alat penyaman
udara dapat dikurangkan?
(c) Cadangkan satu cara yang kreatif bagaimana anda dapat menggunakan haba
yang terhasil daripada kompresor alat penyaman udara.
112
Penerokaan Unsur
2
dalam Alam
Malaysia ialah negara pengeluar dan pengeksport sarung tangan

lateks terbesar di dunia. Getah asli ialah sebatian karbon organik.
Adakah getah tiruan juga merupakan sebatian karbon organik?
Video
Vid o
http://buku-
teks.com/sa5044
(Medium: bahasa
Inggeris)
Litium merupakan
bahan yang lazimnya digunakan
untuk membina sel elektrokimia,
iaitu sel elektrolitik dan sel kimia.
Namakan satu bateri elektrolitik
daripada ion lain yang berpotensi
untuk menggantikan bateri
ion-litium. Adakah kadar tindak
balas kimia dalam sel
elektrokimia adalah tinggi
atau rendah?
113
BAB
4 KADAR TINDAK
BALAS
Takrifkan kadar tindak balas.
Nyatakan lima faktor yang mempengaruhi

kadar tindak balas.
Berikan tiga contoh aplikasi konsep kadar

tindak balas dalam kehidupan harian dan industri.

M
t1FOHFOBMBOLBEBSUJOEBLCBMBT
t'BLUPSZBOHNFNQFOHBSVIJLBEBS
UJOEBLCBMBT
t"QMJLBTJLPOTFQLBEBSUJOEBLCBMBT
114
Buletin Sains
Proses penghasilan roti bakar melibatkan tindak balas kimia
yang dikenali sebagai tindak balas Maillard. Dalam tindak balas
Maillard, karbohidrat bertindak balas dengan protein
membentuk sebatian Amadori, iaitu yang menyebabkan roti
keperang-perangan dan menghasilkan roti bakar. Tindak balas
Maillard merupakan tindak balas cepat.
Kata Kunci
r #BIBOUJOEBLCBMBT
r )BTJMUJOEBLCBMBT
r ,BEBSUJOEBLCBMBT
r ,BEBSUJOEBLCBMBTQVSBUB
r ,BEBSUJOEBLCBMBTQBEBNBTBUFSUFOUV
r ,BEBSUJOEBLCBMBTUJOHHJ
r ,BEBSUJOEBLCBMBTSFOEBI
r 4VIV
r ,FQFLBUBO
r 4BJ[CBIBOUJOEBLCBMBT
r .BOHLJO
r 5FLBOBO
r 1SPTFT)BCFS
r 1SPTFT4FOUVI
115
4.1 Pengenalan Kadar Tindak Balas
Tindak Balas Cepat dan Tindak Balas Perlahan dalam

Kehidupan Harian
Tindak balas kimia merupakan satu proses pertukaran bahan tindak balas untuk
menghasilkan hasil tindak balas.
Tindak balas kimia
Bahan tindak balas Hasil tindak balas
Contohnya, tindak balas antara bahan tindak balas larutan kalium iodida dan
larutan plumbum(II) nitrat yang kedua-duanya tidak berwarna akan menghasilkan
mendakan plumbum(II) iodida yang berwarna kuning dan larutan kalium nitrat yang
tidak berwarna sebagai hasil tindak balas.
Plumbum(II) nitrat + Kalium iodida Plumbum(II) iodida + Kalium nitrat
14444444244444443 14444444244444443
Bahan tindak balas Hasil tindak balas
Semasa sesuatu tindak balas berlaku, bahan tindak balas akan bertukar menjadi
hasil tindak balas. Oleh itu, kuantiti bahan tindak balas semakin berkurang manakala
kuantiti hasil tindak balas semakin bertambah dalam tindak balas tersebut (Rajah 4.1).
Kuantiti bahan tindak balas Kuantiti hasil tindak balas

Kuantiti hasil tindak balas
Kuantiti bahan tindak balas bertambah dengan masa
berkurang dengan masa
Masa Masa
Rajah 4.1 Graf-graf perubahan kuantiti bahan tindak balas dan kuantiti
hasil tindak balas melawan masa
Perhatikan dan fahamkan persamaan dan perbezaan dalam graf-graf perubahan
kuantiti bahan tindak balas atau kuantiti hasil tindak balas melawan masa dalam
tindak balas cepat dan tindak balas perlahan (Rajah 4.2(a), (b) dan 4.3).
Kuantiti bahan Tindak balas Kuantiti hasil
tindak balas perlahan: tindak balas
Tindak balas
Tindak balas Kuantiti bahan Tindak balas perlahan:
cepat: tindak balas cepat: Kuantiti hasil
Kuantiti bahan berkurang Kuantiti hasil tindak balas
tindak balas dengan perlahannya. tindak balas bertambah
berkurang bertambah dengan perlahannya.
dengan cepatnya. dengan cepatnya.
0 Masa 0 Masa
(a) Kuantiti bahan tindak balas melawan masa (b) Kuantiti hasil tindak balas melawan masa
Rajah 4.2 Graf-graf perubahan kuantiti bahan tindak balas dan kuantiti
hasil tindak balas melawan masa
116 4.1.1
Bab 4 Kadar Tindak Balas
TJOEBLCBMBTDFQBU PFSTBNBBO TJOEBLCBMBTQFSMBIBO
t ,VBOUJUJCBIBOUJOEBLCBMBTCFSLVSBOH
t ,VBOUJUJIBTJMUJOEBLCBMBTCFSUBNCBI
PFSCF[BBO
,BEBSUJOEBLCBMBTUJOHHJ ,BEBSUJOEBLCBMBTSFOEBI
LFSBOBUJOEBLCBMBTCFSMBLV LFSBOBUJOEBLCBMBTCFSMBLV
,BEBSUJOEBLCBMBT
EFOHBODFQBUOZB EFOHBOQFSMBIBOOZB
.FOHBNCJMNBTBZBOHTJOHLBU .BTBUJOEBLCBMBT .FOHBNCJMNBTBZBOHQBOKBOH

VOUVLNFOKBEJMFOHLBQ VOUVLNFOKBEJMFOHLBQ
Rajah 4.3 Persamaan dan perbezaan antara tindak balas cepat dengan tindak balas perlahan
Gambar foto 4.1 dan 4.2

menunjukkan contoh tindak balas
yang berlaku dalam kehidupan harian.
Gambar foto yang manakah
merupakan suatu tindak balas cepat
dan tindak balas perlahan?
Jelaskan jawapan anda.
Gambar foto 4.1 Gambar foto 4.2

Nyalaan gas butana Pengaratan besi
Aktiviti 4.1
PAK -21
Mengenal pasti contoh tindak balas cepat dan perlahan • KBMM
Arahan
2. Cari maklumat tentang beberapa contoh tindak balas yang lazimnya berlaku dalam
kehidupan harian kita daripada Internet, media cetak dan media elektronik lain.
3. Kenal pasti dan bincangkan sama ada contoh tindak balas yang anda telah kumpulkan itu adalah
tindak balas cepat atau perlahan.
4.1.1 117
Kadar Tindak Balas
Kadar tindak balas ialah perubahan kuantiti bahan tindak balas atau hasil tindak balas
per unit masa.
Perubahan kuantiti bahan atau hasil tindak balas

Kadar tindak balas =
Masa berlakunya perubahan kuantiti tersebut
Antara perubahan kuantiti bahan atau hasil tindak balas

yang boleh diperhati atau diukur dalam tempoh masa Keusahawanan
yang tertentu untuk menentukan kadar tindak balas Mengapakah harga keju
termasuklah: lazimnya tinggi? Bagaimanakah
• pengurangan jisim, isi padu atau kepekatan bahan harga keju dapat dikurangkan?
tindak balas
• pertambahan jisim, isi padu atau kepekatan hasil tindak balas
• pengurangan atau pertambahan tekanan, suhu, nilai pH, kekonduksian elektrik,
kekonduksian haba atau keamatan warna campuran tindak balas
• pertambahan isi padu atau tekanan gas yang terbebas
• pertambahan ketinggian mendakan yang terbentuk
Penentuan Kadar Tindak Balas

Contoh
0.3 g pita magnesium bertindak balas dengan asid hidroklorik cair berlebihan
sehingga lengkap dalam masa 30 s (Rajah 4.4). Hitung kadar tindak balas bagi
tindak balas tersebut.
0s 10 s 20 s 30 s
Pita
magnesium
Rajah 4.4 Bahan tindak balas pita magnesium

yang semakin berkurang dengan masa
Penyelesaian
Pengurangan jisim magnesium
Kadar tindak balas =
Masa yang diambil
(0.3 – 0.0) g
= 30 s
0.3 g
= 30 s
= 0.01 g s–1
118 4.1.2 4.1.3

Kadar tindak balas bagi sesuatu tindak balas boleh diukur sebagai:
1. Kadar tindak balas purata
Nilai purata kadar tindak balas yang berlaku dalam sesuatu tempoh masa tertentu.
Contoh
Isi padu gas hidrogen (cm3)
35.0
30.0 Perhatikan Rajah 4.5.
25.0
Hitung kadar tindak balas purata:
(a) dalam minit pertama
20.0
(b) dalam 2 minit pertama
15.0 (c) dalam minit kedua
10.0 (d) dalam minit ketiga
5.0 (e) keseluruhan bagi tindak balas ini
0 Masa (s)
60 120 180 240 300 360
Rajah 4.5
Penyelesaian
(a) Isi padu gas hidrogen (cm3)
Kadar tindak balas Minit pertama
35.0 purata dalam adalah dari 0 s
30.0 minit pertama hingga 60 s
25.0 Jumlah isi padu gas hidrogen

20.0 terkumpul dalam masa
15.0
60 saat yang pertama
=
Masa tindak balas
10.0
20.00 cm3
5.0 =
60 s
0 Masa (s) = 0.33 cm3 s–1
60 120 180 240 300 360
(b) Isi padu gas hidrogen (cm3)

Kadar tindak balas 2 minit pertama
30.0 2 minit pertama hingga 120 s

20.0 terkumpul dalam masa
15.0 120 saat yang pertama
=
Masa tindak balas
10.0
30.00 cm3
5.0 =
120 s
0 Masa (s)
60 120 180 240 300 360 = 0.25 cm3 s–1
4.1.3 119
(c) Isi padu gas hidrogen (cm3)
Kadar tindak balas Minit kedua
minit kedua hingga 120 s
30.0
Jumlah isi padu gas hidrogen
25.0
terkumpul dari 60 s
20.0 hingga 120 s
=
15.0 Masa tindak balas
10.0 (30.00 – 20.00) cm3
=
5.0
(120 – 60) s
Masa (s) 10.00 cm3
0 =
60 120 180 240 300 360 60 s
= 0.17 cm3 s–1
(d) Isi padu gas hidrogen (cm3)

Kadar tindak balas Minit ketiga
30.0
minit ketiga hingga 180 s
25.0
Jumlah isi padu gas hidrogen
terkumpul dari 120 s
20.0 hingga 180 s
=
15.0 Masa tindak balas
10.0 (35.00 – 30.00) cm3
=
5.0 (180 – 120) s
5.00 cm3
0 Masa (s) =
60 120 180 240 300 360 60 s
= 0.08 cm3 s–1
(e) Isi padu gas hidrogen (cm3)

Kadar tindak balas purata
35.0 keseluruhan bagi tindak balas ini
terkumpul
25.0 =
Masa yang diambil untuk
20.0
tindak balas lengkap
15.0 35.00 cm3 Tindak balas berhenti
=
10.0 180 s
1 pada 180 s dan
= 0.19 cm3 s–1 bukan 360 s
5.0
0 Masa (s)
60 120 180 240 300 360
120 4.1.3
2. Kadar tindak balas pada tempoh masa tertentu atau kadar

tindak balas seketika
Kadar tindak balas yang berlaku pada satu-satu masa atau ketika tertentu.
Contoh 1
Contoh
Kadar tindak Kecerunan tangen Isi padu gas hidrogen (cm3)
balas pada = lengkung pada
masa t masa t
Perhatikan Rajah 4.6. 50.0 P
Kadar tindak Kecerunan tangen

balas pada = lengkung pada 40.0
masa 20 s masa 20 s
PQ
=
RQ 30.0
(49.0 – 21.0) cm3
=
(29 – 9) s
28.0 cm3 20.0 R Q
=
20 s
= 1.40 cm3 s–1
10.0
Sains
Sains
Cara melukis tangen
http://buku-teks.com/ 0
10 20 30 40 Masa (s)
sa5100
(Medium: bahasa Inggeris) Rajah 4.6
Contoh 2
Dalam satu eksperimen, ketulan zink yang berlebihan bertindak balas dengan asid
hidroklorik cair (Rajah 4.7).
Gas hidrogen
Salur
penghantar
Buret
Kelalang kon Kaki

Air retort
Asid hidroklorik cair
Ketulan zink Besen
Rajah 4.7
4.1.3 121
Isi padu gas hidrogen yang terbebas dicatat pada sela masa 40 saat. Graf isi padu
gas hidrogen melawan masa adalah seperti Rajah 4.8.
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0 40 80 120 160 200 240 Masa (s)
Rajah 4.8
Bagi tindak balas ini,

(a) hitung kadar tindak balas pada masa 60 s
(b) hitung kadar tindak balas pada masa 120 s
Penyelesaian
(a)
50.0
43.0 Y
40.0
30.0
23.0 X Z
20.0
10.0
0 20 40 60 80 100 120 160 200 240 Masa (s)
122 4.1.3
Kadar tindak balas pada masa 60 s

= Kecerunan tangen lengkung pada masa 60 s
YZ
= Kadar tindak balas pada masa t = Kecerunan tangen lengkung
XZ pada masa t
(43.00 – 23.00) cm3 YZ
= =
XZ
(100 – 20) s
20.00 cm3
=
80 s
= 0.25 cm3 s–1
(b)
50.0 Q
47.5
40.0 P
38.5 R
30.0
20.0
10.0
0 40 80 120 160 200 240 Masa (s)
Kadar tindak balas pada masa 120 s

= Kecerunan tangen lengkung pada masa 120 s
QR Kadar tindak balas pada masa t = Kecerunan tangen lengkung
=
PR pada masa t
QR
(47.50 – 38.50) cm3 =
PR
=
(160 – 80) s
9.00 cm3
=
80 s
= 0.11 cm3 s–1
4.1.3 123
Aktiviti 4.2
PAK -21
Menyelesaikan masalah numerikal yang melibatkan analisis data • KBMM
Arahan
2. Selesaikan masalah numerikal yang melibatkan analisis data yang berikut:
(a) 1.3 g serbuk zink dicampurkan dengan asid nitrik cair yang berlebihan.
Isi padu gas hidrogen sebanyak 480 cm3 dikumpulkan dalam masa 10 s. Hitung
kadar tindak balas purata keseluruhan bagi Jadual 4.1
tindak balas ini dalam unit cm3 s–1.
(b) Isi padu gas oksigen yang dibebaskan Masa (s) Isi padu gas oksigen (cm3)
daripada satu campuran larutan
0 0.00
hidrogen peroksida dan serbuk
mangan(IV) oksida direkodkan pada 30 14.50
sela masa 30 s selama 270 s dicatat 60 23.00
dalam Jadual 4.1.
90 28.50
(i) Berdasarkan Jadual 4.1, lukis graf
isi padu gas oksigen melawan masa. 120 33.00
(ii) Hitung kadar tindak balas purata: 150 36.50
• dalam 2 minit pertama
180 39.00
• dalam minit kedua
• keseluruhan bagi tindak balas ini 210 40.00
(iii) Hitung kadar tindak balas: 240 40.00
• pada 60 s
270 40.00
• pada 150 s
• pada 240 s

1. Berikan satu contoh tindak Isi padu gas hidrogen (cm3)
balas cepat dan satu contoh
tindak balas perlahan dalam 70.0
kehidupan harian.
2. Takrifkan kadar tindak balas. 60.0
3. Rajah 1 menunjukkan graf 50.0

isi padu gas hidrogen yang
terbebas melawan masa. 40.0
Hitung kadar tindak balas
30.0
purata:
(a) dalam 2 minit yang pertama 20.0
(b) dalam minit yang kedua
(c) keseluruhan bagi 10.0
tindak balas ini
0
30 60 90 120 150 180 210 240 Masa (s)
Rajah 1
124 4.1.3
4.2 Faktor yang Mempengaruhi Kadar Tindak Balas

Terdapat lima faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas (Rajah 4.9).
Faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas
Suhu bahan tindak balas Kepekatan bahan tindak balas Saiz bahan tindak balas
berbentuk pepejal
Kehadiran mangkin Tekanan (tindak balas yang

melibatkan bahan tindak balas
berkeadaan gas)
Rajah 4.9 Faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas
1. Apabila suhu bahan tindak balas meningkat, kadar tindak balas meningkat.
2. Apabila mangkin digunakan dalam sesuatu tindak balas, kadar tindak balas
tersebut meningkat.
3. Apabila kepekatan bahan tindak balas meningkat, kadar tindak balas meningkat.
4. Apabila tekanan meningkat, kadar tindak balas dengan bahan tindak balas
berkeadaan gas meningkat.
5. Apabila saiz bahan tindak balas berbentuk pepejal berkurang,
kadar tindak balas meningkat.
Mari jalankan Eksperimen 4.1 – 4.4 untuk mengkaji bagaimana faktor suhu bahan
tindak balas, kepekatan bahan tindak balas, saiz bahan tindak balas dan kehadiran
mangkin mempengaruhi kadar tindak balas.
Eksperimen 4.1
Tujuan: Untuk mengkaji kesan suhu bahan tindak balas terhadap kadar
tindak balas
Pernyataan masalah: Bagaimanakah suhu bahan tindak balas mempengaruhi kadar tindak balas?
Hipotesis: Semakin tinggi suhu bahan tindak balas, semakin tinggi kadar
tindak balas.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Suhu larutan natrium tiosulfat

(b) bergerak balas : Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ tidak kelihatan
(c) dimalarkan : Kepekatan dan isi padu larutan natrium tiosulfat,
kepekatan dan isi padu asid sulfurik dan saiz
kelalang kon
4.2.1 125
Bahan: Larutan natrium tiosulfat 0.2 mol dm–3, asid sulfurik 1 mol dm–3 dan
kertas putih dengan tanda ‘X’ di bahagian tengah
Radas: Kelalang kon 250 cm3, silinder penyukat 50 cm3, silinder penyukat 10 cm3,
jam randik, termometer, penunu Bunsen, tungku kaki tiga dan
kasa dawai
Prosedur:
1. Sukat dan tuang 50 cm3 larutan natrium tiosulfat 0.2 mol dm–3 ke dalam kelalang kon yang
bersih dan kering dengan menggunakan silinder penyukat.
2. Biarkan larutan selama 5 minit.
3. Sukat dan catatkan suhu larutan natrium tiosulfat dalam jadual yang disediakan.
4. Letakkan kelalang kon di atas tanda ‘X’ pada kertas putih (Rajah 4.10).
Kelalang kon
Larutan
natrium tiosulfat
Kertas putih
dengan tanda ‘X’
Rajah 4.10
5. Sukat dan tuang 5 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 dengan cepatnya ke dalam larutan
natrium tiosulfat dan mulakan jam randik secara serentak.
6. Perhatikan tanda ‘X‘ dari atas kelalang kon (Rajah 4.11).
Mata
Kelalang kon
Larutan
natrium tiosulfat +
asid sulfurik Kertas putih
dengan tanda ‘X’
Rajah 4.11
7. Hentikan jam randik sebaik-baik sahaja tanda ‘X’ pada kertas putih tidak kelihatan.
1
8. Catat masa yang diambil dalam jadual. Hitung nilai .
masa
126 4.2.1
9. Ulang langkah 1 hingga 8 dengan menggantikan larutan natrium tiosulfat pada suhu bilik
dengan larutan natrium tiosulfat yang dipanaskan pada suhu 35oC, 40oC, 45oC dan 50oC
(Rajah 4.12).
Termometer
Kelalang kon
Larutan
natrium tiosulfat
Kasa dawai
Tungku kaki tiga

Panaskan
Rajah 4.12
Keputusan:
Suhu larutan
Suhu bilik 35 40 45 50
natrium tiosulfat (°C)

tanda ‘X’ tidak kelihatan (s)
1
(s–1)
masa
Analisis data:
Lukis graf yang berikut:
(a) graf suhu melawan masa
1
(b) graf suhu melawan
masa
Kesimpulan:
Soalan:
1. Nyatakan faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas dalam eksperimen ini.
2. Bagaimanakah faktor tersebut mempengaruhi kadar tindak balas?
3. Nyatakan definisi secara operasi bagi kadar tindak balas berdasarkan eksperimen ini.
4.2.1 127
Eksperimen 4.2
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kepekatan bahan tindak balas terhadap kadar
tindak balas
Pernyataan masalah: Bagaimanakah kepekatan bahan tindak balas mempengaruhi kadar

tindak balas?
Hipotesis: Semakin tinggi kepekatan bahan tindak balas, semakin tinggi kadar
tindak balas.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kepekatan larutan natrium tiosulfat

(b) bergerak balas : Masa yang diambil untuk tanda ‘X’ tidak kelihatan
(c) dimalarkan : Isi padu larutan natrium tiosulfat, kepekatan dan
isi padu asid sulfurik dan saiz kelalang kon
Bahan: Larutan natrium tiosulfat 0.20, 0.16, 0.12, 0.08, 0.04 mol dm–3,
asid sulfurik 1 mol dm–3, air suling dan kertas putih dengan tanda ‘X’
di bahagian tengah
Radas: Kelalang kon 250 cm3, silinder penyukat 50 cm3, silinder penyukat
10 cm3 dan jam randik
Prosedur:
1. Sukat dan tuang 50 cm3 larutan natrium tiosulfat 0.20 mol dm–3 ke dalam kelalang kon yang
bersih dan kering dengan menggunakan silinder penyukat.
2. Letakkan kelalang kon di atas tanda ‘X’ pada kertas putih (Rajah 4.13).
3. Sukat dan tuang 5 cm3 asid sulfurik 1 mol dm–3 dengan cepatnya ke dalam larutan
natrium tiosulfat dan mulakan jam randik secara serentak.
4. Perhatikan tanda ‘X’ dari atas kelalang kon (Rajah 4.14).
Mata
Kelalang kon Kelalang kon

Larutan
Larutan natrium tiosulfat +
natrium tiosulfat asid sulfurik
Kertas putih Kertas putih

dengan dengan
tanda ‘X’ tanda ‘X’
Rajah 4.13 Rajah 4.14
5. Hentikan jam randik sebaik-baik sahaja tanda ‘X’ pada kertas putih tidak kelihatan.
1
6. Catat masa yang diambil dalam jadual. Hitung nilai .
masa
7. Ulang langkah 1 hingga 6 dengan menggunakan larutan natrium tiosulfat 0.20 mol dm–3
dengan larutan natrium tiosulfat yang mempunyai kepekatan yang berlainan seperti yang
disenaraikan dalam jadual yang disediakan.
128 4.2.1
Keputusan:
Kepekatan larutan
0.20 0.16 0.12 0.08 0.04
natrium tiosulfat (mol dm–3)

tanda ‘X’ tidak kelihatan (s)
1
(s–1)
masa
Analisis data:
Lukis graf yang berikut:
(a) graf kepekatan larutan natrium tiosulfat melawan masa
1
(b) graf kepekatan larutan natrium tiosulfat melawan
masa
Kesimpulan:
Soalan:
1. Nyatakan faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas dalam eksperimen ini.
Eksperimen 4.3
Tujuan: Untuk mengkaji kesan saiz bahan tindak balas pepejal terhadap kadar
tindak balas
Pernyataan masalah: Bagaimanakah saiz bahan tindak balas mempengaruhi kadar tindak balas?
Hipotesis: Semakin kecil saiz bahan tindak balas pepejal, semakin tinggi kadar
tindak balas.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Saiz marmar

(b) bergerak balas : Masa yang diambil untuk mengumpul 30.00 cm3 gas
(c) dimalarkan : Suhu, jisim marmar, kepekatan dan isi padu asid
hidroklorik
Bahan: Cebisan marmar hancur bersaiz kecil, ketulan marmar bersaiz besar dan
asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3
Radas: Kelalang kon 250 cm3, silinder penyukat 50 cm3, penyumbat getah
dengan salur penghantar, buret, besen, neraca elektronik, kaki retort
dengan pengapit dan jam randik
4.2.1 129
Prosedur:
1. Isi buret dan besen dengan air. Kemudian, telangkupkan buret ke dalam besen yang berisi
air dan apitkan buret secara menegak dengan menggunakan kaki retort (Rajah 4.15).
Vo
Buret
Kaki
retort
Besen
Air
Rajah 4.15
2. Selaraskan aras air di dalam buret. Perhatikan dan catat bacaan awal buret, V0.
3. Sukat 40 cm3 asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3 dengan menggunakan silinder penyukat.
Tuangkan asid yang disukat ke dalam sebuah kelalang kon yang bersih dan kering.
4. Timbang 2 g ketulan marmar yang bersaiz besar dengan menggunakan neraca elektronik.
Kemudian, masukkan 2 g ketulan marmar ini ke dalam kelalang kon tersebut.
5. Tutup kelalang kon serta-merta menggunakan penyumbat getah dengan salur penghantar.
Letakkan satu lagi hujung salur penghantar di bawah buret (Rajah 4.16). Mulakan
jam randik.
6. Perhatikan bacaan buret. Apabila 30.00 cm3 gas telah dikumpul di dalam buret, hentikan
jam randik. Perhatikan dan catat bacaan jam randik.
Salur penghantar Buret Kaki retort
Asid hidroklorik
cair
Besen
Air
Ketulan marmar
Rajah 4.16
7. Ulang langkah 1 hingga 6 dengan menggantikan ketulan marmar yang bersaiz besar
dengan cebisan marmar yang bersaiz kecil dengan jisim yang sama.
130 4.2.1
Keputusan:
Masa yang diambil untuk mengumpul

Saiz marmar
30.00 cm3 gas (s)
Ketulan marmar yang bersaiz besar
Cebisan marmar yang bersaiz kecil
Analisis data:
1. Bandingkan masa yang diambil untuk mengumpul 30.00 cm3 gas karbon dioksida yang
dihasilkan oleh tindak balas yang menggunakan ketulan marmar bersaiz besar dengan
tindak balas yang menggunakan cebisan marmar bersaiz kecil.
2. Bandingkan kadar tindak balas bagi tindak balas yang menggunakan ketulan marmar
bersaiz besar dengan kadar tindak balas bagi tindak balas yang menggunakan cebisan
marmar bersaiz kecil.
Kesimpulan:
Soalan:
Bagaimanakah saiz marmar mempengaruhi kadar tindak balas antara marmar dengan
asid hidroklorik?
Eksperimen 4.4
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kehadiran mangkin terhadap kadar tindak balas
Pernyataan masalah: Bagaimanakah kehadiran mangkin mempengaruhi kadar tindak balas?
Hipotesis: Jika mangkin hadir, maka kadar tindak balas meningkat.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kehadiran mangkin

(b) bergerak balas : Masa yang diambil untuk mengumpul 30.00 cm3 gas
(c) dimalarkan : Suhu, isi padu dan kepekatan asid hidroklorik
Bahan: Ketulan zink bersaiz kecil, asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3 dan larutan
kuprum(II) sulfat 0.5 mol dm–3
Radas: Kelalang kon 250 cm3, silinder penyukat 50 cm3, penyumbat getah
dengan salur penghantar, buret, besen, neraca elektronik, kaki retort
dengan pengapit, spatula dan jam randik
4.2.1 131
Prosedur:
1. Isi buret dan besen dengan air. Kemudian, telangkupkan buret itu ke dalam besen yang
berisi air dan apitkan buret secara menegak dengan menggunakan kaki retort (Rajah 4.17).
Vo Campuran gas hidrogen

dan udara yang dikumpulkan
di dalam buret meletup
apabila dinyalakan. Jangan
nyalakan gas di dalam buret.
Buret Kaki retort
Besen
Air
Rajah 4.17
2. Selaraskan aras air di dalam buret. Perhatikan dan catat bacaan awal buret, V0.
3. Sukat 40 cm3 asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3 dengan menggunakan silinder penyukat.
Tuangkan asid yang disukat ke dalam sebuah kelalang kon yang bersih dan kering.
4. Timbang 2 g ketulan zink yang bersaiz kecil dengan menggunakan neraca elektronik.
Kemudian, masukkan 2 g ketulan zink ini ke dalam kelalang kon tersebut.
5. Tutup kelalang kon serta-merta menggunakan penyumbat getah dengan salur penghantar.
Letakkan satu lagi hujung salur penghantar di bawah buret (Rajah 4.18). Mulakan
jam randik.
Salur Buret
penghantar
Kaki retort
Ketulan Besen
zink Air
Asid hidroklorik cair
Rajah 4.18
6. Perhatikan bacaan buret. Apabila 30.00 cm3 gas telah dikumpul di dalam buret, hentikan
jam randik. Catat bacaan jam randik.
132 4.2.1
7. Ulang langkah 1 hingga 6 dengan menggantikan 40 cm3 asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3
dengan campuran 40 cm3 asid hidroklorik cair 0.1 mol dm–3 dan 5 cm3 larutan
kuprum(II) sulfat 0.5 mol dm–3 (Rajah 4.19).
Salur Buret
penghantar
Kaki retort
Besen
Asid hidroklorik cair + Air
larutan kuprum(II) sulfat
Ketulan zink
Rajah 4.19
Keputusan:
Masa yang diambil untuk mengumpul

Campuran dalam kelalang kon
30.00 cm3 gas (s)
Ketulan zink dan asid hidroklorik cair
Ketulan zink, asid hidroklorik cair dan

larutan kuprum(II) sulfat
Analisis data:
1. Bandingkan masa yang diambil untuk mengumpul 30.00 cm3 gas hidrogen yang dihasilkan
oleh tindak balas yang menggunakan campuran ketulan zink dan asid hidroklorik cair
dengan tindak balas yang menggunakan campuran ketulan zink, asid hidroklorik cair dan
larutan kuprum(II) sulfat sebagai mangkin.
2. Bandingkan kadar tindak balas bagi tindak balas yang menggunakan zink dan
asid hidroklorik cair tanpa mangkin dengan kadar tindak balas bagi tindak balas yang
menggunakan zink dan asid hidroklorik serta larutan kuprum(II) sulfat sebagai mangkin.
Kesimpulan:
Soalan:
1. Nyatakan faktor kadar tindak balas yang dikaji dalam eksperimen ini.
4.2.1 133
Selain faktor yang dikaji dalam Eksperimen 4.1 – 4.4, CABARAN
satu faktor lagi yang mempengaruhi kadar tindak balas MINDA
ialah tekanan. Tekanan mempengaruhi kadar tindak balas
bagi tindak balas yang melibatkan bahan tindak balas Mengapakah kadar
berkeadaan gas. Bagi tindak balas yang melibatkan bahan tindak balas bagi bahan
tindak balas yang berbentuk
tindak balas berkeadaan gas, kadar tindak balas lazimnya pepejal atau cecair tidak
meningkat apabila tekanan meningkat. Namakan dua dipengaruhi oleh tekanan?
contoh proses industri yang menggunakan tekanan
tinggi untuk meningkatkan kadar tindak balasnya.

1. Nyatakan lima faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas.
2. Lengkapkan pernyataan-pernyataan yang berikut:
(a) Semakin suhu bahan tindak balas, semakin tinggi kadar tindak balas.
(b) Semakin kepekatan bahan tindak balas, semakin tinggi kadar
tindak balas.
(c) Semakin saiz bahan tindak balas, semakin tinggi kadar tindak balas.
3. Nyatakan satu faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas bagi tindak balas
yang melibatkan bahan tindak balas berkeadaan gas.
4.3 Aplikasi Konsep Kadar Tindak Balas
Dalam kehidupan harian dan sektor industri,

faktor-faktor yang mempengaruhi
kadar tindak balas lazimnya diubah suai
untuk mengubah kadar tindak balas bagi
suatu tindak balas. Contohnya, peti sejuk
menurunkan suhu makanan atau minuman
yang disimpan di dalamnya. Penurunan suhu
ini melambatkan makanan menjadi rosak.

alat yang mengaplikasikan
konsep kadar tindak balas
134 4.2.1 4.3.1
Proses Haber
Dalam Proses Haber, campuran gas nitrogen, N2, dan gas hidrogen, H2, dalam nisbah
isi padu 1:3 pada suhu 450°C – 550°C dan tekanan 200 atm dialirkan melalui serbuk
ferum, Fe, yang berfungsi sebagai mangkin untuk menghasilkan ammonia, NH3
(Rajah 4.20).
N2 + 3H2 2NH3
Nitrogen Hidrogen Ammonia
Gas nitrogen
dan gas hidrogen
yang tidak
bertindak balas
Gas
nitrogen
Campuran gas
nitrogen dan gas
hidrogen dimampatkan Gas ammonia
Serbuk ferum
pada tekanan 200 atm disejukkan
Gas (mangkin), suhu
menjadi cecair
hidrogen 450°C – 550°C
ammonia
Reaktor Kebuk penyejukan
Pemampat Cecair ammonia
Rajah 4.20 Penghasilan ammonia melalui Proses Haber
Proses Sentuh
Dalam Proses Sentuh, sulfur dibakar dalam udara berlebihan untuk menghasilkan gas
sulfur dioksida, SO2.
S + O2 SO2
Sulfur Oksigen Sulfur dioksida
Gas sulfur dioksida dicampurkan dengan udara yang berlebihan pada suhu 450°C,
tekanan 1 atm dan dialirkan melalui vanadium(V) oksida, yang berfungsi sebagai
mangkin untuk menghasilkan gas sulfur trioksida, SO3.
2SO2 + O2 2SO3
Sulfur dioksida Oksigen Sulfur trioksida
4.3.1 135
Gas sulfur trioksida ini dilarutkan dalam asid sulfurik pekat untuk membentuk
oleum, H2S2O7.
SO3 + H2SO4 H2S2O7

Sulfur trioksida Asid sulfurik Oleum
Oleum seterusnya dicairkan dengan air untuk menghasilkan asid sulfurik pekat (Rajah 4.21).
H2S2O7 + H2O 2H2SO4

Oleum Air Asid sulfurik
Gas sulfur dioksida, SO2 Gas sulfur trioksida, SO3

+ oksigen, O2
Asid sulfurik pekat
Sulfur Gas buangan
Oleum,
Udara kering H2S2O7
Air
Vanadium(V) oksida
(mangkin) Asid sulfurik,
H2SO4
Rajah 4.21 Penghasilan asid sulfurik melalui Proses Sentuh
Faktor-faktor yang meningkatkan kadar tindak balas dalam Proses Haber dan
Proses Sentuh adalah seperti yang berikut:
(a) Proses Haber (b) Proses Sentuh

Suhu : 450°C – 550°C Suhu : 450°C
Tekanan : 200 atm Tekanan : 1 atm
Mangkin : Serbuk ferum Mangkin : Vanadium(V) oksida

1. (a) Namakan satu proses hidup di dalam badan manusia yang melibatkan konsep
kadar tindak balas.
(b) Bagaimanakah aplikasi kadar tindak balas mempengaruhi proses hidup
dalam soalan 1(a)?
2. Nyatakan faktor-faktor yang mempengaruhi kadar tindak balas proses
yang berikut:
(a) Proses Haber
(b) Proses Sentuh
136 4.3.1
Ru
Rumusan
Rumusan
an
n
Kadar Tindak Balas
Perubahan kuantiti bahan tindak balas atau hasil tindak balas per unit masa
Kadar tindak balas tinggi Kadar tindak balas rendah
Tindak balas cepat Tindak balas perlahan
Faktor:
• suhu bahan tindak balas
• saiz bahan tindak balas berbentuk pepejal
• kepekatan bahan tindak balas
• kehadiran mangkin
• tekanan
Bab 4
diaplikasikan dalam
Proses Haber Proses Sentuh
137
Kadar Tindak Balas
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
4.1 Pengenalan Kadar Tindak Balas 4.2 Faktor yang Mempengaruhi
Menjelaskan melalui contoh Kadar Tindak Balas
tindak balas cepat dan tindak balas Menjalankan eksperimen untuk
perlahan dalam kehidupan harian. mengkaji faktor yang mempengaruhi
Mentakrif kadar tindak balas. kadar tindak balas.
Menentukan kadar tindak balas. 4.3 Aplikasi Konsep Kadar
Tindak Balas
Berkomunikasi mengenai aplikasi
konsep kadar tindak balas dalam
kehidupan harian dan industri.

http://buku-
sa5045
1. (a) Apakah yang dimaksudkan oleh tindak balas kimia?
(b) Adakah kadar tindak balas dipengaruhi oleh tekanan?
Terangkan jawapan anda.
2. Seorang murid menjalankan

Gas
satu eksperimen untuk mengkaji
karbon dioksida
satu faktor yang mempengaruhi
kadar tindak balas antara
marmar (kalsium karbonat) Salur Buret
penghantar Kaki
dengan asid hidroklorik cair. retort
Rajah 1 menunjukkan susunan Asid hidroklorik cair
radas bagi eksperimen tersebut. Besen Air
Ketulan marmar
Rajah 1
Murid itu menjalankan eksperimen tersebut dengan menggunakan ketulan marmar

(Set I) dan mengulangi eksperimen itu dengan menggantikan ketulan marmar
dengan serbuk marmar (Set II). Jadual 1 menunjukkan keputusan eksperimen
bagi Set I dan Set II.
Jadual 1
Masa (s) 0 30 60 90 120 150 180 210

Isi padu gas terkumpul dalam
0.00 12.50 23.00 31.00 37.50 42.00 45.00 45.00
Set I (cm3)
Isi padu gas terkumpul dalam
0.00 20.00 32.00 39.00 43.00 45.00 45.00 45.00
Set II (cm3)
138
(a) Dalam eksperimen ini, nyatakan:

(i) pemboleh ubah dimanipulasikan
(ii) pemboleh ubah bergerak balas
(iii) pemboleh ubah dimalarkan
(b) Nyatakan satu hipotesis bagi eksperimen ini.
(c) Berdasarkan Jadual 1, lukis dua graf isi padu gas terkumpul melawan masa
pada paksi yang sama bagi eksperimen Set I dan Set II di atas kertas graf.
(d) Berdasarkan eksperimen Set II, hitung:
(i) kadar tindak balas purata dalam minit pertama
(ii) kadar tindak balas purata dalam dua minit pertama
(iii) kadar tindak balas purata dalam minit kedua
(iv) kadar tindak balas pada masa 60 s
(v) kadar tindak balas purata keseluruhan bagi tindak balas tersebut
(e) Berdasarkan keputusan eksperimen Set I, hitung kadar tindak balas purata
keseluruhan bagi tindak balas tersebut.
Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n
3. Enzim pencernaan merupakan mangkin biologi yang boleh mengubah kadar
penguraian molekul makanan yang kompleks kepada molekul ringkas dalam sistem
pencernaan. Apakah kegunaan enzim pencernaan selain membantu pencernaan
makanan? Rajah 2 menunjukkan satu contoh aplikasi mangkin biologi dalam
kehidupan harian.
SERBUK PENCUCI BIOLOGI

Mengandungi protease dan lipase
Tindakan optimum pada suhu 40°C
Lebih efisien daripada detergen biasa
Jangan guna air mendidih
Jangan cuci pakaian sutera
Rajah 2
(a) Namakan dua contoh mangkin biologi dalam serbuk pencuci.

(b) Apakah kesan mangkin biologi tersebut terhadap bahan makanan yang terdapat
pada baju?
(c) Nyatakan satu faktor yang mempengaruhi keberkesanan mangkin biologi ini
terhadap tindak balas.
(d) Bagaimanakah faktor ini mempengaruhi tindakan mangkin biologi?
139
BAB
5 SEBATIAN
KARBON
Namakan dua sebatian karbon semula jadi yang merupakan

barangan eksport Malaysia yang memberikan sumbangan besar
kepada ekonomi negara.
Apakah keistimewaan buah kelapa sawit berbanding dengan

bahan lain seperti kacang soya sebagai sumber minyak masak?

M
t1FOHFOBMBOTFCBUJBOLBSCPO
t)JESPLBSCPO
t"MLPIPM
t-FNBL
t.JOZBLTBXJU
140
Buletin Sains
Berdasarkan sumber daripada ESRL’s Global Monitoring Laboratory (GML) of the National Oceanic and
Atmospheric Administration (NOAA), komposisi gas rumah hijau termasuklah karbon dioksida dalam
atmosfera masih meningkat. Sehingga kini, usaha daripada badan global seperti Pertubuhan
Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) sehinggalah ke peringkat individu masih belum berjaya menangani isu
karbon dioksida ini.
Kata Kunci
r 4FCBUJBOLBSCPOPSHBOJL r -FNBLUFQV
r 4FCBUJBOLBSCPOCVLBOPSHBOJL r -FNBLUBLUFQV
r ,JUBSLBSCPO r .JOZBLTBXJU
r )JESPLBSCPOUFQV r .JOZBLJTJSVOH
r )JESPLBSCPOUBLUFQV r "TJEMFNBL
r "MLBOB r (MJTFSPM
r "MLFOB r )JESPMJTJT
r 4VNCFSUFOBHBBMUFSOBUJG r 1FOHFNVMTJBO
r 4VNCFSUFOBHBCPMFICBIBSV r 4BQPOJàLBTJ
r "MLPIPM r 5JOEBLBOQFODVDJBOTBCVO
r 1FOHFTUFSBO r 1FOHVSVTBOZBOHMFTUBSJ
141
5.1 Pengenalan Sebatian Karbon
Sebatian Karbon dalam Alam Sebatian karbon

Sebatian karbon ialah sebatian yang
mengandungi unsur karbon, C.
Sebatian karbon dapat dibahagikan
kepada dua, iaitu sebatian karbon Sebatian karbon Sebatian karbon
organik dan sebatian karbon organik bukan organik
bukan organik (Rajah 5.1).
berasal daripada berasal daripada
CABARAN Benda hidup Benda bukan hidup

MINDA
Sekiranya sebatian X
mengandungi unsur karbon, Petroleum, Batu kapur,
adakah sebatian X itu sutera, karbon dioksida
merupakan sebatian karbon arang kayu
organik atau sebatian karbon
bukan organik? Rajah 5.1 Sebatian karbon organik
dan sebatian karbon bukan organik
Kitar Karbon
Kitar karbon menunjukkan bagaimana unsur karbon dikitar melalui pembentukan atau
penguraian sebatian karbon dalam hidupan dan bahan organik di kawasan persekitaran
melalui proses-proses seperti respirasi, pembakaran, penguraian dan fotosintesis
(Rajah 5.2).
Karbon dioksida
dalam atmosfera
Pembakaran
bahan api
Pereputan
Respirasi Respirasi Fotosintesis
Dimakan
Tumbuhan hijau
Organisma
yang mati Bahan api fosil
Membentuk
(petroleum, gas asli, arang batu)
Rajah 5.2 Kitar karbon

142 5.1.1 5.1.2
Bab 5 Sebatian Karbon
Karbon dioksida dibebaskan ke atmosfera melalui tiga proses utama:

(a) Respirasi
Karbon dioksida merupakan sebatian karbon yang dibebaskan ke dalam atmosfera
melalui respirasi semua hidupan termasuklah haiwan, tumbuhan dan mikroorganisma.
(b) Pembakaran
Pembakaran bahan api fosil membebaskan karbon dioksida ke dalam atmosfera.
Fenomena semula jadi seperti letusan gunung berapi dan pembakaran hutan juga
membebaskan karbon dioksida ke dalam atmosfera.
Gambar foto 5.1 Asap daripada Gambar foto 5.2 Asap daripada
pembakaran petrol pembakaran hutan
(c) Penguraian
Semasa proses pereputan oleh bakteria dan kulat pengurai, karbon dioksida
dibebaskan ke dalam atmosfera.
Karbon dioksida
Karbon dioksida diserap daripada udara
Tenaga
oleh tumbuhan hijau untuk menjalankan
cahaya Oksigen
proses fotosintesis (Rajah 5.3).
Kepentingan proses fotosintesis termasuklah:
• membolehkan tumbuhan hijau membuat Fotosi
Fotosintesis
Fotosinte
FFotos
ootos
otosi
ttosinte
tosi
oosssi
sin
iinnte
teesis
ssis
iiss
makanan sendiri (berlaku
(b
(berla
bber
eerla
rlaku
rrla
lak
laku
akkuu ddi da
aku dala
dalam
dalam
a aam
m
• membekalkan makanan kepada haiwan kklorofi
kloro
klolo
lorofil)
loro
oroofil)
ofil))
• menambah kandungan oksigen dalam udara
• menyingkirkan karbon dioksida berlebihan Glukosa
ukos
uko
kkos
kosa
osa
daripada udara untuk mengekalkan kandungan
karbon dioksida dalam udara
Rajah 5.3 Fotosintesis
Air
5.1.2 143
Aktiviti 5.1
PAK -21
Mengilustrasi kitar karbon dalam bentuk rajah • KMK
• Aktiviti menjalankan
Arahan projek
1. Lengkapkan ilustrasi kitar karbon dalam Rajah 5.4.
Tumbuhan
Kilang
Haiwan
Sampah
SOYA
KICAP
SOYA
SOYA
Alga dan
haiwan akuatik
Rajah 5.4
2. Bentangkan dan pamer ilustrasi kitar karbon kumpulan anda kepada kelas.
3. Buat justifikasi bagi menambah baik atau membuat perubahan pada ilustrasi kitar karbon
kumpulan anda.

1. Apakah maksud sebatian karbon organik?
2. Apakah maksud sebatian karbon bukan organik?
3. Berikan dua contoh sebatian karbon bukan organik.
4. Apakah kitar karbon?
5. Nyatakan kepentingan kitar karbon.
144 5.1.2
5.2 Hidrokarbon
Sebatian hidrokarbon ialah sebatian karbon organik yang terdiri daripada unsur
karbon dan hidrogen sahaja.
Sebatian Hidrokarbon daripada Sumber Semula Jadi

Pembentukan sebatian hidrokarbon daripada sumber semula jadi adalah seperti
Rajah 5.5 dan 5.6.
Laut
Laut
Dasar laut
Lumpur
dan batu Fosil haiwan
Dasar laut
dan fosil
Hidupan laut yang mati Selepas berjuta-juta tahun, sisa itu tumbuhan
terbenam di dasar laut. tertanam semakin jauh ke dalam
dasar laut di bawah lapisan tebal
batu dan lumpur.
Laut
Gas asli Penggabungan kesan tekanan oleh lapisan pasir

dan lumpur, haba yang diserap daripada
persekitaran dan proses penguraian oleh bakteria
Petroleum mengubah sisa itu menjadi petroleum dan gas asli.
Rajah 5.5 Pembentukan petroleum dan gas asli
Arang batu
Berjuta-juta tahun dahulu, Selepas berjuta-juta tahun, Penggabungan kesan tekanan oleh
sisa tumbuhan mati sisa itu tertanam semakin lapisan batu, haba yang diserap
tertanam secara jauh ke dalam tanah di bawah daripada persekitaran dan proses
semula jadi di dalam tanah. lapisan batu tebal. penguraian oleh bakteria mengubah
fosil tumbuhan menjadi arang batu.
Rajah 5.6 Pembentukan arang batu
5.2.1 145
Penyulingan Berperingkat Petroleum Sains
Sains
Petroleum ialah suatu campuran hidrokarbon. Penyulingan
Campuran hidrokarbon ini perlu diasingkan melalui berperingkat
proses penyulingan berperingkat sebelum pecahan- di dalam menara
penyulingan
pecahan petroleum ini dapat digunakan. Proses
di loji penapisan
penyulingan berperingkat digunakan kerana pecahan- minyak dan kegunaan pecahan
pecahan petroleum mempunyai takat didih yang berbeza. petroleum yang berbeza.
Aktiviti 5.2
PAK -21
Memisahkan petroleum mentah kepada empat pecahan yang berbeza dengan • KBMM
menggunakan penyulingan berperingkat • KIAK
Bahan
Petroleum mentah, kayu uji, ais, air dan kapas kaca
• Basuh tangan anda
Radas dengan air dan sabun
Silinder penyukat, tabung didih, kaki retort, tabung uji, sekiranya tangan anda
rak tabung uji, bikar, getah penyumbat dengan tiub terkena petroleum mentah.
• Pemanasan petroleum
penghantar, termometer (0oC – 360oC), penunu Bunsen
mentah ini membebaskan
dan piring sejat wap petroleum yang
mudah terbakar.
Arahan
1. Isikan 10 cm3 petroleum mentah ke dalam sebuah
tabung didih.
• Gunakan petroleum
mentah sahaja.
Termometer
• Jangan gantikan petroleum
(0°C – 360°C)
mentah dengan bahan api
Kaki retort yang lain.
Tiub penghantar
Tabung uji
Tabung didih Ais
Petroleum
mentah Kapas kaca
Panaskan
Hasil penyulingan
Rajah 5.7 Penyulingan berperingkat petroleum
146 5.2.1
3. Panaskan petroleum mentah di dalam tabung didih perlahan-lahan daripada suhu bilik
sehingga suhunya mencapai 80oC.
4. Hentikan pemanasan petroleum mentah itu apabila suhunya mencapai 80oC. Teruskan proses
pemanasan apabila suhunya menurun di bawah 80oC.
5. Apabila terdapat lebih kurang 1 cm3 hasil penyulingan yang terkumpul di dalam tabung uji,
gantikan dengan tabung uji kosong yang lain.
6. Label sebagai Pecahan 1 bagi hasil penyulingan yang terkumpul dari suhu bilik sehingga 80oC.
7. Ulang langkah 3 untuk mengumpulkan tiga lagi pecahan petroleum pada julat suhu
yang berikut:
(a) 80oC – 150oC dengan hasil penyulingan yang terkumpul dilabel sebagai Pecahan 2
(b) 150oC – 230oC dengan hasil penyulingan yang terkumpul dilabel sebagai Pecahan 3
(c) 230oC – 250oC dengan hasil penyulingan yang terkumpul dilabel sebagai Pecahan 4
8. Perhatikan dan catat warna setiap pecahan petroleum yang berlabel 1, 2, 3 dan 4.
9. Tuang pecahan petroleum ke dalam piring sejat yang berasingan.
10. Perhatikan dan bandingkan kadar pengaliran ataupun kelikatan setiap pecahan petroleum itu.
11. Catat kelikatan setiap pecahan petroleum yang diperoleh.
12. Nyalakan pecahan petroleum dengan kayu uji bernyala. Kemudian, bandingkan dan catat
kebolehbakaran setiap pecahan petroleum itu.
Pemerhatian
Pecahan 1 2 3 4
Julat takat didih 30oC – 80oC 80oC – 150oC 150oC – 230oC 230oC – 250oC
Warna
Kelikatan
Kebolehbakaran
Soalan
1. Namakan kaedah pengasingan campuran yang digunakan dalam aktiviti ini.
2. Adakah petroleum suatu sebatian atau suatu campuran? Berikan sebabnya.
3. Berdasarkan maklumat dalam Info Sains di muka surat 146, namakan hasil penyulingan yang
diperoleh dalam pecahan berlabel yang berikut:
(a) Pecahan 1:
(b) Pecahan 2:
(c) Pecahan 3:
(d) Pecahan 4:
4. Apakah sifat pecahan petroleum yang diaplikasikan dalam penyulingan berperingkat petroleum?
5.2.1 147
Sebatian Hidrokarbon Tepu dan Tak Tepu
Rajah 5.8 menunjukkan dua jenis sebatian hidrokarbon, iaitu sebatian hidrokarbon
tepu dan sebatian hidrokarbon tak tepu.
Sebatian hidrokarbon
Hidrokarbon tepu Hidrokarbon tak tepu
Mempunyai ikatan Mempunyai sekurang-kurangnya satu

kovalen tunggal di antara ikatan kovalen ganda dua di antara atom
atom karbon dengan karbon dengan atom karbon (C C) atau
atom karbon (C–C) ikatan kovalen ganda tiga di antara atom
karbon dengan atom karbon (C C)
H H H H H H
H C C C H H C C C H
H H H H
Contoh: Alkana Contoh: Alkena
Rajah 5.8 Sebatian hidrokarbon
Siri Homolog
Dalam kimia organik, satu siri homolog terdiri daripada kumpulan sebatian organik
tertentu yang mempunyai sifat kimia yang serupa. Antara contoh siri homolog
termasuklah alkana dan alkena.
Alkana
Ikatan kovalen tunggal
Alkana ialah sebatian hidrokarbon tepu. Setiap atom karbon
dalam molekul alkana mempunyai ikatan kovalen tunggal dengan
H H H
atom karbon lain (Rajah 5.9).
H C C C H
Oleh sebab alkana merupakan satu siri homolog, setiap
ahli siri homolog alkana dapat diwakili oleh formula am H H H
Cn H2n+2 di mana n = 1, 2, 3, …
Rajah 5.9 Alkana
Alkena
H H H
Alkena ialah sebatian hidrokarbon tak tepu. Setiap molekul alkena
mempunyai sekurang-kurangnya satu ikatan kovalen ganda dua H C C C H
di antara atom karbon dengan atom karbon (Rajah 5.10). H
Oleh sebab alkena merupakan satu siri homolog, setiap Ikatan kovalen
ganda dua
ahli siri homolog alkena dapat diwakili oleh formula am
Cn H2n di mana n = 2, 3, … Rajah 5.10 Alkena
148 5.2.2
Nama bagi enam ahli pertama alkana dan lima ahli pertama alkena diberikan dalam
Jadual 5.1.
Jadual 5.1 Nama alkana dan alkena
Bilangan karbon, n Alkana Alkena
1 Metana –
2 Etana Etena
3 Propana Propena
4 Butana Butena
5 Pentana Pentena
6 Heksana Heksena
Aktiviti 5.3
PAK -21
Membina dan menamakan model molekul alkana dan alkena • KMK, KIAK
Bahan projek
Bahan binaan model yang mesra alam seperti sisa kertas dan kayu uji
Arahan
2. Bina dan namakan model molekul alkana dan alkena yang berikut dengan menggunakan
bahan terpakai:
(a) 6 ahli kumpulan pertama siri homolog alkana
(b) 5 ahli kumpulan pertama siri homolog alkena
3. Buat persembahan tentang model yang telah dihasilkan kepada kelas.
Sumber Tenaga Alternatif dan Tenaga Boleh Baharu dalam

Kehidupan Harian
Bahan api fosil seperti petroleum, arang batu dan gas asli merupakan sumber tenaga
tidak boleh baharu yang semakin berkurang. Oleh sebab itu, sumber tenaga alternatif
menjadi semakin penting untuk membekalkan tenaga dalam kehidupan harian.
Sumber tenaga alternatif merupakan sumber tenaga yang tidak mudah habis
digunakan seperti tenaga nuklear atau sumber tenaga boleh baharu. Contoh-contoh
sumber tenaga boleh baharu adalah seperti di bawah:
• sumber tenaga solar • sumber tenaga geoterma
• sumber tenaga angin • sumber tenaga air pasang surut
• sumber tenaga hidro • sumber tenaga gelombang ombak
• sumber tenaga biojisim
Banyak negara termasuklah Malaysia berpotensi membina stesen jana kuasa nuklear
untuk membekalkan tenaga. Kebaikan dan keburukan pembinaan stesen jana kuasa
nuklear perlu dinilai sebelum membuat sebarang keputusan.
5.2.2 5.2.3 149
Aktiviti 5.4
PAK -21
Menghasilkan gas metana daripada sisa makanan kantin sekolah • KMK, KIAK, KBMM,
STEM
Arahan
projek STEM
2. Kumpulkan maklumat berkaitan sumber tenaga alternatif dan
tenaga boleh baharu dalam kehidupan harian.
3. Baca dan fahami maklumat yang berikut:
Tempat pelupusan sampah membebaskan gas karbon dioksida dan gas metana hasil
daripada pereputan bahan buangan organik. Terdapat negara yang menggunakan
gas metana untuk menjanakan tenaga elektrik.
4. Kumpulkan dan analisis cara menghasilkan gas metana

daripada sisa makanan daripada Internet.
5. Rancang dan jalankan satu projek melalui pendekatan Berhati-hati apabila
STEM untuk menghasilkan gas metana daripada mengumpulkan gas metana.
pereputan sisa makanan di kantin sekolah anda.
6. Bentangkan projek kumpulan anda kepada kelas.
Gas metana mudah terbakar.

1. Apakah hidrokarbon?
2. Nyatakan satu persamaan dan satu perbezaan antara hidrokarbon tepu dengan
hidrokarbon tak tepu.
3. Namakan satu gas yang dihasilkan oleh pereputan sisa makanan untuk menjanakan
tenaga elektrik.
5.3 Alkohol
Alkohol merupakan sebatian karbon organik yang mengandungi unsur karbon,

hidrogen dan oksigen di dalamnya. Alkohol dapat dihasilkan melalui proses penapaian
dengan menggunakan tindakan yis terhadap makanan yang mengandungi glukosa atau
kanji seperti gula, anggur, epal, tebu, beras, gandum, ubi dan barli.
150 5.2.3 5.3.1

Proses Penyediaan Alkohol

Dalam proses penapaian, enzim zimase dalam yis menukarkan glukosa kepada etanol dan
karbon dioksida seperti persamaan tindak balas yang berikut:
Zimase (enzim dalam yis)
Glukosa Etanol + Karbon dioksida
Aktiviti 5.5
PAK -21
Menyediakan etanol melalui proses penapaian • KBMM
Bahan
Air suling, yis, gula, bahan berkanji seperti roti dan beras, buah-buahan seperti pisang dan epal,
serpihan porselin dan air kapur
Radas
Bikar, rod kaca, kelalang kon, silinder penyukat, salur penghantar dengan penyumbat, tabung uji,
kelalang penyulingan, kondenser Liebig, termometer, penunu Bunsen, tungku kaki tiga dan
kasa dawai
Arahan
2. Guru mengarahkan setiap kumpulan supaya menyediakan sama ada susunan radas A,
B atau C seperti yang berikut.
Susunan radas A Prosedur
(a) Masukkan 100 g gula dan 50 cm3 air

suling ke dalam sebuah bikar. Kacau
Tabung uji
campuran ini dengan rod kaca sehingga
Kelalang kon
menjadi larutan gula.
(b) Tambahkan 10 g yis ke dalam larutan
Larutan gula ini dan tuang campuran ke dalam
gula + yis Air kapur
kelalang kon.
(c) Sediakan susunan radas (Rajah 5.11).
Rajah 5.11
Susunan radas B Prosedur
(a) Masukkan 100 g bahan berkanji seperti

roti dan 50 cm3 air suling ke dalam sebuah
Tabung uji bikar. Kacau campuran ini dengan
Kelalang kon rod kaca.
Campuran (b) Tambahkan 10 g yis ke dalam campuran
roti, yis dan Air kapur ini dan tuang campuran ke dalam sebuah
air suling kelalang kon.
Rajah 5.12 (c) Sediakan susunan radas (Rajah 5.12).
5.3.1 151
Susunan radas C Prosedur
(a) Masukkan 100 g buah-buahan seperti

pisang yang dikisar dan 50 cm3 air suling
Kelalang kon Tabung uji ke dalam sebuah bikar. Kacau campuran
Campuran ini dengan rod kaca.
pisang, yis (b) Tambahkan 10 g yis ke dalam campuran
dan air suling Air kapur ini dan tuang campuran ke dalam sebuah
kelalang kon.
Rajah 5.13 (c) Sediakan susunan radas (Rajah 5.13).
3. Simpan susunan radas A, B dan C

di dalam makmal selama seminggu. Termometer
Perhatikan dan catat perubahan
yang berlaku kepada campuran
di dalam kelalang kon dan air kapur
di dalam tabung uji. Air keluar
4. Selepas seminggu, turaskan
campuran ke dalam kelalang kon Kukus
Kondenser
air
dan tuangkan hasil turasan Liebig
Hasil
ke dalam kelalang penyulingan. turasan
5. Jalankan proses penyulingan
terhadap kandungan di dalam xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Air
Serpihan
kelalang penyulingan dengan porselin masuk
menggunakan susunan radas Panaskan
seperti Rajah 5.14.
6. Kumpulkan hasil sulingan pada
Hasil
suhu 78°C. sulingan
7. Perhatikan dan catat warna dan bau
hasil sulingan yang terkumpul Rajah 5.14
dalam jadual.
Pemerhatian
Pemerhatian
Bahan
Awal aktiviti Akhir aktiviti
Campuran dalam susunan
radas A, B atau C
Air kapur
Warna:
Hasil sulingan –
Bau:
Soalan
1. Apakah hasil tindak balas yang mengubah air kapur menjadi keruh?
2. Apakah tujuan menjalankan proses penyulingan dalam aktiviti ini?
3. Apakah prinsip yang digunakan untuk mengasingkan etanol daripada hasil penapaian melalui
kaedah penyulingan?
152 5.3.1
Sifat Fizik dan Sifat Kimia Alkohol

Sifat fizik alkohol adalah seperti yang berikut:
• tidak berwarna
• cecair pada suhu bilik
• mempunyai bau yang tersendiri
• takat didih meningkat apabila
bilangan atom karbon meningkat
• keterlarutan dalam air berkurang
apabila bilangan atom karbon meningkat
Selain sifat fizik tersebut, jalankan
Aktiviti 5.6 untuk mengkaji sifat fizik dan
sifat kimia alkohol. Gambar foto 5.3 Penggunaan alkohol sebagai
antiseptik yang disapukan sebelum suntikan
Aktiviti 5.6
PAK -21
• KBMM, KIAK
Mengkaji sifat fizik dan sifat kimia etanol
Bahan
Etanol, asid etanoik, asid sulfurik pekat, air kapur, kertas kobalt klorida kontang, mancis dan air
Radas
Tabung didih, silinder penyukat, salur penghantar, penitis, piring sejat, penyepit, corong turas,
bikar, tabung uji, kaki retort, tiub penyambung dan penunu Bunsen
Arahan
A. Sifat fizik etanol
Perhatikan dan rekod sifat fizik
etanol yang berikut: Salur
penghantar
• warna Tiub
• keadaan jirim pada suhu bilik penyambung
• bau Tabung uji
• keterlarutan dalam air Corong
turas
B. Tindak balas pembakaran
Piring Air
1. Sukat 2 cm3 etanol dengan
sejat kapur
menggunakan silinder penyukat dan
tuang ke dalam sebuah piring sejat. Etanol
2. Nyalakan etanol di dalam piring
Rajah 5.15
sejat itu (Rajah 5.15).
3. Perhatikan dan catat warna nyalaan yang terhasil.
4. Uji gas yang terbebas dengan air kapur.
5. Uji titisan cecair yang terbentuk pada corong turas dengan kertas kobalt klorida kontang.
C. Tindak balas pengesteran
1. Sukat 2 cm3 etanol dan 2 cm3 asid etanoik dengan menggunakan silinder penyukat dan
masukkan kedua-dua bahan itu ke dalam sebuah tabung didih (Rajah 5.16(a)). Goncangkan
tabung didih tersebut.
5.3.2 153
Penitis Penyepit
Asid etanoik Asid sulfurik

pekat
Etanol
Air
Panaskan
(a) (b) (c) (d)
Rajah 5.16
2. Tambahkan lima titis asid sulfurik pekat ke dalam campuran

di dalam tabung didih (Rajah 5.16(b)) di dalam
kebuk wasap. Goncangkan tabung didih tersebut. Asid sulfurik pekat sangat
3. Panaskan campuran selama beberapa minit (Rajah 5.16(c)). mengakis. Penggunaannya
4. Tuang hasil campuran ke dalam sebuah bikar berisi air dihadkan di dalam
kebuk wasap.
(Rajah 5.16(d)). Perhatikan dan catat ciri-ciri hasil
yang terbentuk.
Pemerhatian
A. Sifat fizik etanol
Sifat fizik etanol Pemerhatian

Warna
Keadaan jirim pada suhu bilik
Bau
Keterlarutan dalam air
B. Tindak balas pembakaran
Ciri Pemerhatian
Warna nyalaan
Perubahan pada air kapur
Perubahan pada kertas kobalt klorida kontang
C. Tindak balas pengesteran
Ciri Pemerhatian
Bau hasil
Keterlarutan hasil dalam air
Soalan
1. Apakah yang dihasilkan daripada tindak balas pembakaran alkohol?
2. (a) Apakah yang dihasilkan daripada tindak balas antara etanol dengan asid etanoik?
(b) Apakah sifat fizik hasil tindak balas antara etanol dengan asid etanoik?
3. Apakah fungsi asid sulfurik pekat dalam proses pengesteran?
154 5.3.2
Kegunaan Alkohol dalam Kehidupan Harian

Alkohol mempunyai kegunaan yang meluas dalam pelbagai bidang dalam kehidupan
harian seperti yang berikut:
Bahan Api
Alkohol merupakan bahan api yang baik kerana sebatian karbon organik ini mudah
terbakar, nyalaannya berwarna biru dan pembakarannya lengkap serta bersih tanpa
jelaga. Contohnya, alkohol digunakan sebagai bahan api bio untuk kenderaan bermotor
di Filipina.
Perubatan
Alkohol digunakan sebagai antiseptik dan disinfektan untuk membunuh mikroorganisma
selain digunakan sebagai pelarut bagi pelbagai jenis ubat.
Kosmetik
Alkohol digunakan sebagai pelarut untuk pelbagai barangan kosmetik seperti minyak
wangi, losen dan gincu.
Industri
Alkohol lazimnya digunakan sebagai pelarut dalam industri kerana sifatnya yang dapat
melarutkan bahan organik yang digunakan dalam penyediaan pelbagai jenis bahan
industri seperti cecair pencuci dan makanan. Alkohol juga merupakan bahan tindak
balas dalam pembentukan ester yang digunakan dalam industri pemprosesan makanan,
kosmetik, cat dan sebagainya. Etanadiol pula merupakan sejenis alkohol yang
digunakan sebagai antibeku dalam industri.
Gambar foto 5.4 Kegunaan bahan industri yang mengandungi alkohol

dan ester dalam kehidupan harian
5.3.3 155
Kesan Pengambilan Alkohol secara Berlebihan
Pengambilan alkohol secara berlebihan menyebabkan
ketagihan. Ketagihan alkohol lazimnya menimbulkan Klik@Web
masalah sosial dalam keluarga dan juga mengganggu
Kajian sains tentang kesan
ketenteraman masyarakat seperti perbuatan jenayah. pengambilan alkohol
Orang yang mengambil alkohol secara berlebihan http://buku-teks.com/sa5052
lazimnya mabuk dan menimbulkan pelbagai masalah (Medium: bahasa Inggeris)
seperti pemanduan secara berbahaya dan pergaduhan.
Ibu mengandung yang mengambil alkohol secara
berlebihan akan menyebabkan kecacatan pada bayinya
yang dikenali sebagai sindrom fetal alkohol. Bayi
dengan sindrom fetal alkohol mempunyai kepala dan
otak yang bersaiz kecil, muka yang tidak normal dan
pertumbuhan yang terbantut.
Jadual 5.2 Kesan buruk pengambilan akohol

secara berlebihan terhadap kesihatan
Organ badan Kesan buruk pengambilan alkohol secara berlebihan
Otak Kerosakan sel otak, koordinasi dan sistem saraf terjejas

menyebabkan keseimbangan badan terganggu dan kesukaran
menganggar jarak
Mata Penglihatan kabur
Peparu Kadar pernafasan meningkat
Jantung • Kadar degupan jantung meningkat

• Tekanan darah tinggi
Perut Kerengsaan pada dinding perut menyebabkan pendarahan

dan ulser
Hati • Kerosakan sel hati

• Sel hati mati dan mengeras
• Sirosis
• Kanser hati
Ginjal Kerosakan ginjal akibat terlalu aktif menyingkirkan

bahan buangan
Pundi kencing Pembuangan air kencing yang lebih kerap
156 5.3.4
Aktiviti 5.7
PAK -21
Menghasilkan poster atau risalah atau buku skrap tentang kesan • KMK
pengambilan alkohol secara berlebihan terhadap kesihatan • Aktiviti
menjalankan projek
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada pelbagai sumber tentang kesan pengambilan alkohol secara
berlebihan terhadap kesihatan.
4. Sediakan poster atau risalah atau buku skrap tentang hasil perbincangan kumpulan anda.
5. Bentangkan dan pamerkan poster atau risalah atau buku skrap pada papan kenyataan sains
di dalam kelas anda atau di makmal sains.

1. Apakah alkohol?
2. Bagaimanakah alkohol disediakan?
3. Apakah tujuan penyulingan dalam proses penyediaan alkohol melalui
penapaian glukosa?
4. Nyatakan dua kegunaan alkohol dalam kehidupan harian.
5. Mengapakah memandu dalam keadaan mabuk yang disebabkan oleh pengambilan
alkohol secara berlebihan adalah suatu kesalahan lalu lintas yang serius?
5.4 Lemak
Lemak ialah sejenis sebatian karbon organik yang
mengandungi unsur karbon, hidrogen dan oksigen.
Apakah kepentingan lemak sebagai satu kelas makanan
bagi manusia? Gambar foto 5.5 menunjukkan pelbagai
sumber lemak dalam gizi manusia.
Susu Minyak kelapa Kacang tanah Daging Mentega
Gambar foto 5.5 Sumber lemak
5.3.4 5.4.1 157

Lemak wujud dalam dua keadaan, iaitu pepejal dan cecair. Lemak yang berkeadaan
pepejal pada suhu bilik lazimnya berasal daripada sumber lemak haiwan. Contohnya,
ayam, lembu, kambing dan ikan. Lemak yang berkeadaan cecair dikenali sebagai
minyak. Minyak lazimnya berasal daripada sumber tumbuhan. Contohnya,
minyak kelapa sawit, minyak kelapa dan minyak kacang soya.
Seperti hidrokarbon, lemak juga dapat dibahagikan kepada lemak tepu dan
lemak tak tepu. Persamaan dan perbezaan antara lemak tepu dengan lemak tak tepu
adalah seperti Rajah 5.17.
Lemak tepu Lemak tak tepu

Persamaan
t Sebatian organik yang mengandungi unsur karbon, hidrogen dan oksigen

t Tidak larut dalam air
t Sumber penting asid lemak dalam badan
Perbezaan
Haiwan Sumber Tumbuhan
Pepejal Keadaan pada suhu bilik Cecair
Tinggi Takat lebur Rendah
Maksimum Bilangan atom hidrogen dalam molekul Belum maksimum
Tidak boleh Penambahan atom hidrogen ke dalam molekul Boleh
Rajah 5.17 Persamaan dan perbezaan antara lemak tepu dengan lemak tak tepu
Kesan Pengambilan Makanan yang Mengandungi Lemak

Berlebihan terhadap Kesihatan
Lemak merupakan suatu komponen gizi seimbang yang penting dalam pemakanan
manusia. Pengambilan makanan yang mengandungi lemak berlebihan terutamanya
lemak tepu akan meningkatkan aras kolesterol dalam darah dan menjejaskan kesihatan.
Lemak tepu daripada sumber haiwan seperti keju, telur, mentega dan daging
mempunyai kandungan kolesterol yang tinggi. Kepentingan kolesterol di dalam
badan manusia termasuklah pembentukan membran sel badan, sintesis jus hempedu
dan hormon seks serta penghasilan vitamin D pada kulit yang terdedah kepada
cahaya matahari.
158 5.4.2 5.4.3

Namun begitu, kolesterol yang berlebihan dalam

darah dapat menjejaskan kesihatan manusia seperti Klik@Web
yang berikut: Maklumat berkaitan kolesterol
(a) Batu karang hempedu dan jaundis http://buku-teks.com/sa5053
Kolesterol berlebihan dalam darah dapat
membentuk batu karang hempedu yang
menyekat salur hempedu. Salur hempedu
yang tersekat boleh menyebabkan jaundis.
(b) Mendapan kolesterol pada bahagian dalam
dinding arteri dan aterosklerosis
Kolesterol yang berkumpul dan termendap pada bahagian dalam dinding arteri
menyebabkan lumen arteri menjadi semakin sempit. Lumen arteri yang sempit ini
akan mengganggu atau menyekat aliran darah dalam keadaan yang dikenali sebagai
aterosklerosis (Rajah 5.18).
Mendapan
kolesterol
Lumen Lumen
normal
Rajah 5.18 Keratan rentas arteri yang sihat

dan kesan aterosklerosis pada arteri
Aterosklerosis boleh menyebabkan hipertensi atau tekanan darah tinggi, strok

(arteri yang menuju ke otak tersumbat atau pecah) dan serangan jantung yang dapat
membawa maut.
Langkah-langkah untuk mengelakkan masalah kesihatan yang disebabkan oleh
kolesterol berlebihan dalam darah termasuklah:
• mengurangkan pengambilan lemak tepu dalam pemakanan
• mengambil lemak tak tepu yang dapat merendahkan aras kolesterol dalam darah
Aktiviti 5.8
PAK -21
Mengumpulkan dan berkongsi maklumat tentang lemak • KMK
Arahan
perkara yang berikut:
(a) kandungan lemak daripada pelbagai sumber dalam kehidupan harian
(b) lemak tepu dan lemak tak tepu
(c) kesan pengambilan lemak berlebihan terhadap kesihatan
5.4.3 159
1. Apakah lemak?
2. Namakan satu contoh lemak dan sumbernya.
3. Nyatakan satu persamaan dan satu perbezaan antara lemak tepu dengan
lemak tak tepu.
4. Nyatakan tiga masalah kesihatan yang disebabkan oleh pengambilan makanan yang
mengandungi lemak berlebihan.
5.5 Minyak Sawit
Struktur Buah Kelapa Sawit Sabut Tempurung

Perhatikan struktur buah kelapa sawit
seperti Gambar foto 5.6. Buah kelapa sawitt
terdiri daripada tiga bahagian, iaitu:
• bahagian sabut (mesokarp) yang
mengandungi minyak sawit yang
paling banyak
• bahagian isirung (kernel) yang
mengandungi minyak isirung sawit
yang paling berkualiti Isirung
• bahagian tempurung (endokarp) yang Gambar foto 5.6 Struktur
tidak mengandungi minyak buah kelapa sawit
Aktiviti 5.9
PAK -21
• KBMM
Memerihalkan struktur buah kelapa sawit dan mengenal pasti aspek kuantiti
minyak daripada sabut dan isirung
Bahan
10 biji buah kelapa sawit
Radas
Forseps, pisau, kanta pembesar, alat penekan, penunu Bunsen, tungku kaki tiga, kasa dawai
dan jubin putih
Arahan
1. Letakkan sebiji buah kelapa sawit di atas jubin putih. Pegang buah kelapa sawit itu
dengan menggunakan forseps dan potong buah kelapa sawit secara keratan rentas dengan
menggunakan pisau (Rajah 5.19).
160 5.4.3 5.5.1 5.5.2

2. Perhatikan dan lakarkan struktur buah kelapa

sawit dan labelkan bahagian dalam struktur buah
kelapa sawit tersebut. Pisau
3. Cuci semua buah kelapa sawit dengan air.
4. Masukkan buah kelapa sawit ke dalam bikar yang Buah kelapa
berisi air dan didihkan air dan buah kelapa sawit sawit
itu selama 20 minit (Rajah 5.20).
5. Keluarkan buah kelapa sawit dari bikar dengan
menggunakan forseps. Rajah 5.19
6. Asingkan sabut daripada tempurung buah kelapa
sawit (Rajah 5.21).
7. Masukkan sabut ke dalam alat penekan
untuk diperah. Kumpulkan minyak sawit yang
diekstrakkan daripada sabut di dalam bikar Air Buah
mendidih kelapa sawit
(Rajah 5.22).
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
8. Potong tempurung buah kelapa sawit dan
keluarkan isirung.
9. Ulang langkah 7 dengan menggantikan sabut Panaskan
dengan isirung.
10. Bandingkan dan bezakan kuantiti minyak
yang diekstrakkan daripada sabut dan isirung.
Rajah 5.20
Catat kuantiti minyak yang dikumpulkan
di dalam bikar.
Sabut
Pemerhatian
Lakar dan labelkan keratan rentas buah
Tempurung
kelapa sawit.
Rajah 5.21
Alat
penekan
Minyak sawit
Rajah 5.22
Minyak diekstrakkan daripada Kuantiti minyak yang dikumpulkan

Sabut
Isirung
Soalan
1. Apakah tujuan memanaskan buah kelapa sawit dalam air mendidih?
2. Apakah perbezaan dalam kuantiti minyak yang diekstrakkan daripada sabut dan isirung?
3. Nyatakan perbezaan warna antara minyak yang diekstrakkan daripada sabut dengan minyak
yang diekstrak daripada isirung kelapa sawit.
5.5.1 5.5.2 161

Urutan Proses Pengekstrakan Minyak Sawit secara Industri
Pengekstrakan minyak sawit secara industri lazimnya berlaku mengikut urutan proses
yang berikut seperti Rajah 5.23.
Tandan buah kelapa sawit
Pensterilan
Buah kelapa sawit bersama tandannya disteril dalam stim yang bertekanan tinggi pada suhu yang tinggi. Haba
daripada stim membunuh mikroorganisma seperti bakteria dan fungi yang boleh merosakkan buah kelapa
sawit. Stim juga melembutkan sabut pada buah kelapa sawit dan memudahkan buah kelapa sawit ditanggalkan
daripada tandannya.
Penanggalan
Buah kelapa sawit dileraikan daripada tandan di dalam mesin penanggal.
Pencernaan
Buah kelapa sawit dipanaskan semula pada suhu yang tinggi dan dikacau dengan batang pemutar untuk
mengasingkan sabut daripada tempurungnya. Sabut dan tempurung yang mengandungi isirung kemudiannya
diproses secara berasingan.
Sabut (Pengekstrakan minyak sawit (PO)) Isirung (Pengekstrakan minyak isirung sawit (PKO))
Sabut diperah dengan penekan hidraulik atau skru Tempurung yang mengandungi isirung dikukus pada
untuk mengeluarkan PO. tekanan tinggi. Kemudian, isirung diasingkan. Isirung
dikering dan PKO di dalamnya diekstrak dengan
penekan hidraulik atau skru.
Penurasan
Gentian sabut diasingkan daripada PO melalui Penurasan
penurasan. Isirung diasingkan daripada PKO melalui penurasan.
PO – Palm oil
Penulenan (minyak sawit)
t 4UJNEJBMJSLBONFMBMVJ10VOUVLNFOHIJMBOHLBOCBVEBONFOZJOHLJSLBOBTJE PKO – Palm kernel
yang menyebabkan PO menjadi masam. oil (minyak
t 10EJTBMVSLBONFMBMVJLBSCPOZBOHEJBLUJGLBOVOUVLNFMVOUVSLBOXBSOBOZB isirung sawit)
PO tulen PKO tulen
Rajah 5.23 Urutan proses pengekstrakan minyak sawit secara industri

162 5.5.3
Aktiviti 5.10
PAK -21
Menyediakan ulasan mengenai lawatan ke kilang pemprosesan minyak sawit • KBMM, KIAK, KMK
atau ke Lembaga Minyak Sawit Malaysia (Malaysian Palm Oil Board, MPOB) • Aktiviti inkuiri
Arahan
1. Adakan lawatan ke kilang pemprosesan minyak sawit atau ke Lembaga Minyak Sawit
Malaysia (Malaysian Palm Oil Board, MPOB).
2. Kumpulkan dan catat maklumat tentang penerangan mengenai urutan proses pengekstrakan
minyak secara industri dalam buku nota anda.
3. Berdasarkan maklumat yang telah diperoleh, buat ulasan tentang pemprosesan minyak sawit
secara industri.
Komponen dalam Minyak Sawit

Minyak sawit terdiri daripada dua bahagian, iaitu gliserol dan pelbagai jenis asid lemak
(Rajah 5.24).
Minyak sawit
Gliserol Asid lemak
Rajah 5.24 Komponen minyak sawit
Minyak sawit terdiri daripada asid lemak tepu seperti asid palmitik dan asid stearik
serta asid lemak tak tepu seperti asid oleik dan asid linoleik.
Komposisi Minyak Sawit dan Minyak Sayuran Lain

Komposisi minyak sawit dan minyak sayuran lain adalah seperti Jadual 5.3.
Aktiviti 5.11
PAK -21
Mengkaji perbezaan kandungan seperti gliserol dan asid lemak dalam minyak sawit KMK
dan minyak sayuran lain
Arahan
2. Buat carian atas talian melalui Internet untuk mengumpulkan maklumat tentang perbezaan
kandungan dalam minyak sawit dan minyak sayuran lain seperti asid lemak dan gliserol.
4. Bentangkan hasil dapatan dengan menggunakan pengurusan grafik.
5.5.3 5.5.4 5.5.5 163

Jadual 5.3 Perbandingan dan perbezaan komposisi minyak sawit dengan minyak sayuran lain
Peratus berat bagi asid lemak (%)
Mono
Tepu Poli
Nisbah tak
tak tepu
Minyak lemak tepu
atau tak tepu/
lemak lemak Asid
Asid Asid Asid Asid Asid Asid Asid
tepu alfa
kaprik laurik miristik palmitik stearik oleik linoleik
linoleik
Minyak
0.1 6 47 18 9 3 6 2 -
kelapa
Minyak
6.7 - - - 11 2 28 58 1
jagung
Minyak
4.6 - - - 13 3 71 10 1
zaitun
Minyak
1.0 - - 1 45 4 40 10 -
sawit
Minyak
isirung 0.2 4 48 16 8 3 15 2 -
sawit
Minyak
4.0 - - - 11 2 48 32 -
kacang
Minyak
6.6 - - - 9 4 41 45 -
bijan
Minyak
kacang 5.7 - - - 11 4 24 54 7
soya
Sumber: MPOB, UCCS, NCBI dan Oil Palm Knowledge Base
164 5.5.5
Sifat Kimia bagi Minyak Sawit

Sifat kimia bagi minyak sawit adalah seperti yang dinyatakan daripada aspek yang berikut:
(a) Pengoksidaan
Pengoksidaan minyak sawit berlaku apabila molekul minyak sawit bergabung
dengan oksigen dalam udara ataupun daripada bahan tindak balas. Pengoksidaan
minyak sawit menghasilkan radikal bebas dan sebatian yang berbahaya kepada
kesihatan manusia.
(b) Hidrolisis
Hidrolisis berlaku dalam minyak sawit apabila molekul minyak sawit bertindak balas
dengan air. Dalam proses hidrolisis, tindak balas antara minyak sawit dengan air
menghasilkan gliserol dan asid lemak.
(c) Pengesteran
Pengesteran berlaku apabila molekul asid lemak dalam minyak sawit bertindak balas
dengan alkohol untuk menghasilkan ester (metil ester), iaitu biodiesel minyak sawit.
Proses Pengemulsian Minyak Sawit

Proses pengemulsian minyak sawit merupakan proses Video
minyak sawit dipecahkan kepada titisan minyak sawit
Proses
yang lebih kecil. Hal ini meningkatkan jumlah luas
pengemulsian
permukaan minyak. Bagaimanakah peningkatan minyak seperti
tambahan jumlah luas permukaan minyak sawit ini minyak sawit
mempengaruhi kadar pencernaan minyak sawit? http://buku-teks.
Pengemulsian minyak sawit oleh jus hempedu adalah com/sa5054
seperti dalam video di sebelah kanan ini. (Medium: bahasa Inggeris)
Kandungan Nutrisi dalam Minyak Sawit Malaysiaku

Kandungan nutrisi dalam minyak sawit adalah seperti Pakar sains dari Lembaga
yang berikut: Minyak Sawit Malaysia telah
menjalankan pelbagai jenis
(a) Lemak kajian tentang kandungan
Minyak sawit merupakan minyak yang seimbang nutrisi dalam minyak sawit.
dengan jumlah lemak tepu dan lemak tak tepu http://buku-teks.com/sa5055
(Jadual 5.3). (Medium: bahasa Inggeris)
(b) Vitamin
Minyak sawit merupakan sumber vitamin yang kaya
dengan vitamin E dan vitamin A.
5.5.6 5.5.7 5.5.8 165

(c) Bahan antioksidan
Minyak sawit mengandungi bahan antioksidan seperti karotena dan vitamin E yang
melambatkan atau menghentikan proses pengoksidaan.
(d) Bahan-bahan dalam kandungan minyak sawit yang kurang daripada 1%
Antara bahan lain yang terkandung dalam minyak sawit termasuklah sterol,
fosfatida, triterfenik dan alkohol alifatik. Bahan-bahan ini menambah nilai nutrisi,
kestabilan dan memudahkan penapisan minyak.
Penggunaan Minyak Sawit dalam Bidang Penjagaan Kesihatan

dan Makanan
Selain kandungan lemak tepu dan lemak tak tepu yang seimbang, minyak sawit
mengandungi nutrien yang banyak yang sesuai dijadikan pelbagai jenis makanan seperti
minyak masak, minyak sayuran, marjerin dan coklat.
Minyak sawit juga digunakan untuk membuat bahan bukan makanan
(Gambar foto 5.7).
Gambar foto 5.7 Contoh produk yang berasaskan minyak sawit
Aktiviti 5.12
PAK -21
Mengkaji penggunaan produk berasaskan minyak sawit serta kesannya • KMK
terhadap kesihatan manusia • Aktiviti perbincangan
Arahan
2. Buat carian atas talian melalui Internet untuk mengumpulkan maklumat tentang penggunaan
produk berasaskan minyak sawit dalam:
(a) ubat-ubatan (b) pembedahan plastik (c) kosmetik (d) prostetik
3. Bincangkan maklumat yang telah dikumpulkan. Berikan sebab mengapa penggunaan produk
berasaskan minyak sawit dan kesannya terhadap kesihatan manusia perlu diwajarkan.
4. Bentangkan hasil dapatan dengan menggunakan pengurusan grafik atau
166 5.5.8 5.5.9

Penghasilan Sabun
Sabun yang merupakan garam asid lemak lazimnya Keusahawanan
dihasilkan melalui tindak balas antara minyak sawit Perniagaan membuat sabun
dengan alkali pekat (larutan natrium hidroksida pekat boleh dijalankan di rumah.
atau larutan kalium hidroksida pekat) seperti persamaan Bahan-bahan yang digunakan
perkataan yang berikut: termasuklah bahan-bahan
asli, ekstrak buah-buahan
asli dan pewangi yang
Minyak + Alkali Garam asid lemak + Gliserol merupakan bekalan aroma
(sabun) yang diiktiraf untuk pembuatan
sabun organik.
Eksperimen 5.1
Tujuan: Untuk menghasilkan sabun melalui proses saponifikasi
Pernyataan masalah: Bagaimanakah sabun dihasilkan?
Bahan: Minyak sawit, larutan natrium hidroksida pekat 5 mol dm–3, air suling,
natrium klorida, kertas turas, kertas limus merah dan biru
Radas: Bikar, silinder penyukat, rod kaca, penunu Bunsen, tungku kaki tiga,
kasa dawai, corong turas, kaki retort, spatula, tabung uji dan kelalang kon
Prosedur:
50 cm3 larutan Air suling Kertas

Natrium klorida turas
natrium hidroksida 5 mol dm–3
Sabun
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Panaskan Panaskan
Hasil turasan
10 cm3minyak sawit
(a) (b) (c) (d) (e) (f)
Rajah 5.25 Proses penghasilan sabun
1. Sukat dan tuang 10 cm3 minyak sawit ke dalam bikar yang bersih dengan menggunakan
silinder penyukat.
2. Sukat dan tuang 50 cm3 larutan natrium hidroksida pekat 5 mol dm–3 ke dalam bikar
tersebut (Rajah 5.25(a)). Perhatikan dan catat perubahan pada campuran di dalam bikar.
3. Kacau dan didihkan campuran di dalam bikar selama 5 minit (Rajah 5.25(b)). Perhatikan dan
catat perubahan pada campuran di dalam bikar selepas pemanasan.
5.5.10 167
4. Hentikan pemanasan campuran. Sukat dan tuang 50 cm3 air suling serta tiga spatula
natrium klorida ke dalam larutan di dalam bikar (Rajah 5.25(c)). Perhatikan dan catat
perubahan pada campuran di dalam bikar.
5. Kacau dan didihkan campuran di dalam bikar sekali lagi selama 5 minit (Rajah 5.25(d)).
6. Turaskan hasil campuran di dalam bikar (Rajah 5.25(e)).
7. Bilas baki turasan dengan air suling dan keringkannya.
8. Goncangkan baki turasan yang kering dengan sedikit air di dalam tabung uji. Perhatikan
dan catat perubahan pada baki turasan yang digoncangkan dengan air dan sifatnya apabila
disentuh dengan jari (Rajah 5.25(f)).
9. Uji campuran baki turasan dan air dengan kertas litmus merah dan biru. Perhatikan dan
catat perubahan warna, jika ada, pada kertas litmus merah dan biru.
Pemerhatian:
Catatkan pemerhatian anda untuk prosedur 2, 3, 4, 8 dan 9.
Kesimpulan:
Apakah kesimpulan eksperimen ini?
Komponen Molekul Sabun dan Tindakan Pencucian Sabun

Komponen Molekul Sabun
Molekul sabun terdiri daripada dua bahagian (Rajah 5.26), iaitu:
(a) bahagian ‘kepala’ atau hidrofilik, iaitu bahagian yang dapat melarut di dalam air,
yang terdiri daripada kumpulan ionik.
(b) bahagian ‘ekor’ atau hidrofobik, iaitu bahagian yang tidak dapat melarut dalam
air tetapi dapat melarut dalam minyak atau gris. Bahagian ini yang terdiri daripada
rantai hidrokarbon.
Kepala Ekor
Bahagian hidrofilik Bahagian hidrofobik

(dapat melarut (dapat melarut dalam gris
dalam air) atau minyak)
Rajah 5.26 Struktur molekul sabun
Mengapakah sabun dapat melarut dalam air dan juga minyak atau gris?
168 5.5.10 5.5.11

Tindakan Pencucian Sabun

Tindakan pencucian sabun adalah Air
seperti yang berikut: Molekul
(a) apabila sabun melarut di dalam sabun
air, tegangan permukaan air akan
dikurangkan. Oleh itu, permukaan Kotoran
Permukaan
kain dibasahi oleh air sabun kain bergris
secara menyeluruh.
(a)
(b) bahagian ekor molekul sabun
yang hidrofobik akan melarut dan
melekat dalam kotoran bergris pada
permukaan kain manakala bahagian Air
hidrofilik melarut di dalam air
(Rajah 5.27(a) dan (b)).
(c) tindakan menggosok atau
memberus kain akan menanggalkan Permukaan
kotoran bergris daripada permukaan kain
kain untuk menjadi titisan gris (b)
yang dikelilingi oleh molekul
sabun dan terampai di dalam
air sabun (Rajah 5.27(c)).
(d) buih-buih sabun yang dihasilkan Air
oleh air sabun memerangkap Titisan gris
titisan gris di dalam air sabun. dikelilingi
oleh molekul
Apabila air sabun dan buih
sabun
dibuang semasa membilas,
kotoran bergris turut dibuang Permukaan
bersama. Dengan cara ini, sabun kain (c)
menanggalkan kotoran bergris
dan membersihkan kain. Rajah 5.27 Tindakan pencucian sabun
Pengurusan Lestari dan Kepentingannya dalam Industri

Kelapa Sawit
Skop pengurusan lestari dan kepentingannya dalam industri kelapa sawit termasuklah:
(a) Penggunaan tanah
Penanaman semula dijalankan untuk mengoptimumkan penggunaan tanah.
(b) Air sisa
Air kumbahan kilang minyak sawit (Palm oil mill effluent, POME) (Gambar foto 5.8)
yang dihasilkan daripada proses pensterilan dijadikan baja organik dan bahan
tenaga biogas.
5.5.11 5.5.12 169

(c) Kualiti udara
Kualiti udara meningkat
apabila karbon dioksida
diserap dan oksigen
dibebaskan oleh pokok
kelapa sawit semasa
menjalankan fotosintesis.
(d) Sisa kelapa sawit
Pengurusan industri kelapa
sawit yang lestari lazimnya
mengamalkan konsep
sifar sisa (zero waste) dengan
menukarkan sisa kelapa sawit
kepada pelbagai jenis produk
yang berguna (Rajah 5.28). Gambar foto 5.8 POME dari kilang
minyak sawit
Pelepah dijadikan baja Batang pokok sebagai bahan Tandan kosong dijadikan
gantian kayu kompos
Jenis biojisim (Sisa kelapa sawit)
Tempurung dibakar untuk Sabut dijadikan permaidani POME dijadikan biogas

mendidihkan air dan tekstil dan baja
Rajah 5.28 Aplikasi konsep sifar sisa (zero waste) dalam industri kelapa sawit
170 5.5.12
Aktiviti 5.13
PAK -21
Menjalankan perdebatan atau forum tentang pengurusan yang cekap dalam • KMK, KIAK, KBMM
industri kelapa sawit untuk menyanggah pandangan negatif negara Barat • Aktiviti perdebatan
mengenai minyak sawit tempatan
Arahan
pandangan negatif negara barat mengenai minyak sawit tempatan.
Contoh pandangan negatif

Industri kelapa sawit telah dihubung kait dengan penebangan hutan sedunia. Hal ini
berlaku apabila hutan dibakar dan dijadikan tanah pertanian untuk menanam pokok
kelapa sawit.
3. Bincangkan dan janakan idea pengurusan yang lestari untuk menyanggah pandangan
negatif negara Barat mengenai minyak sawit tempatan. Skop perbincangan termasuklah:
(a) penggunaan tanah
(b) air sisa
(c) kualiti udara
(d) sisa kelapa sawit
4. Jalankan perbahasan atau forum untuk membincangkan tajuk ini.

1. Namakan minyak yang diekstrakkan daripada bahagian buah kelapa sawit
yang berikut:
(a) sabut
(b) isirung
2. Mengapakah buah kelapa sawit distim sebelum minyak diekstrak daripadanya?
3. Apakah bahan tindak balas yang bertindak balas dengan minyak sawit dalam proses
yang berikut?
(a) Hidrolisis
(b) Pengesteran
4. Namakan dua bahan antioksidan yang terkandung dalam minyak sawit.
5.5.12 171
R
Rumusan
172
Hidrokarbon
Alkana
tepu
Sebatian Sebatian karbon Sebatian karbon Kelapa sawit
hidrokarbon organik bukan organik
Hidrokarbon
Alkena
tak tepu
Sabut Isirung
Kepentingan
penapaian
Glukosa atau kanji Alkohol Kitar karbon
Minyak sawit Minyak
isirung sawit
Sebatian Karbon
Sifat fizik alkohol: Sifat kimia alkohol:
• warna • pembakaran
• bau • pengesteran
Lemak
• keadaan fizik pada suhu bilik Sifat kimia: Kandungan: Produk:
• kemeruapan • pengoksidaan • lemak tak • sabun
• takat didih • hidrolisis tepu • ubat
• pengesteran • lemak tepu • pembedahan
• vitamin plastik
Kegunaan alkohol: Tepu Tak tepu • antioksidan • kosmetik
• bahan api • prostetik
• perubatan
• kosmetik
• industri
Pengambilan alkohol secara berlebihan
Ketagihan alkohol
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
5.1 Pengenalan Sebatian Karbon 5.5 Minyak sawit
Mengenal pasti sebatian karbon Memerihalkan struktur buah
dalam alam. kelapa sawit.
Menjelaskan kepentingan Mengenal pasti aspek kuantiti
kitar karbon. minyak daripada sabut dan isirung.
Menerangkan urutan proses
5.2 Hidrokarbon pengekstrakan minyak sawit
Memerihalkan sebatian hidrokarbon secara industri.
dan menerangkan bagaimana sebatian Memerihalkan komponen dalam
hidrokarbon diperoleh daripada minyak sawit.
sumber semula jadi. Membanding dan membezakan
Menamakan ahli kumpulan homolog komposisi minyak sawit dengan
alkana dan alkena dari karbon 1 minyak sayuran lain.
hingga karbon 6. Menyatakan sifat kimia bagi
Berkomunikasi tentang sumber minyak sawit.
tenaga alternatif dan tenaga boleh Menerangkan proses pengemulsian
baharu dalam kehidupan harian. bagi minyak sawit.
Menyenaraikan kandungan nutrisi
5.3 Alkohol dalam minyak sawit.
Memerihal proses penyediaan alkohol. Mewajarkan penggunaan minyak
Mengenal pasti sifat fizik dan sifat sawit dalam bidang penjagaan
kimia alkohol. kesihatan dan makanan.
Berkomunikasi tentang kegunaan Menjalankan eksperimen
alkohol dalam kehidupan harian. menghasilkan sabun melalui
Berkomunikasi tentang kesan proses saponifikasi.
pengambilan alkohol secara berlebihan. Berkomunikasi mengenai tindakan
pencucian sabun.
5.4 Lemak Menjanakan idea pengurusan yang
Menyatakan kandungan lemak lestari dan kepentingannya dalam
serta sumbernya. industri kelapa sawit.
Membanding beza antara lemak tepu
dengan lemak tak tepu.
Menjelaskan dengan memberikan
contoh kesan pengambilan makanan
yang mengandungi lemak berlebihan
terhadap kesihatan.
173
http://buku-
sa5056
1. Rajah 1 menunjukkan satu eksperimen untuk mengkaji
proses penyediaan bagi sejenis sebatian karbon.
Tabung uji
Kelalang kon
Larutan gula + yis

Air kapur
Rajah 1
(a) Namakan proses dalam Rajah 1.

(b) Apakah jenis sebatian karbon yang disediakan?
(c) Nyatakan pemerhatian anda pada air kapur.
(d) Nyatakan inferens bagi jawapan dalam 1(c).
2. Rajah 2 menunjukkan keratan rentas satu arteri yang tersumbat dengan bahan P
yang menjadikan lumen arteri sempit dan mengganggu atau menyekat aliran darah.
Bahan P
Lumen
Rajah 2
(a) Namakan keadaan ini.

(b) Namakan bahan P.
(c) Apakah kelas makanan yang menyebabkan arteri tersumbat?
(d) Cadangkan dua cara untuk mengelakkan arteri daripada tersumbat.
174
3. Rajah 3 menunjukkan keratan rentas sebiji buah kelapa sawit.
X:
Y:
Z:
Rajah 3
(a) Namakan bahagian yang berlabel X, Y dan Z.

(b) Namakan jenis minyak yang diekstrak daripada bahagian X dan Y.
(c) Lengkapkan carta alir bagi proses pengekstrakan minyak sawit.
(i) Penanggalan (ii)
Penulenan (iii) Pengekstrakan
(d) Berikan tiga alasan mengapa minyak sawit sesuai dipilih sebagai minyak masak.
Praktis Pengayaan
g y
4. Andaikan anda ditugaskan untuk membina sebuah kilang minyak sawit baharu yang
akan beroperasi berdasarkan konsep sifar sisa (zero waste).
Rajah 4
Bina satu pengurusan grafik yang menunjukkan bagaimana konsep sifar sisa
diaplikasikan dalam industri kelapa sawit seperti penukaran sisa kelapa sawit
menjadi biojisim sawit.
175
BAB
6 ELEKTROKIMIA
Nyatakan tiga kegunaan elektrolisis.
Namakan proses yang digunakan dalam

pengolahan air sisa dengan
mengaplikasikan elektrolisis.
Berikan satu contoh buah dan satu contoh

bahagian tumbuhan yang dapat digunakan
untuk membina sel kimia yang
menghasilkan tenaga elektrik.

M
t4FMFMFLUSPMJUJL
t4FMLJNJB
176
Buletin Sains
Kejayaan dalam bidang automobil elektrik seperti kereta elektrik berkait rapat dengan perkembangan dan
kemajuan teknologi bateri.
Antara sifat bateri kereta yang unggul termasuklah keupayaan menghasilkan dan menyimpan tenaga
yang banyak, kadar mengecas bateri yang lebih tinggi, tahan lama, ringan dan selamat digunakan pada
suhu tinggi atau rendah tanpa meletup. Apakah kelebihan bateri yang dipasang pada kereta elektrik?
Mengecas bateri kereta elektrik Bateri ion litium kereta elektrik
Kata Kunci
r 4FMFMFLUSPLJNJB r "OJPO r 4JSJFMFLUSPLJNJB
r 4FMFMFLUSPMJUJL r ,BUJPO r +FOJTFMFLUSPE
r 4FMLJNJB r &MFLUSPE r 1FOHFLTUSBLBOMPHBN
r &MFLUSPMJTJT r &MFLUSPMJU r 1FOVMFOBOMPHBN
r "OPE r #VLBOFMFLUSPMJU r 1FOZBEVSBOMPHBN
r ,BUPE r 4FCBUJBOJPO r &MFLUSPQFOHHVNQBMBO
177
6.1 Sel Elektrolitik
Elektrokimia merupakan kajian dalam bidang kimia tentang hubung kait

antara fenomena elektrik dengan kimia seperti yang berlaku dalam dua jenis
sel elektrokimia yang berikut:
(a) Sel elektrolitik
Dalam sel elektrolitik, arus elektrik mengalir melalui suatu elektrolit untuk
menghasilkan tindak balas kimia. Tenaga elektrik ditukar menjadi tenaga kimia
melalui proses elektrolisis.
(b) Sel kimia (sel voltan atau sel galvani)
Dalam sel kimia, perubahan kimia yang berlaku dalam sel menghasilkan
arus elektrik. Tenaga kimia ditukar menjadi tenaga elektrik dalam sel tersebut.
Elektrolisis
Anda telah mempelajari elektrolisis yang
digunakan untuk menentukan komposisi
unsur dalam molekul air di Tingkatan 2 Tabung uji
dengan menggunakan sel elektrolitik
(Rajah 6.1). Elektrod
Air suling +
Elektrolisis ialah proses karbon
asid
penguraian sesuatu sebatian dalam hidroklorik
keadaan leburan atau akueus kepada cair
unsur juzuknya apabila arus elektrik
+ –
mengalir melaluinya. Apakah sebatian
Suis
yang diuraikan dan unsur juzuk yang
dihasilkan dalam proses elektrolisis
(Rajah 6.1)? Rajah 6.1 Sel elektrolitik
Sel elektrolitik terdiri daripada:
• sumber elektrik seperti bateri Bateri
• anod yang merupakan elektrod + – e-
yang disambungkan pada terminal
Reostat A
positif sumber elektrik
e-
• katod yang merupakan elektrod
yang disambungkan pada terminal Anod (+) Katod (–)
negatif sumber elektrik
• elektrolit yang mengandungi ion
Kation + _ +
bercas positif (kation) dan ion bercas
_
negatif (anion) (Rajah 6.2) +
_ _ Anion
Elektrolit
+ +
Rajah 6.2 Sel elektrolitik
178 6.1.1
Bab 6 Elektrokimia
Sumber Elektrik
Sumber elektrik dalam sel elektrolisis berfungsi untuk menghasilkan arus elektrik bagi
menjalankan elektrolisis. Elektrolisis tidak akan berlaku jika tiada arus elektrik yang
mengalir melalui elektrolit.
Elektrod
Elektrod ialah konduktor elektrik yang disambungkan pada bateri dan membolehkan
arus elektrik masuk atau keluar elektrolit semasa proses elektrolisis. Elektrod yang
disambung pada terminal positif sumber elektrik dikenali sebagai anod manakala
elektrod yang disambung pada terminal negatif sumber elektrik dikenali sebagai katod.
Elektrolit
Bahan yang dapat mengalirkan arus elektrik dalam keadaan leburan atau akueus
dan mengalami perubahan kimia dikenali sebagai elektrolit. Bahan yang tidak dapat
mengalirkan arus elektrik dalam keadaan leburan atau akueus pula dikenali sebagai
bukan elektrolit.
Jadual 6.1 Contoh-contoh elektrolit dan bukan elektrolit
Contoh elektrolit Contoh bukan elektrolit

• Leburan plumbum(II) bromida, PbBr2 • Naftalena, C10H8
• Leburan natrium klorida, NaCl • Asetamida, CH3CONH2
• Larutan natrium hidroksida, NaOH • Larutan glukosa, C6H12O6
• Larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4 • Etanol, C2H5OH
Elektrolit merupakan sebatian ion dalam keadaan leburan atau akueus yang terdiri
daripada ion positif, kation dan ion negatif, anion. Contohnya, natrium klorida ialah
elektrolit yang merupakan sebatian ion yang terdiri daripada ion natrium, Na+ (ion yang
bercas positif) dan ion klorida, Cl– (ion yang bercas negatif).
NaCl Na+ + Cl–
Aktiviti 6.1
PAK -21
Melukis dan melabel struktur sel elektrolitik • KBMM
Arahan
2. Lukis dan label sel elektrolitik dalam Rajah 6.1. Antara bahagian yang perlu
dilabelkan termasuklah:
(a) anod
(b) katod
(c) elektrolit
3. Persembahkan lukisan sel elektrolitik yang berlabel tersebut kepada kelas.
6.1.1 179
Proses Elektrolisis
Semasa proses elektrolisis,
• ion bercas positif (kation) bergerak ke katod (elektrod negatif)
• ion bercas negatif (anion) bergerak ke anod (elektrod positif)
Contohnya, sewaktu elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2, ion plumbum(II)
yang bercas positif, Pb2+, bergerak ke katod yang bercas negatif manakala ion bromida
yang bercas negatif, Br–, bergerak ke anod yang bercas positif (Rajah 6.3).
Bateri
+ – Anod yang Katod yang
bercas positif bercas negatif
Anod Katod
Leburan Pb2+ Pb2+

Br –
plumbum(II) bromida,
Br –
PbBr2 Br –
Pb2+
Br –
Ion plumbum(II), Pb2+
Panaskan –
Ion Br
Br –
bromida, Br –
Rajah 6.3 Pergerakan ion ke elektrod semasa

elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2
Elektrolit tidak dapat mengalirkan elektrik dalam keadaan pepejal kerana tiada ion yang
bebas bergerak untuk mengalirkan elektrik.
Eksperimen 6.1
Tujuan: Untuk mengkaji proses elektrolisis sebatian ion dalam keadaan pepejal,
leburan dan akueus
Pernyataan masalah: Bolehkah sebatian ion dalam keadaan pepejal, leburan dan akueus
menjalankan proses elektrolisis?
Hipotesis: 1. Sebatian ion dalam keadaan leburan dan akueus dapat menjalani
proses elektrolisis.
2. Sebatian ion dalam keadaan pepejal tidak dapat menjalani
proses elektrolisis.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Keadaan sebatian ion, iaitu pepejal, leburan
atau akueus
(b) bergerak balas : Keadaan mentol
(c) dimalarkan : Jenis elektrod
Bahan: Pepejal plumbum(II) bromida, PbBr2 dan larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4,
0.1 mol dm–3
Radas: Bateri, elektrod karbon, wayar penyambung dengan klip buaya,
mangkuk pijar, tungku kaki tiga, segi tiga tanah liat, penunu Bunsen,
suis, bikar, mentol, sel elektrolitik, spatula dan tabung uji
180 6.1.1 6.1.2

Bab 6 Elektrokimia
Prosedur:
A Elektrolisis bagi sebatian ion dalam keadaan pepejal dan leburan

Demonstrasi oleh guru (dijalankan di dalam kebuk wasap)
1. Masukkan serbuk pepejal plumbum(II) bromida, PbBr2,
ke dalam mangkuk pijar yang kering sehingga separuh penuh. Gas bromin merupakan gas
2. Letakkan mangkuk pijar itu di atas segi tiga tanah liat pada beracun. Jangan menghidu
tungku kaki tiga (Rajah 6.4). gas bromin.
3. Lengkapkan litar dengan menyambungkan elektrod karbon,
suis, bateri dan mentol dengan wayar penyambung dan klip buaya.
4. Hidupkan suis. Perhatikan dan catat perubahan yang berlaku pada mentol.
5. Panaskan pepejal plumbum(II) bromida, PbBr2, sehingga melebur (Rajah 6.5).
6. Ulang langkah 3 dan 4.
Bateri Bateri
+ – + –
Suis Suis
Mentol Mentol
Klip buaya Klip buaya
Elektrod karbon Elektrod karbon
Mangkuk Pepejal Mangkuk Leburan

pijar plumbum(II) bromida, pijar plumbum(II) bromida,
PbBr2 PbBr2
Segi tiga Segi tiga Panaskan
tanah liat tanah liat
Rajah 6.4 Elektrolisis pepejal Rajah 6.5 Elektrolisis leburan

plumbum(II) bromida, PbBr2 plumbum(II) bromida, PbBr2
B Elektrolisis bagi sebatian ion dalam keadaan akueus

1. Sediakan susunan radas dengan sel elektrolitik diisi dengan larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4,
0.1 mol dm–3 sehingga separuh penuh dan dua tabung uji yang diisi dengan larutan
kuprum(II) sulfat, CuSO4, 0.1 mol dm–3 sehingga penuh (Rajah 6.6).
Larutan Tabung uji

kuprum(II) sulfat
CuSO4, 0.1 mol dm–3
Elektrod karbon
Klip buaya
+ –
Suis
Mentol
+ –
Bateri
Rajah 6.6
2. Hidupkan suis selama 5 minit. Perhatikan dan catat perubahan yang berlaku pada mentol.
6.1.2 181
Pemerhatian:
Bahan Keadaan mentol Inferens
Pepejal
plumbum(II) bromida, PbBr2
Leburan
plumbum(II) bromida, PbBr2
Larutan
kuprum(II) sulfat, CuSO4,
0.1 mol dm–3
Kesimpulan:
Soalan:
1. Mengapakah elektrolisis bagi leburan plumbum(II) bromida, PbBr2, perlu dijalankan di dalam
kebuk wasap?
2. Apakah tujuan mentol disambungkan pada sel elektrolisis?
3. Mengapakah elektrolisis tidak berlaku dalam sebatian ion yang berkeadaan pepejal?
Faktor yang Mempengaruhi Hasil Elektrolisis

Tiga faktor yang mempengaruhi pemilihan ion untuk dinyahcas pada elektrod bagi
elektrolisis larutan akueus ialah:
• kedudukan ion dalam siri elektrokimia
• kepekatan elektrolit
• jenis elektrod
Sains
Sains
Apabila ion positif dinyahcas, ion akan menerima elektron, menjadi neutral dan membentuk atom atau
molekul. Apabila ion negatif dinyahcas, ion akan menderma elektron, menjadi neutral dan membentuk
atom atau molekul.
182 6.1.2 6.1.3

Bab 6 Elektrokimia
Kedudukan Ion dalam Siri Elektrokimia

Dalam siri elektrokimia, logam-logam disusun mengikut kecenderungan atomnya untuk
menderma elektron. Semakin tinggi kedudukan sesuatu logam dalam siri elektrokimia,
semakin mudah atom logam tersebut menderma elektron. Rajah 6.7 menunjukkan
susunan ion mengikut kecenderungannya untuk dinyahcas dalam siri elektrokimia.
Kation Anion
Ion kalium, K+ Ion fluorida, F –
Ion natrium, Na+ Ion sulfat, SO42–
Ion kalsium, Ca2+ Ion nitrat, NO3 –
Ion magnesium, Mg2+ Ion klorida, Cl –
Ion aluminium, Al3+ Semakin Ion bromida, Br –
Ion zink, Zn2+ Ion iodida, I –
Ion ferum(II), Fe2+
mudah Ion hidroksida, OH –
Ion stanum, Sn2+ dinyahcas
Ion plumbum(II), Pb2+
Ion hidrogen, H+
Ion kuprum(II), Cu2+
Ion argentum, Ag+
Rajah 6.7 Susunan ion mengikut kecenderungannya untuk dinyahcas dalam siri elektrokimia
Ion-ion yang berada di bahagian bawah siri elektrokimia lebih cenderung untuk dinyahcas.
Contoh 1
Elektrolisis larutan natrium sulfat

(a) Ion-ion yang hadir dalam larutan natrium sulfat semasa elektrolisis ialah
ion natrium, ion sulfat, ion hidrogen dan ion hidroksida.
(b) Katod (elektrod negatif)
(i) Menarik ion-ion positif, iaitu ion natrium dan ion hidrogen
(ii) Ion hidrogen dipilih untuk dinyahcas kerana ion hidrogen kurang
elektropositif berbanding dengan ion natrium
(iii) Gas hidrogen terhasil pada katod
(c) Anod (elektrod positif)
(i) Menarik ion-ion negatif, iaitu ion sulfat dan ion hidroksida
(ii) Ion hidroksida dipilih untuk dinyahcas kerana ion hidroksida kurang
elektronegatif berbanding dengan ion sulfat
(iii) Gas oksigen terhasil pada anod
6.1.3 183
Contoh 2
Elektrolisis larutan kuprum(II) sulfat
(a) Ion-ion yang hadir dalam larutan kuprum(II) sulfat semasa elektrolisis ialah
ion kuprum(II), ion sulfat, ion hidrogen dan ion hidroksida.
(i) Menarik ion-ion positif, iaitu ion kuprum(II) dan ion hidrogen
(ii) Ion kuprum(II) dipilih untuk dinyahcas kerana ion kuprum(II) kurang
elektropositif berbanding dengan ion hidrogen
(iii) Kuprum terenap pada katod
(i) Menarik ion-ion negatif, iaitu ion sulfat dan ion hidroksida
elektronegatif berbanding dengan ion sulfat
(iii) Gas oksigen terhasil pada anod
Eksperimen 6.2
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kedudukan ion dalam siri elektrokimia terhadap
pemilihan jenis ion untuk dinyahcas pada elektrod
Pernyataan masalah: Bagaimanakah kedudukan ion dalam siri elektrokimia mempengaruhi

pemilihan jenis ion untuk dinyahcas pada elektrod?
Hipotesis: Semakin rendah kedudukan ion dalam

Kation Anion
siri elektrokimia, semakin mudah ion
K+ F–
itu dinyahcas. Na+ SO42–
Ca2+ NO3–
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kedudukan Mg2+ Cl –
ion dalam siri Al3+ Br –
elektrokimia Zn2+ I–
(b) bergerak balas : Hasil pada elektrod Fe2+ OH–
(c) dimalarkan : Kepekatan elektrolit Sn2+
dan jenis elektrod Pb2+
dinyahcas
Semakin
H+
mudah
Bahan: Larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2, Cu2+

0.5 mol dm–3, larutan natrium sulfat, Na2SO4, Ag+
0.5 mol dm–3 dan kayu uji
Radas: Bateri, elektrod karbon, wayar Rajah 6.8 Susunan ion

penyambung dengan klip buaya, mengikut kecenderungannya
sel elektrolitik, ammeter, tabung uji untuk dinyahcas dalam siri
dan suis elektrokimia
184 6.1.3
Bab 6 Elektrokimia
Prosedur:
1. Sediakan susunan radas dengan sel elektrolitik diisi
dengan larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2, Tabung uji
0.5 mol dm–3 sehingga separuh penuh.
2. Isi dua tabung uji dengan larutan
magnesium nitrat, Mg(NO3)2, 0.5 mol dm–3 Elektrod Larutan
sehingga penuh dan telangkupkan kedua-dua karbon magnesium
buah tabung uji tersebut dalam sel elektrolitik nitrat,
(Rajah 6.9). Klip buaya Mg(NO3)2
3. Hidupkan suis. Perhatikan dan catat perubahan + –
Suis
yang berlaku pada anod dan katod. A Ammeter
4. Matikan suis apabila tabung uji diisi dengan gas + –
yang terbebas dari elektrod sehingga hampir penuh.
5. Uji gas yang terbebas dengan menggunakan Bateri
kayu uji berbara dan kayu uji bernyala.
6. Perhatikan dan catat hasil ujian gas. Rajah 6.9
7. Ulang langkah 1 hingga 6 dengan menggantikan larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2, dengan
larutan natrium sulfat, Na2SO4.
Sains
Sains
Ujian kayu uji berbara Ujian kayu uji bernyala
(ujian gas oksigen) (ujian gas hidrogen)
,BZVVKJ ,BZVVKJ
• Masukkan sebatang kayu • Dekatkan sebatang kayu
berbara bernyala
uji berbara ke dalam uji bernyala ke mulut
tabung uji yang berisi gas. tabung uji berisi gas.
• Jika kayu uji berbara • Jika gas meletup dengan
bernyala semula, gas bunyi ‘pop’, gas di dalam
di dalam tabung uji tabung uji ialah hidrogen.
ialah oksigen.
Pemerhatian:
Ujian gas yang terbebas pada

Elektrolit
anod katod
Larutan Ujian kayu uji berbara: Ujian kayu uji berbara:
magnesium nitrat, Mg(NO3)2
Ujian kayu uji bernyala: Ujian kayu uji bernyala:
Larutan Ujian kayu uji berbara: Ujian kayu uji berbara:

natrium sulfat, Na2SO4
Ujian kayu uji bernyala: Ujian kayu uji bernyala:
Kesimpulan:
6.1.3 185
Soalan:
1. Namakan ion yang terkandung dalam larutan yang berikut:
(a) larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2
(b) larutan natrium sulfat, Na2SO4
2. Berdasarkan pemerhatian anda dalam Eksperimen 6.2, namakan gas yang terhasil pada
anod dan katod bagi setiap elektrolit dalam jadual di bawah.
Hasil terbentuk pada

Elektrolit
anod katod
Larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2
Larutan natrium sulfat, Na2SO4
3. Namakan ion yang dipilih untuk dinyahcas pada anod dan katod bagi setiap elektrolit dalam
jadual di bawah.
Ion yang dipilih untuk dinyahcas pada

Elektrolit
anod katod
Larutan magnesium nitrat, Mg(NO3)2
Larutan natrium sulfat, Na2SO4
Kepekatan Elektrolit
Kepekatan ion dalam elektrolit juga mempengaruhi pemilihan ion untuk dinyahcas.
Ion negatif yang lebih pekat dalam elektrolit adalah lebih cenderung dipilih untuk
dinyahcas pada anod. Namun begitu, ion positif yang dipilih untuk dinyahcas pada katod
masih dipengaruhi oleh kedudukan ion positif yang berkenaan dalam siri elektrokimia.
Contoh
Elektrolisis larutan natrium klorida pekat dan larutan natrium klorida cair
(a) Ion-ion yang hadir dalam larutan natrium klorida pekat atau cair semasa
elektrolisis adalah ion natrium, ion klorida, ion hidrogen dan ion hidroksida.
(i) Menarik ion-ion positif, iaitu ion natrium dan ion hidrogen
(ii) Ion hidrogen dipilih untuk dinyahcas kerana ion hidrogen kurang
elektropositif berbanding dengan ion natrium
(iii) Gas hidrogen terhasil pada katod
(i) Menarik ion-ion negatif, iaitu ion klorida dan ion hidroksida
(ii) Ion negatif yang dinyahcas pada anod dipengaruhi oleh kepekatan
ion negatif dalam elektrolit seperti yang berikut:
186 6.1.3
Bab 6 Elektrokimia
• kepekatan ion klorida adalah lebih tinggi berbanding kepekatan

ion hidroksida dalam larutan natrium klorida pekat seperti larutan
natrium klorida 1.0 mol dm–3, maka, ion klorida akan dipilih untuk
dinyahcas walaupun kedudukan ion klorida adalah lebih tinggi daripada
ion hidroksida dalam siri elektrokimia. Gas klorin terhasil pada anod.
• kepekatan ion klorida adalah lebih rendah berbanding kepekatan
ion hidroksida dalam larutan natrium klorida cair seperti larutan
natrium klorida 0.0001 mol dm–3, maka, ion hidroksida akan dipilih untuk
dinyahcas kerana ion hidroksida kurang elektronegatif berbanding dengan
ion klorida. Gas oksigen terhasil pada anod.
Eksperimen 6.3
Tujuan: Untuk mengkaji kesan kepekatan ion Gas klorin merupakan gas
dalam elektrolit terhadap pemilihan beracun.
jenis ion untuk dinyahcas pada anod
Pernyataan masalah: Bagaimanakah kepekatan asid hidroklorik, HCl, mempengaruhi

pemilihan jenis ion untuk dinyahcas pada anod?
Hipotesis: Ion yang lebih tinggi kepekatannya akan dipilih untuk dinyahcas
pada anod.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Kepekatan ion dalam elektrolit

(b) bergerak balas : Hasil pada anod
(c) dimalarkan : Jenis elektrod
Bahan: Asid hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3, asid hidroklorik, HCl,
0.0001 mol dm–3 dan kayu uji
Radas: Bateri, elektrod karbon, wayar penyambung dengan klip buaya,

sel elektrolitik, ammeter, tabung uji, kertas litmus dan suis
Prosedur: Tabung uji

1. Sediakan susunan radas dengan sel elektrolitik
diisi dengan asid hidroklorik, HCl,
Elektrod
1.0 mol dm–3 sehingga separuh penuh. karbon
Asid hidroklorik,
2. Isi dua buah tabung uji dengan asid HCl
hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3 sehingga
Klip buaya
penuh dan telangkupkan kedua-dua buah
tabung uji tersebut dalam sel elektrolitik + –
Suis
(Rajah 6.10). A Ammeter
3. Hidupkan suis. Perhatikan dan catat
+ –
perubahan yang berlaku pada anod.
4. Matikan suis apabila tabung uji diisi dengan Bateri
gas yang terbebas dari anod sehingga
Rajah 6.10
hampir penuh.
6.1.3 187
5. Uji sebarang gas yang terbebas dengan menggunakan kayu uji berbara dan kertas litmus
biru dan merah lembap.
6. Perhatikan dan catat hasil ujian gas.
7. Ulang langkah 1 hingga 6 dengan menggantikan asid hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3 dengan
asid hidroklorik, HCl, 0.0001 mol dm–3.
Sains
Sains
Ujian kertas litmus biru lembap Ujian kertas litmus merah lembap
• Dekatkan sehelai kertas litmus Kertas litmus • Dekatkan sehelai kertas litmus Kertas litmus
biru lembap ke mulut tabung biru lembap merah lembap ke mulut merah lembap
uji yang berisi gas. tabung uji yang berisi gas.
• Jika kertas litmus biru lembap • Jika kertas litmus merah
itu menjadi merah, gas di dalam lembap itu menjadi biru,
tabung uji bersifat asid. gas di dalam tabung uji
• Jika warna kertas litmus biru bersifat alkali.
lembap luntur, gas di dalam • Jika kertas litmus merah
tabung uji ialah gas halogen. lembap tidak berubah warna,
• Jika kertas litmus biru lembap gas di dalam tabung uji
tidak berubah warna, gas di dalam bersifat asid atau neutral.
tabung uji bersifat alkali
atau neutral.
Pemerhatian:
Elektrolit Ujian gas yang terhasil pada anod
Asid hidroklorik, HCI, Ujian kayu uji berbara:

1.0 mol dm–3 Ujian kertas litmus biru lembap:
Ujian kertas litmus merah lembap:
Asid hidroklorik, HCI, Ujian kayu uji berbara:

0.0001 mol dm–3 Ujian kertas litmus biru lembap:
Ujian kertas litmus merah lembap:
Kesimpulan:
Soalan:
1. Apakah perbezaan kepekatan antara ion klorida, Cl–, dalam asid hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3
dengan ion klorida, Cl–, dalam asid hidroklorik, HCl, 0.0001 mol dm–3?
2. Berdasarkan pemerhatian anda dalam Eksperimen 6.3, namakan hasil yang terbentuk pada
anod bagi setiap elektrolit yang berikut:
(a) asid hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3
(b) asid hidroklorik, HCl, 0.0001 mol dm–3
3. Namakan ion yang dipilih untuk dinyahcas pada anod bagi setiap elektrolit yang berikut:
(a) asid hidroklorik, HCl, 1.0 mol dm–3
(b) asid hidroklorik, HCl, 0.0001 mol dm–3
188 6.1.3
Bab 6 Elektrokimia
Jenis Elektrod
Jenis elektrod yang digunakan juga mempengaruhi pemilihan ion untuk dinyahcas
seperti yang berikut:
(a) Jika jenis logam yang digunakan sebagai anod adalah sama dengan jenis ion logam
dalam elektrolit, maka
• di anod, atom logam akan mengion untuk membentuk ion positif yang melarut
ke dalam elektrolit
• di katod, ion logam tersebut akan dinyahcas dan membentuk atom logam yang
terenap pada katod
• kepekatan ion logam dalam elektrolit tidak berubah kerana kadar atom logam
mengion untuk membentuk ion logam di anod adalah sama dengan kadar ion
logam dinyahcas untuk membentuk atom logam lalu terenap pada katod
(b) Jika jenis bahan yang digunakan sebagai anod tidak sama dengan jenis ion logam
dalam elektrolit, maka
• atom di anod tidak akan melarut ke dalam elektrolit. Ion negatif dalam elektrolit
pula dinyahcas di anod
• di katod, ion yang kurang elektropositif akan dipilih untuk dinyahcas
Contoh
Elektrolisis larutan argentum nitrat dengan menggunakan:
• Elektrod argentum
(a) Ion-ion yang hadir dalam larutan argentum nitrat semasa elektrolisis adalah
ion argentum, ion nitrat, ion hidrogen dan ion hidroksida.
(i) Menarik ion-ion positif, iaitu ion argentum dan ion hidrogen
(ii) Ion argentum dipilih untuk dinyahcas kerana ion argentum kurang
(iii) Argentum terenap pada katod
(i) Membentuk ion argentum apabila atom argentum di anod mengion.
Ion nitrat dan ion hidroksida tidak dinyahcaskan
(ii) Elektrod argentum melarut ke dalam elektrolit
(d) Kepekatan ion argentum dalam elektrolit tidak berubah kerana kadar pengionan
atom argentum di anod untuk membentuk ion argentum adalah sama dengan
kadar ion argentum dinyahcas untuk membentuk atom argentum yang terenap
pada katod.
• Elektrod karbon
(a) Ion-ion yang hadir dalam larutan argentum nitrat semasa elektrolisis adalah
ion argentum, ion nitrat, ion hidrogen dan ion hidroksida.
6.1.3 189
(i) Menarik ion-ion positif, iaitu ion argentum dan ion hidrogen
(ii) Ion argentum dipilih untuk dinyahcas kerana ion argentum kurang
(iii) Argentum terenap pada katod
(i) Menarik ion-ion negatif, iaitu ion nitrat dan ion hidroksida
elektronegatif berbanding dengan ion nitrat
(iii) Gas oksigen terhasil di anod
(d) Kepekatan ion argentum dalam elektrolit berkurang kerana ion argentum
dalam elektrolit dinyahcas untuk menjadi atom argentum yang terenap
pada katod.
Eksperimen 6.4
Tujuan: Untuk mengkaji kesan jenis elektrod terhadap pemilihan jenis ion untuk
dinyahcas pada elektrod
Pernyataan masalah: Bagaimanakah jenis elektrod mempengaruhi pemilihan jenis ion untuk
dinyahcas pada anod?
Hipotesis: 1. Jika elektrod karbon digunakan semasa elektrolisis larutan
kuprum(II) sulfat, CuSO4, maka ion hidroksida, OH–, dipilih
untuk dinyahcas pada anod.
2. Jika elektrod kuprum digunakan semasa elektrolisis larutan
kuprum(II) sulfat, CuSO4, maka ion kuprum(II), Cu2+, terhasil
pada anod.
Pemboleh ubah: (a) dimanipulasikan : Jenis elektrod (karbon atau kuprum)
(b) bergerak balas : Hasil elektrolisis pada anod
(c) dimalarkan : Jenis dan kepekatan elektrolit
Bahan: Larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4, 0.1 mol dm–3 dan kayu uji
Radas: Bateri, elektrod karbon, Elektrod

elektrod kuprum, wayar karbon
penyambung dengan klip
buaya, sel elektrolitik, ammeter,
tabung uji dan suis Larutan
kuprum(II) sulfat,
CuSO4
Prosedur:
1. Sediakan susunan radas dengan sel elektrolitik
Ammeter
diisi dengan larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4, + –
A
0.1 mol dm–3 sehingga separuh penuh.
2. Isi sebuah tabung uji dengan larutan + –
kuprum(II) sulfat, CuSO4, 0.1 mol dm–3 sehingga Suis
Bateri
penuh dan telangkupkan tabung uji tersebut
pada elektrod anod (Rajah 6.11). Rajah 6.11
190 6.1.3
Bab 6 Elektrokimia
3. Hidupkan suis selama 15 minit. Perhatikan dan catat perubahan yang berlaku pada anod.
4. Uji sebarang gas yang terbebas dengan menggunakan kayu uji berbara.
5. Perhatikan dan catat hasil ujian gas.
6. Ulang langkah 1 hingga 4 dengan menggantikan elektrod karbon dengan elektrod kuprum.
Pemerhatian:
Jenis elektrod Ujian kayu uji berbara pada anod
Elektrod karbon
Elektrod kuprum
Kesimpulan:
Soalan:
1. Namakan ion yang hadir dalam elektrolit semasa elektrolisis dijalankan.
2. Namakan ion yang dipilih untuk dinyahcas atau ion yang terhasil pada anod bagi jenis
elektrod yang berikut:
(a) elektrod karbon
(b) elektrod kuprum
Aplikasi Elektrolisis dalam Industri

Antara contoh aplikasi elektrolisis dalam industri termasuklah:
(a) Pengekstrakan logam
Anda telah mempelajari kedudukan logam dalam siri kereaktifan logam dan
kaedah pengekstrakan logam daripada bijihnya semasa di Tingkatan 3. Logam
seperti kalium, natrium, kalsium, magnesium dan aluminium diekstrakkan daripada
bijihnya atau garamnya secara elektrolisis leburan bijih atau garam logam tersebut.
(b) Penulenan logam
Dalam penulenan logam, logam yang tidak tulen dijadikan sebagai anod manakala
logam yang tulen dijadikan sebagai katod. Semasa proses elektrolisis, logam pada
anod akan melarut ke dalam elektrolit membentuk ion. Ion ini akan bergerak ke
katod untuk dinyahcas dan terenap pada katod sebagai logam tulen.
(c) Penyaduran logam
Dalam proses penyaduran logam, emas, platinum atau perak disadur pada logam
lain untuk menjadikan logam itu kelihatan lebih menarik dan tahan kakisan.
(d) Pengolahan air sisa dengan menggunakan elektro-penggumpalan
(electrocoagulation)
Elektro-penggumpalan adalah satu teknik yang inovatif untuk merawat
air sisa (Rajah 6.12). Elektro-penggumpalan mengaplikasikan dua proses,
iaitu elektrolisis dan penggumpalan.
6.1.3 6.1.4 191
• Proses elektrolisis
➊ Pada anod, elektrod Flok terapung dalam
logam seperti aluminium e – gelembung gas hidrogen e–
mengion dalam elektrolit Flok yang Katod seperti
terapung 4 karbon
untuk menghasilkan ion Al3+
H2
aluminium, Al3+ yang 1
Gelembung
Anod logam 2
bercas positif. 3+
Al gas
OH– H+
seperti hidrogen
➋ Pada katod, ion hidrogen, kepingan 3 H+
H+ dipilih untuk aluminium
OH–
dinyahcas untuk Bahan

Flok 5 pencemar
membentuk gas hidrogen.
Gelembung gas hidrogen Air sisa
terbebas dari katod dan Flok yang
naik ke permukaan air. tenggelam
• Proses penggumpalan Rajah 6.12 Elektro-penggumpalan

➌ Penggumpalan berlaku
apabila ion aluminium, Al3+, ion hidroksida, OH– dan bahan pencemar dalam
air sisa bergabung untuk menghasilkan gumpalan yang dikenali sebagai flok.
➍ Flok yang terperangkap dalam gelembung gas hidrogen yang terlepas dari
katod dibawa naik ke permukaan air.
➎ Flok yang lain tenggelam dan berkumpul pada dasar.

1. Lukis dan label struktur sebuah sel elektrolitik.
2. Huraikan pergerakan ion ke elektrod semasa proses elektrolisis.
3. Berikan empat contoh aplikasi elektrolisis dalam industri.
6.2 Sel Kimia
Sel kimia ringkas terdiri daripada Voltmeter

dua logam berlainan yang dicelup ke V
dalam suatu elektrolit dan disambungkan
melalui litar luar dengan wayar
penyambung (Rajah 6.13). – +
Perhatikan sel kimia ringkas yang Magnesium Kuprum
terdiri daripada elektrod magnesium
dan kuprum seperti Rajah 6.14 dan Larutan
siri elektrokimia dalam Rajah 6.15. kuprum(II) sulfat,
CuSO4
Rajah 6.13 Contoh sel kimia ringkas

192 6.1.4 6.2.1
Bab 6 Elektrokimia
V ION
Voltmeter
Ion kalium, K+
Ion natrium, Na+
Ion kalsium, Ca2+
Keelektropositifan meningkat
– +
Ion magnesium, Mg2+
Magnesium Kuprum
Ion aluminium, Al3+
Ion zink, Zn2+
Ion ferum(II), Fe2+
Larutan Ion stanum, Sn2+
kuprum(II) sulfat, Ion plumbum(II), Pb2+
CuSO4 Ion hidrogen, H+
Ion kuprum(II), Cu2+
Ion argentum, Ag+
Rajah 6.14 Sel kimia ringkas Rajah 6.15 Siri elektrokimia

menunjukkan susunan ion mengikut
keelekropositifan
Dengan merujuk kepada sel kimia ringkas seperti Rajah 6.14, magnesium menjadi
terminal negatif dan kuprum menjadi terminal positif. Hal ini demikian kerana
magnesium lebih elektropositif berbanding dengan kuprum (Rajah 6.15). Magnesium
lebih mudah mendermakan elektron berbanding dengan kuprum.
• Magnesium yang mendermakan elektron • Elektron dari magnesium diterima oleh ion
membentuk ion magnesium dan larut dalam kuprum(II) dari elektrolit dan bukannya
elektrolit larutan kuprum(II) sulfat. oleh ion hidrogen kerana ion kuprum(II)
• Magnesium bertindak sebagai terminal kurang elektropositif berbanding dengan
negatif sel kimia tersebut. ion hidrogen.
• Elektron yang terbebas akan mengalir melalui • Pepejal kuprum terbentuk dan terenap pada
litar luar dari magnesium ke kuprum yang jalur kuprum.
bertindak sebagai terminal positif sel • Kuprum bertindak sebagai terminal positif
kimia tersebut. sel kimia tersebut.
• Pergerakan elektron V
dari terminal negatif ke Pengaliran Voltmeter Pengaliran
terminal positif melalui litar elektron elektron
luar sel akan menghasilkan – +
Magnesium Kuprum
tenaga elektrik.
• Perubahan tenaga yang
berlaku dalam sel kimia Larutan
adalah dari tenaga kimia kuprum(II) sulfat,
kepada tenaga elektrik. CuSO4
Rajah 6.16 Tindak balas kimia dalam sel kimia dengan elektrod logam yang berlainan
6.2.1 193
Aktiviti 6.2
PAK -21
Membina sel kimia ringkas • KBMM
Bahan
Kertas pasir, dua pita magnesium, dua jalur kuprum dan larutan natrium klorida, NaCl,
1.0 mol dm–3
Radas
Silinder penyukat, bikar, wayar penyambung dengan klip buaya dan voltmeter
Arahan
1. Bersihkan dua pita magnesium dan dua jalur
kuprum dengan kertas pasir. Voltmeter
2. Sukat dan tuang 150 cm3 larutan natrium klorida, V
NaCl, 1.0 mol dm–3 ke dalam bikar yang bersih
dengan menggunakan silinder penyukat. Suis
3. Celup pita magnesium dan jalur kuprum ke dalam
– +
larutan natrium klorida, NaCl, di dalam bikar.
4. Sambungkan pita magnesium, jalur kuprum dan Pita Jalur
voltmeter dengan wayar penyambung (Rajah 6.17). magnesium kuprum
5. Hidupkan suis. Perhatikan dan catat
bacaan voltmeter.
6. Ulang langkah 1 hingga 5 dengan menggantikan
pasangan pita magnesium dan jalur kuprum
dengan pasangan pita magnesium dan pasangan
Larutan natrium klorida, NaCl
jalur kuprum.
Rajah 6.17 Sel kimia ringkas
Keputusan
Pasangan logam Bacaan voltmeter (V)
Magnesium – kuprum
Magnesium – magnesium
Kuprum – kuprum
Aplikasi Konsep Sel Kimia untuk Menghasilkan Tenaga Elektrik

daripada Pelbagai Sumber
Dapatkah buah-buahan atau bahagian tumbuhan lain dan air laut digunakan untuk
menghasilkan tenaga elektrik? Mari jalankan Aktiviti 6.3 untuk menjanakan idea
bagaimana konsep sel kimia diaplikasikan untuk menghasilkan tenaga elektrik daripada
pelbagai sumber.
194 6.2.1 6.2.2
Bab 6 Elektrokimia
Aktiviti 6.3
PAK -21
Menghasilkan tenaga elektrik daripada buah-buahan atau bahagian tumbuhan • KBMM, STEM
lain dan air laut • Aktiviti menjalankan
projek STEM
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan untuk menjanakan idea bagaimana konsep sel kimia
dapat diaplikasikan untuk menghasilkan tenaga elektrik daripada pelbagai sumber. Kaji
pernyataan yang berikut:
Penghasilan tenaga elektrik dapat diperoleh daripada pelbagai sumber.

Sebagai contoh, sel kimia ringkas ialah alat yang dapat menukarkan
tenaga kimia kepada tenaga elektrik.
2. Rancang dan jalankan satu projek melalui pendekatan STEM. Bina satu sel kimia ringkas yang
dapat menukarkan tenaga kimia kepada tenaga elektrik daripada pelbagai sumber seperti
buah-buahan atau bahagian tumbuhan lain dan air laut.
3. Kumpulkan dan bincangkan maklumat atau cara pembinaan sel kimia ringkas yang sedia ada
daripada buah-buahan atau bahagian tumbuhan lain dan air laut daripada laman web seperti
yang berikut:
Laman web yang berkaitan
(a) Tenaga elektrik yang dihasilkan daripada buah-buahan
(b) Tenaga elektrik yang dihasilkan daripada sayur-sayuran

4. Bentangkan hasil reka bentuk sel kimia ringkas anda kepada kelas.

1. Apakah sel kimia ringkas?
2. Lukis dan label sebuah sel kimia ringkas.
3. Bagaimanakah kedudukan ion dalam siri elektrokimia menentukan terminal positif
dan terminal negatif dalam sel kimia ringkas?
6.2.2 195
R
Rumusan
196
Elektrokimia
Kajian dalam bidang kimia tentang hubung kait antara fenomena kimia dengan elektrik
Sel elektrolitik Sel kimia
Anod, katod, anion, kation, elektrolit dan sumber elektrik Elektrolit dan dua jenis logam yang berlainan
Tenaga elektrik kepada tenaga kimia Tenaga kimia kepada tenaga elektrik
Proses elektrolisis Perubahan kimia yang berlaku dalam sel
pada
Hasil elektrolisis Aplikasi dalam industri Rod logam, elektrolit
dipengaruhi oleh faktor
Kedudukan ion dalam siri Pengekstrakan logam, penulenan logam,

elektrokimia, kepekatan penyaduran logam, pengolahan air sisa
elektrolit dan jenis elektrod melalui elektro-penggumpalan
Bab 6 Elektrokimia
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
6.1 Sel Elektrolitik 6.2 Sel Kimia
Memahami elektrolisis. Menerangkan perubahan tenaga
Menjalankan eksperimen untuk dalam sel kimia ringkas.
mengkaji proses elektrolisis bagi Menjanakan idea tentang aplikasi
sebatian ion dalam pelbagai keadaan. konsep sel kimia dalam
Menjalankan eksperimen bagi menghasilkan tenaga elektrik
mengkaji faktor yang mempengaruhi daripada pelbagai sumber.
hasil elektrolisis.
Berkomunikasi mengenai aplikasi
elektrolisis dalam industri.

http://buku-
sa5062
1. Rajah 1 menunjukkan susunan radas untuk mengkaji
elektrolisis larutan akueus kuprum(II) sulfat, CuSO4
dengan menggunakan elektrod berlainan seperti yang ditunjukkan dalam
sel elektrolitik P dan sel elektrolitik Q.
+ – + –
Karbon Kuprum
Larutan akueus
kuprum(II) sulfat,
CuSO4
Sel elektrolitik P Sel elektrolitik Q
Rajah 1
(a) Nyatakan maksud elektrolisis.

(b) Nyatakan semua ion yang hadir dalam larutan akueus kuprum(II) sulfat.
(c) Namakan ion yang dinyahcas pada anod dan pada katod dalam sel elektrolitik
yang berikut:
(i) sel elektrolitik P (ii) sel elektrolitik Q
pada anod: pada anod:
pada katod: pada katod:
(d) Namakan satu contoh aplikasi elektrolisis dalam industri yang mengaplikasikan
konsep elektrolisis dalam sel elektrolitik Q.
197
2. Rajah 2 menunjukkan susunan radas untuk mengkaji elektrolisis larutan akueus
natrium nitrat, NaNO3, dengan menggunakan elektrod karbon yang berlabel P
dan Q.
Larutan natrium nitrat,

Elektrod P NaNO3
Elektrod Q
+ –
Ammeter A
+ –
Bateri
Rajah 2
(a) (i) Nyatakan semua kation yang hadir dalam elektrolit.

(ii) Nyatakan semua anion yang hadir dalam elektrolit.
(b) Elektrod yang manakah yang bertindak sebagai anod?
(c) Namakan ion yang dipilih untuk dinyahcas pada:
(i) elektrod P:
(ii) elektrod Q:
(d) Terangkan jawapan anda dalam 2(c)(ii) berdasarkan pemilihan ion
untuk dinyahcas.
3. Rohani mendapati bahawa sebatang paku besi telah berkarat. Dengan menggunakan
pengetahuan tentang elektrolisis, huraikan secara ringkas cara untuk mengelakkan
pengaratan paku besi itu.
Praktis Pengayaan
Pengay
g yaan
n
4. Anda diberi tiga biji ubi kentang, tiga batang paku besi, tiga batang rod kuprum,
mentol dan dawai penyambung dengan klip buaya. Dengan menggunakan bahan-
bahan tersebut, reka bentuk sel kimia ringkas dengan ciri-ciri yang berikut:
(a) sel kimia ringkas yang dapat menyalakan mentol dengan kecerahan maksimum.
(b) sel kimia ringkas yang tahan paling lama semasa menyalakan mentol.
198
Tenaga dan
3 Teleskop Swedish 1-m Solar, di
La Palma, Sepanyol mempunyai
kanta cembung sebagai kanta
objek yang berdiameter lebih
kurang 1.10 m. Mengapakah ahli
astronomi perlu memerhatikan
angkasa lepas melalui teleskop
Kelestarian Hidup sepanjang masa, iaitu
24 jam sehari?
Dron merupakan satu

daripada alat ciptaan
sains yang menjadi
semakin popular.
Namakan satu prinsip
fizik yang diaplikasikan
dalam penerbangan dron.
Klik@Web
Teleskop terbesar di dunia
Lihat melalui teleskop

secara langsung
199
BAB
7 CAHAYA DAN
OPTIK
Namakan jenis kanta yang digunakan

untuk membetulkan rabun dekat
dan rabun jauh.
Nyatakan satu kelebihan kanta air

berbanding dengan kanta kaca.
Selain ketebalan, namakan satu

faktor yang mempengaruhi
panjang fokus kanta.

M
t1FNCFOUVLBOJNFKPMFILBOUB
t1FSBMBUBOPQUJL
200
Buletin Sains
Penggunaan kanta dalam peralatan optik kini semakin
diperluas. Contohnya, telefon yang merupakan alat
komunikasi melalui audio sahaja telah dimajukan sehingga
menjadi telefon pintar yang dapat berfungsi sebagai alat
komunikasi audio visual dengan menggunakan kamera
untuk mengambil gambar foto dan video.
Telefon bimbit Telefon pintar dengan

tanpa kamera lima kamera
Kualiti kamera lazimnya dihubungkaitkan dengan jenis

atau kualiti kanta yang dipasangkan pada kamera tersebut.
Hal ini dikatakan demikian kerana imej di dalam kamera
dibentuk oleh kanta. Selain kaca dan plastik lut sinar,
sebarang bahan lut sinar termasuklah air boleh digunakan
untuk membina kanta. Konsep kanta air adalah seperti
gambar foto di bawah.
Konsep kanta air
Kata Kunci
r ,BOUBDFNCVOH r (BNCBSSBKBITJOBS r ,VBTBQFNCFTBSBO
r ,BOUBQFOVNQV r 1BLTJVUBNB r 5FMFTLPQ
r ,BOUBDFLVOH r 1VTBUPQUJL r 1FMBSBTBOOPSNBM
r ,BOUBQFODBQBI r +BSBLPCKFL rCCTV
r 5JUJLGPLVT r +BSBLJNFK r ,BOUBEBMBN
r 1BOKBOHGPLVT r .JLSPTLPQ QFSBMBUBOPQUJL
201
7.1 Pembentukan Imej oleh Kanta
Kanta Cembung dan Kanta Cekung

Kanta merupakan medium lut sinar seperti kaca yang mempunyai satu atau dua
permukaan melengkung. Kanta dibahagikan kepada dua jenis, iaitu kanta cembung
dan kanta cekung seperti Rajah 7.1.
Dwicembung Planocembung Meniskus cembung
Kanta cembung
Dwicekung Planocekung Meniskus cekung
Kanta cekung
Rajah 7.1 Kanta cembung dan kanta cekung
Rajah 7.2 menunjukkan lintasan sinar cahaya sebelum dan selepas melalui kanta
cembung dan kanta cekung. Apakah yang berlaku kepada sinar cahaya selepas melalui
kanta-kanta tersebut?
Rajah 7.2 Pembiasan sinar cahaya selepas melalui kanta cembung dan kanta cekung
Berdasarkan Rajah 7.2, sinar cahaya menumpu selepas melalui kanta cembung
manakala sinar cahaya mencapah selepas melalui kanta cekung. Oleh itu, kanta cembung
dikenali sebagai kanta penumpu dan kanta cekung dikenali sebagai kanta pencapah.
202 7.1.1
Bab 7 Cahaya dan Optik
Bagi kanta cembung, titik fokus, F ialah satu titik dengan keadaan sinar cahaya
tuju yang selari dengan paksi utama yang akan menumpu kepadanya selepas melalui
kanta cembung (Rajah 7.3(a)).
Kanta cembung Kanta cekung
Titik fokus, Titik fokus,

Paksi utama F F Paksi utama
Panjang fokus, f Panjang fokus, f
(a) Kanta cembung (b) Kanta cekung
Rajah 7.3 Titik fokus dan panjang fokus bagi kanta cembung dan kanta cekung
Apabila sinar cahaya yang mencapah selepas melalui suatu kanta cekung
diekstrapolasikan ke belakang, sinar cahaya ini akan bersilang pada suatu titik. Titik
ini ialah titik fokus, F bagi kanta cekung tersebut (Rajah 7.3(b)).
Mari jalankan Aktiviti 7.1 untuk mengkaji beberapa sifat kanta cembung dan kanta
cekung dengan penggunaan Kit Sinar Optik.
Aktiviti 7.1
PAK -21
Menggunakan Kit Sinar Optik untuk: • KBMM
(a) menunjukkan kanta cembung sebagai kanta penumpu dan kanta cekung
sebagai kanta pencapah
(b) menentukan titik fokus bagi kanta cembung dan kanta cekung
Bahan
Kertas putih (saiz 86 cm × 86 cm)
Radas
Kit Sinar Optik yang mengandungi kotak sinar, kanta dwicembung berbentuk silinder,
kanta dwicekung berbentuk silinder, plat tiga celah, pembaris dan pensel
Nota: Aktiviti ini lebih sesuai dilakukan dalam keadaan yang gelap.
7.1.1 203
Arahan
Plat tiga Kanta dwicembung
Kotak sinar celah berbentuk silinder
Lintasan sinar selari
Kertas putih
Rajah 7.4

2. Surih bentuk kanta cembung pada kertas putih dengan Video
menggunakan pensel. Tandakan titik tengah kanta
Eduweb TV:
cembung, iaitu pusat optik, O pada surihan bentuk
Fizik – kanta
kanta tersebut. http://buku-teks.
3. Tujukan tiga sinar cahaya selari dari kotak sinar ke arah com/sa5066
kanta cembung. Perhatikan lintasan sinar cahaya sebelum
dan selepas melalui kanta cembung.
4. Buat dua tanda, satu dekat dengan kanta dan satu lagi
jauh dari kanta, pada setiap lintasan sinar cahaya sebelum dan
selepas melalui kanta cembung. Alihkan kanta cembung dari kertas putih.
5. Lukis garis lurus untuk menyambung dua tanda pada setiap lintasan sinar cahaya sebelum
dan selepas melalui kanta cembung (Rajah 7.3(a)) dengan menggunakan pensel
dan pembaris.
6. Tandakan titik persilangan tiga sinar cahaya sebagai titik fokus, F bagi kanta cembung itu.
7. Ulang langkah 1 hingga 5 dengan menggantikan kanta cembung kepada kanta cekung.
8. Ekstrapolasikan sinar cahaya yang terbias selepas melalui kanta cekung ke belakang sehingga
titik persilangan (Rajah 7.3(b)).
9. Tandakan titik persilangan tiga sinar cahaya sebagai titik fokus, F bagi kanta cekung tersebut.
Soalan
1. Mengapakah aktiviti ini sesuai dilakukan dalam keadaan yang gelap?
2. Apakah yang berlaku kepada sinar cahaya selepas melalui kanta yang berikut?
(a) Kanta cembung
(b) Kanta cekung
3. Huraikan pemerhatian yang dibuat dalam aktiviti ini untuk menunjukkan ciri kanta
yang berikut:
(a) kanta cembung sebagai kanta penumpu
(b) kanta cekung sebagai kanta pencapah
204 7.1.1
Menentukan Panjang Fokus bagi Suatu Kanta Cembung

Sebelum menjalankan Aktiviti 7.2, mari kita fahami istilah-istilah optik (Jadual 7.1).
Paksi kanta
Objek
O F 2F
Paksi utama
2F F
Imej
f f
u v
(a) Kanta cembung
Paksi kanta
Objek
Imej
Paksi utama O
2F F F 2F
f f
u
(b) Kanta cekung
Rajah 7.5 Kanta cembung dan kanta cekung
Jadual 7.1 Istilah optik dan penerangannya

Istilah optik Penerangan
Pusat optik, O Titik pada pusat kanta. Sinar cahaya yang melalui pusat optik tidak terbias.
Paksi utama Garis lurus yang melalui pusat optik sesuatu kanta dan titik fokus, F.
Paksi kanta Garis lurus yang menerusi pusat optik dan berserenjang dengan paksi utama.
Titik fokus, F • Bagi kanta cembung, titik fokus, F ialah titik pada paksi utama, iaitu
(Rujuk tempat penumpuan sinar cahaya selari dengan paksi utama selepas
Rajah 7.3) melalui kanta.
• Bagi kanta cekung, titik fokus, F ialah titik pada paksi utama, iaitu
sinar cahaya selari dengan paksi utama seolah-olah mencapah dari titik
ini selepas melalui kanta.
Panjang fokus, ƒ Jarak antara titik fokus, F dengan pusat optik.
Jarak objek, u Jarak antara objek dengan pusat optik.
Jarak imej, ν Jarak antara imej dengan pusat optik.
7.1.2 205
Mari jalankan Aktiviti 7.2 untuk menentukan Sinar
panjang fokus bagi suatu kanta cembung cahaya o F
dengan penggunaan objek jauh melalui aplikasi selari dari O
konsep bahawa sinar cahaya dari objek jauh objek
adalah selari (Rajah 7.6). jauh
f
Rajah 7.6
Aktiviti 7.2
PAK -21
Menentukan panjang fokus bagi suatu kanta cembung dengan penggunaan • KBMM
objek jauh • Aktiviti inkuiri
Radas
Kanta cembung, pemegang kanta, skrin putih dan pembaris meter
Arahan Tingkap
1. Sediakan susunan radas seperti bilik makmal Kanta
Rajah 7.7. Skrin putih
cembung
2. Halakan kanta cembung ke suatu
objek jauh di sebelah luar tingkap Pemegang kanta
yang terbuka.
3. Laraskan kedudukan skrin putih
sehingga suatu imej yang tajam bagi Rajah 7.7
objek jauh itu terbentuk pada skrin.
4. Ukur dan catat jarak antara pusat kanta cembung dengan skrin, iaitu panjang fokus, ƒ
kanta cembung tersebut dengan menggunakan pembaris meter.
Soalan
1. Mengapakah objek di dalam bilik makmal tidak digunakan untuk menentukan panjang fokus
bagi suatu kanta cembung dalam aktiviti ini?
2. Nyatakan ciri imej yang terbentuk pada skrin putih.
3. Jika kanta cembung dalam aktiviti ini digantikan dengan kanta cekung, bolehkah
panjang fokus kanta cekung dianggarkan? Terangkan jawapan anda.
Gambar Rajah Sinar untuk Menentukan Ciri Imej

Kanta Cembung dan Kanta Cekung
Selain melakukan aktiviti dengan menggunakan radas yang
sesuai seperti dalam Aktiviti 7.2, kedudukan imej dan Video
ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta cembung dan
Langkah-langkah
kanta cekung dapat ditentukan melalui gambar rajah sinar. melukis gambar
Teliti dan fahami Jadual 7.2 yang menerangkan rajah sinar
kaedah melukis gambar rajah sinar dengan melukis dua http://buku-teks.
sinar cahaya utama untuk menentukan ciri imej yang com/sa5067
dibentuk oleh kanta cembung dan kanta cekung.
206 7.1.2 7.1.3

Jadual 7.2 Kaedah melukis gambar rajah sinar
Kanta cembung
1 Sinar cahaya yang selari dengan paksi utama terbias dan melalui titik fokus, F.
Objek 1
1
F F
2 Sinar cahaya yang menuju ke pusat optik bergerak pada garis lurus melalui pusat optik
tanpa terbias.
Objek 1
1
2 F
F Imej nyata
2
Kanta cekung
1 Sinar cahaya yang selari dengan paksi utama terbias dan seolah-olah dari titik fokus, F.
1
Objek 1
F F
2 Sinar cahaya yang menuju ke pusat optik bergerak pada garis lurus melalui pusat optik
tanpa terbias.
1
Objek 1
2
F Imej maya F
2
7.1.3 207
Jadual 7.3 dan 7.4 menunjukkan kedudukan objek, gambar rajah sinar, kedudukan imej
dan ciri-ciri imej masing-masing bagi kanta cembung dan kanta cekung.
Jadual 7.3 Gambar rajah sinar untuk menentukan ciri-ciri imej kanta cembung
Kedudukan Kedudukan Ciri-ciri

Gambar rajah sinar
objek imej imej
Objek lebih Imej di • Nyata

jauh dari 2F antara F • Songsang
dengan 2F • Dikecilkan
Objek F 2F
2F F Imej
Objek Imej di 2F • Nyata

pada 2F • Songsang
Objek
• Sama saiz
F 2F
dengan
2F F Imej objek
Objek di Imej lebih • Nyata

antara F jauh dari 2F • Songsang
dengan 2F Objek • Dibesarkan
F 2F
2F F
Imej
Objek Imej di • Maya

pada F infiniti • Tegak
• Dibesarkan
Objek F 2F
2F F
Objek di Jarak imej • Maya

antara F lebih jauh • Tegak
dengan pusat dari F • Dibesarkan
optik Imej
Objek
(Digunakan F F
sebagai
kanta
pembesar)
208 7.1.3
Jadual 7.4 Gambar rajah sinar untuk menentukan ciri-ciri imej kanta cekung
Kedudukan Kedudukan Ciri-ciri

Gambar rajah sinar
objek imej imej
Objek lebih Di antara • Maya
jauh dari 2F pusat optik • Tegak
Objek dengan titik • Dikecilkan
fokus
2F F Imej F 2F
Objek di Di antara • Maya

antara F pusat optik • Tegak
dengan pusat dengan titik • Dikecilkan
Objek
optik fokus
2F F Imej F 2F
Nota: Ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta cekung bagi mana-mana jarak objek ialah:
• maya
• tegak CABARAN
• dikecilkan MINDA
• berada di antara objek dengan kanta cekung
Praktis pengukuhan

1. Namakan jenis kanta di dalam mata manusia.
2. Rajah 1 menunjukkan dua jenis kanta.
Kanta X Kanta Y
Rajah 1
(a) Namakan jenis kanta yang berikut:

(i) Kanta X (ii) Kanta Y
(b) (i) Kanta yang manakah berfungsi sebagai kanta pencapah?
(ii) Kanta yang manakah berfungsi sebagai kanta penumpu?
(c) Tandakan titik fokus bagi kanta X dan Y dengan huruf F.
3. Bagaimanakah kanta cembung digunakan sebagai kanta pembesar?
7.1.3 209
7.2 Peralatan Optik
Kegunaan peralatan optik lazimnya dihubungkaitkan dengan jenis imej, iaitu nyata atau
maya, dan saiz imej yang dibentuk oleh kanta. Gambar rajah sinar dalam Jadual 7.3 dan
7.4 menunjukkan bahawa saiz imej
yang dibentuk oleh sesuatu kanta
bergantung pada kedudukan
objek dari pusat kanta.
Kanta pembesar Mikroskop Teleskop astronomi
Gambar foto 7.1 Peralatan optik
Gambar foto 7.1 menunjukkan tiga peralatan optik. Perihalkan ciri-ciri imej akhir yang
dibentuk oleh tiga peralatan optik ini.
Pembentukan Imej Akhir oleh Mikroskop

Perhatikan dua gambar rajah sinar dalam Rajah 7.8.
(a) Objek di antara F dengan 2F (b) Objek di antara F dengan pusat optik, O
Kanta objek Kanta mata
Objek F 2F F
O O F
2F F Objek
Imej Imej
Kedudukan imej: Imej lebih jauh dari 2F Kedudukan imej: Imej lebih jauh dari F
Ciri-ciri imej: • Nyata Ciri-ciri imej: • Maya
• Songsang • Tegak
• Dibesarkan • Dibesarkan
Rajah 7.8 Gambar rajah sinar bagi pembentukan imej oleh kanta objek dan kanta mata mikroskop
210 7.2.1
Berdasarkan pemahaman anda tentang dua gambar rajah sinar dalam Rajah 7.8,
pembentukan imej akhir oleh mikroskop ditunjukkan dalam Rajah 7.9.
Garis binaan
Imej
Objek pertama,
Fo Fe Io Fe
2Fo
Fo
Imej
maya
akhir,
I
Rajah 7.9 Gambar rajah sinar yang menunjukkan pembentukan imej akhir dalam mikroskop
Menentukan Kuasa Pembesaran Mikroskop

Kuasa pembesaran mikroskop
= Kuasa pembesaran kanta objek × Kuasa pembesaran kanta mata
Contoh
Gambar foto 7.2 menunjukkan sebuah mikroskop Sains
Sains
dengan kanta mata yang mempunyai kuasa Kenal pasti kanta
pembesaran 4 kali dan objek dan kanta
kanta objek yang
ang mata mikroskop
mempunyai kuasa
uasa http://buku-teks.
pembesaran 400 kali. com/sa5069
Gambar foto 7.2

Hitung kuasa pembesaran mikroskop.
Penyelesaian
Kuasa pembesaran mikroskop
= Kuasa pembesaran kanta objek × Kuasa pembesaran kanta mata
= 40 × 4
= 160 kali
7.2.1 211
Pembentukan Imej Akhir oleh Teleskop
Perhatikan dua gambar rajah sinar dalam Rajah 7.10.
(a) Objek di infiniti (b) Objek pada F

F F 2F F F 2F
Imej Objek
Kedudukan imej: Imej di F Kedudukan imej: Imej di infiniti

Ciri-ciri imej: • Nyata Ciri-ciri imej: • Maya
• Songsang • Tegak
• Dikecilkan • Dibesarkan
Rajah 7.10 Gambar rajah sinar bagi pembentukan imej oleh kanta objek dan
kanta mata teleskop
Berdasarkan pemahaman anda tentang dua gambar rajah sinar dalam Rajah 7.10,
pembentukan imej akhir oleh teleskop ditunjukkan dalam Rajah 7.11.
fo fe
Sinar tuju selari
dari objek yang Fo
jauh
Fe
Fo Imej pertama, Io Fe

Imej akhir maya
di infiniti, I
Rajah 7.11 Gambar rajah sinar yang menunjukkan pembentukan imej akhir dalam teleskop
Pada pelarasan normal, jarak di antara kanta objek dan kanta mata = ƒo + ƒe
di mana ƒo = panjang fokus kanta objek,
ƒe = panjang fokus kanta mata
supaya imej dilihat dalam keadaan yang lebih selesa.
212 7.2.1
Aktiviti 7.3
PAK -21
Membina model teleskop ringkas • KMK, KIAK, STEM
• Aktiviti menghasilkan
inovasi
Bahan
Silinder kertas berongga dan pita selofan
Radas
Kanta cembung dengan panjang fokus, ƒo ≥ 10 cm, kanta cembung dengan panjang fokus,
ƒe ≤ 2 cm, pembaris, gunting atau pisau dan pensel
Arahan
(a) jenis, saiz dan fungsi kanta yang digunakan dalam teleskop
(b) kriteria pemilihan kanta objek dan kanta mata teleskop yang dapat menghasilkan imej
yang paling jelas dan terang
(c) gambar rajah sinar untuk menunjukkan pembentukan imej dalam sebuah teleskop ringkas
3. Bincangkan maklumat yang diperlukan untuk melengkapkan Borang Strategi Data K-W-L
sebagai panduan untuk mereka bentuk dan membina teleskop ringkas anda. Anda boleh
memuat turun dan mencetak borang tersebut daripada laman web yang diberikan di bawah.
Muat turun Borang

Strategi Data K-W-L Borang Strategi Data K-W-L
http://buku-teks.com/ Apa yang murid sudah tahu, ingin tahu dan akan tahu (carta K-W-L)
sa5070
Sudah tahu Ingin tahu Akan tahu
(K – Know) (W – Wonder) (L – Learn)
4. Buat lakaran reka bentuk teleskop ringkas.

5. Bina rekaan mengikut lakaran yang dibuat.
6. Komen tentang keberkesanan rekaan dan tambah baik rekaan yang dihasilkan.
7. Persembahkan hasil reka bentuk dan binaan teleskop kumpulan anda.
Soalan
1. Mengapakah bahan binaan silinder yang sesuai digunakan untuk membuat model teleskop
adalah legap dan bukan lut sinar ataupun lut cahaya?
2. Apakah jarak di antara kanta objek dengan kanta mata supaya imej akhir dapat dilihat dalam
keadaan yang lebih selesa?
3. Apakah nama keadaan yang disebut dalam soalan 2?
7.2.2 213
Aplikasi Kanta dalam Peralatan Optik
Kamera DSLR Kamera litar tertutup (CCTV) Kamera pengintip di
(digital single-lens reflex) beresolusi tinggi dalam alat keselamatan
dengan dua kanta berbeza
Gambar foto 7.3 Contoh peralatan optik yang menggunakan aplikasi kanta
Perkembangan teknologi dalam bidang optik membolehkan ketebalan kanta yang

digunakan dalam peralatan optik seperti telefon pintar dan televisyen litar tertutup
(closed-circuit television, CCTV) menjadi setebal beberapa milimeter sahaja. Kajian
optik telah berjaya membina kanta rata atau flat lens yang setebal beberapa mikron
sahaja (1 mikron = 0.001 mm). Apakah kesan kanta rata terhadap saiz dan ketebalan
telefon pintar?
Panjang fokus kanta dalam kamera DSLR mempengaruhi medan penglihatan.
Semakin pendek panjang fokus kanta, semakin luas medan penglihatan seperti
Gambar foto 7.4.
Imej kamera yang dibentuk menggunakan Imej kamera yang dibentuk menggunakan
kanta dengan panjang fokus 70 mm dari kanta dengan panjang fokus 24 mm dari
jarak 15 m jarak 15 m
Gambar foto 7.4 Imej yang terbentuk menggunakan panjang fokus yang berbeza
214 7.2.3
Aktiviti 7.4
PAK -21
Mengkaji sumbangan sains dan teknologi dalam penciptaan peralatan • KMK, KIAK, KBMM
optik untuk membantu atau mengatasi had keupayaan deria • Aktiviti perbincangan
penglihatan manusia
Arahan
(a) penggunaan kanta pada peralatan harian seperti kamera, telefon pintar,
projektor LCD, cermin mata, kanta pembesar dan CCTV
(b) ketebalan kanta kamera dan panjang fokus kanta kamera bagi telefon pintar
3. Bincangkan maklumat yang telah anda kumpulkan.
Sains
Sains
Gambar foto 7.5 menunjukkan sebuah kanta air yang
diletakkan di bawah sinaran matahari.
Video
Kanta air dapat berfungsi
sebagai kanta pembesar
Gambar foto 7.5 Kanta air

1. Nyatakan ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta pembesar.
2. Teleskop X terdiri daripada kanta objek dengan panjang fokus 30 cm dan
kanta mata yang mempunyai panjang fokus 5 cm.
Berapakah jarak pemisahan di antara kanta objek dengan kanta mata apabila
teleskop X berada dalam keadaan pelarasan normal?
7.2.3 215
R
Rumusan
216
Cahaya dan Optik
Pembentukan imej Peralatan optik
oleh
Kanta cembung Kanta cekung Mikroskop Teleskop Kamera, telefon

pintar, projektor LCD,
cermin mata, kanta
atau atau
pembesar, CCTV
Ciri imej akhir: Ciri imej akhir:
Kanta penumpu Kanta pencapah • maya • maya
• dibesarkan • dibesarkan untuk mengatasi
• songsang • songsang
Had keupayaan
deria penglihatan
manusia
Gambar rajah Kuasa pembesaran mikroskop Pada pelarasan
sinar normal, jarak
= Kuasa pembesaran × Kuasa pembesaran
kanta objek kanta mata di antara kanta objek
dengan kanta mata
= ƒo + ƒe
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
7.1 Pembentukan Imej oleh Kanta 7.2 Peralatan Optik
Memerihalkan kanta cembung Memerihalkan pembentukan imej
sebagai kanta penumpu dan kanta akhir oleh teleskop dan mikroskop.
cekung sebagai kanta pencapah. Mereka bentuk dan membina
Menentukan panjang fokus bagi teleskop ringkas.
suatu kanta cembung menggunakan Berkomunikasi tentang aplikasi kanta
objek jauh. dalam peralatan optik.
Menentukan ciri-ciri imej melalui
gambar rajah sinar bagi imej yang
dibentuk oleh kanta cembung dan
kanta cekung.

http://buku-
sa5071
1. Lukis gambar rajah sinar yang memerihalkan sifat
kanta yang berikut:
(a) kanta cembung sebagai kanta penumpu
(b) kanta cekung sebagai kanta pencapah
217
2. Rajah 1 menunjukkan suatu objek diletakkan di hadapan kanta cembung pada jarak
kurang daripada panjang fokus, ƒ.
Objek
F F
Rajah 1
(a) Lukis gambar rajah sinar dalam Rajah 1 untuk menentukan imej yang dibentuk
oleh kanta cembung tersebut.
(b) Nyatakan ciri-ciri imej yang dibentuk oleh kanta cembung dalam Rajah 1.
3. (a) Mengapakah telefon pintar mempunyai beberapa kamera?

(b) Seorang murid menjalankan satu eksperimen untuk membentuk imej maya
dengan menggunakan kanta cembung. Terangkan cara murid ini membentuk
imej maya berdasarkan susunan radas seperti Rajah 2.
P 2F Q F R F 2F
Rajah 2
(i) Tulis pernyataan masalah.
(ii) Nyatakan kedudukan objek (di P, Q atau R).
(iii) Dengan menggunakan anak panah (↑) sebagai objek, lukis gambar rajah
sinar untuk menunjukkan pembentukan dan kedudukan imej. Lengkapkan
Rajah 2 untuk mendapatkan jawapan anda.
(iv) Nyatakan dua ciri-ciri lain bagi imej yang terbentuk di 3(b)(iii).
218
Praktis Pengayaan
g y
4. Optik merupakan bidang sains tentang sifat cahaya, interaksi antara cahaya
dengan bahan seperti kaca, penglihatan manusia dan alat yang menggunakan atau
mengesan cahaya. Perhatikan dan fahami isi kandungan poster dalam Rajah 3.
Kanta cembung ini membuatkan Kanta cekung ini membuatkan

mata saya kelihatan lebih besar. mata saya kelihatan lebih kecil.
Adakah anda tahu sebabnya? Adakah anda tahu sebabnya?
Bagaimanakah kanta dapat membuatkan sesuatu objek itu kelihatan lebih besar atauu
lebih kecil?
Imej lalat
dikecilkan
Imej lalat dibesarkan
Seekor lalat yang dilihat melalui Seekor lalat yang dilihat melalui sebuah
sebuah kanta cembung akan kelihatan kanta cekung akan kelihatan lebih kecil
lebih besar daripada saiz sebenarnya. daripada saiz sebenarnya.
benarnya.
r .
Kanta boleh digabungkan untuk membuat peralatan optik

yang istimewa
Rajah 3
Bagaimanakah keberkesanan poster ini dalam menerangkan konsep pembentukan

imej oleh kanta dan peralatan optik dalam pembelajaran optik?
219
BAB
8 DAYA DAN
TEKANAN
Adakah pepejal mematuhi prinsip Pascal?
Huraikan masalah yang timbul pada sebuah kapal terbang jika

sistem hidrauliknya rosak.

M
t5FLBOBOEBMBNCFOEBMJS
220
Buletin Sains
Pernahkah anda mendengar bunyi udara yang kuat dilepaskan daripada sebuah
kenderaan berat seperti bas persiaran atau lori tangki minyak semasa kenderaan
tersebut hendak berhenti? Apakah sistem yang beroperasi dalam kenderaan berat
tersebut sehingga menghasilkan bunyi udara yang kuat ini?
Kenderaan bermotor yang ringan

seperti kereta lazimnya menggunakan
brek hidraulik. Kenderaan bermotor
yang berat seperti bas dan lori pula
menggunakan brek angin yang
menghasilkan daya geseran yang lebih
tinggi untuk memberhentikan gerakan
kenderaan tersebut. Namun begitu,
kedua-dua jenis brek hidraulik dan brek
angin menggunakan sistem yang
mengaplikasikan prinsip Pascal.
Kata Kunci
r 5FLBOBOEBMBNCFOEBMJS
r 1SJOTJQ1BTDBM
r 4JTUFNUFSUVUVQ
r 4JTUFNIJESBVMJL
r 4JTUFNKFLIJESBVMJL
r 4JTUFNCSFLIJESBVMJL
r #SFLDBLFSB
r #SFLHFMFOEPOH
r ,FSVTJSBXBUBOHJHJ
r 5JVC7FOUVSJ
r ,FTBO7FOUVSJ
r 1SJOTJQ#FSOPVMMJ
r %BZBBOHLBU
r #FOUVLBFSPGPJM
r ,SFO
221
8.1 Tekanan dalam Bendalir
Konsep Tekanan dalam Bendalir dalam Sesuatu Sistem Tertutup

Pernahkah anda melihat alat seperti Gambar foto 8.1? Apakah alat tersebut? Alat ini
beroperasi berdasarkan kesan tekanan dalam bendalirr hidraulik dalam sesuatu sistem
tertutup. Sistem tertutup merupakan suatu sistem fizikal di mana jirim tidak dapat
masuk atau keluar daripada sistem tersebut. Namakan
an bendalir dalam alat ini.
Berdasarkan Rajah 8.1(a), air dari lubang
paling bawah terpancut paling jauh berbanding
dengan air dari lubang di bahagian atas
disebabkan oleh tekanan dalam air.
Jika daya dikenakan ke atas permukaan air
dengan memampatkan botol plastik bertutup,
air dari setiap lubang akan terpancut lebih
jauh dengan jarak tambahan yang sama
seperti Rajah 8.1(b). Gambar
G b ffoto 8.1
x x+d
y y+d
z z+d
(a) Tiada tekanan tambahan (b) Tekanan tambahan
dikenakan ke atas air dikenakan ke atas air
Rajah 8.1 Penyebaran tekanan seragam pada air di dalam botol plastik bertutup
Prinsip Pascal menyatakan bahawa penyebaran tekanan yang dikenakan pada

sesuatu bendalir (cecair atau gas) dalam satu sistem tertutup adalah secara seragam
pada keseluruhan bendalir tersebut dan ke semua arah.
Aktiviti 8.1
PAK -21
• KBMM
Menerangkan prinsip Pascal dengan menggunakan peralatan Pascal • Aktiviti inkuiri
Radas
Kelalang bulat berliang halus dengan omboh dan bikar yang besar
222 8.1.1
Bab 8 Daya dan Tekanan
Arahan
Omboh
3. Tarik omboh sehingga air memenuhi kelalang. Kelalang
4. Keluarkan kelalang dari bikar dan tolak omboh berliang halus
ke dalam kelalang. Air
5. Perhatikan dan lakarkan arah air terpancut dari liang
Bikar
halus pada kelalang.
Rajah 8.2
Soalan
1. Bagaimanakah air yang terpancut dari kelalang Arah tolakan omboh
melalui liang halus keluar pada semua arah?
Terangkan jawapan anda. Air
2. Lakarkan corak air terpancut dari liang halus pada
kelalang dalam Rajah 8.3.
Rajah 8.3
Prinsip Pascal lazimnya diaplikasikan dalam kehidupan harian seperti dalam operasi
sistem hidraulik.
Prinsip Operasi Sistem Hidraulik

Prinsip asas dalam sistem hidraulik ialah pemindahan tekanan ke semua arah
berdasarkan prinsip Pascal.
Sistem hidraulik digunakan untuk membuat kerja berat seperti menghasilkan daya
output yang besar untuk mengangkat beban yang berat.
Perhatikan dan fahamkan contoh berikut yang menunjukkan operasi sistem hidraulik.
Sistem hidraulik terdiri daripada dua silinder beromboh dengan luas permukaan yang
berlainan. Bendalir yang lazim digunakan ialah air atau minyak (Rajah 8.4). Air atau
minyak digunakan kerana tidak mempunyai bentuk tetap
dan tidak boleh dimampatkan.
Beban
10 N
Daya input Daya output

dikenakan yang besar
ke atas Luas Luas dihasilkan
= 2 cm2 = 100 cm2
omboh kecil omboh omboh pada omboh
menghasilkan yang besar
tekanan
Pemindahan tekanan secara seragam melalui bendalir
Rajah 8.4 Operasi sistem hidraulik

8.1.1 223
Mengikut prinsip Pascal, tekanan yang dikenakan oleh omboh kecil adalah sama dengan
tekanan yang dihasilkan pada omboh besar.
Tekanan pada omboh kecil = Tekanan pada omboh besar

Daya input Daya output
=
Luas omboh kecil Luas omboh besar
10 N Daya output
2 =
2 cm 100 cm2
10 N × 100 cm2
Daya output =
2 cm2
= 500 N
Aplikasi Prinsip Pascal dalam Kehidupan Harian

Sistem hidraulik diaplikasikan untuk melakukan
kerja berat dengan menggunakan daya yang
kecil. Tiga contoh aplikasi prinsip Pascal dalam
kehidupan harian ialah jek hidraulik, brek
hidraulik dan kerusi rawatan gigi.
Sistem Jek Hidraulik

Jek hidraulik lazimnya digunakan untuk
mengangkat beban berat seperti kereta
di bengkel membaiki kereta. Cuba operasikan
sebuah jek hidraulik. Rajah 8.5 menunjukkan
struktur sebuah sistem jek hidraulik. Gambar foto 8.2 Jek hidraulik
Omboh kecil Beban
Liang udara Omboh besar

Takungan cecair
Injap pelepas
Tuas
Cecair
Injap Injap
Rajah 8.5 Sistem jek hidraulik
Dalam sistem jek hidraulik, tuas ditolak ke bawah Video

dan ke atas secara berulang-ulang untuk menolak omboh
besar yang berbeban ke atas dengan injap pelepas tertutup. Operasi jek
hidraulik
Sebaliknya, apabila injap pelepas terbuka, omboh besar
http://buku-teks.
yang berbeban akan turun kembali ke kedudukan asalnya com/sa5073
seperti Rajah 8.6, 8.7 dan 8.8. (Medium: bahasa Inggeris)
224 8.1.1 8.1.2

Operasi sistem jek hidraulik:

(a) Menambah ketinggian omboh besar yang berbeban
Tuas ditolak ke bawah dengan injap pelepas tertutup, injap A tertutup dan injap B terbuka
(Tuas ditolak ke bawah dan ke atas beberapa kali untuk menaikkan beban ke ketinggian yang dikehendaki)
Pangsi
Liang udara Beban
Takungan cecair Omboh besar naik
Tuas ditolak Injap pelepas
ke bawah tertutup
Omboh kecil Cecair memindahkan
mengenakan tekanannya ke omboh
tekanan ke besar berbeban lalu
atas cecair menolaknya ke atas
Injap A tertutup Injap B terbuka
Rajah 8.6 Omboh besar dinaikkan
(b) Mengekalkan ketinggian atau kedudukan omboh besar
Tuas ditolak ke atas dengan injap pelepas tertutup, injap A terbuka dan injap B tertutup
Cecair dari takungan mengalir ke bawah
omboh kecil melalui injap A yang terbuka Beban
Kedudukan omboh
Liang udara besar dikekalkan
Tuas ditolak Takungan cecair Injap pelepas Tekanan cecair yang
ke atas tertutup tetap dikenakan pada
omboh yang besar
untuk mengekalkan
kedudukan omboh
besar
Injap A terbuka Injap B tertutup
Rajah 8.7 Kedudukan omboh besar dikekalkan
(c) Menurunkan omboh besar kembali ke kedudukan asalnya
Injap pelepas terbuka, injap A terbuka dan injap B tertutup

Omboh besar kembali ke
Liang udara kedudukan asalnya
Cecair ini mengalir balik
Takungan ke dalam takungan
cecair cecair melalui
injap pelepas
Omboh besar
Injap pelepas dibuka mengenakan
tekanan ke atas
cecair di bawahnya.
Injap A terbuka Injap B tertutup
Rajah 8.8 Omboh besar kembali ke kedudukan asalnya
8.1.2 225
Sistem Brek Hidraulik
Brek hidraulik lazimnya digunakan untuk memperlahankan atau
memberhentikan kenderaan beroda seperti kereta yang bergerak.
Operasi sistem brek hidraulik adalah seperti Rajah 8.9.
Takungan minyak brek
Brek cakera Brek gelendong

Pedal brek
Pangsi
Pad brek
Kasut brek
Silinder utama Pangsi Pelapik brek

Gelendong brek
Spring
Omboh utama
Piring keluli Paip logam Silinder brek
dipasang pada Silinder
roda depan brek
Brek cakera pada roda depan Brek gelendong pada roda belakang
Pedal brek yang ditekan menolak omboh silinder utama ke dalam dan mengenakan tekanan ke atas minyak brek.
Tekanan ini dipindahkan secara seragam oleh minyak brek melalui paip logam ke silinder brek pada roda depan dan belakang.
Tekanan ini menolak omboh dalam silinder brek yang Tekanan ini menolak omboh dalam silinder brek yang
menolak pad brek lalu tertekan ke atas piring keluli pada menolak kasut brek lalu menekan pelapik brek pada
brek cakera. brek gelendong.
Daya geseran antara pad brek dengan piring keluli Daya geseran antara pelapik brek dengan gelendong
memperlahankan atau memberhentikan putaran brek memperlahankan atau memberhentikan putaran
roda depan. roda belakang.
Rajah 8.9 Sistem brek hidraulik dan operasinya
Kerusi Rawatan Gigi

Operasi kerusi rawatan gigi dihubungkaitkan dengan sistem
stem
hidraulik. Perhatikan kerusi rawatan gigi seperti Gambar
ar foto 8.3.
Kemudian, perhatikan dan fahamkan pula aplikasi prinsip
nsip Pascal
dalam kerusi rawatan gigi seperti dalam video yang berikut
rikut
atau sumber maklumat yang lain.
Video
Adakah sistem hidraulik digunakan dalam
kerusi rawatan gigi?
Aplikasi prinsip Pascal dalam kerusi rawatan gigi

(Medium: bahasa Inggeris) Gambar
G ambar
b ffoto
oto 8
8.3
.3
3
Kerusi rawatan gigi
226 8.1.2
Hubung Kait antara Halaju Bendalir dengan Tekanan

Perhatikan dan fahamkan perkaitan antara halaju bendalir dengan tekanan
(Rajah 8.10 dan 8.11).
Rajah 8.10 menunjukkan bahawa tekanan bendalir di P1, P2 dan P3 adalah sama
kerana bendalir tidak mengalir.
P1 P2 P3
Rajah 8.10 Tekanan bendalir adalah sama pada bendalir

yang tidak mengalir
Tiub Venturi merupakan tiub tidak seragam dengan bahagian tengah lebih sempit
(Rajah 8.11). Dalam Rajah 8.11, apabila bendalir mula mengalir, halaju bendalir di P2
adalah lebih tinggi daripada halaju bendalir di P1 dan P3. Semakin sempit bahagian
tiub Venturi, semakin rendah tekanan dalam bendalir yang melalui bahagian yang
sempit ini. Hal ini dikenali sebagai kesan Venturi.
P1 P2 P3
Rajah 8.11 Kesan Venturi dan prinsip Bernoulli
Apabila bendalir melalui kawasan sempit, halaju Video

bendalir akan meningkat dan tekanan di kawasan Kesan Venturi
tersebut berkurang. Hal ini dikenali sebagai dan prinsip
prinsip Bernoulli. Bernoulli
http://buku-teks.
com/sa5076
8.1.3 227
Aktiviti 8.2
PAK -21
Menerangkan prinsip Bernoulli dengan menggunakan tiub Venturi • KBMM
Bahan
Air paip
Radas
Tiub Venturi, tiub getah dan klip
Arahan
X Y Z
3. Tutup klip. Kemudian buka pili dan biarkan
tiub X, Y and Z diisi dengan air.
4. Perhatikan dan banding ketinggian aras air
dalam tiub X, Y dan Z. Dari Klip
5. Lakarkan pemerhatian anda pada rajah (a). pili air
6. Buka klip dan pili supaya air mengalir ke dalam P Q R Ke singki
singki melalui tiub kaca secara berterusan.
7. Ulang langkah 4. Lakarkan pemerhatian anda Rajah 8.12
pada rajah (b).
Pemerhatian
X Y Z X Y Z
P Q R P Q R
(a) (b)
Soalan
1. Nyatakan hubungan antara halaju bendalir dengan tekanan berdasarkan pemerhatian dalam
rajah (a) dan (b).
2. Namakan kesan perubahan pada tekanan dalam bendalir yang mengalir melalui bahagian
tiub Venturi yang lebih sempit.
3. Apakah prinsip yang ditunjukkan dalam pemerhatian dalam rajah (b)?
Aplikasi Prinsip Bernoulli dalam Kehidupan Harian

Prinsip Bernoulli menyatakan bahawa bendalir yang bergerak dengan halaju tinggi
akan menghasilkan tekanan yang lebih rendah pada kawasan tersebut.
228 8.1.3 8.1.4

Bentuk aerofoil sayap kapal terbang Penunu Bunsen
Aliran udara berhalaju tinggi,

tekanan udara rendah
Udara berhalaju Aliran campuran gas

Sudut serang rendah dengan
Aliran udara dan udara
berhalaju tekanan tinggi
rendah, disedut masuk
Gas berhalaju
tekanan tinggi dengan
Daya angkat udara tinggi tekanan rendah
Daya angkat yang dihasilkan oleh sayap sebuah Gas

kapal terbang terhasil daripada:
• bentuk aerofoil
• sudut serang
Helikopter Dron

Aliran udara berhalaju tinggi, tekanan udara rendah
Aliran udara
berhalaju rendah, Aliran udara
Daya angkat berhalaju
tekanan udara Daya angkat
tinggi rendah,
Daya Daya tekanan
angkat angkat udara tinggi
Garisan keselamatan di tepi landasan stesen kereta api

Daya
Aliran udara berhalaju rendah,
tekanan udara tinggi
Garisan keselamatan di tepi

landasan kereta api
Aliran udara adalah berhalaju tinggi dan tekanan udara adalah rendah di kawasan antara kereta api yang
bergerak laju dengan orang yang berdiri berdekatan.
Besar kemungkinan, jika terdapat orang yang berdiri melepasi garisan keselamatan, orang itu akan ditolak
oleh daya ke arah kereta api yang sedang bergerak. Oleh itu, elakkan berdiri melepasi garisan keselamatan.
Rajah 8.13 Prinsip Bernoulli dalam kehidupan harian

8.1.4 229
Aktiviti 8.3
PAK -21
Mengkaji aplikasi prinsip Bernoulli dalam kehidupan harian • KMK, KIAK, KBMM
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada Internet, media cetak dan media elektronik lain
tentang aplikasi prinsip Bernoulli dalam pelbagai sukan seperti bot layar, luncur angin
dan sebagainya.
3. Bincangkan maklumat yang anda kumpulkan.
4. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda dalam bentuk laporan.
Aktiviti 8.4
PAK -21
Mereka bentuk alat menggunakan prinsip tekanan dalam bendalir • KBMM, KMK, STEM
Arahan projek

2. Reka bentuk satu alat seperti kren untuk mengangkat beban yang berat dengan
menggunakan sistem hidraulik.
3. Persembahkan reka bentuk alat anda. Bincangkan bagaimana sistem hidraulik berfungsi
dalam reka bentuk alat anda itu.
Rajah 8.14 Satu contoh reka bentuk alat

1. Nyatakan prinsip Pascal.
2. Nyatakan prinsip asas sistem hidraulik.
3. Berikan tiga contoh aplikasi prinsip Pascal dalam kehidupan harian.
4. Nyatakan prinsip Bernoulli.
230 8.1.4 8.1.5

Ru
Rumusan
R an
n
Tekanan dalam Bendalir
Prinsip Pascal Prinsip Bernoulli
Penyebaran tekanan yang dikenakan pada sesuatu Bendalir yang bergerak dengan halaju
bendalir (cecair atau gas) dalam satu sistem tinggi akan menghasilkan tekanan yang
tertutup adalah secara seragam pada keseluruhan lebih rendah pada kawasan tersebut
bendalir tersebut dan ke semua arah
• Bentuk aerofoil sayap kapal terbang

• Jek hidraulik • Helikopter
• Brek hidraulik • Dron
• Kerusi rawatan gigi • Penunu Bunsen
Bab 8
• Garisan keselamatan di tepi

landasan stesen kereta api
231
Daya dan Tekanan
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
8.1 Tekanan dalam Bendalir
Menjelaskan konsep tekanan dalam bendalir dalam suatu sistem yang tertutup.
Berkomunikasi mengenai aplikasi prinsip Pascal dalam kehidupan harian.
Menjelaskan perkaitan antara halaju bendalir dengan tekanan.
Berkomunikasi mengenai aplikasi prinsip Bernoulli dalam kehidupan harian.
Mereka bentuk alat menggunakan prinsip tekanan dalam bendalir.
Kuiz
Praktis Sumatif 8 http://buku-
teks.com/
Jawab soalan yang berikut: sa5078
1. Rajah 1 menunjukkan dua buah kenderaan P0

yang bergerak dengan halaju yang sama
dan menghasilkan dua tekanan, P0 dan P1
yang berbeza.
(a) Tekanan yang manakah lebih rendah? P1
(b) Terangkan jawapan anda dalam P1
soalan 1(a).
(c) Mengapakah situasi dua kenderaan
seperti Rajah 1 berbahaya? P0
Rajah 1
Praktis Pengayaan
g y
2. Kerusi rawatan gigi seperti Rajah 2 merupakan aplikasi prinsip Pascal
yang memainkan peranan penting untuk membantu doktor ketika
memberi rawatan gigi kepada pesakitnya. Kerusi rawatan gigi
perlulah mudah dilaraskan untuk keselesaan pesakit dan doktor.
• Bina satu model kerusi rawatan gigi yang kreatif dengan
cara mengaplikasikan prinsip Pascal.
• Huraikan ciri kreatif dalam model kerusi rawatan gigi
yang dibina.
• Bincangkan dalam kumpulan anda bagaimana model
kerusi rawatan gigi yang dibina itu dapat diubah suai
menjadi model kerusi urut automatik.
• Bentangkan idea anda kepada kelas.
Sumber rujukan:
Video membina model kerusi rawatan gigi Rajah 2
232
4
Penerokaan Bumi dan
Angkasa Lepas
Apakah kaedah untuk menghantar kenderaan pelancar

guna semula ke orbit Stesen Angkasa Antarabangsa
(ISS)? Adakah pindah secara terus atau melalui orbit
pindah Hohmann?
233
BAB
9 TEKNOLOGI
ANGKASA LEPAS
Apakah jenis orbit bagi satelit Malaysia yang mengorbit Bumi?
Dato’ Dr. Sheikh Muszaphar Shukor Al Masrie bin Sheikh Mustapha

adalah angkasawan Malaysia yang pertama membuat kajian sains
di Stesen Angkasa Antarabangsa (ISS). Berapa harikah beliau
berada di ISS?
Apakah jenis orbit yang terakhir diambil oleh kenderaan pelancar

yang membawa angkasawan, bahan bekalan dan peralatan satelit
untuk sampai ke ISS?

M
t4BUFMJU
t4JTUFN1FOFOUV4FKBHBU Global
Positioning System (14
234
Buletin Sains
Malaysia antara negara pertama Asia yang melancarkan
projek demonstrasi 5G
Adakah rangkaian 5G digunakan dalam telekomunikasi

di Malaysia buat masa ini? Teknologi jaringan 5G bersama
rangkaian satelit global nyata memberi manfaat kepada semua
pihak secara meluas di seluruh dunia.
Rangkaian satelit global membolehkan pemindahan
maklumat dari sesebuah negara ke negara lain di seluruh dunia
manakala rangkaian 5G dapat memahami jenis data yang
diminta oleh pengguna tempatan. Rangkaian 5G juga mampu
beralih ke tahap kuasa lebih rendah apabila tidak digunakan,
dan beralih ke tahap kuasa lebih tinggi untuk perkara seperti
penstriman video berdefinisi tinggi.
Perkembangan teknologi dalam telekomunikasi ini akan
meluaskan penggunaan satelit dalam kehidupan harian.
Namakan satelit Sumber:
kepunyaan Malaysia http://buku-teks.com/sa5081
yang boleh
digunakan dalam
demonstrasi 5G
dalam rantau ini.
Kata Kunci
r +FOJTPSCJUTBUFMJU r ,FOEFSBBOQFMBODBSHVOBTFNVMB 3-7
r 0SCJU3FOEBI#VNJ -&0) r 4UFTFO"OHLBTB"OUBSBCBOHTB *44
r 0SCJU4FEFSIBOB#VNJ .&0) r ,FBEBBOTJGBSHSBWJUJ

r 0SCJU5JOHHJ#VNJ )&0) r Space junk
r 0SCJU(FPTFHFSBL (40) r 4JTUFN1FOFOUV4FKBHBU (14
r 0SCJU(FPQFHVO (&0
r /BWJHBTJ
r "QPHJ r ,PPSEJOBU(14
r 1FSJHJ r 'PSNBU%.4
r ,FUJOHHJBOPSCJU r 'PSNBU%%
r -BKVTBUFMJU r (PPHMF.BQT
r 0SCJUQJOEBI)PINBOO r 8B[F
r ,FOEFSBBOQFMBODBSZBOHEJHVOBLBO
TFLBMJTBIBKB &-7
235
9.1 Satelit
Satelit merupakan objek yang Orbit Tinggi Bumi Orbit Geosegerak

mengorbit planet atau bintang. (High Earth Orbit, HEO) (Geosynchronous
Sebagai contoh, Bulan merupakan Ketinggian orbit adalah Orbit, GSO)
sama atau lebih Ketinggian orbit
satelit semula jadi yang mengorbit
daripada 35 780 km HEO ialah 35 786 km
Bumi. Selain satelit semula jadi, dan satah orbit
terdapat banyak satelit buatan yang mempunyai
Orbit Rendah Bumi
manusia yang mengorbit Bumi. sudut kecondongan
(Low Earth Orbit, LEO) terhadap satah
Ketinggian orbit ialah khatulistiwa
Jenis-jenis Orbit Satelit 180 – 2 000 km
GS
O
Orbit satelit yang mengelilingi
Bumi dikelaskan kepada
lima jenis mengikut O
ME
ketinggian orbit
(altitud) (Rajah 9.1). LEO
GE O
Orbit Sederhana Bumi (Medium Earth Orbit, MEO) Orbit Geopegun (Geostationary Orbit, GEO)
Ketinggian orbit ialah 2 000 – 35 780 km Ketinggian orbit ialah 35 786 km dan satah
orbit pada satah khatulistiwa
Rajah 9.1 Jenis-jenis orbit satelit
Aktiviti 9.1
PAK -21
Mengumpulkan maklumat dan menerangkan jenis-jenis orbit satelit • KMK
Arahan
jenis-jenis orbit satelit, iaitu LEO, MEO, HEO, GSO dan GEO.
Contoh laman web yang boleh dirujuk adalah seperti yang berikut:
Orbit geosegerak (GSO) dan Katalog jenis-jenis
orbit geopegun (GEO) orbit satelit

4. Bentangkan hasil perbincangan kumpulan anda kepada kelas.
236 9.1.1
Bab 9 Teknologi Angkasa Lepas
Bentuk-bentuk Orbit
Terdapat dua bentuk orbit, iaitu bulatan
sempurna dan elips (Rajah 9.2). Orbit
GEO ialah contoh orbit berbentuk bulatan
sempurna manakala orbit MEO dan HEO
ialah contoh orbit yang berbentuk elips. Bulatan sempurna Elips
Orbit LEO dan GSO berbentuk bulatan
sempurna atau elips. Rajah 9.2 Bentuk-bentuk orbit
Apogi (Apogee) dan Perigi (Perigee) Satu Satelit dalam

Orbit Elips
Bagi satelit yang membuat orbit elips, terdapat dua kedudukan yang tertentu dalam
orbit tersebut, iaitu apogi (apogee) dan perigi (perigee) (Rajah 9.3).
Bumi
Perigi Apogi
Rajah 9.3 Apogi (apogee) dan perigi (perigee) satu satelit dalam orbit elips
Apogi bagi satu satelit dalam orbit elips merupakan kedudukan satelit
yang paling jauh dari planet atau bintang yang dikelilingi oleh satelit tersebut.
Bagaimanakah perigi bagi satu satelit dalam orbit elips?
Hubungan antara Ketinggian Orbit dengan Halaju Satelit

Jenis-jenis orbit satelit, ketinggian orbit dan laju satelit adalah seperti Rajah 9.4.
HEO MEO LEO

Altitud: Altitud: Altitud: 705 km
35 780 km 20 200 km Laju:
Laju: Laju: Bumi
27 500 km/j
11 100 km/j 13 900 km/j
Rajah 9.4 Contoh jenis satelit, ketinggian orbit dan laju satelit
Semakin tinggi orbit satelit, semakin rendah halaju satelit untuk satelit kekal dalam
orbit. Hal ini dikatakan demikian kerana daya tarikan graviti terhadap satelit semakin
berkurang apabila ketinggian satelit meningkat.
9.1.1 9.1.2 9.1.3 237

Apakah yang akan berlaku kepada sesebuah satelit Bijak Fikir
yang sedang bergerak dalam orbit tetap jika halajunya
berkurangan terlalu rendah? Bagaimanakah pula jika Layari laman web
halajunya meningkat terlalu tinggi? yang berikut untuk
mengumpulkan
Mari jalankan Aktiviti 9.2 untuk mengenal pasti
maklumat tentang
hubungan antara ketinggian orbit dengan laju satelit. ketinggian atau altitud
orbit satelit untuk tujuan GPS satelit.
Aktiviti 9.2
PAK -21
Membuat kesimpulan hubungan antara ketinggian orbit dengan laju satelit • KBMM, KMK
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada Internet, media cetak dan media elektronik lain tentang jenis
atau sistem satelit, ketinggian orbit dan
laju satelit yang berkenaan. Contoh:
3. Jadualkan maklumat serta data ketinggian Jenis orbit Ketinggian Laju
orbit dan laju satelit yang dikumpulkan. Satelit
satelit orbit (km) satelit
4. Analisis data yang dikumpulkan dan buat
kesimpulan terhadap hubungan antara GEO
ketinggian orbit dengan laju satelit. MEO
5. Bentangkan kesimpulan yang dibuat oleh
ISS LEO
kumpulan anda kepada kelas.
Pelancaran dan Penempatan Satelit dalam Orbit

Mari jalankan Aktiviti 9.3 untuk mengetahui cara satelit dilancarkan dan ditempatkan
dalam orbit secara terus atau melalui orbit pindah Hohmann.
Aktiviti 9.3
PAK -21
Menerangkan cara untuk menempatkan satelit ke dalam orbit • KMK
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada tontonan klip video yang berikut untuk menerangkan cara
untuk menempatkan satelit ke dalam orbit secara terus atau melalui orbit pindah Hohmann.
Lihat klip video yang berikut:
http://buku-teks.com/sa5085 Klik@Web
Masa mula 5:00/10:05 Pelancaran dan
Masa tamat 9:14/10:05 penempatan satelit
(Medium: bahasa Inggeris) dalam orbit
3. Bincangkan hasil pemerhatian selepas menonton video. http://buku-teks.
4. Bentangkan cara menempatkan satelit ke dalam orbit com/sa5086
yang diperhatikan dalam video kepada kelas.
238 9.1.3 9.1.4

Kaedah Menghantar Kenderaan Pelancar ke dalam Orbit
Kenderaan pelancar
yang terdiri daripada Pembakaran ② Orbit
satu atau lebih roket di apogi pindah
digunakan untuk Trajektori (Orbit (Orbit kecil) Hohmann
menghantar satelit roket besar) ① Bumi
③
atau kapal angkasa ke R' R
Bumi
angkasa lepas. Rajah 9.5
menunjukkan dua cara Pembakaran
untuk menempatkan di perigi
satelit dengan
menggunakan
kenderaan pelancar. (a) Pindah secara terus (b) Orbit pindah Hohmann
ke orbit
Rajah 9.5 Cara menghantar kenderaan pelancar ke dalam orbit
Kenderaan pelancar dibahagikan

kepada dua jenis, iaitu:
(a) kenderaan pelancar yang
digunakan sekali sahaja
(expendable launch
vehicle (ELV))
(b) kenderaan pelancar guna
semula (reusable launch
vehicle (RLV))
ELV RLV
Gambar foto 9.1 Pelancaran ELV dan RLV oleh NASA
Mari jalankan Aktiviti 9.4 untuk mencari maklumat tentang perbezaan antara ELV
dengan RLV.
Aktiviti 9.4
PAK -21
Membezakan ELV daripada RLV • KBMM, KMK
Arahan
perbezaan antara kenderaan pelancar yang digunakan sekali sahaja (ELV) dengan kenderaan
pelancar guna semula (RLV).
3. Bentangkan perbezaan antara ELV dengan RLV dalam bentuk multimedia kepada kelas.
9.1.4 239
Fungsi Stesen Angkasa
Antarabangsa
Stesen Angkasa Antarabangsa (ISS)
merupakan hasil usaha daripada lima
agensi angkasa, iaitu NASA (Amerika
Syarikat), Roscosmos (Rusia), JAXA
(Jepun), ESA (Eropah) dan CSA
(Kanada). Dato’ Dr Sheikh Muszaphar
Shukor Al Masrie bin Sheikh Mustapha
adalah rakyat Malaysia yang pertama
sampai di ISS.
Mari jalankan Aktiviti 9.5 bagi Gambar foto 9.2 Stesen Angkasa
memahami fungsi dan kehidupan Antarabangsa (ISS)
angkasawan di ISS.
Klik@Web
Apakah Stesen Angkasa
Antarabangsa (ISS)?
Aktiviti 9.5
PAK -21
Memahami fungsi ISS dan kehidupan angkasawan di ISS • KMK
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada tontonan video yang berikut untuk mencari maklumat tentang
stesen angkasa seperti ISS, fungsinya dan kehidupan angkasawan di stesen angkasa tersebut.
Contoh laman web yang boleh dirujuk adalah seperti yang berikut:
Fungsi ISS Kehidupan angkasawan di ISS
Keadaan sifar graviti atau mikrograviti


240 9.1.5
Keadaan sifar graviti adalah keadaan yang

tiada kesan ketara daya graviti dirasai. Contohnya,
keadaan dalam aktiviti terjun udara dalaman
(indoor skydiving) (Gambar foto 9.3). Peserta terjun
udara dalaman akan terapung dalam udara dan
merasai keadaan sifar graviti. Keadaan ini berlaku
kerana daya tujahan yang dihasilkan oleh tiupan
udara ke atas yang sangat kuat terhadap peserta
tersebut adalah sama nilai dengan beratnya tetapi
pada arah yang bertentangan. Oleh itu,
tiada kesan ketara daya graviti dapat dirasai.
Gambar foto 9.3 Keadaan sifar graviti
Kaedah Menjejaki Stesen Angkasa dalam aktiviti terjun udara dalaman
Kekerapan ISS mengorbit Bumi dalam tempoh sehari dapat dihitung dengan maklumat
mengenai ketinggian orbit dan laju ISS.
Aktiviti 9.6
PAK -21
Mengira kekerapan ISS mengorbit Bumi dalam tempoh sehari • KMK, KBMM
Arahan
2. Gunakan data ketinggian orbit dan laju stesen angkasa ISS dalam Aktiviti 9.2 serta jejari Bumi
(6.37 ⫻ 106 m) untuk mengira kekerapan ISS mengorbit Bumi dalam tempoh sehari.
Panjang orbit
Tempoh orbit, T =
Laju satelit
2π × (Ketinggian orbit + Jejari Bumi)
=
Laju satelit
86 400 s (1 hari)
Kekerapan ISS mengorbit Bumi dalam tempoh sehari =
Tempoh orbit, T
3. Bentangkan hasil kiraan kumpulan anda kepada kelas.
Menjejaki Kedudukan Stesen Angkasa dengan

Menggunakan Aplikasi Telefon Pintar
Perhatikan dan kenal pasti kedudukan ISS dan
pemerhati dalam gambar foto tangkapan skrin pada
telefon pintar (Rajah 9.6).
Lokasi
Rajah 9.6 Tangkapan skrin pada telefon saya
pintar yang menunjukkan kedudukan
pemerhati, ISS dan orbit ISS
9.1.5 9.1.6 241

Kesan Perkembangan Pesat dalam Teknologi Angkasa Lepas
Antara kesan perkembangan
pesat dalam teknologi angkasa
lepas termasuklah:
(a) Bahan buangan di angkasa
lepas (space junk) yang
semakin bertambah
Bahan buangan di angkasa lepas
atau space junk merupakan satelit
yang tidak berfungsi, bahagian
ELV yang telah digunakan,
serpihan satelit yang dihasilkan
daripada perlanggaran antara
satelit, roket yang habis dibakar
dan sebagainya.
Menurut pemerhatian yang
dibuat oleh pihak pemantau
space junk dari NASA, 95%
daripada beribu-ribu objek buatan Rajah 9.7 Space junk pada orbit geosegerak, GSO
manusia pada orbit rendah Bumi (Setiap titik mewakili satelit atau space junk)
merupakan bahan buangan
di angkasa lepas. Semakin banyak space junk, semakin tinggi risiko perlanggaran satelit
dengan space junk. Hal ini juga menerangkan bahawa satelit cuaca, GOES, lazimnya
berubah orbitnya beberapa kali supaya dapat mengelakkan perlanggaran dengan
space junk.
(b) Peningkatan aktiviti penyelidikan dan pembangunan
Kemajuan dan perkembangan dalam teknologi angkasa lepas telah meningkatkan
aktiviti penyelidikan dan pembangunan dalam pelbagai bidang seperti kesihatan
manusia, respons terhadap perubahan dan bencana cuaca, teknologi inovatif
baharu, pendidikan global dan perkembangan ekonomi angkasa lepas.
Aktiviti 9.7
PAK -21
Mengumpulkan maklumat berkaitan impak perkembangan pesat • KMK
teknologi angkasa lepas • Aktiviti perbincangan
Arahan
impak perkembangan pesat teknologi angkasa lepas seperti:
(a) pertambahan bahan buangan di angkasa lepas (space junk)
(b) peningkatan aktiviti penyelidikan dan pembangunan pelbagai bidang dalam kehidupan
dan kesihatan manusia
242 9.1.7

1. Nyatakan lima jenis orbit satelit.
2. (a) Lukis satu rajah untuk menunjukkan apogi dan perigi satu satelit dalam
orbit elips.
(b) Terangkan apogi dan perigi satu satelit dalam orbit elips.
3. Apakah hubungan antara ketinggian orbit dengan halaju satelit?
4. Apakah orbit pindah Hohmann?
5. Mengapakah angkasawan di ISS berada dalam keadaan terapung?
6. Berikan pendapat anda tentang impak pertambahan bahan buangan
di angkasa lepas.
9.2 Sistem Penentu Sejagat (Global Positioning

System, GPS)
Sistem Penentu Sejagat (Global Positioning System, GPS) merupakan suatu sistem
navigasi yang memberi maklumat tentang lokasi dan masa kepada penggunanya dalam
semua keadaan cuaca.
Segmen angkasa
Rajah 9.8 Ilustrasi rangkaian satelit Segmen

GPS (Image © NOAA) pengguna
Segmen
kawalan
Bagaimana GPS Berfungsi
GPS terdiri daripada tiga segmen, iaitu
segmen kawalan, segmen angkasa dan
segmen pengguna. Rajah 9.9 Bagaimana GPS berfungsi
9.2.1 243
Segmen Kawalan Segmen angkasa
Segmen kawalan terdiri daripada stesen kawalan
utama, stesen kawalan utama alternatif, antena
arahan dan kawalan serta stesen pengawasan.
Isyarat yang diterima oleh stesen pengawasan
dari satelit GPS dihantar ke stesen kawalan
utama yang akan menjanakan mesej navigasi Stesen
di Bumi (Rajah 9.10). Antara maklumat yang pengawasan
dihantar dari antena Bumi ke satelit GPS
termasuklah posisi satelit GPS, faktor pembetulan Segmen kawalan
waktu pada jam satelit GPS, data atmosfera Stesen kawalan
dan almanak. utama
Rajah 9.10 Segmen kawalan dan

segmen angkasa dalam GPS
Segmen Angkasa
GPS terdiri daripada suatu rangkaian satelit.
Satelit GPS mengorbit Bumi pada ketinggian uh
s e par mi
orbit 20 000 km. Orbit satelit GPS lazimnya it Bu
Orb erak
dikenali sebagai orbit separuh segerak Bumi seg
(semi-synchronous Earth orbit) (Rajah 9.11)
dengan tempoh orbit lebih kurang 12 jam. Rajah 9.11 Orbit satelit GPS
Dalam GPS, sekurang-kurangnya 4 buah
satelit GPS dapat dilihat pada sudut 15o atau Satelit GPS
lebih daripada paksi ufuk pada setiap masa
dari semua lokasi di Bumi (Rajah 9.12). Antara
maklumat yang dihantar dari satelit GPS ke
alat penerima GPS termasuklah posisi satelit
GPS dan masa isyarat itu dihantar.
Rajah 9.12 Kedudukan satelit GPS

dan pengguna GPS
Segmen Pengguna
Pengguna GPS merupakan sesiapa sahaja 5°26'25''N 100°18'32''E
yang menggunakan alat penerima GPS seperti
telefon pintar. Lokasi bagi suatu tempat dapat
Georgetown, Pulau Pinang
ditulis dalam dua jenis format penulisan seperti
Rajah 9.13 Koordinat GPS dalam
yang berikut:
format penulisan DMS
(a) Darjah, minit dan saat (DMS)
(b) Darjah desimal (DD)
244 9.2.1
Koordinat GPS boleh ditulis dalam dua jenis format, iaitu DMS dan DD.
Contoh
Koordinat GPS:
(a) Planetarium Negara, Kuala Lumpur
Koordinat format DMS : 3°08'22.04"N (Latitud) 101°41'22.53"E (Longitud)
Koordinat format DD : 3.139456 101.689593
Nilai positif mewakili latitud Nilai positif mewakili longitud

pada hemisfera utara ke timur Garisan Greenwich
(b) Copacabana, Rio de Janeiro

Koordinat format DMS : 22°58'14.60"S (Latitud) 43°10'56.51"W (Longitud)
Koordinat format DD : – 22.970722 – 43.182365
Nilai negatif mewakili latitud Nilai negatif mewakili longitud

pada hemisfera selatan ke barat Garisan Greenwich
Arah ‘Timur’ dan ‘Barat’ pada

koordinat GPS dalam format DMS Sains
Sains
berdasarkan Garisan Greenwich. Kalkulator bagi dua format koordinat GPS
Aktiviti 9.8
PAK -21
Mengembara dari satu lokasi ke lokasi lain dalam kawasan sekolah dengan • Aktiviti inkuiri
menggunakan koordinat GPS
Arahan
1. Jalankan aktiviti ini secara berkumpulan di kawasan sekolah yang lapang seperti
padang sekolah.
2. Tandakan lima lokasi dengan jarak minimum 10 m di antara satu dengan yang lain dalam
kawasan sekolah yang lapang.
Lokasi: 1 2 3 4 5
• x • • • •
x ≥ 10 m
3. Gunakan alat penerima GPS seperti telefon pintar untuk menentukan koordinat GPS pada
lokasi tersebut.
9.2.2
9.1.1 245
4. Perhatikan dan catat koordinat bagi lima lokasi tersebut dalam format penulisan yang berikut:
(a) Darjah, minit dan saat (DMS)
(b) Darjah desimal (DD)
Keputusan
Lokasi x (m) Koordinat GPS dalam DMS Koordinat GPS dalam DD

1
2
3
4
5
Soalan
1. Mengapakah aktiviti ini dijalankan di kawasan lapang dan bukan di dalam kelas?
2. Apakah tujuan utama dalam mengaplikasikan sistem koordinat GPS?
3. Namakan dua contoh aplikasi navigasi yang menggunakan sistem koordinat GPS dalam
kehidupan harian.
Kegunaan GPS
GPS digunakan
untuk tujuan navigasi
dalam pelbagai jenis
pengangkutan seperti
pengangkutan darat, laut,
udara dan angkasa lepas.
Contoh aplikasi navigasi
yang menggunakan
koordinat GPS adalah
seperti Google Maps
dan Waze.
Gambar
mbbar
b ar ffoto
otto 9
oto 9.4
9. 4 Tangkapan
Tang
anggk
kap
apaan
n skri
sk
skrin
k in
Google
gle
gle
le Maps danda Waze
Wa e
246 9.2.2
Klik@Web
Aplikasi navigasi (Animasi) Cari Pizza (Video)
Aktiviti 9.9
PAK -21
Mengkaji Sistem Penentu Sejagat (GPS) • KBMM, KMK
Arahan
2. Kumpulkan maklumat daripada pelbagai sumber tentang maksud GPS, bagaimana GPS
berfungsi dan kegunaan GPS.
Gambar foto 9.5 Alat pengesan GPS kereta

1. Apakah maksud Sistem Penentu Sejagat (GPS)?
2. Bagaimanakah GPS berfungsi?
3. Apakah kegunaan GPS?
4. Apakah faedah pemberitahuan tentang kemalangan jalan raya yang berlaku dalam
aplikasi navigasi bagi para pengguna jalan raya tersebut?
9.2.2 247
R
Rumusan
248
yang berkembang Peningkatan space
Teknologi Angkasa Lepas junk, pertambahan
pesat menyebabkan
aktiviti penyelidikan
dan pembangunan
Jenis orbit Satelit GPS
• Orbit Rendah Bumi (LEO) Dilancarkan serta ditempatkan dalam • Koordinat GPS
• Orbit Sederhana Bumi (MEO) orbit secara terus atau melalui orbit • Darjah, minit dan saat (DMS)
• Orbit Tinggi Bumi (HEO) pindah Hohmann • Darjah desimal (DD)
• Orbit Geopegun (GEO)
• Orbit Geosegerak (GSO)
• Kenderaan pelancar yang

digunakan sekali sahaja (ELV)
Semakin tinggi orbit satelit, • Kenderaan pelancar guna Aplikasi navigasi seperti
semakin rendah halaju satelit semula (RLV) Google Maps dan Waze
Refleksi
efleksi Kendiri
Re Ken
ndiri
9.1 Satelit Berkomunikasi mengenai kaedah
Menerangkan jenis-jenis orbit satelit. menjejaki stesen angkasa.
Menjelaskan dengan menggunakan Menghuraikan kesan perkembangan
gambar rajah apogi (apogee) dan pesat dalam teknologi angkasa lepas.
perigi (perigee) satu satelit dalam
orbit elips. 9.2 Sistem Penentu Sejagat (Global
Membuat perkaitan hubungan antara Positioning System, GPS)
ketinggian orbit dengan laju satelit. Menjelaskan Sistem Penentu Sejagat
Menerangkan bagaimana satelit (Global Positioning System, GPS).
dilancarkan dan ditempatkan Mengaplikasikan sistem koordinat
dalam orbit. GPS untuk tujuan navigasi.
Menerangkan fungsi stesen angkasa.

http://buku-
sa5096
1. Rajah 1 menunjukkan satu contoh orbit bagi satelit X
yang mempunyai tempoh orbit 12 jam.
Satelit X
Rajah 1
(a) Berdasarkan Rajah 1, namakan jenis satelit X.

(b) Berikan satu contoh aplikasi satelit X.
2. (a) Nyatakan tiga ciri satelit GPS.

(b) Berikan satu contoh alat yang mengandungi alat penerima GPS.
(c) Namakan satu kegunaan GPS dalam kehidupan harian.
(d) Berikan dua contoh aplikasi navigasi yang menggunakan satelit GPS.
249
3. Rajah 2 menunjukkan jenis-jenis orbit satelit yang berlabel A, B, C dan D.
C
B
D
Rajah 2
(a) Labelkan jenis orbit pada Rajah 2 dengan singkatan yang berikut.
GEO HEO LEO MEO
(b) Berdasarkan Rajah 2, namakan jenis orbit bagi satelit GPS.
Praktis Pengayaan
g y
4. Jam pada satelit GPS perlu dibetulkan dari semasa ke semasa.
Apakah kepentingan maklumat masa yang tepat daripada satelit GPS dalam aktiviti
seharian manusia?
250
Jawapan
Hanya jawapan
jaw
a apan terpilih disediakan di sini
BAB 1 Mikroorganisma BAB 3 Kelestarian Alam Sekitar

Praktis Sumatif 1 Praktis Sumatif 3
1. (a) Semakin tinggi kepekatan antibiotik, 1. (a) Sampel air sungai merupakan sampel air
semakin besar luas kawasan jernih. yang paling tercemar berbanding dengan
(b) (i) Jenis bakteria, suhu persekitaran air paip, air suling dan air kolam.
(ii) Kepekatan antibiotik (b) (i) Isi padu air
(c) Antibiotik dapat membunuh bakteria. (ii) Jenis sampel air
2. (a) (c) Air sungai
Mempunyai Tidak (d) Semakin tinggi tahap pencemaran air,
dinding sel mempunyai semakin singkat masa yang diambil untuk
dan membran dinding sel dan warna larutan metilena biru meluntur.
sel membran sel 2. (a) Beg kertas
(b) Kertas mengambil masa yang lebih singkat
P, Q, R, T S untuk terurai.
(c) Mikroplastik ialah kepingan plastik yang
(b) Virus panjangnya kurang daripada 5 mm.
(c) (i) Yis (d) Botol plastik, beg plastik, bekas plastik,
(ii) Mikroorganisma P adalah tekstil buatan manusia, cat
mikroorganisma berfaedah kerana (mana-mana dua)
digunakan untuk membuat makanan
seperti roti. Mikroorganisma P bukan
patogen kerana tidak menyebabkan
penyakit. BAB 4 Kadar Tindak Balas
Praktis Sumatif 4
1. (a) Satu proses pertukaran bahan tindak balas
untuk menghasilkan hasil tindak balas.
BAB 2 Nutrisi dan Teknologi Makanan (b) Ya.
Praktis Sumatif 2 Tekanan mempengaruhi tindak balas bagi
1. (a) Pengambilan daging ikan paus dapat bahan tindak balas berkeadaan gas.
memanaskan badan berbanding dengan 2. (a) (i) Saiz ketulan marmar/kalsium karbonat
makanan lain. (ii) Isi padu gas terkumpul
(b) (i) Tujuan eksperimen (iii) Kepekatan asid hidroklorik, isi padu
Untuk mengukur dan asid hidroklorik dan jisim marmar
membandingkan nilai kalori lemak, (b) Semakin kecil saiz marmar/kalsium
karbohidrat dan protein karbonat, semakin meningkat kadar
(ii) Mengenal pasti pemboleh ubah tindak balas.
• Pemboleh ubah dimanipulasikan:
Jenis sampel makanan
• Pemboleh ubah bergerak balas:
Kenaikan suhu
BAB 5 Sebatian Karbon
• Pemboleh ubah dimalarkan: Jisim Praktis Sumatif 5
air di dalam kalorimeter 1. (a) Penapaian
(iii) Senarai bahan dan radas (b) Sebatian karbon organik
• Bahan: Sampel lemak, karbohidrat (c) Air kapur menjadi keruh
dan protein yang berjisim 1 g, (d) Karbon dioksida dibebaskan dalam tindak
air suling dan kapas balas di antara gula dengan yis.
• Radas: Kaki retort, tabung didih, 2. (a) Aterosklerosis
termometer, penghadang, plastisin (b) Kolesterol
dan jarum (c) Lemak tepu
251
(d) 1. Kurangkan makanan berlemak 2. (a)
2. Makan lemak tak tepu yang dapat
merendahkan aras kolesterol
dalam darah
(mana-mana jawapan yang sesuai)
F
BAB 6 Elektrokimia Imej F Objek
maya
Praktis Sumatif 6
1. (a) Elektrolisis ialah proses penguraian
sesuatu sebatian dalam keadaan lebur atau (b) Maya, tegak, dibesarkan
akueus kepada unsur juzuknya apabila 3. (a) Menghasilkan imej dengan saiz yang
arus elektrik mengalir melaluinya. berlainan dengan menggunakan kanta
(b) Ion kuprum(II), Cu2+, ion hidrogen, H+, kamera yang mempunyai panjang fokus
ion sulfat, SO42–, ion hidroksida, OH– yang berlainan
(c) (i) Pada anod: Ion hidroksida
Pada katod: Ion kuprum(II)
(ii) Pada anod: Tiada ion dinyahcas BAB 8 Daya dan Tekanan
Pada katod: Ion kuprum(II) Praktis Sumatif 8
(d) Penulenan logam 1. (a) P1
2. (a) (i) Ion natrium, Na+, ion hidrogen, H+ (b) Oleh sebab udara mengalir melalui
(ii) Ion nitrat, NO3–, ion hidroksida, OH– kawasan yang sempit di antara dua
(b) Elektrod P buah kenderaan, halaju pengaliran udara
(c) (i) Ion hidroksida bertambah dan tekanan, P1 pada kawasan
(ii) Ion hidrogen yang sempit ini berkurang. Mengikut
(d) Ion natrium dan ion hidrogen bergerak prinsip Bernoulli, apabila bendalir seperti
ke katod. Ion hidrogen terpilih untuk udara melalui kawasan sempit, halaju
dinyahcas kerana ion hidrogen kurang pengaliran bendalir akan meningkat dan
elektropositif berbanding ion natrium. tekanan di kawasan tersebut berkurang.
(c) Tekanan P0 yang lebih tinggi berbanding
P1 menyebabkan kedua-dua kenderaan
BAB 7 Cahaya dan Optik ditolak mendekati satu sama lain
sehingga berlanggar.
Praktis Sumatif 7
1. (a)
Kanta cembung
BAB 9 Teknologi Angkasa Lepas
Titik
fokus, Praktis Sumatif 9
F 1. (a) Satelit GPS
(b) Untuk tujuan navigasi
2. (a) • Satelit GPS ialah satelit komunikasi
• Ketinggian orbit bagi satelit GPS ialah
Panjang fokus, f 20 000 km
• Tempoh orbit bagi satelit GPS ialah
(b) Kanta cekung 12 jam
(b) Telefon pintar
(c) Tujuan navigasi
(mana-mana jawapan yang sesuai)
Titik fokus, F (d) Google Maps, Waze
Jawapan lengkap
untuk guru
http://buku-teks.
Panjang fokus, f
com/sa5098
252
Peraturan Makmal dan
Langkah Keselamatan
Dalam Buku Teks Sains Tingkatan 5 KSSM ini terdapat beberapa eksperimen yang perlu
dijalankan di dalam makmal. Oleh itu, semua murid perlu mematuhi peraturan dan langkah
keselamatan di dalam makmal untuk mengelakkan berlakunya kemalangan.
Sebelum masuk ke dalam makmal

1. Dilarang masuk ke dalam makmal tanpa kebenaran guru.
2. Jangan bawa beg atau barang lain ke dalam makmal tanpa kebenaran guru.
Semasa di dalam makmal

1. Buka semua tingkap dan pintu.
2. Dilarang berlari atau bermain.
3. Dilarang makan atau minum
4. Dilarang menjalankan sebarang eksperimen atau prosedur tanpa kebenaran guru.
5. Ikut semua prosedur dalam eksperimen dengan bimbingan guru.
6. Ambil langkah keselamatan seperti membaca arahan dan simbol amaran pada label botol
reagen sebelum menggunakan bahan kimia di dalamnya.
7. Ambil langkah mencegah kebakaran seperti menjauhkan diri, buku, baju, rambut dan
bahan-bahan lain yang mudah terbakar daripada api.
Kecemasan
1. Ambil tahu kedudukan dan kaedah penggunaan alat pemadam kebakaran
dan peti kecemasan.
2. Jika mata terkena bahan kimia, bilas mata serta-merta dengan menggunakan air yang mengalir.
3. Jika kulit atau baju anda terkena tumpahan bahan kimia, bilas dengan menggunakan
air yang banyak dengan segera.
4. Jika tertelan bahan kimia, keluarkan bahan tersebut daripada mulut dan berkumur
dengan air yang banyak. Laporkannya kepada guru dengan segera untuk mendapatkan
rawatan perubatan.
5. Jika baju terkena api, jangan cemas, cuba gulingkan badan di atas lantai atau letakkan
selimut kebakaran di atas badan untuk memadamkan api.
6. Laporkan semua kemalangan kepada guru dengan segera.
Sebelum keluar dari makmal

1. Tutup atau padam semua bekalan air, gas dan elektrik.
2. Bersih dan kemas semua radas yang telah digunakan.
3. Kembalikan radas dan bahan kimia ke tempat asalnya.
4. Lupuskan bahan sisa eksperimen mengikut kategori.
5. Basuh tangan anda.
253
Glosari
Anion – Ion yang bercas negatif. Malnutrisi – Suatu keadaan yang disebabkan oleh
Antibiotik – Bahan yang dihasilkan oleh kulat pengambilan gizi yang tidak seimbang.
atau bakteria untuk membunuh atau merencatkan Mikronutrien – Nutrien yang diperlukan oleh
pertumbuhan kulat atau bakteria lain. tumbuhan dalam kuantiti yang sedikit.
Antifungal – Bahan untuk merawat penyakit Mikroplastik – Kepingan plastik yang panjangnya
berjangkit yang disebabkan oleh kulat. kurang daripada 5 mm.
Antiseptik – Bahan kimia yang disapukan pada Nilai kalori makanan – Jumlah tenaga
permukaan kulit manusia untuk mencegah yang dibebaskan daripada pengoksidaan atau
jangkitan patogen. pembakaran 1 g makanan dengan lengkap.
Antiviral – Bahan untuk merawat penyakit Panjang fokus, f – Jarak antara titik fokus, F
berjangkit yang disebabkan oleh virus. dengan pusat optik, O suatu kanta.
Apogi – Kedudukan satelit yang paling jauh dari Perigi – Kedudukan satelit yang paling dekat
planet atau bintang yang dikelilinginya. dengan planet atau bintang yang dikelilinginya.
Biochemical Oxygen Demand (BOD) – Prinsip Bernoulli – Bendalir yang bergerak
Jumlah oksigen terlarut yang diperlukan oleh dengan halaju tinggi akan menghasilkan tekanan
mikroorganisma untuk menguraikan bahan organik yang lebih rendah pada kawasan tersebut.
dalam suatu sumber air. Prinsip Pascal – Penyebaran tekanan yang
Disinfektan – Bahan kimia yang digunakan pada dikenakan ke atas bendalir secara seragam pada
benda bukan hidup untuk membunuh patogen. keseluruhan bendalir tersebut dan ke semua arah
Ekoenzim – Hasil semula jadi daripada sisa dalam sistem tertutup.
pertanian yang diperoleh melalui penapaian. Reusable Launch Vehicle (RLV) – Kenderaan
Elektrokimia – Kajian dalam bidang kimia tentang pelancar yang boleh diguna semula.
hubung kait antara fenomena elektrik dengan kimia. Sebatian karbon organik – Sebatian karbon yang
Expendable Launch Vehicle (ELV) – Kenderaan berasal daripada benda hidup.
pelancar yang digunakan sekali sahaja. Sel elektrolitik – Sel yang dibina dengan
Flora normal – Mikroorganisma yang ditemukan menggunakan sumber elektrik, elektrod
pada organisma yang tidak menyebabkan penyakit. dan elektrolit.
Hidrokarbon – Sebatian karbon organik yang Sel kimia – Sel yang dibina dengan menggunakan
terdiri daripada unsur karbon dan hidrogen sahaja. dua jenis logam yang berlainan dan elektrolit.
Jejak karbon – Jumlah karbon dioksida dibebaskan Singki karbon – Tempat semula jadi yang
ke udara hasil daripada aktiviti manusia. menyingkirkan karbon dioksida daripada udara.
Kation – Ion yang bercas positif. Sistem hidraulik – Sistem yang diaplikasikan
untuk membuat kerja berat dengan menggunakan
Kawalan biologi – Kaedah mengaplikasikan
daya yang kecil.
interaksi antara organisma seperti mangsa-
pemangsa dan parasitisme untuk mengawal perosak Sistem Penentu Sejagat (Global Positioning
tanaman di sesuatu habitat. System, GPS) – Sistem navigasi yang memberi
maklumat tentang lokasi dan masa kepada
Kesan Venturi – Kesan atau perubahan pada
penggunanya dalam semua keadaan cuaca.
tekanan dalam bendalir yang mengalir melalui
bahagian tiub Venturi yang lebih sempit. Tapak tangan karbon – Aktiviti yang
mengurangkan jejak karbon.
Lemak – Sebatian karbon organik yang
mengandungi unsur karbon, hidrogen dan oksigen. Upcycle – Kitar semula untuk menghasilkan
produk baharu yang mempunyai nilai yang lebih
Makronutrien – Nutrien yang diperlukan oleh
tinggi daripada produk asal.
tumbuhan dalam kuantiti yang banyak.
254
Rujukan
Allum, J. and Talbot, C. (2014). Physics. London, England: Hodder Education Group.
Campbell, N. A., Cain, M. L., Minorsky, P. V., Reece, J. B., Urry, L. A. and Wasserman, S. A.
(2018). Biology: A Global Approach. Harlow, England: Pearson Education Limited.
Claybourne, A. (2004). Introduction to Genes and DNA. London, England: Usborne
Publishing Limited.
Cutnell, J. D. (1998). Physics. Hoboken, NJ: Wiley.
Giancoli, D. C. (1998). Physics. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall Limited.
Griffith, W. T. and Brosing, J. (2012). The Physics of Everyday Phenomena. New York, NY:
McGraw-Hill International.
Grosvenor, M. B. and Smolin, L. A. (2000). Nutrition: From Science to Life. Hoboken, NJ: Wiley.
Hardwood, R. (2015). Chemistry Coursebook. Cambridge, England: Cambridge University Press.
Hill, G. and Holman, J. (2001). Chemistry in Context. Cheltenham, England: Nelson Thornes.
Johnson, K. (2011). New Physics for You. Cheltenham, England: Nelson Thornes.
Jones, M. and Jones, G. (2014). Biology Coursebook. Cambridge, England: Cambridge
University Press.
McMurry, J. E. and Fay, R. C. (2001). Chemistry. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall Limited.
Parkin, T., Simpkins J., McCarthy, J. and Reffin, J. (1996). Biology Student’s Book. Harlow,
England: Longman.
Solomon, E., Berg, L. R., and Martin, D. W. (2005). Biology. Belmont, CA: Brooks/Cole-
Thomson Learning.
Stone, R. H. and Cozens, A. B. (1981). New Biology for Tropical Schools. 3rd Edition.
Harlow, England: Longman.
Tho. L. H. (1990). Fakta Penting Fizik Moden SPM. Selangor, Malaysia: Penerbit Fajar Bakti.
Tho. L. H. (1991). Fizik Tingkatan 4 KBSM. Selangor, Malaysia: Didika Sdn. Bhd.
Tho. L. H. (1996). Pure Physics Modern Certificate Guide. Newton, Singapore: Oxford
University Press.
Tho. L. H. (2006). Science Form 5. Selangor, Malaysia: Asia Galaxy Sdn. Bhd.
Tho. L. H. (2008). Science Expression, Volume 1. Hougang, Singapore: Panpac Education Pte. Ltd.
Tho. L. H. (2009). Science Expression, Volume 2. Hougang, Singapore: Panpac Education Pte. Ltd.
Timberlake, K. C. (2006). Chemistry. Harlow, England: Pearson Education Limited.
William, G. (2011). New Biology for You. Cheltenham, England: Nelson Thornes.
Williams, J. and Workman, C. (2012). Biology. Harlow, England: Pearson Education Limited.
Walker, J. S. (2004). Physics. Harlow, England: Pearson Education Limited.
255
Indeks
Alkana 148 – 149 Kadar tindak balas purata Orbit Geopegun (GEO) 236
Alkena 148 – 149 119 – 120 Orbit Geosegerak (GSO) 236
Alkohol 33, 35, 150 – 151, Kadar tindak balas seketika
153 – 156 121 Paksi kanta 205
Anion 178 – 180 Kanta cekung 202 – 203, Paksi utama 203, 205
Antibiotik 28, 36 205 – 209 Panjang fokus 203 – 206
Antifungal 40, 41 Kanta cembung 202 – 212 Pendenitritan 62 – 64
Antiseptik 33, 35, 41, 155 Kation 178 – 180 Pengelasan mikroorganisma 5
Antiviral 40, 41 Kawalan biologi 74 Pelarasan normal 212
Apogi 237 Keadaan sifar graviti 241 Peraturan-Peraturan
Aseptik 33, 36, 41 Kenderaan pelancar 239 Makanan 1985 84 – 85
Kerusi rawatan gigi 226 Perigi 237
Baka yang bermutu 66 – 67 Kesan Venturi 227 Pinggan Sihat Malaysia 49
Bakteria pengikat nitrogen Kitar hayat 92, 94, 96 Prinsip Bernoulli 227, 229
62 – 63 Kitar karbon 142 – 144 Prinsip Pascal 222 – 224
Bakteria penitritan 28, Kitar nitrogen 62 – 65 Proses Haber 135 – 136
62 – 63 Kuasa pembesaran mikroskop Proses Sentuh 135 – 136
Biochemical Oxygen Demand 211
(BOD) 102 Sabun 16, 34, 167 – 169
Lemak tak tepu 158 Sebatian karbon bukan
Disinfektan 33, 35
Lemak tepu 158 organik 142
Eco currency 106 Sebatian karbon organik 142
Ekoenzim 29 – 30 Sel kimia ringkas 192 – 194
Makanan kesihatan 83 – 84 Serum bakteria
Elektrod 178 – 180,
Makronutrien 57 – 58 Lactobacillus sp. 31
183 – 184, 189 – 190
Malnutrisi 48, 53 – 54 Sistem brek hidraulik 226
Elektrokimia 178
Mikronutrien 57 – 58 Sistem jek hidraulik
Elektrolit 178 – 180,
Mikroorganisma efektif 224 – 225
186 – 187
103 – 104 Sistem Penentu Sejagat
Flora normal 4 – 5 Mikroplastik 98 – 99 (GPS) 243 – 247
Mikroskop 2, 4, 6, 10, 12, 14, Suplemen kesihatan 47,
Gambar rajah sinar 106, 201, 210 – 211 83 – 84
206 – 212 Minyak isirung sawit 160,
162 Tapak tangan karbon
Hasil tindak balas 116, 118 Minyak sawit 160, 162, 163, 94 – 95, 99
Hidrokarbon tak tepu 148 165 – 167 Teknologi Emisi Negatif 106
Hidrokarbon tepu 148
Tiub Venturi 227 – 228
Jejak karbon 92 – 95 Nilai kalori 50 – 51
256
Dengan ini SAYA BERJANJI akan menjaga buku ini dengan baiknya dan
bertanggungjawab atas kehilangannya serta mengembalikannya
kepada pihak sekolah pada tarikh yang ditetapkan.
Skim Pinjaman Buku Teks
Sekolah
Tarikh
Tahun Tingkatan Nama Penerima
Terima
Nombor Perolehan:
Tarikh Penerimaan:
BUKU INI TIDAK BOLEH DIJUAL
KSSM_2020_Sains_Tingkatan_5_RukunNegara&AkadSPBT.indd ii 10/28/20 4:26 PM

SAINS
SAINS
RM 9.30
ISBN 978-983-77-1851-7
D SEKOLAH M
DAR EN
AN E
ST
M
NG
U
AH
UL
KURIK
FT075001
IA
YS
LA
EM
MA
K
EN N
TER KA
I A N P E N DIDI

SN KSSM T5 - 6267031826657706537

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SN KSSM T5 - 6267031826657706537

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SAINS

Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan

Memelihara satu cara hidup demokrasi;

Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara

Menjamin satu cara yang liberal terhadap

Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan

MAKA KAMI, rakyat Malaysia,

KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN

(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)

KSSM_2020_Sains_Tingkatan_5_RukunNegara&AkadSPBT.indd i 10/28/20 4:26 PM

SASBADI SDN. BHD. 198501006847 (139288-X)

No. Siri Buku : 0133 PENGHARGAAN

Muka taip teks: Plantin

Tema 1: Penyenggaraan dan Kesinambungan Hidup

BAB 2 NUTRISI DAN TEKNOLOGI MAKANAN 46

BAB 3 KELESTARIAN ALAM SEKITAR 90

Tema 2: Penerokaan Unsur dalam Alam

BAB 5 SEBATIAN KARBON 140

Tema 3: Tenaga dan Kelestarian Hidup

BAB 7 CAHAYA DAN OPTIK 200

BAB 8 DAYA DAN TEKANAN 220

Tema 4: Penerokaan Bumi dan Angkasa Lepas

Standard Pembelajaran berdasarkan Dokumen

Maklumat dan informasi tambahan yang berkaitan

Malaysiaku Maklumat terkini tentang pencapaian Malaysia

Hari ini dalam

Klik@Web Maklumat lanjut bagi sesuatu topik daripada

Keusahawanan Maklumat tentang pengetahuan dan pemahaman

Mengumpulkan maklumat daripada Internet,

Langkah yang perlu diambil untuk mendapatkan

Menekankan perkara yang dapat mendatangkan

Pembelajaran Abad ke-21

Pilih dan muat turun Aktifkan aplikasi Laman web,

Pelbagai jenis aktiviti dalam buku ini:

Aktiviti perdebatan Aktiviti penggunaan

Praktis Formatif 2.1

Senarai semak secara ringkas standard

Soalan subjektif yang menguji

Kuiz Soalan objektif aneka pilihan untuk

Soalan KBAT difokuskan untuk kemahiran

Soalan KBAT – mengaplikasi,

Komponen aplikasi mudah alih:

Mengapakah disinfeksi penting

Mengapakah sesetengah buah-buahan

Apakah kebaikan penggunaan plastik terbiodegradasi

Mengapakah mikroorganisma tidak

Apakah peranan mikroorganisma berfaedah

Mengapakah ‘mencegah lebih baik

Marilah kita mengkaji

Adakah bilangan mikroorganisma lebih banyak

Bahagian atas salur

Fungi Alga Protozoa Bakteria Virus

Rajah 1.2 Pengelasan mikroorganisma

(a) Cendawan (b) Yis (di bawah (c) Mukor

Gambar foto 1.2 Trichophyton rubrum, fungi parasit

(b) Spirogyra sp.

(a) Alga laut (c) Chlamydomonas sp.

Gambar foto 1.3 Pelbagai jenis alga

Bentuk atau struktur asas

Kloroplas Nukleus Sitoplasma

(a) Chlamydomonas sp. (b) Spirogyra sp.

Rajah 1.7 Contoh alga unisel dan multisel

Amoeba sp. Amoeba sp. Vakuol makanan Makanan

Pertemuan antara dua sel

Pemindahan bahan genetik berlaku